جلوههای تاریخ و فرهنگ اصفهان
این منبع، به بررسی تاریخ و فرهنگ اصفهان میپردازد. در ابتدا، به دورههای مختلف حکومتی مانند دیالمه و نقش حاکمان کاکویی در توسعه شهر، بهخصوص ساخت و سازها و تسهیلات شهری اشاره میکند. همچنین، به تاریخ تشیع در ایران، بهویژه نقش امام رضا (ع) و اهمیت رویداد غدیر خم و مراسم بزرگداشت آن توسط آل بویه پرداخته و سپس، به جنبش شیعه و چالشهای آن در طول تاریخ، از جمله سرکوبها و کشتارهای جمعی اشاره دارد. بخش دیگری به فلسفه نماز و ابعاد مختلف آن، از جمله تأثیر آن بر رشد فضایل اخلاقی و ارتباط با خداوند میپردازد و در ادامه، مکانها و بناهای تاریخی اصفهان، از جمله مساجد، پلها، کاخها و همچنین افراد برجسته مدفون در تخت فولاد را معرفی میکند. سرانجام، به پیشینه یهودیان و ارمنیان در اصفهان، از جمله جلفا و کلیساهای آن، و همچنین روابط خواهرخواندگی اصفهان با شهرهای دیگر جهان اشاره دارد.
اصفهان
اصفهان (ⓘ) کلانشهری در مرکز ایران، مرکز استان اصفهان و نیز شهرستان اصفهان است. اصفهان با سه میراث جهانی یونسکو، سومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران و مشهد،[18] یکصد و شصت و پنجمین شهر پرجمعیت جهان و نهمین شهر پرجمعیت غرب آسیا بهشمار میرود. اصفهان چهاردهمین کلانشهر پرجمعیت خاورمیانه است. کلانشهر اصفهان با 15 منطقه شهری، پس از تهران و مشهد سومین کلانشهر بزرگ ایران با 250 کیلومتر مربع وسعت از نظر مساحت شهری است.[19] شهر اصفهان کلانشهری است که نامش همواره در کنار رودخانه زایندهرود میآید.
این شهر در مرکز فلات ایران قرار دارد و پیشتر پایتخت امپراتوریهای آل بویه و سلجوقیان بود. در دورهٔ صفوی[20] پس از جنگ ایران با ازبکها در 1598، شاه عباس بزرگ مراحل انتقال پایتخت کشور از قزوین به اصفهان را آغاز کرد. اصفهان در دوران عباس و جانشینانش معرفِ ایران صفوی شد. اروپاییهای بازدیدکنندهٔ اصفهان از بازآفرینی این شهر شگفتزده شدند و شاهد نشانههایی از ایرانیتر شدنِ نخبگانِ سیاسیِ صفوی بودند. از آن زمان «اصفهان نصف جهان» اصطلاحی برای معرفی این شهر شد. شاه عباس بناهایی متعددی را در اصفهان ساخت و خودش نیز از معماران این شهر بهشمار میرفت.[21]
این شهر بر روی دشتی هموار و در ارتفاع 1570 متری از سطح دریا واقع شده است که عامل پیدایش آن زاینده رود بیان میشود. این شهر به داشتن معماری ایرانی، پلهای سرپوشیده، مسجدها و منارههای منحصر به فردش نامآور است، همین امر سبب شده تا در فرهنگ عامه، اصفهان نصف جهان، لقب بگیرد. این شهر در آذر 1394 (دسامبر 2015) به همراه رشت به عنوان نخستین شهرهای ایران، به شبکه شهرهای خلاق جهان زیر نظر یونسکو پیوست و از 1397 به ابتکار شهرهای دوستدار کودک ملحق شد.[22][23] براساس استانداردهای یونسکو، شهر خلاق، شهری است که از نوآوری و توانمندیهای شهروندان در توسعه پایدار شهری بهره میبرد.[24]
بناهای تاریخی متعددی در شهر وجود دارد که شماری از آنها به عنوان میراث تاریخی در یونسکو به ثبت رسیدهاند.[25] گرچه صنایع در اصفهان از قدمت و جایگاه ویژه ای برخوردار است لیکن وَجه بارز اصفهان هنری و فرهنگی و تاریخی است. سالانه مسافران و گردشگران زیادی از داخل و خارج کشور به این استان سفر میکنند. صنعت طلا در اصفهان بیشترین کارگاه و بزرگترین کارخانههای طلای ایران را در خود جای داده است.[26][27]
صنایع دستی متعدد اصفهان نیز از دیرباز یکی از پایههای اقتصاد اصفهان بوده است.[28][29][30][31][32][33][34][35][36][37][38]
نامهای پیشین
گابا، گابیه، گابیان، گبی، گی، جی، اسپادانا، سپهان، اسپهان، سپاهان، اصفاهان، صفاهان، اصفهان، اصبهان[39] از نامهای کهن اصفهان هستند. جی در واقع زِی (zi) بوده است.[40] دیاکونوف در تاریخ ماد مینویسد:
مرکز پارِتاکِنا شهر گابای یعنی جِی امروز بود که همان گابی و گابه پارتها و گِی زمان ساسانیان است.[41]
پس از فتح توسط مسلمانان چون در نوشتار عربی فصیح حرف «پ» وجود نداشته به مرور زمان واژه اسپهان به صورت «اصفهان» تلفظ گردید.
از دوره ساسانیان به بعد نام اصفهان که تصحیف و معرب شده اسپهان (سپاهان، اسپدان، اسپدانه، اصبهان و اسبَه آن) بوده جایگزین حکومت نشین آن یعنی گابیانا و گِی شده است.[42]
بیشتر نویسندگان بر این باورند که چون این ناحیه پیش از اسلام، بهویژه در دوران، مرکز گرد آمدن سپاه بود و سپاهیان مناطق جنوبی ایران، مانند فارس، سیستان و… در این ناحیه گرد آمده و بهسوی محل نبرد حرکت میکردند، آنجا را اسپهان گفته، سپس معرب (تعریب) شده و بهصورت اصفهان درآمده است
این شهر نامهای قدیمی تری هم دارد که با نام کنونی آن، هیچگونه پیوندی ندارد. مانند: گابیان، گابیه، جی، گبی، گی، گابا
تاریخچه
در طول تاریخ به آسانی نمیتوان رد شهر اصفهان را بهطور پیوسته دنبال کرد، هر چند اصفهان در مرکز فلات ایران قرار داشت. به سبب آن که در دوران پیش از اسلام گرانیگاه شاهنشاهیهای هخامنشی تا ساسانی، قلمرو غربی این شاهنشاهیها و به خصوص میانرودان بود، این شهر در کانون توجه این دودمانها قرار نداشت. در طول تاریخ تا دوران اسلامی میتوان در محل فعلی شهر اصفهان ردپای شهرهای مختلفی تحت نامهای مختلف، محلهای مختلف و حتی مردمان متفاوتی را پیگیری نمود.
اصفهان به خاطر وجود زایندهرود و شرایط طبیعی مناسبی که داشت، احتمالاً از نیمهٔ دوم هزاره 4 ق. م شاهد شکلگیری آبادیهای بسیاری بوده است. سال شکلگیری شهر اصفهان با ابهام رو به رو است و اطلاع دقیقی از آن در دست نیست و بیشتر در افسانهها و داستانها به کیقباد اشاره شده است. طبق آنچه لاکهارت بیان داشته اصفهان تا قرن 4 ه.ق / 10 م با این عنوان امروزی و به این صورت وجود نداشته، در واقع جی شهر اصلی اصفهان بوده است. ماکسیم سیرو میگوید دهکدههای قدیمی که در اصفهان موجود بوده الان زیر آبرفتهای این شهر دفن شده است؛ با این حال طی بررسیهایی که انجام شده قسمتهایی از دیوارهای بناهای قدیمی این شهر نمایان شده است. در اواخر عصر ساسانیان هفت شهر نزدیک به هم در این ناحیه بوده است که عبارت بودند از جی، مهرین، شادریه، درام، قه، کهنه و جار.
هنگامی که روح استقلال در ایران اسلامی با احیای وحدت ملی اوج گرفت، اصفهان به همراه شهرهایی مانند ری، مرو و بخارا رشد و اهمیت خود را به دست آورد. به موازات افزایش اهمیت اصفهان بهعنوان یک مرکز منطقهای یا ملی، تهدیدهای بیشتری برای آشفتگی و حتی نابودی وجود داشت و چنین شد که شهر بارها و بارها تخریب و بازسازی شد. اما پس از هر بازسازی، شهر ارزشهای جدیدی به دست میآورد، در حالی که برخی از ارزشهای قدیمی را از دست میداد. شهر زمینهای روستایی جدیدی را در بر میگرفت، در حالی که از برخی از بخشهای قدیمی خود دست میکشید. جهتهای گسترش عرضی خود را تغییر میداد، اما مرکز خطی اصلی شمال-جنوب به توسعه خود به سمت رودخانه ادامه میداد.[43]
