ص: 2

تفسیر اهل بيت علیه السلام

(14)

الزخرف- الحجرات

زیر نظر

علیرضا برازش

تهران، 1396

ص: 3

ص: 4

ص: 5

2- الصّادق علیه السلام- ﴿و أما حم فَمَعْنَاهُ الْحَمِيدُ الْمَجِيد﴾. (1)

3- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ يَعْقُوبَ بْن جَعْفَرَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِي الْحَسَن مُوسَى علیه السلام فِي حَدِيثٍ طَويل سَأَلَهُ نَصْرَانِيُّ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى حم وَ الْكِتَابِ المُبِينِ إِلَى قَوْلِهِ مُنْذِرِينَ مَا تَفْسِيرُهَا فِي الْبَاطِنِ؟ فَقَالَ: أَمَّا حم فَهُوَ مُحَمَّد﴾. (2)

4- السجّاد علیه السلام- ﴿عن زين العابدين علیه السلام فِي دُعَاءِ يَوْمِ الفِطْرِ بَعْدَ ذِكْرِ النَّبِيِّ وَ بَعْضِ أَوْصَافِهِ: فَمَا فِي كِتَابِكَ مِنْ شَاهِدِ قَسَمِ وَالْقُرْآنُ مُرْدَفَ بِهِ إِلَّا وَ هُوَ اسْمُهُ وَ ذَلِكَ شَرَفُ شَرَفْتَهُ بِه الى قوله وَ قُلْتَ تَبَارَكْتَ وَ تَعَالَيْتَ فِي عَامَّة ابْتِدَائِهِ الركِتابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ وَ الرَّكِتابٌ أَنْزَلْنَاهُ وَ الرَتِلْكَ آيَاتُ الْكِتابِ المُبِينِ وَ المذلِكَ الْكِتَابُ لا رَيْبَ فِيهِ وَ فِي أَمْثَالِهَا مِنْ سُوَرِ الطَّوَاسِينِ وَ الْحَوَامِيمِ فِي كُل ذَلِكَ بَيَّنْتَ فِي الْكِتَابِ مَعَ الْقَسَمِ الَّذِي هُوَ اسْمُ مَنِ اخْتَصْتَهُ لِوَحْيِكَ وَ اسْتَوْدَعْتَهُ سِرَّ غَيْبَک﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ الْكِتابِ المُبينِ﴾. (2)

1- الكاظمَ علیه السلام - ﴿عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى علیه السلام فِي حَدِيثِ طَوِيل سَأَلَهُ نَصْرَانِيُّ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى حَمَ وَ الْكِتَابِ الْمُبِينِ إِلَى قَوْلِهِ مُنْذِرِينَ مَا تَفْسِيرُهَا فِي الْبَاطِنِ؟ فَقَالَ: أمَّا حم فَهُوَ مُحَمَّد الى قوله وَأَمَّا الْكِتَابُ المُبِينُ فَهُوَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (4)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه ﴿وَ الكِتابِ المُبِينِ يَعْنِي وَ الْقُرْآنِ الْوَاضح﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾. (3)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿وَصِيَّةٌ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ علیه السلام هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ وَ صِفَتُهُ لِلْعَقْلِ قَالَ يَا هِشَامُ قَدْ جَعَلَ اللهُ جَلَّ وَ عَزَّ دَلِيلًا عَلَى مَعْرِفَتِهِ بِأَنَّ لَهُمْ مُدبراً فقال حم وَ الْكِتابِ المُبِينِ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرآنَا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون﴾. (6)

ص: 10

2- امام صادق علیه السلام- حم، حمید (ستوده شده و پسندیده) و مجید (شریف و بزرگوار) است.

3- امام کاظم علیه السلام- یعقوب بن جعفر در حدیثی طولانی نقل کرده است مرد مسیحی از امام کاظم پرسید: «تفسیر این آیه حم وَ الْكِتابِ المبین چیست؟ فرمود: «حم حضرت محمد است».

4- امام سجاد علیه السلام- دعای روز عید فطر ... بعد از ذکر پیامبر صلی الله علیه و آله و برخی از ویژگی هایش پس هر شاهد قسمی که در کتابت آوردی و قرآن را مرادف آن کردی آن اسم اوست و آن شرافتی است که او را به آن مشرف گرداندی و در عموم ابتدای سوره های قرآن فرمودی: الر، این کتابی است که آیاتش استحکام یافته (هود) و الر [این] کتابی است که بر تو نازل کردیم (ابراهیم/ 1) و الر آن آیات کتاب آشکار است. (یوسف/1) و آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد (بقره/2-1) و در آیات دیگری از سوره های طواسین و حوامین در همه این ها با قسمی است که اسم کسی بوده که او را به وحی خود اختصاص دادی، و اسرار غیبیات را نزدش نهاده ای.

* سوگند به کتاب مبین [و روشنگر]. (2)

1- امام کاظم علیه السلام- یعقوب بن جعفر در حدیثی طولانی نقل کرده است مرد مسیحی از امام کاظم علیه السلام پرسید: «تفسیر این آیه حم وَ الْكِتابِ المبین چیست»؟ فرمود: «حم حضرت محمد است». و امّا الْكِتابِ البِينِ حضرت امیرالمؤمنین است».

2- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- و الكِتابِ المُبِينِ به معنای قرآن واضح است.

که ما آن را قرآنی فصیح و گویا قرار دادیم تا شما آن را به خوبی درک کنید. (3)

1- امام کاظم علیه السلام- وصیت و سفارش امام کاظم است برای هشام بن حکم و بیان حال و چگونگی عقل آن حضرت فرمود: ای هشام خداوند راهی برای معرفت خود بیان نموده که این جهان را مدبّری است و فرموده است: ﴿حم وَ الْكِتابِ المُبِينِ. إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾.

ص: 11

قوله تعالى: ﴿وَ إِنَّهُ في أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيُّ حَكيمٌ﴾ (4)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إنَّ اللهَ كَتَبَ كِتاباً قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَ هُوَ عِنْدَهُ فَوْقَ الْعَرْشِ الْخَلْقُ مُنْتَهُونَ إِلَى مَا فِي ذَلِكَ الْكِتَابِ وَ تَصْدِيقُ ذَلِكَ فِي كِتَابِ اللهِ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لعليٌّ حَكِيمٌ﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَيْنِ عِلْمًا مَبْدُونَا وَ عِلْماً مَكْفُوفًا فَأَمَّا الْمَبْذُولُ فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ شَيْءٍ تَعْلَمُهُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّسُلُ إِنَّا نَحْنُ نَعْلَمُهُ فَأَمَّا الْمَكْفُوفُ فَهُوَ الَّذِي عِنْدَ اللهِ فِي أُمِّ الْكِتَابِ﴾. (2)

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ الْقَلَمُ فَأَمَرَهُ أَنْ يَكْتُبَ مَا هُوَ كَائِنُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة وَالْكِتَابُ عِندَهُ ثُمَّ قرآ وَإِنَّهُ فِي أُمَّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾. (3)

* الوِلَايَةُ

1- الصّادق علیه السلام- ﴿حَمَّادُ السِّنْدِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ وَ قَدْ سَأَلَهُ سَائِلُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ قَالَ هُوَ امير الْمُؤْمِنِين علیه السلام﴾. (4)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا وَ هُوَ يَقُولُ قَالَ أَبى وَقَدْ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنا لَعَلِيُّ حَكِيمٌ قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (5)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّهُ سُئِلَ أَيْنَ ذُكِرَ عَلَى علیه السلام فِي أُمِّ الْكِتَابِ؟ فَقَالَ: فِي قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ هُوَ عَلى ﴾. (6)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا صُرِعَ زَيْدُ بْنُ صُوحَانَ يَوْمَ الْجَمَل جَاءَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ حَتَّى جَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ فَقَالَ: يَرْحَمُكَ اللَّهُ يَا زَيْدُ فَقَدْ كُنْتَ خَفِيفَ الْمَثُونَة عَظِيمَ الْمَعُونَة قَالَ: فَرَفَعَ زَيْدُ رَأسَهُ إِلَيْهِ ثُمَّ قَالَ وَأَنتَ فَجَزَاكَ اللَّهُ خَيْراً يَا

ص: 12

و این [قرآن] در لوح محفوظ نزد ما والا و استوار است! (4)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- به راستی خدا پیش از آفرینش آسمان ها و زمین کتابی نگاشت و آن کتاب در بالای عرش نزد اوست و آفرینش به آن چه که در این کتاب است منتهی می شود و گواه آن در قرآن است: ﴿وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾.

2- امام باقر علیه السلام- خداوند متعال دو نوع علم دارد علمی که به دیگران داده شده و علمی که محفوظ است اما نوع اوّل که افاضه شده هرچه را ملائکه و انبیاء و رسل بدانند ما هم می دانیم؛ امّا علم محفوظ آن علمی است که در نزد خدا در ام الکتاب است.

3- ابن عبّاس رحمه الله علیه- نخستین چیزی که خدا آفرید قلم بود و به او فرمود تا باید هرچه باشد تا روز قیامت بنویسد، و کتابش نزد خدا است، سپس خواند ﴿وَ إِنَّهُ فِي أُمَّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾.

* ولایت

1- امام صادق علیه السلام- حماد سندی گوید: فردی از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿و إِنَّهُ فِي أُمِّ الكِتَابِ لدَينَا لعَلي حَكِيمٌ﴾ سؤال کرد امام فرمود: «منظور از این آیه امیرالمؤمنین است».

2- امام رضا علیه السلام- محمد بن علی بن جعفر گوید: شنیدم امام رضا علیه السلام می فرمود: پدرم آیه: ﴿في أُمّ الكِتَابِ لدَيْنَا لعَلي حَكِيمٌ﴾ را تلاوت کرد و فرمود منظور از آن علی بن ابی طالب علیه السلام است».

3- امام علی علیه السلام- عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام نقل کرده است زمانی که در جنگ جمل زید بن صوحان از دنیا رفت، امیرالمؤمنین علیه السلام نزد او آمد و بر بالینش نشست و فرمود: «ای زید خداوند تو را رحمت کند تو کسی بودی که بار زحمت هایت کمتر بر دوش دیگران بود و بیشتر به دیگران کمک می کردی زید سرش را به سوی امیرالمؤمنین بلند کرد و گفت: «ای امیرالمؤمنین! خداوند به تو پاداش نیک عنایت کند به خدا قسم تو را به عنوان کسی شناختیم که بسیار خداشناس است و در کتاب خداوند از تو به عنوان شخصیت بزرگ و حکیم یاد شده و خداوند در نظرت بسیار عظیم و بزرگ است.

4- امام علی علیه السلام- اصبغ بن نباته گوید: همراه با امیرالمؤمنین علیه السلام خارج شدیم تا این که نزد صعصعة بن صوحان رحمه الله علیه رسیدیم که در بستر افتاده بود. زمانی که امیرالمؤمنین علیه السلام را دید احساس سبکی کرد امام خطاب به او فرمود به خاطر دیدار ما از تو بر قومت فخر فروشی نکن. صعصعه گفت: «خیر ای امیرالمؤمنین! بلکه آن را به عنوان ذخیره و پاداش می دانم». امام ا به او فرمود: به خدا قسم من تو را به عنوان فردی می شناسم که کمتر هزینه ای بر دوش دیگران دارد و بیشتر به دیگران یاری می رساند صعصعه گفت: ای امیرالمؤمنین علیه السلام به خدا قسم تو را به عنوان فرد خداشناسی می شناسم و می دانم که خداوند در نظرت بسیار بزرگ و با

ص: 13

أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ مَا عَلِمْتُكَ إِلَّا بِاللَّهِ عَلِيماً وَ فِي أُمِّ الْكِتَابِ عَلِيّاً حَكِيماً وَ إِنَّ اللَّهَ فِي صَدْرِكَ لَعَظِيم﴾. (1)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن أصبغ بن نُبَاتَةَ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ امير المؤمنين علیه السلام حَتَّى انْتَهَيْنَا إِلَى صعصعة بن صُوحَانَ فَقَالَ لَهُ وَاللَّهِ مَا كُنْتَ إِلَّا خَفِيفَ الْمَتُونَة كَثِيرَ الْمَعُونَة فَقَالَ صَعْصَعَةُ وَأَنْتَ وَ اللَّهِ يَا امير المؤمنين ا مَا عَلِمْتُكَ إِلَّا إِنَّكَ بِاللَّهِ لَعَلِيمُ وَ إِنَّ اللَّهَ فِي عَيْنِكَ لَعَظِيمُ وَإِنَّكَ فِي كِتَابِ الله لَعَلِيُّ حَكِيمٌ وَإِنَّكَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيم﴾. (2)

* الدُّعَاء

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿في يَوْمِ الغَدِيرِ: رَبَّنَا آمَنَّا وَ اتَّبَعْنَا مَوْلَانَا وَ وَلِيْنَا وَ هَادِيَنَا وَدَاعِيَنَا وَدَاعِيَ الْأَنَامِ وَ صِرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ السَّوَى وَ حُجَتَكَ وَ سَبيلَكَ الدَّاعِيَ إِلَيْكَ عَلَى بَصِيرَةَ هُوَ وَ مَن اتَّبَعَهُ وَسُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ بوَلَايَتِهِ وَ بِمَا يُلْحِدُونَ بِاتِّخَاذِ الْوَلَائِجِ دُونَهُ فَأَشْهَدُ يَا إِلَهِي أَنَّهُ الْإِمَامُ الْهَادِي الْمُرْشِدُ الرشيدُ على امير المؤمنين علیه السلام الَّذِي ذَكَرْتَهُ فِي كِتَابِكَ فَقُلْتَ وَ إِنَّهُ فِي أُمَّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾. (3)

7-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سَلَامُ اللهِ وَ سَلَامُ مَلَائِكَتِهِ الْمُقَرَّبِينَ وَ أَنْبِيَائِهِ الْمُرْسَلِينَ ۖ وَ عِبَادِهِ الصَّالِحِينَ وَ جَمِيعِ الشُّهَدَاءِ وَ الصِّدِّيقِينَ عَلَيْكَ يَا امیر المؤمنين علیه السلام السَّلَامُ عَلَى مَنْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمُ السَّلَامُ عَلَى صِرَاطِ اللَّهِ الْمُسْتَقِيمِ السَّلَامُ عَلَى الْمَنْعُوتِ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرآن الْحَكِي ِوَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكَاتُه﴾. (4)

8-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿السَّلَامُ عَلَى صَاحِب الدَّكَّالَاتِ وَالْآيَاتِ الْبَاهِرَاتِ وَالْمُعْجِزَاتِ الْقَاهِرَاتِ وَ الْمُنْجِى مِنَ الْهَلَكَاتِ الَّذِي ذَكَرَهُ اللَّهُ فِي مُحْكَمَ الْآيَاتِ فَقَالَ تَعَالَى وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ السَّلَامُ عَلَى اسْمِ اللَّهِ الرَّضِ وَ وَجْهِهِ الْمُضِي وَ جَنْبِهِ الْعَلِيِّ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكَاتُه﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿أَفَنَضْرِبُ عَنْكُمُ الذِّكْرَ صَفْحاً أَنْ كُنتُمْ قَوْماً مُسْرِفِينَ﴾. (5)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَرَ بْن مُحَمَّدِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ صلی الله علیه و آله قالَ: شَيَّعَ امير المؤمنين علیه السلام جَنَازَةً فَلَمَّا وُضِعَتْ فِي لَحْدِهَا عَجَ أَهْلُهَا وَ بَكَوْا فَقَالَ مَا تَبْكُونَ أَمَا وَاللَّهِ لَوْ عَايَنُوا مَا عَايَنَ مِّيِّتُهُمْ لَأَذْهَلَهُمْ ذَلِكَ عَنِ الْبُكَاءِ عَلَيْهِ أَمَا وَاللَّهِ إِنَّ لَهُ إِلَيْهِمْ لَعَوْدَةً ثُمَّ عَوْدَةً حَتَّى لَا يَبْقَى مِنْهُمْ أَحَداً ثُمَّ قَامَ فِيهِمْ فَقَالَ أوصِيكُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ الَّذِي ضَرَبَ لَكُمُ الْأَمْثَالَ وَ وَقَت لَكُمُ الْآجَالَ وَ جَعَلَ لَكُمْ أَسْمَاعَاً تَعِي

ص: 14

عظمت است ﴿وَ إِنَّكَ فِي كِتَابِ اللهِ لَعَلِيُّ حَكِيمٌ وَ إِنَّكَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيم﴾ و از تو در کتاب خداوند به عنوان شخص بزرگ و با حکمت یاد شده و تو نسبت به مؤمنان رئوف و بسیار مهربان هستی.

* دعا

1- امام صادق علیه السلام- [در روز عیدغدیر این گونه می فرمود:] خدایا ایمان آوردیم و پیروی کردیم از مولای ما و ولی ما و هادی ما و دعوت کننده ی ما و همه مردم و صراط مستقیم و راست تو و حجت تو و سبیل تو که دعوت کننده به سوی توست او و کسانی که از او پیروی کردند با بصیرت هستند؛ و منزه است خداوند از آن چه به ولایت او شرک می ورزند و با گرفتن دوستانی به جز او الحاد می ورزند خدایا تو شاهد و گواه باش که امام هدایت کننده و ارشاددهنده و ره یافته امیرالمؤمنین علی علیه السلام است که در کتابت از او یاد کرده و فرموده ای: ﴿وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيُّ حَكِيمٌ﴾.

2- امام علی علیه السلام- سلام خداوند و سلام فرشتگان مقربش و پیامبران فرستاده شده اش و بندگان نیکوکارش و تمامی شهیدان و راستگویان بر تو ای امیر مؤمنان ... سلام برکسی که خداوند درمورد او نازل فرمود: ﴿وَ إِنَّهُ فِي أُمَّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾ سلام بر راه راست خداوند، سلام و رحمت و برکات الهی بر تعریف شده از او در تورات و انجیل و قرآن کریم.

3- امام علی علیه السلام- سلام بر صاحب دلالت ها و آیات شگفت انگیز، معجزه های چیره و نجاتبخش از هلاکت ها کسی که خداوند در آیات محکم از او نام برده است، خداوند متعال می فرماید: ﴿وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنا لَعَلِيُّ حَكِيمٌ﴾ سلام و رحمت و برکات الهی بر نام پسندیده خداوند و چهره نورانیش و جنب (جانب و پهلو) والای او سلام و رحمت و برکات الهی بر [آن ها باد].

آیا این ذکر (قرآن) را از شما بازگیریم به خاطر این که قومی اسراف کارید؟! (5)

1- امام علی علیه السلام- جعفر بن محمد از پدرش از جد بزرگوارش نقل کرده است: امیرالمؤمنین علیه السلام جنازه ای را تشییع کرد همین که میت را درون قبر گذاشتند بستگان او به گریه صدا بلند کردند، على علیه السلام ه فرمود: چرا گریه می کنید؟ به خدا قسم اگر آن چه میّت شما می بیند شما مشاهده کنید گریه را فراموش خواهید کرد به خدا قسم مرگ برای مردم برگشت خواهد داشت. باز برای مرتبه ی سوم برمی گردد آنقدر خواهد آمد تا یک نفر را باقی نگذارد بعد آن جناب از جای حرکت کرد در میان مردم ایستاد و فرمود: مردم شما را سفارش می کنم به پرهیزگاری از خدایی که برای شما مثل ها زده اجل ها را تعیین نموده، گوش ها را قرار داده که صدایی که به جانب آن ها

ص: 15

مَا عَنَاهَا وَأَبْصَارًا لِتَجْلُوَ عَنْ غِشَاهَا وَأَفْئِدَةً تَفْهَمُ مَا دَهَاهَا فِي تَركِيب صُورَهَا وَ مَا أَعْمَرَهَا فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ يَخْلُقُكُمْ عَبَثًا وَلَمْ يَضْرِبُ عَنْكُمُ الذِّكْرَ صَفْحاً بَلْ أَكْرَمَكُمْ بِالنِّعَمِ السَّوَابِغَ﴾. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أَفَنَضْرِبُ عَنْكُمُ الذِّكْرَ صَفْحاً اسْتِفْهَامُ أَى نَدَعُكُمْ مُهْمَلِينَ لَا نَحْتَجُ عَلَیْکُمْ بِرَسُولٍ أَوْ بِإِمَامٍ أَوْ بِحُجَجٍ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَكَمْ أَرْسَلْنَا مِنْ نَبِيٍّ فِي الْأَوَّلِينَ﴾ (6)

قوله تعالى: ﴿وَ ما يَأْتِيهِمْ مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ﴾ (7)

قوله تعالى: ﴿فَأَهْلَكْنَا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً وَ مَضى مَثَلُ الْأَوَّلِينَ﴾ (8)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ تَعَالَى أَشَدَّ مِنْهُمْ يَعْنِي مِنْ قُرَيْشَ بَطْشاً وَ مَضَى مَثَلُ الْأَوَّلِينَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ﴾ (9)

قوله تعالى: ﴿ الذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ جَعَلَ لَكُمْ فيها سُبُلاً لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ (10)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً أَي مُسْتَقَرًا وَ جَعَلَ لَكُمْ فِيهَا سُبُلاً أَي طرقاً لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ أَي كَي تَهْتَدُونَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ الَّذي نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً بِقَدَرٍ فَأَنْشَرْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتًا كَذلِكَ تُخرَجُونَ﴾ (11)

قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّهَا وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَ الْأَنْعَامِ ما تَرْكَبُونَ﴾. (12)

ص: 16

می آید می گیرند و دیده ها را داده تا پوشیده ها را آشکار کند و دلها را داده تا به خطرهایی که متوجه اوست در ترکیب صورت ها و طول زندگی توجه کند خداوند شما را بیهوده نیافریده و شما را مهمل و انگذاشته بلکه با نعمت های فراوان شما را گرامی داشته است».

2- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- أَفَنَضْرِبُ عَنكُمُ الذِّكْرَ صَفْحًا استفهام است. یعنی آیا شما را به حال خودتان رها می کنیم و علیه شما به هیچ پیامبر صلی الله علیه و آله یا امام یا حجتی استناد نمی کنیم.

چه پیامبران بسیاری [برای هدایت] در میان اقوام پیشین فرستادیم. (6)

ولی هیچ پیامبری به سوی آن ها نمی آمد مگر این که او را استهزا می کردند. (7)

اما ما کسانی را که نیرومندتر از آن ها بودند هلاک کردیم و داستان [هلاکت] پیشینیان گذشت. (8)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- کلام خداوند أَشَدَّ مِنْهُم بَطْشًا یعنی قوی تر از قریشی ها بودند. و مَضَى مَثَل الأُولِينَ.

اگر از آنان بپرسی چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده است؟ به یقین می گویند: «خداوند توانا و دانا آن ها را آفریده است». (9)

همان کسی که زمین را محل آرامش شما قرار داد، و برای شما در آن راه هایی آفرید باشد تا هدایت شوید و به مقصد برسید. (10)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- الذِي جَعَل لكُمُ الأَرْضَ مَهْدًا؛ مهد یعنی محل استقرار و آرامش، و جَعَل لَكُمْ فِيهَا سُبُلا؛ سبل یعنی .راهها. لعَلَكُمْ تَهْتَدُونَ یعنی تا هدایت شوید».

همان کسی که از آسمان آبی فرستاد به مقدار معین، و به وسیله ی آن سرزمین مرده را حیات بخشیدیم؛ همین گونه [در قیامت از قبرها] بیرون آورده می شوید. (11)

و همان کسی که همه ی زوج ها را آفرید و برای شما از کشتی ها و چهارپایان مرکب هایی قرار داد که بر آن سوار می شوید. (12)

ص: 17

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَ الْأَنْعَام مَا تَرْكَبُونَ وَ هُوَ مَعْطُوفُ عَلَى قَوْلِهِ وَ الْأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَ مَنافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ وَقَوْلِهِ لِتَسْتَوُوا عَلَى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِلَى قَوْلِهِ مُقْرِنِينَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿لِتَسْتَوُوا عَلى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذي سَخَّرَ لَنا هذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ﴾. (13)

* كلياتها

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن الأصبغ بن نباتة قَالَ أَمسكت بأمير الْمُؤْمِنِينَ بِالرِّكَابِ وَهُوَ يُرِيدُ أن يَرْكَبَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ ثُمَّ تَبَسَّمَ فَقُلْتُ لَهُ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام رَأَيْتُكَ رفعت رأسك ثُمَّ تَبَسَّمت قَالَ: نَعَمْ يَا أَصْبَغُ أَمْسَكْتُ لِرَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَمَا أَمْسَكْتَ لِى فَرَفَعَ رَأْسَهُ ثُمَّ تَبَسَّمَ فَسَأَلْتُهُ عَنْ تَبَسُّمِهِ كَمَا سَأَلْتَنِي وَ سَأَخْبرُكَ كَمَا أَخْبَرَنِي أَمْسَكْتُ لِرَسُول اللَّهِ نَ ۖ بَغْلَتَهُ الشَّهْبَاءَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ تَبَسَّمَ فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم رَفَعْتَ رَأْسَكَ إِلَى السَّمَاءِ وَ تَبَسَّمْتَ لِمَا ذَا فَقَالَ: يَا على علیه السلام إنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَحَدٍ يَرْكَبُ فَيَقْراً آيَة الْكُرْسِيِّ ثُمَّ يَقُولُ: اسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِي لا إلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ وَأتُوبُ إلَيْهِ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي ذُنُوبِي فَإِنَّهُ لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِنَّا أَنتَ إِنَّا قَالَ السَّيِّدُ الْكَرِيمُ: يَا مَلَائِكَنِي عَبْدِي يَعْلَمُ أَنَّهُ لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ غَيْرِي اشْهَدُوا أَنِّي قَدْ غَفَرْتُ لَهُ ذُنُوبَهِ﴾. (2)

* ذكر الشكر

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدِ الْأَشْعَرِى عَنْ أَبِي الْحَسَن علیه السلام رِّضَا قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ سَجْدَةِ الشُّكْرِ فَقَالَ أَيُّ شَيْءٍ سَجْدَةُ الشُّكْرَ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ أَصْحَابَنَا يَسْجُدُونَ بَعْدَ الْفَرِيضَةِ سَجْدَةً وَاحِدَةً وَ يَقُولُونَ هِيَ سَجْدَةُ الشَّكْر فَقَالَ إِنَّمَا الشَّكْرُ إِذَا أَنْعَمَ اللهُ تَعَالَى عَلَى عَبْدِهِ النَّعْمَةَ أَنْ يَقُولَ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ. وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾. (3)

ص: 18

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این کلام خداوند ﴿وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَ الْأَنْعَامِ مَا تَرْكَبُون﴾ [از نظر معنا] بر این آیه و چهارپایان را آفرید در حالی که در آن ها برای شما وسیله ی پوشش، و منافع دیگری است و از گوشت آن ها می خورید. (نحل/5) و این آیه ﴿لِتَسْتَوُوا عَلَى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِين﴾ عطف شده است.

تا بر پشت آن ها بخوبی قرار گیرید؛ سپس هنگامی که بر آن ها قرار گرفتید، نعمت پروردگارتان را یاد کنید و بگویید پاک و منزه است کسی که این را مسخر ما ساخت وگرنه ما توانایی تسخیر آن را نداشتیم». (13)

* کلیات

1- امام علی علیه السلام- اصبغ بن نباته گوید: رکاب علی علیه السلام را که می خواست سوار شود گرفتم سر برداشت و لبخندی زد عرض کردم: یا امیرالمؤمنین دیدم که سر برداشتی و لبخند زدی؟ یا فرمود: «آری ای اصبغ من رکاب شهباء را برای رسول خدا گرفتم سر به آسمان برداشت و لبخندی زد عرض کردم ای رسول خدا سر برداشتی و لبخند زدی»؟ فرمود: «ای امام علی علیه السلام هیچ کس نیست که بر مرکبی که خدا به او عطا کرده است سوار شود، و آن گاه آیه سخره را بخواند و پس از آن بگوید از آن خدائی آمرزش می طلبم که معبودی جز او نیست؛ آن زنده ی بپا دارنده زندگی و زندگان و به سوی او توبه می کنم. خدایا گناهان مرا بر من بیامرز زیرا کسی جز تو گناهان را نمی آمرزد هیچ کس نیست که بر این گونه عمل کند، مگر آن که خدای بزرگ کریم می گوید ای فرشتگان من بنده من می داند که کسی جز من گناهان را نمی آمرزد شما گواه باشید که من هم اکنون گناهانش را بر او آمرزیده ام».

* ذکر شکر

1- امام رضا علیه السلام- سعد بن سعد اشعری: گوید از امام رضا علیه السلام در مورد سجده شکر پرسیدم. امام علیه السلام فرمود سجده ی شکر چیست؟ گفتم می بینم همکیشان ما پس از نماز واجب یک سجده به جا می آورند و می گویند آن سجده شکر است فرمود جز این نیست که شکر آن است که هرگاه خداوند به بنده اش نعمتی عطا فرمود بگوید: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ والحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِين﴾.

ص: 19

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ لِلشُّكْرِ حَدُّ إِذَا فَعَلَهُ الرَّجُلُ كَانَ شَاكِراً قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ نِعْمَةِ أَنْعَمَهَا عَلَيَّ وَإِنْ كَانَ لَكُمْ فِيمَا أَنْعَمَ عَلَيْهِ حَقَّ أَدَاهُ قَالَ وَ مِنْهُ قَوْلُ اللَّهِ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا حَتَّى عَدَّ آيَاتٍ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي بصير قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ هَلْ لِلشُّكْر حَدُّ إِذَا فَعَلَهُ الْعَبْدُ كَانَ شَاكِراً قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مَا هُوَ قَالَ يَحْمَدُ اللَّهَ عَلَى كُلِّ نِعْمَة عَلَيْهِ فِي أَهْلَ وَ مَالَ وَ إِنْ كَانَ فِيمَا أَنْعَمَ عَلَيْهِ فِي مَالِهِ حَقٌّ أَدَاهُ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ جَلَّ وَ عَزَّ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِين﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ذِكْرُ النَّعْمَةِ أَنْ تَقُولَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى هَدَانَا لِلْإِسْلَامِ وَ عَلَّمَنَا الْقُرْآنَ وَ مَنَّ عَلَيْنَا بمُحَمَّدِ لا وَ تَقُولُ بَعْدَهُ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا إِلَى قَوْلِهِ وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ﴾. (3)

* دُعَاءُ السَّفَرِ

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفُضَيْلِ النَّوْفَلِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ بَعْض مَشِيخَتِهِ قَالَ كَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِذَا وَضَعَ رِجْلَهُ فِي الرِّكَابِ يَقُولُ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَيُسَبِّحُ اللَّهَ سَبْعاً وَ يَحْمَدُ اللَّهَ سَبْعاً وَ يُهَدِّلَ اللَّهَ سَبْعاً ﴾. (4)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ نَصْرُ بْنُ مُزَاحِمٍ فِي كِتَابِ صِفِّينَ: لَمَّا وَضَعَ عَلَى علیه السلام رِجْلَهُ فِي رِكَابِ دَابَّتِهِ يَوْمَ خَرَجَ مِنَ الْكُوفَة إِلَى صِفِّينَ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ فَلَمَّا جَلَسَ عَلَى ظَهْرِهَا قَالَ سُبْحانَ الَّذِيَ سَخَّرَ لَنا هَذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ اللَّهُمَّ إِنِّى أعُوذُ بِكَ مِنْ وَعْتَاءِ السَّفَرِ وَكَابَة الْمُنْقَلَبِ وَ سُوءِ الْمَنْظَرِ فِي الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ وَ مِنَ الْحَيْرَةِ بَعْدَ الْيَقِينِ اللَّهُمَّ أَنْتَ الصَّاحِبُ فِي السَّفَر وَ أَنْتَ الْخَلِيفَةُ فِى الْأَهْلِ وَ لَا يَجْمَعُهُمَا غَيْرُكَ لِأَنَّ الْمُسْتَخْلَفَ لَا يَكُونُ مُسْتَصْحَبَاً وَ وَلَا الْمُسْتَصْحَبَ لَا يَكُونُ مُسْتَخْلَفَاً قَالَ فَخَرَجَ علیه السلام حَتَّى إِذَا جَازَ حَدَّ الْكُوفَة صَلَّى رَكْعَتَيْنِ﴾. (5)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ رَبيعَةَ الْأَسَدِيِّ، قَالَ: رَكِبَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام، فَلَمَّا وَضَعَ رِجْلَهُ فِي الرِّكَابِ قَالَ: بِسمِ الله، فَلَمَّا اسْتَوَى عَلَى علیه السلام دَّابَّةَ قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَكْرَمَنَا، وَحَمَلَنَا فِي

ص: 20

2- امام صادق علیه السلام- سماعة بن مهران گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «آیا شکر خداوند حدی دارد که وقتی کسی آن حد را به جای آورد شاکر شمرده می شود؟ فرمود: «بله» عرض کردم آن حدّ چیست؟ فرمود این که بگوید: حمد برای خداست بر هر نعمتی عطا که بر من کرد، با این جمله اگر حقی بر عهده شما نسبت به نعمتی که داده شده وجود داشته باشد، آن حق را ادا کرده است و از آن جمله است سخن خداوند است که فرمود: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا﴾. حضرت آیاتی را بر شمردند.

3- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم آیا برای شکر حدی است که چون بنده انجام دهد شاکر محسوب می شود؟ فرمود: «آری». عرض کردم کدام است؟ فرمود: «خدا را بر هر نعمتی که نسبت به خانواده و مال او داده سپاس می،گوید و اگر برای خدا در نعمتی که نسبت به مال او داده حقی باشد بپردازد و سخن خدای عزوجل از این باب است: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ﴾.

4- امام صادق علیه السلام- متذکر شدن نعمت این است که بگویی حمد و سپاس خدایی را که ما را به اسلام هدایت نمود و قرآن را به ما آموخت و با بعثت پیامبرش بر ما منت نهاد پس از این ها آیه: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ﴾ را بخواند.

* دعای سفر

1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن فضیل نوفلی از پدرش از بزرگان نقل کرده است چون امام صادق علیه السلام پا در رکاب مرکبش می نهاد می گفت: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ﴾ و هفت تسبیح می گفت و هفت حمد و هفت لا اله الا الله.

2- امام علی علیه السلام- ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه گفته است نصر بن مزاحم طبق آن چه که من در اصل کتاب صفین یافتم می گوید هنگامی که علی علیه السلام هنگام خروج از کوفه به سمت صفین پا در رکاب مرکب خود گذاشت فرمود: بسم الله وقتی بر پشت مرکب نشست فرمود: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلى رَبِّنا لمُنْقَلِبُونَ﴾؛ خدایا من از رنج سفر، افسردگی بازگشت و سرگردانی پس از یقین، بروز حوادث ناگوار در خانواده و مال و فرزند به تو پناه می برم خداوندا! تو همراه در سفر و جانشین هر مسافر برای خانواده او هستی و جز تو کسی این دو را باهم سامان نمی دهد و گرد نمی آورد زیرا آن که [در وطن مانده] همراه و یاور مسافران نیست و آن که به سفر رفته جایش در خانواده خویش خالی است سپس از شهر خارج شد تا این که به سرحدات کوفه رسید در آن جا دو رکعت نماز به جای آورد.

3- امام على علیه السلام- علی بن ربیعه اسدی: گوید امیرمؤمنان علیه السلام پا در رکاب نهاد و فرمود: «بِسْمِ الله» و چون بر مرکب نشست فرمود: سپاس خدا را که ما را گرامی داشت و به خشکی و دریا

ص: 21

الْبَرِّ وَالْبَحْرِ، وَ رَزَقَنَا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلَنَا عَلَى كَثِير مِمَّنْ خَلَقَ تَفْضِيلاً سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ﴾. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي زُهَيْر الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَعْوَرَ الْهَمْدَانِيُّ الْكُوفِيُّ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ أبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام أَنَّهُ خَرَجَ مِنْ بَابِ الْقَصْرِ فَوَضَعَ رِجْلَهُ فِي الْغَرْزِ فَقَالَ بِسْمِ اللَّهِ فَلَمَّا اسْتَوَى عَلَى علیه السلام دَّابَّةَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَكْرَمَنَا وَحَمَلَنَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقَنَا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلَنَا عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقَ تَفْضِيلاً سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ﴾. (2)

5- الرّضا علیه السلام- ﴿إِذَا وَضَعْت رجلك فِي الرِّكاب فَقُلْ بِسْمِ اللهِ وَ بِاللَّهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى سَخَّرَ لَنَا هَذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ مَنَّ عَلَيْنَا بِالْإِيمَانِ بمحمّد صلی الله علیه و آله﴾. (3)

6- الأئمة علیهم السلام- ﴿إذا وضعَ الرجلُ فِي الركاب يُقَالُ: سُبْحانَ الَّذِي سَخَّر لنا هذا وما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلَى رَبَّنَا لَمُنْقَلِبُونَ وَإِذَا خَرَجَ أَحَدَكُمْ فِي سَفَر فَلْيَقُلِ اللَّهُمَّ أَنتَ الصَّاحِبُ فِي السَّفَرِ وَالْحَامِلُ عَلَى الظَّهْرِ﴾. (4)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إذا رَكِبْتُمُ الدَّوَابَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَقُولُوا سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُون﴾. (5)

8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ قَالَ إِذَا رَكِبَ دَابَّةَ بِسْمِ اللَّهِ الَّذِي لَا يَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ سُبْحَانَهُ لَيْسَ لَهُ سَمِيٌّ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَصَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَعَلَيْهِمُ السَّلَامُ إِنَّا قَالَتِ الدَّابَّةُ بَارَكَ اللهُ عَلَيْكَ مِنْ مُؤْمِن خَفَّفْتَ عَلَى ظَهْرِى وَ أَطَعْتَ رَبَّكَ وَأَحْسَنْتَ إِلَى نَفْسِكَ بَارَكَ اللَّهُ لَكَ وَ أَنْجَحَ حَاجَتَك﴾. (6)

9- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ عَلَى ذِرْوَة كُلِّ بَعِير شَيْطَاناً فَإِذَا رَكِبْتُمُوهَا فَقُولُوا كَمَا أَمَرَكُمُ اللَّهُ سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَامْتَهنُوهَا لِأَنْفُسِكُمْ فَإِنَّمَا يَحْمِلُ اللَّهِ﴾. (7)

ص: 22

برداشت و از طیبات روزی داد و بر بسیاری از آفریده هایش ما را برتری داد، ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ﴾.

4- امام على علیه السلام- حارث همدانی نقل کرده که امیر مؤمنان علیه السلام از قصر بیرون آمد و پا در رکاب نهاد و گفت: «بسم الله». و چون بر مرکب نشست گفت سپاس خدا را که ما را گرامی داشت و به خشکی و دریا حمل کرد و از طیبات روزی داد و بر بسیاری از آفریده هایش ما را برتری داد. ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ﴾.

5- امام رضا علیه السلام- چون پا در رکاب می نهی بگو: «ستایش مخصوص خداوندی است که ما را به این همه نعمت ها رهنمون شد و اگر خدا ما را هدایت نکرده بود ما [به این ها] راه نمی یافتیم (اعراف/43) و پاک و منزه است کسی که این را مسخر ما ساخت، وگرنه ما توانایی تسخیر آن را نداشتیم و با ایمان به محمّد صلی الله علیه و آله بر ما منت گذاشت.

6- ائمه علیهم السلام- هنگامی که پا در رکاب می نهید این آیه را بخوانید: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلى رَبِّنا لمُنْقَلِبُونَ﴾؛ وقتی به عزم سفر از خانه بیرون می آیید، بگویید: بار خدایا توئی که در سفر همراهی و ما را بر پشت مرکب جای می دهی».

7- امام على علیه السلام- هنگامی که سوار چهارپایان می شوید خدای عزوجل را یاد کرده و بگویید: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ﴾.

8- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس سوار دابه می شود، بگوید: « ... به نام خداوندی که با بردن نام او هیچ چیزی نه در زمین و نه در آسمان ضرر نمی رساند پاک و منزه است او که مثل و مانند ندارد. پاک و منزه است کسی که این را مسخر ما ساخت وگرنه ما توانایی تسخیر آن را نداشتیم و به یقین ما به سوی پروردگارمان باز می گردیم حمد و سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است و صلوات خداوند بر محمد و خاندان او باد». همانا آن دابه گوید: «مبارک باد بر تو مؤمنی که بر پشتم سبک شدی و فرمان پروردگارت را بردی و به خود نیکی کردی خدا به تو برکت دهد و نیازت را برآورد».

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- بر کوهان هر شتری شیطانی است او را برای خود زبون و رام کنید و نام خدا را ببرید همانا خدا است که بار را می برد.

ص: 23

10- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي الْحَسَن علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِذَا رَكِبَ الرَّجُلُ الدَّابَّةَ فَسَمَّى رَدِفَهُ مَلَك يَحْفَظْهُ حَتَّى يَنْزَلَ وَإِذَا رَكِبَ وَ لَمْ يُسَمِّ رَدِفَهُ شَيْطَانُ فَيَقُولُ لَهُ تَعَنَّ فَإِنْ قَالَ لَهُ لَا أَحْسِنُ قَالَ لَهُ تَمَنَّ فَلَا يَزَالُ يَتَمَنَّى حَتَّى يَنْزِلَ وَ قَالَ مَنْ قَالَ إِذَا رَكِبَ الدَّابَّةَ بِسْمِ اللَّهِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِنَّا بِاللَّهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدانا لهذا الْآيَةَ وَسُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ حُفِظَتْ لَهُ نَفْسُهُ وَ دَابَّتُهُ حَتَّى يَنْزِلَ﴾. (1)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿البحار: فِي رِوَايَةِ صَفْوَانَ الْجَمَالِ أَنَّ الصَّادِقِ علیه السلام لَمَّا رَكِبَ الْجَمَلَ قَالَ: بِسْمِ اللَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا لمنقَلِبُونَ﴾. (2)

12- الرّضا علیه السلام- ﴿إن ركبت الظهْرَ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي سَخَّرَ لنا هذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إلى رَبَّنا لِمُنْقَلِبُون﴾. (3)

13- الرّضا علیه السلام - ﴿فَإِذَا عَزَمْتَ عَلَى شَيْءٍ وَ رَكِبْتَ الْبَرِّ فَإِذَا اسْتَوَيْتَ عَلَى رَاحِلَتِكَ فَقُلْ سُبْحَانَ الَّذِي...﴾. (4)

14- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿جَاءَنِي جَبْرَئِيلُ فَقَالَ رَبُّكَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ يا محمد مَنْ أَرَادَ مِنْ أُمَّتِكَ أَنْ أَحْفَظَهُ فِي سَفَرهِ وَ أَوَّدِّيهِ سَالِماً فَلْيَقُلْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَإِذَا أَرَدْتَ الرُّكُوبَ فَقُلْ حِينَ تَرَكَبُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى هَدَانَا لِلْإِسْلَام وَ عَلَّمَنَا الْقُرْآنَ وَ مَنَّ عَلَيْنَا بِمُحَمَّدِ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ وَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾. (5)

15- الرّضا علیه السلام- ﴿إِذَا أَرَدْتَ الْخُرُوجَ إِلَى الْحَجِّ فَوَفِّرْ شَعْرَك شَهْرَ ذِي الْقَعْدَةِ وَ عَشَرَةٌ مِنْ شَهْرٍ ذِي الْحِجَّةِ وَاجْمَعْ أَهْلَكَ وَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ وَ مَجْدِ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ وَصَلِّ عَلَى علیه السلام نَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم وَارْفَعْ يَدَيْكَ إِلَى اللَّهِ وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْتَوْدِعُكَ الْيَوْمَ دِينِي وَ نَفْسِي وَ مَالِي وَ أَهْلِي وَ وَلْدِي وَ جَمِيعَ جِيرَانِي وَ إِخْوَانِنَا الْمُؤْمِنِينَ وَ الشَّاهِدَ مِنَّا وَالْغَائِبَ عَنَّا فَإِذَا خَرَجْتَ فَقُلْ بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ أَخْرُجُ فَإِذَا وَضَعْتَ رِجْلَكَ فِي الرِّكَابِ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَعَلَى مِلَّة رَسُول

ص: 24

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام علی علیه السلام نقل می کند پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: وقتی کسی که سوار مرکب می شود نام خدا را ببرد فرشته او را حفظ می کند تا پیاده شود و اگر نام خدا را نبرد، شیطانی دنبالش سوار می شود و به او می گوید: «آواز بخوان» و اگر بگوید «نمی توانم» به او می گوید: «در دل آرزو کن و پیوسته در آرزو باشد تا پیاده شود، و فرمود: «هرکس سوار مرکب می شود، بگوید: ﴿بِسْمِ اللهِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِالله﴾. ستایش مخصوص خداوندی است که ما را به این (همه نعمت ها) رهنمون شد. (اعراف/43) و پاک و منزه است کسی که این را مسخر ما ساخت، وگرنه ما توانایی تسخیر آن را نداشتیم تا این که خود و مرکبش حفظ شده و پیاده می شود».

11- امام صادق علیه السلام- در روایت صفوان جمّال آمده است وقتی امام صادق علیه السلام سوار شتری می شد می فرمود: ﴿بِسْمِ اللهِ لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِالله﴾ ستایش مخصوص خداوندی است که ما را به این همه نعمت ها رهنمون شد. (اعراف/43) و پاک و منزه است کسی که این را مسخر ما ،ساخت وگرنه ما توانایی تسخیر آن را نداشتیم

12- امام رضا علیه السلام- هر وقت سوار پشت حیوان شدی بگو حمد و سپاس خدایی را سزاست پاک و منزه است کسی که این را مسخر ما ساخت وگرنه ما توانایی تسخیر آن را نداشتیم به یقین ما به سوی پروردگارمان باز می گردیم.

13- امام رضا علیه السلام- هنگامی که آهنگ چیزی کردی و به قصد صحرا سوار شدی و بر مرکبت استوار گشتی بگو: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا﴾.

14- پیامبر صلی الله علیه و آله- جبرئیل نزد من آمد و گفت: «پروردگارت سلام رساند و فرمود: «ای محمدی هر که از امتت خواست که من او را در سفر حفظ کنم و سالم به مقصد برسانم بگوید: ﴿بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِیم﴾؛ هنگامی که سوار شدی بگو سپاس خدایی را که ما را به اسلام راهنمایی کرد و قرآن را به ما آموخت و به محمد بر ما منت نهاد، ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هَذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلى رَبِّنا لمنقَلِبُونَ وَ الحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾.

15- امام رضا علیه السلام- هرگاه به قصد حج در ماه ذی القعده و ده روز از ماه ذی الحجه به راه ا افتادی، موهای سرت را بلند کن و خانواده ات را در اطراف خود جمع کن و دو رکعت نماز و بخوان و خداوند عزوجل را تمجید کن و بر رسول خدا صلوات بفرست و سپس دستانت را به سوی آسمان بالا ببر و بگو خدایا من امروز، دین، جان، دارایی، فرزندان و تمامی همسایگان و برادران مؤمن خویش را از شاهدان گرفته تا غایبان به تو می سپارم زمانی که خارج شدی بگو: «با کمک و نیروی الهی خارج می شوم». سپس زمانی که پاهایت را در رکاب قرار دادی بگو به نام خدا به خدا و در راه خدا و بر آیین رسول خدا و چون بر مرکب نشستی و در آن جای گرفتی بگو: ستایش از آن خدایی است که ما را به سوی اسلام هدایت کرد و با ایمان خویش بر ما منت

ص: 25

اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَإِذَا اسْتَوَيْتَ عَلَى رَاحِلَتِكَ وَاسْتَوَی بک مَحْمِلُكَ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا إِلَى الْإِسْلَامِ وَ مَنَّ. وَ مَنَّ عَلَيْنَا بِالْإِيمَانِ وَ عَلَّمَنَا الْقُرْآنَ وَ مَنَّ عَلَيْنَا بِمُحَمَّدِ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلَى رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِين﴾. (1)

16- الباقر علیه السلام- ﴿عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَطَاءِ يَقُولُ قَالَ لِى أَبُو جَعْفَر علیه السلام قُمْ فَأَسْرِحْ دَابَّنَيْنِ حِمَارَاً وَ بَغْلا فَرَكِبَ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا بِالْإِسْلَامِ وَ عَلَّمَنَا الْقُرْآنَ وَ مَنَّ عَلَيْنَا بِمُحَمَّدِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلى رَبِّنا لمُنْقَلِبُونَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾. (2)

17- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن ابْنِ عُمَرَ: أَنَّ رَسُولَ الله صلی الله علیه و آله كَانَ إِذَا اسْتَوَى عَلَى بَعِيرِهِ خَارِجا فِي سَفَرٍ كَبَّرَ ثَلَاثَاً وَ قَالَ: سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْتَلْكَ فِي سَفَرِنَا هَذَا الْبِرَّ وَالتَّقْوَى وَ الْعَمَلَ بِمَا تَرْضَى اللَّهُمَّ هَوِّنْ عَلَيْنَا سَفَرَنَا وَ اطو عَنَّا بُعْدَهُ اللَّهُمَّ أَنْتَ الصَّاحِبُ فِي السَّفَرِ وَالْخَلِيفَةُ فِي الْأَهْلِ اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ وَعْثَاءِ السَّفَرَ وَكَابَةِ الْمُنْقَلَب وَسُوءِ الْمَنْظَرِ الْأَهْلِ وَالْمَالَ. وَإِذَا رَجَعَ قَالَ: آئِبُونَ تَائِبُونَ لِرَبِّنَا حَامِدُونَ﴾. (3)

18- الرضا علیه السلام- ﴿فَإِذَا اسْتَوَيْتَ عَلَى رَاحِلَتِكَ فَقُلْ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلَى رَبَّنَا مُنْقَلِبُونَ فَإِنَّهُ مَا رَكِبَ أَحَدٌ ظَهْراً فَقَالَ هَذَا وَسَقَطَ إِنَّا لَمْ يُصِبْهُ كَسْرُ وَ لَا وَنْئُ وَلَا وهن﴾. (4)

19- الرّضا علیه السلام- ﴿وَ إِنْ خَرَجْتَ بَرَا فَقُلِ الَّذِي قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ عَبْدِ يَقُولُهَا عِنْدَ رَكُوبِهِ فَيَقَعَ مِنْ بَعِير أَوْ دَابَّة فَيُصِيبَهُ شَيْءٌ بإذن الله﴾. (5)

20- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِيِّ قَالَ كَانَ عَلَى علیه السلام إِذَا سَارَ إِلَى قِتَالَ ذَكَرَ اسْمَ اللَّهِ تَعَالَى حِينَ يَرْكَبُ كَانَ يَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى نِعَمِهِ عَلَيْنَا وَ فَضْلِهِ الْعَظِيمِ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلى رَبِّنا لمنقَلِبُون﴾. (6)

ص: 26

نهاد و قرآن را به ما آموخت و با فرستاده خویش محمد بر ما منت گذارد. منزه است خدا منزه است آن که این وسیله را در اختیارمان قرار داد که ما توان آن را نداشتیم. ما به سوی پروردگار خویش باز می گردیم و ستایش از آن پرودگار جهانیان است».

16- امام باقر علیه السلام- عبدالله بن عطاء گوید: امام باقر علیه السلام به من فرمود دو مرکب سواری زین کن». من یک الاغ و یک قاطر آماده کردم ... سوار بر الاغ شد آنگاه فرمود: «الحَمدُ للهِ الَّذِي هَدَانَا بِالْإِسْلَامِ. وَ عَلَّمَنَا الْقُرْآنَ وَ مَنَّ عَلَيْنَا بِمُحَمَّدِ. وَالحَمْدُ للهِ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنا لمُنْقَلِبُونَ وَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِين﴾.

17- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عمر گوید: چون پیغمبر برای سفری بیرون می شد و بر مرکب خود قرار می گرفت سه بار تکبیر می سه بار تکبیر می گفت و از آن پس می فرمود: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ﴾ بار خدایا ما در این سفر از تو، نیکی و تقوی و کار مورد پسند تو را می خواهیم خدایا این سفر را بر ما آسان کن و دوری اش را درنورد خدایا خدایا توئی که در سفر همراهی و در خانواده و مال اولاد جانشینی خدایا! از رنج سفر و سختی برگشت و منظره بد در اهل و مال و فرزند به تو پناه می آورم و چون برمی گشت می فرمود: باز می گردیم توبه کنان و عبادت کنان باز می گردیم در حالی که پروردگار خویش را ستایشگریم و سپاس می گوییم».

18- امام رضا علیه السلام- چون بر مرکبت جا گرفتی بگو ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ که کسی نیست که بر پشت مرکبی سوار شود و آن را بگوید و از آن به زمین افتد جز آن که شکستی یا سستی و افسردگی به او نرسد.

19- امام رضا علیه السلام- چنان که از راه خشکی به مسافرت رفتی آیه ی زیر را بخوان و بگو ﴿سُبْحانَ الذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ * و إِنَّا إِلى رَبِّنَا مُنقَلِبُونَ﴾ زیرا هر بنده ای که در هنگام سوار شدن بر مرکب این آیه را بخواند سپس از روی شتر یا هر جنبنده ی دیگری سقوط کند به اراده خداوند آسیبی نخواهد دید.

20- امام علی علیه السلام- نصر به نقل از جابر جعفی می گوید وقتی علی عازم جنگی می شد، نام خدای تعالی را هنگام سوار شدن بر مرکب می آورد و می فرمود: «سپاس خداوند را به خاطر نعمات و تفضلات بزرگی که بر ما عنایت فرموده است. ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبَّنَا مُنْقَلِبُونَ﴾.

ص: 27

21- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ سُوَيْدٍ قَالَ: كَانَ عَلِيٍّ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَسِيرَ إِلَى الْحَرْبِ قَعَدَ عَلَى دَايَّتِهِ وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ عَلَى نِعَمِهِ عَلَيْنَا وَفَضْلِهِ الْعَظِيمِ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلى رَبِّنَا مُنقَلِبُونَ﴾. (1)

22- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ ابْنُ مِيثَمِ رَحِمَهُ اللَّهُ رُوى أَنَّ امير المؤمنين علیه السلام كَانَ إِذَا اشْتَدَّ الْقِتَالُ ذكَرَ اسْمَ اللهِ حِينَ يَرْكَبُ ثُمَّ يَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى نِعَمِهِ عَلَيْنَا وَ فَضْلِهِ الْعَمِيمِ سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لنا هذا وما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلى رَبَّنَا لمنقَلِبُونَ ﴾. (2)

23- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَلى علیه السلام أَنَّهُ أَرَادَ سَفَراً فَلَمَّا اسْتَوَى عَلَى دَايَّتِهِ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا لِمُنْقَلِبُونَ﴾. (3)

24- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَلى الأَنَّهُ كَانَ إِذَا بَرَزَ لِلسَّفَر قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله عَبْدَهُ وَرَسُولُهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِلإِسْلَامِ وَ جَعَلَنَا مِنْ خَيْر أُمَّة أخْرِجَتْ لِلنَّاسِ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِين﴾. (4)

* الدُّعَاءَ

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿رُوِيَ عَنْ جَعْفَرِ بْن مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیه السلام يَرْفَعُهُ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ مَنْ دَعَا بِهِ فِي لَيْلَة عَرَفَةَ أَوْ لَيَالِي الْجَمْعِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَالدُّعَاء وَ بَاسْمِكَ الَّذِي سَخَّرْتَ بِهِ الْبُرَاقَ لِمُحَمَّدِ إِذْ قَالَ تَعَالَى سُبْحانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى وَقَوْلُهُ سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ﴾. (5)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي أَنْزَلْتَ بهِ الْبُرَاقَ عَلَى مُحَمَّدٍ الْمُخْتَارِ لَيْلَةَ أَسْرِيَ بِهِ إلَى السَّمَاءِ وَقُلْتَ لَهُ قُلْ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لنا هذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقَرِنِينَ وَإِنَّا إِلَى رَبَّنَا لمُنْقَلِبُون﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿وَ إِنَّا إِلى رَبِّنا لمنقَلِبُونَ﴾. (13)

ص: 28

21- امام علی علیه السلام- سوید گوید: امیرمؤمنان زمانی که جنگ بر او شدید می گشت بر [بر مرکب] سوار می شد نام خدا را ذکر می کرد و می فرمود: «حمد از آن خداست، به خاطر نعمت هایی که ما عطا کرد و به خاطر فضل فراگیرش، ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ﴾.

22- امام علی علیه السلام- هنگام وقوع جنگ فرمود اسبی برای من حاضر گردانید؛ پس اسب سیاه رنگی برای امام حاضر کردند که با دو طناب افسار شده بود با دو دستش به کندو کاو در تمام زمین می پرداخت و دارای صدا و شیهه غرایی بود امام بر آن سوار شد و فرمود: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلى رَبِّنا لمُنْقَلِبُونَ﴾ و هیچ جنبش و نیرویی جز به اذن خداوند بلند مرتبه و بزرگ، نیست».

23- امام علی علیه السلام- امام علیه السلام قصد سفر داشت هنگامی که روی چهارپایش قرار گرفت، گفت: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنَّا إِلى رَبِّنا لمُنْقَلِبُون﴾

24- امام علی علیه السلام- هرگاه حضرت آماده سفر می شد می فرمود شهادت می دهم که خدایی جز الله نیست. یکتاست و شهادت می دهم که محمد بنده و فرستاده ی اوست. ستایش مخصوص خداوندی است که ما را به اسلام هدایت کرد و ما را از افراد بهترین امتی قرار داد که در میان انسان ها آفریده شده است. ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِين﴾.

* دعا

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام صادق علیه السلام از پیامبر روایت کرده است هر کس با این دعا در شب عرفه یا شب های جمعه دعا کند خداوند او را می بخشد و دعا این است سوگند به آن اسمت که با آن براق [مرکب تندرو] را مسخر محمّد صلی الله علیه و آله ساختی همان گونه که قرآن فرمود: پاک و منزه است خدایی که بنده اش را در یک شب از مسجدالحرام به مسجد الاقصی برد. (اسراء/1) و این کلام که فرمود: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلَى رَبَّنَا مُنْقَلِبُون﴾.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوندا! از تو می خواهم به حق آن اسمت که با آن براق را بر محمد صلی الله علیه و آله در آن شبی که به آسمان برده شد، نازل کردی و به او فرمودی ای محمد صلی الله علیه و آله بگو: ﴿سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ﴾.

و به یقین ما به سوی پروردگارمان باز می گردیم. (14)

ص: 29

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ لِلْمَوْتِ فَزعاً فَإذا أتى أحَدَكُمْ وفاة أخيهِ فَلْيَقُلْ إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ وَإِنَّا إِلى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ اللَّهُمَّ اكْتُبُهُ عِنْدَكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ وَاجْعَلْ كِتَابَهُ فِي عِلِّيِّينَ وَ اخْلُفْ عَلَى عَقِبِهِ فِي الْآخِرينَ اللَّهُمَّ لَا تَحْرِمْنَا أَجْرَهُ وَ لَا تَفْتِنَا بَعْدَهُ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَجَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً إِنَّ الْإِنْسانَ لَكَفُورٌ مُبِينٌ﴾ (15)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً قَالَ قَالَتْ قُرَيْشَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ هُمْ بَنَاتُ الله﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا يَخْلُقُ بَنَاتٍ وَ أَصْفَاكُمْ بِالْبَنِينَ﴾ (16)

قوله تعالى: ﴿وَإِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلاً ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ كَظِيمٌ﴾. (17)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ قَالَ عَلَى حَد الاستفهام أم اتَّخَذَ مِمَّا يَخْلُقُ بَناتٍ وَأَصْفاكُم بِالْبَنِينَ وَإذا بشر أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلًا يَعْنِي إِذَا وُلِدَتْ لَهُمُ الْبَنَاتُ ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًا وَ هُوَ كَظِيمٌ وَهُوَ مَعْطُوفٌ عَلَى قَوْلِهِ وَ يَجْعَلُونَ الله الْبَناتِ سُبْحانَهُ وَ هُمْ ما يَشْتَهُونَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿أَ وَ مَنْ يُنَشَّؤُا فِي الحِلْيَةِ وَهُوَ فِي الحِصامِ غَيْرُ مُبِينٍ﴾. (18)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أو مَنْ يُنَشَّؤُا فِي الحِلْيَةِ أَن يُنشأ في الذهَب وَ هُوَ فِي الحِصامِ غَيْرُ مُبِينٍ قَالَ فِى إِنَّ مُوسَى علیه السلام أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الْقُوَّةَ أَنْ رَأَى فِرْعَوْنُ صُورَتَهُ عَلَى فَرَس مِنْ ذَهَبٍ رَطْبٍ عَلَيْهِ ثِيَابُ مِنْ ذَهَب رَطّب فَقَالَ فِرْعَوْنُ أَ وَ مَنْ يُنَشَّؤُا فِي الْحِلْيَةِ أَنْ يُنَشَأُ بِالذَّهَبِ وَهُوَ فِي الْخِصَامِ غَيْرُ مُبِينٍ قَالَ لَا يُبَيِّنُ الْكَلَامَ وَ لَا يَتَبَيَّنُ مِنَ النَّاسِ وَ لَوْ كَانَ نَبِيَا لَكَانَ خِلَافَ النَّاسِ﴾. (4)

ص: 30

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر خدا فرمود: مرگ دارای فزع می باشد و هرگاه مرگ یکی از برادرانتان فرا رسید بگویید ما مملوک خداییم و به سوی او بازگشت می نماییم و به طرف پروردگار خویش مراجعت می کنیم خدایا! این میت را در نزد خودت در زمره محسنین بنویس و کتاب و نامه ی عمل او را در علیین قرار ده و جانشینان صالحی از او به یادگار گذار و نسل او را قطع نکن. خدایا ما را از اجر او محروم ننما و بعد از او ما را مورد فتنه و آزمایش قرار نده».

آن ها برای او از میان بندگانش جزیی قرار دادند [و ملائکه را دختران خدا خواندند]؛ انسان ناسپاسی آشکار است. (15)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً قریش گفتند: «ملائکه دختران خدا هستند».

آیا از میان مخلوقاتش دختران را [برای خود] انتخاب کرده و پسران را مخصوص شما ساخته است؟! (16)

در حالی که هرگاه یکی از آن ها را به همان چیزی که برای خداوند رحمان شبیه قرار داده (به تولّد دختر) بشارت دهند صورتش [از فرط ناراحتی] سیاه می شود و خشمگین می گردد. (17)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- سپس در ادامه در سیاق استفهام فرموده است: ﴿أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا يُخْلَقُ بَنَاتٍ وأَصْفَاكُم بِالبَنِينَ * و إِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُم بِمَا ضَرَبَ للرَّحْمَنِ مَثَلَا ظَل وجُهُهُ مُسْودًا و هو کظیمٌ﴾؛ یعنی هرگاه خداوند به آن ها فرزند دختری می داد از شدت خشم چهره ی ایشان سیاه و کبود می شد. این آیه معطوف به آیه ی زیر است که پروردگار فرموده است آن ها در پندار خود برای خداوند دختران قرار می دهند منزه است [از این که فرزندی داشته باشد]- ولی برای خودشان آن چه را میل دارند قائل می شوند. (نحل/57).

آیا کسی را که در میان زینت ها پرورش می یابد و به هنگام جدال قادر به تبیین مقصود خود نیست [فرزند خدا می خوانید]؟! (18)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله علیه- أَ وَ مَنْ يُنَشَّؤُا فِي الحِلْيَةِ؛ منظور در طلا و زینت پرورده می شود. وَ هُوَ فِی اَلْخِصامِ غَیْرُ مُبِینٍ خداوند به موسی قدرتی داده بود که فرعون او را در شکل و هیبتی می دید که بر اسبی از طلای خالص سوار بود و لباس هایی از طلای خالص بر تن داشت فرعون گفت: «أَوَ مَنْ يُنَشَّؤُا فِي الحلیة یعنی [کسی که] با جواهرات و طلا پرورده می شود. وَ هُوَ فِي الحِصامِ غَيْرُ مُبِينٍ؛ به صورت فصيح حرف نمی زند و با مردم عادی فرق ندارد که اگر پیامبر صلی الله علیه و آله بود باید با مردم عادی فرق می کرد».

ص: 31

قوله تعالى: ﴿وَ جَعَلُوا المَلائِكَةَ الَّذينَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إناثاً أَ شَهِدُوا خَلْقَهُم ستكتبُ شَهادَتُهُمْ وَ يُسْئلُونَ﴾ (19)

و آن ها فرشتگان را که بندگان خداوند رحمانند مؤنث پنداشتند؛ آیا هنگام آفرینش آن ها حضور داشته اند؟ گواهی آنان نوشته می شود و [از آن] بازخواست خواهند شد. (19)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿أَمَرَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَبَا بَكْرٍ وَعُمَرَ وَ عَلِيّاً ال أَنْ يَمْضُوا إِلَى الْكَهْفِ وَ الرَّقِيمِ فَيُسْبعَ أَبُو بَكْر الْوُضُوءَ وَ يَصُفَّ قَدَمَيْهِ وَيُصَلِّيَ رَكْعَتَيْنِ وَ يُنَادِيَ ثَلَاثًا فَإِنْ أَجَابُوهُ وَ إِنَّا فَلْيَقُلْ مِثْلَ ذَلِكَ عُمَرُ فَإِنْ أَجَابُوهُ وَ إِلَّا فَلْيَقُلْ مِثْلَ ذَلِكَ عَلَى علیه السلام فَمَضَوْا وَ فَعَلُوا مَا أَمَرَهُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَلَمْ يُجِيبُوا أَبَا بَكْرٍ وَ لَا عُمَرَ فَقَامَ عَلَى علیه السلام وَ فَعَلَ ذَلِكَ فَأَجَابُوهُ وَ قَالُوا لَبَّيْكَ لَبَّيْكَ ثَلَاثَاً فَقَالَ لَهُمْ مَا لَكُمْ لَمْ تُجِيبُوا الصَّوْتَ الْأَوَّلَ وَالثَّانِيَ وَأَجَبْتُمْ الثَّالِثَ فَقَالُوا إِنَّا أَمِرْنَا أَنْ لَا نُجِيبَ إِلَّا نَبِيَّاً أَوْ وَصِيَا ثُمَّ انْصَرَفُوا إِلَى النَّبِيِّ فَسَأَلَهُمْ مَا فَعَلُوا فَأَخْبَرُوهُ فَأَخْرَجَ رَسُولَ اللَّهِ صَحِيفَةً حَمْرَاءَ فَقَالَ لَهُمْ أَكْتُبُوا شَهَادَتَكُمْ بِخُطُوطِكُمْ فِيهَا بِمَا رَأَيْتُمْ وَ سَمِعْتُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَتَكْتَبُ شَهَادَتْهُمْ وَ يُسْئَلُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾. (1)

4- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْجَعْفَرِيٌّ قَالَ: كَتَب يَحْيَى بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ إِلَى مُوسَى بْن جَعْفَر علیه السلام: أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّى أوصى نَفْسِي بِتَقْوَى اللَّهِ وَ بِهَا أُوصِيكَ فَإِنَّهَا وَصِيَّةَ اللَّهِ فِي الْأَوَّلِينَ وَ وَصِيَّتُهُ فِي الْآخِرِينَ خَبَّرَنِي مَنْ وَرَدَ عَلَيَّ مِنْ أَعْوَانِ اللَّهِ عَلَى دِينِهِ وَنَشْرِ طَاعَتِهِ بِمَا كَانَ مِنْ تَحَثْنِكَ مَعَ خِدْلَائِكَ وَ قَدْ شَاوَرَتْ فِي الدَّعْوَةَ لِلرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدِ لله وَ قَدِ احْتَجَبْتَهَا وَاحْتَجَبَهَا أَبُوكَ مِنْ قَبْلِكَ وَ قَدِيماً ادَّعَيْتُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ وَبَسَطْتُمْ آمَالَكُمْ إلَى مَا لَمْ يُعْطِكُمُ اللَّهُ فَاسْتَهْوَيْتُمْ وَأَضْلَلْتُمْ وَأَنَا مُحَدِّرُكَ مَا حَذَرَكَ اللَّهُ مِنْ نَفْسِهِ فَكَتَبَ إِلَيْهِ أَبُو الْحَسَن مُوسَى بْنُ جَعْفَر علیه السلام: مِنْ مُوسَى بْن أَبي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ علیه السلام وَ عَلِيٌّ مُشْتَركَيْن فِي التَّذْكُل لِلَّهِ وَ طَاعَتِهِ إِلَى يَحْيَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنَ الْحَسَنِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي أَحَدِّرُكَ اللَّهَ وَ نَفْسِي وَ أَعْلِمُكَ أَلِيمَ عَذَابِهِ وَ شَدِيدَ عِقَابِهِ وَ تَكَامُلَ نَقِمَاتِهِ وَ أُوصِيكَ وَ نَفْسِي بِتَقْوَى اللَّهِ فَإِنَّهَا زَيْنُ الْكَلَامِ وَ تَثْبِيتُ النِّعَمِ أَتَانِي كِتَابُكَ تَذْكُرُ فِيهِ أَنِّي مُدَّعِ وَ أَبِي مِنْ قَبْلُ وَ مَا سَمِعْتَ ذَلِكَ مِنِّى وَ سَتُكْتَبُ شَهَادَتُهُمْ وَ يُسْئَلُونَ﴾. (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿يَزِيدُ بْنُ أَسْبَاطِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي مَرْضَتِهِ الَّتِي مَات فِيهَا فَقَالَ يَا يَزِيدُ أَ تَرَى هَذَا الصَّبيَّ إِذَا رَأَيْتَ النَّاسَ قَدِ اخْتَلَفُوا فِيهِ فَاشْهَدْ عَلَيَّ بِأَنِّي أَخْبَرْتُكَ أَنَّ يُوسُفَ: إِنَّمَا كَانَ ذَنْبُهُ عِنْدَ إِخْوَتِهِ حَتَّى طَرَحُوهُ فِي الْجُبِّ الْحَسَدَ لَهُ

ص: 34

3- امام صادق علیه السلام- عمروبن شمر گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا به ابوبکر، عمر و امام على علیه السلام علية دستور داد تا به سوی غار اصحاب کهف و رقیم بروند ابتدا ابوبکر وضو بگیرد و به پا ایستد و دو رکعت نماز بخواند و سه بار اصحاب کهف را صدا بزند در صورتی که پاسخی ندادند عمر این کار را انجام دهد، اگر به او هم پاسخی ندادند امام علی علیه السلام چنین کاری را انجام دهد. آن ها به آن جا رفتند و آن چه را که رسول خدا به ایشان دستور داده بود انجام دادند. اصحاب کهف، به ابوبکر و عمر پاسخی ندادند. امیرالمؤمنین علیه السلام برخاست و این اعمال را انجام داد آن ها به ایشان پاسخ داده و سه بار: گفتند: لبیک لبیک امیرالمؤمنین علیه السلام از ایشان سؤال: کرد چرا به صدای اوّلی و دومی پاسخ ندادید؟ اما به سومین ندا جواب دادید؟ آن ها گفتند به ما دستور داده شده است که جز به پیامبران یا اوصیای آن ها جواب ندهیم آن ها نزد رسول خدا بازگشتند. آن حضرت از آن ها سؤال کرد: «چه کار کردید»؟ آن ها نیز جریان را برای او تعریف کردند. رسول خدا صفحه ی قرمز رنگی را درآورد و فرمود: «گواهی خود را با خط خویش راجع به آن چه مشاهده ک دید و شنیدید، بنویسید. پس از آن، خداوند آيه: ﴿سَيُكْتَبُ شَهَادَتُهُمْ ويَسْأَلُونَ﴾ را نازل فرمود».

4- امام کاظم علیه السلام- عبد الله بن ابراهیم جعفری گوید: یحیی بن عبدالله بن حسن به موسی بن جعفر علیه السلام نوشت «اما» بعد من خودم و تو را به تقوای خدا سفارش می کنم زیرا تقوی سفارش خداست نسبت به پیشینیان و آیندگان یکی از یاری دهندگان دین خداوند و اطاعت از او به من خبر داد که تو نسبت به من اظهار محبت داری و حال آن که مرا یاری نمی کنی! با تو در مورد شخصی از آل محمد که مورد اجماع و رضایت همگان باشد، مشورت شده است و تو از مشورت خودداری کرده ای همان طور که پدرت قبلاً خودداری کرده بود. شما از قدیم ادعای چیزی را که از آن شما نبوده است می کردید و آرزوهایتان را بر چیزی که خداوند به شما عطا نکرده است می گستراندید و عقل و هوش مردم را می بردید؛ من تو را بر حذر می دارم از آن چه که خداوند از جانب خود بر حذر داشته است. امام کاظم به او نوشت: از طرف موسی پسر اباعبدالله جعفر و علی که همه اشان در برابر خدا و اطاعت او ذلیل هستند به عبدالله یحیی بن حسن؛ امّا بعد من تو و خودم را از خدا بیم می دهم و عذاب دردناک و کیفر شدید و کامل شدن ناگواری های او را به تو گوشزد می کنم و تو و خود را به تقوی سفارش می کنم که تقوا موجب زینت کلام و پایدار شدن نعمت ها می شود. نامه تو رسید؛ در آن نوشته بودی من مدعی خلافت هستم و پدرم هم قبل از من همین طور بوده است، حال آن که چنین چیزی از من نشنیده ای ﴿سَتْكْتَبُ شَهَادَتْهُمْ و يَسْأَلونَ﴾؛ گواهی آنان نوشته می شود و [از آن] بازخواست خواهند شد!

5- امام صادق علیه السلام- یزید بن اسباط گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم در بیماری که به آن بیماری فوت شد، فرمود یزید این پسرک را می بینی هر وقت مردم درباره ی او اختلاف کردند تو شهادت بده که من به تو گفتم گناهی که برادران یوسف به خاطرش او را در چاه انداختند، حسادت نسبت به او بود چون او گفت: دیدم که یازده ستاره با ماه و خورشید برایش سجده می ،کنند بر این فرزندم نیز حسد

ص: 35

حِينَ أَخْبَرَهُمْ أَنَّهُ رَأَى أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَباً وَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَ هُمْ لَهُ سَاجِدُونَ وَ كَذَلِكَ لَا بُدَّ لِهَذَا الْغُلَامِ مِنْ أَنْ يُحْسَدَ ثُمَّ دَعَا مُوسَى وَ عَبْدَ اللَّهِ وَإِسْحَاقَ وَ محمد (مُحَمَّداً) وَ الْعَبَّاسَ وَ قَالَ لَهُمْ هَذَا وَصِيُّ الْأَوْصِيَاءِ وَ عَالِمُ عِلْمِ الْعُلَمَاءِ وَ شَهِيدُ عَلَى الْأَمْوَاتِ وَالْأَحْيَاءِ ثُمَّ قَالَ يَا يَزِيدُ سَتَكْتَبُ شَهادَتْهُمْ وَ يُسْئَلُونَ﴾. (1)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا عَلَى علیه السلام قَالَ اللهُ تَعَالَى وَجَعَلُوا المَلائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِنَاثًا أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتَكْتَبُ شَهادَتْهُمْ وَيُسْئلُونَ حَتَّى يُسَلِّمُوا عَلَيْكَ ثُمَّ يُحَيُّوكَ بِتَحِيَّةِ الْكِرَامِ [الكبرى] وَ يُلْقِي اللَّهُ عَلَيْكَ الْمَحَبَّةَ الْعُظْمَى وَ لَا يَبْقَى لِلَّهِ مَلَكُ وَ لَا رَسُولُ وَ لَا نَبِيُّ وَ لَا مُؤْمِنُ وَ لَا شَجَرَةٌ وَ لَا شَيْءٌ مِمَّا خَلَقَ الرَّحْمَنُ إِلَّا أَحَبَّكَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا لَوْ شَاءَ الرَّحْمنُ مَا عَبَدْنَاهُمْ مَا هُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلا يَخْرُصُونَ﴾ (20)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ أَنْ يَحْتَجُّونَ بِلَا عِلْمٍ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِكُونَ﴾ (21)

قوله تعالى: ﴿بَلْ قالُوا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنا عَلى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُهْتَدُونَ﴾ (22)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿بل قالُوا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ أَى عَلَى مَذْهَب وَ إِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُهْتَدُونَ وَ قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ قُلْ يَا مُحَمَّد أو لَوْ جِئْتُكُمْ بِأَهْدى بما وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ آبَاءَكُمْ قَالُوا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَكَذلِكَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوها إنَّا وَجَدْنا آباءنا عَلى أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ﴾. (23)

ص: 36

می ورزند». در این موقع فرزندانش موسی علیه السلام و عبدالله و اسحاق و محمد و عباس را خواست به آن ها فرمود: این جانشین اوصیاء و دارای علم دانشمندان و گواه زنده ها و مرده ها است. سپس فرمود: یزید ﴿سَتَكْتَبُ شَهادَتْهُمْ وَ يُسْئلُونَ﴾؛ گواهی آنان نوشته می شود و (از آن) بازخواست خواهند شد!».

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای علی! خداوند متعال فرمود: ﴿وَ جَعَلُوا المَلائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إناثاً أَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتَكْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ يُسْئَلُونَ﴾ تا این که ملائکه بر تو سلام کنند سپس به تو مثل درود فرستادن به انسان های بزرگوار (بزرگ) درود فرستند و خدا محبّت بسیار بزرگ را بر تو افکند و هیچ فرشته و رسول و پیامبر صلی الله علیه و آله و مؤمن و درخت و هرچه خداوند رحمان آفریده است نماند جز این که تو را دوست می دارد. و مطابق این کلام خداوند است که می فرماید: ﴿وَ جَعَلَهَا كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾.

آنان گفتند: اگر خداوند رحمان می خواست ما آن ها (فرشتگان) را پرستش نمی کردیم ولی به این امر هیچ گونه علم و یقین ندارند و تنها حدسی بی اساس دارند.

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- إِنْ هُمْ إِلا يُخْرُصُونَ به این معناست که آن ها بدون علم به بحث و مجادله می پردازند. یا این که ما کتابی پیش از این به آنان داده ایم و آن ها به آن تمسک می جویند؟! چنین نبوده است بلکه آن ها می گویند ما نیاکان خود را بر آیینی یافتیم و ما نیز به پیروی آنان هدایت یافته ایم». (22)

2- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- بل قالوا إِنَّا وجَدْنَا آبَاءنَا عَلَى أُمَّةٍ؛ أُمَّةٍ، به معناى مذهب است. ﴿وَ إِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُهْتَدُونَ﴾ خداوند عزوجل سپس می فرماید بگوای محمد! «آیا اگر من آیینی هدایتبخش تر از آن چه پدرانتان را بر آن یافتید آورده باشم باز هم انکار می کنید]»؟! گفتند: « [آری]، ما به آن چه شما به آن فرستاده شده اید کافریم». (زخرف/24)».

و این گونه در هیچ شهر و دیاری پیش از تو انذار کننده ای نفرستادیم مگر این که ثروتمندان مست و مغرور آن گفتند «ما پدران خود را بر آیینی یافتیم و به آثار آنان اقتدا می کنیم». (23)

ص: 37

قوله تعالى: ﴿قالَ أَوَلَوْ جِئْتُكُمْ بِأَهْدِى مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ آبَاءَكُمْ قَالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ﴾ (24)

قوله تعالى: ﴿فَانْتَقَمنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾ (25)

قوله تعالى: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ إِنَّنِي بَرَاءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ﴾ (26)

قوله تعالى: ﴿إلا الَّذِي فَطَرَنِي فَإِنَّهُ سَيَهْدِينِ﴾ (27)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ فَإِنَّهُ سَيَهْدِينِ أَنْ يُبَيِّنُ لِى وَ يُثَبِّتُنِي﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ جَعَلَها كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾ (28)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِى بَصِير عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْل اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَعَلَهَا كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ قَالَ إِنَّهَا فِي الْحُسَيْنِ الفَلَمْ يَزَلْ هَذَا الْأَمْرُ مُنْذُ أَفَضَى إِلَى الْحُسَيْنِ علیه السلام يَنْتَقِلُ مِنْ وَالِدِ إِلَى وَلَدٍ وَ لَا يَرْجِعُ إِلَى أخ وَ لَا إِلَى عَمِّ وَ لَا يَعْلَمُ أَحَدٌ مِنْهُمْ خَرَجَ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا وَ لَهُ وَلَدٌ﴾. (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَنْ قَوْلِهِ وَ جَعَلَهَا كَلِمَةٌ بِاقِيَةً فِي عَقِبِهِ قَالَ جَعَلَ الْإِمَامَةَ فِي عَقِبِ الْحُسَيْنِ﴾. (3)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قال على بن إبراهيم رحمه الله علیه فِي قَوْله وَ جَعَلَها كَلِمَةٌ باقِيَةً يَعْنِى الْإِمَامَةَ علیهم السلام﴾. (4)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ قِيلَ هِيَ الإِمَامَةُ إِلَى يَومَ القِيَامَة﴾. (5)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام الْحَسَنُ علیه السلام أَفْضَلُ أَم الْحُسَيْنُ علیه السلام؟ فَقَالَ: الْحَسَنُ علیه السلام أَفْضَلُ مِنَ الْحُسَيْنِ علیه السلام . قَالَ: قُلْتُ: فَكَيْفَ صَارَتِ الْإِمَامَةُ مِنْ بَعْدِ الْحُسَيْن علیه السلام فِى عَقِيهِ دُونَ وَلْدِ الْحَسن علیه السلام؟ فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَحَبَّ أَنْ يَجْعَلَ سُنَّةَ

ص: 38

[پیامبرش] گفت: آیا اگر من برای شما آیینی هدایتبخش تر از آن چه پدرانتان را بر آن یافتید آورده باشم بازهم انکار می کنید؟ گفتند [آری]، ما به آن چه شما به آن فرستاده شده اید کافریم» (24)

به همین جهت آنان را مجازات کردیم؛ بنگر پایان کار تکذیب کنندگان چگونه بود! (25)

و [به خاطر بیاور] هنگامی را که ابراهیم به پدرش عمویش آزر و قومش گفت من از آن چه شما می پرستید بیزارم» (26)

جز آن کسی که مرا آفریده که او هدایتم خواهد کرد. (27)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- فَإِنَّهُ سَيَهْدِينِ یعنی راه را به من نشان می دهد و مرا در آن ثابت قدم می نماید.

او کلمه ی توحید را کلمه ی پاینده ای در نسل های بعد از خود قرار داد، شاید [به سوی خدا] بازگردند. (28)

1- امام باقر علیه السلام ابوبصیر گوید: امام باقر علیه السلام درباره ی: آیه ﴿و جَعَلَهَا كَلِمَةٌ بَاقِيةٌ فِي عَقِبِهِ﴾ فرمود: امامت در نسل امام حسین خواهد بود از زمانی که امامت به امام حسین علیه السلام انتقال یافت همواره این امر از پدر به پسر منتقل می شود و از فردی به برادرش یا عمویش انتقال نخواهد یافت و همواره امام در زمان وفاتش دارای پسر خواهد بود.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوهریره گوید: از حضرت رسول ا در مورد این آیه: ﴿وَ جَعَلَها كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عقبه﴾. پرسیدم فرمود: «امامت را در فرزندان امام حسین علیه السلام قرار داده است».

3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- و جَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيةً فِي عَقِبه؛ منظور از آن امامت است.

4- امام صادق علیه السلام- كَلمَةٌ بَاقِيةٌ امامت است تا روز قیامت.

5- امام صادق علیه السلام- هشام بن سالم: گوید خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: «فضایل امام حسن علیه السلام بیشتر است یا امام حسین علیه السلام ؟ امام صادق علیه السلام پاسخ داد: فضائل (امام حسن علیه السلام) عرض کردم پس چرا پس از امام حسین ، امامت در نسل او قرار گرفته است نه در نسل امام حسن علیه السلام»؟ امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند دوست داشت که سنت موسی و هارون علیهما السلام را در میان

ص: 39

مُوسَى وَهَارُونَ الجَارِيَةً فِي الْحَسَنِ علیه السلام وَ الْحُسَيْنِ علیه السلام أَلَا تَرَى أَنَّهُمَا كَانَا شَريكَيْنِ فِي النُّبُوَّةَ كَمَا كَانَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ الْحُسَيْنُ علیه السلام شَرِيكَيْنِ فِي الْإِمَامَة وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ النُّبُوَّةَ فِي وُلْدِ هَارُونَا وَ لَمْ يَجْعَلْهَا فِي وَلْدِ مُوسَى علیه السلام وَ إِنْ كَانَ مُوسَى علیه السلام أَفْضَلَ مِنْ هَارُونَ اللَ قُلْتُ: فَهَلْ يَكُونُ إِمَامَان فِي وَقْت وَاحِدِ؟ قَالَ: لَا إِلَّا أَنْ يَكُونَ أَحَدُهُمَا صَامِتاً مَأْمُوماً لِصَاحِبِهِ وَالْآخَرُ نَاطِقاً إِمَاماً لِصَاحِبِهِ فَأَمَّا أَنْ يَكُونَا إمَامَيْنِ نَاطِقَيْنِ فِي وَقْتِ وَاحِدٍ فَلَا قُلْتُ: فَهَلْ تَكُونُ الْإِمَامَةُ فِي أَخَوَيْن بَعْدَ الْحَسَنَ علیه السلام وَ الْحُسَيْنِ علیه السلام ؟ قَالَ: لَا إِنَّمَا هِيَ جَارِيَةً فِى عَقِبِ الْحُسَيْنِ علیه السلام كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَجَعَلَهَا كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ ثُمَّ هِيَ جَارِيَةً فِي الْأَعْقَابِ وَ أَعْقَابِ الْأَعْقَابِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة﴾. (1)

6- السجّاد علیه السلام- ﴿عَنِ الثَّمَالِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِينَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ وَ جَعَلَهَا كَلِمَةٌ . باقِيَةً فِي عَقِبِهِ وَ الْإِمَامَةُ فِي عَقِبِ الْحُسَيْنِ بْن عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾. (2)

7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَسْنَدَ إلى أبي هريرة قول النبّي أ لَا أَذكركُمْ اللَّهَ فِي أَهْل بيتى. قَالُوا: نِسَاؤُهُ؟ قَالَ: لَا صُلْبُهُ وَعَصَبَتْهُ فَهُمْ الأئمه علیهم السلام الاثْنَا عَشَرَ الَّذِي ذَكَرَهُمْ فِي قَوْلِهِ وَ جَعَلَهَا كَلِمَةٌ بِاقِيَةٌ في عقبه﴾. (3)

6- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ إِنَّ قَوْماً يَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى جَعَلَ الْإِمَامَةَ فِي عَقِبِ الْحَسَنِ علیه السلام وَ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ كَذَّبُوا وَاللَّهِ أَ وَلَمْ يَسْمَعُوا اللَّهَ تَعَالَى ذِكْرُهُ يَقُولُ وَ جَعَلَهَا كَلِمَةٌ بِاقِيَةٌ فِي عَقِبِهِ فَهَلْ جَعَلَهَا إِلَّا فِي عَقِبِ الْحُسَيْنِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ يَا جَابِرُ إِنَّ الْأَئِمَّةَ هُمُ الَّذِينَ نَصَّ عَلَيْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم بِالْإِمَامَةِ وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا أَسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ وَجَدْتُ أَسَامِيَهُمْ مَكْتُوبَةً عَلَى سَاقِ الْعَرْشِ بِالنُّورِ اثْنَيْ عَشَرَ اسْمَا مِنْهُمْ عَلَى وَ سِبْطَاهُ لا وَعَلَى علیه السلام وَمُحَمَّد وَجَعْفَر علیه السلام وَ مُوسَى علیه السلام وَ عَلَى علیه السلام وَ مُحَمَّد وَ عَلَى وَ محمد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام و الْحَسَنُ علیه السلام وَالْحُجَّةُ الْقَائِمُ علیه السلام فَهَذِهِ الْأَئِمَّةُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ الصَّفْوَة وَ الطَّهَارَة وَاللَّهِ مَا يَدَّعِيهِ أَحَدٌ غَيْرُنَا إِلَّا حَشَرَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَعَ إِبْلِيسَ وَ جُنُودِهِ﴾. (4)

ص: 40

امام حسن و امام حسین علیهما السلام جاری سازد. مگر نشنیده ای که آن ها در نبوت شریک بودند؛ همچنان که امام حسن و امام حسین در امامت شریک بودند و اگرچه فضایل موسی علیه السلام از هارون بیشتر بود اما خداوند نبوّت را در میان فرزندان هارون و نه فرزندان موسی قرار داد» عرض کردم: «آیا در یک زمان دو امام وجود خواهند داشت»؟ امام فرمود: «خیر مگر آن که یکی از آن ها سکوت پیشه کرده و از دیگری پیروی کند و دیگری [در بیان احکام خدا] سخن بگوید و امام برای دیگری باشد اما دو امام ناطق در یک زمان وجود نخواهد داشت». عرض کردم: «آیا پس از امام حسن و امام حسین، دو برادر به امامت خواهند رسید»؟ حضرت فرمود: خیر بلکه امامت فقط در نسل امام حسین جاری خواهد شد. همچنان که خداوند می فرماید: ﴿و جَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيةٌ فِي عَقِبِهِ﴾ پس از آن در فرزندان و سپس تا روز قیامت در نوادگانش خواهد بود.

6- امام سجاد علیه السلام- فرمود: ﴿و جَعَلَهَا كَلِمَةٌ بَاقِيةٌ فِي عَقِبِهِ﴾ درباره ی ما نازل شده است و امامت تا روز قیامت در نسل امام حسین خواهد بود.

7- پیامبر صلی الله علیه و آله- مگر خداوند [در قرآن] به اهل بیت من اشاره نکرده است؟! گفتند: «منظور زنان پیامبر صلی الله علیه و آله است که در قرآن به آن ها اشاره شده] فرمود: خیر، منظور فرزندان مردانشان است همان امامان دوازده گانه ای که خداوند در این آیه به آن ها اشاره کرده و فرموده است: ﴿وَ جَعَلَهَا كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ﴾.

8- امام باقر علیه السلام- جابر گوید: به امام باقر عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا گروهی از مردم می گویند خدای متعال امامان را در فرزندان امام حسن علیه السلام قرار داده نه در فرزندان حسین علیه السلام»؟ فرمود: «به سوگند دروغ می گویند آیا نشنیده اند که خداوند متعال می فرماید: ﴿وَ جَعَلَها كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ﴾ پس آیا در غیر فرزندان حسین قرار داده است»؟ سپس فرمود: ای جابر امامان کسانی هستند که رسول خدا بر امامتشان تصریح فرموده، و ایشانند امامانی که آن حضرت فرمود چون به آسمان برده شدم اسامی ایشان را بر ساق عرش به نور نوشته دیدم که دوازده نام بود؛ و آن ها علی و دو سبط [من]، و علی و محمّد و جعفر و موسی و علی و محمد و علی و حسن و حجت قائم بودند پس این هایند امامان از اهل بیت صفوت و طهارت به خدا سوگند جز ما هیچ کس ادعای امامت نکند مگر این که خداوند او را با شیطان و لشکرش محشور فرماید».

ص: 41

9- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ الْيَمَانِ قَالَ: صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم ثُمَّ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ الْكَرِيمِ عَلَيْنَا فَقَالَ مَعَاشِرَ أَصْحَابي أوصِيكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ الْعَمَلَ بِطَاعَتِهِ فَمَنْ عَمِلَ بِهَا فَازَ وَ غَيْمَ وَ أَنْجَحَ وَ مَنْ تَرَكَهَا حَلَّتْ بِهِ النَّدَامَةُ فَالْتَمِسُوا بِالتَّقْوَى السَّلَامَةَ مِنْ أَهْوَالِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَكَأَنِّى أَدْعَى فَأَجِيبُ وَ إِنِّي تَارِكُ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِشْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي مَا إِنْ تَمَسَّكُتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا وَ مَنْ تَمَسَّكَ بِعِتْرَتِى مِنْ بَعْدِي كَانَ مِنَ الْفَائِزِينَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُمْ كَانَ مِنَ الْهَالِكِينَ فَقُلْتُ يا رسول الله صلی الله علیه و آله عَلَى مَنْ تُخَلَّفُنَا قَالَ عَلَى مَنْ خَلَّفَ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ قَوْمَهُ قُلْتُ عَلَى وَصِيِّهِ يُوشَع بن نون علیه السلام قَالَ فَإِنَّ وَصِنِّى َو خَلِيفَتِى مِنْ بَعْدِى عَلَى بْن أَبي طَالِبِ علیه السلام قَائِدُ الْبَرَرَة وَ قَاتِلُ الْكَفَرَةَ مَنْصُورُ مَنْ نَصَرَهُ مَحْذُولُ مَنْ خَذَلَهُ قُلْتُ يا رسول صلى الله عليه وآله وسلم فَكَمْ يَكُونُ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِكَ قَالَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ تِسْعَةُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَيْنِ علیه السلام أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِي وَفَهْمِي وَهُمْ خُزَانُ عِلْمِ اللَّهِ وَ مَعَادِنُ وَحْيِهِ قُلْتُ يا رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم فَمَا لِأَوْلَادِ الْحَسَنِ اللَّهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى جَعَلَ الْإِمَامَةَ فِي عَقِبِ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَعَلَهَا كَلِمَةٌ بِاقِيَةٌ فِي عَقِبِهِ قُلْتُ أَ فَلَا تُسَمِّيهِمْ لِي يا رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ نَعَمْ إِنَّهُ لَمَّا عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ وَ نَظَرْتُ إِلَى سَاقِ الْعَرْشِ فَرَأَيْتُ مكتوباً بالنُّورِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ أَيَّدَتُهُ بِعَلِيَّ وَ نَصَرْتُهُ بِهِ وَ رَأَيْتَ أَنْوَارَ الْحَسَنَ علیه السلام وَ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ فَاطِمَةَ وَ رَأَيْتُ فِي ثَلَاثَة مَوَاضِعَ عليها علي علیه السلام وَ مُحَمَّداً مُحَمَّداً وَجَعْفَراً وَمُوسَى علیه السلام وَالْحَسَن علیه السلام وَالْحُجَّةَ الله يَتَلَالَا مِنْ بَيْنِهِمْ كَأَنَّهُ كَوْكَبٌ دُرِّقُ فَقُلْتُ يَا رَبِّ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ قَرَنْتَ أَسْمَاءَهُمْ بِاسْمِكَ قَالَ يا محمّد صلی الله علیه و آله إِنَّهُمُ الْأَوْصِيَاءُ وَالْأَئِمَّةُ بَعْدَكَ خَلَقْتَهُمْ مِنْ طِينَتِكَ فَطُوبَى لِمَنْ أَحَبَّهُمْ وَ الْوَيْلُ لِمَنْ أَبْغَضَهُمْ وَ بِهِمْ أُنْزِلُ الْغَيْثَ وَ بِهِمْ أَثِيبُ وَ أَعَاقِبُ ثُمَّ رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ دَعَا بِدَعَوَاتِ فَسَمِعْتُهُ فِيمَا يَقُولُ اللَّهُمَّ اجْعَلِ الْعِلْمَ وَ الْفِقْهَ فِي عَقِبِى وَ عَقِبِ عَقِبِي وَ فِي زَرْعِي وَ زَرْعٍ زَرْعِي﴾. (1)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿قِيلَ الْكَلِمَةُ الْبَاقِيَةُ فِى عَقِبِهِ الْإِمَامَةُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾. (2)

11- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ جَعَلَها كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ يَعْنِي فَإِنَّهُمْ يَرْجِعُونَ إِلَى الْأَئِمَّة إِلَى الدُّنْيَا﴾. (3)

ص: 42

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- حذيفة بن یمان گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود ای گروه اصحاب من شما را به تقوای الهی و اطاعت او سفارش می کنم هر که به این سفارش رفتار کند بهرهمند و رستگار شده و هرکه واگذارد پشیمانی بر او رواست پس به وسیله ی تقوا و پرهیزکاری از هول ها و دهشت های قیامت سلامتی طلب کنید به همین زودی به سوی خداوند خوانده می شوم و دعوت حق را اجابت می کنم و من دو چیز سنگین در میان شما می گذارم؛ کتاب خدا و عترت من اهل بیتم تا زمانی که به آن دو چنگ زنید. هرگز گمراه نشوید و هر که به عترت من پس از خودم چنگ زند از زمره ی رستگاران؛ و هر که از ایشان دوری و تخلف کند از زمره ی نابودشدگان است. عرض کردم ای رسول خدا پس از خود ما را بر چه کسی سفارش و دستور می فرمایی؟ فرمود: «موسی بن عمران به چه کسی مردم را پس از خودش سفارش و دستور فرمود»؟ عرض کردم بر وصیش یوشع بن نون فرمود: «به درستی وصی و خلیفه ی من پس از من علی بن ابی طالب علیه السلام، پیشوای نیکوکاران و کشنده کافران است هرکس یاریش کند یاری شده؛ و هرکه دست از یاریش بردارد یاری نخواهد شد. عرض کردم: «ای رسول خدا! امامان بعد از تو چند نفر خواهند بود؟ فرمود: به عدد نقیبان بنی اسرائیل نه نفر از صلب حسین علیه السلام هستند که خداوند علم و فهم مرا به آن ها عطا فرموده ایشان خزانه های علم خدا و معادن وحی او هستند. عرض کردم پس برای فرزندان حسن علیه السلام چه مزیتی است؟ فرمود: خدای تعالی امامت را در فرزندان حسین علیه السلام قرار داده و این است سخن خدای متعال ﴿وَ جَعَلَها كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ﴾. عرض کردم: ای رسول خدا آیا نامشان را برای من بیان نمی کنی؟ فرمود: چرا چون من به آسمان برده شدم به ساق عرش نظر کردم دیدم به نور نوشته شده بود خدایی جز خدای یگانه نیست، محمد رسول خدا است، او را به واسطه ی علی مدد کرده و به وسیله ی او یاریش نمودم؛ و نور حسن و حسین و فاطمه را ،دیدم و در سه جا ،علی علی علی و محمّد محمّد و جعفر و موسی و حسن و حجت را دیدم که در میان ایشان چون ستاره درخشانی می درخشید عرض کردم: «پروردگارا! اینان چه کسانی هستند که نامشان را به نام خود همراه کرده ای؟ فرمود: «ای محمد ایشان اوصیاء و امامان بعد از تو هستند آن ها را از طینت تو خلق کرده ام خوشا به حال کسی که ایشان را دوست دارد و وای به حال کسی که ایشان را دشمن دارد به واسطه ی آن ها باران می فرستم و به سبب آن ها ثواب می دهم و عقاب می کنم سپس رسول خدا دست به سوی آسمان بلند کرد و دعاهایی خواند، شنیدم می گوید پروردگارا علم و فقه را در فرزندان و فرزندان فرزندان من و زراعت و زراعت زراعت من قرار بده.

10- امام صادق علیه السلام- منظور از كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبِهِ همان امامت تا روز قیامت است.

11- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ جَعَلَها كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾ منظور این است که ائمه دنیا در رجعت باز خواهند گشت.

ص: 43

12- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن الْأَعْرَجَ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ علیه السلام إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ أَحَدُهُمَا كِتَابُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَن اتَّبَعَهُ كَانَ عَلَى الْهُدَى وَ مَنْ تَرَكَهُ كَانَ عَلَى علیه السلام ضَّلَالَةِ ثُمَّ أَهْلُ بَيْتِي أذَكِّرُكُمُ اللَّهَ فِي أَهْلِ بَيْتِي قَالَهَا ثَلَاثَ مَرَاتِ فَقُلْتُ لِأَبِي هُرَيْرَةَ: فَمَنْ أَهْلُ بَيْتِهِ؟ نِسَاؤُهُ؟ قَالَ: لَا، أَهْلُ بَيْتِهِ أَصْلُهُ وَ عَصَبَتْهُ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الاثْنَا عَشَرَ الَّذِينَ ذَكَرَهُمُ اللَّهُ فِي قَوْلِهِ: وَ جَعَلَهَا كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبه﴾. (1)

13- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْمَ بْنِ قَيْس قَالَ: خَرَجَ عَلَيْنَا عَلَى بْن أَبِي طَالِب وَ نَحْنُ فِي عَلِيُّ الْمَسْجِدِ فَاحْتَوَشْنَاهُ فَقَالَ سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي سَلُونِي عَنِ الْقُرْآنِ فَإِنَّ فِي الْقُرْآنِ عِلْمَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ لَمْ يَدَعْ لِقَائِل مَقَالًا وَ لَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ وَلَيْسُوا بِوَاحِدٍ وَ رَسُولُ اللَّهِ كَانَ وَاحِداً مِنْهُمْ عَلَّمَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ إِيَّاهُ وَ عَلَّمَنِيهِ رَسُولُ اللَّهِ ثُمَّ لَا يَزَالُ فِي عَقِبِهِ إِلَى يَوْمٍ تَقُومُ السَّاعَةُ ثُمَّ قَرَأَ وَ بَقِيَّةُ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسى علیه السلام وَ آل هارون علیه السلام تَحْمِلُهُ الْمَلَائِكَةُ فَأَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّه بمنزلة هارون الله مِنْ مُوسَى علیه السلام إِلَّا النُّبُوَّةَ وَالْعِلْمَ فِي عَقِينَا إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ ثُمَّ قَرَأَ وَ جَعَلَهَا كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ ثُمَّ قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَقِبَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ نَحْنُ أَهْلَ الْبَيْتِ عَقِبُ إِبْرَاهِيمَال وَ عَقِبُ مُحَمَّد﴾. (2)

14- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَعَاشِرَ النَّاسِ الْقُرْآنُ يُعَرِّفُكُمْ أَنَ الْأَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ وَلْدُهُ وَ عَرَفْتُكُمْ أَنَّهُمْ مِنِّى مِنْهُ حَيْثُ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ وَ قُلْتُ لَنْ تَضِلُّوا مَا إِنْ تَمَسَّكُتُمْ بِهِمَا﴾. (3)

15- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَ جَعَلَها كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ يَعْنِي عَلِيّا علیه السلام﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿ بَلْ مَتَعْتُ هؤلاءِ وَ آبَاءَهُمْ حَتَّى جَاءَهُمُ الْحَقُّ وَ رَسُولٌ مُبِينٌ﴾. (29)

قوله تعالى: ﴿وَ لَمَّا جَاءَهُمُ الحَقُّ قالوا هذا سِحْرٌ وَإِنَّا بِهِ كَافِرُونَ﴾. (30)

ص: 44

12- پیامبر صلی الله علیه و آله- اعرج از ابوهریره و ایشان از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده است که فرمود: من دو چیز گرانبها در میان شما از خودم بر جای می گذارم یکی از آن ها کتاب خداوند است که هر کس از آن پیروی کند در راه هدایت خواهد بود و هر کس آن را رها کند، گمراه خواهد شد. دیگری اهل بیتم است به شما درباره ی اهل بیتم که سلام و درود که سلام و درود خدا بر آنان باد، یادآوری می کنم و سه بار این جمله را تکرار نمود از ابوهریره پرسیدم اهل بیت کیستند؟ آیا منظور همسران ایشان است. ابوهریره پاسخ داد نه اصل و نسب ایشان که همان ائمه دوازده گانه هستند که خداوند آن ها را در آیه: ﴿و جَعَلَهَا كَلِمَةٌ بَاقِيةٌ فِي عَقِبِهِ﴾ ذکر کرده است».

13- امام علی علیه السلام- سلیم بن قیس گفت: روزی حضرت امیر المؤمنین وارد مسجد شد، ما اطراف آن جناب را گرفتیم فرمود از من بپرسید قبل از این که مرا ،نیابید، از قرآن بپرسید در قرآن دانش پیشینیان و آیندگان هست جای ایرادی برای کسی نگذاشته و تأویل آن را جز خدا و راسخین در علم نمی دانند (آل عمران/7) راسخین یک نفر نیست بلکه پیامبر اکرم یکی از راسخین است که خداوند به او تعلیم کرده و او به من آموخته؛ سپس پیوسته در اولاد او تا روز قیامت خواهد بود بعد این آیه را تلاوت کرد و یادگارهای خاندان موسی و هارون قرار دارد در حالی که فرشتگان آن را حمل می کنند (بقره /248) من نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله مانند هارون هستم نسبت به موسی به جز مقام نبوّت و دانش او در نژاد ما تا دامنه ی قیامت است بعد این آیه را تلاوت نمود: ﴿وَ جَعَلَها كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ﴾. بعد فرمود: «پیامبر اکرم عقب و بازمانده ی ابراهیم علیه السلام است ما اهل بیت نیز از بازماندگان ابراهیم و محمّد صلی الله علیه و آله هستیم.

14- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای مردم قرآن برای شما بیان کرده که امامان پس از علی علیه السلام از میان فرزندان و اعقاب او هستند و من هم به شما شناساندم که آن امامان از نسل علی علیه السلام و من هستند، آن جا که خدای عزوجل می فرماید: ﴿وَ جَعَلَها كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ﴾ و هرگز تا هنگامی که به آن دو (قرآن و امامان) تمسک جویید، گمراه نخواهید شد.

15- پیامبر صلی الله علیه و آله- وَ جَعَلَها كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام است.

ولی من این گروه و پدرانشان را از مواهب دنیا بهره مند ساختم تا حق و فرستاده آشکار [الهی] به سراغشان آمد. (29)

هنگامی که حق به سراغشان آمد؛ گفتند: «این سحر است، و ما نسبت به آن کافریم». (30)

ص: 45

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عظیم﴾ (31)

* النُّزُولُ

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَلَمَّا نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم الْحُدَيْيَةَ خَرَجَتْ قُرَيْشٍ يَحْلِفُونَ بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّى لَا يَدَعُونَ مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله يَدْخُلُ مَكَّةَ وَ فِيهِمْ عَيْنُ تَطَرفُ فَبَعَثَ إِلَيْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنِّي لَمْ آتِ لِحَرْب وَ إِنَّمَا جِئْتُ لِأَقْضِيَ نُسُكِي وَأَنْخَرَ بُدْنِي وَأَخَلَّى بَيْنَكُمْ وَبَيْنَ لَحَمَاتِهَا فَبَعَثُوا عُرْوَةَ بْن مَسْعُودِ التَّقَفِيَّ وَكَانَ عَاقِلَا لَبيباً وَ هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ وَقَالُوا لَوْ لَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُل مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيم﴾. (1)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قِيلَ: الْوَلِيدُ بْنُ الْمُغَيْرَة مِنْ مَكَّةَ وَ حَبيبُ بْنُ عُرْوَةَ التَّقَفِي مِنَ الطَّائِفِ﴾. (2)

و گفتند: «چرا این قرآن بر مرد بزرگ و ثروتمندی از این دو شهر [مکّه و طائف] نازل نشده است»؟! (31)

* سبب نزول

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله در حدیبیه فرود آمد قریشیان به لات و عزّی قسم می خوردند که هرگز نمی گذارند آن حضرت و یارانش زنده به مکه برسند. رسول خداش فرستاده ای به سوی آنان فرستاد و فرمود من برای جنگ نیامده ام من فقط می خواهم حج را به جای بیاورم و حیوانات قربانی را که همراه خود آورده ام سر ببرم و گوشت آن را برای شما بر جای بگذارم. آن ها عروة بن مسعود ثقفی را نزد رسول خدا فرستادند او انسان عاقل و خردمندی بود که آیه زیر درباره ی او نازل شده بود: ﴿لَوْ لا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ﴾ فرستادند.

2- ابن عباس رحمه الله علیه [منظور آن ها] ولید بن مغیره از مکه و حبیب بن عروه ثقفی از طائف است.

2-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿في الإحتجاج بالْإِسْنَادِ إِلَى أَبي مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِيَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ اللهِ هَلْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ لا يُنَاظِرُ الْيَهُودَ وَالْمُشْرِكِينَ إِذَا عَاتَبُوهُ وَ يُحَاجُهُمْ قَالَ بَلَى مِرَاراً كَثِيرَة ... وَ ذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَانَ قَاعِداً ذَاتَ يَوْمَ بِمَكَّةَ بِفِنَاءِ الْكَعْبَة إِذَا اجْتَمَعَ جَمَاعَةٌ مِنْ رُؤَسَاءِ قُرَيْشٍ مِنْهُمُ الْوَلِيدُ بْنُ الْمُغِيرَةِ الْمَخْزُومِي ... وَ عَبْدَ اللَّهِ بْن أبي أُمَيَّةَ الْمَحْرُومِي ... فَابْتَدَأَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِي أُمَيَّةَ الْمَحْرُومِي فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله .. لَوْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يَبْعَثَ إِلَيْنَا رَسُولًا لَبَعَثَ أَجَلَّ مَنْ فِيمَا بَيْنَنَا مَالًا وَأَحْسَنَهُ حَالًا فَهَنَّا نَزَلَ هَذَا الْقُرْآنُ الَّذِي تَزْعَمُ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَهُ عَلَيْكَ وَانْبَعَثَكَ بِهِ رَسُولًا عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ إِمَّا الْوَلِيدُ بْنُ الْمُغِيرَة بِمَكَّةَ وَإِمَّا عُرْوَةُ بْنُ مَسْعُودِ التَّقَفِيُّ بِالطَّائِفِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَمَّا قَوْلُكَ لَوْ لَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمِ الْوَلِيدِ بْنِ الْمُغِيرَةِ بِمَكَّةَ أَوْ عُرْوَةَ بِالطَّائِفِ فَإِنَّ اللَّهَ لَيْسَ يَسْتَعْظِمُ مَالَ الدُّنْيَا كَمَا تَسْتَعْظِمُهُ أَنْتَ وَلَا خَطَرَ لَهُ عِنْدَهُ كَمَا لَهُ عِنْدَكَ بَلْ لَوْ كَانَتِ الدُّنْيَا عِنْدَهُ تَعْدِلُ جَنَاحَ بَعُوضَة لَمَا سَقَى كَافِراً بِهِ مُخَالِفاً لَهُ شَرْبَةَ مَاءٍ وَلَيْسَ قِسْمَةً رَحْمَةِ اللَّهِ إِلَيْكَ بَلِ اللَّهُ هُوَ الْقَاسِم لِلرَّحْمَاتِ وَ الْفَاعِلُ لِمَا يَشَاءُ فِي عَبِيدِهِ وَ إِمَائِهِ وَلَيْسَ هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّنْ يَخَافُ أَحَداً كَمَا تَخَافُهُ أَنْتَ لِمَالِهِ وَحَالِهِ فَعَرَفْتَهُ (فَتَعْرِفَهُ) بِالنُّبُوَّةِ لِذَلِكَ وَ لَا مِمَّنْ يَطْمَعُ فِي أَحَدٍ فِى مَالِهِ أَوْ حَالِهِ كَمَا تَطْمَعُ فَتَخْصَّهُ بالنُّبُوَّةَ لِذَلِكَ وَلَا مِمَّنْ يُحِبُّ أَحَداً مَحَبَّةَ الْهَوَى كَمَا تُحِبُّ فَيُقَدِّمَ مَنْ لَا يَسْتَحِقَّ التَّقْدِيمَ وَ إِنَّمَا مُعَامَلَتُهُ بِالْعَدْلِ فَلَا يُؤْثِرُ لِأَفْضَلِ مَرَاتِبِ الدِّينِ وَ خِلَالِهِ إِلَّا الْأَفْضَلَ فِي طَاعَتِهِ وَ الْأَجَدَّ فِي خِدْمَتِهِ وَ كَذَا لَا يُؤَخِّرُ فِي مَرَاتِبِ الدِّينِ وَ خِلَالِهِ إِلَّا أَشَدَّهُمْ تَبَاطُوْا عَنْ طَاعَتِهِ وَ إِذَا كَانَ هَذَا صِفَتُهُ لَمْ يَنْظُرْ إِلَى مَال وَ لَا إِلَى حَالَ بَلْ هَذَا الْمَالُ وَالْحَالُ مِنْ تَفَضْلِهِ وَ لَيْسَ لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادِهِ عَلَيْهِ ضَرِيبَةُ لَازِمَةٌ فَلَا يُقَالُ لَهُ إِذَا تَفَضَّلْتَ بِالْمَالِ عَلَى عَبْدِ فَلَا بُدَّ أَنْ تَتَفَضَّلَ عَلَيْهِ بِالنُّبُوَّةَ أَيْضاً لِأَنَّهُ لَيْسَ لِأحَدٍ إِكْرَاهُهُ عَلَى خِلَافِ مُرَادِهِ وَ لَا إِلْزَامُهُ تَفَضّلا لِأَنَّهُ تَفَضَّلَ قَبْلَهُ بِنِعْمَة أَلَا تَرَى يَا عَبْدَ اللهِ كَيْفَ أَغْنَى وَاحِداً وَ قَبَّحَ صُورَتَهُ وَكَيْفَ حَسَّنَ صُورَةَ وَاحِدٍ وَأَفْقَرَهُ وَكَيْفَ شَرَفَ وَاحِداً وَ أَفْقَرَهُ وَكَيْفَ أَغْنَى وَاحِداً وَ وَضَعَهُ ثُمَّ لَيْسَ لِهَذَا الْغَنِيِّ أَنْ يَقُولَ هَنَّا أَضِيفَ إِلَى يَسَارِى جَمَالُ فُلَانِ وَ لَا لِلْجَمِيلِ أَنْ يَقُولَ هَنَّا أضِيفَ إِلَى جَمَالِي مَالُ فَلَان وَ لَا لِلشَّرِيفِ أَنْ يَقُولَ هَنَّا أَضِيفَ إِلَى شَرَفِي مَالُ فَلَانٍ وَلَا

ص: 48

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام عسکری علیه السلام فرمود: روزی از پدر بزرگوار خود پرسیدم: «آیا وقتی یهودیان و مخالفین بر پیامبر اکرم اعتراض و مخالفت می کردند مناظره هم کرده است؟ پدرم فرمود: «آری چندین مرتبه ... روزی پیامبر اکرم با اصحاب خود کنار خانه کعبه نشسته بود و برای آن ها آیات قرآن و دستورات پروردگار را می خواند. در این موقع گروهی از سران قریش از قبیل ولید بن مغیره مخزومی ... عبدالله بن ابی امیه مخزومی ... ابتدا عبدالله بن ابی امیه مخزومی شروع به سخن کرده گفت: ای محمد... اگر خداوند می خواست پیامبری بفرستد، باید شخصی را می فرستاد که از نظر مالی و شخصیت از همه ما برتر باشد چرا این قرآنی که مدعی هستی خدا بر تو نازل کرده، بر یکی از دو شخصیت برجسته ی عرب در مکه ولید بن مغیره و در طائف عروة بن مسعود ثقفی نازل نکرد. ... پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ﴿لَوْ لَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ ...﴾ اما سخن تو که چرا این قرآن بر یکی از دو شخصیت مکه و طائف ولید بن مغیره و عروة بن مسعود ثقفی نازل نشد. باید بدانی که خداوند برای ثروت دنیا ارزشی قائل نیست مثل شما و برایش ثروت دنیا ارزش آفرین نیست چنان چه در نزد شما هست. اگر دنیا در نزد خداوند به اندازه ی پر مگسی ارزش می داشت به کافر و مخالف خود شربت آبی نمی داد. تقسیم کننده ی رحمت خدا تو نیستی. اوست که رحمت خود را به هرکس از بندگانش بخواهد می بخش د هرگز خداوند از کسی به واسطه ی موقعیت و ثروتی که دارد نمی ترسد آن طور که تو می ترسی تا به او مقام نبوت را به واسطه ی این ترس ببخش د و نه طمع در مال و موقعیت شخصی دارد چنانچه تو داری که به واسطه ی این طمع او را به نبوّت برانگیزد و نه کسی را از روی هوی و هوس دوست می دارد مانند ،تو تا موجب شود کسی را که شایسته نیست مزیت و برتریبخش د او از روی عدالت رفتار می کند. هرگز عالی ترین مزیت دینی را نمی بخش د مگر به کسی که در طاعت و بندگی و فرمانبرداری از همه برتر و شایسته تر باشد و نه کسی را مؤخّر می دارد در مراتب دینی مگر این که نافرمان تر باشد و چون ویژگی خداوند این گونه است که هیچ توجهی به مال و جاه ندارد- که هر دوی آن ها از تفضّل اوست- و در این تفضل و عنایت هیچ وجوب و ضرورتی نیست که چون به بنده ای عنایت فرمود مجبور باشد که او را مشمول نعمت دیگری چون مقام رسالت سازد و در این امر کسی را نشاید که او را بر خلاف میلش وادار نموده و در انعامش الزام ،نماید که خداوند پیش از آن، همه بندگان را غرق نعمات خود ساخته است ای عبدالله! آیا مشاهده نمی کنی که چطور کسی را ثروت داده و چهره اش را زشت ساخته؟ و دیگری را زیبا نموده ولی از مال دنیا فقیرش ساخته؟ و شخصی را مقام و رتبه داده ولی به روزگار بینوایی انداخته و دیگری را نعمات ظاهری بخشیده ولی در مقام و رتبه تهی داشته؟ سپس هیچ یک از افراد این گروه ها نمی تواند دعوی نعمت دیگری را کرده و از نبودش شکایت کند، مثلاً ثروتمند جمال و زیبایی دیگری را بخواهد و از زشتی صورت خود گله کند، یا ،زیبارو ثروت دیگری را بخواهد و از فقر بنالد و فرد شریف و معتبر چشم به راه ثروت دیگری بوده و از نبودش شکایت کند بلکه در تمامی این امور حکم تنها از آن خداوند جهانیان است و بس.

ص: 49

لِلْوَضِيعِ أَنْ يَقُولَ هَنَّا أَضِيفَ إِلَى ضِعَتِي شَرَفْ فُلَانِ وَلَكِنَّ الْحُكْمَ لِلَّهِ يَقْسِمُ كَيْفَ يَشَاءُ وَيَفْعَلُ كَمَا يَشَاءُ وَ هُوَ حَكِيمُ فِي أَفْعَالِهِ مَحْمُودُ فِي أَعْمَالِهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ وَ قَالُوا لَوْ لَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ يا محمد صلی الله علیه و آله نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيا فَأَحْوَجَنَا بَعْضاً إِلَى بَعْضٍ أَحْوَجَ هَذَا إِلَى مَالَ ذَلِكَ وَأَحْوَجَ ذَلِكَ إِلَى سِلْعَة هَذَا وَ إِلَى خِدْمَتِهِ فَتَرَى أَجَلَّ الْمُلُوكِ وَأَغْنَى الْأَغْنِيَاءِ مُحْتَاجاً إِلَى أَفْقَرِ الْفُقَرَاءِ فِي ضَرْب مِنَ الضُّرُوب إِمَّا سِلْعَةُ مَعَهُ لَيْسَتْ مَعَهُ وَإِمَّا خِدْمَةُ يَصْلُحُ لَهَا لَا يَتَهَيَّا لِذَلِكَ الْمَلِكِ أَنْ يَسْتَغْنِيَ إِلَّا بِهِ وَإِمَّا بَابُ مِنَ الْعُلُومِ وَالْحِكَمِ هُوَ فَقِيرُ إِلَى أَنْ يَسْتَفِيدَهَا مِنْ هَذَا الْفَقِيرِ الَّذِي يَحْتَاجُ إِلَى مَالِ ذَلِكَ الْمَلِكِ الْغَنِيِّ وَ ذَلِكَ الْمَلِكُ يَحْتَاجُ إِلَى عِلْمٍ هَذَا الْفَقِيرِ أَوْ رَأيهِ أَوْ مَعْرِفَتِهِ ثُمَّ لَيْسَ لِلْمَلِكِ أَنْ يَقُولَ هَنَّا اجْتَمَعَ إِلَى مَالِى عِلْمُ هَذَا الْفَقِيرِ وَلَا لِلْفَقِيرِ أَنْ يَقُولَ هَنَّا اجْتَمَعَ إِلَى رَأْيِي وَعِلْمِي وَ مَا أَتَصَرِّفُ فِيهِ مِنْ فُنُونِ الْحِكَمِ مَالُ هَذَا الْمَلِكِ الْغَنِيِّ ثُمَّ قَالَ وَ رَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتِ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيَّا ثُمَّ قَالَ يا محمّد صلی الله علیه و آله قُلْ لَهُمْ وَ رَحْمَتُ ربِّكَ خَيْرُ مِمَّا يَجْمَعُونَ أَوْ مَا يَجْمَعُهُ هَؤُلَاءِ مِنْ أَمْوَالِ الدُّنْيَا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الحَياةِ الدُّنْيا وَرَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيَّا وَ رَحمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ﴾. (32)

هرگونه که بخواهد تقسیم می کند و هر طور اراده نماید عمل می کند او در افعال حکیم است و پسندیده، و این همان فرمایش خداوند متعال است که ﴿لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظيمٍ﴾. گفتند: «چرا این قرآن بر آن دو مرد بزرگ مکه و طائف نازل نشد»؟ در پاسخشان و فرمود: «ای محمّد صلی الله علیه و آله آنان رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند آیا آنان رحمت پروردگار تو (نبوت) را بخش می کنند؟ ما معیشت آن ها را در حیات دنیا در میانشان تقسیم کردیم. پس آنان را از لحاظ مراتب ظاهری طبقه بندی کردیم: جماعتی را محتاج دیگری ساختیم، گروهی را به مال دیگری و آن دیگر را به متاع و خدمتش نیازمند نمودیم همچنان که می بینی پادشاهان بزرگ و ثروتمندترین مردم دنیا محتاج تهیدست ترین افراد به لحاظ متاع و نیروی کار و فکر و تدبیر و علم آنانند و پادشاهان تا زمانی که به مطلوبشان برسند دست به دامن همین شخص فقیرند و فقیران نیز محتاج مال و ثروت پادشاهند و هیچ کدام از این گروه ها حق ندارند از آن چه به ایشان رسیده گله و شکوه داشته و زبان به اعتراض گشایند سپس در ادامه آیه ی شریفه فرمود و پایه های برخی را بر برخی برتر داشته ایم- در روزی و جاه- تا برخی دیگر را به خدمت گیرند»، سپس افزود: ای محمد به آنان بگو و رحمت پروردگارت از تمام آن چه جمع آوری می کنند بهتر است!. (زخرف/32)».

آیا آنان رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند؟ ما معیشت آن ها را در زندگی دنیا در میانشان تقسیم کردیم و درجات بعضی را برتر از بعضی قرار دادیم تا یکدیگر را به خدمت گیرند؛ و رحمت پروردگارت از تمام آن چه جمع آوری می کنند بهتر است. (32)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ على علیه السلام فِي بَيَان مَعَايش الْخَلْقِ قَالَ وَأَمَّا وَجْهُ الْإِجَارَةِ فَقَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيَّا وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ فَأَخْبَرَنَا سُبْحَانَهُ أَنَّ الْإِجَارَةَ أَحَدُ مَعَ-ايش الْخَلْقِ إِذْ خَالَفَ بِحِكْمَتِهِ بَيْنَ هِمَمِهِمْ وَإِرَادَتِهِمْ وَ سَائِرِ حَالَاتِهِمْ وَ جَعَلَ ذَلِكَ قِوَامًا لِمَعَايش الْخَلْقِ وَ هُوَ الرَّجُلُ يَسْتَأْجِرُ الرَّجُلَ فِى ضَيْعَتِهِ وَ أَعْمَالِهِ وَأَحْكَامِهِ وَ تَصَرُّفَاتِهِ وَ أَهْلَاكِهِ وَلَوْ كَانَ الرَّجُلُ مِنَّا يُضْطَرُّ إِلَى أَنْ يَكُونَ بَنَّاءَ لِنَفْسِهِ أَوْ نَجَاراً أَوْ صَانِعاً فِي شَيْءٍ مِنْ جَمِيعِ أَنْوَاعِ الصَّنَائِعِ لِنَفْسِهِ وَ يَتَوَلَّى جَمِيعَ مَا يَحْتَاجُ إِلَيْهِ مِنْ إِصْلَاحِ الشَّيَابِ وَ مَا يَحْتَاجُ إِلَيْهِ مِنَ الْمِلْكِ فَمَنْ دُونَهُ مَا اسْتَقَامَتْ أَحْوَالُ الْعَالَمِ بِذَلِكَ وَ لَا اتَّسَعُوا لَهُ وَ لَعَجَزُوا عَنْهُ وَلَكِنَّهُ أَتْقَنَ تَدْبِيرَهُ لِمُخَالَفَتِهِ بَيْنَ هِمَمِهِمْ وَ كُلَّ مَا يَطْلُبُ مِمَّا تَنْصَرِفُ إِلَيْهِ هِمَّتُهُ مِمَّا يَقُومُ بِهِ بَعْضُهُمْ لِبَعْضِ وَ لِيَسْتَغْنِيَ بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ فِى أَبْوَاب الْمَعَايِشَ الَّتِي بِهَا صَلَاحُ أَحْوَالِهِمْ﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَوْ حَلَفَ الْقَانِعُ بِتَمَلْكِهِ عَلَى علیه السلام دَّارَيْنِ لَصَدَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِكَ وَلَابَرَهُ لِعِظَمِ شَأْنِ مَرْتَبَةِ الْقَنَاعَةِ ثُمَّ كَيْفَ لَا يَقْنَعُ الْعَبْدُ بِمَا قَسَمَ اللَّهُ لَهُ وَ هُوَ يَقُولُ نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيا فَمَنْ أَذْعَنَ وَ صَدَقَهُ بِمَا شَاءَ وَلِمَا شَاءَ بِلَا غَفْلَةٍ وَ أَيْقَنَ بِرَبُوبِيَّتِهِ أَضَافَ تَوْلِيَةَ الْأَقْسَامِ إِلَى نَفْسِهِ بِلَا سَبَبٍ وَ مَنْ قَنِعَ بِالْمَقْسُومِ اسْتَرَاحَ مِنَ الْهَمَّ وَالْكَرْبِ وَالتَّعَبِ وَ وَكُلَّمَا أَنْقَصَ مِنَ الْقَنَاعَةِ زَادَ فِي الرَّغْبَة وَالطَّمَعُ فِي الدُّنْيَا أَصْلُ كُلِّ شَرٌّ وَصَاحِبُهَا لَا يَنْجُو مِنَ النَّارِ إِنَّا أَنْ يَتُوبَ وَلِذَلِكَ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم مِلْكُ الْقَنَاعَةِ لَا يَزُولُ وَهِيَ مَرْكَبُ رِضَى اللَّهِ تَعَالَى تَحْمِلُ صَاحِبَهَا إِلَى دَارِهِ فَأَحْسِن التَّوَكُلَ فِيمَا لَمْ تُعْطَهُ وَالرِّضَى بِمَا أَعْطِيتَ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ فَإِنَّ فَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ﴾. (2)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- البحار: ﴿رَوَى عَبَايَةُ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام أَنَا قَسِيمُ النَّارِ وَالْجَنَّة﴾. (3)

ص: 52

2-1- امام على علیه السلام- على در بیان معشیت های مخلوقات [راه های درآمد آن ها] فرمود: «اما دلیل اجاره در این آیه است: ﴿نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الحَياةِ الدُّنْيا وَرَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ﴾؛ که خداوند متعال در این آیه اشاره می کند که اجاره یکی از اسباب معیشت مردمان است چراکه خداوند متعال به حکمت خودش با اراده ها و همت های مردمان و سایر حالاتشان مخالفت می کند تا باعث قوام زندگی آن ها شود و این بدان معناست که هر شخص برای آن چه باید ساخته شود و برای کارها و احکام و رفتار و املاکش شخص دیگری را به کار گیرد و از تخصص او استفاده کند چرا که اگر شخص ناچار شود خودش بنا یا نجار یا صنعتگر شود یا لباسش را خودش مهیا کند و در تمام آن چه نیاز دارد تخصص پیدا کند نظام عالم پایدار نمی ماند زیرا تمامی افراد نیازمند چنین چیزهایی هستند حتی خودشان هم توان چنین چیزی را نداشته و از انجامش عاجزند. و لیکن خدای تبارک و تعالی تدبیرش را محکم ساخته و آثار حکمتش را در مخالفت با عزم های مردمان آشکار ساخته است لذا هر کسی به سوی آن چه همتش بر آن منصرف می شود حرکت می کند که در نتیجه آن گروهی کارهای گروه دیگر را به عهده می گیرند و در گذران زندگی آن طور که به صلاح آن ها ست از یکدیگر کمک می طلبند.

3-1- امام صادق علیه السلام- اگر شخص قانع به مالکیت دو جهان سوگند بخورد خداوند او را تصدیق می کند و به خاطر عظمت مقام قناعت سوگند او را قبول می نماید بعد از آن فرمود: «چگونه بنده ای قناعت نکند در حالی که خداوند می فرماید: ﴿نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الحَياةِ الدُّنْيا﴾. بنابراین کسانی که یقین پیدا کنند و مشیت خداوند را تصدیق نمایند و غفلتی نداشته باشند و به ربوبیت او یقین حاصل نمایند و بدانند خداوند تقسیم زندگی را بدون علتی به خود اختصاص داده است و هرکس به زندگی خود و سهم خویش قناعت کند از غم و اندوه راحت می گردد و از دروغ و مشقت آسایش پیدا کند. هر چه از قناعت دور باشد بیشتر به دنبال طلب می رود و طمع در مال دنیا پیدا می کند طمع و رغبت دو اصلی می باشند که آدمی را به طرف شر و فساد می کشند و او از آتش نجات پیدا نمی کند مگر این که توبه نماید برای همین جهت است که رسول خدا: فرمود: قناعت ثروتی است که پایان ندارد کسی که بر مرکب قناعت سوار شود و موجب خوشنودی خداوند را فراهم سازد و آن مرکب سوار خود را به جوار حق می رساند، اینک به خداوند توکل کن و از هرچه به شما داده راضی باش؛ و در برابر مصایبی که به تو می رسد شکیبا باش که این از کارهای مهم است!. (لقمان/17)».

4-1- امام علی علیه السلام- من تقسیم کننده ی آتش و بهشتم

ص: 53

لِعَدُوِّهِ سَاعَةً قَطُّ وَلَوْلَا ذَلِكَ مَا كَانَ أَعْدَاؤُهُ يَقْتُلُونَ أَوْلِيَاءَهُ وَ يُخِيفُونَهُمْ وَيَمْنَعُونَهُمْ وَ أَعْدَاؤُهُمْ آمِنُونَ مُطْمَئِنُّونَ عَالُونَ ظَاهِرُونَ وَ لَوْلَا ذَلِكَ لَمَا قُتِلَ زَكَرِيَّا وَيَحْيَى ظُلْماً وَ عُدْوَاناً فِي بَغِيٍّ مِنَ الْبَغَايَا وَ لَوْ لَا ذَلِكَ مَا قُتِلَ جَدُّكَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام لَمَّا قَامَ بِأَمْرِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ ظُلْماً وَ عَمُّكَ الْحُسَيْنُ علیه السلام ابْنُ فَاطِمَة الاضْطِهَاداً وَ عُدْوَاناً وَ لَوْلَا ذَلِكَ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كِتَابِهِ وَلَوْ لا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً جَعَلْنا لَمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَمَعَارِجَ عَلَيْهَا يَظْهَرُونَ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْحَاق بْن غَالِب قَال: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ فِي هَذِهِ الْآيَة وَلَوْ لا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً جَعَلْنَا لَمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُونِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَمَعَارِجَ عَلَيْهَا يَظْهَرُونَ قَالَ لَوْ فَعَلَ لَكَفَرَ النَّاسُ جَمِيعاً﴾. (2)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن مَسْعُودٍ قَالَ: ... قَالَ رَسُولُ الله .. قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لِمُوسَى علیه السلام يَا موسی إِنَّهُ لَنْ يَتَزَيَّنَ الْمُتَزَيِّنُونَ بزِينَة أَزْيَنَ فِى عَيْنَيَّ مِثْلَ الزَّهْدِ يَا مُوسَى علیه السلام إِذَا رَأَيْتَ الْفَقْرَ مقبلا فَقُلْ مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِينَ وَإِذَا رَأَيْتَ الْغِنَى مُقْبلًا فَقُلْ ذَنْبُ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى وَ لَوْ لا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لَمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَرُونَ* وَلِبُيُوتِهِمْ أَبواباً وَ سُرُراً عَلَيْها يَتَّكِؤُنَ وَ زُخْرُفَاً وَ إِنْ كُلُّ ذلِكَ لمَّا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُتَّقِين﴾. (3)

5- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَوْ لَا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةٌ وَاحِدَةً أَيْ عَلَى مَذْهَب وَاحِدٍ لَجَعَلْنَا لَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَرُونَ قَالَ: الْمَعَارِجُ الَّتِي يَظْهَرُونَهَا. وَ لِبُيُوتِهِمْ أَبواباً وَ سُرُراً عَلَيْها يَتَّكِؤُنَ وَ زُخْرُفَاً قَالَ: الْبَيْتُ الْمُزَخْرَفُ بِالذَّهَبِ. فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: لَوْ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِكَ لَمَا آمَنَ أَحَدُ وَلَكِنَّهُ جَعَلَ فِى الْمُؤْمِنِينَ أَغْنِيَاءَ وَ فِى الْكَافِرِينَ فُقَرَاءَ وَ جَعَلَ فِي الْكَافِرِينَ أَغْنِيَاءَ وَ فِي الْمُؤْمِنِينَ فُقَرَاءَ ثُمَّ امْتَحَنَهُمْ بِالْأَمْرِ وَالنَّهْي وَ الصَّبْرِ وَ الرِّضَا﴾. (4)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿لَوْ لَا إِلْحَاحُ هَذِهِ الشَّيعَةِ عَلَى علیه السلام فِي طَلَبِ الرِّزْقِ لَنَقَلَهُمْ مِنَ الْحَالِ الَّتِي هُمْ فِيهَا إِلَى مَا هُوَ أَضْيَق﴾. (5)

ص: 56

نداده اگر چنین نبود دشمنان خدا دوستانش را نمی کشتند و آن ها را پیوسته در وحشت و ناراحتی قرار نمی دادند در صورتی که خودشان آسوده و راحت و دارای قدرت و حکومت هستند و اگر چنین نبود حضرت زکریا و یحیی از سر ظلم و دشمنی کشته نمی شدند و جدت علی بن ابی طالب علیه السلام و نیز عمویت حسین علیه السلام فاطمه زهرا را از روی ستم و دشمنی به واسطه ی قیام به حق پسر نمی کشتند. اگر چنین نبود خداوند در قرآن نمی فرمود: ﴿وَلَوْ لا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَرُون﴾.

3- امام صادق علیه السلام- اسحاق بن عمّار گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که درباره ی آیه ﴿و لولا أَن يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً﴾ فرمود: «اگر خداوند چنین می کرد همه ی مردم کافر می شدند».

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن مسعود گوید ... پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود ... خدای تعالی به موسی علیه السلام فرموده است: ای موسی هیچ زینت کننده ای در نظر من به زینتی بهتر از زهد خود را نیاراسته. ای موسی چون دیدی که فقر رو به تو آرد بگو آفرین به پوشش مردم صالح و چون ثروت را دیدی که رو به تو کند بگو گناهی است که کیفرش زود می رسد ... ای پسر مسعود این کلام خدای متعال است که می فرماید: ﴿وَلَوْ لا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً جَعَلْنَا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لبيوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَرُونَ* وَلِبُيُوتِهِمْ أَبواباً وَ سُرُراً عَلَيْهَا يَتَّكِونَ * وَ زُخْرُفَاً وَ إِنْ كُلُّ ذلِكَ لا مَتاعُ الحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُتَّقِين﴾.

5- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿و لولا أن يكُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً﴾ امت واحدبودن یعنی پیروی مردم از یک مذهب ﴿لجَعَلْنَا لَن يَكْفُرُ بِالرَّحْمَنِ لِبُيوتِهِمْ سُقُفًا مِّن فَضَّةٍ ومَعَارِجَ عَلَيْهَا يَظْهَرُونَ﴾؛ یعنی پله هایی که به وسیله ی آن ها بالا می روند ﴿و لبیوتِهِمْ أَبوابًا وسُرُرًا عَليهَا يَتَّكِؤُونَ﴾؛ یعنی خانه ی تزئین شده به وسیله ی طلا امام صادق علیه السلام فرمود: اگر خداوند چنین می کرد هیچکس ایمان نمی آورد. اما خداوند در میان مؤمنان افراد ثروتمند و در میان کفّار افراد نیازمند و همچنین در میان کفار، افراد ثروتمند و در میان ،مؤمنان نیازمندانی را قرار داده و آن ها را به وسیله ی امر نهی صبر و رضایت امتحان کرده است».

6- امام صادق علیه السلام- اگر شیعیان به خاطر دعا و اصرارشان نبود خداوند آن ها را به حالت سخت تر از امروز دچار می کرد.

ص: 57

7- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا كَانَ مِنْ وَلْدِ آدَمَ مُؤْمِنُ إِنَّا فَقِيرًا وَ لَا كَافِرُ إِنَّا غَنِيّاً حَتَّى جَاءَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام فَقَالَ: رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا فَصَيَّرَ اللَّهُ فِي هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَحَاجَةً وَ فِي هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَةً ﴾. (1)

8- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿لَجَعَلْنَا لَمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعَارِجَ عَلَيْهَا يَظْهَرُونَ قَالَ الْمَعَارِجُ الَّتِي يَظْهَرُونَ بِهَا﴾. (2)

9- الكاظم علیه السلام- ﴿ إِنَّ اللَّهَ عَزَوَجَلَّ يَقُولُ إِنِّى لَمْ أَغْنِ الْغَنِى لِكَرَامَةِ بِهِ عَلَى وَ لَمْ أَفْقِرِ الْفَقِيرَ لِهَوَانِ بِهِ عَلَيَّ وَ هُوَ مِمَّا ابْتَلَيْتُ بِهِ الْأَغْنِيَاءَ بِالْفُقَرَاءِ وَ لَوْ لَا الْفُقَرَاءُ لَمْ يَسْتَوْجِبِ الْأَغْنِيَاءُ الْجَنَّةِ﴾. (3)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ لَيَعْتَذِرُ إِلَى عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ الْمُحْوج فِي الدُّنْيَا كَمَا يَعْتَذِرُ الْأَخُ إِلَى أَخِيهِ فَيَقُولُ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي مَا أَحْوَجْتُكَ فِي الدُّنْيَا مِنْ هَوَانَ كَانَ بِكَ عَلَيَّ فَارْفَعْ هَذَا السَّجْفَ فَانْظُرْ إِلَى مَا عَوَّضْتُكَ مِنَ الدُّنْيَا قَالَ فَيَرْفَعُ فَيَقُولُ مَا ضَرَّبِّي مَا مَنَعْتَنِي مَعَ مَا عَوَّضْتَنِي﴾. (4)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَعْدَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَلْتَفِتُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَى فُقَرَاءِ الْمُؤْمِنِينَ شَبيهَا بِالْمُعْتَذِرِ إِلَيْهِمْ فَيَقُولُ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي مَا أَفْقَرْتُكُمْ فِي الدُّنْيَا مِنْ هَوَانٍ بِكُمْ عَلَيَّ وَ لَتَرَوْنَ مَا أَصْنَعُ بِكُمُ الْيَوْمَ فَمَنْ زَوَّدَ مِنْكُمْ فِي دَارِ الدُّنْيَا مَعْرُوفاً فَخُذُوا بِيَدِهِ فَأَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ قَالَ فَيَقُولُ رَجُلُ مِنْهُمْ يَا رَبِّ إِنَّ أَهْلَ الدُّنْيَا تَنَافَسُوا فِي دُنْيَاهُمْ فَن كَحُوا النِّسَاءَ وَلَبِسُوا النّيَابَ اللَّينَةَ وَأَكَلُوا الطَّعَامَ وَ سَكَنُوا الدُّورَ وَ رَكِبُوا الْمَشْهُورَ مِنَ الدَّوَابِّ فَأَعْطِنِي مِثْلَ مَا أَعْطَيْتَهُمْ فَيَقُولُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَكَ وَلِكُلِّ عَبْدِ مِنْكُمْ مِثْلُ مَا أَعْطَيْتُ أَهْلَ الدُّنْيَا مُنْذُ كَانَتِ الدُّنْيَا إِلَى أن انْقَضَتِ الدُّنْيَا سَبْعُونَ ضِعْفا﴾. (5)

12- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ: لَوْ لَا أَنْ يَجِدَ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنُ فِي نَفْسِهِ لَعَصَبْتُ الْكَافِرَ بعِصَابَة مِنْ ذَهَب﴾. (6)

13- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿طُوبَى لِلْمَسَاكِين بالصَّبْرِ وَ هُمُ الَّذِينَ يَرَوْنَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ﴾. (7)

ص: 58

7- امام صادق علیه السلام- در فرزندان آدم مؤمنان همواره فقیر هستند و کافران پیوسته توانگر آدم علیه السلام می باشند و از این جهت ابراهیم علیه السلام فرمود بار !خدایا ما را مایه گمراهی کافران قرار مده. (ممتحنه/5) و خداوند در هر یک از آن دو گروه اموال و احتیاجاتی نهاده است گروهی را ثروت داده و گروهی را هم محتاج کرده است.

8- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿جعَلنَا لَمَن يَكْفُرُ بِالرَّحْمَنِ لبُيوتِهِمْ سُقْفًا مِّن فَضَّةٍ وَمَعَارِجَ عَليهَا يَظْهَرُونَ﴾ یعنی پله هایی که به وسیله ی آن ها بالا می روند.

9- امام کاظم علیه السلام- خداوند متعال می فرماید من کسی را به خاطر شرافت و احترامی که در نزد من دارد توانگر نکرده ام و یا کسی را به جهت این که خوارش سازم فقیر نکرده ام من توانگران را به مستمندان آزمایش می کنم و اگر فقراء نبودند توانگران وارد بهشت نمی شدند.

10- امام صادق علیه السلام- مفصل از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: خداوند متعال از بنده ی مؤمن خود عذرخواهی می کند همان گونه که برادری از برادرش عذرخواهی می نماید، پروردگار می فرماید به عزت و جلال خودم سوگند تو را از این جهت نیازمند نکردم تا خوار شوی اکنون این پردهی طبیعت را از جلو بردار تا بنگری برایت چه چیزهایی آماده کرده ام امام علیه السلام فرمود او در این هنگام دیدگان خود را بالا می گیرد و چیزهایی را مشاهده می کند و می گوید بار خدایا! من در دنیا زیانی نکرده ام و اکنون عوض آن را دیدم».

11- امام صادق علیه السلام- سعدان گوید امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال روز قیامت به طرف فقرای مؤمنان توجه می کند و مثل کسی که از آن ها عذرخواهی کند می گوید: «سوگند به عزت و جلال خودم من شما را در دنیا فقیر نکردم که تا خوار ،گردید و یا بخواهم شما را سبک نمایم اکنون جبران فقر شما در دنیا را می کنم و اکنون هرکس در دنیا به شما کمک کرده او را وارد بهشت سازید. در این هنگام مردی از آن ها می گوید «بار خدایا! اهل دنیا اموال زیادی به دست آوردند و نفایس را جمع کردند آن ها با زنان ازدواج نمودند و لباس های نرم در بر کردند، و غذاهای گوناگون خوردند و در خانه ها سکونت اختیار نمودند و بر اسب های راهوار و مراکب مخصوص سوار شدند بار خدایا اکنون همان گونه که در دنیا به آن ها از این مواهب عطا کردی به ما هم در اینجا مرحمت کن در این هنگام خداوند می فرماید: «اینک به شما و کسانی که مانند شما هستند به اندازه ای خواهم داد که هفتاد برابر آن ها یی باشد که در دنیا به اهل دنیا داده ام».

12- امام صادق علیه السلام- خداوند می فرماید: «اگر بنده ی مؤمنم در نفسش دچار شک و تردید نمی شد، هر آینه من همه ی لباس های کافران را از طلا می کردم.

13- پیامبر صلی الله علیه و آله- خوشا به حال نیازمندانی که صبر می کنند و آن ها کسانی هستند که ملکوت آسمان ها و زمین را مشاهده می کنند.

ص: 59

14- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا مَعْشَرَ الْمَسَاكِينِ طِيبُوا نَفْساً وَ أعْطُوا اللَّهَ الرّضَا مِنْ قُلُوبِكُمْ يُشِبِّكُمُ اللَّهُ عَلَى فَقْرِكُمْ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَلَا ثَوَابَ لَكُمْ﴾. (1)

15- الصّادق علیه السلام- ﴿إِن فُقَرَاءَ الْمُؤْمِنِينَ يَتَقَلَّبُونَ فِي رِيَاضِ الْجَنَّةِ قَبْلَ أَغْنِيَائِهِمْ بِأَرْبَعِينَ خَرِيفاً ثُمَّ قَالَ: سَأَضْرِبُ لَكَ مَثَلَ ذَلِكَ إِنَّمَا مَثَلُ ذَلِكَ مَثَلُ سَفِينَتَيْن مُرَّ بِهِمَا عَلَى عَاشِرٍ فَنَظَرَ فِي إِحْدَاهُمَا فَلَمْ يَرَ فِيهَا شَيْئاً فَقَالَ أَسْرِبُوهَا وَ نَظَرَ فِي الْأَخْرَى فَإِذَا هِيَ مُوقَرَةٌ فَقَالَ احْبِسُوهَا﴾. (2)

16- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُثْمَانَ بْن عِيسَى عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ القَالَ: جَاءَ رَجُلُ مُوسِرُ إِلَى رَسُول الله صلى الله عليه وآله وسلم نَقِيُّ التَّوْب فَجَلَسَ إِلَى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَجَاءَ رَجُلٌ مُعْسِرُ دَرنُ الثَّوْبِ فَجَلَسَ إِلَى جنب الْمُوسِر فَقَبَضَ الْمُوسِرُ ثِيَابَهُ مِنْ تَحْتِ فَخِذَيْهِ. فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ: أَ خِفْتَ أَنْ يَمَسَّكَ فَقْرِهِ شَيْءٍ؟ قَالَ: لَا. قَالَ: فَخِفْتَ أَنْ يُصِيبَهُ مِنْ عِنَاكَ شَيْ؟ قَالَ: لَا. قَالَ: فَخِفْتَ أَنْ يُوَسِّحَ ثِيَابَكَ؟ قَالَ: لَا قَالَ: فَمَا حَمَلَكَ عَلَى مَا صَنَعْتَ؟ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِي قَرِينَاً يُزَيِّنُ لِى كُلَّ قَبيح وَ يُقبِّحُ لِى كُلَّ حَسَن وَ قَدْ جَعَلْتُ لَهُ نِصْفَ مَالِى فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لهُ لِلْمُعْسِرَ: أَ تَقْبَلُ؟ قَالَ: لَا فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ: لِمَ؟ قَالَ: أَخَافُ أَنْ يَدْخُلَنِي مَا دَخَلَكَ﴾. (3)

17- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَحْمَرُ فَقُلْتُ: لِأبي عَبْدِ اللَّهِ ا الْفَقْرُ مِنَ الدِّينَارِ وَالدَّرْهَمِ؟ فَقَالَ: لَا وَلَكِنْ مِنَ الدِّين﴾. (4)

1- الصّادق علیه السلام - ﴿كَانَتْ مُنَاجَاةُ اللَّهِ لِمُوسَى علیه السلام يَا مُوسَى علیه السلام إِذَا رَأَيْتَ الْفَقْرَ مُقْبلًا، فَقُلْ مَرْحَباً بشعار الصَّالِحِينَ، وَإِذَا رَأَيْتَ الْغِنَى مُقْبلًا فَقُلْ ذَنْبُ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُه﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَلِبُيُوتِهِمْ أَبواباً وَ سُرُراً عَلَيْها يَتَّكِونَ﴾. (34)

قوله تعالى: ﴿وَ زُخْرُفاً وَ إِنْ كُلُّ ذلِكَ ما مَتاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيا وَالْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُتَّقِينَ﴾. (35)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ زُخْرُفاً قَالَ البيت المزخرف بالذهب﴾. (6)

ص: 60

14- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای گروه نیازمندان خوشا به حال شما اکنون خوشحالی کنید و دل خود را از خدا آگاه کنید خداوند در برابر فقر به شما پاداش می دهد و اگر صبر نکنید پاداشی خوشنودی نخواهید داشت.

15- امام صادق علیه السلام- فقرای مؤمن در بهشت گردش می کنند و قبل از چهل سال از اغنیا وارد بهشت می گردند. مثل این ها مانند آن دو کشتی می باشد که از جلوی مأمور مالیات می گذرد، او به یک کشتی نگاه می کند و هنگامی که چیزی در آن ندید او را رها می کند ولی کشتی دومی را به خاطر داشتن مال زیاد نگه می دارد.

16- امام صادق علیه السلام- عثمان بن عیسی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است مرد توانگری خدمت حضرت رسول آمد و در کنار آن جناب نشست در این هنگام مرد فقیری آمد در کنار آن مرد توانگر خوش لباس قرار گرفت مرد مالدار هنگامی که مشاهده کرد آن مرد فقیر پهلویش قرار گرفت خود را به کناری کشید و لباس خود را از او دور کرد رسول اکرم فرمود: «آیا ترسیدی از فقر او چیزی به تو برسد که خود را از او کنار می کشی و فاصله می گیری مرد توانگر گفت: «خیر» رسول اکرم فرمود: آیا می ترسی که از مالت چیزی به او برسد گفت «خیر این هم نیست»، فرمود: «ترسیدی لباست کثیف شود» گفت «خیر» فرمود: پس چرا هنگامی که او در کنارت قرار گرفت ناراحت شدی و خود را جمع کردی آن مرد عرض کرد: ای رسول خدا من همنشینی دارم که هر زیبا را در نظرم زشت جلوه می دهد و هر زشتی را زیبا می کند و اینک نصف دارایی خود را به او می دهم رسول خدا به آن مرد فقیر گفت: قبول می کنی گفت خیر نمی گیرم آن مرد گفت: «چرا»؟ گفت: برای این که نمی خواهم مانند شما باشم و به دیگران تکبّر نمایم.

17- امام صادق علیه السلام- علی بن اسباط گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «فقر مرگ سرخ است». عرض کردم فقر از دینار و درهم است. فرمود: «خیر از وام».

18- امام صادق علیه السلام- در مناجات حضرت موسی علیه السلام آمده که هرگاه دیدی فقر به تو رو آورد، بگو مرحبا به شعار صالحین و هرگاه دیدی که ثروت به تو رو آورده بگو گناهی است که به زودی به مجازاتش خواهد رسید.

و برای خانه هایشان درها و تخت هایی [زیبا و نقره ای] قرار می دادیم که بر آن تکیه کنند. (34)

و انواع زیورها؛ ولی تمام این ها بهره ی زندگی دنیاست و آخرت نزد پروردگارت از آن پرهیزگاران است. (35)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ زُخْرُفاً یعنی خانه ای آراسته با طلا.

ص: 61

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ زُخْرُفاً أَي ذَهَباً﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضُ لَهُ شَيْطَانَا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ﴾. (36)

* كلياتها

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قِيلَ: مَعْنَاهُ وَ مَنْ يَعْمَ عَنْهُ﴾. (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ أَنْ يَعْمَى﴾. (3)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ تَرَكَ الْأَخْذَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ بِطَاعَتِهِ قَيَّضَ اللَّهُ لَهُ شَيْطَانَا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ﴾. (4)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَ قَالَ النَّبِيُّ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ وَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِ لَيَأْتِي عَلَى علیه السلام نَّاسِ زَمَانُ يَسْتَحِلُونَ الْخَمْرَ وَيُسَمُونَهُ النَّبِيذَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ الله وَالْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ أَنَا مِنْهُمْ بَرِي، وَهُمْ مِنِّى بِرَاءُ يَا ابْنَ مَسْعُودِ الزَّانِي بِأَمِّهِ أَهْوَنُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ أَنْ يَدْخُلَ فِي الرِّبَا مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ وَ شُرْبَ الْمُسْكِر قَلِيلًا أَوْ كَثِيراً هُوَ أَشَدُّ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ أَكْلِ الرِّبَا لِأَنَّهُ مِفْتَاحُ كُلِّ شَرٌّ أُولَئِكَ يَظْلِمُونَ الْأَبْرَارَ وَ يُصَادِقُونَ الْفُجَّارَ وَالْفَسَقَةَ الْحَقُّ عِنْدَهُمْ بَاطِلَ وَالْبَاطِلُ عِنْدَهُمْ حَقٌّ هَذَا كُلُهُ لِلدُّنْيَا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ عَلَى غَيْرِ الْحَقِّ وَلَكِنْ زَيَّنَ هُمُ الشَّيْطانُ أَعْمَاهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لا يَهْتَدُونَ رَضُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيَا وَ اطْمَأَنُوا بِها وَ ... هُمْ عَنْ آيَاتِنا غافِلُونَ أُولئِكَ مَأْواهُمُ النَّارُ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَالَ تَعَالَى: وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضُ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ وَإِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ * حَتَّى إِذا جاءَنا قالَ يَا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ المُشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِين﴾. (5)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى مَنْ رَدَّ عَنْ ذِكْرِى وَ ذِكْرِ الْآخِرَةَ نُقَيِّضُ لَهُ شَيْطَاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ وَإِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ حَتَّى إِذَا جَاءَنَا قَالَ يَا لَيْتَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ﴾. (6)

ص: 62

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- وَ زُخْرُفاً؛ طلا و یا نگارها داشتند.

و هرکس از یاد خداوند رحمان روی گردان شود شیطانی را بر او مسلط می سازیم که همواره همنشین او خواهد بود. (36)

* کلیات

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ معنایش این است که از ذکر خدای رحمان نابینا گردد.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- مَن يَعْشُ عَن ذِكْرِ الرَّحْمَنِ یعنی هرکس چشم فرو ببندد.

3- امام علی علیه السلام- هر که چنگ زدن به اطاعت خدا را ترک کند شیطانی برایش قرار می دهد که با او قرین باشد.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود به خدایی که مرا به حق برانگیخته سوگند! زمانی بر مردم بیاید که شراب را حلال می شمارند و نامش را نبیذ می.گذارند لعنت خدا و فرشتگان و تمام مردم بر اینان باد من از آنان بیزار و آنان از من به دورند ای پسر مسعود زناکننده ی به مادر [حسابش] آسانتر است از کسی که به اندازه دانه خردل از ربا در مالش داخل شود و کسی که شراب بخورد کم یا زیاد در پیش خدا از خورنده ی ربا بدتر است؛ زیرا که شراب کلید همه ی بدی هاست. ای پسر مسعود! ایشان نیکان را ستم می کنند، فاجران و فاسقان را تصدیق می نمایند حق در نظر اینان باطل است باطل در پیش آنان حق است تمام این کارها به خاطر دنیاست و ایشان می دانند که آنان بر غیر حقند ولی شیطان کردارشان را زینت داده و راهشان را بسته پس ایشان هدایت نمی شوند و به زندگی دنیا خشنود شدند و بر آن تکیه کردند و آن ها که از آیات ما غافلند [همه ی] آن ها جایگاهشان آتش است به خاطر کارهایی که انجام می دادند !. (یونس/78). ای پسر مسعود خدای تعالی فرموده است: ﴿وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضُ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ وَ إِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِالسَّبِيلِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ* حَتَّى إِذا جاءَنا قَالَ يَا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ المُشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِين﴾

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود خدای تعالی فرموده هرکس از یاد من و آخرت برگردد؛ شیطان را به سراغ او می فرستیم پس همواره قرین اوست و آن ها [شیاطین] این گروه را از راه خدا باز می دارند، در حالی که گمان می کنند هدایت یافتگان حقیقی آن ها هستند! تا زمانی که [در قیامت] نزد ما حاضر شود می گوید ای کاش میان من و تو فاصله ی مشرق و مغرب بود چه بد همنشینی بودی!. (زخرف/38-36)

ص: 63

6- الصّادق علیه السلام- ﴿إذا أحَبَّ اللَّهُ تَعَالَى عَبْداً نكت فِي قَلْبِهِ نُكتة بَيْضَاءَ وَ فَتَحَ مَسَامِعَ قَلْبِهِ وَوَكُل مَلَكاً يُسَدِّدُهُ وَ إِذَا أَبْغَضَ عَبْداً نَكَتَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةَ سَوْدَاءَ وَ وَكَّلَ بِهِ شَيْطَانَاً يُغْوِيهِ وَ عَلَى ذَلِكَ نَزَلَ قَوْلُ اللهِ تَعَالَى وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضُ لَهُ شَيْطَاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ﴾. (1)

* الوِلَايَةُ

1- الباقر علیه السلام- ﴿وَلَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ آلَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله حَقَّهُمْ أَنَّكُمْ فِي الْعَذَابِ مُشْتَرِكُونَ وَ هَذَا جَوَابُ لِمَنْ تَقَدَّمَ ذِكْرُهُمْ أَمَامَ هَذِهِ الْآيَةِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضُ لَهُ شَيْطَاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ وَ إِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ حَتَّى إِذَا جَاءَنَا قالَ يا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمُشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَإِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ﴾. (37)

قوله تعالى: ﴿حَتَّى إِذا جاءَنا قالَ يا لَيْتَ بَيني وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمُشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ﴾. (38)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿فَبِئْسَ الْقَرِينُ كُنْتَ لِي فِي الدُّنْيَا فَبِئْسَ الْقَرِينُ أَنْتَ لِي الْيَوْمَ فَإِنَّهُمَا يَكُونَانِ مَشْدُودَيْن فِي سِلْسِلَة وَاحِدَة زِيَادَةَ عُقُوبَة وَ غَمَّ﴾. (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿روى أَنَّهُ قِيل يا رسول الله أخبرني عَن الْعَبْدِ كَمْ مَعَهُ مِنْ مَلَكِ فَقَالَ الهِ مَلَكُ عَنْ يَمِينِكَ لِلْحَسَنَاتِ هُوَ أَمِينُ عَلَى الَّذِي عَلَى علیه السلام شِّمَالَ فَإِذَا عَمِلْتَ حَسَنَةٌ كَتَبَ عَشْراً وَإِذَا عَمِلْتَ سَيِّئَةَ قَالَ الَّذِي عَلَى علیه السلام شِّمَالِ لِصَاحِبِ الْيَمِينِ أَكْتُبُ قَالَ لَا لَعَلَّهُ يَتُوبُ فَإِذَا قَالَ ثَلَاثًا قَالَ نَعَمْ اكْتُبْ أَرَاحَنَا اللَّهُ مِنْهُ فَبِئْسَ الْقَرِينُ مَا أَقَلَّ مُرَاقَبَتَهُ لِلَّهِ وَاسْتِحْيَاءَهُ مِنَّا﴾. (4)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ الْجُعْفِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ قَبْضَ رُوحِ الْكَافِر قَالَ: يَا مَلَكَ الْمَوْتِ انْطَلِقُ أَنْتَ وَ أَعْوَانُكَ إِلَى عَدُوِّى فَإِنِّي قَدِ ابْتَلَيْتُهُ فَأَحْسَنْتَ الْبَلَاءَ وَ دَعَوْتُهُ إِلَى دَارِ السَّلَامِ فَأَبَى إِلَّا أَنْ يَشْتِمَنِي وَ كَفَرَ بِي وَ بِنِعْمَتِي وَ شَتَمَنِي عَلَى

ص: 64

6- امام صادق علیه السلام- هرگاه خداوند متعال بنده ای را دوست بدارد، نقطه سفیدی در دلش ایجاد می کند و گوش های دلش را می گشاید و فرشته ای را مأمور حفاظت او می کند و هرگاه بنده ای را دشمن بدارد، نقطه ای سیاه در دلش قرار می دهد و شیطانی را مأمور گمراه کردن او می کند و برطبق همین [سنّت] این کلام خداوند متعال نازل شد: ﴿وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضُ لَهُ شَيْطَانَا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ﴾.

* ولایت

1- امام باقر علیه السلام- جابر از امام باقر نقل می کند که فرمود: امروز هرگز پشیمانی نسبت به حق محمد و آل محمد و برای شما سود نمی بخشد؛ چون ستم کردید و در حقیقت شما در عذاب مشترک خواهید بود و این پاسخی است برای کسانی که ذکر آن ها در برابر این آیه گذشت و آن سخن خدای عزوجل است که فرمود: ﴿وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضُ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ وَ إِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ * حَتَّى إِذا جَاءَنا قال يا لَيْتَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ بُعَدَ المُشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ﴾.

و آن ها (شیاطین) این گروه را از راه [خدا] باز می دارند در حالی که گمان می کنند هدایت یافتگان [حقیقی] آن ها هستند. (37)

تا زمانی که [در قیامت] نزد ما حاضر شود می گوید ای کاش میان من و تو فاصله ی مشرق و مغرب بود؛ چه بد همنشینی بودی. (38)

1- ابن عباس رحمه الله علیه فَبِئْسَ الْقَرِينُ؛ پس چه بد همنشینی برای من در دنیا بودی و چه بد همنشینی امروز برای من هستی؛ زیرا آن دو در یک زنجیر بسته شده اند تا عقوبت و غصه شان بیشتر شود.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای رسول خدا به من خبر بده که هر بنده چند فرشته همراه دارد؟ فرمود: «فرشته ای در سمت راستت برای [ ثبت] کارهای نیک توست؛ او امین مورد اطمینان] فرشته ی سمت چپ است هرگاه کار نیکی انجام می دهی آن را ده تا می نویسد و هرگاه عمل بدی انجام می دهی، آن فرشته ای که در سمت چپ است به فرشته ی سمت راست می گوید بنویس [فرشته ی سمت راست] گوید: «نه؛ [ صبر کن] شاید توبه کند هنگامی که سه بار این را می گوید فرشته ی راست گوید: «بله؛ می نویسم. خدا ما را از دست او راحت کند، فَبِئْسَ الْقَرِینُ چقدر مراقبتش از خدا و حیایش از ما، کم است».

3- امام باقر علیه السلام- از جابر بن یزید جعفی نقل شده که امام باقر فرمود هنگامی که خداوند بخواهد جان کافر را بگیرد می فرماید: «ای ملک الموت با یارانت به سوی دشمن من برو که من او را به سوی دار السلام دعوت کردم اما روی برگرداند و مرا نکوهش کرد و به من و نعمت هایم کافر شد و مرا بر عرشم شماتت کرد جان او را بگیر و او را در آتش بینداز پس ملک الموت با چهره ای زشت و

ص: 65

عَرْشِي فَاقْبِضُ رُوحَهُ حَتَّى تَكَبَّهُ فِي النَّارِ قَالَ فَيَجِيتُهُ مَلَك الْمَوْتِ بِوَجْهِ كَرِيهِ كَالِحِ عَيْنَاهُ كَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ ... فَإِذَا نَظَرَ إِلَى مَلَكِ الْمَوْتِ شَخَصَ بَصَرُهُ وَ طَاَرَ عَقْلُهُ قَالَ: يَا مَلَكَ الْمَوْتِ ارْجِعُونِ. قَالَ: فَيَقُولُ مَلَكُ الْمَوْتِ: كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُهَا. قَالَ: فَيَقُولُ: يَا مَلَكَ الْمَوْتِ فَإِلَى مَنْ أَدَعْ مَالِي وَ أَهْلِي وَ وُلْدِي وَ عَشِيرَتِي وَ مَا كُنْتُ فِيهِ مِنَ الدُّنْيَا؛ فَيَقُولُ: دَعْهُمْ لِغَيْرِكَ وَاخْرُجُ إِلَى النَّارِ. وَقَالَ: فَيَضْرِبُهُ بِالسَّفُودِ ضَرْبَةً فَلَا يَبْقَى مِنْهُ شُعْبَةً إِلَّا أَنْشَبَهَا فِي كُلِّ عِرْقٍ وَ مَفْصِل ثُمَّ يَجْذِبُهُ جَذْبَةً فَيَسُلُّ رُوحَهُ مِنْ قَدَمَيْهِ بَسْطاً فَإِذَا بَلَغَتِ الرُّكْبَتَيْنِ أَمَرَ أَعْوَانَهُ فَأَكَبُوا عَلَيْهِ بِالسِّيَاطِ ضَرْباً ثُمَّ يَرْفَعُهُ عَنْهُ فَيُذِيقَهُ سَكَرَاتِهِ وَ غَمَرَاتِهِ قَبْلَ خُرُوجِهَا كَأَنَّمَا ضَرَبَ بِأَلْفِ سَيْفِ فَلَوْ كَانَ لَهُ قُوَّةُ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَاشْتَكَى كُلٌّ عِرْقِ مِنْهُ عَلَى حِيَالِهِ بِمَنْزِلَة سَفَودِ كَثِير الشَّعَب أَلْقِيَ عَلَى صُوفِ مُبْتَلٌ ثُمَّ يُطَوِّقُهُ فَلَمْ يَأْتِ عَلَى شَيْءٍ إِلَّا انْتَزَعَهُ كَذَلِكَ خُرُوجُ نَفْسٍ الْكَافِرِ مِنْ عِرْقٍ وَعُضو وَ مَفْصِل وَ شَعْرَةٍ فَإِذَا بَلَغَتِ الْخَلْقُومَ ضَرَبَتِ الْمَلَائِكَةُ وَجْهَهُ وَ دُبُرَهُ وَ قِيلَ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِما كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى علیه السلام غَيْرَ الْحَقِّ وَ كُنْتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ ... ثُمَّ يُدْفَعُ فِي صَدْرِهِ دَفْعَةً فَيَهْوى عَلَى رَأْسِهِ سَبْعِينَ أَلْفَ عَام حَتَّى يُوَاقِعَ الْحُطَمَةَ فَإِذَا وَاقَعَهَا دَقَّتْ عَلَيْهِ وَ عَلَى شَيْطَانِهِ وَ جَاذَبَهُ الشَّيْطَانُ بالسَّلْسِلَة كُلَّمَا وَقَعَ رَأْسُهُ نَظَرَ إِلَى قُبْحٍ وَجْهِهِ كَلَحَ فِي وَجْهِهِ قَالَ: فَيَقُولُ: يَا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمُشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ وَيْحَكَ بِمَا أَغْوَيْتَنِي احْمِلْ عَنِّى مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ فَيَقُولُكَ يَا شَقِيٌّ كَيْفَ أَحْمِلُ عَنْكَ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ وَ أَنَا وَ أَنْتَ الْيَوْمَ فِي الْعَذَابِ مُشْتَرِكُونَ؟ ثُمَّ يَضْرِبُ عَلَى رَأْسِهِ ضَرْبَةً فَيَهْوِي سَبْعِينَ أَلْفَ عَامِ حَتَّى يَنْتَهِيَ إِلَى عَيْنِ يُقَالُ لَهَا آنِيَة﴾. (1)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿حَتَّى إِذا جاءَنا قَالَ يا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمُشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ هُمْ لَيَعِيبُونَ عَلَى مَنْ يَقْتَدِى بِسُنَّتِى وَ فَرائض الله﴾. (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ القَالَ لَمَّا أَسْرى بالنَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قِيلَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ مُخْتَبِرُكَ فِي ثَلَاثٍ لِيَنْظُرَ لينظر كَيْفَ صَبْركَ قَالَ أَسْلِمُ لِأمْركَ يَا رَبِّ وَلَا قُوَّةَ لِى عَلَى علیه السلام صَّبْرِ إِنَّا بِكَ فَمَا هُنَّ قِبل أما الثَّالِثَةُ فَمَا يَلْقَى أَهْلُ بَيْتِكَ مِنْ بَعْدِكَ مِنَ الْقَتْلِ أَمَّا ابْتَنكَ فَتُظْلَمُ وَتَحْرَمُ وَيُؤْخَذُ حَقًّهَا غَصْباً

ص: 66

سیاه به سوی او می رود چشمانش برق وحشتناکی دارد و صدایش مانند رعد کوبنده است ... پس هنگامی که به ملک الموت نگاه می کند، چشمش تیز می شود و عقلش زایل می گردد. می گوید: «ای ملک الموت مرا باز گردانید ملک الموت می گوید چنین نیست این سخنی است که او به زبان می گوید (مؤمنون/100) او می گوید ای ملک الموت پس مال و فرزندان و خانواده و عشیره و متعلقات خود را در دنیا به سوی چه کسی بخوانم؟ می گوید آن ها را برای کسی جز خودت بگذار و به جهنّم برو با عصای آهنی ضربه ای به او می زند که در همه ی رگ و پی بدنش نفوذ می کند سپس او را می کشاند به طوری که جان او از کف پایش بالا می آید و وقتی به زانوهایش می رسد، به یارانش دستور می دهد و او را با شلاق می اندازند و دوباره بلند می کنند و قبل از خروج جانش سکرات موت را به او می نوشانند گویا با هزار شمشیر به او ضربه زده اند و اگر قدرت جن و انس را داشته باشد، همه ی رگ های بدنش در مقابل او لب به شکایت می گشایند، از شدت درد عصای آهنی چند شعبه ای که بر پشم تر خوابانده می شود و به هر چیز که بخورد آن را از جا می کند و بیرون آمدن جان کافر از رگ ها و اعضاو مفاصل و موها بدین صورت است؛ پس وقتی که جان به حلقوم، رسید فرشتگان به صورت و پشتش ضربه ای می زنند و به او می گویند: ﴿أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى علیه السلام غَيْرَ الحَقِّ وَ كُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ﴾ سپس او را هل می دهند و سقوط او هفتاد هزار سال طول می کشد تا این که به پتک ها برخورد می کند. وقتی به آن برخورد کرد بر او و شیطانش کوبیده می شود و شیطان او را به زنجیر می کشد پس هر بار که سر خود را بلند کند و به زشتی روی شیطان خود بنگرد، سیاه روی می شود و می گوید: «يا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمُشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ؛ وای بر تو که مرا گمراه کردی قدری از عذاب خداوند را از من برگیر. او می گوید ای بیچاره چگونه عذاب را از تو برطرف کنم که من و تو در این روز در عذاب مشترک هستیم». سپس ضربه ای به سرش وارد می کند که با آن ضربه به مدت هفتاد هزار سال سقوط می کند تا به چشم های می رسد که آنیه نام دارد.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- ﴿حَتَّى إِذا جاءَنا قال يا لَيْتَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمُشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ﴾؛ ای پسر مسعود! این گونه افراد بر کسانی که از فرایض الهی و سنت من پیروی می کنند عیب می گیرند.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله به معراج رفت به ایشان گفته شد خداوند تو را به وسیله ی سه مصیبت می آزماید تا بنگرد بردباریات چگونه است. رسول خدا ای فرمود: «پروردگارا من تسلیم و فرمانبردار اوامر تو هستم و جز به یاری تو هیچ نیرویی در بردباری بر آن ها نخواهم داشت این مصیبت ها چیستند؟ به ایشان گفته شد: سوم، مصیبت کشته شدن اهل بیتت پس از وفات توست ... همچنین به دخترت ظلم می کنند و او از حقش محروم می شود و حقی را که تو برای او قرار داده ای از او غصب می شود و در حالی که باردار خواهد بود مورد ضرب و شتم قرار می گیرد و بدون اجازه وارد حریم و خانه ی او می شوند. سپس به خواری و ذلت گرفتار می شود و در این مصیبت هیچ یاوری نخواهد داشت. در نتیجه در اثر آن

ص: 67

الَّذِي تَجْعَلُهُ لَهَا وَتُضْرَبُ وَ هِيَ حَامِلُ وَ يُدْخَلُ عَلَى حَرِيمِهَا وَمَنْزِلِهَا بِغَيْرِ إِذْن ثُمَّ يَمَسُّهَا هَوَانُ وَ ذُلُّ ثُمَّ لَا تَجِدُ مَانِعاً وَ تَطْرَحُ مَا فِي بَطْنِهَا مِنَ الضَّرْب وَ تَمُوتُ مِنْ ذَلِكَ الضَّرْب قَالَ إِنَّا لِللَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ قَبلْتُ يَا رَبِّ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْكَ التَّوْفِيقُ وَ الصَّبْرِ وَأَمَّا ابْنَتُكَ فَإِنِّي أَوْقِفُهَا عِنْدَ عَرْشِي فَيُقَالُ لَهَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَكَمَكِ فِي خَلْقِهِ فَمَنْ ظَلَمَكِ وَ ظَلَمَ وَلدَكِ فَاحْكُمِي فِيهِ بِمَا أَحْبَبْتِ فَإِنِّي أُجِيزُ حُكُومَتَكَ فِيهِمْ فَتَشْهَدُ الْعَرْصَةَ فَإِذَا أُوقِفَ مَنْ ظَلَمَهَا أَمَرَتْ بِهِ إِلَى النَّارِ فَيَقُولُ الظَّالِمُ وَا حَسْرَتَاهُ عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ الله وَيَتَمَنَّى الْكَرَةَ وَيَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُول سَبِيلًا يا وَيْلَتى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلًا وَ قَالَ حَتَّىٰ إِذَا جَاءَنَا قَالَ يَا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمُشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ وَلَنْ يَن فَعَكُمُ الْيَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّكُمْ فِي الْعَذابِ مُشْتَرِكُون﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَلَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّكُمْ فِي الْعَذَابِ مُشْتَرِكُونَ﴾ (39)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ وَلَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ آلَ مُحَمَّدِ حَقَّهُمْ أَنَّكُمْ فِي الْعَذاب مُشْتَرِكُونَ وَهَذَا جَوَابَ لِمَنْ تَقَدَّمَ ذِكْرُهُمْ أمَامَ هَذِهِ الْآيَة حَتَّى إِذا جاءَنا قال يا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمُشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ فَيُقَالُ لَهُمْ عَقِيبَ ذَلِكَ وَ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ أَيْ هَذَا الْيَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ آلَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله حَقَّهُمْ أَنَّكُمْ فِي الْعَذَابِ مُشْتَرِكُونَ التَّابِعُ مِنْكُمْ وَالْمَتَّبُوعَ وَأَصُولُ الظَّلْمِ وَ الْفُرُوعِ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِي الْعُمْيَ وَ مَنْ كانَ فِي ضَلالٍ مبينٍ﴾ (20)

قوله تعالى: ﴿فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِكَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ﴾ (41)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ جَابِرِ بْن عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ: إِنِّي كُنتُ لَأَدْنَاهُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ بِمِنَى فَقَالَ: لَأَعْرِفُكُمْ تَرْجِعُونَ بَعْدِي كَفَّاراً يَضْرِبُ بَعْضُكُمْ رِقَابَ بَعْضٍ وَايْمُ اللَّهِ لَوْ فَعَلْتُمُوهَا لَتَعْرِفُنَّنِي فِي الْكَتِيبَةِ الَّتِى تُضَارِبُكُمْ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى خَلْفِهِ فَقَالَ: أَوْ عَلى اللَّهِ [عَلِيّا] أَوْ

ص: 68

ضربات، فرزندی را که در شکم دارد، سقط می شود و سپس خودش به علت آن ضربات وفات می یابد. رسول خدا فرمود: ﴿إِنَّا الله وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾. پروردگارا پذیرفتم و خود را تسلیم اوامر تو کردم و توفیق صبر و بردباری را از تو می خواهم .... همچنین دخترت را کنار عرش خودم نگه می دارم. به او گفته می شود خداوند تو را به عنوان حاکم و فرمانبردار در میان مخلوقاتش قرار داده است. بنابراین درباره ی کسانی که به تو و فرزندانت ظلم کرده اند هرگونه که می خواهی حکم صادر کن زیرا من حکم تو علیه آن ها را روا می دانم تو هم شاهد این جریان خواهی بود در این هنگام کسی را که به او ظلم کرده است در مقابل او نگه می دارند. او دستور می دهد آن شخص را به آتش بیندازند. آن فرد ظالم در این موقعیت می گوید: افسوس بر من از کوتاهی هایی که در اطاعت فرمان خدا کردم. (زمر/56) و آرزوی مرگ یکباره می نماید و ستمکار دست خود را [از شدت حسرت] به دندان می گزد و می گوید ای کاش با رسول [خدا] راهی برگزیده بودم (فرقان/27) همچنین می گوید ﴿حَتَّى إِذَا جَاءَنَا قَال يا ليتَ بَينِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ المَشْرِقَينِ فَبِئْسَ القَرِينُ و لن يَنفَعَكُمُ اليومَ إِذ ظَلَمْتُمْ أَنَّكُمْ فِي العَذَابِ مُشْتَرِكُونَ﴾.

[ولی به آن ها می گوییم]: این گفتگوها امروز به حال شما سودی ندارد، چرا که ظلم کردید؛ و همه در عذاب شرکت دادید (39)

1- امام باقر علیه السلام- امروز هرگز پشیمانی نسبت به حق محمد و آل محمّد صلی الله علیه و آله برای شما سود نمی بخشد؛ چون ستم کردید و در حقیقت شما در عذاب مشترک خواهید بود. و این پاسخی است برای کسانی که ذکر آن ها در برابر این آیه گذشت ... تا این که وقتی نزد ما می آید گوید تا زمانی که [در قیامت] نزد ما حاضر شود می گوید ای کاش میان من و تو فاصله ی مشرق و مغرب بود؛ چه بد همنشینی بودی و در پی آن به آن ها گویند و امروز هرگز برای شما سود نمی خشد؛ یعنی همین امروز چون به آل محمد در حقشان ستم کردید، در حقیقت شما در عذاب مشترک خواهید بود هم تابع و هم متبوعتان و نیز اصول و فروع ستمکاران.

[ای پیامبر!] آیا تو می توانی سخن خود را به گوش کران برسانی یا کوران و کسانی را که در گمراهی آشکاری هستند هدایت کنی؟! (40)

و هرگاه تو را [از میان آن ها] ببریم به یقین آنان را مجازات خواهیم کرد. (41)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده است در حجّة الوداع من در منا از همه ی مردم به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک تر بودم رسول خدا فرمود تردیدی ندارم که شما پس از من کافر می شوید و گردن همدیگر را خواهید زد به خدا قسم اگر چنین کنید مرا همراه سپاهی خواهید

ص: 69

على علیه السلام [عليّاً] أَوْ على علیه السلام [عَلِيّاً] ثَلَاثَ مَرَاتِ فَرأَيْنَا عَلَى أَثَر ذَلِكَ أَنَّ جَبْرَئِيلَ غَمَزَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تعَالَى عَلَى أثر ذلك فَإِمَّا تَذْهَبَنَّ بِكَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنتَقِمُونَ أَوْ نُرِيَنَّكَ الَّذِي وَعَدْنَاهُمْ فَإِنَّا عَلَيْهِمْ مُقْتَدِرُونَ﴾. (1)

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّهَا نَزَلَتْ فِى عَلَى علیه السلام﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿اللهُ انْتَقَم بعلى علیه السلام يَوْمَ الْبَصْرَة وَهُوَ الَّذِي وَعَدَ اللَّهُ رَسُولَهُ﴾. (3)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِكَ الْآيَةَ رُوِيَ أَنَّهُ لا أرى مَا تَلْقَى أُمَّتُهُ بَعْدَهُ فَمَا زَالَ مُنْقَبِضاً وَ لَمْ يَنْبَسِطُ ضاحكاً حتى لقى الله تَعَالَى﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿أَوْ نُرِيَنَّكَ الَّذي وَعَدْناهُمْ فَإِنَّا عَلَيْهِمْ مُقْتَدِرُونَ﴾. (42)

قوله تعالى: ﴿فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾. (43)

1- الباقر علیه السلام- ﴿أوحى الله إلى نبيه فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ قَالَ إِنَّكَ عَلَى وَلَايَة عَلَى علیه السلام وَ عَلى هُوَ الصِّرَاطُ المُسْتَقِيمُ﴾. (5)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عن جابر بنِ يَزِيد عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ قَالَ عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (6)

3- الرّضا علیه السلام- ﴿نزلَت فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ فِي عَلى إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ وَ إِنْ عَلِي علیه السلام لَعِلْمُ لِلسَّاعَة﴾. (7)

قوله تعالى: ﴿وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئلُونَ﴾. (44)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ صَفْوَان عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَ سوفَ تُسْئَلُونَ مَنْ هُم قَالَ نَحْنُ هم﴾. (8)

ص: 70

دید که به جنگ با شما خواهد آمد. سپس رویش را به طرف پشت سرش برگرداند و فرمود: «یا [در حقیقت] علی علیه السلام را [خواهید دید]». و سه بار نام او را تکرار کرد ما شاهد بودیم که جبرئیل بر او نازل شد و آیات زیر را بر او فرود آورد: ﴿فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِكَ فَإِنَّا مِنْهُم مُّنتَقِمُونَ به على علیه السلام ، أَو نُرِينَّكَ الذي وعَدْنَاهُمْ فَإِنَّا عَليهِم مُّقْتَدِرُونَ﴾.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- همانا این آیه درباره ی علی علیه السلام نازل شده است.

3- امام صادق علیه السلام- خداوند در جنگ جمل به وسیله ی حضرت علی انتقام گرفت. این همان چیزی است که خداوند به پیامبرش وعده داده است.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- ﴿فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِكَ فَإِنَّا مِنْهُم مُّنتَقِمُونَ﴾ روایت شده: به پیامبر صلی الله علیه و آله حوادثی را که قرار بود بر امتش وارد شود نشان داده شد لذا آن حضرت تا زمان رحلت ناراحت بود و چهره خندان نداشت.

و یا اگر [زنده بمانی] آن چه را [از کیفر اعمالشان[ به آنان وعده داده ایم به تو نشان خواهیم داد زیرا ما بر آن ها مسلط هستیم. (42)

آن چه را بر تو وحی شده محکم بگیر که تو بر صراط مستقیمی. (43)

1- امام باقر علیه السلام- خداوند آيه: ﴿فَاسْتَمْسِكْ بِالذِي أُوحِي إِليكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ﴾ را نازل کرد خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «تو بر ولایت علی هستی و على علیه السلام، همان ﴿الصِّرَاطُ المُسْتَقِيمُ﴾ است».

2- امام باقر علیه السلام- ﴿فَاسْتَمْسِكُ بِالذِي أُوحِي إِليكَ﴾؛ منظور آن است که به آن چه درباره ی علی بن ابی طالب علیه السلام بر تو وحی شده است، چنگ بزن.

3 - امام رضا علیه السلام- این آیه فرود آمد: ﴿فَاسْتَمْسِك بِالذِي أُوحِي إِليكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ﴾ و على علیه السلام علم و دانش برای قیامت خواهد بود.

و این مایه ی یادآوری و عظمت تو و قوم تو است و به زودی از رفتارتان با این نعمت سؤال خواهید شد. (44)

1- امام صادق علیه السلام- صفوان گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم: مصداق و مخاطب آيه: ﴿وإِنَّهُ الذكرُ لكَ والقَومِكَ وسَوفَ تُسْأَلونَ﴾ چه کسانی هستند؟ امام فرمود: «ما هستیم».

ص: 71

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَن بن كثير قال: قلت لأبي عبد الله قولهُ وَإِنَّهُ لَذِكْرُ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْتَلُونَ قَالَ إِيَّانَا عَلَى وَ نَحْنُ أَهْلُ الذِّكْر وَنَحْنُ الْمَسْئُولُونَ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي عبد الله علیه السلام في قول الله تَعَالَى وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْتَلُونَ قَالَ الذِّكْرُ الْقُرْآنُ وَنَحْنُ قَوْمُهُ وَنَحْنُ الْمَسْئُولُونَ﴾. (2)

4- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام في قَوْلِهِ وَإِنَّهُ لَذِكْرُ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ قَالَ الذِّكْرُ رَسُولُ الله وأهل بينه أهل الذكر وهُمُ المَسْئُولُونَ﴾. (3)

5- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام عَنْ شَهَادَة وَلَدِ الزَّنَا تَجُورُ فَقَالَ لَا فَقُلْتُ إِنَّ الحكم بن عتيبة يَزْعُمُ أَنَّهَا تَجُورُ فَقَالَ اللَّهُمَّ لَا تَغْفِرُ ذَنْبَهُ مَا قَالَ اللهُ لِلْحَكَم إِنَّهُ لَذِكْرُ لَكَ وَلِقَوْمِكَ عُتَيْبَة فَلْيَذْهَبِ الْحَكَمُ يَمِيناً وَ شِمَالًا فَوَ اللَّهِ لَا يُؤْخَذُ الْعِلْمُ إِنَّا مِنْ أَهْلِ بَيْتِ نَزَلَ عَلَيْهِمْ جَبْرَئِيلُ﴾. (4)

6- الباقر علیه السلام- ﴿وَإِنَّهُ لَذِكْرُ لكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْتَلُونَ عَن على بن أبي طالب علیه السلام﴾. (5)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَجَلَّ وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ قَالَ قَولُهُ وَ لِقَوْمِكَ يَعْنِي عَلِيّاً امیر المؤمنين وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ عَنْ وَلَايَتِهِ﴾. (6)

8- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿ النبى ذكرُ مِنَ اللهِ وَ عَلى علیه السلام ذِكْرُ مِنْ مُحَمَّدِ كَمَا قَالَ وَإِنَّهُ لَذِكْرُ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ﴾. (7)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الْحَمِيدِ بْن أَبي الدَّيْلَم عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ فِي حَدِيثٍ طَوِيل قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لا تَعْلَمُونَ. قَالَ: الْكِتَابُ الذِّكْرُ وَأَهْلُهُ آلُ مُحَمَّدِ أَمَرَ اللهُ بسُؤَالِهِمْ وَ لَمْ يُؤْمَرُوا بِسُؤَالِ الْجُهَّالِ وَ سَمَّى اللَّهُ الْقُرْآنَ ذِكْراً فَقَالَ تَبَارَكَ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ وَقَالَ عَزَّوَجَلَّ، وَإِنَّهُ لَذِكْرُ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئلُونَ﴾. (8)

ص: 72

2- امام صادق علیه السلام- عبدالرحمن بن کثیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیه ای که خدای متعال می فرماید: ﴿وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ﴾ [یعنی چه؟] فرمود: «تنها ما را قصد کرده، ماییم اهل ذکر و ماییم پرسش شوندگان».

3- امام صادق علیه السلام- و إِنَّهُ لَذِكْرُ لكَ والقَومِكَ وسَوفَ تُسْأَلونَ؛ ذكر، قرآن است، ما قوم پیامبر صلی الله علیه و آله هستیم و ما مورد سؤال قرار می گیریم».

4- امام باقر علیه السلام- وَ إِنَّهُ لَذِكْرُ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ؛ رسول خدا ذکر است و اهل بيتش علیهم السلام پرسش شوندگان و اهل ذکر می باشند.

5- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: شهادت زنازاده نافذ است؟ فرمود: «نه». عرض کردم حکم بن عتیبه عقیده دارد که پذیرفته و نافذ است فرمود: «خدایا گناهش را نیامرز، خدا به حَكَم نفرموده ﴿إِنَّهُ لَذِكْرُ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ﴾ [بلکه نسبت به جد ما فرموده است] پس حَکَم به راست رود و به چپ رود (به هر دری بزند) به خدا قسم دانش جز از خاندانی که جبرئیل بر آن ها نازل شده به دست نمی آید.

6- امام باقر علیه السلام- و این مایه یادآوری [و عظمت] تو و قوم توست و به زودی از علی بن ابی طالب علیه السلام سؤال خواهید شد.

7- امام صادق علیه السلام- عبدالله گوید: امام صادق علیه السلام درباره ی آیه ﴿و إِنَّهُ لَذِكْرُ لكَ وَ لَقَومِكَ وسَوفَ تُسألون﴾ فرمود: منظور از لقومِكَ امیرالمؤمنین علیه السلام است. و سَوفَ تُسْأَلونَ یعنی از شما درباره ی ولایت او سؤال خواهد شد.

8- ابن عباس رحمه الله علیه- پیامبر صلی الله علیه و آله ذکر مایه ی یادآوری از جانب خداست و علی الذکری است از جانب محمد همان گونه که فرمود: ﴿وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ﴾.

9- امام صادق علیه السلام- عبدالحمید بن ابی دیلم از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: خداوند فرموده است اگر نمی دانید از آگاهان بپرسید [تا تعجب نکنید از این که پیامبر اسلام از میان همین مردان برانگیخته شده است]. (نحل/43) ذکر قرآن است و اهل ذکر اهل بیت پیامبری هستند و خداوند دستور داده است تا مردم از آن ها سؤال کنند و مردم را به سؤال پرسیدن از افراد نادان دستور نداده است خداوند قرآن را ذکر نامیده و فرموده است و ما این ذکر [قرآن] را بر تو نازل کردیم تا آن چه به سوی مردم نازل شده است برای آن ها روشن سازی و شاید اندیشه کنند. (نحل/44) و همچنین فرموده است ﴿و إِنَّهُ لَذِكْرُ لكَ ولَقَومِكَ وسَوفَ تُسْأَلُونَ﴾.

ص: 73

10- الحسن علیه السلام- ﴿فَإِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّدَاً رَحْمَةَ لِلْعَالَمِينَ فَأَظْهَرَ بِهِ الْحَقِّ وَ رَفَعَ بِهِ الْبَاطِلَ وَ أَذَلَّ بِهِ أَهْلَ الشِّرْكِ وَأَعَزَّ بِهِ الْعَرَبَ عَامَّةً وَ شَرَفَ بِهِ مَنْ شَاءَ مِنْهُمْ خَاصَّةً فَقَالَ تَعَالَى وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ﴾. (1)

11- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿وَ إِنَّهُ لَذِكْرُ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ أَى وَ إِنَّ الْقُرْآنَ الَّذِي أَوْحِيَ إِلَيْكَ شَرَفَ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ مِنْ قُرَيْش﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَسُئَلُ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ﴾ (45)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي الربيع قَالَ: حَجَجْنَا مَعَ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي السَّنَةِ الَّتِي كَانَ حَجَّ فِيهَا هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِكِ وَ كَانَ مَعَهُ نَافِعُ مَوْلَى عُمَرَ بْنِ الْخَطَّاب ... فَجَاءَ نَافِعُ حَتَّى اتَّكَا عَلَى علیه السلام نَّاسِ ثُمَّ شْرَفَ عَلَى أَبي جَعْفَرَ علیه السلام فَقَالَ يَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِى ... وَقَدْ جِئْتُ أَسْأَلُكَ عَنْ مَسَائِلَ لَا يُجِيبُ إِلَّا نَبِيُّ أَوْ وَصِيُّ نَبِيٍّ أَو ابْنُ نَبِيٍّ قَالَ فَرَفَعَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام رَأْسَهُ فَقَالَ سَلْ عَمَّا بَدَا لَكَ فَقَالَ ... فَأَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِيهِ وَ سُل مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةٌ يُعْبَدُونَ مَن الَّذِي سَأَلَ مُحَمَّد وَكَانَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ عِيسَى اللَّهِ خَمْسُمِائَةِ سَنَة قَالَ فَتَلَا أبُو جَعْفَر علیه السلام هَذِهِ الْآيَةَ سُبْحانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ المُسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا فَكَانَ مِنَ الْآيَاتِ الَّتِي أَرَاهَا اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله حَيْثُ أَسْرَى بِهِ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ أَنْ حَشَرَ اللهُ عَزَّ ذِكْرَهُ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرينَ مِنَ النَّبِيِّينَ على الْمُرْسَلِينَ ثُمَّ أَمَرَ جبرئيل فَأَذَنَ شَفْعاً وَ أَقَامَ شَفْعاً وَ قَالَ فِي أَذَانِهِ حَيَّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَلِ ثُمَّ تقدَّمَ مُحَمَّد فَصَلَّى بِالْقَوْم فَلمَّا انْصَرَفَ قَالَ لَهُمْ عَلَى مَا تَشْهَدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَعْبُدُونَ قَالُوا تَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ أَخَذَ عَلَى ذَلِكَ عُهُودَنَا وَ مَوَاثِيقَنَا فَقَالَ نَافِعُ صَدَقْتَ يَا أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام﴾. (3)

ص: 74

10- امام حسن علیه السلام - خداوند حضرت محمد را به عنوان رحمتی برای جهانیان فرستاد، و به وسیله ی ایشان حق را ظاهر و باطل را دفع نمود، اهل شرک را به واسطه ی او ذلیل و عموم عرب را عزیز کرد و هرکس را که ،خواست به وسیله ی آن حضرت به طور خاص شرافت ،بخشید چنان که می فرماید: ﴿وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ﴾.

11- ابن عبّاس رحمه الله علیه- وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ یعنی این قرآنی که به تو وحی شد مایه ی شرف بزرگی تو و قوم تو، قریش است.

از پیامبرانی که پیش از تو فرستادیم و پیروان راستین آن ها بپرس آیا غیر از خداوند رحمان معبودانی برای پرستش قرار دادیم؟ (45)

1- امام باقر علیه السلام- ابوربیع گوید: در سالی که هشام بن عبدالملک به حج رفت ما نیز در خدمت امام باقر به حج رفته بودیم نافع وابسته (غلام) عبد الله بن عمر بن خطاب همراه هشام بود ... نافع پیش رفت تا به مردم تکیه کرد و خود را به امام باقر رسانید و نزدیک کرد و گفت: ای محمدبن علی ... برایم درباره ی آیه ی زیر توضیح بده که خداوند فرموده است: ﴿و اسأَل مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رُّسُلَنَا أَجَعَلْنَا مِن دُونِ الرَّحْمَنِ آهَةً يَعْبَدُونَ﴾ پیامبر صلی الله علیه و آله از چه کسی سؤال کرد؟ حال آن که فاصله ی زمانی ایشان با حضرت عیسی علیه السلام پانصد سال بوده است»؟ امام باقر این آیه را خواند منزه است آن [خدایی] که بنده اش را شبانگاهان از مسجد الحرام به سوی مسجد الاقصی که پیرامون آن را برکت داده ایم سیر داد تا نشانه های خود را به او بنمایانیم (اسراء/1) یکی از نشانه هایی که خداوند در هنگام اسراء از مکه به بیت المقدس به پیامبر صلی الله علیه و آله نشان داد این بود که همه پیامبران و انبیاء را گرد هم آورد. سپس به جبرئیل دستور داد تا اذان بگوید و نماز برپا کند. [جبرئیل در اذانش گفت: حَيَّ عَلَى خَيرِ العَمَلِ]. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله امامت نماز را به عهده گرفت. زمانی که نماز به پایان رسید رسول خدا از آن ها پرسید به چه چیز شهادت می دهید؟ و چه چیزی را می پرستیدید؟ پاسخ دادند: شهادت می دهیم که جز الله خدایی نیست. او تنها و بی شریک است و تو پیامبر خدا هستی و بر این اساس از ما عهد و پیمان گرفته شده است». نافع گفت: «ای ابوجعفر! راست گفتی».

ص: 75

2- الباقر علیه السلام- ﴿فِي حَدِيثِ نَافِعِ بْنِ الْأَزْرَقِ أَنَّهُ سَأَلَ الْبَاقِرَا عَنْ مَسَائِلَ مِنْهَا قَوْلُهُ تَعَالَى: وَسُئَل مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهِةٌ يُعْبَدُونَ مَن الَّذِي يَسْأَلُهُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله. كَانَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ عِيسَى علیه السلام خَمْسُمِائَة سَنَة؟ قَالَ: فَقَرَأَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام: سُبْحانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا ثُمَّ ذَكَرَ اجْتِمَاعَهُ بِالْمُرْسَلِينَ وَالصَّلَاةَ بهم﴾. (1)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا جَمَعَ اللَّهُ بَيْنِي وَبَيْنَ الْأَنْبِيَاءِ لَيْلَةَ الْإِسْرَاءِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى سَلْهُمْ يَا مُحَمَّدُلله عَلَى مَا بُعِثْتُمْ قَالُوا بَعَثَنَا اللَّهُ عَلَى شَهَادَة أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَالْإِقْرَارِ بِنُبُوَّتِكَ وَ عَلَى الْوَلَايَةِ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (2)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن ابن عباس رحمه الله علیه لَمَّا أَسْرى بالنّبى صلی الله علیه و آله إلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى بَعَثَ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ آدم الله وَ جَمِيعِ الْمُرْسَلِينَ مِنْ ولده صلى الله عليه وآله وسلم فَأَذَّنَ جَبْرَئِيلُ ثُمَّ أَقَامَ وَ قَالَ يَا محمد تَقَدَّمْ فَصَلِّ بِهِمْ فَلَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اللهِ مِنَ الصَّلَاة قَالَ لَهُ جَبْرَئِيلُ سَلْ يَا محمد صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا الآيه فَقَالَ الله لَا أَسْأَلُ لِأَنَّى لَسْتُ شَاكاً فيه﴾. (3)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ ا قَالَ أَتَى رَجُلُ إِلَى امير المؤمنين علیه السلام وَ هُوَ فِي مَسْجِدِ صلى الله عليه وآله وسلم الْكُوفَةِ وَ قَدِ احْتَبَى بِحَمَائِلِ سَيْفِهِ فَقَالَ يَا امير المؤمنين علیه السلام إِنَّ فِي الْقُرْآنِ آيَةَ قَدْ أَفْسَدَتْ عَلَى دينِي وَ شَكَكَلْنِي فِي دِينِي قَالَ وَ مَا ذَلِكَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُئَلَ مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهِةً يُعْبَدُونَ فَهَلْ كَانَ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ نَبِيُّ غَيْرُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله فَيَسْأَلُهُ عَنْهُ فَقَالَ لَهُ امير المؤمنين اجلس أخبرُكَ بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ سُبْحانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آياتِنا فَكَانَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ الَّتِي أَرَاهَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله أَنَّهُ انْتَهَى بِهِ جَبْرَئِيلُ إِلَى الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ وَهُوَ الْمَسْجِدُ الْأَقْصَى فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ أَتَى جَبْرَئِيلُيْناً فَتَوَضَّأَ مِنْهَا ثُمَّ قَالَ يا محمد تَوَضَّأَ ثُمَّ قَامَ جَبْرَئِيلُ فَأَذَّنَ ثُمَّ قَالَ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم تَقَدَّمْ فَصَلِّ وَ اجْهَرْ بِالْقِرَاءَةِ فَإِنَّ خَلْفَكَ أَفُقاً مِنَ الْمَلَائِكَةِ لَا يَعْلَمُ عِدَّتَهُمْ إِلَّا اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ وَ فِي الصَّفَ الْأَوَّلَ آدَمُ علیه السلام وَ نُوحٌ وَإِبْرَاهِيمُ علیه السلام وَ هُودُ وَ مُوسَى علیه السلام وَ عِيسَى علیه السلام وَ كُلٌّ نَبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مُنْذُ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَى أَنْ بَعَثَ

ص: 76

2- امام باقر علیه السلام- در حدیث نافع بن ارزق هست که او از امام باقر علیه السلام چند سؤال کرد از آن جمله پرسید از این آیه ی ﴿و سُئَلُ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ﴾ بود؛ حضرت رسول از چه کس سؤال می کند با این که بین او و عیسی علیه السلام پانصد سال فاصله است. امام باقر علیه السلام آيه ی ﴿سُبْحانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَیلاً﴾ پاک و منزه است خدایی که بنده اش را در یک شب. (اسراء) را خواند و بعد جریان اجتماع پیامبر صلی الله علیه و آله را با انبیاء و مرسلین ذکر کرد که با آن ها نماز می خواند.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله در تفسیر آیه ﴿و اسأل مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رُّسُلنَا﴾ آمده است که خداوند در شب معراج پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام و سایر پیامبران را گرد هم آورد و به حضرت فرمود: «ای محمد! از آن ها بپرس: برای چه چیزی مبعوث شده اید؟ آن ها پاسخ دادند: «برای بیان شهادت لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، اقرار به نبوت تو و ولایت (علی بن ابی طالب علیه السلام).

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- از ابن عباس رحمه الله علیه نقل شده است وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله شبانه سوى مسجد الأقصى سير داده شد خداوند متعال برای ایشان حضرت آدم و همه فرستادگان از میان فرزندان او را برانگیخت آن گاه جبرئیل اذان گفت و سپس برخاست و گفت: «ای محمد جلو بیا و پیشاپیش آنان نماز بگزار»، وقتی رسول خدا نماز را به پایان رساند جبرئیل به ایشان عرض کرد ای محمد! بپرس ﴿مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا﴾؟ و حضرت فرمود: نمی پرسم زیرا هیچ شکی در آن ندارم».

5- امام علی علیه السلام- امام صادق علیه السلام فرمود: مردی خدمت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام آمد ایشان در مسجد کوفه بود و به شمشیر خود تکیه داشت آن مرد: گفت یا امیرالمؤمنین علیه السلام آیه ای در قرآن موجب تباهی دل و تردید در دین من شده پرسید آن آیه کدام است؟ گفت: این آیه ﴿وَسُئَلُ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا﴾؛ آیا در زمان حضرت رسول صلى الله عليه وآله وسلم پیامبری وجود داشت که از او بپرسد. حضرت علی علیه السلام به او فرمود بنشین ان شاء الله برایت توضیح می دهم خداوند در قرآن می فرماید: منزه است آن [خدایی] که بنده اش را شبانگاهان از مسجد الحرام به سوی مسجد الاقصی که پیرامون آن را برکت داده ایم سیر داد تا نشانه های خود را به او بنمایانیم (اسراء/1) از جمله آیاتی که خداوند به پیامبرش نشان داد در شب معراج این بود که جبرئیل آمد و او را از مکه برد در عرض یک ساعت شب او را به بیت المقدس رساند بعد براق را برایش آورد پیامبر صلی الله علیه و آله را به آسمان تا بیت المعمور برد. جبرئیل وضو گرفت پیامبر صلی الله علیه و آله نیز مانند او وضو گرفت؛ جبرئیل اذان و اقامه گفت. دو تادو تا به حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: جلو بایست و نماز بخوان با صدای بلند زیرا پشت تو گروهی از ملائکه هستند که تعداد آن ها را جز خدا نمی داند؛ در صف اوّل پدرت آدم و نوح و هود و ابراهیم و موسی و هر پیامبری که خدا فرستاده از ابتدای آفرینش آسمان ها و زمین تا موقع بعثت تو هستند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش رفت بدون ترس و اهمیت دو رکعت نماز خواند پس از تمام شدن نماز خدا به او وحی کرد: ﴿وَ سُئَلُ مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا﴾ بپرس از پیامبرانی که قبل از تو فرستاده ام پیامبر اکرم روی به آن ها نموده فرمود: به چه چیزی گواهی می دهید گفتند گواهی به این که خدایی نیست جز

ص: 77

مُحَمَّد صلی الله علیه و آله فَتَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَصَلَّى بِهِمْ غَيْرَ هَائِبِ وَ لَا مُحْتَشِمِ فَلَمَّا انْصَرَفَ أَوْحَى إِلَيْهِ كَلَمْحِ الْبَصَر سَلْ يا محمّد صلی الله علیه و آله مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِةٌ يُعْبَدُونَ فَالْتَفَتَ إِلَيْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ بِجَمِيعِهِ فَقَالَ بِمَ تَشْهَدُونَ قَالُوا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ عَلِيّاً امير المؤمنين علیه السلام وَصِيكَ وَ أَنَّكَ رَسُولَ اللَّهِ سَيِّدُ النَّبِيِّينَ وَأَنَّ عليا علیه السلام سَيِّدُ الْوَصِيِّينَ أُخِذَتْ عَلَى ذَلِكَ مَوَاثِيقُنَا لَكُمَا بِالشَّهَادَة فَقَالَ الرَّجُلُ أَحْيَيْتَ قَلْبِي وَ فَرَجْتَ عَنِّى يَا امير المؤمنين﴾. (1)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا قَبَضَ اللَّهُ نَبِيّاً حَتَّى أَمَرَهُ أَنْ يُوصِيَ إِلَى أَفْضَلَ عِتْرَتِهِ مِنْ عَصَيْهِ وَ أَمَرَنِى أَنْ أُوصِيَ فَقُلْتُ: إِلَى مَنْ يَا رَبِّ فَقَالَ أَوْص يَا مُحَمَّدُ إِلَى ابْن عَمِّكَ عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام فَإِنِّي قَدْ أَثْبَتُهُ فِى الكتب السَّالِفَة وَكَتَبْتُ فِيهَا أَنَّهُ وَصِيكَ وَ عَلَى ذَلِكَ أَخَذْتَ مِيثَاقَ الْخَلَائِقِ وَ مَوَاثِيقَ أَنْبِيَائِي وَ رُسُلِي أَخَذْتُ مَوَاثِيقَهُمْ لِى بِالرُّبُوبيَّة وَلَكَ يَا بالنَّبُوَّةَ وَلِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب بالوكايَة﴾. (2)

7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن ابْنِ عَبَّاس قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ انْتَهَى بِي الْمَسِيرُ مَعَ جَبْرَئِيلَ إِلَى السَّمَاءِ الرَّابِعَة فَرَأَيْتُ بَيْتاً مِنْ يَاقُوتِ أَحْمَرَ فَقَالَ لِي جَبْرَئِيلُ يَا مُحَمَّد هَذَا هُوَ الْبَيْتُ الْمَعْمُورُ خَلَقَهُ اللَّهُ تَعَالَى قَبْلَ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ بِخَمْسِينَ أَلْفَ عَامٍ قُمْ يا مُحَمَّد الفَصِلْ إِلَيْهِ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم وَ جَمَعَ اللَّهُ إِلَى النَّبِيِّينَ فَصَفَهُمْ جَبْرَئِيلُ وَرَائِي صَفا فَصَلَّيْتُ بهِمْ فَلَمَّا سَلَّمْتُ أَتَانِي آتِ مِنْ عِنْدِ رَبِّي فَقَالَ لِي يَا مُحَمَّد رَبُّكَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ سَل الرُّسُلَ عَلَى مَا ذَا أَرْسَلْتُهُمْ مِنْ قَبْلِكَ فَقُلْتُ مَعَاشِرَ الرُّسُلِ عَلَى مَا ذَا بَعَثَكُمْ رَبِّي قبلی فَقَالَ الرُّسُلُ عَلَى وَكَايَتِكَ وَ وَلَايَة عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ سُئَلُ مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا﴾. (3)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَى سَبْعَة أَقْسَامٍ وَ مِنْهُ رَدُّ عَلَى مَنْ أَنْكَرَ فَضْلَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله عَلَى جَمِيعِ الْخَلْق ... وَ أَمَّا مَنْ أَنْكَرَ فَضْلَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَالدَّلِيلُ عَلَى أَنَّهُ أَفْضَلُ الْأَنْبِيَاءِ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَخَذَ مِيثَاقَهُ عَلَى سَائِرِ الْأَنْبِيَاءِ اللهِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ

ص: 78

پروردگار یکتا که شریکی ندارد و تو پیامبر صلی الله علیه و آله اویی و علی علیه السلام امیرالمؤمنین و وصی توست و هر پیامبری که از دنیا رفت جانشینی از خانواده ی خود گذاشت غیر از این و اشاره به عیسی بن مریم ا کرد چون او از طرف پدر خویشاوندی نداشت وصی او شمعون صفا پسر حمون بن عمامه بود. و گواهی می دهم که تو رسول خدا و انبیاء هستی و علی بن ابی طالب سرور اوصیاء است از ما نسبت به تصدیق شما پیمان گرفته شده است آن مرد گفت: ای امیرالمؤمنین ! دلم را زنده کردی و عقده دلم را گشودی».

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند روح هیچ پیامبری را قبض نکرده است مگر آن که به او دستور داده باشد تا به بهترین فرد از میان قومش وصیت کند و به من نیز دستور داد تا وصیّت کنم گفتم خدایا! برای چه کسی وصیت کنم؟ خداوند فرمود: «ای محمد به پسر عمویت علی بن ابی طالب علیه السلام وصیت کن که من وصایت او را در کتاب های پیشین ثبت نموده و در آن جا آورده ام که او وصی توست و در اینباره از عموم انسان ها و پیامبرانم عهد و پیمان گرفته ام از آن ها برای پروردگاری خودم پیامبری تو و ولایت علی بن ابی طالب عهد و پیمان گرفته ام.

7- پیامبر صلی الله علیه و آله- از ابن عباس رحمه الله علیه له نقل شده است پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: زمانی که به معراج رفتم. جبرئیل مرا با خود به آسمان چهارم برد. ناگهان خانه ای را دیدم که از یاقوت قرمز درست شده بود. جبرئیل به من گفت ای محمد! این بیت المعمور .است خداوند پنجاه هزار سال قبل از آفرینش آسمان ها و زمین آن را آفریده است در آن نماز بگزار من به نماز ایستادم. خداوند، پیامبران و انبیاء را گرد هم آورد و جبرئیل آن ها را در صف هایی مرتب قرار داد. من نماز را به امامت خواندم زمانی که نماز را به پایان رساندم فرستاده ای از سوی پروردگارم آمد و گفت: «ای محمد پروردگارت به تو سلام می رساند و به تو می فرماید: از پیامبران بپرس که شما پیش از من برای تبلیغ چه چیزی فرستاده شده اید؟ خداوند بر اساس چه چیزی شما را پیش از من مبعوث کرده است؟ گفتند براساس ولایت تو و ولایت علی بن ابی طالب. این همان امری است که در: آیه ﴿و اسْأَل مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلكَ مِن رُّسُلَنَا﴾ آمده است».

8- امام علی علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی قرآن را بر هفتبخش نازل کرد و از جمله آن ردّ و انکاری است بر کسی که برتری پیامبر صلی الله علیه و آله بر همه ی خلایق را انکار می کند ... و دلیل بر این که او برترین پیامبر صلی الله علیه و آله است آن است که خداوند از همه پیامبران برای او پیمان گرفت و فرمود: و [به خاطر بیاورید] هنگامی را که خداوند از پیامبران و پیروان آن ها پیمان موکد گرفت که هرگاه کتاب و دانش به شما دادم سپس پیامبری به سوی شما آمد که آن چه را با شماست تصدیق

ص: 79

مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابِ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذلِكُمْ إِصْرِي قَالُوا أَقْرَرْنا قَالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ فَهَذَا بَيَانُ فَضل رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَلَى سَائِرِ الْمُرْسَلِينَ وَ النَّبِيِّينَ وَنَطَقَ بِهِ الْكِتَابُ وَلَمَّا أَسْرَى برَسُول اللَّهِ إِلَى السَّمَاءِ الرَّابِعَةَ وَ دَخَلَ إِلَى الْبَيْتِ الْمَعْمُور جَمَعَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ مِنَ النبيين مِنْ آدَمَ فَهَلُمَّ حَتَّى صَلَّى بِهِمْ قَالَ اللهُ تَعَالَى وَسْتَل مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا أَ جَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ وَ فِي هَذَا مَقْنَعُ لِمَنْ تَأَمَّلَه﴾. (1)

9- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿الْجَارُودُ بْنُ الْمُنْذِرِ الْعَبْدِى وَ كَانَ نَصْرَانِيَا فَأَسْلَمَ عَامَ الْحُدَيْنِيَةِ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ .. قَالَ: وَقَدْتُ عَلَى رَسُول الله .. ثُمَّ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ لِله أَنْبِثْنِي أَنْبَأَكَ اللَّهُ بِخَبَرٍ عَنْ هَذِهِ الْأَسْمَاءِ الَّتِي لَمْ نُشْهِدْهَا وَأَشْهَدَنَا قَسُّ ذِكْرَهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا جَارُودُ لَيْلَةَ أَسْرَى بِي إِلَى السَّمَاءِ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيَّ أَنْ سَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا عَلَى مَا بُعِثُوا فَقَلْتُ عَلَى مَا بُعِثْتُمْ فَقَالُوا عَلَى نُبُوَّتِكَ وَ وَلَايَة عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ الْأَئِمَّة مِنْكُمَا ثُمَّ أَوْحَى إِلَيَّ أَن الْتَفِتْ عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ فَالْتَفَتْ فَإِذَا عَلَى علیه السلام وَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ الْحُسَيْنَ علیه السلام وَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنَ علیه السلام وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ علیه السلام وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ علیه السلام وَ مُوسَى بْنُ جَعْفَر علیه السلام وَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى علیه السلام وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلَى علیه السلام وَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِى علیه السلام وَالْمَهْدِى فِي صَحْصَاحَ مِنْ نُورٍ يُصَلُّونَ فَقَالَ لِيَ الرَّبُّ تَعَالَى هَؤُلَاءِ الْحُجَجُ أَوْلِيَائِي وَ هَذَا الْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِي قَالَ الْجَارُودُ فَقَالَ لِي سَلْمَانُ اللَّهُ ۖ يَا جَارُودُ هَؤُلَاءِ الْمَذْكُورُونَ فِي التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَالزَّبُورِ كَذَاكَ﴾. (2)

10- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَأَمَّا قَوْلُهُ وَسُئَلَ مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا فَهَذَا مِنْ بَرَاهِين نَبِيِّينَا الَّتِى آتَاهُ اللَّهُ إِيَّاهَا وَ أَوْجَبَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَى سَائِرِ خَلْقِهِ لِأَنَّهُ لَمَّا خَتَمَ بِهِ الْأَنْبِيَاءَ وَ جَعَلَهُ اللَّهُ رَسُوا إِلَى جَمِيعِ الْأُمَمِ وَ سَائِرِ الْمِلَلِ خَصَّهُ بِالِارْتِقَاءِ إِلَى السَّمَاءِ عِنْدَ الْمِعْرَاجِ وَ جَمَعَ لَهُ يَوْمَئِذٍ الْأَنْبِيَاءَ علیهم السلام فَعَلِمَ مِنْهُمْ مَا أُرْسِلُوا بِهِ وَ حَمَلُوا مِنْ عَزَائِمِ اللَّهِ وَ آيَاتِهِ وَ بَرَاهِينِهِ وَ أَقَرُّوا أَجْمَعِينَ بِفَضْلِهِ وَفَضْلِ الْأَوْصِيَاءِ وَ الْحُجَجِ فِي الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِ وَفَضْلٍ شِيعَةَ وَصِيِّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ الَّذِينَ سَلَّمُوا لِأَهْلِ الْفَضْلِ فَضْلَهُمْ وَ لَمْ يَسْتَكْبِرُوا عَنْ أَمْرِهِمْ وَ عَرَفَ مَنْ أَطَاعَهُمْ وَ عَصَاهُمْ مِنْ أَمَمِهِمْ وَسَائِر مَنْ مَضَى وَ مَنْ غَيْرَ أَوْ تَقَدَّمَ أَوْ تَأَخَّرَ﴾. (3)

ص: 80

می کند، به او ایمان بیاورید و او را یاری کنید سپس [خداوند] به آن ها گفت: آیا به این موضوع اقرار دارید؟ و بر آن پیمان موکد بستید؟ گفتند [آری] اقرار داریم! [خداوند به آن ها] گفت: پس گواه باشید من نیز با شما از گواهانم (آل عمران/81) و این بیان برتری رسول خدا بر سایر رسولان و پیامبران است که قرآن درباره آن سخن می گوید و همچنین وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله در آن شب به آسمان چهارم رفت و به بیت المعمور داخل شد خدای عزوجل همه پیامبران از آدم و دیگران را جمع کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله بر آنان نماز خواند خدای متعال می فرماید: ﴿وَ سُئَلُ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آهِةً يُعْبَدُونَ﴾ و هرکس تأمل کند با این کلام قانع می شود.

9- پیامبر صلی الله علیه و آله - جارودبن منذر عبدی نصرانی بود و در سال جنگ حدیبیه اسلام آورد و نیک مسلمان شد گوید: خدمت رسول خدا رسیدم رسول خدا فرمود: «ای جارود شبی که مرا به آسمان بالا ببرند خدای عزوجل به من وحی فرمود: «از رسولانی که پیش از تو فرستاده ایم بپرس بر چه بنیادی فرستاده شدند .گفتم بر چه بنیادی فرستاده شدید؟ گفتند: «با [عقیده] بر نبوّت تو و ولایت علی بن ابی طالب او امامانی که از شما دوتن زاده می شوند آن گاه خداوند به من وحی فرمود رو کن به سمت راست عرش». من به آن سو نگریستم و به ناگاه، علی، حسن، حسین، علی بن الحسین محمد بن علی جعفر بن محمد موسی بن جعفر علی بن موسی محمد بن علی علی بن محمد حسن بن علی و مهدی را در پرتوئی از نور در حال نماز دیدم. پروردگار متعال فرمود: این ها حجّت های دوستان من هستند و این مرد از دشمنان من انتقام می گیرد جارود: گفت از آن پس سلمان به من گفت: ای جارود! در تورات و انجیل و و زبور نیز از ایشان یاد شده است».

10- امام على علیه السلام- ﴿واسْأَل مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلكَ مِن رُّسُلَنَا﴾؛ این یکی از براهین پیامبر صلی الله علیه و آله است که خداوند آن را به ایشان اعطا کرده و به وسیله ی آن محبّت را بر سایر مخلوقاتش واجب گردانده بود زیرا زمانی که خداوند او را خاتم پیامبران و پیامبری برای همه ی ملت ها قرار داد او را در هنگام معراج به آسمان برد و در آن روز پیامبران را برایش گرد هم آورد. او از آن ها، آیات براهین و پیمان های الهی را که پیامبران جهت تبلیغ آن ها فرستاده شده اند شنید همه ی پیامبران به فضیلت و برتری او و اوصیاء و حجّت های روی زمین پس از او و سایر گذشتگان و آیندگان کسانی را که از آن حجّت ها پیروی خواهند کرد یا نافرمان خواهند بود شناخت.

ص: 81

11- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَى مَنْ أَنْكَرَ الْمِعْرَاجَ فَقَوْلُهُ تَعَالَى وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَى ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّى فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى* فَأَوْحَى إِلى عَبْدِهِ ما أَوْحَى إِلَى قَوْلِهِ عِنْدَهَا جَنَّةُ الأُوىٰ فَسِدْرَةُ الْمُنْتَهَى فِي السَّمَاءِ السَّابِعَةِ ثُمَّ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ سُتَل مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهِةٌ يُعْبَدُونَ وَ إِنَّمَا أَمَرَ تَعَالَى رَسُولَهُ أَنْ يَسْأَلَ الرُّسُلَ فِي السَّمَاءِ وَ مِثْلُهُ قَوْلُهُ فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ فَسْئَلِ الَّذِينَ يَقْرَؤُنَ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكَ يَعْنِي الْأَنْبِيَاءَ هَذَا كُلُّهُ فِي لَيْلَة الْمِعْرَاج﴾. (1)

12- الصّادق علیه السلام- ﴿وَكَايَتُنَا وَلَايَةُ اللَّهِ الَّتِي لَمْ يَبْعَثِ اللَّهُ نَبيّاً قَطُّ إِلَّا بِهَا﴾. (2)

13- الكاظم علیه السلام- ﴿وَلَايَةُ عَلَى علیه السلام مَكْتُوبَةُ فِي جَمِيعِ صُحُفِ الْأَنْبِيَاءِ وَلَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ رَسُولًا إِلَّا بِنُبُوَّة مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ وَصِيِّهِ عَلى علیه السلام﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآيَاتِنا إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ فَقَالَ إِنِّي رَسُولُ رَبِّ الْعالَمينَ﴾ (46)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ لَقَدْ دَخَلَ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام وَ مَعَهُ أَخُوهُ هَارُونَ علیه السلام عَلَى فِرْعَوْنَ وَ عَلَيْهِمَا مَدَارِعُ الصُّوفِ وَ بِأَيْدِيهِمَا الْعِصِئُ فَشَرَطَا لَهُ إِنْ أَسْلَمَ بَقَاءَ مُلْكِهِ وَ دَوَامَ عِزَّهِ فَقَالَ أَ لَا تَعْجَبُونَ مِنْ هَذَيْنِ يَشْرِطَانِ لِى دَوَامَ الْعِزَّ وَ بَقَاءَ الْمُلْكِ وَهُمَا بِمَا تَرَوْنَ مِنْ حَالَ الْفَقْرِ وَالذُّلِّ فَهَنَّا أَلْقِيَ عَلَيْهِمَا أَسَاوِرَةُ مِنْ ذَهَب إِعْظاماً لِلذَّهَبِ وَجَمْعِهِ وَاحْتِفَاراً لِلصُّوفِ وَلُبْسِهِ وَلَوْ أَرَادَ اللَّهُ وَلَوْ أَرَادَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بِأنْبِيَائِهِ حَيْثُ بَعَثَهُمْ أَنْ يَفْتَحَ لَهُمْ كُنُوزَ الذَّهْبَانِ وَمَعَادِنَ الْعِقْيَانِ وَ مَغَارِسَ الْجِنَانِ وَ أَنْ يَحْشُرَ طَيْرَ السَّمَاءِ وَ وَحْشَ الْأَرْضِ مَعَهُمْ لَفَعَلَ لَفَعَلَ وَلَوْ فَعَلَ لَسَقَطَ الْبَلَاءُ وَ بَطَلَ الْجَزَاء وَ اضْمَحَلَّتِ الْأَنْبَاءُ وَ لَمَا وَجَبَ لِلْقَابِلِينَ أجُورُ الْمُبْتَلَيْنَ وَ لَا اسْتَحَقَّ الْمُؤْمِنُونَ ثَوَابَ الْمُحْسِنِينَ وَ لَا لَزِمَتِ الْأَسْمَاءُ مَعَانِيَهَا وَلَكِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ رُسُلَهُ أولِى قُوَّةَ فِى عَزَائِمِهِمْ وَضَعَفَةً فِيمَا تَرَى الْأَعْيُنُ مِنْ حَالاتِهِمْ مَعَ قَنَاعَةِ تَمْلَأُ الْقُلُوبَ وَ الْعُيُونَ عِنّى وَ خَصَاصَة تَمْلَأَ الْأَبْصَارَ وَ الْأَسْمَاعَ أَذًى وَ لَوْ كَانَتِ

ص: 82

11- امام علی علیه السلام- اما رد بر سخن کسانی که معراج را انکار می کنند خدای متعال می فرماید: در حالی که در افق اعلی قرار داشت سپس نزدیکتر و نزدیکتر شد ... تا آن که فاصله ی او [با پیامبر] به اندازه ی فاصله ی دو کمان یا کمتر بود در این جا خداوند آن چه را وحی کردنی بود به بندهاش وحی نمود. ... نزد «سدرة المنتهی که جنت المأوی در آن جاست . (نجم/ 15-7) سدرة المنتهی در آسمان هفتم است. سپس خدای سبحان فرمود: ﴿وَ سُئَلُ مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ﴾ خداوند متعال پیامبرش را امر کرده که در آسمان ها از آنان سؤال کند که مانند این سخن خداست اگر برآن چه بر تو نازل کرده ایم تردید داری از آن ها که پیش از تو کتاب آسمانی را می خوانند یعنی پیامبران بپرس. (یونس/94) که این ها پیامبران هستند که در شب معراج از آنان سؤال می کند.

12- امام صادق علیه السلام- ولایت ما ولایت پروردگار است که خداوند آن را به همراه همه ی پیامبران فرستاده است.

13- امام کاظم علیه السلام - ولایت علی علیه السلام در همه ی صحف پیامبران آمده است و خداوند نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و وصی بودن امیرالمؤمنین علیه السلام را بر همه ی پیامبران نازل کرده است.

ما موسی را با آیات خود به سوی فرعون و اشراف او فرستادیم؛ [موسی به آن ها] گفت: «من فرستاده ی پروردگار جهانیانم». (46)

1- امام علی علیه السلام- در نهج البلاغه آمده است وقتی که موسی بن عمران و برادرش هارون علیهما السلام بر فرعون وارد شدند و جامه های پشمینه تن و چوب دستی در دست داشتند و با فرعون شرط کردند که اگر تسلیم پروردگار شود حکومت و ملکش جاودانه بماند و عزتش برقرار باشد، فرعون گفت: آیا از این دو نفر تعجب نمی کنید که دوام عزت و جاودانگی حکومتم را به خواسته های خود ربط می دهند در حالی که در فقر و بیچارگی به سر می برند؟ اگر چنین است چرا دستبندهای طلا به همراه ندارند؟ این سخن را فرعون برای بزرگ شمردن طلا و تحقیر پوشش لباسی از پشم گفت در حالی که اگر خدای سبحان اراده می فرمود به هنگام بعثت پیامبران درهای گنج ها و معدن های جواهرات و باغ های سرسبز را به روی پیامبران می گشود و پرندگان آسمان و حیوانات وحشی زمین را همراه آنان به حرکت در می آورد اما اگر این کار را می کرد آزمایش از میان می رفت و پاداش و عذاب بی اثر می شد و بشارت ها و هشدارهای الهی بی فایده می بود و بر مؤمنان اجر و پاداش امتحان شدگان واجب نمی شد و ایمان آورندگان ثواب نیکوکاران را نمی یافتند و واژه ها معانی خود را از دست می داد. در صورتی که خداوند پیامبران را با عزم و اراده قوی گرچه با ظاهری ساده و فقیر مبعوث می کرد با قناعتی که دل ها و چشم ها را پر سازد هر چند فقر و نداری ظاهری آنان چشم و گوش ها را خیره سازد. اگر پیامبران الهی دارای چنان قدرتی بودند که مخالفت با آنان امکان نمی داشت و توانایی و عزتی می داشتند ک-ه هرگز مغلوب نمی شدند و سلطنت و حکومتی می داشتند که همه چشمها به سوی آنان بود و از راه های

ص: 83

الْأَنْبِيَاءُ أَهْلَ قُوَّة لَا تُرَامُ وَ عِزَّةَ لَا تُضَامُ وَ مُلْكِ تُمَدُّ نَحْوَهُ أَعْنَاقُ الرِّجَالِ وَ تُشَدُّ إِلَيْهِ عُقَدْ الرِّحَالَ لَكَانَ ذَلِكَ أَهْوَنَ عَلَى الْخَلْقِ فِي الِاعْتِبَارِ وَ أَبْعَدَ لَهُمْ [مِنَ] فِي الاسْتِكْبَارِ وَلَآمَنُوا عَنْ رَهْبَة قَاهِرَةِ لَهُمْ أَوْ رَغْبَة مَائِلَة بِهِمْ فَكَانَتِ النِّيَّات مُشْتَرَكَةً وَالْحَسَنَاتِ مُقْتَسَمَةً وَ لَكِن ا نَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَرَادَ أَنْ يَكُونَ الاتِّبَاعَ لِرُسُلِهِ وَ التَّصْدِيقُ بِكُتُبِهِ وَالْخُشُوعُ لِوَجْهِهِ وَ الِاسْتِكَانَةُ لِأمْرِهِ وَ الِاسْتِسْلَامُ لِطَاعَتِهِ أُمُوراً لَهُ خَاصَّةً لَا تَشُوبُهَا [يَشُوبُهَا] مِنْ غَيْرِهَا شَائِبَةُ وَكُلَّمَا كَانَتِ الْبَلْوَى وَالِاخْتِبَارُ أَعْظَمَ كَانَتِ الْمَثُوبَةُ وَالْجَزَاء أَجْزَل﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِآياتِنا إِذا هُمْ مِنْها يَضْحَكُونَ﴾ (27)

قوله تعالى: ﴿وَما نُرِيهِمْ مِنْ آيَةٍ إِلا هِيَ أَكْبَرُ مِنْ أُخْتِهَا وَ أَخَذْنَاهُمْ بِالْعَذَابِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾ (28)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن عَبْدِ اللَّهِ بْن بَكْرِ الْأَرْجَانِيِّ قَالَ صَحِبْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي طَرِيق مَكَّةَ مِنَ الْمَدِينَةِ فَنَزَلْنَا مَنْزَلًا يُقَالُ لَهُ عُسْقَانُ ثُمَّ مَرَرْنَا بِجَبَل أَسْوَدَ عَنْ يَسَارِ الطَّريق ... وَخَشَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَهَلْ يَرَى الْإِمَامُ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِب قَالَ يَا ابْنَ بَكْرَ فَكَيْفَ يَكُونُ حُجَّةً عَلَى مَا بَيْنَ قُطْرَيْهَا وَ هُوَ لَا يَرَاهُمْ وَ لَا يَحْكُمُ فِيهِمْ وَكَيْفَ تَكُونُ حُجَّةً عَلَى قَوْمٍ غُيِّبٍ لَا يَقْدِرُ عَلَيْهِمْ وَ لَا يَقْدِرُونَ عَلَيْهِ وَكَيْفَ يَكُونُ مُؤَدِّياً عَنِ اللَّهِ وَ شَاهِداً عَلَى الْخَلْقِ وَهُوَ لَا يَرَاهُمْ وَكَيْفَ يَكُونُ حَجَّةً عَلَيْهِمْ وَ هُوَ مَحْجُوبُ عَنْهُمْ وَ قَدْ حِيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَهُ أَنْ يَقُومَ بِأَمْرِ رَبِّهِ فِيهِمْ وَاللَّهُ يَقُولُ وَ ما أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ يَعْنِي بِهِ مَنْ عَلَى الْأَرْضِ وَالْحُجَّةُ مِنْ بَعْدِ النَّبِيِّ يَقُومُ مَقَامَهُ وَ هُوَ الدَّلِيلُ عَلَى مَا تَشَاجَرَتْ فِيهِ الْأُمَّهُ وَ الْآخِذُ بِحُقُوقِ النَّاسِ وَالْقِيَامُ [الْقَائِمُ بِأَمْرِ اللهِ وَ الْمُنْصِفُ لِبَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضِ فَإِذَا لَمْ يَكُنْ مَعَهُمْ مَنْ يَنْفُذُ قَوْلُهُ وَ هُوَ يَقُولُ سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ فَأَيُّ آيَة فِي الْآفَاقِ غَيْرُنَا أَرَاهَا اللَّهُ أَهْلَ الْآفَاقِ وَ قَالَ مَا نُرِيهِمْ مِنْ آيَةٍ إِلَّا هِيَ أَكْبَرُ مِنْ أُخْتِهَا فَأَيُّ آيَة أَكْبَرُ مِنَّا وَاللَّهِ إِنَّ بَنِي هَاشِمٍ وَ قُرَيْشًا لَتَعْرِفُ مَا أَعْطَانَا اللَّهُ وَلَكِنَّ الْحَسَدَ أَهْلَكَهُمْ كَمَا أَهْلَكَ إِبْلِيسَ وَإِنَّهُمْ لَيَأْتُونَا إِذَا اضْطُرُّوا وَ خَافُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ فَيَسْأَلُونَا فَنُوَضِّحْ لَهُمْ

ص: 84

دور بار سفر به سوی آنان می بستند اعتبار و ارزششان در میان مردم اندک بود و متکبّران در برابرشان سر فرود می آوردند و تظاهر به ایمان می کردند از روی ترس یا علاقه ای که به مادیات داشتند، در آن صورت نیت های خالص یافت نمی شد و اهداف غیر الهی در ایمانشان راه می یافت و با انگیزه های گوناگون به سوی نیکی ها می شتافتند اما خدای سبحان اراده فرمود که پیروی از پیامبران و تصدیق و کتب آسمانی و فروتنی در عبادت و تسلیم در برابر فرمان خداوند و اطاعت محض فرمان برداری با نیت خالص تنها برای خدا صورت پذیرد و اهداف غیر خدایی در آن راه نیابد که هر مقدار آزمایش و مشکلات بزرگتر باشد ثواب و پاداش نیز بزرگتر خواهد بود».

ولی هنگامی که او با نشانه های ما به سراغ آن ها آمد به آن می خندیدند. (47)

ما هیچ آیه [و معجزه ای] به آنان نشان نمی دادیم مگر این که از دیگری بزرگتر [و مهمتر] بود؛ و آن ها را به [انواع] عذاب گرفتار کردیم شاید [بیدار شوند و] بازگردند. (48)

1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن بکر ارجانی گفت: در خدمت امام صادق علیه السلام بودم در سفری از مدینه به مکه به منزلی فرود آمدیم که عسفان نامیده می شد بعد از کنار کوه وحشت انگیز و سیاهی در طرف چپ جاده رد شدیم. گفتم ... فدایت شوم آیا امام بین مشرق و مغرب را می بیند؟ فرمود: پس چگونه می تواند حجت و امام برای مشرق و مغرب باشد با این که آن ها را نمی بیند و در میان ایشان حکم نمی کند و چگونه حجّت خواهد بود بر مردمی که از دیده ی او پنهانند نه او بر آن ها قدرت دارد و نه آن ها بر او؟ چگونه سفیر از جانب خدا و شاهد و گواه بر خلق است با این که امام آن ها را نمی بیند و چگونه حجت بر آن ها است با این که از نظر او پنهان هستند و بین آن ها و بین انجام مأموریت پروردگار میان آن ها فاصله می باشد با این که خداوند می فرماید و ما تو را جز برای همه ی مردم نفرستادیم. (سبأ /28) منظور تمام مردم زمین هستند و حجت پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و جانشین او خواهد بود با این که او راهنمای اختلافات بین مردم است مدافع حقوق آن ها ست و به امر خدا قیام می کند و داد یکی را از دیگری می گیرد. درصورتی که در میان آن ها کسی نمی باشد که امر خدا را میان آن ها اجرا کند با این که می فرماید: به زودی نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آن ها نشان می دهیم. (فصلت/53). پس کدام نشانه ای در آفاق جز ما هست که خدا به اهل زمین نشان داده و فرموده است: ﴿ما نُرِيهِمْ مِنْ آيَةٍ إِلَّا هِيَ أَكْبَرُ مِنْ أُخْتِها﴾ كدام آیه بزرگ تر از ما است. به خدا قسم بنی هاشم و قریش می دانند چه چیزی خدا به ما عطا کرده ولی حسد موجب هلاک آن ها شده؛ همان طور که شیطان را هلاک کرد آن ها پیش ما وقتی مجبور شوند و بر خود بترسند می آیند و از ما می پرسند، برای آن ها

ص: 85

فَيَقُولُونَ نَشْهَدُ أَنَّكُمْ أَهْلُ الْعِلْمِ ثُمَّ يَخْرُجُونَ فَيَقُولُونَ مَا رَأَيْنَا أَضَلَّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوْنَاءِ وَيَقْبَلُ مَقَالَاتِهم﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا يَا أَيُّهَا السَّاحِرُ ادْعُ لَنا رَبَّكَ بِما عَهِدَ عِنْدَكَ إِنَّنَا مُهْتَدُونَ﴾. (49)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ: ثُمَّ حَكَى قَوْلَ فِرْعَوْنَ وَ أَصْحَابِهِ [لِمُوسَى] فَقَالَ وَ قَالُوا يا أَيُّهَا السَّاحِرُ أَنْ أَيُّهَا الْعَالِمُ ادْعُ لَنا رَبَّكَ بِمَا عَهِدَ عِنْدَكَ إِنَّنَا لمُهْتَدُونَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِذَا هُمْ يَنْكُثُونَ﴾ (50)

قوله تعالى: ﴿وَ نادِى فِرْعَوْنُ في قَوْمِهِ قالَ يا قَوْمِ أَلَيْسَ لي مُلْكُ مِصْرَ وَ هَذِهِ الْأَنْهارُ تَجري مِنْ تَحْتى أَفَلا تُبْصِرُونَ﴾ (51)

قوله تعالى: ﴿أَمْ أَنا خَيْرٌ مِنْ هذَا الَّذي هُوَ مَهِينٌ وَ لا يَكادُ يُبينُ﴾. (52)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ولا يكادُ يُبينُ قَالَ لَمْ يُبين الكلام﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿فَلَوْ لا أُلْقِيَ عَلَيْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ جَاءَ مَعَهُ الْمَلائِكَةُ مُقْتَرنينَ﴾. (53)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَالَ فَلَوْلَا أُلْقِيَ عَلَيْهِ أَسْوِرَةٌ أَوْ هَنَّا أَلْقِيَ عَلَيْهِ أَسْوِرَةُ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ جَاءَ مَعَهُ المَلائِكَةُ مُقْتَرِنِينَ يَعْنِي مُقَارِنِينَ فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ لَمَّا دَعَاهُمْ فَأَطَاعُوهُ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْماً فَاسِقِينَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿ فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْماً فَاسِقِينَ﴾. (54)

قوله تعالى: ﴿فَلَمَّا آسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِينَ﴾. (55)

ص: 86

توضیح می دهیم خودشان اقرار می کنند که ما گواهی می دهیم شما دارای علم هستید بعد می روند و می گویند ما ندیدیم گمراه تر از کسانی که پیرو ایشان باشند و حرف آن ها را بپذیرند.

[وقتی گرفتار بلا می شدند می] گفتند: «ای ساحر! پروردگارت را به عهدی که با تو کرده بخوان، تا ما را از این بلا برهاند که ما هدایت خواهیم یافت [و ایمان می آوریم]». (49)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند سپس سخنان فرعون و یارانش را خطاب به حضرت موسی نقل می کند و می فرماید: ﴿و قالوا یا أَیهَا السَّاحِرُ﴾ يعنى اى عالم! ﴿ادْعُ لَنَا رَبَّكَ بِمَا عَهِدَ عِندَكَ إِنَّنَا مُهْتَدُونَ﴾.

امّا هنگامی که عذاب را از آن ها برطرف می ساختیم، بی درنگ پیمان خود را می شکستند (50)

فرعون در میان قوم خود ندا داد و گفت ای قوم من آیا حکومت مصر از آن من نیست و این نهرها تحت فرمان من جریان ندارد؟ آیا نمی بینید»؟! (51)

مگر نه این است که من از این کسی که از طبقه ی پایین است و نمی تواند واضح سخن بگوید بهترم؟ (52)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- و لا يكاد يبينُ یعنی سخن هنوز آشکار و واضح نشده است.

[اگر راست می گوید] چرا دستبندهای طلا به او داده نشده یا این که چرا فرشتگان دوشادوش او نیامده اند تا گفتارش را تأیید کنند]»؟! (53)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- فلولا أُلقِي عَليهِ أَسورَةُ یعنی باید دیوارهایی را بر مسیر او خراب کنم. ﴿مِّن ذَهَبٍ أَو جَاءَ مَعَهُ الْمَلائِكَةُ مُقْتَرِنِینَ﴾؛ یعنی فرشتگان پیوسته و همراه یکدیگر بیایند. فَاسْتَخَفَّ قومه؛ یعنی زمانی که قومش را خواند آن ها را خوار و حقیر شمرد در نتیجه از او اطاعت کردند آنان قومی فاسق بودند!

[فرعون] قوم خود را سبک شمرد و فریب داد در نتیجه از او اطاعت کردند؛ به یقین آنان قومی فاسق بودند. (54)

اما هنگامی که ما را به خشم آوردند، آنان را مجازات کرده و همه را غرق کردیم. (55)

ص: 87

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَمْزَةَ بْن بَزِيعٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا آسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا يَأْسَفُ كَأَسَفِنَا وَ لَكِنَّهُ خَلَقَ أَوْلِيَاءَ لِنَفْسِهِ يَأْسَفُونَ وَيَرْضَوْنَ وَ هُمْ مَخْلُوقُونَ مَرْبُوبُونَ فَجَعَلَ رِضَاهُمْ رِضَا نَفْسِهِ وَسَخَطَهُمْ سَخَطَ نَفْسِهِ لِأَنَّهُ جَعَلَهُمُ الدُّعَاةَ إِلَيْهِ وَ الْأَدِيَّاءَ عَلَيْهِ فَلِذَلِكَ صَارُوا كَذَلِكَ وَ لَيْسَ أَنَّ ذَلِكَ يَصِلُ إِلَى اللَّهِ كَمَا يَصِلُ إِلَى خَلْقِهِ لَكِنْ هَذَا مَعْنَى مَا قَالَ مِنْ ذَلِكَ﴾. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَلَمَّا آسَفُونَا أَى عَصَوْنَا لِأَنَّهُ لَا يَأْسَفُ عَزَوَجَلَّ كَأَسَفِ النَّاسِ﴾. (2)

3- المهدى علیه السلام- ﴿قُنُوتُ مَوْلَانَا الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَن علیه السلام اللَّهُمَّ صَلَّ عَلَى مُحَمَّدِ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَكْرِمْ أَوْلِيَاءَكَ بِإِنْجَازِ وَعْدِكَ وَ بَلِّغْهُمْ دَرْکَ مَا يَأْمُلُونَ مِنْ نَصْرِكَ وَاكْفُفْ عَنْهُمْ بَأْسَ مَنْ نَصَبَ الْخِلَافَ عَلَيْكَ وَ تَمَرَّدَ بِمَنْعِكَ عَلَى رُكُوب مُخَالَفَتِكَ وَ اسْتَعَانَ بِرَفْدِكَ عَلَى فَلْ حَدَّكَ وَ قَصَدَ لِكَيْدِكَ بِأَيْدِكَ وَ وَسِعْتَهُ حِلْمَا لِتَأْخُذَهُ عَلَى جَهْرَةَ أَوْ تَسْتَأْصِلَهُ عَلَى غِرَّةً (عِزَّةً) فَإِنَّكَ اللَّهُمَّ قُلْتَ وَ قَوْلُكَ الْحَقُّ حَتَّى إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَ ازَّيَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُهَا أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَيْهَا أَتاها أَمْرُنَا لَيْلًا أَوْ نَهَاراً فَجَعَلْناها حَصِيداً كَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ وَ قُلْتَ فَلَمَّا آسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ وَإِنَّ الْغَايَةَ عِنْدَنَا قَدْ تَنَاهَتْ وَإِنَّا لِغَضَبَكَ غَاضِبُونَ وَإِنَّا عَلَى نَصْرِ الْحَقِّ مُتَعَاصِبُونَ وَ إِلَى وُرُودِ أَمْرِكَ مُشْتَاقُونَ وَلِإِنْجَاز وَعْدِكَ مُرْتَقِبُونَ وَ لِحَوْلَ وَ عِيدِكَ بأَعْدَائِكَ مُتَوَقِّعُون﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً وَ مَثَلاً لِلْآخِرينَ﴾ (56)

قوله تعالى: ﴿وَما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلاً إذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾. (57)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عِيسَى بْن عَبْدِ اللَّهِ الْهَاشِمِيٌّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي قَوْلِهِ عزوجل: ﴿ولما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ قَالَ الصُّدُودُ فِي الْعَرَبيَّة الضَّحِك﴾. (4)

ص: 88

1- امام صادق علیه السلام- حمزة بن بزیع گوید: امام صادق علیه السلام درباره ی آيه ﴿فَلَمَّا آسَفُونَا انتَقَمْنَا مِنْهُمْ﴾ فرمود: «خداوند مانند ما غم و غصه نمی خورد؛ بلکه او اولیایی را برای خودش آفریده است که اندوهگین و شاد می شوند آن ها آفریده و تربیت شده.اند خداوند رضایت آن ها را به عنوان رضایت خودش و خشم آن ها را به عنوان خشم خودش قرار داده است زیرا به آن ها دستور داده است تا مردم را به سوی او دعوت کنند و راهنمایانی برای مردم به سوی او باشند. به همین دلیل آن ها به چنان جایگاهی دست یافته اند این بدان معنی نیست که خداوند مانند انسان ها شاد یا غمگین می شود؛ بلکه این معنای آیه فوق است».

2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- فَلَمَّا آسَفُونَا یعنی زمانی که از ما نافرمانی کردند، انتَقَمْنَا مِنْهُمْ زیرا خداوند همانند مردم دچار اندوه نمی شود.

3- امام مهدی علیه السلام- قنوت مولای ما حضرت صاحب الامر حجة بن الحسن علیه السلام بار خدایا! رحمت فرست بر محمد و آل محمد و اولیایت را با عملی نمودن و عده ات گرامی بدار و آن ها را به آن چه از یاری ات امید دارند برسان و زیان کسانی را که برخلاف تو برخیزند از ایشان دور گردان و اذیت کسی را که بر ممنوعیت ارتکاب مخالفتت سرکشی نموده و با کمک عنایات و نعمت های تو درصدد از هم گسستن حد تو برآمده و با همان نعمت های تو قصد نیرنگ با تو کرده از آن ها بازدار که تو او را با بردباری فراگرفته ای تا او را آشکارا ،برگیری، یا در حالی که مغرور شده باشد، از ریشه برآوری که البته ای خدا تو فرموده ای و کلام تو حق است تا زمانی که زمین، زیبایی خود را یافته و آراسته می گردد و اهل آن مطمئن می شوند که می توانند از آن بهره مند گردند [ناگهان] فرمان ما شب هنگام یا در روز [برای نابودی آن] فرامی رسد سرما یا صاعقه ای را بر آن مسلط می سازیم و آن چنان آن را درو می کنیم که گویی دیروز هرگز [چنین کشتزاری] نبوده است این گونه آیات خود را برای گروهی که می اندیشند، شرح می دهیم (یونس/24) و فرمودی: ﴿فَلَا آسَفُونا انْتَقَمنا مِنْهُمْ﴾ و به راستی که آخرین فرصت نزد ما به سر آمده و ما برای خشم تو غضبناک هستیم و بریاری حق هم داستانیم و به آمدن فرمانت مشتاقیم و برای تحقق یافتن و عده ات در انتظاریم و حلول عذابت را بر دشمنانت امیدواریم.

و آن ها را پیشگامان در عذاب و عبرتی برای آیندگان قرار دادیم (56)

و هنگامی که درباره ی فرزند مریم مثلی زده شد ناگهان قوم تو به خاطر آن داد و فریاد راه انداختند. (57)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- عیسی بن عبدالله هاشمی از پدرانش نقل کرده است پیامبر صلی الله علیه و آله درباره ی آیه ﴿و لما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلَا إِذَا قَومُكَ مِنْهُ يصِدُّونَ﴾ فرمود: «صدود در زبان عربی به معنای خندیدن است».

ص: 89

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الصَّادِقِ علیه السلام لَمَّا قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله يا على علیه السلام لَوْ لَا أَنَّنِي أَخَافُ أَنْ يَقُولَ فِيكَ مَا قَالَتِ النَّصَارَى فِي الْمَسيح علیه السلام لَقُلْتُ الْيَوْمَ فِيكَ مَقَالَةَ لَا تَمُرُّ بِمَلَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ إِنَّا أَخَذُوا الْتُرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمِكَ الْخَبَرَ قَالَ الْحَارِثُ بْنُ عَمْرِو الْفِهْرِئُ لِقَوْمٍ مِنْ أَصْحَابِهِ مَا وَجَدَ مُحَمَّدَ لِابْنِ عَمِّهِ مَثَلًا إِلَّا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ لا يُوشِكُ أَنْ يَجْعَلَهُ نَبيّاً مِنْ بَعْدِهِ وَاللَّهِ إِنَّ آلِهَتَنَا الَّتِي كُنَّا نَعْبُدَ خَيْرُ مِنْهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَ لا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِلَى قَوْلِهِ وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيم﴾. (1)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن الْأَصْبَغ بن نُبَاتَةَ، عَنْ عَلى علیه السلام، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّ فِي مَثَلًا مِنْ عِيسَى الأَحَبَّهُ قَوْمُ فَهَلَكُوا فِيهِ، وَ أَبْغَضَهُ قَوْمُ فَهَلَكُوا فِيهِ، فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ: أَ مَا يَرْضَى مَثَلًا إِنَّا عِيسَى ا فَنَزَلَت وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾. (2)

4- أمير المؤمنين علیه السلام - ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن أَبي لَيْلَى قَالَ: قَالَ لِي عَلَى علیه السلام مَثَلِي فِي هَذِهِ الْأُمَّة مَثَلُ عِيسَى بْنِ مَرْيَمَ علیه السلام أَحَبَّهُ قَوْمُ فَعَالُوا فِى حَبِّهِ فَهَلَكُوا وَ أَبْغَضَهُ قَوْمُ فَهَلَكُوا وَاقْتَصَدَ فِيهِ قَوْمُ فَنَجَوْا﴾. (3)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَلى قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ فِي حَلْقَةٍ مِنْ قُرَيْشٍ فَاطَّلَعْتُ عَلَيْهِمْ فَقَالَ: لِي رَسُولُ اللَّهِ: مَا شَبَهَكَ فِي هَذِهِ الْأُمَّةِ إِلَّا عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ فِي أُمَّتِهِ، أَحَبَّهُ قَوْمُ فَأَفْرَطُوا فِيهِ حَتَّى وَضَعُوهُ حَيْثُ لَمْ يَكُنْ، فَتَضَاحَكُوا وَتَعَامَرُوا وَ قَالُوا: شَبَّهَ ابْنَ عَمِّهِ بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ قَالَ: فَنَزَلَت وَ ما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾. (4)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَنَّ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ لِعَلِى إِنَّ فِيكَ مَثَلًا مِنْ عِيسَى علیه السلام أَبْغَضَهُ الْيَهُودُ حَتَّى بَهَتُوا أُمَّهُ وَ أَحَبَّهُ النَّصَارَى حَتَّى أَنْزَلُوهُ الْمَنْزِلَ الَّذِي لَيْسَ لَهُ بِأَهْل﴾. (5)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي الْبَخْتَرِي عَنْ عَلَى علیه السلام قَالَ: يَهْلِكُ فِي رَجُلَانِ مُحِبٌّ مُفْرِطٌ وَ مُبْغِضٌ مُفْرِطٌ﴾. (6)

ص: 90

2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که آن حضرت فرمود [پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود]: ای علی! اگر بیم آن نداشتم که مردم همان چیزهایی را که درباره عیسی مسیح علیه السلام گفتند درباره تو بگویند امروز سخنی درباره تو می گفتم که از هرجا بگذری مسلمانان خاک پای تو را به عنوان تبرک بردارند حارث بن عمرو فهری به جمعی از دوستانش گفت: «محمد مشابهی برای پسر عموی خود جز عیسی بن مریم نیافت و کم مانده او را پس از خود پیامبر صلی الله علیه و آله کند به خدا سوگند الهه ای که من می پرستیدیم بهتر از اوست. پس خداوند آیه ﴿وَ ما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا تا اینجا وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾ را نازل کرد.

3- امام علی علیه السلام- اصبغ بن نباته: گوید علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله به من فرمود: «همانا در تو شباهتی به عیسی است گروهی او را دوست می داشتند و در آن دوست داشتن به هلاکت رسیدند و قومی او را دشمن می داشتند و در دشمنی با او به هلاکت رسیدند. منافقان گفتند: «آیا جز عیسی بن مریم مثلی را برای او می پذیرد!؟ از این رو این آیه نازل شد: ﴿وَ ما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾.

4- امام علی علیه السلام- عبدالرحمن بن ابی لیلی گوید: امیرالمؤمنین علیه السلام به من فرمود: «من در میان این امت همانند حضرت عیسی هستم که گروهی او را دوست می داشتند. آن ها در این دوست داشتن غلوّ و مبالغه کردند و در نتیجه هلاک شدند عده ای نیز با او دشمنی کردند و نسبت به او کینه ورزیدند و در این امر زیاده روی کردند و در نتیجه هلاک شدند اما گروه دیگری در این زمینه راه میانه روی را پیمودند در نتیجه رستگار شدند.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام علی علیه السلام فرمود: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله در میان جمعیتی از قریش نشسته بود، من به حضور آن بزرگوار رسیدم پیامبر صلی الله علیه و آله نگاهی معنادار به من کرد و فرمود: «یا علی ! مثل تو در میان این امّت مانند عیسی بن مریم است طایفه ای در دوستی با او افراط روا داشتند و عده ای هم در دشمنی و کینه راه تفریط را پیمودند جماعتی که در حضور رسول بودند، خندیدند، گفتند: «بنگرید و ببینید چگونه پسر عم خود را با عیسی بن مریم ا مقایسه می کند»! جبرئیل فرود آمد و آیه: ﴿وَ ما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾ را نازل کرد [تا جوابی کوبنده بر استهزا و خنده ی نابجای آن جماعت جاهل باشد».

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله به امام علی علیه السلام فرمود در تو شباهتی به عیسی علیه السلام است، یهود او را چنان دشمن داشتند که به مادرش نسبت ناروا دادند و مسیحیان آن گونه دوستش داشتند که او را در جایگاه ناشایست قرار دادند.

7- امام علی علیه السلام- ابوالبختری از امام علی علیه السلام نقل کرده است که فرمود دو طایفه درباره ی من خود را در وادی هلاک انداخته اند یکی دوستدار افراط گر که اعتقاد زیاده از حد درباره ی ما می کنند و دیگری دشمن افراط گر که کینه و بغض ما را در دل خود جای می دهند.

ص: 91

8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن أبى الْحَمْسَاءِ قَالَ: إِنَّ النَّبِيَّ لَمَّا وَصَفَ عَلِيّاً وَ شَبَّهَهُ بِعِيسَى قَالَ تَعَالَى وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾. (1)

9- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ يُوسُفَ بْن مُوسَى بْن عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ أَخْبَرَنِي أَبِي عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام قَالَ: جِئْتُ إِلَى النَّبِيِّ وَ هُوَ فِي مَلَّا مِنْ قُرَيْشٍ فَنَظَرَ إِلَيْهِ ثُمَّ قَالَ يَا على علیه السلام إِنَّمَا مَثَلُكَ فِي هَذِهِ الْأُمَّةِ كَمَثَلِ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَا أَحَبُّهُ قَوْمُ فَأَفْرَطُوا وَأَبْغَضَهُ قَوْمُ فَأَفْرَطُوا فَضَحِكَ الْمَلَأُ الَّذِينَ عِنْدَهُ وَ قَالُوا انْظُرُوا كَيْفَ يُشَبِّهُ ابْنَ عَمِّهِ الله بعِيسى ابن مريم علیه السلام قَالَ فَنَزَلَ الْوَحْنُ وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾. (2)

10- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿المناقب: قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله يَدْخُلُ مِنْ هَذَا الْبَابِ رَجُلُ أَشْبَهُ الْخَلْقَ بعِيسَى فَدَخَلَ عَلَى علیه السلام فَضَحِكُوا مِنْ هَذَا الْقَوْلِ فَنَزَلَ وَلَا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ الآيات﴾. (3)

11- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن ابْنِ عَبَّاس رحمه الله علیه فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ لَمَا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ قَال: كَانَ جَبْرَئِيلُ جَالِساً عِنْدَ النَّبِيِّ عَنْ يَمِينِهِ إِذَا أَقْبَلَ امير المؤمنين علیه السلام فَضَحِكَ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ يا محمّد صلی الله علیه و آله هَذَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام قَدْ أَقْبَلَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ اللَّهُ يَا جَبْرَئِيلُ وَ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ يَعْرِفُونَهُ قَالَ يا محمد وَالَّذِي بَعَنكَ بِالْحَقِّ نَيَا ۖ إِنَّ أَهْلَ السَّمَاوَاتِ لَأَشَدُّ مَعْرِفَةً لَهُ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ مَا كَبَّرَ تَكْبِيرَةً فِي غَزْوَة إِلَّا كَبَّرَنَا مَعَهُ وَ لَا حَمَلَ حَمْلَةً إِلَّا حَمَلْنَا مَعَهُ وَلَا ضَرَبَ بسَيْفَ إِلَّا ضَرَبْنَا مَعَهُ يا محمد إن اشتقت إلَى وَجْهِ عِيسَى اللَّهِ وَ عِبَادَتِهِ وَ زُهْدِ يَحْيَى وَ طَاعَتِهِ وَ مُلْكِ سُلَيْمَانَا وَ سَخَاوَتِهِ فَانْظُرْ إِلَى وَجْهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَ لما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا يَعْنِي شَبَهَا لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ عَلِيُّ بْنَ أَبِي طَالِب علیه السلام شَبَهَا لِعِيسَى ابْن مريم علیه السلام إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ يَعْنِي يَضْحَكُونَ وَ يَعْجَبُونَ﴾. (4)

12- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ رَبيعَةَ بْن نَاجِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بَن أَبِي طَالِب عَلِيّ علیه السلام يَقُولُ فِي نَزَلَتْ هذه الآية ولما ضُربَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصدُّونَ﴾. (5)

ص: 92

8- پیامبر صلی الله علیه و آله- عبدالله بن ابی حمساء: گوید وقتی که پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را توصیف نمود و او را به حضرت عیسی علیه السلام تشبیه کرد، خداوند متعال فرمود: ﴿وَ ما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾.

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- عیسی بن عبدالله نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: روزی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدم آن حضرت در حالی که در میان گروهی از قریش نشسته بود به من نگاه کرد سپس فرمود: ای علی قطعاً تو در این امّت همانند حضرت عیسی علیه السلام تو در این امت همانند حضرت عیسی در میان بنی اسرائیل هستی که گروهی او را دوست می داشتند و در این کار غلوّ و زیاده روی می کردند و در نتیجه هلاک شدند. عده ای نیز با او دشمنی کردند و نسبت به او کینه ورزیدند و در این زمینه مبالغه نمودند. اما گروه دیگری در این زمینه راه میانه روی را پیمودند، در نتیجه رستگار شدند. این سخن بر آنان گران آمد. به همین دلیل خندیدند و با تمسخر گفتند: «محمد علی را به پیامبران تشبیه می کند». در این هنگام آيه ﴿وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾ نازل شد.

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- در مناقب آمده است پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «از این در مردی وارد خواهد شد که شبیه ترین مردم به عیسی علیه السلام است». پس علی علیه السلام وارد شد مردم از این سخن رسول خدا خنده افتادند این آیات نازل شد ﴿ما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾.

11- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: ﴿وَ لَا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾، جبرئيل در سمت راست پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته بود که امیرالمؤمنین آمد، پس جبرئیل خندید و گفت: «ای محمد! این علی بن ابی طالب است که دارد می آید رسول خدا فرمود: ای جبرئیل مگر ساکنان آسمان او را می شناسند؟ گفت ای محمد سوگند به کسی که تو را به حق به نبوت برانگیخت اهل آسمان علی علیه السلام را بهتر از اهل زمین می شناسند در غزوه ها هر تکبیری که سر داد ما نیز با وی تکبیر سردادیم و هر حمله ای که به دشمن برد با وی حمله بردیم و شمشیری نزد مگر این که ما نیز با وی شمشیر زدیم ای محمد، هرگاه مشتاق دیدن رخسار عيسى علیه السلام و عبادتش و زهد یحیی و طاعتش و فرمانروایی سلیمان رحمه الله علیه و سخاوتش شدی، به سیمای علی بن ابی طالب نظر کن»! و خداوند متعال: آیه ﴿و لما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلاً﴾ را نازل فرمود که به معنای یک شبیه برای علی بن ابی طالب است و علی بن ابی طالب علیه السلام شبیهی برای عیسی بن مریم علیه السلام است؛ ﴿و إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّون﴾، یعنی می خندند و تعجب می کنند.

12- امام على علیه السلام- ربيعة بن ناجذ گوید: از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب شنیدم که می فرمود: این آیه: ﴿وَ لَا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾ در شأن من نازل شده است».

ص: 93

13- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿رَوَى أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَل فِى الْمُبْتَدَ وَأَبُو السَّعَادَاتِ فِى فَضَائِلِ الْعَشَرَةَ أَنَّ النَّبِيَّ قَالَ: يَا عَلِيُّ المَثَلُكَ فِي هَذِهِ الْأُمَّةِ كَمَثَلَ عِيسَى ابْن مَرْيَمَ اللَّهِ أَحَبَّهُ قَوْمُ فَأَفَرَطُوا فِيهِ وَ أَبْغَضَهُ قَوْمُ فَأَفْرَطُوا فِيهِ قَالَ فَنَزَلَ الْوَحْنُ وَلَا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾. (1)

14- الصّادق علیه السلام- ﴿أبوبَصِير عَن الصَّادِقِ علیه السلام لَمَّا قَالَ النَّبِيُّ لا يَا عَلَى علیه السلام لَوْلَا أَنَّنِي أَخَافُ أَنْ يَقُولَ فِيكَ مَا قَالَتِ النَّصَارَى فِي الْمَسِيحَ لَقُلْتُ الْيَوْمَ فِيكَ مَقَالَةٌ لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ إِلَّا أخَذُوا الْقُرابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمِكَ الْخَبَرَ قَالَ الْحارث بن عَمْرُو الْفِهْرِئُ لِقَوْمٍ مِنْ أَصْحَابِهِ مَا وَجَدَ مُحَمَّدٌ لِابْنِ عَمِّهِ مَثَلًا إِلَّا عِيسَى بْنَ مَرْيَمَ يُوشِكُ أَنْ يَجْعَلَهُ نَبِيَّا مِنْ بَعْدِهِ وَ اللَّهِ إِنَّ آلِهَتَنَا الَّتِي كُنَّا نَعْبُدُ خَيْرٌ مِنْهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَ لَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِلَى قَوْلِهِ وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلَا تَمَّتَرُنَّ بها واتَّبِعُون هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾. (2)

15- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَمْرِو بْنِ عُمَيْرِ عَنْ أَبِيهِ قَالَ بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ عَلَيَّا إِلَى شِعْب فَأَعْظَمَ فِيهِ الْعَنَاءُ فَلَمَّا أَنْ جَاءَ قَالَ يا عَلَى علیه السلام قَد بَلَغَنِي نَبَؤُكَ وَ الَّذِي صَنَعْت وَ أَنَا عَنْكَ رَاضِ قَالَ فَبَكَى عَلَى علیه السلام فَقَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا يُبْكِيكَ يا على علیه السلام أ فَرَحُ أَمْ حُزْنُ قَالَ بَلْ فَرَحْ وَ مَا لِي لَا يا رسول الله له وَأَنْتَ عَنِّى رَاضِ قَالَ النَّبِيُّ أمَا وَ إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ وَ جَبْرَئِيلَ وَ ميكَائِيلَ عَنْكَ رَاضُونَ أَمَا وَاللَّهِ لَوْ لَا أَنْ يَقُولَ فِيكَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِي مَا قَالَتِ النَّصَارَى فِي عيسى ابن مريم لقلتُ الْيَوْمَ فِيكَ قَوْلًا لَا تَمُرُّ بِمَلَةٍ مِنْهُمْ قُلُوا أَوْ كَفَرُوا إِنَّا قَامُوا إليك مَرْيَمَ إِلَيْكَ يَأْخُذُونَ الْتُرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَيْكَ يَلْتَمِسُونَ فِي ذَلِكَ الْبَرَكَةَ قَالَ فَقَالَ قُرَيْشَ مَا رَضِيَ حَتَّى جَعَلَهُ مَثَلًا لِابْنِ مَرْيَمَ اللهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ قَالَ يضحون﴾. (3)

16- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَيْمَانَ الْفُرْقَانِيُّ قَالَ قَالَ لَنَا ابْنُ الْمُبَارَكِ الصُّورِي قَالَ النَّبي صلی الله علیه و آله لِأَبِي ذَرٍّ مَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ وَ لَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ عَلَى ذِى لَهْجَة أَصْدَقَ مِنْ أَبِي ذَرٍّ أَ لَمْ يَكُن النَّبِيُّ قَالَ» قَالَ بَلَى قَالَ فَمَا الْقِصَّةُ يَا أبَا عَبْدِ اللهِ فِي ذَلِكَ قَالَ كَانَ النَّى الله فِي نَفَرَ مِنْ قُرَيْشَ إِذْ قَالَ يَطلُعُ النَّبِيُّ عَلَيْكُمْ مِنْ هَذَا الْفَجْ رَجُلٌ يُشبه بعيسى ابن مريم ا فَاسْتَشْرفَتْ قُرَيْشَ لِلْمَوْضع فَلَمْ يَطْلُعُ أَحَدُ وَ

ص: 94

13- پیامبر صلی الله علیه و آله- احمد بن حنبل در کتاب مبتدا آورده است پیامبر اکرم فرمود: «یا علی علیه السلام مثل تو در این امّت مانند مثل عیسی بن مریم است که گروهی او را دوست داشتند اما افراط کردند و گروهی با او دشمن بودند آن ها نیز افراط نمودند. آنگاه این آیه نازل شد: ﴿وَ ما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾.

14- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: [پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:] ای علی اگر بیم آن نداشتم که مردم همان چیزهایی را که درباره عیسی مسیح علیه السلام گفتند درباره تو بگویند امروز سخنی درباره تو می گفتم که از هرجا بگذری مسلمانان خاک پای تو را به عنوان تبرک بردارند حارث بن عمرو فهری به جمعی از دوستانش گفت: محمّد مشابهی برای پسر عموی خود جز عیسی بن مریم نیافت و کم مانده او را پس از خود پیامبر صلی الله علیه و آله کند به خدا سوگند الهه ای که من می پرستیدیم بهتر از اوست» پس خداوند آیه ﴿وَ ما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ وَ قالُوا أَ آهِتُنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلاً بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَيْهِ وَ جَعَلْنَاهُ مَثَلاً لبنى إِسْرائيلَ وَ لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَا مِنْكُمْ مَلائِكَةٌ فِي الْأَرْضِ يَخْلُفُونَ وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾ را نازل کرد».

15- پیامبر صلی الله علیه و آله- عمیر روایت کرده است رسول خدا علی را به مکه فرستاد که در آن جا با خستگی و سختی بسیار مواجه گشت و چون بازگشت به وی فرمود ای علی! خبر تو و کارهایی که کردی به من رسید و من از تو راضی هستم علی گریست. رسول خدا فرمود: چرا گریستی؟ گریه غم است یا شادی؟ گفت گریه» شادی است چرا نباید شاد باشم در حالی که رسول خدا از من راضی است؟ فرمود: «خدا» و فرشتگان و جبرئیل و میکائیل نیز از تو راضی هستند به خدا سوگند اگر بیم آن نداشتنم که گروه هایی از امّت من همانی را بگویند که نصاری در حق عیسی بن مریم امی گویند، امروز درباره ی تو سخنی می گفتم که هرگاه بر جمعی چه بزرگ و چه کوچک از آنان بگذری خاک زیر پایت را برای تبرک بردارند». با شنیدن این سخن قریش: گفتند راضی نشد تا این که او را به مرتبه عیسی بن مریم رسانید»! پس خداوند آيه ﴿وَ لَا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾ [یعنی] سر و صدا کردند، را نازل فرمود».

16- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن مبارک صوری نقل کرده است پیامبر صلی الله علیه و آله در میان جماعتی از قریش بود که ناگاه فرمود در این دره مردی هست که به عیسی بن مریم علیه السلام شبیه می باشد». پس مردم قریش به آن مکان چشم دوختند اما کسی پیدا نشد و چون پیامبر صلی الله علیه و آله در پیکاری رفت، ناگاه علی الان از آن دره هویدا گشت وقتی او را دیدند گفتند: مرتد شدن و بت پرستیدن برای ما آسان تر از آن

ص: 95

قَامَ النَّبي صلی الله علیه و آله لِبَعْض حَاجَتِهِ إِذَا طَلَعَ مِنْ ذَلِكَ الْفَجِّ عَلِيٌّ بن أبي طَالِب علیه السلام فَلَمَّا رَأَوْهُ قَالُوا الِارْتِدَادُ وَ عِبَادَةُ الْأَوْثَانِ أَيْسَرَ عَلَيْنَا مِمَّا يُشَبهُ ابْنَ عَمِّهِ الله بنبيٍّ فَقَالَ أَبُو ذر ا يا رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّهُمْ قَالُوا كَذَا وَكَذَا فَقَالُوا بِأَجْمَعِهِمْ كَذَبَ وَ حَلَفُوا عَلَى ذَلِكَ فَجَحَدَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَلَى أَبِي ذَرِّ ۖ فَمَا بَرحَ حَتَّى نَزَلَ عَلَيْهِ الْوَحْى وَ لا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ قَالَ يَضِحُونَ وَقَالُوا أ

لَّا آهِتُنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ إِنْ هُوَ إِنَّا عَبْدُ أَنْعَمْنَا عَلَيْهِ وَ جَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِبَنِي إِسْرَائِيلَ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا أَظَلَتِ الْحَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ عَلَى ذِي لَهْجَة أَصْدَقَ من أبي ذر رحمه الله علیه﴾. (1)

17- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن ابْنِ عَبَّاس رحمه الله علیه قَالَ جَاءَ قَوْمُ إِلَى النَّبِيِّ فَقَالُوا: يَا مُحَمَّدُ إِنَّ عِيسَى بْن مَرْيَمَ علیه السلام كَانَ يُحْيِي الْمَوْتَى فَأَحْيِ لَنَا الْمَوْتَى فَقَالَ لَهُمْ: مَنْ تُرِيدُونَ؟ فَقَالُوا: فَلَانُ وَ إِنَّهُ قَرِيبُ عَهْدِ بِالْمَوْتِ فَدَعَا عَلَى بْن أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَأَصْغَى إِلَيْهِ بِشَيْءٍ لَا نَعْرِفُهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ انْطَلِقْ مَعَهُمْ إِلَى الْمَيِّتِ فَادْعُهُ بِاسْمِهِ وَاسْم أَبِيهِ فَمَضَى مَعَهُمْ حَتَّى وَقَفَ عَلَى قَبْرِ الرَّجُلِ ثُمَّ نَادَاهُ يَا فَلَانَ بْن فُلَانِ فَقَامَ الْمَيِّتُ فَسَأَلُوهُ ثُمَّ اضْطَجَعَ فِي لَحْدِهِ فَانْصَرَفُوا وَ هُمْ يَقُولُونَ إِنَّ هَذَا مِنْ أَعَاجِيبِ بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لا أَوْ نَحْوهَا فَأَنْزَلَ اللهُ عَزَّوَجَلَ وَمَا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ أَي يَضِجُون﴾. (2)

18- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿بَيْنَمَا النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله فِي نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِذْ قَالَ الْآنَ يَدْخُلُ عَلَيْكُمْ نَظِيرُ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ علیه السلام فِي أُمَّتِي فَدَخَلَ أَبُو بَكْر فَقَالُوا هُوَ هَذَا فَقَالَ لَا فَدَخَلَ عُمَرُ فَقَالُوا هُوَ هَذَا فَقَالَ لَا فَدَخَلَ على علیه السلام فَقَالُوا هُوَ هَذَا فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ قَوْمُ لَعِبَادَةُ اللَّاتِ وَ الْعُزَّى خَيْرُ مِنْ هَذَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَ لَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ وَ قالُوا أَ آهِتُنا خَيْرٌ الْآيَةَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا أَ آهِتُنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَكَ إِلا جَدَلاً بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ﴾. (58)

قوله تعالى: ﴿إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَيْهِ وَ جَعَلْنَاهُ مَثَلاً لِبَنِي إِسْرَائِيلَ﴾. (59)

ص: 96

است که بپذیریم محمد پسر عموی خود را به عیسی بن مریم تشبیه کند». پیامبر صلی الله علیه و آله که بازگشت ابوذر گفت: ای رسول خدا اینان چنین و چنان گفتند آن ها یک صدا گفتند: «ابوذر دروغ می گوید و سوگند یاد کردند. ولی پیامبر صلی الله علیه و آله صدور این کذب را از ابوذر انکار کرد و هنوز آن جا را ترک نکرده بود که آیه ﴿وَ لَا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾ فرمود: يا ﴿«يضجّون» وَ قالُوا أَ آهِتُنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَيْهِ وَ جَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِبَنِي إِسْرائيل﴾ پس رسول خدا فرمود: زمین و آسمان گوینده ای راستگو تر از ابوذر را بر روی خود حمل نکرده و بر وی سایه نیفکنده است».

17- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: گروهی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: «ای محمد! عیسی بن مریم مردگان را زنده می.کرد تو هم برای ما این کار را بکن» پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود می خواهید چه کسی برایتان زنده شود؟ گفتند: فلان شخص که اخیراً از دنیا رفته است. حضرت علی ا را فراخواند و با صدای آهسته مطالبی را به او فرمود که ما آن را نشنیدیم. سپس او فرمود: همراه آن ها به سوی آن میت برو و او را با نام خودش و پدرش صدا بزن». حضرت علی به همراه آن گروه رفت تا این که به قبر آن مرده رسید. امیرالمؤمنین علیه السلام او را به نام خودش و پدرش .خواند ناگهان آن ،مرده زنده شد آن گروه از او سؤالاتی پرسیدند. سپس دوباره در قبرش خوابید و از دنیا رفت آن ها در حالی از آن جا رفتند که می گفتند این نیز یکی دیگر از عجایب بنی عبدالمطلب است و سخنانی این چنین بر زبان می راندند. در نتیجه خداوند آیه ی زیر را نازل فرمود ﴿و ما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذَا قَومُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ﴾.

18- ابن عباس رحمه الله علیه- پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که در میان گروهی از یارانش نشسته بود، فرمود: «هم اکنون شخصی بر شما وارد می شود که در میان امتم شبیه حضرت عیسی است». ابوبکر وارد شد. اصحاب پرسیدند: «آیا آن شخص ابوبکر است»؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خیر». عمر وارد شد. یاران رسول خدا پرسیدند: «آیا عمر آن شخصی است که در میان امت تو به حضرت عیسی علیه السلام شباهت دارد؟ رسول خدا فرمود: «خیر» در این هنگام امیرالمؤمنین علیه السلام بر آن جمع وارد شد. آن ها پرسیدند: «آیا آن شخص علی علیه السلام است»؟ رسول خدا فرمود: «آری». گروهی از آن ها گفتند: قطعاً عبادت کردن لات و عزّی آسانتر از تحمل این امر است در این هنگام خداوند آیه ی زیر را بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل کرد و ﴿لما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلَا إِذَا قَومُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ و قَالُوا أَأَهْتُنَا خَيْرٌ﴾.

و گفتند: «آیا خدایان ما بهترند یا او مسیح»؟! [اگر معبودان ما در دوزخند مسیح نیز در دوزخ است چرا که معبود واقع شده] ولی آن ها این مثل را جز از طریق جدال [و لجاج] برای تو نزدند؛ آنان گروهی کینه توز و پرخاشگرند. (58)

او (مسیح) فقط بنده ای بود که ما نعمت به او بخشیدیم و او را نمونه و اسوه ای برای بنی اسرائیل قرار دادیم (59)

ص: 97

1- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّ وَكَايَةَ عَلى علیه السلام لَتَذْكِرَةُ لِلْمُتَّقِينَ لِلْعَالَمِينَ وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّبِينَ وَإِنَّ عَلِيّ علیه السلام لَحَسْرَةً عَلَى الْكَافِرِينَ وَ إِنَّ وَلَايَتَهُ لَحَقُّ الْيَقِينِ وَ قَدْ ثَبَتَ أَنَّ قَوْلَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَيْهِ الْآيَةَ نَزَلَتْ فِيهِ﴾. (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن الصَّادِقِ اللَمَّا قَالَ النَّبي يا على علیه السلام لَوْ لَا أَنَّنِي أَخَافُ أَنْ يَقُولَ فِيكَ مَا في قَالَتِ النَّصَارَى فِي الْمَسِيحَ لَقَلَتْ الْيَوْمَ فِيكَ مَقَالَةَ لَا تَمُرُّ بِمَلَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ إِنَّا أَخَذُوا الْتُرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمِكَ الْخَبَرَ قَالَ الْحَارِثُ بْنُ عَمْرُو الْفِهْرِئُ لِقَوْمٍ مِنْ أَصْحَابِهِ مَا وَجَدَ مُحَمَّدُ لِابْنِ عَمِّهِ القَيْهِ مَثَلًا إِلَّا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ علیه السلام يُوشِكُ أَنْ يَجْعَلَهُ نَبِيَا مِنْ بَعْدِهِ وَاللَّهِ إِنَّ آلِهَتَنَا الَّتِي كُنَّا نَعْبُدُ خَيْرُ مِنْهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَ لَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِلَى قَوْلِهِ وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلَا تَتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ وَ فِى روايَة أَنَّهُ نَزَلَ أَيْضاً إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدُ أَنْعَمْنَا عَلَيْهِ الْآيَةَ فَقَالَ النبي صلی الله علیه و آله يَا حَارِثُ اتَّقِ اللَّهَ وَ ارْجِعْ عَمَّا قُلْتَ مِنَ الْعَدَاوَة لِعلى بن أبي طالب علیه السلام فَقَالَ إِذَا كُنتَ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَعَلَى وَصِيكَ مِنْ بَعْدِكَ وَ فَاطِمَةُ بتُكَ سَيْدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ وَ الْحَسَنُ علیه السلام وَالْحُسَيْنُ ابْنَاكَ سَيِّدَا شَبَاب أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ حَمْزَةَ رحمه الله علیه عَمُكَ سَيِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ جَعْفَرُ الطَّيَّارُ ابْنُ عَمِّكَ يَطِيرُ مَعَ الْمَلَائِكَة فِي الْجَنَّةَ وَالسَّقَايَةُ لِلْعَبَّاسِ اللَّهُ عَمَّكَ فَمَا تَرَكْتَ لِسَائِرِ قُرَيْش وَ هُمْ وُلد أبيكَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ وَيْلَكَ يَا حَارِثُ مَا فَعَلْتُ ذَلِكَ بِبَنِي عَبْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبَ لَكِنَّ اللَّهَ فَعَلَهُ بهم﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ ليَكُنْ مِنْ دُعَائِكَ فِي دُبُرِ الرَّكْعَتَيْن في يوم الغدير: أنْ تَقُول أَشْهَدُ أَنَّ علي امير المؤمنين وَ وَلِيُّهُمْ وَ مَوْلَاهُمْ رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا بِالنَّدَاءِ وَ صَدَقْنَا الْمُنَادِيَ رَسُولُ اللَّهِ لا إِذَا نَادَى بِنِدَاءِ عَنْكَ بِالَّذِي أَمَرْتَهُ بِهِ أَنْ يُبَلِّغَ مَا أَنْزَلْتَ إِلَيْهِ مِنْ وَلَايَة وَلِيِّ أَمْرِكَ فَحَذَرْتَهُ وَ أَنْذَرْتَهُ إِنْ لَمْ يُبَلِّغْ أَنْ تَسْخَطَ عَلَيْهِ وَ أَنَّهُ إِنْ بَلَغَ رِسَالَاتِكَ عَصَمْتَهُ مِنَ النَّاسِ فَنَادَى مُبَلِّغَا وَحْيَكَ وَ رِسَالَاتِكَ أَنَا مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيُّ المَوْلَاهُ وَ مَنْ كُنْتُ وَلِيَّهُ فَعَلِى اللَّهِ وَلِيُّهُ وَ مَنْ كُنْتُ نَبَيَّهُ

فعَلِى أَمِيرُهُ رَبَّنَا فَقَدْ أَجَبْنَا دَاعِيَكَ النَّذِيرَ الْمُنْذِرَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله عَبْدَكَ وَ رَسُولَكَ إِلَى على بن أبي طالب علیه السلام الَّذِي أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ وَ جَعَلْتَهُ مَثَلَا لِبَنِي إِسْرَائِيلَ إِنَّهُ امير المؤمنين علیه السلام وَ مَوْلَاهُمْ

ص: 98

1- امام هادی علیه السلام- خدای متعال این آیه را بر پیغمبرش نازل فرمود ولايت على علیه السلام، مسلما تذکری است برای پرهیزگاران و ما می دانیم که بعضی از شما آن را تکذیب می کنید. (حاقه/48-49) و علی مایه حسرت کافران است (حاقه50) و ولایت او همان حق الیقین است؛ و ثابت شده است که آيات ﴿... إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدُ أَنْعَمْنا عَلَیه﴾ در شأن او نازل شده است.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی! اگر بیم آن نداشتم که مردم همان چیزهایی را که درباره عیسی مسیح ال گفتند درباره تو بگویند، امروز سخنی درباره تو می گفتم که از هر جا بگذری مسلمانان خاک پای تو را به عنوان تبرک بردارند. حارث بن عمرو فهری به جمعی از دوستانش گفت: محمّد مشابهی برای پسر عموی خود جز عیسی بن مریم نیافت و کم مانده او را پس از خود پیامبر صلی الله علیه و آله کند به خدا سوگند الهه ای که من می پرستیدیم بهتر از اوست» پس خداوند این آیات را نازل کرد ﴿و لما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ وَ قالُوا أَ آهِتُنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلاً بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَيْهِ وَ جَعَلْنَاهُ مَثَلاً لبني إِسْرائيلَ وَلَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَا مِنْكُمْ مَلائِكَةٌ فِي الْأَرْضِ يَخْلُفُونَ وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلَا تَتَرُنَّ بها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیم﴾ و در روایت دیگر هست که این آیه نیز نازل شد: ﴿إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا علیه﴾ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای حارث از خدا بترس و سخنت را پس بگیر زیرا آن چه گفتی از دشمنی تو با علی بن ابی طالب علیه السلام نشأت می گیرد حارث گفت «اگر تو رسول خدا هستی و علی وصی بعد از توست و فاطمه دخترت سرور زنان جهان است و دو پسرت حسن و حسین سرور جوانان اهل بهشت هستند و حمزه عمویت سیدالشهدا است و پسر عمویت جعفر طیّار با دو بال در بهشت با فرشتگان پرواز می کند و منصب سقایت را هم به عمویت عبّاس داده ای دیگر چه چیزی برای قریش که فرزندان پدرت هستند باقی گذاشته ای رسول خدا فرمود: وای بر تو ،حارث من این کارها را در حق فرزندان عبدالمطلب نکرده ام بلکه خداوند چنین کرده است».

3- امام صادق علیه السلام- [بعد از نماز دو رکعتی در عید غدیر این دعا را بگو:] گواهی می دهم که حضرت علی علیه السلام، فرمانروا ولی و مولای مؤمنان و مولای من است پروردگارا ندا شنیدیم و منادی یعنی الان، رسولت را تصدیق کردیم آن گاه که بر اساس دستور تو ندا داد و ولایت ولی مؤمنان را که بر او نازل کرده بودی ابلاغ کرد و تو او را هشدار دادی که در صورت عدم تبلیغ بر او خشم خواهی گرفت و در صورت تبلیغ پیام هایت او را از مردم حفظ خواهی کرد پس این چنین ندا داد و وحی و پیام های تو را به اطلاع ما رسانید آگاه باشید هر کس من مولای اویم علی مولای اوست و هرکس من سرپرست ،اویم علی سرپرست اوست و هرکس من پیامبر صلی الله علیه و آله اویم علی امیر اوست. پروردگارا، ما دعوت آن هشداردهنده بر حذر دارنده یعنی بنده و فرستاده ات محمد را درباره ی علی بن ابی طالب که بر وی نعمت ارزانی داشته و مثلی برای بنی اسرائیل قرار دادی، اجابت کردیم.

ص: 99

وَ وَلِيُّهُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ يَوْمِ الدِّينِ فَإِنَّكَ قُلْتَ إِنْ هُوَ إِنَّا عَبْدُ أَنْعَمْنَا عَلَيْهِ وَجَعَلْنَاهُ مَثَلَا لِبَنِي إسرائيل﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَلَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنَا مِنْكُمْ مَلائِكَةٌ فِي الْأَرْضِ يَخْلُفُونَ﴾ (60)

قوله تعالى: ﴿وَ إِنَّهُ لَعِلْمُ لِلسَّاعَةِ فَلا تَتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾ (61)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ ذَكَرَ اللَّهُ خَطَرَ أَمِير المُؤمِنِينَ علیه السلام وَ عِظَمَ شَأْنِهِ عِنْدَهُ تَعَالَى فَقَالَ وَإِنَّهُ لَعِلْمُ لِلسَّاعَةِ فَلا تَتَرُنَّ بِها وَاتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ يَعْنِي أَمِيرَ الُؤمِنِينَ علیه السلام﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ قَالَ عَلَى بِذَلِكَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: يَا عَلَى علیه السلام أَنْتَ عِلْمُ هَذِهِ الْأُمَّة فَمَن اتَّبَعَكَ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْكَ هَلَكَ وَ هَوَى﴾. (3)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ وَ إِنَّ عَلِيًّا لَعِلْمُ لِلسَّاعَةِ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَلَسَوْفَ تُسْأَلُونَ عَنْ مَحَبَّة عَلِيِّ بن أبي طالب علیه السلام﴾. (4)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أبو الزبير أَنَّهُ سَمِعَ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ يَقُولُ سَمِعْتُ النَّبي لا يَقُولُ: كَيْفَ أَنْتُمْ إِذَا نزل عيسى بن مريم علیه السلام فَيَقُولُ أَمِيرُهُمْ تَعَالَ صَل بنا فَيَقُولُ لَا إِن بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ أَمْرَاءُ تَكْرِمَةً مِنَ اللَّهِ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ﴾. (5)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿كَيْفَ أَنتُمْ إِذَا أُنزِلَ فِيكُمْ ابْنُ مَرْيَمَ علیه السلامِ وَإِمَامُكُمْ مِنْكُمْ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿وَلا يَصُدَّنَكُمُ الشَّيْطَانُ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾. (62)

ص: 100

او امیرمؤمنان و سرور و مولای ایشان تا روز قیامت و روز دادرسی است و تو خود درباره او فرموده ای ﴿إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَيْهِ وَ جَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِبَنِي إِسْرَائِيلَ﴾.

و اگر بخواهیم به جای شما در زمین فرشتگانی قرار می دهیم که جانشین [شما] گردند. (60)

و او سبب آگاهی [و نشانه ای] بر روز قیامت .است زیرا نزول عیسی گواه نزدیکی رستاخیز است؛ هرگز در قیامت تردید نکنید؛ و از من پیروی کنید که این راه مستقیم است. (61)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- سپس خداوند عظمت خداوند عظمت و جایگاه والای امیرالمؤمنین علیه السلام نزد خودش را ذکر نموده و فرموده است: ﴿و إِنَّهُ لعِلمُ للسَّاعَةِ فَلا تَمتَرُنَّ بِهَا و اتَّبِعُونِ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ﴾ که منظور از آن امیرالمؤمنین علیه السلام است.

2- امام صادق علیه السلام- زراره گوید از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿و إِنَّهُ لَعِلمٌ للسَّاعَةِ﴾ سؤال کردم. امام فرمود: «منظور از آن امیرالمؤمنین است». همچنین فرمود: رسول خدا فرموده است: «اى على علیه السلام! تو نشانه ی این امت هستی هرکس از تو پیروی کند، رهایی می یابد و هرکس از پیروی از تو سر باز ،زند هلاک و گمراه خواهد شد».

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- علی علیه السلام نشانه ای برای رستاخیز برای تو و قومت است و در مورد محبت علی بن ابی طالب از شما سؤال خواهد شد.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- جابر بن عبدالله گوید: شنیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمود چون اصحاب مهدی علیه السلام قیام کنند عیسی بن مریم از آسمان فرود می آید امیر قیام کنندگان به عیسی علیه السلام می گوید: «بیا تا با تو نماز بگزاریم عیسی می گوید «شما خود از جانب خدا برخی بر برخی دیگر امیر هستید و این لطف خدا نسبت به این امت است.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- چه حالی خواهید داشت زمانی که عیسی بن مریم در میان شما فرود آید و امام شما هم میان شما باشد؟

و شیطان شما را [از راه خدا] باز ندارد که او به یقین دشمن آشکار شماست. (62)

ص: 101

قوله تعالى: ﴿وَ ما جاءَ عيسى بالْبَيِّنَاتِ قالَ قَدْ جِئْتُكُمْ بِالحِكْمَةِ وَلا بَيْنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فيهِ فَاتَّقُوا اللهَ وَأَطِيعُونِ﴾ (43)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِيدِ قَالَ: قَالَ أبو عبد الله: مَا يَقُولُ أَصْحَابُكَ فِي امیرالمؤمنين علیه السلام وَ عِيسَى علیه السلام وَ مُوسَى علیه السلام أَيُّهُمْ أَعْلَمُ قَالَ قُلْتُ مَا يُقَدِّمُونَ عَلَى أُولِي الْعَزْمِ أَحَداً قَالَ أَمَا إِنَّكَ لَوْ خَاصَمْتَهُمْ بِكِتَابِ اللَّهِ لَحَجَجْتَهُمْ قَالَ قُلْتُ وَ أَيْنَ هَذَا فِي كِتَابِ اللَّهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ قَالَ فِي مُوسَى علیه السلام وَ كَتَبْنَا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْعِظَةٌ وَ لَمْ يَقُلْ كُلَّ شَيْءٍ وَ قَالَ فِي عِيسَى علیه السلام وَ لِأُبَيَّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَ لَمْ يَقُلْ كُلَّ شَيْءٍ وَ قَالَ فِي صاحِبكُمْ كَفَى بِاللهِ شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي حُنَيْس الْكُوفِى قَالَ: حَضَرْتُ مَجْلِسَ الصَّادِقِ علیه السلام وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةً مِنَ النَّصَارَى فَقَالُوا فَضْلُ مُوسَى علیه السلام عِيسَى ال وَ مُحَمَّدِ سَوَاءُ لِأَنَّهُمْمْ أَصْحَابُ الشَّرَائِعِ وَالْكُتُبِ فَقَالَ الصَّادِقِ إِنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ مِنْهُمَا وَ أَعْلَمُ وَ لَقَدْ أَعْطَاهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يُعْطِ غَيْرَهُ فَقَالُوا آيَةً مِنْ كِتَابِ اللهِ تَعَالَى نَزَلَتْ فِي هَذَا قَالَ نَعَمْ قَوْلُهُ تَعَالَى وَكَتَبْنَا لَهُ فِي الألواح مِنْ كُلِّ شَيْءٍ وَ قَوْلُهُ تَعَالَى لِعِيسَى علیه السلام وَلِأبَيَّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَقَوْلُهُ تَعَالَى القَانِهِ لِلسَّيِّدِ الْمُصْطَفَى صلی الله علیه و آله وَ جِئْنَا بِكَ شَهيداً عَلى هؤلاءِ وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ وَقَوْلُهُ تَعَالَى لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَ أَحْصَىٰ كُلَّ شَيْءٍ عَدَداً فَهُوَ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ وَ مِنْهُمَا وَلَوْ حَضَرَ مُوسَى علیه السلام وَ عِيسَى علیه السلام بحضرتِى وَسَألَانِى لَأجَبْتُهُمَا وَسَأَلْتُهُمَا مَا أَجَابًا﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿أنَّ اللهَ قَالَ لِمُوسى علیه السلام وَ كَتَبْنَا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ وَ لَمْ يَقُلْ كُلَّ شَيْءٍ وَ فِي عيسى علیه السلام وَ لِأُبَيَّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَقَالَ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الكِتابِ وَقَالَ وَ لا رَطْبٍ وَ لا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ فَعِنْدَ عَلَى عِلْمٍ كُلِّ رَطب وَ يَابس﴾. (3)

ص: 102

و هنگامی که عیسی با دلایل روشن به سراغ آن ها (بنی اسرائیل) آمد گفت: «من برای شما حکمت آورده ام و آمده ام تا برخی از آن چه را که در آن اختلاف دارید برای شما روشن کنم؛ پس تقوای الهی پیشه کنید و از من اطاعت نمایید. (63)

1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن ولید: گوید امام صادق علیه السلام فرمود: پیروان تو درباره ی امیرالمؤمنین علیه السلام و عیسی علیه السلام چه می گویند و کدام یک را داناتر می شمارند؟ گفتم ما می گوییم هیچ کس و موسی بر پیامبران اولی العزم برتری و تقدّم ندارد امام صادق علیه السلام فرمود: اگر من با شما بر اساس کتاب خدا استدلال کنم چه خواهید گفت؟ گفتم در کجای کتاب خدا چنین مطلبی آمده است؟ امام صادق علیه السلام فرمود: خدای تعالی به موسی ال: فرمود و برای او در الواح اندرزی از هر موضوعی نوشتیم و بیانی از هرچیز کردیم (اعراف/145) اما نفرمود علم همه چیز را نوشتیم. عیسی علیه السلام به مردم فرمود: ﴿وَلِأُبَيَّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ﴾ و نفرمود: همه چیز را برایتان بیان می کنم و توضیح می دهم. اما درباره امام شما فرمود کافی است که خداوند و کسی که علم کتاب و آگاهی بر قرآن نزد اوست میان من و شما گواه باشند!. (رعد/43)».

2- امام صادق علیه السلام- ابوخنیس کوفی گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم گروهی از نصرانیان در خدمت ایشان بودند مدعی بودند که مقام موسی و عیسی و محمد مساوی است چون همه ی آن ها دارای شریعت و کتاب آسمانی هستند امام صادق علیه السلام فرمود: حضرت محمد ولی بهتر از آن دو است و داناتر خداوند به او آنقدر علم عطا فرموده که به دیگری نداده است گفتند: «آیا آیه ای در قرآن هست که شاهد بر این مطلب باشد؟ فرمود: آری این آیه و برای او در الواح اندرزی از هر موضوعی نوشتیم و بیانی از هرچیز کردیم. (اعراف/145) و این آیه که به عیسی می فرماید: ﴿وَلِأُبَيَّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِیه﴾ و فرمایش خداوند به حضرت محمد که می فرماید و تو را گواه بر آنان قرار می دهیم و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز. (نحل/89) و این آیه تا بداند پیامبرانش رسالت های پروردگارشان را ابلاغ کرده اند و او به آن چه نزد آن ها ست احاطه دارد و همه چیز را احصار کرده است. (جن/ 28) به خدا قسم حضرت محمد ی داناتر از هر دوی آن ها است. اگر حضرت موسی و عیسی پیش من بیایند و از من سؤال بنمایند به آن ها جواب می دهم. و سؤال کنم جواب نمی هند».

3- امام صادق علیه السلام- خداوند درباره ی موسی فرمود: و برای او در الواح اندرزی از هر موضوعی نوشتیم و بیانی از هر چیز کردیم. (اعراف/145) و نفرمود همه چیز را نوشتیم و درباره ی عیسی فرمود: ﴿وَ لِأُبَيَّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيه﴾. و درباره ی علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: کسی که علم کتاب [و آگاهی بر قرآن] نزد اوست. (رعد/43) هیچ تروخشکی وجود ندارد جز این که در کتاب آشکار كتاب علم خدا ثبت است (انعام/59) پس نزد علی علم هر تر و خشکی موجود است».

ص: 103

4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِيدِ السَّمَانِ قَالَ: قَالَ الْبَاقِرِ يَا عَبْدَ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِي عَلَى علیه السلام وَ مُوسَى علیه السلام وَ عِيسَى اللهِ قُلْتُ مَا عَسَى أَنْ أَقُولَ قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ أَعْلَمُ مِنْهُمَا ثُمَّ قَالَ أَ لَسْتُمْ تَقُولُونَ إِنَّ لِعَلِيٌّ مَا لِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنَ الْعِلْمِ قُلْنَا نَعَمْ وَالنَّاسُ يُنْكِرُونَ قَالَ فَخَاصِمْهُمْ فِيهِ بِقَوْلِهِ تَعَالَى لِمُوسَى علیه السلام وَ كَتَبْنَا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ فَعَلِمْنَا أَنَّهُ لَمْ يَكْتُبْ لَهُ الشَّيْءَ كُلَّهُ وَ قَالَ لِعِيسَى علیه السلام وَ لِأُبَيَّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ فَعَلِمْنَا أَنَّهُ لَمْ يُبَيِّنَ لَهُ الْأَمْرَ كُلَّهُ وَ قَالَ لِمُحَمَّدِ وَ جِئْنَا بِكَ عَلَى هؤُلاءِ شَهِيداً وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْء﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ اللهَ هُوَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾ (64)

قوله تعالى: ﴿فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِنْ بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ عَذَابٍ يَوْمٍ أَليم﴾ (65)

قوله تعالى: ﴿هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ﴾. (66)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام عَنْ قَوْل اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً قَالَ هِيَ سَاعَةُ الْقَائِمِ تَأْتِيهِمْ بَغْتَةً ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿الْأَخِلاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ﴾. (67)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ أَبُو ... فَلَمَّا أَخَذَ مَجْلِسَهُ قَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام... يَا أَبَا مُحَمَّدِ الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ بصير عدو إلا المتقينَ وَاللهِ مَا أَرَادَ بهَذا غَيْرَكُمْ﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَيْنِ الْمُتَوَاخِيَيْنِ فِي اللَّهِ لَيَكُونُ أَحَدُهُمَا في الْجَنَّةَ فَوْقَ الْآخَرِ بِدَرَجَة فَيَقُولُ يَا رَبِّ إِنَّ صَاحِبِي قَدْ كَانَ يَأْمُرُنِي بِطَاعَتِكَ وَ يُتَّبَطْنِي عَنْ مَعْصِيَتِكَ وَيُرَغْبُنِي فِيمَا عِنْدَكَ فَاجْمَعْ بَيْنِي وَبَيْنَهُ فِي هَذِهِ الدَّرَجَة فَيَجْمَعُ اللَّهُ بَيْنَهُمَا وَإِنَّ

ص: 104

4- امام باقر علیه السلام- عبدالله بن ولید سمان گوید: امام باقر علیه السلام از من پرسید: «ای عبدالله! درباره ی علی و موسی و عیسی چه می گویی؟ گفتم درباره ی آنان چه می توانم بگویم؟ فرمود: او به خدا سوگند از آن دو اعلم بود سپس فرمود: «مگر شما نمی گویید آن چه را که پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام دارد علی هم دارد؟ گفتم: «آری، ولی مردم انکار می کنند» فرمود با این فرمایش خداوند به موسی علیه السلام با آنان مباحثه کن که می فرماید ما در الواح تورات از هر چیز نوشتیم. (اعراف/145) در این آیه خداوند به ما فهمانده است که همه چیز را برای او ننوشته است و به عیسی فرموده است: ﴿وَلِأَبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ﴾، و این جا هم به ما فهمانده که تمام چیزها را برای عیسی بیان نکرده است. و به محمد فرموده است و تو را گواه بر آنان قرار می دهیم و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز است. (نحل/89).

به یقین خداوند پروردگار من و پروردگار شماست؛ [تنها] او را پرستش کنید که راه راست همین است. (64)

ولی گروه هایی از میان آن ها [درباره ی مسیح] اختلاف کردند [و بعضی او را خدا پنداشتند]؛ وای بر کسانی که ستم کردند از عذاب روزی دردناک 65)

آیا جز این انتظاری دارند که قیامت ناگهان به سراغشان آید در حالی که نمی فهمند؟!

1- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿هل ينظُرُونَ إِلا السَّاعَةَ أَن تَأْتِيهُم بَغْتَةً﴾ سؤال کردم امام فرمود: منظور از آن قیام حضرت قائم است که ناگهان به سراغشان آید».

دوستان در آن روز دشمن یکدیگرند، مگر پرهیزگاران. (67)

1- امام صادق علیه السلام- سلیمان نقل کرده است نزد امام صادق علیه السلام بودم که ابوبصیر وارد شد ... امام صادق علیه السلام به او فرمود: ... ای ابومحمد منظور از آیه: ﴿الأخلاء يومَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُو إِلا المُتَّقِينَ﴾ شما هستید به خدا با این جز شما را اراده نکرده است.

2- امام باقر علیه السلام- جابر گوید: امام باقر علیه السلام فرمود دو مؤمنی که در راه خدا با یکدیگر برادر شدند، همین که یکیشان در بهشت درجه ای از دیگری بالاتر می رود می گوید پروردگارا! او برادر و دوست من بود مرا به طاعت تو فرمان می داد مرا از معصیت تو باز می داشت و نسبت به پاداش هایت، ترغیب و تشویقم می نمود این سخنان را آن کسی که بالاتر (قرار گرفته می گوید) [پروردگارا]! او را نیز در همین درجه در کنار من قرار بده» خداوند متعال تقاضایش را پذیرفته هر دو را در یکجا قرار می دهد. اما دو منافق همین که یکی در درجه ی پایین تری از جهنم قرار می گیرد، می گوید: «پروردگارا! فلانی

ص: 105

الْمُنَافِقَيْن لَيَكُونُ أَحَدُهُمَا أَسْفَلَ مِنْ صَاحِبِهِ بِدَرْكِ فِي النَّارِ فَيَقُولُ يَا رَبِّ إِنَّ فَلَانَا كَانَ يَأْمُرُنِي بِمَعْصِيَتِكَ وَيُنَبِّطِنِي عَنْ طَاعَتِكَ وَيُزَهْدَنِي فِيمَا عِنْدَكَ وَ لَا يُحَذِّرُنِي لِقَاءَكَ فَاجْمَعْ بَيْنِي وَ بَيْنَهُ فِي هَذَا الدَّرْكِ فَيَجْمَعُ اللَّهُ بَيْنَهُمَا وَ تَلَا هَذِهِ الْآيَةِ الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ﴾. (1)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن الْحَارث عَنْ عَلى علیه السلام قَالَ فِي خَلِيلَيْن مُؤْمِنَيْنِ وَ خَلِيلَيْنِ كَافِرَيْن وَ مُؤْمِن غَنِيٌّ وَ مُؤْمِن فَقِير وَ كَافِرٍ غَنِيٌّ وَ كَافِر فَقِير فَأَمَّا الْخَلِيطَانِ الْمُؤْمِنَانِ فَتَخَالًا حَيَاتَهُمَا فِي طَاعَةَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَ تَبَاذَا وَتَوَادَا عَلَيْهَا فَمَاتَ أَحَدُهُمَا قَبْلَ صَاحِبِهِ فَأَرَاهُ اللَّهُ مَنْزَلَهُ فِي الْجَنَّةِ يَشْفَعُ لِصَاحِبِهِ فَقَالَ يَا رَبِّ خَلِيلِي فَلَانُ كَانَ يَأْمُرُنِي بِطَاعَتِكَ وَ يُعِينُنِي عَلَيْهَا وَ يَنْهَانِي عَنْ مَعْصِيَتِكَ فَتَبَتْهُ عَلَى مَا ثَبَّتَنِي عَلَيْهِ مِنَ الْهُدَى حَتَّى تُريَهُ مَا أَرَيْتَنِي فَيَسْتَجِيبُ اللَّهُ لَهُ حَتَّى يَلْتَقِيَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَيَقُولُ كُلٌّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا لِصَاحِبِهِ جَزَاكَ اللَّهُ مِنْ خَلِيل خَيْراً كُنْتَ تَأْمُرُنِي بطَاعَةِ اللَّهِ وَ تَنْهَانِي عَنْ مَعْصِيَةِ اللَّهِ وَأَمَّا الْكَافِرَانِ فَتَخَالَّا بِمَعْصِيَةِ اللَّهِ وَ تَبَاذَنَا عَلَيْهَا وَ تَوَادَا عَلَيْهَا فَمَاتَ أَحَدُهُمَا قَبْلَ صَاحِبِهِ فَأَرَاهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَنْزِلَهُ فِي النَّارِ فَقَالَ يَا رَبِّ فُلَانُ خَلِيلِي كَانَ يَأْمُرُنِي بِمَعْصِيَتِكَ وَ يَنْهَانِي عَنْ طَاعَتِكَ فَثَبِّتْهُ عَلَى مَا ثَبَّتَنِي عَلَيْهِ مِنَ الْمَعَاصِي حَتَّى تُرِيَهُ مَا أَرَيْتَنِي مِنَ الْعَذَابِ فَيَلْتَقِيَانِ عِنْدَ اللَّهِ يَوْمَ الْقِيَامَة يَقُولُ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا لِصَاحِبِهِ جَزَاكَ اللَّهُ مِنْ خَلِيل شَراً كُنْتَ تَأمُرُنِي بِمَعْصِيَةِ اللَّهِ وَ تَنْهَانِي عَنْ طَاعَةِ اللَّهِ قَالَ ثُمَّ قَرَأَ الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْض عَدُوٌّ إلا المتقين﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿الْمُحِبُّ فِى اللَّهِ مُحِبُّ اللَّهِ وَ الْمَحْبُوبُ فِى اللَّهِ حَبيبُ اللَّهِ لِأَنَّهُمَا لَا يَتَحَابَّان إِلَّا فِي اللَّهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ الْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ فَمَنْ أَحَبَّ عَبْداً فِي اللَّهِ فَإِنَّمَا أحَبَّ اللَّهَ وَ لَا يُحِبُّ اللَّهَ تَعَالَى إِلَّا مَنْ أَحَبَّهُ اللَّهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَفْضَلُ النَّاسِ بَعْدَ النَّبيِّينَ فِى الدُّنْيَا وَالْآخِرَة الْمُحِبُّونَ لِلَّهِ الْمُتَحَابُّونَ فِيهِ وَكُلٌّ حُبِّ مَعْلُولُ يُورث بُعْداً فِيهِ

ص: 106

مرا فرمان به معصیتت می داد و از اطاعت تو مرا باز می داشت نسبت به اجرهایت مرا بیمیل می کرد و هرگز مرا از دید تو نمی هراساند حال که چنین است پس من و او را در این درجه پایین یکجا قرار بده خداوند متعال این دو را نیز در یک محل قرار می دهد آن گاه حضرت این آیه ی کریمه را تلاوت فرمود: ﴿الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ﴾.

3- امام علی علیه السلام- حارث از امام علی علیه السلام نقل کرده است که درباره ی دو نفر مؤمن که با یکدیگر دوست هستند و دو نفر کافر که با یکدیگر پیوند دوستی دارند و همچنین مؤمن نیازمند و کافر ثروتمند و کافر فقیر فرمود دو نفر مؤمن که با یکدیگر دوست هستند در زمان حیاتشان براساس اطاعت از پروردگار با یکدیگر دوست بوده اند و در این راه بذل و بخشش کرده و همدیگر را دوست داشته اند. هرگاه یکی از آن ها قبل از دیگری از دنیا برود خداوند جایگاهش در بهشت را به او نشان می دهد و او برای دوستش شفاعت می کند و می گوید خدایا فلان دوستم مرا به اطاعت از تو فرا می خواند و در این کار به من کمک و از نافرمانی نسبت به تو نهی می کرد پس او را بر هدایتی که مرا بر آن ثابت گرداندی استوار کن تا آن چه را به من نشان دادی به او هم بنمایانی خداوند به او پاسخ مثبت خواهد داد تا آن دو در محضر پروردگار با یکدیگر دیدار کنند. در این هنگام آن ها با یکدیگر خواهند گفت «خداوند به تو پاداش نیک بدهد تو دوست خوبی برای من بودی مرا به اطاعت از پروردگار و پرهیز از نافرمانی نسبت به او می خواندی». اما دو نفر کافر که براساس نافرمانی با یکدیگر دوست هستند و در این راه به یکدیگر کمک می کردند و دوستیشان بر این اساس بوده است هرگاه یکی از آن ها قبل از دیگری از دنیا برود خداوند جایگاهش در آتش را به او نشان خواهد داد. در نتیجه آن شخص می گوید خدایا فلان دوستم مرا به نافرمانی نسبت به تو و عدم اجرای اوامرت فرا می خواند. پس همان طور که او مرا بر گناهان استوار گرداند او را همانند من بر انجام گناهان استوار گردان تا عذابی را که به من نمایاندی به او هم نشان بدهی آن ها در روز قیامت با یکدیگر دیدار می کنند و هر کدام از آن ها به دیگری می گوید: «خداوند تو را به اشد مجازات برساند تو مرا به نافرمانی از خداوند فرا می خواندی و از اطاعت از اوامرش باز می داشتی»! امام سپس این آیه را خواند: ﴿الأَخِلاء يومَئِذٍ بَعْضُهُمْ لبَعْضٍ عَدُو إِلا المُتَّقِينَ﴾.

4- امام صادق علیه السلام- کسی که در راه خدا دوستی می کند دوست خدا هم می باشد و کسی که برای خدا مورد محبت قرار می گیرد محبوب خدا هم می باشد زیرا آن ها برای خداوند همدیگر را دوست می دارند. رسول خدا فرمود: «آدمی با کسی که مورد محبت او هست می باشد هرکس بنده ای را برای خدا دوست بدارد خداوند را دوست داشته است و کسی که خدا را دوست بدارد خداوند او را دوست می دارد. رسول اکرم فرمود: بهترین مردم بعد از پیامبران کسانی هستند که خداوند را دوست می دارند و برای او دیگران را هم دوست خود می گیرند هر محبّتی غیر از خدا علت های دیگری دارد که موجب دوری می شود مگر این دو محبّت محبّت خدا و محبّت افراد برای خدا همواره

ص: 107

عَدَاوَةُ إِنَّا هَذَيْنِ وَ هُمَا مِنْ عَيْن وَاحِدَة يَزِيدَانِ أَبَداً وَ لَا يَنْقُصَانِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ لِأَنَّ أَصْلَ الْحُبِّ التَّبَرَى عَنْ سِوَى الْمَحْبُوب﴾. (1)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ فَلْيَكُنْ جُلَسَاؤُكَ الْأَبْرَارَ وَإِخْوَانُكَ الْأَنْقِيَاءَ وَالزُّهَادَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ فِي كِتَابِهِ الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ يَا ابْنَ مَسْعُودِ اعْلَمْ أَنَّهُمْ يَرَوْنَ الْمَعْرُوفَ مُنْكَراً وَ الْمُنْكَرَ مَعْرُوفًا فَفِي ذَلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَلَا يَكُونُ فِيهِمُ الشَّاهِدُ بِالْحَقِّ وَلَا الْقَوَّامُونَ بِالْقِسْط﴾. (2)

6- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ يَعْنِي الْأَصْدِقَاءَ يُعَادِي بَعْضَهُمْ بَعْضاً﴾. (3)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿أَلَا كُلُّ خَلَّة كَانَتْ فِي الدُّنْيَا فِي غَيْرِ اللَّهِ فَإِنَّهَا تَصِيرُ عَدَاوَةَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾. (4)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَلِلظَّالِمِ غَداً بِكَفِّهِ عَضَةُ وَالرَّحِيلُ وَشِيكُ وَ لِلْأَخِيَّاءِ نَدَامَةُ إِلَّا المُتَّقِينَ﴾. (5)

9- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَسَادُ الْأَخْلَاق بمُعَاشَرَة السُّفَهَاءِ وَصَلَاحُ الْأَخْلَاقِ بِمُنَافَسَةِ الْعُقَلَاءِ وَ الْخَلْقُ أَشْكَالُ فَكُلِّ يَعْمَلُ عَلى شَاكِلَتِهِ وَ النَّاسُ إِخْوَانُ فَمَنْ كَانَتْ إِخْوَتُهُ فِي غَيْرِ ذَاتِ اللَّهِ فَإِنَّهَا تَحُورُ عَدَاوَةَ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا المُتَّقِينَ﴾. (6)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿ثَلَاثَةُ أَشْيَاءَ فِي كُلِّ زَمَان عَزِيزَةُ الْأَخُ فِي اللَّهِ وَ الزَّوْجَةُ الصَّالِحَةُ الْأَلِيفَةُ فِي دین اللَّهِ وَالْوَلَدُ الرَّشِيدُ وَ مَنْ أَصَابَ أَحَدَ الثَّلَاثَةَ فَقَدْ أَصَابَ خَيْرَ الدَّارَيْنِ وَ الْحَظَ الْأَوْفَرَ مِنَ الدُّنْيَا وَاحْذَرْ أَنْ تُوَاخِيَ مَنْ أَرَادَكَ لِطَمَع أَوْ خَوْفٍ أَوْ مَيْل أَوْ لِلْأَكْلِ وَالشُّرْبِ وَاطْلُبْ مُوَاخَاةَ الْأَتْقِيَاءِ وَ لَوْ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَ إِنْ أَفْنَيْتَ عُمُرَكَ فِي طَلَبِهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يَخْلُقُ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ أَفْضَلَ مِنْهُمْ بَعْدَ الْأَنْبِيَاءِ وَالْأَوْلِيَاءِ وَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَى الْعَبْدِ بِمِثْلِ مَا أَنْعَمَ بِهِ مِنَ التَّوْفِيقِ بِصُحْبَتِهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا المُتَّقِينَ ﴾. (7)

ص: 108

موجب سود و زیادتی فضل می گردد و در آن هرگز نقصانی پدید نمی آید، خداوند متعال فرموده است ﴿الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ﴾ زيرا محبت تبری از غیر محبوب می باشد».

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود! باید همنشینانت نیکان برادرانت پرهیزکاران و پارسایان باشند به جهت این که خدای تعالی در کتابش فرموده است: ﴿الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ﴾. ای پسر مسعود! بدان که ایشان معروف را منکر و منکر را معروف می بینند پس در این صورت خداوند بر دل هایشان مهر می نهد لذا در میان ایشان گواه دهنده به حق و به پا دارنده ی عدل نمی باشد.

6- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ یعنی دوستان دنیوی در آن روز با یکدیگر دشمن می شوند.

7- امام صادق علیه السلام- در روز قیامت همه دوستی ها جز دوستی با خداوند به دشمنی تبدیل خواهد شد.

8- امام علی علیه السلام- فردای روز قیامت ظالم دست خود را گاز می گیرد روز کوچ کردن نزدیک می باشد دوستان روز قیامت از دوستی خود پشیمان خواهند شد جز پرهیزکاران.

9- امام علی علیه السلام- فساد اخلاق به واسطه ی همنشینی با نادانان به وجود می آید و اخلاق خوب به وسیله ی هم صحبتی با عقلا اخلاق عبارت است از شکل ها هر کس طبق روش و خلق و خوی خود عمل می کند (اسراء/84) مردم برادر یکدیگرند هرکس برادر در غیر راه خدا بگیرد موجب عداوت و دشمنی می شود و این فرموده ی خداست ﴿الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِين﴾.

10- امام صادق علیه السلام- سه چیز در هر زمانی کمیاب اند برادر در راه ،خدا همسر خوب و مهربان در راه خدا و فرزند رشید خردمند؛ هرکس به یکی از این سه تا رسد به خیر دو دنیا رسیده و به بهره ی کامل از دنیا رسیده و حذر کن از کسی که برای طمع یار تو می شود، یا از ترس، یا رغبت یا برای خوردن و آشامیدن و برادری پرهیزکاران را اگرچه در ظلمات زمین باشد، بجو. و و عمرت را در آن به سر برسان که خدای عزوجل در روی زمین بهتر از آنان پس از پیغمبران اولیاء نیافریده است. و خدای عزوجل نعمتی به بنده ی خود مانند توفیق هم صحبتی آنان نداده است. خدای عزوجل فرموده است: ﴿الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ﴾.

ص: 109

11- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَفْضَلُ النَّاسِ بَعْدَ النَّبِيِّينَ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَة الْمُحِبُّونَ لِلَّهِ الْمُتَحَابُّونَ فِيهِ وَ كُلُّ حُبِّ مَعْلُولُ يُورَثُ بُعْداً فِيهِ عَدَاوَةُ إِلَّا هَذَيْنِ وَ هُمَا مِنْ عَيْنِ وَاحِدَةٍ يَزِيدَانِ أَبَداً وَ لَا يَنْقُصَانِ قَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ لِأَنْ أَصْلَ الْحُبَّ التَّبَرُّزُ عَنْ سِوَى الْمَحْبُوب﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿يا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ﴾ (68)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: قَالَ عَلَى علیه السلام إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ أَيْنَ عَلَى بَن أَبي طَالِب ؟ قَالَ: فَأَقُومُ أَنَا فَيُقَالُ لِي أَنْتَ عَلَى علیه السلام؟ فَأَقُولُ: أَنَا ابْنُ عَمِّ النَّبِيِّ الله وَ وَصِيَّهُ وَ وَارَتْهُ فَيُقَالُ لِي صَدَقْتَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ فَقَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَكَ وَلِشِيعَتِكَ فَقَدْ آمَنَكَ اللَّهُ وَ آمَنَهُمْ مَعَكَ مِنَ الْفَزَعِ الْأَكْبَرِ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ آمِنِينَ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ﴾. (2)

2- السجّاد علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي حَمْزَةَ الثَّمَالِيٌّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ: إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَة نَادَى مُنَادِ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ فَإِذَا قَالَهَا لَمْ يَبْقَ أَحَدٌ إِلَّا رَفَعَ رَأْسَهُ فَإِذَا قَالَ الَّذِينَ آمَنُوا بِآيَاتِنَا وَكَانُوا مُسْلِمِينَ لَمْ يَبْقَ أَحَدٌ إِلَّا طَاطَأَ رَأْسَهُ إِنَّا الْمُسْلِمِينَ الْمُحِبينَ قَالَ ثُمَّ يُنَادِى هَذِهِ فَاطِمَةً بِنْتُ مُحَمَّدِ لا تَمُرَّ بِكُمْ هِيَ وَ مَنْ مَعَهَا إِلَى الْجَنَّةَ ثُمَّ يُرْسِلُ اللَّهُ لَهَا [إِلَيْهَا] مَلَكاً فَيَقُولُ يَا فَاطِمَةُ سَلِى حَاجَتَكِ فَتَقُولُ: يَا رَبِّ حَاجَتِي أَنْ تَغْفِرَ [لِي وَ] لِمَنْ نَصَرَ وَلْدِي﴾. (3)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن ابْنِ عَبَّاس قَالَ: بَيْنَمَا النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم وَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام بِمَكَّةَ أَيَّامَ الْمَوْسِمِ إِذَا الْتَفَتَ النَّبِيُّ إِلَى عَلَى علیه السلام وَقَالَ هَنِيئاً لَكَ وَ طُوبَى لَكَ يَا أَبَا الْحَسَن علیه السلام هَذَا جَبْرَئِيلُ يُخْبرُنِي عَنِ اللَّهِ تَعَالَى أَنَّ اللَّهَ يَبْعَتُكَ وَ شِيعَتَكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ رَكْبَانَا غَيْرَ رِجَال عَلَى نَجَائِبَ رَحَائِلُهَا مِنَ النُّورِ فَتَنَاخُ عِنْدَ قُبُورِهِمْ فَيُقَالُ لَهُمُ ارْكَبُوا يَا أَوْلِيَاءَ اللَّهِ فَيَرْكَبُونَ صَفَا مُعْتَدِلًا أَنْتَ أَمَامُهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ حَتَّى إِذَا صَارُوا إِلَى الْفَحْصِ ثَارَتْ فِي وُجُوهِهِمْ رِيحُ يُقَالُ لَهَا الْمُثِيرَةُ فَتَدْرِى فِي وُجُوهِهِمُ الْمِسْكَ الْأَذَفَرَ فَيُنَادُونَ بِصَوْتِ لَهُمْ

ص: 110

11- پیامبر صلی الله علیه و آله- بهترین مردم بعد از پیامبران کسانی هستند که خداوند را دوست می دارند و برای او دیگران را هم دوست خود می گیرند هر محبّتی غیر از خدا علت های دیگری دارد که موجب دوری می شود مگر این دو محبّت محبّت خدا و محبّت افراد برای خدا همواره موجب سود و زیادتی فضل می گردد و در آن هرگز نقصانی پدید نمی آید خداوند متعال فرموده است: ﴿الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ﴾ زیرا محبت تبری (بیزاری جستن) از غیر محبوب می باشد.

ای بندگان من امروز نه ترسی بر شماست و نه اندوهگین می شوید (68)

1- امام علی علیه السلام- جابر از امام باقر نقل کرده است علی فرمود در روز قیامت منادی از آسمان ندا می دهد که علی بن ابی طالب کجاست؟ پس من برمی خیزم و به من می گویند تو علی هستی؟ می گویم من پسر عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و جانشین و وارث او هستم». به من می گویند «راست گفت پس به بهشت وارد شو که خداوند تو و شیعه ی تو را آمرزیده است و به تو و همراهیانت از فزع اکبر امان داده است که با امنیت به بهشت وارد شويد. ﴿لا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ﴾.

2- امام سجّاد علیه السلام- ابوحمزه ثمالی گوید امام سجّاد علیه السلام فرمود: هنگامی که روز قیامت فرا رسد، نداکننده ای ندا می دهد ﴿لا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ﴾. وقتی این سخن را می گوید، همه ی موجودات [امیدوار شده و] سرشان را بالا می گیرند ولی وقتی گفته می شود: ﴿الَّذِینَ آمَنُوا بِآياتِنا وَ کانُوا مُسْلِمِینَ﴾، همه ی موجودات سرشان را پایین می اندازند به جز مسلمانانی که دوستدار [اهل بیت هستند. آن گاه ندا داده می شود این فاطمه دختر محمّد صلی الله علیه و آله است که او و کسانی که همراه او هستند از کنار شما به سمت بهشت عبور می کنند آن گاه خداوند فرشته ای را سوی او (فاطمه) می فرستد. فرشته] می گوید ای فاطمه حاجتت را از من بخواه». [فاطمه علیها السلام] می گوید ای پروردگار من حاجت من این است که من و هرکس که فرزندانم را یاری کرده است بیامرزی»

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: روزی در ایام مناسک حج پیامبر صلی الله علیه و آله و علی بن أبی طالب در مكّه بودند، پیامبر صلی الله علیه و آله است رو به علی کرده و فرمود گوارایت باد و خوشا به حالت ای ابوالحسن ... این جبرئیل است که از جانب خداوند متعال مرا خبر می دهد که خداوند در روز قیامت تو و شیعیان تو را سواره برمی انگیزد نه پیاده سواره بر اشترانی نجیب که زین و برگ از نور دارند و نزد گورهای ایشان خوابانده می شوند و به آنان گفته می شود ای اولیای خدا، سوار شوید! پس در صفی راست به سوی بهشت سوار می شوند در حالی که تو در پیشاپیش آن ها قرار داری و چون آستانه بهشت ،رسند بادی بر صورت آن ها می وزد که آن را المثیره نامند، این باد مشک أذفر به رخسارشان می باشد و آنان با صدای خاصی ندا می دهند ما علویان هستیم. پس به آنان

ص: 111

نَحْنُ الْعَلَوِيُّونَ فَيُقَالُ لَهُمْ إِنْ كُنْتُمُ الْعَلَوِيُّونَ فَأَنْتُمُ الْآمِنُونَ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ﴾. (1)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن ابْن عَبَّاس رحمه الله علیه قَالَ: بَيْنَا نَحْنُ مَعَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم بعَرَفَاتِ إِذْ قَالَ أَ فِيكُمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب قُلْنَا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَرَبَهُ مِنْهُ وَ ضَرَبَ يَدَهُ عَلَى مَنْكِبِهِ ثُمَّ قَالَ طُوبَى لَكَ يا على علیه السلام هَذَا جَبْرَئِيلُ يُخْبرُنِي عَنِ اللَّهِ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ جِئْتَ أَنْتَ وَ شِيعَتُكَ رَكْبَانَا عَلَى نُوقٍ مِنْ نُورٍ الْبَرْقِ يُطِيرُهُمْ فِي أَرْجَاءِ الْهَوَاءِ يُنَادُونَ فِي عَرْصَةِ الْقِيَامَةِ نَحْنُ الْعَلَوِيُّونَ فَيَأْتِيهِمُ النَّدَاءُ مِنْ قِبَلَ اللَّهِ أَنْتُمُ الْمُقَرَّبُونَ الَّذِينَ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَلَا أَنْتُمْ تَخَزَنُونَ﴾. (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يا على علیه السلام كَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يُحِبُّنِي وَ يُبْغِضَكَ يا على علیه السلام إِنَّهُ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ أَيْنَ مُحِبُّو عَلَى علیه السلام وَ شِيعَتُهُ أَيْنَ مُحِبُّو عَلِيَّا وَ مَنْ يُحِبُّهُ أَيْنَ الْمُتَحَابُّونَ فِي اللَّهِ أَيْنَ الْمُتَبَاذِلُونَ فِي اللَّهِ أَيْنَ الْمُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَيْنَ الَّذِينَ جَفَّتْ السِنَتُهُمْ مِنَ الْعَطَشَ أَيْنَ الَّذِينَ يُصَلُّونَ فِي اللَّيْلِ وَ النَّاسُ نِيَامُ أَيْنَ الَّذِينَ يَبْكُونَ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَ لَا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا بِآيَاتِنا و كانُوا مُسْلِمِينَ﴾. (69)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿الَّذِينَ آمَنُوا بِآيَاتِنَا يَعْنِي الْأَئِمَّةَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿ادْخُلُوا الجَنَّةَ أَنْتُمْ وَأَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ﴾. (70)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ادْخُلُوا الجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ أَي تُكْرَمُونَ﴾. (5)

2- الباقر علیه السلام- ﴿يُنَادِي مُنَادِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَيْنَ الْمُحِبُّونَ لِعَلِيٍّ فَيَقُومُونَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ فَيُقَالُ لَهُمْ مَنْ أَنْتُمْ قَالُوا نَحْنُ الْمُحِبُّونَ لِعلى علیه السلام الْخَالِصُونَ لَهُ حُبّاً فَيُقَالُ فَتَشْرَكُونَ فِي حُبِّهِ أَحَداً مِنَ النَّاسِ فَيَقُولُونَ لَا فَيُقَالُ لَهُمْ ادْخُلُوا الجَنَّةَ أَنْتُمْ وَأَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ﴾. (6)

ص: 112

گفته می شود اگر علوی باشید در امان هستید و امروز هیچ بیمی بر شما نیست و اندوهگین نمی شوید».

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: با پیامبر صلی الله علیه و آله در عرفات بودیم که فرمود: خوشا به حال تو یا علی! این جبرئیل است که مرا از جانب خدا خبر می دهد که وقتی روز قیامت فرا می رسد تو و شیعیانت سوار بر ناقه هایی از نور برق می آیید که آنان را در اطراف هوا به پرواز در می آورند و در موقف قیامت ندا سر می دهند ما علویان هستیم» پس ندا از جانب خدا به آنان می رسد که شما مقربانی هستید که امروز خوفی بر شما نیست و محزون نمی شوید. ﴿لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَ لا أَنتُمْ تَحْزَنُونَ﴾.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای علی! دروغ می گوید کسی که می پندارد مرا دوست دارد ولی تو را مبغوض می دارد ای علی وقتی روز قیامت فرا برسد منادی از وسط عرش ندا می دهد: «محبّان علی و شیعیان او کجایند»؟ محبّان علی و محبّان دوستداران علی کجایند؟ کجایند کسانی که به خاطر خدا محبت می ورزند و به خاطر خدا بذل می کنند؟ کجایند کسانی که دیگران را بر خود ترجیح ی دهند؟ کجایند کسانی که زبان هایشان از عطش خشک شد؟ کجایند کسانی که در دل شب نماز می خوانند در حالی که مردم خوابند؟ کجایند کسانی که از ترس خدا می گریند؟ ﴿لا خَوفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ﴾.

همان کسانی که به آیات ما ایمان آوردند و تسلیم بودند (69)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- الذِينَ آمَنُوا بِآياتنا؛ منظور، ائمه علیهم السلام هستند.

[به آن ها خطاب می شود]: شما و همسرانتان در نهایت شادمانی وارد بهشت شوید (70)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه الله- ادْخُلُوا الجَنَّةَ أَنتُمْ وأَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ یعنی در آن جا گرامی داشته می شوید.

2- امام باقر علیه السلام- امام باقر علیه السلام فرمود: منادی روز قیامت ندا سر می دهد: «محبّان علی کجا هستند»؟ پس از هر راه دوری بر می خیزند؛ به آنان گفته می شود شما که هستید؟ می گویند: ما محبّان على علیه السلام هستیم که فقط محبّت او را داشتیم» پس گفته می شود: «آیا در محبت او احدی از مردم را شرکت می دادید»؟ می گویند: «نه» به آنان گفته می شود: ﴿ادْخُلُوا الجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ﴾.

ص: 113

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَن أَبي عَبْدِ الله علیه السلام قَالَ: ... يَا أَبَا مُحَمَّدِ أَنْتُمْ فِي الْجَنَّةَ تُحْبَرُونَ وَ بَيْنَ أَطْباق النَّار تُطْلَبُونَ فَلَا تُوجَدُون﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ أَنَّهُ قَالَ لِأَبِي بَصِيرٍ: يَا أَبَا مُحَمَّدِ صِرْتُمْ عِنْدَ أَهْلِ هَذَا الْعَالَمِ شِرَاَرَ النَّاسِ وَ أَنْتُمْ وَاللَّهِ فِى الْجَنَّةِ تُحْبَرُونِ وَ فِي النَّارِ تُطْلَبُونَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿يُطافُ عَلَيْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَكْوَابٍ وَ فِيهَا مَا تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَأَنتُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ (71)

3- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: ... ای ابوبصیر! شما در بهشت می خرامید؛ در حالی که در جهنم شما را جستجو می کنند و هیچ کدامتان را آن جا نمی یابند.

4- امام صادق علیه السلام- سلیمان گوید: امام صادق علیه السلام به ابوبصیر فرمود ... شما نزد مردم این جهان اشرار محسوب شده اید به خدا سوگند هنگامی که در بهشت در ناز و نعمت خواهید بود آنان در دوزخ شما را می جویند.

[این در حالی است که برای پذیرایی آن ها] ظرف های طلایی و جام های [شراب طهور] را گرداگرد آن ها می گردانند؛ و در آن جا هر چه دل ها می خواهد و چشم ها از آن لذت می برد آماده است؛ و شما جاودانه در آن خواهید ماند (71)

4-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَاعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ مَعَ هَذَا عَذَابِ الْقَبْرِ وَعَذَابِ النَّارِ رَحْمَةً اللَّهِ الَّتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ لَا تَعْجِزُ عَنِ الْعِبَادِ جَنَّةُ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ خَيْرُ لَا يَكُونُ بَعْدَهُ شَرٌّ أَبَداً وَ شَهْوَةٌ لَا تَنْفَدُ أَبَداً وَ لَذَةٌ لَا تَفْنَى أَبَداً وَ مَجْمَعُ لَا يَتَفَرَّقُ أَبَداً قَوْمُ قَدْ جَاوَرُوا الرَّحْمَنَ وَ قَامَ بَيْنَ أَيْدِيهِمُ الْعِلْمَانُ بِصِحافِ مِنْ ذَهَبٍ فِيهَا الْفَاكِهَةً وَ الرِّيحان﴾. (1)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى سُوراً مِنْ نُور مَحْفُوفا بِالزَّبَرْجَدِ وَ الْحَرِيرِ مُنَجَّداً بالسُّنْدُس وَ الدَّيباج يُضْرَبُ هَذَا السُّورُ بَيْنَ أَوْلِيَائِنَا وَ بَيْنَ أَعْدَائِنَا فَإِذَا عَلَى علیه السلام دِّمَاغُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَنُضِجَتِ الْأَكْبَادُ مِنْ طُول الْمَوْقِفِ أُدْخِلَ فِى هَذَا السُّور أَوْلِيَاءُ اللَّهِ فَكَانُوا فِي أَمْنِ اللَّهِ وَ حِرْزِهِ لَهُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِيَ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ﴾. (2)

6-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَى الله مَكَةَ فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنْهَا ... قَالَ لِلنَّاسِ أَنِيخُوا نَاقَتِي فَوَاللَّهِ مَا أَبْرَحُ مِنْ هَذَا الْمَكَانِ حَتَّى أَبَلِّغَ رِسَالَةَ رَبِّي ... ثُمَّ قَالَ أَلَا مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ ... فَلَمَّا كَانَ بَعْدَ ثَلَاثَة و جَلَسَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم مَجْلِسَهُ أَتَاهُ رَجُلُ مِنْ بَنِي مَحْرُومِ يُسَمَّى عُمَرَ بْنَ عُتْبَةَ وَ فِي خَبَرٍ آخَر حَارث بْنَ النَّعْمَانِ الْفِهْرِئَ فَقَالَ يا محمّد صلی الله علیه و آله أَسْأَلُكَ عَنْ ثَلَاثِ مَسَائِلَ فَقَالَ سَلْ عَمّا بَدَا لَكَ فَقَالَ فَأَخْبِرْنِى عَنْ هَذَا الرَّجُل يَعْنِي على بن أبي طالب وَ قَوْلِكَ فِيهِ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ إِلَى آخِرِهِ أَ مِنْكَ أَمْ مِنْ رَبِّكَ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم الْوَحْيُ إِلَيَّ مِنَ اللَّهِ وَ السَّفِيرُ جَبْرَئِيلُ وَالْمُؤَذِّنُ أَنَا وَمَا أَذَنْتُ إِلَّا مَا أَمَرَنِي فَرَفَعَ الْمَخْزُومِيُّ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ مُحَمَّد صَادِقاً فِيمَا يَقُولُ فَأَرْسِلْ عَلَيَّ شُوَاطًا مِنْ نَارٍ وَ فِي خَبَرٍ آخَرَ فِي التَّفْسِير فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّماءِ اءِ وَ وَلَّى فَوَ اللَّهِ مَا سَارَ غَيْرَ بَعِيدٍ حَتَّى أَظَلَّتْهُ سَحَابَةُ سَوْدَاءُ فَأَرْعَدَتْ وَ أَبْرَقَتْ فَأَصْعَقَتْ فَأَصَابَتْهُ الصَّاعِقَةُ فَأَحْرَقَتْهُ النَّارُ فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ وَ هُوَ يَقُولُ اقْراً يا محمّد صلی الله علیه و آله سَأَل سائل بعذاب واقع لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دافِعُ السَّائِلُ عُمَرُ وَالْمُحْتَرِقُ عُمَرُ فَقَالَ النَّبِيُّ لِأَصْحَابِهِ رَأَيْتُمْ قَالُوا نَعَمْ وَ سَمِعْتُمْ قَالُوا نَعَمْ قَالَ طُوبَى لِمَنْ وَالَاهُ وَ الْوَيْلُ لِمَنْ عَادَاةَ كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى

ص: 116

4-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- بندگان خدا بدانید که در کنار این همه عذاب رحمت خدا قرار دارد که از دسترس بندگان دور نیست بهشتی که فضای آن به اندازه ی پهنای آسمان و زمین است که برای پرهیزکاران فراهم آمده است آن خیری است که ابدا شری با آن نمی باشد لذت هایش ملال نمی آورد، و گردهم آیی آن به جدایی نمی انجامد ساکنان آن در همسایگی خدای رحمان به سر می برند، و پسران زیباروی سینی هایی از زر که پر از میوه و سبزیجات خوشبوست بدست دارند و به خدمت آنان کمر می بندند.

5-2- امام صادق علیه السلام- خدا دیواری از نور دارد که با زبرجد و حریر محفوظ شده و با سندس و دیبا آراسته گردیده این دیوار را فاصله ی بین دوستان ما و دشمنانمان قرار می دهند وقتی مغزها به جوش آمد و جان به گلوگاه رسید و کبدها سوخت از طول اقامت در محشر در این جایگاه اولیای خدا وارد می شوند و در پناه خدا در امان خواهند بود که در آن جا هرچه دل ها می خواهد و چشم ها از آن لذت می برد، فراهم می باشد در این جایگاه هر چه میل کنند و از هرچه لذت ببرند وجود دارد.

6-2- پیامبر خدا صلی الله علیه و آله- زراره گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام فرمود: ... چون رسول خدا در حجة الوداع عزم مکه کرد و پس از انجام مناسک از آن خارج گشت ... به مردم فرمود: «شتر مرا بخوابانید که به خدا سوگند تا پیام و رسالت پروردگارم را ابلاغ نکنم این مکان را ترک نخواهم کرد» ... سپس فرمود: بدانید و آگاه باشید که هرکس من مولای او بودم اینک علی مولای اوست ...... چون سه روز گذشت و پیامبر صلی الله علیه و آله برای پاسخگویی به پرسش مردم نشست مردی از بنی مخزوم که عمر بن عتبه نامیده می شد و در روایتی دیگر حارث بن نعمان فهری- نزد وی آمده و گفت ای محمد! سه مسأله از شما می پرسم» فرمود: «هرچه می خواهی بپرس پس گفت ... پس مرا خبر کن از این مرد- منظورش علی بن ابی طالب علیه السلام بود- و این که درباره ی وی گفته ای: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاه ... آيا از خودتان است یا از جانب پروردگارتان»؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «وحی به سوی من از جانب خداست و آورنده ی آن جبرئیل است و رساننده من هستم و هرگز بی اجازه پروردگارم چیزی نگفته ام. پس آن مرد مخزومی سرش را به آسمان بلند کرده و گفت: «خدایا! اگر حمّد در آن چه می گوید، صادق است، شعله ای از آتش سوزان به سوی من بفرست و در خبر دیگر در التفسیر آمده گفت: «خداوندا، اگر این حق از جانب تو باشد از آسمان سنگ بر ما ببار و رفت. به خدا سوگند هنوز مسافت زیادی دور نشده بود که ابری سیاه بر وی سایه افکند و رعد و برقی و صاعقه ای به راه انداخته و آن صاعقه به وی اصابت نموده آتش او را سوزاند. سپس جبرئیل نازل گشته در حالی که می گفت: «بخوان ای محمد! تقاضا کنندهای تقاضای عذابی کرد که واقع شد! این عذاب مخصوص کافران است و هیچ کس نمی تواند آن را دفع کند از سوی خداوند ذى المعارج [خداوندی که فرشتگانش بر آسمان ها صعود و عروج می کنند] (معارج/13) سائل عمر بن عتبه است و سوخته عمر [بن عتبه]. پس پیامبر صلی الله علیه و آله به صحابه خود فرمود: «دیدید»؟ گفتند: «آری» فرمود و «شنیدید»؟ گفتند: «آری» فرمود: «خوشا به حال آن که او (علی) را دوست بدارد و وای بر آن که با او دشمنی کند! گویی علی علیه السلام و

ص: 117

عَلَى علیه السلام وَ شِيعَتِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَزْفُونَ عَلَى نُوقِ مِنْ ريَاضِ الْجَنَّة شَبَابٌ مُتَوَّجُونَ مُكَحَلُونَ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ قَدْ أَيدوا برضوان مِنَ الله أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ حَتَّى سَكَنُوا حَظِيرَةَ القدس مِنْ جَوَار رَبِّ الْعَالَمِينَ هُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِي الْأَنفُسُ وتلد الأعْبُنُ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُون﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَتِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتي أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ (72)

1- ابن عباس رحمه الله علیه-﴿ الْكَافِرُ يَرثُ نَارَ الْمُؤْمِن وَالْمُؤْمِنُ يَرِثُ جَنَّةَ الْكَافِر وَ هَذَا كَقَولِهِ أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿لَكُم فيها فاكِهَةٌ كَثِيرَةٌ مِنْها تَأْكُلُونَ﴾ (73)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ المُجرمينَ في عَذاب جَهَنَّمَ خَالِدُونَ﴾ (74)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ ذَكَرَ اللَّهُ مَا أَعَدَّهُ لِأَعْدَاءِ آلِ مُحَمَّدِ فَقَالَ إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي عَذَابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ﴾. (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أمَّا أَهْلُ الْمَعْصِيَة فَخَلَّدُوا فِي النَّارِ، وَأُوثِقَ مِنْهُمُ الْأَقْدَامُ، وَغُلَّ مِنْهُمْ الْأَيْدِي إِلَى الْأَعْنَاقِ، وَالْبسَ أَجْسَادُهُمْ سَرَابِيلَ الْقَطِرَانِ وَ قُطَّعَتْ لَهُمْ مُقَطَّعَاتُ مِنَ النَّارِ، هُمْ فِي عَذَابِ قَدِ اشْتَدَّ حَرَهُ وَ نَارٍ قَدْ أَطْبَقَ عَلَى أَهْلِهَا، فَلَا يُفْتَحُ عَنْهُمْ أَبَداً، وَ لَا يَدْخُلُ عَلَيْهِمْ رِيحُ أَبَداً، وَ لَا يَنْقَضَى مِنْهُمُ الْغَمُ أَبَداً وَ الْعَذَابُ أَبَداً شَدِيدُ وَ الْعِقَابُ أَبَداً جَدِيدٌ، لَا الدَّارُ زَائِلَةٌ فَتَفْنَى وَلَا آجَالُ الْقَوْمِ تُقْضَى﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿لا يُفَتَرُ عَنْهُمْ وَهُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ﴾. (75)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ قَاتِلَ الْحُسَيْن بن على علیه السلام فِي تَابُوتِ مِنْ نَارٍ عَلَيْهِ نِصْفُ عَذَابٍ أَهْلِ الدُّنْيَا وَ قَدْ شُدَّ يَدَاهُ وَ رِجْلَاهُ بِسَلَاسِلَ مِنْ نَارٍ مُنَكِّسُ فِي النَّارِ حَتَّى يَقَعَ فِي قَعْرِ جَهَنَّمَ وَ لَهُ رِيحٌ يَتَعَوَّذُ أَهْلُ

ص: 118

شیعیان او را در روز قیامت می بینم که جوان شده و سوار بر شترانند در باغ های بهشتی، تاج ها بر سر و سورمه بر چشم کشیده اند و و هیچگونه ترس و اندوهی برای آن ها نیست (بقره/62) در حالی مؤید به رضوان بزرگ الهی گشته اند؛ [خشنودی و] رضای خدا [از همه ی این ها] برتر است و پیروزی بزرگ همین است. (توبه/72) تا این که در حظیره القدس در جوار پروردگار عالم ساکن می شوند که در آن جا هر چه دل ها می خواهد و چشم ها از آن لذت می برد آماده است.

این بهشتی است که شما وارث آن می شوید به خاطر اعمالی که انجام می دادید. (72)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- [هر انسان یک جایگاه در بهشت و یک جایگاه در جهنم دارد] کافر، [سهم] آتش مؤمن را به ارث می برد و مؤمن [سهم] بهشت کافر را به ارث می برد و این شرح و مثل این کلام: خداست [آری] آنان وارثانند. (مؤمنون/10).

و در آن برای شما میوه های فراوان است که از آن می خورید (73)

[ولی] مجرمان در عذاب دوزخ جاودانه می مانند. (74)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- سپس خداوند عذابی را که برای دشمنان اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله آماده کرده است ذکر می نماید و می فرماید: ﴿إِنَّ المُجْرِمِينَ فِي عَذَابِ جَهَنَّمَ خَالِدُونَ.

2- امام علی علیه السلام - خداوند گناهکاران را به صورت جاودانه در دوزخ نگه خواهد داشت و پاهایشان را به هم خواهد بست و دست هایشان را به گردنشان آویزان خواهد کرد و به آن ها لباس هایی از قطران می پوشاند که از آن ها لباس هایی از پاره های آتش برایشان دوخته خواهد شد. آن ها در عذابی به سر خواهند برد که گرمای آن بسیار شدید است و آتش آن همه اهل جهنم را در بر می گیرد و درهای دوزخ بر روی آن ها بسته شده و هرگز بر روی ساکنانش گشوده نخواهد شد و هیچ گاه باد بر آن ها نمی وزد و غم و اندوه آن ها برطرف نمی شود عذاب آن ها هر روز شدت می یابد و مجازاتشان هر روز از سر گرفته می.شود نه جهنّم فناپذیر است تا نابود شوند و نه اجل دوزخیان هرگز فرا خواهد رسید.

هرگز عذاب آنان کاسته نمی شود و در آن جا از همه چیز مأیوسند. (75)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- قاتل حسین بن علی علیه السلام در تابوتی است از آتش و عذاب نصف اهل دنیا نصیب او خواهد بود. دست و پای او با زنجیرهای آتشین بسته می گردند و در جهنّم سراشیب می شود تا این که به قعر جهنم می رسد وی دارای یک بوی متعفنی خواهد بود که اهل جهنم از تعفن آن به پروردگار خود پناهنده خواهند شد. او دائما با جمیع افرادی که در قتل امام حسین علیه السلام دخیل بودند

ص: 119

النَّارِ إِلَى رَبِّهِمْ مِنْ شِدَّةِ نَتْنِهِ وَ هُوَ فِيهَا خَالِدُ ذَائِقُ الْعَذَابِ الْأَلِيمِ مَعَ جَمِيعِ مَنْ شَايَعَ عَلَى قَتْلِهِ كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهِمُ الْجُلُودَ غَيْرَهَا حَتَّى يَذُوقُوا الْعَذَابَ الْأَلِيمَ لا يُفَتَّرُ عَنْهُمْ سَاعَةَ وَيُسْقَوْنَ مِنْ حَمِيمٍ جَهَنَّمَ فَالْوَيْلُ لَهُمْ مِنْ عَذَابِ النَّارِ﴾. (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَلَدِئَ الْحُسَيْنُ علیه السلام يُقْتَلُ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً أَلَا وَمَنْ قَتَلَهُ يُدْخَلُ فِي تَابُوتِ مِنْ نَارٍ وَ يُعَذِّبُ بِعَذَابِ نِصْفِ أَهْلِ النَّارِ وَقَدْ غُلَّتْ يَدَاهُ وَ رِجْلَاهُ وَ لَهُ رَائِحَةُ يَتَعَوَّذُ أَهْلُ النَّارِ مِنْهَا هُوَ وَ مَنْ شَايَعَ وَ بَايَعَ أَوْ رَضِيَ بِذَلِكَ كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بُدِّلُوا بِجُلُودِ غَيْرِهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ لَا يُفَتَرُ عَنْهُمْ سَاعَةً وَيُسْقَوْنَ مِنْ حَمِيمٍ جَهَنَّمَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَما ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ كانُوا هُمُ الظَّالِمِينَ﴾ (76)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ مَا ظَلَمْنَاهُمْ بتَركِهِمْ وَلَايَةَ أَهْل بَيْتِكَ وَلَكِنْ كَانُوا هُمُ الظَّالِمِينَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ نادَوْا يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ قَالَ إِنَّكُمْ ماكِنُونَ﴾ (77)

1- الحسن علیه السلام- ﴿النَّدَاءُ مِنَ اللَّهِ ثَلَاثَة وَالثَّالِثُ نِدَاء الْخَلْقِ لِلْخَلْقِ نَحْو فَنَادَتْهُ المَلائِكَةُ فَنَادَاهَا مِنْ تحتِها. يُنَادُونَهُمْ أَلَوَتَكُنْ مَعَكُمْ. وَ نادى أَصْحابُ الْجَنَّةِ. وَنُودُوا أَنْ تِلَكُمُ الْجَنَّةُ. وَنَادَوْا يَا مَالِكُ﴾. (4)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سألوه (عليا علیه السلام) عَن الْمُتَشَابِهِ فِى الْقَضَاءِ فَقَالَ هُوَ عَشَرَةُ أَوْجَهِ مُخْتَلِفَةٌ الْمَعْنَى فَمِنْهُ قَضَاءُ فَرَاغِ وَ قَضَاءُ عَهْدِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِعْلَامِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ فِعْلِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِيجَابِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ كِتَابِ وَ مِنْهُ قَضَاء إِثْمَامِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ ُحكْمِ وَفَصْلِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ خَلْقِ وَمِنْهُ قَضَاءُ نُزُولِ الْمَوْتِ وَأَمَّا قَضَاءُ إِنْزَالَ الْمَوْتِ فَكَقَوْل أَهْلِ النَّارِ فِي سُورَةِ الزُّخْرُفِ وَنَادَوْا يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ إِنَّكُمْ مَاكِثُونَ أَنْ لَيَنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَوْتَ﴾. (5)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿و نادوا يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ أَنْ نَمُوتُ فَيَقُولُ مَالِكَ إِنَّكُمْ ماكثون﴾. (6)

ص: 120

در جهنم دچار عذابی دردناک خواهند بود هرگاه پوست بدن آنان بریان شود خدای توانا پوست دیگری برای بدن ایشان می آفریند تا این که همیشه عذاب دردناک را بچشند و یک ساعتی از آن آزاد نباشند آنان از آب جوش جهنّم سیراب می شوند و وای بر ایشان از عذاب آتش.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- فرزندم حسین علیه السلام از سر ظلم و تجاوز کشته می شود کسی که او را بکشد داخل تابوتی از آتش می شود و به عذاب نیمی از اهل جهنّم گرفتار می شود و دست و پایش بسته می شود و بویی دارد که اهل آتش از او و هم از کسی که در قتل او مشایعت و متابعت کرده یا به آن راضی شده متأذّی می شوند هرگاه پوست های تنشان [در آن] بریان گردد [و بسوزد] پوست های دیگری به جای آن قرار می دهیم تا کیفر [الهی] را بچشند. (نساء/56) هرگز عذاب آنان کاسته نمی شود و از آب جوشان جهنم می چشند.

و ما به آن ها ستم نکردیم آنان خود ستمکار بودند. (76)

1- امام صادق علیه السلام- وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ كانُوا هُمُ الظَّالِمِينَ؛ ما به آن ها ستم روا نداشتیم که ولایت اهل بیت تو را واگذاردند ولی آن ها خود ستم را پیشه کردند.

آن ها فریاد می کشند ای مالک دوزخ [ای کاش] پروردگارت ما را بمیراند [تا آسوده شویم]» می گوید شما [در این جا] ماندگار هستید». (77)

1- امام حسن علیه السلام- ندا از جانب خدا سه نوع است ... سوّم ندایی است که مخلوق یکدیگر را صدا می زنند مانند فرشتگان او را صدا زدند (آل عمران/39) ناگهان از طرف پایین پایش او را صدا زد. (مریم/24) آن ها را صدا می زنند مگر ما با شما نبودیم»؟! (حدید/14) و بهشتیان دوزخیان را صدا می زنند. (اعراف/44) و به آنان ندا داده می شود این بهشت برای شماست». (اعراف/43) و آن ها فریاد می کشند: «ای مالک دوزخ!.

2- امام علی علیه السلام- از ایشان درباره متشابهات لفظ قضاء در قرآن سؤال نمودند که فرمود: این لفظ بر ده وجه در قرآن آمده است که معانی متفاوتی دارند و شامل معانی فراغت، عهد اعلام و آگاهی دادن انجام کار واجب کردن مکتوب و حتمی کردن اتمام حکم، خلق و نزول مرگ می باشد ... و قضای انزال مرگ مانند سخن جهنمیان در سوره زخرف است ﴿و نادوا يا مالك لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ قالَ إِنَّكُمْ ماكِثُونَ﴾، یعنی مرگ را بر ما نازل کند.

3- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- و نادوا يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ، یعنی از پروردگارت بخواه تا اجل ما را فرا برساند تا ما بمیریم. در این هنگام مالک می گوید: «إِنَّكُم مَاكِثُونَ».

ص: 121

4- أمير المؤمنين علیه السلام- تفسير القمي ﴿قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَأَمَّا أَهْلُ الْمَعْصِيَةِ فَخَذَلَهُمْ (فَخَلَّدَهُمْ) فِي النَّارِ وَأَوْثَقَ مِنْهُمُ الْأَقْدَامَ وَغَلَّ مِنْهُمُ الْأَيْدِيَ إِلَى الْأَعْنَاقِ وَالْبَسَ أَجْسَادَهُمْ سَرَابِيلَ الْقَطِرَانِ وَ قُطَّعَتْ لَهُمْ مِنْهَا مُقَطَّعَاتُ مِنَ النَّارِ وَهُمْ فِي عَذَابِ قَدِ اشْتَدَّ حَرُّهُ وَ نَارِ قَدْ أَطْبَقَ عَلَى أَهْلِهَا فَلَا يُفْتَحُ عَنْهُمْ أَبَداً وَ لَا يَدْخُلُ عَلَيْهِمْ ريحا (رِيحُ) أَبَداً وَ لَا يَنْقَضِي مِنْهُمْ عُمُرُ (غَمْ) أَبَداً الْعَذَابُ أَبَداً شَدِيدُ وَ الْعِقَابُ أَبَداً جَدِيدُ لَا الدَّارُ زَائِلَةٌ فَتَفْنَى وَ لَا آجَالُ الْقَوْمِ تُقْضَى ثُمَّ حَكَى نِدَاءَ أَهْلِ النَّارِ فَقَالَ وَ نادَوْا يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ أَنْ نَمُوتُ فَيَقُولُ مَالِكَ إِنَّكُمْ ماكِثُونَ﴾. (1)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ سَعِيدِ بْن زَيْدِ بْنِ أَرْطَاةَ قَالَ: لَقِيتُ كُمَيْلَ بْنَ زَيَادٍ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ فَضْلٍ أَمِير الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَقَال ... أَوْصَانِي يَوْماً فَقَالَ لِي ... يَا كُمَيْلُ اللَّهِ عَلَامَ يَحْسُدُونَنَا وَاللَّهُ أَنْشَأَنَا قَبْلَ أَنْ يَعْرِفُونَا فَتَرَاهُمْ بِحَسَدِهِمْ إِيَّانَا عَنْ رَبِّنَا يُزِيلُونَا يَا كُمَيْلُ مَنْ لَا يَسْكُنُ الْجَنَّةَ فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ وَ خِزْى مُقِيمِ وَ أَكْبَالِ وَ مَقَامِعَ وَ سَلَاسِلَ طِوَال وَ مُقَطَّعَاتِ النِّيرَانِ وَ مُقَارَنَة كُلِّ شَيْطَانَ الشَّرَابُ صَدِيدٌ وَ البَاسُ حَدِيدٌ وَ الْخَزَنَةُ فَظَظَةُ وَالنَّارُ مُلْتَهَبَةُ وَالْأَبْوَابُ مُوثَقَةُ مُطَبَّقَةٌ يُنَادُونَ فَلَا يُجَابُونَ وَ يَسْتَغِيثُونَ فَلَا يُرْحَمُونَ نِدَاهُمْ يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ إِنَّكُمْ مَاكِثُون﴾. (2)

6- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّكُمْ مَاكِثُونَ أَى لَابِتُونَ دَائِمُونَ فِي الْعَذَاب﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿لَقَدْ جِبْناكُمْ بالحَقِّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ﴾. (78)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿لَقَدْ جِئْنَاكُمْ بِالْحَقِ يَعْنِي بولاية أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَلَكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ وَالدَّلِيلُ عَلَى أن الحق ولاية أمير الْمُؤْمِنِينَ الله قوله وَ قُل الحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ يَعْنِي وَلَايَة على فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرُ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ آلَ مُحَمَّد حَقَّهُمْ نارا﴾. (4)

ص: 122

4- امام علی علیه السلام- خداوند گناهکاران را به صورت جاودانه در دوزخ نگه خواهد داشت و پاهایشان را به هم خواهد بست و دست هایشان را به گردنشان آویزان خواهد کرد و به آن ها لباس هایی از قطران می پوشاند که از آن ها لباس هایی از پارههای آتش برایشان دوخته خواهد شد. آن ها در عذابی به سر خواهند برد که گرمای آن بسیار شدید است و آتش آن همه اهل جهنم را در بر می گیرد و درهای دوزخ بر روی آن ها بسته شده و هرگز بر روی ساکنانش گشوده نخواهد شد و هیچ گاه باد بر آن ها نمی وزد و غم و اندوه آن ها برطرف نمی شود عذاب آن ها هر روز شدت می یابد و مجازاتشان هر روز از سر گرفته می شود نه جهنم فناپذیر است تا نابود شوند و نه اجل دوزخیان هرگز فرا خواهد رسید. سپس خداوند ندای دوزخیان را نقل می کند و می فرماید: ﴿ونَادَوا يا مالك ليقض عَلينَا رَبُّكَ﴾ یعنی از پروردگارت بخواه تا اجل ما را فرا برساند تا ما بمیریم در این هنگام مالک می گوید: «إِنَّكُم مَاكِثُونَ».

5- امام علی علیه السلام- سعید بن زید گوید: کمیل را دیدم و از او در مورد فضائل امام علی علیه السلام پرسیدم. گفت: روزی امام علی علیه السلام مرا سفارش کرده و فرمود: ... ای کمیل! چرا مردم بر ما حسد می برند خدا ما را آفریده پیش از آن که مردم ما را بشناسند پس اینان را می بینی به واسطه ی حسدشان ما را از پروردگارمان جدا می کنند ای کمیل هرکس ساکن بهشت نشود او را به عذاب سخت و دردناک و پستی جاویدان، زنجیرها و گرزهای آهنین و رشته های زنجیر طولانی و پاره های آتش و نزدیکی دیوها، شراب های چرکین لباس های آهنین، دربانان بدخوی، آتش شعله کشنده، مژده ده که درهای محکم بسته می باشد و فریاد می زنند جواب نمی شوند پناه می خواهند ولی بر آنان رحم نمی شود، فریادشان این است که ﴿یا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ إِنَّكُمْ مَاكِثُون﴾

6- ابن عباس رحمه الله علیه- إِنَّكُمْ ماكِتُون یعنی تا ابد در عذاب هستند.

ما حق را برای شما آوردیم؛ ولی بیشتر شما از حق ناخشنود بودید (78)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند فرموده است: ﴿لَقَدْ جِئْنَاكُم بِالحَقِّ﴾ یعنی ما ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام را به شما ابلاغ کرده ایم ﴿ولكِنَّ أَكْثَرَكُمْ للحَقِّ كَارِهُونَ﴾ یعنی اما بیشتر شما از حقیقت یعنی ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام بیزار هستید. دلیل این که حق همان ولایت امیرالمؤمنین است، آیه ی زیر می باشد که خداوند فرموده است بگو: این حق است از سوی پروردگارتان! هرکس می خواهد ایمان بیاورد و این حقیقت را پذیرا شود و هرکس می خواهد کافر گردد ما برای ستمگران آتشی آماده کردیم (کهف/29) یعنی بگو حقیقت یعنی ولایت علی از سوی پروردگارتان نازل شده است. هرکس می خواهد بدان ایمان بیاورد و هرکس مایل نیست بدان کفر بورزد ما برای کسانی که حق اهل بیت را غصب و به آن ها ظلم کردند آتش را آماده کرده ایم. (کهف/29).

ص: 123

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن سَعِيدِ بْنِ زَيْدِ بْنِ أَرْطَاةَ قَالَ لَقِيتُ كُمَيْلَ بْنَ زَيَادِ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ فَضْل امیرالمؤمنين علي بن أبي طَالِب فَقَالَ أَ لَا أخبرك بوَصِيَّة أَوْصَانِي بِهَا يَوْمًا هِيَ خَيْرُ لَكَ مِنَ الدُّنْيَا بِمَا فِيهَا فَقُلْتُ بَلَى فَقَالَ أَوْصَانِي يَوْماً فَقَالَ لِي لَقَدْ جَناكُمْ بِالحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ يَا كُمَيْلُ نَحْنُ وَاللَّهِ الْحَقُّ الَّذِي قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَل﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ﴾ (79)

قوله تعالى: ﴿أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلَى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ﴾ (80)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿دَعُوا بَنِي أُمَيَّةَ إِلَى مِيثَاقِهِمْ أَنْ لَا يُصَيِّرُوا لَنَا الْأَمْرَ بَعْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم وَ لَا يُعْطُونَا مِنَ الْخُمُسِ شَيْئاً وَ قَالُوا إِنْ أَعْطَيْنَاهُمُ الْخُمُسَ اسْتَغْنَوْا بِهِ فَقَالُوا سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ لَا تُعْطُوهُمْ مِنَ الْخَمْسِ شَيْئاً فَأَنْزَلَ اللهُ عَلَى نَبِيهِ لا أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا تَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نجواهُم بَل وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْل عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَاهُمْ وَقَوْلِهِ ذلِكَ بِأَنهُمْ قَالُوا لِلَّذِينَ كَرِهُوا ما نَزَّلَ اللهُ سَتطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَمَّا أَخَذَ الْمِيثَاقَ لِامير المؤمنين علیه السلام قَالَ أَ تَدْرُونَ مَنْ وَلِيكُمْ بَعْدِى قَالُوا اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ إِنْ تَظَاهَرا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِيلُ وَصالِحُ الْمُؤْمِنِينَ يَعْنِي عَلِيّا هُوَ وَلِيُّكُمْ مِنْ بَعْدِى هَذِهِ الْأُولَى وَأَمَّا الْمَرَّةُ الثَّانِيَةُ لَمَّا أَشْهَدَهُمْ يَوْمَ غَدِيرِ خُمٌ وَ قَدْ كَانُوا يَقُولُونَ لَئِنْ قَبَضَ اللَّهُ مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله لَا نُرْجِعُ هَذَا الْأَمْرَ فِي آلِ مُحَمَّدِ وَ لَا نُعْطِيهِمْ مِنَ الْخُمُسِ شَيْئاً فَاطَّلَعَ اللَّهُ نَبيَّهُ الله عَلَى ذَلِكَ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ أَمْ يحْسَبُونَ أَنا لا تَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْواهُمْ بَلَى وَ رُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ ﴾. (3)

ص: 124

2- امام علی علیه السلام- سعید بن زید: گوید کمیل بن زیاد را ملاقات کردم از او از فضیلت و برتری امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام را پرسیدم کمیل گفت: آیا تو را به وصیتی که علی علیه السلام روزی مرا به آن وصیت و سفارش کرد خبر دهم؛ ایشان فرمود: ﴿لَقَدْ جِثْناكُمْ بِالحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ﴾ ای کمیل! به خدا سوگند ما حقی هستیم که خدای عزوجل فرموده است».

بلکه آن ها تصمیم محکم بر توطئه گرفتند؛ ما نیز اراده ی محکمی [درباره ی آن ها] داریم. (79)

آیا آنان می پندارند که ما اسرار نهانی و سخنان در گوشی آنان را نمی شنویم؟ آری فرستادگان (فرشتگان) ما نزد آن ها هستند و می نویسند. (80)

1- امام صادق علیه السلام- یعنی آنان بنی امیه را به عهد و پیمانشان دعوت کردند تا بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله خلافت و ولایت را به ما برنگردانند و چیزی از خمس به ما ندهند و گفتند: «اگر ما خمس را به آن ها بدهیم آن ها ها با این خمس بی نیاز می شوند، پس گفتند: ﴿سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ وَاللهُ يَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ﴾؛ یعنی چیزی از خمس به آن ها ندهید. و خداوند این آیه را بر پیامبرش نازل کرد: ﴿أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجُواهُمْ بَلَى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ﴾.

2- امام صادق علیه السلام- محمد بن فضیل گوید: از امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه این به خاطر آن است که از آن چه خداوند نازل کرده کراهت داشتند از این رو خدا اعمالشان را حبط و نابود کرد. (محمد/9) و این آیه این به خاطر آن است که آنان به کسانی که نزول وحی الهی را کراهت داشتند گفتند: «ما در بعضی از امور از شما پیروی می کنیم؟ در حالی که خداوند پنهانکاری آنان الله الى را می داند (محمد /26) پرسیدم. فرمود: هنگامی که پیامبر اکرم برای امیرالمؤمنین علیه السلام پیمان گرفت فرمود: می دانید ولی و جانشین بعد از من کیست؟ گفتند خدا و پیامبرش می داند. فرمود: خداوند می گوید و اگر برضد او دست به دست هم دهید [کاری از پیش نخواهید برد] زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل و مؤمنان صالح (تحریم/4) منظور علی علیه السلام است که او ولى شما بعد از من است این مرتبه اول بود اما مرتبه دوم موقعی که از غدیر خم مردم را

اللهم گواه بر ولایت علی ،گرفت گروهی می گفتند اگر خداوند محمد را قبض روح نماید هرگز نخواهیم گذاشت خلافت به بستگان او برسد و از خمس به ایشان نخواهیم داد. خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله اکرم را از این راز مطلع نمود و این آیه را بر او نازل فرمود: ﴿أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نجواهُم بَل وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ﴾.

ص: 125

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن كَثِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ وَالَّذِي نَزَّلَ اللَّهُ مَا افْتَرَضَ عَلَى خَلْقِهِ مِنْ وَلَايَةَ امير المؤمنين وَكَانَ مَعَهُمْ أَبُو عُبَيْدَةَ وَ كَانَ كَاتِبَهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْواهُمُ الْآيَةَ﴾. (1)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ بُرَيْدَةَ الْأَسْلَمِي أَنَّ النَّبِى قَالَ لِبَعْض أَصْحَابِهِ: سَلِّمُوا عَلَى عَلَى علیه السلام بِإِمْرَة الْمُؤْمِنِينَ. فَقَالَ رَجُلُ مِنَ الْقَوْمِ: لَا وَاللَّهِ لَا يَجْتَمِعُ النُّبُوَّةُ وَالْخِلَافَةُ فِي أَهْلِ بَيْتِ أَبَداً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا تَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُمْ بَلَى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ﴾. (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ أَنَّهُ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَخَذَ عَلَيْهِمُ الْمِيثَاقَ مَرَّتَيْنِ لأميرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام الْأُولَى حِين قَالَ: أَ تَدْرُونَ مَنْ وَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِي؟ قَالُوا: اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ. قَالَ: صَالِحَ الْمُؤْمِنِينَ وَ أَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ قَالَ هَذَا وَلِيُّكُمْ مِنْ بَعْدِي. وَ الثَّانِيَةُ يَوْمُ غَدِير خُمَّ يَقُولُ: مَنْ كُنْتُ مَوَلَاهُ فَهَذَا عَلَى علیه السلام مَوْلَاهُ وَكَانُوا قَدْ أَسَرُّوا فِي أَنْفُسِهِمْ وَ تَعَاقَدُوا أَنْ لَا نَرْجِعَ إِلَى أَهْلِهِ هَذَا الْأَمْرُ وَ لَا نُعْطِيهِمْ الْخُمُسَ فَأَطْلَعَ اللَّهُ نَبِيَّها عَلَى أَمْرِهِمْ وَأَنْزَلَ عَلَيْهِ أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجُواهُمْ بَلَى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ﴾. (3)

6- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَاجْتَمَعَ قَوْمُ مِنْ أَصْحَابِهِ وَقَالُوا يُرِيدُ مُحَمَّد أَنْ يَجْعَلَ الْإِمَامَةَ فِي أَهْلِ بَيْتِهِ فَخَرَجَ مِنْهُمْ أَرْبَعَةُ نَفَرٍ إِلَى مَكَّةَ وَ دَخَلُوا الْكَعْبَةَ وَتَعَاهَدُوا وَتَعَاقَدُوا وَكَتَبُوا فِيمَا بَيْنَهُمْ كِتَاباً إِنْ أَمَاتَ اللَّهُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله أَوْ قَتَلَهُ أَنْ لَا يَرُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ فِي أَهْلِ بَيْتِهِ أَبَداً فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى نَبِّهِ فِي ذَلِكَ أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ* أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلَى وَرُسُلُنا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ﴾. (4)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿قال أبو عبد الله علیه السلام قَوْلُهُ فَلا وَرَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيماً وَ ذَلِكَ أَنَّهُ لَمَّا أَنْ كَانَ فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ دَخَلَ أَرْبَعَةُ نَفَرٍ فِي الْكَعْبَةِ فَتَحَالَفُوا فِيمَا بَيْنَهُمْ وَكَتَبُوا كِتاباً لَئِنْ أَمَاتَ اللهُ

ص: 126

3- امام صادق علیه السلام- عبدالرحمن بن کثیر گوید: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: به کسانی که نزول وحی الهی را کراهت داشتند (محمد/26) فرمود از آن چه خدا لازم نموده بود ناراحت بودند و آن وجوب ولایت علی برای مردم بود با این دسته ابوعبیده نیز بود که نویسنده ی ایشان به شمار می رفت خداوند این آیه را فرستاد: ﴿أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجواهم﴾ پیمان می بندند ما نیز پیمان بسته ایم آن ها خیال می کنند ما اسرارشان را نمی دانیم و آهسته نجوا کردنشان را نمی شنویم.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- بریدہ اسلمی گوید پیامبر صلی الله علیه و آله به بعضی از یارانش فرمود: «رسیدن به ولایت مؤمنان را به علی تبریک بگویید یکی از آنان گفت به خدا قسم نبوت و امامت هرگز در یک خاندان گرد هم نمی آید. در این هنگام خداوند آیه زیر را نازل فرمود: ﴿أَمْ أَبَرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجُواهُم بَلَى وَرُسُلَنَا لدَيهِمْ يَكْتُبُونَ﴾.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: رسول خدا دو بار برای علی علیه السلام از آنان تعهد و پیمان گرفت. اولین بار زمانی بود که فرمود: آیا می دانید پس از من ولی شما کیست؟ آن ها پاسخ دادند: «خداوند و پیامبرش می دانند رسول خدا فرمود: «بهترین فرد مؤمن و با دستش به علی بن ابیطالب علیه السلام اشاره کرد و فرمود پس از من این شخص ولی و سرپرست شماست. دومین بار روز غدیر خم بود که فرمود: هر کسی من مولای اویم پس علی هم مولای اوست. آن ها از او کینه ها به دل گرفتند و با یکدیگر پیمان بستند که اجازه ندهند اهل بیت به این مقام دست یابند و آن ها را از خمس محروم کنند خداوند این امر را به پیامبرش اطلاع داد و آیه ی زیر را بر او نازل کرد ﴿أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ * أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْواهُم بَلَى و رُسُلَنَا لدَيهِمْ يَكْتُبُونَ﴾.

6- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- پس جمعی از اصحاب وی گرد آمده و گفتند: «محمّد صلی الله علیه و آله می خواهد امامت را در اهل بیت خود قرار دهد. سپس چهار تن از ایشان به مکه رفته و وارد کعبه شدند و عهد و پیمانی میان خود نوشتند مبنی بر این که اگر محمّد صلی الله علیه و آله از دنیا رفت یا کشته شد، هرگز رهبری به خاندان وی باز نگردد، پس خداوند متعال آیه: ﴿أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْواهُمْ بَلَى وَ رُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ﴾ را در این خصوص نازل فرمود.

7- امام صادق علیه السلام- به پروردگارت سوگند که آن ها مؤمن نخواهند بود مگر این که تو را در اختلافات خود به داوری طلبند و سپس در دل خود از داوری تو احساس ناراحتی نکنند و کاملا تسلیم باشند (نساء/65) نزول این آیه بدان خاطر بود که در حجّة الوداع چهار تن وارد کعبه شده و هم قسم شدند و نوشته ای را تنظیم کردند که هرگاه خداوند جان حضرت محمد را گرفت،

ص: 127

مُحَمَّد صلی الله علیه و آله لَا يَرُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ فِي بَنِي هَاشِمٍ فَأَطْلَعَ اللَّهُ رَسُولَهُ عَلَى ذَلِكَ فَأَنْزَلَ عَلَيْهِ أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ يَحْسَبُونَ الْآيَةَ﴾. (1)

على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ ذَكَرَ عَلَى أَثَر هَذَا خَبَرَهُمْ وَ مَا تَعَاهَدُوا عَلَيْهِ فِي الْكَعْبَةِ أَنْ لَا يَرُدُّوا الْأَمْرَ فِي أَهْلِ بَيْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ إِلَى قَوْلِهِ لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قُلْ إِنْ كانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِينَ﴾ (81)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَرَادَ أَنْ يَخْلُقَ آدَمَ أَرْسَلَ الْمَاءَ عَلَى علیه السلام طِّينِ ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَةً فَعَرَكَهَا ثُمَّ فَرَقَهَا فِرْقَتَيْنِ بِيَدِهِ ثُمَّ ذَرَأَهُمْ فَإِذَا هُمْ يَدِبُّونَ ثُمَّ رَفَعَ لَهُمْ نَاراً فَأَمَرَ أَهْلَ الشِّمَالِ أَنْ يَدْخُلُوهَا فَذَهَبُوا إِلَيْهَا فَهَابُوهَا فَلَمْ يَدْخُلُوهَا ثُمَّ أَمَرَ أَهْلَ الْيَمِين أَنْ يَدْخُلُوهَا فَذَهَبُوا فَدَخَلُوهَا فَأَمَرَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ النَّارَ فَكَانَتْ عَلَيْهِمْ بَرْداً وَ سَلَاماً فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ أَهْلُ الشِّمَالِ قَالُوا رَبَّنَا أَقِلْنَا فَأَقَالَهُمْ ثُمَّ قَالَ لَهُمُ ادْخُلُوهَا فَذَهَبُوا فَقَامُوا عَلَيْهَا وَ لَمْ يَدْخُلُوهَا فَأَعَادَهُمْ طِيناً وَخَلَقَ مِنْهَا آدَمَ وَ قَالَ أبو عبد الله فَلَنْ يَسْتَطِيعَ هَوْلَاءِ أَنْ يَكُونُوا مِنْ هَؤُلَاءِ وَ لَا هَؤُلَاءِ أَنْ يَكُونُوا مِنْ هَؤُلَاءِ قَالَ فَيَرَوْنَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَوَّلُ مَنْ دَخَلَ تِلْكَ النَّارَ فَذَلِكَ قَوْلُهُ جَلَّ وَ عَزَّ قُلْ إِنْ كَانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِينَ﴾. (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَةِ إِلَى امير المؤمنين علیه السلام وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِي الْقُرْآنَ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَالتَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِي دِينِكُمْ فَقَالَ لَهُ عَلَى وَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مَا يَكُونُ تَأْوِيلُهُ عَلَى غَيْرِ تَنْزِيلِهِ وَ لَا يُشْبِهُ تَأْوِيلُهُ كَلَامَ الْبَشَر وَلَا فِعْلَ الْبَشَرِ وَ سَأُنَبِّئُكَ بِمِثَالَ لِذَلِكَ تَكْتَفِي بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَهُوَ حِكَايَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ اللهِ حَيْثُ قَالَ إِنِّي ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّي فَذَهَابُهُ إِلَى رَبِّهِ تَوَجُهُهُ إِلَيْهِ فِى عِبَادَتِهِ وَ اجْتِهَادِهِ أَلَا تَرَى أَنَّ تَأْوِيلَهُ غَيْرُ تَنْزِيلِهِ وَ قَالَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعَام ثَمانِيَةَ أَزْواج و قَالَ وَأَنزَلْنَا الحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ فَإِنْزَالَهُ ذَلِكَ خَلْقَهُ إِيَّاهُ وَكَذَلِكَ قَوْلُهُ إِنْ كَانَ لِلرَّحْمَنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِينَ أَى الْجَاحِدِينَ فَالتَّأْوِيلُ فِي هَذَا الْقَوْلَ بَاطِنُهُ مُضَادُّ لظاهره﴾. (4)

ص: 128

دیگر اجازه ندهند که امر خلافت به بنی هاشم برگردد در این هنگام خدا و رسولش بر این امر آگاه شدند و این آیه از جانب خداوند نازل شد ﴿أَمْ أَبرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ يَحْسَبُونَ﴾.

8- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند در ادامه ماجرای آن گروه ها و اتفاق آن ها در کعبه را ذکر نمود که تصمیم گرفتند امر خلافت را به اهل بیت رسول خدا بازنگردانند و فرمود: ﴿أَمْ أَبَرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ ونَجْواهُم بَلَى وَرُسُلَنَا لَدَيهِمْ يَكْتُبُونَ﴾.

بگو: اگر برای خداوند فرزندی بود من نخستین پرستش کننده ی او بودم. (81)

1- امام صادق علیه السلام- حلبی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود زمانی که خداوند خواست حضرت آدم علیه السلام را بیافریند آب را بر روی خاک ریخت و از آن مشتی برداشت و به هم زد. سپس آن گل را به دو قسمت تقسیم کرد آن گاه آن ها را رها کرد ناگهان مشاهده کرد که آن دو حرکت می کنند. سپس برایشان آتش برافروخت و به یاران سمت چپ دستور داد وارد آن شوند. آن ها به طرف آتش رفتند. ولی ترسیدند و وارد آن نشدند سپس خداوند به یاران سمت راست دستور داد وارد آتش شوند. آن ها به سوی آن رفتند و وارد آن شدند خداوند عزوجل به آتش دستور داد تا برایشان سرد و گلستان شود زمانی که یاران سمت چپ این امر را مشاهده کردند گفتند خدایا ما را به حالت اول بازگردان دوباره ما را بیازمای خداوند نیز آن ها را به حالت اول بازگرداند سپس به آن ها فرمود: «وارد آن شوید آن ها به سوی آتش رفتند و در کنار آن ایستادند اما وارد آن نشدند خداوند آن ها را دوباره به گل تبدیل کرد و آدم را از آن آفرید. یاران سمت چپ هرگز نمی توانند مانند یاران سمت راست باشند و برعکس روایت می کنند که اولین کسی که وارد آن آتش شد رسول اکرم بود. این همان مطلبی است که در قرآن کریم نیز چنین آمده است: ﴿قُل إِن كَانَ لِلرَّحْمَنِ ولدٌ فَأَنَا أَول العَابِدِينَ﴾.

2- امام علی علیه السلام- یکی از زندیق ها بی دین ها نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: «اگر در قرآن اختلاف و تناقض وجود نداشت هر آینه در دین شما داخل می شدم ... علی به او گفت: «در کتاب خداوند عزوجل آیاتی هست که تأویل آن ها متفاوت از صورت تنزیل آن ها ست و با گفتار و کردار آدمی همانند نیست اکنون تو را از مثال هایی در این باره آگاه می سازم و إن شاء الله تعالی تو را کفایت می.کند یکی حکایت خداوند عزوجل از سخن ابراهیم است در آن جا که فرمود: من به سوی پروردگارم می روم. (صافات/99) معنای رفتن او به سوی پروردگارش همانا روی آوردن به سوی او در پرستش و کوشش است حال دیدی که تأویل این سخن متفاوت از تنزیل آن است؟! و نیز حق تعالی فرمود: برای شما هشت زوج از چهارپایان ایجاد کرد. (زمر/6) و فرمود: آهن را نازل کردیم که در آن نیروی شدید. (حدید/25) که منظور از نازل کردن آن ها آفریدن آن ها ست و همچنین فرمود: ﴿قُل إن كانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِينَ﴾ يعنى جاحدین و انکار کنندگان، پس تأویل این سخن، باطنی متضاد با ظاهرش دارد.

ص: 129

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يَعْنِي الْآئِفِينَ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ﴾. (1)

4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِنْ كَانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِينَ يَعْنِي أَوَّلَ الْقَائِلِينَ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدُ ﴾. (2)

5- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنْ بِمَعْنَى مَا النَّفْيِ وَ الْمَعْنَى: مَا كَانَ لِلرَّحْمَنِ وَلَدُ فَأَنَا أَوَّلُ الْعَابِدِينَ لِلَّهِ الْمُقِرِّينَ بذلك﴾. (3)

6- الباقر علیه السلام- ﴿جابر بن يَزِيدَ الْجُعْفِيُّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الْبَاقِرُ علیه السلام يَا جَابِرُ كَانَ اللَّهُ وَلَا شَيْءٍ غَيْرَهُ وَ لَا مَعْلُومَ وَ لَا مَجْهُولَ فَأَوَّلُ مَا ابْتَدَأَ مِنْ خَلْقَ خَلَقَهُ أَنْ خَلَقَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَخَلَقْنَا أَهْلَ الْبَيْتِ مَعَهُ مِنْ نُورِهِ وَ عَظَمَتِهِ فَأَوْقَفَنَا أَظْلَةً خَضْراءَ بَيْنَ يَدَيْهِ حَيْثُ لَا سَمَاءَ وَلَا أَرْضَ وَلَا مَكَانَ وَ لَا لَيْلَ وَ لَا نَهَارَ وَ لَا شَمْسَ وَلَا قَمَرَ يَفْصِلُ نُورُنَا مِنْ نُورِ رَبِّنَا كَشْعَاعِ الشَّمْسِ مِنَ الشَّمْسِ نُسَبِّحُ اللَّهَ تَعَالَى وَ نُقَدِّسُهُ وَ نَحْمَدُهُ وَ نَعْبُدُهُ حَقَّ عِبَادَتِه ... ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام فَنَحْنُ أَوَّلُ خَلْقِ اللَّهِ وَ أَوَّلُ خَلْقٍ عَبَدَ اللَّهَ وَ سَبَّحَهُ وَ نَحْنُ سَبَب خَلْقِ الْخَلْقِ وَ سَبَبُ تَسْبِيحِهِمْ وَ عِبَادَتِهِمْ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَالْآدَمِيِّينَ فَبَنَا عُرِفَ اللَّهُ وَبِنَا وَحدَ اللَّهُ وَ بِنَا عُبَدَ اللَّهُ وَبِنَا أَكْرَمَ اللَّهُ مَنْ أَكْرَمَ مِنْ جَمِيعِ خَلْقِهِ وَ بَنَا أَثَابَ مَنْ أَثَابَ وَ بِنَا عَاقَبَ مَنْ عَاقَبَ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَى وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ قَوْلَهُ تَعَالَى قُلْ إِنْ كَانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعَابِدِينَ فَرَسُولُ اللهِ أَوَّلَ مَنْ عَبدَ اللَّهَ تَعَالَى وَ أَوَّلُ مَنْ أَنْكَرَ أَنْ يكون لَهُ وَلَدٌ أو شريك ثُمَّ نَحْنُ بَعْدَ رَسُول الله﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿سُبْحانَ رَبِّ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ﴾. (82)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ يَزِيدَ بْنِ الْأَصَمَّ قَالَ: سَأَلَ رَجُلُ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ مَا تَفْسِيرُ سُبْحَانَ اللَّهِ؟ قَالَ: إِنَّ فِى هَذَا الْحَائِطِ رَجُلًا كَانَ إِذَا سُئِلَ أَنْبَاً وَ إِذَا سَكَتَ ابْتَدَأَ فَدَخَلَ الرَّجُلُ فَإِذَا هُوَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام فَقَالَ: يَا أَبَا الْحَسَن علیه السلام مَا تَفْسِيرُ سُبْحانَ اللَّهِ؟ قَالَ: هُوَ تَعْظِيمُ جَلَالِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ تَنْزِيهُهُ عَمَّا قَالَ فِيهِ كُلِّ مُشْرِكَ فَإِذَا قَالَهُ الْعَبْدُ صَلَّى عَلَيْهِ كُلٌّ مَلَك﴾. (5)

ص: 130

3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- یعنی اولین کسی هستم که بیزارم از آن که برای او فرزند باشد.

4- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿إن كانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِينَ﴾ یعنی اولین انکار کنندگان و غضب کنندگان هستم که او فرزندی داشته باشد.

5- ابن عبّاس رحمه الله علیه- «إن» به معنای مای نافیه باشد یعنی برای خداوند فرزندی نیست پس من اولین عبادت کننده ی خدا و اقرار کنندهی به این مطلب هستم.

6- امام باقر علیه السلام- جابر جعفی گوید: امام باقر علیه السلام فرمود ای جابر خدا بود و هیچ چیزی غیر از او نبود، نه معلوم و نه مجهول اولین موجودی که آفرید محمد بود و ما اهل بیت را به همراه ایشان و از نور خود و از عظمتش آفرید و به صورت سایه ای سبز در مقابل خود نگاه داشت. در آن هنگام نه آسمان و زمین و نه شب و روز و نه خورشید و ماه هیچ کدام وجود نداشتند. نور ما از نور خدا مانند پرتو خورشید از خورشید جدا شد ما خداوند را تسبیح و تقدیس و ستایش می کردیم و عبادتی که خداوند شایسته اش است می نمودیم ... پس ما اولین مخلوق خدا و اولین پرستنده او و اوّلین تسبیح کننده ی او هستیم ما سبب آفرینش موجودات و موجب تسبیح و عبادت ملائکه و انسان ها هستیم و به وسیله ما خدا شناخته شد و به یکتاییاش معلوم شد و پرستش گردید. و هر کس از مخلوقات به وسیله ی ما کرامتی یافت، گرامی شد ما سبب پاداش پاداش گیران و کیفر تبهکاران هستیم. سپس حضرت این آیه را تلاوت نمود و ما همگی [برای اطاعت فرمان خداوند] به صف ایستاده ایم و ما همه تسبیح گوی او هستیم!. (صافات/166-165) و آیه ی دیگر: ﴿قُلْ إِنْ كانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِينَ﴾. پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم اولین کسی است که خدا را پرستش کرده و اول کسی است که منکر فرزند یا شریک داشتن خدا شده است؛ و ما پس از پیامبر اکرم قرار داریم.

منزه است پروردگار آسمان ها و زمین، پروردگار عرش، از آن چه [درباره ی او] توصیف می کنند (82)

1- امام علی علیه السلام- یزیدبن اصم: گوید مردی از عمر بن خطاب پرسید: «سُبْحَانَ الله یعنی چه»؟ عمر گفت: پشت این دیوار مردی است که هرگاه از او سؤال شود پاسخ می دهد و چنان چه سکوت کند سخن را آغاز خواهد کرد آن فرد وارد شد ناگهان دیدیم که آن شخص علی بن ابی طالب است». عمر گفت: «ای ابوالحسن علیه السلام تفسیر سُبحَانَ الله چیست»؟ امام فرمود: «بزرگداشت خداوند عزوجل و منزه دانستن او از همه صفاتی است که مشرکان به او نسبت می دهند. هرگاه بندهای سبحان الله بگوید همه فرشتگان بر او درود خواهند فرستاد».

ص: 131

2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِن لِلْعَرْشِ صِفَاتِ كَثِيرةٌ مُخْتَلِفَةً لَهُ فِي كُلِّ سَبَب وَضِع فِي الْقُرْآنِ صِفَتُهُ عَلَى حِدَةٍ. يَقُولُ فِيهِ: فَمِنَ اخْتِلَافِ صِفَاتِ الْعَرْشِ أَنَّهُ قَالَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ وَ هُوَ وَصْفُ عَرْشِ الْوَحْدَانِيَّةِ لِأَنَّ قَوْماً أَشْرَكُوا كَمَا قُلْتُ لَكَ قَالَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى رَبِّ الْعَرْشِ رَبِّ الْوَحْدَانِيَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ وَ قَوْماً وَصَفُوهُ بيَدَيْن فَقَالُوا: يَدُ اللَّه مَغْلُولَةٌ وَ قَوْماً وَصَفُوهُ بِالرِّجْلَيْنِ، فَقَالُوا: وَضَعَ رِجْلَهُ عَلَى صَخْرَة بَيْتِ الْمَقْدِسَ فَمِنْهَا ارْتَقَى إِلَى السَّمَاءِ وَ قَوْماً وَصَفُوهُ بِالْأَنَامِلَ فَقَالُوا: إِنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنِّى وَجَدْتُ بَرْدَ أَنَامِلِهِ عَلَى قَلْبِي فَلِمِثْلِ هَذِهِ الصِّفَاتِ قَالَ رَبِ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ يَقُولُ: رَبِّ الْمَثَلُ الْأَعْلَى عَمَّا بِهِ مَثَلُوهُ وَ لله المثل الأعلى الَّذِي لَا يُشْبِهُهُ شَيْءٌ وَلَا يُوصَف وَلَا يُتَوَهُمْ فَذَلِكَ الْمَثَلُ الأعْلَى﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَ يَلْعَبُوا حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ﴾ (83)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاكَ هَلْ يُكْرَهُ فِي وَقْتِ مِنَ الْأَوْقَاتِ الْجَمَاعُ قَالَ نَعَمْ ... وَ لَقَدْ بَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَعَ بَعْضٍ نِسَائِهِ فِي لَيْلَةِ انْكَسَفَ فِيهَا الْقَمَرُ فَلَمْ يَكُنْ مِنْهُ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةَ شَيْءٌ مِمَّا كَانَ فِي غَيْرِهَا مِنَ اللَّيَالِي فَقَالَتْ لَهُ يَ-ا رس-ول الله الله البُعْض كَانَ هَذَا الْجَفَاءُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ الله أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ هَذِهِ الْآيَةَ ظَهَرَتْ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ فَكَرِهْتُ أَنْ أَتَلَذَذَ لَعِباً وَ لَهُوا فِيهَا وَ أَتَشَبَّهَ بِقَوْمٍ عَيَّرَهُمْ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ يَرَوْا كشفاً مِنَ السَّماء ساقطاً يَقُولُوا سَحابٌ مَرْكُومُ فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَيَلْعَبُوا حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ وَهُوَ الْحَكيمُ العليم﴾. (84)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن هِشَامِ بْنِ الْحَكَم قَالَ قَالَ أَبُو شَاكِرِ الدَّيْصَانِيُّ إِنَّ فِي الْقُرْآنِ آيَةً هِيَ قَوْلُنَا قُلْتُ مَا هِيَ فَقَالَ وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّمَاءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ فَلَمْ أَدْرِ بِمَا أَجِيبُهُ فَحَجَجْتُ فَخَبَّرْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ هَذَا كَلَامُ زَنْدِيقٍ خَبِيثِ إِذَا رَجَعْتَ إِلَيْهِ فَقَلَ لَهُ مَا اسْمُكَ بِالْكُوفَة

ص: 132

2- امام صادق علیه السلام- عرش وصف بسیار و گوناگون دارد هر وصفی در قرآن برایش یک معنا دارد. از جمله ویژگی های مختلف عرش آن است که خداوند فرمود: ﴿رَبِّ العَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ﴾ يعنى پروردگار یگانگی عده ای خداوند را دارای دو دست می دانستند و می و می گفتند دست خدا، بسته است. (مائده/64) گروهی نیز برای خداوند دو پا قائل شده و گفتند: خداوند پایش را بر روی صخره بیت المقدس گذاشت و از آن جا به آسمان عروج کرد و معتقد بودند که خداوند انگشت دارد و مدعی شدند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است سرمای انگشتان خداوند را بر روی قلبم احساس کردم. خداوند در رد چنین ادعاهایی فرموده است ﴿رَبِّ العَرْشِ عَمَّا يصِفُونَ﴾ پروردگار مثل اعلی است و او برتر از این صفاتی است که به او نسبت می دهند خداوند دارای مثل اعلی است.

آنان را [به حال خود] واگذار تا در باطل غوطه ور باشند و سرگرم بازی شوند تا روزی را که به آن ها وعده داده شده است ملاقات کنند [و نتیجه کار خود را ببینند]! (83)

1- امام صادق علیه السلام- شبی پیامبر صلی الله علیه و آله نزد یکی از همسرانش بود که ماه گرفتگی شد و در آن شب اله پیامبر صلی الله علیه و آله مجامعت نکرد تا این که صبح ،شد همسرش به او گفت یا رسول الله ! آیا به خاطر غضب و کینه ای بود که به سوی من نیامدی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خیر، بلکه به خاطر خسوف بود که در این شب رخ داد، پس نامیمون و زشت دیدم که در این شب به لذت بپردازم و خداوند برخی اقوام را در کتابش نکوهش نموده و فرموده آن ها [چنان لجوجند که] اگر ببینند قطعه ی سنگی از آسمان [برای عذابشان] سقوط می کند می گویند این ابر متراکمی است». (طور/44) ﴿و فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَيَلْعَبُوا حَتَّى يُلا قُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ﴾.

او کسی است که هم در آسمان معبود است و هم در زمین؛ و او حکیم و داناست. (84)

1- امام صادق علیه السلام - هشام بن حکم: گوید ابوشاکر دیصانی گفت: در قرآن آیه ای هست که موافق اعتقاد ما که خدا را دو تا می دانیم است». گفتم: «آن آیه کدام است». گفت: ﴿وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ﴾ يعنى: و او آن خدایی است که در آسمان خدا و معبود فرشتگان و در زمین خدا و معبود جن و انس است و مراد آن است که آن جناب مستحق آن است که جمیع خلایق او را عبادت کنند و روی ارادت به سوی او آورند هشام می گوید من نمی دانستم که چه جوابی به او گویم بعد از آن به حج رفتم و امام صادق علیه السلام را خبر دادم فرمود: «این سخن، سخن زندیق خبیث پلید است چون به سوی او برگشتی به او بگو که نام تو در کوفه چیست؟ چه او

ص: 133

فَإِنَّهُ يَقُولُ فَلَانُ فَقُلْ لَهُ مَا اسْمُكَ بِالْبَصْرَة فَإِنَّهُ يَقُولُ فَلَانُ فَقُلْ كَذَلِكَ اللَّهُ رَبُّنَا فِي السَّمَاءِ إِلَهُ وَ الْأَرْضِ إِلَهُ وَ فِي الْبحَارِ إِلَهُ وَ فِي الْقِفَارِ إِلَهُ وَ فِي كُلِّ مَكَان إِلَهُ قَالَ فَقَدِمْتُ فَأَتَيْتُ أَبَا شَاكِرِ فَأَخْبَرْتُهُ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: ... فَقُلْتُ إِنَّ بُنَانَا يَتَأَوَّلُ هَذِهِ الْآيَةَ وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ أَنَّ الَّذِي فِي الْأَرْضِ غَيْرُ إِلَهِ السَّمَاءِ وَإِلَهَ السَّمَاءِ غَيْرُ إِلَهِ الْأَرْضِ وَ أَنَّ إِلَهَ السَّمَاءِ أَعْظَمُ مِنْ إِلَهِ الْأَرْضِ وَ أَنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ يَعْرِفُونَ فَضْلَ إِلَهِ السَّمَاءِ وَ يُعَظْمُونَهُ فَقَالَ وَاللَّهِ مَا هُوَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ إِلَهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَإِلَهُ فِي الْأَرَضِينَ كَذَبَ بُنَانُ عَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ صَغَرَ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ وَ صَغَرَ عَظَمَتَهُ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ بَعْض أَصْحَابَنَا رَفَعَهُ إِلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ذُكِرَ جَعْفَرُ بْنُ وَاقِدِ وَ نَفَرُ مِنْ أَصْحَاب أبى الْخَطَّابِ فَقِيلَ إِنَّهُ صَارَ إِلَيَّ يَتَرَدَّدُ وَ قَالَ فِيهِمْ وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ قَالَ هُوَ الْإِمَامُ فَقَالَ أبو عبد الله علیه السلام لَا وَاللَّهِ لَا يَأْوِينِي (يُؤْوِينِي) وَإِيَّاهُ سَقْفُ بَيْتِ أَبَداً هُمْ شَرَّ مِنَ الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسِ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا وَاللَّهِ مَا صَغَرَ عَظَمَةً اللَّهِ تَصْغِيرَهُمْ شَيْءٍ قَطُّ وَإِنَّ عُزَيْراً جَالَ فِي صَدْرِهِ مَا قَالَتِ الْيَهُودُ فَمُحِيَ اسْمُهُ مِنَ النُّبُوَّةَ وَاللَّهِ لَوْ أَنَّ عِيسَى أَقَرَّ بِمَا قَالَتِ النَّصَارَى لَأَوْرَثَهُ اللَّهُ صَمَمَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ اللَّهِ لَوْ أَقْرَرَتْ بِمَا يَقُولُ فِي أَهْلُ الْكُوفَةَ لَأَخَذَتْنِي الْأَرْضُ وَ مَا أَنَا إِنَّا عَبْدُ مَمْلُوک لَا أَقْدِرُ عَلَى ضَرِّ شَيْءٍ وَلَا نَفْعِ﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي أَسَامَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ فَنَظَرْتُ وَاللَّهِ إِلَيْهِ وَقَدْ لَزِمَ الْأَرْضِ وَ هُوَ يَقُولُ: وَاللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الَّذِي هُوَ وَ الله ربِّي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ وَ هُوَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ﴾. (4)

5- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قوله وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّاءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ قَالَ هُوَ إِلَهُ فِي السَّمَاءِ وَ الأرض﴾. (5)

ص: 134

خواهد گفت فلانی بعد از آن به او بگو که نام تو در بصره چیست؟ خواهد گفت: فلانی و چون همان نام را بگوید بگو خدا که پروردگار ما است همچنین است در آسمان خدا و در زمین خدا و در دریاها خدا و در هرجا خدا است هشام می گوید پس از آن که از سفر بازگشتم، نزد ابوشاکر آمدم و او را خبر دادم.

2- امام صادق علیه السلام- هشام بن حکم گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «بنان این آیه را تأویل می کند و می گوید: ﴿وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ﴾؛ خدایی که در آسمان است غیر از خدایی است که در زمین می باشد و خدای آسمان ها بزرگتر از خدای زمین است و اهل زمین فضیلت خدای آسمان را می شناسند و او را مورد تعظیم و تکریم قرار می دهند. امام صادق علیه السلام فرمود: به خداوند سوگند جز خداوند آسمان و زمین خداوند دیگری نیست و در زمین و آسمان یک خدا بیشتر وجود ندارد بنان دروغ می گوید خداوند او را لعنت کند او عظمت خدا را تحقیر کرده و خداوند را کوچک شمرده است».

3- امام صادق علیه السلام- علی بن حسان گوید: یکی از صحابه گوید: در خدمت امام صادق علیه السلام صحبت از جعفر بن واقد و چند نفر از یاران ابوالخطاب شد یکی از حاضرین گفت: او برای گمراه کردن من با من رفت و آمد داشت و می گفت این آیه درباره ی امام نازل شده: ﴿وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ﴾ و گفت: «منظور امام است که در زمین و آسمان خدا است. امام صادق فرمود: «نه به خدا قسم هرگز من و او در زیر یک سقف جمع نشده ایم آن ها بدتر از یهود و نصاری و مجوس و مشرکین هستند؛ به خدا قسم کسی به خدا نکرده توهین به قدری که ایشان کرده اند. عزیر علیه السلام آن چه یهود درباره ی او می گفتند در دلش خطور کرد، خداوند نامش را از جمله ی پیامبران محو کرد به خدا قسم اگر عیسی علیه السلام اقرار کند به آن چه نصرانیان درباره اش می گفتند خداوند او را تا روز قیامت کر و ناشنوا می کرد من نیز اگر بپذیرم آن چه اهل کوفه درباره ام می گویند زمین آن را فرو خواهد برد؛ من جز بنده ای زار نیستم و اختیار سود و زیانی ندارم».

4- امام صادق علیه السلام- ابو اسامه گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این سخن خداوند عزوجل: ﴿وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ﴾ سؤال کردم و دیدم آن حضرت در حالی که نشسته بود، فرمود: به خدا قسم خدایم که در آسمان خداست و در زمین خداست فقط الله- جل جلاله- است».

5- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ﴾ او در آسمان و زمین معبود است.

ص: 135

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَدِير قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ قَوْماً يَزْعُمُونَ أَنَّكُمْ آلِهَةً يَتْلُونَ بِذَلِكَ عَلَيْنَا قُرْآناً وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّمَاءِ إِلَهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ فَقَالَ يَا سَدِيرُ سَمْعِي وَ بَصَرِي وَ بَشَرِى وَ لَحْمِي وَ دَمِي وَ شَعْرِي مِنْ هَؤُلَاءِ بَرَاءُ وَ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُمْ مَا هَؤُلَاءِ عَلَى دِينِي وَ لَا عَلَى دِينِ آبَائِي وَ اللَّهِ لَا يَجْمَعُنِي اللَّهُ وَإِيَّاهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا وَ هُوَ سَاخِطُ عَلَيْهِمْ قَالَ قُلْتُ وَ عِنْدَنَا قَوْمٌ يَزْعُمُونَ أَنَّكُمْ رُسُلُ يَقْرَءُونَ عَلَيْنَا بِذَلِكَ قُرْآناً يا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحاً إِنِّي بِما تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ فَقَالَ يَا سَدِيرُ سَمْعِي وَبَصَرَى وَ شَعْرِى وَ بَشَرَى وَ لَحْمِي وَ دَمِي مِنْ هَؤُلَاءِ بَرَاءُ وَ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَرَسُولُهُ مَا هَؤُلَاءِ عَلَى دِينِي وَ لَا عَلَى دِينِ آبَائِي وَ اللَّهِ لَا يَجْمَعُنِي اللَّهُ وَإِيَّاهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَة إِلَّا وَهُوَ سَاخِطُ عَلَيْهِمْ﴾. (1)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَعْنَى قَوْلِهِ وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ وَقَوْلُهُ وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ وَ قَوْلُهُ مَا يَكُونُ مِنْ نَجْوى ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ فَإِنَّمَا أَرَادَ بِذَلِكَ اسْتِيلَاءَ أَمَنَائِهِ بِالْقُدْرَةِ الَّتِي رَكَبَهَا فِيهِمْ عَلَى جَمِيعِ خَلْقِهِ وَ أَنَّ فِعْلَهُمْ فِعْلُهُ﴾. (2)

8- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ صَفْوَانَ بْن يَحْيَى قَالَ: سَأَلَنِي أَبُو قُرَّةَ الْمُحَدِّثُ صَاحِبُ شُبُرُمَةَ أَنْ أُدْخِلَهُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا فَاسْتَأْذَنْتُهُ فَأَذِنَ لَهُ فَدَخَلَ فَسَأَلَهُ عَنْ أَشْيَاء ... فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ فَأَيْنَ اللَّهُ فَقَالَ أبُو الْحَسَنِ الْأَيْنُ مَكَانُ وَ هَذِهِ مَسْأَلَةُ شَاهِدِ عَنْ غَائِب وَ اللَّهُ تَعَالَى لَيْسَ بِغَائِبِ وَلَا يَقْدَمُهُ قَادِمُ وَ هُوَ بِكُلِّ مَكَان مَوْجُودُ مُدَّبِّرُ صَانِعُ حَافِظُ مُمْسِكَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ أَ لَيْسَ هُوَ فَوْقَ السَّمَاءِ دُونَ مَا سِوَاهَا فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام هُوَ اللهُ فِى السَّمَاواتِ وَ فِي الْأَرْضِ وَهُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ وَ هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحَامِ كَيْفَ يَشَاءُ وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ وَ هُوَ الَّذِي اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ وَ هُوَ الَّذِي اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَ هُوَ الَّذِي اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ قَدْ كَانَ وَ لَا خَلْقَ وَ هُوَ كَمَا كَانَ إِذْ لَا خَلْقَ أَرْيَنتَقِل مَعَ المُنتَقِلِينَ فَقَالَ أبُو قُرَّةَ فَمَا بَالُكُمْ إِذَا دَعَوْتُمْ رَفَعْتُمْ أَيْدِيَكُمْ إِلَى السَّمَاءِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَن علیه السلام إِنَّ اللَّهَ اسْتَعْبَدَ خَلْقَهُ بِضُرُوبِ مِنَ الْعِبَادَةِ وَلِلَّهِ مَفَازِعُ يَفْزَعُونَ إِلَيْهِ وَيُسْتَعْبَدُ (مُسْتَعْبَدُ فَاسْتَعْبَدَ عِبَادَهُ بِالْقَوْلِ وَالْعِلْمِ وَ الْعَمَل وَالتَّوْجِيهِ وَنَحْو ذَلِكَ اسْتَعْبَدَهُمْ بِتَوْجِيهِ الصَّلَاةِ إِلَى الْكَعْبَةِ وَ وَجَّهَ إِلَيْهَا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ

ص: 136

6- امام صادق علیه السلام سدیر گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم مردمی عقیده دارند که شما خدا و معبود هستید و برای دلیل عقیده ی خود این آیه قرآن را می خوانند: ﴿وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ﴾ [اين ها] گمان می کنند که معبود زمین امامانند. امام علیه السلام فرمود: «ای سدیر! شنوایی و بیناییم پوست و گوشتم خون و مویم از اینان بیزار است و خدا از ایشان بیزار باشد اینان دین من و دین پدران مرا ندارند. خدا در روز قیامت مرا با آن ها گرد هم نیاورد جز آن که بر آن ها خشمگین باشد». عرض کردم: ﴿وَ عِنْدَنَا قَوْمٌ يَزْعُمُونَ﴾؛ مردمی نزد ما هستند که عقیده دارند شما پیغمبرید و این آیه قرآن را برای دلیل سخن خود قرائت می کنند ای پیامبران از غذاهای پاکیزه بخورید و عمل صالح انجام دهید که من به آن چه انجام می دهید آگاهم . (مؤمنون/51)». امام فرمود: ای سدیر شنوایی و بیناییم مو و پوستم گوشت و خونم از این ها بیزار است و خدا و رسولش از اینان بیزار باشد، این ها به دین من و دین پدرانم نیستند خدا در قیامت مرا با ایشان گرد هم نیاورد جز این که بر آن ها خشمگین باشد.

7- امام علی علیه السلام- معنای این کلام خداوند: ﴿وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ﴾ و اين آيه: و هرجا باشید او با شما است (حدید/ 4) و این کلام: خداوند هیچگاه سه نفر با هم نجوا نمی کنند مگر این که خداوند چهارمین آن هاست (مجادله/7)؛ این است که خداوند هر آینه با این آیات قصد دارد به تمام خلایق بفهماند که قدرتی که به امنای دین و والیان شرع عطا فرموده مستولی بر همه ایشان است و این که فعل او همان فعل ایشان است.

8- امام رضا علیه السلام- صفوان گوید: ... ابوقره گفت: «خدا کجا است»؟ امام رضا علیه السلام فرمود: «کجا مکان است و این را کسی سؤال می کند که این جا هست درباره کسی که این جا نیست می گوید فلانی کجا است. خدا غایب نیست و کسی پیش او نمی رود. او در هر مکانی است. موجود و مدبّر و صانع و حافظ است و نگهدار آسمان ها و زمین است ابوقره گفت: «مگر خدا بالای آسمان ها و زمین نیست بالاتر از هرچه که هست فرمود: او کسی است که شما را در رحم مادران آن چنان که می خواهد تصویر می کند (آل عمران/6) و هرجا باشید او با شما است. (حدید/4) سپس به آفرینش آسمان پرداخت در حالی که به صورت دود بود (فصلت/11). سپس به آسمان پرداخت و آن ها را به صورت هفت آسمان مرتب نمود. (بقره /29) ﴿وَ هُوَ الَّذِي اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ قَدْ كَانَ وَلَا خَلْقَ وَ هُوَ كَمَا كَانَ إِذْ لَا خَلْقَ لَم يَنْتَقِلْ مَعَ الْمُنتَقِلِينَ﴾. ابوقره گفت: «پس چرا شما وقتی دعا می کنید دست های خود را به طرف آسمان بلند می کنید؟ فرمود: خداوند از بندگان به شکل های مختلف عبادت خواسته و پناهگاهی چند قرار داده که به آن جاها پناه برند و پرستشگاه هایی قرار داده و از آن ها عبادت لفظی و علمی و توجه خواسته است دستور داده در موقع نماز به جانب کعبه رو کنند و حج عمره را در آن جا به جا آورند و امر کرده هنگام دعا و درخواست و زاری

ص: 137

وَاسْتَعْبَدَ خَلْقَهُ عِنْدَ الدُّعَاءِ وَالطَّلَب وَالتَّضَرُّع بِبَسْطِ الْأَيْدِي وَرَفْعِهَا إِلَى السَّمَاءِ لِحَالَ الِاسْتِكَانَة وَعَلَامَة الْعُبُودِيَّة والتذلل لَه﴾. (1)

9- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ اللَّابِسِ الْكِبْرِيَاءِ بِلَا تَجَسُّدِ وَ الْمُرْتَدِى بِالْجَلَالِ بِلَا تَمْثِيلَ وَ الْمُسْتَوِى عَلَى الْعَرْشِ بِلَا زَوَالِ وَ الْمُتَعَالَى عَنِ الْخَلْقِ بِلَا تَبَاعُدِ الْقَريب مِنْهُمْ بِلَا مُلَامَسَةِ مِنْهُ لَهُمْ وَ لَيْسَ لَهُ حَدُّ يُنْتَهَى إِلَى حَدِّهِ وَ لَا لَهُ مِثْلُ فَيُعْرَفَ بِمِثْلِهِ ذَلَّ مَنْ تَجَبَّرَ عَنْهُ وَ صَغُرَ مَنْ تَكَبَّرَ دُونَهُ وَ تَوَاضَعَتِ الْأَشْيَاء لِعَظَمَتِهِ وَ انْقَادَتْ لِسُلْطَانِهِ وَ عِزَّتِهِ وَكَلَّتْ عَنْ إِدْرَاكِهِ طُرُوفُ الْعُيُونِ وَقَصُرَتْ دُونَ بُلُوغ صِفَتِهِ أَوْهَامُ الْخَلَائِقِ الْأَوَّلَ قَبْلَ كُلِّ شَيْءٍ وَ الْآخِرِ بَعْدَ كُلِّ شَيْءٍ وَلَا يَعْدِلُهُ شَيْءٌ الظَّاهِرِ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ بِالْقَهْرِ لَهُ وَ الْمُشَاهِدِ لِجَمِيعِ الْأَمَاكِن بِلَا انْتِقَالَ إِلَيْهَا وَلَا تَلْمِسُهُ لَامِسَةُ وَلَا تُحِسُّهُ حَاسَةُ وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّمَاءِ إِلهُ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهُ وَ هُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ تَبارَكَ الَّذي لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُما وَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾ (85)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ حَنَانِ بن سَدِير عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عِلْماً عَامًا وَعِلْمًا خَاصَاً فَأَمَّا الْخَاصُ فَالَّذِي لَمْ يَطَّلِعُ عَلَيْهِ مَلَكَ مُقَرَبَ وَلَا نَّبِيُّ مُرْسَلُ الله وَأَمَّا عِلْمُهُ الْعَامُ الَّذِي اطَّلَعَتْ عَلَيْهِ الْمَلَائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ الْأَنْبِيَاءُ الْمُرْسَلُونَ فَقَدْ دَفَعَ ذَلِكَ كُلَّهُ إِلَيْنَا ثُمَّ قَالَ أَ مَا تَقْرَأَ وَعِنْدَهُ عِلْمُ الساعة﴾. (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ لَقَدْ أَعْطِيتَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عِلْمَ الْغَيْبِ فَضَحِكَ وَ قَالَ لِلرَّجُلِ وَكَانَ كَلْبَيَا يَا أَخَا كَلْبِ لَيْسَ هُوَ بِعِلْمٍ غَيْبِ وَإِنَّمَا هُوَ تَعَلَّمُ مِنْ ذِي عِلْمٍ وَ إِنَّمَا عِلْمُ الْغَيْبِ عِلْمُ السَّاعَة وَ مَا عَدَدَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِقَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ الْآيَةَ فَيَعْلَمُ سُبْحَانَهُ مَا فِي الْأَرْحَامِ مِنْ ذَكَر أَوْ أُنْثَى أَوْ قَبيح أَوْ جَمِيلٌ أَوْ سَخِيٌّ أَوْ بَخِيلٍ أَوْ شَقِيٌّ أَوْ سَعِيدٍ وَ مَنْ يَكُونُ فِي النَّارِ حَطَبَاً أَوْ فِي الْجِنَانِ لِلنَّبِيِّينَ مُرَافِقاً فَهَذَا عِلْمُ الْغَيْبِ الَّذِي لَا يَعْلَمُهُ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ وَ مَا سِوَى ذَلِكَ فَعِلْمُ عَلَّمَهُ اللَّهُ نَبِيَّهُ فَعَلَّمَنِيهِ وَدَعَا لِي بِأَنْ يَعِيَهُ صَدْرَى وَ تَضْطَمَّ عَلَيْهِ جَوَانِحِي﴾. (4)

ص: 138

دست ها را به سوی آسمان بلند کنند که این خود نشانه کوچکی و علامت بندگی و اظهار خواری در نزد اوست».

9- امام علی علیه السلام- سپاس برای خدایی است که لباس بزرگواری پوشید، بدون آن که جسم و ماده باشد. جلالت را بر خود استوار نمود. بدون مثل و مانندی بر عرش کبریایی استیلا یافت بدون زوال و انتقال بلندتر از خلق است. بدون آن که از آنان دور باشد نزدیک به ایشان است بدون این که لمس شود حدی که به آن منتهی شود بر او نیست و مانندی که به او شناخته شود بر او نیست. هر که در برابرش سرکشی کند خار است هر که در برابرش اظهار بزرگی کند ذلیل و بی مقدار است. در برابر عظمتش اشیاء متواضعند و در برابر سلطنت و قدرتش مطیعند دیدگان از دیدنش ناتوانند. اوهام خلایق از درک کمالاتش عاجزند قبل از هر چیز بوده و بعد از هرچیز خواهد بود چیزی برابر او نباشد. به قهر و غلبه بر هرچیز غالب آید به تمام مکان ها بدون انتقال از مکانی به مکان دیگر بیناست. او را لمس کننده ای لمس نمی کند و او را حس- و او را حس کننده حس نمی کند او کسی است که هم در آسمان معبود است و هم در زمین و او حکیم و داناست.

پر برکت و زوال ناپذیر است کسی که حکومت آسمان ها و زمین و آن چه در میان آن دو است از آن اوست؛ و آگاهی از قیام قیامت نزد اوست و به سوی او بازگردانده می شوید.

1- امام باقر علیه السلام- حنان بن سدیر گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: برای خدا علم عام و علم خاص است. اما علم خاص، علمی است که ملائکه ی مقرب و انبیای مرسلش را از آن مطلع نساخته. اما علم عام آن علمی است که ملائکه ی مقرب و انبیای مرسلش را از آن مطلع ساخته تمام آن علم به ما رسیده است. سپس فرمود: «آیا نخوانده ای که می فرماید: ﴿وَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَة﴾.

2- امام علی علیه السلام- یکی از اصحاب به ایشان عرض کرد: ای امیرمؤمنان تو را علم غیب دادند؟ امام خندید و به آن مرد که از طایفه ی بنی کلب بود فرمود: ای برادر کلبی! این اخباری که اطلاع می دهم علم غیب نیست علمی است که از دارنده ی علم غیب (پیامبر صلی الله علیه و آله) آموخته ام، همانا علم غيب علم قیامت است و آن چه خدا در کلام خود آورده علم قیامت در نزد خداست، خدا باران را نازل کرده و آن چه در شکم مادران است می داند و کسی نمی داند که فردا چه خواهد کرد؟ و در کدام سرزمین خواهد مرد؟ (لقمان/34) پس خداوند سبحان از آن چه در رحم مادران است از پسر یا دختر از زشت یا زیبا، سخاوتمند یا بخیل، سعادتمند یا شقی آگاه است، و از آن کسی که آتشگیره آتش جهنّم است یا در بهشت همسایه و دوست پیامبران است، از همه ی این ها آگاهی دارد. این است آن علم غیبی (ذاتی که) غیر از خدا کسی نمی داند جز این ها علومی است که خداوند به پیامبرش تعلیم داده (علم غیب اکتسابی) و او به من آموخته است پیامبر صلی الله علیه و آله برای من دعا کرد که خدا این دسته از علوم و اخبار را در سینه ام جای دهد و اعضاء و جوارح بدن من از آن پر گردد.

ص: 139

قوله تعالى: ﴿وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾ (86)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ الله علیه السلام أَنَّ رَجُلًا سَأَلَهُ فَقَالَ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ جَاءَ جِيرَانُ لَنَا بِكِتَابِ زَعَمُوا أَنَّهُمْ أَشْهَدُونِى عَلَى مَا فِيهِ وَ فِي الْكِتَابِ اسْمِي بِخَطَّ يَدِي قَدْ عَرَفْتُهُ لَا أَشْكُ فِيهِ وَلَسْتُ أَذْكُرُ الشَّهَادَةَ فَمَا تَرَى قَالَ لَا تَشْهَدْ حَتَّى تَعْلَمَ أَنَّكَ قَدْ أَشْهَدْتَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ قَالَ هُمُ الَّذِينَ قَدْ عَبَدُوا فِي الدُّنْيَا لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ لِمَنْ عَبَدَهُمْ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- الْقُضَاةُ أَرْبَعَةُ ثَلَاثَةُ فِي النَّارِ وَ وَاحِدُ فِي الْجَنَّة رَجُلٌ قَضَى بِجَوْر وَهُوَ يَعْلَمُ فَهُوَ فِي النَّارِ وَ رَجُلُ قَضَى بِجَوْرٍ وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ فَهُوَ فِي النَّارِ وَ رَجُلُ قَضَى بِحَقِّ وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ فَهُوَ فِي النَّارِ وَ رَجُلُ قَضَى بِحَقِّ وَ هُوَ يَعْلَمُ فَهُوَ فِي الْجَنَّةِ﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿وَالْمَعْرِفَةُ عَلَى وَجْهَيْن مَعْرِفَةٌ ثَابِتَةٌ عَلَى بَصِيرَة يُعْرَفُ بِهَا دِينُ اللَّهِ وَ يُوصَلُ بهَا إِلَى مَعْرِفَةِ اللَّهِ فَهَذِهِ الْمَعْرِفَةُ الْبَاطِنَةُ الثَّابِتَةُ بِعَيْنَهَا الْمُوجِبَةُ حَقَّهَا الْمُسْتَوْجِبُ أَهْلَهَا عَلَيْهَا الشُّكْرَ لِلَّهِ الَّتِي مَنَّ عَلَيْهِمْ بِهَا مَنْ مِنَ اللَّهِ يَمُنُّ بِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مَعَ الْمَعْرِفَةِ الظَّاهِرَةِ وَ مَعْرِفَةً فِي الظَّاهِرِ فَأَهْلُ الْمَعْرِفَة فِى الظَّاهِرِ الَّذِينَ عَلِمُوا أَمْرَنَا بِالْحَقِّ عَلَى غَيْرِ عِلْمٍ لَا تَلْحَقُ بِأَهْلِ الْمَعْرِفَة الْبَاطِن عَلَى بَصِيرَتَهُمْ وَ لَا يَصِلُونَ بِتِلْكَ الْمَعْرِفَةِ الْمُقَصِّرَةُ إلَى حَقٌّ مَعْرِفَةِ اللَّهِ كَمَا قَالَ فِي كِتَابِهِ وَلَا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ فَمَنْ شَهِدَ شَهَادَةَ الْحَقِّ لَا يَعْقِدُ عَلَيْهِ قَلْبَهُ وَ لَا يُبْصِرُ مَا يَتَكَلَّمُ بِهِ لَا يُتَابُ عَلَيْهِ مِثْلَ ثَوَابِ مَنْ عَقَدَ عَلَيْهِ قَلْبَهُ عَلَى بصیرَ فيه﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ﴾. (87)

ص: 140

کسانی را که غیر از او می خوانند اختیار شفاعت ندارند؛ مگر آن ها که شهادت بحق داده اند و به خوبی آگاهند. (86)

1- امام صادق علیه السلام- در دعائم الاسلام آمده است: مردی از امام صادق علیه السلام پرسید: «ای پسر رسول خدا، همسایگان ما نوشته ای را برایم آوردهاند و می گویند که مرا بر محتوای مکتوب شاهد گرفته اند و در مکتوب نام من به خط خودم که می شناسم هست و من در آن شکی ندارم ولی شهادت را به یاد نمی آورم. شما نظرتان چیست؟ حضرت فرمود: شهادت مده تا بدانی که شاهد گرفته شده ای. خداوند عزّوجل فرماید: ﴿إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- آیه ی ﴿وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ﴾ یعنی آن ها همان کسانی هستند که در دنیا مورد پرستش قرار می گرفتند آن ها در روز قیامت حق شفاعت برای کسانی که آن ها را پرستش می کردند نخواهند داشت.

3- امام صادق علیه السلام- قضات چهار دسته اند که سه دسته ی آن ها اهل جهنم اند و یک دسته در است. بهشت. 1- شخصی که قضاوت به ناحق می کند و خود می داند از روی ظلم قضاوت نموده. 2- کسی که برخلاف حق قضاوت می کند ولی نمی داند- کسی که به حق قضاوت می کند ولی خود نمی داند که واقعا حق همین بوده کسی که به حق قضاوت نماید و تشخیص دهد که حق همین بوده اهل بهشت است.

4- امام صادق علیه السلام- شناختن دو نوع است نوع اوّل شناخت واقعی با بصیرت که به وسیله ی این معرفت راه خدا را تشخیص دهد و به معرفت خدا برسد این معرفت ثابت است و عارف با این اوصاف موجب ستاپش است و باید خدا را بر این عرفان که یک موهبت الهی است که با معرفت ظاهری به هرکس بخواهد می دهد سپاس گوید. نوع دوّم معرفت ظاهری است. این ها کسانی هستند که ما را بر حق می دانند اما دارای بصیرت اهل معرفت باطن نیستند و هرگز با آن معرفت ظاهری به شناخت واقعی خدا نمی رسند چنان چه در این آیه می فرماید: ﴿وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ﴾ پس کسی که به ظاهر گواه بر حق باشد ولی قلب او چنین گواهی را ندهد و بصیرت در مورد گفته خود نداشته باشد هرگز به او پاداشی مانند کسی که دارای ایمان قلبی و بصیرت است نمی دهند. و اگر از آن ها بپرسی چه کسی آنان را آفریده به یقین می گویند: خداوند یگانه؛ پس چگونه [از عبادت او] منحرف می شوند؟! (87)

ص: 141

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عُقْبَةَ عَنْ أَبي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ الْخَلْقَ فَخَلَقَ من أَحَبَّ مِمَّا أَحَبَّ وَ كَانَ مَا أَحَبَّ أَنْ خَلَقَهُ مِنْ طِينَةِ الْجَنَّةِ وَ خَلَقَ مَنْ أَبْغَضَ مِمَّا أَبْغَضَ وَكَانَ مَا أَبْغَضَ أَنْ خَلَقَهُ مِنْ طِيئَةِ النَّارِ ثُمَّ بَعَثَهُمْ فِي الضَّلَالِ فَقُلْتُ وَأَيُّ شَيْءٍ الظُّلَالُ فَقَالَ أَلَمْ تَرَ إِلَى ظِلكَ فِي الشَّمْسِ شَيْئًا وَ لَيْسَ بِشَيْءٍ ثُمَّ بَعَثَ مِنْهُمُ النَّبِيِّينَ ۖ فَدَعَوْهُمْ إِلَى الْإِقْرَارِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَهُوَ قَولُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَلَئِن سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللهُ ثُمَّ دَعَوْهُمْ إِلَى الْإِقْرَارِ بِالنَّبيين له فَأَقَرَّ بَعْضُهُمْ وَ أَنْكَرَ بَعْضٍ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَة عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ قَالَ كَانَ ذَلِكَ مُعَايَنَةَ اللَّهِ فَأَنْسَاهُمُ الْمُعَايَنَةَ وَأَثْبَتَ الْإِقْرَارَ فِي صُدُورِهِمْ وَلَوْ لَا ذَلِكَ مَا عَرَفَ أَحَدٌ خَالِقَهُ وَ لَا رَازِقَهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ الله﴾. (2)

3- الجواد علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي هَاشِمِ الْجَعْفَرِيٌّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام ثَّانِي اللَّهِ مَا مَعْنَى الْوَاحِدِ فَقَالَ إِجْمَاعُ الْأَلْسُنِ عَلَيْهِ بِالْوَحْدَانِيَّةً كَقَوْلِهِ تَعَالَى وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ ﴾. (3)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- كُلُّ مَوْلُودِ يُولَدُ عَلَى الْمَعْرِفَة بِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى خَالِقُهُ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ الله﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَقيله يا رَبِّ إِنَّ هَؤُلَاءِ قَوْمٌ لا يُؤْمِنُونَ﴾ (88)

قوله تعالى: ﴿فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُل سَلامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ﴾. (89)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِيرٍ قَالَ: ذُكِرَ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بَدْءُ الْأَذَانِ وَ قِصَّةُ الْأَذَانِ فِي إِسْرَاءِ النَّبِيِّ ... قَالَ فَدَفَعَ إِلَيْهِ كِتَابَ أَصْحَاب الْيَمِين وَ أَصْحَابَ الشِّمَال ... وَفَتَحَ صَحِيفَةً أَصْحَابِ الشِّمَالِ فَإِذَا فِيهَا أَسْمَاءُ أَهْل النَّارِ وَأَسْمَاءُ آبَائِهِمْ وَقَبَائِلِهِمْ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم رَبِّ إِنَّ هؤلاءِ قَوْمٌ لاَ يُؤَمِنُونَ قَالَ فَقَالَ اللَّهَ فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَقُل سَلامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ قَالَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ

ص: 142

1- امام باقر علیه السلام- عقبه از امام باقر نقل کرده است که فرمود: خداوند عزوجل خلایق را آفرید و کسانی که دوست داشت را از چیزهایی که دوست چیزهایی که دوست داشت آفرید و بیشترین چیزی که دوست داشت از آن بیافریند طینت بهشت بود و کسانی که از آنان بدش می آمد را از چیزهایی که از آن ها بدش می آمد آفرید و بیشترین چیزی که بدش می آمد از آن بیافریند طینت آتش بود آن گاه آنان را در سایه ها برانگیخت عرض کردم سایه ها چیستند؟ فرمود آیا ندیده ای که سایه ات در آفتاب موجود است با این که [در حقیقت وجود ندارد؟ سپس پیامبران را از میان آنان برانگیخت و آنان (خلایق) را به اقرار به خداوند فرا خواند و این همان سخن خداوند عزوجل است که فرمود: ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ﴾ آنان را به اقرار به پیامبران فرا خواند و بعضی انکار کردند و بعضی اقرار نمودند. سپس آنان سپس را به ولایت ما فرا خواند و به خدا سوگند هر کسی که دوست داشت اقرار کرد و هرکه بدش می آمد، انکار کرد.

2- امام صادق علیه السلام- زراره از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود [و به خاطر بیاور] زمانی را که پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم ذریه ی آن ها را برگرفت و آن ها را گواه بر خویشتن ساخت. (اعراف/172) آن [میثاق] در حضور خداوند بود خداوند این حضور را از یاد آن ها برد و اقرار به آن در دل هایشان را باقی گذاشت اگر آن اقرار در دل هایشان نمی ماند، هیچ کس آفریننده و روزی دهنده ی خود را باز نمی شناخت و این همان سخن خداوند است که فرمود]: ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ ليَقُولُنَّ الله﴾.

3- امام جواد علیه السلام- ابوهاشم جعفری گوید: از امام جواد علیه السلام پرسیدم: معنی جمله ی خدا یکتاست چیست؟ فرمود: اتفاق همه ی زبانها بر یکتایی او؛ چنان چه خودش فرماید: ﴿وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ الله﴾.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر مولودی بر معرفت متولد می شود؛ معرفت به این که خدای تعالی خالق اوست. این آیه همان مطلب را می فرماید: ﴿وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ﴾.

و [چگونه از شکایت پیامبر صلی الله علیه و آله که] می گوید: «پروردگارا! این ها قومی هستند که ایمان نمی آورند» [غافل می شوند]؟! (88)

پس [اکنون] از آنان روی برگردان و بگو: «سلام بر شما»، اما به زودی خواهند دانست. (89)

1- امام صادق علیه السلام- عبدالصمد بن بشیر گوید: نزد امام صادق علیه السلام در مورد شروع اذان و داستان آن در معراج پیامبر صلی الله علیه و آله یاد شد ... امام صادق علیه السلام فرمود: «... [در شب معراج] آن گاه نوشته ی اصحاب شمال را گشود که در آن اسمای جهنمیان و اسماء آباء آن ها و قبایل آن ها بود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفت: پروردگارا! این ها قومی هستند که ایمان نمی آورند. [غافل می شوند]؟. (زخرف/88) خداوند فرمود: ﴿فَاصْفَحٌ عَنْهُمْ وَ

ص: 143

مُنَاجَاةِ رَبِّهِ رُدَّ إِلَى الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ ثُمَّ قَصَّ قِصَّةَ الْبَيْتِ وَ الصَّلَاةَ فِيهِ ثُمَّ نَزَلَ وَ مَعَهُ الصَّحِيفَتَانِ فَدَفَعَهُمَا إِلَى على بن أبي طالب علیه السلام﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُحَمَّدَا أَسْلَمَ لَهُ الْعَقِبُ مِنَ الْمُسْتَحْفِظِينَ وَ كَذَّبَهُ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَ دَعَا إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِهِ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ عَلَيْهِ أَنْ أَعْلِنُ فَضْلَ وَصِيكَ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ الْعَرَبَ قَوْمُ جُفَاةُ لَمْ يَكُنْ فِيهِمْ كِتَابُ وَ لَمْ يُبْعَثُ إِلَيْهِمْ نَبِيُّ اللهِ وَلَا

يَعْرِفُونَ فَضْلَ نُبُوَّاتِ الْأَنْبِيَاءِ وَ لَا شَرَفَهُمْ وَلَا يُؤْمِنُونَ بِى إِنْ أَنَا أَخْبَرْتُهُمْ بِفَضَل أَهْلِ بَيْتِى فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ وَلا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَقُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ فَذَكَرَ مِنْ فَضْلٍ وَصِيِّهِ ذِكْرًا فَوَقَعَ النفاق فِي قُلُوبهمْ فَعَلِمَ رَسُولُ اللهِ ذَلِكَ وَ مَا يَقُولُونَ﴾. (2)

ص: 144

قُل سَلامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ»..... وقتی از مناجات پروردگار فراغت حاصل کرد به جانب بیت المعمور رفت بعد داستان خانه و نماز در آن را یاد کرد سپس پایین آمد و هر دو نوشته با او بود و آن ها را در اختیار علی بن ابی طالب علیه السلام گذاشت».

2- امام صادق علیه السلام- هنگامی که خدای عزوجل محمّد صلی الله علیه و آله را مبعوث کرد، مستحفظین (حواریون مأمور به حفظ) پسین به او اسلام آوردند و بنی اسرائیل تکذیبش نمودند او به سوی خدای عزوجل دعوت کرد و در راهش جهاد نمود تا آن که خدای عزوجل به او امر فرستاد که فضیلت وصیت را آشکار کن پیغمبر عرض کرد پروردگارا عرب مردمی خشن هستند در میان ایشان کتابی نبوده و برای آن ها پیغمبری مبعوث نگشته و به فضیلت و شرف پیغمبران آگاه نیستند، اگر من فضیلت اهل بیتم را به آن ها بگویم ایمان نمی آورند خداوند فرمود از [تکذیب و انکار] آنان غمگین مباش. (نمل/70) و بگو سلام بر شما اما به زودی خواهند دانست پیغمبر ا اندکی از فضیلت وصیّش تذکر داد و در دل ها نفاق افتاد در حالی که رسول خدا آن نفاق و گفتار ایشان را می دانست.

ص: 145

6- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَةَ سُورَة الدُّخَانِ فِى فَرَائِضِهِ وَ نَوَافِلِهِ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْآمِنِينَ يَوْمَ الْقِيَامَة وَ ظَلَّلَهُ تَحْتَ عَرْشِهِ وَ حَاسَبَهُ حِسَابَاً يَسِيراً وَ أَعْطَاهُ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ﴾. (1)

7- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ رَجُلُ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام يَا ابْنَ رَسُول الله ... كَيْفَ أَعْرِفُ أَنَّ لَيْلَةَ الْقَدْرِ تَكُونُ فِي كُلِّ سَنَةِ؟ قَالَ: إِذَا أَتَى شَهْرُ رَمَضَانَ فَاقْراً سُورَةَ الدُّخَانِ فِي كُل لَيْلَةَ مِائَةَ مَرَّةً فَإِذَا أَتَتَ لَيْلَةً ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ فَإِنَّكَ نَاظِرُ إِلَى تَصْدِيقِ الَّذِي سَأَلْتَ عَنْهُ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿حم﴾. (1)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿أما حم فى فهو محمد وَ هُوَ فِي كِتَابٍ هُودِ ال الَّذِي أُنْزِلَ عَلَيْهِ وَ هُوَ مَنْقُوصُ الْحُرُوف﴾. (3)

2- السجّاد علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرِ بْن عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيِّ قَال ... أَتَيْتُ الْمَسْجِدَ فَدَخَلْتُهُ فَمَا وَجَدْتُ فِيهِ إِلَّا سَيِّدِي عَلَى بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَائِمَا يُصَلِّى صَلَاةَ الْفَجْرِ وَحْدَه ... ثُمَّ إِنَّهُ رَفَعَ يَدَيْهِ حَتَّى صَارَنَا بِإِزَاءِ وَجْهِهِ وَ قَالَ ... قُلْتَ تَبَارَكْتَ وَ تَعَالَيْتَ فِي عَامَّةِ ابْتِدَائِهِ: الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْحَكِيمِ... الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتابِ وَ المذلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ وَ فِي أَمْثَالِهَا مِنَ السُّوَرِ وَالطَّوَاسِينِ وَ الْحَوَامِيمِ فِي كُلِّ ذَلِكَ ثَنَّيْتَ بِالْكِتَابِ مَعَ الْقَسَمِ الَّذِي هُوَ اسْمُ مَنِ اخْتَصَصْتَهُ لِوَحْيِكَ وَ اسْتَوْدَعْتَهُ سِرَّ غَيْبَكَ فَأَوْضَحَ لَنَا مِنْهُ شُرُوطَ فَرَائِضِكَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ الْكِتاب المبين﴾. (2)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿وَأَمَّا الْكِتابِ المُبِينِ فَهُوَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿إِنَّا أَنْزَلْناهُ في لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ﴾. (3)

6- امام باقر علیه السلام- کسی که سوره دخان را در نمازهای واجب و مستحبّش بخواند خداوند او را در زمره ی کسانی که روز قیامت در امنیت به سر می برند برخواهد انگیخت و او را در سایه ی عرش خویش قرار دهد و حساب را بر او آسان گیرد و نامه اعمالش را به دست راستش دهد.

7- امام باقر علیه السلام- شخصی به امام باقر عرض کرد ای فرزند رسول خدا ... از کجا بدانم در هر سال شب قدر وجود دارد؟ حضرت فرمود چون ماه رمضان فرا رسد در هر شب صد مرتبه سوره دخان را بخوان؛ هنگامی که شب بیست و سوم رسید پاسخ آن چه پرسیدی را به چشم خویش خواهی دید.

* حم (1)

1- امام کاظم علیه السلام- منظور از حم؛ حضرت محمد است که در کتابی که بر هود نازل شده بود، نام او چنین آمده که از حروفش [میم و دال] کاسته شده است.

2- امام سجّاد علیه السلام- جابر بن عبدالله انصاری گوید: «...الجابر گوید: ...» وارد مسجد النبی شدم؛ در آن جا فقط آقایم امام سجاد علیه السلام را دیدم که ایستاده و به تنهایی مشغول خواندن نماز صبح است ... آن گاه دو دست خویش را تا مقابل صورتش بالا آورد و خطاب به خداوند عرضه داشت: « ... و تو که خجسته ای و برتری در ابتدای برخی از سوره ها فرمودی الر این آیات کتاب استوار و حکمت آمیز است. (یونس/1) الر، این کتابی است که آیاتش استحکام یافته سپس تشریح شده است. (هود/1)، الر، آن آیات کتاب آشکار است. (یوسف/1) ... و الم آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد. (بقره/2-1) و همچنین در مواردی همانند این ها از سوره های «طواسین» (سوره های شعراء، نمل و قصص که با طس شروع می شوند) و حوامیم (سوره های غافر، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف) که با حم شروع می شوند در تمامی این موارد قرآن را با سوگندی همراه نمودی که پیش از آن سوگند، نام کسی است که او را مخصوص وحی خویش کرده و سر نهان خود را نزد او به امانت گذاشتی.

* سوگند به این کتاب روشنگر. (2)

1- امام کاظم علیه السلام- منظور از کتاب مبین [بنابر باطن (قرآن امیرالمؤمنین علی علیه السلام است.

که ما آن را در شبی پر برکت نازل کردیم؛ ما همواره انذار کننده بوده ایم. (3)

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ حُمْرَانَ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا جَعْفَر عَنْ قَوْل اللهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ قَالَ نَعَمْ لَيْلَةُ الْقَدْر وَ هِيَ فِي كُلِّ سَنَةٍ فِي شَهْرٍ رَمَضَانَ فِي الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ فَلَمْ يُنْزَلَ الْقُرْآنُ إِلَّا فِي لَيْلَة الْقَدْرِ﴾. (1)

2-1- الصّادقين علیه السلام- ﴿في مجمع البيان: وَ هُوَ المَروى عَن أَبي جَعفَرَ غلیه السلام وَأَبِي عَبدِ الله علیه السلام أَنَا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ أى أَنْزَلْنَا الْقُرْآن وَ اللَّيْلَةِ المُبَارَكَةُ هِىَ لَيْلَةُ الْقَدْر﴾. (2)

3-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِنَّا أَنزَلْنَاهُ يَعْنِي الْقُرآنَ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةِ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ وَهِيَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ أَنْزَلَ اللَّهُ الْقُرْآنَ فِيهَا إِلَى الْبَيْتِ الْمَعْمُور جُمْلَةَ وَاحِدَةً ثُمَّ نَزَلَ مِنَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ عَلَى رَسُول اللَّهِ فِي طُول عِشْرِينَ سَنَة﴾. (3)

4-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿كَلَّمَ اللَّهُ تَعَالَى جَبْرَئِيلَ فِي لَيْلة وَاحِدَةً وَهِيَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ فَسَمِعَهُ جَبْرَئِيلُ وَ حَفِظَهُ بِقَلْبِهِ وَ جَاءَ بِهِ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا إِلَى الْكَتَبَةِ وَكَتَبُوهُ ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَى مُحَمَّدِ بِالنُّجُومِ فِي ثَلَاثَ وَ عِشْرين سنة﴾. (4)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿يَا مُفَضَّلُ إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ فِى ثَلَاثِ وَ عِشْرِينَ سَنَةً وَ اللَّهُ يَقُولُ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ وَقَالَ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَمْراً مِنْ عِنْدِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ وَ قَالَ لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةٌ كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ قَالَ الْمُفَضَّلُ يَا مَوْلَايَ فَهَذَا تَنْزِيلُهُ الَّذِي ذَكَرَهُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَكَيْفَ ظَهَرَ الْوَحْنُ فِي ثَلَاثِ وَعِشْرِينَ سَنَةَ قَالَ نَعَمْ يَا مُفَضَّلُ أَعْطَاهُ اللَّهُ الْقُرْآنَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَكَانَ لَا يُبَلِّغُهُ إِلَّا فِي وَقْتِ اسْتِحْقَاقِ الْخِطَاب وَ لَا يُؤَدِّيهِ إِلَّا فِي وَقْتِ أَمَرَ وَ نَهَى فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ بِالْوَحْيِ فَبَلَغَ مَا يُؤْمَرُ بِهِ وَ قَوْلُهُ لَا تُحَرِّكُ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ فَقَالَ الْمُفَضَّلُ أَشْهَدُ أَنَّكُمْ مِنْ عِلْمِ اللَّهِ عَلِمْتُمْ وَ بِقُدْرَتِهِ قَدَرْتُمْ وَبِحُكْمِهِ نطَقْتُمْ وَ بِأَمْرِهِ تَعْمَلُونَ﴾. (5)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْحَاق بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ: وَ نَاسُ يَسْأَلُونَهُ يَقُولُونَ الْأَرْزَاقُ تُقَسَّمُ لَيْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ قَالَ فَقَالَ: لَا وَاللَّهِ مَا ذَلِكَ إِلَّا فِي لَيْلَة تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ، وَ

ص: 150

1-1- امام باقر علیه اللسام- از حُمران نقل شده است که از امام باقر علیه السلام درباره ی این سخن خداوند عزوجل که فرموده است: ﴿إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي ليلةٍ مُّبَارَكَةٍ﴾؛ سؤال کرد حضرت فرمود: «آری! منظور شب قدر است که در هر سال در ده شب پایانی ماه رمضان است و قرآن در آن شب نازل شده است».

2-1- امام باقر و امام صادق علیهما السلام- منظور از «شب پر برکت» شب قدر است و این سخن از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده است.

3-1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- إِنَّا أَنزَلْنَاهُ؛ یعنی قرآن را [نازل کردیم]. ﴿فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ﴾؛ که منظور از «شب پر برکت» شب قدر است که خداوند در آن قرآن را یکجا به سوی بیت المعمور فرو فرستاد؛ سپس در طول بیست سال از بیت المعمور بر رسول خدا نازل گردید.

4-1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- خداوند با جبرئیل در یک شب که همان شب قدر باشد سخن گفت؛ جبرئیل نیز آن سخن را شنیده و حفظ نمود و آن را به آسمان دنیا برای نویسندگان آورد و آن ها آن را نوشتند. سپس این سخن اندک اندک در طول بیست و سه سال بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله نازل گردید.

5-1- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام [خطاب به مفضّل] فرمود: ای مفضّل قرآن در طول بیست و سه سال نازل شد و خداوند می فرماید ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است. (بقره/185) و فرموده است و فرموده است چرا قرآن یکجا بر او نازل نشده است؟ این [نزول تدریجی] برای این است که قلب تو را به وسیله ی آن محکم داریم. (فرقان/32)». مفضل عرض کرد: مولای من [آیا] این همان نزول تدریجی قرآن است که خداوند در کتابش و قرآن را به تفاریق نازل کردیم تا تو آن را با تأنی بر مردم بخوانی و نازلش کردیم، نازل کردنی به کمال. (اسراء/106) بیان فرموده است و چگونه وحی در طول بیست و سه سال آشکار شد»؟ امام علیه السلام فرمود: «آری ای مفضّل خداوند قرآن را در ماه رمضان به صورت یک جا به پیامبر عنایت فرمود و در نزول تدریجی چنین بود که در هنگام شایستگی و نیاز به خطاب، خداوند [آیات] قرآن را به پیامبر صلی الله علیه و آله ابلاغ می نمود و در هنگام نیاز به امر و نهی آن ها را به او می رساند؛ [بر این اساس] جبرئیل وحی را فرو آورده و آن چه را که به آن فرمان می یافت ابلاغ می کرد؛ و همچنین این سخن خداوند که فرموده است [هنگام نزول وحی] زبانت را به خاطر عجله برای خواندن آن حرکت مده. (قیامت/16) [را ابلاغ نمود]». مفضّل عرض کرد: «گواهی می دهم که شما از [گنجینه ی] علم خدا دانا گشته اید و به قدرت او توانا شده اید و سخن به حکم او می گویید و به فرمان او عمل می کنید.

6-1- امام صادق علیه السلام- اسحاق بن عمار گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم در پاسخ کسانی که از حضرت پرسیدند آیا روزی ها در شب نیمه شعبان تقسیم می شود؟ فرمود نه به خدا سوگند! این تقسیم روزی فقط در شب نوزدهم بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان می باشد؛ به این صورت که در شب

ص: 151

إِحْدَى وَ عِشْرِينَ وَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ فَإِنْ فِى لَيْلَة تِسْعَ عَشْرَةَ يَلْتَقِى الْجَمْعَانِ وَ فِي لَيْلَة إِحْدَى وَ عِشْرِينَ يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ وَ فِي لَيْلَةٍ ثَلَاثَ وَ عِشْرِينَ يُمْضَى مَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ ذَلِكَ وَ هِيَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ الَّتِي قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ قُلْتُ: مَا مَعْنَى قَوْلِهِ يَلْتَقِي الْجَمْعَانِ؟ قَالَ: يَجْمَعُ اللَّهُ فِيهَا مَا أَرَادَ مِنْ تَقْدِيمِهِ وَ تَأخِيرِهِ وَ إِرَادَتِهِ وَ قَضَائِهِ قَالَ قُلْتُ: فَمَا مَعْنَى يُمْضِيهِ فِي ثَلَاثِ وَ عِشْرِينَ قَالَ إِنَّهُ يَفْرُقُهُ فِي لَيْلَة إِحْدَى وَ عِشْرِينَ إِمْصَاؤُهُ وَ يَكُونُ لَهُ فِيهِ الْبَدَاء فَإِذَا كَانَتْ لَيْلَةُ ثَلَاثَ وَ عِشْرِينَ أَمْضَاهُ فَيَكُونَ مِنَ الْمَحْتُومِ الَّذِي لَا يَبْدُو لَهُ فِيهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى﴾. (1)

* الوِلَايَةُ

1- الكاظم علیه السلام- ﴿وَ أمَّا اللَّيْلَةُ فَفَاطمَةً﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ لَا تَخْفَى عَلَيْنَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ يَطُوفُونَ بِنَا فِيهَا﴾. (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: لَمَّا قُبِضَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَامَ الْحَسَنُ بْنُ عَلَى علیه السلام فِي مَسْجِدِ الْكُوفَة فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ وَصَلَّى عَلَى علیه السلام نَّبِيِّ اللهِ ثُمَّ قَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ قُبِضَ فِي هَذِهِ اللَّيْلَة رَجُلُ مَا سَبَقَهُ الْأَوَّلُونَ وَ لَا يُدْرِكُهُ الْآخِرُونَ ... وَ اللَّهِ لَقَدْ قُبِضَ فِي اللَّيْلَةِ الَّتِي فِيهَا قُبِضَ وَصِيُّ مُوسَى علیه السلام له يُوشَع بن نُون علیه السلام وَ اللَّيْلَةَ الَّتِي عُرِجَ فِيهَا بِعِيسَى بْنِ مَرْيَمَ علیه السلام وَاللَّيْلَةِ الَّتِي نُزِّلَ فِيهَا الْقُرْآنُ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾. (4)

نوزدهم، دو گروه با یکدیگر روبه رو می شوند و در شب بیست و یکم هر امری براساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می گردد و در شب بیست و سوم آن چه خداوند جل جلاله اراده فرموده، امضاء می شود که آن شب همان شب قدری است که خداوند تعالی درباره اش فرموده بهتر از هزار ماه است. (قدر/3)». من عرض کردم معنای این که دو گروه با یکدیگر روبه رو می شوند چیست؟ حضرت فرمود: «خداوند در شب نوزدهم هر آن چه را که اراده فرموده از جلوانداختن و عقب انداختن یک چیز و اراده کردن و حتمی شدن آن همگی را با یکدیگر گرد خواهد آورد» عرض کردم: معنای این که خداوند در شب بیست و سوم آن را امضا می کند چیست؟ فرمود: در شب بیست ویکم هر کاری تدبیر و جدا می گردد و امکان بداء و تغییر برای [اراده ی] خداوند وجود دارد؛ چون شب بیست و سوم فرا رسد خداوند آن را امضاء می کند و تبدیل به امری حتمی و غیرقابل تغییری می شود که برای خداوند تبارک و تعالی در آن بداء و تغییر اراده ای وجود ندارد.

* ولایت

1 امام کاظم علیه السلام- منظور از شب [بنابر باطن قرآن] حضرت فاطمه است.

2- امام باقر علیه السلام- از ابومهاجر نقل شده که امام باقر به او فرمود: ای ابامهاجر شب قدر بر ما پوشیده و پنهان نمی ماند چراکه در چنین شبی فرشتگان بر گرد ما طواف می کنند.

3- امام باقر علیه السلام- از ابوحمزه نقل شده که امام باقر علیه السلام فرمود چون امیرالمؤمنین علیه السلام از دنیا رفت، امام حسن علیه السلام در مسجد کوفه به پا خاست و حمد و ثنای الهی به جا آورد و بر پیامبر صلی الله علیه و آله درود فرستاد؛ سپس فرمود: ای مردم در این شب مردی وفات کرد که پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و آیندگان به او نرسند ... به خدا سوگند او در شبی وفات کرد که وصی موسی علیه السلام [یعنی] یوشع بن نون ال در آن وفات کرد و همان شبی که عیسی بن مریم در آن به آسمان برده شد و همان شبی که قرآن در آن نازل گردید. در آن شب هر امری [بر اساس حکمت الهی] تدبیر می گردد. (4)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَة إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِي الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَالتَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِي دِينِكُمْ فَقَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام وَ مَا هُوَ قَالَ قَوْلُهُ تَعَالَى ... وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُول وَ إِلى أُولي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَبِطُونَهُ مِنْهُمْ قَالَ السَّائِلُ مَا ذَاكَ الْأَمْرُ؟ قَالَ عَلَى: الَّذِي بِهِ تَنْزِلُ الْمَلَائِكَةُ فِي اللَّيْلَةِ الَّتِي يُفْرَقُ فِيهَا كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ مِنْ خَلْقِ وَ رِزْقٍ وَأَجَلٍ وَ عَمَلٍ وَ عُمُرِ وَ حَيَاةِ وَ مَوْتِ وَ عِلْمٍ غَيْبِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْمُعْجِزَاتِ الَّتِي لَا تَنْبَغِي إِنَّا لِلَّهِ وَ أَصْفِيَائِهِ وَالسَّفَرَة بَيْنَهُ وَبَيْنَ خَلْقِهِ وَ هُمْ وَجْهُ اللَّهِ الَّذِي قَالَ: فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهُ هُمْ بَقِيَّةً اللَّهِ يَعْنِي الْمَهْدِئَ يَأْتِي عِنْدَ انْقِضَاءِ هَذِهِ النَّظِرَة فَيَمْلَأُ الْأَرْضِ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ مِنْ آيَاتِهِ الْغِيبَةُ وَ الِاكْتِنَامُ عِنْدَ عُمُومِ الطَّغْيَانِ وَ حُلُولِ الِانْتِقَامِ وَ لَوْ كَانَ هَذَا الْأَمْرُ الَّذِي عَرَفْتُكَ نَبَأَهُ لِلنَّبِيِّ دُونَ غَيْرِهِ لَكَانَ الْخِطَابُ يَدْلُّ عَلَى فِعْل مَاضٍ غَيْرِ دَائِم وَ لَا مُسْتَقْبَل وَ لَقَالَ نَزَلَتِ الْمَلَائِكَةُ وَفُرِقَ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ وَلَمْ يَقُل تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَ يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَارْثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ الْبَصْرِيِّ وَ عَن ... هِشَامٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى فِي كِتَابِهِ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ قَالَ تِلْكَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ يُكْتَبُ فِيهَا وَقُدُ الْحَاجِّ وَمَا يَكُونُ فِيهَا مِنْ طَاعَة أَوْ مَعْصِيَةِ أَوْ مَوْتِ أَوْ حَيَاةِ وَ يُحْدِثُ اللَّهُ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ مَا يَشَاءُ ثُمَّ يُلْقِيهِ إِلَى صَاحِبِ الْأَرْضِ قَالَ الْحَارِثُ بْنُ الْمُغِيرَةَ الْبَصْرِيُّ فَقُلْتُ وَ مَنْ صَاحِبُ الْأَرْضِ قَالَ صَاحِبُكُمْ﴾. (2)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿اللَّيْلَةُ الَّتِي يُفْرَقُ فِيهَا كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ يَنْزِلُ فِيهَا مَا يَكُونُ فِي السَّنَةِ إِلَى مِثْلِهَا مِنْ خَيْرٍ أَوْ شَرٌّ وَ رِزْقِ أَوْ أَمْر أَوْ مَوْتِ أَوْ حَيَاةِ وَيُكْتَبُ فِيهَا وَفْدُ مَكَّةَ فَمَنْ كَانَ فِي تِلْكَ السَّنَّة مَكْتُوباً لَمْ يَسْتَطِعْ أَنْ يَحْبِسَ وَإِنْ كَانَ فَقِيراً مَرِيضاً وَ مَنْ لَمْ يَكُنْ فِيهَا مَكْتُوباً لَمْ يَسْتَطِعْ أَنْ يَحْجَّ وَ إِنْ كَانَ غَنِيّاً صَحِيحاً﴾. (3)

ص: 154

2-1- امام علی علیه السلام- مردی زندیق (بی دین) نزد امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمد و به ایشان عرض کرد: اگر در بین [آیات] قرآن، اختلاف و تناقض وجود نداشت به دین شما می گرویدم ... زندیق پرسید: این حجّت های الهی بر روی زمین چه کسانی هستند؟ امام فرمود: « ... ایشان صاحبان امری هستند که خداوند در موردشان فرموده است اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر صلی الله علیه و آله [خدا] و صاحبان امر خود را» (نساء/59) .... زندیق پرسید: «منظور از آن امر چیست»؟ امام علیه السلام فرمود: «همان چیزی است که فرشتگان به همراهش فرود می آیند در آن شبی که هر امری بر اساس حکمت تدبیر و جدا می گردد و شامل آفرینش رزق و روزی مرگ ها، کردارها، زندگی و مرگ، آگاهی از نهان آسمان ها و زمین و معجزات می شود همان معجزاتی که شایسته ی خداوند جانشینان او [در زمین] و سفیران که واسطه ی میان خدا و آفریده شدگانش هستند می باشد و این جانشینان و سفیران همان روی خداوند هستند که [درباره اش] فرموده پس به هر کجا رو کنید آن جا روی خداست. (بقره/115) ایشان همان ذخیره های الهی هستند. یعنی همان مهدی .... و اگر این امری که در شب قدر نازل می شود و من برایت بیان کردم. چنین بود که خداوند فقط به اطلاع پیامبرش می رساند و شامل دیگران یعنی جانشینان حقیقی (او نمی شد باید خطاب آیه در آن شب فرشتگان و روح به فرمان پروردگارشان برای انجام دادن کارها نازل می شوند (قدر/4) دلالت بر فعل ماضی (گذشته) می کرد نه فعلی که دلالت بر پیوستگی این کار و آینده یعنی فعل مضارع بکند و باید خداوند می فرمود: ﴿نزلت الْمَلَائِكَةِ﴾؛ فرشتگان نازل شدند» و «فُرِقَ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ؛ هر امری بر اساس حکمت الهی] تدبیر و جدا شد» و نمی فرمود: فرشتگان نازل می شوند. (قدر/4) و [نمی فرمود:] ﴿يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾.

3-1- امام صادق علیه السلام- از حارث بن مغیره بصری و ... از هشام بن حکم نقل شده به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «[منظور از] این سخن خداوند متعال [که] در کتابش [فرموده:] فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ؛ [چیست؟ حضرت فرمود: منظور شب قدر است که در آن سفر حاجیان [به مکّه] و هر آن چه در سال آینده اتفاق خواهد افتاد از اطاعت نافرمانی مرگ و زندگی نوشته می شود و خداوند در شب و روز قدر هرچه اراده کند را پدید آورده سپس آن را به صاحب زمین می سپارد حارث بن مغیره بصری گوید: من عرض کردم صاحب زمین کیست؟ فرمود: صاحب شما (امام معصوم علیه السلام).

4-1- امام صادق علیه السلام- در شبی که هر امری بر اساس حکمت تدبیر می گردد، همه ی آن چه در طول سال پیش رو تا سال آینده اتفاق خواهد افتاد اعم از خوبی یا بدی رزق و روزی، حادثه یا مرگ و تولد همگی نازل می شود و در آن شب سفر حاجیان به مکه نوشته می شود؛ بنابراین هرکس نامش در آن سال جزو حاجیان نوشته شود نمی تواند از رفتن به این سفر خودداری کند اگرچه فقیر و بیمار باشد و هرکس نامش در آن سال جزو حاجیان نوشته نشود نمی تواند حجّ به جا آورد اگرچه بی نیاز و سالم باشد.

ص: 155

5-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿و ما أدراك ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ إِنَّ اللهَ يُقَدِّرُ فِيهَا الْآجَالَ وَالأَرْزاقَ وَكُلَّ أَمْرِ يَحْدُثُ مِنْ مَوْتِ أَوْ حَيَاةِ أَوْ خِصْبٍ أَوْ جَدْب أَوْ خَيْرٍ أَوْ شَرِّ كَمَا قَالَ اللَّهُ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حكيم إلى سنة﴾. (1)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي هَذِهِ الْآيَة فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ قَالَ هِيَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ يُقْضَى فِيهِ أَمْرُ السنة مِنْ حَج و عمرة أو رزق أو أمر أو أجل أوْ سَفَر أو نكاح أَوْ وَلَد إِلَى سَائِرِ مَا يُنَاقِى ابن آدم مِمَّا يُكتب لَهُ أَوْ عَلَيْهِ فِي بَقِيَّهِ ذَلِكَ الْحَوْلَ مِنْ تِلكَ اللَّيْلَة إِلَى مِثْلِهَا مِنْ عَام قَابل و هِيَ فِي الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَان﴾. (2)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: قَالَ لِى صَلِّ فِي لَيْلَة إِحْدَى وَعِشْرِينَ وَ لَيْلَة ثَلَاثٍ وَعِشْرِينَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ فِى كُلِّ وَاحِدَة مِنْهُمَا إِنْ قَويتَ عَلَى ذَلِكَ مِائَةَ رَكْعَة سِوَى الثَّلَاثَ عَشْرَةَ وَاسْهَرْ فِيهِمَا حَتَّى تُصْبِحَ فَإِنَّهُ يُسْتَحَبُّ أَنْ تَكُونَ فِي صَلَاةِ وَ دُعَاءِ وَ تَضَرْعِ فَإِنَّهُ يُرْجَى أَنْ تَكُونَ لَيْلَةً الْقَدْرِ فِي إِحْدَاهُمَا وَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ فَقُلْتُ لَهُ كَيْفَ هِيَ خَيْرُ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ الْعَمَلَ فِيهَا خَيْرُ مِنَ الْعَمَلَ فِي أَلْفِ شَهْرٍ وَ لَيْسَ فِي هَذِهِ الْأَشْهُرٍ لَيْلَةُ الْقَدْرِ وَ هِيَ تَكُونُ فِي شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ فَقُلْتُ وَ كَيْفَ ذَاكَ فَقَالَ مَا يَكُونُ فِي السَّنَةِ وَفِيهَا يُكْتَبَ الْوَفْدُ إِلَى مَكَّة﴾. (3)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زَيْدِ أَبي أَسَامَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِى هَذِهِ الْآيَة هِيَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ يُقْضَى فِيهَا أَمْرُ السَّنَة إِلَى أَنْ قَالَ وَ هِيَ فِى الْعَشْرِ الْأَوَاخِر مِنْ شَهْر رَمَضَانَ فَمَنْ أَدْرَكَهَا أَوْ قَالَ شَهِدَهَا عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَيْنَ يُصَلِّى عِنْدَهُ رَكْعَتَيْنِ أَوْ مَا تَيَسَّرَ لَهُ وَ سَأَلَ اللَّهَ الْجَنَّةَ وَ اسْتَعَاذَ بِهِ مِنَ النَّارِ آتَاهُ اللَّهُ مَا سَأَلَ وَأَعَاذَهُ مِمَّا اسْتَعَاذَ مِنْهُ الْحَدِيثَ وَ فِيهِ ثَوَابُ عَظِيمٌ﴾. (4)

9-1- الجواد علیه السلام- ﴿مَنْ زَارَ الْحُسَيْنَا لَيْلَةَ ثَلَاثِ وَعِشْرِينَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ هِيَ اللَّيْلَةُ الَّتِي يُرْجَى أَنْ تَكُونَ لَيْلَةَ الْقَدْر وَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ صَافَحَهُ رُوحُ أَرْبَعَةِ وَ عِشْرِينَ أَلْفَ مَلَكِ وَ نَبِيَّ كُلُّهُمْ يَسْتَأْذِنُ اللَّهَ فِي زِيَارَة الْحُسَيْنِ الفِي تِلْكَ اللَّيْلَة﴾. (5)

ص: 156

5-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- معنای شب قدر این است که خداوند در آن شب، مرگ ها، روزی ها و هرچه از مرگ یا زندگی حاصلخیزی یا خشکسالی و خوبی یا بدی تا یکسال اتفاق می افتد را تعیین می نماید، چنان که خداوند فرموده است: ﴿فِيهَا يُفْرَقُ كُلَّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾.

6-1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام نقل شده که در مورد آيه ﴿فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾؛ فرمود: «منظور از آن شب، شب قدر است که اتفاقات یک سال پس از آن شب تا سال آینده اعم از سفر به حج و عمره روزی حادثه یا مرگ، سفر ازدواج یا بچه دار شدن و سایر چیزهایی که فرزند آدم با آن ها مواجه می شود- چه چیزهایی که به نفع او باشد یا به ضررش- در آن تعیین می گردد؛ و آن شب در میان دهه ی آخر ماه رمضان است؛ پس هر کس این شب را در کنار قبر امام حسین علیه السلام درک کند در اینجا راوی نسبت به تعبیر امام اشک داشته و می گوید: یا فرمود نزد قبر امام حسین علیه السلام حاضر باشد در آن جا دو رکعت یا هر مقدار که می تواند نماز بخواند و از خداوند بهشت را درخواست کرده و از آتش دوزخ به او پناه ببرد خداوند خواسته اش را به او عنایت کند و او را از [شر] آن چه از آن پناه برده، حفظ فرماید .....

7-1- امام صادق علیه السلام- سماعة بن مهران گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «اگر توانایی داشتی در هر یک از دو شب بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان غیر از سیزده رکعت یازده رکعت نماز شب و دو رکعت نافله ی نماز (صبح) صد رکعت نماز به جای آور و آن دو شب را تا صبح بیدار بمان، زیرا مستحب است که در آن دو شب در حال نماز، دعا و تضرع و زاری کردن باشی، چراکه انتظار می رود شب قدر یکی از آن دو شب باشد و شب قدر بهتر از هزار ماه است. (قدر/3) به حضرت عرض کردم (چگونه) شب قدر بهتر از هزار ماه است؟ حضرت فرمود: «[انجام کار نیک] در آن شب بهتر از انجام کار نیک در هزار ماهی است که در آن ها شب قدر وجود نداشته باشد؛ و آن شب در ماه رمضان است و هر امری بر اساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می گردد. عرض کردم چه چیزهایی در آن شب تدبیر می گردد؟ حضرت فرمود: هر آن چه در طول سال اتفاق خواهد افتاد در آن تعیین می گردد و در چنین شبی سفر حاجیان به مكه نوشته می شود».

8-1- امام صادق علیه السلام- زید بن اسامه از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که در مورد این آیه فرمود: این شب قدر است که در آن امور سال مقدّر می شود ... و این در دهه ی آخر رمضان است و هر که آن را درک نماید یا فرمود: حضور یابد در کنار مزار حسین و دو رکعت یا هر چه توانست را نزد او نماز گزارد و از خدا بهشت را درخواست کند و از آتش به خدا پناه جوید، آن چه درخواست کرده به وی عطا کند عطا کند و از آن چه از آن پناه جسته در امانش نگاه دارد و در آن ثوابی بزرگ است.

9-1- امام جواد علیه السلام- هر کس در شب بیست و سوم ماه رمضان که همان شبی است که انتظار می رود شب قدر باشد و هر امری بر اساس حکمت الهی] تدبیر و جدا می گردد. امام حسین علیه السلام را زیارت کند، روح بیست و چهار هزار فرشته و پیامبران با او مصافحه می کند که همگی در آن شب از خداوند برای زیارت امام حسین علیه السلام اجازه می خواهند.

ص: 157

10-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سَلُوا اللَّهَ الْحَيُّ فِي لَيْلَة سَبْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ فِي تِسْعَ عَشْرَة وَ فِي إحْدَى وَ عِشْرِينَ وَ فِي ثَلَاثِ وَ عِشْرِينَ فَإِنَّهُ يُكتبُ الوَقدْ فِي كُلِّ عَامِ لَيْلَةَ الْقَدْرِ وَفِيهَا يُفْرَقُ كل أَمْرٍ حكيم﴾. (1)

11-1- الصّادقين علیهم السلام- ﴿فِي لَيْلَة تِسْعَ عَشْرَةَ يُكتبُ وَفْدُ الْحَاجِ وَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلَّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾. (2)

12-1- الصّادق علیه السلام- ﴿اغْتَسِلْ لَيْلَةَ تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ إِحْدَى وَعِشْرِينَ وَثَلَاثِ وَعِشْرِينَ وَاجْهَدْ أَنْ تُحْيِيَهُمَا وَذَكَرَ أَنَّ لَيْلَةَ الْقَدْرِ يُرْجَى فِي لَيْلَة إحْدَى وَعِشْرِينَ وَ ثَلَاثَ وَعِشْرِينَ وَ قَالَ لَيْلَةُ ثَلَاثِ وَعِشْرِينَ اللَّيْلَةُ الَّتِي فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ وَ فِيهَا يُكَتَبُ وَقَدْ الْحَاجِّ وَمَا يَكُونُ مِنَ السَّنَةِ إِلَى السَّنَةِ﴾. (3)

13-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَي فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ يُفَضَّلُ وَ يُبَيَّنُ وَ الْمَعْنَى: يُقْضَى كُلُّ أَمْرٍ مُحْكَم، لَا تَلْحَقُهُ الرِّيَادَةُ وَ الْأَقْصَانُ وَهُوَ أَنَّهُ يُقَسَّمُ فِيهَا الْآجَالُ وَ الْأَرْزَاقُ وَ غَيْرُهَا مِنَ أُمُورِ السَّنَةِ إِلَى مِثْلِهَا مِنَ الْعَامِ الْقَابِلِ﴾. (4)

14-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِسْحَاق بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ وَ نَاسُ يَسْأَلُونَهُ يَقُولُونَ الْأَرْزَاقُ تُقَسَّمُ لَيْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ قَالَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا ذَلِكَ إِلَّا فِي لَيْلَة تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ وَ إِحْدَى وَعِشْرِينَ وَ ثَلَاثِ وَعِشْرِينَ فَإِنَّ فِي لَيْلَةٍ تِسْعَ عَشْرَةَ يَلْتَقِى الْجَمْعَانِ وَ فِي لَيْلَةِ إِحْدَى وَعِشْرِينَ يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ وَ فِي لَيْلَةَ ثَلَاثَ وَعِشْرِينَ يُمْضَى مَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ ذَلِكَ وَهِيَ لَيْلَهُ الْقَدْرِ الَّتِي قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ قُلْتُ مَا مَعْنَى قَوْلِهِ يَلْتَقِي الْجَمْعَانِ قَالَ يَجْمَعُ اللَّهُ فِيهَا مَا أَرَادَ مِنْ تَقْدِيمِهِ وَ تَأخِيرِهِ وَ إِرَادَتِهِ وَ قَصَائِهِ قَالَ قُلْتُ فَمَا مَعْنَى يُمْضِيهِ فِي ثَلَاثِ وَعِشْرِينَ قَالَ إِنَّهُ يَفْرُقُهُ فِي لَيْلَة إِحْدَى وَعِشْرِينَ إِمْضَاؤُهُ وَ يَكُونُ لَهُ فِيهِ الْبَدَاء فَإِذَا كَانَتْ لَيْلَةُ ثَلَاثِ وَعِشْرِينَ أَمْضَاهُ فَيَكُونُ مِنَ الْمَحْتُومِ الَّذِي لَا يَبْدُو لَهُ فِيهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى﴾. (5)

15-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَاَن عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّ النَّاسَ يَقُولُونَ إِنَّ لَيْلَةَ النَّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ تُكْتبُ فِيهَا الْآجَالُ وَ تُقَسَّمُ فِيهَا الْأَرْزَاقُ وَ تَخْرُجُ صِكَاكَ الْحَاجِّ فَقَالَ مَا

ص: 158

10-1- امام علی علیه السلام- در شب های هفدهم، نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان از خداوند توفیق انجام حج را بخواهید؛ چراکه سفر به حج در هر سال در شب قدر نوشته می شود و چنان که خداوند عزوجل فرموده در آن شب هر امری براساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می گردد.

11-1- امام باقر یا امام صادق علیه السلام- در شب نوزدهم سفر حاجیان [به مکه] نوشته می شود و در آن شب هر امری براساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می گردد.

12-1- امام صادق علیه السلام- در شب های نوزدهم بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان غسل نما و سعی کن شب های بیست و یکم و بیست و سوم را شب زنده داری کنی و امام علیه السلام بیان فرمود که انتظار می رود شب قدر یکی از دو شب بیست و یکم و بیست و سوم باشد و فرمود: «شب بیست و سوم که در آن شب هر امری [براساس حکمت الهی] تدبیر و جدا می گردد. و در این شب، سفر حاجیان به مکه و هر آن چه از امسال تا سال بعد اتفاق می افتد، نوشته می شود.

13-1- ابن عباس رحمه الله علیه- معنای آیه: ﴿فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾؛ این است که [در آن شب] هر کار محکم و استواری که کم و زیاد نخواهد شد تعیین می گردد؛ به این ترتیب که در آن شب، مرگ ها، روزی ها و کارهای دیگر یک سال تا شب قدر سال آینده قسمت می شود.

14-1- امام باقر علیه السلام- اسحاق بن عمّار: گوید شنیدم که مردم از امام صادق علیه السلام پرسیدند: «آیا روزی ها در شب نیمه ماه شعبان تقسیم می شود»؟ ایشان فرمود: به خدا سوگند نه این امر تنها در شب نوزدهم از ماه رمضان و شب بیست ویکم و شب بیست و سوم صورت می پذیرد به این ترتیب که در شب نوزدهم دو امر جمع می شوند و در شب بیست ویکم هر امر استواری جدا می شود و در شب بیست و سوم آن چه خداوند عزوجل در این باره می خواهد تحقق می یابد و آن شب، شب قدر است که خداوند عزوجل درباره اش فرمود: ﴿خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ﴾. عرض کردم معنای این سخن که دو امر جمع می شوند چیست؟ فرمود در آن شب خداوند آن چه از تقدیم و تأخیر و اراده و قضای خود می خواهد جمع می کند عرض کردم و معنای این سخن که در شب بیست وسوم تحقق می یابد چیست؟ فرمود: آن [امر جمع شده] در شب بیست ویکم [گونه] تحقق بخش یدنش جدا می شود و برای خداوند متعال در آن بداء هست، پس چون شب بیست و سوم فرا رسد خداوند آن را تحقق می بخشد و این گونه حتمی می شود و در آن از سوی خداوند تبارک و تعالی بداء صورت نمی پذیرد.

15-1- امام صادق علیه السلام- محمد بن حمران گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم اهل سنت معتقدند در شب نیمه شعبان مرگ ها نوشته و روزی ها تقسیم می شود و برات [سفر] حاجیان صادر می گردد آیا چنین است؟ حضرت فرمود چنین مطلبی نزد ما صحت ندارد؛ بلکه چون شب نوزدهم از ماه

ص: 159

عِنْدَنَا فِي هَذَا شَيْءٌ وَلَكِنْ إِذَا كَانَتْ لَيْلَةُ تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ رَمَضَانَ يُكْتَبُ فِيهَا الْآجَالُ وَ يُقَسَّمُ فِيهَا الْأَرْزَاقُ وَ يُخْرَجُ صِكَاكَ الْحَاجِّ وَيَطَّلِعُ اللَّهُ عَلَى خَلْقِهِ فَلَا يَبْقَى مُؤْمِنُ إِنَّا غَفَرَ لَهُ إِنَّا شَارِبُ مُسْكِر فَإِذَا كَانَتْ لَيْلَةُ ثَلَاثِ وَعِشْرِينَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَمْضَاهُ ثُمَّ أَنْهَاهُ قَالَ قُلْتَ إِلَى مَنْ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَقَالَ إِلَى صَاحِبَكُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ يَعْلَمْ مَا يَكُونُ فِي تِلْكَ السَّنَةِ﴾. (1)

16-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ كُمَيْلُ بْنُ زِيَادِ كُنْتُ جَالِسًا مَعَ مَوْلَايَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي مَسْجِدِ الْبَصْرَة وَ مَعَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ مَا مَعْنَى قَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ: فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ قَالَ: لَيْلَةُ النَّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ الَّذِي نَفْسُ عَلَى علیه السلام بِيَدِهِ إِنَّهُ مَا مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ جَمِيعُ مَا يَجْرِى عَلَيْهِ مِنْ خَيْرٍ وَ شَرِّ مَقْسُومِ لَهُ فِي لَيْلَةِ النَّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ إِلَى آخِرِ السَّنَةِ فِي مِثْلِ تِلْكَ اللَّيْلَةِ الْمُقْبَلَة وَمَا مِنْ عَبْدِ يُحْيِيهَا وَ يَدْعُو بِدُعَاءِ الْخَضِرِ اللَّهِ إِلَّا أَجِيبَ [لَهُ]﴾. (2)

17-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا كَانَ أَوَّلُ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ فَقُلَ: اللَّهُمَّ ... وَاجْعَلْ فِيمَا تَقْضِي وَ تُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ فِيمَا يُفْرَقُ مِنَ الْأَمْرِ الْحَكِيمِ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ مِنَ الْقَضَاءِ الَّذِي لَا يُرَدُّ وَلَا يُبَدَّلُ أَنْ تَكْتُبَنِي مِنْ حُجَّاجِ بَيْتِكَ﴾. (3)

18-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حُمْرَانَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَمَّا يُفْرَقُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ هَلْ هُوَ مَا يُقَدِّرُ اللَّهُ فِيهَا قَالَ لَا تُوصَفَ قُدْرَةُ اللَّهِ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ فَكَيْفَ يَكُونُ حَكِيماً إِلَّا مَا فُرقَ وَ لَا تُوصَفُ قُدْرَةُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ لِأَنَّهُ يُحْدِثُ مَا يَشَاء﴾. (4)

19-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا كَانَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ نَادَى مُنَادٍ تِلْكَ اللَّيْلَةَ مِنْ يُطْنَانِ الْعَرْشِ أَنَّ اللَّهَ قَدْ غَفَرَ لِمَنْ أَتَى قَبْرَ الْحُسَيْنِ الفِي هَذِهِ اللَّيْلَة﴾. (5)

20-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن مَسْعَدَة عَن أبي عبد الله علیه السلام... إِنَّمَا هِيَ شَيْءٌ يَحْكُمُ بِهِ اللَّهُ فِي كُلِّ عَامِ، ثُمَّ قَرَأَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ فَيَحْكُمُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مَا يَكُونُ فِي تِلْكَ السَّنَةِ مِنْ شدة أَوْ رَخَاءِ أَوْ مَطَرَ أَوْ غَيْرِ ذَلِكَ﴾. (6)

ص: 160

رمضان فرا رسد مرگ ها نوشته و روزی ها تقسیم می شود و برات [سفر] حاجیان صادر می گردد و خداوند بر بندگانش نظر می افکند و هیچ مؤمنی باقی نمی ماند مگر این که خداوند او را خواهدبخش ید مگر کسی که شراب خوار باشد؛ چون شب بیست و سوم فرا رسد در آن شب هر امری [براساس حکمت الهی] تدبیر و جدا می گردد و خداوند آن را امضاء نموده و آن گاه ابلاغ نماید. عرض کردم: «فدایت شوم به چه کسی ابلاغ نماید؟ حضرت فرمود: به صاحب شما یعنی امام معصوم ال و اگر چنین ابلاغی صورت نگیرد اتفاقات آن سال معین نخواهد شد».

16-1- امام علی علیه السلام- کمیل بن زیاد: گوید با مولایم امیرالمؤمنین علیه السلام در مسجد بصره به همراه گروهی از یاران آن حضرت نشسته بودم که یکی از آن ها پرسید: «معنای این سخن خداوند عزوجل [که می فرماید]: ﴿فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَکیم﴾؛ چیست؟ حضرت فرمود: «منظور شب نیمه ی شعبان است؛ سوگند به آن که جان علیا در دست اوست هیچ بنده ای نیست مگر این که تمامی آن چه از خیر و شر تا شب نیمه شعبان سال آینده برای او اتفاق می افتد در شب نیمه شعبان برایش قسمت می شود و هر بنده ای که در چنین شبی شب زنده داری کرده و دعای حضرت خضر المعروف به [دعای کمیل] را بخواند مورد اجابت قرار گیرد.

17-1- امام صادق علیه السلام- چون اولین شب ماه رمضان فرارسید بگو خدایا ای پروردگار ماه رمضان .. از تو می خواهم در شب قدر در میان آن چه حکم می کنی و تعیین می فرمایی، از آن کارهایی که بر اساس حکمت تدبیر می شود و قضایی که برگشت ناپذیر است و تغییر نمی یابد، نام مرا [نیز] از حج گزاران خانه ات قرار دهی ......

18-1- امام صادق علیه السلام- حمران گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آن چه در شب قدر تدبیر می شود پرسیدم که آیا همان چیزهایی است که خداوند به قدرت خویش تقدیر می نماید؟ حضرت فرمود قدرت خدا وصف شدنی نیست فقط آن چه در این مورد می توان گفت این است که از یک طرف خود فرموده: ﴿فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَکیم﴾؛ [و از طرف دیگر می دانیم] چیزی که تدبیر شده باشد فقط می تواند محکم و استوار باشد ولی این که خداوند چه چیزهایی را تقدیر می کند برایمان مشخص نیست [چون] قدرت الهی وصف شدنی نیست که بتوان با توصیف آن به مقدّراتش آگاهی یافت چراکه خداوند هرچه را اراده فرماید ایجاد می کند و همه چیز در اختیار اوست».

19-1- امام صادق علیه السلام- چون شب قدر فرا رسد همان شبی که در آن شب هر امری براساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می گردد در آن شب ندادهنده ای از درون عرش فریاد زند: «خداوند در این شب هرکس که به زیارت قبر حسین علیه السلام برود را بیامرزد».

20-1- امام صادق علیه السلام- مسعده از امام صادق علیه السلام روایت می کند ... آن چیزی است که خداوند تبارک وتعالی هر سال به آن حکم می کند. سپس حضرت این آیه را قرائت نمود: ﴿فِيها يَفْرَقُ كُلُّ أَمْرِ حکیم﴾، پس خداوند تبارک و تعالی به سختی، رفاه یا باران و غیر آن که می خواهد در آن سال اتفاق بیفتد حکم می کند.

ص: 161

21-1- الصّادق علیه السلام- ﴿يَفْرُقُ اللَّهُ فِي لَيْلَة الْقَدْرِ مَا كَانَ مِنْ شِدَّةِ أَوْ رَخَاءِ أَوْ مَطَر بِقَدْرِ مَا يَشَاءُ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ أنْ يُقَدِّرَ إلَى مِثْلِهَا مِنْ قَابل﴾. (1)

* الوِلَايَةُ

1- الباقر علیه السلام- ﴿فيها يُفْرَقُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَنْ يُقَدِّرُ اللَّهُ كُلَّ أَمْرِ مِنَ الْحَقِّ وَ مِنَ الْبَاطِل وَ مَا يَكُونُ فِي تِلْكَ السَّنَةَ وَلَهُ فِيهِ الْبَدَاء وَ الْمَشِيئَةُ يُقَدِّمُ مَا يَشَاءُ وَيُؤَخِّرُ مَا يَشَاءُ مِنَ الْآجَالَ وَ الْأَرْزاقِ وَالْبَلَايَا وَالْأَعْرَاضِ وَ الْأَمْرَاضِ وَيَزِيدُ فِيهَا مَا يَشَاءُ وَيَنْقُصُ مَا يَشَاءُ وَيُلْقِيهِ رَسُولُ اللَّهِ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَيُلْقِيهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِلَى الْأَئِمَّةِ الهَا حَتَّى يَنْتَهِيَ ذَلِكَ إِلَى صَاحِب الزَّمَانِ علیه السام وَيَشْتَرِطُ لَهُ فِيهِ الْبَدَاءَ وَ الْمَشِيئَةَ وَالتَّقْدِيمَ وَالتَّأخِيرَ﴾. (2)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ يَعْقُوبَ بْن جَعْفَرَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ قَالَ: فَقَالَ النَّصْرَانِي أَخْبِرْنِي عَنْ كِتَابِ اللَّهِ الَّذِي أُنْزِلَ عَلَى مُحَمَّدِ وَ نَطَقَ بِهِ ثُمَّ وَصَفَهُ بِمَا وَصَفَهُ بِهِ فَقَالَ حم* وَ الْكِتَابِ الْمُبِينِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ مَا تَفْسِيرُهَا فِي الْبَاطِن ... وَأَمَّا قَوْلُهُ فِيهَا فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ يَقُولُ يَخْرُجُ مِنْهَا خَيْرُ كَثِيرُ فَرَجُلُ حَكِيمٌ وَ رَجُلٌ حَكِيمٌ وَ رَجُلٌ حَكِيمٍ﴾. (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: يَا مَعْشَرَ الشَّيعَة خَاصِمُوا بِسُورَةٍ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ تَفْلُجُوا فَوَاللَّهِ إِنَّهَا لَحْجَّةُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى عَلَى الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ ۖ وَإِنَّهَا لَسَّيِّدَهُ دِينِكُمْ وَإِنَّهَا لَغَايَةً عِلْمِنَا يَا مَعْشَرَ الشَّيعَة خَاصِمُوا ب حم وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فَإِنَّهَا لِوْلَاةِ الْأَمْرِ خَاصَّةً بَعْدَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا مَعْشَرَ الشَّيعَة يَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلَا فِيها نَذِيرٌ قِيلَ: يَا أَبَا جَعْفَر علیه السلام نَذِيرُهَا مُحَمَّد قَالَ: صَدَقْتَ فَهَلْ كَانَ نَذِيرُ وَ هُوَ الْبعْتَةِ فِي أَقْطَارِ الْأَرْضِ؟ فَقَالَ السَّائِلُ: لَا قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام أَ رَأَيْتَ بَعِيثَهُ أَلَيْسَ نَذِيرَهُ

كَمَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي بِعْتَتِهِ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ نَذِيرُ؟ فَقَالَ: بَلَى قَالَ: فَكَذَلِكَ لَمْ يَمُتُ مُحَمَّدٌ إِنَّا وَ لَهُ بَعِيثُ نَذِيرُ قَالَ: فَإِنْ قُلْتُ لَا فَقَدْ ضَيَّعَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ فِي أَصْلَابِ الرِّجَالِ

ص: 162

21-1- امام صادق علیه السلام خداوند در شب قدر هرآن چه از سختی یا خوشی یا [نزولِ] باران تا شب قدر سال آینده است را به هر مقدار که خود بخواهد تدبیر می کند.

* ولایت

1- امام باقر علیه السلام- ﴿فِيهَا يُفْرَقُ كُل أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾؛ یعنی خداوند [در شب قدر] همه ی امور اعم از حق و باطل و تمامی رویدادهای یک سال را تعیین می کند و می تواند در مرگ ها روزی ها، مصیبت ها، ناخوشی ها و بیماری ها تغییر و تبدیل ایجاد کرده و هر کدام را که بخواهد پیش انداخته و هر کدام را که بخواهد عقب اندازد و هر مقدار که بخواهد در آن ها فزونی ایجاد کرده و یا کاهش دهد. آن گاه خداوند آن مقدّرات را به رسول خدا ابلاغ می فرماید و رسول خدا آن ها را به امیرالمؤمنین علیه السلام و امیرالمؤمنین علیه السلام به امامان ان ابلاغ می کند تا در نهایت به امام زمان برسد.

2- امام کاظم علیه السلام اما [معنای باطنی این سخن خداوند [که فرموده:] ﴿فِيهَا يُفْرَقُ كُل أَمْرٍ حکیم﴾؛ این است که از حضرت زهرا اس خیری فراوان منتشر می شود که عبارت باشد از مردی حکیم (یعنی امام حسن ) و مردی حکیم (یعنی امام حسین) و مردی حکیم (یعنی امام سجاد علیه السلام)، تا آخرین امام که همگی از نسل حضرت زهرا علیها السلام و مصداق کامل خیر فراوان هستند.

3- امام باقر علیه السلام- ای گروه شیعیان به وسیله ی سوره ی ﴿إِنَّا أَنزَلْنَاهُ﴾ در مقابل مخالفين خود مجادله و مباحثه کنید تا پیروز شوید که به خدا سوگند این سوره بعد از رسول خدا حجت خداوند تبارک و تعالی بر مردم سرور دین شما و نهایت دانش ماست. ای شیعیان به وسیله ی ﴿حم وَ الْكِتابِ المُبِينِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ﴾؛ مجادله و مباحثه کنید، چراکه این آیات بعد از رسول خدا مخصوص متولیان امر امامت است. ای شیعیان! خداوند تبارک و تعالی می فرماید و هیچ امتی نیست مگر آن که در آن انذار کننده ای بوده است. (فاطر/24). شخصی عرض کرد: ای ابا جعفر علیه السلام بیم دهنده ی امّت اسلامی حضرت محمّد صلی الله علیه و آله است؟ حضرت فرمود: «درست گفتی؛ ولی آیا تا آن حضرت زنده بود جز به وسیله ی فرستادگانی در جای جای زمین [وظیفه ی] انذارش را انجام می داد؟ او گفت «نه». امام باقر فرمود: «بگو بدانم آیا فرستادگانش از طرف او بیم دهنده نبودند چنانکه خود رسول خدا فرستاده ی خدای عزوجل و بیم دهنده ی او بود؟ او گفت «چرا» حضرت فرمود بنابراین حضرت محمّد صلی الله علیه و آله برای پس از مرگ خود هم فرستاده و بیم دهنده دارد و اگر بگویی چنین نبوده باید بگویی] رسول خدا کسانی از امتش که بعد از او به دنیا می آیند را به حال خود رها کرده است»! آن مرد گفت: «مگر قرآن برای آن ها کافی نیست؟ حضرت فرمود: «چرا [کافی است ولی] این در صورتی است که

ص: 163

مِنْ أُمَّتِهِ. قَالَ: وَ مَا يَكْفِيهِمُ الْقُرْآنُ؟ قَالَ: بَلَى إِنْ وَجَدُوا لَهُ مُفَسِّراً. قَالَ: وَ مَا فَسَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: بَلَى قَدْ فَسَّرَهُ لِرَجُل وَاحِدٍ وَفَسَّرَ لِلْأُمَّة شَأنَ ذَلِكَ الرَّجُل وَهُوَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْحَرِيشِ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام ثَّانِي اللَّهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: بَيْنَا أَبى الله يَطُوفُ بالكَعْبَة إِذَا رَجُلُ مُعْتَجر ... فَإِنْ قَالُوا: مَن الرَّاسِخُونَ: فِي الْعِلْمِ؟ فَقُلْ: مَنْ لَا يَخْتَلِفُ فِي عِلْمِهِ، فَإِنْ قَالُوا: فَمَنْ هُوَ ذَاكَ؟ فَقُل كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَاحِبَ ذَلِكَ. فَهَلْ بَلَّغَ أَوْ لَاءٍ فَإِنْ قَالُوا: قَدْ بَلَغَ فَقُلْ: فَهَلْ مَات وَالْخَلِيفَةُ مِنْ بَعْدِهِ يَعْلَمُ عِلْماً لَيْسَ فِيهِ اخْتِلَافُ فَإِنْ قَالُوا: لَا فَقُلْ إِنَّ خَلِيفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مُؤَيَّدُ وَلَا يَسْتَخْلِفُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّا مَنْ يَحْكُمُ بِحُكْمِهِ وَ إِنَّا مَنْ يَكُونُ مِثْلَهُ إِلَّا النُّبُوَّةَ وَإِنْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمْ يَسْتَخْلِفُ فِي عِلْمِهِ أَحَداً فَقَدْ ضَيَّعَ مَنْ فِي أَصْلَابِ الرِّجَالِ مِمَّنْ يَكُونُ بَعْدَهُ. فَإِنْ قَالُوا لَكَ فَإِنَّ عِلْمَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَانَ مِنَ الْقُرْآن فَقُلْ: حم. وَ الْكِتابِ المُبِينِ. إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيهَا إِلَى قَوْلِهِ إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ. فَإِنْ قَالُوا لَكَ لَا يُرْسِلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّا إِلَى نَبِيٍّ فَقُلْ هَذَا الْأَمْرُ الْحَكِيمُ الَّذِي يُفْرَقُ فِيهِ هُوَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ الَّتِي تَنْزِلُ مِنْ سَمَاءِ إِلَى سَمَاءِ أَوْ مِنْ سَمَاءِ إِلَى أَرْضِ فَإِنْ قَالُوا: مِنْ سَمَاءِ إِلَى سَمَاءِ فَلَيْسَ فِي السَّمَاءِ أَحَد يَرْجِعُ مِنْ طَاعَة إِلَى مَعْصِيَة. فَإِنْ قَالُوا: مِنْ سَمَاءِ إِلَى أَرْضِ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ أَحْوَجُ الْخَلْقِ إِلَى ذَلِكَ فَقُلْ: فَهَلْ لَهُمْ بُدُّ مِنْ سَيِّدِ يَتَحَاكَمُونَ إِلَيْهِ، فَإِنْ قَالُوا: فَإِنَّ الْخَلِيفَةَ هُوَ حَكَمُهُمْ فَقُلْ اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ إِلَى قَوْلِهِ

ص: 164

مفسری [حقیقی] برای قرآن داشته باشند. او گفت: «مگر رسول خدا قرآن را تفسیر نفرموده است»؟ حضرت فرمود: «چرا ولی فقط برای یک نفر آن را تفسیر کرده و برای دیگران، شأن و مقام آن یک نفر که علی بن ابی طالب می باشد را بیان نموده است.

4- امام باقر علیه السلام- امام صادق علیه السلام فرموده است پدرم امام باقر مشغول طواف کعبه بود که ناگهان مردی نقاب زده پیدایش ،شد طواف پدرم را قطع کرده و او را به خانه ای کنار کوه صفا برد ... و گفت: « ... ای اباجعفر علیه السلام اگر می خواهی تو به من خبر ده و اگر می خواهی من به تو خبر دهم» ... پدرم به او فرمود: «اگر بخواهی من تو را از آن [آیه] باخبر می سازم؟ او عرض کرد آری می خواهم». پدرم ا فرمود: «اگر شیعیان ما به مخالفان ما بگویند: «خداوند عزوجل به پیامبرش می فرماید: ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم ... آیا رسول خدا در شب قدر علم تازه ای دریافت می کرد که در غیر آن شب نمی دانست و یا جبرئیل در غیر آن شب برای او نمی آورد؟ مخالفان خواهند گفت: «نه». تو به آن ها بگو آیا او چاره ای جز آشکار کردن آن علم داشت؟ آن ها خواهند گفت: «نه». به آن ها بگو: «آیا در میان آن چه پیامبر صلی الله علیه و آله از علم خدای عزّ ذکره آشکار می کرد اختلافی وجود داشته است»؟ اگر گفتند: «نه». به آن ها بگو: «پس کسی که مدعی است به حکم خدا حکم می کند و در حکم او اختلاف و تناقض وجود دارد آیا با رسول خدا مخالفت کرده است؟ آن ها خواهند گفت: «آری». و اگر بگویند: «خیر» سخن اول خود که آن چه از طرف خداوند است اختلافی در آن وجود ندارد را نقض و باطل کرده اند و به آن ها بگو تفسیر حقیقی آن آیات متشابه را جز خدا و راسخان در علم، نمی دانند. (آل عمران/7) اگر آن ها بگویند راسخان در علم چه کسانی هستند؟ بگو کسی که در علمش اختلاف نیست». اگر بگویند: «او چه کسی است؟ بگو: «رسول خدا دارای این علم بود؛ آیا آن حضرت این علم را به مردم رسانید؟ اگر گفتند «آری» رسانید بگو او که وفات کرد خلیفه ای به جای او بود که علم بی اختلاف داشته باشد؟ اگر بگویند: «نه» بگو: جانشین رسول خدا باید تأیید شده از طرف خدا باشد و رسول خدا کسی را جانشین خود نکند مگر این که به حکم او حکم کرده و در همه چیز جز منصب نبوت- مانند او باشد؛ و اگر رسول خدا در علم خویش کسی را جانشین خود قرار ندهد باید گفت آن حضرت کسانی از امتش که بعد از او به دنیا می آیند را به حال خود رها کرده است. اگر آن ها به تو بگویند: «علم» رسول خدا تنها از قرآن بوده که اکنون نیز در میان امت موجود است [و می توانند به آن مراجعه کنند]»؛ [در جواب آن ها ] بگو: ﴿حم وَ الْكِتابِ المُبِينِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيها ... إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ﴾. اگر به تو گفتند: «خداوند عزوجل این امر را فقط بر یک پیامبر صلی الله علیه و آله فرومی فرستد در جوابشان بگو این امری که در شب قدر بر اساس حکمت تدبیر می شود از جانب فرشتگان و روح از آسمانی به آسمانی دیگر فرو فرستاده می شود یا از آسمان به سوی زمین؟ اگر گفتند: «از آسمانی به آسمانی دیگر این حرف صحیح نیست چراکه در آسمان کسی نیست که از اطاعت به معصیت گرایش پیدا کند تا نیاز به امر الهی داشته باشد؛ و اگر: گفتند: «از آسمان به سوی زمین و اهل زمین بیشتر به این امر نیازمندند؛ بگو آیا نباید این اهل ،زمین سرور و بزرگتری داشته باشند که برای داوری [و رفع اختلاف] نزد او بروند؟ اگر بگویند: «خلیفه، حاکم و داور آن هاست»، [در

ص: 165

خالِدُونَ. لَعَمْرِى مَا فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ وَلِيُّ لِلَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ إِنَّا وَ هُوَ مُؤَيَّدُ وَ مَنْ أَيَّدَ لَمْ يُخْطِ وَمَا فِي الْأَرْضِ عَدُوٌّ لِلَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ إِلَّا وَ هُوَ مَخْدُولُ وَ مَنْ خُدِلَ لَمْ يُصِبْ كَمَا أَنَّ الْأَمْرَ لَا بُدَّ مِنْ تَنْزِيلِهِ مِنَ السَّمَاءِ يَحْكُمُ بِهِ أَهْلُ الْأَرْضِ كَذَلِكَ لَا بُدَّ مِنْ وَال فَإِنْ قَالُوا: لَا نَعْرِفُ هَذَا فَقُلْ لَهُمْ: قُولُوا مَا أَحْبَبْتُمْ أَبَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَعْدَ مُحَمَّدِ لا أَنْ يَشْرَكَ الْعِبَادَ وَ لَا حُجَّةَ عَلَيْهِم﴾. (1)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿رُويَ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام ثَّانِي الله قَالَ كَانَ عَلَى علیه السلام يَقُولُ مَا اجْتَمَعَ التَّيْمِيُّ وَ العدوى عِنْدَ رَسُول اللَّهِ وَهُوَ يَقْراً إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ بتخشع وَ بُكَاءِ إِلَّا وَيَقُولَان مَا أَشَدَّ بَتَخَشُعٍ رِقْتَكَ لِهَذِهِ السُّورَةِ فَيَقُولُ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ: لِمَا رَأَتْ عَيْنِي وَ وَعَاهُ قَلْبِي وَلِمَا يَلْقَى قَلْبُ هَذَا مِنْ بَعْدِي. فَيَقُولَانِ: وَ مَا الَّذِي رَأَيْتَ وَ مَا الَّذِي يَلْقَى فَيَكْتُبُ لَهُمَا فِي التَّرَابِ تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ قَالَ: ثُمَّ يَقُولُ لَهُمَا: هَلْ بَقِيَ شَيْءٍ بَعْدَ قَوْلِهِ مِنْ كُلِّ أَمْرِ؟ فَيَقُولَان: لَا فَيَقُولُ: فَهَلْ تَعْلَمَان مَنِ الْمُنْزَلُ إِلَيْهِ ذَلِكَ الْأَمْرُ فَيَقُولَان أَنْتَ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَيَقُولُ: نَعَم فَيَقُولُ: هَلْ تَكُونُ لَيْلَةُ الْقَدْرِ مِنْ بَعْدِي وَ هَلْ يَنْزِلُ ذَلِكَ الْأَمْرُ فِيهَا؟ فَيَقُولَانِ: نَعَمْ فَيَقُولُ: فَإِلَى مَنْ؟ فَيَقُولَانِ: لَا نَدْرِي فَيَأْخُذُ رَسُولُ اللَّهِ براسِي وَيَقُولُ: إِنْ لَمْ تَدْرِيَا فَادْرِيَا هُوَ هَذَا مِنْ بَعْدِي. قَالَ: وَإِنَّهُمَا كَانَا لَيَعْرِفَان تِلْكَ اللَّيْلَةَ بَعْدَ رَسُولِ اللهِ مِنْ شِدَّةَ مَا يُدَاخِلُهُمَا مِنَ الرّغب﴾. (2)

6- الباقر علیه السلام- ﴿يَا مَعْشَرَ الشَّيعَة خَاصِمُوا بِسُورَة إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ تَفْلُجُوا فَوَاللَّهِ إِنَّهَا لَحُجَّةُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى عَلَى الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَإِنَّهَا لَسَيْدَةُ دِينِكُمْ وَإِنَّهَا لَغَايَةً عِلْمِنَا يَا مَعْشَرَ الشَّيعَة خَاصِمُوا [ب] حم* وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فَإِنَّهَا لِوْلَاةِ الأمْر خَاصَّةً بَعْدَ رَسُول الله﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿أَمْراً مِنْ عِنْدِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾. (6)

ص: 166

جوابشان بگو خداوند ولی و سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند، آن ها را از ظلمت ها به سوی نور بیرون می برد. [اما] کسانی که کافر شدند اولیای آن ها طاغوتها هستند که آن ها را از نور، به سوی ظلمت ها بیرون می برند آن ها اهل آتشند و همیشه در آن خواهند ماند. (بقره/257) به جان خودم سوگند کسی در زمین و آسمان ولی خداوند نباشد مگر این که [از طرف خدا] مورد تأیید قرار گیرد و هرکس مورد تأیید قرار گیرد هرگز خطا نکند؛ و در زمین کسی دشمن خدا نباشد مگر این که به حال خود رها گردد و کسی که به حال خود رها شود هیچ گاه به حقیقت نرسد؛ آن چنان که لازم است فرمان از آسمان فرو فرستاده شود تا اهل زمین بر اساس آن داوری کنند همچنان لازم است که حاکمی [از طرف خدا] تعیین گردد اگر آن ها: گفتند: «ما از این مطلب اطلاعی نداریم» به آن ها بگو هرچه می خواهید بگویید که خداوند عزوجل هرگز چنین نخواسته که بعد از حضرت محمد بندگانش را بدون حجت [و امام] رها کند.

5- امام علی علیه السلام- از امام جواد علیه السلام نقل شده که فرمود: حضرت علی علیه السلام بسیار می فرمود: «هرگاه ابوبکر و عمر در محضر رسول خدا حاضر بودند و حضرت سوره ی إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ را با خشوع و گریه تلاوت می نمود آن دو به حضرت گفتند: چقدر شما در مقابل این سوره، رقتِ قلب و خشوع داری»؟! و رسول خدا می فرمود به خاطر آن چیزی است که چشمم دیده و دلم درک نموده است و آن چه بعد از من دل این شخص امیرالمؤمنین خواهد دید آن دو گفتند: «آن چیست که شما دیده ای و او خواهد دید»؟ حضرت با انگشت برایشان بر روی خاک می نوشت: فرشتگان و روح» در آن شب به اذن پروردگارشان برای [تقدیر] هر امری نازل می شوند. (قدر/4) سپس می فرمود: «آیا بعد از این که خداوند عزوجل فرموده است: «كُلِّ أَمْرٍ» دیگر چیزی باقی می ماند؟ آن دو گفتند «نه» آن گاه حضرت می فرمود: «آیا می دانید این امر بر چه کسی نازل می شود»؟ عرض می کردند شما ای رسول خدا می فرمود «آری آیا شب قدر بعد از من هم خواهد بود؟ عرض می کردند «آری» می فرمود: آیا آن امر نیز در شب قدر نازل می شود؟ عرض می کردند «آری» می فرمود بر چه کسی؟ عرض می کردند نمی دانیم آن گاه حضرت دست بر سر من می گذاشت و می فرمود اگر نمی دانید اینک بدانید که آن شخص پس از من این مرد است. در ادامه حضرت علی اله فرمود: آن دو بعد از رسول خدا شب قدر را از شدت هراسی که در دلشان می افتاد می شناختند».

[نزول قرآن] فرمانی بود از سوی ما ما [آن را] فرستادیم. (5)

رحمتی است از سوی پروردگارت، که او شنونده و داناست. (6)

ص: 167

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿رَحمَةٌ مِنْ رَبِّكَ أَى رَأفَةً مِنَّا بِخَلْقِنَا وَنِعْمَةَ مِنَّا عَلَيْهِمْ بِمَا بَعَثْنَا إِلَيْهِمْ مِنَ الرُّسل﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿رَبِّ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَ مَا بَيْنَهُما إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ﴾. (7)

قوله تعالى: ﴿لا إِلهَ إِلا هُوَ يُحْيِي وَيُمِيتُ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبَائِكُمُ الْأَوَّلِينَ﴾. (8)

قوله تعالى: ﴿بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ يَلْعَبُونَ﴾. (9)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿يَعْنِي فِي شَكٍّ مِمَّا ذَكَرْنَاهُ مِمَّا يَكُونُ فِي لَيْلَة الْقَدْر﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿فَارْتَقِبُ يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِينٍ﴾. (10)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَارْتَقِبُ أَي اصْبِرْ يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُحَانٍ مُبِينٍ قَالَ ذَلِكَ إِذَا خَرَجُوا فِي الرّجْعَة مِنَ الْقَبْر﴾. (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿سِنِيهِمْ كَسِنِى يُوسُفَ، فَفِي الْخَبَر أَنَّ الرَّجُلَ كَانَ مِنْهُمْ يَلْحَقُ صَاحِبَهُ فَلَا يُمْكِنُهُ الدُّنُو فَإِذَا دَنَا مِنْهُ لَا يُبْصِرُهُ مِنْ شِدَّة دُخَانِ الْجُوعِ وَكَانَ يُجْلَبُ إِلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ نَاحِيَةٍ فَإِذَا اشْتَرَوْهُ وَ قَبَضُوهُ لَمْ يَصِلُوا بِهِ إِلَى بُيُوتِهِمْ حَتَّى يَتَسَوَّسَ وَ يُنْتِنَ فَأَكَلُوا الْكِتَابَ الْمَيْتَةَ وَالْجِيَفَ وَ الْجُلُودَ وَ نَبَشُوا الْقُبُورَ وَ أَحْرَقُوا عِظَامَ الْمَوْتَى فَأَكَلُوهَا وَأَكَلَتِ الْمَرْأَةُ طِفْلَهَا وَ كَانَ الدُّخَانُ مُتَرَاكِما بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَذَلِكَ قَوْلُهُ فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُحَانٍ مُبِينٍ * اللَّهُمَّ الْعَنْ رِعْلًا وَذَكْوَانَ اللَّهُمَّ اشْدُدْ وَطْأتَكَ عَلَى مُضَرَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ

ص: 168

1- ابن عباس رحمه الله علیه- رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ ؛ یعنی فرستادن پیامبران علیهم السلام به سوی مردم به خاطر مهربانی ما نسبت به بندگانمان و نعمتی از جانب ما در حق آن هاست.

[همان] پروردگار آسمان ها و زمین و آن چه در میان آن ها ست اگر اهل یقین هستید. (7)

هیچ معبودی جز او نیست؛ زنده می کند و می میراند؛ او پروردگار شما و پروردگار پدران نخستین شماست. (8)

ولی آن ها در شگند و [با حقایق] بازی می کنند.

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- یعنی آن ها درباره ی آن چه در مورد رویدادهای شب قدر بیان کردیم در شک و تردید هستند.

پس منتظر روزی باش که آسمان دود آشکاری پدید آورد. (10)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- فَارْتَقِبُ؛ یعنی صبر پیشه کن [و منتظر باش] ﴿يَومَ تَأْتِي السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِينٍ﴾؛ اين آوردن دودی آشکار توسط آسمان در زمان رجعت است که کافران از قبرها بیرون می آیند.

2 پیامبر صلی الله علیه و آله- در اثر دشمنی های فراوانی که مشرکان قریش با پیامبر صلی الله علیه و آله نموده و ایشان و دیگر مسلمانان را اذیت و آزار کردند آن حضرت دست به دعا برداشته و به درگاه خداوند [عرضه داشت:] خداوندا! [دو قبیله ی] رغل و ذکوان را نفرین بفرما و [عذاب قبیله ی] مُضَر را دشوارتر بگردان خداوندا! سال های قحطی و خشکی را همانند سال های زمان یوسف دامن گیر آن ها کن ... در اثر این نفرین بلایی گریبان گیر آن ها شد که هرگاه یکی از آن ها به دنبال دیگری می رفت نمی توانست به او نزدیک شود و اگر نزدیک می شد به خاطر شدت گرسنگی، گویا دودی جلوی چشمانش را گرفته بود و قادر به دیدن آن دیگری نبود؛ از سرزمین های مختلف کالا و مواد خوراکی به سوی آن ها سرازیر می شد ولی چون آن ها را خریده و تحویل می گرفتند پیش از آن که آن ها را به خانه هایشان برسانند، کرم ها آن ها را می خوردند و فاسد می شدند به همین دلیل مجبور به خوردن گوشت سگ مرده، مردار و پوست حیوانات شدند و قبرها را می شکافتند و استخوان های مردگان را آتش زده و آن ها را می خوردند مادرها، کودکان خودشان را می خوردند و دود فراوانی میان آسمان و زمین ایجاد شده بود. چنان که خداوند فرموده: ﴿فَارْتَقِبُ يَومَ تَأْتِي السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِينٍ * يَغْشَى النَّاسَ هَذَا عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ بعد از مدتى ابوسفیان و سران قریش نزد رسول خدا آمدند و گفتند: ای محمد آیا به ما دستور صله ی رحم می دهی قومت را دریاب که در حال هلاک شدن هستند پیامبر صلی الله علیه و آله نیز برای آن ها دعا کرد؛ چنان که خداوند در مقام بیان سخن آن ها فرموده پروردگارا عذاب را از ما برطرف کن که ایمان می آوریم(دخان/12) خداوند در جواب آن ها فرمود ما عذاب را اندکی برطرف می سازیم ولی شما به کارهای خود باز می گردید. (دخان/15) در نتیجه حاصلخیزی و فراوانی نعمت دوباره به میان آن ها

ص: 169

يَغْشَى النَّاسَ هَذا عَذابٌ أَلِيمٌ فَقَالَ أَبُو سُفْيَانَ وَ رُؤَسَاءُ قُرَيْش يَا مُحَمَّدَ أَ تَأْمُرُنَا بِصِلَة الرَّحِمِ فَأَدْرِك قَوْمَكَ فَقَدْ هَلَكُوا فَدَعَا لَهُم﴾. (1)

3- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ رَسُولَ الله دَعَا عَلَى قَوْمِهِ لَمَّا كَذَّبُوهُ فَأَجْدَبَتِ الْأَرْضِ فَأَصَابَتْ قُرَيْشاً الْمُجَاعَةُ وَكَانَ الرَّجُلُ- لِمَا بِهِ مِنَ الْجُوعِ- يَرَى بَيْنَهُ وَبَيْنَ السَّمَاءِ كَالدُّخَانِ. وَقِيلَ: إِنَّ الدُّخَانَ آيَةً مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ تَدْخُلُ فِي مَسَامِعِ الْكُفَّارِ وَالْمُنافِقِينَ وَ هُوَ لَمْ يَأْتِ بَعْدُ وَإِنَّهُ يَأْتِي قَبْلَ قِيَامِ السَّاعَةِ فَيَدْخُلُ أَسْمَاعَهُمْ حَتَّى أَنَّ رَءُوسَهُمْ تَكُونُ كَالرأْسِ الْحَنِيدِ وَ يُصِيبُ كُلَّ مُؤْمِن مِنْهُ مِثْلُ الزَّكْمَةَ وَ تَكُونُ الْأَرْضِ كُلُّهَا كَبَيْتِ أُوقِدَ فِيهِ لَيْسَ فِيهِ خَصَاصٌ وَ يَمْكُتُ ذَلِكَ أَرْبَعِينَ يَوْماً﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿يَغْشَى النَّاسَ هَذا عَذابٌ أَلِيمٌ﴾. (11)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يَغْشَى النَّاسَ كُلَّهُمُ الظُّلْمَةُ فَيَقُولُونَ هذا عَذابٌ أَلِيم﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿رَبَّنَا اكْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ﴾. (12)

قوله تعالى: ﴿أَنَّى هُمُ الذِّكرى وَ قَدْ جَاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِينٌ﴾. (13)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَقَالَ اللهُ رَداً عَلَيْهِمْ أَنَّى هُمُ الذِّكْرَى فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ وَقَدْ جَاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِينٌ أَي رَسُولُ قَدْ بَيَّنَ لَهُم﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمْ مَجنُونٌ﴾. (14)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ذَلِكَ لَمَّا نَزَلَ الْوَحْنُ عَلَى رَسُولِ اللهِ وَأَخَذَهُ الْغَشْى، فَقَالُوا: هُوَ مَجْنُونَ ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ إِنَّا كَاشِفُوا الْعَذَابِ قَليلاً إِنَّكُمْ عَائِدُونَ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿إِنَّا كاشِفُوا الْعَذَابِ قَليلاً إِنَّكُمْ عائِدُونَ﴾. (15)

ص: 170

بازگشت؛ و آیات پس [به شکرانه ی این نعمت بزرگ] باید پروردگار این خانه را عبادت کنند همان کس که آن ها را از گرسنگی نجات داد و از ترس و ناامنی ایمن ساخت. (قریش/34) به این مطلب اشاره دارد.

3- ابن عباس رحمه الله علیه- [آشکار شدن] دود نشانه ای از نشانه های قیامت است که در گوش های کافران منافقان فرومی رود؛ و این نشانه تاکنون پدید نیامده است و پیش از برپاشدن قیامت پدید می آید و داخل گوش های آنان می شود به گونه ای که سرهایشان همچون سر بریان می گردد. انسان مؤمن در اثر این دود [فقط] مبتلا به دردی چون زکام و سرماخوردگی خواهد شد؛ و زمین مانند خانه ای می شود که هیچ روزنه ای نداشته و آتش در آن افروخته باشند؛ و این حالت تا چهل روز ادامه خواهد یافت.

که همه مردم را فرا می گیرد؛ این عذاب دردناکی است! (11)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- يَغْشَى النَّاسَ؛ در آن روز تاریکی همه ی مردم را فرا می گیرد و آن ها خواهند گفت: ﴿هَذَا عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾.

کن که ایمان می آوریم. (12)

چگونه ممکن است متذکر شوند با این که رسول روشنگر [با معجزات و منطق روشن] به سراغشان آمد! (13)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند در جواب کافران که خواستار برطرف شدن عذاب می شوند] می فرماید: ﴿أَنَّى هُمُ الذِّکری﴾؛ چگونه ممکن است در آن روز متذکر شوند] ﴿وَ قَدْ جَاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِينٌ﴾؛ یعنی با این که رسولی به سراغشان آمده که برایشان روشنگری نموده است و آن ها متذکر نشدند.

سپس از او روی گردان شدند و گفتند او تعلیم یافته ای دیوانه است». (14)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- کافران این جمله را هنگامی گفتند که وحی بر رسول خدا نازل شد و آن حضرت از هیبت وحی الهی بیهوش گشت و آن ها گفتند: «او دیوانه است». پس خداون فرمود: ﴿إِنَّا كَاشِفُوا الْعَذَابِ قَليلاً إِنَّكُمْ عائِدُونَ﴾.

ما عذاب را اندکی برطرف می سازیم ولی شما [به کارهای خود] باز می گردید.

ص: 171

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ إِنَّا كَاشِفُوا الْعَذَابِ قَلِيلًا إِنَّكُمْ عَائِدُونَ يَعْنِي إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ لَوْ كَانَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُحَانٍ مُبِينٍ فِى الْقِيَامَةِ لَمْ يَقُلْ إِنَّكُمْ عَائِدُونَ، لِأَنَّهُ لَيْسَ بَعْدَ الْآخِرَةِ وَالْقِيَامَةِ حَالَةُ يَعُودُونَ إِلَيْهَا﴾. (1)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَالَ أَبُو سُفْيَانَ وَ رُؤَسَاءَ قُرَيْشٍ يَا مُحَمَّدٌ أَتَأْمُرُنَا بِصِلَةِ الرَّحِمِ فَأَدْرِكَ قَوْمَكَ فَقَدْ هَلَكُوا فَدَعَا لَهُمْ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ رَبَّنَا اكْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُوقِنُونَ فَقَالَ اللَّهَ تَعَالَى إِنَّا كاشِفُوا الْعَذَابِ قَلِيلًا إِنَّكُمْ عَائِدُونَ فَعَادَ إِلَيْهِمُ الْخِصْبُ وَالدَّعَةُ وَ هُو قَولُهُ: فَلْيَعْبُدُوا رَبَ هَذَا البيت الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعِ وَ آمَنْهُمْ مِنْ خَوف﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿يَوْمَ تَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الكُبرى إِنَّا مُنْتَقِمُونَ﴾ (16)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَالَ يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرِى يَعْنِي فِي الْقِيَامَة﴾. (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿رَوَى أَبُو نُعَيْمٍ فِي مَنْقَبَةِ الْمُطَهَّرِينَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَيْفَةَ إِنَّا مُنْتَقِمُونَ يَعْنِي بعلي بن أبي طالب علیه السلام﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَ جَاءَهُمْ رَسُولٌ كَرِيمٌ﴾. (17)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ أى اختبرناهم﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿أَنْ أَدُّوا إِلَيَّ عِبادَ اللَّهِ إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ﴾. (18)

قوله تعالى: ﴿وَ أَنْ لا تَعْلُوا عَلَى علیه السلام إِنِّي آتِيكُمْ بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ﴾. (19)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿لَا تَعْلُوا عَلَى علیه السلام أَيْ ... لَا تَبْغُوا عَلَيْهِ بِكُفْرَاَن نِعَمِهِ وَ افْتِرَاءِ الْكَذِبِ عَلَيْهِ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿وَ إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَرَبِّكُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ﴾. (20)

ص: 172

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِنَّا كَاشِفُو العَذَابِ قَلِيلا إِنَّكُمْ عَائِدُونَ﴾؛ یعنی [ما عذاب را] تا روز قیامت [برطرف می سازیم]. و اگر آیه ی ﴿يَومَ تَأْتِي السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِينٍ﴾؛ در مورد روز قیامت بود [در این آیه] نمی فرمود: ﴿إِنَّكُمْ عَائِدُونَ﴾، چراکه پس از آخرت و قیامت وضعیتی وجود ندارد که بخواهند به وضعیت بازگشت نمایند.

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- در آن اوان ابوسفیان و سران قریش گفتند ای محمد! مگر ما را به صله رحم فرمان نمی دهی؟ پس قومت را دریاب که دارند هلاک می شوند آنگاه حضرت برایشان دعا کرد و این همان کلام حق تعالی است: ﴿رَبَّنَا اكْشِفْ عَنَّا الْعَذَابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ﴾، و خداوند متعال فرمود: ﴿إِنَّا كاشِفُوا الْعَذابِ قَلِيلًا إِنَّكُمْ عائِدُونَ﴾، این چنین سرسبزی و رفاه به آنان بازگشت؛ پس بشکرانه این نعمت بزرگ باید پروردگار این خانه را عبادت کنند. (قریش/3)». در آن روز آن ها را با قدرت عظیمی خواهیم گرفت؛ به یقین ما آن ها را مجازات خواهیم کرد. (16)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الكُبرى؛ منظور روز قیامت است.

2- امام علی علیه السلام- ابونعیم در منقبه المطهّرین با سند خود از حذیفه روایت کرده است که منظور از: إِنَّا مُنتَقِمُون یعنی به دست علی علیه السلام انتقام می گیریم.

ما پیش از این ها قوم فرعون را آزمودیم و پیامبر صلی الله علیه و آله بزرگواری به سراغشان آمد. (17)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- و لقَدْ فَتَنَّا قبلهُمْ قَومَ فِرْعَونَ؛ یعنی ما پیش از این ها قوم فرعون را آزمودیم.

[و به آنان گفت: امورِ] بندگان خدا را به من واگذارید که من فرستاده ی امینی برای شما هستم. (18)

و در برابر خداوند برتری مجویید که من برای شما دلیل روشنی می آورم. (19)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- لا تَعْلُوا عَلَى علیه السلام ؛ یعنی با ناسپاسی کردن در مقابل نعمت های الهی و دروغ بستن به خداوند بر او ستم نکنید.

و من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه می برم از این که مرا متهم کنید.

ص: 173

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿انَّ الرَّحْمَ الَّذِي اسْتَعَاذَ مِنْهُ موسى علیه السلام هُوَ الشَّتْمِ كَقَوْلِهِمْ هُوَ سَاحِرٌ كَذَّابٌ وَ نَحْوه﴾. (1)

2- الحسين علیه السلام- ﴿قال لهم الحسين علیه السلام فَإِنْ كُنتُمْ فِي شَكٍّ مِنْ هَذَا أَ فَتَشْكُونَ أَنِّي ابْنُ بُنْتِ نَبِيِّكُمْ اللَّهِ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ ابْنُ بِنْتِ نَبِيٍّ غَيْرِى فِيكُمْ وَ لَا فِي غَيْرِكُمْ وَيْحَكُمْ أَ تَطْلُبُونِي بقَتِيل مِنْكُمْ قَتَلْتُهُ أَوْ مَال لَكُمُ اسْتَهْلَكَتُهُ أَوْ بَقِصَ اص مِنْ جراحَة فَأَخَذُوا لَا يُكَلَّمُونَهُ فَنَادَى يَا شَبَتْ بْنَ رَبْعِيٌّ يَا حَجَّارَ بْنِ أَبْجَرَ يَا قَيْسِ بْنِ الْأَشْعَثِ يَا يَزِيدَ بْنَ الْحَارِثِ أَلَمْ تَكْتُبُوا إِلَيَّ أَنْ قَدْ أَيْنَعَتِ الثَّمَارُ وَاخْضَرَّ الْجَنَابُ وَ إِنَّمَا تَقْدَمُ عَلَى جُنْدِ لَكَ مُجَنَّدٍ فَقَالَ لَهُ قَيْسِ بْنِ الْأَشْعَثِ مَا نَدْرِى مَا تَقُولُ وَلَكِنِ انْزِلْ عَلَى حُكْمَ بَنِي عَمَّكَ فَإِنَّهُمْ لَنْ يُرُوكَ إِلَّا مَا تُحِبُّ فَقَالَ لَهُمُ الْحُسَيْنُ لَا وَ اللَّهِ لَا أَعْطِيكُمْ بِيَدِي إِعْطَاءَ الدَّلِيلِ وَ لَا أَقِرٌّ لَكُمْ إِقْرَارَ الْعَبِيدِ ثُمَّ نَادَى يَا عِبَادَ اللَّهِ إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَرَبِّكُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ وَأَعُوذُ بِرَبِّي وَرَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبْرِ لا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ الحِسابِ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ إِنْ لَمَّ تُؤْمِنُوا لِي فَاعْتَزِلُونِ﴾. (21)

1- الحسين علیه السلام- ﴿وَإِنْ لَتُؤْمِنُوا لِي فَاعْتَزِلُونِ وَ قَالَ الْحُسَيْنُ علیه السلام إِنْ لَمْ تُصَدِّقُونِي فَاعْتَزِلُونِي وَلَا تَقْتُلُونِي﴾. (3)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَإِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لِي فَاعْتَزِلُونِ أَى إِنْ لَمْ تُصَدِّقُونِي فَاتْرَكُونِي لَا مَعِي وَ لَا عَلَيَّ وَ قِيلَ: مَعْنَاهُ فَاعْتَزِلُوا أَذَايَ ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿فَدَعا رَبَّهُ أَن هؤلاء قَوْمٌ مُجْرِمُونَ﴾. (22)

قوله تعالى: ﴿فَأسر بعبادي لَيْلاً إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ﴾. (23)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿و أوحى الله إلَيْهِ أَنْ أَمْرِ بِعِبادِي لَيْنَا إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ أَنْ يَتَّبِعُكُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ﴾. (5)

ص: 174

1- إبن عباس اتهامی که موسی از آن به خدا پناه برد همان ناسزاهایی است که به او می گفتند؛ همچون ساحر، بسیار دروغگو و از این قبیل ناسزاها.

2- امام حسین علیه السلام- امام حسین خطاب به سپاهیان عمر سعد فرمود: اگر در این حدیث که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: حسن و حسین علیه السلام سرور جوانان اهل بهشت هستند تردیدی دارید آیا در این هم که من فرزند دختر پیامبر صلی الله علیه و آله تان هستم نیز تردید دارید؟ به خدا سوگند در میان مشرق و مغرب فرزند دختر پیغمبری جز من نیست، چه در میان شما و چه در غیر شما. وای بر شما مگر کسی از شما را کشته ام که خون وی را از من مطالبه می کنید؟ و یا مال کسی از شما را خورده ام که از من مطالبه ی مال می کنید؟ و یا فردی از شما را مجروح کرده ام که اکنون می خواهید از من قصاص کنید؟ سپاهیان خاموش شده و سخنی نگفتند حضرت فریاد زد ای شبث بن ربعی و ای حجاربن ابجر ای قیس بن اشعث ای یزید بن حارث آیا شما در نامه های خود برای من ننوشتید که میوه های ما رسیده و باغ های ما سرسبز و خرم شده است و تو بر لشکری آماده ی یاریت وارد خواهی شد؟ قیس بن اشعث به حضرت: گفت ما نمی دانیم چه می گویی ولی توصیه می کنم پیشنهاد عموزاده هایت را بپذیر چراکه ایشان چیزی جز آن چه تو می پسندی درباره ات انجام نخواهند داد. امام حسین علیه السلام به آن ها فرمود: به خدا سوگند نه دست خواری به شما خواهم داد و نه همچون بندگان، فرمانبردار شما خواهم شد. سپس فریاد برآورد: «ای بندگان خدا پناه می برم به پروردگار خود و پروردگار شما از هر متکبری که به روز ،حساب باور ندارد. (غافر/27).

و اگر به من ایمان نمی آورید از من کناره گیری کنید و مانع ایمان آوردن مردم نشوید. (21)

1- امام حسين علیه السلام- وَ إِنْ لَمَّ تُؤْمِنُوا لِي فَاعْتَزِلُونِ امام حسين علیه السلام فرمود: «اگر مرا تصدیق نمی کنید پس از من دوری کنید و مرا به قتل نرسانید.

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- وَ إِنْ لَمَّ تُؤْمِنُوا لِي فَاعْتَزِلُونِ؛ اگر رسالت و سخنان مرا قبول ندارید مرا به حال خود رها کنید نه پیرو من باشید و نه بر علیه من کار بکنید و گفته شده یعنی من را اذیت نکنید.

[آن ها هیچ یک از این پندها را نپذیرفتند و موسی] به پیشگاه پروردگارش عرضه داشت این ها قومی مجرمند (22)

[فرمود:] بندگان مرا شبانه حرکت ده که شما تعقیب می شوید. (23)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند به موسی علیه السلام وحی فرمود: ﴿فَأَسْرِ بِعِبَادِي لَيْلا إِنَّكُم مُّتَّبَعُونَ؛ يعنى فرعون و سربازانش شما را تعقیب خواهند کرد.

ص: 175

قوله تعالى: ﴿وَاتْرُكِ الْبَحْرَ رَهْواً إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ﴾ (24)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ اتْرُكِ الْبَحْرَ رَهْواً ؛ أَى جَانِباً وَ خُذْ عَلَى علیه السلام طَّريقِ إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ﴾. (1)

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿وَ اتْرُكِ الْبَحْرَ رَهْواً أَنْ سَاكِناً عَلَى مَا هُوَ بِهِ إِذَا قَطَعْتَهُ وَ عَبَرْتَهُ وَ كَانَ قَدْ ضَرَبَهُ بِالْعَصَا فَانْفَلَقَ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ فَأَمَرَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَنْ يَتْرُكَهُ كَمَا هُوَ لِيَغْرَقَ فِرْعَوْنَ وَ قَوْمَهُ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ﴾. (25)

1- أميرالمؤمنین علیه السلام- ﴿كِتَابُ الصِّفِّينِ، قَالَ: لَمَّا تَوَجَّهَ عَلَى إِلَى صِفِّينَ انْتَهَى إِلَى سَابَاطَ ثُمَّ إِلَى مَدِينَةِ بَهْرَسِيرَ وَ إِذَا رَجُلُ مِنْ أَصْحَابِهِ يُقَالُ لَهُ حَرِيزُ بْنُ سَهُم مِنْ بَنِي رَبِيعَةَ يَنْظُرُ إِلَى آثَارِ كِسْرَى وَ هُوَ يَتَمَثَّلُ بِقَوْلُ ابْن يَعْفُرَ التَّمِيمِيُّ

جَرَتِ الرِّيَاحُ عَلَى مَكَان دِيَارِهِمْ *** فَكَأَنَّمَا كَانُوا عَلَى مِيعَادِ

فقَالَ عَلَى علیه السلام أَفَلَا قُلْتُمْ كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ وَزُرُوعِ وَ مَقامِ كَرِيم وَنَعْمَةٍ كَانُوا فِيها فاكِهِينَ كَذلِكَ وَ أَوْرَثْناهَا قَوْماً آخَرِينَ فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءِ وَ الْأَرْضُ وَمَا كَانُوا مُنْظَرِينَ إِنَّ هَوْنَاءِ كَانُوا وَارِثِينَ فَأَصْبَحُوا مَوْرُوثِينَ إِنَّ هَؤُلَاءِ لَمْ يَشْكُرُوا النِّعْمَةَ فَسُلِبُوا دُنْيَاهُمْ بِالْمَعْصِيَةِ إِيَّاكَ وَكُفْرَ النَّعَمِ لَا تَحْلَّ بِكُمُ النَّقَم﴾. (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سَمِعَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام كَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ قَائِلًا يُنْشِدُ أَبْيَاتِ الْأَسْوَدِ بْنِ يَعْفُرَ

مَا ذَا أَوْمُلُ بَعْدَ آل مُحرق *** تَرَكُوا مَنَازِلَهُمْ وَ بَعْدَ إِبَادِ

فَقَالَ هَنَّا قَرَأَتُمْ كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ الْآيَةَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ زُرُوعٍ وَ مَقامِ کَریم﴾ (26)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿مقام كريم أَي حَسَن﴾. (5)

ص: 176

[هنگامی که از دریا گذشتید] دریا را آرام و گشاده بگذار [و بگذر]؛ به یقین آن ها که در تعقیب شما می آیند لشکری غرق شده خواهند بود. (24)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- واترُكُ البَحْرَ رَهُوا؛ یعنی دریا را پشت سر بگذار و به راهت ادامه بده ﴿إِنَّهم جُندٌ مُّغْرَقُونَ﴾.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- واتْرُكُ البَحْرَ رَهْواً؛ یعنی چون دریا را شکافتی و از آن عبور کردی آن را آرام و به حال خویش رها کن. و جریان این گونه بود که موسی ال با عصایش به دریا زده و دریا برای بنی اسرائیل شکافته شده بود سپس خداوند سبحان به او دستور داد که دریا را همان گونه که هست رها کند تا فرعون و همراهانش غرق شوند.

سرانجام همگی نابود شدند چه بسیار باغ ها و چشمه ها که به جای گذاشتند.

1- امام علی علیه السلام- نصر بن مزاحم در کتاب الصفّین گوید: هنگامی که امام علی علیه السلام به طرف صفین در حرکت بود به ساباط رسیده و وارد شهر بهرسیر شد؛ یکی از یاران حضرت به نام حریز بن سهم که از قبیله ی بنی ربیعه بود در حالی که به آثار کسری آثار باقی مانده از دوران پادشاهان ساسانی نگاه می کرد این شعر ابن یعفر تمیمی را بر زبان جاری کرد: بادها بر آثار باقیمانده ی سرزمینشان وزیدن گرفت گویی همگی وعده گاهی داشتند و به سوی وعده گاهشان شتافتند. امام علی علیه السلام فرمود: «چرا نگفتی: ﴿كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ كَرِيمٍ* وَ نَعْمَةٍ كَانُوا فِيهَا فَاكِهِينَ* كَذلِكَ وَ أَوْرَثْناهَا قَوْماً آخَرِينَ* فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَالْأَرْضُ وَما كانُوا مُنْظَرِینَ﴾؛ این جماعت وارث گذشتگان بودند و به ناگاه اموالشان را برای دیگران به ارث گذاشتند ایشان شکر نعمت به جای نیاوردند و به کیفر گناه [مبتلا گشته و] نعمت ها از دستشان رفت. [بنابراین] از ناسپاسی کردن در مقابل نعمت ها بپرهیزید تا گرفتار عقوبت نگردید».

2- امام علی علیه السلام- کمیل بن زیاد گفت: از امیرالمؤمنین علیه السلام شنیدم وقتی اشعار اسود بن یعفر را می خواند بعد از این که آل محرق و آباد خانه هایشان را رها کردند چه آرزو کنم؟ فرمود: «چرا این آیه را نمی خوانید: ﴿كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ﴾؟.

* و کشتزارها و قصرهای پر ارزش (26)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- و مقام گریم؛ یعنی چه جایگاه های نیکو که پس از خود بر جای گذاشتند.

ص: 177

قوله تعالى: ﴿وَنَعْمَةٍ كانُوا فيها فاكِهِينَ﴾ (27)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ نَعْمَةٍ كَانُوا فِيها فاكهين؛ قَالَ النَّعْمَةُ فِي الْأَبْدَانِ قَوْلُهُ فَاكِهِينَ؛ أَيْ مُفَاكِهِينَ لِلنِّسَاء﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿كَذلِكَ وَ أَوْرَثْنَاها قَوْماً آخَرينَ﴾. (28)

1- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي مُحَمَّدِ الْعَسْكَري علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام عَنْ قَنْبَر قَالَ كُنْتُ مَعَ مَوْلَايَ عَلَى علیه السلام عَلَى شَاطِئِ الْفُرَاتِ فَنَزَعَ قَمِيصَهُ وَ نَزَلَ إِلَى الْمَاءِ فَجَاءَتْ مَوْجَةٌ فَأَخَذَتِ الْقَمِيصَ فَإِذَا هَاتِفُ يَهْتِفُ يَا أَبَا الْحَسَن علیه السلام انْظُرْ عَنْ يَمِينِكَ وَ خُذْ مَا تَرَى فَإِذَا مِنْدِيلُ عَنْ يَمِينِهِ وَ فِيهَا قَمِيصُ مَطْوِيٌّ فَأَخَذَهُ وَ لَبَسَهُ وَإِذَا فِي جَيْبِهِ رُقْعَةُ فِيهَا مَكْتُوبُ هَدِيَّةٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيز الْحَكِيمِ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام هَذَا قَمِيصُ هَارُونَ بْنِ عِمْران علیه السلام كَذلِكَ وَ أَوْرَثْنَاهَا قَوْماً آخَرِينَ﴾. (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿كَذَلِكَ وَ أَوْرَثْنَاهَا قَوْماً آخَرِينَ؛ يَعْنِي بَنِي اسرائيل﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَالْأَرْضُ وَ ما كانُوا مُنْظَرِينَ﴾ (29)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَكَمِ النَّخَعِيٌّ عَنْ رَجُل قَالَ سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ هُوَ يَقُولُ فِي الرَّحْبَةِ وَ هُوَ يَتْلُو هَذِهِ الْآيَةَ فَا بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّاءُ وَالْأَرْضُ وَمَا كَانُوا مُنْظَرِينَ وَ خَرَجَ عَلَيْهِ الْحُسَيْنُ مِنْ بَعْض أَبْوَاب الْمَسْجِدِ فَقَالَ أَمَا إِنَّ هَذَا سَيُقْتَلُ وَ تَبْكِي عَلَيْهِ السَّمَاءُ وَ الأرض﴾. (4)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ كَثِيرِ بْن شِهَابِ الْحَارِثِيِّ قَالَ بَيْنَا نَحْنُ جُلُوسٌ عِنْدَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي الرَّحْبَةِ إِذَا طَلَعَ الْحُسَيْنِ علیه السلام عَلَيْهِ فَضَحِكَ عَلَى علیه السلام حَتَّى بَدَتْ نَوَاجِدُهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ ذَكَرَ قَوْماً فَقَالَ فَمَا بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَالْأَرْضُ وَ ما كانُوا مُنْظَرِينَ وَالَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَبَرَأَ النَّسَمَةَ لَيُقْتَلَن هَذَا وَلَتَبْكِينَ عَلَيْهِ السَّمَاءُ وَالْأَرْضِ﴾. (5)

ص: 178

و نعمت های فراوان دیگر که در آن غرق شادمانی بودند! (27)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ونَعْمَةٍ كَانُوا فِيهَا فَاكِهِینَ؛ منظور نعمت های مربوط به جسم است. فَاكِهین؛ یعنی از زنان لذت و بهره می بردند.

این چنین بود [ماجرای آنان] و ما این [نعمت ها] را میراث برای اقوام دیگری قرار دادیم. (28)

1- امام علی علیه السلام- امام حسین علیه السلام از قنبر غلام امیرالمؤمنین نقل کرده که گفت در ساحل فرات با مولایم علی علیه السلام بودم که حضرت پیراهنش را در آورد و وارد آب شد؛ ناگهان موجی آمد و پیراهن را برد در این هنگام هاتفی ندا داد: ای ابوالحسن! به سمت راست خود نگاه کن و آن چه را می بینی بگیر به ناگاه بقچه ای در طرف راست حضرت آشکار شد که پیراهنی در آن پیچیده شده بود؛ آن را گرفته و پوشید و در جیب آن کاغذی یافت که در آن نوشته بود: «این هدیه ای است از جانب خدای عزیز و حکیم به علی بن ابی طالب علیه السلام؛ این پیراهن هارون بن عمران علیه السلام برادر موسی علیه السلام است ﴿کَذلِكَ وَ أَوْرَثْنَاهَا قَوْماً آخَرِينَ﴾.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- كَذَلكَ وأَورَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِينَ؛ یعنی این نعمت ها را میراث برای بنی اسرائیل [قرار دادیم].

نه آسمان و زمین بر آنان گریست و نه به آن ها مهلتی داده شد (29)

1- امام على علیه السلام- حسن بن حکم نخعی از مردی نقل کرده است که شنیدم امیرالمؤمنین علیه السلام در رَحْبه نام محله ای در کوفه این آیه را می خواند فَمَا بَكَتْ عَليْهِمُ السَّمَاء والأَرْضُ وَمَا كَانُوا مُنظَرِينَ. در این هنگام حسین علیه السلام از یکی از درهای مسجد بر ایشان وارد شد. امام علیه السلام فرمود: بدانید که این فرزندم کشته خواهد شد و آسمان و زمین بر او خواهند گریست.

2- امام علی علیه السلام- از کثیر بن شهاب حارثی نقل شده که گفت: در حالی که در محضر امیرالمؤمنین علیه السلام در رحبه نشسته بودیم ناگهان حسین بر ایشان وارد شد. امیرالمؤمنین ابه شدت خندید به طوری که دندان های عقل آن حضرت هویدا گردید آن گاه فرمود: «خداوند از قومی یاد کرده و [درباره ی آن ها] فرموده است: ﴿فَمَا بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّمَاءِ وَالْأَرْضُ وَمَا كَانُوا مُنظَرِينَ﴾؛ سوگند به خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید این فرزندم کشته خواهد شد و آسمان و زمین در سوگ او خواهند گریست.

ص: 179

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ إِبْرَاهِيمَ النَّخَعِيِّ قَالَ: خَرَجَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَجَلَسَ فِي الْمَسْجِدِ وَ اجْتَمَعَ أَصْحَابُهُ حَوْلَهُ وَ جَاءَ الْحُسَيْنُ علیه السلام حَتَّى قَامَ بَيْنَ يَدَيْهِ فَوَضَعَ يَدَهُ عَلَى رَأْسِهِ فَقَالَ يَا بُنَيَّ إِنَّ الله غَيْرَ أقواماً فِي الْقُرْآن فَقَالَ فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَالْأَرْضُ وَ ما كَانُوا مُنظَرِينَ وَايْمُ الله لَيَقْتُلَنَّكَ ثُمَّ تَبْكِيكَ السَّمَاءُ وَالْأَرْضِ﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَالْأَرْضُ قَالَ: لَمْ تَبْكِ السَّمَاءُ عَلَى أَحَدٍ قَبْلَ قَتْلِ يَحْيَى بْن زَكَرِيَّا علیه السلام وَ بَعْدَهُ حَتَّى قُتِلَ الْحُسَيْنُ علیه السلام ةِ فَبَكَتْ عَلَيْهِ﴾. (2)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفُضَيْلِ الْهَمْدَانِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ مَرَّ عَلَيْهِ رَجُلُ عَدُوٌّ لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ فَقَالَ فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَمَا كَانُوا مُنْظَرِينَ ثُمَّ عَلَيْهِ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيَّ لا فَقَالَ لَكِنْ هَذَا لَتَبْكِيَنَّ عَلَيْهِ السَّمَاءُ وَالْأَرْضِ وَ قَالَ وَ مَا بَكَتِ السَّمَاءُ وَالْأَرْضِ إِلَّا عَلَى يَحْيَى بْن زَكَرِيَّا وَالْحُسَيْن بن على علیه السلام﴾. (3)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِی علیه السلام بَكَى لِقَتْلِهِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَاحْمَرَّنَا وَلَمْ يَبْكِيَا عَلَى أَحَدٍ قَطُّ! قَطُّ إِلَّا عَلَى يَحْيَى بْن زَكَرِيَّا علیه السلام﴾. (4)

7- المهدى عله السلام- ﴿ذُبِحَ يَحْيَى الله كَمَا ذُبِحَ الْحُسَيْنُ علیه السلام وَ لَمْ تَبْكِ السَّمَاءُ وَالْأَرْضِ إِنَّا عَلَيْهِمَا﴾. (5)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ الصَّادِقِ علیه السلام بَكَتِ السَّمَاءُ عَلَى الْحُسَيْنِ علیه السلام أَرْبَعِينَ يَوْماً بِالدَّمِ﴾. (6)

9- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿أَنَّهُ إِذَا قَبَضَ اللَّهُ نَبيَّا مِنَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام أَلا بَكَتْ عَلَيْهِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أَرْبَعِينَ سَنَةً وَإِذَا مَاتَ الْعَالِمُ الْعَامِلُ بِعِلْمِهِ بَكَيَا عَلَيْهِ أَرْبَعِينَ يَوْماً وَ أَمَّا الْحُسَيْنُ علیه السلام فَتَبْكِي عَلَيْهِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ طُولَ الدَّهْرِ، وَ تَصْدِيقُ ذَلِكَ أَنَّ يَوْمَ قَتْلِهِ قَطَرَتِ السَّمَاءُ دِمَاءَ وَ أَنَّ هَذِهِ الْحُمْرَةَ الَّتِي تُرَى فِي السَّمَاءِ ظَهَرَتْ يَوْمَ قَتْلِ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَلَمْ تُرَ قَبْلَهُ أَبَداً وَ أَنَّ يَوْمَ قَتْلِهِ اللهِ لَمْ يُرْفَعْ حَجَرُ فِي الدُّنْيَا إِنَّا وُجِدَ تَحْتَهُ دَمُ﴾. (7)

ص: 180

3- امام علی علیه السلام- از ابراهیم نخعی نقل شده که گفت: امیرالمؤمنین علیه السلام از خانه خارج شد و به مسجد رفته و در آن جا نشست و یاران حضرت دور ایشان حلقه زدند [اندکی بعد] حسین علیه السلام آمده و در مقابل حضرت ایستاد امیرالمؤمنین دستش را بر سر حسین گذاشته و فرمود: «فرزندم خداوند در قرآن اقوامی را سرزنش کرده و فرموده ﴿فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّمَاءِ وَالأَرْضُ وَمَا كَانُوا مُنظَرِینَ﴾؛ به خدا سوگند تو را خواهند کشت و آسمان و زمین برایت خواهند گریست.

4- امام صادق علیه السلام حلبی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که درباره ی آیه ی ﴿فَمَا بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّمَاء والأَرْضُ﴾ فرمود: «آسمان» قبل از کشته شدن یحیی بن زکریا اسناد و بعد از آن، بر کسی نگریست؛ تا این که امام حسین علیه السلام به شهادت رسید و آسمان بر آن حضرت گریه نمود».

5- امام علی علیه السلام- عبدالله بن فضیل همدانی از پدرانش از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت می کند: مردی که دشمن خدا و رسولش بود از کنار امام علی علیه السلام عبور کرد؛ حضرت این آیه را تلاوت] فرمود: ﴿فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما كَانُوا مُنْظَرِينَ﴾. اندکی بعد حسین بن على علیه السلام امير المؤمنین گذشت و حضرت فرمود ولی آسمان و زمین بر حسین خواهند گریست و فرمود: «آسمان و زمین جز بر یحیی بن زکریا علیه السلام و حسین بن علی علیه السلام نگریستند».

6- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود آسمان و زمین برای شهادت حسین بن علی علیه السلام گریسته و سرخگون شدند و قبل از آن بر کسی جز یحیی بن زکریا علیه السلام نگریسته بودند.

7- امام زمان علیه السلام- حضرت یحیی را همچون امام حسین سر بریدند و آسمان و زمین جز بر آن دو نگریستند.

8- امام صادق علیه السلام- آسمان در سوگ امام حسین علیه السلام چهل روز خون گریست.

9- ابن عباس رحمه الله علیه- چون خداوند جان پیامبری از پیامبران طی را بگیرد آسمان و زمین چهل سال بر او گریه می کنند؛ و چون عالمی که به علمش عمل می کند از دنیا برود، آسمان و زمین چهل روز بر او گریه می کنند؛ اما آسمان و زمین بر [مصیبت امام حسین علیه السلام تا قیامت خواهند گریست؛ دلیل بر درستی این مطلب آن است که در روز شهادت ایشان آسمان خون گریست و این سرخی که در آسمان دیده می شود از روز شهادت امام حسین علیه السلام پدیدار گشته و قبل از آن هرگز دیده نشده است؛ در آن روز هیچ سنگی در دنیا از زمین برداشته نشد مگر این که در زیر آن خون جاری بود.

ص: 181

10- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ قَدِ احْمَرَّتِ السَّمَاءُ حِينَ قُتِلَ الْحُسَيْنُ علیه السلام سَنَةً ثُمَّ قَالَ بَكَتِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضِ عَلَى الْحُسَيْنِ بْن عَلى الوَيَحْيَى بْن زَكَرِيَّا ال وَحُمْرَتُهَا بُكَاؤُهَا﴾. (1)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ بَكَتْ عَلَيْهِ بِقَاعُ الْأَرْضِ الَّتِي كَانَ يَعْبُدُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فِيهَا وَ الْبَابُ الَّذِي كَانَ يَصْعَدُ مِنْهُ عَمَلُهُ وَ مَوْضِعُ سُجُودِهِ﴾. (2)

12- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَا مِنْ مُؤْمِن إِنَّا وَ لَهُ بَابُ يَصْعَدُ مِنْهُ عَمَلُهُ وَ بَابُ يَنْزِلُ مِنْهُ رِزْقُهُ فَإِذَا مَاتَ بَكَيَا عَلَيْهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَالْأَرْضُ وَما كَانُوا مُنْظَرِينَ﴾. (3)

13- السجّاد علیه السلام- ﴿أَيُّمَا مُؤْمِن دَمَعَتْ عَيْنَاهُ لِقَتْلِ الْحُسَيْنِ بْن عَلَى علیه السلام دَمْعَةً حَتَّى تَسِيلَ عَلَى خَدِّهِ بَوَّاهُ اللَّهُ بهَا فِي الْجَنَّةِ غُرَفاً يَسْكُنُهَا أَحْقَاباً وَأَيُّمَا مُؤْمِن دَمَعَتْ عَيْنَاهُ دَمْعاً حَتَّى يَسِيلَ عَلَى خَدِّهِ لِأَذَى مَسَّنَا مِنْ عَدُوِّنَا فِي الدُّنْيَا بَوَّاهُ اللَّهُ مُبَوَّاً صِدْقٍ فِي الْجَنَّة وَأَيُّمَا مُؤْمِن مَسَّهُ أَذًى فِينَا فَدَمَعَتْ عَيْنَاهُ حَتَّى يَسِيلَ دَمْعُهُ عَلَى خَدَّيْهِ مِنْ مَضَاضَة مَا أُوذِيَ فِينَا صَرَفَ اللَّهُ عَنْ وَجْهِهِ الْأَذَى وَآمَنَهُ يَوْمَ الْقِيَامَة مِنْ سَخَطِهِ وَ النَّارِ﴾. (4)

14- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿قَدْ رُوِيَ عَن ابْنِ عَبَّاس رحمه الله علیه أَنَّهُ قِيلَ لَهُ وَقَدْ سُئِلَ عَنْ هَذِهِ الْآيَة أَ وَ تَبْكِي السَّمَاءُ وَالْأَرْضِ عَلَى أَحَدٍ فَقَالَ: نَعَمْ مُصَلَّاهُ فِي الْأَرْضِ وَ مَصْعَدُ عَمَلِهِ فِي السَّمَاءِ﴾. (5)

15- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ ذَكَرنَا أَوْ ذُكِرْنَا عِنْدَهُ فَخَرَجَ مِنْ عَيْنِهِ دَمْعُ مِثْلُ جَنَاحَ بَعُوضَة غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ كَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ﴾. (6)

16- السجّاد علیه السلام- ﴿أَيُّهَا النَّاسُ فَأَى رِجَالاتِ مِنْكُمْ يُسَرُّونَ بَعْدَ قَبْلِهِ أَمْ أَيَّةً عَيْنِ مِنْكُمْ تَحْبِسُ دَمْعَهَا وَ تَضَنُّ عَنِ انْهِمَالِهَا فَلَقَدْ بَكَتِ السَّبْعُ الشَّدَادُ لِقَتْلِهِ وَ بَكَتِ الْبِحَارُ بِأَمْوَاجِهَا وَالسَّمَاوَاتُ بِأَرْكَانِهَا وَالْأَرْضَ بِأَرْجَائِهَا وَ الْأَشْجَارُ بِأَغْصَانِهَا وَالْحِيتَانُ وَ نُجَجُ الْبِحَارَ وَالْمَلَائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ أَجْمَعُونَ أَيُّهَا النَّاسُ أَيُّ قَلْبِ لَا يَنْصَدِعْ لِقَتْلِهِ أَمْ أَيُّ فَؤَادِ لَا يَحِنُّ إِلَيْهِ أَمْ أَيُّ سَمْعِ يَسْمَعُ هَذِهِ الثَّلْمَةَ الَّتِي تُلِمَتْ فِي الْإِسْلَامِ﴾. (7)

ص: 182

10- امام صادق علیه السلام- چون حسین بن علی علیه السلام به شهادت رسید آسمان تا یک سال سرخ گون شد. آسمان و زمین بر حسین بن علی علیه السلام و یحیی بن زکریا خان گریه کردند و سرخی آسمان [نشانه ی] گریه ی آن است.

11- امام صادق علیه السلام- چون مؤمن از دنیا رود مکان هایی از زمین که خداوند عزوجل را در آن ها عبادت می کرده دری در آسمان که از آن عملش بالا می رفته و سجده گاهش همگی بر او می گریند.

12- پیامبر صلی الله علیه و آله- مؤمنی نباشد جز آن که دری در آسمان دارد؛ برای این که عملش از آن بالا رود و دری که روزی اش از آن فرود آید و چون بمیرد هر دو بر او بگریند و این است سخن خداوند عزوجل: ﴿فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَمَا كَانُوا مُنْظَرِينَ﴾.

13- امام سجّاد علیه السلام- از امام باقر نقل شده که امام سجاد پیوسته می فرمود: «هر مؤمنی که برای شهادت حسین بن علی علیه السلام اشک از دیدگانش فرو ریزد و بر گونه اش جاری شود، خداوند او را در منزلگاه هایی جای دهد که روزگاری دراز در آن سکنی گزیند؛ و هر مؤمنی که برای آزارهایی که از دشمنان ما در سرای دنیا به ما رسیده اشک از دیدگانش فرو ریزد و بر گونه اش جاری شود، خداوند او را در بهشت در جایگاهی شایسته جای دهد و هر مؤمنی که در راه ما آزار بیند و به سبب رنجی که در راه ما دیده، اشک از دیدگانش فرو ریزد و بر گونه اش جاری گردد خداوند حالت آزار و رنج را از رخسارش برگرفته و او را در روز رستاخیز از خشم خویش و دوزخ در امان بدارد».

14- ابن عبّاس رحمه الله علیه- نقل کرده اند که از ابن عباس رحمه الله علیه پیرامون این آیه سؤال شد: «آیا آسمان و زمین بر کسی می گریند»؟ او پاسخ داد: «آری جایگاه نمازش در زمین و جایگاه بالارفتن کردار او در آسمان».

15- امام صادق علیه السلام- هرکس ما را یاد کند یا نزد او یادی از ما بشود و به اندازه ی بال مگسی از دیده اش اشک جاری گردد خداوند همه گناهان او را اگرچه به اندازه کف های دریا باشد بیامرزد.

16- امام سجّاد علیه السلام- [خطاب به مردم مدینه] ای مردم کدام یک از مردان شما می تواند پس از کشته شدن امام حسین شاد و خرم باشد؟ یا چشم کدام یک از شما می تواند اشک خویش را بازداشته و از جاری شدنش جلوگیری کند؟ با ای که هفت آسمان محکم، دریاها با موج هایشان، آسمان ها با ستون هایشان زمین با کناره ها و اطرافش درختان با شاخه های خود، ماهیان و ژرفای دریاها، فرشتگان مقرب درگاه الهی و اهل آسمان ها همه و همه برای کشته شدنش گریه !کردند ای مردم کدامین قلب است که برای کشته شدنش شکافته نشود؟ و یا کدامین دل است که برای او ناله نکند؟ و یا کدامین گوش می تواند این شکافی را که در اسلام پدیدار گشت بشنود و کر نشود؟

ص: 183

17- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ قَدْ أَدْبَرَتِ الْحِيلَةُ وَأَقْبَلَتِ الْغِيلَةُ وَلَاتَ حِينَ مَنَاصِ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ قَدْ فَاتَ مَا فَاتَ وَ ذَهَبَ مَا ذَهَبَ وَ مَضَتِ الدُّنْيَا لِحَالِ بَالِهَا فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَالْأَرْضُ وَما كانُوا مُنظَرِينَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ نَجَّيْنَا بَنِي إِسْرائيلَ مِنَ الْعَذَابِ المهينِ﴾ (30)

قوله تعالى: ﴿مِنْ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ كَانَ عَالِياً مِنَ الْمُسْرِفِينَ﴾ (31)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلَى عِلْمٍ عَلَى الْعالَمينَ﴾ (32)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ عَلَى الْعالَمينَ؛ لَفْظُهُ عَام وَ مَعْنَاهُ خَاصٌ وَ إِنَّمَا اخْتَارَهُمْ عَلَى عَالِمِي زَمَانِهِم﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلَى عِلْمٍ عَلَى الْعَالَمِينَ؛ قَالَ الْأَئِمَّةُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَى مَنْ سِوَاهُمْ﴾. (3)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كَانَ رَجُلُ عَلَى عَهْدِ عُمَرَ وَ لَهُ إِبلُ بِنَاحِيَة أَذْرَبيجَانَ قَدِ اسْتَصْعَبَتْ عَلَيْهِ فَشَكَا ... قالَ أمير المؤمنين علیه السلام تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّى أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِنَبِيِّكَ نَبِيِّ الرَّحْمَةِ وَ أَهْلَ بَيْتِهِ الَّذِينَ اخْتَرْتُهُمْ عَلَى عِلْمٍ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾. (4)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اخْتَارَنَا مَعَاشِرَ آل مُحَمَّدِ وَاخْتَارَ النَّبِيِّينَ وَاخْتَارَ الْمَلَائِكَةَ الْمُقَرَّبِينَ وَ مَا اخْتَارَهُمْ إِنَّا عَلَى عِلْمٍ مِنْهُ بِهِمْ أَنَّهُمْ لَا يُوَاقِعُونَ مَا يَخْرُجُونَ بِهِ عَنْ وَلَايَتِهِ وَ يَنْقَلِعُونَ بِهِ عَنْ عِصْمَتِهِ وَ يَنْتَمُونَ بِهِ إِلَى الْمُسْتَحِقَّينَ لِعَذَابِهِ وَ نِقْمَتِه﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَآتَيْنَاهُمْ مِنَ الْآيَاتِ مَا فِيهِ بَلوا مُبِينٌ﴾. (33)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ هؤلاءِ لَيَقُولُونَ﴾. (34)

ص: 184

17- امام علی علیه السلام- در بیان اقسام (دنیاپرستان) بعضی از دام هلاکت رسته ولی از دنیا زخم کاری خورده اند گروهی با بدن پاره و پوست کنده شده عده ای سر بریده و دسته ای دیگر خونشان به زمین ریخته ،است عده ای انگشت به دهن می گزند و برخی از شدت حسرت دست به هم می مالند، جمعی سر در گریبان فکرت فرو برده اند و جمعیتی بر اشتباهات گذشته افسوس می خورند و پاره ای از نیت خود برگشته اند ولی راه چاره بر آنان بسته و مرگ ناگهانی فرا رسیده است و وقت نجات گذشته (ص/3) دریغا دریغا آن چه از دست ،رفت گذشت و آن چه سپری شد، رفت و دنیا آن گونه که خود می خواست به پایان رسید؛﴿ فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَالْأَرْضُ وَ ما كَانُوا مُنْظَرِينَ﴾.

* ما بنی اسرائیل را از عذاب خوار کننده رهایی بخشیدیم. (30)

* از فرعون که متکبری از زمره ی اسرافکاران بود. (31)

* ما آن ها را با علم [خویش] بر جهانیان برگزیدیم. (32)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- عَلى العَالِمِینَ؛ لفظ این کلمه عام ولی معنایش خاص است، چراکه خداوند بنی اسرائیل را برگزید و [فقط] بر جهانیان عصر خودشان برتری داد.

2- امام باقر علیه السلام- و لَقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ عَلَى عِلمِ عَلى العَالِمِينَ؛ منظور امامان از مؤمنان است که آنان را بر دیگران برتری دادیم».

3- امام علی علیه السلام- [خطاب به مردی که از رام نبودن شترانش شکایت داشت، فرمود:] به مکانی که آن شتران قرار دارند برو و بگو خدایا به تو رو می کنم به واسطه ی پیامبرت که پیامبر صلی الله علیه و آله رحمت ،است و اهل بیتش که آن ها را با علم خویش بر جهانیان برگزیدی».

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام عسکری علیه السلام می فرماید: پدرم از اجداد بزرگوارش علیهم السلام نقل کرده که رسول خدا فرمود: خداوند ما اهل بیت پیامبر اسلام پیامبران اسلام و فرشتگان مقرب اسلام را برگزیده است؛ و این برگزیدن به خاطر آگاهی خداوند از این حقیقت بوده است که ایشان کاری نخواهند کرد که به موجب آن از ولایت او خارج شده و از حفاظتش باز بمانند و در زمره ی کسانی که مستحق عذاب و عقوبت او هستند، درآیند.

و آیاتی [از قدرت خویش] را به آن ها دادیم که آزمایش آشکاری در آن بود [ولی آنان کفران کردند و مجازات شدند]. (33)

این ها (مشرکان) می گویند. (34)

ص: 185

قوله تعالى: ﴿إِنْ هِيَ إِلا مَوْتَتُنَا الْأُولى وَمَا نَحْنُ بِمُنْشَرِينَ﴾ (35)

قوله تعالى: ﴿فَأْتُوا بِآبَائِنَا إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾ (36)

قوله تعالى: ﴿أَهُمْ خَيْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبعِ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَهْلَكْنَاهُمْ إِنَّهُمْ كَانُوا مجرمين﴾ (37)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لَا تَسُبُوا تُبَّعاً فانه كَانَ قَدْ أَسْلَمَ﴾ (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ تُبعاً قَالَ لِلْأَوْسِ وَالْخَزْرَج: كُونُوا هَاهُنَا حَتَّى يَخْرُجَ هَذَا النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله أَمَّا أَنَا فَلَوْ أَدْرَكْتُهُ لَخَدَمْتُهُ وَخَرَجْتُ مَعَهُ﴾ (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿في خَبَر الشَّامِيُّ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام سُئِلَ لِمَ سُمِّيَ تُبَّعُ تُبَّعَاً؟ فَقَالَ: لِأَنَّهُ كَانَ غُلَامًا كَاتِباً وَ كَانَ يَكْتُبُ لِمَلِكِ كَانَ قَبْلَهُ فَكَانَ إِذَا كَتَبَ كَتَبَ بِسْمِ اللَّهِ الَّذِي خَلَقَ صَيْحاً وَ رِيحاً. فَقَالَ الْمَلِكِ: اكْتُبْ وَ ابْدَأَ بِاسْمِ مَلِكِ الرَّعْدِ. فَقَالَ: لَا أَبْدَأَ إِنَّا بِاسْمِ إِلَهِي ثُمَّ أَعْطِفُ عَلَى حاجَتِكَ فَشَكَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ ذَلِكَ فَأَعْطَاهُ مُلْكَ ذَلِكَ الْمَلِكِ فَتَابَعَهُ اَلنَّاسُ عَلَی ذَلِکَ فَسُمِّیَ تُبَّعاً﴾ (3)

قوله تعالى: ﴿وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ َوالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُما لاعبينَ﴾ (38)

قوله تعالى: ﴿ما خَلَقْناهُما إلا بالحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ﴾ (39)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ ميقاتُهُمْ أَجْمَعِينَ﴾ (20)

قوله تعالى: ﴿يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً وَلا هُمْ يُنْصَرُونَ﴾ (41)

ص: 186

مرگ ما جز همان مرگ اوّل نیست و هرگز برانگیخته نخواهیم شد. (35)

اگر راست می گویید پدران ما را [زنده کنید و] بیاورید [تا گواهی دهند] (36)

آیا آنان بهترند یا قوم «تُبَّع» و کسانی که پیش از آن ها بودند؟ ما آنان را هلاک کردیم، چراکه آن ها مجرم بودند. (37)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- به «تبع» یکی از پادشاهان یمن که طبق برخی روایات، نامش «اسعد ابوکرب» بوده ناسزا نگویید چرا که او اسلام آورده بود.

2- امام صادق علیه السلام- تبع خطاب به اوس و خزرج دو قبیله ی مهم (مدینه) گفت: «شما این جا (مدینه) بمانید تا پیامبر صلی الله علیه و آله آخرالزمان قیام کند؛ اگر من زمان او را درک می کردم کمر به خدمتش بسته و همراه او قیام می کردم.

3- امام علی علیه السلام- مرد شامی از امیرمؤمنان پرسید: «چرا «تبع» را تبع نامیدند»؟ حضرت فرمود: زیرا وی غلامی نویسنده بود و برای پادشاهی که پیش از وی حکمرانی می کرد کتابت می نمود و هرگاه نامه ای می نگاشت در ابتدای آن می نوشت: به نام خدایی که آن چه خورشید بر آن می تابد و باد بر آن می وزد را آفرید آن پادشاه گفت: نامه را به نام پادشاه رعد (که نام خودش بود) آغاز کن او گفت من فقط به نام معبودم آغاز می کنم و آن گاه خواسته ی تو را در نظر می گیرم خداوند عزّوجل نیز از آن غلام قدردانی کرد و پادشاهی آن سلطان را به وی داد و مردم نیز از او تبعیت و پیروی کردند؛ از این رو به «تبع» معروف گشت».

ما آسمان ها و زمین و آن چه را که در میان این دو است به بازی [و بی هدف] نیافریدیم. (38)

ما آن دو را جز به حق نیافریدیم؛ ولی بیشتر آنان نمی دانند. (39)

روز جدایی حق از باطل وعده گاه همه ی آن هاست. (40)

روزی که هیچ دوستی کمترین کمکی به دوستش نمی کند و [از هیچ سو] یاری نمی شوند. (41)

ص: 187

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كتب أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِلَى مُعَاوِيَة ... فَنَفْسَكَ نَفْسَكَ قَبْلَ حُلُول رَمْسِكَ فَإِنَّكَ إِلَى اللَّهِ رَاجِعُ وَ إِلَى حَشْرِهِ مُهْطِعُ وَ سَيَبْهَظُكَ كَرْبُهُ وَ يَحْلُّ بِكَ غَمُّهُ فِي لَا يُغْنِي النَّادِمَ نَدَمُهُ وَ لَا يُقْبَلُ مِنَ الْمُعْتَذِرِ عُذْرُهُ يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً وَ لا هُم يُنصَرُونَ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ يَا رَبَّ الْأَرْوَاحِ الْفَانِيَةِ وَ رَبَّ الْأَجْسَادِ الْبَالِيَةِ أَسْأَلُكَ بِطَاعَةِ الْأَرْوَاحِ الرَّاجِعَة إِلَى أَجْسَادِهَا وَ بِطَاعَة الْأَجْسَادِ الْمُلْتَيَّمَةِ إِلَى أَعْضَائِهَا وَ بِانْشِقَاقِ الْقُبُورِ عَنْ أَهْلِهَا وَ بِدَعْوَتِكَ الصَّادِقَةِ فِيهِمْ وَأَخْذِكَ بِالْحَقِّ بَيْنَهُمْ إِذَا بَرَزَ الْخَلَائِقَ يَنْتَظِرُونَ قَضَاءَكَ وَ يَرَوْنَ سُلْطَانَكَ وَ يَخَافُونَ بَطْشَكَ وَ يَرْجُونَ رَحْمَتَكَ يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ * إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمِ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿يَا مُفَضَّلُ الْخَلْقُ حَيَارَى عَمِهُونَ سُكَارَى فِي طُغْيَانِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ وَ بِشَيَاطِينِهِمْ وَ طَوَاغِيتِهِمْ يَقْتَدُونَ بُصَرَاءُ عُمْرُ لَا يُبْصِرُونَ نُطَقَاءُ بُكُمْ لَا يَعْقِلُونَ سُمَعَاءُ صُمُّ يَسْمَعُونَ رَضُوا بالدُّونِ وَ حَسِبُوا أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ حَادُوا عَنْ مَدْرَجَةِ الْأَكْيَاسِ وَ رَتَعُوا فِي مَرْعَى الْأَرْجَاسِ الْأَنْجَاسِ كَأَنَّهُمْ مِنْ مُفَاجَأَة الْمَوْتِ آمِنُونَ وَ عَنِ الْمُجَازَاتِ مُزَحْزَحُونَ يَا وَيْلَهُمْ مَا أَشْقَاهُمْ وَأَطْوَلَ عَنَاءَهُمْ وَ أَشَدَّ بَلَاءَهُمْ يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً وَ لا همْ يُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ الله﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿إِلا مَنْ رَحِمَ اللهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ﴾. (42)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ اللَّهِ مَا اسْتَثْنَى اللَّهُ عَنْ ذِكْرِهِ بِأَحَدٍ مِنْ أَوْصِيَاءِ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَلَا أَتْبَاعِهِمْ مَا خَلَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ شِيعَتَهُ فَقَالَ فِي كِتَابِهِ وَقَوْلُهُ الْحَقُّ يَوْمَ لَا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئًا وَ لَا هُمْ يُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ يَعْنِي بِذَلِكَ عَلِيّا علیه السلام وَ شِيعَتَه﴾. (4)

ص: 188

1- امام علی علیه السلام- امیرالمؤمنین علیه السلام در نامه ای به معاویه نوشت ... اینک به خود آی و به خود بپرداز قبل از این که در قبر وارد شوی چراکه تو همچون دیگران به سوی خدا بازگشت می کنی و شتابان به سوی رستاخیزش می روی و به زودی ناگواری آن روز بر تو سنگینی خواهد نمود و اندوهش بر تو چیره خواهد گشت؛ در روزی که پشیمان را پشیمانی اش سودی نبخشد و عذرِ کسی که عذر می آورد، پذیرفته نگردد؛ ﴿يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئًا وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ﴾.

2- امام علی علیه السلام- خدایا از تو می خواهم ای پروردگار روح های نابود شونده و جسدهای فرسوده شدنی از تو می خواهم به حق فرمانبرداری روح هایی که به جسدهایشان باز می گردند و به حق فرمانبرداری جسدهایی که به اعضای خویش می پیوندند و به حق جدایی قبرها از صاحبانشان و به حق دادخواهی صادقانه ات از آن ها و داوری بر حقت در میان ایشان، در آن روزی که همه ی مخلوقات آشکار شده و انتظار داوری تو را می کشند و سلطنت تو را مشاهده می کنند و از گرفتن قهرآمیز و مجازات تو می ترسند و به رحمتت امید دارند ﴿يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئًا وَلا هُمْ يُنصَرُونَ * إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِیم﴾؛ ای خدای رحمان از تو می خواهم که در دیده ام نور و روشنایی و در دلم یقین قرار دهی و تا زمانی که مرا زنده می داری یادت را شبانه روز بر زبانم جاری سازی که تو بر هر چیزی توانایی (آل عمران/26).

3- امام صادق علیه السلام- ای مفصل مردمان حیران و سرگشته و سرمستند، در طغیان خود آمد و شد می کنند و به شیطان ها و طاغوت های خود اقتدا می نمایند؛ دارای چشم ولی کورند که نمی بینند و سخن گویانی گنگند که اندیشه نمی کنند و شنوندگانی گرند که چیزی نمی شنوند؛ به چیزهای پست و فرومایه خرسندند و می پندارند که راه یافتگانند از راه روشن زیرکان هوشیار به دور افتاده اند و در چراگاه پلیدان ناپاک به بهره برداری مشغول گشته اند؛ گویا از رسیدن ناگهانی مرگ در امان و از چشیدن کیفر کردار خویش برکنارند ای وای بر ایشان اینان چه بدبختند و چه رنج فراوان و بلای سختی در پیش دارند؛ ﴿يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً وَ لَا هُمْ يُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ﴾.

مگر کسی که خدا او را مورد رحمت قرار داده چرا که او توانا و مهربان است.

1- امام صادق علیه السلام- به خدا سوگند خداوند هیچ یک از اوصیاء پیامبران اسلام و پیروان آن ها را جز امیرالمؤمنین و شیعیانش استثنا نکرده است در آن جایی از کتابش که به حق فرموده: ﴿يَومَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً وَلا هُمْ يُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ﴾؛ که منظور خدا از کسانی که مورد رحمت قرار می گیرند علی و شیعیانش می باشد.

ص: 189

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي بصير قَالَ الصَّادِقِ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ تَفَرَّقَ النَّاسُ شُعَباً وَ رَجَعْتُمْ أَنْتُمْ إِلَى أهْلِ بَيْتِ نَبِّكُمْ فَأَرَدْتُمْ مَا أَرَادَ اللَّهُ وَأَحْبَبْتُمْ مَنْ أَحَبَّ اللَّهُ وَاخْتَرْتُمْ مَنِ اخْتَارَهُ اللَّهُ فَأَبْشِرُوا وَ اسْتَبْشِرُوا فَأَنْتُمْ وَاللَّهِ الْمَرْحُومُونَ الْمُتَقَبَّلُ مِنْكُمْ حَسَنَاتُكُمْ الْمُتَجَاوَرُ عَنْ سَيِّئَاتِكُم ... يَا بَامُحَمَّدِ مَا اسْتَثْنَى اللَّهُ تَعَالَى بِهِ لِأَحَدٍ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ الله وَ لَا أَتْبَاعِهِمْ مَا خَلَا شِيعَتَنَا فَقَالَ عَزَّ مِنْ قَائِل يَوْمَ لَا يُغْنِي مَوْلى عَنْ مَوْلَى شَيْئاً وَلا هُمْ يُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ وَ هُم شيعَتَنا﴾. (1)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿مَنْ وَالَى غَيْرَ (أَوْلِيَاءِ اللَّهِ) لَا يُغْنِي بَعْضُهُمْ عَنْ بَعْضٍ ثُمَّ اسْتَثْنَى مَنْ وَالَى آلَ مُحَمَّدِ علیهم السلام فَقَالَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زَيْدِ الشَّحَامِ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ ال لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ لِي اقْرَأَ فَقَرَأَتُ ثُمَّ قَالَ اقْراً فقرأت ثُمَّ قَالَ لِي يَا شَحَّامُ اقْراً فَإِنَّهَا لَيْلَهُ قُرآن فقرأت حَتَّى بَلَغَتْ يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلَى عَنْ مَوْلَى شَيْئًا وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ قَالَ هُمْ قَالَ قُلْتُ إِلَّا مَنْ رَحِمَ قَالَ نَحْنُ الْقَوْمُ الَّذِينَ رَحِمَ اللَّهُ وَ نَحْنُ الْقَوْمُ الَّذِينَ اسْتَثْنَى اللَّهُ وَإِنَّا وَاللَّهِ نُغْنِي عَنْهُمْ﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي عبد الله علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلَى عَنْ مَوْلَى شَيْئًا وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الَّذِينَ رَحِمَ اللهُ وَالَّذِينَ اسْتَثْنَى وَالَّذِينَ تُغْنِي ولايتنا﴾. (4)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي عبد الله علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلَى عَنْ مَوْلَى شَيْئًا وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ قَالَ نَحْنُ أَهْلُ الرَّحْمَة﴾. (5)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿شِيعَتُنَا الَّذِينَ يَرْحَمُ اللَّهُ وَنَحْنُ وَ اللَّهِ الَّذِينَ اسْتَثْنَى اللَّهُ وَ لَكِنَّا نُغْنِي عَنْهُمْ﴾. (6)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ أَبُو تُمَامَةَ كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَيْلَةَ جُمُعَة فَقَالَ اقْرَأَ فَقَرَاتُ إِلَى أَنْ بَلَغْتُ يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلى عَنْ مَوْلَى شَيْئاً وَلا هُمْ يُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ فَقَالَ نَحْنُ الَّذِينَ يَرْحَمُ اللهُ بِنَا نَحْنُ الَّذِينَ اسْتَثْنَى اللَّهُ﴾. (7)

ص: 190

2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید امام صادق علیه السلام [به من] فرمود: ای ابا محمد! مسلمانان به فرقه های گوناگون پراکنده گشتند و شما شیعیان به اهل بیت پیامبرتان بازگشتید و آن چه را خدا اراده کرده شما نیز اراده کردید و آن چه را خدا دوست داشته است شما نیز دوست داشتید و کسی را که او برگزیده است شما نیز برگزیدید بشارت باد بر شما و شادمان باشید که به خدا سوگند! شمایید که مورد رحمت الهی قرار گرفته اید و کارهای نیکتان مورد پذیرش قرار گرفته و از گناهانتان چشم پوشی گشته است ... ای ابا محمد! خداوند متعال هیچ یک از پیامبران و پیروانشان را جز شیعیان ما استثنا نکرده است، آن جا که فرموده: ﴿يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئًا وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ﴾؛ که ایشان همان شیعیان ما هستند.

3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- هر کس جز اولیای خدا را به عنوان ولی و سرپرست خویش قرار دهد، هیچ کمکی نمی توانند به یکدیگر بکنند ولی خداوند کسانی که اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله را به عنوان ولی و سرپرست قرار دهند را استثناء کرده و فرموده: ﴿إِلا مَن رَّحِمَ اللهُ﴾.

4- امام صادق علیه السلام- زید شحام گوید: شب جمعه ای در محضر امام صادق علیه السلام بودم که حضرت به من فرمود: «قرآن بخوان»! من نیز خواندم. باز فرمود: قرآن بخوان من نیز خواندم. بار دیگر فرمود: ای شحام! قرآن بخوان که شب جمعه شب قرآن است من نیز خواندم تا به این آیه رسیدم ﴿يَومَ لا يُغْنِي مَولى عَن مولى شَيْئًا ولا هُمْ يُنصَرُونَ﴾؛ حضرت فرمود: «مخالفین ما [هستند که یاری نمی شوند]». من خواندم: إِلا مَن رَّحِمَ؛ حضرت فرمود: ما کسانی هستیم که خداوند مورد رحمت قرار داده و ماییم که خداوند استثناء نموده است و به خدا سوگند! ما کمک کار شیعیان خواهیم بود».

5- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام درباره ی این سخن خداوند عزوجل [مى فرماید:] ﴿يَومَ لا يُغْنِي مَولى عَن مَّولى شَيْئًا ولا هُمْ يُنصَرُونَ إِلا مَنْ رَحِمَ اللهُ﴾؛ نقل شده که فرمود: «به خدا سوگند! ماییم کسانی که خداوند مورد رحمت قرار داده و کسانی که استثناء نموده است و ماییم که ولایتمان [برای شیعیان] کمک کار خواهد بود.

6- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام درباره ی این سخن خداوند متعال [می فرماید]: ﴿يَومَ لا يُغْنِي مَولى عَن مَّولى شَيْئًا ولا هُمْ يُنصَرُونَ إِلا مَنْ رَحِمَ اللهُ﴾؛ نقل شده که فرمود: «ما اهل این رحمت هستیم».

7- امام صادق علیه السلام- شیعیان ما کسانی هستند که مورد رحمت خدایند و به خدا سوگند ما هستیم که خداوند [در این آیه] استثناء نموده است و ما کمک کار شیعیان خواهیم بود.

8- امام صادق علیه السلام- ابوتمامه گوید: شب جمعه ای در محضر امام صادق علیه السلام بودم؛ حضرت فرمود: «قرآن بخوان. من نیز خواندم تا به این آیه رسیدم: ﴿يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئًا وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ﴾؛ حضرت فرمود: «ماییم کسانی که خداوند به وسیله ی آن ها [دیگران را] مورد رحمت قرار می دهد؛ ماییم کسانی که خداوند آن ها را در این آیه استثناء نموده است.

ص: 191

9- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّهُ قَالَ يَوماً لأبي بصير ... قَالَ ذَكَركُمُ اللهُ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ: يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلَى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً وَلا هُمْ يُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ وَاللَّهِ مَا اسْتَثْنَى أَحَداً غَيْرَ عَلَى علیه السلام وَ أَهْلَ بَيْتِهِ وَ شِيعَتِه﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُومِ﴾ (23)

قوله تعالى: ﴿طَعامُ الْأَثيم﴾ (22)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُومِ * طَعَامُ الْأَثِيمِ؛ قَالَ نَزَلَتْ فِي أَبِي جَهْل﴾. (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَ الَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بِيَدِهِ لَوْ أَنَّ قَطْرَةَ مِنَ الزَّقُومِ قَطَرَتْ عَلَى جِبَالِ الْأَرْضِ لَسَاخَتْ إِلَى أَسْفَل سَبْع أَرَضِينَ وَ لَمَا أَطَاقَتْهُ فَكَيْفَ بِمَنْ هُوَ شَرَابُه﴾. (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ أَشْبَعَ مُؤْمِناً وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَشْبَعَ كَافِراً كَانَ حَقًّا عَلَى علیه السلام أَنْ يَمْلَأَ جَوْفَهُ مِنَ الزقوم مُؤْمِناً كَانَ أَوْ كَافِراً﴾. (4)

4- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ نَاراً فِي الْمَشْرِقِ خَلَقَهَا لِيُسْكِنَهَا أَرْوَاحَ الْكُفَّارِ وَيَأْكُلُونَ مِنْ رَقُومِهَا وَ يَشْرَبُونَ مِنْ حَمِيمِهَا لَيْلَهُمْ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ هَاجَتْ إِلَى وَادٍ ِبالْيَمَن يُقَالُ لَهُ بَرَهُوتُ أَشَدُّ حَرَا مِنْ نِيرَانِ الدُّنْيَا كَانُوا فِيهِ يَتَلَاقَوْنَ وَ يَتَعَارَفُونَ فَإِذَا كَانَ الْمَسَاءُ عَادُوا إِلَى النَّارِ فَهُمْ كَذَلِكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة﴾. (5)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ أَهْلَ النَّارِ لَمَّا عَلَى علیه السلام زَّقُومُ وَالصّرِيعُ فِي بُطُونِهِمْ كَغَلْيِ الْحَمِيمِ، سَأَلُوا الشَّرَابَ فَأْتُوا بِشَرَابِ غَسَّاقِ وَ صَدِيدِ يَتَجَرَّعُهُ وَ لَا يَكَادُ يُسِيغُهُ الْآيَةَ وَ حَمِيمٍ يَغْلِي فِي جَهَنَّمَ مُنْذُ خُلِقَت كَالمُهْل يَشْوِي الْوُجُوه﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿كَالْمُهْلِ يَغْلِي فِي الْبُطُونِ﴾. (25)

ص: 192

9- امام صادق علیه السلام- روزی امام صادق علیه السلام به ابوبصیر فرمود: « ... خداوند در کتابش شما شیعیان را یاد کرده و فرموده است: ﴿يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئًا وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ﴾؛ به خدا سوگند کسی را [در این آیه] جز علی و اهل بیتش و شیعیان او را استثناء نکرده است».

به یقین درخت زقوم (43)

غذای گنهکاران است. (44)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُومِ طَعَامُ الأَثِيمِ؛ درباره ی ابوجهل نازل شده است.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله - سوگند به کسی که جان محمد در دستان اوست! اگر قطره ای از زقوم بر روی کوهای زمین بریزد آن کوه ها تا زیر هفت زمین فرو می روند و تاب و توان آن یک قطره را نخواهند داشت؛ پس چگونه کسی که در دوزخ زقوم نوشیدنی اش می باشد می تواند آن را تحمل کند!

3- امام صادق علیه السلام- هر که مؤمنی را سیر کند، بهشت برایش واجب شود و هر که کافری را سیر کند، بر خدا سزاوار است که درونش را از زقوم پر کند، چه مؤمن باشد و چه کافر.

4- امام باقر علیه السلام- خداوند آتشی در مشرق دارد که آن را آفریده تا ارواح کافران را در آن جای دهد و آن ها از زقوم آن بخورند و شب هنگام از آب سوزانش بنوشند؛ چون سپیده ی صبح بدمد آن ارواح به سوی سرزمینی در یمن به نام برهوت برانگیخته می شوند که از آتش های دنیا گرم تر است و در آن جا با یکدیگر روبرو شده و همدیگر را می شناسند؛ چون شب فرا رسد به آن آتش بازمی گردند و تا روز قیامت حال و روزشان چنین خواهد بود.

5- امام على علیه السلام- هنگامی که زقوم و ضریع خار خشک تلخ (و بدبو) در شکم های دوزخیان همچون جوشش آب سوزان بجوشد درخواست نوشیدنی می کنند. نوشیدنی چرکاب و متعفّنی برایشان می آورند که به زحمت جرعه جرعه آن را سر می کشد و هرگز حاضر نیست به میل خود آن را بیاشامد و مرگ از هر جا به سراغ او می آید ولی با این همه نمی میرد! و به دنبال آن عذاب شدیدی است. (ابراهیم /17) و آب سوزانی می آورند که از روز آفرینش دوزخ، در آن می جوشد؛ که همچون فلز گداخته صورت ها را بریان می کند چه بد نوشیدنی، و چه بد محل اجتماعی است (کهف/29).

همانند فلز گداخته در شکم ها می جوشد. (45)

ص: 193

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿كَالْمُهْلِ؛ قَالَ الصُّفْرُ الْمُذَابُ يَغْلِي فِي الْبُطُونِ كَغَلِّيِ الْحَمِيمِ؛ وَ هُوَ الَّذِي قَدْ حَمِيَ وَ بَلَغَ الْمُنْتَهَى﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿كَغَلي الحميم﴾ (46)

1- الباقر علیه السلام- ﴿إذَا أَرَادَ اللَّهُ قَبْضَ الْكَافِر قَالَ يَا مَلَكَ الْمَوْتِ انْطَلِقُ أَنْتَ وَ أَعْوَانُكَ إِلَى عَدُوِّى ... فَيُقَالُ لَهُ يَا شَقِيُّ اصْعَدْ فَكُلَّمَا صَعِدَ زَلِقَ وَ كُلَّمَا زَلِقَ صَعِدَ فَلَا يَزَالُ كَذَلِكَ سَبْعِينَ أَلْفَ عَامٍ فِي الْعَذَابِ وَإِذَا أَكَلَ مِنْهَا ثَمَرَةٌ يَجِدُهَا أَمَرَّ مِنَ الصَّبْرِ وَ أَنْتَنَ مِنَ الْجِيَفِ وَأَشَدَّ مِنَ الْحَدِيدِ فَإِذَا وَاقِعَتْ بَطْنَهُ غَلَتْ فِي بَطْنِهِ كَعَلَي الْحَمِيمِ فَيَذْكُرُونَ مَا كَانُوا يَأْكُلُونَ فِي دَارِ الدُّنْيَا مِنْ طِيبِ الطَّعام﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلى سَواءِ الْجَحِيمِ﴾ (47)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ أى فاضغطوه مِنْ كُلِّ جَانِبِ ثُمَّ انْزِلُوا بِهِ الى سَواءِ الْجَحِيمِ﴾. (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا عَالِماً بِشَرِيعَتِنَا فَأَخْرَجَ ضُعَفَاءَ شِيعَتِنَا مِنْ ظُلْمَة جَهْلِهِمْ إِلَى نُورِ الْعِلْمِ الَّذِي حَبَوْنَاهُ جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ عَلَى رَأْسِهِ تَاجُ مِنْ نُورٍ يُضِيءُ لِأَهْلِ جَمِيعِ تِلْكَ الْعَرَصَاتَ ... وَلَا يَبْقَى نَاصِبُ مِنَ النَّوَاصِب يُصِيبُهُ مِنْ شُعَاعَ تِلْكَ النِّيجَانِ إِنَّا عَمِيَتَ عَيْنَاهُ وَصَمَّتْ أَذْنَاهُ وَ خَرَسَ لِسَانُهُ وَ يَحُولُ عَلَيْهِ أَشَدُّ مِنْ لَهَب النِّيرَانِ فَيَحْمِلُهُمْ حَتَّى يَدْفَعَهُمْ إِلَى الزبانِيَة فَيَدْعُوهُمْ إِلَى سَواءِ الْجَحِيم﴾. (4)

3- العسكرى علیه السلام- ﴿تفسير الإمام علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى اللَّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَأَمَّا اسْتِهْزَاؤُهُ بِهِمْ فِي الْآخِرَةِ فَهُوَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ إِذَا أَقَرَّ الْمُنَافِقِينَ الْمُعَانِدِينَ لِعَلِى الله فِي دَارِ اللَّعْنَةِ وَالْهَوَانِ وَ عَذَبَهُمْ بتِلْكَ الْأَلْوَانِ الْعَجِيبَةِ مِنَ الْعَذَابِ وَ ... تُدَهْدِهُهُمُ الزَّبَانِيَةُ بِأَعْمِدَتِهَا فَتَنْكُسُهُمْ إِلى سَواءِ الْجَحِيمِ﴾. (5)

ص: 194

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- گالُمهل؛ «مُهل» به معنای مس گداخته است. يَغْلي فِي البُطُونِ * كَغَلي الحَمِيم؛ «حمیم» چیزی است که به نهایت حرارت و گرما رسیده باشد.

همچون جوشش آب سوزان. (46)

1- امام باقر علیه السلام- هنگامی که خدا بخواهد جان کافری را بگیرد [خطاب به عزرائیل] فرماید: «ای ملک الموت به همراه زیردستانت نزد دشمن من برو .... و جانش را بگیر تا او را در آتش افکنی ... [در دوزخ] به او خطاب شود ای بدبخت بالا برو» پس هرگاه خود را بالا کشد پایش می لغزد و چون پایش بلغزد [دوباره] خود را بالا کشد و تا هفتاد هزار سال این چنین در عذاب خواهد بود. و چون از درخت زقوم میوه ای بخورد آن را تلخ تر از صبر (گیاهی است با عصاره ای تلخ)، بدبوتر از مردار و سخت تر از آهن خواهد یافت؛ چون آن میوه درون شکمش قرار گیرد در آن جا بجوشد كَغَيِ الْحَمِيمِ؛ در آن وقت غذاهای گوارایی که در دنیا می خوردند را به یاد آورند.

[آن گاه به مأموران دوزخ خطاب می شود:] او را بگیرید و به میان دوزخ پرتابش کنید. (47)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- خُذُوهُ فَاعْتِلوه؛ یعنی او را از هر طرف تحت فشار قرار دهید؛ سپس او را پایین بكشيد إلى سواء الجَحِيمِ.

2- امام علی علیه السلام- هر یک از شیعیان ما که آگاه به آیین و مذهب ما باشد و [با علم خویش] شیعیان ناآگاه ما را از تاریکی جهلشان به روشنایی علمی که به اوبخش یدیم، رهنمون شود روز قیامت با تاجی از نور وارد [صحرای محشر] شود که تمامی حاضران در آن جا را روشنی بخشد ... و هر یک از دشمنان ما که پرتوی از نور آن تاج ها به او برسد چشمانش کور، گوش هایش کر و زبانش لال گردد و آن نور برایش به سخت تر از زبانه های آتش تبدیل گردد و آن ها را وادار به حرکت کرده تا تحویل مأموران دوزخشان دهد و آن مأموران [نیز] آن ها را به زور به میان دوزخ می رانند.

3- امام عسکری علیه السلام- در کتاب تفسیر [منسوب به] امام عسکری علیه السلام درباره ی این سخن خداوند متعال که می فرماید خداوند آنان را استهزا می کند (بقره/15) آمده است که حضرت فرمود: استهزا کردن منافقان توسط خداوند در قیامت این گونه است که چون خداوند عزوجل منافقان که با امام علی علیه السلام دشمنی می کرده اند را در جایگاه لعنت و خواری جای دهد و آن ها را با آن عذابهای گوناگون و حیرت انگیز عذاب کند ... مأموران دوزخ با گرزهای خویش آن ها را به پایین پرتاب کرده و به میان دوزخ واژگونشان می سازند.

ص: 195

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ثُمَّ يُنَادِي مُنَادِى رَبِّنَا عَزَّوَجَلَّ يَا أَيَّتُهَا الزَّبَانِيَةُ تَنَاوَلِيهَا وَحُطَّيهَا إِلَى سَواءِ الْجَحِيمِ لِأَنَّ صَاحِبَهَا لَمْ يَجْعَلْ لَهَا مَطَايَا مِنْ مُوَالَاة عَلِيٌّ الله وَالطَّيِّبِينَ مِنْ آلِهِ قَالَ فَتُنَادِي تِلْكَ الْأَمْلَاكَ وَ يُقَلِّبُ اللَّهُ تِلْكَ الْأَثْقَالَ أَوْرَاراً وَ بَلَايَا عَلَى بَاعِثِهَا لِمَا فَارقَهَا عَنْ مَطَايَاهَا مِنْ مُوَالَاةِ أمير الْمُؤْمِنين﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذابِ الحَمِيم﴾. (48)

قوله تعالى: ﴿ذُق إِنَّكَ أنتَ الْعَزِيزُ الْكَريمُ﴾. (49)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ذُق إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيمُ، فَلَفْظُهُ خَبَرُ وَ مَعْنَاهُ حِكَايَةٌ عَمَّنْ يَقُولُ لَهُ ذَلِكَ وَ ذَلِكَ أَنَّ أَبَا جَهْل كَانَ يَقُولُ أَنَا الْعَزِيزُ الْكَرِيمُ، فَيُعَيَّرُ بِذَلِكَ فِي النَّار﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿إنَّ هذا ما كُنتُمْ بِهِ تَمتَرُونَ﴾. (50)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ المُتَّقِينَ في مَقامِ أَمين﴾. (51)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَيمَا عَبْدِ أَقْبَلَ قِبَلَ مَا يُحِبُّ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَقْبَلَ اللَّهُ قِبَلَ مَا يُحِبُّ وَ مَن اعْتَصَمَ باللَّهِ عَصَمَهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَقْبَلَ اللَّهُ قِبَلَهُ وَ عَصَمَهُ لَمْ يُبَالِ لَوْ سَقَطَتِ السَّمَاءِ عَلَى الْأَرْضِ أَوْ كَانَتْ نَازِلَةُ نَزَلَتْ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ فَشَمِلَتْهُمْ بَلِيَّةٌ كَانَ فِي حِزْبِ اللَّهِ بِالتَّقْوَى مِنْ كُلِّ بَلِيَّة أَلَيْسَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ إِنَّ المُتَّقِينَ فِي مَقامٍ أَمِينٍ﴾. (3)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ وَصَفَ مَا أَعَدَّهُ لِلْمُتَّقِينَ مِنْ شِيعَة أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ المُتَّقِينَ فِي مَقامِ أَمِينِ فِي جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ إِلَى قَوْلِهِ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولَى﴾. (4)

قوله تعالی: ﴿فِي جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ﴾ (52)

قوله تعالى: ﴿يَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقَابِلِينَ﴾. (53)

ص: 196

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- آن گاه نداکننده ی پروردگارمان ندا می دهد ای مأموران دوزخ این اعمال صالح را گرفته و به میان دوزخ رها کنید؛ چراکه صاحب این اعمال ،صالح برای بالا بردن آن ها مرکبهایی از ولایت علی و پاکان از خاندان او قرار نداده است آن فرشتگان که پس مسؤول بردن اعمال صالح بودند آن اعمال را می گیرند و خداوند عزوجل آن بار سنگین اعمال صالح را برای صاحبش تبدیل به بار گناه و گرفتاری می کند؛ چراکه آن اعمال، مرکبهایی از ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام [ برای بالارفتن و پذیرش ندارند.

سپس بر سر او از عذاب آب سوزان بریزید. (48)

[به او گفته می شود:] بچش که [به پندار خود] بسیار توانا و بزرگوار بودی! (49)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- آن گاه به آن گناهکار خطاب شود: ﴿ذُقْ إِنَّكَ أَنتَ العَزِيزُ الكَرِيمُ﴾؛ ظاهر اين جمله خبر است که به گناهکار خبر از عزیز و کریم بودنش می دهد و معنایش نقل کردن سخن کسی است که این جمله را در دوزخ به او می گوید؛ و علت گفتن این سخن آن است که ابوجهل همواره می گفت منم عزیز و کریم در نتیجه با همین سخن در دوزخ ملامت و سرزنش خواهد شد.

این همان چیزی است که پیوسته در آن تردید می کردید. (50)

[ولی] پرهیزگاران در جایگاه امنی قرار دارند (51)

1- امام صادق علیه السلام- هر بنده ای که به آن چه خداوند عزّوجل دوست دارد روی آورد خداوند [نیز] به آن چه او دوست دارد روی آورد؛ و هرکس به خدا تمسک جوید خداوند او را حفظ فرماید؛ و هرکس که خدا به او روی آورده و حفظش کند از این که آسمان بر زمین بیفتد یا بلایی بر اهل زمین فرود آید و همه را فراگیرد پروایی نخواهد داشت و به سبب تقوایش در حزب خدا از بلایی در امان خواهد بود؛ مگر نه این است که خداوند عزوجل می فرماید: ﴿إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي مَقَامِ أَمِينٍ﴾.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- سپس آن چه را خداوند برای شیعیان پرهیزگار امیرالمؤمنین علیه السلام مهیا نموده است را توصیف کرده و فرموده: ﴿إِنَّ المُتَّقِينَ فِي مَقَامِ أَمِين ... إلا الموتَةَ الأُولى﴾.

در میان باغ ها و چشمه ها (52)

آن ها لباس هایی از حریر نازک و ضخیم می پوشند در حالی که در مقابل یکدیگر نشسته اند. (53)

ص: 197

قوله تعالى: ﴿كَذلِكَ وَ زَوَّجُناهُمْ بِحُورٍ عين﴾ (54)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿أربَعَةُ أوتُوا سَمْعَ الْخَلَائِقِ النَّبِى وَ حُورُ الْعِينِ وَالْجَنَّةُ وَالنَّارُ فَمَا مِنْ عَبْدِ يُصَلِّى عَلَى علیه السلام نَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم أَوْ يُسَلِّمُ عَلَيْهِ إِلَّا بَلَغَهُ ذَلِكَ وَ سَمِعَهُ وَ مَا مِنْ أَحَدٍ قَالَ اللَّهُمَّ زَوِّجْنَا مِنَ الْحُورِ الْعِين إِلَّا سَمِعَتْهُ وَ قُلْنَ: يَا رَبَّنَا فُلاناً قَدْ خَطَبَنَا إِلَيْكَ فَزَوِّجْنَا مِنْه﴾. (1)

2- الكاظمَ علیه السلام - ﴿عَن الْحُسَيْنِ بْن خَالِدِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ العَنْ مَهْرِ السُّنَّةِ كَيْفَ صَارَ خَمْسَمِائَة؟ فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَوْجَبَ عَلَى نَفْسِهِ أَنْ لَا يُكَبَرَهُ مُؤْمِنُ مِائَةَ تَكْبِيرَة وَ يُسَبِّحَهُ مِائَةَ تَسْبِيحَة وَيُحَمِّدَهُ مِائَةَ تَحْمِيدَة وَ يُهَلِّلَهُ مِائَةَ تَهْلِيلَة وَيُصَلِّى عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ آلهِ مِائَةَ مَرَّةً ثُمَّ يَقُولَ: اللَّهُمَّ زَوِّجْنِي مِنَ الْحُورِ الْعِينِ إِلَّا زَوَّجَهُ اللَّهُ حَوْراءَ عَيْنَاءَ وَجَعَلَ ذَلِكَ هَا ثُمَّ أَوْحَى اللَّهُ إِلَى نَبِيِّهِ أَنْ سُنَّ مُهُورَ الْمُؤْمِنَاتِ خَمْسَمِائَةِ دِرْهَم فَفَعَلَ ذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ وَأَيُّمَا مُؤْمِن خَطَبَ إِلَى أَخِيهِ حُرْمَتَهُ (فَبَدَلَ لَهُ) خَمْسَمِائَةِ دِرْهَمٍ فَلَمْ يُزَوِّجُهُ فَقَدْ عَقَّهُ وَ اسْتَحَقَّ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ لَا يُزَوِّجَهُ حَوْرَاءَ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الأَنَّهُ قَالَ: الْمُؤْمِنُ يُزَوِّجُ ثَمَانَ مِائَة عَذْرَاءَ وَ أَلْفَ ثَيِّبِ وَ وَ زَوْجَتَيْنِ مِنَ الْحُورِ الْعِينِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ ثَمَانَ مِائَةِ عَدْرًا ءَ قَالَ نَعَمْ مَا يَفْتَرِشُ مِنْهُنَ شَيْئًا إِلَّا وَجَدَهَا كَذَلِكَ﴾. (3)

4- الباقر علیه السلام- ﴿إِذَا دَخَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَأَهْلُ النَّارِ النَّارَ بَعَثَ رَبُّ الْعِزَّةَ عَلِيّاً فَأَنْزَلَهُمْ مَنَازِلَهُمْ مِنَ الْجَنَّةَ فَزَوَّجَهُمْ فَعَلِيُّ وَ اللَّهِ الَّذِي يُزَوِّجُ أَهْلَ الْجَنَّةِ فِي الْجَنَّةِ وَ مَا ذَاكَ إِلَى أَحَدٍ غَيْرِهِ كَرَامَةَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ وَ فَضْلًا فَضَّلَهُ اللَّهُ بِهِ وَ مَنَ بِهِ عَلَيْهِ﴾. (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿في كتاب الاحتجاج للطبرسي عن أبي عبدالله علیه السلام حديث طويل و فيه قال السائل فَكَيْفَ تَكُونُ الْحَوْرَاءُ فِى كُل مَا أَتَاهَا زَوْجُهَا عَدْراءَ؟ قَالَ: إِنَّهَا خُلِقَتْ مِنَ الطَّيبِ لَا تَعْتَرِيهَا عَاهَةً وَ لَا تُخَالِطُ جِسْمَهَا آفَةُ وَ لَا يَجْرِى فِي تَقْبِهَا شَيْءٌ وَلَا يُدَنَّسُهَا حَيْضُ فَالرَّحِمُ مُلْتَرَقَةُ إِذْ لَيْسَ فِيهِ لِسِوَى الْإحْلِيل مَجْرَى قَالَ: فَهِيَ تَلْبَسُ سَبْعِينَ حُلَّةً وَ يَرَى زَوْجُهَا مُخَ سَاقَهَا

ص: 198

این چنین اند بهشتیان؛ و آن ها را با «حورالعین» تزویج می کنیم (54)

1- امام صادق علیه السلام- چهار چیز است که سخن همه ی مردم را می شنوند: پیغمبر، حورالعین، بهشت و دوزخ؛ بنابراین هیچ بنده ای نیست که بر پیغمبر درود بفرستد یا بر او سلام کند مگر این که درود و سلام او به پیامبر صلی الله علیه و آله رسیده و حضرت آن را می شنود و هیچکس نیست که بگوید: «بارالها! مرا به ازدواج حورالعین در بیاور مگر این که حورالعین آن سخن را شنیده و گویند: «پروردگارا! فلانی ما را از تو خواستگاری ،نمود ما را به همسری او درآور».

2- امام کاظم علیه السلام- حسین بن خالد گوید: از امام کاظم علیه السلام در مورد مهرالسنه پرسیدم که چگونه پانصد درهم شد؟ حضرت فرمود: خداوند متعال بر خودش لازم شمرده که هرگاه مؤمنی صدبار «الله اکبر»، صدبار سبحان الله صدبار «الحمد لله» و صدبار لا اله الا الله بگوید و صدبار بر محمد و آل محمد درود فرستد و آنگاه بگوید: «خداوندا مرا به ازدواج حورالعین دربیاور حتماً حوری های را به ازدواج او درآورده و این اذکار را مهریه ی آن حوری قرار دهد. سپس خداوند عزوجل به پیامبرش وحی فرمود که مهریه ی زنان با ایمان را پانصد درهم سنت قرار دهد؛ رسول خدا نیز چنین کرد. و هر مؤمنی که زنی از خانواده ی برادر ایمانی اش را از او خواستگاری کند و پانصد درهم نیز بدهد ولی آن برادر ایمانی نپذیرفته و او را به ازدواج آن زن در نیاورد وی را آزرده و سزاوار این است که خداوند عزوجل او را به ازدواج حوریه ای در نیاورد».

3- امام صادق علیه السلام- از ابوبصیر نقل شده است که گفت ... امام صادق علیه السلام فرمود: «مؤمن [در بهشت] با هشتصد همسر باکره و چهارهزار همسر غیر باکره و با دوتن از حوریان چشم درشت ازدواج خواهد کرد [با تعجب] گفتم: فدایت شوم هشتصد همسر باکره؟ حضرت فرمود: «آری! و با هر کدام همبستر شود باز هم او را باکره خواهد یافت.

4- امام باقر علیه السلام- چون بهشتیان به بهشت روند و دوزخیان به دوزخ پروردگار شکوهمند علی ا را بفرستد تا او هریک از بهشتیان را در جایگاه مخصوص به خودش منزل دهد و همسری به ازدواج آن ها درآورد. به خدا سوگند علی است که در بهشت بهشتیان را به ازدواج همسران بهشتی درآورد و این کار به دست کسی دیگر جز او نیست؛ و این کرامتی است از جانب خدای عزّ ذکره و فضیلتی است که خداوند علیا را به آن برتری داده و بر او منت نهاده است.

5- امام صادق علیه السلام- زندیقی از امام صادق علیه السلام پرسید ... چگونه می شود که هرگاه مرد بهشتی نزد حوریه اش برای کامیابی می رود او باکره است؟ حضرت فرمود: زیرا حوری بهشتی از پاکی آفریده شده است و هیچ آسیبی به او نمی رسد و آفتی با جسم او آمیخته و چیزی در فرجش روان نمی گردد و آلوده به حیض نمی شود؛ بنابراین رحم به هم چسبیده است زیرا مجرایی جز برای [داخل شدن] آلت مردانه ندارد. زندیق گفت: حوری بهشتی هفتاد جامه برتن می کند با این حال همسرش مغز ساق پای

ص: 199

مِنْ وَرَاءِ حُلَلِهَا وَ بَدَنِهَا؟ قَالَ: نَعَمْ كَمَا يَرَى أَحَدُكُمُ الدَّرَاهِمَ إِذَا أُلْقِيَتْ فِي مَاءٍ صَافِ قدرة قيد رمح﴾. (1)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله ﴿الَّذِي يَسْقُطُ مِنَ الْمَائِدَة مُهُورُ الْحُورِ الْعَيْنِ﴾. (2)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أَبي حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ لِرَجُلٍ مِنَ الشَّيعَةِ: أَنْتُمُ الطَّيِّبُونَ وَ اللهِ نِسَاؤُكُمُ الطَّيِّبَاتُ كُلَّ مُؤْمِنَة حَوْرَاءُ عَيْنَاءُ وَكُلُّ مُؤْمِن صِدِّيق﴾. (3)

8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ زَيْدِ بْنَ أَرْقَمَ قَالَ: جَاءَ رَجُلُ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ يَا أَبَا الْقَاسِم تَزْعُمُ أَن أَهْلَ الْجَنَّةِ يَأْكُلُونَ وَيَشْرَبُونَ. فَقَالَكَ وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ لَيُؤْتَى قُوَّةَ مِائَةِ رَجُل عَلَى الْأَكْلِ وَالشَّرْبِ وَالْجِمَاعِ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿يَدْعُونَ فيها بِكُلِّ فاكِهَةٍ آمِنِينَ﴾ (55)

قوله تعالى: ﴿لا يَذُوقُونَ فِيهَا الموتَ إِلا الموتَةَ الْأُولى وَوَقاهُمْ عَذابَ الجحيم﴾ (56)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ وَصَفَ مَا أَعَدَّهُ لِلْمُتَّقِينَ مِنْ شِيعَة أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ الةِ فَقَالَ إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي مَقامِ أَمِينٍ إِلَى قَوْلِهِ إِلَّا الْمُوْتَةَ الْأُولَى. يَعْنِي فِي الْجَنَّةَ غَيْرَ الْمَوْتَةِ الَّتِي فِي الدُّنْيَا وَ وَقَيهُمْ عَذابَ الجَحِيم﴾. (5)

2- الباقر علیه السلام- ﴿يَا سَعْدُ تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّ الْقُرْآنَ يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي أَحْسَنِ صُورَة نَظَرَ إِلَيْهَا الْخَلْقِ ... فَيَرْجِعُ الْقُرْآنُ رَأْسَهُ فِي صُورَة أُخْرَى قَالَ فَقُلْتُ لَهُ يَا أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام فِي أَيِّ صُورَة يَرْجِعُ قَالَ فِى صُورَةِ رَجُل شَاحِب مُتَغَير يُبْصِرُهُ أهْلُ الْجَمْعِ فَيَأْتِي الرَّجُلَ مِنْ شِيعَتِنا الَّذِي كَانَ يَعْرِفُهُ وَيُجَادِلُ بِهِ أَهْلَ الْخِلَافَ فَيَقُومُ بَيْنَ يَدَيْهِ فَيَقُولُ مَا تَعْرِفُنِي فَيَنْظُرُ إِلَيْهِ الرَّجُلُ فَيَقُولُ مَا أَعْرِفُكَ يَا عَبْدَ اللَّهِ قَالَ فَيَرْجِعُ فِى صُورَتِهِ الَّتِي كَانَتْ فِي الْخَلْقِ الْأَوَّلُ وَ يَقُولُ مَا تَعْرِفُنِي فَيَقُولُ نَعَمْ فَيَقُولُ الْقُرْآنُ أَنَا الَّذِي أَسْهَرْتُ لَيْلَكَ وَ أَنْصَبْتَ

ص: 200

او را از پشت جامه ها و بدنش می بیند؟ حضرت فرمود: آری همچنان که شما درهم هایی که در آبی زلال افتاده اند را می بینید حتی اگر عمق آب به اندازه ی یک نیزه باشد».

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- غذایی که از سفره روی زمین می ریزد مهریه ی حورالعین است [هرکس را بخورد پاداشش در قیامت، حورالعین خواهد بود].

7- امام صادق علیه السلام- ابو حمزه گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم ... به یکی از شیعیان می فرمود: «شمایید پاکان و زنانتان [نیز] پاکان هستند ﴿وَ الطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبات﴾؛ زنان پاک برای مردان پاک و مردان پاک برای زنان پاک (نور/26)؛ هر زن مؤمنی [در بهشت] حوری های چشم درشت و هر مرد مؤمنی، صدیق خواهد بود».

8- پیامبر صلی الله علیه و آله- زید بن ارقم گوید: مردی از اهل کتاب نزد رسول خدا آمد و گفت: ای ابوالقاسم تو گمان می کنی که اهل بهشت می خورند و می آشامند؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «سوگند به آن که جانم در دستان اوست به هر کدام از آن ها نیروی صد مرد در خوردن و آشامیدن و آمیزش داده می شود».

آن ها در آن جا هر نوع میوه ای را بخواهند طلب می کنند در حالی که در نهایت امنیت به سر می برند. (55)

هرگز مرگی جز همان مرگ اوّل [که در دنیا چشیده اند] نخواهند چشید و خداوند آن ها را از عذاب دوزخ حفظ می کند (56)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- سپس خداوند نعمت هایی را که برای شیعیان پرهیزگار امیرالمؤمنین علیه السلام آماده کرده است توصیف نموده و می فرماید: ﴿إِنَّ المُتَّقِينَ فِي مَقَام أَمِين .. الا الموتَةَ الاولي﴾؛ یعنی [بهشتیان] در بهشت مرگی دیگر جز همان مرگی که در دنیا [چشیده اند] را نخواهند چشید.

2- امام باقر علیه السلام- سعد خفاف از امام باقر نقل کرده که فرمود ای سعد قرآن را بیاموزید زیرا قرآن در روز قیامت در زیباترین صورتی که مردمان دیده اند وارد صحرای محشر می شود ... آن گاه قرآن به صورتی دیگر سر خود را به سوی مردمان برمی گرداند سعد گوید: به حضرت عرض کردم «ای اباجعفر ال با چه صورتی برمی گردد؟ حضرت فرمود: به صورت مردی رنگ پریده و دگرگون که همه ی اهل محشر او را می ببینند. در آن هنگام قرآن به سوی یکی از شیعیان ما که [در دنیا] قرآن را می شناخت و به وسیله ی آن با مخالفان بحث و جدال می کرد آمده و روبروی او می ایستد و می گوید: آیا مرا نمی شناسی؟ آن مرد به او نگاهی کرده و می گوید ای بنده خدا تو را نمی شناسم در آن هنگام قرآن به صورت اولیه اش درآمده و دوباره می گوید: «آیا مرا نمی شناسی؟ آن مرد پاسخ می دهد: «آری می شناسم» قرآن می گوید من همانی هستم که شبها تو را بیدار نگه داشتم و زندگی ات را با رنج و سختی همراه نمودم و به خاطر من سختی کشیدی و مورد اتهام قرار گرفتی؛ بدان که هر تاجری نتیجه و حاصل تجارت خویش را به طور کامل به دست آورد و من امروز حامی و پشتیبان تو خواهم بود سپس او را نزد پروردگار شکوهمند برده و عرض می کند: «پروردگارا!

ص: 201

عَيْشَكَ سَمِعْتَ الْأَذَى وَ رُحِمْتَ بِالْقَوْل فِى أَلَا وَ إِنَّ كُلَّ تَاجر قَدِ اسْتَوْفَى تِجَارَتَهُ وَ أَنَا وَرَاءَكَ الْيَوْمَ قَالَ فَيَنْطَلِقُ بِهِ إِلَى رَبِّ الْعِزَّةِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فَيَقُولُ يَا رَبِّ يَا رَبِّ عَبْدُكَ وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ قَدْ كَانَ نَصِباً فِي مُوَاظِباً عَلَيَّ يُعَادَى بِسَبَبِى وَ وَيُحِبُّ فِيَّ وَ يُبْغِضُ فَيَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَدْخِلُوا عَبْدِى جَنَّتِي وَاكْسُوهُ حُلَّةَ مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةَ وَ تَوِّجُوهُ بِتَاجِ فَإِذَا فُعِلَ بِهِ ذَلِكَ عُرِضَ عَلَى الْقُرْآنِ فَيُقَالُ لَهُ هَلْ رَضِيتَ بِمَا صُنِعَ بِوَلِيِّكَ فَيَقُولُ يَا رَبِّ إِنِّي أَسْتَقِلُ هَذَا لَهُ فَزِدْهُ مَزِيدَ الْخَيْرِ كُلِّهِ فَيَقُولُ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي وَ عُلُوّى وَ ارْتِفَاعِ مَكَانِي لَأَنْحَلَنَّ لَهُ الْيَوْمَ خَمْسَةَ أَشْيَاءَ مَعَ الْمَزِيدِ لَهُ وَ لِمَنْ كَانَ بِمَنْزِلَتِهِ أَلَا إِنَّهُمْ شَبَابُ لَا يَهْرَمُونَ وَ أَصِحَاءُ لَا يَسْقُمُونَ وَأَغْنِيَا، لَا يَفْتَقِرُونَ وَ فَرِحُونَ لَا يَحْزَنُونَ وَ أَحْيَاءُ لَا يَمُوتُونَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَة لا يَذُوقُونَ فِيهَا المَوْتَ إِلَّا الْمُوْتَةَ الْأُولَى﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَضْلاً مِنْ رَبِّكَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ (57)

قوله تعالى: ﴿فَإِنَّما يَسَّرْناهُ بلِسانِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾ (58)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿فِي قَوْلِهِ: فَإِنَّمَا يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ يُرِيدُ مَا يَسَّرَ مِنْ نِعْمَة الْجَنَّةَ وَعَذَابِ النَّارِ﴾. (2)

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ، يُريدُ لِكَيْ يَتَّعِظَ الْمُشْرِكُونَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ﴾. (59)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ أَى انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُون﴾. (4)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ، تَهَدِيدُ مِنَ اللَّهِ وَ وَعِيدُ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ﴾. (5)

ص: 202

پروردگارا! این بنده ی توست و خودت بیش از هرکس به نهان و آشکار او آگاهی. او خودش را در راه من خسته می کرد و همواره حق مرا رعایت و به خاطر من با دیگران دشمنی می کرد و دوستی و دشمنی اش بر اساس من بود خداوند عزوجل نیز می فرماید: «بنده ام را وارد بهشت نمایید و یکی از جامه های بهشتی را بر او پوشانده و تاجی بر سرش نهید چون با او چنین کنند، به قرآن نشانش دهند و از قرآن پرسند: آیا از رفتاری که با دوستت انجام گرفت راضی هستی؟ پاسخ دهد: «پروردگارا! من این پاداش را برای او اندک می دانم؛ پاداش نیک بیشتری به او عنایت فرما خداوند نیز فرماید: «به عزت، شکوه، برتری و جایگاه والایم سوگند به او و همه ی آن ها یی که در رتبه ی او هستند، پنج نعمت به همراه چیزهایی دیگر عنایت می کنم؛ ایشان از این پس جوانانی باشند که پیر نشوند، تندرستانی باشند که بیمار نگردند توانگرانی باشند که فقیر نشوند شادکامانی باشند که اندوهگین نشوند و زنده هایی باشند که نمی رند». سپس امام این آیه را تلاوت فرمود: ﴿لا يَذُوقُونَ فِيهَا المَوتَ إِلا المَوتَةَ الأُولى﴾.

این فضل و بخششی است از سوی پروردگارت این همان رستگاری بزرگ است. (57)

به یقین ما آن (قرآن) را بر زبان تو آسان ساختیم شاید آنان متذکر شوند (58)

1- إبن عباس از ابن عباس رحمه الله علیه نقل شده که در مورد این سخن خداوند [که فرموده]: ﴿فَإِنَّما يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ﴾؛ گفت: «منظور نعمت های بهشت و عذاب دوزخ است که خداوند [فهم] آن ها را [برای مردم] آسان ساخته است».

2- ابن عباس رحمه الله علیه- لعَلَهُمْ يَتَذَكَّرُونَ؛ یعنی تا مشرکان اندرز گیرند.

اما اگر نپذیرفتند منتظر ،باش آن ها نیز منتظرند [تو منتظر پیروزی الهی و آن ها منتظر عذاب و شکست] (59)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- فَارْتَقِبْ إِنَّهُم مُّرْتَقِبُونَ؛ یعنی [ای پیامبر صلی الله علیه و آله] منتظر باش که آنان نیز انتظار می کشند.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- فَارْتَقِبْ إِنَّهُم مُّرْتَقِبُونَ؛ این جمله تهدید و بیم دادنی از جانب خداوند [برای کافران] است و منتظر باش که آنان نیز انتظار می کشند.

ص: 203

قوله تعالى: ﴿إِنَّ فِي السَّماواتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ (3)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ فِي السَّماواتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتِ لِلْمُؤْمِنِينَ وَهِيَ النُّجُومُ وَالشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ فِي الْأَرْضِ مَا يَخْرُجُ مِنْهَا مِنْ أَنْوَاعِ النَّبَاتِ لِلنَّاسِ وَالدَّوَاب﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ فِي خَلْقِكُمْ وَما يَبُثُّ مِنْ دَابَّةٍ آيَاتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾ (2)

قوله تعالى: ﴿وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقِ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ آيَاتٌ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾. (5)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ آيَاتٌ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ أَنْ تَجِيءُ مِنْ كُلِّ جَانِبِ وَ رُبَّمَا كَانَتْ حَارَّةٌ وَ رُبَّمَا كَانَتْ بَاردَةً وَ مِنْهَا مَا تُثِيرُ السَّحَابَ وَمِنْهَا مَا يَبْسُطُ فِي الْأَرْضِ وَ مِنْهَا مَا يَلْقَحُ الشجَر﴾. (2)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ قَالَ قَالَ لِى أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى بْنُ جَعْفَر علیه السلام يَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى بَشِّرَ أَهْلَ الْعَقْل وَ الْفَهْم فِي كِتَابِهِ فَقَالَ فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبَابِ. يَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَكْمَلَ لِلنَّاسِ الْحُجَجَ بِالْعُقُول وَ نَصَرَ النَّبِيِّينَ بِالْبَيَانِ وَ دَلَّهُمْ عَلَى رُبُوبِيَّتِهِ بِالْأَدِلَّة فَقَالَ: وَ إلهكم إله واحِدٌ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ الْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النَّاسَ وَ مَا أَنْزَلَ اللهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ بَثَ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّياحِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾. (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي بصير قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنِ الرِّيَاحِ الْأَرْبَعِ الشِّمَالِ وَالْجَنُوبِ وَ الصَّبَا وَالدَّبُور وَ قُلْتُ: إِنَّ النَّاسَ يَذْكُرُونَ أَنَّ السَّمَالَ مِنَ الْجَنَّةِ وَالْجَنُوبَ مِنَ النَّارَ فَقَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ جُنُودَاً مِنْ ريَاحَ يُعَذِّبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ مِمَّنْ عَصَاهُ وَلِكُلِّ رِيحٍ مِنْهَا مَلَكُ مُوَكَّلُ بِهَا فَإِذَا أرَادَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ أَن يُعَذِّبَ قَوْماً بنوع مِنَ الْعَذَابِ أَوْحَى إِلَى الْمَلَكَ الْمُوَكَّلَ بِذَلِكَ النَّوْعِ مِنَ

ص: 206

بی شک در آسمان ها و زمین نشانه های فراوانی برای مؤمنان وجود دارد.

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- منظور از آیات در آيه إِنَّ فِي السَّمَاواتِ والأَرْضِ لَآيَاتٍ للمُؤْمِنِينَ، ستارگان خورشید و ماه هستند همچنین انواع گیاهانی که از زمین می رویند و چهارپایان.

و نیز در آفرینش شما و جنبندگانی که [در سراسر زمین] پراکنده ساخته نشانه هایی است برای گروهی که اهل یقینند.

و نیز در آمدوشد شب و روز و رزقی و بارانی که خداوند از آسمان نازل کرده و به وسیله ی آن زمین را بعد از مردنش حیات بخشیده و همچنین در وزش بادها نشانه های روشنی است برای گروهی که می اندیشند.

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- و تَصْرِيفِ الرِّيَاحِ آيَاتٌ لقَومٍ يَعْقِلُونَ؛ یعنی بادها از هرطرف می وزند و چه بسا گرم یا سرد باشند برخی از این بادها باعث ایجاد ابر و گروهی باعث افزایش روزی در زمین می شوند برخی نیز به لقاح درختان می انجامند.

2- امام کاظم علیه السلام- هشام بن حکم: گوید امام کاظم علیه السلام به من فرمود ای هشام خداوند در کتابش به خردمندان و اهل فهم مژده داده و فرموده است پس بندگان مرا بشارت ده! همان کسانی که سخنان را می شنوند و از نیکوترین آن ها پیروی می کنند آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده و آن ها خردمندانند. (زمر/19-18) خداوند به وسیله ی دادن عقل به بندگان حجت را بر آن ها تمام کرده و پیامبرانش را به وسیله ی بیان یاری کرده و مردم را به وسیله ی دلایلی به پروردگاری خودش راهنمایی و هدایت کرده است خداوند می فرماید و خدای شما خداوند یگانه ای است که غیر از او معبودی نیست اوستبخش نده و مهربان و دارای رحمت عام و خاص در آفرینش آسمان ها و زمین و آمدوشد شب و روز، و کشتی هایی که در دریا به سود مردم در حرکتند و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده و با آن زمین را پس از مرگ زنده نموده و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و [همچنین] در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند نشانه هایی است [از ذات پاک خدا و یگانگی او] برای مردمی که عقل دارند و می اندیشند!. (بقره/164-163)».

3- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام باقر علیه السلام درباره بادهای شمال، جنوب، صبا و دبور سؤال کردم. امام فرمود: خداوند سربازانی به صورت باد دارد که از میان افراد نافرمان هر کس را که اراده کند به وسیله ی آن نابود می کند هر کدام از این بادها دارای فرشته ای

ص: 207

الرِّيحِ الَّتِي يُرِيدُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بهَا قَالَ فَيَأْمُرُهَا الْمَلَكُ فَيَهِيجُ كَمَا يَهِيجُ الْأَسَدُ الْمُغْضَبُ قَالَ وَلِكُلِّ رِيحِ مِنْهُنَّ اسْمُ أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَهُ تَعَالَى: كَذَّبَتْ عَادٌ فَكَيْفَ كَانَ عَذَابِي وَ نُذُرِ ۖ إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحا صَرْ صَراً فِي يَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٌّ وَ قَالَ الرِّيحَ الْعَقِيمَ وَ قَالَ رِيحٌ فِيهَا عَذَابٌ أَلِيمٌ وَ قَالَ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ وَ مَا ذُكِرَ مِنَ الرِّيَاحِ الَّتِي يُعَذِّبُ اللَّهُ بِهَا مَنْ عَصَاهُ قَالَ: وَلِلَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ رِيَاحُ رَحْمَةِ لَوَاقِعُ وَ غَيْرُ ذَلِكَ يَنْشُرُهَا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ مِنْهَا مَا يُهَيِّجُ السَّحَابَ لِلْمَطَرِ وَ مِنْهَا رِيَاحُ تَحْبْسَ السَّحَابَ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْض و ريَاحُ تَعْصِرُ السَّحَابَ فَتَمْطُرُهُ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مِنْهَا رِيَاحُ مِمَّا عَدَّدَ اللَّهُ فِي الْكِتَابِ فَأَمَّا الرِّيَاحُ الْأَرْبَعُ الشَّمَالُ وَالْجَنُوبُ وَ الصَّبَا وَالذَّبُورُ فَإِنَّمَا هِيَ أَسْمَاءُ الْمَلَائِكَةِ الْمُوَكَّلِينَ بَهَا فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يُهِبَّ شَمَالًا أَمَرَ الْمَلَكَ الَّذِي اسْمُهُ الشَّمَالُ فَيَهْبِطُ عَلَى الْبَيْتِ الْحَرَامِ فَقَامَ عَلَى علیه السلام رُّكْنِ الشَّامِيٌّ فَضَرَبَ بِجَنَاحِهِ فَتَفَرَقَتْ رِيحُ الشَّمَالِ حَيْثُ يُرِيدُ اللَّهُ مِنَ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يَبْعَثَ جَنُوباً أَمَرَ الْمَلَكَ الَّذِي اسْمُهُ الْجَنُوبُ فَهَبَطَ عَلَى الْبَيْتِ الْحَرَامِ فَقَامَ عَلَى علیه السلام رُّكْنِ الشَّامِيٌّ فَضَرَبَ بِجَنَاحِهِ فَتَفَرَّقَتْ رِيحُ الْجَنُوبِ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَيْثُ يُريدُ اللَّهُ وَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يَبْعَثَ رِيحَ الصَّبَا أَمَرَ الْمَلَكَ الَّذِي اسْمُهُ الصَّبَا فَهَبَطَ عَلَى الْبَيْتِ الْحَرَامِ فَقَامَ عَلَى علیه السلام رُّكْنِ الشَّامِيِّ فَضَرَبَ بِجَنَاحِهِ فَتَفَرقَتْ رِيحُ الصَّبَا حَيْثُ يُرِيدُ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يَبْعَثَ دَبُوراً أَمَرَ الْمَلَكَ الَّذِي اسْمُهُ الدَّبُورُ فَهَبَطَ عَلَى الْبَيْتِ الْحَرَامِ فَقَامَ عَلَى علیه السلام رُّكْنِ الشَّامِيِّ فَضَرَبَ بِجَنَاحِهِ فَتَفَرقَت رِيحُ الدَّبُورِ حَيْثُ يُرِيدُ اللَّهُ مِنَ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام أ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ ريحُ الشَّمَال و ريحُ الْجَنُوبِ وَ رِيحُ الدَّبُورِ وَ رِيحُ الصَّبَا إِنَّمَا تُضَافُ إِلَى الْمَلَائِكَةِ الْمُوَكَّلِينَ بِهَا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿تِلْكَ آيَاتُ الله نَتْلُوها عَلَيْكَ بالحَقِّ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ الله وَآيَاتِهِ يُؤْمِنُونَ﴾ (6)

1- الرضا علیه السلام- ﴿عَنْ صَفْوَانَ بْن يَحْيَى قَالَ: سَأَلَنِي أَبُوقُرَةَ الْمُحَدِّثُ صَاحِبُ شُبْرُمَةَ- أَنْ أُدْخِلَهُ عَلَى أبِي الْحَسَنِ الرِّضَا فَاسْتَأْذَنَهُ فَأَذِنَ لَهُ فَدَخَلَ فَسَأَلَهُ عَنْ أَشْيَاءَ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَالْفَرَائِضِ وَ الْأَحْكامِ حَتَّى بَلَغَ سُؤَالُهُ إِلَى التَّوْحِيدِ: فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِي جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ ... فَإِنَّا رُوِّينَا أَنَّ اللَّهَ قسم الرؤية والكلام بين نبين فقسم الموسى علیه السلام الكلام و المُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله الرُّؤْيَةَ فَقَالَ أَبُو الْحَسَن علیه السلام

ص: 208

است که برای این کار مأمور شده است هرگاه پروردگار اراده کند گروهی را به وسیله ی یکی از انواع عذاب شکنجه دهد به فرشته ی مأمور باد مورد نظر وحی می فرستد. آن فرشته نیز به باد دستور می دهد آن باد مانند شیر خشمگین به جوش و خروش در می آید. هر بادی نام مخصوصی دارد. مگر نشنیده ای که خداوند در قرآن کریم می فرماید: قوم عاد [ نیز پیامبر صلی الله علیه و آله خود را تکذیب کردند پس [ببینید] عذاب و انذاره ای من چگونه بود ما تندباد وحشتناک و سردی را در یک روز شوم مستمر بر آنان فرستادیم. (قمر/19-18). همچنین در قرآن کریم فرموده باد مهلک. (ذاریات/41) و تندبادی است [وحشتناک] که عذاب دردناکی در آن است. (احقاف/24). [در این هنگام] گردبادی کوبنده که در آن آتش سوزانی است به آن برخورد کند و شعله ور گردد و بسوزد؟ (بقره /266) همچنین از سایر بادهایی که خداوند به وسیله ی آن افراد سرکش و نافرمان را عذاب داده است خداوند بادهای لقاح دهنده و غیره آفریده است که رحمت به شمار می آیند و هرگاه اراده کند آن ها را به عنوان رحمت به میان بندگانش می فرستد برخی از این بادها، ابرها را وادار به بارش می کنند گروهی نیز ابرها را میان آسمان و زمین به صورت معلق نگه می دارند. برخی از بادها باعث افزایش تراکم ابرها و سپس بارش بارندگی می شوند. خداوند نام برخی از این بادها را در قرآن کریم آورده است اما باید دانست که شمال جنوب صبا و دبور نام فرشتگانی است که مأمور این بادها هستند».

این ها آیات خداوند است که ما آن را به حق بر تو تلاوت می کنیم؛ [اگر آن ها به آن ایمان نیاورند] به کدام سخن بعد از سخن خدا و آیاتش ایمان می آورند؟! (6)

1- امام رضا علیه السلام- صفوان بن یحیی گوید: ابوقره به آن حضرت گفت: «فدایت شوم روایت داریم که خداوند دیده شدن و کلام را بین دو پیامبر صلی الله علیه و آله تقسیم نموده؛ کلام را به موسی علیه السلام داده و دیده شدن را به حضرت محمد ؟ امام رضا علیه السلام فرمود: پس آن شخص که بود که به جهانیان اعلام کرد از جانب خدا که دیده ها او را درک نمی کنند و نمی توانند تصوّرش کنند و مانند ندارد. مگر این اعلامیه ها از محمّد مصطفی نیست؟ گفت: «چرا»؟ فرمود پس چطور می شود که شخصی از جانب خدا به مردم اعلام کند که من از طرف خدا مبعوث شده ام و شما را به دین خدا

دعوت می کنم او می فرماید چشم ها او را نمی بینند ولی او همه ی چشم ها را می بیند و او بخشنده [انواع نعمت ها و باخبر از دقایق موجودات] و آگاه [از همه] چیز است. (انعام/103). بعد خودش می گوید من با چشم خود او را دیده ام و تصوّرش کرده ام که به صورت انسان است. خجالت نمی کشید از چنین نسبت ها خدانشناس ها و کفّار نمی توانند چنین نسبتی به پیامبر صلی الله علیه و آله بدهند که از جانب خدا دستوری بیاورد بعد برخلاف آن نیز به طریق دیگر سخن می گوید.

ص: 209

فَمَنِ الْمُبَلِّغُ عَنِ اللَّهِ إِلَى الثَّقَلَيْنِ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْس أَنَّهُ لا تُدْركَهُ الْأَبْصَارُ وَلا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً وَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٍ أَلَيْسَ مُحَمَّدٌ قَالَ بَلَى قَالَ أَبُو الْحَسَن علیه السلام فَكَيْفَ يَجِي رَجُلُ إِلَى الْخَلْ-قِ جَمِيعاً فَيُخْبِرُهُمْ أَنَّهُ جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ أَنَّهُ يَدْعُوهُمْ إِلَى اللَّهِ بِأَمْرِ اللهِ وَيَقُولُ إِنَّهُ لا تُدْرِكُهُ الْأَبصارُ وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْاً وَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ ثُمَّ يَقُولُ أَنَا رَأَيْتُهُ بِعَيْنِي وَأَحَطَّتْ بِهِ عِلْماً وَهُوَ عَلَى صُورَةِ الْبَشَرِ أَمَا تَسْتَحْيُونَ مَا قَدَرَتِ الزَّنَادِقَةُ أَنْ تَرْمِيَهُ بِهَذَا أَنْ يَكُونَ أَتَى عَنِ اللَّهِ بِأَمْرِ ثُمَّ يَأْتِي بِخِلَافِهِ مِنْ وَجْهِ آخَرَ فَقَالَ أَبُو قُرَةَ فَإِنَّهُ يَقُولُ وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرِى فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ بَعْدَ هَذِهِ الْآيَةِ مَا يَدُلُّ عَلَى مَا رَأَى حَيْثُ يَقُولُ ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأَى يَقُولُ مَا كَذَبَ فُؤَادُ مُحَمَّدِ مَا رَأَتْ عَيْنَاهُ ثُمَّ أَخْبَرَ بِمَا رَأَتْ عَيْنَاهُ فَقَالَ لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرِى فَآيَاتُ اللَّهِ غَيْرُ اللَّهِ وَ قَالَ وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً فَإِذَا رَأَتْهُ الْأَبْصَارُ فَقَدْ أَحَاطَتْ بِهِ الْعِلْمَ وَ وَقَعَتِ الْمَعْرِفَةُ فَقَالَ أبُوقُرَّةَ فَتُكَذِّبُ بِالرِّوَايَةِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنَ اللهِ إِذَا كَانَتِ الرِّوَايَةُ مُخَالِفَةٌ لِلْقُرْآنِ كَذَّبْتُهَا وَ مَا أَجْمَعَ الْمُسْلِمُونَ عَلَيْهِ أَنَّهُ لَا يُحَاطُ بِهِ عِلْماً وَ لا تُدْرِكُهُ الْأَبصارُ وَلَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ سَأَلَهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ سُبْحانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ المَسْجِدِ الْحَرَامِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَن علیه السلام قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ تَعَالَى أَنَّهُ أَسْرَى بِهِ ثُمَّ أَخْبَرَ لِمَ أَسْرَى بِهِ فَقَالَ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنا فَآيَاتُ اللَّهِ غَيْرُ اللَّهِ لَقَدْ أَعْذَرَ وَ بَيَّنَ لِمَ فَعَلَ بِهِ ذَلِكَ وَ مَا رَآهُ فَقَالَ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ الله وَ آيَاتِهِ يُؤْمِنُونَ فَأَخْبَرَ أَنَّهُ غَيْرُ الله﴾. (1)

2- الحسين علیه السلام- ﴿عَنْ يَحْيَى بْن نُعْمَانَ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ الْحُسَيْنِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلٌ مِنَ الْعَرَبِ مُتَلَّتْماً أَسْمَرُ شَدِيدُ السُّمْرَة فَسَلَّمَ فَرَدَّ عَلَيْهِ الْحُسَيْنِ علیه السلام فَقَالَ: يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ مَسْأَلَةُ، فَقَالَ: هَاتِ. قَالَ: كَمْ بَيْنَ الْإِيمَانِ وَ الْيَقِين؟ قَالَ: أَرْبَعُ أَصَابِعَ قَالَ: كَيْفَ قَالَ: الْإِيمَانُ مَا سَمِعْنَاهُ وَالْيَقِينُ مَا رَأَيْنَاهُ وَ بَيْنَ السَّمْعِ وَالْبَصَرِ أَرْبَعُ أَصَابِع﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَاكِ أَثِيمٍ﴾ (7)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَيْلٌ لِكُلِ أَفَاكٍ أَي كَذَّاب﴾. (3)

ص: 210

ابوقرّه گفت: «خداوند در قرآن می فرماید: ﴿وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخرى﴾؛ و بار دیگر نیز او را مشاهده کرد. (نجم/13) حضرت رضا علیه السلام فرمود: آیه ی بعد معنی می کند که پیامبر اکرم چه چیز را دیده؛ ﴿ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رأی قلب [پاک او] در آن چه دید هرگز دروغ نگفت. (نجم/11). در این آیه معنی می کند که چشم هایش چه چیز را دیده ﴿لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبری، او پاره ای از آیات و نشانه های بزرگ پروردگارش را دید. (نجم/18) در این آیه می فرماید: ﴿وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً﴾؛ ولى آن ها به [علم] او احاطه ندارند. (طه/110) ابوقره گفت: پس روایت را صحیح نمی دانید؟ فرمود: وقتی روایت مخالف قرآن و اجماع مسلمانان باشد البته تکذیب می کنم، زیرا مسلمانان اتفاق دارند او را نمی توان دریافت و چشم ها او را درک نمی کنند و مثل و مانندی ندارد. ابوقره از این آیه سؤال کرد: ﴿سُبْحانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ المَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى﴾؛ پاک و منزه است خدایی که بنده اش را در یک شب از مسجد الحرام به مسجد الاقصی. (اسراء/1)». فرمود: خداوند در این آیه اعلام می کند که پیامبرش را به شب سیر داده بعد خودش می فرماید سیر برای چه بوده؛ «لِنُرِيَهُ مِنْ آیاتِنا؛ تا برخی از آیات خود را به او نشان دهیم. (اسراء/1)». آیات خدا غیر خدا است در آیه توضیح علّتِ سیر را داده و آن چه پیامبراکرم دیده است در آیه ی دیگر می فرماید: ﴿فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ الله وَ آيَاتِهِ يُؤْمِنُونَ از این آیه معلوم می شود که آیات غیر از خدا هستند.

2- امام حسین علیه السلام- یحیی بن نعمان: گوید در محضر امام حسین علیه السلام بودم، ناگهان عرب بیابانگرد سیه چهره ای وارد شد و سلام کرد امام حسین اسلام او را پاسخ داد. آن شخص سؤال کرد ای فرزند رسول خدا من سؤالی دارم امام فرمود: «بپرس». گفت: فاصله ی میان ایمان و یقین چقدر است؟ سیّدالشهدا ا فرمود: به اندازه ی چهار انگشت». آن شخص: پرسید: «چگونه»؟ امام فرمود: ایمان آن چیزی است که آن را شنیده ایم و یقین چیزی است که آن را دیده ایم و فاصله ی شنیدن تا دیدن به اندازه ی چهار انگشت است».

وای بر هر دروغگوی گنهکار. (7)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿ويل لكُل أَفَّاكِ أَثِيمٍ﴾؛ أَفَاكِ يعنى بسيار دروغگو.

ص: 211

قوله تعالى: ﴿يَسْمَعُ آياتِ الله تُتْلَى عَلَيْهِ ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِراً كَأَنْ لَمْ يَسْمَعُها فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ (8)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يُصر مُسْتَكْبِراً أَي يَصِرُ عَلَى أَله كَذِبُ وَ يَسْتَكْبِرُ عَلَى نَفْسِهِ كَأَن لم يُصِرُّ أَنَّهُ لَمْ يَسْمَعْهَا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَإِذا عَلِمَ مِنْ آيَاتِنا شَيْئاً اتَّخَذَهَا هُزُواً أُولئِكَ هُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾. (9)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آيَاتِنَا شَيْئًا اتَّخَذَهَا هُزُواً يَعْنِي إِذَا رَأَى فَوَضَعَ الْعِلْمَ مَكَانَ الرؤية﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَلا يُغْنِي عَنْهُمْ مَا كَسَبُوا شَيْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ الله أَولِياءَ وَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ (10)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ شُرَيْح الْقَاضِي قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لِأَصْحَابِهِ يَوْماً وَهُوَ يَعِظُهُمْ ... اسْمَعْ يَا ذَا الْغَفْلَةِ وَالتَّصْرِيفِ مِنْ ذِي الْوَعْظِ وَالتَّعْرِيفِ جُعِلَ يَوْمُ الْحَشْرِ يَوْمَ الْعَرْضِ وَ السُّوَالِ وَالْحِبَاءِ وَالنَّكَالَ يَوْمَ تُقَلَّبُ إِلَيْهِ أَعْمَالُ الْأَنَامِ وَ تُحْصَى فِيهِ جَمِيعُ الْآثَامِ ... أَمَامَهُمُ الْحِسَابُ وَ مِنْ وَرَائِهِمْ جَهَنَّمُ يَسْمَعُونَ زَفِيرَهَا وَ يَرَوْنَ سَعِيرَهَا﴾. (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا احْتُضِرَ الْكَافِرُ حَضَرَهُ رَسُولُ اللهِ وَ عَلَى علیه السلام وَ جَبْرَئِيلُ وَ مَلَكُ الْمَوْتِ فَيَدْنُو إِلَيْهِ عَلَى علیه السلام فَيَقُولُ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّ هَذَا كَانَ يُبْغِضُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَأَبْغِضُهُ فَيَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا جَبْرَئِيلُ إِنَّ هَذَا كَانَ يُبْغِضُ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَ أَهْلَ بَيْتِ رَسُولِهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَأَبْغِضُهُ فَيَقُولُ جَبْرَئِيلُ لِمَلَكِ الْمَوْتِ إِنَّ هَذَا كَانَ يُبْغِضُ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَأَهْلَ بَيْتِهِ فَأَبْغِضُهُ وَأَعْنِفٌ بِهِ فَيَدْنُو مِنْهُ مَلَكُ الْمَوْتِ فَيَقُولُ يَا عَبْدَاللهِ أَخَذْتَ فَكَاكَ رَقَيْتِكَ أَخَذْتَ أَمَانَ بَرَاءَتِكَ تَمَسَّكْتَ بِالْعِصْمَة الْكُبْرَى فِي دَارِ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَيَقُولُ وَ مَا هِيَ فَيَقُولُ وَلَايَةُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام فَيَقُولُ مَا أَعْرِفُهَا وَلَا أَعْتَقِدُ بِهَا فَيَقُولُ لَهُ جَبْرَئِيلُ يَا عَدُوَّ اللَّهِ وَ مَا كُنْتَ تَعْتَقِدُ فَيَقُولُ لَهُ جَبْرِيلُ

ص: 212

که پیوسته آیات خدا را که بر او تلاوت می شود می شنود اما از روی تکبّر اصرار بر مخالفت دارد گویی اصلاً آن را نشنیده است او را به عذابی دردناک بشارت ده!

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- يُصِرُّ مُسْتَكْبِرًا یعنی بر دروغ گفتن خودش اصرار می کند و دچار غرور و خودبزرگ بینی می شود گویی اصلاً آن را نشنیده است.

و هرگاه از بعضی آیات ما آگاه شود آن را به باد استهزا می گیرد، برای آنان عذاب خوار کننده ای است (9)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- وإِذَا عَلمَ مِنْ آيَاتِنَا شَيْئًا اتَّخَذَهَا هُزُوا یعنی هرگاه یکی از نشانه های ما را ببیند. در این جا به جای دیدن کلمه ی علم به معنای اطلاع یافت آمده است. هَذَا هُدًى یعنی این قرآن بیان کننده و روشنگر است.

و پشت سرشان دوزخ است و هرگز آن چه را به دست آورده اند آن ها را [از عذاب الهی] رهایی نمی بخشد و نه اولیایی که غیر از خدا برای خود برگزیدند [مایه ی نجاتشان] خواهند بود و عذاب بزرگی برای آن ها است. (10)

1- امام علی علیه السلام- شریح قاضی گوید: امام علی علیه السلام به اصحابش فرمود: ... ای بی خبر بی ملاحظه بشنو از آنان که پند و اندرز می دهند روز قیامت روز عرض و پرستش قرار داده شده، روز نزدیک شدن به مجازات روز برگرداندن عمل ها به سوی خداست. در آن روز همه گناهان شمرده می شود. پیش رویشان حساب و از پشت سرشان شعله ی جهنّمی است که صدایش را می شنوند، زبانه ی او را می بینند.

2- امام صادق علیه السلام- موقعی که وقت جان دادن شخص کافر می رسد، پیغمبر خدا و علی مرتضی علیه السلام و جبرئیل و ملک الموت نزد او می آیند امیرالمؤمنین علی نزدیک وی می رود و می گوید ای رسول خدا این شخص بغض ما اهل بیت را دارد تو نیز بغض او را داشته باشد! پیامبر خدا به جبرئیل می فرماید: «این شخص بغض خدا و رسول او و اهل بیت وی را دارد تو نیز بغض وی را داشته باش و با او به خشونت رفتار کن ملک الموت نزدیک او می رود و می گوید: «ای بنده خدا! آیا برات آزادی خود را از آتش جهنم گرفته ای؟ آیا امان نامه برائت خود را از دوزخ گرفته ای؟ آیا در دنیا به عصمت کبری یعنی ولایت و محبت محمد و آل محمد چنگ زده ای؟ می گوید کدام عصمت کبری؟ می گوید ولایت و دوستی علی بن ابی طالب». آن شخص کافر می گوید: من آن را نمی شناسم و به آن معتقد نیستم جبرئیل می گوید ای دشمن خدا! تو معتقد به آن نیستی؟ ای دشمن خدا مژده باد تو را به سخط و عذاب دوزخ خدا آن چه را که به آن توجه داشتی

ص: 213

أَبْشِرْ يَا عَدُوَّ اللَّهِ بِسَخَطِ اللَّهِ وَ عَذَابِهِ فِي النَّارِ أَمَّا مَا كُنْتَ تَرْجُو فَقَدْ فَاتِكَ وَأَمَّا الَّذِي كُنْتَ تَخَافُ فَقَدْ نَزَلَ بك ثُمَّ يَسْلُ نَفْسَهُ سَلّا عَنِيفاً ثُمَّ يُوَكَّلُ برُوحِهِ مِائَةَ شَيْطَان كَلُهُمْ يَبْصُقُ فِي وَجْهِهِ وَ يَتَأَذَى بِرِيحِهِ فَإِذَا وُضِعَ فِي قَبْرِهِ فُتِحَ لَهُ بَابُ مِنْ أَبْوَابِ النَّارِ يَدْخُلُ إِلَيْهِ مِنْ فَوْحٍ رِيحِهَا وَلَهَبهَا إِنَّهُ يُؤْتَى بِرُوحِهِ إِلَى جِبَالِ بَرَهُوتَ ثُمَّ إِنَّهُ يَصِيرُ فِي الْمُرَكَّبَاتِ بَعْدَ أَنْ يَجْرِى فِي كُلِّ سِنْخ مَسْخُوطٍ عَلَيْهِ حَتَّى يَقُومَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَيَبْعَثُهُ اللَّهُ فَيَضْرِبُ عُنُقَهُ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ رَبَّنَا أَمَتَنَا اثْنَتَيْنِ وَأَحْيَيْنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلى خُرُوجِ مِنْ سَبِيلِ وَ اللَّهِ لَقَدْ أَتِيَ بِعُمَرَ بْنِ سَعْدِ بَعْدَ مَا قُتِلَ وَ إِنَّهُ لَفِي صُورَةٍ قِرْدٍ فِي عُنُقِهِ سِلْسِلَةٌ فَجَعَلَ يَعْرِفُ أَهْلَ الدَّارِ وَهُمْ لَا يَعْرِفُونَهُ وَاللَّهِ لَا يَذْهَبُ الأَيَّامُ حَتَّى يُمْسَخَ عَدُونَا مَسْخاً ظَاهِراً حَتَّى إِنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ لَيُمْسَخُ فِي حَيَاتِهِ قِرْداً أَوْ خِنْزِيراً وَ مِنْ وَرَائِهِمْ عَذابٌ غَلِيظٌ وَ مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّم﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿هذا هُدى وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ هُمْ عَذَابٌ مِنْ رِجْزِ أَلِيمٌ﴾. (11)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ عَذابٌ مِنْ رِجْزِ أَلِيمٌ قَالَ الشَّدَّةُ وَالسُّوء﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿اللَّهُ الَّذِي سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ فِيهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾. (12)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿الْفُلْكُ أى السُّفُن﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَميعاً مِنْهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾. (13)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يَعْنِي مَا فِي السَّمَاوَاتِ مِنَ الشَّمْسِ وَالْقَمَرِ وَالنُّجُومِ وَالْمَطَرِ﴾. (4)

ص: 214

فوت شد. و آن چه که از آن خائف بودی دچار تو شد سپس او را با خشونت و سختی قبض روح می کند و تعداد صد شیطان را بر روح وی موکل می نماید تا آب دهان به صورتش بیندازند و از بوی بد آن متأذی و ناراحت شود. وقتی او را در قبر می گذارند، یکی از درهای جهنم به رویش باز می شود و از شعله جهنم داخل قبر او خواهد شد. سپس روح او را به سوی کوه های برهوت می برند و در آن جا از سنخ غضب شدگان خواهد بود تا قائم ما اهل بیت قیام نماید بعد خدا او را مبعوث می کند و گردنش را می زند همین است معنای این آیه شریفه که می فرماید آن ها می گویند پروردگارا ما را دو بار می راندی و دو بار زنده کردی اکنون به گناهان خود معترفیم آیا راهی برای خارج شدن [از دوزخ] وجود دارد؟ (غافر/11) به خدا قسم عمر بن سعد پس از این که کشته شده بود به صورت بوزینه ای آورده شد که زنجیر به گردن داشت وی اهل خانه را می شناخت ولی اهل خانه او را نمی شناختند به خدا قسم چند روزی بیش نخواهد گذشت که دشمنان ما مسخ- یعنی از صورت انسان خارج- خواهند شد. حتی مردی از آنان به صورت بوزینه یا خوک خواهد آمد و بعد دچار عذابی سخت و داخل جهنم- که بد جایگاهی است- خواهند شد.

این [قرآن] مایه ی هدایت است و کسانی که به آیات پروردگارشان کافر شدند عذابی سخت و دردناک دارند (11)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- عَذَابٌ مَّن رِّجُزِ أَليمٌ یعنی عذاب بد و دردناکی در انتظارشان است.

خداوند کسی است که دریا را مسخر شما کرد تا کشتی ها به فرمانش در آن حرکت کنند و از فضل او بهره گیرید شاید شکر نعمت هایش را به جا آورید.

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- الفُلكُ؛ فلک به معنای کشتی هاست.

او آن چه در آسمان ها و آن چه در زمین است همه را از جانب خویش مسخر شما ساخته در این نشانه های [مهمی] است برای کسانی که اندیشه می کنند. (13)

1- على بن ابراهیم رحمه الله علیه- یعنی هر آن چه در آسمان ها است از قبیل خورشید، ماه، ستارگان و باران، همگی از الطاف پروردگار است.

ص: 215

قوله تعالى: ﴿قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللهُ لِيَجْزِيَ قَوْماً بما كانُوا يَكْسِبُونَ﴾ (13)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ دَاوُدَ بْنِ كَثِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عزوجل قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لَا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللهِ قَالَ قُلْ لِلَّذِينَ مَنَّا عَلَيْهِمْ بِمَعْرِفَتِنَا أَنْ يُعَرِّفُوا الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ فَإِذَا عَرَّفُوهُمْ فَقَدْ غُفِرَ لَهُمْ﴾. (1)

2- السجّاد علیه السلام- ﴿أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ السَّيَّارِيُّ فِي كِتَابِ الْقَرَاءَاتِ، رُوى: أَنَّ عَلَى بَنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام ضَرَبَ غُلَامًا لَهُ ثُمَّ قَالَ قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهُ وَ وَضَعَ السَّوْطُ مِنْ يَدِهِ فَبَكَى الْغُلَامُ فَقَالَ لَهُ لِمَ تَبْكِي فَقَالَ لِأَنِّى عَبْدُكَ مِمَّنْ أَرْجُو أَيَّامَ اللَّهِ فَقَالَ وَ أَنْتَ تَرْجُو أَيَّامَ اللَّهِ وَ لَا أُحِبُّ أَنْ أَمْلِكَ مَنْ يَرْجُو أَيَّامَ اللَّهِ فَانتِ قَبْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ قُلْ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِعَلِيِّ اللَّهِ خَطِيئَتَهُ وأنت حر لوجه الله﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَساءَ فَعَلَيْها ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ﴾ (15)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ يُرِيدُ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَيْها يُرِيدُ الْمُنَافِقِينَ وَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ يُريدُ إِلَيْهِ تَصِيرُونَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ آتَيْنا بَنِي إِسْرائيلَ الْكِتابَ وَ الحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ وَ رَزَقْناهُم مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى الْعالَمينَ﴾. (16)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عن الصَّادِقِ العَنْ قَوْلُ الله يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ قَالَ: نَحْنُ هُمْ﴾. (4)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي دَاوُدَ عَمَّنْ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ اسْمِي أَحْمَدُ وَأَنَا عَبْدُ اللَّهِ اسْمِي إِسْرَائِيلُ فَمَا أَمَرَهُ فَقَدْ أَمَرَنِي وَ مَا عَنَاهُ فَقَدْ عَنَانِي﴾. (5)

ص: 216

به مؤمنان بگو: «کسانی را که امید به ایام الله (روز رستاخیز) ندارند مورد عفو قرار دهند تا روزی که خداوند هر قومی را به اعمالی که انجام می دادند جزا دهد». (14)

1- امام صادق علیه السلام- داود بن کثیر گوید: امام صادق علیه السلام درباره ی آیه ﴿قُل للذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُ واللذِينَ لا يَرْجُون أَيَّامَ الله﴾ فرمود: این آیه بدان معناست که به کسانی که بر آن ها منت گذاشتیم و شناخت خودمان را عنایت کردیم بگو که حقیقت ما را به کسانی که ولایت ما اهل بیت را نمی شناسند، بشناسانند. هرگاه این کار را کردند در حقیقت برای آن ها طلب مغفرت و وسیله ی بخشش گناهانشان را فراهم کرده است».

2- امام سجّاد علیه السلام- احمد بن محمد سیّاری گوید: در کتاب قرائات روایت شده امام زین العابدین علیه السلام خواست غلامش را تنبیه کند آیه ﴿قُل للذِینَ آمَنُوا يَغْفِرُوا اللذِينَ لا يَرْجُون أَيَّامَ الله﴾ را خواند و منصرف شد و شلاق از دستش افتاد آن غلام شروع به گریه کرد امام علیه السلام پرسید: «چرا گریه می کنی»؟ آن غلام پاسخ داد: مولای من آیا در حالی که من در محضر شما هستم جزو کسانی به شمار می آیم که به رحمت خداوند امیدی ندارند؟ امام فرمود: آیا تو به رحمت خداوند امیدواری»؟ آن غلام پاسخ داد: «آری»! امام علیه السلام فرمود: «دوست ندارم غلامی داشته باشم که به رحمت خداوند امیدوار باشد، برخیز و به سوی مرقد رسول خدا برو بگو: «خدایا! گناه علی بن حسین علیه السلام را در روز قیامت مورد عفو و بخشش خودت قرار بده تو را در راه خدا آزاد کردم».

هرکس کار شایسته ای به جا آورد به نفع خود به جا آورده است و هرکس کار بد کند، به زیان خود اوست سپس همه ی شما به سوی پروردگارتان بازگردانده می شوید. (15)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- در آیه مَنْ عَمِلَ صَالحًا فَلَنَفْسِهِ منظور از آن فقط مؤمنان هستند. ومَنْ أَسَاء فَعَلَيْهَا، این عبارت نیز درباره ی منافقان و مشركان است. ﴿ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ﴾ یعنی بازگشت شما به سوی او خواهد بود.

ما بنی اسرائیل را کتاب آسمانی و حکومت و نبوّت بخشیدیم و از نعمت های پاکیزه به آن ها روزی دادیم و آنان را بر جهانیان (مردم عصر خویش) برتری بخشیدیم. (16)

1- امام صادق علیه السلام- منظور از کلام خدا؛ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ ما [آل محمد] است.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوداود از کسی که از پیامبر اکرم شنیده است نقل می کند که فرمود: «من عبدالله، نامم احمد و من عبدالله هستم اسمم اسرائیل هرچه به او امر کند به من امر کرده و هرچه به او نسبت دهد به من نسبت داده شده».

ص: 217

الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَر قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَتَرْكَبُنَ سَنَن مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ حَذْوَ النَّعْل بالنعل والقذة بالقذة حتى لا تُخْطِئُونَ طَريقَهُمْ وَلَا يُخْطِئُكُمْ سُنَّةً بَنِي إسرائيل﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَآتَيْنَاهُمْ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْأَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ﴾ (17)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعُها وَ لَا تَتَّبِعُ أَهْواءَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ﴾ (18)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿الشِّرْعَة مَا وَرَدَ بهِ الْقُرآنُ، وَ الْمِنْهَا مَا وَرَدَ به السنة﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿إِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنْكَ مِنَ الله شَيْئاً وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ اللهُ وَلِيُّ المُتَّقِينَ﴾ (19)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَهَذَا تَأْدِيبُ لِرَسُول اللَّهِ وَ الْمَعْنَى لِأُمَّتِهِ﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُوسَى بْن بَكْربن دأب عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام : أَنَّ زيدَ بْنَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام دَخَلَ عَلَى أَبي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ علیه السلام وَ مَعَهُ كُتُبُ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَة يَدْعُونَهُ فِيهَا إِلَى أَنْفُسِهِمْ وَيُخْبِرُونَهُ بِاجْتِمَاعِهِمْ وَ يَأْمُرُونَهُ بِالْخُرُوجِ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَر علیه السلام هَذِهِ الْكُتُبُ ابْتِدَاء مِنْهُمْ أَوْ جَوَابُ مَا كَتَبَتَ بِهِ إِلَيْهِمْ وَدَعَوْتَهُمْ إِلَيْهِ فَقَالَ بَل ابْتِدَاءُ مِنَ الْقَوْمِ لِمَعْرِفَتِهِمْ بِحَقِّنَا وَ بِقَرَابَتِنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ لِمَا يَجِدُونَ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ وُجُوبِ مَوَدَّتَنَا وَ فَرْضِ طَاعَتِنَا وَ لِمَا نَحْنُ فِيهِ مِنَ الصِّيقِ وَ الصَّنْكِ وَ الْبَلَاءِ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَر علیه السلام إِنَّ الطَّاعَةَ مَفْرُوضَةٌ مِنَ اللَّهِ عزّوجلّ وَسُنَّةُ أَمْضَاهَا فِي الْأَوَّلِينَ وَكَذَلِكَ يُجْرِيهَا فِي الْآخِرِينَ وَ الطَّاعَةُ لِوَاحِدٍ مِنَّا وَ الْمَوَدَّةُ لِلْجَمِيعِ وَ أَمْرُ اللَّهِ يَجْرِى لِأَوْلِيَائِهِ بِحُكْمِ مَوْصُولِ وَ قَضَاءِ مَفْصُولِ وَ حَتْمٍ مَقْضِيٌّ وَ قَدَرٍ مَقْدُورٍ وَ أَجَلٍ مُسَمَّى لِوَقْتِ مَعْلُومٍ [ف] لَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لَا يُوقِنُونَ إِنَّهُمْ

ص: 218

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام باقر نقل می کند پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود سوگند به کسی که جانم در دست اوست بر روش های اقوام قبل از خودتان قدم به قدم و گروه به گروه سوار خواهید شد تا آن جا که از راه آن ها منحرف نخواهید شد و روش قوم بنی اسرائیل از شما جدا نخواهد شد.

و دلایل روشنی از امر [نبوّت و شریعت] در اختیارشان قرار دادیم آن ها اختلاف نکردند مگر بعد از علم و آگاهی و این اختلاف به خاطر ستم و برتری جویی آنان بود؛ اما پروردگارت روز قیامت در میان آن ها در آن چه پیوسته اختلاف داشتند داوری می کند. (17)

سپس تو را بر شریعت و آیین حقی قرار دادیم از آن پیروی کن و از هوس های کسانی که آگاهی ندارند پیروی مکن. (18)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- الشَّرْعَةُ؛ آن چیزی است که قرآن درباره ی آن وارد شده است در قرآن آمده است و منهاج آن چیزی است که سنت درباره ی آن وارد شده است.

آن ها هرگز نمی توانند تو را در برابر خداوند بی نیاز کنند [و از عذابش برهانند] و ستمکاران یارویاور یکدیگرند اما خداوند یارویاور پرهیزگاران است. (19)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این آیه به معنای تأدیب رسول خدا است و معنی آن خطاب به امتش است.

2- امام باقر علیه السلام- موسی بن بکر از امام باقر نقل کرده: است زیدبن علی بن الحسين علیه السلام مقداری نامه در دست داشت و خدمت امام باقر رسید مردم کوفه در نامه ها او را دعوت به جانب خود و قیام می کردند و وعده ی کمک می دادند امام باقر علیه السلام پرسید: «این نامه ها را آن ها خودشان بدون سابقه نوشته اند یا جواب نامه هایی است که قبلاً تو نوشته ای»؟ عرض کرد: «نه! بدون سابقه نوشته اند چون عارف به حق ما و خویشاوندی ما با پیامبرند و در قرآن می بینند که دوستی و اطاعت از ما بر آن ها واجب است و در ضمن ناراحتی و گرفتاری ما را می یابند». امام علیه السلام فرمود: «البته اطاعت از پیشوای واقعی امری است که خداوند در گذشته برای پیشینیان و همین طور برای تمام مردم در حال و آینده لازم فرموده و مقرر داشته؛ ولی این اطاعت و فرمانبرداری نسبت به یک نفر از ما خانواده است اما علاقه و محبت لازم است به همه ی اولاد پیغمبر داشته باشند خداوند کارها را با قضای حتمی خود روی یک میزان معین و حدود مرتب و وقت مشخصی انجام می دهد و هرگز کسانی که ایمان ندارند تو را خشمگین نسازند [و از راه خود منحرف نکنند]. (روم/60). ﴿و إِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنْكَ مِنَ الله شَيْئاً﴾ و مبادا عجله کنی که خداوند با

ص: 219

لَنْ يُغْنُوا عَنْكَ مِنَ الله شَيْئاً فَلَا تَعْجَلْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يَعْجَلُ لِعَجَلَة الْعِبَادِ وَ لَا تَسْبقَنَّ اللَّهَ فَتُعْجِزُكَ الْبَلِيَّةُ فَتَصْرَعُك﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدى وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾. (20)

قوله تعالى: ﴿أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَواءٌ تَحياهُمْ وَتَماتُهُمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ﴾. (21)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿نَزَلَ قَوْلُهُ أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ يَوْمَ بَدْرٍ فِي هَوْلَاءِ السِّنّة﴾. (2)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فِي قَوْلِهِ: أَمْ حَسِبَ [قَالَ] وَ ذَلِكَ أَنَّ عُتْبَةَ وَ شَيْبَةَ ابْنَىٰ رَبيعَةَ، وَالْوَلِيدَ بْنَ عُتْبَةَ قَالُوا لِعَلِيَّا وَ حَمْزَةَ وَ عُبَيْدَةَ: إِنْ كَانَ مَا يَقُولُ مُحَمَّد فِى الْآخِرَةِ مِنَ الثَّوَابِ وَالْجَنَّةِ وَ النَّعِيمِ حَقًّا لَنُعْطَيَنَ فِيهَا أَفْضَلَ مِمَّا تُعْطَوْنَ، وَلَنَفْضُلَنَّ عَلَيْكُمْ كَمَا فُضِّلْنَا فِي الدُّنْيَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ أَظُنَّ شَيْبَةَ وَ عُتْبَةَ وَ الْوَلِيدَ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ عَلَى وَ حَمْزَةُ علیه السلام وَ عُبَيْدَةُ سَواءٌ تَحْياهُمْ وَ تَماتُهُمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ لِأَنْفُسِهِم﴾. (3)

3- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ الْآيَةَ، قَالَ: نَزَلَتْ فِي عَلَى وَ حَمْزَةَ وَ عُبَيْدَةَ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، وَ هُمُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ، وَ فِي ثَلَاثَة رَهْطِ مِنَ الْمُشْرِكِينَ عُتْبَةَ وَ شَيْبَةَ ابْنَيْ رَبيعَةَ، وَ الْوَلِيدِ بْنِ عُتْبَةَ، وَ هُمُ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ يَعْنِي اكْتَسَبُوا الشِّرْكَ بِاللَّهِ، كَانُوا جَمِيعاً بِمَكَّةَ فَتَجَادَلُوا وَ تَنَازَعُوا فِيمَا بَيْنَهُمْ فَقَالَ الثَّلَاثَةُ: الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ لِلثَّلَاثَةَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ اللَّهِ مَا أَنْتُمْ عَلَى شَيْءٍ، وَ إِنْ كَانَ مَا تَقُولُونَ فِي الْآخِرَةَ حَقَّا لَنَفْضْلَنَّ عَلَيْكُمْ فِيهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِيهِمْ هَذِهِ الْآيَةَ﴾. (4)

4- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿عَنِ ابْنِ عَبَّاس له فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قَالَ: عَلَى علیه السلام وَ حَمْرَةٌ وَ عُبَيْدَةُ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ عُتْبَةَ وَ شَيْبَةَ وَ الْوَلِيدِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ على علیه السلام [عَلِيّاً] وَأَصْحَابَهُ كَالْفُجَّارِ عُتْبَة وَأَصْحَابَهُ فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ

ص: 220

عجله کردن بندگان کاری را از موعد مقررش زودتر انجام نمی دهد متوجه باش که پیشی بر خدا نگیری چرا که گرفتاری دامنت را می گیرد و به زمین می افتی».

این [قرآن و شریعت آسمانی] اسباب بینایی مردم و مایه ی هدایت و رحمت است برای گروهی که [به آن] یقین دارند. (20)

آیا کسانی که مرتکب بدی ها [و گناهان] شدند چنین پنداشتند که ما آن ها را همچون کسانی قرار می دهیم که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند که حیات و مرگشان [با آن ها] یکسان باشد؟ چه بد داوری می کنند (21)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- این کلام خداوند؛ ﴿أَمْ حَسِبَ الَّذينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئات﴾، در روز جنگ بدر درباره ی این شش نفر نازل شد.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ابن عباس رحمه الله علیه درباره ی سخن خداوند: ﴿أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ﴾ گفت: عتبه و شیبه دو فرزند ربیعه و ولید بن عتبه به علی علیه السلام و حمزه و عبیده گفتند: «اگر آن چه محمدی درباره ی آخرت از ثواب و بهشت و نعمت ها می گوید حق باشد به ما بهتر از آن چه به شما داده خواهد شد داده می شود و بر شما برتری خواهیم داشت همان گونه که در دنیا برتری داریم. پس خداوند نازل فرمود ﴿أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ﴾ یعنی آیا شیبه و عتبه و وليد گمان می کنند، ما آن ها را همچون کسانی قرار می دهیم که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند یعنی علی علیه السلام و حمزه و ،عبیده از پیش خودشان چه داوری بدی می کنند».

3- ابن عبّاس رحمه الله علیه- أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ گفت: «درباره ی علی علیه السلام و حمزه و عبيدة بن حارث بن عبدالمطلب نازل شده و آن ها کسانی هستند که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند و درباره ی سه نفر از مشرکان؛ عتبه و شیبه فرزندان ربیعه و ولید بن عتبه نازل شده و آنان همان کسانی که مرتکب بدی ها [و گناهان] شدند یعنی به خدا شرک ورزیدند. اینان همگی در مکه بودند و با همدیگر مجادله و ستیز کردند آن سه نفر که کار بد می کردند به آن سه نفر که مؤمن بودند گفتند سوگند به خدا که شما بر چیزی نیستید و اگر هم آن چه می گویید راست ،باشد در آخرت ما بر شما برتری خواهیم داشت» پس این آیه درباره ی آنان نازل گردید.

4- ابن عباس رحمه الله علیه- مصداق الذِينَ آمَنُوا َو عَمِلُوا الصَّالحَاتِ، حضرت علی علیه السلام، حمزه علیه السلام، و عبيده بودند و مصداق مفسدان در عبارت کَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ، عتبه و شیبه و ولید بن عقبه هستند. منظور از متقین نیز امیرالمؤمنین ، حمزه الله و عبیده است و مصداق فجار نیز عتبه، شیبه و ولید بن عتبه هستند. در آيه ﴿أمْ حَسِبَ الذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَن نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا

ص: 221

الْآيَةِ قَالَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بَنُوهَاشِمٍ وَ بَنُو عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ بَنُو عَبْدِ شَمْس﴾. (1)

5- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ يَعْنِي بَنِى أُمَيَّةَ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ النَّبِيُّ وَعَلَى وَ حَمْرَةُ علیه السلام وَجَعْفَرُ وَالْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ فَاطِمَة علیهم السلام﴾. (2)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَإِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ خَلَقَ خَلْقَهُ فَأَلْزَمَهُمْ عِبَادَتَهُ وَ كَلَّفَهُمْ طَاعَتَهُ وَ قَسَمَ بَيْنَهُمْ مَعَايِشَهُمْ وَوَضَعَهُمْ فِي الدُّنْيَا بِحَيْثُ وَضَعَهُمْ وَهُوَ فِي ذَلِكَ غَنِيُّ عَنْهُمْ لَا تَنْفَعُهُ طَاعَةً مَنْ أَطَاعَهُ وَ لَا تَضُرُّهُ مَعْصِيَةً مَنْ عَصَاهُ مِنْهُمْ لَكِنَّهُ عَلِمَ تَعَالَى قُصُورَهُمْ عَمَّا تَصْلُحُ عَلَيْهِ شُئُونُهُمْ وَ تَسْتَقِيمُ بِهِ دَهُمَاؤُهُمْ فِي عَاجِلِهِمْ وَ آجِلِهِمْ فَارْتَبَطَهُمْ بِإِذْنِهِ فِي أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ فَأَمَرَهُمْ تَخْيِيراً وَ كَلَّفَهُمْ يَسِيراً وَ أَثَابَهُمْ كَثِيراً وَ أَمَارَ سُبْحَانَهُ بِعَدْلٍ حُكْمِهِ وَ حِكْمَتِهِ بَيْنَ الْمُوجِفِ مِنْ أَنَامِهِ إِلَى مَرْضَاتِهِ وَ مَحَيَّتِهِ وَ بَيْنَ الْمُبْطِئ عَنْهَا وَالْمُسْتَظْهَر عَلَى نِعْمَتِهِ مِنْهُمْ بِمَعْصِيَتِهِ فَذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عزّوجلّ أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَواءٌ عَحَياهُمْ وَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُون﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ خَلَقَ اللهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزِى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَهُمْ لا يُظْلَمُونَ﴾ (22)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿رَوَى هِشَامُ بْنُ الْحَكَمِ أَنَّهُ سَأَلَ الزَّنْدِيقُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عِلَّة خَلَقَ الْخَلْقَ وَهُوَ غَيْرُ مُحْتَاجِ إِلَيْهِمْ وَ لَا مُضْطَرَّ إِلَى خَلْقِهِمْ وَ لَا يَلِيقُ بِهِ الْعَبَتْ بِنَا. قَالَ: خَلَقَهُمْ لِإِظْهَارِ حِكْمَتِهِ وَ إِنْفَاذِ عِلْمِهِ وَ إِمْضَاءِ تَدْبِيرِهِ. قَالَ: وَكَيْفَ لَا يَقْتَصِرُ عَلَى هَذِهِ الدَّار فَيَجْعَلَهَا دَارَ ثَوَابِهِ وَ مَحْبِسَ عِقَابِهِ؟ قَالَ: إِنَّ هَذِهِ دَارُ بَلَاءِ وَ مَتْجَرُ الثَّوَاب وَ مُكْتَسَبُ الرَّحْمَة مُلِئَتْ آفَاتِ وَ طُبقَتْ شَهَوَاتِ لِيَخْتَبرَ فِيهَا عِبَادَهُ بالطَّاعَة فَلَا يَكُونُ دَارُ عَمَل دَارَ جَزَاء﴾. (4)

ص: 222

الصَّالحَاتِ، منظور از مؤمنان بنی هاشم و بنی عبدالمطلب و مقصود از بدکاران بنی عبد شمس است».

5- ابن عبّاس رحمه الله علیه- أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ، منظور بنی امیه است. ﴿و الذين آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ﴾؛ پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و حمزه علیه السلام و حمزه و جعفر و حسن و حسین و فاطمه هستند.

6- امام علی علیه السلام- خداوند که شأن و نام هایش والا ،باد خلقش را آفرید و به پرستش خود واداشت و به فرمانبری اش گماشت و روزی اش را میان آنان پخش کرد و در دنیا آنان را چنان چه باید پابرجا نمود و دینش را برایشان چنان چه بود شرح داد و با این همه از آن ها بی نیاز بود نه از طاعت کسی سودی می برد و نه از نافرمانی اش زیانی می کشد. بلکه خداوند دانست که مردم از اصلاح کارهای خود و راست کردن کژی های خویش در دو جهان قاصرند و ناتوان و به فرمان خود آن ها را ادب می آموخت و امر و نهی می کرد فرمانشان می داد تا به آزادی فرمانبرند و تکلیف آسانی به آن ها می کرد و آنان را به حکم دادگری و حکمت خود پاداش می داد چه آن مردمی که شتابانه به انجام فرمانش رو آوردند و چه آنان که از آن کندی کردند و چه آنان که به پشتیبانی نعمتش نافرمانی کردند این سخن خداوند است که فرمود: ﴿أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَواءٌ حياهُمْ وَ مَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُون﴾.

و خداوند آسمان ها و زمین را به حق آفریده است تا هر کس در برابر اعمالی که انجام داده است جزا داده شود و به آن ها ستمی نخواهد شد. (22)

1- امام صادق علیه السلام- هشام بن حکم گوید: زندیقی از محضر امام صادق علیه السلام سؤال کرد: «به چه علت این مخلوق را آفرید با این که احتیاج نداشت و مجبور به آفرینش آن ها نبود و نباید کار بیهوده ای در مورد خلقت ما کرده باشد؟ فرمود: برای اظهار حکمت و اجرای علم و تدبیر خویش آفرید: گفت چرا به همین جهان اکتفا نکرد که ثواب و عقاب خود را در همین جا بدهد؟ فرمود: این جهان محل گرفتاری و جایگاه ثواب اندوزی و کسب رحمت است که آمیخته شده با بلاها و پر از شهوت ها است در این جا بندگان را می آزماید با فرمانبرداری نمی تواند جایگاه عمل محل جزا و پاداش باشد».

ص: 223

قوله تعالى: ﴿أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللهُ عَلى عِلْم وَخَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشَاوَةٌ فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللهِ أَفَلا تَذَكَّرُونَ﴾ (23)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَوْلُهُ تَعَالَى اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَواهُ نَزَلَتْ فِي قُرَيْشٍ وَ جَرَتْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ الَ فِي أَصْحَابِهِ الَّذِينَ غَصَبُوا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَاتَّخَذُوا إِمَاماً بِأَهْوَائِهِمْ وَ الدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ قَوْلُهُ وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّى إِلهُ مِنْ دُونِهِ قَالَ: مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ إِمَامُ وَ لَيْسَ هُوَ بِإِمَامٍ فَمَنِ اتَّخَذَ إِمَامَا فَفَضَّلَهُ عَلَى عَلَى علیه السلام﴾. (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ مَا يُغْنِى مَنْ يَتَنَعَمُ فِي الدُّنْيَا إِذَا أَخْلِدَ فِي النَّارِ يَعْلَمُونَ ظَاهِراً مِنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ يَبْنُونَ الدُّورَ وَ يُشَيِّدُونَ الْقُصُورَ وَيُزَخْرِفُونَ الْمَسَاجِدَ وَ لَيْسَتْ هِمَّتُهُمْ إِلَّا الدُّنْيَا عَاكِفُونَ عَلَيْهَا مُعْتَمِدُونَ فِيهَا أَلْهَتْهُمْ بُطُونُهُمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَتَتَّخِذُونَ مَصانِعَ لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ وَ إِذا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّارِينَ فَاتَّقُوا اللهَ وَأَطِيعُونِ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ إِلَى قَوْلِهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ وَ مَا هُوَ إِلَّا مُنَافِقُ جَعَلَ دِينَهُ هَوَاهُ وَ إِلَهَهُ بَطْنَهُ كُلَّمَا اشْتَهَى مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ لَمْ يَمْتَنِعْ مِنْهُ﴾. (2)

3- الرّضا علیه السلام- ﴿عن الرضا عَنْ أَبِيهِ قَالَ: دَخَلَ أَبُو الْمُنْذِرِ هِشَامُ بْنُ السَّائِبِ الْكَلْبِيُّ عَلَى علیه السلام أبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ أَنْتَ الَّذِي تُفَسِّرُ الْقُرْآنَ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَوجل لِنَبِيِّهِ صلی الله علیه و آله وَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنَا بَيْنَكَ وَبَيْنَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً مَا ذَلِكَ الْقُرْآنُ الَّذِي كَانَ إِذَا قَرَآهُ رَسُولُ اللَّهِ حَجَبَ عَنْهُمْ قُلْتُ لَا أَدْرِي قَالَ فَكَيْفَ قُلْتَ إِنَّكَ تُفَسِّرُ الْقُرْآنَ قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ إِنْ رَأَيْتَ أَنْ تُنْعِمَ عَلَيَّ وَتُعَلِّمَنِيهِنَّ قَالَ آيَةٌ فِي الْكَهْفِ وَآيَةٌ فِي النَّحْل وَآيَةً فِي الْجَاثِيَة وَهِيَ أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهُ هَوَاهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ الله أَفَلا تَذَكَّرُونَ﴾. (3)

ص: 224

آیا دیدی کسی را که معبود خود را هوای نفس خویش قرار داده و خداوند او را با آگاهی [بر این که شایسته ی هدایت نیست] گمراه ساخته و برگوش و قلبش مهر زده و بر چشمش پرده ای قرار داده است؟ با این حال غیر از خدا چه کسی می تواند او را هدایت کند؟! آیا متذکر نمی شوید؟ (23)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ الهَهُ هَواهُ، درباره ی قریش نازل شده است که پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله این آیه به یاران آن حضرت نیز که خلافت امیرالمؤمنین را غصب و براساس خواسته ی خودشان خلیفه ای انتخاب کردند تعمیم یافت دلیل این ،برداشت ،آیه ی زیر است که خداوند می فرماید و هرکس از آن ها بگوید: «من جز خدا معبودی دیگرم (انبیاء /29) هر کس گمان کند که امام است در حالی که به امامت منصوب نشده باشد یا شخصی را به امامت بپذیرد و او را بر امام علی علیه السلام برتری دهد، در حقیقت از هوای نفس پیروی کرده و آن را خدای خودش قرار داده است.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود بی نیاز نمی شود کسی که در نعمت دنیا است، آن گاه که در آتش جاویدان باشد آن ها فقط ظاهری از زندگی دنیا را می دانند و از آخرت و پایان کار غافلند. (روم/7) خانه بنا می کنند و کاخ ها را محکم می کنند مسجدها را آرایش دهند ولی همتشان جز دنیا نیست. اعتکاف در آن ها می کنند سقف در آن ها بنا می کنند خدایانشان شکم هایشان باشد؛ و قصرها و قلعه های زیبا و محکم بنا می کنید شاید در دنیا جاودانه بمانید و هنگامی که کسیا مجازات می کنید همچون جباران کیفر می دهید پس تقوای الهی پیشه کنید و مرا اطاعت نمایید. (شعراء/131- 129). خدای تعالی می فرماید: ﴿أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ ... أَ فَلا تَذَكَّرُونَ﴾، و او دورو است که دینش را هوا و خدایش را شکمش قرار داده؛ هرگاه میل به حلال و حرام پیدا می کند جلوگیری از آن نمی شود».

3- امام رضا علیه السلام- از امام رضا علیه السلام نقل شده است ابوالمنذر هشام سائب کلبی بر امام صادق علیه السلام وارد شد حضرت علیه السلام به او فرمود: آیا تو همان کسی هستی که قرآن تفسیر می کنی»؟ عرض کرد: «بلی»! فرمود: «مرا از این آیه باخبر ساز که خداوند عزیز و جلیل می فرماید و هنگامی که قرآن می خوانی میان تو و آن ها که به آخرت ایمان نمی آورند حجاب ناپیدایی قرار می دهیم (اسراء/45) کدام [آیه از] قرآن است که وقتی رسول خدا آن را می خواند از آنان پوشیده می ماند؟ گفت: «نمی دانم»! فرمود: پس چگونه ادعای تفسیر قرآن را داری؟ گفت: ای فرزند رسول خدا! اگر صلاح بدانی آن را به من بیاموز وبخش ش فرما: فرمود آیه ای در سوره ی کهف، آیه ای در سوره ی نحل و آیه ای در سوره ی جائیه است که از این قرارند؛ ﴿أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ الهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشَاوَةٌ فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ﴾.

ص: 225

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مِنْ مُعْجِزَاتِهِ أَنَّهُ كَانَ يُصَلِّى مُقَابلَ الْحَجَرَ الْأَسْوَدِ وَ يَسْتَقْبِلُ بَيْتَ الْمَقْدِسِ وَ يَسْتَقْبلُ الْكَعْبَةَ فَلَا يَرَى حَتَّى يَفْرُغَ مِنْ صَلَاتِهِ وَ كَانَ يَسْتَتِرُ بِقَوْلِهِ وَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنَا بَيْنَكَ وَ بيْنَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْئُوراً وَ بقَوْلِهِ أُولئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللهُ عَلى قُلُوبهمْ وَ بقَوْلِهِ وَ جَعَلْنا عَلى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَ فِي آذَانِهِمْ وَقْراً وَ بِقَوْلِهِ أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهُ هَواهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةٌ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا ما هِيَ إِلا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَنَحْيا وَمَا يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَما هُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلا يَظُنُّونَ﴾ (24)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ دَاوُدَ بْنِ كَثِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام... ثُمَّ عَطَفَ عَلَى علیه السلام دَّهْرِيَّةِ الَّذِينَ قَالُوا لَا نَحْيَا بَعْدَ الْمَوْتِ فَقَالَ وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَنَحْيا وَ هَذَا مُقَدَّمُ وَمُؤَخَّرُ لِأَنَّ الدَّهْرِيَّةَ لَمْ يُقِرُّوا بِالْبَعْثِ وَ النَّشُور بَعْدَ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا قَالُوا نَحْيَا وَ نَمُوتُ وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ إلَى قَوْلِهِ يَظُنُّونَ فَهَذَا ظَنُّ شَكَ﴾. (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَانْظُرْ إِلَى الشَّمْسِ وَالْقَمَر وَالنَّبَاتِ وَالشَّجَرِ وَالْمَاءِ وَالْحَجَرِ وَ اخْتِلَافِ هَذَا اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَتَفَجِّر هَذِهِ الْبحَارِ وَ الْأَنْهَارِ وَكَثْرَة هَذِهِ الْجِبَالِ وَطُول هَذِهِ الْقِلَال وَ تَفَرَّق هَذِهِ اللَّغَاتِ وَالْأَلسُنِ الْمُخْتَلِفَاتِ فَالْوَيْلُ لِمَنْ أَنْكَرَ الْمُقَدَّرَ أَوْ جَحَدَ الْمُدَّبِّرَ وَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ كَالنَّبَاتِ مَا لَهُمْ زَارِعُ وَ لَا لِاخْتِلَافِ صُوَرِهِمْ صَانِعُ لَمْ يَلْجَنُوا إِلَى حُجَّةِ فِيمَا ادَّعَوْا وَلَا تَحْقِيق فِيمَا أَوْعَوْا وَ هَلْ يَكُونُ بنَاءُ مِنْ غَيْرِ بَان أَوْ جَنَايَةً مِنْ غَيْرِ جَان﴾. (3)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَدْ رُوَى فِي الْحَدِيثِ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ قَالَ: لَا تَسُبُّوا الدَّهْرَ، فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الدَّهْرُ و تأويلُهُ أَنَّ أَهْلَ الْجَاهِلِيَّة كَانُوا يَنْسِبُونَ الْحَوَادِثَ الْمُجْحِفَةَ وَ الْبَلَايَا النَّازِلَةَ إِلَى الدَّهْرِ فَيَقُولُونَ: فَعَلَ الدَّهْرُ كَذَا وَكَانُوا يَسُبُونَ الدَّهْرَ فَقَالَ: إِنَّ فاعِلَ هَذِهِ الْأُمُورِ هُوَ اللَّهُ تَعَالَى فَلَا تَسُبُّوا فَاعلَهَا﴾. (4)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿الْكُفْرُ فِي كِتَاب اللَّهِ عَلَى خَمْسَة وُجُوهِ فَمِنْهُ كُفْرُ الْجُحُودِ وَ هُوَ عَلَى وَجْهَيْنِ جُحُودُ بِعِلْمٍ وَ جُلُودُ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَأَمَّا الَّذِينَ جَحَدُوا بِغَيْرِ عِلْمٍ فَهُمُ الَّذِينَ حكا (حَكَى) اللَّهُ عَنْهُمْ فِي

ص: 226

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- از معجزات رسول خدا صلی الله علیه و آله: در مقابل حجر الأسود نماز می خواند، هم رو به بیت المقدس بود و هم کعبه را جلوی خود قرار می داد و این آیات را می خواند و هیچ کس هم او را نمی دید؛ و هنگامی که قرآن می خوانی میان تو و آن ها که به آخرت ایمان نمی آورند حجاب ناپیدایی قرار می دهیم (اسراء/45) آن ها کسانی هستند که خداوند بر دل هایشان مهر نهاده. (محمد/16) و بر دل هایشان پوشش هایی تا آن را نفهمند و در گوش هایشان سنگینی. (اسراء/46). ﴿فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللهُ عَلى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةٌ﴾.

آن ها گفتند: چیزی جز همین زندگی دنیای ما در کار نیست گروهی از ما می میرند و گروهی جای آن ها را می گیرند و جز طبیعت روزگار (طبیعت) ما را هلاک نمی کند. آنان به این سخن که می گویند علمی ندارند بلکه تنها گمانی بی پایه دارند. (24)

1- امام صادق علیه السلام- داود بن کثیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: ...سپس از مادی گرایان که می گفتند: پس از مرگ دوباره زنده نخواهیم شد سخن به میان می آورد و می فرماید: ﴿وقالوا مَا هِيَ إِلا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ ونَحْيَا ومَا يُهْلِكُنَا إِلا الدَّهْرُ﴾، در کلمات نَمُوتُ و نَحْيَا تقدیم و تأخیر وجود دارد زیرا مادی گرایان به رستاخیز و زنده شدن پس از مرگ اعتقادی ندارند بلکه می گفتند: می میریم و زنده می شویم و ما را جز دهر هلاک نکند. بلکه تنها گمانی بی پایه دارند و این ظن و تردید است.

2- امام علی علیه السلام- درباره ی آفرینش آسمان و جهان؛ چنین است آسمان و هوا و بادها و آب به خورشید و ماه و درخت و گیاه و آب و سنگ و به پیاپی آمدن شب و روز و گستردگی دریاها و فراوانی کوهها و ارتفاع قله ها و اختلاف زبان ها و لهجه ها نیکو بنگر ای بدا به حال آن کس که تقدیر کننده و مدبّر این جهان را انکار کند. منکران چنان پنداشتند که این ها همه همچون گیاهان خودرویی هستند که زارعی ندارند و این صورت های گوناگون را صانعی نیست و آنان برای این ادعای خود هیچ حجّت و برهانی نداشتند و به هیچ گونه تحقیقی در این باره برنخاستند. آیا می شود که ساختمانی بی سازنده باشد و کاری بیکننده ی آن انجام پذیرد؟

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرگز به دهر (روزگار) ناسزا نگویید؛ چرا که خدا همان دهر است و تأویل توضیح آن این است که مردم زمان جاهلیت حوادث ناگوار و بلاهای نازل شده را به دهر نسبت می دادند و می گفتند کار دهر این گونه است و به دهر ناسزا می گفتند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: انجام دهنده ی این امور خداوند متعال است؛ پس به انجام دهنده ی این امور ناسزا نگویید.

4- امام صادق علیه السلام- کفر در کتاب خداوند بر پنج قسم می باشد؛ یکی از آن ها کفر انکاری است و او هم بر دو قسم است انکار علمی و انکار بدون علم. امّا انکار بدون علم، کسانی می باشند که

ص: 227

قَوْلِهِ وَ قالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَنَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا هُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾. (1)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الْكُفْرُ الْمَذْكُورُ فِي كِتَابِ اللهِ تَعَالَى فَخَمْسَةُ وُجُوهِ مِنْهَا كُفْرُ الْجُحُودِ وَ مِنْهَا كُفْرُ فَقَط وَالْجُحُودُ يَنْقَسِمُ عَلَى وَجْهَيْنِ وَ مِنْهَا كُفْرُ التَّرْكِ لِمَا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ وَ مِنْهُ كُفْرُ الْبَرَاءَةِ وَ مِنْهَا كُفْرُ النَّعِيمِ فَأَمَّا كُفْرُ الْجُحُودِ فَأَحَدُ الْوَجْهَيْنِ مِنْهُ جُحُودُ الْوَحْدَانِيَّةَ وَ هُوَ قَوْلُ مَنْ يَقُولُ لَا رَبَّ وَ لَا جَنَّةَ وَلَا نَارَ وَلَا بَعْثَ وَلَا نُشُورَ وَ هَؤُلَاءِ صِنْفُ مِنَ الزَّنَادِقَةَ وَ صِنْفُ مِنَ الدَّهْرِيَّةِ الَّذِينَ يَقُولُونَ وَمَا يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ ذَلِكَ رَأَى وَضَعُوهُ لِأَنْفُسِهِمْ اسْتَحْسَنُوهُ بغَيْرِ حُجَّة فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾. (2)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي عَمْر و الزُّبَيْرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنْ وُجُوهِ الْكُفْرِ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ: الْكُفْرُ فِي كِتَابِ اللهِ عَلَى خَمْسَة أَوْجُهِ فَمِنْهَا كُفْرُ الْجُحُودِ وَالْجُحُودُ عَلَى وَجْهَيْنِ وَ الْكُفْرُ بتَرْكِ مَا أَمَرَ اللَّهُ وَ كُفْرُ الْبَرَاءَةَ وَكُفْرُ النِّعَمِ فَأَمَّا كُفْرُ الْجُودِ فَهُوَ الْجُحُودُ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَهُوَ قَوْلُ مَنْ يَقُولُ لَا رَبَّ وَ لَا جَنَّةَ وَلَا نَارَ وَ هُوَ قَوْلُ صِنْفَيْنِ مِنَ الزَّنَادِقَةِ يُقَالُ لَهُمُ الدَّهْرِيَّةُ وَ هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ وَمَا يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ هُوَ دِينُ وَضَعُوهُ لِأنْفُسِهِمْ بِالاسْتِحْسَان عَلَى غَيْر تثبت مِنْهُمْ وَ لَا تَحْقِيقِ لِشَيْءٍ مِمَّا يَقُولُونَ قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ أَنَّ ذَلِكَ كَمَا يَقُولُونَ﴾. (3)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أمَّا الرَّدُّ عَلَى علیه السلام دَّهْرِيَّةِ الَّذِي يَزْعُمُونَ أَنَّ الدَّهْرَ لَمْ يَزَلْ أَبَداً عَلَى حَالٍ وَاحِدَةٍ وَأَنَّهُ مَا مِنْ خَالِقٍ وَ لَا مُدَّبِّرٍ وَ لَا صَانِعِ وَلَا بَعْثِ وَلَا نُشُورٍ قَالَ تَعَالَى حِكَايَةً لِقَوْلِهِمْ وَ قالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ مَا يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ مَا لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ وَ قالُوا أَ إِذا كُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدِيداً إِلَى قَوْلِهِ أَوَّلَ مَرَّةً وَ مِثْلُ هَذَا فِي الْقُرْآن كَثِيرُ وَ ذَلِكَ عَلَى مَنْ كَانَ فِي حَيَاة رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ هَذِهِ

ص: 228

خداوند از آن ها در قرآن حکایت می کند و آن این است که گفتند: ﴿وَ قالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَنَحْيا وَما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَما هُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾.

5- امام علی علیه السلام- کفری که در قرآن مجید از آن نام برده شده پنج قسم می باشد و آن ها عبارتند از؛ کفر انکاری، کفر مطلق کفر ،ترک کفر برائت و کفر نعمت اما کفر انکاری بر دو قسم است، یکی از آن ها کفر وحدانیت است و آن گفتار کسانی است که می گویند نه خدایی هست و نه بهشتی و نه دوزخی و نه حشر و نشری این جماعت از زنادقه و ملحدان می باشند و همچنین گروهی از دهریه که می گویند: ﴿وَ مَا يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ﴾ این نظریه ای است که آن ها می دهند و برای آن برهانی هم ندارند؛ ﴿وإِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾.

6- امام صادق علیه السلام- ابو عمرو زبیری گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «مرا آگاه فرما به این که کفر در کتاب خدای عزوجل (قرآن) به چند وجه است»؟ فرمود: کفر در کتاب خدا بر پنج وجه است؛ کفر جحود (و انکار) ربوبیت و آن بر دو قسم است و کفر به ترک کردن آن چه خداوند به آن فرمان داده و کفر برائت و بیزاری جستن و کفر نعمت ها. پس همان انکار به ربوبیت است و آن گفتار کسی است که می گوید نه پروردگاری است و نه بهشتی و نه دوزخی و این ها دو دسته از زندیقان هستند که به ایشان دهریه گویند و آن ها کسانی هستند که گویند: ﴿وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ﴾ و آن دینی است که برای خدای به سلیقه و نظر خودشان ساخته اند بدون این که بررسی و تحقیق و کاوشی در اطراف آن چه می گویند، بکنند، خدای عزوجل دنبال آن می فرماید: ﴿إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾ [یعنی پندارند] مطلب همان طور است که آن ها می گویند.

7- امام علی علیه السلام- در ردّ [ مادیون] که این گونه می پنداشتند که روزگار پیوسته بر یک حالت بوده است و نه خالقی هست و نه تدبیر کننده و نه آفریدگار و نه برانگیخته شدنی و نه نشوری (پراکندگی) در قیامت خداوند تعالی در حکایت قول آن ها این گونه فرموده آن ها به پوست های تنشان می گویند: «چرا بر ضد ما گواهی دادید»؟ آن ها جواب می دهند همان خدایی که هر موجودی را به نطق در آورده ما را گویا ساخته و او شما را نخستین بار آفرید» (فصلت/21) و مانند این آیه در قرآن زیاد است و آن بر ضد کسانی است که در زمان زندگی رسول خدا این سخن را می گفتند و کسانی که برای او (پیامبر صلی الله علیه و آله) اظهار ایمان می کردند ولی کفر و شرک را در درونشان پنهان می داشتند و بعد از رسول خدا باقی ماندند و باعث هلاکت امّت شدند که خداوند تعالی سخن آن ها (دهریه) را با این قولش؛ ای مردم اگر در رستاخیز شک دارید به این نکته توجه کنید که ما شما را از خاک آفریدیم سپس از نطفه و بعد از خون بسته شده سپس از «مضغه» [چیزی شبیه گوشت جویده شده] که بعضی دارای شکل و خلقت است و بعضی بدون شکل تا برای شما روشن سازیم [که بر هر چیز قادریم] و جنین هایی را که بخواهیم تامدت معینی در رحم [مادران] قرار می دهیم و آن چه را بخواهیم ساقط می کنیم بعد شما را به صورت طفل بیرون می آوریم سپس هدف این است که به حد رشد و بلوغ خویش برسید در این میان بعضی از شما می میرند و بعضی آن قدر عمر می کنند که به بدترین مرحله زندگی و پیری می رسند آن چنان که بعد از علم و آگاهی چیزی نمی دانند! [از سوی

ص: 229

الْمَقَالَةَ وَ مَنْ أَظْهَرَ لَهُ الْإِيمَانَ وَأَبْطَنَ الْكُفْرَ وَ الشِّرْكَ وَ بَقُوا بَعْدَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَكَانُوا سَبَبَ هَلَاكِ الْأُمَّةِ فَرَدَّ اللَّهُ تَعَالَى بِقَوْلِهِ يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ ... وَ قَوْلُهُ وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً ... وَ مَا جَرَى مَجْرَى ذَلِكَ فِي الْقُرْآن وَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ فِي سُورَةٍ قِ كَمَا مَرَّ فَهَذَا كُلُّهُ رَدُّ عَلَى علیه السلام دَّهْرِيَّة وَالْمَلَاحِدَة مِمَّنْ أَنْكَرَ الْبَعْثَ وَالنُّشُورَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنا بَيِّنَاتٍ مَا كَانَ حُجَّتَهُمْ إِلا أَنْ قَالُوا اتْتُوا بآبائنا إن كُنتُمْ صادِقِينَ﴾ (25)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ حَكَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ قَوْلَ الدَّهْرِيَّة فَقَالَ وَ إِذا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ مَا كَانَ حُجَّتَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا ائْتُوا بِآبَائِنَا إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ، أَيْ إِنَّكُمْ تُبْعَثُونَ بَعْدَ الْمَوْتِ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قُلِ اللهُ يُحييكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾ (26)

قوله تعالى: ﴿وَلله مُلْكُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ المُبْطِلُونَ﴾ (27)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ المُبْطِلُونَ الَّذِينَ أَبْطَلُوا دِينَ اللَّهِ﴾. (3)

2- الزهراء علیها السلام- ﴿عَن عَطِيَّة العُوفِى أَنَّهُ عبد الله بن الحَسَن يَذكُرُهُ عَن أَبيهِ، ثُمَّ قَالَ أَبُو سمع الحُسَين... لَمَّا أَجْمَعَ أَبُو بَكْر عَلَى مَنْع فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ عَلَيْهَا فَدَكَ، وَ بَلَغَ ذَلِكَ فَاطِمَة لَانَتْ خِمَارَهَا عَلَى رَأْسِهَا وَ أَقْبَلَتْ فِي لُمَة مِنْ حَفَدَتِهَا وَنِسَاءِ قَوْمِهَا تَطَأُ ذُيُولَهَا، مَا تَخْرِمُ مِنْ مِشْيَة رَسُول اللَّهِ وَ سَلَّمَ شَيْئاً حَتَّى دَخَلَتْ عَلَى أَبِي بَكْرٍ وَهُوَ فِي حَشَدِ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ فَنِيطَتْ دُونَهَا مُلَاءَهُ، ثُمَّ أَنَّت أَنَّةً أَجْهَشَ الْقَوْمُ لَهَا بِالْبُكَاءِ، وَارْتَجَّ الْمَجْلِسُ، وَ أَمْهَلَتْ حَتَّى سَكَنَ نَشِيجُ الْقَوْمِ وَ هَدَات فَوْرَتُهُمْ، فَافْتَتَحَتِ الْكَلَامَ بِحَمْدِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَيْهِ وَالصَّلَاةِ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ . هَذَا كِتَابُ اللَّهِ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ، زَوَاجِرُهُ بَيِّنَةُ، وَ شَوَاهِدُهُ لَائِحَةُ،

ص: 230

دیگر]، زمین را [در فصل زمستان] خشک و مرده می بینی اما هنگامی که آب باران بر آن فرو می فرستیم به حرکت در می آید و می روید و از هر نوع گیاهان زیبا می رویاند (حج/5) رد کرد و این کلام: زمین را در فصل زمستان خشک و مرده می بینی اما هنگامی که آب باران بر آن فرو می فرستیم به حرکت درمی آید و می روید و از هر نوع گیاهان زیبا می رویاند. (حج/5) و آیه هایی در قرآن مانند آن هستند و سخنش در سوره ق همگی ردّی است بر دهریه و ملحدان همان هایی که برانگیخته شدن و نشور را انکار کردند.

و هنگامی که آیات روشن ما بر آن ها خوانده می شود دلیلی در برابر آن ندارند جز این که می گویند: «اگر راست می گویید پدران ما را [زنده کنید و] بیاورید [تا گواهی دهند]»! (25)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند سپس دیدگاه مادی گرایان را نقل کرده و می فرماید: ﴿وإِذَا تُتلى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ مَّا كَانَ حجّتهُمْ إِلا أَن قَالوا ائْتُوا بِآبَائِنَا إِن كُنتُمْ صَادِقِینَ﴾ یعنی شما پس از مرگ زنده خواهید شد.

بگو: «خداوند شما را زنده می کند سپس می میراند بار دیگر در روز قیامت که در آن تردیدی نیست گردآوری می کند ولی بیشتر مردم نمی دانند» (26)

مالکیت و حاکمیت آسمان ها و زمین برای خداست و آن روز که قیامت برپا شود اهل باطل زیان می بینند. (27)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ المُبْطِلُونَ؛ کسانی که دین خدا را باطل کردند.

2- حضرت زهرا علیها السلام- از ابوالحسین نقل شده است... وقتی ابوبکر برای منع حضرت زهرا از فدک تصمیم گرفت و حضرت از آن با خبر شد روبند بر سر کشیده و با چند تن از اطرافیان و زنان قوم خود به سوی مجلس ابوبکر حرکت کرد، در حالی که دامنش زیر پایش می کشید و عیناً همچون رسول خدا راه می رفت چون وارد مسجد شد ابوبکر با گروهی از جماعت مهاجر و انصار نشسته بودند پس پرده ای زدند و آن حضرت در پشت آن پرده نشست. سپس آن حضرت آه دردناکی از دل سوزان خود کشید و همه مجلس به گریه و ناله افتادند و مجلس یکپارچه اندوه و عزا شد. سپس آن حضرت اندکی صبر نمود تا مجلس آرام شد سخن را با حمد و ثنای خدا و درود بر رسول خدا آغاز کرد ... سپس فرمود: در حالی که کتاب خدا در میان شما است! قرآنی که ظاهر و احکامش روشن و حقایق آن آشکار و نواهی آن واضح و اوامرش صریح است. آیا کلام خدا را پشت سر انداختید؟ یا از آن اعراض کرده اید و به کتاب دیگری روی آوردید؟ چه

ص: 231

وَأَوَامِرُهُ وَاضِحَهُ، أَرَغْبَة عَنْهُ تُدْبِرُونَ أمْ بِغَيْرِهِ تَحْكُمُونَ بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلًا، وَمَنْ يَبْتَغِ غَير الإسلام دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ، ثُمَّ لَمْ تُريثُوا أُخْتَهَا إِنَّا رَيْتَ أَن تَسْكُن نَفْرَتُهَا، تُسِرُّونَ حَسْواً فِي ارْتِقَاءِ، وَ نَصْبِرُ مِنْكُمْ عَلَى مِثْلِ حَزَّ الْمُدَى، وَأَنْتُمُ الْآنَ تَزْعُمُونَ أَنْ لَا إِرْتَ لَنَا، أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ، وَيْهَا يَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرَةِ إِرْتَ أَبيَهُ. أَفِي الْكِتَابِ أَنْ تَرثَ أَبَاكَ وَ لَا أَرثَ أَبي لَقَدْ جِئْتِ شَيْئاً فَرِيَّا فَدُونَكَهَا مَخْطُومَةً مَرْحُولَةً تَلْقَاكَ يَوْمَ حَشْرِكَ، فَنِعْمَ الْحَكَمُ اللَّهُ، وَالزَّعِيمُ مُحَمَّدُ، وَالْمَوْعِدُ الْقِيَامَةُ، وَ عِنْدَ السَّاعَة يَخْسَرُ المُبْطِلُون﴾. (1)

3- الزهراء علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أُمِّهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ الْحُسَيْنِ اللةِ قَالَت: لَمَّا اشْتَدَّتْ عِلَّهُ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ غَلَبَهَا اجْتَمَعَ عِنْدَهَا نِسَاءُ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ فَقُلْنَ لَهَا يَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَيْفَ أَصْبَحْتِ عَنْ عِلَيْكِ فَقَالَتْ أَصْبَحْتُ وَ اللَّهِ عَائِفَةٌ لَدُنْيَاكُمْ قَالِيَةً لِرِجَالِكُمْ لَفَظْتُهُمْ قَبْلَ أَنْ عَجَمْتُهُمْ وَ شَنَتْتُهُمْ بَعْدَ أَنْ سَبَرتُهُمْ فَقَبْحاً لِفُلُول الْحَدِّ وَخَوَرَ الْقَنَاةِ وَ خَطَل الرأي وَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَفِي الْعَذَابِ هُمْ خَالِدُونَ لَا جَرَمَ لَقَدْ قَلَّدْتُهُمْ رِبْقَتَهَا وَ شَنَنْتُ عَلَيْهِمْ غَارَهَا فَجَدْعاً وَ عَقْراً وَ سُحْقًا لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ وَيْحَهُمْ أَنَّى زَحْزَحُوهَا عَنْ رَوَاسِي الرِّسَالَةِ وَ قَوَاعِدِ النُّبُوَّةَ وَ مَهْبَطِ الْوَحْى الْأَمِينِ وَالطَّبِينِ بِأَمْرِ الدُّنْيَا وَ الدِّين أَلا ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ المُبِينُ وَ مَا نَقَمُوا مِنْ أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام نَقَمُوا وَاللَّهِ مِنْهُ نَكِيرَ سَيْفِهِ وَ شِدَّةَ وَطَّئِهِ وَ نَكَالَ وَقْعَتِهِ وَ تَنقُرَهُ فِي ذَاتِ اللَّهِ عزوجل وَاللَّهِ لَوْ تَكَافُوا عَنْ زِمَامٍ نَبَدَهُ رَسُولُ اللَّهِ الْقَ إِلَيْهِ لَاعْتَلَقَهُ وَلَسَارَ بِهِمْ سَيْراً سُجُحاً لَا يَكْتُمُ خِشَاشُهُ وَ لَا يُتَعْتِعُ رَاكِبَهُ وَ لَأَوْرَدَهُمْ مَنْهَلًا نَمِيراً فَضْفَاضاً تَطْفَحُ صَفَّتَاهُ وَ لَأَصْدَرَهُمْ بِطَانَا قَدْ تَحَيَّرَ بِهِمُ الرَّيُّ غَيْرَ مُتَحَلَّ مِنْهُ بِطَائِلٍ إِلَّا بِغَمْرِ الْمَاءِ وَ رَدْعِهِ شَرَرَهُ السَّاعِبَ وَ لَفْتِحَتْ عَلَيْهِمْ بَرَكَاتُ مِنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ سَيَأْخُذُهُمُ اللَّهُ بِمَا كَانُوا

ص: 232

جایگزینی بدی است برای ستمکاران (کهف/50) و هر کس جز اسلام و تسلیم در برابر [فرمان حق] آیینی برای خود انتخاب کند از او پذیرفته نخواهد شد و او در آخرت از زیانکاران است. (آل عمران/85). سپس آنقدر صبر نکردید که بحران و جوش این مصیبت فروکش کند و خروش آن آرام گیرد و بلافاصله اقدام به دامن زدن و افروختن آتش کردید و ما در مقابل شما صبر می کنیم، همچون صبر در برابر تیزی و برش کارد و طعنه نیزه ها، و حال شما ادعا می کنید که ما را ارثی نیست. آیا آن ها حکم جاهلیت را از تو می خواهند؟ و چه کسی بهتر از خدا برای قومی که اهل یقین هستند، حکم می کند (مائده/50) وای بر شما ای گروه مهاجر آیا شایسته است که من از ارث خود محروم باشم؟ آیا در قرآن است که تو از پدر ارث ببری و من نه؟ از نزد خود حکم تازه و دروغی در آوردی؟ ولی بدان که در روز حشر خداوند حاکم است و چه خوب حاکمی است و پیشوای ما محمد و وعده گاه ما قیامت خواهد بود؛ و در آن روز است که باطل اندیشان زیان خواهند دید.

3- حضرت زهرا علیها السلام- از فاطمه بنت حسین نقل شده است موقعی که بیماری حضرت زهرای اطهر شدید شد و بر او غلبه یافت زنان مهاجرین و انصار در اطراف او اجتماع نمودند و به وی گفتند: ای دختر رسول خدا امشب را با مریضی چگونه صبح کردی؟ فرمود: «در حالی که از دنیای شما بیزارم دشمن مردان شما می باشم من آنان را پس از این که آزمایش نمودم از نزد خویشتن راندم من ایشان را بعد از این که امتحان کردم ملول و محکوم نمودم چقدر قبیح است این رخنه ای که در اسلام ایجاد نمودند با دین خویشتن بازی کردند پس از این که آن را جدی و قطعی گرفته بودند. صفات خود را کوبیدند و قنات را شکاف دادند آراء خود را دچار خدعه ،کردند دارای هوا و هوس با لغزش شدند، بد است؛ اعمالی از پیش برای [معاد] آن ها فرستاد که نتیجه آن خشم خداوند بود و در عذاب [الهی] جاودانه خواهند ماند. (مائده/80) آنان مقام خلافت یا فدک را دستاویز قرار دادند و سنگینی آن را به دوش گرفتند غارت های ایشان توسعه پیدا کرد افراد ظالم و ستمکار دچار دماغ سوختگی و قطع اعضاء و محرومیت خواهند شد وای بر ایشان که مقام خلافت را از خاندان رسالت پایه های نبوّت و هدایت مهبط روح الامین و آن کسی یعنی علیا که از امور دین و دنیا آگاه بود غصب و دور نمودند آگاه باشید زیان آشکار همین است. (زمر/15) این چه انتقامی است که از حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام کشیدند به خدا قسم انتقام امر به معروف و نهی از منکر شمشير على علیه السلام و [جوانمردی های علی را از او گرفتند از قبیل] امر به معروف و نهی منکر شمشیر او بی باکی از موت و مرگ شدت جنگیدن عقاب و جدال و غضب نمودن برای خدا به خدا قسم اگر آنان بعد از این که مقام خلافت را به علی علیه السلام واگذار نمایند از طریق واضح و حق و قبول حجت و برهان روشن منحرف و روگردان می شدند علی ایشان را به راه راست و حق راهنمایی و هدایت می کرد و آنان را با آرامش می برد، محل لجام او مجروح نمی شد راننده ی وی رنج نمی برد سوار او ملول نمی شد، علی علیه السلام آنان را به سرچشمه ای وارد می کرد که صاف و گوارا باشد دو طرف آن پر می شد، دو طرف آن گل آلود نمی شد، ایشان را از پرخوری منصرف می نمود در خلوت و جلوت آنان را نصیحت می کرد، از دنیا و مادیات آن فایده ای نمی برد از دنیا به چیزی نائل نمی گردید مگر به قدری که شخص

ص: 233

يَكْسِبُونَ أَنَا هَلُمَّ فَاسْمَعْ وَ مَا عِشْتَ أَرَاكَ الدَّهْرُ الْعَجَبَ وَ إِنْ تَعْجَبْ فَقَدْ أَعْجَبَكَ الْحَادِثُ إِلَى أَيِّ سِنَادٍ اسْتَنَدُوا وَ بِأَيِّ عُرْوَة تَمَسَّكُوا اسْتَبْدَلُوا الذَّنَابَى وَاللَّهِ بِالْقَوَادِمِ وَ الْعَجْزَ بِالْكَاهِلِ فَرَغْما لِمَعَاطِسِ قَوْمٍ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَكِنْ لَا يَشْعُرُونَ أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدِى فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ أَمَا لَعَمْرُ إِلَهَكَ لَقَدْ لَقِحَتْ فَنَظِرَةٌ رَيْنَمَا تُنْتَج ثُمَّ احْتَلَبُوا طَلَاعَ الْقَعْب دَماً عَبيطاً وَ ذُعَافاً مُمْقِراً هُنَالِكَ يَحْسَرُ الْمُبْطِلُونَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ تَرى كُلَّ أُمَّةٍ جَاثِيَةً كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَى إِلى كِتَابِهَا الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ ما كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ (28)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قوله وَ تَرَى كُلّ أُمَّةٍ جائية أى عَلَى رَكَبَهَا كُلُّ أُمَّةٍ تُدعى إلى كِتابِهَا قَالَ إِلَى مَا يَجِبُ عَلَيْهِمْ مِنْ أَعْمَالِهِمْ ﴾. (2)

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿وَ تَرى كُلَّ أُمَّةٍ جَاثِيَةٌ أَى وَ تَرَى يَوْمَ القيامه أهْلِ كُلِّ ملة باركة على رَكِبَهَا﴾. (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿الْبَاقِرُ علیه السلام فِي قَوْلِهِ وَ تَرى كُلَّ أُمَّةٍ جَاثِيَةٌ ... قَالَ ذَاكَ النَّبِيُّ وَعَلَى علیه السلام يَقُومُ عَلَى كَوْمٍ قَدْ عَلَا عَلَى الْخَلَائِقِ فَيَشْفَعُ ثُمَّ يَقُولُ يَا عَلَى علیه السلام اشْفَعْ فَيَشْفَعُ الرَّجُلُ فِي الاشْفَعْ الْقَبِيلَةِ وَيَشْفَعُ الرَّجُلُ لِأَهْلِ الْبَيْتِ وَ يَشْفَعُ الرَّجُلُ لِلرَّجْلَيْنِ عَلَى قَدْرِ عَمَلِهِ فَذَلِكَ الْمَقَامُ الْمَحْمُودُ﴾. (4)

4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿و الأمَّةُ فِي كِتَابِ اللهِ عَلَى وُجُوهِ كَثِيرَة ... وَ مِنْهُ يَعْنِي بِهِ الْخَلْقَ كلَّهُمْ وَ هُوَ قَولُهُ وَ تَرى كُلّ أُمَّةٍ جائية كُلُّ أُمَّةٍ تُدعى إلى كِتابها﴾. (5)

ص: 234

عطشان آب بنوشد و شخص گرسنه قوت لایموت برگیرد علی شخص زاهد و دروغگو و راستگو را به ایشان معرفی می نمود خداوند در قرآن می فرماید: «اگر اهل قریه ها ایمان می آوردند و پرهیزکار می شدند ما برکات آسمان و زمین را برای ایشان می فرستادیم ولی افسوس که حق را تکذیب نمودند و ما آنان را به جزای اعمال زشت و ناپسندشان رساندیم آن افرادی که از این گروه ظلم و ستم کردند به زودی به جزای اعمال خود خواهند رسید و معجزه و قدرتی هم نخواهند داشت. بیا و بشنو! در این عمری که کردی روزگار مطالب شگفت آوری را به تو نشان داد اگر تعجب می کنی از سخنان آنان تعجب کن کاش من می دانستم که ایشان به چه سندی استناد نمودند؟ به چه تکیه گاهی اعتماد کردند؟ به چه دستگیره ای چنگ زدند؟ بر علیه چه خاندانی قیام کردند! چه سرپرست و همدم بدی برگزیدند افراد ظالم بد چیزی را برگزیدند به خدا قسم آنان دم مرغ را گرفتند و سر آن را رها نمودند، گردن آن را از دست دادند و عقب آن را چسبیدند سوخته باد دماغ گروهی که با این حال، می پندارند کار نیک انجام می دهند. (کهف/104) آگاه باشید این ها همان مفسدانند ولی نمی فهمند. (بقره/12) بگو: آیا هیچ یک از معبودهای شما به سوی حق هدایت می کند؟ بگو تنها خدا به حق هدایت می کند! آیا کسی که هدایت به سوی حق می کند برای پیروی شایسته تر است یا آن کس که خود هدایت نمی شود مگر هدایتش کنند؟ شما را چه می شود چگونه داوری می کنید؟!. (یونس/35). آگاه باش، سوگند به خداوند که تحقیقاً شتر خلافت آبستن حوادث است دمی درنگ کنید تا فرزندش را به دنیا آورد. آن گاه از پستان شتر خلافت، جامی لبریز از خون تازه و زهری تلخ بدوشند. در آن هنگام يَخْسَرُ المبطلون، اهل باطل زیان می بینند.

در آن روز هر امتی را می بینی که از شدت ترس و وحشت به زانو درآمده، هر امتی به سوی کتابش خوانده می شود [و به آن ها می گویند]: امروز [جزای] آن چه را انجام می دادید به شما داده می شود. (28)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ تَرى كُلَّ أُمَّةٍ جاثِيةٌ یعنی به زانو نشسته است و كُلُّ أُمَّةٍ تُدعى إلى كِتابِهَا گفت: «[یعنی] به سوی آن دسته از اعمالشان که بر آن ها واجب می باشد».

2- ابن عباس رحمه الله علیه- وَ تَرَى كُلَّ أُمَّةٍ جَاثِية یعنی در روز قیامت هر ملتی را می بینی که بر زانو می ایستند.

3- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ تَرى كُلَّ أُمَّةٍ جَاثِيةٌ كُلُّ أُمَّةٍ تُدعى إلى كِتابِهَا الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ؛ آن ها امت پیامبر صلی الله علیه و آله و علی هستند که پیامبر صلی الله علیه و آله بر بلندی ای که از همه ی مخلوقات بالاتر است می ایستد و شفاعت می کند آن گاه می فرماید: ای علیا شفاعت کن یک نفر در یک قبیله را شفاعت می کند و یک نفر خانواده اش را شفاعت می کند و یک نفر دو نفر را به اندازه ی عملش، شفاعت می کند و این همان مقام محمود است.

4- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- امت در کتاب خدا، انواع زیادی دارد ... و از جمله ی آن بخشی است که در آن] منظورش همه ی مخلوقات است و این همان سخن اوست؛ ﴿وَ تَرَى كُلَّ أُمَّةٍ جَاثِيَةٌ كُلُّ أُمَّةٍ تُدعى إلى كتابها﴾.

ص: 235

قوله تعالى: ﴿هذا كتابنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ (29)

این نامه ی اعمال شماست که ما نوشته ایم و به حق برضد شما سخن می گوید ما آن چه را انجام می دادید می نوشتیم﴾ (29)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عن عَبْدِ الرَّحِيمِ الْقَصِيرِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ وَ الْقَلَم قَالَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْقَلَمَ مِنْ شَجَرَةَ فِي الْجَنَّةِ يُقَالُ لَهَا الْخُلُدُ ثُمَّ قَالَ لِنَهَر فِى الْجَنَّةَ كُنْ مِدَادَا فَجَمَدَ النَّهَرُ وَ كَانَ أَشَدَّ بَيَاضاً مِنَ التَّلْحِ وَ أَخْلَى مِنَ الشَّهْدِ ثُمَّ قَالَ لِلْقَلَمِ اكْتُبْ قَالَ يَا رَبِّ مَا أَكْتُبُ قَالَ اكْتُبْ مَا كَانَ وَمَا هُوَ كَائِنُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَكَتَبَ الْقَلَمُ فِي رَقٌ أَشَدَّ بَيَاضاً مِنَ الْفِضَّةِ وَ أَصْفَى مِنَ الْيَاقُوتِ ثُمَّ طَوَاهُ فَجَعَلَهُ فِي رَكْنِ الْعَرْشِ ثُمَّ خَتَمَ عَلَى فَمِ الْقَلَمِ فَلَمْ يَنْطِقُ بَعْدُ وَ لَا يَنْطِقُ أَبَداً فَهُوَ الْكِتَابُ الْمَكْنُونُ الَّذِي مِنْهُ النَّسَخُ كُلَّهَا أَ وَلَسْتُمْ عَرَبَاً فَكَيْفَ لَا تَعْرِفُونَ مَعْنَى الْكَلَامِ وَأَحَدَكُمْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ انْسَخْ ذَلِكَ الْكِتَابَ أ وَلَيْسَ إِنَّمَا يُنْسَخُ مِنْ كِتَابِ آخَرَ مِنَ الْأَصْلِ وَ هُوَ قَوْلُهُ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنتُمْ تعْمَلُونَ﴾. (1)

3-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿عَنِ ابْنِ عَبَّاسِ أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ فَقَالَ إِنَّ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْقَلَمُ ثُمَّ خَلَقَ النونَ وَهِيَ الدَّوَاهُ ثُمَّ خَلَقَ الْأَلْوَاحَ فَكَتَبَ الدُّنْيَا وَ مَا يَكُونُ فِيهَا حَتَّى تَفْنَى مِنْ خَلْقَ مَخْلُوقَ وَ عَمَل مَعْمُولِ مِنْ برَ أَوْ فُجُورٍ وَمَا كَانَ مِنْ رِزْقِ حَلَال أَوْ حَرَام وَ مَا كَانَ مِنْ رَطب وَ يَابِسٌ ثُمَّ الزَمَ كُلَّ شَيْءٍ مِنْ ذَلِكَ شَأْنَهُ دُخُولُهُ فِي الدُّنْيَا مَتَى وَبَقَاؤُهُ فِيهَا كَمْ وَ إِلَى كَمْ يَفْنَى ثُمَّ وَكُلَ بذَلِكَ الْكِتَابِ الْمَلَائِكَةَ وَ وَكَّلَ بِالْخَلْقِ مَلَائِكَةَ فَتَأْتِي مَلَائِكَةُ الْخَلْقِ إِلَى مَلَائِكَةِ ذَلِكَ الْكِتَابِ فَيَنْسَخُونَ مَا يَكُونُ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَلَيْلَةَ مَقْسُومٌ عَلَى مَا وَكُلُوا بِهِ ثُمَّ يَأْتُونَ إِلَى النَّاسِ فَيَحْفَظُونَهُمْ بِأَمْرِ اللَّهِ وَيَسْتَبْقُونَهُمْ إِلَى مَا فِي أَيْدِيهِمْ مِنْ تِلْكَ النِّسَخِ فَقَامَ رَجُلُ فَقَالَ يَا ابْنَ عَبَّاسِ اللَّهُ مَا كُنَّا نَرَى هَذَا أَت كْتُبُ الْمَلَائِكَةُ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَلَيْلَةٍ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسِ لا أَلَسْتُمْ قَوْمًا عَرَبَا إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ هَلْ يُسْتَنْسَخُ الشَّيْءُ إِنَّا مِنْ كِتَاب﴾. (2)

4-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ عَلَى هَذَا فَيَكُونُ مَعْنَى نَسْتَنْسِخُ أَنَّ الْحَفَظَةَ تَسْتَنْسِخُ مَا هُوَ مُدَوَّنُ عِنْدَهَا مِنْ أَحْوَال العباد﴾. (3)

5-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن ابن عباس رحمه الله علیه عَن النَّبي صلى الله عليه وآله وسلم فِي قَوْلِهِ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ قَالَ هِيَ أَعْمَالُ أَهْلِ الدُّنْيَا الْحَسَنَاتُ وَالسَّيِّئَاتُ تَنَزِلُ مِنَ السَّمَاءِ كُلَّ غَدَاةِ وَعَشِيَّة مَا يُصِيبُ الْإِنْسَانُ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ أَوِ اللَّيْلَةِ الَّذِي يُقْتَلُ وَ الَّذِي يُغْرَقُ وَ الَّذِي يَقَعُ مِنْ فَوْقِ بَيْتِ وَ الَّذِي يَتَرَدَّى مِنْ فَوْقِ جَبَل وَالَّذِي يَقَعُ فِي بَثْرِ وَالَّذِي يُحْرَقُ بِالنَّارِ فَيَحْفَظُونَ عَلَيْهِ ذَلِكَ كُلَّهُ فَإِذَا كَانَ الْعَشِيُّ صَعِدُوا بِهِ إِلَى السَّمَاءِ فَيَجِدُونَهُ كَمَا فِي السَّمَاءِ مَكْتُوبَاً فِي الذِّكْرِ الْحَكِيم﴾. (4)

ص: 238

2-2- امام صادق علیه السلام- عبد الرحیم قصیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه ن، سوگند به قلم. (قلم/1) پرسیدم فرمود: به راستی خداوند قلم را از درختی در بهشت به نام خلد آفرید. سپس به نهری از بهشت فرمود: مداد «شو و آن نهر بسته شد و از برف سفیدتر و از عسل شیرین تر بود». سپس به قلم فرمود: «بنویس» گفت «پروردگارا چه بنویسم»؟ فرمود: «بنویس آن چه بوده و آن چه تا روز قیامت خواهد بود و قلم در برگی سفیدتر از نقره و پاک تر از یاقوت نوشت، سپس خدا آن را لوله کرد و در رکن عرش نهاد سپس دانه های قلم را مهر کرد و پس از آن سخن نگفت و هرگز نخواهد گفت و همان است کتاب مکنونی که همه ی نسخه ها از آن است. آیا شما عرب نیستید؟ چگونه معنی سخن را نمی فهمید یکی از شما به یارش می گوید از این کتاب نسخه ای بردار آیا این طور نیست که نسخه از کتاب دیگر است و اصل همان است و آن کلام خداوند متعال است که فرمود: ﴿إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾.

3-2- ابن عباس رحمه الله علیه- از ابن عباس رحمه الله علیه در مورد این آیه: ﴿إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ پرسش شد پاسخ گفت: نخستین چیزی که خدا آفرید قلم بود سپس ن را آفرید و آن دوات بود، سپس الواح را آفرید و دنیا را تا پایان در آن نوشت، از خلق و مخلوق کار و کردار، از نیک و بد و هرچه باشد از روزی حلال و حرام و از هر تر و خشک و هر کدام را به آن چه باید باشد، واداشت که کی به دنیا آید و چقدر در آن بماند و چه زمانی فانی شود سپس بر آن کتاب، فرشته هایی گماشت و برای خلق هم فرشته هایی گماشت و فرشته های گماشته بر خلق نزد فرشته ی گماشته کتاب آیند و هرچه در روز و شب باشد و بر پخش آن گماشته اند نسخه برمی دارند، سپس به سرپرستی مردم آیند و آن ها را به فرمان خدا نگهداری می کنند و طبق همان نسخه ای که در دست دارند برجای دارند. مردی برخاست و گفت: ای ابن عباس رحمه الله علیه! این را نمی دانیم و نمی بینیم فرشته ها در هر روز بنویسند؟ ابن عبّاس گفت: «آیا شما مردمی عرب زبان نیستید»؟ ﴿إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾، آیا نسخه برداری جز از کتاب است»؟

4-2- ابن عباس رحمه الله علیه- و بنابراین معنای تستنسخ این است که نگهبانان آن چه را که در نزد خودشان از احوال بندگان گردآوری شده است، می نویسند.

5-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: پیغمبر در تفسیر کلام خداوند متعال: ﴿إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ فرمود: مقصود کارهای مردم دنیا از نیکی ها و بدی ها است، هر بامداد و شام از آسمان فرود می آید؛ آن چه در آن روز و شب به انسان می رسد آن که کشته می شود، آن که غرق می شود آن که از بالای بامش می افتد و آن که از بالای کوه پرت می شود آن که در چاه می افتد و آن که در آتش می سوزد همه ی این ها را ضبط می کنند و شب به آسمان بالا می برند و در می یابند چنان است که در ذکر حکیم آسمان ثبت بوده است؛ ﴿إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾.

ص: 239

6-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿عَن ابْنِ عَبَّاس له قَالَ كَتَبَ فِي الذِّكْرِ عِنْدَهُ كُلَّ شَيْءٍ هُوَ كَائِنُ ثُمَّ بَعَثَ الْحَفَظَةَ عَلَى آدَمَ وَذُرِّيَّتِهِ فَالْحَفَظَةُ يَنْسَخُونَ مِنَ الذِّكْرِ مَا يَعْمَلُ الْعِبَادُ ثُمَّ قَرَأَ هذا كِتابُنَا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾. (1)

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْأَعْمَالَ تُعْرَضُ عَلَيَّ فِي كُلِّ خَمِيس فَإِذَا كَانَ الْهَلَالُ أَكْمِلَتْ فَإِذَا كَانَ النِّصْفُ مِنْ شَعْبَانَ عُرِضَتْ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ عَلَى على علیه السلام ثُمَّ يُنْسَخُ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِ﴾. (2)

8-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِذَا ذَكَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ فِي قَلْبِهِ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ ذَلِكَ فِي صَحِيفَة، ثُمَّ يُعَارِضُ الْمَلَائِكَةَ يَوْمَ الْخَمِيسِ ، فَيُرِيهِمُ اللَّهُ ذِكْرَ عَبْدِهِ لَهُ بِقَلْبِهِ فَيَقُولُ الْمَلَائِكَةُ: رَبَّنَا، عَمَلُ هَذَا الْعَبْدِ قَدْ أَحْصَيْنَاهُ، أَمَّا هَذَا الْعَمَلُ فَمَا نَعْرِفُهُ. فَيَقُولُ الرَّبِّ إِنَّ عَبْدِى قَدْ ذَكَرَنِي بِقَلْبِهِ فَأَثْبَتُهُ فِي صَحِيفَتِهِ. فَذَلِكَ قَوْلُهُ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾. (3)

* الدُّعَاءُ وَالْعَوْذَةُ

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي دُجَانَةَ وَ اسْمُهُ سِمَاك بْنُ خَرَشَةَ قَالَ شَكَوْتُ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم أَنِّي نِمْتُ فِي فِرَاشِي فَسَمِعْتُ صَرِيراً كَصَرِيرِ الرَّحَى وَ دَويّاً كَدَوِيِّ النَّحْلِ وَ لَمَعَانَا كَلَمْعِ الْبَرْقِ فَرَفَعْتُ رَأْسِي فَإِذَا أَنَا بِظِلٍّ أَسْوَدَ يَعْلُو وَ يَطُولُ بِصَحْن دارى فَمَسِسْتُ جَلْدَهُ فَإِذَا هُوَ كَجَلْدِ الْقُنْفُدِ فَرَمَى فِي وَجْهِي مِثْلَ شَرَرَ النَّارِ فَقَالَ عَامِرٌ دَارَكَ يَا أَبَادُجَانَةَ ثُمَّ طَلَبَ دَوَاةٌ وَ قِرْطَاسًا وَ أَمَرَ عَلِيّا اللَّهِ أَنْ يَكْتُبَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ هَذَا كِتَابُ مِنْ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِينَ إِلَى مَنْ طَرَقَ الدَّارَ مِنَ الْعُمَّارِ وَالزُّوَّارِ إِلَّا طَارقاً يَطْرُقُ بِخَيْر أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ لَنَا وَلَكُمْ فِي الْحَقِّ سَعَةَ فَإِنْ يَكُنْ عَاشِقاً مُولَعاً أَوْ فَاجِراً مُقْتَحِمَاً فَهَذَا كِتَابُ اللَّهَ يَنْطِقُ عَلَيْنَا وَ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. إِنَّ رُسُلَنا يَكْتُبُونَ ما تَمَكُرُونَ اتْرَكُوا صَاحِبَ كِتَابِي هَذَا وَ انْطَلِقُوا إِلَى عَبَدَةِ الْأَصْنَامِ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ المَبينُ﴾. (30)

ص: 240

6-2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- [خداوند] در ذکر در نزد خودش هرچیزی را که موجود خواهد شد، نوشت آن گاه نگهبانان را بر آدم و فرزندانش فرستاد نگهبانان، آن چه را که بندگان انجام می دهند، از روی ذکر می نویسند. سپس این آیه را خواند ﴿هذا كِتابنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنتُم تَعْمَلُونَ﴾.

7-2- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: اعمال بندگان در هر پنج شنبه بر خداوند عرضه می شود اگر اوّل ماه باشد مهلت داده می شود و هنگامی که نیمه ی شعبان فرا می رسد، بر رسول خداش و بر علی عرضه می شوند سپس در ذکر حکیم نوشته می شود.

8-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرگاه بنده در دلش پروردگارش را یاد کند خداوند آن (یاد کردن) را در صحیفه ای می نویسد. سپس در روز پنج شنبه با فرشتگان معارضه (درگیری) می کند. [آن گونه که] خداوند آن ذکر قلبی بنده اش را به آن ها فرشتگان نشان می دهد. فرشتگان می گویند: پروردگارا! ما عمل این بنده را کاملاً شمارش کرده ایم و این عمل را نمی شناسیم [این عمل را ندیدیم﴾ که از او سرزده باشد پروردگار می فرماید: «بنده ام مرا در دلش یاد کرد (و من آن یاد) را در نامه اش ثبت کردم این همان معنای کلام خداوند است که می فرماید: ﴿إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنتُمْ تَعْمَلُون﴾.

* دعا و پناه بردن؛

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابودجانه گوید: من به رسول خدا شکایت کردم از این که وقتی در بستر می خوابم سوتی مانند سوت آسیا و جنجالی چون جنجال زنبور عسل می شنوم و پرتویی چون برق و سرم را بلند می کنم و در برابر خود سیاهی می بینم که به درازی صحن خانه ام بالا می رود و دست به پوستش می کشم مانند پوست خارپشت است و به چهره ام مانند شراره ی آتش می افکند، فرمود: «این جن خانه ی توست ای ابودجانه» وانگاه دوات و کاغذ خواست و به علی علیه السلام فرمود بنویسد بسم الله الرحمن الرحیم این نامه ای است از رسول ربّ العالمین به شب آینده های عمار و زوّار جز آن که برای نیکی آید. اما بعد راستی برای ما و شما در درستی گشایشی است؛ اگر عاشق شیفت های باشد و یا هرزه ی یورشگری این کتاب خدا است که بر ما و شما به حق گویا است؛ آن چه نیرنگ می کنید و نقشه می کشید می نویسند (یونس/21) صاحب این نامه ام را وانهید و به دنبال بت پرستان بروید و آنان که پندارند با خدا معبود دیگری است.

اما کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند پروردگارشان آن ها را در رحمت خود وارد می کند این همان پیروزی آشکار است. (30)

ص: 241

قوله تعالى: ﴿وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَفَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ وَ كُنتُمْ قَوْماً مُجْرِمِينَ﴾ (31)

قوله تعالى: ﴿وَإِذا قيلَ إِنَّ وَعْدَ الله حَقٌّ وَ السَّاعَةُ لَا رَيْبَ فيها قُلْتُمْ ما نَدْرِي مَا السَّاعَةُ إِنْ نَظُنُّ إِلا ظَنَّا وَ مَا نَحْنُ بِمُسْتَيْقِنِينَ﴾ (32)

قوله تعالى: ﴿وَ بَدا لَهُمْ سَيِّئَاتُ ما عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ﴾ (33)

قوله تعالى: ﴿وَ قِيلَ الْيَوْمَ نَنْساكُمْ كَما نَسيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا وَ مَأْواكُمُ النَّارُ وَ ما لَكُمْ مِنْ ناصِرِينَ﴾ (34)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿الْيَوْمَ تَنسَاكُمْ أى ترككُمْ فَهَذَا النِّسْيانُ هُوَ التَّرْكُ﴾. (1)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿الْيَوْمَ نَنْسَاكُمْ أى تترككُمْ فِي الْعِقَابِ كَمَا نَسِيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هَذَا أَي تَرَكْتُمْ التأهُبَ لِلقَاءِ يَوْمِكُمْ هَذَا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿ذلِكُمْ بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آيَاتِ الله هُزُواً وَ غَرَّتْكُمُ الحَياةُ الدُّنْيا فَالْيَوْمَ لا يُخْرَجُونَ مِنْها وَلا هُمْ يُسْتَعْتَبونَ﴾. (35)

اما کسانی که کافر شدند [به آن ها گفته می شود]: مگر آيات من بر شما خوانده نمی شد و شما استکبار کردید و قوم مجرمی بودید؟! (31)

و هنگامی که گفته می شد وعده ی خداوند حق است و در قیامت هیچ شکی نیست». شما می گفتید: ما نمی دانیم قیامت چیست؟ ما تنها گمانی داریم و به هیچ وجه به آن] یقین نداریم». (32)

و بدی های اعمالشان برای آنان آشکار می شود و سرانجام آن چه را استهزا می کردند آن ها را فرا می گیرد (33)

و به آن ها گفته می شود امروز شما را فراموش می کنیم، همان گونه که شما دیدار امروزتان را فراموش کردید و جایگاه شما دوزخ است و هیچ یاوری ندارید». (34)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- اليَومَ نَنسَاكُمْ یعنی شما را رها می کنیم، این فراموشی به معنای ترک کردن است.

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- اليَومَ نَنسَاكُمْ یعنی امروز شما را در میان عقاب خود ترک می کنیم چنان چه شما نیز آمادگی برای دیدار امروزتان را فراموش کردید.

این به خاطر آن است که شما آیات خدا را به مسخره گرفتید و زندگی دنیا شما را فریب داد. امروز نه آنان از دوزخ بیرون آورده می شوند و نه هیچ گونه عذری از آن ها پذیرفته می شود. (35)

اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ لَمْ يَتَعَزَّ بِعَزَاءِ اللَّهِ تَقَطَّعَتْ نَفْسُهُ عَلَى علیه السلام دُّنْيَا حَسَرَات ... وَ مَنْ دَخَلَ النَّارَ مِنْ هَذِهِ الأمَّة مِمَّنْ قَراَ الْقُرْآنَ فَهُوَ مِمَّنْ يَتَّخِذُ آيَاتِ اللهِ هُزُواً﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي التَّوْرَاةِ أَرْبَعُ مَكْتُوبَاتٌ وَ أَرْبَعُ إِلَى جَانِبهِنَّ مَنْ أَصْبَحَ عَلَى علیه السلام دُّنْيَا حَزِينا أَصْبَحَ عَلَى رَبِّهِ سَاخِطَا وَ مَنْ شَكَا مُصِيبَةً نَزَلَتْ بِهِ فَإِنَّمَا يَشْكُو رَبَّهُ وَ مَنْ أَتَى غَنِيّاً فَتَضَعْضَعَ لَهُ لِشَيْءٍ يُصِيبُهُ مِنْهُ ذَهَبَ ثُلُتَا دِينِهِ وَ مَنْ دَخَلَ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّة النَّارَ مِمَّنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ هُوَ مِمَّنْ يَتَّخِذُ آياتِ اللهِ هُزُواً﴾. (2)

4-1- أميرالمؤمنين علیه السلام- ﴿مَكْتُوبُ فِي التَّوْرَاةِ فِي صَحِيفَتَيْنِ إِحْدَاهُمَا مَنْ أَصْبَحَ عَلَى علیه السلام دُّنْيَا حَزِينَاً فَقَدْ أَصْبَحَ لِقَضَاءِ اللَّهِ سَاخِطَا وَ مَنْ أَصْبَحَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ يَشْكُو مُصِيبَةٌ نَزَلَتْ بِهِ إِلَى مَنْ يُخَالِفُهُ عَلَى دِينِهِ فَإِنَّمَا يَشْكُو رَبَّهُ إِلَى عَدُوِّهِ وَ مَنْ تَوَاضَعَ لِغَنِيٌّ طَلَبَا لِمَا عِنْدَهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِينِهِ وَ مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَمَاتَ فَدَخَلَ النَّارَ فَهُوَ مِمَّنْ يَتَّخِذُ آيَاتِ اللَّهِ هُزُواً﴾. (3)

نشود همواره در دنیا حسرت خواهد خورد ... و هرکس از این امت که قرآن را خوانده به دوزخ رود از آن های است که آیات خدا را به مسخره گرفته اند.

3-1- امام صادق علیه السلام- در تورات چهار نوشته است و چهار چیز به چهار طرف آن ها ست هرکس صبح چشم بر دنیا بگشاید در حالی که افسرده خاطر باشد در حالی شبش را صبح کرده که بر پروردگارش خشمگین است؛ هر کس از مصیبتی که بر او فرود آمده، شکایت کند، پس همانا از پروردگارش شکایت می کند؛ هرکس در برابر ثروتمندی خود را خوار کند تا چیزی از آن ثروتمند به او برسد دو سوم دینش رفته و هرکس از این امت، از کسانی که قرآن را خوانده اند وارد آتش شود، او از آنان است که آیات خدا را به ریشخند گرفته است.

4-1- امام علی علیه السلام- در کتاب تورات مطلبی در دو برگ نگاشته شده است، در یکی از آن دو آمده؛ کسی که از دنیا غمگین باشد از قضای الهی ناخشنود است و فرد مؤمنی که از مصیبتی که به او رسیده به مخالف دینش شکایت کند جز این نیست که از خدای خود به دشمن او شکایت برده و کسی که به طمع رسیدن به ثروت فرد توانگری به او تواضع نماید دو ثلث دین او به باد رفته کسی که قرآن بخواند و بمیرد و به دوزخ وارد شد از شمار کسانی بوده که آیات خدا را به شوخی و ریشخند می گرفته است».

2- السجّاد علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِى عَن السَّجَادِ علیه السلام فِي دُعَاءِ يَومِ الفِطر: وَقُلْتَ تَبَارَكْتَ وَ تَعَالَيْتَ فِي عَامَّةَ ابْتِدَائِهِ: الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتابِ الحَكِيم. الركِتابٌ أُحَكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتابِ المُبِينِ. المر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتاب الركِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ. الرَتِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ وَ المذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ وَ فِي أَمْثَالِهَا مِنَ السُّوَر وَالطَّوَاسِينِ وَ الْحَوَامِيمِ فِي كُلِّ ذَلِكَ ثَنَّيْتَ بِالْكِتَابِ مَعَ الْقَسَمِ الَّذِى هُوَ اسْمُ مَنِ اخْتَصَصْتَهُ لِوَحْيِكَ وَ اسْتَوْدَعْتَهُ سِرَّ غَيْبَكَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿مَا خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُما إِلا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَالَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنذِرُوا مُعْرِضُونَ﴾ (3)

2- امام سجّاد علیه السلام- دعای روز عید فطر: ... بعد از ذکر پیامبر صلی الله علیه و آله و برخی از ویژگی هایش، پس هر شاهد قسمی که در کتابت آوردی و قرآن را مرادف آن کردی آن اسم اوست و آن شرافتی است که او را به آن مشرف گرداندی و در عموم ابتدای سوره های قرآن فرمودی الر این کتابی است که آیاتش استحکام یافته (هود) و الر [این] کتابی است که بر تو نازل کردیم (ابراهیم/1) و الر، آن آیات کتاب آشکار است. (یوسف/1) و آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد. (بقره/2-1) و در آیات دیگری از سوره های طواسین و حوامین در همه این ها با قسمی است که اسم کسی بوده که او را به وحی خود اختصاص دادی و اسرار غیبیات را نزدش نهاده ای.

ما آسمان ها و زمین و آن چه را در میان این دو است جز بحق و برای سرآمد معینی نیافریدیم؛ اما کافران از آن چه انذار می شوند روی گردانند. (3)

عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ ائْتُونِي بِكِتابِ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ فَاقْعُدُوا لَنَا حَتَّى نَسْأَلَكُمْ قَالَ فَلَقِيتُهُ فَحَاجَجْتُهُ بِذَلِكَ فَقَالَ أَفَمَا عِنْدَكُمْ شَيْءٌ إِنَّا تَعِيبُونَا إِنْ كَانَ فَلَانُ تَفَرَّغَ وَ شَغَلَنَا فَذَاكَ الَّذِي يَذْهَبُ بِحَقِّنَا﴾. (1)

2-1- المهدى علیه السلام- ﴿عن أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاق بْن سَعْدِ الْأَشْعَرى رحمه الله علیه أَنَّهُ جَاءَهُ بَعْضُ أَصْحَابِنَا يُعْلِمُهُ بِأَنَّ جَعْفَرَ بْنَ عَلِيٌّ كَتَبَ إِلَيْهِ كِتَاباً يُعَرِّفُهُ نَفْسَهُ وَ يُعْلِمُهُ أَنَّهُ الْقَيِّمُ بَعْدَ أَخِيهِ وَأَنَّ عِنْدَهُ مِنْ عِلْمٍ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ مَا يُحْتَاجُ إِلَيْهِ وَ غَيْرَ ذَلِكَ مِنَ الْعُلُومِ كُلَّهَا قَالَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ فَلَمَّا قَرَاتُ الْكِتَابَ كَتَبْتُ إِلَى صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام وَ صَيَّرْتُ كِتَابَ جَعْفَر فِي دَرْجِهِ فَخَرَجَ إِلَيَّ الْجَوَابُ فِي ذَلِكَ ... وَ قَدِ ادَّعَى هَذَا الْمَبْطِلُ الْمُدَّعِى عَلَى علیه السلام الْكَذِبَ بِمَا أَدَعَاهُ فَلَا أَدْرى بأيَّةَ حَالَة هِيَ لَهُ رَجَاءَ أَنْ يَتِمَّ دَعْوَاهُ أَ بِفِقْهِ فِي دِينِ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ مَا يَعْرِفُ حَلَالًا مِنْ حَرَامٍ وَلَا يَفْرُقُ بَيْنَ خَطَا وَصَوَابٍ أَمْ بِعِلْمٍ فَمَا يَعْلَمُ حَقَّا مِنْ بَاطِلِ وَ لَا مُحْكَما مِنْ مُتَشَابِهِ وَ لَا يَعْرِفُ حَدَّ الصَّلَاةِ وَ وَقْتَهَا أَمْ بِوَرَعِ فَاللَّهُ شَهِدَ [شَهِيدٌ] عَلَى تَركِهِ لِصَّلَاةِ الْفَرْضِ أَرْبَعِينَ يَوْمَا يَزْعُمُ ذَلِكَ لِطَلَبِ الشُّعْبَدَةِ وَ لَعَلَّ خَبَرَةٌ تَأَدَّى إِلَيْكُمْ وَ هَاتِيكَ طُرُقُ مُنْكَرَةً مَنْصُوبَةً وَ آثَارُ عِصْيَانِهِ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَشْهُورَةٌ قَائِمَةُ أَمْ بِآيَةٍ فَلْيَأْتِ بهَا أَمْ بِحُجَّة فَلْيُقِمْهَا أَمْ بدَلَالَة فَلْيَذْكُرْهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ الْعَزِيزِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم حم تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ الله الْعَزِيزِ الحكيم ما خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَ الَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنذِرُوا مُعْرِضُونَ قُلْ أَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّماواتِ ائْتُونِي بِكِتابِ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثَارَةِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ* وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاءً وَكَانُوا بِعِبادَتِهِمْ كَافِرِينَ فَالْتَمِسُ تَوَلَّى اللَّهُ تَوْفِيقَكَ مِنْ هَذَا الظَّالِمِ مَا ذَكَرْتُ لَكَ وَ امْتَحِنْه﴾. (2)

* الوِلَايَةُ

1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ فِي الْجَفْرِ الَّذِي يَذْكُرُونَهُ لَمَا يَسُوؤُهُمْ لِأَنَّهُمْ لَا يَقُولُونَ الْحَقَّ وَالْحَقُّ فِيهِ فَلْيُخْرِجُوا قَضَايَا عَلَى علیه السلام وَ فَرائِضَهُ إِنْ كَانُوا صَادِقِينَ وَ سَلُوهُمْ عَنِ الْخَالَاتِ وَالْعَمَّاتِ وَ

ص: 250

می فرماید: ﴿ائْتُونِي بِكِتَابِ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثَارَةِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنتُمْ صادِقِينَ﴾، با ما بنشینید تا از شما سؤال کنیم او را ملاقات کرده سخن امام را بیان کرده و با او بحث .کردم گفت چیزی پیش شما نیست جز این که از ما عیبجویی کنید این که فلانی منظورش حضرت صادق (است بیکار است و به مطالعه علوم می پردازد ولی ما گرفتار هستیم و به دنبال علم نمی رویم باعث می شود که او از ما عالم تر بوده و حق ما از بین برود.

2-1- امام مهدی علیه السلام- احمد بن اسحاق اشعری: گوید یکی از شیعیان به نزد من آمده و گفت «جعفربن على (جعفر) کذاب نامه ای به وی نوشته و خود را امام دانسته و ادعا کرده بود که امام بعد از پدرم من هستم و علم حلال و حرام و آن چه مورد احتیاج مردم است و سایر علوم همه و همه در نزد من است». احمد بن اسحاق گفت: وقتی آن نامه را خواندم مکتوبی در این خصوص به ناحیه ی مقدسه حضرت صاحب الأمر نوشته و نامه ی جعفر [کذاب] را هم در وسط آن گذاشته ارسال کردم، سپس جواب آن بدین گونه از ناحیه ی مقدسه حضرت صادر شد ... این مفسد باطل (جعفر کذاب) که بر خداوند دروغ بسته و ادعای امامت دارد؛ نمی دانم به چه چیز خود نظر داشته است؟ اگر امید به فقه و دانایی در احکام دین خدا داشته است به خدا قسم او نمی تواند حلال را از حرام تشخیص بدهد، و میان خطا و صواب فرق بگذارد و اگر به علم خود می بالیده او قادر نیست که حق را از باطل جدا سازد و محکم را از متشابه تشخیص دهد و حتی از حدود نماز و وقت آن هیچ اطلاعی ندارد. و اگر او به تقوا و پرهیزکاری خود اطمینان داشته خداوند گواه است که او چهل روز نماز واجبش را ترک کرد، به این منظور که با ترک نماز بتواند شعبده بازی را یاد بگیرد شاید خبر آن به شما هم رسیده باشد. ظرف های شراب او را همه کس دیده است، علاوه بر این ها آثار و علایم نافرمانی وی از امر و نهی الهی مشهور و ثابت است و اگر ادعای وی مبتنی بر معجزه است معجزه ی خود را بیاورد نشان دهد، و اگر حجتی دارد آن را اقامه نماید و چنان که دلیلی دارد ذکر کند خداوند عزوجل در قرآن فرموده: ﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. حم* تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ الله الْعَزِيزِ الحَكِيمِ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُما إِلَّا بِالحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ الَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنذِرُوا مُعْرِضُونَ * قُلْ أَرَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَا ذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ هُمْ شِرْكٌ فِي السَّماواتِ ائْتُونِي بِكِتابِ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثَارَةِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ۖ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ* وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا هُمْ أَعْداءَ وَكَانُوا بِعِبادَتِهِمْ كَافِرِین﴾ ای احمد بن اسحاق خداوند توفیقاتت را افزون کند آن چه را که گفتم از این زورگو (جعفر کذّاب) بپرس و او را بدین گونه امتحان کن».

* ولایت

1- امام صادق علیه السلام- سلیمان بن خالد گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: در جفری که آن ها نام می برند، مطالبی است که موجب ناراحتی ایشان می شود چون آن ها اعتقاد به حق ندارند و حق در آن ثبت شده. اگر راست می گویند قضایای علی و واجباتش را بیرون بیاورند از آن ها درباره ی خاله ها و عمّه ها

ص: 251

ليُخْرِجُوا مُصْحَفَ فَاطِمَةَ علیها السلام فَإِنَّ فِيهِ وَصِيَّةَ فَاطِمَةَ وَ مَعَهُ سِلَاحُ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فَأْتُوا بِكِتابِ مِنْ قَبل هذا أَوْ أَثَارَةِ مِنْ عِلْمٍ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى ائْتُونِي بِكِتَابٍ مِنْ قَبْلِ هَذا أَوْ أَثَارَةِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنتُمْ صادِقِينَ، قَالَ عَنَى بِالْكِتَابِ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ أَثَارَةِ مِنْ عِلْمٍ فَإِنَّمَا عَنَى بِذَلِكَ عِلْمَ أَوْصِيَاءِ الْأَنْبِيَاء علیهم السلام﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لَا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَهُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غَافِلُونَ﴾ (5)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ قَالَ مَنْ عَبَدَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَ الْكَوَاكِبَ وَ الْبَهَائِمَ وَالشَّجَرَ وَ الْحَجَر﴾. (3)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿مَنْ عَبَدَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَ الْكَوَاكِبَ وَالْبَهَائِمَ وَالشَّجَرَ وَ الْحَجَرَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ كَانَتْ هَذِهِ الْأَشْيَاءُ لَهُمْ أَعْداءَ وَ كَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِينَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ كانُوا هُمْ أَعْدَاءً وَكَانُوا بِعِبادَتِهِمْ كَافِرِينَ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنا بَيِّنَاتٍ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ مَّا جَاءَهُم هذا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾. (7)

قوله تعالى: ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ الله شَيْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفيضُونَ فِيهِ كَفَى بِهِ شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾. (8)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلَا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللهِ شَيْئًا هُوَ أَعْلَمُ بِمَا تُفيضُونَ فِيهِ كَفَى بِهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ اجْتَمَعَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ

ص: 252

سؤال کنید و مصحف حضرت فاطمه را بیاورند که در آن وصیت فاطمه است، یا سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله را. خداوند می فرماید: ﴿ائْتُونِي بِكِتابِ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثَارَةِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾.

2- امام باقر علیه السام- ابوعبیده گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی این آیه پرسیدم: ﴿ائْتُونِي بِكِتابِ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنتُمْ صادِقِينَ. فرمود: «مقصود از کتاب تورات و انجیل است و مقصود از باقیمانده ی علم، علم اوصیاء پیغمبران است».

چه کسی گمراه تر است از آن کس که معبودی غیر خدا را می خواند که تا قیامت هم به او پاسخ نمی گوید و از خواندن آن ها [کاملاً] غافل است؟! [و صدای آن ها را هیچ نمی شنود] (5)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- وَ مَنْ أَضَلُّ مِنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ؛ منظور از آن کسانی است که خورشید ،ماه ستارگان چهارپایان درختان و سنگ ها را می پرستیدند.

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- کسانی که خورشید و ماه و ستارگان و چهارپایان و درخت و سنگ را می پرستیدند موقعی که مردم در قیامت محشور شدند همین معبودها و خدایان آن ها دشمن ایشان خواهند بود و نسبت به عبادت آن ها بیزاری می جویند.

و هنگامی که مردم محشور می شوند معبودهای آن ها دشمنانشان خواهند بود؛ و [حتّی] عبادت آن ها را انکار می کنند! (6)

هنگامی که آیات روشن ما بر آنان خوانده می شود کافران در برابر حقی که برای آن ها آمده می گویند این سحری آشکار است».

بلکه آن ها می گویند: «آن [آیات] را بر خدا افترا بسته است»! بگو: «اگر من آن را به دروغ [به خدا] نسبت داده باشم [لازم است مرا رسوا کند و] شما نمی توانید در برابر خداوند از من دفاع کنید او کارهایی را که شما در آن وارد می شوید بهتر می داند؛ همین بس که او گواه میان من و شما باشد؛ و او آمرزنده و مهربان است».

1- امام رضا علیه السلام- ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهُ شَيْئًا هُوَ أَعْلَمُ بِمَا تُفيضُونَ فيهِ كَفَى بِهِ شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾؛ مهاجرین و انصار خدمت حضرت رسول الله آمدند و گفتند: ای رسول خدا شما اکنون در مدینه هستید و مردم با شما رفت و آمد دارند و گاهی برای شما مهمان می رسد و نمایندگان قبایل از اطراف و اکناف برای شما

ص: 253

فَقَالُوا إِنَّ لَكَ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَنُونَةً فِى نَفَقَتِكَ وَ فِيمَنْ يَأْتِيكَ مِنَ الْوُقُودِ وَ هَذِهِ أَمْوَالُنَا مَعَ دِمَائِنَا فَاحْكُمْ فِيهَا بَارَأَ مَأْجُوراً أَعْطِ مَا شِئْتَ وَ أَمْسِكَ مَا شِئْتَ مِنْ غَيْرِ حَرَجٍ قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِ الرُّوحَ الْأَمِينَ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ قُلْ لا أَسْتَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمُوَدَّةَ فِي الْقُرْبِي يَعْنِي أَنْ تَوَدُّوا قَرَابَتِي مِنْ بَعْدِي فَخَرَجُوا فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ مَا حَمَلَ رَسُولَ اللَّهِ عَلَى تَرْكِ مَا عَرَضْنَا عَلَيْهِ إِلَّا لِيَحْتَنَا عَلَى قَرَابَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ إِنْ هُوَ إِنَّا شَيْءٌ افْتَرَاهُ فِي مَجْلِسِهِ وَ كَانَ ذَلِكَ مِنْ قَوْلِهِمْ عَظِيماً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ هَذِهِ الْآيَةَ أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى علیه السلام كَذِباً الْآيَةَ وَ أَنْزَلَ أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ الله شَيْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِمَا تُفِيضُونَ فِيهِ كَفَى بِهِ شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ فَبَعَثَ إِلَيْهِمُ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ هَلْ مِنْ حَدَثٍ فَقَالُوا إِلى وَاللَّهِ يَا رَسُولَ اللَّهِ ۖ لَقَدْ قَالَ بَعْضُنَا كلاماً غَلِيظاً كَرِهْنَاهُ فَتَنَا عَلَيْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ الآيَةَ فَيَكُوا وَاشْتَدَّ بُكَاؤُهُم﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قل ما كُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بي وَ لَا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلا ما يُوحَى إِلَيَّ وَ ما أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾ (9)

می رسند و شما به مخارجی احتیاج دارید اینک اموال ما در اختیار شما است، هرچه می خواهید بردارید و خرج کنید در این هنگام جبرئیل امین از طرف خداوند فرود آمد و گفت: بگو: «من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم [اهل بیتم]». (شوری/23)، ای مردم بعد از من خویشاوندان مرا اذیت نکنید گروهی از مردم برخاستند و گفتند: «وی از این جهت گفته ی ما را قبول نکرد که خویشاوندان خود را بر ما تحمیل کند و این سخن را از نزد خود می گوید وقتی که این سخن بسیار ناروا از آن ها شنیده شد این آیه فرود آمد ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ الله شَيْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِيضُونَ فِيهِ كَفَى بِهِ شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾. حضرت رسول الله فرستاد آن جماعت در مجلس شرکت کردند، سپس فرمود: رسول مطلب تازه ای پیش آمده است؟ گفتند «آری ای رسول خدا! بعضی از ما سخنان ناروایی گفته اند و ما از گفته های آن ها ناراحت شدیم» پیغمبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم آیه را بر آن ها تلاوت کردند و آن ها سخت به گریه افتادند.

بگو: «من پیامبر صلی الله علیه و آله نوظهوری نیستم؛ که با سایر پیامبران متفاوت باشم و نمی دانم با من و شما چه خواهد شد؛ من تنها از آن چه بر من وحی می شود پیروی می کنم و جز انذار کننده ی آشکاری نیستم» (9)

بالشَّيْءِ حَتَّى إِذَا اعْتَدْنَاهُ وَ جَرَيْنَا عَلَيْهِ أَمَرْتَنَا بِغَيْرِهِ فَسَكَتَ النَّبي صلی الله علیه و آله عَنْهُمْ فَأَنْزِلَ عَلَيْهِ قُلْ ما كنت بدعاً مِنَ الرُّسُل ... إنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما يُوحَى إِلَيَّ وَ مَا أَنَا إِنَّا نَذِيرٌ مُبِينٍ﴾. (1)

2-2- الرضا علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: لَمَّا بُويعَ الرَّضَا علیه السلام بِالْعَهْدِ اجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَيْهِ يُهَنِّتُونَهُ فَأَوْمَا إِلَيْهِمْ فَأَنْصَتُوا ثُمَّ قَالَ بَعْدَ أَنِ اسْتَمَعَ كَلَامَهُمْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْفَعَّال لِمَا يَشَاءُ لَا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَ لَا رَادَّ لِقَضَائِهِ يَعْلَمُ حَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ وَصَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدِ فِي الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرينَ وَ عَلَى آلِهِ الطَّيِّبِينَ أَقُولُ وَأَنَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى بْنِ جَعْفَرَ علیه السلام إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَضَدَهُ اللَّهُ بِالسَّدَادِ وَ وَفَّقَهُ لِلرَّشَادِ عَرَفَ مِنْ حَقَّنَا مَا جَهَلَهُ غَيْرُهُ فَوَصَلَ أَرْحَامَا قُطِعَتْ وَ آمَنَ أَنْفُساً فُرْعَتْ بَلْ أَحْيَاهَا وَقَدْ تَلِفَتْ وَأَغْنَاهَا إِذَا افْتَقَرَتْ مُبْتَغِياً رضًا رَبِّ الْعَالَمِينَ لَا يُرِيدُ جَزَاءً مِنْ غَيْرِهِ وَ سَيَجْزِى اللَّهُ الشَّاكِرِينَ وَلا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ وَ إِنَّهُ جَعَلَ إِلَيَّ عَهْدَهُ وَالْإمْرَةَ الْكُبْرَى إِنْ بَقِيتُ بَعْدَهُ فَمَنْ حَلَّ عُقْدَةً أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى بِشَدِّهَا وَ فَصَمَ عُرْوَةً أَحَبَّ اللَّهُ إِيثَاقَهَا فَقَدْ أَبَاحَ حَرِيمَهُ وَ أَحَلَّ حُرَمَهُ إِذْ كَانَ بِذَلِكَ زَارِيَاً عَلَى الْإِمَامِ مُنْهَتِكَاً حُرْمَةَ الْإِسْلَامِ بِذَلِكَ جَرَى السَّالِفُ فَصَبَرَ مِنْهُ عَلَى الْفَلَتَاتِ وَ لَمْ يَتَعَرَّضُ بَعْدَهَا عَلَى الْعَزْمَاتِ خَوْفاً مِنْ شَتَاتِ الدِّينِ وَ اضْطِرَاب حَمْلِ الْمُسْلِمِينَ وَ لِقُرْب أَمْرِ الْجَاهِلِيَّةِ وَ رَصَدِ الْمُنَافِقِينَ فُرْصَةً تَنْتَهِرُ وَ بَائِقَةً تَبْتَدِرُ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُم﴾. (2)

3-2- الرّضا علیه السلام- ﴿بالإِسْنَادِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا يَقُولُ يَزْعُمُ ابْنُ أَبِي حَمْزَةَ أَنَّ جَعْفَراً زَعَمَ أَنَّ أَبِي الْقَائِمُ وَ مَا عَلِمَ جَعْفَرُ بِمَا يَحْدُثُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يَحْكِي لِرَسُوله ما أدْرِى ما يُفْعَلُ بِى وَلَا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما يُوحَى إِلَيَّ وَكَانَ أَبُو جَعْفَرِ علیه السلام يَقُولُ أَرْبَعَةُ أَحْدَاثِ تَكُونُ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ تَدلُّ عَلَى خُرُوجِهِ مِنْهَا أَحْدَاثُ قَدْ مَضَى مِنْهَا ثَلَاثَةً وَ بَقِيَ وَاحِدٌ قُلْنَا جُعِلْنَا فِدَاكَ وَ مَا مَضَى مِنْهَا قَالَ رَجَبُ خُلِعَ فِيهِ صَاحِبُ خُرَاسَانَ وَ رَجَبُ وَثَبَ فِيهِ علَى ابْن زَيْدَةَ وَ رَجَبُ يَخْرُجُ فِيهِ مُحَمَّد بْن إِبْرَاهِيمَ بالكوفة قُلْنَا لَهُ فَالرَّجبُ الرَّابِعُ مُتَّصِلُ بِهِ قَالَ هَكَذَا قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ﴾. (3)

ص: 256

دستور می دهی»! پیامبر صلی الله علیه و آله سکوت کرد و خداوند این آیه را بر ایشان نازل کرد: ﴿قُل ما كُنتُ بِدْعَا مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بي وَ لا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ وَمَا أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُّبِينٍ﴾.

2-2- امام رضا علیه السلام- از محمد بن اسحاق نقل شده است وقتی با حضرت رضا علیه السلام به ولایتعهدی بیعت شد اطرافش را گرفته تهنیت گفتند آن جناب اشاره کرد ساکت ،شوند سکوت کردند سپس الله الرحمن الرحیم سپاس خدایی را که آن چه را بخواهد انجام می دهد. هیچ کس را یارای فرمود: بسم جلوگیری یا ردّ احکام او نیست (رعد/41) و هیچ کس مانع قضای او نخواهد شد او چشم هایی را که به خیانت می گردد و آن چه را سینه ها پنهان می دارند می داند. (غافر /19) و صلى الله على محمد في الأولين و الآخرین و علی آله الطیبین می گویم من علی پسر موسی بن جعفر علیه السلام که خدا او را ثابت قدم بدارد و در راه ارشاد و هدایت موفقش فرماید حق ما را که مردم رعایت نمی کردند متوجه آن شد و خویشاوندی قطع شده را وصل کرد و دل های وحشت زده را ایمن گردانید و آن ها که مشرف به مرگ بودند زندگیبخش ید در هنگام تنگدستی ایشان را کمک کرد و در حالی که منظورش خدا بود از کسی اجر و پاداش نخواست خداوند پاداش سپاسگزاران را می دهد هرگز پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند. مأمون مرا ولیعهد خویش گردانید و خلافت را پس از خود به من سپرد اگر زنده بمانم بعد از او هرکس گرهی که خداوند دستور داد باز کند و دستاویزی را که خدا محکم کرده بگشاید خون خانواده ی خود را ریخته و ناموس خود را از دست داده زیرا با این کار به امام توهین نموده و احترام اسلام را از میان برداشته سرور ما امیرالمؤمنین نیز در چنین موقعیتی قرار داشت؛ صبر کرد بر کارهای بی فکری آن ها و متعرض تصمیم های ناپسند ایشان نشد تا رخنه در دین پیدا نشود و اختلاف بین مسلمانان نیفتد. زیرا مسلمانان تازه دوران جاهلیت را پشت سر گذاشته اند و منافقین انتظار فرصتی را می کشیدند تا اسلام را دچار خطر نمایند. سپس این آیه را قرائت فرمود: ﴿وَ ما أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُم﴾.

3-2- امام رضا علیه السلام- در قرب الاسناد از امام رضا علیه السلام روایت شده است فرمود: «ابن ابی حمزه گمان می کرد که جعفر خیال می کند پدرم قائم آل محمد ه است ولی جعفر از آن چه می باید پیش از ظهور قائم ال پدید آید، اطلاع نداشت به خدا قسم خداوند از زبان پیغمبرش این طور حکایت می کند: ﴿ما أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما يُوحَى إِلَيَّ﴾ یعنی من نمی دانم بر من و شما چه خواهد گذشت. من فقط از آن چه از راه وحی به من فرمود پیروی می کنم. جدم امام باقر می فرمود: «چهار حادثه پیش از قائم خواهد بود که علامت ظهور اوست». آن گاه امام رضا علیه السلام فرمود: «سه حادثه به وقوع پیوسته و یک حادثه ی دیگر باقی مانده است عرض کردیم فدایت شویم حوادثی که گذشته کدام است؟ فرمود: «اوّل ماه رجب بود که صاحب خراسان در آن ماه خلع شد دوم ماه رجبی بود که بر پسر زبیده شوریدند، سوم ماه رجبی است که محمد بن ابراهیم در آن ماه از کوفه قیام کرد. عرض کردیم «آیا رجب چهارم هم به این سه ماه می پیوندد»؟ فرمود: «جدم امام باقر این طور فرموده است».

ص: 257

4-2- أمير المؤمنين علیه السلام- في الإحتجاج: ﴿عَنْ أمِير المُؤْمِنِينَ علیه السلام حَدِيثُ طَوِيلُ وَ فِيهِ يَقُولُ مُجيباً لِبَعْضِ الزَّنَادِقَةِ وَ قَدْ قَالَ: ثُمَّ خَاطَبَهُ فِي أَضْعَافِ مَا أَثْنَى عَلَيْهِ فِي الْكِتَابِ مِنَ الْإِزْرَاءِ عَلَيْهِ وَ انْتِقَاصِ مَحَلِّهِ وَ غَيْرِ ذَلِكَ مِنْ تَهْجِينِهِ وَ تَأْنِيبِهِ مَا لَمْ يُخَاطِبْ أَحَداً مِنَ الْأَنْبِيَاءِ مِثْلُ قَوْلِهِ ... وَ ما أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ وَقَالَ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ، وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ فَإِذَا كَانَتِ الْأَشْيَاءُ تُحْصَى فِي الْإِمَامِ وَ هُوَ وَصِيُّ النَّبِيِّ فَالنَّبِيُّ أَوْلَى أَنْ يَكُونَ بَعِيداً مِنَ الصِّفَةِ الَّتِي قَالَ فِيهَا ما أَدْرى ما يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُم﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ كانَ مِنْ عِنْدِ الله وَ كَفَرْتُمْ بِهِ وَ شَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ بَني إِسرائيلَ عَلى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اسْتَكْبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ (10)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قُلْ إِنْ كَانَ الْقُرْآنُ مِنْ عِنْدِ الله وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اسْتَكْبَرْتُمْ قَالَ: الشَّاهِدُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كَانَ خَيْراً مَا سَبَقُونَا إِلَيْهِ وَإِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هذا إِفْكٌ قَديمٌ﴾ (11)

* النُّزُول

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَيْرِ عَنْ زُهْرَةَ قَالَ أَسْلَمَتْ فَأصِيبَ بَصَرُهَا فَقَالُوا لَهَا أَصَابَكِ النَّاتُ وَالْعُزَّى فَرَدَّدَ عَلَيْهَا بَصَرَهَا فَقَالَتْ قُرَيْشُ لَوْ كَانَ مَا جَاءَ مُحَمَّدُ خَيْراً مَا سَبَقَتْنَا إلَيْهِ زُهْرَةً فَنَزَلَ وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كَانَ خَيْراً مَا سَبَقُونَا إِلَيْهِ الْآيَةَ﴾. (3)

4-2- امام علی علیه السلام- ولی بیشتر از آن تعاریف او را مخاطب به آزار و جفا و بدی ساخته و از سر سرزنش و ملامت به نوعی خطاب نموده که هیچ پیامبری را این گونه نگفته مانند آیات ما هیچ چیز را در این کتاب فرو گذار نکردیم. (انعام/38) و همه چیز را در کتاب آشکار کننده ای برشمرده ایم!. (یس/12) اگر همه چیز در امام معدود و محسوب است که او همان وصی پیامبر صلی الله علیه و آله است، و آن حضرت سزاوارتر است که از صفت ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ دور باشد.

بگو: به من خبر دهید اگر این قرآن از سوی خدا باشد و شما به آن کافر شوید، در حالی که شاهدی از بنی اسرائیل بر آن شهادت دهد و او ایمان آورد و شما استکبار کنید [و ایمان نیاورید چه کسی گمراه تر از شما خواهد بود]؟! خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمی کند» (10)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- آيه بدین معناست که ای پیامبر صلی الله علیه و آله بگو به من خبر دهید اگر این قرآن از سوی خدا باشد و شما به آن کافر ،شوید در حالی که شاهدی از بنی اسرائیل بر آن شهادت دهد و او ایمان آورد و شما استکبار کنید و ایمان نیاورید چه کسی گمراه تر از شما خواهد بود؟ منظور از شاهد؛ امیرالمؤمنین است.

کافران درباره ی مؤمنان چنین گفتند: «اگر [اسلام] چیز خوبی بود، هرگز آن ها در پذیرش آن بر ما پیشی نمی گرفتند و چون خودشان به وسیله ی آن هدایت نشدند می گویند این یک دروغ [و افسانه ای] قدیمی است». (11)

* سبب نزول

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- عروة بن زبیر از زهره نقل کرده که گوید او اسلام آورد و چشمش آسیب دید. به او گفتند لات و عزّی به تو آسیب رساندند. پیامبر صلی الله علیه و آله چشمش را به حال اول بازگرداند. پس قریش گفتند: اگر آن چه محمّد آورده خوب بود زهره پیش از ما بدان تمایل پیدا نمی کرد. پس این آیه نازل شد ﴿و قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كَانَ خَيْراً ما سَبَقُونا إِلَيْهِ وَإِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هذا إِفْكٌ قَديمٌ﴾.

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ عَمْرُو قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَا عَبْدَ الْمَلِكِ مَا لِي لَا أَرَاكَ تَخْرُجُ إِلَى هَذِهِ الْمَوَاضِع الَّتِي يَخْرُجُ إِلَيْهَا أَهْلُ بِلَادِكَ قَالَ قُلْتُ وَ أَيْنَ قَالَ جُدَّةً وَ عَبَّادَانُ وَ الْمَصِّيصَةُ وَقَزْوِينُ فَقُلْتُ انْتِظَاراً لِأَمْرِكُمْ وَالِاقْتِدَاءِ بِكُمْ فَقَالَ إلى وَ اللَّهِ لَوْ كَانَ خَيْراً مَا سَبَقُونا إِلَيْهِ قَالَ قُلْتُ لَهُ فَإِنَّ الزَّيْدِيَّةَ يَقُولُونَ لَيْسَ بَيْنَنَا وَبَيْنَ جَعْفَر خِلَافُ إِلَّا أَنَّهُ لَا يَرَى الْجِهَادَ فَقَالَ أَنَا لَا أَرَاهُ بَلَى وَاللَّهِ إِنِّي لَأَرَاهُ وَلَكِنِّي أَكْرَهُ أَنْ أَدَعَ عِلْمِي إِلَى جَهْلِهِمْ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسَى إِمَاماً وَ رَحْمَةً وَهَذَا كِتابٌ مُصَدِّقٌ لِسَاناً عَرَبِيًّا لِيُنْذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِينَ﴾ (12)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ (13)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ قَالَ اسْتَقَامُوا عَلَى وَلَايَة أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (2)

2- الرضا علیه السلام - ﴿رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَيْل قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَن علیه السلام رَّضَا عَن الْإِسْتِقَامَةِ. قَالَ: هِيَ وَ اللَّهِ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿ أُولئِكَ أَصْحابُ الجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها جَزَاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ﴾. (14)

قوله تعالى: ﴿وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ إحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَوَضَعَتْهُ كُرْهاً وَحَمْلُهُ وَفِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةٌ قَالَ رَبِّ أَوْزِعْني أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى وَالِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صَالِحاً ترضاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾. (15)

ص: 260

1-1- امام صادق علیه السلام- عبدالملک بن عمرو: گوید امام صادق علیه السلام به من فرمود ای !عبدالملک چرا مانند همشهریان خود که به خیال خود برای جهاد می روند به سرزمین هایی که می روند، نمی روی [و با آن ها] همراه نمی شوی؟ گفتم کجا»؟ فرمود: «جده؛ عبادان و مصیصه و قزوین» گفتم: «به خاطر این که منتظر فرمان شما [برای جهاد] هستم و منتظر اقتدا به شما هستم فرمود: «آری خوب کاری می کنی؛ به خدا سوگند اگر [اسلام] چیز خوبی بود هرگز آن ها در پذیرش آن بر ما پیشی نمی گرفتند به امام عرض کردم زیدیه (کسانی که بعد از امام سجّاد علیه السلام معتقد به امامت زیدبن علی فرزند امام سجادا شدند و امامت امام باقر علیه السلام را نپذیرفتند) می گویند میان ما و جعفر (امام صادق علیه السلام) اختلافی نیست جز این که او اعتقاد به جهاد با دشمنان ندارد فرمود: «من اعتقاد به آن ندارم»؟! بلکه سوگند به خداوند من اعتقاد به آن (جهاد) دارم ولی کراهت دارم از این که علمم را رها کنم و به سوی جهل آن ها (زیدیه) بروم [علم دارم] به این که این جهاد آن ها، جهاد واقعی نیست».

و پیش از آن کتاب موسی که پیشوا و رحمت بود [نشانه های قرآن را بیان کرده]، و این کتابی است که هماهنگ با نشانه های آن (تورات) است در حالی که به زبان عربی و فصیح و گویاست تا ستمکاران را انذار کند و برای نیکوکاران بشارتی باشد. (12)

کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت کردند، نه ترسی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند. (13)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾؛ یعنی به ولایت علی علیه السلام پایداری نمودند.

2- امام رضا علیه السلام- محمد بن فضیل گوید: از امام رضا علیه السلام درباره ی استقامت پرسیدم. فرمود: «آن استقامت همان چیزی است که شما شیعیان بر آن هستید [و به آن اعتقاد دارید]».

آن ها اهل بهشتند و جاودانه در آن می مانند؛ این پاداش اعمالی است که انجام می دادند. (14)

ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند مادرش او را با ناراحتی حمل می کند و با ناراحتی وضع حمل می نماید؛ و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است؛ تا زمانی که به نیرومندی و کمال خود بالغ گردد و به چهل سالگی برسد می گوید: «پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم دادی به جا آورم و کار شایسته ای انجام دهم که از آن خشنود باشی و فرزندان مرا صالح گردان؛ من به سوی تو باز گشتم و توبه کردم و من از مسلمانانم». (15)

ص: 261

3-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَا ذَكَرْهُ مُسْلِمٌ فِي صَحِيحِهِ فِي الْجُزْءِ الْخَامِسَ فِي أَوَائِلِهِ عَلَى حَدٌ كُرَاسَيْن مِنَ النُّسْخَةِ الْمَنْقُول مِنْهَا فِي تَفْسِير سُورَة الْأَحْقَافِ: أنَ امْرَأَةً دَخَلَتْ عَلَى زَوْجِهَا فَوَلَدَتْ مِنْهُ لِسِيَّة أَشْهُرٍ فَذَكَرَ ذَلِكَ لِعُثْمَانَ بْن عَفَّانَ فَأَمَرَ بِرَجْمِهَا فَدَخَلَ عَلَى علیه السلام فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَحَمْلُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً وَ قَالَ تَعَالَى وَفِصالُهُ فِي عَامَيْنِ قَالَ فَوَ اللَّهِ كُنَّا عِنْدَ عُثْمَانَ أَنْ بَعَثَ إِلَيْهَا فَرُدَّت﴾. (1)

4-3- أمير المؤمنين علیه السلام - ﴿رُوىَ عَنْ يُونُسَ بْنِ الْحَسَن أَنَّ عُمَرَ أُتِيَ بِامْرأَة قَدْ وَلَدَتْ لِسِيَّة أَشْهُر برَجْمِهَا فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ إِنْ خَاصَمَتُكَ بِكِتَابِ اللهِ خَصَمَتَكَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ وَحَمْلُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْراً وَ يَقُولُ جَلَّ قَائِلًا وَ الْوالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ فَإِذَا تَمَّمَتِ الْمَرْأَةُ الرَّضَاعَةَ سَنَتَيْنِ وَكَانَ حَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثِينَ شَهْراً كَانَ الْحَمْلُ مِنْهَا سِتَةَ أَشْهُرٍ فَخَلَّى عُمَرُ سَبِيلَ الْمَرْأَةِ وَ ثَبَتَ الْحُكْمُ بِذَلِكَ فَعَمِلَ بِهِ الصَّحَابَةُ وَ التَّابِعُونَ وَ مَنْ أَخَذَ عَنْهُ إِلَى يَوْمِنَا هَذَا﴾. (2)

* ولادة الحسين علیه السلام

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنِ الْحُسَيْنِ بْن زَيْدِ عَنْ آبَائِهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِيلُ عَلَى علیه السلام نَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله إِنَّهُ يُولَدُ لَكَ مَوْلُودٌ تَقْتُلُهُ أُمَّتِكَ مِنْ بَعْدِكَ فَقَالَ يَا جَبْرَئِيلُ لَا حَاجَةً لِي فِيهِ فَقَالَ يَا محمد صلی الله علیه و آله إِنَّ مِنْهُ الْأَئِمَّةَ وَالْأَوْصِيَا، قَالَ وَ جَاءَ النَّبِيُّ إِلَى فَاطِمَةَ فَقَالَ لَهَا إِنَّكَ تَلِدِينَ وَلَداً تَقْتُلُهُ أُمَّتِي مِنْ بَعْدِي فَقَالَتْ لَا حَاجَةَ لِي فِيهِ فَخَاطَبَهَا ثَلَاثَاً ثُمَّ قَالَ لَهَا إِنَّ مِنْهُ الْأَئِمَّةَ وَالْأَوْصِيَاءَ فَقَالَتْ نَعَمْ يَا أَبَهُ فَحَمَلَتْ بِالْحُسَيْنِ علیه السلام فَحَفِظَهَا اللَّهُ وَ مَا فِي بَطْنِهَا مِنْ إِبْلِيسَ فَوَضَعَتْهُ لِسِتَةَ أَشْهُرٍ وَ لَمْ يُسْمَعْ بِمَوْلُودِ وَلِدَ لِسِتَّة أَشْهُرٍ إِلَّا الْحُسَيْنُ وَيَحْيَى بْنُ زَكَرِيَّا لهِ فَلَمَّا وَضَعَتْهُ وَضَعَ النَّبِيُّ ال لِسَانَهُ فِي فِيهِ فَمَصَّهُ وَ لَمْ يَرْضَعَ الْحُسَيْنُ مِنْ أَنثَى حَتَّى نَبَتَ لَحْمُهُ وَ دَمُهُ مِنْ رِيق رَسُول الله وَ هُوَ قَولُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَوَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ إحْسَاناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهَا وَوَضَعَتْهُ كُرْها وَ حملُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً﴾. (3)

ص: 264

3-3- امام علی علیه السلام- در صحیح مسلم آمده است زنی با شوهرش همبستر شد و بعد از مدت شش ماه فرزندی به دنیا آورد خبر این جریان به عثمان بن عفان خلیفه ی سوم، رسید. او دستور داد که زن را سنگسار کنند و زن را برای اجرای حکم بردند علی علیه السلام وارد [آن مجلس] شد وفرمود: «خداوند عزوجل می فرماید: ﴿وَ حَملُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً﴾ و فرمود: دو سال باید شیر بخورد. (لقمان/14) [یعنی بارداری و شیردهی مجموعاً حداقل سی ماه است و مدت شیردهی بیست و چهار ماه پس می تواند که دوران حاملگی شش ماه باشد] به خدا سوگند نزد عثمان بودیم که فرستاده ای را سوی آن زن فرستاد و او را باز گرداند آزاد کرد.

4-3- امام علی علیه السلام- از یونس بن حسن روایت شده است زنی را نزد عمر آوردند که شش ماهه بچه زاییده بود عمر خواست او را سنگسار کند امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: «اگر این زن به وسیله ی کتاب خدا (قرآن) برای تو برهان بیاورد بر تو پیروز می شود. خداوند می فرماید: ﴿وَحَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً﴾ و [درباره ی همه ی دوران شیردادن] می فرماید مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شیر می دهند. (بقره/233). پس آن گاه که زن دو سال تمام کودکش را شیر داد، از آن سو دوران بارداری و از شیر گرفتن سی ماه باشد در نتیجه زمان بارداری شش ماه خواهد بود یعنی دو سال که بیست و چهار ماه است از سیماه که کم شد باقیمانده شش ماه است که دوران بارداری زن است عمر که این بیان را شنید آن زن را رها کرده و این حکم را در اسلام مقرر ساخت و اصحاب پیغمبر و آنان که پس از ایشان آمدند و همچنین تا زمان ما به این حکم رفتار کردند.

* ولادت امام حسین علیه السلام

1- پیامبر صلی الله علیه و آله - حسین بن زید از پدرانش نقل کرده است جبرئیل بر پیامبر اکرم نازل شده گفت: «ای محمد یه فرزندی برایت متولد خواهد شد که پس از تو امتت او را خواهند کشت، فرمود: «من نیاز به چنین فرزندی ندارم گفت ائمه و پیشوایان دین از نژاد او خواهند بود. پیغمبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم پیش فاطمه آمده فرمود تو را فرزندی خواهد بود که پس از من امت او را می کشتند عرض کرد: نیاز به چنین فرزندی ندارم سه مرتبه این سخن را برایش تکرار کرد. سپس فرمود: از نژاد او ائمه علیهم السلام و جانشینان من خواهند بود فاطمه زهرا قبول کرد و بعد به حضرت حسین علیه السلام حامله شد خداوند فرزند او را از شیطان حفظ نمود و در شش ماهگی متولد شد و فرزندی شش ماهه متولد نشده جز حضرت حسین و یحیی بن زکریا علیه السلام و یحیی بن زکریا علیه السلام. پس از زایمان، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله زبان خود را در دهانش گذاشت حسین مکید و آن جناب از زنی شیر ننوشید تا وقتی که گوشت و خونش از لعاب دهان پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم رویید و این تفسیر آیه: ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَوَضَعَتْهُ كُرْهاً وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً﴾ است.

ص: 265

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ: أَتَى جَبْرَئِيلُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ لَهُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدٌ أَلَا أَبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ تَقْتُلُهُ أَمَّتُكَ مِنْ بَعْدِكَ فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِي فِيهِ قَالَ فَانْقَضَّ إِلَى السَّمَاءِ ثُمَّ عَادَ إِلَيْهِ الثَّانِيَةَ فَقَالَ مِثْلَ ذَلِكَ فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِي فِيهِ فَانْعَرَجَ إِلَى السَّمَاءِ ثُمَّ انْقَضَ عَلَيْهِ الثَّالِثَةَ فَقَالَ لَهُ مِثْلَ ذَلِكَ فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِي فِيهِ فَقَالَ إِنَّ رَبَّكَ جَاعِلُ الْوَصِيَّة فِي عَقِبِهِ فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَدَخَلَ عَلَى فَاطِمَةَ فَقَالَ لَهَا إِنَّ جَبْرَئِيلَ أَتَانِي فَبَشِّرَنِي بِغُلَامٍ تَقْتُلُهُ أُمَّتِي مِنْ بَعْدِي فَقَالَتْ لَا حَاجَةَ لِي فِيهِ فَقَالَ لَهَا إِنَّ رَبِّي جَاعِلُ الْوَصِيَّةِ فِي عَقِبِهِ فَقَالَتْ نَعَمْ إِذَنْ قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى عِنْدَ ذَلِكَ هَذِهِ الْآيَةَ فِيهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً لِمَوْضِعِ إِعْلَامِ جَبْرَئِيلَ إِيَّاهَا بِقَتْلِهِ فَحَمَلَتْهُ كُرْها بِأَنَّهُ مَقْتُولُ وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً لأنَّهُ مَقْتُولُ ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ جَبْرَئِيلَ علیه السلام نَزَلَ عَلَى مُحَمَّدِ فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بمَوْلُودِ يُولَدُ مِنْ فَاطِمَةَ تَقْتُلُهُ أَمَّتُكَ مِنْ بَعْدِكَ فَقَالَ يَا جَبْرَئِيلُ وَ عَلَى رَبِّيَ السَّلَامُ لَا حَاجَةَ لِي فِي مَوْلُودٍ يُولَدُ مِنْ فَاطِمَةَ تَقْتُلُهُ أُمَّتِي مِنْ بَعْدِى فَعَرَجَ ثُمَّ هَبَطَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ مِثْلَ ذَلِكَ فَقَالَ يَا جَبْرَئِيلُ وَ عَلَى رَبِّيَ السَّلَامُ لَا حَاجَةَ لِي فِي مَوْلُودِ تَقْتُلُهُ أُمَّتِي مِنْ بَعْدِي فَعَرَجَ جَبْرَئِيلُ إِلَى السَّمَاءِ ثُمَّ هَبَطَ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّكَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يُبَشِّرُكَ بِأَنَّهُ جَاعِلُ فِي ذُرِّيَّتِهِ الْإِمَامَةَ وَالْوَلَايَةَ وَ الْوَصِيَّةَ فَقَالَ قَدْ رَضِيتُ ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَى فَاطِمَةَ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرِنِي بِمَوْلُودٍ يُولَدُ لَكِ تَقْتُلُهُ أُمَّتِي مِنْ بَعْدِي فَأَرْسَلَتْ إِلَيْهِ لَا حَاجَةَ لِي فِي مَوْلُودِ مِنِّي تَقْتُلُهُ أَمَّتُكَ مِنْ بَعْدِكَ فَأَرْسَلَ إِلَيْهَا أَنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَ فِي ذُرِّيَّتِهِ الْإِمَامَةَ وَالْوَلَايَةَ وَالْوَصِيَّةَ فَأَرْسَلَتْ إِلَيْهِ أَنِّي قَدْ رَضِيتُ [ف] حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَوَضَعَتْهُ كُرْهاً وَحَمْلُهُ وَفِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صَالِحاً تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي فَلَوْ لَا أَنَّهُ قَالَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي لَكَانَتْ ذُرِّيَّتُهُ كُلُهُمْ أَئِمَّةً وَلَمْ يَرْضَع الْحُسَيْنُ علیه السلام مِنْ فَاطِمَةَ وَ لَا مِنْ أُنْثَى كَانَ يُؤْتَى بِهِ النَّبِيَ صلی الله علیه و آله فَيَضَعُ إِبْهَامَهُ فِي فِيهِ فَيَمُصُّ مِنْهَا مَا

ص: 266

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از عبدالله نقل شده است شنیدم که امام صادق علیه السلام فرمود: «جبرئیل بر رسول خدا فرود آمد و گفت: «سلام بر تو ای محمد من به تو مژده به دنیا آمدن فرزندی برایت را می دهم که امّتت پس از وفات تو، او را به قتل خواهند رساند رسول خدا فرمود: «من به آن نیازی ندارم جبرئیل به آسمان عروج کرد و دوباره بر رسول خدا فرود آمد و بار دیگر همان مطلب را تکرار کرد پیامبر صلی الله علیه و آله باز هم فرمود: من بدان نیازی ندارم». جبرئیل بار دیگر به آسمان بازگشت و پس از مدتی برای سومین بار بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و خبر فوق را تکرار کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز پاسخ خودش را تکرار کرد جبرئیل گفت خداوند» وصایت را در نسل او قرار داده فاطمه وارد است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: در این صورت می پذیرم سپس پیامبر صلی الله علیه و آله برخاست و بر شد و به او فرمود: جبرئیل نزد من آمد و به من مژده داد که خداوند به من نوه ای خواهد داد که امتم پس از وفاتم او را به قتل خواهند رساند حضرت فاطمه و فرمود: «من به چنین فرزندی نیازی ندارم. رسول اکرم فرمود: خداوند وصایت را در نسل او قرار داده است». حضرت فاطمه فرمود: «در این صورت می پذیرم. در این هنگام خداوند آیه ی زیر را نازل کرد: ﴿حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا و وضَعَتْهُ كُرْهًا زیرا جبرئیل این امر را به اطلاع حضرت فاطمه رسانده بود. او نیز به علت این که می دانست فرزندش کشته خواهد شد از بارداری و وضع حمل ناراضی بود.

3- امام صادق علیه السلام- جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و گفت: «ای محمد خداوند به تو مژده به دنیا آمدن فرزندی را می دهد که از فاطمه به دنیا خواهد آمد و پس از وفات تو امتت او را به قتل خواهند رساند». رسول خدا فرمود: ای جبرئیل سلام مرا به پروردگارم برسان. من به فرزندی که از فاطمه به دنیا بیاید و پس از وفات من امتم او را به قتل برسانند نیازی ندارم. جبرئیل به آسمان عروج کرد. سپس دوباره فرود آمد و گفت خداوند بر تو درود فرستاد و به تو مژده داد که در نسل او امامت و وصایت قرار خواهد داد. در این هنگام رسول خدا فرمود: «من راضی شدم». پیامبر صلی الله علیه و آله شخصی را نزد حضرت فاطمه فرستاد و به او پیغام داد که خداوند به من مژده به دنیا آمدن فرزندی از تو را داده است که امتم پس از من او را به قتل خواهند رساند. حضرت فاطمه برای پیامبر صلی الله علیه و آله پیغام فرستاد من به چنین فرزندی، نیازی ندارم رسول خدا دوباره برای دخترش پیام فرستاد: «خداوند امامت ولایت و وصایت را در نسل او قرار خواهد داد حضرت فاطمه برای پیامبر صلی الله علیه و آله پیام مجدد فرستاد که در این صورت راضی خواهم بود ﴿حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا و وضَعَتْهُ كُرْهًا و حمله و فِصَالُهُ ثَلاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ و بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةٌ قَال رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَليَّ و عَلى والدَيَّ وأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ و أَصلح لي فِي ذُرِّيَّتِي﴾ در اين صورت همه ی نسل او امام می بودند امام حسین علیه السلام شیر حضرت فاطمه و هیچ زن دیگری را نخورد بلکه او را نزد رسول خدا می آوردند آن حضرت انگشت ابهامش را در دهان او می گذاشت امام حسین علیه السلام نیز آن را

ص: 267

يَكْفِيهَا الْيَوْمَيْنِ وَ الثَّلَاثَ فَنَبَتَ لَحْمُ الْحُسَيْنِ علیه السلام مِنْ لَحْمِ رَسُولِ اللَّهِ وَ دَمِهِ وَلَمْ يُولَدْ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ إِنَّا عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ علیه السلام وَالْحُسَيْنُ بْنُ عَلَى علیه السلام﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي خَدِيجَةَ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا حَمَلَتْ فَاطِمَةُ بِالْحُسَيْنِ صلی الله علیه و آله جَاءَ جَبْرَئِيلُ إِلَى رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ إِنَّ فَاطِمَةَ سَتَلِدُ مَولُوداً تَقْتُلُهُ أُمَّتُكَ مِنْ بَعْدِكَ فَلَمَّا حَمَلَتْ فَاطِمَةً بِالْحُسَيْنِ ال كَرهَتْ حَمْلَهُ وَ حِينَ وَضَعَتْهُ كَرِهَتْ وَضْعَهُ ثُمَّ قَالَ أبُو عَبْدِ اللَّهِ لَمْ تُرَ فِى الدُّنْيَا أَمُّ تَلِدُ غُلَامًا تَكْرَهُهُ وَلَكِنَّهَا كَرِهَتْهُ لِمَا عَلِمَتْ أَنَّهُ سَيُقْتَلُ وَفِيهِ نزلت هذه الآيَةُ وَوَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنا﴾. (2)

می مکید، این امر به مدت دو یا سه روز او را سیر نگه می داشت به همین دلیل گوشت و خون امام حسین علیه السلام از گوشت و خون پیامبری روییده است. هیچ کودکی جز حضرت عیسی علیه السلام و امام حسین شش ماهه به دنیا نیامده است».

4- امام صادق علیه السلام- ابو خدیجه از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: هنگامی که فاطمه علیها السلام حسین علیه السلام را باردار بود، جبرئیل بر رسول خدا نازل شد و عرض کرد: «فاطمه علیها السلام پسری به دنیا می آورد که پس از تو امتت او را می کشند و هنگامی که فاطمه حسین را باردار شد، از حمل او کراهت داشت و وقتی وضع حمل کرد از این وضع حمل کراهت داشت». سپس امام صادق علیه السلام فرمود: «در دنیا دیده نشده است که مادری از متولد کردن پسر خود کراهت داشته باشد. اما او از این امر کراهت داشت زیرا می دانست که او کشته می شود این آیه در حق او نازل شده است. ﴿وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَحَمْلُهُ وَفِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةٌ قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَل صالحا ترضاهُ وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾.

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطِ قَالَ رَأَيْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام وَقَدْ خَرَجَ عَلَيَّ فَأَخَذْتُ النَّظَرَ إِلَيْهِ وَ جَعَلْتُ أَنْظُرُ إِلَى رَأْسِهِ وَرِجْلَيْهِ لِأَصِف قَامَتَهُ لِأَصْحَابِنَا بِمِصْرَ فَبَيْنَا أَنَا كَذَلِكَ حَتَّى قَعَدَ فَقَالَ يَا عَلِيُّ إِنَّ اللَّهَ احْتَجَّ فِي الْإِمَامَة بِمِثْلِ مَا احْتَجَّ بِهِ فِي النُّبُوَّة فَقَالَ وَ آتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً فَقَدْ يَجُوزُ أَنْ يُؤْتَى الْحِكْمَةَ وَ هُوَ صَبِيُّ وَ يَجُوزُ أَنْ يُؤْتَاهَا وَهُوَ ابْنُ أَرْبَعِينَ سَنَةٌ﴾. (1)

1- امام باقر علیه السلام- علی بن اسباط گوید: امام باقر عله السلام را دیدم که به طرف من می آمد، من نگاهم را به او تیز کردم با دقت به او نگریستم شروع به نگریستنش کردم و به سر و پایش نگاه می کردم تا اندازه ی قامتش را برای اصحاب اهل مصر خود (شیعیان) وصف کنم، در آن میان که من ورانداز می کردم حضرت نشست و فرمود ای علی! خدا حجّت درباره ی امامت را به مانند حجت درباره ی نبوت آورده و فرموده است و ما فرمان نبوت [و عقل کافی] در کودکی به او دادیم!. (مریم /12) وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ، پس رواست که به شخصی در کودکی حکمت داده شود [چنان چه به یحیی علیه السلام داده شد]». و رواست که در چهل سالگی داده شود چنان چه به یوسف علیه السلام داده شد».

قوله تعالى: ﴿أُولئِكَ الَّذينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَنَتَجاوَزُ عَنْ سَيِّئاتِهِمْ في أَصْحَابِ الجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدِّقِ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ﴾ (16)

قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِي قَالَ لِوالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُما أَتَعِدَانِنِي أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِي وَهُما يَسْتَغِيثَانِ اللهَ وَيْلَكَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ الله حَقٌّ فَيَقُولُ ما هذا إلا أساطيرُ الْأَوَّلِينَ﴾ (17)

1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَالَّذِي قَالَ لِوالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُما أَتَعِدَانِي أَنْ أُخْرَجَ ... إِلَى قَوْلِهِ ما هذا إِلَّا أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ قَالَ نَزَلَتْ فِي عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي بَكْر﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿أُولئِكَ الَّذينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الجِنِّ وَالْإِنْسِ إِنَّهُمْ كَانُوا خَاسِرِينَ﴾ (18)

قوله تعالى: ﴿وَلِكُلِّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَلِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمالَهُمْ وَهُمْ لا يُظْلَمُون﴾ (19)

قوله تعالى: ﴿وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذينَ كَفَرُوا عَلَى علیه السلام نَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَياتِكُمُ الدُّنْيا وَاسْتَمْتَعْتُم بها فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الأَرض بغَيْرِ الحَقِّ وَ بِما كُنتُمْ تَفْسُقُونَ ﴾ (20)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن الصَّادِقِ عَنْ أَبِيهِ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلى بن أبي طالب علیه السلام أتِي بخَبيص فَأَبَى أَنْ يَأْكُلَهُ فَقَالُوا لَهُ أَ تَحَرِّمُ قَالَ لَا وَلَكِنِّي أَخْشَى أَنْ تَتُوقَ إِلَيْهِ نَفْسِي فَأَطْلُبَهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ فِي حَياتِكُمُ الدُّنْيا وَ اسْتَمْتَعْتُم بِها﴾. (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ اللَّهِ لَقَدْ رَقَعْتُ مِدْرَعَتِى هَذِهِ حَتَّى اسْتَحْيَيْتُ مِنْ رَاقِعِهَا وَ لَقَدْ قَالَ لِي قَائِلُ أَ لَا تَنْبِدُهَا عَنْكَ فَقُلْتُ اعْزُبُ عَنِّى فَعِنْدَ الصَّبَاحِ يَحْمَدُ الْقَوْمُ السُّرَى﴾. (3)

ص: 272

آن ها کسانی هستند که ما بهترین اعمالشان را قبول می کنیم و از گناهانشان می گذریم و در میان بهشتیان جای دارند؛ این وعده ی راستی است که وعده داده می شدند. (16)

و کسی که به پدر و مادرش می گوید: «اف بر شما! آیا به من وعده می دهید که من [روز قیامت] مبعوث می شوم؟ در حالی که پیش از من اقوام زیادی بودند و هرگز مبعوث نشدند و آن دو فریاد می کشند و خدا را به یاری می طلبند که وای بر تو ایمان بیاور که وعده ی خدا حق است اما او پیوسته می گوید این چیزی جز افسانه های پیشینیان نیست». (17)

1- امام عسکری علیه السلام- آيه ى ﴿وَ الَّذي قالَ لِوالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُما أَتَعِدانِنِي أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِي وَ هُما يَسْتَغِيثَانِ اللَّهَ وَيْلَكَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ الله حَقٌّ فَيَقُولُ ما هذا إلا أساطير الأولين﴾ درباره ى عبدالرحمن بن ابی بکر نازل شده است.

آن ها کسانی هستند که فرمان عذاب درباره ی آنان همراه اقوام [کافری] که پیش از آنان از جن و انس بودند تحقق یافته به یقین آنان زیانکار بودند (18)

و برای هر کدام درجاتی است بر طبق اعمالی که انجام داده اند تا خداوند کارهایشان را بی کم و کاست به آنان بازپس دهد؛ و آن ها مورد ستم واقع نمی شوند. (19)

آن روز که کافران را بر آتش عرضه می کنند به آن ها گفته می شود از نعمت های پاکیزه در زندگی دنیای خود استفاده کردید و از آن بهره گرفتید؛ اما امروز عذاب ذلت بار به خاطر استکباری که در زمین به ناحق داشتید و به خاطر گناهانی که انجام می دادید جزای شما خواهد بود. (20)

1- امام علی علیه السلام- امام صادق علیه السلام از پدرش روایت فرموده است برای امیرالمؤمنین علیه السلام حلوای خرما آوردند امام از خوردن آن خودداری کرد خدمت ایشان عرض کردند آیا آن را حرام می دانی؟ امام فرمود: خیر! بلکه بیم آن دارم که نفسم بدان عادت کند و آن را بخواهد سپس این آیه را خواند ﴿أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا وَ اسْتَمْتَعْتُم بِهَا﴾.

2- امام علی علیه السلام- امیرالمؤمنین علیه السلام در یکی از خطبه هایش فرمود: به خدا قسم لباسم را به پینه دوز دادم تا آن را وصله بزند. کسی به من گفت: «نمی خواهی آن را دور بیندازی»؟ پاسخ دادم: از مقابل چشمان من دور شو هنگام صبح است که مردمان، سیرکنندگان در شب را می ستایند».

ص: 273

3- الباقر علیه السلام- ﴿وَ اللَّهِ إِنْ كَانَ عَلِى علیه السلام لَيَأْكُلُ أَكُلَ الْعَبْدِ وَ يَجْلِسُ جَلْسَةَ الْعَبْدِ وَ إِنْ كَانَ لَيَشْتَرى الْقَمِيصَيْنِ السُّنْبُلَانِيَّيْن فَيُخَيَّرُ غُلَامَهُ خَيْرَهُمَا ثُمَّ يَلْبَسُ الْآخَرَ فَإِذَا جَازَ أَصَابِعَهُ قَطَعَهُ وَ إِذَا جَازَ كَعْبَهُ حَذَفَهُ وَ لَقَدْ وَلِيَ خَمْسَ سِنِينَ مَا وَضَعَ أَجْرَةً عَلَى آجُرَّةً وَ لَا لَبَنَةً عَلَى لَبنَة وَ لَا أَقْطَعَ قَطِيعاً وَ لَا أَوْرَثَ بَيْضَاءَ وَ لَا حَمْرَاءَ وَ إِنْ كَانَ لَيُطْعِمُ النَّاسَ خُبْزَ الْبُر وَ اللَّحْمَ وَ يَنْصَرِفُ إِلَى مَنْزِلِهِ وَ يَأْكُلُ خُبْزَ الشَّعِيرِ وَالزَّيْتَ وَ الْخَلَ وَ مَا وَرَدَ عَلَيْهِ أَمْرَان كِلَاهُمَا لِلَّهِ رضًا إِلَّا أَخَذَ بِأَشَدِّهِمَا عَلَى بَدَنِهِ وَلَقَدْ أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوكِ مِنْ كَدْ يَدِهِ وَ تَرَبَتْ فِيهِ يَدَاهُ وَ عَرِقَ فِيهِ وَجْهُهُ وَ مَا أَطَاقَ عَمَلَهُ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ وَ إِنْ كَانَ لَيُصَلِّي فِ-ي الْيَوْمِ وَاللَّيْلَةِ أَلْفَ رَكْعَةِ وَ إِنْ كَانَ أَقْرَبُ النَّاسِ شَبَهَا بِهِ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ مَا أَطَاقَ عَمَلَهُ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ بَعْدَهُ﴾. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ الْأَحْنَفَ بْنُ قَيْسٍ: دَخَلْتُ عَلَى مُعَاوِيَةَ، فَقَدَّمَ إِلَيَّ مِنَ الْحُلْوِ وَ الْحَامِضِ مَا كَثرَ تَعَجبِى مِنْهُ، ثُمَّ قَدَّمَ لَوْناً مَا أَدْرِى مَا هُوَ، فَقُلْتُ: مَا هَذَا؟ فَقَالَ: مَصَارِينُ الْبَطْ مَحْشُوَّةَ بِالْمُخّ قَدْ قُلِيَ بدهن الفُسْتُقِ وَ دُرَّ عَلَيْهِ الطَّبَرْزَدُ. فَبَكَيْتُ، فَقَالَ: مَا يُبْكِيكَ؟ فَقُلْتُ: ذَكَرْتُ عليا بَيْنَا أَنَا عِنْدَهُ فَحَضَرَ وَقْتُ إِفْطَارِهِ، فَسَأَلَنِي الْمُقَامَ، إِذْ دَعَا بِجِرَابٍ مَخْتُومٍ، فَقُلْتُ: مَا هَذَا الْحِرَاب؟ قَالَ: سَوِيقُ الشَّعِير فَقُلْتُ: خِفْتَ عَلَيْهِ أَنْ يُؤْخَذَ أَوْ بَخِلْت بِهِ؟ قَالَ: لَا وَلَا أَحَدُهُمَا لَكِنِّي خِفْتُ أَنْ يُلَيِّنَهُ الْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ بسَمْن أَوْ زَيْتِ قُلْتُ: مُحَرَّمُ هُوَ؟ قَالَ: لَا؛ وَلَكِنْ يَجِبُ عَلَى أَئِمَّةِ الْحَقِّ أَنْ يَفْتَدُوا بِالْقِسْمِ مِنْ ضَعَفَةِ النَّاسِ كَيْ لَا يُطْغِيَ الْفَقِيرَ فَقْرُهُ. فَقَالَ مُعَاوِيَةُ: ذَكَرْتَ مَنْ لَا يُنْكَرُ فَضْلُهُ﴾. (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فِي جَوَامِعِ الْجَامِعِ وَ رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ دَخَلَ عَلَى أَهْلِ الصُّفَةِ وَهُمْ يَرْقَعُونَ ثِيَابَهُمْ بِالْأَدَمِ مَا يَجِدُونَ لَهَا رِقَاعَاً. فَقَالَ: أَنْتُمُ الْيَوْمَ خَيْرُ أَمْ يَوْمَ يَغْدُو أَحَدُكُمْ فِي حُلَّةِ وَ يَرُوحُ فِي أخْرَى؟ وَيُغْدَى عَلَيْهِ بجَفْنَة وَيُرَاحُ عَلَيْهِ بِأَخْرَى وَيُسْتَرُ بَيْتُهُ كَمَا تُسْتَرُ الْكَعْبَةُ، قَالُوا: نَحْنُ يَوْمَئِذٍ خَيْرُ. قَالَ: بَلْ أَنْتُمُ الْيَوْمَ خَيْرُ﴾. (3)

ص: 274

3- امام باقر علیه السلام- به خدا قسم غذا و پوشاک امیرالمؤمنین علیه السلام کاملا شبیه غلامان بود. گاهی دو پیراهن می خرید به خادمش می فرمود تا از میان آن ها یکی را انتخاب کند، سپس خودش دیگری را می.پوشید هرگاه لباس او از انگشتان دستش و قوزک پایش فراتر می رفت آن را قطع می کرد در مدت پنج سال خلافت برای خودش آجری را روی آجر نگذاشت. از خود هیچ چیزی بر جای نگذاشت به مردم گوشت و نان گندم می داد ولی خودش به خانه می رفت و نان جو سرکه و روغن می خورد هرگاه می خواست میان دو امر از اوامر الهی انتخاب کند، امری را که تحمل آن برای بدنش دشوارتر بود برمی گزید هزار غلام را با درآمد حاصل از دسترنج خویش آزاد کرد که دستش از آن خاکی می شد و چهره اش عرق آلود و کسی از مردم توان کار او را نداشت. گاهی در شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند نزدیکترین افراد به او امام سجاد بود. بعد از او هیچ کس قدرت نداشت همانند او رفتار کند و کارهای او را انجام بدهد.

4- امام علی علیه السلام- احنف بن قیس گوید: بر معاویه وارد شدم به حدی از غذاهای شیرین و ترش برایم آورد که مایه ی تعجب فراوان من شد سپس نوعی غذا برایم آورد که برایم ناآشنا بود از او پرسیدم: «این چیست»؟ پاسخ داد: روده ی مرغابی است که آن را با مغز حیوان پر کرده اند و با روغن پسته ی سرخ شده و شکر سفید بر روی آن ریخته شده است در این هنگام من شروع به گریه کردم معاویه پرسید چرا گریه می کنی؟ گفتم: به یاد علی بن ابی طالب علیه السلام افتادم. روزی نزد او بودم که وقت افطار فرا رسید از من خواست تا نزد ایشان بمانم. سپس کیسه ای مهر شده آورد گفتم این چیست؟ پاسخ داد: «قاووت جو» گفتم آیا بیم آن داشتی از آن استفاده کنند یا بخل ورزیدی؟ امام فرمود: نه بلکه ترسیدم که حسن و حسین آن را با روغن بیامیزند. پرسیدم آیا این کار حرام است؟ پاسخ داد خیر بلکه باید ائمه ی حق علیهم السلام، مانند مردم فقیر زندگی کنند تا فقر بر نیازمندان چیره نشود در این هنگام معاویه گفت: از کسی یاد کردی که فضایلش غیر قابل انکار است.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله بر اصحاب صفه [گروهی از مسلمانان که از شدت فقر خانه ای نداشتند و روی سکویی کنار مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله می خوابیدند و به آن سکو صفه و به آن ها نیز اصحاب صفّه می گفتند] وارد شد در حالی که لباس هایش را با پوست [حیوانات] وصله زده بودند و برای آن [لباس ها] وصله ای [غیر از پوست] نیافته بودند [پیامبر صلی الله علیه و آله] فرمود: «آیا امروز بهتر هستید یا روزی که در گذشته هر یک از شما صبحگاهان در لباسی زیبا بود و شب هنگام در لباسی دیگر و صبحگاهان هر یک از شما در ظرفی غذا می خورد و شب هنگام در ظرف دیگری و در میان آن لباس ها پنهان می شد همان گونه که کعبه درمیان پرده های زیبا پنهان است». گفتند: «امروز بهتر هستیم» فرمود: «آری؛ امروز شما بهترین هستید.

ص: 275

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنِ الْعُرَنِي وُضِعَ خِوَانُ مِنْ فَالُوذَجَ بَيْنَ يَدَيْهِ فَوَجَأَ بِإِصْبَعِهِ حَتَّى بَلَغَ أسْفَلَهُ ثُمَّ سَلَّهَا وَلَمْ يَأخُذ مِنْهُ شَيْئاً وَ تَلَفظ بِاصْبَعِهِ وَقَالَ طيب طَيِّبُ وَ مَا هُوَ بِحَرَامِ وَلَكِن أكْرَهُ أَنْ أَعَوِّدَ نَفْسِي بِمَا لَمْ أَعَوِّدُهَا﴾. (1)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّه علیه السلام مَدَّ يَدَهُ إِلَيْهِ [فَالُوذَج] ثُمَّ قَبَضَهَا فَقِيلَ لَهُ فِي ذَلِكَ فَقَالَ ذَكَرْتُ رَسُولَ الله لك أَنه لَمْ يَأكله قط فكرهت أن أكله﴾. (2)

8- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى علیه السلام نَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَياتِكُمُ الدُّنْيَا وَ اسْتَمْتَعْتُم بِهَا قَالَ: أكلتُمْ وَ شَرِبْتُمْ وَ لَسْتُمْ وَ رَكِبْتُمْ وَ هِي فِي بَنِي فَلَان﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ اذْكُرِ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْفَافِ وَقَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ أَلَا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾. (21)

1- الهادى علیه السلام- ﴿وَ اذْكُرُ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ وَ الْأَحْقَافُ مِنْ بِلَادِ عَادِ مِنَ الشَّقُوقِ إِلَى الْأَجْفَرِ وَ هِيَ أَرْبَعَةُ مَنَازِلَ قَالَ حَدَّثَنِي أَبي قَالَ أَمَرَ الْمُعْتَصِمُ أَنْ يُحْفَرَ بِالْبَطَايْنَة بِتْرُ فَحَفَرُوا ثَلَاثَ مِائَة قَامَة فَلَمْ يَظْهَرِ الْمَاء فَتَرَكَهُ وَ لَمْ يَحْفِرْهُ فَلَمَّا وَلَّى الْمُتَوَكَّلُ أَمَرَ أَنْ يُحْفَرَ ذَلِكَ الْبُشْرُ أَبَداً حَتَّى يَبْلُغَ الْمَاءَ فَحَفَرُوا حَتَّى وَضَعُوا فِي كُلِّ مِائَة قَامَة بَكَرَةً حَتَّى انْتَهَوْا إِلَى صَخْرَةٍ فَضَرَبُوهَا بِالْمِعْوَل فَانْكَسَرَتْ فَخَرَجَ عَلَيْهِمْ مِنْهَا رِيحُ بَاردَةً فَمَاتَ مَنْ كَانَ بِقُرْبهَا فَأَخَبَرُوا الْمُتَوَكَّلَ بِذَلِكَ فَلَمْ يَعْلَمْ مَا ذَاكَ فَقَالُوا سَلَ ابْنَ الرِّضَا الله عَنْ ذَلِكَ وَ هُوَ أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ الْعَسْكَرِئُ الةِ فَكَتَبَ إِلَيْهِ يَسْأَلُهُ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ أَبُو الْحَسَن تِلْكَ بِلَادُ الْأَحْقَافِ وَ هُمْ قَوْمُ عَادِ الَّذِينَ أَهْلَکَهُمُ اَللَّهُ بِالرِّیحِ اَلصَّرْصَرِ﴾. (4)

2- الكاظمَ علیه السلام- ﴿رُوىَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِين أَنَّهُ قَالَ: أَمَرَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام دَّوَانِيقِيُّ يَقْطِينَ أَنْ يَحْفِرَ بَتْراً بقَصْرِ الْعِبَادِي فَلَمْ يَزَلَ يَقْطِينُ فِي حَفْرِهَا حَتَّى مَاتَ أَبُو جَعْفَر وَلَمْ يَسْتَنْبِطُ مِنْهَا الْمَاءَ فَأَخْبَرَ الْمَهْدِيَّ بذَلِكَ فَقَالَ لَهُ: احْفِرْ أَبَداً حَتَّى تَسْتَنْبِطَ الْمَاءَ وَلَوْ أَنفَقْتَ عَلَيْهَا جَمِيعَ مَا فِي بَيْتِ الْمَالِ. قَالَ: فَوَجَهَ يَقْطِينُ أَخَاهُ أَبَامُوسَى فِى حَفْرِهَا فَلَمْ يَزَلْ يَحْفِرُ حَتَّى ثَقَبُوا ثَقْباً فِي أَسْفَلِ الْأَرْضِ

ص: 276

6- امام على علیه السلام- عُرنی می گوید کاسه ای فالوده برای امیرالمؤمنین علیه السلام آورده شد. امام علیه السلام انگشتش را در آن فرو برد تا این که به ته آن رسید سپس بدون این که از آن بردارد، انگشتش را لیسید و فرمود بسیار خوب است حرام نیست. اما دوست ندارم نفسم را به چیزی را که تا امروز بدان عادت نکرده است، عادت دهم».

7- امام صادق علیه السلام در خبری از امام صادق علیه السلام آمده است که دست را به سوی آن (فالوده) دراز کرد و سپس آن را پس کشید و چون در این باره با او سخن گفتند، گفت: به یاد پیامبری افتادم که هرگز از آن نخورد دوست نداشتم که از آن بخورم.

8- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى علیه السلام نَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَياتِكُمُ الدُّنْيا﴾ فرمود: منظور از واسْتَمْتَعْتُم بِهَا آن است که شما در دنیا خوردید و نوشیدید و پوشیدید و سوار شدید و این آیه در مورد بنی فلان است».

برادر قوم عاد را یاد کن آن زمان که قومش را در «سرزمین احقاف» انذار کرد، در حالی که پیامبران انذار کننده ای قبل از او در گذشته های دور و نزدیک آمده بودند [و گفت] جز خدای یگانه را نپرستید زیرا من بر شما از عذاب روزی بزرگ می ترسم! (21)

1- امام هادی علیه السلام- احقاف نام سرزمین عاد است که از شقوق تا اجفر ادامه دارد و طول آن چهار منزل است معتصم دستور داد تا در منطقه بطانیه چاهی بکنند زیردستانش یک چاه با عمقی معادل قامت سیصد مرد حفر کردند اما از آب خبری نشد آن ها چاه را به حال خود رها کردند. زمانی که متوکل به حکومت رسید دستور داد تا زمان رسیدن به آب، به حفر آن چاه ادامه دهند. آن ها نیز به حفر آن ادامه دادند و پس از حفر هر صد قامت علامتی می گذاشتند تا این که به صخره ای رسیدند آن ها به کمک کلنگ و اهرم آن سنگ را شکستند باد سردی از زیر آن خارج شد. همه کسانی که در آن جا کار می کردند در اثر آن باد کشته شدند جریان را به متوکل اطلاع دادند. نسبت به علت آن اظهار بی اطلاعی کرد گفتند از نوه ی امام رضا علیه السلام در این باره سؤال کنید. آن ها نیز خدمت امام هادی رسیدند امام علیه السلام فرمود: آن منطقه احقاف، سرزمین قوم عاد بود که خداوند به وسیله ی بادی سرد آن ها را هلاک کرد.

2- امام کاظم علیه السلام- على بن يقطين روایت کرده است زمانی ابوجعفر دوانیقی به یقطین دستور داد تا در قصر عبادی چاهی حفر کند در حالی که یقطین همچنان در حال حفر چاه بود ابوجعفر از دنیا رفت و از آب آن استفاده ای نکرد این امر را به مهدی خلیفه عباسی اطلاع دادند مهدی به یقطین دستور داد تا زمانی که به آب برسی به حفر چاه ادامه بده؛ حتی اگر این کار منجر به هزینه شدن کل اموال بيت المال شود. یقطین برادرش ابوموسی را نیز برای کمک به حفر چاه فرا خواند و همچنان به حفر آن ادامه داد تا این که در کف چاه سوراخی ایجاد کردند ناگهان از آن حفره بادی خارج شد. این باد به حدی سرد و شدید بود که او بسیار دچار ترس و وحشت شد این امر را به اطلاع ابوموسی رساندند. او گفت: مرا به کف چاه بفرستید دهانه چاه چهل ذراع در چهل ذراع وسعت داشت. او را در یک طرف

ص: 277

فَخَرَجَتْ مِنْهُ الرِّيحُ. قَالَ: فَهَالَهُمْ ذَلِكَ فَأَخْبَرُوا بِهِ أَبَا مُوسَى فَقَالَك أَنْزِلُونِي. قَالَ: وَكَانَ رَأْسُ الْبتْر أَرْبَعِينَ ذِرَاعاً فِي أَرْبَعِينَ ذراع [ذِرَاعاً] فَأُجْلِسَ فِي شِقٌ مَحْمِل وَ ذَلِّيَ فِي الْبَثْرِ فَلَمَّا صَارَ فِي قَعْرِهَا نَظَرَ إِلَى هَوْلِ وَ سَمِعَ دَوِيَّ الرِّيحِ فِي أَسْفَلِ ذَلِكَ فَأَمَرَهُمْ أَنَّ يُوَسِّعُوا الْخَرْقَ فَجَعَلُوهُ شِبْهَ الْبَابِ الْعَظِيمَ ثُمَّ ذَلَى فِيهِ رَجُلَانِ فِي شِقٌ مَحْمِل فَقَالَ: اثْتُونِي بِخَبَرٍ هُنَا مَا هُوَ؟ قَالَ: فَنَزَلَا فِي شِقّ مَحْمِل فَمَكَنَّا مَلِيّاً ثُمَّ حَرَّكَا الْحَبْلَ فَأَصْعِدَا فَقَالَ لَهُمَا: مَا رَأَيْتُمَا؟ قَالا: أَمْراً عَظِيمًا رِجَالًا وَنِسَاءً وَ بُيُوتاً وَ آنِيَةً وَ مَتَاعاً كُلُّهُ مُسْوخُ مِنْ حِجَارَة فَأَمَّا الرِّجَالُ وَالنِّسَاءُ فَعَلَيْهِمْ ثِيَابُهُمْ فَمِنْ بَيْنِ قَاعِدِ وَ مُضْطَجِع وَ مُتَكِئ فَلَمَّا مَسِسْنَاهُمْ إِذَا ثِيَابُهُمْ تَتَفَشَّى شِبْهَ الْهَبَاءِ وَ مَنَازِلُ قَائِمَةٌ قَالَ: فَكَتَبَ بَذَلِكَ أبُو مُوسَى إِلَى الْمَهْدِي فَكَتَبَ الْمَهْدِيُّ إِلَى الْمَدِينَة إِلَى مُوسَى بْنِ جَعْفَر علیه السلام يَسْأَلُهُ أَنْ يَقْدَمَ عَلَيْهِ فَقَدِمَ عَلَيْهِ فَأَخْبَرَهُ فَبَكَى بُكَاءَ شَدِيداً وَ قَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ هَوْلَاءِ بَقِيَّةُ قَوْمٍ عَادِ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فَسَاخَتْ بِهِمْ مَنَازِلُهُمْ هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ الْأَحْقَافِ قَالَ: فَقَالَ لَهُ الْمَهْدِيُّ: يَا أَبَا الْحَسَنِ وَ مَا الْأَحْقَافِ؟ قَالَ: الرّمْل﴾. (1)

3- الكاظم علیه السلام- ﴿أَنَّ الْمَهْدِيَّ أَمَرَ بِحَفْر بَثْرِ بِقُرْب قَبْرِ الْعِبَادِي لِعَطَشِ الْحَاجِّ هُنَاكَ فَحْفِرَتْ أَكْثَرَ مِنْ مِائَة قَامَة فَبَيْنَا هُمْ كَذَلِكَ يَحْفِرُونَ إِذْ حَرَقُوا خَرْقاً فَإِذَا تَحْتَهُ هَوَاءُ لَا يُدْرَى مَا قَعْرُهُ فَإِذَا هُوَ مُظْلِم وَلِلرِّيحِ فِيهِ دَوى . فَأَدْلُوا رَجُلَيْنِ إِلَى مُسْتَقَرِّهِ فَلَمَّا خَرَجَا تَغَيَّرَتْ أَلْوَانُهُمَا وَقَالا رَأَيْنَا دَويَّ هَوَاءِ وَاسِعاً وَ رَأَيْنَا بُيُوتاً قَائِمَةً وَ رِجَالًا وَنِسَاءً وَ إِبلا وَ بَقْراً وَ غَنَمَا كُلَّمَا مَسِسْنَا شَيْئاً مِنْهَا رَأَيْنَاهُ هَبَاءَ فَسُئِلَ الْفُقَهَاءُ عَنْ ذَلِكَ فَلَمْ يَدْرٍ أَحَدُ مَا هُوَ. فَقَدِمَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى علیه السلام عَلَى الْمَهْدِي فَسَأَلَهُ عَنْهُ فَقَالَ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْأَحْقَافِ هُمْ بَقِيَّةُ مِنْ قَوْمٍ عَادِ سَاخَتْ بِهِمْ مَنَازِلُهُمْ وَ ذَكَرَ عَلَى مِثْل مَا قَالَ الرَّجُلَان﴾. (2)

4- الهادي علیه السلام- ﴿عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام قَالَ: حَدَّثَنِي أَبي قَالَ أَمَرَ الْمُعْتَصِمُ أَنْ يُحْفَرَ بِالْبَطَايْنَة بِتْرُ فَحَفَرُوا ثَلَاثَ مِائَةٍ قَامَة فَلَمْ يَظْهَرِ الْمَاءُ فَتَرَكَهُ وَ لَمْ يَحْفِرْهُ فَلَمَّا وَلْيَ الْمُتَوَكَّلُ أَمَرَ أَنْ يُحْفَرَ ذَلِكَ الْبتْرُ أَبَداً حَتَّى يَبْلُغَ الْمَاءَ فَحَفَرُوا حَتَّى وَضَعُوا فِي كُلِّ مِائَة قَامَة بَكَرَةٌ حَتَّى انْتَهَوْا إِلَى صَخْرَة فَضَرَبُوهَا بِالْمِعول فَانْكَسَرَتْ فَخَرَجَ عَلَيْهِمْ مِنْهَا ريح باردة فَمَاتَ مَنْ كَانَ بِقُرْبَهَا فَأَخْبَرُوا الْمُتَوَكَّلَ بِذَلِكَ فَلَمْ يَعْلَمُ مَا ذَاكَ فَقَالُوا سَلَ ابْن الرّضا علیه السلام- عَنْ ذَلِكَ وَ هُوَ أَبُو الْحَسَنَ عَلَى بْنُ مُحَمَّدٍ

ص: 278

کجاوه ای گذاشتند و به کف چاه فرستادند زمانی که به آن جا رسید با ترس به اطراف نگریست و صدای باد را از کف چاه شنید دستور داد تا آن سوراخ را بزرگتر و آن را به صورت یک ورودی بزرگ در آورند. سپس دو نفر را در طرفین کجاوه شتر بگذارند و به وسیله ی طناب آن ها را به درون سوراخ کف چاه بفرستند تا حقیقت امر را کشف کنند. آن ها به درون چاه رفتند و پس از مدتی طناب را تکان دادند. افراد حاضر در کف چاه آن ها را بالا کشیدند ابوموسی از آن ها پرسید: چه چیزی را دیدید؟ پاسخ دادند: امر بسیار عظیم و مهمی را دیدیم در آن جا مردان زنان خانه ها ظرف ها و کالاهایی را دیدیم که همگی به صورت سنگ در آمده بودند مردان و زنان در حالی که لباس هایشان را بر تن داشتند، عده ای نشسته گروهی ایستاده و برخی تکیه داده بودند وقتی به آن ها دست زدیم دیدیم که لباس هایشان کاملاً پوسیده و مانند پشم نرم شده است و خانه هایشان هنوز پابرجاست. ابوموسی جریان را به صورت مکتوب به مهدی گزارش داد مهدی نیز به امام موسی کاظم علیه السلام در مدینه نامه نوشت و از او خواست تا به بغداد .بیاید امام به بغداد رفت مهدی جریان را برای آن حضرت تعریف کرد. امام بسیار گریست سپس فرمود: ای امیرالمؤمنین آن ها بقایای قوم عاد هستند که خداوند بر آن ها خشم گرفت. در نتیجه خانه هایشان آن ها را در خود فرو برد آن ها یاران احقاف هستند». مهدی از امام علیه السلام پرسید: ای ابوالحسن احقاف چیست؟ امام فرمود: «شن».

3- امام کاظم علیه السلام- روایت شده که مهدی خلیفه ی عباسی دستور داد چاهی نزدیک قبر عبادی بکنند که حجاج از آب آن استفاده نمایند؛ بیش از صد قامت حفر کردند در بین حفر کردن ناگهان روزنه ی بزرگی باز شد که از داخل آن هوا خارج می شد؛ بسیار گود و تاریک، بادی که خارج می شد صدایی داشت دو نفر را داخل آن کردند وقتی خارج شدند رنگشان پریده بود: گفتند در آن جا هوا بود و منزل هایی که در آن ها مردان و زنانی قرار داشتند و چهارپایانی از قبیل شتر و گاو گوسفند نیز بود به هر کدام دست می زدیم از هم می پاشیدند از علما پرسیدند: «هیچ کدام نتوانستند جواب بدهند روزی امام کاظم پیش مهدی رفت از آن جناب سؤال کرد، فرمود: آن ها اصحاب احقاف باقیمانده ی قوم عاد هستند که زمین آن ها را با خانه هایشان فرو برد و آن چه آن دو مرد دیده بودند امام علیه السلام نیز توضیح داد».

4- امام هادی علیه السلام- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه گوید پدرم برایم نقل کرده که معتصم عباسی امر کرد که در بطانیه چاهی حفر کنند و آن ها به اندازه ی سیصد قامت پایین رفتند ولی به آب نرسیدند، بنابراین حفر آن را رها کردند تا وقتی که متوکل به خلافت رسید و فرمان داد که آن چاه را آنقدر بکنند تا به آب برسند بنابراین به کندن چاه ادامه دادند و هر صد قامت قرقره و تسمه نصب کردند تا وقتی که به صخره ی محکمی رسیدند و آن را به ضرب کلنگ شکستند ناگهان از میان آن سنگ، باد سردی وزید که هرکس در آن نزدیکی بود هلاک شد این امر را به متوکل خبر دادند و او علت را نمی دانست، مشاوران گفتند: این مطلب را از ابن الرضا امام هادی باید پرسید سؤال کردند، آن حضرت فرمود: آن جا سرزمین احقاف (شن) یعنی سرزمین قوم عاد است که خداوند آنان را به وسیله ی باد صرصر هلاک کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله ایشان هودا بود و شهرهایی آباد و با برکت داشتند لیکن به علت عصیانی که

ص: 279

الْعَسْكَرِى علیه اللسام فَكَتَبَ إِلَيْهِ يَسْأَلُهُ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ: تِلْكَ بِلَادُ الْأَحْقَافِ وَهُمْ قَوْمُ عَادِ الَّذِينَ أَهْلَكَهُمُ اللَّهُ بِالرِّيحِ الصَّرْصَرَ ثُمَّ حَكَى اللَّهُ قَوْلَ قَوْمَ عَادٍ قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِكَنَا أَنْ تُزِيلَنَا بكَذِبِكَ عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ أَبَاؤُنَا فَأْتِنَا بِما تَعِدُنا مِنَ الْعَذَابِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ وَ كَانَ نَبِيُّهُمْ هود علیه السلام وَكَانَتْ بِلَادُهُمْ كَثِيرَةَ الْخَيْرِ خِصْبَةً فَحَبَسَ اللَّهُ عَنْهُمُ الْمَطَرَ سَبْعَ سِنِينَ حَتَّى أَجْدَبُوا وَ ذَهَبَ خَيْرُهُمْ مِنْ بِلَادِهِمْ وَكَانَ هُودُ يَقُولُ لَهُمْ مَا حَكَى اللَّهُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِلَى قَوْلِهِ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ فَلَمْ يُؤْمِنُوا وَعَتَوْا فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى هُودِ أَنَّهُ يَأْتِيهِمُ الْعَذَابُ فِي وَقَتِ كَذَا وَكَذَا رِيحُ فِيهَا عَذَابٌ أَلِيمٌ فَلَمَّا كَانَ ذَلِكَ الْوَقْتَ نَظَرُوا إِلَى سَحَابٍ قَدْ أَقْبَلَتْ فَفَرِحُوا فَقَالُوا: هذا عَارِضٌ مُطِرُنا السَّاعَةَ يُمْطِرُ فَقَالَ لَهُمْ هُودًا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ فِي قَوْلِهِ فَأْتِنَا بِما تَعِدُنا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ. رِيحٌ فِيها عَذابٌ أَلِيمٌ تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِأَمْرِ رَبِّهَا فَلَفْظُهُ عَامٌ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌ لِأَنَّهَا تَرَكَتْ أَشْيَاءَ كَثِيرَةَ لَمْ تُدَمِّرْهُ وَ إِنَّمَا دَمَّرَتْ مَا لَهُمْ كُلَّهُ فَكَانَ كَمَا قَالَ اللَّهُ فَأَصْبَحُوا لا يُرى إِلَّا مَساكِنُهُمْ وَكُلُّ هَذِهِ الْأَخْبَارِ مِنْ هَلَاكِ الْأَمَم تَخْوِيفُ وَتَحْذِيرُ لِأُمَّةَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله﴾. (1)

5- ابن عباس رحمه الله علیه- وَ اذْكُرُ يَا مُحَمَّد أَخَا عادٍ يَعْنِي هُوداً إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ أَنْ خَوَّفَهُمْ بِاللَّهِ تَعَالَى وَ دَعَاهُمْ إِلَى طَاعَتِهِ بِالْأَحْقَافِ وَ هُوَ وَادٍ بَيْنَ عُمَانَ وَ مُهَيْرَةَ﴾. (2)

6- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ اذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ وَ الْأَحْقَافُ بِلَادُ عَادٍ مِنَ الشَّقُوقِ إلَى الْأَجْفَر وَ هِيَ أَرْبَعَةُ مَنَازِلَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿قالُوا أَجِئْتَنا لِتَأْفِكَنَا عَنْ آلتِنا فَأْتِنَا بِما تَعِدُنا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾. (22)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿حَكَى اللهُ قَوْلَ قَوْمٍ عَادِ قالُوا: أَجِئْتَنا لِتَأْفِكَنَا أَنْ تُزِيلَنَا بِكَذِبِكَ عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتِنَا بِما تَعِدُنا مِنَ الْعَذَابِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ وَ كَانَ نَبِيُّهُمْ هُودًا وَكَانَتْ بِلَادُهُمْ كَثِيرَةَ الْخَيْرِ خِصْبَةً فَحَبَسَ اللَّهُ عَنْهُمُ الْمَطَرَ سَبْعَ سِنِينَ حَتَّى أَجْدَبُوا وَذَهَبَ خَيْرُهُمْ مِنْ بِلَادِهِمْ وَ كَانَ هُودُ يَقُولُ لَهُمْ مَا حَكَى اللَّهُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِلَى قَوْلِهِ وَ لَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ فَلَمْ يُؤْمِنُوا وَعَتَوْا فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى هُودِ أَنَّهُ يَأْتِيهِمُ الْعَذَابُ فِي وَقْتِ كَذَا وَكَذَا رِيحٌ فِيهَا

ص: 280

نمودند خداوند تا هفت سال بارش باران را از ایشان منع کرد و آنان دچار قحطی شدند و هرچه هود آنان را دعوت می کرد او را اجابت نمی کردند تا این که خداوند به هود وحی نمود که عذاب در فلان وقت نازل خواهد شد و آن بادی سرد و شدید بود که عذابی دردناک به همراه داشت، وقتی آن زمان فرا رسید ابر سیاهی بر فراز شهر ظاهر شد مردم پنداشتند آن ابر مقدّمه ی باران است، خوشحال شدند و به یکدیگر مژده ی بارش باران را می دادند لیکن هود علیه السلام به آن ها فرمود: «خیر، بلکه این عذابی است که شما در آمدن آن تعجیل می کردید آنگاه صبح کردند در حالی که فقط خانه هایشان باقی مانده بود و همه ی این اخبار از هلاکت امت های سابقه به جهت انذار و تحذیر امت محمدی است». و آن حضرت فرمود: «بادها بر پنج نوع هستند که یکی از آن ها باد عقیم است یعنی بادی که پس از وزش آن هیچ گیاهی نمی روید و از شر آن به خدا پناه می بریم و رسول خدا فرمود: «هیچ بادی نمی وزد مگر به قدر معین و محدود مگر بادی که به امر الهی در زمان قوم عاد وزیدن گرفت و مانند سر سوزن گزنده بود و از منافذ بیشمار وزیدن گرفت و قوم عاد را هلاک کرد».

5- ابن عبّاس رحمه الله علیه- محمد سرگذشت برادر قوم عاد، یعنی هودا را یاد آوری کن آن زمان که قومش را انذار کرد یعنی آن ها را از خداوند تعالی ترساند و آن ها را در سرزمین احقاف که منطقه ای است میان عمان و مهیره- به طاعت خدا دعوت کرد.

6- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- احقاف نام سرزمین عاد است که از شقوق تا اجفر ادامه دارد و طول آن چهار منزل است.

آن ها گفتند: «آیا آمدهای که ما را [با دروغ هایت] از معبودانمان بازگردانی؟! اگر راست می گویی آن چه [از عذاب الهی] که به ما وعده می دهی بیاور»! (22)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند سپس درباره ی قوم عاد می فرماید: ﴿قالوا أَجِبْتَنَا لتَأْفِكَنَا﴾ یعنی آيا تو آمده ای تا با دروغ هایت ما را از آن چه پدرانمان می پرستیدند دور کنی؟ ﴿فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾ یعنی اگر راست می گویی عذابی که ما را به وسیله ی آن تهدید می کنی بر ما فرود بیاور. پیامبر صلی الله علیه و آله آن ها حضرت هودا بود. آن ها در سرزمین حاصلخیز و سرسبزی زندگی می کردند. خداوند هفت سال آن ها را از باران محروم کرد در نتیجه دچار قحطی شدند. براساس سوره ی هود، آن حضرت خطاب به آن ها می فرمود از پروردگارتان طلب آمرزش کنید، سپس به سوی او بازگردید تا [باران] آسمان را پی در پی بر شما بفرستد و نیرویی بر نیرویتان بیفزاید و گنهکارانه [روی از حق] بر نتابید (هود/52) آن ها ایمان نیاوردند و نافرمانی کردند. خداوند به هودا وحی کرد که در زمان مشخصی عذاب بر آن ها فرود خواهد آمد. تندبادی است [وحشتناک] که عذاب دردناکی در آن است (احقاف/24) زمانی که آن وقت مشخص فرا رسید، به

ص: 281

عَذَابٌ أَلِيمٌ فَلَمَّا كَانَ ذَلِكَ الْوَقْتُ نَظَرُوا إِلَى سَحَابٍ قَدْ أَقْبَلَتْ فَفَرحُوا فَقَالُوا: هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا السَّاعَةَ يُمْطِرُ. فَقَالَ لَهُمْ هُودُ بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُم بِهِ فِى قَوْلِهِ فَأْتِنَا بِما تَعِدُنا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ. رِيحٌ فِيها عَذابٌ أَلِيمٌ تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِأَمْرِ رَبِّها فَلَفْظُهُ عَامُّ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌ لِأَنَّهَا تَرَكَتْ أشياء كثيرة لَمْ تُدَمرُهُ وَإِنَّمَا دَمَّرَتْ مَا لَهُمْ كُلَّهُ فَكَانَ كَمَا قَالَ الله فَأَصْبَحُوا لا يُرى إِلَّا مَساكِنُهُمْ وَ كُلَّ هَذِهِ الْأَخْبَارِ مِنْ هَلَاكِ الْأُمَمِ تَخْوِيفُ وَتَحْذِيرُ لِأُمَّةِ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أُبَلِّغُكُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ وَلكِنِّي أَراكُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ﴾ (23)

قوله تعالى: ﴿فَلَمَّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قَالُوا هذا عارِضٌ تُمطِرُنا بَل هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ رِيحٌ فيها عَذابٌ أَلِيمٌ﴾ (24)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَن الرِّيَاحِ الْأَرْبَعِ الشَّمَال وَ الْجَنُوب و الصَّبَا وَالدَّبُور وَ قُلْتَ إِنَّ النَّاسَ يَذْكُرُونَ أَنَّ السَّمَالَ مِنَ الْجَنَّةَ وَالْجَنُوبَ مِنَ النَّارَ فَقَالَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ جُنُوداً مِنْ ريَاحٍ يُعَذِّبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ مِمَّنْ عَصَاهُ وَلِكُلِّ رِيحٍ مِنْهَا مَلَكُ مُوَكَّلُ بِهَا فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَّ يُعَذِّبَ قَوْماً بِنَوْعِ مِنَ الْعَذَابِ أَوْحَى إِلَى الْمَلَكَ الْمُوَكَّلِ بِذَلِكَ النَّوْعِ مِنَ الرِّيح الَّتِي يُريدُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بهَا قَالَ فَيَأْمُرُهَا الْمَلَكَ فَيَهِيجُ كَمَا يَهِيجُ الْأَسَدُ الْمُغْضَبُ قَالَ وَلِكُلِّ ريح مِنْهُنَّ اسْمُ أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَهُ تَعَالَى كَذَّبَتْ عَادٌ فَكَيْفَ كَانَ عَذَابِي وَ نُذُرِ ۖ إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحا صَرْ صَراً فِي يَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٌ وَ قَالَ الرِّيحَ الْعَقِيمَ وَ قَالَ رِيحٌ فِيها عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ جُنُوداً مِنَ الرِّيَاحِ يُعَذِّبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ مِمَّنْ عَصَاهُ وَلِكُلِّ رِيحٍ مِنْهَا مَلَكُ مُوَكَّلُ بِهَا فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يُعَذِّبَ قَوْما بَنَوْعِ مِنَ الْعَذَابِ أَوْحَى إِلَى الْمَلَكِ الْمُوَكَّلِ بِذَلِكَ النَّوْعِ مِنَ الرِّيحِ الَّتِي يُرِيدُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِهَا قَالَ فَيَأْمُرُ بِهَا الْمَلَكَ فَتَهيجُ كَمَا يَهِيجُ الْأَسَدُ الْمُغَضَبُ قَالَ وَلِكُلِّ ريح مِنْهُنَّ اسْمُ أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَهُ تَعَالَى كَذَّبَتْ عَادٌ فكيفَ كَانَ عَذَابِي وَنُذْرِ إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً صَرْ صَراً فِي يَوْم نَحْسٍ مُسْتَمِرُ وَ قَالَ تَعَالَى الرِّيح

ص: 282

آسمان نگاه کردند دیدند که ابری در آن ظاهر شده است خوشحال شدند و گفتند: هَذَا عَارِضٌ تُطِرُنَا؛ یعنی به زودی باران خواهد بارید هودا به آن ها فرمود: «بَل هُو مَا اسْتَعْجَلْتُم بِهِ. در آیه: ﴿رِيحٌ فِيهَا عَذَابٌ أَلِيمٌ * تُدَمِّرُ كُل شَيْءٍ بِأَمْرِ رَبِّهَا﴾؛ لفظ عام و معنا خاص است. زیرا این باد بسیاری از اشیاء را نابود نکرد بلکه فقط خانه ها و اموال آن ها را کاملا تخریب کرد. آن ها به وضعیتی درآمدند که خداوند درباره ی آن ها فرموده است: ﴿فَأَصْبَحُوا لا يُرَى إِلا مَسَاكِنُهُمْ﴾؛ همه ی این پیام ها مبنی بر هلاک شدن امت های پیشین با هدف بیم و هشدار دادن به امت پیامبر صلی الله علیه و آله است.

گفت: «علم [آن] تنها نزد خداست و او می داند چه زمانی شما را مجازات کند]؛ من آن چه را به آن فرستاده شده ام به شما ابلاغ می کنم وظیفه ی من همین است. ولی شما را گروهی می بینیم که پیوسته در نادانی هستید». (23) را

هنگامی که آن [عذاب] را به صورت ابر گسترده ای دیدند که به سوی دره ها و آبگیرهای آنان در حرکت است [خوشحال شدند] گفتند این ابری است که بر ما می بارد [به آن ها] گفته شد این همان چیزی است که برای آمدنش شتاب می کردید تند بادی است [وحشتناک] که عذاب دردناکی در آن است (24)

1- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی چهار باد شمال، جنوب، صبا و دبور پرسیدم و گفتم مردم می گویند شمال از بهشت است و جنوب از دوزخ فرمود: برای خدا لشکرهایی از باد است که هر کسی را از گنهکاران بخواهد عذاب می دهد هر بادی فرشته دارد که بدان گماشته است وقتی خدای عزوجل بخواهد مردمی را به نوعی عذاب کند به فرشته گماشته بدان نوع باد که می خواهد ابزار عذاب باشد، وحی می کند تا آن را مانند شیری خشمگین، برانگیزد. فرمود: هر کدام را نامی است مگر سخن خدای عزوجل را نشنیده ای که می فرماید: قوم عاد نیز پیامبر صلی الله علیه و آله خود را تکذیب کردند پس [ببینید] عذاب و انذاره ای من چگونه بود! ما تندباد وحشتناک و سردی را در یک روز شوم مستمر بر آنان فرستادیم (قمر/19-18)، و فرمود: و بادی نازاد. (ذاریات/41)، و فرمود: ﴿ريح فيها عَذابٌ أَلِيمٌ﴾.

2- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر از امام باقر نقل کرده است که فرمود به درستی که خداوند صاحب لشکری از بادهاست که هرکس که او را عصیان کند به وسیله ی آن عذاب می کند و هر بادی ملکی دارد که موکل بر آن است پس زمانی که اراده می کند که قومی را با نوعی از عذاب مجازات نماید به ملک موکل نوعی از بادهایی که اراده کرده را وحی می کند و آن ملک به خشم و هیجان دچار می شود همان طور که شیری عصبانی تحریک می شود و هر یک از این بادها نام مخصوصی دارد آیا سخن خدای تعالی را نشنیده ای که فرمود قوم عاد [نیز پیامبر صلی الله علیه و آله خود را] تکذیب کردند پس [ببینید] عذاب و انذارهای من چگونه بود ما تندباد وحشتناک و سردی را در یک روز شوم مستمر بر آنان فرستادیم. (قمر 19-18) یا در جای دیگر از ریح عقیم نام برده و

ص: 283

الْعَقِيمَ وَ قَالَ رِيحٌ فِيها عَذابٌ أَلِيمٌ وَ قَالَ فَأَصابَهَا إِعْصارٌ فِيهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ وَ مَا ذَكَرَ مِنَ الرِّيَاحِ الَّتِي يُعَذِّبُ اللَّهُ بِهَا مَنْ عَصَاهُ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِأَمْرِ رَبِّها فَأَصْبَحُوا لَا يُرِى إِلَّا مَسَاكِنُهُمْ كَذلِكَ نَجْزِي القَوْمَ المجرمين﴾. (25)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سألُوهُ (عليا علیه السلام) عَن الْخَاصَّ وَ الْعَام فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ إِنَّ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى آيَاتٍ لَفْظُهَا الْخُصُوصُ وَ الْعَمُومُ وَ مِنْهُ آيَاتٌ لَفْظُهَا لَفَظُ الْخَاصِ وَمَعْنَاهُ عَامٌ وَ ذَلِكَ لَفْظُ عَامُّ يُرِيدُ بِهِ اللَّهُ تَعَالَى الْعُمُومَ وَ كَذَلِكَ الْخَاصُّ أَيْضاً فَأَمَّا مَا ظَاهِرُهُ الْعُمُومُ وَ مَعْنَاهُ الْخُصُوص.. مِثْلَ قَوْلِهِ تَعَالَى تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِأَمْرِ رَبِّها يَعْنِى الرِّيحَ وَ قَدْ تَرَكَتْ أَشْيَاءَ كَثِیرَةً لَمْ تُدَمِّرْهَا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيهما إِنْ مَكَّنَّاكُمْ فِيهِ وَ جَعَلْنَا هُمْ سَمْعاً وَ أَبصاراً وَ أَفْئِدَةً فَما أَغْنى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَ لا أَبصارُهُمْ وَلا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَيْءٍ إِذْ كَانُوا يَجْحَدُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ﴾. (26)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ لَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيمَا إِنْ مَكَّنَّاكُمْ فِيهِ وَ جَعَلْنَا هُمْ سَمْعاً وَ أَبْصاراً وَ أَفْئِدَةً أَعْ قَدْ أَعْطَيْنَاهُمْ فَكَفَرُوا فَنَزَلَ بِهِمُ الْعَذَابُ فَاحْذَرُوا أَنْ لَا يَنْزِلَ بِكُمْ مَا نَزَلَ بِهِمْ﴾. (3)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿أي فِي الَّذِي مَا مَكَنَّاكُمْ فِيهِ وَ الْمَعْنَى فِي الشَّيْءِ الَّذِي لَمْ نُمَكِّنُكُمْ فِيهِ مِنْ قُوَّةِ الْأَبْدَانِ وَبَسْطَةِ الْأَجْسَامِ وَطُولِ الْعُمُرِ وَكَثْرَة الْمَالِ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا ما حَوْلَكُمْ مِنَ الْقُرى وَ صَرَّفْنَا الْآيَاتِ لَعَلَّهُم يَرْجِعُونَ﴾. (27)

قوله تعالى: ﴿فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ الله قُرباناً آلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ وَ ذلِكَ إِفْكُهُمْ وَ ما كَانُوا يَفْتَرُونَ﴾. (28)

ص: 284

آن را دارای عذاب الیم می نامد و فرمود و بادی نازاد (ذاریات/41) و فرمود: ﴿ريحٌ فيها عَذابٌ أَليمٌ﴾. و می فرماید به آن برخورد کند و شعله ور گردد و بسوزد؟! [همین طور است حال کسانی که انفاق های خود را با ریا و منّت و آزار، باطل می کنند]. (بقره/266)».

همه چیز را به فرمان پروردگارش درهم می کوبد و نابود می کند. [آری] آن ها صبح کردند در حالی که چیزی جز خانه هایشان به چشم نمی خورد؛ ما این گونه گروه مجرمان را کیفر می دهیم. (25)

1- امام علی علیه السلام- از علی علیه السلام درباره عام و خاص قرآن سؤال کردند که فرمود: «در قرآن برخی آیات خاص و عام .است گروهی از آن ها لفظشان خاص است اما معنایشان عام از جمله آن ها آیاتی است که لفظ آن عام است و خداوند از آن عموم را اراده کرده است و خاص نیز این چنین است ... مثل این قول او تعالى ﴿تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِأَمْرِ رَبِّها﴾؛ یعنی باد [همه چیز را درهم می کوبد] در حالی که چیزهای زیادی را رها کرد و درهم نکوبید.

و ما به آن ها (قوم عاد) قدرتی دادیم که به شما ندادیم و برای آنان گوش و چشم و عقل قرار دادیم؛ اما به هنگام نزول عذاب نه گوشها و چشمها ونه عقل هایشان برای آنان هیچ سودی نداشت چرا که آیات خدا را انکار می کردند؛ و سرانجام آن چه را استهزا می کردند بر آن ها وارد شد. (26)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ لَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيها إِنْ مَكَّنَّاكُمْ فِيهِ وَ جَعَلْنا هُمْ سَمْعاً وَأَبصاراً وَ أَفْئِدَةً﴾ و یعنی به راستی به آنان عطا کردیم پس کفر ورزیدند و عذاب بر آنان نازل شد، بترسید که آن چه بر آنان نازل شد بر شما نیز نازل می شود.

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- وَ لَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فيها إِنْ مَكَّنَّاكُمْ؛ یعنی در چیزی از قدرت بدن ها و تنومندی جسم ها و طول عمر و فراوانی اموال که در آن ها ست و به شما چنین امکاناتی نداده ایم.

ما آبادی هایی را که پیرامون شما بودند نابود ساختیم و [پیش از آن] آیات خود را به صورت های گوناگون [برای مردم آن ها] بیان کردیم شاید بازگردند. (27)

پس چرا معبودانی را که غیر از خدا برگزیدند- به گمان این که به خدا نزدیکشان سازد- آن ها را یاری نکردند؟! بلکه از نظرشان گم شدند این بود نتیجه دروغ آن ها و آن چه افترا می بستند. (28)

ص: 285

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَما حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ﴾ (29)

* النُّزُولُ

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فِي تَفْسِير عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ ، كَانَ سَبَبُ نُزُول هَذِهِ الْآيَةِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ خَرَجَ مِنْ مَكَّةَ إِلَى سُوقِ عُكَاطٍ وَ مَعَهُ زَيْدُ بْنُ حَارِثَةَ يَدْعُو النَّاسَ إِلَى الْإِسْلَامَ فَلَمْ يُحِبُهُ أَحَدٌ وَلَمْ يَجِدْ مَنْ يَقْبَلُهُ ثُمَ رَجَعَ إِلَى مَكَّةَ فَلَمَّا بَلَغَ مَوْضِعاً يُقَالُ لَهُ وَادِي مَجَنَّةَ تَهَجَّدَ بِالْقُرْآنَ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ فَمَرَّ بِهِ نَفَرُّ مِنَ الْجَنِّ فَلَمَّا سَمِعُوا قِرَاءَةَ رَسُول اللَّهِ اسْتَمَعُوا لَهُ فَلَمَّا سَمِعُوا قِرَاءَتَهُ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضَ: أَنْصِتُوا يَعْنِى اسْكُنُوا فَلَمَّا قُضِيَ أَيْ فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ مِنَ الْقِرَاءَة وَلَّوْا إِلى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ قالُوا يَا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا كِتاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَإِلَى طَرِيقٍ مُسْتَقِيمٍ يا قَوْمَنا أَجِيبُوا دَاعِيَ اللهِ وَ آمِنُوا بِهِ إِلَى قَوْلِهِ أُولئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ فَجَاءُوا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَأَسْلَمُوا وَآمَنُوا وَعَلَّمَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى نَبِيِّهِ قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِ السُّورَةَ كُلَّهَا فَحَكَى اللَّهُ قَوْلَهُمْ وَ وَلَّى رَسُولُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ مِنْهُمْ وَكَانُوا يَعُودُونَ إِلَى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي كُلِّ وَقْتِ فَأَمَرَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَا أَنْ يُعَلِّمَهُمْ وَيُفَقَ فَمِنْهُمْ مُؤْمِنُونَ وَ كَافِرُونَ وَ نَاصِبُونَ وَ يَهُودُ وَ نَصَارَى وَ مَجُوسُ وَ هُمْ وَلدُ الْجَان﴾. (1)

[به یاد آور] هنگامی که گروهی از جن را به سوی تو متوجه ساختیم که قرآن را بشنوند؛ وقتی حضور یافتند به یکدیگر گفتند خاموش باشید و گوش فرا دهید و هنگامی که پایان گرفت به سوی قوم خود باز گشتند و آن ها را انذار می کردند. (29)

* سبب نزول

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در تفسیر علی بن إبراهیم آمده است سبب نزول این آیات این است که رسول خدا به همراه زید بن حارثه از مکه به بازار عکاظ رفت تا مردم را به اسلام دعوت کند. اما هیچ کس به او پاسخ مثبت نداد آن حضرت به سوی مکه بازگشت زمانی که به مکانی به نام وادی مجنّه رسید، شب هنگام شروع به خواندن قرآن کرد. در این هنگام گروهی از جنیان از آن جا عبور می کردند. زمانی که صدای قرآن خواندن رسول خدا را شنیدند، گروهی از آن ها به گروهی دیگر می گفتند: أَنصِتُوا یيعنى سكوت كنيد. ﴿فَلَمَّا قُضِيَ ولوا إِلى قَومِهِم مُّنذِرِينَ * قَالُوا يَا قَومَنَا إِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسَى مُصَدِّقًا لَمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلى الحَقِّ وإِلى طَرِيقِ مُّسْتَقِيمِ * يَا قَومَنَا أَجِيبُوا دَاعِيَ اللَّهِ وَآمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَيُحِرُكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ * وَمَن لَا يُحِيٍّ دَاعِيَ الله فَلَيْسَ بِمُعْجِزِ فِي الْأَرْضِ وَلَيْسَ لهُ مِن دُونِهِ أَولَيَاء أُولئِكَ فِي ضَلالٍ مُّبِينٍ﴾؛ آن ها به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و ایمان آوردند. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز شریعت اسلام را به آن ها آموخت. پس از آن خداوند سوره ی جن را به طور کامل بر رسول خدا نازل کرد خداوند در آن سوره، سخنان آن ها، قبول ولایت رسول خدا توسط آن ها و آمدن پیاپی ایشان نزد آن حضرت را ذکر فرموده است. رسول خدا نیز به امیرالمؤمنین دستور داد تا به آن ها احکام اسلام را یاد دهد. گروهی از آن ها مؤمن، گروهی کافر و برخی ناصبی هستند همچنین در میان آن ها یهودی، مسیحی و مجوسی نیز یافت می شود. همه ی آن ها از نسل جان هستند.

فِيهِمْ وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ وَ هُمُ النِّسْعَةُ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَأَقْبَلَ إِلَيْهِ الْجِنُّ وَ النَّبِي ببَطْن النَّخْلِ فَاعْتَذَرُوا بِأَنَّهُمْ ظَنُّوا كَمَا ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً وَ لَقَدْ أَقْبَلَ إِلَيْهِ أَحَدٌ وَ سَبْعُونَ أَلْفاً فَبَايَعُوهُ عَلَى علیه السلام صَّوْمِ وَالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَ الْحَجِّ وَالْجِهَادِ وَنُصْحِ الْمُسْلِمِينَ وَاعْتَذَرُوا بأَنَّهُمْ قَالُوا عَلَى علیه السلام شَطَطًا وَهَذَا أَفْضَلَ مِمَّا أَعْطَيَ سُلَيْمَانُ سُبْحَانَ مَنْ سَخَّرَهَا لِنُبُوَّةَ مُحَمَّدِ بَعْدَ أَنْ كَانَتْ تَتَمَرَّدُ وَ تَزْعُمُ أَنَّ لِلَّهِ وَلَداً فَلَقَدْ شَمِلَ مَبْعَثُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ مَا لَا تُحْصَى﴾. (1)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ إِلَى قَوْلِهِ فَلَمَّا قُضِيَ أَعْ فَرَغَ وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ إِلَى قَوْلِهِ أُولئِكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ فَهَذَا كُلُّهُ حِكَايَةُ عَنِ الْجِنِّ وَكَانَ سَبَبُ نُزُولَ هَذِهِ الْآيَةِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم خَرَجَ مِنْ مَكَّةَ إِلَى سُوقِ عُكَاظٍ وَ مَعَهُ زَيْدَبْنُ حَارِثَة يَدْعُو النَّاسَ إِلَى الْإِسْلَامِ فَلَمْ يُجِبُهُ أَحَدٌ وَ لَمْ يَجِدْ مَنْ يَقْبَلُهُ ثُمَّ رَجَعَ إِلَى مَكَّةَ فَلَمَّا بَلَغَ مَوْضِعاً يُقَالُ لَهُ وَادِي مَجَنَّةَ تَهَجَّدَ بِالْقُرْآنِ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ فَمَرَّ بِهِ نَفَرُ مِنَ الْجِنِّ فَلَمَّا سَمِعُوا قِرَاءَةَ رَسُول الله صلی الله علیه و آله اسْتَمَعُوا لَهُ فَلَمَّا سَمِعُوا قِرَاءَتَهُ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض أَنْصِتُوا يَعْنِي اسْكُنُوا فَلَمَّا قُضِيَ أَيْ فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنَ الْقِرَاءَةَ وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ﴾. (2)

3-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن ابْنِ جُبَيْر تَوَجَّهَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم تِلْقَاءَ مَكَّةَ وَ قَامَ بِنَخْلَةٍ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ يُصَلِّى فَمَرَّ بِهِ نَفَرُّ مِنَ الْجِن فَوَجَدُوهُ يُصَلَّى صَلَاةَ الْغَدَاةِ وَ يَتْلُو الْقُرْآنَ فَاسْتَمَعُوا إِلَيْهِ وَ قَالَ آخَرُونَ أَمِرَ رَسُولُ اللَّهِ أَنْ يُنْذِرَ الْجِنَّ فَصَرَفَ اللَّهُ إِلَيْهِ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ مِنْ نَيْنَوَى قَوْلُهُ وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِن وَكَانَ بَاتَ فِي وَادِى الْجِنِّ وَ هُوَ عَلَى مِيلَ مِنْ الْمَدِينَة فَقَالَ: إِنِّي أُمِرْتُ أَنَّ أَقْراً عَلَى الْجِنِّ اللَّيْلَةَ فَأَيُّكُمْ يَتْبَعْنِي فَاتَّبَعَهُ ابْنُ مَسْعُودٍ فَلَمَّا دَخَلَ شِعْبَ الْحَجُونِ مِنْ مَكَّةَ خَطَّ لِي خَطَاً ثُمَّ أَمَرَنِى أَنْ أَجْلِسَ فِيهِ وَ قَالَ: لَا تَخْرُجْ مِنْهُ حَتَّى أَعُودَ إِلَيْكَ. ثُمَّ انْطَلَقَ حَتَّى قَامَ فَافْتَتَحَ الْقُرْآنَ فَغَشِيَتْهُ أَسْودَةُ كَثِيرَةٌ حَتَّى حَالَتْ بَيْنِي وَبَيْنَهُ حَتَّى لَمْ أَسْمَعْ صَوْتَهُ ثُمَّ انْطَلَقُوا ثُمَّ طَفِقُوا يَتَقَطَّعُونَ مِثْلَ قِطَعِ السَّحَابِ وَ فَرَغَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله مَعَ الْفَجْرِ فَقَالَ لِي: هَلْ رَأَيْتَ شَيْئًا؟ فَوَصَفْتُهُمْ فَقَالَ: أُولَئِكَ جن نصيبين﴾. (3)

ص: 288

هستند که خدای تبارک و تعالی درباره ی آن ها فرموده است: ﴿وَ إِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِن﴾ همان نه تن بودند که قرآن را شنیدند جنیان در بطن نخله به پیغمبر رو آوردند. و رو آوردند و عذر خواستند که آن ها پنداشتند همان طور که شما پنداشتید از این که خدا کسی را مبعوث نکند و هفتاد و یک هزار نفر آن ها آمدند و با او بیعت کردند که نماز و روزه و زکات و حج و جهاد و خیرخواهی مسلمانان را انجام دهند. و عذر خواستند که آن ها بر خدا ناروا گفتند و این بهتر است از آن چه خدا به سلیمان علیه السلام داد، منزه است خدایی که آن ها را برای نبوت محمدی مسخر کرد پس از این که متمرد بودند و پنداشتند خدا فرزند دارد و بعثت او پری و آدمی بی شمار را شامل شد.

2-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- در کلام خدا ﴿وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنَّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِینَ﴾ همه حکایت از پریان است. و سبب نزول این آیه آن بود که پیغمبرا از مکه به بازار عکاظ رفت و زیدبن حارثه با او بود و مردم را به اسلام می خواند و کسی به او پاسخ نداد و کسی را نیافت که آن پذیرد. سپس به مکه برگشت، و چون به جایی رسید به نام وادی مجنه در دل شب با قرآن نماز شب خواند و چند تن پری از کنار او گذر می کردند و چون قرائت رسول خدا را شنیدند گوش دادند؛ گوش گرفتند و به هم گفتند خاموش باشید و پایان یافت و هنگامی که رسول خدا از قرائت فارغ شد، نزد قوم خود در حالی که بیم دهنده اند برگشتند.

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن جبیر گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی مکه رهسپار شد و در دل شب در کنار نخلی ایستاد و نماز گزارد گروهی از جنّیان بر آن حضرت گذر کردند و دیدند که او نماز صبح به پا می دارد و قرآن تلاوت می کند پس به آن حضرت گوش فرا دادند دیگران گفته اند: به رسول خدا اس امر شده که جنیان را انذار دهد پس خداوند گروهی از جنیان نینوا را به سوی او فرستاد. و درباره ی این فرموده خداوند: ﴿وإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَرًا مِّنَ الجِنِّ﴾؛ و ایشان در وادی جن که در یک مایلی مدینه بود شب را سپری کرد و فرمود: من امر شده ام که امشب برای جنیان قرآن قرائت کنم کدام یک از شما به دنبال من می آید ابن مسعود او را دنبال نمود. [گوید:] هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله وارد دره ی کوه حجون در مکه شد خطی برای من کشید [محدوده ای را مشخص کرد] آن گاه به من دستور داد که در آن [خط] بنشینم و فرمود از آن خارج مشو تا این که به سویت باز گردم». سپس روانه شد تا این که ایستاد و قرآن را گشود موجودات سیاه رنگ بسیاری او را پوشاندند [دور او را گرفتند] تا این که میان من و او (پیامبر صلی الله علیه و آله ) حائل شدند تا جایی که دیگر صدای او را نشنیدم. سپس روانه شدند آن گاه مثل تکه های ابر شروع کردند به قطعه قطعه شدن و پراکنده شدند و پیامبر صلی الله علیه و آله با طلوع ،فجر از کارش فارغ شد کارش را تمام کرد. به من فرمود: آیا چیزی دیدی؟ من آن ها را توصیف کردم آن چه دیده بودم گفتم. فرمود: «این ها جن های نصیبین هستند».

ص: 289

4-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿حَمْزَةُ بْنُ عُمَرَ الْأَسْلَمِيُّ قَالَ نَفَرْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي لَيْلَةٍ ظَلْمَاءَ فَأَضَاءَتْ أصَابِعُهُ لَنَا فَانْكَشَفَتِ الظُّلْمَةُ وَهَذَا أَعْجَبُ مِمَّا كَانَ لِمُوسَى علیه السلام وَأَمَّا الْيَدُ الْبَيْضَاءُ لِمُوسَى علیه السلام فَقَدْ أَعْطَى مُحَمَّد صلی الله علیه و آله أَفْضَلَ مِنْ ذَلِكَ وَ هُوَ أَنَّ نُوراً كَانَ يُضِيءُ لَهُ أَبَداً عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ يَسَارِهِ حَيْثُمَا جَلَسَ وَقَامَ يَرَاهُ النَّاسُ وَ قَدْ بَقِيَ ذَلِكَ النُّورُ إِلَى قِيَامِ السَّاعَةِ يَسْطَعُ مِنْ قَبْرِه ... إِنْ كَانَ لِسُلَيْمَانَ غُدُوها شَهْرُ وَ رَوَاحُهَا شَهْرُ فَكَذَلِكَ كَانَتْ لِأَوْصِيَاءِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ سُخَّرَتْ لَهُ الْجِنُّ وَ آمَنَتْ بِهِ مُنْقَادَةٌ طَائِعَةٌ فِي قَوْلِهِ وَ إِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ وَقَبَضَ عَلَى حَلْق جَنَّى فَخَنَقَهُ وَ مُحَارَبَةُ وَصِيِّهِ مِنَ الْجِنِّ وَقَتْلُهُ إِيَّاهُمْ مَعْرُوفَةً وَكَذَلِكَ إِثْيَانُهُمْ إِلَيْهِ وَإِلَى أَوْلَادِهِ الْمَعْصُومِينَ لِأَخْذِ الْعِلْمِ مِنْهُمْ مَشْهُورُ وَ إِنَّ سُلَيْمَانَ سَخَّرَهُمْ لِلْأَبْنِيَةِ وَالصَّنَائِعِ وَاسْتِنْبَاطِ الْقَنَى مَا عَجَزَ عَنْهُ جَمِيعُ النَّاسِ وَ مُحَمَّدُ لَمْ يَحْتَجْ إِلَى هَذِهِ الْأَشْيَاءِ فَلَوْ أَرَادَ مِنْهُمْ ذَلِكَ لَفَعَلُوا عَلَى أَنَّ مُؤْمِنِى الْجِنِّ يَخْدِمُونَ الْأَئِمَّةَ وَأَنَّهُمْ كَانُوا يَبْعَثُونَهُمْ فِي أَمْرِ يُرِيدُونَهُ عَلَى الْعَجَلَة وَأَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ الْمَلَائِكَةَ الْمُقَرَّبِينَ لِمُحَمَّدِ وَأَهْلِ بَيْتِهِ وَذُرِّيَّتِهِ الطَّاهِرِينَ اللَّهِ فَقَدْ كَانُوا نْصُرُونَ مُحَمَّداً وَيُقَاتِلُونَ بَيْنَ يَدَيْهِ كِفَاحَاً وَ يَمْنَعُونَ مِنْهُ وَ يَدْفَعُونَ وَ كَذَلِكَ كَانُوا مَعَ علي بن أبي طَالِب ال وَ يَكُونُونَ مَعَ بَقِيَّة آلِ مُحَمَّدِ اللهِ عَلَى مَا رُوى﴾. (1)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سألُوهُ العَنِ الْمُتَشَابِهِ فِي الْقَضَاءِ فَقَالَ هُوَ عَشَرَةُ أَوْجَهِ مُخْتَلِفَةٌ الْمَعْنَى فَمِنْهُ قَضَاءُ فَرَاغِ وَقَضَاءُ عَهْدِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ قَضَاءُ عَهْدِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِعْلَامِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ فِعْلِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِيجَابٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ كِتَابِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِثْمَامٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ حُكْمِ وَفَضْلٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ خَلْقٍ وَمِنْهُ قَضَاءُ نُزُولِ الْمَوْتِ أَمَّا تَفْسِيرُ قَضَاءِ الْفَرَاغَ مِنَ الشَّيْءِ فَهُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلى قَوْمِهِمْ مَعْنَى فَلَا قُضِيَ أَيْ فَلَمَّا فَرَغَ﴾. (2)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿في أمالي الصدوق عَنْ الباقر علیه السلام الحَدِيث طَوِيلُ يَذْكُرُ فِيهِ خُرُوجُ الحسنين العام مِنْ عِنْدِ جَدِّهِمَا ۖ وَ نَومُهُمَا فِي حَدِيقَة بَنِي النَّجَارِ وَ طَلَب النَّبِيِّ لَهُمَا حَتَّى لَقِيَهُمَا وَفِيهِ: وَ

ص: 290

4-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- حمزة بن عمر اسلمی گوید: ما در شبی ظلمانی با پیامبر صلی الله علیه و آله کوچ می کردیم انگشتان حضرت برای ما روشن و نورانی شد و تاریکی را از بین برد و این عجیب تر و شگفت انگیزتر از آن چه موسی علیه السلام انجام می داد بود و اما دست سفید و نورانی که برای موسی علیه السلام بود، برای پیامبر صلی الله علیه و آله ما بهتر و برتر از آن عطا شده بود و آن این که همیشه نوری از طرف راست و چپش می درخشید به طوری که هرجا که حضرت می نشست یا می ایستاد مردم آن را می دیدند. و این نور تا روز قیامت از مرقد مطهرش می درخشد ... و اگر برای سلیمان باد مسخر بود که صبح مسافت یک ماه راه را می رفت و عصر هم همین مسافت را طی می کرد، برای جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله ایرانی نیز چنین بود و خداوند برای پیامبر صلی الله علیه و آله و جانشینانش جن را تسخیر کرد به طوری که ایمان آورده و مطیع شدند، آن جا که خداوند متعال می فرماید: ﴿إِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ﴾، كه جنّی گلوی او را گرفت و او را خفه کرد و حکایت جنگ جانشینش (حضرت علی علیه السلام) با جنیان و کشتن آنان معروف است و همچنین آمدن آنان نزد او و فرزندان معصومش برای فراگیری علم از آنان نیز مشهور است و اگر سلیمان الجنیان را برای کار در ساختمان ها و قلعه ها و حفر قنات هایی که همه ی مردم از انجام آن عاجز ،بودند تسخیر می کرد پس پیامبر صلی الله علیه و آله ما به این چیزها نیاز نداشت و اگر از آنان می خواست انجام می دادند برای این که مؤمنان از جنیان در خدمت ائمه بودند و هرگاه در هر کاری که فوری بود و می خواستند زود انجام شود آنان را می فرستادند و خدای سبحان فرشتگان مقرب خود را در اختیار پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیتش قرار داده بود آنان حضرت را یاری می کردند و در مقابل او رو در روی دشمن می جنگیدند و مانع از دسترسی دشمن به او می شدند و از او دفاع می کردند و با حضرت علی علیه السلام نیز چنین بودند. و بنابر آن چه روایت شده است با بقیه ی آل محمّد صلی الله علیه و آله نیز چنین می باشند.

5-1- امام علی علیه السلام- از علی علیه السلام درباره متشابهات لفظ «قضاء» در قرآن سؤال نمودند که فرمود: این لفظ بر ده وجه در قرآن آمده است که معانی متفاوتی دارند و شامل معانی فراغت، عهد، اعلام و آگاهی دادن انجام کار واجب کردن، مکتوب و حتمی کردن، اتمام حکم، خلق و نزول مرگ می باشد. اما قضاء در معنای فراغت از کار در این آیه است: ﴿وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِى وَلَّوْا إِلى قَوْمِهِمْ﴾، معناى فلما قضی یعنی وقتی از آن کار فراغت یافتند.

6-1- امام باقر علیه السلام- در حدیثی طولانی از امام باقر که در آن خارج شدن حسنین از نزد جدشان و خوابیدنشان در باغ بنی نجار و جستجو کردن آن ها توسط پیامبر صلی الله علیه و آله تا این که آن ها را یافت ذکر شده است، این چنین آمده است یک مار هم محافظ و مواظب (حسنین علیهما السلام) بود. موهای بدن آن مار مثل شاخه های نی بودند و امام حسن را با یک بال و امام حسین علیه السلام را با بال دیگرش پوشانیده بود. هنگامی که چشم مبارک پیغمبر خدا به آن ها افتاد سرفه کرد. وقتی که مار صدای سرفه رسول خدا را ،شنید کناری ،رفت به سخن در آمد و گفت: «پروردگارا من

ص: 291

قَدْ اكْتَنَفَتْهُمَا حَيَّةُ لَهَا شَعَرَاتْ كَأَجَامِ الْقَصَبِ وَ جَنَاحَانِ جَنَاحٌ قَدْ غَطَّتْ بِهِ الْحَسَنَ وَ جَنَاحٌ قَدْ غَطَّتْ بِهِ الْحُسَيْنَا فَلَمَّا أَنْ بَصُرَ بِهِمَا النَّبِيُّ لا تَنَحْنَحَ فَانْسَابَتِ الْحَيَّةُ وَهِيَ تَقُولُ: اللَّهُمَّ إِنِّي أشْهدُكَ وَ أَشْهَدُ مَلَائِكَتَكَ أَنَّ هَذَيْن شِبْلَا نَبِّيْكَ قَدْ حَفِظْتُهُمَا عَلَيْهِ وَدَفَعْتُهُمَا إِلَيْهِ سَالِمَيْنِ صَحِيحَيْنِ فَقَالَ لَهَا النَّبِيُّ: أَيَّتُهَا الْحَيَّةُ فَمَنْ أَنْتِ؟ قَالَتْ: أَنَا رَسُولُ الْجِنِّ إِلَيْكَ فَقَالَ وَأَيُّ الْجِنِّ؟ قَالَتْ: جِن نَصِيبينَ نَفَرٍ مِنْ بَنِي مُلَيْح نَسِينَا آيَةً مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَبَعَثُونِي إِلَيْكَ لِتُعَلِّمَنَا مَا نَسِينَا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ فَلَمَّا بَلَغْتُ هَذَا الْمَوْضِعَ سَمِعْتُ مُنَادِياً يُنَادِي أَيَّتُهَا الْحَيَّةُ إِنَّ هَذَيْنِ شِبْلَا نَبِيِّكِ فَاحْفَظِيهِمَا مِنَ الْعَاهَاتِ وَ الْآفَاتِ وَ مِنْ طَوَارِقِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَقَدْ حَفِظْتُهُمَا وَ سَلَّمْتُهُمَا إِلَيْكَ سَالِمَيْن صَحِيحَيْن وَأَخَذَتِ الْحَيَّةُ الْآيَةَ وَ انْصَرَفَت﴾. (1)

7-1- الكاظم علیه السلام- ﴿سُئِلَ الْعَالِمُ عَنْ مُؤْمِنِى الْجِنِّ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ؟ فَقَالَ: لَا وَلَكِنْ لِلَّهِ حَظَائِرُ بَيْنَ الْجَنَّةَ وَالنَّارِ يَكُونُ فِيهَا مُؤْمِنُو الْجِنِّ وَ فَسَاقُ الشَّيعَة﴾. (2)

8-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿في روضة الواعِظينَ لِلمُفِيدِ رحمه الله علیه بَعدَ أن ذَكَرَ الصَّادِقِ علیه السلام وَ نَقَلَ عَنهُ حَدِيثاً طَويلاً وَ قَالَ: إِنَّ امْرَأَةٌ كَانَتْ مِنَ الْجِنِّ يُقَالُ لَهَا عَفْرَاءُ تَأْتِي النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَتَسْمَعُ مِنْ كَلَامِهِ فَتَأْتِي صَالِحِى الْجِنِّ فَيُسْلِمُونَ عَلَى يَدَيْهَا وَإِنَّهَا فَقَدَهَا النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم فَسَأَلَ عَنْهَا جَبْرَئِيلَ فَقَالَ زَارَتْ أَخْتَا لَهَا تُحِبُّهَا فِي اللَّهِ تَعَالَى﴾. (3)

9-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ الرَّحْمَنَ عَلَى علیه السلام نَّاسِ سَكَنُوا فَلَمْ يَقُولُوا شَيْئاً. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: الْجِنِّ كَانُوا أَحْسَنَ جَوَاباً مِنْكُمْ لَمَّا قَرَأْتُ عَلَيْهِمْ: فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ قَالُوا: لَا وَ لَا بِشَيْءٍ مِنْ آلَائِكَ رَبَّنَا نُكَذِّب﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿قالوا يا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا كِتاباً أُنزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى مُصَدِّقًا لِا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَ إِلَى طَرِيقِ مُسْتَقِيمٍ﴾. (30)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿أَنَّ الْجِنَّ مَا سَمِعَتْ أَمْرَ عِيسَى علیه السلام فَلِذَا قَالُوا مِنْ بَعْدِ مُوسى﴾. (5)

ص: 292

تو و ملائکه تو را شاهد می گیرم که این ها دو شیر بچه پیغمبر تو هستند من از آن ها نگهداری کردم و اکنون آن ها را صحیح و سالم به پیامبر صلی الله علیه و آله تو می سپارم پیامبر اکرم به آن مار فرمود: «از چه گروهی هستی؟ گفت: که من فرستاده اجنه ام که نزد تو آمده ام فرمود: «کدام اجنه؟»: گفت از اجنه نصیبین که گروهی از بنی ملیح هستند. ما یکی از آیات قرآن را فراموش کرده ایم و آن ها مرا فرستاده بودند که تو آن آیه را به ما یاد دهی وقتی به این جا رسیدم، شنیدم که منادی به من گفت: ای مار این دو کودک شیر بچگان پیامبر خدا هستند ایشان را از آفات و بلیات و حوادث شب و روز محافظت کن من هم از آن ها محافظت کردم و اکنون آن ها را صحیح و سالم به تو می سپارم آن گاه آن مار آیه ای را که فراموش شده بود یاد گرفت و رفت.

7-1- امام کاظم علیه السلام- از امام کاظم علیه السلام سؤال شد: «آیا جنّیان مؤمن وارد بهشت خواهند شد»؟ او پاسخ داد: «خیر! خداوند مکانی را در حد فاصل بهشت و دوزخ قرار داده است که جنّیان مؤمن و شیعیان فاسق در آن جا به سر خواهند برد.

8-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت شده است زنی از جن بود که او را عفرا می گفتند؛ به خدمت رسول خدا می آمد می آمد و کلام آن حضرت را استماع کرده می رفت و جنیان صالح به دست او مسلمان می شدند، مدتی نزد آن حضرت نیامد، پیغمبر او را از جبرئیل سؤال کرد گفت: «او خواهری دارد که برای رضای الهی به زیارت او رفته است».

9-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- جابر بن عبدالله گوید: هنگامی که رسول خدا سوره الرحمن را بر مردم قرائت فرمود خاموش گشته و چیزی بر زبان نیاوردند. رسول خدا فرمود: «جنیان از شما بهتر پاسخ می گویند هنگامی که آیه: پس کدامین نعمت های پروردگارتان را تکذیب می کنید [شما ای گروه جن و انس]؟!. (الرحمن/ 13) را بر آنان خواندم. گفتند: نه هرگز ای پرودگار ما چیزی از نعمت های تو را تکذیب نمی کنیم.

گفتند: ای قوم ما! به یقین ما کتابی را شنیدیم که بعد از موسی نازل شده هماهنگ با نشانه های کتاب های پیش از آن که به سوی حق و راه راست هدایت می کند. (30)

1- ابن عبّاس از ابن عباس رحمه الله علیه- روایت است که جنیان داستان عیسی علیه السلام را نشنیده بودند.

ص: 293

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام أَنَّهُ قَال: ... لَنْ يَخْرُجَ الْقَائِمُ علیه السلام وَلَا تَرَوْنَ مَا تُحِبُّونَ حَتَّى يَخْتَلِفَ بَنُو فَلَانَ فِيمَا بَيْنَهُمْ فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ طَمَعَ النَّاسُ فِيهِمْ وَاخْتَلَفَتِ الْكَلِمَةُ وَ خَرَجَ ا جَ السُّفْيَانِيُّ وَ قَالَ لَا بُدَّ لِبَنِي فَلَان أَنْ يَمْلِكُوا فَإِذَا مَلَكُوا ثُمَّ اخْتَلَفُوا تَفَرَّقَ كُلُّهُمْ وَتَشَتَّتَ أَمْرُهُمْ حَتَّى يَخْرُجَ عَلَيْهِمُ الْخُرَاسَانِيُّ وَالسُّفْيَانِيُّ هَذَا مِنَ الْمَشْرِقِ وَ هَذَا مِنَ الْمَغْرِبِ يَسْتَبِقَانِ إِلَى الْكُوفَة كَفَرَسَى رِهَان هَذَا مِنْ هُنَا وَ هَذَا مِنْ هُنَا حَتَّى يَكُونَ هَلَاكُ بَنِي فُلَانِ عَلَى أَيْدِيهِمَا أَمَا إِنَّهُمَا لَا يُبْقُونَ مِنْهُمْ أَحَداً ثُمَّ قَالَ الخُرُوجُ السُّفْيَانِيِّ وَ الْيَمَانِيِّ وَ الْخُرَاسَانِي فِي سَنَةِ وَاحِدَةٍ وَ فِي شَهْرٍ وَاحِدٍ فِي يَوْمِ وَاحِدٍ وَ نِظامٍ كَنِظَامِ الْخَرَزَ يَتْبَعُ بَعْضُهُ بَعْضاً فَيَكُونُ الْبَأْسُ مِنْ كُلِّ وَجْهِ وَيْلٌ لِمَنْ نَاوَاهُمْ وَ لَيْسَ فِي الرَّايَاتِ أَهْدَى مِنْ رَايَة الْيَمَانِيُّ هِيَ رَايَةُ هُدَى لِأَنَّهُ يَدْعُو إِلَى صَاحِبَكُمْ فَإِذَا خَرَجَ الْيَمَانِيُّ حَرَّمَ بَيْعَ السَّلَاحِ عَلَى علیه السلام نَّاسِ وَ كُلِّ مُسْلِمٍ وَإِذَا خَرَجَ الْيَمَانِيُّ فَانْهَضْ إِلَيْهِ فَإِنَّ رَايَتَهُ رَايَةً هُدَى وَ لَا يَحِلُّ لِمُسْلِمٍ أَنْ يَلْتَوِيَ عَلَيْهِ فَمَنْ فَعَلَ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ لِأَنَّهُ يَدْعُو إلَى الْحَقِّ و إلى طريق مستقيم﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿يا قَوْمَنا أجيبوا داعِيَ الله وَ آمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ يُجرِّكُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ (31)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يا قومنا أَجِيبُوا دَاعِيَ اللهِ وَ آمِنُوا بِهِ إِلَى قَوْلِهِ أُولئِكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ فَجَاءُوا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَأَسْلَمُوا وَآمَنُوا وَعَلَّمَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ﴾. (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ كَانَتْ لَهُ إِلَى رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ حَاجَةٌ فَيَطْلُبُهَا فِي ثَلَاثِ سَاعَاتِ سَاعَة فِي الْجُمُعَة وَسَاعَة تَزُولُ الشَّمْسُ حِينَ تَهُبُّ الرِّيَاحُ وَ تُفَتَّحُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَتَنْزِلُ الرَّحْمَةُ وَ يَصُوتُ الطَّيْرُ وَ سَاعَة فِي آخِرِ اللَّيْلِ عِنْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَإِنَّ مَلَكَيْن يُنَادِيَانِ هَلْ مِنْ تَائِب يُتَابُ عَلَيْهِ هَلْ مِنْ سَائِلِ يُعْطَى هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرِ فَيُغْفَرَ لَهُ هَلْ مِنْ طَالِبِ حَاجَةٍ فَتُقْضَى لَهُ فَ أَجِيبُوا داعي الله﴾. (3)

ص: 294

2- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر از امام باقر نقل کرده که فرمود قائم خروج نمی کند و آن چه را می خواهید نمی بینید مگر هنگامی که اولاد فلان با هم اختلاف پیدا کنند وقتی چنین شد، مردم نیز چشم به دولت آن ها می دوزند و از هر طرف گفتگو در می گیرد و سفیانی خروج می کند. و هم فرمود: بنی فلان حتما سلطنت می کنند وقتی سلطنت نمودند و کارشان به اختلاف کشید، پراکنده می شوند و دولتشان از کف می رود تا آن گاه که خراسانی و سفیانی یکی از مشرق و دیگری از مغرب مانند اسبانی که مسابقه می دهند یکی از این طرف و دیگری از آن طرف سعی می کنند زودتر وارد کوفه شوند و نابودی بنی فلان بدست آن ها خواهد بود و یک نفر از آن ها باقی نمی ماند. سپس فرمود: آمدن سفیانی و یمنی و خراسانی در یک سال و یک ماه و یک روز می باشد مانند گردنبندی که دانه های آن منظم و یکی از پی دیگری است. در آن وقت منتظران از هر جهت مأیوس می گردند بیچاره کسانی که با آن ها مخالفت کنند، در میان آن ها پرچم حقی جز پرچم یمنی نیست. جمعیت او در طریق حق گام برمی دارند زیرا او مردم را به پیروی از صاحب شما دعوت می کند. وقتی یمنی قیام کرد، فروش اسلحه بر هر مسلمانی حرام است وقتی او خروج کرد به طرف وی بروید زیرا لشکر او لشکر بر حق است و نمی باید که مسلمانی از وی سرپیچی کند. هرکس از دعوت وی سرپیچی کند از اهل دوزخ به شمار می رود. چراکه او مردم را به حق و راه راست دعوت می کند.

ای قوم ما! دعوت کننده ی الهی را اجابت کنید و به خدا ایمان آورید تا گناهانتان را بیامرزد و شما را از عذابی دردناک پناه دهد. (31)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يا قَوْمَنَا أَجِيبُوا دَاعِيَ الله وَ آمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُجْرُكُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ وَ مَنْ لا يُحِبْ داعِيَ الله فَلَيْسَ بِمُعْجِزِ فِي الْأَرْضِ وَ لَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءُ أُولئِكَ في ضَلالٍ مُبین﴾، پس نزد رسول خدا آمدند و مسلمان شدند و به دین اسلام گرویدند و رسول خدا آداب اسلام را به آن ها آموخت.

2- امام على علیه السلام- هرکس حاجتی از خدا می خواهد آن حاجت را در سه موقع از خدا بخواهد؛ ساعتی است در روز جمعه و ساعتی که خورشید از دایره ی نصف النهار پایین می رود [هنگام ظهر] موقعی که باد می وزد درهای آسمان باز می شود و رحمت نازل می گردد و پرندگان به صدا در می آیند و ساعتی در آخر شب هنگام طلوع فجر دو فرشته فریاد می زنند: «آیا توبه کننده ای هست که توبه کند و توبه اش پذیرفته شود»؟ آیا درخواست کننده ای هست که به او عنایت شود؟ آیا استغفار کننده ای هست که مورد مغفرت قرار گیرد؟ آیا حاجتمندی هست که حاجتش روا شود؟ نداکننده ی خدا را جواب دهید.

ص: 295

قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ لا يُحِبْ داعِيَ الله فَلَيْسَ بِمُعْجِزِ فِي الْأَرْضِ وَ لَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَولِياءُ أُولئِكَ في ضَلالٍ مُبِينٍ﴾ (32)

قوله تعالى: ﴿أَوَلَرْيَرَوْا أَنَّ اللهَ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَلَرْيَعيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الموتى بَلَىٰ إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ (33)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثم احتج الله عَلَى علیه السلام دَّهْرِيَّة فَقَالَ أَوَلَرْيَرَوْا أَنَّ اللهَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَلَرْيَعْيَ بِخَلْفِهِنَّ بِقادِرٍ عَلَى أَنْ يُحيي الموتي بَلَي إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى علیه السلام نَّارِ أَلَيْسَ هَذا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَ رَبِّنا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنتُمْ تَكْفُرُونَ﴾ (34)

قوله تعالى: ﴿فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلا تَسْتَعْجِ- هُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمَّ يَلْبَثُوا إِلا سَاعَةً مِنْ نَارٍ بَلاغُ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ﴾ (35)

و هرکس دعوت کننده ی الهی را اجابت نکند هرگز نمی تواند از عذاب الهی در زمین فرار کند و غیر از او یار و یاوری برایش نیست؛ چنین کسانی در گمراهی آشکارند. (32)

آیا آن ها نمی دانند خداوندی که آسمان ها و زمین را آفریده و از آفرینش آن ها ناتوان نشده است می تواند مردگان را زنده کند؟ آری می تواند زیرا او بر هر چیز تواناست. (33)

1- على بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند سپس به استدلال علیه مادی گرایان می پردازد و می فرماید: ﴿اولم يَرَوا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاواتِ والأَرْضَ ولَمْ يَعْيَ بِخَلقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ المَوتَى بَلَى إِنَّهُ عَلَى كُل شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾.

روزی را به یادآور که کافران را بر آتش عرضه می دارند و به آن ها گفته می شود آیا این حق نیست؟ می گویند «آری به پروردگارمان سوگند [که حق است]!» [در این هنگام خداوند] می گوید پس عذاب را به خاطر کفرتان بچشید» (34)

پس صبر کن آن گونه که پیامبران اولوا العزم صبر کردند و برای [عذاب] آنان شتاب مکن! روزی که وعده هایی را که به آن ها داده می شود ببینند [احساس می کنند که] گویی جز ساعتی از یک روز [در دنیا] توقف نکرده اند؛ این ابلاغی است برای همگان؛ آیا جز قوم نافرمان هلاک خواهند شد؟! (35)

قُلْتُ كَيْفَ صَارُوا أُولِى الْعَزْمِ قَالَ لِأَنَّ نُوحا بُعِثَ بِكِتَابِ وَ شَرِيعَةِ وَكُلُّ مَنْ جَاءَ بَعْدَ أَخَذَ بكتاب نُوح علیه السلام وَ شَرِيعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ حَتَّى جَاءَ إِبْرَاهِيمُ اللَّهِ بِالصُّحُفِ وَ بِعَزِيمَة تَرْيِ كِتَابٍ نُوحٍ لَا كُفْراً بِهِ فَكُلُّ نَبِيِّ الجَاءَ بَعْدَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام أَخَذَ بِشَرِيعَةِ إِبْرَاهِيمَ اللهِ وَ مِنْهَاجهِ وَ بِالصُّحْفِ حَتَّى جَاءَ مُوسَى علیه السلام له بالتَّوْرَاة وَ شَرِيعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ وَ بِعَزِيمَة تَرْكِ الصُّحُفِ وَكُلَّ نَبِيٌّ جَاءَ بَعْدَ مُوسَى علیه السلام أَخَذَ بِالتَّوْرَاةِ وَ شَرِيعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ حَتَّى جَاءَ الْمَسِيحُ الةِ بِالْإِنْجِيل

وَ بِعَزِيمَة تَرْكِ شَرِيعَة مُوسَى وَ مِنْهَاجِهِ فَكُلُّ نَبَيٍّ جَاءَ بَعْدَ الْمَسِيح علیه السلام أَخَذَ بِشَرِيعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ حَتَّى جَاءَ مُحَمَّدٌ فَجَاءَ بِالْقُرْآنِ وَ بِشَرِيعَتِهِ وَ مِنْهَاجِهِ فَحَلَالُهُ حَلَالُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَهَؤُلَاءِ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرَّسُلِ﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْن مَحْلَدِ السَّرَاجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ خَرَجَتْ هَذِهِ الرِّسَالَةُ مِنْ أبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَى أَصْحَابه ... اَعْلَمُوا أَنَّهُ بُئْسَ الْحَظِّ الْخَطَرُ لِمَنْ خَاطَرَ اللَّهَ بِتَرْكِ طَاعَة اللَّهِ وَ رُكُوب مَعْصِيَتِهِ فَاخْتَارَ أَنْ يَنْتَهَكَ مَحَارِمَ اللَّهِ فِي لَذَّاتِ دُنْيَا مُنْقَطِعَة زَائِلَة عَنْ أَهْلِهَا عَلَى خُلُودِ نَعِيمٍ فِي الْجَنَّةِ وَ لَذَّاتِهَا وَكَرَامَةِ أَهْلِهَا وَيْلٌ لِأُولَئِكَ مَا أَخْيَبَ حَظَّهُمْ وَأَخْسَرَ كَرَتَهُمْ وَ أَسْوَاً حَالَهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ اسْتَجِيرُوا اللَّهَ أَنْ يُجِيرَكُمْ فِي مِثَالِهِمْ أَبَداً وَ أَنْ يَبْتَلِيَكُمْ بِمَا ابْتَلَاهُمْ بِهِ وَ لَا قُوَّةَ لَنَا وَ لَكُمْ إِلَّا بِهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ أَيَّتُهَا الْعِصَابَةُ النَّاجِيَةُ إِنْ أَتَمَّ اللَّهُ لَكُمْ مَا أَعْطَاكُمْ بِهِ فَإِنَّهُ لَا يَتِمُ الْأَمْرُ حَتَّى يَدْخُلَ عَلَيْكُمْ مِثْلُ الَّذِي دَخَلَ عَلَى علیه السلام صَّالِحِينَ قَبْلَكُمْ وَ حَتَّى تُبْتَلُوْا فِي أَنْفُسِكُمْ وَأَمْوَالِكُمْ وَ حَتَّى تَسْمَعُوا مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ أَذًى كَثِيراً فَتَصْبِرُوا وَ تَعْرُكُوا بِجُنُوبِكُمْ وَ حَتَّى يَسْتَذِلُوكُمْ وَيُبْغِضُوكُمْ وَ حَتَّى يَحْمِلُوا عَلَيْكُمُ الضَّيْمَ فَتَحَمَّلُوهُ مِنْهُمْ تَلْتَمِسُونَ بِذَلِكَ وَجْهَ اللَّهِ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ حَتَّى تَكْظِمُوا الْغَيْظَ الشَّدِيدَ فِي الْأَذَى فِي اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ يَجْتَرَمُونَهُ إِلَيْكُمْ وَ حَتَّى يُكَذِّبُوكُمْ بِالْحَقِّ وَ يُعَادُوكُمْ فِيهِ وَيُبْغِضُكُمْ عَلَيْهِ فَتَصْبِرُوا عَلَى ذَلِكَ مِنْهُمْ وَ مِصْدَاقُ ذَلِكَ كُلُّهُ فِي كِتَابِ اللَّهِ الَّذِي أَنْزَلَهُ جَبْرَئِيلُ عَلَى نَبِيِّكُمْ لا سَمِعْتُمْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لِنَبِيِّكُمْ فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا العزم مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِل لهم﴾. (2)

ص: 298

حضرت، کتاب نوح علیه السلام را کنار گذاشت. البته علّت این امر، کفر ورزیدن بدان نبود. بنابراین همه ی پیامبرانی که پس از حضرت ابراهیم برانگیخته شده اند از صحف شریعت و روش او بهره مند شده اند. تا این که حضرت موسی علیه السلام به پیامبری برگزیده و از سوی خداوند به او تورات شریعت منهاج اعطا گردید همه ی پیامبران مبعوث شده پس از حضرت موسی از کتاب و روش او بهره گرفته اند. این امر تا زمان مبعوث شدن حضرت عیسی ادامه داشت. زمانی که آن حضرت به پیامبری رسید و انجیل بر او فرود آمد شریعت و روش حضرت موسی علیه السلام را کنار نهاد. همه ی پیامبران مبعوث شده پس از حضرت عیسی از کتاب و روش او بهره برده اند. این امر تا زمانی که حضرت محمّد صلی الله علیه و آله به پیامبری برگزیده شد ادامه داشت خداوند قرآن را بر او نازل کرد و به او شریعت و روش هدایت اعطا فرمود. بنابراین اموری را که آن حضرت، حلال یا حرام اعلام کرده باشد تا روز قیامت حلال یا حرام خواهند بود و در آن ها هیچ گونه تغییری به وجود نخواهد آمد. پیامبران مذکور، اولو العزم هستند».

3-1- امام صادق علیه السلام- اسماعيل بن مخلد سراج گوید این نامه را امام صادق علیه السلام به اصحاب نوشت ... بدانید بد خاطره ایست برای کسی که در نظر داشته باشد ترک دستورات خدا را نماید و به معصیت مشغول شود و پرده ی محارم خداوند را دریده سرگرم لذت های ناپایدار دنیا شود به جای نعمت های بهشت و لذت ها و مقام عظیم بهشتیان وای بر آن ها چقدر بهره ی بی ارزش و بازگشت به زیان دارند و حال آن ها در نزد پروردگار و قیامت بد است از خدا بخواهید شما را از این کارها محفوظ بدارد و مبادا مبتلا به گرفتاری های آن ها نماید ما و شما را نیرویی نیست مگر به وسیله ی خدا. پس بپرهیزید ای گروه رستگار از خدا اگر خداوند تمام و تکمیل نماید آن چه به شما عطا نموده بدانید که کار تمام نمی شود مگر این که گرفتار آزمایش های پیشینیان صالح بشوید و در جان و مال شما را بیازماید و تا از دشمنان خدا ناراحتی های زیادی بچشید و متحمل آن گرفتاری ها بشوید، تا آن جا که شما را دشمن بدارند و خوار و ذلیل بشمارند به شما ستم روا دارند در راه خدا و رسیدن به خوشبختی عالم آخرت آن را تحمل نمایید و خشم شدید خود را از آزار و اذیت آن ها فرو خورید و در راه حق شما را تکذیب نمایند و بر این عقیده دشمن شما شوند. تمام آن ها را با صبر و شکیبایی بپذیرید مصداق تمام این ها در قرآن کریم که بر پیامبر اکرم نازل شده هست. شنیده اید که خداوند به پیامبرش می فرماید: ﴿فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ هُم﴾.

ص: 299

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَة إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِي الْقُرْآن الاخْتِلَافِ وَالتَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِي دِينِكُمْ فَقَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام وَ مَا هُو قَالَ ... أَجِدُهُ قَدْ شَهَرَ هَفَوَاتِ أَنْبِيَائِهِ بِقَوْلِهِ وَ عَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى وَ بِتَكْذِيبِهِ نُوحاً لَمَّا قَالَ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي بِقَوْلِهِ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ وَ بِوَصْفِهِ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام بِأَنَّهُ عَبَدَ كَوْكَبَاً مَرَّةً وَ مَرَّةً قَمَراً وَ مَرَّةً شَمْساً وَ بِقَوْلِهِ فِي يُوسُفَ العَلَيْهِمْ وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ وَ بِتَهْجِينِهِ مُوسَى علیه السلام حَيْثُ قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ قَالَ لَنْ تَرَانِي الْآيَةَ وَ بِبَعْثِهِ عَلَى دَاوُدَا جَبْرَئِيلَ وَمِيكَائِيلَ حَيْثُ تَسَوَّرًا الْمِحْرَابَ إِلَى آخِرِ الْقِصَّة وَ بِحَبْسِهِ يُونُس ال فِي بَطْن الْحُوتِ حَيْثُ ذَهَبَ مُغَاضِاً مُدْنِباً فَأَظْهَرَ خَطَأَ الْأَنْبِيَا وَ زَلَلَهُمْ ثُمَّ وَارَى أَسْمَاءَ مَنِ اغْتَرَ وَ فَتَنَ خَلْقَهُ وَضَلَّ وَأَضَلَّ وَ كَنَّى عَنْ أَسْمَائِهِمْ فِي قَوْلِهِ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُول سَبِيلًا يا وَيْلَتى لَيْتَنِي لَمَّ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلًا لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي فَمَنْ هَذَا الظَّالِمُ الَّذِى لَمْ يُذكَرْ مِن اسْمِهِ مَا ذُكِرَ مِنْ أَسْمَاءِ الأنبياء ... أمَّا هَفَوَاتُ الْأَنْبِيَاءِ وَ مَا بَيَّنَهُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَوُقُوعُ الْكِنَايَةِ عَنْ أَسْمَاءِ مَن اجْتَرَمَ أَعْظَمُ مِمَّا اجْتَرَمَتْهُ الْأَنْبِيَاءُ مِمَّنْ شَهِدَ الْكِتَابُ بِظُلْمِهِم.. أَنَّ الْكِنَايَةَ عَنْ أَسْمَاءِ ذَوِى الْجَرَائِرَ الْعَظِيمَة مِنَ الْمُنَافِقِينَ فِى الْقُرْآن لَيْسَتْ مِنْ فِعْلِهِ تَعَالَى وَ أَنَّهَا مِنْ فِعْل الْمُغَيِّرِينَ وَالْمُبَدِّلِينَ الَّذِينَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِينَ وَاعْتَاضُوا الدُّنْيَا مِنَ الدِّينِ وَ قَدْ بَيَّنَ اللَّهُ تَعَالَى قِصَصَ الْمُغَيِّرِينَ بِقَوْلِهِ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِيلًا وَ بِقَوْلِهِ وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقاً يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتابِ وَ بِقَوْلِهِ إِذْ يُبَيِّتُونَ ما لا يَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ بَعْدَ فَقْدِ الرَّسُول مَا يُقِيمُونَ بِهِ أَوَدَ بَاطِلِهِمْ حَسَبَ مَا فَعَلَتْهُ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى بَعْدَ فَقْدِ مُوسَى وَ عِيسَى علیه السلام مِنْ تَغْيِيرِ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلِ وَ تَحْرِيفِ الْكَلِمِ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ بِقَوْلِهِ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ يَعْنِي أَنَّهُمْ أَثْبَتُوا فِي الْكِتَابِ مَا لَمْ يَقُلْهُ اللَّهُ لِيَلْبِسُوا عَلَى الْخَلِيقَةِ فَأَعْمَى اللَّهُ قُلُوبَهُمْ حَتَّى تَرَكُوا فِيهِ مَا يَدُلُّ عَلَى مَا أَحْدَثُوهُ فِيهِ وَحَرَّفُوا مِنْهُ وَ بَيَّنَ عَنْ إِفْكِهِمْ وَ تَلْبِيسِهِمْ وَكِتْمَانِ مَا عَلِمُوهُ مِنْهُ وَلِذَلِكَ قَالَ لَهُمْ وَتَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ ضَرَبَ مَثَلَهُمْ بِقَوْلِهِ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَ أَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ فَالزَّبَدُ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ كَلَامُ الْمُلْحِدِينَ الَّذِينَ أَثْبَتُوهُ فِي الْقُرْآن فَهُوَ يَضْمَحِلُّ وَيَبْطُلُ وَ يَتَلَاشَى عِنْدَ التَّحْصِيلِ وَ الَّذِي يَنْفَعُ النَّاسَ مِنْهُ فَالتَنْزِيلُ الْحَقِيقِيُّ الَّذِي لَا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ وَالْقُلُوبُ تَقْبَلُهُ وَ الْأَرْضِ فِي هَذَا الْمَوْضِعَ هِيَ مَحَلَّ الْعِلْمِ وَ قَرَارُهُ وَ لَيْسَ يَسُوغُ مَعَ عُمُومِ التَّقِيَّةِ التَّصْرِيحُ بِأَسْمَاءِ الْمُبَدِّلِينَ وَلَا الزَّيَادَةُ فِي آيَاتِهِ

ص: 300

4-1- امام علی علیه السلام- فرد زندیقی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمده و گفت اگر این اختلاف در آیات قرآن شما نبود. حتما به دین شما می آمدم. حضرت فرمود: آن آیه کدام است؟ ... و خداوند در آیات گوناگون انبیای خود را به صفات ناپسند مشهور داشته مثلا: آیه [آری] آدم پروردگارش را نافرمانی کرد، و از پاداش او محروم شد (طه/121) و در آیه پسرم از خاندان من است. (هود/45) حضرت نوح ا را تکذیب نموده که او از اهل تو نیست!. (هود/46) و ابراهیم علیه السلام را به ترتیب عابد ستاره، ماه و خورشید معرفی نموده و یوسف ا را این گونه تعریف نموده که آن زن قصد او کرد و او نیز اگر برهان پروردگار را نمی دید- قصد وی می نمود (یوسف/24) و (موسی علیه السلام). را در این آیه تهجین فرموده که پروردگارا! خودت را به من نشان ده تا تو را ببینم. (اعراف/143) و به خاطر فرستادن جبرئیل و میکائیل به سوی داودا که از محراب بالا روند- تا آخر قصه و این که یونس را به خاطر این که با غضب و ذنب از شهر خارج شد در شکم ماهی حبس نمود و با این آیات خطایا و لغزش انبیاء را نمودار ساخته سپس به صورت مکتوم اشاره به فردی دارد که فریب خورده و شیادی کرده و گمراه ساخته و گمراه شده و نامش را نبرده در این آیه [و به خاطر آور] روزی را که ستمکار دست خود را از شدت حسرت به دندان می گزد و می گوید: ای کاش با رسول [خدا] راهی برگزیده بودم ای وای بر من کاش فلان [شخص گمراه] را دوست خود انتخاب نکرده بودم او مرا از یادآوری [حق] گمراه ساخت بعد از آن که [یاد حق] به سراغ من آمده بود (فرقان/29-27) آیا فرد ظالم در آیه اسم یکی از انبیاء است که نامش را نبرده؟ ... [امام علی علیه السلام] فرمود و امّا لغزش و خطاهای انبیاء صلى الله عليه وآله وسلم که در قرآن مذکور است و نیز خطایای افرادی که به ظاهر جرمشان از انبیاء بزرگتر است ولی به صورت ضمیر و مکتوب از آنان نام برده شد ... و کنایه از نام های جنایتکاران منافق در قرآن از فعل خداوند نیست بلکه از ارتکاب افرادی که در آن تغییر و تبدیل دادند همان ها که قرآن را به چند دسته تقسیم کرده و دنیا را به عوض دین گرفتند و خداوند به خوبی قصه تغییر دهندگان را در آیاتی بیان فرموده که پس وای بر آن ها که نوشته ای با دست خود می نویسند سپس می گویند: «این از طرف خداست تا آن را به بهای کمی بفروشند. (بقره /79) و در میان آن ها [یهود] کسانی هستند که به هنگام تلاوت کتاب [خدا] زبان خود را چنان می گردانند (آل عمران /78) و هنگامی که در مجالس شبانه سخنانی که خدا راضی نبود (نساء 10-87) پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله آن چه از کجی باطلشان برپا نمودند همانند تغییری که یهود و نصاری پس از وفات موسی و عیسی در تورات و انجیل دادند و کلمات را از مواضع خود تحریف نمودند و آیه آن ها می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند هرچند کافران ناخشنود باشند. (توبه/32) منظور این است که کلامی جز فرمایش خداوند در کتاب نگاشتند تا کار بر مردم ملبس ،گردد، پس خداوند نیز دل و قلبشان را کور نمود تا این که آثار جرمشان را از احداث و تحریف باقی گذاشتند، و تهمت و تلبّس و کتمان آن چه می دانستند را به خوبی بیان فرمود و این همان فرمایش خداوند است که چرا حق را با باطل [می آمیزید و] مشتبه می کنید تا دیگران نفهمند و گمراه شوند (آل عمران /71) و با آیه اما کف ها به بیرون پرتاب می شوند ولی آن چه به مردم سود می رساند [آب یا فلز خالص] در زمین می ماند.

ص: 301

عَلَى مَا أَثْبَتُوهُ مِنْ تِلْقَائِهِمْ فِي الْكِتَابِ لِمَا فِي ذَلِكَ مِنْ تَقْوِيَة حُجَجِ أَهْلِ التَّعْطِيلِ وَ الْكُفْرِ وَالْمِلَل الْمُنْحَرِفَةِ عَنْ قِبْلَتِنَا وَ إِبْطَالِ هَذَا الْعِلْمِ الظَّاهِرِ الَّذِى قَدِ اسْتَكَانَ لَهُ الْمُوَافِقُ وَالْمُخَالِفُ بِوُقُوعِ الاصْطِلاحِ عَلَى الِايتِمَارِ لَهُمْ وَالرِّضَا بِهِمْ وَلِأَنَّ أَهْلَ الْبَاطِلِ فِي الْقَدِيمِ وَ الْحَدِيثِ أَكْثَرُ عَدَداً مِنَ أَهْلِ الْحَقِّ وَ لِأَنَّ الصَّبْرَ عَلَى وَلَاةِ الْأَمْرِ مَفْرُوضٌ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لِنَبِيِّهِ . فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ إِيجَابُهُ مِثْلُ ذَلِكَ عَلَى أَوْلِيَائِهِ وَ أَهْلِ طَاعَتِهِ بِقَوْلِهِ لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فَحَسْبُكَ مِنَ الْجَوَابِ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ مَا سَمِعْتَ فَإِنَّ شَرِيعَةَ التَّقِيَّةِ تَحْظُرُ التَصْرِيحَ بأَكْثَرَ مِنْه﴾. (1)

(رعد/17) آنان را مثل زد که الزَّبَدُ (کف) در این مکان همان کلام ملحدینی است که چیزی در آن نگاشتند که آن راهی جز نابودی و بطلان و تباهی هنگام تحصیل نخواهد داشت، و اما آن چه به مردم سود می رساند همان تنزیل حقیقی است که هیچ باطلی بدان راه ندارد و دل ها آن را می پذیرد و زمین در این آیه محل و مأوای علم است و با وجود تقیّه جایز نبود که نام افراد تبدیل کننده صریحا یاد شود، و نیز صلاح نبود بر آن چه ایشان نگاشتند چیزی اضافه شود زیرا این کار موجب تقویت دلايل أهل تعطیل و کفر و مردم منحرف از قبله می شد و ابطال این علم که موافق و مخالف به آن تن داده اند به جهت آنست که اقتدا بر ایشان نموده و راضی به فرامین آنان شدند و از قدیم الایام اهل باطل از اهل حق در تعداد بیشتر بوده اند و ناگفته نماند که صبر نمودن بر اولیای امر بنابراین آیه واجب و مفروض است که مسلماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود. (احزاب/21). وجوب آن مشمول دوستان و اهل طاعت ایشان نیز می گردد و همین قدر که جوابت داد تو را کفایت می کند، زیرا قانون تقیّه را نباید بیش از این بازگو شود».

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ دُرُست بْنِ أَبِى مَنْصُورٍ عَنْهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: [ فِي العلي حَدِيثٍ طَوِيل يَذْكُرُ فِيهِ طَبَقَاتِ الأَنْبِيَاءِ وَالْمُرْسَلِينَ: وَالَّذِي يَرَى فِي نَوْمِهِ وَيَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ يُعَايِنُ فِي الْيَقَظَة وَهُوَ إمَامُ مِثْلُ أولى الْعَزْم﴾. (1)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ فَضَّلَ أُولِى الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ بِالْعِلْمِ وَأَوْرَتَنَا عِلْمَهُمْ وَ فَضَّلَنَا عَلَيْهِمْ فِي فَضْلِهِمْ وَ عَلَّمَ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا لَا يَعْلَمُونَ وَعَلَّمَنَا عِلْمَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَرَوَيْنَا لشِيعَتِنَا فَمَنْ قَبلَهُ مِنْهُمْ فَهُوَ أَفْضَلُهُمْ وَ أَيْنَمَا نَكُونُ فَشِيعَتُنَا مَعَنَا﴾. (2)

4-2- امام صادق علیه السلام- در حدیثی طولانی که در آن طبقه های پیامبران و رسولان را ذکر می کند آمده است و پیامبری که در خواب فرشته را می بیند و صدا را می شنود، در عالم بیداری فرشته را می بیند و او پیشوا (امام) است مثل پیامبران اولوالعزم.

5-2- امام صادق علیه السلام- خداوند انبیای اولو العزم را آفرید و آن ها را به علم امتیاز بخشید و به ما علم آن ها را به ارث داد و ما را بر آن ها مزیتبخش ید و به پیامبر اکرم آن چیزهایی که آن ها نمی دانستند آموخت و ما هم علم پیامبر صلی الله علیه و آله را داریم و هم علم آن ها را و علم رسول خدا اللول به ما تعلیم داده شده است ما نیز [آن را به شیعیانمان روایت کردیم. هر کس از آن ها (شیعیان) آن (علم) را بپذیرد برترین آن ها ست و ما هر کجا باشیم شیعیانمان همراه ما هستند.

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ كَتَبَهَا وَ عَلَّقَهَا عَلَيْهِ أَمِنَ فِي نَوْمِهِ وَ يَقْظَتِهِ مِنْ كُلِّ مَحْذُورٍ وَ كَانَ مَحْرُوساً مِنْ كُلِّ بَلَاءِ وَ دَاء﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ كَتَبَهَا وَ عَلَّقَهَا عَلَيْهِ دُفِعَ عَنْهُ الْجَانُ وَ أمِنَ فِي نَوْمِهِ وَ يَقْظَتِهِ؛ وَإِذَا جَعَلَهَا إِنْسَانُ عَلَى رَأسِهِ كُفى شرَّ كُلِّ طارق بإذن اللهِ تَعَالَى﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبيل الله أَضَلَّ أَعْماهُمْ﴾. (1)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿نَزَلَتْ فِي أصْحَاب رَسُول اللَّهِ الَّذِينَ ارْتَدُّوا بَعْدَ رَسُول اللَّهِ وَ عَصَبُوا أَهْلَ بَيْتِهِ حَقَّهُمْ وَصَدُّوا عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَلَايَةَ الْأَئِمَّةِ أَضَلَّ أَعَماهُمْ .. أَيْ أَبْطَلَ مَا كَانَ تَقَدَّمَ مِنْهُمْ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ مِنَ الْجِهَادِ وَ النَّصْرَةِ﴾. (3)

2- الحسين علیه السلام- ﴿عَن عَبْدِ اللَّهِ بْنُ حَزْن قَالَ سَمِعْتَ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلَى علیه السلام بِمَكَّةَ [وَ] ذَكَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ الله أَضَلَّ أَعْمَاهُمْ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ آمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ [ ثُمَ] قَالَ: نَزَلَتْ فِينَا وَ فِي بَنِي أُمَيَّة﴾. (4)

3- الصّادقين علیهم السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يَعْنِي بَنِي أُمَيَّةَ وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ عَنْ وَلَايَة عَلِيِّ بن أبي طالب علیه السلام﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ كَفْرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بالَهم﴾. (2)

* النُّزُولُ

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ نَزَلَتْ فِي أَبِي ذَرِّ وَسَلْمَانَ اللَّهُ وَ مِقْدَادِ وَ عَمَّار لَمْ يَنْقُضُوا الْعَهْدَ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ أَى ثَبَتُوا عَلَى الْوَلَايَة الَّتِي أَنْزَلَهَا اللَّهُ وَ هُوَ الْحَقُّ يَعْنِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مِنْ رَبِّهِمْ كَفَرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بَالهُمْ﴾. (6)

ص: 308

7- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس این سوره را بنویسد و بر خودش آویزان کند در خواب و بیداری از هر گزندی در امان خواهد بود و خداوند او را از همه ی بلایا و بیماری ها حفظ خواهد کرد.

8- امام صادق علیه السلام- هرکس این سوره را بنویسد و بر خود آویزان کند، جنیان از او دور خواهند شد و در خواب و بیداری در امان خواهد بود اگر فردی آن را زیر سرش بگذارد، به اراده ی خداوند از همه ی بلایای غیرمترقبه محفوظ خواهد بود.

کسانی که کافر شدند و [مردم را] از راه خدا باز داشتند [خداوند] اعمالشان را نابود می کند (1)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این آیه درباره ی اصحاب رسول خدا نازل شده است که پس از وفات آن حضرت از اسلام برگشتند و مرتد شدند حق اهل بیت را غصب و در مقابل امیرالمؤمنین علیه السلام ایستادند و ولایت او را نپذیرفتند أَضَلَّ أَعْمَاهُمُ یعنی خداوند، اعمالشان از قبیل جهاد و کمک به اسلام را که قبل از آن در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله انجام داده بودند باطل کرد.

2- امام حسین علیه السلام- عبدالله بن حزن: گوید در مکه از حسین بن علی علیه السلام شنیدم [که این آیه]: ﴿الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ الله أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ﴾؛ را تلاوت نمود و فرمود: این آیه ی شریفه در شأن ما اهل بیت و بر بی دینی و مخالفت و سد راه بنی امیه نازل شده است.

3- امام باقر و امام صادق علیهما السلام- منظور از الذِينَ كَفَرُوا بنی امیه و منظور از سبیل الله ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است.

و کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند و به آن چه بر محمد نازل شده- و آن حقی است از سوی پروردگارشان نیز ایمان آوردند، خداوند گناهانشان را می بخشد و کارشان را اصلاح می کند (2)

* سبب نزول

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- والذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ درباره ی سلمان، ابوذر، عمار و مقداد نازل شده است که عهد و پیمانشان را نقض نکردند و آمَنُوا بِمَا نُزِّل عَلى مُحَمَّدٍ یعنی بر ولایتی که خداوند آن را بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل کرد، ثابت قدم ماندند و هو الحق که منظور از آن امیرالمؤمنین علیه السلام است. مِن رَّبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وأَصْلَحَ بَاهُمْ یعنی وضعیت آن ها را اصلاح کرده است.

ص: 309

* محمّد

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿جَاءَ نَفَرُ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ فِيمَا سَأَلَهُ فَقَالَ لَهُ لِأَيِّ شَيْءٍ سُمِّيتَ مُحَمَّدَا وَ أَحْمَدَ وَ أَبَا الْقَاسِمِ وَ بَشِيراً وَنَذِيراً وَ دَاعِياً؟ فَقَالَ النَّبِيُّ: أَمَّا حَمَّد فَإِنِّى مَحْمُودُ فِي الْأَرْضِ وَأَمَّا أَحْمَد فَإِنِّي مَحْمُودُ فِي السَّمَاء﴾. (1)

* العَوْذَةُ

1- الصّادقين علیهم السلام- ﴿عوذة الحمى، يُؤْخَذُ مِنْ تُربَةِ الْحُسَيْنِ وَ تُدَافُ بِالْمَاءِ وَتُكْتَبُ فِي جَامِ زُجَاجِ بِقَلَمِ حَدِيدٍ وَ تُسْقَى مَنْ بِهِ أَلَمْ حَادِتْ ... يُكْتَبُ عَلَى الْقِرْطَاسِ وَ يُعْلَقُ عَلَيْهِ ... وَ آمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بالهُمْ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿ذلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَأَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ كَذلِكَ يَضْرِبُ اللهُ لِلنَّاسِ أَمْثَالَهُمْ﴾. (2)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ذلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ قَالَ وَ هُمُ الَّذِينَ اتَّبَعُوا أَعْدَاءَ رَسُولِ الله وَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِوَلَايَةِ عَلَى علیه السلام يَتَمَتَّعُونَ بِدُنْيَاهُمْ وَيَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ وَ النَّارُ مَنو لَهم﴾. (4)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿فِى سُورَة مُحَمَّدٍ آيَةٌ فِينَا وَ آيَةٌ فِي عَدُوِّنَا وَالدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ قَوْلُهُ كَذلِكَ يَضْرِبُ اللهُ لِلنَّاسِ أَمْثالهُم﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿فَإِذا لَقيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّى إِذَا أَنْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإمَّا مَنَّا بَعْدُ وَإِمَّا فِداءً حَتَّى نَضَعَ الحَرْبُ أَوْزَارَها ذَلِكَ وَلَوْ يَشاءُ

ص: 310

* محمد

1- امام علی علیه السلام- چند تن از یهود خدمت رسول خدا آمدند و گفتند: «ای محمد برای چه تو را محمّد و احمد و اباالقاسم و بشیر و نذیر و داعی نامیدند؟ پیغمبر فرمود: «محمد برای آن که در زمین ستوده باشم و احمد برای آن که در آسمان ستوده باشم».

* تعویذ

1- امام باقر و امام صادق علیهما السلام- تربت حسین علیه السلام را بگیر و به آب بیامیز و به وسیله ی آن با قلم آهنی بر کاسه ی بلوری بنویس ... بر کاغذ نوشته و به گردن آویخته شود ... به آن چه بر محمد نازل شده- و همه حق است و از سوی پروردگارشان نیز ایمان آوردند، خداوند گناهانشان را می بخشد و کارشان را اصلاح می کند.

این به خاطر آن است که کافران از باطل پیروی کردند و مؤمنان از حقی که از سوی پروردگارشان بود تبعیت نمودند؛ این گونه خداوند برای مردم [مثل های زندگی] آنان را بیان می کند. (3)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ذَلكَ بِأَنَّ الذِينَ كَفَرُوا أَتَّبَعُوا البَاطِل؛ منظور از آن دشمنان رسول خدا و امیرالمؤمنین علیه السلام است.

2- امام صادق علیه السلام- وَ الَّذِينَ كَفَرُوا؛ کسانی که به ولایت علی الکافر شدند، از متاع زودگذر دنیا بهره می گیرند همچون چهارپایان می خورند و سرانجام آتش دوزخ جایگاه آن هاست! امام صادق علیه السلام در سوره ی محمد ان آیات به صورت متناوب یکی پس از دیگری درباره ی ما و دشمنان ما نازل شده است. دلیل این امر آیه زیر است: ﴿كَذَلكَ يَضْرِبُ اللهُ للنَّاسِ أَمْثَاهُمْ﴾.

و هنگامی که با کافران جنایت پیشه در میدان جنگ روبرو شدید گردن هایشان را بزنید تا آن ها را از پا در آورید؛ در این هنگام اسیران را محکم ببندید؛ سپس یا منت گذارید [و آزادشان کنید] یا در برابر آزادی از آنان فدیه [غرامت] بگیرید؛ [و آزادشان کنید؛ و این وضع را ادامه دهید[ تا جنگ بار سنگین خود را بر زمین نهد؛ [آری وظیفه] این است؛ و اگر خدا می خواست خودش آن ها را مجازات می کرد، اما می خواهد بعضی

ص: 311

الله لأنتَ مِنْهُمْ وَلَكِنْ لِيَبْلُوا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ الله فَلَنْ نتَصَرَ يُضِلَّ أَعْماهُمْ﴾ (4)

از شما را با بعضی دیگر بیازماید؛ و کسانی که در راه خدا کشته شدند، خداوند هرگز اعمالشان را از بین نمی برد (4)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَبُو عَمْرو الزُّبَيْرِيُّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: ... قُلْت إِنَّ الْإِيمَانَ لَيَتِمُ وَ العلمية يَنْقُصُ وَ يَزِيدُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ كَيْفَ ذَلِكَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَرَضَ الْإِيمَانَ عَلَى جَوَارِحِ ابْنِ آدَمَال وَ قَسَّمَهُ عَلَيْهَا وَ فَرَقَهُ فِيهَا ... وَ فَرَضَ اللَّهُ عَلَى الْيَدَيْنِ أَنْ لَا يَبْطِشَ بِهِمَا إِلَى مَا حَرَّمَ للَّهُ وَأَنْ يَبْطِشَ بِهِمَا إِلَى مَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ فَرَضَ عَلَيْهِمَا مِنَ الصَّدَقَةِ وَصِلَةِ الرَّحِمِ وَالْجِهَادِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالطَّهُورَ لِلصَّلَاة فَقَالَ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى المُرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَ قَالَ فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرّقابِ حَتَّى إِذا أَنْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنَّا بَعْدُ وَإِمَّا فِداءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَها فَهَذَا مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَى الْيَدَيْنِ لِأَنَّ ا ضَّرْبَ مِنْ عِلاجهما﴾. (1)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى قَدْ فَرَضَ عَلَى جَوَارِحِكَ كُلْهَا فَرَأَئِضَ يَحْتَجُ بِهَا عَلَيْكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ يَسْأَلُكَ عَنْهَا وَذَكَّرَهَا وَ وَعَظَهَا وَحَذَرَهَا وَأَدَبَهَا وَ لَمْ يَتْرُكْهَا سُدًى ... فَرَضَ عَلَى الْيَدَيْنِ أَنْ لَا تَمُدَّهُمَا إِلَى مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْكَ وَ أَنْ تَسْتَعْمِلَهُمَا بِطَاعَتِهِ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ﴾. (2)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن سُلَيْمَانَ بْن خَالِدٍ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ رَحِمَ اللهُ عَمِّى زَيْداً مَا قُدِّرَ أَنْ يَسِيرَ بِكِتَابِ اللَّهِ سَاعَةً مِنْ نَهَارِ ثُمَّ قَالَ يَا سُلَيْمَانَ بْنَ خَالِدٍ مَا كَانَ عَدُوكُمْ عِنْدَكُمْ قُلْنَا كُفَّارُ قَالَ إِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ حَتَّى إِذَا الْخَيْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنَّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً فَجَعَلَ الْمَنَّ بَعْدَ الْإِثْخَانِ أَسَرْتُمْ قَوْماً ثُمَّ خَلَّيْتُمْ سَبِيلَهُمْ قَبْلَ الْإِنْخَانِ فَمَنَنْتُمْ قَبْلَ الْإِنْخَانِ وَإِنَّمَا جَعَلَ اللَّهُ الْمَنَّ بَعْدَ الْإِنْخَانِ حَتَّى خَرَجُوا عَلَيْكُمْ مِنْ وَجْهِ آخَرَ فَقَاتَلُوكُمْ﴾. (3)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ سَأَلَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ مَا دَعَاكُمْ إِلَى الْمَوْضِعِ الَّذِي وَضَعْتُمْ فِيهِ زَيْداً قَالَ قُلْتُ خِصَالُ ثَلَاثُ أَمَا إِحْدَاهُنَّ فَقِلَّةُ مَنْ تَخَلَّفَ مَعَنَا إِنَّمَا كُنَّا ثَمَانِيَةَ

ص: 314

4-1- امام صادق علیه السلام- ابو عمرو زبیری از امام صادق علیه السلام روایت کرده است عرض کردم: «آیا ایمان هم در حد کمال است و هم نقصان پذیر می باشد و هم در حال زیادشدن»، فرمود: «آری»! گفتم: «چگونه است»؟ امام فرمود: خداوند متعال ایمان را بر جوارح فرزندان آدم واجب گردانید و آن را بر اعضاء تقسیم فرمود و برای هریک سهمی معین کرد ... خداوند برای دو دست آدمیان هم واجباتی معین کرده است و آن این است که نباید با دست های خود به مردم ظلم و ستم کند و باید در جاهایی که خداوند امر کرده آن را بکار برد و دستور داده که با دست صدقه دهد و صله ارحام به جای آورد و در راه خداوند جهاد کند و برای نماز طهارت بگیرد و وضو بسازد در قرآن مجید فرموده ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که به نماز می ایستید، صورت و دست ها را تا آرنج بشویید و سر و پاها را تا مفصل [برآمدگی پشت پا] مسح کنید!. (مائده /6) و نیز فرمود: ﴿فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّى إِذا أَنْخَيْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنَّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً حَتَّى تَضَعَ الحَرْبُ أَوزارها﴾ این ها بود واجبات دست. چراکه شمشیر زدن از دست بر می آید».

5-1- امام علی علیه السلام- خدای تعالی بر کلیه ی اعضاء تو وظایف و واجباتی را مقرر و مفروض داشته است که در روز قیامت به وسیله ی آن ها بر تو احتجاج می کند و از آن ها سؤال می نماید. و آن اعضاء را تذکر داده و موعظه کرده و برحذر داشته و تأدیب ،نموده و آن ها را بیهوده رها نکرده است ... و بر دست ها فرض کرده است که آن دو را به سوی چیزی که خدای عزوجل آن را حرام کرده است دراز نکنی و آن ها را در طاعت او بکار ،بری و در این باره فرموده است ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که به نماز می ایستید صورت و دست ها را تا آرنج بشویید! و سر و پاها را تا مفصل [برآمدگی پشت پا مسح کنید] (مائده/6) و فرموده است: ﴿فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ﴾.

6-1- امام صادق علیه السلام- سلیمان بن خالد گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «خدا عمویم زید را رحمت کند نتوانست حتی یک ساعت از روی دستور قرآن رفتار نماید آن گاه سؤال کرد: «شما دشمنانتان را چگونه مردمی می بینید»؟ گفتم: «کافر» فرمود: در این صورت خداوند می فرماید ﴿حَتَّی إذا أَنْخَبْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنَّا بَعْدُ وَإِمَّا فِداء﴾؛ خداوند در این آیه می فرماید پس از کشتار زیاد اگر خواستید آن ها را آزاد کنید؛ شما پیکار کردید گروهی را اسیر نمودید بعد هم قبل از کشتار زیاد آن ها را آزاد نمودید پس شما پیش از نشان دادن قدرت آن ها را آزاد کردید با این که خداوند در این آیه منّت نهادن را پس از نشان دادن قدرت قرار داده این کار شما باعث شد که از راه دیگر بر شما بتازند».

7-1- امام صادق علیه السلام- سلیمان بن خالد: گوید امام صادق علیه السلام از من پرسید: «چه چیز شما را واداشت که زید را در جایی بنهید که نهادید او می گوید عرض کردم: سه چیز موجب این کار شد یکی اندک بودن افرادی که با ما ماندند و حال آن که ما بیش از هشت نفر نبودیم، و دیگر آن که

ص: 315

نَفَرٍ وَ أَمَّا الْأُخْرَى فَالَّذِي تَخَوَّفْنَا مِنَ الصُّبْحِ أَنْ يَفْضَحَنَا وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ فَإِنَّهُ كَانَ مَضْجَعَهُ الَّذِي كَانَ سَبَقَ إِلَيْهِ فَقَالَ كَمْ إِلَى الْفُرَاتِ مِنَ الْمَوْضِعِ الَّذِي وَضَعْتُمُوهُ فِيهِ قُلْتُ قَدْفَةُ حَجَرٍ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَفَلَا كُنْتُمْ أَوْقَرْتُمُوهُ حَدِيداً وَ قَدَفْتُمُوهُ فِي الْفُرَاتِ وَ كَانَ أَفْضَلَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَا وَ اللَّهِ مَا طَقْنَا لِهَذَا فَقَالَ أَيَّ شَيْءٍ كُنتُمْ يَوْمَ خَرَجْتُمْ مَعَ زَيْدِ قُلْتُ مُؤْمِنِينَ قَالَ فَمَا كَانَ عَدُوكُمْ قُلْتُ كُفَّاراً قَالَ فَإِنِّي أَجِدُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّى إِذَا أَنْخَبْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنَّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الحَرْبُ أَوْزارَها فَابْتَدَأْتُمْ أَنْتُمْ بِتَخْلِيَةِ مَنْ أَسَرْتُمْ سُبْحَانَ اللَّهِ مَا اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَسِيرُوا بِالْعَدْلِ سَاعَةً﴾. (1)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ كَانَ أَبِي اللَّهَ يَقُولُ إِنَّ لِلْحَرْب حُكْمَيْنِ إِذَا كَانَتِ الْحَرْبُ قَائِمَة لَمْ تَضَعُ أَوْزَارَهَا وَ لَمْ يُنْخَنْ أَهْلُهَا فَكُلُّ أسير أخذَ فِي تِلْكَ الْحَالِ فَإِنَّ الْإِمَامَ فِيهِ بِالْخِيَارِ إِنْ شَاءَ ضَرَبَ عُنُقَهُ وَ إِنْ شَاءَ قَطَعَ يَدَهُ وَ رِجْلَهُ مِنْ خِلَافِ بِغَيْرِ حَسْمٍ وَ تَرَكَهُ يَتَشَحَّطُ فِي دَمِهِ حَتَّى وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذلِكَ هُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيا وَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ أَ لَا تَرَى أَنَّ الْمُخَيَّرَ الَّذِي خَيْرَ اللَّهُ الْإِمَامَ عَلَى شَيْءٍ وَاحِدٍ وَ هُوَ الْكُفْرُ وَ لَيْسَ هُوَ عَلَى أَشْيَاءَ مُخْتَلِفَة فَقُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ قَالَ ذَلِكَ الطَّلَبُ أَنْ تَطْلُبَهُ الْخَيْلُ حَتَّى يَهْرُبَ فَإِنْ أَخَذَتْهُ الْخَيْلُ حَكِمَ عَلَيْهِ بِبَعْضِ الْأَحْكَامِ الَّتِى وَصَفْتُ لَكَ وَالْحُكْمُ الْآخَرُ إِذَا وَضَعَتِ الْحَرْبُ أَوْزَارَها وَأَنْخِنَ أَهْلُهَا فَكُلُّ أَسِير أُخِذَ فِي فِي الْحَالِ فَكَانَ فِي أَيْدِيهِمْ فَالْإِمَامُ فِيهِ بِالْخيَارِ إِنْ شَاءَ مَن عَلَيْهِمْ فَأَرْسَلَهُمْ وَإِنْ شَاء فَادَاهُمْ أَنفُسَهُمْ وَإِنْ شَاءَ اسْتَعْبَدَهُمْ فَصَارُوا عبيداً﴾. (2)

ترسیدیم صبح فرا رسد و پرده از کار ما برداشته شود سوم این که همان نقطه از زمین آرامگاه مقدر او بود» فرمود: «از آن نقطه که او را دفن کردید تا فرات چقدر فاصله بود؟ عرض کردم به اندازه ی پرتاب یک سنگ فرمود: سبحان الله چرا به پیکر او آهنی نبستید و در فرات نینداختید با این که این کار بهتر بود؟ عرض کردم فدایت شوم به خدا سوگند نتوانستیم چنین کنیم. فرمود: روزی که شما همراه زید خروج کردید چگونه بودید؟ عرض کردم: «مؤمن بودیم». فرمود: دشمن شما چگونه بود؟ عرض کردم کافر) بود فرمود: «من در کتاب خدا چنین می یابم که فرموده است: ﴿يا ايها الذين آمنوا فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّى إِذَا أَنْخَتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنَّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوزارها﴾ و شما با رها کردن کسانی که اسیر کرده بودید آغاز کردید سبحان الله یک ساعت هم نتوانستید به داد عمل کنید.

8-1- امام باقر علیه السلام- طلحة بن زید گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود پدرم می فرمود: برای جنگ دو حکم وجود دارد اگر هنوز جنگ ادامه دارد و پایان نیافته است و طرفین درگیر می باشند پس هر اسیری که در این حالت گرفته شود تصمیم گیری در مورد آن برعهده امام است و مخیر است که دست و پایش را به عکس یکدیگر قطع نماید تا در خونش غوطه ور گردد و به هلاکت برسد همان گونه که خداوند عزوجل به آن امر نموده کیفر آن ها که با خدا و پیامبرش به جنگ برمی خیزند و اقدام به فساد در روی زمین می کنند، [و با تهدید اسلحه، به جان و مال و ناموس مردم حمله می برند فقط این است که اعدام شوند یا به دار آویخته گردند یا [چهار انگشت از دست راست و پای چپ] ،آن ها به عکس یکدیگر بریده شود و یا از سرزمین خود تبعید .گردند این رسوایی آن ها در دنیاست و در آخرت مجازات عظیمی دارند. (مائده/33) کیفر کسانی که با خداوند و رسولش وارد جنگ شده و در زمین فساد می نمایند این است که کشته شوند و یا به دار آویخته شوند و یا دست و پایشان به عکس یکدیگر بریده شود و یا تبعید گردند این کیفر مایهی رسوایی ایشان در دنیا و عذاب بزرگ در آخرت می باشد ... آیا نمی بینی که خداوند امام را در یک مورد مخیّر نموده است و آن هلاک نمودن دشمن است که دارای حالات مختلف نمی باشد پس به امام صادق علیه السلام عرض کردم مراد از کلام خداوند عزوجل: و یا از سرزمین خود تبعید گردند (مائده/33) چیست»؟ فرمود: این حکم در صورتی است که دشمن درخواست اجازه فرار نماید که اگر دستگیر شد یکی از احکام ذکر شده در موردش معین می گردد. اما حکم دیگر این است که اگر قتال خاتمه یافت و طرفین از جنگیدن دست برداشتند پس هر کس در این حالت به اسارت گرفته شود امام مختار است که بر دشمن منت نهاده و اسیر را به سوی ایشان بازگرداند و یا از ایشان فدیه بگیرد و یا این که او را به عنوان عبد قرار دهد».

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ مَكْحُولٍ، قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام: لَقَدْ عَلِمَ الْمُسْتَحْفِظُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ مُحَمَّدِ أَنَّهُ لَيْسَ فِيهِمْ رَجُلُ لَهُ مَنْقَبَةً إِلَّا وَقَدْ شَرَكْتُهُ فِيهَا وَ فَضَلْتُهُ، وَلِى سَبْعُونَ مَنْقَبَةَ لَمْ يَشْرَكْنِي فِيهَا أَحَدٌ مِنْهُمْ قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ * فَأَخْبِرْنِي بِهِنَّ فَقَالَ... وَأَمَّا الثَّالِثَةُ وَالْخَمْسُونَ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَنْ يَذْهَبَ بِالدُّنْيَا حَتَّى يَقُومَ مِنَّا الْقَائِمُ علیه السلام يَقْتُلُ مُبْغِضِينَا وَ لَا يَقْبَلُ الْجِزْيَةَ، وَيَكْسِرُ الصَّلِيبَ وَ الْأَصْنَامَ، وَتَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَها، وَ يَدْعُو إِلَى أَخْذِ الْمَالِ فَيَقْسِمُهُ بالسَّويَّة، وَيَعْدِلُ فِي الرَّعِيَّة﴾. (1)

2-2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَهَا أَنْ حَتَّى يَضَعَ أَهْلُ الْحَرْبِ أَسْلِحَتَهُمْ فَلَا يُقَاتِلُونَ وَ قِيلَ: حَتَّى لَا يَبْقَى أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾. (2)

1-2- امام علی علیه السلام- مکحول گوید: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: از اصحاب پیغمبر آنان که مطالب را نیکو به خاطر می سپارند می دانند که در میان آنان کسی نیست که دارای منقبتی باشد مگر این که من شریک او بوده ام و بر او برتری داشتم ولی من شامل هفتاد منقبت هستم که هیچ یک از آنان در آن شراکتی ندارند عرض کردم یا امیرالمؤمنین ا مرا از آن منقبت ها آگاه گردان». ... فرمود: «پنجاه و سومی؛ به راستی خدای تبارک و تعالی دنیا را از میان نبرد تا قائم خاندان ما ظهور کند دشمنان ما را بکشد؛ جزیه نپذیرد؛ صلیب ها و بت ها را بشکند؛ تا جنگ بار سنگین خود را بر زمین نهد و اموال را ضبط کند و برابر تقسیم نماید و در میان رعیت به عدالت رفتار کند.

2-2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- حتي تَضَعَ الحَرْبُ أَوزارها به این معناست که جنگ تا زمانی ادامه دارد که اهل جنگ سلاح خویش را کنار گذاشته و دیگر به قتال نپردازند و گفته شده تا جایی که دیگر احدی از مشرکان باقی نماند».

1-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إنَّ الْجِهَادَ بَابُ فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّة أَوْلِيَائِهِ وَ سَوَّغَهُمْ كَرَامَةً مِنْهُ لَهُمْ وَ نِعْمَةُ ذَخَرَهَا وَ الْجِهَادُ لِبَاسُ التَّقْوَى وَ دِرْعُ اللَّهِ الْحَصِينَةُ وَ حِصْنُهُ الْوَثِيقَةُ فَمَنْ تَرَكَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الْمَذَلَّةِ وَ شَمْلَةَ الْبَلَاءِ وَ فَارَقَ الرَّحَاءَ وَ ضُرِبَ عَلَى قَلْبِهِ بِالْأَشْبَاءِ وَدِّيتَ بِالصَّغَارِ الْخَسْفَ وَ مُنِعَ النَّصَفَ وَ أدِيلَ الْحَقُّ مِنْهُ بتَضْيِيعِهِ الْجِهَادَ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَالْقَمَاءِ وَسِيم

بِتَرْكِهِ نُصْرَتَهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي مُحْكَمِ كِتَابِهِ إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُم﴾. (1)

2-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ لِهَذَا الْجِلْدِ الرَّقِيقِ صَبْرُ عَلَى علیه السلام نَّارِ فَارْحَمُوا نُفُوسَكُمْ فَإِنَّكُمْ قَدْ جَرَّبْتُمُوهَا فِي مَصَائِبِ الدُّنْيَا فَرَأَيْتُمْ جَزَعَ أَحَدِكُمْ مِنَ الشَّوْكَةِ تُصِيبُهُ وَالْعَشْرَةِ تُدْمِيهِ وَ الرَّمْضَاءِ تُحْرِقُهُ فَكَيْفَ إِذَا كَانَ بَيْنَ طَابَقَيْنِ مِنْ نَارِ ضَجِيعَ حَجَرٍ وَ قَرِينَ شَيْطَانِ ... أَعَلِمْتُمْ أَنَّ مَالِكاً إِذَا غَضِبَ عَلَى علیه السلام نَّارِ حَطَمَ بَعْضُهَا بَعْضاً لِغَضَبِهِ وَإِذَا زَجَرَهَا تَوَثَّبَتْ بَيْنَ أَبْوَابِهَا جَزَعًا مِنْ زَجْرَتِهِ أَيُّهَا الْيَفَنُ الْكَبِيرُ الَّذِي قَدْ لَهَزَهُ الْقَتِيرُ كَيْفَ أَنْتَ إِذَا الْتَحَمَتْ أَطْوَاقُ النَّارِ بِعِظَامِ الْأَعْنَاقِ نَشِبَتِ الْجَوَامِعُ حَتَّى أَكَلَتْ لُحُومَ السَّوَاعِدِ فَاللَّهَ اللَّهَ مَعْشَرَ الْعِبَادِ وَ أَنْتُمْ سَالِمُونَ فِي الصِّحَّةِ قَبْلَ السُّقْمِ وَ فِي الْفُسْحَة قَبْلَ الضَّيقِ فَاسْعَوْا فِي فَكَاكِ رِقَابِكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُغْلَقَ رَهَائِنُهَا أَسْهَرُوا عُيُونَكُمْ وَأَضْمِرُوا بُطُونَكُمْ وَاسْتَعْمِلُوا أَقْدَامَكُمْ وَأَنْفِقُوا أَمْوَالَكُمْ وَخُذُوا مِنْ أَجْسَادِكُمْ فَجُودُوا بِهَا عَلَى أَنْفُسِكُمْ وَ لَا تَبْخَلُوا بِهَا عَنْهَا فَقَدْ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقدامَكُمْ﴾. (2)

3-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿خُذُوا مِنْ أَجْسَادِكُمْ فَجُودُوا بِهَا عَلَى أَنْفُسِكُمْ وَ لَا تَبْخَلُوا بِهَا عَنْهَا فقَدْ قَالَ اللهُ سُبْحَانَهُ إِن تَنْصُرُوا اللهَ يَنصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ . فَلَمْ يَسْتَبْصِرُكُمْ مِنْ ذَلَّ- وَلَهُ جُنُودُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ... وَإِنَّمَا أَرَادَ أَنْ يَبْلُوكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا فَبَادِرُوا بأَعْمَالِكُمْ تكُونُوا مَعَ جيران الله فِي دَارِهِ رَافَقَ بهِمْ رُسُلَهُ وَ آزارَهُمْ مَلَائِكَتَهُ وَأَكْرَمَ أَسْمَاءَهُمْ أَنْ

ص: 322

1-2- امام علی علیه السلام- از امیرالمؤمنین علیا روایت شده که چنین فرموده است: همانا جهاد دری است که خداوند آن را برای خاصان از اولیای خویش گشوده است و آن را برای ایشان کرامت و نعمت اندوخته قرار داده است جهاد جامه ی پرهیزکاری و دژ استوار و سپر مورد اعتماد خداوند است و هرکس آن را ترک کند و از آن روی گرداند خداوند جامه ی خواری و روپوش زبونی بر او می پوشاند و از آسودگی جدا و دور می شود و دلش را پرده و پوشش فرا می گیرد و با زبونی خوار و کوچک می شود و به درماندگی گرفتار و از انصاف باز داشته می شود و آن کس که جهاد را ضایع و تباه کند، خداوند از این که او یاری دادن را ترک کرده است بر او خشم می گیرد و خداوند متعال در کتاب استوار خویش فرموده است: ﴿إِنْ تَنْصُرُوا اللهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ﴾.

2-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- و بدانید این پوست نازک را شکیبایی بر آتش نیست، پس به خودتان رحم کنید که شما خود را در دنیا به مصیبت ها و سختی ها آزموده اید نتوانسته اید بر کوچکترین ناکامی های آن شکیبا باشید آیا دیده اید یکی از خودتان که چگونه ناله و اظهار درد می کند از خاری که به بدن او فرو رود، و از لغزیدنی که او را خونین کند و از ریگ گرم که او را بسوزاند پس چه حالتی خواهد داشت هرگاه بین دو تاوه از آتش باشد در حالی که همخوابه سنگ سوزان و همنشین شیطان گردد؟! ... آیا می دانید که مالک دوزخ هرگاه بر آتش خشم کند از خشم او آتش [به جوش و خروش آمده] بعضی بعضی را می مالاند (بروی هم قرار می گیرد) و هرگاه آن را زجر کند (بر آن بانگ زند) شکیبایی از دست داده ناله کنان در میان درهای دوزخ بر اثر زجر او برجهد؟ ای پیر سالخوردی که ناتوانی پیری دامنگیرش شده چگونه خواهی بود زمانی که طوق های آتش به استخوان های گردن ها چسبیده شود و غل و زنجیرها بچسبد تا گوشت های بازوها را بخورد؟ پس ای گروه بندگان از خدا بترسید! از خدا بترسید در حالی که در تندرستی پیش از بیماری رسیدن مرگ و در فراخی و آسایش [دنیا] پیش از تنگی و سختی [قبر] آسوده هستید می توانید رضا و خوشنودی خدا و رسول را به دست آورده از گرفتاری بعد از مرگ رهایی یابید پس در آزاد کردن گردن های خودتان بکوشید پیش از آن که آن گردن ها در گرو برود چشمهای خود را بیدار نگاه دارید شب زنده دار (باشید و شکم هاتان را لاغر سازید (روزه بگیرید و قدم هاتان را بکار برید در) کار خیر (قدم نهید) و اموالتان را در راه خدا ببخشید و اندامتان را فدای جان هاتان نمایید و در این کار بخل نورزید (بدن ها را که به زودی فانی گشته زیر خاک می پوسد در راه عبادت و بندگی و جهاد با دشمنان دین به کار برید تا از عذاب همیشگی برهید و در بهشت جاوید به سر برید) که خداوند سبحان فرموده: ﴿إِنْ تَنْصُرُوا اللهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُم﴾.

3-2- امام علی علیه السلام- از تنهاتان بگیرید و به جان هاتان ببخشید و دربخش یدن از این بدان بخل نورزید، که خدای سبحان فرموده است: ﴿إِنْ تَنْصُرُوا اللهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقدامَكُمْ ...﴾ خدا از روی خواری از شما یاری نمی خواهد. از شما یاری خواسته در حالی که سپاهیان آسمان ها و زمین در فرمان اوست، و نیرومند و حکیم است ... او خواسته است شما را بیازماید تا کار کدام یک از شما بهتر آید. پس با کردارهای خود پیشی گیرید تا در خانه خدا با همسایگان خدا باشید پیامبران خود را رفیقان آنان کرده و فرشتگانش را به زیارتشان برانگیخته و گوش هایشان را حرمت نهاده است تا بانگ آتش را

ص: 323

تَسْمَعَ حَسِيسَ نَارٍ أَبَداً وَ صَانَ أَجْسَادَهُمْ أَنْ تَلْقَى لُغُوباً وَنَصَبَاً ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيم﴾. (1)

4-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن أَبُو هُرَيْرَةَ عَن رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: مَكْتُوبُ عَلَى الْعَرْشِ أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِى لَا شَرِيكَ لِي وَ مُحَمَّدٌ عَبْدِي وَ رَسُولِى أَيَّدتُهُ بِعَلى الله فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ وَكَانَ النَّصْرَ عَلَى علیه السلام وَ دَخَلَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ فَدَخَلَ فِي الْوَجْهَيْنِ جَمِيعًا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْسا هُمْ وَأَضَلَّ أَعْمَاهُمْ﴾ (8)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: كُنَّا مَعَ مَوْلَانَا الرَّضَا علیه السلام بِمَرْوَ فَاجْتَمَعْنَا وَأَصْحَابَنَا فِي الْجَامِعِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ فِي بَدْءِ مَقْدَمِنَا فَأَدَارُوا أَمْرَ الْإِمَامَة وَذَكَرُوا كَثْرَةَ الِاخْتِلَافِ فِيهَا فَدَخَلْتُ عَلَى سَيِّدِى الرَّضَا فَأَعْلَمْتُه فَأَعْلَمْتُهُ حَوْضَ النَّاسِ فِي ذَلِكَ فَتَبَسَّمَ اللهِ ثُمَّ قَالَ: يَا عَبْدَ الْعَزِيزِ جَهِلَ الْقَوْمُ وَ خُدِعُوا عَنْ آرَائِهِم ... تَعَدَّوْا وَ بَيْتِ اللَّهِ الْحَقِّ، وَ نَبَذُوا كِتَابَ اللهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ كَأَنَّهُمْ لَا يَعْلَمُونَ، وَ فِي كِتَابِ اللَّهِ الْهُدَى وَالشَّفَاءُ، فَنَبَذُوهُ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ، فَذَمَّهُمُ اللَّهُ وَ مَقْتَهُمْ وَأَتْعَسَهُمْ، فَقَالَ جَلَّ وَ تَعَالَى: وَ مَنْ أَضَلُ مِمَنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدَى مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ وَ قَالَ: فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمَالهُم﴾. (3)

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿فَتَعساً لهم ... قَالَ إِبْنُ عَبَّاس: يُرِيدُ فِي الدُّنْيَا الْعَشْرَةَ وَ فِي الْآخِرَةَ التَرَدِّيَ فِي النَّارِ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالهُمْ﴾. (1)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ خَاطَبَ أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْساً هُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللهُ فِي عَلَى علیه السلام فَأَحْبَطَ أَعْمالهُم﴾. (5)

ص: 324

نشنوند، و تنهاشان را نگاهداشته است از این که رنجی یا سختی ای بدان .برسد این فضل خداست که به هرکس بخواهد و شایسته بداند می بخشد و خداوند صاحب فضل عظیم است!. (جمعه/4).

4-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوهریره از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود بر عرش خداوند نوشته شده است: «من پروردگارم. پروردگاری یگانه؛ جز من نیست و برای من شریکی نیست و محمّد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده ی من است و او را به علی علیه السلام تأیید کردم و خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: او همان کسی است که تو را با یاری خود و مؤمنان تقویت کرد (انفال/62) در این آیه مقصود از نصر، على علیه السلام است و چون در زمره ی مؤمنان هم هست، نصرت از هر دو جهت در علی علیه السلام جمع است.

و کسانی که کافر شدند، مرگ بر آنان و اعمالشان نابود باد. (8)

1- امام رضا علیه السلام- عبدالعزیز بن مسلم: گوید در خدمت [مولایمان] امام رضا علیه السلام در مرو بودیم نخستین روزها که به مرو رسیده بودیم ما و اصحاب ما در روز جمعه در مسجد جامع گرد هم آمدیم و سخن از امامت به میان آوردند و از اختلاف فراوانی که در آن شده یاد کردند، من به خدمت آقایم امام رضا علیه السلام رسیدم و حضرت را از سخن هایی که گفته بودند آگاه نمودم. حضرت لبخندی زد و فرمود: ای عبدالعزیز! مردم ندانسته گول رأی های خود را خوردند ... والله که آن چه حق بود خداوند ارسال فرمود و رسول خدا حقایق آن را بر امم معلوم نمود؛ کتاب خدا را پشت سر افکندند گویی هیچ از آن خبر ندارند. (بقره /101) در کتاب خدای تعالی هدایت و شفاء از هر بلاء و اذیت است؛ لیکن این امت از هوای نفسشان پیروی می کنند؟ پس خدای تعالی مذمت و مقت این قوم را نمود چنان چه فرمود و آیا گمراه تر از آن کس که پیروی هوای نفس خویش کرده و هیچ هدایت الهی را نپذیرفته کسی پیدا می شود؟! مسلماً خداوند قوم ستمگر را هدایت نمی کند. (قصص/50) و نیز فرمود: ﴿فَتَعْساً هُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمَالهُمْ﴾.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- فتعساً لهم؛ مراد هلاکت در دنیا و در آخرت ورود به آتش جهنم است.

این به خاطر آن است که از آن چه خداوند نازل کرده ناخشنود بودند؛ از این رو خدا اعمالشان را حبط و نابود کرد.

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- سپس خداوند تعالی امیرالمؤمنین علیه السلام را مخاطب قرار داده و فرمود: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقدامَكُم. وَ يُثَبِّتْ أَقْدَامَكُم﴾ سپس فرمود: ﴿وَ الَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْساً هُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمَاهُمْ، ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالهُمْ﴾. این به خاطر آن است که از آن چه خداوند نازل کرده کراهت داشتند از این رو خداوند اعمالشان را حبط و نابود کرد!

ص: 325

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْل عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَاهُمْ وَ قَوْلِهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِينَ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللهُ سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا أَخَذَ الْمِيثَاقَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ أَتَدْرُونَ مَنْ وَلِيكُمْ بَعْدِي قَالُوا اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ إِنْ تَظَاهَرا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِيلُ وَصالِحُ المُؤْمِنِينَ يَعْنِي عَلِيّا هُوَ وَلِيُّكُمْ مِنْ بَعْدِى هَذِهِ الْأُولَى وَأَمَّا الْمَرَّةُ

الثَّانِيَةُ لَمَّا أَشْهَدَهُمْ يَوْمَ غَدِيركُمْ وَقَدْ كَانُوا يَقُولُونَ لَئِنْ قَبَضَ اللَّهُ مُحَمَّداً لَا تُرْجِعُ هَذَا الْأَمْرَ فِي آلِ مُحَمَّدِ وَ لَا نُعْطِيهِمْ مِنَ الْخُمُسِ شَيْئاً فَاطَّلَعَ اللَّهُ نَبيَّهُ عَلَى ذَلِكَ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ أَمْ يَحْسَبُونَ أَنا لا تَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجَواهُمْ بَلى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ وَ قَالَ أَيْضاً فِيهِمْ فَهَلْ عَسَيْتُم﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللهُ عَلَيْهِمْ وَلِلْكَافِرِينَ أَمثالها﴾ (10)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ اللهُ فِي قَوْلِهِ أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَى أَوَلَمْ يَنْظُرُوا فِي أَخْبَارِ الْأُمَمِ الْمَاضِيَةِ وَ قَوْلِهِ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ أَيْ أَهْلَكَهُمْ وَ عَذَّبَهُمْ ثُمَّ قَالَ وَلِلْكَافِرِينَ يَعْنِي الَّذِينَ كَفَرُوا وَكَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِي عَلِيٌّ أَمْتَالُهَا أَنْ لَهُمْ مِثْلُ مَا كَانَ لِلْأُمَمِ الْمَاضِيَة مِنَ الْعَذَابِ وَالْهَلَاكِ﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿سُئِلَ الصَّادِقِ العَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ قَالَ: مَعْنَاهُ أَ وَ لَمْ يَنْظُرُوا فِي الْقُرآن﴾. (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ جَابرُ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَقَرا أبُو جَعْفَرا الَّذِينَ كَفَرُوا حَتَّى بَلَغَ إِلَى أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ هَلْ لَكَ فِي رَجُل يَسِيرُ بک فَيَبْلُغُ بِكَ مِنَ الْمَطْلَعِ إِلَى الْمَغْرِبِ فِي يَوْمِ وَاحِدٍ قَالَ فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ اللهِ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ وَ مَنْ لِي بِهَذَا فَقَالَ ذَاكَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَلَمْ تَسْمَعْ قَوْلَ رَسُول اللَّهِ لَتَبْلُغَنَّ الْأَسْبَابَ وَ

ص: 326

2- امام صادق علیه السلام- محمد بن فضیل گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی تفسیر آیه: ﴿ذلِكَ بِأَنَّهُم كَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَاهُم﴾ و این آیه: ﴿ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِينَ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ وَ اللهُ يَعْلَمُ إِسْرَارَهُم﴾ پرسیدم فرمود: «پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم موقعی که برای امیرالمؤمنین علیه السلام پیمان گرفت، فرمود: «می دانید ولی و جانشین بعد از من کیست؟ گفتند: «خدا و پیامبرش می داند» فرمود: «خداوند می فرماید و اگر بر ضد او دست به دست هم دهید، ]کاری از پیش نخواهید برد] زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل و مؤمنان صالح. (تحریم/4) منظور على علیه السلام است که او ولی شما بعد از من است این مرتبه ی اوّل بود. اما مرتبه ی دوم موقعی که از غدیر خم مردم را گواه بر ولایت علی گرفت. گروهی می گفتند اگر خداوند محمد را قبض روح نماید هرگز نخواهیم گذاشت خلافت به بستگان او برسد و از خمس به ایشان نخواهیم داد خداوند پیامبر اکرم را از این راز مطلع نمود و این آیه را بر او نازل فرمود: آیا آنان می پندارند که ما اسرار نهانی و سخنان در گوشی آنان را نمی شنویم؟ آری، رسولان [و فرشتگان] ما نزد آن ها هستند و می نویسند! (زخرف/80) و این آیه را نیز نازل کرد: ﴿فَهَلْ عَسَيْتُم﴾.

آیا در زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که قبل از آنان بودند و با حق ستیز کردند چگونه بود؟ خداوند آن ها را هلاک کرد؛ و برای کافران امثال آن خواهد بود. (10)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ﴾ یعنی مگر در سرگذشت امت های گذشته ننگریسته اند؟ و دَمَّرَ اللهُ عَليْهِمْ یعنی آن ها را هلاک کرد و عذاب داد. للكَافِرِینَ یعنی کسانی که کفر ورزیدند و نسبت به آیات نازل شده درباره ی امیرالمؤمنین علیه السلام بیزار و متنفر بودند. أَمْثَاهَا یعنی برای آن ها نیز عذابی مانند عذاب سایر امت های پیشین در نظر گرفته شده است».

2- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام درباره ی آيه ى ﴿أولم يَسِيرُوا فِي الأَرْضِ﴾ سؤال شد. امام فرمود: به این معناست که آیا در قرآن نظر نکرده اند»؟

3- امام باقر علیه السلام- جابر گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی آیه ﴿أَفَلم يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ﴾ سؤال كردم. ایشان تلاوت کرد تا به أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ رسید. سپس فرمود: «آیا تا به حال شنیده ای که مردی بتواند در یک روز تو را با خود از مشرق به مغرب ببرد؟ جابر پاسخ داد: «خیر! فدایت شوم! مگر چنین چیزی ممکن است؟ امام فرمود آن شخص امیرالمؤمنین علیه السلام است. مگر نشنیده ای که رسول اکرم خطاب به او فرمود: تو به اسباب دست خواهی یافت به خدا قسم! تو بر روی

ص: 327

اللَّهِ لَتَرْكَبَنَّ السَّحَابَ وَاللَّهِ لَتُؤْتَنَّ لَتُؤْتَيَنَ عَصَا مُوسَى وَ اللَّهِ لَتُعْطَنَّ لَتُعْطَيَنَ خَاتَمَ سُلَيْمَانَ ثُمَّ قَالَ هَذَا قَوْلُ رَسُول اللَّهِ وَ اللَّهِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿ذلِكَ بِأَنَّ اللهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْكَافِرِينَ لا مَوْلى لهَمْ﴾. (11)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَالَ عَلَى بْنُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فِي قَوْله ... ثُمَّ ذَكَرَ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ تَبَتُوا عَلَى إِمَامَةِ أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ ذلِكَ بِأَنَّ اللهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْكافِرِينَ لا مَولى هم فَيَدفعُ العَذَاب عنهم﴾. (2)

2- ابن عبّاس ابن عباس رحمه الله علیه- [فِي قَوْلِهِ]: ﴿ذلِكَ بِأَنَّ اللهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا ولى على علیه السلام علي حَمْزَة وَ جَعْفَر علیه السلام وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَن علیه السلام وَ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ وَلِى مُحَمَّدِ يَنْصُرُهُمْ بِالْغَلَبَة عَلَى عَدُوِّهِمْ وَ أَنَّ الْكَافِرِينَ يَعْنِي أَبَا سُفْيَانَ بْن حَرْب وَأَصْحَابَهُ لا مَولى هُمْ يَقُولُ لَا وَلَى لَهُمْ يَمْنَعُهُمْ مِنَ الْعَذَابِ﴾. (3)

قوله تعالي: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَيَأْكُلُونَ كَما تَأكُلُ الْأَنْعَامُ وَ النَّارُ مَثوى لهم﴾. (12)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِوَلَايَةِ عَلَى يَتَمَتَّعُونَ بِدُنْيَاهُمْ وَيَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ وَ النَّارُ مَثْوَى لَهُمْ﴾. (4)

2- علی بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فِي قَوْله ... ثُمَّ ذَكَرَ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ إِنَّ اللهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ يَعْنِي بوَلَايَة عَلَى علیه السلام جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْدَاؤُهُ يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأكُلُ الْأَنْعَامُ يَعْنِي أَكْنَا كَثِيراً وَ النَّارُ مَثْوَى لَهُمْ﴾. (5)

ص: 328

ابرها راه خواهی رفت و به تو عصای حضرت موسی و انگشتری حضرت سلیمان داده خواهد شد». امام سپس فرمود: این فرموده ی رسول خدا بود.

این برای آن است که خداوند مولا و سرپرست کسانی است که ایمان آوردند؛ اما کافران مولایی ندارند. (11)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ... آنان که به ولایت امیرالمؤمنین پایدار ماندند و کافران یاری ندارند، این برای آن است که خداوند مولا و سرپرست کسانی است که ایمان آوردند؛ اما کافران مولایی ندارند که عذاب را از آن ها بگرداند.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا یعنی مولاي على علیه السلام و حمزه و جعفر(رحمه الله علیهما) و فاطمه علیها السلام و حسن و حسین علیهما السلام و مولای محمد که آنان را با غلبه بر دشمنشان یاری می کند. وَ أَنَّ الْكَافِرِينَ یعنی ابوسفیان بن حرب و یاران او لا مولى هم یعنی مولایی ندارند که آنان را از عذاب باز دارد».

خداوند کسانی را که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند وارد باغ های بهشتی می کند که نهرها از پای درختانش جاری است؛ در حالی که کافران از متاع زودگذر دنیا بهره می گیرند و همچون چهارپایان میخورند و سرانجام آتش دوزخ جایگاه آن ها ست. (12)

1- امام صادق علیه السلام- وَ الَّذِينَ كَفَرُوا یعنی کسانی که به ولایت علی الکافر شدند. يَتَمَتَّعُونَ از دنیای خود بهره می برند. ﴿وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ وَ النَّارُ مَثْوى﴾ هم مثل چهارپایان می خورند و جهنم جایگاه آن ها است.

2- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ اللهَ يُدْخِل الذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ﴾؛ منظور از مؤمنان کسانی هستند که به ولایت امیرالمؤمنین ایمان آورده باشند. ﴿و الذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ ويَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُل الأَنْعَامُ﴾ در اینجا منظور از کفار، همان دشمنان امیرالمؤمنین هستند که مانند چهارپایان برخورد می کنند و مانند چهارپایان فقط به شکم خود توجه دارند و النَّارُ مَثْوى لَهُم.

ص: 329

قوله تعالى: ﴿وَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ أَهْلَكْنَاهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ﴾ (13)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةِ الْآيَةَ قَالَ إِنَّ الَّذِينَ أَهْلَكْنَاهُمْ مِنَ أُمَمِ السَّالِفَةِ كَانُوا أَشَدَّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ يَعْنِي أهْلَ مَكَّة الذين أخْرَجُوكَ مِنْهَا فَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ نَاصِرُ﴾. (1)

2- ابن عباس رحمه الله علیه ﴿الْمَعْنَى كَمْ مِنْ رِجَالِ هُمْ أَشَدُّ مِنْ أَهْلِ مَكَّةَ وَلِهَذَا قَالَ أَهْلَكْنَاهُمْ فَكَنَى عَنِ الرِّجَال﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿أَفَمَنْ كانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ﴾ (13)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فِي قَوْله ... أَفَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ يَعْنِي أمير المؤمنين علیه السلام كَمَنْ زُيَّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ يَعْنِي الَّذِينَ غَصَبُوهُ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُم﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿فِي مَجْمَعِ الْبَيَانِ: كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ قِيلَ: هُمُ الْمُنَافِقُونَ وَ هُوَ الْمَرْوى عَنْ أبي جعفر علیه السلام﴾. (4)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ طَارق بن شِهَابٍ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: يَا طَارِقُ الْإِمَامُ علیه السلام كَلِمَةُ الله ... فَتَرَكُوهُ يَا طَارِقُ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُم﴾. (5)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بَعَثَ مُحَمَّدًا فَخَتَمَ بِهِ الْأَنْبِيَاءَ علیهم السلام فَلَا نَبِيَّ صلى الله عليه وآله وسلم بَعْدَهُ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ كِتاباً فَخَتَمَ بِهِ الْكُتُبَ فَلَا كِتَابَ بَعْدَهُ أَحَلَّ فِيهِ حَلَالًا وَ حَرَّمَ حَرَامًا فَحَلَالُهُ حَلَالُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فِيهِ شَرْعُكُمْ وَ خَبَرُ مَنْ قَبْلَكُمْ وَ بَعْدَكُمْ ... وَلَقَدْ سَأَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام شِيعَتَهُ عَنْ مِثْلِ هَذَا ... فَأَخْبَرَهُمُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِعَظِيمِ افْتِرَائِهِمْ عَلَى جُمْلَةِ أهل الْإِيمَان بِقَوْلِهِ تَعَالَى ... وَ قَوْلِهِ تَعَالَى أَفَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى فَبَيَّنَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ فِي كَثِير مِنْ آيَاتِ الْقُرْآنِ وَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْعِبَادِ عُذْراً فِي مُخَالَفَةِ أَمْرِهِ

ص: 330

و چه بسیار شهرهایی که از شهر تو که بیرونت کرد نیرومندتر بودند؛ و ما همه ی آن ها را [به سزای اعمالشان] هلاک کردیم و هیچ یاوری نداشتند. (13)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدَّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ﴾ یعنی آن امت های پیشین که آن ها را نابود کردیم از قوم تو یعنی ساکنان مگه که تو را از شهرشان بیرون راندند، نیرومندتر بودند. کسی هم به یاری آن اقوام نشتافت.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- به این معناست که چه بسیار مردانی که از اهل مکه قوی تر بودند. لذا تعبیر به أَهْلَكْنَاهُمْ گردید که مراد هلاکت آن افراد می باشد.

آیا کسی که دلیل روشنی از سوی پروردگارش دارد همانند کسی است که زشتی اعمالش در نظرش آراسته شده و از هوای نفسشان پیروی می کنند؟! (14)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه - أَفَمَن كَانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ ؛ یعنی آیا امیرالمؤمنين علیه السلام، كَمَن زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عمله؛ همانند غاصبان و کسانی که از هوای نفسشان پیروی می کنند است؟.

2- امام باقر علیه السلام- كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ؛ آن ها منافقان هستند.

3- امام علی علیه السلام- طارق بن شهاب از امام علی علیه السلام نقل کرده که فرمود ای طارق امام كلمة الله است ... اما طارق چنین امامی را رها کردند و از هوای نفسشان پیروی می کنند.

4- امام صادق علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی حضرت محمد را به پیامبری مبعوث نموده و وی را خاتم الانبیاء قرار داد و بعد از او هرگز پیامبری نخواهد آمد و بر رسول خویش کتاب را به عنوان آخرین کتاب نازل فرمود این کتاب بیان کننده ی حلال و حرام الهی است و حلال آن تا روز قیامت حلال و حرامش تا روز قیامت حرام است در بردارنده احکام شریعت و خبردهنده از اخبار پپیشینیان و آیندگان می باشد ... و امیرالمؤمنین علیه السلام از شیعیان خود در این زمینه سؤال نمود ... و خداوند به آن ها به خاطر این افتراء عظیم سخت اعتراض کرده و مورد نکوهش قرار داده است ... با این کلام آیا کسی که دلیل روشنی از سوی پروردگارش دارد همانند کسی است که نابیناست؟! بین حق و باطل را در آیات قرآن روشن کرده و برای بندگان در این باره عذری نگذاشته است خداوند با برهان و روشن کردن موضوعات حق و باطل را از هم جدا ساخته و مردم را در اشتباه قرار نداده است امّت اسلامی پس از وفات رسول خدا در تاریکی و کفر قرار

ص: 331

بَعْدَ الْبَيِّنَاتِ وَ الْبُرْهَانِ وَ لَمْ يَتْرُكْهُمْ فِي لَبْسِ مِنْ أَمْرِهِمْ وَلَقَدْ رَكِبَ الْقَوْمُ مِنَ الظُّلْمِ وَالْكُفْرِ فِي اخْتِلَافِهِمْ بَعْدَ نَبِيِّهِمْ وَ تَفْريقِهِمُ الْأُمَّةَ وَ تَشْتِيتِ أَمْرِ الْمُسْلِمِينَ وَ اعْتِدَائِهِمْ عَلَى أَوْصِيَاءِ رَسُول اللَّهِ بَعْدَ أَنْ تَبَيَّنَ لَهُمْ مِنَ التَّوَابِ عَلَى علیه السلام طَّاعَةِ وَ الْعِقَابِ عَلَى الْمَعْصِيَةِ بِالْمُخَالَفَة فَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ وَ تَرَكُوا مَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ وَ رَسُولُه﴾. (1)

5- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: كُنَّا فِي أَيَّامٍ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى علیه السلام رِّضَا علیه السلام بِمَرْوَ فَاجْتَمَعْنَا فِي جَامِعِهَا فِي يَوْمِ جُمُعَة فِي بَدو قُدُومِنَا فَأَدَارَ النَّاسُ أَمْرَ الْإِمَامَةَ وَ ذَكَرُوا كَثْرَةَ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِيهَا فَدَخَلْتُ عَلَى سَيِّدِي وَ مَوْلَايَ الرِّضَا فَأَعْلَمْتُهُ مَا خَاضِ النَّاسُ فِيهِ فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ يَا عَبْدَ الْعَزِيزِ جَهِلَ الْقَوْمُ وَ خُدِعُوا مِنْ أَدْيَانِهم ... تَعَدَّوْا وَ بَيْتِ اللَّهِ الْحَقَ وَ نَبَدُوا كِتَابَ اللهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ كَأَنَّهُمْ لَا يَعْلَمُونَ وَ فِي كِتَابِ اللَّهِ فَتَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ فَذَمَّهُمُ اللَّهُ وَمَقَتَهُمْ أَنْفُسَهُم﴾. (2)

6- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿أَفَمَنْ كَانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ يَقُولُ: عَلَى دِينِ مِنْ رَبِّهِ، نَزَلَتْ فِي رَسُولِ اللَّهِ وَ على علیه السلام كَانَا عَلَى شَهَادَة أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ كَمَنْ زَيَّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ أَبُو جَهْلِ بْنُ هِشَامٍ، وَ وَ أَبُو سُفْيَانَ بْنُ حَرَب، إِذَا هَوَيَا شَيْئاً عَبَدَاهُ، فَذَلِكَ قَوْلُهُ: وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُم﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتي وُعِدَ المَتَّقُونَ فيها أَنْهارُ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آسِنِ وَ أَنْهَارُ لَبَن لَم يَتَغَيَّرُ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَ أَنْهَارُ مِنْ عَسَلٍ مُصَفّى وَ هم فيها مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِي النَّارِ وَسُقُوا ماء حَميماً فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُمْ﴾. (15)

گرفتند و با هم اختلاف کردند و از هم جدا شدند مسلمانان را از هم پراکنده شدند و نسبت به اوصیاء پیامبر صلی الله علیه و آله تجاوز و تعدی کردند، و این بعد از آن و تعدی ،کردند و این بعد از آن بود که خداوند برای اطاعت کنندگان پاداش و برای معصیت کنندگان عقاب معیّن ،فرمود اما آن ها از هوای نفس خود پیروی کردند و اوامر خدا و رسولش را فراموش نمودند».

5- امام رضا علیه السلام- عبدالعزیزبن مسلم: گوید ما در روزگار حضرت رضا ال در شهر مرو بودیم، و در نخستین روز ورودمان در مسجد جامع گرد آمدیم و حاضران مجلس از مسأله امامت و کثرت اختلاف مردم در این باب سخن می راندند من بر آقای خود وارد شده و او را از گفتگوهای مردم باخبر ساختم، آن حضرت تبسمی کرده و فرمود: ای عبدالعزیز این مردم آگاهی ندارند و فریب عقاید خود را خورده اند ... به حق خانه ی خدا قسم می خورم که تعدی کردند و قرآن را پشت سر انداختند، مثل این که مطلب را نمی دانند هدایت و شفا در کتاب خداست که پشت به آن کردند و پیرو هوای خود شدند

6- ابن عباس رحمه الله علیه- أَفَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ؛ یعنی بر دین پروردگارش می باشد، این آیه درباره ی پیامبر صلی الله علیه و آله و علی نازل شده که شهادت می دادند که معبودی جز خدا نیست، او یگانه است و شریکی ندارد كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ؛ ابوجهل بن هشام و ابوسفیان بن حرب هستند آنان چیزی را دوست داشتند و آن را عبادت می کردند و این است معنای آیه: ﴿وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ﴾.

وصف بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده چنین است: در آن نهرهایی از آب صاف و خالص و نهرهایی از شیر که طعم آن دگرگون نگشته، و نهرهایی از شراب [ طهور] که مایه ی لذت نوشندگان است و نهرهایی از عسل مصفاست و برای آن ها در آن از همه ی انواع میوه ها فراهم است؛ و [ از همه بالاتر] آمرزشی است از سوی پروردگارشان آیا این ها همانند کسانی هستند که همیشه در آتش دوزخند و از آبی داغ و سوزان نوشانده می شوند که اندرونشان را از هم متلاشی می کند؟! (15)

1-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الْمَاء سَيِّدُ شَرَاب الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ وَأَرْبَعَةُ أَنْهَارِ فِي الدُّنْيَا مِنَ الْجَنَّةِ الْفُرَاتُ وَالنِّيلُ وَ سَيْحَانُ وَ جَيْحَانُ الْفُرَاتُ الْمَاءُ وَالنِّيلُ الْعَسَلُ وَ سَيْحَانُ الْخَمْرُ وَ جَيْحَانَ اللَّبَن﴾. (1)

1-2- امام علی علیه السلام- آب بهترین نوشیدنی دنیا و آخرت است سرچشمه چهار رود از رودهای دنیا ی از بهشت است فرات، نیل، سیحان و جیحان، فرات آب است نیل عسل، سیحان شراب، و جیحان شیر می باشد.

زَوْجَةُ مِنَ الْحُورِ الْعِينِ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ أَنْهارٌ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آسِنٍ صَافِ لَيْسَ بِالْكَدِرِ وَ أَنْهَارٌ مِنْ لَبَن لَمْ يَتَغَيَّرُ طَعْمُهُ لَمْ يَخْرُجُ مِنْ ضُرَرَ الْمَوَاشِي وَأَنْهَارُ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى لَمْ يَخْرُجْ مِنْ بُطُونِ النَّحْل وَ أَنْهارُ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ لَمْ يَعْصِرْهُ الرِّجَالُ بِأَقْدَامِهِم﴾. (1)

4-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ نَحْشُرُ المُتَّقِينَ ... وَلَيْسَ مِنْ مُؤْمِن فِى الْجَنَّةِ إِلَّا وَ لَهُ جِنَانُ كَثِيرَةُ مَعْرُوشَاتٍ وَ غَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَ أنْهَارُ مِنْ خَمْرٍ وَ أَنْهَارُ مِنْ مَاءٍ وَأَنْهَارُ مِنْ لَبَن وَ أَنْهَارُ مِنْ عَسَل فَإِذَا دَعَا وَلِيُّ اللَّهِ بِغِذَائِهِ أَتِيَ بِمَا تَشْتَهى نَفْسُهُ عِنْدَ طَلَبِهِ الْغِذَاءَ مِنْ غَيْرِ أَنْ يُسَمِّيَ شَهْوَتَهُ﴾. (2)

5-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ أَنْهارُ مِنْ خَمْرٍ قَالَ أَى خَمْرَة إِذَا تَنَاوَلَهَا وَلِيُّ اللَّهِ وَجَدَ رَائِحَةَ الْمِسْكِ فِيهَا ... ثُمَّ ضَرَبَ لِأَعْدَائِهِ مَثَلَا فَقَالَ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ وَ سُقُوا مَاءً حَمِيدٌ فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُمْ فَقَالَ لِنَبِيِّهِ أَ فَمَنْ هُوَ فِي هَذِهِ الجَنَّة المَوصُوفَة كَمَنْ هُوَ فِى هذِهِ النَّارِ كَمَا أَنْ لَيْسَ عَدُوٌّ اللَّهِ کَوَلَّیهِ﴾. (3)

6-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَوْضِ. فَقَالَ لِي: حَوْضُ مَا بَيْنَ بُصْرَى إِلَى صَنْعَاءَ أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُ؟ قُلْتُ: نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاكَ. قَالَ فَأَخَذَ بِيَدِي وَ أَخْرَجَنِي إِلَى ظَهْرِ الْمَدِينَةِ ثُمَّ ضَرَبَ رِجْلَهُ فَنَظَرْتُ إِلَى نَهَرٍ يَجْرِى لَا تُدْرِكُ حَافَتَيْهِ إِلَّا الْمَوْضِعَ الَّذِي أَنَا فِيهِ قَائِمُ فَإِنَّهُ شَبِيهُ بِالْجَزِيرَةَ فَكُنْتُ أَنَا وَ هُوَ وُقُوفَا فَنَظَرْتُ إِلَى نَهَرٍ يَجْرِي مِنْ جَانِبِهِ هَذَا مَاءُ أَبْيَضُ مِنَ الثَّلْجِ وَ مِنْ جَانِبِهِ هَذَا لَبَنُ أَبْيَضُ مِنَ الثَّلْجِ وَ فِي وَسَطِهِ خَمْرُ أَحْسَنُ مِنَ الْيَاقُوتِ فَمَا رَأَيْتُ شَيْئاً أَحْسَنَ مِنْ تِلْكَ الْخَمْرِ بَيْنَ اللَّبَنِ وَ الْمَاءِ. فَقُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ مِنْ أَيْنَ يَخْرُجُ هَذَا وَ مِنْ أَيْنَ مَجْرَاهُ؟ فَقَالَ: هَذِهِ الْعُيُونُ الَّتِي ذَكَرَهَا اللَّهُ فِي كِتَابِهِ أَنْهَارُ فِي الْجَنَّةَ عَيْنُ مِنْ مَاءٍ وَعَيْنُ مِنْ لَبَن وَ عَيْنُ مِنْ خَمْرٍ تَجْرِى فِى هَذَا النَّهَر وَ رَأَيْتُ حَافَتَيْهِ عَلَيْهِمَا شَجَرُ فِيهِنَّ حُورُ مُعَلَّقَاتُ برُءُوسِهِنَّ شَعْرُ مَا رَأَيْتُ شَيْئًا أَحْسَنَ مِنْهُنَّ وَ بِأَيْدِيهِنَّ آنِيَةُ مَا رَأَيْتُ آنِيَةً أَحْسَنَ مِنْهَا لَيْسَتْ مِنْ آنِيَة الدُّنْيَا فَدَنَا مِنْ إحْدَاهُنَ فَأَوْمَاً إِلَيْهَا بَيَدِهِ لِتَسْقِيَهُ فَنَظَرْتُ إِلَيْهَا وَقَدْ مَالَتْ لِتَغْرف مِنَ النَّهَر فَمَالَ الشَّجَرُ مَعَهَا فَاغْتَرَفَتْ ثُمَّ نَاوَلَتْهُ فَشَرِبَ ثُمَّ نَاوَلَهَا وَأَوْمَا إِلَيْهَا فَمَالَتْ لِتَغْرِفَ فَمَالَتِ

ص: 336

تخت همسری از حورالعین قرار دارد و از زیر پایش نهرهایی جاری است نهرهایی از آب صاف و خالص شفاف که تیره نیست و نهرهایی از شیر که طعم آن دگرگون نگشته و از پستان چارپایان خارج نشده است و نهرهایی از عسل مصفاست که از شکم زنبورها خارج نشده است، و نهرهایی از شراب طهور که مایه ی لذت نوشندگان است که آن ها را با قدم هایشان آبگیری نکرده اند.

4-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام باقر علیه السلام فرمود از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره ی تفسیر آیه در آن روز که پرهیزگاران را دسته جمعی به سوی خداوند رحمان [و پاداش های او] محشور می کنیم. (مریم/85) سؤال شد پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود و در بهشت هیچ مؤمنی نیست جز آن که برای او بهشت های بسیاری است که دارای درختهای افراشته و غیر افراشته و نهرهایی از می و نهرهایی از آب و نهرهایی از شیر و نهرهایی از عسل می باشد و چون دوست خدا طعام خویش را طلب کند بدون آن که اظهار کند چه نوع غذایی می خواهد همان را که دلش می خواهد برایش حاضر کنند.

5-3- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- أَنْهَارٌ مِّن خَمْرٍ یعنی شرابی که هرگاه اولیای خداوند آن را بنوشند بوی مشک را از آن استشمام می کنند کنند ... خداوند سپس برای دشمنانش مثالی می زند و می فرماید: آیا این ها همانند کسانی هستند که همیشه در آتش دوزخند و از آب جوشان نوشانده می شوند که اندرونشان را از هم متلاشی می کند؟ پس به پیامبرش می فرماید کسانی که در بهشتی با این اوصاف هستند با دوزخیان هیچ شباهتی ندارند؛ همچنان که دوستان خداوند با دشمنان او هیچ تشابهی ندارند.

6-3- امام صادق علیه السلام- عبدالله ابن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی حوض پرسیدم. فرمود: آن حوضی که بین بصری و صنعاء قرار دارد مایلی آن را ببینی؟ گفتم: «آری»! دست مرا گرفت خارج مدینه برد سپس با پا به زمین زد؛ دیدم نهری از کنارش جاری است این طرف آبی و سفیدتر از یخ و آن طرف شیری سفیدتر از برف و در وسط آن شرابی بهتر از یاقوت چیزی زیباتر از این شراب بین شیر و آب ندیده بودم عرض کردم آقا از کجا این آب خارج می شود و به کجا می رود؟ فرمود: این چشمه هایی است که خداوند در قرآن فرموده در بهشت چشمه ای از آب و چشمه ای از شیر و چشمه ای از شراب است که در این شهر جاری می شود اطراف آن نهر درخت بود که در آن درخت ها حوریه هایی که از سر آویزان بودند زیباتر از آن ها ندیده بودم در دست هر یک ظرف هایی بود نیکو نه شبیه ظرف های دنیا امام علیه السلام نزدیک یکی از آن ها رفت اشاره کرد که به او آب بدهد من دیدم خم شد که آب بردارد درخت هم با او خم شد. مقداری آب برداشت و به امام علیه السلام داد آشامید بعد ظرف را به او سپرد باز اشاره کرد خم شد که آب بردارد دیدم درخت نیز با او خم شد ظرف را به دست امام داد آن جناب به من دادند آشامیدم آبی لذیذتر و نرمتر از

ص: 337

الشَّجَرَةُ مَعَهَا فَاغْتَرَفَتْ ثُمَّ نَاوَلَتْهُ فَنَاوَلَنِي فَشَرِبْتُ فَمَا رَأَيْتُ شَرَاباً كَانَ أَلْيَنَ مِنْهُ وَ لَا أَلَذَ مِنْهُ وَ كَانَتْ رَائِحَتُهُ رَائِحَةَ الْمِسْكِ فَنَظَرْتُ فِى الْكَأْس فَإِذَا فِيهِ ثَلَاثَةُ أَلْوَان مِنَ الشَّرَابِ. فَقُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا رَأَيْتُ كَالْيَوْم قَطُّ وَلَا كُنْتُ أَرَى أَنَّ الْأَمْرَ هَكَذَا فَقَالَ لِي: هَذَا أَقَلُّ مَا أَعَدَّهُ اللَّهُ لِشِيعَتِنَا إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا تُوُفِّيَ صَارَتْ رُوحُهُ إِلَى هَذَا النَّهَر وَ رَعَتْ فِي رِيَاضِهِ وَ شَرِبَتْ مِنْ شَرَابِهِ وَ إِنَّ عَدُونَا إِذَا تُوْفِّيَ صَارَتْ رُوحُهُ إِلَى وَادِي بَرَهُوتَ فَأُخْلِدَتْ فِي عَذَابِهِ وَ أَطْعِمَتْ مِنْ رَقُومِهِ وَأَسْقِيَتْ مِنْ حَمِيمِهِ فَاسْتَعِيذُوا بِاللَّهِ مِنْ ذَلِكَ الْوَادِي﴾. (1)

آن نیاشامیده بودم بوی مشک می داد چشمم به داخل ظرف افتاد دیدم سه رنگ آشامیدنی است». عرض: کردم فدایت شوم روزی مانند امروز ندیده ام خیال نمی کردم که جریان چنین باشد. فرمود: این کمترین چیزی است که خدا برای شیعیان ما آماده کرده وقتی مؤمن از دنیا برود روحش کنار این نهر می آید و در این باغ ها گردش می کند و از این آب می آشامد ولی وقتی دشمن ما بمیرد روحش به وادی برهوت می رود و مخلد در عذاب آن جاست و از زقوم می چشد و از حمیم می آشامد از این وادی به خدا پناه برید.

* الوِلَايَةُ

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَلَبِيِّ قَالَ: قَرأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ... ثُمَّ قَالَ قَالَ: مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ المَتَّقُونَ وَ هُمْ آلُ مُحَمَّدِ وَأَشْيَاعُهُمْ ثُمَّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام أَمَّا قَوْلُهُ فِيها أَنْهَارُ فَالْأَنْهَارُ رِجَالُ وَ قَوْلُهُ مَاءٍ غَيْرِ آسِنٍ فَهُوَ عَلَى امْ فِي الْبَاطِن وَ قَوْلُهُ وَ أَنْهَارٌ مِنْ لَبَن لَم يَتَغَيَّرٌ طَعْمُهُ فَإِنَّهُ الْإِمَامُ * وَأَمَّا قَوْلُهُ وَ أَنْهَارٌ مِنْ خَيْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ فَإِنَّهُ عِلْمُهُمْ يَتَلَدَّذُ مِنْهُ شِيعَتُهُمْ وَأَمَّا قَوْلُهُ وَمَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ فَإِنَّهَا وَلَايَةُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَأَمَّا قَوْلُهُ كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِي النَّارِ أَى إِنَّ الْمُتَيَقَّنَ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي وَلَايَة عَدُوٌّ آلِ مُحَمَّدِ وَ وَلَايَةٌ عَدُوٌّ آلِ مُحَمَّدِ هِيَ النَّارُ مَنْ دَخَلَهَا فَقَدْ دَخَلَ النَّارَ ثُمَّ أَخْبَرَ سُبْحَانَةَ عَنْهُمْ وَسُقُوا مَاءٌ حَمِيدٌ فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُم﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ فَإِنَّهَا وَلَايَةُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَيْ مَنْ وَالَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ المَغْفِرَةٌ لَهُ فَذَلِكَ قَوْلُهُ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ ثُمَّ قَالَ وَأَمَّا قَوْلُهُ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ أَى أَنَّ الْمُتَّقِينَ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ دَاخِلُ فِي وَلَايَة عَدُوٌّ آل مُحَمَّد له وَ وَلَايَةُ عَدُوٌّ آل مُحَمَّدِ هِيَ فِي النَّارِ مَنْ دَخَلَهَا فَقَدْ دَخَلَ النَّارَ ثُمَّ أَخْبَرَ سُبْحَانَهُ عَنْهُمْ وَقَالَ وَ سُقُوا مَاءٌ يا فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُم﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ المَتَّقُونَ قَالَ هِيَ فِي عَلِيٍّ وَأَوْلَادِهِ وَ شِيعَتِهِمْ هُمُ الْمُتَّقُونَ وَ هُمْ أَهْلُ الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَة﴾. (3)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن أَبي عَنْ بَعْض أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ قَالَ: كَانَتْ فَاطِمَةً لَايَذْكُرُهَا أَحَدٌ لِرَسُول اللَّهِ إِلَّا أَعْرَضَ عَنْهُ حَتَّى أَيسَ النَّاسُ مِنْهَا فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ يُزَوِّجَهَا مِنْ عَلِيٍّ أَسَرَّ إِلَيْهَا فَقَالَتْ يَا رَسُولَ لا اللَّهِ أَنْتَ أَوْلَى بِمَا تَرَى غَيْرَ أَنَّ نِسَاءَ قُرَيْش تُحَدِّثْنِي عَنْهُ أَنَّهُ رَجُلُ دَخَدَاحُ الْبَطْنِ طَوِيلُ الذَّرَاعَيْنِ ضَخْمُ الْكَرَادِيسَ أَنْزَعْ عَظِيمُ الْعَيْنَيْنِ وَ السَّكِنَة مشاشاركَمَشَاشِيرِ الْبَعِيرِ ضَاحِكَ السِّنِّ لَا مَالَ لَهُ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا فَاطِمَةُ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ أَشْرَفَ عَلَى علیه السلام دُّنْيَا فَاخْتَارَنِي عَلَى رجَالِ الْعَالَمِينَ ثُمَّ اطَّلَعَ فَاخْتَارَ عَلِيّاً عَلَى رِجَالِ الْعَالَمِينَ ثُمَّ اطَّلَعَ فَاخْتَارَكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِينَ يَا فَاطِمَةً إِنَّهُ لَمَّا أَسْرى بى إِلَى السَّمَاء ... فَلَمَّا دَخَلْتُ الْجَنَّةَ رَأَيْتُ فِي الْجَنَّةَ شَجَرَةَ طُوبَى أَصْلُهَا

ص: 340

* ولایت

1- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: مَثَلُ الجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ المَتَّقُونَ که آن ها محمّد صلی الله علیه و آله و پیروان ایشانند سپس فرمود امام باقر فرمود: این قسمت آيه فيها أَنهار منظور از انهار مردهایی هستند و این قسمت آيه ماءٍ غَيْرِ آسن منظور علی است. وَ أَنْهَارٌ مِنْ لَبَنِ لَم يَتَغَيَّر طَعْمُهُ منظور امام است اما این قسمت آيه ﴿وَمَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ﴾ منظور ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است و این آیه ﴿كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِي النَّارِ﴾ یعنی آیا پرهیزگاران مانند کسانی هستند که پیوسته در ولایت دشمن آل محمدند که همان آتشی است که هر کس داخل شد داخل در جهنم شده آن وقت خداوند می فرماید چه خواهند دید؛ ﴿وَ سُقُوا مَاءً حَمِيماً فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُمْ﴾.

2- امام صادق علیه السلام- منظور از و مَغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ آن است که هر کس به ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام ایمان داشته باشد خداوند او را خواهد آمرزيد كَمَنْ هُو خَالِدٌ فِي النَّار یعنی همچنان که دشمنان اهل بیت در آتش دوزخ ماندگار خواهند بود شیعیان آنان نیز در بهشت جاودانه خواهند بود. سپس درباره ی دشمنان ائمه علیهم السلام، می فرماید ﴿و سُقُوا مَاء حَمِيبًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءهُمْ﴾.

3- امام صادق علیه السلام- مَثَلُ الجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ المَتَّقُونَ؛ در شأن علی علیه السلام و فرزندانش و شیعیان می باشد که مصداق متقون هستند و اینان اهل بهشت و مغفرت الهی هستند.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر کس نزد رسول خدا به خواستگاری حضرت فاطمه می رفت، آن بزرگوار به او جواب منفی می داد تا این که کار به جایی رسید که مردم به کلی از ازدواج با فاطمه اطهر مأیوس شدند وقتی رسول خدا بر آن شد که حضرت فاطمه را به نکاح حضرت علی علیه السلام درآورد و با فاطمه اطهری در این باره مشورت کرد، زهرای اطهر گفت: «پدر جان در این مورد نظر شما بر نظر من مقدم است اما زنان قریش می گویند که علی شکم بزرگی دارد ساق دست هایش بلند و بند استخوان هایش ضخیم است جلوی سرش مو ندارد چشمان بزرگی دارد، دائماً دائماً خنده بر لب دارد و از مال و ثروت هم بی بهره است. رسول خدا به فاطمه علیها السلام فرمود: «آیا نمی دانی که خدای علیم عنایتی به زمین کرد و مرا از میان مردان عالم انتخاب کرد. آن گاه بار دیگر عنایت فرمود و علی بن ابیطالب علیه السلام را از میان مردان جهان برگزید. سپس برای بار سوم عنایتی کرد و تو را از میان زنان عالمین انتخاب کرد؟ ای فاطمه وقتی مرا به آسمان بردند ... وقتی داخل بهشت شدم درخت طوبی را دیدم ریشه ی آن درخت در منزل

ص: 341

في دَارِ عَلَى ... وَ يَجْرِى نَهَرُ فِي أَصْل تِلْكَ الشَّجَرَةِ تَنْفَجِرُ مِنْهَا الْأَنْهَارُ الْأَرْبَعَةُ أَنْهَارُ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آين و أنهارٌ مِنْ لَبَن أَرْيَتَغَيَّرُ طَعْمُهُ وَ أَنهارٌ مِنْ غَمرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَ أَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفّى﴾. (1)

5- الحسين علیه السلام رَوَى أَبُو مِخْنَفَ عَن الْجَلُودِيَّ ... فَقَالَ لَهُ الْحُسَيْنُ علیه السلام يَا ابْنَ ذِي الْجَوْشَن. فَسَمِعْتُهُ يَقُولُ أَنَا أَرِدُ الْحَامِيَةَ فَأَشْرَبُ مِنْ حَمِيمِهَا بَلْ أَرِدُ عَلَى جَدِّى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ أَسْكُنُ مَعَهُ فِي دَارِهِ فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكِ مُقْتَدِرٍ وَ أَشْرَبُ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آمِنِ وَ أَشْكُو إِلَيْهِ مَا رَكِبْتُمْ مِنى وَ فَعَلْتُمْ بي﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ حَتَّى إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ قالوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قال آنفاً أُولئِكَ الَّذينَ طَبَعَ اللهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ﴾. (16)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ حَتَّى إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي الْمُنَافِقِينَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ الله وَ مَنْ كَانَ إِذَا سَمِعَ شَيْئاً مِنْهُ لَمْ يُؤْمِنُ بِهِ وَ لَمْ يَعِهِ فَإِذا خرج قَالَ لِلْمُؤْمِنِينَ مَاذَا قَالَ للمومنین مَاذَا قَالَ مُحَمَّد آنفاً﴾. (3)

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿وَ مِنْهُمْ أَى مِنَ الْمُنَافِقِينَ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَ أَنْتَ تَخْطُبُ عَلَى مِنْبَرَكَ وَتَقُولُ إِنَّ حَامِلَ لِوَاءِ الْحَمْدِ يَوْمَ الْقِيَامَة عَلَى بْن أَبي طَالِب علیه السلام حَتَّى إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ تَفَرَّقُوا عَنْكَ وَ قَالُوا ماذا قالَ آئِفاً عَلَى الْمِنْبَرِ اسْتِهْرَا بِذَلِكَ كَأَنَّهُمْ لَمْ يَسْمَعُوا ثُمَّ قَالَ أُولِئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ ﴾. (4)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن الْأَصْبَغ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ عَلَى علیه السلام قَالَ: إِنَّا كُنَّا عِنْدَ رَسُول بالْوَحْى فَأَعِيهِ أَنَا وَمَنْ يَعِيهِ فَإِذَا خَرَجْنَا قَالُوا: مَا ذَا قَالَ آنفاً أَي أَيِّ شَيْءٍ قَالَ السَّاعَةِ وَ إِنَّمَا قَالُوا استهزاء وَإظْهَاراً: إِنَّا لَمْ نَشْتَغِل بِوَعْيهِ وَ فَهْمِهِ﴾. (5)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿صلى الله عليه وآله وسلم عَن الْبَاقِرين علیهما السلام قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ يَقْبَلُ مِنْكُمْ وَصِيَّتِي وَ يُؤَازِرْنِي عَلَى أَمْرِى وَ يَقْضِي دَيْنِي وَ يُنْجِزُ عِدَاتِي مِنْ بَعْدِي وَ يَقُومُ مَقَامِي فِي كَلَامِ لَهُ فَقَالَ رَجُلَانِ لِسَلْمَانَ رحمه الله علیهمَا ذَا يَقُولُ

ص: 342

علیّ بن ابی طالب علیه السلام بود ... نهری در زیر آن درخت در جریان است که چهار نهر دیگر از آن جاری می شود. آن چهار نهر همان است که قرآن می فرماید: ﴿أَنهارٌ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهَارٌ مِنْ لَبَن لَم يَتَغَيَّرُ طَعْمُهُ وَ أَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَ أَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفّى﴾.

5- امام حسین علیه السلام- از جلودی نقل شده که امام حسین فرمود: ای فرزند ذی الجوشن.. بلکه من بر جدم پیامبر خدا وارد می شوم و با آن حضرت در خانه اش که جایگاه صدق و نزد خدای مقتدر است ساکن می شوم و از آبی می آشامم که هیچ گونه تغییری ننموده است. از این عملی که شما نسبت به من مرتکب شدید و این کاری که با من انجام دادید به آن حضرت شکایت می نمایم.

گروهی از آنان به سخنانت گوش فرا می دهند اما هنگامی که از نزد تو خارج می شوند به کسانی که دانش به آنان بخشیده شده [از روی استهزا] می گویند: «[این مرد] اکنون چه گفت؟! آن ها کسانی هستند که خداوند بر دل هایشان مهر نهاده و از هوای نفسشان پیروی کرده اند [از این رو چیزی نمی فهمند]. (16)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ حَتَّى إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ اين آیه درباره ی منافقین از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده و کسانی که وقتی قرآن را می شنیدند نه ایمان به آن داشتند و نه آن را حفظ می کردند وقتی خارج می شدند به مؤمنین می گفتند: «محمد چه گفت»؟

2- ابن عباس رحمه الله علیه- مراد از وَ مِنْهُم؛ منافقین می باشند و در حالی که بر فراز منبر این چنین سخن می گویی که در روز قیامت علی بن ابیطالب علیه السلام حامل لواء حمد است گوش می دهند. اما هنگامی که از نزد تو خارج می شوند از روی تمسخر و استهزاء با خود می گویند که این مرد چند لحظه پیش بر منبر چه می گفت و گویا سخنان تو را نشنیده اند سپس خداوند می فرماید: ﴿أُولئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ﴾.

3- امام علی علیه السلام- امام علی علیه السلام فرمود: ما در خدمت پیامبر اکرم بودیم که وحی نازل می شد و ما را مطلع می فرمود من حفظ می کردم و دیگران وقتی بیرون می شدیم می گفتند: «ماذا قال آنفاً؛ الآن چه چیز گفت»؟ این سخن را از روی مسخره می گفتند و یا می خواستند بگویند ما توجه به حفظ و مطالب او نداریم

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام باقر و امام صادق علیه السلام نقل شده که رسول خدا فرمود: «کدام یک از شما وصایت مرا پذیرفته و مرا در امر رسالتم حمایت می کند و قرضم را ادا و وعده هایم را محقق می سازد؟ و در حدیث دیگر چنین آمده است دو نفر به سلمان رحمه الله علیه گفتند: «محمّد صلی الله علیه و آله چه می گفت»؟ و چون امیرالمؤمنین علیه السلام از جای برخاست پیامبر صلی الله علیه و آله آن حضرت را در آغوش گرفته و

ص: 343

آنفاً مُحَمَّد فَقَامَ إِلَيْهِ أَمِيرُ الله فَضَمَّهُ إِلَى صَدْرِهِ وَ قَالَ أَنْتَ لَهَا يَا عَلَى علیه السلام فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ إلَى قَوْلِهِ طَبَعَ الله عَلى قُلُوبهمْ ﴾. (1)

الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَكَانَ يَدْعُو أَصْحَابَهِ: مَنْ أَرَادَ اللَّهُ بهِ خَيْراً سَمِعَ وَ عَرَفَ مَا يَدْعُوهُ إِلَيْهِ وَ مَنْ أَرَادَ بهِ سُوءاً طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قَلْبِهِ فَلَا يَسْمَعُ وَ لَا يَعْقِلُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ حَتَّى إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ قَالُوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مَا ذَا قَالَ آنفاً أُولئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ الله عَلى قُلُوبهمْ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُم﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدى وَآتَاهُمْ تَقْواهُمْ﴾ (17)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا بِوَلَايَة عَلَى ازادَهُمْ هُدى حَيْثُ عَرَفَهُمُ الْأَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ وَ الْقَائِمَ الوَآتَاهُمْ تَقْواهُمْ أَيْ ثَوَابَ تَقْوَاهُمْ أَمَانَا مِنَ النَّارِ﴾. (3)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ ذَكَرَ الْمُهْتَدِينَ فَقَالَ: وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدى وَآتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ وَهُوَ رَدُّ عَلَى مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْإِيمَانَ لَا يَزِيدُ وَ لَا يَنْقُصُ﴾. (4)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ خَيْثَمَةَ الْجُعْفِيِّ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبي جَعْفَر فَقَالَ لِي يَا خَيْثَمَةً إِنَّ شِيعَتَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ يُقْذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الْحُبُّ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُلْهَمُونَ حُبَّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ إِنَّ الرَّجُلَ يُحِبُّنَا وَ يَحْتَمِلُ مَا يَأْتِيهِ مِنْ فَضْلِنَا وَ لَمْ يَرَنَا وَ لَمْ يَسْمَعْ كَلَامَنَا لِمَا يُرِيدُ اللَّهُ بِهِ مِنَ الْخَيْرِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدى وَآتَاهُمْ تَقْواهُمْ يَعْنِي مَنْ لَقِيَنَا وَ سَمِعَ كَلَامَنَا زَادَهُ اللَّهُ هُدَى عَلَى هُدَاهُ ﴾. (5)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَالْإِيمَانُ باللَّهِ تَعَالَى هُوَ أَعْلَى الْإِيمَان دَرَجَةً وَأَشْرَفُهَا مَنْزِلَةً وَأَسْنَاهَا حَظًّا ... قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لا مَنْ لَقِيَ اللَّهَ كَامِلَ الْإِيمَان كَانَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مَنْ كَانَ مُضَيِّعاً لِشَيْءٍ مِمَّا افْتَرَضَهُ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى هَذِهِ الْجَوَارِح وَتَعَدَّى مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ وَ ارْتَكَبَ مَا نَهَى عَنْهُ لَقِيَ اللَّهَ تَعَالَى نَاقِصَ الْإِيمَانِ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ إِذا ما أُنزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ رَادَتْهُ هَذِهِ إِيماناً فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِيماناً وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ وَقَالَ تَعَالَى إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ

ص: 344

فرمود: «ای علی الاین وصایت و جانشینی در شأن توست و خداوند آیه ی شریفه ی ﴿وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ حَتَّى إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ قَالُوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مَا ذَا قَالَ آنفاً أُولئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِم﴾ نازل نمود».

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا یارانش را به سوی خدا دعوت می کرد و می فرمود: هر کس که خداوند خیرش را خواست به دعوت ایشان گوش فرا داد و آن چه که ایشان به آن دعوت نمود را دریافت و هرکس که خداوند بدیاش را خواست بر قلبش مهر زد و نشنید نفهمید، و این همان سخن خداوند است [که فرمود:] ﴿حَتَّى إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِندِكَ قَالوا للذِينَ و أُوتُوا العِلمَ مَاذَا قَالَ آنِفًا أُولئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ﴾.

کسانی که هدایت یافته اند [خداوند] بر هدایتشان می افزاید و روح تقوا به آنان می بخشد. (17)

1- امام صادق علیه السلام- وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا کسانی که هدایت به ولایت على علیه السلام يافتند زادَهُمْ هُدى هدایت آن ها را به شناسایی امامان بعد از علی علیه السلام و قائم آل محمد افزون نمود. و آتاهم تَقْواهُمْ و به آن ها پاداش تقوایشان را داد که از جهنم آسوده باشند.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند سپس از هدایت شدگان یاد کرده و می فرماید: ﴿والذِینَ اهْتَدَوا زَادَهُمْ هُدًى و آتَاهُمْ تَقْواهُمُ﴾ این امر ردی بر ادعای کسانی است که گمان می کنند ایمان افزایش نمی یابد و از آن کاسته نمی شود.

3- امام باقر علیه السلام- خیثمه گوید: خدمت امام باقر علیه السلام رسیدم فرمود: «خیثمه شیعیان ما اهل بیت دل هایشان جایگاه محبّت ما خانواده می شود و به محبّت ما الهام می شوند. شخص به ما علاقه و محبّت دارد و آن چه در فضل ما می شنود را می پذیرد با این که ما را ندیده و سخن ما را نشنیده؛ چون خدا برای او خیر و خوبی را خواسته است و این آیه اشاره به آن است ﴿وَ الَّذِينَ اهْتَدَوا زادَهُمُ هُدى وَ آتَاهُمْ تَقْواهُمْ﴾ یعنی هرکس ما را بیند و کلام ما را بشنود خداوند بر هدایت او می افزاید».

4- امام علی علیه السلام- ایمان به خداوند یگانه بالاترین و شریف ترین و عالی ترین چیز است ... رسول خدا فرمود: «هر کس خداوند را با ایمان کامل ملاقات کند او از اهل بهشت می باشد، و هرکس چیزی از واجبات را ضایع کند و از اوامر خداوند سرپیچی ،نماید و مرتکب منهیات گردد ناقص الایمان در پیشگاه خداوند حضور پیدا می کند.

خداوند متعال فرمود: و هنگامی که سوره ای نازل می شود بعضی از آنان [به دیگران] می گویند این سوره ایمان کدام یک از شما را افزون ساخت»؟! [به آن ها بگو]: اما کسانی که ایمان آوردهاند، بر ایمانشان افزوده و آن ها [به فضل و رحمت الهی خوشحالند (توبه/124) در جای دیگر فرموده ،مؤمنان تنها کسانی هستند که هرگاه نام خدا برده شود دلهاشان ترسان می گردد و هنگامی که آیات او بر آن ها خوانده می شود

ص: 345

قُلُوبُهُمْ وَإِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيماناً وَ عَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ وَقَالَ سُبْحَانَهُ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدى وَ قَالَ وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدى وَ آتَاهُمْ تَقْواهُمْ وَ قَالَ هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمَانِهِمْ ... وَ لَوْ كَانَ الْإِيمَانُ كُلُّهُ وَاحِداً لَا زِيَادَةَ فِيهِ وَ لَا نُقْصَانَ لَمْ يَكُنْ لِأَحَدٍ فَضْلُ عَلَى أَحَدٍ وَ لَتَسَاوَى النَّاسُ فِي تَمَامِ الْإِيمَانِ وَ بِكَمَالِهِ دَخَلَ الْمُؤْمِنُونَ الْجَنَّةَ وَ نَالُوا الدَّرَجَاتِ فِيهَا وَ بِذَهَابِهِ وَ نُقْصَانِهِ دَخَلَ آخَرُونَ النَّارَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى هُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْراهُمْ﴾ (18)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي الْحُصَيْن قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ السَّاعَةِ. فَقَالَ: عِنْدَ إِيمَان بالنجوم وَ تَكْذِيب بالْقَدَر﴾. (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَمَّا أَوَّلَ أَشْرَاطِ السَّاعَة فَنَارُ تَحْشُرُ النَّاسَ مِنَ الْمَشْرِقِ إِلَى الْمَغْرِب﴾. (3)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ أَنْ يُرْفَعَ الْعِلْمُ وَ يَظْهَرَ الْجَهْلُ وَيُشْرَبَ الْخَمْرُ وَ يَفْشُو الزِّنَا وَ تَقِلُّ الرِّجَالَ وَ تَكْثُرُ النِّسَاءُ حَتَّى إِنَّ الْخَمْسِينَ امْرَأَةَ فِيهِنَّ وَاحِدٌ مِنَ الرِّجَال﴾. (4)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ أَنْ يَفْشُوَ الْفَالِجُ وَ مَوْتُ الْفَجْأَة﴾. (5)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ سَأَلْتُ سَيِّدِئَ الصَّادِقِ علیه السلام هَلْ لِلْمَأْمُورِ الْمُنْتَظَر الْمَهْدِى علیه السلام مِنْ وَقْتِ مُوَقَتِ يَعْلَمُهُ النَّاسُ فَقَالَ حَاشَ لِلَّهِ أَنْ يُوَفَّت ظُهُورَهُ بِوَقْتِ يَعْلَمُهُ شِيعَتُنَا قُلْتُ يَا سَيِّدِى وَلِمَ ذَاكَ قَالَ لِأَنَّهُ هُوَ السَّاعَةُ الَّتِي قَالَ اللهُ تَعَالَى يَسْتَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مرْساها قُلْ إِنَّما عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّي لا يُجَلِّيها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِي السَّماواتِ وَالْأَرْضِ ... وَ هُوَ السَّاعَةُ الَّتِي قَالَ اللَّهُ تَعَالَى يَسْتَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْساها وَ قَالَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَلَيَقُلْ إِنَّهَا عِنْدَ أَحَدٍ وَ قَالَ فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْراطها... .﴾. (6)

ص: 346

ایمانشان فزون تر می گردد و تنها بر پروردگارشان توکل دارند (انفال/2) در جای دیگری فرمود: آن ها جوانانی بودند که به پروردگارشان ایمان آوردند و ما بر هدایتشان افزودیم. (کهف/13). و فرمود: ﴿وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدى وَ آتَاهُمْ تَقْواهُمُ﴾ در آیه دیگری فرمود: ﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ في قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدادُوا إيماناً مَعَ إيمانِهِمْ وَلله جُنُودُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَ كَانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِياً﴾؛ و اگر همه در ایمان با هم مساوی بودند کسی را بر کسی فضیلت و برتری نبود، با ایمان کامل مؤمنان وارد بهشت می گردند و به درجات آن نایل می شوند اگر کسانی ایمان آن ها ناقص باشد و یا ایمان خود را از دست بدهند وارد دوزخ می شوند.

آیا کافران جز این انتظاری دارند که قیامت ناگهان به سراغشان آید [آن گاه ایمان آورند] در حالی که هم اکنون نشانه های آن آمده است؛ اما هنگامی که به سراغ آن ها بیاید ایمان آن ها چه سودی خواهد داشت. (18)

1- امام صادق علیه السلام- از پیغمبر پرسیدند: «قیامت کی خواهد بود»؟ فرمود: «هنگامی که مردم معتقد به نجوم شوند و تقدیر الهی را تکذیب کنند».

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- اما اولین نشانه ی قیامت آتشی است که مردم از مشرق به مغرب محشور می شوند.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- از نشانه ها و شرط های قیامت این است که علم از میان می رود و نادانی آشکار می شود باده گساری و زنبارگی رواج پیدا می کند و شمار مردان کاسته و شمار زنان افزون می شود آن چنان که برای پنجاه زن یک مرد خواهد بود.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- از نشانه های برپایی قیامت زیاد شدن قمار و مرگ ناگهانی است.

5- امام صادق علیه السلام- مفضل بن عمر گوید از آقایم امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا مأموریت مهدی منتظر علیه السلام وقت معینی دارد که باید مردم بدانند کی خواهد بود؟ فرمود حاشا که خداوند وقت ظهور او را طوری معین کند که شیعیان ما آن را بدانند عرض کردم آقا برای چه؟ فرمود: زیرا وقت ظهور او همان ساعتی است که خداوند می فرماید درباره ی قیامت از تو سؤال می کنند کی فرامی رسد؟ بگو: علمش فقط نزد پروردگار من است و هیچ کس جز او نمی تواند وقت آن را آشکار سازد [اما قیام قیامت] حتی در آسمان ها و زمین سنگین و بسیار پر اهمیت است و جز به طور ناگهانی به سراغ شما نمی آید! [باز] از تو سؤال می کنند چنان که گویی تو از زمان وقوع آن با خبری بگو علمش تنها نزد خداست ولی بیشتر مردم نمی دانند» (اعراف/187) ... و نیز این همان ساعتی است که خدا فرموده درباره ی قیامت از تو سؤال می کنند کی فرامی رسد؟ (اعراف/187) و فرمود زمان قیام قیامت مخصوص خداست. (لقمان/34)

یعنی: علم آن وقت فقط در نزد خداست و در آیه ی دیگر فرمود: ﴿فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْراطها فَأَنَّى هُم إِذا جَاءَتْهُمْ ذِكْراهُم﴾.

ص: 347

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ اللهُ تَعَالَى فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا وَ قَالَ سُبحَانَهُ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ السَّاعَةُ أَدْهَى وَ أَمَرُّ وَ قَالَ تَعَالَى أَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لَا رَيْبَ فِيها وَ خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ أَصْدَقُ الْحَدِيثِ كِتَابُ اللَّهِ وَ أَفْضَلُ الْهَدَى هَدَى اللَّهِ وَ شَرٌّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا وَكُلُّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ فَقَامَ إِلَيْهِ رَجُلُ وَ قَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَتَى السَّاعَةُ فَقَالَ مَا الْمَسْئُولُ بِأَعْلَمَ بهَا مِنَ السَّائِلِ لا تَأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً فَقَالَ فَأَعْلِمْنَا أَشْرَاطَهَا فَقَالَ لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّى يُقْبَضَ الْعِلْمُ وَتَكْثُرَ الزَّكَازِلُ وَ تَكْثُرَ الْفِتَنُ وَيَظْهَرَ الْهَرْجُ وَ الْمَرْجُ وَ تَكْثُرَ فِيكُمُ الْأَهْوَاءُ وَ يُخَرَّبَ الْعَامِرُ وَ يُعْمَرَ الْخَرَابُ وَيَكُونَ خَسْفُ بِالْمَشْرِقِ وَ خَسْفُ بالْمَغْرِبِ وَ خَسْفُ بِجَزِيرَة الْعَرَب وَ تَطْلُعَ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبهَا وَ تَخْرُجَ الدَّابَّةُ وَيَظْهَرَ الدَّجَّالُ وَ يَنْتَشِرَ يَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَيَنْزِلَ عِيسَى بْنُ مَرْيَم علیه السلام﴾. (1)

6- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فَقَدْ جاءَ أَشْراطها أَي عَلَامَاتُهَا قَالَ إِبْنُ عَبَّاس رحمه الله علیه: مَعَالِمُهَا وَ النَّبِيُّ لله مِنْ أَشْرَاطِهَا. وَقَدْ قَالَ: بُعِثْتُ أَنَا وَالسَّاعَةُ كَهَاتَيْن [وَ أَشَارَ بِإِصْبَعِهِ السَّبَّابَةِ وَالْوُسْطَى]﴾. (2)

7- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ يَعْنِي الْقِيَامَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أشراطها﴾. (3)

9- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَبْدِ الله بْنِ عَبَّاس رحمه الله علیه، قال: حَجَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم حَجَّةَ الْوَدَاعِ فَأَخَذَ بَابَ الْكَعْبَةِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيْنَا بِوَجْهِهِ فَقَالَ أَنَا أَخْبِرُكُمْ بِأَشْرَاطِ السَّاعَةِ وَ كَانَ أَدْنَى النَّاسِ مِنْهُ يَوْمَئِذٍ سَلْمَانَ رحمه الله علیه عَنْهُ فَقَالَ بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ إِنَّ مِنْ أَشْرَاطِ الْقِيَامَةِ إِضَاعَةَ الصَّلَاةِ وَ اتِّبَاعَ الشَّهَوَاتِ وَ الْمَيْلَ مَعَ الْأَهْوَاءِ وَ تَعْظِيمَ الْمَالِ وَبَيْعَ الدِّينِ بِالدُّنْيَا فَعِنْدَهَا يُذَابُ قَلْبُ الْمُؤْمِنِ وَ جَوْفُهُ فِي جَوْفِهِ كَمَا يَذُوبُ الْمِلْحُ فِي الْمَاءِ مِمَّا يَرَى مِنَ الْمُنْكَرِ فَلَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُغَيِّرَهُ قال قَالَ سَلْمَانَ: وَإِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ قَالَ: إِى

ص: 348

6- پيامبر علیه السلام- ﴿فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشراطها﴾ و خداوند فرمود: رستاخیز موعد آن ها ست و مجازات قیامت هولناک تر و تلخ تر است. (قمر/46) و فرموده و این که رستاخیز آمدنی است و شگی در آن نیست. (حج) پیغمبر اکرم خطبه خواند و فرمود: «به درستی که درستترین سخن کتاب خداست و بهترین هدایت هدایت خداست و بدترین امور چیزهای تازه پیدا شده است و هر بدعتی سبب گمراهی است پس مردی برخاست و عرض کرد: یا رسول الله قیامت چه وقتی است؟ حضرت فرمود: سؤال شده عالم تر از سؤال کننده نیست. قیامت نمی آید مگر ناگهانی پس آن مرد عرض کرد یا رسول الله ما را به علامات و نشانه های قیامت آگاه فرما». حضرت فرمود: قیامت به پا نمی شود مگر این که؛ علم ترک شود و زلزله زیاد شود، فتنه بسیار شود و هرج و مرج ظاهر گردد و هوی و هوس ها در شماها زیاد شود و تعمیر شده ها خراب شود و خراب شده ها تعمیر شود و مشرق و مغرب و جزیرة العرب در زمین فرو روند و دابة الارض خارج گردد و دجال ظاهر شود. و یأجوج و مأجوج در زمین پراکنده شوند و عیسی بن مریم ال از آسمان نازل گردد».

7- ابن عباس رحمه الله علیه- فَقَدْ جاءَ أَشْراطها یعنی به تحقیق علائم قیامت آمده است. علامت های قیامت ظهور نموده است و بعثت رسول خدا یکی از آن علائم است که آن حضرت فرموده است: «بعثت من و برپایی قیامت همانند این دو انگشت دست می باشند و به انگشت سبابه و وسط اشاره کردند».

8- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- فَهَل يَنظُرُونَ إِلا السَّاعَةَ؛ منظور از آن همان قیامت است ﴿أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاء أَشْرَاطُهَا﴾.

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: در حجة الوداع به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله فریضه ی حج را به جای آوردیم. آن حضرت حلقهی در کعبه را گرفت سپس رویش را به سوی ما برگرداند و فرمود: «آیا می خواهید نشانه های برپایی قیامت را برایتان بیان کنم»؟ در آن روز سلمان بیش از همه ی مردم به آن حضرت نزدیک بود. مردم پاسخ دادند: آری ای رسول خدا آن حضرت فرمود: «از جمله نشانه های قیامت ترک نماز، پیروی از شهوت ها گرایش به افکار منحرف، بزرگداشت و احترام به ثروتمندان و فروختن دین در مقابل دنیاست در چنین موقعیتی قلب فرد مؤمن به علت دیدن منکراتی که قادر به تغییر آن ها نیست در درون سینه اش مانند نمک در آب ذوب خواهد شد سلمان پرسید: «ای رسول خدا! آیا چنین چیزی اتفاق خواهد افتاد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آری! قسم به کسی که جانم در دست اوست این امر اتفاق خواهد افتاد در آن دوره حاکمان ظالم، وزرای فاسق عارفان ظالم و افراد مورد اعتماد خیانتکار وجود خواهند داشت». سلمان رحمه الله علیه دوباره سؤال کرد: ای رسول خدا آیا چنین امری اتفاق خواهد افتاد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آری! قسم به کسی که جانم در دست اوست، در آن روز امر منکر و زشت به کار نیک تبدیل خواهد شد و مردم کار نیک را زشت می پندارند. فرد خائن را امین به شمار خواهند آورد و امانتدار را خائن دروغگو را صادق خواهند شمارد و راستگو را دروغگو سلمان باز هم پرسید: «ای رسول خدا آیا واقعاً چنین اموری تحقق خواهد یافت»؟ رسول خدا فرمود: آری، قسم» به کسی که جانم در دست اوست در آن دوره، زنان به مقام حکومت و کنیزان به

ص: 349

وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ يَا سَلْمَانُ: إِنَّ عِنْدَهَا يَلِيهِمْ أَمَرَاءُ جَوَرَةٌ وَوُزَرَاءُ فَسَقَةٌ، وَعُرَفَاءُ ظَلَمَةُ، وَأَمَنَاءُ خَوَنَةٌ، فَقَالَ: سَلْمَانُ اللهِ وَ إِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ: قَالَ: إِلى وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ يَا سَلْمَانُ إِنَّ عِنْدَهَا يَكُونُ الْمُنْكَرُ مَعْرُوفاً وَ الْمَعْرُوفُ مُنْكَراً وَيُؤْتَمَنُ الْخَائِنُ وَ يُخَوَّنُ الْأَمِينُ وَ يُصَدَّقُ الْكَاذِبُ وَ يُكَذَّبُ الصَّادِقُ، قَالَ سَلْمَانَ: وَ إِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ قَالَ: إِى وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ يَا سَلْمَانُ: فَعِنْدَهَا تَكُونُ إِمَارَةُ النِّسَاءِ وَ مُشَاوَرَةُ الْإِمَاءِ وَقُعُودُ الصَّبْيَانِ عَلَى الْمَنَابِر وَ يَكُونُ الْكَذِبُ طَرَفاً وَالزَّكَاةَ مَغْرَماً وَ الْفَيْ، مَعْنَماً وَيَجْفُو الرَّجُلُ وَالِدَيْهِ وَ يَبَرُّ صَدِيقَهُ، وَيَطْلُعُ الْكَوْكَبُ الْمُذْنِبُ، قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللهِ ؟ قَالَ: إِى وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ يَا سَلْمَانُ وَ عِنْدَهَا تُشَارِكُ الْمَرْأَةُ زَوْجَهَا فِي التِّجَارَةِ وَيَكُونُ الْمَطَرُ قَيْظاً وَ يَغِيظُ الْكِرَامُ غَيْظاً وَ يُحْتَقَرُ الرَّجُلُ الْمُعْسِرُ فَعِنْدَهَا تَقَارَبُ الْأَسْوَاقُ إِذْ قَالَ هَذَا لَمْ أَبِعْ شَيْئاً وَ قَالَ هَذَا لَمْ أَرْبَحْ شَيْئاً فَلَا تَرَى إِنَّا ذَامَا لِلَّهِ، قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ قَالَ: إِي وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ يَا سَلْمَانُ: فَعِنْدَهَا يَلِيهِمْ أَقْوَامُ إِنْ تَكَلَّمُوا قَتَلُوهُمْ وَ إِنْ سَكَتُوا اسْتَبَاحُوا حَقَّهُمْ لَيَسْتَأْثِرُونَ أَنْفُسَهُمْ بِفَيْتِهِمْ وَ لَيَطَئُونَ حُرْمَتَهُمْ وَلَيَسْفِكُنَّ دِمَاءَهُمْ وَ لَيَمْلَأَنَّ قُلُوبَهُمْ دَغَلًا وَ رُعْباً، فَلَا تَرَاهُمْ إِلَّا وَجَلِينَ خَائِفِينَ مَرْعُوبِينَ مَرْهُوبِينَ، قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ قَالَ: إِى وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ، يَا سَلْمَانُ رحمه الله علیه إِنَّ عِنْدَهَا يُؤْتَى بِشَيْءٍ مِنَ الْمَشْرِقِ وَ شَيْءٍ مِنَ الْمَغْرِبِ يُلَوَّنُ أُمَّتِي، فَالْوَيْلُ لِضُعَفَاءِ أُمَّتِي مِنْهُمْ وَ الْوَيْلُ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ، لَا يَرْحَمُونَ صَغِيراً وَ لَا يُوَقِّرُونَ كَبيراً وَ لَا يَتَجَاوَزُونَ مِنْ مُسِيءٍ جُنَّتُهُمْ جُنَّةً الْآدَمِيِّينَ وَقُلُوبُهُمْ قُلُوبُ الشَّيَاطِينِ، قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ قَالَ: إى وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ يَا سَلْمَانُ وَ عِنْدَهَا يَكْتَفِي الرِّجَالُ بالرِّجَالِ وَالنِّسَاءُ بِالنِّسَاءِ وَ يُغَارُ عَلَى الْعِلْمَانِ كَمَا يُغَارُ عَلَى الْجَارِيَة فِي بَيْتِ أَهْلِهَا وَ تُشْبِهُ الرِّجَالُ بالنِّسَاءِ وَالنِّسَاء بالرِّجَال وَلَتَرْكَبَنَّ ذَوَاتِ الْفُرُوحِ السُّرُوجَ فَعَلَيْهِنَّ مِنْ أُمَّتِي لَعْنَةُ اللَّهِ، قَالَ سَلْمَانُ: وَإِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ فَقَالَ: إِى وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ يَا سَلْمَانَ: إِنَّ عِنْدَهَا تُزَخْرَفُ الْمَسَاجِدُ كَمَا

ص: 350

مقام مشاوره خواهند رسید کودکان بر منبر خواهند نشست دروغگویی به نکته سنجی و زکات به غرامت و فیء به غنیمت تبدیل خواهد شد فرد به پدر و مادرش ظلم و به دوستش نیکی خواهد کرد. همچنین ستارگان دنباله دار ظهور خواهند کرد سلمان باز هم پرسید ای رسول خدا! آیا این امور تحقق خواهد یافت؟ رسول خدا فرمود: «آری ای سلمان در آن زمان، زن نیز مانند شوهرش به تجارت خواهد پرداخت و باران های بی موقع خواهد بارید انسان های بزرگوار مورد خشم و غضب خواهند بود. افراد نیازمند تحقیر خواهند شد بازارها نزدیک و در دسترس خواهند بود. در آن زمان هرگاه شخصی بگوید چیزی نفروخته ام یا سودی نکرده ام به معنای نکوهش و انتقاد از خداوند خواهد بود خدا را مقصر می دانند سلمان رحمه الله علیه با تعجب فراوان بار دیگر پرسید: «ای رسول خدا آیا این امر اتفاق خواهد افتاد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آری قسم به کسی که جانم در دست اوست، چنین خواهد شد ای سلمان در آن زمان گروهی بر آن ها حکومت خواهند کرد که چنان چه زیر دستانشان سخنی بگویند آن ها را خواهند کشت و در صورت سکوتشان به اموال و ناموس آن ها تجاوز خواهند کرد تا آن ها را به تملک خودشان درآورند و ناموسشان را لکه دار کنند. آری، حاکمان ظالم خون آن ها را خواهند ریخت و ترس و کینه قلب های مردم را فرا خواهد گرفت و ترس خوف، بیم و نگرانی بر آن ها چیره خواهد شد سلمان بار دیگر پرسید: ای رسول خدا! آیا این امر اتفاق خواهد افتاد؟ رسول خدا بار دیگر قسم خورد که همه ی امور فوق روی خواهد داد. سپس فرمود: ای سلمان! در آن زمان چیزی از مشرق و چیزی از مغرب آورده خواهد شد و امتم را رنگارنگ و متلون خواهد نمود وای بر ضعفای امتم از دست آن ها و وای بر آن ها از سوی خداوند آن ها به کودکان رحم نخواهند کرد به افراد سالخورده احترام نخواهند گذاشت گناهکاران را نخواهند بخشید. بدن هایشان مانند انسان ها و قلب هایشان شیطانی است سلمان رحمه الله علیه بار دیگر سؤال کرد آیا چنین اموری تحقق خواهد یافت؟ رسول خدا فرمود: «آری! قسم به کسی که جانم در دست اوست ای سلمان در آن زمان همجنس بازی زنان و مردان با یکدیگر رواج خواهد یافت و همچنان که با کنیزان در خانه ی مالکانشان رابطه جنسی برقرار می شود غلامان نیز مورد تجاوز قرار می گیرند مردان خودشان را به هیئت زنان در می آورند و زنان نیز به شکل مردان در می آیند در آن دوره زنان بر مرکب ها سوار خواهند شد. نفرین خداوند بر آن ها باد سلمان بار دیگر با تعجب پرسید آیا این امور اتفاق خواهد افتاد؟ رسول خدا فرمود: «آری! قسم به کسی که جانم در دست اوست ای سلمان در آن دوره، مساجد همانند کلیساها و کنیسه ها تزیین و قرآن ها آراسته و مناره های بلند ساخته خواهد شد. صف های طولانی نماز در حالی تشکیل خواهد شد که افراد در قلب هایشان نسبت به یکدیگر کینه خواهند داشت و ریا پیشه می کنند سلمان رحمه الله علیه بار دیگر با تعجب سؤال کرد: «ای رسول خدا! آیا این امور اتفاق می افتد»؟ رسول خدا فرمود: آری قسم به خدایی که جانم در دست اوست ای سلمان در آن زمان مردان امّت من از طلا برای آراستن خودشان استفاده خواهند کرد و لباس ابریشمی و لباس هایی از پوست پلنگ خواهند پوشید سلمان گفت ای رسول خدا! آیا این

ص: 351

تُزَخْرَفَ الْبِيَعُ وَ الْكَنَائِسُ وَ تُحَلَّى الْمَصَاحِفُ، وَ تُطَوَّلُ الْمَنَارَاتُ وَ تَكْثُرُ الصُّفُوفُ بِقُلُوبِ مُتَبَاغِضَة وَأَلْسُن مُخْتَلِفَة قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ؟ قَالَ: إِي وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ وَعِنْدَهَا تُحَلَّى ذُكُورُ أُمَّتِي بِالذَّهَب وَيَلْبَسُونَ الْحَرِيرَ وَالدِّيبَاجَ وَيَتَّخِذُونَ جُلُودَ النُّمُور صِفَافاً. قَالَ سَلْمَانُ: وَإِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللهِ قَالَ: إِى و وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ يَا سَلْمَانُ رحمه الله علیه. وَعِنْدَهَا يَظْهَرُ الرِّبَا وَ يَتَعَامَلُونَ بالْعِينَة الله وَالرَّشَى وَ يُوضع الدِّينُ الدُّنْيَا، قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: إِي وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ يَا سَلْمَانُ: وَ عِنْدَهَا يَكْثُرُ الطَّلَاقُ، فَلَا يُقَامُ لِلَّهِ حَدُّ وَ لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئاً قَالَ سَلْمَانَ رحمه الله علیه: وَ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ؟ قَالَ: إى وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ يَا سَلْمَانُ رحمه الله علیهوَ عِنْدَهَا تَظْهَرُ الْقَيْنَاتُ وَالْمَعَازِفُ وَيَلِيهِمْ أَشْرَارُ أُمَّتِي، قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ قَالَ: إِي وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ يَا سَلْمَانُ: وَ عِنْدَهَا تَحْجُ أَغْنِيَاءُ أُمَّتِي لِلنَّزْهَةً وَتَحْجُ أَوْسَاطُهَا لِلتِّجَارَةِ وَ تَحْجُ فُقَرَاؤُهُمْ لِلرِّيَاءِ وَالسُّمْعَةِ فَعِنْدَهَا يَكُونُ أَقْوَامُ يَتَعَلَّمُونَ الْقُرْآنَ لِغَيْرِ اللَّهِ وَيَتَّخِذُونَهُ مَزَامِيرَ ، وَ يَكُونُ أَقْوَامُ يَتَفَقَّهُونَ لِغَيْرِ اللَّهِ وَتَكْفُرُ أَوْلَادُ الزِّنَا، وَ يَتَعَنَّوْنَ بِالْقُرْآنِ، وَيَتَهَافَتُونَ بالدُّنْيَا قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ اللَّهِ؟ قَالَ: إى وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ يَا سَلْمَانُ: ذَاكَ إِذَا انْتُهَكَتِ الْمَحَارِمُ، وَاكْتَسَبَتِ الْمَآثِمُ، وَ تَسَلَّطَ الْأَشْرَارُ عَلَى الْأَخْيَارِ، وَيَفْشُو الْكَذِبُ وَ تَظْهَرُ الدَّجَاجَةُ، وَ تَغْشُو الْفَاقَةُ وَيَتَبَاهَوْنَ فِي اللِّبَاسِ وَ يُمْطَرُونَ فِي غَيْر أوان الْمَطَر، وَيَسْتَحْسِنُونَ الْكُوبَةَ وَالْمَعَازِفَ وَيُنْكِرُونَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَر حَتَّى يَكُونُ الْمُؤْمِنُ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ أَذَلَّ مِنَ الْأَمَةِ وَ يُظهرُ قُراؤُهُمْ وَعَبَّادُهُمْ فِيمَا بَيْنَهُمُ التَّلَاوُمَ، فَأُولَئِكَ يُدْعَوْنَ فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ الْأَرْجَاسَ وَالْأَنْجَاسَ، قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ فَقَالَ: إِي وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ، يَا سَلْمَانُ: فَعِنْدَهَا لَا يَحْضُ الْغَنِيُّ عَلَى الْفَقِير حَتَّى إِنَّ السَّائِلَ يَسْأَلُ فِيمَا بَيْنَ الْجُمُعَتَيْن لَا يُصِيبُ أَحَداً يَضَعُ فِي كَفِّهِ شَيْئاً قَالَ سَلْمَانُ الله: وَإِنَّ هَذَا لَكَائِنُ يَا رَسُولَ قَالَ: إِي وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ يَا سَلْمَانُ: عِنْدَهَا يَتَكَلَّمُ الرُّوَيْبِضَةُ، فَقَالَ: وَمَا

ص: 352

امور اتّفاق خواهد افتاد؟ رسول خدا فرمود: «آری! قسم به کسی که جانم در دست اوست. در آن ،زمان ربا گسترش خواهد یافت و مردم براساس سلف و رشوه به معامله خواهند پرداخت دین بی ارزش و دنیا ارزشمند خواهد شد» سلمان رحمه الله علیه گفت: ای رسول خدا آیا این امر اتفاق خواهد افتاد»؟ رسول خدا فرمود: «آری! ای سلمان ! قسم به کسی که جانم در دست اوست در آن دوره طلاق رواج خواهد یافت حدود الهی اجرا نخواهد شد اما این امر هیچ زیانی به خداوند نخواهد رساند. سلمان بار دیگر سؤال کرد آیا این امر اتفاق خواهد افتاد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آری! ای سلمان ! قسم به کسی که جانم در دست اوست قطعاً چنین اموری اتفاق خواهد افتاد. ای سلمان در آن دوره زنان آوازخوان و دستگاه های موسیقی ظهور خواهند کرد و بدترین افراد امتم به حکومت بر مردم خواهند رسید سلمان له بار دیگر سؤال کرد آیا این امر اتفاق خواهد افتاد؟ رسول خدا پاسخ داد: «آری! ای سلمان! قسم به کسی که جانم در دست اوست چنین اموری اتفاق خواهد افتاد. در آن دوره ثروتمندان امتم برای گردش و افراد متوسط امتم برای تجارت و نیازمندان امتم برای ریا و کسب شهرت به حج خواهند رفت و گروه هایی قرآن را برای هدفی غیر از خداوند یاد خواهند گرفت و آن را وسیله ای برای آواز خواندن قرار خواهند داد برخی نیز با هدفی غیر از رضایت پروردگار به فراگیری احکام دین خواهند پرداخت فرزندان زنا فراوان خواهند شد مردم قرآن را به وسیله ی آواز خواندن تبدیل و بر دنیاپرستی ازدحام خواهند کرد سلمان بار دیگر درباره ی وقوع چنین اموری در آخر الزمان از رسول خدا سؤال کرد آن حضرت نیز در پاسخ فرمود: «آری! قسم به کسی که جانم در دست اوست! ای سلمان حرمت ها شکسته و گناهان فراوان خواهند شد اشرار بر افراد نیک سیرت حکومت خواهند کرد دروغ رواج خواهد یافت لجاجت و فقر جامعه را فرا خواهد گرفت. مردم به وسیله ی لباس و پوشش بر یکدیگر فخر فروشی خواهد کرد در آن دوره باران های نابهنگام خواهد بارید مردم به ساز کوبه نوعی طبل و سایر آلات موسیقی علاقه مند و از امر به معروف و نهی از منکر بیزار خواهند شد. به طوری که در آخرالزمان فرد مؤمن از کنیزان کم ارزش تر خواهد بود. این در حالی است که قاریان و عبادت کنندگان یکدیگر را مورد سرزنش قرار خواهند داد. در ملکوت آسمان ها و زمین چنین افرادی به عنوان نجس و پلید مورد خطاب قرار خواهند گرفت. سلمان له بار دیگر درباره ی وقوع چنین اموری از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال کرد آن حضرت نیز سوگند یاد کرد که چنین اموری اتفاق خواهد افتاد. آن گاه فرمود: ای سلمان در آن دوره فرد ثروتمند فقط از نیازمندان خواهد ترسید. به طوری که فرد گدا در طول هفته به سوی مردم دست نیاز دراز خواهد کرد، اما هیچ کس به او کمک نخواهد کرد. سلمان بار دیگر درباره ی وقوع چنین اموری از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال کرد. آن حضرت نیز سوگند یاد کرد که چنین اموری اتفاق خواهد افتاد سپس فرمود: «ای سلمان ! در آن زمان رویبضه افراد عاجز و ناتوان به سخن در خواهد آمد سلمان له عرض کرد: «ای رسول خدا! رویبضه کیست؟ حضرت پاسخ داد کسانی که نمی توانستند سخن بگویند به اظهار نظر درباره ی امور عامه ی مردم خواهند پرداخت پس از مدتی از زمین صدایی بر خواهد خواست. مردم هر منطقه ای

ص: 353

الرُّوَيْبِضَةُ يَا رَسُولَ اللَّهِ فداك أبي وأمى؟! قال: يَتَكَلَّمُ فِي أَمْرِ الْعَامَّةِ مَنْ لَمْ يَكُنْ فِدَاكَ يَتَكَلَّمَ فَلَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا قَلِيلًا حَتَّى تَخُورَ الْأَرْضُ خَوْرَةً فَلَا يَظُنُّ كُلُّ قَوْمَ إِنَّا أَنَّهَا خَارَتْ فِي نَاحِيَتِهِمْ فَيَمْكُثُونَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ يَنْكُتُونَ فِي مَكْتِهِمْ فَتُلْقِى لَهُمُ الْأَرْضَ أَفْلَاذَ كَبِدِهَا ذَهَباً وَ فِضَّةَ ثُمَّ أَوْمَاً بِيَدِهِ إِلَى الْأَسَاطِين فَقَالَ: مِثْلَ هَذَا فَيَوْمَئِذٍ لَا يَنْفَعُ ذَهَبُ وَ لَا فِضَّةٌ. وَهَذَا مَعنَى قَولِهِ فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُها﴾. (1)