ص: 2

تفسير اهل بيت علیهم السلام (17)

المعارج- الإنشقاق

زیر نظر: علیرضا برازش

تهران، 1396

ص: 3

ص: 4

ص: 5

مَا رَضِيَ أَنْ يَضْرِبَ لِابْنِ عَمِّهِ مَثَلًا إِلَّا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى نَبِيِّهِ صلی اللهُ علیه و آله فَقَالَ وَ لَما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ* وَ قالُوا أَ أَلهْتُنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ* إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَيْهِ وَ جَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِبَنِي إِسْرَائِيلَ* وَ لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَا مِنْكُمْ يَعْنِي مِنْ بَنِي هَاشِمٍ مَلائِكَةٌ فِي الْأَرْضِ يَخْلُفُونَ قَالَ فَغَضِبَ الْحَارِثُ بْنُ عَمْرِو الْفِهْرِيُّ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ هذا هُوَ الْحَقِّ مِنْ عِنْدِكَ أَنَّ بَنِي هَاشِمٍ يَتَوَارَثُونَ هِرَقْنَا بَعْدَ هِرَقْلِ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ مَقَالَةَ الْحَارِثِ وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ ثُمَّ قَالَ لَهُ يَا ابْنَ عَمْرُو إِمَّا تُبْتَ وَ إِمَّا رَحَلْتَ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ بَلْ تَجْعَلُ لِسَائِرِ قُرَيْشٍ شَيْئاً مِمَّا فِي يَدَيْكَ فَقَدْ ذَهَبَتْ بَنُو هَاشِمٍ بِمَكْرُمَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم لَيْسَ ذَلِكَ إِلَيَّ ذَلِكَ إِلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَقَالَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله قَلْبِي مَا يُتَابِعُنِي عَلَى التَّوْبَةِ وَلَكِنْ أَرْحَلُ عَنْكَ فَدَعَا بِرَاحِلَتِهِ فَرَكِبَهَا فَلَمَّا صَارَ بِظَهْرِ الْمَدِينَةِ أَتَتْهُ جَنْدَلَةٌ فَرَضَخَتْ هَامَتَهُ ثُمَّ أَتَى الْوَحْيُ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقع.﴾ (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أبوبَصِير عَن الصَّادِقِ علیه السلام لَمَّا قَالَ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم يَا عَلِيٌّ لَوْ لَا أَنَّنِي أَخَافُ أَنْ يَقُولَ فِيكَ مَا قَالَتِ النَّصَارَى فِي الْمَسِيحِ لَقُلْتُ الْيَوْمَ فِيكَ مَقَالَةَ لَا تَمُرُّ بِمَلَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ إِلَّا أَخَذُوا الْتُرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمِكَ الْخَبَرَ قَالَ الْحَارِثُ بْنُ عَمْرُو الْفِهْرِيُّ لِقَوْمٍ مِنْ أَصْحَابِهِ مَا وَجَدَ مُحَمَّدُ لِابْنِ عَمِّهِ مَثَلًا إِنَّا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ علیه السلام يُوشِكُ أَنْ يَجْعَلَهُ نَبِيَّا مِنْ بَعْدِهِ وَ اللَّهِ إِنَّ آلِهَتَنَا الَّتِى كُنَّا نَعْبُدُ خَيْرُ مِنْه... دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَارِثِ فَقَالَ إِمَّا أَنْ تَتُوبَ أَوْ تَرْحَلَ عَنَّا قَالَ فَإِنَّ قَلْبِي لَا يُطَاوِعُنِي إِلَى التَّوْبَةَ لَكِنِّي أَرْحَلُ عَنْكَ فَرَكِبَ رَاحِلَتَهُ فَلَمَّا أَصْحَرَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ طَيْراً مِنَ السَّمَاءِ فِى مِنْقَارِهِ حَصَاهُ مِثْلُ الْعَدَسَةِ فَأَنْزَلَهَا عَلَى هَامَتِهِ وَ خَرَجَتْ مِنْ دُبُرِهِ إِلَى الْأَرْضِ فَفَحَصَ بِرِجْلِهِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى رَسُولِهِ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعِ لِلْكَافِرِينَ بوَلَايَة عَلَى علیه السلام قَالَ هَكَذَا نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِيلُ علیه السلام.﴾ (2)

ص: 10

گفتند: «آیا خدایان ما بهترند یا او (مسیح)؟! [اگر معبودان ما در دوزخند، مسیح نیز در دوزخ است، چرا که معبود واقع شده]»! ولی آن ها این مثل را جز از طریق جدال [و لجاج] برای تو نزدند آنان گروهی کینه توز و پرخاشگرند! مسیح فقط بندهای بود که ما نعمت به او بخشیدیم و او را نمونه و الگویی برای بنی اسرائیل قرار دادیم و هرگاه بخواهیم به جای شما در زمین فرشتگانی قرار می دهیم که جانشین [شما] گردند (زخرف/57-60) حارث بن عمرو فهری خشمگین شد و گفت: «خدایا! اگر این حکم درست می باشد و از نزد توست که مقرر شده بنی هاشم پیشوایی امّت را مانند هراکلیوس پس از هراکلیوس به ارث برند (یعنی) به رسم پادشاهان) پس بر سر ما از آسمان سنگ بباران یا عذاب دردناکی بر ما فرود آر». بنابراین خداوند سخن حارث را به پیامبر صلی الله علیه و آل وحی کرد و این آیه هم نازل شد: ولی [ای پیامبر] تا تو در میان آن ها هستی، خداوند آن ها را مجازات نخواهد کرد و [نیز] تا استغفار می کنند، خدا عذابشان نمی کند. (انفال/33) پیامبر صلی الله علیه و آله- به او فرمود: «ای عمرو! یا توبه کن یا کوچ کن». او گفت ای محمّد! از آن چه داری برای قریشیان بهره ای مقرّر کن زیرا بنی هاشم صاحب تمام مکارم عرب و عجم شدند» پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من چنین نکرده ام این کار خداوند سبحان است. او گفت: «ای محمّد! دلم به توبه تمایلی ندارد از کنار شما خواهم رفت» و دستور داد شترش را بیاورند او سوار آن شد و چون به حومه مدینه رسید تکّه سنگی به سر او خورد و بر فرقش کوفت، و در این جا به پیامبر صلی الله علیه و آله وحی آمد که: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقع.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی! اگر بیم آن نداشتم که مردم همان چیزهایی را که درباره عیسی مسیح علیه السلام گفتند درباره تو بگویند، امروز سخنی درباره ی تو می گفتم که از هرجا بگذری مسلمانان خاک پای تو را به عنوان تبرّک بردارند. حارث بن عمرو فهریّ به جمعی از دوستانش گفت: محمد صلی الله علیه و آله مشابهی برای پسر عموی خود جز عیسی بن مریم نیافت و کم مانده او را پس از خود پیامبر کند، به خدا سوگند الهه ای که من می پرستیدیم بهتر از اوست ... پس پیامبر صلی الله علیه و آله به حارث فرمود: «یا توبه می کنی یا از نزد ما می روی؟ حارث گفت: دلم برای توبه کردن مرا همراهی نمی کند لیکن شما را ترک خواهم کرد. سوار شتر خود شد و رفت و چون به صحرا رسید، خداوند پرنده ای را به سویش فرستاد که سنگی به اندازه ی عدس با منقار خود حمل می کرد و آن را چنان بر فرق سرش رها ساخت که از نشمین گاه او در آمد حارث با این سنگریزه به جان دادن افتاد و به شدت پاهای خود را تکان می داد تا مرد و خداوند آیه: ﴿سَأَلَ سائِلُ بِعَذابِ واقِعِ لِلْكَافِرِینَ﴾ را برای کافران به ولایت علی علیه السلام فرستاد و جبرئیل این گونه نازل کرد.

ص: 11

3- الرّسول صلی الله علیه و آله-﴿عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدِ الْخَارِقِيٌّ قَالَ لَمَّا كَانَ يَوْمُ غَدِيرِ خُمَّ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَطِيباً فَأَوْجَزَ فِي خُطْبَتِهِ ثُمَّ دَعَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بَن أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَأَخَذَ بِضَبْعِهِ ثُمَّ رَفَعَ بِيَدِهِ حَتَّى رَبِّيَ بَيَاضُ إِبْطَيْهِمَا فَقَالَ أَلَمْ أبَلِّغْكُمُ الرِّسَالَةَ أَ لَمْ أَنْصَحْ لَكُمْ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ فَقَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَفَشَتْ هَذِهِ فِي النَّاسِ فَبَلَغَ الْحَارِثِ بْنَ النُّعْمَانِ الْفِهْرِيَّ فَرَحَلَ رَاحِلَتَهُ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَيْهَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ ذَاكَ بِمَكَّةَ حَتَّى انْتَهَى إِلَى الْأَبْطَحِ فَأَنَاخَ نَاقَتَهُ ثُمَّ عَقَلَهَا ثُمَّ جَاءَ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله عليه و آله و سلم فَسَلَّمَ فَرَدَّ عَلَيْهِ النَّبِيُّ الله عليه و آله و سلم فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ إِنَّكَ دَعَوْتَنَا أَنْ نَقُولَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَقُلْنَا ثُمَّ دَعَوْتَنَا أَنْ نَقُولَ إِنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ فَقُلْنَا وَ فِي الْقَلْبِ مَا فِيهِ ثُمَّ قُلْتَ فَصَلُّوا فَصَلَّيْنَا ثُمَّ قُلْتَ فَصُومُوا فَصُمْنَا ثُمَّ قُلْتَ فَحُجُوا فَحَجَجْنَا ثُمَّ قُلْتَ إِذَا رُزِقَ أَحَدُكُمْ مِائَتَيْ دِرْهَم فَلْيَتَصَدَّقْ بِخُمُسِهِ كُلَّ سَنَةٍ فَفَعَلْنَا ثُمَّ إِنَّكَ أَقَمْتَ ابْنَ عَمِّكَ فَجَعَلْتَهُ عَلَماً وَ قُلْتَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ أَ فَعَنْكَ أَمْ عَنِ اللَّهِ قَالَ بَلْ عَنِ اللَّهِ قَالَ فَقَالَهَا ثَلَاثًا قَالَ فَنَهَضَ وَإِنَّهُ لَمُغْضَبُ وَإِنَّهُ لَيَقُولُ اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ مَا قَالَ مُحَمَّدٌ حَقًّا فَأَمْطِرْ عَلَيْنا حِجارَةٌ مِنَ السَّمَاءِ تَكُونُ نَقِمَةٌ فِي أَوَّلِنَا وَ آيَةً فِي آخِرِنَا وَ إِنْ كَانَ مَا قَالَ مُحَمَّدُ كَذِباً فَأَنْزِلُ بِهِ نَقِمَتَكَ ثُمَّ أَثَارَ نَاقَتَهُ فَحَلَّ عِقَالَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَيْهَا فَلَمَّا خَرَجَ مِنَ الْأَبْطَحِ رَمَاهُ اللَّهُ تَعَالَى بِحَجَرٍ مِنَ السَّمَاءِ فَسَقَطَ عَنْ رَأْسِهِ وَ خَرَجَ مِنْ دُبُرِهِ وَ سَقَطَ مَيْتًا فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعِ.﴾ (1)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله-﴿أبي وقّاص قَالَ صَلَّى بِنَا النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم صَلَاةَ الْفَجْرِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيْنَا بِوَجْهِهِ الْكَرِيمِ الْحَسَنِ وَأَثْنَى عَلَى اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ أَخْرُجُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام أَمَامِي وَ بِيَدِهِ لِوَاءُ الْحَمْدِ وَ هُوَ يَوْمَئِذٍ شِقَتَانِ شِقَّةُ مِنَ السُّنْدُس وَ شِقَةٌ مِنَ الْإِسْتَبْرَقَ فَوَثَبَ إِلَيْهِ رَجُلُ أَعْرَابِيُّ مِنْ أَهْلِ نَجْدِ مِنْ وَلْدِ جَعْفَرَ بْنِ كِلَابِ بْنِ رَبيعَةَ فَقَالَ قَدْ أَرْسَلُونِى إِلَيْكَ لِأَسْأَلُكَ فَقَالَ قُلْ يَا أَخَا الْبَادِيَةِ قَالَ مَا تَقُولُ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب فَقَدْ كَثُرَ الِاخْتِلَافُ فِيهِ فَتَبَسَّمَ رَسُولُ اللهِ صلی الله عليه و سلم ضَاحِكاً فَقَالَ يَا أَعْرَابِيُّ وَلِمَ كَثُرَتِ الِاخْتِلَافُ فِيهِ عَلِيُّ مِنِّى كَرَاسِي مِنْ بَدَنِي وَ زِرِّى مِنْ قَمِيصِي فَوَثَبَ الْأَعْرَابِيُّ مُغْضَباً ثُمَّ قَالَ يَا مُحَمَّد إِنِّي أَشَدُّ مِنْ عَلِيٍّ بَطْشاً فَهَلْ يَسْتَطِيعُ عَلِيُّ أَنْ يَحْمِلَ لِوَاءَ الْحَمْدِ فَقَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله مَهْلًا يَا أَعْرَابِيُّ فَقَدْ أَعْطَاهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَة خِصَالًا شَتَّى حُسْنَ يُوسُفَ وَ زُهْدَ يَحْيَى وَ صَبْرَ أَيُّوبَ وَ طُولَ آدَمَ وَ قُوَّةَ جَبْرَئِيلَ علیه السلام

ص: 12

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- حسین بن محمّد خارقی گوید: در روز غدیر خم، رسول خدا صلی الله علیه و اله سخنرانی کرد و علیّ بن ابی طالب علیه السلام را فرا خواند و دو دست ایشان را گرفت و سپس دست علی علیه السلام را تا جایی که سفیدی زیر بغل آن ها نمایان شد و فرمود: مگر رسالت پروردگارم را به شما ابلاغ نکردم؟ مگر شما را نصیحت نکردم؟ گفتند: به خدا سوگند! آری، این چنین بود. فرمود: هرکس من مولای اویم، علی مولای اوست. خداوندا! دوستداران او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن بدار این خبر بین مردم منتشر شد و به گوش حارث بن نعمان فهری رسید و سوار بر مرکب خویش شد و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد» و رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن هنگام در مکّه بود - و حرکت کرد تا این که به ابطح رسید و شتر خود را خواباند و زانوی آن را بست، سپس نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمده، سلام کرد .پیامبر صلی الله علیه و آله- پاسخ سلام وی را داد. سپس گفت: «محمّد، از ما خواستی بگوییم: لا إله إلا الله و گفتیم؛ سپس از ما خواستی بگوییم: شما فرستاده خدا هستی، که علی رغم میلمان گفتیم؛ سپس گفتی، حج بگزارید، گزاردیم سپس گفتی، هر کس دویست درهم روزی داده شود، سالیانه یک پنجم آن را صدقه دهد چنین کردیم سپس عموزاده ات را به پیشوایی گمارده و گفتی هر کس من مولای اویم، اینک علی مولای اوست خداوندا، دوستدارش را دوست بدار و دشمن دشمنش باش و یاری رسان وی را نصرت ده و فرو گذارنده او را خوار و ذلیل کن آیا این سخن از خودتان است یا از خدا فرمود از جانب خداست» سه بار آن را تکرار فرمود. پس حارث با خشم برخاست و از آن جا خارج شد در حالی که می گفت: «خدایا، اگر گفته محمد صلی الله علیه و آله راست است، از آسمان سنگی بر ما ببار تا بلایی برای اولین و نشان و عبرتی برای آخرین ما باشد و اگر سخنان محمد صلی الله علیه و آله دروغ بوده باشد بلای خود را بر وی نازل کن سپس شتر خویش راهی کرده زانویش را باز کرد و بر آن سوار گشت و چون از ابطح خارج شد، خداوند سنگی از آسمان به سوی وی پرتاب نمود که به سرش اصابت نموده و از نشیمنگاهش خارج گشت، بر زمین افتاد و مرد و خداوند متعال این آیه را نازل کرد: ﴿سَأَلَ سَائِلُ بِعَذَابٍ وَاقِعِ.﴾

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابو وقاص گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله- روز جمعه نماز صبح را با ما خواند سپس با چهره ی کریم و زیبایش رو به ما کرد و خدای تعالی را ستایش نمود و فرمود: «روز قیامت ظاهر می شوم در حالی که علیّ بن ابی طالب علیه السلام رو بروی من است و پرچم حمد در دست اوست و آن [پرچم] در آن روز دو قسمت دارد؛ قسمتی از حریر نازک و قسمتی از حریر ضخیم است.» مردی بادیه نشین- از اهل [قبیله] نجد از فرزندان جعفر بن کلاب بن ربیعه- برخاست و به سویش رفت و گفت: «مرا فرستاده اند تا از تو بپرسم.» فرمود: ای برادر بادیه نشین بپرس. گفت: «درباره ی علیّ بن ابی طالب علیه السلام چه می گویی؟ اختلاف در مورد او زیاد شده است» رسول خدا صلی الله علیه و آله تبسّمی کرد و خندید و فرمود: ای بادیه نشین! چرا اختلاف دربارهی او زیاد است؛ علی علیه السلام نسبت به من مانند سر من نسبت به بدنم است و دگمه من است نسبت به پیراهنم». با عصبانیّت برخاست. سپس

ص: 13

عَلَيْهِمُ الصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ وَ بِيَدِهِ لِوَاءُ الْحَمْدِ وَكُلُّ الْخَلَائِقِ تَحْتَ اللوَاءِ وَ تَحْفُ بِهِ الْأَئِمَّةُ وَالْمُؤَذِّنُونَ بِتِلَاوَةَ الْقُرْآنِ وَ الْأَذَانِ وَ هُمُ الَّذِينَ لَا يتدودون [يَتَبَدَّدُونَ] فِي قُبُورِهِمْ فَوَثَبَ الْأَعْرَابِيُّ مُغْضَباً وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ يَكُنْ مَا قَالَ مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله حَقَّا فَأَنْزِلْ عَلَيَّ حَجَراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذَابٍ واقِع.﴾ (1)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنِ ابْنِ عَبَّاس رحمه الله يَقُولُ كُنْتُ مَعَ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله إِذْ دَخَلَ عَلَيْنَا عَمْرُو بْنُ الْحَارِثِ الْفِهْرِئُ قَالَ يَا أَحْمَدُ صلی الله علیه و آله أَمَرْتَنَا بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاة أَ فَمِنْكَ كَانَ هَذَا أَمْ مِنْ رَبِّكَ يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَالَ الْفَرِيضَةً مِنْ ربِّي وَ أَدَاءُ الرِّسَالَةِ مِنِّى حَتَّى أَقُولَ مَا أَديتُ إِلَيْكُمْ إِلَّا مَا أَمَرَنِي رَبِّي قَالَ فَأَمَرْتَنَا بِحُبِّ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام زَعَمْتَ أَنَّهُ مِنْكَ كَهَارُونَ مِنْ مُوسَى علیه السلام وَ شِيعَتُهُ عَلَى نُوقٍ غُرِّ مُحَجَّلَة يَرْفُلُونَ فِي عَرْصَة الْقِيَامَة حَتَّى يَأْتُوا الْكَوْثَرَ فَيَشْرَبُوا وَ جَمِيعُ هَذِهِ الْأُمَّة يَكُونُونَ زُمْرَةٌ فِي عَرْصَةِ الْقِيَامَة أَ هَذَا سَبَقَ مِنَ السَّمَاءِ أَمْ كَانَ مِنْكَ يَا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَالَ بَلَى سَبَقَ مِنَ السَّمَاءِ ثُمَّ كَانَ مِنِّي لَقَدْ خَلَقْنَا اللَّهُ نُوراً تَحْتَ الْعَرْشِ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْحَارِثِ الْآنَ عَلِمْتُ أَنَّكَ سَاحِرُ كَذَّابُ يَا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أَلَسْتُمَا مِنْ وَلْدِ آدَمَ علیه السلام قَالَ بَلَى وَ لَكِنْ خَلَقَنِي اللَّهُ نُوراً تَحْتَ الْعَرْشِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ اللَّهُ آدَمَ فَجَعَلَ ذَلِكَ النُّورَ فِي صُلْبِ آدَمَ علیه السلام فَأَقْبَلَ يَنْتَقِلُ ذَلِكَ النُّورُ مِنْ صُلْب إِلَى صُلْب حَتَّى تَفَرَّقْنَا فِي صُلْب عَبْدِ اللَّهِ بْن عَبْدِ الْمُطَّلِبِ علیه السلام وَ أبِي طَالِبِ علیه السلام فَخَلَقَنِي رَبِّي مِنْ ذَلِكَ النُّورِ لَكِنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي قَالَ فَوَثَبَ عَمْرُو بْنُ الْحَارِثِ الْفِهْرِئُ مَعَ اثْنَيْ عَشَرَ رَجُلًا مِنَ الْكُفَّارِ وَ هُمْ يَنْفُضُونَ أَرْدِيَتَهُمْ فَيَقُولُونَ اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله صَادِقاً فِي مَقَالَتِهِ فَارْمِ عَمْراً وَ أَصْحَابَهُ بِشُوَاظٍ مِنْ نَارٍ قَالَ فَرْمِيَ عَمْرُو وَ أَصْحَابُهُ بصَاعِقَة مِنَ السَّمَاءِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآيَةَ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابِ واقِعِ لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دافِعٌ مِنَ اللَّهِ ذِي المَعارِجِ فَالسَّائِلُ عَمْرُو وَ أَصْحَابُهُ﴾ (2)

6- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن كَثِير عَنْ أَبِي الْحَسَن علیه السلام سَأَلَ رَجُلُ عَنِ الْأَوْصِيَاءِ وَ عَنْ شَأْنٍ لَيْلَة الْقَدْرِ وَ مَا يُلْهَمُونَ فِيهَا فَقَالَ النَّبِي صلی الله علیه و اله سَأَلَ عَنْ عَذَابٍ وَاقِعِ ثُمَّ كَفَرَ بِأَنَّ ذَلِكَ لَا يَكُونُ فَإِذَا وَقَعَ [ف] لَيْسَ لَهُ دَافِع.﴾ (3)

ص: 14

گفت: «ای محمد! و من از علی علیه السلام نیرومندترم. آیا علی علیه السلام می تواند پرچم حمد را حمل کند؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای بادیه نشین آهسته! خداوند روز قیامت به او ویژگی های گوناگونی داده است، [مانند] زیبایی یوسف، زهد یحیی، صبر ایّوب، بلندی قدّ آدم علیهم السلام و قدرت جبرئیل. و در دست او پرچم حمد است و همه ی خلایق زیر پرچم او هستند هستند و امامان و مؤذّنان با تلاوت قرآن و اذان او را احاطه می کنند و آن ها کسانی هستند که [بدنشان] در قبرهایشان فاسد و پراکنده نمی شود. بادیه نشین با عصبانیّت برخاست و گفت: خدایا! اگر آن چه محمّد صلی الله علیه و آله گفت حقّ است، سنگی بر من فرو فرست». خداوند درباره ی او فرمود: ﴿سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِع﴾.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- از ابن عبّاس رحمه الله [ نقل شده است] که می گفت: با رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم عمروبن حارث فهری نزد ما آمد و گفت ای احمد به ما دستور نماز و زکات دادی. آیا این [دستورات] از طرف تو بود یا از طرف پروردگارت» فرمود: «واجب، از طرف پروردگام است رساندن [پیام] رسالت از طرف من است. تا [این حدّ به شما] بگویم که جز آن چه پروردگارم به من دستور داده به شما نرسانم عمرو گفت: «به ما دستور دادی علیّ بن ابی طالب علیه السلام را دوست داشته باشیم و گمان کردی که او نسبت به تو مانند هارون نسبت به موسی علیه السلام است و شیعیان او بر شترانی پیشانی سفید که چهارپایشان سفید است [سوار می شوند] و در عرصه ی قیامت با ناز راه می روند تا کنار [حوض] کوثر بیایند و [از آن] بخورند و همه ی این امّت در عرصه ی قیامت یک جماعت هستند. آیا این از قبل، از طرف آسمان صادر شده بود یا از طرف تو بود ای محمّد صلی الله علیه و آله! فرمود: «بله» از قبل، از طرف آسمان صادر شده بود سپس از طرف من بود. خداوند ما را نوری زیر عرش آفرید.» عمروبن حارث گفت: «الآن فهمیدم که تو ساحر دروغگو هستی ای محمّد! آیا دو نفر از فرزندان آدم نیستید؟ فرمود: بله ولکن قبل از این که خداوند آدم علیه السلام را بیافریند مرا نوری زیر عرش آفرید و آن نور را در صلب آدم علیه السلام قرار داد سپس آن نور از صلبی به صلب دیگر منتقل می شد تا این که در صلب عبدالله بن عبدالمطلب و ابوطالب از هم جدا شدیم؛ پس خداوند مرا از آن نور آفرید لکن پیامبری بعد از من نیست عمروبن حارث به همراه دوازده نفر از کافران برخاستند در حالی که آن ها لباسشان را تکان می دادند و می گم گفتند: «خداوندا! اگر محمّد صلی الله علیه و آله در سخنانش راستگوست عمرو و یارانش را با شعله هایی از آتش [بر روی زمین] بینداز». گفت: در نتیجه عمرو و یارانش به وسیله ی صاعقه ای از آسمان [بر زمین] افکنده شدند و خداوند این آیه را نازل فرمود: ﴿سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابِ واقِعِ* لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دافِعُ* مِنَ اللهِ ذِي المَعارِج؛﴾ پس تقاضا کننده ی عمرو و یاران او هستند».

6- امام کاظم علیه السلام- عبدالرّحمن بن کثیر از امام کاظم علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعِ﴾ روایت کرده است که: مردی درباره ی اوصیاء و شأن و منزلت شب قدر و آن الهاماتی که در این شب به آن ها می شود، پرسید». پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «درباره ی عذابی محقّق سؤال کردی؛ سپس کفر ورزیدی و گفتی که این امر تحقّق پذیر نیست، اگر رخ دهد، هیچ کس نمی تواند آن را دفع کن».

ص: 15

7- الباقر علیه السلام- ﴿سُئِلَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام عَنْ مَعْنَى هَذَا فَقَالَ نَارُ تَخْرُجُ مِنَ الْمَغْرِبِ وَ مَلَكُ يَسُوقُهَا مِنْ خَلْفِهَا حَتَّى يَأْتِيَ مِنْ جِهَةِ دَارِ بَنِي سَعْدِ بْنِ هَمَّامٍ عِنْدَ مَسْجِدِهِمْ فَلَا تَدَعُ دَاراً لِبَنِي أُمَيَّةَ إِلَّا أَحْرَقَتْهَا وَ أَهْلَهَا وَلَا تَدَعُ دَاراً فِيهَا وَتْرُ لِآلَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله إِنَّا أَحْرَقَتْهَا وَ ذَلِكَ الْمَهْدِى عجل الله تعالی فرجه الشریف.﴾ (1)

8- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿لَمَّا اصْطَفَتِ الْخَيْلَانِ يَوْمَ بَدْرٍ رَفَعَ أَبُو جَهْلِ يَدَيْهِ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَقْطَعَنَا لِلرَّحِمِ وَ آتَانَا بِمَا لَا نَعْرِفُ فَأَحِنْهُ الْعَذَابَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذابٍ واقِعِ.﴾ (2)

9- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاس قَالَ حَدَّثَنَا رَسُولُ اللهِ صلی الله عليه وآله و سلم قَالَ: لَمَّا عُرجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ رَأَيْتُ عَلَى بَابِ الْجَنَّةِ مَكْتُوباً لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِيٌّ وَلِيُّ اللَّهِ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ سِبْطَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فَاطِمَةُ الزَّهْرَا صَفْوَةُ اللَّهِ وَ عَلَى نَاكِرِهِمْ وَ بَاغِضِهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ تَعَالَى﴾ (3)

10- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسِ قَالَ... إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم كَانَ جَالِسًا ذَاتَ يَوْمٍ وَ عِنْدَهُ الْإِمَامُ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام إِذْ دَخَلَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٌّ فَأَخَذَهُ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم وَأَجْلَسَهُ فِي حَجْرِهِ وَ قَبَّلَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ قَبَّلَ شَفَتَيْهِ وَكَانَ لِلْ لِلْحُسَيْنَ علیه السلام سِتْ سِنِينَ فَقَالَ عَلَى علیه السلام یا رَسُولَ اللَّهِ أ تُحِبُّ وَلَدِيَ الْحُسَيْنَ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم وَ كَيْفَ لَا أَحِبُّهُ وَ هُوَ عُضُرُ مِنْ أَعْضَائِي فَقَالَ عَلَى علیه السلام يَا رَسُولَ اللَّهِ أَيُّمَا أَحَبُّ إِلَيْكَ أَنَا أَمِ الْحُسَيْنُ فَقَالَ الْحُسَيْنُ يَا أَبَنَا مَنْ كَانَ أَعْلَى شَرَفَا كَانَ أَحَبَّ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله وَ أَقْرَبَ إِلَيْهِ مَنْزَلَةً قَالَ عَلَى علیه السلام لِوَلَدِهِ أَتُفَاخِرُنِي يَا حُسَيْنُ قَالَ نَعَمْ يَا أَبَتاهُ إِنْ شِئْتَ فَقَالَ لَهُ الْإِمَامُ على علیه السلام يَا حُسَيْنُ أَنَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ...أَنَا الَّذِي نَزَلَ عَلَى أَعْدَائِي سَأَلَ سائِل بعَذابِ واقِعِ لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ بِمَعْنَى مَنْ أَنْكَرَ وَلَايَتِي وَ هُوَ النُّعْمَانُ بْنُ الْحَارِثِ الْيَهُودِيُّ لَعَنَهُ اللهُ تَعَالَى.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دافِعُ﴾ (2)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرِ قَالَ أَتَى الْوَحْنُ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله عليه و آله و سلم فَقَالَ سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعِ لِلْكَافِرِينَ و وَلَايَةِ عَلِيٌّ لَيْسَ لَهُ دافِعٌ مِنَ اللهِ ذِي المُعارِج قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّا لَا نَقْرَؤُهَا هَكَذَا فَقَالَ هَكَذَا وَ اللَّهِ نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِيلُ علیه السلام عَلَى مُحَمَّد صلی الله علیه و اله و هَكَذَا هُوَ وَاللَّهِ مُثْبَتَ فِي مُصْحَفِ فَاطِمَة. علیها السلام﴾ (5)

ص: 16

7- امام باقر علیه السلام- درباره ی معنی این آیه پرسیده شد ایشان فرمود: آتشی از جانب مغرب خارج می شود که فرشته ای از پشت سر آن را هدایت می کند تا این که به دیار بنی سعد بن همام و کنار مسجدشان می رسد و در آن هنگام همه ی خانه های بنی امیه را به همراه ساکنانش می سوزاند و هر خانه ای را که خاندان محمّد علبهم السلام در آن خانه، طالب خونخواهی باشند، می سوزاند و این شخص همان مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است».

8- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- هنگامی که دو سپاه در روز بدر در مقابل هم صف آرایی کردند، ابوجهل دست خود را بلند کرد و گفت خداوند این شخص روابط خویشاوندی ما را قطع کرد و آن چه که نسبت به آن آشنایی نداریم برای ما آورد پس عذاب را بر وی نازل کن». و خداوند عزوجل نازل کرد: ﴿سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعِ.﴾

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: «وقتی که در شب معراج به آسمان ها برده شدم دیدم بر در بهشت نوشته شده بود: ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله عَلِيٌّ وَليُّ الله وَ الحَسَنُ وَ الحُسَيْنُ سِبْطَا رَسُول الله وَ فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ صَفْوَةُ الله وَ عَلَى نَاكِرِهِمْ وَ بَاغِضِهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ تَعَالَى﴾

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله گوید:... روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بود و امام علی علیه السلام نزد او بود که حسین بن علی علیه السلام وارد شد پیامبر صلی الله علیه و آله او را گرفت و در دامنش نشاند و پیشانی و لب هایش را بوسید؛ حسین علیه السلام شش سال داشت علی علیه السلام عرض کرد ای رسول خدا! آیا فرزندم حسین علیه السلام را دوست داری؟ پیامبر صلی الله علیه و آله- فرمود چگونه او را دوست نداشته باشم در حالی که عضوی از اعضای من است»؟! علی علیه السلام گفت: ای رسول خدا! کدام یک نزد تو محبوب تریم من یا حسین علیه السلام ؟ حسین علیه السلام فرمود پدر جان نسب هرکس شریف تر باشد، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله محبوب تر و پیش او جایگاه بلندتری دارد علی علیه السلام به فرزندش فرمود: «آیا به من مباهات می کنی؟ گفت بله پدر جان اگر بخواهی! امام علی علیه السلام به او فرمود: اى حسين! من امیرالمؤمنین هستم.... من کسی هستم که در مورد دشمنانم آيه: ﴿سَأَلَ سائِلٌ بِعَذَابٍ واقعٍ لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ﴾ دافع نازل شد؛ یعنی هرکس ولایت مرا انکار کند، [عذاب بر او واقع می شود] و او نعمان بن حارث یهودی است که لعنت خدای تعالی بر او باد».

* [این عذاب] برای کافران است، و هیچ کس نمی تواند آن را دفع کند. (2)

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله- نازل شد تقاضا کننده ای تقاضای عذابی کرد که واقع شد این عذاب مخصوص کافران به ولایت علی علیه السلام است و هیچ کس نمی تواند آن را دفع کند ابوبصیرگوید:گفتم فدایت شوم ما این آیات را این گونه نمی خوانیم. فرمود: جبرئیل علیه السلام ، این آیات را این گونه بر محمد صلی الله علیه و اله نازل کرد و به خدا سوگند! در مصحف حضرت فاطمه علیها السلام این گونه ثبت شده است.

ص: 17

2-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِير عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى... لِلْكَافِرِينَ بوَلَايَة عَلِيٌّ لَيْسَ لَهُ دافِعُ ثُمَّ قَالَ هَكَذَا وَاللَّهِ نَزَلَ بِهَا جَبْرَئِيلُ علیه السلام عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿مِنَ الله ذِي المعارِج﴾ (3)

1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿ذُو الْمَعَارِج صِفَةُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَنَّهُ مَعارِجُ السَّمَاءِ أَي مَوَاضِعُ عُرُوجِ الْمَلَائِكَةِ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿تَعْرُجُ المَلائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمِ كَانَ مِقدارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ﴾ (4)

2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام- روایت می کند که درباره ی این آیات... «تقاضاکنندهای تقاضای عذابی کرد که واقع شد این عذاب مخصوص کافران به ولایت على علیه السلام است و هیچ کس نمی تواند آن را دفع کند فرمود به خدا سوگند جبرئیل این آیات را این گونه بر محمد نازل کرد».

* از سوی خداوندی که فرشتگانش بر آسمان ها صعود می کنند. (3)

1- ابن عبّاس رحمه الله- ذُو المعارج صفت خداوند سبحان است و [منظور از] معارج آسمان یعنی محلّ های عروج ملائکه است.

* فرشتگان و روح [آن فرشته مقرّب خداوند] به سوی او عروج می کنند در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است (4)

3-2-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَفْصِ بْن غِيَاثٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَلَا فَحَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا فَإِنَّ أَمْكِنَةَ الْقِيَامَةِ خَمْسُونَ مَوْقِفاً كُلُّ مَوْقِفِ مُقَامُ أَلْفِ سَنَةٍ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ.﴾ (1)

4-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي مَعْمَر السَّعْدَانِي أَنَّ رَجُلًا أَتَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنِّي قَدْ شَكَكْتُ فِي كِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلَ قَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام ثَكِلَتْكَ أَمُّكَ وَ كَيْفَ شككت في كِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلَ قَالَ لِأَنِّى وَجَدْتُ الْكِتَابَ يُكَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً فَكَيْفَ لَا أَشُكُ فِيهِ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام إِنَّ كِتَابَ اللَّهِ لَيُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَا يُكَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضًا وَلَكِنَّكَ لَمْ تُرْزَقَ عَقْلَا تَنْتَفِعُ بِهِ فَهَاتِ مَا شَكَكْتَ فِيهِ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لَهُ الرَّجُلُ إِنِّي وَجَدْتُ اللهَ يَقُول... يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالمَلائِكَةُ صَفًّا لا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً وَ قَالَ وَ قَدِ اسْتَنْطَقُوا فَقَالُوا وَ الله رَبَّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ وَ قَالَ ثُمَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَ يَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً وَقَالَ إِنَّ ذلِكَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّارِ وَقَالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعِيدِ وَ قَالَ الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ فَمَرَّةَ يُخْبِرُ أَنَّهُمْ يَتَكَلَّمُونَ وَ مَرَّةَ أَنَّهُمْ لَا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً وَ مَرَّةً يُخْبرُ أَنَّ الْخَلْقَ لَا يَنْطِقُونَ وَيَقُولُ عَنْ مَقَالَتِهِمْ وَ اللَّه رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ وَ مَرَّةً يُخْبِرُ أَنَّهُمْ يَخْتَصِمُونَ فَأَنَّى ذَلِكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ كَيْفَ لَا أَشْكُ فِيمَا تَسْمَعُ... قال علیه السلام وَ أَمَّا قَوْلُهُ يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ المَلائِكَةُ صَفًّا لا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قَالَ صواباً وَقَوْلُهُ وَ الله رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ وَ قَوْلُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً وَ قَوْلُهُ إِنَّ ذلِكَ لحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ وَ قَوْلُهُ لا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعِيدِ وَ قَوْلُهُ الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى أَفْوَاهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ فَإِنَّ ذَلِكَ فِي مَوَاطِنَ غَيْرِ وَاحِدٍ مِنْ مَوَاطِن ذَلِكَ الْيَوْمِ الَّذِي كَانَ مِقدارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ يَجْمَعُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْخَلَائِقَ يَوْمَئِذٍ فِي مَوَاطِنَ يَتَفَرَّقُونَ وَيُكَلَّمُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَيَسْتَغْفِرُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضِ أُولَئِكَ الَّذِينَ كَانَ مِنْهُمُ الطَّاعَةُ في دار الدُّنْيَا مِنَ الرَّؤَسَاءِ وَالْأَتْبَاع.﴾ (2)

ص: 20

3-2- امام صادق علیه السلام- حفص بن غیاث گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: آگاه باشید! و خود به حساب خویشتن برسید پیش از آن که مورد حسابرسی قرار گیرید که بازداشتگاه ها و مواقف قیامت [جهت حسابرسی اعمال] پنجاه جایگاه است که هر موقفی و بازداشتگاهی هزار سال است. سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود: ﴿فِي يَومٍ كانَ مِقدارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ﴾.

4-2- امام علی علیه السلام- از ابومعمر سعدانی روایت شده است: مردی خدمت حضرت امام علی بن ابی طالب علیه السلام رسید و گفت: «ای امیر مؤمنان! من در کتاب نازل شده خداوند شک کرده ام» حضرت علیه السلام به او فرمود: «مادرت سوگوارت باد! چگونه در کتاب نازل شده خداوند شک کرده ای»؟ عرض کرد: «به خاطر این که دیده ام آیات کتاب خدا یکدیگر را تکذیب می کنند چگونه در آن شک نکنم»؟ حضرت علیه السلام فرمود: «آیات کتاب خدا یکدیگر را تصدیق می کنند و هرگز تکذیب نمی کنند، امّا خِرَدی قسمت تو نشده است که از آن بهره جویی. حال بگو آن چه را که در کتاب خداوند عزّوجل بدان شک کرده ای». آن مرد عرض کرد: «یافته ام که خداوند می فرماید... روزی که «روح» و «ملائکه» در یک صف می ایستند و هیچ یک جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی گویند و [آن گاه که می گویند] درست می گویند! (نبا/38) و چون آنان را به سخن در آوردند، گفتند: به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم! (انعام/33) و روز قیامت از یکدیگر بیزاری می جویید و یکدیگر را لعن می کنید (عنکبوت/ 25) و این یک واقعیت است گفتگوهای خصمانه دوزخیان! (ص/64) و نزد من جدال و مخاصمه نکنید من پیشتر به شما هشدار داده ام [و اتمام حجّت کرده ام] (ق/28) و امروز بر دهانشان مهر می نهیم و دست هایشان با ما سخن می گویند و پاهایشان کارهایی را که انجام می دادند شهادت می دهند!. (یس/65) یک بار خبر می دهد که آنان سخن می گویند و بار دیگر خبر می دهد جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی گویند و [آن گاه که می گویند] درست می گویند! (نبا/38) و بار دیگر خبر می دهد که آفریدگان زبان نمی گشایند حال آن که از قول آنان می فرماید: به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم. (انعام/23) و بار دیگر خبر می دهد که آنان جدل می کنند چگونه این ممکن است ای امیرالمؤمنین؟! و چگونه در آن چه شنیدی شک نکنم؟... حضرت فرمود: و امّا کلام حق تعالی: روزی که «روح» و «ملائکه» در یک صف می ایستند و هیچ یک، جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی گویند و [آن گاه که می گویند] درست می گویند!. (نبا/ 38) و قول آن جناب: وَالله رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِکِینَ؛ به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم. (انعام/33) و روز قیامت از یکدیگر بیزاری می جویید و یکدیگر را لعن می کنید. (عنکبوت/25) و این یک واقعیت است گفتگوهای خصمانه دوزخیان! (ص/64) و نزد من جدال و مخاصمه نکنید من پیشتر به شما هشدار داده ام [و اتمام حجّت کرده ام] (28) و امروز بر دهانشان مُهر می نهیم و دست هایشان با ما سخن می گویند و پاهایشان کارهایی را که انجام می دادند شهادت می دهند! (یس/65) این ها هریک در جایگاهی از جایگاههای آن روزی است که پنجاه هزار سال به درازا می کشد. خداوند عزوجل در آن روز آفریدگان را در حالی که پراکنده اند، در جایگاهی جمع می آورد و آنان با یکدیگر سخن می گویند و برای یکدیگر آمرزش می طلبند؛ اینان کسانی هستند که در سرای دنیا از سران و پیشروان خود فرمان برده اند.

ص: 21

5-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَبُو سَعِيدِ الْخُدْرِيُّ قَالَ: قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَطْوَلَ هَذَا الْيَوْمَ فَقَالَ وَ الَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ إِنَّهُ لَيُخَفِّفُ عَلَى الْمُؤْمِن حَتَّى يَكُونَ أَخَفَّ عَلَيْهِ مِنْ صَلَاةِ مَكْتُوبَةِ يُصَلِّيهَا فِي الدُّنْيَا.﴾ (1)

6-2-الصّادق علیه السلام- ﴿لَوْ وَلِيَ الْحِسَابَ غَيْرُ اللَّهِ لَمَكَثوا فِيهِ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٌ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَفْرُغُوا وَاللَّهُ سُبْحَانَهُ يَفْرُغُ مِنْ ذَلِكَ فِي سَاعَة.﴾ (2)

7-2-الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَنْتَصِف ذَلِكَ الْيَوْمُ حَتَّى يَقِيلَ أَهْلُ الْجَنَّة فِي الْجَنَّةِ وَأَهْلُ النَّارِ فِي النَّارِ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿فَاصْبِرْ صَبراً جميلاً﴾ (5)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَاصْبِرْ صَبراً جَمِيلًا أن لِتَكذيِبِ مَنْ كَذَّب﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعيداً﴾ (6)

* ﴿وَ نَرَاهُ قَريباً﴾ (7)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَلَى عَبْدِ اللَّهِ بْن سُلَيْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ سَيِّدَنَا الْإِمَامَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ الصَّادِقِ علیه السلام يَقُول مَنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً بِهَذَا الْعَهْدِ كَانَ مِنْ أَنْصَارِ قَائِمِنَا فَإِنْ مَاتَ قَبْلَهُ أَخْرَجَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ قَبْرِهِ وَ أَعْطَاهُ بِكُلِّ كَلِمَة أَلْفَ حَسَنَةً وَ مَحَا عَنْهُ أَلْفَ سَيِّئَة وَهُوَ هَذَا... اللَّهُمَّ اكْشِفْ هَذِهِ الْغُمَّةَ عَنِ الْأُمَّةِ بحضورهِ وَ عَجِّلْ لَنَا ظهورهُ إِلَهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيدا﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿يَوْمَ تَكُونُ السَّماءُ كَالْمُهْل﴾ (8)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قَوْلُهُ يَوْمَ تَكُونُ السَّماءُ كَالمُهْل قَالَ الرَّصَاصِ الذَّائِبُ وَ النُّحَاسُ كَذَلِكَ تَدُوبُ السَّمَاء.﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ﴾ (9)

* قوله تعالى: ﴿وَلا يَسْئلُ حَميمٌ حَمياً﴾ (10)

ص: 22

5-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوسعید خدری گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیده شد: «مدّت آن روز چقدر است؟ فرمود: «سوگند به آن کسی که جان محمّد صلی الله علیه و آله در اختیار اوست، آن روز بر مؤمن خیلی سبک و کوتاه است به طوری که آن روز برای مؤمن از خواندن نماز واجبش در دنیا سبک تر و کوتاه تر است».

6-2- امام صادق علیه السلام- اگر حساب روز قیامت به کسی غیر از خدا سپرده می شد، پنجاه هزار سال طول می کشید که این کار انجام پذیرد، در حالی که خداوند سبحان این امر را در یک ساعت انجام می دهد.

7-2- امام صادق علیه السلام- آن روز از نیمه خواهد گذشت که اهل بهشت در بهشت پذیرفته می شوند و اهل جهنم به جهنم روانه می شوند.

* پس صبر جمیل پیشه کن. (5)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- در مقابل آن کسانی که این امر را کذب و دروغ می دانند، پس صبر جمیل پیشه کن.

* زیرا آن ها آن روز را دور می بینند. (6)

* و ما آن را نزدیک می بینیم. (7)

1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن سلیمان گوید: از آقایم امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «هرکس چهل بامداد این- دعای- عهد را بخواند از یاوران قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود. و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد خداوند [هنگام ظهور] او را از قبر بیرون آورد؛ و با هر کلمه ی این دعا؛ هزار ثواب به او عطا فرماید و هزار گناه از نامه ی عمل او محو کند... خدایا! این غم و اندوه را [که بر اثر غیبت او به ما رسیده] با حضور او برطرف نما و در ظهور او شتاب کن زیرا آن ها آن روز را دور می بینند.

* همان روزی که آسمان همچون فلز گداخته می شود (8)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿يَوْمَ تَكُونُ السَّمَاء كَالمُهل﴾؛ همان گونه که سرب و مس ذوب می شود، آسمان به همان ترتیب ذوب می شود.

* و کوه ها مانند پشم رنگین [در فضا] متلاشی خواهد بود. (9)

* و هیچ دوست صمیمی سراغ دوستش را نمی گیرد! (10)

ص: 23

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ لَا يَسْأَلُ حَمِيمٌ حَمِيماً أَنْ لَا يَنْفَعُ﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿يُبَصَّرُونَهُم يَووَدُّ المُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدِي مِنْ عَذَابِ يَوْمِئِذٍ بِبَنِيهِ﴾ (11)

1- الباقر علیه السلام- ﴿يُبَصَّرُونَهُمْ يَقُولُ يَعْرِفُونَهُمْ ثُمَّ لَا يَتَسَاءَلُونَ.﴾ (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أسْأَلُكَ الْأَمَانَ الْأَمَانَ يَوْمَ يَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدِي مِنْ عَذَابِ يَوْمِئِذٍ بِبَنِيهِ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَصاحِبَتِهِ وَ أَخِيهِ﴾ (12)

* قوله تعالى: ﴿وَ فَصيلَتِهِ الَّتي تُؤويهِ﴾ (13)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿يَوَدُّ المُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدِي مِنْ عَذَابِ يَوْمِئِذٍ بِبَنِيهِ * وَ صَاحِبَتِهِ وَ أَخِيهِ وَ فَصِيلَتِهِ التي تُوِوِيه وَ هِيَ أمُّهُ الَّتِي وَلَدَتْهُ﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَميعاً ثُمَّ يُنْجِيهِ﴾ (14)

* قوله تعالى: ﴿كَلاً إِنَّها لَظّى﴾ (15)

1- الباقر علیه السلام- ﴿في رِوَايَة أبى الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَموْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ فَوُقُوفُهُمْ عَلَى الصِّرَاطِ وَأَمَّا لَهَا سَبْعَةُ أَبواب لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ فَبَلَغَنِي وَ اللَّهُ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ جَعَلَهَا سَبْعَ دَرَكَاتِ أَعْلَاهَا الْجَحِيمُ يَقُومُ أَهْلُهَا عَلَى الصَّفَا مِنْهَا تَغْلِى أَدْمِعَتُهُمْ فِيهَا كَعَلْيِ الْقُدُورِ بِمَا فِيهَا وَالثَّانِيَةُ لَفِي نَزَّاعَةٌ لِلشَّوى.﴾ (5)

2- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿كَلَّا إِنَّهَا لَظَّى قَالَ تَلْتَهِبُ عَلَيْهِمُ النَّارِ﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿نَزَّاعَةً لِلشَّوى﴾ (16)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿نَزَّاعَةً لِلشَّوى قَالَ تَنْزِعُ عَيْنَيْهِ وَ تُسَوِّدُ وَجْهَهُ﴾ (7)

ص: 24

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ لَا يَسْأَلُ حَمِيمٌ حَمِيمًا﴾ [یعنی برای دوستش] سودی نخواهد داشت.

* آن ها را به یکدیگر نشان می دهند [ولی هرکس گرفتار کار خویشتن است آن چنان که] گنهکار دوست می دارد فرزندان خود را در برابر عذاب آن روز فدا کند. (11)

1- امام باقر علیه السلام- منظور از يُبَصَّرُونَهُم؛ مردم آنان را می شناسند، سپس مورد سؤال واقع نمی شوند.

2- امام علی علیه السلام- [خداوندا]! از تو ایمنی و آرامش قلب می خواهم در آن روزی که گنهکار دوست می دارد فرزندان خود را در برابر عذاب آن روزا فدا کند.

* و همسر و برادرش را. (12)

* و قبیله اش را که از او حمایت می کرد. (13)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- در این آیه ى ﴿يَوَدُّ المُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدِي مِنْ عَذَابِ يَوْمِئِذٍ بِبَنِيهِ، وَ صَاحِبَتِهِ وَ أَخِيهِ * وَ فَصِيلَتِهِ الَّتِي تُؤويه﴾ منظور همان مادری است که او را زاییده است.

* و همه ی مردم روی زمین را تا مایه ی نجاتش گردند. (14)

* هرگز چنین نیست [که با این ها بتوان نجات یافت آری] تنها شعله های سوزان آتش است. (15)

1- امام باقر علیه السلام- و در روایت ابوجارود از امام باقر علیه السلام آمده است: و دوزخ، میعادگاه همه ی آن هاست! (حجر/43) توقّفشان بر روی [پل] صراط است و امّا [آیه ی جهنّم] هفت در دارد و برای هر دری، گروه معیّنی از آن ها تقسیم شده اند. (حجر/44) شنیده ام- و خدا عالم است- خداوند جهنّم را در هفت درجه و مرتبهی مختلف آفریده است که بدترین و سوزاننده ترین آن جحیم است که اهل آن بر روی آتش سوزان و خالص ایستاده اند و مغزشان در سرشان می جوشد، همان گونه که آب یا غذا در دیگ می جوشد. دوّمين درجه لَظَي است.

2- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- كَلَّا إِنَّهَا لَظَى؛ یعنی این که آتش بر آن ها شعله ور می شود.

* که پوست بدن را می کند و می برد. (16)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- در این آیه نَزَّاعَةٌ لِّلشَّوَی، یعنی این که دو چشم او را بیرون می آورد و صورتش را سیاه می کند.

ص: 25

قول تعالى: ﴿تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى﴾ (17)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ طَارِقِ بْنِ شِهَابٍ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ... الْإِمَامُ كَلِمَةُ اللَّه... وَ هَلْ يُعْرَفُ أَوْ يُوصَف أَوْ يُعْلَمُ أَوْ يُفْهَمُ أَوْ يُدْرَكَ أَوْ يُمْلَكُ مَنْ هُوَ شُعَاعُ جَلَالِ الْكِبْرِيَاءِ وَ شَرَفُ الْأَرْضِ وَ السَّمَاء جَلَّ مَقَامُ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَنْ وَصْفِ الْوَاصِفِينَ وَنَعْتِ النَّاعِتِينَ وَ أَنْ يُقَاسَ بِهِمْ أَحَدٌ مِنَ الْعَالَمِينَ كَيْفَ وَ هُمُ الْكَلِمَةُ الْعَلْيَاءُ [ الْعُلْيَا] وَالتَسْمِيَةُ الْبَيْضَاءُ وَالْوَحْدَانِيَّةُ الْكُبْرَى الَّتِي أَعْرَضَ عَنْهَا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى وَ حِجَابُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ الْأَعْلَى.﴾ (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ الْجُعْفِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام مَنْ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ مَرَةٌ وَاحِدَةٌ فِي دَهْرِهِ كُتِبَ فِي رِقّ الْعُبُودِيَّةِ وَ رُفِعَ فِي دِيوَانِ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف فَإِذَا قَامَ قَائِمُنَا نَادَى بِاسْمِهِ وَاسْمِ أَبِيهِ ثُمَّ يُدْفَعُ إِلَيْهِ هَذَا الْكِتَابُ وَيُقَالُ لَهُ خُذْ هَذَا كِتَابُ الْعَهْدِ الَّذِي عَاهَدْتَنَا فِي الدُّنْيَا وَذَلِكَ... وَ أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِالتَّسْمِيَة الْبَيْضَاءِ وَبِالْوَحْدَانِيَّةِ الْكُبْرَى الَّتِي قَصْرَ عَنْهَا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى وَ آمَنْتُ بِحِجَابِكَ الْأَعْظَمِ وَ بِكَلِمَاتِكَ التَّامَّةِ الْعُلْيَا﴾ (2)

3- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى قَالَ تَجْرُهُ إِلَيْهَا﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَ جَمَعَ فَأَوْعى﴾ (18)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَجَمَعَ فَأَوعى أى جَمَعَ مَالًا وَ دَفَنَهُ وَ وَعَاهُ- وَ لَمْ يُنفِقْهُ فِي سَبِيل الله﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً﴾ (19)

1- السّجاد علیه السلام- ﴿اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ أُمُوراً تَفَضَّلْت بِهَا عَلَى كَثِير مِنْ خَلْقِكَ مِنْ صَغِيرِ أَوْ كَبِيرٍ مِنْ غَيْرِ مَسْأَلَة مِنْهُمْ لَكَ... فَرَضِيتُ بمَا إِلَيْهِ صَيَّرْتَنِي وَإِنْ كَانَ الضُّرُّ قَدْ مَسَّنِي وَ الْفَقْرُ قَدْ أَذَلَّنِي وَ الْبَلَاءُ قَدْ حَلَّ بِي فَإِنْ يَكُ ذَلِكَ مِنْ سَخَطَ مِنْكَ فَأَعُوذُ بِحِلْمِكَ مِنْ سَخَطِكَ وَ إِنْ كُنْتَ أَرَدْتَ أَنْ تَبْلُوَنِي فَقَدْ عَرَفتَ ضَعفِي وَ قِلَّةَ حِيلَتِي إِذْ قُلْت تَبَارَكتَ وَ تَعَالَيْتَ إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعا.﴾ (5)

ص: 26

* و کسانی را که [به فرمان خدا] پشت کردند [به سوی خود] می خواند. (17)

1- امام علی علیه السلام- طارق بن شهاب از امام علی علیه السلام نقل می کند که فرمود:... امام كلمة الله است.... آیا می توان کسی را که پرتو جلال کبریا و شرف زمین و آسمان است را شناخت یا وصف نمود و یا فهمید و یا درک کرد یا احاطه نمود؟ مقام آل محمّد علیهم السلام از وصف ستایشگران و توصیف وصف کنندگان و این که احدی را بتوان با آن ها مقایسه نمود بزرگ تر است چگونه بتوان؟ در حالی که آن ها کلمه ی علیاء و نام درخشان و وحدانیّت کبرا هستند که هرکس به آن ها پشت کند یا کناره گیرد، رویگردان شده است و آن ها حجاب خداوند بزرگ و بلند مرتبه اند؟

2- امام باقر علیه السلام- جابر جعفی گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «هر کس این دعا را یک بار در عمر خود بخواند، در سلک بندگی نوشته شود و در دیوان قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف ثبت گردد، زمانی که قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند اسم خود و پدرش را صدا می کند سپس این نوشته به او داده می شود و به او گفته می شود: «بگیر! این نوشته پیمانی است که در دنیا عهد آن را بستی... به درگاه تو شکایت می کنم. و به نامگذاری سپید و وحدانیّت بزرگ که هرکس پشت نمود و فرار کرد از آن کوتاه ماند و به حجاب اعظم تو و به کلمات والا و کامل تو [که سرای بلا را از آن آفریدی] ایمان آوردم.

3- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿تَدْعُو مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى﴾ [منظور آن است که] او را به سوی خود می کشد.

* و [آن ها که اموال را] جمع و ذخیره کردند. (18)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- وَ جَمَعَ فَأَوْعَی یعنی مالی را جمع آوری و آن را انباشته کرده و در راه خدا انفاق ننمود.

* به یقین انسان حریص و کم طاقت آفریده شده است. (19)

1- امام سجّاد علیه السلام- خداوندا! من از تو چیزهایی درخواست می کنم که آن ها را به بسیاری از خلقت - از کوچک و بزرگ- بخشیده ای بدون این که آن ها از تو درخواست کنند... و به آن چه مرا به سمت آن گرداندی راضی گشتم؛ اگرچه بدحالی و مشکلات به من روی آورده و فقر مرا خوار کرده و بلا به من رسیده به راستی که آن از خشم تو بر من است. پس پناه می برم از خشم تو به رضایت تو ای سرور من اگر خواستی مرا امتحان کنی پس ضعفم و چاره اندکم را شناختی زیرا فرمودي: ﴿إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا.﴾

ص: 27

2- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إن الإنسانَ خُلِقَ هَلُوعاً أي حَرِيصا.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً﴾ (20)

1- السّجاد علیه السلام- ﴿فَرَضِيتُ بِمَا إِلَيْهِ صَيَّرْتَنِي وَ إِنْ كَانَ الضُّرُّ قَدْ مَسَّنِي وَ الْفَقْرُ قَدْ أَذَلَّنِي وَالْبَلَاءُ قَدْ حَلَّ بي فَإِنْ يَكُ ذَلِكَ مِنْ سَخَطِ مِنْكَ فَأَعُوذُ بِحِلْمِكَ مِنْ سَخَطِكَ وَ إِنْ كُنْتَ أَرَدْتَ أَنْ تَبْلُونِي فَقَدْ عَرَفْتَ ضَعْفِي وَقِلَّةَ حِيلَتِي إِذْ قُلْتَ تَبَارَكْتَ وَ تَعَالَيْتَ إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا.﴾ (2)

2- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً قَالَ الشَّرُّ هُوَ الْفَقْرُ وَ الْفَاقَةُ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَ إِذا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعاً﴾ (21)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَإِذا مَسَّهُ الخيرُ مَنُوعاً قَالَ الْغِنَاء وَالسَّعَةُ﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿إلا المُصَلِّينَ﴾ (22)

1- الباقر علیه السلام- ﴿فِي رِوَايَةِ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ ثُمَّ اسْتَثْنَى فَقَالَ إِلَّا الْمُصَلِّينَ فَوَصَفَهُمْ بأحسن أعْمَالِهم﴾ (5)

2- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ اللهُ جَلَّ وَ عَزَّ إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا وَ إِذا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعاً إِلَّا المُصَلِّينَ فَاسْتَثْنَى اللَّهُ تَعَالَى نَبَيَّهُ الْمُصْطَفَى وَ أَنْتَ يَا سَيِّدَ الْأَوْصِيَاءِ مِنْ جَمِيعِ الْخَلْقِ﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿الَّذينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ﴾ (23)

1- الباقر علیه السلام- ﴿الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ قَالَ هِيَ النَّافِلَة.﴾ (7)

2- الباقر علیه السلام- ﴿رُوىَ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام أَن هَذَا فِي النَّوَافِلِ وَ قَوْلَهُ وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحافِظُونَ فِي الْفَرَائِضِ وَ الْوَاجِبَاتِ.﴾ (8)

ص: 28

2- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا﴾ يعني حريص است.

* هنگامی که بدی به او رسد بی تابی می کند. (20)

1- امام سجّاد علیه السلام- راضی هستم به آن چه مرا به آن [حالت] منتقل فرمودی؛ اگرچه بد حالی و مشکلات به من روی آورده و فقر مرا ذلیل و خوار ساخته و مصیبت بر من وارد شده است؛ پس اگر آن از ناحیه ی خشم تو است از خشم تو به حلمت پناه می برم و اگر خواسته بودی مرا بیازمایی، [نیازی به آزمودن نداری به خاطر این که] ضعف و کم بودن راه چاره مرا می دانی؛ چون تو فرمودى: ﴿إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعًا إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا.﴾

2- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا﴾؛ شر، همان فقر و تنگدستی است.

* و هنگامی که خوبی به او رسد مانع دیگران می شود [و بخل می ورزد] (21)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ إِذَا مَسَّهُ الخَيْرُ مَنُوعًا﴾، منظور از الخَیرُ، دارایی و مکنت است.

* مگر نمازگزاران، (22)

1 امام باقر علیه السلام- در روایت ابوالجارود آمده که امام باقر علیه السلام فرموده است: «سپس استثنا قائل شد و فرمود: إِلَّا المُصَلِّينَ و آنان را به وسیله ی برترین اعمالشان توصیف کرد».

2- امام عسکری علیه السلام- [ای امیرمؤمنان!] خدای جلّ و عزّ فرمود: ﴿إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعاً، إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً، وَإِذا مَسَّهُ الخَيْرُ مَنُوعاً، إِلَّا الْمَصَلِّينَ؛﴾ پس خدای تعالی پیامبرش [حضرت] مصطفی صلی الله علیه و آله و تو را ای سرور اوصیا از همه ی خلق استثناء فرمود.

* ای کسانی که نمازهایشان را دائماً به جا می آورند. (23)

1- امام باقر علیه السلام- فضیل گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ﴾، پرسیدم فرمود: «منظور، نماز مستحبی است».

2- امام باقر علیه السلام- از امام باقر علیه السلام روایت شده است که این آیه در مورد نوافل است و سخن خداوند و آن ها که بر نماز مواظبت دارند. (معارج/ 34) در مورد فریضه ها و واجبات است.

ص: 29

3- الباقر علیه السلام- ﴿فِي رِوَايَة أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ يَقُولُ إِذَا فَرَضَ عَلَى نَفْسِهِ مِنَ النَّوَافِلِ شَيْئاً دَامَ عَلَيْهِ.﴾ (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ أَتَى الصَّلَاةَ عَارِفاً بِحَقِّهَا غُفِرَ لَهُ لَا يُصَلِّى الرَّجُلُ نَافِلَةٌ فِي وَقْتِ فَرِيضَةِ إِنَّا مِنْ عُذْرِ وَلَكِنْ يَقْضِي بَعْدَ ذَلِكَ إِذَا أَمْكَنَهُ الْقَضَاءُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ يَعْنِي الَّذِينَ يَقْضُونَ مَا فَاتَهُمْ مِنَ اللَّيْلِ بِالنَّهَارِ وَ مَا فَاتَهُمْ مِنَ النَّهَارِ بِاللَّيْلِ لَا تُقْضَى النَّافِلَةُ فِي وَقْتِ فَرِيضَةِ ابْدَأ بالْفَرِيضَةِ ثُمَّ صَلِّ مَا بَدَا لَكَ. ﴾ (2)

5- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبي جَعْفَر علیه السلام وَ أَنَا شَابٌ فَوَصَفَ لِيَ التَّطَوُّعَ وَ الصَّوْمَ فَرَأَى ثِقُلَ ذَلِكَ فِي وَجْهِي فَقَالَ لِي إِنَّ هَذَا لَيْسَ كَالْفَرِيضَةً مَنْ تَرَكَهَا هَلَكَ إِنَّمَا هُوَ التَّطَوُّعُ إِنْ شُغِلْتَ عَنْهُ أَوْ تَرَكْتُهُ قَضَيْتَهُ إِنَّهُمْ كَانُوا يَكْرَهُونَ أَنْ تُرْفَعَ أَعْمَالُهُمْ يَوْمًا تَامَا وَ يَوْمًا نَاقِصَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ دَائِمُونَ وَكَانُوا يَكْرَهُونَ أَنْ يُصَلُّوا حَتَّى يَزُولَ النَّهَارُ إِنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ تُفَتَّحُ إِذَا زَالَ النَّهَارُ ﴾ (3)

6- الكاظم علیه السلام- ﴿الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ دَائِمُونَ قَالَ أُولَئِكَ وَ اللَّهِ أَصْحَابُ الْخَمْسِينَ مِنْ شِيعَتِنَا. ﴾ (4)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿هَذَا فِي التَّطَوُّع مَنْ حَافَظَ عَلَيْهِ وَ قَضَى مَا فَاتَهُ مِنْهُ ﴾ (5)

8- الرّضا علیه السلام- ﴿الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ َدائِمُونَ قَالَ يَدُومُونَ عَلَى أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ النَّوَافِلِ فَإِنْ فَاتَهُمْ باللَّيْل قضوا بالنَّهَارِ وَ إِنْ فَاتَهُمْ بِالنَّهَارِ قضوا باللَّيْلِ وَ قَالَ أَنتُمْ رُعَاةُ الشَّمْسِ وَالنُّجُومِ وَمَا أَحَدٌ يُصَلِّى صَلَاتَيْنِ وَ لَا يُؤْجَرُ أَجْرَيْنِ غَيْرُكُمْ لَكُمْ أَجْرُ فِي السِّرِّ وَ أَجْرُ فِي الْعَلَانِيَةِ. ﴾ (6)

9- الباقر علیه السلام- ﴿في قوله إِلَّا الْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ إِن ذَلِكَ فِي النَّوَافِل يَدْعُونَ عَلَيْهَا.﴾ (7)

ص: 30

3- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوالجارود آمده است که امام باقر علیه السلام درباره ی آیه: ﴿الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ﴾ فرمود: «اگر امر مستحبی را بر خویش واجب بداند، همواره به انجام دادن آن تداوم خواهد داشت.

4- امام علی علیه السلام- کسی که با شناختن حق نماز، نماز خواند آمرزیده می شود. مرد نبایستی در هنگام نماز واجب نماز نافله بخواند؛ مگر عذری داشته باشد که پس از آن در صورت امکان قضا نماید خداوند می فرماید: ﴿الَّذِینَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُون؛﴾ یعنی کسانی که همواره آن چه شب از آنان فوت می شود در روز و آن چه در روز از آنان فوت شده در شب قضا می کنند. در وقت نماز واجب قضای نماز نافله نمی شود نخست نماز واجب را بخوان آن گاه هرچه خواستی نماز دیگر بخوان.

5- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: در ایّام جوانی حضور امام باقر علیه السلام رسیدم. امام علیه السلام نمازهای نافله و روزه های سنّت را برایم توصیف می کرد موقعی که در چهره ی من نگریست و نگرانی مرا در چهره ام دید، فرمود: «این نمازهای نافله و روزه های سنت مانند نماز و روزه ی فریضه نیست که هرکس ترک کند در تباهی سقوط کند این ها عبادت اختیاری و افتخاری است. اگر از ادای آن باز ماندی یا در اثر خورد و خواب جوانی ترک کردی، در فرصت مناسب قضای آن را بجا می آوری بندگان خداوند راضی نمی شوند که یک روز عبادت آنان تام و کامل به پیشگاه خدا بالا رود و روز دیگر ناتمام و ناقص. چراکه خداوند عزوجل می فرماید: ﴿الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ﴾ و نیز بندگان خداوند راضی نمی شوند که قبل از زوال خورشید به نماز نافله بپردازند، زیرا درهای آسمان را هنگام زوال خورشید می گشایند.

6- امام كاظم علیه السلام- ﴿الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ﴾ به خدا سوگند! این ها یاران پنجاه گانه از شیعیان ما هستند.

7- امام صادق علیه السلام- این [آیه]: ﴿الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ﴾ در مورد [نماز] مستحبّی است. کسی که بر آن محافظت نماید و آن چه وقتش گذشته قضا نماید.

8- امام رضا علیه السلام- ﴿الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ دائماً﴾ واجبات و مستحبّات را به جا می آورند؛ اگر در شب [نمازی] از دستشان برود روز قضای آن را می خوانند و اگر در روز از دستشان برود، شب به جا می آورند. شما دیده بانان خورشید و ستارگان هستید و غیر از شما کسی نیست که دو بار نماز بخواند - [نمازی با مخالفین و به صورت تقیّه و نمازی در نهان به روش شیعیان]- و دو بار پاداش داده شود. شما پاداشی در نهان و پاداشی در آشکارا دارید.

2- امام باقر علیه السلام- ﴿إِلَّا الْمُصَلِّينَ. وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ﴾ (معارج/34) آن در نمازهای مستحبّی است که - در آن [پروردگارشان را] می خوانند.

ص: 31

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ﴾ (24)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِي أَمْوَالِ الْأَغْنِيَاءِ فَرِيضَةً لَا يُحْمَدُونَ إِلَّا بِأَدَائِهَا وَ هِيَ الزَّكَاةُ بِهَا حَقَنُوا دِمَاءَهُمْ وَ بِهَا سُمُّوا مُسْلِمِينَ وَلَكِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فَرَضَ فِي أَمْوَالِ الْأَغْنِيَاءِ حُقُوقاً غَيْرَ الزَّكَاةِ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ فَالْحَقُّ الْمَعْلُومُ مِنْ غَيْرِ الزَّكَاةِ وَ هُوَ شَيْءٌ يَفْرِضُهُ الرَّجُلُ عَلَى نَفْسِهِ فِى مَالِهِ يَجِبُ عَلَيْهِ أَنْ يَفْرِضَهُ عَلَى قَدْرٍ طَاقَتِهِ وَ سَعَةِ مَالِهِ فَيُؤَدِّي الَّذِي فَرَضَ عَلَى نَفْسِهِ إِنْ شَاءَ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَإِنْ شَاءَ فِي كُلِّ جُمْعَةٍ وَإِنْ شَاءَ فِي كُلِّ شَهْرٍ.﴾ (1)

2- السّجاد علیه السلام- ﴿عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام يَقُول إِنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَى أبي عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ المحرُوم مَا هَذَا الْحَقِّ الْمَعْلُومُ فَقَالَ لَهُ عَلى بن الحسين علیه السلام الْحَقُّ الْمَعْلُومُ الشَّيْءُ يُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ لَيْسَ مِنَ الزَّكَاةِ وَ لَا مِنَ الصَّدَقَةِ الْمَفْرُوضَتَيْنِ قَالَ فَإِذَا لَمْ يَكُنْ مِنَ الزَّكَاةِ وَ لَا مِنَ الصَّدَقَةِ فَمَا هُوَ فَقَالَ هُوَ الشَّيْءُ يُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ إِنْ شَاءَ أَكْثَرَ وَ إِنْ شَاءَ أَقَلَّ عَلَى قَدْر مَا يَمْلِكُ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ فَمَا يَصْنَعُ بِهِ قَالَ يَصِلُ بِهِ رَحِماً وَ يَقْرِى بِهِ ضَيْفاً وَ يَحْمِلُ بِهِ كَلَّا أَوْ يَصِلُ بِهِ أَخاً لَهُ فِي اللَّهِ أَوْ لِنَائِبَة تَنُوبُهُ فَقَالَ الرَّجُلُ اللَّهُ يَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَاتِهِ.﴾ (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير قال كُنَّا عِنْدَ أبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مَعَنَا بَعْضُ أَصْحَابِ الْأَمْوَالِ فَذَكَرُوا الزَّكَاةَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الزَّكَاةَ لَيْسَ يُحْمَدُ بهَا صَاحِبُهَا وَ إِنَّمَا هُوَ شَيْءٌ ظَاهِرُ إِنَّمَا حَقَنَ بِهَا دَمَهُ وَ سُمِّيَ بِهَا مُسْلِماً وَ لَوْ لَمْ يُؤَدِّهَا لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صَلَاةُ وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ فِي أَمْوَالِكُمْ غَيْرَ الزَّكَاةِ فَقُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ وَ مَا عَلَيْنَا فِي أَمْوَالِنَا غَيْرُ الزَّكَاةِ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَمَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ وَ الَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقِّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ قَالَ قُلْتُ مَا ذَا الْحَقُّ الْمَعْلُومُ الَّذِى عَلَيْنَا قَالَ هُوَ الشَّيْءُ يَعْمَلُهُ الرَّجُلُ فِي مَالِهِ يُعْطِيهِ فِي الْيَوْمِ أَوْ فِى الْجُمْعَةِ أَوْ فِي الشَّهْرِ قَلَّ أَوْ كَثُرَ غَيْرَ أَنَّهُ يَدُومُ عَلَيْهِ.﴾ (3)

ص: 32

*و کسانی که در اموالشان حق معینی است. (24)

1- امام صادق علیه السلام- سماعه بن مهران از امام صادق علیه السلام- نقل می کند که فرمود: «خداوند عزوجل در اموال ثروتمندان، حقی برای فقیران و تنگدستان قرار داد که با به جای آوردن آن از آنان تعریف و تمجید نخواهد شد که همانا زکات است. به وسیله ی زکات از ریخته شدن خونشان جلوگیری می کنند و به وسیله ی آن مسلمان نامیده شدند؛ ولی در عین حال خداوند عزوجل اموال ثروتمندان حقوقی غیر از زکات نیز معین کرده است و می فرماید: ﴿وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُوم﴾ چیزی غیر از زکات است و آن چیزی است که شخص در مال خویش معین می کند که باید با توجه به توانایی و دارایی خویش تعیین شود این چیزی که بر خود واجب دانست که به جای آورد اگر بخواهد می تواند هر روز و یا هر جمعه و یا هر ماه آن را به جای بیاورد.

2- امام سجّاد علیه السلام- قاسم بن عبدالرحمن انصاری گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: «مردی نزد پدرم علی بن الحسین علیه السلام آمد و عرض کرد: منظور از حق معلوم در این آیه: ﴿وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُوم﴾ چیست؟ علی بن الحسین علیه السلام فرمود: «حقّ معلوم آن چیزی است که شخص از مال خویش تعیین می کند که از مال زکات و صدقه واجب نیست». عرض کرد: «اگر زکات و صدقه ی واجب نیست پس چیست؟ فرمود: آن چیزی که شخص از مال خویش تعیین می کند که کم یا زیاد بودن آن با توجه به توانمندی و دارایی اوست آن شخص به ایشان عرض کرد: «با آن مال چه کار کند؟ فرمود: با آن صله ی رحم را به جای آورد و به تنگدستی کمک کند و باری را از دوش خانواده ای بردارد و یا به برادری دینی که گرفتار است و به مصیبتی در افتاده است کمک کند. آن مرد گفت: «خداوند می داند که رسالت خویش را در کجا قرار دهد.

3- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودیم که برخی از ثروتمندان نیز همراه ما بودند. آنان نام زکات را به میان آوردند امام صادق علیه السلام فرمود: زکات چیزی نیست که به خاطر آن از صاحبش تعریف و تمجید شود بلکه زکات امری ظاهری است که به وسیله ی آن از ریخته شدن خون آن شخص جلوگیری می شود و به وسیله ی آن مسلمان نامیده می شود و اگر آن را به جای نیاورد نماز وی پذیرفته نخواهد شد در اموال شما حقوقی غیر از زکات وجود دارد. عرض کردم خداوند تو را خیر دهد چه حقوقی غیر از زکات در اموال وجود دارد که باید آن را به جای آوریم؟ فرمود: سبحان الله مگر نشنیده ای که خداوند عزوجل در قرآن می فرماید: ﴿وَ الَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَ المَحْرُوم﴾. عرض کردم چه حقی بر گردن ما وجود دارد؟ فرمود: همان چیزی است که شخص در مال خویش تعیین می کند که در پایان هر روز و یا هر جمعه و یا هر ماه آن را به جای آورد کم یا زیاد بودن آن مهم نیست، بلکه مهم آن است که بر آن تداوم داشته باشد.

ص: 33

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ بنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِينَ فِي أَمْواهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ المَحْرُومِ أَ هُوَ سِوَى الزَّكَاةِ فَقَالَ هُوَ الرَّجُلُ يُؤْتِيهِ اللَّهُ الثَّرْوَةَ مِنَ الْمَالِ فَيُخْرِجُ مِنْ الْأَلْفَ وَ الْأَلْفَيْنِ وَالثَّلَاثَةَ الْآلَافِ وَ الْأَقَلَّ وَ الْأَكْثَرَ فَيَصِلُ بِهِ رَحِمَهُ وَ يَحْمِلُ بِهِ الْكَلَّ عَنْ قَوْمِهِ.﴾ (1)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿رَوَى سَمَاعَةُ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَه علیه السلام قَالَ الْحَقُّ الْمَعْلُومُ لَيْسَ مِنَ الزَّكَاةِ هُوَ الشَّيْءُ تُخْرِجُهُ مِنْ مَالِكَ إِنْ شِئْتَ كُلَّ جُمْعَة وَإِنْ شِئْتَ كُلَّ شَهْرٍ وَلِكُلِّ ذِي فَضْل فَضْلُه... وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ فَالْحَقُّ الْمَعْلُومُ غَيْرُ الزَّكَاة وَهُوَ شَيْءٌ يَفْرِضُهُ الرَّجُلُ عَلَى نَفْسِهِ أَنَّهُ فِي مَالِهِ وَنَفْسِهِ وَ يَجِبُ لَهُ أَنْ يَفْرِضَهُ عَلَى قَدْر طَاقَتِهِ وَ سَعَتِهِ.﴾ (2)

6-الصّادق علیه السلام- ﴿سُئِلَ الصَّادِقَ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي أَمْواهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمُحْرُومِ قَالَ هَذَا شَيْءٌ سِوَى الزَّكَاةِ وَ هُوَ شَيْءٌ يَجِبُ أَنْ يَفْرِضَهُ عَلَى نَفْسِهِ كُلَّ يَوْمٍ أَوْ كُلَّ جُمُعَةٍ أَوْ كُلَّ شَهْرٍ أَوْ كُلَّ سَنَة.﴾ (3)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام قَالَ إِنِّي لَأَطُوفُ بِالْبَيْتِ مَعَ أَبِي علیه السلام إِذْ أَقْبَلَ رَجُلُ طُوَالُ جُعْشُمُ مُتَعَمِّمُ بِعِمَامَة فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ فَرَدَّ عَلَيْهِ أَبِي فَقَالَ أَشْيَاءُ أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَكَ عَنْهَا مَا بَقِيَ أَحَدٌ يَعْلَمُهَا إِلَّا رَجُلُ أَوْ رَجُلَانِ قَالَ فَلَمَّا قَضَى أَبِي الطَّوَافَ دَخَلَ الْحِجْرَ فَصَلَّى رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ قَالَ هَاهُنَا يَا جَعْفَرَ علیه السلام ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى الرَّجُل فَقَالَ لَهُ أَبِي كَأَنَّكَ غَرِيب... قَالَ فَأَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِهِ وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ مَا هَذَا الْحَقُّ الْمَعْلُومُ قَالَ هُوَ الشَّيْءُ يُخْرِجَهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ لَيْسَ مِنَ الزَّكَاةِ فَيَكُونُ لِلنَّائِبَةِ وَ الصَّلَةِ قَالَ صَدَقْتَ قَالَ فَعَجِبَ أَبِي مِنْ قَوْلِهِ صَدَقْتَ قَالَ ثُمَّ قَامَ الرَّجُلُ فَقَالَ أَبي عَلَيَّ بالرَّجُل قَالَ فَطَلَبْتُهُ فَلَمْ أَجده.﴾ (4)

8- الباقر علیه السلام- ﴿عَن عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن كَثِيرٍ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبي جَعْفَر علیه السلام إذْ أَتَاهُ رَجُلُ مِنَ الشَّيعَةِ لِيُوَدِّعَهُ بِالْخُرُوجِ إِلَى الْعِرَاقِ فَأَخَذَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام بِيَدِهِ ثُمَّ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِيهِ بِمَا كَانَ يَصْنَعُ قَالَ فَوَدَعَهُ الرَّجُلُ وَ مَضَى فَأَتَاهُ الْخَبَرُ بِأَنَّهُ قُطِعَ عَلَيْهِ فَأَخْبَرْتُ بِذَلِكَ أَبَا جَعْفَر علیه السلام فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَ وَ لَمْ أَعِظُهُ فَقُلْتُ بَلَى

ص: 34

4- امام صادق علیه السلام- اسماعیل بن جابر گوید: از امام صادق علیه السلام- درباره ی این آیه: ﴿وَ الَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُوم﴾ پرسیدم که آیا منظور آیه، چیزی غیر از زکات است؟ فرمود: آن است که خداوند مالی و ثروتی به شخص می دهد که آن شخص هزار و دوهزار و سه هزار و بیشتر یا کمتر از آن مال، برای صله رحم و کم کردن سختی مخارج قومش تعیین کند».

5- امام صادق علیه السلام- سماعه از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: حَقٌّ مَّعْلُومٌ از زکات نیست و آن چیزی است که از مال خود - اگر خواسته باشی در روز جمعه یا در هر ماه- جدا می کنی. و هر دستِ دهنده ای را فضیلتی است.... ﴿وَ الَّذِينَ فِي أَمْواهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ،﴾ و آن مال يا کمکی است که خود شخص بر خود لازم می دارد که برای فرد یا جامعه انجام دهد؛ و واجب است که اندازه ی آن را در خور توانایی و گشایش زندگی خویش تعیین کند.

6- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام- درباره ی این آیه ﴿فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ المحرُومِ﴾ پرسیده شد. فرمود: این چیزی جدا از زکات است و باید هرکس پرداخت آن را به صورت روزانه یا هفتگی یا ماهانه یا سالانه برای خویش مقرّر دارد».

7- امام صادق علیه السلام- محمّد بن مروان از امام صادق علیه السلام- نقل می کند که فرمود: «من به همراه پدرم خانه خدا را طواف می کردیم که مردی بلند قامت، با پیشانی باد کرده که عمّامه ای بر سر داشت، جلو آمد و گفت: «سلام بر تو ای پسر رسول خدا! پدرم جواب سلام وی را داد. او گفت: «درباره ی چیزهایی می خواستم از شما بپرسم که تنها یک یا دو نفر جواب آن را می دانند. هنگامی که پدرم طواف کرد، وارد حجر شد و دو رکعت نماز.خواند سپس آن مرد گفت: «همین جا ای ابا جعفر»! آن حضرت رو به سوی آن مرد کرد و او درباره ی آن مسائل از ایشان پرسید، یکی از سؤالات او این بود که: «منظور از حق معلوم در این آیه ﴿فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ﴾ چيست؟ فرمود: آن چیزی که شخص از مال خویش معین می کند که برای گرفتاری ها و صله ی رحم می باشد. آن مرد گفت: راست گفتی. پدرم از این سخن وی تعجّب کرد. سپس آن مرد برخاست و آن جا را ترک کرد پدرم به من فرمود: «آن مرد را فرا خوان»! دنبال وی رفتم ولی او را نیافتم.

8- امام باقر علیه السلام- عبدالرحمن بن کثیر گوید: نزد امام باقر علیه السلام بودم که مردی از شیعه برای وداع و رفتن به سوی عراق نزد او آمد آن حضرت دستش را گرفت و آن چه پدرش می کرد، به او بازگفت گوید آن مرد با حضرت وداع کرد و رفت و خبر آمد که راه را بر او بریدند. من موضوع را به آن حضرت گزارش دادم. فرمود: سبحان الله! آیا من به او پند ندادم»؟ گفتم: «چرا». سپس

ص: 35

ثُمَّ قُلتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَإِذَا أَنَا فَعَلْتُ ذَلِكَ أَعْتَدُّ بِهِ مِنَ الزَّكَاة فَقَالَ لَا وَ لَكِنْ إِنْ شِئْتَ أَنْ يَكُونَ ذَلِكَ مِنَ الْحَقِّ الْمَعْلُومِ.﴾ (1)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ سَابَاطَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِعَمَّارٍ السَّابَاطِي يَا عَمَّارُ أَنْتَ رَبُّ مَال كَثِير قَالَ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ فَتُؤَدِّى مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْكَ مِنَ الزَّكَاةَ فَقَالَ نَعَمْ قَالَ فَتُخْرِجُ الْحَقَّ الْمَعْلُومَ مِنْ مَالِكَ قَالَ نَعَمْ.﴾ (2)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿هُوَ أَنْ تَصِلَ الْقَرَابَةَ وَ تُعْطِيَ مَنْ حَرَمَکَ وَ تَصَدَّقَ عَلَى مَنْ عَادَاكَ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ﴾ (25)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ بنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ المَحْرُومِ أهُوَ سِوَى الزَّكَاةِ فَقَالَ هُوَ الرَّجُلُ يُؤْتِيهِ اللَّهُ الثَّرْوَةَ مِنَ الْمَالِ فَيُخْرِجُ مِنْهُ الْأَلْفَ وَ الْأَلْفَيْنِ وَ الثَّلَاثَةَ الْآلَافِ وَ الْأَقَلَّ وَ الْأَكْثَرَ فَيَصِلُ بِهِ رَحِمَهُ وَ يَحْمِلُ بِهِ الْكَلَّ عَنْ قَوْمِهِ.﴾ (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن عيسى بن داودَ عَنْ أَبي الحَسَنِ مُوسَى عَنْ أَبِيهِ أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ أَبَاهُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلَى علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ المَحْرُومِ فَقَالَ أَبِي احْفَظْ يَا هَذَا وَانْظُرْ كَيْفَ تَرْوى عَنِّى إِنَّ السَّائِلَ وَ الْمَحْرُومَ شَأْنُهُمَا عَظِيمُ أَمَّا السَّائِلُ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عليه و آله و سلم فِي مَسْأَلَتِهِ اللَّهَ حَقَّهُ وَ الْمَحْرُومُ هُوَ مَنْ حُرِمَ الْخُمُسَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى بْن أَبي طَالِب علیه السلام وَ ذُرِّيَّتُهُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام هَلْ سَمِعْتَ وَ فَهُمْت لَيْسَ هُوَ كَمَا يَقُولُ النَّاسِ﴾(5)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ لِلسَّائِلِ وَ الْمُحْرُومِ قَالَ المَحْرُومُ الْمُحَارَفَ الَّذِى قَدْ حُرمَ كَدَّ يَدِهِ فِي الشَّرَاءِ وَ البَيْع﴾ (6)

4-الصّادق علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ مَنْ هَذَا الْمَحْرُومُ فَقَالَا الْمَحْرُومُ الرَّجُلُ الَّذِي لَيْسَ بِعَقْلِهِ بَأْسُ وَ لَمْ يُبْسَطُ لَهُ فِي الرِّزْقِ وَ هُوَ مُحَارَفٌ.﴾ (7)

ص: 36

گفتم: «قربانت گردم! چون من این کار کردم، آن را به حساب زکات گذاشتم»؟ فرمود: «نه، و اگر خواهی، از حق معلوم به حساب آور».

9- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن قاسم مردی از اهل ساباط گوید: امام صادق علیه السلام به عمّار ساباطی فرمود: ای عمّار! آیا تو اموال بسیاری در اختیار داری؟ عمار رحمه الله گفت: «بلی»! فرمود: «زکاتی را که خداوند برای تو واجب کرده است می پردازی»؟ گفت: «بلی» فرمود: «حَقٌّ مَعْلُومٌ را از مال خود پرداخت می کنی»؟ گفت: «بلی».

10- امام صادق علیه السلام- آن است که به خویشاوندان رسیدگی کنی و به کسی که تو را محروم ساخته عطا کنی و به کسی که با تو دشمنی کرده صدقه بدهی.

* برای سائل و محروم (25)

1-امام صادق علیه السلام- اسماعیل بن جابر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿والَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسَّائِلِ وَ المَحْرُوم﴾، پرسیدند که: «آیا آن چیزی جز زکات است»؟ فرمود: « [آری!] خداوند به مرد ثروت و مالی می دهد او هزار یا دوهزار یا سه هزار از آن مال یا کمتر یا بیشتر را کنار می گذارد و با آن صله ی رحم می کند یا بار خرج را از دوش خویشان بر می دارد. این آیه دلالت بر این مطلب دارد.

2- امام صادق علیه السلام- عیسی بن داود از امام کاظم علیه السلام ، از پدرش نقل می کند که: شخصی از امام باقر علیه السلام، درباره ی این آیه: ﴿وَ الَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ* للسَّائِلِ وَ المَحْرُومِ﴾ پرسید. پدرم فرمود: «ای فلانی! این را به خاطر بسپار و در روایت کردن آن خوب دقت کن و ببین چگونه از من . روایت می کنی. سائل و محروم دارای شأن و منزلتی عظیم هستند سائل همان رسول خدال است که حق خود را درباره اهل بیتش از خدای متعال مسئلت می کند و محروم کسی است که از خمس محروم شده است که منظور از آن همانا امیرالمؤمنین علیه السلام و امامان غلیهم السلام هستند. آیا خوب دقت کردی و آن چه را گفتم فهمیدی؟ سائل و محروم آن گونه که مردم می گویند نیست.

3- امام صادق علیه السلام- صفوان جمال از امام صادق علیه السلام، درباره ی این آیه: ﴿للسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ﴾، روایت می کند که فرمود: «محروم آن شخص دارای حرفه ای است که تلاش و زحمت او در داد و ستد بی نتیجه مانده است.

4- امام باقر علیه السلام- امام صادق علیه السلام ﴿لِلسَّائِلِ وَ المَحْرُومِ المَحْرُومُ،﴾ شخصی است که اندیشه و قدرت تعقل وی چندان بد نیست و با وجود این که صاحب حرفه است دامنه ی رزق و روزی وی محدود است.

ص: 37

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم لِلسَّائِلِ حَقٌّ وَ لَوْ جَاءَ عَلَى الْفَرَسِ﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ﴾ (26)

1- الباقر علیه السلام-﴿ وَ الَّذِينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ قَالَ بِخُرُوجِ الْقَائِم عجل الله تعالی فرجه الشریف﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ مِنْ عَذَابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ﴾ (27)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ عَذَابَ رَبِّهِمْ غَيْرُ مَأْمُونِ﴾ (28)

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ﴾ (29)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي سَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْهَا يَعْنِي الْمُتْعَةَ فَقَالَ لِي حَلَالُ فَلَا تَتَزَوَّجْ إِلَّا عَقِيفَة إِنَّ اللهَ عَزوَجَل يَقُولُ- وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ فَلا تَضَعُ فَرْجَكَ حَيْثُ لَا تَأْمَنُ عَلَى دِرْهَمِک﴾ (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن السَّكُونِي عَن الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام ... تَحِلُ الْفُرُوجُ بِثَلَاثَةِ وُجُوهِ نِكَاحَ بِمِيرَاتِ وَ نِكَاحَ بِلَا مِيرَاثِ وَ نِكَاحَ بِمِلْكِ الْيَمِينِ﴾ (4)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَيْدِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَمْرُو الزُّبَيْرِى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ:... فَرَضَ عَلَى الْبَصَرَ أَنْ لَا يَنْظُرَ إِلَى مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ أَنْ يُعْرِضَ عَمَّا نَهَى اللَّهُ عَنْهُ مِمَّا لَا يَحِلُّ لَهُ وَهُوَ عَمَلُهُ وَ هُوَ مِنَ الْإِيمَانَ فَقَالَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى- قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ فَنَهَاهُمْ أَنْ يَنْظُرُوا إِلَى عَوْرَاتِهِمْ وَ أَنْ يَنْظُرَ الْمَرْءُ إِلَى فَرْجِ أَخِيهِ وَيَحْفَظَ فَرْجَهُ أَنْ يُنْظَرَ إِلَيْهِ وَقَالَ وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبصارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَ مِنْ أَنْ تَنظُرَ إِحْدَاهُنَّ إِلَى فَرْجِ أَخْتِهَا وَ تَحْفَظَ فَرْجَهَا مِنْ أَنْ يُنْظَرَ إِلَيْهَا وَقَالَ كُلِّ شَيْءٍ فِي الْقُرْآنِ مِنْ حِفْظِ الْفَرْجِ فَهُوَ مِنَ الرِّنَا إِنَّا هَذِهِ الْآيَةَ فَإِنَّهَا مِنَ النَّظَر﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿إِلا عَلى أَزْواجِهِمْ أوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ﴾ (30)

ص: 38

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- ﴿لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُوم﴾؛ سائل حقی دارد هرچند [سوار] بر اسب بیاید.

* و آن ها که به روز جزا ایمان دارند. (26)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ الَّذِينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ؛﴾ منظور، ظهور امام زمان است.

* و آن ها که از عذاب پروردگارشان بیمناکند. (27)

* چرا که هیچ کس از عذاب پروردگارش در امان نیست. (28)

* و آن ها که دامان خویش را [از بی عفّتی] حفظ می کنند (29)

1- امام صادق علیه السلام- ابوساره گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی ازدواج موقّت پرسیدم. فرمود: حلال است، فقط با زن عفیف و پاکدامن ازدواج کن خداوند عزوجل می فرماید: ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ﴾، آن جایی که از محفوظ بودن مال خویش مطمئن نیستی، شرمگاه خویش را قرار نده».

2- امام علی علیه السلام- سکّونی از امام صادق علیه السلام- و ایشان از پدرانش نقل می کند که امام علی علیه السلام فرمود:... زن از سه راه حلال می شود: عقد دائم، عقد منقطع (صیغه موقّت) و بردگی (کنیزی).

3- امام صادق علیه السلام- [خداوند] بر چشم واجب کرده که به آن چه دیدن آن را حرام کرده است ننگرد، و از آن چه نظر به آن را نهی کرده و حلال نیست اعراض کند؛ و این عمل چشم است ایمان چشم و خود فرموده است به مؤمنان بگو چشم های خود را [از نگاه به نامحرمان] فروگیرند و عفاف خود را حفظ کنند (نور/30) بدین گونه مؤمنان را از این که به عورت های خود نگاه کنند، نهی کرد و نیز نباید انسان به عورت برادر خود نگاه کند و باید عورت خویش را پوشیده دارد تا کسی به آن ننگرد؛ و [باز] فرموده است و به آنان با ایمان بگو چشم های خود را [ از نگاه هوس آلود] فروگیرند و دامان خویش را حفظ کنند (نور/31) و زنی به اندام نهان خواهر خود نگاه نکند و آن را پوشیده دارد تا نظر دیگری بر آن نیفتد در این جا امام صادق علیه السلام- چنین افزود: هرچه در قرآن درباره ی نگهداری و حفظ اندام نهان (فرج)،آمده مقصود حفظ از زنا است، جز در این آیه که مقصود نگاه است».

* جز با همسران و کنیزان [که در حکم همسرند آمیزش ندارند]، به یقین چنین کسانی مورد سرزنش نخواهند بود. (30)

ص: 39

* قوله تعالى: ﴿فَمَنِ ابْتَغَى وَراءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العادُونَ﴾ (31)

* قوله تعالى: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ﴾ (32)

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قَائِمُونَ﴾ (33)

* قوله تعالى: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ﴾ (32)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنِ الْفُضَيْل قَال سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ قَالَ هِيَ الْفَريضَة.﴾ (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿الفَضْلُ بْنُ الْحَسَن الطَّبْرِسِيُّ فِي مَجْمَعِ الْبَيَانِ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ فِى الْفَرَائِضِ وَ الْوَاجِبَاتِ.﴾ (2)

3- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلام وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحافِظُونَ قَالَ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْخَمْسِ صَلَوَاتِ مِنْ شِيعَتِنَا.﴾ (3)

4- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحافِظُونَ قَال أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْخَمْسِينَ صَلَاةٌ مِنْ شِيعَتِنَا.﴾ (4)

5- الباقر علیه السلام- ﴿رَوَى زُرَارَةُ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام هَذِهِ الْفَرِيضَةُ مَنْ صَلَّاهَا عَارِفاً بِحَقِّهَا لَا يُؤْثِرُ عَلَيْهَا غَيْرَهَا كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِهَا بَرَاءَةَ لَا يُعَذِّبُهُ وَ مَنْ صَلَّاهَا لِغَيْرِ وَقْتِهَا مُؤْثِراً عَلَيْهَا غَيْرَهَا فَإِنَّ ذَلِكَ إِلَيْهِ إِنْ شَاءَ غَفَرَ لَهُ وَإِنْ شَاءَ عَذَّبَهُ ﴾ (5)

6- فقه الرضا علیه السلام- ﴿إعْلَمْ أَنَّ لِكُلِّ صَلَاةِ وَقْتَيْن أَوَّلُ وَ آخِرُ فَأَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوَانُ اللَّهِ وَ آخِرُهُ عَفْوُ اللَّهِ وَ نُرَوَّى أَنَّ لِكُلِّ صَلَاةٍ ثَلَاثَةَ أَوْقَاتٍ أَوَّلُ وَ أَوْسَطَ وَ آخِرُ فَأَوَّلُ الْوَقْتِ رِضْوَانُ اللَّهِ وَأَوْسَطُهُ عَفْوُ اللَّهِ وَ آخِرُهُ غُفْرَانُ اللَّهِ وَ أَوَّلُ الْوَقْتِ أَفْضَلُهُ وَ لَيْسَ لِأَحَدٍ أَنْ يَتَّخِذَ آخِرَ الْوَقْتِ وَقْتاً وَ إِنَّمَا جُعِلَ آخِرُ الْوَقْتِ لِلْمَرِيض وَالْمُعْتَلِّ وَلِلْمُسَافِرِ وَ قَالَ إِنَّ الرَّجُلَ قَدْ يُصَلِّى فِي وَقْتِ وَ مَا فَاتَهُ مِنَ الْوَقْتِ خَيْرُ لَهُ مِنْ أَهْلِهِ وَ

ص: 40

* و هر کس جز این ها را طلب کند، متجاوز است. (31)

* و آن ها که امانت ها و پیمان خود را رعایت می کنند (32)

* و آن ها که به ادای شهادتشان قیام می نمایند. (33)

* و آن ها که بر نمازشان مواظبت دارند. (34)

1- امام باقر علیه السلام- فضیل گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ﴾ پرسیدم. فرمود: «همان نماز واجب است.»

2- امام باقر علیه السلام- طبرسی در مجمع البیان در روایتی از امام باقر علیه السلام آورده است: ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ﴾ یعنی در فریضه ها و واجبات [بر نمازشان مواظبت دارند].

3- امام کاظم علیه السلام- محمّد بن فضیل از امام کاظم علیه السلام درباره ی آیه: ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحافِظُونَ﴾ روایت می کند که فرمود: آن ها صاحب نمازهای پنجگانه ی شیعیان ما هستند».

4- امام کاظم علیه السلام- ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ﴾ اينان صاحبان پنجاه نماز از شیعیان ما هستند.

5- امام باقر علیه السلام- زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: «هر کس نماز واجب را بخواند و قدر و ارزش آن را بداند و هیچ چیز دیگری را بر آن ترجیح ندهد، خداوند برائت را برایش می نویسد و عذابش نمی کند و کسی که نماز واجب را بعد از اوّل وقت بخواند و کارهای دیگر را بر نماز مقدّم دارد بستگی به خواست خداوند دارد؛ اگر خواست او را می بخشاید و اگر خواست عذابش می کند.

6- فقه الرّضا علیه السلام- بدان که هر نمازی دو وقت دارد: اوّل وقت و آخر وقت. اوّل وقت خشنودی خداست و آخر وقت عفو و بخشش خداست و [در حدیث دیگری ما] روایت می کنیم که هر نمازی سه وقت دارد: اوّل و وسط و آخر. اوّل وقت خشنودی خدا وسطش عفو خدا و آخرش آمرزش خداست و اول وقت برترین آن است و کسی حق ندارد آخر وقت را انتخاب کند. آخر وقت فقط برای بیمار علیل و ناتوان و مسافر قرار داده شده است و فرمود: «شخصی گاهی در وقتی غیر از اول وقت نماز می خواند و وقتی که از دستش رفته برای او از خانواده و اموالش بهتر است» و فرمود: «زمانی که ظهر شود، درهای آسمان باز شود و دوست ندارم کسی در عمل بر من پیشی گیرد؛ چون دوست دارم پرونده ی من اولین پرونده ای باشد که عمل صالح در آن بالا می رود و فرمود بعد از داخل شدن وقت هیچ یک از شما که فارغ و بی مشکل است در

ص: 41

مَالِهِ وَ قَالَ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ فَلَا أُحِبُّ أَنْ يَسْبقَنِي أَحَدُ بِالْعَمَلِ لِأَنِّي أُحِبُّ أَنْ تَكُونَ صَحِيفَتِي أَوَّلَ صَحِيفَة يُرْفَعُ فِيهَا الْعَمَلُ الصَّالِحُ وَقَالَ مَا يَأْمَنُ أَحَدُكُمُ الْحَدَثَانَ فِي تَرَكِ الصَّلَاةِ وَقَدْ دَخَلَ وَقْتُهَا وَ هُوَ فَارِغُ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ قَالَ يُحَافِظُونَ عَلَى الْمَوَاقِيت.﴾ (1)

7- الباقر علیه السلام- ﴿الذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ إِنَّ ذَلِكَ فِي النَّوَافِلِ يَدْعُونَ عَلَيْهَا.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿أُولئِكَ فِي جَنَّاتٍ مُكْرَمُونَ﴾ (35)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَيْكَ بِالسَّكِينَة وَ الْوَقَارِ وَ كُنْ سَهْدًا لَينا عَفِيفاً مُسْلِماً تَقِيّاً نَقِيّاً بَاراً طَاهِراً مُطَهَّراً صَادِقاً خَالِصاً سَلِيماً صَحِيحاً لبيباً صَالِحاً صَبُوراً شَكُوراً مُؤْمِناً وَرَعاً عابداً زَاهِداً رَحِيماً عَالِماً فَقِيها يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى أُولئِكَ فِي جَنَّاتٍ مُكْرَمُونَ. ﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿فَمال الَّذينَ كَفَرُوا قِبَلَكَ مُهْطِعِينَ﴾ (36)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فِى خَبَر مَن ادَّعَى التَّنَاقُضَ فِى الْقُرْآن قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام ... فَأَمَّا مَا عَلِمَهُ الْجَاهِلُ وَ الْعَالِمُ مِنْ فَضْلِ رَسُول اللَّهِ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ فَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ قَوْلُهُ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِياً وَ لِهَذِهِ الْآيَة ظَاهِرُ وَ بَاطِنُ فَالظَّاهِرُ قَوْلُهُ صَلُّوا عَلَيْهِ وَ الْبَاطِنُ قَوْلُهُ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً أَوْ سَلِّمُوا لِمَنْ وَصَّاهُ وَاسْتَخْلَفَهُ عليكم فضله [ وَ فَضَّلَهُ عَلَيْكُمْ] وَ مَا عَهِدَ بِهِ إِلَيْهِ تَسْلِيماً وَ هَذَا مِمَّا أَخْبَرْتُكَ أَنَّهُ لَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا مَنْ لَطْفَ حِسُّهُ وَصَفَا ذِهْنُهُ وَصَحَ تَمْشِيرُهُ وَكَذَلِكَ قَوْلُهُ سَلَامٌ عَلَى آلِ يَاسِينَ لِأَنَّ اللَّهَ سَمَّى النَّبِيِّ صلی الله عليه و آله و سلم بِهَذَا الِاسْمِ حَيْثُ قَالَ يس وَالْقُرْآنِ الْحَكِيمِ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ لِعِلْمِهِ أَنَّهُمْ يُسْقِطُونَ قَوْلَ سَلَامُ عَلَى آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام كَمَا أَسْقَطُوا غَيْرَهُ وَ مَا زَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَتَأَلَّفُهُمْ وَ يُقَرِّبُهُمْ وَ يُجْلِسُهُمْ عَنْ يَمِينِهِ وَشِمَالِهِ حَتَّى أَذِنَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ فِي إِبْعَادِهِمْ بِقَوْلِهِ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلًا وَ بِقَوْلِهِ فَالِ الَّذِينَ كَفَرُوا قِبَلَكَ مُهْطِعِينَ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشَّمالِ عِزِينَ أَيَطْمَعُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ يُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِيمٍ كَلَّا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا يَعْلَمُون.﴾ (4)

2- علیّ بن ابراهيم رحمه الله-﴿مُهْطِعِينَ، أَيْ أَذِلَّا﴾ (5)

ص: 42

مورد ترک نماز از حوادث و سختیهای روزگار ایمن نیست و خدای عزوجل فرمود: ﴿الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ﴾ بر اوقات نماز محافظت می کنند».

7- امام باقر علیه السلام- ﴿الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ، ﴾آن [مواظبت در نمازهای مستحبی است که در آن پروردگارشان را می خوانند.

* آنان که چنین اوصافی دارند در باغهای بهشتی گرامی داشته می شوند. (35)

1- پیامبر خدا صلی الله علیه و آله- پسر مسعود! آرامش دل و وقار داشته باش و سهل گیر و نرمخو و عفیف و پارسا و نیکوکار و راستگو و خالص و سالم و عاقل و شکیبا و شاکر و مؤمن و پاکدامن و عابد و زاهد و دلسوز و دانا و فهیم باش که خداوند بلند مرتبه می فرماید:﴿ أُولئِكَ فِي جَنَّاتٍ مُكْرَمُون.﴾

* پس کافران را چه می شود که با سرعت نزد تو می آیند (36)

1- امام علی علیه السلام- در روایت کسی که ادّعای تناقض در قرآن کرد، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «و امّا آن چه جاهل و عالم در مورد فضیلت رسول خدا صلی الله علیه و آله از کتاب خدا دانسته، این سخن خداوند سبحان است: کسی که از پیامبر اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده (نساء/ 80) و نیز فرموده است: و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستد ای کسانی که ایمان آورده اید بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملا تسلیم [فرمان او] باشید. (احزاب/56) و این آیه ظاهری دارد و باطنی ظاهر این آیه سخن خداوند است؛ صَلُّوا عَلَيْهِ و باطنش این سخن است؛ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً یعنی كاملاً تسلیم کسی که او را وصیّ و جانشین خود برای شما قرار داد و او را بر شما برتری داد باشید و تسلیم آن چه برای او پیمان گرفته است، باشید. و این از چیزهایی است که به تو خبر دادم که تأویل آن را جز کسی که حس لطیف و ذهن تیزبین و قدرت تشخیص داشته باشد، نمی داند همین طور است سخن خداوند عزوجل سلام بر الیاسین! (صافات/130) و چون خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله را به این اسم نامید آن جا که فرمود: یس. سوگند به قرآن حکیم. که تو قطعاً از رسولان [خداوند] هستی. (یس/13) چون او می دانست که سَلَامٌ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ را [از قرآن] حذف می کنند همان طوری که غیر آن را حذف کردند. و پیوسته رسول خدا صلی الله علیه و آله با آن ها هم صحبت می شد و آن ها را به خود نزدیک می کرد و آن ها را در سمت راست و چپش می نشاند تا این که خدای عزّوجلّ در مورد دور کردن آن ها با این سخنش به او اجازه داد: و به طرزی شایسته از آنان دوری گزین. و نیز فرمود: ﴿فَما لالَّذِينَ كَفَرُوا قِبَلَكَ مُهْطِعِينَ. عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِينَ أَيَطْمَعُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ يُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِيمٍ كَلَّا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا يَعْلَمُون.﴾

2- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- منظور از مُهْطِعِینَ یعنی خوارشدگان می باشد.

ص: 43

* قوله تعالى: ﴿عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشَّمال عِزينَ﴾ (37)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قَولُهُ: عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشَّمالِ عِزينَ أَنْ قُعُود.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿أَ يَطْمَعُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ يُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِيمٍ﴾ (38)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فِى خَبَر مَن ادَّعَى التَّنَاقُضِ فِى الْقُرْآن قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام ... إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِكْرُهُ بِسَعَةِ رَحْمَتِهِ وَ رَأْفَتِهِ بِخَلْقِهِ وَ عِلْمِهِ بِمَا يُحْدِثُهُ الْمُبَدِّلُونَ مِنْ تَغْيِيرِ كَلَامِهِ قَسَمَ كَلَامَهُ ثَلَاثَةَ أَقْسَامٍ فَجَعَلَ قِسْمَا مِنْهُ يَعْرِفُهُ الْعَالِمُ وَ الْجَاهِلُ وَ قِسْمَا لَا يَعْرِفُهُ إِلَّا مَنْ صَفَا ذِهْنُهُ وَلَطْفَ حِسُّهُ وَصَحَ تَمْيِيرُهُ مِمَّنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَ قِسْماً لَا يَعْرِفُهُ إِلَّا اللَّهُ وَ أَمَنَاؤُهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ وَإِنَّمَا فَعَلَ ذَلِكَ لِئَلَّا يَدَّعِيَ أَهْلُ الْبَاطِلِ مِنَ الْمُسْتَوْلِينَ عَلَى مِيرَاثِ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله مِنْ عِلْمٍ الْكِتَابِ مَا لَمْ يَجْعَلْهُ اللَّهُ لَهُمْ وَ لِيَقُودَهُمُ الاضْطِرَارُ إِلَى الِايتِمَار بمَنْ وَلَّاهُ أَمْرَهُمْ فَاسْتَكْبَرُوا عَنْ طَاعَتِهِ تَعَزُّزُاً وَ افْتِرَاءَ عَلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ اغْتِرَاراً بِكَثْرَة مَنْ ظَاهَرَهُمْ وَ عَاوَنَهُمْ وَ عَانَدَ اللَّهَ جَلَّ اسْمُهُ وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله فَأَمَّا مَا عَلِمَهُ الْجَاهِلُ وَ الْعَالِمُ مِنْ فَضْلِ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ فَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ قَوْلُهُ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِياً وَلِهَذِهِ الْآيَةِ ظَاهِرُ وَ بَاطِنُ فَالظَّاهِرُ قَوْلُهُ صَلُّوا عَلَيْهِ وَ الْبَاطِنُ قَوْلُهُ وَ سَلَّمُوا تَسْلِياً أَوْ سَلِّمُوا لِمَنْ وَصَّاهُ وَاسْتَخْلَفَهُ عليكم فضله [وَ فَضَّلَهُ عَلَيْكُمْ] وَ مَا عَهِدَ بِهِ إِلَيْهِ تَسْلِيماً وَ هَذَا مِمَّا أَخْبَرْتُكَ أَنَّهُ لَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِنَّا مَنْ لَطْفَ حِسُّهُ وَ صَفَا ذِهْنُهُ وَ صَحَ تَمْيِيرُهُ وَ كَذَلِكَ قَوْلُهُ سَلَامٌ عَلَى آلِ يَاسِينَ لِأَنَّ اللَّهَ سَمَّى النَّبِي صلی الله علیه و آله بِهَذَا الِاسْمِ حَيْثُ قَالَ يَس وَ الْقُرْآنِ الْحَكِيمِ إِنَّكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ لِعِلْمِهِ أَنَّهُمْ يُسْقِطُونَ قَوْلَ سَلَامُ عَلَى آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام كَمَا أَسْقَطُوا غَيْرَهُ وَ مَا زَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَتَأَلَّفَهُمْ وَ يُقَرِّبُهُمْ وَ يُجْلِسُهُمْ عَنْ يَمِينِهِ وَ شِمَالِهِ حَتَّى أَذِنَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ فِي إِبْعَادِهِمْ بِقَوْلِهِ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلًا وَ بِقَوْلِهِ فَال الَّذِينَ كَفَرُوا قِبَلَكَ مُهْطِعِينَ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمال عِزِينَ أَيَطْمَعُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ يُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِيمٍ. (2)

ص: 44

* از راست و چپ، گروه گروه [و آرزوی بهشت دارند]؟! (37)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشَّمَالِ عِزِینَ﴾ یعنی نشستگانند.

* آیا هر یک از آن ها [با این اعمال زشتش] طمع دارد که او را در بهشت پرنعمت الهی وارد کنند؟! (38)

1- امام علی علیه السلام- در خبری که ادّعای تناقض در قرآن شده بود، امام علی علیه السلام فرمود:... سپس خداوند - که یادش با شکوه و بلند مرتبه باد- به سبب فراخی رحمت و مهربانی اش در حق آفریدگان و نیز از آن جا که می دانست تبدیل کنندگان در کتابش تغییر به وجود می آورند کلام خود را بر سه گونه تقسیم کرد: گونه ای را چنان قرار داد که دانا و نادان در می یابند گونه ای را چنان قرار داد که تنها دارندگان ذهن پالوده و احساس لطیف و تشخیص درست در می یابند؛ یعنی همان کسانی که خداوند خود، سینه شان را برای اسلام گشوده است و گونه ای دیگر را چنان قرار داد که تنها خدا و امنای او و راسخون در علم- که سلام و درود خدا بر ایشان باد- در می یابند. البته خداوند چنین کرد تا اهل باطل، یعنی همان کسانی که بر میراث رسول خدا صلی الله علیه و آله چنگ زده و مستولی شدند، درباره ی دانش کتاب خدا ادعای چیزی را نکنند که خداوند برای آنان قرار نداده است و به خاطر نیازی که به دانستن علم کتاب دارند، مجبور شوند سر به آستان کسانی دیگر بگذارند و به سراغ کسانی بروند که خداوند امر خویش را به آنان سپرده بود؛ اما آنان بزرگی فروختند و از طاعت او سرباز زدند و به خداوند عزّ و جلّ بهتان زدند و از زیادی یاران و پشتیبانان خود و دشمنان خداوند و رسولش- که سلام و درود خدا بر او باد- فریفته شدند و از این رو در برابر اطاعت از خداوند تکبّر پیشه کردند و اما آن چه که دانا و نادان از ذکر برتری رسول خدا صلی الله علیه و آله در کتاب خدا می دانند کلام حق تعالی است که فرمود کسی که از پیامبر صلی الله علیه و آله- اطاعت کند خدا را اطاعت کرده است. (نساء/80) و خدا و فرشتگانش بر پیامبر صلی الله علیه و آله- درود می فرستد ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملا تسلیم [فرمان او] باشید. (احزاب/56) که این آیه ظاهری دارد و باطنی، ظاهرش آن جاست که فرمود: صَلُّوا عَلَيْهِ و باطنش آن جاست که فرمود: وَ سَلَّمُوا تَسْلِيمًا؛ یعنی تسلیم کسی شوید که او را وصی و جانشین خود قرار داد و بر شما برتری اش بخشید و تسلیم آن چه که به او سپرد، شوید. این از جمله آیاتی بود که گفتم تأویلش را تنها دارندگان احساس لطیف و ذهن پالوده و تشخیص درست می دانند. همچنین این کلام خداوند متعال سلام بر الیاسین! (صافّات/ 130) چراکه خداوند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بدین اسم نامید و فرمود: ﴿یس* وَالْقُرْآنِ الْحَكِيمِ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ ﴾زیرا می دانست که آنان کلام او- یعنی درود بر خاندان محمد را- هم چون دیگر کلام هایی که حذف کردند از میان می برند. در همین حال رسول خدا صلی الله علیه و آله همواره با آنان مأنوس بود و به خود نزدیکشان می داشت و آنان را بر چپ و راست خود می نشاند تا این که خداوند عزوجل فرمان به دوری از آنان داد و فرمود: ﴿وَ اهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِيلًا و فَمَال الَّذِينَ كَفَرُوا قِبَلَكَ مُهْطِعِينَ* عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشَّمَالِ عِزِينَ * أَيَطْمَعُ كُلُّ امْرِئٍ مِّنْهُمْ أَن يُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِيمٍ.﴾

ص: 45

* قوله تعالى: ﴿كَلاً إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا يَعْلَمُونَ﴾ (39)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿كَلَّا إِنَّا خَلَقْناهُمْ ممَا يَعْلَمُونَ، قَالَ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ المَشارِقِ وَ المَغارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ﴾ (40)

1-الصّادق علیه السلام ﴿المَشَارِقُ الْأَنْبِيَاءُ وَ الْمَغَارِبُ الْأَوْصِيَا علیهم السلام﴾ (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي حَمَّادِ يَرْفَعُهُ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِرَبِّ الشارِقِ وَالْمَغَارِبِ قَالَ لَهَا ثَلَاثُمِائَة وَسِتُونَ مَشْرِقاً وَ ثَلَاثُمِائَة وَسِتُونَ مَغْرِباً فَيَوْمُهَا الَّذِي تُشْرِقُ فِيهِ لَا تَعُودُ فِيهِ إِنَّا مِنْ قَابِل وَ يَوْمُهَا الَّذِي تَغْرُبُ فِيهِ لَا تَعُودُ فِيهِ إِلَّا مِنْ قَابل.﴾(3)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنِ الْأَصْبَعِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: خَطَبَنَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى مِنْبَرِ الْكُوفَة... فَقَامَ إِلَيْهِ ابْنُ الْكَواءِ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِين... سَمِعْتُهُ يَقُولُ بِرَبِّ المَشارِقِ وَ المَغارِب... وَأَمَّا قَوْلُهُ بِرَبِّ الْمُشارِقِ وَ الْغَارِبِ فَإِنَّ لَهَا ثَلَاثَمِائَةِ وَسِتِّينَ بُرْجاً تَطْلُعُ كُلِّ يَوْمٍ مِنْ بُرْعٍ وَ تَغِيبُ فِي آخَرَ وَ لَا تَعُودُ إِلَيْهِ إِنَّا مِنْ قَابِل فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ﴾ (4)

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿لِلشَّمْسِ كُلَّ يَوْمٍ مَطْلِعُ تَطْلُعُ فِيهِ وَ مَغْرِبُ تَغْرُبُ فِيهِ غَيْرُ مَطْلِعِهَا بِالْأَمْسِ وَ غَيْرُ مَغْربهَا بِالْأَمْس.﴾ (5)

5- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَلا أُقْسِمُ أى أقسم بِرَبِّ المُشارِقِ وَ المَغارِبِ قَالَ مَشَارِقِ الشَّتَاءِ وَ مَغَارِبِ الصَّيْفِ وَ مَغَارِبِ الشَّتَاءِ وَمَشَارِقِ الصَّيْفِ وَ هُوَ قَسَمْ وَ جَوَابُهِ إِنَّا لَقَادِرُونَ﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿عَلى أَنْ نُبَدِّلَ خَيْراً مِنْهُمْ وَ مَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ﴾ (41)

* قوله تعالى: ﴿فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَيَلْعَبُوا حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ﴾ (42)

ص: 46

* هرگز چنین نیست؛ ما آن ها را از آن چه خودشان می دانند آفریده ایم. (39)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿كَلَّا إِنَّا خَلَقْناهُمْ بِمَا يَعْلَمُونَ﴾ از نطفه سپس از علقه [آفریدیم].

* سوگند به پروردگار مشرق ها و مغرب ها که ما قادریم. (40)

1- امام صادق علیه السلام- المَشَارِقُ همانا پیامبران هستند و المَغَارِبُ همانا اوصیاء علیهم السلام و جانشینان هستند.

2- امام علی علیه السلام- عبدالله بن أبى حمّاد در حدیث مرفوعی از امام علی علیه السلام آورده است که درباره ی این آیه: ﴿رَبِّ المَشَارِقِ وَ المَغَارِبِ﴾ فرمود: «[خورشید] دارای سیصد و شصت مشرق و سیصد و شصت مغرب است و روزی که در آن جا طلوع می کند به آن نقطه باز نخواهد گشت، مگر در سال آینده و روزی که در آن جا غروب می کند به آن نقطه باز نخواهد گشت مگر سال آینده»

3- امام علی علیه السلام- اصبغ بن نباته گوید» امام علی علیه السلام بر منبر کوفه خطاب به ما فرمود:... ابن کوّاء ایستاد و گفت: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام ... شنیده ام که خداوند متعال فرموده است: ﴿بِرَبِّ المَشارِقِ وَ المغارب...﴾ [امام علی علیه السلام فرمود:]... و امّا آيه: ﴿رَبِّ المَشَارِقِ وَ المَغَارِبِ﴾ آن سیصد و شصت برج دارد، هر روز در برجی حاضر و از برجی دیگر غایب می شود، و فقط در سال دیگر در همان روز به همان برج باز می گردد.

4- ابن عبّاس رحمه الله- خورشید هر روز یک مطلعی دارد که از آن طلوع می کند و یک مغربی که در آن نهان می شود جز مشرق و مغرب دیروزش.

5- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- منظور از فَلَا أُقْسِمُ یعنی سوگند؛ بِرَبِّ المَشَارِقِ وَ المَغَارِبِ، مشرق های زمستان و مشرق های تابستان و مغرب های زمستان و مغرب های تابستان است و این جمله قسم است که جواب آن این سخن است:﴿إِنَّا لَقَادِرُونَ.﴾

* که جای آنان را به کسانی بدهیم که از آن ها بهترند؛ و ما هرگز مغلوب نخواهیم شد. (41)

* آنان را به حال خود واگذار تا در باطل فرو روند و بازی کنند تا روز موعود خود را ملاقات نمایند. (42)

ص: 47

* قوله تعالى: ﴿يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ سِراعا كَأَنَّهُمْ إِلَى نُصُبٍ يُوفِضُونَ﴾ (43)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ سِراعاً قَالَ مِنَ الْقُبُورِ كَأَنَّهُمْ إِلَى نُصُبٍ يُوفِضُونَ قَالَ إِلَى الدَّاعِي يُنَادَوْن.﴾ (1)

2- السّجاد علیه السلام- ﴿يَأْمُرُ اللَّهُ أَرْوَاحَ الْخَلَائِقِ فَتَأْتِي فَتَدْخُلُ فِي الصُّورِ ثُمَّ يَأْمُرُ اللَّهُ إِسْرَافِيلَ أَنْ يَنْفُخَ فِي الصُّورِ لِلْحَيَاةِ وَ بَيْنَ النَّفْخَتَيْنِ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ فَتَخْرُجُ الْأَرْوَاحُ مِنْ أَثْقَابِ الصُّورِ كَأَنَّهَا الْجَرَادُ الْمُنْتَشِرُ فَتَمْلَأُ مَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ فَتَدْخُلُ الْأَرْوَاحُ فِي الْأَرْضِ إِلَى الْأَجْسَادِ وَ هُمْ نِيَامُ فِي الْقُبُورِ كَالْمَوْتَى فَتَدْخُلُ كُلُّ رُوحِ فِي جَسَدِهَا فَتَدْخُلُ فِي خَيَاشِيمِهِمْ فَيُحْيَوْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى فَتَنْشَى الْأَرْضُ عَنْهُم كَمَا قَالَ يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَحْداثِ سِراعاً كَأَنَّهُمْ إِلَى نُصُبٍ يُوفِضُون.﴾ (2)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أسألك باسْمِكَ الَّذِي تَحْشُرُ بِهِ جَمِيعَ خَلْقِكَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَحْداثِ سِراعاً﴾ (3)

4- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿قيلَ: كَأَنَّهُمْ إِلَى أَوْثَانِهِمْ يَسْعَوْنَ لِلتَّقَرُّبِ إِلَيْهَا.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿خاشِعَةً أَبصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِكَ الْيَوْمُ الَّذي كانُوا يُوعَدُونَ﴾ (44)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ يَحْيَى بْن مُيَسِّر عَنْ أَبِي جَعْفَرَ رحمه الله فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ خَاشِعَةً أَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِكَ الْيَوْمُ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ قَالَ يَعْنِي يَوْمَ خُرُوجِ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف.﴾ (5)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ قَالَ تُصِيبُهُمْ ذِلَّهُ ذلِكَ الْيَوْمُ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ﴾ (6)

ص: 48

* همان روز که از قبرها به سرعت خارج می شوند گویی به سوی بتها می دوند. (43)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- منظور از يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ، قبرهاست، ﴿و كَأَنَّهُمْ إِلَى نُصُبٍ يُوفِضُونَ،﴾ منظور این است که به سوی دعوت کننده فرا خوانده می شوند.

2- امام سجاد علیه السلام- سپس خدا امر می فرماید که زنده شود جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و حاملین عرش به فرمان خدا زنده می شوند و خدا به اسرافیل فرمان می دهد که صور را بردارد. بعد به روح های آفریدگان فرمان می دهد که در صور وارد شوند خدا به اسرافیل فرمان می دهد که در صور برای زنده شدن بدمد، فاصله دو نفخه صور چهل سال است. پس ارواح مردم از سوراخ ها مانند ملخ های پراکنده بیرون می آیند و بین زمین و آسمان پر می گردد. روح ها در زمین وارد پیکرها می شوند. در حالتی که بدن ها در گورها خوابیده اند. هر روحی وارد پیکر خود می گردد و روح در بینی های آنان داخل می شود و به فرمان خداوند متعال زنده می شوند و از گورستان بیرون می آیند چنان که خداوند متعال می فرماید: ﴿يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ سِراعاً كَأَنَّهُمْ إِلَى نُصْبٍ يُوفِضُون.﴾

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- [خدایا! از تو درخواست می کنم به آن اسمت که به وسیله ی آن همه ی خلقت را محشور می گردانی در حالی که از قبرها به سرعت خارج می شوند.

4- ابن عبّاس رحمه الله- [در مورد تفسیر آیه] گفته شده است: گویا آن ها به سوی بت هایشان می شتابند تا به آن ها تقرب جویند.

* در حالی که چشم هایشان [از شرم و وحشت] به زیر افتاده و [پرده ای از] ذلّت و خواری آن ها را پوشانده است. این همان روزی است که به آن ها وعده داده می شدند. (44)

1- امام باقر علیه السلام- یحیی بن میسّر از امام محمّد باقر علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿خَاشِعَةٌ أَبصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذَلِكَ الْيَوْمُ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ،﴾ روایت می کند که فرمود: «منظور از این آیه، روز ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است».

2- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- منظور از ترهَقُهُمْ ذِلَّةٌ، این است که به ذلّت و خواری گرفتار می شوند این همان روزی است که به آن ها وعده داده می شدند.

ص: 49

1-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيٌّ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ علیه السلام لَمَّا أَظْهَرَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى نُبُوَّةَ نُوحٍ علیه السلام وَ أَيْقَنَ الشَّيعَةُ بِالْفَرَجِ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَى وَ عَظُمَتِ الْفِرْيَةُ إِلَى أَنْ آلَ الْأَمْرُ إِلَى شِدَّةِ شَدِيدَة نَالَتِ الشَّيعَةَ وَ الْوُتُوبِ عَلَى نُوح بالضَّرْب الْمُبَرِّح حَتَّى مَكَثَ علیه السلام فِي بَعْضِ الْأَوْقَاتِ مَغْشِيَاً عَلَيْهِ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ يَجْرِي الدَّمُ مِنْ أُذُنِهِ ثُمَّ أَفَاقَ وَ ذَلِكَ بَعْدَ ثَلَاثِمِائَةِ سَنَةٍ مِنْ مَبْعَثِهِ وَ هُوَ فِي خِلَالِ ذَلِكَ يَدْعُوهُمْ لَيْلًا وَ نَهَاراً فَيَهْرَبُونَ وَيَدْعُوهُمْ سِراً فَلَا يُجِيبُونَ وَيَدْعُوهُمْ عَلَانِيَةً فَيُولُونَ فَهَمَ بَعْدَ ثَلَاثِمِائَةِ سَنَةٍ بِالدُّعَاءِ عَلَيْهِمْ وَ جَلَسَ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ لِلدُّعَاءِ فَهَبَطَ إِلَيْهِ وَقَدُ مِنَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَهُمْ ثَلَاثَةُ أَمْلَاكَ فَسَلَّمُوا عَلَيْهِ ثُمَّ قَالُوا لَهُ يَا نَبِيَّ اللَّهِ لَنَا حَاجَةُ قَالَ وَ مَا هِيَ قَالُوا تُؤَخِّرُ الدُّعَاءَ عَلَى قَوْمِكَ فَإِنَّهَا أَوَّلُ سَطْوَة لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي الْأَرْضَ قَالَ قَدْ أَخَرْتُ الدُّعَاءَ عَلَيْهِمْ ثَلَاثَمِائَةِ سَنَةِ أُخْرَى وَ عَادَ إِلَيْهِمْ فَصَنَعَ مَا كَانَ يَصْنَعُ وَ يَفْعَلُونَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ حَتَّى إِذَا انْقَضَتْ ثَلَاثُمِائَةِ سَنَة أَخْرَى وَ يَئِسَ مِنْ إِيمَانِهِمْ جَلَسَ فِي وَقْتِ ضُحَى النَّهَارِ لِلدُّعَاءِ فَهَبَطَ عَلَيْهِ وَ قَدُ مِنَ السَّمَاءِ السَّادِسَةِ وَ هُمْ ثَلَاثَةُ أَمْلَاكِ فَسَلَّمُوا عَلَيْهِ وَ قَالُوا نَحْنُ وَفْدُ مِنَ السَّمَاءِ السَّادِسَة خَرَجْنَا بُكْرَةً وَجِئْنَاكَ صَحْوَةً ثُمَّ سَأَلُوهُ مِثْلَ مَا سَأَلَهُ وَفْدُ السَّمَاءِ السَّابِعَة فَأَجَابَهُمْ إِلَى مِثْلِ مَا أَجَابَ أُولَئِكَ إِلَيْهِ وَ عَادَ علیه السلام إِلَى قَوْمِهِ يَدْعُوهُمْ فَلَا يَزِيدُهُمْ دُعَاؤُهُ إِلَّا فِرَارًا حَتَّى انْقَضَتْ ثَلَاثُمِائَة سَنَة تَتِمَّةُ تِسْعِمِائَة سَنَة فَصَارَتْ إِلَيْهِ الشَّيعَةُ وَ شَكَوْا مَا يَنَالُهُمْ مِنَ الْعَامَّةِ وَالطَّوَاغِيتِ وَ سَأَلُوهُ الدُّعَاءَ بِالْفَرَجِ فَأَجَابَهُمْ إِلَى ذَلِكَ وَصَلَّى وَ دَعَا فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَجَابَ دَعْوَتَكَ فَقُلْ لِلشَّيعَة يَأْكُلُوا التَّمْرَ وَ يَغْرِسُوا النَّوَى وَ يُرَاعُوهُ حَتَّى يُثْمِرَ فَإِذَا أَثْمَرَ فَرَّجْتُ عَنْهُمْ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ وَ عَرَفَهُمْ ذَلِكَ فَاسْتَبْشَرُوا بِهِ فَأَكَلُوا التَّمْرَ وَ غَرَسُوا النَّوَى وَ رَاعُوهُ حَتَّى أَثْمَرَ ثُمَّ صَارُوا إِلَى نُوحِ علیه السلام بِالتَّمْرِ وَ سَأَلُوهُ أَنْ يُنْجِزَ لَهُمُ الْوَعْدَ فَسَأَلَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فِي ذَلِكَ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ قُلْ لَهُمْ كُلُوا هَذَا التَّمْرَ وَ اغْرِسُوا النَّوَى فَإِذَا أَثْمَرَ فَرَّجْتُ عَنْكُمْ فَلَمَّا ظَنُّوا أَنَّ الْخُلْفَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْهِمْ ارْتَدَّ مِنْهُمُ الثَّلُثُ وَ ثَبَتَ الثُّلُثَانِ فَأَكَلُوا التَّمْرَ وَ غَرَسُوا النَّوَى حَتَّى إِذَا أَثْمَرَ أَتَوْا بِهِ نُوحًا فَأَخْبَرُوهُ وَ سَأَلُوهُ أَنْ يُنْجِرَ لَهُمُ الْوَعْدَ فَسَأَلَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فِي ذَلِكَ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ قُلْ لَهُمْ كُلُوا هَذَا التَّمْرَ وَاغْرِسُوا النَّوَى فَارْتَدَّ الثُّلُثُ الْآخَرُ وَ بَقِيَ الثُّلُثُ فَأَكَلُوا التَّمْرَ وَغَرَسُوا النَّوَى فَلَمَّا أَثْمَرَ أَتَوْا بِهِ نُوحا علیه السلام ثُمَّ قَالُوا لَهُ لَمْ يَبْقَ مِنَّا إِلَّا الْقَلِيلُ وَ نَحْنُ نَتَخَوَّفُ عَلَى أَنْفُسِنَا بِتَأخُرِ الْفَرَجَ أَنْ نَهْلِكَ فَصَلَّى نُوحٌ علیه السلام ثُمَّ قَالَ يَا رَبِّ لَمْ يَبْقَ مِنْ أَصْحَابِي إِنَّا هَذِهِ الْعِصَابَةُ وَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْهِمُ الْهَلَاكَ إِنْ تَأَخَّرَ عَنْهُمُ الْفَرَجَ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ قَدْ أَجَبْتُ دُعَاءَكَ فَاصْنَعِ الْفُلْكَ وَكَانَ بَيْنَ إِجَابَةِ الدُّعَاءِ وَ بَيْنَ الطُّوفَانِ خَمْسُونَ سَنَة.﴾ (1)

ص: 52

1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن فضل هاشمی گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که خدای تبارک و تعالی نبوّت حضرت نوح علیه السلام را آشکار کرد و به پیروان وی یقین به پیروزی،داد آزمون [الهی] شدّت یافت و غوغا و جنجال بالا گرفت تا این که کار به سختی بیشتری برای پیروان [نوح] رسید. و گاهی نوح علیه السلام را چنان کتک می زدند که سه روز بیهوش بر زمین می افتاد و خون از گوشش جاری می شد سپس بعد از سه روز به هوش می آمد. این اتفاقات مربوط به سیصد سال پس از نبوّت نوح علیه السلام است و در طول این مدت نوح علیه السلام مخفیانه آنان را دعوت می کرد و آنان اجابتش نمی کردند آشکارا آنان را دعوت می کرد روی برمی گرداندند. پس، بعد از سیصد سال تصمیم گرفت آنان را نفرین کند پس از نماز صبح نشست تا آنان را نفرین کند. از آسمان هفتم گروهی شامل سه فرشته به سوی او پایین آمده بر او سلام کرده و گفتند: «ای پیامبر خدا درخواستی داریم» فرمود: «چه درخواستی»؟ گفتند نفرین بر قومت را به تأخیر بینداز چرا که این اولین خشم خداوند در زمین است» فرمود: نفرین بر آنان را سیصد سال دیگر به تأخیر انداختم و به سوی آنان بازگشت و به فعالیت گذشته ی خود پرداخت و آنان نیز کار گذشته ی خود را ادامه دادند وقتی سیصد سال دیگر گذشت و از ایمان آوردن آنان ناامید شد. در وقت چاشت نشست تا آنان را نفرین کند پس گروهی از آسمان ششم بر او فرود آمده بر او سلام کردند و گفتند صبح زود بیرون آمده و در وقت چاشت نزد تو آمده ایم، سپس همان خواسته ی گروه آسمان هفتم را از او درخواست کردند و او همانند پاسخی که به آنان داد، به اینان نیز داد و آن حضرت برای دعوت کردن قوم خویش به سوی آنان رفت اما دعوت او جز بر فرار آنان نیفزود، تا این که سیصد سال باقیمانده از نهصد سال نیز گذشت پس شیعیان نزد او آمدند و از آن چه از سوی عامه و طاغوتیان به آنان می رسید شکایت کردند و درخواست دعا برای رفع گرفتاری کردند. پس درخواست آنان را اجابت کرده نماز خواند و دعا کرد جبرئیل علیه السلام بر او نازل شد و گفت همانا خداوند تبارک و تعالی دعایت را اجابت کرده است به پیروانت بگو خرما خورده و هسته اش را بکارند و از آن مراقبت کنند تا ثمر دهد. هرگاه ثمر داد اندوه آنان را می زدایم خدا را حمد و ستایش کرده و آنان را از این کار آگاه کرد. آن ها به یکدیگر بشارت دادند نوح علیه السلام نیز آن چه را خداوند به او وحی کرده بود به آنان خبر داد.چنین کردند و از آن مراقبت کردند تا ثمر داد. سپس میوه را نزد نوح علیه السلام برده و از او خواستند وعده را برایشان محقق سازد. پس نوح علیه السلام در این باره از خداوند پرسید خداوند به او وحی کرد به آنان بگو این خرما را بخورید و هسته را بکارید پس هرگاه ثمر داد، اندوهتان را می زدایم وقتی گمان کردند که خلف وعده شده است، یک سوم آنان از دینشان منحرف شدند و دو سوم باقی ماندند پس خرما را خورده و هسته اش را کاشتند و زمانی که ثمر داد، میوه اش را نزد نوح علیه السلام آورده و درخواست عملی شدن وعده را کردند نوح علیه السلام از خداوند این مطلب را درخواست کرد به او وحی فرستاد که به آنان بگو این خرما را بخورید و هسته را بکارید. پس یک سوم دیگر منحرف شدند و یک سوم باقی ماندند پس خرما را خورده و هسته را کاشتنند وقتی ثمر داد میوه را نزد نوح علیه السلام آورده و به او گفتند از ما جز تعداد اندکی باقی نمانده است و ما بر خویش بیمناکیم که اگر فرج به تأخیر افتد هلاک شویم پس نوح علیه السلام نماز خواند، سپس فرمود پروردگارا، از یارانم جز این گروه کسی باقی نمانده است و اگر فرج آنان را به تأخیر اندازی از هلاکت آنان می ترسم پس خدای عزوجل به و حی کرد: «دعوتت را اجابت کردم پس کشتی را بساز». میان اجابت دعا و طوفان پنجاه سال فاصله بود.

ص: 53

* قوله تعالى: ﴿قال يا قَوْمِ إِنِّي لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿أَنِ اعْبُدُوا اللهَ وَاتَّقُوهُ وَ أَطِيعُونِ﴾ (3)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بَعَثَ نُوحا إِلَى قَوْمِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِيعُونِ ثُمَّ دَعَاهُمْ إِلَى اللَّهِ وَحْدَهُ وَأَنْ يَعْبُدُوهُ وَ لَا يُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا ثُمَّ بَعَثَ الْأَنْبِيَا لَام عَلَى ذَلِكَ إِلَى أَنْ بَلَغُوا مُحَمَّدَ الله فَدَعَاهُمْ إِلَى أَنْ يَعْبُدُوا اللَّهَ وَ لَا يُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرُكُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ أَجَلَ اللَّه إذا جاءَ لا يُؤَخِّرُ لَوْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿قالَ رَبِّ إِنِّي دَعَوْتُ قَوْمِي لَيْلاً وَ نَهَارا﴾ً (5)

* قوله تعالى: ﴿فَلَمْ يَزِدْهُمْ دُعائي إِلا فِراراً﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿وَ إِنِّي كُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِيَابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَ اسْتَكْبَرُوا اسْتِكْبارا﴾ (7)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ اسْتَغْشَوا ثِيَابَهُمْ قَالَ اسْتَترُوا بِهَا وَأَصَرُّوا وَ اسْتَكْبَرُوا اسْتِكْبَاراً أَي عَزَمُوا عَلَى أَنْ لَا يَسْمَعُوا شَيْئاً ثُمَّ إِنِّي أَعْلَنْتُ هُمْ وَأَسْرَرْتُ هُمْ إِسْرَاراً قَالَ دَعَوْتُهُمْ سِراً وَ عَلَانِيَة﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ إِنِّي دَعَوْتُهُمْ جِهاراً﴾ (8)

1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿ثُمَّ إِنِّي دَعَوْتُهُمْ جِهاراً أى بأعْلَى صَوْتِي.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ إِنِّي أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَ أَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْرَاراً﴾ (9)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ إِنِّي أَعْلَنْتُ هُمْ وَأَسْرَرْتُهُمْ إِسْرَاراً قَالَ دَعَوْتُهُمْ سِيراً وَ عَلَانِيَة﴾ (4)

ص: 54

* گفت: ای قوم من! به یقین من برای شما انذار کنندهی آشکاری هستم. (2)

* که خدا را پرستش کنید و از مخالفت او بپرهیزید و مرا اطاعت نمایید. (3)

1- امام باقر علیه السلام- محمّد بن سالم گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «خداوند متعال نوح علیه السلام را برای نبوّت برانگیخت و به او فرمود: به مردم بگو ﴿أَنِ اعْبُدُوا اللهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِيعُونِ﴾. بعد از آن نوح علیه السلام آن ها را به سوی خداوند دعوت می کرد تا او را پرستش کنند و شریکی برای او قائل نگردند. بعد از آن پیامبران را مبعوث فرمود تا همین سخنان را به مردم ابلاغ کنند تا آن گاه که نوبت به محمّد صلی الله علیه و اله رسید او هم مردم را دعوت کرد تا خداوند را پرستش کنند و برای او شریک و همتایی قائل نشوند».

* تا خدا گناهانتان را بیامرزد و تا زمان معیّنی شما را عمر دهد؛ زیرا هنگامی که اجل الهی فرا رسد تأخیری نخواهد داشت اگر می دانستید (4)

* [نوح] گفت: «پروردگارا! من قوم خود را شب و روز [به سوی تو] دعوت کردم. (5)

* اما دعوت من چیزی جز فرار از حق بر آنان نیفزود. (6)

* و من هر زمان آن ها را دعوت کردم [که ایمان بیاورند] تا تو آن ها را بیامرزی، انگشتان خویش را در گوش هایشان قرارداده و لباس هایشان را بر خود پیچیدند و در مخالفت اصرار ورزیدند و به شدت استکبار کردند. (7)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَاسْتَغْشَوْا ثِيَابَهُم﴾ یعنی به وسیله ی آن خود را می پوشاندند. ﴿وَأَصَرُّوا وَ اسْتَكْبَرُوا اسْتِكْبَارًا؛﴾ منظور این است که تصمیم گرفتند چیزی نشنوند. ﴿ثُمَّ إِنِّي أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَأَسْرَرْتُ هُمْ إِسْرَارًا؛﴾ یعنی آنان را به طور پنهانی و آشکارا دعوت کردم.

* سپس من آن ها را با صدای بلند [به اطاعت فرمان تو] دعوت کردم. (8)

1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿ثُمَّ إِنِّي دَعَوْتُهُمْ جِهاراً؛﴾ یعنی با صدای بلند [آن ها را دعوت کردم].

* سپس آشکارا و نهان [حقیقت توحید و ایمان را] برای آنان بیان داشتم (9)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ إِنِّي أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَأَسْرَرْتُ هُمْ إِسْرَارًا؛﴾ یعنی آنان را به طور پنهانی و آشکارا دعوت کردم.

ص: 55

* قوله تعالى: ﴿فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً﴾ (10)

* ﴿يُرسل السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَاراً﴾ (11)

* ﴿وَ يُمْدِدْكُمْ بأَموال وَبَنِينَ وَيَجْعَل لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَل لَكُمْ أَنهاراً﴾ (12)

1-الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ مَالِكِ بْن أَنَس قَالَ جَعْفَر علیه السلام يَوْماً لِسُفْيَانَ التَّوْرِى يَا سُفْيَانُ إِذَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْكَ بِنِعْمَة فَأَحْبَبْتَ بَقَاءَهَا فَأَكْثِرُ مِنَ الْحَمْدِ وَ الشُّكْر عَلَى اللَّهِ قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ الْعَزِيزِ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَإِذَا اسْتَبْطَاتِ الرِّزْقَ فَأَكْثِرْ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ فِي كِتَابِهِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّاراً يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَاراً وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ يَعْنِي فِي الدُّنْيَا وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ يَعْنِي فِي الْآخِرَةَ يَا سُفْيَانُ إِذَا حَزَنَكَ أَمْرُ مِنْ سُلْطَان أَوْ غَيْرِهِ فَأَكْثِرْ مِنْ قَوْلُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِالله فَإِنَّهَا مِفْتَاحُ الْفَرَجَ وَ كَنْزُ مِنْ كُنُوزِ الْجَنَّةِ.﴾ (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ يَبْتَلِى عِبَادَهُ عِنْدَ الْأَعْمَالَ السَّيِّئَة بنقص الثَّمَرَاتِ وَ حَبْسَ الْبَرَكَاتِ وَ إِخْلَاقِ خَزَائِنِ الْخَيْرَاتِ لِيَتُوبَ تَائِبُ وَيُفْلِعَ مُفْلِعُ وَيَتَذَكَّرَ مُتَذَكَّرَ وَ يَزْدَجِرَ مُزْدَجِرُ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الِاسْتِغْفَارَ سَبَباً لِدُرُورِ الرِّزْقِ وَ رَحْمَة الْخَلْقِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّاراً يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَاراً وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالِ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَارًا فَرَحِمَ اللهُ امْرَأَ اسْتَقْبَلَ تَوْبَتَهُ وَاسْتَقَالَ خَطِيئَتَهُ وَ بَادَرَ مَنِيَّتَه.﴾ (2)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ نِعْمَةٌ فَلْيَحْمَدِ اللَّهَ- وَ مَنِ اسْتَبْطَأَ الرِّزْقَ فَلْيَسْتَغْفِرِ اللَّهَ- وَ مَنْ حَزَنَهُ أمر فليقل لا حول و لا قُوَّة إلّا بالله﴾ (3)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿اكثَرُ ُ الِاسْتِغْفَار تَجْلِبُ الرِّزْقَ﴾ (4)

5- أمير المؤمنين علیه السلام ﴿و الِاسْتِغْفَارُ يَزيدُ فِى الرِّزْق.﴾ (5)

6- السّجاد علیه السلام- ﴿قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْن علیه السلام لِبَعْض أَصْحَابِهِ قُلْ فِي طَلَب الْوَلَدِ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْداً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوارِثِينَ وَاجْعَلْ لِى مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرثُنِي فِي حَيَاتِي وَيَسْتَغْفِرُ لِى بَعْدَ مَوْتِي وَ اجْعَلْهُ لِى خَلْقاً سَوِيّاً وَ لَا تَجْعَلْ لِلشَّيْطَانِ فِيهِ نَصِيباً اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْتَغْفِرُكَ وَأَتُوبُ إِلَيْكَ إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ

ص: 56

* و گفتم: از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است». (10)

* تا باران های پربرکت آسمان را پی در پی بر شما فرو فرستد. (11)

* و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند و باغ های سرسبز و نهرهای جاری در اختیارتان قرار دهد (12)

1- امام صادق علیه السلام- مالک بن انس گوید: امام صادق علیه السلام- روزی به سفیان ثوری فرمود: «ای سفیان! هرگاه خدا به تو نعمتی ارزانی داشت. و مایل بودی آن نعمت پایدار بماند زیاد حمد و سپاس خدا را بکن خداوند در قرآن کریم می فرماید: اگر شکرگزاری کنید [نعمت خود را] بر شما خواهم افزود (ابراهیم/7) و هرگاه دچار تنگدستی شدی، زیاد استغفار کن زیرا خداوند می فرماید: ﴿اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّاراً، يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَاراً، وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَ بَنِينَ؛﴾ یعنی در دنیا ﴿وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ﴾؛ یعنی در آخرت ای سفیان هرگاه مطلبی تو را غمگین کرد چه مربوط به سلطان باشد یا دیگری بسیار ﴿لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِالله﴾ بگو! که این ذکر کلید فرج و گنجی از گنجینه های بهشت است.

2- امام علی علیه السلام- خداوند بندگانش را به وقت اعمال بدشان به کمبود میوه ها و بازداشتن برکات، و بستن در خیرات آزمایش می کند تا توبه کننده توبه کند و گناهکار دل از گناه قطع نماید و پند گیرنده پند گیرد و خودداری کننده از گناه خودداری کند و خداوند سبحان توبه را سبب فراوانی روزی و رحمت بر خلق قرار داد و فرمود: ﴿اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا؛ يُرْسِل السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَاراً، وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالِ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ﴾ (نوح/17-10) پس رحمت خدا بر کسی که به توبه روی آورد و از گناهانش پوزش خواهد و پیش از فرا رسیدن مرگ به اعمال شایسته بپردازد.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس که خدا به او نعمتی داده باشد، باید سپاسگزاری کند و هرکس روزی او کم شود، باید استغفار کند. و هرکس از حادثه ای اندوهگین شود، باید بگوید: ﴿لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِالله.﴾

4- امام علی علیه السلام- استغفار زیاد باعث جلب رزق و روزی می شود.

5- امام على علیه السلام- استغفار موجب زیادی روزی می شود.

6- امام سجاد علیه السلام- امام سجّاد علیه السلام به یکی از یاران خود فرمود: «برای درخواست فرزند از خداوند این دعا را بخوان و با این کلمات از خدا فرزند بخواه]: ﴿رَبِّ لا تَذَرْنِي فَرْداً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ وَ اجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي فِي حَيَاتِي وَيَسْتَغْفِرُ لِي بَعْدَ مَوْتِ وَ اجْعَلْهُ لِي خَلْقاً سَوِيّاً وَ لَا تجعَلْ لِلشَّيْطَانِ فِيهِ نَصِيباً اللهُمَّ إِنِّي أَسْتَغْفِرُكَ وَأَتُوبُ إِلَيْكَ إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾. هفتاد بار این

ص: 57

سَبْعِينَ مَرَّةً فَإِنَّهُ مَنْ أَكْثَرَ مِنْ هَذَا الْقَوْلِ رَزَقَهُ اللَّهُ تَعَالَى مَا تَمَنَّى مِنْ مَال وَوَلَدِ وَ مِنْ خَيْرِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَة فَإِنَّهُ يَقُولُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّاراً يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلَ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَارًا.﴾ (1)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قال علیه السلام لِقَائِل بحضرَتِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ ثَكِلَتْكَ أَمُّكَ أَ تَدْرِي مَا الِاسْتِغْفَارُ إِنَّ الِاسْتِغْفَارَ دَرَجَةُ الْعِلِّيِّينَ وَ هُوَ اسْمُ وَاقِعُ عَلَى سِتَّةِ مَعَانِ أَولُهَا النَّدَمُ عَلَى مَا مَضَى وَ الثَّانِي الْعَزْمُ عَلَى تَرْكِ الْعَوْدِ إِلَيْهِ أَبَداً وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّيَ إِلَى الْمَخْلُوقِينَ حُقُوقَهُمْ حَتَّى تَلْقَى اللَّهَ أَمْلَسَ لَيْسَ عَلَيْكَ تَبِعَةُ وَ الرَّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى كُلِّ فَرِيضَةِ عَلَيْكَ ضَيَّعْتَهَا فَتُؤَدِّيَ حَقَّهَا وَالْخَامِسُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى اللَّحْمِ الَّذِي نَبَتَ عَلَى السُّحْتِ فَنُذِيبَهُ بِالْأَحْزَانِ حَتَّى يَلْصَقَ الْجِلْدُ بِالْعَظم وَيَنْشَأَ بَيْنَهُمَا لَحْمُ جَدِيدَ وَ السَّادِسُ أَنْ تُذِيقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ كَمَا أَذَفْتَهُ حَلَاوَةَ الْمَعْصِيَةِ فَعِنْدَ ذَلِكَ تَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّه.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿ما لَكُمْ لا تَرْجُونَ الله وَقاراً﴾ (13)

1- الباقر علیه السلام- ﴿فِى قَوْلِهِ لا تَرْجُونَ الله وَقاراً قَالَ لَا تَخَافُونَ اللَّهَ عَظَمَةٌ.﴾ (3)

2- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿مَعْنَاهُ أَنَّكُمْ لا تَخَافُونَ مِنْهُ تَعَالَى لَوْ لَا تَرْجُونَ مِنْهُ ثَوَاباً﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ قَدْ خَلَقَكُمْ أَطواراً﴾ (14)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فِي قَوْلِهِ وَقَدْ خَلَقَكُمْ أَطْواراً قَالَ عَلَى اخْتِلَافِ الْأَهْوَاءِ وَ الْإِرَادَاتِ وَ الْمَشِيَّات.﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿أَلَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللهُ سَبْعَ سَماوَاتٍ طِباقا﴾ (15)

1- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبى الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِباقاً يَقُولُ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْض قَوْلُهُ وَ لَا تَذَرُنَّ وَذَا الْآيَةِ قَالَ كَانَتْ وَدُّ صَنَمَا لِكَلْب وَ كَانَتْ سُوَاعُ لِهُذَيْل وَ يَغُوتُ لِمُرَادِ وَ يَعُوقُ لِهَمْدَانَ وَنَسْرُ لِحُصَيْن.﴾ (6)

ص: 58

دعا را تکرار کن زیرا هر کس آن را بسیار بخواند هر چه از مال و فرزند و خیر دنیا و آخرت از خداوند طلب کند خدای تعالی وی را نصیب می گرداند، چون خود در قرآن می فرماید: ﴿اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا؛ يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَاراً، وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ.﴾ (نوح/12-10).

7- امام علی علیه السلام- کسی در محضرش گفت: «استغفر الله» فرمود: «مادر به عزایت بنشیند می دانی استغفار چیست؟ استغفار مقام مردم بلند مرتبه است، و آن نامی است که آن را شش معناست اول؛ پشیمانی از گناه انجام گرفته دوّم؛ تصمیم بر ترک گناه در آینده، سوم؛ پرداخت حقوق مردم تا خدا را ملاقات کنی و حقی از مردم بر عهده ات نباشد چهارم؛ اراده بر ادای هر حق واجبی که آن را ضایع کرده ای و آن را بپردازی پنجم؛ همت بر آب کردن گوشتی که از حرام بر وجودت روییده با اندوه بر گذشته تا جایی که پوست را به استخوان بچسبانی و بین آن ها گوشت جدید روید ششم؛ چشاندن رنج عبادت بر بدن چنان که شیرینی گناه را بر آن چشاندی آن گاه می گویی: «استغفر الله».

* چرا شما برای خدا عظمت قائل نیستید؟! (13)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿لَا تَرْجُونَ الله وَقَارًا﴾ منظور این است که از عظمت خداوند نمی ترسید.

2- ابن عبّاس رحمه الله- معنای آیه این است شما اگر امید به ثواب خدای تعالی نداشته باشید، از او نمی ترسید.

* در حالی که شما را در مراحل مختلف آفرید تا از نطفه به صورت انسان کامل رسیدید]. (14)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ قَدْ خَلَقَكُمْ أَطْوَارًا؛﴾ یعنی براساس اختلاف تمایلات و خواسته ها و اراده ها [شما را آفرید].

* آیا نمی دانید چگونه خداوند هفت آسمان را برفراز یکدیگر آفریده است. (15)

1- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوالجارود آمده است که امام باقر علیه السلام درباره ی آیه: ﴿سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طبَاقًا﴾ فرمود: «[هفت آسمان تو در تو] روی همدیگر قرار دارند و در این آیه: ﴿لَا تَذَرُنَّ آلهِتَكُمْ وَ لَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لَا سُوَاعًا وَ لَا يَغُوثَ وَ يَعُوقَ وَ نَسْرًا.﴾ (نوح/23) ودّ، بت قبیله ی کلب بود. سُواع بت قبیله ی هُذَیل بود و یغوث، بت قبیله ی مراد بود و یعوق، بت قبیله ی همدان، و نسر بت قبیله ی حصین بود.

ص: 59

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَكَانَ مِنِ اقْتِدَارِ جَبَرُوتِهِ وَ بَدِيعِ لَطَائِفِ صَنْعَتِهِ أَنْ جَعَلَ مِنْ مَاءِ الْبَحْرِ الزَّاخِرِ الْمُتَرَاكِمِ الْمُتَقَاصِفِ يَبَساً جَامِداً ثُمَّ فَطَرَ مِنْهُ أَطْبَاقًا فَتَقَهَا سَبْعَ سَمَاوَاتِ بَعْدَ ارْتِتَاقِهَا فَاسْتَمْسَكَتْ بِأَمْرِهِ وَ قَامَتْ عَلَى حَدِّهِ.﴾ (1)

* قوله تعالى:﴿وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً﴾ (16)

1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿ فِي قَوْلِهِ وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُوراً قَالَ وَجْهُهُ يُضِي السَّمَاوَاتِ وَ ظَهْرُهُ يُضِيءُ الارضَ﴾ (2)

2- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿ فِي قَوْلِهِ وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُوراً قَالَ خَلَقَ فِيهِنَّ حِينَ خَلَقَهُنَّ ضِيَاءٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ وَ لَيْسَ فِي السَّمَاءِ مِنْ ضَوْئِهِ شَيْءٌ.﴾ (3)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَثَلِي فِيكُمْ مَثَلُ الشَّمْسِ وَ مَثَلُ عَلَى علیه السلام مَثَلُ الْقَمَر فَإِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ فَاهْتَدَوْا بِالْقَمَرَ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ اللهُ أَنْبَتَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً﴾ (17)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فِي قَوْلِهِ وَ اللهُ أَنْبَتَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَبَاتًا أَوْ عَلَى الْأَرْضِ نَبَاتا﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ يُعِيدُكُمْ فِيها وَ يُخْرِجُكُمْ إِخْراجا﴾ (18)

* قوله تعالى: ﴿وَ اللهُ جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ بساطا﴾ (19)

* قوله تعالى: ﴿لِتَسْلُكُوا مِنْها سُبُلاً فجاجاً﴾ (20)

1- ابن عباس رحمه الله- ﴿سُبُلاً فِجَاجاً أَي طُرْقاً وَاسِعَةً﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿قالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَونِي وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَيَزِدْهُ مَالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلا خسارا﴾ (21)

ص: 60

2- امام علی علیه السلام- از قدرت و جبروت و لطائف شگفت اوست که از آب دریای جوشان متراکم چیزی خشک و جامد آفرید و از آن چند طبقه برآورد و آن را به هفت آسمان برگشود از در هم پیوسته و بسته بودند و به فرمان او در جای خود نگه داشته شدند و تا حد و اندازه ای که از او خواسته بودند برپا ماندند.

* و ماه را در میان آن ها مایه ی روشنایی و خورشید را چراغ فروزانی قرار داده است؟! (16)

1- ابن عبّاس رحمه الله- در سخن خداوند متعال: وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُورا؛ ماه، رویش آسمان ها را روشن می کند و پشتش زمین را».

2- ابن عبّاس رحمه الله- از ابن عباس رحمه الله است که درباره ی کلام خدای متعال: ﴿وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُوراً﴾ گفته: زمانی که آسمان ها را برای نور دهی به اهل زمین آفرید، ماه را در میانشان خلق کرد و چیزی از نور ماه در آسمان نیست یعنی نور آن متعلق به اهل زمین است.]

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- مثل من میان شما همچون خورشید است و مثل على مانند ماه؛ وقتی خورشید غروب کرد به وسیله ی ماه راهنمایی پیدا کنید.

* و خداوند شما را همچون گیاهی از زمین رویانید. (17)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ اللهُ أَنبَتَكُم مِّنَ الْأَرْضِ﴾، فرمود: «بر سطح زمین است».

* سپس شما را به زمین باز می گرداند، و بار دیگر شما را خارج می سازد. (18)

* و خداوند زمین را برای شما فرش گسترده ای قرار داد. (19)

* تا از راه های وسیع و درّه های آن بگذرید [و به هرجا می خواهید بروید].» (20)

1- ابن عبّاس رحمه الله- سُبُلاً فجاجاً یعنی راه های بسیار وسیع.

* نوح علیه السلام [بعد از نومیدی از هدایت آنان] گفت: پروردگارا! آن ها نافرمانی من کردند و از کسانی پیروی نمودند که اموال و فرزندانشان چیزی جز زیانکاری بر آن ها نیفزوده است. (21)

ص: 61

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فِي قَوْلِهِ وَاتَّبَعُوا مَنْ لَرَيَزِدْهُ قَالَ تَبعُوا الْأَغْنِيَاء.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَمَكَرُوا مَكْراً كباراً﴾ (22)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فِي قَوْلِهِ كُبَّاراً أَي كَبيراً﴾ (2)

2- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿معناه قَالُوا قَوْلًا عَظِيمًا.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿و قالوا لا تَذَرُنَّ آهِتَكُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا يَغُوثَ وَ يَعُوقَ وَ نَسْراً﴾ (23)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آهِتَكُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا قَالَ كَانَ قَوْمُ مُؤْمِنُونَ قَبْلَ نُوحِ علیه السلام عَلَى نَبِيِّنَا وَ آلِهِ وَ فَمَاتُوا فَحَزِنَ عَلَيْهِمُ النَّاسُ فَجَاءَ إِبْلِيسُ فَاتَّخَذَ لَهُمْ صُوَرَهُمْ لِيَأْنَسُوا بِهَا فَأَنِسُوا بِهَا فَلَمَّا جَاءَهُمُ الشَّتَاءُ أَدْخَلُوهُمُ الْبُيُوتَ فَمَضَى ذَلِكَ الْقَرْنُ وَ جَاءَ الْقَرْنُ الْآخَرُ فَجَاءَهُمْ إِبْلِيسُ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ هَؤُلَاءِ آلِهَةً كَانُوا آبَاؤُكُمْ يَعْبُدُونَهَا فَعَبَدُوهُمْ وَضَلَّ مِنْهُمْ بَشَرُ كَثِيرُ فَدَعَا عَلَيْهِمْ نُوحٌ فَأَهْلَكَهُمُ اللَّهُ.﴾ (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَرِيزِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قالُوا لَا تَذَرُنَّ آلِهَتِكُمْ وَ لَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا يَغُوثَ وَ يَعُوقَ وَ نَسْراً قَالَ كَانُوا يَعْبُدُونَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فَمَاتُوا فَضَجَ قَوْمُهُمْ شَقَّ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ فَجَاءَهُمْ إِبْلِيسَ لَعَنَهُ اللَّهُ فَقَالَ لَهُمْ أَتَّخِذُ لَكُمْ أَصْنَاماً عَلَى صُوَرِهِمْ فَتَنْظُرُونَ إِلَيْهِمْ وَ تَأْنِسُونَ بِهِمْ وَ تَعْبُدُونَ اللَّهَ فَأَعَدَّ لَهُمْ أَصْنَامَاً عَلَى مِثَالِهِمْ فَكَانُوا يَعْبُدُونَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَ يَنْظُرُونَ إِلَى تِلْكَ الْأَصْنَامِ فَلَمَّا جَاءَهُمُ الشَّتَاءُ وَ الْأَمْطَارُ أَدْخَلُوا الْأَصْنَامَ الْبُيُوتَ فَلَمْ يَزَالُوا يَعْبُدُونَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ حَتَّى هَلَكَ ذَلِكَ الْقَرْنُ وَ نَشَأَ أَوْلَادُهُمْ فَقَالُوا إِنَّ آبَاءَنَا كَانُوا يَعْبُدُونَ هَؤُلَاءِ فَعَبَدُوهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً الْآيَةَ.﴾ (5)

ص: 62

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ اتَّبَعُوا مَن يَزِدْهُ،﴾ یعنی این که از ثروتمندان و اغنیا پیروی کردند.

* و [ این رهبران گمراه] مکر عظیمی به کار بردند. (22)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- كُبَّارًا؛ به معنای بزرگ است.

2- ابن عبّاس رحمه الله- معنای آیه این است: سخن بزرگی گفتند.

* و گفتند: دست از معبودان خود برندارید [بخصوص] بت های «ودّ»، «شواع»، «يَغُوث»، «یعوق» و «نسر» را رها نکنید. (23)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آهِتَكُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا؛﴾ قوم مؤمنی قبل از حضرت نوح علیه السلام زندگی می کردند و پس از مدتی مردند مردم برای آن ها خیلی ناراحت شدند. ابلیس مجسمه ها و صورت هایی از آن قوم درست کرد تا این که مردم به آن مجسمه ها خو گرفتند و هنگامی که زمستان فرا رسید آن مجسمه ها را وارد منزل خویش کردند آن قرن سپری شد و قرن دیگر فرا رسید. ابلیس نزد آنان آمد و به آنان گفت: پدران شما این مجسمه ها را پرستش می کردند. پس آن مجسمه ها را پرستیدند و بسیاری از آنان گمراه شدند لذا نوح علیه السلام علیه آنان دعا کرد تا این که خداوند آنان را نابود کرد.

2- امام صادق علیه السلام- حریز از امام صادق علیه السلام- روایت می کند که درباره ی تفسیر آیه: ﴿و قالوا لا تَذَرُنَّ الهِنكُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَلا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَ نَسْراً﴾، فرمود: «ودّ، سواع، يغوث، يعوق و نسر [در زمان حضرت نوح علیه السلام] بندگانی بودند که خداوند متعال را عبادت می نمودند، و وقتی از دنیا رفتند طایفه و قبیله ی آن ها غمگین و افسرده شدند. و ضجّه و زاری نمودند و سخت گریستند شیطان [که یگانه دشمن سعادت و تقوی و عبادت بشر است وقت را غنیمت شمرد] و به نزد ایشان آمد و گفت: [این قدر گریه نکنید و خود را به زحمت نیندازید] من برای شما بت هایی شبیه آن ها می سازم تا به آن ها انس بگیرید و آرام شوید و بتوانید خدا را عبادت نمایید [آن مردم جاهل قبول کردند و ] شیطان بتهایی شبیه به ودّ، سواع، يغوث، یعوق و نسر، ساخت و [آن مردم هنگام عبادت [به دستور شیطان بت ها را] مقابل خود می گذاشتند، هنگامی که فصل زمستان و بارندگی شد [و از ترس سردی هوا به خانه های خود رفتند] آن بت ها را هم به اطاق ها بردند و این رویه را داشتند تا مردند. و زمان فرزندانشان که شد گفتند: «پدران ما این ها را عبادت می نمودند و ما هم باید [از پدران خود پیروی نماییم و این بت ها را] عبادت کنیم. [و رفته رفته بت پرستی رواج یافت و شروع گردید] و آیه: ﴿وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا يَغُوثَ وَ يَعُوقَ وَ نَسْراً،﴾ اشاره به همین مطلب است.

ص: 63

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بالْكُوفَة... فقَالَ لى انزل فَإِنَّ هَذَا الْمَوْضِعَ كَانَ مَسْجِدَ الْكُوفَةِ الْأَوَّلَ الَّذِي خَطَّهُ آدَمَ علیه السلام فَقَامَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَصَلَّى الظُّهْرَ وَالْعَصْرَ ثُمَّ انْصَرَفَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَالْتَفَتَ عَنْ يَسَارِهِ وَ أَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى مَوْضِعِ دَارِ الدَّارِيِّينَ وَ هُوَ مَوْضِعُ دَارِ ابْنِ حَكِيمٍ وَ ذَاكَ فُرَاتُ الْيَوْمَ فَقَالَ لِي يَا مُفَضَّلُ وَ هَاهُنَا نُصِبَتْ أَصْنَامُ قَوْمِ نُوحٍ علیه السلام يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَ نَسْراً﴾ (1)

4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرِ علیه السلام يَقُولُ فِي مَسْجِدِ النَّبِيِّ صلی الله عليه و آله و سلم إِنَّ إِبْلِيسَ اللَّعِينَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ صَوَّرَ صُورَةٌ عَلَى مِثَالَ آدَمَ علیه السلام لِيَفْتِنَ بِهِ النَّاسَ وَ يُضِلَّهُمْ عَنْ عِبَادَةِ اللَّهِ تَعَالَى وَ كَانَ وَدُّ فِي وُلْدِ قَابِيلَ وَ كَانَ خَلِيفَةَ قَابِيلَ عَلَى وُلْدِهِ وَ عَلَى مَنْ بِحَضْرَتِهِمْ فِي سَفْحِ الْجَبَلِ يُعَلِّمُونَهُ وَ يُسَوِّدُونَهُ فَلَمَّا أَنْ مَاتَ وَدُّ جَزِعَ عَلَيْهِ إِخْوَتُهُ وَ خَلَّفَ عَلَيْهِمْ ابْناً يُقَالُ لَهُ سُوَاعٌ فَلَمْ يُغْنِ غَنَاءَ أَبِيهِ مِنْهُمْ فَأَتَاهُمْ إِبْلِيسُ فِي صُورَةٍ شَيْخِ فَقَالَ قَدْ بَلَغَنِى مَا أَصِبْتُمْ بِهِ مِنْ مَوْتِ وَدَّ عَظِيمِكُمْ فَهَلْ لَكُمْ فِي أَنْ أُصَوِّرَ لَكُمْ عَلَى مِثَالِ وَدٌّ صُورَةٌ تَسْتَرِيحُونَ إِلَيْهَا وَ تَأْنِسُونَ بهَا قَالُوا افْعَلْ فَعَمَدَ الْخَبيثُ إِلَى الْآنُكِ فَأَذَابَهُ حَتَّى صَارَ مِثْلَ الْمَاءِ ثُمَّ صَوَّرَ لَهُمْ صُورَةٌ مِثَالَ وَدُّ فِي بَيْتِهِ فَتَدَافَعُوا عَلَى الصُّورَةِ يَلْتِمُونَهَا وَ يَضَعُونَ خُدُودَهُمْ عَلَيْهَا وَ يَسْجُدُونَ لَهَا وَ أَحَبَّ سُوَاعٌ أَنْ يَكُونَ التَّعْظِيمُ وَ السُّجُودُ لَهُ فَوَثَبَ عَلَى صُورَةِ وَدٌّ فَحَكَهَا حَتَّى لَمْ يَدَعْ مِنْهَا شَيْئًا وَ هَمُّوا بِقَتْلِ سُوَاعِ فَوَعَظَهُمْ وَقَالَ أَنَا أَقُومُ لَكُمْ بِمَا كَانَ يَقُومُ بِهِ وَدُّ وَ أَنَا ابْنُهُ فَإِنْ قَتَلْتُمُونِي لَمْ يَكُنْ لَكُمْ رَئِيسُ فَمَالُوا إِلَى السُّوَاعِ بِالطَّاعَةِ وَالتَّعْظِيمِ فَلَمْ يَلْبَتْ سُوَاعُ أَنْ مَاتَ وَ خَلَّفَ ابْنَا يُقَالُ لَهُ يَغُوتُ فَجَزِعُوا عَلَى سُوَاعِ فَأَتَاهُمْ إِبْلِيسُ وَ قَالَ أَنَا الَّذِي صَوَّرْتُ لَكُمْ صُورَةَ وَدَّ فَهَلْ لَكُمْ أَنْ أَجْعَلَ لَكُمْ مِثَالَ سُوَاعِ عَلَى وَجْهِ لَا يَسْتَطِيعُ أَحَدُ أَنْ يُغَيِّرَهُ قَالُوا فَافْعَلْ فَعَمَدَ إِلَى عُودٍ فَنَجَرَهُ وَ نَصَبَهُ لَهُمْ فِي مَنْزِلِ سُوَاعِ وَ إِنَّمَا سُمِّيَ ذَلِكَ الْعُوْدُ خِلَافَا لِأَنَّ إِبْلِيسَ عَمِلَ صُورَةَ سُوَاعِ عَلَى خِلَافِ صُورَةٍ وَدُّ قَالَ فَسَجَدُوا لَهُ وَ عَظْمُوهُ وَ قَالُوا لِيَغُونَ مَا نَأْمَنُكَ عَلَى هَذَا الصَّنَمِ أَنْ تَكِيدَهُ كَمَا كَادَ أَبُوكَ مِثَالَ وَدُّ فَوَضَعُوا عَلَى الْبَيْتِ حُرَّاسَا وَ حُجَّاباً ثُمَّ كَانُوا يَأْتُونَ الصَّنَمَ فِي يَوْمِ وَاحِدٍ وَيُعَلِّمُونَهُ أَشَدَّ مَا كَانُوا يُعَلِّمُونَ سُواعاً فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ يَغُوثُ قَتَلَ الْحَرَسَةَ وَ الْحُجَابَ لَيْلًا وَ جَعَلَ الصَّنْمَ رَمِيماً فَلَمَّا بَلَغَهُمْ ذَلِكَ أَقْبَلُوا لِيَقْتُلُوهُ فَتَوَارَى مِنْهُمْ إِلَى أَنْ طَلَبُوهُ وَ رَأْسُوهُ وَعَظَمُوهُ ثُمَّ مَاتَ وَ خَلَّفَ ابْنَا يُقَالُ لَهُ يَعُوقُ فَأَتَاهُمْ إِبْلِيسُ فَقَالَ قَدْ بَلَغَنِي مَوْتُ يَغُوتُ وَأَنَا جَاعِلُ لَكُمْ مِثَالَهُ فِي شَيْءٍ لَا يَقْدِرُ أَحَدٌ أَنْ يُغَيِّرَهُ قَالُوا فَافْعَلْ فَعَمَدَ الْخَبِيثُ إِلَى حَجَرٍ أَبْيَضَ فَنَقَرَهُ بِالْحَدِيدِ حَتَّى صَوَّرَ لَهُمْ مِثَالَ يَغُوثَ فَعَظَمُوهُ أَشَدَّ مِمَّا مَضَى وَ بَنَوْا عَلَيْهِ بَيْنَا مِنْ حَجَرٍ وَ تَبَايَعُوا أَنْ لَا يَفْتَحُوا بَابَ ذَلِكَ الْبَيْتِ إِنَّا فِي رَأْسِ كُلِّ سَنَةَ وَ سُمِّيَتِ الْبَيْعَةَ يَوْمَئِذٍ لِأَنَّهُمْ تَبَايَعُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَيْهِ

ص: 64

3- امام صادق علیه السلام- المفضل بن عمر می گوید: در آن هنگام که امام صادق علیه السلام برای دیدار با ابوالعباس [سفّاح نخستین خلیفه عبّاسی] به کوفه آمد... فرمود: «پایین بیا که این جا مسجد اوّل کوفه بوده است که آدم علیه السلام [نقشه ی] آن را رسم کرده بود... سخن امام صادق علیه السلام در وقت زوال خورشید قطع شد. پس برخاسته و نماز ظهر و سپس عصر را به جای آورد. سپس از مسجد بیرون آمد، پس به سمت چپ خویش توجّه نموده و با دست به محل دارالداریین اشاره کرد که در محل خانه ابن حکیم- همان فرات کنونی- می باشد و به من فرمود: ای مفضل، بت های قوم نوح: يغوث، یعوق و نسر در این جا نصب شدند».

4- امام باقر علیه السلام- بریدبن معاویه گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که در مسجدالنّبی می فرمود: «ابلیس ملعون اوّلین کسی بود که مجسّمه ای به شکل آدمی ساخت تا مردم را گمراه کند و از عبادت خدا دور گرداند. و از فرزندان قابیل و جانشین او در میان ایشان و ساکنان دامنه ی کوه بود. آن ها او را بزرگ می داشتند و سرور خود می دانستند هنگامی که ودّ مُرد برادرانش برای او جزع کردند و پسر او را که سواع نام داشت جانشین او ساختند اما او جای خالی پدرش را برایشان پر نکرد بنابراین ابلیس به صورت پیرمردی نزد ایشان آمد و گفت خبر مصیبت شما در مرگ بزرگتان ودّ به من رسیده است آیا می خواهید تمثالی به شکل او برایتان بسازم تا با آن انس گیرید و آرامش یابید؟ گفتند: «بله چنین کن» پس آن خبیث سرب را ذوب کرد تا مثل آب شد آن گاه از آن تمثالی به شکل ودّ در خانه ی او ساخت آن ها به سوی تمثال هجوم آوردند او را می بوسیدند و چهره هایشان را بر او می گذاشتند و برایش سجده می کردند. امّا سواع دوست داشت که این احترام و سجده برای او باشد پس به تمثال ودّ حمله کرد و آن را سائید آن قدر که چیزی از آن باقی نگذاشت آن ها تصمیم به قتل وی گرفتند پس او نصیحتشان کرد و گفت: «آن چه را ودّ برای شما انجام می داد من انجام می دهم و من پسر او هستم اگر مرا بکشید رئیسی نخواهید پس به اطاعت و بزرگداشت او مایل شدند دیری نگذشت که سواع هم مرد و پسرش یغوث را جانشین خود گذاشت آن ها برای سواع جزع کردند. ابلیس دوباره نزد ایشان آمد و گفت: من همانی هستم که تمثالی به شکل ود برایتان ساختم آیا می خواهید تمثالی به شکل سواع برایتان بسازم به گونه ای که هیچ کس نتواند آن را تغییر دهد؟ گفتند: «چنین کن» پس چوب عودی گرفت و آن را تراشید و در منزل سواع نصبش کرد و عود به این جهت «خلاف» نامیده شد که ابلیس تمثال سواع را برخلاف تمثال و از آن ساخت پس مردم برای تمثال سواع سجده و تعظیم می کردند و به یغوث گفتند: درباره ی این بت به تو اطمینانی نداریم که علیه آن مکر نکنی چنانچه پدرت با تمثال ودّ کرد پس نگهبان هایی برای خانه گذاشتند و آن ها در یک روز مشخص پیش بت می آمدند و آن را بیشتر از سواع بزرگ می داشتند وقتی یغوث این را دید، شبی نگهبان ها را کشت و بت را تبدیل به خاکستر کرد وقتی خبر به آن ها رسید خواستند او را بکشند داشت

ص: 65

فَاشْتَدَّ ذَلِكَ عَلَى يَعُوقَ فَعَمَدَ إِلَى رَيْطَة وَ خَلَقَ فَأَلْقَاهَا فِي الْحَائِرِ ثُمَّ رَمَاهَا بِالنَّارِ لَيْلًا فَأَصْبَحَ الْقَوْمُ وَ قَدِ احْتَرَقَ الْبَيْتُ وَ الصَّنَمُ وَ الْحَرَسُ وَارْفَضَّ الصَّنَمُ مُلْقَى فَجَزِعُوا وَ هَمُّوا بِقَتْلِ يَعُوقَ فَقَالَ لَهُمْ إِنْ قَتَلْتُمْ رَئِيسَكُمْ فَسَدَتْ أُمُورَكُمْ فَكَفُوا فَلَمْ يَلْبَتْ أَنْ مَاتَ يَعُوقُ وَ خَلَّفَ ابْنَا يُقَالُ لَهُ نَسْرُ فَأَتَاهُمْ إِبْلِيسُ فَقَالَ بَلَغَنِي مَوْتُ عَظِيمِكُمْ فَأَنَا جَاعِلُ لَكُمْ مِثَالَ يَعُوقَ فِي شَيْءٍ لَا يَبْلَى فَقَالُوا افْعَلْ فَعَمَدَ إِلَى الذَّهَبِ وَأَوْقَدَ عَلَيْهِ النَّارَ حَتَّى صَارَ كَالْمَاءِ وَ عَمِلَ مِثَالًا مِنَ الطِّينِ عَلَى صُورَةِ يَعُوقَ ثُمَّ أَفْرَغَ الذَّهَبَ فِيهِ ثُمَّ نَصَبَهُ لَهُمْ فِي دَيْرِهِمْ وَاشْتَدَّ ذَلِكَ عَلَى نَسْرِ وَ لَمْ يَقْدِرْ عَلَى دُخُولِ تِلْكَ الدَّيْرِ فَانْحَارَ عَنْهُمْ فِي فِرْقَة قَلِيلَة مِنْ إِخْوَتِهِ يَعْبُدُونَ نَسْراً وَ الْآخَرُونَ يَعْبُدُونَ الصَّنَمَ حَتَّى مَاتَ نَسْرُ وَ ظَهَرَتْ نُبُوَّةُ إِدْرِيسَ فَبَلَغَهُ حَالُ الْقَوْمِ وَأَنَّهُمْ يَعْبُدُونَ جِسْماً عَلَى مِثَالِ يَعُوقَ وَ أَنَّ نَسْراً كَانَ يُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَسَارَ إِلَيْهِمْ بِمَنْ مَعَهُ حَتَّى نَزَلَ مَدِينَةَ نَسْرٍ وَهُمْ فِيهَا فَهَزَمَهُمْ وَ قُتِلَ مَنْ قُتِلَ وَ هَرَبَ مَنْ هَرَبَ فَتَفَرَّقُوا فِي الْبَلَادِ وَ أَمَرَ بِالصَّنَمِ فَحُمِلَ وَ أُلْقِيَ فِي الْبَحْرِ فَاتَّخَذَتْ كُلُّ فِرْقَة مِنْهُمْ صَنَمَا وَ سَمَّوْهَا بِأَسْمَائِهَا فَلَمْ يَزَالُوا بَعْدَ ذَلِكَ قَرْنَا بَعْدَ قَرْن لَا يَعْرِفُونَ إِلَّا تِلْكَ الْأَسْمَاءَ ثُمَّ ظَهَرَتْ نُبُوَّةُ نُوحٍ فَدَعَاهُمْ إِلَى عِبَادَةِ اللَّهِ وَحْدَهُ وَ تَرْكِ مَا كَانُوا يَعْبُدُونَ مِنَ الْأَصْنَامِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لا تَذَرُنَّ آهِتِكُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَ نَسْراً.﴾ (1)

5- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّمَا سُمِّيَ الْعُودُ خِلَافَاً لِأَنَّ إِبْلِيسَ عَمِلَ صُورَةَ سُوَاعِ مِنَ الْعُودِ عَلَى خِلَافِ صُورَةٍ وَدَّ فَسُمِّيَ الْعُودُ خِلَافاً.﴾ (2)

6- الصادق علیه السلام- ﴿كَانَتْ قُرَيْشُ تُلَطَّخُ الْأَصْنَامَ الَّتِى كَانَتْ حَوْلَ الْكَعْبَةِ بِالْمِسْكِ وَالْعَنْبَرِ وَكَانَ يَغُوثُ قِبَالَ الْبَابِ وَ كَانَ يَعُوقُ عَنْ يَمِينِ الْكَعْبَةِ وَ كَانَ نَسْرُ عَنْ يَسَارِهَا وَكَانُوا إِذَا دَخَلُوا خَرُّوا سُجَّداً لِيَغُوثَ وَلَا يَنْحَنُونَ ثُمَّ يَسْتَدِيرُونَ بِحِيَالِهِمْ إِلَى يَعُوقَ ثُمَّ يَسْتَدِيرُونَ بِحِيَالِهِمْ إِلَى نَسْرِ ثُمَّ يُلَّبونَ.﴾ (3)

ص: 66

که او فرار کرد اما بعداً او را خواستند و رئیس کرده و بزرگش داشتند تا این که مرد و پسرش يعوق جانشین او شد. پس ابلیس آمد و گفت: خبر مرگ یغوث به من رسیده و من تمثالی از او می سازم که هیچ کس نتواند تغییرش دهد» گفتند: چنین کن! پس آن خبیث سنگ سفیدی را با آهن تراشید و تمثالی به شکل یغوث برایشان ساخت. پس آن ها به شدت آن را تعظیم کردند و خانه ای از سنگ برایش ساختند و عهد کردند که درب این خانه را باز نکنند مگر در آغاز هر سال. و «بیعت» از آن روز نامی ده شد زیرا آن ها بر آن عهد و قرار گذاشتند این مسأله بر یعوق گران پارچه کهنه هایی جمع کرد و در آن خانه انداخت و شب هنگام آن ها را آتش زد وقتی صبح مردم دیدند خانه و بت و نگهبان ها سوخته اند و بت به رو بر زمین افتاده ناراحت شدند و تصمیم به قتل یعوق گرفتند. او گفت: اگر رئیس خود را بکشید اوضاعتان خراب می شود پس دست نگه داشتند تا این که یعوق مرد و پسرش نسر جانشین او شد. ابلیس آمد و گفت: خبر مرگ بزرگتان به من رسیده و من می خواهم تمثال یعوق را از چیزی بسازم که کهنه نشود». گفتند: «چنین کن پس طلا آورد و در آن آتش انداخت تا این که ذوب شد و تمثالی از گل به شکل یعوق ساخت و طلا را در آن ریخت و در دیر آن ها قرار داد این مطلب بر نسر گران آمد ولی نتوانست وارد دیر شود. پس با گروهی اندک از برادرانش از آن ها کناره گرفت و آن گروه، نسر را عبادت می کردند و دیگران بت می پرستیدند تا این که نسر مرد و نبوّت ادریس ظاهر شد و خبر آن قوم و این که تمثالی به شکل یعوق و نیز نسر را می پرستند به وی رسید پس با گروهی به سوی ایشان روانه شد و وارد شهر نسر شد و آن ها را شکست داد و عده ای کشته شده و عده ای فرار کرده در شهرها پراکنده شدند پس دستور داد که بت را بیاورند و در دریا اندازند. پس هر گروهی از ایشان برای خود بتی قرار داد و اسم هایی برایش گذاشت و در طی قرن ها بر این حال بودند و غیر از این اسم ها نمی شناختند تا این که نبوّت نوح علیه السلام ظاهر شد و آن ها را به عبادت خدای واحد و ترک عبادت بتها دعوت کرد پس بعضیشان گفتند: ﴿لا تَذَرُنَّ آلِهَتِكُمْ وَلا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلا سُواعاً وَ لا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَنَسْراً.﴾

5- امام باقر علیه السلام- علت آن که درخت بید را [به لغت اهل شام] خلاف نامیدند، آن است که چون شیطان از چوب آن درخت صورت بت سواع [را از لحاظ شکل برای تعلیم ساختن] بت به بت پرستان] بر خلاف بت ودّ ساخت لذا [این اسم و علم شد و] درخت بید را خلاف [بر وزن کتاب] نامیدند.

6- امام صادق علیه السلام- قریش بت هایی را که در اطراف کعبه بود را با مشک و عنبر می اندودند و آغشته می کردند یغوث مقابل در بود و یعوق در سمت راست کعبه و نسر در سمت چپ کعبه بود. لذا هنگامی که وارد می شدند در برابر یغوث سجده می کردند و به خاک می افتادند و خم نمی شدند. سپس رو به سوی یعوق می کردند و پس از آن به نسر روی می آوردند و آن گاه لبیک می گفتند.

ص: 67

1-أمير المؤمنين علیه السلام- عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلُ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ هُوَ فِي مَسْجِدِ الْكُوفَة فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ فَرَدَّ عَلَيْهِ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنِّي أَرَدْتُ الْمَسْجِدَ الْأَقْصَى فَأَرَدْتُ أَنْ أَسَلَّمَ عَلَيْكَ وَ أَوَدَّعَكَ فَقَالَ لَهُ وَ أَيَّ شَيْءٍ أَرَدْتَ بِذَلِكَ فَقَالَ الْفَضْلَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ فَبِعْ رَاحِلَتَكَ وَ كُلِّ زَادَكَ وَصَلِّ فِي هَذَا الْمَسْجِدِ فَإِنَّ الصَّلَاةَ الْمَكْتُوبَةَ فِيهِ حَجَّةً مَبْرُورَةٌ وَ النَّافِلَةَ عُمْرَةً مَبْرُورَةُ وَالْبَرَكَةَ فِيهِ عَلَى اثْنَى عَشَرَ مِينَا يَمِينُهُ يُمْنُ وَيَسَارُهُ مَكْرُ وَ فِي وَسَطِهِ عَيْنُ مِنْ دُهْنِ وَ عَيْنُ مِنْ لَبَن وَ عَيْنُ مِنْ مَاءٍ شَرَابِ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ عَيْنُ مِنْ مَاءٍ طُهْرٍ لِلْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ سَارَتْ سَفِينَهُ نُوحٍ وَكَانَ فِيهِ نَسْرُ وَ يَغُوثُ وَ يَعُوقُ وَ صَلَّى فِيهِ سَبْعُونَ نَبِيَّا وَسَبْعُونَ وَصِيَّا أَنَا أَحَدُهُمْ وَ قَالَ بِيَدِهِ فِي صَدْرِهِ مَا دَعَا فِيهِ مَكْرُوبُ بِمَسْأَلَة فِي حَاجَةٍ مِنَ الْحَوَائِجِ إِلَّا أَجَابَهُ اللَّهُ وَ فَرَّجَ عَنْهُ كُرْبَتَهُ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ قَدْ أَضَلُّوا كَثيراً وَ لَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا ضَلالاً﴾ (24)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فِي قَوْلِهِ وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا ضَلَالًا قَالَ هَلَاكَا وَ تَدْمِيراً.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿مِمّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأَدْخِلُوا ناراً فَلَمْ يَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ الله مِمَّا أنصاراً﴾ (25)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ جَعْفَرِ الْجَعْفَرِىّ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أبى الْحَسَنِ بِالْحَمْرَاءِ فِي مَشْرَبَةِ مُشْرِفَة عَلَى الْبَرِّ وَالْمَائِدَةُ بَيْنَ أَيْدِينَا إِذْ رَفَعَ رَأْسَهُ فَرَأَى رَجُلًا مُسْرِعاً فَرَفَعَ يَدَهُ مِنَ الطَّعَامِ فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ فَصَعِدَ إِلَيْهِ فَقَالَ الْبُشْرَى جُعِلْتُ فِدَاكَ مَاتَ الزُّبَيْرِئُ فَأَطْرَقَ إِلَى الْأَرْضِ وَ تَغَيَّرَ لَوْنُهُ وَاصْفَرَّ وَجْهُهُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ إِنِّي أَصَبْتُهُ قَدِ ارْتَكَبَ فِي لَيْلَتِهِ هَذِهِ ذَنْباً لَيْسَ بِأَكْبَرِ ذُنُوبِهِ قَالَ وَاللَّهِ مِمَّا خَطِيئَاتِهِمْ أغْرِقُوا فَأَدْخِلُوا ناراً ثُمَّ مَدَّ يَدَهُ فَأَكَلَ فَلَمْ يَلْبَتْ أَنْ جَاءَ رَجُلُ مَوْلَى لَهُ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَاتَ الزُّبَيْرِيُّ فَقَالَ وَ مَا كَانَ سَبَبُ مَوْتِهِ فَقَالَ شَرِبَ الْخَمْرَ الْبَارِحَةَ فَغَرَقَ فِيهِ فَمَاتَ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيَّاراً﴾ (26)

ص: 68

7- امام علی علیه السلام- از امام صادق علیه السلام- نقل است که فرمود: «مردی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام در مسجد کوفه آمد و گفت: «سلام بر تو ای امیرالمؤمنین! و رحمت و برکات خداوند بر تو باد امیر المؤمنين علیه السلام جواب سلام وی را داد آن مرد عرض کرد فدایت شوم می خواهم به مسجد الأقصى بروم و آمده ام که با شما خداحافظی کنم. حضرت به وی فرمود: «چه کاری از دست من برمی آید؟» عرض کرد: فدایت شوم فضل و بخشش. فرمود مرکب خویش و همه ی زاد و توشه ات را بفروش و به آن جا برو و در آن مسجد نماز بخوان؛ زیرا نماز واجب در آن جا مانند حج مقبول است و نماز مستحبی در آن جا مانند حج عمره است و برکت در آن دوازده میل است سمت راست آن میمنت و خوشبختی است و سمت چپ آن جا مکر است و در وسط آن، چشم های از روغن و چشم های از شیر و چشم های آب وجود دارد که شرابی برای مؤمنان است و چشمه آبی پاک وجود دارد که برای [ طهارت و پاکی] مؤمنان است و از آن جا کشتی نوح علیه السلام به راه افتاد، و نسر و یغوث و يعوق در آن جا بودند و هفتاد پیامبر و هفتاد وصیّ و جانشین- که من یکی از آنان هستم- در آن جا نماز خوانده اند- سپس در حالی که دست خویش بر سینه می زد- فرمود و اگر هر مصیبت زده و غمدیده ای در آن جا دعا کند خداوند غم و مصیبت وی را برطرف خواهد کرد.»

* و آن ها بسیاری را گمراه کردند. خداوندا، ستمکاران را جز گمراهی میفزا! (24)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ لَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا ضَلَالًا﴾؛ منظور، هلاکت و نابودی است.

* [آری، سرانجام] همگی به خاطر گناهانشان غرق شدند و در آتش دوزخ وارد گشتند و جز خدا یاورانی برای خود نیافتند (25)

1- امام کاظم علیه السلام- سلیمان بن جعفر جعفری می گوید: در حمراء کنار چشمه ای که مشرف به بیابان بود خدمت امام رضا علیه السلام نشسته بودم غذا حاضر بود در این موقع سر بلند کرد و مشاهده نمود مردی به سرعت می آید. حضرت دست از غذا کشید آن مرد رسید و از جا حرکت نموده گفت: آقا بشارت! زبیری از دنیا رفت امام علیه السلام سر به زیر انداخت رنگش تغییر کرد و صورتش زرد شد. آن گاه سر برداشت و فرمود: این مرد دیشب گناهی انجام داد که بزرگ ترین گناهش نبود» بعد فرمود: ﴿مِمَّا خَطِيئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نارا﴾. سپس دست دراز کرد و شروع به غذا خوردن نمود هنوز مدتی نگذشته بود که غلامش آمد و عرض کرد فدایت شوم، زبیری مرد فرمود: سبب مرگش چه بود؟ عرض کرد آن قدر شراب خورده بود که از کثرت شرب خمر مرد».

* نوح گفت: پروردگارا! هیچ کس از کافران را بر روی زمین باقی مگذار! (26)

ص: 69

1-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ كُنتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام بالْكُوفَة... فَقُلْتُ لَهُ وَكَانَتِ الْكُوفَةُ وَ مَسْجِدُهَا فِي زَمَنِ نُوح الله فَقَالَ لِي نَعَمْ يَا مُفَضَّلُ وَ كَانَ مَنْزِلُ نُوحٍ وَ قَوْمِهِ فِي قَرْيَةٍ عَلَى مَنْزِل الْفُرَاتِ مِمَّا يَلِى غَرْبِيَّ الْكُوفَة قَالَ وَكَانَ نُوح علیه السلام رَجُلًا نَجَاراً فَجَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَبِيّاً وَ انْتَجَبَهُ وَ نُوحُ علیه السلام أَوَّلُ مَنْ عَمِلَ سَفِينَةً تَجْرِى عَلَى ظَهْرِ الْمَاءِ قَالَ وَلَبثَ نُوحٌ علیه السلام فِي قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَة إِلَّا خَمْسِينَ عَاماً يَدْعُوهُمْ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَيَهْرَ ونَ بِهِ وَيَسْخَرُونَ مِنْهُ فَلَمَّا رَأى ذَلِكَ مِنْهُمْ دَعَا عَلَيْهِمْ فَقَالَ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّاراً* إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فاجِراً كَفَّاراً.﴾ (1)

2-الصّادق علیه السلام- ﴿بَقِيَ نُوحٌ فِي قَوْمِهِ ثَلَاثَ مِائَةِ سَنَةٍ يَدْعُوهُمْ إِلَى اللَّهِ فَلَمْ يُجِيبُوهُ فَهَمَّ أَنْ يَدْعُوَ عَلَيْهِمْ فَوَافَاهُ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ قَبيْلَ مِنْ قَبَائِلَ مَلَائِكَةِ سَمَاءِ الدُّنْيَا وَ هُمُ الْعُظَمَاءُ مِنَ الْعُظَمَاءُ مِنَ الْمَلَائِكَة فَقَالَ لَهُمْ نُوحٌ مَا أَنْتُمْ فَقَالُوا نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ قَبيْلَ مِنْ قَبَائِلِ مَلَائِكَةِ السَّمَاءِ الدُّنْيَا وَإِنَّ غِلَظَ مَسِيرَة سَمَاءِ الدُّنْيَا خَمْسُمِائَةِ عَامٍ وَ مِنْ سَمَاءِ الدُّنْيَا إِلَى الدُّنْيَا مَسِيرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَخَرَجْنَا عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ وَافَيْنَاكَ فِي هَذَا الْوَقْتِ فَنَسْأَلُكَ أَنْ لَا تَدْعُوَ عَلَى قَوْمِكَ قَالَ نُوحٌ أَجَلْتُهُمْ ثَلَاثَمِائَة سَنَة فَلَمَّا أَتَى عَلَيْهِمْ سَتمِائَةِ سَنَة وَ لَمْ يُؤْمِنُوا هَمَّ أَنْ يَدْعُوَ عَلَيْهِمْ فَوَافَاهُ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ قَبيْلَ مِنْ قَبَائِلَ مَلَائِكَة سَمَا. الثَّانِيَةِ فَقَالَ نُوحٌ علیه السلام مَنْ أَنْتُمْ قَالُوا نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ قَبِيْلَ مِنْ قَبَائِلِ مَلَائِكَةِ سَمَاءِ الثَّانِيَةِ وَ غِلَظُ سَمَاءِ الثَّانِيَةِ مَسِيرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ مِنْ سَمَاءِ الثَّانِيَةِ إِلَى سَمَاءِ الدُّنْيَا مَسِيرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ غِلَظُ سَمَاءِ الدُّنْيَا مَسِيرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ مِنَ السَّمَاءِ الدُّنْيَا إِلَى الدُّنْيَا مَسِيرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ خَرَجْنَا عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ وَافَيْنَاكَ صَحْوَةً نَسْأَلُكَ أَنْ لَا تَدْعُوَ عَلَى قَوْمِكَ فَقَالَ نُوحٌ قَدْ أَجَلْتُهُمْ ثَلَاثَمِائَةِ سَنَةٍ فَلَمَّا أَتَى عَلَيْهِمْ تسْعُمِانَة سَنَة وَ لَمْ يُؤْمِنُوا هَمَّ أَنْ يَدْعُوَ عَلَيْهِمْ فَأَنزَلَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَّهُ لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِكَ إِنَّا مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَيس بما كانُوا يَفْعَلُونَ فَقَالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرُ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّاراً إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِراً كَفَّاراً وَ لَمْ﴾ (2)

ص: 70

1- امام صادق علیه السلام- مفضّل بن عمر گوید: نزد امام صادق علیه السلام در کوفه بودم... به ایشان عرض کردم: «مگر کوفه و مسجدش در زمان نوح علیه السلام بوده است»؟ فرمود «آری ای مفضّل، خانه ی نوح علیه السلام و قوم او در قریه ای در کنار فرات بوده و آن قریه در سمت غرب کوفه قرار داشته است». فرمود: «و نوح علیه السلام مردی نجّار بود، و خدای عزّوجلّ او را به پیغمبری برگزید، و نخستین کسی بود که کشتی ساخت که روی آب راه رود و نوح علیه السلام هزار سال؛ پنجاه سال کم در میان قوم خود زندگی کرد و در این مدّت آن ها را به سوی خدای عزوجل دعوت کرد و آن ها آن جناب را به ریشخند و مسخره گرفتند نوح علیه السلام به خاطر همین بر آن ها نفرین کرده و فرمود: ﴿رَبِّ لَا تَذَرُ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّاراً إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِراً كَفَّاراً﴾.

2- امام صادق علیه السلام- نوح علیه السلام در میان قومش سیصد سال باقی ماند و آن ها را به سوی خدا کرد ولی دعوت او را اجابت نکردند؛ از این رو تصمیم گرفت آن ها را نفرین کند. هنگام طلوع خورشید دوازده هزار گروه از انواع فرشتگان آسمان دنیا نزد او آمدند و آن ها بزرگان ملائکه بودند. نوح علیه السلام به آن ها گفت: «شما چه کسانی هستید؟ گفتند: ما دوازده هزار گروه از انواع فرشتگان آسمان دنیا هستیم و پهنای مسافت آسمان دنیا [راه] پانصد سال است و از آسمان دنیا تا دنیا مسافت پانصد سال است و ما هنگام طلوع خورشید خارج شدیم و در این وقت نزد تو آمدیم و از تو درخواست می کنیم که قومت را نفرین نکنی». نوح علیه السلام گفت سیصد سال به آن ها مهلت دادم. هنگامی که ششصد سال تمام شد و آن ها ایمان نیاوردند نوحه تصمیم گرفت که آن ها را نفرین کند دوازده هزار گروه از انواع فرشتگان آسمان دوّم نزد او آمدند. نوح علیه السلام گفت: «شما کسانی هستید؟» گفتند: «ما دوازده هزار گروه از انواع فرشتگان آسمان دوم هستیم و پهنای آسمان دوم، مسافت پانصد سال است و از آسمان دوّم تا آسمان دنیا مسافت پانصد سال است و پهنای آسمان دنیا مسافت پانصد سال است و از آسمان دنیا تا دنیا مسافت پانصد سال است. هنگام طلوع آفتاب خارج شدیم و هنگام بلند شدن روز و بالا آمدن خورشید نزد تو آمدیم از تو درخواست می کنیم که قومت را نفرین نکنی نوح علیه السلام گفت: به آن ها سیصد سال مهلت دادم». هنگامی که نهصد سال تمام شد و ایمان نیاوردند تصمیم گرفت آن ها را نفرین پس خدای عزوجل نازل فرمود که جز آن ها که [تاکنون] ایمان آورده اند، دیگر هیچ کس از قوم تو ایمان نخواهد آورد! پس از کارهایی که می کردند، غمگین مباش»! نوح گفت: پروردگارا! هیچ کس از کافران را بر روی زمین باقی مگذار! چرا که اگر آن ها را باقی بگذاری، بندگانت را گمراه می کنند و جز نسلی فاجر و کافر به دنیا نمی آورند.

ص: 71

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ حَنَانِ بْن سَدِير عَنْ أَبِيهِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرعلیه السلام أَرَأَيْتَ نُوحا علیه السلام حِينَ دَعَا عَلَى قَوْمِهِ فَقَالَ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضَ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّاراً إِنَّكَ إِن تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَلا يَلِدُوا إِلَّا فاجِراً كَفَّاراً قَالَعَلِمَ أَنَّهُ لَا يَنْجُبُ مِنْ بَيْنِهِمْ أَحَدٌ قَالَ قُلْتُ وَكَيْفَ عَلِمَ ذَلِكَ قَالَ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَنَّهُ لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِكَ إِنَّا مَنْ قَدْ آمَنَ فَعِنْدَ هَذَا دَعَا عَلَيْهِمْ بِهَذَا الدُّعَا.﴾ (1)

4- الباقر علیه السلام- ﴿لَمَّا دَعَا نُوحُ علیه السلام رَبَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى قَوْمِهِ أَتَاهُ إِبْلِيسَ لَعَنَهُ اللَّهُ فَقَالَ يَا نُوحُ إِنَّ لَكَ عِنْدِي يَداً أُرِيدُ أَنْ أَكَافِئكَ عَلَيْهَا فَقَالَ نُوحٌ وَ اللَّهِ إِنِّي لَبَغِيضُ إِلَيَّ أَنْ يَكُونَ لَكَ عِنْدِي يَدُ فَمَا هِيَ قَالَ بَلَى دَعَوْتَ اللَّهَ عَلَى قَوْمِكَ فَأَغْرَقْتَهُمْ فَلَمْ يَبْقَ أَحَدُ أُغْوِيهِ فَأَنَا مُسْتَرِيحُ حَتَّى يَنْشَأَ قَرْنُ آخَرُ فَأُغْوِيَهُمْ فَقَالَ لَهُ نُوحٌ مَا الَّذِي تُرِيدُ أَنْ تُكَافِتَنِي بِهِ قَالَ لَهُ اذْكُرْنِي فِي ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ فَإِنِّي أَقْرَبَ مَا أَكُونُ إِلَى الْعَبْدِ إِذَا كَانَ فِي إِحْدَاهُنَّ اذْكُرْنِي إِذَا غَضِبْتَ وَاذْكُرْنِي إِذَا حَكَمْتَ بَيْنَ اثْنَيْنِ وَاذْكُرْنِي إِذَا كُنْتَ مَعَ امْرَأَةِ خَالِياً لَيْسَ مَعَكُمَا أَحَدٌ.﴾ (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ لَبِثَ نُوحٌ فِي قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِينَ عاماً يَدْعُوهُمْ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَيَهْزَءُونَ بِهِ وَ يَسْخَرُونَ مِنْهُ فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ مِنْهُمْ دَعَا عَلَيْهِمْ فَقَالَ رَبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّاراً إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبَادَكَ وَ لَا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِراً كَفَّاراً﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لا يَلِدُوا إلا فاجراً كَفَّاراً﴾ (27)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْجُعْفِي عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ كَانَتْ شَرِيعَةُ نُوحٍ علیه السلام أَنْ يُعْبَدَ اللَّهُ بِالتَّوْحِيدِ وَالْإِخْلَاصِ وَخَلْعِ الْأَنْدَادِ وَ هِيَ الْفِطْرَةُ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا وَ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَهُ عَلَى نُوحٍ علیه السلام عَلَى النَّبيِّينَ علیه السلام أَنْ يَعْبُدُوا اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ لَا يُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ أَمَرَ بالصَّلَاةِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْي عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ لَمْ يَفْرِضُ عَلَيْهِ أَحْكَامَ حُدُودِ وَ لَا فَرَضَ مَوَارِيثَ فَهَذِهِ شَرِيعَتُهُ فَلَبِثَ فِيهِمْ نُوحٌ أَلْفَ سَنَة إِلَّا خَمْسِينَ عَامًا يَدْعُوهُمْ سِرًا وَ عَلَانِيَةً فَلَمَّا أَبَوْا وَعَتَوْا قَالَ رَبَّهُ أَنِّي مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ فَأَوْحَى اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ إِلَيْهِ أَنَّهُ لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِكَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ فَلَا تَبْتَيْسٌ بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ [يَعْمَلُونَ] فَلِذَلِكَ قَالَ نُوح علیه السلام وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِراً كَفَّاراً.﴾ (4)

ص: 72

3- امام باقر علیه السلام- حنان بن سدیر گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «نظر شما درباره ی این آیه: ﴿رَّبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّارًا * إِنَّكَ إِن تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبَادَكَ وَلَا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِرًا كَفَّارًا﴾ چیست؟ آن هنگام که نوح علیه السلام علیه قوم خویش دعا کرد؟ حضرت فرمود: «هیچ کس از آنان صاحب فرزند نمی شد» عرض کردم: «از کجا به این امر آگاهی یافت»؟ فرمود: «خداوند به وی وحی کرد که دیگر هیچ کس به تو ایمان نخواهد آورد و تنها آنانی که به تو ایمان آورده اند بر ایمان خویش خواهند ماند. در این هنگام نوح علیه السلام علیه آن ها دعا کرد».

4- امام باقر علیه السلام- پس از این که نوح علیه السلام درباره ی امّتش نفرین کرد شیطان آمد و گفت: «تو به من احسانی کرده ای می خواهم عوض آن را بدهم» نوح علیه السلام فرمود: «پناه بر خدا که من به تو خدمتی کرده باشم، چه احسانی به تو کرده ام؟» گفت: «آری تو نفرین کردی خدا قومت را غرق کرد و دیگر کسی نماند که من رنج گمراه کردنش را تحمل کنم و تا قرن بعدی بیاید من راحتم. حضرت نوح علیه السلام فرمود: اینک چه پاداشی می خواهی بدهی؟ گفت: «مرا در سه جا یاد کن که در این سه مورد من از هر وقت به انسان نزدیک ترم: وقت غضب، هنگام حکم بین دو نفر و موقعی که با زن نامحرمی نشسته ای و دیگری نیست.

5- امام صادق علیه السلام- نوح علیه السلام نهصد و پنجاه سال در میان قوم خویش بود و آنان را به سوی خداوند عزوجل فرامی خواند و ایشان او را مسخره می کردند و به تمسخر می کشیدند. لذا عليه آنان دعا کرد و فرمود: ﴿رَّبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّارًا * إِنَّكَ إِن تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبَادَكَ وَلَا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِرًا كَفَّارًا.﴾

* چرا که اگر آن ها را باقی بگذاری، بندگانت را گمراه می کنند و جز نسلی فاجر و کافر به دنیا نمی آورند. (27)

1- امام باقر علیه السلام- اسماعیل جعفی گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: شریعت و دین نوح علیه السلام چنین بود که باید خدا را از سر توحید و اخلاص پرستید و از پرستش مانندها و امثالی که برای او ساخته اند، دست شست، و این همان سرشتی است که مردم بر آن سرشته شده اند و خداوند از نوح علیه السلام و دیگر پیامبران پیمان گرفته است که او را بپرستند و شریکی برایش نگیرند و به نماز و امر به معروف و نهی از منکر و در نظر داشتن حلال و حرام امر کرده است ولی بر او احکام حدود و مواریث را واجب نساخت و آئین نوحال این چنین بود نوح علیه السلام در میان مردم آن روزگار از هزار سال پنجاه سال کمتر زندگی کرد و در طول این مدت در پنهان و پیدا آن ها را به پرستش خدا فرا خواند و چون سر برتافتند و سرکشی کردند. فرمود من مغلوب [این قوم طغیان گر] شده ام، انتقام مرا از آن ها بگیر (قمر/10) و خداوند سبحان به او وحی فرستاد که جز آن ها که [تا کنون] ایمان آورده اند، دیگر هیچ کس از قوم تو ایمان نخواهد آورد،پس از کارهایی که می کردند، غمگین مباش!. (هود/36) و از همین روی نوح علیه السلام فرمود: ﴿وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِراً كَفَّارًا.﴾

ص: 73

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَن صَالِح بن مِيثَم قَال قُلتُ لأبي جَعْفَرِ علیه السلام مَا كَانَ عِلْمُ نُوحٍ حِينَ دَعَا عَلَى قَوْمِهِ أَنَّهُمْ لَا يَلِدُوا إِلَّا فاجِراً كَفَّاراً فَقَالَ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ لِنُوحٍ أَنَّهُ لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِكَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ. ﴾ (1)

3- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فِي قَولِهِ وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا ضَلَالًا قَالَ هَلَاكَا وَتَدْمِيرًا إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فاجراً كَفَّاراً فَأهْلَكَهُمُ الله.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿رَبِّ اغْفِرْ لي وَلِوَالِدَيَّ وَ مَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ المؤمِناتِ وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلا تباراً﴾ (28)

1- الباقر علیه السلام- ﴿وَ لَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَبَاراً أَي خَسَارًا.﴾ (3)

2-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيَّ الْحَلَبِيٌّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَ مَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً يَعْنِي الْوَلَايَةَ مَنْ دَخَلَ فِي الْوَلَايَةِ دَخَلَ فِي بَيْتِ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ قَوْلُهُ إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً يَعْنِي الْأَئِمَّةَ علیهم السلام وَ وَلَايَتَهُمْ مَنْ دَخَلَ فِيهَا دَخَلَ فِي بَيْتِ النَّبيِّ علیهم السلام﴾ (4)

3- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿عن ابن عباس رحمه الله فِي قَوْلِهِ رَبِّ اغْفِرْ لي وَلِوَالِدَيَّ وَ مِنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً وَ قَدْ كَانَ قَبْرُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام مَعَ نُوحٍ فِي السَّفِينَةِ فَلَمَّا خَرَجَ مِنَ السَّفِينَةِ تَرَكَ قَبْرَهُ خَارِجَ الْكُوفَةِ فَسَأَلَ نُوحٌ ربَّهُ الْمَغْفِرَةِ لِعَلِيُّ وَفَاطِمَةَ علیها السلام قَولُهُ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤمِناتِ ثُمَّ قَالَ وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِينَ يَعْنِي الظُّلَمَة لِأهْل بَيْتِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله إِلَّا تَبَاراً﴾ (5)

4- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي شُعَيْبِ الْخُرَاسَانِي قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَن الرضا علیه السلام أَيَّمَا أَفْضَلُ زِيَارَةُ قَبْرٍ أمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَوْ زِيَارَةُ قَبْرِ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ إِنَّ الْحُسَيْنَ قُتِلَ مَكْرُوبًا فَحَقُّ عَلَى اللَّهِ جَلَّ ذِكْرُهُ أَنَّ لَا يَأْتِيَهُ مَكْرُوبُ إِلَّا فَرَّجَ اللَّهُ كَرْبُهُ وَفَضْلُ زِيَارَة قَبْرِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى زِيَارَةِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ علیه السلام كَفَضْلِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ ثُمَّ قَالَ لِي أَيْنَ تَسْكُنُ قُلْتُ الْكُوفَةَ قَالَ إِنَّ مَسْجِدَ الْكُوفَة

ص: 74

2- امام باقر علیه السلام- صالح بن میثم گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «نوح علیه السلام وقتى عليه قوم خویش دعا کرد چگونه به این موضوع علم پیدا کرد و فرمود: ﴿وَلَا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِرًا كَفَّارًا﴾؟ حضرت فرمود: مگر سخن خداوند عزّوجل به حضرت نوح علیه السلام را نشنیده ای که می فرماید: جز آن ها که [تا کنون] ایمان آورده اند، دیگر هیچ کس از قوم تو ایمان نخواهد آورد!. (هود/36)

3- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- منظور از ضلال در این آیه ﴿وَ لَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا ضَلَالًا﴾ (نوح/24) هلاکت و نابودی است ﴿إِنَّكَ إِن تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبَادَكَ وَلَا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِرًا كَفَّارًا؛﴾ پس خداوند آن ها را به هلاکت رساند.

* «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و همه ی کسانی را که با ایمان وارد خانه ی من شدند، و جمیع مردان و زنان با ایمان را بیامرز؛ و ستمکاران را جز هلاکت میفزا»! (28)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ لَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَبَارًا﴾؛ منظور، خسران و زیان است.

2- امام صادق علیه السلام- محمد حلبی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که درباره ی آیه: ﴿رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لَمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً﴾ فرمود: «یعنی ولایت. هرکس داخل در ولایت شد، داخل در بیت انبیاء علیهم السلام شده است و فرمایش خداوند متعال: خداوند فقط می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملا شما را پاک سازد (احزاب/33) یعنی، ائمّه علیهم السلام و ولایت آن ها؛ هر کس داخل در آن شد داخل در بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شده است.

3- ابن عبّاس رحمه الله- ابن عباس رحمه الله درباره ی این آیه از قرآن گفت: ﴿رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَ لَمَن دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا؛﴾ مقبره علی علیه السلام با نوح در کشتی بود. هنگامی که او از کشتی خارج شد قبرش را در بیرون از کوفه گذاشت. سپس نوح علیه السلام از پروردگارش برای علی علیه السلام و فاطمه علیهم السلام آمرزش خواست؛ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ و سپس فرمود: ﴿وَ لَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَبَارًا؛﴾ یعنی جز بر هلاکت کسانی که به اهل بیت محمّد صلی الله علیه و آله ظلم کردند، میفزای».

4- امام رضا علیه السلام- شعیب خراسانی گوید: خدمت امام رضا علیه السلام عرض کردم که زیارت حضرت اميرالمؤمنین علیه السلام افضل است یا زیارت حضرت امام حسین علیه السلام ؟ فرمود: حضرت امام حسین علیه السلام مغموم و مهموم در راه خدا شهید شدند؛ بر خداوند عالمیان واجب و لازم است که هیچ غمگینی به زیارت قبر آن حضرت نرود مگر این که حق تعالی غم او را زایل گرداند و او را خوشحال برگرداند، ولیکن زیادتی ثواب زیارت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام بر زیارت حضرت امام حسین علیه السلام مثل زیادتی فضیلت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام است بر حضرت امام حسین علیه السلام». و بعد از آن از من

ص: 75

بَيْتُ نُوحٍ لَوْ دَخَلَهُ رَجُلٌ مِائَةَ مَرَّةً لكتب اللهُ لَهُ مِائَةَ مَغْفِرَة لِأَنَّ فِيهِ دَعْوَةَ نُوح علیه السلام حَيْثُ قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَ لَنْ دَخَلَ بَيْنِي مُؤْمِناً قَالَ قُلْتُ مَنْ عَلَى بِوَالِدَيْهِ قَالَ آدَمَ وَ حَوا علیهما السلام﴾ (1)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿رب اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ قَالَ آدَمَ وَ حَوَاء علیهما السلام﴾ (2)

ص: 76

پرسید که: در کجا می باشی؟ گفتم: در کوفه فرمود: مسجد کوفه خانه ی حضرت نوح علیه السلام است؛ اگر کسی صد مرتبه داخل آن مسجد شود صد مرتبه آمرزش به دعای حضرت نوح علیه السلام برای او نوشته می شود. چنان چه حق تعالی می فرماید که حضرت نوح علیه السلام فرمود: ﴿قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوالِدَيَّ وَ لَمِنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً﴾ عرض کردم: مراد از پدر و مادر آن حضرت کیست»؟ فرمود: «حضرت آدم علیه السلام و حوّا علیها السلام.»

5- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیهما السلام- منظور از آیه ی ﴿رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَ﴾ آدم و حوا علیهما السلام است.

ص: 77

* النُّزول

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَكَانَ سَبَبُ نُزُولِ هَذِهِ الْآيَةِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم خَرَجَ مِنْ مَكَّةَ إِلَى سُوقِ عُكَاظِ وَ مَعَهُ زَيْدُ بْنُ حَارِثَةَ يَدْعُو النَّاسِ إِلَى الْإِسْلَامِ فَلَمْ يُجِبُهُ أَحَدٌ وَ لَمْ يَجِدْ مَنْ يَقْبَلُهُ ثُمَّ رَجَعَ إِلَى مَكَّةَ فَلَمَّا بَلَغَ مَوْضِعاً يُقَالُ لَهُ وَادِي مَجَنَّةَ تَهَجَّدَ بِالْقُرْآنِ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ فَمَرَّ بِهِ نَفَرُ مِنَ الْجِنِّ فَلَمَّا سَمِعُوا قِرَاءَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم اسْتَمَعُوا لَهُ فَلَمَّا سَمِعُوا قِرَاءَتَهُ قَالَ: بَعْضُهُمْ لِبَعْضِ أَنْصِتُوا يَعْنِي اسْكُنُوا فَلَا قُضِيَ أَمْ فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْقِرَاءَةَ وَلَّوْا إِلى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ قالُوا يَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا كِتابا أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ موسى علیه السلام مُصَدِّقًا لِما بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَ إِلى طَرِيقِ مُسْتَقِيمٍ يَا قَوْمَنَا أَجِيبُوا دَاعِيَ اللهِ وَ آمِنُوا بِهِ إِلَى قَوْلِهِ أُولئِكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ فَجَاءُوا إِلَى رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله فَأَسْلَمُوا وَآمَنُوا وَعَلَّمَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى نَبِيِّهِ صلی الله عليه و آله و سلم: قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ السُّورَةَ كُلَّهَا فَحَكَى اللَّهُ قَوْلَهُمْ وَ وَلَّى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَيْهِمْ مِنْهُمْ وَكَانُوا يَعُودُونَ إِلَى رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله فِي كُلِّ وَقْتِ فَأَمَرَ أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنْ يُعَلِّمَهُمْ وَيُفَقِّهَهُمْ فَمِنْهُمْ مُؤْمِنُونَ وَ كَافِرُونَ وَ نَاصِبُونَ وَ يَهُودُ وَ نَصَارَى وَ مَجُوس وَهُمْ وُلْدُ الْجَانَّ.﴾ (1)

* سبب نزول

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- سبب نزول این آیات این است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه زیدبن حارثه از مکّه به بازار عکاظ رفت تا مردم را به اسلام دعوت کند. امّا هیچ کس به او پاسخ مثبت نداد. آن حضرت به سوی مکّه بازگشت. زمانی که به مکانی به نام وادی مجنّه رسید، شب هنگام شروع به خواندن قرآن کرد. در این هنگام گروهی از جنّیان از آن جا عبور می کردند زمانی که صدای قرآن خواندن رسول خدا صلی الله علیه و آله را شنیدند گروهی از آن ها به گروهی دیگر می گفتند: «أنصِتُوا» یعنی سکوت کنید. «فَلَمَّا قُضِيَ» یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله از قرائت قرآن فارغ شد به سوی قوم خود بازگشتند و آن ها را بیم دادند گفتند ای قوم ما ما کتابی را شنیدیم که بعد از موسی نازل شده، هماهنگ با نشانه های کتاب های پیش از آن که به سوی حق و راه راست هدایت می کند. ای قوم ما دعوت کننده ی الهی را اجابت کنید و به او ایمان آورید تا گناهانتان را ببخشد و شما را از عذابی دردناک پناه دهد و هرکس به دعوت کننده ی الهی پاسخ نگوید هرگز نمی تواند از چنگال عذاب الهی در زمین فرار،کند و غیر از خدا یار و یاوری برای او نیست چنین کسانی در گمراهی آشکارند»!.(احقاف/32-29) آن ها به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و ایمان آوردند. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز شریعت اسلام را به آن ها آموخت. پس از آن خداوند سوره جن را به طور کامل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل کرد. خداوند در آن سوره، سخنان آن ها قبول ولایت رسول خدا صلی الله علیه و آله توسط آن ها و آمدن پیاپی ایشان نزد آن حضرت را ذکر فرموده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به امیرالمؤمنین علیه السلام دستور داد تا به آن ها احکام اسلام را یاد دهد. گروهی از آن ها مؤمن گروهی کافر و برخی ناصبی هستند. همچنین در میان آن ها یهودی مسیحی و مجوسی نیز یافت می شود. همه آن ها از نسل جانّ هستند.

4-1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿انْطَلَقَ النَّبي صلی الله عليه و آله و سلم في طَائِفَة مِنْ أَصْحَابِهِ عَامِدِينَ إِلَى سُوقِ عُكَاظِ وَ قَدْ حِيلَ بَيْنَ الشَّيَاطِينِ وَبَيْنَ خَبَرِ السَّمَاءِ فَرَجَعَتِ الشَّيَاطِينُ إِلَى قَوْمِهِمْ فَقَالُوا مَا لَكُمْ قَدْ حِيلَ بَيْنَنَا وَبَيْنَ خَبَرِ السَّمَاءِ وَأُرْسِلَتْ عَلَيْنَا الشُّهُبُ قَالُوا مَا ذَاكَ إِلَّا مِنْ شَيْءٍ حَدَثَ فَاضْرِبُوا مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا فَالْتَقَى الَّذِينَ أَخَذُوا نَحْوَ تِهَامَةَ النَّبِي صلی الله عليه و آله و سلم وَأَصْحَابَهُ وَ هُوَ بِنَخْلَةَ عَامِدِينَ إِلَى سُوق عُكَاظٍ وَ هُوَ يُصَلِّي بِأَصْحَابِهِ صَلَاةَ الْفَجْرِ فَلَمَّا سَمِعُوا الْقُرْآنَ أَنْصَتُوا وَقَالُوا هَذَا الَّذِي حَالَ بَيْنَنَا وَبَيْنَ خَبَر السَّمَاءِ وَ رَجَعُوا إِلَى قَوْمِهِمْ فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآناً عَجَباً الْآيَتَيْنِ.﴾ (1)

5-1- أمير المومنین علیه السلام- ﴿جابر الأنصارى رحمه الله قَالَ... أتَيْت مَسْجِدِ النَّبيِّ صلی الله عليه و آله و سلم فإِذَا أَنَا بِسَاجِدِ مِنْ نُورٍ وَ سَحَابٍ مِنْ نُورٍ فَتَلَبَّثْتُ قَلِيلًا إِذْ تَطَامَنَ السَّحَابُ وَ انْشَقَّتْ وَ نَزَلَ مِنْهَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام اللَّهِ وَ فِي كَفِّهِ سَيْفُ يَقْطُرُ دَمَا فَقَامَ إِلَيْهِ السَّاجِدُ فَضَمَّهُ إِلَيْهِ وَقَبَّلَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام الَّذِي نَصَرَكَ عَلَى أَعْدَائِكَ فَقُمْتُ إِلَيْهِ وَ قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لَمْ أَرَكَ بِالْمَدِينَةِ أَيَّاماً... فَأَيْنَ كُنْتَ يَ-ا أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ يَا جَابِرُ اللَّهُ كُنْتُ فِي برحات مُنْذُ ثَلَاثِ فَقُلْتُ وَ أَيْشَ صَنَعْتَ فِي برحات فَقَالَ لِي يَا جَابِرُ مَا أَغْفَلَكَ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ وَلَايَتِى عُرضَتْ عَلَى أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ مَنْ فِيهَا وَأَهْلِ الْأَرَضِينَ وَ مَنْ فِيهَا فَأَبَتْ طَائِفَةٌ مِنَ الْجِنِّ وَلَايَتِي فَبَعَثَنِي حَبيبي مُحَمَّدُ بِهَذَا السَّيْفِ فَلَمَّا وَرَدَتِ الْجِنُّ افْتَرَقَتِ الْجِنُّ ثَلَاثَ فِرَق فِرْقَةً طَارَتْ بِالْهَوَاءِ فَاحْتَجَبَتْ مِنِّي وَ فِرْقَةُ آمَنَتْ بي وَ هِيَ الْفُرْقَةُ الَّتِي نُزِّلَ فِيهَا الْآيَةُ مِنْ قُلْ أُوحِيَ وَ فِرْقَةً جَحَدَتْنِي حَتَّى فَجَادَلْتُهَا بِهَذَا السَّيْفِ سَيْفِ حَبيبي مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله حَتَّى قَتَلْتُهَا عَنْ آخِرِهَا.﴾ (2)

6-1-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ ابْن جَبَل عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ علیه السلام، قَالَ: كُنَّا بِبَابِهِ، فَخَرَجَ عَلَيْنَا قَوْمُ أَشْبَاهُ الزُّطِّ، عَلَيْهِمْ أزْرُ وَأَكْسِيَةُ، فَسَأَلْنَا أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام عَنْهُمْ، فَقَالَ: هؤلَاءِ إِخْوَانُكُمْ مِنَ الْجِن.﴾ (3)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ سَعْدِ الْإِسْكَافِ قَالَ: أَتَيْتُ أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام أُرِيدُ الْإِذْنَ عَلَيْهِ فَإِذَا رِجَالُ إِبل عَلَى الْبَابِ مَصْفُوفَةٌ وَإِذَا الْأَصْوَاتِ قَدِ ارْتَفَعَتْ ثُمَّ خَرَجَ قَوْمُ مُعْتَمِّينَ بِالْعَمَائِمِ يُشْبِهُونَ الرُّطَ قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَى أبي جَعْفَا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَبْطَاً إِذْنُكَ عَلَيَّ الْيَوْمَ وَ رَأَيْتُ قَوْماً خَرَجُوا عَلَيَّ مُعْتَمِّينَ بِالْعَمَائِمِ

ص: 82

4-1- ابن عبّاس رحمه الله- پیغمبر صلی الله عليه و آله و سلم با دسته ای از یارانش به سوی بازار عکاظ حرکت کردند، درحالی که دیوها از خبرگیری از آسمان باز داشته شده بودند و نزد قوم خود برگشتند و گفتند: «ما را از آسمان باز داشتند ما تیر شهاب می زنند». و به گفتند: سببی دارد که رخ داده است، بروید و ببینید که در شرق و غرب زمین چه خبر است؟ و آن دسته که به وی تهامه آمده بودند به پیغمبر صلی الله عليه و آله و سلم یارانش برخورد کردند که در نخله بودند و قصد داشتند به سوی عکاظ بروند و او به همراه اصحاب خود نماز بامداد می خواندند چون آنان قرآن را شنیدند خاموش شدند و گوش دادند و گفتند همین است که ما را از آسمان جدا کرده و برگشتند نزد قوم خود و گفتند: ﴿فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً﴾.

5-1- امام علی علیه السلام- جابر بن عبدالله انصاری گوید: به مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدم، ناگهان سجده کننده ای از نور و ابری از نور دیدم؛ پس اندکی منتظر ماندم که ناگهان ابر پایین آمد و میان آن باز شد و امیرالمؤمنین علیه السلام از آن فرود آمد در حالی که در دستش شمشیری بود که از آن خون چکه می کرد؛ پس سجده کننده برخاست و به سوی او رفت و او را در آغوش گرفت و پیشانی او را بوسید و گفت: «ای امیرالمؤمنین! حمد و سپاس مخصوص خداوندی است که تو را بر دشمنانت پیروز گردانید». برخاستم و به سوی او رفتم و عرض کردم ای امیرمؤمنان! چند روزی تو را در مدینه ندیدم.... کجا بودی ای امیرالمؤمنین» فرمود: ای جابر از سه روز پیش در زمین های وسیعی بودم که ساختمان و درختی در آن نیست عرض کردم در زمین های وسیعی که ساختمان و درختی در آن نیست، چه می کردی؟ به من فرمود: ای جابر! چقدر غافل هستی! آیا نمی دانی که ولایت من بر اهل آسمان ها و هر که در آن ها است و بر اهل زمین ها و هر که در آن ها است عرضه شد و گروهی از جن از ولایت من امتناع کردند؛ پس حبیبم محمد صلی الله عليه و آله و سلم مرا با این شمشیر فرستاد. وقتی جن ها آمدند به سه گروه تقسیم شدند؛ گروهی پرواز کردند و به هوا رفتند و از من مخفی شدند و گروهی به من ایمان آوردند و آن گروهی است که آیات قُل أُوحِيَ (آیات سوره ی جن) درباره ی آن ها نازل شده است. و گروهی حق مرا انکار کردند؛ پس با آن ها با این شمشیر، شمشیر حبیبم محمد صلی الله عليه و آله و سلم جنگیدم تا این که همه ی آن ها را تا آخرین نفر کشتم.

6-1- امام صادق علیه السلام- از ابن جبل روایت است که گوید: ما بر در خانه امام صادق علیه السلام- بودیم و مردمی مانند هندی ها [از خانه اش] بیرون آمدند که ازار و رداء در بر آمدند که ازار و رداء در بر داشتند ما از امام علیه السلام درباره ی آن ها پرسیدیم فرمود: این ها برادران شما از پریان هستند».

7-1- امام باقر علیه السلام- سعد اسکاف گوید: خدمت امام باقر علیه السلام رهسپار شدم و می خواستم اجازه ی ورود بگیرم که دیدم جهازهای شتر در خانه صف کشیده و به ردیف است، ناگاه صداهایی

ص: 83

فَأَنْكَرْتُهُمْ فَقَالَ أَ وَ تَدْرِي مَنْ أُولَئِكَ يَا سَعْدُ قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ فَقَالَ أُولَئِكَ إِخْوَانُكُمْ مِنَ الْجِنِّ يَأْتُونَا فَيَسْأَلُونَا عَنْ حَلَالِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ وَ مَعَالِمِ دِينِهِمْ﴾ (1)

8-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ سَعْدِ الْإِسْكَافِ قَالَ: أَتَيْتُ بَابَ أَبي جَعْفَر علیه السلام مَعَ أَصْحَابِ لَنَا لِنَدْخُلَ عَلَيْهِ فَإِذَا ثَمَانِيَةُ نَفَرٍ كَأَنَّهُمْ مِنْ أبِ وَ أُمِّ عَلَيْهِمْ ثِيَابُ زَرَابِيُّ وَ أَقْبِيَةُ طَاقَ طَاقَ وَ عَمَائِمُ صُفْرُ دَخَلُوا فَمَا احْتَبَسُوا حَتَّى خَرَجُوا قَالَ لِي يَا أَبَا سَعْدِ رَأَيْتَهُمْ قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ أُولَئِكَ إِخْوَانُكُمْ مِنَ الْجِنِّ أَتَوْنَا يَسْتَفْتُونَنَا فِي حَلَالِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ كَمَا تَأْتُونَا وَ تَسْتَفْتُونَنَا فِي حَلَالِكُمْ وَ حَرَامِكُمْ﴾ (2)

9-1- علی بن إبراهيم رحمه الله- ﴿فَجَاءُوا إِلَى النَّبِيِّ صلی الله عليه و آله و سلم فَآمَنُوا بِهِ وَ عَلَّمَهُمُ النَّبِيِّ صلی الله عليه و آله و سلم شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ وَ أُنْزِلَ قُلْ أُوحِيَ إِلَى آخِرِ السُّورَةِ وَكَانُوا يَفِدُونَ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله عليه و آله و سلم فِي كُلِّ وَقْتِ وَ مَكَان.﴾ (3)

10-1- الصّادق علیه السلام- ﴿الْجِنُّ عَلَى ثَلَاثَةِ أَجْزَاءِ فَجُزْهُ مَعَ الْمَلَائِكَةِ وَ جُزْءٌ يَطِيرُونَ فِي الْهَوَاءِ وَ جُزْءٌ كِلَابُ وَحَيَّات. ﴾ (4)

11-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ سَعْدِ الْإِسْكَافِ قَالَ: أَتَيْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام فِي بَعْضِ مَا أَتَيْتُهُ فَجَعَلَ يَقُولُ لَا تَعْجَلْ حَتَّى حَمِيَتِ الشَّمْسُ عَلَيَّ وَ جَعَلْتُ أَتَتَبَّعُ الْأَفْيَاءَ فَمَا لَبِثَ أَنْ خَرَجَ عَلَيَّ قَوْمُ كَأَنَّهُمُ الْجَرَادُ الصُّفْرُ عَلَيْهِمْ الْبُتُوتُ قَدِ انْتَهَكَتْهُمُ الْعِبَادَةُ قَالَ فَوَ اللَّهِ لَأَنْسَانِي مَا كُنْتُ فِيهِ مِنْ حُسْنِ هَيْئَةِ الْقَوْمِ فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَيْهِ قَالَ لِي أَرَانِي قَدْ شَقَقْتُ عَلَيْكَ قُلْتُ أَجَلْ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَنْسَانِي مَا كُنْتُ فِيهِ قَوْمُ مَرُّوا بِي لَمْ أَرَ قَوْماً أَحْسَنَ هَيْئَةَ مِنْهُمْ فِي رَبِّ رَجُل وَاحِدٍ كَأَنَّ أَلْوَانَهُمُ الْجَرَادُ الصُّفْرُ قَدِ انْتَهَكَتْهُمُ الْعِبَادَةُ فَقَالَ يَا سَعْدُ رَأَيْتَهُمْ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أُولَئِكَ إِخْوَانُكَ مِنَ الْجِنِّ قَالَ فَقُلْتُ يَأْتُونَكَ قَالَ نَعَمْ يَأْتُونَا يَسْأَلُونَا عَنْ مَعَالِمِ دِينِهِمْ وَ حَلَالِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ﴾ (5)

12-1- الباقر علیه السلام- ﴿إن لَنَا أَتْبَاعاً من الجن كَمَا أَنَّ لَنَا أَتْبَاعاً مِنَ الْإِنْسِ فَإِذَا أَرَدْنَا أَمْراً بَعَثْنَاهُمْ

ص: 84

برخاست و سپس مردمی عمامه به سر شبیه سودانی ها بیرون آمدند من خدمت حضرت علیه السلام رسیدم و عرض کردم فدایت شوم امروز به من دیر اجازه فرمودی و من اشخاصی عمامه به سر دیدم بیرون آمدند که آن ها را نشناختم فرمود متوجه نشدی آن ها چه کسانی هستند؟ عرض کردم: «نه» فرمود: آن ها برادران شما از جنّیان هستند که نزد ما می آیند و حلال و حرام و مسائل دینی خود را از ما می پرسند.

8-1- امام باقر علیه السلام سعد اسکاف گفت: با چند نفر از اصحاب در خانه امام باقر علیه السلام رفتیم که خدمت ایشان برسیم ناگاه هشت نفر را دیدیم که گویا همه از یک پدر و مادر بودند؛ همگی لباس های زرابی داشتند هر کدام یک قبای تنها پوشیده بودند و عمامه هایی زرد داشتند. آن ها وارد شدند ولی خیلی زود برگشتند حضرت به من فرمود ای سعد! این ها را دیدی؟ گفتم «آری» فدایت شوم! فرمود: این ها برادران شما از جن بودند می آیند که مسائل حلال و حرام خود را بپرسند همان طور که شما می آیید برای پرسش حلال و حرام».

9-1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- جنّیان نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و به او ایمان آوردند. و پیامبر صلی الله علیه و آله- آیین اسلام را به آن ها آموخت: و قُل أُوحِيَ تا آخر سوره نازل شد و در هر زمان و مکانی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله می آمدند.

10-1- امام صادق علیه السلام- پری سه بخش است: بخشی همراه فرشته ها، بخشی پرنده در هوا، بخشی سگان و ماران هستند.

11-1- امام باقر علیه السلام- سعد اسکاف گوید: دربارهی بعضی از کارهای خود به منزل امام باقر علیه السلام رفتم هرچه می خواستم وارد اتاق شوم می فرمود: «عجله نکن» تا آن که آفتاب مرا سوزاند و هرجا سایه می رفت می رفتم. ناگاه برخلاف انتظار اشخاصی از اتاق خارج شده و به سوی من آمدند که مانند ملخ های زرد بوده و پوستین در بر کرده بودند از کثرت عبادت لاغر شده بودند، به خدا که از سیمای زیبای آن ها وضع خود (انتظار در هوای گرم) را فراموش کردم چون خدمتش رسیدم، به من فرمود گویا تو را ناراحت کردم عرض کردم: آری به خدا من وضع خود را فراموش کردم، اشخاصی از کنار من گذشتند که همه یکنواخت و من مردمی خوش قیافه تر از آن ها ندیده بودم آن ها مانند ملخ های زرد بودند و عبادت لاغرشان کرده بود فرمود: «ای سعد آن ها را دیدی؟» گفتم «آری» فرمود: ایشان برادران تو از طایفه ی جن هستند عرض کردم: «خدمت شما می آیند؟» فرمود: «آری» می آیند و مسائل دینی و حلال و حرام خود را از ما می پرسند.

12-1- امام باقر علیه السلام- ما پیروانی از جن داریم چنان که پیروانی از انس داریم، چون اراده ی کاری کنیم، آن ها را می فرستیم.

ص: 85

13-1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ سَدِير الصَّيْر فِى قَالَ: أَوْصَانِي أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام بحَوَائِجَ لَهُ بِالْمَدِينَةِ فَخَرَجْتُ فَبَيْنَا أَنَا بَيْنَ فَجٍّ الرَّوْحَاءِ عَلَى رَاحِلَتِى إِذَا إِنْسَانُ يَلْوِى ثَوْبَهُ قَالَ فَمِلْتُ إِلَيْهِ وَظَنَنْتُ أَنَّهُ عَطْشَانُ فَنَاوَلْتُهُ الْإِدَاوَةَ فَقَالَ لِي لَا حَاجَةَ لِي بِهَا وَ نَاوَلَنِي كِتاباً طِينُهُ رَطْبُ قَالَ فَلَمَّا نَظَرْتُ إِلَى الْخَاتَمِ إِذَا خَاتَمُ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فَقُلْتُ مَتَى عَهْدُكَ بِصَاحِبِ الْكِتَابِ قَالَ السَّاعَةَ وَإِذَا فِي الْكِتَابِ أَشْيَاءُ يَأْمُرُنِي بِهَا ثُمَّ الْتَفَتْ فَإِذَا لَيْسَ عِنْدِي أَحَدُ قَالَ ثُمَّ قَدِمَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام الفَلَقِيتُهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ رَجُلُ أَتَانِي بِكِتَابِكَ وَطِينُهُ رَطْبُ فَقَالَ يَا سَدِيرُ إِنَّ لَنَا خَدَمَا مِنَ الْجِنِّ فَإِذَا أَرَدْنَا السُّرْعَةَ بَعَثْنَاهُمْ﴾ (1)

14-1- الرّضا علیه السلام ﴿حَكِيمَةُ بنتُ مُوسَى علیه السلام قَالَتْ رَأَيْتُ الرِّضا علیه السلام واقفاً عَلَى بَابِ بَيْتِ الْحَطَبِ وَ هُوَ يُنَاجِي وَلَسْتُ أَرَى أَحَداً فَقُلْتُ سَيِّدِى مَنْ تُنَاجِي فَقَالَ هَذَا عَامِرُ الدَّهْرَانِيُّ أَتَانِي يَسْأَلْنِي وَ يَشْكُو إِلَيَّ سیدی فَقُلْتُ سَيِّدِي أَحِبُّ أَنْ أَسْمَعَ كَلَامَهُ فَقَالَ إِنَّكِ إِنْ سَمِعْتِ حُمِمْتِ سَنَةً فَقُلْتُ سَيِّدِي أُحِبُّ أَنْ أَسْمَعَهُ فَقَالَ لِيَ اسْمَعِي فَاسْتَمَعْتُ فَسَمِعْتُ شِبْهَ الصَّفِيرِ وَ رَكِبَتْنِي الْحُمَّى سَنَةَ.﴾ (2)

15-1- أمير المومنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: بَيْنَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى الْمِنْبَرِ إِذْ أَقْبَلَ تُعْبَانُ مِنْ نَاحِيَةِ بَاب مِنْ أَبْوَابِ الْمَسْجِدِ فَهَمَّ النَّاسُ أَنْ يَقْتُلُوهُ فَأَرْسَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنْ كُفُوا فَكَفُوا وَأَقْبَلَ الثَّعْبَانَ يَنْسَابُ حَتَّى انْتَهَى إِلَى الْمِنْبَرِ فَتَطَاوَلَ فَسَلَّمَ عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَأَشَارَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِلَيْهِ أَنْ يَقِفَ حَتَّى يَفْرُغَ مِنْ خَطْبَتِهِ وَ لَمَّا فَرَغَ مِنْ خُطْتِهِ أَقْبَلَ عَلَيْهِ فَقَالَ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ عَمْرُو بْن عُثْمَانَ خَلِيفَتِكَ عَلَى الْجِنِّ وَ إِنَّ أَبي مَات وَ أَوْصَانِي أَنْ آتِيَكَ فَأَسْتَطْلِعَ رَأْيَكَ وَ قَدْ أَتَيْتُكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَمَا تَأْمُرُنِى بِهِ وَ مَا تَرَى فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أوصِيكَ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ أَنْ تَنْصَرِفَ فَتَقُومَ مَقَامَ أَبِيكَ فِي الْجِنِّ فَإِنَّكَ خَلِيفَتِي عَلَيْهِمْ قَالَ فَوَدَّعَ عَمْرُو أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ انْصَرَفَ فَهُوَ خَلِيفَتُهُ عَلَى الْجِنِّ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَيَأْتِيكَ عَمْرُو وَ ذَاكَ الْوَاجِبُ عَلَيْهِ قَالَ نعم.﴾ (3)

16-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنِ الثَّمَالِيِّ قَالَ كُنْتُ أَسْتَأْذِنُ عَلَى أَبي جَعْفَر علیه السلام فَقِيلَ إِنَّ عِنْدَهُ قَوْمُ [ قَوْما] أَثْبُتُ قَلِيلًا حَتَّى يَخْرُجُوا فَخَرَجَ قَوْمُ أَنْكَرْتُهُمْ وَ لَمْ أَعْرِفُهُمْ ثُمَّ أَذِنَ لِى فَدَخَلْتُ عَلَيْهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ هَذَا وَلَمْ زَمَانُ بَنِي أُمَيَّةَ وَسَيْفُهُمْ يَقْطُرُ دَماً فَقَالَ لِي يَا أَبَا حَمْزَةَ هَؤُلَاءِ وَقْدُ شِيعَتِنَا مِنَ الْجِنِّ جَاءُوا يَسْأَلُونَنَا عَنْ مَعَالِم دينهم.﴾ (4)

ص: 86

13-1- امام باقر علیه السلام- سدیر صیرفی گوید: امام باقر علیه السلام مرا به حوائجی که در مدینه، داشت سفارش فرمود وقتی خارج شدم و در میان دره روحاء بر شتر سوار بودم، ناگاه انسانی دیدم جامه در نوردیده به سویش رفتم، گمان کردم تشنه است ظرف آب را به او دادم، گفت: «احتیاجی به آن ندارم و نامه ای به من داد که مهرش هنوز تر بود چون نگاه کردم دیدم مهر امام باقر علیه السلام است، گفتم چه زمانی نزد صاحب این نامه بودی؟ گفت هم اکنون و در نامه مطالبی بود که حضرت مرا به آن ها دستور داده بود چون من متوجه شدم کسی را نزد خود ندیدم آورنده ی نامه غایب شد. سپس امام باقر علیه السلام وارد مدینه شد من ملاقاتش کردم و عرض کردم: «فدایت شوم، مردی نامه ی شما را به من داد و مهرش تر بود فرمود: ای سدیر ما خدمتگزارانی از طایفه ی جن داریم که هرگاه شتاب داریم آن ها را می فرستیم

14-1- امام رضا حکیمه دختر امام کاظم علیه السلام گوید: دیدم امام رضا علیه السلام بر در انبار هیزم ایستاده و پنهانی سخن می گوید و من کسی را نمی دیدم، گفتم: ای آقایم! با که پنهانی سخن می گوئی؟ فرمود: این عامر الدهرانی است آمده و به من از کسی شکایت دارد.» گفتم: «ای آقایم می خواهم سخن او را بشنوم فرمود: «اگر سخنش را بشنوی یک سال تب می کنی گفتم: ای آقایم می خواهم. «بشنوم فرمود: «بشنو گوش دادم صدایی مانند سوت بود و تب بر من غالب شد و یک سال تب کردم.

15-1- امام علی علیه السلام- امام باقر علیه السلام می فرماید امیرالمؤمنین علیه السلام بر منبر بود که اژدهایی از یکی از درهای مسجد وارد شد پس مردم قصد کشتن آن را کردند امیرالمؤمنین علیه السلام پیام داد که دست نگاه دارید، و آن ها دست برداشتند و اژدها به راه خود ادامه داد تا این که به منبر رسید، آن گاه سربلند کرده و به امیرالمؤمنین علیه السلام سلام کرد امیرالمؤمنین علیه السلام به وی اشاره فرمود که درنگ کند تا وی از خطبه اش فارغ شود و چون از خطبه فراغت یافت، فرمود: کیستی؟ گفت: «من عمرو بن عثمان خلیفه شما بر جنیان هستم پدرم مرده و مرا وصیت نمود که نزد شما بیایم و نظرتان را جویا شوم. اکنون ای امیرالمؤمنین! نزد شما آمده ام تا چه دستور فرمایی و چه صلاح می دانی؟ امیرالمؤمنین علیه السلام به وی فرمود: تو را به ترس از خدا سفارش می کنم و این که بازگردی و در میان جنیان به جای پدرت باشی که جانشین من بر آن ها تویی». سپس عمرو با امیرالمؤمنین علیه السلام خداحافظی کرده و در حالی که جانشین وی بر جنّیان شده بود، بازگشت. عرض کردم: «فدایت شوم آیا عمرو خدمت شما می آید و آمدنش واجب است»؟ فرمود: «آری»!

16-1- امام باقر علیه السلام- ثمالی گوید نزد امام باقر علیه السلام رفتم تا طلب اذن نمایم. به من فرمود: «نزد او قومی هستند، کمی صبر کن تا خارج شوند دیدم گروهی خارج شدند که من آنان را نمی شناختم حضرت اجازه ی ورود داد داخل شدم و گفتم اکنون عصر بنی امیه است و از شمشیرهای آنان خون می چکد در حالی که نزد شما گروهی ناآشنا را دیدم. حضرت فرمود: «این ها گروهی از شیعیان ما از جن می باشند و از ما درباره ی مسائل دینمان سؤال کردند.

ص: 87

17-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ: كُنْتُ مَعَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِيمَا بَيْنَ مَكَّةَ وَالْمَدِينَة إِذَا الْتَفَتَ عَنْ يَسَارِهِ فَإِذَا كَلْبُ أَسْوَدُ فَقَالَ مَا لَكَ قَبَّحَكَ اللَّهُ مَا أَشَدَّ مُسَارَعَتَكَ فَإِذَا هُوَ شَبِيهُ بِالطَّائِرِ فَقُلْتُ مَا هُوَ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَقَالَ هَذَا عتم بَرِيدُ الْجِنِّ مَاتَ هِشَامُ السَّاعَةَ فَهُوَ يَطِيرُ يَنْعَاهُ فِي كُلِّ بَلْدَة.﴾ (1)

18-1-الصّادق علیه السلام- ﴿يَوْمُ الْأَحَدِ لِلْجن لَيْسَ تَظْهَرُ فِيهِ لِأَحَدٍ غَيْرِنَا.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَلَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنَا أَحَداً﴾ (2)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنَا أَحَداً عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ قَيْسٍ قَالَ: قُلْتُ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ: مَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَعَ النَّبِيِّ صلی الله عليه و آله و سلم لَيْلَةَ الْجِنِّ؟ فَقَالَ: مَا كَانَ مِنَّا مَعَهُ أَحَدُ فَقَدْنَاهُ ذَاتَ لَيْلَة وَ نَحْنُ بِمَكَّةَ فَقُلْنَا: اغْتِيلَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله أو اسْتُطِيرَ فَانْطَلَقْنَا نَطْلُبُهُ مِنَ الشَّعَابِ فَلَقِينَاهُ مُقْبلًا مِنْ نَحْو حِرَاءَ، فَقُلْنَا: يَا رَسُولَ الله صلی الله عليه و آله و سلم أَيْنَ كُنْتَ؟ لَقَدْ أَشْفَقْنَا عَلَيْكَ وَ قُلْنَا لَهُ َبتْنَا اللَّيْلَةَ بِشَرِّ لَيْلَة بَاتِ بِهَا قَوْمُ حِينَ فَقَدْ نَاكَ. فَقَالَ لَنَا: إِنَّهُ أَتَانِي دَاعِي الْجِنِّ فَذَهَبْتُ أَقْرَأَهُمُ الْقُرْآنَ فَذَهَبَ بِنَا فَأَرَانَا آثَارَهُمْ وَ آثَارَ نِيرَانِهِمْ فَأَمَّا أَنْ يَكُونَ صَحِبَهُ مِنَّا أَحَدٌ فَلَمْ يَصْحَبُهُ وَ عَنْ أَبِي رَوْق قَالَ: هُمْ تِسْعَةُ نَفَرٍ مِنَ الْجِنِّ قَالَ أَبُو حَمْزَةَ الثَّمَالِيُّ: وَبَلَغَنَا أَنَّهُمْ مِنْ بَنِي الشَّيْبَانِ وَ هُمْ أَكْثَرُ الْجِنِّ عَدَدَاً وَ هُمْ عَامَّةُ جُنُودِ إِبْلِيسَ وَقِيلَ: كَانُوا سَبْعَةَ نَفَرٍ مِنْ جِنْ نَصِيبَيْنَ رَآهُمُ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم فَآمَنُوا بِهِ وَ أَرْسَلَهُمْ إِلَى سَائِرِ الْجِنِّ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَنَّهُ تَعالى جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً﴾ (2)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قوله: وَ أَنَّهُ تَعَالَى جَدُّ رَبِّنَا قَالَ هُوَ شَيْ: قَالَهُ الْجِنَّ بِجَهَالَة فَلَمْ يَرْضَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْهُمْ وَ مَعْنَى جَدُّ رَبِّنَا أَي بَخْتُ رَبِّنَا﴾ (4)

2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَانِ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ الْجِنِّ وَأَنَّهُ تَعَالَى جَدُّ رَبِّنَا فَقَالَ شَيْءٍ كَذَّبَهُ الْجِنُّ فَقَصَّهُ اللَّهُ تَعَالَى كَمَا قَالَ ﴾ (5)

ص: 88

17-1- امام صادق علیه السلام- ثمالی گفت: بین مكه و مدینه در خدمت امام صادق علیه السلام بودم. ناگاه امام متوجّه طرف چپ خود شد که سگی سیاه دیده می شد فرمود تو را چه شده؟ خدا زشت کند تو را چقدر عجله کردی؟ یک مرتبه دیدم شبیه پرنده شد عرض کردم این چیست فدایت شوم ؟ فرمود: این عثم پیک جن است. هشام از دنیا رفت و هم اکنون او پرواز می کند و در هر شهر خبر مرگ او را منتشر می کند.

18-1- امام صادق علیه السلام- روز یک شنبه نوبت جنیان است و آن ها بر کسی غیر از ما عیان نمی شوند.

* که به راه راست هدایت می کند پس ما به آن ایمان آورده ایم و هرگز کسی را همتای پروردگارمان قرار نمی دهیم (2)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ﴿يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَلَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنا أَحَداً؛﴾ علقمه بن قیس گفت: «به عبدالله بن مسعود گفتم چه کسی از شما در شب جنیان با پیامبر صلی الله علیه و آله بود»؟ گفت: «کسی از ما با او نبود. ما مکه بودیم که شبی او را گم کردیم گفتیم رسول خدا صلی الله علیه و آله با مکر و حیله [مشرکان] کشته شد یا او را با شتاب بردند؛ پس رفتیم تا او را در دره ها و کوه های مکه جستجو کنیم ولی با او ملاقات کردیم در حالی که از طرف غار حرا می آمد عرض کردیم: «ای رسول خدا! کجا بودی؟ نگران شما شدیم و به او عرض کردیم: وقتی شما را گم کردیم، آن شب خوابیدیم در بدترین شبی که قومی در آن شب خوابیده باشد به ما فرمود دعوت کننده ای از طرف جن نزد من آمد و من رفتم تا برای آن ها قرآن بخوانم. سپس ما را برد و آثار آن ها و آثار آتش آن ها را به ما نشان داد و اما این که از ما کسی با او همراه باشد با او همراهی نکرده است و ابی روق گفت: «آن ها نه نفر از جن بودند » ابوحمزه ثمالی گفت: به ما رسیده است که آن ها از [قبيله] بنى الشیبان هستند و آن ها بیشترین تعداد را در میان جنیان دارند و آن ها عموم لشکریان ابلیس هستند و گفته شده است هفت نفر از جنّیان- [قبیله ی] «نصیبین»- بودند که به او ایمان آوردند و پیامبر صلی الله علیه و آله آن ها را به سوی سایر جن ها فرستاد.

* و این که والا است مقام با عظمت پروردگار ما و او هرگز برای خود همسر و فرزندی انتخاب نکرده است. (3)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ أَنَّهُ تَعَالَى جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَدًا،﴾ می گوید: «این همان چیزی است که اجنه از روی جهل و نادانی گفتند که خداوند آن را از آنان نپذیرفت. منظور از جَدُّ رَبِّنَا، بخت و اقبال پروردگارمان است».

2- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت می کند که درباره ی گفته ی جن ﴿أَنَّهُ تَعالى جَدُّ رَبِّنا﴾، فرمود: این دروغ جنّیان بود که خدا آن نقل کرده است».

ص: 89

3- الباقر علیه السلام- ﴿روى عَن الْبَاقِرِ وَالصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ لَيْسَ لِلَّهِ تَعَالَى جَدُّ وَإِنَّمَا قَالَتْهُ الْجِنُّ بِجَهَالَةٍ فَحَكَاهُ سُبْحَانَهُ كَمَا قَالَت.﴾ (1)

4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُيَسِّر عَنْ أَبِي جَعْفَرَ رحمه الله قَالَ: شَيْئَانِ يُفْسِدُ النَّاسُ بِهِمَا صَلَاتَهُمْ قَوْلُ الرَّجُلِ تَبَارَكَ اسْمُكَ وَتَعَالَى جَدُّكَ وَ لَّا إِلَهَ غَيْرُكَ وَإِنَّمَا هُوَ شَيْءٌ قَالَتْهُ الْجِنُّ بِجَهَالَة فَحَكَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْهُمْ وَ قَوْلُ الرَّجُلِ السَّلَامُ عَلَيْنَا وَ عَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِينَ.﴾ (2)

5- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ: أَنَّهُ تَعَالَى جَدُّ رَبِّنَا قَالَ ابْنُ عَبَّاسِ رحمه الله جَدُّ رَبِّنَا: عَظَمَتُهُ﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَنَّهُ كانَ يَقُولُ سَفِيهُنا عَلَى اللَّه شَطَطًا﴾ (4)

1- الحسين علیه السلام- ﴿رُوىَ عَنْ مُوسَى بْن جَعْفَرَ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْن عَلَى علیه السلام أَنَّ يَهُودِيَا مِنْ يَهُودِ الشَّامِ وَأَحْبَارِهِمْ جَاءَ إِلَى مَجْلِس فِيهِ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم فَقَالَ يَا أُمَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله لا مَا تَرَكْتُمْ لِنَبِيٍّ دَرَجَةً وَ لَا لِمُرْسَلِ فَضِيلَةً إِلَّا نَحَلْتُمُوهَا نَبيَّكُمْ فَهَلْ تُجِيبُونَى عَمَّا أَسْأَلُكُمْ عَنْهُ فَكَاعَ الْقَوْمُ عَنْهُ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام نَعَمْ مَا أَعْطَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَبَيَا دَرَجَةً وَ لَا مُرْسَنَا فَضِيلَةً إِلَّا وَقَدْ جَمَعَهَا لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَزَادَ مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله عَلَى الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً فَقَالَ لَهُ الْيَهُودِئُ إِنِّى أَسْأَلُكَ فَأَعِدَّ لَهُ جَوَاباً فَقَالَ لَهُ علىُّ علیه السلام هَاتِ... قَالَ لَهُ الْيَهُودِيُّ فَإِنَّ هَذَا سُلَيْمَانُ علیه السلام سُخَّرَتْ لَهُ الشَّيَاطِينُ يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاءُ مِنْ مَحاريب وَ تَمَاثِيلَ قَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ لَقَدْ أُعْطِيَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله أَفْضَلَ مِنْ هَذَا إِنَّ الشَّيَاطِينَ سُخَّرَتْ لِسُلَيْمَانَ علیه السلام وَ هِيَ مُقِيمَةُ عَلَى كُفْرهَا وَ قَدْ سُخَّرَتْ لِنُبُوَّةَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله الشَّيَاطِينُ بِالْإِيمَانِ فَأَقْبَلَ إِلَيْهِ الْجِنَّ التَّسْعَةُ مِنْ أَشْرَافِهِمْ مِنْ جِنَّ نَصِيبِينَ وَ الْيَمَنِ مِنْ بَنِي عَمْرِو بْنِ عَامِرٍ مِنَ الْأَحِجَّةِ مِنْهُمْ شَاهِ وَ مضاه وَ الْهَمْلَكَانُ وَ الْمَرْزُبَانُ وَ المازمان و نضاهُ وَ هَاصِبُ وَ هَاضِبُ وَ عَمْرُو وَ هُمُ الَّذِينَ يَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ اسْمُهُ فِيهِمْ وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ وَ هُمُ التَّسْعَةُ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَأَقْبَلَ إِلَيْهِ الْجِنُّ وَ النَّبِي بَطْنِ النَّخْلِ فَاعْتَذَرُوا بِأَنَّهُمْ ظُنُّوا كَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً وَ لَقَدْ أَقْبَلَ إِلَيْهِ أَحَدُ وَ سَبْعُونَ أَلْفَا مِنْهُمْ فَبَايَعُوهُ عَلَى الصَّوْمِ وَالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَالْحَجِّ وَالْجِهَادِ وَ نُصْحِ الْمُسْلِمِينَ فَاعْتَذَرُوا بِأَنَّهُمْ قَالُوا عَلَى اللَّه شَطَطاً وَ هَذَا أَفْضَلُ مِمَّا أُعْطِيَ سُلَيْمَانُ علیه السلام﴾ (4)

ص: 90

3- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- خدای تعالی جد [به معنی شانس و بهره] ندارد و جنیان از روی نادانی آن را گفتند و خداوند سبحان همانگونه که جنیان گفتند، حکایت کرد.

4- امام باقر علیه السلام- میسر از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: دو چیز است که مردم با آن نماز خویش را باطل می کنند: این که شخص بگوید: تبارك اسمك (نام تو مقدّس و متعالی باد)، تعالي جدّك (بخت تو بلند مرتبه باد) لا إله غيرك (خدایی به جز تو نیست) که جنیان از روی جهالت و نادانی این سخنان را بر زبان آوردند و خداوند عزّوجل آن را از زبان آنان نقل کرد. نیز این که کسی بگوید: السّلامُ علینا و علي عباد الله الصالحين.

5- ابن عباس رحمه الله- ﴿أَنَّهُ تَعالى جَدُّ رَبِّنا﴾؛ منظور از جَدُّ رَبِّنا عظمت اوست.

* و این که سفیه ما [ابلیس] درباره ی خداوند سخنان ناروا می گفت. (4)

1- امام حسین علیه السلام- مردی یهودی از شام وارد مجلسی شد که اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله در آن حضور داشتند گفت: «ای امت محمد صلی الله علیه و آله هیچ مقام و منزلتی را برای پیامبر صلی الله علیه و آله وا نگذاشتید جز این که تمام آن ها را برای پیامبر صلی الله علیه و آله خود ادعا کردید؛ آیا پاسخ سؤال های مرا می دهید؟ مردم از او روی برگرداندند». اما على علیه السلام فرمود: «آری خداوند هیچ درجه ای به پیامبر و فضیلتی برای رسولی نداده مگر این که تمام آن ها را در پیامبر صلی الله علیه و آله ما جمع کرده و به آن جناب چند برابر افزون تر بخشیده است». یهودی گفت: «من اینک سؤال می کنم خود را آماده ی جواب کن». فرمود: «بگو»... یهودی گفت سلیمان علیه السلام شیاطین را مسخر کرده بود که برایش محراب ها و تمثال ها می ساختند» فرمود: «همین طور است به محمد بهتر از این بخشیدند؛ شیاطین در حال کفر مسخر سلیمان بودند ولی در نبوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آن ها با ایمان مسخر ایشان شدند و خدمت او رسیدند نه نفر از جنّیان که با شخصیت ترین افراد آن ها بودند از جنیان نصیبین و یمن و بنی عمر و بن عامر از دانشمندان آن ها به نام شضاة و مضاة و الهملكان و مرزبان و مازمان و نضاة و هاصب و هاضب و عمر و این ها همانهای هستند که در این آیه خداوند می فرماید: [به یاد آور] هنگامی که گروهی از جنّ را به سوی تو متوجّه ساختیم که قرآن را بشنوند. (احقاف/29) همان نه نفر؛ خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله در بطن نخل رسیدند پوزش خواستند که ما نیز مانند آدمیان خیال می کردیم کسی را خدا مبعوث نخواهد کرد هفتادو یک هزار از آن ها با پیامبر صلی الله علیه و آله بیعت کردند؛ بر نماز و زکات و حج و جهاد و خیرخواهی مسلمانان پوزش خواستند که درباره ی خدا سخنان ناشایست گفته اند این بهتر از چیزی است که به سلیمان علیه السلام داده اند».

ص: 91

2- علىّ بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قوله: وَ أَنَّهُ كانَ يَقُولُ سَفِيهُنا عَلَى اللَّه شَطَطَاً أَي ظُلْماً﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَأَنا ظَنَنا أَنْ لَنْ تَقُولَ الإنسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللهِ كَذِباً﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَنَّهُ كانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنسِ يَعُوذُونَ برجال مِنَ الْجِنَّ فَزَادُوهُمْ رَهَقاً﴾ (6)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: وَ أَنَّهُ كَانَ رِجَالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقاً قَالَ: كَانَ الرَّجُلُ يَنْطَلِقُ إِلَى الْكَاهِنِ الَّذِي يُوحِي إِلَيْهِ الشَّيْطَانُ فَيَقُولُ قُلْ لِشَيْطَانِكَ فَلَان قَدْ عَاذَ بِكَ.﴾ (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ أَنَّهُ كَانَ رِجَالُ الْآيَةَ قَالَ كَانَ الْجِنُّ يَنْزِلُونَ عَلَى قَوْمٍ مِنَ الْإِنْسِ وَ يُخْبِرُونَهُمْ الْأَخْبَارَ الَّتِي يَسْمَعُونَهَا فِي السَّمَاءِ مِنْ قَبْلِ مَوْلِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم فَكَانَ النَّاسُ يَكْهَنُونَ بِمَا خَبَّرَهُمُ الْجِنُّ وَ قَوْلُهُ: فَزَادُوهُمْ رَهَقاً أَي خُسْرَاناً وَقَالَ الْبَحْرُ النُّقْصَانُ وَ الرَّهَقُ الْعَذَابُ وَ قَوْلُهُ: كُنَّا طَرَائِقَ قِدَداً أَيْ عَلَى مَذَاهِبَ مُخْتَلِفَة.﴾ (3)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِذًا أَصَابَ أَحَداً مِنْكُمْ وَحْشَةً أَوْ نَزَلَ بِأَرْض مَجَنَّة فَلْيَقُلْ أَعُوذُ بِكَلِمَاتِ اللَّهُ التَّامَّاتِ الَّتِي لَا يُجَاوِزُهُنَّ بَر وَ لَا فَاجِرٌ مِنْ شَرِّ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْها وَمَا يَنزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها وَ مِنْ فِتَنِ اللَّيْلِ وَ مِنْ طَوَارِقِ النَّهَارِ إِلَّا طَارِقاً يَطْرُقُ بِخَيْرٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِي ذَلِكَ وَ أَنَّهُ كَانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُون برجال مِنَ الجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً.﴾ (4)

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿أَنَّهُ كانَ رِجَالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ قَالَ: كَانَ رِجَالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَبِيتُ أَحَدُهُمْ بِالْوَادِى فِى الْجَاهِلِيَّةِ فَيَقُولُ أَعُوذُ بِعَزِيزِ هَذَا الْوَادِى فَزَادُوهُمْ رَهَقاً.﴾ (5)

5- ابن عباس رحمه الله- فَزادُوهُمْ رَهَقاً أَنْ فَزَادَ الجِنُّ وَالإِنسُ اثما الى اثمهم الَّذِي كَانُوا عَلَيْهِ مِنَ الكُفْرِ وَالمَعَاصِي﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَنَّهُمْ ظَنُّوا كَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً﴾ (7)

* قوله تعالى- ﴿و أنا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِيداً وَ شُهباً﴾ (8)

ص: 92

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- وَ أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ سَفِيهُنَا عَلَى اللهِ شَطَطًا؛ شَطَط به معنای ظلم است.

* و این که ما گمان می کردیم که انس و جن هرگز بر خدا دروغ نمی بندند. (5)

* و این که مردانی از بشر به مردانی از جن پناه می بردند و بر گمراهی و طغیان آنان می افزودند. (6)

1- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: از امام باقر علیه السلام ال درباره ی سخن خدای عزوجل: ﴿وَ أَنَّهُ كَانَ رِجَالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً﴾ پرسیدم. فرمود: «مردی نزد کاهنی که شیطان به او خبر می داد می رفت و می گفت به فلان شیطانت بگو که فلانی به تو پناه آورده است.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ أَنَّهُ كَانَ رِجَالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقاً؛﴾ جن به قومی از آدمیان وارد می شدند و اخباری که از آسمان شنیده بودند پیش از ولادت رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن ها گزارش می دادند و مردمی از گزارش جن پیشگویی می کردند و معنی فَزادُوهُم رَهَقاً یعنی زیان آن ها را بیشتر می کردند، بخس کاستی است و رهق شکنجه و این که گفته كُنَّا طَرائِقَ قِدَداً یعنی مذاهب مختلفه داشتیم. پیامبر صلی الله علیه و آله- چون هراسی به شما دست داد یا در زمین جنّیان وارد شدید بگویید: ﴿أَعُوذُ بِكَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّاتِ الَّتِي لَا يُجَاوِزُهُنَّ بَر وَ لَا فَاجِرٌ مِنْ شَرِّ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها وَ مِنْ فِتَنِ اللَّيْلِ وَ مِنْ طَوَارِقِ النَّهَارِ إِلَّا طَارِقاً يَطْرُقُ بِخَيْرِ.﴾ و خدا در این باره فرموده است: ﴿وَ أَنَّهُ كَانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقاً.﴾

4- ابن عبّاس رحمه الله ابن عباس رحمه الله درباره ی همین آیه ﴿وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجال مِنَ الجِنِّ﴾ می گوید در جاهلیت افرادی از آدمیان چون شب را در یک وادی اطراق می کردند، گفتند: پناه می برم بر عزیز این وادی که این امر تنها بر دشواری و گمراهی آن ها می افزود.

5- ابن عباس رحمه الله- فَزادُوهُمْ رَهَقاً یعنی جن و انس گناهی بر گناهشان بر معصیت ها و کفری که داشتند افزودند.

* و این که آن ها گمان کردند- همان گونه که شما گمان می کردید که خداوند هرگز کسی را [به نبوّت] مبعوث نمی کند (7)

* و این که ما آسمان را جستجو کردیم و آن را پر از محافظان قوی و تیرهای شهاب یافتیم. (8)

ص: 93

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ قَالَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله كُنتُ نَائِماً فِى الْحِجْرِ إِذْ أَتَانِي جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَحَرَكَنِي تَحْرِيكاً لَطِيفاً ثُمَّ قَالَ لِي عَفَا اللَّهُ عَنْكَ يَا مُحَمَّدَ قُمْ وَارْكَبْ فَفِدْ إِلَى رَبِّكَ فَأَتَانِي بِدَابَّة فَرَكِبْت فَلَمَّا جُزْتُ الرَّجُلَ وَ انْتَهَيْتُ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ إِذَا أَنَا بِرَجُل أَحْسَن النَّاسِ وَجْهَا وَ أتَمِّ النَّاسِ جِسْماً وَأَحْسَنِ النَّاسِ بَشَرَةً فَلَمَّا نَظَرَ إِلَيَّ قَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا بُنَيَّ وَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَوَّلُ مِثْلَ تَسْلِيمَ الْأَوَّلَ قَالَ فَقَالَ لِي جَبْرَئِيلُ علیه السلام يَا مُحَمَّدُ رُدَّ عَلَيْهِ فَقُلْتُ وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ قَالَ فَقَالَ لِي يَا مُحَمَّد الله احْتَفِظُ بِالْوَصِيِّ ثَلَاثَ مَرَاتِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام الْمُقَرَّبِ مِنْ رَّبِّهِ الْأَمِينَ عَلَى حَوْضِكَ صَاحِب شَفَاعَةِ الْجَنَّة قَالَ فَنَزَلْتُ عَنْ دَالَّتِي عَمْداً قَالَ فَأَخَذَ جَبْرَئِيلُ بَيَدِي فَأَدْخَلَنِي الْمَسْجِدَ الصُّفُوفَ وَ الْمَسْجِدُ غَاصٌ بِأَهْلِهِ قَالَ فَإِذَا بِنِدَاءٍ مِنْ فَوْقِى تَقَدَّمْ يَا مُحَمَّد قَالَ فَقَدَّمَنِي جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَصَلَّيْتُ بِهِمْ قَالَ ثُمَّ وُضِعَ لَنَا مِنْهُ سُلَّمُ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا مِنْ لُؤْلُوْ فَأَخَذَ بِيَدِي جَبْرَئِيلُ فَرَقِيَ بي إلَى السَّمَاءِ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِيداً وَ شُهُباً قَالَ: فَقَرَعَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام الْبَابَ فَقَالُوا لَهُ مَنْ هَذَا قَالَ أَنَا جَبْرَئِيلُ القَالُوا مَنْ مَعَكَ قَالَ مَعِي مُحَمَّد قَالُوا وَقَدْ أُرْسِلَ قَالَ نَعَمْ قَالَ: فَفَتَحُوا لَنَا ثُمَّ قَالُوا مَرْحَباً بِكَ مِنْ أَحْ وَ مِنْ خَلِيفَة فَنِعْمَ الْأَخُ وَنِعْمَ الْخَلِيفَةُ وَنِعْمَ الْمُخْتَارُ خَاتَمُ النَّبِيِّينَ لَا نَبِيَّ بَعْدَهُ ثُمَّ وُضِعَ لَنَا مِنْهَا سُلَّمُ مِنْ يَاقُوتِ مُوَشَّح بالزَّبَرْجَدِ الْأَخْضَرِ. قَالَ: فَصَعِدْنَا إِلَى السَّمَاءِ الثَّانِيَة.﴾ (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿مِنْ سُؤَال الزَّنْدِيقِ الَّذِي سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مَسَائِلَ كَثِيرَة أَنْ قَالَ... وَأَمَّا أَخْبَارُ السَّمَاءِ فَإِنَ الشَّيَاطِينَ كَانَتْ تَقْعُدُ مَقَاعِدَ اسْتِرَاقِ السَّمْعِ إِذْ ذَاكَ وَ هِيَ لَا تَحْجُبُ وَلَا تُرْجَمُ بِالنُّجُومِ وَ إِنَّمَا مُنِعَتْ مِنْ اسْتِرَاقِ السَّمْعِ لِئَلَّا يَقَعَ فِي الْأَرْضِ سَبَبُ يُشَاكِلُ الْوَحْيَ مِنْ خَبَرِ السَّمَاءِ وَلُبِسَ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ مَا جَاءَهُمْ عَنِ اللَّهِ لِإِثْبَاتِ الْحُجَّةِ وَ نَفْى الشَّبَهِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ يَسْتَرِقُ الْكَلِمَةَ الْوَاحِدَةَ مِنْ خَبَر السَّمَاءِ بِمَا يَحْدُثُ مِنَ اللَّهِ فِي خَلْقِهِ فَيَخْتَطِفُهَا ثُمَّ يَهْبِطُ بِهَا إِلَى الْأَرْضِ فَيَقْذِفُهَا إِلَى الْكَاهِنِ فَإِذَا قَدْ زَادَ مِنْ كَلِمَاتِ عِنْدَهُ فَيَخْتَلِطُ الْحَقِّ بِالْبَاطِل فَمَا أَصَابَ الْكَاهِنَ مِنْ خَبَر مِمَّا كَانَ يُخْبِرُ بِهِ فَهُوَ مَا أَدَاهُ إِلَيْهِ شَيْطَانُهُ مِمَّا سَمِعَهُ وَ مَا أَخْطَأَ فِيهِ فَهُوَ مِنْ بَاطِلِ مَا زَادَ فِيهِ فَمُذْ مُنِعَتِ الشَّيَاطِينُ عَنِ اسْتِرَاقِ السَّمْعِ انْقَطَعَتِ الْكِهَانَةُ وَالْيَوْمَ إِنَّمَا تُؤَدِّى الشَّيَاطِينُ إِلَى كَهَانِهَا أَخْبَاراً لِلنَّاسِ مِمَّا يَتَحَدَّثُونَ بِهِ وَ مَا يُحَدِّثُونَهُ وَ الشَّيَاطِينُ تُؤَدِّى إِلَى الشَّيَاطِين مَا يَحْدُثُ فِى الْعَبْدِ مِنَ الْحَوَادِثِ مِنْ سَارِقِ سَرَقَ وَ قَاتِل قَتَلَ وَ غَائِبِ غَابَ وَهُمْ بِمَنْزِلَةِ النَّاسِ أَيْضاً صَدُوقُ وَ كَذُوبُ فَقَالَ كَيْفَ صَعِدَتِ الشَّيَاطِينَ إِلَى السَّمَاءِ وَهُمْ أَمْثَالُ النَّاسِ فِي الْخِلْقَةِ وَالْكَتَافَةِ وَقَدْ كَانُوا يَبْنُونَ لِسُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ مِنَ الْبِنَاءِ مَا يَعْجِزُ عَنْهُ وَلْدُ آدَمَ قَالَ غَلَّظُوا

ص: 94

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در حجر اسماعیل علیه السلام خوابیده بودم که جبرئیل نزد من آمد و به آرامی مرا حرکت داد؛ سپس به من گفت ای محمد! خداوند تو را بخشید برخیز و سوار شو و به سوی پروردگارت بیا! پس مرکبی برایم آورد و من سوار شدم و حرکت کردم که ناگهان مردی را ایستاده دیدم که موی سرش بر روی شانه هایش افتاده است وقتی به من نگاه کرد، گفت: «سلام بر تو ای اول سلام بر تو ای آخر سلام بر تو ای جمع کننده ی [مردم]»! جبرئیل به من گفت: ای محمد جواب او را بده» گفتم «سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد». وقتی از نزد آن مرد عبور کردم و به بیت المقدس رسیدم ناگهان مردی را که دارای نیکوترین چهره کامل ترین بدن و زیباترین پوست در میان مردم بود. دیدم وقتی مرا دید گفت سلام بر تو ای فرزندم سلام بر تو ای اوّل و مثل سلام اوّل سلام کرد جبرئیل به من گفت ای محمد جواب او را بده گفتم سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد آن مرد به من گفت: «ای محمد! مراقب وصی [خود] باش- سه مرتبه تکرار کرد - علیّ بن ابی طالب علیه السلام که به پروردگارش نزدیک است امانتدار بر حوض تو است، صاحب شفاعت برای بهشت است. با اراده ی [خودم] از مرکبم پایین آمدم. جبرئیل دست مرا گرفت و وارد مسجد [الاقصی] کرد و صف ها را برایم شکافت در حالی که مسجد پر از جمعیّت بود» ناگهان ندایی از بالای سرم آمد: ای محمد! پیش بیا جبرئیل مرا مقدم کرد و با آن ها نماز خواندم سپس از آن جا برای ما پله ای از مروارید به سوی آسمان دنیا قرار داده شد و جبرئیل دست مرا گرفت و مرا به آسمان برد ﴿فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِيداً وَ شُهُباً﴾ جبرئیل در را کوبید به او گفتند: کیست؟ گفت: «منم جبرئیل». گفتند: «چه کسی همراه توست؟» گفت: «محمد صلی الله علیه و آله همراه من است» گفتند: [به رسالت] مبعوث شده است»؟ گفت: «بله». [در آسمان را] برای ما باز کردند. سپس گفتند: خوش آمدی از نزد برادری و جانشینی که نیکو برادری و نیکو جانشینی است و خاتم پیامبران نیکو برگزیده ای است که پیامبری بعد از او نیست». سپس از آن جا برای ما پله ای از یاقوت که بر روی آن زمرد سبز آویزان شده بود قرار داده شد سپس به آسمان دوم رفتیم.

2- امام صادق علیه السلام- هشام بن حکم در پرسش های زندیق از امام صادق علیه السلام روایت می کند که:.... امام صادق علیه السلام فرمود... و اما اخبار آسمانی را شیاطین در آن روزگار استراق سمع می کردند و پرده ای در کار نبود و با ستاره ها تیرباران نمی شدند و همانا از استراق سمع بازداشته شدند تا در زمین وسیله ای مانند وحی نباشد و بر مردم زمین اشتباهی رخ ندهد در آن چه از طرف خدا برای اثبات حجت و نفی شبهه می آید. و شیطان یک کلمه از اخبار آسمانی، درباره ی آن چه خدا در خلقش پدید می آورد را می دزدید و آن را می گرفت و به زمین فرو می آورد و به دل کاهن می افکند، و او هم سخنانی به آن می افزود و حق را با ناحق در می آمیخت، لذا هر پیشگوئی کاهن که درست بود همان چیزی بود که شیطان شنیده بود و به او رسانده بود، و آن چه خطا بود خودش افزوده بود و از آن روز که شیاطین از استراق سمع منع شدند کهانت بر افتاد. و امروزه

ص: 95

لِسُلَيْمَانَ كَمَا سُخِّرُوا وَ هُمْ خَلْقُ رَقِيقٌ غِذَاؤُهُمُ التَّنَسُّمُ وَ الدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ صُعُودُهُمْ إِلَى السَّمَاءِ لِاسْتِرَاقِ السَّمْعِ وَ لَا يَقْدِرُ الْجِسْمُ الْكَثِيفُ عَلَى الارْتِقَاءِ إِلَيْهَا إِلَّا بِسُلَّم أَوْ سَبَب.﴾ (1)

3- أميرالمومنين علیه السلام- ﴿روى أَنَّ الْأَسْوَدَ بْنَ الْحَارِثِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لَمْ يَذْكُرُ فِيهِ مَنَاقِبَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَفِيهِ: وَ لَقَدْ رُثِيَتِ الْمَلَائِكَةُ لَيْلَةَ وَلِدَ تَصْعَدُ وَ تَنْزِلُ وَ تُسَبِّحُ وَ تُقَدِّسُ وَ تَضْطَرِبُ النُّجُومُ وَ تَتَسَاقَطُ عَلَامَةً لِمِيلَادِهِ وَ لَقَدْ هَمَّ إِبْلِيسُ بالطَّعْن فِي السَّمَاءِ لِمَا رَأَى مِنَ الْأَعَاجِيب فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ وَكَانَ لَهُ مَقْعَدُ فِي السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ وَالشَّيَاطِينُ يَسْتَرِقُونَ السَّمْعَ فَلَمَّا رَأَوُا الْعَجَائِبَ أَرَادُوا أَنْ يَسْتَرقُوا السَّمْعَ فَإِذَا هُمْ قَدْ حُجُبُوا مِنَ السَّمَاوَاتِ كُلِّهَا، وَ رُمُوا بالشُّهب جَلَالَةَ لِنُبُوَّة مُحَمَّد صلی الله علیه و آله.﴾ (2)

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿كَانَتِ الْجِنُّ قَبْلَ أَنْ يُبْعَثَ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم يَسْتَمِعُونَ مِنَ السَّمَاءِ فَلَمَّا بُعِثَ حُرِسَتْ فَلَمْ يَسْتَطِيعُوا أَنْ يَسْتَمِعُوا فَجَاءُوا إِلَى قَوْمِهِمْ يَقُولُ لِلَّذِينَ لَمْ يَسْتَمِعُوا فَقَالُوا أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَسًا شَدِيداً وَ هُمُ الْمَلَائِكَةُ وَ شُهُباً وَ هِيَ الْكَوَاكِبُ وَ أَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً يَقُولُ: نَجْماً قَدْ أَرْصِدَ لَهُ يُرْمَى بِهِ. قَالَ: فَلَمَّا رُمُوا بِالنَّجُومِ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ أَنَّا لا تَدْرِي أثرٌ أُريدَ بِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَنَا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شهاباً رَصَداً﴾ (9)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ عَنْ عَلَى علیه السلام أَنَّهُ قَالَ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ لَيْلَة إِذْ رُمِيَ بِنَجْمِ فَاسْتَنَارَ فَقَالَ لِلْقَوْمِ مَا كُنتُمْ تَقُولُونَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ إِذَا رَأَيْتُمْ مِثْلَ هَذَا قَالُوا: كُنَّا نَقُولُ مَاتَ عَظِيمٌ وَ وُلِدَ عَظِيمٌ. قَالَ: فَإِنَّهُ لَا يُرْمَى بِهِ لِمَوْتِ أَحَدٍ وَ لِحَيَاةِ أَحَدٍ وَلَكِنْ رَبُّنَا إِذَا قَضَى أَمْراً سَبَّحَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ وَ قَالُوا قَضَى رَبُّنَا بِكَذَا فَيَسْمَعُ ذَلِكَ أَهْلُ السَّمَاءِ الَّتِي تَلِيهِمْ فَيَقُولُونَ ذَلِكَ حَتَّى يَبْلُغَ ذَلِكَ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْيَا فَيَسْتَرقُ الشَّيَاطِينُ السَّمْعَ فَرُبَّمَا اعْتَلَقُوا شَيْئاً فَأَتَوْا بِهِ الْكَهَنَةَ فَيَزِيدُونَ وَ يَنْقُصُونَ فَتُخْطِئُ الْكَهَنَةُ وَ تُصِيبُ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ مَنَعَ السَّمَاءَ بِهَذِهِ النُّجُومِ فَانْقَطَعَتِ الْكِهَانَةُ فَلَا

ص: 96

شیاطین به کاهنان خود از گفتگوهای مردم و از کارهای آنان گزارش می دهند و شیاطین حوادث دور دست را به هم می رسانند که کی دزدی کرده و کی کشته و کی نهان شده و مانند مردم راستگو دارند و دروغگو» [زندیق گفت]: «چگونه شیاطین به آسمان بالا می رفتند، با این که با مردم در خلقت و پیکر همانند بودند و برای سلیمان بن داود بناها ساختند که بشر از آن درمانده است. فرمود: «پیکر آن ها برای سلیمان کلفت و قوی شد همان طور که مسخّر او شدند، حال آن که آنان آفریده ای ظریف هستند و خوراکشان باد است و دلیلش این است تا بر آسمان بر آیند و گوش گیرند و پیکر کلفت نتواند بالا رود جز با نردبان یا وسیله».

3- امام علی علیه السلام- امیرالمومنین علیه السلام درباره ی مناقب رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند: «در شب تولد پیامبر صلی الله علیه و آله بسیار نورانی شد؛ به طوری که جن و انس و شیاطین ترسیدند و گفتند در جهان پیش آمدی شده است. ملائکه را دیدند که در رفت و آمد و تسبیح و تقدیس خدایند و ستارگان در اضطرابند و به علامت میلاد آن جناب سقوط می کنند ابلیس تصمیم گرفت به طرف آسمان برود به واسطه ی عجایبی که آن شب مشاهده کرده بود در آسمان سوم جایگاهی داشت و شیاطین گوش می دادند در آن جا وقتی این عجایب را مشاهده کردند خواستند گوش بدهند همین که چنین تصمیمی می گرفتند به واسطه ی علامت پیامبر صلی الله علیه و آله آن جناب حجابی از آسمان ها در برابر آن ها قرار گرفت و به وسیله ی شهاب ها تیرباران شدند.

4- ابن عبّاس رحمه الله- ابن عباس رحمه الله روایت می کند که: «جن پیش از بعثت پیغمبر صلی الله علیه و آله اخبار را از آسمان می شنیدند اما زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله مبعوث شد، دیگر نمی توانستند که بشنوند و به دیگر جنیان که دیگر اخبار را نمی شنیدند گفتند و این که ما آسمان را جستجو کردیم و آن را پر از محافظان قوی و تیرهای شهاب یافتیم از جمله فرشتگان و شهاب ها که همان ستاره هایند و این که ما پیش از این به استراق سمع در آسمان ها می نشستیم؛ اما اکنون هرکس بخواهد استراق سمع کند، شهابی را در کمین خود می یابد می گوید ستاره ای را در کمین خود می یابد که با آن تیر خورد خداوند می فرماید چون با شهاب ها مورد هدف قرار گرفتند به قوم خود گفتند: ﴿وَ أَنَّا لَا نَدْرِي أَشَرٌّ أُريدَ بِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً.﴾

* و این که ما پیش از این به استراق سمع در آسمان ها می نشستیم؛ امّا اکنون هرکس بخواهد استراق سمع کند، شهابی را در کمین خود می یابد. (9)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام صادق علیه السلام- از امام علی علیه السلام روایت می کند که می فرماید: یک شب به همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم که ستارهای پرتاب شد و نهان گردید و آن حضرت به مردم فرمود: «شما در زمان جاهلیت که مانند آن را می دیدید چه می گفتید؟ گفتند می گفتیم بزرگی مرده و بزرگی زاده شده است فرمود آن برای مرگ کسی یا زندگی کسی پرتاب نشود، اما چون پروردگار ما کاری را فرمان دهد و مقدر سازد حاملان عرش تسبیح گویند و آن را بگویند و اهل آسمان نیز

ص: 97

كِهَانَةَ وَ تَلَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله اللهِ إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ وَ قَوْلُهُ: وَأَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ...﴾ (1)

2- أمير المومنين علیه السلام- ﴿وَ أَقَامَ رَصَداً مِنَ الشُّهُبِ التَّوَاقِبِ عَلَى نِقَابِهَا.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَنَا لا نَدْرِي أَشَرٌ أُرِيدَ بِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً﴾ (10)

1-الصّادق علیه السلام- ﴿عن الحَسَنِ بنِ زِيَادٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ فِي قَوْلِهِ وَأَنَا لَا تَدْرِي أَشَر أُريد بِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً فَقَالَ: لَا بَلْ وَ اللَّهِ شَرٌّ أريدَ بِهِمْ حِينَ بَايَعُوا مُعَاوِيَةَ وَتَرَكُوا الْحَسَنَ بْن عَلِی علیه السلام﴾ (3)

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿لَمْ يَكُن السَّمَاءُ الدُّنْيَا تُحْرَس فِي الْفَتْرَة بَيْنَ عِيسَى علیه السلام وَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَكَانُوا يَقْعُدُونَ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْع فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله حُرسَتِ السَّمَاءُ الدُّنْيَا حَرَسًا شَدِيداً وَ رُحِمَتِ الشَّيَاطِينُ فَأَنْكَرُوا ذَلِكَ فَقَالُوا لَا نَدْرِي أَشَرِّ أُرِيدَ بِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً فَقَالَ إِبْلِيسُ لَقَدْ حَدَثَ فِي الْأَرْضِ حَدَتْ فَاجْتَمَعَتْ إِلَيْهِ الْجِنُّ فَقَالَ تَفَرَّقُوا فِي الْأَرْضِ فَأَخْبِرُونِي مَا هَذَا الْحَدَثُ الَّذِي حَدَثَ فِي السَّمَاءِ وَ كَانَ أَوَّلَ بَعْثِ بُعِثَ رَكْبُ مِنْ أَهْلِ نَصِيبِينَ وَ هُمْ أَشْرَافُ الْجِنِّ وَ سَادَتْهُمْ فَبَعَثَهُمْ إِلَى تِهَامَةَ فَانْدَفَعُوا حَتَّى تَلَقَّوُا الْوَادِيَ وَادِيَ نَخْلَةَ فَوَجَدُوا نَبِيَّ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم يُصَلَّى صَلَاةَ الْغَدَاةِ بِبَطْن نَخْلَةَ فَاسْتَمَعُوا فَلَمَّا سَمِعُوهُ يَتْلُو الْقُرْآنَ قالُوا أَنْصِتُوا وَ لَمْ يَكُنْ نَبِيُّ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم يَعْلَمُ أَنَّهُمُ اسْتَمَعُوا لَهُ وَ هُوَ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ فَلَمَّا قُضِيَ يقولُ فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ الصَّلَاة وَلوا إلى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ يَقُولُ مُؤْمِنِينَ﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَنَا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَمِنا دُونَ ذالِكَ كُنّا طَرائِقَ قِدَداً﴾ (11)

ص: 98

که در کنار آن ها قرار دارند آن را می شنوند و تکرار می کنند تا این که به اهل آسمان دنیا برسد. دیوان به گوش می ایستند تا شاید چیزی از آن را دریابند و به کاهنان رسانند و در آن بیش و کم کنند و کاهنان بسا خطا کنند و بسا درست گویند سپس خداوند با این اختران آسمان را ورود آنان منع کرد و کهانت برداشته شد و دیگر پیشگوئی نیست. سپس امام صادق علیه السلام این آیه را خواند: مگر آن کس که استراق سمع کند [و دزدانه گوش فرا دهد] که «شهاب مبین» او را تعقیب می کند [و می راند]. (حجر/18) و فرمود: این است فرموده ی خدا: ﴿وَ أَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَصَدا.﴾

2- امام علی علیه السلام- دیده بانی از اختران سوزان بر سوراخ های آن ها گماشت.

* و این که [با این اوضاع] ما نمی دانیم آیا اراده شری درباره ی اهل زمین شده یا پروردگارشان خواسته است آنان را هدایت کند؟! (10)

1- امام صادق علیه السلام- حسن بن زیاد گوید: امام صادق علیه السلام درباره ی این کلام خداوند: ﴿و أَنَّا لَا نَدْرِي أَشَرُّ أُرِيدَ بِمَن فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا؛﴾ می فرمود: پس گفت: «خیر، بلکه به خدا سوگند! شرّی است که آن گاه که با معاویه بیعت کردند و حسن بن علی علیه السلام را رها کردند برای آنان خواسته می شود».

2- ابن عبّاس رحمه الله- آسمان دنیا در فاصله ی زمانی میان عیسی علیه السلام و محمّد صلی الله عليه و آله و سلم پاسبانی نداشت در آن جا شیاطین برای شنیدن وحی موضع می گرفتند، چون خداوند محمّد صلی الله علیه و آله را برانگیخت نگهبانانی به شدت از آسمان دنیا حراست می کردند و شیاطین را به تیر می زدند. آنان این مسئله را بی سابقه شمردند و گفتند: ﴿وَ أَنَّا لا نَدْري أَشَرِّ أُريدَ بِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً؛﴾ ابليس گفت: در زمین حادثه ای رخ داده و پریان گرد او جمع شدند گفت: در زمین پراکنده شوید و به من گزارش دهید که این حادثه چیست که در آسمان رخ داده است دسته ی نخست کاروانی بودند از اهل نصیبین که اشراف و سروران پریان بودند شیطان آنان را به تهامه فرستاد، رفتند تا به وادی نخله رسیدند و دیدند که پیغمبر صلی الله علیه و آله در بطن نخله نماز صبح می خواند، پس به او گوش فرا دادند. چون خواندن قرآن را شنیدند گفتند: «خاموش باشید» پیغمبر صلی الله علیه و آله زمانی که قرآن می خواند، نمی دانست که آنان به او گوش می دهند چون پیامبر صلی الله علیه و آله از نماز فارغ شد، به سوی قوم خود برگشتند و آنان را بیم دادن د و خود مؤمن شدند.

* و این که در میان ما، افرادی صالح و افرادی غیرصالحند؛ و ما گروه های متفاوتی هستیم. (11)

ص: 99

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرعلیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: كُنَّا طَرَائِقَ قِدَداً قَالَ أَيْ عَلَى مَذَاهِبَ مُخْتَلِفَة.﴾ (1)

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَ هُمُ الَّذِينَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ الْمُخْلِصُونَ وَمِنَّا دُونَ ذَلِكَ أَيْ دُونَ الصالحين في الرتبة﴾ (2)

3- ابن عباس رحمه الله- ﴿كُنَّا طَرائِقَ قِدَداً أَي فِرقاً شَتَّى عَلَى مَذَاهِبَ مُخْتلِفَة وَأَهْوَاء متفرقة مِنْ مُسْلِم وَ كَافِرِ وَ صَالِحِ وَ دُونَ الصَّالِحِ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَأَنا ظَنَنا أَنْ لَنْ نُعْجِرَ اللهَ فِي الْأَرْضِ وَلَنْ نُعْجِزَهُ هَرَبا﴾ (12)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَنَا لَمّا سَمِعْنَا الْهُدى آمَنَّا بِهِ فَمَنْ يُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلَا يَخَافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً﴾ (13)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلامقَالَ... قَوْلُهُ: لَّا سَمِعْنَا الْهُدَى آمَنَّا بِهِ قَالَ الْهُدَى الْوَلَايَةُ آمَنَّا بِمَوْلَانَا فَمَنْ آمَنَ بوَكَايَة مَوْلَاهُ فَلا يَخَافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً قُلْتُ تَنْزِيلُ قَالَ: لَا تَأْوِيلُ ﴾ (4)

2- على بن إبراهيم رحمه الله-﴿فَلا يَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً الْبَخْسُ النُّقْصَانُ وَالرَّهَقُ الْعَذَاب. ﴾ (5)

3- ابن عباس رحمه الله- ﴿مَعْنَاهُ فَلَا يَخَافُ نَقْصاً فِي حَسَنَاتِهِ وَ لَا زِيَادَةٌ فِي سَيِّئَاتِهِ﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَنَا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقَاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولئِكَ تَحَرَّوا رَشَداً﴾ (14)

1- الباقر علیه السلام- ﴿فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولئِكَ تَحَرَّوْا رَشَداً الَّذِينَ أَقَرُّوا بِوَلَايَتِنَا فَأُولَئِكَ تَحَرَّوُا رُشْدا.﴾ (7)

2- على بن إبراهيم رحمه الله - ﴿قَولُهُ: فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولئِكَ تَحَرَّوْا رَشَداً أَي طَلَبُوا الْحَق. ﴾ (8)

ص: 100

1- امام باقر علیه السلام- زراره گوید از امام باقر علیه السلام درباره ی سخن خداوند متعال: ﴿كُنَّا طَرَائِقَ قِدَدًا؛ ﴾پرسیدم. فرمود: «یعنی این که بر مذهب های مختلفی بودیم».

2- ابن عبّاس رحمه الله- أَنَا مِنَّا الصّالِحُونَ و آن ها کسانی هستند که با اخلاص، عمل صالح انجام داده اند. وَمِنّا دُونَ ذالِكَ یعنی در رتبه و مقام پایین تر از صالحان هستند.

3- ابن عبّاس رحمه الله- كُنّا طَرائِقَ قِدَداً یعنی گروه های مختلفی با عقیده های مختلف و تمایلات گوناگون هستیم؛ [مانند] مسلمان، کافر، صالح و غیر صالح.

* و این که ما یقین داریم هرگز نمی توانیم بر اراده خداوند در زمین غالب شویم و نمی توانیم از [ پنجه ی قدرت] او بگریزیم. (12)

و این که ما هنگامی که هدایت [قرآن] را شنیدیم به آن ایمان آوردیم؛ و هر کس به پروردگارش ایمان بیاورد نه از نقصان [در پاداش] می ترسد و نه از ستم [در مجازات] ( 13)

1- امام كاظم علیه السلام- محمّد بن فضیل گوید: از امام کاظم علیه السلام درباره ی آيه:... ﴿لمّا سَمِعْنَا الْهُدَى آمَنَّا﴾ به پرسیدم فرمود: «هدایت در آیه ی ولایت است، یعنی به مولایمان ایمان آوردیم. هرکس به مولای خود ایمان آورد، ﴿فَلَا يَخَافُ بَخْسًا وَلَا رَهَقًا﴾ گفتم: «این طور نازل شده است؟» فرمود: «نه این تأویل آیه است».

2- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَلا يَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً﴾؛ کاستی بخس است و رهق عذاب»

3- ابن عبّاس رحمه الله- معنای آیه این است که نگران کم شدن نیکی هایش و زیادشدن بدی هایش نیست.

* واین که گروهی از ما مسلمان و گروهی ستمکارند؛ هرکس اسلام را اختیار کند راه راست را برگزیده است. (14)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولَئِكَ تَحَرَّوْا رَشَدًا﴾ آن هایی هستند که به ولایت ما اعتراف کردند و آن ها راه راست را برگزیده اند.

2- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَأُولَئِكَ تَحَرَّوْا رَشَدًا،﴾ یعنی این که حق را طلب کردند.

ص: 101

* قوله تعالى: ﴿وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَكَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبَاً﴾ (15)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿الْقَاسِطُ الْحَائِدُ عَنِ الطَّريق.﴾ (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قَوْلُهُ: وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَكَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً مُعَاوِيَةً وَ أَصْحَابُهُ عَلَيْهِمْ لَعَائِنُ الله﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَلَّو اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْفَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً﴾ (16)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ يُونُسَ بْن يَعْقُوبَ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ مَاءً غَدَقاً. قَالَ: يَعْنِي لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى وَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَوْصِيَاءِ مِنْ وَلْدِهِ علیه السلام وَ قَبلُوا طَاعَتَهُمْ فِي أَمْرِهِمْ وَ نَهْيِهِمْ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقَا يَقُولُ لَأَشْرَبْنَا قُلُوبَهُمْ الْإِيمَانَ وَالطَّريقَةُ هِيَ الْإِيمَانُ بوَلَايَة عَلَى علیه السلام وَ الْأَوْصِيَاءِ.﴾ (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِير قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ: إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا قَالَ: هُوَ وَ اللَّهِ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى: وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا قُلْتُ: مَتَى تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ [ب] أَلَّا تَخَافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ نَحْنُ أَولِياؤُكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةَ فَقَالَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ.﴾ (4)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام يَقُولُ هَذِهِ الْآيَةُ: وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لأَسْقَيْناهُمْ مَاءً غَدَقاً يَعْنِي مَنْ جَرَى فِيهِ شَيْءٌ مِنْ شِرْكِ الشَّيْطَانِ عَلَى الطَّرِيقَةِ يَعْنِي عَلَى الْوَلَايَةِ فِي الأَصْلِ عِنْدَ الْأَظِلَّةِ حِينَ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي آدَمَ علیه السلام لَأَسْقَيْناهُمْ مَاءً غَدَقًا يَعْنِي لَكِنَّا وَضَعْنَا أَظِلَّتَهُمْ فِي الْمَاءِ الْفُرَاتِ الْعَذْبِ.﴾ (5)

ص: 102

* و اما ستمکاران آتشگیره و هیزم دوزخند (15)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله- الْقَاسِط کسی است که از راه منحرف شده باشد.

2- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ أَمَّا الْقَاسِطُونَ فَكَانُوا جَهَنَّمَ حَطَبًا﴾، منظور، معاویه و یارانش هستند.

* و این که اگر آن ها جن و انس در راه [ایمان] استقامت ورزند، با آب فراوان [باران] سیرابشان می کنیم (16)

1- امام باقر علیه السلام- یونس بن یعقوب از کسی که آن را از امام باقر علیه السلام نقل می کند، گوید: امام باقر علیه السلام درباره ی قول خداوند متعال: ﴿وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقا،﴾ فرمود: یعنی اگر بر ولایت امیرمؤمنان علیّ بن ابی طالب علیه السلام و اوصیای علیهم السلام از فرزندان او استوار شوند و اطاعت آن ها را در امر و نهی شان بپذیرند با آب فراوان [باران] سیرابشان می کنیم یعنی ایمان را در دلشان جایگزین می کنیم و منظور از طریقه همان ایمان به ولایت علی علیه السلام و جانشینان اوست».

2- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی آیه: کسانی که گفتند: «پروردگار ما الله است»، سپس استقامت کردند. (فصّلت/30) پرسیدم. فرمود: «به خدا قسم! آیه همان راهی را می گوید که شما می پیمایید و این هم اشاره به همان است: ﴿وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً.﴾ [اگر آن ها در راه ائمه علیهم السلام استقامت به خرج دهند از آب خوشگوار به آن ها می آشامانیم]. پرسیدم: «آقا! ملائکه چه وقت بر آن ها نازل می شوند و می گویند: « نترسید و غمگین مباشید و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است! (فصّلت/30)». فرمود: «هنگام مرگ و روز قیامت».

3-امام باقر علیه السلام- جابر رحمه الله گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که درباره ی این آیه: ﴿وَ أَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُم مَّاء غَدَقًا﴾، فرمود: «یعنی آن هایی که در زمانی که خداوند در ابتدا [ی خلقت]، در هنگامه ی سایه ها از بنی آدم میثاق می گرفت چیزی از شرک شیطان در طریقت یعنی در ولایت در درونشان وجود داشت لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً؛ یعنى ولى ما سایه های آنان را در آب صاف و گوارا انداختیم.

ص: 103

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ فِي قَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ مَاءً غَدَقاً يَعْنِي اسْتَقَامُوا عَلَى الْوَلَايَة فِي الْأَصْل عِنْدَ الْأَظِلَّةِ حِينَ أَخَذَ اللَّهُ الْمِيثَاقَ عَلَى ذُرِّيَّةِ آدَمَ علیه السلام لَأَسْفَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقاً يَعْنِي لَأَسْقَيْنَاهُمْ مِنَ الْمَاءِ الْفُرَاتِ الْعَذَبِ.﴾ (1)

5- الباقر علیه السلام- ﴿دَخَلَتْ حَبَابَةُ الْوَالِبَيَّةُ عَلَى أَبي جَعْفَر علیه السلام فَقَالَتْ أَخْبِرْنِي يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ علیه السلام أَيَّ شَيْءٍ كُنتُمْ فِي الْأَظِلَّة فَقَالَ علیه السلام كُنَّا نُوراً بَيْنَ يَدَى اللَّهِ قَبْلَ خَلْقٍ خَلْقِهِ فَلَمَّا خَلَقَ الْخَلْقَ سَبَّحْنَا فَسَبَّحُوا وَ هَلَّلْنَا فَهَلَّلُوا وَكَبَّرْنَا فَكَبَّرُوا وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقاً الطَّريقَةُ حُبُّ عَلى علیه السلام وَالْمَاءُ الْعَدَقُ الْمَاءُ الْفُرَاتُ وَ هُوَ وَلَايَةُ آل مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله﴾ (2)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا يَعْنِي لَأَمْدَدْنَاهُمْ عِلْمًا كَيْ يَتَعَلَّمُونَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام﴾ (3)

7-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ بُرَيْدِ الْعِجْلِيٌّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ قَالَ: يَعْنِي عَلَى الْوَلَايَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ مَاءً غَدَقاً. قَالَ: لَأذَقْنَاهُمْ عِلْمًا كَثِيراً يَتَعَلَّمُونَهُ مِنَ الْأَئِمَّة علیهم السلام قُلْتُ قَوْلُهُ: لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ قَالَ إِنَّمَا هَؤُلَاءِ يَفْتِنُهُمْ فِيهِ يَعْنِي الْمُنَافِقِينَ. ﴾ (4)

8- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جابر عن أبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْفَيْناهُمْ مَاءً غَدَقاً لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ قَالَ: قَالَ اللَّهُ لَجَعَلْنَا أَظلَّتَهُمْ فِي الْمَاءِ الْعَذَبِ لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَفِتْنَتُهُمْ فِي علی علیه السلام وَ مَا فَتَنُوا فِيهِ وَكَفَرُوا إِلَّا بِمَا نُزِّلَ فِي وَلايَتِهِ.﴾ (5)

9- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً الطَّرِيقَةُ الْوَلَايَةُ لِعَلِى علیه السلام لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ قَتْلَ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ مَنْ يُعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِ يَسْلُكُهُ عَذَاباً صَعَداً وَ أَنَّ المَسَاجِدَ الله فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً إِنَّ الْإِمَامَ مِنْ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله فَلَا تَتَّخِذُوا مِنْ غَيْرِهِمْ إِمَاماً وَ أَنَّهُ لَّا قَامَ عَبْدُ اللَّهُ يَدَعُوهُ يَعْنِي مُحَمَّد صلی الله علیه و آله يَدْعُوهُمْ إِلَى الْوَلَايَةِ كَادُوا قُرَيْشُ يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً يَتَعَاوَوْنَ عَلَيْهِ قَالَ: قُلْ إِنَّمَا أَدْعُوا رَبِّ قُلْ إِنَّمَا أَمَرَ رَبِّي فَلَا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً إِنْ تَوَلَّيْتُمْ عَنْ وَلَايَتِهِ قُلْ إِنِّي لَنْ يُجِيرَنِي مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ إِنْ

ص: 104

4- امام صادق علیه السلام- سماعه گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که درباره ی این سخن خداوند عزوجل: ﴿وَأَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُم مَّاءً غَدَقًا لِنَفْتِنَهُمْ فِیه﴾، می فرماید: «یعنی در روز الست هنگامی که فرزندان آدم علیه السلام در عالم اشباح بودند و خداوند از آنان عهد و میثاق گرفت، اگر آن ها نسبت به ولایت ثابت قدم می ماندند ﴿لَأَسْقَيْنَاهُم مَّاءً غَدَقًا﴾ یعنی این که حتماً از آب صاف و خوشگوار به آن ها می نوشاندیم.

5- امام باقر علیه السلام- حبابه والبیّه خدمت امام باقر علیه السلام رسید و عرض کرد: «ای فرزند رسول خدا- برایم بگویید شما در اظله چه چیزی بوده اید»؟ امام علیه السلام فرمود: «پیش از آفرینش موجودات ما به صورت نوری در پیشگاه پروردگار بودیم؛ وقتی خداوند خلق را آفرید، ما تسبيح کردیم و خلق هم تسبیح کردند، ما تهلیل کردیم و آن ها تهلیل کردند ما تکبیر گفتیم و آن ها نیز تکبیر گفتند. و این معنای سخن خداوند متعال است که می فرماید: ﴿وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ مَاءً غَدَقاً؛﴾ که منظور از الطَّرِيقَةِ محبّت علی علیه السلام است و منظور از ماءً غَدَقاً آب فرات (صاف و خوشگوار) است که همان ولایت آل محمد علیهم السلام است.

6- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿وَ أَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُم مَّاءً غَدَقًا﴾ پرسیدم. فرمود: «یعنی این که حتماً علم و دانشی در وجود آن ها قرار می دادیم که بتوانند از علم ائمه علیهم السلام بهره گیرند.

7- امام صادق علیه السلام- برید عجلی گوید: از امام صادق علیه السلام- درباره ی آیه: ﴿وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِیقَةِ﴾ پرسیدم فرمود: «یعنی ولایت؛ ﴿لَأَسْقَيْناهُمْ مَاءً غَدَقاً؛﴾ یعنی به آن ها علم زیادی که از ائمه علیهم السلام می آموزند می چشانیم.» عرض کردم: پس معنی این [مطلب]: لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ چیست؟ فرمود: یعنی تا منافقین را در این مورد بیازمابیم.

8- امام باقر علیه السلام- جابر رحمه الله از امام باقر علیه السلام درباره ی آیه: ﴿وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ ماءً غَدَقاً لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ،﴾ نقل می کند که فرمود: «خداوند می فرماید اشباح آن ها را درون آب پاک و نیکو می گذاریم تا آن ها را درباره ی علی علیه السلام بیازماییم و در این آزمایش منافقین به آن چه خدا درباره ی ولایت علی علیه السلام دستور داد، کفر ورزیدند.

9- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ أَن لَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُم مَّاء غَدَقًا. الطَّرِيقَةِ؛﴾ ولايت على علیه السلام است. لِنَفْتِنَهُم فيه، قتل امام حسین علیه السلام است. ﴿وَ مَن يُعْرِضْ عَن ذِكْرِ رَبِّهِ يَسْلُكُهُ عَذَابًا صَعَدَا * وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ الله فَلَا تَدْعُوا مَعَ الله أَحَدًا﴾ (جن/17)، بدین معنی است که امام از آل محمّد صلی الله علیه و آله است. پس از غیر آن ها امام بر نگزینید. ﴿وَ أَنَّهُ لَا قَامَ عَبْدُ اللَّه يَدْعُوهُ﴾ (جن/19) منظور، رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 105

كَتَمْتُ مَا أُمِرْتُ بِهِ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً يَعْنِي مَأْوَى إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ أَبَلِّغُكُمْ مَا أَمَرَنِيَ اللَّهُ بِهِ مِنْ وَلَايَة عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فِي وَلَايَةِ عَلَىعلیه السلام فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فيها أبداً.﴾ (1)

10-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ بُرَيْدِ الْعِجْلِيٌّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَعْنَاهُ لَأَفَدْنَاهُمْ عِلْماً كَثِيرا يتعلمونه من الائمة علیهم السلام﴾ (2)

11-الصّادق علیه السلام- ﴿لو اسْتَقَامُوا عَلى وَكَايَة أَمِيرِ الْمُؤْمِنِين عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام مَا ضَلُّوا أَبَدا. ﴾ (3)

12- الباقر علیه السلام- ﴿الطَّريقَةُ هِيَ وَلَايَةُ عَلَى بْن أَبي طَالِب علیه السلام وَ الْأَوْصِيَاء علیهم السلام﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَ مَنْ يُعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِ يَسْلُكُهُ عَذَاباً صَعَداً﴾ (17)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ قَتْلَ الْحُسَيْنِ علیه السلام﴾ (5)

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿وَ مَنْ يُعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِ قَالَ ذِكْرُ رَبِّهِ وَلَايَةُ عَلِيٍّ بن أبي طَالِب علیه السلام﴾ (6)

3- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ أَعْرَضَ عَنْ عَلِيٍّ يَسْلُكُهُ الْعَذَابَ الصَّعَدَ وَ هُوَ أَشَدُّ الْعَذَابِ.﴾ (7)

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿ذِكْرِ رَبِّهِ وَلَايَهُ عَلَى بْن أبي طالب علیه السلام.﴾ (8)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَنَّ المَساجِدَ اللَّهُ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهُ أَحَداً﴾ (18)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿وَ أَنَّ المَساجِدَ الله فَلا تَدْعُوا مَعَ اللهُ أَحَداً قَالَ هُمُ الْأَوْصِيَاء علیهم السلام﴾ (9)

ص: 106

است که آن ها را برای ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام فرا می خواند، کَادوا؛ منظور قریش است. ﴿يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَدًا؛﴾ علیه او به یکدیگر کمک می کنند گوید: ﴿قُلْ إِنَّمَا أَدْعُو رَبِّي﴾ (جن/20) یعنی بگو: «این فرمان خداست که من مالک برای شما نیستم! برای شما اختیار زیان و هدایتی ندارم اگر از ولایت او (علی علیه السلام)روی برگردانید ﴿قُلْ إِنِّي لَن يُجِيرَنِي مِنَ الله أَحَدٌ﴾ (جن/22) اگر آن چه به آن امر شده ام را پنهان سازم. ﴿وَ لَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا﴾ (جن/22) منظور از ملتحداً، پناهگاه است. ﴿إِلَّا بَلَاغًا مِّنَ الله﴾ (جن/23) یعنی این که ولایت علیّ بن ابی طالب علیه السلام را که به آن امر شده ام به شما ابلاغ کنم. هرکس نافرمانی خدا و رسولش را درباره ی ولایت علی علیه السلام کند آتش دوزخ از آن اوست و جاودانه در آن می مانند.

10- امام صادق علیه السلام- برید عجلی از امام صادق علیه السلام روایت می کند، فرمود: «علم فراوانی در وجود آن ها قرار می دادیم که آن را از امامان علیهم السلام بیاموزند.

11- امام صادق علیه السلام- اگر آن ها (جنّ و انس) بر ولایت امیرالمؤمنين علىّ بن ابيطالب علیه السلام استقامت ورزند هرگز گمراه نمی شوند.

12- امام باقر علیه السلام- طریقت همان ولایت علیّ بن ابی طالب علیه السلام است.

* تا آن ها را با این نعمت فراوان بیازماییم؛ و هرکس از یاد پروردگارش روی گرداند، او را به عذاب فزایندهای گرفتار می سازد (17)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- لِنَفْتِنَهُمْ فِيه، قتل امام حسین علیه السلام است.

2- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿وَ مَنْ يُعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِ؛﴾ ذکر پروردگار، همان ولایت علی علیه السلام است.

3- امام باقر علیه السلام- هرکس از علی علیه السلام روی گرداند، او را به عذابی صعد می کشاند و عذاب صعد، شدیدترین عذاب است.

4- ابن عبّاس رحمه الله- ذِكْرِ رَبِّهِ همان ولایت علی علیه السلام است.

* و این که مساجد از آن خداست پس هیچ کس را با خدا نخوانید (18)

1- امام کاظم علیه السلام- ﴿وَأَنَّ المَسَاجِدَ الله فَلَا تَدْعُوا مَعَ الله أَحَدًا،﴾ آن ها اوصیاء علیهم السلام هستند.

ص: 107

2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عِيسَى بْنِ دَاوُدَ النَّجَارِ عَنْ مُوسَى عَن جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَنَّ المُساجِدَ الله فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللهُ أَحَداً قَالَ سَمِعْتُ أَبِي جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ علیه السلام يَقُولُ هُمُ الْأَوْصِيَاءُ وَالْأَئِمَّةُ علیهم السلام مِنَّا وَاحِداً فَوَاحِداً فَلَا تَدْعُوا إِلَى غَيْرِهِمْ فَتَكُونُوا كَمَنْ دَعَا مَعَ اللَّهِ أَحَداً هَكَذَا نَزَلَتْ﴾ (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿أَبُو عَمْرو الزُّبَيْرِيُّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فَرَضَ الْإِيمَانَ عَلَى جَوَارِحِ ابْنِ آدَمَ وَ قَسَّمَهُ عَلَيْهَا وَ فَرَقَهُ فِيهَا فَلَيْسَ مِنْ جَوَارِحِهِ جَارِحَةً إِنَّا وَ قَدْ وَكُلَتْ مِنَ الْإِيمَانِ بِغَيْرِ مَا وَكَّلَتْ بِهِ أُخْتُهَا... فَرَضَ عَلَى الْوَجْهِ السُّجُودَ لَهُ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ فِي مَوَاقِيتِ الصَّلَاةِ فَقَالَ: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ فَهَذِهِ فَرِيضَةً جَامِعَةُ عَلَى الْوَجْهِ وَ الْيَدَيْنِ وَ الرِّجْلَيْنِ وَ قَالَ فِي مَوْضِعِ آخَرَ وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ للَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً﴾ (2)

4- أمير المومنين علیه السلام- ﴿قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي وَصِيَّتِهِ لِابْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِيَّةِ يَا بُنَى... فَإِنَّ اللَّهَ العليا تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدْ فَرَضَ عَلَى جَوَارِحِكَ كُلَّهَا فَرَائِضَ يَحْتَجُ بِهَا عَلَيْكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَيَسْأَلُكَ عَنْهَا وَ ذَكَّرَهَا وَ وَعَظَهَا وَحَذَرَهَا وَأَدَّبَهَا وَلَمْ يَتْرُكْهَا سُدًى فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَالْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا ثُمَّ اسْتَعْبَدَهَا بِطَاعَتِهِ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ فَهَذِهِ فَرِيضَةً جَامِعَةً وَاجِبَةٌ عَلَى الْجَوَارِحِ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ أَنَّ المَساجِدَ الله فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهُ أَحَداً يَعْنِي بِالْمَسَاجِدِ الْوَجْهَ وَ الْيَدَيْنِ وَالرُّكْبَتَيْنِ وَ الْإِبْهَامَيْنِ.﴾ (3)

5- الجواد علیه السلام- ﴿عَن ابْن أَبي دَاوُد... قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَى مُحَمَّدِ بْن عَلى علیه السلام فَقَالَ مَا تَقُولُ فِي هَذَا يَا أَبَا جَعْفَر علیه السلام قال... فَإِنَّ الْقَطَّعَ يَجِبُ أَنْ يَكُونَ مِنْ مَفْصِلِ أُصُولِ الْأَصَابِعِ فَيُتْرَكَ الْكَفُّ قَالَ وَ مَا الْحُجَّةُ ذَلِكَ قَالَ قَوْلُ رَسُول اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم السُّجُودُ عَلَى سَبْعَة أَعْضَاءِ الْوَجْهِ وَالْيَدَيْنِ وَالرُّكْبَتَيْنِ وَالرِّجْلَيْنِ فَإِذَا قُطِعَتْ يَدُهُ مِنَ الْكُرْسُوعِ أو الْمِرْفَقِ لَمْ يَبْقَ لَهُ يَدُ يَسْجُدُ عَلَيْهَا وَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: وَ أَنَّ المُساجِدَ

ص: 108

2- امام کاظم علیه السلام- عیسی بن داود نجّار از امام کاظم علیه السلام درباره ی:آيه: ﴿وَ أَنَّ المَساجِدَ اللَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ الله أَحَداً﴾ نقل می کند که فرمود: از پدرم جعفر بن محمد علیه السلام شنیدم که می فرمود: «آن ها اوصیا و ائمّه علیهم السلام از ما یکی پس از دیگری هستند به سوی غیر آن ها دعوت نکنید که در این صورت مثل کسانی می شوید که با خدا کس دیگری خوانده است این گونه نازل شده است.»

3- امام صادق علیه السلام- ابو عمر و زبیری از امام صادق علیه السلام الروایت می کند که فرمود: «خداوند متعال ایمان را بر جوارح فرزندان آدم علیه السلام واجب گردانید و آن را بر اعضاء تقسیم نمود و برای هریک سهمی معین کرد. هر یک از وظایف آدمیان را به یکی از جوارح اختصاص داده، و هر عضوی تکلیف مخصوصی دارد که عضو دیگرش به آن مکلّف نیست.... بر صورت آدمیان سجده را واجب کرده که در شب و روز هنگام نماز باید چهره بر زمین گذارند و سجده کنند و در قرآن کریم فرمود: ای کسانی که ایمان آورده اید رکوع کنید و سجود بجا آورید و پروردگارتان را عبادت کنید و کار نیک انجام دهید، شاید رستگار شوید (حج/77) این هم فریضه ای است که بر صورت و دست ها و پاها لازم گردیده است، و در جای دیگری می فرماید: ﴿وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ اللَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهُ أَحَداً.﴾

4- امام علی علیه السلام- وصیّت امام علی علیه السلام به محمّد حنفیّه: ای پسرم!... همانا خداوند متعال بر کلّیه ی اعضای تو وظایف و واجباتی را مقرر و مفروض داشته است که در روز قیامت به وسیله ی آن ها بر تو احتجاج می کند و از آن ها سؤال می نماید و آن اعضا را تذکر داده و موعظه کرده، و برحذر داشته، و تأدیب نموده و آن ها را بیهوده رها نکرده است چنان که خدای عزوجل فرموده است از آن چه به آن آگاهی نداری، پیروی مکن چرا که گوش و چشم و دل همه مسئولند (اسراء/36) و آن گاه خدای عزوجل آن اعضاء را به بند طاعت خود کشیده و در این باره فرموده است: ای کسانی که ایمان آورده اید! رکوع کنید، و سجود بجا آورید و پروردگارتان را عبادت کنید و کار نیک انجام دهید، شاید رستگار شوید!. (حج/7) پس این فریض های جامع و فراگیر و بر همگی جوارح واجب است، و خدای عزوجل فرموده است: ﴿وَ أَنَّ المَساجِدَ الله فَلا تَدْعُوا مَعَ الله أَحَداً﴾ و مقصود از سجده گاه ها (مساجد) که در این آیه آمده، صورت و دو دست و دو زانو و دو انگشت بزرگ پا است.

5- امام جواد علیه السلام- ابن ابی داود گوید:... [معتصم] در این موقع رو به جانب محمّد بن على علیه السلام کرده گفت: شما چه می گویید»؟ فرمود:.... زیرا دست دزد باید از آخر انگشتان قطع شود؛ پس کف دست باقی بماند». [معتصم] گفت به چه دلیل؟ فرمود: به دلیل فرمایش پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله که فرموده است سجده بر هفت موضع انجام می شود صورت و دو دست و دو زانو و دو پا؛ اگر دستش را از مچ یا آرنج قطع کنند دیگر دستی نخواهد ماند تا سجده نماید خداوند تبارک و

ص: 109

للَّهِ يَعْنِي بِهِ هَذَا الْأَعْضَاءَ السَّبْعَةَ الَّتِي يُسْجَدُ عَلَيْهَا فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً وَ مَا كَانَ لِلَّهِ لَمْ يُقْطَعْ قَالَ فَأَعْجَبَ الْمُعْتَصِمَ ذَلِكَ وَ أَمَرَ بِقَطْعِ يَدِ السَّارِقِ مِنْ مَفْصِلِ الْأَصَابِعِ دُونَ الْكَفِّ.﴾ (1)

6- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ الله فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللهِ أَحَداً إِنَّ الْإِمَامَ مِنْ آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام فَلَا تَتَّخِذُوا مِنْ غَيْرِهِمْ إِمَاماً﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَنَّهُ لَمّا قامَ عَبْدُ اللهِ يَدْعُوهُ كادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً﴾ (19)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ إِنَّ لِرَسُول الله صلی الله عليه و آله و سلم عَشَرَةَ أَسْمَاءِ خَمْسَةٌ مِنْهَا اللَّهِ فِي الْقُرْآن وَ خَمْسَةُ لَيْسَتْ فِي الْقُرْآن فَأَمَّا الَّتِي فِى الْقُرْآن فَمُحَد صلی الله علیه و آله وَأَحْمَدُ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ يَس وَ ن﴾ (3)

2-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْكَلْبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ لِي كَمْ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله اسْمُ فِي الْقُرْآنِ. قَالَ: قُلْتُ اسْمَانِ أَوْ ثَلَاثُ فَقَالَ يَا كَلْبِيُّ لَهُ عَشَرَةُ أَسْمَاءِ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ مُبَشِّراً بِرَسُول يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ وَ أَنَّهُ مَا قامَ عَبْدُ اللهَ يَدْعُوهُ كَادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً وَطَه مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى و يس وَ الْقُرْآنِ الحَكِيمِ * إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ * عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ وَن وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُونَ * ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ وَيَا أَيُّهَا المُزَّمِّلُ وَ يَا أَيُّهَا المُدَّثِّرُ وَ قَدْ أَنْزَلَ اللهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً رَسُولا. ﴾ (4)

3- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿أَنَّهُ لما قامَ عَبْدُ اللَّهِ يَدْعُوهُ يَعْنِي مُحَمَّد يَدْعُوهُمْ إِلَى الْوَلَايَةِ كَادُوا قُرَيْشُ يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً يَتَعَاوَوْنَ عَلَيْهِ.﴾ (5)

4- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قَوْلُهُ وَ أَنَّهُ مَا قامَ عَبْدُ اللهُ يَعْنِي رَسُولَ اللهِ صلی الله عليه و آله و سلم يَدْعُوهُ كِنَايَةُ عَنِ اللَّهِ كَادُوا يَعْنِي قُرَيْنا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً أَي أَبداً ﴾ (6)

5- ابن عبّاس رحمه الله فِي قَوْلِهِ: ﴿وَ أَنَّهُ لمَّا قامَ عَبْدُ اللَّه يَدْعُوهُ كادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً قَالَ لَمَّا سَمِعُوا النَّبِي يَتْلُو الْقُرْآنَ كَادُوا يَرْكَبُونَهُ مِنَ الْحِرْصِ لِمَا سَمِعُوهُ فَلَمْ يَعْلَمْ بِهِمْ حَتَّى أَتَاهُ الرَّسُولُ فَجَعَلَ يَقْرَأُ قُل أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ.﴾ (7)

ص: 110

تعالی می فرماید: أَنَّ المَساجِدَ الله منظورش همین هفت موضع است که با آن سجده می کنند فَلا تَدْعُوا مَعَ الله أَحَداً؛ آن چه اختصاص به خدا داشته باشد قطع نمی شود».

6- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- فَلَا تَدْعُوا مَعَ الله أَحَدًا یعنی این که کسی را همراه با آل محمد علیهم السلام نخوانید و کسی غیر از آنان را به عنوان امام در نظر نگیرید.

* و این که هنگامی که بنده ی خدا (محمّد) به عبادت برمی خاست و او را می خواند گروهی پیرامون او به شدّت ازدحام می کردند. (19)

1- امام باقر علیه السلام- محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: «برای رسول خدا صلی الله علیه و آله ده نام است؛ پنج نام از آن ها در قرآن است و پنج نام دیگر در قرآن نیست. اما نام هایی که در قرآن است محمّد، احمد، عبدالله، یس و ن است.

2- امام صادق علیه السلام- کلبی گوید: امام صادق علیه السلام- به من فرمود: «محمّد صلی الله علیه و آله در قرآن چند اسم دارد»؟ عرض کردم: «دو اسم یا سه اسم». فرمود: ای کلبی! او ده اسم دارد؛ [که در این آیه ها آمده است:] محمد فقط فرستاده خداست و پیش از او فرستادگان دیگری نیز بودند. (آل عمران/144) و [آیه] و بشارت دهنده به رسولی که بعد از من می آید و نام او احمد است! (صف/6) [و آیه] و [آیه]: «طه. ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را سخت به زحمت بیفکنی! (طه/2-1) و [آیه] یس. سوگند به قرآن حکیم. که تو قطعاً از رسولان [خداوند] هستی، بر راهی راست [قرار داری] (یس/4-1) و [آیه]: ن، سوگند به قلم و آن چه می نویسند که به نعمت پروردگارت تو مجنون نیستی. (قلم/2-1) و [آیه] ای جامه به خود پیچیده (مزمل/1) و [آیه ای جامه خواب به خود پیچیده و [در بستر آرمیده]!. (مدثّر/1) و [آیه]: [زیرا] خداوند چیزی که مایه ی تذکّر است بر شما نازل کرده است. (طلاق/10)

3- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ أَنَّهُ لَمَّا قَامَ عَبْدُ اللَّه يَدْعُوهُ﴾ منظور، رسول خدا صلی الله علیه و آله است که آن ها را برای ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام فرا می خواند. كَادُوا منظور قریش است. يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَدًا با وی دشمنی ورزند.

4- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ أَنَّهُ لَما قَامَ عَبْدُ الله يَدْعُوهُ﴾ منظور، رسول خدا صلی الله علیه و آله است. يَدْعُوه کنایه از خداوند است. کادوا منظور قریش است. يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَدا یعنی هم دست شوند.

5- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿وَ أَنَّهُ لمَّا قامَ عَبْدُ الله يَدْعُوهُ كادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً﴾؛ وقتی شنیدند که پیغمبر صلی الله علیه و اله قرآن می خواند، از حرص به دوش او برآمدند. و او (پیامبر صلی الله علیه و آله) نمی دانست تا این که پیک [وحی] آمد و خواند: ﴿قُلْ أُوحِيَ إِلى أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الجِنّ.﴾

ص: 111

6- ابن عباس رحمه الله- ﴿فِي قَوْلِهِ: وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ يَدْعُوهُ كَادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً قَالَ لَمَّا أَتَى الْجِنُّ عَلَى رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَهُوَ يُصَلِّى بأَصْحَابِهِ يَرْكَعُونَ برَكُوعِهِ وَيَسْجُدُونَ بِسُجُودِهِ فَعَجِبُوا مِنْ طَوَاعِيَة أَصْحَابِهِ لَهُ فَقَالُوا لِقَوْمِهِمْ لما قَامَ عَبْد الله يَدْعُوهُ كَادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّي وَ لَا أُشْرِكُ بِهِ أَحَداً﴾ (20)

1- الباقر علیه السلام- ﴿أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِيُّ [قَالَ حَدَّثَنَا فُرَات] مُعَنْعَنَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ علیه السلام فِي قَوْلِ الله.. قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّي أَى أَمْرَ رَبِّي [وَ لا أُشْرِكُ بِهِ أَحَداً قُلْ إِنِّي] لَا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لَا رَشَدًا [أى] إِنْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يُضِلَّكُمْ عَنْ وَلایتِهِ ضَرَا وَ لَا رُشْداً قُلْ إِنِّي لَنْ يُجِيرَنِي مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ [إِنْ كَمْتَ مَا] أمِرْتُ بِهِ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَدا﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿قُلْ إِنِّي لا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرّاً وَ لا رَشَداً﴾ (21)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْل عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلام قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعَا النَّاسَ إِلَى وَلَايَة عَلِيٌّ فَاجْتَمَعَتْ إِلَيْهِ قُرَيْشَ فَقَالُوا يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله أَعْفِنَا مِنْ هَذَا فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا إِلَى اللَّهِ لَيْسَ إِلَيَّ فَاتَّهَمُوهُ وَ خَرَجُوا مِنْ عِنْدِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ: قُلْ إِنِّي لا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لَا رَشَداً قُلْ إِنِّي لَنْ يُجِيرَنِي مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَيْتُهُ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً إِلَّا بَلاغاً مِنَ الله وَرِسالاتِهِ فِي عَلَى علیه السلام قُلْتُ هَذَا تَنْزِيلُ، قَالَ: نَعَمْ ثُمَّ قَالَ تَوْكِيداً وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فِي وَلَايَةِ عَلَى فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيها أَبَداً قُلْتُ حَتَّى إِذَا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً قَالَ: يَعْنِي بِذَلِكَ الْقَائِمَ علیه السلام وَ أَنْصَارَه.﴾ (3)

2-الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم دَعَا النَّاسَ إِلَى وَلَايَة عَلَى علیه السلام فَكَرِهَ ذَلِكَ قَوْمُ وَ قَالُوا فِيهِ فَأَنْزَلَ الله: قُلْ إِنِّي لا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً قُلْ إِنِّي لَنْ يُجِيرَنِي مِنَ اللَّهُ أَحَدٌ إِنْ عَصَيْتُهُ فِيمَا أَمَرَنِى بِهِ.﴾ (4)

3- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّ قُلْ إِنَّمَا أَمَرَ رَبِّي [ف] لَا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَلَا رَشَداً إِنْ تَوَلَّيْتُمْ عَنْ وَلَايَتِهِ.﴾ (5)

ص: 112

6- ابن عباس رحمه الله- ﴿وَ أَنَّهُ لمَّا قامَ عَبْدُ الله يَدْعُوهُ كادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً﴾؛ روایت می کند که: چون پریان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و حال آن که او با اصحابش در نماز بود و اصحاب در رکوع و سجود دنبالش بودند، از پیروی اصحابش تعجّب کردند و به قوم خود خبر دادند که چون عبدالله (پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله) نماز می خواند، نزدیک است جامه ی تن او باشند.

* بگو: «من تنها پروردگارم را می خوانم و هیچ کس را همتای او قرار نمی دهم». (20)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿قُلْ إِنَّمَا أَدْعُو رَبِّي﴾؛ یعنی، بگو: این فرمان خداست که من مالک برای شما نیستم! برای شما اختیار زیان و هدایتی ندارم اگر از ولایت او (علی علیه السلام) روی برگردانید. بگو: [اگر من نیز بر خلاف فرمانش رفتار کنم] هیچ کس مرا در برابر او حمایت نمی کند. اگر آن چه به آن امر شده ام را پنهان سازم و پناهگاهی جز او نمی یابم.

* بگو: «من مالک زیان و هدایتی برای شما نیستم». (21)

1- امام کاظم علیه السلام- محمّد بن فضیل از امام کاظم علیه السلام روایت می کند که فرمود: «وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله مردم را به ولایت علی علیه السلام دعوت می نمود، قریش نزد آن حضرت جمع شدند و گفتند: ای محمد! ما را از این امر معاف کن. پیغمبر صلی الله علیه و آله به آن ها فرمود: این امر با خداست با من نیست، آن ها حضرت صلی الله علیه و آله را متهم کردند و از نزدش رفتند پس خدا این آیه نازل فرمود: ﴿قُلْ إِنِّي لا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً قُلْ إِنِّي لَنْ يُجِيرَنِي مِنَ الله إِنْ عَصَيْتُهُ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً إِلَّا بلاغاً مِنَ الله وَ رِسالاتِه.﴾ عرض کردم: «این تنزیل است؟ فرمود: «آری»! سپس خدا برای تأکید مطلب فرموده است هر کس نافرمانی خدا و رسولش در ولایت علی کند، آتش دوزخ از آن اوست و جاودانه در آن می مانند (جن/23) عرض کردم: «این کار شکنی کفار همچنان ادامه می یابد تا آن چه را به آن ها وعده داده شده ببینند آن گاه می دانند چه کسی یاورش ضعیف تر و جمعیتش کمتر است» (جن/24) فرمود: مقصود از این آیه قائم علیه السلام و یاران اوست».

2- امام صادق علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله مردم را به ولایت علی علیه السلام دعوت کرد و گروهی آن را نپسندیدند و درباره ی او [سخنان کفرآمیز] گفتند؛ در نتیجه خداوند نازل فرمود: ﴿قُلْ إِنِّي لا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً * قُلْ إِنِّي لَنْ يُجِيرَنِي مِنَ الله أَحَدٌ؛﴾ اگر در مورد آن چه به من دستور داده او را نافرمانی کنم.

3- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قُلْ إِنَّمَا أَدْعُو رَبِّي﴾، یعنی بگو: این فرمان خداست که من مالک برای شما نیستم برای شما اختیار زیان و هدایتی ندارم اگر از ولایت او (علی علیه السلام) روی برگردانید.

ص: 113

* قوله تعالى: ﴿قُلْ إِنِّي لَنْ يُجِيرَنِ مِنَ الله أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً﴾ (22)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قُلْ إِنِّي لَنْ يُجِيرَنِي مِنَ اللهِ أَحَدٌ إِنْ كَتَمْتُ مَا أُمِرْتُ بِهِ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً يَعْنِي مَأْوَى إِنَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ أَبَلِّغُكُمْ مَا أَمَرَنِي اللَّهُ بِهِ مِنْ وَلَايَةِ عَلَى علیه السلام وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صلی الله عليه و آله و سلم فِي وَلَايَة عَلَى علیه السلام فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدا.﴾ (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَ عَن ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ انْطَلَقْتُ مَعَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله لَيْلَةَ الْجِنِّ حَتَّى أَتَى الْحَجُونَ فَخَطَّ عَلَى خَطَاً ثُمَّ تَقَدَّمَ إِلَيْهِمْ فَارْدَادُوا عَلَيْهِ فَقَالَ سَيِّدُهُمْ يُقَالُ لَهُ وَرْدَانُ أَ لَا أَرْجِلُهُمْ عَنْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم فَقَالَ: إِنَّهُ لَنْ يُجِيرَنِي مِنَ الله أَحَدٌ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿إِلّا بَلاغاً مِنَ الله وَ رِسالاتِهِ وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً﴾ (23)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فِي وَلَايَة عَلَى علیه السلام فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿حَتَّى إِذا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَأَقَلُّ عَدَداً﴾ (24)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿حَتَّى إِذا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ قَالَ الْقَائِمُ وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیهما السلام فِي الرَّجْعَة فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً قَالَ هُوَ قَوْلُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لِزُفَرَ وَ اللَّهِ يَا ابْنَ صُهَاكَ لَوْ لَا عَهْدُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم وَ كِتَابُ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَعَلِمْتَ أَيُّنَا أَضْعَفُ نَاصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً قَالَ فَلَمَّا أَخْبَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا يَكُونُ مِنَ الرَّجْعَةِ قَالُوا مَتَى يَكُونُ هَذَا قَالَ اللَّهُ: قُلْ يَا مُحَمَّدَ صلی الله عليه و آله و سلم إِنْ أَدْرِي أَ قَرِيبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ يَجْعَلُ لَهُ رَبِّي أَمَداً وَ قَوْلُهُ: عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً قَالَ: يُخْبرُ اللَّهُ رَسُولَهُ صلی الله عليه و آله و سلم الَّذِي يَرْتَضِيهِ بِمَا كَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْأَخْبَارِ وَ مَا يَكُونُ بَعْدَهُ مِنْ أَخْبَارِ الْقَائِم علیه السلام وَالرَّجْعَةِ وَالْقِيَامَةِ﴾ (4)

ص: 114

* بگو: «[اگر من نیز برخلاف فرمانش رفتار کنم] هیچ کس مرا در برابر خداوند حمایت نمی کند و پناهگاهی جز او نمی یابم». (22)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قُلْ إِنِّي لَن يُجِيرَنِي مِنَ الله أَحَدٌ،﴾ اگر آن چه به آن امر شده ام را پنهان سازم. ﴿و لَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا ﴾ منظور از ملتحداً، پناهگاه است إِلَّا بَلَاغا منَ الله یعنی این که ولایت علیّ بن ابی طالب علیه السلام را که به آن امر شده ام به شما ابلاغ کنم. هرکس نافرمانی خدا و رسولش را درباره ی ولایت علی کند آتش دوزخ از آن اوست و جاودانه در آن می مانند.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- می کند ابن مسعود نقل می کند که چون در شب جن تا به حجون با پیغمبر رفتم، برایم خطی کشید و آن گاه نزد آن ها پیش رفت در این هنگام بسیاری از آنان در برابرش ظاهر شدند، سپس سرور آن ها به نام وردان گفت: ای رسول خدا! امن دشمنانت را از اطرف تو نمی رانم»؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ﴿قُلْ إِنِّي لَن يُجِيرَنِي مِنَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾.

* تنها وظیفه ی من ابلاغ از سوی خدا و رساندن رسالات اوست؛ و کسانی که نافرمانی خدا و پیامبرش کنند آتش دوزخ از آن آن هاست و جاودانه در آن می مانند. (23)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله -﴿وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ﴾ هر که مخالفت خدا سُولَهُ هر که مخالفت خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله را مورد ولایت علی علیه السلام بنماید آتش دوزخ از آن آن هاست و جاودانه در آن می مانند.

* [این کارشکنی کفار همچنان ادامه می یابد] تا هنگامی که آن چه را به آن ها وعده داده شده ببینند؛ آن گاه می دانند چه کسی یاورش ضعیف تر و جمعیتش کمتر است! (24)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿حَتَّى إِذا رَأَوا مايُوعَدُونَ﴾؛ این وعده ی دیدن قائم و امیرالمؤمنین علیهما السلام در رجعت می باشد: آیه ﴿فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً؛﴾ این سخن امیرالمؤمنین علیه السلام به عمر است که فرمود: ای پسر صهاک به خدا قسم اگر پیمانم با رسول خدا صلی الله علیه و آله و عهدم با دستوری از خدا که رسیده است، نبود می دیدی کدام یک از ما از حیث ناصر ضعیف تر و از نظر عدد کمتر است علی بن ابراهیم رحمه الله می گوید وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان را به امور مربوط به رجعت خبر داد گفتند: «چه زمانی رجعت اتفاق می افتد؟ خدا فرمود: اى محمد ﴿قُلْ إِنْ أَدْري أَ قَرِيبٌ مَا تُوعَدُونَ أَمْ يَجْعَلُ لَهُ رَبِّي أَمَداً﴾. و در مورد آیه ﴿عالمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً﴾؛ خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله برگزیده اش اخبار وقایع قبل از او را می رساند و اخبار وقایع پس از او که مربوط به قائم علیه السلام و رجعت و قیامت است را خبر می دهد.

ص: 115

2- الكاظم علیه السلام- ﴿مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْل عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَل... حَتَّى إِذا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً يَعْنِي بِذَلِكَ الْقَائِمَ ا وَأَنْصَارَهُ.﴾ (1)

3- المهدى علیه السلام ﴿فِى الزِّيَارَة الْخَارِجَة عَن النَّاحِيَةِ الْمُقَدَّسَة: السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مِيثَاقَ اللَّهِ الَّذِي أَخَذَهُ وَ وَكَدَه السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَعْدَ اللَّهِ الَّذِى ضَمِنَهَ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿قُلْ إِنْ أَدْرِي أَ قَرِيبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ يَجْعَلُ لَهُ رَبِّي أَمَداً﴾ (25)

* قوله تعالى: ﴿عالم الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً﴾ (26)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ سَدِيرِ الصَّيْرَفِيِّ قَالَ فَقَالَ لَهُ حُمْرَانُ أَرَأَيْتَ قَوْلَهُ جَلَّ ذِكْرُهُ: عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ وَكَانَ وَ اللَّهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مِمَّنِ ارْتَضَاهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ: عَالِمُ الْغَيْبِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ عَالِمُ بِمَا غَابَ عَنْ خَلْقِهِ فِيمَا يَقْدِرُ مِنْ شَيْءٍ وَيَقْضِيهِ فِي عِلْمِهِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَهُ وَ قَبْلَ أَنْ يُفْضِيَهُ إِلَى الْمَلَائِكَة فَذَلِكَ يَا حُمْرَانُ عِلْمُ مَوْقُوفُ عِنْدَهُ إِلَيْهِ فِيهِ الْمَشِيئَةُ فَيَقْضِيهِ إذا أَرَادَ وَ يَبْدُو لَهُ فِيهِ فَلَا يُمْضِيهِ فَأَمَّا الْعِلْمُ الَّذِي يُقَدِّرُهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَيَقْضِيهِ وَيُمْضِيهِ فَهُوَ الْعِلْمُ الَّذِي أَنْتَهَى إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ إِلَيْنَا. .﴾ (3)

2- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ سَهْلِ بْنِ الْحَارِثِ عَن الدَّلْهَاتِ مَوْلَى الرِّضَا علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام يَقُول لَا يَكُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً حَتَّى يَكُونَ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَال سُنَّةُ مِنْ رَبِّهِ وَسُنَّةٌ مِنْ نَبِيِّهِ وَسُنَّةٌ مِنْ وَلِيْهِ فَأَمَّا السُّنَّةُ مِنْ رَبِّهِ فَكِيْمَانُ سِرِّهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ وَأَمَّا السُّنَّةُ مِنْ نَبِيِّهِ صلی الله علیه و آله فَمُدَارَاةُ النَّاسِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَمَرَ نَبِيَّهُ بِمُدَارَاةِ النَّاسِ فَقَالَ خُذِ الْعَفْوَ وَ أَمْرُ بِالْعُرْفِ وَأَمَّا السُّنَّةَ مِنْ وَلِيهِ فَالصَّبْرَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ .﴾ (4)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿الحَسَنِ بْن عَلِيِّ بْنِ شُعْبَةَ فِي تُحفِ الْعُقُولِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِأَبِي جَعْفَر مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ يَا ابْنَ النُّعْمَانَ... لَا يَكُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّى يَكُونَ فِيهِ ثَلَاثُ سُنَن سُنَّةٌ مِنَ اللَّهِ وَ سُنَّةُ مِنْ رَسُولِهِ وَسُنَّةَ مِنَ الْإِمَامِ فَأَمَّا السُّنَّةُ مِنَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ فَهُوَ أَنْ يَكُونَ كَتُومَا لِلْأَسْرَارِ يَقُولُ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ: عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً وَ أَمَّا الَّتِي مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم فَهُوَ أَنْ يُدَارِيَ النَّاسَ وَيُعَامِلَهُمْ بِالْأَخْلَاقِ الْحَنِيفِيَّةِ وَأَمَّا الَّتِي مِنَ الْإِمَامِ فَالصَّبْرُ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ حَتَّى يَأْتِيَهُ اللَّهُ بِالْفَرَجِ.﴾ (5)

ص: 116

2- امام کاظم علیه السلام محمد بن فضیل گوید: از امام کاظم علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿حَتَّى إِذَا رَأَوْا ما يُوعَدُونَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً﴾ پرسیدم فرمود: «مقصود از این آیه قائم علیه السلام و یاران اوست».

3- امام زمان علیه السلام- در زیارتی که از ناحیه مقدس [امام زمان علیه السلام] صادر شده، [درباره ی نحوه ی سلام کردن به امام زمان علیه السلام] آمده است: سلام بر تو ای پیمان خدا که خدا آن پیمان را گرفت و آن را محکم نمود. سلام بر تو ای وعده خدا که خدا آن را ضمانت نمود.

* بگو: «من نمی دانم آن چه به شما وعده داده شده نزدیک است یا پروردگارم زمانی برای آن قرار می دهد؟! (25)

* دانای غیب اوست و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی سازد. (26)

1- امام باقر علیه السلام- سدیر صیرفی گوید: حمران گفت: پس منظور از این آیه: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا﴾ چیست؟ امام باقر علیه السلام فرمود: ﴿إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ،﴾ به خدا سوگند! محمد صلی الله علیه و آله از جمله کسانی بود که مورد رضایت خدا بود اما درباره ی این سخن خداوند عزوجل: عَالِمُ الْغَيْبِ، خداوند نسبت به آن چه از خلق او پنهان است علم و آگاهی دارد از جمله این که به مقدرات عالم و آن چه که در علم اوست پیش از آن که آن را بیافریند و قبل از آن که آن را به فرشتگان منتقل سازد، آگاه است. ای حمران این علم (علم) موقوف خاص خداوند است که خواست و اراده ی آن در اختیار اوست؛ اگر بخواهد آن را به مرحله وقوع می رساند یا آن که در آن خصوص برای او بدا حاصل می شود و آن را به مرحله ی وقوع نمی رساند اما آن علمی که خداوند عزوجل آن را تقدیر می کند و آن را به انجام می رساند همان علمی است که ابتدا به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سپس به ما ختم می شود».

2- امام رضا علیه السلام- مبارک غلام امام رضا علیه السلام نقل کرد که آن جناب فرمود: «مؤمن به درجه ی کمال ایمان نمی رسد مگر این که در او سه خصلت باشد یک خصلت از پروردگارش و یکی از پیامبر صلی الله علیه و آله دیگری از امامش علیه السلام. اما روشی که از خدا باید داشته باشد کتمان سر و راز پوشیدن است خداوند در این آیه می فرماید: ﴿عالمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً * إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُول؛﴾ روش پیامبر صلی الله علیه و آله مدارا کردن با مردم است فرموده است به هر حال] با آن ها مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکی ها دعوت نما (اعراف/199) اما روش امام شکیبایی در گرفتاری ها و ناراحتی ها است.

3- امام صادق علیه السلام- شخص مؤمن نیست مگر این که در او سه روش باشد: یکی را از خدا فراگیرد و یکی را از پیامبر صلی الله علیه و آله- و سومی را از امام علیه السلام. اما روشی را که از خدا می آموزد این است که سر نگهدار باشد؛ خداوند می فرماید: ﴿عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً﴾. اما آن چه از پیامبر صلی الله علیه و آله فرا می گیرد مدارا کردن با مردم و با اخلاق شایسته رفتار نمودن است و آن چه از امام ا می آموزد شکیبایی در گرفتاری ها (جنگ ها) و ناراحتی ها است تا خداوند فرج را برساند.

ص: 117

4- أميرالمومنين علیه السلام- ﴿لَا يُكْمِلُ الْمُؤْمِنُ إِيمَانَهُ حَتَّى تَكُونَ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَالَ خَصْلَةٌ مِنْ رَّبِّهِ وَ خَصْلَةٌ مِنْ نَبِيِّهِ وَ خَصْلَةُ مِنْ إِمَامِهِ فَأَمَّا الَّتِي مِنْ رَبِّهِ فَكِثْمَانُ السِّرِّ فَإِنَّهُ قَالَ تَعَالَى فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ وَ أَمَّا الَّتِي مِنْ نَبِيِّهِ فَإِنَّهُ قَالَ لَهُ خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ وَ أَمَّا الَّتِي مِنْ إِمَامِهِ فَالصَّبْرُ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ وَ الصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ.﴾ (1)

5- أمير المومنين علیه السلام- ﴿عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِي رحمه الله قَالَ كُنَّا مَعَ مَوْلَانَا أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ... يَا سَلْمَانَ أَمَا قَرَأْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ حَيْثُ يَقُولُ عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَقُلْتُ بَلَى يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ علیه السلام أَنَا ذَلِكَ الْمُرْتَضَى مِنَ الرَّسُول الَّذِي أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى غَيْبِهِ أَنَا الْعَالِمُ الرَّبَّانِيُّ أَنَا الَّذِي هَوَّنَ اللَّهُ عَلَى الشَّدَائِدَ فَطَوَى لَهُ الْبَعِيد... ثُمَّ قَالَ لِي يَا سَلْمَانَ الْوَيْلُ كُلُّ الْوَيْلِ لِمَنْ لَا يَعْرِفُنَا حَقَّ مَعْرِفَتِنَا وَ أَنْكَرَ وَكَايَتَنَا أَيُّمَا أَفْضَلُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله أَمْ سُلَيْمَ انَقُلْتُ بَلْ محمد صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ اللَيْهِمْ قَالَل فَهَذَا آصف بْنُ بُرْخِيَا قَدَرَ أَنْ يَحْمِلَ عَرْشَ بِلْقِيسَ مِنْ فَارِسَ بِطَرْفَة عَيْنٍ وَ عِنْدَهُ عِلْمٌ وَلَا أَفْعَلُ أَنَا ذَلِكَ وَ عِنْدِى مِائَهُ كِتَابِ وَأَرْبَعَةُ وَعِشْرُونَ كِتَابَا أَنْزَلَاللَّهُ تَعَالَى عَلَى الْكِتَابِ شَيْ بْنِ دَمَ الخَمْسِينَ صَحِيفَةً وَ عَلَى إِدْرِيسَ النَّبِيِّ علیه السلام ثَلَاثِينَ صَحِيفَةً وَ عَلَى نُوحٍ علیه السلام عِشْرِينَ صَحِيفَةً وَ عَلَى إبْرَاهِيمَ علیه السلام عِشْرِينَ صَحِيفَةً وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَالزَّبُورَ وَالْفُرْقَانَ فَقُلْتُ صَدَقْتَ يَا أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام هَكَذَا يَكُونُ الْإِمَامُ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ الشَّاكَ فِي أُمُورِنَا وَ عُلُومِنَا كَالْمُمْتَرِي فِي مَعْرِفَتِنَا وَ حُقُوقِنَا قَدْ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ فِي غَيْرِ مَوْضِعِ وَ بَيَّنَ فِيهِ مَا وَجَبَ الْعَمَلُ بِهِ وَهُوَ غَيْرُ مَكْشُوف.﴾ (2)

6- الرّضا علیه السلام- ﴿رُوىَ عَنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيٌّ قَالَ لَمَّا تُوفَّيَ مُوسَى بْنُ جَعْفَرِ علیه السلام أَتَيْتُ الْمَدِينَةَ فَدَخَلْتُ عَلَى الرِّضا علیه السلام فنَظَرَ الرّضا علیه السلام إلَى ابْن هَدَابِ فَقَالَ إِنْ أَنَا أَخْبَرْتُكَ أَنَّكَ سَتُبْتَلَى فِي هَذِهِ الْأَيَّامِ بِدَمِ ذِى رَحِمٍ لَكَ كُنْتَ مُصَدِّقًا لِى قَالَ لَا فَإِنَّ الْغَيْبَ لَا يَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَى قَالَ علیه السلام أَوَ لَيْسَ اللَّهُ

ص: 118

4- امام علی علیه السلام- ایمان مرد مؤمن کامل نمی شود مگر این که در او سه خصلت باشد: یک خصلت از پروردگارش و یک خصلت از پیامبرش و یک خصلت هم از امامش؟؛ اما خصلتی که از باید پروردگارش داشته باشد، راز پوشی است چراکه خداوند می فرماید: ﴿فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾ پس بر رازش هیچ کس را آگاه نمی کند مگر کسی را که انتخاب کرده است. (رسول صلی الله علیه و آله) و اما خصلتی که باید از پیغمبر صلی الله علیه و آله دارا باشد این است که خداوند متعال می فرماید: [به هر حال] با آن ها مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکی ها دعوت نما و از جاهلان روی بگردان [و با آنان ستیزه مکن]. (اعراف/199) و اما خصلتی که از امام باید داشته باشد صبر کردن در شداید و سختی ها است چنانچه خدای تعالی می فرماید و در برابر محرومیت ها و بیماریها و در میدان جنگ استقامت به خرج می دهند. (بقره/177)

5- امام علی علیه السلام- [سلمان فارسی رحمه الله] گفت: با آقایمان امیرالمؤمنین علیه السلام بودیم که فرمود:... «ای سلمان! آیا سخن خدای عزوجل را نخوانده ای آن جا که می فرماید: ﴿عالم الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُول﴾. عرض کردم: بله ای امیرمؤمنان » فرمود: «من آن فرستاده شده ی برگزیده و مورد رضایتم که خدای عزوجل او را بر غیبش آگاه ساخت منم عالم ربّانی من کسی هستم که خداوند سختی ها را بر من آسان کرد و راه دور را برای او پیچید و نزدیک کرد... سلمان فارسی گفت: امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام به من فرمود: «وای تمام وای بر آن کس که ما را نشناسد؛ حقّ معرفت ما و فضیلت ما را انکار کند. ای سلمان رحمه الله کدامیک برتر است محمّد صلی الله علیه و آله یا سلیمان بن داود؟ عرض کردم بلکه محمّد رسول صلی الله علیه و آله برتر و بالاتر است». سپس فرمود: «این که آصف برخیا قدرت دارد که در یک چشم به هم زدن تخت بلقیس را از فارس به کشور سبا حمل کند و [در حالی که] در پیش او اندکی از علم کتاب است. همانا من هم اگر این کار به من نسبت داده شود انجام می دهم و در پیش من یک هزار کتاب است که خداوند بر شیث پسر آدم علیه السلام پنجاه صحیفه و بر ادریس پیامبر سی صحیفه، بر ابراهیم خلیل بیست تا و تورات است و انجیل و زبور و فرقان فرستاده است. عرض کردم: «راست فرمودی ای بزرگ و آقای من». سپس امام علیه السلام فرمود: بدان ای سلمان همانا شک کننده در کارهای ما مانند کسی است که شک و ریب در معرفت ما و حق ما دارد همانا خدای تبارک و تعالی ولایت و دوستی ما را در کتابش واجب کرده و در آن جا آن چه را عمل کردن به آن واجب است را بیان کرده است. و آن هم پوشیده نیست».

6- امام رضا علیه السلام- محمّد بن فضل هاشمی گوید: بعد از درگذشت امام کاظم علیه السلام وارد مدینه شدم و خدمت امام رضا علیه السلام رسیدم.... سپس [امام رضا علیه السلام] رو به جانب عمروبن هداب کرده و فرمود: «اگر من به تو خبر دهم که در همین روزها مبتلا به خون خویشاوندی خواهی شد سخن مرا تصدیق خواهی کرد؟ جواب داد: نه، زیرا غیب را جز خدا کسی نمی داند. حضرت فرمود: «مگر خداوند نمی فرماید: ﴿عالم الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ؛﴾ پیغمبر صلی الله علیه و آله مورد پسند خداوند است و ما ورثه ی او

ص: 119

يَقُولُ: عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ اللَّهِ مُرْتَضَى وَ نَحْنُ وَرَثَةُ ذَلِكَ الرَّسُولِ الَّذِي أَطْلَعَهُ اللَّهُ عَلَى مَا شَاءَ مِنْ غَيْبِهِ فَعَلِمْنَا مَا كَانَ وَمَا يَكُونُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة.﴾ (1)

7- أميرالمومنين علیه السلام- ﴿احْتِجَاجَاتِ أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى الزنديق الْمُدَّعِى لِلتَّناقُضِ فِي الْقُرْآن فَقَالَ: لَهُ علی علیه السلام أَمَّا مَا أَرَاكَ مِنَ الْخِطَاب بِالِانْفِرَادِ مَرَّةَ وَ بِالْجَمْعِ مَرَّةَ مِنْ صِفَةِ الْبَارِئ جَلَّ ذِكْرُهُ... وَإِنَّمَا أَرَادَ بِالْخَلْقِ إِظْهَارَ قُدْرَتِهِ وَإِبْدَاءَ سُلْطَانِهِ وَ تَبْيِينَ بَرَاهِينِ حِكْمَتِهِ فَخَلَقَ مَا شَاءَ كَمَا شَاءَ وَ أَجْرَى فِعْلَ بَعْضِ الْأَشْيَاءِ عَلَى أَيْدِي مَنِ اصْطَفَى مِنْ أَمَنَائِهِ فَكَانَ فِعْلُهُمْ فِعْلَهُ وَ أَمْرُهُمْ أَمْرَهُ كَمَا قَالَ: مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَ جَعَلَ السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وِعَاءَ لِمَنْ شَاءَ مِنْ خَلْقِهِ لِيَمِيرَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ مَعَ سابِقِ عِلْمِهِ بِالْفَرِيقَيْن مِنْ أَهْلِهَا وَلِيَجْعَلَ ذَلِكَ مِثَالًا لِأَوْلِيَائِهِ وَ أَمَنَائِهِ وَ عَرَفَ الْخَلِيقَةَ فَضْلَ مَنْزِلَة أَوْلِيَائِهِ وَ فَرَضَ عَلَيْهِمْ مِنْ طَاعَتِهِمْ مِثْلَ الَّذِي فَرَضَهُ مِنْهُ لِنَفْسِهِ وَ الْزَمَهُمُ الْحُجَّةَ بِأَنْ خَاطَبَهُمْ خِطَابَاً يَدلُّ عَلَى انْفِرَادِهِ وَ تَوَحُدِهِ وَ بِأَنَّ لَهُ أَوْلِيَاءَ تَجْرِى أَفْعَالُهُمْ وَ أَحْكَامُهُمْ مَجْرَى فِعْلِهِ فَهُمُ الْعِبَادُ الْمُكَرَّمُونَ الَّذِينَ لَا يَسْقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ هُمُ الَّذِينَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحِ مِنْهُ وَ عَرَّفَ الْخَلْقَ افْتِدَارَهُمْ عَلَى عِلْمِ الْغَيْبِ بِقَوْلِهِ: عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ وَ هُمُ النَّعِيمُ الَّذِي يَسْأَلُ الْعِبَادَ عَنْهُ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنْعَمَ بِهِمْ عَلَى مَن اتَّبَعَهُمْ مِنْ أَوْلِيَائِهِمْ قَالَ السَّائِلُ مَنْ هَؤُلَاءِ الْحُجَجُ قَالَ علیه السلام هُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ حَلَّ مَحَلَّهُ مِنْ أَصْفِيَاءِ اللَّهِ الَّذِينَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَبِرَسُولِهِ وَ فَرَضَ عَلَى الْعِبَادِ مِنْ طَاعَتِهِمْ مِثْلَ الَّذِى فَرَضَ عَلَيْهِمْ مِنْهَا لِنَفْسِهِ وَ هُمْ وَلَاهُ الْأَمْرِ الَّذِينَ قَالَ اللهُ: فِيهِمْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ قَالَ: فِيهِمْ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ قَالَ السَّائِلُ مَا ذَلِكَ الْأَمْرُ. قَالَ عَلَى امْ الَّذِي تَنَزَّلُ بِهِ الْمَلَائِكَةُ فِي اللَّيْلَةِ الَّتِي يُفَرِّقُ فِيهَا كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ مِنْ خَلْقِ وَرِزْقٍ وَأَجَلٍ وَ عَمَلٍ وَ حَيَاةٍ وَ مَوْتِ وَ عِلْمٍ غَيْبِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْمُعْجِزَاتِ الَّتِي لَا تَنْبَغِي إِنَّا لِلَّهِ وَأَصْفِيَائِهِ وَ السَّفَرَةَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ خَلْقِهِ وَ هُمْ وَجْهُ اللَّهِ الَّذِي قَالَ: فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهُ هُمْ بَقِيَّةُ الله يَعْنِي الْمَهْدِيَّ الَّذِي يَأْتِي عِنْدَ انْقِضَاءِ هَذِهِ النَّظِرَةَ فَيَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً.﴾ (2)

ص: 120

هستیم. او همان پیغمبری است که خداوند بر رازهای نهانش آگاه نموده و ما نیز آن چه را که پیش از این بوده و آن چه را که تا روز قیامت خواهد شد می دانیم».

7- امام علی علیه السلام- امیرالمؤمنین علیه السلام در پاسخ زندیقی که گفت در قرآن تناقض وجود دارد. فرمود: «... امّا قول خداوند که فرمود و امّا صفت خداوند خالق- که یادش با شکوه و بلند مرتبه باد- که یک بار در خطاب مفرد و بار دیگر در خطاب جمع آمده است.... خداوند با آفرینش خود خواسته تا قدرتش را نمایان سازد و سلطنتش را پدید آورد و برهانهای حکمتش را آشکار کند. پس هرچه خواست به هرگونه ای خواست انجام داد و انجام برخی چیزها را بر عهده ی برگزیدگان خود در میان امنایش گذاشت؛ و این گونه فعل آن ها فعل او و فرمان آن ها فرمان او شد همان گونه که فرمود کسی که از پیامبر صلی الله علیه و آله- اطاعت کند خدا را اطاعت کرده است. (نساء/ 80) حق تعالی آسمان و زمین را ظرفی قرار داد تا هر که را خود از آفریدگانش می خواهد در برگیرند و این گونه بد سرشت از پاک سرشت با علم پیشین او از این دو گروه جدا شوند و این جدایی مثالی برای اولیای و امنای او شود حق تعالی برتری منزلت اولیای خود را به آفریدگان شناساند و فرمانبرداری از ایشان را همچون فرمانبری از خود بر آنان واجب کرد و در این امر حجت را چنین بر آنان تمام کرد که از آنان با سخنی دال بر یگانگی و کتایی خود یاد کرد و فرمود: او اولیایی دارد که فعل ها و حکم های خود را در جای فعل او جاری می سازند ایشان همان بندگان ارجمند هستند که در سخن از او پیشی نمی گیرند و فرمان او را به انجام می رسانند همان کسانی که خداوند ایشان را با روحی از خود پشتیبانی کرد و توانمندی ایشان را بر علم غیب به آفریدگان شناساند و فرمود: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُول﴾ ایشان همان نعمتی هستند که بندگان درباره ی آن بازخواست می شوند؛ چراکه خداوند تبارک و تعالی با ایشان بر دوستانشان که پیرو راه ایشان بودند، نعمت بخشید. آن زندیق پرسید آن حجتها چه کسانی هستند؟ فرمود: «ایشان رسول خدا صلی الله علیه و آله و جانشینان او از برگزیدگان خداوند هستند کسانی که خداوند آنان را با خود و رسولش پیوند داد و همچنان که فرمانبرداری از خود را بر بندگان واجب کرد، فرمانبری از ایشان را نیز بر آنان واجب ساخت و ایشان همان والیان امر هستند که خداوند درباره ی آنان فرمود: اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر صلی الله علیه و آله خدا و اولو الأمر [اوصیای پیامبر] را. (نساء/59) و در حالی که اگر آن را به پیامبر و پیشوایان که قدرت تشخیص کافی دارند بازگردانند، از ریشه های مسائل آگاه خواهند شد. (نساء/83) آن مرد پرسید: «آن امر چیست؟ حضرت امام علی علیه السلام فرمود: همان امری است که فرشتگان در شبی که هر امر استواری جدا می شود آن را با خود فرود می آورند از آفرینش و روزی گرفته تا اجل و عمل و زندگی و مرگ و دانش غیب آسمانها و زمین و معجزاتی که تنها شایسته خداوند و برگزیدگان او و واسطه های میان او و آفریدگانش است. ایشان همان وجه خداوند هستند که خدای عزوجل فرمود و به هر سو رو کنید، خدا آن جاست. (بقره /115) ایشان بقیة الله علیه السلام هستند؛ یعنی حضرت مهدی علیه السلام که چون این تأخیر به سر آید، می آید زمین را از برابری و دادگری پر می کند همان گونه که از ستم و جور پر شده بود».

ص: 121

8- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ اللَّيْنِى قَالَ قُلْتُ لِلْإِمَامِ الْبَاقِرِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلَى علیه السلام يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِي عَنِ الْمُؤْمِن... يَا إِبْرَاهِيمُ خُذْ مَا سَأَلْتَنِي عِلْماً بَاطِناً مَخْرُونَا فِي عِلْمِ اللَّهِ تَعَالَى الَّذِي حَبَا اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ بِهِ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله وَ حَبَا بِهِ رَسُولَهُ وَصِيَّهُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام ثُمَّ قَرَاعَ هَذِهِ الْآيَةَ: عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ وَيْحَكَ يَا إِبْرَاهِيمُ إِنَّكَ قَدْ سَأَلْتَنِي عَنِ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ شِيعَةِ مَوْلَانَا أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب وَ عَنْ رُهَّادِ النَّاصِبَة وَعُبَّادِهِمْ مِنْ هَاهُنَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ قَدِمْنَا إِلَى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْشُوراً وَ مِنْ هَاهُنَا قَالَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ عَامِلَةٌ نَاصِبَةٌ تَصْلى ناراً حَامِيَةً تُسقى مِنْ عَيْنٍ آنِيَةٍ وَ هَذَا النَّاصِبُ قَدْ جُبلَ عَلَى بُغْضِنَا وَ رَدَّ فَضْلِنَا وَيُبْطِلُ خِلَافَةَ أَبِينَا أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ يُثبتُ خِلَافَةَ مُعَاوِيَةَ وَ بَنِي أُمَيَّةَ وَ يَزْعُمُ أَنَّهُمْ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ.﴾ (1)

9- الرضا علیه السلام- ﴿قَالَ فَتح بْنُ يَزِيدَ الْجُرْجَانِيُّ ضَمَّنِي وَ أَبَا الْحَسَن علیه السلام الطَّرِيقُ مُنْصَرِفِي مِنْ مَكَّةَ إِلَى خُرَاسَانَ وَ هُوَ صَائِرُ إِلَى الْعِرَاقِ فَسَمِعْتُهُ وَهُوَ يَقُولُ... وَأَمَّا الَّذِي اخْتَلَجَ فِي صَدْرِكَ لَيْلَتَكَ فَإِنْ شَاءَ الْعَالِمُ أَنْبَأَكَ بِإِذْنِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ أَرْيُظْهِرْ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولَ فَكُلُّ مَا كَانَ عِنْدَ الرَّسُولِ كَانَ عِنْدَ الْعَالِم وَكُلُّ مَا اطَّلَعَ عَلَيْهِ الرَّسُولُ فَقَدِ اطَّلَعَ أَوْصِيَاؤُهُ عَلَيْهِ كَيْلَا تَخْلُوَ أَرْضُهُ مِنْ حُجَّة يَكُونُ مَعَهُ عِلْمٌ يَدُلُّ عَلَى صِدْقٍ مَقَالَتِهِ وَ جَوَازِ عَدَالَتِهِ يَا فَتْحُ عَسَى الشَّيْطَانُ أَرَادَ اللَّبْسَ عَلَيْكَ فَأَوْهَمَكَ فِي بَعْض مَا أَوْدَعْتُكَ وَ شَكَكَكَ فِي بَعْض مَا أَنْبَأَتُكَ حَتَّى أَرَادَ إِزَالَتَكَ عَنْ طَرِيقِ اللَّهِ وَ صِرَاطِهِ الْمُسْتَقِيم﴾ (2)

10- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿عالمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ يَعْنِي عَلِيَّا الْمُرْتَضَى علیه السلام مِنَ الرَّسُول صلی الله علیه و آله وَهُوَ مِنْه. ﴾ (3)

11-الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ عِلْمَيْنِ عِلْمًا عِنْدَهُ لَمْ يُطْلِعْ عَلَيْهِ أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ وَ عِلْمًا نَبَدَهُ إِلَى مَلَائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ فَمَا نَبَذَهُ إِلَى مَلَائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ فَقَدِ انْتَهَى إِلَيْنَا.﴾ (4)

12- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَيْنِ عِلْمُ مَبْدُولُ وَ عِلْمُ مَكْفُوفُ فَأَمَّا الْمَبْدُولُ فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ شَيْءٍ يَعْلَمُهُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّسُلُ إِنَّا وَ نَحْنُ نَعْلَمُهُ وَأَمَّا الْمَكْفُوفُ فَهُوَ الَّذِي عِنْدَهُ فِي أَمُ الْكِتَابِ إِذَا خَرَجَ نَفَذ﴾ (5)

ص: 122

8- امام باقر علیه السلام- ابواسحاق لیثی گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله برایم از مؤمن خبر دهید؟... فرمود: ای ابراهیم جواب پرسشت را بگیر دانشی درونی و گنجینه ای از دانش خدای تعالی وجود دارد که خدای جل جلاله آن را به رسولش بخشیده و رسولش به وصی خود امیر مؤمنان». سپس این آیه را خواند ﴿عالم الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولِ﴾ آن گاه فرمود: «وای بر تو ای ابراهیم تو درباره ی مؤمنان شیعه مولای ما امیرمؤمنان علیّ بن ابی طالب علیه السلام او از زاهدان ناصبی ها و عابدان آنان پرسیدی، خداوند فرموده است و ما به سراغ اعمالی که انجام داده اند می رویم و همه را همچون ذرات غبار پراکنده در هوا قرار می دهیم فرقان/23) از همین رو فرموده است: آن ها که پیوسته عمل کرده و خسته شده اند [و نتیجه ای عایدشان نشده است] و در آتش سوزان وارد می گردند. از چشمه ای بسیار داغ به آنان می نوشانند (غاشیه/5-3) این گونه ناصبی، تصمیم گرفته با ما دشمنی ورزد و فضیلت های ما را رد کند و خلافت پدر ما امیر مؤمنان را باطل می پندارد؛ در حالی که او خلافت معاویه و بنی امیه را ثابت می داند و می پندارد آنان خلفاء خدا در زمی نش هستند».

9- امام کاظم علیه السلام- فتح بن یزید گرگانی می گوید: در راه بازگشت از مکه با امام کاظم علیه السلام هم سفر بودم آن جناب به عراق می آمد و من عازم خراسان بودم شنیدم می فرمود: :... اما مطلبی که به خاطرت دیشب خطور نمود اگر عالم (منظور امام علیه السلام) است بخواهد با اجازه خدا آن را توضیح می دهد: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَمَّيُظْهِرْ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ﴾ پس آن چه پیامبر صلی الله علیه و آله دارد امام نیز دارد و بر هرچه پیامبر صلی الله علیه و آله مطلع است وصی او نیز اطلاع دارد تا زمین خالی از حجت نباشد؛ که با او علمی است شاهد صدق گفتارش و شخصیت و عدالت او را محرز می نماید. ای فتح! شیطان نزدیک بود تو را به خطا اندازد و در مورد آن چه برایت توضیح دادم به خیال و شک وادارد به طوری که از راه مستقیم و طریق خدا بازمانی.

10- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ﴾، منظور، علی مرتضی علیه السلام است که مورد رضا و پسند رسول خدا صلی الله علیه و آله است و علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله است.

11- امام صادق علیه السلام- خدای عزّوجلّ را دوگونه علم است: علمی که نزد خود اوست و هیچ کس از مخلوقش را از آن آگاه نساخته است؛ علمی که به سوی ملائکه و رسولانش افکنده، آن چه به سوی ملائکه و رسولانش افکنده، به ما رسیده است.

12- امام باقر علیه السلام- خدا دو نوع علم دارد: علمی که به دیگران داده شده و علمی که محفوظ است اما نوع اوّل را که افاضه شده؛ هرچه را ملائکه و انبیاء علیهم السلام و رسل بدانند ما هم می دانیم. اما علم محفوظ آن علمی است که در نزد خدا در ام الکتاب است وقتی آشکار شد دیگر بدائی در آن نخواهد بود (بر خلاف علم اوّل که احتمال بداء دارد.)

ص: 123

13-الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ يَعْلَمَ عَلَّمَ﴾ (1)

14-الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا أَرَادَ الْإِمَامُ أَنْ يَعْلَمَ شَيْئاً أَعْلَمَهُ اللهُ ذَلِكَ. ﴾ (2)

15-الصّادق علیه السلام- ﴿أَى إِمَام لَا يَعْلَمُ مَا يُصِيبُهُ وَ إِلَى مَا يَصِيرُ فَلَيْسَ ذَلِكَ بِحُجَّةِ لِلَّهِ عَلَى خَلْقِهِ. ﴾ (3)

16- ابن عباس رحمه الله- ﴿مَا أَنْزَلَ اللهُ عَلَى نَبِيِّهِ آيَةً مِنَ الْقُرآن إِلَّا وَ مَعَهُ أَرْبَعَةُ حَفَظَة مِنَ الْمَلَائِكَة يَحْفَظُونَهَا حَتَّى يُؤَدُّونَهَا إِلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَرَأَ عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً يَعْنِى الْمَلَائِكَةَ الْأَرْبَعَةَ لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ ربِّهم﴾ (4)

17- المهدى علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الصَّفْوَانِي قَالَ رَأَيْتُ الْقَاسِمَ بْنَ الْعَلَاءِ وَ قَدْ عُمِّرَ مِائَةَ سَنَةٍ وَسَبْعَ عَشْرَةَ سَنَة... دَخَلَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ سَلَّمَ عَلَيْهِ فَأَخْرَجَ الْقَاسِمُ الْكِتَابَ فَقَالَ لَهُ اقْرَأَ هَذَا الْكِتَابَ وَ انْظُرْ لِنَفْسِكَ فَقَرَأَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ الْكِتَابَ فَلَمَّا بَلَغَ إِلَى مَوْضِعِ النَّعْيِ رَمَى الْكِتَابَ عَنْ يَدِهِ وَ قَالَ لِلْقَاسِمِ يَا ابا مُحَمَّدِ اتَّقِ اللَّهَ فَإِنَّكَ رَجُلُ فَاضِلُ فِي دِينِكَ مُتَمَكِّنُ مِنْ عَقْلِكَ وَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَا ذَا تَكْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضِ تَمُوتُ وَ قَالَ عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً فَضَحِكَ الْقَاسِمُ وَ قَالَ لَهُ أَتِمَ الْآيَةَ إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ وَ مَوْلَاى علیه السلام هُوَ الرِّضَا مِنَ الرَّسُول صلی الله علیه و آله.﴾ (5)

18- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن حمران بن أعين عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ جَبْرَئِيلَ علیه السلام أَتَى رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله برمَّانَتَيْنِ فَأَكَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِحْدَاهُمَا وَ كَسَرَ الْأُخْرَى بِنِصْفَيْنِ فَأَكَلَ نِصْفاً وَ أَطْعَمَ عَلِيَّا نِصْفاً ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَا أَخِي هَلْ تَدْرِى مَا هَاتَانِ الرُّمَّانَتَانِ قَالَ لَا قَالَ أَمَّا الْأُولَى فَالنُّبُوَّةُ لَيْسَ لَكَ فِيهَا نَصِيبُ وَ أَمَّا الْأُخْرَى فَالْعِلْمُ أَنْتَ شَرِيكِي فِيهِ فَقُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ كَيْفَ كَانَ يَكُونُ شَرِيكَهُ فِيهِ قَالَ لَمْ يُعَلِّمُ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عِلْماً إِلَّا وَأَمَرَهُ أَنْ يُعَلِّمَهُ عَلِيّا علیه السلام.﴾. (6)

* قوله تعالى: ﴿إِلّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً﴾ (27)

ص: 124

13- امام صادق علیه السلام- امام وقتی بخواهد چیزی را بداند می داند عقب ما أ بالق عليه

14- امام صادق علیه السلام- وقتی امام علیه السلام اراده می کند چیزی را بداند خداوند او را به آن چیز آگاه می سازد.

15- امام صادق علیه السلام- اهر امامی که نداند چه به سرش می آید از خیر و شر و بلا و عافیت و به سوی چه می رود (از مرگ و شهادت) او حجت خدا بر خلقش نیست.

16- ابن عبّاس رحمه الله- خدای تعالی بر پیامبرش هیچ آیه ای از قرآن را نازل نکرد مگر آن که همراه آن چهار فرشته نگهبان که آن را حفظ می کردند فرستاد تا به پیامبر صلی الله علیه و آله برسانند. سپس این آیه را خواند ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَينْ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا﴾ یعنی چهار فرشته: ﴿ليَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ﴾.

17- امام زمان علیه السلام- آقای ما امام قائم علیه السلام نوشته ای به قاسم بن علا نوشت و مرگ شیخ قاسم را به او خبر داد که چهل روز بعد از آمدن نوشته است و قاسم دوستی داشت که به شدت ناصبی (دشمن علی علیه السلام) بود. او عبدالرحمن بن محمد نام داشت و قاسم خواست او را به سوی حق هدایت پس نوشته را به او داد و گفت بخوان و با خود بیندیش عبدالرحمن نوشته را خواند و وقتی به محل خبردادن از مرگ رسید، نوشته را از دستش انداخت و به قاسم گفت: «به خدا پناه ببر زیرا تو مردی هستی که از لحاظ دیانت بر دیگران برتری داری و عقلت را از دست نداده ای و خدای عزوجل می فرماید و هیچ کس نمی داند فردا چه به دست می آورد، و هیچ کس نمی داند در چه سرزمینی می میرد؟ (لقمان/39) و فرمود: ﴿عالمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً﴾. قاسم خندید و گفت: «آیه را کامل کن ﴿إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُول﴾ و آقای من از فرستاده شدگان مورد رضایت است.

18- پیامبر صلی الله علیه و آله- حمران گوید امام صادق علیه السلام فرمود: جبرئیل علیه السلام دو انار برای پیغمبر صلی الله علیه و آله آورد، رسول خدا صلی الله علیه و آله یکی را خورد و دیگری را دو نیمه کرد نیمی را هم خورد و نیمی را به علی علیه السلام خورانید پس پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: «برادرم می دانی این دو انار چه بود؟ گفت: «نه» فرمود: «اولی نبوت بود که مخصوص من است و تو را از آن بهره ای نیست و اما دیگری علم و دانش بود که تو در آن با من شریک هستی من گفتم: چگونه علی علیه السلام در علم شریک پیغمبر صلی الله علیه و اله بود؟ فرمود: «خدا هیچ علمی را به محمد نیاموخت جز آن که به او دستور داد که آن را به علی بیاموزد».

* مگر پیامبرانی که [آنان را برگزیده و] از آن ها راضی است و مراقبینی از پیش رو و پشت سر برای آن ها قرار می دهد (27)

ص: 125

1- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ وَ كَانَ وَ اللَّهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مِمَّنِ ارْتَضَاهُ﴾ (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّ بَعْضَ أَصْحَاب أبي جَعْفَر مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَاقِرِ علیه السلام سَأَلَهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدَاً فَقَالَ الله يُوَكَّلُ اللهُ تَعَالَى بِأَنْبِيَائِهِ مَلَائِكَةٌ يُحْصُونَ أَعْمَالَهُمْ وَيُؤَدُّونَ إِلَيْهِمْ تَبْلِيغَهُمُ الرِّسَالَةَ وَ وَكَّلَ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله لا مَلَكاً عَظِيماً مُنْذُ فُصِلَ عَن الرَّضَايُرْشِدُهُ إِلَى الْخَيْرَاتِ وَ مَكَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ يَصُدُّهُ عَنِ الشَّرِّ وَ مَسَاوِي الْأَخْلَاقِ وَ هُوَ الَّذِي كَانَ يُنَادِيهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم وَهُوَ شَابَ لَمْ يَبْلُغْ دَرَجَةَ الرِّسَالَةِ بَعْدُ فَيَظُنُّ أَنَّ ذَلِكَ مِنَ الْحَجَر وَ الْأَرْضِ فَيَتَأَمَّلُ فَلَا يَرَى شَيْئاً. ﴾ (2)

3- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى نَبِيِّهِ آيَةً مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا وَ مَعَهُ أَرْبَعَةُ حَفَظَة مِنَ الْمَلَائِكَةِ يَحْفَظُونَهَا حَتَّى يُؤَدُّونَهَا إِلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَرَ: عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً يَعْنِى الْمَلَائِكَةَ الْأَرْبَعَةَ لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رسالاتِ رَبِّهِمْ.﴾ (3)

4- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿فِي قَوْلِهِ: إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً قَالَ: هِيَ مُعَقِّبَاتُ مِنَ الْمَلَائِكَة يَحْفَظُونَ النَّبِي مِنَ الشَّيَاطِين حَتَّى يَتَبَيَّنَ الَّذِي أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ.﴾ (4)

5- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قَوْلُهُ: عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً قَالَ يُخْبِرُ اللَّهُ رَسُولَهُ الَّذِي يَرْتَضِيهِ بِمَا كَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْأَخْبَارِ وَ مَا يَكُونُ بَعْدَهُ مِنْ أَخْبَارِ الْقَائِمِ علیه السلام وَالرَّجْعَةِ وَ الْقِيَامَةِ. ﴾ (5)

6- أمير المومنين علیه السلام- ﴿فَإِنَّ رَسُولَ اللهِ الْتَقَمَ أُذُنِي فَعَلَّمَنِي مَا كَانَ وَ مَا يَكُونُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، فَسَاقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذَلِكَ إِلَى عَلَى لِسَان نَبِيِّهِ صلی الله علیه و آله ﴾ (6)

7- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿عالمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ يَعْنِي عَلِيّاً الْمُرْتَضَى علیه السلام مِنَ الرَّسُول صلی الله علیه و آله وَهُوَ مِنْهُ- قَالَ اللَّهُ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً قَالَ فِي قَلْبِهِ الْعِلْمَ وَ مِنْ خَلْفِهِ الرَّصَدَ يُعَلِّمُهُ عِلْمَهُ- وَ يَزْقُهُ الْعِلْمَ رَقَا وَيُعَلِّمُهُ اللَّهُ إِلْهَامَا، وَالرَّصَدُ التَّعْلِيمُ مِنَ لِيَعْلَمَ النَّبِيُّ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ- وَ أَحاطَ عَلى علیه السلام بِمَا لَدَى الرَّسُولِ صلی الله علیه و اله مِنَ الْعِلْمِ وَ

ص: 126

1- امام باقر علیه السلام- ﴿إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾ به خدا که محمد صلی الله علیه و آله از پسندیدگان او بود.

2- امام باقر علیه السلام- یکی از یاران امام باقر علیه السلام از ایشان درباره ی این سخن خداوند عزوجل: ﴿إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا﴾، پرسید. امام باقر علیه السلام فرمود: «خداوند عزوجل فرشتگانی را عهده دار می کند که اعمال پیامبرانش علیهم السلام را ثبت کنند را از امر ابلاغ رسالت باخبر سازند خدای عزوجل فرشته ای عظیم را از همان زمان به پایان رسیدن دوره ی شیرخواری آن حضرت، عهده دار وی قرار داد که حضرت را به نیکی ها و اخلاق نیکو هدایت می کرد و وی را از شر و پلیدی و اخلاق ناپسند دور می کرد. این فرشته همان کسی بود که وی را چنین مخاطب قرار می داد و می گفت سلام بر تو ای محمد ای رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که در آن زمان، حضرت به درجه و منزلت رسالت نائل نشده بود و حضرت گمان می کرد که این ندا از جانب سنگ و یا زمین است و هرچه و هرچه دقت می کرد چیزی را نمی یافت.

3- ابن عباس رحمه الله- خدای تعالی بر پیامبرش هیچ آیه ای از قرآن را نازل نکرد، مگر آن که به همراه آن چهار فرشته نگهبان که آن را حفظ می کردند فرستاد تا به پیامبر صلی الله علیه و آله- برسانند. سپس این آیه را خواند ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَينَ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا یعنی چهار فرشته ليَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ﴾

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً:﴾ آن ها عده ای از ملائکه هستند که پیگیرند و پیامبر صلی الله علیه و آله- را از شیاطین حفظ می کنند تا از این طریق مطالبی که پیامبر صلی الله علیه و آله بدان ارسال شده، روشن شود و مشتبه نگردد.

5- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا،﴾ خداوند عزوجل به رسولش صلی الله علیه و آله که از او خشنود است، درباره ی اخباری که قبلاً اتفاق افتاده و اخبار مربوط به امام زمان الله و رستاخیز و قیامت، اطلاع می دهد.

6- امام علی علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله در گوشم نجوا کرد و آن چه بوده و آن چه تا قیامت واقع می شود به من آموخت و خداوند آن [علوم] را برای [آگاهی] من، بر زبان پیامبرش جاری ساخت.

7- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ﴾، منظور، على مرتضی است که مورد رضا و پسند رسول خدا صلی الله علیه و آله است و علی از رسول خدا صلی الله علیه و آله است. خداوند می فرماید: ﴿فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا،﴾ گوید در قلبش علم و در پشت سرش نگهبانان است، او را آموزش می دهد و علم را به درون او می افکند و خداوند او را به طریق الهام تعلیم می دهد؛ و رصد تعلیمی است که امام علی علیه السلام از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله می بیند تا بداند پیامبرانش رسالت های پروردگارشان را ابلاغ کردهاند و او به آن چه نزد آن هاست احاطه دارد

ص: 127

أَحْصَى كُلِّ شَيْءٍ عَدَداً مَا كَانَ وَ مَا يَكُونُ مُنذُ يَوْمَ خَلَقَ اللهُ آدَمَ إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِنْ فِتْنَه أَوْ زَلْزَلَة أَوْ خَسْفٍ- أَوْ قَدْفِ أَوْ أُمَّة هَلَكَتْ فِيمَا مَضَى أَوْ تَهْلِكَ فِيمَا بَقِيَ، وَ كَمْ مِنْ إِمَامٍ جَائِرٍ أَوْ عَادِل يَعْرِفُ باسْمِهِ وَ نَسَبِهِ- وَ مَنْ يَمُوتُ مَوْناً أَوْ يُقْتَلُ قَتلا، وَكَمْ مِنْ إِمَامٍ مَخْذُولَ لَا يَضُرُّهُ خِذْنَانُ مَنْ خَذَلَهُ، وَكَمْ مِنْ إِمَامٍ مَنْصُورٍ لَا يَنْفَعُهُ نُصْرَةً مَنْ نَصَرَهُ. ﴾ (1)

8-أمير المومنين علیه السلام- ﴿جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَة إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ قَال لَهُ لَوْ لَا مَا فِي الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَالتَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِي دِينِكُمْ... فَقَالَ لَهُ علیه السلام وَ أَلْزَمَهُمُ الْحُجَّةَ بِأَنْ خَاطَبَهُمْ خِطَابَاً يَدْلٌ عَلَى انْفِرَادِهِ وَ تَوَحَدِهِ وَ بِأَنَّ لَهُ أَوْلِيَاءَ تَجْرِى أَفْعَالُهُمْ وَأَحْكَامُهُمْ مَجْرَى فِعْلِهِ فَهُمُ الْعِبَادُ الْمُكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ هُوَ الَّذِي أَيَّدَهُمْ بِرُوحِ مِنْهُ وَ عَرَفَ الْخَلْقَ اقْتِدَارَهُمْ عَلَى عِلْمٍ الْغَيْبِ بِقَوْلِهِ عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ وَ هُمُ النَّعِيمُ الَّذِي يَسْأَلُ الْعِبَادَ عَنْهُ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَنْعَمَ بهِمْ عَلَى مَن اتَّبَعَهُمْ مِنْ أَوْلِيَائِهِمْ قَالَ السَّائِلُ مَنْ هَؤُلَاءِ الْحُجَجُ قَالَ هُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ حَلَّ مَحَلَّهُ مِنْ أَصْفِيَاءِ اللَّهِ الَّذِينَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ رسُولِهِ وَ فَرَضَ عَلَى الْعِبَادِ مِنْ طَاعَتِهِمْ مِثْلَ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْهِمْ مِنْهَا لِنَفْسِهِ..﴾ (2)

9- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ سَدِير الصَّيْر فِى قَالَ: سَمِعْتُ حُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ يَسْأَلُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ لَهُ حُمْرَانُ أَ رَأَيْتَ قَوْلَهُ جَلَّ ذِكْرُهُ- عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ وَكَانَ وَ اللَّهِ مُحَمَّدُ مِمَّنِ ارْتَضَاهُ وَأَمَّا قَوْلُهُ عَالِمُ الْغَيْبِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ عَالِمُ بِمَا غَابَ عَنْ خَلْقِهِ فِيمَا يَقْدِرُ مِنْ شَيْءٍ وَيَقْضِيهِ فِي عِلْمِهِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَهُ وَ قَبْلَ أَنْ يُفْضِيَهُ إِلَى الْمَلَائِكَةِ فَذَلِكَ يَا حُمْرَانُ عِلْمُ مَوْقُوفُ عِنْدَهُ إِلَيْهِ فِيهِ الْمَشِيئَةُ فَيَقْضِيهِ إِذَا أَرَادَ وَ يَبْدُو لَهُ فِيهِ فَلَا يُمْضِيهِ فَأَمَّا الْعِلْمُ الَّذِي يُقَدِّرُهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَيَقْضِيهِ وَيُمْضِيهِ فَهُوَ الْعِلْمُ الَّذِى انْتَهَى إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ إِلَيْنَا.﴾ (3)

10- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ زَيْدِ بْنِ شَرَاحِيلَ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله عليه وآله و سلم لِأَصْحَابِهِ أَخْبِرُونِي بِأَفْضَلِكُمْ قَالُوا أَنْتَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صَدَقْتُمْ أنَا أَفْضَلُكُمْ وَلَكِنْ أَخْبِرُكُمْ بِأَفْضَلِ أَفْضَلِكُمْ أَقْدَمِكُمْ سِلْمَا وَأَكْثَرِكُمْ عِلْماً وَ أَعْظَمِكُمْ حِلْماً عَلِيِّ بن أبي طَالِب علیه السلام مَا اسْتُودِعْتُ عِلْماً إِلَّا وَقَدْ أَوْدَعْتُهُ وَلَا عُلِّمْتُ شَيْئاً إِنَّا وَقَدْ عَلَّمْتُهُ﴾ (4)

ص: 128

و همه چیز را احصار کرده است. یعنی هر چه بوده و هست، از روزی که خدا آدم را آفرید تا قیام قیامت آن را می داند؛ چه فتنه باشد، چه فرو رفتن در زمین یا پرتاب شدن یا امّت هایی که از پیش هلاک گشته و یا در آینده هلاک خواهند شد، و چه تعداد پیشوای ظالم و عادل آمده و خواهد آمد همه را با نام و نسب می شناسد و می داند که به مرگ طبیعی می میرند یا کشته می شوند و چه بسا امامانی که تنها گذاشته شده و این تنهایی آن ها را زیانی نمی رساند و چه بسا امامانی یاری داده شدند بی آن که این یاری رساندن یاوران سودی برای آن ها داشته باشد».

8- امام علی علیه السلام- یکی از زنادقه نزد امام علی علیه السلام آمد و گفت: اگر در قرآن اختلاف و تناقض وجود نداشت هر آینه ایمان می آوردم... امام علیه السلام فرمود: «چه اختلافی»؟... امام فرمود: [خداوند] حجت را بر خلق تمام کرد؛ بدین وسیله که با بیانی که بر تنهایی و یگانگی او دلالت می کند با آن ها سخن گفت و به آن ها گفت که برایشان سرپرستهایی از طرف خداست که کارها و حکمهای آن ها جاری مجرای کار خدا است؛ و خداوند آگاه بودن آن ها بر علم غیب را با این سخنش به خلق فهماند ﴿عالمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾. زنديق گفت: «این حجّتها چه کسانی هستند؟ فرمود: «آن ها رسول خدا صلی الله علیه و آله و کسانی از برگزیدگان خدا هستند که جانشین او می باشند؛ کسانی که خداوند [آن ها را سیمای خود معرفی کرد و] فرمود: و به هرسو رو کنید خدا آن جاست (بقره/ 115) کسانی که خدا آن ها را با خود و رسولش همراه ساخت و اطاعت از آن ها را بربندگان واجب نمود همانگونه که اطاعت از خود را بر بندگان واجب کرد.

9- امام باقر علیه السلام- سدیر صیرفی گوید: حمران گفت: پس منظور از این آیه: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا﴾ چیست؟ امام باقر علیه السلام فرمود: ﴿إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ﴾، به خدا سوگند! محمد صلی الله علیه و آله از جمله کسانی بود که مورد رضایت خدا بود اما درباره ی این سخن خداوند عزوجل: عَالِمُ الْغَيْبِ، خداوند نسبت به آن چه از خلق او پنهان است علم و آگاهی دارد. از جمله این که به مقدرات عالم و آن چه که در علم اوست پیش از آن که آن را بیافریند و قبل از آن که آن را به فرشتگان منتقل سازد، آگاه است. ای حمران این علم (علم موقوف) خاص خداوند است که خواست و اراده ی آن در اختیار اوست؛ اگر بخواهد آن را به مرحله وقوع می رساند یا آن که در آن خصوص برای او بدا حاصل می شود و آن را به مرحله ی وقوع نمی رساند اما آن علمی که خداوند عزوجل آن را تقدیر می کند و آن را به انجام می رساند همان علمی است که ابتدا به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سپس به ما ختم می شود.

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- زید بن شراحیل انصاری گوید: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله- به اصحاب خود فرمود: «بهترین خود را برایم نام ببرید». گفتند: «شما ای رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «صحیح است، من بهترین شما هستم ولی من به شما بهتر از بهترین شما را از همه پیش قدم تر در پیروی اسلام و از همه دانشمندتر و از همه شکیباتر علیّ بن ابی طالب علیه السلام را معرفی می کنم.»

ص: 129

* قوله تعالى: ﴿لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَأَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَأَحْصى كُلَّ شَيْءٍ عَدَداً﴾ (28)

1-الصّادق علیه السلام عَنْ أَبي خُنَيْس الكُوفِى قَال حَضَرْتُ مَجْلِسَ الصَّادِقِ علیه السلام وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنَ النَّصَارَى فَقَالُوا فَضْلُ مُوسَى وَ عِيسَى علیه السلام وَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله سَوَاءٌ لِأَنَّهُمْ علیهم السلام أَصْحَابُ الشَّرَائِعِ وَالْكُتُبِ فَقَالَ الصّادق علیه السلام إِنَّ مُحَمَّداً أَفْضَلُ مِنْهُمَا وَ أَعْلَمُ وَ لَقَدْ أَعْطَاهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يُعْطِ غَيْرَهُ فَقَالُوا آيَةٌ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى نَزَلَتْ فِي هَذَا قَالَ علیه السلام نَعَمْ قَوْلُهُ تَعَالَى: وَكَتَبْنَا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ وَ قَوْلُهُ تَعَالَى لِعِيسَى علیه السلام وَ لِأُبَيَّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَ قَوْلُهُ تَعَالَى لِلسَّيِّدِ الْمُصْطَفَى صلی الله علیه و آله وَجِئْنَا بِكَ شَهِيداً عَلَى هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ وَ قَوْلُهُ تَعَالَى: لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَ أَحْصى كُلَّ شَيْءٍ عَدَداً فَهُوَ وَ اللهُ أَعْلَمُ مِنْهُمَا وَ لَوْ حَضَرَ مُوسَى وَ عِيسَى علیهما السلام بِحَضْرَتِي وَ سَأثَانِي لَأَجَبْتُهُمَا وَسَأَلْتُهُمَا مَا أَجَابَا.﴾ (1)

2- أميرالمومنين علیه السلام- ﴿فِى جَوَاب أَسْئِلَة الزَّنْدِيقِ الْمُنْكِرِ لِلْقُرآن- عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ مَعْنَى قَوْله... وقوله وَهُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ وَقَوْلُهُ وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ وَقَوْله ما يَكُونُ مِنْ نَجْوى ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ فَإِنَّمَا أَرَادَ بِذَلِكَ اسْتِيلَاءَ أَمَنَائِهِ بِالْقُدْرَةِ الَّتِي رَكَّبَهَا فِيهِمْ عَلَى جَمِيعِ خَلْقِهِ وَ أَنَّ فِعْلَهُمْ فِعْلُه.﴾ (2)

3- أمير المومنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام .. أنا أَسْمَاءُ اللَّهِ الْحُسْنَى وَأَمْثَالُهُ الْعُلْيَا وَ آيَاتُهُ الْكُبْرَى وَأَنَا صَاحِبُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ أَسْكِنُ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أسْكِنُ أَهْلَ النَّارِ النَّارَ وَ إِلَيَّ تَزْوِيجُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ إِلَيَّ عَذَابُ أَهْلِ النَّارِ وَ إِلَيَّ إِيَابُ الْخَلْقِ جَمِيعًا... وَأَنَا الْإِيَابُ الَّذِي يَتُوبُ إِلَيْهِ كُلٌّ شَيْءٍ بَعْدَ الْقَضَاءِ وَ إِلَيَّ حِسَابُ الْخَلْقِ جَمِيعًا وَأَنَا قَسِيمُ النَّارِ وَ أَنَا خَازِنُ الْجِنَانِ... وَ أَنَا الَّذِي أَحْصَيْتُ كُلَّ شَيْءٍ عَدَداً بِعِلْمِ اللَّهِ الَّذِي أَوْدَعَنِيهِ، وَ بِسِرِّهِ الَّذِي أَسَرَّهُ إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَأَسَرَّهُ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم إِلَيَّ وَأَنَا الَّذِي أَنْحَلَنِي رَبِّي أَسْمَهُ وَ كَلِمَتَهُ وَ حِكْمَتَهُ وَ عِلْمَهُ وَفَهْمَهُ﴾ (3)

4- أمير المومنين علیه السلام- ﴿أنَا الَّذِي أَحْصَيْتُ كُلَّ شَيْءٍ عَدَدَا بِعِلْمِ اللَّهِ الَّذِي أَوْدَعَنِيهِ.﴾ (4)

ص: 130

تا معلوم شود پیامبرانش رسالت های پروردگارشان را ابلاغ کرده اند؛ و او به آن چه نزد آن هاست احاطه دارد و همه چیز را احصا کرده است. (28)

1- امام صادق علیه السلام- ابوخنیس کوفی گفت: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم گروهی از نصرانیان در خدمت ایشان بودند. مدعی بودند که مقام موسی و عیسی و محمد علیهم السلام مساوی است چون همه ی آن ها دارای شریعت و کتاب آسمانی هستند امام صادق علیه السلام فرمود: حضرت محمد صلی الله علیه و اله بهتر از آن دو است و داناتر خداوند به او آنقدر علم عطا فرموده که به دیگری نداده است». گفتند: «آیا آیه ای در قرآن هست که شاهد بر این مطلب باشد؟ فرمود: آری این آیه: و برای او در الواح اندرزی از هر موضوعی نوشتیم. (اعراف/145) و این آیه که به عیسی علیه السلام می فرماید تا برخی از آن چه را که در آن اختلاف دارید روشن کنم (زخرف/ 63) و فرمایش خداوند به حضرت محمد صلی الله علیه و آله که می فرماید: گواهی از خودشان بر آن ها بر می انگیزیم و تو را گواه بر آنان قرار می دهیم و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز است. (نحل/ 89) و این آیه ﴿لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَ أَحْصى كُلَّ شَيْءٍ عَدَداً﴾ به خدا قسم حضرت محمد صلی الله علیه و آله داناتر از هر دوی آن ها است اگر حضرت موسی و عیسی علیهما السلام پیش من بیایند و سؤال از من بنمایند به آن ها جواب می دهم و سؤال می کنم جواب نمی دهند».

2- امام علی علیه السلام- او کسی است که در آسمان معبود است و در زمین معبود. (زخرف/84) و فرمود: و هرجا باشید او با شما است (حدید/4) هیچ گاه سه نفر با هم نجوا نمی کنند مگر این که خداوند چهارمین آن هاست (مجادله/7) که منظور از آن چیرگی امنای او بر تمامی آفریدگانش با قدرتی است که او در وجود آنان نهاده است و این گونه فعل آنان، فعل اوست.

3-امام علی علیه السلام- من اسم های نیکوی خداوند، مثل های بلند مرتبه او و بزرگترین معجزه های او هستم و من صاحب بهشت و جهنم هستم؛ اهل بهشت را در بهشت و اهل آتش را در آتش ساکن می کنم و عقد ازدواج اهل بهشت با من است و عذاب کردن اهل آتش با من است و بازگشت همه ی خلق به سوی من است و من بازگشتی هستم که همه چیز- بعد از داوری و صدور حکم در قیامت- به سوی او باز می گردد و حساب همه ی خلق به سوی من است تقسیم کننده ی آتش [جهنم] هستم و من خزانه دار بهشتم.... و من کسی هستم که همه چیز را برشمرده ام با علمی که خداوند آن را به من سپرد و با سری که آن را پنهانی به محمد صلی الله علیه و آله الی پیامبر صلی الله علیه و آله آن را پنهانی به من گفت من کسی هستم که پروردگارم اسمش کلامش حکمتش علمش و فهمش را به من بخشید.

4- امام علی علیه السلام من کسی هستم که همه چیز را- با علمی که خداوند آن را به من سپرد- برشمرده ام.

ص: 131

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَ رُوىَ أَنَّهُ قَدْ دَخَلَ عَلَى خَدِيجَة علیها السلام وَ قَدْ جِئْتُ فَرْقاً فَقَالَ: زَمِّلُونِي، فَبَيْنَا هُوَ عَلَى ذَلِكَ إِذْ نَادَاهُ جَبْرَائِيلُ علیه السلام يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ﴾ (1)

4- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿هُوَ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم كَانَ يَتَزَمَلُ بِثَوْبِهِ وَ يَنَامُ، فَقَالَ اللَّهُ: يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿قُمِ اللَّيْلَ إِلا قليلاً﴾ (2)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّد بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا قَالَ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ يُصَلَّى كُلَّ لَيْلَةٍ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَ عَلَيْهِ لَيْلَةُ مِنَ اللَّيَالِي لَا يُصَلِّي فِيهَا شَيْئًا.﴾ (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ فِي الْجَنَّةِ غُرفاً يُرَى ظَاهِرُهَا مِنْ بَاطِنِهَا وَبَاطِنُهَا مِنْ ظَاهِرِهَا يَسْكُنُهَا مِنْ أُمَّتِي مَنْ أَطَابَ الْكَلَامَ وَ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ أَفْشَى السَّلَامَ وَ صَلَّى بِاللَّيْلِ وَ النَّاسُ نِيَامٍ﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَليلاً﴾ (3)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا قَالَ انْقُصْ مِنَ الْقَلِيل.﴾ (5)

2- الرّضا علیه السلام- ﴿رَجُلُ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَقَالَ عِنْدَ مَوْتِهِ لِفُلَانِ عِنْدِى أَلْفَ دِرْهَم إِلَّا قَلِيلًا كَمِ الْقَلِيلُ هُوَ النِّصْفُ لِقَوْلِهِ تَعَالَى يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا نِصْفَهُ بِالْأَثَرِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام﴾ (6)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿خَيْرَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ نَبِيَّه علیه السلام فِي هَذِهِ السَّاعَاتِ لِلْقِيَامِ بِاللَّيْلِ وَ جَعَلَهُ مَوْكُولَا عَلَى رَأيهِ وَكَانَ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم وَ طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ مَعَهُ يَقُومُونَ اللَّيْلَ كُلَّهُ مَخَافَةَ أَنْ لَا يُحِيطَ الْقَدْرَ الْوَاجِبَ حَتَّى خَفَّفَ اللَّهُ عَنْهُمْ بِآخِرِ هَذِهِ السُّورَةِ.﴾ (7)

4- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا قَالَ انْقُصْ مِنَ الْقَلِيل أَوْ زِدْ عَلَيْهِ أَيْ عَلَى الْقَلِيل قَلِيلًا.﴾ (8)

ص: 134

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله بر خدیجه علیها السلام وارد شد فرمود: «مرا در جامه ای بپوشان» در این حالت بود که جبرئیل علیه السلام او را ندا داد: ﴿يا أَيُّهَا المُزَّمِّلُ.﴾

4- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- همان پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد که جامه را بر خود می پیچید و می خوابید. پس خداوند عزوجل فرمود: ﴿يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا.﴾

* شب را، جز کمی، به پا خیز. (2)

1- امام باقر علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ پرسیدم فرمود: خداوند او را امر کرده که هر شب نماز بخواند مگر شبی را که خدا بگوید در آن نمازی نخواند».

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- در بهشت غرفه هایی است که درونش از برون و برونش از درون پیداست کسانی از امّتم را در آن جا وارد کنند که خوش کلام و خوراننده طعام و آشکار کننده ی سلام باشند و شب که مردم بخوابند نماز بخوانند.

* نیمی از شب را، یا کمی از آن کم کن. (3)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أو انقُصُ مِنْهُ قَلِیلًا﴾، از مقدار اندک، کم کن.

2- امام رضا علیه السلام- مردی را زمان مرگ فرا رسید گفت» برای فلان شخص نزد من هزار درهم است، البته اندکی کمتر. اندکی چه مقدار است؟ قلیل یعنی نصف، خداوند می فرمایند. ﴿یا أَيُّها المُزَّمِّلُ* قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ يعنى نصف شب».

3- امام علی علیه السلام- خداوند به پیامبرش در ساعت های بیدار شدن در شب اختیار داد و آن را به نظر خود او واگذار کرد هرچند ساعت که خودش می خواهد بیدار شود و نماز بخواند پیامبر صلی الله علیه و آله و گروهی از مؤمنان با او از ترس این که مقدار واجب [میزانی که خدا در نظر دارد] از آن ها فوت نشود، همه ی شب را [به عبادت] بر می خاستند تا این که خداوند [با نازل کردن] آیات آخر این سوره، به آن ها تخفیف داد.

4۔ علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أَوِ انقُصُ مِنْهُ قَلِیلًا﴾، از مقدار اندک، کم کن أَوْ زِدْ عَلَيْهِ یعنی اینکه بر مقدار اندک، مقداری بیفزای.

ص: 135

* قوله تعالى: ﴿أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرتيلاً﴾ (4)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن عَبْدِ اللَّهِ بْن سُلَيْمَانَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام بَينَهُ تِبْيَانَا وَ لَا تَهُذَهُ هَذَ الشَّعْرِ وَلَا تَنْشُرْهُ نَشْرَ الرَّمْلَ وَلَكِنْ أَفْزَعُوا قُلُوبَكُمُ الْقَاسِيَةَ وَلَا يَكُنْ هَمُ أَحَدِكُمْ آخِرَ السُّورَة.﴾ (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي بصير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا قَالَ هُوَ أَنْ تَتَمَكَّث فِيهِ وَ تُحَسُنَ بِهِ صوتك﴾ (2)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَقْطَعُ قِرَاءَةَ آيَةً آيَةً.﴾ (3)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ اللهُ صلی الله علیه و آله يُقَالُ لِصَاحِبِ الْقُرْآنِ اقْرَأْ وَ ارْقَهُ وَ رَتِّلْ كَمَا كُنْتَ تُرَتِّلُ فِي الدُّنْيَا فإن منزلكَ عِنْدَ آخِر آية تَقْرَؤُهَا﴾ (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الْقُرآنَ لَا يُقْرَأَ هَدْرَمَةً وَلَكِنْ يُرَتَّلُ تَرْتِيلًا فَإِذَا مَرَرْتَ بِآيَةٍ فِيهَا ذِكْرُ الْجَنَّةِ فَقِفْ عِنْدَهَا وَ سَلِ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ الْجَنَّةَ وَ إِذَا مَرَرْتَ بِآيَةٍ فِيهَا ذِكْرُ النَّارِ فَقِفْ عِنْدَهَا وَتَعَوَّذْ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً ﴾ (5)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا قَالَ قِيَامُ اللَّيْلِ وَ هُوَ قَوْلُهُ إِنَّ نَاشِتَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلًا قَالَ أَصْدَقُ الْقَوْل. ﴾ (6)

2- أميرالمؤمنين علیه السلام- ﴿فَلَقَدْ نَزَلَتْ عَلَيْهِ وَ هُوَ عَلَى بَغْلَتِهِ الشَّهْبَاءَ وَ ثَقُلَ عَلَيْهَا الْوَحْنُ حَتَّى وَقَفَ وَ تَدَلَّى بَطْنُهَا حَتَّى رُبَّيَت سُرَّتُهَا تَكَادُ تَمَرُّ الْأَرْضِ. ﴾ (7)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَخَذَ رَسُولُ الله صلی الله عليه و آله و سلم مَا كَانَ يَأْخُذُهُ مِنَ الْبُرَحَاءِ عِنْدَ نُزُولِ الْوَحْى عَلَيْهِ- فَثَقُلَ حَتَّى كَادَتْ نَاقَتُهُ أَنْ تَبْرَكَ مِنْ ثِقْل الْوَحْى، فَسُرِّئَ عَنْ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ يَسْكُبُ الْعَرَقَ عَنْ جَبْهَتِهِ.﴾ (8)

ص: 136

* قوله تعالی: یا بر نصف آن بیفزا و قرآن را با تامل و دقت بخوان. (4)

1- امام صادق علیه السلام- عبد الله بن سلیمان گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این سخن خداوند عزوجل: ﴿وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ ترتیلا﴾ پرسیدم. فرمود: «امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: به نحو احسن آن را تبیین و آشکار ساز و نه مانند پراکندگی ریگ و شن (به صورت نثر) آن را بخوان و نه به آن سرعت که شعر را می خوانند بلکه به وسیله ی آن دل های سخت خود را بترسانید و تمامی سعی و تلاش شما این نباشد که سوره را به پایان برسانید.»

2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که درباره ی این آیه: ﴿وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ ترتیلا﴾ فرمود: یعنی این که در خواندن آن درنگ کنی و صوتت را نیکو سازی».

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا صلی الله علیه و آله قرآن را به صورت آیه آیه و قطعه قطعه می خواند.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود به همنشین قرآن گفته می شود: «بخوان و بالا رو و چنان که در دنیا به آرامی می خواندی، به آرامی بخوان زیرا جایگاهت به نزد آخرین آیه ای است که آن را می خوانی».

5- امام صادق علیه السلام- نباید قرآن با سرعت و شتاب خوانده شود و باید هموار و شمرده و با آهنگ خوش خوانده شود و هرگاه به آیه ای که در آن نام بهشت برده شده است گذر کنی آن جا بایست، از خدای عزوجل بهشت را بخواه و چون به آیه ای که در آن ذکر دوزخ است گذر کنی نزد آن و نیز بایست و از دوزخ به خدا پناه ببر.

* چرا که ما به زودی سخنی سنگین به تو القا خواهیم کرد (5)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- منظور از ﴿إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا﴾، شب خیزی و نماز شب است، همان گونه که خداوند در ادامه می فرماید: مسلماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت تر است. (مزمّل/6)، منظور از أَقْوَمُ، صادق تر است.

2- امام علی علیه السلام- این آیه در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله بر قاطر ماده ی قدرتمندی سوار بود، نازل شد وحی بر آن (قاطر) سنگینی کرد به قدری که ایستاد و شکمش را پایین آورد تا آن جا که سینه اش را دیدم که نزدیک بود با زمین برخورد کند.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- [ هنوز اندکی از راه را بیشتر نرفته بود که] آن سختی و مشقّتی که هنگام نزول وحی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد می گردید بر وی پدیدار گشت. ایشان آن قدر سنگین شده بود که نزدیک بود شتر از سنگینی وحی در گِل فرود رود در همان حال که رسول خدا صلی الله علیه و آله عرق می ریخت، ناگهان عرقهای او پاک شد.

ص: 137

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلاً﴾ (6)

1-الصّادق علیه السلام- ﴿يَعْنِي بِقَوْلِهِ وَ أَقْوَمُ قِيلًا قِيَامَ الرَّجُل عَنْ فِرَاشِهِ يُرِيدُ بِهِ اللَّهَ لَا يُرِيدُ بِهِ غَيْرَهُ﴾ (1)

2- الأئمة علیهم السلام- ﴿عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ بَعْضِهِمْ علیهم السلام إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئا وَ أَقْوَمُ قِيلًا قَالَ لهَا هِيَ رَكْعَتَان بَعْدَ الْمَغْرب... مَنْ وَاظَبَ عَلَيْهِ كُتِبَ لَهُ بِكُلَّ صَلَاة سِمِائَة أَلْفِ حَجَّة.﴾ (2)

3- السجّاد علیه السلام- ﴿رُوى عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام أَنَّهُ كَانَ يُصَلِّى بَيْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ وَ يَقُولُ أَ مَا سَمِعْتُمْ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هَذِهِ نَاشِئَةُ اللَّيْلِ.﴾ (3)

4-الصّادقین علیهما السلام - ﴿هِيَ الْقِيَامُ فِي آخِرِ اللَّيْلِ إِلَى صَلَاةِ اللَّيْلِ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ لَكَ فِي النَّهَارِ سَبْحاً طَوِيلاً﴾ (7)

1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ لَكَ فِي النَّهَارِ سَبْحاً طَوِيلًا يَقُولُ فَرَاغَاً طَوِيلًا لِنَوْمِكَ وَ حَاجَتِكَ ﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَ تَبَتِّلُ إِلَيْهِ تَبْتِيلاً﴾ (8)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ قَوْلُهُ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا قَالَ الدُّعَاءُ بِإِصْبَعِ وَاحِدَةٍ تُشِيرُ بِهَا.﴾ (6)

2- الصّادقین علیه السلام - ﴿أَنَّ التَّبَتْلَ هُنَا رَفْعُ الْيَدَيْن فِي الصَّلَاة.﴾ (7)

3- الصادقين علیه السلام- ﴿هُوَ رَفْعُ يَدَيْكَ إِلَى اللَّهِ وَ تَضَرَّعُكَ إِلَيْهِ. ﴾ (8)

4- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا قَالَ رَفْعُ الْيَدَيْنِ وَ تَحْرِيكَ السَّبَّابَتَيْنِ.﴾ (9)

ص: 138

* به یقین نماز و عبادت شبانه گامی استوارتر و گفتاری پایدارتر است. (6)

1- امام صادق علیه السلام- منظور از وَ أَقْوَمُ قِیلاً، به پا خاستن از رختخواب است که تنها برای خداوند باشد نه برای کسی دیگر.

2- ائمّه علیهم السلام- علی بن محمّد با اسنادش به یکی از ائمّه نقل می کند که درباره ی گفتار خداوند متعال: ﴿إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلًا﴾ فرمود و به راستی که پدیده [و نماز] شب... هرکس این نماز را بجا آورد و بر آن مواظبت نماید خداوند در برابر هر نماز برای او ششصد هزار حج می نویسد.

3- امام سجّاد علیه السلام- روایت شده که امام سجاد علیه السلام ما بین نماز مغرب و نماز عشا نماز می خواند و می فرمود: : «آیا سخن خدای متعال: إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْل را نشنیده اید. و این نماز ناشِئَةً اللَّیل است.

4- امام باقر و امام صادق علیهما السلام- ﴿إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ﴾ یعنی بیداری در آخر شب تا نماز شب است.

* زیرا تو در روز تلاش مستمر و طولانی خواهی داشت [و عبادت شبانه به تو نیرو می بخشد]. (7)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿إِنَّ لَكَ فِي النَّهَارِ سَبْحًا طَوِيلًا﴾؛ دارای وقت بیکاری زیادی برای خواب و حاجت خویش هستی.

* نام پروردگارت را یاد کن و تنها به او دل ببند (8)

1- امام صادق علیه السلام- وَ تَبَتَّل إِلَيهِ تَبتِيلاً؛ دعا، اشاره کردن با یک انگشت است.

2- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- التَّبَتُّلَ در این جا، بالابردن دو دست برای نماز است.

3- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- التَّبَتُّل بالابردن دو دست خویش به سوی خداوند و تضرّع و التماس از اوست.

4- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- تَبَتَّل إليه تَبتِيلا، منظور، بالابردن دو دست و حرکت دادن دو انگشت سبابه است.

ص: 139

5- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ تَبَتَّل إلَيهِ تَبتِيلاً- يَقُولُ أَخْلِص إِلَيْهِ إِخْلَاصا. (1)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي إسحاق عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ:... وَ قَوْلُهُ وَتَبَتَّلَ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا قَالَ الدُّعَاءُ بِإِصْبَعِ وَاحِدَة تُشير بها.﴾ (2)

7- الكاظم علیه السلام- ﴿التَّبَتَّلُ أن تُقَلَّبَ كَفَّيكَ فِي الدُّعَاءِ إِذا دَعوتَ.﴾ (3)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَرْوَكَ بَيَّاعِ اللُّؤْلُوْ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ:... وَ هَكَذَا التَّثْلُ وَ يَرْفَعُ أَصَابِعَهُ مَرَّةً وَيَضَعُهَا مَرَّةً.﴾ (4)

9-الصّادق علیه السلام- ﴿التَّبَتْلَُ تُحَرِّكُ السَّبَّابَة الْيُسْرَى تَرْفَعُهَا إِلَى السَّمَاءِ رَسُلًا وَتَضَعُهَا رَسُلا ﴾ (5)

10- الصّادق علیه السلام ﴿وَ أَمَّا التَّبَتَّلُ فَإِيمَاءُ بِإِصْبَعِكَ السَّبَّابَةَ﴾ (6)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿التَّبَتْلُ الْإِيمَاءُ بِالْإِصْبَع. ﴾ (7)

12- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم يَقُولُ مَرَّ بِي رَجُلُ وَ أَنَا أَدْعُو فِي صَلَاتِي بِيَسَارِى فَقَالَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ بِيَمِينِكَ فَقُلْتُ يَا عَبْدَ اللَّهِ إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى حَقًّا عَلَى هَذِهِ كَحَقِّهِ عَلَى هَذِهِ وَقَالَ الرَّغْبَةُ تَبْسُطُ يَدَيْكَ وَ تُظْهرُ بَاطِنَهُمَا وَ الرَّهْبَةُ تَبْسُطُ يَدَيْكَ وَ تُظْهرُ ظَهْرَهُمَا وَ التَضَرُّعُ تُحَرِّكُ السَّبَّابَةَ الْيُمْنَى يَمِيناً وَ شِمَالًا وَ التَّبَتْلُ تُحَرِّكُ السَّبَّابَةَ الْيُسْرَى تَرْفَعُهَا فِي السَّمَاءِ رَسُلًا وَ تَضَعُهَا وَالِابْتِهَالُ تَبْسُطُ يَدَيْكَ وَ ذِرَاعَيْكَ إِلَى السَّمَاءِ وَ الِابْتِهَالُ حِينَ تَرَى أَسْبَابَ الْبُكَاءِ. ﴾ (8)

13- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الدُّعَاءِ وَ رَفْعِ الْيَدَيْنِ فَقَالَ عَلَى أرْبَعَة أَوْجُهِ أَمَّا التَّعَوُّذُ فَتَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ بِبَاطِن كَفَّيْكَ وَ أَمَّا الدُّعَاءُ فِي الرِّزْقِ فَتَبْسُطُ كَفَّيْكَ وَتُفْضِى ببَاطِنِهِمَا إِلَى السَّمَاءِ وَ أَمَّا التَّبَتْلُ فَإِيمَاءُ بِإِصْبَعِكَ السَّبَّابَة وَأَمَّا الِابْتِهَالُ فَرَفْعُ يَدَيْكَ تُجَاوِرُ بِهِمَا رَأْسَكَ وَ دُعَاءُ التَّضَرُّع أَنْ تُحَرِّكَ إِصْبَعَكَ السَّبَّابَةَ مِمَّا يَلِى وَجْهَكَ وَ هُوَ دُعَاءُ الْخِيفَةِ. ﴾ (9)

ص: 140

5- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا﴾؛ یعنی خود را برای او خالص کن.

6- امام صادق علیه السلام- ابواسحاق از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: ﴿وَ تَبَتَّلُ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا﴾ دعا کردن به یک انگشت است که بدان اشاره کنی.

7- امام کاظم علیه السلام- التَّبَتّل در ﴿وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا؛﴾ گردانیدن کف دست ها است در دعا در وقت خواندن دعا.

8- امام صادق علیه السلام- و التَّبَتُّلُ ؛ یعنی: انگشتانش را بالا می برد و پایین می آورد.

9- امام صادق علیه السلام- التَّبَتَُّل همان حرکت دادن انگشت سبّابه است به این صورت که آن را به سمت آسمان بالا ببری و پایین بیاوری

10- امام صادق علیه السلام- اما التَبَتُّل پس آن اشاره کردن با انگشت سبابه است.

11- امام صادق علیه السلام- التَبَتُّلُ اشاره با انگشت است.

12- امام صادق علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: «مردی نزد من آمد، در حالی که در نماز بودم و با دست چپ خویش دعا می کردم». گفت ای اباعبدالله! با دست راست دعا کن» گفتم ای بنده ی خداوند! خداوند همان گونه که بر دست راست حق دارد، بر دست چپ نیز حق دارد و فرمود رغبت؛ باز کردن دو دست در حالی که روی به آسمان باشند، است و رهبت؛ باز کردن دو دست در حالی که پشت به آسمان باشند است و تضرّع؛ حرکت دادن انگشت سبابه دست راست به سمت راست و چپ است و تبتّل به آرامی حرکت دادن انگشت سبابه دست چپ به طرف بالا و پایین است و ابتهال عبارت است از باز کردن دستان خویش رو به آسمان آن هنگام که در خود دلیلی برای اشک ریختن احساس کنی.

13- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی دعاکردن و بالابردن دست ها پرسیدم و ایشان فرمود: «به چهار صورت است: تعوّذ (پناهندگی) عبارت است از این که کف دو دست خویش را رو به قبله قرار دهی. امّا دعا کردن برای رزق و روزی: دو دست خود را باز می کنی و کف دستها را به طرف آسمان می گیری و تبتل؛ با انگشت سبابه، اشاره کردن است، ابتهال؛ بالا بردن دست است تا جایی که از سر خویش بالاتر رود و اما تضرع (التماس): حرکت دادن انگشت سبابه تا نزدیک صورت است تضرع، دعای ترس است».

ص: 141

14-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَزْرَارَةَ قَالَا قُلْنَا لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام كَيْفَ الْمَسْأَلَةُ إِلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى قَالَ تَبْسُطُ كَفَّيْكَ قُلْنَا كَيْفَ الِاسْتِعَاذَةُ قَالَ تُفْضِي بِكَفَّيْكَ وَ التَّبَلُ الْإِيمَاءُ بِالْإِصْبَعِ وَ التَّضَرُّعُ تَحْرِيكَ الْإِصْبَعِ وَ الِابْتِهَالُ أَنْ تَمُدَّ يَدَيْكَ جَمِيعاً﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿رَبُّ المَشْرِقِ وَ المَغْرِبِ لا إِلهَ إِلا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلاً﴾ (9)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَقَامَ إِلَيْهِ ابْنُ الْكَوَاءِ فَقَالَ... يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَجَدْتُ كِتَابَ اللَّهِ يَنْقُضُ بَعْضُهُ بَعْضاً قَالَ ثَكِلَتْكَ أُمُّكَ يَا ابْنَ الْكَوَاءِ كِتَابُ اللَّهِ يُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَا يَنْقُضُ بَعْضُهُ بَعْضاً فَسَلْ عَمَّا بَدَا لَكَ قَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام سَمِعْتُهُ يَقُولُ بِرَبِّ المَشارِقِ وَ المَغارِبِ وَ قَالَ فِي آيَة أُخْرَى رَبُّ الْمُشْرِقَيْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَيْنِ وَ قَالَ فِي آيَة أُخْرَى رَبُّ الْمُشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قَالَ تَكِلَتُكَ أَمُّكَ يَا ابْنَ الْكَواءِ هذَا الْمَشْرِقُ وَهَذَا الْمَغْرِبُ وَأَمَّا قَولَهُ رَبُّ المُشْرِقَيْنِ وَ رَبُّ المغربينِ فَإِنْ مَشْرِقَ الشَّتَاءِ عَلَى جدة و مَشْرِقَ الصَّيْفِ عَلَى حِدَةٍ أَ مَا تَعْرِفُ ذَلِكَ مِنْ قُرْبِ الشَّمْسِ وَ بُعْدِهَا وَأَمَّا قَوْلُهُ بِرَبِّ المُشارِقِ وَ الْمَغَارِبِ فَإِنَّ لَهَا ثَلَاثَمِائَةِ وَ سِنِينَ بُرْجاً تَطْلُعُ كُلَّ يَوْمٍ مِنْ يُرْجِ وَ تَقِيبُ فِي آخَرَ وَلَا تَعُودُ إِلَيْهِ إِنَّا مِنْ قابل فِي ذَلِك الْيَوْم.﴾ (2)

2- الزهرا علیها السلام- ﴿أنَّ فَاطِمَة علیها السلام- تَمَنَّتْ وَكِيلًا عِنْدَ غَزَاةِ عَلَى علیه السلام فَنَزَلَ رَبُّ الْمُشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جميلاً﴾ (10)

14- امام صادق علیه السلام- محمّد بن مسلم و زراره گویند: به امام صادق علیه السلام- عرض کردیم: «دعاکردن و خواهش کردن از خداوند تعالی چگونه است؟ فرمود: کف دو دست خویش را باز می کنید. عرض کردیم استعاذه (پناه بردن) به چه صورت است؟ فرمود: دو دست خویش را دراز کنید، و تبتل؛ اشاره کردن با انگشت است و تضرع حرکت دادن انگشت است و ابتهال؛ آن است که دو دست خویش را کاملاً دراز کنید.

* اوست پروردگار مشرق و مغرب که معبودی جز او نیست پس او را تکیه گاه خود انتخاب کن. (9)

1- امام علی علیه السلام- اصبغ بن نباته گوید:... ابن کوّاء گفت: ای امیرالمؤمنین! من برخی آیات قرآن را ناقض هم یافته ام» فرمود: مادرت به عزایت باد! آیات کتاب خدا همه اش تصدیق کننده ی هم است نه ناقض و ردکننده هم! هر چه به خاطرت می آید بپرس! گفت: ای امیرالمؤمنین! در آیه ای فرماید سوگند به پروردگار مشرقها و مغربها (معارج/40) و در آیه ی دیگری او پروردگار دو مشرق و پروردگار دو مغرب است. (رحمن/ 17) و در جای دیگر فرموده است: ﴿قالَ رَبُّ الْمُشْرِقِ وَ المَغرِب﴾. فرمود: «مادرت در عزایت باد ای ابن کواء این مشرق است، این هم مغرب، و اما آیه: ﴿رَبُّ الْمُشْرِقَيْنِ وَ رَبُّ الْمُغْرِبَيْنِ﴾ به تحقیق که مشرق زمستان بر حدّی و مشرق تابستان نیز بر حدى است. آیا این را از دوری و نزدیکی خورشید متوجه نمی شوی؟ و امّا آيه: ﴿بِرَبِّ المَشارِقِ وَ المَغارِبِ،﴾ آن سیصدو شصت برج دارد هر روز در برجی حاضر و از برجی دیگر غایب می شود، و فقط در سال دیگر در همان روز به همان برج باز می گردد.

2- حضرت زهرا علیها السلام- حضرت فاطمه علیها السلام در زمان هایی که علی علیه السلام به جنگ می رفت از او می خواست که برای تصدی وظایفش در خارج خانه و تأمین نیازمندی های فرزندان، وکیلی تعیین نماید که در این باره آیه ﴿رَبُّ الْمُشْرِقِ وَ المَغْرِبِ، لا إِلهَ إِلَّا هُوَ، فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا﴾ بر پیغمبر نازل شد.

* و در برابر آن چه [ دشمنان] می گویند شکیبا باش و به طرزی شایسته از آنان دوری گزین. (10)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنْ مَنْ صَبَرَ صَبَرَ قَلِيلًا وَ إِنْ مَنْ جَزِعَ جَزِعَ قَلِيلًا ثُمَّ قَالَ عَلَيْكَ بالصَّبْرِ فِي جميع أمورك فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَأَمَرَهُ بالصبر والرفق فَقَالَ وَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ.﴾ (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى اصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ يَا مُحَمَّدُ مِنْ تَكْذِيبِهِمْ إِيَّاكَ فَإِنِّى مُنْتَقِمُ مِنْهُمْ بِرَجُلٍ مِنْكَ وَ هُوَ قَائِمِي الَّذِي سَلَّطْتُهُ عَلَى دِمَاءِ الظُّلَمَة. ﴾ (2)

2-1- امام صادق علیه السلام- ای حفص هر که صبر می کند کم صبر کرده و هر که بی تابی کند، کم بی تابی کرده است. بر توست که در همه ی امور صبر کنی زیرا که خداوند محمد را مبعوث کرد و به او دستور داد که صبر و ملایمت را پیشه ی خود سازد و فرمود: ﴿وَ اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُون.﴾

3-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: امام صادق علیه السلام- در مورد آیه ﴿اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ﴾ فرمود: «یعنی ای محمد بر این که آن ها تو را تکذیب می نمایند صبر کن من به وسیله ی مردی از نژاد تو انتقام خواهم گرفت و او همان قائم من است که او را بر خون ستمگران مسلط نموده ام.

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ لَدَيْنَا أَنكالاً وَ جَحِياً﴾ (12)

* قوله تعالى: ﴿وَطَعاماً ذا غُصَّةٍ وَعَذَاباً أَليما﴾ (13)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ طَعاماً ذَا غُصَّةٍ أَنْ لَا يَقْدِرُ أَنْ يَبْلَعَه.﴾ (1)

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿وَطَعاماً ذا غُصَّةٍ أَي ذَا شَوْكِ يَأخُذُ الخَلْقَ فَلَا يَدْخُلُ وَ لَا يَخْرُجُ﴾ (2)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أن النبي صلی الله علیه و آله سَمِعَ قَارنَا يَقْرَأَ هَذَا فَصَعِقَ﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبالُ وَ كانَتِ الْجِبالُ كَثِيباً مَهِيلاً﴾ (14)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ أَي تَخْسِفُ وَ كَانَتِ الْجِبَالُ كَثِيباً مَهِيلًا قَالَ مِثْلَ الرَّمْلِ يَنْحَدِرُ﴾ (4)

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبالُ أَي تَتَحَرَكَ باضطراب شَدِيدٍ وَ كانَتِ الْجِبالُ كَثِيباً مَهِيلاً أَي رَمْلًا سَائِلًا مُتَنَاثِراً.﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَيْكُمْ رَسُولاً شاهِداً عَلَيْكُمْ كَما أَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولاً﴾ (15)

* قوله تعالى: ﴿فَعَصَى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْنَاهُ أَخْذاً وَبِيلاً﴾ (16)

* قوله تعالى: ﴿فَكَيْفَ تَتَّقُونَ إِنْ كَفَرْتُمْ يَوْماً يَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شيبا﴾ (17)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَكَيْفَ تَتَّقُونَ إِنْ كَفَرْتُمْ يَوْماً يَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِيباً قَالَ يَشِيبُ الْوِلْدَانُ مِنَ الْفَزَعَ.حَيْثُ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ﴾ (6)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿احْذَرُوا يَوْماً تُفْحَصُ فِيهِ الْأَعْمَالُ وَ يَكْثُرُ فِيهِ الزِّلْزَالُ وَ تَشِيبُ فِيهِ الْأَطْفَالُ.﴾ (7)

ص: 146

* که [برای آن ها] نزد ما غل و زنجیرها و [ آتش] دوزخ است. (12)

* و غذایی گلوگیر و عذابی دردناک (13)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله- منظور از: وَ طَعَامًا ذَا غُصَّةٍ این است که نمی تواند آن را ببلعد.

2- ابن عبّاس رحمه الله- منظور از: وَطَعَامًا ذَا غُصَّةٍ یعنی دارای خار؛ که در گلو، گیر می کند و نه پایین می رود و نه خارج می شود.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله از قرائت کننده ای شنید که این آیه را تلاوت می کند؛ [از شنیدن آن] بی هوش شد.

* در آن روز که زمین و کوه ها سخت به لرزه در می آید و کوه ها [چنان درهم کوبیده می شود] که به شکل توده هایی از شن نرم در می آید (14)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبَالُ،﴾ یعنی این که فرو رود و ناپدید شود و منظور از ﴿وَ كَانَتِ الْجِبَالُ كَثِيبًا مَّهِيلا،﴾ یعنی مانند ماسه ای که سرازیر می شود.

2- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبَالُ؛﴾ یعنی روزی که زمین و کوه ها با اضطراب وَ شدیدی تکان می خورند ﴿و كَانَتِ الْجِبَالُ كَثِيبًا مَّهِیلًا﴾؛ یعنی رمل و ریگی روان و پراکنده می شوند.

* ما پیامبری به سوی شما فرستادیم که گواه بر شماست، همان گونه که به سوی فرعون پیامبری فرستادیم. (15)

* [ولی] فرعون به مخالفت و نافرمانی آن پیامبر، برخاست و ما او را سخت مجازات کردیم. (16)

* شما [نیز] اگر کافر شوید چگونه خود را [از عذاب] روزی که کودکان را پیر می کند برکنار می دارید؟! (17)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَكَيْفَ تَتَّقُونَ إِنْ كَفَرْتُمْ يَوْماً يَجْعَلُ الْوِلْدان شیبا﴾، هنگامی که کودکان، آن فریاد و صیحه را می شنوند از روی ترس، پیر می شوند.

2- امام علی علیه السلام- از روزی بترسید که روز وارسی و حساب اعمال است. روزی که پر از تشویش و اضطراب است و کودکان در آن پیر گردند.

ص: 147

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَيَأْمُرُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَاراً يُقَالُ لَهَا الْفَلَقُ أَشَدُّ شَيْءٍ فِي جَهَنَّمَ عَذَاباً فَتَخْرُجُ مِنْ مَكَانِهَا سَوْدَاءَ مُظْلِمَةٌ بِالسَّلَاسِلِ وَ الْأَغْلَالِ فَيَأْمُرُهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ تَنْفُخَ فِي وُجُوهِ الْخَلَائِقِ نَفْحَةٌ فَتَنْفُخُ فَمِنْ شِدَّةَ نَفْخَتِهَا تَنْقَطِعُ السَّمَاءُ وَتَنْطَمِسُ النَّجُومُ وَ تَجْمُدُ الْبِحَارُ وَ تَزُولُ الْجِبَالُ وَ تُظْلِمُ الْأَبْصَارُ وَتَضَعُ الْحَوَامِلُ حَمْلَهَا وَ يَشِيبُ الْوِلْدَانُ مِنْ هَوْلِهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿السَّماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ كَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولاً﴾ (18)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلاً﴾ (19)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَ اللهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضى وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ الله وَ آخَرُونَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الله فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَ أَقْرِضُوا اللهَ قَرْضاً حَسَناً وَمَا تُقَدِّمُوا لأَنفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ الله هُوَ خَيْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ﴾ (20)

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند عزوجل به آتشی که نام آن فلق است و شدیدترین عذاب جهنم را دارد، فرمان می دهد و آن آتش از جای خود که مکانی سیاه و تاریک و پر از غل و زنجیرهاست بیرون می.آید خداوند عزوجل به آن آتش امر می کند که یک بار در صورت خلایق بدمد آن آتش نیز می دمد و از شدت و هول دمیدنش در روز،قیامت آسمان شکافته می شود و ستاره ها محو می شوند و دریاها خشک می شوند و کوه ها فرو می ریزند و چشمها کور می شوند و مادران حامله فرزندان خود را سقط می کنند و کودکان پیر می شوند.

* و در آن روز آسمان از هم شکافته می شود و وعده ی الهی انجام شدنی است (18)

* این هشدار و تذکری است پس هر کس بخواهد راهی به سوی پروردگارش برمی گزیند. (19)

* پروردگارت می داند که تو و گروهی از آن ها که با تو هستند نزدیک دو ثلث از شب یا نصف یا ثلث آن را به پا می خیزید [و به عبادت و تلاوت قرآن می پردازید] خداوند شب و روز را اندازه گیری می کند؛ او می داند که شما نمی توانید مقدار آن را به دقت برای عبادت کردن اندازه گیری کنید پس شما را بخشید؛ اکنون آن چه برای شما میستر است قرآن بخوانید. او می داند به زودی گروهی از شما بیمار می شوند و گروهی دیگر [برای به دست آوردن فضل الهی و کسب روزی] به سفر می روند و گروهی دیگر در راه خدا جهاد می کنند و از تلاوت قرآن باز می مانند پس آن چه برای شما ممکن است از آن تلاوت کنید و نماز را برپا دارید و زکات بپردازید و به خدا قرض الحسنه دهید [در راه او انفاق نمایید] و [بدانید] آن چه از کارهای نیک برای خود از پیش می فرستید آن را نزد خدا به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت؛ و از خدا آمرزش بطلبید که خداوند آمرزنده و مهربان است. (20)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبي الْجَارُود عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثلْثي اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَ تُلْكَهُ فَفَعَلَ النَّبى صلی الله علیه و آله ذَلِكَ وَ بَشِّرَ النَّاسِ فَاشْتَدَّ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ وَ كَانَ الرَّجُلُ يَقُومُ وَ لَا يَدْرِي مَتَى يُنْتَصَفُ اللَّيْلُ وَ مَتَى يَكُونُ الثَّلْثانِ وَ كَانَ الرَّجُلُ يَقُومُ حَتَّى يُصْبِحَ مَخَافَةَ أَنْ لَا يَحْفَظَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ إِلَى قَوْلِهِ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ يَقُولُ مَتَى يَكُونُ النِّصْفُ وَ الثَّلُثُ نَسَخَتْ هَذِهِ الْآيَةَ فَأَقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ وَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَمْ يَأْتِ نَبِيُّ إِلَّا خَلَا بِصَلَاةِ اللَّيْلِ وَ لَا جَاءَ نَبِيُّ قَطُّ بِصَلَاةِ اللَّيْلِ فِي أَوَّلِ اللَّيْلِ.﴾ (1)

3-1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿عَن ابْنِ عبّاس رحمه الله فِي قَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ فَأَوَّلُ مَنْ صَلَّى مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾ (2)

4-1-الصّادقین علیه السلام- ﴿إِنَّ النَّبِي صلی الله علیه و آله كَانَ يَقُومُ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ اللَّيْلَ كُلَّهُ لِلصَّلَاةِ حَتَّى تَوَرَمَتْ أَقْدَامُهُمْ مِنْ كَثْرَةِ قِيَامِهِمْ، فَشَقَّ ذَلِكَ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمْ فَنَزَلَتِ السُّورَةُ بِالتَّخْفِيفِ عَنْهُ وَ عَنْهُمْ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ اللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ أَنْ لَنْ تُطِيقُوهُ.﴾ (3)

2-1- امام باقر علیه السلام- ابوالجارود از امام باقر علیه السلام درباره ی این سخن خداوند عزوجل: ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِن ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ﴾، نقل می کند که فرمود: «پیامبر صلی الله علیه و آله- به گفته ی خداوند جامه عمل پوشاند و مردم را به آن بشارت داد ولی این کار بر آن ها دشوار بود نیز در رابطه با این سخن خداوند عزّوجل: ﴿عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوه﴾ نقل می کند که فرمود: «فردی بلند می شد و نمی دانست که کی نصف شب خواهد شد و کی دو سوم آن و فردی از ترس این که این زمان را درک نکند، تا صبح بیدار می ماند بنابراین خداوند این آیه را فرو فرستاد ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ مَا عَلِمَ أَن لَّن تُحصُوه﴾. منظورش این است که نمی دانید چه زمانی نصف و چه زمانی یک سوم شب خواهد شد. این آیه با ﴿فَاقْرَؤُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ﴾ نسخ شده است. بدانید که هیچ پیامبری نیامده است مگر این که بر نماز شب مواظبت می نمود و هیچ پیامبری نماز شب را در اول شب نیاورده است.

3-1- ابن عبّاس رحمه الله- درباره ی سخن خداوند ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ؛﴾ گفت: «نخستین کسی که با رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز خواند علیّ بن ابی طالب علیه السلام بود.

4-1- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- پیامبر صلی الله علیه و آله و یارانش تمام شب را در حالت نماز سپری می کردند تا جایی که پاهای آنان ورم کرد پس این امر بر پیامبر صلی الله علیه و آله و یارانش دشوار آمد و این سوره برای تخفیف و کاهش آنان در خصوص این امر نازل شد و فرمود: ﴿وَ اللهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ﴾ یعنی این که هرگز تاب و طاقت آن را ندارید.

3-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْكَلْبِيَّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِي كَمْ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله اسْمُ فِي الْقُرْآنِ. قَالَ: قُلْتُ اسْمَانِ أَوْ ثَلَاتُ. فَقَالَ: يَا كَلْبِيُّ لَهُ عَشَرَةُ أَسْمَاءِ وَ مَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ مُبَشِّراً بِرَسُول يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ وَ أَنَّهُ مَا قامَ عَبْدُ الله يَدْعُوهُ كادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً وَ طه ما أَنزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى ويس وَ الْقُرْآنِ الحَكِيمِ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ عَلى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ وَن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ ما أَنتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونِ وَ يَا أَيُّهَا المُزمل و يا أَيُّهَا الدَّارُ وَقَدْ أَنزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً رَسُولًا.﴾ (1)

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿عَن ابْن عَبَّاس رحمه الله فِي قَوْلِهِ يا أَيُّهَا المُدَّثِّرُ يَعْنِي مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله ادَّثَرَ بِثِيَابه.﴾ (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أنَّ جَبْرَئِيلَ علیه السلام أَخْرَجَ قِطْعَةَ دِيبَاج فِيهَا خَطُّ فَقَالَ: اقْرَأَ قُلْتَ كَيْفَ أَقْرَأَ وَلَسْتُ بِقَارِئ إِلَى ثَلَاثِ مَرَّاتِ. فَقَالَ: فِي الْمَرَّةِ الرَّابِعَةِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ إِلَى قَوْلِهِ مَا لَيَعْلَمْ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى جَبْرَئِيلَ وَ مِيكَائِيلَ علیهما السلام وَمَعَ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكِ وَ أَتَى بِالْكُرْسِيِّ وَ وَضَعَ تَاجاً عَلَى رأس مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ أَعْطَى لِوَاءَ الْحَمْدِ بِيَدِهِ فَقَالَ اصْعَدْ عَلَيْهِ وَ احْمَدِ اللَّهَ فَلَمَّا نَزَلَ عَنِ الْكُرْسِيِّ تَوَجَّهَ إِلَى خَدِيجَةَ فَكَانَ كُلُّ شَيْءٍ يَسْجُدُ لَهُ وَ يَقُولُ: بِلِسَان فَصيح السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ فَلَمَّا دَخَلَ الدَّارَ صَارَتِ الدَّارُ مُنَوَّرَةً فَقَالَتْ خَدِيجَةُ وَ مَا هَذَا النُّورُ قَالَ هَذَا نُورُ النُّبُوَّة قُولِى لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله . فَقَالَتْ طَالَ مَا قَدْ عَرَفْتُ ذَلِكَ ثُمَّ أَسْلَمَتْ فَقَالَ: يَا خَدِيجَةُ إِنَّى لَأَجِدُ بَرْداً فَدَتَّرَتْ عَلَيْهِ فَنَامَ فَنُودِيَ يَا أَيُّهَا المُدَّثِّرُ الْآيَةَ فَقَامَ وَ جَعَلَ إِصْبَعَهُ فِي أُذُنِهِ وَقَالَ اللهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ فَكَانَ كُلُّ مَوْجُودِ يَسْمَعُهُ يُوَافِقُهُ ﴾ (3)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ جَابِرُ رحمه الله أَحَدِّثُكُمْ مَا حَدَّثَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ جَاوَرْتُ بِحِرَاءَ شَهْراً فَلَمَّا قَضَيْتُ جَوَارِی نَزَلْتُ فَاسْتَبْطَنْتُ الْوَادِي فَنُودِيتُ فَنَظَرْتُ أَمَامِي وَ خَلْفِي وَ عَنْ يَمِينِي وَ عَنْ شِمَالِي فَلَمْ أَرَ أَحَداً ثُمَّ نُودِيتُ فَرَفَعْتُ رَأْسِي فَإِذَا هُوَ عَلَى الْعَرْش فِى الْهَوَاءِ يَعْنِي جَبْرَئِيلَ علیه السلام فَقُلْتُ دَتَّرُونِي دَثْرُونِي فَصَبُّوا عَلَيَّ مَاءً فَأَنْزَلَ الله عزوجل: يا أَيُّهَا المُدَّثِّرُ ﴾ (4)

7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَرْسَلَهُ اللَّهُ تَعَالَى بَعْدَ أَرْبَعِينَ سَنَةً مِنْ عُمُرِهِ حِينَ تَكَامَلَ بِهَا وَاشْتَدَّ قُوَاهُ لِيَكُونَ مُتَهَيِّئاً وَ مُتَأَهَبَا لِمَا أَنْذَرَ بِهِ وَلِبعْتَتِهِ دَرَجَاتٌ أُولَاهَا الرُّؤْيَا الصَّادِقَةُ وَالثَّانِيَةُ مَا رَوَاهُ الشَّعْبِيُّ وَدَاوُدُ بْنُ عَامِرٍ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَرَنَ جَبْرَئِيلَ بِنُبُوَّةَ رَسُولِهِ ثَلَاثَ سِنِينَ يَسْمَعُ حِسَّهُ وَ لَا يَرَى شَخْصَهُ وَيُعَلِّمُهُ الشَّيْءَ بَعْدَ الشَّيْءِ

ص: 156

3- امام صادق علیه السلام- کلبی گوید: امام صادق علیه السلام- به من فرمود محمد در قرآن چند اسم دارد»؟ عرض کردم: «دو اسم یا سه اسم» فرمود: ای کلبی! او ده اسم دارد؛ که در این آیه ها آمده است ﴿وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ.﴾ (آل عمران (134) و [آيه]: ﴿مُبَشِّراً بِرَسُول يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ.﴾ (صف) [و آيه]: ﴿وَ أَنَّهُ مَا قامَ عَبْدُ اللَّهِ يَدْعُوهُ كَادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً.﴾ (جن/19) و ﴿ طه، ما أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى.﴾ (طه 1-2) و ﴿يس وَ الْقُرْآنِ الحَكِيمِ إِنَّكَ لَنَ الْمُرْسَلِينَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ.﴾ (يس/4-1) و ﴿ن وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ.﴾ (قلم/2-1) و ﴿يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ؛﴾ (مزمل (1) و ﴿يا أَيُّهَا المُدَّثِّرُ و قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا رَسُولًا﴾.

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿يا أَيُّهَا المُدَّثِّرُ﴾ یعنی محمد جامه را به دور خود پیچید.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- جبرئیل قسمتی از پارچه ابریشمی ای که در آن نوشته ای بود بیرون آورد و گفت: «بخوان» گفتم چگونه بخوانم در حالی که من توان خواندن ندارم تا سه مرتبه این سخنان بین پیامبر صلی الله علیه و آله- و جبرئیل تکرار شد و در مرتبه چهارم جبرئیل گفت بخوان به نام پروردگارت که [ جهان را] آفرید، همان کس که انسان را از خون بسته ای خلق کرد بخوان که پروردگارت [از همه بزرگوارتر است همان کسی که به وسیله ی قلم تعلیم نمود و به انسان آن چه را نمی دانست یاد داد. (علق/ 5-1) سپس خدای تعالی هر یک از جبرئیل و میکائیل را با هفتاد هزار فرشته فرستاد کرسی (تخت) را آورد و تاجی را بر سر محمد قرارداد و پرچم حمد را به دست او داد و فرمود: بالای آن برو و خدا را ستایش کن وقتی از تخت پایین آمد، به سوی خدیجه آمد و همه چیز بر او سجده می کرد و با زبان فصیح می گفت سلام بر تو ای پیامبر صلی الله علیه و آله خدا! هنگامی که وارد خانه شد، خانه نورانی شد. خدیجه گفت: این نور چیست؟ فرمود: این نور نبوّت است. بگو: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله» خدیجه گفت: مدت طولانی است آن را شناخته ام». سپس ایمان آورد. پیامبر صلی الله علیه و آله- فرمود: «ای خدیجه من احساس سرما می کنم؛ پس خدیجه علیها السلام روی او را پوشاند و ندا داده شد ﴿يا أَيُّهَا المُدَّثِّرُ﴾ برخاست و انگشتش را در گوشش قرار داد و گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله- خوابید. سپس اللهُ أَكْبَرُ اللهُ أَكْبَرُ و هر موجودی آن را می شنید، با او همراهی می کرد.

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- جابر رحمه الله گفت: حدیث کنم برای شما آن چه رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را حدیث نمود. فرمود: یک ماه مجاور کوه حرا شدم پس از آن از کوه پائین آمده و وارد صحرا شدم پس سرم را بلند نموده و ناگاه او را جبرئیل را در هوا بر تختی دیدم گفتم: مرا بپوشانید مرا بپوشانید. پس روی من آب ریختند خداوند عزوجل این آیه نازل فرمود: ﴿يا أَيُّهَا المُدَّثِّرُ﴾

7- پیامبر صلی الله علیه و آله- خدای تعالی پیامبر صلی الله علیه و آله را بعد از گذشت چهل سال از عمرش- هنگامی که چهل سال کامل شد و نیروهای [بدنی او] استوار شد- به رسالت مبعوث کرد تا نسبت به آن چه انذار کند آمادگی و توانایی داشته باشد و بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله درجاتی دارد که اوّل آن رؤیای صادقانه است و دومی چیزی است که شعبی و داودبن عامر روایت کرده اند که خدای تعالی جبرئیل را سه

ص: 157

وَ لَا يَنْزِلُ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ فَكَانَ فِي هَذِهِ الْمُدَّة مُبَشِّراً غَيْرَ مَبْعُوثُ إِلَى الْأُمَّةِ وَالثَّالِثَةُ حَدِيثُ خَدِيجَةَ علیها السلام وَ وَرَقَةَ بْنِ نَوْفَلِ الرَّابِعَةُ أَمْرُهُ بِتَحْدِيثِ الْنَّعَمِ فَأَذِنَ لَهُ فِي ذِكْرِهِ دُونَ إِنْدَارِهِ قَوْلُهُ: وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ أَنْ بِمَا جَاءَكَ مِنَ النُّبُوَّةَ وَ الْخَامِسَةُ حِينَ نَزَلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ بِالْأَمْرِ وَ النَّهْي فَصَارَ بِهِ مَبْعُوثاً وَلَمْ يُؤْمَرْ بِالْجَهْرِ وَ نَزَلَ يَا أَيُّهَا الْمُدَّتْرُ فَأَسْلَمَ عَلَى وَ خَدِيجَةُ ثُمَّ زَيْدُ ثُمَّ جَعْفَرُ وَ السَّادِسَةُ أُمِرَ بِأَنْ يَعُمَّ بالْإِنْدَارِ بَعْدَ خُصُوصِهِ وَ يَجْهَرَ بذَلِكَ وَ نَزَلَ فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَر.﴾ (1)

8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿نَزَلَ النَّبي صلی الله علیه و آله مِنَ الْجَبَل فَرَأَى عَيْنَ مَاء بَارِدِ أحْلَى مِنَ الْعَسَلِ وَالْيَنَ مِنَ الزُّبْدِ فَقَعَدَ النَّبِيُّ عِنْدَ الْعَيْنِ فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ فِي ذَلِكَ الْمَوْضِعِ وَمِيكَائِيلُ وَإِسْرَافِيلُ وَ دَرْدَائِيلُ امْ فَقَالَ جبرئيل: السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَحْمَدَ الله السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا حَامِدُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مَحْمُودُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا طه السَّلَامُ عَلَيْكَ يا أَيُّهَا المُدَّثِّرُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَيُّهَا الْمَلِيح.. ﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿قُمْ فَأَنْذِرٌ﴾ (2)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قُمْ فَأَنْذِرُ قَالَ هُوَ قِيَامُهُ فِي الرَّجْعَةِ يُنْذِرُ فِيهَا.﴾ (3)

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿عَن ابْنِ عَبَّاس رحمه اللهُ فِي قَوْلِهِ: قُمْ فَأَنْذِرْ أَي فَصَلَّ وَادْعُ عَلَى بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام إِلَى الصَّلَاةِ مَعَكَ﴾ (4)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيد عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عزوجل: يَا أَيُّهَا المُدَّثِّرَ قُمْ فَأَنذِرْ يَعْنِي بذَلِكَ مُحَمَّداً وَ قِيَامَهُ فِي الرَّجْعَةِ يُنْذِرُ فِيهَا.﴾ (5)

4- الباقر علیه السلام- ﴿عن جابر بن يزيد عن أبي جعفر علیه السلام في قول الله عزوجل يا أَيُّها المدثر قم فأنذر البشر في الرجعة.﴾ (6)

5- ابن عباس رحمه الله- ﴿قُمْ فَأَنْذِرْ أَيْ فَصَلِّ وَادْعُ عَلَى بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام إِلَى الصَّلَاة مَعَكَ وَ رَبَّكَ فَكَبِّرٌ مِمَّا تَقُولُ عَبَدَةُ الْأَوْثان.﴾ (7)

* قوله تعالى: ﴿وَ رَبَّكَ فَكَبِّرٌ﴾ (3)

ص: 158

سال قبل از نبوّت با رسولش همراه ساخت که صدایش را می شنید و خودش را نمی دید و مطلبی را بعد از دیگری به او می آموخت ولی بر او قرآن نازل نمی کرد و در این مدت به سوی مبعوث نشده بود و [تنها] بشارت دهنده بود و [ درجه ی] سوم حدیث خدیجه و ورقه بن نوفل است چهارم خداوند به او دستور داد [بدون آن که انذار کند] نعمت ها را بازگو کند و بیان آن نعمت ها را- نه انذار با آن ها را- با این سخنش به او اجازه داد و نعمت های پروردگارت را بازگو کن یعنی نبوتی که به سراغ تو آمده است بازگو کن] و [درجه ی] پنجم زمانی است که قرآن با امر و و نهی کردن بر او نازل شد و پیامبر صلی الله علیه و آله بدین وسیله مبعوث شد ولی مأمور به آشکار نمودن نشد و در این زمان بود که نازل شد ﴿یا أَيُّهَا المُدَّثِّرُ﴾ در نتیجه علی علیه السلام و خدیجه علیها السلام، سپس زید، سپس جعفر رحمه الله ایمان آوردند و [درجه ی] ششم مأمور شد که انذار را بعد از این که خصوصی بود فراگیر سازد و آن را آشکار نماید و [در این هنگام] نازل شد آن چه را مأموریت داری آشکارا بیان کن! (حجر/94)

8- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله از کوه پایین آمد و چشمه ی آبی خنک دید که از عسل شیرین تر و از کره نرم تر و لطیف تر] بود. پیامبر صلی الله علیه و آله نزد چشمه نشست و جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و دردائيل به آن مکان فرود آمدند و جبرئیل گفت: سلام بر تو ای محمد کسی که ویژگی های پسندیده اش بسیار زیاد است سلام بر تو ای احمد کسی که در ستوده بودن از دیگران برتر است سلام بر تو ای حامد (ستایش کننده سلام بر تو ای محمود ستوده) سلام بر تو ای طه سلام بر تو ﴿يا أَيُّهَا المُدَّثِّر﴾ سلام بر تو ای ملیح (با نمک)!

* برخیز و انذار کن [و جهانیان را بیم ده]. (2)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قُمْ فَأَنْذِر﴾ قیام رسول خدا صلی الله علیه و آله در رجعت است که در آن انذار می دهد.

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿قُم فَأَنذِر﴾؛ یعنی نماز بخوان و علیّ بن ابی طالب علیه السلام را همراه خودت به نماز دعوت کن.

3- امام باقر علیه السلام- جابربن یزید از امام باقر علیه السلام ا روایت می کند که درباره ی این آیه: ﴿يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ، قُمْ فَأَنذِر﴾، فرمود: مقصود از مدثر، محمد و آمدن آن حضرت در زمان رجعت است که مردم را از نافرمانی خدا برحذر می دارد.

4- امام باقر علیه السلام جابر بن یزید از امام باقر علیه السلام روایت می کند که درباره ی این آیه: ﴿يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ، قُمْ فَأَنذِر﴾، فرمود [یعنی] به پاخیز و بشر را از رجعت و قیامت بترسان.

5- ابن عباس رحمه الله- ﴿قُم فَأَنذِر﴾ یعنی نماز بخوان و علیّ بن ابی طالب علیه السلام را همراه خودت به نماز دعوت کن و پروردگارت را از آن چه عبادت کنندگان بت ها می گویند، بزرگ بشمار.

* و پروردگارت را بزرگ بشمار. (3)

ص: 159

على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿فِي قَوْلِهِ وَ رَبَّكَ فَكَبِّرْ مِمَّا تَقُولُ عَبَدَةُ الْأَوْثَان.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ ثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾

1-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْل اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ قال فشمر.﴾ (2)

2- أمير المومنين علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَلَّى بن حُنَيْس عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ عَلِيًّا علیه السلام كَانَ عِنْدَكُمْ فَأَتَى بَنِي صلی الله عليه و آله و سلم دِيوَان وَ اشْتَرَى ثَلَاثَةَ أَثْوَاب بدِينَارِ الْقَمِيصَ إِلَى فَوْقَ الْكَعْبِ وَالْإِزارَ إِلَى نِصْفِ السَّاقِ وَ الرِّدَاءَ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ إِلَى ثَدْيَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ إِلَى الْيَتَيْهِ ثُمَّ رَفَعَ يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ فَلَمْ يَزَلْ يَحْمَدُ اللَّهَ عَلَى مَا كَسَاهُ حَتَّى دَخَلَ مَنْزِلَهُ ثُمَّ قَالَ هَذَا اللُّبَاسُ الَّذِي يَنْبَغِي لِلْمُسْلِمِينَ أَنْ يَلْبَسُوهُ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَلَكِنْ لَا يَقْدِرُونَ أَنْ يَلْبَسُوا هَذَا الْيَوْمَ وَ لَوْ فَعَلْنَاهُ لَقَالُوا مَجْنُونُ وَ لَقَالُوا مُرَاءِ وَاللَّهُ تَعَالَى يَقُولُ: وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ قَالَ: وَ ثِيَابَكَ ارْفَعْهَا وَلَا تَجْرَّهَا وَإِذَا قَامَ قَائِمُنَا علیه السلام كَانَ هَذَا اللُّبَاسَ.﴾ (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ سَلَمَةَ بَيَّاعِ الْقَلَانِس قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبي جَعْفَر ا إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ أبُو جَعْفَرَ علیه السلام يَا بُنَيَّ أَلَا تُطَهِّرُ قَمِيصَكَ فَذَهَبَ فَظَنَنَّا أَنَّ ثَوْبَهُ قَدْ أَصَابَهُ شَيْءٌ فَرَجَعَ فَقَالَ إِنَّهُ هَكَذَا فَقُلْنَا جَعَلَنَا اللَّهُ فِدَاكَ مَا لِقَمِيصِهِ قَالَ كَانَ قَمِيصُهُ طَوِيلًا وَ أَمَرْتُهُ أَنْ يُقَصِّرَ إِنَّ اللَّهَ عزوجل يَقُولُ: وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ (4)

4- الكاظم علیه السلام- ﴿إنَّ اللهَ تَعَالَى قَالَ لِنَبيه صلی الله علیه و آله وَثِيَابَكَ فَطَهِّرُ وَكَانَتْ ثِيَابُهُ طَاهِرَةٌ وَ إِنَّمَا أَمَرَهُ بِالتَّشْمِيرِ﴾ (5)

5- أمير المومنين علیه السلام- ﴿هَلَكَ تَشْمِيرُ الشَّيَابِ طَهُورُ لَهَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ يَعْنِي فشمر. ﴾ (6)

6- أمير المومنين علیه السلام غَسْلُ الثَّيَابِ يُذْهِبُ الْهَمَّ وَ الْحَزَنَ وَ هُوَ طَهُورُ لِلصَّلَاةِ وَ تَشْمِيرُ الشَّيَابِ طَهُورُ لَهَا وَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَثِيَابَكَ فَطَهِّرُ أَى فَشَمِّر﴾ (7)

ص: 160

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- و پروردگارت را از آن چه عبادت کنندگان بتها می گویند، بزرگ بشمار.

* و لباست را پاکیزه دار (4)

1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام- روایت می کند که درباره ی آیه ﴿وَ ثِيابك فَطَهِّر﴾ فرمود: «یعنی لباست را کوتاه کن

2- امام علی علیه السلام- علی بن خنیس از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: علی علیه السلام نزد شما که به بنی دیوان آمد و با یک دینار سه لباس خرید پیراهنی تا بالای پاشنه ی پا و شلواری تا نیمه ی ساق پا و ردایی که از جلو تا سینه و از پشت تا سرین وی بود سپس دستان خویش را به آسمان بالابرد و تا آن زمان که وارد منزل شد، به خاطر پوششی که خداوند عزوجل به وی عطا کرده است خداوند را شکر گزار بود سپس فرمود: این همان لباس و پوششی است که باید مسلمانان به تن کنند. امام صادق علیه السلام فرمود: «ولی امروزه این امکان برای آن ها وجود ندارد که چنین لباسی را بر تن کنند و اگر ما این کار را انجام می دادیم ما را دیوانه می پنداشتند و می گفتند که ریاکار هستیم؛ در حالی که خداوند عزوجل می فرماید ﴿وَ ثِيابك فَطَهِّر﴾، آن گاه فرمود: لباس های خویش را کوتاه کن و اجازه نده که لباس هایت روی زمین کشیده شود آن هنگام که قائم ما ظهور کند چنین لباسی بر تن خواهد داشت».

3- امام باقر علیه السلام- سلمه بتاع گوید: نزد امام باقر علیه السلام بودم که امام صادق علیه السلام وارد شد. امام باقر علیه السلام به ایشان فرمود فرزندم لباس خویش را تطهیر نمی کنی؟ پس امام صادق علیه السلام رفت. ما گمان کردیم که بر لباس ایشان نجاستی عارض شده است. زمانی که برگشت، فرمود: «این درست است منظورم همین بود ما به امام باقر علیه السلام عرض کردیم: فدایت شویم مگر لباس ایشان چه مشکلی داشت؟ فرمود: لباسش بلند بود گفتم که آن را کوتاه کند؛ خداوند عزوجل می فرماید: ﴿وَ ثِيابك فَطَهِّر﴾.

4- امام کاظم علیه السلام- خداوند عزوجل به پیامبرش فرمود: ﴿وَ ثِيابك فَطَهِّر﴾ در حالی که لباس ایشان طاهر بود و فقط ایشان را امر به کوتاه نمودن لباس کرد.

5- امام علی علیه السلام- کوتاه کردن لباس موجب پاکی آن است خداوند تبارک و تعالی می فرماید ﴿وَ ثِيابك فَطَهِّر﴾ یعنی لباست را کوتاه کن.

6- امام علی علیه السلام- شستن جامه اندوه و غم را می برد و پاکیزگی نماز،باشد، و بالا زدن جامه پاک کننده ی آن است و خداوند فرموده است﴿وَ ثِيابك فَطَهِّر﴾ یعنی کوتاه کن.

ص: 161

7- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عزوجل: وَثِيَابَكَ فَطَهِّرُ قَالَ يَعْنِي فَشَمِّرْ وَ كَان أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام اللهَ يُشَمِّرُ الْإِزَارَ وَالْقَميص.﴾ (1)

8- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ قَالَ: مَعْنَاهُ ثِيَابَكَ فَقَصِّرْ. ﴾ (2)

9- الباقر علیه السلام- ﴿دَعَوَاتِ الرَّاوَنْدِي، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِى علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: وَثِيَابَكَ فَطَهُرْ قَالَ يَعْنِي فَشَمِّرْ ثُمَّ قَالَ لَا يَجُوزُ ثَوْبُكَ كَعْبَكَ فَإِنَّ الْإِسْبَالَ مِنْ عَمَل بَنِي أُمَيَّةَ. ﴾ (3)

10- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ ثِيَابَكَ فَطَهِّرُ قَالَ تَطْهِيرُهَا تَشْمِيرُهَا. وَيُقَالُ: شِيعَتُنَا يُطَهِّرُونَ﴾ (4)

11- الكاظم علیه السلام- ﴿مَنْ كَانَ يَلْبَسُ ثَوْباً طَوِيلًا فَشَمَّرَ لَمْ يَعُدْ يَلْبَسُ ثَوْباً طَوِيلًا لِمَا يَجِدُ مِنَ الرَّاحَة.﴾ (5)

12- ابن عباس رحمه الله- ﴿وَ قِيلَ: لَا يَكُنْ ثِيَابُكَ عَنْ حَرَامٍ﴾ (6)

13-الصّادق علیه السلام- ﴿نِقَاءُ التَّوْب يَكْبتُ الْعَدُوَّ وَ غَسْلُ الشَّيَابِ يُذْهِبُ الْهَمَّ وَالْغَمَّ وَتَشْمِيرُهَا طَهُورُهَا وَ مِنْهُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَثِيَابَكَ فَطَهَّرَ يَعْنِي فَشَمِّرْ ﴾ (7)

14- الباقر علیه السلام- ﴿وَثِيَابَكَ فَطَهُرْ أَيْ فَارْفَعْهَا وَلَا تَجُرَّهَا.﴾ (8)

15-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: نَظَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِلَى رَجُلٍ قَدْ لَبِسَ قَمِيصَاً يُصِيبُ الْأَرْض، فَقَالَ: مَا هَذَا الثَّوْبُ بطَاهِر﴾ (9)

* قوله تعالى: ﴿وَالرُّجْزَ فَاهْجُرُ﴾ (5)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿و الرُّجْزَ فَاهْجُرُ الرُّجزَ الخَبيثُ﴾ (10)

2- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرُ أَى اهْجُرُ الْأَصْنَامَ وَ الْأَوْثَانَ.﴾ (11)

* قوله تعالى: ﴿وَلا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ﴾ (6)

ص: 162

7- امام باقر علیه السلام- از امام باقر علیه السلام درباره ی آیه: ﴿وَ ثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ پرسیده شد. فرمود: «یعنی لباست را کوتاه کن و امیرالمومنین شلوار و لباسش را کوتاه می کردند».

8- امام صادق علیه السلام- ﴿وَ ثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ فرمود: یعنی لباست را کوتاه کن

9- امام باقر علیه السلام- از امام باقر علیه السلام درباره ی آیه: ﴿وَ ثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ پرسیده شد. فرمود: «یعنی لباست را کوتاه کن پس فرمود: جایز نیست لباست برای مقامت باشد پس همانا خودنمایی از کارهای بنی امیه است».

10- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ ثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ یعنی جامه ات را بالا بزن گفته می شود شیعتنا يطهرون الله یعنی جامه های خود را کوتاه می کنند.

11- امام کاظم علیه السلام- هرکس لباس بلندی بپوشد بعد پایین آن را کوتاه کند، هرگز لباس بلند نخواهد پوشید، به دلیل راحتی.

12- ابن عباس رحمه الله- و گفته شده است لباست از حرام نباشد.

13- امام صادق علیه السلام- لباس پاکیزه دشمن را خوار کند و شستن لباس ناراحتی و اندوه را می برد و کوتاه کردن لباس طهارت آن است ﴿وَ ثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ یعنی لباست را کوتاه کن.

14- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ ثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ ؛ یعنی لباس های خویش را کوتاه کن و اجازه نده که لباس هایت روی زمین کشیده شود.

15- امام صادق علیه السلام- محمدبن مسلم گوید: امام صادق علیه السلام مردی را دید که لباس های وی خیلی بلند بود به طوری که به زمین کشیده می شد. فرمود این لباس طاهر نیست.

* و از پلیدی دوری کن (5)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرُ﴾، رجز به معنای انسان خبیث است.

2- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿وَالرُّجْزَ فَاهْجُرُ﴾ یعنی بت ها را از خود دور کن (از بت ها دور شو)

* و منّت مگذار و عملت را بزرگ مشمار (6)

ص: 163

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنِ ابْنِ الْقَدَاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ جَاءَ رَجُلُ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله عليه و آله و سلم فَقَالَ مَنْ خَيْرُ أَهْل الْمَسْجِدِ. فَقَالَ: أَكْثَرُهُمْ لِلَّهِ ذِكْرًا وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عليه وسلم مَنْ أَعْطِيَ لِسَاناً ذَاكِراً فَقَدْ أَعْطِيَ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ وَقَالَ الْآخِرَةَ وَ قَالَ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: وَلا تَنُنْ تَسْتَكْثِرُ قَالَ: لَاتَسْتَكْثِرْ مَا عَمِلْتَ مِنْ خَيْرٍ لِلَّهِ﴾ (1)

2- أمير المومنين علیه السلام- ﴿مِنَ السُّحْتِ... الْهَدِيَّةُ يُلْتَمَسُ أَفْضَلُ مِنْهَا وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى: وَ لَا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى: وَ مَا آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوا فِي أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ هِيَ الْهَدِيَّةُ يُطْلَبُ مِنْهَا مِنْ تُرَاتِ الدُّنْيَا أَكْثَرَ مِنْهَا وَ الرِّشْوَةُ فِي الْحُكْمِ وَ عَسْبُ الْفَحْلِ وَ لَا بَأْسَ أَنْ يُهْدَى لَهُ الْعَلَفُ ﴾ (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿لَا تُعْطِي الْعَطِيَّةَ تَلْتَمِسُ أَكْثَرَ مِنْهَا﴾ (3).

4- أميرالمومنين علیه السلام- ﴿مِنَ السُّحْتِ الْهَدِيَّةُ يَلْتَمِسُ بِهَا مُهْدِيهَا مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهَا وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عزوجل: وَ لا تَكُنْ تَسْتَكْثِرُ أَنْ لَا تُعْطِ عَطِيَّةً أَنْ تُعْطَى أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ. ﴾ (4)

5- أمير المومنين علیه السلام- ﴿وَ إِيَّاكَ وَ الْمَنَ عَلَى رَعِيَّتِكَ بِإِحْسَانِكَ أَو التَّزَيَّدَ فِيمَا كَانَ مِنْ فِعْلِكَ أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُبِعَ مَوْعُودَكَ بِخُلْفِكَ فَإِنَّ الْمَنَّ يُبْطِلُ الْإِحْسَانَ وَالتَزيَّدَ يَذْهَبُ بنُور الْحَق. ﴾ (5)

6- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿وَ لا تَنُنْ تَسْتَكْثِرُ أَنْ لَا تُعْطِ عَطِيَّةَ لِتُعْطَى أَكْثَرَ مِنْهَا. وَ هَذَا لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه و آله خَاصَّةً أَدَّبَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ نَبِيَّهُ بِأَكْرَمِ الْآدَابِ وَ أَشْرَفِهَا.﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿وَلِرَبِّكَ فَاصْبِرٌ﴾ (7)

* قوله تعالى: ﴿فَإذا نُقِرَ في الناقور﴾ (8)

1-الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْمُفَضَّلَ بْن عُمَرَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ فِي قَوْل اللَّهِ عزوجل: فَإِذَا نُقِرَ فِي النَّاقُورِ قَالَ: إِنَّ مِنَّا إِمَاماً مُظَفَّراً مُسْتَتِراً فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ ذِكْرُهُ إِظْهَارَ أَمْرِهِ نَكَتَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةً فَظَهَرَ فَقَامَ بِأَمْرِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى﴾ (7)

ص: 164

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن قدّاح از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرموده است مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: بهترین اهل مسجد کیست؟ فرمود: آن که بسیار ذکر خدا کند و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «به هر که زبان گویای ذکر خدا داده شده، خیر دنیا و آخرت به او داده شده است». و در تفسیر سخن خداوند متعال ﴿وَ لا تَمننْ تَسْتَكْثِرُ،﴾ فرمود: هر آن چه از کار خوب برای خدا کردی آن را بیش مشمار.

2- امام علی علیه السلام- از جمله ی حرام... هدیه ای است که [در عوضش] بهتر از آن درخواست می شود و آن [ براساس] سخن خداوند متعال است ﴿و لا تَمَنن تَسْتَكْثِرُ﴾ و آن برگرفته از این سخن خداوند متعال است آن چه به عنوان ربا می پردازید تا در اموال مردم فزونی یابد، نزد خدا فزونی نخواهد یافت. (روم/39) و آن هدیه ای است که از مال دنیا بیشتر از آن طلب شود و از جمله حرام] رشوه در قضاوت کرایه برای آب حیوان نر است و اشکالی ندارد که علف به آن داده شود.

3- امام باقر علیه السلام- وقتی به شخصی چیزی را بخشش می کنی بیش از آن چه بخشیده ای از آن شخص مخواه

4- امام علی علیه السلام- از جمله حرام هدیه است که هدیه کننده به خاطر،آن، چیزی را که بهتر از آن است درخواست می کند و آن سخن خدای عزوجل است ﴿و لا تمنن تَسْتَكْثِرُ﴾ یعنی هدیه را نبخش به این امید که بیشتر از آن به تو عطا شود.

5- امام علی علیه السلام- از این که در احسانت به زیردستان به آن ها منت گذاری، یا کارت را بیشتر به حساب آن ها واگذاری یا به آن ها وعده بدهی و سپس تخلّف کنی، پرهیز کن زیرا منت نهادن احسان را نابود می کند و بیشتر به حساب نهادن نور حق را از بین می برد.

6- ابن عباس رحمه الله- ﴿وَلا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ﴾ یعنی هدیه را نبخش تا در عوض بیشتر از آن به تو عطا شود. و این مخصوص پیامبر صلی الله علیه و آله است. خداوند سبحان پیامبرش را با بهترین آداب و شریف ترین آن ها تربیت نمود.

* و به خاطر پروردگارت شکیبایی کن (7)

و [بدانید] هنگامی که در صور دمی ده شود. (8)

1- امام صادق علیه السلام- مفضل بن عمر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که درباره ی این آیه: ﴿فَإِذَا نُقِرَ في النَّاقُورِ﴾، فرمود: بی گمان در میان ما امامی پیروز و غایب خواهد بود، که هرگاه خداوند عزوجل بخواهد امر خویش را به منصه ی ظهور برساند به قلب آن امام غایب علیه السلام اشاره ای می کند و آن امام ظهور خواهد کرد و امر خدای عزوجل را جاری خواهد کرد».

ص: 165

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فَإِذَا نُقِرَ فِي النَّافُور قَالَ النَّاقُورُ هُوَ النَّدَاء مِنَ السَّمَاءِ أَلَا إِنَّ وَلِيْكُمْ فَلَانَ بْن فُلَانِ الْقَائِمَ بِالْحَقِّ يُنَادِي بِهِ جَبْرَئِيلُ فِي ثَلَاثِ سَاعَاتِ مِنْ ذَلِكَ الْيَوْمِ فَذلِكَ يَوْمَئِذٍ يَوْمُ عَسِيرُ عَلَى الْكَافِرِينَ غَيْرُ يَسِير يَعْنِي بِالْكَافِرِينَ الْمُرْجِيَّةَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِنِعْمَةِ اللَّهِ ولَايَة عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه اللسلام.﴾ (1)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن ابْن عَبَّاس قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ فَإِذا نُقِرَ فِي النَّاقُورِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عليه وسلم كَيْفَ أَنْعَمْ وَ صَاحِبُ الصُّورِ قَدِ الْتَقَمَ الْقَرْنَ وَ حَتَى جَبْهَتَهُ يَسْتَمِعُ مَتَى يُؤْمَرُ قَالُوا كَيْفَ نَقُولُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم قَالَ: قُولُوا حَسْبُنَا اللهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ و َعلى تَوَكَّلْنا﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿فَذالِكَ يَوْمَئِذٍ يَوْمٌ عَسِيرٌ (9)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَ: فَذلِكَ يَوْمَئِذٍ يَوْمٌ عَسِيرٌ عَلَى الْكَافِرِينَ غَيْرُ يَسِيرِ يَعْنِي بِالْكَافِرِينَ الْمُرْجِيَّةَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِنِعْمَة اللَّهِ وَ بوَكَايَة عَلِيٍّ بن أبي طَالِب.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿عَلَى الْكَافِرِينَ غَيْرُ يَسِير﴾ (10)

1- الباقر علیه السلام- ﴿يَعْنِي بالكَافِرِينَ الْمُرْجِئَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِنِعْمَةِ اللَّهِ وَ بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿ذَرْنِي وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً﴾ (11)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قَوْلُهُ: ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي الْوَلِيدِ بْنِ الْمُغِيرَةَ وَكَانَ شَيْخاً كَبيراً مُجَرَّباً مِنْ دُهَاةِ الْعَرَبِ وَ كَانَ مِنَ الْمُسْتَهْزِ ْينَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم وَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عليه وسلم يَقْعُدُ فِي الْحِجْرِ وَ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ فَاجْتَمَعَتْ قُرَيْسُ إِلَى الْوَلِيدِ بْنِ الْمُغِيرَةَ فَقَالُوا يَا أَبَا عَبْدِشَمْسٍ مَا هَذَا الَّذِي يَقُولُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله شِعْرُ أَمْ كِهَانَةُ أَمْ خَطْبُ فَقَالَ دَعُونِي أَسْمَعْ كَلَامَهُ فَدَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ يَا مُحَمَّد لَ أَنْشِدْنِي مِنْ شِعْرِكَ. قَالَ: مَا هُوَ شِعْرُ وَ لَكِنَّهُ كَلَامُ اللَّهِ الَّذِي ارْتَضَاهُ الْمَلَائِكَةُ وَأَنْبِيَاؤُهُ اهَا وَ رُسُلُهُ فَقَالَ اتْلُ عَلَيَّ مِنْهُ شَيْئاً فَقَرَأَ عَلَيْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله السَّجْدَةَ فَلَمَّا بَلَغَ قَوْلَهُ: فَإِنْ أَعْرَضُوا يَا مُحَمَّدُ قُرَيْشٍ

ص: 166

2- امام باقر علیه السلام- جابر بن یزید از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: ﴿فَإِذَا نُقِرَ فِي النَّاقُور﴾، ناقور ندایی از آسمان است که می گوید ولی شما فلانی فرزند فلانی که قائم به حق است. جبرئیل در آن روز، سه ساعت آن ندا را تکرار می کند و آن روز، روزی دشوار است که بر کافران آسان نیست. منظور از کافران فرقه ی مرجئه هستند که به نعمت های خداوند و ولایت علیّ بن ابی طالب علیه السلام کفر ورزیدند.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- از ابن عباس رحمه الله روایت است که گوید: وقتی آیه: ﴿فَإِذا نُقِرَ فِي النَّاقُورِ﴾، نازل شد پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چگونه خوش باشم در حالی که صاحب صور شاخ به دم گرفته و پیشانی خم کرده و گوش می دارد که چه وقت فرمان داده می شود گفتیم ای رسول خدا صلی الله علیه و آله چه بگوییم». فرمود: بگویید خدا ما را کافی است و او بهترین حامی ماست آل عمران/173) و تنها بر خدا توكل کرده ایم. (اعراف/89).

* آن روز، روز سختی است. (9)

1- امام باقر علیه السلام- جابر بن یزید از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: ﴿فَإِذَا نُقِرَ فِي النَّاقُورِ﴾، منظور از کافران فرقه ی مرجئه هستند که به نعمت های خداوند و ولایت علیّ بن ابی طالب علیه السلام کفر ورزیدند.

* که برای کافران آسان نیست (10)

1- امام باقر علیه السلام- المنظور از کافران فرقه ی مرجئه هستند که به نعمت های خداوند و ولایت علی بن ابیطالب علیه السلام کفر ورزیدند.

* مرا با کسی که او را به تنهایی آفریده ام واگذار (11)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً﴾ در خصوص ولید بن مغیره نازل شده است که پیرمرد سالخورده و با تجربه ای بود و از مردان زیرک و باهوش عرب بود و از جمله کسانی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله را مسخره می کردند رسول خدا صلی الله علیه و آله در اتاقی می نشست و قرآن را تلاوت می نمود قریشی ها نزد ولید بن مغیره گرد آمدند و گفتند: ای ابا عبد شمس این چیزی که محمد صلی الله علیه و آله می گوید چیست؛ شعر است یا پیشگویی است و یا خطبه است؟ گفت اجازه دهید من سخنان وی را گوش دهم به رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیک شد و گفت: از شعرهای خویش برای من بخوان. حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: این سخنان شعر نیست؛ بلکه کلام و سخن خداوند است که آن را برای فرشتگان و پیامبرانش برگزید» گفت مقداری از آن سخنان را بر من تلاوت کن. پس

ص: 167

ف] قُلْ لَهُمْ أَنْذَرْتُكُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ قَالَ: فَاقْشَعَرَّ الْوَلِيدُ وَقَامَتْ كُلٌّ شَعْرَة فِي رَأْسِهِ وَلِحْيَتِهِ وَ مَرَّ إِلَى بَيْتِهِ وَ لَمْ يَرْجِعْ إِلَى قُرَيْشٍ مِنْ ذَلِكَ فَمَشَوْا إِلَى أَبِي جَهْلِ فَقَالُوا يَا أَبَا الْحَكَمِ إِنَّ أَبَا عَبْدِشَمْسِ صَبَةٌ إِلَى دِينِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله أَمَا تَرَاهُ لَمْ يَرْجِعْ إِلَيْنَا فَعَدا أبُو جَهْلِ إِلَى الْوَلِيدِ. فَقَالَ: لَهُ يَا عَمِّ نَكَسْتَ رُءُوسَنَا وَ فَضَحْتَنَا وَ أَشْمَتْ بنَا عَدُونَا وَصَبَوْتَ إِلَى دِينِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا صَبَوْتُ إِلَى دِينِهِ وَلَكِنِّي سَمِعْتُ كَلَاماً صَعْباً تَقْشَعِرُّ مِنْهُ الْجُلُودُ فَقَالَ لَهُ: أَبُو جَهْل أَخَطْبُ هِيَ. قَالَ: لَا إِنَّ الْخَطَّبَ كَلَامُ مُتَّصِلُ وَ هَذَا كَلَامُ مَنْشُورُ وَ لَا يُشْبِهُ بَعْضُهُ بَعْضاً. قَالَ: فَشِعْرُ هُوَ قَالَ لَا أَمَا إِنِّي قَدْ سَمِعْتُ أَشْعَارَ الْعَرَبِ بَسِيطَهَا وَ مَدِيدَهَا وَ رَمَلَهَا وَ رَجَزَهَا وَ مَا هُوَ بِشِعْر قَالُوا فَمَا هُوَ قَالَ دَعْنِي أَفَكِّرُ فِيهِ فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ قَالُوا لَهُ يَا أبَا عَبْدِشَمْسٍ مَا تَقُولُ فِيمَا قُلْنَاهُ قَالَ: قُولُوا هُوَ سِحْرُ فَإِنَّهُ أَخَذَ بِقُلُوب النَّاسِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ فِي ذَلِكَ ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً وَ إِنَّمَا سُمِّيَ وَحِيداً لِأَنَّهُ قَالَ لِقُرَيْشٍ أَنَا أَتَوَحَدُ بِكِسْوَة الْبَيْتِ سَنَةً وَ عَلَيْكُمْ فِي جَمَاعَتِكُمْ سَنَةً وَكَانَ لَهُ مَالُ كَثِيرُ وَ حَدَائِقُ وَ كَانَ لَهُ عَشْرُ بَنِينَ بِمَكَّةَ وَكَانَ لَهُ عَشْرُ عَبِيدِ عِنْدَ كُلِّ عَبْدِ أَلْفُ دِينَارٍ يَتَّجِرُ بهَا وَتِلْكَ الْقِنْطَارُ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ وَ يُقَالُ إِنَّ الْقِنْطَارَ جِلْدُ ثَوْر مَمْلُو ذَهَباً فَأَنْزَلَ اللَّهُ: ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً.﴾ (1)

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿قَالَ ابنُ عَبَّاس كَانَ الْوَلِيدُ بْنُ الْمُغِيرَةَ يُسَمَّى الْوَحِيدَ فِي قَومِ﴾ (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلامفِي قَوْلِهِ عزوجل: ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً قَالَ: يَعْنِي بِهَذِهِ الولاية الْآيَةِ إِبْلِيسَ اللَّعِينَ خَلَقَهُ وَحِيداً مِنْ غَيْرِ أَبِ وَلَا أُمَّ.﴾ (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن كَثِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ: ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً، قَالَ: الْوَحِيدُ وَلَدُ الزِّنَا، وَ هُوَ زُفَرُ.﴾ (4)

5- الصّادقین علیه السلام- ﴿إن الوحيد الوَلِيدُ وَلَدُ زَنَا.﴾ (5)

6- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ زُرَارَةُ ذُكِرَ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام عَنْ أَحَدِ بَنِي هَاشِمٍ أَنَّهُ قَالَ فِي خُطْبَتِهِ: أَنَا ابْنُ الْوَحِيدِ. فَقَالَ: وَيْلَهُ لَوْ عَلِمَ مَا الْوَحِيدُ مَا فَخَرَ بهَا. فَقُلْنَا لَهُ: وَمَا هُوَ؟ قَالَ: مَنْ لَا يُعْرَفُ لَهُ أَبُ ﴾ (6)

ص: 168

رسول خدا صلی الله علیه و آله- سوره ی ﴿حم السَّجْدَةَ﴾ را بر وی خواند و آن گاه که به این آیه رسید اگر آن ها روی گردان شوند (فصلت (13) که منظور قریش است؛ بگو من شما را از صاعقه ای همانند صاعقه عاد و ثمود می ترسانم فصلت (13) ولید از وحشت لرزید و مو بر اندام ویراست شد و به منزل خویش رفت و در این زمینه سخنی با قریشی ها نگفت و به سراغ آنان نرفت. پس قریشی ها نزد ابوجهل رفتند و گفتند ای باحکم ابا عبد شمس به دین محمد صلی الله علیه و آله گرایش پیدا کرده است. به نظر تو دیگر نزد ما نمی آید؟ ابوجهل نزد ولید رفت و به او گفت ای عمو! ما را سرشکسته کردی و آبروی ما را بر باد دادی و زبان دشمنان ما را بر سر ما دراز کردی و به دین محمد صلی الله علیه و آله گرایش پیدا کردی پاسخ داد: به دین محمد صلی الله علیه و آله گرایش پیدا نکرده ام، ولی سخنانی از وی شنیدم که تکان دهنده بود و مرا به لرزه انداخت» ابوجهل به وی گفت: آیا سخنان وی از نوع خطبه بود؟ گفت: «خیر، خطبه کلامی متصل و مرتبط است و این سخنان به نثر است و هیچ ارتباطی با یکدیگر ندارد گفت: پس کلام وی شعر بود؟ گفت خیر من انواع شعرهای عرب از بحر بسیط و مدید و رمل و رجز را شنیده ام ولی کلام وی شعر نبود ابوجهل گفت: «پس کلام وی چه بود؟ گفت اجازه بده فکر کنم فردای آن روز به او گفتند: ای ابا عبدشمس درباره ی آن چه به تو گفتیم نظرت چیست؟ گفت: «بگویید سخنان او سحر و جادو است که دل انسانها را شیفته ی خویش می کند پس خداوند عزوجل این آیه را نازل کرد: ﴿ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيدًا،﴾ به این دلیل [ولید بن مغیره] وحید نامیده شد که به قریش گفت: من به تنهایی به مدت یک سال پوشش کعبه را به عهده می گیرم و شما و همراهانتان نیز به مدت یک سال به عهده بگیرید. وی دارای ثروت فراوانی بود و باغ هایی داشت و ده فرزند پسر داشت و ده بنده که هر کدام از بندگانش دارای هزار دینار بود که با آن تجارت می کرد؛ او در آن زمان سرمایه داری بی چون و چرا بود. پس خداوند عزوجل این آیات را نازل کرد: ﴿ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيدًا.﴾

2- ابن عباس رحمه الله- ولید بن مغیره در میان قومش (مشركان قريش) وحید (منحصر به فرد) نامیده می شد.

3- امام باقر علیه السلام- جابر رحمه الله از امام باقر علیه السلام درباره ی آیه ﴿ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً﴾؛ نقل می کند که فرمود: منظور از این آیه شیطان است که او را تنها و بدون پدر و مادر آفرید».

4- امام صادق علیه السلام- ﴿ذَرِّنِي وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِیدًا؛﴾ وحید در این آیه حرامزاده است یعنی زفر.

5- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- منظور از وحید ولید است که به معنای ولد الزنا می باشد

6- امام باقر علیه السلام- زراره گوید در حضور امام صادق علیه السلام- از شخصی از بنی هاشم سخن به میان آمد که در برخی خطبه های خویش گفته است من فرزند وحید.هستم حضرت فرمود: «وای بر او! اگر می دانست معنای وحید،چیست هیچ گاه به آن افتخار نمی کرد عرض کردیم: «معنای وحید چیست؟» فرمود: کسی که معلوم نباشد پدرش کیست.

ص: 169

* قوله تعالى: وَ جَعَلْتُ لَهُ ما لا تَعدُوداً (12)

1- الباقر علیه السلام- ﴿وَجَعَلْتُ لَهُ مالا تمدُوداً يَعْنِي هَذِهِ الدَّوْلَةُ إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ يَوْمَ يَقُومُ الْقَائِمِ علیه السلام﴾ (1)

2-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ: وَجَعَلْتُ لَهُ مَالًا مَمْدُوداً، قَالَ: أَجَلًا إِلَى مُدَّةٍ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ بَنِينَ شُهُوداً﴾ (13)

1-الصّادق علیه السلام- ﴿أَصْحَابُهُ الَّذِينَ شَهدُوا أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله عليه و آله و سلم لَا يُورَثُ﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَهِيداً﴾ (14)

1-الصّادق علیه السلام- ﴿وَ مَهَّدْتُ لَهُ تمهيداً مُلْكَهُ الَّذِي مَلِكَ مَهَّدْتُ لَهُ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ يَطْمَعُ أَنْ أَزِيدَ﴾ (15)

* قوله تعالى: ﴿كَلَّا إِنَّهُ كَانَ لِآيَاتِنَا عَنِيداً﴾ (16)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِر عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ عزوجل: كَلَّا إِنَّهُ كانَ لِآيَاتِنَا عَنيداً يَقُولُ: مُعَائِداً للأئمة السلام يَدْعُو إِلَى غَيْر سَبِيلِهَا وَيَصُدُّ النَّاسَ عَنْهَا وَ هِيَ آيَاتُ اللهِ.﴾ (5)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن كَثِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ: كَلَّا إِنَّهُ كَانَ لِآيَاتِنَا عَنيداً قَالَ: لِوَلَايَة أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام جَاحِداً، عَائِداً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.﴾ (6)

3- ابن عباس رحمه الله- ﴿وقِيلَ عَنيداً جُحُوداً.﴾ (7)

* قوله تعالى: ﴿سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً﴾ (17)

ص: 170

همان کس که برای او مال گسترده ای قرار دادم. (12)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿وَجَعَلْتُ لَهُ مالاً مَمدوداً﴾ منظور همان قدرت اوست که تا مدتی معین ادامه دارد تا وقتی قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند.

2- امام صادق علیه السلام- ﴿وَجَعَلْتُ لَهُ مَالًا تَدُودًا﴾؛ منظور اجل و زمان معین است.

* و فرزندان فراوانی که همواره در کنار او [ و در خدمت او] هستند. (13)

1- امام صادق علیه السلام- منظور اصحاب اوست که شهادت دادند از رسول خدا صلی الله علیه و آله ارث برده نمی شود.

* و وسایل زندگی را [از هر نظر] برایش فراهم ساختم (14)

1- امام صادق علیه السلام- ﴿وَ مَهَدتُّ لَهُ تَمهِيدًا﴾، یعنی مُلکی را که صاحب آن شد، برای او آماده کردم.

* باز طمع دارد که [به آن] بیفزایم (15)

* هرگز چنین نخواهد شد؛ چرا که او نسبت به آیات ما دشمنی می ورزد. (16)

1- امام باقر علیه السلام جابر از امام باقر علیه السلام ا روایت می کند که درباره ی آیه: ﴿كَلَّا إِنَّه كانَ لِآيَاتِنا عنيداً﴾ فرمود: «او دشمن ائمه علیهم السلام است و مردم را از راه آن ها باز می دارد که آن ها آیات خدا هستند.

2- امام صادق علیه السلام- ﴿كَلَّا إِنَّهُ كَانَ لِآيَاتِنَا عَنِیدًا؛﴾ یعنی این که ولایت علی علیه السلام را انکار می کرد و نمی پذیرفت و سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله را در این خصوص پذیرا نبود.

3- ابن عباس رحمه الله عنيداً [یعنی آیات ما را] با علم به حقانیتش انکار می کند.

* و به زودی او را مجبور می کنم که از قله ی زندگی بالا رود. [ پس او را به زیر می افکنم]! (17)

ص: 171

1- الباقر علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا صَعُوداً فَجَبْلُ مِنْ صُفْر مِنْ نَارٍ وَسَطَ جَهَنَّمَ.﴾ (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قَوْله: صَعُوداً قَالَ: جَبَلُ يُسَمَّى صَعُوداً.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ﴾ (18)

1-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن كَثِيرِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ: إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ فَكَرَ فِيمَا أُمِرَ بِهِ مِنَ الْوَلَايَة، وَ قَدَّرَ إِنْ مَضَى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عليه وسلم أَنْ لَا يُسَلَّمَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام الْبَيْعَةَ الَّتِي بَايَعَهُ بِهَا.﴾ (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ عزوجل: إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ إِلَى قَوْلِهِ إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ قَالَ: هَذَا يَعْنِي تَدْبِيرَهُ وَ نَظَرَهُ وَ فِكْرَتَهُ وَ اسْتِكْبَارَهُ فِي نَفْسِهِ وَادَّعَاءَهُ الْحَقِّ لِنَفْسِهِ دُونَ أَهْلِه.﴾ (4)

3- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قَوْلُهُ: إِنَّهُ فَكَرَ وَ قَدَّرَ فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ يَعْنِي قَدَّرَهُ كَيْفَ سَوَاهُ وَ عَدَلَهُ﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ﴾ (19)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ﴾ (20)

1-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَن بْن كَثِيرٍ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام في قَوْلِهِ: فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ قَالَ: عَذَابُ بَعْدَ عَذَابٍ يُعَذِّبُهُ الْقَائِمُ عجل الله تعالی فرجه الشریف.﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ نَظَر﴾ (21)

1-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ: ثُمَّ نَظَرَ إِلَى النَّبِی صلی الله علیه و آله و أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾ (7)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ﴾ (22)

ص: 172

1- امام باقر علیه السلام- صَعُوداً کوهی آتشین از جنس برنج در وسط جهنّم است.

2 علی بن ابراهیم رحمه الله- صَعُوداً کوهی است که صعود نامی ده می شود.

* او [ برای مبارزه با قرآن] اندیشه کرد و نقش های [ شیطانی] کشید! (18)

1- امام صادق علیه السلام- ﴿إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ،﴾ یعنی او در مورد ولایت که به آن مأمور شده بود، اندیشید و عهد بست، اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا رفت بیعتی را که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله با امیرمؤمنان کرده بود به حضرت وا نگذارد تسلیم نکند

2- امام باقر علیه السلام- ﴿إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ * فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ * ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ * ثُمَّ نَظَرَ * ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ * ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَكْبَرَ * فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ * إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ؛﴾ منظور، تدبیر و نگاه و فکر و استکبار و غروری است که در نفس خویش می دید و ادعا می کرد که حق، مخصوص اوست و آن را مخصوص اهل حق نمی دانست.

3- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ﴾یعنی اندیشید که چگونه این کلام تهیه شده و مرتب گردیده است.

* مرگ بر او چگونه نقشه ای کشید؟! (19)

* باز هم مرگ بر او چگونه نقشه کشید؟! (20)

1- امام صادق علیه السلام- ﴿فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ * ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ﴾ ؛ شکنجه ی او عذابی بعد از عذاب است که قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف او را عذاب می دهد.

* پس نگاهی کرد. (21)

1- امام صادق علیه السلام- ثُمَّ نَظَرَ سپس به رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام نگاه کرد.

* و چهره در هم کشید و عجولانه دست به کار شد. (22)

ص: 173

1-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن كَثِيرِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ: فَ عَبَسَ وَ بَسَرَ مِمَّا أَمِرَ بِهِ.﴾ (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله﴿ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ قَالَ: عَبَسَ وَجْهَهُ وَ بَسَرَ قَالَ: لَوَى شِدْقَهُ﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَكْبَرَ﴾ (23)

* قوله تعالى: ﴿فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ﴾ (24)

* قوله تعالى: ﴿إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ﴾ (25)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِيرِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ: إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ... أَعْ لَيْسَ هُوَ وَحْيٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ﴾ (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَن جابر عن أبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ إن هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ قَالَ هَذَا يَعْنِي إِنْ تَدْبِيرَهُ وَ نَظَرَهُ وَ فِكْرَتَهُ وَ اسْتِكْبَارَهُ فِي نَفْسِهِ وَادْعَاءَهُ الْحَقَّ لِنَفْسِهِ دُونَ أَهْلِهِ. ﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿سَأُصْلِيهِ سَقَرَ﴾ (26)

1- الباقر علیه السلام- ﴿إن فِي جَهَنَّمَ جَبَلا يُقَالُ لَهُ صَعُودُ وَ إِنَّ فِي صَعُودٍ لَوَادِياً يُقَالُ لَهُ سَقَرُ وَ إِنَّ لفي [فِي] قَعْرِ سَقَرَ لَجُبّاً يُقَالُ لَهُ هَبْهَبُ كُلَّمَا كُشِفَ غِطَاءُ ذَلِكَ الْجُبِّ ضَجَ أَهْلُ النَّارِ مِنْ حَرِّهِ وَ ذَلِكَ مَنَازِلُ الجبارين ﴾ (5)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿كُلَّ مَنْ تَقَدَّمَ إِلَى وَلَايَتِنَا تَأَخَّرَ عَنْ سَفَرَ وَكُلُّ مَنْ تَأَخَّرَ عَنْ وَلَاتِنَا تَقَدَّمَ إِلَى سَفَرَ ﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿وَما أَدْراكَ ما سَقَرُ﴾ (27)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿سَقَرُ وَادٍ فِي النَّارِ. ﴾ (7)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَأَمَّا التَّسْعَةَ عَشَرَ فَهِيَ سَقَرَ* لا تُبْقِي وَ لَا تَذَرُ * لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ * عَلَيْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ ﴾ (8)

ص: 174

1- امام صادق علیه السلام- ﴿عَبَسَ وَ بَسَرَ؛﴾ نسبت به آن چه به آن امر شده،است، روی درهم کشید و ترشرویی کرد.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ نَظَرَ ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ؛﴾ از روی تمسخر نگاهی کرده است.

* سپس پشت کرد و تکبر ورزید. (23)

* و سرانجام گفت: این [قرآن] چیزی جز سحر پیشینیان نیست (24)

* این فقط سخن انسان است. (25)

1- امام صادق علیه السلام- إِن هذا ﴿إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ﴾، [حکایت سخن ولید است]: یعنی این [قرآن] وحی از طرف خدای عزوجل نیست.

2- امام باقر علیه السلام- ﴿إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ، فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ تا إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ﴾- منظور تدبير و فكر و اندیشه ی اوست و تکبّرش که مقامی را مدعی شد که شایسته آن نبود.

* [اما] به زودی او را وارد سَقَر (دوزخ ) می کنم! (26)

1- امام باقر علیه السلام- در جهنم کوهی به نام صعود است و در آن کوه دره ای است به نام سقر (سعر) و در آن چاهی است به نام هیهب (هیمب، برهوت) هرگاه روپوش آن چاه برکنار می رود، دوزخیان از شدت گرمای آن فریاد بر می آورند جایگاه سرکشان در آن چاه است.

2- امام کاظم علیه السلام- هر کس در جهت ولایت ما گام نهد از دوزخ دور می شود و هر کس از ولایت ما روی گردان شود با سرعت راهی دوزخ می شود.

* و توچه می دانی «سقر» چیست! (27)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- سَقَرُ؛ محلی در جهنم است.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- اما نوزده عبارت از [نگهبان] جهنّم است که باقی نمی گذارد و فروگذاری نمی کند. این آیه اشاره به همان است: ﴿لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ* عَلَيْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ.﴾

ص: 175

3- الصادق علیه السلام- ﴿إِنَّ فِي جَهَنَّمَ لَوَادِياً لِلْمُتَكَبِرِينَ يُقَالُ لَهُ سَقَرُ شَكَا إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ شِدَّةَ حَرِّهِ وَسَأَلَهُ أَنْ يَأْذَنَ لَهُ أَنْ يَتَنَفَّسَ فَتَنَفَّسَ فَأَحْرَقَ جَهَنَّمَ.﴾ (1)

4- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْحَاق بْن عَمَّارِ الصَّيْرِ فِى عَنْ أَبِي الْحَسَن مُوسَى بْن جَعْفَر علیه السلام فِي حَدِيثٍ طَوِيل يَقُولُ فِيهِ يَا إِسْحَاقُ إِنَّ فِي النَّارِ لَوَادِياً يُقَالُ لَهُ سَقَرُ لَمْ يَتَنَفَس مُنْذُ خَلَقَهُ اللَّهُ لَوْ أَذِنَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ فِي التَّنَفْسِ بقَدْرِ مِخْيَط لَأَحْرَقَ مَا عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ وَ إِنَّ أَهْلَ النَّارِ لَيَتَعَوَّذُونَ مِنْ حَرِّ ذَلِكَ الْوَادِي وَنَتْنِهِ وَ قَدَرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِيهِ لِأَهْلِهِ وَ إِنَّ فِي ذَلِكَ الْوَادِي لَجَبَلًا يَتَعَوَّذُ جَمِيعُ أَهْل ذَلِكَ الْوَادِي مِنْ حَرِّ ذَلِكَ الْجَبَلِ وَنَتِنِهِ وَ قَدْرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِيهِ لِأَهْلِهِ وَإِنَّ فِي ذَلِكَ الْجَبَلِ لَشِعْباً يَتَعَوَّذُ جَمِيعُ أَهْلِ ذَلِكَ الْجَبَل مِنْ حَرِّ ذَلِكَ الشِّعْبِ وَنَتْنِهِ وَ قَدْرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِيهِ لِأَهْلِهِ وَإِنَّ فِي ذَلِكَ الشَّعْبِ لَقَلِيبَاً يَتَعَوَّذُ أَهْلُ ذَلِكَ الشَّعْب مِنْ حَرِّ ذَلِكَ الْقَلِيبِ وَنَتْنِهِ وَ قَدْرِهِ وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِيهِ لِأَهْلِهِ وَإِنَّ فِي ذَلِكَ الْقَلِيبِ لَحَيَّةً يَتَعَوَّذُ جَمِيعُ أَهْلِ ذَلِكَ الْقَلِيبِ مِنْ خُبْتَ تِلْكَ الْحَيَّةِ وَنَتْنِهَا وَقَدَرِهَا وَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِي أَنْيَابَهَا مِنَ السَّمِّ لِأَهْلِهَا وَ إِنَّ فِي جَوْفِ تِلْكَ الْحَيَّةِ لَسَبْعَةَ صَنَادِيقَ فِيهَا خَمْسَةُ مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ وَاثْنَانِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَنِ الْخَمْسَةُ وَ مَن الِاثْنَانِ قَالَ وَ أَمَّا الْخَمْسَةُ فَقَابِيلُ الَّذِي قَتَلَ هَابِيلَ وَنُمْرُودُ الَّذِي حَاجَ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ [ف] قالَ أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ وَ فِرْعَوْنُ الَّذِي قَالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى وَيَهُودُ الَّذِي هَوَّدَ الْيَهُودَ وَ يُونُسُ الَّذِي نَصَّرَ النَّصَارَى وَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّة أَعْرَابِيَّان. ﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿لا تُبقِي وَ لا تَذَرُ﴾ (28)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿لا تُبقِي وَ لَا تَذَرُ أَنْ لَا تُبْقِيهِ وَ لَا تَذَرُهُ﴾ (3)

2- الحسين علیه السلام- ﴿إِذَا وَرَدْتَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ أَرْضِ كَرْبَلَاء فقُل:... وَقَدْ أَمْهَلْتَ الَّذِينَ اجْتَرَءُوا عَلَيْكَ فِي سَقَرَ الَّتِي لا تُبْقِى وَ لا تَذَرُ فِى الْحَمِيمِ وَالْجَحِيمِ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ﴾ (29)

ص: 176

3- امام صادق علیه السلام- در جهنّم، دره ای است برای متکبّرین که سَقَر نامیده می شود. این دره از شدت حرارت به خداوند عزّوجلّ شکایت کرد و از خداوند متعال خواست که به او اجازه دهد که نفس بکشد؛ پس نفس کشید و جهنم شعله ور شد.

4- امام کاظم علیه السلام- اسحاق بن عمار از امام کاظم علیه السلام روایت می کند که در حدیث طولانی می فرماید: «ای اسحاق همانا در آتش دوزخ محلّی هست که به آن سقر می گویند، که از لحظه ای که خداوند آن را خلق نموده زبانه هایش فروکش نکرده و هوایی به آن نرسیده و اهل دوزخ از حرارت آن وادی و از کراهت و آلودگی آن و آن چه خدا برای اهل آن وادی مهیا نموده به خدا پناه می برند و این وادی کوهی دارد که همه ی اهل آن وادی از حرارت و بوی تعفن و آلودگی آن کوه و عذاب هایی که خداوند برای اهل آن تدارک دیده به خدا پناه می برند و آن کوه دره ای دارد که همه ی اهل آن کوه از حرارت و آلودگی آن دره و عذاب هایی که خداوند برای اهل آن مهیا نموده به خدا پناه می برند و همانا در آن دره چاه عمیقی وجود دارد که اهل آن دره از حرارت و تعفن و عذابی که خداوند برای اهل آن چاه مهیا نموده به خدا پناه می برند و همانا در آن چاه ماریست که اهل آن چاه از پلیدی و تعفّن آن مار و سمّی که خداوند برای عذاب در نیش او تعبیه نموده به خدا پناه می برند و همانا در شکم آن مار هفت صندوقچه قرار دارد که پنج نفر از امت های گذشته و دو نفر از این امت قرار دارند عرض:کردم جانم فدایت این امت ها کدامند؟ امام فرمود: قابیل که برادرش هابیل را کشت، نمرود که با ابراهیم علیه السلام درباره ی پروردگار محاجه،کرد فرعون که ادعای ربوبیت نمود یهودا که امت موسی علیه السلام را به یهودیت کشید و بولس که مسیحیان را به نصرانیت دچار کرد، و از این امّت دو نفر عرب هستند.

* آتشی است که نه چیزی را باقی می گذارد و نه رها می سازد. (28)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿لَا تُبقِي وَلَا تَذَرُ﴾ یعنی این که چیزی باقی نمی گذارد و همه ی آن را از بین می برد.

2- امام حسین علیه السلام- هنگامی که به خواست خدا وارد سرزمین کربلا،شدی، بگو... [خداوندا]! به کسانی که بر [معصیت] تو جرئت پیدا کردند مهلت داده ای... [ تا آن ها را] در دوزخی که: [آتشی است که] نه چیزی را باقی می گذارد و نه رها می سازد و در آب جوشان و آتش فروزان جاودانه سازی]».

* پوست را دگرگون می کند. (29)

ص: 177

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ قَالَ: تَلُوحُ عَلَيْهِ فَتُحْرِقُهُ﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿عَلَيْها تِسْعَةَ عَشَرَ﴾ (30)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قوله: عَلَيْها تِسْعَةَ عَشَرَ قَالَ مَلَائِكَةُ يُعَذِّبُونَهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ: وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ قَوْلُه النَّارِ إِلَّا مَلائِكَةٌ وَ هُمْ مَلَائِكَةُ فِي النَّارِ يُعَذِّبُونَ النَّاسَ وَمَا جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا قَالَ: لِكُلِّ رَجُل تِسْعَةَ عَشَرَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ يُعَذِّبُونَهُمْ ﴾ (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِر عَنْ أَبِي جَعْفَر ا فِي قَوْلِهِ عزوجل... عَلَيْها تِسْعَةَ عَشَرَ أَيْ تِسْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا فَيَكُونُونَ مِنَ النَّاسِ كُلُّهُمْ فِي الشَّرْقِ وَالْغَرْبِ ﴾ (3)

3- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿عِدَّةُ الْمَلَائِكَةِ الْمُوَكَّلِينَ بالنَّار فِى التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ تِسْعَةَ عَشَرَ فَكَانَ ذِكْرُ هَذَا الْعَدَدِ تصديقاً للنبي صلی الله علیه و آله﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ ما جَعَلْنَا أَصْحابَ النّارِ إِلَّا مَلائِكَةً وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا لِيَسْتَيْقِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ وَيَزْدادَ الَّذِينَ آمَنُوا إِيماناً وَلَا يَرْتابَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَلِيَقُولَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْكافِرُونَ ما ذا أَرادَ اللهُ بهذا مَثَلاً كَذالِكَ يُضِلَّ اللهُ مَنْ يَشَاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَ ما يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ وَ مَا هِيَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْبَشَرِ﴾ (31)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿لَوَّاحَةٌ لِّلْبَشَرِ﴾ بر او نمایان می شود و او را می سوزاند.

* نوزده [نگهبان] بر آن گمارده شده اند! (30)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عَلَيْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ﴾ فرشتگانی هستند که آن ها را عذاب می دهند و این همان سخن خداوند عزوجل است: ﴿وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلَّا مَلَائِكَةٌ؛﴾ و آن ها، فرشتگانی در جهنم هستند که مأمور عذاب دادن مردمند ﴿وَ مَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةٌ لِّلَّذِينَ كَفَرُوا﴾ برای هر شخصی نوزده فرشته وجود دارد که مأمور عذاب دادن وی استان

2- امام باقر علیه السلام- ﴿عَلَيْها تِسْعَةَ عَشَرَ﴾ یعنی نوزده نفر از مردم هستند که همه در شرق و غرب هستند.

3- ابن عبّاس رحمه الله- در تورات و انجیل تعداد فرشتگان گمارده شده بر آتش [جهنم] نوزده تا است و این عدد را [در تورات و انجیل] برای تصدیق پیامبر صلی الله علیه و آله ذکر کرده بود.

* نگهبانان دوزخ را فقط فرشتگان [عذاب] قرار دادیم و تعداد آن ها را جز برای آزمایش کافران معین نکردیم تا اهل کتاب [یهود و نصاری) یقین پیدا کنند و بر ایمان مؤمنان بیفزاید و اهل کتاب و مؤمنان [در حقّانیت این کتاب آسمانی] تردید به خود راه ندهند و بیماردلان و کافران بگویند خدا از این سخن چه منظوری دارد»؟! [آری] این گونه خداوند هرکس را بخواهد گمراه می سازد و هرکس را بخواهد هدایت می کند. و لشکریان پروردگارت را جز او کسی نمی داند و این جز هشدار و تذکری برای انسانها نیست (31)

فِي شَيْءٍ مِنْ أَمْرِ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف وَ قَوْلُهُ: وَلِيَقُولَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يَعْنِي بِذَلِكَ الشَّيعَةَ وَضُعَفَاءَهَا وَ الكافِرُونَ ما ذا أَرَادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا فَقَالَ اللهُ عزوجل لَهُمْ: كَذلِكَ يُضِلُّ اللهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشاءُ فَالْمُؤْمِنُ يُسَلِّمُ وَ الْكَافِرُ يَشْكُ وَ قَوْلُهُ: وَ ما يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ فَجُنُودُ رَبِّكَ هُمُ الشَّيعَةُ وَهُمْ شُهَدَاءُ اللَّهِ فِي الْأَرْضِ وَقَوْلُهُ: وَمَا هِيَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْبَشَرِ مَنْ شَاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَتَقَدَّمَ أَوْ يَتَأَخَّر﴾ (1)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله- قوله: ﴿وَمَا جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِكَةً وَهُمْ مَلَائِكَةُ فِي النَّارِ يُعَذِّبُونَ النَّاسَ وَمَا جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا قَالَ: لِكُلِّ رَجُل تِسْعَةَ عَشَرَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ يُعَذِّبُونَهُمْ﴾ (2)

كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ﴾ این چنین خداوند کسی را که می خواهد، گمراه می کند و آن کس را که بخواهد هدایت می نماید مؤمن تسلیم می شود و کافر شک می کند. ﴿و ما يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ﴾ ؛ منظور از جنود و سپاه خدا شیعیان هستند که تعداد آن ها را فقط خدا می داند آن ها گواهان روی زمینند برای کسانی از شما که می خواهند پیش افتند یا عقب بمانند به سوی هدایت و نیکی پیش روند یا نروند].

2-1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِكَةٌ﴾ آن ها فرشتگانی در آتش هستند که مردم را عذاب می کنند وَ ما جَعَلْنا کنند ﴿و ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا؛﴾ برای هر مردی نوزده نفر از فرشتگان هستند که آن ها را عذاب می کنند.

يَشاءُ فَكَأَنَّ تَرَكَهُمُ اتَّبَاعَ الدَّلِيلِ الَّذِي أَقَامَ لَهُمْ ضَلَالَةٌ لَهُمْ فَصَارَ ذَلِكَ كَأَنَّهُ مَنْسُوبٌ إِلَيْهِ تَعَالَى لِمَا خَالَفُوا أَمْرَهُ فِي اتَّبَاعِ الْإِمَامِ ثُمَّ افْتَرَقُوا وَاخْتَلَفُوا وَ لَعَنَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ اسْتَحَلَّ بَعْضُهُمْ دِمَاءَ بَعْضٍ فَمَا ذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلَالُ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ.﴾ (1)

از آن ها برای پیروی از او پیمان گرفته بود، روی گردان شدند و این [کار] آن ها را ناگزیر کرد از تفسیر به رأی و قیاس استفاده کنند و این کار هم، سرگردانی و اشتباه آن ها را زیاد کرد و از جمله ی گمراهی پسندیده سخن خداوند سبحان ﴿وَلِيَقُولَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْكَافِرُونَ ما ذا أَرادَ اللهُ بِهذا مَثَلًا كَذلِكَ يُضِلُّ اللهُ مَنْ يَشاءُ﴾ است و گویا پیروی نکردن از دلیلی که برایشان اقامه کرد، گمراهی برای آن ها است؛ پس گویا آن گمراهی به خاطر مخالفت با امر خدا در مورد پیروی از امام علیه السلام منسوب به خدای تعالی است سپس پراکنده شدند و اختلاف کردند و بعضی از آن ها بعضی را لعنت کرد و بعضی از آن ها خون بعضی را حلال شمرد با این حال بعد از حق، چه چیزی جز گمراهی وجود دارد؟ پس چرا از حق روی گردان می شوید؟!

* قوله تعالى: ﴿كَلَّا وَ الْقَمَرِ﴾ (32)

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّيْلِ إِذْ أَدْبَرَ﴾ (33)

* قوله تعالى: ﴿وَ الصُّبح إِذا أَسْفَرَ﴾ (34)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّهَا لِأَحْدَى الْكُبَرِ﴾ (35)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ... قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عزوجل... إِنَّهَا لَإِحْدَى الْكُبَرِ قَالَ: الْوَلَايَةُ.﴾ (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّهَا لَإِحْدَى الْكُبَرِ نَذِيراً لِلْبَشَرِ قَالَ يَعْنِي فَاطِمَةَ. علیها السلام﴾ (2)

3-الباقر علیه السلام- ﴿وَ قَوْلَهُ إِنَّهَا لَإِحْدَى الْكُبَرِ نَذِيراً لِلْبَشَرِ يَعْنِي مُحَمَّد صلی الله علیه و آله﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿نَذِيراً لِلْبَشَرِ﴾ (36)

* قوله تعالى: ﴿مَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَتَقَدَّمَ أَوْ يَتَأَخَّرَ﴾ (37)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿مَنْ تَقَدَّمَ إِلَى وَلَايَتِنَا أُخْرَ عَنْ سَفَرَ وَ مَنْ تَأَخَّرَ عَنَّا تَقَدَّمَ إِلَى سَفَرَ إِلَّا أَصْحَاب الْيَمِينِ قَالَ هُمْ وَ اللَّهِ شِيعَتُنَا.﴾ (4)

2- الباقر علیه السلام- ﴿لَمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَتَقَدَّمَ أَوْ يَتَأَخَّرَ قَالَ يَعْنِي الْيَوْمَ قَبْلَ خُرُوجِ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف مَنْ شَاءَ قَبلَ الْحَقِّ وَ تَقَدَّمَ إِلَيْهِ وَ مَنْ شَاءَ تَأَخَّرَ عَنْهُ﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ﴾ (38)

1- أمير المومنين علیه السلام-﴿ إنى أوصيكم بَتَقوَىَ اللهِ فِيمَا أَنتُمْ عَنْهُ مَسئُولُونَ وَ عَمَّا أَنتُمْ إِلَيْهِ صَائِرُونَ فَإِنَّ اللَّهَ قَالَ فِي كِتَابِهِ كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ﴾ (6)

ص: 184

* هرگز چنین نیست سوگند به ماه (32)

* و به شب هنگامی که [دامن برچینید و] پشت کند. (33)

* و به صبح هنگامی که چهره بگشاید. (34)

* که آن حوادث هولناک قیامت از مسائل مهم است (35)

1- امام کاظم علیه السلام- محمد بن فضیل گوید: از امام کاظم علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿إِنَّهَا لَإِحْدَى الْكُبَر﴾ پرسیدم؟ فرمود: «ولایت است».

2- امام باقر علیه السلام- ﴿إِنَّهَا لَإِحْدَى الْكُبَر نَذِيرًا لِّلْبَشَرِ؛﴾ منظور، فاطمه علیها السلام است.

امام باقر علیه السلام- ﴿إِنَّهَا لَإِحْدَى الْكُبَرِ نَذِيرًا؛﴾ منظور محمد صلی الله علیه و آله است.

* هشداری است برای همه ی انسان ها. (36)

* برای کسانی از شما که می خواهند [ به سوی هدایت] پیش روند یا عقب بمانند. (37)

1- امام کاظم علیه السلام- هرکس به سوی ولایت ما سبقت جوید از جهنّم دور شده و هر که از ولایت کناره گیری کند به جهنّم نزدیک شده است؛ به جز اصحاب یمین به خدا قسم آن ها شيعيان ما هستند.

2- امام باقر علیه السلام- ﴿لَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَتَقَدَّمَ أَوْ يَتَأَخَّرَ﴾ یعنی در این ایام پیش از ظهور حضرت مهدی علیه السلام هر که مایل است حق را بپذیرد و به جانب حق رود و هرکه می خواهد از حق کناره گیری کند.

* [آری] هر کس در گرو اعمال خویش است. (38)

1- امام على علیه السلام- من شما را به رعایت تقوای الهی در آن چه مسئول آن هستید و از آن چه به سوی آن گرایش پیدا می کنید سفارش می کنم؛ زیرا خداوند در کتاب خود فرموده است ﴿كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ.﴾

ص: 185

2- الصّادق علیه السلام - ﴿أَقْصِرْ نَفْسَكَ عَمَّا يَضُرُهَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تُفَارِقَكَ وَاسْعَ فِي فَكَاكِهَا كَمَا تَسْعَى فِي طَلَبِ مَعِيشَتِكَ فَإِنَّ نَفْسَكَ رَهِينَةٌ بِعَمَلِكَ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿إِلَّا أَصْحابَ الْيَمِينِ﴾ (39)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿أَصْحابَ الْيَمِينِ قَالَ: هُمْ وَ اللَّهِ شِيعَتُنَا.﴾ (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿أَصْحابَ الْيَمِينِ قَالَ: هُمْ شِيعَتُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ.﴾ (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ كُنَّا جُلُوسًاً مَعَهُ فَتَلَا رَجُلُ هَذِهِ الْآيَةَ كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ إِلَّا أَصْحَابَ الْيَمِينِ فَقَالَ: رَجُلُ مَنْ أَصْحَابُ الْيَمِينِ قَالَ: شِيعَةُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام.﴾ (4)

4- الباقر علیه السلام- ﴿أصحابَ الْيَمِينِ قَالَ نَحنُ وَ شِيعَتُنَا.﴾ (5)

5- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿الْيَمِينُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَأَصْحَابُهُ شِيعَتُه.﴾ (6)

6- الباقر علیه السلام- ﴿أَصْحابَ الْيَمِينِ قَالَ: هُمْ أَطْفَالُ الْمُؤْمِنِينَ.﴾ (7)

* قوله تعالى: ﴿فِي جَنَّاتٍ يَتَسَاءَلُونَ﴾ (40)

* قوله تعالى: ﴿عَنِ الْمُجْرِمِينَ﴾ (41)

1-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ جَابِرَ الْجُعْفِی عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام أَنَّ النَّبِي صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِيِّ علیه السلام يَا على علیه السلام قوله عزوجل كُلُّ نَفْس بما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ إِلَّا أَصْحَابَ الْيَمِينِ فِي جَنَّاتٍ يَتَسَاءَلُونَ عَن المُجْرِمِينَ ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ وَ الْمُجْرِمُونَ؛ هُمُ الْمُنْكِرُونَ لِوَلَايَتِك.﴾ (8)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ لِعَلِيُّ علیه السلام الْمُجْرِمُونَ يَا عَلَى الْمُكَذِّبُونَ بوَلَايَتِكَ.﴾ (9)

* قوله تعالى: ﴿ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ﴾ (42)

ص: 186

2- امام صادق علیه السلام- نفس خود را از تمایلات مضرّش بازدار پیش از آن که مرگت فرا رسد و جان از تنت جدا نماید و در راه آزادی نفس خویش کوشش کن همان طور که در طلب معاش خود مجاهده می کنی که نفس تو در گرو اعمال تو خواهد بود.

* مگر «اصحاب یمین» [ که نامه ی اعمالشان را به دست راستشان می دهند!] (39)

1- امام كاظم علیه السلام- ﴿أَصْحابَ الْيَمِينِ﴾؛ به خدا قسم آن ها شیعیان ما هستند.

2- امام باقر علیه السلام- ﴿كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ إِلَّا أَصْحابَ الْيَمِينِ﴾؛ آنان شیعیان ما هستند.

3- امام باقر علیه السلام جابر بن عبدالله انصاری گوید: در محضر امام باقر علیه السلام بودیم که مردی این آیه: ﴿كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ إِلَّا أَصْحابَ الْيَمِينِ﴾ را قرائت کرد. شخصی گفت: «اصحاب یمین کدام افراد هستند»؟ امام فرمود: «شیعیان علیّ بن ابی طالب علیه السلام».

4- امام باقر علیه السلام- ﴿أَصْحابَ الْيَمِينِ﴾؛ ما و شیعیانمان می باشیم.

5- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أَصْحابَ الْيَمِينِ﴾، همانا علی و شیعیانش هستند.

6- امام باقر علیه السلام- ﴿أَصْحابَ الْيَمِينِ﴾ آن ها اطفال مؤمنین هستند. آن ها در باغ های بهشتی اند و سؤال می کنند (40)

* از مجرمان؛ (41)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله- به علی علیه السلام فرمود: «ای علی! در این آیات: ﴿كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ إِلَّا أَصْحَابَ الْيَمِينِ فِي جَنَّاتٍ يَتَسَاءلُونَ عَنِ الْمُجْرِمِينَ * مَا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ؛﴾ منظور از گناهکاران همان کسانی هستند که ولایت تو را انکار کردند.

2- امام باقر علیه السلام- مجرمان [در پاسخ] به امام علی علیه السلام می گویند: ای علی علیه السلام! کسانی که ولایت تو را تکذیب کردند [ما را به دوزخ وارد ساختند]».

* چه چیز شما را به دوزخ وارد ساخت»؟! (42)

ص: 187

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿فَيَقُولُونَ لِأعْدَاءِ آل مُحَمَّد علیهم السلام ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ فَيَقُولُونَ لَرْنَكُ مِنَ المُصَلِّين.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿قالُوا لَنَكُ مِنَ المُصَلِّينَ﴾ (43)

1-الصّادق علیه السلام- ﴿قالُوا لَمَّنَكُ مِنَ المُصَلِّينَ قَالَ: عَنَى بِهَا لَمْ نَكُ مِنْ أَتْبَاعِ الْأَئِمَّةِ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فِيهِمْ: وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ. أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ أمَا تَرَى النَّاسَ يُسَمُّونَ الَّذِي يَلِي السَّابِقَ فِي الْحَلْبَةِ مُصَلِّي فَذَلِكَ الَّذِي عَلَى حَيْثُ قَالَ: لَرْنَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ لَمْ نَكُ مِنْ أَتْبَاعِ السَّابِقِينَ﴾ (2)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بْنِ الْفُضَيْل عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عزوجل... لَم نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ قَالَ: إِنَّا لَمْ نَتَوَلَّ وَصِيَّ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ الْأَوْصِيَاءَ مِنْ بَعْدِهِ وَ لَا يُصَلُّونَ عَلَيْهِمْ﴾ (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿قالُوا لَعَنَكُ مِنَ الْمُصَلَّينَ يَعْنِي لَمْ يَكُونُوا مِنْ شِيعَة عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام.﴾ (4)

4- أمير المومنین علیه السلام- ﴿مُحَمَّدَ بْنِ الْحُسَيْنِ الرَّضِيُّ فِي نَهْجِ الْبَلَاغَةِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ الَ أَنَّهُ قَالَ فِي كَلَامِ يُوصِي أَصْحَابَهُ تَعَاهَدُوا أَمْرَ الصَّلَاةِ وَ حَافِظُوا عَلَيْهَا وَ اسْتَكْثِرُوا مِنْهَا وَ تَقَرَّبُوا بِهَا فَإِنَّهَا كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً أَ لَا تَسْمَعُونَ إِلَى جَوَابِ أَهْلِ النَّارِ حِينَ سُئِلُوا مَا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ المُصَلِّينَ وَإِنَّهَا لَتَحْتُ الذُّنُوبَ حَتَّ الْوَرَقِ وَ تُطْلِقُهَا إِطْلَاقَ الرِّبَقِ وَ شَبَّهَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عليه وسلم بِالْحَمَّةِ تَكُونُ عَلَى بَابِ الرَّجُلِ فَهُوَ يَغْتَسِلُ مِنْهَا فِي الْيَوْمِ وَاللَّيْلَةِ خَمْسَ مَرَّاتٍ فَمَا عَسَى أَنْ يَبْقَى عَلَيْهِ مِنَ الدَّرَنِ وَ قَ-دْ عَرَفَ حَقَّهَا رِجَالُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ لَا يَشْغَلُهُمْ عَنْهَا زِينَةُ مَتَاعٍ وَلَا قُرَّةٌ عَيْنِ مِنْ وَلَدٍ وَ لَا مَالَ يَقُولُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ: رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله وَإِقَامِ الصَّلاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَصِباً بِالصَّلَاةِ بَعْدَ التَّبَاشُرِ لَهُ بِالْجَنَّةِ لِقَوْلِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ أَمْرٌ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا فَكَانَ يَأْمُرُ بِهَا أَهْلَهُ وَ يَصْبِرُ عَلَيْهَا نَفْسَهُ ثُمَّ إِنَّ الزَّكَاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلَاةِ قُرْبَانًا لِأَهْلِ الْإِسْلَامِ عَلَى أَهْلِ الْإِسْلَامِ.﴾ (5)

ص: 188

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- به دشمنان آل محمّد علیهم السلام می گویند: «ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ»؟ آن ها پاسخ می دهند: «لَم نَكُ مِنَ المُصَلِّينَ». یعنی از پیروان امامان علیهم السلام نبودیم.

* می گویند ما از نمازگزاران نبودیم (43)

1- امام صادق علیه السلام- ﴿قالُوا لَنَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ؛﴾ مقصود این است که از امامانی علیهم السلام که خدای تبارک و تعالی درباره ی ایشان فرموده است و [سومین گروه] پیشگامان پیشگامند، آن ها مقربانند!. (واقعه/11-10)، پیروی نکردیم مگر نمی بینی که مردم اسبی را که در مسابقه پشت سر سابق است مصلی نامند؟ همین معنی مقصود است. در آن جا که فرماید: ﴿لَمَّ نَكُ مِنَ المُصَلِّينَ﴾ يعنى پیرو پیشروان نبودیم.

2- امام کاظم علیه السلام محمد بن فضیل گوید: از امام کاظم علیه السلام درباره ی سخن خدای عزوجل: لَنَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ پرسیدم فرمود: یعنی ما دوستدار وصی محمد صلی الله علیه و آله و اوصیاء علیهم السلام بعد از او نبودیم». و به آن ها صلوات نمی فرستادند».

3- امام باقر علیه السلام- قالُوا لَنَكُ مِنَ المُصَلِّینَ یعنی از شیعیان علیّ بن ابی طالب علیه السلام نبودند.

4- امام علی علیه السلام- از سخنان آن حضرت است که یاران خود را به آن وصیت می فرمود: کارگزاردن نماز را بر عهده بگیرید و نگاهداشت آن را بپذیرید و آن را بسیار به جای آرید و با نماز خود را- به خدا- نزدیک دارید که نماز بر مؤمنان واجب است و باید گزارده شود به وقت آن. آیا گوش فرا نمی دهید به پاسخ دوزخیان که چون از آنان پرسیدند: ﴿ما سَلَكَكُمْ فِي سَفَرَ قَالُوا لَم نَكُ مِنَ المُصَلِّينَ﴾ و نماز گناهان را می زداید چنان که برگ را از درخت بزدایند، و گناهان را- از گناهکار- می گشاید چنان که بند از کسی بگشایند و رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز را به چشمه ی آب گرم که بر در سرای مردی بود همانند فرمود که او روزان و شبان پنج بار خود را بدان بشوید دیگر چرکی بر تن وی نخواهد بود همانا کسانی از مؤمنان حق آن را شناختند که زیور دنیا از نمازشان به فکر دیگر کار نیفکند و نه آن چه موجب روشنی چشم بود از مال و فرزند. خدای سبحان فرماید: «مردانی که نه تجارت و نه معامله ای آنان را از یاد خدا و برپاداشتن نماز و ادای زکات غافل نمی کند. (نور/ 37) و رسول خدا صلی الله علیه و آله خود را با گزاردن نماز رنجه می فرمود: ، با آن که مژده بهشت شنیده بود چون خدای سبحان بدو گفت خانواده ی خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش! (طه/132) پس کسان خود را امر به نماز می کرد و خود برگزاردن نماز طاقت می آورد. دیگر این که زکات و نماز برای مسلمانان موجب نزدیکی است.

ص: 189

5- أمير المومنين علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِبْنِ صَدَقَةَ أَنَّهُ قَالَ: سَأَلَ أَبُو ذَرِّ الْغِفَارِيُّ سَلْمَانَ الْفَارِسِيَّ رحمه اللهِ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام اللَّهِ بِالنُّورَانِيَّةِ قَالَ... فَمَنْ أَقَامَ وَلَايَتِي فَقَدْ أَقَامَ الصَّلَاةَ... قَالَ سَلْمَانَ رحمه اللهُ قُلْتُ يَا أَخَا رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ أَقَامَ الصَّلَاةَ أَقَامَ وَلَايَتَكَ قَالَ نَعَمْ يَا سَلْمَانُ تَصْدِيقُ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى فِي الْكِتَابِ الْعَزِيزَ وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ وَ إِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ فَالصَّبْرُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَالصَّلَاةُ إقَامَةَ وَلَايَتِى فَمِنْهَا قَالَ اللهُ تَعَالَى وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ وَلَمْ يَقُلْ وَإِنَّهُمَا لَكَبِيرَةً لِأَنَّ الْوَلَايَةَ كَبِيرَةً حَمْلُهَا إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَلَنَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ﴾ (22)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَلَنَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ قَالَ: حُقُوقُ آل مُحَمَّدِ علیهم السلام مِنَ الْخُمُسِ لِذَوِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ هُمْ آلُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله .﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ كُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِينَ﴾ (25)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ جَابِرَ الْجُعْفِيٌّ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّ النَّبِي قَالَ لِعَلِيِّ علیه السلام يَا عَلَى علیه السلام وَكُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِينَ فَيَقُولُ لَهُمْ: أَصْحَابُ الْيَمِينِ لَيْسَ مِنْ هَذَا أُوتِيتُمْ فَمَا الَّذِي سَلَكَكُمْ فِي سَفَرَ يَا أَشْقِيَاءُ قَالُوا: وَ كُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ حَتَّى أَتَانَا الْيَقِينُ. فَقَالُوا لَهُمْ: هَذَا الَّذِي سَلَكَكُمْ فِي سَفَرَ يَا أَشْقِيَا﴾.(3)

* قوله تعالى: ﴿وَ كُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ﴾ (26)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عن جابر عن أبي جعفر علیه السلام وقوله وَكُنَّا نُكَذِّبُ يَوْمِ الدِّينِ، قَالَ: يَوْمُ الدِّينِ خُروج القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف﴾ (4)

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَكُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ أَنْ يَوْمِ الْمُجَازَاة.﴾ (5)

3- الباقر علیه السلام- ﴿فَذَاكَ يَوْمُ الْقَائِمِ له وَ هُوَ يَوْمُ الدِّينِ.﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿حَتَّى أَتَانَا الْيَقِينُ﴾ (47)

ص: 190

5- امام علی علیه السلام- سلمان گفت: آیا هر کس نماز را به پا دارد، ولایت تو را بپا داشته است؟ فرمود: آری دلیل این مطلب آیه قرآن است از صبر و نماز یاری جویید و با استقامت و مهار هوس های درونی و توجه به پروردگار، نیرو بگیرید و این کار، جز برای خاشعان، گران است. (بقره /45) صبر پیامبر صلی الله علیه و آله است و نماز اقامه ولایت من است. به همین جهت خداوند می فرماید این کار گران است و نفرموده إنَّهُما لَكَبِيرَةٌ آن دو سنگین است چون حمل ولایت سنگین است».

* و اطعام مستمند نمی کردیم (44)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَلَنَكُ نُطْعِمُ المِسْكِينَ﴾، منظور، حقوق آل رسول خدا صلی الله علیه و آله ؛ همان خمس است که متعلق به خویشاوندان و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان است که آل رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند.

* و پیوسته با اهل باطل همنشین و هم صدا بودیم (45)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ﴿وَكُنَّا نَخُوضُ مَعَ الخَائِضِینَ﴾، پس اصحاب یمین به آنان می گویند: «مگر این همان کسی نبود که از او صرف نظر کردید پس چه چیزی شما را به راه دوزخ کشاند؟ می گویند ﴿وَ كُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ * حَتَّى أَتَانَا الْيَقِينُ﴾ پس به آن ها گفتند: «ای گناهگاران! این همان چیزی است که شما را وارد دوزخ کرد و روز جزا روز پیمان و میثاق است، آن روز که ولایت تو را دروغ انگاشتند».

* و همواره روز جزا را انکار می کردیم. (46)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ كُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ﴾؛ منظور روز قیام حضرت قائم علیه السلام است.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ كُنَّا نَخُوضُ مَعَ الخَائِفِينَ، وَكُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ؛﴾ منظور، روز جزاست.

3- امام باقر علیه السلام- این در روز ظهور قائم ما علیه السلام است که يَوْمِ الدِّینِ می باشد.

* تا زمانی که مرگ ما فرا رسید! (47)

ص: 191

1- الباقر علیه السلام- ﴿حَتَّى أَتَانَا الْيَقِينُ أَيَّامُ الْقَائِمِ علیه السلام.﴾ (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿حَتَّى أَتَانَا الْيَقِينُ أَى الْمَوْتِ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿فَما تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ﴾ (48)

1- ابن عباس رحمه الله- ﴿عن ابن عباس رحمه الله فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِينَ قَالَ: يَعْنِي مَا تَنْفَعُ كُفَّارَ مَكَّةَ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ ثُمَّ قَالَ أَوَّلُ مَنْ يَشْفَعُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي أُمَّتِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَوَّلُ مَنْ يَشْفَعُ فِي أهْلِ بَيْتِهِ وَ وَلْدِهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ أَوَّلُ مَنْ يَشْفَعُ فِي الرَّومِ الْمُسْلِمِينَ صُهَيْبُ وَ أَوَّلُ مَنْ يَشْفَعُ فِي مُؤْمِنِي الْحَبَشَة بَلَالُ. ﴾ (3)

2- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِينَ فَمَا يَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ مَخْلُوقِ وَلَنْ يَشْفَعَ لَهُمْ رَسُولُ اللهِ يَوْمَ الْقِيَامَة.﴾ (4)

3- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِينَ أَى شَفَاعَةُ الْمَلَائِكَةِ وَالنَّبِيِّينَ علیهم السلام كَمَا نَفَعَتْ الْمُوَحَدِينَ﴾ (5)

4- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِينَ قَالَ: لَوْ أَن كُل مَلَكِ مُقَرَّب وَ نَبِي مُرْسَل شَفَعُوا فِي نَاصِب آل مُحَمَّد الله مَا قُبِلَ مِنْهُمْ مَا شَفَعُوا فِيهِ. ﴾ (6)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَلِيٍّ بن مُوسَى الرّضا علیه السلام قَالَ حَدَّثَنِي أبى علیه السلام عَنْ أَبِيهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیه السلام عَنْ علي علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَةُ أَنَا الشَّفِيعُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَوْ أَتَوْنِي بِذُنُوبِ أَهْلِ الْأَرْضِ مُعِينُ أَهْلِ بَيْتِي وَ الْقَاضِي لَهُمْ حَوَائِجَهُمْ عِنْدَ مَا اضْطُرُّوا إِلَيْهِ وَ الْمُحِبُّ لَهُمْ بِقَلْبِهِ وَلِسَانِهِ وَالدَّافِعُ عَنْهُمْ بِيَدِهِ.﴾ (7)

* قوله تعالى: ﴿فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِضِينَ﴾ (49)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بْنِ الْفُضَيْل عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عزوجل... فَما هُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِضِينَ قَالَ: عَنِ الْوَلَايَة مُعْرِضِينَ قُلْتُ كَلَّا إِنَّهَا تَذْكِرَةً قَالَ الْوَلَايَةُ.﴾ (8)

ص: 192

1- امام باقر علیه السلام- ﴿حَتَّى أَتَانَا الْيَقِينُ ما يَوْمِ الدِّينِ﴾ (روز ظهور قائم آل محمد علیه السلام) را تکذیب می کردیم.

2- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿حَتَّى أَتَانَا الْيَقِينُ﴾ منظور، مرگ است.

* قوله تعالی از این رو شفاعت شفاعت کنندگان به حال آن ها سودی نمی بخشد. (48)

1- ابن عبّاس رحمه الله- از ابن عباس رحمه الله درباره ی سخن خدای تعالی ﴿فَما تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ﴾ [نقل شده است که یعنی شفاعت شفاعت کنندگان به حال کافران مکه سودی نمی بخشد. سپس گفت: «اولین کسی که روز قیامت درباره ی امتش شفاعت می کند رسول خدا صلی الله علیه و آله است و اولین کسی که درباره ی اهل بیتش و فرزندانش شفاعت کند امیرالمؤمنین علیه السلام است و اولین کسی که درباره ی مسلمانان روم شفاعت می کند صهيب است و اولین کسی که درباره ی مؤمنان حبشه شفاعت می کند بلال است.

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ﴾ پس شفاعت هیچ کس به حال آن ها سود ندارد و پیغمبر هم در روز رستاخیز از آنان شفاعت نخواهد کرد.

3- ابن عباس رحمه الله- ﴿فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِینَ﴾ یعنی شفاعت فرشتگان و پیامبران همان گونه که برای یکتاپرستان سودمند بود به حال آن ها سودی نمی بخشد].

4- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِينَ﴾ اگر هر فرشته ی مقربی و پیامبر صلی الله علیه و آله مرسلی درباره ی دشمن آل محمد صلی الله علیه و آله شفاعت کنند آن چه درباره ی آن شفاعت کرده اند از آن ها پذیرفته نمی شود.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- چهار کس را روز قیامت خودم شفاعت خواهم نمود؛ هرچند با بار گناه مردم روی زمین به نزد من آیند یاور خاندانم را و آن را که نیازمندی آنان را هنگامی که راه چاره بر آنان بسته باشد برطرف سازد و کسی را که آنان را به دل و زبان دوست داشته باشد و کسی را که با دست خویش از آنان دفاع نماید.

* قوله تعالی چرا آن ها از تذکر روی گردانند؟! (49)

6- امام کاظم علیه السلام- محمد بن فضیل گوید: از امام کاظم علیه السلام درباره ی آیه: ﴿فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِضِینَ﴾ پرسیدم. فرمود: «یعنی چه شده که آن ها از ولایت اعراض دارند». گفتم: ﴿كَلَّا إِنَّها تَذْكِرَةٌ﴾. فرمود: «منظور ولایت است».

ص: 193

2- الباقر علیه السلام- ﴿لعن ابی جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ عزوجل... فَمَا هُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِضِينَ يَعْنِي بِالتَّذْكِرَة وَ الْآيَة أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾ (1)

3- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿فَما لهُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِضِينَ قَالَ عَمَّا يُذكر لَهُمْ مِنْ مُوالاة أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام ﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ﴾ (50)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عزوجل... كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ قَالَ: يَعْنِي كَأَنَّهُمْ حُمُرُ وَحْشَ فَرَّتْ مِنَ الْأَسَدِ حِينَ رَأَتُهُ وَ كَذَلِكَ الْمُرْجِيَّةُ إِذَا سَمِعَتْ بِفَضْل آل مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله لا نَفَرَتْ عَنِ الْحَقِّ﴾ (3).

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿قَالَ ابْنُ عَبَّاس رحمه اللهُ الْحُمُرُ الْوَحْشِيَّةُ إِذَا عَايَنَتِ الْأَسَدَ هَرَبَتْ مِنْهُ، كَذَلِكَ هَؤُلَاءِ الكفار إذا سَمِعُوا النَّي يَقْرَأ الْقُرْآنَ هَرَبُوا مِنْهُ﴾ (4)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَكَانَ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم إِذَا خَرَجَ مِنْ بَيْتِهِ تَبعَهُ أَحْدَاثُ الْمُشْرِكِينَ يَرْمُونَهُ بِالْحِجَارَةِ حَتَّى أَدْمَوْا كَعْبَهُ وَ عُرْقُوبَيْهِ فَكَانَ على علیه السلام عليه وسلم يَحْمِلُ عَلَيْهِمْ فَيَنْهَرْمُونَ فَنَزَلَ: كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ فسوره ﴾ (5)

4- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ فَإِذَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَدْ أَقْبَلَ وَسَيْفَهُ يَنْطُفُ وَ وَجْهُهُ كَشْقَة الْقَمَرِ﴾ (6)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ ابْنِ ظَبْيَانَ عَن الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ إِنَّ أُولِي الْأَلْبَابِ الَّذِينَ عَمِلُوا بِالْفِكْرَة حَتَّى وَرَثُوا مِنْهُ حُبَّ اللَّهِ فَإِنَّ حُبَّ اللَّهِ إِذَا وَرَثَهُ الْقَلْبُ وَ اسْتَضَاءَ بِهِ أَسْرَعَ إِلَيْهِ اللُّطْفُ فَإِذَا نَزَلَ اللَّطَفَ صَارَ مِنْ أَهْلِ الْفَوَائِدِ فَإِذَا صَارَ مِنْ أَهْلِ الْفَوَائِدِ تَكَلَّمَ بِالْحِكْمَةِ وَإِذَا تَكَلَّمَ بِالْحِكْمَةِ صَارَ صَاحِبَ فِطْنَة فَإِذَا نَزَلَ مَنْزِلَةَ الْفِطْنَة عَمِلَ فِي الْقُدْرَةِ فَإِذَا عَمِلَ فِي الْقُدْرَةِ عَرَفَ الْأَطْبَاقَ السَّبْعَةَ فَإِذَا بَلَغَ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ صَارَ يَتَقَلَّبُ في فكر بلُطْفِ وَ حِكْمَة وَ بَيَان فَإِذَا بَلَغَ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ جَعَلَ شَهْوَتَهُ وَ مَحَبَّتَهُ فِي خَالِقِهِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِكَ

ص: 194

2- امام باقر علیه السلام- ﴿فَما لهُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِضِینَ؛﴾ منظور از تذکره و آیه ی امیرالمؤمنین علیه السلام است.

2- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَمَا لهُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِضِینَ،﴾ آن چیزی است که درباره ی ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام به آن ها گفته می شود.

* قوله تعالی: گویی گورخرانی رمیده اند. (50)

1- امام باقر علیه السلام- جابر از امام باقر علیه السلام درباره ی آیه... ﴿كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ﴾ نقل می کند که فرمود: یعنی آن ها مانند الاغ های وحشی هستند (گوره خر) که از دیدن شیر فرار کنند دشمنان آل محمد علیهم السلام و همین طور هستند؛ وقتی یکی از فضایل آل محمد علیهم السلام را می شنوند از حق فرار می کنند.

2- ابن عباس رحمه الله- گورخر وحشی هنگامی که شیر را ببیند از آن فرار می کند؛ همین طور این کافران وقتی که بشنوند پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن می خواند از او فرار می کنند

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- وقتی که پیامبر صلی الله علیه و آله از خانه اش بیرون می آمد جوانان مشرکان به او سنگ پرتاب می کردند تا این که- پای او را خونی کردند و علی بر آن ها حمله می کرد و آن ها فرار می کردند؛ پس نازل شد ﴿كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ.﴾

4- ابن عباس رحمه الله- در جنگ صفین امیرالمؤمنین علیه السلام به همراه تعداد اندکی به هزاران نفر از لشگر معاویه حمله کرد همه ی لشگر معاویه پا به فرار گذاشتند ﴿كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ﴾ و ناگهان امیرالمؤمنین علیه السلام آمد در حالی که خون از شمشیرش چکه می کرد و صورتش مانند ماه پاره بود.

5- امام صادق علیه السلام- اولوالالباب کسانی هستند که با تفکر و اندیشه کار کردند تا آن جا که محبّت خداوند را ارث بردند هرگاه محبت خداوند به قلب برسد و از آن روشنایی بگیرد لطف خداوند زودتر به آن می رسد. هنگامی که لطف در قلب فرود آمد مرکز فواید خواهد شد، و هنگامی که محل فوائد گردید قلب از حکمت سخن می گوید و هرگاه از روی حکمت سخن گفت دارای هوش و ذکاوت می گردد هنگامی که هوش و فراست پیدا کرد با قدرت عمل می کند و هرگاه با قدرت کار کرد آسمانها را می شناسد هنگامی که به این مقام رسید در فکر و اندیشه و حکمت بیان فرو می رود وقتی که این چنین شد خواهش ها و دوستی های او به خدا ارتباط پیدا می کند و هرگاه چنین مقامی پیدا کرد به جایگاه بزرگ می رسد و خداوند را در قلب خود می نگرد. در این جا حکمت را به ارث می برد ولی نه آن طور که حکیمان آن را به ارث می برند، و علم را وارث می شوند اما به آن گونه که عالمان وارث می،گردند و صدق را ارث می برد نه آن طور که صدیقان ارث می برند حکماء حکمت را به سکوت ارث بردند و علماء علم را به دست آوردند، صدیقان با خشوع صدق را فراگرفتند و با عبادت آن را به دست آوردند هر کس آن ها را به این وسیله فرا گیرد

ص: 195

نَزَلَ الْمَنْزِلَةَ الْكُبْرَى فَعَايَنَ رَبَّهُ فِي قَلْبِهِ وَ وَرِثَ الْحِكْمَةَ بِغَيْرِ مَا وَرَثَهُ الْحُكَمَاء وَوَرِثَ الْعِلْمَ بِغَيْرِ مَا وَرَثَهُ الْعُلَمَاءُ وَ وَرَثَ الصِّدْقَ بغَيْرِ مَا وَرَثَهُ الصِّدِّيفُونَ إِنَّ الْحُكَمَا وَرَثُوا الْحِكْمَةَ بِالصَّمْتِ وَإِنَّ الْعَلَمَاءَ وَرِثُوا الْعِلْمَ بِالطَّلَبِ وَ إِنَّ الصِّدِّيقِينَ وَرِثُوا الصَّدْقَ بِالْخُشُوعِ وَطُولِ الْعِبَادَةِ فَمَنْ أَخَذَهُ بِهَذِهِ الْمَسِيرَةِ إِمَّا أَنْ يَسْفَلَ وَإِمَّا أَنْ يُرْفَعَ وَأَكْثَرُهُمُ الَّذِي يَسْفُلُ وَلَا يُرْفَعُ إِذَا لَمْ يَرْعَ حَقَّ اللَّهِ وَ لَمْ يَعْمَلْ بِمَا أُمِرَ بِهِ فَهَذِهِ وَلَمْ صِفَةٌ مَنْ لَمْ يَعْرِفِ اللَّهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ وَ لَمْ يُحِبَّهُ حَقَّ مَحَيَّتِهِ فَلَا يَغْرَنَّكَ صَلَاتُهُمْ وَصِيَامُهُمْ وَ رِوَايَاتُهُمْ وَ عُلُومُهُمْ فَإِنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ﴾ (1)

6- أمير المومنين علیه السلام - ﴿وَ مِنْ كَلامِهِ علیه السلام يَجْرِى مَجْرَى الِاحْتِجَاج، مُشْتَمِلا عَلَى التَّوْبِيخِ لِأَصْحَابِهِ عَلَى تَنَاقُلِهِمْ لِقِتَالِ مُعَاوِيَةَ، وَ التَّفْنِيدِ، مُتَضَمِّناً لِلَّوْمِ وَالْوَعِيدِ أَيُّهَا النَّاس... وَأَعِظُكُمْ بِالْمَوْعِظَةِ الْبَالِغَةِ فَتَنْفِرُونَ عَنْهَا، كَأَنَّكُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ وَأَحْتُكُمْ عَلَى جِهَادِ أَهْلِ الْجَوْرِ فَمَا آتِي عَلَى آخِرِ قَوْلِي﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةِ﴾ (51)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ يَعْنِي مِنَ الْأَسَدِ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿بَلْ يُريدُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ يُؤْتَى صُحُفاً مُنَشَرَةً﴾ (52)

1- الباقر علیه السلام- ﴿يُريدُ كُلُّ رَجُل مِنَ الْمُخَالِفِينَ أَنْ يَنْزِلَ عَلَيْهِ كِتَابُ مِنَ السَّمَاء﴾ (4)

2- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ: بَلْ يُرِيدُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ يُؤْتَى صُحُفاً مُنَشَّرَةً وَ ذَلِكَ أَنَّهُمْ قَالُوا يَا مُحَمَّدَ علیه السلام قَدْ بَلَغَنَا أَنَّ الرَّجُلَ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَانَ يُذْنِبُ الذَّنْبَ فَيُصْبِحُ وَ ذَنْبُهُ مَكْتُوبُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ كَفَّارَتُهُ فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ عَلَى نَبِيٍّ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم وَ قَالَ يَسْأَلُكَ قَوْمُكَ سُنَّةَ بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي الذُّنُوبِ فَإِنْ شَاءُوا شِتْنَا فَعَلْنَا ذَلِكَ بِهِمْ وَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كُنَّا نَأْخُذُ بِهِ بَنِي إِسْرَائِيلَ فَزَعَمُوا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ لا كَرِهَ ذَلِكَ لِقَوْمِهِ. (5)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مِسْمَع كِرْدِينَ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ دَخَلْتُ عَلَيْهِ وَ عِنْدَهُ إِسْمَاعِيلُ قَالَ وَنَحْنُ إِذْ ذَاكَ نَأْتَمُ بِهِ بَعْدَ أَبِيهِ فَذَكَرَ فِي حَدِيثٍ طَوِيل أَنَّهُ سَمِعَ رَجُلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام خِلَافَ مَا ظُنَّ فِيهِ قَالَ

ص: 196

یا پایین می رود و یا بالا قرار می گیرد ولی بیشتر آن ها پایین قرار می گیرند و بالا نمی روند. زیرا آن ها حق خداوند را مراعات نکردند و اوامر او را انجام ندادند این ها صفت کسانی است که خداوند را به خوبی نشناختند و او را آن طور که شایسته است دوست نداشتند، اکنون از نماز و روزه آن ها گول نخورید و از روایات و علوم آن ها مغرور نگرديد فإنهم حَمرٌ مُسْتَنفِرَةٌ.

6- امام علی علیه السلام- از سخنان امام علیه السلام که در جایگاه احتجاج بوده و مشتمل بر توبیخ و سرزنش یارانش به خاطر سرباز زدن از جنگ با معاویه و نیز در بردارنده سرزنش و تهدید آنان است ای مردم... من کلمات حکمت آمی ز را برای شما گفتم از آن ها دوری کردید و موعظه های سودمند برای شما بیان کردم از آن ها روگردان شدید و مانند دراز گوشانی که از شیر درنده می گریزند همچنان از بیانات الهی من گریزان شدید شما را به پیکار با ستمگران خواندم هنوز سخن خود را به پایان نرسانیده همه شما مانند ایادی سبا کنایه از فرزندان سبا بوده که در سیل عرم فرزندان او یکی بعد از دیگری ناپیدا شدند و این ضرب المثلی شد برای بیان تفرقه متفرق شدید و به مجلس های خود برگشتید.

* قوله تعالی که از [مقابل] شیری فرار کرده اند! (51)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- فَرَّتْ مِن قَسْوَرَةٍ به معنای شیر است.

* قوله تعالی: بلکه هر کدام از آن ها انتظار دارد نامه ی جداگانه ای [ از سوی خدا] برای او فرستاده شود! (52)

1- امام باقر علیه السلام- هر یک از مخالفین مایلند برای آن ها کتابی از آسمان نازل شود.

2- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوالجارود از امام باقر علیه السلام در مورد آيه: ﴿بَلْ يُرِيدُ كُلُّ امْرِي مِنْهُمْ أَنْ يُؤْتى صُحُفاً مُنَشَّرَةً﴾ آمده است جریان این بود که آن ها گفتند ای محمّد به ما رسیده که هر یک از بنی اسرائیل گناهی می کردند فردا صبح گناه او و کفاره ی آن گناه سرش گذاشته می شد. جبرئیل بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شده و گفت قوم تو خواسته اند سنّت بنی اسرائیل در مورد گناه میان ایشان نیز جاری شود اگر بخواهند همین کار را در مورد آن ها نیز می کنیم و مانند بنی اسرائیل کیفر خواهیم کرد چنین گمان کردند که پیامبر صلی الله علیه و آله خوش ندانست این کیفر درباره ی قومش اجرا شود.

3- امام صادق علیه السلام- مسمع کردین گفت: خدمت امام صادق علیه السلام بودم؛ اسماعیل فرزندش نیز حضور داشت که ما در آن موقع او را امام بعد از پدرش می دانستیم در ضمن یک جریان طولانی گفت: از مردی شنیدم که امام صادق علیه السلام مطلبی بر خلاف تصور ما در مورد امامت اسماعیل

ص: 197

فَأَتَيْتُ رَجُلَيْن مِنْ أَهْل الْكُوفَة كَانَا يَقُولَان بهِ فَأَخْبَرْتُهُمَا فَقَالَ وَاحِدٌ مِنْهُمَا سَمِعْتُ وَ أَطَعْتُ وَ رَضِيتُ وَسَلَّمْتُ وَ قَالَ الْآخَرُ وَ أَهْوَى بِيَدِهِ إِلَى جَيْبِهِ فَشَقَّهُ ثُمَّ قَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا سَمِعْتُ وَ لَا أَطَعْتُ وَ لَا رَضِيتُ حَتَّى أَسْمَعَهُ مِنْهُ قَالَ ثُمَّ خَرَجَ مُتَوَجِّهَا إِلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ وَ تَبَعْتُهُ فَلَمَّا كُنَّا بِالْبَابِ فَاسْتَأْذَنَّا فَأَذِنَ لِي فَدَخَلْتُ قَبْلَهُ ثُمَّ أَذِنَ لَهُ فَدَخَلَ فَلَمَّا دَخَلَ قَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَا فَلَانُ أَيُرِيدُ كُلِّ امْرِيَ مِنْكُمْ أَنْ يُؤْتَى صُحُفاً مُنَشَّرَةٌ إِنَّ الَّذِي أَخْبَرَكَ بِهِ فَلَانُ الْحَقِّ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿كَلَّا بَلْ لا يَخَافُونَ الْآخِرَةَ﴾ (53)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ عزوجل... كَلَّا بَلْ لا يَخافُونَ الْآخِرَةَ هِيَ دَوْلَهُ القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف﴾ (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ... كلاً قِيلَ رَدْعُ عَن اقْتِرَاحِهِمُ الْآيَاتِ بَل لا يخافُونَ الْآخِرَةَ فَلِذَلِكَ أَعْرَضُوا عَنِ التَّذْكِرَة﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿كَلاً إِنَّهُ تَذْكِرَةٌ﴾ (54)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِر عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عزوجل... بَعْدَ أَنْ عَرَّفَهُمُ التَّذْكِرَةَ أَنَّهَا الْوَلَايَةُ كَلَّا إِنَّهُ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ ذَكَرَهُ وَمَا يَذْكُرُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ الله هُوَ أهلَ التَّقوى وَ أهل المَغْفِرَةِ﴾ (4)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْل عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلام قَالَ:... قُلْتُ: «كَلَّا إِنَّهَا تَذْكِرَةٌ»؟ قَالَ: «الْوَلَايَةُ».﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿فَمَنْ شَاءَ ذَكَرَهُ﴾ (55)

* قوله تعالى: ﴿وَ ما يَذْكُرُونَ إِلا أَنْ يَشَاءَ اللهُ هُوَ أَهْلُ التَّقْوى وَأَهْلُ المَغفِرَة﴾ (56)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ رحمه اللهُ فِي قَوْلِهِ: هُوَ أَهْلُ التَّقْوى وَأَهْلُ الْمُغْفِرَةِ قَالَ هُوَ أَهْلُ أَنْ يُتَّقَى وَأَهْلُ أَنْ يَغْفِر.﴾ (6)

ص: 198

فرموده است من پیش دو نفر از اهالی کوفه که اسماعیل را امام می دانستند رفتم و جریان را به آن ها،گفتم یکی از آن ها گفت شنیدم مطیع امام خود هستم و به این امر راضی هستم. آن دیگری گریبان خود را چاک زده:گفت نه به خدا نمی شنوم و اطاعت نمی کنم و راضی نیستم مگر از خود امام بشنوم به طرف خانه امام صادق علیه السلام- رفت؛ من هم به دنبال او رفتم به در خانه که رسیدیم اجازه خواستیم به من اجازه داد قبل از او وارد شدم بعد به او اجازه داد وقتی وارد شد، فرمود: «فلانی می خواهی برای هر کدام از شماها یک نامه خصوصی بفرستند که آن چه فلانی گفت درست است.

* قوله تعالی چنین نیست که آنان می گویند بلکه آن ها از آخرت نمی ترسند! (53)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿كَلَّا بَلْ لا يَخافُونَ الْآخِرَةَ؛﴾ منظور دولت حضرت قائم علیه السلام است.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿كَلَّا بَلْ لا يَخافُونَ الْآخِرَةَ﴾ این طور نیست که واقعاً این کفار معجزه و دلیل برای اثبات رسالت می خواهند تا ایمان بیاورند بلکه بهانه جویی می کنند و اساسا هیچ خوف و وحشتی از آخرت ندارند و لذا از هرگونه تذکر سرپیچی کرده و روی گردانند.

* قوله تعالی: چنین نیست که آن ها می گویند آن (قرآن) یک تذکر و یادآوری است! (54)

1- امام باقر علیه السلام- جابر از امام باقر علیه السلام درباره ی این آیه پس از معرفی تذکره که منظور همان ولایت آل محمد صلی الله علیه و آله است می فرماید ﴿كَلَّا إِنَّهُ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ ذَكَرَهُ وَ ما يَذْكُرُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللهُ هُوَ أَهْلُ التَّقْوى وَأَهْلُ المَغْفِرَةِ﴾

2- امام کاظم علیه السلام- محمد بن فضیل از امام کاظم علیه السلام نقل می کند... که [درباره ی آیه:] ﴿كَلَّا إِنَها تَذْكِرَةٌ﴾ فرمود: «منظور ولایت است».

* قوله تعالی هر کس بخواهد از آن پند می گیرد (55)

* قوله تعالی و هیچ کس پند نمی گیرد مگر این که خدا بخواهد او اهل تقوا و اهل آمرزش است (56)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله- درباره ی سخن خداوند ﴿هُوَ أَهْلُ التَّقْوى وَأَهْلُ المَغْفِرَةِ﴾ گفت: «او شایسته است که از او بترسند و شایسته است که گناهان بندگانش را بیامرزد».

ص: 199

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَلَيْكَ بِخَشْيَة اللَّهِ وَأَدَاءِ الْفَرَائِضِ فَإِنَّهُ يَقُولُ: هُوَ أَهْلُ التَّقْوى وَأَهْلُ المَغْفِرَةِ.﴾ (1)

3- الصّادق علیه السلام- عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَنَا أَهْلُ أَنْ أَتَّقَى وَلَا يُشْرِكَ بِي عَبْدِي شَيْئاً وَ أَنَا أَهْلُ إِنْ لَمْ يُشْرِكَ بِي عَبْدِي شَيْئاً أَنْ أُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ، وَقَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ وَ جَلَالِهِ أَنْ لَا يُعَذِّبَ أَهْلَ تَوْحِيدِهِ بِالنَّارِ أَبَداً.﴾ (2)

4-الصّادق علیه السلام- قَالَ أَنَا أَهْلُ أَنْ يَتَّقِيَنِى عَبْدِى فَإِنْ لَمْ يَفْعَلْ فَأَنَا أَهْلُ أَنْ أَغْفِرَ لَهُ﴾ (3)

5- الكاظم علیه السلام- عَنْ دَاوُدَ الرَّقَى أَنَّ أَبَا حَنِيفَةَ قَالَ لِابْنِ أَبِي لَيْلَى مُرَّ بِنَا إِلَى مُوسَى بْن جَعْفَر علیه السلام قَالَا لَهُ أخْبِرْنَا عَنْ أَفَاعِيلَ الْعِبَادِ مِمَّنْ هِيَ فَقَالَ لَهُمَا إِنْ كَانَتْ أَفَاعِيلُ الْعِبَادِ مِنَ اللَّهِ دُونَ خَلْقِهِ فَاللَّهُ أَعْلَى وَأَعَزُّ وَ أَعْدَلُ مِنْ أَنْ يُعَذِّبَ عَبيدَهُ عَلَى فِعْل نَفْسِهِ وَإِنْ كَانَتْ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ خَلْقِهِ فَإِنَّهُ أَعْلَى وَ أَعَزَّ مِنْ أَنْ يُعَذِّبَ عَبِيدَهُ عَلَى فِعْل قَدْ شَارَكَهُمْ فِيهِ وَ إِنْ كَانَتْ أَفَاعِيلُ الْعِبَادِ مِنَ الْعِبَادِ فَإِنْ عَذَّبَ فَبِعَدْلِهِ وَ إِنْ غَفَرَ فَ هُوَ أَهْلُ التَّقْوى وَأَهْلُ الْمَغْفِرَةِ﴾ (4)

6- أمير المومنين علیه السلام- هَذَا دَعَاءُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لَيْلَةَ بَات عَلَى فِرَاش رَسُولَ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم وَهُوَ يَا مَنْ لَيْسَ مَعَهُ رَبُّ يُدْعَى... وَافْعَلْ بِي مَا أَنْتَ أَهْلُهُ فَإِنَّكَ أَهْلُ التَّقْوى وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ وَ أَنْتَ أَهْلُ الْجُودِ وَ الْخَيْرِ وَ الْكَرَم.﴾ (5)

7- الباقر علیه السلام- فَالتَّقْوَى فِى هَذَا الْمَوْضِع النَّبي صلی الله علیه و آله وَالْمَغْفِرَةُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾ (6)

ص: 200

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- بر تو باد به ترس از خدا و انجام واجبات زیرا خداوند می فرماید: ﴿هُوَ أَهْلُ التَّقْوى وَ أَهْلُ المَغْفِرَةِ.﴾

3- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام- روایت می کند که فرمود: ﴿هُوَ أَهْلُ التَّقْوى وَأَهْلُ المَغْفِرَةِ﴾ خدای تبارک و تعالی فرموده که من سزاوار آنم که از من پرهیز شود و بندگان از من بترسند و بنده ی من چیزی را با من شریک نگرداند و اگر بنده ی من چیزی را با من شریک نکند، او را داخل بهشت می گردانم و فرمود: خدای تبارک و تعالی به عزت و جلال خود قسم یاد کرده که هرگز اهل توحیدش را به آتش دوزخ عذاب نکند.

4- امام صادق علیه السلام- فرمود: خداوند می فرماید من سزاوارم که بنده ام تقوای مرا پیشه کند، پس اگر هم این کار را به جای،نیاورد من سزاوارم که او را بیامرزم.

5- امام کاظم علیه السلام- داود رقی گوید: ابوحنیفه به ابن ابی لیلی گفت موسی بن جعفر علیه السلام از کنار ما می گذشت که گفتند به ما خبر بده از کارهای بندگان خدا که از کیست و فاعل حقیقی آن ها کیست؟ در پاسخشان فرمود: اگر کارهای بندگان از خدا باشد و آن ها ابزار صرف باشند و کار آن ها نباشد خدا والاتر و عزیزتر و عادل تر است که بنده هایش را بر کاری که خودش کرده عذاب کند و اگر از خدا و از خلقش هر دو باشند و در کار مشترک باشند خدا والاتر و عزیزتر است از این که بندگانش را بر کاری که خودش شریک آنان بوده عذاب کند و اگر کارها از خود بنده ها باشند اگر بر کارهای بد عذاب کند، عدالت است و اگر هم بیامرزد خدا اهل تقوا و اهل آمرزش است.

6- امام علی علیه السلام- این دعای امیرالمؤمنین علیه السلام است؛ در شبی که در رختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله الله خوابید به این صورت ﴿يَا مَنْ لَيْسَ مَعَهُ رَبُّ يُدْعَى﴾.. و آن چه را که خود سزاوار آن هستی با من بکن که تو اهل تقوا و اهل آمرزش هستی و نیز زیبنده ی بخشش و خیر و بزرگواری می باشی.

7- امام باقر علیه السلام- تقوی در این آیه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و مغفرت امیرالمؤمنین علیه السلام است.

ص: 201

* قوله تعالى: ﴿بلى قادِرِينَ عَلَى أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ﴾ (4)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿بلى قادِرِينَ عَلَى أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ قَالَ أَطْرَافُ الْأَصَابِع لَوْ شَاءَ اللَّهُ يُسَوِّيهَا.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿بَل يُريدُ الْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أَمامَهُ﴾ (5)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تُقَدِّمِ الذَّنْبَ وَ لَا تُؤَخَّرِ التَّوْبَةَ وَلَكِنْ قَدِّمِ التَّوْبَةَ وَأَخْرِ الذَّنْبَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ فِي كِتَابِهِ بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسَانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ.﴾ (2)

2- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قوله بَلْ يُرِيدُ الْإِنسانُ لِيَفْجُرَ أَمامَهُ قَالَ يُقَدِّمُ الذَلبَ وَيُؤَخِّرُ التَّوْبَةَ وَيَقُولُ الله قَولُهُ سَوْفَ أَتُوبُ﴾ (3)

3-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقراً بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسَانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ أَى يُكَذِّبَه﴾ (4)

4- الأئمّه علیهم السلام- ﴿إِنَّ قَوْلَهُ عَزَّوَجَلَّ يُرِيدُ الْإِنْسَانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ قَالَ يُرِيدُ أَنْ يَفْجُرَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَعْنِي يَكيده ﴾ (5)

5- الباقر علیه السلام- ﴿لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسَانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ دَخَلَ أَبُو بَكْرِ عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ سَلَّمْ عَلَى على علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ قَالَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ ثُمَّ دَخَلَ عُمَرُ قَالَ سَلَّمْ عَلَى عَلَى علیه السلام بِإِمْرَةَ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ قَالَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ فَقَالَ ثُمَّ نَزَلَتْ يُنبّوا الْإِنسانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَأَخَرَ قَالَ مَا قَدَّمَ مِمَّا أَمِرَ بِهِ وَمَا أَخَرَ مِمَّا لَمْ يَفْعَلُهُ لَمَّا أَمِرَ بِهِ مِنَ السَّلَامِ عَلَى عَلَى علیه السلام بِإمْرَة الْمُؤْمِنِينَ. ﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿يَسْئَلُ أَيَّانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ﴾ (6)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قَوْلُهُ يَسْتَلُ أَيَّانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ أَيْ مَتَى يَكُونَ.﴾ (7)

ص: 204

* آری قادریم که [حتّی خطوط سر] انگشتان او را موزون و مرتؤب کنیم. (4)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿بَلَى قَادِرِينَ عَلَى أَن نُسَوِّيَ بَنَانَهُ﴾ منظور این است که اگر خداوند بخواهد، حتی سرانگشتان را نیز از نو می آفرید.

* [انسان شک در معاد ندارد] بلکه او می خواهد [آزادانه] در تمام عمر گناه کند.

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود! گناه را جلو نیانداز و توبه را به تأخیر نیفکن بلکه توبه را جلو بیانداز و گناه را به تأخیر بیفکن. که خداوند در کتاب خود می فرماید:﴿بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أمامه.﴾

2- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ﴾ یعنی این که گناه می کند و توبه را به تأخير می اندازد و با خودش می گوید: «توبه خواهم کرد».

2- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام- می فرمود: ﴿بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسَانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ﴾ یعنی این که وی را تکذیب کند.

4- ائمه علیهم السلام منظور از این آیه: ﴿بَلْ يُرِيدُ الْإِنسَانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ﴾، این است که می خواهد علیه امیرالمؤمنین علیه السلام الفجور کند، یعنی این که مکر و توطئه چینی کند.

5- امام باقر علیه السلام- هنگامی که این آیه نازل شد: ﴿بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ،﴾ ابوبکر نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود بر علی علیه السلام به عنوان امیرمؤمنان سلام کن». گفت: «این دستور از طرف خدا و از طرف رسول او است؟ فرمود: از طرف خدا و از طرف رسول او است. سپس عمر وارد شد فرمود بر علی علیه السلام ا به عنوان امیرمؤمنان سلام کن گفت: «این دستور] از طرف خدا و از طرف رسول او است؟ فرمود: از طرف خدا و از طرف رسول او است». سپس نازل شد: ﴿يُنَبِّوا الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَرَ.﴾ (قیامت/13) آن چه پیش فرستاده [که عبارت است از چیزهایی که به او دستور داده شده و آن چه تأخیر انداخته که عبارت است از چیزهایی که انجام نداده هنگامی که به او دستور داده شد که بر علی علیه السلام به عنوان امیرمؤمنان سلام کند.

* از این رو می پرسد روز قیامت کی خواهد بود»؟! (6)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿يَسْأَلُ أَيَّانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ،﴾ یعنی این که چه زمانی فرا می رسد؟

ص: 205

* قوله تعالى: ﴿فَإِذا بَرقَ الْبَصَرُ﴾ (7)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ قَالَ: يُبْرقُ الْبَصَرُ فَلَا يَقْدِرُ أَنْ يَطْرَف.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَخَسَفَ الْقَمَرُ﴾ (8)

* قوله تعالى: ﴿وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ﴾ (9)

* قوله تعالى: ﴿يَقُولُ الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ أَينَ الْمُفَرُّ﴾ (10)

* قوله تعالى: ﴿كَلاً لا وَزَرَ﴾ (11)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قَوْلُهُ كَلَّا لَا وَزَرَ أَيْ لَا مَلْجَاً.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿إِلى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ﴾ (12)

* قوله تعالى: ﴿يُنَبَّوا الْإِنْسَانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَأَخَرَ﴾ (13)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قَوْلُهُ يُنَبَّوا الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ قَالَ: يُخْبَرُ بِمَا قَدَّمَ وَ أَخَّرَ﴾ (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ يُنَبِّوا الْإِنْسَانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَأَخَرَ بِمَا قَدَّمَ مِنْ خَيْر وَشَر وَمَا أَخَرَ مِمَّا سَن مِنْ سُنَّةِ لِيْتَنَ بِهَا مِنْ بَعْدِهِ فَإِنْ كَانَ شَرَا كَانَ عَلَيْهِ مِثْلُ وزَرِهِمْ- وَلَا يُنْقَصُ مِنْ وِزْرِهِمْ شَيْءٌ، وَإِنْ كَانَ خَيْرًا كَانَ لَهُ مِثْلُ أُجُورِهِمْ- وَلَا يُنْقَصُ مِنْ أُجُورِهِمْ شَيْءٌ﴾ (4)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِيَّاكَ أَنْ تَسُنَّ سُنَّةَ بِدْعَةَ فَإِنَّ الْعَبْدَ إِذَا سَنَّ سُنَّةَ سَيِّئَةً لَحِقَهُ وزَرهَا وَ وزرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا قَالَ اللهُ تَعَالَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَقَالَ سُبْحَانَهُ يُنَبِّوا الْإِنْسَانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَأَخَر﴾ (5)

ص: 206

* [بگو:] در آن هنگام که چشمها از شدت وحشت خیره گردد. (7)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَإِذَا بَرِقَ الْبَصَرُ،﴾ منظور آن زمانی است که دیدگان خیره می شوند و امکان چشم برهم زدن برای آن وجود نداشته باشد.

* و ماه بی نور شود. (8)

* و خورشید و ماه با هم جمع شوند. (9)

* آن روز انسان می گوید راه فرار کجاست»؟! (10)

* هرگز چنین نیست [راه فرار و] پناهگاهی وجود ندارد! (11)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله- و منظور از ﴿كَلَّا لَا وَزَرَ﴾، این است که پناهگاهی نیست.

* آن روز قرارگاه نهایی تنها به سوی پروردگار تو است. (12)

* و در آن روز انسان را از آن چه که از پیش و پشت سر فرستاده آگاه می کنند. (13)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿يُنبَأُ الْإِنسَانُ يَوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَ أَخَّرَ،﴾ این است که نسبت به آن چه که از پیش و پشت سر فرستاده آگاه می شود.

2- امام باقر علیه السلام- ﴿يُنَبَّوا الْإِنسانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَرَ بِمَا قَدَّمَ﴾ یعنی آن خیر و شری را که از پیش فرستاده و آن رسم و آیینی که باز پس داشته که دیگران آن را سنت نهند و از آن پیروی کنند، اگر این سنت شر و بدی باشد گناهی معادل گناه آنان بر گردن وی خواهد بود و از گناه آنان چیزی کم نخواهد شد و اگر خیر و خوبی باشد پاداشی معادل پاداش آنان به وی خواهد رسید و چیزی از پاداش آنان کم نخواهد شد.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود مبادا این که بدعتی در دین گذاری زیرا که بنده هرگاه سنت بدی ایجاد کند گناهش و گناه کسی که به آن عمل کرده به او می پیوندد خدای تعالی فرموده است: آن چه را از پیش فرستاده اند و تمام آثار آن ها را می نویسیم (یس/12) و نیز فرموده است: ﴿يُنبَّوا الْإِنْسَانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّر.﴾

ص: 207

4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بْنِ مُسْلِمٍ عَنِ ابْنِ دَرَاجِ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ... ثُمَّ نَزَلَتْ يُنَبِّوا الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ بما قَدَّمَ وَأَخْرَ قَالَ مَا قَدَّمَ مِمَّا أَمِرَ بِهِ وَمَا أَخَرَ مِمَّا لَمْ يَفْعَلُهُ لَمَّا أَمِرَ بِهِ مِنَ السَّلَام عَلَى على علیه السلام بإمرة الْمُؤْمِنِينَ.﴾ (1)

5- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿بمَا قَدَّمَ مِنَ الْمَعَاصِي وَأَخَرَ مِنَ الطَّاعَاتِ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿بَل الْإِنْسانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ﴾ (14)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿بَلِ الْإِنْسانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ وَ لَوْ أَلْقَى مَعاذِيرَهُ قَالَ يَعْلَمُ مَا صَنَعَ وَ إِنِ اعْتَذَرَ بِإِمْرَةِ﴾ (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ إِنِّي لَأَتَعَشَى عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِإِذْ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ وَ لَوْ أَلْقَى مَعَاذِيَرَهُ يَا يَا حَفْصِ مَا يَصْنَعُ الْإِنْسَانُ أَنْ يَتَقَرَّبَ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِخِلَافِ مَا يَعْلَمُ اللَّهُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم كَانَ يَقُولُ مَنْ أَسَرَّ سَرِيرَةَ رَدَاهُ اللَّهُ رِدَاءَهَا إِنْ خَيْراً فَخَيْراً وَ إِنْ شَرًا فَشَرًا. مَا يَصْنَعُ أَحَدَكُمْ أَنْ يُظْهِرَ حَسَنَا وَيُسِرُّ سَيْئاً أَلَيْسَ يَرْجِعُ إِلَى نَفْسِهِ فَيَعْلَمَ أَنَّ ذَلِكَ ﴾ (4)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿لَيْسَ كَذَلِكَ وَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ إِنَّ السَّرِيرَةَ إِذَا صَحَتْ قَويَتِ الْعَلَانِيَةُ﴾ (5)

4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ مَا حَدُّ الْمَرَض الَّذِي يُضْطَرُّ صَاحِبُهُ وَالْمَرَضِ الَّذِي يَدَعْ صَاحِبُهُ فِيهِ الصَّلَاةَ قَائِمَا قَالَ بَلِ الْإِنْسَانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ قَالَ ذَاكَ إِلَيْهِ هُوَ أَعْلَمُ بِنَفْسِهِ.﴾ (6)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْخَفْقَةِ وَالْخَفْقَتَيْنِ فَقَالَ مَا أَدْرِي مَا الْخَفْقَةِ وَالْخَفْقَتَيْنِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ بَلِ الْإِنْسانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ إِنَّ عَلِيًّا علیه السلام كَانَ يَقُولُ مَنْ وَجَدَ طَعْمَ النَّوْمِ فَإِنَّمَا أوجب عَلَيْهِ الْوُضُو﴾ (7)

ص: 208

4- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم از ابن دراج و ایشان از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که... سپس آیه: ﴿يُنَبِّوا الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَرَ﴾ نازل شد؛ فرمود: «آن چه پیش فرستاده [که عبارت است از چیزهایی که به او دستور داده شده و آن چه تأخیر انداخته که عبارت است از چیزهایی که انجام نداده است هنگامی که به او دستور داده شد که بر علیه به عنوان امیرمؤمنان سلام کند».

5- ابن عباس رحمه الله- از گناهانی که پیش فرستاده و اطاعت هایی که پشت سر گذاشته [آگاه] می کنند.

* بلکه انسان از وضع خویش آگاه است. (14)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ، وَ لَوْ أَلْقَى مَعَاذِیرَه﴾ این است که از اعمالی که از او سر زده است آگاهی دارد هر چند که عذرخواهی کرده است.

2- امام صادق علیه السلام- عمر بن یزید می گوید شام نزد امام صادق علیه السلام بودم که این آیات را تلاوت ﴿بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ، وَلَوْ أَلْقَى مَعَاذِيرَهُ،﴾ و فرمود: «ای ابا حفص! انسان چگونه می تواند با خصلتی ظاهری به خداوند نزدیک شود در حالی که خداوند از حقیقت و اخلاق و خصال وی آگاه است؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید هر کس راز و خصلتی درونی را پنهان کند، خداوند لباس آن خصلت را به وی می پوشاند خواه خیر و خوبی باشد، و خواه شر و بدی باشد».

3-امام صادق علیه السلام- چگونه می تواند کارهای نیک خود را نمایان سازد و کارهای بد را پنهان سازد؟ آیا به خویش باز نمی گردد تا دریابد که درون او با بیرونش یکسان نیست؟ خداوند عزوجل در این زمینه می فرماید: ﴿بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةُ،﴾ اگر ذات انسان (خصلت های درونی انسان) نیکو شود ظاهر (خصلت های ظاهری) او نیز نیکو و توانمند می گردند.

4- امام باقر علیه السلام- از امام باقر علیه السلام پرسیده شد در چه صورتی بیماران باید افطار کنند و نشسته نماز بخوانند؟ امام علیه السلام فرمود: ﴿بَل الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ﴾ تشخیص این گونه مسائل به عهده ی بیمار است هر بیماری به حال خود داناتر است».

5- امام صادق علیه السلام- عبدالرحمن بن حجاج گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «یک چرت و دو چرت، وضو را می شکند؟ امام فرمود: من نمی دانم یک چرت و دو چرت چگونه است. خدای عزوجل می فرماید: ﴿بَل الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ علیّ بن ابی طالب علیه السلام﴾ می فرمود: «هرکس مزه ی خواب را بچشد، ایستاده باشد یا نشسته باشد؛ وضو گرفتن بر او واجب می شود».

ص: 209

6- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَحْيَى الْكَاهِلِي قَالَ: قِيلَ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ الَ إِنَّا نَدْخُلُ عَلَى أَخِ لَنَا فِي بَيْتِ أيْتَامٍ وَ مَعَهُمْ خَادِمُ لَهُمْ فَنَقْعُدُ عَلَى بِسَاطِهِمْ وَ نَشْرَبُ مِنْ مَائِهِمْ وَيَخْدُمُنَا خَادِمُهُمْ وَرَبَّمَا طَعِمْنَا فِيهِ الطَّعَامَ مِنْ عِنْدِ صَاحِبَنَا وَ فِيهِ مِنْ طَعَامِهِمْ فَمَا تَرَى فِي ذَلِكَ فَقَالَ إِنْ كَانَ فِي دُخُولِكُمْ عَلَيْهِمْ مَنْفَعَةٌ لَهُمْ فَلَا بَأْسَ وَ إِنْ كَانَ فِيهِ ضَرَرُ فَلَا وَقَالَبَلِ الْإِنْسانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ فَأَنْتُمْ لَا يَخْفَى عَلَيْكُمْ وَقَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ- وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ وَ اللهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ.﴾ (1)

7 - أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بْنِ عِمْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي حَدِيثِ الْقَوْمِ الَّذِينَ رُفِعُوا إِلَى على وَ هُمْ مُفْطِرُونَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ أَنَّهُ قَالَ لَهُمْ أَسَفْرُ أَنْتُمْ قَالُوا لَا قَالَ فِيكُمْ عِلَّةُ اسْتَوْجَبْتُمُ الْإِفْطَارَ لَا نَشْعُرُ بِهَا فَإِنَّكُمْ أَبْصَرُ بِأَنْفُسِكُمْ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ ﴾ (2)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ إِذَا هَبَطْتُمْ وَادِيَ مَكَّةَ فَالْبَسُوا خُلْقانَ ثِيَابِكُمْ أَوْ سَمَلَ ثِيَابِكُمْ أَوْ خَشِنَ ثِيَابِكُمْ فَإِنَّهُ لَنْ يَهْبِطَ وَادِيَ مَكَّةَ أَحَدُ لَيْسَ فِي قَلْبِهِ شَيْءٌ مِنَ الكبر إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِي يَعْفُور مَا حَدُّ الْكِبْرِ قَالَ الرَّجُلُ يَنْظُرُ إِلَى نَفْسِهِ إِذَا لَبِسَ التَّوْبَ الْحَسَنَ يَشْتَهِي أَنْ يُرَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ ﴾ (3)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بْنِ عُذَافِر قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلُ يَكُونُ فِي وَقْتِ الْفَرِيضَةِ لَا تُمَكِّنُهُ الْأَرْضُ مِنَ الْقِيَامِ عَلَيْهَا وَ لَا السُّجُودِ عَلَيْهَا مِنْ كَثْرَةَ الثَّلْجِ وَالْمَاءِ وَ الْمَطَرَ وَالْوَحَل أَ يَجُوزُ لَهُ أَنْ يُصَلِّيَ الْفَرِيضَةَ فِي الْمَحْمِلِ قَالَ نَعَمْ هُوَ بِمَنْزِلَةِ السَّفِينَة إِنْ أَمْكَنَهُ قَائِماً وَإِنَّا قَاعِدَا وَكُلٌّ مَا كَانَ مِنْ ذَلِكَ فَاللَّهُ أَوْلَى بِالْعُذْرِ يَقُولُ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ بَلَ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ﴾ (4)

10- ابن عباس رحمه الله- ﴿بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ أَنْ إِنَّ جَوَارِحَهُ تَشْهَدُ عَلَيْهِ بِمَا عَمِلَ فَهُوَ شَاهِدُ عَلَى نَفْسِهِ بشَهَادَة جَوَارِحِهِ عَلَيْهِ.﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿وَلَوْ أَلْقَى مَعاذِيرَهُ﴾ (15)

ص: 210

6- امام صادق علیه السلام- از کاهلی روایت شده است نزد امام صادق علیه السلام بودم، یک مرد نابینا از آن حضرت پرسید: «ما در خانه ی برادری می رویم که در آن جا یتیمان منزل دارند و خدمتکاری هم دارند؛ آیا روی فرش آن ها بنشینیم و از آبشان بنوشیم و خدمتکارشان به ما خدمت کند در حالی که چه بسا خوراکی از برادر خود می خوریم که خوراک یتیم ها هم در آن است؛ در این باره چه می فرمایی اصلحک الله»؟ فرمود: «اگر ورود شما بر آن ها سودی برایشان دارد باکی ندارد و اگر ضرر دارد نباید کرد» و فرمود: سخن خداوند است که می فرماید: ﴿بَلِ الْإِنْسانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةُ﴾ پس چیزی بر خود شما پوشیده نیست و اگر زندگی خود را با زندگی آنان بیامیزید، [مانعی ندارد] آن ها برادر [دینی] شما هستند. (بقره/220) و خدای بزرگ فرموده است و خداوند مصلح را از مفسد بهتر می شناسد.

7- امام علی علیه السلام- محمد بن عمران از امام صادق علیه السلام- در حدیث گروهی که در ماه رمضان روزه خوردند و نزد علی آورده شدند آورده است که به آن ها فرمود: «آیا شما مسافر هستید؟ گفتند: «نه». فرمود: «شما بیماری دارید که خوردن روزه را لازم شمردید؟ ما آن را احساس نمی کنیم و شما به حال خود آگاه ترید؛ چون خدای عزوجل می فرماید: ﴿بَلِ الْإِنْسانُ عَلَى نَفْسِهِ بصِيرَة﴾.

8- امام صادق علیه السلام- هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: «چون به مکه رسیدید، جامه های کهنه بپوشید یا جامه های خشن به تن کنید که هیچ کس به وادی مکه نرسد دلش خالی از تکبّر باشد جز این که خدا او را بیامرزد عبدالله بن یعفور پرسید حد تکبّر چیست؟ امام علیه السلام فرمود: انسان چون جامه ی خوبی بپوشد خود را ورانداز کند و دوست می دارد که همه او را نگاه کنند و بعد فرمود: ﴿بَل الْإِنْسانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ﴾

9 امام صادق علیه السلام- محمد بن عذافر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم مردی در وقت نماز واجب قرار دارد و به خاطر زیاد بودن برف، آب باران و گل و لای زمین به او اجازه ایستادن بر آن و سجده بر آن را نمی دهد؛ آیا بر او جایز است که نماز واجب را در کجاوه بخواند؟ فرمود: «بله آن به منزله ی کشتی است؛ اگر توانست ایستاده و الّا نشسته نماز بخواند و هرچه از آن واقع شود، خداوند به پذیرش عذر سزاوارتر است. خدای عزوجل می فرماید: ﴿بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَة.﴾

10- ابن عباس رحمه الله- ﴿بَلِ الْإِنسان عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ﴾ یعنی اعضا و جوارح انسان به آن چه انجام داده عليه او شهادت می دهد؛ پس انسان به سبب شهادت اعضا و جوارحش علیه او، شاهد بر خودش است.

* هر چند [در ظاهر] برای خود عذرهایی بتراشد. (15)

ص: 211

1- الباقر علیه السلام- ﴿نَزَلَتْ فِي رَجُل أَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ يُسَلَّمَ عَلَى عَلى بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِينَ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله تَرَكَ مَا أَمَرَهُ بِهِ وَ مَا وَفَى﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿لا تُحرّك بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ﴾ (16)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ الْيَمَانِ قَالَ كُنْتُ وَ اللَّهِ جَالِسًا بَيْنَ يَدَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم وَقَدْ نَزَلَ بَنَا غَدِيرَ خُمَّ... قَالَ رسول الله صلی الله عليه و آله و سلم مَنْ كُنْتُ نَبيَّهُ فَهَذَا عَلَى علیه السلام أَمِيرُهُ وَقَالَ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَقَالَ حُذَيْفَةُ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَيْتُ مُعَاوِيَةَ حَتَّى قَامَ فَتَمَطَّى وَ خَرَجَ مُغْضَبَاً وَاضِعاً يَمِينَهُ عَلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ قَيْسِ الْأَشْعَرِيِّ وَيَسَارَهُ عَلَى مُغِيرَةَ بْنِ شُعْبَةَ ثُمَّ قَامَ يَمْشِي مُتَمَكِّياً وَ هُوَ يَقُولُ لَا نُصَدِّقُ مُحَمَّدَاً صلی الله علیه و آله مَقَالَتِهِ وَلَا نُقِرٌّ لِعَلِيٌّ بوَلَايَتِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى أَثَرِ كَلَامِهِ فَلَا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى وَ لكِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلَّى ثُمَّ ذَهَبَ إِلى أَهْلِهِ يَتَمَطَّى أولى لَكَ فَأَوْلى ثُمَّ أَوْلى لَكَ فَأَوْلى فَهَمَّ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ يَرُدَّهُ وَ يَقْتُلَهُ ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِيلُ لا تحَرِّكَ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ فَسَكَتَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله.﴾ (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم دَعَا إِلَى بَيْعَة عَلَى علیه السلام يَوْمَ غَدِيرٍ خُمِّ فَلَمَّا بَلَّغَ النَّاسَ وَ أَخْبَرَهُمْ فِي عَلَى المَا أَرَادَ اللهُ أَنْ يُخْبِرَهُمْ بِهِ رَجَعُوا النَّاسُ فَاتَّكَاً مُعَاوِيَةُ عَلَى الْمُغِيرَةِ بْنِ شُعْبَةَ وَ أَبِي مُوسَى الْأَشْعَرِى ثُمَّ أَقْبَلَ يَتَمَطَّى نَحْوَ أَهْلِهِ وَيَقُولُ وَاللهِ مَا نُقِرُّ لِعَلِيٍّ بِالْوَلَايَة أَبَداً وَ لَا نُصَدِّقُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله مَقَالَتَهُ فِيهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ فَلَا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى وَ لَكِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلَّى ثُمَّ ذَهَبَ إِلى أَهْلِهِ يَتَمَطَّى أَوْلى لَكَ فَأَوْلى وَعِيداً لِلْفَاسِقِ فَصَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمِنْبَرَ وَ هُوَ يُريدُ الْبَرَاءَةَ مِنْهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ لا تُحَرِّكُ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ فَسَكَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُ وَ لَمْ يُسَمِّهِ.﴾ (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿قال [هشام] لأبِى أَلَسْنَا بَنِي عَبْدِ مَنَافِ نَسَبُنَا وَ نَسَبُكُمْ وَاحِدٌ فَقَالَ أَبِي نَحْنُ كَذَلِكَ وَ لَكِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ اخْتَصَّنَا مِنْ مَكْنُون سِرِّهِ وَ خَالِصٍ عِلْمِهِ بِمَا لَمْ يَخُصَّ بِهِ أَحَداً غَيْرَنَا فَقَالَ أَ لَيْسَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بَعَثَ مُحَمَّداً مِنْ شَجَرَةٍ عَبْدِ مَنَافِ إِلَى النَّاسِ كَافَّةً أَبْيَضِهَا وَأَسْوَدِهَا وَأَحْمَرِهَا مِنْ أَيْنَ وَرَثْتُمْ مَا لَيْسَ لِغَيْرِكُمْ وَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَبْعُوثُ إِلَى النَّاسِ كَافَّةً وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَمَا مِنْ غائِبَةٍ فِي السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَى آخِرِ الْآيَةِ فَمِنْ أَيْنَ وَرِثْتُمْ هَذَا الْعِلْمَ وَلَيْسَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ نَبِي صلی الله علیه و آله وَلَا أَنْتُمْ أَنْبِيَاءُ علیهم السلام فَقَالَ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَى لِنَبِيِّهِ لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ فَالَّذِي أَبْدَاهُ فَهُوَ لِلنَّاسِ كَافَّةً وَ الَّذِي

ص: 212

1- امام باقر علیه السلام- درباره ی مردی نازل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به او دستور به او دستور داد تا بر علی به سبب امیری بر مؤمنان سلام.کند وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا رفت، آن چه به او دستور داده بود ترک کرد و وفا نکرد

* [هنگام نزول وحی] زبانت را به خاطر عجله برای خواندن آن حرکت مده. (16)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- حذیفه بن یمان گفت: «به خدا سوگند پیش روی پیامبر صلی الله علیه و آله خدا نشسته بودم هنگامی که ما را در غدیر خم پیاده کرد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس که من مولای او هستم علی مولای اوست خدایا هر کس را که او را دوست بدارد دوست بدار و هرکس را که او را دشمن بدارد دشمن بدار و هرکس را که به او یاری کند، یاری کن و هر کس را که او را خوار سازد خوار کن به خدا سوگند که دیدم معاویه برخاست و خود را گرفت و در حال غضب دست راست خود را بر عبدالله بن قیس اشعری و دست چپ خود را بر مغیره بن شعبه گذاشت و از روی تکبر گام برداشت در حالی که می گفت ما سخن محمد صلی الله علیه و آله را تصدیق نمی کنیم و به ولایت علی علیه السلام اقرار نمی کنیم. پس خدا این آیه را نازل کرد: فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى وَ لكِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلَّى ثُمَّ ذَهَبَ إِلى أَهْلِهِ يَتَمَطَّی﴾ (قیامت/33-31) پیامبر صلی الله علیه و آله خواست که او را برگرداند و بکشد ولی جبرئیل به او گفت: ﴿لا تُحَرِّكُ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ﴾ پس پیامبر صلی الله علیه و آله از آن ساکت شد.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر خم مردم را برای بیعت کردن با علی علیه السلام فرا خواند. وقتی آن ها را از آن چه خداوند به وی دستور داده است آگاه کرد معاویه بر مغیره بن شعبه و ابوموسی اشعری تکیه داد و سپس با تکبر و غرور به طرف خانواده اش به راه افتاد، در حالی که می گفت به خداوند سوگند هرگز به ولایت علی اعتراف نخواهیم کرد و گفته ی محمد صلی الله علیه و آله را در زمینه ی او باور نمی کنیم. پس خداوند عزوجل این آیات را نازل کرد ﴿فَلَا صَدَّقَ وَلَا صَلَّى * وَلَكِن كَذَّبَ وَتَوَلَّى ثُمَّ ذَهَبَ إِلَى أَهْلِهِ يَتَمَطَّى * أَوْلَى لَكَ فَأَوْلَى. ﴾ (قیامت/33-31) بنده ی فاسق. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که می خواست از وی اظهار بیزاری و برائت کند به بالای منبر رفت و خداوند عزوجل این آیه را نازل کرد:» ﴿لا تُحَرِّكُ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ﴾ به بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله . چیزی نگفت و نامی از وی به میان نیاورد.

3- امام باقر علیه السلام- هشام به پدرم گفت مگر ما بنی عبدمناف از یک نژاد نیستیم؟ پدرم فرمود چرا چنین است ولی خداوند ما را از علوم مخصوص به خود بهره مند کرده و دیگران از این فیض بهره ای ندارند هشام گفت: مگر محمد صلی الله علیه و آله که به نبوّت مبعوث شد از شجره ی عبدمناف نبود و او آمد و سفید و سیاه و سرخ را به اسلام دعوت کرد شما از کجا وارث او شدید و دیگران از آن محروم شدند در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله برای همه ی مردم مبعوث شده است و خداوند می فرماید و هیچ موجود پنهانی در آسمان و زمین نیست مگر این که در کتاب مبین [در لوح محفوظ و علم

ص: 213

لَمْ يُحَرِّكَ بِهِ لِسَانَهُ أَمَرَ اللَّهُ أَنْ يَخُّصَّنَا بِهِ مِنْ دُونِ غَيْرِنَا فَلِذَلِكَ كَانَ يُنَاجِي أَخَاهُ عَلِياً مِنْ دُونِ أصحابه.﴾ (1)

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿عَنِ ابْنِ عَبَّاسِ فِي قَوْلِهِ لا تُحَرِّكُ بِهِ لِسَانَكَ كَانَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله يُحَرِّكُ شَفَتَيْهِ عِنْدَ الْوَحْيِ لِيَحْفَظَهُ وَ قِيلَ لَهُ لا تُحَرِّكُ بِهِ لِسَانَكَ يَعْنِي بِالْقُرْآنِ لِتَعْجَلَ بِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُفْرَغَ بِهِ مِنْ قِرَاءَتِهِ عَلَيْكَ.﴾ (2)

5- ابن عباس رحمه الله- ﴿قَالَ ابْنُ عَبَّاس علیه السلام كَانَ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم إِذَا نَزَلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ تَلَقَّاهُ بِلِسَانِهِ وَ شَفَتَيْهِ كَانَ يُعَالِجُ مِنْ ذَلِكَ شِدَّةٌ فَنَزَلَ لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ.﴾ (3)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّهُ صلی الله علیه و آله كَانَ يُعَالِجُ مِنَ التَنْزِيلِ شِدَّةً وَكَانَ يَشْتَدُّ عَلَيْهِ حِفْظُهُ فَكَانَ يُحَرِّكُ لِسَانَهُ وَ شَفَتَيْهِ قَبْلَ فَرَاغَ جَبْرَائِيلَ مِنْ قَرَاءَةِ الْوَحْيِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ لَا تُحَرِّكَ بِهِ أَى بِالْوَحْيِ أَوْ بِالْقُرْآنِ لِسَانَكَ يَعْنِي الْقِرَاءَة.﴾ (4)

7- ابن عباس رحمه الله- ﴿كَانَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله إِذَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ عَجَلَ بِتَحْرِيكِ لِسَانِهِ لِحُبِّهِ إِيَّاهُ وَ حِرْصِهِ عَلَى أَخْذِهِ وَ ضَبْطِهِ مَخَافَةَ أَنْ يَنْسَاهُ فَنَهَاهُ اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ.﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ عَلَيْنَا جَمعَهُ وَ قُرْآنَهُ﴾ (17)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِنَّ عَلَيْنَا جَمَعَهُ وَ قُرْآنَهُ قَالَ عَلَى آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله جَمْعُ الْقُرْآن وَ قِرَاءَتُهُ﴾ (6)

2- الباقر علیه السلام- ﴿مَا ادَّعَى أَحَدُ مِنَ النَّاسِ أَنَّهُ جَمَعَ الْقُرْآنَ كُلَّهُ كَمَا أُنْزِلَ إِلَّا كَذَّابُ وَمَا جَمَعَهُ وَ حَفِظَهُ كَمَا نَزَّلَهُ اللَّهُ تَعَالَى إِلَّا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِهِ.﴾ (7)

3- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿ضَمِنَ اللَّهُ مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله أَنْ يَجْمَعَ الْقُرْآنَ بَعْدَ رَسُول اللَّهِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾ (8)

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿فَجَمَعَ اللهُ الْقُرْآنَ فِي قَلْب عَلَى علیه السلام وَ جَمَعَهُ عَلَى علیه السلام بَعْدَ مَوْتِ البَعْدَ رَسُول الله صلی الله علیه و آله بِسِتَّۀِ أشهر.﴾ (9)

ص: 214

بی پایان پروردگار] ثبت است. (نمل/ 75) شما از کجا این علم را به ارث بردید در حالی که بعد محمد پیامبری نیست و شما هم پیامبر صلی الله علیه و آله- نمی باشید پدرم گفت خداوند در قرآن مجید فرموده: ﴿لا تُحَرِّكُ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ﴾ هر چه را که پیامبر صلی الله علیه و آله آشکار کرد همه ی مردم آن را دریافتند و آن چه را بر زبان جاری نساخت خداوند او را امر کرد تا آن مطالب را به ما یاد دهد و دیگران از آن علوم بهره ای ندارند و برای همین جهت گاهی با برادرش در خلوت قرار می گرفت و بدون حضور یارانش با وی گفتگو می کرد.

4- ابن عباس رحمه الله- از ابن عباس رحمه الله درباره ی سخن خداوند: لا تُحرّك بِهِ لِسانك [ نقل شده است]: پیامبر صلی الله علیه و آله هنگام وحی لبهایش را حرکت می داد تا آن را حفظ کند؛ پس به او گفته شد: لا تُحرّك به لسانک یعنی برای خواندن قرآن لِتَعْجَلَ بِهِ قبل از آن که قرائتش بر تو تمام شود.

5- ابن عباس رحمه الله- وقتی قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل می شد آن را با زبان و لبهایش فرا می گرفت؛ با آن سختی و سنگینی نزول قرآن را چاره جویی می کرد؛ پس نازل شد: ﴿لا تُحَرِّكَ بِهِ لِسانَكَ﴾

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله- با نزول [قرآن] سختی حفظ آن را چاره جویی می کرد حفظش بر او سخت می شد؛ پس زبان و لبهایش را قبل از فراغت جبرئیل از قرائت وحی حرکت می داد؛ در نتیجه خداوند سبحانه فرمود: لا تُحَرِّكُ بِهِ یعنی برای خواندن و حی یا قرآن لسانك منظورش [برای] قرائت است.

7- ابن عباس رحمه الله- پیامبر صلی الله علیه و آله- وقتی قرآن بر او نازل می شد با حرکت دادن زبانش برای خواندن آن عجله می کرد؛ چون آن را دوست داشت و بر گرفتن و نگهداری آن علاقه ی شدیدی داشت و می ترسید آن را فراموش کند پس خداوند او را از آن نهی فرمود.

* چرا که جمع کردن و خواندن آن بر عهده ی ماست. (17)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِنَّ عَلَيْنَا جَمَعَهُ وَ قُرآنه﴾ گردآوردن قرآن و قرائت کردن آن بر آل محمد علیهم السلام واجب است.

2- امام باقر علیه السلام- جز دروغگو هیچ کس از مردم ادعا نکند که تمام قرآن را چنان که نازل شده جمع کرده است و کسی جز علیّ بن ابی طالب علیه السلام و امامان پس از وی آن را چنان که خدای تعالی فرستاده، جمع و نگهداری نکرده اند.

3- ابن عباس رحمه الله- خداوند برای محمد صلی الله علیه و آله ضمانت کرد که بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله ، قرآن را علیّ بن ابی طالب علیه السلام جمع می کند.

4- ابن عباس رحمه الله- خداوند قرآن را در قلب علی علیه السلام جمع کرد و علی علیه السلام بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله طی شش ماه قرآن را جمع آوری کرد.

ص: 215

* قوله تعالى: ﴿فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾ (18)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَإِذا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ قَالَ اتَّبِعُوا إِذَا مَا قَرَءُوه.﴾ (1)

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿فَإِذَا قَرَأَنَاهُ أَي قَرَأَهُ جَبْرَائِيلُ الله عَلَيْكَ بِأَمْرِنَا فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾ (2)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله-﴿وَ الْمَعْنَى اقْرَأَهُ إِذَا فَرَغَ جَبْرَائِيلُ علیه السلام مِنْ قِرَاءَتِهِ. قَالَ: فَكَانَ النَّبِيُّ صلی اللهِ علیه و آله بَعْدَ هَذَا إِذَا نَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَائِيلُ علیه السلام أَطْرَقَ فَإِذَا ذَهَبَ قَرَا.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا بَيانَهُ﴾ (19)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا بَيانَهُ أَنْ تَفْسِيره. ﴾ (4)

قوله تعالی: ﴿كَلاً بَل تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ﴾ (20)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿كَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ قَالَ الدُّنْيَا الْحَاضِرَة. ﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿وَتَذَرُونَ الْآخِرَةَ﴾ (21)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَتَذَرُونَ الْآخِرَةَ قَالَ تَدْعُونَ ﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ﴾ (22)

1- الرضا علیه السلام- ﴿عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْن أَبي مَحْمُودٍ قَالَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا علیه السلام وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ إِلَى رَبِّهَا ناظِرَةٌ قَالَ يَعْنِي مُشْرِقَةٌ تَنتَظِرُ ثَوَابَ رَبِّهَا.﴾ (7)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ أَي مُشْرِقَةٌ﴾ (8)

3- ابن عباس رحمه الله- ﴿نَاضِرَةٌ... أَي بَهْجَةٌ حَسَنَةٌ؟ ﴾ (9)

ص: 216

* پس هرگاه آن را خواندیم از خواندن آن پیروی کن. (18)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾، آن گاه که قرآن را خواندند، از آن پیروی کنید.

2- ابن عباس رحمه الله- فَإِذا قَرَأْناه یعنی [هرگاه] جبرئیل آن را به دستور ما بر تو خواند، فَاتَّبع قُرآنَه.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- معنای آیه این است که وقتی جبرئیل از قرائت آن فارغ شد، بخوان. در نتیجه بعد از این پیامبر صلی الله علیه و آله این گونه بود که وقتی جبرئیل بر او نازل می شد، سرپائین می انداخت هنگامی که می رفت قرائت می فرمود.

* سپس بیان [ و توضیح] آن [نیز] برعهده ی ماست. (19)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ﴾، منظور، تفسیر آن است.

* و هرگز چنین نیست که شما می پندارید بلکه شما دنیای زودگذر را دوست دارید. (20)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله- ﴿كَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ﴾ منظور، دنیای فعلی است.

* و آخرت را رها می کنید (21)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ،﴾ یعنی این که رها می کنید.

* [آری] در آن روز صورت هایی شاداب و مسرور (22)

1- امام رضا علیه السلام- ابی محمود گوید: امام رضا علیه السلام درباره ی این آیات: ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ، إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾، فرموده است منظور، درخشان و نورانی است که به پاداش پروردگارش نگاه می کند».

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ﴾ درخشان و نورانی است.

3- ابن عبّاس رحمه الله- ناضِرَةٌ یعنی شاداب و نیکو است.

ص: 217

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ [الإحتجاج] في خَبَر الزَّنْدِيقِ الَّذِي سَأَلَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَمَّا تَوَهَّمَهُ مِنَ التَّنَاقُضِ فِي الْقُرْآن قَالَ علیه السلام وَ أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَى وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ إِلى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ ذَلِكَ فِي مَوْضِعِ يَنْتَهِي فِيهِ أَوْلِيَاءُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بَعْدَ مَا يَفْرُغُ مِنَ الْحِسَابِ إِلَى نَهَرٍ يُسَمَّى الْحَيَوَانَ فَيَغْتَسِلُونَ فِيهِ وَيَشْرَبُونَ مِنْ آخَرَ فَتَبْيَضُ وُجُوهُهُمْ فَيَذْهَبُ عَنْهُمْ كُلُّ قَدَى وَوَعَتِ ثُمَّ يُؤْمَرُونَ بِدْخُولِ الْجَنَّةِ فَمِنْ هَذَا الْمَقَامِ يَنْظُرُونَ إِلَى رَبِّهِمْ كَيْفَ يُثِيبُهُمْ وَ مِنْهُ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ فَذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فِي تَسْلِيمِ الْمَلَائِكَةِ عَلَيْهِمْ سَلامُ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ فَعِنْدَ ذَلِكَ أُثِيبُوا بِدُخُولِ الْجَنَّةِ وَ النَّظَرِ إِلَى مَا وَعَدَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَذَلِكَ قَوْلُهُ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ وَالنَّاظِرَةُ فِي بَعْضِ اللُّغَةِ هِيَ الْمُنْتَظِرَةُ أَ لَمْ تَسْمَعْ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى فَناظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ أَي مُنْتَظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ.﴾ (1)

5-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هَاشِمِ الصَّيْدَاوِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ رَجُل مِنْ فُقَرَاءِ شِيعَتِنَا إِلَّا وَ لَيْسَ عَلَيْهِ تَبعَةُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَا التَّبِعَةُ قَالَ مِنَ الْإِحْدَى وَ الْخَمْسِينَ رَكْعَةً وَ مِنْ صَوْمِ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ مِنَ الشَّهْرِ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ خَرَجُوا مِنْ قُبُورِهِمْ وَ وُجُوهُهُمْ مِثْلُ الْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ فَيُقَالُ لِلرَّجُلِ مِنْهُمْ سَلْ تُعْطَ فَيَقُولُ أَسْأَلُ رَبِّي النَّظَرَ إِلَى وَجْهِ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله قَالَ فَيُنْصَبُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْبَرُ عَلَى دُرْنُوكِ مِنْ دَرَانِيكِ الْجَنَّةِ لَهُ أَلْفُ مِرْقَاةِ بَيْنَ الْمِرْقَاة إِلَى الْمِرْقَاةِ رَكْضَةُ الْفَرَس فَيَصْعَدُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله و أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ فَيَحِبُّ ذَلِكَ الْمِنْبَرَ شِيعَةُ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله فَيَنْظُرُ اللَّهُ إِلَيْهِمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ قَالَ فَيُلْقَى عَلَيْهِمْ لا النُّورُ حَتَّى إِنَّ أَحَدَهُمْ إِذَا رَجَعَ لَمْ تَقْدِرِ الْحَوْرَاءُ أَنْ تَمْلَاً بَصَرَهَا مِنْهُ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَا هَاشِمُ لِمِثْل هذا فَلْيَعْمَل العامِلُونَ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ﴾ (23)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إلى ربها ناظِرَةٌ قَالَ يَنظُرُونَ إِلَى وَجْهِ اللَّهِ أَنْ إِلَى رَحْمَةِ اللَّهِ وَنِعْمَتِهِ﴾ (3)

ص: 218

4- امام علی علیه السلام- ﴿و امّا این کلام خداوند متعال که فرمود: ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾ درباره ی جایی است که دوستان خداوند عزوجل پس از آن که حسابشان به پایان می رسد، در آن جا به رودی می رسند که زندگی نام دارد ایشان در آن رود غسل می کنند و از رودی دیگر می نوشند این گونه رخسارشان سپید می گردد و آزار و ناپاکی و سختی همه از ایشان زدوده می شود؛ و سپس فرمان ورودشان به بهشت می رسد و از آن مقام سوی پروردگارشان می نگرند که چگونه ایشان را پاداش داده است و از آن جا به بهشت در می آیند و این کلام خداوند عزوجل است که درباره ی سلام فرشتگان بر ایشان فرمود سلام بر شما گوارایتان باد این نعمت ها داخل بهشت شوید و جاودانه بمانید (زمر/73) در آن دم با گام نهادن در بهشت و نگریستن به وعده هایی که خداوند عزوجل به ایشان داده، پاداش داده می شوند و این کلام خداوند متعال است که فرمود: ﴿إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ،﴾ ناظر در لغت گاه به معنای منتظر است؛ آیا نشنیده ای که خداوند متعال:فرمود: ﴿فَنَاظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ المُرْسَلُونَ﴾ یعنی منتظر است که فرستادگان با چه باز می گردند.

5- امام صادق علیه السلام- ﴿صیداوی گوید: امام صادق علیه السلام- از پدرش علیه السلام نقل می کند که فرمود پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است هیچ مردی از مردان فقیر مؤمن شیعه ما نیست، مگر این که تبعه بر او نیست عرض کردم: فدایت شوم تبعه چیست؟ فرمود: «منظور پنجاه و یک رکعت نماز و سه روز روزه گرفتن در هر ماه است آن گاه که روز قیامت فرا رسد در حالتی که چهره های آنان مانند ماه شب چهاردهم می درخشد از قبرهای خویش خارج می شوند و به هر کدام از آن ها گفته می شود: آن چه طلب کنی، محقق می شود. پس می گوید از خداوند می خواهم که چهره ی حضرت محمد را ببینم می فرماید: پس خداوند عزوجل به بهشتیان اجازه می دهد که محمد را زیارت کنند و می فرماید منبری از نور در یکی از درانیک جمع درنوک به معنای سرسرا بهشت برای رسول خدا صلی الله علیه و آله نصب می شود که دارای هزار پله است که فاصله ی میان پلکان های آن، به اندازه ی یک دویدن اسب است. پس محمد صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام بر بالای آن بر بالای آن می روند و فرمود: اطراف آن از شیعه آل محمد علیهم السلام موج می زند و خداوند به آن ها نگاه می کند و این همان سخن خداوند عزوجل است که فرمود: ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾، می فرماید: «پس بر آن ها نور افشانده می شود به طوری که زمانی که بر می گردند حوریان بهشتی نمی توانند چشم از آن ها بردارند از دیدن آن ها سیر نمی شوند سپس امام صادق علیه السلام فرمود: «ای هاشم ﴿لِمِثل هَذَا فَلَيَعمَل العَامِلُونَ؛﴾ آری، برای مثل این باید عمل کنندگان عمل کنند!. (صافات/61)

* و به [الطاف] پروردگارشان می نگرند. (23)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾ به خداوند عزوجل نگاه می کنند، منظور این است که به رحمت خداوند و نعمت هایش نگاه می کنند.

ص: 219

2- الرّضا علیه السلام- ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ َناضِرَةٌ إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ قَالَ يَعْنِي مُشْرِقَةٌ تَنْتَظِرُ ثَوَابَ رَبِّها﴾ (1)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إنَّ الْمَعْنَى مُنْتَظِرَةٌ لِثَوَابِ رَبِّهَا.﴾ (2)

4- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنِ الْهَرَوِيِّ قَالَ قُلْتُ لِعَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضا علیه السلام قَالَ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم فَمَا مَعْنَى الْخَبَرِ الَّذِي رَوَوْهُ أَنَّ ثَوَابَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ النَّظَرُ إِلَى وَجْهِ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ صلی الله علیه و آله يَا أَبَا الصَّلْتِ مَنْ وَصَفَ اللَّهَ تَعَالَى بِوَجْهِ كَالْوُجُوهِ فَقَدْ كَفَرَ وَ لَكِنَّ وَجْهَ اللَّهِ تَعَالَى أَنْبِيَاؤُهُ وَرُسُلُهُ وَحُجَجْهُ علیهم السلام هُمُ الَّذِينَ بِهِمْ يُتَوَجَّهُ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِلَى دِينِهِ وَ مَعْرِفَتِهِ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الجلال وَالْإِكْرَام وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ كُلَّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ فَالنَّظَرُ إِلَى أَنْبِيَاءِ اللَّهِ تَعَالَى وَ رُسُلِهِ وَ حُجَجِهِ علیهم السلام فِي دَرَجَاتِهِمْ ثَوَابُ عَظِيمُ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ الْقِيَامَة وَ قَدْ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم مَنْ أَبْغَضَ أَهْلَ بَيْتِي وَ عِتْرَتِي لَمْ يَرَنِى وَ لَمْ أَرَه يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ قَالَ إِنَّ فِيكُمْ مَنْ لَا يَرَانِي بَعْدَ أَنْ يُفَارِقَنِي يَا أَبَا الصَّلْتِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَا يُوصَفُ بمَكَان وَ لَا يُدْرَكَ بِالْأَبْصَارِ وَ الْأَوْهَام﴾ (3)

5- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ هَلْ يَرَاهُ الْمُؤْمِنُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ قَالَ نَعَمْ وَ قَدْ رَأَوْهُ قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَقُلْتُ مَتَى قَالَ حِينَ قَالَ لَهُمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلَى ثُمَّ سَكَتَ سَاعَةً ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنِينَ لَيَرَوْنَهُ فِي الدُّنْيَا قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَ لَسْتَ تَرَاهُ فِي وَقْتِكَ هَذَا قَالَ أَبُو بَصِير فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَأَحَدِّثُ بِهَذَا عَنْكَ فَقَالَ لَا فَإِنَّكَ إِذَا حَدَّثْتَ بِ- بِهِ فَأَنْكَرَهُ مُنْكِرُ جَاهِلُ بِمَعْنَى مَا تَقُولُهُ ثُمَّ قَدَّرَ أَنَّ ذَلِكَ تَشْبِيهُ كَفَرَ وَ لَيْسَتِ الرُّؤْيَةُ بِالْقَلْبِ كَالرُّؤْيَةِ بِالْعَيْنِ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَصِفُهُ الْمُشَبِّهُونَ وَالْمُلْحِدُونَ.﴾ (4)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي مَعْمَر السَّعْدَانِي أَنَّ رَجُلًا أَتَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنِّي قَدْ شَكَكْتُ فِي كِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلَ قَالَ لَهُ ثَكِلَتْكَ أُمُّكَ وَ كَيْفَ شَكَكْتَ فِي كِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلَ قَالَ لِأَنِّي وَجَدْتُ الْكِتَابَ يُكَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً فَكَيْفَ لَا أَشْكُ فِيهِ فَقَالَ عَلَى بْن أَبِي طالب علیه السلام إِنَّ كِتَابَ اللَّهِ لَيُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَا يُكَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَلَكِنَّكَ لَمْ تُرْزَقُ عَقْلَا تَنْتَفِعُ بِهِ فَهَاتِ مَا شَكَكْتَ فِيهِ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لَهُ الرَّجُلُ إِنِّى وَجَدْتُ اللَّهَ يَقُولُ... فَأَمَّا قَوْلُهُ وُجُوهٌ

ص: 220

2- امام رضا علیه السلام- ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ * إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾ یعنی تابان است و منتظر ثواب پروردگار خود است.

3- امام علی علیه السلام- معنای آیه این است که منتظر ثواب پروردگارش است.

4- امام رضا علیه السلام- هروی گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله منظور از این حدیث چیست که پاداش لا إله إلا الله نگاه کردن به صورت خداوند عزوجل است؟ حضرت فرمود: ای اباصلت هرکس خداوند را با صورت و چهره ای وصف کند کفر ورزیده است. صورت خداوند عزوجل پیامبران و حجّت های او صلی الله علیه و آله هستند آنان همان کسانی هستند که به واسطه ی آن ها به خداوند عزوجل و دین او و شناخت او می توان روی آورد و خداوند عزوجل می فرماید همه ی کسانی که روی آن [زمین] هستند فانی می شوند و تنها ذات ذوالجلال و گرامی پروردگارت باقی می ماند. (رحمن /27-26) و می فرماید: همه چیز جز ذات [پاک] او فانی می شود (قصص/ 8) در روز قیامت نگاه کردن به جایگاه و مقام پیامبر صلی الله علیه و آله و حجّت های خداوند، برای مؤمنان پاداشی عظیم است و پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: «هرکس نسبت به خویشاوندان من کینه داشته باشد در روز قیامت نه من او را می بینم و نه او مرا خواهد دید. سپس فرمود: در میان شما کسانی هستند که بعد از آن که مرا ترک کنند دیگر مرا نخواهند دید. ای اباصلت خداوند عزوجل در مکان وصف نمی شود و نمی گنجد و دیدگان و خیال ها او را در نمی یابند.

5- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم درباره ی خداوند عزوجل سخن بگو؛ آیا مؤمنان در روز قیامت او را می بینند؟ فرمود: آری و قبل از روز قیامت نیز او را دیده اند. عرض:کردم چه موقع؟ فرمود: آن هنگام که خداوند عزوجل فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟» گفتند: «آری». (اعراف/172) لحظه ای درنگ کرد و سپس فرمود: «مؤمنین قبل از روز قیامت در دنیا، او را می بینند، مگر اکنون او را نمی بینی؟ به حضرت علیه السلام عرض کردم فدایت شوم این حدیث را از شما برای دیگران نقل کنم؟ فرمود خیر زیرا اگر آن را روایت کنی و شخص نادانی معنای آن چه می گویی را درک نکند و آن را انکار کند ممکن است این را کفر بداند دیدن با چشم دل مانند دیدن با چشم ظاهر نیست؛ خداوند عزوجل از تشبیهات تشبیه کنندگان و کافران منزه است».

6- امام علی علیه السلام- ابو معمر سعدانی گوید: مردی خدمت حضرت امام علی علیه السلام بن ابی طالب علیه السلام رسید و عرض کرد: ای امیر مؤمنان من در کتاب نازل شده خداوند شک کرده ام. حضرت به او فرمود: «مادرت سوگوارت باد چگونه در کتاب نازل شده خداوند شک کرده ای؟ عرض کرد: بدان سبب که دیده ام آیات کتاب خدا یکدیگر را تکذیب می کنند چگونه در آن شک نکنم؟ حضرت علیه السلام فرمود: «آیات کتاب خدا یکدیگر را تصدیق می کنند و هرگز تکذیب نمی کنند اما خردی قسمت تو نشده است که از آن بهره جویی حال بگو آن چه را که در کتاب خداوند عزوجل بدان شک کردهای آن مرد به حضرت علیه السلام عرض کرد: «من در کتاب خدا یافتم که فرماید... و امّا قول آن جناب چشمها او را نمی بینند ولی او همه ی چشم ها را می بیند. (انعام/103) پس آن چنانست که فرموده: ﴿لا تُدْرِكُهُ الْأَبصارُ﴾ و خیال ها به او احاطه نمی کند. ﴿وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ﴾ یعنی او به آن ها احاطه می کند او بخشنده [انواع نعمت ها و باخبر از دقایق موجودات]، و آگاه [از همه]

ص: 221

يَوْمَئِذٍ ناضِرَة... وَأَمَّا قَوْلُهُ- لا تُدْرِكُهُ الْأَبصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ فَهُوَ كَمَا قَالَ لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ لَا تُحِيطُ بِهِ الْأَوْهَامُ- وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ يَعْنِي يُحِيطُ بِهَا وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ وَ ذَلِكَ مَدْحُ امْتَدَحَ بِهِ رَبُّنَا نَفْسَهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ تَقَدَّسَ عُلُوا كَبيراً وَقَدْ سَأَلَ مُوسَى علیه السلام وَ جَرَى عَلَى لِسَانِهِ مِنْ حَمْدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ فَكَانَتْ مَسْأَلَتُهُ تِلْكَ أَمْراً عَظِيماً وَ سَأَلَ أَمْراً جَسِيمَا فَعُوقِب ف قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى- لَنْ تَرَانِي فِي الدُّنْيَا حَتَّى تَمُوتَ فَتَرَانِي فِي الْآخِرَةَ وَلَكِنْ إِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَرَانِي فِي الدُّنْيَا فَانْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَرانِي فَأَبْدَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ بَعْضَ آيَاتِهِ وَ تَجَلَّى رَبُّنَا لِلْجَبَلِ فَتَقَطَّعَ الْجَبَلُ فَصَارَ رَمِيما وَ خَرَّ مُوسى صَعِقاً يَعْنِى مِّيِّتاً فَكَانَ عُقُوبَتُهُ الْمَوْتَ ثُمَّ أَحْيَاهُ اللَّهُ وَ بَعَثَهُ وَ تَابَ عَلَيْهِ فَقَالَ سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ يَعْنِي أَوَّلُ مُؤْمِنِ آمَنَ بِكَ مِنْهُمْ أَنَّهُ لَنْ يَرَاكَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةٌ أُخرى. عِنْدَ سِدْرَةِ المُنتَهى يَعْنِي مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله لا كَانَ عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى حَيْثُ لَا يَتَجَاوَزُهَا خَلْقَ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ وَ قَوْلُهُ فِي آخِرِ الْآيَةِ مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَ مَا طَغَى لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرَى رَأَى جَبْرَئِيلَ علیه السلام فِى صُورَتِهِ مَرَّتَيْنِ هَذِهِ الْمَرَّةَ وَ مَرَّةً أُخْرَى وَ ذَلِكَ أَنَّ خَلْقَ جَبْرَئِيلَ عَظِيمٌ فَهُوَ مِنَ الرُّوحَانِيِّينَ الَّذِينَ لَا يُدْرِك خَلْقَهُمْ وَ صِفَتَهُمْ إِلَّا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ وَأَمَّا قَوْلُهُ يَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِيَ لَهُ قَوْلًا يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً لَا يُحِيطُ الْخَلَائِقُ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عِلْماً إِذْ هُوَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى جَعَلَ عَلَى أَبْصَارِ الْقُلُوبِ الْغِطَاءَ فَلَا فَهُمَ يَنَالُهُ بِالْكَيْفِ وَ لَا قَلْبَ يُثْبِتُهُ بِالْحُدُودِ- فَلَا يَصِفُهُ إِلَّا كَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ- لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ- الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ- الْخالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ خَلَقَ الْأَشْيَاء فَلَيْسَ مِنَ الْأَشْيَاء شَيْءٌ مِثْلَهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى- فَقَالَ فَرَجْتَ عَنِّى فَرَّجَ اللهُ عَنكَ وَ حَلَلْتَ عَنِّي عُقْدَةً فَأَعْظَمَ اللَّهُ أَجْرَكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ﴾ (24)

ص: 222

چیز است. (انعام/103) و این مدحی است که پروردگارمان تبارک و تعالی خود را با آن مدح کرد و او پاک و والا مرتبه و بزرگ است و یادش با شکوه و بلند مرتبه باد موسی در حالی که ستایش خداوند عزوجل بر زبان داشت درخواست کرد پروردگارا! خودت را به من نشان ده تا تو را ببینم. (اعراف/143) درخواست او امری بزرگ و هنگفت بود، از این رو مجازات شد و خداوند تبارک و تعالی فرمود مرا در دنیا نخواهی دید تا این که جان دهی و آن گاه مرا در آخرت می بینی. اما اگر می خواهی مرا در دنیا ببینی به کوه نگاه کن اگر در جای خود استوار ماند مرا خواهی دید. خداوند سبحانه تعالی- که یادش با شکوه و بلند مرتبه باد- نشانه ای از نشانه های خود را آشکار کرد و پروردگارمان بر کوه تجلی کرد و کوه قطعه قطعه شد و پوسید و موسی مدهوش بر خاک افتاد؛ یعنی مرده پس مجازات او مرگ بود سپس خداوند زنده اش گردانید و دوباره او را برانگیخت و او به سویش توبه آورد و گفت منزهی تو [از این که با چشم تو را ببینم]! من به سوی تو بازگشتم! و من نخستین مؤمنانم!. (اعراف/ 133)؛ یعنی نخستین مؤمنی که از میان آنان به تو ایمان آورد و هرگز تو را نخواهد دید و امّا کلام حق تعالی و بار دیگر نیز او را مشاهده کرد، نزد «سدرة المنتهی». (نجم 14-13) منظور حضرت محمدی است که در کنار سدرة المنتهی بود جایی که هیچ آفریده ای از آفریدگان خدا پشت سرش نمی گذارد کلام حق تعالی در آیه های دیگر چشم او هرگز منحرف نشد و طغیان نکرد [ آن چه دید واقعیت بود] او پاره ای از آیات و نشانه های بزرگ پروردگارش را دید!. (نجم/18-17) جبرئیل را می فرماید که دو مرتبه در چهره ایشان نگریست این بار و باری دیگر این سخن بدان جهت است که آفرینش جبرئیل آفرینشی شکوهمند است و او از جمله روحانیونی است که آفرینش ایشان و صفتشان را کسی جز خداوند، همان پروردگار جهانیان در نمی یابد. و اما کلام حق تعالی در آن روز، شفاعت هیچ کس سودی نمی بخشد، جز کسی که خداوند رحمان به او اجازه داده، و به گفتار او راضی است آن چه را پیش رو دارند و آن چه را [در دنیا] پشت سرگذاشته اند می داند ولی آن ها به [علم] او احاطه ندارند. (طه/110-109) دانش آفریدگان به خداوند عزوجل احاطه نمی یابد؛ چراکه او تبارک و تعالی بر دیدگان دلها پوششی قرار داد و این گونه هیچ فهمی به چگونگی او نمی رسد و هیچ دلی برای او مرز نمی گذارد و توصیفش نمی کند جز آن گونه که او خود را وصف کرده است. هیچ چیز همانند او نیست و او شنوا و بینا و آغاز و پایان و ظاهر و باطن و آفریننده و پدید آورنده و صورتگر است. همه چیز را آفرید و از این رو هیچ چیزی از چیزها به مانند او تبارک و تعالی نیست آن مرد عرض کرد مرا گشایش حاصل کردی و خدایت گشایش حاصل کند، گره ای از من گشودی و خداوند پاداشت را بزرگ دارد ای امیر مؤمنان!

* و در آن روز صورت هایی عبوس و درهم کشیده است. (24)

ص: 223

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ بَاسِرَةٌ أَي ذَلِيلَة.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿تَظُنُّ أَنْ يُفْعَلَ بها فاقِرَةٌ﴾ (25)

* قوله تعالی: ﴿كَلاً إِذا بَلَغَتِ التَّراقِي﴾ (26)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿كَلَّا إِذا بَلَغَتِ التَّراقِي قَالَ النَّفْسُ إِذَا بَلَغَتِ التَّرْقُوةَ﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ قِيلَ مَنْ راقٍ﴾ (27)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قِيلَ مَنْ راقٍ قَالَ يُقَالُ لَهُ مَنْ يَرْقِيكَ.﴾ (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَقِيلَ مَنْ رَاقٍ وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ قَالَ فَإِن ذَلِكَ ابْنُ آدَمَ إِذَا حَلَ بِهِ الْمَوْتُ قَالَ هَلْ مِنْ طَبيب إِنَّهُ الْفِراق أيقن بمفارقة الأحبة﴾ (4)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قِيلَ مَنْ رَاقٍ قَالَ العلي ذَاكَ قَوْلُ ابْنِ آدَمَ إِذَا حَضَرَهُ الْمَوْتُ قَالَ هَلْ مِنْ طَبِيبِ هَلْ مِنْ دَافِعِ.﴾(5)

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿مَعْنَاهُ مَنْ يَرْقَى بِرُوحِهِ، أَ مَلَائِكَةُ الرَّحْمَةِ أَمْ مَلائِكَةُ الْعَذَابِ.﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ﴾ (28)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ عَلِمَ أَنَّهُ الْفِرَاقِ﴾ (7)

2- الباقر علیه السلام- ﴿وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ أَيْقَنَ بمُفَارَقَة الْأَحِبَّة.﴾ (8)

3- الباقر علیه السلام- ﴿وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ يَعْنِي فِرَاقَ الْأَهْلِ وَ الْأَحِبَّةِ عِنْدَ ذَلِكَ؟﴾ (9)

* قوله تعالى: ﴿وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ﴾ (29)

ص: 224

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- منظور از ﴿وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ بَاسِرَةٌ﴾ خوار و ذلیل است.

*[زیرا] می دانند عذابی کمرشکن در پیش دارند (25)

* [هرگز چنین نیست] او ایمان نمی آورد تا موقعی که جان به گلوگاهش رسد. (26)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله- منظور از ﴿كَلَّا إِذَا بَلَغَتْ التَّرَاقِيَ﴾ زمانی است که جان ها به گلوگاه ها می رسد.

* و گفته شود: «آیا کسی هست که [این بیمار را از مرگ] نجات دهد»؟! 27)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَقِيلَ مَنْ رَاقِ﴾ به او گفته می شود چه کسی می تواند برای تو افسونگری کند و تو را نجات دهد]»؟

2- امام باقر علیه السلام جابر گوید از امام باقر علیه السلام ال درباره ی این آیات ﴿وَ قِيلَ مَنْ رَاقٍ * وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ﴾، پرسیدم فرمود: منظور انسان است که هنگامی که مرگش فرا رسد، می گوید: «آیا درمانگر و طبیبی وجود دارد؟ و به جداشدن از دوستان یقین پیدا می کند.

3- امام باقر علیه السلام- محمد بن مسلم گوید از امام محمد باقر علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿وَ قِيلَ مَنْ رَاقٍ﴾، پرسیده شد. فرمود: این گفته انسان است زمانی که مرگش فرا برسد می گوید: «آیا درمانگر و طبیبی وجود دارد؟ آیا دفع کننده ای وجود دارد؟

4- ابن عباس رحمه الله- معنای آیه این است که فرشتگان [هنگام مرگ او] می گویند: «چه کسی روح او را بالا می برد؟ آیا فرشتگان رحمت یا فرشتگان عذاب؟

* در این هنگام او به جدایی از دنیا یقین پیدا می کند (28)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ﴾ دانست که او جدا شده است.

2- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ﴾ به جداشدن از دوستان یقین پیدا کرد.

3- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ﴾ یعنی جداشدن از خویشاوندان و دوستان در آن زمان است.

* و ساق پاها [از سختی جان دادن] به هم می پیچد (29)

ص: 225

1- الباقر علیه السلام- ﴿وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ الْتَفَّتِ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ.﴾ (1)

2- ابن عبّاس رحمه الله- التفت شده امر الاخره بامر الدنيا. (2)

* قوله تعالى: ﴿إِلى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ المساق﴾ (30)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي جعفر علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ... إِلى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ المَسَاقُ إِلَى رَبِّ الْعَالَمِينَ يَوْمَئِذٍ الْمَصِيرُ.﴾ (3)

2- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿الى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسَاقُ قَالَ: يُسَاقُونَ إِلَى اللَّهِ﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى﴾ (31)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ الْيَمَانِ قَالَ كُنْتُ وَ اللَّهِ جَالِساً بَيْنَ يَدَى رَسُول اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم وَقَدْ نَزَلَ بَنَا غَدِيرَ خُمٌ وَ قَدْ غَصَ الْمَجْلِسُ بِالْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَى قَدَمَيْهِ وَ قَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِي بِأَمْرِ فَقَالَ... أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا مَوْلَاهُ فَقَالَ رَجُلُ مِنْ عَرْضِ الْمَسْجِدِ يَا رَسُولَ الله صلی الله عليه و آله و سلم مَا تَأْوِيلُ هَذَا فَقَالَ مَنْ كُنْتُ نَبيَّهُ صلی الله علیه و آله فَهَذَا عَلَى أَمِيرُهُ وَقَالَ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَقَالَ حُذَيْفَةُ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَيْتُ مُعَاوِيَةَ حَتَّى قَامَ فَتَمَطَى وَ خَرَجَ مُغْضَباً وَاضِعاً يَمِينَهُ عَلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ قَيْسِ الْأَشْعَرِى وَيَسَارَهُ عَلَى مُغِيرَةَ بْنِ شُعْبَةَ ثُمَّ قَامَ يَمْشِي مُتَمَلِّياً وَ هُوَ يَقُولُ لَا نُصَدِّقُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَى مَقَالَتِهِ وَلَا نُقِرُّ لِعَلِى علیه السلام بوَلَايَتِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى أَثَر كَلَامِهِ فَلَا صَدَّقَ وَلا صَلَّى وَلكِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلَّى ثُمَّ ذَهَبَ إِلى أَهْلِهِ يَتَمَطَّى أولى لك فأولى ثُمَّ أولى لكَ فَأَولى﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿وَ لَكِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلَّى﴾ (32)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ ذَهَبَ إِلى أَهْلِهِ يَتَمَطَّى﴾ (33)

* قوله تعالى: ﴿أولى لَكَ فَأَوْلى﴾ (34)

ص: 226

1- امام باقر علیه السلام- ﴿وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ﴾ دنیا با آخرت درهم پیچیده شد.

2- ابن عباس رحمه الله- وَ الْتَفَّتِ سختی کار آخرت به کار دنیا پیچیده شده است.

* در آن روز مسیر همه به سوی [دادگاه] پروردگارت خواهد بود. (30)

1- امام باقر علیه السلام- از امام محمد باقر علیه السلام درباره ی این آیات پرسیده شد... فرمود: ﴿إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ﴾ سرنوشت به سوی پروردگار جهانیان است.

2- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ المَسَاقُ،﴾ به سوی خداوند سوق داده می شوند.

* در آن روز گفته می شود او ایمان نیاورد و نماز نخواند (31)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از حذیفه بن یمان نقل شده است که گفت: به خدا سوگند روبروی رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودم در حالی که ما را در غدیر خم پیاده کرده بود و مجلس با مهاجرین و انصار پر شده بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله ای بر روی پاهایش ایستاد و فرمود ای!مردم خداوند دستوری به من داده است و فرمود ای مردم هرکس من صاحب اختیار او هستم پس این [على ال] صاحب اختیار او است. مردی از عرض مسجد گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله تفسیر این سخن چیست؟ فرمود هرکس من پیامبر صلی الله علیه و آله او هستم پس این علی امیر او است و گفت خداوندا! دوست بدار هرکه را دوست بدارد و دشمن باش با کسی که با او دشمنی کند و یاری کن کسی را که او را یاری کند و خوار بگردان کسی را که او را یاری نکند حذیفه:گفت به خدا سوگند معاویه را دیدم که برخاست و متکبّرانه راه رفت و خشمگین خارج شد و در حالی که دست راستش را بر عبدالله بن قیس اشعری و دست چپش را بر مغیره بن شعبه قرار داده بود برخاست و متکبّرانه راه رفت و گفت: سخنان محمد را تصدیق نمی کنیم و به ولایت علی اقرار نمی کنیم؛ پس خداوند در پی کلام او نازل فرمود: ﴿فَلَا صَدَّقَ وَ لَا صَلَّى * وَلَكِن كَذَّبَ وَ تَوَلَّى * ثُمَّ ذَهَبَ إِلَى أَهْلِهِ يَتَمَطَّى * أَوْلَى لَكَ فَأَوْلَى.﴾

* بلکه تکذیب کرد و روی گردان شد (32)

* سپس به سوی خانواده خود بازگشت در حالی که متکبرانه قدم بر می داشت (33)

* [با این اعمال] عذاب الهی برای تو شایسته تر است، شایسته تر! (34)

ص: 227

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ أَوْلى لَكَ فَأَوْلى﴾ (35)

1- الجواد عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ الْحَسَنِيِّ- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَرَ الثَّانِي علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَولى لَكَ فَأَوْلى ثُمَّ أَوْلى لَكَ فَأَوْلى قَالَ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بُعْداً لَكَ مِنْ خَيْرِ الدُّنْيَا وَبُعْداً لَكَ مِنْ خَيْرٍ الآخرة.﴾ (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ رَسُولَ الله الله أخذ بيد أبي جهل ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَولَى لَكَ فَأَوْلَى ثُمَّ أَوْلَى لَكَ فَأَوْلَى فَقَالَ أَبُو جَهْلِ بِأَيِّ شَيْءٍ تُهَدِّدْنِي؟ لَا تَسْتَطِيعُ أَنْتَ وَ لَا رَبُّكَ أَنْ تَفْعَلَا بِي شَيْئاً وَ إِنِّي لَأَعَزُّ أَهْل هَذَا الْوَادِي. فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ كَمَا قَالَ لَهُ رَسُولُ الله.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿أَيَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدى﴾ (36)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قوله أَيَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدى قَالَ لَا يُحَاسَبَ وَلَا يُعَذِّبَ وَ لَا يُسْأَلَ عَنْ شَيْءٍ.﴾ (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ علیه السلام بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ لِمَ خَلَقَ اللهُ الْخَلْقَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَمْ يَخْلُقُ خَلْقَهُ عَبَثًا وَلَمْ يَتْرُكْهُمْ سُدَى بَلْ خَلَقَهُمْ لِإِظْهَارِ قُدْرَتِهِ وَ لِيُكَلِّفَهُمْ طَاعَتَهُ فَيَسْتَوْجِبُوا بِذَلِكَ رِضْوَانَهُ وَ مَا خَلَقَهُمْ لِيَجْلِبَ مِنْهُمْ مَنْفَعَةً وَلَا لِيَدْفَعَ بِهِمْ مَضَرَّةً بَلْ خَلَقَهُمْ لِيَنْفَعَهُمْ وَيُوصِلَهُمْ إِلَى نَعِيمِ الْأَبَدِ.﴾ (4)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ زِيَادٍ قَالَ: قَالَ رَجُلُ لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنَّا خُلِقْنَا لِلْعَجَبِ قَالَ وَ مَا ذَاكَ لِلَّهِ أَنْتَ قَالَ خُلِقَنَا لِلْفَنَاءِ فَقَالَ مَهُ يَا ابْنَ أَخَ خَلِقْنَا لِلْبَقَاءِ وَكَيْفَ تَفْنَى جَنَّةٌ لَا تَبِيدُ وَنَارَ لَا تَحْمُدُ وَ لَكِنْ قُلْ إِنَّمَا نَتَحَرَّكُ مِنْ دَارٍ إِلَى دَار.﴾ (5)

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿أَيَحْسَبُ الْإِنْسانُ يَعْنِى أَبَا جَهْلِ أَنْ يُتْرَكَ سُدى مُهْمَلا لا يؤمر و لا يُنهَى.﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿أَلَم يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِي يُمنى﴾ (37)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أَلَمْ يَكُ نُطْفَةٌ مِنْ مَنِي يُمْنَى قَالَ: إِذَا نَكَحَ أَمْنَاهُ.﴾ (7)

ص: 228

* باز هم عذاب برای تو شایسته تر است شایسته تر (35)

1- امام جواد علیه السلام- حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام می فرماید از امام جواد علیه السلام درباره ی این آیات ﴿أَوْلَى لَكَ فَأَوْلَى * ثُمَّ أَوْلَى لَكَ فَأَوْلَى﴾ پرسیدم و ایشان فرمود: خداوند عزوجل می فرماید: «خیر و نیکی دنیا از تو دور باد خیر و نیکی آخرت از تو دور باد».

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا صلی الله علیه و آله دست ابوجهل را گرفت سپس فرمود: ﴿أولى لَكَ فَأَوْلى ثُمَّ أَوْلى لَكَ فَأَولى﴾. ابوجهل:گفت با چه چیزی مرا تهدید می کنی؟ تو و پروردگارت نمی توانید نسبت به من کاری انجام دهید و من عزیزترین فرد این سرزمین هستم پس خداوند سبحان همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله به او گفت نازل فرمود.

* آیا انسان گمان می کند بی هدف رها می شود؟! (36)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن يُتْرَكَ سُدّی﴾ این است که از او حساب کشیده نمی شود و عذاب داده نمی شود و درباره ی چیزی از او سؤال نخواهد شد.

2- امام صادق علیه السلام- محمد بن عماره از پدرش نقل می کند که گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: چرا و برای چه جهتی خداوند بشر را خلق نمود؟ فرمود: خدای تعالی بشر را عبث و بیهوده نیافریده و آن ها را مهمل و انگذارده بلکه ایشان را تکلیف به انجام دادن عبادات فرموده و آنان را محاسبه خواهد نمود و خلق فرمود آن ها را برای اظهار قدرت خود و ایشان را به اطاعت بندگی خود تکلیف فرموده تا مستوجب و مستحق بهشت شوند و خلق نفرموده ایشان را که منفعت و سودی ببرد و یا به سبب ایشان دفع سوء و ضرری از خود بنماید، بلکه آنان را آفریده که منفعت به ایشان برساند و متنعم به نعمتهای همیشگی آخرت خود گرداند».

3- امام صادق علیه السلام- مسعده بن زیاده گوید: مردی به امام صادق علیه السلام گفت: «ما برای یک أمر عجیبی آفریده شده ایم آن حضرت فرمود: ای بنده خدا امر عجیب چیست؟ عرض کرد: آفریده شده ایم برای فنا و نابود شدن که پس از مردن اثری از بدن ما باقی نمی ماند و تا ابد فانی خواهیم بود».

4- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿أَيَحْسَبُ الْإِنْسانُ﴾ منظور ابوجهل است. أَنْ يُتْرَكَ سُدى بدون تکلیف که به او امر و نهی نمی شود.

* آیا او نطفه ای از منی که در رحم ریخته می شود نبود؟! (37)

1- على بن ابراهيم رحمه الله الله- ﴿أَلَم يَكُ نُطْفَةٌ مِّن مَّنِيٌّ يُمْنَى﴾ هرگاه نکاح کرد، تا به او منی دادیم.

ص: 229

2- الحسين علیه السلام- عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلَى علیه السلام- ﴿فِي دُعَاءِ يَوْمِ عَرَفَة... ابْتَدَعْتَ خَلْقِي مِنْ مَنِي يُمْنَى ثُمَّ أسْكَنتَنِي فِي ظُلُمَاتِ ثَلَاثِ بَيْنَ لَحْمٍ وَ جِلْدِ وَ دَم﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ كانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّى﴾ (38)

* قوله تعالى: ﴿فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَ الْأُنثى﴾ (39)

* قوله تعالى: ﴿أَلَيْسَ ذلِكَ بِقادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الموتى﴾ (40)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿ردُّ عَلَى مَنْ الكَر البعث والنشور أَنْكَرَ﴾ (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنِ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ أَلَيْسَ ذلِكَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الموتى قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عليه وسلم سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَ بَلَى﴾ (3)

3- الرضا علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِيٍّ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ سَمِعْتُ رَجَاءَ بْن أَبي الصَّحَاكِ يَقُولُ بَعَثَنِي الْمَأْمُونُ فِي إِشْخَاصِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى علیه السلام مِنَ الْمَدِينَة وَ قَدْ أَمَرَنِي أَنْ أَخُذَ بهِ عَلَى طَريقِ الْبَصْرَة... مَا رَأَيْتُ رَجُلًا كَانَ أتْقَى لِلَّهِ تَعَالَى مِنْه.. وَكَانَ إِذَا قَرَأَ لا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَةِ قَالَ عِنْدَ الْفَرَاغِ مِنْهَا سُبْحَانَكَ اللهُم.﴾ (4)

ص: 230

2- امام حسین علیه السلام- ادعای امام حسین علیه السلام در روز عرفه... از منی که در رحم ریخته می شود مرا آفریدی و در سه ظلمت میان گوشت و پوست و خونم نهادی.

* سپس به صورت خون بسته درآمد و خداوند او را آفرید و موزون ساخت (38)

* و از آن دو زوج مرد و زن آفرید. (39)

* آیا چنین کسی قادر نیست که مردگان را زنده کند؟! (40)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله- پاسخی است به کسی که رستاخیز و قیامت را انکار می کند.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- براء بن عازب گوید: هنگامی که این آیه نازل شد ﴿آليْسَ ذَلِكَ بِقَادِرٍ عَلَى أَن يُحْيِيَ أمَوْتَى،﴾ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: منزه هستی ای خدا! آری می توانی.

3- امام رضا علیه السلام- در ذکر اخلاق حمیده و صفات پسندیده امام رضا علیه السلام و وصف عبادت آن حضرت:... وقتی سوره ﴿لا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِیامَةِ﴾ را می خواند پس از تمام شدن می گفت: پروردگارا تو پاک و منزه هستی.

ص: 231

* قوله تعالى: ﴿هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُوراً﴾ (1)

1-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَالِكِ الْجُهَنِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ العَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى... هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَيَكُنْ شَيْئًا مَذْكُوراً فَقَالَ كَانَ مُقَدَّراً غَيْرَ مَذْكُور.﴾(1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَن زراره سَأَلْتُ أَبَا جَعفَرعَن قَولِهِ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً (قال) فِي الخَلق.﴾ (2)

3-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْهُ فَقَالَ كَانَ شَيْئاً مُقَدَّراً وَ لَمْ يَكُنْ مُكَوَّناً.﴾ (3)

4- الباقر علیه السلام- ﴿كَانَ شَيْئًا وَ لَمْ يَكُنْ مَذْكُوراً.﴾ (4)

5- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أَرْيَكُنْ فِي الْعِلْمِ وَلَا فِي الذِّكْرِ﴾ (5)

6- الباقر علیه السلام- ﴿كَانَ مَذْكُوراً فِي الْعِلْمِ وَ لَمْ يَكُنْ مَذْكُوراً فِي الْخَلْقِ.﴾ (6)

7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَعَاشِرَ النَّاسِ هَذَا عَلى أَنصَرَكُمْ لِي وَأحَقُكُمْ بي والربكم إلى وأعزكم على و اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ أَنَا عَنْهُ رَاضِيَان وَ مَا نَزَلَتْ آيَةُ رِضَى إِلَّا فِيهِ وَ مَا خَاطَبَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَّا بَدَأَ بِهِ بِهِ وَ لَا نَزَلَتْ آيَةً مَدْحَ فِي الْقُرْآنِ إِنَّا فِيهِ وَ لَا شَهِدَ اللهُ بِالْجَنَّةِ فِي هَلْ أتى عَلَى الْإِنْسَانِ إِنَّا لَهُ وَلَا أَنْزَلَهَا فِي سِوَاهُ وَ لَا مَدَحَ بِهَا غَيْرَهُ.﴾ (7)

8- الباقر علیه السلام- ﴿حَدَّثَنِي عَبْد الله بن الْعَبَّاس وَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ الله الأَنْصَارِى إِنَّ النَّبِي صلی الله عليه و آله و سلم قَالَ لِعَلِيِّ علیه السلام قُلْ مَا أَوَّلُ نِعْمَة بَلَاكَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ وَ أَنْعَمَ عَلَيْكَ بِهَا قَالَ: أَنْ خَلَقَنِي جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَلَمْ أَكُ شَيْئًا مَذْكُوراً. قَالَ: صَدَقْتَ.﴾ (8)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاحٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعاً بصيراً﴾ (2)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاحِ نَبْتَلِيهِ أَنْ نَخْتَبِرُ﴾ (9)

ص: 234

* آیا این گونه نیست که زمانی طولانی از روزگار بر انسان گذشت که چیز قابل ذکری نبود؟! (1)

1- امام صادق علیه السلام- مالک جُهنی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمَّيَكُن شَيْئًا مَذْكُورًا،﴾ پرسیدم فرمود: «مقدر غیر مذکور بود (در تقدیر بود ولی نامی از او به میان نیامده بود.)

2- امام باقر علیه السلام- لَيَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً در علم الهی ذکر شده بود، ولی در خلق، ذکر نشده بود.

3- امام باقر علیه السلام- حمران گوید: از ایشان درباره ی این آیه پرسیدم فرمود: «مقدور در قضا و قدر بود ولی هنوز خلق نشده بود.

4- امام باقر علیه السلام- به عنوان یک چیز موجود بود ولی نامی از آن به میان نیامده بود.

5- علی بن ابراهیم رحمه الله- لَيَكُن نه در علم بود و نه در ذکر بود.

6- امام باقر علیه السلام- در علم الهی ذکر شده بود ولی در خلق، ذکر نشده بود.

7- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای گروه مردم این مرد از همه ی شما مرا بیشتر یاری داده است و شایسته ترین مردم در رعایت حق خدای عزوجل و من بوده و هست و خدای و من از او خشنودیم و هیچ آیه یی که در آن بیان رضایت حق باشد نازل نشده،است مگر این که درباره ی اوست و خداوند هیچ گاه خطاب ای کسانی که گرویده اند صادر نفرموده است مگر این که او سر فصل آن خطاب است و خداوند در سوره هَلْ اَتی گواهی به بهشت نداده است مگر برای او و آن را در مورد کس دیگری جز او نازل نفرموده است و در آن سوره کسی جز او را نستوده است.

8-امام باقر علیه السلام- امام باقر علیه السلام فرمود عبدالله بن عباس و جابر بن عبدالله انصاری که از افرادی بوده که در جنگ بدر و احد و در بیعت در سایه درخت در حدیبیه حضور داشته و از آن صحابه ای بوده اند که از محبت و دوستی امیر مؤمنان علی بهره مند بوده اند برای من حدیث کردند که... پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: در عین حال بگو اولین نعمتی که خداوند عنایت فرموده چیست؟ حضرت عرضه داشت: این که مرا آفریده است با این که نام و نشانی از من نبود. فرمود: «راست گفتی!»

* ما انسان را از نطفه به هم آمیخته ای آفریدیم، و او را می آزماییم؛ [بدین جهت] او را شنوا و بینا قرار دادیم (2)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجِ نَبْتَلِیهِ﴾، او را امتحان می کنیم.

ص: 235

2- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبي الْجَارُود عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ أَمْشَاجِ قَالَ مَاءُ الرَّجُلِ وَ مَاءُ الْمَرْأَةِ اخْتَلَطَا جَميعاً.﴾ (1)

3- ابن عباس رحمه الله- ﴿أمشاج أي أخْلَاطِ مِنْ مَاءِ الرَّجُل وَ مَاءِ الْمَرأَة فِي الرَّحِمِ فَأَيُّهُمَا عَلَا صَاحِبَهُ كَانَ الشَّبَهُ لَهُ﴾ (2)

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿عَنِ ابْنِ عَبَّاس له فِي قَوْلِهِ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجِ قَالَ مُخْتَلِفَةِ الْأَلْوَانِ.﴾ (3)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عالِمُ الْغَيْبِ مِنْ ضَمَائِرِ الْمُصْمِرِينَ... وَ مَحَطَّ الْأَمْشَاحِ مِنْ مَشَارِبِ الْأَصْلَابِ﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً﴾ (3)

1-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّدِ الطَّيَّارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ... إِنَّ-ا هَ-دَيْناهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً قَالَ عَرَفْنَاهُ إِمَّا آخِذَ وَإِمَّا تَارِکُ ﴾ (5)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً قَالَ عَلَّمَهُ السَّبِيلَ فَإِمَّا آخِذُ فَهُوَ شَاكِرُ وَ إِمَّا تَارِک فَهُوَ كَافِرُ ﴾ (6)

3- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلِ أَيْ بَيَّنَّا لَهُ طَرِيقَ الْخَيْرِ وَالشَّرِّ إِمَّا شَاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً وَ هُوَ رَدُّ عَلَى الْمُجَبْرَة أَنَّهُمْ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ لَا فِعْلَ لَهُم.﴾ (7)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَلاسِلَ وَأَغْلالاً وَسَعِيراً﴾ (4)

1- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبى الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ رحمه الله فِي قَوْلِهِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ فَوْقُوفُهُمْ عَلَى الصِّرَاطِ وَأَمَّا لَهَا سَبْعَةَ أَبَوابِ لِكُلِّ بَابِ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ فَبَلَغَنِي وَاللَّهُ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ جَعَلَهَا سَبْعَ دَرَكَاتِ... وَ السَّادِسَةُ هِيَ السَّعِيرُ فِيهَا ثَلَاثُ مِائَة سُرَادِقِ مِنْ نَارٍ فِى كُلِّ سُرَادِقِ ثَلَاثُ مِائَةٍ قَصْرٍ مِنْ نَارٍ فِي كُلِّ قَصْرٍ ثَلَاثُ مِائَة بَيْتِ مِنْ نَارِ فِي كُلِّ بَيْتِ ثَلَاثُ مِائَةَ لَوْن مِنْ عَذَابِ النَّارِ فِيهَا حَيَّاتٌ مِنْ نَارٍ وَ

ص: 236

2- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوالجارود از امام باقر علیه السلام اه درباره ی آیه: أمشاج نبتلیه، آمده است که: آب مرد و زن با همدیگر آمیخته شد».

3- ابن عباس رحمه الله- أمشاج یعنی مخلوط شدن آب مرد و زن در رحم، پس هر کدام از آن ها بر دیگری غلبه داشته باشد کودک شبیه آن می شود.

4- ابن عباس رحمه الله- مِنْ نُطْفَةٍ أَمشاج یعنی چند رنگ.

5- امام علی علیه السلام- خداوند بر کسانی که راز خود را پنهان کنند عالم و داناست... به رحم هایی که نطفه های آمیخته به خون که از صلبها بیرون شده در آن قرار گیرد.

* ما راه را به او نشان دادیم خواه شاکر باشد و پذیرا گردد یا ناسپاس. (3)

1- امام صادق علیه السلام- منظور از ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَ إِمَّا كَفُورًا،﴾ این است که راه را به وی نمایاندیم یا این که از آن پیروی می کند و یا از آن سرباز می زند.

2- امام صادق علیه السلام- حمران گوید: از امام صادق علیه السلام- درباره ی سخن خداوند: ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُورا﴾ً پرسیدم فرمود: راه را به او یاد داد؛ یا [ آن راه را انتخاب می کند؛ پس او شاکر است و یا رها می کند پس او کافر و ناسپاس است».

3- علی بن ابراهيم رحمه الله- منظور از ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ﴾ راه خیر و شر را برای او نمایاندیم. ﴿إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾ و این سخن پاسخی است برای جبرگرایان که می گویند هیچ اختیاری در کارهای خویش ندارند.

* ما برای کافران زنجیرها و غل ها و شعله های سوزان آتش آماده کرده ایم! (4)

1- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوالجارود از امام باقر علیه السلام درباره ی سخن خداوند و دوزخ، میعادگاه همه ی آن هاست!. (حجر /43) [آمده است که فرمود توقفشان بر روی [پل] صراط است. و اما هفت در دارد و برای هر دری، گروه معینی از آن ها تقسیم شده اند (حجر / 44) [ درباره ی این آیه] به من است- و خدا داناتر است- که خداوند جهنم را هفت طبقه قرار داد؛ و ششم سعیر شعله های سوزان (آتش است؛ در آن سیصد سراپرده از آتش است؛ در هر سراپرده ای سیصد قصر از آتش است؛ در هر قصری سیصد خانه از آتش است؛ در هر خانه ای سیصد نوع از عذاب آتش و در آن مارهایی از آتش عقربهایی از،آتش [مکانهای بزرگ از آتش، زنجیرهایی از رسیده است

ص: 237

عَقَارِبُ مِنْ نَارٍ وَ جَوَامِعُ مِنْ نَارٍ وَسَلَاسِلُ مِنْ نَارٍ وَأَغْلَالُ مِنْ نَارٍ وَ هُوَ الَّذِي يَقُولُ اللَّهُ إِنَّا أَعْتَدْنا للكافِرِينَ سَلاسِلَ وَ أَغْلَالًا وَسَعِيراً﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُها كافُوراً﴾ (5)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرِ الْبَاقِرِ علیه السلام، قَالَ... نَشَدَّتُكُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِيكُمْ أَحَدُ أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ وَ فِي وَلْدِهِ إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزاجها كافُوراً... إِلَى آخِرِ السُّورَةِ، غَيْرِى قَالُوا لَا.﴾ (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ مَسْلَمَةَ بْن خَالِدٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ اللَّهِ فَوَثَبَ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم حَتَّى دَخَلَ صلی الله عليه و آله و سلم عَلَى فَاطِمَةَ فَلَمَّا رَأَى مَا بِهِمْ انْكَبَ عَلَيْهِمْ يَبْكِي وَ قَالَ أَنْتُمْ مُنْذُ ثَلَاثٍ فِيمَا أَرَى وَ أَنَا غَافِلُ عَنْكُمْ فهبط جبرئيل علیه السلام بِهَذِهِ الْآيَاتِ إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُوراً عَيْنَا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَها تَفْجيراً قَالَ هِيَ عَيْنُ فِي دَارِ النَّبيِّ صلی الله عليه و آله و سلم يُفَجِّرُ إِلَى دُور الْأَنْبِيَاءِ وَ وَالْمُؤْمِنِينَ.﴾ (3)

3- الحسن علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بْنِ الْحَنَفِيَّةِ عَنِ الْحَسَنِ بْن عَلَى علیه السلام قَالَ كُلُّ مَا فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ و اولیا بر مؤمن الأبرارَ فَوَ اللَّهِ مَا أَرَادَ بِهِ إِلَّا عَلَى بْنِ أَبِي طَالِب الوَفَاطِمَة وَأَنَا وَ الْحُسَيْنَ لِأَنَّا نَحْنُ أَبْرَارُ بِآبَائِنَا وَأُمَّهَاتِنَا وَقُلُوبُنَا عَلَتْ بِالطَّاعَاتِ و الْبرِّ وَ تَبَرَاتِ مِنَ الدُّنْيَا وَ حُبهَا وَأَطَعْنَا اللَّهَ فِي جَمِيعِ فَرَائِضِهِ وَ آمَنَّا بِوَحْدَانِيَّتِهِ وَصَدَقْنَا بِرَسُولِهِ.﴾ (4)

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿عن ابن عباس رحمه الله فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ قَالَ: [يَعْنِي بِهِمُ] الصِّدِّيقِينَ فِي إِيمَانِهِمْ عَلى وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنوَ الْحُسَيْنِ اللهِ، يَشْرَبُونَ فِي الْآخِرَةِ.﴾ (5)

5- علی بن ابراهیم رحمه الله- ﴿عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ فِي قَوْلِهِ إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُوراً يَعْنِي بَرْدَهَا وَطِيبَهَا لِأَنَّ فِيهَا الْكَافُورَ ﴾ (6)

6- ابن عباس رحمه الله- ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ إِلَى قَوْلِهِ إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَ كَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً نَزَلَتْ فِي عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ اسلام وَ فِى جَارِيَة لَهُمْ تُسَمَّى فِضَّةَ. ﴾ (7)

ص: 238

آتش و غل هایی از آتش است و این مطلب همان است که خداوند می فرماید: ﴿إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَلاسِلَ وَ أَغْلالًا وَسَعِيراً.﴾

* به یقین ابرار [و نیکان] از جامی می نوشند که با عطر خوشی آمیخته است. (5)

1- امام علی علیه السلام- شما را به خدا سوگند می دهم آیا غیر از من در میان شما کسی هست که خداوند درباره ی او و فرزندانش نازل فرماید: إِنَّ الْأَبَرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزَاجُها كافُوراً گفتند: «نه».

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- مسلمه بن خالد از امام صادق علیه السلام- و ایشان از پدرش نقل می کند که فرمود: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با شتاب برخاست و به خانه ی امیرالمؤمنین علیه السلام و فاطمه علیها السلام آمد، و چون آن حال را مشاهده نمود گریست و فرمود: «شما سه روز است که این وضع را دارید و من غافل از حال شما». پس جبرئیل با این آیات: ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُها كافُوراً عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ الله يُفَجِّرُونَها تَفْجِيراً﴾ نازل شد این چشمه در خانه ی پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد که از آن جا می جوشد و و روانه ی خانه های انبیاء علیهم السلام و مؤمنان می گردد».

3- امام حسن علیه السلام- هرچه در قرآن مجید لفظ إِنَّ الأبرار هست به خدا سوگند! جز علیّ بن ابی طالب علیه السلام فاطمه و من و حسین علیهم السلام کسی دیگری را منظور نکرده اند. زیرا ما پاکان و نیکان از نظر پدرها و مادرانیم و دلهای ما شیفته ی اطاعت خدا و نیکوکاری است و از دنیا و علاقه به آن بیزار است و در تمام فرایض و واجبات خدا را اطاعت نموده ایم و به یکتایی او ایمان داریم و پیامبرش را تصدیق نموده ایم.

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿إِنَّ الْأَبَرارَ يَشْرَبُونَ﴾ منظور از ابرار کسانی هستند که در ایمان خود استوار بودند، علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام آنان در آخرت از کاسه شرابی می خورند.

5- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- منظور از ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا،﴾ سردی و نیکو بودن آن است؛ زیرا کافور در آن است.

6- ابن عباس رحمه الله- ﴿إِنَّ الْأَبَرارَ يَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا...إِنَّ هذا كانَ لَكُمْ جَزَاءً و كَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً؛﴾ در شأن علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام و کنیز آنان به نام فضّه نازل گردیده است.

ص: 239

* قوله تعالى: ﴿عَيْناً يَشْرَبُ بها عِبادُ الله يُفَجِّرُونَها تَفْجيراً (6)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللهُ يُفَجِّرُونَهَا، أَيْ مِنْهَا.﴾ (1)

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِباد الله أَي أَولِيَاؤُه﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخَافُونَ يَوْمَا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطير﴾ (7)

* النزول

1- الباقر علیه السلام ﴿عَنْ مُسْلِمِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام الله عَنْ أَبِيهِ المَرضَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهما السلام وَ هُمَا صَبَيَّان صَغِير ان فَعَادَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لا وَ مَعَهُ رَجُلَانِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا يَا أَبَا الْحَسَنِ اللَّهِ لَوْ نَذَرْتَ فِي ابْنَيْكَ نَدْراً إِنْ عَافَاهُمَا اللَّهُ فَقَالَ أَصُومُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ شُكْراً لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ كَذَلِكَ قَالَتْ فَاطِمَةً وَ كَذَلِكَ قَالَتْ جَارِيَتُهُمْ فِضَّةٌ فَأَلْبَسَهُمَا اللَّهُ عَافِيَةٌ فَأَصْبَحُوا صِيَاماً وَ لَيْسَ عِنْدَهُمْ طَعَامُ.﴾ (3)

* از چشمه ای که بندگان خاصّ خدا از آن می نوشند و [از هرجا بخواهند] آن را جاری می سازند. (6)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ الله﴾ یعنی از آن.

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِباد الله﴾ یعنی اولیای خداوند.

* آن ها به نذر خود وفا می کنند و از روزی که شر و عذابش گسترده است می ترسند (7)

* سبب نزول

1- امام باقر علیه السلام- مسلم بن خالد از امام صادق علیه السلام و ایشان از پدرش علیه السلام نقل می کند که فرمود: «حسن و حسین علیهما السلام در حالی که کودک بودند، بیمار شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله با دو مرد به عیادت آن ها آمد، یکی از آن ها گفت: ای ابالحسن علیه السلام اگر برای دو فرزندت نذری می کردی خدا آن ها را شفا می داد. فرمود: سه روز به شکرانه ی خدا روزه می گیرم. و فاطمه علیها السلام هم چنین گفت و حسن و حسین علیهما السلام هم گفتند ما هم سه روز روزه می داریم و کنیزشان فضه هم چنین نذری کرد. خدا جامه ی عافیت بر بدن آن ها پوشاند. صبح نیت روزه داشتند و طعامی نداشتند.

2-1-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَسْلَمَةَ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ علیه السلام مَرِضَ الْحَسَنُ و الْحُسَيْنُ علیهما السلام وَ هُمَا صَبَيَّان صَغِيرَان فَعَادَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللهِ وَ مَعَهُ رَجُلَانِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا يَا أَبَا الْحَسَن علیه السلام لَوْ نَذَرْتَ فِي ابْنَيْكَ نَذراً إِنَّ اللَّهَ عَافَاهُمَا فَقَالَ أَصُومُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ شُكْراً لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ كَذَلِكَ قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ قَالَ الصَّبيَّانِ وَ نَحْنُ أَيْضاً نَصُومُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ وَ كَذَلِكَ قَالَتْ جَارِيَتْهُمْ فِضَّةٌ فَأَلْبَسَهُمَا اللَّهُ عَافِيَتَهُ فَأَصْبَحُوا صِيَاماً وَ لَيْسَ عِنْدَهُمْ طَعَامُ فَانْطَلَقَ عَلَى علیه السلام إِلَى جَارٍ لَهُ مِنَ الْيَهُودِ يُقَالُ لَهُ شَمْعُونُ يُعَالِجُ الصُّوفَ فَقَالَ هَلْ لَكَ أَنْ تُعْطِيَنِي جِزَّةَ مِنْ صُوفٍ تَغْزِلُهَا لَكَ ابْنَةُ مُحَمَّدٍ بِثَلَاثَةِ أَصْوُعِ مِنْ شَعِيرٍ قَالَ نَعَمْ فَأَعْطَاهُ فَجَاءَ بِالصُّوفِ وَ الشَّعِيرِ وَ أَخْبَرَ فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَبَلَتْ وَ أَطَاعَتْ ثُمَّ عَمَدَتْ فَعَزَلَتْ ثُلُثَ الصُّوفِ ثُمَّ أخَذَتْ صَاعاً مِنَ الشَّعِيرِ فَطَحَنَتْهُ وَعَجَنَتُهُ وَ خَبَزَتْ مِنْهُ خَمْسَةَ أَقْرَاَص لِكُلِّ وَاحِدٍ قُرْصاً وَصَلَّى علیٌ علیه السلام مَعَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله الْمَغْرِبَ ثُمَّ أَتَى مَنْزِلَهُ فَوُضِعَ الْخِوَانُ وَ جَلَسُوا خَمْسَتُهُمْ فَأَوَّلُ لُقْمَة كَسَرَهَا علیٌ علیه السلام إِذَا مِسْكِينُ قَدْ وَقَفَ بِالْبَابِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ بَيْتِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام أَنَا مِسْكِينُ مِنْ مَسَاكِينِ الْمُسْلِمِينَ أَطْعِمُونِي مِمَّا تَأْكُلُونَ أَطْعَمَكُمُ اللهُ عَلَى مَوَائِدِ الْجَنَّةِ فَوَضَعَ اللَّقْمَةَ مِنْ يَدِهِ... فَأَقْبَلَتْ فَاطِمَة... وَ عَمَدَتْ إِلَى مَا كَانَ عَلَى الْخِوَانِ فَدَفَعَتْهُ إِلَى الْمِسْكِينِ وَ بَاتُوا جَيَاعاً وَ أَصْبَحُوا صِيَاماً لَمْ يَذُوقُوا إِلَّا الْمَاءَ الْقَرَاحَ ثُمَّ عَمَدَتْ إِلَى الثَّلْثِ الثَّانِي مِنَ الصُّوفِ فَعَزَلَتْهُ ثُمَّ أَخَذَتْ صَاعاً مِنَ الشَّعِيرِ وَ طَجَنَتُهُ وَ عَجَنَتُهُ وَ خَبَرَتْ مِنْهُ خَمْسَةَ أَقْرِصَة لِكُلِّ وَاحِدٍ قُرْصاً وَ صَلَّى عَلِيُّ الْمَغْرِبَ مَعَ النَّبِيِّ صلی الله عليه و آله و سلم ثُمَّ أَتَى مَنْزِلَهُ فَلَمَّا وُضِعَ الْخِوَانُ بَيْنَ يَدَيْهِ وَ جَلَسُوا خَمْسَتُهُمْ فَأَوَّلُ لُقْمَة كَسَرَهَا عَلَى علیه السلام إِذَا يَتِيمُ مِنْ يَتَامَى الْمُسْلِمِينَ قَدْ وَقَفَ بِالْبَابِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ بَيْتِ مُحَمَّدٍ أَنَا يَتِيمُ مِنْ يَتَامَى الْمُسْلِمِينَ أَطْعِمُونِي مِمَّا تَأْكُلُونَ أَطْعَمَكُمُ اللَّهُ عَلَى مَوَائِدِ الْجَنَّةَ فَوَضَعَ عَلَى اللُّقْمَةَ مِنْ يَدِهِ... فَأَقْبَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام... ثُمَّ عَمَدَتْ فَأَعْطَتْهُ جَمِيعَ مَا عَلَى الْخِوَانِ وَ بَاتُوا جِيَاعاً لَمْ يَذُوقُوا إِلَّا الْمَاءَ الْقَرَاحَ وَ أَصْبَحُوا صِيَاماً وَ عَمَدَتْ فَاطِمَةً فَغَزَلَتِ الثُّلُثَ الْبَاقِيَ مِنَ الصُّوفِ وَ طَحَنَتِ الصَّاعَ الْبَاقِيَ وَ عَجَنَتْهُ وَ خَبَزَتْ مِنْهُ خَمْسَةَ أَقْرَاصِ لِكُلِّ وَاحِدٍ قُرْصاً وَ صَلَّى عَلَى الْمَغْرِبَ مَعَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَتَى مَنْزِلَهُ فَقَرَّبَ إِلَيْهِ الْخِوَانَ وَ جَلَسُوا خَمْسَتُهُمْ فَأَوَّلُ لُقْمَة كَسَرَهَا عَلَى إِذَا أَسِيرُ مِنْ أَسَرَاءِ الْمُشْرِكِينَ قَدْ وَقَفَ بِالْبَابِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ بَيْتِ مُحَمَّدِ علیهم السلام تَأْسِرُونَنَا وَ تَشَدُّونَنَا وَلَا تُطْعِمُونَنَا فَوَضَعَ عَلى علیه السلام اللقْمَةَ مِنْ يَدِهِ... فَأَقْبَلَتْ فَاطِمَة علیهل السلام ... وَ عَمَدُوا إِلَى مَا كَانَ عَلَى الْخِوَان فَأَعْطَوْهُ وَ بَاتُوا جِيَاعاً وَأَصْبَحُوا مُفْطِرِينَ وَ لَيْسَ عِنْدَهُمْ شَيْءٍ قَالَ شُعَيْبُ فِي حَدِيثِهِ وَ أَقْبَلَ عَلِى علیه السلام بالحسن علیه السلام وَ الْحُسَيْنِ علیه السلام نَحْوَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم وَهُمَا

ص: 242

2-1- امام صادق علیه السلام- امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام در دوران کودکی مریض شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه دو نفر از یارانش به عیادت آن ها رفتند. یکی از آن دو، به امام علی علیه السلام عرض کرد: «کاش برای شفای دو فرزند خویش برای خدا نذر می کردی؟ فرمود: «[اگر آن ها را شفا دهد]، برای شکر و سپاس خداوند، سه روز، روزه می گیرم و فاطمه علیها السلام نیز همین سخن را تکرار کرد و آن دو فرزند نیز گفتند: «ما هم سه روز روزه می گیریم و کنیز آن ها فضه نیز گفت من هم روزه می گیرم پس خداوند آنان را شفا داد و آنان در حالی که غذایی نداشتند، روزه گرفتند علی علیه السلام نزد همسایه یهودی خویش، شمعون که ریسنده پشم بود رفت و فرمود: آیا این معامله را می پذیری که در مقابل ریسیدن مقداری از پشم گوسفند توسط دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله سه پیمانه جو به من دهی؟ آن مرد یهودی پذیرفت پس علی علیه السلام آن مقدار پشم گوسفند و آن سه پیمانه جو را آورد و فاطمه علیها السلام را از آن باخبر ساخت و ایشان پذیرفت. فاطمه علیها السلام رشتن آن مقدار پشم گوسفند را شروع کرد و هنگامی که یک سوم آن را ریسید، یک پیمانه از آن جو را برداشت و آسیا کرد و پنج قرص نان پخت که به هر کدام از آن ها یک قرص نان اختصاص می یافت. علی علیه السلام به همراه محمد صلی الله علیه و آله، نماز مغرب را به جای آورد و به منزل آمد و سفره را پهن کردند و همه ی آن ها بر سر سفره نشستند و آن هنگام که علی علیه السلام اولین لقمه را برداشت فقیری کنار درآمد و گفت: «سلام علیکم ای اهل بیت محمد من فقیری مسلمان هستم از آن غذایی که می خورید به من نیز بدهید. خداوند شما را از سفره های بهشتی بهره مند سازد پس علی علیه السلام لقمه ی خویش بر زمین گذاشت دست پس دست به سفره برد و آن چه بر سفره بود همه را به آن شخص فقیر بخشید و شکم گرسنه سر بر بالین نهادند و فقط آب نوشیدند. آن ها روز بعد را نیز روزه گرفتند. حضرت فاطمه علیها السلام به سراغ یک سوم دیگر آن پشم گوسفند رفت و آن را ریسید و یک پیمانه دیگر از آن جو برداشت و آسیاب کرد و پنج قرص نان پخت که به هر کدام از آن ها یک قرص نان می رسید علی همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز مغرب را به جای آورد و به منزل خویش آمد. سفره را پهن کردند و همه ی آن ها بر سر سفره نشستند و آن هنگام که علی علیه السلام اولین لقمه ی خویش را برداشت، يتيم مسلمانی در آستانه در ظاهر شد و گفت سلام علیکم ای اهل بیت محمد من يتيمى مسلمان هستم از آن غذایی که می خورید به من نیز بدهید خداوند شما را از سفره های بهشتی بهره مند سازد. پس على علیه السلام لقمه ی خویش را بر زمین گذاشت و سپس حضرت فاطمه علیها السلام هر آن چه بر سفره بود به آن یتیم بخشید و در حالت گرسنگی شب را به صبح رساندند و تنها آب نوشیدند روز بعد را نیز روزه گرفتند و فاطمه علیها السلام یک سوم باقیمانده از آن پشم گوسفند را ریسید و آخرین پیمانه از آن جو را آسیاب و خمیر کرد و از آن پنج قرص نان تهیه کرد که هر قرص نان به یکی از آنان اختصاص داشت. علی علیه السلام به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله نماز مغرب را به جای آورد و به منزل آمد سفره پهن شد و همه ی آن ها بر سر سفره نشستند. هنگامی که علی علیه السلام اولین لقمه ی خویش را برداشت یکی از اسیران مشرک بر در ایستاد و گفت سلام علیکم ای اهل بیت محمد ما را اسیر می کنید و به بند می کشید و به ما غذا نمی دهید؟! پس علی علیه السلام لقمه را بر زمین گذاشت پس دست به سفره بردند و آن چه بر سر سفره بود را به آن اسیر دادند... و شب را با گرسنگی به صبح رساندند و تا صبح روز بعد بدون غذا ماندند. علی علیه السلام،

ص: 243

يَرْتَعِشَانِ كَالْفَرْخِ مِنْ شِدَّةِ الْجُوعِ فَلَمَّا بَصُرَ بِهِمُ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم قَالَ يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام شَدَّ مَا يَسُوقُنِي مَا أَرَى بِكُمْ انْطَلِقْ إِلَى ابْنَتِي فَاطِمَةَ علیه السلام فَانْطَلَقُوا إِلَيْهَا وَ هِيَ فِي مِحْرَابِهَا قَدْ لَصِقَ بَطْنُهَا بِظَهْرِهَا مِنْ شِدَّةِ الْجُوعِ وَ غَارَتْ عَيْنَاهَا فَلَمَّا رَآهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ضَمَّهَا إِلَيْهِ وَقَالَ وَا غَوْثَاهُ بِاللَّهِ أَنْتُمْ مُنْذُ ثَلَاثٍ فِيمَا أَرَى فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ يَا مُحَمَّد خُذْ مَا هَيَّاَ اللهُ لَكَ فِي أَهْلِ بَيْتِكَ قَالَ وَ مَا أَخُذُ يَا جَبْرَئِيلُ علیه السلام قَالَ هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ حَتَّى إِذَا بَلَغَ إِنَّ هذا كانَ لَكُمْ جَزاءً وَ كَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ مِهْرَانَ فِي حَدِيثِهِ فَوَثَبَ النَّبِيُّ حَتَّى دَخَلَ مَنْزِلَ فَاطِمَة فَرَأَى مَا بِهِمْ فَجَمَعَهُمْ ثُمَّ انْكَبَّ عَلَيْهِمْ يَبْكِي وَ يَقُولُ أَنْتُمْ مُنْذُ ثَلَاثِ فِيمَا أَرَى وَ أَنَا غَافِلُ عَنْكُمْ فَهَبَطَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ علیه السلام بِهَذِهِ الْآيَاتِ إِنَّ الْأَبَرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُها كافُوراً عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيراً.﴾ (1)

3-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿تفسیر فرات بن إبراهيم أبو القاسم العلوى عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ مُعَنْعَنَا عَنْ جَعْفَرَ بْن مُحَمَّدِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ مَرضَ الْحَسَنِ علیه السلام وَ الْحُسَيْنُ علیه السلام مَرَضاً شَدِيداً فَعَادَهُمَا سَيِّدُ ولْدِ آدَمَ مُحَمَّد وَ عَادَهُمَا أَبُو بَكْرٍ وَ عُمَرُ فَقَالَ عُمَرُ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام يَا أَبَا الْحَسَنِ إِنْ نَذَرْتَ لِلَّهِ نَدْراً وَاحِبًا فَإِنَّ كُلَّ نَدْر لَا يَكُونُ لِلَّهِ فَلَيْسَ فِيهِ وَفَاءُ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام إِنْ عَافَى اللَّهُ وَلَدَيَّ مِمَّا بِهِمَا صُمْتُ لِلَّهِ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ مُتَوَالِيَاتٍ وَ قَالَتِ الزَّهْرَاءُ علیها السلام مِثْلَ مَا قَالَ زَوْجُهَا وَ كَانَتْ لَهُمَا جَارِيَةً بَرْبَرِيَّةُ تُدْعَى فِضَّةَ قَالَتْ إِنْ عَافَى اللَّهُ سَيِّدَى مِمَّا بِهِمَا صُمْتُ لِلَّهِ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ وَ سَاقَ الْحَدِيثَ نَحْوا مِمَّا مَرَّ إِلَى أَنْ قَالَ وَ إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام أَخَذَ بِيَدِ الْغُلَامَيْنِ وَ هُمَا كَالْفَرْخَيْنِ لَا رِيشَ لَهُمَا يَرْتَعِشَانِ مِنَ الْجُوعِ فَانْطَلَقَ بِهِمَا إِلَى مَنْزِلَ النَّبِيِّ صلی الله عليه و آله و سلم فَلَمَّا نَظَرَ إِلَيْهِمَا النَّبِي صلی الله علیه و آله اغْرَوْرَقَتْ عَيْنَاهُ بالدموع وَأَخَذَ بِيَدِ الْغُلَامَيْنِ فَانْطَلَقَ بهِمَا إِلَى فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام الفَلَمَّا نَظَرَ إِلَيْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ تَغَيَّرَ لَوْنُهَا وَ إِذَا بَطْنُهَا لَاصِقُ بِظَهْرِهَا انْكَبَّ عَلَيْهَا يُقَبِّلُ بَيْنَ عَيْنَيْهَا وَنَادَتْهُ بَاكِيَةً وَا غَوْثَاهُ بِاللَّهِ ثُمَّ بِكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مِنَ الْجُوعِ قَالَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ هُوَ يَقُولُ اللَّهُمَّ أَشْبِعْ آلَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ يَا مُحَمد صلی الله علیه و آله اقْرَأْ قَالَ وَ مَا أَقْرَأَ قَالَ اقْرَأْ إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُوراً إِلَى آخِر ثَلَاثِ آيَاتِ.﴾ (2)

ص: 244

حسن و حسین علیهم السلام را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله برد، در حالی که آن دو از شدت گرسنگی مثل جوجه می لرزیدند هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن دو را دید فرمود: ای ابالحسن! حال و روز شما خیلی مرا ناراحت می کند، بشتاب نزد فاطمه علیها السلام برویم پس با شتاب رفتند. حضرت فاطمه علیها السلام در محراب بود و از شدت گرسنگی شکمش به پشتش چسبیده بود و چشم هایش گود افتاده بود. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله ایشان را در آن حالت دید، وی را در آغوش گرفت و فرمود: «وای بر من سه روز است که شما در این حالت هستید پس جبرئیل فرود آمد و عرض کرد: «ای محمد آن را بگیر و در جمع اهل بیت خویش گوارایت باد حضرت فرمود: «چه چیزی را بگیرم؟ عرض کرد: ﴿هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئًا مَّذْكُورًا... إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاء وَكَانَ سَعْيُكُم مَّشْكُورًا﴾ و حسن بن مهران در حدیث خود نقل کند: پیامبر صلی الله علیه و آله با سرعت به خانه ی فاطمه علیها السلام رفت و حال و وضع آنان را مشاهده کرد پس آنان را در آغوش گرفت و اشک ریخت و فرمود: سه روز است که شما در این حالت هستید و من از شما بی خبر هستم». پس جبرئیل این آیات را بر ایشان نازل کرد: ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا * عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ الله يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا.﴾

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در تفسیر فرات بن ابراهیم، ابوالقاسم العلویّ از فرات بن ابراهیم با بیان سند حدیث از جعفر بن محمّد علیه السلام از پدرش از جدش علیه السلام [نقل کرد که] فرمود: «حسن و حسین علیهما السلام به شدت مریض شدند و سرور فرزندان آدم محمد به عیادت آن دو آمد و ابوبکر و عمر از آن دو عیادت کردند. عمر به امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام گفت: ای ابا الحسن! اگر برای خدا نذر واجبی بکنی، فرزندانت شفا می یابند؛ چون هر نذری که برای خدا نباشد، وفای به آن [واجب] نیست» علیّ بن ابی طالب علیه السلام فرمود: «اگر خداوند دو فرزندم را از بیماری ای که دارند عافیت بخشد سه روز پشت سر هم برای خدا روزه می گیرم. و زهرا علیها السلام مانند گفته همسرش گفت و کنیزکی- مغربیّه- داشتند که فضّه نام داشت، او هم گفت: «اگر خداوند دو سرورم را از بیماری ای که دارند عافیت بخشد سه روز برای خدا روزه می گیرم».... امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام دست دو کودک را- که مانند دو جوجه بی پر از گرسنگی می لرزیدند گرفت و آن ها را به منزل پیامبر صلی الله علیه و آله برد هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله- آن دو را دید چشمانش از اشک پر شد و دست دو کودک را گرفت و همراه آن ها به سوی فاطمه زهرا علیها السلام رفت و هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را دید که رنگش تغییر کرده و شکمش به کمرش چسبیده - او را به سینه اش چسباند و- پیشانیش را بوسید و فاطمه علیها السلام با گریه فرمود: ای رسول خدا! از خدا و سپس از تو به خاطر گرسنگی یاری می طلبم فرمود: «پیامبر صلی الله علیه و آله سرش را به سوی آسمان بلند کرد در حالی که می گفت خدایا آل محمد را سیر بگردان»! پس جبرئیل فرود آمد و گفت: «ای محمد بخوان»! فرمود: «چه بخوانم»؟ گفت: بخوان: ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُها كافُوراً عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللهُ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيراً يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمَا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً وَيُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً.﴾

ص: 245

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿يُوفُونَ بِالنَّذْرِ يَعْنِي عَلِيّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ علیهما السلام وَ جَارِيَّتَهُمْ وَ يَخَافُونَ يَوْماً كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً يَكُونُ عَابساً كَلُوحاً.﴾ (1)

5-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطِ عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِ ابْنِ دَابِ قَالَ... قال يَا عَلَى مَا عَمِلْتَ فِي لَيْلَتِكَ قَالَ وَلِمَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَزَلَتْ فِيكَ أَرْبَعَةُ مَعَالِيَ قَالَ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي كَانَتْ مَعِى أَرْبَعَةُ دَرَاهِمَ فَتَصَدَّقْتُ بِدِرْهَم لَيْلًا وَ بِدِرْهَم نَهَاراً وَ بِدِرْهَم سِراً وَ بِدِرْهَم عَلَانِيَةً قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ فِيكَ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَاهُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ ثُمَّ قَالَ لَهُ فَهَلْ عَمِلْتَ شَيْئاً غَيْرَ هَذَا فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَنْزَلَ عَلَيَّ سَبْعَ عَشْرَةَ آيَةً يَتْلُو بَعْضُهَا بَعْضاً مِنْ قَوْلِهِ إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُوراً إِلَى قَوْلِهِ إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَ كَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً قَوْلِهِ وَيُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً﴾ (2)

6-1- الحسن علیه السلام- ﴿يُوفُونَ بِالنَّذْرِ يَعْنِي يُتِمُّونَ الْوَفَاءَ بِهِ. ﴾ (3)

7-1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يُوفُونَ بِالنَّذْرِ الَّذِي أَخَذَ عَلَيْهِمْ مِنْ وَلايَتِنَا.﴾ (4)

8-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿رُوِّينَا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم نَهَى عَنِ النَّدْرِ لِغَيْرِ اللَّهِ وَنَهَى عَنِ النَّذْرِ فِي مَعْصِيَة أَوْ قَطِيعَة الرَّحِم. ﴾ (5)

9-1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿الْمُسْتَطِيرُ الْعَظِيم.﴾ (6)

10-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ بَعْدَ الْبَعْثِ مَا هُوَ أَشَدُّ مِنَ الْقَبْرِ يَوْمَ يَشِيبُ فِيهِ الصَّغِيرُ وَ يَسْكَرُ فِيهِ الْكَبِيرُ وَيَسْقُطُ فِيهِ الْجَنِينُ وَ تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَة عَمَّا أَرْضَعَتْ يَوْمُ عَبُوسُ قَمْطَرِيرُ يَوْمَ كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً إِنَّ فَزَعَ ذَلِكَ الْيَوْمِ لَيُرْهِبُ الْمَلَائِكَةَ الَّذِينَ لَا ذَنْبَ لَهُمْ وَ تَرْعُدُ مِنْهُ السَّبْعُ الشَّدَادُ وَ الْجِبَالُ الْأَوْتَادُ وَ الْأَرْضِ الْمِهَادُ وَ تَنْشَقَّ السَّمَاء. ﴾ (7)

* قوله تعالى: ﴿وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَيَتِيماً وَ أسيراً﴾ (8)

ص: 246

4-1- امام صادق علیه السلام- ﴿يُوفُونَ بِالنَّذْرِ مقصود علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام و کنیز آن ها است و ﴿وَ يَخافُونَ يَوْماً كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً﴾ يعنى عبوس و زشت چهره است.

5-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای علی! در شبی [که گذشت] چه کاری انجام دادی؟ عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله برای چه [می پرسی]»؟! فرمود: درباره ی تو چهار مقام بلند نازل شد». عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت چهار درهم داشتم. درهمی را شب درهمی را روز درهمی را در نهان و در همی را آشکارا صدقه دادم فرمود: خداوند درباره ی تو نازل فرمود: آن ها که اموال خود را، شب و روز پنهان و آشکار انفاق می کنند مزدشان نزد پروردگارشان است نه ترسی بر آن هاست و نه غمگین می شوند (بقره/274) سپس به او فرمود: آیا کاری غیر از این انجام دادی؟ چون خداوند هفده آیه ی پی درپی بر من نازل کرده است که از آیه: ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزَاجُها كافُوراً تا... إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاء وَكَانَ سَعْيُكُم مَّشْكُورًا﴾.

6-1- امام حسن علیه السلام- يُوفُونَ بِالنَّذر یعنی آنان به نذر خود وفا می کنند.

7-1- امام کاظم علیه السلام- محمد بن فضیل از امام موسی بن جعفر علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿يُوفُونَ بِالنَّذْرِ﴾، نقل می کند که فرمود: به آن عهد و پیمانی که در خصوص ولایت از آن ها گرفته شده، برای خدا وفا می کنند (پایبند هستند)».

8-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا صلی الله علیه و آله از نذر کردن برای غیر خدا نهی فرمود و از نذر در معصیت یا قطع رحم نهی فرمود.

9-1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- مُسْتَطِير یعنی عظیم.

10-1- امام علی علیه السلام- بندگان خدا! همانا پس از برانگیخته شدن از قبر با چیزی روبرو هستید که از [عذاب] قبر دشوارتر است و آن روزی است که خردسال در آن روز پیر شود و بزرگسال و به مستی و بی هوشی در آید و کودکان نارس در جنین بیفتند، و هر زن شیردهی از کودک شیرخوارش غافل گردد، روزی که چهره در هم کشیده، و اخم برهم بسته، روزی که شر، آن در همه جا پخش است، همانا ترس آن روز فرشتگانی را که گناهی ندارند به هراس اندازد و آسمان های هفتگانه و کوه های استوار و زمین گسترده و گاهوار از بیم آن بلرزه افتند و آسمان بشکافد.

* و غذای [خود] را با این که به آن علاقه [و نیاز] دارند به «مستمند» و «یتیم» و «اسیر» اطعام می کنند. (8)

ص: 247

* النُّزول

1- ابن عباس رحمه الله- ﴿نَزَلَتْ فِي عَلِيِّ بن أبي طَالِب علیه السلام وَ زَوْجَتِهِ فَاطِمَةَ بنتِ مُحَمَّدٍ رَسُول اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم وَ جَارِيَةٍ لَهَا وَ ذَلِكَ أَنَّهُمْ زَارُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم فَأَعْطَى كُلَّ إِنْسَانِ مِنْهُمْ صَاعاً مِنْ طَعَامٍ فَلَمَّا انْصَرَفُوا إِلَى مَنَازِلِهِمْ جَاءَهُمْ سَائِلُ يَسْأَلُ فَأَعْطَى عَلَى علیه السلام صَاعَهُ ثُمَّ دَخَلَ عَلَيْهِمْ يَتِيمُ مِنَ الْجِيرَانِ فَأَعْطَتُهُ فَاطِمَةً بِنْتُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله لا صَاعَهَا فَقَالَ لَهَا على علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله عليه و آله و سلم كَانَ يَقُولُ قَالَ اللَّهُ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي لَا يُسْكِتْ بُكَاءَهُ الْيَوْمَ عَبْدُ إِلَّا أَسْكَنْتُهُ مِنَ الْجَنَّةَ حَيْثُ يَشَاءُ﴾ (1)

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿نَزَلَتْ فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ فَاطِمَةَ علیها السلام أَصْبَحَا وَعِنْدَهُمْ ثَلَاثَةُ أَرْغِفَة فَأَطْعَمُوا مِسْكِيناً وَيَتِيماً وَأَسِيراً فَبَاتُوا جِيَاعاً فَنَزَلَتْ فِيهِمْ ﴾ (2)

3- ابن عباس رحمه الله- ﴿نَزَلَتْ فِي عَلِيٌّ بن أبي طالب علیه السلام أَطْعَمَ عَشَاءَهُ وَ أَفْطَرَ عَلَى الْقَرَاحِ. ﴾ (3)

4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ (مُسْلِمِ بْنِ خَالِدِ) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَن أبيه علیه السلام... معرض الْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ علیهما السلام وَهُمَا صَيَّان صَغِير ان فَعَادَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ رَجُلَانِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام لَوْ نَذَرْتَ فِي ابْنَيْكَ نَدْراً إِنَّ اللَّهَ عَافَاهُمَا فَقَالَ أَصُومُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ شُكْرًا لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ كَذَلِكَ قَالَتْ فَاطِمَةً وَ قَالَ الصَّيَّانِ وَ نَحْنُ أَيْضاً نَصُومُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ وَ كَذَلِكَ قَالَتْ جَارِيَتْهُمْ فِضَّةً فَأَلْبَسَهُمَا اللَّهُ عَافِيَتَهُ فَأَصْبَحُوا صِيَاماً وَلَيْسَ عِنْدَهُمْ طَعَامُ فَانْطَلَقَ على علیه السلام إِلَى جَارٍ لَهُ مِنَ الْيَهُودِ يُقَالُ لَهُ شَمْعُونُ يُعَالِجُ الصُّوفَ فَقَالَ هَلْ لَكَ أَنْ تُعْطِيَنِي جَزَّةَ مِنْ صُوفِ تَغْزِلُهَا لَكَ ابْنَةُ مُحَمَّدٍ بِثَلَاثَةِ أَصْوُعُ مِنْ شَعِيرٍ قَالَ نَعَمْ فَأَعْطَاهُ فَجَاءَ بِالصُّوفِ وَ الشَّعِير وَ أَخْبَرَ فَاطِمَةَ فَقَبَلَتْ وَأَطَاعَتْ ثُمَّ عَمَدَتْ فَغَزَلَتْ ثُلُثَ الصُّوفِ ثُمَّ خَذَتْ صَاعاً مِنَ الشَّعِير فَطَحَنَتْهُ وَ عَجَنَتُهُ وَ خَبَزَتْ مِنْهُ خَمْسَةَ أَقْرَاَص لِكُلِّ وَاحِدٍ قُرْصَا وَصَلَّى مَعَ النَّبِيِّ الْمَغْرِبَ ثُمَّ أَتَى مَنْزِلَهُ فَوُضِعَ الْخِوَانُ وَ جَلَسُوا خَمْسَتُهُمْ فَأَوَّلُ لُقْمَة كَسَرَهَا عَلَى إِذَا مِسْكِينُ قَدْ وَقَفَ بِالْبَابِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ بَيْتِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله مَا أَنَا مِسْكِينُ مِنْ مَسَاكِينِ الْمُسْلِمِينَ أَطْعِمُونِي مِمَّا تَأْكُلُونَ أَطْعَمَكُمُ اللَّهُ عَلَى مَوَائِدِ الْجَنَّةِ فَوَضَعَ الأَقْمَةَ مِنْ يَدِهِ... فَأَقْبَلَتْ فَاطِمَة علیها السلام ... وَ عَمَدَتْ إِلَى مَا كَانَ عَلَى الْخِوَان فَدَفَعَتْهُ إِلَى الْمِسْكِين وَ بَاتُوا جَيَاعاً وَ أَصْبَحُوا صِيَاماً لَمْ يَذُوقُوا إِلَّا الْمَاءَ الْقَرَاحَ ثُمَّ عَمَدَتْ إِلَى الثَّلُثَ الثَّانِي مِنَ الصُّوفِ فَغَزَلَتْهُ ثُمَّ أَخَذَتْ صَاعاً مِنَ الشَّعِيرِ وَ

ص: 248

* سبب نزول

1- ابن عبّاس رحمه الله این آیه درباره ی علیّ بن ابی طالب علیه السلام او همسرش فاطمه علیها السلام دختر محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله و کنیز فاطمه علیها السلام نازل شد و آن به این نحو بود که آن ها رسول خدا صلی الله علیه و آله را زیارت کردند؛ پس به هر کدامشان یک صاع (تقریبا سه کیلو) غذا داد. وقتی به خانه هایشان رفتند، گدایی آمد که درخواست کمک می کرد؛ علی علیه السلام یک صاع خود را بخشید. سپس یتیمی از همسایه ها آمد و فاطمه علیهم السلام دختر محمّد صلی الله علیه و آله یک صاع خود را به او بخشید. علی علیه السلام به او فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: خداوند می فرماید: به عزّت و جلالم سوگند! امروز بنده ای او را از گریه کردن ساکت نمی کند، مگر این که در هرجای بهشت بخواهد او را ساکن می گردانم».

2- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلى حُبِّهِ﴾ درباره ی علی و فاطمه علیهما السلام نازل شده است آنان سه عدد نان داشتند و آن را به مسکین و یتیم و اسیر دادند و خود گرسنه خوابیدند، پس این آیه نازل شد.

3- ابن عبّاس رحمه الله- درباره ی علیّ بن ابی طالب علیه السلام نازل شده هنگامی که شام خود را داد و با آب افطار کرد.

4- امام باقر علیه السلام- حسن بن مهران از امام صادق علیه السلام و ایشان از پدرش نقل می کند که فرموده است: «حسن و حسین علیهما السلام در حالی که کودک بودند بیمار شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله با دو مرد به عیادت آن ها آمد یکی از آن ها گفت ای ابالحسن! اگر برای دو فرزندت نذری می کردی خدا آن ها را شفا می داد فرمود سه روز به شکرانه ی خدا روزه می دارم و فاطمه هم چنین گفت اصلا و حسن و حسین علیه السلام هم گفتند «ما» هم سه روز روزه می داریم و کنیزشان فضه هم چنین نذری کرد خدا جامه ی عافیت به بر آن ها پوشاند صبح نیت روزه داشتند و طعامی نداشتند على نزد همسایه ی یهودی خود شمعون که شغل پشم داشت رفت و فرمود: «می توانی مقداری پشم به من بدهی که دختر محمد صلی الله علیه و آله برایت بریسد و سه صاع جو در عوض آن بدهی گفت: آری؛ مقداری پشم با جو به آن حضرت داد و او به فاطمه علیها السلام خبر داد و قبول کرد و اطاعت نمود و یک سوم پشم را رشت و یک صاع جو را برداشت آسیا کرد و خمیر کرد و پنج قرص نان از آن پخت برای هر تن قرصی علی علیه السلام نماز مغرب را با پیغمبر صلی الله علیه و آله خواند و به منزل آمد و سفره گستردند و هر پنج نشستند افطار کنند اوّلین لقمه را که علی علیه السلام برداشت مسکینی به در خانه ایستاد و گفت: درود بر شما ای اهل بیت محمد! من مسکینی مسلمانم مرا از آن چه می خورید اطعام کنید خدا از طعام بهشت به شما طعام دهد. لقمه را از دست نهاد و هرچه در سفره بود برداشت و به مسکین داد و گرسنه خوابیدند و جز آب چیزی نخوردند. و سپس ثلث دوّم

ص: 249

طَحَنَتُهُ وَ عَجَنَتُهُ وَ خَبَزَتْ مِنْهُ خَمْسَةَ أَقْرِصَة لِكُلِّ وَاحِدٍ قُرْصاً وَ صَلَّى عَلِيُّ الْمَغْرِبَ مَعَ النَّبِيِّ صلی الله عليه و آله و سلم ثُمَّ أَتَى مَنْزَلَهُ فَلَمَّا وُضِعَ الْخِوَانُ بَيْنَ يَدَيْهِ وَ جَلَسُوا خَمْسَتُهُمْ فَأَوَّلُ لُقْمَة كَسَرَهَا عَلَى علیه السلام إِذَا يَتِيمُ مِنْ يَتَامَى الْمُسْلِمِينَ قَدْ وَقَفَ بِالْبَابِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ بَيْتِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله لا أَنَا يَتِيمُ مِنْ يَتَامَى الْمُسْلِمِينَ أَطْعِمُونِي مِمَّا تَأْكُلُونَ أَطْعَمَكُمُ اللَّهُ عَلَى مَوَائِدِ الْجَنَّةِ فَوَضَعَ على علیه السلام اللُّقْمَةَ مِنْ يَدِهِ... فَأَقْبَلَتْ فَاطِمَةُ اللَّه... ثُمَّ عَمَدَتْ فَأَعْطَتْهُ العلي جَمِيعَ مَا مَا عَلَى الْخِوَانِ وَ بَاتُوا جِيَاعاً لَمْ يَذُوقُوا إِلَّا الْمَاءَ الْقَرَاحَ وَأَصْبَحُوا صِيَاماً وَ عَمَدَتْ فَاطِمَهُ علیها السلام فَعَزَلَتِ الثُّلْتَ الْبَاقِيَ مِنَ الصُّوفِ وَ طَحَنَتِ الصَّاعَ الْبَاقِيَ وَ عَجَنَتُهُ وَ خَبَزَتْ مِنْهُ خَمْسَةَ أقْرَاصِ لِكُلِّ وَاحِدٍ قُرْصاً وَ صَلَّى عَلَى الْمَغْرِبَ مَعَ النَّبِيِّ ثُمَّ أَتَى مَنْزِلَهُ فَقَرَّبَ إِلَيْهِ الْخِوَانَ وَ جَلَسُوا خَمْسَتُهُمْ فَأَوَّلُ لُقْمَة كَسَرَهَا عَلَى علیه السلام إِذَا أَسِيرُ مِنْ أَسَرَاءِ الْمُشْرِكِينَ قَدْ وَقَفَ بِالْبَابِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ بَيْتِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله لا تَأسِرُونَنَا وَ تَشَدُّونَنَا وَ لَا تُطْعِمُونَنَا فَوَضَعَ على علیه السلام اللقْمَةَ مِنْ يَدِهِ... فَأَقْبَلَتْ فَاطِمَةً... وَ عَمَدُوا إِلَى مَا كَانَ عَلَى الْخِوَان فَأَعْطَوْهُ وَبَاتُوا جَيَاعاً وَ أَصْبَحُوا مُفْطِرِينَ وَلَيْسَ عِنْدَهُمْ شَيْءٌ قَالَ شُعَيْبُ فِي حَدِيثِهِ وَ أَقْبَلَ عَلَى علیه السلام بِالْحَسَن وَ الْحُسَيْنِ علیهما السلام نَحْوَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم وَهُمَا يَرْتَعِشَانِ كَالْفَرْحَ مِنْ شِدَّةَ الْجُوعِ فَلَمَّا بَصُرَ بهِمُ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم قَالَ يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام شَدَّ مَا يَسُوقُنِي مَا أَرَى بكُمْ انْطَلِقْ إِلَى ابْنَتِي فَاطِمَةَ علیها السلام فَانْطَلَقُوا إِلَيْهَا وَهِيَ فِى مِحْرَابِهَا قَدْ لَصِقَ بَطْنُهَا بِظَهْرِهَا مِنْ شِدَّةِ الْجُوعِ وَ غَارَتْ عَيْنَاهَا فَلَمَّا رَآهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عليه وسلم ضَمَّهَا إِلَيْهِ وَقَالَ وَا غَوْثَاهُ بِاللَّهِ أَنْتُمْ مُنْذُ ثَلَاثٍ فِيمَا أَرَى فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه السلام خُذْ مَا هَيَّا اللَّهُ لَكَ فِي أَهْلِ بَيْتِكَ قَالَ وَ مَا أَخُذُ يَا جَبْرَئِيلُ علیه السلام قَالَ هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ حَتَّى إِذَا بَلَغَ إِنَّ هذا كانَ لَكُمْ جَزَاءً وَ كَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ مِهْرَانَ فِي حَدِيثِهِ فَوَثَبَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله حَتَّى دَخَلَ مَنْزِلَ فَاطِمَةَ علیها السلام فَرَأَى مَا بِهِمْ فَجَمَعَهُمْ ثُمَّ انْكَبَ عَلَيْهِمْ يَبْكِي وَ يَقُولُ أَنْتُمْ مُنْذُ ثَلَاثِ فِيمَا أَرَى وَأَنَا غَافِلُ عَنْكُمْ فَهَبَطَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ بِهَذِهِ الْآيَاتِ إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُوراً عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبَادُ اللَّهُ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيراً﴾ (1)

6- الباقر علیه السلام- ﴿عَنِ الْأَصْبَحَ بن نُبَاتَةَ وَغَيْرِهِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام وَاللَّفْظُ لَهُ ثُمَّ سَاقَ الْحَدِيثَ إِلَى قَوْلِهِ وَ أَصْبَحُوا مُفْطِرِينَ لَيْسَ عِنْدَهُمْ شَيْءٍ ثُمَّ قَالَ فَرَآهُمْ النَّبِی صلی الله علیه و آله جِيَاعاً فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام وَ مَعَهُ صَحْفَهُ مِنَ الذَّهَب مُرَصَّعَةُ بِالدُّرِّ وَالْيَاقُوتِ مَمْلُوءَةُ مِنَ الشَّرِيدِ وَ عُرَاقِ يَفُوحُ مِنْهُ رَائِحَةُ الْمِسْكِ وَ الْكَافُور فَجَلَسُوا وَأَكَلُوا حَتَّى شَبِعُوا وَلَمْ تَنْقُصُ مِنْهَا لَقْمَةُ وَاحِدَةً وَ خَرَجَ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ مَعَهُ قِطْعَةً عُرَاقِ فَنَادَتْهُ امْرَأَةُ

ص: 250

پشم را برداشت و رشت و صاعی از جو بر گرفت و آسیا کرد و خمیر کرد و پخت و پنج قرص نان فراهم کرد و برای هر سری قرصی. و علی علیه السلام نماز مغرب را با پیغمبر خواند و به منزل آمد و چون سفره گستردند و پنج تن نشستند و وقتی علی علیه السلام اولین لقمه را گرفت، یتیم مسلمانی بر در خانه ایستاد و گفت: درود بر شما خانواده محمد صلی الله علیه و آله من یتیم مسلمانم. از آن چه خود می خورید

ی الله به من بدهید خدا به شما از خوراک بهشت عطا کند علی علیه السلام لقمه از دست نهاد». و سپس هرچه در سفره بود به آن یتیم داد، قسمت سوم پشم را رشت و آخرین صاع جو را آسیاب کرد و خمیر نمود و پنج قرص دیگر برای هر سری قرصی از آن پخت علی علیه السلام نماز مغرب را با پیغمبر صلی الله علیه و آله خواند و به منزل آمد و سفره گستردند و باز اوّلین لقمه را که علی علیه السلام گرفت، اسیری از مشرکان از در خانه آواز داد ای خاندان محمد علیهم السلام ما را اسیر می کنید و در بند می نمایید و طعام نمی دهید علی علیه السلام لقمه را از دست بر زمین نهاد و هرچه در سفره بود برداشتند و به آن اسیر دادند... و همه گرسنه خوابیدند و صبح را روزه نبودند و چیز خوردنی هم نداشتند شعیب در حدیث خود گوید علی حسن و حسین علیهما السلام را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورد و چون جوجه از گرسنگی می لرزیدند. چون پیغمبر صلی الله علیه و آله آن ها را به این حال دید فرمود: « فرمود: «ای ابالحسن! حال و روز شما خیلی مرا ناراحت می کند؛ بشتاب، نزد فاطمه علیها السلام برویم و همه نزد فاطمه علیها السلام آمدند و او در محرابش بود و از گرسنگی شکمش به پشتش چسبیده بود و چشم هایش به گودی رفته بود چون رسول خدا صلی الله علیه و آله او را دید در آغوشش کشید و گفت به خدا استغاثه کنم که شما سه روز است به این حالید، جبرئیل فرود آمد و گفت ای محمد بگیر آن چه را خدا برای خاندانت آماده کرده است»، فرمود: «چه بگیرم؟ گفت: ﴿هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ... إِنَّ هَذا كَانَ لَكُمْ جَزاءً وَ كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً... ﴾ حسن بن مهران در حدیث خود گفته پیغمبر صلی الله علیه و آله را از جا جست و به منزل فاطمه علیها السلام رفت و فکاری آن ها را دید و آن ها را جمع کرد و بر سر آن ها خم شد و می گریست و می فرمود شما از سه روز در این وضع بودید و من متوجه نبودم جبرئیل این آیات را آورد: ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُها كافُوراً عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللهُ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيراً.﴾

6- امام باقر علیه السلام- از اصبغ بن نباته و غیر او از امام باقر علیه السلام [ نقل شده است و] لفظ حدیث [در این جا] از اصبغ بن نباته است سپس حدیث را ادامه داد تا این جا که افطار کردند در حالی که نزد آن ها چیزی نبود. سپس فرمود: «پیامبر صلی الله علیه و آله آن ها را گرسنه دید و جبرئیل علیه السلام نازل شد و همراه او کاسه ی بزرگی از طلا بود که با مروارید و یاقوت آراسته و از نان و آبگوشت و استخوان پر بود و مشک و کافور از آن پخش می شد؛ پس نشستند و خوردند تا این که سیر شدند و یک لقمه هم از آن کم نشد و حسین علیه السلام بیرون رفت و همراه او تکه استخوانی بود و زنی یهودی فریاد

ص: 251

يَهُودِيَّةُ يَا أَهْلَ بَيْتِ الْجُوعِ مِنْ أَيْنَ لَكُمْ هَذَا أَطْعِمْنِيهَا فَمَدَّ يَدَهُ الْحُسَيْنُ علیه السلام لِيُطْعِمَهَا فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ وَ أَخَذَهَا مِنْ يَدِهِ وَ رَفَعَ الصَّحْفَةَ إِلَى السَّمَاءِ فَقَالَ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله و سلم لَوْ لَا مَا أَرَادَ الْحُسَيْنُ علیه السلام مِنْ إِطْعَامِ الْجَارِيَةِ تِلْكَ الْقَصْعَةَ لَبَرَكَتْ تِلْكَ الصَّحْفَةُ فِي أَهْلِ بَيْتِي علیهم السلام يَأْكُلُونَ مِنْهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا تَنْقُصُ لَقْمَةُ وَنَزَلَ يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ كَانَتِ الصَّدَقَةُ فِي لَيْلَةِ خَمْسٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ وَ نَزَلَ هَلْ أَتَى فِي يَوْمِ الْخَامِسِ وَ الْعِشْرِينَ مِنْهُ.﴾ (1)

7- العسكرى علیه السلام- ﴿السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ سَيِّدَ الْوَصِيِّينَ وَ أَوَّلَ الْعَابِدِينَ وَ أَزْهَدَ دَ الزَّاهِدِينَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ وَ صَلَوَاتُهُ وَ تَحِيَّاتُهُ أَنْتَ مُطْعِمُ الطَّعَامِ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أسيراً لِوَجْهِ اللهِ لَا تُرِيدُ مِنْهُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُوراً.﴾ (2)

زد: «ای خانواده ی گرسنه این از کجا برای شما آمده؟ آن را به من اطعام کن». حسین علیه السلام دستش را دراز کرد تا به او اطعام کند که جبرئیل فرود آمد و آن را از دستش گرفت و کاسه ی بزرگ را به آسمان برد پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر خواسته ی حسین علیه السلام برای اطعام آن زن از آن کاسه نبود آن کاسه در میان اهل بیتم برکت پیدا می کرد و تا روز قیامت از آن می خوردند و لقمه ای از آن کم نمی شد و بعد از این جریان] نازل شد: ﴿يُوفُونَ بِالنَّذْرِ﴾ و صدقه در شب بیست و پنجم ذی الحجه بود و هَلْ أَتَى (سوره ی انسان) در روز بیست و پنجم آن نازل شد.

7- امام عسکری علیه السلام- سلام بر تو ای امیرمؤمنان، سرور جانشینان پیامبران اولین عبادت کنندگان و زاهدترین زاهدان و رحمت خداوند، برکت هایش درودش و الطافش بر تو باد تو اطعام کننده غذا هستی و غذای [خود] را با این که به آن علاقه و نیاز دارند، به «مستمند» و «یتیم» و «اسیر» اطعام می کنند به خاطر خدا اطعام می کنی و هیچ پاداش و سپاسی از آن ها نمی خواهی.

2- الكاظم علیه السلام- ﴿أمَا إِنَّ عَلِياً علیه السلام لَمْ يَقُلْ فِي مَوْضع إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ الله لا تُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلا شُكُوراً وَ لَكِنَّ اللَّهَ عَلِمَ مِنْ قَلْبِهِ أَنَّمَا أَطْعَمَ لِلَّهِ فَأَخْبَرَهُ بِمَا يَعْلَمُ مِنْ قَلْبِهِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْطِقَ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِيراً﴾ (10)

1- ابن عباس رحمه الله- ﴿يَعْبسُ فِيهِ الْكَافِرُ حَتَّى يَسِيلَ مِنْ بَيْنِ عَيْنَيْهِ عَرَقُ مِثْلُ الْقَطِرَانِ قَمْطَرِيراً﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿فَوَقاهُمُ اللهُ شَرَّ ذلِكَ الْيَوْم وَلَقَّاهُمْ نَفْرَةً وَ سُرُوراً﴾ (11)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ وَحُشِرَ النَّاسُ فِي الْمَحْشَرِ وَجَدتُمْ عَلَى بَن أَبِي طَالِبِ علیه السلام يَتَلَالَا نُوراً كَالْكَوْكَب الدَّرِّى.﴾ (3)

2- العسكرى علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُمَرَ الْعَطَارِ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ الْعَسْكَرِى علیه السلام يَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَقَالَ: لَمْ أَرَكَ أَمْسِ قُلْتُ: كَرِهْتُ الْحَرَكَةَ فِي يَوْمِ الْإِثْنَيْنِ. قَالَ: يَا عَلِيُّ، مَنْ أَحَبَ أَنْ يَقِيَهُ اللَّهُ شَرَّ يَوْمٍ الاثْنَيْنِ فَلْيَقْراً فِي أَوَّل رَكْعَة مِنْ صَلَاةِ الْغَدَاةِ هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسانِ ثُمَّ قَرَأَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَوَقاهُمُ اللهُ شر ذلِكَ الْيَوْم وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً﴾ (4)

* قوله تعالى: وَجَزاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةٌ وَ حَرِيراً (12)

1- الباقر علیه السلام- ﴿وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةٌ يَسْكُنُونَهَا وَ حَرِيراً يَفْتَرِشُونَهُ وَ يَلْبَسُونَهُ﴾ (5)

2- الباقر علیه السلام- ﴿وَ عَنْ أَبِي حَمْرَة الثَّمَالِي عَنْ أَبي جَعْفَرَ رحمه الله وَجَزاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيراً قَالَ بِمَا صَبَرُوا عَلَى الْفَقْر وَ مَصَائِب الدُّنْيَا.﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿مُتَكِئينَ فِيها عَلَى الْأَرَائِكِ لا يَرَوْنَ فِيها شَمْساً وَلا زمهريراً﴾ (13)

2- امام کاظم علیه السلام- علی علیه السلام در هیچ کجا نگفت که ما شما را به خاطر خدا اطعام می کنیم و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم ولی خداوند عزوجل از پیش می دانست که او برای خدای عزوجل این کار را انجام داده است پس بدون آن که علی نیت خویش را بر زبان بیاورد، او را از نیت درونیاش باخبر ساخت

* ما از پروردگارمان خائفیم در آن روزی که عبوس و سخت است. (10)

1- ابن عبّاس رحمه الله- کافر در آن روز چنان گرفته و عبوس می شود که از میان دو چشمش عرقی مانند مس گداخته جاری می شود.

* [به خاطر این عقیده و عمل] خداوند آنان را از شر آن روز نگه می دارد و از آن ها استقبال می کند در حالی که شادمان و مسرورند. (11)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- وقتی روز قیامت مردم در محشر بر انگیخته می شوند علیّ بن ابی طالب علیه السلام را می یابید که نور درخشانی مانند ستاره درخشان است.

2- امام عسکری علیه السلام- [در خطاب به علی بن عمر عطّار:] ای علی! هر کس می خواهد خدایش او را از شرّ روز دوشنبه نگهدارد باید در رکعت اول نماز بامدادش ﴿هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسانِ﴾ را بخواند سپس این آیه را خواند: ﴿فَوَقاهُمُ اللهُ شَرَّ ذلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَهُ وَ سُرُوراً.﴾

* و در برابر صبرشان بهشت و لباس های حریر [بهشتی] را به آن ها پاداش می دهد. (12)

1- امام باقر علیه السلام- برای شکیبایی آنان عوض بهشت داد که در آن ساکن شوند و فرش حریر بگسترانند و بپوشند

2- امام باقر علیه السلام- ابوحمزه ثمالی از امام باقر علیه السلام نقل می کند که فرمود: ﴿وَ جَزاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةٌ وَ حَرِيراً﴾ این برای جماعتی است که بر فقر و مصائب دنیا صبر کردند.

* در آن جا بر تخت های زیبا تکیه کرده اند نه آفتاب [سوزان] را در آن جا می بینند و نه سرما را (13)

1-1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿مُتَّكِئِينَ فِيها عَلَى الْأَرَائِكِ يَقُولُ مُتَّكِثِينَ فِي الْحِجَال عَلَى السُّرُرُ.﴾ (1)

2-1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿عَلَى الْأَرَائِكِ أَيْ عَلَى الْأَسِرَةَ فِي الْحِجَال.﴾ (2)

1-1- علی بن ابراهيم رحمه الله- مُتَّكِئِينَ فِيهَا عَلَى الْأَرَائِكِ در حجله ها نشسته اند تختهایی تکیه داده اند.

2-1- ابن عباس رحمه الله- عَلَى الْأَرَائِكِ یعنی بر همسران بهشتی در حجله های بهشت [تکیه می کنند.

2- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَدانِيَةٌ عَلَيْهِمْ ظِلاها يَقُولُ قَرِيبُ ظِلَالُهَا مِنْهُمْ- قَوْلُهُ وَ ذُلَّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِيلًا دليَتْ عَلَيْهِمْ ثِمَارُهَا يَنَالُهَا الْقَائِمُ وَ الْقَاعِد.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَيُطافُ عَلَيْهِمْ بِآنِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَأَكْوَابٍ كَانَتْ قَواريرا﴾ (15)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿يَنْفُذُ الْبَصَرُ فِي فِضَّةِ الْجَنَّةِ كَمَا يَنْفُذُ فِي الزُّجَاجِ(2)

على بن ابراهيم رحمه الله- الأكوَابُ الْأَكْوَارُ الْعِظَامُ الَّتِي لَا آذَانَ لَهَا وَلَا عُرّى. ﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿قَواريرَا مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوها تَقديراً﴾ (16)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أكواب كانَتْ قَوارِيرَا قَوارِيرَا مِنْ فِضَّةٍ الْأَكْوَابُ الْأَكْوَارُ الْعِظَامُ الَّتِي لَا آذَانَ لَهَا وَ لَا عُرَى قَوَارِيرَ مِنْ فِضَّةِ الْجَنَّةِ يَشْرَبُونَ فِيهَا قَدَّرُوها تَقْدِيراً يَقُولُ صَنَعْتُ لَهُمْ عَلَى قَدْرِ رُتْبَتِهِمْ (ریِّهِمْ) لَا عَجْزَ فِيهِ وَ لَا فَضْلَ﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَيُسْقَوْنَ فيها كَأْساً كَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِيلاً﴾ (17)

1- ابن عباس رحمه الله- ﴿كُلُّ مَا ذَكَرَ اللَّهُ فِي الْقُرْآنِ مِمَّا فِي الْجَنَّةِ وَ سَمَّاهُ، لَيْسَ لَهُ مَثَلُ فِي الدُّنْيَا لَكِنْ سَمَّاهُ اللَّهُ بِالِاسْمِ الَّذِي يُعْرَفُ وَ الزَّنْجَبِيلُ مِمَّا كَانَتِ الْعَرَبُ تَسْتَطِيبُهُ فَلِذَلِكَ ذَكَرَهُ اللَّهُ فِي الْقُرْآنِ وَ وَعَدَهُمْ أَنَّهُمْ يُسْقَوْنَ فِي الْجَنَّةِ الْكَأسَ الْمَمْزُوجَةَ بِزَنْجَبِيلِ الْجَنَّةِ. ﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿عَيْناً فيها تُسَمَّى سَلْسَبِيلاً﴾ (18)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَعْطَانِيَ اللَّهُ تَعَالَى خَمْساً وَ أَعْطَى عَلِيّاً خَمْساً أَعْطَانِي جَوَامِعَ الْكَلِمِ وَ أَعْطَى عَلِيّا علیه السلام جَوَامِعَ الْعِلْمِ وَ جَعَلَنِيَ نَبِيّاً وَ جَعَلَهُ وَصِيّاً وَ أَعْطَانِي الْكَوْثَرَ وَ أَعْطَاهُ السَّلْسَبِيلَ.﴾ (6)

ص: 260

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ دَانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلَاها﴾ [و سایه ها [ی درختان] به آنان نزدیک است فاصله ی آن ها با سایه ی درختان اندک است و منظور از ﴿وَ ذُلّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلا﴾ این است که: میوه ی آن درختان از شاخه ها آویزان است به طوری که هم در حالت نشسته و هم در حالت ایستاده می توان از میوه ی آن درختان چید.

* و در گرداگرد آن ها ظرف هایی سیمین و قدح هایی بلورین می گردانند، [پر از بهنرین غذاها و نوشیدنی ها] (15)

1- امام صادق علیه السلام- این است که چشم، درون آن ها را می بیند، همان طور که داخل شیشه دیده می شود.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله- آکوابٍ کوزه های بزرگ است که دسته یا دستگیره ندارند.

* ظرف های بلورینی از نقره [شفاف] که آن ها را به اندازه ی مناسب آماده کرده اند. (16)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أكواب كانَتْ قَوارِيرَا قَوارِيرَا مِنْ فِضَّةٍ﴾ ؛ اكواب؛ کوزه های بزرگ است که دسته یا دستگیره ندارند؛ این ها ظرف هایی از جنس نقره هستند که اهل بهشت به وسیله ی آن می نوشند. قَدَّرُوهَا تَقْدِيرًا [یعنی] طبق ظرفیّت و درجه ی سیراب شدن آن ها ساخته شده است، به طوری که نه اضافه می آید و نه کم می آید.

* و در آن جا از جام هایی سیراب می شوند لبریز [از شراب طهوری] که آمیخته با زنجبیل است. (17)

1- ابن عبّاس رحمه الله- هرچیزی که خداوند در قرآن از نعمت های بهشتی بیان فرمود و نام برد، در دنیا مانندی ندارد لكن خداوند آن را به اسمی که شناخته شده است نامگذاری کرده و زنجبیلاً از چیزهایی است که خوشایند عرب بود؛ به همین خاطر خداوند آن را در قرآن بیان فرمود و به آن ها وعده داد که در بهشت از جام های آمیخته با زنجبیل بهشت سیراب می شوند.

* از چشمه ای در آن جا که نامش سلسبیل است. (18)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- خدای تبارک و تعالی پنج چیز به من عطا فرمود و پنج چیز به علی علیه السلام مرا کوثر داد و او را سلسبیل

ص: 261

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ ثَوْبَانَ أَنَّ يَهُودِيًا جَاءَ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله عليه و آله و سلم فَقَال... فَمَا أَوَّلُ مَا يَأْكُلُ أَهْلُ الْجَنَّةِ إِذَا دَخَلُوهَا قَالَ كَبَدُ الْحُوتِ قَالَ فَمَا شَرَابُهُمْ عَلَى أَثَر ذَلِكَ قَالَ السَّلْسَبِيلُ قَالَ صَدَقْتَ.﴾ (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿السَّلَامُ عَلَى أَبي الأَئِمَّةِ وَ خَلِيلَ النُّبُوَّةَ وَالْمَخْصُوص بِالْأُخُوَّةَ السَّلَامُ عَلَى يَعْسُوبِ الدِّينِ وَ الْإِيمَانِ وَ كَلِمَة الرَّحْمَنِ السَّلَامُ عَلَى مِيزَانِ الْأَعْمَال وَ مُقَلب الأَحْوَالِ وَسَيْفِ ذِي الْجَلَالِ وَسَاقِى السلسبيل الزلال.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُوا منثوراً﴾ (19)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ قَالَ مُسَوَّرُونَ﴾ (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الْوِلْدَانُ أَوْلَادُ أَهْلِ الدُّنْيَا لَمْ يَكُنْ لَهُمْ حَسَنَاتٌ يُنَابُونَ عَلَيْهَا وَ لَا سَيِّئَاتُ فَيُعَاقِبُونَ عَلَيْهَا فَأَنْزِلُوا هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ إِذا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيماً وَ مُلْكاً كَبيراً﴾ (20)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْمَدَنِيٌّ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله سُئِل... قال إِذَا أُدْخِلَ الْمُؤْمِنُ إِلَى مَنَازِلِهِ فِي الْجَنَّةِ وَوُضِعَ عَلَى رَأْسِهِ تَاجَ الْمُلْكِ وَ الْكَرَامَةِ البِسَ خَلَلَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةِ وَالْيَاقُوتِ... ثُمَّ يَبْعَثُ اللَّهُ إِلَيْهِ أَلْفَ مَلَكِ يُهَنِّتُونَهُ بِالْجَنَّةِ وَيُزَوِّجُونَهُ بِالْحَوْرَاءِ قَالَ فَيَنْتَهُونَ إِلَى أَوَّل بَاب مِنْ حِنَانِهِ فَيَقُولُونَ لِلْمَلَكِ الْمُوَكَّلْ بِأَبْوَاب جَنَانِهِ اسْتَأْذِنْ لَنَا عَلَى وَلِيُّ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ بَعَثَنَا إِلَيْهِ نُهَنَّهُ فَيَقُولُ لَهُمُ الْمَلَكُ حَتَّى أَقُولَ لِلْحَاجِب فَيُعْلِمَهُ مَكَانَكُمْ قَالَ فَيَدْخُلُ الْمَلَكُ إِلَى الْحَاجِبِ وَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْحَاجِب ثَلَاثُ جَنَانِ حَتَّى يَنْتَهِيَ إِلَى أَوَّلَ بَاب فَيَقُولَ لِلْحَاجِبِ إِنَّ عَلَى بَابِ الْعَرْصَةِ أَلْفَ مَلَكِ أَرْسَلَهُمْ رَبُّ الْعَالَمِينَ لِيُهَنَّتُوا وَلِيَّ اللَّهِ وَقَدْ سَأَلُونِي أَنْ آذَنَ لَهُمْ عَ َيْهِ فَيَقُولُ الْحَاجِبُ إِنَّهُ لَيَعْظُمُ عَلَيَّ أَنْ أَسْتَأْذِنَ لِأَحَدٍ عَلَى وَلِيٌّ اللَّهِ وَهُوَ مَعَ زَوْجَتِهِ الْحَوْرَاءِ قَالَ وَ بَيْنَ الْحَاجِبِ وَ بَيْنَ وَلِيٍّ اللَّهِ جَنَّتَانِ قَالَ فَيَدْخُلُ الْحَاجِبُ إِلَى الْقَيِّمِ فَيَقُولُ لَهُ إِنَّ عَلَى بَابِ الْعَرْصَةِ أَلْفَ مَلَكِ أَرْسَلَهُمْ رَبُّ الْعِزَّةِ يُهَنِّتُونَ وَلِيَّ اللَّهِ

ص: 262

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ثوبان گوید: روزی مردی یهودی خدمت نبی اکرم صلی الله عليه و آله و سلم آمد و عرض کرد: «ای محمد! اولین غذای بهشت چیست هنگامی که داخل بهشت شدند؟ فرمود: «جگر ماهی». گفت: «بعد از آن چه می آشامند فرمود: «آب چشمه سلسبیل» عرض کرد: «راست گفتی».

3- امام صادق علیه السلام- در زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام [آمده است]: سلام بر پدر امامان و دوست نبوّت و اختصاص یافته به برادری [ پیامبر صلی الله علیه و آله]. سلام بر رئیس دین و ایمان و مخلوق ویژه ی رحمان. سلام بر ترازوی اعمال دگرگون کننده حالت ها شمشیر [خدای] صاحب جلال و ساقی سلسبيل زلال.

* و بر گردشان [برای پذیرایی] نوجوانانی جاودانی می گردند که هرگاه آن ها را ببینی گمان می کنی مروارید پراکنده اند (19)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- وِلْدَانٌ تُخَلَّدُونَ، این است که در حجاب و مستور هستند.

2- امام علی علیه السلام- وِلْدَانُ اولاد اهل دنیا هستند و حسناتی نداشته اند تا بر آن پاداش داده شوند و نه بدی هایی که بر آن عذاب شوند؛ به همین خاطر در این مرتبه قرار گرفته اند.

* و هنگامی که آن جا را ببینی نعمت و ملک عظیمی را می بینی! (20)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- محمد بن اسحاق مدنی از امام باقر علیه السلام نقل کرده است پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود. هنگامی که مؤمن به منازل خود در بهشت درآید تاج ملک و کرامت بر سر او نهاده شود و حله های طلاباف و نقره باف و مزین به یاقوت به تن کند. سپس خداوند هزار فرشته به سوی او می فرستد تا او را به بهشت تبریک گویند و آن حوریه را زوج او کنند پس به نخستین در بستان های او رسند و به فرشته دربان این بستان ها گویند از ولی خدا برای ما اجازه بگیر، زیرا خدا ما را فرستاده تا به او تهنیت گوییم فرشته بدیشان می گوید تا من به دربان بگویم و او وی را از محل شما آگاه گرداند پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید آن فرشته نزد دربان می رود در حالی که میان آن ها سه بستان فاصله است تا به در اوّل می رسد و به دربان می گوید بر» در باغ هزار فرشته هستند که خداوند جهانیان ایشان را فرستاده تا به ولی خدا تبریک گویند و از من خواسته اند از او برای ایشان اجازه بگیرم و دربان می گوید بر من گران است از ولی خدا که با همسر حوریه خود است برای کسی اجازه گیرم پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید میان این دربان و دوست خدا دو بستان فاصله است دربان نزد پیشکار او می رود و به او می گوید بر» در باغ هزار فرشته اند که خداوند آن ها را برای تبریک به ولی خدا فرستاده پس برای ایشان اجازه شرفیابی بگیر». پیشکار نزد خدمتکاران مخصوص می رود و به آن ها می گوید هزار فرشته که فرستادگان خداوند جبارند بر

ص: 263

فَاسْتَأْذِنْ فَيَتَقَدَّمُ الْقَيِّمُ إِلَى الْخُدامِ فَيَقُولُ لَهُمْ إِنَّ رُسُلَ الْجَبَّارِ عَلَى بَابِ الْعَرْضِةِ وَ هُمْ أَلْفُ مَلَكِ أَرْسَلَهُمُ اللَّهُ يُهَتِّتُونَ وَلِى اللَّهِ فَأَعْلِمُوهُ بِمَكَانِهِمْ قَالَ فَيُعْلِمُونَهُ فَيُؤْذَنُ لِلْمَلَائِكَةِ فَيَدْخُلُونَ عَلَى وَلِيِّ اللَّهِ وَ هُوَ فِي الْغُرْفَة وَ لَهَا أَلْفُ بَاب وَ عَلَى كُلِّ بَاب مِنْ أَبْوَابِهَا مَلَكُ مُوَكَّلُ بِهِ فَإِذَا أَذِنَ لِلْمَلَائِكَةِ بِالدُّخُول عَلَى وَلِيَّ اللَّهِ فَتَحَ كُلُّ مَلَكِ بَابَهُ الْمُوَكَّلَ بِهِ قَالَ فَيُدْخِلُ الْقَيِّمُ كُلَّ مَلَكِ مِنْ بَابِ مِنْ أَبْوَابِ الْغُرْفَةِ قَالَ فَيُبَلِّغُونَهُ رِسَالَةَ الْجَبَّارِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ الْغُرْفَةِ سَلامٌ عَلَيْكُمْ إِلَى آخِرِ الْآيَةِ قَالَ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ إِذا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيباً وَ مُلْكًا كَبِيرًاً يَعْنِي بِذَلِكَ وَلِى اللَّهِ وَ مَا هُوَ فِيهِ مِنَ الْكَرَامَةِ وَالنَّعِيمِ وَالْمُلْكِ الْعَظِيمِ الْكَبِيرِ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ مِنْ رُسُلِ اللَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ يَسْتَأْذِنُونَ عَلَيْهِ فَلَا يَدْخُلُونَ عَلَيْهِ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَذَلِكَ الْمُلْكُ الْعَظِيمُ الْكَبِير.﴾ (1)

2- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ مُلْكاً كَبِيراً قَالَ: قَالَ: لَا يَزُولُ وَ لَا يَفْنَى.﴾ (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا أَدْخَلَ اللَّهُ أَهْلَ الْجَنَّة الْجَنَّةَ أَرْسَلَ رَسُولًا إِلَى وَلِيٌّ مِنْ أَوْلِيَائِهِ فَيَجِدُ الْحَجَبَةَ عَلَى بَابِهِ فَيَقُولُونَ لَهُ قِفْ حَتَّى نَسْتَأْذِنَ لَكَ فَمَا يَصِلُ إِلَيْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا بِإِذْنِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَإِذا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيماً وَ مُلْكاً كبيراً﴾ (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿إن مِنْ أَدْنَى نَعِيمِ الْجَنَّةِ يُوجَدُ رِيحُهَا مِنْ مَسِيرَةِ أَلْفِ عَامٍ مِنْ مَسَافَةِ الدُّنْيَا.﴾ (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿قال هِشَامُ بْنُ الْحَكَم: سَأَلَ الزَّنْدِيقُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ... قَالَ فَكَيْفَ يُنَعَمُ أَهْلُ الْجَنَّة بمَا فِيهَا مِنَ النَّعِيمِ وَ مَا مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا وَقَدِ افْتَقَدَ ابْنَهُ أَوْ أَبَاهُ أَوْ حَمِيمَهُ أَوْ أُمَّهُ فَإِذَا افْتَقَدُوهُمْ فِي الْجَنَّةِ لَمْ يَشْكُوا فِي مَصِيرِهِمْ إِلَى النَّارِ فَمَا يَصْنَعُ بِالنَّعِيمِ مَنْ يَعْلَمُ أَنَّ حَمِيمَهُ فِي النَّارِ يُعَذِّبُ قَالَ علیه السلام إِنَّ أَهْلَ الْعِلْمِ قَالُوا إِنَّهُمْ يُنْسَوْنَ ذِكْرَهُمْ وَقَالَ بَعْضُهُمُ انْتَظَرُوا قُدومَهُمْ وَ رَجُوا أَنْ يَكُونُوا بَيْنَ الْجَنَّةِ وَالنَّارِ فِي أَصْحَاب الْأَعْرَاف.﴾ (5)

ص: 264

در باغ انتظار می کشند تا به ولی خدا خجسته باد،گویند پس حضور آن ها را به آگاهی او برسانید». حضور آن ها را به آگاهی او می رسانند و او به فرشتگان اذن ورود می دهد و بدین ترتیب آن ها بر ولی خدا وارد می شوند در حالی که او در غرفه خود است و این غرفه هزار در دارد که بر هر یک از این درها فرشته ای گمارده شده است و ناگاه به فرشته ها اجازه ورود داده می شود که نزد ولی خدا روند و هر فرشته ای دری را که به آن گمارده شده بگشاید پیشکار هر فرشته را از یک در این غرفه وارد می کند و آن ها پیام خداوند جبار را بدو می رسانند و این است مفهوم سخن پروردگار که ﴿وَ الْمَلَئكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِم مِّن كل بَاب سَلَامٌ عَلَيْكُمُ بِمَا صَبَرَتمُ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ﴾؛ و فرشتگان از هر دری بر آنان وارد می گردند. و به آنان می گویند سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان چه نیکوست سرانجام آن سرا [ی جاویدان]. (رعد/24-23) و نیز قول خداوند عزوجل: ﴿وَ إِذا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعيماً وَ مُلکاً كَبيراً﴾ همین است، یعنی ولی خدا و ارجمندی و نعمت ها و ملک پهناور او چنین است. راستی که فرشته ها که پیامبر صلی الله علیه و آله از طرف خداوند عز ذکر هستند برای ورود بر او اجازه می خواهند و جز با اجازه نزد او نمی روند و این است ملک بزرگ و با شکوه.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله- و مُلكًا كَبِيرًا؛ یعنی این که از بین نمی رود و ماندگار است.

3- امام صادق علیه السلام- هنگامی که خداوند بهشتیان را وارد بهشت گرداند فرستاده ای را نزد یکی از دوستان خود می فرستد و پرده ای را بر درگاه او می بیند به او می گویند: «بایست تا اجازه بگیریم پس فرستاده خداوند به او نمی رسد مگر این که اجازه گرفته است. و این معنای فرموده خداوند است: ﴿وَ إِذا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيماً وَ مُلْكًا كَبِيرًا.﴾

4- امام صادق علیه السلام- بوی پایین ترین نعمت اهل بهشت از فاصله هزار سال از مسافت دنیا استشمام می شود.

5- امام صادق علیه السلام- هشام بن حکم گوید: زندیقی از امام صادق علیه السلام- پرسید: «... نحوه ی استفاده بهشتیان از نعمات آن جا چگونه است با این که غالبشان فاقد پسر یا پدر یا رفیق یا مادر خود شده و فقدانشان فقط حاکی از این است که همه ی مفقودین در دوزخند پس با نعمات چه کند آن که از حال رفیقش در جهنّم و عذاب با خبر است؟ فرمود: «أهل علم گفته اند: اهل بهشت یاد آنان را فراموش می کنند و برخی دیگر گفته اند: چشم به راه آنان می باشند و امید آن دارند که از جمله أهل اعراف؛ میان دوزخ و بهشت باشند».

ص: 265

6- الباقر علیه السلام- ﴿وَإِذَا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيماً وَ مُلْكَاً كَبِيراً يَعْنِي بِذَلِكَ وَلِيَّ اللَّهِ وَ مَا هُوَ فِيهِ مِنَ الْكَرَامَةِ- وَ النَّعِيمِ وَالْمُلْكِ الْعَظِيمِ- وَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ مِنْ رُسُلِ الْجَبَّارِ لَيَسْتَأْذِنُونَ عَلَيْهِ- فَلَا يَدْخُلُونَ عَلَيْهِ إِلَّا بإِذْنِهِ فَذَلِكَ الْمُلْكُ الْعَظِيمُ وَ الْأَنْهَارُ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا.﴾ (1)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبَّاسِ بْنِ يَزِيدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ كُنْتُ جَالِسًا عِنْدَهُ ذَاتَ يَوْمٍ أَخْبِرْنِي عَنْ قَول اللهِ عَزَّ وَ جَل وَ إِذا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيماً وَ مُلكاً كَبِيراً مَا هَذا الملك الَّذِي كَبَّرَهُ الله حَتَّى سَمَّاهُ كَبيراً قَالَ فَقَالَ لِي إِذَا أَدْخَلَ اللَّهُ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ أَرْسَلَ رَسُولًا إِلَى وَلِيٌّ مِنْ أَوْلِيَائِهِ فَيَجِدُ الْحَجَبَةَ عَلَى بَابِهِ فَيَقُولُ لَهُ قِفْ حَتَّى نَسْتَأْذِنَ لَكَ فَمَا يَصِلُ إِلَيْهِ رَسُولُ رَبِّهِ إِلَّا بِإِذْنِ فَهُوَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ إِذَا رَأَيْتَ ثُمَّ رَأَيْتَ نَعِيباً وَ مُلْكاً كَبِيراً﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿عالِيَهُمْ ثِيابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً﴾ (21)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَوْفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَرْدِي عَنْ بَعْض أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَرَادَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَبْضَ رُوحِ الْمُؤْمِنِ قَالَ يَا مَلَكَ الْمَوْتِ انْطَلِقُ أَنْتَ وَ أَعْوَانُكَ إِلَى عَبْدِي فَطَالَ مَا نَصَبَ نَفْسَهُ مِنْ أَجْلِى فَأتِنِي بِرُوحِهِ لِأُريحَهُ عِنْدِى فَيَأْتِيهِ مَلَكُ الْمَوْتِ بِوَجْهِ حَسَن وَ ثِيَابِ طَاهِرَةِ وَ رِيحٍ طَيِّبَةٍ... فَيَبْسُطُ صَحِيفَتَهُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَ هُوَ يُنَادِي هَاؤُمُ اقْرَوْا كِتَابِيَهْ إِنِّي ظَنَنْتُ أَنِّي مُلاقٍ حِسَابَيَةً فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رَاضِيَةٍ فَإِذَا انْتَهَى إِلَى بَابِ الْجَنَّةِ قِيلَ لَهُ هَاتِ الْجَوَازَ قَالَ هَذَا جَوَازِى مَكْتُوبُ فِيهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ هَذَا جَوَارُ جَائِزُ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ فَيُنَادِي مُنَادٍ يَسْمَعُ أَهْلُ الْجَمْعِ كُلُّهُمْ أَلَا إِنَّ فَلَانَ بْن فَلَان قَدْ سَعِدَ سَعَادَةً لَا يَشْقَى بَعْدَهَا أَبَداً قَالَ فَيَدْخُلُ فَإِذَا هُوَ بِشَجَرَةٍ ذَاتِ ظِلٍّ مَمْدُودٍ وَ ماءٍ مَسْكُوبٍ وَ ثِمَارٍ مُهْدَلَة يَخْرُجُ مِنْ سَاقِهَا عَيْنَانِ تَجْرِيَانِ فَيَنْطَلِقُ إِلَى إِحْدَاهُمَا فَيَغْتَسِلُ مِنْهَا فَيَخْرُجُ عَلَيْهِ نضرة النَّعِيمِ ثُمَّ يَشْرَبُ مِنَ الْأُخْرَى فَلَا يَكُونُ فِي بَطْنِهِ مَغْصُ وَلَا مَرَضٌ وَلَا دَاءُ أَبَداً وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ وَ سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً.﴾ (3)

ص: 266

6- امام باقر علیه السلام وَ إِذَا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيمًا وَ مُلْكًا كَبِيرًا،منظور ولی خداست و آن همه کرامت و بزرگواری و نعمت ها و پاداش عظیم و باشکوهی که در اختیار دارد فرشتگان که از جانب خداوند تبارک و تعالی می آیند برای ورود نزد او از وی اجازه می گیرند و تنها درصورتی که به آن ها اجازه دهد بر وی وارد می شوند

7- امام صادق علیه السلام- عباس بن یزید:گوید به امام صادق علیه السلام عرض:کردم در قول خداوند متعال ﴿وَ إِذا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيماً وَ مُلْكاً كَبِيراً﴾ منظور از آن ملکی که خداوند آن را بزرگ و با شکوه کرده و کبیر نامیده است چیست؟ فرمود: هنگامی که بهشتیان وارد بهشت می شوند، خداوند رسولی را نزد یکی از اولیای خویش می فرستد هنگامی که رسول به آن جا می رسد نگهبانان و حاجبان زیادی بر در آن جا می بیند که به وی می گویند باید برای تو اجازه ورود بگیریم و رسول تنها در صورتی که به وی اجازه ی ورود داده شود می تواند وارد شود و این همان سخن خداوند عزوجل است: ﴿وَإِذَا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيمًا وَ مُلْكًا عظيماً﴾.

* بر اندام آن ها بهشتیان لباس هایی است از حریر نازک سبز رنگ، و از دیبای ضخیم و با دستبندهایی از نقره آراسته شده اند و پروردگارشان شراب طهور به آنان می نوشاند. (21)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام- روایت است که فرمود پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: هنگامی که خدای تبارک و تعالی بخواهد جان مؤمن را بگیرد می فرماید ای فرشته مرگ تو و یارانت به سوی بنده ی من بروید که خسته کردن خودش به خاطر من طولانی شد. سپس روحش را برایم بیاور تا آن را نزد خود آسایش دهم فرشته مرگ با چهره ای نیکو لباس پاکیزه و بوی خوش نزد او می آید... پرونده ی عملش را برای مردان و زنان مؤمن می گستراند و فریاد می زند: [ای اهل محشر] نامه ی اعمال مرا بگیرید و بخوانید من یقین داشتم که [ قیامتی در کار است و] به حساب اعمالم می رسم» او در یک زندگی [کاملا] رضایت بخش قرار خواهد داشت. (حاقه/21-19) او در یک زندگی کاملا رضایت بخش قرار خواهد داشت وقتی به در بهشت برسد به او گفته شود: مجوز [ورود به بهشت] را بده» می گوید این مجوّز من است که در آن نوشته شده است به نام خداوند بخشنده ی مهربان این مجوزی نافذ از خداوند عزیز حکیم برای فلانی فرزند فلانی است [و این مجوّز] از طرف پروردگار جهانیان است». سپس ندا دهنده ای فریاد می زند و همه ی جماعت می شنوند: «آگاه باشید! فلانی فرزند فلانی سعادتمند شده سعادتی که بعد از آن هرگز بدبخت نمی شود وارد بهشت می شود و ناگهان در کنار درختی با سایه کشیده و گسترده، و در کنار آبشارها و میوه هایی آویزان قرار می گیرد و از ساقه ی آن درخت دو چشمه همیشه جاری بیرون می آید. به سوی یکی از آن ها می رود و با آب آن غسل می کند و بر او شادابی نعمت ظاهر می شود. سپس از دیگری می خورد و هرگز در درونش دل درد بیماری و درد پیدا نمی شود و این معنای سخن خداوند است که می فرماید: ﴿وَ سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً.﴾

ص: 267

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ رَسُولَ اللهِ سُئِلَ عَنْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ نَحْشُرُ المُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وفداً فَقَالَ يَا عَلَى الةِ إِنَّ الْوَقْدَ لَا يَكُونُونَ إِنَّا رَكْبَاناً أُولَئِكَ رِجَالُ اتَّقَوْا اللهَ فَأَحَبَّهُمُ اللَّهُ وَاخْتَصَّهُمْ وَ رَضِيَ أَعْمَالَهُمْ فَسَمَّاهُمُ الْمُتَّقِينَ ثُمَّ قَالَ لَهُ يَا عَلِى المْ أمَا وَ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ إِنَّهُمْ لَيَخْرُجُونَ مِنْ قُبُورِهِمْ وَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَتَسْتَقْبِلُهُمْ بِنُوقِ مِنْ نُوقِ الْعِزَّ عَلَيْهَا رَحَائِلُ الذَّهَبِ مُكَلَّلَةَ بِالدُّرِّ وَالْيَاقُوتِ وَ جَلَائِلُهَا الْإِسْتَبْرَقُ وَالسُّنْدُسُ وَ خَطْمُهَا جَدْلُ الْأَرْجُوَانِ تَطِيرُ بِهِمْ إِلَى الْمَحْشَر مَعَ كُلِّ رَجُل مِنْهُمْ أَلف مَلَكَ مِنْ قُدَّامِهِ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ يَرْقُونَهُمْ رَفَا حَتَّى يَنْتَهُوا بِهِمْ إِلَى بَابِ الْجَنَّةِ الْأَعْظَمِ وَ عَلَى بَابِ الْجَنَّة شَجَرَةُ إِنَّ الْوَرَقَةَ مِنْهَا لَيَسْتَظِلُّ تَحْتَهَا أَلْفُ رَجُلٍ مِنَ النَّاسِ وَ عَنْ يَمِينِ الشَّجَرَةَ عَيْنُ مُطَهَّرَةٌ مُرَكَّيَةٌ قَالَ فَيُسْقَوْنَ مِنْهَا شَرَبَةً فَيُطَهِّرُ اللَّهُ بِهَا قُلُوبَهُمْ مِنَ الْحَسَدِ وَيُسْقِطَ مِنْ أَبْشَارِهِمُ الشَّعْرَ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً مِنْ تِلْكَ الْعَيْنِ الْمُطَهِّرَةِ قَالَ ثُمَّ يَنْصَرِفُونَ إِلَى عَيْنِ أُخْرَى عَنْ يَسَار الشَّجَرَة فَيَغْتَسِلُونَ فِيهَا وَهِيَ عَيْنُ الْحَيَاةِ فَلَا يَمُوتُونَ أبداً.﴾ (1)

3- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عالِيَهُمْ ثِيابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ قَالَ يَعْلُوهُمُ الشَّيَابُ يَلْبَسُونَهَا.﴾ (2)

4- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿الإِسْتَبْرَقُ الدِّيباج.﴾ (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿قيل يُطَهِّرُهُمْ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ سِوَى اللَّهِ إِذْ لَا طَاهِرَ مِنْ تَدبُّس بِشَيْءٍ مِنَ الْأَكْوَانِ إِلَّا اللَّهُ﴾ (4)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَيُسْقَوْنَ مِنْهَا شَرْبَةً فَيُطَهِّرُ اللَّهُ بِهَا قُلُوبَهُمْ مِنَ الْحَسَدِ.﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿إن هذا كانَ لَكُمْ جَزاءً وَ كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً﴾ (22)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِمْ هَذِهِ الْآيَةَ إِلَى قَوْلِهِ وَ كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً فِى أمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام و هِيَ جَارِيَةً فِي كُل مُؤْمِن فَعَلَ مِثْلَ ذَلِكَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَل.﴾ (6)

ص: 268

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام صادق علیه السلام می فرماید: علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی آیه در آن روز که پرهیزگاران را دسته جمعی به سوی خداوند رحمان و پاداش های او محشور می کنیم. (مریم/85) پرسید؛ فرمود: وفد نمی باشد مگر سواره؛ آنان مردانی هستند که تقوای الهی پیشه کردند و خدا آنان را دوست می دارد و آنان را جدا کرده و از اعمالشان راضی گشته و آنان را متقین نامی ده است. سپس فرمود: ای علی آگاه باش قسم به کسی که دانه را شکافت و انسان را آفرید آنان از قبرهایشان بیرون می آیند در حالی که سفیدی صورت هایشان مثل سفیدی برف است و بر آنان لباس هایی است که سفیدی آن مثل سفیدی شیر است و نعلین هایی به پا دارند که بند آن از لؤلؤی درخشان است و در حدیث دیگری فرمود: فرشتگان با ناقه هایی بهشتی به دیدار آن ها می آیند که زین هایی از طلا دارند که با مروارید و یاقوت مزین شده است و پالان هایی از حریر و پرنیان دارند و طناب بینی آن ها بافته هایی از ارغوان است و افساری از زبرجد دارند. سپس آنان را به سمت صحرای محشر به پرواز در می آورند در حالی که همراه هر یک از ایشان هزار فرشته است که در جلو و راست و چپ ایشان قرار دارند این فرشتگان آنان را احاطه می کنند تا این که به دروازه ی بزرگ بهشت می رسند. بر دروازه بهشت درختی است که هزار نفر از سایه یک برگ آن بهره می گیرد و در طرف راست آن چشمه ای است که پاک می کند و مطهر می سازد پس جرعه ای از آن می نوشند و خداوند با آن قلب هایشان را از حسد پاک می کند و موهای صورتشان را می زداید. هم چنان که خود در قرآن می فرماید: ﴿وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا﴾ یعنی از همان چشمه ی پاک کننده، سپس به سوی چشم های دیگر که در طرف چپ درخت واقع است باز می گردند و در آن خود را می شویند و این همان چشمه حیات است که پس از آن دیگر نمی میرند.

3- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عَالِيَهُمْ ثِيَابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ﴾ یعنی اینکه بر بالای سر آن ها لباس هایی است که آن را بر تن می کنند

4- علی بن ابراهیم رحمه الله- استبرق دیبای ضخیم است.

5- امام صادق علیه السلام- [خداوند با این شراب طهور] آن ها را از هرچیزی غیر از خدا پاک می کند؛ چون جز خداوند پاک کننده ای نیست که از آلودگی به چیزی از هستی پاک گرداند.

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- آن مردان از آن می آشامند و خداوند با آن دل هایشان را از حسد پاک می گرداند.

* این پاداش شماست، و سعی و تلاش شما مورد قدردانی است. (22)

1- امام صادق علیه السلام- سخن خداوند متعال: ﴿وَ كَانَ سَعْيُكُم مَّشْكُورًاً﴾ درباره ی امیرالمؤمنین علیه السلام است و این آیه بر هر مؤمنی که چنین عملی را با شادابی و رضایت در راه خداوند عزوجل انجام دهد، [صدق می کند].

ص: 269

* قوله تعالى: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلاً﴾ (23)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْل عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عزوجل... إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلًا قَالَ بوَلَايَةِ على علیه السلام تَنْزِيلَا قُلْتُ هَذَا تَنْزِيلُ قَالَ نَعَمْ ذَا تَأْوِيل.﴾ (1)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ بِوَلَايَةِ عَلِيٌّ تَنْزِيلًا.﴾ (2)

3- ابن عباس رحمه الله- ﴿مَعْنَاهُ فَصَّلْنَاهُ فِي الْإِنْزَالِ آيَةً بَعْدَ آيَةٍ وَ لَمْ يُنْزَلْ جُمْلَةٌ وَاحِدَةٌ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً﴾ (24)

1- ابن عباس رحمه الله- ﴿نَهَى أَبُو جَهْل رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله عَن الصَّلَاة وَقَالَ إِنْ رَأَيْتُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله ، يُصَلَّى لَأَطَأَنَّ عُنُقَهُ فَنَزَلَ فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ أَثمَا أَوْ كَفُوراً.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلاً﴾ (25)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿بُكْرَةً وَأَصِيلًا قَالَ بِالْغُدْوَةِ وَنِصْفِ النَّهَارِ.﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿وَمِنَ اللَّيْل فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلاً طَويلاً﴾ (26)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ مِنَ اللَّيْل فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلاً طَوِيلاً قَالَ: صَلَاةُ اللَّيْلِ.﴾ (6)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَمَرَهُ أَنْ يُصَلِّيَ فِي سَاعَاتِ مِنَ اللَّيْلِ فَفَعَلَ صلی الله علیه و آله.﴾ (7)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ هَؤُلاءِ يُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَيَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ يَوْماً ثَقِيلاً﴾ (27)

ص: 270

به یقین قرآن را ما بر تو نازل کردیم. (23)

1- امام کاظم علیه السلام- محمد بن فضیل گوید: به امام کاظم علیه السلام عرض کردم: «منظور از این آیه: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنزِيلًا «چیست؟ فرمود: به ولایت علی نازل کردیم». عرض کردم: «این گونه نازل شده است»؟ فرمود: «خیر، بلکه تأویل آیه این گونه است».

2- امام كاظم علیه السلام- ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلًا﴾ [یعنی] به ولایت علی علیه السلام .

3- ابن عباس رحمه الله- معنای آیه این است که ما قرآن را در موقع نزول آیه ای بعد از آیه ای جدا از هم تفصیل دادیم و یک مرتبه نازل نشد.

* پس در [تبلیغ و اجرای] حکم پروردگارت شکیبا و با استقامت باش و از هیچ گنهکار یا کافری از آنان اطاعت مکن. (24)

1- ابن عباس رحمه الله- ابوجهل رسول خدا صلی الله علیه و آله را از نماز نهی می کرد و می گفت: «اگر محمد صلی الله علیه و آله را دیدم که نماز می خواند، گردنش را لگدکوب می کنم؛ پس نازل شد: ﴿فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ أَنَّهَا أَوْ كَفُوراً.﴾

* و نام پروردگارت را هر صبح و شام یاد کن (25)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿بُكْرَةً وَأَصِيلًا﴾؛ منظور صبحگاه و شبانگاه و نیم روز است.

* و پاسی از شب را برای او سجده کن و مقداری طولانی از شب او را تسبیح گوی. (26)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلًاطَوِيلًا﴿﴾ منظور، نماز شب است.

2- امام صادق علیه السلام- خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد که در ساعاتی از شب نماز بخواند و او به این دستور عمل کرد.

* آن ها زندگی زودگذر دنیا را دوست دارند در حالی که روز سختی را پشت سر خود رها می کنند. (27)

ص: 271

* قوله تعالى: ﴿نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَشَدَدْنا أَسْرَهُمْ وَإِذا شِعْنا بَدَّلْنا أَمْناهُمْ تبديلاً﴾ (28)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلاً﴾ (29)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ... إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ قَالَ الْوَلَايَةُ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَما تَشاؤُنَ إِلا أَنْ يَشَاءَ اللهُ إِنَّ اللهَ كَانَ عَلِيماً حَكِياً﴾ ( 30)

1- العسكرى علیه السلام- ﴿قُلُوبُنَا أَوْعِيَةُ لِمَشِيَّةِ اللَّهِ فَإِذَا شَاءَ شِتْنَا وَاللَّهُ يَقُولُ وَ مَا تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ﴾ (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿في خَبَر الزنديق الْمُدَّعِي لِلتَّناقُضِ فِي الْقُرْآن قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ- تَعَالَى اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها وَقَوْلِهِ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ وَ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَ تَتَوَفَّاهُمُ المَلائِكَةُ طَيِّبِينَ وَ الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ المَلائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ فَهُوَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يَتَوَلَّى ذَلِكَ بنَفْسِهِ وَ فِعْلُ رُسُلِهِ وَمَلَائِكَتِهِ فِعْلُهُ لِأَنَّهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ فَاصْطَفَى جَلَّ ذِكْرُهُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَسَفَرَةٌ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ فِيهِمْ اللهُ يَصْطَفِي مِنَ المَلائِكَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ فَمَنْ كَانَ مِنْ أَهْل الطَّاعَةِ تَوَلَّتْ قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِكَةُ الرَّحْمَةِ وَ مَنْ كَانَ مِنْ أَهْلِ الْمَعْصِيَةِ تَوَلَّى قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِكَةُ النَّقِمَةِ وَلِمَلَكِ الْمَوْتِ أَعْوَانُ مِنْ مَلَائِكَةِ الرَّحْمَةِ وَ النَّقِمَةِ يَصْدُرُونَ عَنْ أَمْرِهِ وَفِعْلُهُمْ فِعْلُهُ وَكُلُّ مَا يَأْتُونَهُ مَنْسُوبُ إِلَيْهِ وَإِذَا كَانَ فِعْلُهُمْ فِعْلَ مَلَكِ الْمَوْتِ وَ فِعْلُ مَلَكِ الْمَوْتِ فِعْلُ اللَّهِ لِأَنَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ عَلَى يَدِ مَنْ يَشَاءُ وَيُعْطِي وَيَمْنَعُ وَيُثِيبُ وَيُعَاقِبُ عَلَى يَدِ مَنْ يَشَاءُ وَ إِنَّ فِعْلَ أَمَنَائِهِ فِعْلُهُ كَمَا قَالَ وَما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللهُ.﴾ (3)

3- الصادق علیه السلام- ﴿يَا مُفَضَّلُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا مِنْ نُورِهِ وَخَلَقَ شِيعَتَنَا مِنَّا وَ سَائِرُ الْخَلْقِ فِي النَّارِ بَنَا يُطَاعُ اللَّهُ وَبِنَا يُعْصَى يَا مُفَضَّلُ سَبَقَتْ عَزِيمَةٌ مِنَ اللَّهِ أَنَّهُ لَا يَتَقَبَّلُ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِنَا وَلَا يُعَذِّبُ أَحَداً إِلَّا بِنَا فَنَحْنُ بَابُ اللَّهِ وَحُجَّتُهُ وَ أَمَنَاؤُهُ عَلَى خَلْقِهِ وَ خَزَانُهُ فِي سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ حَلَّلْنَا عَنِ اللَّهِ وَ حَرَّمْنَا عَنِ اللَّهِ

ص: 272

* ما آن ها را آفریدیم و پیوندهای وجودشان را محکم کردیم و هر زمان بخواهیم جای آنان را به گروهی همانند آنان می دهیم (28)

* این یک تذکر و یادآوری است و هرکس بخواهد [با استفاده از آن] راهی به سوی پروردگارش برمی گزیند. (29)

1- امام کاظم علیه السلام- محمد بن فضیل گوید: از امام کاظم علیه السلام درباره ی این سخن خداوند عزوجل: ﴿إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ﴾، پرسیدم فرمود: «منظور، ولایت است».

* و شما [چیزی را] نمی خواهید مگر این که خدا بخواهد خداوند دانا و حکیم بوده و هست. (30)

1- امام عسکری علیه السلام- دل های ما ظرف مشیت خداست وقتی او بخواهد ما خواهیم خواست. خداوند در قرآن کریم می فرماید: ﴿وَ مَا تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللهُ﴾

2- امام علی علیه السلام- زندیقی که ادعا می کرد در قرآن تناقض وجود دارد امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: در سخن خدای تعالی خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می کند. (زمر/42) و سخنش فرشته مرگ که بر شما مأمور شده (سجده/11) و [آیه] فرستادگان ما جان او را می گیرند. (انعام/61) و [آیه] فرشتگان [مرگ] جانشان را می گیرند در حالی که پاک و پاکیزه اند. (نحل/32) و [آیه] همان ها که فرشتگان [مرگ] روحشان را می گیرند در حالی که به خود ظلم کرده بودند. (نحل/28) خداوند تبارک و تعالی برتر و بزرگتر از آن است که خودش آن را به عهده بگیرد و کار رسولان و فرشتگان او، کار خود اوست؛ چون آن ها [پیوسته] به فرمان او عمل می کنند و آن ها کسانی هستند که خداوند درباره ی آن ها فرمود خداوند از فرشتگان رسولانی برمی گزیند. و همچنین از مردم (حج/75) پس هر کس از اهل اطاعت بود قبض روح او را فرشتگان رحمت به عهده می گیرند و هرکس از اهل معصیت بود قبض روح او را فرشتگان عذاب به عهده می گیرند و فرشته ی مرگ (عزرائیل) یارانی از فرشتگان رحمت و فرشتگان عذاب دارد که از دستور او تبعیت می کنند و کار آن ها کار اوست و هر چیزی که انجام می دهند، منسوب به اوست و هنگامی که کار آن ها کار فرشته مرگ عزرائیل باشد کار فرشته مرگ کار خداست؛ چون او جانها را به دست هر کسی که می خواهد می گیرد و عطا می کند و منع می کند و به دست هر کسی که بخواهد پاداش می دهد و عذاب می کند و کار امانتدارانش کار اوست. همانگونه که فرمود: ﴿وَ مَا تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ﴾

3- امام صادق علیه السلام- مفضل بن عمر گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: ای مفضل! خداوند ما را از نور خود آفرید و شیعیان ما را از ما.آفرید و بقیهی مردم در آتشند به وسیله ی ما خدا اطاعت می شود و

ص: 273

لَا نَحْتَجِبُ عَنِ اللَّهِ إِذَا شِتْنَا وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَمَا تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ قَلْبَ وَلِيهِ وَكْراً لِإِرَادَتِهِ فَإِذَا شَاءَ اللَّهُ شِتْنَا.﴾ (1)

4- الهادى علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ قُلُوبَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام مَوْرداً لِإِرَادَتِهِ فَإِذَا شَاءَ اللَّهُ شَيْئاً شَاءُوهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ الله﴾ (2)

5- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بْنِ أَبِى نَصْرِ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَن الرضا علیه السلام... يَا يُونُسُ إِنَّ الْقَدَرِيَّةَ لَمْ يَقُولُوا بِقَوْلِ اللَّهِ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ الله... ثُمَّ قَالَ قَالَ اللَّهُ يَا ابْنَ آدَمَ بِمَشِيَّنِي كُنْتَ أَنْتَ الَّذِي تَشَاءُ وَ بِقُوَّتِي أَدَيْتَ إِلَى فَرَائِضِي وَ بِنِعْمَتِي قَویت عَلَى مَعْصِيَتِی وَ جَعَلْتُكَ سَمِيعاً بَصِيراً قَوِيّاً فَمَا أصَابَكَ مِنْ حَسَنَة فَمِنِّى وَ مَا أَصَابَكَ مِنْ سَيِّئَة فَمِنْ نَفْسِك.﴾ (3)

6- الجواد علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بْنِ سِنَانِ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبي جَعْفَر الثَّانِي علیه السلام فَأَجْرَيْتُ اخْتِلَافِ الشَّيعَة فَقَال يَا مُحَمَّدُ لله إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَمْ يَزَلْ مُتَفَرِّداً بوَحْدَانِيَّتِهِ ثُمَّ خَلَقَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ عَلِيّا علیه السلام وَ فَاطِمَة علیها السلام فَمَكَثُوا أَلْفَ دَهْرٍ ثُمَّ خَلَقَ جَمِيعَ الْأَشْيَاءِ فَأَشْهَدَهُمْ خَلْقَهَا وَ أَجْرَى طَاعَتَهُمْ عَلَيْهَا وَ فَوَّضَ أمُورَهَا إِلَيْهِمْ فَهُمْ يُحِلُّونَ مَا يَشَاءُونَ وَيُحَرِّمُونَ مَا يَشَاءُونَ وَلَنْ يَشَاءُوا إِنَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى.﴾ (4)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لِأَنَّا كُلَّنَا وَاحِدُ أَوَّلُنَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله وَ آخِرُنَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَأَوْسَطُنَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ كُلْنَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَلَا تَفَرَّقُوا بَيْنَنَا وَ نَحْنُ إِذَا شِتْنَا شَاءَ اللَّهُ وَإِذَا كَرِهْنَا كَرَمَ اللَّهُ الْوَيْلُ كُلُّ الْوَيْلِ لِمَنْ أَنْكَرَ فَضْلَنَا وَخُصُوصِيَّتَنَا وَ مَا أَعْطَانَا اللَّهُ رَبُّنَا لِأَنَّ مَنْ أَنْكَرَ شَيْئاً مِمَّا أَعْطَانَا اللَّهُ فَقَدْ أَنْكَرَ قُدْرَةَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَشِيَّتَهُ فِينَا﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿يُدْخِلُ مَنْ يَشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَاباً أَلِيماً﴾ (31)

ص: 274

به وسیله ی ما معصیت می گردد. ای مفضّلپ! خدا تصمیم غیرقابل برگشت گرفته که از کسی عملی را نپذیرد مگر به واسطه ی ما و کسی را عذاب ننماید مگر به واسطه ی ما. ما باب الله و حجت و امین او بر خلق و خزانه دار او در آسمان و زمین هستیم از جانب خدا حلال می کنیم و به دستور او حرام می نماییم بین ما و خدا پرده ای نیست وقتی بخواهیم این آیه اشاره به همان است ﴿و ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللهُ﴾ و این فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله- اکرم نیز ناظر برهمین مطلب است: «خداوند دل ولی خود را آشیانه اراده ی خویش قرار داده هرگاه او بخواهد ما نیز می خواهیم.

4- امام هادی علیه السلام- خداوند دل های ائمه را محل ارادهی خود قرار داده اگر خدا چیزی را بخواهد آن ها خواهند خواست و این معنی آیه است ﴿ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللهُ﴾

5- امام رضا علیه السلام- ابونصر گوید: امام رضا علیه السلام فرمود ای یونس قدری ها نه سخن خداوند را گفتند که فرمود: ﴿وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ الله...﴾ ای فرزند آدم به خواست من است که تو چیزی می خواهی و به [کمک] نیروی من است که فرائض من را ادا می کنی و به [سبب] نعمت من است که تو بر معصیت من قوّت یافتی من تو را شنوا و بینا و قوی قرار دادم [آری] آن چه از نیکی ها به تو می رسد از طرف خداست و آن چه از بدی به تو می رسد، از سوی خود توست. (نساء/79) زیرا من از آن چه انجام می دهم بازخواست نمی شوم ولی آنان سؤال خواهند شد. سپس فرمود: هرچه که می خواستی را به صورت منظم برایت گفتم».

6- امام جواد علیه السلام- محمد بن سنان گوید: نزد امام جواد علیه السلام بودم فرمود ای محمد! همانا خدای تبارک و تعالی همواره به یگانگی خود یکتا بود یگان های غیر او نبود سپس محمد و علی و فاطمه علیهم السلام را آفرید آن ها هزار دوران ماندند سپس چیزهای دیگر را آفرید. و ایشان را بر آفرینش آن ها گواه گرفت و اطاعت ایشان را در میان مخلوق جاری ساخت بر آن ها واجب کرد و کارهای مخلوق را به ایشان واگذاشت پس ایشان هر چه را خواهند حلال کنند و هرچه را خواهند حرام سازند ولی هرگز جز آن چه خدای تبارک و تعالی خواهد نخواهند.

7- امام علی علیه السلام- چون ما همه یکی هستیم اول ما محمد صلی الله علیه و آله آخر ما محمد صلی الله علیه و آله و وسط ما محمد صلی الله علیه و آله است. همه ی ما محمّدیم بین ما جدایی نیاندازید ما وقتی بخواهیم خدا هم می خواهد. وقتی نخواهیم خدا هم نمی.خواهد وای بس وای بر کسی که منکر فضل و امتیازات و الطافی که خدا به ما عنایت کرده باشد؛ زیرا هرکسی منکر یکی از چیزهایی باشد که خدا به ما عنایت کرده منکر قدرت خدا و مشیت خداوند درباره ی ماست.

* هر کس را بخواهد [و شایسته باشد] در رحمت [وسیع] خود وارد می کند، و برای ستمکاران عذاب دردناکی آماده ساخته است! (31)

ص: 275

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بْنِ الْفُضَيْل عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ... يُدْخِلُ مَنْ يَشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ قَالَ فِي وَلَايَتِنَا قَالَ وَ الظَّالِمِينَ أَعَدَّ هُمْ عَذاباً أَلِيماً أَ لَا تَرَى أَنَّ اللَّهَ يَقُولُ وَمَا ظَلَمُونَا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ أَعَزُّ وَ أَمْنَعُ مِنْ أَنْ يَظْلِمَ أَوْ يَنْسُبَ نَفْسَهُ إِلَى ظُلْمٍ وَ لَكِنَّ اللَّهَ خَلَطَنَا بِنَفْسِهِ فَجَعَلَ ظُلْمَنَا ظُلْمَهُ وَ وَلَايَتَنَا وَلَايَتَهُ ثُمَّ أَنْزَلَ بِذَلِكَ قُرآنا عَلَى نَبِيِّهِ فَقَالَ وَ مَا ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ قُلْتُ هَذَا تَنْزِيلُ قَالَ نَعَمْ.﴾ (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عن جابر قَال قَوْلُهُ تَعَالَى يُدْخِلُ مَنْ يَشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام اللَّهِ وَلَايَةِ عَلِيِّ بن أبي طَالِب علیه السلام﴾ (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يُدْخِلُ بِصِدْقِ النِّيَّةِ وَ السَّرِيرَةِ الصَّالِحَةِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ الجَنَّة.﴾ (3)

ص: 276

1- امام کاظم علیه السلام- محمد بن فضیل گوید از امام کاظم علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿يُدْخِلُ مَنْ يَشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ﴾ پرسیدم فرمود: «یعنی در ولایت ما [داخل می کند]». فرمود: گفتم: ﴿وَ الظَّالِمِينَ أَعَدَّ لهُمْ عَذَاباً أَلِیاً﴾ فرمود: «مگر در این آیه دقت نکرده ای [ولی شما کفران کردید]! آن ها به ما ستم نکردند بلکه به خود ستم می نمودند. (بقره/79) خداوند عزیزتر و قوی تر است از این که به او ستم روا شود یا این که به خود نسبت ظلم دهد اما در این آیات که می فرماید به ما ستم روا نداشته اند، ما را با نفس خود قرین و همراه قرار داده و به همین جهت ظلم به ما را ظلم به خود نسبت داده ولایت ما را ولایت خود محسوب نموده سپس در این مورد بر پیامبرش آیه نازل کرده است ما به آن ها ستم نکردیم اما آن ها به خودشان ظلم و ستم می کردند (نحل/118) گفتم: «آیه همین طور نازل شده است»؟ فرمود: «آری».

2- امام صادق علیه السلام- ﴿وَلكِنْ يُدْخِلُ مَنْ يَشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ﴾ (شورى/8) منظور از رحمت ولایت امام علی علیه السلام است.

3- امام علی علیه السلام- خدای سبحان به خاطر نیّت راست و نهاد پاک بنده، هر بنده را که بخواهد، وارد بهشت می کند.

ص: 277

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ المُرسَلاتِ عُرْفاً قَالَ: آيَاتٌ يَتْبَعُ بَعْضُهَا بَعْضا.﴾ (1)

ابن عباس رحمه الله وَ الْمُرْسَلَاتِ عُرْفاً يَعْنِي الرِّيَاحَ ارْسِلَتْ مُتَتَابِعَةً كَعُرْفِ الْفَرَس.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً﴾ (2)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً قَالَ: الْقَبْر.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَ النَّاشِراتِ نَشْراً﴾ (3)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ النَّاشِرَاتِ نَشْراً قَالَ: نَشْرُ الْأَمْوَاتِ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿فَالْفارِقاتِ فَرقا﴾ً (2)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿فَالْفارِقاتِ فَرِّقاً؛ قَالَ: الدَّابَّة.﴾ (5)

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿فَالْفارِقاتِ فَرِّقاً يَعنِى الْمَلَائِكَةَ تَاتِي بِمَا تُفَرِّقُ بِهِ بَينَ الحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ الحَرَامِ وَ الحَلَالِ﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿فَالْمُلْقِياتِ ذِكْراً﴾ (5)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿هِيَ الْمَلَائِكَةُ تُلْقِي الذِّكْرَ عَلَى الرَّسُول وَ الْإِمَامِ.﴾ (7)

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿فَالمُلْقِياتِ ذِكْراً قَالَ الْمَلَائِكَة.﴾ (8)

3- ابن عباس رحمه الله- ﴿فَالْمُلْقِياتِ ذِكْراً يَعنِي المَلَائِكَةَ تُلقِي الذِّكْرَ إِلَى الأنبياء علیهم السلام وَ يُلْقِيهِ الأَنْبِيَاء علیهم السلام إِلَى الأُمَمِ.﴾ (9)

* قوله تعالى: ﴿عُذْراً أَو نُذراً﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِع﴾ (7)

ص: 280

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ المُرسَلاتِ عُرفاً﴾ [یعنی] آیات به صورت متوالی و با یکدیگر مرتبط هستند.

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿وَ مرسَلاتِ عُرْفاً﴾ بادها پیاپی گذشتند همچون موهای یال اسب.

* و آن ها که همچون تندباد حرکت می کنند (2)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا﴾، منظور قبر است.

* و سوگند به آن ها که ابرها را می گسترانند (3)

1-علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا﴾؛ رستاخیز مردگان است.

* و آن ها که جدا می کنند. (4)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَالْفَارِقَاتِ فَرقًا﴾؛ منظور چهارپا است.

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿فَالْفارِقاتِ فَرِّقاً﴾ یعنی فرشتگان چیزی می آورند که به وسیله ی آن حق را از باطل و حرام را از حلال جدا می کنند

* و سوگند به آن ها که آیات بیدارگر [الهی] را [به انبیا] القا می نمایند. (5)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله آن ها فرشتگان هستند که آیات بیدارگر [الهی] را بر پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علیه السلام القا می کنند.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَالْمُلْقِيَاتِ ذِكْرًا؛﴾ منظور فرشتگان هستند.

3- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿فَالمُلْقِياتِ ذِكْراً﴾ [ منظور] فرشته ها هستند که کتاب را بر انبیاء صلی الله عليه و آله و سلم می آورند. و آن ها [کتاب را] به امت ها می رسانند.

* برای اتمام حجت یا انذار (6)

* [سوگند به همه ی این امور] که آن چه به شما [درباره ی قیامت] وعده داده می شود واقع شدنی است (7)

ص: 281

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿عُذْراً أَوْ نُدْراً أَي أَعْذِرَكُمْ وَأَنْذِرُكُمْ بِمَا أَقُولُ وَ هُوَ قَسَمُ وَ جَوَابُهُ إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِع﴾ (1)

2- أمير المومنینإِنَّ علیه السلام- ﴿تَبَارَكَ َوتَعَالَى لَمَّا أَحَبَّ أَنْ يَخْلُقَ خَلْقاً بِيَدِهِ وَ ذَلِكَ بَعْدَ مَا مَضَى مِنَ الْجِنِّ وَ النَّسْنَاسِ فِي الْأَرْضِ... قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ: يَا مَلَائِكَتِي إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أَخْلُقَ خَلَقَا بِيَدِي أَجْعَلُ ذُرِّيَّتَهُ أَنْبِيَاءَ مُرْسَلِينَ وَ عِبَاداً صَالِحِينَ وَ أَئِمَّةً مُهْتَدِينَ أَجْعَلُهُمْ خُلَفَائِي عَلَى خَلْقِي فِي أَرْضِي يَنْهَوْنَهُمْ عَنْ مَعَاصِيَّ وَيُنْذِرُونَهُمْ عَذَابِي وَ يَهْدُونَهُمْ إِلَى طَاعَتِي وَيَسْلُكُونَ بِهِمْ طَرِيقَ سَبِيلِي وَ أجْعَلُهُمْ حُجَّةً لِى عُدْراً أَوْ نُدْراً.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ﴾ (8)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ قَالَ: يَذْهَبُ نُورُهَا وَيَسْقُط﴾ (3)

2-الباقر علیه السلام- ﴿في قوله: فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ فَطْمُوسُهَا ذَهَابُ صَوْتِهَا﴾ (4)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَامٍ مَوْلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم أَنَّهُ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله عليه و آله و سلم فَيَأْمُرُهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ تَنْفُخَ فِي وُجُوهِ الْخَلَائِقِ نَفْحَةٌ فَتَنْفُخُ فَمِنْ شِدَّةِ نَفْخَتِهَا تَنْقَطِعُ السَّمَاءُ وَتَنْطَمِسُ النُّجُومُ وَ تَجْمُدُ الْبِحَارُ وَ تَزُولُ الْجِبَالُ وَ تُظْلِمُ الْأَبْصَارُ وَ تَضَعُ الْحَوَامِلُ حَمْلَهَا وَيَشِيبُ الْوِلْدَانُ مِنْ هَوْلِهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ.﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿وَإِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ﴾ (9)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ إِذَا السَّماءُ فُرجَتُ قَال: تتفرج و تنشق.﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿وَإِذَا الجِبالُ نُسِفَتْ﴾ (10)

على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وإذا الجبال نسفت أى تقلع وَإِذَا نُسِفَتْ.﴾ (7)

* قوله تعالى: ﴿وَإذَا الرُّسُلُ أُقَّتَت﴾ (11)

ص: 282

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عُدْرًا أَوْ نُذرًا﴾ یعنی این که با شما اتمام حجت می کنم و شما را با سخنانی که به شما می گویم، هشدار می دهم که آن قسم است و جواب قسم: ﴿إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَوَاقِعُ﴾، است.

2- امام علی علیه السلام- چون خدا تبارک و تعالی پس از هفت هزار سال از گذشت جن و نسناس در،زمین خواست به دست خود آفریده ای آفریند... خداوند جل جلاله فرمود: «ای فرشته هایم! من چیزی می دانم که شما نمی دانید من می خواهم به دست خود آفریده ای سازم که نژادش را پیغمبرانی مرسل، بندگانی خوب و امامانی رهبر نمایم و آنان را خلفای خود در زمین قرار دهم تا از گناهان باز دارند و به اطاعتم وادارند و به راهم هدایت کنند و آنان را برای عذر خواهی و بیم و انذار حجت خود کنم.

* در آن هنگام که ستارگان محو و تاریک شوند. (8)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ﴾ یعنی نور آن گرفته می شود و فرو می ریزد.

2-امام باقر علیه السلام- منظور از ﴿فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ﴾ ؛ طمس به معنی از بین رفتن نور آن است.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- خدای عزوجل آن (فلق) را فرمان دهد که بر روی خلائق اندکی بدمد؛ پس می دمد از شدت دمیدنش آسمان بریده و پاره می شود و ستارگان ناپدید می شوند و دریاها فشرده و بسته و کوه ها نیست و نابود و دیده ها تار می گردند و زنان آبستن بار خود را بر زمین می گذارند و بچه را می اندازند و بچگان از ترس آن در روز قیامت پیر می شوند.

* و [کرات] آسمان از هم بشکافند. (9)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَإِذَا السَّمَاء فُرِجَتْ﴾ ؛ شكاف برمی دارد و گشوده می شود.

* و آن گاه که کوه ها از جا کنده و متلاشی شوند. (10)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَإِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ﴾ یعنی این که از جا کنده می شود.

*و در آن هنگام که برای پیامبر صلی الله علیه و آله ان به منظور ادای شهادت تعیین وقت شود.

ص: 283

1- الصّادق علیه السلام- ﴿أُقّتَت أَي بُعِثَتْ فِي أَوْقَاتِ مُخْتَلِفَة.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿لِأَيِّ يَوْمٍ أُجْلَتُ﴾ (12)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿لِأَي يَوْمٍ أُجِّلَتْ قَالَ: أَخْرَت﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿لِيَوْمِ الْفَصْلِ﴾ (13)

* قوله تعالى: ﴿وَ ما أَدْراكَ مَا يَوْمُ الْفَصْلِ﴾ (14)

* قوله تعالى: ﴿وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ﴾ (15)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْل عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلام قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلام قوله.. وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ قَالَ: يَقُولُ وَيْلٌ لِلْمُكَذِّبِينَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله بِمَا أَوْحَيْتَ إِلَيْكَ مِنْ وَلَايَة علي بن أبي طالب علیه السلام.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿أَلم مُهْلِكِ الْأَوَّلِينَ﴾ (1)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلام قَالَ... الْأَوَّلِينَ الَّذِينَ كَذَّبُوا الرُّسُلَ فِي طَاعَة الْأَوْصِيَاء. ﴾ (4)

2- الأئمه علیهم السلام - ﴿مُهْلِكِ الْأَوَّلِينَ... أى الْأُمَمَ الْمَاضِيَةَ قَبْلَ النَّبيِّ﴾ (5)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّهُ مَا مِنْ قَرْيَة إِلَّا وَاللَّهُ مُهْلِكُهَا بتَكْذِيبهَا وَ كَذَلِكَ يُهْلِكُ الْقُرَى وَ هِيَ ظَالِةٌ كَمَا ذَكَرَ اللَّهُ تَعَالَى وَ هَذَا عَلِيُّ إِمَامُكُمْ وَ وَلِيكُمْ وَ هُوَ مَوَاعِيدُ اللَّهِ وَاللَّ-هُ يُصَدِّقُ مَا وَعَدَهُ مَعَاشِرَ النَّاسِ قَدْ ضَلَّ قَبْلَكُمْ أَكْثَرُ الْأَوَّلِينَ وَ اللَّهُ لَقَدْ أَهْلَكَ الْأَوَّلِينَ وَهُوَ مُهْلِكَ الْآخِرِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: أَلَمْ تُهْلِكِ الْأَوَّلِينَ ثُمَّ نُتَّبِعُهُمُ الْآخِرِينَ كَذلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِين.﴾ (6)

ص: 284

1- امام صادق علیه السلام- اُقِّتَت، در زمان های متفاوتی مبعوث شدند.

* این شهادت برای چه روزی به تأخیر افتاده؟! (12)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿لِأَيِّ يَوْمٍ أُجَلَت﴾ یعنی به تأخیر افتاد.

* برای روز جدایی [حق از باطل]. (13)

* تو چه می دانی روز جدایی چیست؟! (14)

* وای در آن روز بر تکذیب کنندگان (15)

1- امام کاظم علیه السلام- محمد بن فضیل گوید: به امام کاظم علیه السلام عرض کردم: «منظور از ﴿ویلٌ لِّلْمُكَذِّبِينَ﴾ چیست؟ فرمود: «خداوند می فرماید: وای بر تکذیب کنندگان- ای محمّد! آن چه در خصوص ولايت على علیه السلام به تو وحی کردم».

*آیا ما اقوام [مجرم] نخستین را هلاک نکردیم؟! (16)

1- امام کاظم علیه السلام- محمد بن فضیل از امام کاظم علیه السلام روایت می کند که فرمود:... الأَوَّلین؛ آن ها کسانی هستند که رسولان علیهم السلام را درباره ی اطاعت از اوصیاء علیهم السلام تکذیب کردند.

2- ائمه علیهم السلام- نُهْلِكِ الْأَوَّلِين یعنی ملّت های گذشته، قبل از رسول خدا صلی الله علیه و آله [را هلاک کردیم].

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای مردم، به هوش باشید! هیچ دیاری در عالم نبوده که اهل آن با خدا از در تکذیب و مخالفت در آیند مگر این که پروردگار، آن ها را هلاک ساخت و پس از این هم اهل هر سرزمین و دیاری که ستمگر باشند خداوند آن ها را تباه می کند همچنان که خود در کتابش گوشزد فرموده است ای مردم این علی رهبر و صاحب اختیار شماست و تمام وعیدهای پروردگار مسلّم است و خداوند و عده اش را راست می گرداند ای مردم بیشتر افراد در ملّت های پیشین گمراه شدند و خداوند آنان را هلاک فرمود و همان خدا آماده تباه کردن مردمان گمراه آینده است، خدای متعال فرمود: ﴿أَلَمْ نهْلِكِ الْأَوَّلِينَ ثم نُتَّبِعُهُمُ الْآخِرِينَ كَذَالِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِين.﴾

ص: 285

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ نُتَّبِعُهُمُ الْآخِرِينَ﴾ (17)

1- الأئمه علیهم السلام- ﴿ثُمَّ نُتَّبِعُهُمُ الْآخِرِينَ الَّذِينَ خَالَفُوا رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله.﴾ (1)

قوله تعالی: ﴿كَذالِكَ نَفْعَلُ بِالمُجْرِمِينَ﴾ (18)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿كَذلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ مَنْ أَجْرَمَ إِلَى آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام وَ رَكِبَ مِنْ وَصِيِّهِ مَا رَكِب.﴾ (2)

2- الرضا علیه السلام- ﴿كَذلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ مِنْ بَنِي أُمَيَّة.﴾ (3)

3- الأئمه علیهم السلام - ﴿كَذلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ يَعْنِي بَنِي أُمَيَّةَ وَ بَنِي فُلَان.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ﴾ (19)

1- الرضا علیه السلام- ﴿وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ بأمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَئِمَّة علیهم السلام.﴾ (5)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿وَيْلٌ لِلْمُكَذِّبِينَ يَا مُحَمَّدَ بِمَا أَوْحَيْتُ إِلَيْكَ مِنْ وَلَايَةِ عَلَى علیه السلام﴾ (6)

* قوله تعالى: ﴿أَلَمْ نَخْلُقَكُمْ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ﴾ (20)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿أَلَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ قَالَ: مُنْتِن﴾.(7)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نُطْفَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ فَجَعَلَهُ فِي قَرَارٍ مَكِينٍ إِلى قَدَرٍ مَعْلُومٍ فَقَدَّرَهُ فَنِعْمَ الْقَادِرُ رَبُّ الْعَالَمِينَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ النُّطْفَةَ تَثْبُتُ فِي الرَّحِمِ أَرْبَعِينَ يَوْماً نُطْفَةً ثُمَّ يَصِيرُ عَلَقَةً أَرْبَعِينَ يَوْماً ثُمَّ مُضْغَةً أَرْبَعِينَ يَوْمًا ثُمَّ يُجْعَلُ بَعْدَهُ عَظْماً ثُمَّ يُكْسَى لَحْماً ثُمَّ يَلْبَسُ اللَّهُ بَعْدَهُ جِلْدَاً ثُمَّ يَنْبُتُ عَلَيْهِ شَعْراً ثُمَّ يَبْعَثُ اللَّهُ عَزَوجِلٌ مَلَكَ الْأَرْحَامِ فَيُقَالُ لَهُ: اكتُبْ أَجَلَهُ وَ عَمَلَهُ وَ رِزْقَهُ وَ شَقِيّاً يَكُونُ أَوْ سَعِيداً فَيَقُولُ: الْمَلَكُ يَا رَبِّ أَنَّى لِي بِعِلْمٍ ذَلِكَ فَيُقَالُ لَهُ: اسْتَمْلِ ذَلِكَ مِنْ قُرَاءِ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظٍ فَيَسْتَمْلِيهِ مِنْهُمْ﴾ (8)

ص: 286

* سپس دیگران را به دنبال آن ها می فرستیم. (17)

1- ائمه علیهم السلام- ﴿ثُمَّ نُتَّبِعُهُمُ الْآخِرِينَ؛﴾ الْآخِرِينَ، کسانی هستند که با رسول خدا مخالفت کردند.

* [آری] این گونه با مجرمان رفتار می کنیم (18)

1- امام كاظم علیه السلام- ﴿كَذلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ؛﴾ یعنی همین کار را نسبت به کسانی که در مورد آل محمد علیهم السلام خیانت روا داشتند و نسبت به وحی او آن کارها را نمودند، انجام خواهیم داد.

2- امام رضا علیه السلام- ﴿كَذَلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ﴾ یعنی از بنی امیه.

3- ائمه علیهم السلام- ﴿كَذَلِكَ نَفْعَلُ بِالمُجْرِمِينَ﴾ یعنی بنی امیه و بنی فلان (عباس).

* وای در آن روز بر تکذیب کنندگان (19)

1- امام رضا علیه السلام- ﴿وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِینَ؛﴾ کسانی هستند که امیرالمؤمنین علیه السلام و امامان معصوم علیهم السلام را تکذیب کردند.

2- امام کاظم علیه السلام- ای محمد وای بر تکذیب کنندگان نسبت به آن چه به تو از ولایت علیّ بن ابی طالب علیه السلام وحی کردم.

* آیا شما را از آبی پست و ناچیز نیافریدیم. (20)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أَلَمْ نَخْلُقُكُمْ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ؛﴾ یعنی آب بدبو.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- در تفسیر امام عسکری علیه السلام آمده است در قول خدای تعالى ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نُطْفَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ فَجَعَلَهُ فِي قَرارٍ مَكِينِ إِلى قَدَرٍ مَعْلُومٍ﴾ و اندازه اش نمودیم و چه خوش اندازه گیری است پروردگار جهانیان و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نطفه چهل روز در رحم بماند و بعد چهل روز علقه می باشد و چهل روز دیگر مضغه و بعد استخوان می گردد و از آن پس گوشت می روید. سپس خدا او را پوست می پوشاند و به دنبال آن مو برمی آورد. سپس فرشته ارحام را می فرستد و به او گویند: «عمر و کار و روزی اش را بنویس و این که شقی است یا سعید». فرشته گوید: «از کجا این ها را می دانم؟ به او گویند از قراء لوح محفوظ دیکته بگیر، و از آن ها دیکته گیرد».

ص: 287

* قوله تعالى: ﴿فَجَعَلْنَاهُ فِي قَرارٍ مَكِينِ﴾ (21)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿فَجَعَلْنَاهُ فِي قَرَارٍ مَكِينٍ قَالَ: فِي الرَّحِيمِ﴾ (1)

2- أمير المومنين علیه السلام- ﴿أَيُّهَا الْمَخْلُوقُ السَّوِيُّ وَ الْمُنْشَأُ الْمَرْعِيُّ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْحَامِ وَ مُضَاعَفَاتِ الْأَسْتَارِ بُدِثْتَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينِ وَ وُضِعْتَ فِي قَرَارِ مَكِينِ إِلى قَدَرٍ مَعْلُومٍ وَ أَجَلٍ مَقْسُومٍ تَمُورُ فِي بَطْنِ أُمِّكَ جَنِينَا لَا تَحِيرُ دُعَاءَ وَ لَا تَسْمَعُ نِدَاءٌ ثُمَّ أَخْرِجْتَ مِنْ مَقَرِّكَ إِلَى دَارِ لَمْ تَشْهَدُهَا وَ لَمْ تَعْرِفُ سُبُلَ مَنَافِعِهَا.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿إِلى قَدَرٍ مَعْلُوم﴾ (22)

1- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ فَطُمُوسُهَا ذَهَابُ صَوْتِهَا وَ أَمَّا قَوْلُهُ إِلَى قَدَرٍ مَعْلُومٍ يَقُولُ مُنْتَهَى الْأَجَلِ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿فَقَدَرْنا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ﴾ (23)

* قوله تعالى: ﴿وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ﴾ (22)

* قوله تعالى: ﴿أَلم نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفاتاً﴾ (25)

1-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي كَهْمَس عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْل اللَّهِ عزوجل: أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفاتاً أَحياءً وَأَمواتاً قَالَ: دَفْنُ الشَّعْر وَالظُّفُر.﴾ (4)

2-الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ نَظَرَ إِلَى الْمَقَابِر فَقَالَ يَا حَمَّادُ هَذِهِ كِفَاتُ الْأَمْوَاتِ وَ نَظَرَ إِلَى الْبُيُوتِ فَقَالَ: هَذِهِ كِفَاتُ الْأَحْيَاءِ ثُمَّ تَلَا: أَلَنَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفَاتًا أَحْيَاءٌ وَ أَمْواتَا وَ رُويَ أَنَّهُ دَفَنَ الشَّعْرَ وَ الظُّفْرَ.﴾ (5)

3- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿الكِفَاتُ الْمَسَاكِنُ﴾ (6)

ص: 288

* سپس آن را در قرارگاهی مطمئن و آماده (رحم) قرار دادیم (21)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَجَعَلْنَاهُ فِي قَرَارٍ مَّكِينِ؛﴾ [یعنی] در رَحِم.

2- امام علی علیه السلام ای آفریده ی راست اندام و پدیده ی نگاهداری شده در تاریکی های ارحام و در پرده هایی نهاده و هر پرده بر دیگری افتاده از آن چه از گل ولای بیرون کشیده شد، آغاز شدی و در آرامگاهی برجای نهاده شدی تا مدتی که دانسته است و زمانی که قسمت شده است. در دل مادرت می جنبیدی نه خواندن را پاسخ می توانستی بگویی و نه آوازی را می توانستی بشنوی. سپس از قرارگاهت بیرون کردند- و به خانه ای در آوردند- که آن را ندیده بودی و راه هایی که سود آن را نشناخته بودی.

* تا مدتی معین؟! (22)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿إِلَى قَدَرٍ مَّعْلُومٍ؛﴾ منظور نهایت و پایان اجل است.

* ما توانایی بر این کار داشتیم، پس ما چه توانای خوبی هستیم [و امر معاد برای ما آسان است]. (23)

* وای در آن روز بر تکذیب کنندگان! (24)

* آیا زمین را مرکز اجتماع [شما] قرار ندادیم. (25)

1- امام صادق علیه السلام- ابوکَهمس از امام صادق علیه السلام- درباره ی این آیات: ﴿أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفَاتًا* أَحْيَاء وَ أَمْوَاتًا،﴾ روایت می کند که می فرماید: «منظور دفن کردن مو و ناخن است».

2- امام صادق علیه السلام- حمّاد بن عیسی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است: آن حضرت علیه السلام به قبرستان ها نگاه کرد و فرمود: «ای حمّاد! این کفات مردگان است.» و به خانه ها نگاه کرد و فرمود: «این کفات زندگان است». و این آیات را تلاوت نمود ﴿الم نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفَاتًا * أَحْيَاء وَ أَمْوَاتًا﴾ و روایت کرده است که منظور دفن نمودن مو و ناخن است.

3- علی بن ابراهیم رحمه الله- كِفَاتًا به معنی مساکن است.

ص: 289

4- أمير المومنين علیه السلام- ﴿تَفْسِيرُ عَلَى بْن إِبْرَاهِيمَ، قَالَ نَظَرَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي رُجُوعِهِ مِنْ صِفِّينَ إِلَى الْمَقَابِر فَقَالَ: هَذِهِ كِفَاتُ الْأَمْوَاتِ أَى مَسَاكِنُهُمْ ثُمَّ نَظَرَ إِلَى بُيُوتِ الْكُوفَة فَقَالَ هَذِهِ كِفَاتُ الْأَحْيَاءِ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ: أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفاتاً أَحْيَاء وَ أَمواتاً.﴾ (1)

5- أمير المومنين علیه السلام- ﴿رُوِيَ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ لا أَنَّهُ نَظَرَ إِلَى الْجَبَّانَةِ فَقَالَ هَذِهِ كِفَاتُ الْأَمْوَاتِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَى الْبُيُوتِ فَقَالَ هَذِهِ كِفَاتُ الْأَحْيَاءِ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿أحياء وأمواتاً﴾ (26)

* قوله تعالى: ﴿وَ جَعَلْنَا فِيها رَوَاسِيَ شامِخاتِ وَ أَسْقَيْناكُمْ ماءَ فُراتاً﴾ (27)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قَوْلُهُ: وَجَعَلْنَا فِيها رَواسِيَ شامِحَاتٍ قَالَ: جبالًا مُرْتَفِعَةً وَ أَسْقَيْنَاكُمْ مَاءً فُراتاً أي عذباً وَكُلُّ عَذب مِنَ الْمَاء هُوَ الْفُرَات﴾ (3)

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿وَ أَسْفَيْنَاكُمْ مَاءً فُرَاتاً أَي وَ جَعَلْنَا لَكُمْ سُقْياً مِنَ الْمَاءِ الْعَدْبِ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ﴾ (28)

* قوله تعالى: ﴿إِنْطَلِقُوا إلى ما كُنتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ﴾ (29)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا لَاذَ النَّاسُ مِنَ الْعَطَشِ قِيلَ لَهُمْ انْطَلِقُوا إِلى مَا كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ يَعْنِي إِلَى أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿إِنْطَلِقُوا إِلى ظِلٍّ ذِي ثَلاثِ شُعَب﴾ (30)

* قوله تعالى: ﴿لا ظلِيلِ وَ لا يُغْنِي مِنَ اللهَبِ﴾ (31)

ص: 290

4- امام علی علیه السلام- امیرالمؤمنین علیه السلام در بازگشت خود از صفین چشمش به قبرستان افتاد و فرمود: این جا کفات اموات است یعنی مساکن آن ها است بعد چشم به منازل کوفه انداخته فرمود: «این هم کفات زنده ها است. بعد این آیه را قرائت نمود ﴿أَلَم نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفاتاً أَحْيَاء وَ أَمواتا.﴾

5- امام علی علیه السلام روایت شده است [در تشییع جنازه ای] امام علی علیه السلام به قبر نگاه کرد و فرمود: «این در برگیرنده و مرکز اجتماع مردگان است. سپس به خانه ها نگاه کرد و فرمود: «این در برگیرنده و مرکز اجتماع زنده ها است».

* برای زندگان و مردگان [شما]؟! (26)

* و در آن کوه های استوار و بلندی قرار دادیم و آبی گوارا به شما نوشاندیم. (27)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله منظور از ﴿وَجَعَلْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ شَائِحَاتٍ﴾؛ کوه های مرتفع است. ﴿وَأَسْقَيْنَاكُم ماءً فَرَاتّا﴾؛ منظور گوارا است و هر آب گوارایی، آب فرات است.

2- ابن عباس رحمه الله و نوشاندیم به شما آب فرات (خوشگوار)؛ یعنی نوشابه ی شما را از آب گوارا و شیرین ساختیم.

* وای در آن روز بر تکذیب کنندگان (28)

* [در آن روز به آن ها گفته می شود]: بی درنگ، به سوی همان چیزی که پیوسته آن را تکذیب می کردید بروید (29)

1- امام صادق علیه السلام- وقتی که مردم از شدّت عطش پناه آوردند به آن ها گفته می شود: ﴿انطَلِقُوا إِلَى مَا كُنتُم بِهِ تُكَذِّبُونَ﴾ یعنی امیرالمؤمنین علیه السلام!

* بروید به سوی سایه ای سه شاخه [ از دودهای خفقان بار و آتش زا] (30)

* سایه ای که نه آرام بخش است و نه از شعله های آتش جلوگیری می کند! (31)

ص: 291

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُمَرَ بْنِ سُفْيَانَ الْجُرْجَانِيِّ رَفَعَ الْحَدِيث إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ خُلِقَتِ النَّارُ يَوْمَ الثَّلَاثَاءِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عزّوجلّ: انْطَلِقُوا إِلى ظِلٍّ ذِي ثَلاثِ شُعَبِ لا ظَلِيلِ وَ لا يُغْنِي مِنَ اللهَب قَالَ قُلْتُ فَالْأَرْبعَاءُ قَالَ بُنِيَتْ أَرْبَعَةُ أَرْكَانَ لِلنَّار.﴾ (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿انْطَلِقُوا إِلى ظِلٍّ ذِي ثَلاثِ شُعَبِ قَالَ: فِيهِ ثَلَاثُ شُعَبِ مِنَ النَّارِ إِنَّهَا تَرْمِي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ. قَالَ: شَرَرُ النَّارِ مِثْلُ الْقُصُورِ وَ الْجِبَالِ كَأَنَّهُ جَمالَتُ صُفْرُ أَي سُودٌ﴾ (2)

3- العسكرى علیه السلام- فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللهُ قَالَ: فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ قَدْ كُنْتُ لِعَلِى بِالْوَلَايَةِ شَاهِداً وَ لَآلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله مُحِبّاً وَ هُوَ فِي ذَلِكَ كَاذِبُ يَظُنُّ أَنَّ كَذِبَهُ يُنْجِيهِ فَيُقَالُ لَهُمْ: سَوْفَ نَسْتَشْهِدُ عَلَى ذَلِكَ عَلِيّا علیه السلام فَتَشْهَدُ أَنْتَ يَا أَبَا الْحَسَن علیه السلام فَتَقُولُ الْجَنَّةُ لِأَوْلِيَائِي شَاهِدَةُ وَالنَّارُ لِأَعْدَائِي شَاهِدَة فَمَنْ كَانَ مِنْهُمْ صَادِقاً خَرَجَتْ إِلَيْهِ رِيَاحُ الْجَنَّةِ وَ نَسِيمُهَا فَاحْتَمَلَتْهُ فَأَوْرَدَتْهُ إِلَى أَعْلَى غُرَفِهَا وَ أَحَلَّتْهُ دَارَ الْمُقَامَة مِنْ فَضْلِ رَبِّهِ لَا يَمَسَّهُمْ فِيهَا نَصَبُ وَلَا يَمَسُّهُمْ فِيهَا لُغُوبُ فَمَنْ كَانَ مِنْهُمْ كَاذِبَاً جَاءَتْهُ سَمُومُ النَّارِ وَ حَمِيمُهَا وَظِلُّهَا الَّذِي هُوَ ثَلَاثُ شُعَب لا ظَلِيلِ وَ لَا يُغْنِي مِنَ اللَّهَبِ فَتَحْمِلُهُ وَ تَرْفَعُهُ فِي الْهَوَاءِ وَ تُوردُهُ نَارَ جَهَنَّمَ.﴾ (3)

4- الباقر علیه السلام- ﴿أبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام أَنَّهُ إِذَا اسْتَوَى أَهْلُ النَّارِ إِلَى النَّارِ لِيُنْطَلَقَ بِهِمْ قَبْلَ أَنْ يَدْخُلُوا النَّارَ فَقِيلَ لَهُمُ ادْخُلُوا إِلى ظِلِّ ذِي ثَلَاثِ شَعَبِ مِنْ دُخَانِ النَّارِ فَيَحْسَبُونَ أَنَّهَا الْجَنَّهُ ثُمَّ يَدْخُلُونَ النَّارَ أَفْوَاجاً.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّهَا تَرْمِي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ﴾ (32)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿إِنَّهَا تَرْمِي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ قَالَ: شَرَرُ النَّارِ مِثْلُ الْقُصُور﴾ (5)

2- ابن عباس رحمه الله- ﴿كَالْقَصْرِ أَوْ مِثْلُهُ فِي عِظَمِهِ وَ تَخْوِيفِهِ، يَتَطَايَرُ عَلَى الْكَافِرِينَ مِنْ كُلِّ جَهَةٍ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْهُ وَ هُوَ وَاحِدُ الْقُصُور مِنَ الْبُنْيَان.﴾ (6)

ص: 292

1- امام صادق علیه السلام- آتش در روز سه شنبه آفریده شد که خداوند می فرماید: ﴿انْطَلِقُوا إِلى ظِلَّ ذِي ثَلَاثِ شُعَبِ لا ظَلِيلِ وَ لا يُغْنِي مِنَ اللَّهَبِ. پرسیدم: «پس چهارشنبه چه»؟ فرمود: «در آن روز چهار رکن برای آتش ساخته شد».

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿انطَلِقُوا إِلَى ظِلٍّ ذِي ثَلَاثِ شُعَبِ﴾ یعنی این که دارای سه شاخه از آتش است. و منظور از ﴿إِنَّهَا تَرْمِي بِشَرَرٍ كَالْقَصِّرِ﴾، شراره های آتش مانند قصرها و کوه ها است و در آیه ی ﴿كَأَنَّهُ جَمَالَتٌ صُفْرُ﴾؛ گویی شترانی زرد رنگند، یعنی این که سیاه هستند.

3- امام عسکری علیه السلام- او هنگامی که به آن ها گفته شود به آن چه خداوند نازل فرموده، ایمان بیاورید! فرمود: «بعضی از آن ها در روز قیامت می گویند من [در دنیا] گواه بر ولایت علی علیه السلام دوستدار آل محمد علیهم السلام بودم در حالی که دروغ می گوید و گمان می کند که دروغش او را نجات می دهد. به آن ها گفته می شود از علی علیه السلام بر آن گواهی خواهیم خواست». [سپس به علی علیه السلام گفته می شود «ای ابا الحسن آیا تو گواهی می دهی؟ می فرماید: «بهشت گواه برای دوستانم و آتش گواه برای دشمنانم است؛ پس هرکس از آن ها راستگو باشد بوی بهشت و نسیم آن به سوی او بیاید و او را ببرد و در بالاترین طبقاتش وارد نماید با فضل پروردگارش او را در سرای اقامت جاویدان جای دهد که نه در آن رنجی به آن ها می رسد و نه سستی و واماندگی و هر کس از آن ها دروغگو باشد، بادهای کشنده ی آتش و آب سوزان آن و سایه ی جهنّم که سه شاخه از دودهای خفقان بار و آتش زا است سایه ای که نه آرامبخش است و نه از شعله های آتش جلوگیری می کند به سراغش بیاید سپس او را حمل می کند و در هوا بلند می کند و او را وارد آتش جهنّم می کند.

4- امام باقر علیه السلام- وقتی اهل آتش به سوی آتش روند، قبل از آن که وارد آتش شوند، آن ها را می برند و به آن ها گفته می شود وارد شوید به سوی سایه ای سه شاخه [از دودهای خفقان بار و آتش زا] که از دود آتش است؛ پس آن ها خیال می کنند که آن بهشت است و در آن وارد می شوند. سپس گروه گروه وارد آتش می شوند.

* شراره هایی [از خود] پرتاب می کند به بزرگی یک کاخ (32)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِنَّهَا تَرْمِي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ﴾؛ شراره های آتش مانند قصرها.

2- ابن عباس رحمه الله- كَالْقَصِّرِ یعنی در بزرگی و ترسناک بودنش مثل آن است. از هر طرف بر کافران گسترده می شود.- از آن به خدا پناه می بریم- و قصر مفرد قصور است و از بناها می باشد.

ص: 293

* قوله تعالى: ﴿كَأَنَّهُ حِمالَتُ صُفْرٌ﴾ (33)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ الْجِبَالِ كَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ أَيْ سُودُ﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ﴾ (34)

* قوله تعالى: ﴿هذا يَوْمُ لا يَنْطِقُونَ﴾ (35)

* قوله تعالى: ﴿وَلا يُؤْذَنُ هُمْ فَيَعْتَذِرُونَ﴾ (36)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّه علیه السلام ِيَقُولُ فِى قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: وَلا يُؤْذَنُ هُمْ فَيَعْتَذِرُونَ فَقَالَ اللَّهُ أَجَلُ وَ أَعْدَلُ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يَكُونَ لِعَبْدِهِ عُذْرَ لَا يَدَعُهُ يَعْتَذِرُ بِهِ وَلَكِنَّهُ فلِجَ فَلَمْ يَكُن لَهُ عُذْرُ﴾ (2)