ص: 2

تفسیر اهل بيت علیهم السلام

(18)

البروج - الناس

زیر نظر

علیرضا برازش

تهران، 1396

ص: 3

ص: 4

ص: 5

فهرست

سوره بروج 11

سوره طارق 31

سوره اعلی 45

سوره غاشیه 65

سوره فجر 89

سوره بلد 113

سوره شمس 133

سوره ليل 149

سوره ضحی 173

سوره شرح 193

سوره تین 209

سوره علق 221

سوره قدر 239

سوره بینه 295

سوره زلزال 315

سوره عاديات 331

سوره قارعه 345

سوره تکاثر 355

سوره عصر 369

سوره همزه 375

سوره فیل 383

سوره قریش 395

سوره ماعون 399

ص: 7

سُورَةُ الكوثَر 406

سُورَةُ الكَافِرُون 424

سُورَةُ النَّصر 434

سُورَةُ المَسَد 444

سُورَةُ الإخلاص 450

سُورَةُ الفَلَق 494

سُورَةُ النّاس 510

فهرست منابع 517

ص: 8

سوره کوثر 407

سوره کافرون 425

سوره نصر 435

سوره مسد 445

سوره اخلاص 451

سوره فلق 495

سوره ناس 511

فهرست منابع 517

ص: 9

سوره بروج

بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم

ثواب قرائت

1 - امام صادق علیه السلام - هر کس سوره ی ووَ السَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوج را که سوره ی پیامبران است، در نماز واجب بخواند، جایگاه وی در روز رستاخیز، همراه با پیامبران علیهم السلام و فرستادگان و صالحان خواهد بود.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس این سوره را بخواند، خداوند ده برابر تعداد کسانی که در روز جمعه و روز عرفه گرد هم می آیند، به وی پاداش می دهد و خواندن این سوره، انسان را از دل نگرانی ها و سختی ها رهایی می بخشد.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس این سوره را بخواند، پاداشی عظیم نصیب وی خواهد شد و از دل نگرانی ها و سختی ها رها خواهد شد.

4 امام صادق علیه السلام - اگر این سوره به بازوی کودک شیرخواری که قصد دارند وی را از شیر بگیرند بسته شود، از شیر گرفتن او آسان می گردد، و هرکس این سوره را بر خوابگاهش بخواند، تا صبح ایمن خواهد بود.

سوگند به آسمان که دارای برج های (صورت های فلکی) بسیار است. (1)

1 - پیامبر صلی الله علیه وآله - جابر رحمه الله گوید: از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله درباره ی آیه: وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوحِ پرسیده شد. فرمود: «[منظور] ستاره ها است». و همچنین درباره ی آیه: در آسمان منزلگاه هایی برای ستارگان قرار داد. (فرقان/61) پرسیده شد. فرمود: «بروج، ستاره ها هستند». پرسیده شد: «بروج مُشيّده چیست»؟ فرمود: «کاخ ها».

ص: 11

2- أمير المؤمنين علیه السلام - إِن لِلشَّمْسِ ثَلَاثَمِائَةِ وَسِتِّينَ بُرْجاً كُلُّ بُرْجٍ مِنْهَا مِثْلُ جَزِيرَةَ مِنْ جَزَائِرِ الْعَرَبِ فَتَنْزِلُ كُلَّ يَوْمٍ عَلَى بُرْجِ مِنْهَا فَإِذَا غَابَتِ انْتَهَتْ إِلَى حَدٌ بُطْنَانِ الْعَرْشِ فَلَمْ تَزَلْ سَاجِدَةَ إِلَى الْغَدِ ثُمَّ تُرَدُّ إِلَى مَوْضِع مَطْلَعِهَا وَمَعَهَا مَلَكَان يَهْتِفَان مَعَهَا. (1)

3- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبَان بن تَغْلِبَ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْيَمَنِ فَسَلَّمَ عَلَيْهِ فَرَدَ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ ... يَا أَخَا الْيَمَنِ عِنْدَكُمْ عُلَمَاءُ فَقَالَ الْيَمَانِيُّ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ بِالْيَمَنِ قَوْماً لَيْسُوا كَأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ فِي عِلْمِهِمْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مَا يَبْلُغُ مِنْ عِلْمٍ عَالِمِهِمْ فَقَالَ لَهُ الْيَمَانِيُّ إِنَّ عَالِمَهُمْ لَيَزْجُرُ الطَّيْرَ وَيَقْفُو الْأَثَرَ فِى السَّاعَةِ الْوَاحِدَة مَسِيرَةَ شَهْرٍ لِلرَّاكِب الْمُجدِّ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَإِنَّ عَالِمَ الْمَدِينَةِ أَعْلَمُ مِنْ عَالِمِ الْيَمَنِ فَقَالَ الْيَمَانِيُّ وَ مَا بَلَغَ مِنْ عِلْمٍ عَالِمِ الْمَدِينَةِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عِلْمٌ عَالِمِ الْمَدِينَةِ يَنْتَهَى إِلَى حَيْثُ لَا يَقْفُو الْأَثَرَ وَ يَزْجُرُ الطَّيْرَ وَيَعْلَمُ مَا فِي اللَّحْظَةِ الْوَاحِدَة مَسِيرَةَ الشَّمْسِ تَقْطَعُ اثْنَيْ عَشَرَ بُرْجاً وَ اثْنَيْ عَشَرَ بَرَا وَ اثْنَيْ عَشَرَ بَحْراً وَ اثْنَيْ عَشَرَ عَالَماً قَالَ فَقَالَ لَهُ الْيَمَانِيُّ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّ أَحَداً يَعْلَمُ هَذَا أَوْ يَدْرِى مَا كُنْهُهُ قَالَ ثُمَّ قَامَ الْيَمَانِيُّ فَخَرَجَ. (2)

4- ابن عباس رحمه الله - تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هَذِهِ الْآيَةَ وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوحِ ثُمَّ قَالَ أَ تُقَدِّرُ يَا ابْنَ عَبَّاسِ رحمه اللَّهُ أَنَّ اللَّهَ يُقْسِمُ بِالسَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ وَ يَعْنِي بِهِ السَّمَاءَ وَ بُرُوجَهَا قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَمَا ذَاكَ قَالَ أَمَّا السَّمَاءُ فَأَنَا وَأَمَّا الْبُرُوجُ فَالْأَئِمَّةُ بَعْدِي أَوَّلُهُمْ عَلَى علیه السلام وَ آخِرُهُمُ الْمَهْدِيُّ عجل الله تعالی فرجه الشریف. (3)

5- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنِ الْأَصْبَعِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: خَرَجَ عَلَيْنَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْن أَبِي طَالِبِ علیه السلام ذَاتَ يَوْمٍ وَ يَدُهُ فِي يَدِ ابْنِهِ الْحَسَن ... لَقَدْ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَأَنَا عِنْدَهُ عَن الْأَئِمَّة بَعْدَهُ فَقَالَ لِلسَّائِل وَ السَّاءِ ذاتِ الْبُرُوج إِنَّ عَدَدَهُمْ بِعَدَدِ الْبُرُوحِ وَرَبِّ اللَّيَالِي وَ الْأَيَّامِ وَالشُّهُورِ إِنَّ عَدَدَهُمْ كَعَدَدِ الشُّهُورِ فَقَالَ السَّائِلُ فَمَنْ هُمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَوَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَدَهُ عَلَى رَأْسِي فَقَالَ أَوَّلُهُمْ هَذَا وَآخِرُهُمُ الْمَهْدِي عجل الله تعالی فرجه الشریف. (4)

قوله تعالى: وَالْيَوْمِ المَوعُودِ (2)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - اليَوْمُ المَوعُودُ يَوْمُ الْقِيَامَةِ. (5)

ص: 12

2- امام علی علیه السلام - خورشید سیصدو شصت برج دارد که هر کدام مانند یک جزیرة العرب است، و هر روز به یک برجی در می آید و چون فرو شود به حدّ بطنان عرش رسد، و پیوسته در سجده می باشد تا فردا که به مطلع خود برگردانده شود با او دو فرشته اند که آواز برمی آورند.

3- امام صادق علیه السلام - ابان بن تغلب گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که مردی یمنی بر ایشان وارد شد ... سپس فرمود: «ای برادر عرب! آیا نزد شما عالمی هست»؟ مرد یمنی گفت: «بله، فدایت شوم، در یمن قومی هستند که در علمشان مانند احدی از مردم نیستند (هیچ کس به اندازه ی آنان علم ندارد)، پس حضرت علیه السلام فرمود: «و علم عالمشان به چه (یعنی تا کجا) می رسد»؟ مرد یمنی گفت که، دانشمندشان به پرنده فال می گیرد و جای پا را در یک لحظه، به اندازه ی مسیر یک ماه برای سواره با شتاب و جدی، دنبال می کند، پس حضرت علیه السلام فرمود: «به درستی که عالم مدینه داناتر از عالم یمن است». مرد یمنی گفت: «علم عالم مدینه به چه چیز می رسد»؟ حضرت علیه السلام فرمود: «علم عالم مدینه پایانش به این می رسد که اثری را دنبال نمی کند، به پرنده فال نمی گیرد، در حالی که چیزی را که در یک لحظه به اندازه مسیر خورشید، دوازده برج و دوازده بیابان و دوازده دریا و دوازده عالم را می پیماید، می داند». پس مرد یمنی گفت: «گمان نکنم احدی این را بداند و بداند که کنهش چیست»؟ (چقدر است)، سپس مرد یمنی برخاست.

4۔ ابن عباس رحمه الله - رسول خدا صلی الله علیه وآله این آیه را تلاوت نمود: وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوحِ. سپس فرمود: ای ابن عباس رحمه الله ! آیا تصوّر می کنی که وقتی خداوند به آسمان دارای افلاک سوگند یاد می کند، منظورش واقعاً آسمان و صورت های فلکی آن است»؟ عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! پس منظور چیست»؟ فرمود: «منظور از آسمان، من هستم و صورت های فلکی ائمه علیهم السلام بعد از من هستند که اولین آنها علی علیه السلام و آخرین آنها مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است».

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - اصبغ بن نباته گوید: یکی از روزها امیرالمؤمنین علیه السلام دست حسن علیه السلام را در دست گرفته و به طرف ما آمد و فرمود: «روزی در خدمت حضرت رسول صلی الله علیه وآله بودم، که از امامان بعد از وی پرسیدند». حضرت در جواب سؤال کننده فرمود: «به آسمان صاحب بروج سوگند! که عدد امامان پس از من به شماره ی همین بروج است، و به پروردگار شب روز و شهور قسم! که عدد امامان به اندازه ی شهور است». سؤال کننده پرسید: «آن ها چه کسانی هستند»؟ حضرت دست خود را روی سر من نهاد و فرمود: «اوّل آنان این است و آخرشان هم مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است».

و سوگند به آن روز موعود (2)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - اليَوْمُ المَوعُودُ روز قیامت است.

ص: 13

قوله تعالى: وَ شَاهِدِ وَ مَشْهُودٍ (3)

1 - الصادقين علیهما السلام - الشَّاهِدُ يَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ المَشْهُودُ يَوْمُ عَرَفَةَ وَالْمَوْعُودُ يَوْمُ الْقِيَامَةِ. (1)

2 - الصادق علیه السلام - الشَّاهِدُ يَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ المَشْهُودُ يَوْمُ عَرَفَة. (2)

3- الصادق علیه السلام - الشَّاهِدُ يَوْمُ الْجُمُعَة. (3)

4 - الرسول صلی الله علیه وآله - الْجُمُعَةُ تَشْهَدُ عَلَى كُلِّ عَامِل بِمَا عَمِلَ فِيهِ. (4)

5- الرسول صلی الله علیه وآله - أَكْثِرُوا الصَّلَاةَ عَلَيَّ يَوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّهُ يَوْمُ مَشْهُودُ تَشْهَدُهُ الْمَلَائِكَةُ وَ إِنَّ أَحَداً لَا يُصَلِّى عَلَيَّ إِلَّا عُرِضَتْ عَلَيَّ صَلَاتُهُ حَتَّى يَفْرُغَ مِنْهَا. (5)

6- على بن ابراهيم رحمه الله - الشَّاهِدُ يَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ المَشْهُودُ يَوْمُ الْقِيَامَةِ. (6)

7- الصادق علیه السلام - الشَّاهِدُ يَوْمُ عَرَفَةَ. (7)

8- الرسول صلی الله علیه وآله - سَأَلَ النَّبِي صلی الله علیه وآله عَنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ لِمَ سُمِّىَ بِهَا قَالَ هُوَ يَوْمُ جُمُوعُ لَهُ النَّاسُ وَ ذِلِكَ يَوْمُ مَشْهُودٌ وَيَوْمُ شَاهِدِ وَ مَشْهُودٍ. (8)

9- الباقر علیه السلام - سَأَلَهُ الْأَبْرَشَ الْكَلْبِيُّ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ شَاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام مَا قِيلَ لَكَ فَقَالَ قَالُوا شَاهِدُ يَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ مَشْهُودُ يَوْمُ عَرَفَةَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام لَيْسَ كَمَا قِيلَ لَكَ الشَّاهِدُ يَوْمُ عَرَفَةَ وَ الْمَشْهُودُ يَوْمُ الْقِيَامَة أَ مَا تَقْرَأ الْقُرْآنَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ ذلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذَلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ. (9)

10 - الرسول صلی الله علیه وآله - فِى تَفْسِيرِهِ الْوَسِيطِ مَا يَرْفَعُهُ بِسَنَدِهِ أَنَّ رَجُلًا قَال دَخَلْتُ مَسْجِدَ الْمَدِينَة فَإِذَا أَنَا برَجُل يُحَدِّثُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ النَّاسُ حَوْلَهُ فَقُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنْ شَاهِدِ وَ مَشْهُودٍ فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الشَّاهِدُ فَيَوْمُ الْجُمُعَةِ وَأَمَّا الْمَشْهُودُ فَيَوْمُ عَرَفَةَ فَجُزْتُهُ إِلَى آخَرَ يُحَدِّثُ فَقُلْتُ أَخْبِرْنِي عَنْ شَاهِدِ وَ مَشْهُودٍ فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الشَّاهِدُ فَيَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ أَمَّا الْمَشْهُودُ فَيَوْمُ النَّحْرِ فَجْزْتُهُمَا إِلَى غُلَامٍ كَانَ وَجْهُهُ

ص: 14

و سوگند به «شاهد» و «مشهود»! (پیامبر و اعمال امت) (3)

1- امام باقر و امام صادق علیهما السلام - الشَّاهِدُ روز جمعه وَ المُشْهُودُ روز عرفه، و «موعود» روز قیامت می باشد.

2- امام صادق علیه السلام - الشَّاهِدُ روز جمعه و المشهود روز عرفه است.

3- امام صادق علیه السلام - الشَّاهِدُ روز جمعه است.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - روز جمعه، بر هر عمل کننده ای به آنچه در آن انجام داده شهادت می دهد.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - در روز جمعه زیاد بر من صلوات بفرستید؛ چون آن، روز المشهود است و فرشتگان آن را مشاهده می کنند و هیچ کس بر من صلوات نمی فرستد مگر آنکه صلواتش بر من عرضه می گردد تا از آن فارغ شود.

6- علی بن ابراهيم رحمه الله - الشَّاهِدُ روز جمعه و المشهود روز قیامت است.

7- امام صادق علیه السلام - المشهود روز عرفه است.

8- پیامبر صلی الله علیه وآله - از رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره ی علت نامگذاری روز جمعه پرسیدند. فرمود: «روزی است که مردم در آن جمع شوند، روز مشهودی است، روز شاهدی است [بر کارهای مردم].

9- امام باقر علیه السلام - ابرش کلبی از ایشان در مورد این آیه: و شَاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ پرسید. حضرت علیه السلام فرمود: «چه چیزی به تو گفته شده است»؟ عرض کرد: «گفته اند: شاهد، روز جمعه است، و المشهود، روز عرفه است». امام باقر علیه السلام فرمود: «آن گونه که به تو گفته شده، نیست. الشَّاهِدُ، روز عرفه است، و المشهود، روز قیامت است. مگر قرآن را نمی خوانی؟ خداوند عزوجل می فرماید: ذَلِكَ يَوْمٌ تَجمُوعٌ لَّهُ النَّاسُ وَ ذَلِكَ يَوْمٌ مَّشْهُودٌ.

10- پیامبر صلی الله علیه وآله - در تفسیر الوسیط حدیثی مرفوع آمده است: مردی گوید: وارد مسجدالنبی شدم مردی را دیدم که از قول رسول خدا صلی الله علیه وآله حدیث می گفت و مردم در اطراف وی جمع شده اند. من به وی گفتم: «معنی این آیه: و شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ چیست»؟ گفت: «معنی کلمه ی شاهد یعنی روز جمعه و معنی مَشْهُودٍ یعنی روز عرفه است». از وی گذشتم و به مرد دیگری که حدیث می گفت، رسیدم. از او پرسش کردم: «مرا از معنی: شاهِدِ وَ مَشْهُودٍ آگاه کن». گفت: «شاهد یعنی روز جمعه و مَشْهُودٍ یعنی روز عید قربان». از ایشان گذشتم و با پسری مواجه شدم که صورتش نورانی و

ص: 15

الدِّينَارَ وَ هُوَ يُحَدِّثُ عَنْ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقُلْتُ أَخْبِرْنِي عَنْ شَاهِدِ وَ مَشْهُودٍ فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الشَّاهِدُ فَمُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَأَمَّا الْمَشْهُودُ فَيَوْمُ الْقِيَامَةِ. (1)

11 - السجاد علیه السلام - وَكَانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه السلام عِنْدَ الصَّبَاحَ وَالْمَسَاء وَ هَذَا يَوْمُ حَادِثُ جَدِيدٌ، وَهُوَ عَلَيْنَا شَاهِدُ عَتِيدٌ، إِنْ أَحْسَنًا وَدَّعَنَا بِحَمْدِ، وَ إِنْ أَسَأْنَا فَارَقَنَا بِدَمٍ. (2)

12 - السجاد علیه السلام - وَ قِيلَ: الشَّاهِدُ الْأَيَّامُ وَ اللَّيَالِي وَالْمَشْهُودُ بَنُو آدَمَ علیه السلام ، وَيُنْشِدُ لِلْحُسَيْنِ بْن عَلى علیه السلام.

مَضَى أَمْسِكَ الْمَاضِي شَهيداً مُعَدِّلا *** وَ خُلُفْتَ فِي يَوْمٍ عَلَيْكَ شَهِيدٌ

فَإِنْ أَنْتَ بِالْأَمْسِ اقْتَرَفْتَ إِسَاءَةً *** فقيدْ بِإِحْسَانِ وَ أَنْتَ حَمِيدٌ

فَلَا تُرْجِ فِعْلَ الْخَيْرِ يَوْماً إِلَى غَدِ *** لَعَلَّ غَداً يَأْتِي وَأَنْتَ فَقِيدُ (3)

13 - الصادق علیه السلام - عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن كَثِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَشَاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ قَالَ النبی صلی الله علیه وآله وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام. (4)

14 - الباقر علیه السلام - رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله الشَّاهِدُ عَلَيْنَا بِمَا بَلَّغَنَا عَن اللَّهِ وَنَحْنُ الشُّهَدَاءُ عَلَى النَّاسَ . (5)

15 - الحسن علیه السلام - أَنَّ الشَّاهِدُ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَالْمَشْهُودُ يَوْمُ الْقِيَامَةِ. (6)

16 - أمير المؤمنين علیه السلام - خُطْبَةُ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام خَطَبَ بِهَا يَوْمَ الْغَدِيرِ يَقُولُ علیه السلام فِيهَا: إِنَّ هَذَا يَوْمُ عَظِيمُ الشَّأْنِ إِلَى قَوْلِهِ علیه السلام وَيَوْمُ شَاهِدِ وَ مَشْهُودٍ. (7)

قوله تعالى : قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُود (2)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ الْحَسَنُ كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم إِذَا ذُكِرَ عِنْدَهُ أَصْحَابُ الْأخْدُودِ تَعَوَّذَ بِاللَّهِ مِنْ جَهْدِ الْبَلَاءِ. (8)

2- أمير المؤمنين علیه السلام - عَن جابر رحمه الله عَن أبي جَعْفَر علیه السلام قَال إِنَّ أَسْقُفَ نَجْرَانَ دَخَلَ عَلَى أَمِير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَجَرَى ذِكْرُ أَصْحَابِ الْأَخْدُودِ فَقَالَ علیه السلام بَعَثَ اللَّهُ تَعَالَى نَبِيَّاً حَبَشِيَّا إِلَى قَوْمِهِ وَ هُمْ حَبَشِيَّةً

ص: 16

درخشنده بود. به او گفتم: «مرا از شاهِدِ وَ مَشْهُودٍ آگاه کن». گفت: «آری معنی کلمه ی شاهد یعنی حضرت محمد صلی الله علیه وآله و معنی مَشْهُودٍ یعنی روز قیامت».

11- امام سجاد علیه السلام - از دعای آن امام در بامدادان و شامگاهان: این روز روزی نو پدید و جدید است و خود بر ما گواهی آماده است. اگر نیک باشیم با ستایش ما را بدرود می گوید، و اگر بد باشیم با نکوهش از ما جدا می شود.

12- امام سجاد علیه السلام - گفته شده که شاهد روزها و شب ها است و مَشْهُودٍ فرزندان آدم و برای امام حسین علیه السلام این چنین سروده اند.

دیروز گواه عادلی بود و گذشت. *** امروز برای تو گواهی دگر است

دیروز اگر که کرده ای کار بدی *** امروز نکویی کن و دارش در دست

امید به کار خیر فردا تو مدار *** شاید که نباشی تو به فردایت هست

13- امام صادق علیه السلام - عبدالرحمن بن کثیر از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه: وَشَاهِدٍ وَ مَشْهُوم نقل کرده است: فرمود: «منظور از شاهِد وَ مَشْهُود، پیامبر صلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنین علیه السلام است».

14- امام باقر علیه السلام - رسول خدا صلی الله علیه وآله گواه بر ماست نسبت بدانچه از جانب خدای تبارک و تعالی تبلیغ نموده ایم و ما بر مردم گواهیم.

15 - امام حسن علیه السلام - شَاهِد محمد صلی الله علیه وآله شَاهِد محمد الله وَ مَشْهُودٍ روز قیامت است.

16- امام علی علیه السلام - سخنرانی امیرالمؤمنین علیه السلام که در آن خطاب به روز عید غدیر کرد و فرمود: «همانا این به گفته ی رسول خدا صلی الله علیه وآله روزی بزرگ است و روز الشَّاهِدُ والمَشْهُودُ است».

مرگ بر [شکنجه گران و] صاحبان حفره های [آتش]. (4)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام حسن علیه السلام فرمود: چون پیش رسول خدا صلی الله علیه وآله از اصحاب الْأُخْدُودِ صحبت می شد از سختی بلا به خدای متعال پناه می برد.

2- امام علی علیه السلام - جابر رحمه الله از امام باقر علیه السلام نقل کرده است که فرمود: «اسقف نجران بر امیرمؤمنان علیه السلام وارد شد و صحبت از اصحاب الْأُخْدُودِ نمود، حضرت فرمود: «خداوند پیامبری حبشی را بر قوم او در حبشه مبعوث نمود و او مردم را به عبادت خدای تعالی فرا خواند، اما مردم او را تکذیب کرده و با او جنگیدند و به او غالب شدند، سپس گودال هایی کندند و در آن هیزم قرار دادند و آن ها را آتش زدند، سپس به همه ی کسانی که دین آن پیغمبر را پذیرفته بودند گفتند: باید دست از دین او بردارید و گرنه شما را در آتش می اندازیم، عده ی کثیری دست از آن کشیدند و عده ی کثیری هم حاضر نشدند و آنها را در آتش افکندند، تا اینکه نوبت به زنی

ص: 17

فَدَعَاهُمْ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى فَكَذَّبُوهُ وَ حَارَبُوهُ وَ ظَفِرُوا بِهِ وَ خَدُّوا الْخُدُودَ وَ جَعَلُوا فِيهَا الْحَطَبَ وَ النَّارَ فَلَمَّا كَانَ حَرَا قَالُوا لِمَنْ كَانَ عَلَى دِينِ ذَلِكَ النَّبِيِّ اعْتَزِلُوا وَ إِنَّا طَرَحْنَاكُمْ فِيهَا فَاعْتَزَلَ قَوْمُ كَثِيرُ وَ قُذِفَ فِيهَا خَلْقُ كَثِيرُ حَتَّى وَقَعَتِ امْرَأَةُ وَ مَعَهَا ابْنُ لَهَا مِنْ شَهْرَيْنِ فَقِيلَ لَهَا إِمَّا أَنْ تَرْجِعِي وَإِمَّا أَنْ تُقْذَفِي فِي النَّارِ فَهَمَّتْ تَطْرَح نَفْسَهَا فَلَمَّا رَأتِ ابْنَهَا رَحِمَتُهُ فَأَنْطَقَ اللَّهُ تَعَالَى الصَّبَيَّ وَ قَالَ يَا أَمَّاهُ أَلْقِي نَفْسَكِ وَ إِيَّايَ فِي النَّارِ فَإِنَّ هَذَا فِي اللَّهِ قَلِيلُ وَ تَلَا عِنْدَ الصَّادِقِ علیه السلام رَجُلُ قُتِلَ أَصْحابُ الْأخْدُودِ فَقَالَ قَتَلَ أَصْحَابَ الْأَخَدُودِ وَ سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَنِ الْمَجُوسِ أَى أَحْكامٍ تَجْرِى فِيهِمْ قَالَ هُمْ أَهْلُ الْكِتَابِ كَانَ لَهُمْ كِتَابُ وَ كَانَ لَهُمْ مَلِكُ سَكِرَ يَوْمًا فَوَقَعَ عَلَى أُخْتِهِ وَأُمِّهِ فَلَمَّا أَفَاقَ نَدِمَ وَ شَرٌّ ذَلِكَ عَلَيْهِ فَقَالَ لِلنَّاسِ هَذَا حَلَالُ فَامْتَنَعُوا عَلَيْهِ فَجَعَلَ يَقْتُلُهُمْ وَحَفَرَ لَهُمُ الْأَخْدُودَ وَ يُلْقِيهِمْ فِيهَا. (1)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - ثُمَّ مَلَكَ مَهْرَوَيْهِ بْن بُخْتَنَصَّرَ سِتَ عَشْرَةَ سَنَةً وَعِشْرِينَ يَوْمًا فَأَخَذَ عِنْدَ ذَلِكَ دَانِيَالَ علیه السلام وَ خَدَّ لَهُ حَدا فِي الْأَرْضِ وَ طَرَحَ فِيهِ دَانِيَالَ وَ أَصْحَابَهُ وَ شِيعَتَهُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ أَلْقَى عَلَيْهِمْ النِّيرَانَ فَلَمَّا رَأَى أَنَّ النَّارَ لَا تَقْرَبُهُمْ وَلَا تُحْرِقُهُمْ اسْتَوْدَعَهُمُ الْجُبَّ وَفِيهِ الْأَسْدُ وَ السَّبَاعُ وَ عَذَبَهُمْ بِكُلَّ نَوْعِ مِنَ الْعَذَابِ حَتَّى خَلَّصَهُمُ اللَّهُ مِنْهُ وَ هُمُ الَّذِينَ ذَكَرَهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ النَّارِ ذاتِ الْوَقُودِ. (2)

4- علی بن ابراهيم رحمه الله - قُتِلَ أَصْحَابُ الْأَخْدُودِ قَالَ كَانَ سَبَبُهُمْ أَنَّ الَّذِي هَيَّجَ الْحَبَشَةَ عَلَى غَزْوَةِ الْيَمَنِ الله ذَا نُوَاسَ وَ هُوَ آخِرُ مَنْ مَلَكَ مِنْ حِمْيَر تَهَوَّدَ وَ اجْتَمَعَتْ مَعَهُ حِمْيَرُ عَلَى الْيَهُودِيَّةِ وَ سَمَّى نَفْسَهُ يُوسُفَ وَ أَقَامَ عَلَى ذَلِكَ حِينَا مِنَ الدَّهْرِ ثُمَّ أَخْبرَ أَنَّ بِنَجْرَانَ بَقَايَا قَوْمٍ عَلَى دِينِ النَّصْرَانِيَّةِ وَكَانُوا عَلَى دِينِ عیسی علیه السلام وَعَلَى حُكْم الإنجيل وَ رَأْسُ ذَلِكَ الدِّينِ عَبْدُ اللَّهِ بْن بريا من [ يَا مِن ][ ثَامِر ] [تَامِر] حَمَلَهُ أَهْلَ دِينِهِ عَلَى أَنْ يَسِيرَ إِلَيْهِمْ وَ يَحْمِلَهُمْ عَلَى الْيَهُودِيَّةِ وَيُدْخِلَهُمْ فِيهَا فَسَارَ حَتَّى قَدِمَ نَجْرَانَ فَجَمَعَ مَنْ كَانَ بهَا عَلَى دِينِ النَّصْرَانِيَّةِ ثُمَّ عَرَضَ عَلَيْهِمْ دِينَ الْيَهُودِيَّةِ وَالدُّخُولَ فِيهَا فَأَبَوْا عَلَيْهِ فَجَادَلَهُمْ وَ عَرَضَ عَلَيْهِمْ وَ حَرَصَ الْحِرَصَ كُلَّهُ فَأَبَوْا عَلَيْهِ وَ امْتَنَعُوا مِنَ الْيَهُودِيَّة وَالدُّخُول فِيهَا وَاخْتَارُوا الْقَتْلَ فَخَدَّ لَهُمْ خُدُوداً وَ جَمَعَ فِيهَا الْحَطَبَ وَ أَشْعَلَ فِيهِ النَّارَ فَمِنْهُمْ مَنْ أَحْرقَ بِالنَّارِ وَ مِنْهُمْ مَنْ قُتِلَ بِالسَّيْفِ وَ مَثَّلَ بِهِمْ كُلَّ مُثْلَة فَبَلَغَ عَدَدُ مَنْ قُتِلَ وَ أَحْرقَ بِالنَّارِ عِشْرِينَ أَلْفَا وَ أَفْلَتَ رَجُلٌ مِنْهُمْ يُدْعَى دَوْسُ عَلَى فَرَس لَهُ وَ رَكَضَهُ وَ

ص: 18

رسید که کودکی دو ماهه داشت، به او گفتند: یا از دین خود دست بردار و یا تو را در آتش می اندازیم، او می خواست خود را در آتش بیاندازد، اما وقتی به کودک خود نگاه کرد، رحمت او را فرا گرفت و می خواست منصرف شود، اما خداوند آن کودک را به نطق در آورد و او گفت: ای مادر خودت و مرا در آتش بیانداز، چون این عمل در برابر خداوند عظیم عملی اندک و ناچیز است». از امیرمؤمنان علیه السلام سؤال شد: در میان مجوس چه احکامی اجرا می شد»؟ او فرمود: «آن ها اهل کتاب بودند و کتاب آسمانی داشتند و یک روز پادشاه آنها مست کرد و با خواهر و مادر خود در آویخت، وقتی هوشیار شد پشیمان گشت و این امر بر او دشوار آمد، لذا به مردم گفت: انجام این عمل حلال و جایز است، اما مردم قبول نکردند، پس گودال هایی از آتش فراهم کرد و هرکس این عمل را قبول نمی کرد او را در آتش می انداخت».

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - اسماعیل بن ابی رافع از پدرش از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل کرده: ... سپس مهرویه بن بخت نصر، شانزده سال و بیست روز حکومت کرد. وقتی به این زمان رسید، گودالی حفر کرد و دانیال علیه السلام و یاران مؤمن وی را در آن گودال انداخت و در آن گودال، آتش برافروخت. ولی چون دید که آتش به آنها آسیبی نمی رساند و به آنها نزدیک نمی شود، آن ها را به چاهی انداخت که در آن شیر و سایر حیوانات درنده بود. او آنان را به بدترین شکل عذاب داد تا آنکه خداوند عزوجل آنها را از دست او نجات بخشید. و اینان همان کسانی هستند که خداوند عزوجل از آنها در قرآن یاد می کند و می فرماید: قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ * النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ.

4- على بن ابراهيم رحمه الله - قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ ... کسی که حبشه را برای غارت کردن یمن تشویق و ترغیب کرد، ذونواس آخرین پادشاه حمیر بود که یهودی شد و تمامی حمیری ها همراه وی بر این آیین شدند و او خود را یوسف نامید. مدتی بر همین منوال سپری شد، سپس به وی خبر رسید که در نجران بقایایی از دین مسیحی وجود دارد که آنان بر کیش و آیین عیسی علیه السلام و انجیل هستند و رئیس و رهبر این آئین، عبدالله بریا است. بنابراین مردم، ذو نواس را واداشتند که رود و آنها را به پذیرفتن کیش و آیین یهودی مجبور سازد. پس به سوی آن ها حرکت کرد تا اینکه به نجران رسید، و در آنجا هر که را بر آیین مسیحی بود، جمع کرد، و آیین یهودی را آنها عرضه کرد، ولی آنها از پذیرفتن این آیین امتناع ورزیدند، پس با آنها به بحث و مجادله پرداخت و اصرار و پافشاری کرد، ولی آنها از پذیرفتن کیش یهودی سرباز زدند و مرگ را اختیار کردند. پس ذونواس گودالی برای آن ها کند، و هیزم در آن جمع کرد و آتشی برافروخت. گروهی از آنان در آتش سوختند و گروهی با شمشیرهای آخته کشته شدند و به بدترین شکل آن ها را عذاب داد، تا جایی که تعداد افراد کشته شده به بیست هزار نفر رسید. مردی از آن

ص: 19

نَجَزَهُمْ فِي الرَّمْ وَ رَجَعَ ذُو نُوَاسَ إِلَى ضَيْعَة فِي جُنُودِهِ فَقَالَ اللَّهُ قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ إلَى قَوْلِهِ الْعَزِيز الحميد. (1)

5- الباقر علیه السلام - بَعَثَ اللَّهُ نَبيّاً حَبَشِياً إِلَى قَوْمِهِ فَقَاتَلَهُمْ فَقُتِلَ أَصْحَابُهُ وَأَسِرُوا وَ خَدُّوا لَهُمْ أَخْدُوداً مِنْ نَارِ ثُمَّ نَادَوْا مَنْ كَانَ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِنَا فَلْيَعْتَزِلْ وَ مَنْ كَانَ عَلَى دِينِ هَذَا النَّبِيِّ فَلْيَقْتَحِمِ النَّارَ فَجَعَلُوا يَقْتَحِمُونَ وَ أَقْبَلَتِ امْرَأَةُ مَعَهَا صَبِيٌّ لَهَا فَهَابَتِ النَّارَ فَقَالَ لَهَا اقْتَحِمِي قَالَ فَاقْتَحَمَتِ النَّارَ وَهُمْ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ. (2)

6- أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ مِيثَم التَّمَّارِ قَالَ: سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ ذَكَرَ أَصْحَابَ الْأَخْدُودِ فَقَالَ كَانُوا عَشَرَةً وَ عَلَى مِثَالِهِمْ عَشَرَةُ يُقْتَلُونَ فِي هَذَا السُّوق. (3)

مسیحیان به نام دوس ذو ثعلبان، سوار بر اسبی از آنجا گریخت. آنان به دنبال وی رفتند، اما آن ها در شن زار درمانده شدند و او از دست آنها نجات یافت. و ذونواس به سوی لشکریان از هم پاشیده خود بازگشت. پس خداوند عزوجل فرمود: قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ * النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ تا آن جا که می فرماید: الْعَزِيزِ الحَمِيدِ.

5- امام باقر علیه السلام - خداوند پیامبری حبشی را نزد قوم خویش مبعوث کرد. پس با قوم خویش به مبارزه برخاست و بسیاری از یارانش به قتل رسیدند و به اسارت گرفته شدند، و گودالی برای آن ها حفر کردند و در آن آتش برافروختند و ندا سر دادند: هرکس بر کیش و آیین ماست، از این گودال دوری گزیند، و هرکس بر آیین این پیامبر است، باید وارد این آتش شود، و مردم شروع به وارد شدن در این گودال شعله ور شدند، زنی به همراه کودک خویش آمد، ولی از آن آتش برافروخته ترسید، آن کودک به مادر گفت: «وارد شو» پس آن زن وارد آن آتش شد، آن ها أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ هستند.

6- امام علی علیه السلام - میثم تمار نقل می کند: شنیدم امیرالمؤمنین علیه السلام، أَصْحابُ الْأُخْدُودِ را ياد می کند و می فرماید: «ده نفر بودند و ده نفر دیگر به همان ترتیب در این بازار به قتل خواهند رسید».

آتشی عظیم و شعله ور! (5)

1- امام صادق علیه السلام - مفضل گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی: النیران پرسیدم، فرمود: «آتشی است که می خورد و می نوشد آتشی که می خورد و ننوشد، و آتشی که بنوشد و نخورد و آتشی که نخورد و ننوشد، آتشی که بخورد و بنوشد از آن آدمیزاده و همه ی جانوران است، و آن که بخورد و ننوشد ، آتش هیزم است و آنکه بنوشد و نخورد آتش درخت است، و آنکه نخورد و ننوشد، آتش درون سنگ چخماق است و آتش جانوران شب افروز».

2- امام علی علیه السلام - روایت شده که سعید بن جبیر گفت: هنگامی که اهل - اسفندهان - شکست خوردند، عمر بن خطاب گفت: «آن ها نه یهودی هستند و نه مسیحی و نه کتابی دارند و مجوسی بودند». علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: «بله آن ها کتابی داشتند که بالا رفت و آن اینگونه است که پادشاه آن ها مست شد و با دخترش نزدیکی کرد - یا اینکه فرمود: با خواهرش - و هنگامی که به هوش آمد، به او گفت: «راه خروج از آنچه در آن واقع شده ام چیست»؟ گفت: «اهل مملکتت را جمع می کنی و به آنها خبر می دهی که نظر تو بر ازدواج با دختران است و به آنها دستور می دهی که آن را حلال بشمارند»؛ پس آن ها را جمع کرد و [نظر خودش را] به آنها خبر داد ولی آنها ابا کردند که از او تبعیت کنند؛ در نتیجه برای آنها گودال هایی در زمین درست کرد و در آن آتش افروخت و آن ها را بر آتش عرضه کرد؛ پس هرکس از قبول آن ابا نمود، او را در آتش انداخت و هرکس پاسخ مثبت داد، او را آزاد کرد.

ص: 21

قوله تعالى: إِذْ هُمْ عَلَيْها قُعُودٌ علیه السلام

1 - ابن عباس رحمه الله - إِذْ هُمْ عَلَيْهَا قُعُودٌ يَعْنِي الْكُفَّارَ أَنَّهُمْ عَلَى أطْرَافِ النَّارِ جُلُوسُ يُعَذِّبُونَ الْمُؤْمِنِينَ. (1)

قوله تعالى: وَهُمْ عَلى ما يَفْعَلُونَ بالمُؤْمِنِينَ شُهُودٌ (7)

قوله تعالى: وَما نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِالله الْعَزِيزِ الحميد (8)

1 - الصادق علیه السلام - وَ قَدْ كَانَ قَبْلَكُمْ قَوْمُ يُقْتَلُونَ وَ يُحْرَقُونَ وَ يُنْشَرُونَ بِالْمَنَاشِيرِ وَ تَضِيقُ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِرُحْبهَا فَمَا يَرُدُّهُمْ عَمَّا هُمْ عَلَيْهِ شَيْءٌ مِمَّا هُمْ فِيهِ مِنْ غَيْرِ تِرَةَ وَتَرُوا مَنْ فَعَلَ ذَلِكَ بِهِمْ وَ لَا أَذًى بَلْ ما نَقَمُوا مِنْهُمْ إِنَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ فَاسْأَلُوا رَبَّكُمْ دَرَجَاتِهِمْ وَ اصْبِرُوا عَلَى نَوَائِب دَهْرَكُمْ تُدْرِكُوا سَعْيَهُمْ. (2)

2- ابن عباس رحمه الله - وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِالله أَي مَا كَرِهُوا مِنْهُمْ إِنَّا أَنَّهُمْ آمَنُوا. (3)

قوله تعالى : الذي لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شهید (1)

قوله تعالى : إِنَّ الَّذينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤمِناتِ ثُمَّ لَرَيَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابٌ جَهَنَّمَ وَهُمْ عَذابُ الحريق (10)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - فِيمَا رَوَاهُ عَنْ أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَّهُمْ سَألُوهُ عَنِ الْمُتَشَابِهِ فِي تَفْسِيرِ الْفِتْنَةِ فَقَالَ و منه فِتْنَةُ الْعَذَابِ وَهُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى إِنَّ الَّذِينَ فَتَنوا المُؤْمِنِينَ وَالمُؤمِناتِ ثُمَّ يَتُوبُوا أَي عَذَبُوا الْمُؤْمِنِينَ. (4)

2- على بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤمِناتِ أن أحرقوهم. (5)

ص: 22

هنگامی که در کنار آن نشسته بودند. (6)

1 - ابن عبّاس رحمه الله - إِذْ هُمْ عَلَيْها قُعُود منظور کافران است که آنها اطراف آتش نشسته، مؤمنان را شکنجه می کردند.

و آنچه را با مؤمنان انجام می دادند [با خونسردی و قساوت] تماشا می کردند! (7)

آن ها هیچ ایرادی بر مؤمنان نداشتند جز اینکه به خداوند توانا و شایسته ستایش ایمان آورده بودند (8)

1- امام صادق علیه السلام - «محققا پیش از شماها مردمی بودند که کشته می شدند و سوخته می شدند و با اره، اره می شدند و زمین پهناور برای زندگی آنها تنگ می شد و هیچ چیز آنها را از عقیده ای که داشتند بر نمی گردانید، دشمنان از آنها خونی طلب نمی کردند و آزاری ندیده بودند که در برابر آن چنین کارهایی با آنها بکنند بلکه تنها از آنها انتقام می کشیدند که به خداوند عزیز حمید ایمان آورند، شما از پروردگارتان درجات آنها را طلب کنید و بخواهید که با آنها همپایه گردید و بر ناگواری های روزگار خود شکیبایی کنید تا به کوشش آنها برسید».

2- ابن عبّاس رحمه الله - وَ ما نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِالله، یعنی کراهتی از آنها نداشتند جز این که آن ها مؤمن بودند.

همان کسی که حکومت آسمان ها و زمین از آن اوست و خداوند بر همه چیز گواه است. (9)

کسانی که مردان و زنان با ایمان را شکنجه دادند سپس توبه نکردند، برای آن ها عذاب دوزخ و عذاب آتش سوزان است (10)

1- امام علی علیه السلام - در میان آنچه نعمانی آن را از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت کرده [آمده است] که از ایشان دربارهی متشابه در تفسیر «فتنه» پرسیدند، فرمود: «از جمله آن «فتنه» [به معنای] عذاب است و آن سخن خدای تعالی است: إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ لَمَّ يَتُوبُوا، یعنی مؤمنان را شکنجه کردند».

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ؛ یعنی ایشان را سوزانیدند.

ص: 23

3 - الصادق علیه السلام - كُلُّهُمْ ثَلَاثَةَ عَشَرَ (سِتَةَ عَشَرَ) صِنْفَا مِنْ أُمَّةٍ جَدِّى صلی الله علیه وآله لَا يُحِبُّونَا وَ لَا يُحَبِّبُونَا إِلَى النَّاسِ وَيُبْغِضُونَا وَ لَا يَتَوَلَّوْنَا وَ يَخْذُلُونَا وَ يُخَدِّلُونَ النَّاسَ عَنَّا فَهُمْ أَعْدَاؤُنَا حَقًّا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ وَهُمْ عَذَابُ الحريق. (1)

قوله تعالى: إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ هُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الأنهارُ ذلِكَ الْفَوْزُ الْكَبِيرُ (11)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ صَبَّاحِ الْأَزْرَقِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ هُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ هُوَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ شِيعَتُهُ. (2)

2- ابن عبّاس رحمه الله - إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا يُرِيدُ صَدَقُوا - وَ آمَنُوا بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ وَحَدُوهُ يُرِيدُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يُريدُ مَا لَا عَيْن رأت وَ لَا أَذَنُ سَمِعَتْ ذلِكَ الْفَوْزُ الكَبِيرُ يُرِيدُ فَارُوا بِالْجَنَّةِ وَآمِنُوا الْعِقَاب. (3)

قوله تعالى : إِنَّ بَطْشَ رَبِّكَ لَشَديدٌ (12)

1 - ابن عباس رحمه الله - إِنَّ بَطْشَ رَبِّكَ يَا مُحَمَّدُ لَشَدِيدٌ إِذَا أَخَذَ الْجَبَابِرَةَ وَالظَّلَمَةَ مِنَ الْكُفَّارِ. (4)

قوله تعالى: إِنَّهُ هُوَ يُبْدِي وَيُعِيدُ (13)

1 - ابن عباس رحمه الله - إِنَّهُ هُوَ يُبْدِئُ وَ يُعِيدُ يُرِيدُ الْخَلْقَ ثُمَّ أَمَاتَهُمْ ثُمَّ يُعِيدُهُمْ بَعْدَ الْمَوْتِ أَيْضاً. (5)

2 - الكاظم علیه السلام - كُلُّ عِلَّة تُسَارِعُ فِى الْجِسْمِ يَنْتَظِرُ أَنْ يُؤْمَرَ فَيَأْخُذَ إِنَّا الْحُمَّى فَإِنَّهَا تَرِدُ وُرُوداً وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَحْجُبُ بَيْنَ الدَّاءِ وَالدَّوَاءِ حَتَّى تَنْقَضِيَ الْمُدَّةُ ثُمَّ يُخَلَّى بَيْنَهُ وَ بَيْنَهُ فَيَكُونُ بُرُؤُهُ بِذَلِكَ الدَّوَاءِ أَوْ يَشَاءُ فَيُخَلَّى قَبْلَ انْقِضَاءِ الْمُدَّة بمَعْرُوفِ أَوْ صَدَقَة أَوْ بِرَّ فَإِنَّهُ يَمْحُو مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَهُوَ يُبْدِئُ وَ یعید. (6)

ص: 24

3- امام صادق علیه السلام - روایت کرده اند که سیزده صنف از امت و در روایت تمیم بن بهلول شانزده صنف از امت جدم محمد صلی الله علیه وآله ما را دوست ندارند و مردم را به دوستی ما وانمی دارند؟ دشمن ما می باشند و پیروی از ما نمی کنند و ما را وامی گذارند و مردم را از ما دور می کنند اینان به طور تحقیق دشمنان ما هستند، آتش دوزخ از آن آنها است و عذاب سوزناک از آن آن هاست.

و برای کسانی که ایمان آوردند و اعمال شایسته انجام دادند، باغ هایی بهشتی است که نهرها از پای درختانش جاری است؛ و این رستگاری و پیروزی بزرگ است. (11)

1 - امام صادق علیه السلام - صباح ازرق گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ هُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ شنیدم که می فرمود: «منظور، امیرالمؤمنین علیه السلام و شیعه ی وی هستند».

2- ابن عبّاس رحمه الله - إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا منظور، کسانی هستند که به خداوند عزوجل ایمان آوردند و تصدیق نمودند: و لا إله إلا الله گفتند وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ هُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ منظور، به طور مخفیانه و نامحسوس است ذَلِكَ الْفَوْزُ الْكَبِيرُ، منظور به بهشت راه یافتند و از عذاب ایمن شدند.

به یقین مجازات قهرآمیز پروردگارت بسیار شدید است! (12)

1- ابن عبّاس رحمه الله - ای محمّد! به یقین مجازات قهرآمیز پروردگارت بسیار شدید است. آنگاه که از ستمگران و ظالمان و کفّار بازخواست میکند و مجازات دهد.

اوست که آفرینش را آغاز می کند و باز می گرداند. (13)

1 - ابن عبّاس رحمه الله - إِنَّهُ هُوَ يُبْدِى وَيُعِيدُ منظور خلق است، که آنها را می میراند و بعد از مرگ نیز آنها را زنده می کند.

2- امام کاظم علیه السلام - هر دردی با اجازه به آدمی می رسد، جز تب که یک باره می آید، و خداوند عزوجل میان درد و دارو پرده اندازد تا مدت مقدر بگذرد و آنگاه آزاد کند و بدان دارو بهتر شود، و اگر خواهد پیش از گذشت مدت به وسیله ی احسان یا صدقه یا نیکی آن را آزاد کند، زیرا او است که محو می کند هرچه خواهد و برجا دارد، و او است آغاز کن و باز آور.

ص: 25

قوله تعالى : وَ هُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ (14)

1 - ابن عباس رحمه الله - وَ هُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ يُرِيدُ لِأَوْلِيَائِهِ وَأَهْلِ طَاعَتِهِ الْوَدُودُ - كَمَا يَوَدُّ أَحَدِكُمْ أَخَاهُ وَ صَاحِبَهُ بِالْبُشْرَى وَ الْمَحَبَّة. (1)

2- ابن عباس رحمه الله - ال وَدُودُ يَعْنِي الْمُحِبَّ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام إِذْ آمَنَ بِهِ مِنْ غَيْرِ شِرْكِ. (2)

قوله تعالى : ذُو الْعَرْش المجيد (15)

1- الباقر علیه السلام - ذُو الْعَرْشِ المَجِيدُ فَهوَ الله الكريم المجيد. (3)

قوله تعالى: فَعَّالٌ لِما يُريدُ (16)

قوله تعالى : هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْجُنُودِ (17)

قوله تعالى: فِرْعَوْنَ وَثَمُودَ (18)

قوله تعالى: بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي تَكْذِيبٍ (19)

قوله تعالى: وَ اللهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحيط (20)

قوله تعالى: بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ (21)

1- ابن عباس رحمه الله - بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ أَي كَرِيمُ لِأَنَّهُ كَلَامُ الرَّبِّ. (4)

قوله تعالى : في لَوحِ محفُوظ (22)

1 - ابن عباس رحمه الله - أَخْبِرْتُ أَنَّهُ لَوْحُ وَاحِدُ فِيهِ الذِّكْرُ وَ أَنَّ ذَلِكَ اللَّوْحَ مِنْ نُورٍ وَ أَنَّهُ مَسِيرَةَ ثَلَاثِمِائَة سنة. (5)

ص: 26

و او آمرزنده و دوستدار [مؤمنان] است. (14)

1- ابن عبّاس رحمه الله - وَ هُوَ الْغَفُورُ؛ نسبت به اولیاء خود و کسانی که طاعت او را دارند، الْوَدُودُ آن گونه که هر کدام از شما، برادر و دوست خویش را با محبّت و بشارت دوست دارد.

2- ابن عباس رحمه الله - الْوَدُودُ یعنی [خداوند] دوستدار علی بن ابی طالب علیه السلام است؛ چون بدون شرک به او ایمان آورد.

صاحب تخت قدرت و دارای مجد و عظمت است. (15)

1- امام باقر علیه السلام - الْعَرْشِ المَجِيدُ منظور، خداوند کریم و مجید است.

و آنچه را اراده کند انجام می دهد. (16)

آیا سرگذشت آن لشکرها به تو رسیده است. (17)

لشکریان فرعون و ثمود؟! (18)

ولی کافران پیوسته در حال تکذیب حقند. (19)

و خداوند به همه ی آن ها احاطه دارد. (20)

[این آیات، سحر نیست]، بلکه قرآن با عظمت است. (21)

1- ابن عباس رحمه الله بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجيدٌ؛ یعنی کریم زیرا سخن خداوند است.

که در لوح محفوظ جای دارد. (22)

1- ابن عباس رحمه الله - به من گفته اند که آن یک لوحی است و در آن ذکر است، و آن لوح از نور است و به مسافت سیصد سال راه.

ص: 27

2- السجاد علیه السلام - الْعِقْد كَتَبَ مَلِكُ الرُّومِ إِلَى عَبْدِ الْمَلِكِ أَكَلْتُ لَحْمَ الْجَمَلِ الَّذِي هَرَبَ عَلَيْهِ أَبُوكَ الْمَدِينَة لَأَغْرُونَكَ بِجُنُودٍ مِائَةِ أَلْفِ وَ مِائَةِ أَلْفِ وَ مِائَةِ أَلْفِ فَكَتَبَ عَبْدُ الْمَلِكِ إِلَى الْحَجَّاجِ أَنْ يَبْعَثَ إِلَى زَيْنِ الْعَابِدِينَ علیه السلام وَ يَتَوَعَدَهُ وَيَكْتُبَ إِلَيْهِ مَا يَقُولُ فَفَعَلَ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام إِنَّ لِلَّهِ لَوْحاً مَحْفُوظاً يَلْحَهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ ثَلَاثَمِائَة لَحْظَة لَيْسَ مِنْهَا لَحْظَةُ إِلَّا يُحْيِي فِيهَا وَ يُمِيتُ وَيُعِزَّ وَيُذِلُّ وَيَفْعَلُ ما يَشَاءُ وَ إِنِّي لَأَرْجُو أَنْ يَكْفِيكَ مِنْهَا لَحْظَةً وَاحِدَةً فَكَتَبَ بِهَا الْحَجَّاجُ إِلَى عَبْدِ الْمَلِكِ فَكَتَبَ عَبْدُ الْمَلِكِ بِذَلِكَ إِلَى مَلِكِ الرُّومِ فَلَمَّا قَرَأَهُ قَالَ مَا خَرَجَ هَذَا إِنَّا مِنْ كَلَامِ النُّبُوَّةِ. (1)

3- ابن عباس رحمه الله - هُوَ الَّذِي يُعرَفُ بِاللَّوْحِ الْمَحْفُوظٍ وَ هُوَ مِنْ دُرَّةٍ بَيْضَاءَ طُولُهُ مَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ عَرْضُهُ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرب. (2)

4۔ علی بن ابراهيم رحمه الله - اللَّوْحُ الْمَحْفُوظ لَهُ طَرَفَانِ طَرَفُ عَلَى الْعَرْشِ وَ طَرَفُ عَلَى جَبْهَة إِسْرَافِيلَ فَإِذَا تكَلَّمَ الرَّبُّ جَلَّ ذِكْرُهُ بِالْوَحْيِ ضَرَبَ اللَّوْحُ جَبِينَ إِسْرَافِيلَ فَنَظَرَ فِي اللَّوْحِ فَيُوحِي بِمَا فِي النَّوْحِ إِلَى جبرئيل. (3)

5- أمير المؤمنين علیه السلام - أنَا صَاحِبُ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ الْهَمَنِي اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عِلْمَ مَا فِيهِ. (4)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله عَنْ جَبْرَئِيلَ علیه السلام عَنْ مِيكَائِيلَ علیه السلام عَنْ إِسْرَائِيلَ علیه السلام عَنِ اللَّوْحِ عَنِ الْقَلَمِ قَالَ يَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَلَايَةُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ نَارى. (5)

7- الرسول صلی الله علیه وآله - سَأَلَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا تَفْسِيرُ أَبْجَدْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ... وَأَمَّا النُّونُ [ف] ن وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُون فَالْقَلَمُ قَلَمُ مِنْ نُور وَكِتَابُ مِنْ نُور في لوح محفُوظٍ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ وَ كَفى بالله شهيدا. (6)

ص: 28

2- امام سجاد علیه السلام - زهری از امام سجاد علیه السلام نقل کرده است: ... پادشاه روم برای عبدالملک نامه ای نوشت بدین مضمون: من گوشت شتری که پدرت سوار آن شده بود و از مدینه فرار کرد خورده ام با سپاهی که بالغ بر هزار هزار هزار نفر است با تو جنگ خواهم کرد. عبدالملک به حجاج بن یوسف نوشت و از او خواست که نامه را بخواند و نامه ای به زین العابدین بنویسد و با همان جملاتی که عبدالملک نوشته او را تهدید نماید هر چه آن جناب جواب داد برایش بنویسد. حجاج همین کار را کرد زین العابدین علیه السلام در جواب گفت: «خداوند لوح محفوظی دارد که در هر روز سیصد مرتبه در آن نگاه می کند و در هر نگاهی هر که را بخواهد می میراند زنده می کند عزیز می نماید ذلیل می کند و هر چه اراده کند انجام می دهد من امیدوارم که یکی از آن نگاه ها کلک ترا بکند». حجاج همین جواب را برای عبدالملک نوشت عبدالملک نیز آن را برای پادشاه روم فرستاد همین که پادشاه روم خواند گفت این سخن از خاندان نبوت خارج شده است».

3- ابن عباس رحمه الله - خداوند کسی است لوح محفوظ را می داند و «لوح محفوظ» از در سفیدی است که طولش ما بین آسمان و زمین و عرضش ما بين مشرق و مغرب است.

4- علی بن ابراهيم رحمه الله - لوح محفوظ دو طرف دارد یکی بر [راست] عرش، و دیگری بر پیشانی اسرافیل، و چون خدا سخن کند به وحی لوح، به پیشانی اسرافیل زند تا در لوح نگرد و آنچه وحی شده به جبرئیل وحی کند.

5- امام علی علیه السلام - من صاحب لوح محفوظم که خدا به من آنچه را که در لوح است، الهام نموده.

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - پیامبر صلی الله علیه وآله از جبرئیل از میکائیل از اسرافیل از لوح از قلم گفته است که خدای تبارک و تعالی می فرماید: ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام حصن من است و هرکه در حصن من در آید از دوزخ من در امان است.

7- پیامبر صلی الله علیه وآله - عثمان بن عفان از رسول خدا صلی الله علیه وآله پرسید: «تفسیر ابجد چیست»؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «ن وَ الْقَلَم وَ ما يَسْطُرُون (قلم /1) است که قلم از نور است و کتاب از نور که در لوح محفوظ

جای دارد. که مقربان شاهد آنند! (مطففین / 21) و گواهی خدا در این باره، کافی است!. (نساء/79)

ص: 29

سوره طارق

بسم الله الرّحمنِ الرَّحِيم

ثواب قرائت

1- امام صادق علیه السلام - هرکس در نمازهای واجب خویش، سوره ی وَ السَّمَاء وَ الطَّارِقِ بخواند، روز قیامت، نزد خداوند، دارای جاه و منزلت خواهد بود و از همراهان و دوستان مؤمنین در بهشت خواهد بود.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس این سوره را بخواند، ده برابر تعداد تمام ستارگان در آسمان برای وی پاداش در نظر گرفته می شود، و هرکس این سوره را بنویسد و آن را با آب حل کند و با آن زخم ها شسته شود، زخم ها دیگر چرک دار نخواهند شد، و اگر بر چیزی خوانده شود، آن چیز را محفوظ می دارد، و صاحبش در مورد آن چیز آسوده خاطر خواهد بود.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس آن را بخواند خداوند به تعداد ستارگان آسمان ده ها حسنات به او می دهد.

4- امام صادق علیه السلام - هرکس این سوره را بنویسد و آن را با آب حل کند و زخم ها را با آب آن سوره بشوید، آن زخم ها تسکین می یابد و چرک دار نخواهند شد، و هرکس این سوره را بر دارویی نوشیدنی بخواند، آن دارو شفابخش خواهد بود.

سوگند به آسمان و کوبنده شب! (1)

و تو چه می دانی کوبنده شب چیست؟! (2)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - الطَّارِقِ ، همان النَّجْمُ الثَّاقِبُ و آن ستاره ی عذاب و ستاره ی قیامت است و آن «زحل» است که در بلندترین منزل ها است.

2- امام صادق علیه السلام - ابوبصیر از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه نقل می کند: وَ السَّمَاءِ وَ الطَّارِقِ، فرمود: «منظور از آسمان، امیرالمؤمنین علیه السلام است، و طارق کسی است که از نزد پروردگار، از آنچه

ص: 31

أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الطَّارِقُ الَّذِي يَطْرُقُ بِالْأَئِمَّة علیهم السلام مِنْ عِنْدِ رَبِّهِمْ مِمَّا يَحْدُثُ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ الرُّوحُ الَّذِي مَعَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام يُسَدِّدُهُم. (1)

قوله تعالى : النَّجْمُ الثَّاقِبُ (3)

1 - الصادق علیه السلام - النَّجْمُ الثَّاقِبُ قَالَ ذَاكَ رَسُولُ صلی الله علیه وآله . (2)

2 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبَان بن تَغْلِبَ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْيَمَنِ ... فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ الله علیه السلام ... فَمَا رُحَلُ عِنْدَكُمْ فِي النُّجُومِ؟ فَقَالَ الْيَمَانِيُّ نَجْمُ نَحْسُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا تَقُلْ هَذَا فَإِنَّهُ نَجْمُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ هُوَ نَجْمُ الْأَوْصِيَاء علیهم السلام وَهُوَ النَّجْمُ الثَّاقِبُ الَّذِي قَالَ اللَّ-هُ تَعَالَى فِي كِتَابِهِ فَقَالَ الْيَمَانِيُّ فَمَا مَعْنَى الثَّاقِب فَقَالَ إِنَّ مَطْلِعَهُ فِي السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَإِنَّهُ ثَقَبَ بِضَوْئِهِ حَتَّى أَضَاءَ فِي السَّمَاءِ الدُّنْيَا فَمِنْ ثَمَّ سَمَّاهُ اللَّهُ النَّجْمَ الثَّاقِب. (3)

3- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ قَالَ الطَّارِقُ النَّجْمُ الثَّاقِبُ وَ هُوَ نَجْمُ الْعَذَابِ وَنَجْمُ الْقِيَامَة وَهُوَ رُحَلُ فِي أَعْلَى الْمَنَازِل. (4)

قوله تعالى: إِنْ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَلَيْها حافِظٌ (2)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - إِنْ كُلُّ نَفْسٍ لَّا عَلَيْهَا حَافِظٌ قَالَ الْمَلَائِكَةُ. (5)

قوله تعالى: فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ (5)

قوله تعالى : خُلِقَ مِنْ مَاءٍ دافق علیه السلام

1- على بن ابراهيم رحمه الله - خُلِقَ مِنْ ماء دافقِ قَالَ النُّطْفَةَ الَّتِي تَخْرُجُ بقوة. (6)

2- ابن عباس رحمه الله - مَاءٍ دَافِقٍ أَيْ مَاءٍ مُهْرَاقِ فِي رَحِمِ الْمَرأَة يَعْنِي الْمَنِيِّ الَّذِي يَكُونُ مِنْهُ الْوَلَدُ. (7)

ص: 32

در شب و روز اتفاق می افتد، برای ائمه علیهم السلام خبر می آورد؛ همان روحی که همراه ائمه علیهم السلام است و آن ها را راهنمایی می کند».

همان ستاره درخشان و شکافنده تاریکی هاست! (3)

1- امام صادق علیه السلام - ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: النَّجْمُ الثَّاقِبُ چیست؟ فرمود: «پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است».

2- امام صادق علیه السلام - ابان بن تغلب گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که مردی از اهالی یمن وارد و بر وی سلام کرد و حضرت علیه السلام جواب سلام وی را داد و فرمود: «خوش آمدی سعد»! آن مرد گفت: «این همان نامی است که مادرم مرا با آن نامید، و اندک هستند کسانی که نام مرا می دانند»! حضرت علیه السلام فرمود: «راست گفتی. ای سعد المَولَی» پس آن مرد به ایشان عرض کرد: «فدایت شوم! این لقب من بود». امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «در القاب و عناوین خیری نیست، خداوند عزوجل در قرآن می فرماید: و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید، بسیار بد است که بر کسی پس از ایمان نام کفرآمیز بگذارید (حجرات /11) ای سعد! کارت چیست؟ عرض کرد: «فدایت شوم! من از خانواده ای منجم هستم که هیچ کس در یمن در علم نجوم از ما داناتر نیست». امام صادق علیه السلام فرمود: «زُحَل نزد شما چگونه ستاره ای است»؟ آن مرد یمنی گفت: «ستاره ای نحس و شوم است» حضرت علیه السلام فرمود: «خاموش باش! این سخن را بر زبان نیاور؛ آن ستاره، ستاره ی امیرالمؤمنین علیه السلام و ستاره ی اوصیاء و جانشینان علیهم السلام است، و این ستاره ای است که خداوند عزوجل در قرآن از آن به عنوان ستاره درخشان یاد می کند». آن مرد یمنی عرض کرد:

«پس منظور از درخشان چیست»؟ فرمود: «محل طلوع این ستاره در آسمان هفتم است، و به اندازه ای نورافشانی کرد که نور آن در آسمان دنیا نمایان گشت، و از آنجاست که خداوند عزوجل آن را ستاره ی درخشان نامید».

3- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ طارق همان النَّجْمُ الثَّاقب است که ستاره ی عذاب و ستاره روز قیامت است و آن ستاره ی زحل است در بالاترین منزلگاه ها.

[به این آیات بزرگ الهی سوگند] که هرکس مراقب و محافظی دارد! (4)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - منظور از این آیه: إِن كُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَيْهَا حَافِظٌ، فرشتگان هستند.

انسان باید بنگرد که از چه چیز آفریده شده است؟! (5)

از آبی جهنده آفریده شده است. (6)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - خُلِقَ مِنْ ماء دافق نطفه با نیرو برآید.

2- ابن عباس رحمه الله - ماء دافق یعنی آبی که در رحم زن ریخته می شود و منظور «منی» است که فرزند از آن به وجود می آید.

ص: 33

3- الصادق علیه السلام - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَانٍ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ الْمَوْلُودُ يُشْبِهُ أَبَاهُ وَ عَمَّهُ قَالَ إِذَا سَبَقَ مَاءُ الرَّجُل مَاءَ الْمَرْأَة فَالْوَلَدُ يُشبهُ أَبَاهُ وَ عَمَّهُ وَإِذَا سَبَقَ مَاءُ الْمَرْأَة مَاءَ الرَّجُل يُشْبِهُ الرَّجُلُ أُمَّهُ وَخَالَهُ. (1)

4 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي بَصِير قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ إِن الرَّجُلَ رُبَّمَا أَشْبَهَ أَخْوَالَهُ وَ ربَّمَا أَشْبَهَ أَبَاهُ وَ رُبَّمَا أَشْبَهَ عُمُومَتَهُ فَقَالَ إِنَّ نُطْفَةَ الرَّجُل بَيْضَاءُ غَلِيظَةً وَ نُطْفَةَ الْمَرْأَةِ صَفْرَاءُ رَقِيقَةُ فَإِنْ غَلَبَتْ نُطْفَةُ الرَّجُل نُطْفَةَ الْمَرْأَة أَشْبَة الرَّجُلُ أَبَاهُ وَ عُمُومَتَهُ وَ إِنْ غَلَبَتْ نُطْفَةُ الْمَرْأَةَ نُطْفَةَ الرَّجُلِ أَشْبَهَ الرَّجُلُ أَخْوَالَهُ. (2)

5- الرسول صلی الله علیه وآله - فَمَا بَالُ الْوَلَدِ يُشْبِهُ أَعْمَامَهُ لَيْسَ فِيهِ مِنْ شِبْهِ أَخْوَالِهِ شَيْءٌ وَ يُشْبِهُ أَخْوَالَهُ لَيْسَ فِيهِ مِنْ شِبْهِ أَعْمَامِهِ شَيْءٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَيُّهُمَا عَلَا مَاؤُهُ مَاءَ صَاحِبِهِ كَانَ الشَّبَهُ لَهُ. (3)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - إِذَا سَبَقَ مَاءُ الرَّجُل مَاءَ الْمَرْأَة نَزَعَ الْوَلَدَ إِلَيْهِ. (4)

7- أمير المؤمنين علیه السلام - تَعْتَلِجُ النَّطْفَتَانِ فِي الرَّحِمِ فَأَيَّتُهُمَا كَانَتْ أَكْثَرَ جَاءَتْ تُشْبِهُهَا فَإِنْ كَانَتْ نُطْفَةً الْمَرأة أكثرَ جَاءَتْ تُشْبِهُ أَخْوَالَهُ وَ إِنْ كَانَتْ نُطْفَةُ الرَّجُل أَكْثَرَ جَاءَتْ تُشْبِهُ أَعْمَامَهُ وَ قَالَ تَحَوَّلُ النُّطْفَةُ فِي الرَّحِمِ أَرْبَعِينَ يَوْماً فَمَنْ أَرَادَ أَنْ يَدْعُوَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فَفِي تِلْكَ الْأَرْبَعِينَ قَبْلَ أَنْ تُخْلَقَ ثُمَّ يَبْعَثُ اللَّهُ مَلَكَ الْأَرْحَامِ فَيَأْخُذْهَا فَيَصْعَدُ بِهَا إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَيَقِفُ مِنْهُ حَيْثُ يَشَاءُ اللَّهُ فَيَقُولُ يَا إِلَهِى أذَكَرُ أَمْ أَنْثَى فَيُوحِى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَا يَشَاءُ وَيَكْتُبُ الْمَلَك. (5)

8- الحسن علیه السلام - عَنْ أَبِي جَعْفَر الثَّانِي علیه السلام قَالَ: أَقْبَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ مَعَهُ الْحَسَنُ بْنُ عَلى علیه السلام وَ هُوَ مُتَكِيُّ عَلَى يَدِ سَلْمَانَ فَدَخَلَ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ فَجَلَسَ إِذْ أَقْبَلَ رَجُلُ حَسَنُ الْهَيْئَةِ وَاللُّبَاسِ ... وَأَمَّا مَا ذَكَرْتَ مِنْ أَمْرِ الرَّجُلُ يُشْبِهُ وَلْدُهُ أَعْمَامَهُ وَ أَخْوَالَهُ فَإِن الرَّجُلَ إذَا أتَى أَهْلَهُ بِقَلْب سَاكِن وَعُرُوق هَادِئَة وَ بَدَن غَيْرِ مُضْطَرَبَ اسْتَكَنَتْ تِلْكَ النُّطْفَةُ فِي تِلْكَ الرَّحِمَ فَخَرَجَ الْوَلَدُ يُشْبِهُ أَبَاهُ وَ أُمَّهُ وَإِنَّ هُوَ أَتَاهَا بِقَلْبٍ غَيْرِ سَاكِن وَ عُرُوق غَيْر هَادِئَة وَ بَدَن مُضْطَرب اضْطَرَبَتْ تِلْكَ النُّطَفَةُ فِي جَوْفِ تِلْكَ الرَّحِمِ فَوَقَعَتْ عَلَى عِرْقِ مِنَ الْعُرُوقِ فَإِنْ وَقَعَتْ عَلَى عِرْقٍ مِنْ عُرُوقِ الْأَعْمَامِ أَشْبَهَ الْوَلَدُ أَعْمَامَهُ وَإِنْ وَقَعَتْ عَلَى عِرْقٍ مِنْ عُرُوقِ الْأَخْوَال أَشْبَهَ الْوَلَدُ أَخْوَالَهُ. (6)

ص: 34

3- امام صادق علیه السلام - عبدالله بن سنان گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «نوزاد به پدر و عمش شبیه می شود»؟ فرمود: «چون آب مرد پیشی گرفت به آب زن فرزند به پدر و عمو ماند و چون آب زن پیش افتد فرزند به مادر و دائیش ماند».

4- امام صادق علیه السلام - ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «مرد بسا به دایی هایش بماند و بسا به عموهایش»؟ فرمود: «راستش نطفه ی مرد سفید و سفت است و نطفه ی زن زرد و رقیق و اگر نطفه ی مرد به نطفه ی زن غالب شود، مرد به پدر و عموهایش شبیه می شود و اگر نطفه ی زن به نطفه ی مرد غالب شود به دایی هاش شبیه می شود».

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - [ابن عباس رحمه الله گوید: جماعتی از یهود از پیامبر صلی الله علیه وآله سؤالاتی پرسیدند از جمله اینکه:] چرا بچه چنان شبیه عموی خود می شود به طوری که هیچ شباهتی به دایی های خود ندارد. فرمود: «هر کدام آبش بر دیگری بچربد شباهت به آن طرف می شود».

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - اگر آب مرد به زن کشیده شود، فرزند به پدر شبیه می شود.

7- امام علی علیه السلام - دو نطفه در رحم بجنگند و هر کدام بیشتر باشند مانندی آرد، اگر از زن بیشتر باشد مانندی به دایی ها آرد و اگر از مرد بیشتر باشد مانندی به عموها آرد. فرمود: «منی چهل روز در رحم بچرخد، هر که خواهد به درگاه خدا عزوجل دعا کند در این چهل روز باید پیش از آفریدن بچه. سپس خدا فرشته ی ارحام را فرستد و آن را بگیرد و به درگاه خدا بر آرد و تا خدا خواهد بایستد و گوید: خدایا پسر باشد یا دختر، خدا هرچه را خواهد بدو وحی هرچه را خواهد بدو وحی کند و فرشته ثبت کند و سپس گوید: بار معبودا، بدبخت باشد یا خوش بخت و خدا عزوجل آنچه خواهد بدو وحی کند و فرشته ثبت کند».

8- امام حسن علیه السلام - امام جواد علیه السلام حدیثی طولانی در مورد آمدن خضر علیه السلام نزد امیرالمؤمنین علیه السلام و امام حسن علیه السلام و پرسش درباره مسائلی فرموده است: ... درباره ی فرزندی که شباهت به عموها و دایی ها پیدا می کند، همانا مرد هرگاه نزدیک همسرش بیاید با دلی آرام و رگ هایی استراحت کننده و بدنی آرام جماع کند نطفه در رحم قرار می گیرد سپس بیرون می شود فرزند شباهت به پدرش دارد و اگر نزدیکی کند با دل منقلب نطفه متزلزل شود و بر یکی از رگ ها آرام گیرد. پس اگر بر رگ عموها قرار گرفت به فرزند عموهایش شباهت پیدا می کند و اگر به رگی از رگ های دایی ها قرار گرفت شباهت به دایی ها پیدا می کند.

ص: 35

قوله تعالى : يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ (7)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - الصُّلْبُ الرَّجُلُ وَ التَّرَائِبُ الْمَرْأَةُ وَ هِيَ صَدْرُهَا. (1)

2- ابن عباس رحمه الله - التَّرَائِبُ مَوْضِعُ الْقِلَادَة مِنَ الْمَرْأَة. (2)

3- ابن عباس رحمه الله - يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التّرائِبِ قَالَ مَا بَيْنَ الْجِيدِ وَ النَّحْر . (3)

4 - الصادق علیه السلام - عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ أَنَّهُ دَخَلَ ابْنُ شُبْرُمَةَ وَ أَبُو حَنِيفَةَ عَلَى الصَّادِقِ علیه السلام فَقَالَ لِأَبِي حَنِيفَةَ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تَقِس الدِّينَ برايك فَإِنَّ أَوَّلَ مَنْ قَاسَ إِبْلِيسُ إِذْ أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى بِالسُّجُودِ فَقَالَ أَنَا خَيْرُ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِين ... ثُمَّ قَالَ الْبَوْلُ أَقْدَرُ أَمِ الْمَنِيُّ قَالَ الْبَوْلُ قَالَ يَجِبُ عَلَى قِيَاسِكَ أَنْ يَجبَ الْغُسْلُ مِنَ الْبَوْلِ دُونَ الْمَنِيِّ وَ قَدْ أَوْجَبَ اللَّهُ تَعَالَى الْغُسْلَ مِنَ الْمَنِيِّ دُونَ الْبَوْلِ ثُمَّ قَالَ لِأَنَّ الْمَنِيَّ اخْتِيَارُ وَ يَخْرُجُ مِنْ جَمِيعِ الْجَسَدِ وَ يَكُونُ فِي الْأَيَّامِ وَ الْبَوْلُ ضَرُورَةُ وَ يَكُونُ فِي الْيَوْمِ مَرَاتِ قَالَ أَبُو حَنِيفَةَ كَيْفَ يَخْرُجُ مِنْ جَمِيعِ الْجَسَدِ وَ اللهُ يَقُولُ يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ قَالَ أبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَهَلْ قَالَ لَا يَخْرُجُ مِنْ غَيْر هَذَيْنِ الْمَوْضِعَيْن. (4)

قوله تعالى: إِنَّهُ عَلى رَجْعِهِ لَقَادِرٌ (8)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّهُ عَلَى رَجْعِهِ لَقَادِرٌ كَمَا خَلَقَهُ مِنْ نُطْفَة يَقْدِرُ أَنْ يَرُدَّهُ إِلَى الدُّنْيَا وَإِلَى الْقِيَامَة. (5)

2- ابن عباس رحمه الله - عن ابن عباس رحمه الله في قَوْلِهِ إِنَّهُ عَلَى رَجْعِهِ لَقَادِرٌ قَالَ أَنْ يَجْعَلَ الشيخ شاباً وَ الشَّابَ شَيْخاً. (6)

قوله تعالى: يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ (9)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ قَالَ يَكْشِفُ عَنْهَا. (7)

2- على بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ هَذِهِ السَّرَائِرَ مُخْتَبَرَةٌ فَأَسِرُّوا خَيْراً وَ أَعْلِنُوهُ. (8)

ص: 36

آبی که از میان پشت و سینه ها خارج می شود! (7)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - صلب از آن مرد و ترائب از آن زن است، و ترائب استخوان های سینه است.

2- ابن عباس رحمه الله - ترائب جای گردنبند زن است.

3- ابن عباس رحمه الله - يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ میان گردن و گلوگاه.

4- امام صادق علیه السلام - ابن بشرمه و ابوحنیفه خدمت حضرت صادق علیه السلام رسیدند، امام علیه السلام به ابوحنیفه فرمود: «از خدا بترس و دین را با رأی و قیاس خود توجیه نکن. اولین کسی که قیاس کرد ابلیس بود زیرا خداوند او را امر به سجده کرد. گفت من از او بهترم مرا از آتش آفریده و او را از گل». باز فرمود: «ادرار کثیف تر است یا منی»؟ ابوحنیفه جواب داد: «ادرار». فرمود: «بنا به قیاس تو باید غسل را برای ادرار کرد نه برای منی، با اینکه خداوند غسل را برای منی قرار داده نه ادرار» سپس فرمود: «چون منی اختیاری است و از تمام بدن خارج می شود و در هر چند روز یک بار است ولی ادرار ضروری است و در هر روز چند مرتبه». ابوحنیفه گفت: «چطور منی از تمام بدن خارج می شود با اینکه خداوند در قرآن کریم می فرماید يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ». امام صادق علیه السلام فرمود: «آیا فرموده است از جای دیگر خارج نمی شود [فقط از همین دوجا خارج می شود].

به یقین او [ که انسان را در آغاز این گونه آفرید ] می تواند او را بازگرداند. (8)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّهُ عَلَى رَجْعِهِ لَقَادِر همان گونه که او را از نطفه ای آفرید، قادر است که او را تا روز قیامت به دنیا باز گرداند.

2- ابن عباس رحمه الله - إِنَّهُ عَلَى رَجُعِهِ لَقَادِرُ پیر را جوان میکند و جوان را پیر.

در آن روز که اسرار نهان [انسان] آشکار می شود (9)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ یعنی از آنها پرده برداشته می شود.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله - این اسرار نهان آزموده شوند، خیر را در دل گرفتند و آن را آشکار کردند.

ص: 37

3- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَل قَالَ: سَأَلْتُ النَّبِى صلی الله علیه وآله مَا هَذِهِ السَّرَائِرُ الَّتِي تُبْلَى بِهَا الْعِبَادُ يَوْمَ الْقِيَامَة؟ قَالَ: سَرَائِرُكُمْ هِيَ أَعْمَالُكُمْ مِنَ الصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَ الصِّيَامِ وَ الْوُضُوءِ وَالْغُسْلِ مِنَ الْجَنَابَةِ وَكُلٌّ مَفْرُوضِ لِأَنَّ الْأَعْمَالَ كُلَّهَا سَرَائِرُ خَفِيَّةً، فَإِنْ شَاءَ قَالَ صَلَّيْتُ وَ لَمْ يُصَلِّ وَإِنْ شَاءَ قَالَ تَوَضَّأْتُ وَ لَمْ يَتَوَضَّا فَذَلِكَ قَوْلُهُ: يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ. (1)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - يَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَيْكَ بِالسَّرَائِرِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ * فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ ولا ناصر. (2)

5- أمير المؤمنين علیه السلام - خُطْبَةُ لِأمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام خَطَبَ بهَا يَوْمَ الْغَدِير يَقُولُ فِيهَا: إِنَّ هَذَا يَوْمٌ عَظِيمٌ الشَّأْنِ إِلَى قَوْلِهِ وَيَوْمُ كَمَال الدِّينِ هَذَا يَوْمُ إِبْلَاءِ السَّرَائِر . (3)

6- الصادق علیه السلام - عَن الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ سَأَلْتُ سَيِّدِئَ الصَّادِقِ علیه السلام هَلْ لِلْمَأْمُورِ الْمُنْتَظَرِ الْمَهْدِي عجل الله تعالی فرجه الشریف مِنْ وَقْتِ مُوَقِّتِ يَعْلَمُهُ النَّاسُ فَقَالَ حَاشَ لِلَّهِ أَنْ يُوَفَّتَ ظُهُورَهُ بوَقْتِ يَعْلَمُهُ شِيعَتْنَا ... فَيُقْبِلَ الْمَهْدِيُّ عجل الله تعالی فرجه الشریف عَلَى الطَّائِفَةِ الْمُنْحَرفَة فَيَعِظُهُمْ وَيَدْعُوهُمْ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ فَلَا يَزْدَادُونَ إِلَّا طُغْيَانًا وَكُفْراً فَيَأْمُرُ بِقَتْلِهِمْ فَيُقْتَلُونَ جَمِيعًا ثُمَّ يَقُولُ لِأَصْحَابِهِ لَا تَأْخُذُوا الْمَصَاحِفَ وَدَعُوهَا تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً كَمَا بَدَّلُوهَا وَغَيَّرُوهَا وَ حَرِّفُوهَا وَ لَمْ يَعْمَلُوا بِمَا فِيهَا قَالَ الْمُفَضَّلُ يَا مَوْلَايَ ثُمَّ مَا ذَا يَصْنَعُ الْمَهْدِيُّ عجل الله تعالی فرجه الشریف قَالَ يَقُورُ سَرَايَا عَلَى السُّفْيَانِي إِلَى دِمَشْقَ فَيَأْخُذُونَهُ وَيَذْبَحُونَهُ عَلَى الصَّخْرَة ثُمَّ يَظْهَرُ الْحُسَيْنُ علیه السلام فِي اثْنَنْ عَشَرَ أَلْفَ صِدِّيقَ وَ اثْنَيْنِ وَ سَبْعِينَ رَجُلًا أَصْحَابِهِ يَوْمَ كَرْبَنَاءَ فَيَا لَكَ عِنْدَهَا مِنْ كَرَّةً زَهْرَاءَ بَيْضَاءَ ثُمَّ يَخْرُجُ الصِّدِّيقُ الْأَكْبَرُ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ يُنْصَبُ لَهُ الْقُبَّةُ بِالنَّجَفِ وَ يُقَامُ أَرْكَانُهَا رُكُنُ بِالنَّجَفِ وَ رَكُنُ بِهَجَرَ وَ رَكُنُ بِصَنْعَاءَ وَ رَكُنُ بِأَرْضِ طَيْبَةَ لَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى مَصَابِيحِهِ تُشْرِقُ فِي السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ كَأَضْوَاءِ مِنَ الشَّمْسِ وَالْقَمَرِ فَعِنْدَهَا تُبْلَى السَّرائِرُ. (4)

قوله تعالى: فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لا ناصِر (10)

ص: 38

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - معاذ بن جبل گوید: از رسول خدا صلی الله علیه وآله پرسیدم: «این اسرار نهانی که بندگان در آخرت با آن آزمایش می شوند، چیست»؟ فرمود: «اسرار نهانی شما اعمال شما است که عبارتند از:

نماز، روزه، زکات، وضو، غسل جنابت و هر واجبی؛ چون همه ی اعمال، اسرار نهانی هستند؛ مرد اگر خواست می گوید: «نماز خواندم» در حالی که نماز نخوانده است و اگر خواست می گوید: «وضو گرفتم» در حالی که وضو نگرفته است و آن سخن خداوند است : يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ».

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - ای پسر مسعود! بر تو باد به رازها زیرا که خدای تعالی می فرماید: يَوْمَ تُبلَى السَّرائِرُ فَمَا لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لا ناصِر.

5- امام علی علیه السلام - خطبه ای است برای امیرمؤمنان علیه السلام که آن را در روز غدیر سخنرانی کرده است و در آن فرموده است: «این [روز] روز با عظمتی است و روز کامل شدن دین. این [روز]، روز آشکار شدن اسرار نهانی است».

6- امام صادق علیه السلام - مفضل گوید: از آقایم امام صادق علیه السلام پرسیدم: «آیا مأموریت مهدی منتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف وقت معینی دارد که باید مردم بدانند کی خواهد بود»؟ فرمود: «حاشا که خداوند وقت ظهور او را طوری معین کند که شیعیان ما آن را بدانند ... مهدی علیه السلام به طرف طائفه زیدیه آمده و سه روز آنها را موعظه می نماید و دعوت به آرامش و پذیرش خودش می کند، ولی آن ها بر سرکشی و کیفر خود می افزایند. مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هم ناچار دستور قتل آنها را صادر نموده همه را از دم شمشیر می گذرانند. سپس مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به اصحاب خود می گوید: «قرآن های آنها را نگیرید بگذارید تا باعث حسرت آنها گردد؛ همان طور که آن را تبدیل کرده و تغییر دادند و مطابق آنچه در آن بود عمل نکردند» مفضل عرض کرد: «آقا! بعداً مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چه می کند»؟ فرمود: «لشکری برای دستگیری سفیانی به دمشق می فرستد؛ او را گرفته و روی سنگی سر می برند. آنگاه حسین علیه السلام با دوازده هزار صدیق و هفتاد و دو نفری که در کربلا از یاران او بودند و با وی شهید شدند، آشکار می شود. ای خوش آن رجعت نوری سپس صدیق اکبر امیرالمؤمنين علی بن ابی طالب علیه السلام ظهور می کند و خیمه ای که بر چهار پایه استوار باشد در نجف برای وی بر سر پا می کنند. یک پایه ی آن در نجف و پایه ای در حجر اسماعیل علیه السلام و پایه ای در صفا و پایه ای در زمین مدینه است. گویا چراغ های آن را می بینم که مانند انوار مهر و ماه در آسمان و زمین می درخشد. در آن موقع اسرار نهان [انسان] آشکار می شود.

و برای او هیچ نیرو و یاوری نیست. (10)

ص: 39

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لا ناصِرٍ قَالَ مَا لَهُ قُوَّةُ يَقْوَى بِهَا عَلَى خَالِقِهِ وَ لَا نَاصِرُ مِنَ اللَّهِ يَنْصُرُهُ إِنْ أَرَادَ بِهِ سُوءاً. (1)

قوله تعالى: وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجُعِ (11)

قوله تعالى: وَ الْأَرْضِ ذَاتِ الصَّدْعِ (12)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ السَّماءِ ذَاتِ الرَّجْعِ قَالَ ذَاتُ الْمَطَر . (2)

قوله تعالى : إِنَّهُ لَقَوْل فَصْلٌ (13)

قوله تعالى: وَما هُوَ بالهزل (13)

1 - الصادق علیه السلام - قَالَ الشَّيْخُ أَبُو عَلى هَذَا جَوَابُ الْقَسْم يَعْنِي أَنَّ الْقُرْآنَ يَفْصِلُ بَيْنَ الْحَقِ وَالْبَاطِل بالْبَيَانِ عَنْ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا. (3)

قوله تعالى: إِنَّهُمْ يَكيدُونَ كَيْداً (15)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي بَصِير عَنْ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْداً قَالَ كَادُوا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَكَادُوا عَلِيّا علیه السلام وَكَادُوا فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ اللَّهُ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْداً وَ أَكِيدُ كَيْداً فَمَهْلِ الْكَافِرِينَ يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله أَمْهِلُهُمْ رُوَيْداً لَوْ قَدْ بُعِثَ الْقَائِمُ عجل الله تعالی فرجه الشریف فَيَنْتَقِمُ لِى مِنَ الْجَبَّارِينَ وَ الطَّوَاغِيتِ مِنْ قُرَيْش وَ بَنِى أُمَيَّةَ وَسَائِر النَّاس . (4)

قوله تعالى: وَ أَكيدُ كَيْداً (16)

قوله تعالى : فَمَهْلِ الْكَافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً (17)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - فَمَهْلِ الْكَافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً قَالَ دَعْهُمْ قَلِيلًا. (5)

ص: 40

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لا ناصِرِ او را نیرویی نیست که با آن با خدا هم آوردی کند و اگر خدا برایش تصمیم بدی بگیرد، یاوری ندارد که او را یاری کند.

سوگند به آسمان پرباران (11)

و سوگند به زمین پرشکاف [ که گیاهان از آن می رویند] (12)

1۔ علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ السَّمَاء ذَاتِ الرَّجع، منظور، دارای باران است.

که این [قرآن] سخنی است که [حق را از باطل] جدا می کند. (13)

و هرگز شوخی نیست. (14)

1 - امام صادق علیه السلام - إِنَّهُ لَقَوْلُ فَضْل، این [آیه] جواب قسم است [و معنایش این است که] یعنی قرآن با بیان هر یک از حق و باطل آن دو را از هم جدا می کند.

و هرگز شوخی نیست. (14)

آنها پیوسته نقشه ای [ شیطانی ] می کشند. (15)

1- امام صادق علیه السلام - إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْداً به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و علی بن ابى طالب علیه السلام و فاطمه زهرا علیها السلام نیرنگ زدند. خداوند می فرماید: اى محمد صلی الله علیه وآله! إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْداً. وَ أَكِيدُ كَيْداً فَمَهْل الْكَافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً؛ من نیز به آن ها مقابله به مثل می کنم ایشان را مهلت بده تا وقتی ظهور حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف خداوند به وسیله ی او از ستمگران و جبّاران قریش و بنی امیه و سایر مردم انتقام می گیرد».

و من هم در برابر آنها تدبیر می کنم. (16)

حال که چنین است کافران را [فقط] اندکی مهلت ده [تا سزای اعمالشان را ببینند]! (17)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - فَمَهْلِ الْكَافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْدًا، آنها را اندک زمانی آزاد و رها بگذار.

ص: 41

2- على بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْداً * وَ أَكِيدُ كَيْداً * فَمَهْلِ الْكافِرِينَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً لَوْ بُعِثَ الْقَائِمُ عجل الله تعالی فرجه الشریف فَيَنْتَقِمُ لِى مِنَ الْجَبَّارِينَ وَالطَّوَاغِيتِ مِنْ قُرَيْش وَ بَنِي أُمَيَّةَ وَ سَائِرِ النَّاسِ. (1)

ص: 42

2- على بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْداً وَ أَكِيدُ كَيْداً یعنی: آن ها؛ فسونگری پیشه سازند و من نیز به خوبی آن را چاره کنم. فَمَهْلِ الْكافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً يعنى: ای محمد صلی الله علیه وآله! پس آن ها را مهلتی ده! که چون قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند، به خاطر من از ستمگران و سرکشان قریش و بنی امیه و سایر بیدینان انتقام گیرد.

ص: 43

سوره اعلی

بسم الله الرحمنِ الرَّحِيم

فضیلت سوره

1 - امام علی علیه السلام - اصبغ بن نباته گوید: هنگامی که امیرمؤمنان علیه السلام به کوفه آمد، چهل صبح با آن ها نماز جماعت خواند که [در همه چهل صبح] برایشان سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى را می خواند.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله سوره ی سبح اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى را دوست می داشت.

3- امام صادق علیه السلام - از کارهای واجبی که بر عهده ی شیعه ی معتقد ماست، این است که هنگام شب جمعه سوره ی جمعه و سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى را تلاوت می کند.

4- امام علی علیه السلام - ابو حمیصه از علی علیه السلام نقل می کند: بیست شب، پشت سر او نماز خواندم و او تنها این سوره را می خواند: سَبِّح اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى، و می فرمود: اگر می دانستید که چه چیزی در این سوره است، هر کدام از شما، هر روز، ده بار این سوره را می خواندید، و هر کس این سوره را بخواند مانند این است که صحیفه های موسی علیه السلام و ابراهیم علیه السلام را که به جای آورد، خوانده است.

ثواب قرائت

1 - امام صادق علیه السلام - هر کس سوره: سَبِّح اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى را در نماز واجب یا مستحبّی بخواند، در روز قیامت به وی گفته می شود: «از هر دری که مایل هستی، وارد بهشت شو».

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس این سوره را بخواند، خداوند پاداشی معادل تمامی حروفی که بر ابراهیم و موسی و محمد صلی الله علیه وآله نازل کرده است، عطا کند، و هرکس این سوره را بر کسی که به درد گوش مبتلا گشته است، بخواند، درد وی بهبود می یابد، و اگر این سوره را بر کسی که به بیماری بواسیر مبتلا شده است، خوانده شود، آن بیماری را ریشه کن می کند، و خیلی زود آن شخص بهبود می یابد.

ص: 45

3- الرسول صلی الله علیه وآله - مَنْ قَرَأَهَا أُعْطِيَ مِنَ الْأَجْرِ عَشْرَ حَسَنَاتِ بِعَدَدِ كُلِ حَرْفِ أُنْزِلَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ علیه السلام و مُوسَى علیه السلام وَ عِيسَى علیه السلام وَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله. (1)

قوله تعالى: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى (1)

1 - ابن عباس رحمه الله قيلَ مَعْنَاهُ قِيلَ بِاسمِ رَبِّكَ الأَعْلَى. (2)

2 - ابن عباس رحمه الله - كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم إِذَا قَرَأَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى قَالَ سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى. (3)

3- الباقر علیه السلام - إِذَا قَرَأْتَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى فَقُلْ: سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى، وَ إِنْ كُنْتَ فِي الصَّلَاةِ فَقُلْ فِيمَا بَيْنَكَ وَبَيْنَ نَفْسِكَ. (4)

4- الرضا علیه السلام - وَ إِذَا قَرَأَ سَبِّح اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى قَالَ سِراً سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى. (5)

5- أمير المؤمنين علیه السلام - إِذَا قَرَأَتُمْ مِنَ الْمُسَبْحَاتِ الْأَخِيرَة فَقُولُوا سُبْحَانَ اللَّهِ الْأَعْلَى. (6)

6- الباقر علیه السلام - إذا قَرَأْتَ سَبِّح اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى فَقُلْ فِي نَفْسِكَ سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى. (7)

7- الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ قَالَ عَلى علیه السلام يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا أَقُولُ فِي السُّجُودِ فِي الصَّلَاةِ فَنَزَلَ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى قَالَ فَمَا أَقُولُ فِي الرُّكُوعِ فَنَزَلَ فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ فَكَانَ أَوَّلَ مَنْ قَالَ ذَلِكَ وَ أَنَّهُ صَلَّى قَبْلَ النَّاسِ كُلِّهِمْ سَبْعَ سِنِينَ وَأَشْهُراً مَعَ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَ صَلَّى مَعَ الْمُسْلِمِينَ أَرْبَعَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ بَعْدَ النَّبِيِّ ثَلَاثِينَ سَنَةٌ. (8)

8- السجاد علیه السلام - إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَى مَلَكاً يُقَالُ لَهُ خرقائيلَ لَهُ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ أَلْفَ جَنَاحَ مَا بَيْنَ الْجَنَاحَ إِلَى الْجَنَاحِ خَمْسُمِائَةِ عَامٍ فَخَطَر لَهُ خَاطِرُ هَلْ فَوْقَ الْعَرْشِ شَيْءٍ فَزَادَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِثْلَهَا أَجْنِحَةً أُخْرَى فَكَانَ لَهُ سِتَ وَ ثَلَاثُونَ أَلْفُ جَنَاحَ مَا بَيْنَ الْجَنَاحِ إِلَى الْجَنَاحَ خَمْسُمِائَة عَامٍ ثُمَّ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَيُّهَا الْمَلَكُ طِرْ فَطَارَ مِقْدَارَ عِشْرِينَ أَلْفَ عَامَ لَمْ يَنَلْ رَأْسَ قَائِمَة مِنْ قَوَائِمِ الْعَرْشِ ثُمَّ ضَاعَفَ اللَّهُ لَهُ فِي الْجَنَاحِ وَالْقُوَّةَ وَ أَمَرَهُ أَنْ يَطِيرَ فَطَارَ مِقْدَارَ ثَلاثِينَ أَلْفَ عَامٍ لَمْ يَنَّلْ أَيْضاً فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَيُّهَا الْمَلَكُ لَوْ طِرْتَ إِلَى نَفَحْ الصُّور مَعَ أَجْنِحَتِكَ وَ قُوَّتِكَ لَمْ تَبْلُغْ إِلَى سَاقٍ عَرْشِي فَقَالَ الْمَلَكَ سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى فَأَنْزَلَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى فَقَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله اجْعَلُوهَا فِي سُجُودِكُمْ. (9)

ص: 46

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس این سوره را بخواند، خداوند ده ها حسنات معادل تمامی حروفی که بر ابراهيم علیه السلام و موسی علیه السلام و محمد صلی الله علیه وآله نازل کرده است، عطا می کند.

منزّه شمار نام پروردگار بلند مرتبه ات را! (1)

1- ابن عباس رحمه الله - رَبِّكَ الْأَعْلَى گفته شده معنایش یعنی به نام خداوند بلند مرتبه.

2- ابن عباس رحمه الله - پیامبر صلی الله علیه وآله هرگاه آیه: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى می خواند. می فرمود: سُبْحَانَ رَبِّ الأعلى منزه است پروردگار بزرگ من.

3- امام باقر علیه السلام - هرگاه آیه: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى را خواندی. پس بگو: سُبْحَانَ رَبِّ الْأَعْلَى و اگر در نماز بودی در دلت بگو.

4- امام رضا علیه السلام - هرگاه سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى را می خواند، آهسته می گفت: سُبْحَانَ رَبِّ الْأَعْلَى.

5- امام على علیه السلام - وقتی سوره های مسبحات را خواندید، بگویید: سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى.

6- امام باقر علیه السلام - هرگاه سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى را خواندی در دلت بگو: سبحان رَبِّيَ الْأَعْلَى.

7- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن مسعود گوید: امام علی علیه السلام عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! در رکوع چه بگویم»؟ نازل شد: فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ. عرض کرد: «در سجود چه بگویم»؟ نازل شد: سبح اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى. او اولین کسی بود که گفت. هفت سال و چندی با پیامبر صلی الله علیه وآله پیش از خواندن مردم و چهارده سال با مسلمانان و سی سال بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله.

8- امام سجاد علیه السلام - خدا را فرشته ایست بنام «خرقائیل» هجده هزار بال دارد که میان هر دو بالش پانصد سال راه است به خاطرش رسید که آیا بالای عرش چیزیست؟ خدا بال هایش را دو برابر کرد و دارای سی وشش هزار بال شد که میان هر دو بال پانصد سال راه بود و خدا به او وحی کرد بپر ای فرشته، بیست هزار سال پرید و بر سر یک ستون عرش نرسید، و خدا بال و نیرویش را دو چندان کرد و سی هزار سال دیگر پرید و باز هم نرسید، و خدا به او وحی کرد ای فرشته اگر تا دمیدن صور با بال هایت بپری به ساق عرشم نرسی. آن فرشته گفت: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى. و خدا فرو فرستاد سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى و پیغمبر صلی الله علیه وآله فرمود: «آن را ذکر سجده کنید».

ص: 47

9 - أمير المؤمنين علیه السلام - الأَصْبَعْ أَنَّهُ سَأَلَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى فَقَالَ مَكْتُوبُ عَلَى قَائِمَةِ الْعَرْشِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرَضِينَ بِأَلْفَيْ عَامٍ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ فَاشْهَدُوا بِهِمَا وَ أَنَّ عَلِيّاً وَصِيُّ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله. (1)

قوله تعالى : الذي خَلَقَ فَسَوَّى (2)

قوله تعالى: وَ الذي قَدَّرَ فَهَدى (3)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - قَدَّرَ الْأَشْيَاءَ فِي التَّقْدِيرِ الْأَوَّلِ ثُمَّ هَدَى إِلَيْهَا مَنْ يَشَاءُ. (2)

قوله تعالى: وَ الَّذِي أَخْرَجَ المرعى (4)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ الَّذِي أَخْرَجَ الْمُرْعَى قَالَ أَى النَّبَاتِ. (3)

قوله تعالى : فَجَعَلَهُ غُثاء أحوى (5)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - فَجَعَلَهُ بَعْدَ إِخْرَاجِهِ غُثَاءً أَحْوَى قَالَ يَصِيرُ هَشِيمًا بَعْدَ بُلُوغِهِ وَيَسْوَد. (4)

قوله تعالى: سَنُقْرتُكَ فَلا تَنْسى علیه السلام

1- الرضا علیه السلام - ما نَنْسَخْ مِنْ آيَة أَنْ نَرْفَعَ حُكْمَهَا أَوْ نُنسِها بأنْ نَرْفَعَ رَسْمَهَا وَ قَدْ تُلِيَ وَ عَنِ الْقُلُوبِ حِفْظُهَا وَ عَنْ قَلْبِكَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله كَمَا قَالَ سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسَى إِنَّا ما شاءَ اللَّهُ أَنْ يُنْسِيَكَ فَرَفَعَ عَنَ قَلْبكَ ذِكْرَه. (5)

2 - الباقر علیه السلام - عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفِ الْخَفَّافِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرَ علیه السلام: مَا تَقُولُ فِيمَنْ أَخَذَ عَنْكُمْ عِلْمًا فَنَسِيَهُ؟ قَالَ: «لَا حُجَّةَ عَلَيْهِ، إِنَّمَا الْحُجَّةُ عَلَى مَنْ سَمِعَ مِنَّا حَدِيثًا فَأَنْكَرَهُ، أَوْ بَلَغَهُ فَلَمْ يُؤْمِنْ بِهِ وَ كَفَرَ، فَأَمَّا النِّسْيَانُ فَهُوَ مَوْضُوعُ عَنْكُمْ إِنَّ أَوَّلَ سُورَة نَزَلَتْ عَلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى فَنَسِيَهَا، فَلَمْ يَلْزَمُهُ حُجَّةٌ فِي نِسْيَانِهِ، وَلَكِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَمْضَى لَهُ ذَلِكَ، ثُمَّ قَالَ سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسى . (6)

ص: 48

9- امام علی علیه السلام - از اصبغ روایت شده است که وی از امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره ی کلام خداوند عزوجل: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى پرسید. حضرت علیه السلام فرمود: «دو هزار سال پیش از آنکه خداوند آسمان ها و زمین ها را بیافریند، بر پایه عرش نوشته شده بود: لا إله إلا اللهُ، وَحدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ، وَ إِنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَرَسُولُهُ، فَاشْهَدُوا بِهِمَا، وَإِنَّ عَلِيّاً وَصِيُّ مُحَمَّد».

همان خداوندی که آفرید و موزون ساخت. (2)

و همان کس که اندازه گیری کرد و هدایت نمود.

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - اشیاء را در اوّل تقدیر کرد؛ بعد هر که را خواست به آن هدایت نمود.

و آن کس که چراگاه را به وجود آورد (4)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - منظور از وَالَّذِي أَخْرَجَ الْمُرْعَى، یعنی گیاهان است.

سپس آن را تیره و خشکیده ساخت. (5)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - فَجَعَلَهُ غُثاء أحوى بعد آن را خشک کرد و سیاه کرد.

ما به زودی [قرآن را] بر تو می خوانیم و هرگز فراموش نخواهی کرد. (6)

1- امام رضا علیه السلام - ما نَنسَحْ مِنْ آيَة (بقره/106) یعنی حکم آن را بر می داریم أَو نُنسِها یعنی نقش آن را محو می سازیم و آن را از ذهن ها، و ذهن تو ای محمد صلی الله علیه وآله - پاک می سازیم؛ چنان که خداوند متعال فرمود: سَنُقْرِؤُكَ فَلَا تَنسَى * إِلَّا مَا شَاء اللَّهَ إِنَّه يَعْلَمُ الْجَهَرَ وَ مَا يُخفَی یعنی اینکه تو را به فراموشی می اندازد و یادش از دل تو محو می شود.

2- امام باقر علیه السلام - سعد بن طریف خفاف گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «درباره ی کسی که از شما دانشی فرا می گیرد و آن را فراموش می کند، چه می فرمایید»؟ ایشان فرمود: «سرزنشی بر او نیست، بلکه سرزنش بر کسی است که از ما سخنی می شنود، اما باور نمی کند و یا به گوشش می رسد، اما به آن ایمان نمی آورد و کفر می ورزد؛ چراکه فراموشی بر شما مقدر شده است. نخستین سوره ای که بر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شد: سَبِّح اسْمَ رَبِّكَ الْأَعلى بود که ایشان آن را فراموش کرد، اما به این سبب هیچ سرزنشی بر ایشان روا نشد و خداوند تبارک و تعالی به این فراموشی پایان داد و فرمود: سَنُقْرِؤُكَ فَلَا تَنسَى».

ص: 49

3- ابن عباس رحمه الله - كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم إِذَا نَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَائِيلُ بِالْوَحْى يُقْرتُهُ مَخَافَةَ أَنْ يَنْسَاهُ فَكَانَ لَا يَفْرُغُ جَبْرَائِيلُ مِنْ آخِرِ الْوَحْيِ حَتَّى يَتَكَلَّمَ هُوَ بِأَوَّلِهِ، فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةَ لَمْ يَنْسَ بَعْدَ ذَلِكَ شَيْئًا. (1)

قوله تعالى : إِلا ما شاءَ اللهُ إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما يَخْفَى (7)

1- ابن عباس رحمه الله - إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَمَا يَخْفَى يُريدُ مَا يَكُونُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فِي قَلْبِكَ وَ نَفْسِكَ. (2)

قوله تعالى: وَنُيَسِّرُكَ لِلْيُسْرى (8)

1 - ابن عباس رحمه الله - وَ نُيَسِّرُكَ يَا مُحَمَّد صلى الله عليه وآله وسلم فِي جَمِيعِ أُمُورِكَ لِلْيُسْرى . (3)

قوله تعالى : فَذَكِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّكْرى (9)

قوله تعالى: سَيَذَّكَّرُ مَنْ يَخْشَى (10)

قوله تعالى: وَيَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى (11)

قوله تعالى : الذي يَصْلَى النَّارَ الْكُبرى (12)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - الذِي يَصْلَى النَّارَ الْكُبْرِى قَالَ نَارُ يَوْمِ الْقِيَامَة . (4)

قوله تعالى: ثُمَّ لا يَمُوتُ فيها ولا يحيى (13)

قوله تعالى : قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى (14)

1 - الصادق علیه السلام - إِنَّ مِنْ تَمَامِ الصَّوْمِ إِعْطَاءِ الزَّكَاةِ يَعْنِي الْفِطْرَةَ كَمَا أَنَّ الصَّلَاةَ عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله مِنْ تَمَامِ الصَّلَاةِ لِأَنَّهُ مَنْ صَامَ وَ لَمْ يُؤَدِّ الزَّكَاةَ فَلَا صَوْمَ لَهُ إِذَا تَرَكَهَا مُتَعَمِّداً وَ لَا صَلَاةَ لَهُ إِذَا تَرَكَ الصَّلَاةَ عَلَى النبي صلی الله علیه وآله إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَدْ بَدَأَ بِهَا قَبْلَ الصَّلَاةِ قَالَ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى * وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى. (5)

2 - الصادق علیه السلام - قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّىٰ قَالَ مَنْ أَخْرَجَ الْفِطْرَةَ. (6)

ص: 50

3- ابن عباس رحمه الله - هنگامی که جبرئیل وحی را نازل می کرد، پیامبر صلی الله علیه وآله از ترس اینکه فراموش کند آن را می خواند و قبل از اینکه جبرئیل از آخر آن فارغ شود پیامبر صلی الله علیه وآله اول آن را می خواند و هنگامی که این آیه نازل شد بعد از آن چیزی را فراموش نکرد.

مگر آنچه را خدا بخواهد که او آشکار و نهان را میداند. (7)

1 - ابن عباس رحمه الله - گفت: إِنَّهُ يَعْلَمُ الجَهَرَ وَمَا يَخْفَی یعنی آنچه که تا روز قیامت در دل و جانت می گذرد.

و ما انجام کار خیر را برای تو آسان می سازیم. (8)

-1- ابن عباس رحمه الله - وَ نُيَسِّرُكَ لِلْيُسْرى یعنی در تمام کارهایت تو را به سادگی و آسانی موفق می کنیم.

پس تذکر ده به یقین تذکر مفید خواهد بود. (9)

به زودی آن که از خدا می ترسد متذکر می شود. (10)

اما بدبخت ترین افراد از آن دوری می گزیند. (11)

همان کسی که در آتش عظیم [دوزخ] وارد می شود. (12)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - الَّذِي يَصْلَى النَّارَ الْكُبرى در آتش بزرگ قیامت وارد می شود.

سپس در آن آتش نه می میرد و نه زنده می شود. (13)

به یقین کسی که خود را پاکیزه ساخت، رستگار شد (14)

1- امام صادق علیه السلام - روزه با پرداخت زکات فطره کامل می شود، همچنان که نماز با درود فرستادن بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به کمال خود می رسد. پس هرکس روزه بگیرد، اما به عمد زکات فطره را واگذارد، روزهای برایش نیست؛ و هرکس نماز بخواند، امّا بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله درود نفرستند و آن را به عمد واگذارد نمازی برایش نیست؛ چراکه خداوند عزوجل زکات فطره را بر نماز مقدم داشت و فرمود: قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى * وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى.

2- امام صادق علیه السلام - قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّی مراد کسی است که زکات فطره را از مال خود بیرون کرد.

ص: 51

3- الرسول صلی الله علیه وآله - عَن أَبي ذَرِّ رحمه الله قَالَ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هَلْ فِي أَيْدِينَا مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ شَيْءٌ مِمَّا كَانَ فِي صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى قَالَ يَا أَبَاذَرَ رحمه اللهُ اقْرَأَ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى * وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى * بَلْ تُؤْثِرُونَ الحَياةَ الدُّنْيا * وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ وَ أَبقى * إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى * صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَمُوسى. (1)

4- ابن عباس رحمه الله - [ قَالَ ابنُ سَلَام ] يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فَهَلْ فِي كِتَابِكَ شَيْءٌ مِنْ هَذِهِ الصُّحُفِ قَالَ نَعَمْ يَا ابْنَ سَلَامِ قَالَ مَا هُوَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فَقَرَأَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّىٰ إِلَى قَوْلِهِ صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَىٰ. (2)

قوله تعالى: وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى (15)

1 - الصادق علیه السلام - وَ سُئِلَ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ... وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى قَالَ خَرَجَ إِلَى الْجَبَّانَة فَصَلَّى. (3)

2- الرضا علیه السلام - عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْن عَبْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لِي مَا مَعْنَى قَوْلِهِ وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى فَقُلْتُ كُلَّمَا ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ قَامَ فَصَلَّى فَقَالَ لِي لَقَدْ كَلَّفَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ هَذَا شَطَطًا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَكَيْفَ هُوَ فَقَالَ كُلَّمَا ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ صَلَّى عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ. (4)

علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى قَالَ صَلَاةُ الْفِطْرِ وَالْأَضْحَى. (5)

4- ابن عباس رحمه الله - وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى اى وَحدَ الله. (6)

قوله تعالى: بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيا (16)

1 - الصادق علیه السلام - عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ جَلَّ وَ عَزَّ بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيا قَالَ وَلَايَتَهُم. (7)

2 - الصادق علیه السلام - رأسُ كُل خَطِيئَة حُبُ الدُّنْيَا. (8)

ص: 52

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوذر گوید: گفتم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله، در دست ما چیزی از آنچه خداوند از صحف ابراهیم و موسی علیهما السلام بر تو نازل کرده وجود دارد»؟ فرمود: «ای ابوذر رحمه الله ! بخوان: به یقین کسی که پاکی جست [و خود را تزکیه کرد] رستگار شد و [آنکه] نام پروردگارش را یاد کرد سپس نماز خواند! ولی شما زندگی دنیا را مقدم می دارید، در حالی که آخرت بهتر و پایدارتر است! این دستورها در کتب آسمانی پیشین [نیز] آمده است در کتب ابراهیم و موسی . (اعلی/19- 14)».

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن سلام گفت: ای محمد صلی الله علیه وآله در کتاب تو از این صحف چیزی درج است؟ فرمود: «آری، ای پسر سلام». پرسید: «آن چیست ای محمد صلی الله علیه وآله» ؟ فرمود: «پیغمبر صلی الله علیه وآله برای او خواند: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى * وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى * بَلْ تُؤْثِرُونَ الحَياةَ الدُّنْيَا * وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبقى * إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الأُولى * صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى».

و [آن کس که] نام پروردگارش را یاد کرد و نماز خواند. (15)

1 - امام صادق علیه السلام - وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی مراد کسی است که زکات فطره را از مال خود بیرون کرد.

2- امام رضا علیه السلام - عبیدالله بن عبدالله دهقان گوید: خدمت امام رضا علیه السلام رسیدم، ایشان به من فرمود: «معنای این کلام خداوند متعال: وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی چیست»؟ عرض کردم: «هرگاه نام پروردگارش را یاد کند، بپاخیزد و نماز گزارد». حضرت علیه السلام فرمود: «اگر چنین باشد، خداوند عزوجل کار بسیار دشواری خواسته است». عرض کردم: «فدایت شوم! پس معنایش چیست»؟ فرمود: «هرگاه نام پروردگارش را یاد کند، بر محمّد و خاندانش علیهم السلام درود فرستد».

3- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی، یعنی نماز عید فطر و عید قربان.

4- ابن عباس رحمه الله - ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی یعنی یگانگی خدا.

ولی شما زندگی دنیا را مقدم می دارید (16)

1 - امام صادق علیه السلام - مفضل گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «معنای کلام خداوند عزوجل: بَلْ تُؤْثِرُونَ الحَيَاةَ الدُّنْيَا چیست»؟ فرمود: یعنی ولایت آنان را [مقدم می دارد]».

2- امام صادق علیه السلام - هر گناهی از محبّت دنیا آغاز می گردد.

ص: 53

3 - السجاد علیه السلام - مَا مِنْ عَمَل بَعْدَ مَعْرِفَةِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ مَعْرِفَة رَسُولِهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَفْضَلَ مِنْ بُغْض الدُّنْيَا. (1)

قوله تعالى: وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ وَ أَبقى (17)

1 - الصادق علیه السلام - عَنِ الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ جَلَّ وَ عَزَّ ... وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبْقَى قَالَ وَلَايَةُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام. (2)

قوله تعالى: إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى (18)

قوله تعالى: صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى (19)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ هَذا يَعْنِي مَا قَدْ تَلَوْتُهُ مِنَ الْقُرْآنِ لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى. (3)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَرْسَلَ إِلَيْكُمُ الرَّسُول صلی الله علیه وآله ... فَجَاءَهُمْ بِنُسْخَةِ مَا فِي الصُّحُفِ الْأُولى. (4)

3- الكاظم علیه السلام - وَلَايَةُ عَلَى علیه السلام مَكْتُوبَةُ فِي جَمِيع صُحُفِ الْأَنْبِيَاء علیهم السلام وَ لَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ رَسُولًا إِنَّا بِنُبُوَّة مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ وَصِيِّهِ عَلى علیه السلام. (5)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبِي ذَرِّ رحمه الله قَالَ: قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ كَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتَابِ قَالَ مِائَةَ كِتَابٍ وَ أَرْبَعَةَ كُتُب أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى شَيْثٍ خَمْسِينَ صَحِيفَةً وَ عَلَى إِدْرِيسَ ثَلَاثِينَ صَحِيفَةً وَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ عِشْرِينَ صَحِيفَةً وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَالزَّبُورَ وَالْفُرْقَانِ . (6)

5- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبِي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ لِي يَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ يُعْطِ الأَنْبِيَاءَ شَيْئًا إِنَّا وَ قَدْ أَعْطَاهُ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله قَالَ وَ قَدْ أَعْطَى مُحَمَّد صلی الله علیه وآله جَمِيعَ مَا أَعْطَى الْأَنْبِيَاءَ علیهم السلام وَعِنْدَنَا

الصُّحُفُ ُ الَّتِي قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ هِيَ الْأَلْوَاحَ قَالَ نَعَمْ. (7)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبِي ذَرِّ رحمه الله قَالَ: ... قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا كَانَتْ صُحُفُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام قَالَ كَانَتْ أَمْثَالَا كُلُهَا وَكَانَ فِيهَا أَيُّهَا الْمَلِكُ الْمُبْتَلَى الْمَغْرُورُ إِنِّى لَمْ أَبْعَثْكَ لِتَجْمَعَ الدُّنْيَا بَعْضَهَا إِلَى بَعْضٍ وَلَكِنْ

ص: 54

3- امام سجاد علیه السلام - زهری گوید: از امام سجاد علیه السلام سؤال شد: «کدام یک از کارها نزد خداوند بهتر است»؟ فرمود: «بعد از شناخت خدا و رسول صلی الله علیه وآله عملی بهتر از بغض دنیا نمی باشد».

در حالی که آخرت بهتر و پایدارتر است. (17)

1- امام صادق علیه السلام - مفضل گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «معنی آیه: وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ وَ ابقی چیست»؟ فرمود: «آخرت بهتر و پایدار است اشاره به ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام دارد».

این [دستورها] در کتب آسمانی پیشین [نیز] آمده است. (18)

در کتب ابراهیم و موسی (19)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - یعنی آنچه از قرآن برایت تلاوت نمودیم در این [دستورها] در کتب آسمانی پیشین [نیز] آمده است.

2- امام علی علیه السلام - ای مردمعلیهم السلام خدای تبارک و تعالی پیامبر صلی الله علیه وآله را به سوی شما فرستاد... پیامبر صلی الله علیه وآله برای آن ها نسخه ای از آنچه در کتاب های آسمانی نخستین بود آورد.

3- امام کاظم علیه السلام - ولایت علی علیه السلام در همه ی صحیفه های پیامبران نوشته شده است و خداوند هیچ رسولی را جز با اقرار به پیامبری محمد صلی الله علیه وآله و وصی وی، علی علیه السلام، به پیامبری برنگزید.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوذر رحمه الله گوید: عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله، خداوند چند کتاب نازل کرده است»؟ حضرت فرمود: «خداوند صد نوشته و چهار کتاب کامل نازل کرده است. به شیث فرزند آدم علیه السلام پنجاه صحیفه، به ادریس سی صحیفه، به ابراهیم علیه السلام بیست صحیفه، و بعد هم تورات و انجیل و زبور و فرقان را نازل کرده است».

5- امام صادق علیه السلام _ ابوبصیر گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «خدای عزوجل چیزی به پیغمبران عطا نفرمود، جز آنکه آن را به محمد صلی الله علیه وآله عطا کرد و همه ی آنچه را به پیغمبران داد، به محمد صلی الله علیه وآله هم عطا فرمود و آن صحفی که خدای عزوجل فرماید: صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى نزد ماست، عرض کردم: «آن صحف همان الواح است»؟ فرمود: «بلی».

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوذر گوید: عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! صحیفه های ابراهیم علیه السلام چه بود»؟ فرمود: «سراسر امثال (سرمشق، پند و موعظه) بود، از آن جمله: ای پادشاهی که در آزمایش قرار گرفته و فریفته شده ای! من تو را نفرستادم که دنیا اندوزی کنی، بلکه تو را فرستادم که نگذاری ستمدیده ای باشد تا به درگاه من دست دعا برآورد؛ چرا که من خواسته ی ستمدیده را رد نمی کنم،

هرچند کافر باشد. و بر خردمند است که تا خرد از کف نداده، ساعات عمرش را چنین تقسیم کند:

ص: 55

بَعَثْكَ لِتَرُدَّ عَنِّى دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ فَإِنِّى لَا أَرُدُّهَا وَ إِنْ كَانَتْ مِنْ كَافِرٍ وَ عَلَى الْعَاقِلِ مَا لَمْ يَكُنْ مَغْلُوباً عَلَى عَقْلِهِ أَنْ يَكُونَ لَهُ سَاعَاتُ سَاعَةُ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ سَاعَةُ يُحَاسِبُ نَفْسَهُ وَ سَاعَةً يَتَفَكَّرُ فِيمَا صَنَعَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ وَ سَاعَةُ يَخْلُو فِيهَا بِحَظٍّ نَفْسِهِ مِنَ الْحَلَالِ فَإِنَّ هَذِهِ السَّاعَةَ عَوْنُ لِتِلْكَ السَّاعَاتِ وَ اسْتِجْمَامُ لِلْقُلُوبِ وَ تَوْزِيعُ لَهَا وَ عَلَى الْعَاقِل أَنْ يَكُونَ بَصِيراً بزَمَانِهِ مُقْبلًا عَلَى شَأْنِهِ حَافِظاً لِلِسَانِهِ فَإِنَّ مَنْ كَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ كَلَامُهُ إِلَّا فِيمَا يَعْنِيهِ وَ عَلَى الْعَاقِل أَنْ يَكُونَ طَالِباً لِثَلَاثِ مَرَمَّةِ لِمَعَاشِ أَوْ تَزَوُّدٍ لِمَعَادٍ أَوْ تَلَذُّذِ فِي غَيْرِ مُحَرَّمٍ. (1)

7- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبي ذَرِّ رحمه الله قَالَ ... قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا كَانَتْ ُصُحُفُ مُوسَى قَالَ كَانَتْ عِبَراً كُلُهَا عَجِبْتُ لِمَنْ أَيْقَنَ بِالْمَوْتِ لِمَ يَفْرَحُ وَ لِمَنْ أَيْقَنَ بِالنَّارِ لِمَ يَضْحَكُ وَ لِمَنْ يَرَى الدُّنْيَا وَ تَقَلُّبَهَا بِأَهْلِهَا لِمَ يَطْمَئِنُّ إِلَيْهَا وَ لِمَنْ أَيْقَنَ بِالْقَدَر لِمَ يَنْصَبُ وَ لِمَنْ أَيْقَنَ بِالْحِسَابِ لِمَ لَا يَعْمَلُ. (2)

8- الصادق علیه السلام - عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ قَالَ كَانَ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام جَمَاعَةُ مِنْ أَصْحَابِهِ فِيهِمْ حُمْرَانُ بْنُ أَعْيَنَ وَ مُؤْمِنُ الطَّاقِ وَ هِشَامُ بْنُ سَالِمِ وَ الطَّيَّارُ وَ جَمَاعَةُ مِنْ أَصْحَابِهِ فِيهِمْ هِشَامُ بْنُ الْحَكَمِ وَ هُوَ شَابُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَا هِشَامُ قَالَ لَبَّيْكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قَالَ أَ لَا تُحَدِّثْنِي كَيْفَ صَنَعْتَ بِعَمْرو بنِ عُبَيْدِ وَ كَيْفَ سَأَلْتَهُ قَالَ هِشَامُ جُعِلْتُ فِدَاكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله إِنِّي أَلُكَ وَأَسْتَحْيِيكَ وَلَا يَعْمَلُ لِسَانِي بَيْنَ يَدَيْكَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقُ علیه السلام يَا هِشَامُ إِذَا أَمَرْتُكُمْ بِشَيْءٍ فَافْعَلُوهُ قَالَ هِشَامُ بَلَغَنِي مَا كَانَ فِيهِ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدِ وَ جُلُوسُهُ فِي مَسْجِدِ الْبَصْرَة وَ عَظُمَ ذَلِكَ عَلَيَّ فَخَرَجْتُ إِلَيْهِ وَ دَخَلْتُ الْبَصْرَةَ الْجُمُعَة فَأَتَيْتُ مَسْجِدَ الْبَصْرَة فَإِذَا أَنَا بِحَلْقَة كَبيرة وَ إِذَا أَنَا بِعَمْرُو بْن عُبَيْدِ عَلَيْهِ شَمْلَةٌ سَوْدَاءُ مُتَزِرُ بِهَا مِنْ صَوفِ وَ شَمْلَةً مُرْتَدِ بِهَا وَالنَّاسُ يَسْأَلُونَهُ فَاسْتَفْرَجْتُ النَّاسَ فَأَفَرَجُوا لِي ثُمَّ قَعَدْتُ فِي آخِرِ الْقَوْمِ عَلَى رَكْبَتَيَّ ثُمَّ قُلْتُ أَيُّهَا الْعَالِمُ أَنَا رَجُلُ غَرِيبٌ تَأْذَنُ لِى فَأَسْأَلَكَ عَنْ مَسْأَلَةِ قَالَ فَقَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ لَهُ أَلَكَ عَيْنُ قَالَ يَا بُنَيَّ أَيُّ شَيْءٍ هَذَا مِنَ السُّؤَالِ فَقُلْتُ هَكَذَا مَسْأَلَتِي فَقَالَ يَا بُنَيَّ سَلْ وَ إِنْ كَانَتْ مَسْأَلَتُكَ حُمْقاً قَالَ فَقُلْتُ أَجِبْنِي فِيهَا قَالَ فَقَالَ لِى سَلْ فَقُلْتُ أَ لَكَ عَيْنُ قَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ فَمَا تَرَى بِهَا قَالَ الْأَلْوَانَ وَالْأَشْخَاصَ قَالَ فَقُلْتُ أَ لَكَ أَنْفُ قَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ فَمَا تَصْنَعُ بِهَا قَالَ أَتَشَمَّمُ بِهَا الرَّائِحَةَ قَالَ قُلْتُ أَ لَكَ فَمُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ مَا تَصْنَعُ بِهِ قَالَ أَعْرِفُ بِهِ طَعْمَ الْأَشْيَاءِ قَالَ قُلْتُ أَلَكَ لِسَانُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ مَا تَصْنَعُ بِهِ قَالَ أَتَكَلَّمُ بِهِ قَالَ قُلْتُ أَ لَكَ أَذُنُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ مَا تَصْنَعُ بِهَا قَالَ أَسْمَعْ بِهَا

ص: 56

ساعتی را به راز و نیاز با پروردگارش بنشیند و ساعتی از نفس خود حساب کشد و ساعتی به نیکی های خداوند در حق او بیاندیشد و ساعتی را به خلوت در بهره مندی از حلال بگذراند؛ چرا که این ساعت یاریگر دیگر ساعات است و دل ها را نیروی تازه و فراغت می بخشد و بر خردمند است که نسبت به روزگار خود بینا باشد و به کار خود بپردازد و زبان خویش نگاه دارد؛ چرا که هرکس گفتار خود را از جمله کردار خود بداند، جز در آنجا که سخن به یاریش مآید، کم سخن می گوید و بر خردمند است که در پی سه چیز باشد: بهبود بخشیدن به زندگی، و توشه اندوزی برای آخرت، و لذت بردن از غیر حرام».

7- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوذر گوید: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! صحیفه های موسی علیه السلام چه بود؟ فرمود: «سراسر پند بود، از آن جمله: شگفتا کسی که به مرگ یقین دارد، از چه رو شادی می کند و کسی که به دوزخ یقین دارد، از چه رو می خندد و کسی که دنیا و دگرگونی آن را بر اهلش می بیند، از چه رو به آن دل می بندد و کسی که به تقدیر یقین دارد، از چه رو خود را در رنج می اندازد و کسی که به حساب یقین دارد، از چه رو کاری نمی کند»؟

8- امام صادق علیه السلام - یونس بن یعقوب گوید: جمعی از اصحاب امام صادق علیه السلام که در میان آنها حمران بن اعین و مؤمن الطاق و هشام بن سالم و طیّار بودند و به همراهشان هشام بن حکم که جوانی بود خدمتش بودند، امام علیه السلام فرمود: «ای هشام»، عرض کرد: «لبیک ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله»! فرمود: «برایم نمی گویی که با عمر بن عبید چه کردی»؟ عرض کردم: «فدایت شوم! من شما را تجلیل می کنم و شرم دارم و زبانم نمی گردد برابر شما سخن کنم». فرمود: «چون به شما دستوری دهم به جا آورید»، هشام گفت: «به من خبر رسید که عمرو بن عبید چه وضعی دارد و در مسجد بصره جلسه ای دارد و بر من گران آمد به بصره رفتم و روز جمعه به مسجد بصره در آمدم، دیدم جمع فراوانی هستند و عمروبن عبید شمله سیاهی ببر دارد و شمله ای هم به دوش مردم از او پرسش می کنند و من از میان آنها راهی گشودم و رفتم مقابل او زانو زدم و گفتم: «ای عالم من مردی غریبم اجازه می دهی از تو مسأله ای بپرسیم»؟ گفت: «آری»، گفتم: «تو چشم داری»؟ گفت: «فرزند جان این چه سؤالی است»؟ گفتم: «سؤال من چنین است»، گفت: «فرزند جانم بپرس گرچه سؤالت احمقانه است». گفتم: «جوابم را بگو»، گفت: «بپرس». گفتم: «تو چشم داری»؟ گفت: «آری» گفتم: «با آنها چه بینی». گفت: «رنگ ها و اشخاص را» گفتم: «بینی داری»؟ گفت: «آری» گفتم: «با آن چه می کنی»؟ گفت: «با آن بو می شنوم»، گفتم: «دهن داری»؟ گفت: «آری» گفتم: «با آن چه می کنی»؟ گفت: «مزه ی هر چیز را درمی یابم». گفتم: «زبان داری»؟ گفت: «آری» گفتم: «با آن چه می کنی»، گفت: «سخن می گویم» گفتم: «گوش داری»؟

ص: 57

الْأَصْوَاتَ قَالَ قُلْتُ أَلَكَ يَدُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ مَا تَصْنَعُ بِهَا قَالَ أَبْطِشُ ُبهَا وَأَعْرِفُ بِهَا اللَّيْنَ مِنَ الْخَشِن قَالَ قُلْتُ أَلَكَ رِجْلَان قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مَا تَصْنَعُ بِهِمَا قَالَ أَنْتَقِلُ بِهِمَا مِنْ مَكَان إِلَى مَكَان قَالَ قُلْتُ أَلَكَ قَلْبُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ مَا تَصْنَعُ بِهِ قَالَ أَميرُ بِهِ كُلَّ مَا وَرَدَ عَلَى هَذِهِ الْجَوَارِحِ قَالَ قُلْتُ أَ فَلَيْسَ فِي هَذِهِ الْجَوَارِحِ غِنِّى عَنِ الْقَلْبِ قَالَ لَا قُلْتُ وَ كَيْفَ ذَلِكَ وَ هِيَ صَحِيحَةُ سَلِيمَةُ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنَّ الْجَوَارِحَ إِذَا شَكَّتْ فِي شَيْءٍ شَمَّتْهُ أَوْ رَأَتُهُ أَوْ ذَاقَتْهُ أَوْ سَمِعَتْهُ أَوْ لَمَسَتْهُ رَدَّتْهُ إِلَى الْقَلْب فتقن [ فَيَسْتَيْقِنُ ] الْيَقِينَ وَ يُبْطِلُ الشَّكَ قَالَ فَقُلْتُ إِنَّمَا أَقَامَ اللَّهُ الْقَلْبَ لِشَكَ الْجَوَارِحِ قَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ فَلَا بُدَّ مِنَ الْقَلْبِ وَإِنَّا لَمْ يَسْتَقِمِ الْجَوَارِحُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَقُلْتُ يَا أَبَا مَرْوَانَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى ذِكْرُهُ لَمْ يَتْرُكُ جَوَارِحَكَ حَتَّى جَعَلَ لَهَا إِمَاماً يُصَجِّحُ لَهَا الصَّحِيحَ وَ يُثْقِنُ مَا شَكٍّ فِيهِ وَ يَتْرُكُ هَذَا الْخَلْقَ كُلَّهُمْ فِي حَيْرَتِهِمْ وَشَكِّهِمْ وَ اخْتِلَافِهِمْ يُقِيمُ لَهُمْ إِمَاماً يَرُدُّونَ إِلَيْهِمْ شَكَهُمْ وَ حَيْرَتَهُمْ وَيُقِيمُ لَكَ إِمَاماً لِجَوَارِ حِكَ تَرُدُّ إِلَيْهِ حَيْرَتَكَ وَ شَكَكَ قَالَ فَسَكَتَ وَ لَمْ يَقُلْ شَيْئًا قَالَ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى فَقَالَ أَنْتَ هِشَامُ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ لِي أَ جَالَسْتَهُ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ فَمِنْ أَيْنَ أَنْتَ قُلْتُ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَة قَالَ فَأَنْتَ إِذا هُوَ قَالَ ثُمَّ ضَمَّنِي إِلَيْهِ وَ أَقْعَدَنِي فِي مَجْلِسِهِ وَمَا نَطَقَ حَتَّى قُمْتُ فَضَحِكَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ يَا هِشَامُ مَنْ عَلَّمَكَ هَذَا قَالَ فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله جَرَى عَلَى لِسَانِي قَالَ يَا هِشَامُ هَذَا وَ اللَّهِ مَكْتُوبُ فِي صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسى . (1)

9- الصادق علیه السلام - أَوْصَى مُوسَى علیه السلام إِلَى يُوشَعِ بْنِ نُونِ وَ أَوْصَى يُوشَعُ بْنُ نُونِ إِلَى وَلَدِ هَارُونَ وَ لَمْ يُوصٍ إِلَى وَلَدِهِ وَ لَا إِلَى وَلَدِ مُوسَى علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَهُ الْخِيَرَةُ يَخْتَارُ مَنْ يَشَاءُ مِمَّنْ يَشَاءُ وَ بَشِّرَ مُوسَى وَ يُوشَعُ بِالْمَسِيحِ علیه السلام فَلَمَّا أَنْ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْمَسِيحَ علیه السلام قَالَ الْمَسِيحُ علیه السلام لَهُمْ إِنَّهُ سَوْفَ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي نَبِيُّ اسْمُهُ أَحْمَدُ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام يَجِيءُ بِتَصْدِيقِي وَ تَصْدِيقِكُمْ وَ عُدْرِي وَ عُدْرِكُمْ وَ جَرَتْ مِنْ بَعْدِهِ فِي الْحَوَارِيِّينَ فِي الْمُسْتَحْفَظِينَ وَإِنَّمَا سَمَّاهُمُ اللَّهُ تَعَالَى الْمُسْتَحْفَظِينَ لِأَنَّهُمُ اسْتُحْفِظُوا الِاسْمَ الْأَكْبَرَ وَهُوَ الْكِتَابُ الَّذِي يُعْلَمُ بِهِ عِلْمُ كُلِّ شَيْءٍ الَّذِي كَانَ مَعَ الْأَنْبِيَاءِ صلی الله علیه وآله يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَ أَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ الْكِتَابُ الِاسْمُ الْأَكْبَرُ وَ إِنَّمَا عُرِفَ مِمَّا يُدْعَى الْكِتَابَ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِيلَ وَ الْفُرْقَانَ فِيهَا كِتاب نُوحٍ وَ فِيهَا كِتَابٌ صَالِحٍ وَ شَعَيْب وَ إِبْرَاهِيمَ علیهم السلام فَأَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ

ص: 58

گفت: «آری» گفتم: «با آن چه می کنی»؟ گفت: «آوازها می شنوم» گفتم: «دست داری»، گفت «آری»، گفتم: «با آن چه می کنی»؟ گفت: «می کوبم» گفتم: «دل داری»؟ گفت: «آری»، گفتم: «با آن چه می کنی»؟ گفت: «با آن هرچه بر این اعضاء وارد شود تمیز می دهم». گفتم: «خود این اعضاء تو را از دل بی نیاز نمی کنند»؟ گفت «نه» گفتم: «چطور با اینکه همه درست و سالمند»؟ گفت: «پسر جانم اعضاء چون در چیزی شک کند آن را می بوید یا می بیند یا می چشد یا می شنود یا لمس می کند و به دل برمی گرداند و شکش زائل می شود». گفتم: «خدا دل را برای رفع شک اعضاء مقرر کرده است»؟ گفت: «آری» گفتم: «پس دل لازم است و گرنه اعضاء برجا نمی شوند»، گفت: «آری»، گفتم: «ای ابومروان خدای تعالی ذکره اعضای تن تو را وانگذارده و برای آن ها امامی مقرر کرده که حق را به آنها برساند و در مورد شک آنها را به یقین رساند و همه ی این خلق را در حیرت و شک و اختلاف رها کرده و امامی برای آنها مقرر نکرده که در مورد شک حیرت به او رجوع کنند و برای اعضایت امامی معین کرده که در حیرت و شک خود بدان رجوع کنی»؟ خاموش شد و چیزی نگفت و به من رو کرد و گفت تو هشامی؟ گفتم: «نه» گفت: «همنشین اویی»؟ گفتم: «نه» گفت: «از کجایی»؟ گفتم» «از اهل کوفه» گفت: «پس او هستی»، و مرا در آغوش کشید و در جای خود نشانید و سخن نگفت تا برخاستم، امام صادق علیه السلام خندید و گفت: «ای هشام چه کسی به تو این را آموخت»؟ گفتم: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله! بر زبانم گذشت» فرمود: «ای هشام به خدا این در صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسی نوشته است».

9- امام صادق علیه السلام - موسی علیه السلام به یوشع بن نون وصیت کرد و یوشع بن نون به فرزندان هارون وصیت کرد و به فرزندان خودش و فرزندان موسی علیه السلام وصیت نکرد، همانا خدای تعالی صاحب اختیار است، هر که را خواهد و از هر خاندانی که خواهد اختیار می کند، و موسی و یوشع علیهما السلام مردم را به وجود مسیح علیه السلام مژده دادند و چون خدای عزوجل مسیح را مبعوث ساخت، مسیح علیه السلام به مردم گفت: «همانا پس از من پیغمبری که نامش احمد و از اولاد اسماعیل علیه السلام است خواهد آمد که مرا و شما را تصدیق می کند (به نبوّت من و پیروی شما باور دارد) و حجت و عذر مرا و شما را می آورد مانند من و شما احتجاج شما احتجاج می کند و قول به الوهیت مرا از من و شما نفی می کند) و امر وصیت پس از عیسی علیه السلام در حواریین مستحفظ جاری گشت و از این جهت خدا ایشان را مستحفظ نامید که نگهداری اسم اکبر به ایشان واگذار شد و آن کتابی است که علم هر چیز از آن دانسته شود و همراه پیغمبران علیهم السلام بوده است. خدای تعالی فرماید: ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آن ها کتاب (آسمانی) و میزان [شناسایی حق از باطل و قوانین عادلانه] نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند و آهن را نازل کردیم. (حدید/25) (در قرآن صدر آیه چنین

ص: 59

هذا لَفِي الصُّحُفِ الأُولى صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسى فَأَيْنَ صُحف إبْرَاهِيمَ إِنَّمَا صُحُفُ إِبْرَاهِيمَ الِاسْمُ الْأَكْبَرُ وَ صُحُفُ مُوسَى الاسْمُ الْأَكْبَرُ. (1)

10 - الرسول صلی الله علیه وآله - نَزَلَتْ صُحُفُ إِبْرَاهِيمَ فِي أَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ لِسِتِ مَضَيْنَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَان. (2)

11 - الصادق علیه السلام - أَنْزَلَتِ التَّوْرَاةُ لِسِتِ مَضَيْنَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَان. (3)

12 - أمير المؤمنين علیه السلام - عَنِ الْأَصْبَحَ بْن نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ عَلَى علیه السلام الْكُوفَةَ صَلَّى بِهِمْ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً فقراً بِهِمْ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ وَ اللَّهِ مَا يُحْسِنُ أَنْ يَقْرَأَ ابْنُ أَبِي طَالِبِ الْقُرْآنَ وَ لَوْ أَحْسَنَ أَنْ يَقْرَأَ لَقَرَأَ بِنَا غَيْرَ هَذِهِ السُّورَةِ قَالَ فَبَلَغَهُ ذَلِكَ فَقَالَ وَيْلَهُمْ إِنِّي لَأَعْرِفُ نَاسِخَةً وَ مَنْسُوخَهُ وَ مُحْكَمَهُ وَ مُتَشَابِهَهُ وَ فِصَالَهُ مِنْ وَصَالِهِ وَ حُرُوفَهُ مِنْ مَعَانِيهِ وَ اللَّهِ مَا حَرْفُ نَزَلَ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله إِنَّا وَ أَنَا أَعْرِفُ فِيمَنْ أَنْزِلَ وَ فِي أَي يَوْمَ نَزَلَ وَ فِى أى موضع نَزَلَ وَيْلَهُمْ ، مَا يَقْرَءُونَ إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَ اللَّهِ عِنْدِى وَرِثْتُهَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَوَرِثَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مِنْ إبْرَاهِيمَ علیه السلام و مُوسَى علیه السلام. (4)

13 - الصادق علیه السلام - عَنْ حُمْرَانَ بْن أَعْيَنَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عِنْدَكُمُ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِيلُ وَالزَّبُورُ وَ مَا فِي الصُّحُفِ الْأُولى * صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَمُوسَى قَالَ نَعَمْ قُلْتُ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْعِلْمُ الْأَكْبَرُ قَالَ يَا حُمْرَانُ لَوْ لَمْ يَكُنْ غَيْرَ مَا كَانَ وَلَكِنْ مَا يَحْدُثُ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ عِلْمُهُ عِنْدَنَا أَعْظَمُ. (5)

14- أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِيَ رحمه الله قَالَ قَالَ عَلَى علیه السلام ... فَاسْأَلْنِي عَمَّا يَكُونُ إِلَى يَوْمٍ الْقِيَامَة وَ عَمَّا كَانَ عَلَى عَهْدِ عِيسَى علیه السلام مُنْذُ بَعَثَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى، وَ عَنْ كُلِّ وَصِيٍّ، وَكُلٌّ فِئَة تَضِلُّ مِائَةً وَ تَهْدِي مِائَةً، وَ عَنْ سَائِقِهَا وَ قَائِدِهَا وَ نَاعِقِهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة، وَكُلٌّ آيَةٍ نَزَلَتْ فِي كِتَابِ اللَّهِ فِي لَيْل نَزَلَتْ أَمْ نَهَارِ، وَ عَنِ التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ الْعَظِيمِ، فَإِنَّهُ صلی الله علیه وآله لَمْ يَكْتُمْنِي مِنْ عِلْمِهِ شَيْئًا وَلَا مَا تَحْتَاجُ إِلَيْهِ الْأَمَمُ مِنْ أَهْلِ التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ، وَأَصْنَافَ الْمُلْحِدِينَ وَ أَحْوَالَ الْمُخَالِفِينَ، وَأَدْيَانَ

ص: 60

است: لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّنَاتِ کتاب همان اسم اکبر است، و از آنچه به نام کتاب معروف است: تورات و انجیل و فرقان (قرآن) است، ولی در آن کتاب، [که همراه اوصیاء است] کتاب نوح علیه السلام و کتاب صالح و شعیب و ابراهیم علیهم السلام است که خدای عزوجل خبر می دهد: إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى * صُحُفِ إِبْراهيمَ وَمُوسیٰ پس [اگر کتاب منحصر به تورات و انجیل و قرآن است]، صحف ابراهيم علیه السلام کجاست! همانا صحف ابراهیم، اسم اکبر است و صحف موسی علیه السلام هم اسم اکبر است.

10- پیامبر صلی الله علیه وآله - صحف ابراهیم علیه السلام در شب اول ماه رمضان نازل شده و تورات در شب ششم ماه رمضان نازل شد.

11 - امام صادق علیه السلام - تورات در شب ششم ماه رمضان نازل شد.

12 - امام علی علیه السلام - اصبغ بن نباته گوید: هنگامی که علی علیه السلام به کوفه آمد، چهل صبح با آن ها نماز جماعت خواند و [در همه ی چهل صبح] برایشان سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى را می خواند. منافقان گفتند: «به خدا سوگند فرزند ابوطالب نمی تواند خوب قرآن بخواند و اگر می توانست خوب بخواند، حتما غیر این سوره را برای ما می خواند». این سخنان به علی علیه السلام رسید فرمود: «وای بر آنان، من ناسخ و منسوخش، محکم و متشابهش، - فصل [آیات] آن را از وصلش و حروفش را [که معنای مستقلی ندارند] از [کلمات دارای] معانی آن - می شناسم به خدا سوگند! هیچ حرفی بر محمد صلی الله علیه وآله نازل نشد مگر آنکه من می دانم درباره ی چه کسی نازل شد و در چه روزی نازل شد و در چه موضعی نازل شد. وای بر آن ها آیا نمی خوانند: إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَ .موسی به خدا سوگند [کتاب های ابراهیم و موسی علیهما السلام ] نزد من است. آن را از رسول خدا صلی الله علیه وآله به ارث بردم و رسول خدا صلی الله علیه وآله آن را از ابراهیم و موسی علیهما السلام به ارث برد».

13- امام صادق علیه السلام - حمران گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «تورات و انجیل و زبور و آنچه این دستورها در کتب آسمانی پیشین (نیز) آمده است، در کتب ابراهیم و موسی، نزد شماست»؟ فرمود: «آری» عرض کردم: «این همان اکبر است». فرمود: «اگر در نزد ما غیر از علوم پیشینیان چیز دیگری نبود این علم اکبر بود ولی ما اطلاع از حوادث شب و روز داریم که این اطلاع بزرگ تر از آن است».

14- امام علی علیه السلام - از سلمان رحمه الله نقل شده است: امام علی علیه السلام فرمود: ... از من بپرس از هرچیزی که تا روز قیامت رخ می دهد و از دوران عیسی بن مریم علیه السلام هنگامی که خدای تعالی او را برانگیخت و بپرس از هر وصی پیامبری و از هر گروهی که گمراه شدند و هر گروهی که هدایت می شوند و از جلو دار و صدا زننده ی آن گروه و برنده ی آنان تا روز قیامت و بپرس از هر آیه ای

ص: 61

الْمُخْتَلِفِينَ، وَكَانَ صلی الله علیه وآله خَاتَمَ النَّبِيِّينَ بَعْدَهُمْ، وَ عَلَيْهِمْ فُرِضَتْ طَاعَتُهُ وَ الْإِيمَانُ بِهِ وَالنُّصْرَةُ لَهُ، تَجِدُونَ ذَلِكَ مَكْتُوباً فِي التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الزَّبُورِ، وَ فِي الصُّحُفِ الْأُولى * صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى. (1)

15 - الصادق علیه السلام - إِنِّى أَنْظُرُ فِي الصُّحُفِ الْأُولى صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى . (2)

16 - الصادق علیه السلام - عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنِي مُعَتِّبُ أَوْ غَيْرُهُ قَالَ: بَعَثَ عَبْدُ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ إِلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ لَكَ أَبُو مُحَمَّد ... ثُمَّ عَادَ إِلَيْهِ فَقَالَ يَقُولُ إِنَّكَ رَجُلُ صُحْفِيُّ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قُلْ إِى وَ اللَّهِ صُحُفُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ مُوسَى علیه السلام وَ عِيسَى علیه السلام وَرَثْتُهَا عَنْ آبَائِي علیهم السلام. (3)

17 - أمير المؤمنين علیه السلام - عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلَى علیه السلام قَالَ: إِنَّ يَهُودِيًا مِنْ يَهُودِ الشَّامِ وَ أَحْبَارِهِمْ كَانَ قَدْ قَرَا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحُفَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ عَرَفَ دَلَائِلَهُمْ جَاءَ إِلَى مَجْلِس فِيهِ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ فِيهِمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام ... قَالَ لَهُ عَلى علیه السلام ... وَ أَعْطِيَ سُورَةَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ بَرَاءَةَ بِصُحُفِ إبْرَاهِيمَ وَمُوسَى علیه السلام . (4)

18 - الصادق علیه السلام - وَ عِنْدَنَا صُحُفُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام و مُوسَى علیه السلام وَرَثْنَاهَا مِنْ رَسُول الله صلی الله علیه وآله. (5)

19 - الصادق علیه السلام - إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وآله أفْضِيَتْ إِلَيْهِ صُحُفُ إبْرَاهِيمَ علیه السلام وَمُوسَى علیه السلام فَاثْتَمَنَ عَلَيْهَا عليا علیه السلام ثُمَّ اثْتَمَنَ عَلَيْهَا عَلِيُّ الْحَسَنَ علیه السلام ثُمَّ اثْتَمَنَ عَلَيْهَا الْحَسَن علیه السلام الْحُسَيْنَ علیه السلام أَخَاهُ وَ اثْتَمَنَ الْحُسَيْنُ علیه السلام عَلَيْهَا عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ علیه السلام ثُمَّ اثْتَمَنَ عَلَيْهَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام مُحَمَّد بْن عَلَى علیه السلام وَاثْتَمَنَنِي عَلَيْهَا أَبى علیه السلام فَكَانَتْ عِنْدِي. (6)

ص: 62

که فرود آمده در کتاب خدا که در شب فرود آمده یا روز و نیز از تورات و انجیل و قرآن بزرگ؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه وآله چیزی را از علم و دانش خود و آنچه را که امت ها از اهل تورات و انجیل و طبقات مخالفان و گروه ملحدان و ادیان گوناگون دارند از من پوشیده نداشت. چراکه او خاتم پیامبران بعد از آنان بود و بر همه ی آنها اطاعت او و ایمان به او واجب بود و نیز یاری کردن او واجب بود این مطلب را در تورات نوشته دیدند: في الصُّحُفِ الأُولى صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى.

15 - امام صادق علیه السلام - من نگاه در صحف اولی می کنم همان صحف ابراهیم و موسی.

16- امام صادق علیه السلام - عبدالله بن حسن برای امام صادق علیه السلام پیغام فرستاد که: ابومحمد [کنیه ی عبد الله بن حسن] می گوید تو مردی صحفی [کتاب خوان] هستی. امام صادق علیه السلام فرمود: «به او بگو: آری، به خدا سوگند، صحف ابراهیم، موسی و عیسی علیهم السلام را از پدرانم به ارث برده ام».

17- امام علی علیه السلام - امام حسین علیه السلام نقل کرده است: علی علیه السلام در مورد پیامبر صلی الله علیه وآله و بیان فضایلش به بعضی از علمای یهود فرمود: «سوره ی بنی اسرائیل و برائت که در کتب ابراهيم علیه السلام و کتب موسى علیه السلام است به پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله عطا شده است».

18 - امام صادق علیه السلام - در نزد ما صحف ابراهیم و موسی علیهما السلام است که از پیامبر صلی الله علیه وآله ارث به ما رسیده است.

19 - امام صادق علیه السلام - صحف ابراهیم و موسی علیهما السلام به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله رسید او در اختیار علی علیه السلام گذاشت آن جناب به امام حسن علیه السلام سپرد و حضرت امام حسن علیه السلام در اختیار امام حسین علیه السلام گذاشت تا آخرین ائمه علیهم السلام به همین منوال است.

ص: 63

سوره غاشیه

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ثواب قرائت

1- امام صادق علیه السلام - هر که همواره هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْغَاشِيَةِ را در نماز واجب یا نافله بخواند، خداوند در دنیا و آخرت، او را در پوشش رحمت خود قرار می دهد و در روز قیامت او را از عذاب آتش امان می بخشد.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله هر که همواره این سوره را بخواند، خداوند حساب او را در قیامت آسان می کند و هر که آن را بر نوزادی بخواند یا آن را نوشته، همراه او بگذارد، چه انسان باشد و چه حیوان، این سوره او را آرام و قرار می بخشد.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بخواند، خداوند، حساب او را در قیامت آسان می کند و هرکه آن را بر نوزاد انسان یا غیر انسان بخواند، چنانچه پر سر و صدا و بی قرار باشد، این سوره، او را آرام و قرار می بخشد.

4- امام صادق علیه السلام - هر که آن را بر دندانی که درد دارد و ناآرام است بخواند، به خواست خدا آرام گیرد و هر که آن را بر خوراک خود بخواند، آن خوراک بی خطر گردد و خداوند در آن سلامتی را بهره ی او گرداند.

آیا داستان غاشیه (روزی که وحشت آن همه را فرا می گیرد) به تو رسیده است؟! (1)

1- امام صادق علیه السلام - محمد از پدرش از امام صادق علیه السلام نقل کرده است: به ایشان عرض کردم: «مقصود از هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْغَاشِيَةِ چیست»؟ فرمود: «یعنی امام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف آن ها را با شمشیر فرا می گیرد».

2- امام صادق علیه السلام - هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْغَاشِيَةِ ؛ کسانی که امام را می پوشانند.

ص: 65

3- على بن ابراهيم رحمه الله - هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْغَاشِيَةِ يَعْنِي قَدْ أَتَاكَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله حَدِيثُ الْقِيَامَةِ وَ مَعْنَى الْغَاشِيَة أَنْ يَغْشَى النَّاسِ. (1)

4- ابن عبّاس رحمه الله - هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْعَاشِيَةِ خِطَابُ لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه وآله يُرِيدُ قَدْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْقِيَامَةِ لِأَنَّهَا تَغْشَى النَّاسَ بِأَهْوَالِهَا بَغْتَةً. (2)

قوله تعالى: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ (2)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ... ووُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ قَالَ خَاضِعَةٌ لَا تُطِيقُ الِامْتِنَاعِ . (3)

قوله تعالى : عامِلَةٌ ناصِبَةٌ (3)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام في قوله عَامِلَةٌ قَالَ عَمَلَتْ بِغَيْرِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالَ قُلْتُ ناصِبَةٌ قَالَ نَصَبَتْ غَيْرَ وَلَاةِ الْأَمْرِ . (4)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - كُلُّ نَاصِبَ وَ إِنْ تَعَبَّدَ وَ اجْتَهَدَ مَنْسُوبُ إِلَى هَذِهِ الْآيَةِ عامِلَةٌ نَاصِبَة تَصْلى ناراً حامِيَةٌ كُلُّ نَاصِب مُجْتَهِد فَعَمَلُهُ هَبَاء. (5)

3- الصادق علیه السلام - مَنْ خَالَفَكُمْ وَ إِنْ تَعَبَّدَ وَ اجْتَهَدَ مَنْسُوبُ إِلَى هَذِهِ الْآيَة وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَة * عامِلَةٌ ناصِبَةٌ * تَصْلى ناراً حامِيَةٌ. (6)

4- على بن ابراهيم رحمه الله - وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ * عامِلَةٌ نَاصِبَةٌ وَ هُمُ الَّذِينَ خَالَفُوا دِي-نَ اللَّهِ وَصَلَّوْا وَ صَامُوا وَنَصَبُوا لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام. (7)

5- الجواد علیه السلام - عَن ابْن أبي عُمَيْر عَمَّنْ حَدَّثَهُ قَالَ سَأَلْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ الرِّضَا علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ عامِلَةٌ نَاصِبَةَ قَالَ نَزَلَّت فِى النصاب وَالزَّيْدِيَّة وَالْوَاقِفِيَّة مِنَ النصّاب. (8)

ص: 66

3- على بن ابراهيم رحمه الله - هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْغَاشِيَةِ یعنی خبر قیامت به تو - ای محمد صلی الله علیه وآله! - رسیده است و الْغَاشِيَةِ یعنی فراگیرنده ی مردم.

4- ابن عباس رحمه الله - هَلْ أَتاكَ حَدِيثُ الْغاشِيَةِ خطاب به پیامبر صلی الله علیه وآله است. منظور این است که داستان قیامت به تو رسیده است؛ چون صحنه های وحشتناک آن، ناگهان مردم را فرا می گیرد.

چهره هایی در آن روز خاشع ذلت بارند. (2)

1- امام صادق علیه السلام - محمّد از پدرش نقل می کند که: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ [ یعنی چه ]؟ فرمود: «فروتن و زبونند و توانایی جلوگیری ندارند».

پیوسته عمل کرده و خسته شده اند [و نتیجه ای نگرفته اند]. (3)

1- امام صادق علیه السلام - محمد از پدرش نقل می کند: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «عاملة یعنی چه»؟ فرمود: «به غیر کتاب منزل خدا عمل کرده است». گفتم: «ناصِبَةٌ یعنی چه»؟ فرمود: «غیر از امام بر حق را به حکومت واداشته است».

2- امام علی علیه السلام - هر شخص ناصبی هر قدر هم که عبادت و تلاش کند، باز مشمول این آیه است: عامِلَةٌ ناصِبَةٌ * تَصلى ناراً حامِيَةً؛ پس هر شخص ناصبی سخت کوش عملش بر باد است.

3- امام صادق علیه السلام - ابو حمزه گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: «هر که با شما مخالفت کند، اگرچه بسیار اهل عبادت و تلاش باشد، به این آیه منسوب است: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ * عَامِلَةٌ نَّاصِبَةٌ * تَصْلَى نَارًا حَامِيَةٌ».

4- علی بن ابراهيم رحمه الله - وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ * عَامِلَةٌ نَّاصِبَةٌ درباره ی ناصبی ها نازل شد و آنان کسانی هستند که از دین خدا سرپیچی کردند، آنان نماز خواندند و روزه گرفتند، اما با امیر مؤمنان علیه السلام دشمنی کردند.

5- امام جواد علیه السلام - ابن ابی عمیر گوید: «از امام جواد علیه السلام درباره ی آیه: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ * عَامِلَةٌ نَّاصِبَةٌ پرسیدم. و ایشان فرمود: «این آیه درباره ی ناصبی ها نازل شد و زیدی ها و واقفی ها از جمله ناصبی ها می باشند».

ص: 67

6- الأئمة علیهم السلام - فِى قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ عامِلَةٌ نَاصِبَةٌ أَنَّهَا الَّتِي نَصَبَتِ الْعَدَاوَةَ لآل مُحمَّد علیهم السلام. (1)

7- الصادق علیه السلام - لَا يُبَالِي النَّاصِبُ صَلَّى أَمْ زَنَى وَ هَذِهِ الْآيَةُ نَزَلَتْ فِيهِمْ عَامِلَةٌ نَاصِبَةٌ * تَصْلى ناراً حامية . (2)

8- الحسن علیه السلام - الإحتجاج روى عَن الشَّعْبي ... وَ أَمَّا أَنْتَ يَا عُتْبَةَ بْن أَبِي سُفْيَانَ فَوَاللَّهِ مَا أَنْتَ بِحَصِيفِ فَأَجَاوِبَكَ وَ لَا عَاقِل فَأَعَاتِبَكَ وَ مَا عِنْدَكَ خَيْرُ يُرْجَى وَ لَا شَرُّ يُخْشَى وَمَا كُنْتُ وَ لوْ سَبَبْتَ عَلِيّاً لِأَغَارَ بِهِ عَلَيْكَ لِأَنَّكَ عِنْدِى لَسْتَ بِكُفْو لِعَبْدِ عَبْدِ عَلِيّ بْن أَبِي طَالِب علیه السلام فَأَرُدَّ عَلَيْكَ وَ أَعَاتِبَكَ وَ لَكِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَكَ وَ لِأَبيكَ وَ أُمِّكَ وَ أَخِيكَ بِالْمِرْصَادِ فَأَنْتَ ذُرِّيَّةً آبَائِكَ الَّذِينَ ذَكَرَهُمُ اللَّهُ فِي الْقُرْآنِ فَقَالَ عَامِلَةٌ ناصِبَةٌ * تَصْلى ناراً حَامِيَةٌ تُسْقَى مِنْ عَيْنِ آنِيَة. (3)

9- الباقر علیه السلام _ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ اللَّيْنِيِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَاقِرِ علیه السلام يَا ابْنَ رَسُول الله صلی الله علیه وآله أَخْبِرْنِي عَنِ الْمُؤْمِنِ الْمُسْتَبْصِر إِذَا بَلَغَ فِي الْمَعْرِفَة وَ كَمَلَ هَلْ يَزْنِي قَالَ اللَّهُمَّ لَا قُلْتُ فَيَلُوطُ قَالَ اللَّهُمَّ لَا قُلْتُ فَيَسْرِقُ قَالَ لَا قُلْتُ فَيَشْرَبُ الْخَمْرَ قَالَ لَا قُلْتُ فَيَأْتِي بِكَبِيرَة مِنْ هَذِهِ الْكَبَائِرِ أَوْ فَاحِشَةً مِنْ هَذِهِ الْفَوَاحِشَ قَالَ لَا قُلْتُ فَيُذْنِبُ ذَنْباً قَالَ نَعَمْ وَ هُوَ مُؤْمِنَ مُذَنِبُ مُسْلِمُ قُلْتُ مَا مَعْنَى مُسْلِمٍ [مُسْلِمُ] قَالَ الْمُسْلِمُ بِالذَّنْبِ لَا يَلْزَمُهُ وَ لَا يَصِيرُ [يُصِرُّ ] عَلَيْهِ قَالَ فَقُلْتُ سُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَعْجَبَ هَذَا لَا يَزْنِي وَ لَا يَلُوطُ وَ لَا يَسْرِقُ وَ لَا يَشْرَبُ الْخَمْرَ وَ لَا يَأْتِي كَبِيرَةً مِنَ الْكَبَائِرِ وَ لَا فَاحِشَةً فَقَالَ لَا عَجَبَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ وَلا يُسْتَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْتَلُونَ قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِنِّى أَجِدُ مِنْ شِيعَتِكُمْ مَنْ يَشْرَبُ وَيَقْطَعُ الطَّرِيقَ وَ يَحِيفُ السَّبِيلَ وَ يَزْنِي وَيَلُوطُ وَ يَأْكُلُ الرِّبَا وَيَرْتَكِبُ الْفَوَاحِشَ وَيَتَهَا وَنُ بِالصَّلَاةِ وَالصِّيَامِ وَ الزَّكَاةِ وَيَقْطَعُ الرَّحِمَ وَ يَأْتِي الْكَبَائِرَ فَكَيْفَ هَذَا وَ أَجِدُ مِنْ أَعْدَائِكُمْ وَ مُنَاصِبِيكُمْ مَنْ يُكْثِرُ مِنَ وَ مِنَ الصِّيَامِ وَ يُخْرِجُ الزَّكَاةَ وَيُتَابِعُ بَيْنَ الْحَجِّ وَالْعُمْرَةَ وَ يَحْضُ عَلَى الْجِهَادِ وَ يَأْثَرُ عَلَى الْبِرِّ وَ عَلَى صِلَةِ الْأَرْحَامِ وَ يَقْضِى حُقُوق إِخْوَانِهِ وَ يُوَاسِيهِمْ مِنْ مَالِهِ وَيَتَجَنَّبُ شُرْبَ الْخَمْرِ و

ص: 68

6- ائمه علیهم السلام - وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ * عَامِلَةٌ نَّاصِبَةٌ آنان کسانی هستند که پایه ی دشمنی با خاندان محمد صلی الله علیه وآله را نصب کردند.

7- امام صادق علیه السلام - تفاوتی نمی کند که ناصبی نماز بخواند یا زنا کند؛ چراکه این آیه درباره ی آنان نازل شده است؛ عَامِلَةٌ نَّاصِبَةٌ * تَصْلَى نَارًا حَامِيَةً».

8- امام حسن علیه السلام - الاحتجاج از شعبی نقل کرده است: امام حسن علیه السلام فرمود: .... اما تو ای عتبة بن ابي سفیان! تو عقل درست و حسابی نداری که من جواب تو را بگویم. تو اصلاً عقل نداری تا من به تو عتاب نمایم، خیری نداری که کسی به آن امیدوار باشد و شری نداری که کسی از آن بترسد. اگر تو به حضرت ناسزا بگویی من آن را غریب و بعید نمی دانم. زیرا من تو را غلام علی بن ابی طالب علیه السلام نمی دانم تا جواب تو را رد کنم و تو را مورد عتاب قرار دهم. اما بدان که خدا در انتظار عذاب کردن تو و پدر و مادر و برادرت می باشد. تو فرزند همان پدرانی هستی که خدا در قرآن مجید درباره ی آنان فرموده است: عامِلَةٌ ناصِبَةٌ * تصلى ناراً حامِيَةٌ که از آب جوش جهنم می نوشند.

9- امام باقر علیه السلام - ابو اسحاق لیثی گوید: محضر مبارک امام باقر علیه السلام عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله بفرمایید آیا مؤمنی که مستبصر است وقتی صاحب معرفت شد و کمال یافت مرتکب زنا می شود»؟ حضرت فرمود: «خیر» عرض کردم: «آیا لواط می کند»؟ فرمود: «خیر». عرض کردم: «دزدی می نماید»؟ فرمود: «خیر». عرض کردم: «شرب خمر می کند»؟ فرمود: «خیر» عرض کردم: «آیا کبیره ای از این کبائر یا فاحشه ای از فواحش را انجام می دهد»؟ فرمود: «خیر» عرض کردم: «گناهی می کند»؟ فرمود: «آری، او مؤمن گناهکاری است که ملم می باشد». عرض کردم: «معنای ملم چیست»؟ فرمود: «الملم بالذنب یعنی کسی که گناهی می کند ولی ملازم با آن نبوده و اصرار بر آن نمی ورزد». عرض کردم: «سبحان الله! خیلی جای تعجب است که مؤمن زنا و لواط و سرقت نمی کند و شراب نیاشامیده و کبیره ای از کبائر را مرتکب نشده و فاحشه ای از فواحش را انجام نمی دهد»! حضرت فرمود: «از کار خدا نباید تعجب نمود، حق تعالی آنچه را که بخواهد انجام می دهد و از فعلش سؤال نمی شود ولی بندگان مورد سؤال و بازخواست قرار می گیرند، پس از چه تعجب کردیای ابراهیم؟ سؤال کن و خودداری نکن و حیاء ننما، این علم را متکبّر و کسی که از سؤال حیاء می کند فرا نمی گیرد». عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله، از شیعیان شما کسانی را سراغ دارم که شرب خمر نموده، راه را بر مردم می بندند و راه ها را مخوف و خطرناک می کنند، مرتکب زنا و لواط شده، ربا می خورند مبادرت به فواحش می کنند، در خواندن نماز و گرفتن روزه و دادن زکات سستی از خود نشان می دهند، قطع رحم می نمایند و کبائر و معاصی کبیره را اتیان می کنند، پس توجیه آن چیست و چرا مؤمنی که شیعه ی شما است فاعل این قبایح می باشد»؟ حضرت فرمود: «ای ابراهیم، آیا در سینه ات غیر از این سؤال، سؤال دیگری خلجان نمی کند»؟ عرض کردم: «چرا ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله، سؤال بزرگ تر از این» حضرت فرمود: «آن سؤال چیست»؟

ص: 69

الزِّنَا وَ الْوَاطَ وَ سَائِرَ الْفَوَاحِشَ فَمِمَّ ذَاكَ وَلِمَ ذَاكَ فَسِّرْهُ لِي يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ فَتَبَسَّمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ يَا إِبْرَاهِيمُ خُذْ إِلَيْكَ بَيَانَا شَافِياً فِيمَا سَأَلْتَ وَ عِلْماً مَكْنُونَا مِنْ خَزَائِنِ عِلْمِ اللَّهِ وَسِرِّهِ أَخْبِرْنِي يَا إِبْرَاهِيمُ كَيْفَ تَجِدُ اعْتِقَادَهُمَا قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَجِدُ مُحِبيكُمْ وَ شِيعَتَكُمْ عَلَى مَا هُمْ فِيهِ مِمَّا وَصَفْتُهُ مِنْ أَفْعَالِهِمْ لَوْ أَعْطِيَ أَحَدُهُمْ مِمَّا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ ذَهَباً وَ فِضَّةٍ أَنْ يَزُولَ عَنْ ولَايَتِكُمْ وَ مَحَيَّتِكُمْ إِلَى مُوَالَاةِ غَيْرِكُمْ وَ إِلَى مَحَبَّتِهِمْ مَا زَالَ وَ لَوْ ضُرِبَتْ حَيَاشِيمُهُ بِالسُّيُوفِ فِيكُمْ وَلَوْ قُتِلَ فِيكُمْ مَا ارْتَدَعَ وَ لَا رَجَعَ عَنْ مَحَبَّتِكُمْ وَ وَلَايَتِكُمْ وَأَرَى النَّاصِبَ عَلَى مَا هُوَ عَلَيْهِ مِمَّا وَصَفْتُهُ مِنْ أَفْعَالِهِمْ لَوْ أَعْطِيَ أَحَدُهُمْ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِب ذَهَباً وَ فِضَّةَ أَنْ يَزُولَ عَنْ مَحَبَّةِ الطَّوَاغِيتِ وَ مُوَالَاتِهِمْ إِلَى مُوَالَاتِكُمْ مَا فَعَلَ وَ لَا زَالَ وَ لَوْ ضُرِبَتْ خَيَاشِيمُهُ بِالسُّيُوفِ فِيهِمْ وَ لَوْ قُتِلَ فِيهِمْ مَا ارْتَدَعَ وَ لَا رَجَعَ وَ إِذَا سَمِعَ أَحَدُهُمْ مَنْقَبَةً لَكُمْ وَفَضْلَا اشْمَأَزَّ مِنْ ذَلِكَ وَ تَغَيَّرَ لَوْنُهُ وَ رَبِّيَ كَرَاهِيَةً ذَلِكَ فِي وَجْهِهِ بُغْضاً لَكُمْ وَ مَحَبَّةٌ لَهُمْ قَالَ فَتَبَسَّمَ الْبَاقِرِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ يَا إِبْرَاهِيمُ هَاهُنَا هَلَكَتِ الْعَامِلَةُ النَّاحِ بَةُ تَصْلى ناراً حامِيَةً تُسْقَى مِنْ عَيْنٍ آنِيَةٍ وَ مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ قَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَباءً مَنْشُوراً. (1)

قوله تعالى : تصلى ناراً حامية (4)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبي عَبْدِ الله علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ خَوِّفْنِي فَإِنَّ قَلْبِي قَدْ قَسَا- فَقَالَ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ اسْتَعِدَّ لِلْحَيَاةِ الطَّوِيلَة فَإِنَّ جَبْرَائِيلَ جَاءَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ هُوَ قَاطِبُ وَ قَدْ كَانَ قَبْلَ ذَلِكَ يَجِيءُ وَ هُوَ مُبْتَسِمُ - فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله : يَا جَبْرَئِيلُ جِئْتَنِي الْيَوْمَ قاطباً فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ قَدْ وُضِعَتْ مَنَافِعُ النَّارِ ، فَقَالَ: وَ مَا مَنَافِخُ النَّار يَا جَبْرَئِيلُ فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَمَرَ بِالنَّارِ فَنُفِخَ عَلَيْهَا أَلْفَ عَامٍ حَتَّى ابْيَضَّتْ - وَ نُفِخَ عَلَيْهَا أَلْفَ عَامٍ حَتَّى احْمَرَّتْ - ثُمَّ نُفِخَ عَلَيْهَا أَلْفَ عَامٍ حَتَّى اسْوَدَّتْ فَهِيَ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةُ لَوْ أَنَّ قَطْرَةً مِنَ الصَّرِيعِ قَطَرَتْ فِي شَرَاب أَهْلِ الدُّنْيَا - لَمَاتَ أَهْلُهَا مِنْ نَتْنِهَا. (2)

ص: 70

عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله آن سؤال این است که؛ از دشمنان و کسانی که نصب عداوت و بغض شما را می کنند کسانی را یافته ام که نماز زیاد خوانده و بسیار روزه گرفته، زکات اموالش را داده، حج و عمره نموده، بر جهاد راغب و حریص بوده، افعال نیک و کردار پسندیده داشته صله رحم نموده، حقوق برادران دینی را اداء کرده، در مالش با دیگران رعایت مواسات را کرده، از شرب خمر دوری نموده، مرتکب زنا و لواط و سایر فواحش نمی گردد، منشأ آن چیست و چطور می توان این را توجیه کرد؟ پس برایم این راز را گفته و برهان و بینه اش را بیان نمایید، به خدا سوگند فکرم را به خود مشغول کرده و خواب شب از من ربوده است». حضرت باقر علیه السلام تبسم نموده و سپس فرمود: «ای ابراهیم، بیانی که مشکلت را حل کند و سؤالت را جواب داده باشم برایت ایراد خواهم نمود و علمی نهان از خزائن علم خدا را اظهار خواهم کرد، بگو چگونه اعتقاد این دو گروه (شیعیان عاصی و دشمنان مؤدب به آداب) را یافته ای»؟ عرض کردم: «محبّین و شیعیان شما که فاعل افعال یاد شده می باشند کسانی هستند که اگر بین مشرق و مغرب را از طلا و نقره پر کنند و به آنها دهند که دست از دوستی و ولایت شما برداشته و به سراغ غیر شما روند هرگز این کار را نمی کنند و اگر در راه دوستی شما با شمشیر بینی های ایشان را ببرند و نیز در این راه کشته شوند از این راه برنگشته و دست از آن بر نمی دارند. و ناصبی را با آنچه از اوصاف که بر ایشان نقل کردم این طور دیده ام که اگر بین مشرق و مغرب را از طلا و نقره پر کنند آنها دهند تا از محبت طواغیت دست کشیده و ولایت و دوستی شما را پیدا کنند امکان ندارد و در راه محبت طواغیت و ستمگران اگر با شمشیر بینی آنها را ببرند و یا کشته شوند حاضر نیستند از آن دست بردارند و اگر منقبتی از مناقب و فضیلتی از فضایل شما را بشنوند بدحال شده و از آن مشمئز گردیده و رنگشان تغییر کرده و آثار کراهت در صورتشان دیده می شود و این به خاطر داشتن بغض شما و محبّت ظالمان می باشد». [راوی می گوید] امام باقر علیه السلام تبسم کرده و فرمود: «ای ابراهیم اینجا است که ناصبی ها در آتش سوزان وارد می گردند. از چشمه ای بسیار داغ به آنان می نوشانند. و ما به سراغ اعمالی که انجام داده اند می رویم، و همه را همچون ذرات غبار پراکنده در هوا قرار می دهیم! (فرقان/23)

آنها در آتش سوزان وارد می گردند (4)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله _ ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده است: همانا جبرئیل غضبناک و عبوس نزد پیامبر صلی الله علیه وآله آمد در حالی که قبلاً وقتی می آمد خندان و شادمان بود. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «ای جبرئیل امروز غضبناک و گرفته، نزد من آمده ای»؟ گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله! شعله ور شدن آتش آغاز گردید». فرمود: «چگونه، ای جبرئیل»؟ گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله! خدای عزوجل به آتش فرمان داد پس هزار سال بر آتش دمید تا سفید شد سپس هزار سال بر آن دمید تا سرخ شد آنگاه هزار سال بر آتش دمید تا سیاه گشت، سیاه تاریک و ظلمانی، اگر قطره ای از خار بن تلخ و ضریع در شراب اهل دنیا بریزد همه از بوی تعفن آن می میرند».

ص: 71

2 - الصادق علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ ... تصلى ناراً حَامِيَةٌ قَالَ تَصْلَى نَارَ الْحَرْبِ فِي الدُّنْيَا عَلَى عَهْدِ الْقَائِمِ وَ فِي الْآخِرَةِ نَارَ جَهَنَّمَ. (1)

3- علی بن ابراهيم رحمه الله - تصلى وُجُوهُهُمْ ناراً حامية. (2)

قوله تعالى: تُسْقَى مِنْ عَيْنِ آنِيَة (5)

1 - الباقر علیه السلام - إذا أَرَادَ اللَّهُ قَبْضَ الْكَافِر قَالَ يَا مَلَكَ الْمَوْتِ انْطَلِقُ أَنْتَ وَ أَعْوَانُكَ إِلَى عَدُوِّي فَإِنِّي قَدْ أَبْلَيْتُهُ فَأَحْسَنْتُ الْبَلَاءَ وَ دَعَوْتُهُ إِلَى دَارِ السَّلَامِ فَأَبَى فَيَجِيتُهُ مَلَك الْمَوْتِ بِوَجْهِ كَرِيهِ كَالِحِ عَيْنَاهُ كَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ وَ مَعَهُ خَمْسُمِائَة مَلَكِ أَعْوَاناً مَعَهُمْ سِيَاطُ مِنْ قَلْب جَهَنَّمَ تَلْتَهَبُ تِلْكَ الرِّيَاطُ وَهِيَ مِنْ لَهَبٍ جَهَنَّمَ ... فَيَضْرِبُهُ بالسَّفُودِ ضَرْبَةً فَلَا يَبْقَى مِنْهُ شُعْبَةُ إِلَّا أَنْشَبَهَا فِي كُلِّ عِرْقٍ وَ مَفْصِل ثُمَّ يَجْذِبُهُ جَدْبَةً فَيَسُلُّ رُوحَهُ مِنْ قَدَمَيْهِ بَسْطا ... ثُمَّ يُسَلِّطُ اللَّهُ عَلَيْهِ مَلَكَيْن أَصَمَّيْنِ أَعْمَيَيْنِ مَعَهُمَا مِطْرَقَتَانِ مِ-نْ حَدِيدٍ مِنْ نَارٍ يَضْرِبَانِهِ فَلَا يَخْبطَانِهِ وَ يَصِيحُ فَلَا يَسْمَعَانِهِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة فَإِذَا كَانَتْ صَيْحَةُ الْقِيَامَةِ اشْتَعَلَ قبرُهُ نَاراً فَيَقُولُ لِيَ الْوَيْلُ إِذَا اشْتَعَلَ قَبْرِي نَاراً فَيُنَادِي مُنَادِ أَنَا الْوَيْلُ قَدْ دَنَا مِنْكَ وَ الْهَوَانُ قُمْ مِنْ نِيرَانِ الْقَبْرِ إِلَى نِيران لَا يَطْفَأَ فَيَخْرُجُ مِنْ قَبْرِهِ مُسْوَدَاً وَجْهُهُ مُزْرَقَةً عَيْنَاهُ قَدْ طَالَ خُرْطُومُهُ وَ كَسَفَ بَالُهُ مُنَكِّساً رَأْسَهُ يُسَارِقُ النَّظَرَ فَيَأْتِيهِ عَمَلُهُ الْخَبِيثُ ... وَ جَاذَبَهُ الشَّيْطَانُ بِالسِّلْسِلَة فَكَلَّمَا رَفَعَ رَأْسَهُ وَ نَظَرَ إلَى قُبْحِ وَجْهِهِ كَلَحَ فِي وَجْهِهِ قَالَ فَيَقُولُ يَا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ وَيْحَكَ بِمَا أغْوَيْتَنِي احْمِلْ عَنِّى مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ فَيَقُولُ يَا شَقِيُّ كَيْفَ أَحْمِلُ عَنْكَ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ أَنَا وَ أَنْتَ الْيَوْمَ فِي الْعَذَابِ مُشْتَرِكُونَ ثُمَّ يُضْرَبُ عَلَى رَأْسِهِ ضَرْبَةً فَيَهْوِي سَبْعِينَ أَلْفَ عَامٍ حَتَّى يَنْتَهِيَ إِلَى عَيْن يُقَالُ لَهَا آنِيَةُ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى تُسْقَى مِنْ عَيْنٍ آنِيَةِ وَ هُوَ عَيْنُ يَنْتَهِي حَرَّهَا وَطَبْخُهَا وَ أُوقِدَ عَلَيْهَا منْ خَلَقَ اللهُ جَهَنَّمَ كُلُّ أَوْدِيَة النَّارِ تَنَامُ وَتِلْكَ الْعَيْنُ لَا تَنَامُ مِنْ حَرِّهَا. (3)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - تُسْقَى مِنْ عَيْنٍ آنِيَةٍ قَالَ لَهَا أَنِينُ مِنْ شِدَّةٍ حَرِّهَا. (4)

ص: 72

2- امام صادق علیه السلام - محمد از پدرش از امام صادق علیه السلام نقل کرده است: برای ایشان گفتم: تصلی ناراً حامية. فرمود: «در زمان قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف گرفتار آتش جنگ می شوند و در آخرت به آتش جهنّم».

3- علی بن ابراهیم رحمه الله - با چهره آنها در آتش سوزان وارد می گردند.

از چشمه ای بسیار داغ به آنان می نوشانند. (5)

1- امام باقر علیه السلام - وقتی خداوند بخواهد کافر را قبض روح کند، می فرماید «ای فرشته ی مرگ! تو و یارانت به سوی دشمن من بروید؛ چون من او را آزمودم و آزمایش را نیکو انجام دادم و او را به سرای صلح و سلامت (بهشت) دعوت کردم ولی او ابا کرد؛ پس فرشته ی مرگ با چهره ای زشت و عبوس نزد او می آید در حالی که چشمانش مانند برق جهنده است و پانصد فرشته ی همراه و یاور او هستند و با آنها تازیانه ای از قلب جهنّم است و آن تازیانه که از شعله های جهنم شعله ور می شود ... سپس با سیخ ضربه ای به او می زند؛ پس هیچ قسمتی از او باقی نمی ماند مگر آنکه آن را در هر رگی و مفصلی فرو می برد. سپس آن را یک مرتبه می کشد؛ در نتیجه روحش را از پاهایش گشوده، بیرون می کشد ... سپس خداوند دو فرشته کروکور بر او مسلط می گرداند که همراه آنها دو چکش آهنین از آتش است. او را می زنند و اشتباه نمی کنند و تا و تا روز قیامت فریاد می زند ولی فریاد او را نمی شنوند و هنگامی که فریاد قیامت (نفخ صور دوّم) واقع شود، قبرش با آتش شعله ور شود و می گوید: «وای بر من که قبرم با آتش شعله ور شد»؛ پس ندادهنده ای ندا می دهد: «عذاب و خواری به تو نزدیک شد. از آتش قبر برخیز و به سوی آتشی که خاموش نمی شود برو». پس از قبرش بیرون می آید در حالی که چهره اش سیاه و چشمانش کبود است و بینی اش دراز شده و قلبش گرفته و غمگین است و سرافکنده است و زیر چشمی نگاه می کند. سپس عمل پلیدش نزد او می آید ... و شیطان او را با زنجیر می کشد. هرگاه سرش را بالا بیاورد و به زشتی صورتش نگاه کند، دندان هایش در صورتش آشکار و صورتش عبوس گردد». امام علیه السلام فرمود: «سپس [به شیطان] می گوید: «ای کاش میان من و تو فاصله ی مشرق و مغرب بود؛ چه بد همنشینی بودی! وای بر تو بدان سبب که مرا گمراه کردی؛ سهمی از عذاب الهی را از من بردار می گوید: «ای بدبخت! چگونه سهمی از عذاب الهی را از تو بردارم در حالی که من و تو امروز در عذاب، مشترکیم». سپس ضربه ای بر سرش زده می شود و هفتاد هزار سال سقوط می کند تا به چشمه ای می رسد که به آن آنیه گفته می شود. خدای تعالی می فرماید: تُسقى من عین آنِيَةٍ، و آن چشمه ای است که حرارت و جوشش آن به نهایت می رسد و از زمانی که خداوند جهنم را آفریده برافروخته شده است. همه ی دره های آتش استراحت و آرامش دارند ولی آن چشمه از شدت حرارتش آرام نمی گیرد.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - تُسْقَى مِنْ عَيْنِ ،آنِيَة، از شدت حرارت آن به فغان می افتد.

ص: 73

3- ابن عباس رحمه الله - قَالَ ابْنُ عَبَّاس رحمه الله تُسْقَى مِنْ عَيْنٍ آنِيَةٍ أَنْ وَ تُسْقَى أَيْضاً مِنْ عَيْن حَارَةَ قَدْ بَلَغَتْ أَنَاهَا وَ انْتَهَتْ حَرَارَتُهَا. (1)

قوله تعالى: لَيْسَ هُمْ طَعَامٌ إِلا مِنْ ضَريع (6)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - الضَّرِيعُ شَيْءٌ يَكُونُ فِي النَّارِ يُشْبِهُ الشَّوْكَ أَمَرُّ مِنَ الصَّبْرِ وَ أَنْتَنُ مِنَ الْجِيفَةِ وَأَشَدُّ حَرَا مِنَ النَّارِ سَمَّاهُ اللَّهُ الضَّرِيعَ. (2)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - لَيْسَ لَهُمْ طَعَامٌ إِلَّا مِنْ ضَرِيحٍ قَالَ عَرَقُ أَهْلِ النَّارِ وَ مَا يَخْرُجُ مِنْ فُرُوحِ الزَّوَانِي. (3)

3- الباقر علیه السلام - عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ الْأَبْرَشُ الْكَلْبِيُّ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ تُبَدِّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ قَالَ تُبَدَّلُ خَبْزَةَ نَقِيَّةٌ يَأْكُلُ النَّاسُ مِنْهَا حَتَّى يَفْرَغَ مِنَ الْحِسَابِ قَالَ الْأَبْرَشُ فَقُلْتُ إِنَّ النَّاسَ يَوْمَئِذٍ لَفِي شُغْلِ عَنِ الْأَكْلِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام هُمْ فِي النَّارِ لَا يَشْتَغِلُونَ عَنْ أَكْلِ الضَّرِيعِ وَ شُرْبِ الْحَمِيمِ وَ هُمْ فِي الْعَذَابِ فَكَيْفَ يَشْتَغِلُونَ عَنْهُ فِي الْحِسَابِ. (4)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - وَ لَوْ أَن قَطْرَةً مِنَ الزَّقُومِ وَالصَّرِيعِ قَطَرَتْ فِي شَرَابِ أَهْلِ الدُّنْيَا لَمَاتَ أَهْلُ الدُّنْيَا مِنْ نَتْنِهَا. (5)

قوله تعالى : لا يُسْمِنُ وَ لا يُغْنِي مِنْ جُوعِ (7)

1 - الصادق علیه السلام - لَا يَنْفَعُهُمْ وَ لَا يُغْنِيهِمْ لَا يَنْفَعُهُمُ الدُّخُولُ وَ لَا يُغْنِيهِمُ الْقُعُودُ. (6)

قوله تعالى : وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناعِمَة (8)

قوله تعالى: لِسَعيها راضية (1)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - ثُمَّ ذَكَرَ أَتْبَاعَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاعِمَةٌ * لِسَعْيِها راضِيَةٌ يَرْضَى اللَّهُ مَا سَعَوْا فِيه. (7)

2 - الأئمة علیهم السلام - وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناعِمَةٌ لِسَعْيِها راضِيَةٌ الْآيَةِ فَهُمْ شِيعَةُ آل مُحَمَّد علیهم السلام. (8)

ص: 74

3- ابن عباس رحمه الله - تصلى ناراً حامِيَةً در آتشی که] به شدت گرم شده و آن بر دشمنان خدا زبانه کشد وارد می شوند.

غذایی جز از ضریع (گیاهی نامطبوع) ندارند. (6)

1 - پیامبر صلی الله علیه وآله - ضریع، چیزی که در آتش می باشد و به خار شباهت دارد و از صبر [که گیاهی تلخ است] تلخ تر و از مردار بدبوتر و از آتش گرم تر است؛ خداوند آن را ضریع نامیده است.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - ليْسَ هُمْ طَعَامُ إِلَّا مِن ضَرِيع، عرق دوزخیان و آنچه از شرمگاه زنادهندگان بیرون می آید.

3- امام باقر علیه السلام - زراره گوید: ابرش کلبی از امام باقر علیه السلام تفسیر آیه که این زمین به زمین دیگر، و آسمان ها [به آسمان های دیگری] مبدل می شود، و آنان در پیشگاه خداوند واحد قهار ظاهر می گردند. (ابراهیم /48) را پرسید. [و پاسخ گذشته را بیان کرده تا فرموده] خدا عزوجل می فرماید: و دوزخیان، بهشتیان را صدا می زنند که: «[محبّت کنید] و مقداری آب، یا از آنچه خدا به شما روزی داده، به ما ببخشید»! (اعراف/50) و آنان در دوزخند و خار تلخ بدبو خورند و آب داغ گل آلود و روز رستاخیز چگونه باشند؟

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - اگر قطره ای از آب های زقوم و ضریع جهنّم در آب های اهل دنیا ریخته شود تمام اهل دنیا از بویش می میرند.

که نه آن ها را فربه می کند و نه از گرسنگی می رهاند. (7)

1- امام صادق علیه السلام - سودشان نبخشد و بی نیازشان نکند، نه ورودشان [بر امام] بدان ها سود بخشد و نه نشستنشان [ در حضور امام ] آنان را بی نیاز کند.

چهره هایی در آن روز شادابند (8)

و از سعی و تلاش خود خشنودند. (9)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - سپس خداوند از پیروان امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام یاد کرد و فرمود: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاعِمَةٌ * لِسَعْيِهَا رَاضِيَةٌ خداوند از آنچه که ایشان در راه آن کوشیده اند، خشنود است.

2- ائمه علیهم السلام - اما وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاعِمَةٌ * لِسَعْيِهَا رَاضِيَةٌ آنان شیعیان خاندان محمد صلی الله علیه وآله می باشند.

ص: 75

قوله تعالى : في جَنَّةٍ عالية (10)

قوله تعالى : لا تَسْمَعُ فيها لاغِيَةً (11)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - في جَنَّةٍ عالية * لا تَسْمَعُ فِيها لاغِيَةٌ قَالَ الْهَزْلُ وَ الْكَذِبُ. (1)

قوله تعالى : فيها عَيْن جاريةٌ (12)

قوله تعالى: فيها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ (13)

1- أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ عَاصِمِ بْن ضَمْرَةَ عَنْ عَلَى (ع9 أَنَّهُ ذَكَرَ أَهْلَ الْجَنَّةِ فَقَالَ يَجِيتُونَ فَيَدْخُلُونَ فَإِذَا أَسَاسُ بُيُوتِهِمْ مِنْ جَنْدَل اللولو و سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ * وَأَكْوابٌ مَوْضُوعَةٌ * وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ * وَزَرَايُّ مَبْثُوثَةٌ وَلَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ قَدَّرَهَا لَهُمْ لَالْتَمَعَتْ أَبْصَارُهُمْ بِمَا يَرَوْنَ وَيُعَانِقُونَ الْأَزْوَاجَ وَ يَقْعُدُونَ عَلَى السُّرُرِ وَيَقُولُونَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِي هَدَانَا هذا. (2)

2- ابن عباس رحمه الله - عَن ابْنِ عَبَّاسِ رحمه الله فِي قَوْلِهِ فِيهَا سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ: أَلْوَاحُهَا مِنْ ذَهَبٍ مُكَلَّلَةً بِالزَّبَرْجَدِ وَ الدُّرِّ وَ الْيَاقُوتِ مُرْتَفِعَةً مَا لَمْ يَجِيَّ أَهْلُهَا، فَإِذَا أَرَادَ صَاحِبُهَا الْجُلُوسَ عَلَيْهَا تَوَاضَعَتْ لَهُ حَتَّى يَجْلِسَ عَلَيْهَا ثُمَّ تَرْفَعُ إِلَى مَوْضِعِهَا. وَ قِيلَ: إِنَّمَا رُفِعَتْ لِيَرَى الْمُؤْمِنُونَ بِجُلُوسِهِمْ عَلَيْهَا جَمِيعَ مَا حَوْلَهُمْ مِنَ الْمُلْك. (3)

قوله تعالى: وَأَكْوابٌ مَوْضُوعَةٌ (12)

1 - ابن عباس رحمه الله - وَ أَكْوابُ مَوْضُوعَةٌ يُرِيدُ الْأَبَارِيقَ الَّتِي لَيْسَ لَهَا آذَانٌ. (4)

قوله تعالى: وَنَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ (15)

1۔ علی بن ابراهيم رحمه الله - فِي قَوْلِهِ وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ قَالَ الْبُسُطُ وَالْوَسَائِد. (5)

ص: 76

در بهشتی عالی جای دارند. (10)

که در آن سخن بیهوده ای نمی شنوند. (11)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - فِي جَنَّةٍ عَالِيَة * لَّا تَسْمَعُ فِيهَا لَاغِيَةٌ یعنی شوخی و دروغ.

در آن چشمه ای جاری است. (12)

در آن تخت های زیبای بلندی است. (13)

1- امام علی علیه السلام - از علی علیه السلام [روایت شده است] که ایشان اهل بهشت را یاد کرد و فرمود: می آیند و وارد [بهشت] می شوند؛ پس ناگهان می بینند که بنیان خانه هایشان از سنگ مروارید و در آن تخت های زیبای بلندی است، و قدح هایی [که در کنار این چشمه] نهاده، و بالش ها و پشتی های صف داده شده، و فرش های فاخر گسترده! (غاشیه /16) و اگر نبود که خداوند آن را برایشان مقدر فرموده، چشمانشان به سبب آنچه می بینند ربوده [و نابینا] می شد، و با همسران معانقه می کنند و بر روی تخت ها می نشینند و می گویند: ستایش مخصوص خداوندی است که ما را به این [همه نعمت ها] رهنمون شد.

2- ابن عباس رحمه الله - فيها سُرُرُ مَرْفُوعَةٌ، ابن عباس رحمه الله گوید: تخته های آن از طلا است که با زبرجد، در و یاقوت احاطه [و زینت] شده است. تا زمانی که اهل این تخت ها نیامده اند، بلند [و برافراشته] است و هنگامی که [صاحبش] خواست بر روی آن بنشیند، برای او فرود می آید تا بر روی بنشیند و سپس بالا می رود و در جایش قرار می رود و در جایش قرار می گیرد، و گفته شده است: بلند است تا اینکه مؤمنان با نشستن بر روی این تخت ها همه ی قلمرو مالکیت را در اطرافشان ببینند؛ که از زیر آن رودها جاری است.

و قدح هایی [از شراب طهور] نهاده شده. (14)

1- ابن عباس رحمه الله - وَ أَكْوَابٌ مَّوْضُوعَةٌ یعنی جام هایی که دسته ندارند.

و بالش ها و پشتی هایی که در کنار هم چیده شده. (15)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - وَنَهَارِقُ مَصْفُوفَةٌ یعنی: فرش ها و بالش ها.

ص: 77

قوله تعالى: وَزَرَابِيُّ مَبْثُوثَةٌ (1)

1- ابن عباس رحمه الله - وَزَرَابِيُّ مَبْثُونَةٌ قَالَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ اللهُ في الجَنَّة لَهُ مِثَالُ فِي الدُّنْيَا إِلَّا الزَّرَابِيُّ فَإِنَّهُ لَا يُدْرَى مَا هِيَ. (1)

قوله تعالى : أَفَلا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِل كَيْفَ خُلِقَتْ (17)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى مَا فَرَضَ الْإِيمَانَ عَلَى جَارِحَة وَاحِدَةٍ وَمَا مِنْ جَارِحَة مِنْ جَوَارِحِ الْإِنْسَانِ إِنَّا وَ قَدْ وَكِلَتْ بِغَيْر مَا وُكِلَتْ بهِ الْأُخْرَى ... أمَّا مَا فَرَضَهُ عَلَى الْعَيْنَيْنِ فَهُوَ النَّظَر إِلَى آيَاتِ اللَّهِ وَ غَضُّ النَّظَرِ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى أَفَلا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ * وَ إِلَى السَّماءِ كَيْفَ رُفِعَتْ * وَ إِلَى الْجِبالِ كَيْفَ نُصِبَتْ * وَ إِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَت. (2)

2- ابن عباس رحمه الله - عَنِ ابْنِ عَبَّاس رحمه الله فِي قَوْلِهِ أَفَلا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ يُرِيدُ الْأَنْعَامَ إِلَى قَوْلِهِ وَ إِلَى الجبال كَيْفَ نُصِبَتْ يَقُولُ عَزَّوَجَلَّ يَقْدِرُ أَحَدُ أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَ الْإِبل وَ يَرْفَعَ مِثْلَ السَّمَاءِ وَيَنْصِبَ مِثْلَ الْجِبَالِ وَيَسْطَحَ مِثْلَ الْأَرْضِ غَيْرى وَيَفْعَلَ مِثْلَ هَذَا الْفِعْل أَحَدُ سِوَاى. (3)

3 - الصادق علیه السلام - رُوِيَ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ أَنَّهُ قَالَ: مِنْ سُؤَالِ الزَّنْدِيقِ الَّذِي أَتَى أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنْ قَالَ مَا الدَّلِيلُ عَلَى صَانِعِ الْعَالَمِ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وُجُودُ الْأَفَاعِيلِ الَّتِي دَلَّتْ عَلَى أَنَّ صَانِعَهَا صَنَعَهَا أَلَا تَرَى أَنَّكَ إِذَا نَظَرْتَ إِلَى بِنَاءِ مُشَيَّدِ مَيْنِيٌّ عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ بَانِيَا وَ إِنْ كُنْتَ لَمْ تَرَ الْبَانِيَ وَ لَمْ تُشَاهِدُهُ؟ (4)

4- الصادق علیه السلام - عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام فِي الرَّدَّ عَلَى مَنْ أَنْكَرَ وُجُودَ الصَّانِعِ قَالَ لِمَنْ كَانَ مُنْكِراً لِلصَّانع: إِذَا رَأَيْتَ بنَاءَ أَ تُقِرُّ أَنَّ لَهُ بَانِيَا وَإِذَا رَأَيْتَ صُورَةً أَتُقِرُّ أَنَّ لَهَا مُصَوِّراً قَالَ: لَا بُدَّ مِنْ ذلك. (5)

5- أمير المؤمنين علیه السلام - جُمِعَ الْخَيْرُ كُلُّهُ فِي ثَلَاثِ خِصَالِ النَّظَرِ وَالسُّكُوتِ وَ الْكَلَامِ فَكُلُّ نَظَرِ لَيْسَ فِيهِ اعْتِبَارُ فَهُوَ سَهْرُ وَ كُلُّ سُكُوتِ لَيْسَ فِيهِ فِكْرَهُ فَهُوَ غَفْلَهُ وَكُلُّ كَلَامٍ لَيْسَ فِيهِ ذِكْرُ فَهُوَ لَغْهُ فَطُوبَى لِمَنْ كَانَ نَظَرْهُ عِبْرَةً وَ سُكُوتُهُ فِكْرَةً وَ كَلَامُهُ ذِكْراً وَ بَكَى عَلَى خَطِيئَتِهِ وَ أَمِنَ النَّاسُ مِنْ شَرِّهِ. (6)

ص: 78

و فرش های فاخر گسترده (16)

1 - ابن عبّاس رحمه الله - وَزَرَابِيُّ مَبْثُوثَةٌ تمامی آنچه خداوند در بهشت آفریده است، نمونه ای در دنیا دارد، به جز زرابی که هیچ کس نمی داند چیست.

آیا آنان به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده است؟! (17)

1- امام علی علیه السلام - خداوند متعال برای هر یک از اعضاء و جوارح انسانی وظیفه ای را معین کرده است که این وظیفه به عضوی دیگر ارتباط ندارد... اما واجبات چشم یکی از آن ها نگاه کردن در آیات خداوند و پوشیدن دیده از آنچه خداوند حرام کرده است، در قرآن مجید می فرماید: أَ فَلا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ، وَ إِلَى السَّماءِ كَيْفَ رُفِعَتْ ، وَ إِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ، وَ إِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَت .

2- ابن عباس رحمه الله - از ابن عباس رحمه الله روایت شده که گفت: خداوند متعال فرمود: أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ یعنی به چهارپایان و فرمود: وَ إِلَى السَّماءِ كَيْفَ رُفِعَتْ، وَإِلَى الْجِبال كَيْفَ نُصِبَتْ ، وَ إِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَت خداوند عزوجل می فرماید: «آیا کسی به جز من می تواند همانند شتر را بیافریند و همانند آسمان را برافرازد و همانند کوه ها را بر پا کند و همانند زمین را بگستراند؟ آیا کسی جز من چنین کاری را انجام می دهد»؟

3- امام صادق علیه السلام - هشام بن حکم روایت کرده است که از جمله سؤال زندیقی که نزد امام صادق علیه السلام آمد، این بود که عرض کرد: «پس دلیل بر خدا چیست»؟ حضرت صادق علیه السلام فرمود: «وجود کارهای غریبه که در غایت استحکام و متانت است دلالت می کند بر اینکه صانعی این ها را ساخته آیا نمی بینی که تو هرگاه به سوی عمارت بلند افراشته یا گچ کاری کرده که آن را ساخته اند، نظر کنی. می دانی که آن را بنا کننده ایست که آن را ساخته و هرچند که تو آن بانی را ندیده باشی و او را مشاهده نکرده باشی که آن را می سازد».

4- امام صادق علیه السلام - از امام صادق علیه السلام در رد بر کسی که وجود آفریننده را انکار کرد [روایت شده است که] امام علیه السلام به کسی که انکار کننده آفریننده بود. فرمود: «هنگامی که ساختمانی را ببینی، آیا اعتراف می کنی که آن سازنده ای دارد و هنگامی که عکسی را ببینی، آیا اعتراف می کنی که آن نقاشی دارد»؟ گفت : «چاره ای از آن نیست».

5- امام علی علیه السلام - همه ی خوبی ها در سه خصلت جمع است: نظر و خاموشی و سخن هر نظری که عبرت خیز نباشد سهو است. هر خاموشی که اندیشه در آن نیست غفلت است. هر سخنی که در ذکر خدا نیست، لغو است. خوشا به کسی که نظرش عبرت و خاموشی اش فکرت و سخنش ذکر است. بر خطای خود می گرید و مردم از شرش آسوده اند.

ص: 79

قوله تعالى: وَ إِلَى السَّمَاءِ كَيْفَ رُفِعَتْ (18)

قوله تعالى: وَ إِلَى الجبال كَيْفَ نُصِبَتْ (19)

1 - الرضا علیه السلام - أبُو الْمَضَا عَن رضا علیه السلام في قوله وَ إِلَى الجِبال كَيْفَ نُصِبَتْ قال الأوصياء. (1)

قوله تعالى: وَ إِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ (20)

قوله تعالى : فَذَكِّرْ إِنَّا أَنتَ مُذَكِّرٌ (21)

1- ابن عباس رحمه الله - فعِظُ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله إِنَّهَا أَنتَ واعظ. (2)

قوله تعالى: لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرِ (22)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - لَسْتَ بِحَافِظِ وَ لَا كَاتِبَ عَلَيْهِمْ. (3)

قوله تعالى : إِلا مَنْ تَوَلَّى وَ كَفَرَ (23)

1 - الباقر علیه السلام - مَنْ لَمْ يَتَّعِظُ وَ لَمْ يُصَدِّقْكَ وَ جَحَدَ رُبُوبِيَّتِي وَ كَفَرَ نِعْمَتِي فَيُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذَابَ الْأَكْبَرَ يُرِيدُ العَذَابَ الشَّدِيدَ الدَائِمَ إِنَّ إِلَيْنا إياتهم يُريدُ مصيرهمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسَابُهُمْ أَنْ جَزَاءَهُم. (4)

قوله تعالى : فَيُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذَابَ الْأَكْبَرَ (24)

1 - الباقر علیه السلام - فَيُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذَابَ الْأَكْبَرَ يُرِيدُ الْغَلِيظَ الشَّدِيدَ الدَّائِمَ. (5)

قوله تعالى: إِنَّ إِلَيْنَا إِيابَهُمْ (25)

قوله تعالى: ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسابهم (26)

1 - الباقر علیه السلام - وَ إِلَيَّ إِيَابُ الْخَلْقِ جَمِيعاً، وَأَنَا الْإِيَابُ الَّذِي يَتُوبُ إِلَيْهِ كُلُّ شَيْءٍ بَعْدَ الْفَنَاءِ، وَإِلَيَّ حِسَابُ الْخَلْقِ جَمِيعاً. (6)

ص: 80

و به آسمان که چگونه برافراشته شده؟! (18)

و به کوه ها که چگونه در جای خود نصب گردیده؟! (19)

1 - امام رضا علیه السلام - وَ إِلَى الْجِبال كَيْفَ نُصِبَتْ یعنی اوصیاء علیهم السلام.

و به زمین که چگونه گسترده و هموار گشته است؟! (20)

پس تذکر ده که تو فقط تذکر دهنده ای! (21)

1- ابن عبّاس رحمه الله - ای محمد صلی الله علیه وآله پند بده تو واعظ و پنددهنده هستی.

تو بر آنان سلطه نداری که مجبورشان به ایمان کنی. (22)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - لَسْتَ؛ تو نگهبان آنها و نویسنده ی اعمال آنها نیستی.

[و تذکر برای همه سودبخش است] مگر کسی که پشت کند و کافر شود (23)

1- امام باقر علیه السلام - کسی که پند نگرفت و تو را تصدیق نکرد و منکر ربوبیت من شد و کافر نعمتم گردید. که خداوند او را به عذاب بزرگ مجازات می کند! به یقین بازگشت [همه ی] آنان به سوی ماست. او را به عذاب شدید و دائمی کیفر می کند. حرکت آن ها به سوی ما است: ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابهم و بر ماست جزای آن ها.

که خداوند او را به بزرگ ترین عذاب مجازات می کند (24)

1 - امام باقر علیه السلام - فَيُعَذِّبُهُ اللهُ الْعَذَابَ الْأَكْبَرَ یعنی سهمگین و سخت و همیشگی.

به یقین بازگشت [همه ی] آنان به سوی ماست. (25)

و به یقین حسابشان [نیز] با ماست. (26)

1- امام باقر علیه السلام - بازگشت همه خلق به سوی من است و من بازگشتی هستم که همه چیز - بعد از داوری و صدور حکم [در قیامت] - به سوی او باز می گردد و حساب همه ی خلق به سوی من است.

ص: 81

2- على بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ إِلَيْنَا إِيابَهُمْ أَى مَرْجَعَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسَابَهُمْ. (1)

3 - الصادق علیه السلام - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَانٍ، عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ، قَال إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ وَكَلَنَا اللَّهُ بِحِسَابِ شِيعَتِنَا فَمَا كَانَ لِلَّهِ سَأَلْنَا اللَّهَ أَنْ يَهَبَهُ لَنَا فَهُوَ لَهُمْ وَ مَا كَانَ لَنَا فَهُوَ لَهُمْ ثُمَّ قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع9 إِنَّ إِلَيْنَا إِيابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسَابَهُمْ. (2)

4 - الصادق علیه السلام - عَنْ قَبيصَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ إِلَيْنَا إِيَابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسَابَهُمْ قَالَ فِينَا قُلْتُ إِنَّمَا أَسْأَلُكَ عَن التَّفْسِير قَالَ نَعَمْ يَا قَبِيصَةُ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَة جَعَلَ اللَّهُ حِسَابَ شِيعَتِنَا إِلَيْنَا فَمَا كَانَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ اللَّهِ اسْتَوْهَبَهُ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله مِنَ اللَّهِ وَ مَا كَانَ فِيمَا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ النَّاسِ مِنَ الْمَظَالِمِ أَذَاهُ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله عَنْهُمْ وَ مَا كَانَ فِيمَا بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ وَهَبْنَاهُ لَهُمْ حَتَّى يَدْخُلُوا الْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِسَابٍ. (3)

5- الكاظم علیه السلام - إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَة وَ جَمَعَ اللهُ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرينَ وكَانَا حِسَابَ شِيعَتِنَا فَمَا كَانَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ اللَّهِ حَكَمْنَا عَلَى اللَّهِ فِيهِ فَأَجَازَ حُكُومَتَنَا وَ مَا كَانَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ النَّاسِ اسْتَوْهَبْنَاهُ مِنْهُمْ فَوَهَبُوهُ لَنَا وَ مَا كَانَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ فَنَحْنُ أَحَقُّ مَنْ عَفَا وَصَفَحَ. (4)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَة وَلِّينَا حِسَابَ شِيعَتِنَا فَمَنْ كَانَتْ مَظْلِمَتُهُ فِيمَا بَيْنَهُ وَبَيْنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ حَكَمْنَا فِيهَا فَأَجَابَنَا وَ مَنْ كَانَتْ مَظْلِمَتُهُ فِيمَا بَيْنَهُ وَبَيْنَ النَّاسِ اسْتَوْهَبْنَاهَا فَوُهِبَتْ لَنَا وَ مَنْ كَانَتْ مَظْلِمَتُهُ بَيْنَهُ وَبَيْنَنَا كُنَّا أَحَقَّ مِمَّنْ عَفَى وَ صَفَح . (5)

7- الباقر علیه السلام - إِنَّ إِلَيْنَا إِيَابَ هَذَا الْخَلْقِ وَ عَلَيْنَا حِسَابَهُمْ. (6)

8- الصادق علیه السلام - إِذَا حَشَرَ اللَّهُ النَّاسَ فِي صَعِيدٍ وَاحِدٍ أَجَلَّ اللَّهُ أَشْيَاءَنَا أَنْ يُنَاقِشَهُمْ فِي الْحِسَابِ فَنَقُولُ إِلَهَنَا هَؤُلَاءِ شِيعَتُنَا فَيَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى قَدْ جَعَلْتُ أَمْرَهُمْ إِلَيْكُمْ وَ قَدْ شَفَعْتُكُمْ فِيهِمْ وَغَفَرْتُ لِمُسِيئِهِمْ أَدْخِلُوهُمُ الْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِسَابٍ. (7)

9 - أمير المؤمنين علیه السلام - قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ إِنَّ إِلَيْنَا إِيَابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسَابَهُمْ. (8)

ص: 82

2- على بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ إِلَيْنَا إِيَابَهُمْ یعنی بازگشتشان و مسلماً حسابشان (نیز) با ماست!

3- امام صادق علیه السلام - عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: هرگاه روز رستاخیز شود خداوند ما را مأمور حساب شیعیانمان قرار می دهد هرچه از خدا درباره ی آنان بخواهیم خداوند به واسطه ی ما با آنان می بخشد هر نعمتی که برای ما باشد برای آنان است سپس امام صادق علیه السلام این آیه را خواند: إِنَّ إِلَيْنَا إِيابَهُمْ * ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسَابَهُمْ.

4- امام صادق علیه السلام - قبیصه جعفی گفت: از امام صادق علیه السلام آیه: إِنَّ إِلَيْنَا إِيابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسابهم را پرسیدم. فرمود: «درباره ی ما نازل شده است». عرض کردم: «من از تفسیر آن می پرسم» فرمود: «بسیار خوب قبیصه! روز قیامت که می شود خدا حساب شیعیان را به ما می سپارد آنچه بین آن ها و خداست. حضرت محمد صلی الله علیه وآله از خدا تقاضای بخشش می کند و آنچه بين آنها و بین مردم از مظالم است پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله از طرف آنها پرداخت می کنند و آنچه بین ما و آنها است به آن ها می بخشیم تا بدون حساب وارد بهشت شوند».

5- امام کاظم علیه السلام - روز قیامت که خداوند تمام جهانیان را جمع می کند حساب شیعیانمان را به ما می سپارد آنچه بین آنها و خداست ما به نفع آنها حکومت می کنیم خدا نیز حکومت ما را می پذیرد و آنچه بین آنها و مردم است تقاضای بخشش می کنیم آنها نیز به ما می بخشند و آنچه بین ما و آن ها است که ما شایسته تر به گذشت و بخشش هستیم.

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرگاه روز قیامت فرا رسد حساب شیعیان خود را خود رسیدگی می کنیم، هرکس فقط حسابش با خدا باشد ما حکم خود را صادر می کنیم. خداوند متعال هم حکم ما را قبول می کند و هرکس حسابش با مردم باشد، ما از وی خواهش می کنیم حساب او را به ما ببخشد، و اگر حساب او با ما باشد در این صورت ما حق داریم از وی درگذریم و عفوش نماییم.

7- امام باقر علیه السلام - إِلَيْنَا إِيَابَ بازگشت این خلق به سوی ماست و حسابشان برعهده ی ماست.

8- امام صادق علیه السلام - وقتی خداوند مردم را در یک سطح (بدون هیچ تفاوتی) محشور کرد، شیعیان ما را نگاه میدارد تا به حسابشان رسیدگی کند. آنگاه ما می گوییم: خداوندا! اینان شیعیان ما هستند. خداوند عزوجل می فرماید: امر آنان را به شما سپردم و شما را بر آنان شفیع گرداندم و بدی هایشان را آمرزیدم، آنان را بدون حساب به بهشت بفرستید.

9۔ امام علی علیه السلام - این آيه إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسابهم درباره ی من نازل شده است.

ص: 83

10 - الكاظم علیه السلام - اليْنَا إِيَابُ هَذَا الْخَلْقِ وَ عَلَيْنَا حِسَابَهُمْ فَمَا كَانَ لَهُمْ مِنْ ذَنْبِ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ اللَّ-هِ عَزَّوَجَلَّ حَتَمْنَا عَلَى اللَّهِ فِي تَرْكِهِ لَنَا فَأَجَابَنَا إِلَى ذَلِكَ وَ مَا كَانَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ النَّاسِ اسْتَوْهَبْنَاهُ مِنْهُمْ وَ أَجَابُوا إِلَى ذَلِكَ وَ عَوَّضَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ. (1)

11- الباقر علیه السلام - عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ قَالَ: يَا جَابِرُ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ لِفَصْلِ الْخِطَابِ دُعِيَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ دُعِيَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَيُكَسَى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله حُلَّةً خَضْرَاءَ تُضِيءُ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرب وَيُكْسَى عَلَى علیه السلام مِثْلَهَا وَيُكْسَى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله حُلَّةٌ وَرْدِيَّةٌ يُضِيءُ لَهَا مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِب وَيُكْسَى عَلَى علیه السلام مِثْلَهَا ثُمَّ يَصْعَدَان عِنْدَهَا ثُمَّ يُدْعَى بَنَا فَيُدْفَعُ إِلَيْنَا حِسَابُ النَّاسِ فَنَحْنُ وَ اللَّهِ نُدْخِلُ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَأَهْلَ النَّارِ النَّارَ ثُمَّ يُدْعَى بِالنَّبِيِّينَ علیهم السلام فَيُقَامُونَ صَفَّيْنِ عِنْدَ عَرْشِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ حَتَّى نَفْرُغَ مِنْ حِسَابِ النَّاسِ فَإِذَا دَخَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَأَهْلُ النَّارِ النَّارَ بَعَثَ رَبُّ الْعِزَّةِ عَلِيّا علیه السلام فَأَنْزَلَهُمْ مَنَازِلَهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ وَزَوَّجَهُمْ - فَعَلِيُّ وَ اللَّهِ الَّذِي يُزَوِّجُ أَهْلَ الْجَنَّةَ فِي الْجَنَّةِ وَ مَا ذَاكَ إِلَى أَحَدٍ غَيْرِهِ كَرَامَةَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ وَ فَضْلًا فَضَّلَهُ اللَّهُ بِهِ وَ مَنَّ بِهِ عَلَيْهِ وَ هُوَ وَ اللَّهِ يُدْخِلُ أَهْلَ النَّارِ النَّارَ وَ هُوَ الَّذِي يُغْلِقُ عَلَى أَهْلِ الْجَنَّةِ إذَا دَخَلُوا فِيهَا أَبْوَابَهَا لِأَنَّ أَبْوَابَ الْجَنَّةِ إِلَيْهِ وَ أَبْوَابَ النَّارِ إِلَيْهِ. (2)

12 - الهادى علیه السلام - مُوسَى بْنُ عَبْدِ اللَّهِ النَّخَعِيُّ قَالَ قُلْتُ لِعَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْن عَلِيّ بْن مُوسَى بْن جَعْفَربْن مُحَمَّدِ بْن عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْن عَلِيّ بْن أَبي طَالِب علیه السلام عَلَّمْنِي يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ قَوْلًا أَقُولُهُ بَلِيغاً كَامِلا إِذَا زُرْتُ واحداً مِنْكُمْ فَقَال: ... فَالرَاغِبُ عَنكُمْ مَارِقُ وَاللَّازِمُ لَكُمْ لَاحِقُ وَالْمُقَصِّرُ فِي حَقَّكُمْ زَاهِقُ وَالْحَقِّ مَعَكُمْ وَ فِيكُمْ وَ مِنْكُمْ وَإِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ أَهْلُهُ وَ مَعْدِنُهُ وَ مِيرَاثُ النُّبُوَّةَ عِنْدَكُمْ وَ إِيَابُ الْخَلْقِ إِلَيْكُمْ وَحِسَابُهُمْ عَلَيْكُمْ وَ فَصْلُ الْخِطَابِ عِنْدَكُم. (3)

1 - الصادق علیه السلام - كُلُ أُمَّة يُحَاسِبَهَا إِمَامُ زَمَانِهَا - وَ يَعْرِفُ الْأَئِمَّةُ أَوْلِيَاءَهُمْ وَ أَعْدَا ءَهُمْ بِسِيمَاهُمْ - وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى: وَ عَلَى الْأَعْرَافِ رِجالٌ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيمَاهُمْ فَيُعْطُونَ أَوْلِيَاءَهُمْ كِتَابَهُمْ بيَمِينِهِمْ - فَيَمُرُونَ إِلَى الْجَنَّةِ بِلَا حِسَاب - وَ يُعْطُونَ أَعْدا ، هم كتابهُمْ بِشِمَالِهِمْ فَيَمُرُّونَ إِلَى النَّارِ بَنَا

ص: 84

10- امام کاظم علیه السلام - سماعه گوید: امام کاظم علیه السلام به من فرمود: «ای سماعه! بازگشت این خلق به سوی ماست و حسابشان برعهده ی ماست. پس هر گناهی که بین آنها و خداوند متعال وجود داشته باشد، ما از خدا می خواهیم تا آن را به ما واگذارد و او خواسته ما را برآورده می سازد و هرچه بین آنها و مردم وجود داشته باشد، ما آن را از آنان به عنوان هدیه، درخواست می کنیم و آنان خواسته ما را برآورده می سازند و خداوند عزوجل به پاداش آن را برایشان جبران می کند.

11- امام باقر علیه السلام - جابر گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «چون روز قیامت فرا رسد و خداوند پیشینیان و پسینیان را برای فصل الخطاب (كلام فیصله دهنده) برانگیزد، رسول خدا صلی الله علیه وآله و امیرمؤمنان علیه السلام فراخوانده می شوند، آنگاه به رسول خدا صلی الله علیه وآله دیبایی سبز رنگ پوشانده می شود که از مشرق تا به مغرب را روشن می کند و به علی علیه السلام نیز همانند آن پوشانده می شود و به رسول خدا صلی الله علیه وآله دیبایی گلگون پوشانده می شود که از مشرق تا به مغرب را روشن می کند و به علی علیه السلام نیز همانند آن پوشانده می شود. سپس ایشان در آن هنگام، به فراز می روند و ما را فرا می خوانند و حساب مردم را به ما می سپارند. سپس پیامبران را فرا می خوانند و ایشان نزد عرش خداوند تبارک و تعالی در دو صف می ایستند تا حساب مردم به پایان رسد. چون بهشتیان به بهشت و دوزخیان به دوزخ در آمدند، پروردگار توانمند، علی علیه السلام را می فرستد و ایشان را در منزل های خود در بهشت جا می دهد و زن و شویشان می کند و به خدا سوگند این علی علیه السلام است که بهشتیان را در بهشت به ازدواج یکدیگر در می آورد و این عطایی است از جانب خداوند تبارک و تعالی که تنها از برای اوست و برای هیچ کس نیست؛ فضیلتی است که خداوند او را به آن برتری بخشیده و بر او منت نهاده است و اوست به خدا سوگند! که دوزخیان را به دوزخ می فرستد و او کسی است که چون بهشتیان به بهشت در آمدند ، درهای آن را می بندد؛ چراکه درهای بهشت و درهای دوزخ به سوی او و در اختیار اوست».

12 - امام هادی علیه السلام - موسی بن عبدالله نخعی گوید: ... [امام هادی علیه السلام زیارت جامعه را برای همه ی امامان علیهم السلام بیان کرد در ضمن این حدیث فرمود]: «آنکه از شما روی گرداند، از دین گسسته است و آنکه همراه شما باشد، به دین پیوسته است و آنکه در حق شما کوتاهی کند، به دست نابودی افتاده است. حق با شما و در شما و از شما و به سوی شماست و شمایید که اهل حق و معدن آن هستید. میراث نبوّت نزد شماست و بازگشت خلق به سوی شماست و حسابشان با شماست و کلام فیصله دهنده، نزد شماست».

13 - امام صادق علیه السلام - به حساب هر امتی، امام زمان آن امت رسیدگی می کند و امامان، دوستداران و دشمنان خود را از سیمای ایشان می شناسند و این کلام خداوند متعال است که

ص: 85

حِسَابٍ - فَإِذَا نَظَرَ أَوْلِيَاؤُهُمْ فِي كِتَابِهِمْ يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمْ هَاؤُمُ اقْرَؤُا كِتَابِيَهْ إِنِّي ظَنَنْتُ أَنِّي مُلَاقٍ حِسابِيَةٌ فَهُوَ فِي عِيشَةٍ راضِيَة. (1)

14 - الصادق علیه السلام - عَنِ الْمُفَضَّلِ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّ إِلَيْنَا إِيابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسَابَهُمْ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ تَرَاهُمْ نَحْنُ وَ اللَّهِ هُمْ إِلَيْنَا يَرْجِعُونَ وَ عَلَيْنَا يُعْرَضُونَ وَ عِنْدَنَا يَقْضُونَ وَ عَنْ حُبِّنَا يُسْأَلُونَ. (2)

15 - الباقر علیه السلام - عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ إِنَّ إِلَيْنَا إِيابَهُمْ يُرِيدُ مَصِيرَهُم ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسَابَهُمْ أَى جزاءهم. (3)

16 - الصادق علیه السلام - إِلَيْنَا الصِّرَاطُ وَ الْمِيزَانُ وَحِسَابُ شِيعَتِنَا . (4)

17 - الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَيُحَاسِبُ كُلَّ خَلْقَ - إِلَّا مَنْ أَشْرَكَ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ - فَإِنَّهُ لَا يُحَاسَبُ وَيُؤْمَرُ بِهِ إِلَى النَّارِ. (5)

18 - الصادق علیه السلام - فَاعْلَمْ أَنَّ حِسَابَ شِيعَتِهِمْ إِلَيْهِمْ وَ مُعَوَلَهُمْ فِي وَزْنِ الْأَعْمَالِ عَلَيْهِمْ وَإِلَيْهِ الْإِشَارَةُ بِقَوْلِهِ وَ إِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام : إِبْرَاهِيمُ مِنْ شِيعَةِ عَلَى علیه السلام وَإِذَا كَانَ الْأَنْبِيَاءُ مِنْ شِيعَتِهِ وَ حِسَابُ الشَّيْعَةِ إِلَيْهِ فَحِسَابُ الْأَنْبِيَاء علیهم السلام إِلَيْهِ وَ تَعْوِيلُهُمْ بِالشَّهَادَةِ وَ التَّبْلِيغِ عَلَيْهِ وَ مَفَاتِيحُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ بَيَدَيْهِ وَ الْمَلَائِكَةُ يَوْمَئِذٍ مُمْتَثِلِينَ لِأَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ. (6)

ص: 86

فرمود: و بر اعراف مردانی هستند (اعراف /46) که ایشان همان امامان علیهم السلام می باشند. که هریک از آن دو را از چهره شان می شناسند (اعراف /46) پس نامه ی کردار دوستداران خود را به دست راست آنها می دهند و آنان بدون هیچ حسابی از صراط به سوی بهشت گذر می کنند و نیز نامه کردار دشمنان خود را به دست چپ آنها می دهند و آنان بدون هیچ حسابی به سوی دوزخ روانه می شوند. چون دوستداران ایشان به نامه های کردارشان می نگرند، به برادران خود می گویند: نامه ی اعمال مرا بگیرید و بخوانید من یقین داشتم که [ قیامتی در کار است و ] به حساب اعمالم می رسم»! او در یک زندگی [کاملا] رضایتبخش قرار خواهد داشت. (حاقه/21-19)

14- امام صادق علیه السلام - در مورد آيه: إِنَّ إِلَيْنَا إِيابَهُمْ * ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابهم نقل کرد که امام صادق علیه السلام فرمود: «خیال می کنی این ها چه کسانی هستند که حساب مردم به آن ها واگذار می شود. به خدا قسم! ما هستیم! به سوی ما بر می گردند و بر ما عرضه می شوند و نزد ما محکوم می شوند و از محبّت ما سؤال خواهند شد».

15- امام باقر علیه السلام - از امام باقر علیه السلام است که فرمود: إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُم حرکت آنها به سوى ماست. ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابهم و بر ماست جزای آنها.

16 - امام صادق علیه السلام - صراط و میزان حساب شیعیان به دست ماست.

17- پیامبر صلی الله علیه وآله - خداوند از هر آفریده ای حسابرسی می کند مگر از کسی که به خداوند شرک ورزیده که از او حسابرسی نکرده و او را به سوی آتش فرمان دهد.

18- امام صادق علیه السلام - بدان که حساب پیروان امامان علیهم السلام با آن هاست و اعتمادشان در وزن اعمال بر آن ها است و با سخن خداوند: و از پیروان او ابراهیم بود (صافات/83) به همان مطلب اشاره شده است. امام صادق علیه السلام فرمود: ابرهیم از پیروان علی علیه السلام است و هنگامی که پیامبران از پیروان او باشند و حساب پیروان با او باشد؛ پس حساب پیامبران علیهم السلام با اوست و اعتمادشان - با شهادت و تبلیغ - بر اوست و کلیدهای بهشت و جهنم به دو دست اوست و فرشتگان در این روز مطیع امر و نهی او هستند.

ص: 87

سوره فجر

بسم الله الرحمنِ الرَّحِيم

ثواب قرائت

1- امام صادق علیه السلام - سوره فجر را در نمازهای واجب و نافلهی خود بخوانید که آن سوره برای حسین بن علی علیه السلام است هر که آن را بخواند، در روز قیامت همراه حسین علیه السلام و هم رتبه ی او در بهشت خواهد بود. که خداوند، توانا و حکیم است.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بخواند، خداوند به شمار قرائت کنندگان این سوره، گناهانش را می آمرزد و در قیامت، نوری برایش قرار می دهد . و هر که آن را بنویسد و به کمر خود بیاویزد و به حلال با همسرش بیامیزد، خداوند، پسری را بهره ی او می گرداند که نور چشم او باشد.

به سپیده دم سوگند. (1)

1- ابن عباس رحمه الله - فجر همان صبح معروف و انفجار صبح صادق و صبح کاذب است.

2- امام صادق علیه السلام - جابر از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است که ایشان فرمود: «در کلام خداوند عزّوجلّ: وَ الْفَجِّر حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف است».

3- امام باقر علیه السلام - امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه: در تفسیر آیه: وَ الْفَجْرِ وَ لَيالٍ عَشْر، فرمود: «ای جابر رحمه الله منظور از وَ الْفَجِّر جدم رسول خدا صلی الله علیه وآله می باشد».

و به شب های دهگانه (2)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - و الْفَجْرِ * وَ لَيَالٍ عَشْرِ منظور شب های دهگانه ی ذی الحجه است.

2- ابن عباس رحمه الله - منظور از ولیال عشر، دهه ی اول ذی الحجه است.

ص: 89

3- ابن عباس رحمه الله - وَقِيلَ: هِيَ الْعَشَرَةُ الْأَوَاخِرُ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ. (1)

4 - الصادق علیه السلام - وَ الْفَجْرِ جَدِّى وَلَيالٍ عَشْرِ عَشْرَةُ أَئِمَّة علیهم السلام . (2)

قوله تعالى: وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ (3)

1 - الصادق علیه السلام - وَ الشَّفْع أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ فَاطِمَةُ علیها السلام وَالْوَتْرِ هُوَ اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ. (3)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - الشَّفْعُ الْحَسَنُ علیه السلام وَ الْحُسَيْنَ علیه السلام وَالْوَتْرُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام. (4)

3- الباقر علیه السلام - وَ الشَّفْعِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْوَتْرِ اسْمُ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف. (5)

4 - الصادق علیه السلام - الشَّفْعُ هُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ عَلَى علیه السلام وَالْوَتْرُ هُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ عَزَّوَجَلَّ. (6)

5 - الصادق علیه السلام - الشَّفْعُ الرَّكْعَتَانِ وَالْوَتْرُ الْوَاحِدَةُ الَّتِي يَقْنُتُ فِيهَا وَ قَالَ يُسَلِّمُ مِنَ الرَّكْعَتَيْنِ وَ يَأْمُرُ إِنْ شَاءَ وَ يَنْهَى وَيَتَكَلَّمُ بِحَاجَتِهِ وَيَتَصَرِّفُ فِيهَا ثُمَّ يُوتِرُ بَعْدَ ذَلِكَ بِرَكْعَةِ وَاحِدَةٍ يَقْنُتُ بَعْدَ الرُّكُوعَ وَ يَجْلِسُ وَيَتَشَهَدُ وَيُسَلَّمْ ثُمَّ يُصَلِّى رَكْعَتَيْنِ جَالِسًا وَ لَا يُصَلِّى بَعْدَ ذَلِكَ صَلَاةً حَتَّى يَطْلُعَ الْفَجْرُ فَيُصَلِّى رَكْعَتَى الْفَجْرِ. (7)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - وَ الشَّفْعِ وَالْوَتْرِ الصَّلَاةُ فَمِنْهَا شَفْعُ وَمِنْهَا وَتْرُ. (8)

7- الصادق علیه السلام - الشَّفْعُ يَوْمُ النَّحْرِ وَ الْوَتْرُ عَرَفَة. (9)

8- الصادقين علیهما السلام - أَنَّ الشَّفْعَ يَوْمُ التَّرْويَةِ وَالْوَتْرَ يَوْمُ عَرَفَة. (10)

9- ابن عباس رحمه الله - الشَّفْعُ الخَلَقُ لِأَنَّهُ قَالَ وَ خَلَقْنَاكُمْ أَزْواجاوَ الْوَتْرُ الله تَعَالَى. (11)

10 - ابن عباس رحمه الله - الوَتْرُ آدَمُ علیه السلام شُفَعَ بزَوْجَتِه . (12)

قوله تعالى : وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ (4)

ص: 90

3- ابن عباس رحمه الله - گفته شده آن ده شب آخر ماه رمضان است.

4- امام صادق علیه السلام - و الْفَجْرِ جدم رسول خدا صلی الله علیه وآله است و وَلَيَالٍ عَشْرِ ده امام علیهم السلام بعد از او هستند.

و به زوج و فرد، (3)

1- امام صادق علیه السلام - وَ الشَّفْعِ امیرالمؤمنین علیه السلام با فاطمه علیها السلام است. وَ الْوَتْرِ خدای یکتا است که شریکی ندارد.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ الشَّفْعِ امام حسن و امام حسین علیهما السلام هستند. و الوتر امير المؤمنين علیه السلام است.

3- امام باقر علیه السلام - وَ الشَّفْعِ امیرالمومنین علیه السلام ، وَ الْوَتْرِ اسم امام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف است.

4- امام صادق علیه السلام - الشَّفْع (جفت)، رسول خدا صلی الله علیه وآله و على علیه السلام باشد و الْوَتْرُ (طاق) خداوند یگانه و چیره عزوجل است.

5- امام صادق علیه السلام - شفع، دو رکعت و وتر یک رکعت است که در آن قنوت خوانده می شود. در دو رکعت سلام نماز را می گوید و اگر خواست امر و نهی می کند و برای رفع نیازهایش حرف می زند و برای رفع نیازهایش دست به کار می شود - یعنی بین نماز شفع و وتر فاصله است و سرهم نیست. - سپس یک رکعت نماز وتر می خواند و بعد از رکوع قنوت می گیرد و می نشیند و تشهد می خواند و سلام می گوید و سپس دو رکعت نشسته نماز می خواند و بعد از آن تا طلوع فجر نماز نمی خواند تا اینکه فجر طلوع کند، پس دو رکعت فجر را می خواند.

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - الشَّفْعُ وَ الْوَتْرُ نماز هستند یکی نماز شفع و دیگری نماز وتر.

7- امام صادق علیه السلام - الشَّفْعُ، عید قربان است و الوتر، روز عرفه است.

8- امام باقر و امام صادق علیهما السلام - الشَّفْعُ، روز ترویه است و الوتر روز عرفه است.

9- ابن عباس رحمه الله - الشَّفْعُ؛ مخلوقات هستند زیرا خداوند فرمود: و شما را به صورت زوج ها آفریدیم. (نبا /8) و الْوَتْرُ (یکتا) خداوند است.

10- ابن عباس رحمه الله - الْوَتْرُ آدم علیه السلام و الشَّفْعُ همسرش حوا علیهم السلام است.

و به شب، هنگامی که [به سوی روشنایی روز] حرکت می کند [ که پروردگارت در کمین ستمکاران است] (4)

ص: 91

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ اللَّيْلِ إِذَا يَسْرِ قَالَ هِيَ لَيْلَةُ جَمْعِ. (1)

قوله تعالى : هَلْ فِي ذلِكَ قَسَمٌ لِذي حِجْرٍ (ه)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - هَلْ فِي ذلِكَ قَسَمٌ لِذِي حِجْرٍ يَقُولُ الَّذِي لَهُ عَقْلُ. (2)

قوله تعالى : أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَادٍ علیه السلام

1- على بن ابراهيم رحمه الله - الم تراً لَمْ تَعْلَمُ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعادِ * إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ كَمَا قَالَ اللَّهِ لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه وآله لم تخَلَقَ مِثْلُها فِي الْبِلادِ ثُمَّ مَاتَ عَادُ وأَهْلَكَ اللَّهُ قَوْمَهُ بالريح المرصر. (3)

قوله تعالى: إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ (7)

قوله تعالى : التي لَمْ يُخلَق مِثْلُها فِي الْبِلادِ (8)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ إِسْحَاقَ يَرْفَعُهُ إِلَى الْأَصْبَعِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَقُول ... حين يَنْزِلُوا الْكُوفَةَ مَوْضِعَ قَبْر هُودِ علیه السلام بِالْخَيْلَة ... وَ هِيَ الْغَرِيُّ ثُمَّ يَخْرُجُ مِنَ الْكُوفَة مِائَةُ أَلْفِ مَا بَيْنَ مُشْرِک وَ مُنَافِقِ حَتَّى يَقْدَمُوا دِمَشْقَ لَا يَصُدُّهُمْ عَنْهَا صَادُّ وَ هِيَ إِرَمَ ذَاتِ الْعِماد. (4)

2- ابن عباس رحمه الله - مَعْنَاهُ ذَاتُ الطَّولِ وَالشِّدَّة. (5)

قوله تعالى: وَثَمُودَ الَّذِينَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ (1)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله- جابُوا الصَّخْرَ حَفَرُوا الْجَوْبَةَ فِي الْجِبَالِ. (6)

قوله تعالى: وَ فِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَادِ (10)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ فِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَادِ عَمِلَ الْأَوْتَادَ الَّتِي أَرَادَ أَنْ يَصَّعَّدَ بهَا إِلَى السَّمَاءِ . (7)

ص: 92

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - وَاللَّيْلِ إِذَا يَسْرِ، منظور، شب جمع است.

آیا در این سوگندها، سوگند مهمی برای صاحب خردی نیست؟! (5)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - هَلْ فِي ذَلِكَ قَسَمٌ لَّذِي حِجر، یعنی برای دارنده ی عقل.

آیا ندیدی پروردگارت با قوم «عاد» چه کرد؟! (6)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - الم تَرَ، یعنی آیا ندانستی یا ندیدی پروردگارت با قوم «عاد» چه کرد؟! و با آن شهر «ارم» با عظمت همان شهری که مانندش در شهرها آفریده نشده بود!. سپس درگذشت و خداوند قومش را با تندبادی توفنده به هلاکت رساند.

و با آن شهر با عظمت «ارم». (7)

که مانندش در شهرها آفریده نشده بود! (8)

1- امام علی علیه السلام - اصبغ بن نباته گوید: شنیدم امیرالمؤمنین علیه السلام به مردم می فرمود: «در کوفه در محل قبر حضرت هود علیه السلام واقع در نخیله فرود می آیند... یعنی غری می برند. سپس صدهزار نفر مشرک و منافق از شهر کوفه خارج شده به دمشق که محل بهشت شداد است می آیند، بدون اینکه کسی از آن ها ممانعت کند. و با آن شهر با عظمت «ارم» است.

2- ابن عبّاس رحمه الله - معنی آن بلند و سخت و دشوار است.

و قوم «ثمود» که صخره های عظیم را از [ کنار] دره می بریدند [و از آن خانه و کاخ می ساختند]. (9)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ، یعنی در کوه ها کنده کاری می کردند.

و فرعونی که قدرتمند و شکنجه گر بود (10)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - وَ فِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَادِ، او خرگاه ها را بر پا می داشت و می خواست به وسیله ی آن ها به آسمان فراز شود.

ص: 93

2 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبَانِ الْأَحْمَر قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ فِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَادِ لِأَيِّ شَيْءٍ سُمِّيَ ذَا الْأَوْتَادِ قَالَ لِأَنَّهُ كَانَ إِذَا عَذَّبَ رَجُلًا بَسَطَهُ عَلَى الْأَرْضِ عَلَى وَجْهِهِ وَ مَدَّ يَدَيْهِ وَ رِجْلَيْهِ فَأَوْتَدَهَا بِأَرْبَعَة أَوْتَادِ فِي الْأَرْضِ وَ رُبَّمَا بَسَطَهُ عَلَى خَشَب مُنْبَسِطُ فَوَتَّدَ رِجْلَيْهِ وَيَدَيْهِ بِأَرْبَعَة أَوْتَادِ ثُمَّ تَرَكَهُ عَلَى حَالِهِ حَتَّى يَمُوتَ فَسَمَّاهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِرْعَوْنَ ذَا الْأَوْتَادِ لِذَلِكَ. (1)

3- ابن عباس رحمه الله - ذِي الْأَوْتَادِ أَى ذِي الْجُنُودِ الَّذِينَ كَانُوا يُشَيِّدُونَ أَمْرَهُ. (2)

قوله تعالى: الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلادِ (11)

قوله تعالى: فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسَادَ (12)

قوله تعالى: فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذابِ (13)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِيَ رحمه الله عَنِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله فِي كَلَامِ ذَكَرَهُ فِي عَلِى ثُمَّ قَالَ يَا عَلِيُّ إِنَّكَ لِسَانُ - اللَّهِ الَّذِي يَنْطِقُ مِنْهُ وَ إِنَّكَ لِبَاسُ اللَّهِ الَّذِي يَنْتَقِمُ بِهِ وَ إِنَّكَ لَسَوْطُ عَذَابِ اللَّهِ الَّذِي يَنْتَصِرُ بِهِ وَإِنَّكَ لَبَطْشَةُ اللَّهِ الَّتِي قَالَ اللَّهُ وَ لَقَدْ أَنْذَرَهُمْ بَطْشَتَنَا فَتَمَارَوْا بِالنُّذُرِ وَإِنَّكَ إِيمَادُ اللَّهِ فَمَنْ أَكْرَمُ عَلَى اللَّهِ مِنْكَ وَإِنَّكَ وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَكَ اللَّهُ بِقُدْرَتِهِ. (3)

قوله تعالى: إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ (14)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ غَالِبِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ قَالَ قَنْطَرَةُ عَلَى الصِّرَاطِ لَا يَجُوزُهَا عَبْدُ بمَظْلِمَة. (4)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - أنَّ اللَّهَ لَا إِلَهَ غَيْرُهُ إِذَا أَبْرَزَ الْخَلَائِقَ وَ جَمَعَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ أُتِيَ بِجَهَنَّمَ تُقَادُ بِأَلْفِ زمام ... يُوضَعُ عَلَيْهَا صِرَاطُ أَدَقَ مِنَ الشَّعْر وَ أَحَدُّ مِنَ السَّيْفِ عَلَيْهِ ثَلَاثُ قَنَاطِرَ الْأُولَى عَلَيْهَا الْأَمَانَةُ وَ الرَّحْمَةُ وَالثَّانِيَةُ عَلَيْهَا الصَّلَاةُ وَالثَّالِثَةُ عَلَيْهَا رَبُّ الْعَالَمِينَ لَا إِلَهَ غَيْرُهُ فَيُكَلَّفُونَ الْمَمَرَّ عَلَيْهَا فَتَحْبِسُهُمْ

ص: 94

2- امام صادق علیه السلام - ابان بن احمر گوید: از امام صادق علیه السلام از معنی سخن خدای تعالی وَ فِرْعَوْنَ ذِي الْأَوتادِ؛ پرسیدم: «چرا او را ذِي الْأَوْتَادِ نامیدند»؟ فرمود: «برای آنکه به هرکس خشم و غضب می نمود و می خواست او را مجازات کند. دستور می داد او را در زمین می خوابانیدند و چهار میخ به دست و پاهای او می کوبیدند، و گاهی او را بر روی تخته ی چوبی می خوابانیدند و میخ می کوبیدند و او را به حال خود وامی گذاشتند تا می مرد، بدین علت خداوند او را ذو الأَوْتَادِ نامید».

3- و ابن عباس رحمه الله ذِي الْأَوْتَادِ؛ یعنی دارای سپاهیانی بود که دستور او را محکم می کردند (انجام می دادند).

همان کسانی که در شهرها طغیان کردند. (11)

و فساد فراوان در آن ها به بار آوردند. (12)

به همین سبب پرورگارت تازیانه عذاب را بر آنان نواخت! (13)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - در حدیثی آمده است که پیامبر صلی الله علیه وآله به علی (,) فرمود: «تو زبان خدا هستی که با آن سخن می گوید و غضب او که با آن انتقام می گیرد. تو شلاق عذاب خداوند هستی که با آن پیروز می شود و تو انتقام خدا هستی که درباره ی آن می فرماید: او آنها را از مجازات ما بیم داد، ولی بر آن ها اصرار بر مجادله و القای شک داشتند! . (قمر /36) و تو همان وعده ی خدا هستی. پس چه کسی نزد خداوند گرامیتر از توست و به خدا سوگند! خداوند تو را با قدرت خویش آفرید».

به یقین پروردگار تو در کمینگاه [ستمگران] است. (14)

1- امام صادق علیه السلام - از امام صادق علیه السلام روایت شده است که ایشان درباره ی کلام خداوند عزوجل: إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ، فرمود: «آن پلی است بر صراط که هیچ بنده ای با حقی که از دیگری نزد اوست، از آن نمی گذرد.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - خداوند که هیچ خدایی جز او نیست، چون آفریدگان را به پا دارد و پیشینیان و پسینیان را گرد آورد، دوزخ را به پیش می آورد... آنگاه صراطی بر دوزخ می گذارند که باریک تر از مو و بران تر از شمشیر است و سه پل بر آن قرار دارد: بر اوّلی امانتداری و رحم و بر دومی نماز و بر سومی پروردگار جهانیان است که هیچ خدایی جز او نیست، در آن دم آفریدگان، وادار به گذر

ص: 95

الرَّحْمَةُ وَالْأَمَانَةُ فَإِنْ نَجَوْا مِنْهَا حَبَسَتْهُمُ الصَّلَاةُ فَإِنْ نَجَوْا مِنْهَا كَانَ الْمُنْتَهَى إِلَى رَبِّ الْعَالَمِينَ جَلَّ ذِكْرُهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ. (1)

3- على بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ اى حَافِظ قائِمُ عَلَى كُلِّ نَفْسٍ. (2)

4- أمير المؤمنين علیه السلام - أَنَّ مَعْنَاهُ إِنَّ رَبَّكَ قَادِرُ عَلَى أَنْ يَجْزِيَ أَهْلَ الْمَعَاصِي جَزَاءَهُمْ. (3)

5- الرسول صلی الله علیه وآله - مَعَاشِرَ النَّاسِ لَا تَمُنُّوا عَلَى اللَّهِ إِسْلَامَكُمْ فَيَسْخَطَ عَلَيْكُمْ فَيُصِيبَكُمْ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِهِ إِنَّهُ لَبِالْمِرْصاد. (4)

6- ابن عباس رحمه الله - إن عَلَى جِسْرِ جَهَنَّمَ سَبْعَ مَحَابِسَ يَسْأَلُ اللهُ الْعَبْدَ عَنْهَا: أَولُهَا عَنْ شَهَادَةٍ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَإِذَا جَاءَ بِهَا تَامَّةً جَازَ إِلَى الثَّانِي، فَيَسْأَلُ عَن الصَّلَاةِ فَإِذَا جَاءَ بِهَا تَامَّةٌ جَازَ إِلَى الثَّالِثِ، فَيَسْأَلُ عَ-ن الزَّكَاةِ فَإِذَا جَاءَ بِهَا تَامَّةً جَازَ إِلَى الرَّابِعِ، فَيَسْأَلُ عَنِ الصَّوْمِ فَإِذَا جَاءَ بِهِ تَامَّا جَازَ إِلَى الْخَامِسِ، فَيَسْأَلُ عَنِ الْحَجِّ فَإِنْ جَاءَ بِهِ تَامَّا جَازَ إِلَى السَّادِسِ فَيَسْأَلُ عَنِ الْعُمْرَةِ فَإِنْ جَاءَ بِهَا تَامَّةً جَازَ إِلَى السَّابِعِ، فَيَسْأَلُ عَنِ الْمَظَالِمِ فَإِنْ خَرَجَ مِنْهَا وَ إِنَّا يُقَالُ انْظُرُوا فَإِنْ كَانَ لَهُ تَطَوُّعُ أَكْمَلَ بِهِ أَعْمَالَهُ، فَإِذَا فَرَغَ انْطَلِقُ بِهِ إِلَى الْجَنَّةِ. (5)

7- أمير المؤمنين علیه السلام - وَ لَئِنْ أَمْهَلَ اللهُ الظَّالِمَ فَلَنْ يَفُوتَ أَخْذُهُ وَ هُوَ لَهُ بِالْمِرْصَادِ عَلَى مَجَازِ طَرِيقِهِ وَ بِمَوْضِعِ الشَّجَا مِنْ مَسَاغِ رِيقِهِ. (6)

قوله تعالى : فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَن (15)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ أَنْ امْتَحَنَهُ بِالنِّعْمَةِ. (7)

قوله تعالى: وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّ أَهَانَنِ (16)

1- الرضا علیه السلام - وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ أَنْ ضَيَّقَ عَلَيْهِ . (8)

ص: 96

از صراط می شوند و امانت داری و رحم جلویشان را می گیرند. اگر از آنها نجات یابند، نماز جلویشان را می گیرد و اگر از آن نیز نجات یابند، پایان راه به پروردگار جهانیان که هیچ خدایی جز او نیست، می رسد. و این کلام خداوند عزوجل است که فرمود: إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ .

3- علی بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ؛ یعنی نگاهبان و نگاهدار همگان است.

4- امام علی علیه السلام - معنا این است که پروردگار تو قادر است که جزای گناهکاران را بدهد.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - ای گروه مردم! به واسطه ی اسلامتان بر خداوند منّت مگذارید که مشمول خشم خدا گردید و شما را عذاب کند؛ زیرا او در کمین گاه است.

6- ابن عباس رحمه الله - از ابن عباس رحمه الله روایت شده است که هفت زندان بر روی پل جهنم وجود دارد که در زندان اوّل شهادت لا إله إلا الله را از بنده می پرسند، اگر کامل بود به دوم می رود. در دوم از

نماز می پرسند، در سوم: زکات، چهارم: روزه، پنجم: حج، ششم: عمره و هفتم: ظلم به دیگران. اگر از آن گذشت، که گذشته است، و گرنه گفته می شود بنگرید، اگر طاعتی داشت به واسطه ی آن گناهانش را ببخشایید و او را به بهشت ببرید.

7- امام علی علیه السلام - اگر خداوند، ستمگر را چند روزی مهلت دهد، از باز پرسی و عذاب او غفلت نمی کند، و او بر سر راه در کمین گاه ستمگران است، و گلوی آن ها را در دست گرفته تا از فرورفتن آب دریغ دارد.

اما انسان هنگامی که پروردگارش او را برای آزمایش، گرامی می دارد و نعمت می بخشد [مغرور می شود] و می گوید: «پروردگارم مرا گرامی داشته است»! (15)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ، یعنی او را به نعمت می آزماید.

و اما هنگامی که برای امتحان، روزیش را بر او تنگ می گیرد [مأیوس می شود و] می گوید: «پروردگارم مرا خوار کرده است» (16)

1- امام رضا علیه السلام - وَ أَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ * فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ یعنی او را در تنگنا قرار دهد و بر او سخت گیرد.

ص: 97

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ أَى امْتَحَنَهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ أَنْ أَفْقَرَه . (1)

3- الرضا علیه السلام - فَقَامَ إِلَيْهِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ فَقَالَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَ تَقُولُ بِعِصْمَةِ الْأَنْبِيَاءِ قَالَ بَلَى قَالَ فَمَا تَعْمَلُ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ عَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى وَ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُعْضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ ... وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ إِنَّمَا ظَنَّ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَا يُضَيِّقَ عَلَيْهِ رَزْقَهُ أَلَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ أَنْ ضَيَّقَ عَلَيْهِ وَلَوْ ظَنَّ أَنَّ اللَّهَ لَا يَقْدِرُ عَلَيْهِ لَكَانَ قَدْ كَفَرَ . (2)

قوله تعالی : كَلَّا بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ (17)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - كَلَّا بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ وَلا تَخَاضُونَ عَلى طَعَامِ الْمُسْكِينِ أَنْ لَا تَدْعُوهُمْ وَ هُمُ الَّذِينَ غَصَبُوا آلَ مُحَمَّدِ علیهم السلام حَقَّهُمْ - وَأَكَلُوا أَمْوَالَ الْيَتَامَى وَ فُقَرَائِهِمْ وَأَبْنَاءِ سَبِيلِهِم. (3)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - أنا وكافل اليتيم كهاتين فى الجنّة، وأشَارَ بالسَّبَّابة والوسطى. (4)

قوله تعالى: وَلا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ المِسْكِينِ (18)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ لا تَحَاضُّونَ عَلى طَعَامِ الْمَسْكِينِ قَالَ أَنْ لَا تَرْعَوْنَ وَهُمُ الَّذِينَ غَصَبُوا ال مُحَمَّدِ علیهم السلام حَقَّهُمْ وَأَكَلُوا أَمْوَالَ أَيْتَامِهِمْ وَ فُقَرَائِهِمْ وَأَبْنَاءِ سَبِيلِهِمْ. (5)

قوله تعالى: وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلاً ما (19)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - وَتَأْكُلُونَ التُّراثَ أَكْلًا لما أَوْ وَحْدَكُم. (6)

قوله تعالى: وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَما (20)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ تُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمَّا تَكْذِرُونَهُ وَ لَا تُنْفِقُونَهُ فِي سَبيل الله. (7)

ص: 98

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ أَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ، یعنی او را می آزماید، فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ، یعنی او را تهیدست می کند.

3- امام رضا علیه السلام - علی بن محمد جهم به امام علیه السلام گفت: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله! آیا تو به عصمت انبیاء علیهم السلام معتقدی»؟ فرمود: «بله» گفت: «پس این آیات: [آری] آدم پروردگارش را نافرمانی کرد، و از پاداش او محروم شد! (طه/121) و و ذا النون [یونس] را [به یاد آور] در آن هنگام که خشمگین [از میان قوم خود] رفت و چنین می پنداشت که ما بر او تنگ نخواهیم گرفت [اما موقعی که در کام نهنگ فرو رفت]، در آن ظلمت ها [ی متراکم] صدا زد: «[خداوندا] جز تو معبودی نیست! منزّهی تو! من از ستمکاران بودم» (انبیاء (87) را چه می کنی»؟ فرمود: «در مورد آيه: وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ باید گفت که آدم علیه السلام گمان می کرد که خدا هرگز رزق او را تنگ نمی گرداند. آیا این آیه را نشنیده ای که خداوند فرموده است: وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ اگر آدم گمان می کرد که خداوند بر او تسلط ندارد، یقیناً کفر ورزیده بود».

چنان نیست؛ [ که شما می پندارید ]؛ شما یتیمان را گرامی نمی دارید. (17)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - كَلَّا بَل لَّا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ * وَلَا تَحَاضُونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ، یعنی آنان را فرا نمی خوانید، اینان همان کسانی هستند که حق خاندان محمد صلی الله علیه وآله را غصب کردند و دارایی یتیمان و تهیدستان و در راه ماندگان آنان را خوردند.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - من و آن کس که یتیم پرورد؛ همانند این دو انگشت در بهشت باشیم؛ و به انگشت خود اخوان و میانین اشاره کرد.

و یکدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمی کنید. (18)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ لا تَحَاضُّونَ عَلى طَعامِ الْمِسْكِينِ یعنی مراعات نمی کنند و آنان کسانی اند که حقوق آل محمد علیهم السلام را غصب کردند و اموال یتیمان و تهیدستان و در راه ماندگان آنان را خوردند.

و میراث را [ از راه مشروع و نامشروع ] جمع کرده می خورید. (19)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ تَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلًا لَّا، يعنى يكجا.

و مال و ثروت را بسیار دوست دارید [و به خاطر آن گناهان زیادی مرتکب می شوید]. (20)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - وَ تُحِبُّونَ المالَ حُبًّا جَمَّا، یعنی انباشته می کنید و در راه خدا خرج نمی کنید.

ص: 99

2 - ابن عباس رحمه الله - تُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمَّا أَنْ كَثِيراً شَدِيداً. (1)

قوله تعالى : كَلاً إِذا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكَّا دَكَّا (21)

1 - الباقر علیه السلام - إذا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكَّا دَكَّا قَالَ هِيَ الزَّلْزَلَةُ. (2)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هَلْ تَدْرُونَ مَا تَفْسِيرُ هَذِهِ الْآيَةِ كَلَّا إِذا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكَّا دَكَّا قَالَ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ تُقَادُ جَهَنَّمُ بِسَبْعِينَ أَلْفَ زِمَامٍ بِيَدِ سَبْعِينَ أَلْفَ مَلَكِ فَتَشْردُ شَرْدَةً لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى حَبَسَهَا لَأَحْرَقَتِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ. (3)

3- ابن عباس رحمه الله - دُكَّتِ الْأَرْضُ أَنْ مُدَّتَ يَوْم الْقِيَامَة مَدَّ الْأَدِيم. (4)

قوله تعالى: وَجاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا (22)

1 - الرضا علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَا يُوصَفُ بِالْمَجِيءِ وَ الذَّهَابِ تَعَالَى عَنِ الِانْتِقَالَ إِنَّمَا يَعْنِي بِذَلِكَ وَ جَاءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَ المُلَكُ صَفًّا صَفًّا. (5)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ جاءَ رَبُّكَ وَ المَلَكُ صَفًّا صَفًّا وَقَوْلُهُ وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرادِى وَ قَوْلُهُ هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِيَهُمُ الْمَلائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ فَذَلِكَ كُلُّهُ حَقٌّ وَ لَيْسَتْ حِيئَتُهُ جَلَّ ذِكْرُهُ كَجِيئَة خَلْقِهِ فَإِنَّهُ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ وَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا يَكُونُ تَأْوِيلُهُ عَلَى غَيْرِ تَنْزِيلِهِ وَ لَا يُشْبِهُ تَأْوِيلُهُ كَلَامَ الْبَشَرِ وَ لَا فِعْلَ الْبَشَرِ وَ سَأَنَبِّئُكَ بِمِثَالَ لِذَلِكَ تَكْتَفِي بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَهُوَ حِكَايَةُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام حَيْثُ قَالَ إِنِّي ذاهِبٌ إِلى رَبِّي فَدَهَابُهُ إِلَى رَبِّهِ تَوَجُهُهُ إِلَيْهِ فِي عِبَادَتِهِ وَ اجْتِهَادِهِ أَلَا تَرَى أَنَّ تَأْوِيلَهُ غَيْرُ تَنْزيلِهِ. (6)

3۔ علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ جَاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكَ صَفًّا صَفًّا قَالَ اسْمُ الْمَلَكِ وَاحِدٌ وَ مَعْنَاهُ جَمْعِ. (7)

ص: 100

2- ابن عباس رحمه الله - وَ تُحِبُّونَ المالَ حُبًّا جَمَّا، یعنی بسیار زیاد دوست دارند.

چنان نیست [که آن ها می پندارند]، در آن هنگام که زمین سخت درهم کوبیده شود. (21)

1- امام باقر علیه السلام - كَلَّا إِذَا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكَّا دَكَّا یعنی زلزله.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «آیا تفسیر این آیه: كَلَّا إِذَا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكَّا دَكَّا را می دانید؟ [سپس] فرمود: «چون روز قیامت فرا رسد، دوزخ با هفتادهزار افسار به دست هفتاد هزار فرشته به پیش آورده می شود. آن گاه چنان می رمد که اگر خداوند متعال آن را باز ندارد، هر آینه آسمان ها و زمین را می سوزاند».

3- ابن عباس رحمه الله - دُكَّتِ الْأَرْضُ یعنی روز قیامت مثل سفره گسترده می شود.

و فرمان پروردگارت فرا رسد و فرشتگان صف در صف حاضر شوند. (22)

1- امام رضا علیه السلام - خداوند عزوجل به آمد و شد، وصف نمی شود و خداوند از جابه جایی منزه است بلکه این یعنی وَ جَاءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَ المَلَكُ صَفًّا صَفاً .

2- امام علی علیه السلام - و اما كلام حق تعالى: وَ جَاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا و «و [ روز قیامت به آن ها گفته می شود ]: همه ی شما تنها به سوی ما بازگشت نمودید، همان گونه که روز اول شما را آفریدیم!. (انعام/94) و آیا [ پیروان فرمان شیطان، پس از این همه نشانه ها و برنامه های روشن] انتظار دارند که خداوند و فرشتگان، در سایه هایی از ابرها به سوی آنان بیایند. (بقره/210) و «آیا جز این انتظار دارند که فرشتگان [مرگ] به سراغشان آیند، یا خداوند [ خودش] به سوی آنها بیاید، یا بعضی از آیات پروردگارت [و نشانه های رستاخیز]؟! (انعام /158) این همه بر حق است، همچنان که خداوند عزّوجل فرمود، آمدن از برای او همچون آمدن آفریدگان نیست و به تو آموختم که چه بسا آیه ای از کتاب خدا تأویلی متفاوت از تنزیلش دارد و همانند گفتار آدمی نیست، از آن جمله سخن ابراهیم علیه السلام است: من به سوی پروردگارم می روم ، او مرا هدایت خواهد کرد!. (صافات/99) معنای رفتن او به سوی پروردگارش همانا روی آوردن به سوی او در پرستش و کوشش و نزدیکی جویی است، حال دیدی که تأویل این سخن متفاوت از تنزیل آن است.

3- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ جَاءَ رَبُّكَ وَالمَلَكُ صَفًّا صَفًّا ملک، اسم مفرد است که معنای جمع دارد.

ص: 101

4- أميرالمؤمنین علیه السلام - وَ جَاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا وَ مَعْنَاهُ جَمِيعُ الْمَلَائِكَةِ وَ أَمَّا مَا لَفْظُهُ مَاضٍ وَ مَعْنَاهُ مُسْتَقْبَلُ فَمِنْهُ ذِكْرُهُ عَزَوَجَلَّ أَخْبَارَ الْقِيَامَةِ وَالْبَعْثِ وَالنُّشُور وَالْحِسَابِ فَلَفْظُ الْخَبَرِ مَا قَدْ كَانَ وَ مَعْنَاهُ أَنَّهُ سَيَكُونُ. (1)

5- أمير المؤمنين علیه السلام - وَ يَقُولُ الْقَائِمُ عجل الله تعالی فرجه الشریف كُلُوا هَنِيئاً بما أَسْلَفْتُمْ فِي الْأَيَّامِ الْخَالِيَةِ فَالْمُسْلِمُونَ يَوْمَئِذٍ أَهْلُ صَوَاب لِلدِّينِ أذِنَ لَهُمْ فِى الْكَلَامِ فَيَوْمَئِذٍ تَأْوِيلُ هَذِهِ الْآيَةِ وَ جَاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا. (2)

قوله تعالى: وَجيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّى لَهُ الذكرى (23)

باب 1 : وَ جِيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ

1-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبِي سَعِيدِ الْخُدْرِيِّ قَالَ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ تَغَيَّرَ لَوْنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ عُرِفَ فِي وَجْهِهِ حَتَّى اشْتَدَّ عَلَى أَصْحَابِهِ مَا رَأَوْا مِنْ حَالِهِ وَ انْطَلَقَ بَعْضُهُمْ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَقَالَ يَا عَلَى علیه السلام لَقَدْ حَدَثَ أَمْرُ قَدْ رَأَيْنَاهُ فِي نَبِيِّ اللَّهِ فَجَاءَ عَلَى علیه السلام فَاحْتَضَنَهُ مِنْ خَلْفِهِ وَ قَبَّلَ بَيْنَ عَاتِقَيْهِ ثُمَّ قَالَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ بأَبي أَنْتَ وَ أمِّى مَا الَّذِي حَدَثَ الْيَوْمَ قَالَ جَاءَ جَبْرَئِيلُ فَأَقْرَآنِي وَ جِي، يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ فَقَالَ قُلْتُ كَيْفَ يُجَاءُ بِهَا قَالَ يَجِي، بِهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكِ يَقُودُونَهَا بِسَبْعِينَ أَلْفَ زِمَامٍ فَتَشْرُهُ شَرْدَةً لَوْ تُرِكَتْ لَأَحْرَقَتْ أَهْلَ الْجَمْعِ ثُمَّ أَتَعَرَّضُ لِجَهَنَّمَ فَتَقُولُ مَا لِي وَ لَكَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ لَحْمَكَ عَلَيَّ فَلَا يَبْقَى أَحَدُ إِلَّا قَالَ نَفْسِي نَفْسِي وَإِنَّ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله يَقُولُ أُمَّتِي أُمَّتِي. (3)

2-1- الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا أَنْزَلَت وَ جِيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ لَمْ يَسْتَطِعْ أَحَدٌ أَنْ يُكَلَّمَهُ لِشِدَّةِ خَشْيَتِهِ حَتَّى قَامَ إِلَيْهِ أَخُوهُ فَقَبَّلَ رَأسَهُ وَ سَأَلَهُ الْخَبَرَ وَ قَالَ لَهُ قَدْ أَتَانِي جَبْرَئِيلُ بِهَذِهِ الْآيَةَ. (4)

1-3- الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ أَبُو جَعْفَرِ علیه السلام لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ وَ جِيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ سُئِلَ عَنْ ذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ أَخْبَرَنِي الرُّوحُ الْأَمِينُ أَنَّ اللَّهَ لَا إِلَهَ غَيْرُهُ إِذَا جَمَعَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ أُتِيَ بِجَهَنَّمَ يُقَادُ بِأَلْفِ زِمَامٍ أَخَذَ بِكُلِّ زِمَامٍ مِائَةُ أَلْفِ مَلَكِ مِنَ الْغِلَاظِ الشَّدَادِ إِذْ لَهَا هَدَّةُ وَ تَغَيُّظُ وَ زَفِيرُ وَ

ص: 102

4- امام على علیه السلام - وَ جاءَ رَبُّكَ وَ المَلَكُ صَفًّا صَفًّا؛ که معنای آن تمامی ملائکه است. و اما آیاتی لفظ اشاره به زمان گذشته دارند اما معنایشان آینده است که از جمله آن ها آیاتی است که خداوند متعال درباره ی اخبار قیامت و بعث و نشور و حساب آورده است که لفظ خبر در مورد اتفاقات گذشته است اما معنای آن در آینده واقع خواهد شد.

5- امام علی علیه السلام - و قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف می فرماید: از آنچه در گذشته پیش فرستادید بخورید! پس مسلمانان در آن عصر برای دینداریشان اهل درستی اند و به آنان اذن سخن گفتن داده می شود، و آن روز تأویل این آیه است: و جاءَ رَبُّكَ وَ المَلَكُ صَفًّا صَفًّا .

و در آن روز جهنم را حاضر می کنند؛ آن روز است که انسان متذکر می شود؛ اما این تذکر چه سودی برای او دارد؟ (23)

بخش 1 : و در آن روز جهنم را حاضر می کنند.

1-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابو سعید خدری گوید: چون این آیه نازل شد چهره ی رسول خدا صلی الله علیه وآله چنان دگرگون شد که این حالت بر چهره ی ایشان نمودار شد و حالی که یارانشان از ایشان دیدند، بر آنان سخت آمد. از این رو برخی از آنان نزد حضرت امام علی بن ابی طالب علیه السلام رفتند و عرض کردند: «ای علی علیه السلام! امری رخ داده که بر چهره ی رسول خدا صلی الله علیه وآله نمود کرده است». حضرت علی علیه السلام به راه افتاد و نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله رسید و ایشان را از پشت در آغوش کشید و بر میان کتف هایشان بوسه زد و عرض کرد: «ای پیامبر خدا صلی الله علیه وآله! پدر و مادرم به فدایت! امروز برایت چه رخ داده است»؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «جبرئیل آمد و برایم خواند: وَجِيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ». به ایشان عرض کردم: چگونه آن را می آورند»؟ فرمود: «هفتاد هزار فرشته آن را می آورند و با هفتاد هزار افسار آن را به پیش می کشند. آنگاه دوزخ چنان می رمد که اگر رهایش کنند، همه را می سوزاند. سپس من خود را به او عرضه می دارم. او می گوید: «مرا با تو کاری نیست، ای محمد صلی الله علیه وآله ! چراکه خداوند گوشت تو را بر من حرام کرده است». در آن روز همه می گویند: «خدایا! مرا دریاب، مرا دریاب»؛ حال آنکه محمد صلی الله علیه وآله می گوید: «پروردگارا! امّت مرا دریاب، امت مرا دریاب»».

2-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - هنگامی که این آیه و جيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسَانُ وَ أَنَّى لَهُ الذِّكْرِى نازل شد هیچ کس نتوانست با او (پیامبر) سخن بگوید به خاطر شدت ترسی که داشت تا اینکه برادرش بلند شد و به سوی او رفت و سرش را بوسید و از او درباره ی این خبر پرسید و [پیامبر] به او فرمود جبرئیل برای من این آیه را آورد».

3-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام باقر علیه السلام فرمود: چون این آیه :و جيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسَانُ وَ أَنَّى لَهُ الذِّكْری نازل شد. درباره ی وَجيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ از رسول خدا صلی الله علیه وآله پرسیدند، فرمود: «روح الأمين به من خبر داده که خدای یگانه چون اولین و آخرین را جمع آورد دوزخ را بیاورند که با

ص: 103

أَنَّهَا لَتَزْفِرُ الزَّفْرَةَ فَلَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ أَخَرَهُمْ إِلَى الْحِسَابِ لَأَهْلَكَتِ الْجَمِيعَ ثم یخرج غَسَقٌ مُحِيطٌ بِالْخَلَائِقِ الْبَرِّ مِنْهُمْ وَ الْفَاجِرِ. (1)

4-1- الرسول صلی الله علیه وآله - إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ تُقَادُ جَهَنَّمُ بِسَبْعِينَ أَلْفَ زِمَامٍ بِيَدِ سَبْعِينَ أَلْفَ مَلَكَ، فَتُشْرَدُ شَرْدَةً لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى حَبَسَهَا لَأَحْرَقَتِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ. (2)

5-1- الباقر علیه السلام - عَنْ [ جابر عَنْ ] أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ، فَقَالَ بِذَلِكَ أَخْبَرَنِي الرُّوحُ الْأَمِينُ أَنَ اللَّهَ لَا إِلَهَ غَيْرُهُ - إِذَا أَبْرَزَ الْخَلَائِقَ وَ جَمَعَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ أُتِيَ بِجَهَنَّمَ تُقَادُ بِأَلْفِ زِمَامٍ مَعَ كُلِّ زِمَامٍ مِائَةُ أَلْفِ مَلَكِ مِنَ الْغِلَاظِ الشَّدَادِ، لَهَ-ا هَ-دَّةُ وَغَضَبُ وَ زَفِيرُ وَ شَهِيقُ وَ إِنَّهَا لَتَزْفِرُ الزَّفْرَةَ - فَلَوْلَا أَنَّ اللَّهَ أَخَرَهُمْ لِلْحِسَابِ لَأَهْلَكَتِ الْجَمِيعَ ثُمَّ يَخْرُجُ مِنْهَا عُنْقُ - فَيُحِيطُ بالْخَلَائِقِ الْبَرِّ مِنْهُمْ وَ الْفَاجِر - فَمَا خَلَقَ اللَّهُ عَبْداً مِنْ عِبَادِ اللَّهِ مَلَكاً - وَ لَا نَبِيَّا إِلَّا يُنَادِي نَفْسِي نَفْسِي - وَ أَنْتَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ تُنَادِى أُمَّتِى أُمَّتِى ثُمَّ يُوضَعُ عَلَيْهَا الصِّرَاطُ أَدَقَ مِنْ حَدَّ السَّيْفِ، عَلَيْهَا ثَلَاثُ قَنَاطِرَ فَأَمَّا وَاحِدَةُ فَعَلَيْهَا الْأَمَانَةُ وَالرَّحِمُ، وَالثَّانِيَةُ فَعَلَيْهَا الصَّلَاةُ، وَأَمَّا الثَّالِثَةُ فَعَلَيْهَا عَدْلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ لَا إِلَهَ غَيْرُهُ - فَيُكَلَّفُونَ بِالْمَمَرِّ عَلَيْهَا فَيَحْبِسُهُمُ الرَّحِمُ وَ الْأَمَانَةُ - فَإِنْ نَجَوْا مِنْهُمَا حَبَسَتْهُمُ الصَّلَاةُ فَإِنْ نَجَوْا مِنْهَا كَانَ الْمُنْتَهَى إِلَى رَبِّ الْعَالَمَين. (3)

6-1- الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّ الشَّمْسَ عِنْدَ الزَّوَالِ لَهَا حَلْقَةً تَدْخُلُ فِيهَا فَإِذَا دَخَلَتْ فِيهَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَيُسَبِّحُ كُلُّ شَيْءٍ دُونَ الْعَرْشِ بِحَمْدِ رَبِّي وَ هِيَ السَّاعَةُ الَّتِي يُصَلِّى عَلَيَّ فِيهَا رَبِّي فَفَرَضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيَّ وَ عَلَى أُمَّتِي فِيهَا الصَّلَاةَ وَ قَالَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّيْلِ وَ هِيَ السَّاعَةُ الَّتِي يُؤْتَى فِيهَا بِجَهَنَّمَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَمَا مِنْ مُؤْمِن يُوَافِقُ تِلْكَ السَّاعَةَ أَنْ يَكُونَ سَاجِداً أَوْ رَاكِعاً أَوْ قَائِمَا إِلَّا حَرَّمَ اللَّهُ جَسَدَهُ عَلَى النَّارِ. (4)

قوله تعالى: يَقُولُ يَا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَياتي (22)

ص: 104

هزار مهار آن را می کشند و هر مهاری را صد هزار فرشته ی غلاظ و شداد به دست دارد. و دارای بنک و اشتلم و نفس آتشینی می باشد و چنان نفس آتشینی می کشد که اگر خدا مردم را برای حساب از آن عقب نکشد همه را هلاک می کند؛ سپس یک زبانه ی آتش از آن برمی آید تا گرد همه ی مردم را از خوب و بد بگیرد.

4-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - هنگامی که روز قیامت برپا گردد، جهنّم را با هفتادهزار مهار می بندند و هفتاد هزار فرشته آن مهارها را در دست گرفته نگاهش می دارند، و اگر خداوند جهنم را مهار نکرده بود همه ی آسمان ها و زمین را آتش می زد.

5-1- امام باقر علیه السلام - جابر از امام باقر علیه السلام نقل کرده است: وقتی این آیه نازل شد، از پیامبر صلی الله علیه وآله سؤال شد. پس ایشان فرمود: «خداوند که هیچ خدایی جز او نیست، چون آفریدگان را به پا دارد و پیشینیان و پسینیان را گرد آورد دوزخ را به پیش می آورد، حال آنکه دوزخ به هزار افسار آورده می شود و هر افساری از آن را یکصدهزار فرشته سهمگین و خشمگین گرفته است و صدایی مهیب و غران و نعره ای خوفناک دارد و چنان بانگی بر می آورد که اگر خداوند عزوجل آن را برای حساب به گاهی دگر و انگذاشته بود، همه را هلاک می کرد. سپس دوزخ گردن می کشد آفریدگان را سراسر، از نکوکار تا بدکار، در میان می گیرد. در آن هنگام هر آن بنده ای که خدا آفریده باشد، از فرشته تا پیامبر، همگی ندا می دهند: «پروردگارا! مرا دریاب، مرا دریاب. حال آنکه تو می گویی: «پروردگارا، امت مرا دریاب، امّت مرا دریاب. آنگاه صراطی بر دوزخ می گذارند که باریک تر از مو و بران تر از شمشیر است و سه پل بر آن قرار دارد: بر اوّلی امانتداری و رحم و بر دومی نماز و بر سومی پروردگار جهانیان است که هیچ خدایی جز او نیست، در آن دم آفریدگان وادار به گذر از صراط می شوند و امانتداری و رحم جلویشان را می گیرند. اگر از آنها نجات یابند نماز جلویشان را می گیرد و اگر از آن نیز نجات یابند، پایان راه به پروردگار جهانیان که هیچ خدایی جز او نیست، می رسد».

6-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - خورشید هنگام ظهر حلقه ای دارد که وارد آن می شود، وقتی داخل آن حلقه شد، تمام جهان به جز عرش تسبیح خدا می کنند و این همان ساعتی است که خدا بر من درود می فرستد؛ به همین جهت خدا در این ساعت نماز را بر من و امتم واجب نموده و فرموده است: نماز را از زوال خورشید (هنگام ظهر) تا نهایت تاریکی شب [نیمه شب] برپا دار. (اسراء/78) و این همان ساعتی است که جهنّم را در روز قیامت می آورند، هر مؤمنی که در این ساعت توفیق یابد ساجد یا راکع و یا قائم باشد، خداوند بدنش را بر جهنم حرام می نماید.

می گوید: «ای کاش برای [این] زندگیم چیزی از پیش فرستاده بودم»! (24)

ص: 105

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - أَنَّى لَهُ الذِّكْرَى فِي مَوْضِعِ لَا يَنْتَفِعُ بِهَا يَقُولُ يا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَياتِي الدَائِمَةِ عَمَلًا صالحاً. (1)

قوله تعالى : فَيَوْمَئِذٍ لا يُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ (25)

قوله تعالى: وَلا يُوثِقُ وَثاقَهُ أَحَدٌ (26)

قوله تعالى: يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ (27)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ سَدِير الصَّيْرَفِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هَلْ يَكْرَهُ الْمُؤْمِنُ عَلَى قَبْض رُوحِهِ قَالَ لا ... فَيَفْتَحُ عَيْنَهُ فَيَنْظُرُ فَيُنَادِى رُوحَهُ مُنَادٍ مِنْ قِبَل رَبِّ الْعِزَّةَ فَيَقُولُ يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وأهْل بَيْتِهِ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً. (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ كُمَيْلِ بْنِ زِيَادٍ أَنَّهُ قَالَ: سَأَلْتُ مَوْلَانَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيا علیه السلام فَقُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أُريدُ أَنْ تُعَرِّفَنِي نَفْسِي قَالَ يَا كُمَيْلُ وَ أَيَّ الْأَنْفُس تُريدُ أَنْ أَعَرَفَكَ قُلْتُ يَا مَوْلَايَ هَلْ هِيَ إِلَّا نَفْسٍ وَاحِدَةُ قَالَ يَا كُمَيْلُ إِنَّمَا هِيَ أَرْبَعَةُ النَّامِيَةُ النَّبَاتِيَّةُ وَالْحِرِّيَّةُ الْحَيَوَانِيَّةُ وَالنَّاطِقَةُ الْقُدْسِيَّةُ وَالْكُلَّيَّةُ الْإِلَهِيَّةُ وَلِكُلِّ وَاحِدَة مِنْ هَذِهِ خَمْسُ قُوّى وَ خَاصِيَّتَانِ فَالنَّامِيَةُ النَّبَاتِيَّةُ لَهَا خَمْسُ قُوَى مَاسِكَةٌ وَجَاذِبَةٌ وَهَاضِمَهُ وَدَافِعَةٌ وَمُرَبِّيَةٌ وَ لَهَا خَاصِيَّتَانِ الزَّيَادَةُ وَالتَّقْصَانُ وَ انْبعَاتُهَا مِنَ الْكَبِدِ وَ الْحِرِّيَّةُ الْحَيَوَانِيَّةُ لَهَا خَمْسُ قُوَى سَمْعُ وَ بَصَرُ وَ شَمٌ وَ ذَوْقُ وَ لَمْسُ وَ لَهَا خَاصِيَّتَانِ الرِّضَا وَالْغَضَبُ وَانْبِعَاثُهَا مِنَ الْقَلْبِ وَ النَّاطِقَةُ الْقُدْسِيَّةُ لَهَا خَمْسُ قُوَى فِكْرُ وَ ذِكْرُ وَ عِلْمُ وَ حِلْمُ وَ نَبَاهَةٌ وَ لَيْسَ لَهَا انْبِعَاثُ وَ هِيَ أَشْبَهُ الْأَشْيَاءِ بالنُّفُوسِ الْفَلَكِيَّة وَلَهَا خَاصِيَّتَانِ النَّزَاهَةُ وَالْحِكْمَةُ وَالْكُلَّيَّةُ الْإِلَهِيَّةُ لَهَا خَمْسُ قُوَى بَهَاءُ فِي فَنَاءِ وَنَعِيمٌ شَقَاءٍ وَعِزُّ فِي ذُلُّ وَ فَقْرُ فِي غَنَاءِ وَصَبْرُ فِي بَلَاءِ وَلَهَا خَاصِيَّتَانِ الرِّضَا وَالتَّسْلِيمُ وَ هَذِهِ الَّتِي مَبْدَؤُهَا اللَّهِ وَإِلَيْهِ تَعُودُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي وَ قَالَ تَعَالَى يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبادِي ... وَ الْأولَيَانِ لَأَمَّارَتَانِ بِالسُّوءِ لَيْلًا وَنَهَاراً لِصَاحِبِهِمَا وَ تَحْكُمَانِ بِالْأَكْلِ وَالشَّرْبِ وَالنَّوْمِ وَالْفَسَادِ وَالزَّنَا وَ الْإِعْرَاضِ عَنِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْوِصَالَ إِلَى الشَّيْطَانِ وَإِلَى مَا هُوَ خِلَافُ دِينِهِ وَإِسْلَامِهِ. وَ الثَّالِثَةُ التَّوَّامَةُ لِصَاحِبِهَا لَيْلًا و نَهَاراً فِي كُلِّ عِبَادَةٍ وَ قَبْلَهَا وَ بَعْدَهَا

ص: 106

1 - پیامبر صلی الله علیه وآله - وَ أَنَّى لَهُ الذِّكْری در جایی که آن (تذکر) سودی نمی بخشد. يَقُولُ يَا لَيْتَني قَدَّمْتُ لحياتي؛ ای کاش دائماً برای [آخرت] عمل صالحی فرستاده بودم.

قوله تعالی: در آن روز هیچ کس مانند او عذاب نمی کند (25)

و هیچ کس همچون او کسی را به بند نمی کشد. (26)

تو ای نفس مطمئن! (27)

1- امام صادق علیه السلام - سدیر صیرفی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «آقا! فدایت شوم! آیا مؤمن از مردن کراهت دارد»؟ فرمود: «نه؛ چشم بگشا و نگاه کن، در این موقع پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنین علیه السلام و فاطمه علیها السلام و حسن و حسین و ائمه علیهم السلام برایش مجسم می شوند، می گوید این ها رفیق های تو هستند، آنها را مشاهده می کند آنگاه خطاب می شود به نفس او يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ المُطْمَئِنَّةُ ای نفسی که اطمینان به محمد صلی الله علیه وآله و اهل بیت او داشتی: به سوی پروردگارت بازگرد در حالی که تو از او خشنودی.

2- امام علی علیه السلام - کمیل بن زیاد گفت: از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدم: «یا امیر المؤمنين علیه السلام می خواهم نفسم را به من بشناسانی» فرمود: «ای کمیل! کدام نفس را میخواهی به تو معرفی کنم»؟ گفتم: «ای آقایم! آیا جز یک نفس است»؟ فرمود: «ای کمیل! همانا چهار نفس است، نامیه نباتیه، حسیّه حیوانیه، ناطقه قدسیه، کلیه الهیه، و برای هر کدام پنج نیرو دو خاصیت است. نامیه نباتیه پنج نیرو دارد: ماسکه ، جاذبه، هاضمه، دافعه و مربیه، و دو خاصیت دارد، فزونی و کاستی و از کبد برخیزد، و حسیّه حیوانیه پنج نیرو دارد گوش، چشم ، بوئیدن، چشیدن و لامسه، و دو خاصیت دارد، خشنودی و خشم و از دل برخیزد، و ناطقه قدسیه پنج نیرو دارد، فکر، ذکر، دانش، بردباری هوشمندی و آگاهی، و از بدن برنخیزد، و شبیه ترین چیزها است به نفوس فلکیه و دو خاصیت دارد، نزاهت و حکمت، و کلیه الهیه پنج نیرو دارد، خرمی در نیستی و نعمت در بدبختی، عزت در خواری، درویشی در توانگری، و شکیب در بلا و گرفتاری، و دو خاصیت دارد، رضا و تسلیم و این است که مبدأش از خدا است و به او بازگردد، خدا فرمود و از روح خود در آن دمیدم. (ص/172)». و خداوند تعالی فرمود: يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ رَاضِيَةً فادخلى في عبادی و ادخلی جنتی و دو نفس اوّل (نامیه ی نباتیه و حسیّه ی حیوانیه) شب و روز صاحبشان را به بدی امر می کنند و او را به خوردن و نوشیدن و خواب و فساد و زنا و روگرداندن از خدا و رسولش و وصل شدن به شیطان و به آن چیزی که خلافت دین و اسلام اوست، دستور می دهند و نفس سوم (ناطقه ی قدسیه) صاحبش را شب و روز در هر عبادت و قبل و بعد از آنچه ادا و چه قضا - ملامت (سرزنش) می کند و اعتراف می کند و او در عبادت حریص است و به او (صاحبش)

ص: 107

أدَاءَ وَ قَضَاءَ وَ اعْتَرَفَتْ وَ هِيَ حَرِيصٌ فِي الْعِبَادَةِ وَ قَالَتْ لَهُ أَطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاعْبُدْهُ وَاسْجُدْهُ وَ إِنَّا لَا تَأْكُلْ مِنْ رِزْقِهِ تَعَالَى وَلَا تَشْرَبُ مِنْ مَائِهِ تَعَالَى وَ إِنْ طَغَيْتَ عَنْ أَحْكَامِهِ وَ عَصَيْتَ عَنْ أَمْرِهِ تَعَالَى فَاخْرُجْ مِنْ مُلْكِهِ الرَّابِعَةُ الْمُطْمَئِنَّةُ وَهِيَ خَالِصَةٌ مُخْلَصَةً وَ مَعْبَدَةً وَ رَاضِيَةً عَلَى تَقْدِيرِهِ تَعَالَى وَ صَابِرَةُ عَلَى بَلَائِهِ تَعَالَى وَ حَامِدَةُ عَلَى نَعْمَائِهِ تَعَالَى وَ تَعْذِيبِهِ وَ أَلَمِهِ عَلَيْهَا مِنَ اللَّهِ تَعَالَى وَشَاكِرَةٌ عَلَى مَا خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَى فِيهَا وَ فِي غَيْرِهَا وَاللَّهُ تَعَالَى رَاضٍ عَنْهُمَا. (1)

3- الصادق علیه السلام - نَزَلَتْ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام. (2)

4 - الصادق علیه السلام - اقْرَءُوا سُورَةَ الْفَجْرِ فِي فَرَائِضِكُمْ وَ نَوَافِلِكُمْ فَإِنَّهَا سُورَةُ الْحُسَيْنِ وَ ارْغَبُوا فِيهَا رَحِمَكُمُ اللَّهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو أَسَامَةَ وَ كَانَ حَاضِرَ الْمَجْلِس كَيْفَ صَارَتْ هَذِهِ السُّورَةُ لِلْحُسَيْنِ علیه السلام خَاصَّةً فَقَالَ أَ لَا تَسْمَعُ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي إِنَّمَا يَعْنِي الْحُسَيْنَ بْن عَلَى علیه السلام فَهُوَ ذُو النَّفْسِ الْمُطْمَئِنَّة الرَّاضِيَةِ الْمَرْضِيَّة وَأَصْحَابُهُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ الرضوان [ هُمُ الرَّاضُونَ ] عَنِ اللَّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ هُوَ رَاضٍ عَنْهُمْ وَ هَذِهِ السُّورَةُ فِي الْحُسَيْنِ بْن عَلى علیه السلام وَ شِيعَتِهِ وَشِيعة آل مُحَمَّدِ علیهم السلام خَاصَّةً فَمَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَةَ الْفَجْرِ كَانَ مَعَ الْحُسَيْنِ علیه السلام فِي دَرَجَتِهِ فِي الْجَنَّةِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ. (3)

5- على بن ابراهيم رحمه الله - إِذَا حَضَرَ الْمُؤْمِنَ الْوَفَاةُ نَادَى مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللهِ يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ المُطْمَئِنَّةُ ارْجِعی بولاية عَلِيٌّ مَرْضِيَّةَ بِالثَّوَاب فَادْخُلِي فِي عِبادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي فَلَا يَكُونُ لَهُ هِمَّةُ إِنَّا الحُوقُ النّدا . (4)

6- الصادق علیه السلام - وَ الَّذِي بَعَثَ مُحَمَّدَا صلی الله علیه وآله بِالنُّبُوَّةَ وَ عَجَلَ رُوحَهُ إِلَى الْجَنَّةِ مَا بَيْنَ أَحَدِكُمْ وَ بَيْنَ أَنْ يَغْتَبطَ وَيَرَى سُرُوراً أَوْ تَبَيَّنَ لَهُ النَّدَامَةُ وَالْحَسْرَةُ إِلَّا أَنْ يُعَايِنَ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِيدُ وَ أَتَاهُ مَلَكُ الْمَوْتِ بِقَبْضِ رُوحِهِ فَيُنَادِى رُوحَهُ فَتَخْرُجُ مِنْ جَسَدِهِ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ فَمَا وجِهَا وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ رَاضِيَةً مرضية. (5)

ص: 108

می گوید: از خدا و رسولش اطاعت کن و او را پرستش کن و برای او سجده نما وگرنه [اگر این کارها را نمی کنی] از روزی خدا نخور و از آبش ننوش و اگر از احکامش رو برگرداندی و از دستورش سرپیچی نمودی از مملکت او خارج شو؛ و نفس کلیه ی (الهیه) نفس مطمئنه (آرام یافته) است که خالص و مخلص (خالص کننده) و عبادت کننده و راضی به تقدیر الهی و صبر کننده بر بلای خداوند تعالی و ستایشگر او به خاطر نعمت ها و عذاب ها و دردهای اوست که بر آن نفس وارد می شود و شکرگزار اوست بر آنچه که خداوند تعالی در او و غیر او آفریده است و خداوند تعالی از هر دوی آن ها (نفس ناطقه و نفس کلیه الهیه) راضی است».

3- امام صادق علیه السلام - درباره ی علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شد.

4- امام صادق علیه السلام - داوودبن فرقد از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: سوره ی فجر را در نمازهای واجب و نافله ی خود بخوانید که آن سوره ی حسین بن علی علیه السلام است. به آن روی آورید تا خداوند، شما را رحمت کند. آنگاه ابواسامه که در مجلس حاضر بود، عرض کرد: «چگونه این سوره مخصوص امام حسین علیه السلام شد»؟ حضرت علیه السلام فرمود: «آیا نمی شنوی که خداوند می فرماید: يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةٌ * فَادْخُلِي فِي عِبَادِي * وَ ادْخُلِي جَنَّتِي؟ این تنها حسین بن علی علیه السلام را منظور دارد. چون اوست که نفسی مطمئن و خشنود و خداپسند دارد و یاران او از خاندان محمد صلی الله علیه وآله می باشند که در روز قیامت از خداوند خشنودند و خداوند نیز از ایشان خشنود است. این سوره درباره ی حسین بن علی علیه السلام و شیعیان او و مخصوصاً شیعیان خاندان محمد صلی الله علیه وآله نازل شده است. هر که همواره سوره فجر را قرائت کند، در بهشت، همراه حسین علیه السلام و در مرتبه ی او خواهد بود. که خداوند توانا و حکیم است. (بقره /209)».

5- علی بن ابراهیم رحمه الله - چون هنگام جان سپردن مؤمن فرا رسد، ندادهنده ای از جانب خداوند ندا می دهد: يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ به ولایت حضرت علی علیه السلام ، ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً مطمئن به ولایت حضرت علی علیه السلام و پسندیده از جانب خداوند با پاداش، فَادْخُلِي فِي عِبَادِي * وَادْخُلِي جنتي، هیچ تلاشی نمی کند و همتی ندارد، جز آنکه به ندا بپیوندد (به مقتضای آن عمل کند).

6- امام صادق علیه السلام - قسم به کسی که فرستاده ی محمد صلی الله علیه وآله را به پیغمبری، و را به ،پیغمبری و شتابانه روحش را به بهشت برده میان هر یک از شما با خوشی و شادمانی یا پشیمان شدن و افسوس فاصله ای نباشد جز آن که به چشم خود ببیند آنچه را خدای عزوجل در قرآنش فرموده: [به خاطر بیاورید] هنگامی را که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسانند اعمال او را دریافت می دارند. (ق/17) و ملک الموت آید تا جانش را بگیرد، و روحش را فریاد دهد تا از تنش به در آید، اما آنکه مؤمن باشد آمدنش را احساس نکند (یعنی برایش هیچ تلخی و ناگواری ندارد) و این است سخن خدای سبحان و تعالی که می فرماید: يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةٌ.

ص: 109

7- الصادق علیه السلام - إِنَّمَا يَعْنِي الْحُسَيْنَ بْن عَلى علیه السلام فَهُوَ ذُو النَّفْسِ الْمُطْمَئِنَّة الرَّاضِيَةِ الْمَرْضِيَّة وَأَصْحَابُهُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ الرضوان [هُمُ الرَّاضُونَ] عَنِ اللَّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ هُوَ رَاضٍ عَنْهُمْ وَ هَذِهِ السُّورَةُ فِي الْحُسَيْنِ بْن عَلَى علیه السلام وَ شِيعَتِهِ وَ شِيعة آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام خَاصَّةٌ فَمَنْ أَدَمَنَ قِرَاءَةَ الْفَجْرِ كَانَ مَعَ الْحُسَيْن علیه السلام فِي دَرَجَتِهِ فِي الْجَنَّةِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ. (1)

قوله تعالى : ارجعي إلى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةٌ (28)

1- الصادق علیه السلام - يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ أَهْلِ بَيْتِهِ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً بِالْوَلَايَة مَرْضِيَّةً بِالثَّوَاب. (2)

2- الصادق علیه السلام - وَ يُنَادِي رُوحَهُ مُنَادٍ مِنْ قِبَل رَبِّ الْعِزَّةَ مِنْ يُطْنَانِ الْعَرْشِ فَوْقَ الْأَفُقِ الْأَعْلَى وَ يَقُولُ يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ آلِهِ علیهم السلام مَا ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبادِي وَ ادْخُلِي جَنَّتِي فَيَقُولُ مَلَكُ الْمَوْتِ علیه السلام إِنِّي قَدْ أُمِرْتُ أَنْ أَخَيرَكَ الرُّجُوعَ إِلَى الدُّنْيَا وَالْمُضِيَّ فَلَيْسَ شَيْءٌ أحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ إِسْلَال رُوحِهِ. (3)

قوله تعالى: فَادْخُلي في عبادي (29)

1- الصادق علیه السلام - عَنْ سَدِير الصيرفي قال أبو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَادْخُلِي فِي عِبادِي يَعْنِي مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله وَأَهْلَ بنته علیهم السلام. (4)

قوله تعالى: وَادْخُلِي جَنَّى (20)

1 - الصادق علیه السلام - قَالَ أَبو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَادْخُلِي جَنَّتِي فَمَا شَيْءٌ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنَ اسْتِلَالَ رُوحِهِ وَاللحُوقِ بِالْمُنَادِي. (5)

2 - الصادق علیه السلام - فَادْخُلِي فِي عِبادِي مَعَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ أَهْلِ بَيْتِهِ علیهم السلام وَ ادْخُلِي جَنَّتِي غَيْرَ مَشُوبَة. (6)

ص: 110

7- امام صادق علیه السلام - منظور از نفس مطمئنه که راضی و مرضی است امام حسین علیه السلام می باشد. اصحاب امام حسین که از آل محمد صلی الله علیه وآله بودند فردای قیامت از خدا راضی و خدا هم از آنان راضی خواهد بود. این سوره ی مبارکه مخصوصاً در شأن امام حسین علیه السلام و شیعیان آن بزرگوار و شیعه آل محمد صلی الله علیه وآله نازل شده است. کسی که در تلاوت سوره مبارکه و الفجر مداومت نماید درجه ی او در بهشت نظیر درجه امام حسین علیه السلام خواهد بود که خداوند، توانا و حکیم است.

به سوی پروردگارت بازگرد در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است. (28)

1- امام صادق علیه السلام - يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ای نفسی که اطمینان به محمد صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام او داشتی: ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ َراضِيَةً برگرد به سوی خدا با خشنودی ولایت مرْضِيَّةً خوشحال از ثواب.

2- امام صادق علیه السلام - روح او را یک منادی از درون عرش و از جانب پروردگار عزت و از بالای افق بلندتر صدا می زند و می گوید: «ای نفسی که به محمد صلی الله علیه وآله و آل او علیهم السلام مطمئن بودی! برگرد به سوی خدا با خشنودی و خوشحال از ثواب، داخل بندگانم محمد صلی الله علیه وآله و اهل بیت او علیهم السلام شو، داخل بهشت شو». پس ملک الموت می گوید: «فرمان داده شده ام که تو را بین بازگشت به دنیا رفتن مخیّر نمایم». پس چیزی نزد او محبوب تر از آسان جان دادن نیست.

پس در سلک بندگان [خالص] من در آی. (29)

1 امام صادق علیه السلام - فَادْخُلي في عبادي يعنی محمد صلی الله علیه وآله و خاندانش علیهم السلام.

و در بهشتم وارد شو! (30)

1 - امام صادق علیه السلام - وَ ادْخُلِي جَنَّتي و چیزی محبوبتر برای او نباشد از اینکه جان دهد و بدان منادی پیوندد.

2- امام صادق علیه السلام - فَادْخُلِي فِي عِبادِي به همراه محمد و اهل بيت علیهم السلام او وَ ادْخُلِي جَنَّتي بدون هیچ اضطرابی وارد شو.

ص: 111

سوره بلد

بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيم

ثواب قرائت

1- امام صادق علیه السلام - هر که در نماز واجبش سوره: لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ را بخواند، در دنیا در شمار نیکوکاران شناخته شود و در آخرت از کسانی شناخته شود که در درگاه خداوند مقام و منزلتی دارند و در روز قیامت در زمره همراهان پیامبران و شهیدان و نیکوکاران شود.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر کس سوره ی بلد را بخواند خداوند روز قیامت از خشمش او را در امان می دارد.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بخواند، خداوند او را در روز قیامت از خشم خود در امان می دارد و در بالا رفتن از آن گردنه ی دشوار نجاتش می دهد و هر که آن را بنویسد و بر کودکی یا بر هر نوزادی بیاویزد، این سوره او را از تمام آسیب های کودکان در امان می دارد.

4- امام صادق علیه السلام - چون این سوره بر کودک آویخته شود، از کاستی اندام امان یابد و چون بینی اش را با آب آن شستشو دهند، از دردهای بینی به دور ماند و نیک رشد کند.

قسم به این شهر مقدس [مکه]، (1)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ؛ منظور از بلد، مکه است.

2- امام باقر علیه السلام - یونس از یکی از شیعیان نقل کرده است: از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند متعال: لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ * وَأَنتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ پرسیدم. ایشان علیه السلام فرمود: «گناه، کسانی را که به آن سوگند می خورند، بزرگ می شمارد. اهل جاهلیت، مکه را بزرگ می داشتند و به آن سوگند نمی خوردند و حرمت خداوند را در آن پاس می داشتند و به کسی که در آن بود متعرض نمی شدند و هیچ جنبنده ای را از آن بیرون نمی کردند، پس خداوند تبارک وتعالی فرمود: لَا أُقْسِمُ

ص: 113

حُرْمَةَ اللَّهِ فِيهِ وَ لَا يَعْرِضُونَ لِمَنْ كَانَ فِيهِ وَ لَا يُخْرِجُونَ مِنْهُ دَابَّةٌ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ وَ والدٍ وَ ما وَلَدَ قَالَ يُعَلِّمُونَ الْبَلَدَ أَنْ يَحْلِفُوا بِهِ وَيَسْتَحِلُونَ فِيهِ حُرْمَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله. (1)

قوله تعالى: وَأَنتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ (2)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ قَالَ كَانَ أَهْلُ الْجَاهِلِيَّةِ يَحْلِفُونَ بِهَا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَلا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ قَالَ عَظُمَ أَمْرُ مَنْ يَحْلِفُ بِهَا قَالَ وَكَانَتِ الْجَاهِلِيَّةُ يُعَلِّمُونَ الْمُحَرَّمَ وَ لَا يُقْسِمُونَ بِهِ وَ لَا بِشَهْرِ رَجَبٍ وَ لَا يَعْرِضُونَ فِيهِمَا لِمَنْ كَانَ فِيهِمَا ذَاهِبَاً أَوْ جَائِياً وَ إِنْ كَانَ قَدْ قَتَلَ أَبَاهُ وَ لَا لِشَيْءٍ يَخْرُجُ مِنَ الْحَرَمَ دَابَّةَ أَوْ شَاةَ أَوْ بَعِيراً أَوْ غَيْرَ ذَلِكَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِنَبيَّة صلی الله علیه وآله لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهِذَا الْبَلَدِ قَالَ فَبَلَغَ مِنْ جَهْلِهِمْ أَنَّهُمُ اسْتَحَلُّوا قَتْلَ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَعَظَمُوا أَيَّامَ الشَّهْرِ حَيْثُ يُقْسِمُونَ بِهِ فَيَفُونَ. (2)

2- الصادق علیه السلام - إِنَّ قُرَيْشاً كَانُوا يُحَرِّمُونَ الْبَلَدَ وَيَتَقَلَّدُون لِحَاءَ الشَّجَرِ وَقَالَ حَمَّادُ أَغْصَانَهَا خَرَجُوا مِنَ الْحَرَمِ فَاسْتَحَلُوا مِنْ نَبِيِّ اللَّهِ الشَّتْمَ وَالنَّكَذَّبَ فَقَالَ لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ إِنَّهُمْ عَظَمُوا الْبَلَدَ وَاسْتَحَلُوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ تَعَالَى. (3)

3 - الصادق علیه السلام - كَانَتْ قُرَيْسُ تُعَظْمُ الْبَلَدَ وَ تَسْتَحِلُّ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فِيهِ فَقَالَ لَا أُقْسِمُ بِهِذَا الْبَلَدِ * وَأَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ يُرِيدُ أَنَّهُمْ اسْتَحَلُوكَ فِيهِ فَكَذَّبُوكَ وَ تَتَمُوکَ وَكَانُوا لَا يَأْخُذُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ فِيهِ قَاتِلَ أبيهِ وَيَتَقَلَّدُونَ لِحَاء شجر الحرم فَيَأْمَنُونَ بِتَقْلِيدِهِمْ إِيَّاهُ فَاسْتَحَلُوا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَا لَمْ يَسْتَحِلُوا مِنْ غَيْرِهِ فَعَابَ اللَّهُ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ. (4)

4- علی بن ابراهیم رحمه الله - كَانَتْ قُرَيْشُ لَا يَسْتَحِلُونَ أَنْ يَظْلِمُوا أَحَداً فِي هَذَا الْبَلَدِ وَيَسْتَحِلُّونَ ظُلْمَكَ فِيهِ. (5)

5 - الصادق علیه السلام - وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ قَالَ يَعْنِي رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله. (6)

ص: 114

بِهَذَا الْبَلَدِ * وَأَنتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ * وَ وَالِدٍ وَمَا وَلَدَ آنان این شهر را بزرگتر از آن می شمارند که بخواهند به آن سوگند بخورند، حال آنکه حرمت خون رسول خدا صلی الله علیه وآله را در آن حلال می شمارند».

شهری که تو در آن ساکنی (2)

1- امام صادق علیه السلام - مسعده بن صدقه گوید: امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند عزوجل: سوگند به جایگاه ستارگان [و محل طلوع و غروب آن ها ] (واقعه /75) فرمود: «اهل جاهلیت به جایگاه های ستارگان سوگند یاد می کردند، از این رو خداوند عزوجل فرمود: فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُوم و این گونه امر کسی را که چنین سوگندی یاد کند، بزرگ شمرد و بالا برد. اهل جاهلیت ماه محرم و ماه رجب را بزرگ می داشتند و به آن دو سوگند یاد نمی کردند و در این دو ماه به کسی که در میان آن ها رفت و آمد می کرد حتی اگر پدر یکی از آنان را کشته بود متعرض نمی شدند و هیچ جنبنده ای را از گوسفند و بز گرفته تا هر حیوان دیگری از حرم بیرون نمی کردند، به همین خاطر خداوند عزوجل به پیامبرش صلی الله علیه وآله فرمود: لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ * وَأَنتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ، نادانی آنان به جایی رسیده بود که خون پیامبر صلی الله علیه وآله را حلال می پنداشتند، اما روزهای ماه را بزرگ می داشتند و به آنها سوگند یاد می کردند و به سوگند خود وفا می کردند».

2- امام صادق علیه السلام - قریش هر نوع آزار و اذیتی را در مکه حرام می دانستند؛ اگر کسی یک شاخ از درخت داخل مکه را بر خود می آویخت به او کاری نداشتند. حماد گفت: «وقتی از حرم خارج می شدند با این روشی که داشتند ناسزا گفتن و تکذیب پیامبر صلی الله علیه وآله را حلال می شمردند. خداوند متعال فرمود: لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلْ بِهذَا الْبَلَدِ آنها مکه را احترام می گذاشتند و آنچه خدا حرام کرده بود حلال می دانستند».

3- امام صادق علیه السلام - قریش شهر را محترم می دانستند و خون و آبروی محمد صلی الله علیه وآله را در آن حلال می دانستند و خدا فرمود: لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ یعنی تو را در آن بی آبرو شمردند و تکذیب کردند و دشنام دادند با اینکه کسی در آن متعرض کشنده ی پدر خود نمی شد و از پوست درخت حرم به گردن می آویختند و در امن بودند ولی از رسول خدا حلال شمردند آنچه را از دیگری حلال ندانستند و خدا بدین وسیله آنها را نکوهش کرد.

4- علی بن ابراهیم رحمه الله - قریش حلال نمی دانستند که ستم کردن به کسی را در مکه اما ستم به تو را حلال شمردند، ای پیامبر صلی الله علیه وآله!

5- امام صادق علیه السلام - وَ أَنتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ یعنی رسول خدا صلی الله علیه وآله.

ص: 115

6- ابن عبّاس رحمه الله - وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ الْمُرَادُ: وَ أَنْتَ حَلَالُ لَكَ قَتْلَ مَنْ رَأَيْتَ بِهِ مِنَ الْكُفَّارِ وَ ذَلِكَ حِينَ أَمَرَهُ بِالْقِتَالِ يَوْمَ فَتْحِ مَكَّةَ فَأَحَلَّهَا اللَّهُ لَهُ حَتَّى قَاتَلَ وَ قَتَلَ وَ قَدْ قَالَ علیه السلام : لَمْ يَحِلَّ لِأَحَدٍ قَبْلِى وَلَا يَحِلُّ لِأَحَدِ بَعْدِي وَ لَا يَحِلُّ لِي إِلَّا سَاعَةً مِنْ نَهَارِ. (1)

قوله تعالى : و والد وَ ما وَلَدَ (3)

1 - الأَئِمَّة علیهم السلام - و والِد وَ ما وَلَدَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ مَا وَلَدَ مِنَ الْأَئِمَّة علیهم السلام. (2)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ سُلَيْمِ الشَّامِيِّ أَنَّهُ سَمِعَ عَلِيّا علیه السلام يَقُولُ إِنِّى وَ أَوْصِيَائِي مِنْ وَلْدِي مَهْدِيُّونَ كُلْنَا مُحَدَّثُونَ فَقُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَنْ هُمْ قَالَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ الْحُسَيْنُ علیه السلام ثُمَّ ابْنِي عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ و على علیه السلام يَوْمَئِذٍ رَضِيعُ ثُمَّ ثَمَانِيَةُ مِنْ بَعْدِهِ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ وَ هُمُ الَّذِينَ أَقْسَمَ اللَّهُ بِهِمْ فَقَالَ وَ وَالِدِ وَ ما وَلَدَ أَمَّا الْوَالِدُ فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ مَا وَلَدَ يَعْنِي هَؤُلَاءِ الْأَوْصِيَا علیهم السلام. (3)

3- علی بن ابراهیم رحمه الله - و والِد وَ ما وَلَدَ قَالَ آدَمُ علیه السلام وَ مَا وَلَدَ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ وَ الْأَوْصِيَاء علیهم السلام. (4)

قوله تعالى: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي كَبَدِ (2)

1- الصادق علیه السلام - قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ فَقُلْتُ لَهُ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاكَ سَأَلْتَهُ عَنْ أَمْرِ أُحِبُّ أَنْ أَعْلَمَهُ فَقَالَ يَا محمد صلی الله علیه وآله إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ فِي كِتَابِهِ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي كَبَدٍ يَعْنِي مُنْتَصِباً فِي بَطْنِ أُمِّهِ مَقَادِيمُهُ إِلَى مَقَادِيمٍ أُمِّهِ وَ مَآخِيرُهُ إِلَى مَآخِيرِ أُمِّهِ غِذَاؤُهُ مِمَّا تَأكُلُ أُمُّهُ وَيَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُ أُمُّهُ وَ تُنَسِّمُهُ تَنَسِيماً وَ مِيثَاقُهُ الَّذِي أَخَذَ اللَّهُ عَلَيْهِ بَيْنَ عَيْنَيْهِ فَإِذَا دَنَا وَلَادَتُهُ أَتَاهُ مَلَكُ يُسَمَّى الزَّاجِرَ فَيَزْجُرُهُ فَيَنْقَلِبُ فَتَصِيرُ مَقَادِيمُهُ إِلَى مَآخِرِ أُمِّهِ وَ مَآخِيرُهُ إِلَى مُقَدَّمِ أُمِّهِ لِيُسَهِّلَ اللَّهُ عَلَى الْمَرْأَةِ وَ الْوَلَدِ أَمْرَهُ وَ يُصِيبُ ذَلِكَ جَمِيعَ النَّاسِ إِلَّا إِذَا كَانَ عَامِيَا فَإِذَا زَجَرَهُ فَزَعَ وَ انْقَلَبَ وَ وَقَعَ إِلَى الْأَرْضِ بَاكِياً مِنْ زَجْرَة الزَّاجِرِ وَ نَسِيَ الْمِيثَاقَ وَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ جَمِيعَ الْبَهَائِمِ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِهَا مَنْكُوسَةً مُقَدَّمُهَا إِلَى مُؤَخَّرِ أُمِّهَا وَ مُؤَخَّرُهَا إِلَى مُقَدَّمَ أُمِّهَا وَ هِيَ تَتَرَبَّصُ فِي الْأَرْحَامِ مَنْكُوسَةً قَدْ أُدْخِلَ رَأْسُهَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَ رِجْلَيْهَا تَأْخُذُ الْغِذَاءَ مِنْ أُمَّهَا فَإِذَا دَنَا وَلَادَتُهَا انْسَلَّتْ انْسِلَالًا وَأَمْتَرَقَتْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِهَا وَهَاتَانِ الَّتِي بَيْنَ أَيْدِيهَا كُلُّهَا

ص: 116

6- ابن عباس رحمه الله - وَ أَنتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ؛ مقصود این است که بر تو کشتن هرکس از کفار را که ببینی حلال است و آن (حلال بودن) در زمانی بود که [خدا] او را به پیکار در روز فتح مکه، فرمان داد و خداوند مکه را برای او حلال کرد تا اینکه پیکار کند و بکشد و حضرت صلی الله علیه وآله فرموده است: «نه بر احدی قبل از من حلال بود و نه بر احدی بعد از من حلال است و بر من هم جز یک ساعت از روز [پیکار و کشتن در مکه] حلال نیست».

و قسم به پدر و فرزندش [ ابراهیم خلیل و فرزندش اسماعیل ذبیح] (3)

1 - ائمه علیهم السلام - از برخی ائمه علیهم السلام نقل شده است» وَ وَالِدٍ وَمَا وَلَدَ منظور ، امیرمؤمنان علی علیه السلام و امامانی از نسل او هستند».

2- امام علی علیه السلام - از سلیم شامی نقل شده است: از امام علی علیه السلام شنیدم که فرمود: «همانا من و اوصیای من از میان فرزندانم، امامان ره یافته ایم و همگی محدّث (شنونده ی سخن فرشتگان) هستیم». عرض کردم: «ای امیرمؤمنان علیه السلام! ایشان کیستند»؟ فرمود: «حسن علیه السلام و حسين علیه السلام سپس پسرم علی بن حسین - که ایشان در آن روز، شیرخوار بود - سپس هشت تن، پس از آن ها یکی پس از دیگری و هم آنانند که خداوند متعال به ایشان سوگند یاد کرد و فرمود: وَ وَالِدٍ وَمَا وَلَدَ؛ که پدر، رسول خدا صلی الله علیه وآله است و آنانی را که به وجود آورد همین اوصیاء علیهم السلام هستند».

3- علی بن ابراهيم رحمه الله - و والدٍ وَ ما وَلَدَ؛ قسم به آدم علیه السلام او انبیاء و اوصیائی که از او متولد شدند!

که ما انسان را در رنج آفریدیم (و زندگی او پر از رنج هاست)! (4)

1- امام صادق علیه السلام - محمد بن مسلم گفت: من به امام صادق علیه السلام گفتم: «فدایت شوم! از او چیزی پرسیدی که می خواهم آن را بدانم». فرمود: «ای محمد صلی الله علیه وآله! خدای تبارک و تعالی در کتابش می فرماید: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي كَبَدٍ یعنی در شکم مادرش سر پا ایستاده و جلوی او به جلوی مادر چسبیده و پسش در طرف پائین تنه ی مادر است، خوراکش از خوراک مادر است و نوشابه اش از نوشابه ای که مادرش نوشد و او را مادرش به طوری نفس می دهد و پیمانی که خدا از او گرفته میان دو چشم اوست و چون زایشش نزدیک شود یک فرشته آید به نام زاجر (راننده) او را براند و برگردد و بالا تنه اش به سوی پائین تنه ی مادرش آید و پائین تنه اش به سوی بالا تنه ی مادر برآیند تا خدا کار را بر زن و زاینده آسان کند و همه ی مردم را این رسد، مگر نوزادی کور و سرکش و نافرمان باشد که چونش نهیب زند برگردد و یکباره گریه کنان به زمین افتد از نهیب فرشته زاجر و پیمان را فراموش کند و راستش خدا همه ی بهائم را در درون مادرشان وارونه آفریده بالا تنه ی آنها به پائین مادر است و پائین تنه ی آن ها به بالای مادر و این ها در زهدان وارونه بمانند و سرشان میان دو دست و دو پای آنها است و خوراک از مادر گیرند و چون

ص: 117

مَوْضِعُ أَعْيُنِهَا فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِهَا وَ مَا فِي عَرَاقِيبهَا مَوْضِعُ مَنَاخِيرِهَا لَا يَنْبُتُ عَلَيْهِ الشَّعْرُ وَ هُوَ لِلدَّوَابِّ كُلَّهَا مَا خَلَا الْبَعِيرَ فَإِنَّ عُنُقَهُ طَالَ فَنَفَذَ رَأْسُهُ بَيْنَ قَوَائِمِهِ فِي بَطْنِ أُمِّهِ. (1)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي كَبَدٍ أَنْ مُنْتَصِباً وَ لَمْ يَخْلُقُ مِثْلَهُ شَيْ. (2)

3- الرضا علیه السلام - وَ هُوَ قَائِمُ لَيْسَ عَلَى مَعْنَى انْتِصَابِ وَ قِيَامٍ عَلَى سَاقٍ فِي كَبَدٍ كَمَا قَامَتِ الْأَشْيَاءُ وَلَكِنْ قَائِمُ يُخْبِرُ أَنَّهُ حَافِظُ كَقَوْلِ الرَّجُلِ الْقَائِمُ بِأَمْرِنَا فُلَانٌ. (3)

قوله تعالى: أَيَحْسَبُ أَنْ لَنْ يَقْدِرَ عَلَيْهِ أَحَدٌ (5)

قوله تعالى : يَقُولُ أَهْلَكْتُ مالاً لبدأ (6)

1 - الباقر علیه السلام - في رواية أبي الْجَارُود عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ يَقُولُ أَهْلَكْتُ مالا لُبَداً قَالَ هُوَ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدٌ حِينَ عَرَضَ عَلَيْهِ عَلَى بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام الْإِسْلَامَ يَوْمَ الْخَنْدَقِ وَ قَالَ فَأَيْنَ مَا أَنْفَقْتُ فِيكُمْ

مَالًا لُبَداً وَ كَانَ قَدْ أَنْفَقَ مَالًا فِى الصَّدَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ فَقَتَلَهُ عَلَى علیه السلام. (4)

2- على بن ابراهيم رحمه الله - يَقُولُ أَهْلَكْتُ ما لا لُبَداً أَي مُجْتَمِعا. (5)

3- الباقر علیه السلام - يَقُولُ أَهْلَكْتُ مالا لُبَداً يَعْنِي الَّذِي جَهَزَ بِهِ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله جَيْش الْعُسْرَة. (6)

قوله تعالى: أَيَحْسَبُ أَنْ يَرَهُ أَحَدٌ (7)

1- الباقر علیه السلام - عَنِ الْحُسَيْنِ بْن أَبي يَعْقُوبَ عَنْ بَعْض أَصْحَابه عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ... أَيَحْسَبُ أَنْ لَم يَرَهُ أَحَدٌ قَالَ فِى فَسَادِ كَانَ فِى نَفْسِهِ. (7)

قوله تعالى : أَلَرْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَين (8)

1 - الباقر علیه السلام - عن أبي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ... أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ رَسُولَ اللَّه صلی الله علیه وآله. (8)

ص: 118

زایش آن ها رسد یکباره کنده شوند و از شکم مادرشان بیرون جهند و این دو داغی که میان دست های آنها است، همه جای دو چشم آنها در شکم مادرشان است و آنچه در پاشنه ی آن ها است جای سوراخ های بینی آن ها است که مو در آنها نروئیده و در همه ی جانوران هست جز در شتر که گردنش دراز است و سرش از میان دست و پایش در شکم مادر بیرون کشد.

2- على بن ابراهيم رحمه الله - لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي كَبَد؛ انسان را متعادل آفریدیم و درست چیزی را مانند او نیافریدیم.

3- امام رضا علیه السلام - او قائم است اما نه به معنی ایستادن روی پا با زحمت و سختی و خستگی مثل ایستادن سایر اشیاء. ولی وقتی می فرماید: خدا قائم است معنایش این است که حافظ و قیم اشیاء است مثل اینکه گفته می شود: فلانی قائم به امر فلانی است یعنی کارهای او به دست فلانی است.

آیا او گمان می کند که هیچ کس نمی تواند بر او دست یابد؟ (5)

می گوید: «مال زیادی را (در کارهای خیر) نابود کرده ام»! (6)

1- امام باقر علیه السلام - در روایت ابوالجارود از امام باقر علیه السلام آمده است که ایشان درباره ی کلام خداوند متعال : أَهْلَكْتُ مَالًا لُّبَدًا فرمود: این سخن عمرو بن عبدود است در آن هنگام که علی بن ابی طالب علیه السلام در روز خندق اسلام را بر او عرضه داشت». او گفت: «پس آن مال فراوانی که در برابرتان خرج کردم چه می شود»؟ او مالی را برای ایستادگی در برابر راه خدا خرج کرده بود، پس علی علیه السلام او را به هلاکت رساند.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - يَقُولُ أَهْلَكْتُ مالا لُبَداً؛ از بین بردم مال انبوهی را.

3- امام باقر علیه السلام - يَقُولُ أَهْلَكْتُ مالا لُبَداً؛ منظور پولی است که برای تجهیز سپاه در جنگ عسرت داد.

آیا (انسان) گمان می کند هیچ کس او را ندیده (که عمل خیری انجام نداده) است؟! (7)

1- امام باقر علیه السلام - حسین بن ابی یعقوب از امام باقر علیه السلام در مورد آیه ى أَيَحْسَبُ أَنْ لَمَّيَرَهُ أَحَدٌ نقل می کند که فرمود: «خیال می کند کسی از فساد ضمیر و دلش خبر ندارد».

آیا برای او دو چشم قرار ندادیم؟ (8)

1- امام باقر علیه السلام - أَلَنَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ یعنی رسول خدا صلی الله علیه وآله.

ص: 119

2- الباقر علیه السلام - العَيْنَانِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله. (1)

3- السجاد علیه السلام - فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ تَفَكَّرُوا وَاعْمَلُوا لِمَا خُلِقْتُمْ لَهُ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ يَخْلُقُكُمْ عَبَثًا وَلَمْ يتركُكُمْ سُدَى قَدْ عَرَفَكُمْ نَفْسَهُ وَ بَعَثَ إِلَيْكُمْ رَسُولَهُ وَ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ كِتَابَهُ فِيهِ حَلَالُهُ وَ حَرَامُهُ وَ حُجَجْهُ وَ أَمْثَالُهُ فَاتَّقُوا اللَّهَ فَقَدِ احْتَجَّ عَلَيْكُمْ رَبُّكُمْ فَقَالَ أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ وَلِسَاناً وَ شَفَتَيْنِ وَ هَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ فَهَذِهِ حُجَّةُ عَلَيْكُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ فَإِنَّهُ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَلَا تُكْلَانَ إِنَّا عَلَيْهِ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ نَبِيِّهِ وَ آلِهِ. (2)

قوله تعالى: وَلِساناً وَ شَفَتين (9)

1 - الباقر علیه السلام - وَلِساناً يَعْنِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ شَفَتَيْنِ يَعْنِي الْحَسَنَ علیه السلام وَ الْحُسَيْنَ علیه السلام. (3)

2- السجاد علیه السلام - فَاتَّقُوا اللَّهَ فَقَدِ احْتَجَ عَلَيْكُمْ رَبُّكُمْ فَقَالَ أَلَنَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ. وَلِسَاناً وَ شَفَتَيْنِ. وَ هَدَيْنَاهُ النَّجْدَينِ فَهَذِهِ حُجَّةٌ عَلَيْكُمْ. (4)

قوله تعالى : وَ هَدَيْنَاهُ النَّجْدَينِ (10)

1- الصادق علیه السلام - عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّد عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ هَدَيْنَاهُ النَّجْدَينِ قَالَ نَجْدَ الْخَيْرِ وَالشَّرَ. (5)

2 - الباقر علیه السلام - عن أبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ... وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَينِ إِلَى وَلَايَتِهما. (6)

3- الباقر علیه السلام - عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ ... وَ هَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ إِلَى وَلَايَتِهِمْ جَمِيعاً وَ إِلَى البراءة مِنْ أَعْدَائِهِمْ جَمِيعاً. (7)

4 - الرسول صلی الله علیه وآله - أَيُّهَا النَّاسُ هُمَا نَجْدَانِ نَجْدُ الْخَيْرِ وَنَجْدُ الشَّرِّ ، فَمَا جُعِلَ نَجْدُ الشَّرِّ أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنْ نَجْدِ الْخَيْرِ. (8)

قوله تعالى : فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ (11)

ص: 120

2- امام باقر علیه السلام - الْعَيْنَان یعنی رسول خدا صلی الله علیه وآله.

3- امام سجاد علیه السلام - از خدا بپرهیزید بندگان خدا و برای کاری که خلق شده اید، بیاندیشید و عمل کنید. خداوند شما را بیهوده نیافریده و نه رهایتان خواهد کرد، خود را معرفی نموده و پیامبران علیهم السلام را فرستاده و کتاب خود را نازل کرده، در آن حلال و حرام را بیان نموده و حجت ها و امثال را توضیح داده، پرهیزکاری کنید! خداوند بر شما استدلال نموده و فرموده است: أَلَم نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ * وَلِسَاناً وَ شَفَتَيْنِ * وَ هَدَيْنَاهُ النَّجْدَينِ.

و یک زبان و دو لب؟! (9)

1- امام باقر علیه السلام - وَ لِساناً یعنی امیرالمؤمنین علیه السلام وَ شَفَتَيْنِ؛ امام حسن و امام حسین علیهما السلام .

2- امام سجاد علیه السلام - پرهیزکاری کنید! خداوند بر شما استدلال نموده و فرموده است: أَلَم نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ * وَ لِساناً وَ شَفَتَيْنِ * وَ هَدَيْنَاهُ النَّجْدَینِ و این حجتی بر شماست.

و او را به راه خیر و شر هدایت کردیم! (10)

1 - امام صادق علیه السلام - حمزه بن محمّد گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خدای عزوجل؛ وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَينِ سؤال کردم. حضرت علیه السلام فرمود: «یعنی را خیر و را شر».

2- امام باقر علیه السلام - وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَینِ؛ او را به ولایت آن دو هدایت کردیم.

3- امام باقر علیه السلام - و هَدَيْناهُ النَّجْدَين ؛ آنها را به ولایت تمام ائمه علیهم السلام و به برائت و بیزاری از تمام دشمنانشان هدایت نمود.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - ای مردم! دو راه بیشتر وجود ندارد؛ راه خیر و راه شر، چه شده که راه شر نزد شما محبوب تر از راه خیر است.

ولی او از آن گردنه ی مهم نگذشت! (11)

ص: 121

1- الرضا علیه السلام - عَنْ مُعَمَّرَ بْن خَلَّادٍ قَالَ: كَانَ أَبُو الْحَسَن الرضا علیه السلام إذَا أكَلَ أُتِيَ بِصَحْفَة فَتُوضَعُ بِقُرْب مَائِدَتِهِ فَيَعْمِدُ إِلَى أَطْيَبِ الطَّعَامِ مِمَّا يُؤْتَى بِهِ فَيَأْخُذُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ شَيْئًا فَيَضَعُ فِي تِلْكَ الصَّحْفَةِ ثُمَّ يَأْمُرُ بِهَا لِلْمَسَاكِينِ ثُمَّ يَتْلُو هَذِهِ الْآيَةَ فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ ثُمَّ يَقُولُ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَّهُ لَيْسَ كُلُّ إِنْسَانِ يَقْدِرُ عَلَى عِتْقِ رَقَبَة فَجَعَلَ لَهُمُ السَّبِيلَ إِلَى الْجَنَّة. (1)

2- الرضا علیه السلام - عَنْ مُعَمَّرَ بْنِ حَمَّادٍ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام يَأْكُلُ فَتَلَا هَذِهِ الْآيَةَ فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ إِلَى آخِرِ الآيَةِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام عَلِمَ اللَّهُ أَنْ لَيْسَ كُلُّ أَحَدٍ يَقْدِرُ عَلَى عِلْقٍ رَقَبَةٍ فَجَعَلَ لَهُمْ سَبِيلًا إِلَى الْجَنَّةِ بِإِطْعَامِ الطَّعَامِ. (2)

3 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبَانِ بن تَغْلِبَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَوْلُهُ فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ فَقَالَ مَنْ أَكْرَمَهُ اللَّهُ بِوَلَايَتِنَا فَقَدْ جَازَ الْعَقَبَةَ وَ نَحْنُ تِلْكَ الْعَقَبَةُ الَّتِي مَنِ اقْتَحَمَهَا نَجَا قَالَ فَسَكَتَ فَقَالَ لِي فَهَنَّا أَفِيدُكَ حَرْفاً خَيْرُ لَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَ مَا فِيهَا قُلْتُ بَلَى جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ قَوْلُهُ فَكُ رَقَبَةٍ ثُمَّ قَالَ النَّاسُ كُلُّهُمْ عَبِيدُ النَّارِ غَيْرَكَ وَ أَصْحَابِكَ فَإِنَّ اللَّهَ فَكَ رِقَابَكُمْ مِنَ النَّارِ بِوَلَايَتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ علیهم السلام. (3)

4 - الصادق علیه السلام - نَحْنُ الْعَقَبَةُ وَ مَنِ اقْتَحَمَهَا نَجَا وَبِنَا فَكَ اللَّهُ رِقَابَكُمْ مِنَ النَّارِ. (4)

5- الصادق علیه السلام _ مَن َانْتَحَلَ وَلَايَتَنَا فَقَدْ جَازَ الْعَقَبَةَ فَنَحْنُ تِلْكَ الْعَقَبَةُ الَّتِي مَنِ اقْتَحَمَهَا نَجَا. (5)

6 - الصادق علیه السلام- نَحْنُ الْعَقَبَةُ فَلَا يَصْعَدُ إِلَيْنَا إِنَّا مَنْ كَانَ مِنَّا. (6)

7- علی بن ابراهيم رحمه الله - قَالَ الْعَقَبَةُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام مَنْ صَعِدَهَا فَكَ رَقَبَتَهُ مِنَ النَّارِ. (7)

8- الباقر علیه السلام - نَحْنُ تِلْكَ الْعَقَبَةُ الَّتِي مَنِ اقْتَحَمَهَا نَجَا. (8)

9- الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّ فَوْقَ الصِّرَاطِ عَقَبَةً كَنُوداً طُولُهَا ثَلَاثَةُ آلَافِ عَامِ أَلْفُ عَامٍ هُبُوطُ وَأَلْفُ عَامٍ شَوْكَ وَ حَسَکُ وَ عَقَارِبُ وَحَيَّاتُ وَأَلْفُ عَامٍ صُعُودُ أَنَا أَوَّلُ مَنْ يَقْطَعُ تِلْكَ الْعَقَبَةَ وَ ثَانِي مَنْ يَقْطَعُ

ص: 122

1- امام رضا علیه السلام - معمر بن خلاد گوید: برای امام رضا علیه السلام به هنگام غذا خوردن، ظرفی بزرگ می آوردند و نزدیک سفره ی ایشان می گذاشتند. حضرت علیه السلام دست به سوی لذیذترین غذاهایی که برای ایشان می آورند، دراز می کرد و از هر کدام مقداری برمی داشت و در آن ظرف بزرگ می گذاشت سپس فرمان می داد تا آن را برای بینوایان ببرند. آنگاه این آیه را تلاوت می فرمود: فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ و می فرمود: «خداوند عزّوجلّ دانست که همه ی انسان ها، توانایی آزاد کردن بنده را ندارند، از این رو برای آنان راهی به سوی بهشت گذاشت».

2- امام رضا علیه السلام - معمر بن خلاد گوید: امام رضا علیه السلام را دیدم می خورد و این آیه را می خواند: فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ... سپس فرمود: «خداوند متعال می دانست هر کس قدرت ندارد یک بنده را بخرد و آزاد کند، برای اینکه آنان راه بهشت را دریابند دستور داد اطعام کنند».

3- امام صادق علیه السلام - پیش روی شما گردنهای سخت است که کسانی که سنگین هستند نمی توانند از آن عبور کنند و من می خواهم که شما را برای [عبور از] آن گردنه سبک کنم.

4- امام صادق علیه السلام - ابان بن تغلب گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم! معنای کلام خداوند متعال : فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ چیست»؟ ایشان فرمود: «هر که را خداوند به ولایت ما گرامی دارد، او گردنه را پشت سر می گذارد و ما آن گردنه هستیم که هر کس از آن بالا رود، نجات می یابد». آنگاه من ساکت شدم، حضرت علیه السلام فرمود: «آیا می خواهی تو را از سخنی بهره مند سازم که برتر از دنیا و هرآنچه در آن است باشد»؟ عرض کردم: «بله، فدایت شوم»! فرمود: «کلام خداوند متعال: فَكُ رَقَبَةٍ». سپس فرمود: «تمامی مردم جز تو و یارانت، بندگان دوزخ هستند؛ چراکه خداوند با ولایت ما اهل بیت گردن های شما را از دوزخ رهایی بخشید».

5- امام صادق علیه السلام - کسانی که با فضل و عنایت خداوند به ولایت ما رسیده اند از عقبه عبور می کنند و آن عقبه ما می باشیم که هر کسی از آن بگذرد رهائی پیدا می کند.

6- امام صادق علیه السلام - ما عقبه و گردنه هستیم به جانب ما بالا نمی رود، مگر کسی که از ما باشد.

7- علی بن ابراهیم رحمه الله - عقبه؛ ائمه علیهم السلام هستند هر کس بر آن صعود کند از قید آتش رهائی می یابد.

8- امام باقر علیه السلام - اما همان گردنه هستیم و هرکس از آن بالا رود نجات می یابد.

9- پیامبر صلی الله علیه وآله - بر فراز صراط، گردنه ای عبور ناشدنی قرار دارد که طول آن سه هزار سال است؛ هزار سال پایین آمدن است و هزار سال خار و خاشاک و عقرب و افعی و هزار سال بالا رفتن. من نخستین کسی هستم که از آن گردنه عبور میکند و دومین کس که از آن گردنه عبور

ص: 123

تِلْكَ الْعَقَبَةَ عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام وَ قَالَ بَعْدَ كَلَامِ لَا يَقْطَعُهَا فِي غَيْرِ مَشَقَّةٍ إِنَّا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَأَهْلُ بیته علیهم السلام. (1)

قوله تعالى: وَ ما أَدْراكَ مَا الْعَقَبَةُ (12)

1- الباقر علیه السلام - وَ ما أَدْراكَ مَا الْعَقَبَةُ يَقُولُ مَا أَعْلَمَكَ وَكُلُّ شَيْءٍ فِي الْقُرْآنِ مَا أَدْرَاكَ فَهُوَ مَا أَعْلَمَكَ. (2)

قوله تعالى: فَكُ رقبة (13)

1 - الصادق علیه السلام - يَعْنِي بِقَوْلِهِ فَكُ رَقَبَةٍ وَلَايَةَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَإِنَّ ذَلِكَ فَكُ رَقَبَةٍ . (3)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - الْعَقَبَةُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام مَنْ صَعِدَهَا فَكَ رَقَبَتَهُ مِنَ النَّارِ. (4)

3 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى فَكُ رَقَبَةٍ قَالَ بَنَا تُفَكُ الرِّقَابُ وَ بمَعْرِفَتِنَا. (5)

4 - الصادق علیه السلام - أفيدُكَ حَرْفاً هُوَ خَيْرُ لَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَ مَا فِيهَا قَوْلُهُ تَعَالَى فَكُ رَقَبَةٍ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى فك رقَابَكُمْ مِنَ النَّارِ بِوَلَايَتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ أَنْتُمْ صَفْوَةُ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ يَأْتِي بِذُنُوبِ مِثْلِ رَمْل عَالِجٍ لَشَفَعْنَا فِيهِ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى فَلَكُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهَ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ. (6)

5 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبِي بَكْرِ الْحَضْرَمِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى فَكُ رَقَبَةٍ قَالَ النَّاسُ كُلُّهُمْ عَبِيدُ النَّارِ إِلَّا مَنْ دَخَلَ فِي طَاعَتِنَا وَ وَلَايَتِنَا فَقَدْ فَكَ رَقَبَتَهُ مِنَ النَّارِ وَ الْعَقَبَةُ وَلَايَتُنَا. (7)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - رُويَ مَرْفُوعاً عَنِ الْبَرَاءِ ابْنِ عَازِبٍ قَالَ: جَاءَ أَعْرَابِيُّ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ: يَا رَسُولَ الله صلی الله علیه وآله عَلَّمْنِي عَمَلا يُدْخِلْنِي الْجَنَّةَ، قَالَ: إِنْ كُنتَ أَقْصَرْتَ الْخُطْبَة لَقَدْ أَعْرَضْتَ الْمَسْأَلَةَ، أَعْتِقِ النَّسَمَةَ وَ فك الرَّقَبَةَ. فَقَالَ: أَ وَلَيْسَا وَاحِداً؟ قَالَ: لَا عِتْقُ الرَّقَبَة أَنْ تَتَفَرَّدَ بِعِتْقِهَا، وَ فَكُ الرَّقَبَة أَنْ تُعِينَ فِي ثَمَنِهَا. (8)

ص: 124

می کند، علی بن ابی طالب علیه السلام است.... هیچ کس بدون رنج از آن گردنه عبور نمی کند به جز محمد صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام او.

و تو نمی دانی آن گردنه چیست! (12)

1- امام باقر علیه السلام - ما أَدْراكَ مَا الْعَقَبَةُ یعنی از کجا دانستی و حال اینکه هرچیزی در قرآن هست.

آزاد کردن برده ای. (13)

1- امام صادق علیه السلام - خداوند متعال در کلام خود: فَكُ رَقَبَةٍ، ولایت امیرمؤمنان علی علیه السلام را منظور می دارد. پس ولایت امیرمؤمنان علیه السلام ، باز کردن [ذمه از] گردن است.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله - عقبه؛ ائمه علیهم السلام هستند هرکس بر آن صعود کند از قید آتش رهائی می یابد.

3- امام صادق علیه السلام - درباره ی کلام خداوند متعال فرمود: «با ما و با شناخت ماست که گردن ها رهایی می یابند».

4- امام صادق علیه السلام - برایت حرفی می زنم که بهتر از دنیا و آنچه در دنیا است باشد. در این آیه می فرماید: فَكَ رَقَبَةٍ خداوند شما را از آتش جهنّم به واسطه ی ولایت ما رهانید. شما برگزیده خدایید. اگر مردی از شما با گناهی به اندازه انبوهی رمل به محشر آید، ما شفیع او خواهیم بود نزد خداوند. شما را بشارت باد در دنیا و آخرت. تغییری در کلمات خدا نیست، این است آن رستگاری بزرگ.

5- امام صادق علیه السلام - ابوبکر خضرمی از امام صادق علیه السلام روایت می کنند: که در مورد آیه ی فَكُ رَقَبَةٍ فرمود: مردم همه بنده ی آتشند مگر کسی که داخل در فرمانبرداری و ولایت ما شود که در این صورت از قید آتش آزاد شده و عقبه ولایت ما است.

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - در حدیثی مرفوع از براء بن عازب نقل شده است: شخصی اعرابی (عرب بیابان نشین) نزد پیامبر صلی الله علیه وآله آمد و گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! به من عملی بیاموز که مرا وارد بهشت کند». فرمود: «اگر من سخن را کوتاه می کردم، تو از سؤال کردن دوری می کردی، اعتق النسمه (برده ای را آزاد کن) و فك رقبة (گردن برده ای را آزاد کن)». [اعرابی] گفت: «مگر این دو، یکی نیستند». فرمود: «نه! عتق رقبه (عتق نسمه) این است که به تنهایی برده ای را آزاد کنی و فَكُ رَقَبَةٍ این است که در قیمت آن (عبد) کمک کنی (بخشی از پول عبد را بدهی و به صورت شریکی آزاد کنی)».

ص: 125

7- الباقر علیه السلام - فَلُّ رَقَبَةِ النَّاسُ كُلُّهُمْ عَبِيدُ النَّارِ مَا خَلَا نَحْنُ وَ شِيعَتَنَا فَكَ اللَّهُ رِقَابَهُمْ مِنَ النَّارِ. (1)

قوله تعالى: أَوْ إِطْعَامُ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ (14)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَيْمُونِ الْقَدَاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَطْعَمَ مُؤْمِنَا حَتَّى يُشْبِعَهُ لَمْ يَدْرٍ أَحَدُ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ مَا لَهُ مِنَ الْأَجْرِ فِي الْآخِرَةَ لَا مَلَكُ مُقَرَّبُ وَ لَا نَبِيُّ مُرْسَلُ إِلَّا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ لم قَالَ مِنْ مُوجِبَاتِ الْمَغْفِرَة إطْعَامُ الْمُسْلِمِ السَّغْبَانِ ثُمَّ تَنا قَولَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ أَوْ إِطْعَامُ فِي يَوْمِ ذِي مَسْغَبَة * يَتِيماً ذا مَقْرَبَةِ * أَوْ مِسْكِيناً ذا مَتْرَبَةِ . (2)

2- الرضا علیه السلام - مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ أَخْبَرْتُ أَبَا الْحَسَن الرِّضَا علیه السلام أَنِّى أَصِبْتُ بِابْنَيْنِ وَ بَقِيَ لِي بُنَى صَغِيرُ فَقَالَ تَصَدَّقَ عَنْهُ ثُمَّ قَالَ حِينَ حَضَرَ قِيَامِي مُرِ الصَّبِيَّ فَلْيَتَصَدَّقَ بِيَدِهِ بِالْكِسْرَةِ وَ الْقَبْضَةِ وَ الشَّيْءِ وَ إِنْ قَلَّ فَإِنَّ كُلَّ شَيْءٍ يُرَادُ بِهِ اللَّهُ وَ إِنْ قَلَّ بَعْدَ أَنْ تَصْدُقَ النِّيَّةُ فِيهِ عَظِيمٌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ وَ قَالَ فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَمَا أَدْراكَ مَا الْعَقَبَةُ فَلٌّ رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ يَتِيباً ذا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَّ كُلَّ أَحَدٍ لَا يَقْدِرُ عَلَى فَكَّ رَقَبَة فَجَعَلَ إِطْعَامَ الْيَتِيمِ وَالْمِسْكِينِ مِثْلَ ذَلِكَ تَصَدَّقْ عَنْهُ. (3)

3 - الصادق علیه السلام - نَحْنُ الْمُطْعِمُونَ فِي يَوْمِ الْجُوعِ وَ هُوَ الْمَسْعَبَةُ. (4)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - مِنْ مُوجِبَاتِ الْمَغْفِرَةِ إِطْعَامُ الْمُسْلِمِ السَّغْبَانِ. (5)

5 - الصادق علیه السلام - عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ الْعَبْدَلِيُّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُول صِيَامُ يَوْمٍ غَدِيرٍ خُمَّ يَعْدِلُ صِيَامَ عُمُر الدُّنْيَا لَوْ عَاشَ إِنْسَانُ ثُمَّ صَامَ مَا عُمَرَتِ الدُّنْيَا لَكَانَ لَهُ ثَوَابُ ذَلِكَ وَ صِيَامُهُ يَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ مِائَةَ حَجَّة وَ مِائَةَ عُمْرَهَا ثُمَّ قَالَ علیه السلام أ تَدْرِى مَا الْفِتَامُ فَقُلْتُ لَا قَالَ مِائَةُ أَلْفِ وَ كَانَ لَهُ ثَوَابُ مَنْ أَطْعَمَ بِعَدَدِهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ فِي حَرَمِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ سَقَاهُمْ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ وَ الدِّرْهَمُ

ص: 126

7- امام باقر علیه السلام - فَكُ رَقَبَةٍ، مردم، همگی بنده ی دوزخند به جز ما و شیعیان ما که خداوند گردن های ایشان را از دوزخ رهایی می بخشد.

یا غذا دادن در روز گرسنگی. (14)

1 - امام صادق علیه السلام - از عبدالله بن میمون قداح روایت شده است: امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس مؤمنی را سیر گرداند، پاداش و ثواب او را در قیامت هیچ کس از آفریدگان خدا و هیچ ملک مقرب و پیغمبر مرسلی جز پروردگار عالمین کسی نمی داند. بعد فرمود: «از اسباب آمرزش، طعام دادن مسلمان در روز سختی است. چنانچه خدای تعالی می فرماید: أَوْ إِطْعَامُ فِي يَوْمِ ذِي مَسْغَبَةٍ يَتِيماً ذَا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْكِيناً ذا مَتْرَبَةٍ يا خورانيدن طعام یتیمی را که خویشاوند است یا تهیدستی را که نیازمند است در روز گرسنگی است.

2- امام رضا علیه السلام _ محمد بن عمر بن یزید گوید: به امام رضا علیه السلام خبر دادم که دو پسرم را از دست داده ام و پسری کوچک برایم به جا مانده است ایشان فرمود: «برایش صدقه بده». وقتی خواستم به راه افتم، حضرت علیه السلام فرمود: «آن پسر را با خود ببر تا با دست خودش صدقه بدهد، هرچند تکه ای نان یا مشتی از خوردنی یا هرچیز اندک دیگری باشد؛ زیرا هر آنچه که در راه خداوند داده شود گرچه اندک باشد پس از اینکه نیت پاک شود بسی بزرگ است، خداوند عزوجل می فرماید: پس هر کس هموزن ذره ای کار خیر انجام دهد آن را می بیند! و هر کس هموزن ذره ای کار بد کرده آن را می بیند! (زلزله 8-7). و نيز فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ * فَكُ رَقَبَةٍ * أَوْ إِطْعَامُ * فِي يَوْمِ ذِي مَسْغَبَةٍ * يَتِيمَا ذَا مَقْرَبَةِ * أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ، خداوند عزوجل دانست که همه ی افراد توانایی آزاد کردن بنده را ندارند، از این رو سیر کردن یتیم و بینوا را همچون آزاد کردن بنده، صدقه ای از برای آن قرار دارد».

3- امام صادق علیه السلام - ما اطعام می کنیم در روز گرسنگی که همان مَسْغَبَةٍ است.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - از اسباب آمرزش، طعام دادن مسلمان در روز سختی است.

5- امام صادق علیه السلام - علی بن حسین عبدلی گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «روزهی عید غدیر به اندازه روزه ی تمام عمر دنیاست، یعنی اگر فردی تا آخر دنیا زنده بماند و روزه بگیرد، پاداش او بسان کسی است که این روز را روزه بدارد و پاداش آن در نزد خدا برابر با صد حج و صد عمره مقبول است». سپس فرمود: «آیا می دانی مقصود از فئام چیست»؟ عرض کردم: «خیر». فرمود: «صد هزار نفر» و در ادامه فرمود: «و پاداش کسی را خواهد داشت که به همین تعداد پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان را در زمان گرسنگی و قحطی، در حرم الهی اطعام کرده و

ص: 127

يُنْفَقُ بِأَلْفِ دِرْهَمٍ ثُمَّ قَالَ لَعَلَّكَ تَظُنُّ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ يَوْمَا أَعْظَمَ حُرْمَةً مِنْهُ لَا وَاللَّهِ لَا وَاللَّهِ لَا وَ الله. (1)

قوله تعالى : يَتِيماً ذَا مَقْرَبَةِ (15)

1 - الباقر علیه السلام - عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ... يَتِيماً ذَا مَقْرَبَةٍ يَعْنِي رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ الْمَقْرَبَةُ قُرْبَاهُ. (2)

قوله تعالى: أَو مسكيناً ذا مَتْرَبَة (16)

1- الباقر علیه السلام - عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى أَوْ مِسْكِيناً ذا مَتْرَبَةِ يَعْنِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مُتْرَبُ بالعلم. (3)

2- على بن ابراهيم رحمه الله - مسكيناً ذا مَتْرَبَةٍ قَالَ لَا يَقِيهِ مِنَ الْقُرَابِ شَيْ. (4)

قوله تعالى : ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالمرحمة (17)

1 - ابن عباس رحمه الله - يَقُولُ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام. (5)

2- ابن عباس رحمه الله - وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ عَلَى فَرَائِضِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَتَوَاصَوْا بِالرَحمَةِ فِيمَا بَيْنَهُمْ وَلَا يُقْبَلُ هَذَا إِلَّا مِنْ مُؤْمِن. (6)

قوله تعالى: أُولئِكَ أَصْحابُ الميمنة (18)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - أَصْحابُ اليَمَنَةِ قَالَ أَصْحَابُ أَمِير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام. (7)

قوله تعالى: وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِنا هُمْ أَصْحابُ المَسْأَمَةِ (19)

ص: 128

آب داده باشد. نیز پرداختن یک درهم در این روز برابر با صد هزار درهم است». سپس فرمود: «آیا گمان می کنی که خداوند عزوجل روزی محترم تر از این روز آفریده است؟ نه به خدا سوگند، نه به خدا سوگند، نه به خدا سوگند»!

یتیمی از خویشاوندان، (15)

1- امام باقر علیه السلام - از امام باقر علیه السلام روایت شده است که ایشان فرمود: کلام خداوند متعال : يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ يعنى رسول خدا صلی الله علیه وآله و مقربة یعنی خویشاوندان ایشان.

یا مستمندی خاک نشین را. (16)

1- امام باقر علیه السلام - كلام خداوند متعال: أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ یعنی امیر مؤمنان علی علیه السلام که علم و دانش بسیاری دارد.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - أَو مِسْكِيناً ذا مَتْرَبَةٍ، چیزی او را از خاک نگه نمی دارد.

سپس از کسانی باشد که ایمان آورده و یکدیگر را به شکیبایی و رحمت توصیه می کنند! (17)

1- ابن عباس رحمه الله - وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ یعنی علی بن ابی طالب علیه السلام که توصیه به حق و سفارش به صبر و استواری کرده و می کند.

2- ابن عباس رحمه الله - وَ تَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ ؛ یعنی بر واجبات خداوند عزوجل. وَ تَوَاصَوْا بِالْمُرْحَمَةِ؛ يعنى بین یکدیگر، حال آنکه این تنها از مؤمن پذیرفته می شود.

آن ها «اصحاب الیمین» اند (که نامه اعمالشان را به دست راستشان می دهند)! (18)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - أَصْحَابُ اليَمَنَةِ، منظور یاران امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام است.

و کسانی که آیات ما را انکار کرده اند، افرادی شومند (که نامه ی اعمالشان به دست چپشان داده می شود) (19)

ص: 129

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِنا قَالَ الَّذِينَ خَالَفُوا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام هُمْ أَصحاب المُشْمَةِ قَالَ الْمَشْأَمَةُ أَعْدَاءُ آلِ مُحَمَّد علیهم السلام. (1)

2 - العسكرى علیه السلام - وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله بمُعَارَضَتِهِمْ فِى عَلَى علیه السلام بِلِمَ وَكَيْفَ وَتَرْكِهِمْ الِانْقِيَادَ لَهُ فِى سَائِر مَا أَمَرَ بهِ. (2)

قوله تعالى : عَلَيْهِم نارٌ مُؤصَدَةٌ (20)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - عَلَيْهِمْ نَارٌ مُؤْصَدَةٌ أَي مُطْبَقَةُ. (3)

ص: 130

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآیاتِنا یعنی کسانی که مخالف امیرالمؤمنین علیه السلام باشند. هم أَصْحابُ المُشْتَمَةِ؛ دشمنان آل محمد علیهم السلام هستند.

2- امام عسکری علیه السلام - و امّا الَّذِينَ؛ امّا آنها که کافر به محمد صلی الله علیه وآله و به علی علیه السلام هستند و پیرو او در کارها نیستند.

بر آن ها آتشی است فروبسته (که راه فراری از آن نیست)! (20)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - عَلَيْهِمْ نَارٌ مُّؤْصَدَةٌ یعنی درمیان گیرنده (احاطه کننده).

ص: 131

سوره شمس

بسم اللهِ الرَّحمنِ الرَّحِيمِ

آداب قرائت

1 - امام صادق علیه السلام - اگر شخصی وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا را قرائت کرد و این سوره را به پایان رساند، بگوید: «خداوند راست گفت و رسول او نیز راست گفت».

ثواب قرائت

1- امام صادق علیه السلام - هر که در شب و یا در روز سوره: وَالشَّمس و وَاللَّيْلِ إِذَا يَغْشَى و وَالضُّحَى و ألم نشرح را بسیار بخواند، هرچیزی که در کنار و در حضور اوست، در روز قیامت به سود او گواهی می دهد، حتی مو و پوست و گوشت و خون و رگ ها و عصب ها و استخوان های او و همه ی آنچه به همراه اوست و زمین آن را حمل می کند. آن گاه خداوند تبارک و تعالی می فرماید: «گواهی شما را برای بنده ام پذیرفتم و آن را برایش بسنده ساختم، او را به بوستان های من ببرید تا از میان آن بوستان ها هر کجا را خواست برگزیند و آنجا را بدون هیچ منتی و تنها از روی بخشش و دهش من به او بدهید تا گوارای بنده ام باشد.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکه این سوره را بخواند، چنان است که گویی به هر آن کس که خورشید و ماه بر او تابیده، صدقه داده است.

3- امام صادق علیه السلام - سزاوار است که هرکس روزی و کامیابیاش اندک و زیان و افسوس او بسیار است، پیوسته این سوره را بخواند تا از آن فزونی و کامیابی حاصل کند.

4- امام صادق علیه السلام - هر که آب این سوره را بنوشد، به خواست خداوند متعال رعشه ی در او از میان برود.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکه کامیابی اش اندک باشد، باید پیوسته این سوره را بخواند تا خداوند او را در هر کجا که روی آورد، کامیاب گرداند.

ص: 133

قوله تعالى: وَ الشَّمْس وَضُحاها (1)

1- الصادق علیه السلام - الشَّمْسُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم بِهِ أَوْضَحَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِلنَّاسِ دِينَهُمْ. (1)

2- الباقر علیه السلام - الشَّمْسِ وَضُحاها هُوَ مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله. (2)

3- السجاد علیه السلام - ذَلِكَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله . (3)

4 - الصادق علیه السلام - الشَّمْسُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَضُحَاهَا قِيَامُ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف. (4)

5- الرسول صلی الله علیه وآله - مَثَلِى فِيكُمْ مَثَلُ الشَّمْسِ وَ مَثَلُ عَلِيٌّ مَثَلُ الْقَمَرِ فَإِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ فَاهْتَدَوْا بِالْقَمَرِ. (5)

6- الرضا علیه السلام - إِن الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ آيَتَانِ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ - يَجْرِيَان بِأَمْرِهِ مُطِيعَان لَهُ، ضَوْؤُهُمَا مِنْ نُور عَرْشِهِ وَ حَرُّهُمَا مِنْ جَهَنَّمَ فَإِذَا كَانَتِ الْقِيَامَةُ عَادَ إِلَى الْعَرْشِ نُورُهُمَا - وَ عَادَ إِلَى النَّارِ حَرُّهُمَا. (6)

7 - الرسول صلی الله علیه وآله - فِي الشَّمْسَ أَرْبَعُ خِصَالَ تُغَيِّرُ اللَّوْنَ وَ تُنتنَ الرِّيحَ وَتُخْلِفُ الثَّيَابَ وَتُورِثُ الدَّا. (7)

قوله تعالى: وَ الْقَمَرِ إِذَا تَلاها (2)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ سُلَيْمَانَ يَعْنِي الدَّيْلَمِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل ... الْقَمَرِ إِذا تَلاها قَالَ ذَاكَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام تَلَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَنَفَتَهُ بِالْعِلْمِ نَفْتًا. (8)

2 - الصادق علیه السلام - وَ الْقَمَر إذا تلاها الْحَسَنُ علیه السلام وَالْحُسَيْنِ علیه السلام. (9)

3- الباقر علیه السلام - فَضَرَبَ مَثَلَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله الشَّمْسَ وَ مَثَلَ الْوَصِيِّ الْقَمَرَ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً. (10)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم اقْتَدُوا بِالشَّمْسِ فَإِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ فَاقْتَدُوا بالْقَمَر ... فَقَالَ أَنَا الشَّمْسُ وَ عَلَى علیه السلام الْقَمَرَ . (11)

ص: 134

به خورشید و گسترش نور آن در صبحگاهان سوگند. (1)

1- امام صادق علیه السلام - الشَّمْسِ رسول خدا صلی الله علیه وآله است که خداوند با او دین مردم را برایشان آشکار کرد.

2- امام باقر علیه السلام - وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا؛ منظور از آن محمد صلی الله علیه وآله است.

3- امام سجاد علیه السلام - منظور از آن محمد رسول الله صلی الله علیه وآله است.

4- امام صادق علیه السلام - وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا؛ خورشید امیرمؤمنان علیه السلام است و تابندگی آن، قیام حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف است.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - مثل من در میان شما مَثَل خورشید و مَثَل على علیه السلام مَثَل ماه است، پس چون خورشید ناپدید شد با ماه ره یابید .

6- امام رضا علیه السلام - خورشید و ماه دو موجود از آفریده های خدایند که به دستور او در گردشند و اطاعت از او می کنند، نور آنها از نور عرش و حرارت آن دو از حرارت جهنّم است، روز قیامت نور آن دو به عرش برمی گردد و حرارت آنها به آتش جهنم.

7- پیامبر صلی الله علیه وآله - در خورشید و ماه چهار اثر است؛ دگرگون کردن رنگ و بد کردن بو و کهنه کردن جامه و بار آوردن درد.

و به ماه هنگامی که از پی آن در آید. (2)

1- امام صادق علیه السلام - سلیمان دیلمی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی گفتار خدای عزوجل: وَ الْقَمَرِ إِذا تلاها پرسیدم» فرمود: «مقصود امیرالمؤمنین علیه السلام است که از پی رسول خدا صلی الله علیه وآله آمد و آن حضرت علیه السلام دانش را به طور کامل در او دمید (چنانچه ماه از خورشید کسب نور می کند، علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله کسب دانش کرد».

2- امام صادق علیه السلام - وَالْقَمَرِ إِذا تلاها ؛ حسن و حسین علیهما السلام هستند.

3- امام باقر علیه السلام - خداوند مثل محمد صلی الله علیه وآله را به خورشید زده و مَثَل وصی و جانشینش را به ماه که این آیه اشاره به همان است» خورشید را روشنایی، و ماه را نور قرار داد. (یونس/5)

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - جابر گوید: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: پیرو خورشید باشید، وقتی غائب شد از ماه پیروی کنید... تا اینکه فرمود: «خورشید منم و علی علیه السلام ماه است».

ص: 135

5 - الكاظم علیه السلام - عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: كُنْتُ أَنَا وَصَفْوَانُ عِنْدَ أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام فَذَكَرُوا الْإِمَامَ وَ فَضْلَهُ قَالَ إِنَّمَا مَنْزِلَةَ الْإِمَامِ فِي الْأَرْضِ بِمَنْزِلَةِ الْقَمَرِ فِي السَّمَاءِ وَ فِي مَوْضِعِهِ هُوَ مُطَّلِعُ

عَلَى جَمِيع الْأَشْيَاء كُلَّهَا. (1)

6- الرضا علیه السلام - إِنَّمَا هُوَ مِثْلُ الْقَمَر يَدُورُ فِى كُلِّ مَكَان أَوْ تَرَاهُ مِنْ كُلِّ مَكَان. (2)

قوله تعالى : وَ النَّهارِ إِذا جَلاها (3)

1- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبِي مُحَمَّدِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَل ... وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها قَالَ ذَلِكَ الْإِمَامُ مِنْ ذُرِّيَّة فَاطِمَةَ علیها السلام يُسْأَلُ عَنْ دِين رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَيُجَلِّيهِ لِمَنْ سَأَلَهُ فَحَكَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ قَوْلَهُ فَقَالَ وَ النَّهَارِ إِذَا جَلَّاها. (3)

2 - الصادق علیه السلام - وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها يَعْنِي بِهِ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف. (4)

3- الحسين علیه السلام - قَالَ الْحَارِثُ الْأَعْوَرُ لِلْحُسَيْنِ بْن عَلى علیه السلام يَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم جُعِلْتُ فِدَاكَ أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فِي كِتَابِهِ الْمُبِينَ... وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاهَا قَالَ ذَلِكَ الْقَائِم عجل الله تعالی فرجه الشریف مِنْ آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام مَا يَمْلَأَ الْأَرْضِ عَدْلًا وَ قِسْطاً . (5)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها يَعْنِى الْأَئِمَّةَ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ يَمْلِكُونَ الْأَرْضِ فِي آخِرِ الزَّمَانِ فَيَمْلَئُونَهَا عَدَلا وَ قِسْطاً الْمُعِينُ لَهُمْ كَالْمُعِينَ لِمُوسَى عَلَى فِرْعَوْنَ وَ الْمُعِينُ عَلَيْهِمْ كَالْمُعِينَ لِفِرْعَوْنَ عَلَى مُوسَى. (6)

قوله تعالى: وَ اللَّيل إذا يغشاها (2)

1- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبِي مُحَمَّدِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَل ... وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها قَالَ ذَاكَ أَئِمَّةُ الْجَوْرِ الَّذِينَ اسْتَبَدُّوا بالأَمْر دُونَ آل الرَّسُول صلی الله علیه وآله وَ جَلَسُوا مَجْلِساً كَانَ أَنْ الرَّسُول علیهم السلام أَوْلَى بِهِ مِنْهُمْ فَغَشُوا دِينَ اللَّهِ بِالظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ فَحَكَى اللَّهُ فِعْلَهُمْ فَقَالَ وَ اللَّيْلِ إِذَا يَغْشَاها قَالَ يَغْشَى ظُلْمَةُ اللَّيْلِ ضَوْءَ النَّهَارِ . (7)

2- الباقر علیه السلام - وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها بَنُو أُمَيَّةَ. (8)

ص: 136

5- امام کاظم علیه السلام - علی بن احمد بن محمد گوید: من و صفوان خدمت امام کاظم علیه السلام بودیم صحبت از امام و مقامش شد. فرمود: «مقام امام در زمین مانند ماه در آسمان است، او در محل خود از تمام چیزها مطلع است».

6- امام رضا علیه السلام - امام مانند ماه است که در هر مکان دور می زند.

و به روز هنگامی که خورشید را آشکار سازد. (3)

1- امام صادق علیه السلام - ابو محمد گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: مراد از وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها چیست؟ فرمود: «مقصود از آن امام برحق از نژاد فاطمه علیهم السلام است که از دین رسول خدا صلی الله علیه وآله پرسش شود و آن را برای کسی که پرسیده است روشن کند و خدا از گفتار او حکایت کرده است و فرموده است: وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها».

2- امام صادق علیه السلام - وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها ؛ منظور قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف است.

3- امام حسین علیه السلام - حارث اعور به امام حسین علیه السلام عرضه کرد: «فدایت شوم! ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله! درباره ی آیه: وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها بفرمایید». فرمود: «وای بر تو ای حارث! منظور از خورشید محمد صلی الله علیه وآله است و منظور از ماه امیرالمؤمنین علیه السلام است که به دنبال پیامبر صلی الله علیه وآله می آید و منظور از روز، قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف است که زمین را از عدل و داد پر می کند».

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - وَ النَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا یعنی امامان از ما اهل بیت علیهم السلام که در آخرالزمان وارث زمین می شوند و آن را از عدل و داد پر می کنند. یاور آن ها یاور موسی علیه السلام علیه فرعون است و یاری رسان بر ضد اهل بیت علیهم السلام یاور فرعون علیه موسی علیه السلام است.

و به شب آن هنگام که آن را بپوشاند. (4)

1- امام صادق علیه السلام - ابو محمد گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: وَاللَّيْلِ إِذَا يَغْشَاهَا پرسیدم؟ فرمود: «آنان، پیشوایان جور هستند، کسانی که بدون توجه به خاندان رسول خدا صلی الله علیه وآله در امر (خلافت) خودسری کردند و در جایگاهی نشستند که خاندان رسول خدا صلی الله علیه وآله به آن سزاوارتر از آنان بودند و این گونه دین خدا را با جور و ستم پوشاندند. پس خداوند از کار آنان حکایت کرد و فرمود: وَاللَّيْلِ إِذَا يَغْشَاهَا».

2- امام باقر علیه السلام - وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها؛ بنی امیه هستند.

ص: 137

3- الحسين علیه السلام - قَالَ الْحَارِثُ الْأَعْوَرُ لِلْحُسَيْنِ بْن عَلَى علیهما السلام يَا ابْنَ رَسُول الله صلی الله علیه وآله جُعِلْتُ فِدَاكَ أَخْبِرْنِي عَنْ قَول الله في كتابه المبين والليل إذا يغشاها (قال) بنو أمية. (1)

قوله تعالى: وَ السَّماءِ وَ ما بَناها (5)

1 - الصادق علیه السلام - عَن الْفَضْلِ أَبِي الْعَبَّاس عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَال ... وَ السَّماءِ وَما بَناها قَالَ هُوَ مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله هُوَ السَّمَاءُ الَّذِي يَسْمُو إِلَيْهِ الْخَلْقُ فِى الْعِلْمِ. (2)

قوله تعالى: وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها علیه السلام

1 - الصادق علیه السلام - عَن الْفَضْلِ أَبِي الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ علیه السلام أَنَّهُ قَال ... وَ الْأَرْضِ وَمَا طَحاها قَالَ الْأَرْضِ الشَّيعَة. (3)

قوله تعالى: وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها (7)

1 - الصادق علیه السلام - عَنِ الْفَضْلِ أَبِي الْعَبَّاس عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَال ... وَنَفْسٍ وَما سَوَّاها قَالَ هُوَ الْمُؤْمِنُ الْمَسْتُورُ وَ هُوَ عَلَى الْحَقِ. (4)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ قَوْلُهُ وَنَفْسٍ وَ ما سَوَّاها قَالَ: خَلَقَهَا وَصَوَّرَهَا. (5)

3- الرسول صلى الله عليه وآله وسلم - عَن ابْنِ عَبَّاس قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِذَا تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا فَأَهْمَها فُجُورَها وَ تَقُواها وَقَفَ ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَ آتِ نَفْسِي تَقْوَاهَا وَأَنْتَ وَلِيُّهَا وَ مَوْلَاهَا وَأَنتَ خَيْرُ مَنْ زَكَّاهَا. (6)

قوله تعالى : فَأَهْمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْواها (8)

1- الصادق علیه السلام - عَنِ الْفَضْلِ أَبِي الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل فَأَهْمَهَا فُجُورَها وَ تقواها قَالَ بَيْنَ لَهَا مَا تَأْتِي وَمَا تَترك. (7)

2 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْل الله ... وَنَفْسٍ وَما سَوَّاها قَالَ خَلَقَهَا وَصَوَّرَهَا وَ قَوْلُهُ فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقُواها أَوْ عَرَفَهَا وَ أَلْهَمَهَا ثُمَّ خَيْرَهَا فَاخْتَارَت. (8)

ص: 138

3- امام حسین علیه السلام - حارث اعور به امام حسین علیه السلام عرض کرد: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله، فدایت شوم! درباره ی آیه: ... وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها بفرماييد». امام علیه السلام فرمود: «منظور از شب بنی امیه است».

و سوگند به آسمان و کسی که آن را بنا کرده (5)

1- امام صادق علیه السلام - وَ السَّماءِ وَ ما بَناها؛ آسمان، محمد صلی الله علیه وآله است که مردم از نظر علم به جانب او می روند.

و به زمین و کسی که آن را گسترانیده. (6)

1- امام صادق علیه السلام - ... وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها؛ منظور از ارض، شیعه است.

و سوگند به روح آدمی و آن کس که آن را [آفریده و] موزون ساخته. (7)

1- امام صادق علیه السلام - وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها؛ .... مؤمنی است که از جور مخالفین پنهان است اما عقیده اش درست است.

2 علی بن ابراهيم رحمه الله - وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا یعنی او را بیافرید و صورت بخشید.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن عباس رحمه الله گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله هنگامی که این آیه را می خواند: وَ نَفس و ما سَوَّاها فَأَهَمَها فُجُورَها وَ تَقواها مکثی کرد و گفت: «خداوندا! به دلم تقوایش را عنایت کن و آن را پاک بدار که تو بهترین پاک دارنده ی دل هایی، تو ولی و مولای آنی».

سپس فجور و تقوایش (شر و خیرش) را به او الهام کرده است. (8)

1- امام صادق علیه السلام - فَأَهْمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا برایش آشکار کرد که چه کاری می کند و چه کاری را وا می گذارد.

2- امام صادق علیه السلام - وَنَفْسٍ وَ ما سَوَّاها؛ یعنی آن را آفرید و صورت بخشید. آیه: فَأَهْمَهَا فُجُورَها وَ تَقواها یعنی به او کار زشت و زیبایش را شناساند بعد او را مخیر گردانید تا هر راهی را خواست اختیار کند.

ص: 139

3- الصادق علیه السلام - عَن الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاس عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَال ... فَأَهْمَهَا فُجُورَهَا وَتَقُواها قَالَ مَعْرِفَةُ الْحَقِّ مِنَ الْبَاطِل. (1)

4- ابن عباس رحمه الله - فَأَهْمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا أَوْ عَرَفَهَا طَريقَ الْفُجُورِ وَالتَّقْوَى. (2)

قوله تعالى : قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها (9)

1 - الصادق علیه السلام - عَنِ الْفَضْلِ أَبِي الْعَبَّاس عَنْ أَبِي عَبْدِ الله علیه السلام أَنَّهُ قَالَ ... قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها قَالَ قَدْ أَفْلَحَتْ نَفْسٌ زَكَاهَا اللَّهُ. (3)

2- على بن ابراهيم رحمه الله - قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها يَعْنِي نَفْسَهُ طَهَّرَهَا. (4)

3 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام زَكَاهُ رَبُّه. (5)

4 - الصادق علیه السلام - تفسير القمي: قَوْلُهُ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ على بن أَبِي طَالِب علیه السلام زَكَّاهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله. (6)

5 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ ... قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها يَعْنِي نَفْسَهُ طَهَّرَهَا. (7)

قوله تعالى: وَ قَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاها (10)

1 - الصادق علیه السلام - عَن الْفَضل أبى الْعَبَّاس عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَال ... وَ قَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاها الله. (8)

2- الصادق علیه السلام - عن أبي بصير عَن أبي عبد اللهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَول الله .. وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا أَي أَغْوَاهَا. (9)

قوله تعالى: كَذَّبَتْ ثَمُودُ بطَعُواها (11)

1 - الباقر علیه السلام - فِي رِوَايَة أبي الْجَارُود عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغَواها يَقُولُ الطُّغْيَانُ حَمْلُهَا عَلَى التَّكْذِيب. (10)

ص: 140

3- امام صادق علیه السلام - فَأَهْمَها فُجُورَها وَ تَقواها؛ ... آشنا به حقیقت هست و از باطل تمیز می دهد.

4- ابن عباس رحمه الله - فَأَهْمَهَا فُجُورَها وَ تَقواها یعنی خداوند راه سرپیچی از حق و [ راه ] پرهیزکاری را به نفس شناساند.

که هرکس نفس خود را پاک و تزکیه کرده، رستگار شده (9)

1 - امام صادق علیه السلام - قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا؛ نفسی که خداوند آن را پاک گردانیده، به راستی رستگار شده است.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا یعنی نفسش را پاکیزه گرداند.

3- امام صادق علیه السلام - قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا، منظور امیرمؤمنان علی علیه السلام است که پروردگارش وی را پاک گردانید.

4- امام صادق علیه السلام - قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها؛ منظور امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب علیه السلام است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله او را تزکیه نمود.

5- امام صادق علیه السلام - ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام معنی این آیه: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها را پرسیدم. امام علیه السلام فرمود: یعنی رستگار است کسی که نفس خویش را پاک کند».

و آنکه نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخته، نومید و محروم گشته است (10)

1- امام صادق علیه السلام - ... منظور از وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا، خداوند است.

2- امام صادق علیه السلام - ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا پرسیدم. امام علیه السلام فرمود: «یعنی آن را فریفت».

قوم «ثمود» بر اثر طغیانشان، [پیامبر خود را] تکذیب کردند. (11)

1 - امام باقر علیه السلام - كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا، طغیان این است که نسبت دروغ گویی به او دادند.

ص: 141

2 - الصادق علیه السلام - ثَمُودُ رَهْطُ مِنَ الشَّيعَة فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَ يَقُولُ وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى الْهُدى فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُونِ فَهُوَ السَّيْفَ إِذَا قَامَ الْقَائِمُ عجل الله تعالی فرجه الشریف. (1)

قوله تعالى: إِذِ انْبَعَثَ أَشْقاها (12)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ رحمه اللهُ فِي قَوْلِهِ : كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْواهَا إِذِ انْبَعَثَ أَشْقاها قَالَ: الَّذِي عَقَرَ النَّاقَة. (2)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ عُثْمَانَ بْن صُهَيْب عَنْ أَبِيهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام مَنْ أَشْقَى الْأَوَّلِينَ قَالَ عَاقِرُ النَّاقَةِ قَالَ صَدَقْتَ فَمَنْ أَشْقَى الْآخِرِينَ قَالَ قُلْتُ لَا أَعْلَمُ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الَّذِي يَضْرِبُكَ عَلَى هَذِهِ وَأَشَارَ إِلَى يَافُوخِهِ. (3)

3- أمير المؤمنين علیه السلام - كَانَ عَلَى علیه السلام يَقْرَأَ إِذِ انْبَعَثَ أَشْقاها قَالَ فَوَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَتُخْضَبَنَّ هَذِهِ مِنْ هَذَا وَ أَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى لِحْيَتِهِ وَ رَأْسِهِ. (4)

4- ابن عباس رحمه الله - كَانَ مِنْ وُلْدِ قُدَارَ عَاقِرِ نَاقَةِ صَالِحٍ وَ قِصَّتُهُمَا وَاحِدَةٌ لِأَنَّ قُدَارَ عَشِقَ امْرَأَةَ يُقَالُ لَهَا ررَبَابُ كَمَا عَشِقَ ابْنُ مُلْجَمِ قَطَامًا. (5)

5- أمير المؤمنين علیه السلام - قَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام : هَلْ أَخْبَرَتُكَ أَمُّكَ أَنَّهَا حَمَلَتْ بِكَ وَ هِيَ طَامِتْ؟ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: بَابِعْ فَبَايَعَ ثُمَّ قَالَ: خَلُوا سَبِيلَهُ، وَقَدْ سَمِعَهُ وَ هُوَ يَقُولُ: لَأَضْرِبَنَّ عَلِيًّا علیه السلام بِسَيْفِي هَذَا. (6)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ عَمَّارِ بْنِ يَاسِر قَالَ كُنْتُ أَنَا وَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام فِي غَزْوَةِ الْعَشِيرَةَ نَائِمَيْنِ فِي صَوْرِ مِنَ النَّخْلِ وَ دَفْعَاءَ مِنَ التَّرَابِ فَوَ اللَّهِ مَا أَهَبَّنَا إِلَّا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله يُحَرِّكُنَا بِرِجْلِهِ وَ قَدْ تَتَرَبَّنَا مِنْ تِلْكَ الدَّفْعَاءِ فَقَالَ أَ لَا أَحَدِّثْكُمَا بِأَشْقَى النَّاسِ رَجُلَيْنِ قُلْنَا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَحْمَرُ ثَمُودَ الَّذِي عَقَرَ النَّاقَةَ وَ الَّذِي يَضْرِبُكَ يَا عَلَى اللهِ عَلَى هَذِهِ وَوَضَعَ يَدَهُ عَلَى قَرْنِهِ حَتَّى يُبَلَّ مِنْهَا هَذِهِ وَ أَخَذَ بِلِحْيَتِهِ نَاقَةَ

الله أَى احْذَرُوهَا فَلَا تَعْقِرُوهَا وَسُقْياها فَلَا تَزَاحَمُوا فِيه. (7)

ص: 142

2- امام صادق علیه السلام - ثمود گروهی از شیعه هستند. خداوند متعال می فرماید: اما ثمود را هدایت کردیم، ولی آنها نابینایی را بر هدایت ترجیح دادند به همین جهت صاعقه - أن عذاب خوار کننده - به خاطر اعمالی که انجام می دادند آنها را فروگرفت! (فصلت/17) که منظور شمشیر است وقتی که قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند.

آن گاه که شقی ترین آن ها به پاخاست. (12)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا إِذِ انبَعَثَ أَشْقَاهَا؛ کسی که ماده شتر را پی کرد.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - عثمان بن صهیب از پدرش نقل کرده است: پیامبر خدا صلی الله علیه وآله به امام علی علیه السلام فرمود: «يا على علیه السلام! شقی ترین گذشتگان کیست»؟ گفت: «کسی که ناقه [ی صالح علیه السلام] را پی کرد». فرمود: «راست گفتی! شقی ترین آیندگان کیست»؟ گفت: «نمی دانم»؟ گفت: «او کسی است که تو را برای این کار می زند، او مانند پی کننده ی ناقه ی خدا است».

3- امام علی علیه السلام - روایت شده است: امام علی علیه السلام این آیه: إِذ انبَعَثَ أَشْ-قَاهَا و فرمود: «و به خدایی که جانم به دست اوست، این [محاسن] از [خون] این [فرق] خضاب خواهد شد. و به سر و ریشش اشاره کرد.

4۔ ابن عباس رحمه الله - عبدالرحمن بن ملجم - که لعنت خدا بر او باد - از فرزندان قدار، پی کننده ی ماده شتر حضرت صالح علیه السلام بود و قصه ی این هر دو یکی است، چراکه قدار عاشق زنی به نام رباب شد، همان طور که ابن ملجم عاشق قطام شد.

5- امام علی علیه السلام - امیرمؤمنان علی علیه السلام به او (ابن ملجم) فرمود: «آیا مادرت به تو خبر داده که وقتی تو را باردار شد در حیض بود»؟ عرض کرد: «بله»! حضرت فرمود: «بیعت کن». او بیعت کرد، سپس حضرت علیه السلام فرمود: «بگذارید برود». حال آنکه حضرت از او شنید که می گفت: «بی شک علی را با این شمشیرم خواهم زد».

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - از عمار بن یاسر چنین نقل شده که گفت: «من و علی بن ابی طالب علیه السلام در جنگ عشیره (نام جنگی است که در سال دوم هجری میان مسلمانان و بنی مدلج و هم پیمانان آن ها به وقوع پیوست) در میان نخلستانی بر روی خاک نرمی خواب بودیم، سوگند به خدا! کسی جز رسول خدا صلی الله علیه وآله ما را از خواب بیدار نکرد در حالی که با پای خویش ما را که از (خوابیدن بر روی) آن خاک نرم، خاکی شده بودیم تکان می داد، آنگاه پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «آیا با شما از دو مردی که نگون بخت ترین مردم هستند سخن بگویم»؟ عرض کردیم: «آری، ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! حضرت صلی الله علیه وآله فرمود: «[یکی] آن مرد سرخگونِ قوم ثمود که ماده شتر را پی کرد [و آن را به هلاکت رساند] و [دیگری] آن کس که [با شمشیر] بر فرق سر تو، ای علی علیه السلام خواهد زد تا اینکه محاسنت به خون سرت آغشته گردد».

ص: 143

قوله تعالى : فَقالَ لَهُمْ رَسُولُ الله ناقَةَ الله وَ سُقياها (13)

1 - الصادق علیه السلام - عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاس عَنْ أَبِي عَبْدِ الله علیه السلام أَنَّهُ قَال ... قَوْلُهُ تَعَالَى فَقَالَ هُمْ رَسُولُ اللَّهَ هُوَ النَّبى ناقَةَ صلی الله علیه وآله وَسُقْياها قَالَ النَّاقَةُ الْإِمَامُ الَّذِى فَهَمَهُمْ عَنِ اللَّهِ وَسُقْياها أَي عِنْدَهُ مُسْتَقَى الْعِلْمِ. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام - يَا مَعْشَرَ النَّاسِ إِنَّمَا يَجْمَعُ النَّاسَ الرِّضَا وَالسَّخَطُ أَلَا وَإِنَّمَا عَقَرَ نَاقَةَ ثَمُودَ رَجُلُ وَاحِدٌ فَأَصَابَهُمُ الْعَذَابُ بِرِضَاهُمْ بِعُقْرِهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَنَادَوْا صَاحِبَهُمْ فَتَعَاطَى فَعَقَرَ فَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّ اللَّهِ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ نَاقَةَ اللهِ وَ سُقياهَا فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها يَا مَعْشَرَ النَّاسِ أَلَا فَمَنْ سُئِلَ عَنْ قَاتِلِي فَزَعَمَ أَنَّهُ مُؤْمِنُ فَقَدْ قَتَلَنِي. يَا مَعْشَرَ النَّاسِ مَنْ سَلَكَ الطَّريقَ وَرَدَ الْمَاءَ . (2)

قوله تعالى: فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها (14)

1 - الصادق علیه السلام - عَنِ الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاس عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَال ... فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها قَالَ فِي الرَّجْعَةِ وَ لا يَخافُ عُقباها قَالَ لَا يَخَافُ مِنْ مِثْلِهَا إِذَا رَجَعَ. (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام - عَن ابْن نُبَاتَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى مِنْبَرِ الْكُوفَة يَقُولُ أَيُّهَا النَّاسُ أَنَا أَنْفُ الْهُدَى وَ عَيْنَاهُ أَيُّهَا النَّاسُ لَا تَسْتَوْحِشُوا فِى طَريقِ الْهُدَى لِقِلَّة مَنْ يَسْلُكُهُ إِنَّ النَّاسَ اجْتَمَعُوا عَلَى مَائِدَة قَلِيل شِبَعُهَا كَثِيرٍ جُوعُهَا وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ وَ إِنَّمَا مَجْمَعُ النَّاسِ [يَجْمَعُ النَّاسَ] الرِّضَا وَالْغَضَبُ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا عَقَرَ نَاقَةَ صَالِحٍ وَاحِدٌ فَأَصَابَهُمْ بِعَذَابِهِ بِالرِّضَا وَ آيَةً ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فَنَادَوْا صَاحِبَهُمْ فَتَعاطى فَعَقَرَ فَكَيْفَ كَانَ عَذَابِي وَ نُدْر وَ قَالَ فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها وَ لَا يَخافُ عقْباها أَلَا وَ مَنْ سُئِلَ عَنْ قَاتِلِي فَزَعَمَ أَنَّهُ مُؤْمِنُ فَقَدْ قَتَلَنِي أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ سَلَكَ الطَّرِيقَ وَرَدَ الْمَاءَ وَ مَنْ حَادَّ عَنْهُ وَقَعَ فِي الَّتِيهِ ثُمَّ نَزَلَ. (4)

ص: 144

و پیامبر خدا [صالح] به آنان گفت: «ناقه [و معجزه ی] خداوند را با آبشخورش واگذارید [و مزاحم آن نشوید]» (13)

1 - امام صادق علیه السلام - فضل بن عباس از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ الله ؛ منظور پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است. ناقةَ الله و سُقياها؛ مراد از ناقة الله امام است که فهم و علم او از خدا است. و سُقياها یعنی در نزد امام چشمه ی گوارای علم است.

2- امام علی علیه السلام - ای مردم! خشنودی [به معصیت و نافرمانی] و خشم [از طاعت و بندگی خدا]، مردم را گرد می آورد [و برای عذاب آماده می سازد]، چنانکه ماده شتر قوم ثمود را یک نفر پی کرد [و به هلاکت رساند] اما عذاب آن، تمام قوم ثمود را گرفتار کرد چون همگان به پی کردنش راضی بودند، خداوند متعال فرموده است: [ولی سرانجام] یکی از یاران خود را [برای از بین بردن ناقه] صدا زدند، او به سراغ این کار آمد و [ناقه را] پی کرد (قمر /29) پیامبر خدا [ حضرت صالح علیه السلام ] از جانب خداوند به آن ها گفت: ناقَةَ الله وَ سُقياها فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها، ای مردم! اگر از کسی پیرامون قاتل من سؤال شود و او قاتل مرا با ایمان پندارد مرا [با این گمان باطل خود] کشته است (یعنی در گناه قاتلم شریک خواهد بود). ای مردم! هر که در راه [درست] گام بردارد سرانجام به آب رسد [و اگر به بیراهه رود، سرگردان خواهد شد].

ولی آن ها او را تکذیب و ناقه را پی کردند [و به هلاکت رساندند]؛ از این رو پروردگارشان آن ها [و سرزمینشان] را به خاطر گناهشان در هم کوبید و با خاک یکسان کرد. (14)

1- امام صادق علیه السلام - فضل بن عباس از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها منظور در رجعت خواهد بود. وَ لا يَخافُ عُقباها نمی ترسد، اگر مانند آن تکرار شود.

2- امام علی علیه السلام - اصبغ بن نباته گوید: از امیرالمؤمنین علیه السلام بر منبر کوفه شنیدم که می فرمود: «ای مردم، من بینی و دو چشم هدایتم [پیشوا هستم]. ای مردم، از کمی رهروان در راه هدایت وحشت نکنید، مردم سر سفره ای جمع شده اند که سیر شدن از آن کم و گرسنگی آن زیاد است. خدا کمک کننده است. محور مردم حبّ و بغض است. ای مردم، یک نفر ناقه ی حضرت صالح علیه السلام را پی کرد، همه به خاطر رضایت داشتن آن ها به آن کار، به عذاب آن گرفتار شدند، به دلیل آیه: آن ها یکی از یاران خود را صدا زدند، او به سراغ این کار آمد و [ناقه را] پی کرد! پس [بنگرید] عذاب و انذارهای من چگونه بود! (قمر/30-29) و فرمود: فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها وَ لا يَخافُ عُقباها آگاه باشید! اگر از کسی از قاتل من سؤال شود، پس او گمان کند که وی مؤمن بوده است، خود آن شخص به تحقیق مرا کشته است. ای مردم، کسی که در راه مستقیم رود به آب می رسد و کسی که از آن منحرف شود سرگردان می شود». سپس آن حضرت علیه السلام از منبر پایین آمد.

ص: 145

3- علی بن ابراهيم رحمه الله - قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ رحمه اللهُ فِي قَوْله ... فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ قَالَ أَخَذَهُمْ بَغْتَةً وَغَفْلَةً باللَّيْل. (1)

قوله تعالى: وَلا يَخافُ عُقباها (15)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ رحمه اللهُ فِي قَوْله ... وَ لا يَخافُ عُقْبَاهَا قَالَ مِنْ بَعْدِ هَوْلَاءِ الَّذِينَ أَهْلَكْنَاهُمْ لَا يَخَافُونَ. (2)

2- ابن عباس رحمه الله - وَلا تَخَافُ عُقْباها أَي لَا يَخَافُ اللَّهُ مِنْ أَحَدٍ تَبعَةَ فِي إِهْلَاكِهِمْ. (3)

ص: 146

3- علی بن ابراهيم رحمه الله - فَدَمَدَمَ عَلَيْهِمْ؛ شبانه، ناگهان و غافلگیرانه مجازاتشان کرد.

و او هرگز از فرجام مجازات ستمگران، باک ندارد. (15)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - وَلَا يَخَافُ عُقْبَاهَا؛ از پیامد کسانی که هلاکشان کردیم، نهراسید.

2- ابن عباس رحمه الله - وَلَا يَخَافُ عُقْبَاهَا؛ یعنی خداوند در مورد عاقبت [و سرانجام] نابود کردن آن ها از هیچ کس پروایی ندارد.

ص: 147

سوره لیل

بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

شأن نزول

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - موسی بن عیسی انصاری گوید: «روزی پس از اینکه نماز عصر را با پیامبر صلی الله علیه وآله به جماعت خواندیم در کنار علی بن ابی طالب علیه السلام نشسته بودم که شخصی نزد علی علیه السلام آمد و گفت: «ای اباالحسن علیه السلام! به خاطر کاری نزد تو آمدم و می خواهم برای انجام آن همراه من نزد کسی بیایی». علی علیه السلام به او فرمود: «بگو (مشکلت چیست)»؟ آن مرد گفت: «من در خانه ی شخصی زندگی می کنم که صاحب خانه در آن درخت خرمایی دارد، وقتی باد می وزد یا پرنده ای بر آن درخت می نشیند، از آن درخت خرما بر زمین می افتد و من و فرزندانم از آنها می خوریم بدون آنکه برای انداختن خرما، چوبی به درخت بزنیم یا سنگی به سمتش پرتاب کنیم، این وضع از وقتی که خرمای درخت، نارس است آغاز می شود و تا وقتی که به رطب تبدیل شود و بخشکد ادامه می یابد، بیا و از وی بخواه که مرا حلال کند». علی علیه السلام فرمود: «مارا نزد او ببر». من نیز برخاسته و همراه هم نزد آن مرد رفتیم، امیرمؤمنان علی علیه السلام به او سلام کرد، او نیز به حضرت علیه السلام خوشامد گفت و از آمدن ایشان شادمان و خرسند شد. آن گاه به حضرت علیه السلام عرض کرد: «ای ابا الحسن علیه السلام! برای چه کاری به این جا آمده اید»؟ علی علیه السلام فرمود: «برای انجام کاری نزد تو آمده ام». عرض کرد: «انشاء الله به مقصودت خواهی رسید، آن چه کاری است»؟ فرمود: «این مرد که در خانه ی تو در فلان محله ساکن است، می گوید» در آن خانه، درخت خرمایی است که هنگام وزش باد و نشستن پرندگان بر آن، از وقتی که خرما نارس است تا وقتی که به رطب و خرمای خشک تبدیل می شود، خرما بر زمین می افتد بدون اینکه این مرد به آن سنگی پرتاب کند یا چوبی به آن ،بزند از تو می خواهم که وی را از این بابت حلال کنی». آن مرد نپذیرفت و علی علیه السلام برای بار دوم خواسته ی خود را تکرار کرد و بر این خواسته اصرار نمود، ولی باز هم آن مرد نپذیرفت، تا اینکه حضرت علیه السلام به وی فرمود: «به خدا سوگند! من از جانب رسول خدا صلی الله علیه وآله برایت ضمانت می کنم که آن حضرت علیه السلام به جای این درخت، باغی در بهشت به تو عنایت کند». ولی این بار نیز نپذیرفت. کم کم به غروب آفتاب نزدیک شدیم که علی علیه السلام به وی فرمود: «آیا آن خانه را در برابر فلان باغم به من می فروشی»؟ آن مرد گفت: «آری و گفت: «خدا و موسی بن عیسی انصاری را بر خود گواه بگیر که آن باغ را در برابر این خانه به من فروختی». على علیه السلام

ص: 149

يَفْعَلُ فَقَالَ نَعَمْ أَشْهِدُ اللَّهَ وَمُوسَى بْنَ عِيسَى عَلَى أَنِّى قَدْ بِعْتُكَ هَذِهِ الدَّارَ بِهَذِهِ الْحَدِيقَةِ فَالْتَفَتَ عَلَى علیه السلام إِلَى الرَّجُلِ فَقَالَ لَهُ قُمْ فَخُذِ الدَّارَ بَارَكَ اللَّهُ لَكَ وَ أَنْتَ فِي حِلَّ مِنْهَا وَ سَمِعُوا أَذَانَ بِلَال فَقَامُوا مُبَادِرِينَ حَتَّى صَلَّوْا مَعَ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله الْمَغْرِبَ وَالْعِشَاءَ الْآخِرَةَ ثُمَّ انْصَرَفُوا إِلَى مَنَازِلِهِمْ فَلَمَّا أَصْبَحُوا صَلَّى النَّبِي صلی الله علیه وآله بهم الْغَدَاةَ وَ عَقَبَ فَهُوَ يُعَقِّبُ حَتَّى هَبَطَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ علیه السلام بِالْوَحْى مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَأَدَارَ وَجْهَهُ إِلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ مَنْ فَعَلَ مِنْكُمْ فِي لَيْلَتِهِ هَذِهِ فِعْلًا فَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ بَيَانَهَا فَمِنْكُمْ أَحَدٌ يُخْبِرُنِي أَوْ أَخْبِرُهُ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام بَلْ أَخْبِرْنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ هَبَطَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَأَقْرَآنِي عَنِ اللَّهِ السَّلَامَ وَ قَالَ لِى إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام فَعَلَ الْبَارِحَةَ فِعْلَةٌ فَقُلْتُ لِحَبِيبي مَا هِيَ فَقَالَ اقْرَأْ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقُلْتُ وَ مَا أَقْرَأَ فَقَالَ اقْرَأْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ اللَّيْلِ إِذَا يَغْشَى وَ النَّهَارِ إِذَا تَجَلَّى وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنثَى إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّى إِلَى آخِرِ السُّورَةِ وَلَسَوْفَ يَرْضى أَنْتَ يَا عَلِيُّ أَ لَسْتَ صَدَّقْتَ بِالْجَنَّةِ وَصَدَّقْتَ بِالدَّارِ عَلَى سَاكِنِهَا وَ بَذَلْتَ الْحَدِيقَةَ قَالَ نَعَمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَهَذِهِ سُورَةٌ نَزَلَتْ فِيكَ وَ هَذَا لَكَ فَوَثَبَ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَبَّلَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ ضَمَّهُ إِلَيْهِ وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ أَخِي وَ أنا أخوك. (1)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ: كَانَ رَجُلُ مؤمن [مُوسِرُ] عَلَى عَهْدِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فِي دَارِ [لَهُ] حَدِيقَةً وَ لَهُ جَارُ لَهُ صِبْيَةُ فَكَانَ يَتَسَاقَطُ الرُّطَبُ مِنَ النَّخْلَةِ فَيَنْشُدُونَ صِبْيَتُهُ يَأْكُلُونَهُ فَيَأْتِي الْمُوسِرُ فَيُخْرِجُ الرُّطَبَ مِنْ جَوْفِ أَفْوَاهِ الصَّبْيَةِ وَ شَكَا الرَّجُلُ ذَلِكَ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَأَقْبَلَ وَحْدَهُ إِلَى الرَّجُلِ فَقَالَ بعْنِي حَدِيقَتَكَ هَذِهِ بحَدِيقَة فِى الْجَنَّةَ فَقَالَ لَهُ الْمُوسِرُ لَا أَبيعُكَ عَاجِلًا بِآجِل فَبَكَى النَّبِي صلی الله علیه وآله و رجع نَحْوَ الْمَسْجِدِ فَلَقِيَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام فَقَالَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا يُبْكِيكَ لَا أَبْكَى اللَّهُ عَيْنَيْكَ فَأَخْبَرَهُ خَبَرَ الرَّجُلِ الضَّعِيفَ وَ الْحَدِيقَة فَأَقْبَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام حَتَّى اسْتَخْرَجَهُ مِنْ مَنْزِلِهِ وَ قَالَ لَهُ بِعْنِي دَارَكَ قَالَ الْمُوسِرُ بِحَائِطِكَ الْحُسْنَى فَصَفَّقَ عَلَى علیه السلام يَدَهُ وَ دَارَ إِلَى الضَّعِيفَ فَقَالَ لَهُ تَحَوَّلْ إِلَى دَارِكَ فَقَدْ مَلَكَهَا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ لَكَ وَ أَقْبَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ نَزَلَ جَبْرَئِيلُ عَلَى النَّبى صلی الله علیه وآله فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدُ اقْراً وَ اللَّيْلِ إِذَا يَغْشَى وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى وَمَا خَلَقَ الذَّكَرَ وَالْأُنْثَى إِلَى آخِرِ

ص: 150

فرمود: «آری! خدا و موسی بن عیسی انصاری را گواه می گیرم که آن باغ با همه ی درختان، نخل ها میوه هایش را در مقابل این خانه به تو فروختم». علی علیه السلام که فکر نمی کرد او چنین کاری انجام دهد (برای اطمینان بیشتر) پرسید: «آیا تو این خانه را با هر آنچه در آن است، در برابر آن باغ به من فروختی»؟ آن مرد گفت: «آری! خدا و موسی بن عیسی را گواه می گیرم که من این خانه را در برابر آن باغ به شما فروختم». آنگاه علی علیه السلام رو به آن مرد (مستأجر) کرد و فرمود: «برخیز و خانه را تحویل بگیر! خداوند آن را برای تو مبارک گرداند و از هم اکنون برای تو حلال است». در این هنگام وقت نماز مغرب فرا رسید و صدای اذان بلال به گوششان رسید، جملگی به سوی نماز شتافتند و نماز مغرب و عشا را همراه پیامبر صلی الله علیه وآله به جا آوردند و هریک به خانه خودش رفت. صبحگاهان در نماز جماعت پیامبر صلی الله علیه وآله شرکت کردند. پس از نماز صبح، آن حضرتعلیه السلام مشغول خواندن تعقیبات شد، در همان حال خواندن تعقیبات، جبرئیل از جانب خدا برای حضرت علیه السلام وحی آورد. [پس از پایان وحی] پیامبر صلی الله علیه وآله رو به اصحاب کرد و فرمود: «چه کسی شب گذشته کاری انجام داده است که خداوند درباره ی آن وحی فرستاد؟ آیا کسی به من خبر می دهد یا من به او خبر دهم»؟ امیرمؤمنان علی علیه السلام عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله ! شما برای ما بازگو کنید»! پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «آری! جبرئیل نازل شد و از جانب خدا به من سلام رساند و گفت: امیرمؤمنان علی علیه السلام دیشب کار مهمی انجام داده است، من از دوستم (جبرئیل) پرسیدم: «چه کاری»؟ جبرئیل گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله بخوان! گفتم: چه بخوانم»؟ گفت: «بخوان: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ اللَّيْلِ إِذَا يَغْشَى وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنثى إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّى... وَلَسَوْفَ يَرْضى». [ پیامبر صلی الله علیه وآله در ادامه فرمود ]: «ای على علیه السلام! تو [در روز قیامت] راضی و خشنود خواهی شد؛ مگر تو بهشت را صدقه ندادی و آن خانه را به کسی که در آن ساکن بود، صدقه ندادی و باغت را نبخشیدی»؟ علی علیه السلام عرض کرد: «آری! ای رسول خدا صلی الله علیه وآله چنین است»! پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «پس این سوره درباره ی تو نازل شده و این پاداش (که در این سوره آمده) برای توست». آنگاه پیامبر صلی الله علیه وآله به سوی علی علیه السلام شتافته میان چشمانش را بوسید و او را در آغوش کشید و به وی فرمود: «تو برادر منی و من برادر تو».

2- امام سجاد علیه السلام - در زمان پیامبر صلی الله علیه وآله شخص ثروتمندی در خانه اش باغی داشت. در همسایگی وی مردی بود که کودکانی داشت. گاهی اوقات از درخت مرد توانگر خرمایی بر زمین می افتاد و آن کودکان با شتاب دویده و آن خرما را در دهان می گذاشتند، مرد ثروتمند می آمد و خرما را از دهانشان بیرون کشید. همسایه ی مرد ثروتمند در این باره به پیامبر صلی الله علیه وآله شکایت کرد. آن حضرت علیه السلام به تنهایی نزد مرد ثروتمند رفت و فرمود: «این باغت را در برابر یک باغ در بهشت به من بفروش». مرد ثروتمند گفت: «من مال نقد را به نسیه ات نمی فروشم»! پیامبر صلی الله علیه وآله از پاسخ وی گریان شد و به سوی مسجد بازگشت . در راه امیرمؤمنان علی علیه السلام با پیامبر صلی الله علیه وآله روبرو گردید. علی علیه السلام عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! چه چیز باعث [اندوه] شما شده است؟ خداوند هرگز دیدگانت را نگریاند»! پیامبر صلی الله علیه وآله ماجرای مرد ناتوان و باغ را برای وی بازگو کرد. علی علیه السلام پس از شنیدن این ماجرا به خانه مرد ثروتمند رفت، او را به بیرون فرا خوانده و به وی فرمود: «خانه ات را به من بفروش». مرد ثروتمند عرض کرد: «در مقابل فلان باغ نیکویت به تو می فروشم». علی علیه السلام [به نشانه ی انجام معامله] با مرد توانگر دست داد. آن گاه نزد مرد ناتوان رفت و به

ص: 151

السُّورَةِ فَقَامَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم وَ قَبْلَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ ثُمَّ قَالَ بِأَبِي أَنْتَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِيكَ هَذِهِ السُّورَةَ الْكَامِلَةِ. (1)

وی گفت: «به سوی خانه ات برو! خداوندی که پروردگار جهانیان است آن را به ملکیت تو درآورد». آن گاه خود [به سوی مسجد] بازگشت» [ از سوی دیگر] جبرئیل بر پیامبر ) نازل شد و به ایشان عرض کرد: ای محمد صلی الله علیه وآله ! بخوان: وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشَى وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنثى... پس از نزول سوره، پیامبر صلی الله علیه وآله از جا برخاست و میان چشمان علی علیه السلام را بوسید و فرمود: «پدرم به فدایت! خداوند این سوره را به طور کامل درباره ی تو نازل فرمود».

ثواب قرائت

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بخواند، خداوند متعال چنان به او عطا می کند که راضی شود و سختی را از او بر می گیرد و راه آسانی برایش فراهم می آورد.

2- امام صادق علیه السلام - هر که این سوره را پانزده مرتبه بخواند، آنچه را خوش نمی دارد، نمی بیند و به نیکی می خوابد و خداوند متعال او را در امان می دارد و هر که آن را در گوش از هوش رفته یا غش کرده ای بخواند، وی در دم به هوش می آید.

3- امام صادق علیه السلام - هر که سوره ی شمس، لیل، ضحی و انشراح را در روز یا شب بسیار تلاوت کند، چیزی پیرامون او نباشد جز آنکه در روز رستاخیز بر او گواهی دهد حتی مو، پوست، گوشت، خون، رگ ها ، اعصاب، استخوان ها و همه ی اعضا و جوارح او که زمین بر روی خود می گیرد بر او گواهی دهند و پروردگار متعال می فرماید: «گواهی شما بر بنده ام را پذیرفتم و آن را روا دانستم. او را به بهشتم ببرید تا هر کجا را که دوست دارد برگزیند و آنجا را بدون منتی از من و تنها به سبب رحمت و لطف من به او ارزانی ،نمایید گوارای گوارای بنده ام باشد».

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بخواند، خداوند متعال چنان به او عطا می کند که راضی شود و سختی را از او برمی گیرد و راه آسانی برایش فراهم می آورد و او را از فضل خود بی نیاز می کند. هر که این سوره را پیش از آنکه بخوابد، پانزده مرتبه بخواند در خوابش تنها آنچه را از نیکی ها دوست می دارد، می بیند و هیچ بدی در خواب خود نمی بیند و هر که آن را در نماز عشاء بخواند، گویی یک چهارم از قرآن را در نماز خود خوانده است و نمازش پذیرفته می شود.

سوگند به شب در آن هنگام که [جهان را] بپوشاند! (1)

1- امام باقر علیه السلام - محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی این کلام خداوند عزوجل: وَاللَّيْلِ إِذَا يَغْشَي و النَّجْمِ إِذَا هَوَى و دیگر آیات همانند آن پرسیدم. ایشان فرمود: «خداوند عزّوجلّ می تواند به هریک از آفریدگانش که می خواهد سوگند یاد کند، حال آنکه آفریدگانش نمی توانند جز به او سوگند یاد کنند».

ص: 153

ولایت

1- امام صادق علیه السلام - جابر گوید: حضرت صادق علیه السلام درباره آیه ی: وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشى؛ فرمود: دولت ابلیس تا روز قیامت است که آن روز قیام قائم است.

2- على بن ابراهيم رحمه الله - وَاللَّيْلِ إِذَا يَغْشَی؛ هنگامی که روز را فرو پوشد، این قسم است.

و سوگند به روز هنگامی که جلوه گرشود. (2)

1- امام باقر علیه السلام - محمد بن مسلم گوید: وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى؛ منظور از نهار، قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف از ما اهل بیت علیهم السلام است. وقتی قیام کند، بر دولت های باطل پیروز می شود. قرآن برای مردم مثال می زند و خطاب به پیامبر صلی الله علیه وآله و ما است. و معنی آن را جز ما نمی دانند.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَالنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّي؛ چون پرتو افکند و برآید.

و سوگند به آن کس که جنس مذکر و مونث را آفرید. (3)

1- امام رضا علیه السلام - احمد بن محمد بن ابی نصر گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که در تفسیر آیه: و اللَّيْلِ إِذا يَغْشی، می فرمود: «یکی از انصار در باغی یک درخت خرما داشت و به جهت این درخت مردم را آزار و اذیت می کرد، از آن مرد نزد حضرت رسول صلی الله علیه وآله شکایت کردند. پیغمبر صلی الله علیه وآله دستور داد آن مرد را احضار کنند، پس از اینکه صاحب درخت در خدمت آن جناب حاضر شد. فرمود: «درخت خود را به من ببخش، من یک درخت در بهشت به تو خواهم داد». آن مرد از دادن درخت خود امتناع کرد، این قضیه به گوش مردی از انصار رسید و آن مرد نامش ابوالدحداح بود رفت پیش آن صاحب درخت گفت: «درخت خود را در برابر باغی که دارم به من بفروش». وی هم درخت خود را به ابوالدحداح فروخت، ابوالدحداح نزد حضرت رسول صلی الله علیه وآله رفت و عرض کرد: «من درخت را خریدم و اینک در اختیار شما هست» حضرت رسول صلى الله عليه وآله وسلم فرمود: «خداوند در برابر آن یک درخت، درختی به شما در بهشت خواهد داد». در این هنگام این آیه نازل شد: وَمَا خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنثَى إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّى فَأَمَّا مَنْ أَعْطى.

2- على بن ابراهيم رحمه الله - وَمَا خَلَقَ الذَّكَرَ وَالْأُنثَى؛ تنها به این معنا است: «سوگند به کسی که نر و ماده را آفرید، این قسم بود و جواب قسم این است».

که سعی و تلاش شما گوناگون است. (4)

ص: 155

1 - الباقر علیه السلام - إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّى لَمُخْتَلِف. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله - إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّى قَالَ مِنْكُمْ مَنْ يَسْعَى فِي الْخَيْرِ وَ مِنْكُمْ مَنْ يَسْعَى فِي الشَّرِ. (2)

قوله تعالى: فَأَمَّا مَنْ أَعْطى وَاتَّقى (5)

1 - امام باقر علیه السلام - إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتّی یعنی تلاشهای شما صورتهای مختلف دارد.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتّي؛ در میانتان کسی در راه نیکی می کوشد و کسی در راه بدى.

اما آن کس که [در راه خدا] انفاق کند و پرهیزگاری پیش گیرد. (5)

سبب نزول

1- امام باقر علیه السلام - رسول خدا صلی الله علیه وآله از کنار مردی گذر می کرد که در باغش مشغول کاشتن درختی بود، حضرت صلی الله علیه وآله ایستاد و به او فرمود: «آیا درختی به تو معرفی کنم که ریشه اش استوارتر باشد و زودتر برسد و میوه های پاک تر و بادوام تر بدهد»؟ عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! مرا راهنمایی کن»! فرمود: «هرگاه وارد صبح و شام شدی بگو: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اكبر، که اگر این را بگویی برای تو در برابر هریک تسبیح، از هر میوه ای ده درخت در بهشت خواهد بود و این کلام یکی از مصادیق باقیات صالحات است». آن مرد گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله ! من تو را شاهد می گیرم و این باغم را تحویل تو می دهم تا برای مسلمین صدقه باشد آنانی که اهل صدقه اند». در اینجا خداوند تبارک و تعالی آیاتی از قرآن را نازل فرمود: فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَ اتَّقَى وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى* فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرى.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله - درباره ی مردی از انصار نازل شد که نخلی در خانه ی مرد دیگری داشت و بدون اجازه وارد خانه ی او می شد. صاحب خانه شکایت او را نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله برد. رسول خدا صلی الله علیه وآله به صاحب نخل فرمود: «این نخلت را در ازای نخلی در بهشت به من بفروش». او عرض کرد: «نمی فروشم». حضرت صلی الله علیه وآله فرمود: «در ازای باغی در بهشت می فروشی»؟ عرض کرد: «نمی فروشم و رفت». ابودحداح نزد او رفت و نخل را از او خرید و نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! این نخل را بگیر و در ازای آن، همان باغی را به من بده که در بهشت به او پیشنهاد کردی، اما او نپذیرفت». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: چندین باغ در بهشت از برای تو است». آن گاه خداوند در این باره نازل فرمود: فَأَمَّا مَن أَعْطَى وَاتَّقَي، وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَي يعنى ابودحداح.

3- امام سجاد علیه السلام - تفسیر فرات بن ابراهیم: به ترتیب از علی بن حسین علیه السلام روایت شده است که فرمود: در زمان پیامبر صلی الله علیه وآله مرد مؤمنی در خانه باغی بود و همسایه ای داشت که کودکانی داشت. خرما از نخل می افتاد و کودکان آن را جستجو می کردند و می خوردند. ثروتمند می آمد و خرما را

ص: 157

الصِّبْيَة وَشَكَا الرَّجُلُ ذَلِكَ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَأَقْبَلَ وَحْدَهُ إِلَى الرَّجُل فَقَالَ بِعْنِي حَدِيقَتَكَ هَذِهِ بِحَدِيقَة فِي الْجَنَّةَ فَقَالَ لَهُ الْمُوسِرُ لَا أَبِيعَكَ عَاجِلا بأجل فَبَكَى النَّبِيُّ الله وَ رَجَعَ نَحْوَ الْمَسْجِدِ فَلَقِيَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنَ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا يُبْكِيكَ لَا أَبْكَى اللهُ عَيْنَيْكَ فَأَخْبَرَهُ خَبَرَ الرَّجُل الضَّعِيفَ وَ الْحَدِيقَة فَأَقْبَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام حَتَّى اسْتَخْرَجَهُ مِنْ مَنْزِلِهِ وَ قَالَ لَهُ بِعْنِي دَارَكَ قَالَ الْمُوسِرُ بحَائِطِكَ الْحُسْنَى فَصَفَقَ عَلَى علیه السلام يَدَهُ وَ دَارَ إِلَى الضَّعِيفَ فَقَالَ لَهُ تَحَوَّلْ إِلَى دَارَكَ فَقَدْ مَلَكَهَا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ لَكَ وَ أَقْبَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدُ اقْرَأَ وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشَى وَ النَّهَارِ إِذا تَجَلَّى وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأَنْثى إِلَى آخِرِ السُّورَةِ فَقَامَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله وَقَبَّلَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ ثُمَّ قَالَ بِأَبِي أَنْتَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِيكَ هَذِهِ السُّورَةَ الْكَامِلَة. (1)

باب 1 : فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَ اتَّقَى

1-1- الباقر علیه السلام - عَن أبي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَ اتَّقَى وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى بأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يُعْطِي بالْوَاحِدَة عَشَرَةٌ إِلَى مِائَةَ أَلْفِ فَمَا زَاد. (2)

1 - 2 - الصادق علیه السلام - مَنْ أَعْطى الْخُمُسَ وَ اتَّقَى وَلَايَةَ الطَّوَاغِيت. (3)

1-3- الرضا علیه السلام - فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى يَعْنِي النَّخْلَةَ. (4)

4-1- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى ... وَ قَوْلُهُ فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَ اتَّقَى أَعْطَى نَفْسَهُ الْحَقَّ وَاتَّقَى الْبَاطِلَ . (5)

5-1- أمير المومنين علیه السلام - وَ نَجَا مَنِ اتَّقَى وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى. (6)

از داخل دهان کودکان بیرون می آورد. مرد این را به پیامبر صلی الله علیه وآله شکایت کرد. تنهایی نزد مرد رفت، فرمود: «باغت را به باغی در بهشت به من بفروش». ثروتمند به او گفت: «نقد را به تو به نسیه نمی فروشم». پیامبر صلی الله علیه وآله گریست و به سوی مسجد بازگشت. امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام او را دید و به او گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! چه چیز شما را به گریه انداخته؛ خدا چشمانت را نگریاند»؟ موضوع مرد ضعیف و باغ را به او خبر داد، امیرالمؤمنین علیه السلام روی آرود تا او را از منزلش کشید و به او گفت: «خانه ات را به من بفروش». ثروتمند گفت: «در عوض باغ هموار و آبگیرت»، پس بر دستش زد و دور ضعیف گشت و به او گفت: «به خانه ات برگرد پروردگار جهانیان آن را ملک تو قرار داده است». و امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شد. به او گفت: «ای محمد! بخوان: وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشَى * وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى * وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَالْأُنثى... سپس پیامبر صلی الله علیه وآله برخاست و میان دو چشمش بوسه زد سپس فرمود: «پدرم به فدایت! خداوند همه ی این سوره را در مورد تو نازل کرده است».

بخش 1 : اما آن کس که [در راه خدا] انفاق کند و پرهیزگاری پیش گیرد.

1-1- امام باقر علیه السلام - فَأَمَّا مَن أَعْطَى وَاتَّقَي وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَي يعنى خداوند متعال در ازای یکی، ده تا صدهزار و حتی از این بیشتر عطا می کند.

2-1- امام صادق علیه السلام - مَنْ أَعطى يعنى خمس. وَ اتَّقی؛ از حکومت و دوستی با طاغوتیان بپرهیزد.

3-1- امام رضا علیه السلام - مَنْ أَعْطى یعنی درخت خرما را بخشید.

4-1- امام صادق علیه السلام - فَأَمَّا مَن أَعْطَى وَاتَّقَي یعنی جان خویش را به حق بخشید و از باطل پروا کرد.

5-1- امام علی علیه السلام - رستگار شد آن کس که در راه خدا انفاق کند و پرهیزگاری پیش گیرد.

ولایت

1 - امام باقر علیه السلام - فَأَمَّا مَنْ أَعْطى وَ اتَّقَى وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى؛ منظور حضرت علی علیه السلام است که غذای خود را صدقه داد و روزه گرفت تا نذر خود را ادا نمود و انگشتر خود را در حال رکوع صدقه داد و همچنین مقداد را بر خویش مقدّم داشت و تنها دیناری را که برای خرید طعام قرض کرده بود به او هدیه نمود.

و جزای نیک [الهی] را تصدیق کند. (6)

ص: 159

سبب نزول

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - صَدَّقَ بِالْحُسْنَي يعنى ابودحداح.

بخش 1 : و جزای نیک [الهی] را تصدیق کند.

1-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - صَدَّقَ بالحسنی یعنی ثواب و پاداشت.

2-1- امام باقر علیه السلام - فَأَمَّا مَن أَعْطَى وَاتَّقَي وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَي يعنی خداوند متعال در ازای یکی، ده تا صدهزار و حتی از این بیشتر عطا می کند.

3-1- امام رضا علیه السلام - وَصَدَّقَ بِالحسنى؛ وعده ی حضرت رسول صلى الله عليه وآله وسلم را تصدیق کرده است.

4-1- امام علی علیه السلام - همانا زیانکار شد هر کس دروغ بست و رستگار شد آن کس که [در راه خدا] انفاق کند و پرهیزگاری پیش گیرد.

ولایت

1 - امام صادق علیه السلام - فَأَمَّا مَن أَعطي [منظور] خُمس است. وَاتَّقَي؛ [یعنی] از ولایت طاغوتیان. وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنَي؛ ولایت حضرت علی علیه السلام را.

2- امام صادق علیه السلام - فَأَمَّا مَن أَعْطَى وَاتَّقَي وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَي؛ منظور ولایت است.

ما او را در مسیر آسانی قرار می دهیم. (7)

1- امام باقر علیه السلام - فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَي؛ هیچ امر نیکی را نمیخواهد جز آنکه خداوند آن را پیش پایش می گذارد.

2- امام صادق علیه السلام - فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَي یعنی بهشت.

ولایت

1- امام باقر علیه السلام - علی علیه السلام را امام مردم برای هدایت به سوی خیر و رهبر آنها قرار داده و او را پدر ائمه ی طاهرین علیهم السلام قرار داده تا به مدد الهی مردم را به سوی آسودگی و راحتی - یعنی سعادت - راهنمایی کنند.

ص: 161

قوله تعالى: وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنى (8)

1 - الباقر علیه السلام - عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ... وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنى قَالَ: بَخِلَ بِمَا آتَاهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ. (1)

2 - الصادق علیه السلام - وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنى يَعْنِي بِنَفْسِهِ عَنِ الْحَق وَاسْتَغْنَى بِالْبَاطِل عَن الْحَق . (2)

3 - الصادق علیه السلام - وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ بِالْخُمُسِ وَاسْتَغْنى برأيهِ عَنْ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ. (3)

قوله تعالى: وَكَذَّبَ بالحسنى (1)

1 - الباقر علیه السلام - عن أبي جعفر علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ... وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنَى بِأَنَّ اللَّهَ يُعْطِي بِالْوَاحِدَةِ عَشَرَةً إِلَى مِائَة أَلْفِ فَمَا زَادَ. (4)

2- الصادق علیه السلام - وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنَىٰ أَي بِالْوَلَايَة. (5)

قوله تعالى: فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرى (10)

1 - الباقر علیه السلام - عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفِ عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَل ... فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرِى قَالَ: لَا يُرِيدُ شَيْئاً مِنَ الشَّرِّ إِلَّا يَسَّرَهُ لَهُ. (6)

2 - الصادق علیه السلام - فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرِى يَعْنِي النَّار. (7)

قوله تعالى: وَ مَا يُغْنِي عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى (11)

1 - الباقر علیه السلام - عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ... وَمَا يُغْنِي عَنْهُ مَالُهُ إِذا تَرَدَّى قَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ مَا هُوَ تَرَدَّى فِي بَثْرَ وَ لَا مِنْ جَبَل وَ لَا مِنْ حَائِطِ وَ لَكِنْ تَرَدَّى فِي نَارِ جَهَنَّمَ. (8)

2- على بن إبراهيم رحمه الله - وَ ما يُغْنِي عَنْهُ مَالُهُ إِذا تَرَدَّى يَعْنِي إِذَا مَات. (9)

ص: 162

اما کسی که بخل ورزد و [ از این راه] بی نیازی طلبد. (8)

1 - امام باقر علیه السلام - وَأَمَّا مَن بَخِلَ وَاسْتَغْنَي؛ از آنچه که خداوند عزوجل به او داده، بخل ورزید.

2- امام صادق علیه السلام - وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنی و هر که درباره ی خود از حق مضایقه کند و به باطل گراید.

ولایت

1- امام صادق علیه السلام - و أَمَّا مَنْ بَخِلَ يعنى بخل در خمس بورزد و اسْتَغْنی یعنی خودرای باشد و به اولیاء خدا مراجعه نکند.

و پاداش نیک را انکار کند. (9)

1 - امام باقر علیه السلام - وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَي؛ که خداوند متعال در ازای یکی، ده تا صدهزار و حتی از این بیشتر عطا می کند.

2- امام صادق علیه السلام - وَكَذَّبَ بِالْحُسْنَي؛ منظور ولایت است.

او را در مسیر دشواری قرار می دهیم. (10)

1- امام باقر علیه السلام - فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَي؛ هیچ امر بدی را نمی خواهد جز آنکه خداوند آن را پیش پایش می گذارد.

2- امام صادق علیه السلام - فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَي يعني دوزخ.

و در آن هنگام که [در جهنم] سقوط می کند اموالش به حال او سودی نخواهد داشت. (11)

1- امام باقر علیه السلام - وَمَا يُغْنِي عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّي؛ به خدا سوگند که او در چاه و یا از کوه و یا از دیوار سقوط نمی کند، بلکه در آتش دوزخ سقوط می کند.

2- على بن ابراهيم رحمه الله - وَمَا يُغْنِي عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّي یعنی چون درگذشت.

ص: 163

قوله تعالى: إِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدى (12)

باب 1 : إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَى

1-1 - الرضا علیه السلام - عَنِ الْبَرَنْطِيُّ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام يَقُولُ فِي تَفْسِيرٍ ... إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَى فَقُلْتُ لَهُ: قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدى قَالَ اللَّهُ يَهْدِى مَنْ يَشَاءُ وَيُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ فَقُلْتُ لَهُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ إِنَّ قَوْماً مِنْ أَصْحَابِنَا يَزْعُمُونَ أَنَّ الْمَعْرِفَةَ مُكْتَسَبَةً وَأَنَّهُمْ إِذَا نَظَرُوا مِنْ وَجْهِ النَّظَرِ أَدْرَكُوا فَأَنْكَرَ ذَلِكَ وَ قَالَ فَمَا لِهَوْنَاءِ الْقَوْمِ لَا يَحْتَسِبُونَ الْخَيْرَ لِأَنْفُسِهِمْ لَيْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِنَّا وَ هُوَ يُحِبُّ أَنْ يَكُونَ هُوَ خَيْرًا مِمَّنْ هُوَ مِنْهُ هَؤُلَاءِ بَنِي هَاشِمٍ مَوْضِعُهُمْ مَوْضِعُهُمْ وَ قَرَابَتُهُمْ قَرَابَتُهُمْ وَ هُمْ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْكُمْ أَ فَتَرَوْنَ أَنَّهُمْ لَا يَنْظُرُونَ لِأَنْفُسِهِمْ وَ قَدْ عَرَفْتُمْ وَ لَمْ يَعْرِفُوا قَالَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام لَوِ اسْتَطَاعَ النَّاسِ لَأَحَبُّونَا. (1)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله - إِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدَى قَالَ عَلَيْنَا: أَنْ نُبَيِّنَ لَهُمْ قَوْلُه. (2)

3-1 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ... أمَّا قَوْلُهُ: إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَى يَعْنِي أَنَ عَلِيّا علیه السلام هُوَ الْهُدَى. (3)

به یقین هدایت کردن برما است. (12)

بخش 1 : به یقین هدایت کردن برما است.

1-1- امام رضا علیه السلام - بزنطی گوید: از امام رضا علیه السلام درباره ی کلام خداوند تبارک و تعالى: إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَی پرسیدم. و ایشان فرمود: «خداوند هر که را بخواهد، هدایت می کند و هرکه را بخواهد، گمراه می کند». به ایشان عرض کردم: «خدایت به تو خیر دهد! گروهی از یاران ما می پندارند معرفت اکتسابی است و بر این باورند که هر کس از دیدگاه درست بنگرد، در می یابد». حضرت علیه السلام این سخن را نادرست دانست و فرمود: «اگر چنین است چرا آن گروه، این برتری را برای خود کسب نمی کنند؟ همه ی مردم دوست می دارند برتر از کسی باشند که وی برتر از آنها است. مثلاً بنی هاشم که جایگاهشان چنان است که می دانی و نزدیکی ایشان به رسول خدا صلی الله علیه وآله چنان است که می دانی و برای این امر (خلافت) از شما سزاوارتر هستند، آیا می پنداری ایشان به فکر خود نیستند؟ یا اینکه شما به معرفت رسیده اید و آنان به معرفت نرسیده اند؟ امام باقر علیه السلام فرمود: «اگر مردم می توانستند، ما را دوست می داشتند»».

2-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَي؛ بر ماست که برای آنان روشنگری کنیم.

3-1- امام صادق علیه السلام - إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَي يعنى تنها حضرت علی علیه السلام هدایت است.

ولایت

1- امام صادق علیه السلام - وَكَفَى الله المُؤمِنِينَ القِتَالَ؛ و خداوند [در این میدان]، مؤمنان را به وسیله ی حضرت علی علیه السلام از جنگ بی نیاز ساخت [و پیروزی را نصیبشان کرد]. (احزاب/25)

و آخرت و دنیا [نیز] تنها از آن ما است. (13)

1- امام صادق علیه السلام - آخرت و دنیا از آن حضرت علی علیه السلام است.

و من شما را از آتشی که زبانه می کشد بیم می دهم. (14)

بخش 1 : و من شما را از آتشی که زبانه می کشد بیم می دهم.

1-1- امام صادق علیه السلام - فَأَنذَرْتُكُمْ نَارًا تَلَظَّي * لَا يَصْلَاهَا إِلَّا الْأَشْقَي * الَّذِي كَذَّبَ وَتَوَلَّي؛ در دوزخ دره ای از آتش هست.

ص: 165

ولایت

1- امام صادق علیه السلام - وَإِنَّ لَنَا لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولى فَأَنْذَرْتُكُمْ ناراً تَلَظَّى؛ وقتى قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف با شمشیر قیام کند از هزار نفر نهصد ونود ونه نفر را می کشد.

2 علی بن ابراهيم رحمه الله - فَأَنذَرْتُكُمْ نَارًا تَلَظَّي یعنی بر آنان شعله ور می شود.

جز بدبخت ترین مردم وارد آن نمی شود. (15)

بخش 1 : جز بدبخت ترین مردم وارد آن نمی شود.

1-1- امام صادق علیه السلام - عبد الرحمن بن کثیر از امام صادق علیه السلام روایت کرد که ایشان درباره ی کلام خداوند متعال ؛ لايَصْلَاهَا إِلَّا الْأَشْقَي... فرمود: «یعنی فلان کس که رسول خدا صلی الله علیه وآله را درباره ی حضرت علی علیه السلام دروغگو خواند و از ولایت امیرمؤمنان علیه السلام روی گرداند. آتش دوزخ قسمت های مختلفی دارد، پس آتشی که در این دره است تنها برای ناصبی ها است».

2-1- على بن ابراهيم رحمه الله - لَا يَصْلَاهَا إِلَّا الْأَشْقَي یعنی همان کسی که بر رسول خدا صلی الله علیه وآله بخل ورزید.

3-1- امام باقر علیه السلام - يَصْلاها إِلَّا الْأَشْقَى الَّذِي كَذَّبَ وَ تَوَلَّی این شخص مشرک است.

ولایت

1- امام صادق علیه السلام - لا يصلاها إِلَّا الْأَشْقَى، به این آتش دشمن آل محمد علیهم السلام گرفتار می شود.

همان کس که [آیات خدا را] تکذیب کرد و روی گردان شد. (16)

بخش 1 : همان کس که [ آیات خدا را ] تکذیب کرد و روی گردان شد.

1-1- امام باقر علیه السلام - الَّذِي كَذَّبَ وَ تَوَلَّی؛ این شخص مشرک است.

2-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - الَّذِي كَذَّبَ وَتَوَلَّي یعنی همان کسی که بر رسول خدا صلی الله علیه وآله بخل ورزید.

ولایت

1 - امام صادق علیه السلام - الَّذِي كَذَّبَ؛ کسی که تکذیب ولایت کند. وَ تَوَلَّى؛ و از آن گریزان باشد.

ص: 167

2- الصادق علیه السلام - عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن كَثِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ... الَّذِي كَذَّبَ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وآله فِي عَلَى علیه السلام وَ تَوَلَّى عَنْ وَلَايَتِهِ ثُمَ قَالَ علیه السلام النِّيرَانَ بَعْضُهَا دُونَ بَعْض - فَمَا كَانَ مِنْ نَارِ هَذَا الْوَادِي فَلِلْنصّاب. (1)

قوله تعالى: وَسَيُجَنَّبهَا الْأَتقَى (17)

2- امام صادق علیه السلام - عبدالرحمن بن کثیر از امام صادق علیه السلام روایت کرد که ایشان درباره ی کلام خداوند متعال: الَّذِي كَذَّبَ وَتَوَلَّي، فرمود: «یعنی فلان کس که رسول خدا صلی الله علیه وآله را درباره ی حضرت على علیه السلام دروغگو خواند و از ولایت امیرمؤمنان علیه السلام روی گرداندو آتش دوزخ، قسمت های مختلفی دارد، پس آتشی که در این دره است، تنها برای ناصبی ها است».

و با تقواترین مردم از آن دور داشته خواهد شد. (17)

سبب نزول

1- على بن ابراهيم رحمه الله - وَسَيُجَنَّبُهَا الْأتقي؛ منظور، ابودحداح است.

بخش 1 : و با تقواترین مردم از آن دور داشته خواهد شد.

1 - 1 - امام صادق علیه السلام - وَ سَيُجَنَبُهَا الْأَنْقَى يعنى مؤمن.

ولایت

1 - امام صادق علیه السلام - سَيُجَنَّبُهَا الْأَتقَى؛ منظور اميرالمؤمنین علیه السلام و شیعه ی او هستند.

2- امام صادق علیه السلام - درباره ی سخن خداوند متعال: وَ سَيُجَنَّبُهَا الْأَتقَى؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «هرکس پیرو او باشد».

همان کس که مال خود را [در راه خدا] می بخشد تا پاک شود. (18)

بخش 1 : همان کس که مال خود را [در راه خدا] می بخشد تا پاک شود.

1-1- امام صادق علیه السلام - الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى؛ آن کسی که علم را به اهلش می رساند.

2-1- على بن ابراهيم رحمه الله - الَّذِي يُؤْتِي مالَهُ يَتَزَكَّى؛ منظور ابودحداح است.

ولایت

1- امام صادق علیه السلام - الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّي؛ او امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام است و این کلام خداوند متعال است که فرمود: «در حال رکوع، زکات می دهند. (مائده/55)».

و هیچ کس را نزد او حق نعمتی نیست تا بخواهد [به این وسیله] او را پاداش دهد. (19)

ص: 169

باب 1: وَمَا لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزِى

1-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - يَا ابْنَ مَسْعُودٍ يَتَفَاضَلُونَ بِأَحْسَابِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: وَمَا لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزَى * إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَى * وَلَسَوْفَ يَرْضى. (1)

2-1- الرسول صلی الله علیه وآله - يَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا عَمِلْتَ عَمَلًا فَاعْمَلْ لِلَّهِ خَالِصاً لِأَنَّهُ لَا يَقْبَلُ مِنْ عِبَادِهِ الْأَعْمَالَ إِلَّا مَا كَانَ خَالِصاً فَإِنَّهُ يَقُولُ وَما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجرى * إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَى * وَلَسَوْفَ يَرْضَى. (2)

1-3- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام فِي قَوْل اللَّهِ تَعَالَى ... وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزِى لِلْقُرْبَة إِلَى اللَّهِ تَعَالَى. (3)

4-1- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى ... وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزِى مَا لأحَد عِنْدَهُ مُكَافَاة. (4)

5-1- على بن إبراهيم رحمه الله - لَيْسَ لِأحَدٍ عِنْدَ اللَّهِ يَدَّعِى رَبَّهُ بِمَا فَعَلَهُ لِنَفْسِهِ وَإِنْ جَازَاهُ فَبِفَضْلِهِ يَفْعَل. (5)

بخش 1: و هیچ کس را نزد او حق نعمتی نیست تا بخواهد [به این وسیله] او را پاداش دهد.

1-1- پیامبر صلی الله علیه وآله! ای پسر مسعود! به حسب هایشان و مال هایشان برتری می جویند، خدای تعالی می فرماید: وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزَى * إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَى* وَلَسَوْفَ يَرْضِى.

2-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ای پسر مسعود هرگاه کرداری انجام دهی انجام ده برای خدا خالص؛ زیرا که خدا نمی پذیرد از بندگانش کردارشان را مگر آنچه که خالص باشد، زیرا که خدا می فرماید: وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْرَى * إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَى * وَ لَسَوْفَ يَرْضَى.

3-1- امام صادق علیه السلام - وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجزى، فرمود: «احدی را نزد او مکافات نیست فقط برای نزدیک شدن به خدا».

4-1- امام صادق علیه السلام - وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجزى ، فرمود: (یعنی) برای هیچ کس نزد او پاداشی نیست (تا بخواهد به وسیله ی آن پاداش، او را جزا دهد).

5-1- علی بن ابراهیم رحمه الله - هیچ کس با کاری که به خاطر خودش انجام می دهد، به خداوند نیکی نمی کند و اگر پروردگار به او پاداش می دهد، این کار را از روی فضلش انجام می دهد.

ولایت

1- امام صادق علیه السلام - وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجزى ؛ او پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است که احدی را نزد او نعمتی نیست که باید پاس او را بدارد بلکه نعمت او بر تمام جهانیان جاری است.

بلکه هدفش تنها جلب رضای پروردگار والایش می باشد. (20)

1 - امام صادق علیه السلام - إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى؛ یعنی نزدیکی به خدای بلند مرتبه.

و به زودی [از مواهب فراوان الهی] راضی می شود! (21)

بخش 1 : وَ لَسَوْفَ يَرْضی؛ و به زودی [از مواهب فراوان الهی] راضی می شود.

1-1- امام صادق علیه السلام - وَلَسَوْفَ يَرْضَی یعنی از امیرمؤمنان خشنود می شود.

ولایت

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَلَسَوْفَ يَرْضَي یعنی از امیرمؤمنان علیه السلام خشنود می شود. و همچنین امام علی علیه السلام از او راضی می شود.

ص: 171

سوره ضحی

بسم الله الرحمن الرحيم

کلیات

1- امام صادق علیه السلام - در یک رکعت بین [خواندن] دو سوره جمع مکن مگر سوره های ضحی و شرح و (نیز) سوره های فیل و قریش.

2- امام صادق علیه السلام - زید شحّام گوید: ما با امام صادق علیه السلام نماز صبح را به جماعت خواندیم، ایشان سوره: ضحی و الم نشرح را در یک رکعت خواند.

ثواب قرائت

1 - امام صادق علیه السلام - هر که سوره: شمس، ليل، ضحی و انشراح را در روز یا شب بسیار تلاوت کند، چیزی پیرامون او نباشد جز آنکه در روز رستاخیز بر او گواهی دهد حتی مو، پوست، گوشت، خون، رگ ها ، اعصاب، استخوان ها و همه ی اعضا و جوارح او که زمین بر روی خود می گیرد بر او گواهی دهند و پروردگار متعال فرماید: «گواهی شما بر بنده ام را پذیرفتم و آن را روا دانستم. او را به بهشتم ببرید تا هرکجا را که دوست دارد برگزیند و آنجا را بدون منتی از من و تنها به سبب رحمت و لطف من به او ارزانی نمایید. گوارای بنده ام باشد»!

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بخواند، شفاعت محمد صلی الله علیه وآله در روز قیامت بر او واجب می شود به شمار هر نیازمند و یتیمی، ده کردار نیک برایش نوشته می شود و اگر این سوره را بر نام کسی که در جمع نیست و گم شده بنویسند، تندرست به نزد یارانش باز می گردد و هرکس چیزی را در جایی گذارد و سپس آن چیز را به خاطر آورد و این سوره را بخواند، خداوند آن را برایش حفظ می کند تا اینکه به دستش برسد.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که پیوسته این سوره را بر نام دوست خود بخواند، دوستش به سرعت و تندرست به نزد او باز می گردد.

ص: 173

قوله تعالى: وَ الضُّحى (1)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - قَالَ: الضُّحَى إِذَا ارْتَفَعَتِ الشَّمْسِ . (1)

قوله تعالى : وَ الَّيْلِ إِذا سَجى (2)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - وَ اللَّيْلِ إِذَا سَجِي، قَالَ: إِذَا أَظْلَم. (2)

قوله تعالى : ما وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ ما قَلى (3)

1 - الباقر علیه السلام - وَ فِي ِروَايَة أبى الْجَارُودِ عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ ما وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ ما قَلَى وَ ذَلِكَ أَنَّ جَبْرَئِيلَ أَبْطَأَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ أَنَّهُ كَانَتْ أَوَّلَ سُورَةِ نَزَلَت: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ثُمَّ أَبْطَاً عَلَيْهِ، فَقَالَتْ خَدِيجَةُ لَعَلَّ رَبَّكَ قَدْ تَرَكَكَ فَلَا يُرْسِلُ إِلَيْكَ فَأَنْزَلَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ ما قَلى. (3)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - فِى مَجْمَعِ الْبَيَان وَلَمَّا نَزَلَتِ السُّورَةُ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم لِجَبْرَائِيلَ: مَا جِئْتَ حَتَّى اشْتَقْتُ إِلَيْكَ فَقَالَ جَبْرَائِيلُ: وَأَنَا كُنتُ أَشَدَّ إِلَيْكَ شَوْقاً و لكنى عَبْدُ مَأْمُورُ وَ مَا تَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّكَ. (4)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّ الْمُسْلِمِينَ قَالُوا: مَا يَنْزِلُ عَلَيْكَ الْوَحْنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ فَقَالَ: وَكَيْفَ يَنْزِلُ عَلَى الْوَحْی وَأَنتُمْ لَا تَتَّقُونَ بَرَاحِمَكُمْ وَ لَا تُظْلَمُونَ أَظْفَارَكُمْ. (5)

قوله تعالى: وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولى (2)

1 - الرسول الله صلی الله علیه وآله - عَن جابر رحمه الله قَالَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَلَى فَاطِمَةَ علیها السلام وَهِيَ تَطْحَنُ بِالرَّحَى وَعَلَيْهَا - كِسَاءُ مِنْ أَجِلَّةِ الْإِبِلِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَيْهَا بَكَى وَ قَالَ لَهَا: يَا فَاطِمَةً علیها السلام تَعَجَّلِى مَرَارَةَ الدُّنْيَا لِنَعِيمِ الْآخِرَةِ غَداً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ: وَلَلآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولى وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى. (6)

ص: 174

سوگند به روز در آن هنگام که آفتاب برآید و گسترده شود. (1)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - والضُّحَي؛ منظور هنگامی است که خورشید فراز شود.

و سوگند به شب هنگامی که آرام گیرد. (2)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَاللَّيْلِ إِذَا سَجَي؛ هنگامی است که تاریک شود.

که پروردگارت هرگز تو را وانگذاشته و مورد خشم قرار نداده. (3)

1- امام باقر علیه السلام - ابوالجارود از حضرت امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که ایشان درباره ی کلام خداوند متعال ؛ مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَمَا قَلي، فرمود: «این از آن قرار بود که جبرئیل علیه السلام بر رسول خدا صلی الله علیه وآله تأخیر کرد، حال آنکه نخستین سوره یعنی: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ؛ بخوان به نام پروردگارت که آفرید. (علق /1) نازل شده بود و سپس جبرئیل علیه السلام تأخیر کرد، حضرت خدیجه علیهم السلام عرض کرد: «شاید پروردگارت تو را واگذاشته و فرشته اش را بر تو نفرستاده است»!؟ آنگاه خداوند تبارک و تعالی نازل فرمود: مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَمَا قَلَي.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - در مجمع البیان آمده است: وقتی این سوره نازل شد، پیامبر صلی الله علیه وآله به جبرئیل علیه السلام فرمود: «نیامدی تا اینکه مشتاق به [دیدار] تو گشتم». جبرئیل علیه السلام عرض کرد: «من به [دیدار] شما مشتاق تر بودم ، ولی من بندهای مأمورم؛ وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّكَ؛ ما جز به فرمان پروردگار تو، نازل نمی شویم. (مریم/64)

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - مسلمانان عرض کردند: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! چرا وحی بر شما نازل نمی شود»؟ پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «چگونه وحی بر من نازل شود در حالی که شما مفاصل انگشتان خود را پاکیزه نمی کنید و ناخن های خود را نمی گیرید».

و به یقین آخرت برای تو از دنیا بهتر است. (4)

1 پیامبر صلی الله علیه وآله - جابر رحمه الله گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله بر حضرت فاطمه علیها السلام وارد شد، حال آنکه ایشان به اللوا آسیاب کردن گندم مشغول بود و ردایی از زین شتر بر تن داشت. چون پیامبراکرم صلی الله علیه وآله به ایشان نگریست، گریست و فرمود: «ای فاطمه علیها السلام! تلخی دنیا را برای آسایش فردا در آخرت زود پشت سربگذار». آنگاه خداوند متعال بر حضرت صلى الله عليه وآله وسلم نازل فرمود: وَلَلآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولَى، وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَي.

ص: 175

2 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبِي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ: وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولى قَالَ: يَعْنِي الْكَرَةَ هِيَ الْآخِرَةُ لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه وآله. (1)

3- ابن عبّاس رحمه الله - فِي قَوْلِهِ وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ يَقُولُ لِلْجَزَاء لَكَ فِى الْآخِرَةِ خَيْرٌ مِنَ الْأُولَى يَقُولُ ثَوَابُ الْآخِرَة خَيْرٌ لَكَ مِمَّا أَعطِيتَ مِنَ الدُّنْيَا. (2)

قوله تعالى: وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى (5)

2 - امام صادق علیه السلام - وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولي یعنی رجعت برای پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم همان آخرت است.

3- ابن عباس رحمه الله - وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ یعنی پاداش تو در آخرت بهتر است. مِنَ الْأُولى یعنی پاداش آخرت برای تو از آنچه از [نعمت های] دنیا به تو داده شده، بهتر است.

و به زودی پروردگارت آن قدر به تو عطا خواهد کرد که راضی شوی. (5)

سبب نزول

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - جابر رحمه الله گوید: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله حضرت فاطمه علیها السلام را دید حال آنکه ایشان ردایی از زین شتر بر تن داشت و با دست های خود گندم آسیاب می کرد و فرزندش را شیر می داد. چشمان رسول خدا صلی الله علیه وآله پر از اشک شد و فرمود: «ای دخترم! تلخی دنیا را برای شیرینی آخرت زود پشت سر بگذار». حضرت فاطمه علیها السلام پاسخ داد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! ستایش مخصوص خداست به خاطر نعمت هایش و سپاس برای اوست به خاطر موهباتش». آنگاه خداوند متعال نازل فرمود: وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَي.

بخش 1 : و به زودی پروردگارت آن قدر به تو عطا خواهد کرد که راضی شوی.

1-1- امام باقر علیه السلام - از بشر بن شریح بصری نقل شده که گفت: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «امیدوار کننده ترین آیه ی قرآن کدام است»؟ امام علیه السلام فرمود: «اطرافیانت در این باره چه نظری دارند»؟ عرض کردم: «معتقدند [امیدوار کننده ترین آیه، این آیه است]: بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید. (زمر/53) امام علیه السلام فرمود: «ولی ما اهل بیت علیهم السلام چنین نظری نداریم»! عرض کردم: «پس نظر شما در این باره چیست»؟ امام علیه السلام فرمود: «ما معتقدیم [امیدوار کننده ترین آیه، این آیه است]: وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى؛ (مراد از این مژده، مقام) شفاعت است، به خدا سوگند شفاعت است! به خدا سوگند شفاعت است»!

2-1- امام صادق علیه السلام - خشنودی جدم (رسول خدا صلی الله علیه وآله) در این است که هیچ یکتاپرستی در دوزخ باقی نماند.

3-1- امام صادق علیه السلام - خدا به زودی بهشت را به تو می دهد تا خشنود گردی.

ولایت

1- ابن عبّاس رحمه الله - تعدای از آن افراد هستند که به زودی پروردگار آن قدر به آنها عطا خواهد کرد که قانع شوند.

ص: 177

2 - ابن عباس رحمه الله - إنَّ رضا رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِدْخَالُ اللَّهِ أَهْلَ بَيْتِهِ علیهم السلام وَ شِيعَتَهُمُ الْجَنَّةَ. (1)

3- ابن عباس رحمه الله - رَضَاءُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله أَنْ لَا يَدْخُلَ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ النَّارَ. (2)

4- ابن عباس رحمه الله - يَعْنِي: وَلَسَوْفَ يُشَفَعُكَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي جَمِيعِ أَهْلِ بَيْتِكَ فَتُدْخِلُهُمْ كُلَّهُمُ الْجَنَّةَ تَرْضَى بذَلِكَ عَنْ رَّبِّكَ. (3)

قوله تعالى : أَلم يَجِدُكَ يَتِيماً فَآوى علیه السلام

1 - الرضا علیه السلام - أَلَمْ يَجِدُكَ وَحِيداً فَآوَى إِلَيْكَ النَّاسِ. (4)

2 - الصادقين علیهما السلام - أَلَمْ يَجِدُكَ يَتِيماً فَآوى أَى فَآوَى إِلَيْكَ النَّاسِ. (5)

3- على بن إبراهيم رحمه الله - اليَتِيمُ الَّذِي لَا مِثْلَ لَهُ وَلِذَلِكَ سُمِّيَتِ الدُّرَّةُ الْيَتِيمَةَ لِأَنَّهُ لَا مِثْلَ لَهَا. (6)

4- الرضا علیه السلام - رَوَى الْعَيَّاشِيُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فِي قَوْلِهِ: أَلَمْ يَجِدُكَ يَتِيماً فَآوَى قَالَ: علیه السلام فَرْداً لَا مِثْلَ لَكَ فِى الْمَخْلُوقِينَ فَآوَى النَّاسَ إِلَيْكَ. (7)

5- الصادقين علیهما السلام - فَآوَى إِلَيْكَ النَّاسِ . (8)

6- ابن عباس رحمه الله - عَن ابْن عَبَّاس رحمه الله قَالَ: سُئِلَ عَنْ قَوْل اللَّهِ : أَلَمْ يَجِدُكَ يَتِيماً فَآوى قَالَ: إِنَّمَا سُمِّيَ يَتِيماً لِأَنَّهُ لَمْ يَكُنْ لَهُ نَظِيرُ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ مُمْتَنَا عَلَيْهِ نِعَمَهُ أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً أَي وَحِيداً لَانَظِيرَ لَكَ فَآوى إِلَيْكَ النَّاسَ وَ عَرَّفَهُمْ فَضْلَكَ حَتَّى عَرَفُوک. (9)

7- ابن عباس رحمه الله - أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً عِنْدَ أبي طَالِب رحمه الله فآوى إلى أبي طَالِب رحمه الله يَحْفَظْكَ وَيُرَبِّيكَ وَ وَجَدَكَ فِي قَوْمِ ضَلَالِ فَهَدَاهُمْ بِكَ إِلَى التَّوْحِيد. (10)

8- ابن عباس رحمه الله - أَلَمْ يَجِدُكَ يَتِيماً عِندَ أبي طالب رحمه الله فِي حَجْرِهِ يَتِيماً فَآوِي يَقُولُ يَكْفُلُ عَنْهُ . (11)

ص: 178

2- ابن عباس رحمه الله - خشنودی رسول خدا صلی الله علیه وآله در این بود که اهل بیت علیهم السلام و شیعیان ایشان به بهشت درآیند.

3- ابن عباس رحمه الله _ خشنودی محمد صلی الله علیه وآله این است که کسی از اهل بیت علیهم السلام او داخل آتش نشود.

4- ابن عباس رحمه الله - مراد از آیه این است: «ای محمد صلی الله علیه وآله! به زودی خداوند در روز قیامت شفاعت تو را در مورد تمام اهل بیتت خواهد پذیرفت و تمامی آنها را داخل بهشت خواهد نمود تا با این کار از پروردگارت خشنود شوی».

آیا او تو را یتیم نیافت و پناه داد؟!

1- امام رضا علیه السلام - آیا تو را یگانه نیافت و مردم را به سویت پناه داد؟

2 امام باقر و امام صادق علیهما السلام - أَلَمْ يَجِدُكَ يَتِيمًا فَآوَي؛ مردم را به سوی تو پناه داد.

3- علی بن ابراهیم رحمه الله - یتیمی که همانندی نداشت و از همین رو در یتیم نام گرفته است، چرا که همانند و نظیری ندارد.

4- امام رضا علیه السلام - أَلَمْ يَجِدُكَ يَتِيماً فَآوى یعنی آیا خداوند تو را بی همتایی [نیافت] که مانند تو در میان جهانیان وجود ندارد، پس مردمان را به دورت جمع نمود؟

5- امام باقر و امام صادق علیهما السلام - مردم را به سوی تو پناه داد.

6- ابن عباس رحمه الله - أَلَمْ يَجِدُكَ يَتِيمَا فَآوَي؛ از آن رو پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله یتیم نامیده شد که بر روی زمین نه از پسینیان و نه از پیشینیان، هیچ کس همتای ایشان نبود، پس خداوند عزوجل به خاطر نعمت هایش بر حضرت صلی الله علیه وآله منت گذاشت و فرمود: أَلَ يَجِدِّكَ يَتِیا یعنی یگانه بودی و هیچ همتایی نداشتی. مردم را به سوی تو پناه داد. و برتری تو را به آنان شناساند تا اینکه تو را شناختند.

7- ابن عبّاس رحمه الله - آیا او تو را نزد ابوطالب علیه السلام یتیم نیافت. نزد ابو طالب علیه السلام پناه داد و الهام کرد که از تو مراقبت کند و پرورش دهد و تو را در میان قومی گمراه یافت و آنها را به دست تو به سوی توحید هدایت نمود.

8- ابن عباس رحمه الله - آیا او تو را نزد ابو طالب علیه السلام یتیم نیافت ؟ فاوی یعنی [خداوند، عشق و محبت تو را در قلب ابو طالب علیه السلام قرار داده و افزون ساخت تا] ابو طالب علیه السلام سرپرستی تو را عهده دار شود.

ص: 179

9 - الصادق علیه السلام - عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ قَالَ: سُئِلَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام لِمَ أُوتِمَ النَّبى صلی الله علیه وآله مِنْ أَبَوَيْهِ قَالَ لِئَلَّا يَجبَ عَلَيْهِ حَقٌّ لِمَخْلُوق. (1)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله: لَقَدْ سَأَلْتُ رَبِّي مَسْأَلَةَ وَدِدْتُ أَنَّى لَمْ أَسْأَلُهُ. قُلْتُ: أَيْ رَبِّ إِنَّهُ قَدْ كَانَتْ أَنْبِيَا علیهم السلام قَبْلِي، مِنْهُمْ مَنْ سَخَّرْتَ لَهُ الرِّيحَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَانَ يُحْيِي الْمَوْتَى؟ قَالَ: فَقَالَ: أَلَمْ أجدكَ يَتِيماً فَآوَيْتُكَ؟ قَالَ: قُلْتُ: بَلَى قَالَ: أَلَمْ أَجِدْكَ صَالًا فَهَدَيْتُكَ؟ قَالَ: قُلْتُ: بَلَى أَيْ رَبِّ. قَالَ: أَ لَمْ أَشْرَحْ لَك صَدْرَكَ وَ وَضَعْتُ عنك وزرك؟ قَالَ: قُلْتُ بَلَى أَي رَبِّ. (2)

قوله تعالى: وَوَجَدَكَ صَالاً فَهَدى (7)

1 - أمير المومنين علیه السلام - الضَّلَالَةُ عَلَى وُجُوهِ فَمِنْهُ مَحْمُودُ وَ مِنْهُ مَدْمُومُ وَ مِنْهُ مَا لَيْسَ بِمَحْمُودِ وَلَا مَدْمُومٍ وَ مِنْهُ ضَلَالُ النِّسْيَانِ ... أَمَّا الضَّلَالُ الَّذِي هُوَ النِّسْيَانُ فَهُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكَّرَ إحْدَاهُمَا الْأخْرى وَقَدْ ذَكَرَ اللَّهُ تَعَالَى الضَّلَالَ فِى مَوَاضِعَ مِنْ كِتَابِهِ فَمِنْهُمْ مَا نَسَبَهُ إِلَى نَبِيِّهِ عَلَى ظَاهِرٍ اللَّفْظِ كَقَوْلِهِ سُبْحَانَهُ وَوَجَدَكَ ضَالَّا فَهَدَى مَعْنَاهُ وَجَدْنَاكَ فِي قَوْمِ لَايَعْرِفُونَ نُبُوَّتَكَ فَهَدَيْنَاهُمْ بِک. (3)

2 - الصادقين علیهما السلام - وَوَجَدَكَ ضَالَّا فَهَدَى أَنْ هَدَى إِلَيْكَ قَوْماً لَا يَعْرِفُونَك حَتَّى عَرَفُوک. (4)

3- على بن إبراهيم رحمه الله - وَجَدَكَ ضَالَّا فِي قَوْمِ لَا يَعْرِفُونَ فَضْلَ نُبُوَّتِكَ فَهَدَاهُمُ اللَّهُ بِک. (5)

4- الرضا علیه السلام - وَ وَجَدَكَ ضَالَّا يَعْنِي عِنْدَ قَوْمِكَ فَهَدَىٰ أَنْ هَدَاهُمْ إِلَى مَعْرِفَتِكَ. (6)

5- ابن عبّاس رحمه الله - سُئِلَ عَنْ قَوْل الله ... وَ وَجَدَكَ ضَالَّا يَقُولُ مَنْسُوباً عِنْدَ قَوْمِكَ إِلَى الضَّلَالَة فَهَدَاهُمْ بِمَعْرِفَتِک. (7)

6- ابن عباس رحمه الله - وَ وَجَدَكَ ضَالَّا عَنْ النُّبُوَّةَ فَهَدِى إِلَى النُّبُوَّةِ. (8)

ص: 180

9- امام رضا علیه السلام - امام جعفر علیه السلام از پدران ارجمند خود نقل فرمود: از امام سجاد علیه السلام پرسیدند: «چرا پیامبر صلی الله علیه وآله از پدر و مادر یتیم شد»؟ ایشان فرمود: «برای آنکه از هیچ مخلوقی حقی بر حضرت واجب نباشد».

10- پیامبر صلی الله علیه وآله - از پروردگارم درخواستی نمودم که ای کاش از او چنین درخواستی نکرده بودم، (درخواستم این بود که به محضر خداوند) عرض کردم: «پروردگارا برای برخی از پیامبرانی که قبل از من بودند باد را مطیع ساختی و برخی از ایشان، مردگان را زنده می کردند [ برای من چه در نظر گرفته ای ]؟ خداوند فرمود: «آیا من تو را یتیم نیافتم و پناه دادم»؟ عرض کردم: «آری»! فرمود: «آیا من تو را گمشده نیافتم و هدایتت کردم»؟ عرض کردم: «آری پروردگارا»! فرمود: «آیا من سینه ی تو را گشاده نساختم و بار سنگینت را از [دوش] تو برنداشتم»؟ عرض کردم: «آری پروردگارا»!

و تو را گمشده یافت و هدایت کرد. (7)

1- امام علی علیه السلام - گمراهی [در قرآن] بر چند گونه است؛ نوعی از آن پسندیده و نوعی دیگر نکوهیده و نوعی از آن نه پسندیده است و نه نکوهیده و نوع دیگر گمراهی فراموشی است... اما آن گمراهی که به معنای فراموشی است این کلام خداوند متعال است [که فرمود]: تا اگر یکی از آن دو زن [ واقعیت را ] فراموش کرد آن دیگری او را یادآوری کند. (بقره/282) و خداوند متعال، گمراهی را در چندین جای از کتابش بیان فرموده و در برخی از این موارد گمراهی را در ظاهر به پیامبرش نسبت داده است، مانند آیه: وَ وَجَدَكَ ضَالَّا فَهَدی که معنای حقیقی اش چنین است؛ ما تو را در میان مردمانی یافتیم که از پیامبری تو آگاهی نداشتند و ایشان را به سوی تو هدایت (و راهنمایی) کردیم».

2- امام باقر و امام صادق علیهما السلام - وَوَجَدَكَ ضَالَّا فَهَدَي یعنی قومی را که تو را نمی شناختند، به سویت هدایت کرد تا اینکه تو را شناختند.

3- علی بن ابراهیم رحمه الله - وَجَدَكَ ضَالا تو را در میان قومی ناشناخته یافت که برتری پیامبری تو را نمی شناختند، سپس خداوند به وسیله ی تو آنان را هدایت فرمود.

4- امام رضا علیه السلام - وَوَجَدَكَ ضَالّا یعنی نزد قومت فَهَدَی یعنی آنان را به سوی شناختن تو هدایت کرد.

5- ابن عباس رحمه الله - وَوَجَدَكَ ضَالًا؛ نزد قومت به گمراهی منسوب بودی، پس خداوند آنان را به وسیله ی شناختن تو هدایت کرد.

6- ابن عباس رحمه الله - وَ وَجَدَكَ ضَالًا [ تو را ناآگاه] از [مقام] نبوت و [شریعت، یافت)]. فَهَدى؛ [پس] به سوی نبوت [و شریعت، هدایتت کرد].

ص: 181

7- ابن عباس رحمه الله - وَ وَجَدَكَ ضَالَّا يَقُولُ فِي قَوْمٍ ضَالِ يَعْنِي بِهِ الْكُفَّارَ فَهَدَى لِلتَّوْحِيد. (1)

قوله تعالى: وَ وَجَدَكَ عَائِلاً فَأَغْنى (8)

1 - الرضا علیه السلام - أغْنَاكَ بأَنْ جَعَلَ دُعَاءَكَ مُسْتَجَابَاً. (2)

2- ابن عباس رحمه الله - سُئِلَ عَنْ قَول الله ... وَ وَجَدَكَ عَائِلًا يَقُولُ: فَقِيراً عِنْدَ قَوْمِكَ يَقُولُونَ لَا مَالَ لَكَ فَأَغْنَاكَ اللَّهُ بِمَال خَدِيجَةَ علیها السلام ثُمَّ زَادَكَ مِنْ فَضْلِهِ فَجَعَلَ دُعَاءَكَ مُسْتَجَابَاً حَتَّى لَوْ دَعَوْتَ عَلَى حَجَرٍ أَنْ يَجْعَلَهُ اللَّهُ لَكَ ذَهَبَاً لَنَقَلَ عَيْنَهُ إِلَى مُرَادِكَ وَ أَتَاكَ بِالطَّعَامِ حَيْثُ لَا طَعَامَ وَ أَتَاكَ بِالْمَاءِ حَيْثُ لَا مَاءَ وَ أَعَانَكَ بِالْمَلَائِكَةِ حَيْثُ لَا مُغِيثَ فَأَظْفَرَكَ بِهِمْ عَلَى أَعْدَائِك. (3)

3- الصادقين علیهم السلام - وَ وَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنى أَى وَجَدَكَ تَعُولُ أَقْوَامًا فَأَغْنَاهُمْ بِعِلْمِكَ. (4)

4- على بن إبراهيم رحمه الله - وَوَجَدَكَ عائِلًا فَأَغْنى بالْوَحْيِ فَلَا تَسْأَلُ عَنْ شَيْءٍ أَحَداً. (5)

5- ابن عباس رحمه الله - وَ وَجَدَكَ عَائِلًا يَقُولُ فَقِيراً فَأَغْنى يَقُولُ قَنَّعَكَ بِمَا أَعْطَاكَ مِنَ الرِّزْقِ. (6)

قوله تعالى: فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلا تَفْهَرُ (1)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ أَنْ لَا تَظْلِمْ وَالْمُخَاطَبَةُ لِلنَّبِيِّ وَالْمَعْنَى لِلنَّاسِ. (7)

2 - الرسول صلی الله علیه وآله - فِي مَجْمَعِ الْبَيَانِ: كَانَ النَّبِي صلی الله علیه وآله يُحْسِنُ إِلَى الْيَتَامَى وَ يَبَرُّهُمْ وَ يُوصِي بِهِمْ، وَ جَاءَ فِي حَدِيثٍ عَنِ ابْن أبي أوفى قَالَ: كُنَّا جُلُوساً عِنْدَ رَسُول الله صلى الله عليه وآله وسلم فَأَتَاهُ غُلَامُ فَقَالَ: غُلَامُ يَتِيمُ وَأُخْتُ لِى يَتِيمَةُ وَ أُمُّ لِى أَرْمَلَةُ، أَطْعِمْنَا مِمَّا أَطْعَمَكَ اللَّهُ، أَعْطَاكَ اللَّهُ مِمَّا عِنْدَهُ حَتَّى تَرْضَى. قَالَ: مَا أَحْسَنَ مَا قُلْتَ يَ-ا غُلَامُ اذْهَبْ يَا بِلَالُ فَأْتِنَا بِمَا كَانَ عِنْدَنَا فَجَاءَ بِوَاحِدَةٍ وَ عِشْرِينَ تَمْرَةَ. فَقَالَ: سَبْعُ لَكَ وَ سَبْعُ لِأُخْتِكَ وَ سَبْعُ لِأُمِّكَ. فَقَامَ إِلَيْهِ مَعَاذُ بْنُ جَبَل فَمَسَحَ رَأْسَهُ وَ قَالَ: جَبَرَ اللَّهُ يُتْمَكَ وَ جَعَلَكَ خَلَفَاً مِنْ أَبِيكَ وَ

ص: 182

7- ابن عباس رحمه الله - وَوَجَدَكَ ضَالا یعنی تو را میان گروهی گمراه یعنی کافران یافت. فهدی؛ (پس ایشان را) به سوی توحید و یکتا پرستی (هدایت کرد)».

و تو را نیازمند یافت و بی نیاز نمود. (8)

1- امام رضا علیه السلام - دعای تو را مستجاب کرد و به این وسیله تو را غنی نمود.

2- ابن عباس رحمه الله - از ابن عبّاس درباره ی کلام خداوند متعال : وَوَجَدَكَ عائلاً پرسیده شد. گفت: «[یعنی] نزد قومت فقیر بودی و می گفتند هیچ مالی نداری، اما خداوند تو را با مال خدیجه علیهم السلام بی نیاز کرد سپس از فضل خود بر تو افزود و دعایت را مستجاب کرد آنچنان که اگر نزد سنگی دعا می کردی که خداوند آن را برایت طلا کند هر آینه همان سنگ را به خواسته ات تبدیل می کرد، او آنجایی که هیچ غذایی نبود برایت غذا می رساند و آن ایی که هیچ آبی نبود برایت آب می رساند و آنجایی که هیچ فریادرسی نبود با فرشتگان تو را یاری می کرد و این چنین با فرشتگانش تو را بر دشمنانت پیروز گرداند». 3- امام باقر و امام صادق علیهما السلام - وَ وَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَي؛ یعنی تو را چنان یافت که سرپرست اقوام بودی، پس آنان را به وسیله ی دانش تو بی نیاز کرد.

4- علی بن ابراهیم رحمه الله - و تو را نیازمند یافت و به وسیله ی وحی بی نیاز نمود، پس درباره ی هیچ چیز نپرسیدی.

5- ابن عباس رحمه الله - وَوَجَدَكَ عائِلا یعنی تو را فقیر و نیازمند [یافت]. فَأَغْنی یعنی تو را به واسطه ی روزی هایی که ارزانیات داشت، بی نیاز کرد.

حال که چنین است یتیم را تحقیر مکن. (9)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ یعنی به او ستم روا مدار، در اینجا پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مخاطب است، اما منظور آیه مردم می باشد.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - در مجمع البیان آمده است: پیامبر صلی الله علیه وآله پیوسته به یتیمان نیکی و مهربانی می کرد و سفارش آنها را می فرمود و در روایتی از ابو أوفی چنین آمده: در محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله نشسته بودیم که پسر بچه ای نزد حضرت صلی الله علیه وآله آمده و عرض کرد: «کودکی یتیم هستم و خواهری یتیم و مادری بیوه دارم، از آنچه خداوند به شما داده به ما عنایت کن تا خداوند از آنچه نزد اوست آنقدر به شما ببخشد که خشنود شوی». پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «پسر جان! چه نیکو سخن گفتی»! [بعد خطاب به بلال فرمود:] ای بلال! هر چه در منزل داریم نزد ما بیاور». بلال [رفت و] بیست و یک عدد خرما آورد. پیامبر صلی الله علیه وآله [خطاب به پسر بچه] فرمود: «هفت خرما برای تو هفت خرما برای

ص: 183

كَانَ مِنْ أَبْنَاءِ الْمُهَاجِرين. فَقَالَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله : رَأَيْتُكَ يَا مُعَاذُ وَ مَا صَنَعْتَ؟ قَالَ: رَحِمْتُهُ قَالَ: لَا يَلِي مِنْكُمْ يَتِيماً فَيُحْسِنُ وَلَايَتَهُ وَيَضَعُ يَدَهُ عَلَى رَأْسِهِ إِلَّا كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ شَعْرَة حَسَنَةٌ وَ مَحَى عَنْهُ بِكُلِّ شعرة سيئة، وَ رَفَعَ لَهُ بِكُلِّ شَعرَة دَرَجَة. (1)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - من مسح على رأس يتيم كَانَ لَهُ بِكُلِّ شَعْرَة تَمُرُّ بِهِ عَلَى يَدِهِ، نُورُ يَوْمَ الْقِيَامَة (2)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - أنا وَ كَافِلُ الْيَتِيمِ كَهَاتَيْنِ فِي الْجَنَّةِ وَأَشَارَ بِإِصْبَعَيْهِ السَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَى. (3)

قوله تعالى : وَ أَمَّا السّائِلَ فَلا تَنْهَرُ (10)

1- على بن إبراهيم رحمه الله - وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ أَنْ لَا تَطْرُدُ. (4)

2 - الصادق علیه السلام - سُئِلَ الصَّادِقِ علیه السلام عَن السَّائِل يَسْأَلُ وَ لَا يُدْرَى مَا هُوَ فَقَالَ أَعْطِ مَنْ وَقَعَتْ فِي قَلْبِكَ الرَّحْمَةُ لَه . (5)

3 - السجاد علیه السلام - أَبُو خَالِدٍ الْكَائِلِى يَقُولُ سَمِعْتُ زَيْنَ الْعَابِدِينَ عَلَى بْنَ الْحُسَيْنِ علیه السلام يَقُول ... الذُّنُوبَ الَّتِي تَحْبِسُ غَيْثَ السَّمَاء .. ظُلْمُ الْيَتِيمِ وَالْأَرْمَلَةِ وَ انْتِهَارُ السَّائِلِ وَ رَدُّهُ بِاللَّيْلِ. (6)

4 - الرسول صلی الله علیه وآله - إِذَا طَرَقَكُمْ سَائِلُ ذَكَرُ بِلَيْل فَلَا تَرُدُّوهُ. (7)

5- الباقر علیه السلام - عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: كَانَ فِيمَا نَاجَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ مُوسَى علیه السلام قَالَ يَا مُوسَى أَكْرم السَّائِلَ ببذل يَسِير أَوْ بِرَةٌ جَمِيلٌ لِأَنَّهُ يَأْتِيكَ مَنْ لَيْسَ بِإِنْسِ وَ لَا جَانٌّ مَلَائِكَةُ مِنْ مَلَائِكَة الرَّحْمَنِ يَبْلُونَكَ فِيمَا خَوَلْتُكَ وَ يَسْأَلُونَكَ عَمَّا نَوَلْتُكَ فَانْظُرْ كَيْفَ أَنْتَ صَانِعُ يَا ابْنَ عِمْرَانَ. (8)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - لَا تَقْطَعُوا عَلَى السَّائِلِ مَسْأَلَتَهُ فَلَوْلَا أَنَّ الْمَسَاكِينَ يَكْذِبُونَ مَا أَفْلَحَ مَنْ رَدَّهُمْ. (9)

ص: 184

خواهرت و هفت خرما برای مادرت». معاذ بن جبل کنار آن یتیم که از فرزندان مهاجران بود، رفت و دستی بر سرش کشید و گفت: «خداوند یتیمی تو را جبران کرده و تو را جانشین صالحی برای پدرت قرار دهد». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «ای معاذ! تو و آنچه کردی را مشاهده کردم [انگیزه ات برای این کار چه بود]»؟ معاذ عرض کرد: «بر او ترحم و مهربانی کردم». پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «هر کس از شما سرپرستی یتیمی را بر عهده گیرد و حق آن را به خوبی به جا آورد و دست بر سر یتیم کشد خداوند به تعداد هر مویی [از سر آن یتیم] حسنه ای برای او می نویسد، به تعداد هر مویی گناهی از او محو می کند و به تعداد هر مویی درجه ای به او می بخشد».

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - بنده ی خدایی نباشد که از مهر دست بر سر یتیمی کشد جز آنکه خدا به هر تار مو در قیامت نوری به او عطا کند.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - من و سرپرست یتیم مانند این دو (در حالی که اشاره به انگشتش می کرد) در بهشت هستیم، به شرط آنکه سرپرست یتیم از خدا پروا داشته باشد.

و سائل را از خود مران. (10)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ یعنی او را مران.

2- امام صادق علیه السلام - از امام صادق علیه السلام درباره ی گدایی سؤال شد که درخواست کمک می کند و حقیقت حال او معلوم نیست [که واقعاً محتاج است یا نه]. امام علیه السلام فرمود: «به گدایی که در دل خود نسبت به او احساس مهربانی و دلسوزی کردی، کمک کن».

3- امام سجاد علیه السلام - ابوخالد کابلی گوید: از امام سجاد علیه السلام شنیدم که می فرمود: «... گناهانی که باران آسمان را حبس می کند از جمله: ظلم کردن به یتیمان و بیوگان و رد کردن سائل در شب است».

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - هروقت گدایی شبانه در خانه ی شما را کوبید و چیزی خواست، مبادا ردش کنید.

5- امام باقر علیه السلام - در ضمن مناجات موسی علیه السلام با خدا عزوجل این بود که خدا به او فرمود: «ای موسی علیه السلام! سائل را گرامی بدار، ببخش هر چند کم است یا پاسخی نیک بده، که آن شخصی که نزد تو می آید، نه آدمی و نه پری، بلکه از فرشته های خداست تا تو را در آنچه من به تو دادم، آزمایش کنند. و از تو آنچه را که من به تو وا نهادم، می خواهند. ای پسر عمران! مراقب باش که چه می کنی»!

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - درخواست سائل را رد نکنید که اگر دروغ مساکین و بیچارگان نبود، ردکنندگان آنان بدبخت می شدند.

ص: 185

7- الصادق علیه السلام - عَن الْوَلِيدِ بْن صَبيح عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: كُنْتُ عِنْدَهُ وَ عِنْدَهُ جَفْنَةٌ مِنْ رُطَب فَجَاءَ سَائِلُ فَأَعْطَاهُ ثُمَّ جَاءَ سَائِلُ آخَرُ فَأَعْطَاهُ ثُمَ جَاءَ آخَرُ فَأَعْطَاهُ ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَقَالَ وَسَّعَ اللَّهُ عَلَيْكَ. (1)

قوله تعالى: وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثُ (11)

باب 1 : نِعْمَةِ

1-1 - أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ أَبِي عَمْرٍو الْكِنْدِي قَالَ كُنَّا ذَاتَ يَوْمٍ عِنْدَ عَلَى علیه السلام فَوَافَقَ النَّاسُ مِنْهُ طِيبَ نَفْسٍ وَ مِزاج، فَقَالُوا يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام حَدَّتْنَا عَنْ أَصْحَابك قَالَ: عَنْ أَى أَصْحَابِي تَسْأَلُونَنِي قَالُوا عَنْ أصْحَاب مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله قَالَ كُلُّ أَصْحَاب مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله أَصْحَابِي، فَعَنْ أَيُّهِمْ تَسْأَلُونَنِي ... قُلْنَا فَحَدَّتْنَا عَنْ نَفْسِكَ قَالَ مَهْلًا، نَهَانَا اللَّهُ عَنِ التَّرْكِيَةِ. [ف] قَالَ لَهُ رَجُلُ فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ: وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثُ قَالَ: فَإِنِّي أحَدِّثُ بِنِعْمَةِ رَبِّي؛ كُنْتُ وَ اللَّهِ إِذَا سَأَلْتُ أَعْطِيتُ، وَإِذَا سَكَتْ ابْتُدِيتُ، وَ إِنَّ تَحْتَ الْجَوَانِحِ مِنِّي عِلْماً جَمَّا فَاسْأَلُونِي. (2)

2-1- الصادق علیه السلام - عَنْ فَضْلِ الْبَقْبَاقِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ قَالَ: الَّذِي أَنْعَمَ عَلَيْكَ بِمَا فَضَّلَكَ وَ أَعْطَاكَ وَ أَحْسَنَ إِلَيْكَ ثُمَّ قَالَ: فَحَدَّتْ بِدِينِهِ وَ مَا أَعْطَاهُ

اللهُ وَ مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَيْهِ. (3)

1-3- الحسین علیه السلام - عَنْ عُمَرَ بْن أَبي نَصْر قَالَ حَدَّثَنِي رَجُلٌ مِنْ أَهْل الْبَصْرَة قَال.... قُلْتُ لِلْحُسَيْنِ بْن عَلَى علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ: وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ قَالَ: أَمَرَهُ أَنْ يُحَدِّثَ بِمَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ مِنْ دِينِهِ. (4)

4-1- أمير المومنين علیه السلام - فَقَامَ خَطِيباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ وَ صَلَّى عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَذَكَرَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَى نَبِيِّهِ صلی الله علیه وآله وَ عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ: لَوْ لَا آيَةٌ فِي كِتَابِ اللَّهِ مَا ذَكَرْتُ مَا أَنَا ذَاكِرُهُ فِي مَقَامِي هَذَا يَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثُ اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ عَلَى نِعَمِكَ الَّتِي لَا تُحْصَى وَفَضْلِكَ الَّذِي لَا يُنْسَى. (5)

ص: 186

7- امام صادق علیه السلام - ولید بن صبیح گوید: در محضر امام صادق علیه السلام بودم و گدائی آمد، حضرت علیه السلام به او خرما داد سپس گدای دیگری رسید، حضرت علیه السلام به او [نیز] خرما داد. گدای دیگر آمد به او هم خرما داد. سپس گدای دیگر آمد فرمود: «خداوند گشایشی به کارت دهد».

و نعمت های پروردگارت را بازگو کن! (11)

بخش 1 : و نعمت ها

1-1- امام علی علیه السلام - ابو عمرو کندی گفت: روزی در محضر امام علی علیه السلام بودیم، اطرافیان حضرت علیه السلام را سرحال و بانشاط دیده و عرض کردند: «ای امیرمؤمنان علیه السلام! با ما در مورد یارانت سخن بگو». امام علیه السلام فرمود: «در مورد کدام یک از ایشان سؤال می کنید»؟ عرض کردند: «از یاران محمد صلی الله علیه وآله». امام علیه السلام فرمود: «تمامی یاران [حقیقی] محمد صلی الله علیه وآله یاران من نیز هستند، در مورد کدام یک می پرسید»؟ ... عرض کردیم: «در مورد خودت با ما سخن بگو». فرمود: «آرام باشید! خداوند ما را از خودستایی نهی فرموده است». یک نفر به حضرت علیه السلام گفت: «خداوند می فرماید: وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدَّتْ». حضرت علیه السلام فرمود: «من نیز نعمت های پروردگارم را بازگو می کنم. به خدا سوگند! هرگاه [از پیامبر صلی الله علیه وآله] سؤال می کردم، پاسخ می گرفتم و هرگاه سکوت اختیار می کردم، پیامبر صلی الله علیه وآله خود شروع به سخن [و تعلیم من] می نمود. بدانید که در سینه ی من دانش فراوانی وجود دارد پس [هرچه می خواهید] از من سؤال نمایید».

2-1- امام صادق علیه السلام - فضل بقباق گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند عزوجل: وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدَّتْ، پرسیدم. و ایشان فرمود: «کسی که تو را نعمت داد و بدان برتری ات بخشید و به تو عطا کرد و نیکی نمود، و حضرت صلی الله علیه وآله از دین خود و از آنچه خداوند به او عطا کرد و از نعمتی که به او بخشید، سخن گفت».

3-1- امام حسین علیه السلام - عمر بن ابی نصر گوید: مردی از اهالی بصره برای من حدیث کرد: از امام حسین علیه السلام درباره ی کلام خداوند متعال : وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثُ، پرسیدم. و ایشان فرمود: «خداوند به حضرت علیه السلام امر فرمود تا از نعمت دین خود که خداوند به او بخشیده، سخن گوید».

4-1- امام علی علیه السلام - حضرت به سخنرانی پرداخت و خطبهای ایراد کرد. پس از حمد و ثنای الهی و نثار درود بر پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله و بیان شمه ای از نعمت هایی که خداوند بر پیغمبر صلی الله علیه وآله و او ارزانی داشت، چنین فرمود: «اگر این آیه در قرآن مجید نبود که خداوند می فرماید: وَ امّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّتْ ؛ افتخاراتی را که خدا نصیب من نموده و مقام هائی را که به من داده است بیان نمی کردم، ولی به جهت این گفته ی الهی سخن را آغاز می کنم». [ابتدا دست به دعا برداشت و گفت:] «پروردگارا تو را بر نعمتهای بی شمارت و فضل بی کران و از یاد نرفتنی ات سپاسگزارم».

ص: 187

5-1- على بن إبراهيم رحمه الله - وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثُ قَالَ: بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ - وَ أَمَرَكَ بِهِ مِنَ الصَّلَاةِ - وَالزَّكَاةِ وَالصَّوْمِ وَالْحَجِّ وَ الْوَلَايَةِ وَ بِمَا فَضَّلَكَ اللَّهُ بِهِ. (1)

6-1- الصادق علیه السلام - مَعْنَاهُ فَحَدِّتْ بمَا أَعْطَاكَ اللَّهُ وَ فَضَّلَكَ وَ رَزَقَكَ وَ أَحْسَنَ إِلَيْكَ وَ هَدَاكَ. (2)

باب 2 : فَحَدِّث

2-1 - أميرالمومنين علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الْجَمَالَ، وَيُحِبُّ أَنْ يَرَى أَثَرَ النِّعْمَة عَلَى عَبْدِهِ. (3)

2-2- أمير المومنين علیه السلام - وَلْيُرَ عَلَيْكَ أَثَرُ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَيْكَ. (4)

2-3- أميرالمومنين علیه السلام - في احتجاج أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى عَاصِمِ بْنِ زِيَادٍ حِينَ لَبِسَ الْعَبَاءَ وَ تَرَكَ الْمُلَاءَ وَ شَكَاهُ أَخُوهُ الرَّبِيعُ بْنُ زِيَادٍ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَّهُ قَدْ غَمَّ أَهْلَهُ وَ أَحْزَنَ وَلدَهُ بِذَلِكَ فَقَالَ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَيَّ بِعَاصِمِ بْنِ زِيَادٍ فَجِيءَ بِهِ فَلَمَّا رَآهُ عَبَسَ فِي وَجْهِهِ فَقَالَ لَهُ أَمَا اسْتَحْيَيْتَ مِنْ أَهْلِكَ أَمَا رَحِمْتَ وَلْدَكَ أَتَرَى اللَّهَ أَحَلَّ لَكَ الطَّيِّبَاتِ وَهُوَ يَكْرَهُ أَخْذَكَ مِنْهَا أَنْتَ أَهْوَنُ عَلَى اللَّهِ مِنْ ذَلِكَ ... فَبِاللَّهِ لَابْتِدَالُ نِعَمِ اللَّهِ بِالْفَعَالِ أَحَبُّ إِلَيْهِ مِنِ ابْتِدَالِهَا بِالْمَقَالِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّث. (5)

4-2- ابن عباس رحمه الله - وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدَّثُ أظهر القرآن و حدثهم بما أنعم الله به عليك. (6)

5-2- أميرالمومنين علیه السلام - تفسير فرات بن إبراهيم عُبَيْدُ بْنُ كَثِيرٍ مُعَنْعَنا عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ: خُلِقَتِ الْأَرْضِ لِسَبْعَة بِهِمْ يُرْزَقُونَ وَ بِهِمْ يُمْطَرُونَ وَ بِهِمْ يُنْظَرُونَ وَ هُمْ عَبْدِ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ وَأَبُوذَرِّ رحمه الله وَ عَمَّارُ وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ رحمه اللَّهُ وَ مِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ حُذَيْفَةً وَ أَنَا إِمَامُهُمْ السَّابِعُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثُ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ صَلَّوْا عَلَى فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام. (7)

6-2- الصادق علیه السلام - إِذَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَى عَبْدِهِ بِنِعْمَة فَظَهَرَتْ عَلَيْهِ سُمِّيَ حَبيبَ اللَّهِ مُحَدِّثاً بِنِعْمَة اللَّهِ وَ إِذَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَى عَبْدِ بِنِعْمَة فَلَمْ تَظْهَرْ عَلَيْهِ سُمِّيَ بَغِيضَ اللَّهِ مُكَذِّباً بِنِعْمَةَ اللَّهِ. (8)

ص: 188

5-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدَّتْ ؛ آنچه را که خداوند بر تو نازل فرمود و تو را بدان امر کرد یعنی نماز و زکات و روزه و حج و ولایت و آنچه را که خداوند با آن به تو برتری بخشید، بازگو».

6-1 امام صادق علیه السلام - یعنی آنچه را که خدا به تو عطا نموده و تو را بر همه برتری داده و احسان کرده و تو را به صراط مستقیم هدایت و راهنمائی فرموده، بازگو کن.

بخش 2 : بازگو

1-2- امام على علیه السلام - خدا زیباست و زیبایی را دوست می دارد و دوست میدارد که آثار نعمت را بر بنده ی خویش ببیند.

2-2- امام علی علیه السلام - باید اثر نعمتی که خداوند به تو عطا کرده است در تو دیده شود.

2_3- امام علی علیه السلام - از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره ی احتجاج آن حضرت علیه السلام بر عاصم بن زیاد که عبا پوشیده و جامهی نرم را از تن دور کرده روایت شده که برادرش ربیع بن زیاد شکایت او را به امیرالمؤمنین علیه السلام نمود و گفت: «با این روش خاندان خود را غم داده و فرزندان خود را اندوهناک ساخته». امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «عاصم بن زیاد را نزد من بیاورید». او را آوردند، چون او را دید روی به او ترش کرد و به او فرمود: «از خانواده خود شرم نکردی و به فرزندانت رحم نکردی، تو معتقدی که خدا طیبات را برای تو حلال کرده و نخواسته تو از آنها بهره ای بگیری، تو در پیش خدا از این زبون تری، به خدا سوگند! پذیرش نعمت های خدا به کردار نزد او دوست تر است از پذیرش آنها به گفتار (یعنی به ذکر و دعا) و خدای عزوجل فرموده است: امّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدَّث.

4-2- ابن عبّاس رحمه الله - امّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدث؛ قرآن را آشکار کن و در مورد نعمتی که خداوند به تو ارزانی داشته، سخن بگو.

5-2- امام علی علیه السلام - زمین به خاطر هفت نفر خلق شده که مردم به واسطه ی آنان رزق و روزی داده می شوند و باران برای آنان می آید و یاری می شوند. [آن هفت نفر عبارتند از]؛ ابوذر، سلمان، مقداد، عمّار، حذیفه و عبدالله بن مسعود رحمه الله حضرت امیر علیه السلام می فرماید: «من امام آنان هستم، ایشان بودند که بر بدن فاطمه علیهم السلام نماز خواندند».

6-2 امام صادق علیه السلام - هنگامی که خداوند بر بنده ی خود نعمتی ارزانی کند و [آثار و نشانه های] آن نعمت در او آشکار شود، چنین بنده ای را محبوب خدا و بازگو کننده ی نعمت هایش نامند و هنگامی که خداوند بر بنده ی خود نعمتی ارزانی کند و [آثار و نشانه های] آن نعمت در او آشکار نشود چنین بنده ای را دشمن خدا و انکار کنندهی نعمت هایش می نامند.

ص: 189

7-2- أمير المومنين علیه السلام - عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطِ عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِ ابْنِ دَابِ قَالَ لَقِيتُ النَّاسَ يَتَحَدَّثُونَ أَنَّ الْعَرَبَ كَانَتْ تَقُولُ إِنْ يَبْعَثُ اللَّهُ فِينَا نَبَيَا يَكُونُ فِي بَعْضِ أَصْحَابِهِ سَبْعُونَ خَصْلَةٌ مِنْ مَكَارم ال- الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ فَنَظَرُوا وَ فَتَشُوا هَلْ يَجْتَمِعُ عَشْرُ خِصَالَ فِي وَاحِدٍ فَضْلًا عَنْ سَبْعِينَ ... لَمْ يَجْتَمِعْ فِي أَحَدٍ خِصَالُ مَجْمُوعَةٌ لِلدِّينِ وَالدُّنْيَا بِالِاضْطِرَارِ عَلَى مَا أَحَبُّوا وَكَرِهُوا إِنَّا فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام ... طُعْمُهُ أَدْنَى مَا تَأْكُلُ الرَّعِيَّةُ وَلِبَاسُهُ أَدْنَى مَا يَلْبَسُ أَحَدُ مِنَ الْمُسْلِمِينَ. ثُمَّ البَاسُ اسْتَعْدَى زِيَادُ بْنُ شَدَادِ الْحَارِثِيُّ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَلَى أَخِيهِ عَبْدِ اللَّهِ بْن شَدَادٍ فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام ذَهَبَ أَخِي فِي الْعِبَادَة وَ امْتَنَعَ أَنْ يُسَاكِنَنِي فِي دَارِى وَلَبسَ أَدْنَى مَا يَكُونُ مِنَ اللَّبَاس قَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام تَزَيَّنْتُ بزينَتِكَ وَ لَبِسْتُ لِبَاسَكَ قَالَ: لَيْسَ لَكَ ذَلِكَ إِنَّ إِمَامَ الْمُسْلِمِينَ إِذَا وَلِيَ أُمُورَهُمْ لَبِسَ لِبَاسَ أَدْنَى فَقِيرِهِمْ لِئَلَّا يَتَبَيَّعَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ فَيَقْتُلَهُ فَلَأَعْلِمَنَّ مَا لَبِسْتَ إِنَّا مِنْ أَحْسَنِ زِيٍّ قَوْمِكَ وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثُ فَالْعَمَلُ بِالنِّعْمَة أَحَبُّ إِلَيَّ مِنَ الْحَدِيثِ بِهَا. (1)

2- أمير المومنين علیه السلام - أحْسِنُوا صُحْبَةَ النَّعَمِ قَبْلَ فَوَاتِهَا فَإِنَّهَا تَزُولُ وَ تَشْهَدُ عَلَى صَاحِبِهَا بِمَا عَمِلَ فيها. (2)

ص: 190

7-2- امام علی علیه السلام - علی بن اسباط از چند نفر از اصحاب ابن دأب [ابوالوليد عيسى بن يزيدبن بكر ابن دأب؛ هم عصر امام صادق و امام کاظم علیهما السلام) نقل کرده است: ... دیدم مردم چنین می گویند: «عرب ها [در گذشته] اعتقاد داشتند: «اگر خداوند پیامبری را در میان ما مبعوث کند برخی از یارانش هفتاد ویژگی از صفات نیکوی دنیا و آخرت را خواهند داشت»؛ برهمین اساس دقت و بررسی کردند تا ببینند آیا ده ویژگی در یک نفر [از یاران پیامبر صلی الله علیه وآله] جمع می گردد چه برسد به هفتاد ویژگی!؟ و [چون فکر نمی کردند یک نفر به تنهایی دارای ویژگی هایی باشد که همه اش نیکو و مثبت باشد] به ناچار هر ویژگی که [به نظرشان می آمد و آن را] می پسندیدند یا نمی پسندیدند در نظر گرفتند و در نهایت به این نتیجه رسیدند که جز علی بن ابی طالب علیه السلام کسی دیگر دارای صفات نیکوی دنیا و آخرت نیست..... [ برخی از ویژگی های حضرت علیه السلام این بود]؛ خوراکی ای که علی علیه السلام استفاده می کرد ساده ترین غذایی بود که مردم عادی می خوردند و لباسی که می پوشید ساده ترین لباسی بود که یکی از مسلمانان می پوشید... اما لباس پوشیدن حضرت علیه السلام ؛ زیاد بن شداد حارثی که از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله بود در مورد برادرش عبدالله بن شداد از علی علیه السلام یاری خواست و گفت: «ای امیرمؤمنان علیه السلام ! برادرم فقط به عبادت می پردازد و از اینکه با من در خانه ام سکونت گزیند، دوری کرده و ساده ترین لباسی که یافت می شود را بر تن کرده است». برادرش عرض کرد: «ای امیرمؤمنان علیه السلام! من خودم را همچون شما آراسته و همچون شما لباس پوشیده ام». امام علیه السلام فرمود: «تو چنین حقی [و وظیفه ای] نداری، هنگامی که پیشوای مسلمانان، متولی امور آن ها می شود باید همچون فقیرترین ایشان لباس بپوشد تا فقر بر آن فقیر فشار نیاورده و هلاکش نسازد. من به خوبی می دانم که تو بهترین لباس های قبیله ات را پوشیده ای [با این حال تظاهر به ساده زیستی می کنی]، و امّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ؛ بدان که نزد من استفاده کردن از نعمت ها محبوب تر از سخن راندن از آن هاست».

2-8- امام علی علیه السلام - نعمت ها را پیش از جدائی از آن ها، نیکو دارید. زیرا از بین می روند و گواه صاحبش در آنچه با آن ها [رفتار] می کند، می باشند.

ص: 191

سوره شرح

بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيم

ثواب قرائت

1- امام علی علیه السلام - چون شیطان تو را وسوسه کند، به خدا پناه ببر و با قلب و زبان بگو: «به خدا و پیغمبر صلی الله علیه وآله ایمان دارم در حالی که به او اخلاص دارم و دین فقط مال اوست». هفده روز الم نشرح را تا آخرش بخوان روزی دو بار یکبار صبح یکبار شب.

2- امام صادق علیه السلام - هر که سوره ی شمس، لیل، ضحی و انشراح را در روز یا شب بسیار تلاوت کند، چیزی پیرامون او نباشد جز آنکه در روز رستاخیز بر او گواهی دهد. حتی مو، پوست، گوشت، خون، رگ ها ، اعصاب، استخوان ها و همه ی اعضا و جوارح او که زمین بر روی خود می گیرد بر او گواهی دهند. و پروردگار متعال می فرماید: «گواهی شما بر بنده ام را پذیرفتم و آن را روا دانستم. او را به بهشتم ببرید تا هر کجا را که دوست دارد برگزیند و آنجا را بدون منتی از من و تنها به سبب رحمت و لطف من به او ارزانی نمایید. گوارای بنده ام باشد»!

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر کس سوره: أَلَم نَشْرَح را بخواند ثواب کسی را خواهد داشت که پیامبر صلی الله علیه وآله را اندوهگین ملاقات کرده، و گره از کار پیامبر صلی الله علیه وآله گشوده است.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بخواند، خداوند یقین و تندرستی به او عطا می کند و هرکه آن را بر دردی در سینه بخواند و آن را برای این درد بنویسد، خداوند شفایش می دهد.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بر ظرفی بنویسد و از آب آن بخورد، چون ادرارش بند آمده باشد، خداوند شفایش می دهد و ادرار کردن را بر او آسان می گرداند.

6- امام صادق علیه السلام - هر که این سوره را بر سینه ی کسی بخواند، این سوره درد سینه اش را فرو نشاند و هر که آن را بر دل کسی بخواند، این سوره به خواست خدا درد دلش را آرام بخشد. آب این سوره برای کسی که مبتلا به سردی است، به خواست خدا مفید است.

ص: 193

قوله تعالى: أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ (1)

1- الرسول صلی الله علیه وآله - روى أَنَّ النَّبي صلی الله علیه وآله قرآ أَفَمَنْ شَرَحَ اللهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَقَالَ إِنَّ ل النُّورَ إِذَا وَقَعَ فِي الْقَلْبِ انْفَسَحَ لَهُ وَ انْشَرَحَ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ فَهَلْ لِذَلِكَ عَلَامَةُ يُعْرَفُ بِهَا قَالَ التَّجَافِي عَنْ دَارِ الْغُرُورِ وَ الْإِنَابَةُ إِلَى دَارِ الْخُلُودِ وَ الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُول الْمَوْتِ. (1)

2 - الصادق علیه السلام - عَنْ جَمِيلَ وَ الْحَسَنِ بْن رَاشِدِ عَن أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْل اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَلَم نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ قَالَ فَقَالَ بوَلَايَة أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام. (2)

3- الصادقين علیهما السلام - أ لَمْ نُعْلِمْكَ مَنْ وَصِيكَ فَجَعَلْنَاهُ نَاصِرَكَ يُذِلُّ عَدْوَک. (3)

4- الرضا علیه السلام - أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله أَلَمْ نَجْعَلْ عَلِيّا علیه السلام وَصِيْكَ. (4)

5 - الصادق علیه السلام - عَنْ سُلَيْمَانَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ تَعَالَى أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ قَالَ بِعَلِي علیه السلام فَاجْعَلْهُ وَصِيّا. (5)

6- على بن ابراهيم رحمه الله - أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ قَالَ بِعَلِيٌّ علیه السلام فَجَعَلْنَاهُ وَصِيْكَ قَالَ وَ حِينَ فَتَحَ مَكَّةَ وَ دَخَلَتْ قُرَيْش في الإِسْلَام شَرَحَ اللهُ صَدْرَهُ وَ سِره. (6)

قوله تعالى: وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ (2)

على بن ابراهيم رحمه الله - وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ قَالَ بِعَلِي علیه السلام الْحَرْب . (7)

2 - الرضا علیه السلام - وَوَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ تَقْتُلُ مُقَاتِلَةَ الْكُفَّارِ وَ أَهْلَ التَّأويل بعلى علیه السلام. (8)

قوله تعالى : الذي أَنقَضَ ظَهْرَكَ (3)

1 - الصادقين علیهما السلام - الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ وَأَخْرَجَ مِنْهُ سُلَالَةَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام الَّذِينَ يَهْتَدُونَ. (9)

ص: 194

آیا ما سینه ی تو را گشاده نساختیم؟ (1)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - روایت شده است: حضرت رسول صلى الله عليه وآله وسلم آیه ی أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ (زمر/22) را قرائت نمود، فرمود: «این نوری است که خداوند در دل مؤمن می افکند، پس سینه اش گشاده گردد». عرض کردند: «آیا این نشانه ای هم دارد تا به آن شناخته گردد»؟ فرمود: «آری! بازگشت به خانه ی جاوید و دوری از خانه ی فریب و آمادگی برای مرگ قبل از آمدنش».

2- امام صادق علیه السلام - جمیل و حسن بن راشد از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند عزوجل: أَلم نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ نقل کرده اند که فرمود: «با ولایت امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام ».

3- امام باقر و امام صادق علیهما السلام - أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ؛ آیا تو را آگاه نکردیم که وصی تو کیست؟ پس او را یاری گر تو و خوار کننده ی دشمنت قرار دادیم.

4- امام رضا علیه السلام - أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَك؛ اى محمد صلی الله علیه وآله ! آیا علی علیه السلام را وصی تو قرار ندادم؟

5- امام صادق علیه السلام - سلیمان گوید: از امام صادق درباره کلام خداوند متعال : أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ پرسیدم. ایشان فرمود: «با حضرت علی علیه السلام ، پس او را وصی خود قرار داده است».

6- علی بن ابراهيم رحمه الله - أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ؛ [ یعنی خداوند فرمود: ] «با حضرت علی علیه السلام ، و او را وصی تو قرار دادیم». هنگامی که مکه فتح شد و قریشیان به اسلام گرویدند، خداوند سینه ی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را گشود و کارها را برایش آسان نمود.

و بار سنگین تو را از تو برنداشتیم؟! (2)

1 علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ وَضَعْنَا عَنكَ وِزْرَكَ یعنی بار سنگین جنگ را با شمشیر علی علیه السلام از دوشت برنداشتیم؟

2- امام رضا علیه السلام - وَ وَضَعْنَا عَنكَ وِزْرَكَ ؛ سنگینی نبرد با کفار و اهل تأویل را به وسیله ی حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام [از تو برداشتیم]

همان باری که سخت بر پشت تو سنگینی می کرد! (3)

1- امام باقر و امام صادق علیهما السلام - الَّذِي أَنقَضَ ظَهْرَكَ و از آن نسل، امامانی را بیرون آورد که هدایتگر مردم شدند.

ص: 195

2- ابن عباس رحمه الله - الَّذي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ أَنْ قَوَّى ظَهْرَكَ بِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام. (1)

قوله تعالى: وَ رَفَعنا لَكَ ذِكْرَكَ (4)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلَى علیه السلام أَنَّ يَهُودِيَاً مِنْ يَهُودِ الشَّامِ وَ أَحْبَارِهِمْ كَانَ قَدْ قَرَأَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحْفَ الْأَنْبِيَاءِ علیه السلام وَ عَرَفَ دَلَائِلَهُمْ جَاءَ إِلَى مَجْلِس فِيهِ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ فِيهِمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ ابْنُ عَبَّاسِ رحمه الله وَ أَبُو مَعْبَدِ الْجُهَنِيُّ فَقَالَ يَا أُمَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله مَا تَرَكْتُمْ لِنَبِيٍّ دَرَجَةً وَلَا لِمُرْسَل فَضِيلَةً إِلَّا نَحَلْتُمُوهَا نَبَيَّكُمْ فَهَلْ تُجِيبُونَى عَمَّا أَسْأَلُكُمْ عَنْهُ فَكَاعَ الْقَوْمُ عَنْهُ فَقَالَ عَلَى بْن أَبِي طالب علیه السلام نَعَمْ ... قَالَ لَهُ الْيَهُودِيُّ فَإِنَّ هَذَا إِدْرِيسُ علیه السلام رَفَعَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَكَانًا عَلِيًّا وَ أَطْعَمَهُ مِنْ تُحَفِ الْجَنَّةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ قَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله أَعْطِيَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ قَالَ فِيهِ وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ فَكَفَى بِهَذَا مِنَ اللَّهِ رَفْعَةً. (2)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - يَرْفَعُهُ إِلَى الْإِمَامِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ علیه السلام قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي جَعْفَر علیه السلام عَنْ أَبِيهِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَلَى علیه السلام قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام قَالَ بَيْنَمَا أَصْحَابُ رَسُول الله صلی الله علیه وآله جُلُوسُ فِي مَسْجِدِهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ علیه السلام يَتَذَاكَرُونَ فَضْلَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِذْ دَخَلَ عَلَيْنَا حِبْرُ مِنْ أَحْبَارِ يَهُودِ أَهْلِ الشَّامِ قَدْ قَرَأَ التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحُفَ إِبْرَاهِيمَ وَ الْأَنْبِيَاءِ وَ عَرَفَ دَلَائِلَهُمْ فَسَلَّمَ عَلَيْنَا وَ جَلَسَ ثُمَّ لَبِثَ هُنَيْنَةً [ هُنَيْهَةً ] ثُمَّ قَالَ يَا أَمَّةَ مُحَمَّدٍ مَا تَرَكْتُمْ لِنَبِيٍّ دَرَجَةً وَ لَا لِمُرْسَل فَضِيلَةً إِنَّا وَ قَدْ تَحَمَّلْتُمُوهَا لِنَبِيِّكُمْ فَهَلْ عِنْدَكُمْ جَوَابُ إِنْ أَنَا سَأَلْتُكُمْ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام سَلْ يَا أَخَا الْيَهُودِ مَا أَحْبَبْتَ فَإِنِّى أَجِيبُكَ عَنْ كُلِّ مَا تَسْأَلُ بِعَوْنِ اللَّهِ تَعَالَى ... وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ فَلَا يَرْفَعُ رَافِعُ صَوْتَهُ بِكَلِمَة الْإِخْلَاص بشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَتَّى يَرْفَعَ صَوْتَهُ مَعَهَا بِأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ فِي الْأَذَانِ وَالْإِقَامَةِ وَالصَّلَاةِ وَ الْأَعْيَادِ وَ الْجُمَعِ وَ مَوَاقِيتِ الْحَجِّ وَ فِي كُلِّ خُطْبَة حَتَّى فِي خُطَب النِّكَاحَ وَ فِي الْأَدْعِيَةِ. (3)

3- أمير المؤمنين علیه السلام - وَلَقَدْ كُنَّا فِى مَحْفِل فِيهِ أَبُو سُفْيَانَ وَقَدْ كُفَّ بَصَرُهُ وَ فِينَا عَلَى علیه السلام فَأَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ فَلَمَّا قَالَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ قَالَ أَبُو سُفْيَانَ هَاهُنَا مَنْ يَحْتَشمُ قَالَ وَاحِدُ مِنَ الْقَوْمِ لَا فَقَالَ لِلَّهِ دَرُّ

ص: 196

2- ابن عباس رحمه الله - الَّذِي أَنقَضَ ظَهْرَكَ ؛ یعنی پشتت را به حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام نیرومند ساخت.

و آوازه ی تو را بلند ساختیم. (4)

1- امام علی علیه السلام - از امام حسین علیه السلام نقل شده است: مردی یهودی از شام که تورات و انجیل و زبور و صحف انبیاء علیهم السلام را خوانده بود و اطلاعاتی از استدلال های آنها داشت وارد مجلسی شد که اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله در آن حضور داشتند. علی بن ابی طالب علیه السلام نیز بود و ابن عباس و ابومعبد جهنی. گفت: «ای امت محمد صلی الله علیه وآله! هیچ مقام و منزلتی را برای پیامبری و انگذاشتید جز اینکه تمام آن ها را برای پیامبر خود ادعا کردید آیا پاسخ سؤال های مرا می دهید»؟ مردم از او روی برگردانیدند. اما علی علیه السلام فرمود: «آری»! ... یهودی گفت: «ادریس را خداوند به مقام عالی رسانید و از تحفه های بهشت پس از مرگ به او خورانید». علی علیه السلام فرمود: «صحیح است! به حضرت محمد صلی الله علیه وآله بهتر از او عنایت شده خداوند درباره ی آن جناب می فرماید: وَ رَفَعنا لَكَ ذِكْرَكَ؛ همین مقام و رفعت کافی است».

2- امام علی علیه السلام - امام موسی کاظم علیه السلام از امام صادق علیه السلام از پدر ارجمند علیه السلام خود از امام سجاد علیه السلام از امام حسین علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمود: پس از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه وآله اصحاب در مسجد حضرت نشسته بودند و از فضایل پیامبر صلی الله علیه وآله یاد می کردند. ناگاه یکی از علمای یهود از اهالی شام بر ما وارد شد. او تورات و انجیل و زبور و صُحف ابراهیم و پیامبران را خواند بود و نشانه های آنان را می شناخت. بر ما سلام کرد و نشست. کمی درنگ کرد و سپس گفت: «ای امت محمد! شما هیچ مقامی از هیچ پیامبری را و هیچ فضیلتی از هیچ رسولی را وانگذاشته اید و همه را به پیامبر خود نسبت داده اید، اگر من از شما سؤال کنم پاسخی دارید»؟ امیرمومنان علیه السلام به او فرمود: «ای برادر یهودی! هرچه دوست داری بپرس، من به یاری و منت خداوند متعال از هر چیزی بپرسی پاسخت را می دهم ... وَ رَفَعنا لَكَ ذِكْرَكَ؛ این چنین هرکس به کلامِ اخلاص ندا برآورد و گواهی دهد که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، به همراهش ندا بر می آورد که محمد صلی الله علیه وآله فرستاده ی خداست، چه در اذان و اقامه و نماز و چه در اعیاد و نمازهای جمعه و مراسم حج و نیز در همه ی خطبه ها حتی در خطبه های نکاح و در دعاها».

3- امام علی علیه السلام - ابن عبّاس گوید: ما در مجلسی بودیم که ابوسفیان نیز حضور داشت در حالی که بینائی اش را از دست داده بود و علی علیه السلام نیز در میان ما بود. پس مؤذن اذان گفت، هنگامی که موذن گفت: «أشهد أن محمداً رسول الله»، ابوسفیان گفت: در اینجا کسی هست که

ص: 197

أَخِي بَنِي هَاشِمِ انْظُرُوا أَيْنَ وَضَعَ اسْمَهُ فَقَالَ عَلَى علیه السلام أَسْخَنَ اللَّهُ عَيْنَكَ يَا بَاسُفْيَانَ اللَّهُ فَعَلَ ذَلِكَ بِقَوْلِهِ عَزَّ مِنْ قَائِل وَ رَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام - عَنِ الْعِلَلِ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام: مَعْنَى قَوْلِهِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِقْرَارُ بِالتَّوْحِيدِ وَ نَفْئُ الْأَنْدَادِ وَخَلْعُهَا وَكُلُّ مَا يُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَعْنَى أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ إِقْرَارُ بِالرِّسَالَةِ وَالنُّبُوَّةِ وَ تَعْظِيمُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ رَفَعنا لَكَ ذِكْرَكَ أَنْ تُذكَرُ مَعِي إِذَا ذُكِرْت. (2)

5- ابن عباس رحمه الله - وَ رَفَعنا لَكَ ذِكْرَكَ يَقُولُ صَوْنَكَ لَا يُذْكَرُ اللَّهُ إِنَّا ذُكِرْتَ. (3)

6- على بن ابراهيم رحمه الله - وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ قَالَ تُذْكَرُ إِذَا ذُكِرْتُ وَ هُوَ قَوْلُ النَّاسِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله. (4)

7- الرضا علیه السلام - وَوَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ تَقْتُلُ مُقَاتِلَةَ الْكُفَّارِ وَ أهْلَ التَّأويل بِعَلِيِّ علیه السلام وَرَفَعْنَا لَكَ بذَلِكَ ذِكْرَكَ أَيْ رَفَعْنَا مَعَ ذِكْرَكَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله لَهُ رُتبَة. (5)

قوله تعالى : فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً (5)

1- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ رحمه الله قَالَ أَهْدِى إِلَى الرَّسُول صلی الله علیه وآله بَغْلَةُ أَهْدَاهَا كِسْرَى لَهُ أَوْ قَيْصَرُ فَرَكِبَهَا النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم فَأَخَذَ مِنْ شَعْرِهَا وَ أَرْدَفَنِي خَلْفَهُ ثُمَّ قَالَ يَا غُلَامُ احْفَظِ اللَّهَ يَحْفَظْكَ احْفَظِ اللَّهَ تَجِدْهُ أمَامَكَ تَعَرَّفْ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي الرَّخَاءِ يَعْرِفُكَ فِي الشَّدَة إِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلُ اللهَ وَإِذَا اسْتَعَنَّتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ قَدْ مَضَى الْقَلَمُ بِمَا هُوَ كَائِنُ فَلَوْ جَهَدَ النَّاسُ أَنْ يَنْفَعُوكَ بِأَمْرِ لَمْ يَكْتُبُهُ اللَّهُ عَلَيْكَ لَمْ يَقْدِرُوا عَلَيْهِ فَإِن اسْتَطَعْتَ أَنْ تَعْمَلَ بِالصَّبْرِ مَعَ الْيَقِينِ فَافْعَلْ وَ إِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَإِنَّ فِي الصَّبْرِ عَلَى مَا تَكْرَهُ خَيْراً كَثِيراً وَ اعْلَمْ أَنَّ الصَّبْرَ مَعَ النصر و أنَّ الفرج مع الكرب وَ أَنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً. (6)

ص: 198

خشمگین باشد»؟ یکی از قوم گفت: «خیر»! ابوسفیان گفت: «چه خوب است! برادر بنی هاشم، بنگرید که اسمش را کجا قرار داده است»؟ علی علیه السلام فرمود: «خداوند چشمانت را به گریه بیندازد، ای اباسفیان! خداوند متعال اینگونه نامش را بزرگ گردانید آنجا که می فرماید: وَ رَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ».

4- امام علی علیه السلام - معناى اشهد ان لا إله الا الله اقرار به توحید و نفی شریکان و دور کردن آنان و نفی هرچیزی غیر از اوست که عبادت میشود معنای اشهد ان محمداً رسول الله اقرار به رسالت و نبوت و تعظیم رسول خدا صلی الله علیه وآله است و آن این سخن خداوند است: وَ رَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ یعنی هرگاه که یاد شدم همراه من یاد می شوی.

5- ابن عباس رحمه الله - وَ رَفَعنا لَكَ ذِكْرَكَ یعنی صدای تو را خداوند یاد نمی شود مگر اینکه تو یاد شوی.

6- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ؛ به خاطر داشته باش که وقتی مردم می گویند: أشهد أن لا إله إلّا الله بلافاصله می گویند: أشهد أن محمداً رسول الله.

7 - امام رضا علیه السلام - أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ؛ اى محمد صلی الله علیه وآله! آیا حضرت علی علیه السلام را وصی تو قرار ندادیم؟ وَ وَضَعْنَا عَنكَ وِزْرَكَ ؛ سنگینی نبرد با کفار و اهل تأویل را به وسیله ی حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام [سبک گردانیدیم] وَ رَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ یعنی همراه با یاد تو ای محمد صلی الله علیه وآله! برای او رتبه ای بالا بردیم.

به یقین با [هر] سختی آسانی است! (5)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن عباس گوید: قیصر استری به حضرت رسول صلی الله علیه وآله هدیه کرد، یکی از روزها رسول اکرم صلی الله علیه وآله بر آن استر سوار شد و مرا هم دنبال خود سوار نمود و بعد فرمود: «ای جوان! به خداوند توجه داشته باش تا خداوند به شما توجه کند. اگر به خداوند توجه داشته باشی و دستورات او را به کار گیری خداوند را مقابل خود مشاهده می کنی، در هنگام وسعت و فراخی روزی خدا را بشناس تا خداوند هم در هنگام سختی شما را مورد لطف خود قرار دهد، هرگاه می خواهی کمک بخواهی از خداوند بخواه، قلم تقدیر بر آنچه خواهد شد جاری شده و هرچه مقدّر باشد انجام خواهد گرفت، اگر مردم کوشش کنند که به شما سودی برسانند ولی در صورتی که مقدر نباشد سعی آن ها نتیجه ای نخواهد داد و سودی به شما نخواهد رسانید. اگر توانائی داری که با صبر و یقین کاری انجام دهی در آن کوشا باش و اگر توانائی نداری صبر پیشه کن و در سختی ها شکیبا باش تا خیر زیادی به دست آوری و بدان که صبر، پیروزی می آورد و گشایش بعد از مشکلات پیش می آید و با هر سختی یک آسانی هم می باشد.

ص: 199

2- ابن عباس رحمه الله - عَنْ ابْن عَبَّاس رحمه الله في قوله تعالى فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً، يَقُولُ مَعَ الْعُسْرِ سَعَةُ وَلَا يَغْلِبُ عُسْرُ وَاحِدٌ يُسْرَيْن أَبَداً. (1)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ لِى جَبْرَائِيلُ: قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِذَا ذُكِرْتُ ذُكِرْتَ مَعِي فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً إِنَّ مَعَ العسر يسراً. (2)

4- ابن عبّاس رحمه الله - رُوىَ عَنْ عَطَاءِ عَن ابْن عَبَّاسَ رحمه اللهُ قَالَ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: خَلَقْتُ عُسْراً وَاحِداً وَ خَلَقْتُ يُسْرَيْن، فَلَنْ يَغْلِبَ عُسْرِ يُسْرَيْن. (3)

5 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَن الْحَسَن قَالَ: خَرَجَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله مَسْرُوراً فَرحاً وَ هُوَ يَضْحَكُ وَ يَقُولُ: لَنْ يَغْلِبَ عُسْرُ يُسْرين فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً. (4)

6- أمير المؤمنين علیه السلام - أَنَّ امْرَأَةً اسْتَعْدَتْ عَلَى زَوْجِهَا أَنَّهُ لَا يُنْفِقُ عَلَيْهَا وَ كَانَ زَوْجُهَا مُعْسِراً فَأَبَى على علیه السلام أن يَحْسَهُ فَقَالَ إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً. (5)

7 - الرسول صلی الله علیه وآله - وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ وَ أنَ الْفَرَجَ مَعَ الْكَرْب وَ أَنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً. (6)

8- أمير المؤمنين علیه السلام - إنِّي لَأَعْرفُ آيَتَيْنِ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ الْمُنَزَلَ تُكْتَبَانِ لِلْمَرْأَةَ إِذَا عَسُرَ عَلَيْهَا وَلَدُهَا، تكتبان فِي رَبِّ ظبي ويُعَلِّقَهُ فِي حَقويْهَا بِسْمِ اللهِ وَ بِاللَّهِ، إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً، سَبْعَ مَرَاتِ يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ، إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ، يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ كُلُّ ذاتِ حَمْلِ حَمْلَها وَ تَرَى النَّاسَ سُكارى وَ ما هُم بِسُكارى وَلَكِنَّ عَذابَ الله شَدِيدٌ . (7)

قوله تعالى: إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً علیه السلام

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً قَالَ مَا كُنتَ فِي الْعُسْرِ أَتَاكَ الیسر. (8)

2- الباقر علیه السلام - عن الباقر علیه السلام سُبُلَ عَنْ رَجُلٍ خَبِيثِ قَدْ لَقِي مِنْهُ جَهْداً هَلْ تَرى مكاشفته أم مداراته فكتب إِلَيْهِ الْمُدَارَاةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْمُكَاشَفَة وَ إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً [ف] إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ. (9)

ص: 200

2- ابن عبّاس رحمه الله - فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً، یعنی همراه عسر و سختی گشایش و آسانی است و یک سختی هرگز بر دو گشایش غالب نمی شود.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - جبرئیل به من گفت: خداوند عزوجل می فرماید: هرگاه یاد شوم تو هم با من یاد می شوی. فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً أَنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً.

4- ابن عبّاس رحمه الله - خداوند بلند مرتبه می فرماید: یک سختی و دو آسانی آوردم، پس یک سختی بر دو گشایش غالب نشود.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - حسن گوید: پیامبر صلی الله علیه وآله خوشحال و خندان در حالی که می خندید خارج شد و می گفت: «هرگز یک سختی بر دو گشایش غالب نشود که با هر سختی دو گشایش است که با هر سختی دو گشایش است».

6- امام علی علیه السلام - امام صادق علیه السلام از پدرش از امام علی علیه السلام نقل کرده است: همانا زنی نزد امیرالمومنین علیه السلام از شوهرش شکایت کرد که به او خرجی نمی دهد، در حالی که مرد در سختی بود. پس علی علیه السلام از زندانی کردن آن امتناع کرد و فرمود: إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً.

7- پیامبر صلی الله علیه وآله - با هر دشواریی آسانی است و بدان که نصرت و یاری خدا در صبر است. چون صبر کنی به مقصود می رسی و چون غم و اندوه دهد بعد آن فرح و رستگاری می دهد؛ إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً.

8- امام علی علیه السلام - سلیم بن قیس هلالی از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل می کند که فرمود: من دو آیه از کتاب مُنزَل خداوند می شناسم که وقتی وضع حمل زن مشکل شد برایش در پوست آهویی نوشته می شود و آن را بر کمرش می بندد. [و آن این است:] بسم الله و بالله، فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً، إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً؛ هفت مرتبه. يَأَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٍ * يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ رْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلِ حَمَلَهَا وَ تَرَى النَّاسَ سُكَارَىٰ وَ مَا هُم بِسُكَارَىٰ وَ لَا كِنَّ عَذَابَ الله شدید (حج/2-1) یک مرتبه.

[آری] مسلماً با [هر] سختی آسانی است. (6)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا یعنی هر وقت در تنگنا و عسرت قرار داشتی، آسانی و گشایش به سراغت آمده است.

2- امام باقر علیه السلام _ در مورد مردی که بدزبان بود سؤال شد که: «بفرمایید او را در بین مردم رسوا کنیم یا با او مدارا کنیم»؟ امام علیه السلام فرمود: «مدارا کردن بهتر از رسوا کردن است؛ إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً و پایانی نیک برای پرهیزگاران است».

ص: 201

3- الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ الرَّسُول صلی الله علیه وآله لأبي ذَرَ رحمه الله : إِن اسْتَطَعْتَ أَنْ تَعْمَلَ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِالرِّضَا فِي الْيَقِينِ فَافْعَلْ وَ إِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَإِنَّ فِي الصَّبْرِ عَلَى مَا تَكْرَهُ خَيْراً كَثِيراً وَ إِنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ وَالْفَرَجَ مَعَ الْكَرْبَ وَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً . (1)

قوله تعالى: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبٌ (7)

قوله تعالى: وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبُ (8)

1 - الرضا علیه السلام - لَا صَلَاةَ إِلَّا بِإِسْبَاغِ الْوُضُوءِ وَ إِحْضَارِ النِّيَّةِ وَ خُلُوصِ الْيَقِينِ وَ إِفْرَاغِ الْقَلْبِ وَ تَرْكِ الأشغال و هُوَ قَولُهُ فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَب. (2)

2 - الباقر علیه السلام - إِذَا قَضَيْتَ الصَّلَاةَ بَعْدَ أَنْ تُسَلَّمَ وَأَنْتَ جَالِسُ فَانْصَبْ فِي الدُّعَاءِ مِنْ أَمْرِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَة فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الدُّعَاءِ فَارْغَبْ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَتَقَبَّلَهَا مِنْكَ. (3)

3- الصادق علیه السلام- عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَوَجَلَّ فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلَى رَبِّكَ فَارْغَبُ قَالَ الدُّعَاءُ بَعْدَ الْفَريضَة إِيَّاكَ أَنْ تَدَعَهُ فَإِنَّ فَضْلَهُ بَعْدَ الْفَرِيضَة كَفَضْلِ الْفَرِيضَةِ عَلَى النَّافِلَة. (4)

4 - الصادقين علیهما السلام - فَقَدْ وَرَدَ فِي تَفْسِير قَوْلِهِ تَعَالَى فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلَى رَبَّكَ فَارْغَبُ أَي إِذَا فَرَغْتَ مِنَ الصَّلَاةِ الْمَكْتُوبَةِ فَانْصَبْ إِلَى رَبِّكَ فِي الدُّعَاءِ وَارْغَبْ إِلَيْهِ فِى الْمَسْأَلَة يُعْطِكَ. (5)

5 - الصادق علیه السلام - هُوَ الدُّعَاءُ فِي دُبُرِ الصَّلَاةِ وَأَنتَ جَالِسٌ. (6)

6- ابن عباس رحمه الله - فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ يَقُولُ فِي الدُّعَاءِ وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبُ يَقُولُ فِي الْمَسْأَلَة. (7)

7- الصادق علیه السلام - إِذَا قَضَيْتَ الصَّلَاةَ بَعْدَ أَنْ تُسَلَّمَ وَأَنْتَ جَالِسُ، فَانْصَبْ فِي الدُّعَاءِ مِنْ أَمْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ. وَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الدُّعَاءِ فَارْغَبْ إِلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى. (8)

8- ابن عباس رحمه الله - فَإِذا فَرَغْتَ من الفرايض فَانْصَب فيما رغبك الله فيه من الاعمال. (9)

9 - على بن ابراهيم رحمه الله - فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبُ قَالَ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ فَانْصِبْ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبُ. (10)

ص: 202

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - اگر توانائی داری که برای خدای عزوجل عملی انجام دهی به خشنودی و یقین انجام ده و اگر نمی توانی پس همانا در شکیبائی بر آنچه را که خوش نداری بهره ای فراوان است زیرا که یاری کردن با شکیبائی است و نجات با غمها إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً.

پس هنگامی که از کار مهمی فارغ می شوی به مهم دیگری پرداز (7)

و به سوی پروردگارت توجه کن (8)

1- امام رضا علیه السلام - هیچ نمازی نیست مگر اینکه با کمال وضو، حضور نیت، خلوص یقین و تهی بودن قلب و ترک مشغولیت ها همراه باشد، که معنای این سخن خداوند است: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ * وَ إِلَى رَبِّكَ فَارْغَبُ.

2- امام باقر علیه السلام - چون نمازت را به جا آوردی، پیش از آنکه سلام بدهی و در همان حال که نشسته ای در کار دنیا و آخرت به دعا بکوش و چون از دعا فارغ شدی با اشتیاق به سوی خداوند تبارک و تعالی روی آور تا از تو آن را بپذیرد.

3- امام صادق علیه السلام - از امام صادق علیه السلام روایت شده که در مورد آیه: فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبٌ * وَ إِلَى رَبِّكَ فَارْغَبُ فرمود: «[منظور از آن]، دعا بعد از نماز واجب است، مراقب باش آن را ترک نکنی؛ زیرا فضیلت دعا بعد از نماز واجب مانند فضیلت نماز واجب نسبت به نماز مستحب است».

4- امام باقر و امام صادق علیهم السلام - پس به سوی حق جل و علا توجه کن و به خواندن دعا رغبت نما و از خدای تعالی درخواست کن تا به تو آنچه خواهی ارزانی دارد و حاجتی را که داشته باشی، به موفقیت ها مقرون گرداند.

5- امام صادق علیه السلام - منظور از آن، دعا بعد از نماز و در حالت نشسته است.

6- ابن عباس رحمه الله - فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبُ ؛ چون از نماز واجب فارغ شدی، در دعا به درگاه پروردگارت بکوش و در خواسته ی خود با اشتیاق به سویش روی آور.

7- امام صادق علیه السلام - چون نمازت را به جا آوردی پیش از آنکه سلام بدهی و در همان حال که نشسته ای در کار دنیا و آخرت به دعا بکوش و چون از دعا فارغ شدی با اشتیاق به سوی خداوند تبارک و تعالی روی آور.

8- ابن عباس رحمه الله - هنگامی که از واجبات فارغ می شوی، به اعمالی که خداوند برای تو راغب است بپرداز.

9- علی بن ابراهيم رحمه الله - فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبٌ ؛ چون از حجة الوداع فارغ شدى، وَ إِلَى رَبِّكَ فَارْغَب امیرالمؤمنین علیه السلام را به جانشینی خودت منصوب کن.

ص: 203

1 - الصادق علیه السلام - فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَب عَلِيّا علیه السلام كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم حَاجًا فَنَزَلَتْ فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ عليا علیه السلام للنَّاس. (1)

11 - الصادق علیه السلام - فَإِذا فَرَغْتَ مِنْ نُبُوَّتِكَ فَانْصَبْ عَلِيّا علیه السلام وَ إِلَى رَبِّكَ فَارْغَبُ فِي ذَلِكَ. (2)

12 - الصادق علیه السلام - زينة أبي حَاتِمِ الرَّازِى أَنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّد علیه السلام قَرَأَ فَإِذَا فَرَغْتَ فَأَنْصِبُ قَالَ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ إِكْمَالَ الشَّرِيعَة فَانْصِبُ لَهُمْ عَلِيّا علیه السلام إِمَاماً. (3)

13 - الصادقين علیهما السلام - فَإِذا فَرَغْتَ مِنْ دُنْيَاكَ فَأَنْصَبُ عَلِيّا علیه السلام لِلْوَلَايَةِ تَهْتَدِي بِهِ الْفِرْقَةُ. (4)

14 - الصادق علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَمَرَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَ الصَّوْمِ وَالْحَجِّ ثُمَ أَمَرَهُ إِذَا فَعَلَ ذَلِكَ أَنْ يَنْصِبَ عَلِيّاً وَصِيَّهُ. (5)

15 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قال: كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَا يَزَالُ يُخْرِجُ لَهُمْ حَدِيثًا فِي فَضْلٍ وَصِيِّهِ حَتَّى نَزَلَتْ عَلَيْهِ هَذِهِ السُّورَةُ فَاحْتَجَ عَلَيْهِمْ عَلَانِيَةَ حِينَ أَعْلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِمَوْتِهِ وَ نُعِيَتْ إِلَيْهِ نَفْسُهُ فَقَالَ فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ يَقُولُ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنْ نُبُوَّتِكَ فَانْصَبْ [ فَانْصِبْ] عَلِيَّا علیه السلام مِنْ بَعْدِكَ وَ عَلى علیه السلام وصِيكَ فَأَعْلِمْهُمْ فَضْلَهُ عَلَانِيَة . (6)

16 - الصادق علیه السلام - فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُحَمَّدَا صلی الله علیه وآله أَسْلَمَ لَهُ الْعَقِبُ مِنَ الْمُسْتَحْفِظِينَ وَ كَذَّبَهُ بَنُو إسْرَائِيلَ وَ دَعَا إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِهِ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ عَلَيْهِ أَنْ أَعْلِنْ فَضْلَ وَصِيكَ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ الْعَرَبَ قَوْمُ جُفَاةُ لَمْ يَكُنْ فِيهِمْ كِتَابُ وَلَمْ يُبْعَثْ إِلَيْهِمْ نَبِيُّ وَ لَا يَعْرِفُونَ فَضْلَ نُبُوَاتِ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ لَا شَرَفَهُمْ وَ لَا يُؤْمِنُونَ بِى إِنْ أَنَا أَخْبَرْتُهُمْ بِفَضْلِ أَهْلِ بَيْتِي فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَ قُلْ سَلامُ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ فَذَكَرَ مِنْ فَضْلِ وَصِيِّهِ ذِكْراً فَوَقَعَ النِّفَاقُ فِي قُلُوبِهِمْ فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ذَلِكَ وَ مَا يَقُولُونَ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ وَ لَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ وَلَكِنَّهُمْ يَجْحَدُونَ بِغَيْرِ حُجَّةً لَهُمْ وَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَتَأَلَّفَهُمْ وَيَسْتَعِينُ بِبَعْضِهِمْ عَلَى بَعْضٍ وَ لَا يَزَالُ يُخْرِجُ لَهُمْ شَيْئًا فِي فَضْلٍ وَصِيِّهِ حَتَّى نَزَلَتْ هَذِهِ

ص: 204

10- امام صادق علیه السلام - فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَب رسول خدا صلی الله علیه وآله در حج بود، آنگاه نازل شد: هنگامی که از حج خود فارغ می شوی. حضرت علی علیه السلام را برای مردم [به جانشینی خود] منصوب کن».

11- امام صادق علیه السلام - هنگامی که از پیامبریت فارغ می شوی. حضرت علی علیه السلام را به عنوان وصی خود منصوب کن. و به سوی پروردگارت در این امر توجه کن.

12- امام صادق علیه السلام - ابوحاتم رازی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که ایشان این آیه: فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبٌ را قرائت کرد و سپس فرمود: «پس چون از کامل کردن شریعت فراغت یافتی، حضرت علی علیه السلام را برای آنان به امامت منصوب کن».

13- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام - هنگامی که از [ابلاغ] دینت فارغ می شوی. حضرت على علیه السلام را به ولایت، منصوب کن. تا گروهی به وسیله ی او هدایت شوند.

14- امام صادق علیه السلام - خداوند عزوجل، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله خداوند عزوجل پیامبر اکرم را به نماز و زکات و روزه و حج امر کرد سپس به او فرمان داد که چون این کارها را به انجام رساند، حضرت علی علیه السلام را به عنوان وصی خود منصوب کند.

15- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام باقر علیه السلام فرمود: همیشه چیزی از فضیلت وصیش را به آنها گوشزد می کرد، تا آنکه این سوره (انشراح) نازل شد و پیغمبر صلی الله علیه وآله زمانی که از مرگ خود آگاه شد و گزارش آن را شنید، بر آنها احتجاج کرد و خدای متعال فرمود: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ * وَ إِلَى رَبِّكَ فَارْغَبُ یعنی: چون [از تبلیغ رسالت] فراغت یافتی، پرچم و نشانه ات (یعنی علی علیه السلام) را نصب کن و وصیتت را آشکار نما. پیغمبر صلی الله علیه وآله هم [در روز غدیر] فضیلت علی علیه السلام را آشکارا اعلام کرد.

16 - امام صادق علیه السلام - چون خدای عزوجل محمد صلی الله علیه وآله را مبعوث کرد، مستحفظین پسین به او اسلام آوردند و بنی اسرائیل تکذیبش نمودند، او به سوی خدای عزوجل دعوت کرد و در راهش جهاد نمود تا آنکه خدای متعال به او امر فرستاد که فضیلت وصیّت را آشکار کن، پیغمبر صلی الله علیه وآله عرض کرد: «پروردگارا! عرب مردمی خشنند، در میان ایشان کتابی نبوده و برای آنها پیغمبری مبعوث نگشته و به فضیلت و شرف پیغمبران علیهم السلام آگاه نیستند، اگر من فضیلت اهل بیتم را به آنها بگویم، ایمان نمی آورند». پس خدای متعال فرمود: غم آن ها را مخور. (نحل/127) و بگو سلام شما در آینده می دانید. (زخرف/89) پیغمبر صلی الله علیه وآله اندکی از فضیلت وصیّش را تذکر داد و در دل ها نفاق افتاد، رسول خدا صلی الله علیه وآله آن نفاق و گفتار ایشان را متوجه شد، خدای متعال فرمود: «ای محمد صلی الله علیه وآله! محققا ما می دانیم که تو سینه ات از آنچه می گویند تنگ می شود. (حجر /97) ایشان تو را تکذیب نمی کنند بلکه ستمگران آیات خدا را انکار می کنند. (انعام /33) یعنی بلکه بدون اینکه دلیلی داشته باشند انکار می کنند. رسول خدا صلی الله علیه وآله ایشان را الفت می داد و بعضی را یاور بعضی دیگر می ساخت و

ص: 205

السُّورَةُ فَاحْتَجَّ عَلَيْهِمْ حِينَ أَعْلِمَ بِمَوْتِهِ وَ نُعِيَتْ إِلَيْهِ نَفْسُهُ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبٌ * وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبُ يَقُولُ إِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ عَلَمَكَ وَ أَعْلِنْ وَصِيَّكَ فَأَعْلِمْهُمْ فَضْلَهُ عَلَانِيَةً فَقَالَ صلی الله علیه وآله مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيُّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ قَالَ لَأَبْعَثَنَّ رَجُلًا يُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَيُحِبُّهُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ لَيْسَ بِقَرَارٍ يُعَرِّضُ بِمَنْ رَجَعَ يُجينُ أَصْحَابَهُ وَيُجْبَنُونَه. (1)

ص: 206

همیشه چیزی از فضیلت وصیّش را به آن ها گوشزد می کرد، تا آنکه این سوره (انشراح) نازل شد و پیغمبر صلی الله علیه وآله زمانی که از مرگ خود آگاه شد و گزارش آن را شنید، بر آن ها احتجاج کرد و خدای متعال فرمود: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ * وَ إِلى رَبِّكَ فَارْغَبُ یعنی چون [از تبلیغ رسالت] فراغ یافتی، پرچم و نشانه ات (یعنی علی علیه السلام) را نصب کن و وصیتت را آشکار نما». پیغمبر صلی الله علیه وآله هم [در روز غدیر] فضیلت علی علیه السلام را آشکارا اعلام کرد و فرمود: «هرکس من مولای او هستم، على علیه السلام مولای اوست، خدایا دوست او را دوست بدار و دشمن او را دشمن - تا سه مرتبه. و باز [در جنگ خیبر بعد از آنکه چند تن را پرچمدار کرد و نتوانستند فتح کنند] فرمود: «همانا مردی را اعزام کنم که او خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش او را، او فرار کننده نیست». با این جمله پیغمبر صلی الله علیه وآله به کسی که [از در قلعه ی خیبر] برگشت، کنایه می زند. او اصحابش را ترسو می شمرد و اصحابش او را.

ص: 207

سوره تین

بسم الله الرَّحمنِ الرَّحِيمِ

فضیلت سوره

1 - پیامبر صلی الله علیه وآله - براء بن عازب گوید: شنیدم که پیامبر صلی الله علیه وآله در مغرب و التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ را می خواند.

آداب قرائت

1- امام رضا علیه السلام - رجاء بن ابی ضحاک گوید: مأمون مرا فرستاد تا علی بن موسی الرضا علیه السلام را از مدینه نزد او آورم، او مرا امر کرد که از راه بصره و اهواز و فارس ایشان را حرکت دهم، نه از طریق قم، و مرا امر کرد که خودم شبانه روز مراقب ایشان باشم تا وی را بر مأمون وارد کنم، و من پیوسته از مدینه تا مرو با ایشان بودم، به خدا قسم کسی را با تقوی تر از او نسبت به خدا ندیدم، و کسی را که بیشتر از او در تمام اوقاتش ذکر خدا گوید. و چون سوره ی: وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ را قرائت می کرد، پس از فراغ می فرمود: «آری! چنین است و من بر آن شهادت می دهم».

2- امام علی علیه السلام - در بدن چیزی که از چشم کمتر شکر خدا کند نیست، پس هر چه او می خواهد به او ندهید، مبادا که شما را از یاد خدا غافل سازد. آنگاه که سوره و التین را خواندید، در آخرش بگویید: و ما بر این امر از گواهان هستیم».

ثواب قرائت

1- امام صادق علیه السلام - هر که سوره ی تین را در نمازهای واجب و مستحب خود تلاوت کند به اندازه ای از بهشت به او ارزانی شود که خرسند گردد؛ اگر خدا خواهد.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس این سوره را بخواند خداوند مادامی که در دنیاست به او دو نعمت ارزانی خواهد کرد: تندرستی و یقین؛ و هنگامی که از دنیا برود به تعداد تمام کسانی که این سوره را خوانده اند ثواب یک روز روزه به عنوان پاداش به او خواهد بخشید.

ص: 209

3- الرسول صلی الله علیه وآله - مَنْ قَرَأَ هَذِهِ السُّورَةَ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مَا لَا يُحْصَى وَكَأَنَّمَا تَلَقَّى مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله وَ هُوَ مُغْتَمُّ فَفَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُ وَإِذَا قُرِئَتْ عَلَى مَا يَحْضُرُ مِنَ الطَّعَامِ صَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ بَأْسَ ذَلِكَ الطَّعَامِ وَ لَوْ كَانَ فِيهِ سَمَا قَاتِنَا وَكَانَ فِيهِ الشَّفَاءُ. (1)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - مَنْ قَرَأَهَا عَلَى مَأكُول رَفَعَ اللهُ عَنْهُ شَرَّ ذلِكَ الْمَأكُول وَلَوْ كَانَ سَمَا وَصَيَّرَ فِيهِ الشَّفَاءَ. (2)

5- الصادق علیه السلام - إذا كُتِبَتْ وَ قُرِئَتْ عَلَى شَيْءٍ مِنَ الطَّعَامِ صَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ مَا يُضِرُّهُ وَكَانَ فِيهِ الشَّفَاءُ بقُدْرَة اللَّهِ تَعَالَى. (3)

قوله تعالى: وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ (1)

باب 1 : وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ

1-1- ابن عباس رحمه الله - و التِّينِ وَالزَّيْتُونِ أَقْسَمَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بالتين الَّذِي يُؤْكَلُ وَالزَّيْتُونِ الَّذِي يُعْصَرُ مِنْهُ الزيت. (4)

2-1- الرسول صلى الله عليه وآله وسلم - عَنْ أَنَس قَالَ: لَمَّا نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم سُورَةُ وَ الَّتين، - فَرِحَ لَهَا فَرَحاً شَدِيداً حَتَّى بَانَ لَنَا شِدَّةُ فَرَحِهِ - فَسَأَلْتُ ابْنَ عَبَّاس رحمه الله بَعْد ذَلِكَ عَنْ تَفْسِيرهَا - فَقَالَ: أَمَّا قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى: وَ التين فبلاد الشام، وَالزَّيْتُونِ فَبلاد فلسطين. (5)

3-1- الرسول صلی الله علیه وآله - رُوِيَ عَنْ أَبِي ذَرِّ رحمه الله أَنَّهُ قَالَ فِي الَّتين لَوْ قُلْتُ إِن فَاكِهَةً نَزَلَتْ مِنَ الْجَنَّةِ لَقُلْتُ هَذِهِ هِيَ لِأَنَّ فَاكِهَة الْجَنَّةِ بِلَا عَجَمَ فَكُلُوهُ فَإِنَّهَا تَنْفَعُ الْبَوَاسِيرَ . (6)

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بخواند، خداوند چنان پاداشی برایش مینویسد که به شماره درنیاید و گویی او با حالتی اندوهگین محمد صلی الله علیه وآله را دیده و خداوند اندوهش را زدوده است. چون این سوره بر غذایی که آورده می شود، خوانده شود، خداوند ناخوشی را از آن غذا دور می گرداند، گرچه در آن سمّی کشنده باشد، و آن غذا شفابخش می شود.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بر خوراکی بخواند، خداوند گزند آن خوراک را از او برطرف می کند، گرچه در آن سم باشد، و خداوند در آن خوراک شفا قرار می دهد.

5- امام صادق علیه السلام - هرگاه این سوره بر غذایی خوانده و یا نوشته شود خداوند هر آنچه را به آن آسیب می رساند، از آن دور می کند و به قدرت خداوند متعال، آن غذا شفابخش می شود.

سوگند به انجیر و زیتون (یا: سوگند به سرزمین شام و بیت المقدس) (1)

بخش 1: سوگند به انجیر و زیتون (یا: سوگند به سرزمین شام و بیت المقدس).

1-1- ابن عباس رحمه الله - وَ التِّينِ وَالزَّيْتُونِ ؛ خدا به انجیر خوراکی و زیتونی که روغن کشی کنند سوگند خورده است.

2-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - انس گوید: وقتی سوره ی تین بر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شد، آن حضرت صلی الله علیه وآله بسیار شاد و خوشحال شد، به گونه ای که همه ما اصحاب، شادی و خوشحالی آن حضرت را مشاهده کردیم. از ابن عباس رحمه الله درباره ی علت سرور و شادی نبی صلی الله علیه وآله و تفسیر سوره ی تین سؤال کردم. ابن عباس رحمه الله بیان کرد؛ والتِّينِ یعنی سرزمین شام، الزَّيْتُونِ، یعنی سرزمین فلسطين.

3-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - از ابوذر رحمه الله غفاری روایت شده است: پیامبر صلی الله علیه وآله در مورد انجیر فرمود: اگر بخواهم بگویم میوه ای از بهشت نازل شده حتماً خواهم گفت این میوه، انجیر است. چراکه میوه ی بهشتی بدون هسته است؛ آن را بخورید که بواسیر (ورم دردناک رگ های مقعد که گاهی با خونریزی همراه است) را برطرف کرده و برای نقرس (درد شدیدی در پا و بند انگشتان بخصوص شست پا) سودمند است.

ولایت

1- امام رضا علیه السلام - التين، رسول خدا صلی الله علیه وآله است و الزَّيْتُونِ امیرمؤمنان علی علیه السلام است.

2- امام صادق علیه السلام - التِّينِ وَ الزَّيْتُونُ، امام حسن و امام حسین علیهما السلام می باشند و وَطُورِ سِينِينَ، امام علی بن ابی طالب علیه السلام است.

ص: 211

3- الأئمه علیهم السلام - وَ التِّينِ وَالزَّيْتُونِ نَزَلَتْ فِيهِمْ يَعْنِي عَلَى بَن أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَالْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ علیهما السلام و فاطمة علیها السلام. (1)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ الْبُلْدَانِ أَرْبَعَةَ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ * وَطُورِ سِينِينَ * وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ فَالنِّينُ الْمَدِينَةُ وَالزَّيْتُونُ بَيْتُ الْمَقْدِسِ وَ طُورُ سِينِينَ الْكُوفَةُ وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ مَكَةُ. (2)

5- ابن عباس رحمه الله - التينُ مَسْجِدُ نُوحِ علیه السلام الَّذِي بَنَى عَلَى الْجُودِيِّ وَ الزَّيْتُونَ بَيْتُ الْمَقْدِسِ. (3)

قوله تعالى: وَ طُورِ سينين (2)

1- على بن إبراهيم رحمه الله - طُورِ سِينِينَ الْحَسَنِ علیه السلام وَالْحُسَيْنُ علیه السلام. (4)

2 - الصادق علیه السلام - طُورُ سِينِينَ عَلَى بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام. (5)

3 - الرضا علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْل قَالَ: قُلْتُ لِأبي الْحَسَن الرضا علیه السلام أخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ... وَ طُورِ سِينِينَ قَالَ: لَيْسَ هُوَ طُورَ سِينِينَ وَلَكِنَّهُ طُورُ سَيْنَا، قَالَ: فَقُلْتُ وَطُورُ سَيْنَاءَ، فَقَالَ: نَعَمْ هُوَ امیر الْمُؤْمِنِين علیه السلام. (6)

4- ابن عبّاس رحمه الله - وَ طُورِ سِينِينَ طُورُ سَيْنَاءَ الَّذِي كَلَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ مُوسَى علیه السلام . (7)

5- الكاظم علیه السلام - في بحار الأنوار: وَطُورِ سِينِين رُوى عَن مُوسَى بن جَعفَر علیه السلام وَطُورِ سِينَا . (8)

قوله تعالى: وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ (3)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - وَ هَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام. (9)

2 - الكاظم علیه السلام - قَالَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى علیه السلام فِي قَوْلِهِ: وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ قَالَ ذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ نَحْنُ سَبِيلُهُ آمَنَ اللَّهُ بِهِ الْخَلْقَ فِي سَبيلِهِمْ مِنَ النَّارِ إِذَا أَطَاعُوهُ. (10)

ص: 212

3- ائمه علیهم السلام - سوره ی وَ التِّينِ وَالزَّيْتُونِ در شأن ایشان نازل شده است، یعنی امام علی علیه السلام، فاطمه اطهر علیهم السلام، حسن و حسین علیهما السلام می باشد.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - خداوند تبارک و تعالی چهار سرزمین را برگزید و فرمود: وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ * وَطُورِ سِينِينَ * وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ؛ التِّينِ مدينه است و الزَّيْتُونِ، بیت المقدس است و طور سينين، کوفه است وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ، مكه است.

5- ابن عباس رحمه الله - التين مسجد نوح است که بر جودی ساخت وَالزَّيْتُونِ بیت المقدس است.

و سوگند به «طور سینا». (2)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - و طور سينين ، امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام است.

2- امام صادق علیه السلام - وَ طُورِ سينين، حضرت علی علیه السلام است .

3- امام رضا علیه السلام - محمد بن فضیل گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: «مرا از قول خداوند: و طور سینین، آگاه فرما». فرمود: «به معنی طور سینین نیست بلکه کوه سینا است» پس فرمود: «منظور از آن امیرالمؤمنین علیه السلام است».

4- ابن عباس رحمه الله - وَ طُورِ سِنینَ یعنی طور سینا که جایگاه تکلّم موسی علیه السلام با خداست.

5- امام کاظم علیه السلام - وَ طُورِ سِينِينَ؛ از امام کاظم علیه السلام روایت شده است که طور سینا است.

و سوگند به این شهر امن [مکه]. (3)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ، امامان علیهم السلام هستند.

2- امام کاظم علیه السلام - و هذَا الْبَلَدِ الْأَمِين؛ بلد امین پیامبر صلی الله علیه وآله است و ما راه آن بلد هستیم. خداوند مردم را در راه آنها از عذاب در امان قرارداده در صورتی که از پیامبر صلی الله علیه وآله اطاعت نمایند.

ص: 213

3- ابن عباس رحمه الله - أمَّا قَوْلُ اللهِ تَعَالَى ... و هذَا الْبَلَدِ الأمين قبله مكة. (1)

قوله تعالى: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْويمِ (2)

1 - الهادى علیه السلام - فَقَدْ أَخْبَرَ عَزَّوَجَلَّ عَنْ تَفْضِيلِهِ بَنِي آدَمَ عَلَى سَائِرِ خَلْقِهِ مِنَ الْبَهَائِمِ وَ السَّبَاعِ وَ دَوَابٌ الْبَحْرِ وَالطَّيْرِ وَكُلٌّ ذِي حَرَكَة تُدْرِكُهُ حَوَاسُ بَنِي آدَمَ بِتَمْيِيزِ الْعَقْلَ وَ النُّطْقِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ. (2)

2 - ابن عبّاس رحمه الله - أَمَّا قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى ... لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ هُوَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ . (3)

3- الباقر علیه السلام - لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ قَالَ حِينَ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَهُ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ أَوْصِيَاءَهُ علیهم السلام بالولاية. (4)

4- الرضا علیه السلام - حينَ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَهُ لَهُ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَلِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله بِالنُّبُوَّةَ وَلِأَوْصِيَائِهِ علیهم السلام بِالْوَلَايَةِ. (5)

5- ابن عباس رحمه الله - في أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ أَي مُنْتَصِبَ الْقَامَةِ وَ سَائِرُ الْحَيَوَانِ مُحِبُّ عَلَى وَجْهِهِ إِلَّا الْإِنْسَانَ. (6)

قوله تعالى: ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سافِلِينَ (5)

1 - الكاظم علیه السلام - فِي الْمَنَاقِب عَنِ الْكَاظِمِ علیه السلام قَالَ: الْإِنْسَانُ الْأَوَّلُ ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ بِبُغْضِهِ أمير المؤمنين علیه السلام. (7)

2- ابن عباس رحمه الله - ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ قِيلَ: بِأَنْ جَعَلْنَاهُ مِنْ أَهْلِ النَّارِ. (8)

3- ابن عباس رحمه الله - ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ يُرِيدُ إِلَى الْخَرَفِ وَأَرْذَلِ الْعُمُرِ وَ الْهَرَمِ وَ نُقْصَانِ الْعَقْلِ وَ السَّافِلُونَ هُمُ الضُّعَفَاءُ وَالزَّمْنَى وَالْأَطْفَالُ، وَ الشَّيْخُ الْكَبِيرُ أَسْفَلُ هَؤُلَاءِ جَمِيعاً. (9)

قوله تعالى: إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ (6)

ص: 214

3- ابن عباس رحمه الله - در آیه: و هذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ منظور شهر مقدس مکه است.

که ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدیم. (4)

1- امام هادی علیه السلام - خدای عزوجل از برتری دادن انسان بر سایر مخلوقات خود از چهارپایان، درندگان، آبزیان و پرندگان و هر جنبنده ای که حواس انسان به تمیز عقل و بیان، درکش نماید خبرداده و این فرمایش خدا است: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ.

2- ابن عباس رحمه الله - لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسان؛ یعنی محمد صلی الله علیه وآله را که انسان کامل است، در بهترین صورت و نظام خلق کردیم.

3- امام باقر علیه السلام - لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقویم؛ هنگامی که خدا از او (انسان) به نبوت حضرت محمد صلی الله علیه وآله و ولایت اوصیاء علیهم السلام پیمان گرفت، [این جمله را] فرمود.

4- امام رضا علیه السلام - چون خدا از او به خدایی خود و نبوّت حضرت محمد صلی الله علیه وآله و ولایت اوصیاء علیهم السلام پیمان گرفت.

5- ابن عباس رحمه الله - في أَحْسَنِ تَقویم؛ یعنی راست قامت. همه ی حیوانات به صورت نگونسار و بر صورت افتاده هستند مگر انسان.

سپس او را به پایین ترین مرحله بازگرداندیم. (5)

1- امام کاظم علیه السلام - مقصود انسان اوّلی است که برای دشمنی امیرالمؤمنین علیه السلام به اسفل السافلین بازگشت.

2۔ ابن عباس رحمه الله - ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سافِلینَ یعنی او را به دوزخ افکندیم.

3- ابن عباس رحمه الله - ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سافِلینَ؛ یعنی [انسان را] به خرفتی، خوارترین دوران عمر [که سالخوردگی و فرتوتی است] کهنسالی و کم هوشی [بازگرداندیم] و فروماندگان عبارتند از: ناتوانان، زمین گیران، کودکان و سالخوردگان که خداوند همهی ایشان را فروتر [از دیگران] ساخته است.

مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام دادهاند که برای آن ها پاداشی تمام نشدنی است! (6)

ص: 215

1- الرضا علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَن الرضا علیه السلام أخبرْنِى عَنْ قَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَل ... إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قَالَ: وَاللَّهِ هُوَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ اللَّهِ وَ شِيعَتُهُ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونَ. (1)

2 - الصادق علیه السلام - عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ الزُّهْرِيُّ مُعَنْعَنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحِاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ قَالَ: الْمُؤْمِنُونَ هُمْ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ رحمه اللَّهُ وَ مِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ عَمَّارُ و أبو ذَرِّ رحمه الله وَ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِى بن ابيطالب علیه السلام لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ. (2)

3 - الكاظم علیه السلام - عَنْ مُرَازِمٍ عَنْ مُوسَى بْن جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ... إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام. (3)

4 - الصادق علیه السلام - عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ الزَّهْرِيُّ مُعَنْعَنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ قَالَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ وَ مِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ عَمَّارُ وَ أبُو ذَرِّ رحمه الله وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام لهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمنُون. (4)

5- على بن إبراهيم رحمه الله - إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قَالَ ذَاكَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فلهم اجر غَيْرُ مَمْنُونٍ أَنْ لَا يُمْتَن عَلَيْهِمْ به. (5)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - وَ عَنِ النَّبِي صلی الله علیه وآله إِذَا كَانَ الْعَبْدُ عَلَى طَرِيقَة مِنَ الْخَيْرِ فَمَرِضَ أَوْ سَافَرَ أَوْ عَجَزَ عَنِ الْعَمَل بِكِبَر كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِثْلَ مَا كَانَ يَعْمَلُ ثُمَّ قَرَأَ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ ممَنُون. (6)

قوله تعالى: فَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ (7)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي الربيع الشَّامِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ... فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ قَالَ: الدِّينُ وَلَايَةُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام. (7)

2- ابن عباس رحمه الله - ابن عباس رحمه الله في قَوْلِهِ تَعَالَى: فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ يَقُولُ: يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله لَا يُكَذِّبُكَ على بن أبي طالب علیه السلام بَعْدَ مَا آمَنَ بِالْحِسَابِ. (8)

ص: 216

1- امام رضا علیه السلام - محمد بن فضیل گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: «مرا از کلام خداوند عز وجل: إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ آگاه فرما». فرمود: «به خدا سوگند که منظور، حضرت علی علیه السلام و شیعیان اوست که برای آنها پاداشی تمام نشدنی است».

2- امام صادق علیه السلام - علی بن محمد زهری به ترتیب از امام صادق علیه السلام نقل کرده که پیرامون آیه: إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ فرمود: ایمان آوردگان [در این آیه] عبارتند از: سلمان فارسی رحمه الله ، مقداد بن اسود، عمار، ابوذر رحمه الله و امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام که برای آنها پاداشی تمام نشدنی است.

3- امام كاظم علیه السلام - إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام است.

4- امام صادق علیه السلام - إِلَّا الَّذينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ أن مؤمنان سلمان رحمه الله، مقداد، عمار، ابوذر رحمه الله هستند که برایشان مزد پیوسته وجود دارد.

5- على بن ابراهيم رحمه الله - إِلَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ؛ منظور امیرالمؤمنین علیه السلام است؛ فَلَهُم أَجْرٌ غَيْرُ مَنُونِ؛ یعنی بابت آن منتی بر ایشان گذاشته نمی شود.

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - از پیامبر صلی الله علیه وآله روایت شده است اگر مؤمن در راه خیر و درست حرکت کند و مريض شود یا به مسافرت برود یا در اثر پیری، نتواند اعمالش را چون گذشته انجام دهد، خداوند متعال همانند اعمال ایام عادی را برایش خواهد نوشت. آن گاه حضرت علیه السلام، این آیه را تلاوت فرمود: فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُون.

پس [ای انسان] چه چیز سبب می شود که بعد از این [دلایل روشن] روز جزا را انکار کنی؟! (7)

1- امام صادق علیه السلام - فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّینِ دین در آیه ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام است.

2- ابن عباس رحمه الله - فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بالدِّینِ می فرماید: ای محمد صلی الله علیه وآله! علی بن ابی طالب علیه السلام پس از اینکه به آخرت ایمان آورد، تو را تکذیب نمی کند.

ص: 217

3- الصادق علیه السلام - فَما يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ قَالَ: هُوَ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام. (1)

قوله تعالى : أَلَيْسَ اللهُ بِأَحْكَمِ الْحَاكِمِينَ (8)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِذَا خَتَمَ هَذِهِ قَالَ: بَلَى وَأَنَا عَلَى ذَلِكَ مِنَ الشَّاهِدِينَ. (2)

2- ابن عباس رحمه الله - أمَّا قَوْل الله تَعَالَى ... أَلَيْسَ اللهُ بِأَحْكَمِ الْحَاكِمِينَ بَعَثَكَ فِيهِمْ نَبِيّاً وَ جَمَعَكُمْ عَلَى التَّقْوَى يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله. (3)

ص: 218

3- امام صادق علیه السلام - فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ آن امیرمؤمنان امام علی علیه السلام است.

آیا خداوند بهترین حاکمان نیست؟! (8)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - رسول خدا صلی الله علیه وآله وقتی آن سوره را تمام می کرد می فرمود: بلى وَ أَنَا عَلى ذلك مِنَ الشَّاهِدِينَ؛ آری - پروردگارا - من نیز بر آن از گواهانم.

2- ابن عباس رحمه الله - أَلَيْسَ اللهُ بِأَحْكَمِ الْحَاكِمِينَ؛ ای محمد صلى الله عليه وآله وسلم! تو را در میان آنان مبعوث و آنان را بر محور تقوا جمع کرده است.

ص: 219

سوره علق

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

کلیات

1- امام صادق علیه السلام - اولین چیزی که بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شد: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ و آخرین آنها [سوره ی] إِذا جاءَ نَصْرُ الله بود.

فضیلت سوره

1 - امام صادق علیه السلام - عزائم چهار سوره است سوره ی: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ و النجم و تنزيل سجدة و حم سجدة.

ثواب قرائت

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بخواند، خداوند همچون ثواب کسی که جزء مفصل را خوانده باشد و همانند پاداش کسی که در راه خدا شمشیر کشیده، برای او پاداش می نویسد و هرکه بر دریا مسافر باشد و این سوره را بخواند خداوند متعال او را از غرق شدن در امان می دارد.

2- امام صادق علیه السلام - هر که در روز و یا شب خود سوره ی اقرأْ بِاسْمِ رَبِّكَ را بخواند، سپس در آن روز یا در آن شب جان سپارد، شهید جان داده و خداوند او را شهید بر می انگیزد و شهید زنده اش می کند، و همانند کسی است که به همراه رسول خدا صلی الله علیه وآله در راه خدا شمشیر زده است.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بر در انباری بخواند، خداوند متعال آن انبار را از تمامی گزندها و دزدها در امان می دارد تا اینکه صاحبش آنچه را در آنجا است، خارج کند.

بخوان به نام پروردگارت که [جهان را] آفرید. (1)

ص: 221

سبب نزول

1- امام علی علیه السلام - نخستین سوره از قرآن که خداوند در مکه بر پیامبرش نازل کرد، اقرأ باسم رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ بود و نخستین سوره ای که در مدینه نازل شد سوره ی بقره است.

2- امام رضا علیه السلام - اولین سوره ای که نازل شد، بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ * اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ بود و آخرین سوره ای که نازل شد، إذا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ (نصر) بود.

3- ابن عباس رحمه الله - اول چیزی که با آن وحی بر رسول خدا صلی الله علیه وآله آغاز شد، رؤیای صالحه در خواب بود و هر خوابی که ایشان می دید، همچون سپیده دم صبح روشن بود. چون حضرت صلی الله علیه وآله با حضرت خدیجه علیها السلام ازدواج کرد و سن ایشان چهل سال تمام شد، روزی به سوی کوه حراء بیرون رفت. در آنجا جبرئیل برای آن حضرت صلی الله علیه وآله ندا سر داد و بر ایشان پدیدار نشد. از این رو رسول خدا صلی الله علیه وآله از هوش رفت. مشرکان قریش ایشان را بر دوش خود نزد خدیجه علیهم السلام بردند و گفتند: «ای خدیجه علیهم السلام! با مردی جن زده ازدواج کرده ای»؟! خدیجه علیهم السلام به سرعت از تخت پایین آمد و آن حضرت صلی الله علیه وآله را در آغوش خود کشید و سر ایشان را بر دامن خود نهاد و چشمانشان را بوسید. و گفت: «با پیامبری مرسل ازدواج کرده ام». چون حضرت صلی الله علیه وآله به هوش آمد، خدیجه علیهم السلام عرض کرد: «پدر و مادرم به فدایت، ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! چه بر سرت آمد»؟ حضرت فرمود: «هرچه بود نیکی بود، اما صدایی شنیدم که مرا ترساند، گمان کنم جبرئیل بود». خدیجه از این خبر شادمان شد و عرض کرد: «چون صبح فردا رسید، به همان جایگاهی که روز پیش او را در آنجا دیدی بازگرد». حضرت صلی الله علیه وآله فرمود: «بله، چنین می کنم». ایشان خارج شد و ناگاه جبرئیل را با زیباترین چهره و خوش ترین بو مشاهده کرد. جبرئیل عرض کرد: «ای محمد صلی الله علیه وآله! پروردگارت تو را سلام می رساند برایت درود و بزرگداشتی ویژه می فرستد و می فرماید: «تو فرستاده ی من به سوی انس و جن هستی، پس ایشان را دعوت کن تا مرا بپرستند. و بگویند: هیچ خدایی جز الله نیست و محمد صلی الله علیه وآله رسول اوست و علی علیه السلام ولی اوست»». آنگاه جبرئیل بال خود بر زمین زد و از جای آن، چشمه آبی جوشید و حضرت صلی الله علیه وآله از آن نوشید و وضو گرفت؛ سپس جبرئیل به ایشان آموخت: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ... جبرئیل به آسمان بالا رفت و رسول خدا صلی الله علیه وآله از حراء بیرون آمد و در راه خود بر سنگ و تپه و درختی می گذشت، همه ندا می دادند: «سلام بر تو ای رسول خدا صلی الله علیه وآله» آن حضرت نزد خدیجه علیهم السلام که در انتظار ایشان بود، رفت و وی را از این ماجرا باخبر ساخت و او از دیدار حضرت صلی الله علیه وآله و تندرستی و برجایی ایشان شاد شد.

4- امام هادی علیه السلام - هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله تجارت در راه شام را رها کرد و هر آنچه خداوند متعال از این تجارت ها روزی اش نموده بود [در راه خدا] صدقه داد، هر روز صبحگاهان به سوی [ غار ] حراء حرکت کرده و از کوه بالا می رفت. و از بلندای قله های کوه در نشانه های رحمت

ص: 223

الْفَيَافِى فَيَعْتَبِرُ بِتِلْكَ الْآثَارِ وَيَتَذَكَّرُ بِتِلْكَ الْآيَاتِ وَ يَعْبُدُ اللَّهَ حَقَّ عِبَادَتِهِ فَلَمَّا اسْتَكْمَلَ أَرْبَعِينَ سَنَةً وَ نَظَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَى قَلْبِهِ فَوَجَدَهُ أَفْضَلَ الْقُلُوبِ وَ أَجَلَهَا وَأَطْوَعَهَا وَأَخْشَعَهَا وَأَخْضَعَهَا أَذِنَ لِأَبْوَابٍ السَّمَاءِ فَفُتِحَتْ وَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله يَنْظُرُ إِلَيْهَا وَ أَذِنَ لِلْمَلَائِكَةِ فَنَزَلُوا وَ مُحَمَّد صلى الله عليه وآله وسلم يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ وَأَمَرَ بِالرَّحْمَةِ فَأَنْزِلَتْ عَلَيْهِ مِنْ لَدُنْ سَاقِ الْعَرْشِ إِلَى رَأْسِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ غَمَرَتْهُ وَ نَظَرَ إِلَى جَبْرَئِيلَ علیه السلام الرُّوحِ الأَمِينَ الْمُطَوَّق بالنُّورِ طَاوُسُ الْمَلَائِكَة هَبَطَ إِلَيْهِ وَأَخَذَ بِضَبْعِهِ وَ هَزَهُ وَ قَالَ: يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله اقْرَأَ قَالَ: وَمَا أَقْراً قَالَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَيَعْلَمْ ثُمَّ أَوْحَى إِلَيْهِ مَا أَوْحَى إِلَيْهِ رَبُّهُ عَزَّوَجَلَّ ثُمَّ صَعِدَ إِلَى عُلُوِ وَ نَزَلَ محمد صلی الله علیه وآله من الْجَبَلِ وَ قَدْ غَشِيَهُ مِنْ تَعْظِيمِ جَلَالِ اللَّهِ وَ وَرَدَ عَلَيْهِ مِنْ كَبِيرِ شَأْنِهِ مَا رَكِبَهُ الْحُمَّى وَ النَّافِضِ. (1)

5- الرسول صلی الله علیه وآله - روى أَنَّ جَبْرَئِيلَ أَخْرَجَ قِطْعَةَ دِيبَاج فِيهَا خَطَّ فَقَالَ اقْرَأْ قُلْتُ كَيْفَ أَقْرَأَ وَ لَسْتُ بقَارِئ إِلَى ثَلَاثِ مَرَّاتٍ فَقَالَ فِي الْمَرَّةَ الرَّابِعَةِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ إِلَى قَوْلِهِ مَا لَمْ يَعْلَمْ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى جَبْرَئِيلَ وَمِيكَائِيلَ وَ مَعَ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكِ وَ أَتَى بِالْكُرْسِيِّ وَ وَضَعَ تَاجَا عَلَى رَأْسِ محمد صلی الله علیه وآله. (2)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - وَ قَدْ وَرَدَ فِي الْكُتُبِ الصِّحَاحِ أَنَّهُ كَانَ يُجَاوِرُ فِى حِرَاءَ مِنْ كُلِّ سَنَةٍ شَهْراً وَ كَانَ يُطْعِمُ فِي ذَلِكَ الشَّهْرِ مَنْ جَاءَهُ مِنَ الْمَسَاكِينِ فَإِذَا قَضَى جَوَارَهُ مِنْ حِرَاءَ كَانَ أَوَّلَ مَا يَبْدَأُ بِهِ إِذَا انْصَرَفَ أَنْ يَأْتِيَ بَابَ الْكَعْبَةِ قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ بَيْتَهُ فَيَطُوفُ بِهَا سَبْعاً أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ مِنْ ذَلِكَ ثُمَّ يَرْجِعُ إِلَى بَيْتِهِ حَتَّى جَاءَتِ السَّنَةُ الَّتِى أَكْرَمَهُ اللَّهُ تَعَالَى فِيهَا بِالرِّسَالَة فَجَاوَرَ فِى حِراءَ فِي شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ مَعَهُ أَهْلُهُ خَدِيجَةُ وَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ خَادِمُ لَهُمْ فَجَاءَهُ جَبْرَئِيلُ بالرِّسَالَة قَالَ صلی الله علیه وآله جَاءَنِي وَ أَنَا نَائِمُ بِنَمَطِ فِيهِ كِتَابُ فَقَالَ: اقْرَأْ قُلْتُ مَا أَقْرَأْ فَتَنِي حَتَّى ظَنَنْتُ أَنَّهُ الْمَوْتُ ثُمَّ أَرْسَلَنِي فَقَالَ: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ إلَى قَوْلِهِ عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَيَعْلَمُ فَقَرَأَتُهُ ثُمَّ انْصَرَفَ عَنِّى فَهَبْتُ مِنْ نَوْمِي وَكَأَنَّمَا كُتِبَ فِي قَلْبِي كتاب. (3)

ص: 224

خداوند و انواع شگفتی های رحمت و حکمت های حیرت انگیزش دقت و تدبّر می نمود و به اطراف آسمان و کرانه های زمین، دریاها، بیابان ها و صحراها نگاه می انداخت و از آن نشانه ها عبرت و اندرز می گرفت و آن چنان که شایسته بود خداوند را عبادت می کرد. چون به چهل سالگی رسید و خداوند عزوجل به قلب او نظر انداخت و آن را برترین، والاترین، مطیع ترین، خاشع ترین و متواضع ترین قلب ها یافت، به درهای آسمان اجازه داد که گشوده گردند. در حالی که حضرت محمد صلی الله علیه وآله به آن ها نگاه می کرد؛ و به فرشتگان رخصت فرمود تا فرود آیند در حالی که حضرت محمد صلی الله علیه وآله به ایشان نگاه می نمود؛ و به رحمت [خاصه ی خویش] فرمان داد و رحمت از کنار ساق عرش بر فراز حضرت محمد صلی الله علیه وآله فرود آمد و او را در برگرفت و پیامبر صلی الله علیه وآله دید که جبرئیل آن فرشته ی امین الهی که گردن بندی از نور دارد و [به منزله ی] طاووس فرشتگان است، به سویش فرود آمده و بازویش را گرفت و تکان داد و گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله! بخوان»! حضرت محمد صلی الله علیه وآله گفت: «چه بخوانم»؟ جبرئیل گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله! اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسانَ مَا لَم يَعْلَمْ؛ و آنچه خداوند بر او وحی فرموده بود را برایش بیان داشت و آنگاه به آسمان عروج نمود. حضرت محمد صلی الله علیه وآله از کوه پایین آمد در حالی که عظمتِ عزّت و شکوه خداوند او را فراگرفته بود و بزرگی جایگاه و منزلت خداوند، او را دچار تب و لرز کرده بود.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - [از پیامبر صلی الله علیه وآله] روایت شده است که: جبرئیل قطعه ای از پارچه ابریشمی بیرون آورد که نوشته ای در آن بود و گفت: «بخوان»! گفتم: «چگونه بخوانم با اینکه من قرائت کننده نیستم»؟ تا سه بار این گفتگو تکرار شد؛ در مرتبه چهارم جبرئیل گفت: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَم * عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَيَعْلَمَ آنگاه خداوند، جبرئیل و میکائیل را که همراه هر یک، هفتاد هزار فرشته بود، به زمین فرستاد و تخت خویش را [به همراه آن ها] آورده و تاجی بر سر حضرت محمد صلی الله علیه وآله قرار داد....

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - در کتب صحاح آورده شده است: حضرت محمد صلی الله علیه وآله از هر سال، یک ماه را در حراء خلوت می گزید و در آن ماه هر تهیدستی نزد ایشان می آمد، وی را اطعام می نمود. چون خلوت ایشان در حراء به پایان می رسید، نخستین کاری که در راه بازگشت می کرد به در کعبه می رفت و پیش از آنکه وارد کعبه شود، هفت مرتبه یا بیشتر طواف می کرد و سپس به خانه ی خود می رفت. چون سالی فرا رسید که خداوند حضرت صلی الله علیه وآله را به رسالت ارج نهاد، ایشان در ماه رمضان به حراء رفته بود و عیال ایشان خدیجه علیها السلام و علی بن ابی طالب علیه السلام و خادمی که داشتند نیز با حضرت صلی الله علیه وآله بودند. جبرئیل با رسالت بر حضرت صلی الله علیه وآله فرود آمد. پیامبر صلی الله علیه وآله خود می فرماید: «من خواب بودم که او با سبدی که در آن کتابی بود نزد من آمد». گفت: «بخوان»! گفتم: «خواندن نمی دانم». او مرا چنان فشار داد که پنداشتم مرگ به سراغم آمده. سپس رهایم کرد و گفت: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمَ * عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ يَعلَم» آنگاه من خواندم و او از نزد من رفت. من از خواب بیدار شدم و گویی کتابی در قلبم نگاشته شده بود.

ص: 225

7- ابن عباس رحمه الله - كَانَ رَسُولُ الله صلى الله عليه وآله وسلم لَا يَزَالُ يَسْمَعُ الصَّوْتَ قَبْلَ أَنْ يُوحَى إِلَيْهِ فَيُدْعَرُ مِنْهُ فَيَشْكُو ذَلِكَ إِلَى خَدِيجَةَ علیها السلام فَتَقُولُ لَهُ خَدِيجَةُ علیها السلام: أَبْشِرْ فَإِنَّهُ لَنْ يُصْنَعَ بكَ إِنَّا خَيْراً قَالَ: فَبَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ذَاتَ يَوْمٍ قَدْ خَرَجَ فَذَهَبَ مَعَ النَّاسِ نَحْوَ حِرَاءَ وَ قَدْ صَنَعَتْ لَهُ خَدِيجَةُ علیها السلام طَعَامًا فَأَرْسَلَتْ فِي طَلَبِهِ فَلَمْ تَجِدْهُ فَطَلَبَتْهُ فِي بَيْتِ أَعْمَامِهِ وَ عِنْدَ أَخْوَالِهِ فَلَمْ تَجِدْهُ، إِذْ أَتَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مُتَغَيراً وَجْهُهُ فَظَنَّتْ خَدِيجَةُ علیها السلام أَنَّهُ غُبَارُ عَلَى وَجْهِهِ فَجَعَلَتْ تَمْسَحُ الْغُبَارَ عَنْ وَجْهِهِ فَلَمْ يَذْهَبْ فَإِذَا هُوَ كُسُوفُ فَقَالَتْ: مَا لَكَ يَا ابْنَ عَبْدِ اللَّهِ؟ قَالَ: أَرَيْتُكِ الَّذِي أَخْبَرْتُكِ إِنِّي أَسْمَعُهُ قَدْ وَ اللَّهِ بِذَلِكَ الْيَوْمِ، أَنَا قَائِمُ عَلَى حِرَاءَ إذْ أَتَانِي آتِ فَقَالَ: أَبْشِرْ يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله فَإِنِّى جَبْرَئِيلُ علیه السلام وَ أَنْتَ رَسُولُ هَذِهِ الْأُمَّةِ ثُمَّ أَخْرَجَ قِطْعَةَ خَطَّ فَقَالَ لِي: اقْرَأَهُ قُلْتُ: وَاللَّهِ مَا قَرَأَتُ كِتَابَاً قَطُّ وَ إِنِّي لَأَمَيُّ. قَالَ: فَغَنَّنِي غُنَّةً ثُمَّ أَفْلَحَ عَنِّى قَالَ: اقْرَأَ قُلْتُ: وَ اللهِ مَا قَرَآتُ قَطُّ وَلَا أَدْرى شَيْئاً أَقْرَأَهُ فَقَالَ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ حَتَّى بَلَغَ إِلَى قَوْلِهِ عَلَّمَ الْإِنْسانَ مَا لَيَعْلَمْ حَتَّى انْتَهَى إِلَى هَذَا يَوْمَئِذٍ. قَالَ: انْزِلْ فَنَزَلَ بِي عَنِ الْجَبَلِ إِلَى قَرَارِ الْأَرْضِ فَأَجْلَسَنِي عَلَى دُرْنُوكِ عَلَيْهِ ثَوْبَانِ أَحْضَرَانِ ثُمَّ ضَرَبَ بِرِجْلِهِ الْأَرْضِ فَخَرَجَتْ عَيْنُ فَتَوَضَّأَ مِنْهَا وَ قَالَ لِي: تَوَضَّأَ فَتَوَضَّأْتُ ثُمَّ قَامَ فَصَلَّى وَصَلَّيْتُ مَعَهُ رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ قَالَ: هَكَذَا الصَّلَاةُ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله. (1)

8- الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ الدُّولَابِيُّ يَرْفَعُهُ عَنْ رِجَالِهِ أَنَّهُ كَانَ مِنْ بَدْءِ أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ رَأَى فِي الْمَنَامِ رُؤْيَا فَشَقَ عَلَيْهِ فَذَكَرَ ذَلِكَ لِصَاحِبَتِهِ خَدِيجَةَ فَقَالَتْ لَهُ أَبْشِرْ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَا يَصْنَعُ بِكَ إِلَّا خَيْراً فَذَكَرَ لَهَا أَنَّهُ رَأَى أَنَّ بَطْنَهُ أُخْرِجَ وَطَهِّرَ وَ غُسِلَ ثُمَّ أَعِيدُ كَمَا كَانَ قَالَتْ هَذَا خَيْرُ فَأَبْشِرُ ثُمَّ اسْتَعْلَنَ لَهُ جَبْرَئِيلُ فَأَجْلَسَهُ عَلَى مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ يُجْلِسَهُ عَلَيْهِ وَ بَشَرَهُ بِرِسَالَةِ رَبِّهِ حَتَّى اطْمَأَنَّ ثُمَّ قَالَ اقْرَأْ قَالَ كَيْفَ أقرأ قَالَ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ فَقَبلَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله رسالة ربهِ وَاتَّبَعَ الَّذِي جَاءَ بِهِ جَبْرَئِيلُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَالْصَرَفَ إِلَى أَهْلِه. (2)

ص: 226

7- ابن عباس رحمه الله - رسول خدا صلی الله علیه وآله تا پیش از نازل شدن وحی بر ایشان پیوسته ندایی می شنید و از آن صدا دچار وحشت می شد؛ پیامبر صلی الله علیه وآله از این جریان به خدیجه علیهم السلام شکوه می کند و خدیجه علیها السلام به ایشان عرض می کند: «بشارت باد بر شما! چراکه هرگز اتفاقی جز خیر و نیکی برای شما نخواهد افتاد». تا اینکه یک روز رسول خدا صلی الله علیه وآله از شهر خارج شد و همراه مردم به سوی غار حراء حرکت نمود؛ خدیجه علیها السلام که برای حضرت غذایی فراهم کرده بود کسی را به دنبال ایشان فرستاد ولی او را نیافت؛ به خانه عموها و دایی های پیامبر صلی الله علیه وآله سر زد ولی باز او را نیافت. در همین حال رسول خدا صلی الله علیه وآله با چهره ای آشفته و دگرگون نزد خدیجه علیها السلام آمد؛ خدیجه علیها السلام گمان کرد گرد و غباری بر چهره ی حضرت صلی الله علیه وآله نشسته است به همین خاطر شروع به پاک کردن غبار از چهره ی حضرت نمود ولی آن غبار برطرف نشد؛ پس متوجه یک گرفتگی در چهره پیامبر صلی الله علیه وآله شد و گفت: «ای پسر عبدالله! تو را چه شده است»؟ پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «آیا به خاطر داری به تو گفتم ندایی می شنوم؟ به خدا سوگند من امروز بر در غار حراء ایستاده بودم که کسی نزد من آمد و گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله! بشارت باد بر تو که من جبرئیل هستم و تو پیامبر این امتی»؛ سپس نوشته ای بیرون آورد و به من گفت: «این را بخوان» گفتم: «به خدا سوگند تاکنون هیچ نوشته ای نخوانده ام و من درس ناخوانده ام». او مرا در آغوش گرفت و کمی فشرد سپس مرا رها کرد؛ [دوباره] گفت: «بخوان» گفتم: «به خدا سوگند تاکنون چیزی نخوانده و چیزی بلد نیستم که بخوانم»! جبرئیل گفت: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ ... تا اینکه به این آیه رسید: عَلَّمَ الْإِنْسَانَ ما لَم يَعْلَمْ. آن گاه گفت: «پایین برو» و خود، مرا از کوه پایین آورد و روی زمینی هموار قرار داد؛ سپس مرا بر فرشی نشاند که دو جامه ی سبز رویش بود. آنگاه با پایش بر زمین زد و چشمه ای جاری شد و از آن وضو گرفت و به من گفت: «وضو بگیر»؛ من نیز وضو گرفتم؛ آنگاه برخاست و نماز خواند و من نیز همراهش دو رکعت نماز خواندم؛ سپس به من گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله! نماز این گونه است»».

8- پیامبر صلی الله علیه وآله - دولابی از رجال خود روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه وآله در آغاز امر خود خوابی دید، نگران شد و خوابش را برای همسرش خدیجه بازگفت. خدیجه به ایشان عرض کرد: «مژده که خداوند متعال همواره به تو نیکی می کند». پیامبر صلی الله علیه وآله برای خدیجه چنین گفت که خواب دیده شکمش را بیرون آورده اند و آن را پاکیزه کرده اند و شسته اند و باز سر جایش گذاشته اند. خدیجه عرض کرد: «خیر است، بشارت باد بر تو»! سپس جبرئیل بر حضرت پدید آمد و ایشان را در جایگاهی که خداوند می خواست نشاند و به ایشان مژده ی رسالت خداوند را داد و دل پیامبر صلی الله علیه وآله مطمئن شد. آنگاه جبرئیل گفت: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ این چنین رسول خدا صلی الله علیه وآله رسالت پروردگارش را پذیرفت و از آنچه جبرئیل از سوی خداوند آورده بود، اطاعت کرد و سوی خانواده اش بازگشت.

ص: 227

باب 1 : باسم

1-1 - الباقر علیه السلام - نَزَلَ جَبْرَئِيلُ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَقَالَ: يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله اقْرَأْ فَقَالَ وَ مَا أَقْرَأَ قَالَ: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ يَعْنِي خَلَقَ نُورَكَ الْأَقْدَمَ قَبْلَ الْأَشْيَاءِ . (1)

1 - 2 - ابن عباس رحمه الله - أَوَّلُ آيَة نَزَلَتْ أَوْ أَوَّلُ مَا قَالَهُ جَبْرَئِيلُ لِرَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله فِي أَمْرِ الْقُرْآنِ أَنْ قَالَ لَهُ يَا محمد قُلْ أَسْتَعِيدُ بِالسَّمِيعِ الْعَلِيمِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّحِيمِ ثُمَّ قَالَ: قُلْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ * امْرَأَ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ . (2)

باب 2 : الَّذِي خَلَقَ

1-2- على بن إبراهيم رحمه الله - اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ قَالَ اقْرَأَ بِاسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ الَّذِي خَلَقَ. (3)

2-2- أمير المؤمنين علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ خَلَقَ الْخَلْقَ عَلَى ضَرْبَيْنِ نَاطِقِ عَاقِل فَاعِل مُخْتَارٍ وَ ضَرْب مُسْتَبْهَم فَكَلَّفَ النَّاطِقَ الْعَاقِلَ الْمُخْتَارَ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ: خَلَقَ الْإِنْسَانَ عَلَمَهُ الْبَيَانَ وَقَالَ سُبْحَانَهُ: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الإنسان ما ليَعْلَمُ ثُمَّ كَلَّفَ ووضع التكليف عن المستبهم لعدم العقل و التمييز. (4)

قوله تعالى : خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ (2)

1 - الصادق علیه السلام عَنْ مَسْعَدَة عَنْ أَبي عَبْدِ الله علیه السلام قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم مَا خَلَقَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ خَلْقاً إِلَّا وَقَدْ أَمَّرَ عَلَيْهِ آخَرَ يَغْلِبُهُ فِيهِ وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَمَّا خَلَقَ الْبحَارَ السُّفْلَى فَخَرَتْ وَ زَخَرَتْ وَ قَالَتْ أَيُّ شَيْءٍ يَغْلِبُنِي فَخَلَقَ الْأَرْضِ فَسَطَحَهَا عَلَى ظَهْرِهَا فَذَلَّتْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْأَرْضِ فَخَرَتْ وَ قَالَتْ أَيُّ شَيْءٍ يَغْلِبُنِي فَخَلَقَ الْجِبَالَ فَأَثْبَتَهَا عَلَى ظَهْرِهَا أَوْتَاداً مِنْ أَنْ تَمِيدَ بِمَا عَلَيْهَا فَذَلَّتِ الْأَرْضِ وَ اسْتَقَرَّتْ ثُمَّ إِنَّ الْجِبَالَ فَخَرَتْ عَلَى الْأَرْضِ فَشَمَخَتْ وَ اسْتَطَالَتْ وَ قَالَتْ أَيُّ شَيْءٍ يَغْلِبُنِي فَخَلَقَ الْحَدِيدَ فَقَطَعَهَا فَقَرَّتِ الْجِبَالُ وَ ذَلَّتْ ثُمَّ إِنَّ الْحَدِيدَ فَخَرَتْ عَلَى الْجِبَالِ وَ قَالَ أَيُّ شَيْءٍ يَغْلِبُنِي فَخَلَقَ النَّارَ فَأَذَابَتِ الْحَدِيدَ فَذَلَّ الْحَدِيدُ ثُمَّ إِنَّ النَّارَ زَفَرَتْ وَ شَهَقَتْ وَ فَخَرَتْ وَ قَالَتْ أَيُّ شَيْءٍ يَغْلِيُنِي فَخَلَقَ الْمَاءَ فَأَطْفَاهَا فَذَلَّتْ ثُمَّ إِنَّ الْمَاءَ فَخَرَ وَ زَخَرَ وَ قَالَ أَيُّ

ص: 228

بخش 1 : به نام؛

1-1- امام باقر علیه السلام - جبرئیل بر حضرت محمد صلی الله علیه وآله نازل شد و عرض کرد: «ای محمد صلی الله علیه وآله! بخوان». حضرت صلی الله علیه وآله فرمود: «چه بخوانم»؟ عرض کرد: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ» یعنی نور اقدم تو را پیش از اشیاء آفرید.

2-1- ابن عبّاس رحمه الله - نخستین آیه ای که نازل شد یا نخستین چیزی که جبرئیل به رسول خدا صلی الله علیه وآله در امر قرآن گفت این بود که به ایشان عرض کرد: ای محمد صلی الله علیه وآله! بگو: أَسْتَعِيذُ بِالسَّمِيعِ الْعَلِيمِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّحِيمِ؛ پناه میبرم به شنوای دانا از شیطان رانده شده و گفت بگو: بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ * اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ.

بخش 2: که [جهان را] آفرید.

1-2- علی بن ابراهيم رحمه الله - اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ؛ بخوان به نام خداوند بخشنده ی بخشایشگر الذي خَلَقَ؛ که [جهان را] آفرید.

2-2- امام على علیه السلام - همانا خداوند سبحان خلایق را بر دو صنف آفریده است؛ گروهی ناطق، عاقل و مختار و گروهی غیر عاقل هستند. گروه ناطق، عاقل و مختار را مکلف کرده و فرمود: خَلَقَ الْإِنْسانَ * عَلَّمَهُ الْبَيانَ؛ انسان را آفرید، و به او بیان را آموخت. (الرحمن /4-3) و فرموده: اقرأ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَيَعْلَمُ سپس آنان را مکلف کرد اما تکلیف را از گروه غیرعاقل برداشت، چراکه آنان قوه ی عاقله و ممیزه ندارند.

و انسان را از خون بسته ای خلق کرد. (2)

1- امام صادق علیه السلام - مسعده نقل کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: خداوند عزوجل هیچ آفریده ای را نیافرید مگر آنکه آفریده دیگری را فرمان داد تا بر او چیره شود؛ از این قرار که چون خداوند تبارک و تعالی دریاهای زیرین را ،آفرید آنها به خود بالیدند و موج زدند گفتند: «چه چیز می تواند بر ما چیره شود»؟ پس خداوند زمین را آفرید و بر پشت آنها گستراند و آن ها زبون شدند. سپس زمین بر خود بالید و گفت: «چه چیز می تواند بر من چیره شود»؟ خداوند کوه ها را آفرید و آن ها را چون میخ بر پشت آن استوار داشت تا بر خود نلرزد و این گونه زمین زبون شد و آرام گرفت. سپس کوه ها بر زمین بالیدند و گردن کشیدند و مغرورانه گفتند: «چه چیز می تواند بر ما چیره شود»؟ پس خداوند آهن را آفرید و آهن آن ها را برید و کوه ها زبون شدند. سپس آهن بر کوه ها بالید و گفت: «چه چیز می تواند بر من چیره شود»؟ پس خداوند آتش

ص: 229

شَيْءٍ يَغْلِبُنِي فَخَلَقَ الرِّيحَ فَحَرَكَتْ أَمْوَاجَهُ وَ أَثَارَتْ مَا فِي قَعْرِهِ وَ حَبَسَتْهُ عَنْ مَجَارِيهِ فَذَلَ الْمَاءُ ثُمَّ إِنَّ الرِّيحَ فَخَرَتْ وَ عَصَفَتْ وَ أَرْحَتْ أَذْيَالَهَا وَقَالَتْ أَيُّ شَيْءٍ يَغْلِبُنِي فَخَلَقَ الْإِنْسَانَ فَبَنَى وَاحْتَالَ وَاتَّخَذَ مَا يَسْتَتِرُ بِهِ مِنَ الرِّيحِ وَ غَيْرِهَا فَذَلَّتِ الرِّيحُ ثُمَّ إِنَّ الْإِنْسَانَ طَغَى وَ قَالَ مَنْ أَشَدُّ مِنِّى قُوَّةً فَخَلَقَ اللَّهُ لَهُ الْمَوْتَ فَقَهَرَهُ فَذَكَ الْإِنْسَانُ ثُمَّ إِنَّ الْمَوْتَ فَخَرَ فِي نَفْسِهِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَا تَفْخَرْ فَإِنِّي ذَابِحُكَ بَيْنَ الْفَرِيقَيْنِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَأَهْلِ النَّارِ ثُمَّ لَا أَحْيِيكَ أَبَداً فَتُرْجَى أَوْ تُخَافَ وَ قَالَ أَيْضاً وَ الْحِلْمُ يَغْلِبُ الْغَضَبَ وَالرَّحْمَةَ تَغْلِبُ الشَّخْطَ وَ الصَّدَقَةُ تَغْلِبُ الْخَطِيئَةَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا أَشْبَهَ هَذَا مِمَّا قَدْ يَغْلِبُ غَيْرَهُ. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله - خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ قَالَ: مِنْ دَم. (2)

3- الباقر علیه السلام - خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ يَعْنِي خَلَقَكَ مِنْ نُطْفَةٍ وَشَقَ مِنْكَ عَلِيّا علیه السلام. (3)

قوله تعالى : اِقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ (3)

قوله تعالى : الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَم (2)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - أَلَّذي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ يَعْنِي عَلَّمَ النَّاسَ الْكِتَابَةَ الَّتِي تَتِمُّ بِهَا أُمُورُ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ فِي مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا. (4)

2 - الباقر علیه السلام - ألَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ يَعْنِي عَلَّمَ عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام. (5)

3- ابن عباس رحمه الله - أوَّلُ مَا خَلَقَ اللهُ الْقَلَم. (6)

قوله تعالى : عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَيَعْلَمُ (5)

1 - الباقر علیه السلام - عَلَّمَ الْإِنْسانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ يَعْنِي عَلَّمَ عَلِيّا علیه السلام مِنَ الْكِتَابَة لَكَ مَا لَمْ يَعْلَمْ قَبْلَ ذَلِكَ. (7)

قوله تعالى : كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى علیه السلام

ص: 230

را آفرید و آتش آن را ذوب کرد و آهن زبون شد. سپس آتش شعله کشید و غرید و بر خود بالید گفت: «چه چیز می تواند بر من چیره شود»؟ پس خداوند آب را آفرید و آب آن را خاموش ساخت و آتش زبون شد. سپس آب بر خود بالید و موج زد و گفت:« چه چیز می تواند بر من چیره شود»؟ پس خداوند باد را آفرید و باد امواج آب را به حرکت انداخت و آنچه را که در قعرش بود، برآورد و او را از عبور و گذر در مجرای خویش بازداشت و این گونه آب زبون شد. سپس باد بر خود بالید و طوفان کرد و دنباله خود را جنباند و گفت: «چه چیز می تواند بر من چیره شود»؟ پس خداوند انسان را آفرید و او خانه ساخت و چاره اندیشید و شیوه ای یافت که باد و دیگر چیزها را مهار کرده و از آن ها در امان بماند و این گونه باد زبون شد. سپس انسان سرکشی کرد و گفت: «چه کسی از من نیرومندتر است»؟ پس خداوند برایش مرگ را آفرید و مرگ او را مقهور کرد و انسان زبون شد. سپس مرگ بر خود .بالید خداوند عزوجل به او فرمود: «فخر مفروش که من تو را در میان دو گروه بهشتیان و دوزخیان، سر می برم و دیگر هرگز زنده ات نمی گردانم که بخواهند به تو امید بندند یا از تو بترسند». نیز پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «بردباری بر خشم چیره شود و مهربانی بر رنجیدگی غلبه کند و صدقه خطا چیره آید». سپس امام صادق علیه السلام فرمود: «چه بسیار این بیان به چیرگی موجودات بر یکدیگر می ماند»!

2- على بن ابراهيم رحمه الله - خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ؛ یعنی از خون.

3- امام باقر علیه السلام - خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ؛ یعنی تو را از نطفه آفرید و از تو علی علیه السلام را جدا کرد.

بخوان که پروردگارت [ از همه] والاتر است. (3)

همان کسی که بوسیله قلم تعلیم نمود. (4)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - أَلَّذي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛ یعنی به انسان نوشتن را آموخت که امور دنیا، از شرق تا به غرب زمین، همه بر اساس آن صورت می پذیرد.

2- امام باقر علیه السلام - الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛ یعنی به علی بن ابی طالب علیه السلام تعلیم نمود.

3- ابن عباس رحمه الله - راستی نخستین چیزی که خدا آفریده قلم است.

و به انسان آنچه را نمی دانست آموخت. (5)

1 - امام باقر علیه السلام - عَلَّمَ الْإِنْسانَ مَا لَم يَعْلَمْ؛ یعنی از نوشتن برای تو (پیامبر صلی الله علیه وآله) چیزهایی به على علیه السلام آموخت که پیش از آن آنها را نمی دانست.

چنین نیست [که شما می پندارید] به یقین انسان طغیان می کند. (6)

ص: 231

1- على بن إبراهيم رحمه الله - إِنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا اسْتَغْنَى يَكْفُرُ وَيَطْغَى وَيُنْكِرُ. (1)

2 - الائمه علیهم السلام - أَن فُقَرَاءَ الْمُؤْمِنِينَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ قَبْلَ أَغْنِيَائِهِمْ بِسَبْعِينَ خَرِيفَا وَأَمَّا الْغَنِيُّ فَإِنَّهُ مُطْغَى لقَوْلِهِ تَعَالَى: إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغَى * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى. (2)

قوله تعالى: أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى (7)

قوله تعالى : إِنَّ إِلى رَبِّكَ الرُّجعى (8)

قوله تعالى : أَرَأَيْتَ الَّذِي يَنْهى (1)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - وقتی انسان خود را بی نیاز پندارد، کفر می ورزد و نافرمانی م یکند و انکار پیشه می کند.

2- ائمه علیهم السلام - فقیران مؤمنین هفتاد سال زودتر از ثروتمندان وارد بهشت می شوند و اما ثروتمند سرکشی می کند چنانکه خدای تعالی می فرماید: إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى.

از اینکه خود را بی نیاز ببیند. (7)

و به یقین بازگشت [همه] به سوی پروردگار توست. (8)

به من خبر ده کسی که نهی می کند. (9)

سبب نزول

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - حذیفه و ابوهریره گویند: ابوجهل به نزد پیامبر صلی الله علیه وآله آمد در حالی که آن حضرت در نماز بود و می خواست ضربه ای بر گردن آن حضرت وارد کند، اما او به سمت عقب برمی گشت. از او پرسیدند: «تو را چه شده است». گفت: «بین من و او خندقی هولناک از آتش بود و فرشتگانی بالدار را دیدم». پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «اگر به من نزدیک می شد فرشتگان بند بند وجودش را گرفته و قطع می کردند». پس از این ماجرا آیه: أَرَأَيْتَ الَّذِي يَنْهى... نازل شد.

بخش 1 : به من خبر ده کسی که نهی می کند؛

1-1- ابن عباس رحمه الله - پیامبر صلی الله علیه وآله در کنار مقام ابراهیم نماز می خواند که ابوجهل بر ایشان گذر کرد گفت: «ای محمد! آیا تو را از این کار بازنداشتم». و آن حضرت را تهدید نمود. پس رسول خدا صلی الله علیه وآله با سخنان سخت و درشت او را مورد خطاب قرار داد و او را نهیب داد. پس ابوجهل گفت: «ای محمد! به چه چیز مرا تهدید می کنی، به خدا سوگند ندا و فریاد من از کل این وادی بلندتر و بزرگ تر است». پس آيه أَرَأَيْتَ الَّذِي يَنْهی تا این فرموده فَلْيَدْعُ نادِيَهُ * سَنَدْعُ الزَّبانِيَةَ نازل شد. ابن عباس رحمه الله گوید: «اگر ندا می کرد، در همان جا فرشتگان عذاب او را عذاب می دادند».

2-1- امام علی علیه السلام - سیف بن عمیره بدون ذکر سلسله راویان ،سند گفت: امیرمؤمنان علیه السلام مردی رسید که در مسجد کوفه نماز چاشت می خواند، پس با شلاق به پهلوی او اشاره ای کرد و فرمود: «نماز اوابین [نمازی است نافله که بعد از مغرب اقامه می شود.] را از بین بردی، خداوند تو را بکشد»! گفت: «آن را ترک کنم»؟ پس فرمود: أَرَأَيْتَ الَّذِي يَنْهَى * عَبْداً إِذا صَلَّى». امام صادق علیه السلام فرمود: انکار امیرمؤمنان علیه السلام نسبت به آن نماز، برای نهی کافی است.

ص: 233

قوله تعالى: عبداً إِذا صَلَّى (10)

قوله تعالى : أَ رَأَيْتَ إِنْ كَانَ عَلَى الْهُدى (11)

قوله تعالى : أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوى (12)

قوله تعالى : أَرَأَيْتَ إِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلَّى (13)

قوله تعالى: أَلَمْ يَعْلَمُ بِأَنَّ اللهَ يَرى (14)

قوله تعالى : كَلَّا لَئِنْ لَم يَنْتَهِ لَنَسْفَعَاً بِالنَّاصِيَةِ (15)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِيَةِ أنْ لَنَأْخُذُهُ بِالنَّاصِيَةِ فَنُلْقِيهِ فِي النَّارِ. (1)

قوله تعالى : ناصِيَةِ كَاذِبَةٍ خاطِئَةٍ ((16)

قوله تعالى : فَلْيَدْعُ نادِيَهُ (17)

قوله تعالى : سَنَدْعُ الزَّبانِيَةَ (18)

1- الباقر علیه السلام - لَمَّا مَاتَ أَبُو طَالِب رحمه الله فَنَادَى أَبُو جَهْلِ وَ الْوَلِيدُ عَلَيْهِمَا لَعَائِنُ اللَّهِ هَلُمَّ فَاقْتُلُوا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فَقَدْ مَاتَ الَّذِي كَانَ نَاصِرَهُ فَقَالَ اللَّهُ: فَلْيَدْعُ نادِيَهُ سَنَدْعُ الزَّبانِيَةَ قَالَ: كَمَا دَعَا إِلَى قَتْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله نَحْنُ أَيْضاً نَدْعُ الزَّبَانِيَة. (2)

2- ابن عباس رحمه الله - كَانَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله يُصَلِّى عِنْدَ الْمَقَامِ فَنَزَلَت أَرَأَيْتَ الَّذِي يَنْهَى * إِلَى قَوْلِهِ فَلْيَدْعُ نادِيَهُ * سَنَدْعُ الزَّبانِيَةَ فَقَالَ إبن عباس رحمه الله لَوْ نَادَى لَأخَذَتْهُ الزَّبَانِيَةُ بِالْعَذَابِ مَكَانَهُ. (3)

قوله تعالى : كَلَّا لا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِب (19)

ص: 234

بنده ای را هنگامی که نماز می خواند [آیا مستحق عذاب الهی نیست]. (10)

به من خبر ده اگر این بنده بر طریق هدایت باشد. (11)

یا مردم را به تقوا فرمان دهد [ آیا نهی کردن او سزاوار است]؟! (12)

به من خبر ده اگر [ این طغیانگر ] حق را انکار کند و از آن روی گردان شود [آیا مستحق مجازات الهی نیست]؟! (13)

آیا او ندانست که خداوند [همه اعمالش را] می بیند؟! (14)

چنان نیست [که او می پندارد]، اگر دست از کار خود برندارد، ناصیه اش (موی پیش سرش) را گرفته [و به سوی عذاب] می کشانیم. (15)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - آیه لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِيَةِ؛ یعنی سر او را می گیریم و در آتش می اندازیم.

همان ناصیه دروغگوی خطاکار را! (16)

سپس یارانش را صدا زند [ تا یاریش کنند]. (17)

1- امام باقر علیه السلام - وقتی ابو طالب علیه السلام از دنیا رفت ابوجهل و ولید ملعون فریاد زدند بیایید محمد صلی الله علیه وآله را بکشیم، دوست و یاورش از دنیا رفت، خداوند می فرماید: فَلْيَدْعُ نادِيَهُ * سَنَدْعُ الزَّبانِيَةَ؛ چنانچه مردم را دعوت به کشتن پیامبر صلی الله علیه وآله نمود ما نیز زبانیه جهنم را آماده می کنیم.

2- ابن عباس رحمه الله - پیامبر صلی الله علیه وآله در کنار مقام ابراهیم نماز می خواند ... پس آیه أَرَأَيْتَ الَّذِي يَنْهى تا این فرموده فَلْيَدْعُ نادِيَهُ * سَنَدْعُ الزَّبانِيَةَ نازل شد. ابن عباس رحمه الله گوید: «اگر [ابوجهل] ندا می کرد، در همان جا فرشتگان عذاب او را عذاب می دادند».

ما هم بزودی مأموران دوزخ را صدا می زنیم [تا او را به دوزخ افکنند]! (18)

چنین نیست [که او می پندارد] او را اطاعت مکن، و سجده نما و به قرب [خداوند] درآی! (19)

ص: 235

1 - الرضا علیه السلام - عَنْ سَهْلِ بْن زِيَادٍ عَنِ الْوَشَاءِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام يَقُولُ أَقْرَبُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ سَاجِدٌ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ اسْجُدْ وَاقْتَرِبْ. (1)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - عوَالِي اللَّتَالِي، رُوِيَ فِي الْحَدِيث أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى: وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبُ سَجَدَ النبی صلی الله علیه وآله فَقَالَ: فِي سُجُودِهِ أَعُوذُ برضَاكَ مِنْ سَخَطِكَ وَ بِمُعَافَاتِكَ مِنْ عُقُوبَتِكَ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْكَ لَا

أَحْصِي ثَنَاءٌ عَلَيْكَ أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَى نَفْسِكَ. (2)

3- على بن إبراهيم رحمه الله - كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَاقْتَرِبْ أَنْ لَا يُطِيعُونَ لَمَّا دَعَاهُمْ إِلَيْهِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَجَارَهُ مُطْعِمُ بْنُ عَدِيِّ بْنِ نَوْقَلَ بْن عَبْدِ مَنَافٍ وَ لَمْ يَجْسِرٍ عَلَيهِ أَحَدٌ. (3)

ص: 236

1- امام رضا علیه السلام - وشاء گوید: شنیدم امام رضا علیه السلام می فرماید: نزدیک ترین حالت بنده به خدا هنگامی است که او در سجده است و این کلام خداوند عزوجل است که فرمود: وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبُ.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - در احادیث روایت شده که وقتی آیه وَ اسْجُدُ وَ اقْتَرِب نازل شد، پیامبر صلی الله علیه وآله به سجده افتاد و در سجده می گفت: «به خاطر گرفتار نیامدن به خشم تو، به رضای تو پناه می آورم و از اینکه عقوبت تو دامن گیرم شود، به بخشش تو، و از خودت به خودت پناه می آورم. آن چنان که تو خود را ستوده ای هستی، من نمی توانم چنان ستایشی از تو به جای آورم».

3- علی بن ابراهيم رحمه الله - كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِب؛ یعنی مردم در انجام کاری که آن دو (ابوجهل و ولید) ایشان را به آن فرا می خواندند، از آن دو فرمان نبردند؛ چراکه مطعم بن عدی بن نوفل بن عبد مناف، رسول خدا صلی الله علیه وآله را پناه داد و این گونه هیچ کس جرأت آسیب رساندن به ایشان را پیدا نکرد.

ص: 237

سوره قدر

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

فضیلت سوره

1 - امام صادق علیه السلام - خداوند عزیز جبار نبی اکرم صلی الله علیه وآله را به آسمان عروج داد... سپس فرمود: «ای محمد! سوره حمد را بخوان» [پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود:] پس آن را به همان نحوی که اول خوانده بودم، خواندم» پس از آن فرمود: «بخوان: إِنَّا أَنْزَلْناهُ زیرا این سوره نسبت تو و اهل بیت تو تا روز قیامت را بیان می کند».

2- امام علی علیه السلام - ابراهیم بن اسحاق با اسناد خود از شخصی نقل می کند که از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «پدرم امام باقر علیه السلام به من فرمود: علی بن ابی طالب علیه السلام این آیه را قرائت کرد: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ؛ امام حسن و امام حسین علیهما السلام نیز حضور داشتند. امام حسین علیه السلام عرض کرد: «پدر جان! مثل اینکه از این آیه در دهان خود شیرینی مخصوصی احساس می کنی». امام على علیه السلام فرمود: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله و ای پسرم! من در مورد این آیه چیزی می دانم که تو نمی دانی؛ وقتی این آیه نازل شد، جدت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در پی من فرستاد و آن را بر من خواند سپس دست بر روی شانه راستم گذاشت و فرمود: «ای برادر من و وصی و فرمانروای امتم بعد از من و ای جنگجو با دشمنان تا روز قیامت! این سوره پس از من برای توست و بعد از تو برای فرزندانت. برادرم جبرئیل برایم پیش آمدهای امّت را نقل کرده، و او برای تو خواهد گفت مانند آنچه در زمان نبوّت نقل کرده و برای این سوره نوری درخشان در قلب تو و قلوب اوصیاء و جانشینانت تا طلوع فجر قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود».

3- امام صادق علیه السلام - إِنَّا أَنزَلْناهُ نوری به صورت خورشید بر سر پیامبر صلی الله علیه وآله و اوصیاء علیهم السلام است. هیچ کدام از ما دانستن چیزی را از مسائل زمین یا آسمان تا حجاب های بین خدا و عرش، را اراده نمی کند، مگر اینکه از یک طرف آن نور بلند می شود و تفسیر مطلبی را که می خواست، در آن نوشته می یابد.

ص: 239

4- الباقر علیه السلام - يَا مَعْشَرَ الشَّيعَة خَاصِمُوا بِسُورَة إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ تَفْلُجُوا فَوَ اللَّهِ إِنَّهَا لَحُجَّةُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَإِنَّهَا لَسَيْدَةَ دِينِكُمْ وَ إِنَّهَا لَغَايَةُ عِلْمِنَا يَا مَعْشَرَ الشَّيعَةِ خَاصِمُوا بِ حم وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فَإِنَّهَا لِوْلَاةِ الْأَمْرِ خَاصَّةً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله. (1)

5- الصادق علیه السلام - عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ ذُكِرَ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ قَالَ مَا أَبْيَنَ فَضْلَهَا عَلَى السُّوَر قَالَ قُلْتُ وَأَيُّ شَيْءٍ فَضْلُهَا قَالَ نَزَلَتْ وَلَايَةُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِيهَا قُلْتُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ الَّتِي نُرَجِّيهَا فِي شَهْرِ رَمَضَانَ قَالَ نَعَمْ هِيَ لَيْلَةُ قُدَّرَتْ فِيهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ وَقُدِّرَتْ وَلَايَةَ أمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِيهَا. (2)

6 - الكاظم علیه السلام - عَجَباً لِمَنْ لَمْ يَقْراً فِى صَلَاتِهِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ كَيْفَ تُقْبَلُ صَلَاتُهُ. (3)

7- الكاظم علیه السلام - عَنْ أَبي عَلِيِّ بْنِ رَاشِدِ قَالَ: قُلْتُ لِأبى الْحَسَن علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّكَ كَتَبْتَ إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَجَ تُعَلِّمُهُ أَنَّ أَفْضَلَ مَا تَقْرأُ فِي الْفَرَائِضِ ب إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِنَّ صَدْرِي لَيَضِيقُ بقراءتِهِمَا فِي الْفَجْرِ فَقَالَ علیه السلام لَا يَضِيقَنَّ صَدْرُكَ بِهِمَا فَإِنَّ الْفَضْلَ وَ اللَّهِ فِيهِمَا. (4)

8- العسكرى علیه السلام - في كِتَابِ كَمَالِ الدِّينِ وَ تَمَامِ النِّعْمَةِ بِإِسْنَادِهِ إِلَى حَكِيمَةً عَمَّةٍ أَبِي مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ علیه السلام أَنَّهَا قَالَتْ: أَمَرَنِي أَبُو مُحَمَّدِ علیه السلام بِالْمَبِيتِ عِنْدَهُ لَيْلَةَ وُلِدَ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف ، فَكُنْتُ مَعَ نَرْجِسَ أَمَ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف ... قَالَتْ حَكِيمَةً فَلَمْ أَزَلْ أَرْقُبُهَا إِلَى وَقْتِ طُلُوعِ الْفَجْرِ وَ هِيَ نَائِمَةٌ بَيْنَ يَدَيَّ لَا تَقْلِبُ جَنْبَا إِلَى جَنْب حَتَّى إِذَا كَانَ آخِرُ اللَّيْلِ وَقْتُ طُلُوعِ الْفَجْر وَثَبَتْ فَزِعَةً فَضَمَمْتُهَا إِلَى صَدْرِي وَ سَمَّيْتُ عَلَيْهَا فَصَاحَ إِلَيَّ أَبُو مُحَمَّدِ علیه السلام وَ قَالَ اقْرَتَى عَلَيْهَا إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَة الْقَدْرِ فَأَقْبَلْتُ أَقْرَأَ عَلَيْهَا وَ قُلْتُ لَهَا مَا حَالْكِ قَالَتْ ظَهَرَ بِيَ الْأَمْرُ الَّذِي أَخْبَرَكِ بِهِ مَوْلَايَ فَأَقْبَلْتُ أَقْرَأَ عَلَيْهَا كَمَا أَمَرَنِي فَأَجَابَنِي الْجَنِينُ مِنْ بَطْنِهَا يَقْرَأُ مِثْلَ مَا أَقْراً وَ سَلَّمَ عَلَى قَالَتْ حَكِيمَةٌ فَفَزِعْتُ لِمَا سَمِعْت. (5)

4- امام باقر علیه السلام - ای گروه شیعیان! با سوره إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ برهان آورید تا پیروز شوید. به خدا قسم! که این سوره پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله دلیل خدای بزرگ بر مردم است و آن سوره از امتیازات دین شماست و نهایت دانش ما. ای شیعیان! به وسیله ی سوره حم وَ الْكِتابِ البِينِ با دشمنان خود استدلال کنید زیرا این سوره اختصاص به فرمانروایان پس از پیامبر صلی الله علیه وآله دارد.

5- امام صادق علیه السلام - فضل بن عثمان گوید: در محضر امام صادق علیه السلام از آیه ی مبارکه: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ لَيْلَةِ الْقَدْرِ سخن به میان آمد، فرمود: «چقدر برتری آن بر سوره های دیگر آشکار است»! عرض کردم: «برتری آنچه می باشد»؟ فرمود: «در آن شب ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده است». گفتم: «در شب قدری که ما آن را در ماه رمضان امید داریم»؟ فرمود: «آری! شبی که در آن شب آسمان ها و زمین اندازه گیری شده، و ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام در آن تقدیر و معین شده است».

6- امام کاظم علیه السلام - عجب است از کسی که در نمازش سوره قدر را نمی خواند، چگونه انتظار قبولی نمازش را دارد؟

7- امام کاظم علیه السلام - ابو علی بن راشد گوید: به امام کاظم علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! شما در نامه ای به محمد بن فرج چنین بیان فرمودی: «برترین سوره هایی که در نمازهای واجب خوانده می شود سوره قدر و توحید است»؛ ولی [من چه کنم که] با خواندن این دو سوره در نماز صبح می شوم! امام علیه السلام فرمود: «هرگز نباید با خواندن این دو سوره دلتنگ شوی چراکه سوگند به خدا! فضیلت در [خواندن] این دو سوره است».

8- امام عسکری علیه السلام - در کتاب کمال الدین تمام النعمه به استناد گفته حکیمه عمه امام حسن عسکری علیه السلام که گفته است: امام مرا امر به ماندن در آن شب کرد. آن شب تولد مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف! نزد نرجس مادر قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف بودم که تا هنگام طلوع فجر پیوسته مراقب نرجس بودم. او کنار من خوابیده و گاهی پهلو به پهلو می گشت . نزدیک طلوع فجر ناگهان برخاستم و به سوی او شتافتم و او را به سینه چسبانیدم و نام خدا را بر او خواندم. امام با صدای بلند فرمود: «عمه! سوره ی أَنْزَلْناه بر او قرائت کن». از وی پرسیدم: «حالت چطور است»؟ گفت: «آنچه آقا فرمود ظاهر گردید». چون به قرائت سوره ی إِنَّا أَنْزَلْناهُ پرداختم آن جنین نیز در شکم مادر با من می خواند بعد به من سلام کرد. چون صدای او را شنیدم وحشت کردم!

آداب قرائت

1- امام هادی علیه السلام - ابوعمرو حذاء گوید: نامه ای از بصره به امام کاظم علیه السلام نوشته و به دست علی بن مهزیار آن را به امام علیه السلام رساندم؛ [در نامه چنین نوشتم] ... «سَرورم! دوست دارم به من بفرمایی در مورد قرائت سوره قدر چگونه عمل کنم، آیا فقط همین سوره را در نمازهای واجب و

ص: 241

غَيْرَهَا أَمْ لَهَا حَدُّ أَعْمَلُ بِهِ فَوقع علیه السلام و قرآت التوقيع لَا تَدَعْ مِنَ الْقُرْآنِ قَصِيرَهُ وَ طَوِيلَهُ وَ يُجْزِئُكَ مِنْ قِرَاءَةِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ يَوْمَكَ وَ لَيْلَتَكَ مِائَةَ مَرَّة. (1)

اوقات دیگر بخوانم یا غیر از این سوره، سوره ای دیگر هم بخوانم یا اینکه برای خواندن سوره قدر مقدار مشخصی است که طبق آن وظیفه ام را انجام دهم»؟ امام کاظم علیه السلام جواب نامه مرا داد. جواب امام علیه السلام را [که] خواندم [چنین مرقوم فرموده بود]: «[خواندن سوره های کوتاه و بلند از قرآن را رها مکن؛ و خواندن صد مرتبه سوره قدر در شبانه روز تو را کفایت می کند».

ثواب قرائت

1- امام باقر علیه السلام - هركس سوره إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ را با صدای بلند بخواند، همچون کسی است که در راه خدا شمشیر کشیده است و هر که این سوره را به صورت پنهانی [در دل خویش] بخواند، همچون کسی است که در راه خدا در خون خود غلتیده است و هر که این سوره را ده مرتبه بخواند، حدود هزار گناه از گناهانش بخشیده می شود.

2- امام صادق علیه السلام - هر كه إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ را در یکی از نمازهای واجب خداوند بخواند، ندا دهنده ای ندا سر می دهد: ای بنده خدا! خداوند برای تو آنچه را گذشت، آمرزید، پس کردارت را از سرگیر.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بخواند، پاداشی همچون پاداش کسی که ماه رمضان را روزه گرفته، از برای او خواهد بود و اگر قرائتش با شب قدر همزمان باشد، ثوابی همچون ثواب کسی که در راه خدا جنگیده، از برای او خواهد بود و هر که این سوره را بر در انباری بخواند، خداوند متعال آن انبار را از تمامی گزندها و آسیب ها در امان می دارد تا این که صاحبش آنچه را در آن است، بیرون آورد.

4- امام رضا علیه السلام - کسی که بر سر قبر برادر مؤمنش برود و دستش را روی قبر گذارد و سوره إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ را هفت مرتبه بخواند از فزع اکبر سالم می ماند.

5- امام على علیه السلام - هركه قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ و همانند آن إِنَّا أَنزَلْنَاهُ و همانند آن آیة الکرسی را پیش از طلوع خورشید بخواند، مالش از آنچه می ترسد ، محفوظ می ماند و هركه قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ وإِنَّا أَنزَلْنَاهُ را پیش از طلوع خورشید بخواند، اگرچه شیطان تلاش کند، در آن روز به هیچ گناهی آلوده نشود. هرگاه کسی از شما حاجتی داشت، برای طلب حاجتش باید صبح روز پنج شنبه، زود هنگام به پا خیزد؛ چراکه رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «خداوندا! برای امّت من در صبح زود از روز پنج شنبه برکت قرار ده» و نیز باید به هنگام خروج از خانه اش آیات آخر سوره آل عمران و آية الكرسى و إِنَّا أَنزَلْنَاهُ و امّ الکتاب را بخواند که با این سوره ها حاجات دنیا و آخرت برآورده شود. هرگاه خداوند عزوجل به مؤمنی لباسی نو پوشاند، بایستی وضو بگیرد و دو رکعت نماز به جا آورد و در آن دو رکعت ام الکتاب و آية الكرسي و قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ وإِنَّا أَنزَلْنَاهُ را بخواند و خداوند را

ص: 243

لْيُكْثِرُ مِنْ قَوْلِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ فَإِنَّهُ لَا يَعْصِي اللَّهَ فِيهِ وَ لَهُ بِكُلِّ سِلْكِ فِيهِ مَلَكُ يُقَدِّسُ لَهُ وَيَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ يَتَرَحَمُ عَلَيْهِ. (1)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - مَنْ قَرَأَهَا كَانَ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ رَفِيقاً وَ صَاحِبَاً وَ إِنْ كُتِبَتْ فِي إِنَاءٍ جَدِيدِ وَ نَظَرَ فِيهِ صَاحِبُ اللَّقْوَة شَفَاهُ اللَّهُ تَعَالَى. (2)

7- الصادق علیه السلام - مَنْ قَرَأَهَا بَعْدَ عِشَاءِ الْآخِرَةِ خَمْسَ عَشْرَةَ مَرَّةً كَانَ فِي أَمَانِ اللَّهِ إِلَى تِلْكَ اللَّيْلَةِ الْأُخْرَى وَ مَنْ قَرَأَهَا فِي كُلِّ لَيْلَة سَبْعَ مَرَاتِ أَمِنَ فِي تِلْكَ اللَّيْلَة إِلَى طُلُوعِ الْفَجْرِ. وَ مَنْ قَرَأَهَا عَلَى مَ-ا يُدَّخَرُ ذَهَبَاً أَوْ فِضَّةٌ أَوْ أَثَاثِ، بَارَكَ اللَّهُ فِيهِ مِنْ جَمِيعِ مَا يَضُرُّهُ وَإِنْ قُرِئَتْ عَلَى مَا فِيهِ غَلَّهُ، نَفَعَهُ بِإِذْنِ اللهِ تَعَالَى. (3)

8- الصادق علیه السلام - مَنْ قَرَأَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ ثِنْتَيْنِ وَ ثَلَاثِينَ مَرَّةَ فِي إِنَاءٍ جَدِيدٍ وَ رَشَ بِهِ ثَوْبَهُ الْجَدِيدَ إِذَا لَبِسَهُ لَمْ يَزَلْ يَأْكُلُ فِي سَعَة مَا بَقِيَ مِنْهُ سِلْك. (4)

9- الباقر علیه السلام - عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْن سَهْل قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبي جَعْفَرَ علیه السلام إِنِّي قَدْ لَزِمَنِي دَيْنُ فَادِحٌ فَكَتَبَ أَكْثِرْ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ وَ رَطْبَ لِسَانَكَ بَقِرَاءَةَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ. (5)

10 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَرَأْتُ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ حِينَ دَخَلْتُ عَلَى أَبي جَعْفَرٍ وَ هُوَ يُرِيدُ قَتْلِى فَحَالَ اللَّهُ بَيْنَهُ وَبَيْنَ ذَلِكَ فَلَمَّا قَرَأَهَا حِينَ نَظَرَ إِلَيْهِ لَمْ يَخْرُجُ إِلَيْهِ حَتَّى أَلْطَفَهُ وَ قِيلَ لَهُ بِمَا احْتَرَسْتَ قَالَ بِاللَّهِ وَ بِقِرَاءَةِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ فَقُلْتُ يَا اللَّهُ يَا اللَّهُ سَبْعًا إِنِّي أَتَشَفَعُ إِلَيْكَ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ أَنْ تَغْلِبَهُ لِى فَمَنِ ابْتُلِيَ بِمِثْلِ ذَلِكَ فَلْيَصْنَعْ مِثْلَ صُنْعِي وَ لَوْ لَا أَنَّنَا نَقْرَؤُهَا وَنَأْمُرُ بَقِراءَتِهَا شِيعَتَنَا لَتَخْطَفُهُمُ النَّاسُ وَلَكِنْ هِيَ وَ اللَّهِ لَهُمْ كَهْفٌ. (6)

11 - الباقر علیه السلام - عَنْ أَبي جَعْفَرٍ مُحَمَّدٍ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: شَكَا رَجُلُ مِنْ هَمْدَانَ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَجَعَ الظُّهْرِ وَأَنَّهُ يَسْهَرُ اللَّيْلَ فَقَالَ ضَعْ يَدَكَ عَلَى الْمَوْضع الَّذِي تَشْتَكِي مِنْهُ وَ اقْرَأَ ثَلاثاً وَمَا كَانَ لِنَفْسِ أن تموتَ إِلَّا بِإِذْنِ الله كِتاباً مُوَجَّلًا وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الدُّنْيَا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الْآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها

ص: 244

سپاس گوید که عریانی او را پوشانده و او را در میان مردم آراسته است. و باید بسیار بگوید: لا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّه الْعَلِيُّ الْعَظِيم؛ هیچ نیرو و هیچ توانی نیست، جز از سوی خداوند والای والامرتبه؛ چراکه این گونه، در آن لباس نافرمانی خدا نمی کند و در هر نخی از آن لباس، فرشته ای او را می ستاید و برایش آمرزش می خواهد و بر او مهر می ورزد.

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که این سوره را بخواند، در روز قیامت، بهترین مردمان، دوست و همراه او خواهد بود و اگر کسی که به کجی دهان و چهره مبتلاست، آن را در ظرفی نو بنویسد و به آن بنگرد، خداوند متعال او را شفا می دهد.

7- امام صادق علیه السلام - هر که این سوره را بعد از نماز عشاء پانزده مرتبه بخواند، تا شب بعد در امان خدا خواهد بود؛ و هر که آن را هر شب هفت مرتبه بخواند، در آن شب تا طلوع فجر، در امان خواهد بود و هر که آن را بر آنچه از طلا یا نقره یا اثاثی که اندوخته است، بخواند، خداوند این اندوخته را در برابر هر آنچه به آن آسیب رساند، حفظ می کند و بر برکت آن می افزاید و اگر این سوره بر جایی که در آن غلات انباشته شده، خوانده شود به اذن خداوند متعال، برای آن سودمند خواهد بود.

8- امام صادق علیه السلام - هرکس سی و دو بار سوره قدر را در ظرفی نو بخواند و هنگام پوشیدن لباس جدیدش [از آب آن ظرف] بر لباسش بپاشد تا مادامی که نخی از آن لباس باقی بماند او در وسعت رزق خواهد بود.

9- امام باقر علیه السلام - اسماعیل بن سهل گوید: در نامه ای به امام باقر علیه السلام چنین نوشتم: «بدهی بسیار سنگینی بر عهده ام می باشد [که از پرداخت آن ناتوانم]». امام علیه السلام در پاسخم نوشت: «فراوان استغفار نما و پیوسته زبانت را به خواندن سوره قدر مرطوب نگه دار».

10- امام صادق علیه السلام - از آن حضرت پرسیدند که: «به چه چیز خود را از شر منصور محافظت نمودید»؟ فرمود: «به وسیله ی توسل به خدا و قرائت سوره إِنَّا أَنزَلْناهُ پس بعد از آن هفت مرتبه گفتم: یا الله یا الله سپس خواندم: به درستی که محمد صلی الله علیه وآله را شفیع گردانیدم و اینکه تو او را بر من غالب گردانی. پس هر کسی که مبتلل شود به مثل آنچه من مبتلا گشته ام، باید به جا آورد مثل آنچه را که من به جا آوردم. و اگر نه آن بود که ما این سوره را می خوانیم و شیعیان را امر می کنیم که این سوره ها را می خوانند، هر آینه دشمنان شیعیان را هلاک می کردند و لیکن این سوره پناه و قلعه ای برای شیعیان است که ایشان را از بلاها نگاه می دارد».

11- امام باقر علیه السلام - مردی نزد امیرالمومنین علیه السلام رفت و از درد کمر و شب زنده داری شکایت کرد . امام علیه السلام فرمود: دستت را روی محل درد بگذار و سه بار بگو: وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ

ص: 245

وَ سَنَجْزِي الشَّاكِرِينَ وَ اقْرَأَ سَبْعَ مَرَاتِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ إِلَى آخِرِهَا فَإِنَّكَ تُعَافَى مِنَ الْعِلَلَ إِنْ شَاءَ اللهُ تَعَالَى. (1)

12 - الصادق علیه السلام - مُحَمَّدُ بْنُ بَكْرِ الْأَرْدِيُّ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَأَوْصَى أَصْحَابَهُ وَ أَوْلِيَاءَهُ مَنْ كَانَ بِهِ عِلَّهُ فَلْيَأْخُذْ قُلَةً جَدِيدَةً وَلْيَجْعَلَ فِيهَا الْمَاءَ وَلَيَسْتَقِى الْمَاءَ بِنَفْسِهِ وَلْيَقْراً عَلَى الْمَاءِ سُورَةَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ عَلَى التَّرْتِيلِ ثَلَاثِينَ مَرَّةَ ثُمَّ لْيَشْرَبْ مِنْ ذَلِكَ الْمَاءِ وَلْيَتَوَضَّأَ وَلْيَمْسَعْ بِهِ وَ كُلَّمَا نَقَصَ زَادَ فِيهِ فَإِنَّهُ لَا يَظْهَرُ ذَلِكَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا وَ يُعَافِيهِ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ ذَلِكَ الدَّاءِ. (2)

قوله تعالى: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ (1)

الله كِتاباً مُؤَجّلاً وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَمَنْ يُرِدْ ثَوابَ الْآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْهَا وَ سَنَجْزِي الشاکرین (آل عمران /145) و هفت بار بگو إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ تا آخرش. تو انشاءالله شفا می یابی.

12 - امام صادق علیه السلام - هرکس دچار بیماری شد ظرفی نو برگیرد و داخلش آب ریخته و خودش باید آب را بریزد و سوره قدر را سی بار شمرده شمرده بر آن آب بخواند؛ آنگاه از آن آب نوشیده و وضو بگیرد و با دست بر محل بیماری بکشد؛ و هر مقدار از آن آب کم شد بر آن بیفزاید؛ اگر سه روز چنین کند خداوند او را از آن بیماری شفا خواهد داد.

به یقین ما آن [قرآن] را در شب قدر نازل کردیم. (1)

نزول ولایت

1 - امام صادق علیه السلام - مفضل گوید: در محضر امام صادق علیه السلام از آيه مباركه: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ؛ سخن به میان آمد، فرمود: «چقدر برتری آن بر سوره های دیگر آشکار است»! عرض کردم: «برتری آنچه می باشد»؟ فرمود: «در آن شب ولایت امیر المؤمنین علیه السلام نازل شده است». گفتم: «در شب قدری که ما آن را در ماه رمضان امید داریم»؟ فرمود: «آری! شبی که در آن شب آسمان ها و زمین اندازه گیری شده، و ولایت امیر المؤمنین علیه السلام در آن تقدیر و معین شده است».

نزول قرآن

1- امام سجاد علیه السلام - از امام صادق علیه السلام روایت شده است که ایشان فرمود: هنگامی که امام سجاد علیه السلام اين آيه: إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ را تلاوت میکرد می فرمود: راست گفت خداوند عزوجل؛ که قرآن را در شب قدر نازل کرد».

2- امام صادق علیه السلام - امام صادق علیه السلام فرمود: تورات در شب ششم ماه رمضان نازل گردید. انجیل در شب دوازدهم نازل گردید زبور در شب هجدهم رمضان نازل شد قرآن در شب قدر فرود آمد.

3- امام صادق علیه السلام - که شماره ماه ها نزد خدا دوازده ماه است در کتاب خدا روزی که آسمان ها و زمین را آفریده پس غره ماه ها ماه خدا ماه رمضان است و قلب ماه رمضان شب قدر است، و قرآن در شب یکم ماه رمضان فرود آمده و این ماه را با خواندن قرآن پیشواز کن.

ص: 247

4- الصادق علیه السلام - نَزَلَ الْقُرْآنُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ إِلَى الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ جُمْلَةً ثُمَّ نَزَلَ مِنَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ عَلَى رَسُول الله صلى الله عليه وآله وسلم فِى طُول عِشْرِينَ سَنَةً . (1)

5- ابن عباس رحمه الله - أَنْزَلَ اللَّهُ الْقُرْآنَ جُمْلَةَ وَاحِدَةً فِي اللَّوْحِ الْمَحْفُوظ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا لَيْلَةَ الْقَدْرِ، ثُمَّ كَانَ يُنَزِّلُهُ جَبْرَئِيلُ نُجُوماً، وَكَانَ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَى الْآخِرِ ثَلَاثُ وَ عِشْرُونَ سَنَةً. (2)

6- الصادق علیه السلام - انْزِلَ الْقُرْآنُ فِي ثَلَاثِ وَ عِشْرِينَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ. (3)

7- الباقر علیه السلام - فَلَمْ يُنْزَلَ الْقُرْآنُ إِنَّا فِي لَيْلَة الْقَدْر . (4)

باب 1 : لَيْلَةِ الْقَدْرِ

1-1 - الصادق علیه السلام - اللَّيْلَةُ فَاطِمَةُ علیها السلام وَالْقَدْرُ اللَّهُ فَمَنْ عَرَفَ فَاطِمَةَ علیها السلام حَقَّ مَعْرِفَتِهَا فَقَدْ أَدْرَكَ لَيْلَةَ الله الْقَدْرِ وَ إِنَّمَا سُمِّيَتْ فَاطِمَةَ علیها السلام لِأَنَّ الْخَلْقَ فُطِمُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا. (5)

2-1- الصادق علیه السلام - وَ أَمَّا قَوْلُهُ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ يَعْنِي فَاطِمَةَ علیها السلام. (6)

1-3- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ عَلِى بن أبى طالب علیه السلام قَالَ: قَالَ لِي رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا عَلِيُّ أَ تَدْرِي مَا مَعْنَى لَيْلَة الْقَدْرِ فَقُلْتُ لَا يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ صلی الله علیه وآله إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى قَدَّرَ فِيهَا مَا هُوَ كَائِنُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَكَانَ فِيمَا قَدَّرَ عَزَّوَجَلَّ وَلَايَتُكَ وَ وَلَايَةُ الْأَئِمَّة علیهم السلام مِنْ وُلْدِكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة. (7)

4-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ اللَّيَالِي لَيْلَةَ الْقَدْر. (8)

5-1- الصادقين علیهما السلام - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ عَلَامَةِ لَيْلَةِ الْقَدْرِ فَقَالَ عَلَامَتُهَا أَنْ تَطِيبَ ريحُهَا وَ إِنْ كَانَتْ فِي بَرْدِ دَفِئَتْ وَ إِنْ كَانَتْ فِي حَرِّ بَرَدَتْ فَطَابَتْ قَالَ وَ سُئِلَ عَنْ لَيْلَة الْقَدْرِ فَقَالَ تَنْزِلُ فِيهَا الْمَلَائِكَةُ وَالْكَتَبَةُ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا فَيَكْتُبُونَ مَا يَكُونُ فِي أَمْرِ السَّنَة وَ مَا يُصِيبُ الْعِبَادَ وَ أَمْرُهُ عِنْدَهُ مَوْقُوفُ لَهُ وَ فِيهِ الْمَشِيئَةُ فَيُقَدِّمُ مِنْهُ مَا يَشَاءُ وَ يُؤَخِّرُ مِنْهُ مَا يَشَاءُ وَيَمْحُو وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أم الكتاب. (9)

ص: 248

4- امام صادق علیه السلام - آن قرآن است که در شب قدر، یکباره و جملگی به سوی بیت المعمور فرود آمد و در طول بیست وسه سال بر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شد.

5- ابن عبّاس رحمه الله - خداوند قرآن را در شب قدر به صورت یکجا از لوح محفوظ به آسمان دنیا نازل فرمود؛ سپس جبرئیل علیه السلام آن را تدریجاً در طول بیست وسه سال بر حضرت محمد صلی الله علیه وآله نازل کرد.

6- امام صادق علیه السلام - قرآن در بیست و ششم ماه رمضان نازل شد.

7- امام باقر علیه السلام - قرآن جز در شب قدر فرو فرستاده نشد.

بخش 1 : شب قدر

1-1- امام صادق علیه السلام - منظور از لیلة فاطمه علیها السلام ، و منظور از القدر خداوند است، پس هرکه فاطمه علیها السلام را به واقع بشناسد لیلة القدر را درک کرده است، و همانا او را فاطمه نامیدند چون مردمان از کسب معرفت واقعی نسبت به وی عاجز هستند.

2-1- امام صادق علیه السلام - اما این آیه: لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ يعنى فاطمه زهرا علیها السلام.

3-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - از علی بن ابی طالب علیه السلام روایت شده که پیغمبر خدا صلی الله علیه وآله ، به من فرمود: «یا علی! آیا می دانی معنی شب قدر چیست»؟ عرض کردم: «نه ای رسول خدا صلی الله علیه وآله»! پیغمبر صلی الله علیه وآله فرمود: «خداوند تبارک و تعالی در آن شب به تقدیر و سرنوشتی که در روز قیامت خواهد بود، قضا و حکم، و اندازه گیری نموده، و در آنچه خدای عزوجل فرمان داد ولایت تو بود، و نیز ولایت امامان از نژاد تو، تا روز قیامت».

4-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - همانا خداوند از بین شبها شب لیلة القدر را برگزید.

5-1- امام باقر و امام صادق علیهما السلام - محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام و یا از امام صادق علیه السلام درباره ی نشانه ی شب قدر پرسیدم. ایشان فرمود: «نشانه اش این است که نسیم در آن شب خوش می وزد و اگر فصل سرما باشد، آن شب گرم می شود و اگر فصل گرما باشد، آن شب سرد و خوش هوا می شود». و از حضرت علیه السلام درباره شب قدر پرسیدند و ایشان فرمود: «در آن شب، فرشتگان و کاتبان به آسمان دنیا فرود می آیند و آنچه را به امر سال آینده و پیشامدهای بندگان مربوط است مینویسند و این امر نزد خداوند متعال موقوف است و خواست او در آن است، هر آنچه را از آن بخواهد، پیش می اندازد و هر آنچه را از آن بخواهد، پس می اندازد. او پاک می کند و استوار می دارد و ام الکتاب نزد اوست».

ص: 249

6-1- الرسول صلى الله عليه وآله وسلم - فِي مَجْمَعَ الْبَيَانِ: وَ رَوَى الْحَسَنُ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ: إِنَّهَا لَيْلَةُ سَمْحَةُ لَا

حَارَّةُ وَلَا بَارِدَةُ، تَطْلُعُ الشَّمْسُ فِي صَيحَتِهَا لَيْسَ لَهَا شُعَاعُ. (1)

7-1 - الصادق علیه السلام - لَيْلَةُ الْقَدْرِ هِيَ أَوَّلُ السَّنَةِ وَ هِيَ آخِرُهَا. (2)

8-1- الصادق علیه السلام - وَ مَعْنَى لَيْلَةِ الْقَدْرِ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يُقَدِّرُ فِيهَا الْأَجَالَ وَالْأَرْزَاقَ وَ مَا يَكُونُ السَّنَة مِنْ مَوْتِ أَوْ حَيَاةِ أَوْ جَدْب أَوْ خِصْبٍ أَوْ شِدَّةً أَوْ رَخَاءِ أَوْ خَيْرٍ أَوْ شَرٍّ. (3)

ليلة القدر واحدة كانت او تكون في كل عام

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ دَاوُدَ بْن فَرْقَدِ قَالَ حَدَّثَنِي يَعْقُوبُ قَالَ: سَمِعْتُ رَجُلًا يَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ لَيْلَة الْقَدْرِ فَقَالَ أَخْبِرْنِي عَنْ لَيْلَةِ الْقَدْرِ كَانَتْ أَوْ تَكُونُ فِي كُلِ عَامٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَوْ رُفِعَتْ لَيْلَةُ الْقَدْرِ لَرُفِعَ الْقُرْآنُ. (4)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبي ذَرِّ رحمه الله أَنَّهُ قَالَ: قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَيْلَةُ الْقَدْرِ هِيَ شَيْءٌ يَكُونُ عَلَى عَهْدِ الأَنْبِيَاءِ علیهم السلام يَنْزِلُ فِيهَا فَإِذَا قُبِضُوا دُفِعَت؟ قَالَ: لَا، بَلْ هِيَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ . (5)

3- الصادق علیه السلام - إِذَا كَانَ الرَّجُلُ عَلَى عَمَلِ فَلْيَهُمْ عَلَيْهِ سَنَةَ ثُمَّ يَتَحَوَّلَ عَنْهُ إِنْ شَاءَ إِلَى غَيْرِهِ وَ ذَلِكَ أَنَّ لَيْلَةَ الْقَدْرِ يَكُونُ فِيهَا فِي عَامِهِ ذَلِكَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَكُونَ. (6)

4 - الباقر علیه السلام - لَيْلَةُ الْقَدْر وَ هِيَ فِي كُل سَنَة فِي شَهْر رَمَضَانَ فِى الْعَشْرِ الْأَوَاخِر . (7)

6-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - حسن از پیامبر صلی الله علیه وآله روایت کرده که پیرامون شب قدر فرمود: شب قدر شبی است معتدل که نه گرم است و نه سرد خورشید در صبحگاه آن طلوع می کند در حالی که شعاع (خط روشنی که نزدیک طلوع خورشید، در آسمان پدیدار می شود) ندارد.

7-1- امام صادق علیه السلام - شب قدر آغاز و انجام سال است.

8-1- امام صادق علیه السلام - معنی شب قدر این است که خداوند بلند مرتبه در آن شب اجل ها و روزی ها را مقدر نموده، آنچه از مرگ یا زندگی یا خشکسالی یا آبادی یا سختی یا آسایش یا خوب و بد در آن سال است .

شب قدر یکبار می باشد یا در هر سال می باشد.

1- امام صادق علیه السلام - داوود بن فرقد گوید: شنیدم مردی از امام صادق علیه السلام درباره ی شب قدر پرسید و عرض کرد: «مرا از شب قدر خبر دهید، آیا هر سال بوده و هست»؟ ایشان فرمود: «اگر شب قدر برداشته شود، قرآن برداشته می شود».

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوذر رحمه الله گوید: عرض کردم: «ای رسول خدا! آیا شب قدر چیزی است که در زمان پیامبران است و در آن امر بر ایشان نازل می شود و چون ایشان درگذشتند، برداشته می شود»؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «نه! بلکه این شب تا به روز قیامت هست».

3- امام صادق علیه السلام - هنگامی که شخص عملی را انجام می دهد پس باید یک سال مداومت بر آن نماید پس از آن دست بردارد اگر می خواهد که ذکر و دعای دیگری به جای آن انتخاب نماید و این [که تا یکسال مداومت بر عمل نماید] به جهت آن است که شب قدر که در این سال است خداوند آنچه را که اراده و مشیت او تعلّق بگیرد می شود [و به واسطه ی این دعا و عمل که در شب قدر هم انجام داده شده عمل او قبول و دعایش مستجاب و مقدرات او نیکو گردد]. 4- امام باقر علیه السلام - آن شب شب قدر است و هر سال در دهه پایانی ماه رمضان فرا می رسد.

کدام شب

1- امام صادق علیه السلام - برآورد و آمار، در شب نوزدهم صورت می گیرد و در شب بیست ویکم به ثبت می رسد و در شب بیست و سوم امضاء می شود؛ اگر خدا بخواهد.

2- امام حسن علیه السلام - امام باقر علیه السلام فرمود: چون امیرالمؤمنین علیه السلام وفات کرد؛ حسن بن علی علیه السلام در مسجد کوفه به پا خاست و حمد و ثنای خدا گفت و بر پیغمبر صلی الله علیه وآله درود فرستاد. سپس فرمود: ای مردم در این شب مردی وفات کرد که پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و پسینیان به او نرسند. او پرچمدار رسول خدا صلی الله علیه وآله بود که جبرئیل در طرف راست و میکائیل در طرف چپش بودند. از میدان

ص: 251

مَا سَبَقَهُ الْأَوَّلُونَ وَ لَا يُدْرِكُهُ الْآخِرُونَ ... وَاللَّهِ لَقَدْ قُبِضَ فِي اللَّيْلَة الَّتِي فِيهَا قُبِضَ وَصِيُّ مُوسَى يُوشَع بن نُونِ وَ اللَّيْلَةِ الَّتِى عُرِجَ فِيهَا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ اللَّيْلَةِ الَّتِي نُزِّلَ فِيهَا الْقُرْآنُ. (1)

3 - الصادق علیه السلام - عَنْ إِسْحَاق بْن عَمَّارٍ قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ وَنَاسُ يَسْأَلُونَهُ يَقُولُونَ الْأَرْزَاقُ تُقَسَّمُ لَيْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ قَالَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا ذَاكَ إِلَّا فِي لَيْلَة تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ إِحْدَى وَعِشْرِينَ وَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ فَإِنَّ فِي لَيْلَةٍ تِسْعَ عَشْرَةَ يَلْتَقِى الْجَمْعَانَ وَ فِي لَيْلَة إِحْدَى وَعِشْرِينَ يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ وَ فِي لَيْلَةٍ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ يُمْضَى مَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ ذَلِكَ وَ هِيَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ الَّتِي قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ - خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ قُلْتُ مَا مَعْنَى قَوْلِهِ يَلْتَقِي الْجَمْعَانِ قَالَ يَجْمَعُ اللَّهُ فِيهَا مَا أَرَادَ مِنْ تَقْدِيمِهِ وَ تَأخِيرِهِ وَ إِرَادَتِهِ وَ قَضَائِهِ قَالَ قُلْتُ فَمَا مَعْنَى يُمْضِيهِ فِي ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ قَالَ إِنَّهُ يَفْرُقُهُ فِي لَيْلَةٍ إِحْدَى وَ عِشْرِينَ وَ يَكُونُ لَهُ فِيهِ الْبَدَاء فَإِذَا كَانَتْ لَيْلَةُ ثَلَاثِ وَ عِشْرِينَ أَمْضَاهُ فَيَكُونُ مِنَ الْمَحْتُومِ الَّذِي لَا يَبْدُو لَهُ فِيهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى. (2)

4 - الأئمة علیهم السلام - عَن النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله : أَنَّهُ أَمَرَ بِدُعَاءِ مُفْرَدٍ فِى كُلِّ لَيْلَة مِنْ لَيَالِيهِ فَقَالَ ادْعُوا فِي اللَّيْلَةِ الثَّالِثَة مِنَ الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قُولُوا يَا رَبَّ لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَ جَاعِلَهَا خَيْراً مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ. (3)

5- الرسول صلى الله عليه وآله وسلم - فَالْتَمِسُوهَا فِي الْعَشْرِ الْأَوَاخِر، وَالْتَمِسُوهَا فِي كُلِّ وتر. (4)

6- الباقر علیه السلام - قَالَ السَّائِلُ: يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله كَيْفَ أَعْرِفُ أَنَّ لَيْلَةَ الْقَدْر تَكُونُ فِي كُل سَنَةٍ؟ قَالَ: إِذَا أَتَى شَهْرُ رَمَضَانَ فَاقْرَاْ سُورَةَ الدُّخَانِ فِي كُلِّ لَيْلَة مِائَةَ مَرَّةً فَإِذَا أَتَتْ لَيْلَةً ثَلَاثٍ وَعِشْرِينَ فَإِنَّكَ نَاظِرُ إِلَى تَصْدِيقِ الَّذِي سَأَلْتَ عَنْهُ. (5)

7- الصادق علیه السلام - مَنْ نَامَ فِي اللَّيْلَةِ الَّتِي يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ لَمْ يَحْجَّ تِلْكَ السَّنَةَ، وَهِيَ لَيْلَةُ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ شَهْر رَمَضَانَ. (6)

8- الرسول صلی الله علیه وآله - جَاءَ رَجُلُ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ إِنِّي رَأَيْتُ فِي النَّوْمِ كَانَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ هِيَ لَيْلَةَ سَابِعَة تَبْقَى؟ فَقَالَ: أَرَى رُؤْيَاكُمْ قَدْ تَوَاطَأَتْ عَلَى ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ، فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَقُومَ

ص: 252

بر نمی گشت جز اینکه خدا به او فتح و پیروزی می داد، به خدا که او از مال سفید و سرخ دنیا جز هفتصد درهم که آن هم از عطایش زیاد آمده بود باقی نگذاشت و می خواست با آن پول خدمتگزاری برای خانوادهاش بخرد، به خدا که او در شبی وفات کرد که یوشع بن نون وصی موسی وفات کرد و همان شبی که عیسی بن مریم به آسمان بالا رفت و همان شبی که قرآن فرود آمد.

3- امام صادق علیه السلام - از اسحاق بن عمار روایت شده است که او گفت: شنیدم که مردم از امام صادق علیه السلام پرسیدند: «آیا روزی ها در شب نیمه ماه شعبان تقسیم می شود»؟ ایشان فرمود: «به خدا سوگند نه! این امر تنها در شب نوزدهم از ماه رمضان و شب بیست ویکم و شب بیست و سوم صورت می پذیرد، به این ترتیب که در شب نوزدهم دو امر جمع می شوند و در شب بیست و یکم هر امر استواری جدا می شود و در شب بیست و سوم آنچه خداوند عزوجل در این باره می خواهد، تحقق می یابد و آن شب، شب قدر است که خداوند عزوجل درباره اش فرمود: خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ». عرض کردم: «معنای این سخن که دو امر جمع می شوند، چیست»؟ فرمود: «در آن شب خداوند آنچه از تقدیم و تأخیر و اراده و قضای خود می خواهد جمع می کند». عرض کردم: «و معنای این سخن که در شب بیست و سوم تحقق می یابد، چیست»؟ فرمود: «آن (امر جمع شده) در شب بیست و یکم [این گونه] تحقق بخشیدنش جدا می شود و برای خداوند متعال در آن بداء هست، پس چون شب بیست و سوم فرا رسد، خداوند آن را تحقق می بخشد و اینگونه حتمی می شود و در آن از سوی خداوند تبارک و تعالی بداء صورت نمی پذیرد».

4- ائمه علیهم السلام - دعای دهه آخر ماه [مبارک] رمضان ... و در شب سوم [از این دهه] می گویی: «ای پروردگار شب قدر که آن را از هزار ماه بهتر قرار دادی.....»

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - شب قدر را در دهه آخر ماه [مبارک] رمضان و در شبهای فرد در مقابل زوج جستجو کنید.

6- امام باقر علیه السلام - مرد سائل عرض کرد: «من از کجا بدانم شب قدر در هر سالی هست»؟ امام علیه السلام فرمود: «چون ماه رمضان آید در هر شبی صد بار سوره دخان را بخوان و چون شب بیست و سوم آید این موضوع برای تو کشف می شود».

7- امام صادق علیه السلام - هر کسی که در آن شب، یعنی شبی که تمام امور از روی حکمت فیصله می یابد و آن شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان است، بخوابد، آن سال به حج نخواهد رفت.

9- امام باقر و امام صادق علیهما السلام - زراره گوید: از امام علیه السلام در مورد شب هایی از ماه رمضان که غسل کردن در آن ها مستحب است سؤال کردم فرمود: «شب نوزدهم و شب بیست ویکم و شب

ص: 253

مِنَ الشَّهْرِ شَيْئاً فَلْيَقُمْ لَيْلَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ وَ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ أَنَّهُ قَالَ لِأَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله : قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ: اطْلُبُوهَا فِي الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ وَتْراً. (1)

9 - الصادقين علیهما السلام - عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَن اللَّيَالِي الَّتِي يُسْتَحَبُّ فِيهَا الْغُسْلُ فِي : رَمَضَانَ فَقَالَ لَيْلَةُ تِسْعَ عَشْرَةَ وَ لَيْلَةُ إِحْدَى وَ عِشْرِينَ وَ لَيْلَةُ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ وَ قَالَ لَيْلَةُ ثَلَاثَ وَ عِشْرِينَ هِيَ لَيْلَةُ الْجُهَنِيِّ وَ حَدِيثُهُ أَنَّهُ قَالَ لِرَسُول الله صلی الله علیه وآله إِنَّ مَنْزِلِى نَاءٍ عَنِ الْمَدِينَة فَمُرْنِي بِلَيْلَة أَدْخُلُ فِيهَا فَأَمَرَهُ بِلَيْلَة ثَلَاثٍ وَ عِشْرِين. (2)

10 - الباقر علیه السلام - عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ لَيْلَةِ الْقَدْرِ قَالَ فِي لَيْلَتَيْن لَيْلَة ثَلَاثِ وَ عِشْرِينَ وَ إِحْدَى وَعِشْرِينَ فَقُلْتُ أَفَردْ لِى إِحْدَاهُمَا قَالَ وَ مَا عَلَيْكَ أَنْ تَعْمَلَ فِي لَيْلَتَيْنِ هِيَ

إحْدَاهُمَا. (3)

11 - الصادق علیه السلام - عَنْ شِهَابِ بْن عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِى عَبْدِ اللَّهِ : أَخبرنى بلَيْلَة الْقَدْرِ. فَقَالَ: لَيْلَةُ إحْدَى وَعِشْرِينَ أَوْ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ. (4)

12 - الصادق علیه السلام - عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ الثَّمَالِيِّ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَبُو بَصِيرٍ جُعِلْتُ فِدَاكَ اللَّيْلَةُ الَّتِي يُرْجَى فِيهَا مَا يُرْجَى فَقَالَ فِي إِحْدَى وَعِشْرِينَ أَوْ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ قَالَ فَإِنْ لَمْ أَقْوَ عَلَى كِلْتَيْهِمَا فَقَالَ مَا أَيْسَرَ لَيْلَتَيْن فِيمَا تَطْلُبُ قُلْتُ فَرُبَّمَا رَأَيْنَا الْهِلَالَ عِنْدَنَا وَجَاءَنَا مَنْ يُخْبِرُنَا بِخِلَافِ ذَلِكَ مِنْ أَرْضِ أُخْرَى فَقَالَ مَا أَيْسَرَ أَرْبَعَ لَيَالَ تَطْلُبُهَا فِيهَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَيْلَةُ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ لَيْلَةُ الْجُهَنِي فَقَالَ إِنَّ ذَلِكَ لَيْقَالُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ سُلَيْمَانَ بْنَ خَالِدٍ رَوَى فِي تِسْعَ عَشْرَةَ يُكْتَبُ وَفْدُ الْحَاجِ فَقَالَ لِي يَا أَبَا مُحَمَّدٍ وَفْدُ الْحَاجَ يُكْتَبُ فِي لَيْلَة الْقَدْرِ وَ الْمَنَايَا وَ الْبَلَايَا وَالْأَرْزَاقُ وَ مَا يَكُونُ إِلَى مِثْلِهَا فِي قَابلَ فَاطْلُبُهَا فِي لَيْلَة إِحْدَى وَعِشْرِينَ وَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ وَ صَلِّ فِي كُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا مِائَةَ رَكْعَة وَ أَخَيهِمَا إِنِ اسْتَطَعْتَ إِلَى النُّورِ وَاغْتَسِلُ فِيهِمَا قَالَ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ أَقْدِرْ عَلَى ذَلِكَ وَأَنَا قَائِمُ قَالَ فَصَلِّ وَ أَنتَ جَالِسَ قُلْتُ فَإِنَّ لَمْ أَسْتَطِعْ قَالَ فَعَلَى فِرَاشِكَ لَا عَلَيْكَ أَنْ تَكْتَحِلَ أَوَّلَ اللَّيْلِ بِشَيْءٍ مِنَ النَّوْمِ إِنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ تُفَتَّحُ فِي رَمَضَانَ وَ تُصَفَّدُ الشَّيَاطِينُ وَ تُقْبَلُ أَعْمَالُ الْمُؤْمِنِينَ نِعْمَ الشَّهْرُ رَمَضَانُ كَانَ يُسَمَّى

عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله وَ الْمَرْزُوقَ. (5)

ص: 254

بیست وسوم» و فرمود: «شب بیست و سوم همان ليلة الجهني است» و در حدیث نقل شده است که شخصی به پیامبر صلی الله علیه وآله گفت: «خانه ام از مدینه دور است، شبی را مشخص و امر فرما که در آن

وارد مدینه شوم»، پس پیامبر ورود در شب بیست وسوم را امر فرمود.

10- امام باقر علیه السلام - عبدالواحد بن مختار گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد شب قدر سؤال کردم. فرمود: «در یکی از دو شب بیست و سوم و بیست و یکم است». عرض کردم: «یکی از آن ها را برایم معین بفرما». فرمود: «در هر دو شب اعمالت را انجام بده که [شب قدر] یکی از آن دو است».

11- امام صادق علیه السلام - شهاب بن عبد ربه گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مرا از شب قدر آگاه فرما. فرمود: «شب بیست و یکم یا بیست و سوم».

12- امام صادق علیه السلام - از علی بن ابی حمزه ثمالی روایت شده است که او گفت: خدمت امام صادق علیه السلام بودم که ابوبصیر به ایشان عرض کرد: «فدایت شوم! شبی که امید می رود شب قدر باشد، کدام شب است»؟ فرمود: «در بیست و یکم یا بیست وسوم». عرض کرد: «اگر توان هر دو شب را نداشتم چه»؟ فرمود: چه آسان است [حضور در] دو شب برای چیزهایی که می خواهی». من عرض کردم: «چه بسا ما هلال را نزد خود می بینیم، اما کسی از سرزمین دیگری نزد ما می آید و خلاف آن خبر می دهد» فرمود: «چه آسان است چهار شب، آنچه را می خواهید در چهار شب بجویید». عرض کردم: «فدایت شوم! آیا ليلة الجُهَنی شب بیست و سوم است»؟ فرمود: «این گونه گویند». عرض کردم: «فدایت شوم! سلیمان بن خالد روایت کرد که جمع (هیئت) حاجیان [ گروهی که مقدر شده است به حج بروند ] در شب نوزدهم رقم می خورد»؟ حضرت علیه السلام به من فرمود: «ای ابا محمد! جمع حاجیان و نیز مرگ ها و بلاها و روزی ها و اموری هم چون این امور تا به سال آینده در شب قدر رقم می خورد. پس آن را در شب بیست و یکم و بیست و سوم بجوی و در هر یک از این دو شب، صد رکعت نماز بخوان و اگر توانستی تا به هنگام روشنی، شب زنده داری کن و در هر دو شب غسل کن». عرض کردم: «اگر در حالت ایستادن نتوانستم چنین کنم»؟ فرمود: «نشسته نماز بخوان». عرض کردم: «و اگر باز نتوانستم»؟ فرمود: «بر بسترت بخوان، مبادا که در آغاز شب، خواب به چشمت راه یابد؛ چراکه درهای آسمان در رمضان باز می شوند و شیطان ها زنجیر می شوند و اعمال مؤمنان پذیرفته می شود. رمضان، ماهی نیک است و در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله به این ماه، ماه مرزوق روزی داده شده می گفتند».

ص: 255

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَن عَلَى علیه السلام أَن النَّبِى صلی الله علیه وآله كَانَ يُوقَظُ اهْلَهُ فِى العَشْرِ الأَوَاخِرِ مِن رَمَضَان. (1)

14 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ الْمُؤْمِن عَن إِسْحَاق بْن عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ وَ نَاسُ يَسْأَلُونَهُ يَقُولُونَ الْأَرْزَاقُ تُقَسَّمُ لَيْلَةَ النَّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ قَالَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا ذَلِكَ إِلَّا فِي لَيْلَةٍ تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ إِحْدَى وَ عِشْرِينَ وَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ فَإِنَّ فِي لَيْلَة تِسْعَ عَشْرَةَ يَلْتَقِى الْجَمْعَانَ وَ فِي لَيْلَة إِحْدَى وَعِشْرِينَ يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ وَ فِي لَيْلَة ثَلَاثِ وَ عِشْرِينَ يُمْضَى مَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ ذَلِكَ وَ هِيَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ الَّتِي قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ قُلْتُ مَا مَعْنَى قَوْلِهِ يَلْتَقِي الْجَمْعَانِ قَالَ يَجْمَعُ اللَّهُ فِيهَا مَا أَرَادَ مِنْ تَقْدِيمِهِ وَ تَأخِيرِهِ وَ إِرَادَتِهِ وَ قَضَائِهِ قَالَ قُلْتُ فَمَا مَعْنَى يُمْضِيهِ فِي ثَلَاثِ وَ عِشْرِينَ قَالَ إِنَّهُ يَفْرُقُهُ فِي لَيْلَة إِحْدَى وَعِشْرِينَ إِمْضَاؤُهُ وَ يَكُونُ لَهُ فِيهِ الْبَدَاء فَإِذَا كَانَتْ لَيْلَةُ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ أَمْضَاهُ فَيَكُونُ مِنَ الْمَحْتُومِ الَّذِي لَا يَبْدُو لَهُ فِيهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى. (2)

قوله تعالى: وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْر (2)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم صلی الله علیه وآله لَا أَدْرِى. (3)

قوله تعالى : لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ (3)

باب 1 : لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ

1-1 - الصادق علیه السلام - وَأَمَّا قَولُهُ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ يَعنِي فَاطِمَةُ علیها السلام. (4)

1-2- الباقر علیه السلام - عَنْ حُمْرَانَ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ... قَالَ قُلْتُ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ أَيُّ شَيْءٍ عُنِيَ بِذَلِكَ فَقَالَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ فِيهَا مِنَ الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَأَنْوَاعِ الْخَيْرِ خَيْرُ مِنَ الْعَمَل فِي أَلْفِ شَهْرٍ لَيْسَ فِيهَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ وَ لَوْلَا مَا يُضَاعِفُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لِلْمُؤْمِنِينَ مَا بَلَغُوا وَ لَكِنَّ اللَّهَ يُضَاعِفُ لَهُمُ الْحَسَنَاتِ بِحُبِّنَا. (5)

1-3- الصادق علیه السلام - عَن ابْن أبي عُمَيْر عَنْ غَيْر وَاحِدٍ عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالُوا قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِنَا اللَّهِ قَالَ وَ لَا أَعْلَمُهُ إِلَّا سَعِيداً السَّمَّانَ كَيْفَ يَكُونُ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْراً مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ الْعَمَلُ فِيهَا خَيْرُ مِنَ

الْعَمَل فِي أَلْفِ شَهْر لَيْسَ فِيهَا لَيْلَةُ الْقَدْر . (6)

ص: 256

13 - پیامبر صلی الله علیه وآله - از حضرت علی علیه السلام روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وآله در ده شب آخر ماه رمضان اهلش را بیدار می فرمود.

14- امام صادق علیه السلام - اسحاق بن عمار می گوید: عده ای از امام صادق علیه السلام پرسیدند: «آیا روزی ها - در شب نیمه ماه شعبان تقسیم می گردند»؟ آن حضرت فرمود: «به خدا سوگند، خیر! این مطلب در شب نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان واقع می شود؛ به این صورت که در شب نوزدهم دو گروه با هم برخورد می کنند و در شب بیست و یکم تمام امور استوار از هم جدا می شوند و در شب بیست و سوم هر چه را که خداوند جل جلاله بخواهد، به صورت سرنوشت حتمی مشخص و امضا می کند و این شب، شب قدر است که خداوند درباره آن می فرماید: بهتر از هزار ماه است». عرض کردم: «معنای این که فرمودید: دو گروه با هم برخورد می کنند، چیست»؟ فرمود: «یعنی خداوند در آن شب، امور مختلف، اعم از تقدیم و تأخیر و اراده و سرنوشت حتمی را گرد می آورد». عرض کردم: «معنای امضا در شب بیست وسوم چیست»، فرمود: «در شب بیست و یکم امور از هم جدا می شوند و شک در آن راه دارد، ولی در شب بیست وسوم می گردد و حتمی می شود و شک در آن راه ندارد».

و تو چه می دانی شب قدر چیست؟! (2)

1 - پیامبر صلی الله علیه وآله - ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ نمیدانم شب قدر چقدر ارزش دارد.

شب قدر بهتر از هزار ماه است. (3)

بخش 1 : شب قدر بهتر است؛

1-1- امام صادق علیه السلام - خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ؛ یعنی فاطمه عليها السلام .

2-1- امام باقر علیه السلام - حمران گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی فرموده خدای تبارک و تعالی پرسیدم که چه چیزی در آیه: لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ مورد نظر خداوند است؟! فرمود: «انجام عملی شایسته و بایسته از قبیل نماز و زکات و کارهای خیر دیگر در شب قدر، از انجام همین اعمال در هزار ماه دیگر که شب قدر نداشته باشد، بهتر است؛ و اگر خداوند متعال ثواب مؤمنان را چند برابر نمی کرد، هرگز به آن نمی رسیدند، ولی خداوند اجر اعمال نیک آنها را چند برابر می کند».

3-1- امام صادق علیه السلام - ابن ابی عمیر نقل کرده است از ایشان پرسیدند: «چگونه شب قدر بهتر از هزار شب است»؟ فرمود: «در این شب (شب قدر) که انجام عمل خیری در آن شب، برابر با عمل در هزار ماه است».

ص: 257

4-1- الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ هَلْ تَدْرِي لِمَ هِيَ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ لَا قَالَ لِأَنَّهَا تَنَزَّلُ المَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ وَإِذا أذِنَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِشَيْءٍ فَقَدْ رَضِيَه. (1)

5-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - عله فضل اللَّيْلِ عَلَى النَّهَارِ أَنَّ بِاللَّيْلِ يَكُونَ الْبَيَاتِ وَ يُرْفَعُ الْعَذَابُ وَ تَقِلُّ الْمَعَاصِي وَ فِيهِ لَيْلَةُ الْقَدْرِ الَّتِي هِيَ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ. (2)

6-1- الصادق علیه السلام - قَالَ لِي وَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ فَقُلْتُ لَهُ كَيْفَ هِيَ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ الْعَمَلُ فِيهَا خَيْرُ مِنَ الْعَمَل فِي أَلْفِ شَهْرٍ وَ لَيْسَ فِي هَذِهِ الْأَشْهُرٍ لَيْلَةُ الْقَدْرِ. (3)

7-1- الصادق علیه السلام - عَنِ الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ: ذُكِرَ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ قَالَ مَا أَبْيَنَ فَضْلَهَا عَلَى السُّوَر قَالَ قُلْتُ وَ أَيُّ شَيْءٍ فَضْلُهَا قَالَ نَزَلَتْ وَلَايَةُ أَمِير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِيهَا قُلْتُ فِي لَيْلَة الْقَدْرِ الَّتِي نَرْتَجِيهَا فِي شَهْرِ رَمَضَانَ قَالَ نَعَمْ هِيَ لَيْلَةُ قُدَّرَتْ فِيهَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضُ وَ قُدِّرَتْ وَلَايَةً أمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِيهَا. (4)

8-1- الصادق علیه السلام - عَن الْمِسْمَعِى أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يُوصِى ولدَهُ إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ فَأَجْهَدُوا أَنْفُسَكُمْ فَإِنَّ فِيهِ تُقَسَّمُ الْأَرْزَاقُ وَ تُكْتَبُ الْآجَالُ وَ فِيهِ يُكْتَبُ وَقْدُ اللَّهِ الَّذِينَ يَفِدُونَ إِلَيْهِ وَ فِيهِ لَيْلَةُ الْعَمَلُ فِيهَا خَيْرُ مِنَ الْعَمَل فِى أَلْفِ شَهْرٍ. (5)

9-1- الرسول صلی الله علیه وآله - أيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَظْلَكُمْ شَهْرُ فِيهِ لَيْلَةُ خَيْرُ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ وَ هُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ. (6)

10-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ هَذَا الشَّهْرَ قَدْ خَصَكُمُ اللَّهُ بِهِ وَ حَضَرَكُمْ وَهُوَ سَيِّدُ الشُّهُورِ لَيْلَةُ فِيهِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ. (7)

1-11 - السجاد علیه السلام - ثُمَّ فَضَّلَ لَيْلَةَ وَاحِدَةً مِنْ لَيَالِيهِ عَلَى لَيَالِي أَلْفِ شَهْرٍ، وَ سَمَّاهَا لَيْلَةَ الْقَدْرِ . (8)

1-12- المهدى عجل الله تعالی فرجه الشریف - اللَّهُم ... فَعَظَمْتَ حُرْمَةَ شَهْرٍ رَمَضَانَ بِمَا أَنْزَلْتَ فِيهِ مِنَ الْقُرْآنِ وَ خَصَصْتَهُ وَ عَظَمْتَهِ بِتَصْيِيرِكَ فِيهِ لَيْلَةَ الْقَدْرِ فَقُلْتَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ. (9)

ص: 258

4-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - به پیغمبر صلی الله علیه وآله گفت: «می دانی چرا آن یک شب از هزار ماه بهتر است»؟ گفت: «نه». فرمود: «زیرا فرشتگان و «روح» در آن شب به اذن پروردگارشان برای [ تقدیر] هر کاری نازل می شوند. و چون خدای عزوجل نسبت به چیزی اجازه دهد آن را پسندیده است».

5-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - علت برتری شب بر روز آن است که در آن بیات است، و رفع عذاب می شود، و گناهان کم ترند و شب قدر در آنهاست که آن بهتر از هزار ماه است.

6-1- امام صادق علیه السلام - سماعه گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ پس به ایشان عرض کردم: «چگونه شب قدر بهتر از هزار شب است»؟ فرمود: «در این شب (شب قدر) که انجام عمل خیری در آن شب، برابر با عمل در هزار ماه است و در ماه های دیگر چنین شبی نیست».

7-1- امام صادق علیه السلام - مفضل گوید: در محضر امام صادق علیه السلام از آیه ی مباركه: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ؛ سخن به میان آمد، فرمود: «چقدر برتری آن بر سوره های دیگر آشکار است»! گوید: عرضه داشتم: «برتری آنچه می باشد»؟ فرمود: «در آن شب ولایت امیر المؤمنین علیه السلام نازل شده است». گفتم: «در شب قدری که ما آن را در ماه رمضان امید داریم»؟ فرمود: «آری! شبی که در آن شب آسمان ها و زمین اندازه گیری شده، و ولایت امیر المؤمنین علیه السلام در آن تقدیر و معین شده است».

1-8- امام صادق علیه السلام - هنگامی که ماه رمضان فرا می رسد، تا آخرین حد توان، کوشش کنید [واجبات و مستحبّات را انجام دهید و از مکروهات و اعمال حرام بپرهیزید] ... در این ماه، شبی است که انجام عمل خیری در آن شب، برابر با عمل در هزار ماه است.

9-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ای مردم ماهی بر شما سایه افکنده که در آن شبی است بهتر از هزار ماه آن رمضان است.

10-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ای مردم! به راستی، این ماه فرا رسید و خداوند آن را به شما اختصاص داده ؛ ماهی که ماه هاست؛ شبی در آن برتر از هزار ماه است.

11-1- امام سجاد علیه السلام - از آن (عبادت و بندگی در) شبی (شب نوزدهم یا بیست و یکم یا بیست و سوم) از شب های آن را بر [عبادت در] شب های هزار ماه برتری داد [چون خیرات و برکات و نیکی ها و سودهای دینی و دنیوی در آن است] و آن را شب قدر نامید [شبی که خدای تعالی اجل ها و روزی ها و هر امری که حادث می شود را مقدر می فرماید].

12-1- امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف - [دعای امام صادق علیه السلام در هر شب از دهه آخر ماه مبارک رمضان]: خداوندا!!... و بدین ترتیب، حرمت ماه رمضان را با نازل فرمودن قرآن در این ماه، بزرگ کردی و این ماه را با قراردادن شب قدر در آن، مخصوص کرده و بزرگ داشتی و فرمودی: لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ ....

ص: 259

باب 2 : مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ

1-2- الرسول صلی الله علیه وآله - كَانَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ رَجُلٌ يُقَالُ لَهُ ابْنُ نَانِينَ وَ كَانَ لَهُ أَلْفُ ابْنِ فَغَرَاهُمْ عَدُوُّ فَحَارَبُوهُ أَلْفَ شَهْرٍ كُلُّ ابْن شَهْراً حَتَّى قُتِلُوا جَمِيعاً وَ أَبُوهُمْ يُصَلِّى وَلَا يَلْتَفِتْ يَمِيناً وَ لَا شِمَالًا ثُمَّ قَاتَلَ

بِنَفْسِهِ حَتَّى قُتِلَ فَتَمَنَّى الْمُسْلِمُونَ مَنْزِلَتَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ يَعْنِي لِذَلِكَ الرَّجُلِ. (1)

2-2- ابن عباس رحمه الله - ذُكِرَ لِرَسُول الله صلی الله علیه وآله رَجُلُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ حَمَلَ السِّلَاحَ عَلَى عَاتِقِهِ فِي سَبِيل اللَّهِ أَلْفَ شَهْرٍ، فَعَجِبَ مِنْ ذَلِكَ رَسُولُ اللَّهُ صلی الله علیه وآله عَجَباً شَدِيداً وَ تَمَنَّى أَنْ يَكُونَ ذَلِكَ فِي أُمَّتِهِ، فَقَالَ: يَ-ا رَبِّ جَعَلْتَ أُمَّتِي أَقْصَرَ النَّاسِ أَعْمَاراً وَ أَفَلَهَا أَعْمَالاً، فَأَعْطَاهُ اللَّهُ لَيْلَةَ الْقَدْرِ وَ قَالَ: لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ الَّذِى حَمَلَ الْإِسْرَائِيلِيُّ السَّلَاحَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَكَ وَ لِأُمَّتِكَ مِنْ بَعْدِكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فِي كُلِّ رَمَضَانَ. (2)

3-2- الصادق علیه السلام - قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ هُوَ سُلْطَانُ بَنِي أُمَيَّةَ وَ قَالَ لَيْلَةُ مِنْ إِمَامٍ عَدْلٍ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ مِنْ مُلْكِ بَنِي أُمَيَّة. (3)

4-2- الحسن علیه السلام - فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ - وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةٌ لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ المَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ يَعْنِي بَنِي أُمَيَّةَ وَ أَنْزَلَ أَيْضاً لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ فَأَشْهَدُ لَكُمْ وَ أَشْهَدُ عَلَيْكُمْ مَا سُلْطَانُكُمْ بَعْدَ قَتْلِ عَلِيٌّ إِلَّا أَلْفَ شَهْرٍ الَّتِي أَجَلَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ. (4)

5-2- الحسن علیه السلام - فَإِنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وآله رَأَى بَنِي أُمَيَّةَ يَخْطُبُونَ عَلَى مِنْبَرِهِ رَجُلًا فَرَجُلًا فَسَاءَهُ ذَلِكَ فَنَزَلَتْ إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ الْكَوْثَرُ نَهَرُ فِي الْجَنَّةِ وَ نَزَلَتْ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَمَا أَدْراكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرِ يَعْنِي أَلْفَ شَهْرٍ مَلَكَ بَنُو أُمَيَّةَ فَحَسَبْنَا ذَلِكَ فَإِذَا هُوَ لَا يَزِيدُ وَلَا ينقص. (5)