ص: 2

ص: 3

تفسیر اهل بيت علیهم السلام (13)

ص - الشورى

زیر نظر: علی رضا برازش

تهران، 1396

ص: 4

ص: 5

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ ص وَ اَلْقُرْآنِ ذِي اَلذِّكْرِ ﴾ (1)

ص، سوگند به قرآنی که دارای ذکر است [که این کتاب، معجزه ی الهی است]. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی اَلْعَلاَءِ قَالَ:... فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ... إِنَّ اَلنَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّ أَوَّلَ صَلاَهٍ صَلاَّهَا رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی اَلْأَرْضِ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ بِهَا وَ کَذَبُوا إِنَّ أَوَّلَ صَلاَهٍ صَلاَّهَا فِی اَلسَّمَاءِ بَیْنَ یَدَیِ اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مُقَابِلَ عَرْشِهِ جَلَّ جَلاَلُهُ وَ أَوْحَی إِلَیْهِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَدْنُوَ مِنْ صَادٍ فَیَتَوَضَّأَ وَ قَالَ أَسْبِغْ وُضُوءَکَ وَ طَهِّرْ مَسَاجِدَکَ وَ صَلِّ لِرَبِّکَ قُلْتُ لَهُ وَ مَا اَلصَّادُ قَالَ عَیْنٌ تَحْتَ رُکْنٍ مِنْ أَرْکَانِ اَلْعَرْشِ أُعِدَّتْ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثُمَّ قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ص وَ اَلْقُرْآنِ ذِی اَلذِّکْرِ فَتَوَضَّأَ وَ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ ثُمَّ اِسْتَقْبَلَ عَرْشَ اَلرَّحْمَنِ فَقَامَ قَائِماً فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلَیْهِ بِافْتِتَاحِ اَلصَّلاَهِ فَفَعَلَ ﴾. (1)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ الم وَ المص وَ الر وَ المر وَ كهیعص وَ طه وَ طس وَ طسم وَ یس وَ ص وَ حم وَ حم عسق وَ ق وَ ن قَالَ علیه السلام... أَمَّا ص فَعَیْنٌ تَنْبُعُ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ وَ هِیَ الَّتِی تَوَضَّأَ مِنْهَا النَّبِیُّ صلی اللّٰه علیه و آله لَمَّا عُرِجَ بِهِ وَ یَدْخُلُهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام كُلَّ یَوْمٍ دَخْلَةً فَیَغْتَمِسُ فِیهَا ثُمَّ یَخْرُجُ فَیَنْفُضُ أَجْنِحَتَهُ فَلَیْسَ مِنْ قَطْرَةٍ تَقْطُرُ مِنْ أَجْنِحَتِهِ إِلَّا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی مِنْهَا مَلَكاً یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُقَدِّسُهُ وَ یُكَبِّرُهُ وَ یُحَمِّدُهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ﴾. (2)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ و أما ص فروی عن الصادق علیه السلام أنه اسم من أسمائه تعالی أقسم به ﴾. (3)

6-1- السّجّاد علیه السلام- ﴿ عَنْ زَیْنِ اَلْعَابِدِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ کَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیْهِ السّلَامُ فِی یَوْمِ الْفِطْر وَ سَاقَ اَلدُّعَاءَ إِلَی قَوْلِهِ وَ قُلْتَ جَلَّ قَوْلُكَ لَهُ حينَ اخْتَصَصْتَهُ بِما سَمَّيْتَهُ مِنَ الاْسْماءِ: طه ما اَنْزَلنا عَلَيْكَ الْقُرْانَ لِتَشْقى. وَ قُلْتَ عَزَّ قَوْلُكَ: يس وَ الْقُرْآنِ الْحَكيمِ. و قُلْتَ تَقَدَّسَتْ اَسْماؤُك: ص وَ الْقُرْانِ ذِى الذِّكْرِ.وَ قُلْتَ عَظُمَتْ الاؤُكَ: ق وَ الْقُرْانِ الْمَجيدِ. فَخَصَصْتَهُ اَنْ جَعَلْتَهُ قَسَمَكَ حينَ اَسْمَيْتَهُ وَ قَرَنْتَ الْقُرْانَ بِهِ، فما فى كِتابِكَ مِنْ شاهِدِ قَسَمٍ وَ الْقُرْانُ مُرْدَفٌ بِه اِلاّ وَ هُوَ اسْمُهُ، وَ ذلِكَ شَرَفٌ شَرَّفْتَهُ بِه ﴾. (4)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ هُوَ اِسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اَللَّهِ تَعَالَی أَقْسَمَ بِهِ ﴾. (5)

3-1- امام صادق علیه السلام- حسین بن ابی علاء گوید:... امام صادق علیه السلام فرمود:... اوّلین نمازی که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم خواند در آسمان و در محضر خداوند تبارک و تعالی و جلوی عرش الهی بود. وقتی خداوند پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را به معراج برد و وقتی حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم به عرش خداوند رسید، خداوند فرمود: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! به صاد نزدیک شو و مواضع و جوارح سجده ی خود را بشوی و پاکیزه گردان و برای پروردگارت نماز بگزار»... پرسیدم: «فدایتان شوم! صاد چیست که خداوند به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم دستور داد با آن خود را بشوید و وضو بگیرد»؟ فرمود: «صاد چشمه ای است که از یکی از ارکان عرش می جوشد، به آن آب حیات گفته می شود و آن چشمه همان است که خداوند فرمود: ﴿ ص وَ الْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ ﴾ و خدا به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم امر کرد که وضو بگیرد و نماز بگزارد».

4-1- امام صادق علیه السلام- سفیان ثوری گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! معنای کلام خداوند عزّ و جلّ الم و المص و الر و المر و كهيعص و طه و طس و طسم و یس و ص و حم و حم عسق و ق و ن چیست»؟ امام علیه السلام فرمود: «... ص چشمه ای است که از زیر عرش سر چشمه گرفته است و همان است که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم به هنگام عروج، از آن وضو گرفت و جبرئیل نیز هر روز واردش می شود و در آن فرو می رود و سپس بیرون می آید و پرهای خود را می تکاند و خداوند تبارک و تعالی از هر قطره ای که از پرهای او می چکد، فرشته ای می آفریند که تا روز قیامت، خدا را تسبیح می گوید و او را پاک و منزّه می خواند و بزرگش می دارد و او را می ستاید».

5-1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام در مورد معنای کلمه ی ص روایت شده که فرمود: «ص؛ یکی از اسم های خداوند تعالی است که [در این سوره] به آن قسم می خورد».

6-1- امام سجّاد علیه السلام- دعای امام سجّاد علیه السلام در روز عید فطر:... [خداوندا]! این کلام تو است که او (محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم) را به این نام اختصاص دادی و فرمودی: طه * ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به زحمت بیفکنی. (طه/ 2 - 1) و در جای دیگر فرمودی: سوگند به قرآن حکیم. (یس / 2 - 1) و تو که اسم هایت همه پاک و منزّه است، خود فرمودی: ﴿ ص وَ الْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ ﴾ و تو که نعمت هایت بزرگ اند فرمودی: ق، سوگند به قرآن مجید [که قیامت و رستاخیز حقّ است]. (ق / 1) و تو محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را به این اسم ها مخصوص گردانیدی تا بتوانی به نام او قسم بخوری و همراه با قسم به نام او، به قرآن نیز قسم خوردی هیچ کجا در قرآن به چیزی در کنار قسم به قرآن، قسم نخورده ای مگر آن که نام او نیز همراه آن باشد و آن چیز نام او (پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم) است و این شرافتی است که تو به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم دادی.

7-1- امام صادق علیه السلام- ص اسمی از اسم های خداوند است که به آن قسم می خورد.

1-2- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ص وَ الْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ قَالَ: هُوَ قَسَمٌ وَ جَوَابُهُ: بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ یَعْنِی فِی کُفْرٍ ﴾. (1)

2-2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ أَى ذِي الشَّرَفِ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي عِزَّةٍ وَ شِقَاقٍ ﴾ (2)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فِي عِزَّةٍ وَ شِقَاقٍ یَعْنِی فِی کُفْرٍ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنادَوْا وَ لاتَ حِينَ مَناصٍ ﴾ (3)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ أَیْ لَیْسَ هُوَ وَقْتَ مَفَرِّ ﴾. (4)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ مِنْ کِتَابٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِلَی عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ اَلْعَبَّاسِ... وَ أُقْسِمُ بِاللهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، مَا يَسُرُّنِي أَنَّ مَا أَخَذْتَهُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ حَلاَلٌ لِي، أَتْرُكُهُ مِيرَاثاً لِمَنْ بَعْدِي. فَضَحِّ رُوَيْداً، فَكَأَنَّكَ قَدْ بَلَغْتَ الْمَدَى، وَ دُفِنْتَ تَحْتَ الثَّرَى، وَ عُرِضَتْ عَلَيْكَ أَعْمَالُكَ بِالْمَحَلِّ الَّذِي يُنَادِي الظَّالِمُ فِيهِ بِالْحَسْرَةِ، وَ يَتَمَنَّى الْمُضَيِّعُ فِيهِ الرَّجْعَةَ، وَ لَاتَ حِينَ مَنَاصٍ ﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْکافِرُونَ هذا ساحِرٌ کَذّابٌ ﴾ (2)

2-1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ص وَ الْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ ﴾؛ قسم است که جوابش پس از آن آمده است: ﴿ بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ ﴾ یعنی در کفر.

2-2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ الْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ ﴾ یعنی قرآن با شرافت و شریف.

ولی کافران گرفتار غرور و اختلافند. (2)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فِي عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ ﴾ یعنی در كفر.

چه بسیار اقوامی را که پیش از آن ها هلاک کردیم و به هنگام نزول عذاب فریاد می زدند [و کمک می خواستند] ولی وقت نجات گذشته بود. (3)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ ﴾ یعنی آن زمان، هنگام گریز نیست.

2- امام علی علیه السلام- از نامه های ایشان به عبد اللّه بن عبّاس:... اگر آن چه که تو از اموال مسلمانان به نا حق بردی، بر من حلال بود، خشنود نبودم که آن را میراث باز ماندگانم قرار دهم، پس دست نگهدار و اندیشه نما، فکر کن که به پایان زندگی رسیده ای، و در زیر خاک ها پنهان شده، و اعمال تو را بر تو عرضه داشتند، آن جا که ستم کار با حسرت فریاد می زند و تباه کننده عمر و فرصت ها، آرزوی بازگشت دارد امّا وقت نجات گذشته بود.

آن ها تعجّب کردند که [پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم] انذار کننده ای از میان خودشان به سویشان آمده و کافران گفتند: «این ساحر بسیار دروغ گویی است». (4)

وَ یَدِینُ لَهُمْ بِهَا الْعَجَمُ وَ یَكُونُونَ مُلُوكاً فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ لَهُمْ أَبُو طَالِبٍ ذَلِكَ فَقَالُوا نَعَمْ وَ عَشْرَ كَلِمَاتٍ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله تَشْهَدُونَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَقَالُوا نَدَعُ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ إِلَهاً وَ نَعْبُدُ إِلَهاً وَاحِداً فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْكافِرُونَ هذا ساحِرٌ كَذَّابٌ ﴾. (1)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ لَمَّا خَرَجَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ إِلَیْهِ فَقَالُوا إِلَی مَا تَدْعُونَا یَا مُحَمَّدُ قَالَ إِلَی شَهَادَهِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ خَلْعِ الْأَنْدَادِ کُلِّهَا قَالُوا نَدَعُ ثَلَاثَمِائَهٍ وَ سِتِّینَ إِلَهاً وَ نَعْبُدُ إِلَهاً وَاحِداً فَنَزَلَ وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ إِلَی قَوْلِهِ عَذابِ ﴾. (2)

و پادشاهان آخرت خواهند شد». ابو طالب رحمه اللّه علیه این سخن به آن ها رساند و آن ها پذیرفتند و گفتند: «فقط ده کلمه». رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به آن ها فرمود: گواهی دهید که هیچ خدایی جز اللّه نیست و من فرستاده ی اویم». گفتند: «سی صد و شصت خدا را کنار بگذاریم و یک خدا را بپرستیم»؟ پس خداوند متعال نازل فرمود: ﴿ وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْكافِرُونَ هذا ساحِرٌ كَذَّابٌ ﴾.

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- زمانی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بیرون رفت و بر حجر [در گوشه ی شمالی کعبه] ایستاد، [قریش] گفتند: ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! ما را به چه فرا می خوانی»؟ فرمود: «به این که گواهی دهید هیچ خدایی جز اللّه نیست و همه ی این شریک ها را کنار بگذارید». گفتند: «سی صد و شصت خدا را کنار بگذاریم و یک خدا را بپرستیم»؟ خداوند سبحان سخن آنان را حکایت کرد و فرمود: ﴿ وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ... عَذابِ ﴾.

أَنْصَفْتُمُونِی تَسْأَلُونِّی أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْکُمُ اِبْنِی لِتَقْتُلُوهُ وَ تَدْفَعُونَ إِلَیَّ اِبْنَکُمْ لِأُرَبِّیَهُ لَکُمْ فَلَمَّا أَیِسُوا مِنْهُ کَفُّوا ﴾. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَنَا وَضَعْتُ [فِی اَلصِّغَرِ] بِکَلاَکِلِ اَلْعَرَبِ وَ کَسَرْتُ نَوَاجِمَ قُرُونِ رَبِیعَهَ وَ مُضَرَ وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْقَرَابَهِ اَلْقَرِیبَهِ وَ اَلْمَنْزِلَهِ اَلْخَصِیصَهِ... وَ لَقَدْ كُنْتُ مَعَهُ صَلَّى اللّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ لَمَّا أَتاهُ الْمَلَأُ مِنْ قُرَيْشٍ، فَقَالُوا لَهُ: يَا محمّد، إِنَّكَ قَدِ ادَّعْيْتَ عَظِيماً لَمْ يَدَّعِهِ آبَاؤُكَ وَ لَا أَحَدٌ مِن بَيْتِكَ، وَ نَحْنُ نَسَأَلُكَ أَمْراً إِنْ أَنْتَ أَجَبْتَنَا إِلَيْهِ وَ أَرَيْتَنَاهُ، عَلِمْنَا أَنَّكَ نِبِيٍّ وَ رَسُولٌ، وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ عَلِمْنَا أَنَّكَ سَاحِرٌ كَذَّابٌ. فَقَالَ صَلَّى اللّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: وَ مَا تَسْأَلُونَ؟ قَالُوا: تَدْعُو لَنَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ حتّى تَنْقَلِعَ بِعُرُوقِهَا وَ تَقِفَ بَيْنَ يَدَيْكَ. فَقَالَ صَلَّى اللّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: إِنَّ اللّه عَلَى كلّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، فَإِنْ فَعَلَ اللّه لَكُمْ ذَلِكَ، أَتُؤْمِنُونَ وَ تَشْهَدُونَ بِالْحَقِّ؟ قَالُوا: نَعَمْ. قَالَ: فَإِنَّى سَأُرِيكُمْ مَا تَطْلُبُونَ، وَ إِنِّي لَأَعْلَمُ أَنَّكُمْ لَا تَفِيتُونَ إِلَى خَيْرٍ، وَ إِنَّ فِيكُمْ مَنْ يُطْرَحُ فِي الْقَلِيبِ، وَ مَنْ يُحَرِّبُ الْأَحْزَابَ. ثمّ قَالَ صَلَّى اللّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ: يَا أَيَّتُهَا الشَّجَرَةُ، إِنْ كُنْتِ تُؤْمِنِينَ بِاللّه وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ، وَ تَعْلَمِينَ أَنَّي رَسُولُ اللّه، فَانْقَلِعِي بِعُرُوقِكِ حتّى تَفِفِي بَيْنَ يَدَيَّ بِإِذْنِ اللّه فَوَالَّذِي بَعَثَهُ بِالْحَقِّ، لانْقَلَعَتْ بِعُرُوقِهَا، وَ جَاءَتْ وَ لَهَا دَوِيٌّ شَدِيدٌ، وَ قَصَفٌ كَفَصْفِ أَجْنِحَةِ الطَّيْرِ؛ حتّى وَقَفَتْ بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللّه صَلَّى اللّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ مُرَفْرِفَةٌ، وَ أَلْقَتْ بِغُصْنِهَا الْأَعْلَى عَلَى رَسُولِ اللّه صَلَّى اللّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، وَ بِبَعْضِ أَغْصَانِهَا عَلَى مَنْكِبِي، وَ كُنْتُ عَنْ يَمِينِهِ، فلمّا نَظَرَ الْقَوْمُ إِلَى ذلِكَ قَالُوا عُلُوّاً وَ اسْتِكْبَاراً: فَمُرْهَا فَلْيَأْتِكَ نِصْفُهَا وَ يَبْقَىٰ نِصْفُهَا، فَأَمَرَهَا بِذلِكَ، فَأَقْبَلَ إِلَيْهِ نِصْفُهَا كَأَعْجَبِ إِقْبَالِ وَ أَشَدِّهِ دَوِيَاً، فَكَادَتْ تَلْتَفُ بِرَسُولِ اللّه صَلَّى اللّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَقَالُوا كُفْراً وَعُتُوا: فَمُرْ هَذَا النَّصْفَ فَلْيَرْجِعْ إِلَى نِصْفِهِ كَمَا كَانَ، فَأَمَرَهُ صَلَّى اللّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فَرَجَعَ: فَقُلْتُ أَنَا: لَا إِلَهَ إِلَّا اللّه: إِنِّي أَوَّلُ مُؤْمِنٍ بِكَ يَا رَسُولَ اللّه، وَ أَوَّلُ مَنْ أَقَرَّ بَأَنَّ الشَّجَرَةَ فَعَلَتْ مَا فَعَلَتْ بِأَمْرِ اللّه تَعَالَى تَصْدِيقاً بِنُبُوَّتِكَ، وَ إِجْلَالًا لَكَلِمَتِكَ. فَقَالَ الْقَوْمُ كُلُّهُمْ: بَلْ سَاحِرٌ كَذَّابٌ، عَجِيبُ السِّحْرِ خَفِيفٌ فِيهِ، وَ هَلْ يُصَدِّقُكِ فِي أَمْرِكَ إِلَّا مِثْلُ هَذَا! يَعْنُونَنِي ﴾. (2)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی خُطْبَتِهِ اَلْقَاصِعَهِ: وَ لَقَدْ كُنْتُ مَعَهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ لَمَّا أَتَاهُ الْمَلَأُ مِنْ قُرَيْشِ فَقَالُوا لَهُ يَا مُحَمَّدُ إِنَّكَ قَدِ اِدَّعَيْتَ عَظِيماً لَمْ يَدَّعِهِ آبَاؤُكَ وَ لاَ أَحَدُ مِنْ بَيْتِكَ وَ نَحْنُ نَسْأَلُكَ أَمْراً إِنْ أَجَبْتَنَا إِلَيْهِ وَ أَرَيْتَنَاهُ عَلِمْنَا أَنَّكَ نَبِي وَ رَسُولُ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ

ص: 18

او را بکشیم». ابو طالب رحمه اللّه علیه گفت: «شما در این جا انصاف نکردید، من پسرم را بدهم تا شما او را بکشید و شما نیز در مقابل او پسرتان را به من بدهید تا او را تربیت کنم»؟! هنگامی که قریش این سخن را از ابو طالب رحمه اللّه علیه شنیدند نومید برگشتند و از ابو طالب رحمه اللّه علیه دست کشیدند.

2-1- امام علی علیه السلام- من در خرد سالی سرکشان عرب را به زمین رساندم و شاخ قدرت دو قبیله ی ربیعه و مضر را شکستم. شما موقعیّت مرا نسبت به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به خاطر خویشی نزدیک و منزلت مخصوص می دانید... من همراه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بودم که دسته ای از بزرگان قریش نزد او آمدند و گفتند: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! تو مسأله ی عظیمی را ادّعا می کنی که پدرانت و احدی از خاندانت آن را ادّعا نکردند، ما کاری از تو می خواهیم که اگر آن را بپذیری و به ما بنمایانی، می دانیم که تو پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و فرستاده ی خدایی و گرنه به این نتیجه می رسیم که جادوگر و دروغگویی»! آن حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «چه می خواهید»؟ گفتند: «این درخت را به خاطر ما صدا کن که از ریشه در آید و جلو آمده در برابرت بایستد». پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «چرا که خداوند بر هر چیز تواناست. (بقره / 20) اگر خداوند این برنامه را برایتان انجام دهد ایمان می آورید و به حق شهادت می دهید»؟ گفتند: «آری»! فرمود: «آن چه را می خواهید به شما نشان می دهم، ولی می دانم که به خیر و نیکویی باز نمی گردید، در میان شما کسی است که به چاه افکنده می شود [در جنگ بدر] و نیز کسی است که احزاب را فراهم خواهد آورد». سپس آن حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «ای درخت! اگر به خدا و قیامت ایمان داری و آگاهی که من فرستاده ی خداوندم، با ریشه از جای بیرون آی تا به اذن خدا در برابر من بایستی». قسم به خدایی که او را به راستی بر انگیخت! درخت همراه ریشه هایش از زمین بر آمد و در حالی که آوازی شدید و صدایی چون صدای بال پرندگان داشت آمد تا آن که چون مرغی بال گشاده در برابر پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم ایستاد و شاخه های بلند خود را بر پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و بعضی از شاخه هایش را به روی دوش من گستراند و من در جانب راست رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بودم. چون قریش این واقعه را دیدند، از باب برتری جویی و گردن کشی فریاد زدند: «بگو نصف درخت نزد تو آید و نصف دیگر بر جایش بماند». رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمان داد نیمی از آن با حالتی شگفت آور و صدای سخت تری به حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم روی آورد که نزدیک بود به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بپیچد. پس از آن از روی کفر و سر کشی گفتند: «بگو این نصفه درخت پیش نصفه ی دیگرش باز گردد». حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم امر فرمود، پس درخت بازگشت. من فریاد زدم: ﴿ لا اله الا اللّه ﴾، ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! من اوّلین کسی هستم که به تو ایمان آوردم و نخستین کسی که اعتراف کرد که درخت آن چه را دستور دادی به فرمان خدا انجام داد تا به پیامبری ات شهادت دهد و سخنت را بزرگ شمارد». ولی همه ی آنان گفتند: «بلکه ساحری است دروغگو و جادوگری است عجیب جادو و تر دست! آیا رسالتت را جز امثال این تصدیق می کند»؟ منظورشان من بودم!.

3-1- امام علی علیه السلام- در خطبه قاصعه ی خود فرمود: چون مهتران قریش نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آمدند، من با حضرت بودم. آن ها گفتند: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! تو ادّعای کاری بزرگ کرده ای که نه پدرانت ادّعای آن را داشته اند و نه هیچ کس دیگر از خاندانت، ما از تو چیزی می خواهیم که اگر پذیرفتی و به ما نمایاندی، خواهیم دانست که تو پیامبری و فرستاده شده ای وگرنه خواهیم

ص: 19

عَلِمْنَا أَنَّکَ سَاحِرٌ کَذَّابٌ فَقَالَ صلی اللّه علیه و آله وَ مَا تَسْأَلُونَ قَالُوا تَدْعُو لَنَا هَذِهِ الشَّجَرَهَ حَتَّی تَنْقَلِعَ بِعُرُوقِهَا وَ تَقِفَ بَیْنَ یَدَیْکَ فَقَالَ صلی اللّه علیه و آله إِنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ فَإِنْ فَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ ذَلِکَ أَتُؤْمِنُونَ وَ تَشْهَدُونَ بِالْحَقِّ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَإِنِّی سَأُرِیکُمْ مَا تَطْلُبُونَ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّکُمْ لاَ تَفِیئُونَ إِلَی خَیْرٍ وَ إِنَّ فِیکُمْ مَنْ یُطْرَحُ فِی الْقَلِیبِ وَ مَنْ یُحَزِّبُ الْأَحْزَابَ ثُمَّ قَالَ صلی اللّه علیه و آله یَا أَیَّتُهَا الشَّجَرَهُ إِنْ کُنْتِ تُؤْمِنِینَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ تَعْلَمِینَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَانْقَلِعِی بِعُرُوقِکِ حَتَّی تَقِفِی بَیْنَ یَدَیَّ بِإِذْنِ اللَّهِ فَوَالَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لاَنْقَلَعَتْ بِعُرُوقِهَا وَ جَاءَتْ وَ لَهَا دَوِیٌّ شَدِیدٌ وَ قَصْفٌ کَقَصْفِ أَجْنِحَهِ الطَّیْرِ حَتَّی وَقَفَتْ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّه علیه و آله مُرَفْرِفَهً وَ أَلْقَتْ بِغُصْنِهَا الْأَعْلَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّه علیه و آله وَ بِبَعْضِ أَغْصَانِهَا عَلَی مَنْکِبِی وَ کُنْتُ عَنْ یَمِینِهِ صلی اللّه علیه و آله فَلَمَّا نَظَرَ الْقَوْمُ إِلَی ذَلِکَ قَالُوا عُلُوّاً وَ اسْتِکْبَاراً فَمُرْهَا فَلْیَأْتِکَ نِصْفُهَا وَ یَبْقَی نِصْفُهَا فَأَمَرَهَا بِذَلِکَ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ نِصْفُهَا کَأَعْجَبِ إِقْبَالٍ وَ أَشَدِّهِ دَوِیّاً فَکَادَتْ تَلْتَفُّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی اللّه علیه و آله فَقَالُوا کُفْراً وَ عُتُوّاً فَمُرْ هَذَا النِّصْفَ فَلْیَرْجِعْ إِلَی نِصْفِهِ کَمَا کَانَ فَأَمَرَهُ صلی اللّه علیه و آله فَرَجَعَ فَقُلْتُ أَنَا لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ إِنِّی أَوَّلُ مُؤْمِنٍ بِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَوَّلُ مَنْ أَقَرَّ بِأَنَّ الشَّجَرَهَ فَعَلَتْ مَا فَعَلَتْ بِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی تَصْدِیقاً بِنُبُوَّتِکَ وَ إِجْلاَلاً لِکَلِمَتِکَ فَقَالَ الْقَوْمُ کُلُّهُمْ بَلْ ساحِرٌ کَذّابٌ عَجِیبُ السِّحْرِ خَفِیفٌ فِیهِ وَ هَلْ یُصَدِّقُکَ فِی أَمْرِکَ إِلاَّ مِثْلُ هَذَا یَعْنُونَنِی ﴾. (1)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ عِنْدَنَا سِرّاً مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ عِلْماً مِنْ عِلْمِ اللَّهِ لَا یَحْتَمِلُهُ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ اللَّهِ مَا كَلَّفَ اللَّهُ أَحَداً ذَلِكَ الْحِمْلَ غَیْرَنَا وَ لَا اسْتَعْبَدَ بِذَلِكَ أَحَداً غَیْرَنَا وَ إِنَّ عِنْدَنَا سِرّاً مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ عِلْماً مِنْ عِلْمِ اللَّهِ أَمَرَنَا اللَّهُ بِتَبْلِیغِهِ فَبَلَّغْنَا عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَمَرَنَا بِتَبْلِیغِهِ مَا نَجِدُ لَهُ مَوْضِعاً وَ لَا أَهْلًا وَ لَا حَمَّالَةً یَحْمِلُونَهُ حَتَّی خَلَقَ اللَّهُ لِذَلِكَ أَقْوَاماً خُلِقُوا مِنْ طِینَةٍ خُلِقَ مِنْهَا مُحَمَّدٌ صلی اللّٰه علیه و آله وَ ذُرِّیَّتُهُ وَ مِنْ نُورٍ خَلَقَ اللَّهُ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ ذُرِّیَّتَهُ وَ صَنَعَهُمْ بِفَضْلِ صُنْعِ رَحْمَتِهِ الَّتِی صَنَعَ مِنْهَا مُحَمَّداً صلی اللّٰه علیه و آله فَبَلَّغْنَاهُمْ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَمَرَنَا بِتَبْلِیغِهِ فَقَبِلُوهُ وَ احْتَمَلُوا ذَلِكَ وَ بَلَغَهُمْ ذَلِكَ عَنَّا فَقَبِلُوهُ وَ احْتَمَلُوهُ وَ بَلَغَهُمْ ذِكْرُنَا فَمَالَتْ قُلُوبُهُمْ إِلَی مَعْرِفَتِنَا وَ حَدِیثِنَا فَلَوْ لَا أَنَّهُمْ خُلِقُوا مِنْ هَذَا لَمَا كَانُوا كَذَلِكَ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا احْتَمَلُوهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ قَوْماً لِجَهَنَّمَ وَ النَّارِ

ص: 20

دانست که تو جادوگری و دروغ می گویی». حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم به آن ها فرمود: «چه می خواهید»؟ گفتند: «برای ما این درخت را فرا خوان تا از ریشه بر آید و پیش روی تو در آید». فرمود: «چرا که خداوند بر هر چیز تواناست. (بقره / 20) اگر خدا برای شما چنین کرد، ایمان می آورید و به حق گواهی می دهید»؟ گفتند: «آری»! فرمود: «من آن چه را که می خواهید به شما نشان خواهم داد، امّا می دانم که شما به راه خیر باز نمی گردید و در میان شما کسی هست که در چاه افکنده شود و کسی هست که گروه ها را گرد هم می آورد». سپس فرمود: «ای درخت! اگر به خدا و روز واپسین ایمان داری و می دانی که من فرستاده ی خدایم، به فرمان خدا از جا برآی و پیش روی من درآی». به خدایی که ایشان را بر حق بر انگیخت، ریشه های درخت از جا بر آمد و به راه افتاد، حال آن که بانگی سخت می کرد و چون پرنده پر می زد، تا این که پیش روی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم قد بر افراشت و شاخه های فرازین خود را بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و یکی از شاخه هایش را بر دوش من گستراند و من در سوی راست ایشان بودم. چون آن قوم این بدیدند، از روی برتری جویی و گردن کشی عرض کردند: «به آن فرمان ده تا نیمش نزد تو آید و نیم دیگرش بر جای بماند». حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم درخت را چنین فرمان داد، ناگاه نیمی از آن، سخت شگفت انگیز و به بانگی سخت تر، رو به سوی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم گذاشت، چنان که نزدیک بود به گرد ایشان بپیچد. آن ها از روی نا سپاسی و سر کشی گفتند: «این نیم را فرمان ده تا نزد نیم خود باز گردد». حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم درخت را چنین فرمان داد و آن بازگشت. آن گاه من گفتم: «هیچ خدایی جز اللّه نیست، ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! همانا من نخستین کسم که به تو، ایمان آورد و نخستین کسم که ایمان آورد این درخت به فرمان خدا چنین کرد تا پیامبری تو را راست بشمارد و گفته ی تو را بزرگ دارد». آن قوم گفتند: «نه! تو جادوگری دروغگویی و شگفت جادو می کنی و در این کار سبک دستی. آیا کسی جز این مرد تو را در کارت باور می کند»؟ منظورشان من بودم!.

4-1- امام صادق علیه السلام- ابو بصیر گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: ای ابا محمّد علیه السلام! همانا سرّی از اسرار خدا و علمی از علم خدا نزد ماست که هیچ فرشته مقرّب و پیغمبر مرسل و مؤمنی که دلش را به ایمان آزموده آن را تحمّل نکند، به خدا سوگند! که خدا آن را به احدی جز ما تکلیف نفرموده و عبادت با آن را از هیچ کس جز ما نخواسته [مانند وظایف خاصّی که پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم برای امیر المؤمنین علیه السلام و حسنين علیهما السلام با وصیّت تعیین کرد] و نیز نزد ما سرّی است از سرّ خدا و علمی است از علم خدا که ما را به تبلیغش مأمور فرموده و ما آن را از جانب خدای عزّ و جلّ تبلیغ کردیم و برایش محلّی و اهلی پذیرنده ای نیافتیم تا آن که خدا برای پذیرش آن [مردمانی] را از همان طینت و نوری که محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و آل ذرّیّه ی او را آفرید، خلق کرد و آن ها را از فضل و رحمت خود ساخت چنان که محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و ذرّیّه ی او را ساخت، پس چون ما آن چه را از جانب خدا به تبلیغش مأمور بودیم، تبلیغ کردیم آن ها پذیرفتند و تحمّل کردند (تبلیغ ما به آن ها رسید، ایشان هم پذیرفتند و تحمّل کردند) و یاد ما به آن ها رسید پس دل های ایشان به شناسایی و به حدیث ما متوجّه گشت، اگر آن ها از آن طینت و نور خلق نمی شدند، این چنین نبودند، نه به خدا آن را تحمّل نمی کردند. سپس فرمود: «همانا خدا مردمی را برای دوزخ و آتش آفرید (یعنی دانست که سر کشی و نافرمانی کنند و به دوزخ و آتش گرایند) و به ما

ص: 21

فَأَمَرَنَا أَنْ نُبَلِّغَهُمْ كَمَا بَلَّغْنَاهُمْ فَاشْمَأَزُّوا مِنْ ذَلِكَ وَ نَفَرَتْ قُلُوبُهُمْ وَ رَدُّوهُ عَلَیْنَا وَ لَمْ یَحْتَمِلُوهُ وَ كَذَّبُوا بِهِ وَ قَالُوا ساحِرٌ كَذَّابٌ ﴾. (1)

5-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ مجاهدین حبر [مُجَاهِدِ بْنِ جَبْرٍ] قَالَ: کَانَ مِمَّا أَنْعَمَ اَللَّهُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ أَرَادَ بِهِ اَلْخَیْرَ أَنَّ قُرَیْشاً أَصَابَتْهُمْ أَزْمَهٌ شَدِیدَهٌ وَ کَانَ أَبُو طَالِبٍ ذَا عِیَالٍ کَثِیرَهٍ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِلْعَبَّاسِ عَمِّهِ وَ کَانَ مِنْ أَیْسَرِ بَنِی هَاشِمٍ یَا عَبَّاسُ إِنَّ أَخَاکَ أَبَا طَالِبٍ کَثِیرُ اَلْعِیَالِ وَ قَدْ أَصَابَ اَلنَّاسَ مَا تَرَی مِنْ هَذِهِ اَلْأَزْمَهِ فَانْطَلِقْ حَتَّی نُخَفِّفَ عَنْهُ مِنْ عِیَالِهِ وَ أَخَذَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلِیّاً فَضَمَّهُ إِلَیْهِ فَلَمْ یَزَلْ عَلِیٌّ مَعَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَتَّی بَعَثَهُ اَللَّهُ نَبِیّاً فَاتَّبَعَهُ عَلِیٌّ وَ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَٰهًا وَاحِدًا إِنَّ هَٰذَا لَشَيْءٌ عُجَابٌ ﴾ (5)

دستور داد که به آن ها تبلیغ کنیم و ما هم تبلیغ کردیم [هم چنان که به آن ها تبلیغ کردیم] ولی آن ها چهره در هم کشیدند و دلشان نفرت پیدا کرد و آن را به ما برگردانیدند و تحمّل نکردند و تکذیب نمودند و گفتند: ﴿ ساحِرٌ كَذَّابٌ ﴾.

5-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- مجاهد بن جبر گوید: هنگامی که قریشیان دچار قحطی سختی شدند، از آن جا که ابو طالب رحمه اللّه علیه بسیار عیالمند بود، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به عموی خود، عبّاس رحمه اللّه علیه که از توانمندترین مردان بنی هاشم بود فرمود: «ای عبّاس رحمه اللّه علیه! برادرت ابو طالب رحمه اللّه علیه بسیار عیالمند است و مردم چنان که می بینی به قحطی سختی دچار شده اند. پس بیا تا برویم و بار نان خوران او را بر دوشش سبک کنیم». رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم علی علیه السلام را گرفت و نزد خود برد و هم چنان علی علیه السلام در کنار رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بود تا این که خداوند آن حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم را به پیامبری بر انگیخت و در آن هنگام علی علیه السلام از وی پیروی کرد و به او ایمان آورد و باورش نمود.

آیا او به جای این همه خدایان، خدای واحدی قرار داده؟! این به راستی چیز عجیبی است! (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ انطَلَقَ الملأ مِنْهُمْ أَنْ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلَى آلهتكُمْ إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ يُرَادُ ﴾ (6)

1- السّجّاد علیه السلام- ﴿ أَنَّهُ اِجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ إِلَی أَبِی طَالِبٍ وَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عِنْدَهُ فَقَالُوا نَسْأَلُکَ مِنِ اِبْنِ أَخِیکَ اَلنَّصَفَ قَالَ وَ مَا اَلنَّصَفُ مِنْهُ قَالُوا یَکُفُّ عَنَّا وَ نَکُفُّ عَنْهُ فَلاَ یُکَلِّمُنَا وَ لاَ نُکَلِّمُهُ وَ لاَ یُقَاتِلُنَا وَ لاَ نُقَاتِلُهُ إِلاَّ أَنَّ هَذِهِ اَلدَّعْوَهَ قَدْ بَاعَدَتْ بَیْنَ اَلْقُلُوبِ وَ زَرَعَتِ اَلشَّحْنَاءَ وَ أَنْبَتَتِ اَلْبَغْضَاءَ فَقَالَ یَا اِبْنَ أَخِی أَسَمِعْتَ قَالَ یَا عَمِّ لَوْ أَنْصَفَنِی بَنُو عَمِّی لَأَجَابُوا دَعْوَتِی وَ قَبِلُوا نَصِیحَتِی إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی أَمَرَنِی أَنْ أَدْعُوَ إِلَی دِینِهِ اَلْحَنِیفِیَّهِ مِلَّهِ إِبْرَاهِیمَ فَمَنْ أَجَابَنِی فَلَهُ عِنْدَ اَللَّهِ اَلرِّضْوَانُ وَ اَلْخُلُودُ فِی اَلْجِنَانِ وَ مَنْ عَصَانِی قَاتَلْتُهُ حَتّی یَحْکُمَ اَللّهُ بَیْنَنا وَ هُوَ خَیْرُ اَلْحاکِمِینَ فَقَالُوا قُلْ لَهُ یَکُفَّ عَنْ شَتْمِ آلِهَتِنَا فَلاَ یَذْکُرْهَا بِسُوءٍ فَنَزَلَ أَفَغَیْرَ اَللّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ قَالُوا إِنْ کَانَ صَادِقاً فَلْیُخْبِرْنَا مَنْ یُؤْمِنُ مِنَّا وَ مَنْ یَکْفُرُ فَإِنْ وَجَدْنَاهُ صَادِقاً آمَنَّا بِهِ فَنَزَلَ ما کانَ اَللّهُ لِیَذَرَ اَلْمُؤْمِنِینَ قَالُوا وَ اَللَّهِ لَنَشْتُمَنَّکَ وَ إِلَهَکَ فَنَزَلَ وَ اِنْطَلَقَ اَلْمَلَأُ مِنْهُمْ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ ﴾ (7)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَوْلِهِ: إِلاَّ اِخْتِلاقٌ أَیْ تَخْلِیطٌ ﴾. (2)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ قالوا ما سَمِعْنا بِهذا یعنون ما یدعوهم الیه النبی صلی اللّه علیه و آله من التوحید و خلع الأنداد من دون اللَّه فِی الْمِلَّهِ الْآخِرَهِ قال ابن عباس یعنون فی النصرانیه، لأنها آخر الملل ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَ أُنْزِلَ عَلَيْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَيْنِنَا بَلْ هُمْ فِي شَکٍّ مِنْ ذِکْرِي بَلْ لَمَّا يَذُوقُوا عَذَابِ ﴾ (8)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ أَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ اَلذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنا بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْ ذِکْرِی إِلَی قَوْلِهِ مِنَ اَلْأَحْزَابِ یَعْنِی اَلَّذِینَ تَحَزَّبُوا عَلَیْهِ یَوْمَ اَلْخَنْدَقِ ﴾. (4)

ص: 24

سرکردگان آن ها بیرون آمدند و گفتند: «بروید و بر [پرستش] خدایانتان استقامت کنید، این چیزی است که خواسته می شود [تا به سبب آن شما را گمراه کنند]. (6)

1- امام سجّاد علیه السلام- قریشیان اطراف ابو طالب رحمه اللّه علیه گرد آمدند و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نزد وی بود. گفتند: «از تو می خواهیم که در کار برادر زاده ات قضاوت کنی». ابو طالب رحمه اللّه علیه گفت: «چگونه قضاوت کنم»؟ گفتند: «او از ما دست بردارد و ما از او دست بر می داریم، او با ما سخن نگوید و ما با او سخن نمی گوییم، او با ما ستیزه نکند و ما با او ستیزه نمی کنیم؛ بدان که دعوت او دل ها را از هم دور کرده و کینه بر انگیخته و دشمنی رویانده است». ابو طالب رحمه اللّه علیه عرض کرد: «ای برادر زاده! آیا شنیدی»؟ فرمود: «ای عمو! اگر عمو زاده های من انصاف پیشه کنند، دعوت مرا پاسخ می گویند و اندرز مرا می پذیرند، خداوند متعال به من فرمان داده تا ملّت ابراهیم علیه السلام را به حنفیّت دعوت کنم، پس هر که مرا پاسخ گوید، نزد خداوند خشنودی و جاودانی در بهشت از برای اوست و هر که از من نافرمانی کند، با او ستیزه می کنم؛ تا خداوند میان ما داوری کند، که او بهترین داوران است!. (اعراف / 87) گفتند: «به او بگو از ناسزا گویی به خدایان ما دست بر دارد و به ناپسندی از آن ها یاد نکند». پس این آیه نازل شد؛ بگو: «آیا به من دستور می دهید که غیر خدا را بپرستم». (زمر / 64) گفتند: «اگر راست می گوید، به ما بگوید که چه افرادی از ما ایمان می آورند و کدام یک از ما کافر می ماند؛ اگر دیدیم درست می گوید ما نیز به او ایمان می آوریم». در جواب آن ها این آیه نازل شد که می فرماید: چنین نبود که خداوند، مؤمنان را به همان گونه که شما هستید. (آل عمران / 179). آن ها [عصبانی شدند و] گفتند: «به خدا قسم! تو و خدایت را مورد آزار و اذیّت قرار خواهیم داد، پس این آیه نازل شد: ﴿ وَ اِنْطَلَقَ اَلْمَلَأُ مِنْهُمْ ﴾.

ما هرگز چنین چیزی در آیین دیگری نشنیده ایم؛ این تنها یک امر ساختگی است. (7)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ إِلَّا اخْتِلاقٌ ﴾، یعنی دیوانگی.

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- [قريش] گفتند: «این چیزی که محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم ما را به سمت آن دعوت می کند که خدا را یکتا بدانیم و هر گونه شریکی را برای او قائل نشویم، از زبان آخرین ملّت نشنیده ایم و منظورشان از آخرین ملّت، مسیحیان بود زیرا آنان ملّت و قوم آخرین پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آن زمان یعنی مسیح علیه السلام بودند».

آیا از میان همه ی ما، قرآن تنها بر او (محمّد) نازل شده»؟! آن ها در حقیقت در اصل وحی من تردید دارند، بلکه آنان هنوز عذاب الهی را نچشیده اند [که این چنین گستاخانه سخن می گویند].

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ أَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ اَلذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنا بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْ ذِکْرِی... مِنَ اَلْأَحْزَابِ ﴾؛ يعنى کسانی که روز خندق لشکر کشیدند.

ص: 25

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَمْ عِنْدَهُمْ خَزَائِنُ رَحْمَهِ رَبِّکَ الْعَزِیزِ الْوَهَّابِ ﴾ (9)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَمْ لَهُمْ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما فَلْيَرْتَقُوا فِي الْأَسْبابِ ﴾ (10)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: وَ اَللَّهِ لَقَدْ أَعْطَانِیَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی تِسْعَهَ أَشْیَاءَ لَمْ یُعْطِهَا أَحَداً قَبْلِی خَلاَ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، لَقَدْ فُتِحَتْ لِیَ اَلسُّبُلُ، وَ عُلِّمْتُ اَلْأَسْبَابَ وَ أُجْرِیَ لِیَ اَلسَّحَابُ، وَ عُلِّمْتُ اَلْمَنَایَا وَ اَلْبَلاَیَا وَ فَصْلَ اَلْخِطَابِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ جُنْدٌ مَا هُنَالِكَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزَابِ ﴾ (11)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ مِنَ اَلْأَحْزابِ یَعْنِی اَلَّذِینَ تَحَزَّبُوا عَلَیْکَ یَوْمَ اَلْخَنْدَقِ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ ﴾ (12)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ الْأَیْکَهِ أُولئِکَ الْأَحْزابُ ﴾ (13)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنْ کُلٌّ إِلاّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقابِ ﴾ (14)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ قَوْلُهُ وَ مَا أَضَلَّنَا إِلاَّ اَلْمُجْرِمُونَ یَعْنُونَ اَلْمُشْرِکُونَ اَلَّذِینَ اِقْتَدَوْا بِهِمْ هَؤُلاَءِ فَاتَّبَعُوهُمْ عَلَی شِرْکِهِمْ، وَ هُمْ قَوْمُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَیْسَ فِیهِمْ مِنَ اَلْیَهُودِ وَ اَلنَّصَارَی أَحَدٌ وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ کَذَّبَ أَصْحابُ اَلْأَیْکَهِ کَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ لَیْسَ هُمُ اَلْیَهُودُ اَلَّذِینَ قَالُوا عُزَیْرٌ اِبْنُ اَللَّهِ وَ لاَ اَلنَّصَارَی اَلَّذِینَ قَالُوا اَلْمَسِیحُ اِبْنُ اَللَّهِ، سَیُدْخِلُ اَللَّهُ اَلْیَهُودَ وَ اَلنَّصَارَی اَلنَّارَ وَ یَدْخُلُ قَوْمٌ بِأَعْمَالِهِمْ وَ قَوْلِهِمْ ﴾. (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبَانٍ اَلْأَحْمَرِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ فِرْعَوْنَ ذِی اَلْأَوْتادِ لِأَیِّ شَیْءٍ سُمِّیَ ذَا اَلْأَوْتَادِ قَالَ لِأَنَّهُ کَانَ إِذَا عَذَّبَ رَجُلاً بَسَطَهُ عَلَی اَلْأَرْضِ عَلَی وَجْهِهِ وَ مَدَّ یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ فَأَوْتَدَهَا بِأَرْبَعَهِ أَوْتَادٍ فِی اَلْأَرْضِ وَ رُبَّمَا بَسَطَهُ عَلَی خَشَبٍ مُنْبَسِطٍ

ص: 26

مگر خزاین رحمت پروردگار توانا و بخشنده ات نزد آن هاست [تا به هر کس میل دارند بدهند]؟! (9)

یا این که حکومت آسمان ها و زمین و آن چه میان این دو است از آن آن ها است؟![اگر چنین است] با هر وسیله ی ممکن به آسمان ها بروند [و از نزول وحی بر پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم جلوگیری کنند]! (10)

1- امام علی علیه السلام- هر آینه خدای تبارک و تعالی نه چیز به من داده که به هیچ کس پیش از من جز به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نداده؛ راه ها برای من باز است، نژادها را می دانم، ابر برای من روانه می شود مرگ ها و گرفتاری ها را می دانم، فصل الخطاب را می دانم.

این ها لشکر کوچک شکست خورده ای از گروه های مختلفند! (11)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ مِنَ اَلْأَحْزابِ ﴾ یعنی آن ها که هم داستان شدند و گروه و احزابی علیه تو در جنگ خندق تشکیل دادند.

پیش از آنان قوم نوح و عاد و فرعون صاحب قدرت [پیامبران ما را] تکذیب کردند! (12)

و [نیز] قوم ثمود و لوط و اصحاب أیکه (قوم شعیب)، این ها احزابی بودند [که به تکذیب پیامبران برخاستند]! (13)

هر یک [از این گروه ها] فرستادگان [ما] را تکذیب کردند و عذاب من درباره ی آنان تحقّق یافت! (14)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿ وَ مَا أَضَلَّنَا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ ﴾، یعنی مشرکان و کسانی که به آن ها اقتدا کردند در شرک با آن ها همراهی نمودند و آن ها قوم محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم می باشند در میان این جماعت یک نفر یهودی و نصرانی نیست. گفتار خداوند در قرآن بر این گواه است در آن جا که فرمود: ﴿ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ ﴾ و یا فرمود: اصحاب ایکه [شهری نزدیک مدین] تکذیب کردند. (شعراء / 176) و یا فرمود: قوم لوط را تکذیب کردند. (شعراء / 160). [در میان آن ها یهودیان که] گفتند: عزیر علیه السلام فرزند خداست و نصاری که گفتند: عیسی علیه السلام پسر خداست [وجود ندارد] به زودی خداوند یهود و نصاری را وارد دوزخ می کند و هر قوم و ملّتی را به خاطر اعمال آن ها وارد جهنّم می گرداند.

2- امام صادق علیه السلام- ابان احمر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این کلام خداوند عزّ و جلّ: و فرعونی که قدرتمند و شکنجه گر بود. (فجر / 10) پرسیدم که به چه سبب فرعون، ذو الأوتاد (دارنده ی میخ ها) نامیده شد»؟ ایشان علیه السلام فرمود: «از آن رو که چون فرعون می خواست کسی را شکنجه کند، او را بر

ص: 27

فَوَتَّدَ رِجْلَیْهِ وَ یَدَیْهِ بِأَرْبَعَهِ أَوْتَادٍ ثُمَّ تَرَکَهُ عَلَی حَالِهِ حَتَّی یَمُوتَ فَسَمَّاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِرْعَوْنَ ذَا الْأَوْتَادِ لِذَلِکَ ﴾. (1)

3- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ وَ رُوِیَ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِی مَرَّتْ بِی رَائِحَهٌ طَیِّبَهٌ فَقُلْتُ لِجَبْرَئِیلَ مَا هَذِهِ اَلرَّائِحَهُ قَالَ هَذِهِ مَاشِطَهُ آلِ فِرْعَوْنَ وَ أَوْلاَدُهَا کَانَتْ تَمْشُطُهَا فَوَقَعَتِ اَلْمُشْطَهُ مِنْ یَدِهَا فَقَالَتْ بِسْمِ اَللَّهِ فَقَالَتْ بِنْتُ فِرْعَوْنَ أَبِی فَقَالَتْ لاَ بَلْ رَبِّی وَ رَبُّکِ وَ رَبُّ أَبِیکِ فَقَالَتْ لَأُخْبِرَنَّ بِذَلِکِ أَبِی فَقَالَتْ نَعَمْ فَأَخْبَرَتْهُ فَدَعَا بِهَا وَ بِوُلْدِهَا وَ قَالَ مَنْ رَبُّکِ فَقَالَتْ إِنَّ رَبِّی وَ رَبُّکَ اَللَّهُ فَأَمَرَ بِتَنُّورٍ مِنْ نُحَاسٍ فَأُحْمِیَ فَدَعَا بِهَا وَ بِوُلْدِهَا فَقَالَتْ إِنَّ لِی إِلَیْکَ حَاجَهً قَالَ وَ مَا هِیَ قَالَتْ تَجْمَعُ عِظَامِی وَ عِظَامَ وُلْدِی فَتَدْفَنُهَا قَالَ ذَاکِ لَکِ لِمَا لَکِ عَلَیْنَا مِنْ حَقٍّ فَأَمَرَ بِأَوْلاَدِهَا فَأُلْقُوا وَاحِداً وَاحِداً فِی اَلتَّنُّورِ حَتَّی کَانَ آخِرُ وُلْدِهَا وَ کَانَ صَبِیّاً مُرْضَعاً فَقَالَ اِصْبِرِی یَا أُمَّاهْ إِنَّکِ عَلَی اَلْحَقِّ فَأُلْقِیَتْ فِی اَلتَّنُّورِ مَعَ وُلْدِهَا ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ ما يَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلاَّ صَيْحَةً واحِدَةً ما لَها مِنْ فَواقٍ ﴾ (15)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ ما يَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلاَّ صَيْحَةً واحِدَةً ما لَها مِنْ فَواقٍ أي لا يفيقون من العذاب ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسابِ ﴾ (16)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسابِ أي نصيبنا و صكنا من العذاب ﴾. (4)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْأَصْبَغِ، عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ قالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ یَوْمِ اَلْحِسابِ، قَالَ: نَصِیبَهُمْ مِنَ اَلْعَذَابِ ﴾. (5)

3- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ قالُوا یعنی هؤلاء الکفار الذین و صفهم رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا أی قدم لنا نصیبنا من العذاب قَبْلَ یَوْمِ الْحِسابِ قالوه علی وجه الاستهزاء بخبر اللّه عز و جل ﴾. (6)

ص: 28

چهره روی زمین می خواباند و دست ها و پاهایش را می کشید و آن ها را با چهار میخ بر زمین می کوبید. گاهی هم او را بر چوبی پهن می خواباند و دست ها و پاهایش را به چهار میخ می کشید و سپس او را بر حال خود بر جای می گذارد تا جان دهد. از این رو خداوند عزّ و جلّ، او را ذو الأوتاد نامیده است».

3- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه گوید: پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که مرا شبانه (در شب معراج) سیر دادند بوی خوشی بر من عبور کرد، به جبرئیل گفتم: «این بو چیست»؟ جبرئیل گفت: «این بو از آرایشگر آل فرعون و اولاد اوست، روزی او مشغول آرایش دختر فرعون بود، شانه از دستش افتاد، بلافاصله گفت: ﴿ بسم اللّه ﴾، دختر فرعون گفت: «منظورت پدر من است»؟ او گفت: «خیر! بلکه اللّه پروردگار من و تو و پدر توست، [دختر فرعون گفت: «قطعاً این موضوع را به پدرم اطلّاع خواهم داد»]، دختر فرعون این خبر را به پدر رساند، فرعون هم او و فرزندانش را فرا خواند. و گفت: «پروردگار شما کیست»؟ او گفت: «پروردگار من و تو، اللّه است»، آن گاه فرعون دستور داد تنوری از مس گداخته را داغ کنند، سپس او و فرزندانش را بیاورند، وقتی چنین کردند، آن زن به فرعون گفت: «از تو درخواستی دارم و آن این که استخوان های من و فرزندانم را جمع کرده و آن ها را دفن کنی»، فرعون گفت: «باشد، به خاطر حقّی که در برابر خدماتت بر گردن من دارید، چنین می کنم»، سپس فرمان داد فرزندان او یکی یکی وارد آتش شدند (در آتش انداخته شدند)، تا نوبت به آخرین فرزند رسید که کودکی شیر خوار بود [و به خواست خدا به سخن در آمد و] گفت: «ای مادر، صبر کن! تو بر حقّ هستی». آن گاه مادر و کودک را با هم در تنور انداختند.

این ها [با این اعمالشان] جز یک صیحه ی آسمانی را انتظار نمی کشند که هیچ مهلت و بازگشتی برای آن وجود ندارد! (15)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ مَا يَنْظُرُ هَؤُلاءِ إِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً مَا لَهَا مِنْ فَوَاقٍ ﴾ یعنی عذاب را پشت سر نمی گذارند.

آن ها [از روی خیره سری و لجاجت] گفتند: «پروردگارا! بهره ی ما را [از عذاب] هر چه زودتر قبل از روز حساب به ما بده»! (16)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ يَوْمِ الْحِسابِ ﴾، [یعنی] بهره [و سیلی ما] از عذاب.

2- امام علی علیه السلام- اصبغ، از امام علی علیه السلام روایت کرده است که ایشان درباره ی کلام خداوند

عزّ و جلّ: ﴿ وَ قالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ يَوْمِ الْحِسابِ ﴾ فرمود: «[یعنی] بهره ی آن ها از عذاب».

3- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ قالُوا ﴾ یعنی آن کافرانی که در آیات قبل آن ها را توصیف نمود. می گویند: ﴿ رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا ﴾؛ یعنی بهره ی ما از عذاب را برای ما جلو جلو بفرست. ﴿ قَبْلَ يَوْمِ الْحِسابِ ﴾ و این حرف را در مقابل آن که خداوند به آن ها و عده ی عذاب داده بود و از سر مسخره کردن آن وعده می گفتند».

ص: 29

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ اصْبِرْ عَلَى مَا يقُولُونَ وَ اذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُدَ ذَا الْأَيدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ ﴾ (17)

در برابر آن چه می گویند شکیبا باش و به خاطر بیاور بنده ی ما داود صاحب قدرت را، که او بسیار توبه کننده بود. (17)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ وَ اتَیْناهُ الْحِکْمَهَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ ﴾ (20)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: كُنْتُ جَالِساً بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله فِی مَرْضَتِهِ الَّتِی قُبِضَ فِیهَا فَدَخَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَلَمَّا رَأَتْ مَا بِأَبِیهَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ الضَّعْفِ بَكَتْ حَتَّی جَرَتْ دُمُوعُهَا عَلَی خَدَّیْهَا فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله مَا یُبْكِیكِ یَا فَاطِمَةُ... أَمَا تَعْلَمِینَ یَا بُنَیَّةِ أَنَّ مِنْ كَرَامَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِیَّاكِ زَوَّجَكِ خَیْرَ أُمَّتِی وَ خَیْرَ أَهْلِ بَیْتِی أَقْدَمَهُمْ سِلْماً وَ أَعْظَمَهُمْ حِلْماً وَ أَكْثَرَهُمْ عِلْماً فَاسْتَبْشَرَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ فَرِحَتْ بِمَا قَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله ثُمَّ قَالَ لَهَا یَا بُنَیَّةِ إِنَّ لِبَعْلِكِ مَنَاقِبَ إِیمَانَهُ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ قَبْلَ كُلِ أَحَدٍ لَمْ یَسْبِقْهُ إِلَی ذَلِكَ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی وَ عِلْمَهُ بِكِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُنَّتِی وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی یَعْلَمُ جَمِیعَ عِلْمِی غَیْرُ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَّمَنِی عِلْماً لَا یَعْلَمُهُ غَیْرِی وَ عَلَّمَ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ عِلْماً وَ كُلُّ مَا عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَأَنَا أَعْلَمُ بِهِ وَ أَمَرَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أُعَلِّمَهُ إِیَّاهُ فَفَعَلْتُ فَلَیْسَ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی یَعْلَمُ جَمِیعَ عِلْمِی وَ فَهْمِی وَ حِكَمِی غَیْرُهُ وَ إِنَّكِ یَا بُنَیَّةِ زَوْجَتُهُ وَ ابْنَاهُ سِبْطَایَ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ وَ هُمَا سِبْطَا أُمَّتِی وَ أَمْرُهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهْیُهُ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ آتَاهُ الْحِكْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ ﴾. (1)

2- الرّضا علیه السلام- ﴿ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: كَانَ الرِّضَا علیه السلام یُكَلِّمُ النَّاسَ بِلُغَاتِهِمْ وَ كَانَ وَ اللَّهِ أَفْصَحَ النَّاسِ وَ أَعْلَمَهُمْ بِكُلِّ لِسَانٍ وَ لُغَةٍ فَقُلْتُ لَهُ یَوْماً یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْجَبُ مِنْ مَعْرِفَتِكَ بِهَذِهِ اللُّغَاتِ عَلَی اخْتِلَافِهَا فَقَالَ یَا أَبَا الصَّلْتِ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ مَا كَانَ لِیَتَّخِذَ حُجَّةً عَلَی قَوْمٍ وَ هُوَ لَا یَعْرِفُ لُغَاتِهِمْ أَوَ مَا بَلَغَكَ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أُوتِینَا فَصْلَ الْخِطَابِ فَهَلْ فَصْلُ الْخِطَابِ إِلَّا مَعْرِفَةُ اللُّغَاتِ ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَنَّ الْبَيِّنَةَ عَلَى الْمُدَّعِي وَ الْيَمِينَ عَلَى الْمُدَّعَى عَلَيْهِ ﴾. (3)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ عَلَّمَنِی أَلْفَ بَابٍ مِنَ اَلْحَلاَلِ وَ اَلْحَرَامِ مِمَّا کَانَ وَ مِمَّا هُوَ کَائِنٌ إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ، وَ کُلُّ بَابٍ یُفْتَحُ إِلَی أَلْفِ بَابٍ، فَذَلِکَ أَلْفُ أَلْفِ بَابٍ، فَعُلِّمْتُ عِلْمَ اَلْمَنَایَا وَ اَلْبَلاَیَا وَ فَصْلَ اَلْخِطَابِ ﴾. (4)

ص: 32

و حکومت او را استحکام بخشیدیم؛ [هم] دانش به او دادیم و [هم] داوری عادلانه. (20)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- سلیم بن قیس هلالی گوید: از سلمان فارسی رحمه اللّه علیه شنیدم که می گفت: در حضور رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در آن بیماری که به مرگ حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم انجامید نشسته بودم که فاطمه علیها السلام وارد شد. چون ضعف حال رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را دید گریه اش گرفت تا آن جا که اشک بر گونه هایش جاری شد. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: [دخترم] ای فاطمه علیها السلام! چه چیز تو را می گریاند؟... آیا نمی دانی ای دخترک من! از کرامت و لطف خداست نسبت به تو که با بهترین امّت ازدواج کرده ای و بهترین اهل بيت من، اوّل کسی که اسلام آورده، دانشمندترین و بردبارترین همه است»؟ فاطمه علیها السلام شادمان شد به آن چه که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود. بعد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «ای دخترک من! برای شوهر تو منقبت هایی است او پیش از همه مردم به خدا و رسولش ایمان آورد و هیچ کس از امّت من در این کار بر او مقدّم نشد، دانش او به کتاب و سنّت من است غير على علیه السلام کسی در میان امّت من نیست که دارای علم من باشد، همانا خدای عزّ و جلّ دانشی به من آموخت که به غیر من نیاموخت فرشتگان و رسولانش را دانش آموخت و هر چه به آنان آموخت به من آموخت و فرمان داد که به علی علیه السلام بیاموزم [و من چنین کردم] پس در میان امّت من کسی جز علی علیه السلام نیست که علم، فهم، حکمت مرا بداند و تو ای دخترکم! همسر او و فرزندانت دو سبط من حسن و حسین علیهما السلام هستند، و امر او به امور پسندیده است و نهی اش از منکر، همانا که خداوند او را حکمت آموخت و فصل الخطاب قرار داد».

2- امام رضا علیه السلام- هروی گوید: امام رضا علیه السلام با مردم به زبان خودشان سخن می گفت و به خدا سوگند! در میان مردم، زبان آور ترین و آگاه ترین کس به همه ی زبان ها بود. روزی به ایشان عرض کردم: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! من در شگفتم که شما چگونه همه ی این زبان ها را با این که از هم متفاوتند، می دانید». فرمود: «ای اباصلت! من حجّت خدا بر آفریدگانش هستم و خداوند کسی را که آشنا به زبان قومی نیست، بر آن ها حجّت قرار نمی دهد. آیا سخن امیر مؤمنان علیه السلام به تو نرسیده که فرمود: «به ما کلام فیصله دهنده (فصل الخطاب) عطا شده است» و آیا این کلام چیزی به جز دانستن همه ی زبان ها است»؟

3- امام علی علیه السلام- بر مدّعی لازم است اقامه ی بیّنه کند و بر مدّعی علیه؛ خوردن قسم، واجب است.

4- امام علی علیه السلام- رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم هزار باب از حلال و حرام و آن چه بوده و تا روز قیامت می باشد به من آموخت که از هر باب آن هزار باب گشوده می شود تا برسد به علم منایا (مرگ و میر) و بلایا (گرفتاری ها و حوادث) و احکام حق الهی.

ص: 33

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ اَللَّهِ لَقَدْ أَعْطَانِی اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی تِسْعَهَ أَشْیَاءَ لَمْ یُعْطِهَا أَحَداً قَبْلِی خَلاَ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَقَدْ فُتِحَتْ لِی اَلسُّبُلُ وَ عُلِّمْتُ اَلْأَنْسَابَ وَ أَجْرَی لِیَ اَلسَّحَابَ وَ عُلِّمْتُ اَلْمَنَایَا وَ اَلْبَلاَیَا وَ فَصْلَ اَلْخِطَابِ ﴾. (1)

6- الجواد علیه السلام- ﴿ وَ فِیهِ فِی اَلزِّیَارَهِ اَلْجَامِعَهِ لِجَمِیعِ اَلْأَئِمَّهِ اَلْمَنْقُولَهِ عَنِ اَلْجَوَادِ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ: وَ فَصْلُ اَلْخِطَابِ عِنْدَکُمْ ﴾. (2)

7- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ مَنْ أَرَادَ اَلْحِکْمَهَ فَلْیُحِبَّ أَهْلَ بَیْتِی ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ هَلْ أَتَاكَ نَبَأُ الخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا المِحْرَابَ ﴾ (21)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِذْ دَخَلُوا عَلَى دَاوُودَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قَالُوا لا تَخَفْ خَصْمَانِ بَغَى بَعْضُنَا عَلَى بَعْضٍ فَاحْكُم بَيْنَنَا بِالحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنَا إِلَى سَوَاءِ الصِّرَاطِ ﴾ (22)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿ أبُو الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: لَمَّا جَمَعَ الْمَأْمُونُ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلامُ أهْلَ الْمَقَالَاتِ مِنْ أهْلِ الْإسْلَامِ وَ الدِّیَانَاتِ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ وَ الصَّابِئِینَ وَ سَائِرِ أهْلِ الْمَقَالَاتِ فَلَمْ یَقُمْ أحَدٌ إلَّا وَ قَدْ أُلْزِمَ حُجَّتَهُ، کَأنَّهُ قَدْ أُلْقِمَ حَجَراً فَقَامَ إلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ فَقَالَ لَهُ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ! أتَقُولُ بِعِصْمَةِ الْأنْبِیَاءِ؟ قَالَ: بَلَی، قَالَ: فَمَا تَعْمَلُ فِی قَوْلِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ وَ قَوْلِهِ فِی یُوسُفَ: وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی دَاوُدَ: وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنّاهُ... فَقَالَ مَوْلَانَا الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلامُ: وَ یْحَکَ! یَا عَلِیُّ! اتَّقِ اللهَ وَ لَا تَنْسُبْ إلَی أنْبِیَاءِ اللهِ الْفَوَاحِشَ وَ لَا تَتَأوَّلْ کِتَابَ اللهِ بِرَأْیِکَ، فَإنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ... وَ أمَّا دَاوُدُ فَمَا یَقُولُ مَنْ قِبَلَکُمْ فِیهِ؟ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْجَهْمِ: یَقُولُونَ: إنَّ دَاوُدَ کَانَ فِی مِحْرَابِهِ یُصَلِّی إذْ تَصَوَّرَ لَهُ إبْلِیسُ عَلَی صُورَةِ طَیْرٍ أحْسَنَ مَا یَکُونُ مِنَ الطُّیُورِ فَقَطَعَ صَلَاتَهُ وَ قَامَ لِیَأْخُذَ الطَّیْرَ فَخَرَجَ إلَی الدَّارِ فَخَرَجَ فِی أثَرِهِ فَطَارَ الطَّیْرُ إلَی السَّطْحِ فَصَعِدَ فِی طَلَبِهِ فَسَقَطَ الطَّیْرُ فِی دَارِ أُورِیَا بْنِ حَنَانٍ. فَأطْلَعَ دَاوُدُ فِی أثَرِ الطَّیْرِ فَإذَا بِامْرَأةِ أُورِیَا تَغْتَسِلُ فَلَمَّا نَظَرَ إلَیْهَا هَوَاهَا وَ کَانَ أُورِیَا قَدْ أخْرَجَهُ فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ فَکَتَبَ إلَی صَاحِبِهِ: أنْ قَدِّمْ أُورِیَا أمَامَ الْحَرْبِ فَقَدَّمَ فَظَفِرَ أُورِیَا بِالْمُشْرِکِینَ، فَصَعُبَ ذَلِکَ عَلَی دَاوُدَ فَکَتَبَ الثَّانِیَةَ: أنْ قَدِّمْهُ أمَامَ التَّابُوتِ فَقُتِلَ أُورِیَا رَحِمَهُ اللهُ وَ تَزَوَّجَ دَاوُدُ بِامْرَأتِهِ. فَضَرَبَ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلامُ بِیَدِهِ

ص: 34

5- امام علی علیه السلام- به خدا سوگند! هر آینه خدای تبارک و تعالی نه چیز به من داده که به هیچ کس پیش از من جز به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نداده؛ راه ها برای من باز است، نژادها را می دانم، ابر برای من روانه می شود مرگ ها و گرفتاری ها را می دانم ﴿ فَصْلَ اَلْخِطَابِ ﴾ را می دانم.

6- امام جواد علیه السلام- در زیارت جامعه که زیارت همه ی ائمّه علیهم السلام است و از امام جواد علیه السلام نقل شده است: ﴿ فَصْلَ اَلْخِطَابِ ﴾ [و نهایت هر کاری] نزد شماست».7- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- هر که جویای حکمت باشد، اهل بیتم را دوست بدارد.

آیا خبر شاکیان هنگامی که از محراب [داود] بالا رفتند به تو رسیده است؟! (21)

در آن هنگام که [بی مقدّمه] بر داود وارد شدند و او از دیدن آن ها وحشت کرد؛ گفتند: «نترس! دو نفر شاکی هستیم که یکی از ما بر دیگری ستم کرده، اکنون در میان ما به حق داوری کن و سخن ناروا مگو و ما را به راه راست هدایت کن. (22)

1- امام رضا علیه السلام- ابا صلت هروی گوید: مأمون علمای فرقه های مختلف اسلامی و دانشمندان یهودی و نصرانی (ادیان یهودی و مسیحی) و دیگر فرقه ها و آیین ها را نزد امام رضا علیه السلام گرد آورد تا با ایشان مناظره کنند. علیّ بن محمّد بن جهم برخاست و عرض کرد: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! آیا می گویی پیامبران معصومند»؟ فرمود: «آری»! عرض کرد: «پس با این سخن، خداوند متعال درباره ی داود علیه السلام چه می کنی؛ ﴿ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ ﴾؟ امام رضا علیه السلام پاسخ داد: «وای بر تو ای علی! از خدا بپرهیز و به انبیاء علیهم السلام نسبت گناه مده و کتاب خدا را با نظر خود به تأویل مبر؛ زیرا خداوند متعال می فرماید: در حالی که تفسیر آن ها را، جز خدا و راسخان در علم، نمی دانند. [آن ها که به دنبال فهم و درکِ اسرارِ همه ی آیات قرآن در پرتو علم و دانش الهی] می گویند: «ما به همه ی آن ایمان آوردیم همه از طرف پروردگارِ ماست». و جز صاحبان عقل، متذکّر نمی شوند [و این حقیقت را درک نمی کنند]. (آل عمران / 7) فرمود: «اطرافیان تو در این باره چه می گویند»؟ می گویند: «داود علیه السلام در محراب خود نماز می خواند که شیطان به شکل پرنده ای زیباتر از هر پرنده ی دیگری، نزد او پدید آمد. پس داود علیه السلام نماز خود را قطع کرد و برخاست تا او را بگیرد. آن پرنده به سوی خانه ای بیرون رفت و داود علیه السلام آن را دنبال کرد و پرنده به بالای بام رفت و داود علیه السلام نیز به دنبال پرنده بر بام رفت، تا این که آن پرنده در خانه ی اوریا پسر حنّان افتاد و داود علیه السلام در پی پرنده نگریست و ناگاه چشمش به همسر اوریا که در حال حمّام کردن بود، افتاد و چون او را دید، به او دل باخت و داود علیه السلام که شوی او، اوریا را به جنگ فرستاده بود، به سپه سالار خود نوشت تا اوریا را به جلوی صندوق (خطّ مقدّم) فرستد و او چنین کرد و اوریا پیش رفت و بر مشرکان پیروز شد. داود علیه السلام از این امر خشمگین شد [این امر بر داود علیه السلام گران آمد] و بار دیگر نوشت تا او را به جلوی صندوق فرستند و او پیش رفت و این بار کشته شد و این گونه داود علیه السلام با همسرش وصلت کرد». در آن هنگام امام رضا علیه السلام دست بر پیشانی مبارک زد و فرمود: «ما از آنِ خداییم و به سوی او باز می گردیم!. (بقره/ 156) شما به پیامبری از پیامبران خدا چنین نسبت داده اید که نماز خود را بی ارزش

ص: 35

عَلَی جَبْهَتِهِ وَ قَالَ: إنّا لِلّهِ وَ إنّا إلَیْهِ راجِعُونَ؛ لَقَدْ نَسَبْتُمْ نَبِیّاً مِنْ أنْبِیَاءِ اللهِ إلَی التَّهَاوُنِ بِصَلَاتِهِ حَتَّی خَرَجَ فِی أثَرِ الطَّیْرِ، ثُمَّ بِالْفَاحِشَةِ، ثُمَّ بِالْقَتْلِ. فَقَالَ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ! فَمَا کَانَتْ خَطِیئَتُهُ؟ فَقَالَ: وَ یْحَکَ! إنَّ دَاوُدَ إنَّمَا ظَنَّ أنْ مَا خَلَقَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقاً هُوَ أعْلَمُ مِنْهُ، فَبَعَثَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ إلَیْهِ الْمَلَکَیْنِ: إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنِیها وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ فَعَجَّلَ دَاوُدُ عَلَیْهِ السَّلامُ عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَقَالَ: لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ فَلَمْ یَسْألِ الْمُدَّعِیَ الْبَیِّنَةَ عَلَی ذَلِکَ، وَ لَمْ یُقْبِلْ عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَیَقُولَ: مَا تَقُولُ؟ فَکَانَ هَذَا خَطِیئَةَ حُکْمِهِ لَا مَا ذَهَبْتُمْ إلَیْهِ؛ ألَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: یا داوُدُ إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ ﴾... (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ لاَ أُوتَی بِرَجُلٍ یَزْعُمُ أَنَّ دَاوُدَ تَزَوَّجَ اِمْرَأَهَ أُورِیَا إِلاَّ جَلَدْتُهُ حَدَّیْنِ حَدّاً لِلنُّبُوَّهِ وَ حَدّاً لِلْإِسْلاَمِ ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ لَوْ أَخَذْتُ أَحَداً یَزْعُمُ أَنَّ دَاوُدَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهَا لَحَدَدْتُهُ حَدَّیْنِ حَدّاً لِلنُّبُوَّهِ وَ حَدّاً لِمَا رَمَاهُ بِهِ ﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ رِضَا اَلنَّاسِ لاَ یُمْلَکُ وَ أَلْسِنَتَهُمْ لاَ تُضْبَطُ، أَلَمْ یَنْسُبُوا دَاوُدَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِلَی أَنَّهُ تَبِعَ اَلطَّیْرَ حَتَّی نَظَرَ إِلَی اِمْرَأَهِ أُورِیَا فَهَوَاهَا وَ أَنَّهُ قَدَّمَ زَوْجَهَا أَمَامَ اَلتَّابُوتِ حَتَّی قُتِلَ ثُمَّ تَزَوَّجَ بِهَا ﴾. (4)

5- الرّضا علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: لَمَّا جَمَعَ الْمَأْمُونُ لِعَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام أَهْلَ الْمَقَالاتِ مِنْ أَهْلِ الْإِسْلَامِ وَ الدِّیَانَاتِ... فَقَامَ إلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ... فَقالَ الرِّضا علیه السلام: وَ أَمَّا دَاوُدُ فَمَا یَقُولُ مَنْ قِبَلَکُمْ فِیهِ؟ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْجَهْمِ: یَقُولُونَ إِنَّ دَاوُدَ کَانَ فِی مِحْرَابِهِ یُصَلِّی إِذْ تَصَوَّرَ لَهُ إِبْلِیسُ عَلَی صُورَهِ طَیْرٍ أَحْسَنَ مَا یَکُونُ مِنَ الطُّیُورِ فَقَطَعَ صَلاتَهُ وَ قَامَ لِیَأْخُذَ الطَّیْرَ فَخَرَجَ إِلَی الدَّارِ فَخَرَجَ فِی أَثَرِهِ فَطَارَ الطَّیْرُ إِلَی السَّطْحِ فَصَعِدَ فِی طَلَبِهِ فَسَقَطَ الطَّیْرُ فِی دَارِ أُورِیَا بْنِ حَنَانٍ فَأَطْلَعَ دَاوُدُ فِی أَثَرِ الطَّیْرِ فَإِذَا بِامْرَأَهِ أُورِیَا تَغْتَسِلُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا هَوَاهَا وَ کَانَ أُورِیَا قَدْ أَخْرَجَهُ فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ فَکَتَبَ إِلَی صَاحِبِهِ أَنْ قَدِّمْ أُورِیَا أَمَامَ الْحَرْبِ فَقَدَّمَ فَظَفِرَ

ص: 36

دانست و به دنبال پرنده رفت و سپس هرزگی کرد و آن گاه کسی را به قتل رساند»؟ عرض کرد: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! پس گناه او چه بود»؟ فرمود: «وای بر تو! داود علیه السلام تنها گمان کرده بود که خداوند کسی را داناتر از او نیافریده، از این رو خداوند عزّ و جلّ دو فرشته را به سوی او فرستاد و آن دو از دیوار محراب بالا رفتند و عرض کردند: ﴿ خَصْمَانِ بَغَی بَعْضُنَا عَلَی بَعْضٍ فَاحْکُم بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَ لَا تُشْطِطْ وَ اهْدِنَآ إِلَی سَوَآءِ الصِّرَاطِ إِنَّ هَذَا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَهً وَلِیَ نَعْجَهٌ وَاحِدَهٌ فَقَالَ أَکْفِلْنِیهَا وَ عَزَّنِی فِی الْخِطَابِ ﴾، داود علیه السلام شتاب زده بر متّهم حکم کرد و به داد خواه گفت: ﴿ لَقَدْ ظَلَمَک بِسُؤَالِ نَعْجَتِک إِلَی نِعَاجِهِ ﴾؛ این گونه داود علیه السلام هیچ دلیلی از داد خواه بر ادّعایش نخواست و به متّهم رو نکرد تا از او بپرسد: تو چه می گویی؟ پس خطای داود علیه السلام این بود که قانون قضاوت را رعایت نکرد، نه آن چه شما به او نسبت داده اید، مگر نشنیده ای که خداوند عزّ و جلّ می فرماید: ﴿ یا دَاوُدُ إنَّا جَعَلنَاکَ خَلِیْفَهً فِی الْأرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الهَوَی فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ إنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُم عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الحِسابِ ﴾.

2- امام علی علیه السلام- اگر کسی را پیش من بیاورند که [طبق تحریفات یهودیان] معتقد باشد داود علیه السلام با زن اوریا (فرمانده ی سپاه داود علیه السلام) ازدواج [یا زنا] کرده است، او را دوبار حدّ می زنم. یک بار به خاطر هتک حرمت مقام پیامبر خدا و یک بار به خاطر احکام اسلام (در تهمت زنا زدن به مؤمن).

3- امام صادق علیه السلام- اگر ثابت شود که کسی درباره ی داود علیه السلام چنین عقیده ای دارد، به او دو حدّ جاری می کنم، یک حدّ برای نسبت گناه به پیامبر الهی و یک حدّ برای تهمت زدن به او.

4- امام صادق علیه السلام- خشنودی مردم به دست نمی آید و زبانشان باز داشته نمی شود، آیا داود علیه السلام را متّهم نکردند که دنبال پرنده ای رفت تا زن اوریا را دید و عاشق او شد و شوهرش را جلوی تابوت فرستاد تا کشته شد و آن زن را گرفت.

5- امام رضا علیه السلام- ابا صلت هروی گوید:... علی بن محمّد بن جهم گفت: می گویند: «داود در محراب خود نماز می خواند که شیطان به شکل پرنده ای زیباتر از هر پرنده ی دیگری، نزد او پدید آمد. پس داود علیه السلام نماز خود را قطع کرد و برخاست تا او را بگیرد. آن پرنده به سوی خانه ای بیرون رفت و داود علیه السلام آن را دنبال کرد و پرنده به بالای بام رفت و داود علیه السلام نیز به دنبال پرنده بر بام رفت، تا این که آن پرنده در خانه ی اوریا پسر حنّان افتاد و داود علیه السلام در پی پرنده نگریست و ناگاه چشمش به همسر اوریا که در حال حمّام کردن بود، افتاد و چون او را دید، به او دل باخت و داود علیه السلام که شوی او، اوریا را به جنگ فرستاده بود، به سپه سالار خود نوشت تا اوریا را به جلوی صندوق (خطّ مقدّم) فرستد و او چنین کرد و اوریا پیش رفت و بر مشرکان پیروز شد. داود علیه السلام از این امر خشمگین شد [این امر بر داود علیه السلام گران آمد] و بار دیگر نوشت تا او را به جلوی صندوق فرستند و او پیش رفت و این بار کشته شد و این گونه داود علیه السلام با همسرش وصلت کرد». در آن هنگام امام رضا علیه السلام دست بر پیشانی مبارک زد و فرمود: ما از آنِ خداییم و به سوی او باز می گردیم!. (بقره / 156) شما به پیامبری از پیامبران خدا چنین نسبت داده اید که نماز خود را بی ارزش دانست و به دنبال پرنده رفت و سپس هرزگی کرد و آن گاه کسی را به قتل رساند»؟

ص: 37

أُورِیَا بِالْمُشْرِکِینَ فَصَعُبَ ذَلِکَ عَلَی دَاوُدَ فَکَتَبَ الثَّانِیَهَ أَنْ قَدِّمْهُ أَمَامَ التَّابُوتِ فَقُتِلَ أُورِیَا رَحِمَهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّجَ دَاوُدُ بِامْرَأَتِهِ قالَ: فَضَرَبَ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلامُ بِیَدِهِ عَلَی جَبْهَتِهِ وَ قَالَ: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. لَقَدْ نَسَبْتُمْ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ إِلَی التَّهَاوُنِ بِصَلاتِهِ حَتَّی خَرَجَ فِی أَثَرِ الطَّیْرِ ثُمَّ بِالْفَاحِشَهِ ثُمَّ بِالْقَتْلِ. فَقَالَ: یَا بْنَ رَسُولِ اللَّهِ، فَمَا کَانَتْ خَطِیئَتُهُ؟ فَقَالَ: وَ یْحَکَ! إِنَّ دَاوُدَ إِنَّمَا ظَنَّ أَنْ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ الْمَلَکَیْنِ فَتَسَوَّرَا الْمحْرَابَ فَقَالا: خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلی سَواءِ الصِّراطِ. إِنَّ هذا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَهً وَلِیَ نَعْجَهٌ واحِدَهٌ فَقالَ أَکْفِلْنِیها وَ عَزَّنِی فِی الْخِطابِ. فَعَجَّلَ دَاوُدُ عَلَیْهِ السَّلامُ عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَقَالَ: لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ فَلَمْ یَسْأَلِ الْمُدَّعِیَ الْبَیِّنَهَ عَلَی ذَلِکَ وَ لَمْ یُقْبِلْ عَلَی الْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَیَقُولَ مَا تَقُولُ فَکَانَ هَذَا خَطِیئَهَ حُکْمِهِ لا مَا ذَهَبْتُمْ إِلَیْهِ. أَلا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَهً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ... یَا بْنَ رَسُولِ اللَّهِ، فَمَا قِصَّتُهُ مَعَ أُورِیَا. فَقَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلامُ: إِنَّ الْمَرْأَهَ فِی أَیَّامِ دَاوُدَ کَانَتْ إِذَا مَاتَ بَعْلُهَا أَوْ قُتِلَ لا تَتَزَوَّجُ بَعْدَهُ أَبَداً، وَ أَوَّلُ مَنْ أَبَاحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ أَنْ یَتَزَوَّجَ بِامْرَأَهٍ قُتِلَ بَعْلُهَا دَاوُدُ، فَذَلِکَ الَّذِی شَقَّ عَلَی أُورِیَا ﴾. (1)

6- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ خَدَّ اَلدُّمُوعُ فِی وَجْهِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ خَدِیدَ اَلْمَاءِ فِی اَلْأَرْضِ ﴾. (2)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: مَا بَکَی أَحَدٌ بُکَاءَ ثَلاَثَهٍ: آدَمَ، وَ یُوسُفَ، وَ دَاوُدَ. فَقُلْتُ: مَا بَلَغَ مِنْ بُکَائِهِمْ؟ فَقَالَ: أَمَّا آدَمُ، فَبَکَی حِینَ أُخْرِجَ مِنَ اَلْجَنَّهِ، وَ کَانَ رَأْسُهُ فِی بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ اَلسَّمَاءِ، فَبَکَی حَتَّی تَأَذَّی بِهِ أَهْلُ اَلسَّمَاءِ، فَشَکَوْا ذَلِکَ إِلَی اَللَّهِ، فَحَطَّ مِنْ قَامَتِهِ. وَ أَمَّا دَاوُدُ، فَإِنَّهُ بَکَی حَتَّی هَاجَ اَلْعُشْبُ مِنْ دُمُوعِهِ، وَ إِنَّهُ کَانَ لَیَزْفِرُ اَلزَّفْرَهَ، فَتُحْرِقُ مَا نَبَتَ مِنْ دُمُوعِهِ. وَ أَمَّا یُوسُفُ، فَإِنَّهُ کَانَ یَبْکِی عَلَی أَبِیهِ یَعْقُوبَ، وَ هُوَ فِی اَلسِّجْنِ، فَتَأَذَّی بِهِ أَهْلُ اَلسِّجْنِ، فَصَالَحَهُمْ عَلَی أَنْ یَبْکِیَ یَوْماً، وَ یَسْکُتَ یَوْماً ﴾. (3)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ حَمَّادٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ لُقْمَانَ وَ حِکْمَتِهِ اَلَّتِی ذَکَرَهَا اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ أَمَا وَ اَللَّهِ مَا أُوتِیَ لُقْمَانُ اَلْحِکْمَهَ بِحَسَبٍ وَ لاَ مَالٍ وَ لاَ أَهْلٍ وَ لاَ بَسْطٍ فِی جِسْمٍ

ص: 38

عرض کرد: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! پس گناه او چه بود»؟ فرمود: «وای بر تو! داود علیه السلام تنها گمان کرده بود که خداوند کسی را داناتر از او نیافریده، از این رو خداوند عزّ و جلّ دو فرشته را به سوی او فرستاد و آن دو از دیوار محراب بالا رفتند و عرض کردند: ﴿ خَصْمَانِ بَغَي بَعْضُنَا عَلَى بَعْضٍ فَاحْكُم بِالحَقِّ وَ لَا تُشْطِطْ وَ اهْدِنَا إِلَى سَوَاءِ الصِّرَاطِ، إِنَّ هَذَا أَخِي لَهُ تِسْعُ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَلِيَ نَعْجَةٌ وَاحِدَةٌ فَقَالَ أَكْفِلْنِيهَا وَ عَزَّنِي فِي الْخِطَاب ﴾ داود علیه السلام شتاب زده بر متّهم حکم کرد و به داد خواه گفت: ﴿ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤال نَعْجَتِكَ إِلى نِعَاجِهِ ﴾ این گونه داود علیه السلام هیچ دلیلی از داد خواه بر ادّعایش نخواست و به متّهم رو نکرد تا از او بپرسد: تو چه می گویی؟ پس خطای داود علیه السلام این بود که قانون قضاوت را رعایت نکرد، نه آن چه شما به او نسبت داده اید، مگر نشنیده ای که خداوند عزّ و جلّ می فرماید: ﴿ يَا دَاوِدِ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُم بَيْنَ النَّاسِ بِالحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الهَوى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللهِ هُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ ﴾؟. من گفتم: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! قصّه ی داود علیه السلام با اوریا چه بوده است»؟ امام علیه السلام فرمود: «در روزگار داود علیه السلام اگر شوی زنی از دنیا می رفت یا در جنگ جان می باخت، آن زن پس از او هرگز با کس دیگری ازدواج نمی کرد. نخستین کسی که خداوند به او اجازه داد با زنی که شوهرش کشته شده وصلت کند، داود علیه السلام بود؛ [چون اور یا کشته شد و سوگواری همسرش بر او به پایان رسید، داود علیه السلام با او ازدواج کرد و آن بود که بر اوریا گران بود.

6- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- اشک ها بر صورت داود علیه السلام جا انداختند آن گونه که آب در زمین شکاف و شیار ایجاد می کند.

7- امام صادق علیه السلام- هشام بن سالم گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ کس چون این سه کس؛ آدم و یوسف و داود علیهم السلام گریه نکرده است. پرسیدم: «گریه ی آنان چگونه بود»؟ فرمود: «آدم علیه السلام وقتی از بهشت رانده شد، گریست. آدم علیه السلام چنان بلند قامت بود که سرش در دری از درهای آسمان بود و آن چنان گریست که موجب آزار اهالی آسمان شد، آنان به درگاه خداوند شکایت بردند و خداوند، قامت آدم علیه السلام را کوتاه کرد. امّا داود علیه السلام آن قدر گریه کرد که گیاهان از گریه ی او به هیجان آمدند. داود علیه السلام چون آه می کشید و نفسی بر می آورد، اشک های او گیاهان را می سوزاند. امّا يوسف علیه السلام وقتی زندان بود بر پدرش یعقوب علیه السلام گریه می کرد و زندانیان از گریه های او به ستوه آمدند و یوسف علیه السلام با آنان قرار گذاشت که یک روز گریه کند و روز دیگر ساکت بماند».

8- امام صادق علیه السلام- حمّاد گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی لقمان و حکمتش که خداوند از آن یاد کرده است، سؤال کردم. امام علیه السلام فرمود: «به خدا سوگند! بدان که به دلیل برتری نژاد، زیادی مال و خاندان، نیروی بدنی و زیبایی به لقمان حکمت داده نشد». [و حدیثی طولانی که ما آن را ذکر کردیم درباره ی لقمان بیان نمود، از جمله امام علیه السلام در آن حدیث فرمود]: خدای تبارک و تعالی به گروه های ملائکه فرمان داد تا آن گاه که روز به نیمه رسید و چشم ها به خواب قیلوله آرام گرفتند، لقمان را بی آن که آن ها را ببیند ولی [صدایشان را] بشنود، صدا کرده و گفتند: «ای لقمان! آیا می خواهی خدا تو را خلیفه ی خود بر روی زمین قرار دهد تا در آن، میان مردم قضاوت کنی»؟ لقمان گفت: «اگر خدا مرا به

ص: 39

وَ لاَ جَمَالٍ، وَ ذَکَرَ حَدِیثاً طَوِیلاً ذَکَرْنَاهُ بِتَمَامِهِ فِی لُقْمَانَ وَ فِیهِ یَقُولُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: وَ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَرَ طَوَائِفَ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ حِینَ اِنْتَصَفَ اَلنَّهَارُ وَ هَدَأَتِ اَلْعُیُونُ بِالْقَائِلَهِ فَنَادَوْا لُقْمَانَ حَیْثُ یَسْمَعُ وَ لاَ یَرَاهُمْ فَقَالُوا: یَا لُقْمَانُ هَلْ لَکَ أَنْ یَجْعَلَکَ اَللَّهُ خَلِیفَهً فِی اَلْأَرْضِ تَحْکُمُ بَیْنَ اَلنَّاسِ؟ فَقَالَ لُقْمَانُ: إِنْ أَمَرَنِیَ اَللَّهُ بِذَلِکَ فَالسَّمْعُ وَ اَلطَّاعَهُ لِأَنَّهُ إِنْ فَعَلَ بِی ذَلِکَ أَعَانَنِی عَلَیْهِ وَ عَلَّمَنِی وَ عَصَمَنِی، وَ إِنْ هُوَ خَیَّرَنِی قَبِلْتُ اَلْعَافِیَهَ، فَقَالَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ: یَا لُقْمَانُ لِمَ؟ قَالَ: لِأَنَّ اَلْحُکْمَ بَیْنَ اَلنَّاسِ بِأَشَدِّ اَلْمَنَازِلِ مِنَ اَلدِّینِ، وَ أَکْثَرُ فِتَناً وَ بَلاَءً بِأَشَدِّ مَا یُخْذَلُ وَ لاَ یُعَانُ وَ یَغْشَاهُ اَلظُّلَمُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ وَ صَاحِبُهُ فِیهِ بَیْنَ أَمْرَیْنِ إِنْ أَصَابَ فِیهِ اَلْحَقَّ فَبِالْحَرِیِّ أَنْ یَسْلَمَ، وَ إِنْ أَخْطَأَ أَخْطَأَ طَرِیقَ اَلْجَنَّهِ، وَ مَنْ یَکُنْ فِی اَلدُّنْیَا ذَلِیلاً وَ ضَعِیفاً کَانَ أَهْوَنَ عَلَیْهِ فِی اَلْمَعَادِ مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهِ حَکَماً سَرِیّاً شَرِیفاً وَ مَنِ اِخْتَارَ اَلدُّنْیَا عَلَی اَلْآخِرَهِ یَخْسَرُهُمَا کلتاهما[کِلْتَیْهِمَا] تَزُولُ هَذِهِ وَ لاَ یُدْرِکُ تِلْکَ، قَالَ: فَتَعَجَّبَ اَلْمَلاَئِکَهُ مِنْ حِکْمَتِهِ وَ اِسْتَحْسَنَ اَلرَّحْمَنُ مَنْطِقَهُ فَلَمَّا أَمْسَی وَ أَخَذَ مَضْجَعَهُ مِنَ اَللَّیْلِ أَنْزَلَ اَللَّهُ عَلَیْهِ اَلْحُکْمَ فَغَشَّاهُ بِهَا مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ وَ هُوَ نَائِمٌ، وَ غَطَّاهُ بِالْحِکْمَهِ غِطَاءً فَاسْتَیْقَظَ وَ هُوَ أَحْکَمُ اَلنَّاسِ فِی زَمَانِهِ، وَ خَرَجَ عَلَی اَلنَّاسِ یَنْطِقُ بِالْحِکْمَهِ وَ یُنْهِی فِیهَا قَالَ: فَلَمَّا أُوتِیَ اَلْحُکْمَ بِالْخِلاَفَهِ وَ لَمْ یَقْبَلْهَا أَمَرَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اَلْمَلاَئِکَهَ فَنَادَتْ دَاوُدَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ بِالْخِلاَفَهِ فَقَبِلَهَا وَ لَمْ یَشْتَرِطْ فِیهَا بِشَرْطِ لُقْمَانَ، فَأَعْطَاهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اَلْخِلاَفَهَ فِی اَلْأَرْضِ وَ اُبْتُلِیَ بِهَا غَیْرَ مَرَّهٍ، کُلَّ ذَلِکَ یَهْوِی فِی اَلْخَطَإِ یُقِیلُهُ اَللَّهُ تَعَالَی وَ یَغْفِرُ لَهُ، وَ کَانَ لُقْمَانُ یُکْثِرُ زِیَارَهَ دَاوُدَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ یَعِظُهُ بِمَوَاعِظِهِ وَ حِکْمَتِهِ وَ فَضْلِ عِلْمِهِ، وَ کَانَ دَاوُدُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ لَهُ: طُوبَی لَکَ یَا لُقْمَانُ أُوتِیتَ اَلْحِکْمَهَ وَ صُرِفَتْ عَنْکَ اَلْبَلِیَّهُ، وَ أُعْطِیَ دَاوُدُ اَلْخِلاَفَهَ وَ اُبْتُلِیَ بِالْحُکْمِ وَ اَلْفِتْنَهِ ﴾. (1)

9- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: أَنَّ نَبِیّاً مِنَ اَلْأَنْبِیَاءِ شَکَا إِلَی رَبِّهِ اَلْقَضَاءَ فَقَالَ کَیْفَ أَقْضِی بِمَا لَمْ تَرَ عَیْنِی وَ لَمْ تَسْمَعْ أُذُنِی فَقَالَ اِقْضِ بَیْنَهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَضِفْهُمْ إِلَی اِسْمِی یَحْلِفُونَ بِهِ وَ قَالَ إِنَّ دَاوُدَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ یَا رَبِّ أَرِنِی اَلْحَقَّ کَمَا هُوَ عِنْدَکَ حَتَّی أَقْضِیَ بِهِ فَقَالَ إِنَّکَ لاَ تُطِیقُ ذَلِکَ فَأَلَحَّ عَلَی رَبِّهِ حَتَّی فَعَلَ فَجَاءَهُ رَجُلٌ یَسْتَعْدِی عَلَی رَجُلٍ فَقَالَ إِنَّ هَذَا أَخَذَ مَالِی فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلَی دَاوُدَ، أَنَّ هَذَا اَلْمُسْتَعْدِیَ قَتَلَ أَبَا هَذَا وَ أَخَذَ مَالَهُ فَأَمَرَ دَاوُدُ بِالْمُسْتَعْدِی فَقُتِلَ وَ أُخِذَ مَالُهُ فَدُفِعَ إِلَی اَلْمُسْتَعْدَی عَلَیْهِ قَالَ فَعَجِبَ اَلنَّاسُ وَ

ص: 40

این کار فرمان دهد، اطاعت می کنم؛ زیرا اگر مرا به این کار وا دارد، به یاری من خواهد شتافت و مرا علم داده، عصمت و خویشتن داری عنایت می فرماید. امّا اگر مرا مختار بگذارد، قطعاً عافیت طلبی را می پذیرم». پس فرشتگان گفتند: «ای لقمان! چرا چنین گفتی»؟ گفت: «چون قضاوت کردن میان مردم، سخت ترین منازل دین است و پُر فتنه و پُر بلاترین آن ها، قاضی تنها است بی آن که یاوری داشته باشد، ستم از هر سو او را احاطه کرده و پیوسته بر سر دو راهی است؛ اگر به حق قضاوت کند، سزاوار است که راه سلامت بپیماید و اگر به اشتباه قضاوت کند، راه بهشت را گم کرده است و هر که در دنیا ذلیل و ضعیف باشد، برای وی آسان تر خواهد بود که در آن دنیا حکیم و دانا و شریف باشد و هرکه دنیا را بر آخرت برگزیند، هر دو را می بازد، این (دنیا) می گذرد و به آن یکی هم نمی رسد». امام صادق علیه السلام فرمود: «پس فرشتگان از حکمت و دانش او در شگفت شدند و خدای رحمان، منطق او را پسندید. چون شب فرا رسید و در بستر آرمید، حکمت را بر وی نازل فرمود به گونه ای که او را از سر تا پا در بر گرفت. [در حالی که در خواب بود حکمت او را در بر گرفت در بر گرفتنی]، پس چون از خواب بیدار شد، داناترین مردم زمان خود بود و از آن پس در میان مردم به حکمت میان مردم سخن می گفت و آن را بین مردم رواج می داد». و چون قضاوت (خلافت) بر او عرضه شد و نپذیرفت، خداوند فرشتگان را امر فرمود تا داود علیه السلام را به پذیرش خلافت فرا خوانند. او آن را پذیرفت بی آن که شرایط لقمان را مطرح کند، پس خداوند خلافت و حکومت زمین را به وی عطا فرمود و بارها او را آزمود؛ امّا هر بار دچار اشتباه می شد، امّا خداوند از او در می گذشت. لقمان بسیار به دیدار داود علیه السلام می رفت و با موعظه ها و علم خود، وی را پند و اندرز می داد و داود علیه السلام به وی می گفت: «ای لقمان! خوشا به حالت! حکمت را به تو دادند و از بلاها تو را معاف کردند، امّا خلافت به داود علیه السلام داده شد و به حکومت و فتنه مبتلا گشت».

9- امام علی علیه السلام- امام صادق علیه السلام فرمود: در کتاب امام علی علیه السلام آمده است: یکی از پیامبران درباره ی قضاوت کردن به خداوند شکایت نموده گفت: «من چگونه درباره ی عملی قضاوت کنم که نه چشمم آن را دیده و نه گوشم آن را شنیده است»؟ خطاب آمد که؛ در میان مردم به وسیله ی گواهان قضاوت کن و آن ها را وادار کن که به نام من سوگند بخورند. امام علیه السلام فرمود: «داود علیه السلام گفت: پروردگارا! حق را آن گونه که نزد توست به من نشان ده تا طبق آن حکم کنم». خداوند فرمود: «تو توان آن را نداری». داود علیه السلام نزد خدا پا فشاری کرد تا خداوند قدرت درک حقیقت را به وی عطا کرد. شخصی آمد و شخصی دیگری را هم همراه خود آورد و گفت: «این شخص مال مرا برده است». خداوند عزّ و جلّ به داود علیه السلام وحی کرد که؛ این شاکی پدر این فرد را کشته و مالش را گرفته است. داود علیه السلام دستور داد تا شاکی کشته و مالش گرفته شود و آن را به کسی داد که از او شکایت شده بود. امام علیه السلام فرمود: «مردم شگفت زده شدند و با هم گفتگو کردند

ص: 41

تَحَدَّثُوا حَتَّی بَلَغَ دَاوُدَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ دَخَلَ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ مَا کَرِهَ فَدَعَا رَبَّهُ أَنْ یَرْفَعَ ذَلِکَ فَفَعَلَ ثُمَّ أَوْحَی اَللَّهُ إِلَیْهِ أَنِ اُحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَضِفْهُمْ إِلَی اِسْمِی یَحْلِفُونَ بِهِ ﴾. (1)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِذَا قَامَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ حَکَمَ بِحُکْمِ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ لاَ یَسْأَلُ اَلنَّاسَ بَیِّنَهً ﴾. (2)

11- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ حَدِیثٌ طَوِیلٌ عَنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ فِیهِ مُجِیباً لِبَعْضِ اَلزَّنَادِقَهِ وَ قَدْ قَالَ وَ أَجِدُهُ قَدْ شَهَرَ هَفَوَاتِ أَنْبِیَائِهِ إِلَی قَوْلِهِ: وَ بِبَعْثِهِ عَلَی دَاوُدَ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ حَیْثُ تَسَوَّرُوا اَلْمِحْرَابَ إِلَی آخِرِ اَلْقِصَّهِ: وَ أَمَّا هَفَوَاتُ اَلْأَنْبِیَاءِ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ وَ مَا بَیَّنَهُ اَللَّهُ فِی کِتَابِهِ، فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ أَدَلِّ اَلدَّلاَئِلِ عَلَی حِکْمَهِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اَلْبَاهِرَهِ وَ قُدْرَتِهِ اَلْقَاهِرَهِ، وَ عِزَّتِهِ اَلظَّاهِرَهِ، لِأَنَّهُ عَلِمَ أَنَّ بَرَاهِینَ اَلْأَنْبِیَاءِ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ تَکْبُرُ فِی صُدُورِ أُمَمِهِمْ وَ أَنَّ بَعْضَهُمْ مَنْ یَتَّخِذُ بَعْضَهُمْ إِلَهاً کَالَّذِی کَانَ مِنَ اَلنَّصَارَی فِی اِبْنِ مَرْیَمَ، فَذَکَرَهَا دَلاَلَهً عَلَی تَخَلُّفِهِمْ عَنِ اَلْکَمَالِ اَلَّذِی اِنْفَرَدَ بِهِ عَزَّ وَ جَلَّ، أَلَمْ تَسْمَعْ إِلَی قَوْلِهِ فِی صِفَهِ عِیسَی حَیْثُ قَالَ فِیهِ وَ فِی أُمِّهِ: کانا یَأْکُلانِ اَلطَّعامَ یَعْنِی أَنَّ مَنْ أَکَلَ اَلطَّعَامَ کَانَ لَهُ ثِقْلٌ، وَ کُلُّ مَنْ کَانَ لَهُ ثِقْلٌ فَهُوَ بَعِیدٌ مِمَّا اِدَّعَتْهُ اَلنَّصَارَی لاِبْنِ مَرْیَمَ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنَّ هَذَا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَهً وَلِیَ نَعْجَهٌ وَاحِدَهٌ فَقَالَ أَکْفِلْنِیهَا وَ عَزَّنِی فِی الْخِطَابِ ﴾ (23)

1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ أَکْفِلْنِیها أی ضمها إلی و اجعلنی کافلها الذی یلزم نفسه القیام بها و حیاطتها و المعنی أعطنیها و قیل معناه انزل لی عنها حتی تصیر فی نصیبی ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ إِلَىٰ نِعَاجِهِ وَ إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْخُلَطَاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ قَلِيلٌ مَا هُمْ وَ ظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ رَاكِعًا وَ أَنَابَ ﴾ (24)

تا آن که به حضرت داود علیه السلام رسید و از این جهت ناراحت شد؛ لذا از خدا خواست تا این حالت را از او بردارد. خداوند هم چنین کرد. سپس خداوند عزّ و جلّ به داود علیه السلام وحی کرد که؛ در میان مردم با بیّنه ها حکم کن و آنان را با نام من همراه کن که بدان سوگند بخورند».

10- امام صادق علیه السلام- آن زمان که قائم آل محمّد عجل اللّه تعالی فرجه الشریف قیام کند، مانند حکم داود علیه السلام و سليمان علیه السلام حکم می کند و از مردم بیّنه نمی طلبد.

11- امام علی علیه السلام- [در حدیثی طولانی امیر المؤمنین علیه السلام در پاسخ به بعضی زنادقه که گفت]: و یافته ام که از لغزش های پیامبرانش پرده برداشته... و جبرئیل و میکائیل را سوی داود علیه السلام فرستاده و آن دو از دیوار نماز خانه او بالا رفته اند... امّا لغزش های پیامبران علیهم السلام و آن چه خداوند در کتابش بیان فرمود... این از بزرگ ترین دلایل حکمت درخشان و قدرت چیره و عزّت آشکار خداوند عزّ و جلّ است. او می دانست که برهان های پیامبران در سینه های امّت هایشان، بزرگ می نشیند و برخی از آنان برخی دگر را به خدایی می گیرند. هم چون آن چه نصرانی ها درباره ی فرزند مریم علیه السلام کردند. از این رو چنین فرمود تا دلالتی باشد بر این که آن ها از کمالی که ویژه ی خداوند عزّ و جلّ است، به دور هستند، مگر نشنیدی خداوند در وصف عیسی علیه السلام در آن جا که درباره ی او و مادرش علیها السلام سخن می گفت، فرمود: هر دو، غذا می خوردند. (مائده / 75) یعنی هر که غذا بخورد، زائده (مدفوع) دارد (سنگین می شود) و هر که زائده داشته باشد، از آن چه نصرانیّون درباره ی فرزند مریم علیه السلام ادّعا می کنند، به دور است».

این برادر من است، او نود و نه میش دارد و من [تنها] یک میش دارم؛ امّا او اصرار می کند که؛ این را [نیز] به من وا گذار و در سخن بر من غلبه کرده است. (23)

1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ أَکفِلْنِیهَا ﴾ یعنی او را به من بسپار و مرا به عنوان ضامنی که همیشه همراه او است قرار بده تا مراقب رفتار او باشم و معنای آن به او دادم است و هم چنین گفته اند؛ معنای آن این است که از سهم او برای خاطر من کم کن تا من نیز به بهره ی خود برسم.

[داود] گفت: «به یقین او با درخواست میش تو برای افزودن آن به میش هایش، بر تو ستم نموده و بسیاری از شریکان [و دوستان] به یک دیگر ستم می کنند، مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند؛ امّا عدّه ی آنان کم است». داود دانست که ما او را [با این ماجرا] آزموده ایم، از این رو از پروردگارش طلب آمرزش نمود و به سجده افتاد و توبه کرد. (24)

1-1- الرّضا علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی اَلصَّلْتِ اَلْهَرَوِیِّ عَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی حَدِیثٍ: أَنَّ دَاوُدَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَجَّلَ عَلَی اَلْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَقَالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ وَ لَمْ یَسْأَلِ اَلْمُدَّعِیَ اَلْبَیِّنَهَ عَلَی ذَلِکَ وَ لَمْ یُقْبِلْ عَلَی اَلْمُدَّعَی عَلَیْهِ فَیَقُولَ لَهُ مَا تَقُولُ فَکَانَ هَذَا خَطِیئَهَ رَسْمِ اَلْحُکْمِ لاَ مَا ذَهَبْتُمْ إِلَیْهِ ﴾. (1)

1-1- امام رضا علیه السلام- ابا صلت هروی در حدیثی ازامام رضا علیه السلام نقل کرده است که فرمود: ﴿ قَالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِکَ إِلَی نِعَاجِهِ وَ إِنَّ کَثِیرًا مِّنَ الْخُلَطَآءِ لَیَبْغِی بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ ﴾، داود علیه السلام عجله کرد و بر علیه مدّعی علیه حکم داده، چنین گفت: ﴿ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِکَ إِلَی نِعَاجِهِ ﴾ و از مدّعی، بیّنه ای [دلیل و شاهدی] نطلبید [و حال آن که قاضی باید از شخص مدّعی، دلیل و شاهد بخواهد] و حتّی به مدّعی علیه هم نگفت: تو چه می گویی؟ این خطا، خطای راه و رسم داوری بود، نه آن خطایی که شما معتقد هستید».

عَلَی اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ رَحَّبَ بِهِ ثُمَّ اِلْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ: اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا رَابِعَ اَلْخُلَفَاءِ وَ رَحْمَهُ اَللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ، أَلَیْسَ کَذَلِکَ هُوَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ؟ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: بَلَی ثُمَّ مَضَی فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اَللَّهِ مَا هَذَا اَلَّذِی قَالَ لِی هَذَا اَلشَّیْخُ وَ تَصْدِیقُکَ لَهُ؟ قَالَ: أَنْتَ کَذَلِکَ وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ، إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فِی کِتَابِهِ: إِنِّی جاعِلٌ فِی اَلْأَرْضِ خَلِیفَهً وَ اَلْخَلِیفَهُ اَلْمَجْعُولُ فِیهَا آدَمُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: یا داوُدُ إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَهً فِی اَلْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ اَلنّاسِ بِالْحَقِّ فَهُوَ اَلثَّانِی، وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ حِکَایَهً عَنْ مُوسَی...فَهُوَ هَارُونُ إِذَا اِسْتَخْلَفَهُ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی قَوْمِهِ وَ هُوَ اَلثَّالِثُ... وَ کُنْتَ أَنْتَ اَلْمُبَلِّغَ عَنِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَنْ رَسُولِهِ، وَ أَنْتَ وَصِیِّی وَ وَزِیرِی وَ قَاضِی دَیْنِی وَ اَلْمُؤَدِّی عَنِّی، وَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلاَّ أَنَّهُ لاَ نَبِیَّ بَعْدِی، فَأَنْتَ رَابِعُ اَلْخُلَفَاءِ کَمَا سَلَّمَ عَلَیْکَ اَلشَّیْخُ، أَوَ لاَ تَدْرِی مَنْ هُوَ؟ قُلْتُ: لاَ قَالَ: ذَاکَ أَخُوکَ اَلْخَضِرُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَاعْلَمْ ﴾. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ جَدِّی اَلْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ [قَالَ] قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: مَنْ لَمْ یَقُلْ إِنِّی رَابِعُ اَلْخُلَفَاءِ اَلْأَرْبَعَهِ فَعَلَیْهِ لَعْنَهُ اَللَّهِ قَالَ اَلْحُسَیْنُ بْنُ زَیْدٍ فَقُلْتُ لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَدْ رَوَیْتُمْ غَیْرَ هَذَا فَإِنَّکُمْ لاَ تَکْذِبُونَ قَالَ نَعَمْ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی جاعِلٌ فِی اَلْأَرْضِ خَلِیفَهً فَکَانَ آدَمُ أَوَّلَ خَلِیفَهِ اَللَّهِ [قَوْلُهُ تَعَالَی إِنِّی جاعِلٌ فِی اَلْأَرْضِ خَلِیفَهً] وَ [قَالَ] إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَهً فِی اَلْأَرْضِ [فَکَانَ دَاوُدُ اَلثَّانِیَ] وَ [کَانَ] هَارُونُ خَلِیفَهَ مُوسَی [قَوْلُهُ تَعَالَی اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ] وَ هُوَ خَلِیفَهُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَمَنْ لَمْ یَقُلْ إِنِّی رَابِعُ اَلْخُلَفَاءِ فَعَلَیْهِ لَعْنَهُ اَللَّهِ ﴾. (2)

3-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِنْ شِئْتَ نَبَّأْتُكَ بِأَمْرِ نُوحٍ نَبِيِّ اللَّهِ عَلَيهِ السَّلَامُ أَنَّهُ عَاشَ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِينَ عَاماً يَدْعُو إِلَى اللَّهِ فَكَانَ إِذَا أَصْبَحَ قَالَ لَا أُمْسِي وَ إِذَا أَمْسَى قَالَ لَا أُصْبِحُ فَكَانَ لِبَاسُهُ الشَّعْرَ وَ طَعَامُهُ الشَّعِيرَ وَ إِنْ شِئْتَ نَبَّأْتُكَ بِأَمْرِ دَاوُدَ عَلَيهِ السَّلَامُ خَلِيفَةِ اللَّهِ فِي الْأَرْضِ وَ كَانَ لِبَاسُهُ الشَّعْرَ وَ طَعَامُهُ الشَّعِيرَ وَ إِنْ شِئْتَ نَبَّأْتُكَ بِأَمْرِ سُلَيْمَانَ عَلَيهِ السَّلَامُ مَعَ مَا كَانَ فِيهِ مِنَ الْمُلْكِ كَانَ يَأْكُلُ الشَّعِيرَ وَ يُطْعِمُ النَّاسَ الْحُوَّارَى وَ كَانَ لِبَاسُهُ الشَّعْرَ وَ كَانَ إِذَا جَنَّهُ اللَّيْلُ شَدَّ يَدَهُ إِلَى عُنُقِهِ فَلَا يَزَالُ قَائِماً يُصَلِّي حَتَّى يُصْبِحَ... یَا ابْنَ مَسْعُودٍ کُلُّ هَذَا مِنْهُمْ یُبْغِضُونَ مَا أَبْغَضَ اللَّهُ وَ یُصَغِّرُونَ مَا صَغَّرَ اللَّهُ وَ یُزْهِدُونَ مَا أَزْهَدَ اللَّهُ وَ قَدْ أَثْنَی اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ فَقَالَ لِنُوحٍ إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً وَ قَالَ لِإِبْرَاهِیمَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهِیمَ خَلِیلًا وَ قَالَ لِدَاوُدَ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَهً فِی الْأَرْضِ ﴾. (3)

ص: 46

خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم»؟ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به وی گفت: «بلی! و سپس رفت». گفتم: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! آن چه بود که آن پیر مرد به شما گفت و شما او را باور کردی»؟ فرمود: «تو، شکر خدا! چنین هستی. همانا خدای عزّ و جلّ در کتابش چنین می فرماید: من در روی زمین، جانشینی [نماینده ای] قرار خواهم داد (بقره / 30) و [آن که] خلیفه قرار داده شده در زمین، آدم علیه السلام بود و او خلیفه ی نخست بود. فرمود: ﴿ یا داوُدُ إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَهً فِی اَلْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ اَلنّاسِ بِالْحَقِّ ﴾، پس او دوّمی بود و خدای عزّ و جلّ از زبان موسی علیه السلام فرمود... موسى علیه السلام او را (هارون) در میان قومش خلیفه ی (جانشین) خود قرار داد. او سوّمی بود... پس مؤذّن از جانب خدا و از جانب رسولش تو بودی و تو وصیّ و وزیر و پرداخت کننده ی وام من و ادا کننده ی دین از جانب من هستی و تو نزد من به منزله ی هارون علیه السلام از [نسبت به] موسی علیه السلام هستی، فقط پیامبری پس از من نیست، پس تو چهارمین خلیفه هستی، چنان که آن شیخ بر تو سلام کرد. آیا می دانی (نمی دانی) او که بود»؟ عرض کردم: «خیر»! فرمود: «بدان که او برادر تو خضر علیه السلام بود».

2-1- امام علی علیه السلام- حسین بن زید از امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل کرده است که امام علی علیه السلام فرمود: هر کس که نگوید من چهارمین فرد از خلفای چهار گانه ام پس لعنت خدا بر او باد. حسین بن زید می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «شما چیزی غیر از این روایت کرده اید؛ این طور نیست»؟ امام علیه السلام فرمود: «بله! خداوند در آیات محکم کتاب خویش می فرماید: [به خاطر بیاور] هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت: «من در روی زمین، جانشینی [نماینده ای] قرار خواهم داد». (بقره / 30) پس آدم علیه السلام اوّلین جانشین خدا بود و نیز ای داود! ما تو را خلیفه [و نماینده ی خود] در زمین قرار دادیم و داود علیه السلام دوّمی بود و سوّمی، هارون جانشین موسی علیه السلام بود که خداوند از قول موسی علیه السلام فرمود: جانشین من در میان قومم باش. و [آن ها] را اصلاح کن!. (اعراف/ 142) و علی علیه السلام جانشین محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم است. پس هر کس که نگوید من چهارمین فرد از خلفای چهار گانه ام لعنت خدا بر او باد.

3-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ای پسر مسعود! اگر می خواهی از داود برایت بگویم که خلیفه ی خدا در زمین بود و جامه اش از مو و غذایش نان جو بود؛ اگر می خواهی از سلیمان حرف بزم که با آن سلطنت که داشت نان جو می خورد، امّا به مردم نان سفید گندم می داد و در شب دست خود را به گردن می بست و تا صبح به مناجات می ایستاد... پسر مسعود! همه این ها آن چه را که خدا دشمن داشت دشمن می داشتند، آن چه را که خدا کوچک می شمرد نا چیز می انگاشتند و نسبت به آن چه را که خدا دوست ندارد، زهد و بی رغبتی نشان می دادند. خداوند آن ها را در کتاب خود مدح گفته: درباره نوح گوید: او بنده ی شکر گزاری بود. [شما هم مانند او باشید، تا نجات یابید]!. (اسراء / 3) و درباره ی ابراهیم علیه السلام گوید: و خدا ابراهیم را به دوستیِ خود، انتخاب کرد. (نساء / 125) و درباره ی داود علیه السلام گوید: ﴿ إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَهً فِی اَلْأَرْضِ ﴾.

ص: 47

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فِی اَلْإِحْتِجَاجِ، رُوِیَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ اَلْعَسْکَرِیِّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی رِسَالَتِهِ إِلَی أَهْلِ اَلْأَهْوَازِ فِی نَفْیِ اَلْجَبْرِ وَ اَلتَّفْوِیضِ أَنَّهُ قَالَ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَنَّهُ سَأَلَهُ رَجُلٌ بَعْدَ اِنْصِرَافِهِ مِنَ اَلشَّامِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنَا عَنْ خُرُوجِنَا إِلَی اَلشَّامِ أَبِقَضَاءٍ وَ قَدَرٍ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ نَعَمْ یَا شَیْخُ مَا عَلَوْتُمْ تَلْعَهً وَ لاَ هَبَطْتُمْ بَطْنَ وَادٍ إِلاَّ بِقَضَاءٍ مِنَ اَللَّهِ وَ قَدَرِهِ فَقَالَ اَلرَّجُلُ عِنْدَ اَللَّهِ أَحْتَسِبُ عَنَائِی وَ اَللَّهِ مَا أَرَی لِی مِنَ اَلْأَجْرِ شَیْئاً فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بَلَی فَقَدْ عَظَّمَ اَللَّهُ لَکُمُ اَلْأَجْرَ فِی مَسِیرِکُمْ وَ أَنْتُمْ ذَاهِبُونَ وَ عَلَی مُنْصَرَفِکُمْ وَ أَنْتُمْ مُنْقَلِبُونَ وَ لَمْ تَکُونُوا فِی شَیْءٍ مِنْ حَالاَتِکُمْ مُکْرَهِینَ فَقَالَ اَلرَّجُلُ وَ کَیْفَ لاَ نَکُونُ مُضْطَرِّینَ وَ اَلْقَضَاءُ وَ اَلْقَدْرُ سَاقَانَا وَ عَنْهُمَا کَانَ مَسِیرُنَا فَقَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لَعَلَّکَ أَرَدْتَ قَضَاءً لاَزِماً وَ قَدَراً حَتْماً لَوْ کَانَ ذَلِکَ کَذَلِکَ لَبَطَلَ اَلثَّوَابُ وَ اَلْعِقَابُ وَ سَقَطَ اَلْوَعْدُ وَ اَلْوَعِیدُ وَ اَلْأَمْرُ مِنَ اَللَّهِ وَ اَلنَّهْیُ وَ مَا کَانَتْ تَأْتِی مِنَ اَللَّهِ لاَئِمَهٌ لِمُذْنِبٍ وَ لاَ مَحْمَدَهٌ لِمُحْسِنٍ وَ لاَ کَانَ اَلْمُحْسِنُ أَوْلَی بِثَوَابِ اَلْإِحْسَانِ مِنَ اَلْمُذْنِبِ وَ لاَ اَلْمُذْنِبُ أَوْلَی بِعُقُوبَهِ اَلذَّنْبِ مِنَ اَلْمُحْسِنِ تِلْکَ مَقَالَهُ إِخْوَانِ عَبَدَهِ اَلْأَوْثَانِ وَ جُنُودِ اَلشَّیْطَانِ وَ خُصَمَاءِ اَلرَّحْمَنِ وَ شُهَدَاءِ اَلزُّورِ وَ اَلْبُهْتَانِ وَ أَهْلِ اَلْعَمَی وَ اَلطُّغْیَانِ هُمْ قَدَرِیَّهُ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ وَ مَجُوسِهَا إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ تَخْیِیراً وَ نَهَی تَحْذِیراً وَ کَلَّفَ یَسِیراً وَ لَمْ یُعْصَ مَغْلُوباً وَ لَمْ یُطَعْ مُکْرِهاً وَ لَمْ یُرْسِلِ اَلرُّسُلَ هَزْلاً وَ لَمْ یُنْزِلِ اَلْقُرْآنَ عَبَثاً وَ لَمْ یَخْلُقِ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلاً ذلِکَ ظَنُّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ اَلنّارِ قَالَ ثُمَّ تَلاَ عَلَیْهِمْ وَ قَضی رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ قَالَ فَنَهَضَ اَلرَّجُلُ مَسْرُوراً ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ ﴾ (28)

1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ نَزَلَتِ اَلْآیَهُ فِی ثَلاَثَهٍ مِنَ اَلْمُسْلِمِینَ فَهُمُ اَلْمُتَّقُونَ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصَّالِحَاتِ وَ فِی ثَلاَثَهٍ مِنَ اَلْمُشْرِکِینَ هُمُ اَلْمُفْسِدُونَ فِی اَلْأَرْضِ فَأَمَّا اَلثَّلاَثَهُ مِنَ اَلْمُسْلِمِینَ فَعَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ

ص: 50

1- امام علی علیه السلام- امام هادی علیه السلام از امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده است که مردی پس از بازگشت از جنگ صفّین از آن حضرت علیه السلام پرسید: «یا امیر المؤمنین علیه السلام! ما را از جریان حرکت و جنگ با اهل شام خبر بده، آیا این روی قضاء و قدر خداوند بود یا نه»؟ امام علیه السلام فرمود: «آری! ای شیخ، شما به هیچ تپّه و کوه و درّه و صحرایی قدم نگذاشتید مگر این که مطابق با قضاء و قدر الهی بوده است». آن مرد پرسید:

«پس باید تمام این سختی ها را به حساب خدا بیاورم، ولی من اجری برای خود نمی بینم»! امام علیه السلام فرمود: «چگونه مأجور نباشید!؟ در صورتی که خداوند متعال برای حرکت شما که به سوی دشمن می رفتید و برای مراجعت شما که از جنگ بر می گشتید، اجر فراوان و ثواب بی شماری قائل شده است و شماها در این جریان و حالات، مجبور و مضطّر نبودید». آن مرد گفت: «چگونه می شود که ما در جریان این سفر و رفتن و بازگشتن مختار باشیم در حالی که قضاء و قدر الهی ما را به این جریان سوق داده است»؟! امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «شاید منظور تو اشاره به قضای حتمی و قدر قطعی و لازم است؟! و اگر چنین باشد هر آینه ثواب و عقاب و دوزخ و بهشت و امر و نهی باطل گشته و ملامت و مذمّت برای شخص بد کار و تشویقی برای مردم خوش رفتار و نیکو کردار گفته نمی شد، [و نیکو کار در ثواب احسان نسبت به بد کار شایسته تر نیست] و هم چنین شخص بد کردار نسبت به عقوبت و سزای اعمال بد خود [سزاوارتر از نیکو کار نیست]. این سخن شبیه به عقیده ی بت پرستان و پیروان شیطان و مخالفین رحمان و تصدیق کنندگان زور و بهتان و دروغ و اهل ضلالت و گمراهی است. این جمعیّت مجوس و قدریّه این امّت محسوب می شوند، آنان از این نکته غافلند که خداوند امر کرده در حالی که به مردم اختیار داده است که روی اختیار خود اطاعت امر کنند و نهی کرده است در حالی که نهی او فقط از نظر ترسانیدن است و تکالیف او سهل و آسان و در حدود قدرت بندگان او می باشد و مخالفت و عصیان مردم نه از لحاظ مغلوب بودن و ضعف او است و اطاعت و فرمانبرداری اشخاص از راه اجبار و اضطرار نباشد و بعثت انبیاء علیهم السلام و ارسال رسولان امر عبث و بیهوده نبوده و نازل کردن کتاب آسمانی کار لغو و مهملی نیست و خلق آسمان ها و زمین و مخلوقات دیگر را باطل و بی فایده نیافرید این سخن اشخاصی است که پروردگار جهان را منکر شده و روی عناد و کفر چنین حرفی می زنند و وای بر کافران از آتش دوزخ! ﴿ ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ ﴾ سپس آیه: و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید! (اسراء / 23) را تلاوت نمود، پس آن مرد در نهایت شادی و سرور برخاست.

آیا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند هم چون مفسدان در زمین قرار دهیم، یا پرهیزگاران را هم چون فاجران؟! (28)

وَ حَمْزَهُ وَ عُبَیْدَهُ وَ أَمَّا اَلثَّلاَثَهُ مِنَ اَلْمُشْرِکِینَ فَعُتْبَهُ بْنُ رَبِیعَهَ وَ شَیْبَهُ وَ اَلْوَلِیدُ بْنُ عُتْبَهَ وَ هُمُ اَلَّذِینَ یُبَارِزُونَ یَوْمَ بَدْرٍ فَقَتَلَ عَلِیٌّ اَلْوَلِیدَ وَ قَتَلَ حَمْزَهُ عُتْبَهَ بْنَ رَبِیعَهَ وَ قَتَلَ عُبَیْدَهُ شَیْبَهَ ﴾. (1)

عبد المطلب و عبيدة بن حارث بن عبد المطلب و سه نفر مشرک عبارت بودند از؛ عتبة بن ربیعه و شیبه و ولید بن عتبه و آنان کسانی بودند که در روز بدر مبارزه کردند، علی علیه السلام، ولید را و حمزه، عتبة بن ربیعه را و عبیده، شیبه را کشت.

1- الكاظم علیه السلام- ﴿ عَنْ هِشَامِ بْنِ اَلْحَکَمِ، قَالَ: قَالَ لِی أَبُو اَلْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: یَا هِشَامُ، إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَشَّرَ أَهْلَ اَلْعَقْلِ وَ اَلْفَهْمِ فِی کِتَابِهِ... ذَکَرَ أُولِی اَلْأَلْبَابِ بِأَحْسَنِ اَلذِّکْرِ وَ حَلاَلَهُمْ بِأَحْسَنِ اَلْحِلْیَهِ فَقَالَ یُؤْتِی اَلْحِکْمَهَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ اَلْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا اَلْأَلْبابِ قَالَ كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْكَ مُبارَكٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾. (1)

2- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْأَئِمَّهُ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا اَلْأَلْبابِ فَهُمْ أَهْلُ اَلْأَلْبَابِ ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی اَلَّذِینَ آتَیْنٰاهُمُ اَلْکِتٰابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاٰوَتِهِ قَالَ یُرَتِّلُونَ آیَاتِهِ وَ یَتَفَقَّهُونَ فِیهِ وَ یَعْمَلُونَ بِأَحْکَامِهِ وَ یَرْجُونَ وَعْدَهُ وَ یَخَافُونَ وَ عِیدَهُ وَ یَعْتَبِرُونَ بِقِصَصِهِ وَ یَأْتَمِرُونَ بِأَوَامِرِهِ وَ یَتَنَاهَوْنَ عَنْ نَوَاهِیهِ مَا هُوَ وَ اَللَّهِ حِفْظَ آیَاتِهِ وَ دَرْسَ حُرُوفِهِ وَ تِلاَوَهَ سُوَرِهِ وَ دَرْسَ أَعْشَارِهِ وَ أَخْمَاسِهِ حَفِظُوا حُرُوفَهُ وَ أَضَاعُوا حُدُودَهُ وَ إِنَّمَا تَدَبُّرُ آیَاتِهِ وَ اَلْعَمَلُ بِأَحْکَامِهِ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی کِتٰابٌ أَنْزَلْنٰاهُ إِلَیْکَ مُبٰارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیٰاتِهِ وَ اِعْلَمُوا رَحِمَکُمُ اَللَّهُ أَنَّ سَبِیلَ اَللَّهِ سَبِیلٌ وَاحِدٌ وَ جِمَاعُهَا اَلْهُدَی وَ مَصِیرُ اَلْعَالِمِ اَلْعَامِلِ بِهَا اَلْجَنَّهُ وَ اَلْمُخَالِفِ لَهَا اَلنَّارُ وَ إِنَّمَا اَلْإِیمَانُ لَیْسَ بِالتَّمَنِّی وَ لَکِنْ مَا ثَبَتَ فِی اَلْقَلْبِ وَ عَمِلَتْ بِهِ اَلْجَوَارِحُ وَ صَدَّقَتْهُ اَلْأَعْمَالُ اَلصَّالِحَهُ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ وَهَبْنَا لِدَاوُودَ سُلَيْمَانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ ﴾ (30)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِذْ عُرِضَ عَلَيْهِ بِالْعَشِيِّ الصَّافِنَاتُ الْجِيَادُ ﴾ (31)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَقَالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَنْ ذِكْرِ رَبِّي حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ ﴾ (32)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عُرِضَ عَلَیْهِ ذَاتَ یَوْمٍ بِالْعَشِیِّ اَلْخَیْلُ فَاشْتَغَلَ بِالنَّظَرِ إِلَیْهَا حَتّی تَوارَتْ اَلشَّمْسُ بِالْحِجابِ فَقَالَ لِلْمَلاَئِکَهِ رُدُّوا اَلشَّمْسَ عَلَیَّ حَتَّی أُصَلِّیَ صَلاَتِی فِی وَقْتِهَا فَرَدُّوهَا فَقَامَ فَمَسَحَ سَاقَیْهِ وَ عُنُقَهُ وَ أَمَرَ أَصْحَابَهُ اَلَّذِینَ فَاتَتْهُمُ اَلصَّلاَهُ مَعَهُ بِمِثْلِ ذَلِکَ وَ کَانَ

ص: 54

1- امام کاظم علیه السلام- هشام بن حکم گوید: امام کاظم علیه السلام به من فرمود: ای هشام! خداوند تبارک و تعالی در کتاب خود، عاقلان و اهل فهم را مژده داده... پس، از اولی الالباب به بهترین شکل یاد می کند و بهترین پیرایه ها را به آن ها می پوشاند و می فرماید: [خدا] دانش و حکمت را به هر کس بخواهد [و شایسته بداند] می دهد و به هر کس دانش داده شود، خیر فراوانی داده شده است. و جز خردمندان، [این حقایق را درک نمی کنند، و] متذکّر نمی گردند. (بقره / 269) و می فرماید: ﴿ كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾.

2- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ ﴾ یعنی امیر مؤمنان على علیه السلام و امامان علیهم السلام، ﴿ وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾ یعنی آنان، دارندگان خرد های غالب و برتر می باشند.

3- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند متعال که می فرماید: کسانی که کتاب آسمانی به آن ها داده ایم [یهود و نصاری] آن را چنان که شایسته آن است می خوانند. (بقره / 121) فرمود: «آیاتش را می خوانند [آیات آن را صحیح می خوانند] و تفقّه در آن آیات می کنند (در معانی آن دقّت می کنند) و به احکامش عمل می کنند و امیدوار وعده هایش می باشند و از وعیدش می ترسند و از داستان هایش عبرت و اندرز می گیرند و فرمان هایش را اطاعت می کنند و از نواهی اش پرهیز می کنند. به خدا سوگند! قرآن برای حفظ کردن آیات و درس دادن حروفش و تلاوت کردن سوره هایش و درس دادن ده جزء و پنج جزئش نیست. حروفش را حفظ کردند ولی حدودش را ضایع کردند جز این نیست که قرآن برای اندیشیدن در آیاتش و عمل کردن به احکامش می باشد و خدای تعالی فرموده: ﴿ كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ ﴾. خدا شما را رحمت کند! بدانید که راه خدا یکی است و جمیع آن هدایت است و بازگشت عالمی که به علمش عمل کند بهشت است و مخالف آن در آتش است. همانا ایمان به آرزو نیست لیکن چیزی است که در قلب ثابت باشد و اعضاء و جوارح به آن عمل کند و اعمال صالح آن ایمان قلبی را تصدیق نماید».

ما سلیمان را به داود بخشیدیم؛ چه بنده ی خوبی! زیرا او بسیار توبه کننده بود. (30)

[به خاطر بیاور] هنگامی را که عصرگاهان اسبان چابک تندرو را بر او عرضه داشتند. (31)

گفت: «من این اسبان را به خاطر پروردگارم دوست دارم [و می خواهم از آن ها در جهاد استفاده کنم». او به آن ها نگاه می کرد] تا از دیدگانش پنهان شدند. (32)

1- امام صادق علیه السلام- روزی به هنگام عصر سلیمان بن داود علیه السلام مشغول سان و بازدید از اسبان شد و به نظاره ی آنان سرگرم گردید تا خورشید رخ در حجاب کشید و فرو رفت، پس آن حضرت علیه السلام به فرشتگان دستور داد: «خورشید را بر من باز گردانید تا نمازم را در وقت مقرّرش بجا آورم و آن ها خورشید را باز گرداندند، آن حضرت علیه السلام برخاست و مشغول وضو شد به این ترتیب که دو

ص: 55

ذَلِکَ وُضُوءَهُمْ لِلصَّلاَهِ، ثُمَّ قَامَ فَصَلَّی، فَلَمَّا فَرَغَ غَابَتِ اَلشَّمْسُ، وَ طَلَعَتِ اَلنُّجُومُ: وَ ذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلَیْمانَ نِعْمَ اَلْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّابٌ إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِالْعَشِیِّ اَلصّافِناتُ اَلْجِیادُ فَقالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ اَلْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی حَتّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ رُدُّوها عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ اَلْأَعْناقِ ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ هَذِهِ اَلْآیَهِ فَقَالَ مَا بَلَغَکَ فِیهَا یَا اِبْنَ عَبَّاسٍ فَقُلْتُ سَمِعْتُ کَعْباً یَقُولُ اِشْتَغَلَ سُلَیْمَانُ بِعَرْضِ اَلْأَفْرَاسِ حَتَّی فَاتَتْهُ اَلصَّلاَهُ فَقَالَ: رُدُّوها عَلَیَّ یَعْنِی اَلْأَفْرَاسَ وَ کَانَتْ أَرْبَعَهَ عَشَرَ فَأَمَرَ بِضَرْبِ سُوقِهَا وَ أَعْنَاقِهَا بِالسَّیْفِ فَقَتَلَهَا فَسَلَبَهُ اَللَّهُ مُلْکَهُ أَرْبَعَهَ عَشَرَ یَوْماً لِأَنَّهُ ظَلَمَ اَلْخَیْلَ بِقَتْلِهَا فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ کَذَبَ کَعْبٌ لَکِنِ اِشْتَغَلَ سُلَیْمَانُ بِعَرْضِ اَلْأَفْرَاسِ ذَاتَ یَوْمٍ لِأَنَّهُ أَرَادَ جِهَادَ اَلْعَدُوِّ حَتّی تَوارَتْ اَلشَّمْسُ بِالْحِجابِ فَقَالَ بِأَمْرِ اَللَّهِ تَعَالَی لِلْمَلاَئِکَهِ اَلْمُوَکَّلِینَ بِالشَّمْسِ رُدُّوها عَلَیَّ فَرُدَّتْ فَصَلَّی اَلْعَصْرَ فِی وَقْتِهَا وَ إِنَّ أَنْبِیَاءَ اَللَّهِ لاَ یَظْلِمُونَ وَ لاَ یَأْمُرُونَ بِالظُّلْمِ لِأَنَّهُمْ مَعْصُومُونَ مُطَهَّرُونَ ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ إِنَّ هَذِهِ اَلْخَیْلَ کَانَتْ شَغَلَتْهُ عَنْ صَلاَهِ اَلْعَصْرِ حَتَّی فَاتَ وَقْتُهَا عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ فِی رِوَایَهِ أَصْحَابِنَا: أَنَّهُ فَاتَهُ أَوَّلُ اَلْوَقْتِ ﴾. (3)

4- الحسن علیه السلام- ﴿ مَسْرُوقٍ قَالَ: دَخَلْتُ یَوْمَ عَرَفَهَ عَلَی اَلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ أَقْدَاحُ اَلسَّوِیقِ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ بَیْنَ یَدَیْ أَصْحَابِهِ وَ اَلْمَصَاحِفُ فِی حُجُورِهِمْ وَ هُمْ یَنْتَظِرُونَ اَلْإِفْطَارَ فَسَأَلْتُهُ عَنْ مَسْأَلَهٍ فَأَجَابَنِی فَخَرَجْتُ فَدَخَلْتُ عَلَی اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ اَلنَّاسُ یَدْخُلُونَ عَلَی مَوَائِدَ مَوْضُوعَهٍ عَلَیْهَا طَعَامٌ عَتِیدٌ فَیَأْکُلُونَ وَ یَحْمِلُونَ فَرَآنِی وَ قَدْ تَغَیَّرْتُ فَقَالَ یَا مَسْرُوقُ لِمَ لاَ تَأْکُلُ فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی...أَنَا صَائِمٌ وَ أَنَا أَذْکُرُ شَیْئاً فَقَالَ اُذْکُرْ مَا بَدَا لَکَ فَقُلْتُ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ تَکُونُوا مُخْتَلِفِینَ دَخَلْتُ عَلَی اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَرَأَیْتُهُ یَنْتَظِرُ اَلْإِفْطَارَ وَ دَخَلْتُ عَلَیْکَ وَ أَنْتَ عَلَی هَذِهِ اَلصِّفَهِ وَ اَلْحَالِ فَضَمَّنِی إِلَی صَدْرِهِ وَ قَالَ یَا اِبْنَ اَلْأَشْرَسِ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ اَللَّهَ تَعَالَی نَدَبَنَا لِسِیَاسَهِ اَلْأُمَّهِ وَ لَوِ اِجْتَمَعْنَا عَلَی شَیْءٍ مَا وَسِعَکُمْ غَیْرُهُ إِنِّی أَفْطَرْتُ لِمُفْطِرِکُمْ وَ صَامَ أَخِی لِصُوَّامِکُمْ إِلَی أَنْ قَالَ وَ أَهْلُ اَلْحَقَائِقِ اَلَّذِینَ نَادَتِ اَلنَّاسُ بِنَادِیهِمْ وَ هُمُ اَلرُّسُلُ وَ

ص: 56

ساق پای خود و گردنش را مسح نمود و به اصحاب خود که نماز ایشان فوت شده بود امر کرد تا به همان ترتیب عمل کنند وضوی ایشان برای نماز به این نحو بود، سپس سلیمان برخاست و نماز گزارد و هنگامی که از نماز فارغ شد خورشید نیز غروب کرد و ستارگان بر دمید، این وفق همان فرمایش خداوند عزّ و جلّ است که می فرماید: ﴿ وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلَیْمانَ نِعْمَ اَلْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّابٌ إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِالْعَشِیِّ اَلصّافِناتُ اَلْجِیادُ فَقالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ اَلْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی حَتّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ رُدُّوها عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ اَلْأَعْناقِ ﴾.

2- امام علی علیه السلام- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه روایت کرده است که: از امام علی علیه السلام درباره ی این آیه پرسیدم، ایشان فرمود: «ای ابن عبّاس رحمه اللّه علیه! تو در این باره چه شنیده ای»؟ عرض کردم: «از کعب شنیدم که می گفت: سلیمان علیه السلام به نمایش اسب ها سرگرم شد تا این که نمازش قضا شد، آن گاه گفت: آن ها را (اسب ها را که چهار ده رأس بودند) نزد من باز گردانید، سپس ساق و گردن اسب ها را زد و آن ها را کشت. از این رو خداوند متعال، چهار ده روز او را از فرمانروایی بر کنار کرد؛ چرا که او با کشتن اسب ها، به آن ها ستم کرده بود». امام علیه السلام فرمود: «سخن کعب دروغ است. روزی سلیمان علیه السلام برای جنگ با دشمن، به نمایش اسب ها سرگرم شد، تا این که خورشید غروب کرد، آن گاه او به اذن خداوند به فرشتگان گمارده شده بر خورشید فرمود: آن را برای من باز گردانید. آن ها چنین کردند و او نماز عصر را در هنگامش به جای آورد. همانا پیامران خدا علیهم السلام نه ستم می کنند و نه فرمان به ستم کاری می دهند؛ چرا که ایشان معصوم و پاک می باشند».

3- امام علی علیه السلام- در مجمع البیان از امام علی علیه السلام روایت شده است: این اسب آن قدر او را مشغول خود کرد که نماز عصرش قضا شد و یاران ما نقل کرده اند که نماز اوّل وقتش فوت شد.

4- امام حسن علیه السلام- مسروق می گوید: روز عرفه نزد امام حسین علیه السلام رسیدم در حالی که سر سفره نشسته بودند و کاسه های خمیر جلوی رویشان بود و قرآن بر روی دامنشان بود و [قرآن می خواندند و] منتظر بودند تا افطار کنند. در مورد مسئله ای از ایشان سؤال کردم و ایشان جواب دادند؛ از پیش ایشان رفتم و نزد امام حسن علیه السلام رسیدم در حالی که مردم به سفره هایی که بر روی آن غذاهای مهیّا و آماده گذاشته شده بود وارد می شدند و از آن غذا می خوردند و با خود می بردند [من که این اختلاف حال بین دو برادر را دیدم] حالم تغییر کرد و امام حسن علیه السلام مرا دید و فرمود: «ای مسروق! چرا نمی خوری»؟ گفتم: «ای سرور من! روزه هستم، آیا می توانم چیزی را یاد آوری کنم»؟ فرمود: «آن چه برایت اتّفاق افتاده را بگو». گفتم: «پناه می برم به خداوند که شما دو برادر با هم فرق داشته باشید. من نزد امام حسین علیه السلام رفته بودم و دیدم که منتظر وقت افطار نشسته اند، امّا نزد شما آمدم و شما را در این اوضاع و احوال دیدم». امام حسن علیه السلام مرا در آغوش گرفت و فرمود: «ای ابن اشرس! مگر نمی دانی که خداوند ما را برای تدبیر امور امّت تشویق فرموده است؟ و اگر هر دوی ما بر یک حال باشیم، توسعه و آزادی عمل از شما گرفته می شود من افطار می کنم تا حجّتی برای افطار کنندگان شما باشم و برادرم روزه است تا حجّتی برای روزه داران شما باشد. اهل حقیقت کسانی هستند که مردم را به سمت منادیان واقعی دعوت کنند و آن ها

ص: 57

اَلْأَئِمَّهُ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ کَانُوا عَلَی حَالٍ وَاحِدٍ عَلَی اَلنَّحْوِ اَلَّذِی أَرَادُوهُ مِنْهُمْ فَکَانَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ فِی مُلْکِهِ مَا سَخَّرَ اَللَّهُ لَهُ مِنَ اَلْجِنِّ وَ اَلْإِنْسِ وَ اَلطَّیْرِ مُجَاهِداً مُکَابِداً فِی أَمْرِ اَللَّهِ وَ طَاعَتِهِ فَقَالَ تَعَالَی وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلَیْمانَ نِعْمَ اَلْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّابٌ وَ قَالَ لِأَیُّوبَ فِی سُقْمِهِ وَ دُودِهِ وَ جُهْدِهِ إِنّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ اَلْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّابٌ وَ هَکَذَا یَنْبَغِی لِأَهْلِ اَلْحَقَائِقِ أَنْ یَکُونُوا لِسَیِّدِهِمْ فِی اَلسَّرَّاءِ وَ اَلضَّرَّاءِ وَ اَلشِدَّهِ وَ اَلرَّخَاءِ عَلَی اَلْحَالِ اَلَّذِی یَرْضَاهُ مِنْهُمْ ﴾. (1)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ أَوْحَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی دَاوُدَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَّکَ نِعْمَ اَلْعَبْدُ لَوْ لاَ أَنَّکَ تَأْکُلُ مِنْ بَیْتِ اَلْمَالِ، وَ لاَ تَعْمَلُ بِیَدِکَ شَیْئاً قَالَ: فَبَکَی دَاوُدُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فَأَوْحَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی اَلْحَدِیدِ أَنْ: لِنْ لِعَبْدِی دَاوُدَ، فَأَلاَنَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ اَلْحَدِیدَ فَکَانَ یَعْمَلُ فِی کُلِّ یَوْمٍ دِرْعاً فَیَبِیعُهَا بِأَلْفِ دِرْهَمٍ، فَعَمِلَ ثَلاَثَمِائَهٍ وَ سِتِّینَ دِرْعاً فَبَاعَهَا بِثَلاَثِمِأَهٍ وَ سِتِّینَ أَلْفاً، وَ اِسْتَغْنَی عَنْ بَیْتِ اَلْمَالِ ﴾. (2)

6- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ أَنَّ سُلَیْمَانَ کَانَ یُحِبُّ اَلْخَیْلَ وَ یَسْتَعْرِضُهَا فَعُرِضَتْ عَلَیْهِ یَوْماً إِلَی أَنْ غَابَتِ اَلشَّمْسُ وَ فَاتَتْهُ صَلاَهُ اَلْعَصْرِ فَاغْتَمَّ مِنْ ذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً فَدَعَا اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَرُدَّ عَلَیْهِ اَلشَّمْسَ حَتَّی یُصَلِّیَ اَلْعَصْرَ فَرَدَّ اَللَّهُ عَلَیْهِ اَلشَّمْسَ إِلَی وَقْتِ اَلْعَصْرِ حَتَّی صَلاَّهَا ثُمَّ دَعَا بِالْخَیْلِ فَأَقْبَلَ یَضْرِبُ أَعْنَاقَهَا وَ سُوقَهَا بِالسَّیْفِ حَتَّی قَتَلَهَا کُلَّهَا وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ رُدُّوها عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ اَلْأَعْناقِ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ رُدُّوهَا عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الاْعْنَاقِ ﴾ (33)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنَّ اَلصَّلاهَ کانَتْ عَلَی اَلْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً قَالَ: مُوجَباً إِنَّمَا یَعْنِی بِذَلِکَ وُجُوبَهَا عَلَی اَلْمُؤْمِنِینَ، وَ لَوْ کَانَتْ کَمَا یَقُولُونَ لَهَلَکَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ حِینَ أَخَّرَ اَلصَّلَوهَ حَتَّی تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ، لِأَنَّهُ لَوْ صَلاَّهَا قَبْلَ أَنْ تَغِیبَ کَانَ وَقْتاً وَ لَیْسَ صَلَوهٌ أَطْوَلَ وَقْتاً مِنَ اَلْعَصْرِ ﴾. (4)

ص: 58

فرستادگان و امامانی هستند که همه در یک حال مشترک هستند به نحوی که شما از آن ها می خواهید. سلیمان بن داود علیه السلام در حکومتش که خداوند برای او تمام انس و جن و پرندگان را مسخّر او کرده بود، با شدّت و همّت فراوان در راه امر خداوند و اطاعت از او جهاد می کرد تا جایی که خداوند فرمود: ﴿ وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلَیْمانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ ﴾ و به ایّوب علیه السلام در حالی که مریض بود و کرم به پیکرش افتاده بود و باز در راه خدا تلاش می کرد، فرمود: ﴿ إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا نِّعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ ﴾ به همین ترتیب سزاوار است که اهل حقیقت در آشکار و نهان و گشایش و سختی هایشان بر همان حالی باشند که سرور و امامشان از آن راضی است».

5- امام صادق علیه السلام- خداوند به داود علیه السلام وحی فرستاد: ای داود علیه السلام! اگر تو از بیت المال نمی خوردی و با دستانت کار می کردی، بنده ی خوبی بودی! داود علیه السلام چهل روز گریست تا خداوند به آهن وحی کرد: برای بنده ی من داود علیه السلام نرم شو! پس خداوند آهن را برای وی نرم کرد و او در هر روز زره ای می ساخت و به هزار درهم می فروخت. داود علیه السلام سی صد و شصت زره ساخت و به سی صد و شصت هزار فروخت و از بیت المال بی نیاز گشت.

6- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- حضرت سلیمان علیه السلام اسب ها را بسیار دوست می داشت و نزد خود می طلبید. روزی اسب ها را نزدش آوردند و او تا غروب خورشید به آن ها سرگرم شد و هنگام نماز عصر او گذشت، سلیمان علیه السلام از این امر بسیار غمگین شد و دعا کرد که خداوند عزّ و جلّ خورشید را برایش باز گرداند تا نماز عصر را بجای آورد. خداوند سبحان خورشید را به هنگام عصر باز گرداند و او نمازش را بجای آورد. آن گاه اسب ها را طلبید و با شمشیر شروع به زدن ساق ها و گردن های آن ها کرد، تا آن که همه را کشت و این همان کلام خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: ﴿ رُدُّوهَا عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسْحًا بِالسُّوقِ وَ الْأَعْنَاقِ ﴾.

[آن ها به قدری جالب بودند که گفت]: بار دیگر آن ها را نزد من باز گردانید و دست به ساق ها و گردن های آن ها کشید [و آن ها را نوازش داد]. (33)

1- امام باقر علیه السلام- زراره از امام باقر علیه السلام نقل می کند که درباره ی سخن حق تعالی زیرا نماز، وظیفه ی ثابت و معیّنی برای مؤمنان است!. (نساء / 103) فرمود: «یعنی فریضه ای واجب. و مقصود وجوب آن بر مؤمنین است و اگر آن طور که مخالفین می گویند باشد، باید سلیمان بن داود علیه السلام هلاک شده باشد، چه آن که وی نماز عصرش را تأخیر انداخت تا خورشید پشت حجاب کوه ها پنهان و مخفی شد و اگر قبل از غایب شدنش نماز را خوانده بود در وقتش اداء کرده بود و هیچ نمازی از نظر وقت طولانی تر از نماز عصر نمی باشد».

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ السَّلاَمُ عَلَی مَنْ رُدَّتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ حِیْنَ تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَقَدْ فَتَنّا سُلَيْمانَ وَ أَلْقَيْنا عَلى كُرْسِيِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ ﴾ (34)

1- امام علی علیه السلام- [در زیارت امام علی علیه السلام آمده است]: سلام بر آن کسی که وقتی آفتاب در دل تاریکی ها رفت، خورشید به خاطر او بازگشت [تا نمازش قضا نشود].

ما سلیمان را آزمودیم و بر تخت او جسدی افکندیم، سپس او [به درگاه خداوند] توبه کرد. (34)

الْإِخْتِبَارِ وَ الْبَلْوى إِنَّ اَللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ لَمْ یَخْلُقِ اَلْخَلْقَ عَبَثاً، وَ لاَ أَهْمَلَهُمْ سُدًی، وَ لاَ أَظْهَرَ حِکْمَتَهُ لَعِباً ﴾. (1)

این آیه: مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می کنید. (ملک / 2) و هم چنین این آیه: [به خاطر آورید] هنگامی که خداوند، ابراهیم را با وسایل گوناگونی آزمود. (بقره / 124) و نیز این آیه: و اگر خدا می خواست خودش آن ها را مجازات می کرد، امّا می خواهد بعضی از شما را با بعضی دیگر بیازماید. (محمّد / 4) و هر چه در قرآن به لفظ بلوی آمده توضیح آن در آغاز بیان شد که همه به معنی آزمایش است و امثال آن ها در قرآن بسیار است و همه ی این ها اثبات آزمایش و امتحان است. حقیقت این است که خدای عزّ و جلّ مردم را بیهوده نیافریده و آن ها را سر خود رها نساخته و حکمت خود را بازیچه ننموده است.

3-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ أَنَّ سُلَیْمَانَ قَالَ یَوْماً فِی مَجْلِسِهِ: لَأَطُوفَنَّ اَللَّیْلَهَ عَلَی سَبْعِینَ اِمْرَأَهً، تَلِدُ کُلُّ اِمْرَأَهٍ مِنْهُنَّ غُلاَماً یَضْرِبُ بِالسَّیْفِ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ. وَ لَمْ یَقُلْ: إِنَّ شَاءَ اَللَّهُ. فَطَافَ عَلَیْهِنَّ، فَلَمْ تَحْمِلُ مِنْهُنَّ إِلاَّ اِمْرَأَهٌ وَاحِدَهٌ، جَاءَتْ بِشِقِّ وَلَدٍ رَوَاهُ أَبُو هُرَیْرَهَ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ. قَالَ: ثُمَّ قَالَ: فَوَ اَلَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ، لَوْ قَالَ إِنْ شَاءَ اَللَّهُ لَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اَللَّهِ فُرْسَاناً ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَهَبْ لِی مُلْکاً لاَّ یَنبَغِی لاَحَد مِّنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ ﴾ (35)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیه السلام أَیَجُوزُ أَنْ یَكُونَ نَبِیُّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بَخِیلًا فَقَالَ لَا فَقُلْتُ لَهُ فَقَوْلُ سُلَیْمَانَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْكاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی مَا وَجْهُهُ وَ مَعْنَاهُ فَقَالَ الْمُلْكُ مُلْكَانِ مُلْكٌ مَأْخُوذٌ بِالْغَلَبَةِ وَ الْجَوْرِ وَ إِجْبَارِ النَّاسِ وَ مُلْكٌ مَأْخُوذٌ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی ذِكْرُهُ كَمُلْكِ آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُلْكِ طَالُوتَ وَ مُلْكِ ذِی الْقَرْنَیْنِ فَقَالَ سُلَیْمَانُ علیه السلام هَبْ لِی مُلْكاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی أَنْ یَقُولَ إِنَّهُ مَأْخُوذٌ بِالْغَلَبَةِ وَ الْجَوْرِ وَ إِجْبَارِ النَّاسِ فَسَخَّرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ وَ جَعَلَ غُدُوَّهَا شَهْراً وَ رَوَاحَهَا شَهْراً وَ سَخَّرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الشَّیاطِینَ كُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ وَ عُلِّمَ مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ مُكِّنَ فِی الْأَرْضِ فَعَلِمَ النَّاسُ فِی وَقْتِهِ وَ بَعْدَهُ أَنَّ مُلْكَهُ لَا یُشْبِهُ مُلْكَ الْمُلُوكِ الْمُخْتَارِینَ مِنْ قِبَلِ النَّاسِ وَ الْمَالِكِینَ بِالْغَلَبَةِ وَ الْجَوْرِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ فَقَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله رَحِمَ اللَّهُ أَخِی سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ مَا كَانَ أَبْخَلَهُ فَقَالَ لِقَوْلِهِ علیه السلام وَ جْهَانِ أَحَدُهُمَا مَا كَانَ أَبْخَلَهُ بِعِرْضِهِ وَ سُوءِ الْقَوْلِ فِیهِ وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ یَقُولُ مَا كَانَ أَبْخَلَهُ إِنْ كَانَ أَرَادَ مَا یَذْهَبُ إِلَیْهِ الْجُهَّالُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام قَدْ وَ اللَّهِ أُوتِینَا مَا أُوتِیَ سُلَیْمَانُ وَ مَا لَمْ یُؤْتَ سُلَیْمَانُ وَ مَا لَمْ یُؤْتَ أَحَدٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ سُلَیْمَانَ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَیْرِ حِسابٍ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّةِ مُحَمَّدٍ صلی اللّٰه علیه و آله ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا ﴾. (2)

ص: 64

3-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- روزی سلیمان علیه السلام در تخت خود نشسته بود و فرمود: «امشب با هفتاد زن گِرد خواهم آمد و هر یک از آن ها پسری می زاید که در راه خدا شمشیر به دست می گیرد». این را گفت، امّا نگفت: «ان شاء اللّه». او با زنان گرد آمد، ولی تنها یکی از آن ها باردار شد که او هم پسری ناقص زایید؛ [و جسدی که بر تختش افتاد همین بود] سپس رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «سوگند به آن که جان محمّد در دست اوست! اگر گفته بود: ان شاء اللّه، آن پسران، سوار بر اسب در راه خدا جهاد می کردند».

گفت: «پروردگارا! مرا ببخش و حکومتی به من عطا کن که بعد از من سزاوار هیچ کس نباشد، که تو بسیار بخشنده ای». (35)

1- امام كاظم علیه السلام- علىّ بن یقطین گوید: به امام کاظم علیه السلام عرض کردم: آیا جایز است که پیامبر خدای عزّ و جلّ بخیل باشد»؟ فرمود: «نه»! عرض کردم: «پس این سخن سليمان علیه السلام: ﴿ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَهَبْ لی مُلْکاً لا یَنْبَغی لأَحَد مِنْ بَعْدی ﴾ چه وجهه ای دارد و به چه معناست»؟ فرمود: «فرمانروایی دو نوع است: یکی آن که با غلبه بر دیگران و ظلم و اجبار بر مردم گرفته شود، و دیگری آن که از جانب خداوند متعال باشد، مانند فرمانروایی خاندان ابراهیم و طالوت و ذو القرنین سلیمان علیهم السلام؛ سليمان علیه السلام گفت: ﴿ هَبْ لی مُلْکاً لا یَنْبَغی لأَحَد مِنْ بَعْدی ﴾ یعنی: ملکی به من ارزانی دار که هیچ کسی را شایستگی آن نباشد که بگوید ملک او از طریق غلبه و ستم و مجبور ساختن مردم حاصل شده است، پس خداوند عزّ و جلّ باد را برای سلیمان علیه السلام مسخّر گرداند که به امر او به هر جایی که می خواست به آرامی جریان می یافت، و این باد در مسیر رفت مسافتی به اندازه یک ماه و در مسیر برگشت نیز مسافتی به اندازه یک ماه مسافت می پیمود، و خداوند شیاطین را در کسوت بنّا و غوّاص برای او مسخّر گرداند و به او زبان گفتار پرندگان آموخت، و در زمین قدرت و عزّت یافت، پس مردم در زمان سلیمان علیه السلام و بعد از ایشان فهمیدند که فرمانروایی او شبیه فرمانروایی پادشاهان برگزیده شده از جانب مردم که با سلطه و ستم بر مردم حکم می رانند نیست». در ادامه از امام سلیمان علیه السلام پرسیدم: «پس معنای این فرموده ی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم چیست: خداوند سلیمان پسر داوود علیه السلام را رحمت کند که چقدر بخیل بود»!؟ فرمود: «سخن پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از دو جنبه قابل بررسی است؛ یکی این که سلیمان سلیمان علیه السلام چقدر نسبت به آبرو و گفته ی ناپسند در مورد خود بخیل بود، و دیگری: سلیمان سلیمان علیه السلام چقدر بخیل بود نسبت به این که آن چه را نادانان به آن نظر دارند خواسته باشد». سپس امام کاظم علیه السلام فرمود: «به خدا سوگند! که به ما (اهل بیت) آن چه به سلیمان سلیمان علیه السلام داده شده و آن چه را به او و هیچ یک از پیامبران دیگر نیز داده نشده بخشیده شده است، خداوند متعال در داستان سلیمان علیه السلام می فرماید: ﴿ هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴾ ولی در داستان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرماید: آن چه را رسول خدا برای شما آورده بگیرید [و اجرا کنید]، و از آن چه نهی کرده خود داری نمایید. (حشر/ 7)».

ص: 65

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی جَمِیلَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: فِی قَوْلِ سُلَیْمَانَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ اَلْوَهّابُ قُلْتُ فَأُعْطِیَ اَلَّذِی دَعَا بِهِ قَالَ نَعَمْ وَ لَمْ یُعْطَ بَعْدَهُ إِنْسَانٌ مَا أُعْطِیَ نَبِیُّ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مِنْ غَلَبَهِ اَلشَّیْطَانِ فَخَنَقَهُ إِلَی أُسْطُوَانَهٍ حَتَّی أَصَابَ بِلِسَانِهِ یَدَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ لَوْ لاَ مَا دَعَا بِهِ سُلَیْمَانُ لَأَرَیْتُکُمُوهُ ﴾. (1)

3- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ أَنَّ سُلَیْمَانَ لَمَّا تَزَوَّجَ بِالْیَمَانِیَّهِ وُلِدَ مِنْهَا اِبْنٌ وَ کَانَ یُحِبُّهُ فَنَزَلَ مَلَکُ اَلْمَوْتِ عَلَی سُلَیْمَانَ وَ کَانَ کَثِیراً مَا یَنْزِلُ عَلَیْهِ فَنَظَرَ إِلَی اِبْنِهِ نَظَراً حَدِیداً فَفَزِعَ سُلَیْمَانُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ لِأُمِّهِ إِنَّ مَلَکَ اَلْمَوْتِ نَظَرَ إِلَی اِبْنِی نَظْرَهً أَظُنُّهُ قَدْ أُمِرَ بِقَبْضِ رُوحِهِ فَقَالَ لِلْجِنِّ وَ اَلشَّیَاطِینِ هَلْ لَکُمْ حِیلَهٌ فِی أَنْ تُفِرُّوهُ مِنَ اَلْمَوْتِ فَقَالَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ أَنَا أَضَعُهُ تَحْتَ عَیْنِ اَلشَّمْسِ فِی اَلْمَشْرِقِ فَقَالَ سُلَیْمَانُ إِنَّ مَلَکَ اَلْمَوْتِ یُخْرِجُ مَا بَیْنَ اَلْمَشْرِقِ وَ اَلْمَغْرِبِ فَقَالَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ أَنَا أَضَعُهُ فِی اَلْأَرَضِینَ اَلسَّابِعَهِ فَقَالَ إِنَّ مَلَکَ اَلْمَوْتِ یَبْلُغُ ذَلِکَ فَقَالَ آخَرُ أَنَا أَضَعُهُ فِی اَلسَّحَابِ وَ اَلْهَوَاءِ فَرَفَعَهُ وَ وَضَعَهُ فِی اَلسَّحَابِ فَجَاءَ مَلَکُ اَلْمَوْتِ فَقَبَضَ رُوحَهُ فِی اَلسَّحَابِ فَوَقَعَ مَیِّتاً عَلَی کُرْسِیِّ سُلَیْمَانَ فَعَلِمَ أَنَّهُ قَدْ أَخْطَأَ فَحَکَی اَللَّهُ ذَلِکَ فِی قَوْلِهِ: وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ فَقَالَ: رَبِّ اِغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ اَلْوَهّابُ فَسَخَّرْنا لَهُ اَلرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ وَ اَلرُّخَاءُ اَللَّیِّنَهُ وَ اَلشَّیاطِینَ کُلَّ بَنّاءٍ وَ غَوّاصٍ أَیْ فِی اَلْبَحْرِ وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی اَلْأَصْفادِ یَعْنِی مُقَیَّدِینَ قَدْ شُدَّ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ هُمُ اَلَّذِینَ عَصَوْا سُلَیْمَانَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ حِینَ سَلَبَهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُلْکَهُ وَ قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ جَعَلَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُلْکَ سُلَیْمَانَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی خَاتَمِهِ فَکَانَ إِذَا لَبِسَهُ حَضَرَتْهُ اَلْجِنُّ وَ اَلْإِنْسُ وَ اَلشَّیَاطِینُ وَ جَمِیعُ اَلطَّیْرِ وَ اَلْوَحْشِ وَ أَطَاعُوهُ فَیَقْعُدُ عَلَی کُرْسِیِّهِ وَ یَبْعَثُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رِیحاً تَحْمِلُ اَلْکُرْسِیَّ بِجَمِیعِ مَا عَلَیْهِ مِنَ اَلشَّیَاطِینِ وَ اَلطَّیْرِ وَ اَلْإِنْسِ وَ اَلدَّوَابِّ وَ اَلْخَیْلِ فَتَمُرُّ بِهَا فِی اَلْهَوَاءِ إِلَی مَوْضِعٍ یُرِیدُهُ سُلَیْمَانُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ کَانَ یُصَلِّی اَلْغَدَاهَ بِالشَّامِ وَ اَلظُّهْرَ بِفَارِسَ وَ کَانَ یَأْمُرُ اَلشَّیَاطِینَ أَنْ یَحْمِلُوا اَلْحِجَارَهَ مِنْ فَارِسَ یَبِیعُونَهَا بِالشَّامِ فَلَمَّا مَسَحَ أَعْنَاقَ اَلْخَیْلِ وَ سُوقَهَا بِالسَّیْفِ سَلَبَهُ اَللَّهُ مُلْکَهُ وَ کَانَ إِذَا دَخَلَ اَلْخَلاَءَ دَفَعَ خَاتَمَهُ إِلَی بَعْضِ مَنْ یَخْدُمُهُ فَجَاءَ شَیْطَانٌ فَخَدَعَ خَادِمَهُ وَ أَخَذَ مِنْ یَدِهِ اَلْخَاتَمَ وَ لَبِسَهُ فَخَرَّتْ عَلَیْهِ اَلشَّیَاطِینُ وَ اَلْجِنُّ وَ اَلْإِنْسُ وَ اَلطَّیْرُ وَ اَلْوَحْشُ

ص: 66

2- امام صادق علیه السلام- ابو جمیله گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این سخن سلیمان علیه السلام: ﴿ هَبْ لِي مُلْكاً لا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ ﴾ پرسیدم: «آیا آن چه سلیمان علیه السلام از خدا خواسته به او بخشیده شده است»؟ فرمود: «بله! و بعد از سلیمان علیه السلام قدرت غلبه بر شیطان به هیچ کس به اندازه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم داده نشده است، پس پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم گلوی شیطان را به ستونی فشار داد تا جایی که با زبانش دست پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را لمس کرد. آن گاه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «اگر آن چه سلیمان علیه السلام درخواست کرده اتّفاق نمی افتاد، او را به شما نشان می دادم»».

3- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- هنگامی که حضرت سلیمان علیه السلام با زنی یمنی وصلت کرد، پسری از آن زن زاده شد که سلیمان علیه السلام او را بسیار دوست می داشت. روزی فرشته مرگ که بسیار بر سلیمان علیه السلام نازل می شد، نزد وی آمد و نگاه تندی به آن پسر انداخت. سلیمان علیه السلام از نگاه او در هراس افتاد و به همسرش گفت: «فرشته ی مرگ چنان به پسرم نگریست که گمان می کنم فرمان گرفته تا جان او را بستاند». سپس به جن ها و شیطان ها فرمود: «آیا راه چاره ای در نظر دارید تا این پسر را از مرگ بگریزانید»؟ یکی از آن ها گفت: «من او را به زیر چشمه ی خورشید در شرق می گذارم». سلیمان علیه السلام فرمود: «فرشته ی مرگ هر آن چه را بین شرق و غرب باشد، بیرون می آورد». دیگری گفت: «من او را در زمین هفتم می گذارم». سلیمان علیه السلام فرمود: «فرشته ی مرگ به آن جا نیز راه می یابد». دیگری گفت: «من او را در میان ابرها و هوا می گذارم». سپس او را بالا برد و بر ابرها گذاشت. ناگاه فرشته ی مرگ آمد و میان ابرها جان آن پسر را گرفت و پیکر بی جانش را بر تخت سلیمان علیه السلام گذاشت و آن گاه سلیمان علیه السلام دانست که خطا کرده است. خداوند این قصّه را حکایت کرد و فرمود: ﴿ وَ أَلْقَيْنَا عَلَى كُرْسِيِّهِ جَسَداً ثمّ أَنَابَ قَالَ ربّ اغْفِرْ لِي وَ هَبْ لِي مُلْكاً لا يَنبَغِي لِأَحَدٍ مِّنْ بَعْدِي إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ رُخَاءِ حَيْثُ أَصَابَ ﴾. رخاء یعنی به نرمی، ﴿ وَ الشَّياطِينَ كُلَّ بَنّاءٍ وَ غَوّاصٍ ﴾ یعنی در دریا. ﴿ وَ آخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفادِ ﴾؛ یعنی با زنجیر به یک دیگر محکم بسته شده اند و آن ها همان شیطان هایی بودند که وقتی خداوند عزّ و جلّ پادشاهی را از سلیمان علیه السلام گرفت، از وی نافرمانی کردند». امام صادق علیه السلام فرمود: «خداوند عزّ و جلّ پادشاهی سلیمان علیه السلام را در انگشترش قرار داد، پس هرگاه آن را در دست می کرد، تمامی جن ها و انسان ها و شیطان ها و پرنده ها و درّنده ها نزد او حاضر می شدند و از او فرمان می بردند. او بر تخت خود می نشست و خداوند بادی می فرستاد و آن باد تخت او را بر می گرفت و بر فراز همه ی شیطان ها و پرنده ها و انسان ها و چهار پایان و اسب ها در آسمان گذر می داد و به هر کجا که سلیمان علیه السلام می خواست، آن را فرود می آورد و او نماز صبح را در سرزمین شام بجا می آورد و نماز ظهر را در سرزمین فارس می خواند و به شیطان ها فرمان می داد تا از فارس، سنگ، بار گیرند و در شام به فروش رسانند؛ تا این که او با شمشیر گردن و پای اسب ها را قطع کرد و از این رو خداوند پادشاهی را از او گرفت. وقتی سلیمان علیه السلام می خواست وارد مستراح شود، انگشتر خود را به برخی از خدمت گزاران می سپرد. روزی شیطانی آمد و خدمتگزارش را فریب داد و انگشتر را از او گرفت و آن را در دست کرد و این گونه شیطان ها و انسان ها و جن ها و پرنده ها و درّنده ها به فرمان او در آمدند. چون سلیمان علیه السلام بیرون آمد و انگشترش را طلب کرد آن را نیافت، پس گریخت و رو به سوی ساحل دریا

ص: 67

وَ خَرَجَ سُلَیْمَانُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی طَلَبِ اَلْخَاتَمِ فَلَمْ یَجِدْهُ فَهَرَبَ وَ مَرَّ عَلَی سَاحِلِ اَلْبَحْرِ وَ أَنْکَرَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ اَلشَّیْطَانَ اَلَّذِی تَصَوَّرَ فِی صُورَهِ سُلَیْمَانَ وَ صَارُوا إِلَی أُمِّهِ فَقَالُوا لَهَا أَتُنْکِرِینَ مِنْ سُلَیْمَانَ شَیْئاً فَقَالَتْ کَانَ أَبَرَّ اَلنَّاسِ بِی وَ هُوَ اَلْیَوْمَ یَعْصِینِی وَ صَارُوا إِلَی جَوَارِیهِ وَ نِسَائِهِ وَ قَالُوا أَتُنْکِرْنَ مِنْ سُلَیْمَانَ شَیْئاً قُلْنَ لَمْ یَکُنْ یَأْتِینَا فِی اَلْحَیْضِ وَ هُوَ یَأْتِینَا فِی اَلْحَیْضِ فَلَمَّا خَافَ اَلشَّیْطَانُ أَنْ یَفْطُنُوا بِهِ أَلْقَی اَلْخَاتَمَ فِی اَلْبَحْرِ فَبَعَثَ اَللَّهُ سَمَکَهً فَالْتَقَمَتْهُ وَ هَرَبَ اَلشَّیْطَانُ فَبَقُوا بَنُو إِسْرَائِیلَ یَطْلُبُونَ سُلَیْمَانَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ کَانَ سُلَیْمَانُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَمُرُّ عَلَی سَاحِلِ اَلْبَحْرِ تَائِباً إِلَی اَللَّهِ مِمَّا کَانَ مِنْهُ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ أَرْبَعِینَ یَوْماً مَرَّ بِصَیَّادٍ یَصِیدُ اَلسَّمَکَ فَقَالَ لَهُ أُعِینُکَ عَلَی أَنْ تُعْطِیَنِی مِنِ اَلسَّمَکِ شَیْئاً قَالَ نَعَمْ فَأَعَانَهُ سُلَیْمَانُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَلَمَّا اِصْطَادَ دَفَعَ إِلَی سُلَیْمَانَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ سَمَکَهً فَأَخَذَهَا فَشَقَّ بَطْنَهَا وَ ذَهَبَ یَغْسِلُهَا فَوَجَدَ اَلْخَاتَمَ فِی بَطْنِهَا فَلَبِسَهُ وَ حَوَتْ عَلَیْهِ اَلشَّیَاطِینُ وَ اَلْجِنُّ وَ اَلْإِنْسُ وَ اَلطَّیْرُ وَ اَلْوُحُوشُ وَ رَجَعَ إِلَی مَا کَانَ وَ طَلَبَ ذَلِکَ اَلشَّیْطَانَ وَ جُنُودَهُ اَلَّذِینَ کَانُوا مَعَهُ فَقَیَّدَهُمْ وَ حَبَسَ بَعْضَهُمْ فِی جَوْفِ اَلْمَاءِ وَ بَعْضَهُمْ فِی جَوْفِ اَلصَّخْرِ بِأَسَامِی اَللَّهِ فَهُمْ مَحْبُوسُونَ مُعَذَّبُونَ إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ قَالَ وَ لَمَّا رَجَعَ سُلَیْمَانُ إِلَی مُلْکِهِ قَالَ لِآصَفَ بْنِ بَرْخِیَا وَ کَانَ آصَفُ کَاتِبَ سُلَیْمَانَ وَ هُوَ اَلَّذِی کَانَ عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ اَلْکِتَابِ قَدْ عَذَرْتُ اَلنَّاسَ بِجَهَالَتِهِمْ فَکَیْفَ أَعْذِرُکَ فَقَالَ لاَ تَعْذِرُنِی فَلَقَدْ عَرَفْتُ اَلْحُوتَ اَلَّذِی أَخَذَ خَاتَمَکَ وَ أَبَاهُ وَ أُمَّهُ وَ عَمَّهُ وَ خَالَهُ وَ لَقَدْ قَالَ لِی اُکْتُبْ لِی فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ قَلَمِی لاَ یَجْرِی بِالْجَوْرِ فَقَالَ اِجْلِسْ وَ لاَ تَکْتُبْ فَکُنْتُ أَجْلِسُ وَ لاَ أَکْتُبُ شَیْئاً وَ لَکِنْ أَخْبِرْنِی عَنْکَ یَا سُلَیْمَانُ صِرْتَ تُحِبُّ اَلْهُدْهُدَ وَ هُوَ أَخَسُّ اَلطَّیْرِ مُنْتِناً وَ أَخْبَثُهُ رِیحاً قَالَ إِنَّهُ یُبْصِرُ اَلْمَاءَ مِنْ وَرَاءِ اَلصَّفَا اَلْأَصَمِّ فَقَالَ وَ کَیْفَ یُبْصِرُ اَلْمَاءَ مِنْ وَرَاءِ اَلصَّفَا وَ إِنَّمَا یُوَارَی عَنْهُ اَلْفَخُّ بِکَفٍّ مِنْ تُرَابٍ حَتَّی یَأْخُذُ بِعَقِبِهِ فَقَالَ سُلَیْمَانُ قِفْ یَا وَقَّافُ إِنَّهُ إِذَا جَاءَ اَلْقَدَرُ حَالَ دُونَ اَلْبَصَرِ ﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ ذَاتَ یَوْمٍ لِأَصْحَابِهِ: إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ وَهَبَ لِی مُلْکاً لاَ یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی، سَخَّرَ لِی اَلرِّیحَ وَ اَلْإِنْسَ وَ اَلْجِنَّ وَ اَلطَّیْرَ وَ اَلْوُحُوشَ، وَ عَلَّمَنِی مَنْطِقَ اَلطَّیْرِ، وَ آتَانِی مِنْ کُلِّ شَیْءٍ، وَ مَعَ جَمِیعِ مَا أُوتِیتُ مِنَ اَلْمُلْکِ مَا تَمَّ لِی سُرُورُ یَوْمٍ إلَی اللیْلِ وَ قَدْ أحْبَبْتُ أنْ أدْخُلَ قَصْرِی فِی غَدٍ فَأصْعَدَ أعْلَاهُ وَ أنْظُرَ إلَی مَمَالِکِی، فَلَا تَأْذَنُوا لِأحَدٍ

ص: 68

گذاشت. بنی اسرائیل به آن شیطان که به شکل سلیمان علیه السلام در آمده بود، شک کردند و نزد مادر سلیمان علیه السلام رفتند و به او گفتند: «آیا در رفتار سلیمان علیه السلام چیزی در نظرت نا معمول نیست»؟ گفت: «او در میان مردم، نیکو کارترین کس نسبت به من بود، امّا اکنون به من بدی می کند»! بنی اسرائیل نزد کنیزان و همسران سلیمان علیه السلام رفتند و گفتند: «آیا در رفتار سلیمان علیه السلام چیزی در نظرتان نا معمول نیست»؟ گفتند: «او در حیض با ما نزدیکی نمی کرد، امّا اکنون در حیض به نزدیک ما می آید». شیطان که ترسید او را بشناسند، انگشتر را در دریا انداخت. در آن دم خداوند یکی از ماهیان را فرستاد و آن ماهی انگشتر را بلعید و آن شیطان گریخت. بنی اسرائیل چهل روز در جستجوی سلیمان علیه السلام بر جای ماندند، حال آن که سلیمان علیه السلام در ساحل دریا قدم می زد و می گریست و از خدا طلب آمرزش می کرد و از کردار خود توبه می نمود. چون آن چه اوّل روز گذشت، سلیمان علیه السلام به ماهی گیری برخورد که به کار مشغول بود، نزد او رفت و فرمود: «اگر تو را یاری کنم، مقداری ماهی به من می دهی»؟ ماهی گیر عرض کرد: «آری! سلیمان علیه السلام او را یاری کرد و وقتی ماهی گیر شکار خود کرد، یک ماهی به سلیمان علیه السلام داد. او ماهی را گرفت و چون شکمش را شکافت تا آن را بشوید، ناگهان انگشتر را در شکمش یافت. آن را به دست کرد و باز شیطان ها و جن ها و انسان ها و پرنده ها و درّنده ها به فرمان او در آمدند و این چنین به جایگاه پیشین خود بازگشت و در پی آن شیطان و سپاهیان همراهش بر آمد و آن ها را به زنجیر کشید و با نام های خداوند، برخی را در میان آب و برخی را در میان سنگ، زندانی کرد و آن ها تا روز قیامت در بند و عذاب بر جای ماندند. وقتی سلیمان علیه السلام به قلمرو خود بازگشت، به آصف بن برخیا، [که کاتب سلیمان و کسی بود که علمی از کتاب نزد او بود] فرمود: من مردم را [به خاطر جهالتشان] می بخشم؛ چرا که نمی دانستند او شیطان است، امّا تو را که می دانستی، چگونه ببخشم؟ آصف عرض کرد: مرا نبخش، من شیطانی که انگشتر تو را در دست کرد می شناختم، حتّی پدر و مادر و عمو و دایی اش را نیز می شناختم، او به من گفت: «برای من کتابت کن». به او گفتم: «قلم من به جَور جاری نمی شود». گفت: «پس بر جای خود بنشین و چیزی ننویس و من چنین کردم». و امّا ای سلیمان علیه السلام! مرا خبر ده که چرا تو هدهد را دوست داری، حال آن که او از همه ی پرندگان خسیس - تر و بد بو تر است؟ سلیمان علیه السلام فرمود: «چون هدهد آب را از پشت سنگ سخت می بیند». آصف عرض کرد: «چگونه آب را از پشت سنگ سخت می بیند، امّا دام را در زیر یک مشت خاک نمی بیند و به دام می افتد»؟ سلیمان علیه السلام فرمود: «تند نرو ای سست گام! وقتی تقدیر فرا می رسد، دیده را کور می کند».4- امام صادق علیه السلام- سلیمان بن داود علیه السلام روزی به یاران خود فرمود: «خداوند تبارک و تعالی به من ملکی را ارزانی داشت که بعد از من سزاوار هیچ کس نباشد و خداوند، باد، انس، جن، پرندگان و وحوش را در اختیار من درآورد و زبان پرندگان را به من آموزش داد و از هر چیز به من عطا نمود. با این همه سلطنت و پادشاهی که به من داده شد حتّی یک صبح تا شام نیز شادمانی ام به طول نینجامید، چرا که من دوست داشتم پای در قصرم بگذارم و در آن جا شب را به صبح برسانم و به فراز قصر بروم و به سرزمین های خویش بنگرم. پس به هیچ کسی اجازه ندهید تا نزد من آید و بدین وسیله روز مرا تلخ سازد». یاران سلیمان علیه السلام گفتند: «اطاعت می کنیم». چون صبح شد،

ص: 69

عَلَیَّ لِئَلَّا یَرِدَ عَلَیَّ مَا یُنَغِّصُ عَلَیَّ یَوْمِی. قَالُوا: نَعَمْ. فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ أخَذَ عَصَاهُ بِیَدِهِ وَ صَعِدَ إلَی أعْلَی مَوْضِعٍ مِنْ قَصْرِهِ وَ وَقَفَ مُتَّکِئاً عَلَی عَصَاهُ یَنْظُرُ إلَی مَمَالِکِهِ مَسْرُوراً بِمَا أُوتِیَ فَرِحاً بِمَا أُعْطِیَ إذْ نَظَرَ إلَی شَابٍّ حَسَنِ الْوَجْهِ وَ اللِّبَاسِ قَدْ خَرَجَ عَلَیْهِ مِنْ بَعْضِ زَوَایَا قَصْرِهِ، فَلَمَّا بَصُرَ بِهِ سُلَیْمَانُ عَلَیْهِ السَّلامُ قَالَ لَهُ: مَنْ أدْخَلَکَ إلَی هَذَا الْقَصْرِ وَ قَدْ أرَدْتُ أنْ أخْلُوَ فِیهِ الْیَوْمَ فَبِإذْنِ مَنْ دَخَلْتَ؟ فَقَالَ الشَّابُّ: أدْخَلَنِی هَذَا الْقَصْرَ رَبُّهُ وَ بِإذْنِهِ دَخَلْتُ فَقَالَ: رَبُّهُ أحَقُّ بِهِ مِنِّی، فَمَنْ أنْتَ؟ قَالَ: أنَا مَلَکُ الْمَوْتِ. قَالَ: وَ فِیمَا جِئْتَ؟ قَالَ: جِئْتُ لِأقْبِضَ رُوحَکَ. قَالَ: امْضِ لِمَا أُمِرْتَ بِهِ، فَهَذَا یَوْمُ سُرُورِی وَ أبَی اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ أنْ یَکُونَ لِی سُرُورٌ دُونَ لِقَائِهِ. فَقَبَضَ مَلَکُ الْمَوْتِ رُوحَهُ وَ هُوَ مُتَّکِئٌ عَلَی عَصَاهُ فَبَقِیَ سُلَیْمَانُ عَلَیْهِ السَّلامُ مُتَّکِئاً عَلَی عَصَاهُ وَ هُوَ مَیِّتٌ مَا شَاءَ اللهُ وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ إلَیْهِ وَ هُمْ یُقَدِّرُونَ أنَّهُ حَیٌّ، فَافْتَتَنُوا فِیهِ وَ اخْتَلَفُوا، فَمِنْهُمْ مَنْ قَالَ: إنَّ سُلَیْمَانَ عَلَیْهِ السَّلامُ قَدْ بَقِیَ مُتَّکِئاً عَلَی عَصَاهُ هَذِهِ الْأیَّامَ الْکَثِیرَةَ وَ لَمْ یَتْعَبْ وَ لَمْ یَنَمْ وَ لَمْ یَأْکُلْ وَ لَمْ یَشْرَبْ إنَّهُ لَرَبُّنَا الَّذِی یَجِبُ عَلَیْنَا أنْ نَعْبُدَهُ؛ وَ قَالَ قَوْمٌ: إنَّ سُلَیْمَانَ عَلَیْهِ السَّلامُ سَاحِرٌ وَ إنَّهُ یُرِینَا أنَّهُ وَاقِفٌ مُتَّکِئٌ عَلَی عَصَاهُ یَسْحَرُ أعْیُنَنَا وَ لَیْسَ کَذَلِکَ. فَقَالَ الْمُؤْمِنُونَ: إنَّ سُلَیْمَانَ هُوَ عَبْدُ اللهِ وَ نَبِیُّهُ یُدَبِّرُ اللهُ أمْرَهُ بِمَا شَاءَ. فَلَمَّا اخْتَلَفُوا بَعَثَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأرَضَةَ فَدَبَّتْ فِی عَصَاهُ فَلَمَّا أکَلَتْ جَوْفَهَا انْکَسَرَتِ الْعَصَا وَ خَرَّ سُلَیْمَانُ عَلَیْهِ السَّلامُ مِنْ قَصْرِهِ عَلَی وَجْهِهِ، فَشَکَرَتِ الْجِنُّ لِلْأرَضَةِ صَنِیعَهَا، فَلِأجْلِ ذَلِکَ لَا تُوجَدُ الْأرَضَةُ فِی مَکَانٍ إلَّا وَ عِنْدَهَا مَاءٌ وَ طِینٌ ﴾. (1)

5- المهدى عجل اللّه تعالی فرجه الشریف- ﴿ عَنْهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِرِوَایَةٍ أُخْرَی فَمِنْ ذَلِکَ الدُّعَاءُ الْمَعْرُوفُ بِدُعَاءِ الْعَلَوِیِّ الْمِصْرِیِّ:... إِلَهِی وَ أَسْأَلُکَ اَللَّهُمَّ بِالاِسْمِ اَلَّذِی سَأَلَکَ بِهِ عَبْدُکَ وَ نَبِیُّکَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ إِذْ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ اَلْوَهّابُ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ دُعَاءَهُ وَ أَطَعْتَ لَهُ اَلْخَلْقَ وَ حَمَلْتَهُ عَلَی اَلرِّیحِ وَ عَلَّمْتَهُ مَنْطِقَ اَلطَّیْرِ وَ سَخَّرْتَ لَهُ اَلشَّیَاطِینَ مِنْ کُلِّ بَنّاءٍ وَ غَوّاصٍ وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی اَلْأَصْفادِ هَذَا عَطَاؤُکَ لاَ عَطَاءُ غَیْرِکَ وَ کُنْتَ مِنْهُ قَرِیباً یَا قَرِیبُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ﴾. (2)

ص: 70

سليمان علیه السلام عصای خود را در دست گرفت و به فراز قصر خود رفت و با تکیه بر عصای خود ایستاد و به سرزمین های خود نگاه می کرد و از آن چه به او عطا شده بود، شادمان و از آن چه به او ارزانی شده بود، خوشحال بود تا این که نگاهش به جوان خوش سیما و شیک پوشی افتاد که از یکی از گوشه های قصر سلیمان علیه السلام خارج شد و نزد او آمد. چون سلیمان علیه السلام او را دید به او فرمود: «چه کسی تو را وارد این قصر گردانیده است، در حالی که من می خواستم امروز در آن تنها باشم. تو با اجازه ی چه کسی وارد شده ای»؟ آن جوان پاسخ داد: «خداوندِ این قصر مرا وارد آن گردانیده است و با اذن او وارد شده ام». سلیمان علیه السلام فرمود: «خداوند این قصر، مستحق تر از من نسبت به آن است، تو کیستی»؟ آن جوان پاسخ داد: «من فرشته ی مرگ هستم». سلیمان علیه السلام فرمود: «به چه منظور آمده ای»؟ فرشته ی مرگ پاسخ داد: «آمده ام تا تو را قبض روح کنم». سلیمان علیه السلام فرمود: «مأموریت خود را انجام بده، چرا که امروز روز شادمانی من است و خداوند عزّ و جلّ نخواست که شادمانی برای من بدون دیدار او باشد». پس فرشته ی مرگ در حالی که سلیمان علیه السلام بر عصای خود تکیه کرده بود، روح او را ستاند و سلیمان علیه السلام تا آن اندازه که خدا خواست، بی جان به همان حالت که بر عصای خود تکیه داده بود، باقی ماند و مردم به او نگاه می کردند و گمان می کردند که او زنده است و در مورد او حرف های مختلفی زدند و نظرات متفاوتی ارائه دادند. برخی از آنان گفتند: «سلیمان علیه السلام در این روزهای بسیار به همان حال که بر عصای خود تکیه کرده بود، باقی مانده و خسته نشده و نه چیزی خورده و نخوابیده و آبی نیز ننوشیده است. بنا بر این او پروردگار ماست که ما باید او را پرستش کنیم». گروه دیگری گفتند: «سلیمان علیه السلام جادوگر است و او چنین به ما می نمایاند که او بر عصای خود تکیه داده و ایستاده است و چشمان ما را افسون می کند، در حالی که چنین نیست». مؤمنان نیز گفتند: «سلیمان علیه السلام، بنده و پیامبر خداوند است و خداوند امر او را آن چنان که خود خواهد، تدبیر می کند». چون آنان اختلاف نظر پیدا کردند، خداوند عزّ و جلّ موریانه را مبعوث داشت و او در عصای سلیمان علیه السلام نفوذ کرد و چون داخل آن عصا را خورد، عصا شکست و سلیمان علیه السلام از قصر خود به رو افتاد و اجنّه به خاطر این کار از موریانه سپاس گزاری کردند و به همین خاطر است که موریانه تنها در جایی که در آن آب و گل است یافت می شود».

5- امام زمان عجل اللّه تعالی فرجه الشریف- در دعای علوی مصری از امام زمان عجل اللّه تعالی فرجه الشریف نقل شده است که فرمود: ای خدای من، از تو می خواهم بدان نام که بنده ی تو و پیغمبر تو سلیمان پسر داود علیهما السلام تو را بدان خواند هنگامی که گفت: ﴿ إِذْ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ ﴾، پس دعای او را مستجاب کردی و آفریدگان را به فرمان او در آوردی و او را بر باد حاکم ساختی و سخن مرغان را به او آموختی و برای او شیطان ها را مسخّر کردی که هر یک از آن ها بنا کننده و فرو رونده بودند و جماعت دیگران را از دیوان که بسته شده بودند به یک دیگر در غل های آهنین، این ها بخشش توست و بخشش غیر تو نیست و تو به او نزدیک بودی ای نزدیک، که رحمت فرستی بر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و بر آل محمّد علیهم السلام.

ص: 71

6- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مَسْعَدَهَ بْنِ صَدَقَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ حَدِیثٌ طَوِیلٌ یَقُولُ فِیهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: لِأَقْوَامٍ یُظْهِرُونَ اَلزُّهْدَ وَ یَدْعُونَ اَلنَّاسَ أَنْ یَکُونُوا مَعَهُمْ عَلَی مِثْلِ اَلَّذِی هُمْ عَلَیْهِ مِنَ اَلتَّقَشُّفِ: أَخْبِرُونِی أَیْنَ أَنْتُمْ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ؟ حِینَ سَأَلَ اَللَّهَ مُلْکاً لاَ یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی فَأَعْطَاهُ اَللَّهُ جَلَّ اِسْمُهُ ذَلِکَ، وَ کَانَ یَقُولُ اَلْحَقَّ وَ یَعْمَلُ بِهِ، ثُمَّ لَمْ نَجِدِ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَابَ عَلَیْهِ ذَلِکَ، وَ لاَ أَحَداً مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ، وَ دَاوُدَ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبْلَهُ فِی مُلْکِهِ وَ شِدَّهِ سُلْطَانِهِ ﴾. (1)

7- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنَّهُ صَلَّی صَلاَهً فَقَالَ إِنَّ اَلشَّیْطَانَ عَرَضَ لِی لِیُفْسِدَ عَلِیَّ اَلصَّلاَهَ فَأَمْکَنَنِیَ اَللَّهُ مِنْهُ فَوَدَعْتُهُ وَ لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أُوثِقَهُ إِلَی سَارِیَهٍ حَتَّی تُصْبِحُوا وَ تَنْظُرُوا إِلَیْهِ أَجْمَعِینَ فَذَکَرْتُ قَوْلَ سُلَیْمَانَ رَبِّ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی فَرَدَّهُ اَللَّهُ خَاسِئاً خَائِباً ﴾. (2)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: خَرَجَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ مِنْ بَیْتِ اَلْمَقْدِسِ وَ مَعَهُ ثَلاَثُمِائَهِ أَلْفِ کُرْسِیٍّ عَنْ یَمِینِهِ عَلَیْهَا اَلْإِنْسُ وَ ثَلاَثُمِائَهِ أَلْفِ کُرْسِیٍّ عَنْ یَسَارِهِ عَلَیْهَا اَلْجِنُّ وَ أَمَرَ اَلطَّیْرَ فَأَظَلَّتْهُمْ وَ أَمَرَ اَلرِّیحَ فَحَمَلَتْهُمْ حَتَّی وَرَدَ إِیوَانَ کِسْرَی فِی اَلْمَدَائِنِ ثُمَّ رَجَعَ فَبَاتَ فَاضْطَجَعَ ثُمَّ غَدَا فَانْتَهَی إِلَی مَدِینَهِ ترکاوان [بَرْکَاوَانَ] ثُمَّ أَمَرَ اَلرِّیحَ فَحَمَلَتْهُمْ حَتَّی کَادَتْ أَقْدَامُهُمْ یُصِیبُهَا اَلْمَاءُ وَ سُلَیْمَانُ عَلَی عَمُودٍ مِنْهَا فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ هَلْ رَأَیْتُمْ مَلِکاً قَطُّ أَعْظَمَ مِنْ هَذَا وَ سَمِعْتُمْ بِهِ فَقَالُوا مَا رَأَیْنَا وَ لاَ سَمِعْنَا بِمِثْلِهِ فَنَادَی مَلَکٌ مِنَ اَلسَّمَاءِ ثَوَابُ تَسْبِیحَهٍ وَاحِدَهٍ فِی اَللَّهِ أَعْظَمُ مِمَّا رَأَیْتُمْ ﴾. (3)

9- الباقر علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَبْعَثْ أَنْبِیَاءَ مُلُوکاً فِی اَلْأَرْضِ إِلاَّ أَرْبَعَهً بَعْدَ نُوحٍ ذُو اَلْقَرْنَیْنِ وَ اِسْمُهُ عَیَّاشٌ وَ دَاوُدُ وَ سُلَیْمَانُ وَ یُوسُفُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَأَمَّا عَیَّاشٌ فَمَلَکَ مَا بَیْنَ اَلْمَشْرِقِ وَ اَلْمَغْرِبِ وَ أَمَّا دَاوُدُ فَمَلَکَ مَا بَیْنَ اَلشَّامَاتِ إِلَی بِلاَدِ إِصْطَخْرَ وَ کَذَلِکَ مَلَکَ سُلَیْمَانُ وَ أَمَّا یُوسُفُ فَمَلَکَ مِصْرَ وَ بَرَارِیَهَا لَمْ یُجَاوِزْهَا إِلَی غَیْرِهَا اِبْنُ اَلْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: مَلَکَ اَلْأَرْضَ کُلَّهَا أَرْبَعَهٌ مُؤْمِنَانِ وَ کَافِرَانِ فَأَمَّا اَلْمُؤْمِنَانِ

ص: 72

6- امام صادق علیه السلام- مسعدة بن صدقه در حدیثی طولانی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که: گروهی که به زهد و پارسایی تظاهر داشتند و مردم را به همان روش خود که پوشیدن لباس های کثیف و نپرداختن به نظافت و پاکیزگی است دعوت می کردند، وارد شدند. فرمود: «به من بگویید: شما کجا و سلیمان بن داود علیه السلام کجا؟ او از خداوند درخواست کرد که به وی حکومت و ملکی عنایت فرماید ملکی که بعد از من سزاوار هیچ کس نباشد پس خداوند متعال همه ی آن چه را که او خواست، به وی عطا فرمود. سلیمان علیه السلام حق را بیان می کرد و به آن عمل می نمود و ما سراغ نداریم که خداوند متعال، از سلیمان علیه السلام یا احدی از مؤمنان به خاطر امکانات دنیایی که در اختیار او بوده، عیب گرفته و او را سرزنش کرده باشد - و داود پیامبر علیه السلام نیز پیش از او ملک [و مکنت] و سلطنتی نیرومند داشت».

7- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- حدیث مرفوعی که از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به هنگام خواندن نماز روایت شده بر این نظر دلالت دارد، ایشان فرمود: شیطان بر من نمایان شد تا نمازم را باطل کنم آن گاه خداوند مرا بر او چیره گرداند، او را ترک کردم و سعی نمودم که او را به ستون ببندم تا همه شما صبح گاهان او را ببینید، ولی به یاد این سخن سلیمان افتادم:﴿ رَبِّ هَبْ لِی مُلْکا لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی ﴾، پس خداوند او را رانده شده و نا امید باز گرداند.

8- امام علی علیه السلام- هنگامی که سلیمان بن داود علیه السلام از بیت المقدّس بیرون آمد، بر جانب راست او سی صد هزار تخت بود که آدمیان بر آن ها نشسته بودند و بر جانب چپ او سی صد هزار تخت بود که جنّیان بر آن ها نشسته بودند و پرندگان به فرمان سلیمان علیه السلام بر آن ها سایه افکنده بودند و باد به فرمان او آن ها را حمل می نمود، تا این که به ایوان کسری در مداین رسیدند و از آن جا رو به سوی اصطَخر گذاشتند و بعد راهی شدند تا به شهر بَر کاوان رسیدند، سپس باد به فرمان سلیمان علیه السلام آن ها را در فضای پایین حرکت داد، آن چنان که نزدیک بود پاهایشان به آب برسد. آن ها به یک دیگر گفتند: «هیچ شنیده اید یا دیده اید که پادشاهی چنین شکوهمند باشد»؟ و باز گفتند: «همانند این پادشاهی را نه دیده ایم و نه شنیده ایم». در آن دم فرشته ای از آسمان ندا سر داد: «پاداش یک سبحان اللّه از آن چه که می بینید، شکوهمندتر است».

9- امام باقر علیه السلام- خداوند تنها به چهار پیامبر پادشاهی داد که هر چهار نفر پس از نوح علیه السلام مبعوث شدند؛ اوّلین آن ها ذو القرنین بود که نام اصلی اش عیّاش بود و پس از او داود و سلیمان و یوسف علیهم السلام به پادشاهی رسیدند. عیّاش از مشرق تا مغرب زمین را تحت تصرّف داشت. قلمرو داود و سلیمان علیهما السلام از شام تا اصطخر بود و ملک یوسف علیه السلام، مصر و صحراهای اطراف آن بود. از محمّد بن خالد حدیثی را که سندش را به امام صادق علیه السلام رسانده نقل می کند که آن امام علیه السلام فرمود: «چهار تن بر تمام زمین حکمرانی کردند. که دو تن آن ها اهل ایمان و دو تن دیگر کافر

ص: 73

فَسُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ وَ ذُو اَلْقَرْنَیْنِ وَ اَلْکَافِرَانِ نُمْرُودُ وَ بُخْتُنَصَّرَ وَ اِسْمُ ذُو اَلْقَرْنَیْنِ عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ ضَحَّاکِ بْنِ مَعَدٍّ ﴾. (1)

بودند. امّا آن دو تنی که اهل ایمان بودند؛ سلیمان بن داود و ذو القرنین علیهما السلام هستند و آن دو تنی که کافر بودند؛ نمرود و بخت نصر هستند. نام ذالقرنین عبد اللّه بن ضحّاک بن معد بود».

3- الأئمة علیهم السلام- ﴿ وَ رُوِیَ: أَنَّ سُلَیْمَانَ کَانَ یَجْلِسُ عَلَی بِسَاطِهِ وَ یَسِیرُ فِی اَلْهَوَاءِ فَمَرَّ ذَاتَ یَوْمٍ وَ هُوَ سَائِرٌ فِی أَرْضِ کَرْبَلاَءَ فَأَدَارَتِ اَلرِّیحُ بِسَاطَهُ ثَلاَثَ دَوْرَاتٍ حَتَّی خَافَ اَلسُّقُوطَ فَسَکَنَتِ اَلرِّیحُ وَ نَزَلَ اَلْبِسَاطُ فِی أَرْضِ کَرْبَلاَءَ فَقَالَ سُلَیْمَانُ لِلرِّیحِ لِمَ سَکَنْتِی فَقَالَتْ إِنَّ هُنَا یُقْتَلُ اَلْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ وَ مَنْ یَکُونُ اَلْحُسَیْنُ فَقَالَتْ هُوَ سِبْطُ مُحَمَّدٍ اَلْمُخْتَارِ وَ اِبْنُ عَلِیٍّ اَلْکَرَّارِ فَقَالَ وَ مَنْ قَاتِلُهُ قَالَتْ لَعِینُ أَهْلِ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضِ یَزِیدُ فَرَفَعَ سُلَیْمَانُ یَدَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ دَعَا عَلَیْهِ وَ أَمَّنَ عَلَی دُعَائِهِ اَلْإِنْسُ وَ اَلْجِنُّ فَهَبَّتِ اَلرِّیحُ وَ سَارَ اَلْبِسَاطُ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ الشَّياطِينَ كُلَّ بَنّاءٍ وَ غَوّاصٍ ﴾ (37)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ الشَّیاطِینَ كُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ أَیْ فِی الْبَحْرِ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ ﴾ (38)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ آخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفادِ يَعْنِي مُقَيَّدِينَ قَدْ شُدَّ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ وَ هُمُ الَّذِينَ عَصَوْا سُلَيْمَانَ حِينَ سَلَبَهُ اللَّهُ مُلْكَهُ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴾ (39)

3- ائمّه علیهم السلام- روایت شده است سلیمان علیه السلام بر فرش خود می نشست و در هوا سیر می کرد. روزی از روزها که بر فرش خود در گذر بود و بر فراز زمین کربلا سیر می کرد، باد فرشش را سه دور چنان چرخاند که سلیمان علیه السلام از سقوط در هراس افتاد. سپس باد آرام گرفت و فرش او بر زمین کربلا فرود آمد. سلیمان علیه السلام به باد فرمود: «چرا ایستادی»؟ باد عرض کرد: «بر این زمین، حسین علیه السلام کشته می شود». سلیمان علیه السلام فرمود: «حسین علیه السلام کیست»؟ باد عرض کرد: «حسین علیه السلام فرزند زاده ی محمّد مختار صلی اللّه علیه و آله و سلم و فرزند علی علیه السلام، حیدر کرّار است». سلیمان علیه السلام فرمود: «قاتل او کیست»؟ باد عرض کرد: «قاتل او یزید است که آسمانیان و زمینیان همه او را لعنت می کنند و لعنت خدا بر او باد»! آن گاه سلیمان علیه السلام دست به سوی آسمان گشود و یزید را لعنت و نفرین کرد و تمامی انسان ها و جن ها آمین گفتند؛ سپس باد وزیدن گرفت و فرش را به حرکت درآورد.

و هر بنا و غوّاصی از شیاطین را مسخّر او کردیم. (37)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ الشَّياطِينَ كُلَّ بَنّاءٍ وَ غَوّاصٍ ﴾ یعنی در دریا.

و گروه دیگری [از شیاطین متمرّد] را در غل و زنجیر [تحت سلطه ی او] قرار دادیم. (38)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ آخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفادِ ﴾ یعنی با زنجیر به یک دیگر محکم بسته شده اند و آن ها همان شیطان هایی بودند که وقتی خداوند عزّ و جلّ پادشاهی را از سلیمان علیه السلام گرفت، از وی نافرمانی کردند.

[و به او گفتیم]: این عطای ماست، به هر کس می خواهی [و صلاح می بینی] بی حساب ببخش و از هر کس می خواهی امساک کن. (39)

مَئُونَهِ أَبِی قَالَ فَخَرَجَ حَتَّی أَتَی اَلسَّاحِلَ فَأَعَانَ صَیَّاداً عَلَی سَاحِلِ اَلْبَحْرِ فَأَعْطَاهُ اَلسَّمَکَهَ اَلَّتِی وَجَدَ فِی بَطْنِهَا خَاتَمَهُ ﴾. (1)

3-1- الأئمة علیهم السلام- ﴿ وَرَدَ عَنْ أَنَّ سُلَیْمَانَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ کَانَ سِمَاطُهُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعَهَ أَکْرَارٍ فَخَرَجَتْ دَابَّهٌ مِنْ دَوَابِّ اَلْبَحْرِ یَوْماً وَ قَالَتْ یَا سُلَیْمَانُ أَضِفْنِی اَلْیَوْمَ فَأَمَرَ أَنْ یُجْمَعَ لَهَا مِقْدَارُ سِمَاطِهِ شَهْراً فَلَمَّا اِجْتَمَعَ ذَلِکَ عَلَی سَاحِلِ اَلْبَحْرِ وَ صَارَ کَالَجَبَلِ اَلْعَظِیمِ أَخْرَجَتِ اَلْحُوتُ رَأْسَهَا وَ اِبْتَلَعَتْهُ وَ قَالَتْ یَا سُلَیْمَانُ أَیْنَ تَمَامُ قُوتِیَ اَلْیَوْمَ هَذَا بَعْضُ قُوتِی فَعَجِبَ سُلَیْمَانُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَاَلَ لَهَا هَلْ فِی اَلْبَحْرِ دَابَّهٌ مِثْلُکِ فَقَالَتْ أَلْفُ أُمَّهٍ فَقَاَلَ سُلَیْمَانُ سُبْحَانَ اَللَّهِ اَلْمَلِکِ اَلْعَظِیمِ فِی قُدْرَتِهِ يَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ وَ أَمَّا نِعْمَتِهِ اَلْوَاسِعَهِ، فَقَدْ قَالَ لِدَاوُدَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: یَا دَاوُدُ، وَ عِزَّتِی وَ جَلاَلِی، لَوْ أَنَّ أَهْلَ سَمَاوَاتِی وَ أَرْضِی أَمَّلَوْنِی، وَ أَعْطَیْتُ کُلَّ مُؤَمِّلٍ أَمَلَهُ بِقَدْرِ دُنْیَاکُمْ سَبْعِینَ ضِعْفاً، لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ إِلاَّ کَمَا یَغْمِسُ أَحَدُکُمْ إِبْرَهً فِی اَلْبَحْرِ، وَ یَرْفَعُهَا، فَکَیْفَ یَنْقُصُ شَیْءٌ أَنَا قَیِّمُهُ ﴾. (2)

رفت و به ساحل دریا رسید و در آن جا به مردی ماهی گیر کمک کرد و ماهی گیر، همان ماهی ای که سلیمان علیه السلام انگشترش را در شکمش یافت، به او داد.

3-1- ائمّه علیهم السلام- مقدار غذای سلیمان علیه السلام در یک روز، هفت کُر بوده است. روزی حیوانی از حیوانات دریا سر بر آورد و عرض کرد: «ای سلیمان علیه السلام! امروز مرا مهمان کن». سلیمان علیه السلام فرمان داد تا به اندازه ی خوراک یک ماهش برای آن حیوان غذا فراهم آورند. وقتی آن مقدار غذا هم چون کوهی بزرگ بر ساحل دریا جمع آمد، آن ماهی سر بر آورد و همه را بلعید و عرض کرد: «ای سلیمان علیه السلام! آن گوشه ای از غذای من بود، بقیّه ی آن کجاست»؟ سلیمان علیه السلام به شگفت آمد و فرمود: «آیا در دریا حیوانی همانند تو وجود دارد»؟ ماهی عرض کرد: «هزار گونه حیوان». سلیمان علیه السلام فرمود: «به راستی که خداوند پادشاهِ پر توان، در قدرت خود پاک و منزّه است و چیزهایی می آفریند که کسی از آن ها خبر ندارد و امّا نعمت فراخ خداوند متعال چنان است که به داود علیه السلام فرمود: ای داود! به شکوه و بزرگی ام سوگند! اگر همه ی آسمانیان و زمینیان چیزی را از من آرزو کنند، هم چنان که یکی از شما سوزنی را به دریا فرو برد و بیرون آورد، آرزوی هر آرزومندی را هفتاد بار بزرگ تر از دنیای شما به او عطا می کنم، پس چگونه ممکن است چیزی که من استوارش داشته ام، رو به کاستی گذارد»؟

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ اَلْإِمَامِ فَوَّضَ اَللَّهُ إِلَیْهِ کَمَا فَوَّضَ إِلَی سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ؟ فَقَالَ: نَعَمْ وَ ذَلِکَ اَنَّ رَجُلاً سَأَلَهُ عَنْ مَسْأَلَهٍ فَأَجَابَهُ فِیهَا، وَ سَأَلَهُ آخَرُ عَنْ تِلْکَ اَلْمَسْأَلَهِ فَأَجَابَهُ بِغَیْرِ جَوَابِ اَلْأَوَّلِ، ثُمَّ سَأَلَهُ آخَرُ فَأَجَابَهُ بِغَیْرِ جَوَابِ اَلْأَوَّلَیْنِ ثُمَّ قَالَ: هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَعْطِ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ هَکَذَا هِیَ فِی قِرَاءَهِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ: فَقُلْتُ: أَصْلَحَکَ اَللَّهُ فَحِینَ أَجَابَهُمْ بِهَذَا اَلْجَوَابِ یَعْرِفُهُمُ اَلْإِمَامُ؟ قَالَ: سُبْحَانَ اَللَّهِ أَمَا تَسْمَعُ اَللَّهَ یَقُولُ: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ وَ هُمُ اَلْأَئِمَّهُ وَ إِنَّها لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ لاَ تَخْرُجُ مِنْهَا أَبَداً، ثُمَّ قَالَ لِی: نَعَمْ إِنَّ اَلْإِمَامَ إِذَا أَبْصَرَ إِلَی اَلرَّجُلِ عَرَفَهُ وَ عَرَفَ لَوْنَهُ، وَ إِنْ سَمِعَ کَلاَمَهُ مِنْ خَلْفِ حَائِطٍ عَرَفَهُ وَ عَرَفَ مَا هُوَ، إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ: وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اِخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ وَ هُمُ اَلْعُلَمَاءُ، فَلَیْسَ یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ اَلْأَمْرِ یَنْطِقُ بِهِ إِلاَّ عَرَفَهُ نَاجٍ أَوْ هَالِکٌ، فَلِذَلِکَ یُجِیبُهُمْ بِالَّذِی یُجِیبُهُمْ ﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مُوسَی بْنِ أَشْیَمَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَسَأَلْتُهُ عَنْ مَسْأَلَهٍ فَأَجَابَنِی فَبَیْنَا أَنَا جَالِسٌ إِذْ جَاءَهُ رَجُلٌ فَسَأَلَهُ عَنْهَا بِعَیْنِهَا فَأَجَابَهُ بِخِلاَفِ مَا أَجَابَنِی ثُمَّ جَاءَهُ رَجُلٌ آخَرُ فَسَأَلَهُ عَنْهَا بِعَیْنِهَا فَأَجَابَهُ بِخِلاَفِ مَا أَجَابَنِی وَ أَجَابَ صَاحِبِی فَفَزِعْتُ مِنْ ذَلِکَ وَ عَظُمَ عَلَیَّ فَلَمَّا خَرَجَ اَلْقَوْمُ نَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ یَا اِبْنَ أَشْیَمَ کَأَنَّکَ جَزِعْتَ قُلْتُ جَعَلَنِیَ اَللَّهُ فِدَاکَ إِنَّمَا جَزِعْتُ مِنْ ثَلاَثِ أَقَاوِیلَ فِی مَسْأَلَهٍ وَاحِدَهٍ فَقَالَ یَا اِبْنَ أَشْیَمَ إِنَّ اَللَّهَ فَوَّضَ إِلَی سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ أَمْرَ مُلْکِهِ فَقَالَ: هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ وَ فَوَّضَ إِلَی مُحَمَّدٍ أَمْرَ دِینِهِ فَقَالَ ما آتاکُمُ اَلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَإِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَوَّضَ أَمْرَهُ إِلَی اَلْأَئِمَّهِ مِنَّا وَ إِلَیْنَا مَا فَوَّضَ إِلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلاَ تَجْزَعْ ﴾. (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مُوسَی بْنِ أشْیَمَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أبِی عَبْدِ اللهِ عَلَیْهِ السَّلامُ فَسَألَهُ رَجُلٌ عَنْ آیَةٍ مِنْ کِتَابِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأخْبَرَهُ بِهَا، ثُمَّ دَخَلَ عَلَیْهِ دَاخِلٌ فَسَألَهُ عَنْ تِلْکَ الْآیَةِ فَأخْبَرَهُ بِخِلَافِ مَا أخْبَرَ بِهِ الْأوَّلَ، فَدَخَلَنِی مِنْ ذَلِکَ مَا شَاءَ اللهُ حَتَّی کَأنَّ قَلْبِی یُشْرَحُ بِالسَّکَاکِینِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی: تَرَکْتُ أبَا قَتَادَةَ بِالشَّامِ لَا یُخْطِئُ فِی الْوَاوِ وَ شِبْهِهِ وَ جِئْتُ إلَی هَذَا یُخْطِئُ هَذَا الْخَطَأ کُلَّهُ، فَبَیْنَا

ص: 80

3- امام صادق علیه السلام- عبد اللّه بن سلیمان گوید: از ایشان درباره ی امام پرسیدم که: «آیا خداوند آن چه را به سلیمان بن داود علیه السلام تفویض نموده، به امام نیز تفویض نموده است»؟ فرمود: «بلی! و دلیل این امر آن است که مردی از وی (حضرت علی علیه السلام) مسئله ای پرسید و ایشان آن را پاسخ گفت. سپس دیگری همان سؤال را از وی پرسید و ایشان پاسخ دیگری به سؤال وی داد و آن گاه شخص سوّمی همان سؤال را مطرح نمود و امام علیه السلام پاسخی متفاوت با دو پاسخ قبلی به وی داد». و سپس فرمود: ﴿ هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَعْطِ بِغَیْرِ حِسَابٍ ﴾، این آیه با قرائت علی علیه السلام به همین شکل است». عرض کردم: «خداوند تو را خیر دهد! آیا امامی که این پاسخ ها را می فرمود، افراد سؤال کننده را می شناخت»؟ امام علیه السلام فرمود: «سبحان اللّه! نشنیده ای که خداوند می فرماید: در این عبرت هاست برای پژوهندگان (حجر/ 75) و آن ها امامان علیهم السلام هستند، و آن شهر اکنون بر سر راه کاروانیان است (حجر/ 76) که هرگز از آن خارج نمی شود». سپس به من فرمود: «آری! اگر نظر امام بر مردی بیفتد، او را می شناسد و رنگ او را می شناسد و اگر سخن وی را از پشت دیواری بشنود، او را و این که کیست (نسب او را) می شناسد. خداوند متعال می فرماید: و از نشانه های قدرت اوست آفرینش آسمان ها و زمین، و اختلاف زبان ها و رنگ هایتان. در این عبرت هایی است برای دانایان (روم / 22) و آن ها علما هستند، زیرا هیچ سخنی نیست که بشنود، امّا آن را نشناسد و نداند که رستگار یا هلاک شونده است [مگر این که آن را می شناسد و می داند که رستگار است یا هلاک شونده]؛ از این رو پاسخ آن ها را به گونه ای می دهد که آن ها را مجاب کند».

4- امام صادق علیه السلام- موسی بن اشیم گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و مسأله ای سؤال کردم، جوابش را فرمود همان جا نشسته بودم، مردی آمد همان سؤال را کرد امام علیه السلام بر خلاف جواب من به او پاسخ داد در این موقع مرد دیگری وارد شد از همان مسأله ی به خصوص سؤال کرد، امام علیه السلام بر خلاف جواب من و جوابی که به آن دیگری داده بود به این مرد سوّم پاسخ داد، من سخت ناراحت شدم و بسیار در نظرم گران آمد، وقتی مردم رفتند نگاهی به من نموده، فرمود: «پسر اشیم! مثل این که ناراحت شدی»؟! عرض کردم: «فدایت شوم! من ناراحت شدم که در یک مسأله ی به خصوص سه جواب دادید». فرمود: «پسر اشیم! خداوند امور مملکتش را به سلیمان بن داود علیه السلام سپرد، در این آیه می فرماید: ﴿ هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَعْطِ بِغَیْرِ حِسَابٍ ﴾، به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز امور دین را تفویض نموده، فرموده است: هر چه پیامبر به شما داد بستانید، و از هر چه شما را منع کرد اجتناب کنید (حشر / 7)، و خداوند به پیشوایان از ما خانواده و به ما وا گذاشته آن چه به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم وا گذاشته است، ناراحت نباش».

5- امام صادق علیه السلام- موسی بن اشیم گوید: خدمت امام صادق علیه السلام بودم که مردی درباره ی آیه ای از قرآن پرسید و حضرت علیه السلام جوابش را پاسخ داد، سپس مردی وارد شد و همان آیه را پرسید، حضرت علیه السلام بر خلاف آن چه به اوّلی فرموده بود به او جواب گفت، از اختلاف گویی آن حضرت علیه السلام آن چه خدا خواهد در دلم وارد شد، به طوری که گویا دلم را با کاردها می برند. با خود گفتم من ابو قتاده را که در یک «واو» اشتباه نمی کرد، در شام رها کردم و نزد این مرد آمدم که چنین اشتباه

ص: 81

أنَا کَذَلِکَ إذْ دَخَلَ عَلَیْهِ آخَرُ فَسَألَهُ عَنْ تِلْکَ الْآیَةِ فَأخْبَرَهُ بِخِلَافِ مَا أخْبَرَنِی وَ أخْبَرَ صَاحِبَیَّ، فَسَکَنَتْ نَفْسِی فَعَلِمْتُ أنَّ ذَلِکَ مِنْهُ تَقِیَّةٌ قَالَ: ثُمَّ الْتَفَتَ إلَیَّ فَقَالَ لِی: یَا ابْنَ أشْیَمَ إنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَّضَ إلَی سُلَیْمانَ بْنِ دَاوُدَ فَقَالَ: هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ ﴾. (1)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْأَحَادِیثَ تَخْتَلِفُ عَنْكُمْ قَالَ فَقَالَ إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ عَلَی سَبْعَةِ أَحْرُفٍ وَ أَدْنَی مَا لِلْإِمَامِ أَنْ یُفْتِیَ عَلَی سَبْعَةِ وُجُوهٍ ثُمَّ قَالَ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَیْرِ حِسابٍ ﴾. (2)

بزرگی می کند، در آن میان که من آن افکار داشتم، مرد دیگری وارد شد و از همان آیه سؤال کرد، حضرت علیه السلام بر خلاف آن چه به من و [دو] رفیقم گفته بود به او جواب داد، من دلم آرام گرفت، زیرا دانستم اختلاف گویی حضرت علیه السلام به خاطر تقیّه است. سپس آن حضرت علیه السلام به من توجّه کرد و فرمود: «پسر اشیم! خدای عزّ و جلّ امر را به سلیمان بن داود علیه السلام واگذار کرد و فرمود: ﴿ هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَعْطِ بِغَیْرِ حِسَابٍ ﴾.

6- امام صادق علیه السلام- حمّاد بن عثمان گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «روایت هایی که از شما به ما می رسد مختلف است. امام علیه السلام فرمود: «قرآن بر هفت حرف نازل شده است و کم ترین رخصتی که برای امام هست این است که به هفت صورت فتوی بدهد سپس فرمود: ﴿ هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَعْطِ بِغَیْرِ حِسَابٍ ﴾.

قِیمَهٌ لاَ تُحْصَی فَقُلْتُ لاَ أُحْدِثُ فِیهَا حَتَّی آتِیَ اَلْمَدِینَهَ فَقَدِمْتُهَا فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ فَقَالَ لِی یَا دَاوُدُ إِنَّمَا عَطَاؤُنَا لَکَ اَلنُّورُ اَلَّذِی سَطَعَ لَکَ لاَ مَا ذَهَبْتَ إِلَیْهِ مِنَ اَلذَّهَبِ وَ اَلْفِضَّهِ وَ لَکِنْ هُوَ لَکَ هَنِیئاً مَرِیئاً عَطَاءً مِنْ رَبٍّ کَرِیمٍ فَاحْمَدِ اَللَّهَ قَالَ دَاوُدُ فَسَأَلْتُ مُعَتِّباً خَادِمَهُ فَقَالَ کَانَ فِی ذَلِکَ اَلْوَقْتِ یُحَدِّثُ أَصْحَابَهُ مِنْهُمْ خَیْثَمَهُ وَ حُمْرَانُ وَ عَبْدُ اَلْأَعْلَی مُقْبِلاً عَلَیْهِمْ بِوَجْهِهِ یُحَدِّثُهُمْ بِمِثْلِ مَا ذَکَرْتَ فَلَمَّا حَضَرَتِ اَلصَّلاَهُ قَامَ فَصَلَّی بِهِمْ فَسَأَلْتُ هَؤُلاَءِ جَمِیعاً فَحَکَوْا لِیَ اَلْحِکَایَهَ ﴾. (1)

باد! لطف خدای کریم است، خدا را سپاس گزاری کن». از معتب خادم امام علیه السلام پرسیدم، گفت: «در آن موقع مشغول حدیث فتن با خیثمه و حمران و عبد الاعلی بود، روی به جانب آن ها نموده همین جریان را نقل می کرد موقع نماز که شد از جای حرکت کرد و با آن ها نماز خواند». از آن ها نیز پرسیدم تمام جریان را نقل کردند.

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ اَلْعَزِیزِ قَالَ: قَالَ لِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ یُفَوَّضُ إِلَیْهِ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَوَّضَ إِلَی سُلَیْمَانَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مُلْکَهُ فَقَالَ: هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ وَ إِنَّ اَللَّهَ فَوَّضَ إِلَی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَبِیِّهِ فَقَالَ: ما آتاکُمُ اَلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَقَالَ رَجُلٌ إِنَّمَا کَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُفَوَّضاً إِلَیْهِ فِی اَلزَّرْعِ وَ اَلضَّرْعِ فَلَوَی جَعْفَرٌ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْهُ عُنُقَهُ مُغْضَباً فَقَالَ فِی کُلِّ شَیْءٍ وَ اَللَّهِ فِی کُلِّ شَیْءٍ ﴾. (1)

5- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ زَکَرِیَّا اَلزُّجَاجِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَذْکُرُ أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ کَانَ فِیمَا وُلِّیَ بِمَنْزِلَهِ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ ﴾. (2)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی عُبَیْدَهَ اَلْحَذَّاءِ قَالَ:... قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَا بَا عُبَیْدَهَ إِنَّهُ لَمْ یَمُتْ مِنَّا مَیِّتٌ حَتَّی یُخَلِّفَ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ یَعْمَلُ بِمِثْلِ عَمَلِهِ وَ یَسِیرُ بِمِثْلِ سِیرَتِهِ وَ یَدْعُو إِلَی مِثْلِ اَلَّذِی دَعَا إِلَیْهِ یَا بَا عُبَیْدَهَ إِنَّهُ لَمْ یَمْنَعِ اَللَّهُ مَا أَعْطَی دَاوُدَ أَنْ أَعْطَی سُلَیْمَانَ أَفْضَلَ مِمَّا أَعْطَی دَاوُدَ ثُمَّ قَالَ: هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ قَالَ قُلْتُ مَا أَعْطَاهُ اَللَّهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ نَعَمْ یَا بَا عُبَیْدَهَ إِنَّهُ إِذَا قَامَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ حَکَمَ بِحُکْمِ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ لاَ یَسْأَلُ اَلنَّاسَ بَیِّنَهً ﴾. (3)

4- امام صادق علیه السلام- از اسماعیل بن عبد العزیز روایت شده که وی گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: امر به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم تفویض می شد. خداوند تبارک و تعالی مُلک خود را به حضرت سلیمان علیه السلام تفویض نمود و فرمود: ﴿ هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴾ و به پیامبر خود حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم تفویض امر نمود و فرمود: هر چه پیامبر به شما داد بستانید، و از هر چه شما را منع کرد اجتناب کنید (حشر / 7) مردی عرض کرد: به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فقط در کشاورزی و دامداری تفویض امر شده بوده! ناگاه امام علیه السلام خشمناک رو از آن مرد گرداند و فرمود: «در همه چیز، به خدا سوگند در همه چیز».

5- امام باقر علیه السلام- زکریّا زجاجی گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: «علیّ بن ابی طالب علیه السلام در مورد اختیاراتی که به او داده شده به منزله ی سلیمان بن داود علیهما السلام است که خداوند در این آیه می فرماید: ﴿ فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴾.

6- امام صادق علیه السلام- ابو عبيده حذاء گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «یا ابا عبیده! از ما یک نفر از دنیا نمی رود، مگر این که یکی دیگر جانشین او می شود که مانند او عمل می کند و به روش او رفتار می نماید و به همان راه دعوت می کند. یا ابا عبیده! خداوند مانع نشد که آن چه به داود علیه السلام داد، به سلیمان علیه السلام بهتر از آن عنایت کند. سپس فرمود: ﴿ هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴾. گفتم: «خداوند چه چیزی عطا نموده»؟ امام علیه السلام فرمود: یا ابا عبیده! زمانی که قائم آل محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم قیام کند به حکم داود و سلیمان علیهما السلام حکم می کند و از مردم دلیل و بیّنه نمی خواهد».

مِنَ اَللَّهِ أَنْ یُعَاقِبَ عَنِ اَللَّهِ کَانَ لَهُ أَنْ یَمُنَّ عَنِ اَللَّهِ أَمَا سَمِعْتَ قَوْلَ اَللَّهِ هٰذٰا عَطٰاؤُنٰا اَلْآیَهَ قَدْ أَنْبَأْنَاکَ بِجَمِیعِ مَا سَأَلْتَنَا عَنْهُ فَاعْلَمْ ذَلِکَ ﴾. (1)

جانب خدا بر او منّت نهد [و عفوش کند] آیا این سخن خداوند را نشنیده ای که می فرماید: ﴿ هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴾، ما به درستی تو را از تمام چیزهایی که از ما پرسیدی آگاه کردیم، پس آن را بدان [که حجّت بر تو تمام است].

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ اذْكُرْ عَبْدَنا أَيُّوبَ إِذْ نادى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ ﴾ (21)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: لَمَّا طَالَ بَلاَءُ أَیُّوبَ وَ رَأَی إِبْلِیسُ صَبْرَهُ أَتَی إِلَی أَصْحَابٍ لَهُ کَانُوا رُهْبَاناً فِی اَلْجِبَالِ فَقَالَ لَهُمْ مُرُّوا بِنَا إِلَی هَذَا اَلْعَبْدِ اَلْمُبْتَلَی نَسْأَلْهُ عَنْ بَلِیَّتِهِ قَالَ فَرَکِبُوا وَ جَاءُوهُ فَلَمَّا قَرُبُوا مِنْهُ نَفَرَتْ بِغَالُهُمْ فَقَرَّبُوهَا بَعْضاً إِلَی بَعْضٍ ثُمَّ مَشَوْا إِلَیْهِ وَ کَانَ فِیهِمْ شَابٌّ حَدَثٌ فَسَلَّمُوا عَلَی أَیُّوبَ وَ قَعَدُوا وَ قَالُوا یَا أَیُّوبُ لَوْ أَخْبَرْتَنَا بِذَنْبِکَ فَلاَ نَرَی تُبْتَلَی بِهَذَا اَلْبَلاَءِ إِلاَّ لِأَمْرٍ کُنْتَ تُسِرُّهُ قَالَ أَیُّوبُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ عِزَّهِ رَبِّی إِنَّهُ لَیَعْلَمُ أَنِّی مَا أَکَلْتُ طَعَاماً قَطُّ إِلاَّ وَ مَعِیَ یَتِیمٌ أَوْ ضَعِیفٌ یَأْکُلُ مَعِی وَ مَا عَرَضَ لِی أَمْرَانِ کِلاَهُمَا طَاعَهٌ إِلاَّ أَخَذْتُ بِأَشَدِّهِمَا عَلَی بَدَنِی فَقَالَ اَلشَّابُّ سَوْءَهً لَکُمْ عَمَدْتُمْ إِلَی نَبِیِّ اَللَّهِ فَعَنَّفْتُمُوهُ حَتَّی أَظْهَرَ مِنْ عِبَادَهِ رَبِّهِ مَا کَانَ یَسْتُرُهُ فَعِنْدَ ذَلِکَ دَعَا رَبَّهُ وَ قَالَ رَبِّ إِنِّی مَسَّنِیَ اَلشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ وَ قَالَ قِیلَ لِأَیُّوبَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بَعْدَ مَا عَافَاهُ اَللَّهُ تَعَالَی أَیُّ شَیْءٍ أَشَدُّ مَا مَرَّ عَلَیْکَ قَالَ شَمَاتَهُ ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ بَلِیَّهِ أَیُّوبَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ اَلَّتِی اُبْتُلِیَ بِهَا فِی اَلدُّنْیَا لِأَیِّ عِلَّهٍ کَانَتْ قَالَ لِنِعْمَهٍ أَنْعَمَ اَللَّهُ عَلَیْهِ بِهَا فِی اَلدُّنْیَا وَ أَدَّی شُکْرَهَا وَ کَانَ فِی ذَلِکَ اَلزَّمَانِ لاَ یُحْجَبُ إِبْلِیسُ عَنْ دُونِ اَلْعَرْشِ فَلَمَّا صَعِدَ وَ رَأَی شُکْرَ نِعْمَهِ أَیُّوبَ حَسَدَهُ إِبْلِیسُ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنَّ أَیُّوبَ لَمْ یُؤَدِّ إِلَیْکَ شُکْرَ هَذِهِ اَلنِّعْمَهِ إِلاَّ بِمَا أَعْطَیْتَهُ مِنَ اَلدُّنْیَا وَ لَوْ حَرَمْتَهُ دُنْیَاهُ مَا أَدَّی إِلَیْکَ شُکْرَ نِعْمَهٍ أَبَداً فَسَلِّطْنِی عَلَی دُنْیَاهُ حَتَّی تَعْلَمَ أَنَّهُ لاَ یُؤَدِّی إِلَیْکَ شُکْرَ نِعْمَهٍ أَبَداً فَقِیلَ لَهُ قَدْ سَلَّطْتُکَ عَلَی مَالِهِ وَ وُلْدِهِ قَالَ فَانْحَدَرَ إِبْلِیسُ فَلَمْ یُبْقِ لَهُ مَالاً وَ لاَ وَلَداً إِلاَّ أَعْطَبَهُ فَازْدَادَ أَیُّوبُ لِلَّهِ شُکْراً وَ حَمْداً فَقَالَ فَسَلِّطْنِی عَلَی زَرْعِهِ یَا رَبِّ قَالَ قَدْ فَعَلْتُ فَجَاءَ مَعَ شَیَاطِینِهِ فَنَفَخَ فِیهِ فَاحْتَرَقَ فَازْدَادَ أَیُّوبُ لِلَّهِ شُکْراً وَ حَمْداً فَقَالَ یَا رَبِّ سَلِّطْنِی عَلَی غَنَمِهِ فَسَلَّطَهُ عَلَی غَنَمِهِ فَأَهْلَکَهَا فَازْدَادَ أَیُّوبُ لِلَّهِ شُکْراً

ص: 90

و به خاطر بیاور بنده ی ما ایّوب را، هنگامی که پروردگارش را خواند [و گفت: پروردگارا! شیطان مرا به رنج و عذاب افکنده است. (41)

1- امام صادق علیه السلام- هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: چون بلای ایّوب علیه السلام به درازا کشید و شیطان بردباری او را دید، نزد چندی از یاران آن حضرت که در کوه ها رهبانیّت پیشه کرده بودند، رفت و به ایشان گفت: «بیایید تا به نزد این بنده ی بلا دیده برویم و از او بپرسیم که چرا در این بلا افتاده است»؟ آن گاه سوار بر استران خاکستری به راه افتادند، چون به نزدیک او رسیدند، استرانشان از بوی عفونت او رمیدند، آن ها فرود آمدند و استران را به هم بستند و پیاده نزد حضرت رهسپار شدند و یکی از آن ها جوان کم سالی بود، [بر ایّوب علیه السلام سلام کردند] وقتی نزد او نشستند، عرض کردند: «ای ایّوب علیه السلام! کاش ما را از گناهت با خبر می کردی، گمان نمی کنیم جز این باشد که تو امری را از ما پنهان کرده ای و از آن رو، به چنین بلایی دچار گشته ای». ایّوب علیه السلام گفت: «به شُکوه پروردگارم سوگند! او خود می داند که من هر گاه غذایی خورده ام، یتیمی یا ناتوانی با من هم غذا بوده و هر گاه برای عبادت خدا، دو امر در نظرم رسیده، آن را برگزیده ام که بر بدنم دشوارتر بوده است». آن جوان به یارانش گفت: «بدا به حال شما! که نزد پیغمبر خدا آمدید و او را سر زنش کردید تا او بخواهد آن چه را در عبادت خدا از شما پنهان می کرده، آشکار سازد». پس در این هنگام پروردگارش را خواند و گفت: پروردگارا!﴿ أَنِّي مَسَّنِيَ اَلشَّيْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ ﴾ و امام صادق علیه السلام فرمود: «پس از آن که خدای متعال ایّوب علیه السلام را عافیت داد به او گفته شد در آن چه بر تو گذشت کدام یک سخت تر بود»؟ فرمود: «سرزنش و شادی دشمنان».

2- امام صادق علیه السلام- ابو بصیر گوید: «درباره ی بلاهایی که به ایّوب علیه السلام رسید از آن حضرت علیه السلام سؤال کردم که علّت آن ها چه بود»؟ فرمود: «به جهت نعمت دنیایی بود که خداوند به او عطا کرد و او موفّق به شکر آن نعمت شد و ابلیس که در آن زمان هنوز از زیر عرش رانده نشده بود (از مادون عرش محجوب نشده بود)، وقتی صعود کرد و شکر بی اندازه ی ایّوب علیه السلام را مشاهده نمود به حسد دچار شد و گفت: «پروردگارا! اگر ایّوب علیه السلام تو را سپاس می گوید به جهت آن است که تو همواره در دنیا به او نعمت داده ای و اگر او را از دنیا و نعماتش محروم کنی او هم ابداً تو را شکر نخواهد گفت، مرا بر دنیایش مسلّط کن تا بدانی او هیچ گاه شکر نعمتی را برای تو به جا نمی آورد». خداوند فرمود: «ای شیطان! تو را بر مال و فرزند او مسلّط کردم»، پس شیطان به سرعت دست به کار نابودی مال و فرزندان ایّوب علیه السلام شد، بعد از نابودی مال و فرزندانش، ایّوب علیه السلام بیش تر به درگاه خدا شکر و سپاس به جا آورد، شیطان عرضه داشت: «خدایا مرا بر کشت و زرع او مسلّط ساز»! خطاب رسید: «چنین کردم»، پس شیطان با اعوانش به سراغ کشت و زرع ایّوب علیه السلام رفتند و با نفخه ی (دمیدن) خود آن را به آتش کشیدند، امّا شکر و سپاس ایّوب علیه السلام به درگاه خداوند بیش تر شد. شیطان عرضه داشت: «خدایا! مرا بر چهار پایان و گلّه ی او مسلّط ساز»! وقتی به او اجازه داده شد، همه ی دام های ایّوب علیه السلام را هلاک کرد، باز هم ایّوب علیه السلام شکر و سپاس بیش تری به جا آورد، این بار شیطان گفت: «خدایا! مرا بر بدن او

ص: 91

وَ حَمْداً فَقَالَ یَا رَبِّ سَلِّطْنِی عَلَی بَدَنِهِ فَسَلَّطَهُ عَلَی بَدَنِهِ مَا خَلاَ عَقْلَهُ وَ عَیْنَیْهِ فَنَفَخَ فِیهِ إِبْلِیسُ فَصَارَ قَرْحَهً وَاحِدَهً مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ فَبَقِیَ فِی ذَلِکَ دَهْراً طَوِیلاً یَحْمَدُ اَللَّهَ وَ یَشْکُرُهُ حَتَّی وَقَعَ فِی بَدَنِهِ اَلدُّودُ وَ کَانَتْ تَخْرُجُ مِنْ بَدَنِهِ فَیَرُدُّهَا وَ یَقُولُ لَهَا اِرْجِعِی إِلَی مَوْضِعِکِ اَلَّذِی خَلَقَکِ اَللَّهُ مِنْهُ وَ نَتُنَ حَتَّی أَخْرَجَهُ أَهْلُ اَلْقَرْیَهِ مِنَ اَلْقَرْیَهِ وَ أَلْقَوْهُ عَلَی اَلْمَزْبَلَهِ خَارِجَ اَلْقَرْیَهِ وَ کَانَتِ اِمْرَأَتُهُ رَحْمَهَ بِنْتَ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ عَلَیْهَا تَتَصَدَّقُ مِنَ اَلنَّاسِ وَ تَأْتِیهِ بِمَا تَجِدُهُ قَالَ فَلَمَّا طَالَ عَلَیْهِ اَلْبَلاَءُ وَ رَأَی إِبْلِیسُ صَبْرَهُ أَتَی أَصْحَاباً لَهُ کَانُوا رُهْبَاناً فِی اَلْجِبَالِ وَ قَالَ لَهُمْ مُرُّوا بِنَا إِلَی هَذَا اَلْعَبْدِ اَلْمُبْتَلَی فَنَسْأَلَهُ عَنْ بَلِیَّتِهِ فَرَکِبُوا بِغَالاً شُهْباً وَ جَاءُوا فَلَمَّا دَنَوْا مِنْهُ نَفَرَتْ بِغَالُهُمْ مِنْ نَتْنِ رِیحِهِ فَقَرَنُوا بَعْضاً إِلَی بَعْضٍ ثُمَّ مَشَوْا إِلَیْهِ وَ کَانَ فِیهِمْ شَابٌّ حَدَثُ اَلسِّنِّ فَقَعَدُوا إِلَیْهِ فَقَالُوا یَا أَیُّوبُ لَوْ أَخْبَرْتَنَا بِذَنْبِکَ لَعَلَّ اَللَّهَ کَانَ یُهْلِکُنَا إِذَا سَأَلْنَاهُ وَ مَا نَرَی اِبْتِلاَءَکَ اَلَّذِی لَمْ یُبْتَلَ بِهِ أَحَدٌ إِلاَّ مِنْ أَمْرٍ کُنْتَ تَسْتُرُهُ فَقَالَ أَیُّوبُ وَ عِزَّهِ رَبِّی إِنَّهُ لَیَعْلَمُ أَنِّی مَا أَکَلْتُ طَعَاماً إِلاَّ وَ یَتِیمٌ أَوْ ضَعِیفٌ یَأْکُلُ مَعِی وَ مَا عَرَضَ لِی أَمْرَانِ کِلاَهُمَا طَاعَهٌ لِلَّهِ إِلاَّ أَخَذْتُ بِأَشَدِّهِمَا عَلَی بَدَنِی فَقَالَ اَلشَّابُّ سَوْأَهً لَکُمْ عَمَدْتُمْ إِلَی نَبِیِّ اَللَّهِ فَعَیَّرْتُمُوهُ حَتَّی أَظْهَرَ مِنْ عِبَادَهِ رَبِّهِ مَا کَانَ یَسْتُرُهَا فَقَالَ أَیُّوبُ یَا رَبِّ لَوْ جَلَسْتُ مَجْلِسَ اَلْحَکَمِ مِنْکَ لَأَدْلَیْتُ بِحُجَّتِی فَبَعَثَ اَللَّهُ إِلَیْهِ غَمَامَهً فَقَالَ یَا أَیُّوبُ أَدْلِنِی بِحُجَّتِکَ فَقَدْ أَقْعَدْتُکَ مَقْعَدَ اَلْحَکَمِ وَ هَا أَنَا ذَا قَرِیبٌ وَ لَمْ أَزَلْ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ یَعْرِضْ لِی أَمْرَانِ قَطُّ کِلاَهُمَا لَکَ طَاعَهٌ إِلاَّ أَخَذْتُ بِأَشَدِّهِمَا عَلَی نَفْسِی أَلَمْ أَحْمَدْکَ أَلَمْ أَشْکُرْکَ أَلَمْ أُسَبِّحْکَ قَالَ فَنُودِیَ مِنَ اَلْغَمَامَهِ بِعَشَرَهِ آلاَفِ لِسَانٍ یَا أَیُّوبُ مَنْ صَیَّرَکَ تَعْبُدُ اَللَّهَ وَ اَلنَّاسُ عَنْهُ غَافِلُونَ وَ تَحْمَدُهُ وَ تُسَبِّحُهُ وَ تُکَبِّرُهُ وَ اَلنَّاسُ عَنْهُ غَافِلُونَ أَتَمُنُّ عَلَی اَللَّهِ بِمَا لِلَّهِ اَلْمَنُّ فِیهِ عَلَیْکَ قَالَ فَأَخَذَ أَیُّوبُ اَلتُّرَابَ فَوَضَعَهُ فِی فِیهِ ثُمَّ قَالَ لَکَ اَلْعُتْبَی یَا رَبِّ أَنْتَ اَلَّذِی فَعَلْتَ ذَلِکَ بِی قَالَ فَأَنْزَلَ اَللَّهُ عَلَیْهِ مَلَکاً فَرَکَضَ بِرِجْلِهِ فَخَرَجَ اَلْمَاءُ فَغَسَّلَهُ بِذَلِکَ اَلْمَاءِ فَعَادَ أَحْسَنَ مَا کَانَ وَ أَطْرَأَ وَ أَنْبَتَ اَللَّهُ عَلَیْهِ رَوْضَهً خَضْرَاءَ وَ رَدَّ عَلَیْهِ

ص: 92

مسلّط ساز»، پس خداوند او را بر بدن او به جز عقل و چشمانش مسلّط کرد. پس شیطان در بدن او دمید که موجب ایجاد زخمی شد که از فرق سر تا نوک پای او را فرا گرفت و مدّت ها آن جراحت باقی بود و ایّوب علیه السلام مدّت مدیدی در آن حال باقی ماند و ایّوب علیه السلام همواره خدا را شکر و سپاس می گفت تا آن جا که بدنش کرم گذاشت و آن ها از بدن او بیرون می آمدند و آن ها را بر می گرداند و به آن ها می گفت: «به همان جایی که خداوند شما را از آن خلق کرده باز گردید»، سپس آن عفونت ها بد بوی شد تا آن جا که اهل قریه او را بیرون کردند و وی را به زباله دانی بیرون شهر بردند و همسر او رحیمه دختر یوسف بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم خلیل اللّه علیهم السلام بود که از میان مردم صدقه می گرفت و برای گذراندن زندگی به نزد ایّوب علیه السلام می برد. وقتی رنج و بلای ایّوب علیه السلام طولانی شد و ابلیس باز هم از او صبر دید، همه ی یارانش را که در کوه ها راهب بودند فرا خواند و گفت: «بیایید برویم و از این بنده ی مبتلا درباره ی بلایی که به او رسیده بپرسیم»، پس سوار بر مرکب های خود از اسب و استر شدند وقتی که به ایّوب علیه السلام نزدیک شدند، حیوانات از بوی تعفّن متأذّی شدند و رم کردند، آن ها فرود آمدند و استران را به هم بستند و مجبور شدند پیاده به نزد او بروند، در میان آن ها جوانی نورس بود، آن ها در کنار ایّوب علیه السلام نشستند و عرض کردند: «ایّوب علیه السلام! کاش ما را از گناهت با خبر می کردی! امید است این چنین وقتی به درگاه خداوند به دعا بنشینیم و از او درخواست تندرستی تو را کنیم تا او درخواست ما بر آورده سازد، چرا که گمان نمی کنیم جز این باشد که تو امری را از ما پنهان کرده ای و از آن رو، خدا تو را به این بلایی که هیچ کس را مبتلا نکرده؛ دچار نموده است». ایّوب علیه السلام گفت: «به عزّت پروردگارم سوگند! او خود می داند که من هیچ غذایی نخوردم جز آن که در کنار سفره من یتیم و فقیری بود که هم سفره ی من بود و هرگز دو امر بر من عرضه نشد که هر دو طاعت الهی باشد مگر این که آن را برگزیده ام که بر بدنم دشوارتر بوده است». آن جوان به یارانش گفت: «بدا به حال شما! که نزد پیغمبر خدا آمدید و او را سر زنش کردید تا او بخواهد آن چه را در عبادت خدا از شما پنهان می کرده آشکار سازد. ایّوب علیه السلام عرض کرد: «پروردگارا! اگر در جایگاه داد خواهی از تو بنشینم، هر آینه حجّت خود را بر تو عرضه می دارم». ناگاه خداوند ابری به سوی او فرستاد و فرمود: «ای ایّوب علیه السلام! حجّت خود را عرضه دار که اکنون تو را در جایگاه داد خواهی نشانده ام و این منم که همواره نزدیک تو هستم». ایّوب علیه السلام عرض کرد: «پروردگارا! تو خود می دانی که هر گاه برای عبادت تو دو امر در نظرم رسیده، آن را بر گزیده ام که بر نفسم دشوارتر بوده است، آیا حمد تو نگفتم؟ آیا شکر تو به جا نیاوردم؟ آیا تو را تسبیح نگفتم»؟ در آن گاه از ابر به ده هزار زبان ندا رسید: «ای ایّوب علیه السلام! چه کسی تو را بر آن داشت تا خدا را پرستش کنی، حال آن که مردم از او غافل بودند؟ و چه کسی تو را بر آن داشت تا خدا را حمد و تسبیح و تکبیر گویی، حال آن که مردم از او در غفلت بودند؟ آیا به خاطر کاری که در آن خدا بر تو منّت دارد، بر خدا منّت می گذاری»؟ در آن دم ایّوب علیه السلام دست در خاک برد و خاک بر دهان خود ریخت و عرض کرد: «پروردگارا! نکوهش من حقّ توست، این تو بودی که با من چنین کردی». پس خداوند فرشته ای به سویش فرستاد و آن فرشته پا بر زمین زد و از جای پایش چشمه ای سر بر آورد و ایّوب علیه السلام را در آن آب بشست و این چنین ایّوب علیه السلام از آن چه که پیش تر بود، نیک تر و شاداب تر گشت و خداوند به

ص: 93

عَلَیْهِ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ وَ وُلْدَهُ وَ زَرْعَهُ وَ قَعَدَ مَعَهُ اَلْمَلَکُ یُحَدِّثُهُ وَ یُؤْنِسُهُ فَأَقْبَلَتِ اِمْرَأَتُهُ وَ مَعَهَا اَلْکِسَرُ فَلَمَّا اِنْتَهَتْ إِلَی اَلْمَوْضِعِ إِذاً اَلْمَوْضِعُ مُتَغَیِّرٌ وَ إِذاً رَجُلاَنِ جَالِسَانِ فَبَکَتْ وَ صَاحَتْ وَ قَالَتْ یَا أَیُّوبُ مَا دَهَاکَ فَنَادَاهَا أَیُّوبُ فَأَقْبَلَتْ فَلَمَّا رَأَتْهُ وَ قَدْ رَدَّ اَللَّهُ عَلَیْهِ بَدَنَهُ وَ نِعْمَتَهُ سَجَدَتْ لِلَّهِ شُکْراً فَرَأَی ذَوَائِبَهَا مَقْطُوعَهً وَ ذَلِکَ أَنَّهَا سَأَلَتْ قَوْماً أَنْ یُعْطُوهَا مَا تَحْمِلُهُ إِلَی أَیُّوبَ مِنَ اَلطَّعَامِ وَ کَانَتْ حَسَنَهَ اَلذُّؤَابَهِ فَقَالُوا لَهَا تَبِیعِینَّا ذُؤَابَتَکِ هَذِهِ حَتَّی نُعْطِیَکِ فَقَطَعَتْهَا وَ دَفَعَتْهَا إِلَیْهِمْ وَ أَخَذَتْ مِنْهُمْ طَعَاماً لِأَیُّوبَ فَلَمَّا رَآهَا مَقْطُوعَهَ اَلشَّعْرِ غَضِبَ وَ حَلَفَ عَلَیْهَا أَنْ یَضْرِبَهَا مِائَهً فَأَخْبَرَتْهُ أَنَّهُ کَانَ سَبَبُهُ کَیْتَ وَ کَیْتَ فَاغْتَمَّ أَیُّوبُ مِنْ ذَلِکَ فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلَیْهِ وَ خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لا تَحْنَثْ فَأَخَذَ مِائَهَ شِمْرَاخٍ فَضَرَبَهَا ضَرْبَهً وَاحِدَهً فَخَرَجَ مِنْ یَمِینِهِ ثُمَّ قَالَ: وَ وَهَبْنا لَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَهً مِنّا وَ ذِکْری لِأُولِی اَلْأَلْبابِ قَالَ فَرَدَّ اَللَّهُ عَلَیْهِ أَهْلَهُ اَلَّذِینَ مَاتُوا قَبْلَ اَلْبَلِیَّهِ وَ رَدَّ عَلَیْهِ أَهْلَهُ اَلَّذِینَ مَاتُوا بَعْدَ مَا أَصَابَهُمُ اَلْبَلاَءُ کُلَّهُمْ أَحْیَاهُمُ اَللَّهُ تَعَالَی لَهُ فَعَاشُوا مَعَهُ وَ سُئِلَ أَیُّوبُ بَعْدَ مَا عَافَاهُ اَللَّهُ أَیُّ شَیْءٍ کَانَ أَشَدَّ عَلَیْکَ مِمَّا مَرَّ عَلَیْکَ قَالَ شَمَاتَهُ اَلْأَعْدَاءِ قَالَ فَأَمْطَرَ اَللَّهُ عَلَیْهِ فِی دَارِهِ فَرَاشَ اَلذَّهَبِ وَ کَانَ یَجْمَعُهُ فَإِذَا ذَهَبَ اَلرِّیحُ مِنْهُ بِشَیْءٍ عَدَا خَلْفَهُ فَرَدَّهُ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ مَا تَشْبَعُ یَا أَیُّوبُ قَالَ وَ مَنْ یَشْبَعُ مِنْ رِزْقِ رَبِّهِ ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ بَلِیَّهِ أَیُّوبَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ اَلَّتِی اُبْتُلِیَهَا فِی اَلدُّنْیَا، لِأَیِّ شَیْءٍ عِلَّتُهُ؟ قَالَ: لِنِعْمَهٍ أَنْعَمَ اَللَّهُ عَلَیْهِ بِهَا فِی اَلدُّنْیَا، وَ أَدَّی شُکْرَهَا، وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ بَعْدَ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ اِبْنِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِلاَّ أَیُّوبُ بْنُ مَوْصِ بْنِ رُعْوِیلَ بْنِ اَلْعِیصِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اَللَّهِ، وَ کَانَ أَیُّوبُ رَجُلاً عَاقِلاً، حَلِیماً، نَظِیفاً، حَکِیماً، وَ کَانَ أَبُوهُ رَجُلاً مُثْرِیاً کَثِیرَ اَلْمَالِ، یَمْلِکُ اَلْمَاشِیَهَ مِنَ اَلْإِبِلِ، وَ اَلْبَقَرِ، وَ اَلْغَنَمِ، وَ اَلْحَمِیرِ، وَ اَلْبِغَالِ، وَ اَلْخَیْلِ، وَ لَمْ یَکُنْ فِی أَرْضِ اَلشَّامِ مَنْ کَانَ فِی غِنَائِهِ، فَلَمَّا مَاتَ وَرِثَ ذَلِکَ أَیُّوبُ، وَ کَانَ أَیُّوبُ یَوْمَئِذٍ عُمُرُهُ ثَلاَثِینَ سَنَهً، فَأَحَبَّ أَنْ یَتَزَوَّجَ، فَوُصِفَتْ لَهُ رَحْمَهُ بِنْتُ

ص: 94

دورش باغی سبز رویانید و خاندان و مال و فرزند و کاشته ها را به او باز گرداند و آن فرشته به کنارش نشست و با او هم دم و هم سخن شد. در همان حال، همسر ایّوب علیه السلام تکّه نانی خشک در دست، به راه افتاد و چون به آن جایگاه رسید، همه چیز را دگرگون یافت و دو مرد را دید که در کنار هم نشسته اند، پس گریست و فغان بر آورد و گفت: «ایّوب علیه السلام! چه بلایی بر سرت آمد»؟ ایّوب علیه السلام او را صدا زد و او رو سوی حضرت کرد و وقتی دید خداوند بدن ایّوب علیه السلام و دیگر نعمت های خود را به او باز گردانده، به سجده افتاد و شکر خدا به جا آورد. ناگهان ایّوب علیه السلام گیسوان همسرش را بریده دید، چرا که او به نزد قومی رفته بود تا از آن ها برای ایّوب، اندکی غذا بگیرد و آن قوم گیسوان او را نیک یافته و به او گفته بودند، اگر گیسوان خود را به ما بدهی، ما به تو غذا می دهیم. او هم گیسوان خود را چیده و به آن ها از آن ها برای ایّوب علیه السلام غذایی گرفته بود. چون حضرت گیسوان او را بریده دید، بر افروخت و سوگند یاد کرد که صد تازیانه به او بزند. چون همسرش آن ماجرا را برای او باز گفت، ایّوب علیه السلام از سوگند خود اندوهناک شد. آن گاه خداوند عزّ و جلّ به او وحی فرمود: ﴿ وَ خُذْ بِيَدِكَ ضِعْنَا فَاضْرِب بَهِ وَ لَا ﴾ پس ایّوب علیه السلام صد شاخه خرما بر داشت و یک تازیانه به او زد و این گونه سوگند خود را به جا آورد، سپس خداوند متعال فرمود: ﴿ وَ وَهَبْنَا لَهُ اهلهُ وَ مِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنَّا وَ ذِكْرَى لِأُولِي الْأَلْبَابِ ﴾ و این گونه خداوند به فرزندان او که پیش از آن بلا یا پس از آن در گذشته بودند، جان دوباره بخشید و آن ها را به او باز گرداند و همگی در کنار آن حضرت ایوب زیستند. پس از این که خداوند متعال ایّوب علیه السلام را سلامتی بخشید، از او پرسیدند: «ای ایّوب علیه السلام! از این بلاها که بر سرت آمد، کدام یک بر تو دشوارتر بود»؟ فرمود: «نکوهش دشمنان». خداوند متعال بر خانه ی ایّوب علیه السلام بارانی از پروانه های طلا نازل فرمود و او آن ها را جمع می کرد و آن چه را از آن پروانه ها باد می برد، به دنبالش می دوید و آن را باز می گرداند. جبرئیل عرض کرد: «ای ایّوب علیه السلام! سیر نمی شوی»؟ فرمود: «چه کسی از روزی پروردگارش سیر می شود؟

3- امام صادق علیه السلام- ابو بصیر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «بلایی که ایّوب علیه السلام در دنیا به آن دچار شد، به چه سبب بود»؟ ایشان ایوب فرمود: «به سبب نعمتی بود که خداوند متعال در دنیا به او عطا کرد و او شکر آن نعمت به جا آورد. داستان از این قرار بود که پس از یوسف بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم ایّوب علیه السلام، ایّوب بن موص بن رعويل بن عِي بن اسحاق بن ابراهیم خلیل اللّه علیه السلام پیامبر شد، او مردی دانا و بردبار و پاکیزه و خردمند بود و پدرش مردی ثروتمند با مال بسیار بود که چهار پایان بسیاری از شتر و گاو و گوسفند گرفته تا الاغ و استر و اسب داشت و در سرزمین شام کسی به توانگری او نبود. چون او در گذشت همه ی آن مال به ایّوب علیه السلام ارث رسید. در آن هنگام سی سال از عمر ایّوب علیه السلام می گذشت و او دوست داشت که ازدواج کند. در همان اوان وصف رَحمه؛ دختر اِفرائیم بن یوسف علیه السلام به گوشش رسید. رحمه با پدرش در سرزمین مصر می زیست و پدرش از داشتن چنین دختری بسیار شادمان بود و او را بسیار دوست می داشت، چرا که در خواب دیده بود جدّ دخترش، حضرت یوسف علیه السلام پیراهنی را که بر تن داشت در آورد و به رحمه پوشاند و به او فرمود: «ای رحمه! این

ص: 95

إِفْرَائِیمَ بْنِ یُوسُفَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ کَانَتْ رَحْمَهُ عِنْدَ أَبِیهَا بِأَرْضِ مِصْرَ، وَ کَانَ أَبُوهَا شَدِیدَ اَلْفَرَحِ بِهَا، وَ کَانَ یُحِبُّهَا حُبّاً عَظِیماً، لِأَنَّهُ رَأَی فِی اَلْمَنَامِ أَنَّ جَدَّهَا یُوسُفَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ نَزَعَ قَمِیصاً کَانَ عَلَیْهِ فَأَلْبَسَهَا إِیَّاهُ، وَ قَالَ: یَا رَحْمَهُ، هَذَا حُسْنِی وَ جَمَالِی وَ بَهَائِی قَدْ وَهَبْتُهُ لَکِ. وَ کَانَتْ رَحْمَهُ أَشْبَهَ اَلْخَلْقِ بِیُوسُفَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ کَانَتْ زَاهِدَهً عَابِدَهً، فَلَمَّا سَمِعَ بِهَا أَیُّوبُ رَغِبَ فِیهَا، فَخَرَجَ إِلَی بَلَدِهَا وَ مَعَهُ مَالٌ جَزِیلٌ وَ هَدَایَا، وَ سَارَ حَتَّی وَ صَلَ إِلَی أَبِیهَا، فَخَطَبَ مِنْهُ اِبْنَتَهُ رَحْمَهَ، فَزَوَّجَهُ إِیَّاهَا لِزُهْدِهِ وَ مَالِهِ، وَ جَهَّزَهَا إِلَیْهِ، فَحَمَلَهَا أَیُّوبُ إِلَی بِلاَدِهِ، فَرَزَقَهُ اَللَّهُ مِنْهَا اِثْنَیْ عَشَرَ بَطْناً، فِی کُلِّ بَطْنٍ ذَکَرٌ وَ أُنْثَی. ثُمَّ بَعَثَهُ اَللَّهُ إِلَی قَوْمِهِ رَسُولاً، وَ هُمْ أَهْلُ حَوْرَانَ وَ اَلْبَثْنَهِ، وَ أَعْطَاهُ اَللَّهُ مَنْ حُسْنِ اَلْخُلُقِ وَ اَلرِّفْقَ مَا لَمْ یُعْطَهُ أَحَدٌ، وَ لَمْ یُخَالِفْهُ أَحَدٌ، وَ لاَ یُکْذِبُهُ أَحَدٌ لِشَرَفِهِ وَ شَرَفِ أَبِیهِ، فَشَرَعَ لَهُمْ اَلشَّرَائِعَ، وَ بَنَی لَهُمْ اَلْمَسَاجِدَ، وَ کَانَتْ لَهُ مَوَائِدُ یَضَعُهَا لِلْفُقَرَاءِ وَ اَلْمَسَاکِینِ وَ اَلْأَضْیَافِ یُضِیفُهُمْ وَ یُکْرِمُهُمْ، وَ کَانَ لِلْیَتِیمِ کَالْأَبِ اَلرَّحِیمِ، وَ لِلْأَرْمَلَهِ کَالزَّوْجِ اَلْعَطُوفِ، وَ لِلضَّعِیفِ کَالْأَبِ اَلْوَدُودِ، وَ کَانَ قَدْ أَمَرَ وُکَلاَءَهُ وَ أُمَنَاءَهُ أَنْ لاَ یَمْنَعُوا أَحَداً مِنْ زَرْعِهِ وَ أَثْمَارِهِ، وَ کَانَ اَلطَّیْرُ وَ اَلْوُحُوشُ وَ جَمِیعُ اَلْأَنْعَامِ تَرْعَی فِی کَسْبِهِ، وَ بَرَکَهِ اَللَّهِ تَعَالَی تَزْدَادُ لِأَیُّوبَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ صَبَاحاً وَ مَسَاءً، وَ کَانَتْ جَمِیعُ مَوَاشِیهِ تَحْمِلْ فِی کُلِّ سَنَهٍ تَوْأَمَیْنِ، وَ لَمْ یَکُنْ أَیُّوبُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَفْرَحُ بِشَیْءٍ مِنْ ذَلِکَ، لَکِنَّهُ یَقُولُ: إِلَهِی وَ سَیِّدِی وَ مَوْلاَیَ وَ سَنَدِی، هَذِهِ اَلدُّنْیَا عَلَی هَذِهِ اَلْحَالَهِ، فَکَیْفَ بِالْآخِرَهِ وَ اَلْجَنَّهِ اَلَّتِی خَلَقْتَهَا لِأَهْلِ کَرَامَتِکَ؟ وَ کَانَ إِذَا جَاءَ اَللَّیْلُ یَجْمَعُ مَنْ یَلُوذُ بِهِ فِی مَسْجِدِهِ، یُصَلُّونَ بِصَلاَتِهِ، وَ یُسَبِّحُونَ بِتَسْبِیحِهِ، حَتَّی إِذَا أَصْبَحَ أَمَرَ بِاتِّخَاذِ اَلطَّعَامِ لَهُمْ، وَ لِجَمِیعِ اَلضُّعَفَاءِ، وَ کَانَ یَذْهَبُ لَهُ فِی ذَلِکَ مَالٌ لاَ یُحْصَی، وَ کَانَ لَهُ مِنَ اَلْخَیْلِ أَلْفُ فَرَسٍ، وَ أَلْفُ رَمَکَهٍ، وَ أَلْفُ بَغْلٍ وَ بَغْلَهٍ، وَ ثَلاَثَهُ آلاَفِ بَعِیرٍ، وَ أَلْفٌ وَ خَمْسُ مِائَهِ نَاقَهٍ، وَ أَلْفُ ثَوْرٍ، وَ أَلْفُ بَقَرَهٍ، وَ عَشَرَهُ آلاَفِ شَاهٍ، وَ خَمْسُ مِائَهٍ فَدَّانٍ، وَ ثَلاَثُ مِائَهِ أَتَانٍ، وَ خَلْفَ کُلَّ رَمَکَهٍ مِهْرَانَ أَوْ ثَلاَثَهٌ، وَ کُلَّ نَاقَهٍ فَصِیلٌ، وَ کَذَلِکَ جَمِیعُ مَوَاشِیهِ، وَ عَلَی کُلِّ خَمْسِینَ رَأْساً مِنَ هَذِهِ رَاعٍ مَمْلُوکٌ لِأَیُّوبَ، وَ لِکُلِّ عَبْدٍ مِنْهُمْ أَهْلٌ وَ وَلَدٌ. وَ کَانَ إِبْلِیسُ اَللَّعِینُ لاَ یَمُرُّ عَلَی شَیْءٍ مِنْ مَالِ أَیُّوبَ إِلاَّ رَآهُ مَخْتُوماً بِخَاتَمِ اَلشُّکْرِ، مُطَهَّراً بِالزَّکَاهِ، فَحَسَدَهُ، وَ لَمْ یَقْدِرْ لَهُ عَلَی ضَرَرٍ، وَ کَانَ إِبْلِیسُ فِی ذَلِکَ اَلزَّمَانِ یَصْعَدُ إِلَی اَلسَّمَاوَاتِ اَلسَّبْعِ، وَ یُحْجَبُ مِنْ دُونِ اَلْعَرْشِ، وَ یَقِفُ فِی أَیِّ مَکَانٍ مِنْهَا شَاءَ، حَتَّی رُفِعَ عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، فَحُجِبَ عَنْ أَرْبَعِ سَمَاوَاتٍ، وَ یَصْعَدُ إِلَی ثَلاَثَهٍ مِنْهَا، حَتَّی بُعِثَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَحُجِبَ إِبْلِیسُ عَنْ جَمِیعِهَا، وَ کَانَ یَسْتَرِقُ اَلسَّمْعَ بَعْدَ ذَلِکَ، وَ مِنْهُ تَعَجَّبَتِ اَلْإِنْسُ وَ اَلْجِنُّ، وَ ذَلِکَ مَعْنَی

ص: 96

پیراهن، نیکی و زیبایی و خوب رویی من است که آن را به تو بخشیدم». رحمه در میان آفریدگان خدا بیش از هر کس به یوسف علیه السلام شبیه بود و دختری پارسا و عابد بود. چون ایّوب علیه السلام وصف او را شنید به او مشتاق شد و از این رو با مال زیاد و هدایای بسیار رو به سوی سرزمین او گذاشت و راهی آن دیار شد تا این که نزد پدر رحمه رسید و دخترش را از او خواستگاری کرد. افرائیم به خاطر پارسایی ایّوب علیه السلام و ثروتی که داشت، دخترش را به همسری او در آورد و جهازش را برای سفر با ایّوب علیه السلام فراهم کرد. ایّوب علیه السلام او را به سرزمین خود برد و خداوند بهره ی ایّوب علیه السلام را از رحمه فراخ گرداند و او دوازده بار آبستن شد و هر بار یک پسر و یک دختر به دنیا آورد. سپس خداوند متعال ایّوب علیه السلام را به پیامبری بر قومش بر انگیخت و آنان اهالی حَوران و بَثنَه بودند. خداوند چنان خُلق خوش و دلی مهربان به ایّوب علیه السلام ارزانی فرمود که از این رو هیچ کس از او سر پیچی نکرد و به خاطر بزرگواری اش هیچ کس او را تکذیب نکرد و خداوند او را در آن جا شرافت داد و او بر ایشان قانون گذارد و مسجدها ساخت و برای تهی دستان و بیچارگان و میهمانان، سفره ها انداخت و آنان را میزبانی می کرد و گرامی می داشت و برای یتیمان هم چون پدری مهربان و برای بیوگان هم چون شوهری دلسوز و برای ناتوانان هم چون پدری مهرورز بود. او به گمارده شدگان و امانت داران خود فرمود تا کسی را از کاشته ها و میوه های او باز ندارند و پرندگان و درّندگان و همه ی حیوان ها از دستاورد او می خوردند و برکت خداوند روز و شب برایش فزونی می یافت و تمامی چهار پایانش هر سال دو بچّه می آوردند و با این همه، ایّوب علیه السلام از هیچ یک از داشته هایش شاد نمی شد و می گفت: «ای خدا و ای سرور و ای مهتر و ای تکیه گاه من! اگر این دنیا چنین است، پس آخرت و بهشتی که برای سزاواران بخشندگی ات آفریده ای چگونه باشد»؟ چون شب فرا می رسید، پناهندگان او، در مسجدش گرد می آمدند و با او نماز می گزاردند و با او تسبیح می گفتند و صبح هنگام فرمان می داد تا برای ایشان و هر آن که ناتوان بود، غذا فراهم آورند و در این راه، بی شمار مال خود هزینه می کرد و او هزار رأس اسب و هزار مادیان و هزار استر نرینه و مادینه و سه هزار شتر نر و هزار و پانصد شتر ماده و هزار گاو نر و هزار گاو مادّه و ده هزار میش و پانصد گاو وحشی و سی صد الاغ داشت و هر مادیان دو یا سه کرّه و هر شتر، بچه ای به همراه داشت و تمامی چهار پایان او چنین بودند و بر هر پنجاه رأس از آن ها، چوپانی از سوی ایّوب علیه السلام بود و هر یک از خادمانش زن و فرزند خود داشت. شیطان ملعون بر هرآن چه از مال ایّوب علیه السلام می گذشت، نشان شکر بر آن می دید و پاک از زکاتش می یافت. پس به او حسد ورزید، امّا نتوانست گزندی به او برساند. در آن روزگار شیطان به عرش راه نداشت، امّا هنوز تا آسمان هفتم بالا می رفت و در هر جای آسمان ها که می خواست می ایستاد، تا این که حضرت عیسی بن مریم علیه السلام عروج کرد و او از ورود به چهار آسمان باز داشته شد و تنها توانست تا سه آسمان بالا رود. سپس حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم به پیامبری بر انگیخته شد و در آن هنگام او از ورود به همه ی آسمان ها باز داشته شد و از آن پس برای شنیدن صدای آسمان ها در کمین نشست و آدمیان و جنّیان از این امر در شگفت ماندند و این همان کلام خداوند متعال است که فرمود: و این که ما آسمان را جستجو کردیم و همه را پر از محافظان قویّ و تیر های شهاب یافتیم! و

ص: 97

قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ أَنّا لَمَسْنَا اَلسَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِیداً وَ شُهُباً وَ أَنّا کُنّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ اَلْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً. فَصَعِدَ إِبْلِیسُ اَللَّعِینُ فِی زَمَانِ أَیُّوبَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِلَی مَا دُونَ اَلْعَرْشِ کَمَا کَانَ یَصْعَدُ، وَ وَقَفَ فِی اَلْمَوْضِعِ اَلَّذِی کَانَ یَقِفُ فِیهِ، وَ فِی قَلْبِهِ مِنَ اَلنَّبِیِّ أَیُّوبُ مَا فِیهِ، وَ اَللَّهُ مُطَّلِعٌ عَلَی اَلسِّرِّ وَ اَلْعَلاَنِیَهِ، فَنُودِیَ: یَا مَلْعُونٌ، مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ؟ فَقَالَ: إِلَهِی، طُفْتُ اَلْأَرْضَ لِأَفْتِنَ مَنْ أَطَاعَنِی، فَفَتَنْتُهُمْ إِلاَّ عِبَادَکَ مِنْهُمْ اَلْمُخْلَصِینَ. فَنُودِیَ: یَا لَعِینُ، مَا فِی قَلْبِکَ مِنْ نِعْمَهِ أَیُّوبَ؟ فَقَالَ إِبْلِیسُ: یَا رَبِّ، إِنَّکَ ذَکَرْتَهُ فَصَلَّتْ عَلَیْهِ مَلاَئِکَتُکَ. فَنُودِیَ: یَا لَعِینُ، هَلْ نِلْتَ مِنْهُ شَیْئاً مَعَ طُولِ عِبَادَتِهِ، فَهَلْ تَسْتَطِیعُ أَنْ تُغْوِیَهُ عَنْ عِبَادَتِی؟ فَقَالَ: إِلَهِی وَ مَوْلاَیَ، إِنَّ أَیُّوبَ لَمْ یُؤَدِّ شُکْرَ هَذِهِ اَلنِّعْمَهِ، وَ نَظَرْتُ فِی أَمْرِهِ وَ إِذَا هُوَ عَبْدٌ عَافَیْتُهُ فَقَبِلَ عَافِیَتَکَ، وَ رَزَقْتَهُ فَشَکَرَکَ، وَ لَمْ تُجَرِّبْهُ فِی اَلْبَلاَءِ وَ اَلْمَصَائِبِ، فَلَوْ اِبْتَلَیْتَهُ لَوَجَدْتَهُ بِخِلاَفِ مَا هُوَ عَلَیْهِ، وَ لَوْ سَلَّطْنَتِی یَا رَبِّ عَلَی مَالِهِ لَرَأَیْتُهُ کَیْفَ یَنْسَاکَ. فَنُودِیَ: یَا مَلْعُونٌ، قَدْ سَلَّطْتُکَ عَلَی مَالِهِ لَتَعْلَمُ أَنَّکَ کَاذِبٌ فِیمَا تَعْتَقِدُهُ فِیهِ. قَالَ: فَانْقَضَّ مِنَ اَلسَّمَاوَاتِ حَتَّی وَقَفَ عَلَی اَلصَّخْرَهِ اَلَّتِی رَضَخَ عَلَیْهَا قَابِیلُ رَأْسَ أَخِیهِ هَابِیلَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ هِیَ صَخْرَهٌ سَوْدَاءُ یَنْبُعُ مِنْهَا صَدِیدُ اَللَّعْنَهِ، فَوَقَفَ إِبْلِیسُ عَلَیْهَا، وَ رَنَّ رَنَّهً حَتَّی اِجْتَمَعَ عَلَیْهِ اَلْعَفَارِیتُ اَلْمُتَمَرِّدُونَ مِنَ اَلْمَشْرِقِ وَ اَلْمَغْرِبِ، فَقَالُوا: یَا أَبَانَا، وَ مَا وَرَاءَکَ، وَ مَا دَهَاکَ؟ فَقَالَ: إِنِّی مُکِّنْتُ مِنْ فُرْصَهٍ مَا تَمَکَّنْتُ مِنْ مِثْلِهَا مُنْذُ أَخْرَجْتُ آدَمَ مِنَ اَلْجَنَّهِ، وَ ذَلِکَ أَنِّی سُلِّطْتُ عَلَی مَالِ أَیُّوبَ لِأُفْقِرَهُ، وَ أُعْطِبَ مَالَهُ. فَقَالَ بَعْضُهُمْ: سَلِّطْنِی عَلَی أَشْجَارِهِ، فَإِنِّی أَتَحَوَّلُ نَاراً، وَ لاَ أَمُرُّ عَلَی شَیْءٍ إِلاَّ أَحْرَقْتُهُ، وَ صَیَّرْتُهُ رَمَاداً. فَقَالَ إِبْلِیسُ: أَنْتَ لِذَلِکَ. وَ قَالَ آخَرُ: سَلِّطْنِی عَلَی مَوَاشِیهِ حَتَّی أَصِیحَ صَیْحَهً تُخْرِجُ أَرْوَاحَهَا. فَقَالَ أَنْتَ لِذَلِکَ. فَأَقْبَلَ اَلْأَوَّلُ، وَ تَحَوَّلَ نَاراً، حَتَّی أَحْرَقَ تِلْکَ اَلْأَشْجَارَ وَ اَلْآجَامَ. وَ أَقْبَلَ اَلْآخَرُ عَلَی اَلْمَوَاشِی، فَصَاحَ بِهَا صَیْحَهً خَرَجَتْ کُلُّهَا مِیتَهً مَعَ رُعَاتِهَا. فَرَأَی أَهْلُ اَلْقَرْیَهِ دُخَاناً عَظِیماً، وَ صَیْحَهً عَظِیمَهً، فَفَزِعُوا فَزِعاً شَدِیداً، فَأَقْبَلَ اَللَّعِینُ إِلَی أَیُّوبَ وَ هُوَ فِی صَلاَتِهِ، وَ خَیَّلَ إِلَی أَیُّوبَ أَنَّهُ أَصَابَهُ وَ هَجُ ذَلِکَ اَلْحَرِیقِ، وَ قَدِ اِسْوَدَّ وَجْهُهُ، وَ تَمَعَّطَ شَعْرُهُ، وَ هُوَ لَعَنَهُ اَللَّهُ یُنَادِی: یَا أَیُّوبُ، أَدْرِکْنِی، فَأَنَا اَلنَّاجِی مِنْ دُونِ غَیْرِی، فَمَا رَأَیْتُ نَاراً أَقْبَلَتْ مِنَ اَلسَّمَاءِ فِیهَا دُخَانٌ فَأَحْرَقَتْ مَالَکَ یَا أَیُّوبُ وَ أَصَابَتْنِی نَفْحَهٌ مِنْ نَفَحَاتِهَا، وَ سَمِعْتُ مُنَادِیاً مِنَ اَلسَّمَاءِ یَقُولُ: هَذَا جَزَاءُ مَنْ کَانَ مُرَائِیاً فِی عِبَادَتِهِ، یُرِیدُ بِهَا اَلنَّاسَ دُونَ اَللَّهِ تَعَالَی. وَ قَالَ إِبْلِیسُ: وَ سَمِعْتُ اَلنَّارَ تَقُولُ: أَنَا نَارُ اَلْغَضَبِ، أَنَا نَارُ اَلسَّخَطِ. قَالَ: فَلَمَّا سَمِعَ أَیُّوبُ ذَلِکَ أَقْبَلَ عَلَی صَلاَتِهِ، وَ لَمْ

ص: 98

این که ما پیش از این به استراق سمع در آسمان ها می نشستیم امّا اکنون هر کس بخواهد استراق سمع کند، شهابی را در کمین خود می یابد! (جن/ 9 - 8) در روزگار ایّوب علیه السلام، شیطان که هنوز تا به نزدیکی عرش راه داشت، به آن جا رفت و در جایگاه همیشگی خود ایستاد و حسادت پیامبر خدا ایّوب علیه السلام در دلش شعله کشید. خداوند متعال که از آشکار و نهان آگاه است، ندا داد: «ای ملعون! از کجا آمده ای»؟ عرض کرد: «خداوندا! گردا گرد زمین چرخیدم تا کسانی را که از من پیروی می کنند، فریب دهم. همه را فریب دادم به جز بندگان بی ریای تو را». ندا رسید: «ای ملعون! از دیدن نعمت های ایّوب علیه السلام چه در دلت افتاده است»؟ عرض کرد: «پروردگارا! تو از او یاد کردی و فرشتگانت بر او درود فرستادند». ندا رسید: «ای ملعون! آیا هیچ توانستی از او با آن همه عبادت چیزی به دست آوری؟ آیا می توانی او را از راه پرستش من گمراه کنی»؟ عرض کرد: «خداوندا و مهترا! ایّوب علیه السلام شکر این نعمت به جا نیاورده است، من در کارش نظر کرده ام. او بنده ای است که چون سلامتی اش دادی، آن را از تو پذیرفت و چون روزی اش دادی، تو را سپاس گفت. حال آن که هیچ او را به بلا و مصیبت نیاز موده ای. اگر او را به بلایی دچار می کردی، هر آینه می دیدی که راهی جز این می پیمود و اگر مرا ای پروردگار! بر مال او چیره می ساختی، هر آینه می دیدی که چگونه تو را فراموش می کرد». ندا رسید: «ای ملعون! تو را بر مال او چیره ساختم تا بدانی آن چه درباره ی او می پنداری، دروغی بیش نیست». شیطان به سرعتِ تمام از آسمان ها فرود آمد و بر تخته سنگی نشست که قابیل سر برادرش هابیل را بر آن کوبیده بود و آن سنگی سیاه بود که چرکابه ی نفرین از آن تراوش می کرد. شیطان بر آن ایستاد و چنان ناله ای سر داد که دیوان سر کش، همه از شرق و غرب نزد او گرد آمدند و گفتند: «ای پدر! چه در سر داری و چه بر سرت آمده است»؟ گفت: «من به چنان فرصتی دست یافته ام که پس از بیرون کردن آدم علیه السلام از بهشت، دیگر همانند آن را به دست نیاورده بودم و آن این که بر مال ایّوب چیره گشته - ام تا او به تهی دستی اندازم و دارایی اش را نابود کنم». یکی از دیوان گفت: «مرا بر درختانش چیره ساز که من به آتش دگرگون می شوم و آن گاه بر هر چیز گذر کنم، آن را می سوزانم و خاکسترش می کنم». شیطان گفت: «این کار با تو». دیگری گفت: «مرا بر چهار پایانش چیره ساز تا چنان فریادی کشم که روح از بدن تمامی آن ها جدا سازد». شیطان گفت: «این کار با تو». اوّلی رفت و به آتش دگرگون شد و آن درختان و بیشه ها را سراسر به آتش کشید و دیگری رو به سوی چهار پایان گذاشت و چنان فریادی بر سرشان کشید که همگی به همراه چوپان هایشان در دم جان باختند و روستاییان دودی مهیب دیدند و فریادی عجیب شنیدند و سخت در هراس افتادند. شیطان [به شکل خادمان] نزد ایّوب علیه السلام رفت و او را در نماز دید. شیطان که گمان می کرد شعله های آتش به ایّوب علیه السلام رسیده و رخسارش را سیاه کرده موهایش را سوزانده او را چنین ندا داد: «ای ایّوب علیه السلام! مرا دریاب، این منم که با تو سخن می گویم، آیا ندیدی آتشی آمیخته به دود از آسمان فرود آمد و دارایی ات را سوزاند؟ دمی از شعله اش به من رسید و در آن هنگام شنیدم کسی از آسمان ندا سر داد و می گفت: این سزای کسی است که در عبادت خود ریا کند و به جای خداوند متعال، مردم را در نظر داشته باشد. هم چنین از آن آتش شنیدم که

ص: 99

یَلْتَفِتْ إِلَیْهِ حَتَّی فَرَغَ مِنْ صَلاَتِهِ تَامَّهً کَامِلَهً، فَقَالَ: یَا هَذَا، لَیْسَتْ هِیَ أَمْوَالِی، وَ إِنَّمَا هِیَ أَمْوَالُ اَللَّهُ تَعَالَی یَفْعَلُ بِهَا مَا شَاءَ. فَقَالَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اَللَّهُ: صَدَقْتَ. وَ مَاجَ اَلنَّاسُ، فَقَالَ بَعْضُهُمْ: هَذَا مَا قَبَضَهُ قَبْضُ اَلْعُجْبِ. وَ قَالَ آخَرُونَ: مَا کَانَ أَیُّوبُ صَادِقاً فِی تَوْبَتِهِ، فَلِهَذَا جَازَاهُ بِهَذَا اَلْجَزَاءِ. فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی أَیُّوبَ مِنْ قَوْلِهِمْ، وَ لَمْ یُجِبْهُمْ، غَیْرُ أَنَّهُ قَالَ: اَلْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی قَضَائِهِ وَ قَدَرِهِ. فَأَقْبَلَ اَلنَّبِیُّ أَیُّوبُ عَلَی اَللَّعِینِ إِبْلِیسَ، وَ قَالَ لَهُ: مَنْ أَنْتَ أَیُّهَا اَلْعَبْدُ؟ کَأَنَّکَ مِمَّنْ أَخْرَجَهُ اَللَّهُ مِنْ رَحْمَتِهِ، وَ سَلَبَ عَنْهُ نِعْمَتَهُ، وَ لَوْ عَلِمَ فِیکَ خَیْراً لَأَخْبَرَنِی بِکَ، وَ لِقَبْضِ رُوحِکَ مَعَ أَرْوَاحِ اَلرُّعَاهِ، وَ لَکِنَّهُ عَلِمَ فِیکَ شَرّاً فَخَلَّصَکَ مِنْهَا کَمَا یُخَلَّصُ اَلزُّوَانُ مِنَ اَلْقَمْحِ، فَسِرْ عَنِّی أَیُّهَا اَلْعَبْدُ مَذْمُوماً مَدْحُوراً. فَقَالَ إِبْلِیسُ: صَدَقَ مَنْ قَالَ: لاَ تَخْدِمُوا اَلْمُتَکَبِّرِینَ. یَا أَیُّوبُ، اَلْآنَ عَلِمْتُ أَنَّکَ کُنْتَ مُرَائِیاً فِی صَلاَتِکَ، أَلَمْ أَکُنْ لَکَ عَبْداً شَفِیقاً مِنْ عَبِیدِکَ، أَلَمْ أَکُنْ حَرِیصاً عَلَی أَمْوَالِکَ، فَمَا جَزَائِی مِنْکَ إِلاَّ أَنْ تُعَیِّرَنِی بِمَا نَالَنِی مِنْ وَ هَجِ اَلْحَرِیقِ، دُونَ أَنْ تَقُولَ مَا تَقُولُهُ؟ فَلَمْ یُکَلِّمْ إِبْلِیسَ، وَ أَقْبَلَ أَیُّوبُ عَلَی صَلاَتِهِ. وَ اِنْصَرَفَ عَنْهُ إِبْلِیسُ خَائِباً ذَلِیلاً، وَ صَعِدَ إِلَی اَلسَّمَاءِ کَمَا کَانَ یَصْعَدُ، وَ وَقَفَ کَمَا کَانَ یَقِفُ، فَنُودِیَ: یَا مَلْعُونٌ، کَیْفَ وَجَدْتَ عَبْدِی أَیُّوبَ، کَیْفَ صَبَرَ عَلَی ذَهَابِ أَمْوَالِهِ جَمِیعاً، مِنَ اَلْمَوَاشِی، وَ اَلْعَبِیدِ، وَ غَیْرِهَا، وَ کَیْفَ حَمِدَنِی عَلَی اَلْبَلِیَّهِ؟ فَقَالَ اَللَّعِینُ: إِلَهِی وَ سَیِّدِی، إِنَّکَ مَتَّعْتَهُ بِعَافِیَهِ أَوْلاَدِهِ، وَ زَخَارِفِ دُورِهِ، وَ لَوْ سَلَّطْتَنِی عَلَی دُنْیَاهُ حَتَّی تَعْلَمَ أَنَّهُ لاَ یُؤَدِّی إِلَیْکَ شُکْرَ نِعْمَهٍ أَبَداً. فَنُودِیَ: یَا مَلْعُونٌ، اِذْهَبْ، فَقَدْ سَلَّطْتُکَ عَلَی أَوْلاَدِهِ. قَالَ: فَانْقَضَّ عَدُوُّ اَللَّهِ إِلَی قَصْرِ أَیُّوبَ اَلَّذِی فِیهِ أَوْلاَدُهُ، فَأَمَّا اَلْبَنُونَ: فَحَزْقَلُ، وَ هُوَ أَکْبَرُهُمْ، وَ مُقْبِلٌ، وَ رُشْدٌ، وَ رُشَیْدٌ، وَ بِهَارُونُ، وَ بَشِیرٌ، وَ أَقْرُونُ، وَ اَلْبَاقِی مِنَ اَلذُّکُورِ، لَمْ نَجِدْ لَهُمْ أَسْمَاءَ فِی اَلْکُتُبِ وَ اَلْقِصَصِ. وَ أَمَّا اَلْبَنَاتُ: فَمَرْجَانَهُ، وَ عُبَیْدَهُ، وَ صَالِحَهٌ، وَ عَافِیَهُ، وَ تَقِیَّهُ، وَ مُؤْمِنَهُ. قَالَ: فَزَلْزَلَ عَلَیْهِمْ اَلْقَصْرَ بِنَفَسِهِ حَتَّی سَقَطَ بَعْضُهُ عَلَی بَعْضٍ، وَ جَعَلَ یَشُدُّ أَفْوَاهَهُمْ بِالْخَشَبِ، وَ اَلْخِرَقِ، وَ یَقْذِفُهُمْ بِالْجَنْدَلِ، حَتَّی مَثَّلَ بِهِمْ أَقْبَحَ مُثْلَهٍ، وَ أَوْحَی اَللَّهُ تَعَالَی إِلَی اَلْأَرْضِ: أَنِ اِحْفَظِی أَوْلاَدَ اَلنَّبِیِّ أَیُّوبَ، فَإِنِّی بَالِغُ مَشِیْئَتِی فِیهِمْ، وَ لَأْجِزَیَنَّهُمْ بِذَلِکَ اَلثَّوَابَ. فَأَقْبَلَ إِبْلِیسُ إِلَی أَیُّوبَ، وَ قَالَ: یَا أَیُّوبُ، لَوْ رَأَیْتَ قُصُورَکَ وَ أَوْلاَدَکَ کَیْفَ صَارُوا، وَ لَقَدْ صَارَتْ قُصُورُهُمْ لَهُمْ قُبُوراً، وَ طِیْنُهَا صَارَ لَهُمْ حَنُوطاً، وَ ثِیَابُهُمْ وَ فُرُشُهُمْ صَارَتْ لَهُمْ أَکْفَاناً، وَ لَوْ أَبْصَرْتَ کَیْفَ تَغَیَّرَتْ تِلْکَ اَلْوُجُوهُ اَلْحِسَانُ بِالدِّمَاءِ وَ اَلتُّرَابِ، وَ اَلْعِظَامُ کَیْفَ تَهَشَّمَتْ، وَ اَللُّحُومُ کَیْفَ رُصِعَتْ، وَ اَلْجُلُودُ کَیْفَ تَمَزَّقَتْ. وَ لَمْ یَزَلْ إِبْلِیسُ اَللَّعِینُ یَعُدُّ عَلَیْهِ مِثْلَ هَذَا بِافْتِجَاعٍ وَ اِنْکِسَارٍ وَ اِنْتِحَابٍ حَتَّی بَکَی

ص: 100

می گفت: من آتش خشم و ناخشنودی ام». چون ایّوب علیه السلام ندای او را شنید، به نماز خود پرداخت و به او اعتنا نکرد تا این که نمازش را تمام و درست به جا آورد و سپس فرمود: «ای فلانی! این ها دارایی من نیست، بلکه دارایی خداوند متعال است که هر چه خود خواهد، با آن انجام می دهد». شیطان گفت: «راست گفتی»! از سوی دیگر، مردم به خروش آمدند و برخی از آن ها گفتند: «این به خاطر خود پسندی ایّوب بر سرش آمده است». برخی دیگر گفتند: «ایّوب علیه السلام در توبه ی خود راستی نکرده و از این رو به این سزا گرفتار شده است». سخن آن ها بر ایّوب علیه السلام گران آمد امّا اصلاً پاسخشان را نداد و تنها فرمود: «خدا را برای قضا و قدرش سپاس»! پیامبر خدا ایّوب علیه السلام، رو به سوی آن ملعون کرد و فرمود: «ای خادم تو کیستی؟ گویا از کسانی هستی که خداوند آنان را از دایره ی رحمت خود بیرون کرده و نعمت خویش از آنان بر گرفته است؛ چرا که اگر خیری در تو بود، خداوند مرا از تو آگاه ساخته بود و جانت را به همراه آن چوپان ها گرفته بود امّا شرّی در تو بوده که بدان سبب خداوند تو را هم چون تلخه که از گندم بر گیرند، از ایشان جدا کرده است. پس ای خادم! از من دور شو که تو رانده شده ای و مستحقّ نکوهش گشته ای». شیطان گفت: «ای ایّوب علیه السلام! راست گفت هر که گفت به خود پسندان خدمت نکنید. اکنون دانستم که تو در نمازت ریا کاری بیش نبوده ای. آیا من از جمله ی خادمان دلسوز تو نبودم؟ آیا من با همه ی تلاش، دارایی تو را پاس نداشتم؟ اکنون دستمزد من این است که مرا چون در میان شعله های آتش جان نداده ام، سرزنش کنی و به من چنین سخنانی گویی»؟ ایّوب علیه السلام با او سخن نگفت و رو به نماز خود آورد و شیطان ناکام و زبون از پیش او بازگشت و هم چون قبل به سوی آسمان بالا رفت و در آن جا ایستاد. آن گاه ندا رسید: «ای ملعون! بنده ام ایّوب را چگونه یافتی؟ دیدی که چون چهار پایان و خادمان و تمامی دارایی اش از دست رفت، بردباری پیشه کرد و مرا به خاطر آن بلا ستود»؟ شیطان گفت: «خداوندا و سرورا! تو او را از فرزندانی تندرست و کاخ هایی زیبا برخوردار کرده ای، اگر مرا بر دنیای او چیره گردانی، خواهی دید که او دیگر به درگاه تو، شکر گزار هیچ نعمتی نخواهد بود». ندا رسید: «ای ملعون، برو! تو را بر فرزندان او چیره ساختم». دشمن خدا با سرعت تمام به سوی کاخی فرود آمد که فرزندان ایّوب علیه السلام در آن می زیستند. نام فرزند بزرگ ایّوب علیه السلام، حزقل بود و دیگر پسرانش مقبل و رشد و رشید و بهرون و بشیر و اقرون نام داشتند و چند پسر دیگر نیز داشت که در کتاب ها و قصّه ها نامی از آن ها نیامده است و دخترانش، نخاه (منجاه) و عبیده و صالحه و عافیه و تقیّه و مؤمنه نام داشتند. شیطان آن کاخ را به لرزه انداخت و آوار کرد و تخته ها و خشت هایش را بر دهان های آنان کوبید و سنگ هایش را بر سرهایشان فرو ریخت و به دردناک ترین گونه، بدن هایشان را تکّه تکّه کرد. در آن دم خداوند به زمین وحی فرمود: «فرزندان پیامبرم ایّوب علیه السلام را در آغوش گیر. چون این خواست من است که بر آن ها جاری می شود و به خاطرش پاداشی نیک، بهره ی آن ها خواهم ساخت». شیطان نزد ایّوب علیه السلام رفت و گفت: «ای ایّوب! دیدی چه بر سر کاخ ها و فرزندانت آمد و چگونه قصرهایشان گورهایشان شد و آن خشت ها کافورشان شد و جامه ها و بسترهایشان کفن هایشان شد و گونه ی آن چهره های زیبا از خاک و خون دگرگون شد و استخوان هایشان خرد

ص: 101

أَیُّوبُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ سَاعَدَهُ إِبْلِیسُ عَلَی اَلْبُکَاءِ، فَنَدِمَ أَیُّوبُ عَلَی بُکَائِهِ، وَ أَخَذَ قَبْضَهً مِنَ اَلتُّرَابِ، وَ وَضَعَهَا عَلَی رَأْسِهِ، وَ اِسْتَغْفَرَ اَللَّهَ تَعَالَی، وَ خَرَّ سَاجِداً، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی إِبْلِیسَ، وَ قَالَ لَهُ: یَا مَلْعُونٌ، اِنْصَرِفْ عَنِّی خَائِباً ذَلِیلاً مَدْحُوراً، فَإِنَّ أَوْلاَدِی کَانُوا عَارِیَّهً لِلَّهِ تَعَالَی عِنْدِی، وَ لاَ بُدَّ مِنَّ اَللَّحَاقِ بِهِمْ. قَالَ: فَانْصَرَفَ إِبْلِیسُ وَ لَمْ یَنَلْ مِنْهُ، وَ صَعِدَ إِلَی اَلسَّمَاءِ کَمَا کَانَ یَصْعَدُ، وَ وَقَفَ کَمَا کَانَ یَقِفُ، فَأَتَاهُ اَلنِّدَاءُ: یَا مَلْعُونٌ، کَیْفَ رَأَیْتَ عَبْدِی أَیُّوبَ وَ تَوْبَتَهُ وَ اِسْتِغْفَارَهُ بَعْدَ بُکَائِهِ؟ فَقَالَ إِبْلِیسُ: إِلَهِی وَ سَیِّدِی، إِنَّکَ مَتَّعْتَهُ بِعَافِیَهِ نَفْسِهِ، وَ فِیهَا عِوَضٌ عَنِ اَلْمَالِ وَ اَلْوَلَدِ، فَلَوْ سَلَّطْنَتِی عَلَی بَدَنِهِ لَرَأَیْتَهُ کَیْفَ یَنْسَی ذِکْرَکَ، وَ یَتْرُکُ شُکْرَکَ. فَنُودِیَ: یَا لَعِینُ، اِذْهَبْ، فَقَدْ سَلَّطْتُکَ عَلَی بَدَنِهِ، مَا خَلاَ: عَیْنَیْهِ، وَ عَقْلَهُ، وَ لِسَانَهُ اَلَّذِی لاَ یَفْتُرُ عَنِ ذِکْرِی، وَ أُذُنَیْهِ. قَالَ: فَانْقَضَّ إِلَیْهِ اَللَّعِینُ، فَوَجَدَ أَیُّوبَ فِی مَسْجِدِهِ مُتَضَرِّعاً إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی بِأَنْوَاعِ اَلثَّنَاءِ، دَاعِیاً إِلَیْهِ بِأَعْظَمِ اَلدُّعَاءِ، وَ یَشْکُرُهُ عَلَی جَمِیعِ اَلنَّعْمَاءِ، وَ یَحْمَدُهُ عَلَی جَمِیعِ اَلْبَلاَءِ، وَ هُوَ یَقُولُ: وَ عِزَّتِکَ وَ جَلاَلِکَ، لاَ اِزْدَدْتُ عَلَی بَلاَئِکَ إِلاَّ شُکْراً، وَ لَوْ أَلْبَسْتَنِی ثَوْبَ اَلْبَلاَءِ سَرْمَداً لاَ اِزْدَدْتُ عَلَی بَلاَئِکَ إِلاَّ صَبْراً. قَالَ: فَلَمَّا سَمِعَ إِبْلِیسُ اِغْتَاظَ مِنْ قَوْلِهِ، وَ عَجَّلَ، وَ لَمْ یَتْرُکْهُ حَتَّی یَرْفَعَ رَأْسَهُ مِنَ اَلسُّجُودِ، فَانْحَدَرَ فِی اَلْأَرْضِ حَتَّی صَارَ تَحْتَ أَنْفِهِ، ثُمَّ نَفَخَ فِی فِیهِ وَ مَنْخِرَیْهِ نَارَ اَللَّهَبِ، فَاسْوَدَّ وَجْهُ أَیُّوبَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی اَلْحَالِ، فَصَارَ قَرْحَهً وَاحِدَهً مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمَیْهِ، فَتَمَعَّطَ مِنْهَا شَعْرُهُ، فَلَمَّا کَانَ اَلْیَوْمُ اَلثَّانِی وَرِمَ، وَ عَظُمَ، وَ فِی اَلثَّالِثِ اِسْوَدَّ، وَ فِی اَلرَّابِعِ اِمْتَلَأَ مَاءً أَصْفَرَ، وَ فِی اَلْخَامِسِ صَارَ قَیْحاً، وَ فِی اَلسَّادِسَ وَقَعَ فِیهِ اَلدُّودُ، وَ سَالَ صَدِیدُهُ، وَ وَقَعَ فِیهِ اَلْحِکَاکُ، فَحَکَّ جَسَدَهُ شَهْرَیْنِ حَتَّی سَقَطَتْ أَظَافِیرُهُ، ثُمَّ حَکَّ بِالْمُسُوحِ وَ اَلْخِرَقِ، وَ بِالْحِجَارَهِ اَلْخَشِنَهِ، وَ کَانَ إِذَا رَأَی دُودَهً سَقَطَتْ مِنْ بَدَنِهِ رَدَّهَا بِیَدِهِ إِلَی مَوْضِعِهَا، وَ یَقُولُ لَهَا: کُلِی مِنْ لَحْمِی وَ دَمِی حَتَّی یَأْتِیَ اَللَّهُ بِالْفَرَجِ. فَقَالَتْ رَحْمَهُ: یَا أَیُّوبُ، ذَهَبَ اَلْمَالُ وَ اَلْوَلَدُ، وَ قَدْ بَدَأَ اَلضُّرُّ فِی اَلْجَسَدِ. فَقَالَ أَیُّوبُ: یَا رَحْمَهُ، إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی اِبْتَلَی اَلنَّبِیِّینَ مِنْ قَبْلِی فَصَبَرُوا، وَ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی وَعَدَ اَلصَّابِرِینَ خَیْراً. ثُمَّ خَرَّ أَیُّوبُ سَاجِداً، وَ جَعَلَ یَقُولُ: إِلَهِی وَ سَیِّدِی، لَوْ جَعَلْتَ عَلَیَّ ثَوْبَ اَلْبَلاَءِ سَرْمَداً، وَ حَرَمْتَنِی اَلْعَافِیَهَ، وَ مَزَّقَتْنِی اَلدِّیدَانُ، مَا اِزْدَدْتُ إِلاَّ شُکْراً، إِلَهِی لاَ تُشْمِتْ بِی عَدُوِّی إِبْلِیسَ اَللَّعِینَ. قَالَ: وَ کَانَتْ رَحْمَهُ تَبْکِی مَرَّهً، وَ تَصْرُخُ أُخْرَی لِمَا تَرَی مِنْ بَلاَءِ أَیُّوبَ، وَ هُوَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَنْهَاهَا عَنْ ذَلِکَ، وَ یَقُولُ لَهَا: أَلَسْتِ أَنْتِ مِنْ بَنَاتِ اَلْأَنْبِیَاءِ، وَ تَعْلَمِینَ أَنِّی نَبِیُّ اَللَّهِ، وَ أَنَّ لِی أُسْوَهً بِالنَّبِیِّینَ وَ اَلْمُرْسَلِینَ، وَ آبَائِکَ: إِبْرَاهِیمَ، وَ إِسْمَاعِیلَ، وَ إِسْحَاقَ، وَ یَعْقُوبَ، وَ یُوسُفَ؟ ثُمَّ سَأَلَ اَللَّهَ تَعَالَی لَهَا اَلصَّبْرَ عَلَی مَا تُشَاهِدُ مِنْهُ، ثُمَّ قَالَ لَهَا

ص: 102

شد و گوشت هایشان بین سنگ ها پاره پاره شد و پوست هایشان تکّه تکّه شد». شیطان ملعون هم چنان این بلا را با اندوه و افسوس و زاری نزد او باز گفت تا این که ایّوب علیه السلام شروع به گریستن کرد و شیطان نیز با او گریست. ناگاه ایّوب علیه السلام از گریه ی خود پشیمان شد و مشتی خاک بر گرفت و بر سر ریخت و از خداوند متعال آمرزش خواست و در سجده به خاک افتاد و سپس به شیطان رو کرد و فرمود: «ای ملعون! مرا تنها گذار که تو ناکام و زبون و رانده شده ای، بدان که فرزندان من امانت های خداوند نزد من بودند و ناگزیر بایست به او می پیوستند». شیطان بدون این که به خواست خود رسیده باشد، بازگشت و هم چون قبل به سوی آسمان بالا رفت و در آن جا ایستاد. آن گاه ندا رسید: «ای ملعون! بنده ام ایّوب را چگونه یافتی، آن گاه که پس از گریستن توبه کرد و آمرزش خواست»؟ شیطان عرض کرد: «خداوندا و سرورا! تو او را از بدنی سالم برخور دار کرده ای و در این نعمت، جبران مال و فرزند نهفته است. اگر مرا بر بدن او چیره گردانی، خواهی دید که چگونه تو را از یاد می برد و شکر تو را وا می گذارد». ندا رسید: «ای ملعون، برو! تو را بر بدن او چیره گرداندم به جز چشمان و عقل و گوش ها و زبان او که از یاد من باز نمی ایستند». آن ملعون به سرعت تمام فرود آمد و ایّوب علیه السلام را دید که در مسجد خود رو به درگاه خداوند متعال با گونه گونه های ستایش، به زاری نشسته است و باشکوه مندترین دعاها او را می خواند و به خاطر همه ی نعمت هایش شکر او می گزارد و به سبب همه ی بلاهایش او را حمد می گوید و چنین بر زبان می راند: «به شکوه و بزرگی ات سوگند! بر بلای تو تنها شکر افزون کردم و اگر تا به ابد جامه ی بلا بر من بپوشانی، بر بلای تو تنها برد باری افزون خواهم کرد». چون شیطان این سخن شنید، بر افروخت و فرصت نداد ایّوب علیه السلام سر از سجده بر آرد و شتابان بر زمین سرا زیر شد و به زیر بینی او رفت و از آتشی شعله ور در دهان و سوراخ های بینی اش دمید. ناگهان چهره ی ایّوب علیه السلام سیاه شد و از سر تا به پای او پر از تاول شد و از آن تاول ها موهایش ریخت و چون روز دوّم فرا رسید، بدنش ورم کرد و بزرگ شد و در روز سوّم سراسر سیاه شد و در چهارمین روز از زرداب آکنده شد و در پنجمین روز غرق چرکابه شد و در ششمین روز بدنش کِرم افتاد و از آن خونابه جاری شد و تنش به خارش افتاد و او دو ماه چنان بدنش را خاراند که ناخن هایش ریخت و از آن پس خود را با ردای زبر و خشت و سنگ های ناهموار خاراند و چنان بود که هر گاه کرمی از بدنش بیرون می زد، آن را با دست خود به جایش باز می گرداند و می فرمود: «آن قدر از گوشت و خونم بخور تا خداوند گشایشی برساند». رحمه عرض کرد: «ای ایّوب علیه السلام! مال و فرزندت از دست رفته و گزند بر بدنت افتاده است». ایّوب علیه السلام فرمود: «ای رحمه! خداوند متعال پیش از من، پیامبران را به بلا دچار کرد و ایشان صبر پیشه کردند، به راستی که خداوند متعال به صبر پیشگان وعده نیک داده است». سپس ایّوب علیه السلام در سجده به خاک افتاد و عرض کرد: «خداوندا و سرورا! اگر تا ابد جامه ی بلا بر من بپوشانی و مرا از تندرستی بی نصیب گردانی و کرم ها تنم را پاره پاره کنند، تنها شکر افزون خواهم کرد. خداوندا! مگذار دشمنم، شیطان ملعون مرا سرزنش کند». رحمه چون بلای ایّوب علیه السلام را می دید، گاهی می گریست و گاهی فریاد می کرد و ایّوب علیه السلام او را از این کار باز می داشت و می فرمود: «مگرنه این است که تو زاده ی پیامبرانی و

ص: 103

أَیُّوبُ: اِنْطَلِقِی اِلْتَمِسِی لِی مَوْضِعاً غَیْرَ مَسْجِدِی فَاحْمِلِینِی إِلَیْهِ. فَمَضَتْ رَحْمَهُ، وَ نَظَرَتْ لَهُ مَوْضِعاً، ثُمَّ عَادَتْ إِلَیْهِ فَاحْتَمَلَتْهُ إِلَی فَضَاءٍ مِنَ اَلْأَرْضِ، وَ کَانَ قَدْ قَالَ لَهَا: إِنِّی لاَ أُحِبُّ أَنْ یَتَلَوَّثَ اَلْمَسْجِدُ. ثُمَّ اِنْطَلَقَتْ إِلَی قَوْمٍ کَانَ أَیُّوبُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَبَرُّهُمْ وَ یُحْسِنُ إِلَیْهِمْ کَثِیراً، فَلَمَّا اِلْتَمَسَتْ لَهُ مَوْضِعاً، طَلَبَتْهُمْ أَنْ یُعِینُوهَا عَلَی إِخْرَاجِ أَیُّوبَ مِنَ اَلْمَسْجِدِ. فَقَالُوا لَهَا: إِنْ أَیُّوبَ قَدْ غَضِبَ عَلَیْهِ رَبُّهُ وَ هَتَکَ سِتْرَهُ لِمَا کَانَ فِعْلُهُ مِنْ اَلرِّیَاءِ، فَیَا لَیْتَ کَانَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ بُعْدَ اَلْمَشْرِقَیْنِ، فَإِنَّهُ لَوْ کَانَ فِیهِ خَیْرٌ فِی عِبَادَهِ رَبِّهِ، مَا اِبْتَلاَهُ. فَرَجَعَتْ رَحْمَهُ إِلَی أَیُّوبَ، وَ قَالَتْ لَهُ: یَا أَیُّوبُ، جَلَّتِ اَلْمُصِیبَهُ، خَابَ أَمَلُنَا مِنْ أَهْلِ اَلْمَعَارِفِ وَ أَهْلِ اَلاِصْطِنَاعِ. فَقَالَ لَهَا: یَا رَحْمَهُ، هَکَذَا یَکُونُونَ أَهْلُ اَلْبَلاَءِ، وَ لَکِنْ تَقَدَّمِی إِلَیَّ، وَ قُولِی: لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّهَ إِلاَّ بِاللَّهِ اَلْعَلِیِّ اَلْعَظِیمِ، وَ أَدْخِلِی یَدَکِ اَلْیُمْنَی تَحْتَ رَأْسِی، وَ یَدَکِ اَلْیُسْرَی تَحْتَ رِجْلَیَّ، وَ اِحْمِلِینِی. فَفَعَلَتْ ذَلِکَ، وَ اِحْتَمَلَتْهُ بِقُوَّهِ اَللَّهِ تَعَالَی حَتَّی أَخْرَجَتْهُ إِلَی اَلْفَضَاءِ، وَ هُوَ اَلْمَوْضِعُ اَلَّذِی یُوضَعُ فِیهِ اَلْمَوَائِدُ مِنْ أَیُّوبَ لِلضُّعَفَاءِ وَ اَلْمَسَاکِینِ. ثُمَّ قَالَ: یَا رَحْمَهُ، إِنَّ اَلصَّدَقَهَ حَرَامٌ عَلَیْنَا، وَ لاَ تَحِلُّ لَنَا، فَاحْتَالَیْ فِی اَلْخِدْمَهِ. فَأَسْبَلَ دَمْعَتَهُ. فَقَالَتْ رَحْمَهُ: مَا یُبْکِیکَ، یَا نَبِیَّ اَللَّهِ؟ فَقَالَ لَهَا: یَا رَحْمَهُ، أَنْتِ مِنْ بَنَاتِ اَلنَّبِیِّینَ، وَ مِنْ نَسْلِ اَلْمُرْسَلِینَ، وَ أَنْتِ اِمْرَأَهٌ عَظِیمَهُ اَلْحُسْنِ وَ اَلْجَمَالُ، وَ مَا أُعْطِیَ اَلْحُسْنَ وَ اَلْجَمَالَ فِی زَمَانِکَ إِلاَّ جَدُّکَ یُوسُفُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ إِنَّ فِی اَلْقَرْیَهِ فُسَّاقٌ کَثِیرَهٌ، وَ أَنْتِ تَخْدُمِینَ، وَ أَخْشَی عَلَیْکِ مِنْ مَکَائِدِ إِبْلِیسَ اَللَّعِینَ. فَبَکَتْ رَحْمَهُ، وَ قَالَتْ: یَا نَبِیَّ اَللَّهِ، مَا جَزَائِی مِنْکَ إِلاَّ أَنْ تَتَّهِمَنِی وَ تَنْسُبَنِی إِلَی ذَلِکَ، وَ أَنَا مِنْ بَنَاتِ اَلنَّبِیِّینَ وَ اَلصِّدِّیقِینَ اَلطَّاهِرِینَ؟! وَ حَقِّ آبَائِی وَ أَجْدَادِی مَا مِلْتُ بِعَیْنِی إِلَی آدَمِیٍّ بَعْدَکَ. فَعِنْدَ ذَلِکَ أَذِنَ لَهَا أَیُّوبُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ بِالْخِدْمَهِ. وَ کَانَتْ تَخْدُمُ أَهْلَ اَلْبَثْنَهِ فِی سَقْیِ اَلْمَاءِ، وَ کَنْسِ اَلْبُیُوتِ، وَ إِخْرَاجِ اَلْمَزَابِلِ، وَ غَسْلِ اَلثِّیَابِ وَ اَلْخِرَقِ، وَ یُعْطُونَهَا اَلْأُجْرَهَ وَ تُنْفِقُهَا عَلَی أَیُّوبَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی طَعَامِهِ وَ شَرَابِهِ، فَأَقْبَلَ إِبْلِیسُ فِی صُورَهِ شَیْخٍ کَبِیرٍ حَتَّی وَقَفَ عَلَی أَهْلِ اَلْقَرْیَهِ، فَقَالَ لَهُمْ: کَیْفَ تَطِیبُ أَنْفُسُکُمْ بِامْرَأَهٍ تُعَالِجُ مِنْ زَوْجِهَا اَلْقَیْحَ، وَ اَلصَّدِیدَ، وَ نَتَنَ اَلرَّائِحَهِ، ثُمَّ تَدْخُلُ بُیُوتَکُمْ وَ تُدْخِلُ یَدَیْهَا فِی أَوْعِیَتِکُمْ، وَ طَعَامِکُمْ، وَ شَرَابِکُمْ؟ قَالَ: فَوَقَعَ ذَلِکَ فِی قُلُوبِهِمْ، وَ لَمْ یَتْرُکُوا رَحْمَهَ أَنْ تَدْخُلَ بُیُوتَهُمْ مِنْ ذَلِکَ اَلْیَوْمِ. فَکَرِهَتْ رَحْمَهُ أَنْ تُخْبِرَ أَیُّوبَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ بِذَلِکَ حَتَّی لاَ یَزْدَادَ حُزْناً عَلَی حُزْنِهِ، وَ کَانَ اَلْقَوْمُ لاَ یَسْتَخْدِمُونَهَا، وَ کَانُوا یُعْطُونَهَا اَلشَّیْءَ فَتُطْعِمُهُ ذَلِکَ، وَ لاَ تُخْبِرُهُ بِشَیْءٍ مِنْ أَمْرِهَا. قَالَ: فَاشْتَدَّ بِأَیُّوبَ اَلْبَلاَءُ وَ نَتْنُ رَائِحَتِهِ، حَتَّی لاَ یَقْدِرُ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ اَلْقَرْیَهِ أَنْ یَسْتَقِرَّ فِی بَیْتِهِ لِشِدَّهِ نَتْنِ اَلرَّائِحَهِ، وَ لَمْ یَدْرُوا مَا یَصْنَعُونَ، فَاجْتَمَعَ رَأْیُهُمْ عَلَی أَنْ

ص: 104

خود می دانی که من پیغمبر خدایم و از پیامبران و فرستاده شدگانی هم چون پدران تو ابراهیم و اسماعیل و یعقوب و یوسف علیهم السلام سر مشق دارم»؟ سپس ایّوب علیه السلام از خداوند متعال خواست تا به رحمه برای دیدن بدن او صبر عطا کند و آن گاه به او رو کرد و فرمود: «برخیز و برای من جایی به جز مسجدم بیاب و مرا به آن جا ببر». رحمه رفت و جایی برای او یافت و بازگشت و او را به گوشه ای از آن سرزمین برد. او چنین کرد و ایّوب علیه السلام به او فرمود: «دوست ندارم مسجد را آلوده کنم». وقتی رحمه آن جا را برای ایّوب علیه السلام یافت، نزد آن قوم رفت که ایّوب علیه السلام بسیار به آن ها نیکی کرده بود و از آن ها خواست تا در بیرون آوردن ایّوب علیه السلام از مسجد او را یاری کنند، امّا آن ها گفتند: «پروردگار از ایّوب علیه السلام خشمگین شده و پرده از کردار ریا کارانه اش بر گرفته است. پس ای کاش میان ما و او هم چون دوری مشرق از مغرب، فاصله می افتاد! چرا که اگر خیری در عبادت او بود، پروردگارش او را دچار بلا نمی کرد». رحمه سوی ایّوب علیه السلام بازگشت و عرض کرد: «ای ایّوب علیه السلام اکنون مصیبت بسی دشوار شد و امیدمان از نیکی شناسان و قدر شناسان نقش بر آب شد». ایّوب علیه السلام فرمود: «ای رحمه! بلا دیدگان این چنین شوند، حال جلو بیا و بگو هیچ توان و نیرویی نیست جز از سوی خداوند والای بزرگ. سپس دست راستت را به زیر سرم گذار و با دست چپت پاهایم را بگیر و مرا بلند کن». او چنین کرد و به نیروی خداوند متعال او را بر گرفت و به جایی برد که ایّوب علیه السلام در همان جا برای ناتوانان و بیچارگان سفره می انداخت. او فرمود: «ای رحمه! صدقه بر ما حرام است و حلال نمی شود، پس در خدمت کاری مردم چاره ای بجو». ایّوب علیه السلام این را فرمود و اشک از چشمانش جاری شد. رحمه عرض کرد: «ای پیامبر خدا! چرا گریه می کنی»؟ فرمود: «ای رحمه! تو دختر پیامبران علیهم السلام و از تبار فرستاده شدگانی و زنی بسیار زیبا و خوب رو هستی و در روزگار تو هیچ کس جز جدّت یوسف علیه السلام، زیبا و خوب رو نبوده است. حال آن که در این روستا بد کاران بسیاری زندگی می کنند و از آن می ترسم که اگر به خدمت کاری مردم مشغول شوی، در مکرهای شیطانِ ملعون گرفتار شوی». در آن دم رحمه به گریه افتاد و گفت: «ای پیامبر خدا! آیا من سزاوار آنم که مرا متّهم کنی و به چنین کاری نسبت دهی، حال آن که من دختر پیامبران و زاده ی درست کاران پاک دامن هستم؟ به حقّ پدران و اجدادم سوگند! که پس از تو چشمم به سوی هیچ کس نچرخیده است». در آن هنگام ایّوب علیه السلام به او اجازه داد تا خدمت کاری کند. رحمه خدمت کار اهالی بَثنَه (تنبیه) بود و برایشان آب می آورد و خانه هایشان را می روبید و زباله هایشان را بیرون می برد و جامه ها و پارچه هایشان را می شست و آن ها دستمزد او را می پرداختند و به او برای ایّوب علیه السلام غذا و نوشیدنی می دادند. روزی شیطان به شکل پیر مردی کهن سال پدید آمد و نزد اهالی آن روستا رفت و به آن ها گفت: «چگونه بر خود می پسندید زنی که چرک و خونابه و بوی عفونت شوهرش را درمان می کند، به خانه هایتان وارد شود و در ظرف ها و غذاها و نوشیدنی هایتان دست برد»؟ سخن شیطان در دل های آنان نشست و از آن پس به رحمه اجازه ندادند تا وارد خانه هایشان شود. رحمه روا ندید ایّوب علیه السلام را از این امر با خبر سازد تا مبادا غمی بر غم هایش افزوده گردد. آن قوم، دیگر او را به خدمت کاری نپذیرفتند و اندک چیزی به او می دادند و او این گونه به ایّوب علیه السلام غذا

ص: 105

یُرْسِلُوا عَلَیْهِ کِلاَباً لِتَأْکُلَهُ، فَبَلَغَ ذَلِکَ رَحْمَهَ، فَجَاءَتْ إِلَی أَیُّوبَ فَأَخْبَرَتْهُ بِذَلِکَ، فَقَالَ لَهَا: یَا رَحْمَهُ، لَمْ یَکُنِ اَللَّهُ تَعَالَی بِالَّذِی یُسَلِّطُ عَلَیَّ اَلْکِلاَبَ وَ أَنَا نَبِیُّهُ وَ اِبْنُ أَنْبِیَائِهِ. قَالَ: فَجَمَعَ أَهْلُ اَلْقَرْیَهِ کِلاَبَ اَلرُّعَاهِ، فَأَرْسَلُوهَا عَلَی أَیُّوبَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، فَجَاءَتْ إِلَیْهِ تَعْدُو، فَلَمَّا تَقَارَبَتْ مِنْهُ رَجَعَتْ إِلَی خَلْفِهَا، فَهَرَبَتِ اَلْکِلاَبُ عَنِ اَلْبِلاَدِ حَتَّی لَمْ یَکُنْ فِی تِلْکَ اَلْقَرْیَهِ کَلْبٌ وَاحِدٌ. وَ کَانَ اَلْقَوْمُ یَأْتُونَ أَیُّوبَ، وَ یَقُولُونَ لَهُ: لاَ صَبْرَ لَنَا عَلَی بَلِیَّتِکَ، إِمَّا أَنْ تَخْرُجَ عَنَّا وَ إِلاَّ رَجَمْنَاکَ بِالْحِجَارَهِ حَتَّی تَمُوتَ فَنَسْتَرِیحُ مِنْکَ. فَقَالَ لَهُمْ أَیُّوبَ: لاَ تَرْجُمُونِی بِالْحِجَارَهِ، وَ لَکِنْ أَخْرِجُونِی مِنْ قَرْیَتِکُمْ إِلَی بَعْضِ مَزَابِلِکُمْ، فَإِنِّی أَرْجُو مِنَ اَللَّهِ تَعَالَی أَنْ لاَ یُضِیعَنِی. فَقَالُوا لَهُ: إِنَّا نَسْتَقْذِرُکَ وَ أَنْتَ بَعِیدٌ عَنَّا، فَکَیْفَ نَدْنُو مِنْکَ وَ نَحْمِلُکَ؟ ثُمَّ اِنْصَرَفُوا عَنْهُ. فَقَالَ أَیُّوبُ لِرَحْمَهَ: أَیَّتُهَا اَلصِّدِّیقَهُ اَلطَّاهِرَهُ اَلْبَارَّهُ، قَدْ عَرَفْتِ أَنَّ هَؤُلاَءِ اَلْقَوْمَ قَدْ بَغَضُونِی وَ مَلُّونِی، فَقِفِی عَلَی مَفْرِقِ اَلطَّرِیقِ، فَلَعَلَّکِ أَنْ تَقِفِی عَلَی أَحَدٍ مِنَ اَلنَّاسِ فَتُخْبِرِینَهُ بِقِصَّتِی، وَ تَسْأَلِیهِ أَنْ یُعِینَکِ عَلَی حَمْلِی مِنْ هَذِهِ اَلْقَرْیَهِ. فَقَالَتْ رَحْمَهُ: لاَ تَعْجَلْ عَلَیَّ حَتَّی أَخْرُجَ إِلَی بَلَدِ کَذَا وَ کَذَا وَ أَتَّخِذَ لَکَ هُنَاکَ عَرِیشاً. ثُمَّ وَقَفَتْ عَلَی اَلطَّرِیقِ تَنْظُرُ مَنْ یَمُرُّ بِهَا، وَ إِذَا هِیَ بِرَجُلَیْنِ کَأَنَّهُمَا قَمَرَیْنِ، تَفُوحُ مِنْهُمَا رَائِحَهٌ طَیِّبَهٌ، فَتَوَسَّمَتْ فِیهِمَا اَلْخَیْرَ، وَ اِسْتَحْیَتْ أَنْ تَسْأَلَهُمَا عَنْ حَاجَتِهَا، فَلَمَّا دَنَوْا مِنْهَا قَالاَ لَهَا: وَ أَیْنَ أَیُّوبُ خَلِیلُنَا وَ صَدِیقُنَا، وَ کَیْفَ هُوَ عَلَی بَلاَئِهِ؟ فَأَخْبَرَتْهُمَا بِحَالِهِ، وَ ضَجَرِ أَهْلِ اَلْقَرْیَهِ مِنْهُ، وَ کَیْفَ سَوَّتْ لَهُ اَلْعَرِیشَ عَلَی اَلْمَزْبَلَهِ، ثُمَّ قَالَتْ لَهُمَا: إِنَّ لِی إِلَیْکُمَا حَاجَهً، وَ هِیَ دَعْوَهٌ مِنْکُمَا لَهُ بِالْعَافِیَهِ. فَقَالاَ لَهَا: نَعَمْ، فَإِذَا رَجَعْتِ إِلَیْهِ فَأَقْرِئِیهِ مِنَّا اَلسَّلاَمَ. ثُمَّ إِنَّهُمَا مَضَیَا، فَانْصَرَفَتْ رَحْمَهُ إِلَی أَیُّوبَ، وَ أَخْبَرَتْهُ بِحَدِیثِ اَلرَّجُلَیْنِ وَ مَا کَانَ مِنْهُمَا، فَصَاحَ أَیُّوبُ صَیْحَهً، وَ قَالَ: وَا شَوْقَاهْ إِلَیْکَ یَا جَبْرَئِیلُ، وَ اشَوْقَاهْ إِلَیْکَ یَا مِیکَائِیلُ، ثُمَّ قَالَ: یَا رَحْمَهُ، وَ مَنْ مِثْلُکِ اَلْآنَ وَ قَدِ کَلَّمَتْکِ اَلْمَلاَئِکَهُ. فَقَالَتْ لَهُ رَحْمَهُ: قَدْ هَیَّأْتُ لَکَ اَلْعَرِیشَ، وَ لَکِنْ اِصْبِرْ حَتَّی أَقِفَ عَلَی قَارِعَهِ اَلطَّرِیقِ لَعَلَّ أَحَداً یَمُرُّ بِی فَیُسَاعِدَنِی عَلَی حَمْلِکَ. ثُمَّ مَضَتْ وَ وَقَفْتَ عَلَی قَارِعَهِ اَلطَّرِیقِ، وَ إِذَا هِیَ بِأَرْبَعَهِ نَفَرٍ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ، فَسَأَلُوهَا، وَ قَالُوا لَهَا: أَیَّتُهَا اَلْمَرْأَهُ، أَلَکِ حَاجَهٌ؟ قَالَتْ: نَعَمْ، وَ هِیَ أَنْ تُعِینُونِی عَلَی حَمْلِ نَبِیَّ اَللَّهِ أَیُّوبَ إِلَی مَزْبَلَهِ کَذَا وَ کَذَا. فَأَقْبَلُوا حَتَّی وَقَفُوا عَلَی أَیُّوبَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ صَبَّرُوهُ عَلَی بَلاَئِهِ، وَ دَعَوْا لَهُ بِالْعَافِیَهِ، وَ اِحْتَمَلُوهُ بِأَطْرَافِ اَلنِّطْعِ، وَ وَضَعُوهُ عَلَی بَابِ اَلْعَرِیشِ، فَانْصَرَفُوا عَنْهُ. وَ کَانَتْ رَحْمَهُ قَدْ جَمَعَتْ فِی اَلْعَرِیشِ تُرَاباً کَثِیراً، وَ اِتَّخَذَتْ مَنَصَّهً مِنْهُ، ثُمَّ قَالَتْ لَهُ: قُمْ یَا أَیُّوبُ إِلَی فِرَاشِکَ اَلتُّرَابِ مِنْ بَعْدِ اَلْفُرُشِ

ص: 106

می رساند و هیچ از این امر سخنی به او نگفت. بلای ایّوب علیه السلام دشوارتر شد و بوی عفونتش چنان فزونی یافت که دیگر هیچ یک از اهالی آن روستا نتوانست از بوی بد ایّوب علیه السلام در خانه اش آرام گیرد و آن ها نمی دانستند باید چه کنند. سر انجام هم رأی شدند که سگ هایشان را به سوی ایّوب علیه السلام بفرستند تا او را بدرند. چون این رأی به گوش رحمه رسید، نزد ایّوب علیه السلام رفت و او را از آن با خبر کرد. ایّوب علیه السلام به او فرمود: «ای رحمه! خداوند متعال چنان نیست که سگ بر من چیره گرداند، حال آن که من پیامبر و زاده ی پیامبران اویم». آن قوم سگ های گلّه های خود را جمع کردند و به سوی ایّوب علیه السلام فرستادند. آن سگ ها به سوی او دویدند و چون نزدیکش رسیدند، از او روی گرداندند و همه از آن سرزمین گریختند، چنان که دیگر هیچ سگی در آن روستا بر جای نماند. آن قوم نزد ایّوب علیه السلام آمدند و عرض کردند: «ما بر بلای تو صبر نتوانیم،کرد یا از میان ما می روی یا تو را سنگ سار می کنیم تا بمیری و ما را آسوده کنی». ایّوب علیه السلام به آن ها فرمود: «مرا سنگ سار نکنید! بیایید و مرا از روستایتان به سوی توده های زباله هایتان بیرون برید، زیرا من از خداوند متعال امید دارم که مرا هلاک نکند». آن ها عرض کردند: «ما تو را ناپاک می دانیم و تو از ما دوری، چگونه نزدیک تو آییم و بلندت کنیم»؟ سپس او را ترک کردند. ایّوب علیه السلام به رحمه فرمود: «ای زن راستگوی پاکِ نیکو کار! می بینی که این قوم از من بیزار و دل گیر شده اند. برو و بر سر راه بایست، به این امید که رهگذری بیابی و او را از قصّه ی من با خبر کنی از او بخواهی تا در بردن من از این روستا تو را یاری کند». رحمه عرض کرد: «شتاب نکن تا به فلان سرزمین روم و در آن جا برایت کلبه ای فراهم کنم». سپس رفت و بر سر راه در انتظار رهگذری ایستاد. ناگاه دو مرد هم چون ماه تابان با عطری خوش از راه رسیدند. آن دو در نظر رحمه نیک آمدند، امّا او شرم کرد نیاز خود با ایشان در میان بگذارد. چون به نزدیک او رسیدند گفتند: «دوست و یاور ما ایّوب علیه السلام کجاست و با بلایش چه می کند»؟ رحمه آن دو را از حال ایّوب علیه السلام با خبر کرد و گفت که چگونه اهل روستا از او به ستوه آمده اند و آشیانه اش زباله دان آن ها شده است. سپس به ایشان گفت: «من از شما درخواستی دارم و آن این که برای ایّوب علیه السلام دعای تندرستی کنید». آن دو گفتند: «ما برایش دعا می کنیم، هر وقت نزدش بازگشتی، سلام ما به او برسان». آن گاه ایشان رفتند و رحمه سوی ایّوب علیه السلام بازگشت و داستان آن دو مرد و آن چه را گذشت برای ایّوب علیه السلام باز گفت. در آن دم ایّوب علیه السلام فریاد بر آورد و فرمود: «چه بسیار مشتاق توام ای جبرئیل و چه بسیار دلتنگ توام ای میکائیل»! سپس رو به رحمه کرد و فرمود: «ای رحمه! کیست که همتای تو باشد اکنون که با فرشتگان هم سخن شده - ای»؟ رحمه عرض کرد: «برایت کلبه ای فراهم کرده ام، امّا صبر کن تا در میان راه بایستم شاید رهگذری بیاید و مرا یاری کند تا تو را به آن جا برم». رحمه رفت و در میان راه ایستاد، ناگاه چهار فرشته از راه رسیدند و از او پرسیدند: «ای زن! چیزی نیاز داری»؟ گفت: «آری! می خواهم مرا یاری کنید تا پیامبر خدا ایّوب علیه السلام را به فلان زباله دان ببرم». آن ها به راه افتادند و نزد ایّوب علیه السلام رسیدند و او را بر آن بلا به صبر فرا خواندند و برایش دعای تندرستی کردند و او را بر پارچه ای بر گرفتند و به زاغه نشینی بردند و بر در آن کلبه گذاشتند و رفتند. رحمه که در آن کلبه توده ای از خاک گرد آورده بود و از آن

ص: 107

اَلْمُمَهَّدَهِ، وَ وِسَادِکَ اَلْحِجَارَهِ مِنْ بَعْدِ اَلْوَسَائِدِ اَلْمُنَضَّدَهِ. فَقَالَ لَهَا أَیُّوبُ: أَلَمْ أَنْهَکِ عَنْ ذِکْرِ شَیْءٍ مِنْ نَعِیمِ اَلدُّنْیَا؟ فَزَحَفَ أَیُّوبُ، وَ أَلْقَی بِنَفْسِهِ عَلَی ذَلِکَ اَلرَّمَادِ، وَ هُوَ یُسَبِّحُ اَللَّهَ اَلْعَلِیَّ اَلْأَعْلَی، وَ یَقُولُ: سُبْحَانَ اَلْعَزِیزِ اَلْأَدْنَی، سُبْحَانَ اَلرَّفِیعِ اَلْأَعْلَی، سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی. ثُمَّ عَمَدَتْ رَحْمَهُ إِلَی کِسَاءٍ کَانَ عِنْدَهَا فَجَعَلَتْهُ غِطَاءً، وَ سَتَرَتْ بَابَ اَلْعَرِیشِ، وَ کَانَتْ تَصْدَعُ بِخِدْمَتِهِ، وَ تَأْتِیهِ بِمَا تَجِدُهُ. وَ مَضَتْ تَطْلُبُ لَهُ شَیْئاً مِنَ اَلطَّعَامِ لِتَأْتِیَهُ بِهِ، فَأَقْبَلَتْ إِلَی بَابِ دَارٍ فَسَأَلَتْهُمْ، فَقَالَتْ لَهَا اِمْرَأَهٌ مِنْ دَاخِلِ اَلدَّارِ: إِلَیْکِ عَنَّا، فَإِنَّ رَبَّ أَیُّوبَ قَدْ سَخِطَ عَلَیْهِ. وَ سَارَتْ إِلَی بَابٍ آخَرَ، وَ قَالُوا لَهَا مِثْلَ ذَلِکَ، حَتَّی دَارَتِ اَلْقَرْیَهَ وَ لَمْ یُعْطُوهَا شَیْئاً، فَرَجَعَتْ بَاکِیَهً إِلَی أَیُّوبَ، وَ قَالَتْ لَهُ: إِنَّ اَلْقَوْمَ طَرَدُونِی، وَ أَغْلَقُوا اَلْأَبْوَابَ مِنْ دُونِی. فَقَالَ لَهَا أَیُّوبُ: لاَ بَأْسَ عَلَیْکِ یَا رَحْمَهُ إِنْ أَغْلَقُوا أَبْوَابَهُمْ دُونَنَا، فَإِنَّ اَللَّهَ لاَ یُغْلِقُ أَبْوَابَ رَحْمَتِهِ دُونَنَا، وَ لَکِنْ یَا رَحْمَهُ لَعَلَّکِ مَلَلْتِنِی، وَ لَعَلَّکِ تُرِیدِینَ فِرَاقِی؟ فَقَالَتْ رَحْمَهُ: أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِکَ، وَ أَیُّ عُذْرٍ یَکُونُ لِی عِنْدَ اَللَّهِ عَلَی فِرَاقِ نَبِیِّهِ؟ حَاشَا، وَ کَلاَّ، وَ لَکِنْ أَحْمِلُکَ مِنْ هَذِهِ اَلْقَرْیَهِ إِلَی قَرْیَهٍ أُخْرَی لَعَلَّهُمْ یَکُونُونَ أَرْحَمَ مِنْ هَؤُلاَءِ. قَالَ: فَأَخَذَتْهُ رَحْمَهُ عَلَی اَلنَّطْعِ، فَغُشِیَ عَلَیْهِ مِنَ اَلْوَجَعِ، فَجَاءَتْهُ بِمَاءٍ، فَرَشَّتْهُ عَلَیْهِ حَتَّی أَفَاقَ، فَغَطَّتْهُ بِذَلِکَ اَلْکِسَاءِ، وَ جَسَدُ أَیُّوبَ کَأَنَّمَا اِنْسَلَخَ سَلْخاً، ثُمَّ حَمَلَتْهُ إِلَی قَرْیَهٍ أُخْرَی مِنْ حَوْرَانَ، ثُمَّ وَضَعَتْهُ إِلَی جَانِبِ اَلْقَرْیَهِ، فَرَفَعَتْ یَدَهَا إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی وَ دَعَتِ اَللَّهَ أَنْ یَحْفَظَهُ مِنَ اَلسِّبَاعِ وَ غَیْرِهَا، فَدَخَلَتِ اَلْقَرْیَهَ، وَ قَالَتْ: أَلاَ مَنْ أَرَادَ غَسْلَ ثِیَابٍ، أَوْ خِرَقٍ، أَوْ کَنْسَ دَارٍ، أَوْ حَمْلَ تُرَابٍ إِلَی مَزْبَلَهٍ، أَوْ اِسْتِسْقَاءَ مَاءٍ بِشَیْءٍ مِنَ اَلطَّعَامِ أَحْمِلُهُ إِلَی نَبِیِّ اَللَّهِ أَیُّوبَ. فَخَرَجْنَ إِلَیْهَا نِسَاءُ اَلْقَرْیَهِ، وَ قَالَتْ وَاحِدَهٌ مِنْهُنَّ: هَذِهِ غُولَهٌ قَدْ دَخَلَتْ قَرْیَتَنَا. فَقَالَتْ لَهَا رَحْمَهُ: لِمَ تَقُولِینَ هَذَا اَلْکَلاَمَ، وَ أَنَا رَحْمَهُ بِنْتِ أَفْرَائِیمَ نَبِیِّ اَللَّهِ بْنِ یُوسُفَ صِدِّیقِ اَللَّهِ بْنِ یَعْقُوبَ إِسْرَائِیلِ اَللَّهِ بْنِ إِسْحَاقَ صَفِیِّ اَللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اَللَّهِ، زَوْجَهُ أَیُّوبَ اَلْمُبْتَلَی نَبِیِّ اَللَّهِ! فَقُلْنَ لَهَا: وَ أَیْنَ أَیُّوبَ؟ قَالَتْ: هَا هُوَ عَلَی بَابِ اَلْقَرْیَهِ، إِلَی جَنْبِ کَنَائِسِکُمْ وَ مَزَابِلِکُمْ. فَأَقْبَلْنَ إِلَی أَیُّوبَ، فَلَمَّا رَأَیْنَ مَا عَلَیْهِ مِنَ اَلْبَلاَءِ بَکَیْنَ أَشَدَّ اَلْبُکَاءِ، ثُمَّ قُلْنَ: هَذَا أَیُّوبُ اَلنَّبِیُّ صَاحِبُ اَلْإِمَاءِ وَ اَلْعَبِیدِ وَ اَلْمَوَاشِی؟ فَبَکَی أَیُّوبُ وَ رَحْمَهُ بُکَاءً شَدِیداً، ثُمَّ قَالَ: أَنَا أَیُّوبُ عَبْدً رَبِّی وَ رَسُولُهُ، أَنَا اَلْجَائِعُ اَلَّذِی لاَ أَشْبَعُ إِلاَّ مِنْ ذِکْرِهِ، وَ أَنَا اَلْعَطْشَانُ اَلَّذِی لاَ أَرْوَی إِلاَّ مِنْ تَسْبِیحِهِ. قَالَ: فَبَکَیْنَ، وَ بَکَتْ رَحْمَهُ مَعَهُنَّ، وَ قَالَتْ لَهُنَّ: لِی إِلَیْکُنَّ حَاجَهٌ، وَ هِیَ أَنْ تُعْطُونِی فَأْساً أَقْطَعُ بِهَا أَشْجَاراً لِأَتَّخِذَ لِأَیُّوبَ عَرِیشاً یَکُنُّهُ مِنَ اَلْحَرِّ وَ اَلْبَرْدِ، فَأَعْمَلَ لَهُ طَعَاماً. فَأَتَوْهَا بِجَمِیعِ ذَلِکَ، فَعَمَدَتْ إِلَی مِطْهَرَهٍ مَعَهَا

ص: 108

بستری ساخته بود، عرض کرد: «ای ایّوب علیه السلام! برخیز و پس از بسترهای گسترده اکنون بر بستری از خاک آرام گیر و پس از بالش های آراسته، اکنون سر بر بالشی از سنگ گذار». ایّوب علیه السلام به او فرمود: «مگر نگفته بودم از اسباب آسایش دنیا یاد نکن»؟ سپس خزید و خود را بر آن توده ی خاک انداخت، حال آن که تسبیح خدای والای بلند مرتبه بر زبان می راند و می فرمود: «پاک است آن ارجمندِ نزدیک، و منزّه است آن والا مقام بلند مرتبه». در آن هنگام رحمه ردای خود در آورد و بر اندام ایّوب علیه السلام کشید و درِ کلبه را پوشاند و کمر به خدمت او بست و آن چه می یافت برای او می برد. روزی رحمه به راه افتاد تا اندکی غذا از برای ایّوب علیه السلام بگیرد، پس بر در خانه ای رفت و از اهالی اش چیزی خواست، امّا زنی از درون خانه به او گفت: «از این جا برو! چرا که پروردگار ایّوب علیه السلام بر او خشم گرفته است». رحمه بر در خانه ی دیگری رفت و باز همان سخن به او گفتند. او سراسر روستا را گشت، امّا چیزی به او ندادند، پس به گریه افتاد و رو سوی ایّوب علیه السلام گذاشت و به او عرض کرد: «این قوم مرا از خود راندند و درِ خانه هایشان را به رویم بستند». ایّوب علیه السلام فرمود: «ای رحمه! از این که آن ها درِ خانه هایشان را به رویمان می بندند غمگین مباش! چرا که خداوند درهای رحمتش را به رویمان نمی بندد و امّا ای رحمه! شاید تو از من به ستوه آمده باشی و بخواهی از من جدا شوی»!؟ رحمه عرض کرد: «پناه بر خدا از چنین اندیشه ای! چه عذری به درگاه خداوند آورم و از پیامبرش جدا شوم؟ هرگز، هرگز چنین نمی کنم! من تو را از این روستا به روستای دیگری می برم، امید است آن ها دلسوزتر از این قوم باشند». رحمه او را بر پارچه ای گذاشت و ایّوب علیه السلام از درد بی هوش شد. رحمه آب آورد و بر چهره اش زد تا به هوش آمد. آن گاه با آن ردا تنش را که پوستی پاره پاره داشت، پوشاند و او را بر گرفت و به روستای دیگری در حَوران برد و در گوشه ای از آن روستا او را نشاند، سپس دست به درگاه خداوند متعال فراز کرد و از او

خواست تا ایّوب علیه السلام را از درّندگان و دیگر گزندها در امان دارد. این دعا کرد و خود وارد آن روستا شد و گفت: «ای مردم! چه کسی می خواهد برایش لباس و پارچه بشویم و خانه اش را برویم و زباله هایش را بیرون ببرم و برایش آب بیاورم تا در عوض اندکی غذا برای پیامبر خدا ایّوب علیه السلام، به من بدهد»؟ ناگاه زنان آن روستا بیرون آمدند و یکی از آن ها گفت: «این زن راهزنی است که به روستای ما آمده است». رحمه به او گفت: «چگونه این سخن بر زبان می رانی حال آن که من رحمه دختر افرائیم پیامبر خدایم و اجدادم يوسف علیه السلام، مرد راستگوی خدا و یعقوب علیه السلام، اسرائیل خدا و اسحاق علیه السلام، برگزیده ی خدا و ابراهیم علیه السلام، دوست خدا می باشند و نیز همسر پیغمبر خدا ایّوب علیه السلام بلا دیده هستم»؟ آن ها به او گفتند: «ايّوب علیه السلام کجاست»؟ گفت: «او همین جا پشت دروازه ی روستا در کنار خاک روبه ها و زباله های شما نشسته است». آن زنان به سوی ایّوب علیه السلام رفتند و چون او را در چنین بلایی گرفتار دیدند، سخت گریستند و گفتند: «این همان ایّوب پیامبر است که صاحب آن همه کنیز و خادم و رمه بود»؟ در آن دم ايّوب علیه السلام و رحمه اشکی جانکاه ریختند و ایّوب علیه السلام فرمود: «من ایّوب، بنده ی پروردگار و فرستاده ی اویم و آن گرسنه ای هستم که تنها با یاد او سیر می شود و آن تشنه ای هستم که تنها با تسبیح او سیراب می شود». آن زنان گریستند و رحمه نیز با آن ها گریست و به آن ها گفت: «من از شما

ص: 109

مِنْ خَزَفٍ، وَ بَلَّتْ ذَلِکَ اَلْخُبْزَ فِی تِلْکَ اَلْمِطْهَرَهِ، ثُمَّ مَرَسَتْهُ بِیَدِهَا فَأَطْعَمَتْهُ ذَلِکَ، لِأَنَّ أَسْنَانَهُ قَدْ تَسَاقَطَتْ، ثُمَّ قَطَعَتْ أَعْوَادا وَ ظَلَّلَتْ بِهَا عَلَی رَأْسِ أَیُّوبَ مِثْلَ اَلْعَرِیشِ، ثُمَّ دَخَلَتْ اَلْقَرْیَهَ، فَقَرَّبُوهَا، وَ أَکْرَمُوهَا، فَعَمِلَتْ ذَلِکَ فِی خَمْسَهِ بُیُوتٍ، وَ اِتَّخَذَتْ عَشْرَهَ أَقْرَاصٍ. فَلَمَّا رَجَعَتْ أَخْبَرَتْ أَیُّوبَ بِذَلِکَ، وَ قَالَتْ: أَصَبْتُ اَلْیَوْمَ طَعَاماً کَثِیراً، مِنْ رِزْقِ رَبِّی، فَأَقْعُدُ عِنْدَکَ، فَإِنِّی لاَ أُفَارِقُکَ حَتَّی یَفْرُغَ هَذَا اَلطَّعَامُ: فَقَالَ لَهَا أَیُّوبُ: جَزَاکِ اَللَّهُ خَیْراً یَا رَحْمَهُ فَأَنْتَ مِنْ بَنَاتِ اَلنَّبِیِّینَ، فَقَالَ: اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِی لاَ یَنْسَی مَنْ ذَکَرَهُ، وَ لاَ یُخَیِّبُ عَبْداً شَکَرَهُ، وَ لاَ یُضِیعُ مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیْهِ، لَهُ اَلْحُکْمُ، وَ إِلَیْهِ یَرْجِعُ اَلْأَمْرُ کُلَّهُ وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ. فَأَقْبَلَ نِسَاءُ أَهْلِ اَلْقَرْیَهِ، فَقَعَدْنَ ذَاتَ یَوْمٍ بِقُرْبِ عَرِیشِ أَیُّوبَ، فَشَمِمْنَ رَائِحَتَهُ، فَانْصَرَفْنَ مُسْرِعَاتٍ إِلَی بُیُوتِهِنَّ، وَ أَغْلَقْنَ اَلْأَبْوَابَ عَنْ رَحْمَهَ، وَ قُلْنَ لِرَحْمَهَ: لاَ تَدْخُلِی بُیُوتَنَا، وَ لَکِنْ نُوَاسِیکِ فِی طَعَامِنَا. فَرَضِیَتْ رَحْمَهُ بِذَلِکَ. فَبَیْنَمَا رَحْمَهُ ذَاتَ یَوْمٍ رَاجِعَهٌ مِنَ اَلْقَرْیَهِ إِلَی أَیُّوبَ، وَ إِذَا هِیَ بِإِبْلِیسُ اَللَّعِینُ قَدْ عَرَضَ لَهَا فِی صُورَهِ طَبِیبٍ، وَ مَعَهُ آلَهُ اَلطِّبِّ، وَ قَالَ لِرَحْمَهَ: إِنِّی أَقْبَلْتُ مِنْ فِلَسْطِینَ حِینَ سَمِعْتُ بِخَبَرِ زَوْجَکِ أَیُّوبَ، جِئْتُ لِأُدَاوِیَهُ، وَ أَنَا سَائِرٌ إِلَیْهِ غَداً، فَأَخْبِرِیهِ بِقِصَّتِی، وَ قُولِی لَهُ یَأْخُذْ عُصْفُوراً فَیَذْبَحُهُ، وَ لاَ یَذْکُرِ اِسْمَ اَللَّهِ عَلَیْهِ، وَ یَأْکُلْهُ، وَ یَشْرَبْ عَلَیْهِ قَدَحاً مِنْ خَمْرٍ، وَ یَطْلِی نَفْسَهُ بِالدَّمِ، فَإِنَّ فَرَجَهُ مِنْ ذَلِکَ. قَالَ: فَجَاءَتْ رَحْمَهُ إِلَی أَیُّوبَ فَرْحَانَهً، فَأَعْلَمَتْهُ بِذَلِکَ، فَبَانَ اَلْغَضَبُ فِی وَجْهِهِ، فَقَالَ لَهَا: مَتَی رَأَیْتِ أَنِّی أَشْرَبُ اَلْخَمْرَ وَ آکُلُ مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اِسْمُ اَللَّهِ تَعَالَی عَلَیْهِ، وَ أَطْلِی نَفْسِی بِشَیْءٍ مِنَ اَلدَّمِ. یَا رَحْمَهُ، بِالْأَمْسِ کُنْتِ رَسُولَهً مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ، وَ أَنْتِ اَلْیَوْمَ رَسُولَهٌ مِنْ إِبْلِیسَ اَللَّعِینِ؟! فَعَلِمَتْ أَنَّهَا أَخْطَأَتْ، فَاعْتَذَرَتْ إِلَیْهِ وَ لَمْ تَزَلْ تَتَلَطَّفُ بِهِ حَتَّی رَضِیَ عَنْهَا، وَ حَذَّرَهَا أَنْ لاَ تَعُودَ إِلَی مِثْلِهَا. قَالَ: فَبَیْنَمَا هِیَ ذَاتَ یَوْمٍ رَاجِعَهٌ مِنَ اَلْقَرْیَهِ إِلَی أَیُّوبَ، وَ مَعَهَا شَیْءٌ مِنَ اَلطَّعَامِ، فَاعْتَرَضَ لَهَا إِبْلِیسُ اَللَّعِینُ فِی صُورَهِ رَجُلٍ بَهِیِّ اَلصُّورَهِ، حَسَنِ اَلْوَجْهِ، عَلَی حِمَارٍ أَحْمَرَ، فَقَالَ اَللَّعِینُ لَهَا: کَأَنِّی أَعْرِفُکِ، أَلَسْتِ رَحْمَهَ بِنْتَ أَفْرَائِیمَ نَبِیِّ اَللَّهِ، وَ زَوْجَهَ اَلْمُبْتَلَی أَیُّوبَ نَبِیِّ اَللَّهِ؟ قَالَتْ: بَلَی. قَالَ اَللَّعِینُ لَهَا: إِنِّی أَعْرِفُکُمْ وَ أَنْتُمْ أَهْلُ غِنَاءٍ وَ ثَرْوَهٍ، فَمَا اَلَّذِی غَیَّرَ حَالَکُمْ؟ فَقَالَتْ لَهُ: إِنَّا بُلِینَا بِذَهَابِ اَلْمَالِ جَمِیعِهِ، وَ اَلْوَلَدِ، ثُمَّ اَلْبَلاَءِ اَلْأَعْظَمِ مَا نَزَلَ بِصَاحِبِی أَیُّوبَ، فَقَالَ لَهَا اَلْمَلْعُونُ: لِأَیِّ شَیْءٍ أَصَابَتْکُمْ هَذِهِ اَلْمَصَائِبُ؟ قَالَتْ: لِأَنَّ اَللَّهَ تَعَالَی أَرَادَ أَنْ یُجَرِّبُ صَبْرَنَا عَلَی بَلاَئِهِ. قَالَ اَللَّعِینُ: بِئْسَمَا قُلْتَ، وَ لَکِنَّ إِلَهَ اَلسَّمَاءِ هُوَ اَللَّهُ، وَ إِلَهَ اَلْأَرْضِ أَنَا، فَأَرَدْتُکُمْ لِنَفْسِی، فَعَبَدْتُمْ إِلَهَ اَلسَّمَاءِ وَ لَمْ تَعْبُدُونِی، فَفَعَلْتُ بِکُمْ مَا فَعَلْتُ، وَ سَلَبْتُکُمْ أَمْوَالَکُمْ، وَ

ص: 110

درخواستی دارم و آن این که به من تبری بدهید تا چند درخت قطع کنم و با چوبش برای ایّوب علیه السلام کلبه ای بسازم تا او را از گرما و سرما در امان دارد و غذایی برایش فراهم آورم». آن ها برای او هر آن چه نیاز داشت آوردند و او سوی حوض آبی سفالین رفت و نانی را که پخته بود، در آن حوض به آب زد و با دست خود آن را خیساند و به ایّوب علیه السلام که دندان هایش ریخته بود خوراند، آن گاه شاخه ی درختان را قطع کرد و از آن شاخه ها بر سر ایّوب علیه السلام سایه بانی هم چون کلبه ساخت و سپس وارد روستا شد و روستاییان او را نزد خود بردند و گرامی اش داشتند و او در پنج خانه خدمت کرد و ده قرص نان گرفت. چون نزد ایّوب علیه السلام بازگشت، او را از آن چه گذشت با خبر کرد و عرض کرد: «امروز از روزیِ خدا غذای بسیاری به دست آوردم، اکنون کنارت می نشینم و از تو جدا نمی شوم تا این غذا را به تمام بخوری». ایّوب علیه السلام فرمود: «خداوند به نیکی پاداشت دهد، ای رحمه! به راستی که تو دختر پیامبران هستی». سپس زبان به دعا چنین گشود: «سپاس و ستایش از برای خدایی است که فراموش نمی کند کسی را که او را یاد کند و بنده را از شکرش نا امید نمی کند، سپاس و ستایش از برای خدایی است که هر که را بر او توکّل کند، ناکام نمی گذارد. حکمی نیست جز از برای او و بازگشت همه ی امور به سوی اوست و هم اوست که بر همه چیز تواناست». زنان آن روستا به سوی کلبه ی ایّوب علیه السلام راهی شدند و در آن نزدیکی نشستند، چون بوی ایّوب علیه السلام به مشامشان رسید، شتابان به خانه هایشان بازگشتند و درهای خانه هایشان را به روی رحمه بستند و به او گفتند: «به خانه های ما وارد نشو، امّا ما از غذای خود به تو خواهیم داد». رحمه نیز به این کار راضی شد. روزی رحمه از آن روستا به نزد ایّوب علیه السلام باز می گشت، ناگاه شیطان ملعون به شکل طبیبی با ابزار طبابت بر او پدید آمد و گفت: «من از فلسطین می آیم و چون شنیدم شوهر تو بیمار است، آمدم تا درمانش کنم. من فردا نزد او خواهم آمد. اکنون برو و او را از قصّه ی من آگاه کن و به او بگو گنجشکی بگیرد و بدون این که بر آن نام خدا را جاری کند، سرش را ببرد و آن را بخورد و سپس کاسه ای شراب بنوشد و خود را به خون آغشته کند، چرا که گشایش کار او در این کار است». رحمه شادمان نزد ایّوب علیه السلام رفت و او را از این امر آگاه ساخت. پس خشم در چهره ی ایّوب علیه السلام بر افروخت و فرمود: «تو کی دیده ای من شراب بنوشم و غذایی را که نام خداوند متعال بر آن جاری نشده بخورم و خود را به خون آغشته کنم؟ ای رحمه! دیروز از سوی جبرئیل و میکائیل پیام می آوردی و امروز پیام آور شیطان ملعون شده ای»؟ رحمه دانست که خطا کرده است، پس از ایّوب علیه السلام پوزش خواست و پیوسته به او نیکی کرد تا در آخر ایّوب علیه السلام از او راضی شد و به او هشدار داد تا دیگر چنین سخنی نگوید. روزی دگر چون رحمه از آن روستا با غذایی نزد ایّوب علیه السلام باز می گشت، شیطان ملعون به شکل مردی خوش چهره و خوب رو سوار بر الاغی سرخ بر او پدید آمد و گفت: «ای زن! گویی من تو را می شناسم، آیا تو رحمه دختر افرائیم پیامبر خدا و همسر ایّوب پیامبر علیه السلام بلا دیده ی خدا نیستی»؟ گفت: «آری»! آن ملعون گفت: «من شما را می شناسم، مگر شما ثروتمند و توانگر نبودید، چرا به این روز افتاده اید»؟ گفت: «ما بلا دیدیم و مال و فرزندانمان همه از دست رفت، سپس بلایی سخت تر گریبانمان گرفت و شوهرم ایّوب علیه السلام خود بیمار شد». آن ملعون

ص: 111

أَمَتُّ أَوْلاَدَکُمْ وَ عَبِیدَکُمْ وَ مَوَاشِیَکُمْ، فَهَا هِیَ کُلُّهَا عِنْدِی. فَإِنْ أَرَدْتِ ذَلِکِ فَاتَّبِعِینِی حَتَّی أُرِیَکِ أَوْلاَدَکِ، وَ عَبِیدَکِ، وَ مَوَاشِیَکِ، فَإِنَّهُمْ عِنْدِی فِی وَادِی کَذَا وَ کَذَا. قَالَ: فَلَمَّا سَمِعَتْ بِذَلِکَ بَقِیَتْ مُتَعَجِّبَهً وَ هِیَ مُتَحَیِّرَهٌ، وَ اِتَّبَعَتْهُ غَیْرَ بَعِیدٍ حَتَّی أَوْقَفَهَا عَلَی ذَلِکَ اَلْوَادِی، وَ سَحَرَ عَیْنَیْهَا حَتَّی رَأَتْ جَمِیعَ مَا فَقَدَتْهُ هُنَاکَ. فَقَالَ لَهَا: أَنَا صَادِقٌ عِنْدَکِ اَلْآنَ، أَمْ کَاذِبٌ؟ فَقَالَتْ رَحْمَهُ: لاَ أَدْرِی مَا أَقُولُ لَکِ حَتَّی أَرْجِعَ إِلَی أَیُّوبَ. قَالَ: فَرَجَعَتْ إِلَی أَیُّوبَ، فَأَخْبَرَتْهُ بِمَا رَأَتْهُ جَمِیعِهِ. فَقَالَ أَیُّوبُ: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ، وَیْحَکِ یَا رَحْمَهُ أَمَا تَعْلَمِینَ أَنْ لَیْسَ مَعَ اَللَّهِ إِلَهٌ آخَرُ، وَ أَنَّ اَلَّذِی أَمَاتَهُ اَللَّهُ فَلاَ یَقْدِرُ أَحَدٌ أَنْ یُحْیِیَهُ! قَالَتْ: نَعَمْ. قَالَ أَیُّوبُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فَلَوْ کُنْتِ عَاقِلَهً مَا أَصْغَیْتِ إِلَی کَلاَمِهِ، وَ لاَ اِتَّبَعْتِیهِ حَتَّی سَحَرَ عَیْنَیْکِ. فَقَالَتْ رَحْمَهً: یَا نَبِیَّ اَللَّهِ، اِغْفِرْ لِی هَذِهِ اَلْخَطِیئَهَ، فَإِنِّی لاَ أَعُودُ إِلَی مِثْلِهَا أَبَداً. فَقَالَ لَهَا أَیُّوبُ: قَدْ نَهَیْتُکِ عَنْ هَذَا اَللَّعِینِ مَرَّهً، وَ هَذِهِ ثَانِیَهٌ، فَلِلَّهِ عَلَیَّ نَذْرٌ لَئِنْ عَافَانِیَ اَللَّهُ مِمَّا أَنَا فِیهِ لَأَجْلِدَنَّکِ مِائَهً جَلْدَهٍ عَلَی مَا کَانَ مِنْ مُکَالَمَتِکِ لِإِبْلِیسَ لَعَنَهُ اَللَّهُ. وَ کَانَتْ رَحْمَهُ تَقُولُ: لَیْتَهُ قَامَ مِنْ بَلاَئِهِ وَ جَلَدَنِی مِائَهً وَ مِائَهٍ. قال ابن عباس: لبث أيوب عليه السلام في بلائه ثماني عشرة سنة حتي لم يبق منه إلا عيناه تدوران في رأسه، و لسانه ينطلق به، و قلبه علي حالته، و أذناه فإنه كان يسمع بهما، و كانت تحت لسانه دودة عظيمة سوداء تؤلمه في خروجها من تحت لسانه، فإذا رجعت إلي موضعها يتأوه لذلك، فأوحي اللّه تعالي إليه: أن يا أيوب قد صبرت علي رخائي، فاصبر الآن علي بلائي. قال: و خرجت رحمة ذات يوم في طلب الطعام فلم تقدر علي شيء، فرفعت رأسها إلي السماء، و قالت: إلهنا و سيدنا، ارحم غربتنا و ضعفنا. قال: فسمع ذلك بعض أهل القرية، فقال لها: ادخلي علي نساء أهل القرية، فإنهن أرق قلوبا. فأقبلت رحمة، و قرعت باب عجوز، و قالت: أنا رحمة امرأة أيوب، و لقد طفت يومي هذا فلم أجد طعاما، و لقد بلغني جوع شديد. فقالت العجوز: لي إليك حاجة يا رحمة، إني قد زوجت ابنة لي، فهل لك أن تعطيني ظفيرتين من ظفائرك أزين بهما ابنتي، و أعطيك رغيفين؟ فقالت لها رحمة: و لا يرضيك مني إلا ذلك؟ قالت: نعم. قالت رحمة: احضري لي الرغيفين، فو اللّه لو أردت شعري كله لأعطيتك لطعام أيوب. قال: فجاءت العجوز بالرغيفين و المقص، فقصت ظفيرتين. و جاءت رحمة بالرغيفين إلي أيوب، فأنكرهما، و قال لها: من أين لك هذا؟ فأخبرته بالقصة لما اشتد عليها طلب الطعام، فصاح أيوب صيحة، فقال: إلهي أي ذنب عملته حتي صرفت وجهك الكريم عني، إلهي الموت

ص: 112

گفت: «چرا به چنین مصیبت هایی گرفتار شدید»؟ گفت: «خداوند متعال خواست تا صبر ما را بر بلا بیازماید». شیطان گفت: «اشتباه کردی! چرا که اللّه خدای آسمان است و خدای زمین منم. من شما را برای خود خواستم امّا شما خدای آسمان را به پرستش گرفتید و مرا نپرستیدید، پس من هم با شما چنین کردم و دارایی تان را گرفتم و فرزندان و خادمان و رمه هایتان را می راندم و اکنون همه ی آن چه از دست دادید نزد من است. اگر می خواهی با من بیا تا آن ها را به تو نشان دهم چرا که آن ها همه در فلان دشت نزد من می باشند». رحمه چون این سخن شنید، حیران و شگفت زده بر جای ماند و سپس اندکی در پی او رفت و شیطان چشمانش را جادو کرد و او را در میان آن دشت ایستاند و او هر آن چه را از دست داده بود، در آن جا دید. شیطان گفت: «حال سخنم را باور کردی یا هنوز دروغگویم می پنداری»؟ رحمه گفت: «تا نزد ایّوب علیه السلام بر نگردم، نمی دانم باید به تو چه بگویم». پس نزد ایّوب علیه السلام بازگشت و او را از آن چه دیده بود با خبر کرد. ایّوب علیه السلام فرمود: «ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم. وای بر تو ای رحمه! مگر نمی دانی جز اللّه خدای دیگری نیست و آن چه را او می میراند، هیچ کس نمی تواند زنده کند». عرض کرد: «آری»! فرمود: «پس اگر خردمند بودی به سخنش گوش نمی سپردی و به دنبالش نمی رفتی تا چشمانت را جادو کند». رحمه گفت: «ای پیامبر خدا! این خطا را بر من ببخش که دیگر چنین خطایی از من سر نخواهد زد». ایّوب علیه السلام فرمود: «یک بار تو را از آن ملعون بر حذر داشتم و این بار دوّم است. در برابر خدا سوگند یاد می کنم که اگر تندرستی ام را به من باز گرداند، بدان سبب که با شیطان ملعون هم سخن شده ای، صد تازیانه به تو خواهم زد». آن گاه رحمه با خود گفت: «ای کاش از این بلا رهایی یابد و صد تازیانه بر من زند»! ابن عبّاس رحمه اللّه علیه گوید: «ایّوب علیه السلام هجده سال در آن بلا بر جای بماند تا این که آن چه از او ماند، چشمانی بود که در کاسه می چرخید و زبانی که با آن سخن می گفت و دلی که بر حال خود بود و گوش هایی که با آن ها می شنید و در آن حال به زیر زبانش کرم هایی درشت و سیاه افتاده بود که بیرون آمدنشان بر او دردناک و به زیر رفتنشان عذاب آور بود». خداوند متعال به او وحی فرمود: «ای ایّوب علیه السلام! تو در آسایش من صبر پیشه کردی، پس اکنون در بلایم نیز صبر کن». روزی رحمه در پی غذایی بیرون رفت، امّا هیچ نیافت. پس سر به سوی آسمان فراز کرد و گفت: «خداوندا و سرورا! بر غریبی و ناتوانی ما رحم فرما». در آن هنگام یکی از روستاییان سخنش شنید و گفت: «ای زن! نزد زنان روستا برو که ایشان دل هایی مهربان دارند». رحمه به راه افتاد و درِ خانه ی پیر زنی را کوبید و گفت: «من رحمه، همسر ایّوب علیه السلام هستم و امروز هر چه به دنبال غذا گشتم چیزی نیافتم و سخت گرسنه مانده ام». پیر زن گفت: «ای رحمه! من از تو درخواستی دارم که اگر بر آورده کنی، دو قرص نان به تو خواهم بخشید و آن این که من ازدواج کرده ام و دختری دارم، می توانی دو طرّه از گیسوانت را به من بدهی تا با آن ها دخترم را بیارایم»؟ گفت: «تنها با این کار راضی می شوی»؟ پیر زن گفت: «آری»! گفت: «دو قرص نان برایم بیاور. به خدا سوگند! اگر تمام گیسوانم را می خواستی، همه را به تو می بخشیدم تا برای ایّوب علیه السلام غذایی فراهم کنم». پیر زن رفت و دو قرص نان به همراه قیچی آورد و دو طرّه از گیسوان رحمه را چید. رحمه آن دو قرص نان را گرفت و نزد ایّوب علیه السلام رفت، امّا آن

ص: 113

الموت أجمل لي مما أنا فيه، رب إني مسني الضر و أنت أرحم الراحمين فأوحي اللّه تعالي إليه: يا أيوب، لقد سمعت كلامك، و تمنيك الموت في ضرك، و لو مت بغير هذا البلاء لم يكن لك من الأجر و الثواب ما يكون لك مع البلاء، و لأجزينك علي صبرك. و أما رحمة، فو عزتي و جلالي لارضينها في الجنة فعند ذلك فرح أيوب، و تسلي. فلما طال علي أيوب البلاء، و رأي إبليس اللعين صبره أتي إليه أصحاب له، و كانوا رهبانا في الجبال: أحدهم اسمه نفير و هو من اليمن، و الآخر اسمه صوتي و هو من فلسطين، و الثالث ملهم و هو من حمص، و كانوا من تلامذته، و هم حكماء، و كان أيوب هو الذي اصطنعهم، و رفع أقدارهم، و كانوا يأتونه و يسألونه عن حاله، فركبوا بغالا شهبا، و جاءوا حتي إذا دنوا منه نفرت بغالهم من نتن رائحته عليه السلام، فقربوا بعضها إلي بعض، ثم مشوا إليه، و قعدوا عنده، و قالوا: يا أيوب، لو أخبرتنا بذنبك، لعل اللّه تعالي يهبه لنا إذا سألناه، و دعونا إليه، و ما نراه النية في عبادته لما وقع بك البلاء العظيم. فوقع في قلوبهم أن يجتمعوا عليه و يذبحوه. فقال أيوب: و عزة ربي إنه ليعلم أني ما أكلت طعاما إلا و يتيما أو ضعيفا يأكل معي، و ما عرض لي أمران كلاهما طاعة لله تعالي، إلا أخذت بأشدهما علي بدني. أيها القوم، أراكم تغيظوني و توبخوني من غير معرفة، و ما كان هذا جزائي منكم، فإن اللّه تعالي يبتلي من يشاء زيادة في أجره، كما ابتلي سائر النبيين و الصالحين. ثم رفع طرفه إلي السماء، و قال: إلهي و سيدي، أذقني طعم العافية و لو ساعة من النهار، و لا تشمت بي الأعداء، و لا تصرف وجهك الكريم عني، فإني قد أجهدني البلاء، و قد تقطعت أوصالي، و ورمت شفتاي حتي غطت العليا أنفي، و السفلي ذقني، و قد سقط لحم رأسي، و ما تبين أذني من نفاخ وجهي، و لقد غص من القيح و الصديد جوفي، و نخرت من الدود عظامي، و لقد ملني و جفاني من كان يكرمني فبكي بكاء شديدا. فلما فرغوا من توبيخه، و هموا أن يقوموا، التفت إليهم شاب حدث السن، كان قد سمع كلامهم، و كان اللّه قد قيضه لهم، فقال الشاب: شوه لكم، عبرتم إلي نبي اللّه فعيرتموه، و لقد تركتم الرأي الصائب بتوبيخكم لأيوب عليه السلام، و لقد كان له عليكم من الحقوق ما كان الواجب عليكم أن تقصروا عما قلتموه. ويلكم، أتدرون من الذي و بختم، ألم تعلموا أنه نبي اللّه، اختاره لرسالته، و ائتمنه علي وحيه؟! فإن اللّه تعالي لم يطلعكم علي أنه سخط عليه، و أن هذا البلاء الذي نزل به قد صغره عندكم و

ص: 114

نان به چشم او نا پسند آمد از این رو فرمود: «این را از کجا آورده ای»؟ رحمه او را از قصّه با خبر کرد و گفت که یافتن غذا بر او دشوار شد. ناگاه ایّوب علیه السلام فریاد بر آورد و فرمود: «خدایا! چه گناهی کرده ام که از من روی بخشنده ات گردانده ای؟ خدایا! مرگ برایم زیباتر از این حادثه است بد حالی و مشکلات به من روی آورده و تو مهربان ترین مهربانانی. (انبیاء / 83) خداوند متعال به او وحی فرمود: «ای ایّوب علیه السلام! سخنت را و آرزوی مرگت را بر آن زیان شنیدم، امّا اگر تو بر سببی جز این بلا جان دهی، مزد و پاداشی که از این بلا تو راست، به دست نخواهی آورد. من پاداش صبر تو را خواهم داد و امّا رحمه، پس به شکوه و بزرگی ام سوگند که او را در بهشت خشنود خواهم ساخت». در آن هنگام ایّوب علیه السلام له شادمان شد و آرام یافت. چون بلای ایّوب علیه السلام به درازا کشید و شیطان صبر او دید، یاران او را که در کوه ها رهبانیّت در پیش گرفته بودند به نزد وی برد. یکی از آن ها نفیر نام داشت و از یمن بود، دیگری صوتَی نام داشت و از فلسطین بود و سوّمی ملهم نام داشت و از حِمص بود و هر سه خردمند و از شاگردان و دست پروردگان ایّوب علیه السلام بودند و او ایشان را به مقامی رسانده بود و آن ها نزدش می آمدند و جویای حالش می شدند. پس بر استرانی خاکستری سوار شدند و راهی شدند. چون نزدیک ایّوب علیه السلام رسیدند، استرانشان از بوی بد ایّوب علیه السلام رمیدند. آن ها استران را به هم بستند و پیاده به راه افتادند و نزد ایّوب علیه السلام نشستند و عرض کردند: «ای ایّوب علیه السلام! کاش ما را از گناهت با خبر می کردی امید است این چنین وقتی به درگاه خداوند به دعا بنشینیم و از او درخواست [تندرستی تو را] کنیم تا او درخواست ما بر آورده سازد، چرا که گمان نمی کنیم جز این باشد که تو امری را از ما پنهان کرده ای و از آن رو، به چنین بلایی دچار گشته ای که هیچ کس تاکنون ندیده است. اگر تو در پرستش خداوند نیّتی راست داشتی، او تو را در چنین بلای سختی نمی انداخت». آن گاه بر این شدند تا بر ایّوب علیه السلام گرد آیند و سر از تنش جدا کنند. ایّوب علیه السلام فرمود: «به شکوه پروردگارم سوگند! او خود می داند که من هر گاه غذایی خورده ام، یتیمی یا ناتوانی با من هم غذا بوده و هر گاه برای عبادت خدا دو امر در نظرم رسیده، آن را برگزیده ام که بر بدنم دشوارتر بوده است. ای قوم! گویی بر من خشم گرفته اید و با قدر نشناسی مرا سر زنش می کنید، آیا دستمزد من این است؟ بدانید خداوند متعال آن کس را که بخواهد پاداشی افزونش دهد، به بلا دچار می کند، هم چنان که دیگر پیامبران و نکوکاران را به بلا دچار کرد. آن گاه رو به آسمان آورد و عرض کرد: «خداوندا و سرورا! طعم تندرستی را هر چند در ساعتی از روز، به من بچشان و مگذار دشمنان، مرا سرزنش کنند و روی بخشنده ات از من مگردان که به زیر این بلا خُرد شده ام و رشته ی انسی با کسی برایم نمانده و لب هایم چنان ورم کرده که از بالا بینی ام را و از پایین چانه ام را پوشانده و پوست سرم بر چهره ام افتاده و گوش هایم به زیر ورم چهره ام پنهان شده و شکمم از چرک و خونابه آکنده گشته و استخوان هایم از کرم ساییده شده و آنان که مرا ارج می گذاشتند، از من به ستوه آمده اند و بر من جفا می کنند». ایّوب علیه السلام این را گفت و سخت گریست. وقتی آنان از سر زنش ایّوب علیه السلام دست کشیدند و خواستند برخیزند، جوانی کم سال که سخن آن قوم شنیده بود و زبان خداوند متعال شده بود، رو به آنان کرد و گفت: «بدا به حالتان! نزد پیامبر خدا علیه السلام آمده اید و او را

ص: 115

لقد علمتم أن اللّه تعالي يبتلي النبيين و الصديقين و الشهداء و الصالحين، و لا يكون ذلك سخطا و لا هوانا، و لو كان لم يكن نبيا لكان لا يجمل للأخ أن يعير أخاه عند البلاء، و لا يعاتبه عند المصيبة، و لا يزيده غما إلي غمه، اللّه اللّه في أنفسكم، و لو نظرتم فيها لوجدتم لها عيوبا كثيرة. ثم أقبل علي أيوب، و عزاه، و سكن ما به، و أقبل أيوب علي الثلاثة، و قال لهم: إنكم أعجبتكم أنفسكم، فلو نظرتم فيها لوجدتم لها عيوبا كثيرة، و لكن أصبحت اليوم و ليس لي رأي معكم، لأن أهلي قد ملوني و تنكرت معارفي، و هربوا عني أصدقائي، و قطعوني أصحابي، و كفر بي أهل ملتي، و إلا لم تكونوا تقولون ما تقولون. سبحان من لو يشاء لفرج عني ما أنا فيه من هذا البلاء الذي لم تقم به الجبال الرواسي فقال أيوب: يا رب، لو جلست مجلس الحكم منك لأدليت بحجتي. فبعث إليه غمامة سوداء مظلمة فيها رعد، و برق، و صواعق متداركات، ثم نودي منها بأكثر من عشرة آلاف صوت: يا أيوب، إن اللّه تعالي يقول لك: أدلني بحجتك، فقد أقعدتك مقعد الحكم، و ها أنا قريب منك، و لم أزل قريبا دائما. فقال: يا رب، إنك تعلم أنه لم يعرض لي أمران قط كلاهما لك طاعة إلا أخذت بأشدهما علي نفسي، ألم أحمدك، ألم أشكرك، ألم أسبحك، و أذكرك، و اكبرك؟ فنودي من الغمامة بعشرة آلاف لسان: يا أيوب، من صيرك تعبد اللّه و الناس عنه غافلون، و تحمده و تشكره و الناس عنه لاهون؟ تمن علي اللّه فيه؟ بل المن لله تعالي عليك. فأخذ ثم قال: لك العتبي. يا رب أنت فعلت ذلك. قال: فانصرفوا أولئك الذين و بخوه، و انصرف الفتي الذي كان عن يمينه. فلما كان في الغد، و هو يوم الجمعة، عند الزوال. هبط الأمين جبرئيل عليه السلام، فقال: السلام عليك، يا أيوب فقال: و عليك السلام و رحمة اللّه و بركاته، فمن أنت يا عبد اللّه، فإني أسمع منك نغمة حسنة، و أجد منك رائحة طيبة، و أري صورة جميلة؟ فقال له: أنا جبرئيل، رسول رب العالمين، أبشرك يا أيوب بروح اللّه، و برحمته، منها شفاؤك، و أن اللّه تعالي قد وهب لك أهلك و مثلهم معهم، و ما لك و مثله معه، ليكون آية لمن مضي، و عبرة لأهل البلاء. قال: و كان أيوب عليه السلام من شدة البلاء حصل له فرح عظيم بعد ذلك، فقال: الحمد لله الذي لا إله إلا هو ذو العزة و السلطان و المنة و الطول، ذو الجلال و الإكرام الذي لم يشمت بي إبليس اللعين و أعوانه ثم قال جبرئيل عليه السلام: يا أيوب، قم بإذن اللّه تعالي. فنهض أيوب قائما علي قدميه. فقال له جبرئيل: اركض برجلك الأرض. ففعل أيوب عليه السلام ذلك، فإذا بالعين من

ص: 116

نکوهش می کنید و خود را در سر زنش او حق به جانب می بینید، حال آن که او چنان بر گردنتان حق دارد که بر شماست تا زبان به چنین سخنانی نگشایید. وای بر شما! آیا می دانید چه کسی را سر زنش می کنید؟ آیا نمی دانید که او پیغمبر خدا و برای پیام آوری، برگزیده ی او و امین وحی اوست؟ خداوند متعال هیچ شما را خبر نداده که بر او خشم گرفته باشد و با این که خود می دانید خداوند، پیامبران و راست کرداران و شهیدان و نکو کاران را به بلا می آزماید و این نه از روی خشم و خوار کردن است، امّا بلایی که بر ایّوب علیه السلام فرود آمده، او را در نظرتان نا چیز کرده است. حتّی اگر او پیامبر هم نبود، نکو نیست که مرد، برادرش را به هنگام بلا سرزنش و به گاه مصیبت ملامت کند و غمی بر غم های او بیافزاید. خدا را درباره ی خود در نظر آورید که اگر به خود بنگرید عیب های بسیار خواهید یافت». سپس رو به ایّوب علیه السلام کرد و او را دلداری داد و دردش را آرام کرد. آن گاه ایّوب علیه السلام خطاب به آن سه فرمود: «شما به خود غرّه گشته اید حال آن که اگر به خود بنگرید عیب های بسیار خواهید یافت. حال من امروز چنان شده که جایی در نظرتان ندارم، چرا که کسان من از من به ستوه آمدند و نیکی های مرا پاس نداشتند و دوستانم از کنارم گریختند و یارانم از من بریدند و مردمان امّتم به من کفر ورزیدند. اکنون هم اگر چه چنین سخنانی بر زبان می رانید، باز پاک و منزّه است کسی که اگر بخواهد هر آینه از این بلا که کوه های پا بر جا تاب آن ندارند، برایم گشایشی حاصل می کند». سپس عرض کرد: «پروردگارا! اگر در جایگاه داد خواهی از تو بنشینم، هر آینه حجّت خود را بر تو عرضه می دارم». ناگاه خداوند ابری سیاه و تاریک با رعد و برق و صاعقه های به هم پیوسته به سوی او فرستاد و ندایی به ده هزار صدا از آن بر آمد که: «ای ایّوب علیه السلام! خداوند متعال به تو می فرماید: حجّت خود را عرضه دار که اکنون تو را در جایگاه داد خواهی نشانده ام و این منم که نزدیک توأم و همیشه و همواره نزدیکت خواهم بود». ایّوب علیه السلام عرض کرد: «پروردگارا! تو خود می دانی که هر گاه برای عبادت تو دو امر در نظرم رسیده، آن را برگزیده ام که بر نفسم دشوارتر بوده است، آیا حمد تو نگفتم؟ آیا شکر تو به جا نیاوردم؟ آیا تو را تسبیح نگفتم و از تو یاد نکردم و بزرگت بر نشمردم»؟ آن گاه از ابر به ده هزار زبان ندا رسید: «ای ایّوب علیه السلام! چه کسی تو را بر آن داشت تا خدا را پرستش کنی، حال آن که مردم از او غافل بودند و چه کسی تو را بر آن داشت تا حمد او گویی و شکرش به جای آوری، حال آن که مردم او را فراموش کرده بودند؟ آیا در این کار بر خدا منّت می گذاری؟ نه! این خدا است که بر تو منّت دارد». در آن دم ایّوب علیه السلام دست در خاک برد و خاک بر دهان خود ریخت و عرض کرد: «پروردگارا! نکوهش من حقّ توست، این تو بودی که با من چنین کردی». پس آن سر زنش گران رفتند و آن جوانی که سمت راست ایّوب علیه السلام نشسته بود نیز رفت. چون روز بعد که روز جمعه بود فرا رسید، به هنگام غروب جبرئیل امین فرود آمد و عرض کرد: «سلام بر تو ای ایّوب علیه السلام»! فرمود: «سلام و رحمت و برکت خدا بر تو ای بنده ی خدا! تو کیستی که نوایی خوش از تو می شنوم و بویی خوب از تو به مشامم می رسد و چهره ای نیک از تو می بینم»؟ عرض کرد: «من جبرئیل فرستاده ی پروردگار جهانیانم و تو را ای ایّوب علیه السلام! مژده ی روح و رحمت و شفای الهی می دهم و بدان که خداوند متعال کسان تو و همانند ایشان را همراه

ص: 117

الماء قد نبعت من تحت قدميه أشد بياضا من الثلج، و أحلي من العسل، و أذكي رائحة من الكافور، فشرب منه شربة فلم يبق في بدنه دودة إلا سقطت، فتعجب أيوب عليه السلام من كثرة الدود. فأمره جبرئيل بالغسل، فاغتسل في تلك العين، فخرج منها و وجهه كالقمر في ليلة البدر، و عاد إليه حسنه و جماله، و صار أحسن مما كان و أطرأ. ثم ناوله جبرئيل الأمين حلتين. فاتزر بواحدة، و ارتدي بالأخري، و ناوله نعلين من ذهب، شراكهما من ياقوت، و أعطاه سفرجلة من الجنة، فأكل بعضها و ترك منها لزوجته رحمة، فقال له جبرئيل: كلها يا أيوب فإن معي ثانية لها. فأكل أيوب باقي السفرجلة ثم و ثب، و صف قدميه، و قام يصلي. فأقبلت رحمة و هي مهمومة، مطرودة من جميع أبواب أهل القرية، باكية العين، فلما وصلت إلي الموضع رأت نظافة المكان، و أن اللّه تعالي أنبت روضة خضراء، و رأت نظافة الرجل الذي يصلي، فظنت أنها قد ضلت عن الطريق، ثم قالت: أيها المصلي، أقبل علي حتي أكلمك. فلم يكلمها أيوب، و هو ساكت، فصاحت، و قالت: يا أيوب، ما دهاك؟ فلما أتم صلاته قال له جبرئيل عليه السلام: كلمها، يا أيوب فقال لها أيوب: ما حاجتك، أيتها المرأة؟. قالت رحمة: ألك علم بأيوب المبتلي، فإني أري الموضع متغيرا علي، فلقد خلفته هاهنا و لست أراه؟ فتبسم أيوب، و قال لها: إن رأيته تعرفينه؟. فقالت رحمة: إنك لأشبه الناس به قبل أن يصيبه البلاء. فضحك أيوب عليه السلام، و قال: أنا أيوب فبادرت إليه، فاعتنقته، و اعتنقها، فما فرغا من معانقتهما حتي بشرهما بأولادهما، و أولاد أولادهما، و إمائهما، و عبيدهما، و مواشيهما، و مثلهم معهم، و أمطر اللّه تعالي عليه جرادا من الذهب، و كان يلقطه بثوبه، فإذا ذهب الريح بشيء ركض خلفه فرده، فقال له جبرئيل عليه السلام: أما تشبع، يا أيوب؟ فقال: يا جبرئيل، و من يشبع من رزق اللّه تعالي و كان له بئران عظيمان فأفرغ في أحدهما الفضة، و في الآخر الذهب، حتي فاض أحدهما علي الآخر و أعطاه اللّه من الإبل أربعين ألفا، و من النوق عشرين ألفا، و من البقر الإناث أربعين ألفا، و من البقر الذكور أربعين ألفا، و من الضأن أربعة آلاف، و من المعز كذلك، و من العبيد خمسة آلاف، و مثلهم من الإماء. و كان له في ضياعه البرهان في تفسير القرآن أربعة آلاف وكيل، و اجرة كل واحد منهم في كل شهر مائة مثقال من الذهب، و بين يديه اثنا عشر من البنين، و اثنا عشر من البنات، فلما رأت رحمة جميع ذلك سجدت لله تعالي شكرا، و ملكه جميع

ص: 118

با ایشان به تو بخشیده است و مالت را با همانند آن به همراهش به تو ارزانی داشته است تا نشانه ای باشد برای کسانی که [آمدند و] رفتند و عبرتی باشد برای بلا دیدگان». ایّوب علیه السلام چنان در سختی بلا گرفتار بود که پس از این سخن، شادی شگفتی در دلش پدید آمد و فرمود: «ستایش از آن خداوندی است که هیچ خدایی جز او نیست و صاحب شکوه و سلطنت و منّت و برتری است و بزرگی و بخشندگی از اوست که سرزنش شیطان و یارانش را بر من روا ندید». سپس جبرئیل عرض کرد: «ای ایّوب علیه السلام! به خواست خداوند متعال برخیز». پس ایّوب علیه السلام برخاست و بر گام های خود ایستاد. جبرئیل عرض کرد: «شتابان بر زمین گام بردار». ایّوب علیه السلام چنین کرد و ناگاه چشمه ی آبی سفیدتر از برف و شیرین تر از عسل و تیز بوتر از کافور، از زیر گام هایش جوشید و ایّوب علیه السلام جرعه ای از آن چشید و کِرم های بدنش تمام ریخت، آن چنان که از زیادی کرم ها در شگفت افتاد. سپس جبرئیل به او گفت تا در آن آب غسل کند و او چنین کرد و با رخساری چون ماه شب بدر از آب بیرون آمد و زیبایی و خوب رویی اش به او بازگشت و زیباتر از آن چه که بود شد. آن گاه جبرئیل امین دو جامه ی دیبا برایش آورد و او یکی را اِزار خود کرد و دیگری را به رویش پوشید و جبرئیل پا افزاری از طلا با بندهایی از یاقوت به او داد و بِهی از بهشت به او عطا کرد و او نیمی از آن را خورد و خواست نیمی دگر را به رحمه دهد که جبرئیل عرض کرد: «ای ایّوب علیه السلام آن را خود بخور، چرا که یکی دیگر برای رحمه با خود دارم». سپس ایّوب علیه السلام به سرعت برخاست و با احترام به نماز ایستاد. در آن دم رحمه غمگین و گریان سوی ایّوب علیه السلام رهسپار شد؛ چرا که روستاییان او را از خانه هایشان رانده بودند چون به جایگاه ايّوب علیه السلام رسید، آن جا را پاکیزه یافت و دید خداوند متعال باغی سر سبز در آن جا رویانده و مردی پاکیزه در آن جا به نماز ایستاده است. از این رو گمان کرد راه را اشتباه آمده است و گفت: «ای نماز گزار! رو به من کن با تو سخنی دارم»، امّا ایّوب علیه السلام هیچ با او نگفت و خاموش ماند. رحمه فغان بر آورد و گفت: «ای ایّوب علیه السلام! چه بر سرت آمد»؟! چون نماز ایّوب علیه السلام به پایان رسید، جبرئیل به او عرض کرد: «ای ایّوب علیه السلام! با او سخن بگو». ایّوب علیه السلام فرمود: «ای زن چیزی نیاز داری»؟ رحمه گفت: «آیا تو از ایّوب علیه السلام بلا دیده خبری نداری؟ من او را این جا گذاشتم و رفتم، ولی اکنون این جایگاه را دگرگون شده یافتم و او را نمی بینم». ایّوب علیه السلام لبخندی زد و فرمود: «اگر او را ببینی می شناسی»؟ گفت: «چهره ی تو بسیار به چهره ی او پیش از آن بلا می ماند». ایّوب علیه السلام خندید و فرمود: «من ایّوب علیه السلام هستم». رحمه سوی او دوید و یک دیگر را در آغوش گرفتند و هنوز در آغوش هم بودند که جبرئیل به آن دو از فرزندان و فرزند زادگان و کنیزان و خادمان و رمه هایشان و از همانندشان به همراه آن ها مژده داد و خداوند متعال بارانی از ملخ های طلایی بر او فرو فرستاد و او با جامه ی خود آن ها را جمع می کرد و آن چه را از آن ملخ ها باد می برد، به دنبالش می دوید و آن را باز می گرداند. جبرئیل عرض کرد: «سیر نمی شوی، ای ایّوب علیه السلام»؟ فرمود: «چه کسی از روزی خداوند متعال سیر می شود»؟ ایّوب علیه السلام دو چاه بسیار بزرگ داشت، پس یکی را از نقره و دیگری را از طلا پر کرد، آن چنان که یکی سر به دیگری باز کرد و خداوند متعال چهل هزار شتر نر و بیست هزار شتر مادّه و چهل هزار گاو مادّه و چهل هزار گاو نر و

ص: 119

الشام و أولاده، و أعطاه مثل عمره الماضي. و ذكر مكالمة رحمة لإبليس زمان بلائه، و ذكر نذره، فاغتم أيوب من ذلك، فأوحي اللّه إليه: وَ خُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً أي شمراخا مشتملا عدده علي مائة فَاضْرِبْ بِهِ زوجتك رحمة وَ لا تَحْنَثْ في النذر، فأخذ شمراخا، فضربها ضربة واحدة عن يمينه، و روي أن ضربه لها بالشماريخ لما رأي ذؤابتها مقطوعة غضب، و حلف عليها أن يضربها مائة جلدة، فأخبرته أنه كان سبب قطعها كذا و كذا، فاغتم أيوب عليه السلام من ذلك، فأمره اللّه بالضغث حذرا من الحنث ﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی مَوْلَی آلِ سَامٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ یُؤْتَی بِالْمَرْأَةِ الْحَسْنَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الَّتِی قَدِ افْتُتِنَتْ فِی حُسْنِهَا فَتَقُولُ یَا رَبِّ حَسَّنْتَ خَلْقِی حَتَّی لَقِیتُ مَا لَقِیتُ فَیُجَاءُ بِمَرْیَمَ علیها السلام فَیُقَالُ أَنْتِ أَحْسَنُ أَوْ هَذِهِ قَدْ حَسَّنَّاهَا فَلَمْ تُفْتَتَنْ وَ یُجَاءُ بِالرَّجُلِ الْحَسَنِ الَّذِی قَدِ افْتُتِنَ فِی حُسْنِهِ فَیَقُولُ یَا رَبِّ حَسَّنْتَ خَلْقِی حَتَّی لَقِیتُ مِنَ النِّسَاءِ مَا لَقِیتُ فَیُجَاءُ بِیُوسُفَ علیه السلام فَیُقَالُ أَنْتَ أَحْسَنُ أَوْ هَذَا قَدْ حَسَّنَّاهُ فَلَمْ یُفْتَتَنْ وَ یُجَاءُ بِصَاحِبِ الْبَلَاءِ الَّذِی قَدْ أَصَابَهُ الْفِتْنَةُ فِی بَلَائِهِ فَیَقُولُ یَا رَبِّ شَدَّدْتَ عَلَیَّ الْبَلَاءَ حَتَّی افْتُتِنْتُ فَیُجَاءُ بِأَیُّوبَ علیه السلام فَیُقَالُ أَبَلِیَّتُكَ أَشَدُّ أَوْ بَلِیَّةُ هَذَا فَقَدِ ابْتُلِیَ فَلَمْ یُفْتَتَنْ ﴾. (2)

6- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ أَنَّ اِمْرَأَهَ أَیُّوبَ قَالَتْ لَهُ یَوْماً لَوْ دَعَوْتَ اَللَّهَ أَنْ یَشْفِیَکَ فَقَالَ وَیْحَکِ کُنَّا فِی اَلنَّعْمَاءِ سَبْعِینَ عَاماً فَهَلُمَّ نَصْبِرْ فِی اَلضَّرَّاءِ مِثْلَهَا قَالَ فَلَمْ یَمْکُثْ بَعْدَ ذَلِکَ إِلاَّ یَسِیراً حَتَّی عُوفِیَ ﴾. (3)

چهار هزار گوسفند و چهار هزار بز و پنج هزار خادم و پنج هزار کنیز به او عطا فرمود و او بر املاکش چهار هزار کس را گمارده بود و هر یک از ایشان را هر ماه یک صد مثقال طلا مزد می داد و دوازده پسر و دوازده دختر در کنار خود داشت. چون رحمه این همه را دید خدا را سجده شکر گزارد و خداوند سر تا سر شام را به فرمان ایّوب علیه السلام و فرزندانش در آورد و عمر رفته او را نیز به او باز گرداند. در آن هنگام ایّوب علیه السلام به یاد هم سخنیِ رحمه با شیطان در زمان بلای خود افتاد و نذر خود را به یاد آورد و از این نذر بسیار غمگین شد. آن گاه خداوند متعال به او وحی فرمود: ﴿ وَ خُذ بيدك ضِعْثاً ﴾؛ یعنی یک صد شاخه ی خرما که با آن [همسرت را] بزن. و سوگند خود را مشکن! پس ایّوب علیه السلام دسته شاخه های خرما را بر داشت و با دست راست خود تازیانه ای به رحمه زد.

4- امام صادق علیه السلام- عبد الاعلی گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: روز قیامت که می شود زن زیبایی را که به خاطر زیبائیش به فتنه [و گناه] افتاده بیاورند، آن زن گوید: «پروردگارا! تو مرا زیبا آفریدی و به همین خاطر من گرفتار فتنه شدم، مریم علیها السلام را برابرش آرند و بدو گویند: «آیا تو زیبایی یا این که ما او را زیبا آفریدیم و دچار فتنه نگشت». و هم چنین مرد زیبایی را که به خاطر زیبائیش به فتنه [و گناه] افتاده بیاورند و آن مرد گوید: «بار پروردگارا! تو مرا زیبا خلق کردی و از این رهگذر دچار زنان گشتم و دیدم از آن ها آن چه را دیدم». یوسف علیه السلام را نزدش آورند و به او گویند: «تو زیباتری یا این؟ ما او را زیبا خلق کردیم و با این حال به فتنه نیفتاد». و هم چنین مرد بلا رسیده ای را که به خاطر ابتلایش به فتنه [و گناه] افتاده بیاورند، آن شخص گوید: «بار پروردگارا! بلا را بر من سخت کردی تا دچار فتنه شدم»! پس ایّوب علیه السلام را بیاورند و بدان شخص گویند: «آیا بلای تو سخت تر بود یا بلای این؟ او هم گرفتار بلا شد ولی به فتنه نیفتاد».

5- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- همسر ایّوب علیه السلام روزی به او گفت: «کاش دعا می کردی خدا شفایت می داد». فرمود: «وای بر تو! هفتاد سال در رفاه و نعمت بودیم، پس بگذار تا همان قدر در سختی باشیم [در سختی صبر کنیم]». پس از آن چیزی نگذشت که بهبود یافت.

بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْتَ تَقُولُ خَطْبٌ جَلِیلٌ وَ أَمْرٌ جَسِیمٌ فَوَ عِزَّتِی لَأُذِیقَنَّكَ مِنْ عَذَابِی أَوْ تَتُوبَ إِلَیَّ بِالطَّاعَةِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ أَدْرَكَتْهُ السَّعَادَةُ بِی یَعْنِی أَنَّهُ تَابَ وَ أَذْعَنَ بِالطَّاعَةِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ عَلَی ذُرِّیَّتِهِ الطَّیِّبِینَ علیهم السلام ﴾. (1)

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ:... فَقَالَ لِی رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ...یَا أَنَسُ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی آدَمَ فِی عِلْمِهِ وَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ فِی وَ قَارِهِ وَ إِلَی سُلَیْمَانَ فِی قَضَائِهِ وَ إِلَی یَحْیَی فِی زُهْدِهِ وَ إِلَی أَیُّوبَ فِی...صَبْرِهِ وَ إِلَی إِسْمَاعِیلَ فِی صِدْقِهِ فَلْیَنْظُرْ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (2)

3- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ أَوْحَی اَللَّهُ إِلَی أَیُّوبَ هَلْ تَدْرِی مَا ذَنْبُکَ إِلَیَّ حِینَ أَصَابَکَ اَلْبَلاَءُ قَالَ لاَ قَالَ إِنَّکَ دَخَلْتَ إِلَی فِرْعَوْنَ فَدَاهَنْتَ فِی کَلِمَتَیْنِ ﴾. (3)

4- الكاظم علیه السلام- ﴿ إِنَّ أَیُّوبَ اَلنَّبِیَّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ یَا رَبِّ مَا سَأَلْتُکَ شَیْئاً مِنَ اَلدُّنْیَا قَطُّ وَ دَاخَلَهُ شَیْءٌ فَأَقْبَلَتْ إِلَیْهِ سَحَابَهٌ حَتَّی نَادَتْهُ یَا أَیُّوبُ مَنْ وَ فَّقَکَ لِذَلِکَ قَالَ أَنْتَ یَا رَبِّ ﴾. (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عُثْمَانَ اَلنَّوَّاءِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَبْتَلِی اَلْمُؤْمِنَ بِکُلِّ بَلِیَّهٍ وَ یُمِیتُهُ بِکُلِّ مِیتَهٍ وَ لاَ یَبْتَلِیهِ بِذَهَابِ عَقْلِهِ أَمَا تَرَی أَیُّوبَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ کَیْفَ سُلِّطَ إِبْلِیسُ عَلَی مَالِهِ وَ عَلَی وُلْدِهِ وَ عَلَی أَهْلِهِ وَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ مِنْهُ وَ لَمْ یُسَلَّطْ عَلَی عَقْلِهِ تُرِکَ لَهُ لِیُوَحِّدَ اَللَّهَ بِهِ ﴾. (5)

6- الأئمة علیهم السلام- ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ... قَالَ سُئِلَ أَيُّوبُ بَعْدَ مَا عَافَاهُ اللهُ: أَيُّ شَيْءٍ كَانَ أَشَدَّ عَلَيْكَ مِمَّا مَرَّ عَلَيْكَ؟ قَالَ: شَمَاتَةُ الأَعْدَاءِ ﴾. (6)

می گویی این امر بسی سنگین و گران است؟! به شکوه و بزرگی ام سوگند! که یا عذاب خود را بر تو خواهم چشاند یا با فرمان بردن از امیر مؤمنان علیه السلام به درگاه من توبه می کنی». سپس به خاطر من نیک بختی ایّوب علیه السلام را دریافت. یعنی او به درگاه خداوند توبه کرد و به اطاعت نسبت به امیر المؤمنین و ذریه پاکش اقرار نمود.

2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- از انس بن مالک نقل شده است:... پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به من فرمود:... ای انس! هر که می خواهد به دانش آدم علیه السلام و متانت ابراهیم علیه السلام و حکمرانی سلیمان و پرهیز کاری یحیی و برد باری ایّوب و راستی اسماعیل بن حزقیل علیهم السلام - که خداوند در قرآن از او یاد کرد و فرمود: و در این کتاب (آسمانی) از اسماعیل (نیز) یاد کن. (مریم / 54) بنگرد، بایست به علیّ بن ابی طالب علیه السلام بنگرد.

3- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- خدا به ایّوب علیه السلام وحی کرد: «می دانی گاهی که بلایت رسید گناهت نزد من چه بود»؟ گفت: «نه»! فرمود: «رفتی نزد فرعون و در دو کلمه با او مسامحه کردی».

4- امام کاظم علیه السلام- ایّوب علیه السلام عرض کرد: «بار خدایا از مال دنیا چیزی از تو نخواستم»، و در این حال در دلش حالتی پدید آمد، در این هنگام ابری ظاهر شد و گفت: «ای ایّوب علیه السلام! چه کسی این توفیق را به تو داد»؟ گفت: «پروردگارا! تو به من این توفیق را عطا کردی».

5- امام صادق علیه السلام- عثمان بن نواء از کسی که از امام صادق علیه السلام حدیث کرده، نقل کرده که امام علیه السلام فرمود: «خدای عزّ و جلّ مؤمن را به هر بلایی مبتلا کند و به هر مرگی بمیراند. ولی به از بین رفتن عقلش مبتلا نمی کند، مگر ایّوب علیه السلام را نمی بینی که خدا چگونه شیطان را بر مال و فرزند و همسر او و هر چه داشت مسلّط کرد، ولی بر عقلش مسلّط نکرد، تا با آن خدا را به یگانگی بپرستد.

6- امام صادق علیه السلام- ابو بصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده است: پس از آن که خدای متعال ایّوب علیه السلام را عافیت داد به او گفته شد: «در آن چه از بلا بر تو گذشت کدام یک سخت تر بود»؟ فرمود: «سر زنش و شادی دشمنان».

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ ارْکُضْ بِرِجْلِکَ هَٰذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَ شَرَابٌ ﴾ (42)

1- الأئمّة علیهم السلام- ﴿ وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا اِشْتَدَّ بِهِ اَلْبَلاَءُ قَالَتْ لَهُ اِمْرَأَتُهُ یَوْماً إِنَّ دُعَاءَ اَلْأَنْبِیَاءِ مُسْتَجَابٌ فَلَوْ سَأَلْتَ اَللَّهَ کَشْفَ مَا بِکَ فَقَالَ لَهَا یَا هَذِهِ مَتَّعَنَا اَللَّهُ بِالنِّعَمِ سَبْعِینَ سَنَةً فَدَعِینَا نَصْبِرْ عَلَی بَلاَئِهِ مِثْلَ ذَلِکَ. وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا جَاءَتِ اِمْرَأَتُهُ إِلَیْهِ وَ قَدْ بَاعَتْ أَحَدَ ظَفَائِرِهَا بِقُوتِهِ شَقَّ عَلَیْهِ ذَلِکَ فَنَصَبَ نَفْسَهُ بَیْنَ یَدَیِ اَللَّهِ تَعَالَی ثُمَّ قَالَ یَا رَبِّ إِنَّکَ اِبْتَلَیْتَنِی بِفَقْدِ اَلْأَهْلِ وَ اَلْأَوْلاَدِ فَصَبَرْتُ وَ بِالْمَرَضِ اَلْفُلاَنِیِّ فَصَبَرْتُ ثُمَّ عَدَّدَ أَمْرَاضَهُ فَإِذَا اَلنِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اَللَّهِ أَنْ یَا أَیُّوبُ لِمَنِ اَلْمِنَّةُ عَلَیْکَ فِی صَبْرِکَ فَقَالَ اَللَّهُمَّ لَکَ اَللَّهُمَّ لَکَ وَ صَارَ یَحْثُو اَلتُّرَابَ عَلَی رَأْسِهِ وَ یَبْکِی وَ یَقُولُ اَللَّهُمَّ لَکَ اَللَّهُمَّ لَکَ فَجَاءَ اَلنِّدَاءُ اُرْکُضْ بِرِجْلِکَ هذا مُغْتَسَلٌ بارِدٌ وَ شَرابٌ فَرَکَضَ بِرِجْلِهِ فَنَبَعَتْ عَیْنٌ عَظِیمَةٌ فَاغْتَسَلَ مِنْهَا فَخَرَجَ جِسْمُهُ کَاللُّؤْلُؤَةِ اَلْبَیْضَاءِ وَ جَاءَ جَرَادٌ کُلُّهُ ذَهَبٌ فَصَادَهُ هُوَ وَ أَهْلُهُ أوحی وَ أَحْیَا اَللَّهُ تَعَالَی لَهُ مَنْ مَاتَ مِنْ وُلْدِهِ وَ أَهْلِهِ وَ رَزَقَهُ مِنَ اَلنِّسَاءِ اَللاَّتِی تُزُوِّجْنَ أَوْلاَداً کَثِیرَةً ﴾. (1)

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ إِنَّ أَیُّوبَ نَبِیُّ اَللَّهِ لَبِثَ بِهِ بَلاَؤُهُ ثَمَانِیَ عَشْرَهَ سَنَهً فَرَفَضَهُ اَلْقَرِیبُ وَ اَلْبَعِیدُ إِلاَّ رَجُلَیْنِ مِنْ إِخْوَانِهِ وَ کَانَ یَخْرُجُ لِحَاجَتِهِ فَإِذَا قَضَی حَاجَتَهُ أَمْسَکَ اِمْرَأَتَهُ بِیَدِهِ حَتَّی یَبْلُغَ فَلَمَّا کَانَ ذَاتَ یَوْمَ أَبْطَأَ عَلَیْهَا وَ أُوحِیَ إِلَی أَیُّوبَ فِی مَکَانِهِ اُرْکُضْ بِرِجْلِکَ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ وَهَبْنَا لَهُ وَ أَهْلَهُ، وَ مِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِنَّا وَ ذِكْرَى لِأُولِي الْأَلْبَابِ ﴾ (43)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: ذَکَرَ أَیُّوبَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ قَالَ اَللَّهُ جَلَّ جَلاَلُهُ إِنَّ عَبْدِی أَیُّوبَ مَا أُنْعِمُ عَلَیْهِ بِنِعْمَهٍ إِلاَّ اِزْدَادَ شُکْراً فَقَالَ اَلشَّیْطَانُ لَوْ نَصَبْتَ عَلَیْهِ اَلْبَلاَءَ فَابْتَلَیْتَهُ کَیْفَ صَبْرُهُ فَسَلَّطَهُ عَلَی إِبِلِهِ وَ رَقِیقِهِ فَلَمْ یَتْرُکْ لَهُ شَیْئاً غَیْرَ غُلاَمٍ وَاحِدٍ فَأَتَاهُ اَلْغُلاَمُ فَقَالَ یَا أَیُّوبُ مَا بَقِیَ مِنْ إِبِلِکَ وَ لاَ مِنْ رَقِیقِکَ أَحَدٌ إِلاَّ وَ قَدْ مَاتَ فَقَالَ أَیُّوبُ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِی أَعْطَی وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِی أَخَذَ فَقَالَ اَلشَّیْطَانُ إِنَّ خَیْلَهُ أَعْجَبُ إِلَیْهِ فَسَلَّطَ عَلَیْهَا فَلَمْ یَبْقَ مِنْهَا شَیْءٌ إِلاَّ هَلَکَ فَقَالَ أَیُّوبُ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ

ص: 124

[به او گفتیم]: پای خود را بر زمین بکوب؛ [تا چشمه ای ظاهر گردد] این آبی خنک برای شستشو و نوشیدن است. (42)

1- ائمّه علیهم السلام- وقتی بیماری ایّوب علیه السلام شدّت یافت، همسرش به او گفت: «دعای پیامبران الهی مستجاب می گردد، پس اگر از خدا بخواهی مشکلات رفع می شود». فرمود: «ای زن! خداوند هفتاد سال ما را غرق در نعمت خود کرد، حالا باید به همان اندازه بر بلایش شکیبایی ورزیم». همانا همسرش به سوی او آمد در حالتی که یکی از گیسوانش را برای قوت روزانه اش فروخته بود این منظره سخت ایّوب علیه السلام را ناراحت کرد پس خود را در پیشگاه خدا قرار داد و عرض کرد: «پروردگارا! مرا به هجران فرزندان و اهل و عیالم گرفتار کردی شکیبایی را پیشه کردم، رنجور و بیمارم کردی صبر کردم، بعد یک یک بیماری ها و گرفتاری هایش را شمرد». پس ناگاه ندایی از طرف خدا رسید: «ای ایّوب علیه السلام! بر چه کسی منّت می گذاری و صبر را چه کسی به تو داد»؟ عرضه داشت: «خدایا! تو، خدایا! تو» و خاک بر سر و صورت خود می ریخت و گریه می کرد و می گفت: «بار الها! منّت برای تو است، بار الها! منّت برای تو است». پس ندایی آمد: ﴿ ارْکُضْ بِرِجْلِکَ هَٰذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَ شَرَابٌ ﴾. پایش را به زمین کوبید پس چشمه ی بزرگی جوشیدن گرفت سپس خود را از آن شستشو داد و از آن چشمه بیرون شد، بدنش مانند لؤلؤ سفید درخشش داشت، ملخ های طلا از آسمان بارید ایّوب علیه السلام و اهلش ملخ ها را گرفتند و خدا تمام فرزندانش را که مرده بودند زنده کرد و زنانی را تزویج کرد و از آن ها فرزندان فراوانی به وجود آمد [و از زنانی که تزویج کرد فرزندان زیادی روزی او کرد].

2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ایّوب علیه السلام پیامبر خدا بود که مدّت هجده سال درگیر مصائب بود و همه ی اقوام و آشنایان دور و نزدیک او را طرد کردند، به جز دو مرد از پیروانش و همسرش. و او وقتی برای قضای حاجت می رفت، همسرش به او کمک می کرد و خود ناتوان بود، روزی این امر به طول انجامید و در همان حال به او وحی رسید: ﴿ ارْکُضْ بِرِجْلِکَ ﴾.

و خانواده اش را به او بخشیدیم و همانند آن ها را بر آنان افزودیم، تا رحمتی از سوی ما باشد و تذکّری برای خردمندان. (43)

1- امام صادق علیه السلام- داود بن سرحان می گوید: امام صادق علیه السلام از ایّوب علیه السلام یاد کرد و فرمود: خداوند بزرگ فرمود: «هر نعمتی که به بنده ام ایّوب علیه السلام می دهم او بیش تر شکر می گذارد». شیطان گفت: «اگر او را در معرض بلا قرار دهی و مبتلا سازی چگونه صبر می کند»؟ از این رو خداوند، شیطان را بر شتران و بندگان ایّوب علیه السلام مسلّط کرد و او تنها یک غلام را برایش باقی گذاشت و همه را نابود کرد. آن غلام نزد ایّوب علیه السلام آمد و گفت: «ای ایّوب علیه السلام! همه شتران و بندگانت مرده اند». ایّوب علیه السلام فرمود: «ستایش خدایی راست که آن ها را ارزانی داشت و ستایش خدایی راست که آن ها را گرفت». شیطان گفت: «او اسبانش را بسیار دوست دارد». از این رو خداوند، شیطان را بر آن اسبان مسلّط کرد و او همه شان را نابود ساخت. ایّوب علیه السلام فرمود: «ستایش خدایی راست که داد و ستایش خدایی راست که

ص: 125

اَلَّذِی أَعْطَی وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِی أَخَذَ وَ کَذَلِکَ بِبَقَرِهِ وَ غَنَمِهِ وَ مَزَارِعِهِ وَ أَرْضِهِ وَ أَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ حَتَّی مَرِضَ مَرَضاً شَدِیداً فَأَتَاهُ أَصْحَابٌ لَهُ فَقَالُوا یَا أَیُّوبُ مَا کَانَ أَحَدٌ مِنَ اَلنَّاسِ فِی أَنْفُسِنَا وَ لاَ خَیْرٌ عَلاَنِیَهً خَیْراً عِنْدَنَا مِنْکَ فَلَعَلَّ هَذَا لِشَیْءٍ کُنْتَ أَسْرَرْتَهُ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ رَبِّکَ لَمْ تُطْلِعْ عَلَیْهِ أَحَداً فَابْتَلاَکَ اَللَّهُ مِنْ أَجْلِهِ فَجَزِعَ جَزَعاً شَدِیداً وَ دَعَا رَبَّهُ فَشَفَاهُ اَللَّهُ تَعَالَی وَ رَدَّ عَلَیْهِ مَا کَانَ لَهُ مِنْ قَلِیلٍ أَوْ کَثِیرٍ فِی اَلدُّنْیَا قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ وَهَبْنا لَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَهً فَقَالَ اَلَّذِینَ کَانُوا مَاتُوا ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ إنّ اللّه تعالی أحیا له أهله الذین کانوا ماتوا قبل البلیّه، و أحیا له أهله الذین ماتوا و هو فی البلیّه ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ آتَیْناهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ، قُلْتُ: وُلْدُهُ کَیْفَ أُعْطِیَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ؟ قَالَ: أَحْیَا لَهُ مِنْ وُلْدِهِ اَلَّذِینَ مَاتُوا قَبْلَ ذَلِکَ بِآجَالِهِمْ مِثْلَ اَلَّذِینَ هَلَکُوا یَوْمَئِذٍ ﴾. (3)

4- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ فَأَحْیَا اَللَّهُ لَهُمَا أَوْلاَدَهُمَا وَ أَمْوَالَهُمَا وَ رَدَّ عَلَیْهِ کُلَّ شَیْءٍ لَهُمَا بِعَیْنِهِ وَ أَوْحَی اَللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ وَ خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لا تَحْنَثْ فَأَخَذَ ضِغْثاً مِنْ قُضْبَانٍ رِقَاقٍ مِنْ شَجَرَهٍ یُقَالُ لَهَا اَلثُّمَامُ فَبَرَّ بِهِ یَمِینَهُ وَ ضَرَبَهَا ضَرْبَهً وَاحِدَهً ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثًا فَاضْرِب بِّهِ وَ لَا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا نِّعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ ﴾ (44)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ یَحْیَی بْنِ عَبَّادٍ اَلْمَکِّیِّ قَالَ: قَالَ لِی سُفْیَانُ اَلثَّوْرِیُّ إِنِّی أَرَی لَکَ مِنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ مَنْزِلَهً فَسَلْهُ عَنْ رَجُلٍ زَنَی وَ هُوَ مَرِیضٌ إِنْ أُقِیمَ عَلَیْهِ اَلْحَدُّ مَاتَ مَا تَقُولُ فِیهِ فَسَأَلْتُهُ فَقَالَ هَذِهِ اَلْمَسْأَلَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِکَ أَوْ قَالَ لَکَ إِنْسَانٌ أَنْ تَسْأَلَنِی عَنْهَا فَقُلْتُ سُفْیَانُ اَلثَّوْرِیُّ سَأَلَنِی أَنْ أَسْأَلَکَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُتِیَ بِرَجُلٍ اِحْتَبَنَ مُسْتَسْقِیَ اَلْبَطْنِ قَدْ بَدَتْ عُرُوقُ فَخِذَیْهِ وَ قَدْ زَنَی بِامْرَأَهٍ مَرِیضَهٍ فَأَمَرَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِعِذْقٍ فِیهِ مِائَهُ شِمْرَاخٍ فَضُرِبَ بِهِ اَلرَّجُلُ

ص: 126

گرفت». هم چنین شیطان،گاوها، گوسفندان، مزارع، زمین، کسان و فرزندان او را نابود ساخت تا این که بسیار بیمار شد و یارانش نزد او آمدند و گفتند: «ای ایّوب! هیچ یک از مردم و هیچ انسان خوبی آشکارا نزد ما بهتر از تو نبود. بنا بر این شاید این چیز را میان خود و پروردگارت پنهان داشته ای و هیچ کس را از آن آگاه نساخته ای همان چیزی که خداوند، به خاطر آن تو را مبتلا ساخته است»؟ ایّوب علیه السلام بسیار بی تابی کرد و پروردگارش را خواند و خداوند متعال او را شفا داد و هر چه پیش تر در دنیا داشت کم یا زیاد به او باز گرداند». از حضرت درباره تفسير آيه ﴿ وَ وَهَبْنا لَهُ أهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَهً ﴾ پرسیدم، حضرت پاسخ داد: «یعنی کسانی که مردند».

2- امام صادق علیه السلام- خدای متعال آن دسته از فرزندانش که قبل از آن بلا و گرفتاری مرده بودند، زنده کرد و خانواده اش را که در یک بلا مرده بودند، زنده کرد.

3- امام صادق علیه السلام- ابو بصیر روایت می کند که از امام صادق علیه السلام در مورد تفسیر آیه: خاندانش را به او باز گرداندیم و همانندشان را بر آن ها افزودیم. (انبیاء / 84) پرسیدم و گفتم: «چگونه خداوند علاوه بر فرزندانش افرادی دیگری همانند آنان را به او برگرداند»؟ ایشان پاسخ دادند: «آن دسته از فرزندانش که قبل از آن بلا و گرفتاری مرده بودند؛ اینان همانند افرادی بودند که در آن روز هلاک شدند و خداوند آنان را دوباره به دنیا آورد. [آن ها را مانند آن هایی که آن روز در اثر بلا از بین رفته بودند زنده کرد]».

4- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- خداوند، فرزندان و اموال و هر چیزی که از ایّوب علیه السلام و همسرش گرفته بود را زنده کرد و مثل همان چیزها را به آن ها برگرداند، سپس خداوند به او وحی کرد که ﴿ وَ خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لاٰ تَحْنَثْ ﴾ و او نیز یک بسته ترکه از شاخه های نازک یک درخت برداشت که به آن درخت، درخت ثمام می گفتند و با زدن یک ضربه به همسرش به عهد خود وفا کرد.

[و به او گفتیم]: بسته ای از ساقه [های گندم مانند آن] را بر گیر و با آن [به همسرت] بزن و سوگند خود را مشکن. ما او را شکیبا یافتیم؛ چه بنده ی خوبی که بسیار توبه کننده بود! (44)

1- امام صادق علیه السلام- یحیی بن عبّاد مکّی گفت: سفیان ثوری به من گفت: «تو نزد امام صادق علیه السلام جایگاه نیکی داری، از ایشان بپرس که اگر مردی زنا کند و چنان بیمار باشد که در جاری کردن حد بر او ترس آن رود که بمیرد باید با او چه کرد»؟ من از امام علیه السلام پرسیدم و ایشان فرمود: «این سؤال از جانب توست یا کسی به تو گفته آن را بپرسی»؟ عرض کردم: «سفیان ثوری از من خواست تا آن را از شما بپرسم». امام علیه السلام فرمود: «مردی را خدمت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آوردند، آن مرد که تنومند بود و شکمی بر آمده داشت و رگ های ران هایش بیرون زده بود با زنی بیمار زنا کرده بود، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم امر فرمود تا دسته ای از صد شاخه خرما برای ایشان بیاورند سپس تازیانه ای

ص: 127

ضَرْبَهً وَ ضُرِبَتْ بِهِ اَلْمَرْأَهُ ضَرْبَهً ثُمَّ خَلَّی سَبِیلَهُمَا ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ اَلْآیَهَ: وَ خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لاٰ تَحْنَثْ ﴾. (1)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ کَانَ اَلسَّبَبُ فِی ذَلِکَ أَنَّ إِبْلِیسَ لَقِیَهَا فِی صُورَهِ طَبِیبٍ فَدَعَتْهُ إِلَی مُدَاوَاهِ أَیُّوبَ فَقَالَ أُدَاوِیهِ عَلَی أَنَّهُ إِذَا بَرَأَ یَقُولُ أَنْتَ شَفَیْتَنِی وَ لاَ أُرِیدُ جَزَاءً سِوَاهُ فَقَالَتْ نَعَمْ فَأَشَارَتْ إِلَی أَیُّوبَ بِذَلِکَ فَحَلَفَ لَیَضْرِبَنَّهَا ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ اُذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ أُولِی اَلْأَیْدِی وَ اَلْأَبْصارِ ﴾ (45)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ اُذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ أُولِی اَلْأَیْدِی وَ اَلْأَبْصارِ یَعْنِی أُولِی اَلْقُوَّهِ ﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ وَ فِی رِوَایَهِ أَبِی اَلْجَارُودِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ: أُولِی اَلْأَیْدِی وَ اَلْأَبْصارِ: یَعْنِی أُولِی اَلْقُوَّهِ فِی اَلْعِبَادَهِ، وَ اَلْبَصَرِ فِیهَا ﴾. (4)

3- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ أُولِی اَلْأَیْدِی أی ذوی القوة علی العبادة وَ الْأَبْصارِ الفقه فی الدین ﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَهٍ ذِکْرَی اَلدّارِ ﴾ (46)

1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ إِنّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَهٍ ذِکْرَی اَلدّارِ اَلْآیَاتُ نَزَلَتْ فِی أَهْلِ اَلْبَیْتِ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ ﴾. (6)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيارِ ﴾ (47)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ تَفْسِیرِ اَلْإِمَامِ اَلْعَسْکَرِیِّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: اِهْدِنَا اَلصِّراطَ اَلْمُسْتَقِیمَ یَقُولُ أَرْشِدْنَا لِلصِّرَاطِ اَلْمُسْتَقِیمِ أَیْ أَرْشِدْنَا لِلُزُومِ اَلطَّرِیقِ اَلْمُؤَدِّی إِلَی مَحَبَّتِکَ وَ اَلْمَانِعِ أَنْ نَتَّبِعَ أَهْوَاءَنَا فَنَعْطَبَ وَ نَأْخُذَ بِآرَائِنَا فَنَهْلِکَ ثُمَّ قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ طُوبَی لِلَّذِینَ هُمْ کَمَا

ص: 128

به آن مرد و تازیانه ای به آن زن زد و هر دو را آزاد کرد و این همان کلام خداوند متعال است که فرمود: ﴿ وَ خُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لا تَحْنَثْ ﴾.

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ماجرای زن ایّوب علیه السلام این بود که ابلیس در یک صورت زیبا با او ملاقات کرد و به او پیشنهادی برای بهبود وضع جسمانی ایّوب علیه السلام داد و گفت: «در ازای این درمانی که به تو می دهم تا به همسرت بدهی هیچ چیزی نمی خواهم جز این که ایّوب علیه السلام وقتی شفا یافت بگوید تو (یعنی همسرش) مرا شفا دادی [و خدا را فراموش کند]». زن نیز پذیرفت و همین قضیّه را به ایّوب علیه السلام گفت امّا ایشان [ناراحت شد و] قسم خورد که به خاطر این کارش او را بزند.

و به خاطر بیاور بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را، صاحبان قدرت و بصیرت. (45)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ اُذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ أُولِی اَلْأَیْدِی وَ اَلْأَبْصارِ ﴾؛ يعنى صاحبان قوّت.

2- امام باقر علیه السلام- در روایت ابو جارود آمده است که امام باقر علیه السلام فرمود: ﴿ أُولِی اَلْأَیْدِی وَ اَلْأَبْصارِ ﴾ یعنی دارندگان قدرت و دارندگان بینایی در عبادت.

3- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ أولي الأيدي ﴾ یعنی بر بندگان قدرت و سیطره داشت. ﴿ وَ الْأَبصار ﴾ یعنی قدرت و فهم دین داشت.

ما آن ها را با خلوص ویژه ای خالص گردانیم، که همان یادآوری سرای آخرت بود. (46)

1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ إِنّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَهٍ ذِکْرَی اَلدّارِ ﴾، این آیات درباره ی اهل بیت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم است.

و آن ها نزد ما از برگزیدگان و نیکان بودند. (47)

1- امام صادق علیه السلام- در تفسیر امام عسکری علیه السلام آمده است: امام صادق علیه السلام درباره ی آیه ی ﴿ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ ﴾ فرمود: «یعنی ما را راهنمایی کن به راه راست. یعنی ما را به راهی بدار که ما را به محبّت تو برساند و مانع شود از پیروی هوای نفس که موجب نابودی ما است، و با متکی شدن به آرای خود هلاک می شویم». آن گاه امام صادق علیه السلام فرمود: «خوشا به حال کسانی که مطابق فرموده پیامبر اکرم هستند. آن جناب فرمود: بار این علم را به دوش می گیرند از هر جمعیّتی باز ماندگان پاک و عادلی که مانع از تحریف و تغییر دادن سرکشان و ادّعای یاوه سرایان و تأویل و توجیه نادانان می شوند». در این لحظه، مردی به آن جناب گفت: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! من

ص: 129

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَحْمِلُ هَذَا اَلْعِلْمَ مِنْ کُلِّ خَلَفٍ عُدُولٌ یَنْفُونَ عَنْهُ تَحْرِیفَ اَلْغَالِینَ وَ اِنْتِحَالَ اَلْمُبْطِلِینَ وَ تَأْوِیلَ اَلْجَاهِلِینَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ إِنِّی عَاجِزٌ بِبَدَنِی عَنْ نُصْرَتِکُمْ وَ لَسْتُ أَمْلِکُ إِلاَّ اَلْبَرَاءَهَ مِنْ أَعْدَائِکُمْ وَ اَللَّعْنَ فَکَیْفَ حَالِی فَقَالَ لَهُ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِمْ أَنَّهُ قَالَ مَنْ ضَعُفَ عَنْ نُصْرَتِنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ فَلَعَنَ فِی خَلَوَاتِهِ أَعْدَاءَنَا بَلَّغَ اَللَّهُ صَوْتَهُ جَمِیعَ اَلْأَمْلاَکِ مِنَ اَلثَّرَی إِلَی اَلْعَرْشِ فَکُلَّمَا لَعَنَ هَذَا اَلرَّجُلُ أَعْدَاءَنَا لَعْناً سَاعَدُوهُ وَ لَعَنُوا مَنْ یَلْعَنُهُ ثُمَّ ثَنَّوْا فَقَالُوا اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَبْدِکَ هَذَا اَلَّذِی قَدْ بَذَلَ مَا فِی وُسْعِهِ وَ لَوْ قَدَرَ عَلَی أَکْثَرَ مِنْهُ لَفَعَلَ فَإِذَا اَلنِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَجَبْتُ دُعَاءَکُمْ وَ سَمِعْتُ نِدَاءَکُمْ وَ صَلَّیْتُ عَلَی رُوحِهِ فِی اَلْأَرْوَاحِ وَ جَعَلْتُهُ عِنْدِی مِنَ اَلْمُصْطَفَیْنَ اَلْأَخْیارِ ﴾. (1)

2- الرّضا علیه السلام- ﴿ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ: مَنْ صَامَ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْ رَجَبٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ مَنْ صَامَ یَوْمَیْنِ مِنْ رَجَبٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ مَنْ صَامَ ثَلاَثَهَ أَیَّامٍ مِنْ رَجَبٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ وَ أَرْضَاهُ وَ أَرْضَی عَنْهُ خُصَمَاءَهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ مَنْ صَامَ سَبْعَهَ أَیَّامٍ مِنْ رَجَبٍ فُتِحَتْ أَبْوَابُ اَلسَّمَاوَاتِ اَلسَّبْعِ بِرُوحِهِ إِذَا مَاتَ حَتَّی یَصِلَ إِلَی اَلْمَلَکُوتِ اَلْأَعْلَی وَ مَنْ صَامَ ثَمَانِیَهَ أَیَّامٍ مِنْ رَجَبٍ فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ اَلْجَنَّهِ اَلثَّمَانِیَهُ وَ مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ خَمْسَهَ عَشَرَ یَوْماً قَضَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ کُلَّ حَاجَهٍ إِلاَّ أَنْ یَسْأَلَهُ فِی مَأْثَمٍ أَوْ فِی قَطِیعَهِ رَحِمٍ وَ مَنْ صَامَ شَهْرَ رَجَبٍ کُلَّهُ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ أُعْتِقَ مِنَ اَلنَّارِ وَ أُدْخِلَ اَلْجَنَّهَ مَعَ اَلْمُصْطَفَیْنَ اَلْأَخْیارِ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ اذْکُرْ إِسْمَاعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ ذَا الْکِفْلِ وَ کُلٌّ مِنَ الأَخْیَارِ ﴾ (48)

1- الجواد علیه السلام- ﴿ عَنْ عَبْدِ اَلْعَظِیمِ اَلْحَسَنِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ اَلثَّانِی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَسْأَلُهُ عَنْ ذِی اَلْکِفْلِ مَا اِسْمُهُ وَ هَلْ کَانَ مِنَ اَلْمُرْسَلِینَ فَکَتَبَ صَلَوَاتُ اَللَّهِ وَ سَلاَمُهُ عَلَیْهِ بَعَثَ اَللَّهُ تَعَالَی جَلَّ ذِکْرُهُ مِائَهَ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَهً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ اَلْمُرْسَلُونَ مِنْهُمْ ثَلاَثُمِائَهٍ وَ ثَلاَثَهَ عَشَرَ رَجُلاً وَ إِنَّ ذَا اَلْکِفْلِ مِنْهُمْ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ کَانَ بَعْدَ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ وَ کَانَ یَقْضِی بَیْنَ اَلنَّاسِ کَمَا کَانَ یَقْضِی دَاوُدُ وَ لَمْ یَغْضَبْ إِلاَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَانَ اِسْمُهُ عویدیا وَ هُوَ اَلَّذِی ذَکَرَهُ اَللَّهُ تَعَالَی جَلَّتْ عَظَمَتُهُ فِی کِتَابِهِ حَیْثُ قَالَ: وَ اُذْکُرْ إِسْماعِیلَ وَ اَلْیَسَعَ وَ ذَا اَلْکِفْلِ وَ کُلٌّ مِنَ اَلْأَخْیارِ ﴾. (3)

ص: 130

عاجزم از این که با بدن خود شما را یاری کنم و جز بیزاری از دشمنان شما و لعنت بر آن ها کاری از دستم نمی آید. حال من چگونه است»؟ امام صادق علیه السلام به او فرمود: «هر کس ناتوان باشد از یاری ما اهل بیت، ولی در خلوتش دشمنان ما را لعنت کند، خداوند صدای او را به تمام ملائکه جهان از زمین تا عرش می رساند و هر وقت او لعنت کند، با او هم زبان می شوند و کسی را که او لعنت می کند، آن ها نیز لعنت می کنند، بعد او را می ستایند و می گویند: ««خدایا! از جانب خود درود فرست بر این شخصی که به اندازه قدرت خود خدمت کرد و اگر بیش تر می توانست، انجام می داد». ندایی از جانب پروردگار بلند می شود که: «دعای شما را پذیرفتم و صدایتان را شنیدم! درود بر روح او فرستادم در میان ارواح و او را در نزد خود از برگزیدگان نیک سیرت قرار دادم».

2- امام رضا علیه السلام- ازامام رضا علیه السلام روایت شده است: کسی که اوّلین روز ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند در روز ملاقات از او خوشنود خواهد بود و کسی که دو روز از ماه رجب را روزه بگیرد، در روز دیدار، خداوند از او راضی است. کسی که سه روز از رجب را روزه بگیرد، روز ملاقات هم خداوند از او خوشنود می شود، هم او را خوشنود می کند و هم مخالفانش را از او راضی می گرداند. کسی که هفت روز از رجب را روزه بگیرد، چون بمیرد، درهای آسمان های هفت گانه به روح او گشوده می شود تا این که به ملکوت اعلی برسد و کسی که هشت روز از رجب را روزه بگیرد، درهای هشت گانه بهشت به روی او گشوده می شود و کسی که پانزده روز از رجب را روزه بدارد، خداوند تمام حاجات او را بر آورد، مگر این که حاجت او برای گناهی یا قطع رحمم باشد و کسی که تمام رجب را روزه بگیرد، به مانند روزی که از مادر زاده شده از گناهانش به در آید و از آتش دوزخ خلاصی یابد و همراه با ﴿ اَلْمُصْطَفَیْنَ اَلْأَخْیارِ ﴾ وارد بهشت گردد.

و به خاطر بیاور اسماعیل و الیسع و ذو الکفل را که همه از نیکان بودند. (48)

1- امام جواد علیه السلام- از حضرت عبد العظیم حسنی رحمه اللّه علیه نقل شده: نامه ای به امام حسن عسکری علیه السلام نوشتم و از ایشان درباره ی نام ذی الکفل و پیامبر بودن او سؤال کردم، آن حضرت علیه السلام در پاسخ نوشتند: «خداوند تعالی صد و بیست و چهار هزار نبی مبعوث کرد که سی صد و سیزده نفر از آن ها مرسل بودند و ذی الکفل از جمله ی ایشان و بعد از سلیمان علیه السلام بود در میان مردم قضاوت می کرد، همان طور که داود علیه السلام قضاوت می کرد، و جز برای خدا غضب نمی کرد و نام او عویدیا بود و او همان کسی است که خداوند عزّ و جلّ در کتابش یاد نموده آن جا که فرمود: ﴿ وَ اُذْکُرْ إِسْماعِیلَ وَ اَلْیَسَعَ وَ ذَا اَلْکِفْلِ وَ کُلٌّ مِنَ اَلْأَخْیارِ ﴾.

ص: 131

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ هٰذَا ذِکْرٌ وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ لَحُسْنَ مَآبٍ ﴾ (49)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ جَنَّاتِ عَدْنٍ مُّفَتَّحَةً لَّهُمُ الْأَبْوَابُ ﴾ (50)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ إِنَّ لِلْجَنَّهِ ثَمَانِیَهَ أَبْوَابٍ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ اَلنَّبِیُّونَ وَ اَلصِّدِّیقُونَ وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ اَلشُّهَدَاءُ وَ اَلصَّالِحُونَ وَ خَمْسَهُ أَبْوَابٍ یَدْخُلُ مِنْهَا شِیعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا فَلاَ أَزَالُ وَاقِفاً عَلَی اَلصِّرَاطِ أَدْعُو وَ أَقُولُ رَبِّ سَلِّمْ شِیعَتِی وَ مُحِبِّیَّ وَ أَنْصَارِی وَ مَنْ تَوَالاَنِی فِی دَارِ اَلدُّنْیَا فَإِذَا اَلنِّدَاءُ مِنْ بُطْنَانِ اَلْعَرْشِ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکَ وَ شُفِّعْتَ فِی شِیعَتِکَ وَ یَشْفَعُ کُلُّ رَجُلٍ مِنْ شِیعَتِی وَ مَنْ تَوَلاَّنِی وَ نَصَرَنِی وَ حَارَبَ مَنْ حَارَبَنِی بِفِعْلٍ أَوْ قَوْلٍ فِی سَبْعِینَ أَلْفاً مِنْ جِیرَانِهِ وَ أَقْرِبَائِهِ وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ سَائِرُ اَلْمُسْلِمِینَ مِمَّنْ یَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ لَمْ یَکُنْ فِی قَلْبِهِ مِقْدَارُ ذَرَّهٍ مِنْ بُغْضِنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ ﴾. (1)

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ إِنَّ حَلْقَهَ بَابِ اَلْجَنَّهِ مِنْ یَاقُوتَهٍ حَمْرَاءَ عَلَی صَفَائِحِ اَلذَّهَبِ فَإِذَا دُقَّتِ اَلْحَلْقَهُ عَلَی اَلصَّفِیحَهِ طَنَّتْ وَ قَالَتْ یَا عَلِیُّ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ مُتَّکِئِینَ فِیهَا یَدْعُونَ فِیهَا بِفَاکِهَه کَثِیرَه وَ شَرَاب ﴾ (51)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ عِنْدَهُمْ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ أَتْرَابٌ ﴾ (52)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ أَتْرَابٌ يعنى الحور العين يقصر الطرف عنها و البصر من صفائها ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ هَذَا مَا تُوعَدُونَ لِیَوْمِ الْحِسَابِ ﴾ (53)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنَّ هَذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِنْ نَفَاد ﴾ (54)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ إِنَّ هذا لَرِزْقُنا ما لَهُ مِنْ نَفادٍ أَیْ لاَ یَنْفَدُ وَ لاَ یَفْنَی ﴾. (4)

ص: 132

این یک یادآوری است و به یقین برای پرهیزگاران فرجام نیکویی است. (49)

[همان] باغ های جاویدان بهشتی که درهایش به روی آنان گشوده است. (50)

1- امام علی علیه السلام- همانا بهشت هشت در دارد، یکی از درها برای ورود پیامبران و صدّیقان است، از در دیگر شهدا و نیکو کاران وارد می شوند، و پنج در برای ورود شیعیان و دوست داران ماست و من همواره بر صراط ایستاده ام و دعا می کنم و می گویم: پروردگارا، شیعیان و دوست داران و یاران مرا و هر آن کس را که در دنیا مرا دوست داشته به سلامت دار. در این هنگام ندایی از میانه ی عرش می رسد که: «دعایت مستجاب شد و شفاعتت برای شیعیانت پذیرفته شد». و نیز هر یک از شیعیان من و کسانی که مرا به دوستی گرفته و یاری کردند و با سخن یا عمل با دشمنان من جنگیدند، برای هفتاد هزار تن از همسایگان و نزدیکان خود شفاعت می کنند. و در دیگری نیز برای ورود مسلمانان دیگر است، کسانی که شهادت ﴿ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ ﴾ داده اند و در قلبشان ذره ای بغض نسبت به ما اهل بیت وجود ندارد.

2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- حلقه ی در بهشت از یاقوت سرخ بوده که روی صفحه ی طلایی در نصب گردیده و وقتی حلقه ی روی در کوبیده می شود صدای یا علی علیه السلام بلند می شود.

در حالی که در آن [بر تخت ها] تکیه کرده اند و میوه های بسیار و نوشیدنی های فراوان در اختیار آنان است. (51)

و نزد آنان همسرانی است که تنها چشم به شوهرانشان دوخته اند و هم سنّ و سالند. (52)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ أَتْرَابُ ﴾ یعنی پریان سیه چشم که چشم از ایشان و دیده از پیراستگی ایشان به ناتوانی می افتد.

این همان [پاداشی] است که برای روز حساب به شما وعده داده می شود [وعده ای تخلّف ناپذیر]. (53)

این روزیِ ماست که آن را پایانی نیست! (54)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ إِنَّ هذا لَرِزْقُنا ما لَهُ مِنْ نَفادٍ ﴾ یعنی هرگز تمامی ندارد و از بین نمی رود.

ص: 133

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ هذا وَ إِنَّ لِلطّاغِينَ لَشَرَّ مَآبٍ ﴾ (55)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَها فَبِئْسَ اَلْمِهادُ ﴾ (56)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ هذا فَلْيَذُوقُوهُ حَمِيمٌ وَ غَسّاقٌ ﴾ (57)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ إِنَّ فِی جَهَنَّمَ لَوَادٍ یُقَالُ لَهُ غَسَّاقٌ فِیهِ ثَلاَثُونَ وَ ثَلاَثُ مِائَهِ قَصْرٍ فِی کُلِّ قَصْرٍ ثَلاَثُونَ وَ ثَلاَثُ مِائَهِ بَیْتٍ فِی کُلِّ بَیْتٍ ثَلاَثُونَ وَ ثَلاَثُ مِائَهِ عَقْرَبٍ فِی حُمَهِ کُلِّ عَقْرَبٍ ثَلاَثُونَ وَ ثَلاَثُ مِائَهِ قُلَّهِ سَمٍّ لَوْ أَنَّ عَقْرَباً مِنْهَا نَضَحَتْ سَمَّهَا عَلَی أَهْلِ جَهَنَّمَ لَوَسِعَتْهُمْ سَمّاً ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ آخَرُ مِنْ شَكْلِهِ أَزْواجٌ ﴾ (58)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَكُمْ لا مَرْحَباً بِهِمْ إِنَّهُمْ صالُوا اَلنّارِ ﴾ (59)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ فِی مَجْمَعِ اَلْبَیَانِ هَذَا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَكُمْ الْآيَةَ رُوِیَ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنَّ اَلنَّارَ تَضِیقُ عَلَیْهِمْ کَضِیقِ اَلزُّجِّ بالریح بِالرُّمْحِ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالُوا بَلْ أَنْتُمْ لا مَرْحَباً بِكُمْ أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنا فَبِئْسَ اَلْقَرارُ ﴾ (60)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالُوا رَبَّنا مَنْ قَدَّمَ لَنا هذا فَزِدْهُ عَذاباً ضِعْفاً فِي اَلنّارِ ﴾ (61)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قالُوا ما لَنا لا نَرى رِجالاً كُنّا نَعُدُّهُمْ مِنَ اَلْأَشْرارِ ﴾ (62)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَنَّهُ قَالَ لِأَبِی بَصِیرٍ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَقَدْ ذَکَرَکُمُ اَللَّهُ إِذْ حَکَی عَنْ عَدُوِّکُمْ فِی اَلنَّارِ بِقَوْلِهِ وَ قالُوا ما لَنا لا نَری رِجالاً کُنّا

ص: 134

این [پاداش پرهیزگاران است] و برای طغیانگران بدترین سر انجام است. (55)

[همان] دوزخ که در آن وارد می شوند و چه بد جایگاهی است! (56)

این مایع سوزان و مایع بد بویی است که باید از آن بچشند! (57)

1- امام باقر علیه السلام- در دوزخ درّه ای است که غسّاق نامیده می شود. در آن سی صد و سی قصر باشد و در هر قصر سی صد و سی خانه باشد و در هر خانه سی صد و سی عقرب باشد و در جمجمه ی هر عقرب سی صد و سی خُمره سَمّ باشد که اگر یکی از آن عقرب ها سمّ خود را بر دوزخیان بدمد، آن سمّ تمامی آنان را در بر می گیرد.

و کیفرهای دیگری همانند آن دارند. (58)

[سرکردگان گمراه به یک دیگر می گویند]: این گروهی [از پیروان شما] است که همراه شما وارد دوزخ می شوند، خوشامد بر آن ها مباد! همگی در آتش خواهند سوخت! (59)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- در مجمع البیان آمده که در ذیل آیه ی ﴿ هَذَا فَوْجٌ مُّقْتَحِمٌ مَّعَکُمْ ﴾، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «آتش آن چنان آن ها را در درون خود فشار می دهد که مثل آهنِ میانی تیر که در دل تیر فرو رفته، می شوند».

آن ها [به رؤسای خود] می گویند: «بلکه خوشامد بر شما مباد که این [عذاب] را شما برای ما فراهم ساختید و چه بد قرار گاهی است»! (60)

[سپس] می گویند: «پروردگارا! هر کس این [عذاب] را برای ما فراهم ساخته، عذابی مضاعف در آتش بر او بیفزا». (61)

آن ها می گویند: «چرا مردانی را که ما از اشرار می شمردیم [در آتش دوزخ] نمی بینیم»؟! (62)

نَعُدُّهُمْ مِنَ اَلْأَشْرارِ أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ اَلْأَبْصارُ وَ اَللَّهِ مَا عَنَی اَللَّهُ وَ لاَ أَرَادَ بِهَذَا غَیْرَکُمْ صِرْتُمْ عِنْدَ أَهْلِ هَذَا اَلْعَالَمِ شِرَارَ اَلنَّاسِ وَ أَنْتُمْ وَ اَللَّهِ فِی اَلْجَنَّهِ تُحْبَرُونَ وَ فِی اَلنَّاسِ تُطْلَبُونَ ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مُيَسِّرٍ قَالَ دَخَلْتُ عَلَي أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ كَيْفَ أَصْحَابُكَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَنَحْنُ عِنْدَهُمْ أَشَرُّ مِنَ الْيَهُودِ وَ النَّصَارَي وَ الْمَجُوسِ وَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا قَالَ وَ كَانَ مُتَّكِئاً فَاسْتَوَي جَالِساً ثُمَّ قَالَ كَيْفَ قُلْتَ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَنَحْنُ عِنْدَهُمْ أَشَرُّ مِنَ الْيَهُودِ وَ النَّصَارَي وَ الْمَجُوسِ وَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَا تَدْخُلُ النَّارَ مِنْكُمُ اثْنَانِ لَا وَ اللَّهِ وَ لَا وَاحِدٌ وَ اللَّهِ إِنَّكُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قالُوا ما لَنا لا نَري رِجالًا كُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِيًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصارُ إِنَّ ذلِكَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ ثُمَّ قَالَ طَلَبُوكُمْ وَ اللَّهِ فِي النَّارِ فَمَا وَجَدُوا مِنْكُمْ أَحَداً ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ سَمَاعَهَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مَا حَالُکُمْ عِنْدَ اَلنَّاسِ قَالَ قُلْتُ مَا أَحَدٌ [أَجِدُ] أَسْوَأَ حَالاً مِنَّا عِنْدَهُمْ [نَحْنُ عِنْدَهُمْ] أَشَرُّ مِنَ اَلْیَهُودِ وَ اَلنَّصَارَی وَ اَلْمَجُوسِ وَ اَلَّذِینَ أَشْرَکُوا قَالَ لاَ وَ اَللَّهِ لاَ یُرَی فِی اَلنَّارِ مِنْکُمُ اِثْنَانِ لاَ وَ اَللَّهِ لاَ وَاحِدٌ وَ إِنَّکُمُ اَلَّذِینَ نَزَلَتْ فِیهِمْ هَذِهِ اَلْآیَهُ وَ قالُوا ما لَنا لا نَری رِجالاً کُنّا نَعُدُّهُمْ مِنَ اَلْأَشْرارِ أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ اَلْأَبْصارُ ﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ: أَهْلُ اَلنَّارِ یَقُولُونَ ما لَنا لا نَری رِجالاً کُنّا نَعُدُّهُمْ مِنَ اَلْأَشْرارِ یَعْنُونَکُمْ لاَ یَرَوْنَکُمْ فِی اَلنَّارِ لاَ یَرَوْنَ وَ اَللَّهِ أَحَداً مِنْکُمْ فِی اَلنَّارِ ﴾. (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عَنْبَسَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: إِذَا اِسْتَقَرَّ أَهْلُ اَلنَّارِ فِی اَلنَّارِ یَفْقَدُونَکُمْ فَلاَ یَرَوْنَ مِنْکُمْ أَحَداً، فَیَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ: ما لَنا لا نَری رِجالاً کُنّا نَعُدُّهُمْ مِنَ اَلْأَشْرارِ أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ اَلْأَبْصارُ قَالَ: وَ ذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ اَلنّارِ یَتَخَاصَمُونَ فِیکُمْ فِیمَا کَانُوا یَقُولُونَ فِی اَلدُّنْیَا ﴾. (5)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ اَلدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلَ سَمَاعَهُ بْنُ مِهْرَانَ عَلَی اَلصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ لَهُ یَا سَمَاعَهُ مَنْ شَرُّ اَلنَّاسِ قَالَ نَحْنُ یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ قَالَ فَغَضِبَ حَتَّی اِحْمَرَّتْ

ص: 136

اَلْأَبْصارُ ﴾، به خدا سوگند! خداوند در این آیه کسی جز شما را منظور نداشته است. شما در نظر مردمان این دنیا بد کار آمدید، حال آن که به خدا سوگند! شما در بهشت در شادی به سر می برید و آن ها در دوزخ شما را جستجو می کنند».

2- امام صادق علیه السلام- میسّر گوید: خدمت امام صادق علیه السلام شرفیاب شدم حضرت علیه السلام فرمود: «حال یاران و هم مسلکان تو [یعنی شیعیان] چگونه است»؟ عرض کردم: «فدایت شوم! ما در پیش مردم از یهود و نصاری و مجوس و مشرکان بدتریم»! امام علیه السلام در آن وقت [که من این سخن را گفتم] تکیه کرده بود پس بر خاست و نشست و فرمود: «چه گفتی»؟ گفتم: «به خدا! ما در نزد مردم از یهود نصاری و مجوس و مشرکان بدتریم»! فرمود: «هان! به خدا سوگند! به دوزخ نرود از شما، دو نفر نه به خدا سوگند! بلکه یک نفر هم از شما به دوزخ نرود، به خدا سوگند! شمایید کسانی که خدای عزّ و جلّ [درباره تان] فرموده: ﴿ وَ قَالُوا مَا لَنَا لَا نَرَی رِجَالًا کُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَارِ * أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ * إِنَّ ذَلِکَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّارِ ﴾. سپس فرمود: «آنان شما را در دوزخ می جویند [به خدا سوگند]! ولی یک تن از شما را در آن جا نیابند».

3- امام صادق علیه السلام- سماعة بن مهران گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «حال شما نزد مردم چگونه است»؟ گفتم: «هیچ کس بد حال تر از ما نزد آن ها نیست، ما پیش آن ها بدتر از یهود و نصاری و مجوس و مشرکین هستیم». فرمود: «نه! به خدا دو نفر از شما در آتش دیده نمی شود، نه! به خدا یک نفر هم دیده نگردد و شمایید آن ها که این آیه درباره شان نازل شده است: ﴿ وَ قَالُوا مَا لَنَا لَا نَرَی رِجَالًا کُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَارِ * أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ ﴾.

4- امام صادق علیه السلام- جابر جعفی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که ایشان فرمود: «دوزخیان می گویند: ﴿ مَا لَنَا لَا نَرَی رِجَالًا کُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَارِ ﴾ و منظورشان شما هستید، آنان شما را جستجو می کنند امّا در دوزخ نمی بینند. به خدا سوگند! آنان هیچ یک از شما را در دوزخ نمی بینند».

5- امام صادق علیه السلام- عنبسه از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: چون دوزخیان در آتش دوزخ جای گیرند، در پی شما بر می آیند امّا هیچ یک از شما را نمی یابند پس به یک دیگر می گویند: ﴿ مَا لَنَا لَا نَرَی رِجَالًا کُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَارِ * أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ ﴾؟ و این همان کلام خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: ﴿ إِنَّ ذلِكَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النّارِ ﴾ آنان درباره ی شما و آن چه در دنیا می گفته اند با یک دیگر به جدل می پردازند.

6- امام صادق علیه السلام- محمّد بن سلیمان دیلمی از پدرش نقل کرده است: سماعة بن مهران خدمت امام صادق علیه السلام رسید امام علیه السلام فرمود: «ای سماعه! نزد مردم چه کسانی بد کارترین آن ها هستند»؟ من عرض کردم: «به خدا سوگند! دروغ نمی گویم، ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! ما نزد مردم بد کارترین آن ها هستیم، چرا که آن ها ما را کافر و رافضی می نامند». حضرت علیه السلام به من نگریست، سپس

ص: 137

وَ جْنَتَاهُ ثُمَّ اِسْتَوَی جَالِساً وَ کَانَ مُتَّکِئاً فَقَالَ یَا سَمَاعَهُ مَنْ شَرُّ اَلنَّاسِ عِنْدَ اَلنَّاسِ فَقُلْتُ وَ اَللَّهِ مَا کَذَبْتُکَ یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ نَحْنُ شَرُّ اَلنَّاسِ عِنْدَ اَلنَّاسِ لِأَنَّهُمْ سَمَّوْنَا کُفَّاراً وَ رَافِضَهً فَنَظَرَ إِلَیَّ ثُمَّ قَالَ کَیْفَ بِکُمْ إِذَا سِیقَ بِکُمْ إِلَی اَلْجَنَّهِ وَ سِیقَ بِهِمْ إِلَی اَلنَّارِ فَیَنْظُرُونَ إِلَیْکُمْ وَ یَقُولُونَ ما لَنا لا نَری رِجالاً کُنّا نَعُدُّهُمْ مِنَ اَلْأَشْرارِ یَا سَمَاعَهَ بْنَ مِهْرَانَ إِنَّهُ مَنْ أَسَاءَ مِنْکُمْ إِسَاءَهً مَشَیْنَا إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ بِأَقْدَامِنَا فَنَشْفَعُ فِیهِ فَنُشَفَّعُ وَ اَللَّهِ لاَ یَدْخُلُ اَلنَّارَ مِنْکُمْ عَشَرَهُ رِجَالٍ وَ اَللَّهِ لاَ یَدْخُلُ اَلنَّارَ مِنْکُمْ خَمْسَهُ رِجَالٍ وَ اَللَّهِ لاَ یَدْخُلُ اَلنَّارَ مِنْکُمْ ثَلاَثَهُ رِجَالٍ وَ اَللَّهِ لاَ یَدْخُلُ اَلنَّارَ مِنْکُمْ رَجُلٌ وَاحِدٌ فَتَنَافَسُوا فِی اَلدَّرَجَاتِ وَ أَکْمِدُوا عَدُوَّکُمْ بِالْوَرَعِ ﴾. (1)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَ أعداءُ اللّهِ قَد ألجَمَهُم العَرَقُ وَ قَطَعَهُمُ الفَرَقُ وَ هُم یَنظُرونَ إلی ما أعَدَّ اللّهُ لَهُم، فَیَقولونَ: مَا لَنَا لاَ نَرَی رِجَالاً کُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَارِ فَیَنظُرُ إلَیهِم أولیاءُ اللّهِ فَیَضحَکونَ مِنهُم، فذلِکَ قَولُهُ عز و جل: أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیّاً أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ، وَ قَولُهُ: فَالْیَوْمَ الَّذِینَءَامَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ عَلَی الْأَرَآئِکِ یَنظُرُونَ، فَلا یَبقی أحَدٌ مِمَّن أعانَ مُؤمِناً مِن أولیائِنا بِکَلِمَهٍ إلاّ أدخَلَهُ اللّهُ الجَنَّهَ بِغَیرِ حِسابٍ ﴾. (2)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿ كِتَابُ زَیْدٍ الزَّرَّادِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام نَخْشَی أَنْ لَا نَكُونَ مُؤْمِنِینَ قَالَ وَ لِمَ ذَاكَ فَقُلْتُ وَ ذَلِكَ أَنَّا لَا نَجِدُ فِینَا مَنْ یَكُونُ أَخُوهُ عِنْدَهُ آثَرَ مِنْ دِرْهَمِهِ وَ دِینَارِهِ وَ نَجِدُ الدِّینَارَ وَ الدِّرْهَمَ آثَرَ عِنْدَنَا مِنْ أَخٍ قَدْ جَمَعَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ مُوَالاةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ كَلَّا إِنَّكُمْ مُؤْمِنُونَ وَ لَكِنْ لَا تُكْمِلُونَ إِیمَانَكُمْ حَتَّی یَخْرُجَ قَائِمُنَا فَعِنْدَهَا یَجْمَعُ اللَّهُ أَحْلَامَكُمْ فَتَكُونُونَ مُؤْمِنِینَ كَامِلِینَ وَ لَوْ لَمْ یَكُنْ فِی الْأَرْضِ مُؤْمِنُونَ كَامِلُونَ إِذاً لَرَفَعَنَا اللَّهُ إِلَیْهِ وَ أَنْكَرْتُمُ الْأَرْضَ وَ أَنْكَرْتُمُ السَّمَاءَ بَلْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ فِی الْأَرْضِ فِی أَطْرَافِهَا مُؤْمِنِینَ مَا قَدْرُ الدُّنْیَا كُلِّهَا عِنْدَهُمْ تَعْدِلُ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ وَ لَوْ أَنَّ الدُّنْیَا بِجَمِیعِ مَا فِیهَا وَ عَلَیْهَا ذَهَبَةٌ حَمْرَاءُ عَلَی عُنُقِ أَحَدِهِمْ ثُمَّ سَقَطَ عَنْ عُنُقِهِ مَا شَعَرَ بِهَا أَیُّ شَیْءٍ كَانَ عَلَی عُنُقِهِ وَ لَا أَیُّ شَیْءٍ سَقَطَ مِنْهَا لِهَوَانِهَا عَلَیْهِمْ... وَ مَثَلُهُمْ فِی أَهْلِ الْجِنَانِ مَثَلُ الْفِرْدَوْسِ فِی الْجِنَانِ وَ هُمُ الْمَطْلُوبُونَ فِی النَّارِ الْمَحْبُورُونَ فِی الْجِنَانِ فَذَلِكَ قَوْلُ أَهْلِ النَّارِ ما لَنا لا نَری رِجالًا كُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ فَهُمْ أَشْرَارُ الْخَلْقِ عِنْدَهُمْ فَیَرْفَعُ

ص: 138

فرمود: «در چه حالی خواهید بود در آن هنگام که شما راهی بهشت می شوید و آنان راهی دوزخ می شوند و آن گاه چشم درپی شما می اندازند و می گویند: ﴿ مَا لَنَا لَا نَرَى رِجَالًا كُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَار ﴾، اى سماعه! اگر کسی از شما کاری نا پسند انجام دهد، ما در روز قیامت با پای خود نزد خداوند می آییم و او را شفاعت می کنیم و شفاعتمان پذیرفته می شود. به خدا سوگند! شمار کسانی که از شما به دوزخ می روند، ده مرد نمی باشد. به خدا سوگند! شمار کسانی که از شما به دوزخ می روند، پنج مرد نمی باشد. به خدا سوگند! شمار کسانی که از شما به دوزخ می روند، سه مرد نمی باشد. به خدا سوگند! شمار کسانی که از شما به دوزخ می روند، یک مرد هم نمی باشد، پس برای درجات برتر، از هم پیشی بگیرید و با پارسایی، دشمنان خود را در اندوه بگذارید».

7- امام صادق علیه السلام- دشمنان خدا از شدّت عرق دهانشان بند می آید و از ترس بند دلشان می برد و [وحشت زده] به عذاب هایی که خدا برایشان مهیّا کرده می نگرند و می گویند: ﴿ ما لنا لا نَرى رِجالًا كُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ ﴾، دوستان خدا این منظره را می نگرند و به آن ها می خندند چنان که خداوند [از زبان دوزخیان] فرموده است: ﴿ أَخَذْناهُمْ سِخْرِيًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبصارُ ﴾ [سپس فرماید]: ولی امروز مؤمنان به کفّار می خندند، در حالی که بر تخت های آراسته بهشتی نشسته و [به سرنوشت شوم آن ها] می نگرند! (مطففقین / 35 -34) و هیچ کس باقی نماند که مؤمنی از دوستان ما را [و لو] به یک کلمه کمک کرده باشد، جز این که خدایش بی حساب به بهشت برد.

8- امام صادق علیه السلام- از زید زرّاد روایت شده است: به امام صادق علیه السلام گفتم: «می ترسم ما مؤمن نباشیم»! فرمود: «برای چه»؟ گفتم: «چون میان ما کسی وجود ندارد که برادرش نزد او از پولش عزیزتر باشد، از این رو، در می یابم که پول نزد ما عزیزتر است از برادر هم کیش، که هر دو دوست پیرو امیر مؤمنان علیه السلام هستیم». فرمود: «نه! هرگز، شما مؤمن هستید، ولی ایمانتان کامل نیست؛ تا زمانی که قائم ما عجل اللّه تعالی فرجه الشریف خروج کند، آن گاه خدا شما را صاحب یک آرمان می کند و همه مؤمن کامل خواهید شد. اگر در روی زمین مؤمنین کامل نباشند، در آن صورت خدا ما را به سوی خود بالا می برد؛ شما، هم زمین را منکر هستید، هم آسمان را. آری، سوگند به آن که جانم به دست او است! در اطراف زمین مؤمنانی وجود دارند که با وجود آن ها همه دنیا ارزش بال پشه ای را ندارد؛ و اگر دنیا با همه ی آن چه در آن است و بر آن است، طلای سرخ باشد و گردن بند یکی از آن ها باشد، و از گردنش بیفتد، او توجّه نمی کند که چه بر گردن داشته، و چه چیزی از گردنش افتاده، از بس که نزد او خوار است... و نمونه ی آنان در بهشت چون فردوس است در میان بهشت ها، آنان کسانی هستند که در دوزخ دنبال آن ها می گردند و در بهشت شادمانند؛ و این است که اهل دوزخ می گویند: ﴿ ما لنا لا نَرى رِجالاً كُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ ﴾ و خدا از مقام آن ها پرده بالا برد تا آنان

ص: 139

اللَّهُ مَنَازِلَهُمْ حَتَّی یَرَوْنَهُمْ فَیَكُونُ ذَلِكَ حَسْرَةً لَهُمْ فِی النَّارِ فَیَقُولُونَ یا لَیْتَنا نُرَدُّ فَنَكُونَ مِثْلَهُمْ فَلَقَدْ كَانُوا هُمُ الْأَخْیَارَ وَ كُنَّا نَحْنُ الْأَشْرَارَ فَذَلِكَ حَسْرَةٌ لِأَهْلِ النَّارِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِيّاً أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ الأَبْصَارُ ﴾ (63)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنَّ ذَٰلِكَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّارِ ﴾ (64)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَنَّهُ قَالَ فِی جَوَابِ مَنِ اِدَّعَی اَلتَّنَاقُضَ بَیْنَ آیَاتِ اَلْقُرْآنِ فَقَالَ وَ أَجِدُ اَللَّهَ یَقُولُ یَوْمَ یَقُومُ اَلرُّوحُ وَ اَلْمَلائِکَهُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ اَلرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً وَ قَالَ وَ اُسْتُنْطِقُوا فَقَالُوا وَ اَللّهِ رَبِّنا ما کُنّا مُشْرِکِینَ وَ قَالَ: یَوْمَ اَلْقِیامَهِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً وَ قَالَ إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ اَلنّارِ وَ قَالَ: لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ وَ قَالَ: اَلْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ فَمَرَّهً یُخْبِرُ أَنَّهُمْ لا یَتَکَلَّمُونَ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ اَلرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً وَ مَرَّهً یُخْبِرُ أَنَّ اَلْخَلْقَ یَنْطِقُونَ وَ یَقُولُ عَنْ مَقَالَتِهِمْ وَ اَللّهِ رَبِّنا ما کُنّا مُشْرِکِینَ وَ مَرَّهً یُخْبِرُ أَنَّهُمْ یَخْتَصِمُونَ فَأَجَابَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بِأَنَّ ذَلِکَ فِی مَوَاطِنَ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ مَوَاطِنِ ذَلِکَ اَلْیَوْمِ اَلَّذِی کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَهٍ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلْ إِنَّما أَنَا مُنْذِرٌ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلاَّ اللّهُ الْواحِدُ الْقَهّارُ ﴾ (65)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُمَا الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ ﴾ (66)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِيمٌ ﴾ (67)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ سَدِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ: قَوْلُ اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی: قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ؟ قَالَ: اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ: اَلْأَئِمَّهُ، وَ اَلنَّبَأُ: اَلْإِمَامَهُ ﴾. (3)

2- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ یَا مُحَمَّدُ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ یَعْنِی أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ ﴾. (4)

ص: 140

را بینند، افسوس می خورند از آنان در دوزخ و می گویند: «ای کاش ما بر می گشتیم و مانند آن ها بودیم که آنان نیکان بودند و ما بدان، و این است حسرت دوزخیان».

آیا ما آنان را [بی جهت] به مسخره گرفتیم یا چشم ها آن ها را نمی بیند»؟! (63)

گفتگوهای خصمانه ی دوزخیان، یک واقعیّت است. (64)

1- امام علی علیه السلام- امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام در جواب کسی که ادّعای تناقض بین آیات قرآن نموده بود، و می گفت: «من می بینم خدا می فرماید: روزی که «روح» و «ملائکه» در یک صف می ایستند و هیچ یک، جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی گویند، و [آن گاه که می گویند] درست می گویند!. (نبأ / 38) و گفته است: و از ایشان طلب نطق و گفتن شود پس می گویند: به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم!. (انعام / 23) و گفته است که روز قیامت از یک دیگر بیزاری می جویید و یک دیگر را لعن می کنید. (عنکبوت / 25) و گفته است: ﴿ إِنَّ ذلِكَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النّارِ ﴾ نزد من جدال و مخاصمه نکنید من پیش تر به شما هشدار داده ام [و اتمام حجّت کرده ام]!. (ق / 28) و گفته است که امروز بر دهانشان مُهر می نهیم، و دست هایشان با ما سخن می گویند و پاهایشان کارهایی را که انجام می دادند شهادت می دهند!. (یس / 65) پس یک مرتبه خبر می دهد هیچ یک، جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی گویند، و [آن گاه که می گویند] درست می گویند!. (نبأ / 38) و یک بار خبر می دهد که خلق نطق می کنند و از قول ایشان می گوید که: به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم!. (انعام / 23) و بار دیگر خبر می دهد که ایشان با هم مخاصمه و گفتگو می کنند. حضرت به او پاسخ داد: «پس به درستی که این آیات در چند موطن است از موطن های آن روز که مقدارش پنجاه هزار سال می باشد».

بگو: «من تنها انذار کننده ام و هیچ معبودی جز خداوند یگانه و حاکم بر همه چیز نیست. (65)

پروردگار آسمان ها و زمین و آن چه میان آن دو است، پروردگار توانا و بسیار آمرزنده. (66)

بگو: «این خبری بزرگ است». (67)

1- امام صادق علیه السلام- سدیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند تبارک و تعالی: ولی این آیات روشنی است که در سینه ی دانشوران جای دارد. (عنکبوت / 49) و نیز: ﴿ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ * أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ ﴾ پرسیدم، ایشان فرمود: «کسانی که به آن ها دانش داده شده است، امامان علیهم السلام هستند و خبر، امامت است».

2- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! ﴿ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ ﴾ یعنی امير مؤمنان على علیه السلام، ﴿ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ ﴾.

ص: 141

3- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی حَمْزَهَ اَلثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ اَلشِّیعَهَ یَسْأَلُونَکَ عَنْ تَفْسِیرِ هَذِهِ اَلْآیَهِ عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ اَلنَّبَإِ اَلْعَظِیمِ قَالَ فَقَالَ ذَلِکَ اَلَّتِی إِنْ شِئْتُ أَخْبَرْتُهُمْ وَ إِنْ شِئْتُ لَمْ أُخْبِرْهُمْ قَالَ فَقَالَ لَکِنِّی أُخْبِرُکَ بِتَفْسِیرِهَا قَالَ فَقُلْتُ عَمَّ یَتَساءَلُونَ قَالَ فَقَالَ هِیَ فِی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ کَانَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ مَا لِلَّهِ آیَهٌ أَکْبَرُ مِنِّی وَ لاَ لِلَّهِ مِنْ نَبَإٍ عَظِیمٍ أَعْظَمُ مِنِّی وَ لَقَدْ عُرِضَتْ وَلاَیَتِی عَلَی اَلْأُمَمِ اَلْمَاضِیَهِ فَأَبَتْ أَنْ تَقْبَلَهَا قَالَ قُلْتُ لَهُ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ قَالَ هُوَ وَ اَللَّهِ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ﴾. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام عَلَی الْمِنْبَرِ: أَنَا أَخُو الْمُصْطَفَی خَیْرِ الْبَشَرِ مِنْ هَاشِمٍ سَنَامُهُ الْأَكْبَرُ وَ نَبَأٌ عَظِیمٌ جَرَی بِهِ الْقَدَرُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ مَضَتْ بِهِ الْآیَاتُ وَ السُّوَرُ وَ إِذَا ثَبَتَ أَنَّهُ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ فَیَنْبَغِی كَوْنُهُ أَصْلَحَ مِنْ جَمِیعِهِمْ بِدَلَالَةِ العُرْفِ وَ الِاسْتِعْمَالِ كَقَوْلِهِمْ فُلَانٌ عَالِمُ قَوْمِهِ وَ شُجَاعُ قَبِیلَتِهِ ﴾. (2)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ اَلْمَنَاقِبِ: وَ رُوِیَ: أَنَّهُ لَمَّا هَرَبَتِ الْجَمَاعَةُ یَوْمَ أُحُدٍ كَانَ عَلِیٌّ یَضْرِبُ قُدَّامَهُ صلی اللّٰه علیه و آله وَ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِ النَّبِیِّ وَ مِیكَائِیلُ عَنْ یُسَارِهِ فَنَزَلَ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ وَ كَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام یَقُولُ مَا لِلَّهِ آیَةٌ أَكْبَرُ مِنِّی ﴾. (3)

6- أمير المؤمنين علیه السلام: ﴿ فِی مِصْبَاحِ شَیْخِ اَلطَّائِفَهِ قُدِّسَ سِرُّهُ خُطْبَهٌ لِأَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ خَطَبَ بِهَا یَوْمَ اَلْغَدِیرِ وَ فِیهَا یَقُولُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: هَذَا یَوْمٌ عَظِیمُ اَلشَّأْنِ إِلَی قَوْلِهِ: هَذَا یَوْمُ اَلْمَلَإِ اَلْأَعْلَی اَلَّذِی أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ ﴾. (4)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَ اللَّهِ لَیَظْهَرَنَّ عَلَیْكُمْ صَاحِبُكُمْ وَ لَیْسَ فِی عُنُقِ أَحَدٍ لَهُ بَیْعَةٌ وَ قَالَ فَلَا یَظْهَرُ صَاحِبُكُمْ حَتَّی یَشُكَّ فِیهِ أَهْلُ الْیَقِینِ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ ﴾. (5)

8- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ یَا مُحَمَّدُ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ هُوَ نَبَأٌ عَظِيمٌ أَى عَنْ تَدَبَّرَهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ مُعْرِضُونَ ﴾. (6)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَنتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ ﴾ (68)

ص: 142

3- امام باقر علیه السلام- از ابو حمزه ثمالی روایت شده که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم! شیعیان درباره ی تفسیر آیه: آن ها از چه چیز از یک دیگر سؤال می کنند؟! از خبر بزرگ و پر اهمیّت [رستاخیز] (نبأ / 2 - 1) از شما می پرسند»؟ امام علیه السلام فرمود: «تفسیر آن نزد من است، اگر بخواهم آنان را با خبر می کنم و اگر بخواهم، آنان را با خبر نمی کنم. امّا آیا می خواهی تو را از تفسیر آن خبر دهم»؟ عرض کردم: «آن ها از چه چیز از یک دیگر سؤال می کنند (نبأ / 2 - 1)»؟ فرمود: «این آیه درباره ی امیر مؤمنان علی علیه السلام است. ایشان علیه السلام می فرمود: «خداوند عزّ و جلّ نشانه ای بزرگ تر از من و خبری عظیم تر از من ندارد ولایت من بر تمتم امّت های پیشین عرضه شد لیکن از پذیرفتن آن خود داری کردند. عرض کردم در مورد آیات: ﴿ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ ﴾ فرمود: «به خدا قسم منظور از آن علی علیه السلام است».

4- امام علی علیه السلام- أمیر المؤمنین علیه السلام بر بالای منبر فرمود: «من برادر مصطفی خیر البَشَر هستم، بزرگ خاندان هاشم و آن خبر عظیمی که دست تقدیر آن را به جریان انداخته و صالح مؤمنانم که آیه ها و سوره ها را به خود اختصاص داده است»! و اگر ثابت شود که صالح المؤمنين اوست، أصلح بودنش نسبت به دیگران نیز ثابت است هم به جهت عرف و هم به جهت استعمال لفظ، زیرا وقتی می گویی فلانی دانای خود قوم است و دلاور قبیله اش، بدین معناست که در میان آن ها از این دو جهت همتا ندارد.

5- امام على علیه السلام- روایت است که چون روز اُحد ان جماعت پا به فرار گذاشتند، علی علیه السلام از روبرو، جبرئیل از سمت راست و میکائیل از سمت چپ از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دفاع می کردند. در این حال آیه: ﴿ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ ﴾ نازل شده و هم زمان علی علیه السلام می فرمود: خدا را آیتی بزرگ تر از من نیست!

6- امام علی علیه السلام- در کتاب نور الثّقلین به نقل از کتاب مصباح اثر شیخ الطّائفه، خطبه ای از امیر المؤمنین علیه السلام آمده که مردم را در روز غدیر خم، خطاب قرار داده و فرمود: «امروز، روز عظیم الشّأنی است. امروز روز ملاء اعلی (اجتماع بزرگ) است همان روزی که شما از آن روی گردانید»!

7- امام صادق علیه السلام- به خدا سوگند! صاحب شما [بر شما] حتماً ظهور خواهد کرد و بیعت هیچ کس را در گردن خود نخواهد داشت و فرمود: «صاحب شما ظاهر نمی گردد تا آن گاه که اهل یقین درباره ی او شکّ کنند و به این آیه تمسّک فرمود: ﴿ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ ﴾.

8- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! [خبر قیامت] ﴿ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ ﴾ امّا مردم از تدبیر کارهای خود و انجام اعمال مناسب برای آن روز، روی بر گردانند.

که شما از آن روی گردانید! (68)

ص: 143

1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی حَمْزَهَ اَلثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ قُلْتُ لَهُ قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ قَالَ هُوَ وَ اَللَّهِ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ سَیِّدُ اَلْعَابِدِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ إِنَّ اَلْحُسَیْنَ قَالَ اِتَّفَقَ فِی بَعْضِ سِنِینَ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ اَلْجُمُعَهُ وَ اَلْغَدِیرُ فَصَعِدَ اَلْمِنْبَرَ عَلَی خَمْسِ سَاعَاتٍ مِنْ نَهَارِ ذَلِکَ اَلْیَوْمِ فَحَمِدَ اَللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ حَمْداً لَمْ یُسْمَعْ بِمِثْلِهِ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ مَا لَمْ یَتَوَجَّهْ إِلَیْهِ غَیْرُهُ فَکَانَ مِمَّا حُفِظَ مِنْ ذَلِکَ... إِنَّ هَذَا یَوْمٌ عَظِیمُ اَلشَّأْنِ فِیهِ وَقَعَ اَلْفَرَجُ وَ رُفِعَتِ اَلدَّرَجُ وَ وَضَحَتِ اَلْحُجَجُ وَ هُوَ یَوْمُ اَلْإِیضَاحِ وَ اَلْإِفْصَاحِ من عَنِ اَلْمَقَامِ اَلصِّرَاحِ وَ یَوْمُ کَمَالِ اَلدِّینِ وَ یَوْمُ اَلْعَهْدِ اَلْمَعْهُودِ وَ یَوْمُ اَلشَّاهِدِ وَ اَلْمَشْهُودِ وَ یَوْمُ تِبْیَانِ اَلْعُقُودِ عَنِ اَلنِّفَاقِ وَ اَلْجُحُودِ وَ یَوْمُ اَلْبَیَانِ عَنْ حَقَائِقِ اَلْإِیمَانِ وَ یَوْمُ دَحْرِ اَلشَّیْطَانِ وَ یَوْمُ اَلْبُرْهَانِ هذا یَوْمُ اَلْفَصْلِ اَلَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ هَذَا یَوْمُ اَلْمَلَإِ اَلْأَعْلَی اَلَّذِی أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ هَذَا یَوْمُ اَلْإِرْشَادِ وَ یَوْمُ مِحْنَهِ اَلْعِبَادِ وَ یَوْمُ اَلدَّلِیلِ عَلَی اَلرُّوَّادِ هَذَا یَوْمُ إِبْدَاءِ خَفَایَا اَلصُّدُورِ وَ مُضْمَرَاتِ اَلْأُمُورِ هَذَا یَوْمُ اَلنُّصُوصِ عَلَی أَهْلِ اَلْخُصُوصِ هَذَا یَوْمُ شِیثٍ هَذَا یَوْمُ إِدْرِیسَ هَذَا یَوْمُ یُوشَعَ هَذَا یَوْمُ شَمْعُونَ هَذَا یَوْمُ اَلْأَمْنِ وَ اَلْمَأْمُونِ هَذَا یَوْمُ إِظْهَارِ اَلْمَصُونِ مِنَ اَلْمَکْنُونِ هَذَا یَوْمُ بَلْوَی اَلسَّرَائِرِ فَلَمْ یَزَلْ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ هَذَا یَوْمٌ هَذَا یَوْمٌ فَرَاقِبُوا اَللَّهَ وَ اِتَّقُوهُ وَ اِسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِیعُوهُ وَ اِحْذَرُوا اَلْمَکْرَ وَ لاَ تُخَادِعُوهُ وَ فَتِّشُوا ضَمَائِرَکُمْ وَ لاَ تُوَارِبُوهُ وَ تَقَرَّبُوا إِلَی اَللَّهِ بِتَوْحِیدِهِ وَ طَاعَهِ مَنْ أَمَرَکُمْ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ مَا كَانَ لِيَ مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلَىٰ إِذْ يَخْتَصِمُونَ ﴾ (69)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: قَالَ لِی رَبِّی: أَتَدْرِی فِیمَ یَخْتَصِمُ اَلْمَلَأُ اَلْأَعْلَی؟ فَقُلْتُ: لاَ، قَالَ: اِخْتَصَمُوا فِی اَلْکَفَّارَاتِ وَ اَلدَّرَجَاتِ، فَأَمَّا اَلْکَفَّارَاتُ فَإِسْبَاغُ اَلْوُضُوءِ فِی اَلسَّبَرَاتِ، وَ نَقْلُ اَلْأَقْدَامِ إِلَی اَلْجَمَاعَاتِ وَ اِنْتِظَارُ اَلصَّلاَهِ بَعْدَ اَلصَّلاَهِ، وَ أَمَّا اَلدَّرَجَاتُ فَإِفْشَاءُ اَلسَّلاَمِ، وَ إِطْعَامُ اَلطَّعَامِ، وَ اَلصَّلاَهُ بِاللَّیْلِ وَ اَلنَّاسُ نِیَامٌ ﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ إِسْمَاعِیلَ اَلْجُعْفِیِّ: قَالَ کُنْتُ فِی اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرَامِ قَاعِداً وَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی نَاحِیَهٍ فَرَفَعَ رَأْسَهُ فَنَظَرَ إِلَی اَلسَّمَاءِ مَرَّهً وَ إِلَی اَلْکَعْبَهِ مَرَّهً ثُمَّ قَالَ: سُبْحانَ اَلَّذِی أَسْری

ص: 144

1- امام باقر علیه السلام- ابو حمزه ثمالی گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «مخاطب آیه: ﴿ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ ﴾ کیست»؟ فرمود: «به خدا قسم! امیر المؤمنین علیه السلام منظور است [که مردم از او روی برگرداندند]».

2- امام علی علیه السلام- از حضرت زین العابدین علیه السلام [نقل شده است که امام حسین علیه السلام فرمود: یکی از سال های امامت حضرت امیر المؤمنین علیه السلام، عید غدیر به روز جمعه افتاده بود و حضرت آن روز پنج ساعت از روز بر منبر نشست. سپاس و ستایشی گفت که نه کسی مانند آن سپاس را شنیده بود و نه کسی به مانند آن ستایش روی آورده بود، از جمله فرمایشاتی که از آن سخنرانی حفظ شده این جملات است:... امروز روزی بزرگ است که گشایش در آن واقع شده و مراتب بالا رفته و حجت ها آشکار شده است. امروز روز اظهار و بیان آشکار مقام صریح روشن است و روز اکمال دین و روز قول وعده داده شده و روز شاهد و مشهود است. روز بستن پیمان در برابر نفاق و انکار و روز بیان حقایق ایمان و روز راندن شیطان و روز برهان است. امروز روز داوری است که شما [آن را انکار می کردید]. امروز روز ملأ اعلی است که از آن روی گردان هستید. امروز روز هدایت و روز امتحان بندگان و روز تأیید پیش گامان است. امروز روز آشکار کردن اسرار نهان در سینه ها و پوشیده های امور است. امروز روز آشکار شدن حق بر خواص است. امروز روز شیث و ادریس و یوشع و شمعون علیهم السلام است. امروز روز امن و مأمون است. روز ابراز رموز محفوظ در درون و روز آشکار شدن اسرار است. حضرت علیه السلام هم چنان می فرمود که امروز روز فلان و فلان است. پس از خدا بترسید و تقوای او پیشه کنید و او را اجابت کنید و از او فرمان برید و از حیله بر حذر باشید و قصد فریب او را نکنید و اسرار پنهان خویش را آشکار کنید و بر او نیرنگ نکنید و با یکتا پرستی و اطاعت از کسی که خدا امر فرموده، به خداوند نزدیکی جویید.

من از ملأ اعلی [و فرشتگانِ عالَم بالا] به هنگامی که [درباره ی آفرینش آدم] گفتگو می کردند خبر ندارم. (69)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- خدایم به من فرمود: «آیا میدانی ملاء اعلی در چه موردی با هم مخاصمه می کنند»؟ گفتم: «نه»! فرمود: «در مورد کفّارات و درجات بحث می کنند، کفّارات عبارتند از: در هوای سرد وضو گرفتن، آشکارا سلام کردن و غذا دادن به دیگران و شب هنگام وقتی مردم خوابند، نماز شب خواندن».

2- امام باقر علیه السلام- اسماعیل جعفی گوید: در مسجد الحرام نشسته بودم و امام باقر علیه السلام نیز در گوشه ای نشسته بود، ایشان سر بلند کرد و نگاهی به آسمان و نگاهی به کعبه کرد و فرمود: پاک و منزّه است خدایی که بنده اش را در یک شب، از مسجد الحرام به مسجد الاقصی که گردا گردش را پر برکت

ص: 145

بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرامِ إِلَی اَلْمَسْجِدِ اَلْأَقْصَی وَ کَرَّرَ ذَلِکَ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ اِلْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ: أَیَّ شَیْءٍ یَقُولُونَ أَهْلُ اَلْعِرَاقِ فِی هَذِهِ اَلْآیَهِ یَا عِرَاقِیُّ قُلْتُ یَقُولُونَ أَسْرَی بِهِ مِنَ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرَامِ إِلَی اَلْبَیْتِ اَلْمُقَدَّسِ فَقَالَ: لاَ لَیْسَ کَمَا یَقُولُونَ، وَ لَکِنَّهُ أَسْرَی بِهِ مِنْ هَذِهِ إِلَی هَذِهِ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی اَلسَّمَاءِ وَ قَالَ مَا بَیْنَهُمَا حَرَمٌ، قَالَ فَلَمَّا اِنْتَهَی بِهِ إِلَی سِدْرَهِ اَلْمُنْتَهَی تَخَلَّفَ عَنْهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَا جَبْرَئِیلُ فِی هَذَا اَلْمَوْضِعِ تَخْذُلُنِی فَقَالَ تَقَدَّمْ أَمَامَکَ فَوَ اَللَّهِ لَقَدْ بَلَغْتَ مَبْلَغاً لَمْ یَبْلُغْهُ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ اَللَّهِ قَبْلَکَ فَرَأَیْتُ مِنْ نُورِ رَبِّی وَ حَالَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ اَلسَّبَخَهُ اَلتَّسْبِیحَهُ، قُلْتُ: وَ مَا اَلسَّبَخَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَأَوْمَی بِوَجْهِهِ إِلَی اَلْأَرْضِ وَ أَوْمَی بِیَدِهِ إِلَی اَلسَّمَاءِ وَ هُوَ یَقُولُ جَلاَلُ رَبِّی ثَلاَثَ مَرَّاتٍ، قَالَ یَا مُحَمَّدُ! قُلْتُ: لَبَّیْکَ یَا رَبِّ قَالَ فِیمَ اِخْتَصَمَ اَلْمَلَأُ اَلْأَعْلَی قَالَ قُلْتُ سُبْحَانَکَ لاَ عِلْمَ لِی إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنِی قَالَ فَوَضَعَ یَدَهُ أَیْ یَدَ اَلْقُدْرَهِ بَیْنَ ثَدْیَیَّ فَوَجَدْتُ بَرْدَهَا بَیْنَ کَتِفِی قَالَ فَلَمْ یَسْأَلْنِی عَمَّا مَضَی وَ لاَ عَمَّا بَقِیَ إِلاَّ عَلِمْتُهُ قَالَ: یَا مُحَمَّدُ فِیمَ اِخْتَصَمَ اَلْمَلَأُ اَلْأَعْلَی قَالَ قُلْتُ: یَا رَبِّ فِی اَلدَّرَجَاتِ وَ اَلْکَفَّارَاتِ وَ اَلْحَسَنَاتِ فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ قَدِ اِنْقَضَتْ نُبُوَّتُکَ وَ اِنْقَطَعَ أَکْلُکَ فَمَنْ وَصِیُّکَ فَقُلْتُ یَا رَبِّ قَدْ بَلَوْتُ خَلْقَکَ فَلَمْ أَرَ مِنْ خَلْقِکَ أَحَداً أَطْوَعَ لِی مِنْ عَلِیٍّ فَقَالَ وَ لِی یَا مُحَمَّدُ فَقُلْتُ یَا رَبِّ إِنِّی قَدْ بَلَوْتُ خَلْقَکَ فَلَمْ أَرَ فِی خَلْقِکَ أَحَداً أَشَدَّ حُبّاً لِی مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: وَ لِی یَا مُحَمَّدُ فَبَشِّرْهُ بِأَنَّهُ رَایَهُ اَلْهُدَی وَ إِمَامُ أَوْلِیَائِی وَ نُورٌ لِمَنْ أَطَاعَنِی وَ اَلْکَلِمَهُ اَلَّتِی أَلْزَمْتُهَا اَلْمُتَّقِینَ، مَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی، مَعَ مَا أَنِّی أَخُصُّهُ بِمَا لَمْ أُخُصَّ بِهِ أَحَداً، فَقُلْتُ یَا رَبِّ أَخِی وَ صَاحِبِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی، فَقَالَ إِنَّهُ أَمْرٌ قَدْ سَبَقَ أَنَّهُ مُبْتَلًی وَ مُبْتَلًی بِهِ مَعَ مَا أَنِّی قَدْ نَحَلْتُهُ وَ نَحَلْتُهُ وَ نَحَلْتُهُ وَ نَحَلْتُهُ أَرْبَعَهُ أَشْیَاءَ عَقَدَهَا بِیَدِهِ وَ لاَ یُفْصِحُ بِهَا عَقْدَهَا ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنْ یُوحی إِلَیَّ إِلاَّ أَنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ ﴾ (70)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَهِ إِنِّی خَالِقٌ بَشَرًا مِنْ طِینٍ ﴾ (71)

ص: 146

ساخته ایم برد. (اسراء / 1) و این آیه را سه بار تکرار کرد، سپس رو سوی من کرد و فرمود: «ای عراقی! عراقیان درباره ی این آیه چه می گویند»؟ عرض کردم: «می گویند ایشان را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی بیت المقدّس سیر داد». حضرت علیه السلام فرمود: «چنین که می گویند نیست! بلکه ایشان را شبانگاه از این جا به این جا سیر داد. و با دست خود به آسمان اشاره کرد، سپس فرمود: «بین این دو جا حرم است. چون ایشان به سدرة المنتهی رسید، جبرئیل از همراهی اش باز ماند. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: ای جبرئیل! آیا در چنین جایی مرا تنها می گذاری؟ جبرئیل عرض کرد: تو پیش رو که به خدا سوگند! به جایی رسیده ای که هیچ کس از آفریدگان خدا، پیش از تو به آن نرسیده است. این جا بود که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: نور پروردگارم را دیدم و سبحه بین من و او فاصله انداخته بود». عرض کردم: «فدایت شوم! سُبحه چیست»؟ حضرت با چهره ی خود اشاره به زمین و با دست خود اشاره به آسمان کرد و سه بار فرمود: «بزرگی پروردگارم! بزرگی پروردگارم»! سپس امام علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: خطاب آمد؛ ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! عرض کردم: «پروردگارا! گوش به فرمانم». فرمود: «آسمانیان بر سر چه چیز مشاجره می کنند»؟ عرض کردم: «خداوندا! پاک و منزّهی، من دانشی جز آن چه تو به من آموخته ای ندارم». پس خداوند متعال دستش - یعنی دست قدرت - را میان سینه هایم گذاشت و من خنکی آن را میان شانه هایم احساس کردم. از آن پس هر آن چه درباره ی گذشته و آینده از من پرسید، پاسخش را می دانستم. فرمود: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! آسمانیان بر سر چه چیز مشاجره می کنند»؟ عرض کردم: «پروردگارا! بر سر درجات و کفّارات و حسنات». فرمود: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! پیامبری ات به پایان رسید و هنگام مرگت فرا رسید، جانشینت کیست»؟ عرض کردم: «پروردگارا! همه ی آفریدگانت را آزمودم، در میان آن ها هیچ کس را ندیدم که بیش از علی علیه السلام فرمان پذیر من باشد». فرمود: «و نیز فرمان پذیر من ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! پس او را نوید ده که او بیرق هدایت و امام دوست داران من است و نوری است از برای آنان که از من فرمان می برند و کلمه ای است که پرهیز کاران را به آن ملزم کرده ام. هر که او را دوست بدارد، مرا دوست داشته است و هر که او را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است. هم چنین من ویژگی هایی را به او اختصاص داده ام که به هیچ کس دیگر نداده ام». عرض کردم: «پروردگارا! او برادر و همدم و وزیر و وارث من است». فرمود: «این امری است که از پیش رقم خورده است. او آزموده شده و مردم به وسیله ی او آزموده می شوند و هم چنین من به او عطا کرده ام و عطا کرده ام و عطا کرده ام. من چهار چیز به او عطا کرده ام که گره ی آن ها به دست اوست و او هرگز آن ها را فاش نمی کند».

تنها چیزی که به من وحی می شود این است که من انذار کننده ی آشکاری هستم». (70)

[به خاطر بیاور] هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت: «من بشری را از گِل می آفرینم». (71)

ص: 147

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَهَ: أَنَّ رَجُلاً سَأَلَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنِ اَلرُّوحِ قَالَ لَیْسَ هُوَ جَبْرَئِیلَ فَإِنَّ جَبْرَئِیلَ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ وَ اَلرُّوحَ غَیْرُ جَبْرَئِیلَ وَ کَانَ اَلرَّجُلُ شَاکّاً فَکَبُرَ ذَلِکَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَقَدْ قُلْتَ عَظِیماً مَا أَجِدُ مِنَ اَلنَّاسِ مَنْ یَزْعُمُ أَنَّ اَلرُّوحَ غَیْرُ جَبْرَئِیلَ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنْتَ ضَالٌّ تَرْوِی عَنْ أَهْلِ اَلضَّلاَلِ یَقُولُ اَللَّهُ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ أَتی أَمْرُ اَللّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یُشْرِکُونَ یُنَزِّلُ اَلْمَلائِکَهَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَالرُّوحُ غَیْرُ اَلْمَلاَئِکَهِ وَ قَالَ تَعَالَی لَیْلَهُ اَلْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ تَنَزَّلُ اَلْمَلائِکَهُ وَ اَلرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ وَ قَالَ تَعَالَی یَوْمَ یَقُومُ اَلرُّوحُ وَ اَلْمَلائِکَهُ صَفًّا وَ قَالَ لآِدَمَ وَ جَبْرَئِیلُ یَوْمَئِذٍ مَعَ اَلْمَلاَئِکَهِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ فَسَجَدَ جَبْرَئِیلُ مَعَ اَلْمَلاَئِکَهِ لِلرُّوحِ ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِی لَبِسَ اَلْعِزَّ وَ اَلْکِبْرِیَاءَ وَ اِخْتَارَهُمَا لِنَفْسِهِ دُونَ خَلْقِهِ وَ جَعَلَهُمَا حِمًی وَ حَرَماً عَلَی غَیْرِهِ، وَ اِصْطَفَاهُمَا لِجَلاَلِهِ وَ جَعَلَ اَللَّعْنَهَ عَلَی مَنْ نَازَعَهُ فِیهِمَا فِی عِبَادِهِ، ثُمَّ اِخْتَبَرَ بِذَلِکَ مَلاَئِکَتَهُ اَلْمُقَرَّبِینَ لِیَمِیزَ اَلْمُتَوَاضِعِینَ مِنْهُمْ مِنَ اَلْمُسْتَکْبِرِینَ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ هُوَ اَلْعَالِمُ بِمُضْمَرَاتِ اَلْقُلُوبِ وَ مَحْجُوبَاتِ اَلْغُیُوبِ: إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ فَسَجَدَ اَلْمَلائِکَهُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلاّ إِبْلِیسَ اِعْتَرَضَتْهُ اَلْحَمِیَّهُ فَافْتَخَرَ عَلَی آدَمَ بِخَلْقِهِ وَ تَعَصَّبَ عَلَیْهِ لِأَصْلِهِ فَعَدُوُّ اَللَّهِ إِمَامُ اَلْمُتَعَصِّبِینَ وَ سَلَفُ اَلْمُسْتَکْبِرِینَ اَلَّذِی وَضَعَ أَسَاسَ اَلْعَصَبِیَّهِ وَ نَازَعَ اَللَّهَ رِدَاءَ اَلْجَبَرِیَّهِ، وَ اِدَّرَعَ لِبَاسَ اَلتَّعَزُّزِ وَ خَلَعَ قِنَاعَ اَلتَّذَلُّلِ، أَلاَ تَرَوْنَ کَیْفَ صَغَّرَهُ اَللَّهُ بِتَکَبُّرِهِ، وَ وَضَعَهُ بِتَرَفُّعِهِ، فَجَعَلَهُ فِی اَلدُّنْیَا مَدْحُوراً وَ أَعَدَّ لَهُ فِی اَلْآخِرَهِ سَعِیراً ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ ﴾ (72)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ،عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، عَنِ اَلرُّوحِ اَلَّتِی فِی آدَمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَوْلِهِ: فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ، قَالَ: هَذِهِ رُوحٌ مَخْلُوقَهٌ، وَ اَلرُّوحُ اَلَّتِی فِی عِیسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ مَخْلُوقَهٌ ﴾. (3)

ص: 148

1- امام علی علیه السلام- اصبغ بن نباته گوید: مردی از علی علیه السلام پرسید که: «روح چیست؟ آیا جبرئیل نیست»؟ علی علیه السلام گفت: «جبرئیل از ملائکه است و روح غیر از جبرئیل است». آن مرد در تردید بود و [این سخن بر او سنگین آمد] گفت: «سخنی شگفت گفتی، [سخن بزرگی را مدّعی شدی] هیچ یک از مردم نپندارد که روح غیر از جبرئیل باشد». امام علیه السلام فرمود: «تو مردی گمراهی و از گمراهان نقل سخن می کنی خدای تعالی به پیامبرش می گوید: فرمان خدا [برای مجازات مشرکان و مجرمان]، فرا رسیده است برای آن عجله نکنید! منزّه و برتر است خداوند از آن چه همتای او قرار می دهند! فرشتگان را با روح (الهی) بفرمانش بر هرکس از بندگانش بخواهد نازل می کند. (نحل / 2 - 1). پس روح غیر از ملائکه است و نیز گوید: شب قدر بهتر از هزار ماه است! فرشتگان و «روح» در آن شب به اذن پروردگارشان. (قدر/ 4 - 3) و گفت: روزی که «روح» و «ملائکه» در یک صف می ایستند. (نبأ / 38). و نیز درباره ی آدم علیه السلام گفت: من بشری را از گل می آفرینم! هنگامی که آن را نظام بخشیدم و از روح خود در آن دمیدم، برای او به سجده افتید!. (ص / 72 - 71) این خطاب به ملائکه بود و جبرئیل نیز از ملائکه بود. پس جبرئیل با ملائکه برای روح سجده کردند».

2- امام علی علیه السلام- حمد خدای را که لباس عزّت و بزرگواری شایسته ی اوست و این دو صفت را نه برای آفریده هایش بلکه به خود اختصاص داد و آن ها را قرقگاه و حریم خود نمود و بر دیگران ممنوع کرد و هر دو را محض جلالت و عظمت خویش برگزید و بر هر کس از بندگانش که در این دو صفت با او به ستیز بر خاست لعنت مقرّر کرد. آن گاه با این دو وصف فرشتگان مقرّب خود را آزمایش نمود، تا خاکساران آنان را از گردن کشان جدا کند، پس با این که به آن چه در دل ها مستور است و از غیوب هستی که از نظرها محجوب است داناست، خطاب به فرشتگان فرمود: ﴿ إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِينٍ فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ ﴾ جز ابليس تمام فرشتگان سجده کردند که کبر و نخوت به او روی آورد و به آفرینش خویش به آدم علیه السلام فخر کرد و به خاطر ریشه اش که از آتش بود بر او تعصّب ورزید. این دشمن خداوند پیشوای اهل تعصّب و پیشرو گردن کشان است که بنیاد عصبّیت را بنا کرد و با خداوند در لباس عزّت و کبریایی به ستیز بر خاست و آن لباس عزّت را بر خود پوشید و جامه ی فروتنی و خاکساری را در آورد. نمی بینید خداوند چگونه او را محض تکبّرش به شدّت تحقیر کرد و به سبب گردن کشی به چاه سر افکندگی در انداخت؟! پس او را در دنیا طرد از رحمت نمود و برای وی در آخرت آتش فروزان مهیّا ساخت.

هنگامی که آن را نظام بخشیدم و از روح خود در آن دمیدم، برای او به سجده افتید». (72)

1- امام صادق علیه السلام- ابو جعفر احول گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد روحی که در آدم علیه السلام طبق آيه: ﴿ فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ ﴾ دمیده شده، پرسیدم. فرمود: «یک نسیم خلق شده بود مانند روحی که برای عیسی علیه السلام خلق شده بود».

ص: 149

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَحَدٌ وَاحِدٌ، تَفَرَّدَ فِی وَ حْدَانِیَّتِهِ، ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَهٍ فَصَارَتْ نُوراً، ثُمَّ خَلَقَ مِنْ ذَلِکَ اَلنُّورِ مُحَمَّداً صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ خَلَقَنِی وَ ذُرِّیَّتِی، ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَهٍ فَصَارَتْ رُوحاً فَأَسْکَنَهَا اَللَّهُ تَعَالَی فِی ذَلِکَ اَلنُّورِ، وَ أَسْکَنَهُ فِی أَبْدَانِنَا، فَنَحْنُ رُوحُ اَللَّهِ، وَ کَلِمَاتُهُ، وَ بِنَا اِحْتَجَّ عَلَی خَلْقِهِ، فَمَا زِلْنَا فِی ظُلَّهٍ خَضْرَاءَ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَسَجَدَ الْمَلائِکَهُ کُلُّهُمْ اَجْمَعُونَ ﴾ (73)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ اِلّا إِبْلِیسَ اسْتَکْبَرَ وَ کَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ ﴾ (74)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ سُبْحَانَهُ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِیسَ اعْتَرَضَتْهُ الْحَمِیَّةُ فَافْتَخَرَ عَلَی آدَمَ بِخَلْقِهِ وَ تَعَصَّبَ عَلَیْهِ لِأَصْلِهِ فَعَدُوُّ اللَّهِ إِمَامُ الْمُتَعَصِّبِینَ وَ سَلَفُ الْمُسْتَكْبِرِینَ الَّذِی وَضَعَ أَسَاسَ الْعَصَبِیَّةِ ﴾. (2)

2- الرّضا علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْعَبَّاسِ بْنِ هِلاَلٍ، عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَّهُ ذَکَرَ: أَنَّ اِسْمَ إِبْلِیسَ اَلْحَارِثُ وَ إِنَّمَا قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: یا إِبْلِیسُ یَا عَاصِی، وَ سُمِّیَ إِبْلِیسَ لِأَنَّهُ أُبْلِسُ مِنْ رَحْمَهِ اَللَّهِ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ یَا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنتَ مِنَ الْعَالِینَ ﴾ (75)

2- امام علی علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی، یگانه و یکتا است و در وحدانیّت خود بی همتا است. آن گاه با کلمه ای سخن گفت. آن کلمه به نور تبدیل شد و سپس از آن نور، محمّد صلی اللّه علیه و اله و سلم را و مرا و نسل مرا آفرید. سپس با کلمه ای سخن گفت و آن کلمه به روح تبدیل شد و خداوند، آن روح را در داخل آن نور قرار داد و آن را در بدن ما جای داد. پس ما روح خدا و کلمه ی او هستیم و ما حجّت خلق او هستیم [و به وسیله ی ما بر خلقش احتجاج کرد] و همواره در پناه سایه ای سبز هستیم.

در آن هنگام همه ی فرشتگان بدون استثنا سجده کردند. (73)

جز ابلیس که تکبّر ورزید و از کافران بود. (74)

1- امام علی علیه السلام- خدای سبحان فرمود: ﴿ إِنِّی خَالِقٌ بَشَرًا مِّن طِینٍ * فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِینَ * فَسَجَدَ الْمَلَئِکَهُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِیسَ ﴾، كه کبر و نخوت به او روی آورد و به آفرینش خویش به آدم علیه السلام فخر کرد و به خاطر ریشه اش که از آتش بود بر او تعصّب ورزید. این دشمن خداوند پیشوای اهل تعصّب و پیشرو گردن کشان است، که بنیاد عصبّیت را بنا کرد.

2- امام رضا علیه السلام- نام ابلیس، حارث است و خداوند عزّ و جلّ فرمود: ﴿ یٰا إِبْلِیسُ ﴾، ای نافرمان! و او را ابلیس نام نهاد، چرا که از رحمت خداوند نا امید شد.

فرمود: «ای ابلیس! چه چیز مانع تو شد که بر مخلوقی که با قدرت خود او را آفریدم سجده کنی؟! آیا تکبّر کردی یا از برترین ها بودی؟! [برتر از این که فرمان سجود به تو داده شود]» (75)

یُؤْمَرُوا بِالسُّجُودِ إِلاَّ لِأَجْلِنَا فَسَجَدَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبَی أَنْ یَسْجُدَ فَقَالَ لَهُ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ اَلْعالِینَ أَیْ مِنْ هَؤُلاَءِ اَلْخَمْسَهِ اَلْمَکْتُوبَهِ أَسْمَاؤُهُمْ فِی سُرَادِقِ اَلْعَرْشِ فَنَحْنُ بَابُ اَللَّهِ اَلَّذِی یُؤْتَی مِنْهُ بِنَا یَهْتَدِی اَلْمُهْتَدُونَ فَمَنْ أَحَبَّنَا أَحَبَّهُ اَللَّهُ وَ أَسْکَنَهُ جَنَّتَهُ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا أَبْغَضَهُ اَللَّهُ وَ أَسْکَنَهُ نَارَهُ وَ لاَ یُحِبُّنَا إِلاَّ مَنْ طَابَ مَوْلِدُهُ ﴾. (1)

ورزیدی یا خود را از آن پنج نفر به حساب آوردی که نامشان در سرادق عرش نوشته شده!؟ ما در به سوی خدا هستیم که هر کس بخواهد باید از جانب ما وارد شود به واسطه ی ما هدایت یافته اند هدایت شده ها هر که ما را دوست بدارد خدا او را دوست می دارد و در بهشت جایش خواهد داد و هر که با ما کینه ورزد خدا او را دشمن می دارد و در جهنّم جایش می دهد ما را دوست نخواهند داشت مگر کسانی که ولادت پاکی داشته باشند».

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقُلْتُ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ فَقَالَ اَلْیَدُ فِی کَلاَمِ اَلْعَرَبِ اَلْقُوَّهُ وَ اَلنِّعْمَهُ قَالَ اَللَّهُ وَ اُذْکُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا اَلْأَیْدِ وَ قَالَ: وَ اَلسَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ أَیْ بِقُوَّهٍ وَ قَالَ: وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ أَیْ قَوَّاهُمْ وَ یُقَالُ لِفُلاَنٍ عِنْدِی أَیَادِی کَثِیرَهٌ أَیْ فَوَاضِلُ وَ إِحْسَانٌ وَ لَهُ عِنْدِی یَدٌ بَیْضَاءُ أَیْ نِعْمَهٌ ﴾. (1)

4-1- الرّضا علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدَهَ قَالَ: سَأَلْتُ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِإِبْلِیسَ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَعْنِی بِقُدْرَتِی وَ قُوَّتِی ﴾. (2)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی تَوَحَّدَ بِمُلْکِهِ فَعَرَّفَ عِبَادَهُ نَفْسَهُ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِمْ أَمْرَهُ وَ أَبَاحَ لَهُمْ جَنَّتَهُ فَمَنْ أَرَادَ اَللَّهُ أَنْ یُطَهِّرَ قَلْبَهُ مِنَ اَلْجِنِّ وَ اَلْإِنْسِ عَرَّفَهُ وَلاَیَتَنَا وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَطْمِسَ عَلَی قَلْبِهِ أَمْسَکَ عَنْهُ مَعْرِفَتَنَا ثُمَّ قَالَ یَا مُفَضَّلُ وَ اَللَّهِ مَا اِسْتَوْجَبَ آدَمُ أَنْ یَخْلُقَهُ اَللَّهُ بِیَدِهِ وَ یَنْفُخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ إِلاَّ بِوَلاَیَهِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ مَا کَلَّمَ اَللّهُ مُوسی تَکْلِیماً إِلاَّ بِوَلاَیَهِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ لاَ أَقَامَ اَللَّهُ عِیسَی اِبْنَ مَرْیَمَ آیَهً لِلْعَالَمِینَ إِلاَّ بِالْخُضُوعِ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ثُمَّ قَالَ أَجْمَلُ اَلْأَمْرِ مَا اِسْتَأْهَلَ خَلْقٌ مِنَ اَللَّهِ اَلنَّظَرَ إِلَیْهِ إِلاَّ بِالْعُبُودِیَّهِ لَنَا ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ﴾ (76)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْحَارِثِ بْنِ اَلتَّیِّهَانِ قَالَ قَالَ اِبْنُ شُبْرُمَهَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ أَبُو حَنِیفَهَ عَلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ کُنْتُ لَهُ صَدِیقاً ثُمَّ أَقْبَلْتُ عَلَی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقُلْتُ أَمْتَعَ اَللَّهُ بِکَ هَذَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ اَلْعِرَاقِ لَهُ فِقْهٌ وَ عَقْلٌ فَقَالَ لَهُ جَعْفَرٌ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لَعَلَّهُ اَلَّذِی یَقِیسُ اَلدِّینَ بِرَأْیِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ هَذَا اَلنُّعْمَانُ بْنُ ثَابِتٍ فَقَالَ أَبُو حَنِیفَهَ نَعَمْ أَصْلَحَکَ اَللَّهُ فَقَالَ اِتَّقِ اَللَّهَ وَ لاَ تَقِسِ اَلدِّینَ بِرَأْیِکَ فَإِنَّ أَوَّلَ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ إِذْ أَمَرَهُ اَللَّهُ بِالسُّجُودِ فَقَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ﴾. (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَرِیرٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: أَیَّ شَیْءٍ یَقُولُ أَصْحَابُکَ فِی قَوْلِ إِبْلِیسَ: خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ. قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، قَدْ قَالَ ذَلِکَ، وَ ذَکَرَهُ اَللَّهُ فِی کِتَابِهِ

ص: 154

3-1- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «معنای یَد در سخن خداوند: ﴿ یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ ﴾ چیست»؟ فرمود: «ید در لغت عرب به معنای نیرو مندی و برکت آمده است، چنان چه فرموده است: و به خاطر بیاور بنده ما داود صاحب قدرت را. (ص/ 17). و در آیه ی دیگر فرموده: و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم. (ذاریات / 47) در این جا نیز یعنی به قدرت و نیرو مندی و در آیه ی دیگر فرموده است: با روحی از ناحیه خودش آن ها را تقویت فرموده. (مجادله / 22). [یعنی آن ها را نیرو بخشید] و می گویند [و برای فلان کس نزد من دستی سپید است] معنی نعمت و برکت را می رساند».

4-1- امام رضا علیه السلام- محمّد بن عبیده گوید: ازامام رضا علیه السلام درباره ی کلام خداوند عزّ و جلّ خطاب به ابلیس: ﴿ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ ﴾ پرسیدم، ایشان فرمود: «یعنی با قدرت و نیرو مندی خود».

5-1- امام صادق علیه السلام- مفضّل بن عمر گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: خداوند تبارک و تعالی در فرمانروایی یکتا است، خود را به بندگان معرّفی نمود سپس امر خود را به آن ها وا گذار کرد و بهشت را برایشان ارزانی داشت هر که را بخواهد از جنّ و انس دلِ پاک دهد، او را آشنا به ولایت ما می نماید و هر که را بخواهد کور دل نماید، معرفت ما را از او جلوگیری می نماید». سپس فرمود: «مفضّل! به خدا قسم! آدم علیه السلام شایسته ی آفریده شدن به دست خدا و دمیدن روح خویش در او نشد مگر به واسطه ی ولایت علی علیه السلام، خدا با موسی علیه السلام سخن نگفت مگر به ولایت علی علیه السلام، و عیسی بن مریم علیه السلام را آیت برای جهانیان قرار نداد مگر به واسطه ی خضوع نسبت به على علیه السلام». سپس فرمود: «بالاتر بگویم برای نظر کردن به خدا احدی از جانب او اهلیّت پیدا نکرد مگر به واسطه ی بندگی و عبودیّت برای ما».

گفت: «من از او بهترم! مرا از آتش آفریده ای و او را از گِل». (76)

1- امام صادق علیه السلام- حارث بن تیهان گوید: ابن شبرمه برایم نقل کرد: من و ابو حنیفه که با وی دوست بودم، بر حضرت جعفر بن محمد علیه السلام وارد شدیم و بر او سلام کردیم، من رو به سوی امام صادق علیه السلام کرده، عرض کردم: «خدا برایت مردی از عراق را که دارای فقه و آگاهی دینی و عقل هست رساند». امام علیه السلام به ابو حنیفه فرمود: «شاید او همان کسی است که دین خدا را به رأی خودش قیاس می کند»؟ و سپس رو به من کرد و فرمود: «این نعمان بن ثابت است»؟ ابو حنیفه گفت: «بلی، خدا حالتان را نیکو گرداند». حضرت فرمود: «از خدا بترس و با رأی خود در دین قياس مكن... چون اوّلین کسی که قیاس کرد، ابلیس بود. زمانی که خداوند متعال به او امر کرد که [به آدم علیه السلام سجده کند]، گفت: «من از او بهترم! مرا از آتش آفریده ای و او را از گِل».

2- امام صادق علیه السلام- اسحاق بن جریر گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «یاران تو درباره ی سخن شيطان: ﴿ خَلَقْتَنِی مِنْ نَار وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِین ﴾ چه می گویند»؟ عرض کردم: «فدایت شوم! شیطان این سخن را گفت و خداوند متعال در کتاب خود از آن یاد کرد». امام علیه السلام فرمود: «شیطان که

ص: 155

فَقَالَ: کَذَبَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اَللَّهُ. یَا إِسْحَاقُ، مَا خَلَقَهُ اَللَّهُ إِلاَّ مِنْ طِینٍ. ثُمَّ قَالَ: قَالَ اَللَّهُ: اَلَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ اَلشَّجَرِ اَلْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ خَلَقَهُ اَللَّهُ مِنْ تِلْکَ اَلنَّارِ، وَ اَلنَّارُ مِنْ تِلْکَ اَلشَّجَرَهِ، وَ اَلشَّجَرَهُ أَصْلُهَا مِنْ طِینٍ ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ إِبْلِیسَ قَاسَ نَفْسَهُ بِآدَمَ فَقَالَ خَلَقْتَنِی مِنْ نَارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ وَ لَوْ قَاسَ اَلْجَوْهَرَ اَلَّذِی خَلَقَ اَللَّهُ مِنْهُ آدَمَ بِالنَّارِ کَانَ ذَلِکَ أَکْثَرَ نُوراً وَ ضِیَاءً مِنَ اَلنَّارِ ﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَلْمَلاَئِکَهَ کَانُوا یَحْسَبُونَ أَنَّ إِبْلِیسَ مِنْهُمْ، وَ کَانَ فِی عِلْمِ اَللَّهِ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْهُمْ فَاسْتَخْرَجَ مَا فِی نَفْسِهِ بِالْحَمِیَّهِ وَ اَلْغَضَبِ، فَقَالَ: خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ﴾. (3)

5- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: كَانَ مَوْلَانَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الْبَاقِرُ عليه السلام جَالِساً فِي الْحَرَمِ وَ حَوْلَهُ عِصَابَةٌ مِنْ أَوْلِيَائِهِ إِذْ أَقْبَلَ طَاوُسٌ الْيَمَانِيُّ فِي جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ ثُمَّ قَالَ لِأَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام ائْذَنْ لِي بِالسُّؤَالِ قَالَ أَذِنَّا لَكَ فَسَلْ... قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ كَذِبَةٍ كُذِبَتْ مَنْ صَاحِبُهَا قَالَ إِبْلِیسُ حِینَ قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَحِيمٌ ﴾ (77)

1- الهادي علیه السلام- ﴿ عَنْ عَبْدِ اَلْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ اَلْحَسَنِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ اَلْعَسْکَرِیَّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: مَعْنَی اَلرَّجِیمِ أَنَّهُ مَرْجُومٌ بِاللَّعْنِ، مَطْرُودٌ مِنْ مَوَاضِعِ اَلْخَیْرِ، لاَ یَذْکُرُهُ مُؤْمِنٌ إِلاَّ لَعَنَهُ، وَ إِنَّ فِی عِلْمِ اَللَّهِ اَلسَّابِقِ أَنَّهُ إِذَا خَرَجَ اَلْقَائِمُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ لاَ یَبْقَی مُؤْمِنٌ فِی زَمَانِهِ إِلاَّ رَجَمَهُ بِالْحِجَارَهِ کَمَا کَانَ قَبْلَ ذَلِکَ مَرْجُوماً بِاللَّعْنِ ﴾. (5)

2- الأئمّة علیهم السلام- ﴿ لَمَّا أَسْجَدَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اَلْمَلاَئِکَهَ لآِدَمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ أَبَی إِبْلِیسُ أَنْ یَسْجُدَ قَالَ لَهُ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلی یَوْمِ اَلدِّینِ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لآِدَمَ یَا آدَمُ اِنْطَلِقْ إِلَی هَؤُلاَءِ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ فَقُلْ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَهُ اَللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ فَقَالُوا وَ عَلَیْکَ اَلسَّلاَمُ وَ رَحْمَهُ اَللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَهُ رَبُّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی هَذِهِ تَحِیَّتُکَ وَ تَحِیَّهُ ذُرِّیَّتِکَ مِنْ بَعْدِکَ فِیمَا بَیْنَهُمْ إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ ﴾. (6)

ص: 156

لعنت خدا بر او باد! دروغ گفت، ای اسحاق! خداوند او را تنها از گِل آفرید. خداوند متعال فرمود: همان کسی که برای شما از درخت سبز، آتش آفرید و شما به وسیله ی آن، آتش می افروزید!. (یس / 80) خداوند او را از آن آتش آفرید و آتش از آن درخت است و اصل درخت از گِل است».

3- امام صادق علیه السلام- شیطان خود را با آدم علیه السلام قیاس کرد و [به خداوند متعال] عرض کرد: ﴿ خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِن طِينٍ ﴾، امّا اگر جوهری را که خداوند از آن، آدم علیه السلام را آفریده بود با آتش قیاس می کرد، آن را پر نورتر و درخشنده تر از آتش می یافت.

4- امام صادق علیه السلام- همانا فرشتگان می پنداشتند که ابلیس از آنان است ولی در علم خداوند ابلیس از فرشتگان نبود و او به خاطر غیرت نابجا و خشم، آن چه را که در درون داشت بیرون ریخت و گفت: ﴿ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ ﴾.

5- امام باقر علیه السلام- ابو بصیر گوید: طاووس یمانی به امام باقر علیه السلام گفت: [به من بگو]: «اوّلین دروغی که در عالم گفته شد چه کسی گفت»؟ فرمود: «شیطان [است]، هنگامی که گفت: ﴿ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ ﴾.

فرمود: «از آن [مقامات] خارج شو، که تو از [درگاه من] رانده شده ای! (77)

1- امام هادی علیه السلام- عبد العظیم حسنی علیه السلام گوید: از امام هادی علیه السلام شنیدم که فرمود: «معنای ﴿ اَلرَّحِيمُ ﴾ این است که او با لعنت رانده شد و از جایگاه های نیکی دور شد و هیچ مؤمنی از او یاد می کند جز این که او را لعنت گوید. در دانش پیشین خداوند رقم خورده است که چون حضرت قائم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف قیام کند، هیچ مؤمنی در زمان او نخواهد بود جز این که شیطان را با سنگ رانده باشد، همان گونه که پیش از آن با لعنت رانده شده است».

2- ائمّه علیهم السلام- هنگامی که خداوند عزّ و جلّ تمام فرشتگان را به سجده نمودن به حضرت آدم علیه السلام وادار نمود و ابلیس از آن سر برتافت و سجده نکرد پروردگار به ابلیس فرمود: ﴿ فَاخْرُجْ مِنْها فَاِنَّکَ رَجیمٌ. وَ اِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتی اِلی یَوْمِ الدّینِ ﴾ سپس به حضرت آدم علیه السلام فرمود: «ای آدم به سوی این فوج از فرشتگان برو و بگو: سلام بر تو! و رحمت و برکات خداوند بر تو باد». آدم علیه السلام بر ایشان سلام نمود. فرشتگان جواب داده و گفتند: «و بر تو سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد». وقتی آدم علیه السلام به نزد پروردگار بازگشت حقّ تبارک و تعالی به وی فرمود: «این سلام تو و فرزندانت بوده

که تا روز قیامت بین ایشان باید با همین عبارت معمول باشد».

ص: 157

3- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَخَلَقَ اَللَّهُ آدَمَ فَبَقِیَ أَرْبَعِینَ سَنَهً مُصَوَّراً فَکَانَ یَمُرُّ بِهِ إِبْلِیسُ اَللَّعِینُ فَیَقُولُ لِأَمْرٍ مَا خُلِقْتَ فَقَالَ اَلْعَالِمُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ إِبْلِیسُ لَئِنْ أَمَرَنِیَ اَللَّهُ بِالسُّجُودِ لِهَذَا لَعَصَیْتُهُ ثُمَّ نَفَخَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ لِلْمَلاَئِکَهِ اُسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِیسَ فَأَخْرَجَ إِبْلِیسُ مَا کَانَ فِی قَلْبِهِ مِنَ اَلْحَسَدِ فَأَبَی أَنْ یَسْجُدَ فَقَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: ما مَنَعَکَ أَلاّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَوَّلُ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ وَ اِسْتَکْبَرَ وَ اَلاِسْتِکْبَارُ هُوَ أَوَّلُ مَعْصِیَهٍ عُصِیَ اَللَّهُ بِهَا قَالَ فَقَالَ إِبْلِیسُ یَا رَبِّ أَعْفِنِی مِنَ اَلسُّجُودِ لِآدَمَ وَ أَنَا أَعْبُدُکَ عِبَادَهً لَمْ یَعْبُدْکَهَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لاَ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ قَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لاَ حَاجَهَ لِی إِلَی عِبَادَتِکَ إِنَّمَا أُرِیدُ أَنْ أُعْبَدَ مِنْ حَیْثُ أُرِیدُ لاَ مِنْ حَیْثُ تُرِیدُ فَأَبَی أَنْ یَسْجُدَ فَقَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلی یَوْمِ اَلدِّینِ قَالَ إِبْلِیسُ یَا رَبِّ وَ کَیْفَ وَ أَنْتَ اَلْعَدْلُ اَلَّذِی لاَ تَجُورُ وَ لاَ تَظْلِمُ فَثَوَابُ عَمَلِی بَطَلَ قَالَ لاَ وَ لَکِنْ سَلْنِی مِنْ أَمْرِ اَلدُّنْیَا مَا شِئْتَ ثَوَاباً لِعَمَلِکَ فَأُعْطِیَکَ فَأَوَّلُ مَا سَأَلَ اَلْبَقَاءُ إِلَی یَوْمِ اَلدِّینِ فَقَالَ اَللَّهُ قَدْ أَعْطَیْتُکَ قَالَ سَلِّطْنِی عَلَی وُلْدِ آدَمَ قَالَ سَلَّطْتُکَ قَالَ أَجْرِنِی فِیهِمْ مَجْرَی اَلدَّمِ فِی اَلْعُرُوقِ قَالَ قَدْ أَجْرَیْتُکَ قَالَ لاَ یُولَدُ لَهُمْ وَلَدٌ إِلاَّ وُلِدَ لِیَ اِثْنَانِ وَ أَرَاهُمْ وَ لاَ یَرَوْنِی وَ أَتَصَوَّرُ لَهُمْ فِی کُلِّ صُورَهٍ شِئْتُ فَقَالَ قَدْ أَعْطَیْتُکَ قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ قَدْ جَعَلْتُ لَکَ وَ لِذُرِّیَّتِکَ فِی صُدُورِهِمْ أَوْطَاناً قَالَ رَبِّ حَسْبِی فَقَالَ إِبْلِیسُ عِنْدَ ذَلِکَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ اَلْمُخْلَصِینَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ اِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتی اِلی یَوْمِ الدّینِ ﴾ (78)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِي إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ ﴾ (79)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَهْبِ بْنِ جُمَیْعٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ إِبْلِیسَ وَ قَوْلِهِ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ قالَ فَإِنَّکَ مِنَ اَلْمُنْظَرِینَ إِلی یَوْمِ اَلْوَقْتِ اَلْمَعْلُومِ أَیُّ یَوْمٍ هُوَ قَالَ یَا وَهْبُ أَتَحْسَبُ

ص: 158

3- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- خداوند پیکر آدم علیه السلام را آفرید و چهل سال مجسّمه ی او ماند و ابلیس لعین از کنار او گذر می کرد و می گفت: «برای کاری آفریده شدی [کاسه ای زیر نیم کاسه است و تو از برای کاری آفریده شده ای]»!؟ ابلیس گفت: «اگر خداوند مرا فرمان دهد که به این سجده کنم، هر آینه از او سر پیچی کنم». سپس خداوند متعال در جسم آدم علیه السلام دمید، چون روح در پیکر او به بینی اش رسید او عطسه ای کرد و گفت: ﴿ الْحَمْدُ لِلَّهِ ﴾. خداوند متعال به او فرمود: «خدا تو را رحمت کند». و این گونه بود که رحمت خدا بر او از هر چیز دیگری پیشی گرفت. خداوند تبارک و تعالی به فرشتگان فرمود: ﴿ اسْجُدُوا لآِدَمَ فَسَجَدُوا ﴾؛ برای آدم سجده و خضوع کنید!. همگی سجده کردند. (بقره / 34) و شیطان رشکی را که در دلش نسبت به آدم علیه السلام می ورزید، نمایان کرد و از سجده سرباز زد. خداوند عزّ و جلّ فرمود: در آن هنگام که به تو فرمان دادم، چه چیز تو را مانع شد که سجده کنی؟. (اعراف / 12)». شیطان گفت: ﴿ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ ﴾. امام صادق علیه السلام فرمود: «اوّلین کسی که به قیاس پرداخت و خود را بزرگ بر شمرد، شیطان بود و اوّلین گناهی که خداوند به آن نافرمانی شد، همین تکبّر بود». فرمود: «ابلیس گفت: پروردگارا! از سجده بر آدم مرا معاف کن، و من تو را عبادتی خواهم کرد که هیچ فرشته ی مقرّب و پیغمبر مرسلی نکرده [باشد]، خداوند تبارک و تعالی فرمود: مرا نیازی به پرستش تو نیست. من می خواهم آن گونه ای پرستش شوم که خود می خواهم، نه آن گونه که تو می خواهی و نخواست سجده کند و خدا تبارک و تعالی فرمود: ﴿ فَاخْرُجْ مِنْها فَاِنَّکَ رَجیمٌ. وَ اِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتی اِلی یَوْمِ الدّینِ ﴾ ابلیس گفت: «پروردگارا! چگونه مرا می رانی حال که تو دادگری هستی که ستم نمی ورزی و بیداد نمی کنی؟ پس آیا پاداش عملم باطل شد»؟ خداوند فرمود: «نه! هر چه از امر دنیا به خاطر پاداش عملت می خواهی بخواه تا ارزانی ات دارم. اوّلین درخواست او پایداری تا روز قیامت بود». خداوند فرمود: «بر تو ارزانی داشتم». گفت: «مرا بر فرزندان آدم چیره ساز». فرمود: «چیره ات ساختم». گفت: «مرا در وجودشان هم چون خونی که در رگ هایشان جاری است روان کن». فرمود: «روانت ساختم». گفت: «هر فرزندی که به دنیا آوردند، دو فرزند برای من به دنیا آید، من آن ها را ببینم امّا آن ها مرا نبینند و به هر شکلی که خواستم نزدشان پدیدار شوم». فرمود: «ارزانی ات داشتم». گفت: «پروردگارا امکان بیش تری در اختیارم بگذار». خداوند فرمود: «سینه های آن ها را وطن تو و فرزندانت قرار دادم». گفت: «پروردگارا مرا بس است». آن گاه شیطان گفت: ﴿ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ اَلْمُخْلَصِينَ ﴾. سپس از پیش رو و از پشت سر، و از طرف راست و از طرف چپ آن ها، به سراغشان می روم و بیش تر آن ها را شکر گزار نخواهی یافت!. (اعراف / 17)».

و به یقین لعنت من بر تو تا روز قیامت خواهد بود. (78)

گفت: «پروردگارا! مرا تا روزی که انسان ها بر انگیخته می شوند مهلت ده». (79)

1- امام صادق علیه السلام- وهب بن جمیع گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی ابلیس و گفته ی او ﴿ رَبِّ فانظرني الَىَّ يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ فانک مِنَ الْمُنْظَرِينَ الَىَّ يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ﴾، پرسیدم که این روز کدام روز

ص: 159

أَنَّهُ یَوْمُ یَبْعَثُ اَللَّهُ اَلنَّاسَ لاَ وَ لَکِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْظَرَهُ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُ قَائِمُنَا فَیَأْخُذُ بِنَاصِیَتِهِ فَیَضْرِبُ عُنُقَهُ فَذَلِکَ اَلْیَوْمُ هُوَ اَلْوَقْتُ اَلْمَعْلُومُ ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُونُسَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: إِلی یَوْمِ اَلْوَقْتِ اَلْمَعْلُومِ قَالَ یَوْمُ اَلْوَقْتِ اَلْمَعْلُومِ یَوْمٌ یَذْبَحُهُ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی اَلصَّخْرَهِ اَلَّتِی فِی بَیْتِ اَلْمَقْدِسِ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالَ فَاِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرینَ ﴾ (80)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ﴾ (81)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ ﴾ (82)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ ﴾ (83)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ ﴾ (84)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنکَ وَ مِمَّن تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ ﴾ (85)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَقَالَ اَللَّهُ اَلْحَقَّ أَیْ إِنَّکَ تَفْعَلُ ذَلِکَ وَ اَلْحَقَّ أَقُولُهُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ ﴾. (3)

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ اتَّخِذِ الشَّیْطَانَ عَدُوّاً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّ الشَّیْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا وَ یَقُولُ عَنْ إِبْلِیسَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِینَ وَ یَقُولُ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ فَانْظُرْ أَنْ لَا تَأْكُلَ الْحَرَامَ وَ لَا تَلْبَسَ الْحَرَامَ وَ لَا تَأْخُذَ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَا تَعْصِ اللَّهَ ﴾. (4)

ص: 160

است؟ فرمود: «ای وهب! می پنداری که روز رستاخیز مردم است، نه! ولی خداوند عزّ و جلّ او را مهلت داده تا روزی که قائم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف ما بر انگیخته شود و موی جلو سرش را بگیرد و گردنش را بزند، این است روزی که وقت معلوم است.

2- امام صادق علیه السلام- محمّد بن یونس گوید: امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خداوند تبارك و تعالى: ﴿ فَأَنْظِرْنِي إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ قالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ إِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ﴾، فرمود: «روز وقت معلوم روزی است که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم او را بر صخره ای که در بیت المقدّس است، سر می برد».

فرمود: «تو از مهلت داده شدگانی». (80)

[ولی] تا روز و زمان معیّن. (81)

گفت: «به عزّتت سوگند! همه ی آنان را گمراه خواهم کرد». (82)

مگر بندگان خالص شده ات، از میان آن ها». (83)

فرمود: «به حق سوگند! و حق می گویم». (84)

که جهنّم را از تو و هر کدام از آنان که از تو پیروی کند، پُر خواهم کرد»! (85)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- خداوند فرمود: ﴿ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ اَقُولُ ﴾ یعنی تو این کار را می کنی و من حق را می گویم که جهنّم را از تو و هر کدام از آنان که از تو پیروی کند، پر خواهم کرد!.

2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ای پسر مسعود! شیطان را دشمن خویش بگیر زیرا که خدای تعالی می فرماید: البتّه شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن بدانید. (فاطر / 6). و از قول ابلیس می گوید: سپس از پیش رو و از پشت سر، و از طرف راست و از طرف چپ آن ها، به سراغشان می روم و بیش تر آن ها را شکر گزار نخواهی یافت!. (اعراف / 17). و می گوید: ﴿ قالَ فَالْحَقُّ وَ اَلْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ ﴾. ای پسر مسعود! دقّت کن حرام نخوری، حرام نپوشی، از مال حرام نگیری و نافرمانی خدا را نکنی.

ص: 161

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ ﴾ (86)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ أَبِی اَلصَّلْتِ عَبْدِ اَلسَّلاَمِ بْنِ صَالِحٍ اَلْهَرَوِیِّ قَالَ: سَأَلَ اَلْمَأْمُونُ یَوْماً عَلِیَّ بْنَ مُوسَی اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ لَهُ یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ مَا مَعْنَی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ شٰاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی اَلْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَفَأَنْتَ تُکْرِهُ اَلنّٰاسَ حَتّٰی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ. وَ مٰا کٰانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلاّٰ بِإِذْنِ اَللّٰهِ فَقَالَ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ حَدَّثَنِی أَبِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنَّ اَلْمُسْلِمِینَ قَالُوا لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَوْ أَکْرَهْتَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ مَنْ قَدَرْتَ عَلَیْهِ مِنَ اَلنَّاسِ عَلَی اَلْإِسْلاَمِ لَکَثُرَ عَدَدُنَا وَ قَوِینَا عَلَی عَدُوِّنَا فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا کُنْتُ لِأَلْقَی اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِبِدْعَهٍ لَمْ یُحْدِثْ إِلَیَّ فِیهَا شَیْئاً وَ مٰا أَنَا مِنَ اَلْمُتَکَلِّفِینَ فَأَنْزَلَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ وَ لَوْ شٰاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی اَلْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً عَلَی سَبِیلِ اَلْإِلْجَاءِ وَ اَلاِضْطِرَارِ فِی اَلدُّنْیَا کَمَا یُؤْمِنُونَ عِنْدَ اَلْمُعَایَنَهِ وَ رُؤْیَهِ اَلْبَأْسِ فِی اَلْآخِرَهِ وَ لَوْ فَعَلْتُ ذَلِکَ بِهِمْ لَمْ یَسْتَحِقُّوا مِنِّی ثَوَاباً وَ لاَ مَدْحاً لَکِنِّی أُرِیدُ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْمِنُوا مُخْتَارِینَ غَیْرَ مُضْطَرِّینَ لِیَسْتَحِقُّوا مِنِّیَ اَلزُّلْفَی وَ اَلْکَرَامَهَ وَ دَوَامَ اَلْخُلُودِ فِی جَنَّهِ اَلْخُلْدِ أَفَأَنْتَ تُکْرِهُ اَلنّٰاسَ حَتّٰی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ ﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ... قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ یَقُولُ أَجْرُ اَلْمَوَدَّهِ اَلَّذِی لَمْ أَسْئَلْکُمْ غَیْرَهُ فَهُوَ لَکُمْ تَهْتَدُونَ بِهِ وَ تَنْجُونَ مِنْ عَذَابِ یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ وَ قَالَ لِأَعْدَاءِ اَللَّهِ أَوْلِیَاءِ اَلشَّیْطَانِ أَهْلِ اَلتَّکْذِیبِ وَ اَلْإِنْکَارِ قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ اَلْمُتَکَلِّفِینَ یَقُولُ مُتَکَلِّفاً أَنْ أَسْئَلَکُمْ مَا لَسْتُمْ بِأَهْلِهِ فَقَالَ اَلْمُنَافِقُونَ عِنْدَ ذَلِکَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ أَمَا یَکْفِی مُحَمَّداً قَهَرَنَا عِشْرِینَ سَنَهً حَتَّی یُرِیدَ أَنْ یُحَمِّلَ أَهْلَ بَیْتِهِ عَلَی رِقَابِنَا فَقَالُوا مَا أَنْزَلَ اَللَّهُ هَذَا وَ مَا هُوَ إِلاَّ شَیْءٌ تَقُولُهُ وَ اِفْتَرَاهُ یُرِیدُ أَنْ یَرْفَعَ أَهْلَ بَیْتِهِ عَلَی رِقَابِنَا وَ إِنْ قَتَلَ مُحَمَّدٌ أَوْ مَاتَ لَنَنْزِعَنَّهَا مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ ثُمَّ لاَ نُعِیدُهَا لَهُمْ أَبَداً وَ أَرَادَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذِکْرُهُ أَنْ یُعْلِمَ نَبِیَّهُ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اَلَّذِی أَخْفَوْا فِی صُدُورِهِمْ وَ أَسَرُّوا

ص: 162

[ای پیامبر]! بگو: «من در برابر این دعوت هیچ پاداشی از شما نمی طلبم و من از متکلّفان نیستم. [سخنانم روشن و همراه با دلیل است]». (86)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- اباصلت گوید: روزی مأمون از امام رضا علیه السلام سؤال نمود و به آن حضرت علیه السلام عرض کرد: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! معنی کلام خدای عزّ و جلّ: و اگر پروردگار تو می خواست، تمام کسانی که روی زمین هستند، همگی به [اجبار] ایمان می آوردند آیا تو می خواهی مردم را مجبور سازی که ایمان بیاورند؟! [ایمان اجباری چه سودی دارد]؟! [امّا] هیچ کس نمی تواند ایمان بیاورد، جز به فرمان خدا. (یونس / 100 - 99). چیست»؟ امام رضا علیه السلام فرمود: «پدرم موسی بن جعفر علیه السلام از پدرش جعفر بن محمّد علیه السلام و او از پدرش محمّد بن علی علیه السلام و او از پدرش علیّ بن الحسین علیه السلام و او از پدرش حسین بن علی علیه السلام و او از پدرش علیّ بن ابی طالب علیه السلام نقل کرده است که مسلمانان به پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم عرضه داشتند؛ ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! اگر آن کسانی را که بر آن ها قدرت داشتی، مجبور می کردی مسلمان شوند، تعداد ما زیاد می شد و در مقابل دشمنان نیرومند می شدیم». پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «من نمی خواهم با بدعتی که خداوند در مورد آن دستوری به من نداده است، خداوند را ملاقات کنم و من کسی نیستم که بخواهم در کاری که به من مربوط نیست دخالت کنم؛ و من از متکلّفان نیستم. [سخنانم روشن و همراه با دلیل است]». سپس خداوند آیه ی فوق را نازل فرمود: ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! و اگر پروردگار تو می خواست، تمام کسانی که روی زمین هستند، همگی به [اجبار] ایمان می آوردند. (یونس / 100 - 99). همان طور که در موقع دیدن سختی ها در آخرت، ایمان می آورند و اگر این کار را با آن ها انجام می دادم دیگر مستحقّ ثواب و مدح از جانب من نبودند، لکن من می خواهم از روی اختیار و بدون اجبار ایمان آورند تا مستحقّ نزدیکی به من و اکرام و جاودانگی در بهشت جاودان باشند، آیا تو می خواهی مردم را مجبور سازی که ایمان بیاورند؟! [ایمان اجباری چه سودی دارد]؟!. (یونس / 99)».

2- امام باقر علیه السلام- جابر از امام باقر علیه السلام درباره ی سخن خداوند عزّ و جلّ نقل می کند: اجر و پاداشی از شما خواسته ام برای خود شماست. (سبأ / 47) یعنی مودّتی که چیزی جز آن از شما طلب نمی کنم به خود شما بر می گردد، به وسیله ی آن هدایت می شوید و از عذاب روز قیامت نجات می یابید و از آن طرف به دشمنان خدا که دوستان شیطان و اهل تکذیب و انکارند فرمود: ﴿ قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ ﴾. می فرماید: یعنی ادّعا کنم و از شما چیزی بخواهم که شما اهل آن نیستید. در این جا بود که منافقان به یک دیگر گفتند: «آیا محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را بس نیست که بیست سال تمام ما را تحت قدرت خویش کشانده تا این که می خواهد خاندان خود را بر گردن ما سوار کند [و آن ها را نیز حاکم بر ما گرداند]»؟ و از این رو گفتند: «این مطلب را خداوند نازل نفرموده و این موضوعی است که از پیش خود در آورده و می خواهد خاندانش را به گردن ما سوار کند و اگر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم کشته شود و یا بمیرد، ما این منصب را از خاندانش خواهیم گرفت و پس از آن هرگز نخواهیم گذارد دوباره قدرت به دست آن ها درآید». خدای عزّ و جلّ خواست تا آن چه را آن ها در سینه های خود پنهان کرده و تصمیم بدان گرفته اند

ص: 163

بِهِ فَقَالَ فِی کِتَابِهِ أَمْ یَقُولُونَ اِفْتَری عَلَی اَللّهِ کَذِباً فَإِنْ یَشَإِ اَللّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ یَقُولُ لَوْ شِئْتُ حَبَسْتُ عَنْکَ اَلْوَحْیَ فَلَمْ تَتَکَلَّمْ بِفَضْلِ أَهْلِ بَیْتِکَ وَ لاَ بِمَوَدَّتِهِمْ ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: اَلْمُتَکَلِّفُ مُخْطِئٌ وَ إِنْ أَصَابَ وَ اَلْمُتَطَوِّعُ مُصِیبٌ وَ إِنْ أَخْطَأَ وَ اَلْمُتَکَلِّفُ لاَ یَسْتَجْلِبُ فِی عَاقِبَهِ أَمْرِهِ إِلاَّ اَلْهَوَانَ وَ فِی اَلْوَقْتِ إِلاَّ اَلتَّعَبَ وَ اَلْعَنَاءَ وَ اَلشَّقَاءَ وَ اَلْمُتَکَلِّفُ ظَاهِرُهُ رِئَاءٌ وَ بَاطِنُهُ نِفَاقٌ فَهُمَا جَنَاحَانِ یَطِیرُ بِهِمَا اَلْمُتَکَلِّفُ وَ لَیْسَ فِی اَلْجُمْلَهِ مِنْ أَخْلاَقِ اَلصَّالِحِینَ وَ لاَ مِنْ شِعَارِ اَلْمُتَّقِینَ اَلتَّکَلُّفِ فِی أَیِّ بَابٍ کَانَ قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ اَلْمُتَکَلِّفِینَ وَ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَحْنُ مَعَاشِرَ اَلْأَنْبِیَاءِ وَ اَلْأَوْلِیَاءِ بِرَاءٌ مِنَ اَلتَّکَلُّفِ فَاتَّقِ اَللَّهَ وَ اِسْتَقِمْ نَفْسَکَ یُغْنِکَ عَنِ اَلتَّکَلُّفِ وَ یَطْبَعُکَ بِطِبَاعِ اَلْإِیمَانِ وَ لاَ تَشْتَغِلْ بِطَعَامٍ آخِرُهُ اَلْخَلاَءُ وَ لِبَاسٍ آخِرُهُ اَلْبِلَی وَ دَارٍ آخِرُهَا اَلْخَرَابُ وَ مَالٍ آخِرُهُ اَلْمِیرَاثُ وَ إِخْوَانٍ آخِرُهُمُ اَلْفِرَاقُ وَ عِزٍّ آخِرُهُ اَلذُّلُّ وَ وَقَارٍ آخِرُهُ اَلْجَفَاءُ وَ عَیْشٍ آخِرُهُ اَلْحَسْرَهُ ﴾. (2)

4- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: قُلْ یَا مُحَمَّدُ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَیْ عَلَی مَا أَدْعُوکُمْ إِلَیْهِ مِنْ مَالٍ تُعْطُونِیهِ وَ ما أَنَا مِنَ اَلْمُتَکَلِّفِینَ یُرِیدُ مَا أَتَکَلَّفُ هَذَا مِنْ عِنْدِی إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ یُرِیدُ مَوْعِظَهً لِلْعالَمِینَ یُرِیدُ اَلْخَلْقَ أَجْمَعِینَ وَ لَتَعْلَمُنَّ یَا مَعْشَرَ اَلْمُشْرِکِینَ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ یُرِیدُ عِنْدَ اَلْمَوْتِ وَ بَعْدَ اَلْمَوْتِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ ﴾. (3)

5- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ وَ لِلْمُتَکَلِّفِ ثَلاَثُ عَلاَمَاتٍ، یَتَمَلَّقُ إِذَا حَضَرَ، وَ یَغْتَابُ إِذَا غَابَ، وَ یَشْمَتُ بِالْمُصِیبَهِ فِی کِتَابِ اَلْخِصَالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ لاِبْنِهِ یَا بُنَیَّ لِکُلِّ شَیْءٍ عَلاَمَهٌ یُعْرَفُ بِهَا وَ یُشْهَدُ عَلَیْهَا... لِلْمُتَکَلِّفِ ثَلاَثُ عَلاَمَاتٍ یُنَازِعُ مَنْ فَوْقَهُ، وَ یَتَعَاطَی مَا لاَ یَنَالُ، وَ یَقُولُ مَا لاَ یَعْلَمُ، وَ یَتَعَاطَی مَا لاَ یَنَالُ فِی جَوَامِعِ اَلْجَامِعِ وَ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لِلْمُتَکَلِّفِ ثَلاَثُ عَلاَمَاتٍ یُنَازِعُ مَنْ فَوْقَهُ، وَ یَتَعَاطَی مَا لاَ یَنَالُ ﴾. (4)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَ مِنَ اَلْعُلَمَاءِ مَنْ یَضَعُ نَفْسَهُ لِلْفُتْیَا وَ یَقُولُ سَلُونِی وَ لَعَلَّهُ لاَ یُصِیبُ حَرْفاً وَاحِداً وَ اَللَّهُ لاَ یُحِبُّ اَلْمُتَکَلِّفِینَ فَذَاکَ فِی اَلدَّرْکِ اَلسَّادِسِ مِنَ اَلنَّارِ ﴾. (5)

ص: 164

به پیغمبرش اعلام کند و این مطلب را در کتاب خویش، قرآن بگنجاند و فرمود: آیا می گویند: «او بر خدا دروغ بسته است»؟! در حالی که اگر خدا بخواهد بر قلب تو مُهر می نهد. (شوری / 24) می فرماید: «اگر بخواهم وحی را باز دارم تا به فضیلت و دوستی خاندانت لب نگشایی».

3- امام صادق علیه السلام- کسی که به تکلّف کار می کند خطا کار است اگر چه عمل او صحیح باشد و هر که به قصد اطاعت و امتثال عمل می کند اعمال او درست است اگر چه بر خلاف واقع باشد و شخصی که روی تكلّف عمل می کند در عاقبت امر خود نتیجه ای به دست نخواهد آورد مگر خواری و ذلّت را و در حال حاضر نیز به جز زحمت و مشقّت و ناراحتی، اندوخته ای نخواهد داشت و ظاهر امر شخص متکلّف خود نمایی و ریا کاری بوده و باطن امر او به نفاق و با این دو بال [ریا و نفاق] حرکت کرده و در نتیجه باید متوجّه شد که افراد صالح و پرهیز کار هرگز روی تكلّف عمل نکرده و با این صفت متصّف نخواهند شد. [در هر زمینه ای که باشد] خداوند متعال به رسول گرامی صلی اللّه علیه و آله و سلم خود می فرماید: ﴿ قُلْ ما أَسْتَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ ﴾. و فرمود: «ما انبیاء علیهم السلام و اولیاء از تکلّف بیزار می باشیم، از خدا بترسید و خود را ثابت و مستقیم نگهدارید و در این صورت نیازی به تکلّف نخواهید داشت و به طبیعت ایمان کار خواهید کرد، خود را به طعامی مشغول نکنید که پایان آن در بیت الخلاء باشد و یا لباسی که کهنه گردد و یا خانه ای که خراب شود و یا مالی که به وارثان برسد و یا برادرانی که از هم جدا می گردند و یا عزّتی که پایان آن خواری و وقاری که آخرین آن جفا و زندگی ای که پایان آن حسرت باشد.

4- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! ﴿ قُلْ ما أَسْتَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ ﴾ یعنی به خاطر آن چه شما را به آن فرا می خوانم، نمی خواهم مالی به من عطا كنيد، ﴿ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ ﴾ یعنی این را از خود در نمی آورم، ﴿ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ ﴾ يعنى اندرز، ﴿ لِلْعَالَمينَ ﴾ یعنی تمامی آفریدگان، ﴿ وَ لَتَعْلَمُنَّ ﴾ یعنی ای گروه مشركان! ﴿ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينِ ﴾ یعنی هنگام مرگ و پس از مرگ در روز قیامت.

5- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: متکلّف سه علامت دارد؛ در حضور انسان، او را تملّق می کند، پشت سرش از او غیبت می کند، در مصیبت شماتت می کند. در کتاب خصال، امام صادق علیه السلام فرمود: «لقمان علیه السلام به فرزندش گفت: فرزند جان! هر چیز را علامتی است که بدان شناخته گردد و گواه آن است... کسانی که با تکلّف می خواهند خود را به جایی برسانند نیز سه علامت دارند؛ با مافوق خود به منازعه بر می خیزند و آن چه را که نمی دانند می گویند و به آن چه نخواهند رسید، دست می اندازند و مدّعی مقامی می شوند که شایستگی آن را ندارند». در جوامع الجامع از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم است که فرمود: «دانشمند نما (متکلّف) را سه علامت است؛ با برتر از خود ستیزه کند و به آن چه در دسترس او نیست دستِ طمع دراز کند و ندانسته چیزی گوید».

6- امام صادق علیه السلام- بعضی از دانشمندان خود را در معرض فتوا قرار می دهند و می گویند: «از من بپرسید، در حالی که شاید یک سخن را درک نکنند و خداوند کسانی را که خود را به تکلّف انداخته اند دوست ندارد، اینان در طبقه ی ششم آتش اند».

ص: 165

7- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَهً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً قَالَ مَنْ تَوَلَّی اَلْأَوْصِیَاءَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اِتَّبَعَ آثَارَهُمْ فَذَاکَ یَزِیدُهُ وَلاَیَهُ مَنْ مَضَی مِنَ اَلنَّبِیِّینَ وَ اَلْمُؤْمِنِینَ اَلْأَوَّلِینَ حَتَّی تَصِلَ وَلاَیَتُهُمْ إِلَی آدَمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها تُدْخِلُهُ اَلْجَنَّهَ وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ یَقُولُ أَجْرُ اَلْمَوَدَّهِ اَلَّذِی لَمْ أَسْئَلْکُمْ غَیْرَهُ فَهُوَ لَکُمْ تَهْتَدُونَ بِهِ وَ تَنْجُونَ مِنْ عَذَابِ اَللَّهِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ وَ قَالَ لَأَعْدَاءُ اَللَّهِ أَوْلِیَاءُ اَلشَّیْطَانِ أَهْلُ اَلتَّکْذِیبِ وَ اَلْإِنْکَارِ قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ اَلْمُتَکَلِّفِینَ یَقُولُ مُتَکَلِّفاً أَنْ أَسْئَلَکُمْ مَا لَسْتُمْ بِأَهْلِهِ فَقَالَ اَلْمُنَافِقُونَ عِنْدَ ذَلِکَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ أَمَا یَکْفِی مُحَمَّداً أَنْ یَکُونَ قَهَرَنَا عِشْرِینَ سَنَهً حَتَّی یُرِیدُ أَنْ یَحْمِلَ أَهْلَ بَیْتِهِ عَلَی رِقَابِنَا فَقَالُوا مَا أَنْزَلَ اَللَّهُ هَذَا وَ مَا هُوَ إِلاَّ شَیْءٌ یَتَقَوَّلُهُ یُرِیدُ أَنْ یَرْفَعَ أَهْلَ بَیْتِهِ عَلَی رِقَابِنَا وَ لَئِنْ قُتِلَ مُحَمَّدٌ أَوْ مَاتَ لَنَنْزِعُهَا فِی أَهْلِ بَیْتِهِ ثُمَّ لاَ نُعِیدُهَا فِیهِمْ أَبَداً وَ أَرَادَ اَللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ أَنْ یُعْلِمَ نَبِیَّهُ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا أَخْفَوْا فِی صُدُورِهِمْ وَ أَسَرُّوا بِهِ فَقَالَ فِی کِتَابِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: أَمْ یَقُولُونَ اِفْتَری عَلَی اَللّهِ کَذِباً فَإِنْ یَشَإِ اَللّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ یَقُولُ لَوْ شِئْتُ حَبَسْتُ عَنْکَ اَلْوَحْیَ فَلَمْ تَکَلَّمْ بِفَضْلِ أَهْلِ بَیْتِکَ وَ لاَ بِمَوَدَّتِهِمْ ﴾. (1)

8- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: إِنَّ اِمْرَأَهً مِنَ اَلْمُسْلِمَاتِ أَتَتِ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَتْ: یَا رَسُولَ اَللَّهِ إِنَّ فُلاَناً زَوْجِی وَ قَدْ نَشَرْتُ لَهُ بَطْنِی وَ أَعَنْتُهُ عَلَی دُنْیَاهُ وَ آخِرَتِهِ لَمْ یَرَ مِنِّی مَکْرُوهاً أَشْکُوهُ إِلَیْکَ، قَالَ: فِیمَ تشکونیه[تَشْکِینَهُ]؟ قَالَتْ: إِنَّهُ قَالَ: إِنَّکِ عَلَیَّ حَرَامٌ کَظَهْرِ أُمِّی وَ قَدْ أَخْرَجَنِی مِنْ مَنْزِلِی فَانْظُرْ فِی أَمْرِی، فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا أَنْزَلَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کِتَاباً أَقْضِی فِیهِ بَیْنَکِ وَ بَیْنَ زَوْجِکِ، وَ أَنَا أَکْرَهُ أَنْ أَکُونَ مِنَ اَلْمُتَکَلِّفِینَ ﴾. (2)

9- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: قُلْ یَا مُحَمَّدُ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَیْ عَلَی مَا أَدْعُوکُمْ إِلَیْهِ مِنْ مَالٍ تُعْطُونِیهِ وَ ما أَنَا مِنَ اَلْمُتَکَلِّفِینَ یُرِیدُ مَا أَتَکَلَّفُ هَذَا مِنْ عِنْدِی ﴾. (3)

ص: 166

7- امام باقر علیه السلام- جابر از امام باقر علیه السلام نقل کرده است: در تفسیر گفتار خدای عزّ و جلّ: و هر کس کار نیکی انجام دهد، بر نیکی اش می افزاییم. (شوری / 23) فرمود: «یعنی هر که اوصیاء آل محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را دوست بدارد و از آثارشان پیروی کند پس این دوستی بیفزاید برای او دوستی گذشتگان از پیمبران علیهم السلام و مؤمنان پیشین را تا برسد دوستی آن ها به حضرت آدم علیه السلام و این است معنای گفتار خدای عزّ و جلّ بگو: «هر اجر و پاداشی از شما خواسته ام». (سبأ / 47) می فرماید: «یعنی مزد همان دوستی که جز آن را از شما نخواستم از آنِ خودتان باشد که به وسیله ی آن رهبری شوید و از عذاب روز رستاخیز نجات یابید و از آن طرف به دشمنان خدا که دوستان شیطان و اهل تکذیب و انکارند فرمود: ﴿ قُلْ ما أَسْتَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ ﴾ مى فرماید: «یعنی ادّعا کنم و از شما چیزی بخواهم که شما اهل آن نیستید». در این جا بود که منافقان به یک دیگر گفتند: «آیا محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را بس نیست که بیست سال تمام ما را تحت قدرت خویش کشانده تا این که می خواهد خاندان خود را بر گردن ما سوار کند [و آن ها را نیز حاکم بر ما گرداند] و از این رو گفتند: این مطلب را خداوند نازل نفرموده و این موضوعی است که از پیش خود در آورده و می خواهد خاندانش را به گردن ما سوار کند و اگر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم کشته شود و یا بمیرد ما این منصب را از خاندانش خواهیم گرفت و پس از آن هرگز نخواهیم گذارد دوباره قدرت به دست آن ها در آید خدای عزّ و جلّ خواست تا آن چه را آن ها در سینه های خود پنهان کرده و تصمیم بدان گرفته اند به پیغمبرش اعلام کند و این مطلب را در کتاب خویش قرآن بگنجاند و فرمود: آیا می گویند: «او بر خدا دروغ بسته است»؟! در حالی که اگر خدا بخواهد بر قلب تو مُهر می نهد. (شوری / 24) می فرماید: «اگر بخواهم وحی را باز دارم تا به فضیلت و دوستی خاندانت لب نگشایی».

8- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- حمران از امام باقر علیه السلام نقل کرده است که فرمود: زنی از میان مسلمانان نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آمد و به او گفت: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! فلان شخص همسر من است، فرزندانم از او بسیار است و در امر دنیا و آخرتش او را یاری کرده ام. از من هیچ کار ناخوشایندی ندیده است، امّا من از او نزد شما شکایت می کنم». فرمود: «از چه امری در مورد او شکایت می کنی»؟ گفت: «او امروز به من گفت: تو هم چون مادرم بر من حرام هستی و مرا از خانه ام بیرون کرد، به مسأله ی من رسیدگی کنید». رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «خداوند بر من آیه ای نازل نکرده است که به وسیله ی آن میان تو و همسرت قضاوت کنم و دوست ندارم جزء کسانی باشم که از پیش خود سخنی می گویند».

9- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- از ابن عبّاس رحمه اللّه علیه روایت شده است که وی درباره ی این کلام خداوند متعال گفت: ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! ﴿ قُلْ ما أَسْتَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ ﴾ یعنی به خاطر آن چه شما را به آن فرا می خوانم، نمی خواهم مالی به من عطا کنید. ﴿ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ ﴾ یعنی این را از خود در نمی آورم.

ص: 167

10- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَیُّهَا اَلنَّاسُ عَلَیْکُمْ بِالطَّاعَهِ وَ اَلْمَعْرِفَهِ بِمَنْ لاَ تَعْتَذِرُونَ بِجَهَالَتِهِ فَإِنَّ اَلْعِلْمَ اَلَّذِی هَبَطَ بِهِ آدَمُ وَ جَمِیعَ مَا فُضِّلَتْ بِهِ اَلنَّبِیُّونَ إِلَی خَاتَمِ اَلنَّبِیِّینَ فِی عِتْرَهِ نَبِیِّکُمْ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَنَّی یُتَاهُ بِکُمْ بَلْ أَیْنَ تَذْهَبُونَ یَا مَنْ نَسَخَ مِنْ أَصْلاَبِ اَلسَّفِینَهِ هَذِهِ مِثْلُهَا فِیکُمْ فَارْکَبُوهَا فَکَمَا نَجَا فِی هَاتِیکَ مَنْ نَجَا فَکَذَلِکَ یَنْجُو فِی هَذِهِ مَنْ دَخَلَهَا أَنَا رَهِینٌ بِذَلِکَ قَسَماً حَقّاً وَ ما أَنَا مِنَ اَلْمُتَکَلِّفِینَ وَ اَلْوَیْلُ لِمَنْ تَخَلَّفَ ثُمَّ اَلْوَیْلُ لِمَنْ تَخَلَّفَ أَمَا بَلَغَکُمْ مَا قَالَ فِیکُمْ نَبِیُّکُمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیْثُ یَقُولُ فِی حَجَّهِ اَلْوَدَاعِ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ اَلثَّقَلَیْنِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا کِتَابَ اَللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ اَلْحَوْضَ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا أَلاَ هذا عَذْبٌ فُراتٌ فَاشْرَبُوا وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ فَاجْتَنِبُوا ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ ﴾ (87)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی حَمْزَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ، قَالَ: هُوَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ﴾. (2)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ یُرِیدُ مَوْعِظَهً لِلْعالَمِینَ یُرِیدُ اَلْخَلْقَ أَجْمَعِینَ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ ﴾ (88)

11- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی حَمْزَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ قَالَ عِنْدَ خُرُوجِ اَلْقَائِمِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (4)

12- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ فِی قَوْلِهِ... وَ لَتَعْلَمُنَّ یَا مَعْشَرَ اَلْمُشْرِکِینَ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ یُرِیدُ عِنْدَ اَلْمَوْتِ وَ بَعْدَ اَلْمَوْتِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ ﴾. (5)

13- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِیرِینَ قَالَ سَمِعْتُ غَیْرَ وَاحِدٍ مِنْ مَشِیخَهِ أَهْلِ اَلْبَصْرَهِ یَقُولُونَ: لَمَّا فَرَغَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مِنْ حَرْبِ اَلْجَمَلِ عُرِضَ لَهُ مَرَضٌ وَ حَضَرَتِ اَلْجُمُعَهُ فَتَأَخَّرَ عَنْهَا وَ قَالَ لاِبْنِهِ اَلْحَسَنِ اِنْطَلِقْ یَا بُنَیَّ فَاجْمَعْ بِالنَّاسِ فَأَقْبَلَ اَلْحَسَنُ إِلَی اَلْمَسْجِدِ فَلَمَّا اِسْتَقَلَّ

ص: 168

10- امام علی علیه السلام- نقل است که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: ای مردم! بر شما باد به طاعت و شناخت کسی که به شناختش معذور نیستید، چرا که آن علمی که آدم علیه السلام بدان فرود آمد و همه ی آن چه پیامبران علیهم السلام بدان واسطه برتری جستند تا برسد به پیغمبر شما خاتم النّبیّین صلی اللّه علیه و آله و سلم، همگی نزد عترت پیغمبرتان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم است، پس در کجا سر گردان شده و به کجا می روید؟ ای کنده شده گان از صلب های اصحاب کشتی [نوح علیه السلام] مَثَل عترت در میانتان هم چون کشتی نوح علیه السلام است، پس بر آن سوار شوید و هم چون نجات یافتگان در آن کشتی، هر که بر آن در آید نیز نجات یابد و من به آن چه می گویم به سوگند درست گرو این گفتار هستم و سخن زور نمی گویم و وای بر آن که روی بر تابد! سپس وای بر آن کس که روی بر تابد! آیا این حدیث پیغمبرتان در حجّة الوداع به شما نرسیده که فرمود: «در میان شما دو چیز سنگین و گران بها می گذارم، اگر بدان چنگ زنید هرگز پس از من گمراه نشوید؛ قرآن و عترت من - اهل بیتم - و این دو از هم جدا نشوند تا در کنار حوض بر من در آیند». پس بنگرید چگونه درباره ی آن دو رفتار کنید، بدانید که این آب خوشگوار و شیرین است پس بیاشامید و آن دیگر آب شور و تلخ است و از آن بپرهیزید.

این [قرآن] فقط تذکّری برای جهانیان است. (87)

1- امام باقر علیه السلام- ابو حمزه گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: ﴿ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِّلْعَالَمِينَ ﴾، او، امیر مؤمنان علی علیه السلام است.

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ ﴾ يعنى اندرز ﴿ للْعَالَمینَ ﴾ یعنی تمامی آفریدگان.

و به یقین خبر [پیروزی] آن را بعد از مدّتی خواهید دانست. (88)

1- امام باقر علیه السلام- ابو حمزه گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: ﴿ وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينٍ ﴾، [یعنی] هنگام خروج حضرت قائم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف.

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ لَتَعْلَمُنَّ ﴾ یعنی ای گروه مشرکان! ﴿ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينٍ ﴾ یعنی هنگام مرگ و پس از مرگ در روز قیامت.

3- امام علی علیه السلام- محمد بن سیرین گوید: از شماری مشایخ بصره شنیدم که می گفتند: «زمانی که امام علی بن ابی طالب علیه السلام از جنگ جمل فارغ شد مریضی بر وی عارض گشت. روز جمعه شد امّا به علّت بیماری نتوانست برای نماز جمعه در مسجد حاضر شود لذا به پسر خود حسن علیه السلام فرمود: «ای پسرم به مسجد برو و برای مردم نماز جمعه ادا کن. حسن گفتند: «زمانی که به مسجد آمد و پس از استقرار بر منبر، حمد و ثنای الهی را به جای آورد و شهادت به یگانگی خداوند داد و پس از صلوات بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «ای مردم، خداوند ما را برای نبوت انتخاب نموده و بر مردم برگزیده است و قرآن و وحی خود را بر ما نازل کرده است. به خدا قسم هر کس چیزی از حق ما

ص: 169

عَلَی اَلْمِنْبَرِ حَمِدَ اَللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ تَشَهَّدَ وَ صَلَّی عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّ اَللَّهَ اِخْتَارَنَا لِنُبُوَّتِهِ وَ اِصْطَفَانَا عَلَی خَلْقِهِ وَ أَنْزَلَ عَلَیْنَا کِتَابَهُ وَ وَحْیَهُ وَ اَیْمُ اَللَّهِ لاَ یَنْتَقِصُنَا أَحَدٌ مِنْ حَقِّنَا شَیْئاً إِلاَّ یَنْقُصُهُ اَللَّهُ فِی عَاجِلِ دُنْیَاهُ وَ آجِلِ آخِرَتِهِ وَ لاَ یَکُونُ عَلَیْنَا دَوْلَهٌ إِلاَّ کَانَتْ لَنَا اَلْعَاقِبَهُ وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ ثُمَّ جَمَعَ بِالنَّاسِ وَ بَلَغَ أَبَاهُ کَلاَمُهُ فَلَمَّا اِنْصَرَفَ إِلَی أَبِیهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ نَظَرَ إِلَیْهِ فَمَا مَلَکَ عَبْرَتَهُ أَنْ سَالَتْ عَلَی خَدَّیْهِ ثُمَّ اِسْتَدْنَاهُ إِلَیْهِ فَقَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی ذُرِّیَّهً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اَللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ﴾. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ یَا أَهْلَ اَلْعِرَاقِ فَإِنَّمَا أَنْتُمْ کَالْمَرْأَهِ اَلْحَامِلِ حَمَلَتْ فَلَمَّا أَتَمَّتْ أَمْلَصَتْ وَ مَاتَ قَیِّمُهَا وَ طَالَ تَأَیُّمُهَا وَ وَرِثَهَا أَبْعَدُهَا. أَمَا وَ اَللَّهِ مَا أَتَیْتُکُمُ اِخْتِیَاراً وَ لَکِنْ جِئْتُ إِلَیْکُمْ سَوْقاً وَ لَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّکُمْ تَقُولُونَ عَلِیٌّ یَکْذِبُ قَاتَلَکُمُ اَللَّهُ تَعَالَی فَعَلَی مَنْ أَکْذِبُ أَعَلَی اَللَّهِ فَأَنَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهِ أَمْ عَلَی نَبِیِّهِ فَأَنَا أَوَّلُ مَنْ صَدَّقَهُ کَلاَّ وَ اَللَّهِ لَکِنَّهَا لَهْجَهٌ غِبْتُمْ عَنْهَا وَ لَمْ تَکُونُوا مِنْ أَهْلِهَا وَیْلُ أُمِّهِ کَیْلاً بِغَیْرِ ثَمَنٍ لَوْ کَانَ لَهُ وِعَاءٌ وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ ﴾. (2)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ يَا أَهْلَ اَلْكُوفَةِ أُخْبِرُكُمْ بِمَا يَكُونُ قَبْلَ أَنْ يَكُونَ لِتَكُونُوا مِنْهُ عَلَى حَذَرٍ وَ لِتُنْذِرُوا بِهِ مَنِ اِتَّعَظَ وَ اِعْتَبَرَ كَأَنِّي بِكُمْ تَقُولُونَ إِنَّ عَلِيّاً يكْذِبُ كَمَا قَالَتْ قُرَيْشٌ لِنَبِيِّهَا صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَيِّدِهَا نَبِيِّ اَلرَّحْمَةِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ صلی اللّه علیه و آله حَبِيبِ اَللَّهِ فَيَا وَيْلَكُمْ أَفَعَلَى مَنْ أَكْذِبُ أَعَلَى اَللَّهِ فَأَنَا أَوَّلُ مَنْ عَبَدَهُ وَ وَحَّدَهُ أَمْ عَلَى رَسُولِهِ فَأَنَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ وَ نَصَرَهُ كَلاَّ وَ لَكِنَّهَا لَهْجَةُ خُدْعَةٍ كُنْتُمْ عَنْهَا أَغْبِيَاءَ وَ اَلَّذِي فَلَقَ اَلْحَبَّةَ وَ بَرَأَ اَلنَّسَمَةَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينٍ وَ ذَلِكَ إِذَا صَيَّرَكُمْ إِلَيْهَا جَهْلُكُمْ وَ لاَ يَنْفَعُكُمْ عِنْدَهَا عِلْمُكُمْ ﴾. (3)

ص: 170

را غصب کند بدون تردید خداوند آن را در دنیا و آخرت از او باز پس خواهد گرفت. هر دولت و حکومتی علیه ما باشد در نهایت حق و پیروزی از آن ماست. و به یقین خبر [پیروزی] آن را بعد از مدّتی خواهید دانست. سپس برای مردم نماز جمعه را اقامه کرد و سخنانش به پدرش رسید. وقتی حسن گفتند: «زمانی که نزد پدرش رفت، امام علی گفتند: «زمانی که به وی نگاه کرد و اشک بر گونه اش جاری شد. از او خواست که نزدیک تر شود لذا بین دو چشمان وی را بوسید و فرمود: «پدر و مادرم به فدایت ﴿ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ﴾ فرزندانی که بعضی از آنان از نسل بعضی دیگرند، و خداوند شنوای داناست».

4- امام علی علیه السلام- ای مردم عراق! همانا شما به زن بارداری می مانید که در آخرین روز های بار داری جنین خود را سقط کند و سرپرستش بمیرد و زمانی طولانی بی شوهر ماند و دور ترین اشخاص ارتش را ببرد. بدانید، به خدا قسم! آمدنم به سوی شما از روی اختیار نبود بلکه به طرف دیار شما کشانده شدم، به من خبر دادند که می گویید: علی علیه السلام دروغ می گوید! پس وای بر شما بر چه کسی دروغ بستم آیا بر خدا افترا زدم؟ با آن که نخستین شخص از مسلمانان من بودم که او را عبادت کرده و به یگانگی شناختم. یا به رسول او دروغ نسبت دادم؟ با آن که من نخستین کسی بودم که به او ایمان آوردم و نبوّتش را تصدیق کرده و او را یاری نمودم! نه، به خدا هرگز! آن چه گفتم واقعیّتی است که شما از دانستن آن دورید و شایستگی درک آن را ندارید مادرتان در سوگ شما زاری کند و وای، وای، سر دهد. پیمانه ی علم را به شما به رایگان بخشیدم اگر ظرفیّت داشته باشید. و به یقین خبر [پیروزی] آن را بعد از مدّتی خواهید دانست.

5- امام علی علیه السلام- ای مردم کوفه! من شما را بدان چه خواهد شد، پیش از آن که بشود آگاه می کنم تا از آن بر حذر باشید و تا به سبب آن بترسد آن کس که پند و عبرت گیرد، گویا می بینم شما را که می گویید: علی علیه السلام دروغ می گوید، چنان چه قریش به پیغمبر خود و بزرگشان پیغمبر رحمت؛ محمّد بن عبد اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم - دوست خدا - می گفتند، پس ای وای بر شما! بر که دروغ می گویم؟ آیا بر خدا دروغ می بندم؟ من که اوّل کسی هستم که او را پرستش کرده و به یگانگی او را شناخته ام، یا به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دروغ می بندم؟ من که نخستین کس هستم که به او ایمان آورده و تصدیقش نموده یاریش کردم، سوگند به خدا! چنین نیست [که شما می گویید] بلکه سخنانی است باز دارنده که شما را بدان نیازی نیست (سخنان من شما را از این کردار ناهنجار باز می دارد و البتّه شما بدان نیازی ندارید) سوگند به آن که دانه را شکافت و انسان را آفرید که هر آینه راستی گفتار مرا پس از این خواهید دانست و این در آن زمانی است که نادانی هایتان شما را بدان جا برد و آن هنگام دانایی شما سودتان ندهد».

ص: 171

6- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ کَنْزُ اَلْکَرَاجُکِیِّ، قَالَ: کَانَ أَکْثَمُ بْنُ صَیْفِیٍّ اَلْأَسَدِیُّ حَکِیماً مُقَدَّماً... فَکَتَبَ إِلَیْهِ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِیمِ مِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اَللَّهِ إِلَی أَکْثَمَ بْنِ صَیْفِیٍّ أَحْمَدُ اَللَّهَ إِلَیْکَ إِنَّ اَللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أَقُولَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ أَقُولُهَا وَ آمُرُ اَلنَّاسَ بِهَا اَلْخَلْقُ خَلْقُ اَللَّهِ وَ اَلْأَمْرُ کُلُّهُ لِلَّهِ خَلَقَهُمْ وَ أَمَاتَهُمْ وَ هُوَ یَنْشُرُهُمْ وَ إِلَیْهِ اَلْمَصِیرُ أَدَّبْتُکُمْ بِآدَابِ اَلْمُرْسَلِینَ وَ لَتُسْأَلُنَّ عَنِ اَلنَّبَإِ اَلْعَظِیمِ وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ ﴾. (1)

7- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ أَى لَتَعْلَمُنَّ يا كفّار مكّة صَدَقَةٌ بَعْدَ الْمَوْتِ ﴾. (2)

ص: 172

6- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- در کنز الکراجکی آمده: پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به اکثم بن صیفی اسدی نوشت: ﴿ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ﴾ این نامه ای است از محمّد پیغمبر خدا، به اکثم بن صیفی. من ستایش خدا را به تو القا می کنم، خداوند به من فرمان داده که بگویم: جز خدای یگانه خدایی نیست. هم خود بگویم و هم مردم را به گفتن آن

وا دارم. مردم همه بندگان خدایند و هر کاری بسته به نظر اوست. آن ها را می آفریند و می میراند و در روی زمین پرا کنده می سازد و بازگشت همه به سوی اوست. شما را به آداب پیغمبران علیهم السلام تربیت می نمایم و به زودی از شما امر عظیمی را می پرسند و خبر آن را از این پس خواهی دانست، ﴿ وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ ﴾.

7- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ ﴾ یعنی ای کافران مکّه! به صداقت و راستی گفتار و دعوت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم، بعد از مرگتان علم خواهید یافت.

ص: 173

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ اَلْكِتابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اَللّهَ مُخْلِصاً لَهُ اَلدِّينَ ﴾ (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللهِ زُلْفی إِنَّ اللهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی ما هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّارٌ ﴾ (3)

ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم؛ پس خدا را پرستش کن در حالی که دین خود را برای او خالص کرده ای. (2)

آگاه باشید که دین خالص از آن خداست، و آن ها که غیر خدا را اولیای خود قرار دادند، [و می گفتند]: این ها را نمی پرستیم مگر به خاطر این که ما را به خداوند نزدیک کنند. خدا [روز قیامت] میان آنان در آن چه اختلاف داشتند داوری می کند؛ خداوند آن کس را که دروغگو و نا سپاس است هرگز هدایت نخواهد کرد. (3)

بِأَیْدِیکُمْ؟ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَلَأَنْ تَعْبُدَکُمْ هِیَ لَوْ کَانَ یَجُوزُ مِنْهَا اَلْعِبَادَهُ أَحْرَی مِنْ أَنْ تَعْبُدُوهَا إِذَا لَمْ یَکُنْ أَمَرَکُمْ بِتَعْظِیمِهَا مَنْ هُوَ اَلْعَارِفُ بِمَصَالِحِکُمْ وَ عَوَاقِبِکُمْ وَ اَلْحَکِیمُ فِیمَا یُکَلِّفُکُمْ ﴾. (1)

4-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَأْتِی یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ بِکُلِّ شَیْءٍ یُعْبَدُ مِنْ دُونِهِ، مِنْ شَمْسٍ أَوْ قَمَرٍ أَوْ غَیْرِ ذَلِکَ، ثُمَّ یَسْأَلُ کُلَّ إِنْسَانٍ عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ، فَیَقُولُ کُلُّ مَنْ عَبَدَ غَیْرَهُ: رَبَّنَا إِنَّا کُنَّا نَعْبُدُهَا لِتُقَرِّبَنَا إِلَیْکَ زُلْفَی. فَیَقُولُ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِلْمَلاَئِکَهِ: اِذْهَبُوا بِهِمْ، وَ بِمَا کَانُوا یَعْبُدُونَ إِلَی اَلنَّارِ مَا خَلاَ مَنِ اِسْتَثْنَیْتُ، فَأُولَئِکَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ ﴾. (2)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَ إِبْرَاهِیمَ أَنْ یُنْزِلَ إِسْمَاعِیلَ بِمَكَّةَ فَفَعَلَ فَقالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ فَلَمْ یَعْبُدْ أَحَدٌ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ صَنَماً قَطُّ وَ لَكِنَّ الْعَرَبَ عَبَدَةُ الْأَصْنَامِ وَ قَالَتْ بَنُو إِسْمَاعِیلَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ فَكَفَرَتْ وَ لَمْ تَعْبُدِ الْأَصْنَامَ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ لَّوْ أَرَادَ اللَّهُ أَن یَتَّخِذَ وَلَدًا لَّاصْطَفَی مِمَّا یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ سُبْحَانَهُ هُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ ﴾ (4)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ فَقَالَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی نَعْمَائِهِ یَا اِبْنَ سَلاَمٍ أَجِئْتَنِی سَائِلاً أَوْ مُتَعَنِّتاً قَالَ بَلْ سَائِلاً یَا مُحَمَّدُ قَالَ عَلَی اَلضَّلاَلَهِ أَمْ عَلَی اَلْهُدَی قَالَ بَلْ عَلَی اَلْهُدَی یَا مُحَمَّدُ...فَأَخْبِرْنِی مَا الْوَاحِدُ وَ مَا الِاثْنَانِ وَ مَا الثَّلَاثَةُ وَ مَا الْأَرْبَعَةُ وَ مَا الْخَمْسَةُ. قَالَ نَعَمْ یَا اِبْنَ سَلاَمٍ أَمَّا اَلْوَاحِدُ فَ هُوَ اَللّهُ اَلْواحِدُ اَلْقَهّارُ لا شَرِیکَ لَهُ وَ لاَ صَاحِبَهَ لَهُ وَ لاَ وَلَدَ لَهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ بِیَدِهِ اَلْخَیْرُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴾. (4)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْمِقْدَامِ بْنِ شُرَیْحِ بْنِ هَانِی عَنْ أَبِیهِ قَالَ: إِنَّ أَعْرَابِیّاً قَامَ یَوْمَ اَلْجَمَلِ إِلَی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ أَتَقُولُ إِنَّ اَللَّهَ وَاحِدٌ قَالَ فَحَمَلَ اَلنَّاسُ عَلَیْهِ وَ قَالُوا یَا أَعْرَابِیُّ أَمَا تَرَی مَا فِیهِ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ مِنْ تَقَسُّمِ اَلْقَلْبِ فَقَالَ

ص: 178

تراشیده اید! اگر آن بت ها می توانستند عبادت کنند باید آن ها شما را می پرستیدند نه شما آن ها را بپرستید! در صورتی که خدای عالم به مصالح و عواقب امور شما، و حکیم و دانا در امر و نهی به شما دستوری در مورد عبادت آن ها نداده است».

4-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- خداوند تبارک و تعالی در روز قیامت همه ی چیز هایی که به جای او پرستیده شده است، از جمله خورشید و ماه و دیگر چیزها را می آورد؛ سپس از هر انسانی درباره ی آن چه که می پرستیده سؤال می کند و کسانی که جز او را پرستیده اند می گویند: «پروردگارا! ما آن را می پرستیدیم تا هر چه بیش تر ما را به تو نزدیک گرداند». پس خداوند تبارک و تعالی به فرشتگان می فرماید: «اینان را به همراه آن چه می پرستیده اند، به سوی دوزخ ببرید، به جز کسانی که من ایشان را استثناء کرده ام؛ چرا که آن ها از دوزخ به دور خواهند بود».

5-2- امام صادق علیه السلام- خداوند به ابراهیم علیه السلام فرمان داد تا اسماعیل علیه السلام را به مکّه ببرد و او چنین کرد، سپس ابراهیم علیه السلام عرض کرد: پروردگارا! این شهر را ایمن گردان و مرا و فرزندانم را از پرستیدن بتان دور دار. (ابراهیم / 35) بنا بر این هیچ یک از فرزندان اسماعیل علیه السلام هیچ گاه بتی را نپرستیدند، امّا [سایر] عرب ها بت پرستی کردند. فرزندان اسماعیل علیه السلام [هم که بت ها را می پرستیدند] می گفتند: «اینان نزد خدا شفیع ما هستند» و با گفتن این جملات کفر ورزیدند، امّا بت پرستی نکردند».

[به فرض محال] اگر خدا می خواست فرزندی داشته باشد، از میان مخلوقاتش آن چه را می خواست بر می گزید؛ منزّه است [از این که فرزندی داشته باشد]! او خداوند یگانه و حاکم بر همه چیز است. (4)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم [خطاب به ابن سلام] فرمود: «سپاس مخصوص خداوند است به خاطر تمام نعمت هایش؛ ای ابن سلام! بگو ببینیم آمده ای برای فهمیدن سؤال کنی یا [جواب را می دانی] و فقط [می خواهی] مرا اذیّت کنی»؟ گفت: «نه، می خواهم بفهمم ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم!... بگو ببینم یک چیست و دوتا و سه تا و چهار تا و پنج تا چیست»؟ فرمود: «ای ابن سلام! یک خدای یکتای قهّار است که شریک و همسر و فرزند ندارد، زنده می کند و می میراند و تمام امور خیر، به دست قدرت اوست. و او بر هر چیز تواناست. (ملک/ 1)».

2- امام علی علیه السلام- مقدام بن شریح بن هانی از پدرش نقل کرده است: در روز جنگ جمل یکی از بادیه نشینان به سوی امیر المؤمنین علیه السلام رفت و گفت: «ای امیر المؤمنین علیه السلام! آیا می گویی که خدا یکی است»؟ مردم بر او اعتراض نمودند و گفتند: «ای عرب بیابان نشین! مگر نمی بینی که امیر المؤمنین علیه السلام [به سبب این جنگ و برای تدبیر امور آن] در چه پریشان دلی و پراکندگی حواس گرفتار است»؟! امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «او را رها کنید [تا سؤالش را بپرسد] زیرا آن چه این عرب بیابان نشین می پرسد، همان چیزی است که ما از این گروه (دشمن) می خواهیم [که به آن ایمان بیاورند]». پس فرمود: «ای اعرابی! این کلام خداوند که می فرماید: خدا یکی است بر چهار قسم است؛ دو وجه از آن ها بر خدای عزّ و جلّ روا نیست و دو وجه در مورد خدا صادق است امّا آن دو وجه که بر او روا نیست؛ گفتار

ص: 179

أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ دَعُوهُ فَإِنَّ اَلَّذِی یُرِیدُهُ اَلْأَعْرَابِیُّ هُوَ اَلَّذِی نُرِیدُهُ مِنَ اَلْقَوْمِ ثُمَّ قَالَ یَا أَعْرَابِیُّ إِنَّ اَلْقَوْلَ فِی أَنَّ اَللَّهَ وَاحِدٌ عَلَی أَرْبَعَهِ أَقْسَامٍ فَوَجْهَانِ مِنْهَا لاَ یَجُوزُ عَلَی اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَجْهَانِ یَثْبُتَانِ فِیهِ فَأَمَّا اَللَّذَانِ لاَ یَجُوزَانِ عَلَیْهِ فَقَوْلُ اَلْقَائِلِ وَاحِدٌ یَقْصِدُ بِهِ بَابَ اَلْأَعْدَادِ فَهَذَا مَا لاَ یَجُوزُ لِأَنَّ مَا لاَ ثَانِیَ لَهُ لاَ یَدْخُلُ فِی بَابِ اَلْأَعْدَادِ أَمَا تَرَی أَنَّهُ کَفَرَ مَنْ قَالَ إِنَّهُ ثَالِثُ ثَلاَثَهٍ وَ قَوْلُ اَلْقَائِلِ هُوَ وَاحِدٌ مِنَ اَلنَّاسِ یُرِیدُ بِهِ اَلنَّوْعَ مِنَ اَلْجِنْسِ فَهَذَا مَا لاَ یَجُوزُ لِأَنَّهُ تَشْبِیهٌ وَ جَلَّ رَبُّنَا وَ تَعَالَی عَنْ ذَلِکَ وَ أَمَّا اَلْوَجْهَانِ اَللَّذَانِ یَثْبُتَانِ فِیهِ فَقَوْلُ اَلْقَائِلِ هُوَ وَاحِدٌ لَیْسَ لَهُ فِی اَلْأَشْیَاءِ شِبْهٌ کَذَلِکَ رَبُّنَا وَ قَوْلُ اَلْقَائِلِ إِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَدِیُّ اَلْمَعْنَی یَعْنِی بِهِ أَنَّهُ لاَ یَنْقَسِمُ فِی وُجُودٍ وَ لاَ عَقْلٍ وَ لاَ وَ هْمٍ کَذَلِکَ رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَّ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهارِ وَ يُكَوِّرُ النَّهارَ عَلَى اللَّيْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفّارُ ﴾ (5)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ ثم رد اللّه تعالي علي الذين: قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً، فقال اللّه: لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً لَاصْطَفي مِمَّا يَخْلُقُ ما يَشاءُ إلي قوله: يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَي النَّهارِ وَ يُكَوِّرُ النَّهارَ عَلَي اللَّيْلِ يعني يغطي ذا علي ذا، و ذا علي ذا ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَهَ أَزْواجٍ یَخْلُقُکُمْ فی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّی تُصْرَفُون ﴾ (6)

گوینده ای است که می گوید، یکی و باب اعداد را قصد می کند که این بیان در مورد خداوند روا نیست زیرا آن یکی که دو ندارد در باب اعداد داخل نمی شود. آیا نمی بینی آن که گفته یکی از سه، خدا است کافر شده [یعنی گروهی از مسیحیان که خدا و عیسی علیه السلام و مریم علیها السلام را هر سه خدا می دانند] معنی دیگر کلمه ی یک، کلام آن کسی است که می گوید یک و منظورش یک نفر (نوعی) از بین مردم است و یک نفر نوعی را از بیان جنس مردم قصد کرده و این مورد نیز در مورد خداوند روا نیست زیرا در این تعبیر، تشبیه خدا به بندگانش نهفته است و خداوند ما از این امور بزرگ تر است [که به کسی تشبیه شود] و امّا آن دو وجه که در مورد خداوند صادق است یکی کلام آن کسی است که بگوید خداوند یکی است که در میان چیزها، شبیه و مانندی ندارد و پروردگار ما چنین است و وجه دیگر کلام آن کسی است که بگوید خداوند عزّ و جلّ در اصل معنا و ذات، یکتا است یعنی خدا نه در وجود ذهنی و خارجی و نه در عقل و نه در وهم و خیال تقسیم و تفکیک نمی شود [و در هیچ مورد، غیر یکتا نیست] و پروردگار عزّ و جلّ ما چنین است.

آسمان ها و زمین را بحق آفرید؛ شب را بر روز می پیچد و روز را بر شب؛ و خورشید و ماه را مسخّر [فرمان خویش] قرار داد؛ هر کدام تا سر آمد معیّنی به حرکت [خود] ادامه می دهند؛ آگاه باشید که او توانا و آمرزنده است. (5)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- خداوند متعال در این آیه به کسانی که گفتند: «خداوند رحمان فرزندی برای خود بر گزیده است». (مریم/ 88). پاسخ داد و فرمود: ﴿ لَوْ أَرادَ اللّهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً لاَصْطَفى مِمّا يَخْلُقُ ما يَشاءُ... یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهَارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهَارَ عَلَی اللَّیْلِ ﴾ یعنی این (شب) را بر آن (روز) و آن را بر این می پوشاند [و پیاپی می آورد].

او [همه ی] شما را از یک انسان آفرید، و همسرش را از جنس او خلق کرد و برای شما هشت زوج از چهار پایان آفرید؛ او شما را در شکم مادرانتان در میان تاریکی های سه گانه [پوسته شکم، رحم و کیسه ی جنین] آفرینشی بعد از آفرینش دیگر می بخشد این است خداوند، پروردگار شما که حکومت [عالم هستی] از آن اوست؛ هیچ معبودی جز او نیست؛ پس چگونه [از راه حق] منحرف می شوید؟! (6)

رَبِّی فَذَهَابُهُ إِلَی رَبِّهِ تَوَجُّهُهُ إِلَیْهِ فِی عِبَادَتِهِ وَ اجْتِهَادِهِ أَلَا تَرَی أَنَّ تَأْوِیلَهُ غَیْرُ تَنْزِیلِهِ وَ قَالَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَهَ أَزْواجٍ وَ قَالَ وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ فَإِنْزَالُهُ ذَلِکَ خَلْقُهُ إِیَّاهُ ﴾. (1)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ صَنَعَهَا فِی مِائَهِ سَنَهٍ، ثُمَّ أَمَرَهُ أَنْ یَحْمِلَ فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجَیْنِ اِثْنَیْنِ، اَلْأَزْوَاجَ اَلثَّمَانِیَهَ اَلْحَلاَلَ اَلَّتِی خَرَجَ بِهَا آدَمُ مِنَ اَلْجَنَّهِ، لِیَکُونَ مَعِیشَهً لِعَقِبِ نُوحٍ فِی اَلْأَرْضِ، کَمَا عَاشَ عَقِبُ آدَمَ، فَإِنَّ اَلْأَرْضَ تُغْرَقُ وَ مَا فِیهَا إِلاَّ مَا کَانَ مَعَهُ فِی اَلسَّفِینَهِ. قَالَ: فَحَمَلَ نُوحٌ فِی اَلسَّفِینَهِ مِنَ اَلْأَزْوَاجِ اَلثَّمَانِیَهِ اَلَّتِی قَالَ اَللَّهُ: وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ اَلْأَنْعامِ ثَمانِیَهَ أَزْواجٍ ﴾. (2)

توجّه کردن به او در عبادت و تلاش است. آیا نمی بینی که تأویل (وقوع و واقعیّت) آن (آیه) غیر از نزول آن است؟! و فرمود: و آهن را نازل کردیم که در آن قوّت شدیدی است. (حدید / 25) که منظور از نازل کردن، همان آفریدن است.

2-1- امام صادق علیه السلام- نوح علیه السلام کشتی را در مدّت یک صد سال ساخت، سپس خداوند متعال به او فرمان داد تا از هشت جفت حیوان حلال گوشتی که آدم علیه السلام از بهشت بیرون آورده بود، از هر نوع دو جفت سوار بر کشتی کند تا رزق فرزندان نوح علیه السلام در زمین از آن ها فراهم شود، همان گونه که برای فرزندان آدم علیه السلام فراهم شده بود؛ چرا که زمین و هر چه بر آن بود، به جز آن چه همراه نوح علیه السلام در کشتی بود، غرق می شد. پس نوح علیه السلام از آن هشت جفتی که خداوند فرمود، سوار بر کشتی کرد. و خداوند فرمود: ﴿ وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ ﴾.

5-2- الصادق علیه السلام- ﴿ نَبْتَدِئُ یَا مُفَضَّلُ بِذِكْرِ خَلْقِ الْإِنْسَانِ فَاعْتَبِرْ بِهِ فَأَوَّلُ ذَلِكَ مَا یُدَبَّرُ بِهِ الْجَنِینُ فِی الرَّحِمِ وَ هُوَ مَحْجُوبٌ فِی ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ظُلْمَةِ الْبَطْنِ وَ ظُلْمَةِ الرَّحِمِ وَ ظُلْمَةِ الْمَشِیمَةِ حَیْثُ لَا حِیلَةَ عِنْدَهُ فِی طَلَبِ غِذَاءٍ وَ لَا دَفْعِ أَذًی وَ لَا اسْتِجْلَابِ مَنْفَعَةٍ وَ لَا دَفْعِ مَضَرَّةٍ ﴾. (1)

6-2- الکاظم علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی جَرِیرٍ الْقُمِّیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ علیه السلام عَنِ النُّطْفَهِ مَا فِیهَا مِنَ الدِّیَهِ وَ مَا فِی الْعَلَقَهِ وَ مَا فِی الْمُضْغَهِ الْمُخَلَّقَهِ وَ مَا یُقِرُّ فِی الْأَرْحَامِ قَالَ إِنَّهُ یَخْلُقُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ یَکُونُ نُطْفَهً أَرْبَعِینَ یَوْماً ثُمَّ یَکُونُ عَلَقَهً أَرْبَعِینَ یَوْماً ثُمَّ مُضْغَهً أَرْبَعِینَ یَوْماً فَفِی النُّطْفَهِ أَرْبَعُونَ دِینَاراً وَ فِی الْعَلَقَهِ سِتُّونَ دِینَاراً وَ فِی الْمُضْغَهِ ثَمَانُونَ دِینَاراً فَإِذَا اکْتَسَی الْعِظَامُ لَحْماً فَفِیهِ مِائَهُ دِینَارٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ فَإِنْ کَانَ ذَکَراً فَفِیهِ الدِّیَهُ وَ إِنْ کَانَتْ أُنْثَی فَفِیهَا دِیَتُهَا ﴾. (2)

7-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ مُشَابِهِ الْخَلْقِ فَقَالَ هُوَ عَلَی ثَلَاثَةِ أَوْجُهٍ فَمِنْهُ خَلْقُ الِاخْتِرَاعِ كَقَوْلِهِ سُبْحَانَهُ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ خَلْقُ الِاسْتِحَالَةِ قَوْلُهُ تَعَالَی یَخْلُقُكُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إن تَکْفُرُوا فَإنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنکُم وَ لَا یَرضَی لِعِبَادِهِ الْکُفْرَ وَ إن تَشکُرُوا یَرْضَهُ لَکُم وَ لَا تَزِرُ وَازِرَهٌ وِزرَ أُخرَی ثُمَّ إلَی رَبِّکُم مَّرجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُم بِما کُنتُمْ تَعْمَلُونَ إنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ ﴾ (7)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: شَاءَ وَ أَرَادَ وَ لَمْ یُحِبَّ وَ لَمْ یَرْضَ شَاءَ أَنْ لاَ یَکُونَ شَیْءٌ إِلاَّ بِعِلْمِهِ وَ أَرَادَ مِثْلَ ذَلِکَ وَ لَمْ یُحِبَّ أَنْ یُقَالَ لَهُ ثالِثُ ثَلاثَهٍ وَ لَمْ یَرْضَ لِعِبادِهِ اَلْکُفْرَ ﴾. (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: أَصْلَحَکَ اَللَّهُ وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ اَلْکُفْرَ؟ قَالَ: فَقَالَ اَلنَّاسُ جَمِیعاً: لَمْ یَرْضَ لَهُمُ اَلْکُفْرَ ﴾. (5)

ص: 184

5-2- امام صادق علیه السلام- ای مفضّل! از [سخن در مورد] آفرینش آدمی آغاز می کنیم، پس عبرت گیر. آغاز تدبیر آفرینش بچّه در رحم است ﴿ في ظُلُماتِ ثَلاثٍ ﴾ شکم و رحم و مشیمه، آن جا که راهی برای خواستن روزی ندارد و برای رفع آزار و جلب نفع و دفع ضرر راهی ندارد.

6-2- امام کاظم علیه السلام- ابو جرير قمی گوید: از امام کاظم علیه السلام پرسیدم: «نطفه در رحم اگر سقط شود، چه مقدار دیه دارد و اگر [در مراحل رشد بعدی سقط شود یعنی] در حالتی که جنین، خون بسته شده یا پاره گوشتی شده یا به صورت مخلوقی که در رحم جای گرفته است، شده باشد، دیه ی آن چقدر است»؟ فرمود: «در شکم مادرش به دنبال هم به صورت جدیدی تکامل می یابد و آفریده می شود؛ چهل روز نطفه است، چهل روز خون بسته، چهل روز پاره گوشتی جویده شده؛ آن زمانی که یک نطفه است، دیه اش چهل دینار است و دیه ی خون بسته شده، شصت دینار، دیه ی پاره ی گوشت جویده شده، هشتاد دینار و وقتی به استخوان جنین، گوشت رویید دیه اش صد دینار است، خدا فرموده: آن را آفرینش تازه ای دادیم پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است. (مؤمنون / 14) [و پس از آن که روح در او دمیده شد] اگر مرد است دیه مرد دارد و اگر زن است دیه زن.

7-2- امام علی علیه السلام- از امیر المؤمنین علیه السلام در مورد اموری که شبیه خلق کردن است، سؤال شد؛ فرمود: سه مورد است، یکی از آن موارد خلق چیز جدید است مانند این که خدا فرموده: آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید. (اعراف / 53) و مورد دیگر آفرینش، دگرگونی است، مانند این کلام خداوند که فرمود: ﴿ يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ﴾.

اگر نا سپاسی کنید، خداوند از شما بی نیاز است و هرگز نا سپاسی را برای بندگانش نمی پسندد؛ و اگر شکر او را به جا آورید آن را برای شما می پسندد. و هیچ گنه کاری گناه دیگری را بر دوش نمی کشد. سپس بازگشت همه ی شما به سوی پروردگارتان است، و شما را از آن چه انجام می دادید آگاه می سازد؛ چرا که او به آن چه درون سینه هاست آگاه است. (7)

1- امام صادق علیه السلام- فضیل بن یسار گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: «خداوند خواسته تا من بر کارهایی که او نمی خواهد آن ها را انجام دهم مستطیع باشم». و شنیدم که می فرمود: «خواست و اراده کرد، در حالی که آن را دوست نداشت و به آن راضی نبود، خواست تا در فرمان رواییش جز به علم او چیزی روی ندهد، و همین را نیز اراده کرد، با این که دوست نداشت که به او سوّمین آن سه بگویند، و کفر را برای بندگانش نپسندید».

2- امام صادق علیه السلام- جمیل بن درّاج گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «خداوند خیرت دهد! ﴿ وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ اَلْکُفْرَ ﴾ [یعنی چه]؟» فرمود: «همه ی مردم با هم می گویند [و اعتراف دارند] که خداوند برای هیچ کدام از آن ها، کفر را نپسندید».

ص: 185

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ إِذا مَسَّ اَلْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِيباً إِلَيْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ ما كانَ يَدْعُوا إِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلّهِ أَنْداداً لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلاً إِنَّكَ مِنْ أَصْحابِ اَلنّارِ ﴾ (8)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عَمَّارٍ اَلسَّابَاطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَی وَ إِذا مَسَّ اَلْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ قَالَ نَزَلَتْ فِی أَبِی اَلْفَصِیلِ إِنَّهُ کَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عِنْدَهُ سَاحِراً فَکَانَ إِذَا مَسَّهُ اَلضُّرُّ یَعْنِی اَلسُّقْمَ دَعَا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ یَعْنِی تَائِباً إِلَیْهِ مِنْ قَوْلِهِ فِی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا یَقُولُ: ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَهً مِنْهُ یَعْنِی اَلْعَافِیَهَ: نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ یَعْنِی نَسِیَ اَلتَّوْبَهَ إِلَی اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّا کَانَ یَقُولُ فِی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّهُ سَاحِرٌ وَ لِذَلِکَ قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلاً إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ اَلنّارِ یَعْنِی إِمْرَتَکَ عَلَی اَلنَّاسِ بِغَیْرِ حَقٍّ مِنَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْ رَسُولِهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ﴾. (1)

2- السّجّاد علیه السلام- ﴿ فَأَعُوذُ بِحِلْمِكَ مِنْ سَخَطِكَ وَ إِنْ كُنْتَ أَرَدْتَ أَنْ تَبْلُوَنِی فَقَدْ عَرَفْتَ ضَعْفِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی إِذْ قُلْتَ تَبَارَكْتَ وَ تَعَالَیْتَ... وَ إِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٍّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيباً إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ مَا كَانَ يَدْعُوا إِلَيْهِ مِن قَبْلُ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾ (9)

هنگامی که به انسان زیانی رسد، پروردگار خود را می خواند در حالی که به سوی او باز می گردد؛ امّا هنگامی که نعمتی از جانب خویش به او عطا کند، آن چه را به خاطر آن قبلاً خدا را می خواند از یاد می برد و برای خداوند همتایانی قرار می دهد تا [مردم را] از راه او گمراه سازد؛ بگو: «چند روزی از کفر و نا سپاسی خود بهره گیر که به یقین از دوزخیانی»! (8)

1- امام صادق علیه السلام- عمّار ساباطی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند عزّ و جلّ: ﴿ وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ ﴾، پرسیدم، ایشان فرمود: «این آیه درباره ی ابو الفَصیل نازل شد. او رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را جادوگر می پنداشت، امّا هنگامی که به او آسیبی رسید، یعنی بیمار شد پروردگار خود را می خواند در حالی که به سوی او باز می گردد یعنی از سخنی که درباره ی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم گفته بود، به سوی پروردگار توبه کرد. ﴿ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَهً مِنْهُ ﴾ يعني [وقتى عافيت و] تندرستی یافت ﴿ نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ ﴾ یعنی توبه ی خود را به درگاه خداوند عزّ و جلّ به خاطر آن که گفته بود رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم جادوگر است، فراموش کرد، از این رو خداوند عزّ و جلّ فرمود: ﴿ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلاً إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ اَلنّارِ ﴾ یعنی از امیر بودنت بر مردم، بدون این که از جانب خداوند عزّ و جلّ و رسولش شایستگی این امر را داشته باشی [بهره ببر که در آن دنیا اهل آتش خواهی بود]».

2- امام سجاد علیه السلام- [خدایا]! از خشم تو به بردباریت پناه می برم. اگر تو قصد کرده ای که مرا به بلا دچار سازی، خودت ضعف و بیچارگی مرا می شناسی زیرا تو فرمودى: ﴿ وَ اِذا مَسَّ الاْنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنيبا اِلَيْهِ ثُمَّ اِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ ما كانَ يَدْعُوا اِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ ﴾.

آیا [چنین کسی با ارزش است یا] کسی که در ساعات شب در حال سجده و قیام به عبادت مشغول است و از عذاب آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟! بگو: «آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکّر می شوند». (9)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عَمَّارٍ اَلسَّابَاطِیِّ قَالَ:...ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: ثُمَّ عَطَفَ اَلْقَوْلَ مِنَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، یُخْبِرُ بِحَالِهِ وَ فَضْلِهِ عِنْدَ اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ: أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اَللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ اَلْآخِرَهَ وَ یَرْجُوا رَحْمَهَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ قَالَ: ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: هَذَا تَأْوِیلُهُ، یَا عَمَّارُ ﴾. (1)

4-1- العسكرى علیه السلام- ﴿ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ اَلْعَسْکَرِیِّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَنَّهُ اِتَّصَلَ بِهِ أَنَّ رَجُلاً مِنْ فُقَهَاءِ شِیعَتِهِ کَلَّمَ بَعْضَ اَلنُّصَّابِ فَأَفْحَمَهُ بِحُجَّتِهِ حَتَّی أَبَانَ عَنْ فَضِیحَتِهِ فَدَخَلَ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ فِی صَدْرِ مَجْلِسِهِ دَسْتٌ عَظِیمٌ مَنْصُوبٌ وَ هُوَ قَاعِدٌ خَارِجَ اَلدَّسْتِ وَ بِحَضْرَتِهِ خَلْقٌ مِنَ اَلْعَلَوِیِّینَ وَ بَنِی هَاشِمٍ فَمَا زَالَ یَرْفَعُهُ حَتَّی أَجْلَسَهُ فِی ذَلِکَ اَلدَّسْتِ وَ أَقْبَلَ عَلَیْهِ فَاشْتَدَّ ذَلِکَ عَلَی أُولَئِکَ اَلْأَشْرَافِ فَأَمَّا اَلْعَلَوِیَّهُ فَأَجَلُّوهُ عَنِ اَلْعِتَابِ وَ أَمَّا اَلْهَاشِمِیُّونَ فَقَالَ لَهُ شَیْخُهُمْ یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ هَکَذَا تُؤْثِرُ عَامِّیّاً عَلَی سَادَاتِ بَنِی هَاشِمٍ مِنَ اَلطَّالِبِیِّینَ وَ اَلْعَبَّاسِیِّینَ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ... أَوَ لَیْسَ قَالَ اَللَّهُ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ فَکَیْفَ تُنْکِرُونَ رَفْعِی لِهَذَا لَمَّا رَفَعَهُ اَللَّهُ إِنَّ کَسْرَ هَذَا لِفُلاَنٍ اَلنَّاصِبِ بِحُجَجِ اَللَّهِ اَلَّتِی عَلَّمَهُ إِیَّاهَا لَأَفْضَلُ لَهُ مِنْ کُلِّ شَرَفٍ فِی اَلنَّسَبِ ﴾. (2)

5-1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اَللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ اَلْآخِرَهَ نَزَلَتْ فِی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ یَرْجُوا رَحْمَهَ رَبِّهِ قُلْ یَا مُحَمَّدُ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ یَعْنِی أُولِی اَلْعُقُولِ ﴾. (3)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْس عَنْ أَبِي جَعْفَرِ الْبَاقِرِ أَنَّهُ قَالَ: سَمِعَ رَجُلٌ مِنَ اَلتَّابِعِینَ أَنَسَ بْنَ مَالِکٍ یَقُولُ نَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اَللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ اَلْآخِرَهَ وَ یَرْجُوا رَحْمَهَ رَبِّهِ قَالَ اَلرَّجُلُ فَأَتَیْتُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلاَمُ لِأَنْظُرَ عِبَادَتَهُ فَأُشْهِدُ اَللَّهَ لَقَدْ أَتَیْتُهُ وَقْتَ اَلْمَغْرِبِ فَوَجَدْتُهُ یُصَلِّی بِأَصْحَابِهِ اَلْمَغْرِبَ فَلَمَّا فَرَغَ جَلَسَ لِلتَّعْقِیبِ إِلَی أَنْ قَامَ إِلَی اَلْعِشَاءِ اَلْآخِرَهِ ثُمَّ دَخَلَ مَنْزِلَهُ فَدَخَلْتُ مَعَهُ فَوَجَدْتُهُ طُولَ اَللَّیْلِ یُصَلِّی وَ یَقْرَأُ اَلْقُرْآنَ إِلَی أَنْ طَلَعَ اَلْفَجْرُ ثُمَّ جَدَّدَ وُضُوءَهُ وَ خَرَجَ إِلَی اَلْمَسْجِدِ فَصَلَّی بِالنَّاسِ صَلاَهَ اَلْفَجْرِ ثُمَّ جَلَسَ فِی اَلتَّعْقِیبِ

ص: 188

3-1- امام صادق علیه السلام- عمّار ساباطی گوید:... سپس امام صادق علیه السلام فرمود: «خدای عزّ و جلّ [پس از آیات پیشین] سخن را متوجّه علی علیه السلام کرده و از جایگاه و فضیلتی که در پیشگاه خدا دارد چنین سخن به میان می آورد: ﴿ أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ ﴾ آیا کسانی که می دانند محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم رسول و فرستاده خداست برابرند با کسانی که نمی دانند او رسول خداست و گمان می کنند او یک جادوگر دروغگو است. ﴿ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾ اى عمّار! تأویل این آیه این است».

4-1- امام عسکری علیه السلام- از امام حسن عسکری علیه السلام روایت شده است: «به امام هادی علیه السلام خبر دادند که یکی از فقهای شیعه ی او، با یکی از ناصبی ها (دشمنان اهل بیت علیهم السلام) بحث و مناقشه کرده و با برهان خویش، دهان او را بسته و باعث رسوایی او شده است. پس آن فقیه شیعه بر امام هادی علیه السلام وارد شد و در صدر مجلسش، اریکه ی بزرگی قرار داشت و امام علیه السلام بیرون از اریکه نشسته بود و در مقابلش مردمی از علویّون و بنی هاشم نشسته بودند. امام علیه السلام آن قدر آن فقیه را بالا برد تا او را در صدر مجلس و روی آن اریکه نشانده و خود نیز نزد او رفت و نشست. این امر بر بزرگان حاضر در جلسه گران آمد. علویّون امام علیه السلام را سر زش نکردند و امام علیه السلام را بزرگ تر از آن می دانستند که بخواهند او را سر زنش کنند امّا بزرگ هاشمی ها به او گفت: «ای فرزند رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! این چنین فردی از عوام را بر

سادات بنی هاشم یعنی فرزندان ابو طالب رحمه اللّه علیه و فرزندان عبّاس [عموهای پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم] ترجیح می دهی»؟ امام علیه السلام فرمود: «... آیا خداوند نفرمود: ﴿ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ ﴾ پس چگونه هنگامی که او را برتری می دهم مرا انکار می کنید، و حال آن که او کسی است که خدا او را بالا برده است؟! اقدام این فرد در خاموش کردن فلان ناصبی از طریق برهان هایی که خدا به او آموخته است، برای او از هر شرافت فامیلی و خانوادگی بالاتر است».

5-1- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- کلام خداوند متعال: ﴿ أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ ﴾ درباره ی امیر مؤمنان علی علیه السلام نازل شد، سپس خداوند متعال فرمود: و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟! ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! بگو: «آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکّر می شوند». [و اولو الالباب] یعنی دارندگان عقل.

6-1- امام باقر علیه السلام- محمّد بن قیس از امام باقر علیه السلام نقل کرده است که فرمود: مردی از تابعان خفرزندان مهاجران و انصار و طبقه ای که پس از ایشان بوده اند] نقل می کند که شنید، انس بن مالک می گوید: «ین آیه که خداوند می فرماید: ﴿ أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ ﴾ درباره ی علیّ بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است». آن مرد می گوید: «به حضور علی علیه السلام رفتم تا چگونگی عبادت او را ببینم، و خدا را گواه می گیرم که به هنگام نماز مغرب پیش او رسیدم و او را در حال گزاردن نماز مغرب با یارانش دیدم و چون نماز تمام شد او هم چنان به خواندن تعقیب پرداخت تا آن که برای نماز عشاء برخاست و پس از آن به خانه اش رفت. من هم همراهش رفتم و دیدم تمام شب را نماز می گزارد و قرآن می خواند، تا سپیده دمید، تجدید وضو کرد و به مسجد آمد و نماز صبح را

ص: 189

إِلَی أَنْ طَلَعَتِ اَلشَّمْسُ ثُمَّ قَصَدَهُ اَلنَّاسُ فَجَعَلَ یَخْتَصِمُ إِلَیْهِ رَجُلاَنِ فَإِذَا فَرَغَا قَامَ آخَرَانِ إِلَی أَنْ قَامَ إِلَی صَلاَهِ اَلظُّهْرِ فَجَدَّدَ لِصَلاَهِ اَلظُّهْرِ وُضُوءَهُ ثُمَّ صَلَّی بِأَصْحَابِهِ اَلظُّهْرَ ثُمَّ قَعَدَ فِی اَلتَّعْقِیبِ إِلَی أَنْ صَلَّی بِهِمُ اَلْعَصْرَ ثُمَّ أَتَاهُ اَلنَّاسُ فَجَعَلَ یَقُومُ إِلَیْهِ رَجُلاَنِ وَ یَقْعُدُ رَجُلاَنِ وَ هُوَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ وَ یُفْتِیهِمْ إِلَی أَنْ غَرَبَتِ اَلشَّمْسُ فَخَرَجْتُ وَ أَنَا أَقُولُ أَشْهَدُ بِاللَّهِ سُبْحَانَهُ أَنَّ هَذِهِ اَلْآیَهَ نَزَلَتْ فِیهِ ﴾. (1)

7-1- أميرالمؤمنين علیه السلام- ﴿ في إِرْشَادُ اَلْقُلُوبِ: خَرَجَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ذَاتَ لَیْلَهٍ مِنْ مَسْجِدِ اَلْکُوفَهِ مُتَوَجِّهاً إِلَی دَارِهِ وَ قَدْ مَضَی رُبْعٌ مِنَ اَللَّیْلِ وَ مَعَهُ کُمَیْلُ بْنُ زِیَادٍ وَ کَانَ مِنْ خِیَارِ شِیعَتِهِ وَ مُحِبِّیهِ فَوَصَلَ فِی اَلطَّرِیقِ إِلَی بَابِ رَجُلٍ یَتْلُو اَلْقُرْآنَ فِی ذَلِکَ اَلْوَقْتِ وَ یَقْرَأُ قَوْلَهُ تَعَالَی: أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اَللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ اَلْآخِرَهَ وَ یَرْجُوا رَحْمَهَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ بِصَوْتٍ شَجِیٍّ حَزِینٍ فَاسْتَحْسَنَ کُمَیْلٌ ذَلِکَ فِی بَاطِنِهِ وَ أَعْجَبَهُ حَالُ اَلرَّجُلِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَقُولَ شَیْئاً فَالْتَفَتَ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَیْهِ وَ قَالَ یَا کُمَیْلُ لاَ تُعْجِبْکَ طَنْطَنَهُ اَلرَّجُلِ إِنَّهُ مِنْ أَهْلِ اَلنَّارِ وَ سَأُنَبِّئُکَ فِیمَا بَعْدُ فَتَحَیَّرَ کُمَیْلٌ لِمُکَاشَفَتِهِ لَهُ عَلَی مَا فِی بَاطِنِهِ وَ لِشَهَادَتِهِ بِدُخُولِ اَلنَّارِ مَعَ کَوْنِهِ فِی هَذَا اَلْأَمْرِ وَ تِلْکَ اَلْحَالَهِ اَلْحَسَنَهِ وَ مَضَی مُدَّهٌ مُتَطَاوِلَهٌ إِلَی أَنْ آلَ حَالُ اَلْخَوَارِجِ إِلَی مَا آلَ وَ قَاتَلَهُمْ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ کَانُوا یَحْفَظُونَ اَلْقُرْآنَ کَمَا أُنْزِلَ فَالْتَفَتَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِلَی کُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ هُوَ وَاقِفٌ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ اَلسَّیْفُ فِی یَدِهِ یَقْطُرُ دَماً وَ رُءُوسُ أُولَئِکَ اَلْکَفَرَهِ اَلْفَجَرَهِ مُحَلَّقَهٌ عَلَی اَلْأَرْضِ فَوَضَعَ رَأْسَ اَلسَّیْفِ عَلَی رَأْسٍ مِنْ تِلْکَ اَلرُّءُوسِ وَ قَالَ یَا کُمَیْلُ أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اَللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً أَیْ هُوَ ذَلِکَ اَلشَّخْصُ اَلَّذِی کَانَ یَقْرَأُ اَلْقُرْآنَ فِی تِلْکَ اَللَّیْلَهِ فَأَعْجَبَکَ حَالُهُ فَقَبَّلَ کُمَیْلٌ قَدَمَیْهِ وَ اِسْتَغْفَرَ اَللَّهَ وَ صَلَّی عَلَی مَجْهُولِ اَلْقَدْرِ ﴾. (2)

8-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ أي هذا الّذي ذكرناه خير أم من هو دائم على الطاعة ﴾. (3)

با مردم گزارد و تا بر آمدن آفتاب به خواندن تعقیب پرداخت. سپس مردم برای کارها و مسائل خود به او مراجعه می کردند و چون بر می خاستند، دو تن دیگر می نشستند و این کار ادامه داشت تا آن که اذان ظهر گفته شد. بر خاست تجدید وضو فرمود و نماز ظهر را به همراه یارانش گزارد و تا هنگام نماز عصر را نیز به خواندن تعقیب پرداخت و نماز عصر با ایشان گزارد، و باز مردم برای مسائل خود به حضورش می آمدند و چون دو تن بر می خاستند، دو تن دیگر می نشستند و او هم چنان بین آنان قضاوت می کرد و حکم می داد تا خورشید غروب کرد؛ من بیرون آمدم و گفتم: «به خدا سوگند می خورم که این آیه درباره ی او نازل شده است».

7-1- امام علی علیه السلام- [در ارشاد القلوب آمده است:] شبی امیر المؤمنین علیه السلام از مسجد کوفه به طرف خانه اش می رفت در حالی که یک چهارم شب گذشته بود. کمیل بن زیاد که از بزرگان و نیکان شیعه و از دوستان آن حضرت بود همراه او بود، در راه به در خانه ی مردی رسیدند که در آن وقت شب با آوازی غمگین و دلنشین قرآن می خواند و کلام خدای تعالی را که در قرآن است می خواند؛ ﴿ أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾، کمیل در دل خود، او را ستایش کرد و از حال خوبش، خوشش آمد امّا چیزی به زبان نیاورد. امام علی علیه السلام رو به کمیل کرد و فرمود: «ای کمیل! از صدای وزوز این مرد خوشت نیاید! چون این مرد اهل آتش است و به زودی تو را از حال او خبر خواهم داد». کمیل متحیّر و سرگردان شد از این که علی علیه السلام از باطن او آگاه شد و گواهی داد که آن مرد با وجود این که سرگرم عبادت بود و در این حالت خوب [که راز و نیاز بود] قرار گرفته بود آن هم در این وقت از شب، اهل آتش خواهد بود. کمیل ساکت شد امّا از این ماجرا در حالت شگفت و اندیشه و فکر بود. زمانی طولانی و دراز از آن داستان گذشت تا این که روزگار خوارج تغییر کرد و به آن حال افتادند [و منافق و معاند شدند] و امیر المؤمنین علیه السلام با آن ها جنگید این در حالی بود که آن جماعت حافظ قرآنی بودند که بر پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل شده بود. امیر المؤمنین علیه السلام در صحنه ی پیکار رو به کمیل کرد که در پیش روی علی علیه السلام ایستاده بود و شمشیر در دستش بود و از آن شمشیر، خون می چکید و سرهای بریده ی آن کافران و فاجران روی زمین را پر کرده بود. علی علیه السلام سر شمشیرش را بر روی یکی از آن سرها گذاشت و فرمود: «ای كميل! ﴿ أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً ﴾؛ ای کمیل! این سر همان کسی است که این آیه را در آن شب با صدایی حزین می خواند و تو از حال او خوشت آمده بود». کمیل پاهای امیر المؤمنین علیه السلام را بوسید و طلب آمرزش از خدا کرد و بر محمّد و آل محمّد علیهم السلام و علی علیه السلام که قدرش در اجتماع مجهول و پنهان مانده بود درود فرستاد.

8-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً ﴾ یعنی این کسی که ذکر کردیم بهتر از کسی است که دائماً در حال طاعت است.

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿ فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ: إِنَّمَا نَحْنُ اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ، وَ اَلَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ عَدُوُّنَا، وَ شِیعَتُنَا أُولُوا اَلْأَلْبَابِ ﴾. (1)

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ... قَالَ: نَحْنُ اَلَّذِینَ نَعْلَمُ، وَ عَدُوُّنَا اَلَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ، وَ شِیعَتُنَا أُولُوا اَلْأَلْبَابِ ﴾. (2)

3-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ... فَنَحْنُ أَهْلَ اَلْبَیْتِ وَ شِیعَتُنَا أُولُو اَلْأَلْبَابِ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ عَدُوُّنَا وَ شِیعَتُنَا هُمُ اَلْمُهْتَدُونَ ﴾. (3)

4-2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ [قَالَ:] یَعْنِی بِالَّذِینَ یَعْلَمُونَ، عَلِیّاً وَ أَهْلَ بَیْتِهِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ بَنِی أُمَیَّهَ أُولُوا اَلْأَلْبابِ شِیعَتُهُمْ ﴾. (4)

5-2- الكاظم علیه السلام- ﴿ عَنْ هِشَامِ بْنِ اَلْحَکَمِ، قَالَ: قَالَ لِی أَبُو اَلْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: یَا هِشَامُ، إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَشَّرَ أَهْلَ اَلْعَقْلِ وَ اَلْفَهْمِ فِی کِتَابِهِ... یَا هِشَامُ ثُمَّ ذَکَرَ أُولِی اَلْأَلْبَابِ بِأَحْسَنِ اَلذِّکْرِ وَ حَلاَّهُمْ بِأَحْسَنِ اَلْحِلْیَهِ فَقَالَ: یُؤْتِی اَلْحِکْمَهَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ اَلْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا اَلْأَلْبابِ ﴾. (5)

6-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ أَبُو بَصِیرٍ وَ قَدْ خَفَرَهُ اَلنَّفَسُ فَلَمَّا أَخَذَ مَجْلِسَهُ قَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا هَذَا اَلنَّفَسُ اَلْعَالِی فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ کَبِرَ سِنِّی وَ دَقَّ عَظْمِی وَ اِقْتَرَبَ أَجَلِی مَعَ أَنَّنِی لَسْتُ أَدْرِی مَا أَرِدُ عَلَیْهِ مِنْ أَمْرِ آخِرَتِی فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ وَ إِنَّکَ لَتَقُولُ هَذَا قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ کَیْفَ لاَ أَقُولُ هَذَا فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یُکْرِمُ اَلشَّبَابَ مِنْکُمْ وَ یَسْتَحْیِی مِنَ اَلْکُهُولِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَکَیْفَ یُکْرِمُ اَلشَّبَابَ وَ یَسْتَحْیِی مِنَ اَلْکُهُولِ فَقَالَ یُکْرِمُ اَللَّهُ اَلشَّبَابَ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی مِنَ اَلْکُهُولِ أَنْ یُحَاسِبَهُمْ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ

ص: 192

1-2- امام باقر علیه السلام- ﴿ قُلْ هَلْ یسْتَوِی الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یعْلَمُونَ إِنَّما یتَذَکرُ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾ کسانی که می دانند ما هستیم و آنان که نمی دانند، دشمنان ما هستند و شیعیان ما، خردمندان می باشند.

2-2- امام باقر علیه السلام- ﴿ قُلْ هَلْ یسْتَوِی الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یعْلَمُونَ إِنَّما یتَذَکرُ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾ ما کسانی هستیم که می دانیم و دشمنان ما کسانی هستند که نمی دانند و شیعیان ما، خردمندان هستند.

3-2- امام على علیه السلام- ﴿ هَلْ یسْتَوِی الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یعْلَمُونَ ﴾ ما اهل بیت و شیعیان ما، صاحبان خرد هستیم و کسانی که نمی دانند، دشمنان ما هستند. شیعیان ما هدایت شدگان هستند.

4-2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ هَلْ یسْتَوِی الَّذِینَ یعْلَمُونَ ﴾؛ منظور از ﴿ الَّذِینَ یعْلَمُونَ ﴾ على علیه السلام و اهل بيت او از بنی هاشم هستند و منظور از ﴿ وَ الَّذِینَ لا یعْلَمُونَ ﴾ بنی امیّه هستند و ﴿ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾ شيعيان اهل بیت علیهم السلام هستند.

5-2- امام کاظم علیه السلام- هشام بن حکم گوید: امام کاظم علیه السلام به من فرمود: ای هشام! خداوند به اهل عقل و فهم در کتاب خود بشارت داده... ای هشام! سپس خداوند خردمندان را به بهترین وجه ستوده و آن ها را با عالی ترین صفت ها آراسته و فرموده است: ﴿ أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾.

6-2- امام صادق علیه السلام- محمّد بن سلیمان از پدرش نقل کرده است: نزد امام صادق علیه السلام بودم که ابو بصیر نفس زنان بر ایشان وارد شد، و وقتی که در جای خود نشست، امام علیه السلام به ایشان فرمود: «ای ابا محمّد! چرا به این تندی نفس می زنی»؟ او در پاسخ گفت: «فدایت شوم ای فرزند پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم! پیر شدم و استخوانم پوک شده است و مرگم نزدیک است و نمی دانم در آخرت چه وضعی خواهم داشت». امام علیه السلام فرمود: «ای ابا محمّد! تو هم از این سخنان می گویی»؟ گفت: «فدایت شوم چرا چنین نگویم»؟ حضرت علیه السلام فرمود: «ای ابا محمّد! نمی دانی که خداوند متعال جوانان شما شیعه را گرامی می دارد و از سال خورده های شما شرم دارد»؟ گفت: «فدایت شوم! چگونه جوانان را گرامی می دارد و از سال خورده ها شرم دارد»؟ فرمود: «جوانان را با این سخن که

عذابشان نمی کند، کرامتشان کرده و از این که سال خوردگان را مورد حساب و کتاب قرار دهد شرم می کند». ابو بصیر گفت، عرض کردم: «فدایت شوم! این کرامت مخصوص به ماست یا همه ی اهل توحید»؟ فرمود: «نه به خدا سوگند که مخصوص شماست، نه همه مردم». عرض کردم:

ص: 193

هَذَا لَنَا خَاصَّهً أَمْ لِأَهْلِ اَلتَّوْحِیدِ قَالَ فَقَالَ لاَ وَ اَللَّهِ إِلاَّ لَکُمْ خَاصَّهً دُونَ اَلْعَالَمِ... قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ زِدْنِی فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَقَدْ ذَکَرَنَا اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ شِیعَتَنَا وَ عَدُوَّنَا فِی آیَهٍ مِنْ کِتَابِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ إِنَّمٰا یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبٰابِ فَنَحْنُ اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ عَدُوُّنَا اَلَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ وَ شِیعَتُنَا هُمْ أُولُوا اَلْأَلْبٰابِ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ فَهَلْ سَرَرْتُکَ ﴾. (1)

7-2- الهادي علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ اَلْعَسْکَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ: وَ ذَکَرَ أَنَّهُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ زَارَ بِهَا فِی یَوْمِ اَلْغَدِیرِ... أَشْهَدُ أَنَّکَ مَا أَقْدَمْتَ وَ لَا أَحْجَمْتَ وَ لَا نَطَقْتَ وَ لَا أَمْسَکْتَ إِلَّا بِأَمْرٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ قُلْتَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَقَدْ نَظَرَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَضْرِبُ بِالسَّیْفِ قُدُماً فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ أُعْلِمُکَ أَنَّ مَوْتَکَ وَ حَیَاتَکَ مَعِی وَ عَلَی سُنَّتِی فَوَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ وَ لَا ضَلَلْتُ وَ لَا ضُلَّ بِی وَ لَا نَسِیتُ مَا عَهِدَ إِلَیَّ رَبِّی وَ إِنِّی لَعَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی بَیَّنَهَا لِنَبِیِّهِ وَ بَیَّنَهَا النَّبِیُّ لِی وَ إِنِّی لَعَلَی الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ أَلْقَطُهُ لَقْطاً صَدَقْتَ وَ اللَّهِ وَ قُلْتَ الْحَقَّ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ سَاوَاکَ بِمَنْ نَاوَاکَ وَ اللَّهُ جَلَّ اسْمُهُ یَقُولُ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ عَدَلَ بِکَ مَنْ فَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَلَایَتَکَ وَ أَنْتَ وَلِیُّ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ وَ الذَّابُّ عَنْ دِینِهِ وَ الَّذِی نَطَقَ الْقُرْآنُ بِتَفْضِیلِهِ ﴾. (2)

8-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنَّ سَائِلاً سَأَلَهُ... قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِنَّ اَلْإِمَامَهَ بِجَمِیعِ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ اَلْأُمَّهُ مِنْ حَلاَلِهَا وَ حَرَامِهَا وَ اَلْعِلْمِ بِکِتَابِ اَللَّهِ خَاصِّهِ وَ عَامِّهِ وَ ظَاهِرِهِ وَ بَاطِنِهِ وَ مُحْکَمِهِ وَ مُتَشَابِهِهِ وَ نَاسِخِهِ وَ مَنْسُوخِهِ وَ دَقَائِقِ عِلْمِهِ وَ غَرَائِبِ تَأْوِیلِهِ قَالَ اَلسَّائِلُ وَ مَا اَلْحُجَّهُ فِی أَنَّ اَلْإِمَامَ لاَ یَکُونُ إِلاَّ عَالِماً بِهَذِهِ اَلْأَشْیَاءِ اَلَّتِی ذَکَرْتَ قَالَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیمَنْ أَذِنَ لَهُمْ بِالْحُکُومَهِ وَ جَعَلَهُمْ أَهْلَهَا إِنّا أَنْزَلْنَا اَلتَّوْراهَ فِیها هُدیً وَ نُورٌ یَحْکُمُ بِهَا اَلنَّبِیُّونَ اَلَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هادُوا وَ اَلرَّبّانِیُّونَ وَ اَلْأَحْبارُ فَالرَّبَّانِیُّونَ هُمُ اَلْأَئِمَّهُ دُونَ اَلْأَنْبِیَاءِ اَلَّذِینَ یُرَبُّونَ اَلنَّاسَ بِعِلْمِهِمْ وَ اَلْأَحْبَارُ دُونَهُمْ وَ هُمْ دُعَاتُهُمْ ثُمَّ أَخْبَرَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ بِمَا اُسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اَللّهِ وَ کانُوا عَلَیْهِ

ص: 194

«فدایت شوم! باز بفرمایید». فرمود: «ای ابا محمّد! خداوند ما و شیعیان و دشمنان ما را در یک آیه ی قرآن یاد نموده و فرموده: ﴿ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ﴾ منظور از اهل علم و دانش، ما و منظور از نادانان، دشمنان ما و شيعيان ما هم خردمندانند؛ آیا [از این خبر] خوشحال شدی»؟

7-2- امام هادی علیه السلام- امام عسکری علیه السلام ذکر کرده است که امام هادی علیه السلام در روز عید غدیر با این دعا [امیر المؤمنین علیه السلام] را زیارت کرد... شهادت می دهم که تو هر اقدام و خود داری و سخن و سکوتی که کردی، به خاطر فرمانی از جانب خدا و رسولش صلی اللّه علیه و آله و سلم بود [ای علی علیه السلام!] تو خود گفتی: «سوگند به کسی که جانم در دست اوست! رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در یکی از جنگ ها در حالی که پیش روی او شمشیر می زدم، به من نگاه کرد و فرمود: «ای علی علیه السلام! جایگاه تو نزد من، مانند جایگاه هارون علیه السلام در نزد موسی علیه السلام است جز این که پیامبری بعد از من نیست. و تو را [از این موضوع] آگاه می سازم که مرگ و زندگی تو با من و بر طبق روش و سیره ی من است. به خدا سوگند! دروغ نگفتم و به من دروغ گفته نشد و گمراه نشدم و به وسیله ی من کسی گمراه نشد و آن عهدی را که پروردگارم با من بست، فراموش نکردم» و [ای علی علیه السلام! فرمودی:] من نشانه ی آشکاری از جانب پروردگارم دارم که آن [نشانه] را برای پیامبرش صلی اللّه علیه و آله و سلم بیان کرد و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز آن را به من بیان کرد و من بر راه روشنی هستم». [ای علی علیه السلام] با زبان خودم اعتراف می کنم که به خدا سوگند راست گفتی و حقیقت را گفتی. خدا کسی را که تو را با دشمنت، همتا و مساوی قرار داد لعنت کند و خداوند می فرماید: ﴿ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ ﴾ خداوند آن کس را که تو را با کسی که خداوند ولایت تو را او واجب کرده بود، همتا قرار داد لعنت کند. تو ولیّ خدا و برادر رسول او و دفاع کننده از دینش و کسی هستی که قرآن، فضائل او را بیان می کند.

8-2- امام صادق علیه السلام- شخصی از امام صادق علیه السلام [در مورد امامت] سؤال کرد. [امام فرمود]: «امامت به تمام آن چیزهایی است که امّت از حلال و حرامش به آن نیاز دارد و به علم به کتاب خدا، خاصّ و عامّ و ظاهر و باطن و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ آن و ظرافت های علم آن [علم به] تأویل های نادر آن است». سؤال کننده گفت: «دلیل این که امام باید حتماً به این چیزهایی که ذکر کردی، علم داشته باشد، چیست»؟ فرمود: «[دلیلش] این کلام خداوند عزّ و جلّ است که درباره ی کسانی می باشد که به آن ها اذن داده که حکومت کنند و آن ها را شایسته ی آن قرار داده است: ما تورات را نازل کردیم که در آن هدایت و نور بود و پیامبران که تسلیم فرمان خدا بودند با آن، بر یهودیان حکم می کردند و [هم چنین] علما و دانشمندان. (مائده / 44) علماء (ربانیّون) همان امامانی هستند که پس از پیامبران هستند و مردم را با علمشان تربیت می کنند و دانشمندان (احبار) غیر از آن ها (علماء) هستند که همان دعوت کنندگان مردم هستند. آن گاه خداوند عزّ و جلّ خبر داد و فرمود: مردم را هدایت می کنند] به این کتاب الهی که به آن ها سپرده

ص: 195

شُهَداءَ وَ لَمْ یَقُلْ بِمَا جَهِلُوا ثُمَّ قَالَ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ...فَهَذِهِ اَلْحُجَّهُ بِأَنَّ اَلْأَئِمَّهَ لاَ یَکُونُونَ إِلاَّ عُلَمَاءَ ﴾. (1)

9-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ اِعْلَمُوا رَحِمَکُمُ اَللَّهُ إِنَّمَا هَلَکَتْ هَذِهِ اَلْأُمَّهُ وَ اِرْتَدَّتْ عَلَی أَعْقَابِهَا بَعْدَ نَبِیِّهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِرُکُوبِهَا طَرِیقَ مَنْ خَلاَ مِنَ اَلْأُمَمِ اَلْمَاضِیَهِ وَ اَلْقُرُونِ اَلسَّالِفَهِ اَلَّذِینَ آثَرُوا عِبَادَهَ اَلْأَوْثَانِ عَلَی طَاعَهِ أَوْلِیَاءِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَقْدِیمِهِمْ مَنْ یَجْهَلُ عَلَی مَنْ یَعْلَمُ فَعَقَّبَهَا اَللَّهُ تَعَالَی بِقَوْلِهِ: هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ ﴾. (2)

10-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ نَحْنُ الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ عَدُوُّنَا الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ وَ شِیعَتُنَا أُولُوا الْأَلْبابِ قُلْ یا محمد لهم یا عِبادِ الَّذِینَ آمَنُوا أی صدقوا بتوحید اللّه تعالی اتَّقُوا رَبَّکُمْ أی عقاب ربکم باجتناب معاصیه ﴾. (3)

شده بود و بر آن گواه بودند. (مائده / 44) و نفرمود: با آن چه که نمی دانند [هدایت می کنند]. آن گاه فرمود: ﴿ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾ پس این همان دلیلی است بر این که امامان باید حتّما عالم باشند. [و جاهل نمی تواند امام شود].

9-2- امام علی علیه السلام- خداوند شما را رحمت کند! این امّت بعد از پیامبر خود هلاک شدند و به عقب برگشتند، آن ها از امّت های گذشته که عبادت بت ها را بر عبادت خداوند اختیار کردند پیروی کردند و دنبال آن ها را گرفتند. آن ها نادانان را بر دانایان مقدّم داشتند در صورتی که خداوند می فرماید: ﴿ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾.

10-2- امام صادق علیه السلام- ما همان هایی هستیم که می دانند و دشمنان ما همان هایی هستند که نمی دانند و شیعیان ما همان صاحبان خرد هستند. ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم به آن ها بگو ﴿ يا عِبَادِى الَّذِينَ آمَنُوا ﴾ یعنی [ای بندگانی که] یگانگی خدا را تصدیق کردید ﴿ اِتَّقُوا رَبَّكُمْ ﴾، یعنی از عقاب پروردگارتان، به سبب دوری از نافرمانی هایش [بپرهیزید].

رَسُولاً وَ لاَ نَبِیّاً حَتَّی یَسْتَکْمِلَ اَلْعَقْلَ وَ یَکُونَ عَقْلُهُ أَفْضَلَ مِنْ عُقُولِ جَمِیعِ أُمَّتِهِ وَ مَا یُضْمِرُ اَلنَّبِیُّ فِی نَفْسِهِ أَفْضَلَ مِنِ اِجْتِهَادِ جَمِیعِ اَلْمُجْتَهِدِینَ وَ مَا أَدَّی اَلْعَاقِلُ فَرَائِضَ اَللَّهِ حَتَّی عَقَلَ مِنْهُ وَ لاَ بَلَغَ جَمِیعُ اَلْعَابِدِینَ فِی فَضْلِ عِبَادَتِهِمْ مَا بَلَغَ اَلْعَاقِلُ إِنَّ اَلْعُقَلاَءَ هُمْ أُولُو اَلْأَلْبَابِ اَلَّذِینَ قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ ﴾. (1)

4-3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَهَ بْنِ خَالِدٍ، قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ مُعَلَّی بْنُ خُنَیْسٍ عَلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فَأَذِنَ لَنَا وَ لَیْسَ هُوَ فِی مَجْلِسِهِ، فَخَرَجَ عَلَیْنَا مِنْ جَانِبِ اَلْبَیْتِ مِنْ عِنْدِ نِسَائِهِ، وَ لَیْسَ عَلَیْهِ جِلْبَابٌ، فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْنَا رَحَّبَ، فَقَالَ: مَرْحَباً بِکُمَا وَ أَهْلاً ثُمَّ جَلَسَ، وَ قَالَ: أَنْتُمْ أُولُوا اَلْأَلْبَابِ فِی کِتَابِ اَللَّهِ، قَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ ﴾. (2)

5-3- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ أَبِی أُمَامَهَ اَلْبَاهِلِیِّ قَالَ: کُنَّا ذَاتَ یَوْمٍ عِنْدَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جُلُوساً فَجَاءَنَا أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ اِتَّفَقَ مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قِیَامٌ فَلَمَّا رَأَی عَلِیّاً جَلَسَ فَقَالَ یَا اِبْنَ أَبِی طَالِبٍ أَتَعْلَمُ لِمَ جَلَسْتُ قَالَ اَللَّهُمَّ لاَ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خَتَمْتُ أَنَا اَلنَّبِیِّینَ وَ خَتَمْتَ أَنْتَ اَلْوَصِیِّینَ فَحَقٌّ لِلَّهِ أَنْ لاَ یَقِفَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مَوْقِفاً إِلاَّ وَقَفَ مَعَهُ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ إِنِّی أَقِفُ وَ تُوقَفُ وَ أُسْأَلُ وَ تُسْأَلُ فَأَعِدَّ اَلْجَوَابَ یَا اِبْنَ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّمَا أَنْتَ عُضْوٌ مِنْ أَعْضَائِی تَزُولُ أَیْنَمَا زُلْتُ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَا رَسُولَ اَللَّهِ فَمَا اَلَّذِی تُسْأَلُ حَتَّی أَهْتَدِیَ فَقَالَ یَا عَلِیُّ مَنْ یَهْدِ اَللَّهُ فَلاَ مُضِلَّ لَهُ وَ مَنْ یُضْلِلْهُ فَلا هادِیَ لَهُ لَقَدْ أَخَذَ اَللَّهُ مِیثَاقِی وَ مِیثَاقَکَ وَ أَهْلَ مَوَدَّتِکَ وَ شِیعَتَکَ إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ فِیکُمْ شَفَاعَتِی ثُمَّ قَرَأَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ هُمْ شِیعَتُکَ یَا عَلِیُّ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلْ يا عِبادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللّهِ واسِعَةٌ إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ ﴾ (10)

عقل های تمامی امّتش شده باشد. آن چه پیامبر درون خود پنهان دارد، از اجتهاد تمام مجتهدان برتر است و هیچ عاقلی نمی تواند واجبات الهی را بجا آورد، جز آن که در آن اندیشیده باشد لذا تمامی عبادت کنندگان در فضیلت عبادتشان به مرتبه ی شخص دانا نمی رسند و دانایان همان خردمندانند که خداوند متعال درباره ی آنان فرمود: ﴿ وَ ما یَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾.

4-3- امام صادق علیه السلام- علیّ بن عقبة بن خالد گوید: «با معلّی بن خُنَیس به خدمت امام صادق علیه السلام رسیدیم و به ما اجازه ی ورود داده شد، ایشان در جایگاه خود حضور نداشت، ناگاه از آن سوی خانه از کنار زنان خود، در حالی که بالا پوش [و لباس رسمی] بر تن نداشت، نزد ما آمد و چون ما را دید، به ما خوش آمد گفت و فرمود: «خوش آمدید». سپس نشست و فرمود: «شما همان خردمندان در کتاب خدا هستید. خداوند تبارک و تعالى فرمود: ﴿ اِنَّمَا یَتَذَکَّرُ اُوْلُواْ الاَلْبَابِ ﴾.

5-3- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ابو امامه باهلی گوید: روزی نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نشسته بودیم، پس از مدّتی، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بلند شد [که برود] ناگهان امیر المؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام نزد ما آمد وقتی که علی علیه السلام را دید، نشست. فرمود: «ای پسر ابی طالب علیه السلام! آیا می دانی که چرا نشستم»؟ گفت: «نه». فرمود: «من خاتم پیامبران هستم و تو خاتم اوصیاء هستی. خداوند این گونه مقرّر کرده است که موسی بن عمران علیه السلام در توقّف گاهی توقّف نکند مگر این که یوشع بن نون (وصیّ موسی علیه السلام) به همراه او، توقّف کند و من [هر کجا] توقّف می کنم، تو توقّف می کنی و من [هر چه] می پرسم، تو می پرسی. ای پسر ابی طالب، تو همان جواب من را می دهی. که تو عضوی از اعضای من هستی و در هر جایگاهی باشم تو نیز خواهی بود [به جز نبوت]». علی علیه السلام عرض کرد: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! چه چیزی بپرسم تا این که هدایت یابم»؟ فرمود: «ای علی علیه السلام! هر کس را خدا هدایت کند، هیچ گمراه کننده ای نخواهد داشت و هر کس را خدا گمراه کند، هدایت کننده ای نخواهد داشت. خداوند پیمان محکمِ من و پیمان محکم تو و دوست دارندگان تو و شیعیانت را تا روز قیامت، گرفت. شفاعت من در میان شما پذیرفته است». آن گاه این آیه را قرائت کرد: ﴿ اِنَّمَا یَتَذَکَّرُ اُوْلُواْ الاَلْبَابِ ﴾ اى على علیه السلام! آن ها [صاحبان خرد] شیعیان تو هستند.

بگو: «ای بندگان من که ایمان آورده اید! از [مخالفت] پروردگارتان بپرهیزید. برای کسانی که در این دنیا نیکی کرده اند پاداش نیکی است. و زمین خدا گسترده است، [اگر تحت فشار سران کفر بودید مهاجرت کنید] که صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می دارند. (10)

1-1- الرّسول صلى اللّه عليه وسلم- ﴿ عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَلاَّمٍ: أَنَّهُ سَأَلَ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الدُّنْیَا لِمَ سُمِّیَتِ الدُّنْیَا قَالَ لِأَنَّ الدُّنْیَا دَنِیئَةٌ خُلِقَتْ مِنْ دُونِ الْآخِرَةِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مَعَ الْآخِرَةِ لَمْ یَفْنَ أَهْلُهَا كَمَا لَا یَفْنَی أَهْلُ الْآخِرَةِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْقِیَامَةِ لِمَ سُمِّیَتِ الْقِیَامَةَ قَالَ لِأَنَّ فِیهَا قِیَامَ الْخَلْقِ لِلْحِسَابِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی لِمَ سُمِّیَتِ الْآخِرَةُ آخِرَةً قَالَ لِأَنَّهَا مُتَأَخِّرَةٌ تَجِیءُ مِنْ بَعْدِ الدُّنْیَا لَا تُوصَفُ سِنِینُهَا وَ لَا تُحْصَی أَیَّامُهَا وَ لَا یَمُوتُ سُكَّانُهَا قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ ﴾. (1)

2-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا العمل فِي هذِهِ الدُّنْيا مَثُوبَهٌ حَسَنَهٍ فِي الْآخِرَةِ وَ هُوَ اَلْخُلُودِ فی الجنة وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ هذا حث لهم علی الهجرة من مکة ﴾. (2)

1-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- از یزید بن سلّام نقل شده است که از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم پرسید: «مرا از دنیا خبر دِه که چرا دنیا نام گرفته است»؟ ایشان فرمود: «دنیا، دنیّ و پَست است و پست تر از آخرت آفریده شده است؛ چرا که اگر هم پای آخرت آفریده شده بود، اهالی آن از بین نمی رفتند، هم چنان که اهالی آخرت از بین نمی روند».

گفت: «مرا از قیامت خبر ده، چرا قیامت نام گرفته»؟ فرمود: «از آن رو که در آن آفریدگان برای حساب پس دادن قیام می کنند». گفت: «مرا خبر ده که آخرت از چه رو آخرت نام گرفته»؟ فرمود: «از آن رو که آن در آخر اتفاق می افتد و پس از دنیا می آید، سال هایش وصف نمی شود و روزهایش شمرده نمی شود و ساکنانش نمی میرند». عرض کرد: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! راست گفتی».

2-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا ﴾ برای کسانی که در این دنیا کار نیکی کرده اند، ﴿ فِي هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةٌ ﴾ پاداشی در دنیا و حسنه ای در آخرت است که همان خلود (حضور جاودانه و همیشگی) در بهشت است. و جمله ی: ﴿ وَ أَرْضُ اللّهِ واسِعَةٌ ﴾ تشویقی است برای آن ها (مسلمانان صدر اسلام) بر این که از مکّه هجرت کنند.

3-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ إِنَّ فِی اَلْجَنَّهِ شَجَرَهً یُقَالُ لَهَا شَجَرَهُ اَلْبَلْوَی یُؤْتَی بِأَهْلِ اَلْبَلاَءِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ فَلاَ یُرْفَعُ لَهُمْ دِیوَانٌ وَ لاَ یُنْصَبُ لَهُمْ مِیزَانٌ یُصَبُّ عَلَیْهِمُ اَلْأَجْرُ صَبّاً وَ قَرَأَ إِنَّما یُوَفَّی اَلصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ ﴾. (1)

4-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنِ اَلصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِذَا نُشِرَتِ اَلدَّوَاوِینُ وَ نُصِبَتِ اَلْمَوَازِینُ لَمْ یُنْصَبْ لِأَهْلِ اَلْبَلاَءِ مِیزَانٌ وَ لَمْ یُنْشَرْ لَهُمْ دِیوَانٌ وَ تَلاَ هَذِهِ اَلْآیَهَ إِنَّما یُوَفَّی اَلصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ ﴾. (2)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ خَمْسَهُ رَهْطٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یَوْماً عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَدْ أَصَابَتْنَا مَجَاعَهٌ شَدِیدَهٌ وَ لَمْ یَکُنْ ذُقْنَا مُنْذُ أَرْبَعَهِ أَشْهُرٍ إِلاَّ اَلْمَاءَ وَ اَللَّبَنَ وَ وَرَقَ اَلشَّجَرِ قُلْنَا یَا رَسُولَ اَللَّهِ إِلَی مَتَی نَحْنُ عَلَی هَذِهِ اَلْمَجَاعَهِ اَلشَّدِیدَهِ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لاَ تَزَالُونَ فِیهَا مَا عِشْتُمْ فَأَحْدِثُوا لِلَّهِ شُکْراً فَإِنِّی قَرَأْتُ کِتَابَ اَللَّهِ اَلَّذِی أُنْزِلَ عَلَیَّ وَ عَلَی مَنْ کَانَ قَبْلِی فَمَا وَجَدْتُ مَنْ یَدْخُلُونَ اَلْجَنَّهَ إِلاَّ اَلصَّابِرُونَ یَا اِبْنَ مَسْعُودٍ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی إِنَّما یُوَفَّی اَلصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ... قُلْنَا یَا رَسُولَ اَللَّهِ فَمَنِ اَلصَّابِرُونَ قَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اَلَّذِینَ یَصْبِرُونَ عَلَی طَاعَهِ اَللَّهِ وَ عَنْ مَعْصِیَتِهِ اَلَّذِینَ کَسَبُوا طَیِّباً وَ أَنْفَقُوا قَصْداً وَ قَدَّمُوا فَضْلاً فَأَفْلَحُوا وَ أَنْجَحُوا یَا اِبْنَ مَسْعُودٍ عَلَیْهِمُ اَلْخُشُوعُ وَ اَلْوَقَارُ وَ اَلسَّکِینَهُ وَ اَلتَّفَکُّرُ وَ اَللِّینُ وَ اَلْعَدْلُ وَ اَلتَّعْلِیمُ وَ اَلاِعْتِبَارُ وَ اَلتَّدْبِیرُ وَ اَلتَّقْوَی وَ اَلْإِحْسَانُ وَ اَلتَّحَرُّجُ وَ اَلْحُبُّ فِی اَللَّهِ وَ اَلْبُغْضُ فِی اَللَّهِ وَ أَدَاءُ اَلْأَمَانَهِ وَ اَلْعَدْلُ فِی اَلْحُکْمِ وَ إِقَامَهُ اَلشَّهَادَهِ وَ مُعَاوَنَهُ أَهْلِ اَلْحَقِّ وَ اَلْبَغِیَّهُ عَلَی اَلْمُسِیءِ وَ اَلْعَفْوُ لِمَنْ ظَلَمَ یَا اِبْنَ مَسْعُودٍ إِذَا اُبْتُلُوا صَبَرُوا وَ إِذَا أُعْطُوا شَکَرُوا وَ إِذَا حَکَمُوا عَدَلُوا وَ إِذَا قَالُوا صَدَقُوا وَ إِذَا عَاهَدُوا وَفَوْا وَ إِذَا أَسَاءُوا اِسْتَغْفَرُوا وَ إِذَا أَحْسَنُوا اِسْتَبْشَرُوا ﴾. (3)

6-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ مَنْ عَمِلَ لِلَّهِ أَعْطَاهُ اَللَّهُ أَجْرَهُ فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ وَ کَفَاهُ اَلْمُهِمَّ فِیهِمَا وَ قَدْ قَالَ تَعَالَی: یا عِبادِ اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ اَلدُّنْیا حَسَنَهٌ وَ أَرْضُ اَللّهِ

ص: 202

3-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- در بهشت درختی است که آن را درخت بلوی (آزمایش و بلا) می گویند. روز قیامت، کسانی را که در دنیا بلا کشیده اند و تحمّل مصیبت نموده اند، می آورند در حالی که میزانی و محکمه ای جهت بررسی اعمال آن ها تشکیل نمی گردد. از دریای بیکران خداوند رحمت و پاداش خدا بر آن ها فرو می ریزد سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود: ﴿ إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ ﴾.

4-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- روزی که نامه های عمل باز می شود و میزان ها بر پا می شود، برای اهل بلا نه میزانی بر پا می شود، و نه نامه ی عملی باز می شود؛ سپس حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم این آیه را تلاوت فرمود: ﴿ إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ ﴾.

5-2- امام صادق علیه السلام- عبد اللّه بن مسعود گوید: من و پنج دسته از یارانمان روزی خدمت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رسیدیم در حالی که قحطی سختی به ما رسیده بود که چهار ماه تمام جز آب و شیر و برگ درختان چیزی نچشیده بودیم، عرض کردم: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! تا کی ما در این قحطی بسر بریم»؟ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «همیشه در این قحطی خواهید بود؛ سپاس گزاری خدا را کنید زیرا که من قرآن و کتب آسمانی که بر پیامبران پیش از من فرود آمده خواندم امّا نیافتم که کسی غیر از اهل صبر، وارد بهشت شده باشد؛ ای ابن مسعود! خداوند متعال می فرماید: ﴿ إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ ﴾...» پرسیدم: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! صابران چه کسانی هستند»؟ فرمود: «آنان که بر فرمان برداری خدا صبر کنند و از گناه خود داری نمایند. آنان که کسب پاک دارند و به صورت متعادل انفاق می کنند و زیادی مال را در انفاق مقدّم دارند، آنان رستگار و پیروز شوند. ای پسر مسعود! خشوع، سنگینی و وقار، اندیشیدن،آرامش، دادگری، آموختن، اندرز گرفتن. دور اندیشی، پرهیز کاری، بخشش، دوری از گناه، دوستی در راه خدا، دشمن داشتن برای خدا، پس دادن امانت، دادگری در حکم، بپا داشتن شهادت و گواهی دادن، همکاری اهل حق، تجاوز کردن از بدی و گذشت از کسی که ستم کرد از اعمال و وظایف آنان است. ای پسر مسعود! اینان هر گاه گرفتار شوند، صبر می کنند، هر گاه چیزی به آنان داده شود، سپاس گزاری می کنند، هر وقت حكم کنند، دادگری می نمایند، هر گاه سخن گویند، سخن راست می گویند، هر گاه پیمان بندند، وفا می کنند، هر گاه بدی کنند، طلب آمرزش می نمایند و هر گاه نیکی کنند، شادمان می شوند».

6-2- امام علی علیه السلام- کسی که برای خدا کار کند، خداوند پاداش او را در دنیا و آخرت عطا می نماید و مشکلش را در دنیا و آخرت حل می کند و خداوند متعال فرموده است: ﴿ يا عِبادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللّهِ واسِعَةٌ إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ ﴾؛ آن چه که خدا به ایشان در دنیا ببخشد، در آخرت محاسبه و باز خواست نمی کند و

ص: 203

واسِعَهٌ إِنَّما یُوَفَّی اَلصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ فَمَا أَعْطَاهُمُ اَللَّهُ فِی اَلدُّنْیَا لَمْ یُحَاسِبْهُمْ بِهِ فِی اَلْآخِرَهِ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا اَلْحُسْنی وَ زِیادَهٌ وَ اَلْحُسْنَی هِیَ اَلْجَنَّهُ وَ اَلزِّیَادَهُ هِیَ اَلدُّنْیَا ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ ﴾ (11)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ ﴾ (12)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلْ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ ﴾ (13)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلِ اللّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِينِي ﴾ (14)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُم مِّن دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلا ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ ﴾ (15)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ قُلْ إِنَّ اَلْخاسِرِینَ اَلَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ یَعْنِی غَبَنُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ ﴾. (2)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ إنّ اللّه تعالى جعل لكلّ إنسان في الجنّة منزلا و أهلا، فمن عمل بطاعته كان له ذلك، و من عصاه دفع منزله إلى من أطاع ﴾. (3)

3- الزّهراء علیها السلام- ﴿ قَالَ سُوَیْدُ بْنُ غَفَلَهَ: لَمَّا مَرِضَتْ فَاطِمَهُ عَلَیْهَا السَّلاَمُ اَلْمَرْضَهَ اَلَّتِی تُوُفِّیَتْ فِیهَا اِجْتَمَعَ إِلَیْهَا نِسَاءُ اَلْمُهَاجِرِینَ وَ اَلْأَنْصَارِ یَعُدْنَهَا فَقُلْنَ لَهَا کَیْفَ أَصْبَحْتِ مِنْ عِلَّتِکِ یَا اِبْنَهَ رَسُولِ اَللَّهِ فَحَمِدَتِ اَللَّهَ وَ صَلَّتْ عَلَی أَبِیهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَتْ أَصْبَحْتُ وَ اَللَّهِ عَائِفَهً لِدُنْیَاکُنَّ قَالِیَهً لِرِجَالِکُنَّ لَفَظْتُهُمْ بَعْدَ أَنْ عَجَمْتُهُمْ وَ شَنَأْتُهُمْ بَعْدَ أَنْ سَبَرْتُهُمْ فَقُبْحاً لِفُلُولِ اَلْحَدِّ وَ اَللَّعِبِ بَعْدَ اَلْجِدِّ وَ قَرْعِ اَلصَّفَاهِ وَ صَدْعِ اَلْقَنَاهِ وَ خَطَلِ اَلْآرَاءِ وَ زَلَلِ اَلْأَهْوَاءِ وَ بِئْسَ ما قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اَللّهُ عَلَیْهِمْ وَ فِی اَلْعَذابِ هُمْ خالِدُونَ لاَ جَرَمَ لَقَدْ قَلَّدْتُهُمْ رِبْقَتَهَا وَ حَمَّلْتُهُمْ أَوْقَتَهَا وَ شَنَنْتُ عَلَیْهِمْ

ص: 204

خداوند متعال فرموده است: کسانی که نیکی کردند، پاداش نیک و افزون بر آن دارند. (یونس / 26)، که منظور از حسنی بهشت و منظور از زیادة، دنیا [و نعمت های آن] است.

بگو: «من مأمورم که خدا را پرستش کنم در حالی که دینم را برای او خالص کرده باشم. (11)

و مأمورم که نخستین مسلمان باشم. (12)

بگو: «من اگر نافرمانی پروردگارم کنم، از عذاب روز بزرگ [قیامت] می ترسم». (13)

بگو: «من تنها خدا را می پرستم در حالی که دینم را برای او خالص می کنم». (14)

پس شما هر چه را جز او می خواهید بپرستید [که زیان کارید]. بگو: «زیان کاران واقعی کسانی هستند که سرمایه ی وجود خویش و بستگانشان را در روز قیامت از دست داده اند. آگاه باشید زیان آشکار همین است». (15)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿ قُلْ إِنَّ اَلْخاسِرِینَ اَلَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ ﴾ یعنی خودشان را فریب دادند و بستگانشان را در روز قیامت از دست داده اند.

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- خداوند متعال برای هر انسانی در بهشت خانه و خانواده ای قرار داده و هر کس به طاعت او (خدا) عمل کند آن [خانه و خانواده] برای اوست و هر کس از او سر پیچی کند، به آتش می رود و آن (خانه خانواده اش) به کسی که اطاعت کرده است داده می شود.

3- حضرت زهراء علیها السلام- سوید بن غفله گوید: وقتی فاطمه علیها السلام به همان بیماری که موجب رحلت آن حضرت گردید بیمار شد، به هنگام شدّت یافتن بیماریش گروهی از زنان مهاجر و انصار به عیادتش جمع شدند و بر آن حضرت سلام کرده گفتند: «ای دختر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! وضع بیماریت چگونه است با آن چه می کنی»؟ آن حضرت خداوند سبحان را ستایش کرد و بر پدرش درود فرستاد، و سپس گفت: «حالم به گونه ای است که از دنیای شما بسی بیزار و مردانتان را دشمن می دارم! حال و قالشان را آزمودم و از آن چه کردند، بسی ناخشنودم و آنان را به کناری نهادم. چه زشت است کندی شمشیرها پس از تیزی آن ها و بازی کردن با دین، پس از پذیرفتن از روی [میل و رغبت] جدّیّت، چه زشت است سنگ خارا کوفتن و دو نیم شدن نیزه به واسطه ی آراء باطل و لغزش از سر هوا و هوس! چه بد ذخیره ای از پیش برای خود فرستادند. خشم خداوند را به جان خریدند و در آتش و نیران پاینده اند. از سر ناچاری [و به خاطر تظاهر به اسلام] ریسمان امور و وظایف [دینی] را به گردن انداخته اند، سنگینی و مسئولیت کار را بدان ها وا گذاردم و ننگ عدالت کشی را بر آن ها بار کردم. نفرین ابد بر این مکّاران، دور باشند از رحمت حق این ستم کاران، وای بر آنان! از چه رو خلافت را از جای محکم و ثابت خود

ص: 205

غَارَهَا فَجَدْعاً وَ عَقْراً وَ بُعْداً لِلْقَوْمِ اَلظّالِمِینَ وَیْحَهُمْ أَنَّی زَعْزَعُوهَا عَنْ رَوَاسِی اَلرِّسَالَهِ وَ قَوَاعِدِ اَلنُّبُوَّهِ وَ اَلدَّلاَلَهِ وَ مَهْبِطِ اَلرُّوحِ اَلْأَمِینِ وَ اَلطَّبِینِ بِأُمُورِ اَلدُّنْیَا وَ اَلدِّینِ أَلا ذلِکَ هُوَ اَلْخُسْرانُ اَلْمُبِینُ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِکَ یُخَوِّفُ اللّهُ بِهِ عِبادَهُ یا عِبادِ فَاتَّقُونِ ﴾ (16)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ يعني تظلل عليهم النار من فوقهم و من تحتهم ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ الَّذِينَ اجْتَنَبُواْ الطَّغُوتَ أَن يَعْبُدُوهَا وَ أَنَابُواْ إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ ﴾ (17)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُولَئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾ (18)

جابه جا کردند! چطور پایه های نبوّت و نشانه های دین را جا به جا کردند! چطور خانه ای را که محل نزول جبرئیل و محل آمد و شد نیکان که مطلّع به صلاح دنیا و آخرت بودند را جا به جا کردند! آگاه باشید که زیانی بس بزرگ است»!

برای آنان از بالای سرشان سایبان هایی از آتش، و در زیر پایشان نیز طبقاتی [از آتش] است؛ این چیزی است که خداوند با آن بندگانش را می ترساند. ای بندگان من! از [نافرمانی] من بپرهیزید. (16)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- کلام خداوند متعال ﴿ لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ﴾، يعنى طبق های آتش از بالا و پایینشان آنان را در بر می گیرد.

و کسانی که از عبادت طاغوت دوری کردند و به سوی خداوند بازگشتند، بشارت از آنِ آن هاست؛ پس بندگان مرا بشارت ده. (17)

همان کسانی که سخنان را می شنوند و از نیکو ترین آن ها پیروی می کنند؛ آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده، و آن ها خرد مندانند. (18)

فَرَضَ الْإیمَانَ عَلَی جَوَارِحِ ابْنِ آدَمَ وَ قَسَّمَهُ عَلَیْهَا وَ فَرَّقَهُ فِیهَا فَلَیْسَ مِنْ جَوَارِحِهِ جَارِحَةٌ إلَّا وَ قَدْ وُکِّلَتْ مِنَ الْإیمَانِ بِغَیْرِ مَا وُکِّلَتْ بِهِ أُخْتُهَا فَمِنْهَا قَلْبُهُ الَّذِی بِهِ یَعْقِلُ وَ یَفْقَهُ وَ یَفْهَمُ وَ هُوَ أمِیرُ بَدَنِهِ الَّذِی لَا تَرِدُ الْجَوَارِحُ وَ لَا تَصْدُرُ إلَّا عَنْ رَأْیِهِ وَ أمْرِهِ وَ مِنْهَا عَیْنَاهُ اللتَانِ یُبْصِرُ بِهِمَا وَ أُذُنَاهُ اللتَانِ یَسْمَعُ بِهِمَا... وَ فَرَضَ اَللَّهُ عَلَی اَلسَّمْعِ أَنْ یَتَنَزَّهَ عَنِ اَلاِسْتِمَاعِ إِلَی مَا حَرَّمَ اَللَّهُ، وَ أَنْ یُعْرِضَ عَمَّا لاَ یَحِلُّ لَهُ مِمَّا نَهَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ، وَ اَلْإِصْغَاءِ إِلَی مَا أَسْخَطَ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ، فَقَالَ فِی ذَلِکَ: وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی اَلْکِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اَللّهِ یُکْفَرُ بِها وَ یُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ ثُمَّ اِسْتَثْنَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَوْضِعَ اَلنِّسْیَانِ فَقَالَ: وَ إِمّا یُنْسِیَنَّکَ اَلشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ اَلذِّکْری مَعَ اَلْقَوْمِ اَلظّالِمِینَ وَ قَالَ: فَبَشِّرْ عِبادِ اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ اَلَّذِینَ هَداهُمُ اَللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا اَلْأَلْبابِ... فَهَذَا مَا فَرَضَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی اَلسَّمْعِ مِنَ اَلْإِیمَانِ أَنْ لاَ یُصْغِیَ إِلَی مَا لاَ یَحِلُّ لَهُ وَ هُوَ عَمَلُهُ وَ هُوَ مِنَ اَلْإِیمَانِ ﴾. (1)

3-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ أَمَّا اَلْإِیمَانُ وَ اَلْکُفْرُ وَ اَلشِّرْکُ وَ زِیَادَتُهُ وَ نُقْصَانُهُ فَالْإِیمَانُ بِاللَّهِ تَعَالَی هُوَ أَعْلَی اَلْأَعْمَالِ دَرَجَهً وَ أَشْرَفُهَا مَنْزِلَهً وَ أَسْنَاهَا حَظّاً فَقِیلَ لَهُ اَلْإِیمَانُ قَوْلٌ وَ عَمَلٌ أَمْ قَوْلٌ بِلاَ عَمَلٍ فَقَالَ اَلْإِیمَانُ تَصْدِیقٌ بِالْجَنَانِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکَانِ وَ هُوَ عَمَلٌ کُلُّهُ وَ مِنْهُ اَلتَّامُّ وَ مِنْهُ اَلْکَامِلُ تَمَامُهُ وَ مِنْهُ اَلنَّاقِصُ اَلْبَیِّنُ نُقْصَانُهُ وَ مِنْهُ اَلزَّائِدُ اَلْبَیِّنُ زِیَادَتُهُ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی مَا فَرَضَ اَلْإِیمَانَ عَلَی جَارِحَهٍ مِنْ جَوَارِحِ اَلْإِنْسَانِ إِلاَّ وَ قَدْ وُکِلَتْ بِغَیْرِ مَا وُکِلَتْ بِهِ اَلْأُخْرَی فَمِنْهَا قَلْبُهُ اَلَّذِی یَعْقِلُ بِهِ وَ یَفْقَهُ وَ یَفْهَمُ وَ یَحِلُّ وَ یَعْقِدُ وَ یُرِیدُ وَ هُوَ أَمِیرُ اَلْبَدَنِ وَ إِمَامُ اَلْجَسَدِ اَلَّذِی لاَ تُورَدُ اَلْجَوَارِحُ وَ لاَ تَصْدُرُ إِلاَّ عَنْ رَأْیِهِ وَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ وَ مِنْهَا لِسَانُهُ اَلَّذِی یَنْطِقُ بِهِ وَ مِنْهَا أُذُنَاهُ اَللَّتَانِ یَسْمَعُ بِهِمَا... وَ أَمَّا مَا فَرَضَهُ عَلَی اَلْأُذُنَیْنِ فَالاِسْتِمَاعُ لِذِکْرِ اَللَّهِ وَ اَلْإِنْصَاتُ إِلَی مَا یُتْلَی مِنْ کِتَابِهِ وَ تَرْکُ اَلْإِصْغَاءِ إِلَی مَا یُسْخِطُهُ فَقَالَ سُبْحَانَهُ... فَبَشِّرْ عِبادِ اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ اَلَّذِینَ هَداهُمُ اَللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا اَلْأَلْبابِ ﴾. (2)

4-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی وَصِیَّتِهِ لاِبْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْحَنَفِیَّهِ: یَا بُنَیَّ لاَ تَقُلْ مَا لاَ تَعْلَمُ بَلْ لاَ تَقُلْ کُلَّ مَا تَعْلَمُ فَإِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ فَرَضَ عَلَی جَوَارِحِکَ کُلِّهَا

ص: 208

آن اعضاء، دیدگان او هستند که به وسیله ی آن ها اشیاء را نگاه می کند و گوش هایی دارد که به وسیله ی آن ها می شنود... خداوند بر گوش نیز چیزهایی واجب کرده است، و آن این است که نخست گوش های خود را از آن چه پروردگار حرام کرده است باز دارد و از منهیّات دوری کند، و به سخنانی که مورد خشم خداوند می گردد گوش فرا ندهد [و از لهویّات و شنیدن سخنان بی فایده خود داری نماید]. خداوند در قرآن فرمود: و خداوند [این حکم را] در قرآن بر شما نازل کرده که هر گاه بشنوید افرادی آیات خدا را انکار و استهزا می کنند، با آن ها ننشینید تا به سخن دیگری بپردازند!. (نساء / 140) امّا خداوند، آن موردی را که به واسطه ی فراموشی، اشتباه کند را استثناء کرده و فرمود: و اگر شیطان از یاد تو ببرد، هرگز پس از یاد آمدن با این جمعیّت ستم گر منشین!. (انعام / 68) و فرمود: ﴿ فَبَشِّرْ عِبادِ اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ اَلَّذِینَ هَداهُمُ اَللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا اَلْأَلْبابِ ﴾. این بود آن چه خداوند بر گوش واجب کرده که باید، از گوش فرا دادن به آن چه که شنیدنش حلال نیست اجتناب کند و این ها عمل گوش می باشد. [و ایمان گوش محسوب می شود] و آن جزئی از ایمان است.

3-2- امام علی علیه السلام- ایمان و کفر و شرک و کم و زیادی آن ها از این قرار است، ایمان به خداوند از لحاظ مرتبه و درجه، بالاترین اعمال می باشد و در مرتبه ی عالی و بالا قرار دارد، [و گرامی تر از آن مقامی نیست] و بهره اش از همه افزون تر است. گفته شد: «ای امیر المؤمنین علیه السلام!! ایمان، گفتار و کردار با هم است و یا تنها گفتار می باشد»؟ فرمود: «ایمان گواهی به قلب، و اعتراف در زبان و عمل به اعضاء و جوارح می باشد، ایمان همه اش عمل است، ایمان گاهی کامل و گاهی نیمه کامل و زمانی ناقص گاهی هم زائد است، به طوری که این نقصان و زیادت به وضوح دیده می شود. خداوند متعال برای هر یک از اعضاء و جوارح انسانی وظیفه ای از ایمان را معیّن کرده است که این وظیفه به عضوی دیگر ارتباط ندارد؛ یکی از آن ها قلب آدمی است که به وسیله ی آن مسائل را درک می کند و فهم و شعور می کند، و مشکلات را حل می نماید و تصمیم می گیرد. قلب امیر و فرمانده بدن است، و هر کاری که سایر اعضاء و جوارح انجام می دهند به دستور قلب انجام می گردد و امر و نهی در بدن به وسیله ی قلب انجام می شود و اعضاء مطیع قلب هستند و دستورات او را به کار می گیرند. یکی از آن جوارح، زبان است که با آن سخن می گوید، و دیگر گوش است که با آن می شنود... واجبات گوش شنیدن یاد خداوند و گوش دادن به تلاوت آیات قرآن، و خود داری از شنیدن آن چه خداوند را به خشم می آورد است، که خداوند می فرماید:...﴿ فَبَشِّرْ عِبادِ اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ اَلَّذِینَ هَداهُمُ اَللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا اَلْأَلْبابِ ﴾.

4-2- امام علی علیه السلام- امیر المؤمنین علیه السلام در وصیّتش به فرزندش محمّد بن حنفیه رحمه اللّه علیه فرمود: «فرزند عزیزم آن چه را نمی دانی مگوی، بلکه همگی آن چه را که می دانی نیز مگوی، زیرا خدای تعالی بر کلّیه ی اعضاء تو وظایف و واجباتی را مقرّر و مفروض داشته است که در روز قیامت به وسیله ی آن ها بر تو احتجاج می کند، و از آن ها سؤال می نماید. و آن اعضاء را تذکّر داده، موعظه کرده، بر حذر داشته، تأدیب نموده و آن ها را بیهوده رها نکرده است... خداوند هر عضو از اعضای تو را موظّف به انجام کار خاصّی کرده و در آیات قرآن بر آن تاکید کرده؛ بر گوش واجب کرده که به آن چه معصیت خداوند

ص: 209

فَرَائِضَ یَحْتَجُّ بِهَا عَلَیْکَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ، وَ یَسْأَلُکَ عَنْهَا، وَ ذَکَّرَهَا وَ وَعَظَهَا وَ حَذَّرَهَا وَ أَدَّبَهَا وَ لَمْ یَتْرُکْهَا سُدًی...ثُمَّ خَصَّ کُلَّ جَارِحَةٍ مِنْ جَوَارِحِکَ بِفَرْضٍ وَ نَصَّ عَلَیْهَا فَفَرَضَ عَلَی السَّمْعِ أَنْ لَا یُصْغِیَ إِلَی الْمَعَاصِی فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ فَهَذَا مَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی السَّمْعِ وَ هُوَ عَمَلُهُ ﴾. (1)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ... قَالَ هُمُ اَلْمُسَلِّمُونَ لآِلِ مُحَمَّدٍ، اَلَّذِینَ إِذَا سَمِعُوا اَلْحَدِیثَ لَمْ یَزِیدُوا فِیهِ وَ لَمْ یَنْقُصُوا مِنْهُ جَاءُوا بِهِ کَمَا سَمِعُوهُ ﴾. (2)

6-2- الهادى علیه السلام- ﴿ وَ مِمَّا أَجَابَ بِهِ أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِيُّ عَلَيهِمَا السَّلَامُ فِي رِسَالَتِهِ إِلَى أَهْلِ الْأَهْوَازِ حِينَ سَأَلُوهُ عَنِ الْجَبْرِ وَ التَّفْوِيضِ...قَالَ علیه السلام فَإِنْ قَالُوا مَا الْحُجَّةُ... فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ قُلْنَا فَعَلَی مَجَازِ هَذِهِ الْآیَةِ یَقْتَضِی مَعْنَیَیْنِ أَحَدُهُمَا أَنَّهُ إِخْبَارٌ عَنْ كَوْنِهِ تَعَالَی قَادِراً عَلَی هِدَایَةِ مَنْ یَشَاءُ وَ ضَلَالَةِ مَنْ یَشَاءُ وَ لَوْ أَجْبَرَهُمْ عَلَی أَحَدِهِمَا لَمْ یَجِبْ لَهُمْ ثَوَابٌ وَ لَا عَلَیْهِمْ عِقَابٌ عَلَی مَا شَرَحْنَاهُ وَ الْمَعْنَی الْآخَرُ أَنَّ الْهِدَایَةَ مِنْهُ التَّعْرِیفُ كَقَوْلِهِ تَعَالَی وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی وَ لَیْسَ كُلُّ آیَةٍ مُشْتَبِهَةً فِی الْقُرْآنِ كَانَتِ الْآیَةُ حُجَّةً عَلَی حُكْمِ الْآیَاتِ اللَّاتِی أُمِرَ بِالْأَخْذِ بِهَا وَ تَقْلِیدِهَا وَ هِیَ قَوْلُهُ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ... وَ قَالَ فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾. (3)

ص: 210

است گوش ندهد و فرموده: ﴿ فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾... اين، همان چیزی است که خداوند بر گوش واجب فرموده و این کار، از وظایف و اعمال گوش است.

5-2- امام صادق علیه السلام- ابو بصیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند عزّ و جلّ: ﴿ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾ پرسیدم، ایشان فرمود: «آنان کسانی هستند که به امر خاندان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم گردن نهادند و چون حرف های آنان (ائمّه علیهم السلام) را شنیدند، چیزی بر آن نیافزودند و چیزی از آن نکاستند و آن را همان طور که شنیدند، نقل کردند».

6-2- امام هادی علیه السلام- از جمله جواب هایی که امام عسکری علیه السلام در نامه اش به اهل اهواز - در آن زمان که از او درباره ی جبر و تفویض پرسیده بودند - داد [این بود که فرمود]... «اگر بگویید: دلیل در این کلام خداوند تعالی: ولی خدا هر کس را بخواهد [و شایسته بداند] گمراه، و هر کس را بخواهد [و لایق بداند] هدایت می کند! [به گروهی توفیق هدایت داده، و از گروهی سلب می کند]!. (نحل / 93) و آیاتی که شبیه آن است، چیست»؟ می گوییم: «بر طبق مجاز (معنای غیر حقیقی) این آیه، دو معنا را اقتضا می کند که یکی از آن ها خبر می دهد از این که خدا بر هدایت کردن هر کس که بخواهد و گمراه کردن هر کس که بخواهد، تواناست ولی اگر آن ها را بر یکی از آن دو [هدایت و گمراهی] مجبور سازد - بر اساس آن چه که شرح دادیم - نه ثوابی برای آن ها می باشد و نه عذابی بر آن ها. و معنای دیگر [معنای دوّم] این است که هدایت از جانب خدا، همان تعریف [شناساندن راه] است مثل این کلام خداوند متعال: امّا ثمود را هدایت کردیم، ولی آن ها نابینایی را بر هدایت ترجیح دادند. (فصلت / 17) و هیچ آیه ی متشابه ای در قرآن نیست که دلیل باشد بر حکم آیاتی که به اجرای دستورات آن ها و تقلید از اوامر آن ها دستور داده شده است (آیه متشابه نمی تواند دلیل بر حکم آیه ی محکم باشد بلکه بر عکس است یعنی آیه محکم، تبیین کننده ی آیه متشابه است) و این همان کلام خداوند است: او کسی است که این کتاب [آسمانی] را بر تو نازل کرد، که قسمتی از آن، آیات «محکم» [صریح و روشن] است که اساس این کتاب می باشد [و هرگونه پیچیدگی در آیات دیگر، با مراجعه به این ها، برطرف می گردد]. و قسمتی از آن، «متشابه» است [آیاتی که به خاطر بالا بودن سطح مطلب و جهات دیگر، در نگاه اوّل، احتمالات مختلفی در آن می رود ولی با توجّه به آیات محکم، تفسیر آن ها آشکار می گردد]. امّا آن ها که در قلوبشان انحراف است، به دنبال متشابهاتند، تا فتنه انگیزی کنند [و مردم را گمراه سازند] و تفسیر [نادرستی] برای آن می طلبند در حالی که تفسیر آن ها را، جز خدا و راسخان در علم، نمی دانند. [آن ها که به دنبال فهم و درکِ اسرارِ همه ی آیات قرآن در پرتو علم و دانش الهی] می گویند: «ما به همه آن ایمان آوردیم همه از طرف پروردگارِ ماست». و جز صاحبان عقل، متذکر نمی شوند [و این حقیقت را درک نمی کنند]. (آل عمران / 7) و فرمود: ﴿ فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ ﴾.

ص: 211

7-2- الصّادقين علیهما السلام- ﴿ أَنْتُمْ اَلَّذِینَ اِجْتَنَبُوا اَلطّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها وَ مَنْ أَطَاعَ جَبَّاراً فَقَدْ عَبَدَهُ ﴾. (1)

8-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ اَللَّهُمَّ إِنَّكَ بَشَّرْتَنِي عَلَى لِسَانِ نَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَقُلْتَ: فَبَشِّرِ عِبادِى الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ وَ قُلْتَ: وَ بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ. اَللَّهُمَّ فَإِنِّي بِكَ مُؤْمِنٌ وَ بِجَمِيعِ أَنْبِيَائِكَ، فَلَا تُوقِفْنِي بَعْدَ مَعْرِفَتِهِمْ مَوْقِفاً تَفْضَحُنِي بِهِ عَلَى رُؤُوسِ الْخَلَائِقِ، بَلْ أَوقِفْنِي مَعَهُمْ، وَ تَوَفَّنِي عَلَى التَّصْدِيقِ بِهِمْ، فَإِنَّهُمْ عَبِيدُكَ وَ أَنْتَ خَصَصْتَهُمْ بِكَرَامَتِكَ، وَ أَمَرْتَنِي بِاتِّبَاعِهِمْ ﴾. (2)

9-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَوْلُ اَللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ قَالَ هُوَ اَلرَّجُلُ یَسْمَعُ اَلْحَدِیثَ فَیُحَدِّثُ بِهِ کَمَا سَمِعَهُ لاَ یَزِیدُ فِیهِ وَ لاَ یَنْقُصُ مِنْهُ ﴾. (3)

10-2- الباقر علیه السلام- ﴿ تُحَفِ اَلْعُقُولِ وَ حَضَرَهُ ذَاتَ یَوْمٍ جَمَاعَهٌ مِنَ اَلشِّیعَهِ فَوَعَظَهُمْ وَ حَذَّرَهُمْ وَ هُمْ سَاهُونَ لاَهُونَ فَأَغَاظَهُ ذَلِکَ فَأَطْرَقَ مَلِیّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهِمْ فَقَالَ إِنَّ کَلاَمِی لَوْ وَقَعَ طَرَفٌ مِنْهُ فِی قَلْبِ أَحَدِکُمْ لَصَارَ مَیِّتاً أَلاَ یَا أَشْبَاحاً بِلاَ أَرْوَاحٍ وَ ذُبَاباً بِلاَ مِصْبَاحٍ کَأَنَّکُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَهٌ وَ أَصْنَامٌ مَرِیدَهُ أَلاَ تَأْخُذُونَ اَلذَّهَبَ مِنَ اَلْحَجَرِ أَلاَ تَقْتَبِسُونَ اَلضِّیَاءَ مِنَ اَلنُّورِ اَلْأَزْهَرِ أَلاَ تَأْخُذُونَ اَللُّؤْلُؤَ مِنَ اَلْبَحْرِ خُذُوا اَلْکَلِمَهَ اَلطَّیِّبَهَ مِمَّنْ قَالَهَا وَ إِنْ لَمْ یَعْمَلْ بِهَا فَإِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ اَلَّذِینَ هَداهُمُ اَللّهُ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَفَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذَابِ أَفَأَنتَ تُنقِذُ مَن فِي النَّارِ ﴾ (19)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ الْحَسَنُ علیه السلام قَالَ لَهُ یَا وَیْلَکَ یَا لَعِینُ یَا عَدُوَّ اللَّهِ أَنْتَ قَاتِلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مُثْکِلُنَا إِمَامَ الْمُسْلِمِینَ هَذَا جَزَاؤُهُ مِنْکَ حَیْثُ آوَاکَ وَ قَرَّبَکَ وَ أَدْنَاکَ وَ آثَرَکَ عَلَی غَیْرِکَ وَ هَلْ کَانَ بِئْسَ الْإِمَامُ لَکَ حَتَّی جَازَیْتَهُ هَذَا الْجَزَاءَ یَا شَقِیُّ قَالَ فَلَمْ یَتَکَلَّمْ بَلْ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ فَانْکَبَّ الْحَسَنُ علیه السلام عَلَی أَبِیهِ یُقَبِّلُهُ وَ قَالَ لَهُ هَذَا

ص: 212

7-2- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- شما (شیعیان) هستید که از پرستش طاغوت اجتناب ورزیدید؛ هر کس ستم گری را اطاعت کند او را پرستیده است.

8-2- امام على علیه السلام- خداوندا! تو با زبان رسولت [توسط قرآن] مرا بشارت داده ای و فرمودی: و به کسانی که ایمان آورده اند بشارت ده که برای آن ها، سابقه نیک (و پاداش های (مسلّم) نزد پروردگارشان است. (یونس / 2) خداوندا! من به تو و به جمیع پیغمبران تو ایمان دارم، پس چنان مکن که بعد از معرفت ایشان مرا در جایگاهی قرار دهی که نزد خلایق رسوا گردم. بلکه مرا با پیغمبرانت محشور کن و مرا در حالی که آن ها را تأیید و تصدیق می کنم از دنیا ببر که آن ها بنده ی تو هستند و تو با کرم خود، آن ها را مخصوص گرداندی و مرا امر کردی که از آن ها تبعیت کنم.

9-2- امام صادق علیه السلام- ابو بصیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ ﴾ پرسیدم. حضرت فرمود: «منظور مردیست که حدیثی [از ما] را بشنود سپس آن را چنان که شنیده بی کم و زیاد باز گوید».

10-2- امام باقر علیه السلام- [در تحف العقول آمده است:] روزی گروهی از شیعیان خدمت امام باقر علیه السلام رسیدند. امام آن ها را پند و اندرز داد و از خدا ترسانید؛ ولی ایشان سرگرم خود بودند و سخنان امام علیه السلام را به بازیچه می گرفتند. امام باقر علیه السلام خشمگین شد. مدّتی سر به زیر افکند سپس سر بر داشته فرمود: «اگر مقداری از سخنان من در یکی از شما اثر واقعی خود را بگذارد از ناراحتی می میرد، ای مجسّمه های بدون روح و ای مگس های بدون چراغ، شما همانند چوب های تراشیده شده هستید که بر دیوار تکیه داده شده و هم چون بت های تراشیده شده هستید. مگر طلا را از سنگ استخراج نمی کنید؟ مگر روشنایی را از نور درخشان نمی گیرید؟ مگر مروارید را از دریا خارج نمی کنید؟ سخن پاک را از هر که می گوید بگیرید گرچه خود او عمل به آن نکند خداوند در این آیه می فرماید: ﴿ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ ﴾.

آیا تو می توانی کسی را که فرمان عذاب درباره ی او قطعی شده رهایی بخشی؟! آیا تو می توانی کسی را که در درون آتش است برگیری و نجات دهی؟! (19)

1- امام علی علیه السلام- هنگامی که امام حسن علیه السلام به ابن ملجم - که لعنت خدا بر او باد - نگاه کرد، به او فرمود: «وای بر تو ای لعنت شده! ای دشمن خدا! تو قاتل امیر المؤمنین علیه السلام هستی و ما را به عزای امام مسلمانان نشاندی، آیا پاداش او این بود؟ او تو را پناه داد و به خودش نزدیک کرد و تو را بر دیگران برتری هایی داد آیا او برای تو بد امامی بود که او را با این پاداش، مجازات کردی، ای بدبخت»! [ابن ملجم] هیچ سخنی نگفت بلکه چشمانش گریان شد. امام حسن علیه السلام خود را روی (جسم نیمه جان) پدرش انداخت و در حالی که او را می بوسید به او عرض کرد: «ای پدر جان! این شخص قاتل توست که خداوند - ما را - بر او قادر ساخته است». ولی علی علیه السلام خواب بود و جواب او را نداد و [امام حسن علیه السلام]

ص: 213

قَاتِلُکَ یَا أَبَاهْ قَدْ أَمْکَنَ اللَّهُ مِنْهُ فَلَمْ یُجِبْهُ وَ کَانَ نَائِماً فَکَرِهَ أَنْ یُوقِظَهُ مِنْ نَوْمِهِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی ابْنِ مُلْجَمٍ وَ قَالَ لَهُ یَا عَدُوَّ اللَّهِ هَذَا کَانَ جَزَاؤُهُ مِنْکَ بَوَّأَکَ وَ أَدْنَاکَ وَ قَرَّبَکَ وَ حَبَاکَ وَ فَضَّلَکَ عَلَی غَیْرِکَ هَلْ کَانَ بِئْسَ الْإِمَامُ لَکَ حَتَّی جَازَیْتَهُ بِهَذَا الْجَزَاءِ یَا شَقِیَّ الْأَشْقِیَاءِ فَقَالَ لَهُ الْمَلْعُونُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ أَفَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ... ثُمَّ انْکَبَّ الْحَسَنُ علیه السلام عَلَی أَبِیهِ یُقَبِّلُهُ وَ قَالَ لَهُ یَا أَبَاهْ هَذَا عَدُوُّ اللَّهِ وَ عَدُوُّکَ قَدْ أَمْکَنَ اللَّهُ مِنْهُ فَلَمْ یُجِبْهُ وَ کَانَ نَائِماً فَکَرِهَ أَنْ یُوقِظَهُ مِنْ نَوْمِهِ فَرَقَدَ سَاعَهً ثُمَّ فَتَحَ علیه السلام عَیْنَیْهِ وَ هُوَ یَقُولُ ارْفُقُوا بِی یَا مَلَائِکَهَ رَبِّی فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام هَذَا عَدُوُّ اللَّهِ وَ عَدُوُّکَ ابْنُ مُلْجَمٍ قَدْ أَمْکَنَ اللَّهُ مِنْهُ وَ قَدْ حَضَرَ بَیْنَ یَدَیْکَ قَالَ فَفَتَحَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَیْنَیْهِ وَ نَظَرَ إِلَیْهِ وَ هُوَ مَکْتُوفٌ وَ سَیْفُهُ مُعَلَّقٌ فِی عُنُقِهِ فَقَالَ لَهُ بِضَعْفٍ وَ انْکِسَارِ صَوْتٍ وَ رَأْفَهٍ وَ رَحْمَهٍ یَا هَذَا لَقَدْ جِئْتَ عَظِیماً وَ ارْتَکَبْتَ أَمْراً عَظِیماً وَ خَطْباً جَسِیماً أَبِئْسَ الْإِمَامُ کُنْتُ لَکَ حَتَّی جَازَیْتَنِی بِهَذَا الْجَزَاءِ أَلَمْ أَکُنْ شَفِیقاً عَلَیْکَ وَ آثَرْتُکَ عَلَی غَیْرِکَ وَ أَحْسَنْتُ إِلَیْکَ وَ زِدْتُ فِی إِعْطَائِکَ أَلَمْ یَکُنْ یُقَالُ لِی فِیکَ کَذَا وَ کَذَا فَخَلَّیْتُ لَکَ السَّبِیلَ وَ مَنَحْتُکَ عَطَائِی وَ قَدْ کُنْتُ أَعْلَمُ أَنَّکَ قَاتِلِی لَا مَحَالَهَ وَ لَکِنْ رَجَوْتُ بِذَلِکَ الِاسْتِظْهَارَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی عَلَیْکَ یَا لُکَعُ وَ عَلَّ أَنْ تَرْجِعَ عَنْ غَیِّکَ فَغَلَبَتْ عَلَیْکَ الشَّقَاوَهُ فَقَتَلْتَنِی یَا شَقِیَّ الْأَشْقِیَاءِ قَالَ فَدَمَعَتْ عَیْنَا ابْنِ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ تَعَالَی وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَفَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ قَالَ لَهُ صَدَقْتَ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ لَکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِّن فَوْقِهَا غُرَفٌ مَّبْنِیَّةٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَعْدَ اللَّهِ لَا یُخْلِفُ اللَّهُ الْمِیعَادَ ﴾ (20)

1- الرّسول صلى اللّه عليه وسلم- ﴿ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: یَا رَسُولَ اَللَّهِ، أَخْبِرْنَا عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّهٌ بِمَا ذَا بُنِیَتْ یَا رَسُولَ اَللَّهِ؟ فَقَالَ: یَا عَلِیُّ تِلْکَ غُرَفٌ بَنَاهَا اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَوْلِیَائِهِ بِالدُّرِّ وَ اَلْیَاقُوتِ وَ اَلزَّبَرْجَدِ، سُقُوفُهَا اَلذَّهَبُ، مَحْبُوکَهً بِالْفِضَّهِ، لِکُلِّ غُرْفَهٍ مِنْهَا أَلْفُ بَابٍ مِنْ ذَهَبٍ، عَلَی کُلِّ بَابٍ مِنْهَا مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِهِ، فِیهَا فُرُشٌ مَرْفُوعَهٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ مِنَ اَلْحَرِیرِ وَ اَلدِّیبَاجِ بِأَلْوَانٍ مُخْتَلِفَهٍ، وَ حَشْوُهَا اَلْمِسْکُ وَ اَلْکَافُورُ وَ اَلْعَنْبَرُ ﴾. (2)

ص: 214

دوست نداشت او را از خوابش بیدار کند. به سمت ابن ملجم برگشت و به او فرمود: «ای دشمن خدا! آیا این بود پاداش او از جانب تو؛ او تو را پناه داد و به خودش نزدیک کرد و تو را بر دیگران [در نزد خودش] برتری داد. آیا بد امامی بود که او را با این پاداش مجازات کردی ای بدبخت ترینِ بدبختان»!؟ آن ملعون به او گفت: «ای ابا محمّد علیه السلام! آیا تو می توانی کسی را که درون آتش است برگیری و بیرون آوری»؟... آن گاه امام حسن علیه السلام خود را روی پدرش انداخت و در حالی که او را می بوسید به او عرض کرد: «ای پدر جان! این شخص دشمن خدا و دشمن توست که خداوند امکان [برای قصاص او] امکان داده است». ولی [علی علیه السلام] خواب بود و جواب نداد. [امام حسن علیه السلام] دوست نداشت او را از خوابش بیدار کند. [علی علیه السلام] ساعتی را خوابید. سپس چشمانش را باز کرد در حالی که می فرمود: «ای فرشتگان مرا نزد پروردگارم ببرید». امام حسن علیه السلام به او عرض کرد: «این شخص دشمن خدا و دشمن تو ابن ملجم، است که خداوند - ما را - بر او قادر ساخته است و اکنون نزد شماست». امیر المؤمنین علیه السلام چشمانش را باز کرد و به او (ابن ملجم) نگاه کرد در حالی که کتف هایش بسته و شمشیرش در گردنش آویزان بود. با حالت ضعف و صدای شکسته (ضعیف) و حالت رأفت و رحمت، به او فرمود: «فلانی! کار بزرگ و خطای بسیار زشتی مرتکب شدی. آیا بد امامی بودم برای تو که مرا به این جزا مجازات کردی؟ آیا من نسبت به تو دلسوز نبودم و تو را بر دیگران برتری ندادم؟ به تو نیکی کردم و فراوان به تو عطا کردم. آیا به من درباره ی تو چنین و چنان گفته نشد ولی من راه را برای تو باز کردم و به تو عطا کردم و حال آن که می دانستم قاتل من ناگزیر تو هستی ولی با آن کار، امید داشتم که از طرف خداوند تعالی بر تو غلبه شود، شاید که از گمراهیت برگردی، ای پست! ولی شقاوت و بدبختی بر تو چیره شد و مرا کُشتی ای بدبخت ترینِ بدبخت ها»! اشک های ابن ملجم - که خداوند تعالی او را لعنت کند - جاری شد و گفت: «ای امیر المؤمنین علیه السلام! ﴿ أَفَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِي النَّار ﴾. [علی علیه السلام] به او فرمود: «راست گفتی».

ولی برای آن ها که تقوای الهی پیشه کردند، غرفه هایی در بهشت است که بر فراز آن غرفه های دیگری بنا شده و از زیر آن نهرها جاری است. این وعده ی الهی است، و خداوند در وعده ی خود تخلّف نمی کند. (20)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- امام علی علیه السلام عرض کرد: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! ما را از کلام خداوند عزّ و جلّ ﴿ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ ﴾ آگاه ساز. ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! آن غرفه ها با چه چیز ساخته شده است»؟ ایشان فرمود: «ای علی علیه السلام! خداوند آن غرفه ها را برای دوستان خود با دُرّ و یاقوت و زبر جد ساخته، سقف آن ها از طلاست و با نقره استوار شده، هر یک هزار در از طلا دارد و بر هر در فرشته ای گمارده شده، در آن ها فرش هایی رنگارنگ از حریر و دیبا بر روی هم انداخته شده و همه از مشک و کافور و عنبر پر شده».

ص: 215

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ أَرْبَعَهُ أَنْهَارٍ مِنَ اَلْجَنَّهِ اَلْفُرَاتُ وَ اَلنِّیلُ وَ سَیْحَانُ وَ جَیْحَانُ، اَلْفُرَاتُ اَلْمَاءُ فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ وَ اَلنِّیلُ اَلْعَسَلُ وَ سَیْحَانُ اَلْخَمْرُ وَ جَیْحَانُ اَللَّبَنُ جامع الأخبار: سُئِلَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَنْ أَنْهَارِ اَلْجَنَّهِ کَمْ عَرْضُ کُلِّ نَهَرٍ مِنْهَا فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَرْضُ کُلِّ نَهَرٍ مَسِیرَهُ خَمْسِینَ مِائَهَ عَامٍ یَدُورُ تَحْتَ اَلْقُصُورِ وَ اَلْحُجُبِ تَتَغَنَّی أَمْوَاجُهُ وَ تُسَبِّحُ وَ تَطْرَبُ فِی اَلْجَنَّهِ کَمَا یَطْرَبُ اَلنَّاسُ فِی اَلدُّنْیَا. وَ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَکْثَرُ أَنْهَارِ اَلْجَنَّهِ اَلْکَوْثَرُ تَنْبُتُ اَلْکَوَاعِبُ اَلْأَتْرَابُ عَلَیْهِ یَزُورُهُ أَوْلِیَاءُ اَللَّهِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ خَطِیبُ أَهْلِ اَلْجَنَّهِ أَنَا مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللَّهِ. عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ: لِلرَّجُلِ اَلْوَاحِدِ مِنْ أَهْلِ اَلْجَنَّهِ سَبْعُمِائَهِ ضِعْفِ مِثْلِ اَلدُّنْیَا وَ لَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ قُبَّهٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ قَصْرٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ حَجَلَهٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ إِکْلِیلٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ حُلَّهٍ وَ سَبْعُونَ أَلْفَ حَوْرَاءَ عَیْنَاءَ ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی سَلَّامٍ الْعَبْدِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ مَا تَقُولُ فِی رَجُلٍ یُؤَخِّرُ الْعَصْرَ مُتَعَمِّداً قَالَ یَأْتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَوْتُوراً أَهْلَهُ وَ مَالَهُ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ إِنْ كَانَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ قَالَ وَ إِنْ كَانَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ قُلْتُ فَمَا مَنْزِلَتُهُ فِی الْجَنَّةِ مَوْتُوراً بِأَهْلِهِ وَ مَالِهِ قَالَ یَتَضَیَّفُ أَهْلَهَا لَیْسَ لَهُ فِیهَا مَنْزِلٌ ﴾. (2)

4- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ قَالَ اَلْمَوْتُورُ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ مَنْ ضَیَّعَ صَلاَهَ اَلْعَصْرِ قِیلَ وَ مَا اَلْمَوْتُورُ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ قَالَ لاَ یَکُونُ لَهُ أَهْلٌ وَ لاَ مَالٌ فِی اَلْجَنَّهِ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَسَلَکَهُ یَنَابِیعَ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ یُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا مُّخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَجْعَلُهُ حُطَامًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَی لِأُوْلِی الْأَلْبَابِ ﴾ (21)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اَللّهَ أَنْزَلَ مِنَ اَلسَّماءِ ماءً فَسَلَکَهُ یَنابِیعَ فِی اَلْأَرْضِ: وَ اَلْیَنَابِیعُ: هِیَ اَلْعُیُونُ وَ اَلرَّکَایَا مِمَّا أَنْزَلَ اَللَّهُ مِنَ اَلسَّمَاءِ فَأَسْکَنَهُ فِی اَلْأَرْضِ. ثُمَّ یُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ثُمَّ یَهِیجُ بِذَلِکَ حَتَّی یَصْفَرَّ ثُمَّ یَجْعَلُهُ حُطاماً وَ اَلْحُطَامِ إِذَا یَبِسَتْ تَفَتَّتَتْ ﴾. (4)

ص: 216

2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «[سر چشمه ی] چهار نهر از بهشت است: فرات و نیل و سیحان و جیحان. فرات در دنیا و آخرت، پر از آب است و [در آخرت] نیل نهر عسل است و سیحان نهر شراب است و جیحان نهر شیر». در کتاب جامع الاخبار آمده است که از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم سؤال شد: «عرض رود خانه ها و نهر های بهشت چه قدر است»؟ فرمود: «عرض هر رود آن جا معادل یک مسیر پانصد ساله راه است. که در زیر قصرها و خیمه ها می گردد و موج های آن، مثل آواز خوانی مردم در دنیا، آواز خانی و صدا می کند و تسبیح خدا می کند» و در جای دیگر فرمود: «اکثر رود های بهشت، کوثر هستند که دخترانی با بدن های جذاب اطراف آن هستند و روز قیامت، دوستان خدا به ملاقات آن رودها خواهند رفت» و درجای دیگر فرمود: «من محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، رسول خدا و سخنران اهل بهشت هستم» و در روایتی دیگر فرمود: «به هر فرد، در روز قیامت، هفت صد برابر آن چه در دنیا نعمت داده می شود، عطا می گردد، هم چنین هفتاد هزار گنبد و بارگاه که هر کدام هفتاد هزار قصر در خود دارد و هفتاد هزار لباس زیبا و هفتاد هزار گنبد و هفتاد هزار جامه ی زیبا و هفتاد هزار حوری».

3- امام صادق علیه السلام- ابو سلّام عبدی گوید: نزد امام صادق علیه السلام رفته و عرض کردم: «درباره ی مردی که نماز عصر را به عمد به تأخیر انداخته است چه می فرمایید»؟ فرمود: «در روز رستاخیز بی زن و فرزند و بی مال [و تنها] محشور شود». عرض کردم: «فدایت شوم! هر چند از بهشتیان باشد»؟! فرمود: «هر چند از بهشتیان باشد». عرض کردم: «در بهشت چه جایگاهی خواهد داشت»؟ فرمود: «بی زن و فرزند و بی مال باشد و چون خانه ای ندارد مهمان بهشتیان است و خود خانه ای ندارد».

4- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- هر کس نماز را ضایع کند [و در وقت خود به جا نیاورد] در قیامت بدون اموال و خانواده اش محشور می گردد. از آن حضرت پرسیدند: «بدون خانواده و مال محشور می شود یعنی چه»؟ فرمود: «کسی است که در بهشت تنها است و خانواده و مالی ندارد».

آیا ندیدی که خداوند از آسمان آبی فرو فرستاد و آن را به صورت چشمه هایی در زمین وارد نمود، سپس با آن زراعتی را می رویاند که رنگ های مختلف دارد؛ بعد آن گیاه خشک می شود به گونه ای که آن را زرد و بی روح می بینی؛ سپس آن را درهم می شکند و خرد می کند؟! در این مثال تذکّری است برای خردمندان [از ناپایداری دنیا]. (21)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿ أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الْأَرْضِ ﴾؛ ينابيع، چشمه ها و چاه هایی است که از آن چه که خداوند از آسمان نازل فرموده و در زمین جای داده پر آب است، ﴿ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ ثُمَّ يَهِيجُ ﴾ آن کشته ها و گیاهان را می رویاند [و رنگا رنگند] تا این که در نهایت زرد می شوند، ﴿ ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطَامًا ﴾ و هنگامی که خشک و متلاشی می گردند، هم چون کاهی درهم کوبیده می شوند».

ص: 217

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ ﴾ (22)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ یَا اِبْنَ مَسْعُودٍ فَمَنْ شَرَحَ اَللّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَإِنَّ اَلنُّورَ إِذَا وَقَعَ فِی اَلْقَلْبِ اِنْشَرَحَ وَ اِنْفَسَحَ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ فَهَلْ لِذَلِکَ مِنْ عَلاَمَهٍ قَالَ نَعَمْ اَلتَّجَافِی عَنْ دَارِ اَلْغُرُورِ وَ اَلْإِنَابَهُ إِلَی دَارِ اَلْخُلُودِ وَ اَلاِسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُولِ اَلْفَوْتِ فَمَنْ زَهِدَ فِی اَلدُّنْیَا قَصُرَ أَمَلُهُ فِیهَا وَ تَرَکَهَا لِأَهْلِهَا ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَ اَلْقَسْوَهُ وَ اَلرِّقَّهُ مِنَ اَلْقَلْبِ وَ هُوَ قَوْلُهُ: فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اَللّهِ ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ أَوْحَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَا مُوسَی لاَ تَفْرَحْ بِکَثْرَهِ اَلْمَالِ وَ لاَ تَدَعْ ذِکْرِی عَلَی کُلِّ حَالٍ فَإِنَّ کَثْرَهَ اَلْمَالِ تَنْسَی اَلذُّنُوبَ وَ إِنَّ تَرْکَ ذِکْرِی یُقَسِّی اَلْقُلُوبَ ﴾. (3)

آیا کسی که خدا سینه اش را برای اسلام گشاده است و بر فراز [مرکبی از] نور الهی قرار گرفته [هم چون کور دلان گمراه است]؟! وای بر آنان که قلب هایی سخت در برابر ذکر خدا دارند! آن ها در گمراهی آشکاری هستند. (22)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ای پسر مسعود! آیا کسی که خدا سینه اش را برای اسلام گشاده است و بر فراز [مرکبی از] نور الهی قرار گرفته [هم چون کور دلان گمراه است]؟! زیرا که نور هر گاه در دل پیدا شود دل باز می شود. گفته شد: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! آیا برای این نور نشانه ای هست»؟ فرمود: «آری! دوری از سرای فریبنده و برگشت به سوی خانه جاویدان و مهیّا شدن برای مردن پیش از آن که از دست رود، پس هر کس در دنیا پارسا شود آرزویش کوتاه می شود و دنیا را برای دنیا طلبان وا می گذارد».

2- امام صادق علیه السلام- قساوت و رقّت از قلب ناشی می شود، هم چنان که خدای تعالی فرمود ﴿ فَوَیْلٌ لِلْقَاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ ﴾.

3- امام صادق علیه السلام- خداوند عزّ و جلّ به حضرت موسی علیه السلام وحی فرمود: «ای موسی علیه السلام! از زیادی مال خوشحال نشو و در هیچ حالی یاد مرا وا مگذار؛ چرا که زیادی مال سبب فراموشی گناهان می شود و وا گذاشتن یاد من سبب سخت شدن دل ها می گردد».

بِهِ شَیْءٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لاَ مِنْ خَلْفِهِ وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ: اَللّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ اَلْحَدِیثِ فَأَحْسَنُ اَلْحَدِیثِ حَدِیثُنَا لاَ یَحْتَمِلُ أَحَدٌ مِنَ اَلْخَلاَئِقِ أَمْرَهُ بِکَمَالِهِ حَتَّی یَحُدَّهُ لِأَنَّ مَنْ حَدَّ شَیْئاً فَهُوَ أَکْبَرُ مِنْهُ ﴾. (1)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ إن اللّه استبطأ قلوب المؤمنین فعاتبهم علی رأس ثلاث عشره سنه من نزول القرآن بهذه الآیه ﴾. (2)

مخلوقات، آن را به صورت تمام و کمال نمی تواند تحمّل کند (به دوش بکشد) مگر این که آن را حدّ بزند [و بخشی از آن را بشناسد] و اگر کسی بتواند به چیزی حدّ بزند، معنایش آن است که آن چیز بزرگ تر از آن حدّ نیز بوده [و او نتوانسته آن را درک کند].

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- خداوند دل های مؤمنین را کاهل و اهل کوتاهی [در طی مراحل عالیه ی ایمان] شمرد لذا از سیزده سال از نزول قرآن آن ها را با این آیه سر زنش کرد.

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْهِ الْكِتَابَ فِيهِ الْبَيَانُ وَ التِّبْيَانُ قُرْآناً عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ قَدْ بَيَّنَهُ لِلنَّاسِ وَ نَهَجَهُ بِعِلْمٍ قَدْ فَصَّلَهُ وَ دِينٍ قَدْ أَوْضَحَهُ وَ فَرَائِضَ قَدْ أَوْجَبَهَا وَ حُدُودٍ حَدَّهَا لِلنَّاسِ وَ بَيَّنَهَا وَ أُمُورٍ قَدْ كَشَفَهَا لِخَلْقِهِ وَ أَعْلَنَهَا فِيهَا دَلَالَةٌ إِلَي النَّجَاةِ وَ مَعَالِمُ تَدْعُو إِلَي هُدَاهُ ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أنزَلَ عَلَيهِ كِتاباً عَزيزاً لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ، قُرآناً عَرَبِيّاً غَيرَ ذي عِوَجٍ لِيُنذِرَ مَن كانَ حَيّاً و يَحِقَّ القَولُ عَلَى الكافِرينَ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِيهِ شُرَكَاءُ مُتَشَاكِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَمًا لِرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴾ (29)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ضَرَبَ اَللّهُ مَثَلاً رَجُلاً فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلاً سَلَماً هُوَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لِرَجُلٍ هُوَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ أَیْ مُخْتَلِفُونَ وَ أَصْحَابُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مُجْتَمِعُونَ عَلَی وَلاَیَتِهِ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُم مَّیِّتُونَ ﴾ (30)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی اَلْمِعْزَا قَالَ: حَدَّثَنِی یَعْقُوبُ اَلْأَحْمَرُ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ نُعَزِّیهِ بِإِسْمَاعِیلَ فَتَرَحَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ: إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَعَی إِلَی نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نَفْسَهُ، فَقَالَ: إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ وَ قَالَ: کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ اَلْمَوْتِ ثُمَّ أَنْشَأَ یُحَدِّثُ فَقَالَ: إِنَّهُ یَمُوتُ أَهْلُ اَلْأَرْضِ حَتَّی لاَ یَبْقَی أَحَدٌ، ثُمَّ یَمُوتُ أَهْلُ اَلسَّمَاءِ حَتَّی لاَ یَبْقَی أَحَدٌ إِلاَّ مَلَکُ اَلْمَوْتِ وَ حَمَلَهُ اَلْعَرْشِ وَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ، قَالَ: فَیَجِیءُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ حَتَّی یَقُومَ بَیْنَ یَدَیِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُقَالُ لَهُ: مَنْ بَقِیَ؟ وَ هُوَ أَعْلَمُ فَیَقُولُ: یَا رَبِّ لَمْ یَبْقَ إِلاَّ مَلَکُ اَلْمَوْتِ وَ حَمَلَهُ اَلْعَرْشِ وَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ فَیُقَالُ لَهُ: قُلْ لِجَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ فَلْیَمُوتَا، فَیَقُولُ اَلْمَلَئِکَهُ عِنْدَ ذَلِکَ یَا رَبِّ رَسُولَیْکَ وَ أَمِینَیْکَ؟ فَیَقُولُ: إِنِّی قَدْ قَضَیْتُ عَلَی کُلِّ نَفْسٍ فِیهَا اَلرُّوحُ اَلْمَوْتَ، ثُمَّ یَجِیءُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ

ص: 222

1- امام علی علیه السلام- خداوند به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم کتابی نازل فرمود که آشکار و آشکار کننده ی همه ی امور است؛ ﴿ قُرْآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴾ و آن را برای مردم بیان کرد و توضیح داد، با دانشی که تفصیلش داد و دینی که آشکارش ساخت و واجباتی که آن ها را لازم نمود و حدودی که برای مردم وضع کرد و بیان نمود و اموری که آن ها را برای مخلوقش کشف کرد و آگاهشان ساخت. در آن امور راهنمایی به سوی نجات است و نشانه هایی که به هدایت دعوت کند.

2- امام علی علیه السلام- خداوند بر پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم کتابی محکم و استوار نازل کرده که هیچ گونه باطلی، نه از پیش رو و نه از پشت سر، به سراغ آن نمی آید چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته ستایش نازل شده است! (فصلت / 42) قرآنی است فصیح و خالی از هر گونه کجی و نادرستی. تا افرادی را که زنده اند بیم دهد (و بر کافران اتمام حجّت شود) و فرمان عذاب بر آنان مسلّم گردد! (یس / 70).

خداوند مثالی زده است: مردی را که مملوک شریکانی است که درباره ی او پیوسته با هم نزاع دارند، و مردی که تنها تسلیم یک نفر است؛ آیا این دو یکسانند؟! حمد و ستایش مخصوص خداست، ولی بیش تر آنان نمی دانند. (29)

1- امام باقر علیه السلام- در کلام خداوند عزّ و جلّ ﴿ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلاً فِيهِ شُرَكاءُ مُتَشاكِسُونَ وَ رَجُلاً سَلَماً ﴾ منظور از «رجل» اوّل علی علیه السلام است «رجل» دوم پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم است [یعنی علی علیه السلام تسلیم یک نفر شده که همان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم است] و ﴿ شُرَكاءُ مُتَشاكِسُونَ ﴾ یعنی کسانی که اختلاف دارند، حال آن که یاران على علیه السلام [و شیعیان] بر ولایت او هم رأی می باشند [پس منظور از متشاکسون غیر از آنان هستند].

به یقین تو می میری و آن ها نیز خواهند مُرد. (30)

1- امام صادق علیه السلام- یعقوب احمر نقل کرده است: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدیم تا به ایشان به خاطر درگذشت اسماعیل تسلیت بگوییم. ایشان برای او از خداوند رحمت طلبید و سپس فرمود: «خداوند عزّ و جلّ، خود به پیامبرش صلی اللّه علیه و آله و سلم خبر از مرگ داد و فرمود: ﴿ إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ ﴾ و نيز فرمود: هر کسی مرگ را می چشد. (آل عمران / 185)، سپس امام علیه السلام شروع به بیان حدیثی کرد و فرمود: «زمینیان همه می میرند تا جایی که هیچ کس به جا نمی ماند؛ سپس آسمانیان همه می میرند تا جایی که هیچ کس به جا نمی ماند به جز فرشته ی مرگ و حاملان عرش و جبرئیل و میکائیل. آن گاه فرشته ی مرگ می آید و در برابر خداوند عزّ و جلّ می ایستد. خداوند به او می فرماید: «چه کسی زنده ماند»؟ - حال آن که خود بهتر می داند - او عرض می کند: «پروردگارا! هیچ کس به جا نماند جز فرشته ی مرگ و حاملان عرش و جبرئیل و میکائیل». خداوند می فرماید: «به جبرئیل و میکائیل بگو: بمیرید». در آن هنگام فرشتگان عرض می کنند: «پروردگارا! آن دو، رسول و امین تو هستند»! خداوند می فرماید: «من بر هر نفسی که روح در آن است، حکم مرگ داده ام». سپس فرشته ی مرگ می آید و در برابر خداوند

ص: 223

یَقِفَ بَیْنَ یَدَیِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُقَالُ لَهُ: مَنْ بَقِیَ؟ وَ هُوَ أَعْلَمُ فَیَقُولُ: یَا رَبِّ لَمْ یَبْقَ إِلاَّ مَلَکُ اَلْمَوْتِ وَ حَمَلَهُ اَلْعَرْشِ، فَیَقُولُ: قُلْ لِحَمَلَهِ اَلْعَرْشِ: فَلْیَمُوتُوا، قَالَ ثُمَّ یَجِیءُ کَئِیباً حَزِیناً لاَ یَرْفَعُ طَرْفَهُ، فَیُقَالُ مَنْ بَقِیَ؟ وَ هُوَ أَعْلَمُ، فَیَقُولُ: یَا رَبِّ لَمْ یَبْقَ إِلاَّ مَلَکُ اَلْمَوْتِ: فَیُقَالُ لَهُ: مُتْ یَا مَلَکَ اَلْمَوْتِ فَیَمُوتُ ثُمَّ یَأْخُذُ اَلْأَرْضَ بِیَمِینِهِ وَ اَلسَّمَوَاتِ بِیَمِینِهِ وَ یَقُولُ: أَیْنَ اَلَّذِینَ کَانُوا یَدْعُونَ مَعِی شَرِیکاً؟ أَیْنَ اَلَّذِینَ کَانُوا یَجْعَلُونَ مَعِی إِلَهاً آخَرَ ﴾. (1)

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنِ اَلرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَهُ: إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ قُلْتُ یَا رَبِّ أَیَمُوتُ اَلْخَلاَئِقُ وَ یَبْقَی اَلْأَنْبِیَاءُ فَنَزَلَتْ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ اَلْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی قِصَّهِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ... إِنِّی سَقِیمٌ قَالَ مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ سَقِیماً وَ مَا کَذَبَ إِنَّمَا عَنَی سَقِیماً فِی دِینِهِ مُرْتَاداً وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّهُ عَنَی بِقَوْلِهِ: إِنِّی سَقِیمٌ أَیْ سَأَسْقُمُ وَ کُلُّ مَیِّتٍ سَقِیمٌ وَ قَدْ قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّکَ مَیِّتٌ أَیْ سَتَمُوتُش ﴾. (3)

4- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی: إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَیْتَنِی أَعْلَمُ مَتَی یَکُونُ ذَلِکَ فَنَزَلَ سُورَهُ اَلنَّصْرِ فَکَانَ یَسْکُتُ بَیْنَ اَلتَّکْبِیرِ وَ اَلْقِرَاءَهِ بَعْدَ نُزُولِهَا فَیَقُولُ سُبْحَانَ اَللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ أَسْتَغْفِرُ اَللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ أَمَا إِنَّ نَفْسِی نُعِیَتْ إِلَیَّ ثُمَّ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً فَقِیلَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ أَوَ تَبْکِی مِنَ اَلْمَوْتِ وَ قَدْ غَفَرَ اَللَّهُ لَکَ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ قَالَ فَأَیْنَ هَوْلُ اَلْمُطَّلَعِ وَ أَیْنَ ضَیْقَهُ اَلْقَبْرِ وَ ظُلْمَهُ اَللَّحْدِ وَ أَیْنَ اَلْقِیَامَهُ وَ اَلْأَهْوَالُ فَعَاشَ بَعْدَ نُزُولِ هَذِهِ اَلسُّورَهِ عَاماً ﴾. (4)

5- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ قَالَ: لَمَّا مَرِضَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عِنْدَهُ أَصْحَابُهُ قَامَ إِلَیْهِ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَقَالَ لَهُ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اَللَّهِ مَنْ یُغَسِّلُکَ مِنَّا إِذَا کَانَ ذَلِکَ مِنْکَ قَالَ ذَاکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ...فَنَزَلَ مَلَکُ اَلْمَوْتِ فَقَالَ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ قَالَ وَ

ص: 224

عزّ و جلّ می ایستد، خداوند به او می فرماید: «چه کسی زنده ماند»؟ - حال آن که خود بهتر می داند - او عرض می کند: «پروردگارا! هیچ کس به جا نماند جز فرشته ی مرگ و حاملان عرش». خداوند می فرماید: «به حاملان عرش بگو: بمیرید». سپس فرشته مرگ، افسرده و غمگین و سر به زیر می آید، خداوند به او می فرماید: «چه کسی زنده ماند»؟ او عرض می کند: «پرودگارا! هیچ کس به جا نماند جز فرشته ی مرگ». خداوند می فرماید: «بمیر، ای فرشته ی مرگ»! پس او می میرد، آن گاه خداوند زمین را با دست راست خود و آسمان را با دست راست خود می گیرد و می فرماید: «کجایند آنان که ادّعا می کردند با من شریکند؟ کجایند آنان که با من دیگری را به خدایی می گرفتند»؟

2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- امام رضا علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل کرده است که فرمود: «هنگامی که این آیه نازل شد: ﴿ إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ ﴾، عرض کردم: «پروردگارا! آیا تمامی آفریدگان می میرند و پیامبران به جا می مانند»؟ آن گاه نازل شد: هر کسی مرگ را می چشد. (آل عمران / 185)».

3- امام صادق علیه السلام- صالح بن سعید نقل کرده است: مردی از صحابه گفت: از امام صادق علیه السلام در مورد داستان حضرت ابراهیم علیه السلام [و این آیه که از زبان ابراهیم علیه السلام بیان می کند که مریض هستم] سؤال کردم، فرمود:... مقصودش از من بیمارم [و با شما به مراسم جشن نمی آیم]. (صافات / 89) این نبود که مریض است چون او مریض نبود امّا دروغ هم نگفت زیرا مقصودش این بود که دینش دچار نقص و مرض شده. و هم چنین روایت شده که منظور از ﴿ إِنِّی سَقِیمٌ ﴾ یعنی در آینده بیمار خواهم شد [و خواهم مرد] و هر میّتی بیمار است، و خداوند عزّ و جلّ به پیغمبر خود صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده است: ﴿ إِنَّکَ مَیِّتٌ ﴾ یعنی خواهی مرد.

4- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- هنگامی که این کلام خداوند متعال: ﴿ إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ ﴾ نازل شد، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم. فرمود: «ای کاش می دانستم که آن (مردن) کی خواهد بود»؟ که سوره ی نصر نازل شد. [پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم] بعد از نزول این سوره، همواره بين تكبيرة الاحرام و قرائت (سوره ی حمد) سکوت می کرد و می گفت: «تسبیح و حمد خدای را! از خداوند آمرزش می طلبم و به سوی او توبه می کنم». از او درباره ی [علّت] آن کار سؤال شد فرمود: «نفسم از مرگم با خبر شده است». آن گاه گریه ی بسیار شدیدی کرد. گفته شد: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! آیا از [ترس] مرگ گریه می کنی در حالی که خداوند تمام گناهان تو را بخشید. خداوند گناهان گذشته و آینده ای را که به تو نسبت می دادند ببخشد. (فتح / 2) فرمود: «ترس آینده [ناشی از دیدن احوال پس از مرگ] کجاست؟ تنگی قبر کجاست؟ تاریکی قبر کجاست؟ قیامت و ترس های آن کجاست»؟ [پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم] بعد از نزول این سوره، یک سال عمر کرد.

5- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه گوید: وقتی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بیمار شد عدّه ای از اصحابش نزد او بودند و عمّار بن یاسر از میان آن ها برخاست و به او گفت: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم پدر و مادرم فدایت! اگر این پیشامد به وجود آمد کدام یک از ما شما را غسل دهد»؟ فرمود: «آن وظیفه ی علیّ بن ابی طالب علیه السلام است... ملک الموت نازل شد و گفت: «درود بر تو ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم»! فرمود: «سلام بر تو ای فرشته ی

ص: 225

عَلَیْکَ اَلسَّلاَمُ یَا مَلَکَ اَلْمَوْتِ لِی إِلَیْکَ حَاجَهٌ قَالَ وَ مَا حَاجَتُکَ یَا نَبِیَّ اَللَّهِ قَالَ حَاجَتِی أَنْ لاَ تَقْبِضَ رُوحِی حَتَّی یَجِیئَنِی جَبْرَئِیلُ فَیُسَلِّمَ عَلَیَّ وَ أُسَلِّمَ عَلَیْهِ فَخَرَجَ مَلَکُ اَلْمَوْتِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا مُحَمَّدَاهْ فَاسْتَقْبَلَهُ جَبْرَئِیلُ فِی اَلْهَوَاءِ فَقَالَ یَا مَلَکَ اَلْمَوْتِ قَبَضْتَ رُوحَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لاَ یَا جَبْرَئِیلُ سَأَلَنِی أَنْ لاَ أَقْبِضَهُ حَتَّی یَلْقَاکَ فَتُسَلِّمَ عَلَیْهِ وَ یُسَلِّمَ عَلَیْکَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مَلَکَ اَلْمَوْتِ أَمَا تَرَی أَبْوَابَ اَلسَّمَاءِ مُفَتَّحَهً لِرُوحِ مُحَمَّدٍ أَمَا تَرَی حُورَ اَلْعِینِ قَدْ تَزَیَّنَّ لِمُحَمَّدٍ ثُمَّ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا أَبَا اَلْقَاسِمِ فَقَالَ وَ عَلَیْکَ اَلسَّلاَمُ یَا جَبْرَئِیلُ اُدْنُ مِنِّی حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ فَدَنَا مِنْهُ فَنَزَلَ مَلَکُ اَلْمَوْتِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا مَلَکَ اَلْمَوْتِ اِحْفَظْ وَصِیَّهَ اَللَّهِ فِی رُوحِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ کَانَ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِهِ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِهِ وَ مَلَکُ اَلْمَوْتِ آخِذٌ بِرُوحِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلَمَّا کُشِفَ اَلثَّوْبُ عَنْ وَجْهِ رَسُولِ اَللَّهِ نَظَرَ إِلَی جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَهُ عِنْدَ اَلشَّدَائِدِ تَخْذُلُنِی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ کُلُّ نَفْسٍ ذٰائِقَهُ اَلْمَوْتِ ﴾. (1)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ لَوْ رَأَى الْعَبْدُ أَجَلَهُ وَ سُرْعَتَهُ إِلَيْهِ لَأَبْغَضَ الْأَمَلَ وَ تَرَكَ طَلَبَ الدُّنْيَا ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عِندَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ ﴾ (31)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ. ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عِندَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ یَعْنِی أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ مَن غَصَبَهُ حَقَّهُ ﴾. (3)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عِنْدَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ یَعْنِی الْمُحِقِّ وَ الْمُبْطِلِ وَ اَلظَّالِمَ وَ اَلْمَظْلُومَ ﴾. (4)

3- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ الاختصام یکون بین المهتدین و الضالین و الصادقین و الکاذبین ﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن کَذَبَ عَلَی اللَّهِ وَ کَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جَاءَهُ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًی لِّلْکَافِرِینَ ﴾ (32)

ص: 226

مرگ! من به تو حاجتی دارم». عرض کرد: «چه حاجتی ای نبی خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم»؟ فرمود: «حاجتم این است که جان مرا نگیری تا دوستم جبرئیل بیاید و بر من سلام دهد و من هم بر او سلام دهم» ملک الموت با فریاد وا محمّدا بیرون رفت و در هوا به جبرئیل رسید جبرئیل به او گفت: «ای ملک الموت جان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را گرفتی»؟ گفت: «نه، ای جبرئیل! از من خواست که نگیرم تا تو را دیدار کند و بر او سلام دهی و به تو سلام دهد». جبرئیل گفت: «مگر نمی بینی که درهای آسمان ها برای [استقبال از] روح محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، گشوده است نمی بینی که حوریان بهشت خود را برای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم آرایش کردند»، جبرئیل نازل شد و گفت: «سلام بر تو ای ابالقاسم صلی اللّه علیه و آله و سلم»! فرمود: «سلام بر تو ای جبرئیل! ای دوست من نزدیکم بیا». نزدیک او رفت و ملک الموت آمد. جبرئیل گفت: «وصیّت خدا را درباره ی روح محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم انجام بده». جبرئیل سمت راست و میکائیل سمت چپ او بود و ملک الموت جان او را گرفت، چون روی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را باز کرد آن حضرت به جبرئیل نگاه کرد و به او گفت: «در این سختی دست از من بر داشتی». عرض کرد: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! ﴿ إِنَّكَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ﴾.

6- امام علی علیه السلام- امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «اگر بنده ای مرگ را که به سرعت به طرف او حرکت می کند مشاهده نماید، با آرزوهای خود مخالفت می کند و از طلب دنیا دست می کشد».

سپس شما روز قیامت نزد پروردگارتان مخاصمه می کنید. (31)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه - ﴿ إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عِنْدَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ ﴾؛ يعنى امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام و کسانی که حقّش را غصب کردند. 2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عِنْدَ رَبِّكُمْ تَخْتَصِمُونَ ﴾؛ یعنی کسی که بر حق است و کسی که بر باطل است و ظالم و مظلوم [همگی نزد پروردگارتان مخاصمه می کنید].

3- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- مخاصمه، [و درگیری در قیامت] میان هدایت یافتگان و گمراهان و راستگویان و دروغ گویان می باشد.

چه کسی ستم کارتر است از آن کسی که بر خدا دروغ ببندد و سخن راست [و وحی الهی] را هنگامی که به سراغ او آمده تکذیب کند؟! آیا در جهنّم جایگاهی برای کافران نیست؟! (32)

ص: 227

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَبَ عَلَی اَللّهِ وَ کَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ، قَالَ: اَلصِّدْقُ وَلاَیَتُنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَبَ عَلَی اَللّهِ وَ کَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ هُوَ مَنْ رَدَّ قَوْلَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (2)

3- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَبَ عَلَی اَللّهِ وَ کَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ یعنی لما جاء به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من الحق و ولایه أمیر المؤمنین علیه السلام ﴾. (3)

4- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ قَالَ اِبْنُ عَبَّاسٍ: فَرَسُولُ اَللَّهِ جاءَ بِالصِّدْقِ وَ عَلِیٌّ صَدَّقَ بِهِ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَبَ عَلَی اَللّهِ وَ کَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ قَالَ اَلصِّدْقُ وَلاَیَهُ أَهْلِ اَلْبَیْتِ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ الَّذِی جَاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ أُولَئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ﴾ (33)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَ اَلَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ شَفَاعَهُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (5)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ وَ اَلَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ هُوَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ صَدَّقَ بِهِ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (6)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ مِنَّا اَلَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ مِنَّا اَلَّذِی صَدَّقَ بِهِ وَ لَنَا اَلْمَوَدَّهُ فِی کِتَابِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَسُولُ اَللَّهِ وَ عَلِیٌّ اَلْوَالِدَانِ وَ أَمَرَ اَللَّهُ ذُرِّیَّتَهُمَا بِالشُّکْرِ لَهُمَا ﴾. (7)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ لَهُم مَّا یَشَاءُونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِکَ جَزَاءُ الْمُحْسِنِینَ ﴾ (34)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ لِیُکَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی عَمِلُوا وَ یَجْزِیَهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ الَّذِی کَانُوا یَعْمَلُونَ ﴾ (35)

ص: 228

1- امام على علیه السلام- ﴿ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَبَ عَلَى اَللّهِ وَ كَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ ﴾؛ سخن راست، ولایت ما اهل بیت علیهم السلام است.

2- امام صادق علیه السلام- امام کاظم علیه السلام از پدرش روایت کرد که در مورد آیه: ﴿ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَبَ عَلَى اَللّهِ وَ كَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ ﴾ فرمود: «آن ستم کار کسی است که دستور رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را در مورد پذیرش ولایت امیر المؤمنین علیه السلام ردّ کرده است».

3- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَبَ عَلَى اَللّهِ وَ كَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ ﴾ یعنی حقیقتی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم درباره ی ولایت امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام آورد، تکذیب کردند.

4- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم کلام راست و صدق، [قرآن] را [از جانب خدا] آورد و علی علیه السلام امیر المؤمنین، آن را تصدیق کرد. ﴿ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَبَ عَلَى اَللّهِ وَ كَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ ﴾ و در جای دیگری گفت: منظور از «صدق»، ولایت اهل بیت علیهم السلام است.

امّا کسی که سخن راست بیاورد و کسی که آن را تصدیق کند، آنان پرهیز گارانند. (33)

1- امام صادق علیه السلام- ﴿ وَ الَّذِي جاءَ بِالصِّدِّق ﴾ منظور شفاعت علی علیه السلام است. 2- امام باقر علیه السلام- منظور از ﴿ وَ الَّذِي جاءَ بِالصِّدْقِ ﴾ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم است و منظور از ﴿ وَ صَدَّقَ بِهِ ﴾ امیر المؤمنین، علی بن ابی طالب علیه السلام است.

3- امام باقر علیه السلام- آن که طبق آیه ی خمس، مصرف خمس برایش حلال شده است ما اهل بیت هستیم، آن که قرآن در مورد او فرمود: ﴿ جاءَ بِالصِّدْقِ ﴾ از ما است و آن که در مورد او فرمود ﴿ صَدَّقَ بِهِ ﴾ از ماست. و آیه ی مودّت در قرآن در مورد ما است و منظور از والدان، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و علی علیه السلام است و [در سوره ی لقمان] به فرزندان این دو پدر، دستور داده که از پدران خود تشکّر کنند.

آن چه بخواهند نزد پروردگارشان برای آنان موجود است؛ و این است جزای نیکو کاران. (34)

تا خداوند [حتّی] بدترین اعمالی را که انجام داده اند [در سایه ی ایمان و صداقت آن ها] بیامرزد، و آن ها را مطابق بهترین اعمالی که انجام می دادند پاداش دهد. (35)

ص: 229

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَلَیْسَ اللَّهُ بِکَافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِن دُونِهِ وَ مَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ ﴾ (36)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إبْرَاهِیمَ یعنی یقولون لک یا محمّد اعفنا من علیّ علیه السلام وَ یُخَوِّفُونَکَ بأنّهم یلحقون بالکفّار ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَوَ اَللَّهِ لَوْ أَنَّ أَهْلَ اَلسَّمَاوَاتِ وَ أَهْلَ اَلْأَرَضِینَ اِجْتَمَعُوا عَلَی أَنْ یَهْدُوا عَبْداً یُرِیدُ اَللَّهُ ضَلاَلَتَهُ مَا اِسْتَطَاعُوا عَلَی أَنْ یَهْدُوهُ وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ اَلسَّمَاوَاتِ وَ أَهْلَ اَلْأَرَضِینَ اِجْتَمَعُوا عَلَی أَنْ یُضِلُّوا عَبْداً یُرِیدُ اَللَّهُ هُدَاهُ مَا اِسْتَطَاعُوا أَنْ یُضِلُّوهُ کُفُّوا عَنِ اَلنَّاسِ وَ لاَ یَقُلْ أَحَدُکُمْ أَخِی وَ اِبْنُ عَمِّی وَ جَارِی فَإِنَّ اَللَّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَیْراً طَیَّبَ رُوحَهُ فَلاَ یَسْمَعُ مَعْرُوفاً إِلاَّ عَرَفَهُ وَ لاَ مُنْکَراً إِلاَّ أَنْکَرَهُ ثُمَّ یَقْذِفُ اَللَّهُ فِی قَلْبِهِ کَلِمَهً یَجْمَعُ بِهَا أَمْرَهُ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ مَن یَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّضِلٍّ أَلَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ ذِی انتِقَامٍ ﴾ (37)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَفَرَأَیْتُم مَّا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرَادَنِیَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ کَاشِفَاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرَادَنِی بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِکَاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُونَ ﴾ (38)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ مَنْ قَرَأَ هَذِهِ اَلْآیَاتِ اَلسِّتَّ فِی کُلِّ غَدَاهٍ کَفَاهُ اَللَّهُ تَعَالَی مِنْ کُلِّ سُوءٍ وَ لَوْ أَلْقَی نَفْسَهُ إِلَی اَلتَّهْلُکَهِ وَ هِیَ قُلْ لَنْ یُصِیبَنا إِلاّ ما کَتَبَ اَللّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَی اَللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ اَلْمُؤْمِنُونَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اَللّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلاّ هُوَ وَ إِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ یُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ هُوَ اَلْغَفُورُ اَلرَّحِیمُ وَ ما مِنْ دَابَّهٍ فِی اَلْأَرْضِ إِلاّ عَلَی اَللّهِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها کُلٌّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّهٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اَللّهُ یَرْزُقُها وَ إِیّاکُمْ وَ هُوَ اَلسَّمِیعُ اَلْعَلِیمُ ما یَفْتَحِ اَللّهُ لِلنّاسِ مِنْ رَحْمَهٍ فَلا مُمْسِکَ لَها وَ ما یُمْسِکْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ اَلْعَزِیزُ اَلْحَکِیمُ قُلْ أَفَرَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اَللّهِ إِنْ أَرادَنِیَ اَللّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ کاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِی بِرَحْمَهٍ

ص: 230

آیا خداوند برای [نجات و دفاع از] بنده اش کافی نیست؟! ولی آن ها تو را از غیر او می ترسانند. [آن ها گمراهند] و هر کس را خداوند گمراه کند، هیچ راهنمایی برای او نخواهد بود! (36)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ لَيْسَ اللهُ بِكَافٍ عَبْدَهُ وَ يُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِنْ دُونِهِ ﴾؛ یعنی [منافقان] به تو می گویند: ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! از ما درباره ی پذیرش امر ولایت علی علیه السلام در گذر و تو را از این که در صورت اصرار بر پذیرش ولایت علی علیه السلام ممکن است به کفّار ملحق شده و اسلام را رها کنند، می ترسانند».

2- امام صادق علیه السلام- به خداوند سوگند! اگر اهل آسمان ها و زمین اجتماع کنند تا بنده ای را که خداوند خواسته او را گمراه نماید، هدایت کنند، توانایی پیدا نخواهند کرد و اگر اهل آسمان ها و زمین اجتماع کنند تا بنده ای را که خداوند خواسته تا هدایت کند گمراه کنند، نخواهند توانست از مردم دست باز دارید و نگویید این برادرم و یا پسر عمویم و یا همسایه ام می باشد، خداوند هر گاه اراده کند به بنده ای خیری برساند روحش را پاک می کند، او در این هنگام هر کار نیکی را می شناسد و از هر منکری دست باز می دارد، و بعد کلمه ای به او القاء می کند که همه ی امور را تدبیر می کند.

و هر کس را خدا راهنمایی کند، هیچ گمراه کننده ای نخواهد داشت. آیا خداوند توانا و دارای مجازات نیست؟! (37)

و اگر از آن ها بپرسی: «چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده»؟ به یقین می گویند: «خدا»! بگو: «آیا هیچ درباره ی معبودانی که غیر از خدا می خوانید اندیشه می کنید که اگر خدا زیانی برای من بخواهد، آیا آن ها می توانند زیان او را برطرف سازند؟! و یا اگر رحمتی برای من بخواهد، آیا آن ها می توانند مانع رحمت او شوند»؟! بگو: «خدا مرا کافی است؛ و همه ی توکّل کنندگان تنها بر او توکّل می کنند». (38)

1- امام علی علیه السلام- کسی که این شش آیه را در هر صبح قرائت کند خداوند متعال او را از هر بدی کفایت می کند حتی اگر خودش را به هلاکت بیندازد و این آیات [این است]: بگو: «هیچ حادثه ای برای ما رخ نمی دهد، مگر آن چه خداوند برای ما نوشته و مقرّر داشته است او مولا (و سرپرست) ماست و مؤمنان باید تنها بر خدا توکّل کنند»!. (توبه / 51). و اگر خداوند، [برای امتحان یا کیفر گناه] زیانی به تو رساند، هیچ کس جز او آن را برطرف نمی سازد و اگر اراده ی خیری برای تو کند، هیچ کس مانع فضل او نخواهد شد! آن را به هر کس از بندگانش بخواهد می رساند و او غفور و رحیم است!. (یونس / 107) و هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر این که روزی او بر خداست! او قرار گاه و محلّ نقل و انتقالش را می داند همه ی این ها در کتاب آشکاری ثبت است! [در لوح محفوظ، در کتاب علم خدا]. (هود / 6) و چه بسا جنبنده ای که قدرت حمل روزی خود را ندارد، خداوند او و شما را روزی می دهد و او شنوا و داناست. (عنکبوت / 60). هر رحمتی را خدا به روی مردم بگشاید، کسی نمی تواند جلو آن را

ص: 231

هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِیَ اَللّهُ عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ اَلْمُتَوَکِّلُونَ حَسْبِیَ اَللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ اَلْعَرْشِ اَلْعَظِیمِ وَ أَمْتَنِعُ بِحَوْلِ اَللَّهِ وَ قُوَّتِهِ مِنْ حَوْلِهِمْ وَ قُوَّتِهِمْ وَ أَسْتَشْفِعُ بِرَبِّ اَلْفَلَقِ مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ وَ أَعُوذُ بِمَا شَاءَ اَللَّهُ لاَ قُوَّهَ إِلاَّ بِاللَّهِ اَلْعَلِیِّ اَلْعَظِیمِ ﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ زُرَارَهَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: حُنَفاءَ لِلّهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ وَ عَنِ اَلْحَنِیفِیَّهِ، فَقَالَ: هِیَ اَلْفِطْرَهُ اَلَّتِی فَطَرَ اَلنّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اَللّهِ قَالَ: فَطَرَهُمُ اَللَّهُ عَلَی اَلْمَعْرِفَهِ بِهِ قَالَ زُرَارَهُ: وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ أَخَذَ اَللَّهُ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ اَلْآیَهَ، قَالَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: أَخْرَجَ مِنْ ظَهْرِ آدَمَ ذُرِّیَّتَهُ إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ، فَخَرَجُوا کَالذَّرِّ فَعَرَّفَهُمْ وَ أَرَاهُمْ نَفْسَهُ، وَ لَوْ لاَ ذَلِکَ لَمْ یَعْرِفْ أَحَدٌ رَبَّهُ. وَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَی اَلْفِطْرَهِ، یَعْنِی عَلَی اَلْمَعْرِفَهِ، بِأَنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَالِقُهُ، فَذَلِکَ قَوْلُهُ: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اَللّهُ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلْ یَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَی مَکَانَتِکُمْ إِنِّی عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ ﴾ (39)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ مَن یَأْتِیهِ عَذَابٌ یُخْزِیهِ وَیَحِلُّ عَلَیْهِ عَذَابٌ مُّقِیمٌ ﴾ (40)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنَّا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدَی فَلِنَفْسِهِ وَ مَن ضَلَّ فَإِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا وَ مَا أَنتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ ﴾ (41)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ مَعَاشِرَ اَلنَّاسِ إِنَّکُمْ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُصَافِقُونِی بِکَفٍّ وَاحِدٍ فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ وَ قَدْ أَمَرَنِی اَللَّهُ أَنْ آخُذَ مِنْ أَلْسِنَتِکُمْ اَلْإِقْرَارَ بِمَا عَقَدْتُ لِعَلِیٍّ مِنْ إِمْرَهِ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ لِمَنْ جَاءَ بَعْدَهُ مِنْ وُلْدِهِ اَلْأَئِمَّهِ مِنْ ذُرِّیَّتِی فَقُولُوا بِأَجْمَعِکُمْ بِأَنَّا سَامِعُونَ مُطِیعُونَ رَاضُونَ مُنْقَادُونَ لِمَا بَلَّغْتَ عَنْ رَبِّنَا وَ رَبِّکَ فِی إِمَامِنَا وَ أَئِمَّتِنَا مِنْ وُلْدِهِ نُبَایِعُکَ عَلَی ذَلِکَ بِقُلُوبِنَا وَ أَنْفُسِنَا وَ أَلْسِنَتِنَا

ص: 232

بگیرد و هر چه را امساک کند، کسی غیر از او قادر به فرستادن آن نیست و او عزیز و حکیم است!. (فاطر / 2). خداوند مرا کفایت می کند هیچ معبودی جز او نیست بر او توکّل کردم و او صاحب عرش بزرگ است. (توبه / 129) و به حول و قوّه ی او از حول و قوّه ی دیگران، امتناع (جلوگیری) می کنم و از پروردگار سپیده دم، برای [دفع] شرّ تمام آن چه آفریده است، کمک می طلبم و پناه می برم به آن چه خدا می خواهد. هیچ نیرویی جز از سوی خداوند بلند مرتبه و بزرگ نیست.

2- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: «معنی آیه: [برنامه و مناسک حج را انجام دهید] در حالی که همگی خالص برای خدا باشد! هیچ گونه همتایی برای او قائل نشوید!. (حج / 31) چیست»؟ فرمود: «مقصود در این جا همان خلقت نخستین است که آن ها را به معرفت و شناخت خود خلق کرد و در آن تغییری داده نمی شود زیرا آن ها با معرفت و خدا شناسی آفریده شده اند». زراره گوید: «از آن حضرت معنی آیه: و [به خاطر بیاور] زمانی را که پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذرّیّه ی آن ها را بر گرفت و آن ها را گواه بر خویشتن ساخت. (اعراف / 172) را سؤال کردم فرمود: «از پشت آدم علیه السلام فرزندان او را تا روز قیامت بیرون آورد و مانند ذرّات خارج شدند، خداوند خود را به آن ها معرّفی کرد، و اگر چنین نبود هیچ کس خداوند را نمی شناخت». امام علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «هر مولودی با معرفت و خدا شناسی به جهان پا می گذارد و عقیده دارد که خداوند خالق او می باشد و این است معنی آيه: ﴿ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللّه ﴾.

بگو: «ای قوم من! شما هر چه در توان دارید انجام دهید، من نیز به وظیفه ی خود عمل می کنم؛ امّا به زودی خواهید دانست». (39)

چه کسی عذاب خوار کننده ای [در دنیا] به سراغش می آید، و [سپس] عذابی جاویدان

[در آخرت] بر او وارد می گردد»! (40)

ما این کتاب [آسمانی] را برای مردم بحق بر تو نازل کردیم؛ هر کس [در پرتو آن] هدایت شود به نفع خود اوست؛ و هر کس گمراهی را برگزیند، تنها به زیان خود گمراه می گردد؛ و تو مأمور اجبارشان [به هدایت] نیستی. (41)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- [در خطبه ی غدیر فرمود:] ای مردم! تعداد شما بیش از آن است که در یک جلسه بتوانید با من دست دهید و بیعت کنید و خدای عزّ و جلّ فرمان داده است که نخست از شما اقرار زبانی بگیرم که در مورد امیر المؤمنین علی علیه السلام و رهبر بودن او و امامانی که پس از او می آیند و از نسل من و اویند اقرار کنید و به شما گفتم و اعلام کردم که ذرّیّه ی من از صلب اویند. اکنون همگان بگویید: ما شنوا و فرمانبردار و پذیرا و خشنود به آن چیزی هستیم که از سوی پروردگارمان که پروردگار تو نیز هست در مورد علی علیه السلام و فرزندانش ابلاغ کردی و در این مورد با دل و جان و دست و زبان بیعت

ص: 233

وَ أَیْدِینَا عَلَی ذَلِكَ نَحْیَا وَ نَمُوتُ وَ نُبْعَثُ لَا نُغَیِّرُ وَ لَا نُبَدِّلُ وَ لَا نَشُكُّ وَ لَا نَرْتَابُ وَ لَا نَرْجِعُ عَنْ عَهْدٍ وَ لَا نَنْقُضُ الْمِیثَاقَ وَ نُطِیعُ اللَّهَ وَ عَلِیّاً أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ وُلْدَهُ الْأَئِمَّةَ الَّذِینَ ذَكَرْتَهُمْ مِنْ ذُرِّیَّتِكَ مِنْ صُلْبِهِ بَعْدَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ الَّذِینَ قَدْ عَرَّفْتُكُمْ مَكَانَهُمَا مِنِّی وَ مَحَلَّهُمَا عِنْدِی وَ مَنْزِلَتَهُمَا مِنْ رَبِّی فَقَدْ أَدَّیْتُ ذَلِكَ إِلَیْكُمْ فَإِنَّهُمَا سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ إِنَّهُمَا الْإِمَامَانِ بَعْدَ أَبِیهِمَا عَلِیٍّ وَ أَنَا أَبُوهُمَا قَبْلَهُ فَقُولُوا أَطَعْنَا اللَّهَ بِذَلِكَ وَ إِیَّاكَ وَ عَلِیّاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ الْأَئِمَّةَ الَّذِینَ ذَكَرْتَ عَهْداً وَ مِیثَاقاً مَأْخُوذاً لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ قُلُوبِنَا وَ أَنْفُسِنَا وَ أَلْسِنَتِنَا وَ مُصَافَقَةِ أَیْدِینَا مَنْ أَدْرَكَهُمَا بِیَدِهِ وَ أَقَرَّ بِهِمَا بِلِسَانِهِ لَا نَبْتَغِی بِذَلِكَ بَدَلًا وَ لَا نَرَی مِنْ أَنْفُسِنَا عَنْهُ حِوَلًا أَبَداً نَحْنُ نُؤَدِّی ذَلِكَ عَنْكَ الدَّانِیَ وَ الْقَاصِیَ مِنْ أَوْلَادِنَا وَ أَهَالِینَا أَشْهَدْنَا اللَّهَ وَ كَفی بِاللَّهِ شَهِیداً وَ أَنْتَ عَلَیْنَا بِهِ شَهِیدٌ وَ كُلُّ مَنْ أَطَاعَ مِمَّنْ ظَهَرَ وَ اسْتَتَرَ وَ مَلَائِكَةُ اللَّهِ وَ جُنُودُهُ وَ عَبِیدُهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ مِنْ كُلِّ شَهِیدٍ مَعَاشِرَ النَّاسِ مَا تَقُولُونَ فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ كُلَّ صَوْتٍ وَ خَافِیَةَ كُلِّ نَفْسٍ فَمَنِ اهْتَدی فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ مَنْ بَایَعَ فَإِنَّمَا یُبَایِعُ اللَّهَ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضَی عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْرَی إِلَی أَجَلٍ مُّسَمًّی إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ﴾ (42)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ سُئِلَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: قُلْ یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ اَلْمَوْتِ اَلَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ وَ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: اَلَّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِکَهُ طَیِّبِینَ وَ اَلَّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِکَهُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ وَ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ تَری إِذْ یَتَوَفَّی اَلَّذِینَ کَفَرُوا اَلْمَلائِکَهُ وَ قَدْ یَمُوتُ فِی اَلدُّنْیَا فِی اَلسَّاعَهِ اَلْوَاحِدَهِ فِی جَمِیعِ

ص: 234

می کنیم و بر این بیعت زندگی می کنیم و می میریم و بر انگیخته می شویم. آن را تغییر و تبدیل نمی کنیم و در آن شکّ و تردید روا نمی داریم و از این عهد بر نمی گردیم و پیمان نمی شکنیم و از خداوند و امیر المؤمنین علی علیه السلام و فرزندانش حسن و حسین علیهما السلام که امامند و از صلب على علیه السلام و ذرّیّه ی تو می باشند، اطاعت می کنیم. و من منزلت و مقام حسن و حسین علیهما السلام را در پیش گاه خدایم و خودم به شما اعلام کردم و رساندم و آن دو سرور جوانان بهشتند و آن دو پس از پدرشان امامند و پیش از آن که علی علیه السلام پدر آن دو باشد، من پدر ایشانم. اکنون بگویید: از خدای فرمان برداریم و در این مورد با تو و علی و حسن و حسین و دیگر امامان علیهم السلام که گفتی عهد و پیمان می بندیم و این پیمان که برای علی علیه السلام می گیری از دل و جان و دست و زبان رضایت می دهیم و اگر بتوانیم دست بیعت هم می دهیم (دست در دست او می گذاریم)، وگرنه با زبان اقرار می کنیم و هرگز به فکر تغییر آن نخواهیم بود و در دل خود خیال بازگشت از آن را نخواهیم داشت و ما این عهد را به فرزندان خود و فرزندان دور خود [یعنی نوه ها و نتیجه ها و خانواده ی خود می رسانیم] و خدا را در این باره گواه می گیریم و خداوند بهترین گواه است و تو و همه ی کسانی را که باید از ایشان اطاعت کرد، چه آشکار باشند و چه نهان و فرشتگان و لشکرهای خدا را گواه می گیریم و خداوند از هر گواهی بزرگ تر است. ای مردم! چه می گویید؟ خداوند داننده ی هر سخن و اندیشه نهانی همگان است. هر کس رهنمون شده است به سود خویش رهنمون شده و هر آن کس گمراه شود به زیان خود گمراه شده است و هر کس بیعت کند با خدا بیعت کرده است.

خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می کند، و روح کسانی را که نمرده اند نیز به هنگام خواب می گیرد؛ سپس ارواح کسانی که فرمان مرگشان را صادر کرده نگه می دارد و ارواح دیگری [را که باید زنده بمانند] باز می گرداند تا سر آمدی معیّن؛ در این امر نشانه های روشنی است برای کسانی که می اندیشند. (42)

1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام در مورد این فرمایش خداوند عزّ و جلّ: ﴿ اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها ﴾ می فرماید: بگو: «فرشته ی مرگ که بر شما مأمور شده، [روح] شما را می گیرد سپس شما را به سوی پروردگارتان باز می گردانند». (سجده / 11). و آن جا که می فرماید: آنان که فرشتگان جانشان را می ستانند در حالی که طیّب و پاکیزه اند از همه بدی ها و زشتی ها. (نحل / 32)، و آن جا که می فرماید: آنان که فرشتگان جانشان را می گیرند در حالی که بر خویشتن ستم کنندگانند. (نحل / 28). و آن جا که در جای دیگر می فرماید: رسولان و فرستادگان ما او را قبض روح می کنند. (انعام / 61). و آن جا که در جای دیگر می فرماید: و اگر ببینی که فرشتگان چگونه کسانی را که کافرند قبض روح می کنند حتّما تعجّب خواهی کرد. (انفال / 52) سؤال پرسیده شد. و پرسیدند: «با توجّه به این که در یک زمان آن قدر نفوس در اطراف جهان از دنیا می روند که شمارش آن ها را جز خدا نمی داند، اگر تنها ملک الموت قبض روح می کند با توجّه به مضمون آیات یاد شده چگونه چنین چیزی ممکن است»؟ آن حضرت پاسخ فرمود: «خداوند تبارک و تعالی برای ملک الموت، دستیاران و کمک کارانی از فرشتگان قرار داده است که آن ها

ص: 235

اَلْآفَاقِ مَا لاَ یُحْصِیهِ إِلاَّ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَکَیْفَ هَذَا؟ فَقَالَ: إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ لِمَلَکِ اَلْمَوْتِ أَعْوَاناً مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ یَقْبِضُونَ اَلْأَرْوَاحَ، بِمَنْزِلَهِ صَاحِبِ اَلشُّرْطَهِ لَهُ أَعْوَانٌ مِنَ اَلْإِنْسِ، یَبْعَثُهُمْ فِی حَوَائِجِهِ فَتَتَوَفَّیهُمُ اَلْمَلاَئِکَهُ، وَ یَتَوَفَّاهُمْ مَلَکُ اَلْمَوْتِ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ مَعَ مَا یَقْبِضُ هُوَ، وَ یَتَوَفَّاهَا اَللَّهُ تَعَالَی مِنْ مَلَکِ اَلْمَوْتِ ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فِی خَبَرِ اَلزِّنْدِیقِ اَلْمُدَّعِی لِلتَّنَاقُضِ فِی اَلْقُرْآنِ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ قَوْلِهِ: یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ اَلْمَوْتِ وَ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ تَتَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِکَهُ طَیِّبِینَ وَ اَلَّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِکَهُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ فَهُوَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَتَوَلَّی ذَلِکَ بِنَفْسِهِ وَ فِعْلُ رُسُلِهِ وَ مَلاَئِکَتِهِ فِعْلُهُ لِأَنَّهُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ فَاصْطَفَی جَلَّ ذِکْرُهُ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ رُسُلاً وَ سَفَرَهً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ هُمُ اَلَّذِینَ قَالَ اَللَّهُ فِیهِمْ اَللّهُ یَصْطَفِی مِنَ اَلْمَلائِکَهِ رُسُلاً وَ مِنَ اَلنّاسِ فَمَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ اَلطَّاعَهِ تَوَلَّتْ قَبْضَ رُوحِهِ مَلاَئِکَهُ اَلرَّحْمَهِ وَ مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ اَلْمَعْصِیَهِ تَوَلَّی قَبْضَ رُوحِهِ مَلاَئِکَهُ اَلنَّقِمَهِ وَ لِمَلَکِ اَلْمَوْتِ أَعْوَانٌ مِنْ مَلاَئِکَهِ اَلرَّحْمَهِ وَ اَلنَّقِمَهِ یَصْدُرُونَ عَنْ أَمْرِهِ وَ فِعْلُهُمْ فِعْلُهُ وَ کُلُّ مَا یَأْتُونَهُ مَنْسُوبٌ إِلَیْهِ وَ إِذَا کَانَ فِعْلُهُمْ فِعْلَ مَلَکِ اَلْمَوْتِ وَ فِعْلُ مَلَکِ اَلْمَوْتِ فِعْلُ اَللَّهِ لِأَنَّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ عَلَی یَدِ مَنْ یَشَاءُ وَ یُعْطِی وَ یَمْنَعُ وَ یُثِیبُ وَ یُعَاقِبُ عَلَی یَدِ مَنْ یَشَاءُ وَ إِنَّ فِعْلَ أُمَنَائِهِ فِعْلُهُ کَمَا قَالَ: وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ یَشاءَ اَللّهُ ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فِی خَبَرِ مَنْ أَتَی أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مُدَّعِیاً لِلتَّنَاقُضِ فِی اَلْقُرْآنِ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَمَّا قَوْلُهُ: قُلْ یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ اَلْمَوْتِ اَلَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ وَ قَوْلُهُ: اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ قَوْلُهُ: تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ وَ قَوْلُهُ: اَلَّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِکَهُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ وَ قَوْلُهُ: اَلَّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِکَهُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ فَإِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُدَبِّرُ اَلْأُمُورَ کَیْفَ یَشَاءُ وَ یُوَکِّلُ مِنْ خَلْقِهِ مَنْ یَشَاءُ بِمَا یَشَاءُ أَمَّا مَلَکُ اَلْمَوْتِ فَإِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُوَکِّلُهُ بِخَاصَّتِهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ وَ یُوَکِّلُ رُسُلَهُ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ خَاصَّهً بِمَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ اَلْمَلاَئِکَهُ اَلَّذِینَ سَمَّاهُمُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَّلَهُمْ بِخَاصَّهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ إِنَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُدَبِّرُ اَلْأُمُورَ کَیْفَ یَشَاءُ وَ لَیْسَ کُلُّ اَلْعِلْمِ یَسْتَطِیعُ صَاحِبُ اَلْعِلْمِ أَنْ یُفَسِّرَهُ لِکُلِّ اَلنَّاسِ لِأَنَّ مِنْهُمُ اَلْقَوِیَّ وَ اَلضَّعِیفَ وَ لِأَنَّ مِنْهُ مَا یُطَاقُ حَمْلُهُ وَ مِنْهُ مَا لاَ یُطَاقُ حَمْلُهُ إِلاَّ مَنْ یُسَهِّلُ اَللَّهُ لَهُ حَمْلَهُ وَ أَعَانَهُ عَلَیْهِ مِنْ

ص: 236

جان ها را می ستانند. مثل رئیس نظمیّه (پلیس) که دارای مدد کاران و دستیارانی از میان انسان هاست و برای انجام کارها و نیازهای خود به ایشان مأموریت می دهد و آنان را به نقاط مختلف گسیل می دارد، ملائکه نیز به همین ترتیب از طرف ملک الموت اعزام می شوند و قبض روح انسان ها می کنند و ملک الموت نیز جان های قبض شده را از فرشتگان می ستاند علاوه بر آن چه که خود قبض کرده است و همه را خداوند عزّ و جلّ از ملک الموت می ستاند.

2- امام علی علیه السلام- در داستان آن فرد بی دین که ادّعای یافتن تناقضاتی در قرآن داشت، امیر المومین علیه السلام فرمود: ﴿ اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها ﴾، و آیه: بگو: «فرشته ی مرگ که بر شما مأمور شده، [روح] شما را می گیرد». (سجده / 11). و آیه: رسولان و فرستادگان ما او را قبض روح می کنند. (انعام / 61)». و آیه: آنان که فرشتگان جانشان را می ستانند در حالی که طیّب و پاکیزه اند از همه بدی ها و زشتی ها. (نحل / 32). آنان که فرشتگان جانشان را می گیرند در حالی که بر خویشتن ستم کنندگانند. (نحل / 28). خداوند تبارک و تعالی اجلّ و اعظم از آن است که خود متولّی این امور شود، و کار رسولان و ملائکه او همان کار خداوند است، زیرا اینان بر اساس امر او عمل می کنند، بنا بر این خداوند جلیل، گروهی از ملائکه را به عنوان رسول و سفیر میان خود و خلق برگزیده است، و ایشان همان کسانی هستند که می فرماید: خداوند از فرشتگان رسولانی بر می گزیند، و هم چنین از مردم. (حج / 75) بنا بر این تولّى قبض روح اهل طاعت را ملائکه ی رحمت به عهده دارند، و قبض روح اهل معصیت را ملائکه ی عذاب انجام می دهند، و ملک الموت؛ یارانی از فرشتگان رحمت و عذاب دارد، که تحت فرمان او بوده و کار ایشان همان کار اوست، و سراغ هر که می روند کارشان منسوب به ملک الموت است، در این صورت کار ملک الموت نیز همان کار خداوند است، زیرا پروردگار، قبض روح را بر دست هر که خواهد جاری می سازد و عطا می کند و منع می فرماید و پاداش و عقوبت را در دست هر که خواهد روان می کند، چرا که کار افراد امین، همان کار خداوند است، و شما هیچ چیز را نمی خواهید مگر این که خدا بخواهد. (انسان / 30)».

3- امام علی علیه السلام- در داستان فردی که نزد امیر المؤمنین علیه السلام آمد و ادّعای وجود تناقض در قرآن می کرد آمده که حضرت فرمود: در مورد آیات: بگو: «فرشته مرگ که بر شما مأمور شده، [روح] شما را می گیرد». (سجده / 11). و آیه: فرستادگان ما جان او را می گیرند و آن ها [در نگاه داری حساب عمر و اعمال بندگان]، کوتاهی نمی کنند. (انعام / 63). و آیه: کسانی که فرشتگان [قبض ارواح]، روح آن ها را گرفتند در حالی که به خویشتن ستم کرده بودند. (نساء / 97) و آیه: همان ها که فرشتگان [مرگ] روحشان را می گیرند در حالی که پاک و پاکیزه اند به آن ها می گویند: «سلام بر شما»!. (نحل / 32). خدای تبارک و تعالی کارها را به هر وضعی که بخواهد تدبیر می کند و از خلق خویش هر که را بخواهد به هر کاری که بخواهد می گمارد. و ملک الموت و خداوند امور را به هر وضع که بخواهد تدبیر می کند. هر عملی قابلیّت آن را ندارد که صاحب علم بتواند آن را برای همه ی مردم تفسیر و بیان کند. زیرا بعضی از افراد مردم [از نظر فهم معانی دقیق] قوی و بعضی از ایشان ضعیف اند و هم چنین به این دلیل که بعضی از این علوم جزء علومی است که تاب و طاقت فهم و به دوش کشیدن بار آن وجود دارد و

ص: 237

خَاصَّهِ أَوْلِیَائِهِ وَ إِنَّمَا یَکْفِیکَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اَللَّهَ اَلْمُحْیِی اَلْمُمِیتُ وَ أَنَّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ عَلَی یَدَیْ مَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ مِنْ مَلاَئِکَتِهِ وَ غَیْرِهِمْ ﴾. (1)

4- الكاظم علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَلْمَرْءَ إِذَا نَامَ فَإِنَّ رُوحَ اَلْحَیَوَانِ بَاقِیَهٌ فِی اَلْبَدَنِ وَ اَلَّذِی یَخْرُجُ مِنْهُ رُوحُ اَلْعَقْلِ فَقَالَ عَبْدُ اَلْغَفَّارِ اَلْأَسْلَمِیُّ یَقُولُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها إِلَی قَوْلِهِ: إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی أَفَلَیْسَ تُرَی اَلْأَرْوَاحُ کُلُّهَا تَصِیرُ إِلَیْهِ عِنْدَ مَنَامِهَا فَیُمْسِکُ مَا یَشَاءُ وَ یُرْسِلُ مَا یَشَاءُ فَقَالَ لَهُ أَبُو اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِنَّمَا یَصِیرُ إِلَیْهِ أَرْوَاحُ اَلْعُقُولِ فَأَمَّا أَرْوَاحُ اَلْحَیَاهِ فَإِنَّهَا فِی اَلْأَبْدَانِ لاَ یَخْرُجُ إِلاَّ بِالْمَوْتِ وَ لَکِنَّهُ إِذَا قَضَی عَلَی نَفْسٍ اَلْمَوْتَ قَبَضَ اَلرُّوحَ اَلَّذِی فِیهِ اَلْعَقْلُ وَ لَوْ کَانَتْ رُوحُ اَلْحَیَاهِ خَارِجَهً لَکَانَ بَدَناً مُلْقًی لاَ یَتَحَرَّکُ وَ لَقَدْ ضَرَبَ اَللَّهُ لِهَذَا مَثَلاً فِی کِتَابِهِ فِی أَصْحَابِ اَلْکَهْفِ حَیْثُ قَالَ: وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ اَلْیَمِینِ وَ ذاتَ اَلشِّمالِ أَفَلاَ تَرَی أَنَّ أَرْوَاحَهُمْ فِیهِمْ بِالْحَرَکَاتِ ﴾. (2)

5- السّجّاد علیه السلام- ﴿ ثُمَّ الْتَفَتَ ابْنُ زِیَادٍ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فَقَالَ مَنْ هَذَا فَقِیلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ فَقَالَ أَلَیْسَ قَدْ قَتَلَ اللَّهُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ فَقَالَ عَلِیٌّ قَدْ کَانَ لِی أَخٌ یُسَمَّی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ قَتَلَهُ النَّاسُ فَقَالَ بَلِ اللَّهُ قَتَلَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها فَقَالَ ابْنُ زِیَادٍ وَ لَکَ جُرْأَهٌ عَلَی جَوَابِی اذْهَبُوا بِهِ فَاضْرِبُوا عُنُقَهُ فَسَمِعَتْ عَمَّتُهُ زَیْنَبُ فَقَالَتْ یَا ابْنَ زِیَادٍ إِنَّکَ لَمْ تُبْقِ مِنَّا أَحَداً فَإِنْ عَزَمْتَ عَلَی قَتْلِهِ فَاقْتُلْنِی مَعَهُ ﴾. (3)

6- الباقر علیه السلام- ﴿ مَا مِنْ أَحَدٍ یَنَامُ إِلاَّ عَرَجَتْ نَفْسُهُ إِلَی اَلسَّمَاءِ وَ بَقِیَتْ رُوحُهُ فِی بَدَنِهِ وَ صَارَ بَیْنَهُمَا سَبَبٌ کَشُعَاعِ اَلشَّمْسِ فَإِذَا أَذِنَ اَللَّهُ فِی قَبْضِ اَلْأَرْوَاحِ أَجَابَتِ اَلرُّوحُ وَ اَلنَّفْسُ وَ إِنْ أَذِنَ اَللَّهُ فِی رَدِّ اَلرُّوحِ أَجَابَتِ اَلنَّفْسُ وَ اَلرُّوحُ وَ هُوَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ اَلَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها فَمَهْمَا رَأَتْ فِی مَلَکُوتِ اَلسَّمَاوَاتِ فَهُوَ مِمَّا لَهُ تَأْوِیلٌ وَ مَا رَأَتْ فِیمَا بَیْنَ اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ فَهُوَ مِمَّا یُخَیِّلُهُ اَلشَّیْطَانُ وَ لاَ تَأْوِیلَ لَهُ ﴾. (4)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ اَللَّهِ مَا مِنْ عَبْدٍ مِنْ شِیعَتِنَا یَنَامُ إِلاَّ أَصْعَدَ اَللَّهُ رُوحَهُ إِلَی اَلسَّمَاءِ فَیُبَارِکُ عَلَیْهَا فَإِنْ کَانَ قَدْ أَتَی عَلَیْهَا أَجَلُهَا جَعَلَهَا فِی کُنُوزِ رَحْمَتِهِ وَ فِی رِیَاضِ جَنَّتِهِ وَ فِی ظِلِّ

ص: 238

بعضی دیگر آن قابلیّت فهم و حمل آن وجود ندارد مگر آن که خدا حمل آن را برای دوستان خاصّ خود آسان گرداند و ایشان را بر فهم آن یاری کند برای تو، فهم همین مقدار کافی است که بدانی خدا زنده کننده ایست می راننده و جان افراد را به واسطه و به دست هر یک از فرشتگانی که خلق کرده و هر یک از غیر فرشتگانی که بخواهد، می گیرد.

4- امام کاظم علیه السلام- وقتی کسی می خوابد، روح حیوانی در تنش می ماند و آن چه خارج می شود، روح خرد است، عبد الغفّار اسلمی گفت: «خدای عزّ و جلّ می فرماید: ﴿ اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی ﴾ آیا به نظر شما چنین نیست که تمام روح ها در هنگام خواب به سوی خداوند می روند و خداوند هر کدام را که بخواهد نگه می دارد و هر کدام را که بخواهد باز پس می فرستد»؟ امام كاظم علیه السلام فرمود: «روح خرد به سوی خدا می رود امّا روح حیات، تا زمان مرگ، در بدن می ماند و تنها با مرگ از بدن خارج می شود. امّا وقتی زمان مرگ کسی برسد، این روح خرد است که، قبض می شود و اگر روح حیات [طبق نظر تو، در هنگام خواب] خارج از بدن می بود، بدن باید به صورت یک جسم بی حرکت روی زمین می افتاد. امّا خداوند در همین مورد مثالی در مورد اصحاب کهف در قرآن زده است و فرموده: ﴿ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ الْیَمِینِ وَ ذاتَ الشِّمالِ ﴾، آیا از این آیه بر داشت نمی کنی که به دلیل وجود حرکات بدن آن ها روح هایی در بدن های آنان بوده»؟!

5- امام سجاد علیه السلام- پس ابن زیاد رو به امام سجّاد علیه السلام کرده و گفت: «این کیست»؟ گفته شد: «علیّ بن الحسین علیه السلام است». گفت: «مگر علیّ بن الحسین علیه السلام را خدا نکشت»؟ حضرت فرمود: «برادری داشتم که نامش علیّ بن الحسین علیه السلام بود و مردم او را کشتند». گفت: «خدا او را کشت». فرمود: ﴿ اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ اَلَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها ﴾. ابن زیاد گفت: «هنوز جرأت پاسخ گویی به من داری؟ این را ببرید و گردنش را بزنید». عمّه اش زینب علیها السلام این دستور را شنید و فرمود: «ای پسر زیاد! تو که کسی برای من باقی نگذاشتی اگر تصمیم کشتن این یکی را هم گرفته ای مرا نیز با او بکش».

6- امام باقر علیه السلام- هر کسی که می خوابد نفسش به آسمان می رود و روحش در تن می ماند. امّا میان آن دو (نفس و روح) یک رابطه ای مثل پرتو خورشید وجود دارد، و اگر خدا به قبض روح فرمان دهد، نفس و روح می پذیرند و اگر به برگشت روح فرمان دهد، نفس و روح می پذیرند و این همان فرموده خدا است: ﴿ اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ اَلَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها ﴾ و آن چه در خواب در ملکوت آسمان ها ببیند تعبیر دارد، و آن چه میان آسمان و زمین ببیند، خیال شیطانی است تعبیر ندارد.

7- امام علی علیه السلام- به خدا قسم! هیچ کس از شیعیان ما نمی خوابد مگر این که خدا روحش را به آسمان بالا می برد و او را مبارک می گرداند و اگر مرگ او رسیده باشد، او را در گنجینه رحمت

ص: 239

عَرْشِهِ وَ إِنْ کَانَ أَجَلُهَا مُتَأَخِّراً بَعَثَ بِهَا مَعَ أَمَنَتِهِ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ لِیَرُدَّهَا إِلَی اَلْجَسَدِ اَلَّذِی خَرَجَتْ مِنْهُ لِتَسْکُنَ فِیهِ ﴾. (1)

8- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ... قَالَ نَفْسٌ وَ رُوحٌ بَیْنَهُمَا مِثْلُ شُعَاعِ الشَّمْسِ فَیَتَوَفَّی اللَّهُ النَّفْسَ فِی مَنَامِهِ وَ یَدَعُ الرُّوحَ فِی جَوْفِهِ یَتَقَلَّبُ وَ یَعِیشُ فَإِنْ بَدَا لِلَّهِ أَنْ یَقْبِضَهُ قَبَضَ الرُّوحَ فَمَاتَ وَ إِنْ أَخَّرَ أَجَلَهُ رَدَّ النَّفْسَ إِلَی مَكَانِهَا مِنْ جَوْفِهِ ﴾. (2)

9- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ...قَالَ كُلُّ نَفْسٍ لَهَا سَبَبٌ تَجْرِی فِیهِ فَإِذَا قَضَی عَلَیْهَا الْمَوْتُ نَامَتْ حَتَّی یَنْقَطِعَ السَّبَبُ وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ تُتْرَكُ ﴾. (3)

10- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ سُئِلَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ رَجُلٍ فَقَالَ تُوُفِّیَ اَلْبَارِحَهَ فَلَمَّا رَأَی جَزَعَ اَلسَّائِلِ قَرَأَ اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ اَلَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها ﴾. (4)

خود در باغ بهشت و سایه عرشش قرار می دهد، و اگر مرگش هنوز فرا نرسیده او را به همراه فرشته های امین خود می فرستد تا به تنش که از آن بیرون شده برگردانند و در آن قرار دهند.

8- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ اَلَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها ﴾؛... یک روح است و یک نفس و رابطه ی نفس و روح چون پرتو خورشید است و خدا در حال خواب، نفس را می گیرد و روح را درون تن می گذارد تا بدن را تکان دهد و زنده باشد، و اگر خدا بخواهد روح را می گیرد و تن می میرد، و اگر مرگش فرا رسیده، نفسش را به محلّ خودش بر می گرداند.

9- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ اَلَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها ﴾؛ هر نفسی یک رابطی [به نام روح] در بدن دارد که به واسطه ی او در بدن جریان پیدا می کند و وقتی زمان مرگش رسیده باشد، می خوابد [و روح از او جدا می شود] و این رابطه از بین می رود و می میرد امّا اگر وقت مرگش نرسیده، نفس به حال خود [در بدن] رها می شود [و نمی میرد].

10- امام علی علیه السلام- از علی علیه السلام در مورد فردی سؤال کردند، فرمود: «دیشب مرد» [و آن فرد سؤال کننده از شنیدن این خبر متأثر شد]. هنگامی که [علی علیه السلام] بی تابی سؤال کننده را دید، این آیه را قرائت کرد: ﴿ اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ اَلَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها ﴾.

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ سُئِلَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنِ اَلرَّجُلِ یُوَاقِعُ أَهْلَهُ أَیَنَامُ عَلَی ذَلِکَ قَالَ قَالَ اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ اَلَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها فَلاَ یَدْرِی مَا یَطْرُقُهُ مِنَ اَلْبَلِیَّهِ إِذَا فَرَغَ فَلْیَغْتَسِلْ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ شُفَعَاءَ قُلْ أَوَلَوْ کَانُوا لَا یَمْلِکُونَ شَیْئًا وَ لَا یَعْقِلُونَ ﴾ (43)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُل لِّلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِیعًا لَّهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ﴾ (44)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ لا يشفع أحد إلّا بإذن اللّه تعالى ﴾. (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قِیلَ لِأَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ صِفْ لَنَا اَلْمَوْتَ فَقَالَ عَلَی اَلْخَبِیرِ سَقَطْتُمْ هُوَ أَحَدُ ثَلاَثَهِ أُمُورٍ یَرِدُ عَلَیْهِ إِمَّا بِشَارَهٌ بِنَعِیمِ اَلْأَبَدِ وَ إِمَّا بِشَارَهٌ بِعَذَابِ اَلْأَبَدِ وَ إِمَّا تَحْزِینٌ وَ تَهْوِیلٌ وَ أَمْرُهُ مُبْهَمٌ لاَ تَدْرِی مِنْ أَیِّ اَلْفِرَقِ هُوَ فَأَمَّا وَ لِیُّنَا اَلْمُطِیعُ لِأَمْرِنَا فَهُوَ اَلْمُبَشَّرُ بِنَعِیمِ اَلْأَبَدِ وَ أَمَّا عَدُوُّنَا اَلْمُخَالِفُ عَلَیْنَا فَهُوَ اَلْمُبَشَّرُ بِعَذَابِ اَلْأَبَدِ وَ أَمَّا اَلْمُبْهَمُ أَمْرُهُ اَلَّذِی لاَ یُدْرَی مَا حَالُهُ فَهُوَ اَلْمُؤْمِنُ اَلْمُسْرِفُ عَلَی نَفْسِهِ لاَ یَدْرِی مَا یَئُولُ إِلَیْهِ حَالُهُ یَأْتِیهِ اَلْخَبَرُ مُبْهَماً مَخُوفاً ثُمَّ لَنْ یُسَوِّیَهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِأَعْدَائِنَا لَکِنْ یُخْرِجُهُ مِنَ اَلنَّارِ بِشَفَاعَتِنَا فَاعْمَلُوا وَ أَطِیعُوا وَ لاَ تَتَّکِلُوا وَ لاَ تَسْتَصْغِرُوا عُقُوبَهَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ مِنَ اَلْمُسْرِفِینَ مَنْ لاَ تَلْحَقُهُ شَفَاعَتُنَا إِلاَّ بَعْدَ عَذَابِ ثَلاَثِمِائَهِ أَلْفِ سَنَهٍ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذَا ذُکِرَ الَّذِینَ مِن دُونِهِ إِذَا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ ﴾ (45)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ زُرَارَهَ قَالَ: حَدَّثَنِی أَبُو اَلْخَطَّابِ فِی أَحْسَنِ مَا یَکُونُ حَالاً قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ إِذا ذُکِرَ اَللّهُ وَحْدَهُ اِشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ اَلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ

ص: 242

5- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام درباره ی شخصی که با همسرش نزدیکی کرد، سؤال شد: «آیا می تواند با این حال (حال جنابت) [قبل از این که غسل کند] بخوابد»؟ امام فرمود: «خداوند فرمود: ﴿ اَللّهُ یَتَوَفَّی اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ اَلَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها ﴾ آن شخص چه می داند که [در خواب] چه بلایی به سرش می آید [و شاید در خواب از دنیا رفت] پس هر گاه از کارش فارغ شد باید غسل کند [و بعد از آن بخوابد]».

آیا آنان غیر از خدا شفیعانی گرفته اند؟! به آنان بگو: «آیا [از آن ها شفاعت می طلبید] هر چند مالک چیزی نباشند و درک و شعوری برای آن ها نباشد»؟! (43)

بگو: «تمام شفاعت تنها از آنِ خداست، [زیرا] حاکمیّت آسمان ها و زمین از آنِ اوست، سپس همه شما به سوی او باز گردانده می شوید». (44)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- احدی بدون اجازه ی خدا حقّ شفاعت ندارد.

2- امام علی علیه السلام- شخصی به امیر المؤمنین علیه السلام عرض کرد: «مرگ را برایم وصف کن». حضرت فرمود: «با مرد آگاهی رو برو شده اید. مرگ یکی از مرگ یکی از سه امری است که بر آدمی وارد می شود؛ یا نوید به نعمت های جاودان است و یا خبری است به عذاب همیشگی؛ و یا اندوهگین نمودن و ترسانیدن است، و کار شخص «محتضر» مبهم می باشد، زیرا نمی داند جزو کدام یک از این سه گروه خواهد بود؛ امّا انسانی که دوست دار و مطیع ما باشد، به نعمت های جاودان نوید داده شده، و دشمنانی که با ما سر ستیز دارند، عذاب ابدی در پیش خواهند داشت و آن کس که وضعش معلوم نیست و نمی داند سرانجامش چه خواهد شد، مؤمنی است که به زیان خود زیاده روی نموده و مشخص نیست سرانجامش به کجا خواهد کشید، خبر مبهم و ترسناکی به او می رسد، ولی خداوند هرگز او را با دشمنان ما برابر نخواهد کرد، و به شفاعت ما او را از جهنّم و پس از تحمّل عذاب بیرون می آورد، پس کار نیک انجام دهید و از خدا اطاعت کنید. مطمئن نباشید و سزای گناه را از طرف خدا نا چیز مشمارید! زیرا شفاعت شامل حال «مسرفین» نخواهد شد، مگر بعد از سی صد هزار سال تحمّل عذاب».

هنگامی که خداوند به یگانگی یاد می شود، دل های کسانی که به آخرت ایمان ندارند مشمئز [و متنفّر] می گردد؛ امّا هنگامی که از معبود هایی غیر از او یاد می شود، آنان خوشحال می شوند. (45)

1- امام صادق علیه السلام- زراره گوید: وقتی ابو الخطّاب هنوز مرتد نشده بود، برایم نقل کرد که از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند عزّ و جلّ: ﴿ وَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لا

ص: 243

قَالَ: إِذَا ذُکِرَ اَللَّهُ وَحْدَهُ بِطَاعَهٍ مِنْ أَمْرِ اَللَّهِ بِطَاعَتِهِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ اِشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ اَلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ، وَ إِذا ذُکِرَ اَلَّذِینَ لَمْ یَأْمُرِ اَللَّهُ بِطَاعَتِهِمْ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ ﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَمِعْتُ صَامِتاً بَیَّاعَ اَلْهَرَوِیِّ وَ قَدْ سَأَلَ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنِ اَلْمُرْجِئَهِ فَقَالَ صَلِّ مَعَهُمْ وَ اِشْهَدْ جَنَائِزَهُمْ وَ عُدْ مَرْضَاهُمْ وَ إِذَا مَاتُوا فَلاَ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّا إِذَا ذُکِرْنَا عِنْدَهُمْ اِشْمَأَزَّتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذَا ذُکِرَ اَلَّذِینَ مِنْ دُونِنَا إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ ﴾. (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ قَالَ: إِنَّ حَدِیثَنَا هَذَا تَشْمَئِزُّ مِنْهُ قُلُوبُ اَلرِّجَالِ فَمَنْ أَقَرَّ بِهِ فَزِیدُوهُ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ فَذَرُوهُ ﴾. (3)

4- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا بَالُ أَقْوَامٍ إِذَا ذَکَرُوا آلَ إِبْرَاهِیمَ وَ آلَ عِمْرَانَ اِسْتَبْشَرُوا وَ إِذَا ذَکَرُوا آلَ مُحَمَّدٍ اِشْمَأَزَّتْ قُلُوبُهُمْ وَ اَلَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَوْ أَنَّ أَحَدَهُمْ وَافَی بِعَمَلِ سَبْعِینَ نَبِیّاً یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ مَا قَبِلَ اَللَّهُ مِنْهُ حَتَّی یُوَافِیَ بِوَلاَیَتِی وَ وَلاَیَهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ﴾. (4)

5- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: اِلْزَمُوا مَوَدَّتَنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ فَإِنَّهُ مَنْ لَقِیَ اَللَّهَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ وَ هُوَ یَوَدُّنَا دَخَلَ اَلْجَنَّهَ بِشَفَاعَتِنَا وَ اَلَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لاَ یَنْفَعُ عَبْداً عَمَلُهُ إِلاَّ بِمَعْرِفَهِ حَقِّنَا ﴾. (5)

6- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ أَى اِنْقَبَضَتْ ﴾. (6)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلِ اللَّهُمَّ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ عَالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ أَنتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبَادِکَ فِی مَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ ﴾ (46)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ لَمَّا أُسْرِیَ بِالنَّبِیِّ صلی اللّه علیه و آله و سلم قِیلَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ مُخْتَبِرُکَ فِی ثَلَاثٍ لِیَنْظُر کیْفَ صَبْرُکَ قَالَ أُسْلِمُ لِأَمْرِکَ یَا رَبِّ وَ لَا قُوَّهَ لِی عَلَی الصَّبْرِ إِلَّا بِکَ فَمَا هُنَّ قِیلَ.. وَ أَمَّا الثَّالِثَهُ فَمَا یَلْقَی أَهْلُ بَیْتِکَ مِنْ بَعْدِکَ مِنَ الْقَتْلِ... أَمَّا ابْنَتُكَ فَتُظْلَمُ وَ تُحْرَمُ وَ یُؤْخَذُ حَقُّهَا غَصْباً الَّذِی تَجْعَلُهُ لَهَا وَ تُضْرَبُ وَ هِیَ حَامِلٌ وَ یُدْخَلُ عَلَی حَرِیمِهَا وَ مَنْزِلِهَا بِغَیْرِ إِذْنٍ ثُمَّ

ص: 244

يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ ﴾ پرسیدم، ایشان فرمود: «یعنی وقتی خدا به تنهایی یاد شود به اطاعت کردن از کسی که امر به اطاعت او نموده از آل محمّد علیهم السلام، دل های کسانی که ایمان به آخرت نمی آورند متنفّر می شود و وقتی یاد شوند کسانی که خداوند به اطاعت آن ها امر نکرده، خوشحال می شوند».

2- امام باقر علیه السلام- حنان بن سدیر از پدرش نقل کرد که گفت: از صامت بیاع هروی شنیدم که از امام باقر علیه السلام درباره ی مرجئه پرسید. ایشان فرمود: «با آنان نماز بخوان و جنازه هایشان را تشییع کن و به عیادت بیمارانشان برو، امّا برایشان طلب آمرزش نکن؛ چرا که وقتی نزد آن ها از ما یاد می شود، دل هایشان منزجر می گردد و وقتی از آنان که غیر ما هستند یاد می شود، به ناگاه شادمانی می کنند».

3- امام باقر علیه السلام- گفتار شما [شیعیان و نقل احادیث ما] برای دل های مردم [نا اهل]، خوش نمی آید. احادیثی را برای آن ها نقل کنید، اگر پذیرا بودند. بیش تر بگویید، امّا اگر همان احادیث اندک را نیز انکار کردند، رهایشان کنید [و بیش تر نگویید].

4- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- چه می شود که گروهی وقتی از آل ابراهیم و آل عمران علیهما السلام یاد می کنند شادند، امّا وقتی از آل محمّد علیهم السلام یاد می کنند متنفّر می شوند. قسم به آن کسی که جان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم در دست او است! اگر یکی از آن ها در روز قیامت به مقدار عمل هفتاد پیغمبر کار نیک کرده باشد، خدا از او نمی پذیرد مگر این که ولایت من و علیّ بن ابی طالب علیه السلام را به آن ها ضمیمه کند».

5- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- محبّت ما اهل بیت را [در دل] داشته باشید. هر کس با ما دوست باشد روز قیامت با شفاعت ما وارد بهشت می گردد، به خداوند سوگند! بنده ای از اعمال خود سود نمی برد و مگر این که حقّ ما را بشناسد».

6- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ ﴾ یعنی دل هایشان می گیرد.

بگو: «خداوندا! ای آفریننده ی آسمان ها و زمین، و آگاه از اسرار نهان و آشکار، تو در میان بندگانت در آن چه درباره ی آن اختلاف داشته اند داوری خواهی کرد». (46)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در شب معراج به آسمان ها رفت، خطاب آمد: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، خداوند تو را در سه چیز امتحان خواهد کرد تا ببیند صبر تو چگونه است»؟ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «خداوندا! من تسلیم امر تو هستم. ولی ای خدای من، تو باید در صبر کردن به من نیرو بدهی، آن سه چیز کدامند»؟ خطاب آمد: «... امّا سوّمی، کشتار و قتلی است که بعد از تو نسبت به اهل بیتت انجام می شود... دخترت بعد از تو مظلوم و محروم واقع می شود، حقّ او را غصب می کنند (یعنی باغ فدک را از او می گیرند) و در حال بارداری او را مورد ضرب قرار می دهند و بدون اجازه به خانه ی او داخل می شوند و بعد هم به وی اهانت می کنند و بد می گویند، بعد هم آن چه را که در شکمش بوده سقط می کند و عاقبت هم از همین ضرب می میرد. پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم گفت: ﴿ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ ﴾؛ خداوندا! این را هم قبول کردم و تسلیم شدم و از تو توفیق صبر می طلبم» ندایی به من گفت: «سرت را بالا بیاور. من سرم را بالا آوردم و به مردی خوش سیما نگاه کردم... عرض کردم: «پروردگارا! این شخص کیست و این گروه فرشتگان را برای چه شخصی آماده کرده ای؟ تو به من وعده ی نصرت در خاندانم

ص: 245

یَمَسُّهَا هَوَانٌ وَ ذُلٌّ ثُمَّ لَا تَجِدُ مَانِعاً وَ تَطْرَحُ مَا فِی بَطْنِهَا مِنَ الضَّرْبِ وَ تَمُوتُ مِنْ ذَلِکَ الضَّرْبِ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ قَبِلْتُ یَا رَبِّ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ فَقِیلَ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَنَظَرْتُ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ صُورَهً... فَقُلْتُ یَا رَبِّ لِمَنْ یَغْضَبُ هَذَا وَ لِمَنْ أَعْدَدْتَ هَؤُلَاءِ وَ قَدْ وَعَدْتَنِی النَّصْرَ فِیهِمْ فَأَنَا أَنْتَظِرُهُ مِنْکَ فَهَؤُلَاءِ أَهْلِی وَ أَهْلُ بَیْتِی وَ قَدْ أَخْبَرْتَنِی بِمَا یَلْقَوْنَ مِنْ بَعْدِی وَ لَوْ شِئْتَ لَأَعْطَیْتَنِی النَّصْرَ فِیهِمْ عَلَی مَنْ بَغَی عَلَیْهِمْ وَ قَدْ سَلَّمْتُ وَ قَبِلْتُ وَ رَضِیتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الرِّضَا وَ الْعَوْنُ عَلَی الصَّبْرِ فَقِیلَ لِی...أَمَّا ابْنُکَ الْمَقْتُولُ الْمَخْذُولُ وَ ابْنُکَ الْمَغْدُورُ الْمَقْتُولُ صَبْراً فَإِنَّهُمَا مِمَّا أُزَیِّنُ بِهِمَا عَرْشِی وَ لَهُمَا مِنَ الْکَرَامَهِ سِوَی ذَلِکَ مَا لَا یَخْطُرُ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ لِمَا أَصَابَهُمَا مِنَ الْبَلَاءِ وَ لِکُلِّ مَنْ أَتَی قَبْرَهُ مِنَ الْخَلْقِ لِأَنَّ زُوَّارَهُ زُوَّارُکَ وَ زُوَّارُکَ زُوَّارِی وَ عَلَیَّ کَرَامَهُ زَائِرِی وَ أَنَا أُعْطِیهِ مَا سَأَلَ وَ أَجْزِیهِ جَزَاءً یَغْبِطُهُ مَنْ نَظَرَ إِلَی تَعْظِیمِی لَهُ وَ مَا أَعْدَدْتُ لَهُ مِنْ کَرَامَتِی وَ أَمَّا ابْنَتُکَ فَإِنِّی أُوْقِفُهَا عِنْدَ عَرْشِی فَیُقَالُ لَهَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَّمَکِ فِی خَلْقِهِ فَمَنْ ظَلَمَکِ وَ ظَلَمَ وُلْدَکِ فَاحْکُمِی فِیهِ بِمَا أَحْبَبْتِ فَإِنِّی أُجِیزُ حُکُومَتَکِ فِیهِمْ فَتَشْهَدُ الْعَرْصَهَ فَإِذَا أُوقِفَ مَنْ ظَلَمَهَا أَمَرَتْ بِهِ إِلَی النَّارِ فَیَقُولُ الظَّالِمُ وَا حَسْرَتَاهْ عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ یَتَمَنَّی الْکَرَّهَ وَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا وَ قَالَ حَتَّی إِذا جاءَنا قالَ یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ فَیَقُولُ الظَّالِمُ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ أَوِ الْحُکْمُ لِغَیْرِکَ فَیُقَالُ لَهُمَا أَلا لَعْنَهُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَهِ هُمْ کافِرُونَ ﴾. (1)

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ إِذَا عَزَمْتَ عَلَی السَّفَرِ أَوْ حَاجَةٍ مُهِمَّةٍ فَأَكْثِرِ الدُّعَاءَ وَ الِاسْتِخَارَةَ فَإِنَّ أَبِی حَدَّثَنِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله كَانَ یُعَلِّمُ أَصْحَابَهُ الِاسْتِخَارَةَ كَمَا یُعَلِّمُهُمُ السُّورَةَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ إِنَّا لَنَعْمَلُ ذَلِكَ مَتَی هَمَمْنَا بِأَمْرٍ وَ نَتَّخِذُ رِقَاعاً لِلِاسْتِخَارَةِ فَمَا خَرَجَ لَنَا عَمِلْنَا عَلَیْهِ أَحْبَبْنَا ذَلِكَ أَمْ كَرِهْنَا فَقَالَ الرَّجُلُ یَا مَوْلَایَ فَعَلِّمْنِی كَیْفَ أَعْمَلُ فَقَالَ إِذَا أَرَدْتَ ذَلِكَ فَأَسْبِغِ الْوُضُوءَ وَ صَلِّ رَكْعَتَیْنِ... فَإِذَا سَلَّمْتَ فَارْفَعْ یَدَیْكَ بِالدُّعَاءِ... وَ یَكُونُ مَعَكَ ثَلَاثُ رِقَاعٍ قَدِ اتَّخَذْتَهَا فِی قَدْرٍ وَاحِدٍ وَ هَیْئَةٍ وَاحِدَةٍ وَ اكْتُبْ فِی رُقْعَتَیْنِ مِنْهَا اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْكُمُ بَیْنَ عِبادِكَ فِی ما كانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِن سُوءِ الْعَذَابِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ بَدَا لَهُم مِّنَ اللَّهِ مَا لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ ﴾ (47)

ص: 246

را داده ای پس انتظار آن را از تو دارم، ایشان خانواده و اهل بیت من هستند، تو خودت از ایذاء و آزادی که بعد از من به ایشان می رسد به من خبر دادی و اگر بخواهی حتماً می توانی به واسطه ی ایشان آنان را که ظلم و ستم به اهل بیت من کرده اند منکوب و ذلیل کرده و بدین وسیله من را نصرت نمایی و من تسلیم تو بوده و پذیرفته و راضی بوده و از تو می خواهم که به من توفیق و رضا و خشنودی را اعطاء کرده و بر صبر نمودن کمکم نمایی»... به من گفته شد: «در مورد دخترت، او را نزد عرش قرار می دهم، پس به او (حضرت زهرا علیها السلام) گفته می شود: خداوند تو را در میان خلقش حاکم قرار داد، پس کسی که به تو و به فرزندانت ظلم نموده در مورد او هر حکمی می خواهی بکن و من حکم تو را بر ایشان اجراء خواهم نمود، آن حضرت در عرصه ی قیامت حاضر شده و وقتی اشخاصی که به او ظلم و ستم کرده اند. در آن جا ایستادند امر می کنم که ایشان را در آتش بیاندازند». پس ظالم می گوید: فریاد وا حسرتا بر آورده و گوید: ای وای بر من که جانب خدا را فرو گذارده و در حق خود ظلم و تفریط کردم. (زمر/ 56) و به دنبال آن آرزوی بازگشت به دنیا را می کند؛ ای کاش من در دنیا با رسول حقّ راه دوستی و طاعت پیش می گرفتم. وای بر من کاش فلان کافر و فلان فاسق را دوست خود قرار نمی دادم. (فرقان / 28 - 27) نیز می گوید: تا زمانی که [در قیامت] نزد ما حاضر شود می گوید: ای کاش میان من و تو فاصله ی مشرق و مغرب بود چه بد هم نشینی بودی!. (زخرف / 38). و نیز می گوید: [ولی به آن ها می گوییم]: هرگز این گفتگوها امروز به حال شما سودی ندارد، چرا که ظلم کردید و همه در عذاب مشترکید!. (زخرف / 39) و نیز می گوید: ﴿ أَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبادِكَ فِي ما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ﴾ یعنی خدایا تو حكم می کنی یا کس دیگری حاکم است؟ پس به ایشان گفته می شود: آگاه باشید! لعنت خدا بر ستم کاران باد آنان که بندگان خدا را از راه خدا باز می دارند و راه کج را می طلبند و به عالم آخرت اعتقاد ندارند. (هود / 18)».

2- امام صادق علیه السلام- هر گاه تصمیم به سفر یا کار مهمّی گرفتی، زیاد دعا و استخاره کن. چرا که پدرم از پدرش از جدّش نقل کرد که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به یارانش استخاره را می آموخت همان گونه که سوره ی قرآن را به آن ها می آموخت. و ما آن کار (استخاره) را در زمانی که عزم کاری کنیم، انجام می دهیم. و کاغذهایی را برای استخاره می گیریم پس هر آن چه [از میان آن کاغذها] برای ما بیرون آمد، بر طبق آن عمل می کنیم چه آن [کار] را دوست داشته باشیم چه دوست نداشته باشیم. آن مرد گفت: «ای مولای من! به من بیاموز که چگونه عمل کنم»! فرمود: «هر گاه خواستی استخاره کنی، وضوی کاملی بگیر و دو رکعت نماز بخوان... وقتی سلام نماز را دادی، دستانت را به دعا بالا ببر... و سه تکّه کاغذ که هر سه به یک اندازه و یک شکل باشند، همراه تو باشد. در دو تای آن ها بنویس: ﴿ اللَّهُمَّ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ عَالِمَ الْغَيْبِ وَ الشَّهَادَةِ أَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبَادِكَ فِي مَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ﴾.

اگر ستم کاران تمام آن چه را روی زمین است مالک باشند و همانند آن بر آن افزوده شود، حاضرند همه را فدا کنند تا از عذاب شدید روز قیامت رهایی یابند؛ و از سوی خدا برای آن ها اموری ظاهر می شود که هرگز گمان نمی کردند. (47)

ص: 247

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ بَدَا لَهُمْ سَیِّئَاتُ مَا کَسَبُوا وَ حَاقَ بِهِم مَّا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ ﴾ (48)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِّنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَی عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ ﴾ (49)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَدْ قَالَهَا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَمَا أَغْنَی عَنْهُم مَّا کَانُوا یَکْسِبُونَ ﴾ (50)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَأَصَابَهُمْ سَیِّئَاتُ مَا کَسَبُوا وَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْ هَؤُلَاءِ سَیُصِیبُهُمْ سَیِّئَاتُ مَا کَسَبُوا وَ مَا هُم بِمُعْجِزِینَ ﴾ (51)

1- الزّهراء علیها السلام- ﴿ قَالَ سُوَیْدُ بْنُ غَفَلَةَ لَمَّا مَرِضَتْ فَاطِمَةُ سلام اللّه علیها الْمَرْضَةَ الَّتِی تُوُفِّیَتْ فِیهَا اجْتَمَعَ إِلَیْهَا نِسَاءُ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ یَعُدْنَهَا، فَقُلْنَ لَهَا: کَیْفَ أَصْبَحْتِ مِنْ عِلَّتِکِ یَا ابْنَةَ رَسُولِ اللَّهِ؟ فَحَمِدَتِ اللَّهَ وَ صَلَّتْ عَلَی أَبِیهَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم ثُمَّ قَالَتْ: أَصْبَحْتُ وَ اللَّهِ عَائِفَةً لِدُنْیَاکُنَّ، قَالِیَةً لِرِجَالِکُنَّ، لَفَظْتُهُمْ بَعْدَ أَنْ عَجَمْتُهُمْ وَ شَنَأْتُهُمْ بَعْدَ أَنْ سَبَرْتُهُمْ... مَا الَّذِی نَقَمُوا مِنْ أَبِی الْحَسَنِ نَقَمُوا مِنْهُ وَ اللَّهِ نَكِیرَ سَیْفِهِ وَ قِلَّةَ مُبَالاتِهِ بِحَتْفِهِ وَ شِدَّةَ وَطْأَتِهِ وَ نَكَالَ وَقْعَتِهِ وَ تَنَمُّرَهُ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ تَاللَّهِ لَوْ مَالُوا عَنِ الْمَحَجَّةِ اللَّائِحَةِ وَ زَالُوا عَنْ قَبُولِ الْحُجَّةِ الْوَاضِحَةِ لَرَدَّهُمْ إِلَیْهَا وَ حَمَلَهُمْ عَلَیْهَا وَ لَسَارَ بِهِمْ سَیْراً سُجُحاً لَا یَكْلُمُ خِشَاشُهُ وَ لَا یَكِلُّ سَائِرُهُ وَ لَا یُمَلُّ رَاكِبُهُ وَ لَأَوْرَدَهُمْ مَنْهَلًا نَمِیراً صَافِیاً رَوِیّاً تَطْفَحُ ضَفَّتَاهُ وَ لَا یَتَرَنَّقُ جَانِبَاهُ وَ لَأَصْدَرَهُمْ بِطَاناً وَ نَصَحَ لَهُمْ سِرّاً وَ إِعْلَاناً وَ لَمْ یَكُنْ یُحَلَّی مِنَ الْغِنَی بِطَائِلٍ وَ لَا یَحْظَی مِنَ الدُّنْیَا بِنَائِلٍ غَیْرَ رَیِّ النَّاهِلِ وَ شُبْعَةِ الْكَلِّ وَ لَبَانَ لَهُمُ الزَّاهِدُ مِنَ الرَّاغِبِ وَ الصَّادِقُ مِنَ الْكَاذِبِ وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ

ص: 248

[در آن روز] اعمال بدی را که انجام داده اند برای آن ها آشکار می شود، و آن چه را [از عذاب الهى] استهزا می کردند بر آن ها واقع می گردد. (48)

هنگامی که انسان را زیانی رسد، ما را [برای حلّ مشکلش] می خواند؛ سپس هنگامی که از جانب خود به او نعمتی دهیم، می گوید: «این نعمت به خاطر کاردانی خودم به من داده شده؛ [چنین نیست] بلکه این وسیله ی آزمایش [آن ها] است، هر چند بیش ترشان نمی دانند. (49)

این سخن را کسانی که قبل از آن ها بودند نیز گفتند، ولی آن چه را به دست می آوردند برای آن ها سودی نداشت. (50)

سپس بدی های اعمالشان به آن ها رسید؛ و ستم کاران این گروه (بت پرستان اهل مکّه) نیز به زودی گرفتار بدی های اعمالی که انجام داده اند خواهند شد، و هرگز نمی توانند از عذاب الهی بگریزند. (51)

1- حضرت زهراء علیها السلام- سوید بن غفله گوید: چون فاطمه علیها السلام بیمار شد به آن بیماری که موجب رحلت آن حضرت گردید به هنگام شدّت یافتن بیماریش گروهی از زنان مهاجر و انصار به عیادتش جمع شدند و بر آن حضرت سلام کرده گفتند: «ای دختر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! وضع بیماریت چگونه است و با آن چه می کنی»؟ آن حضرت ستایش خداوند سبحان کرده بر پدرش درود فرستاد، و سپس گفت: «حالم به گونه ای است که از دنیای شما بسی بیزار و مردانتان را دشمن می دارم! حال و قالشان را آزمودم و از آن چه کردند، بسی ناخشنودم و آنان را به کناری نهادم... چه چیزی سبب گردید تا از علی علیه السلام عیب جویی کنند؟ عیب او گفتند؛ زیرا شمشیرش، خویش و بیگانه، شجاع و ترسو نمی شناخت. دریافتند که او به مرگ توجّهی ندارد. دیدند که او چگونه بر آن ها می تازد و آنان را به وادی فنا می افکند. و برخی را برای عقوبت و سر مشق دیگران باقی می گذارد. به کتاب خدا مسلّط و دانا، و خشم او در راه خوشنودی خداوند بود. به خداوند سوگند اگر از طریق آشکار و نمایان حق منحرف شده از قبول دلایل و حجّت های روشن و مبیّن، امتناع می نمودند، آنان را به راه مستقیم، هادی و رهنمون می شد و از انحراف و اعوجاج آنان جلوگیری می نمود. به خداوند سوگند، اگر مردانتان در خارج نشدن زمام امور، از دستان علی علیه السلام پای می فشردند و تدبیر کار را آن چنان که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بدو سپرده بود، تحویل او می دادند علی علیه السلام آن را به سهولت راه می برد و این شتر را به سلامت به مقصد می رساند، آن گونه که حرکت این شتر رنج آور نمی شد. علی علیه السلام آنان را به آب شخوری صاف و مملو و وسیع هدایت می کرد که آب از اطرافش سرا زیر می شد و هرگز رنگ کدورت به خود نمی گرفت. او آنان را از این آبشخور سیراب به در می آورد. علی علیه السلام خیر و نیکی را در نهان و آشکار برای آنان خوش می دارد. او اگر بر مسند می نشست هرگز بهره ای فراوان از بیت المال را به خود اختصاص نمی داد و از فزونی و ثروت دنیا جز به مقدار نیاز برداشت نمی کرد، به مقدار آبی که تشنگی را فرو نشاند و خوراکی که گرسنگی را برطرف نماید. [در

ص: 249

كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا یَكْسِبُونَ وَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَیُصِیبُهُمْ سَیِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِینَ أَلَا هَلُمَّ فَاسْتَمِعْ وَ مَا عِشْتَ أَرَاكَ الدَّهْرُ عَجَباً وَ إِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ لَیْتَ شِعْرِی إِلَی أَیِّ سِنَادٍ اسْتَنَدُوا وَ عَلَی أَیِّ عِمَادٍ اعْتَمَدُوا وَ بِأَیَّةِ عُرْوَةٍ تَمَسَّكُوا وَ عَلَی أَیَّةِ ذُرِّیَّةٍ أَقْدَمُوا وَ احْتَنَكُوا ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَوَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ ﴾ (52)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ﴾ (53)

آن هنگام] مرد پارسا، از تشنه حطام دنیا باز شناخته می شد و راستگو از دروغگو متمایز می گشت، در این صورت ابواب برکات آسمانی و زمین بر آنان گشوده می شد. و خداوند به زودی آنان را به سبب اعمال و کردارشان مؤاخذه خواهد کرد. و اگر اهل شهرها و آبادی ها، ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند، برکات آسمان و زمین را بر آن ها می گشودیم ولی [آن ها حق را] تکذیب کردند ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم. (اعراف / 96). ﴿ وَ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْ هؤلاءِ سَیُصیبُهُمْ سَیّئاتُ ما کَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزینَ ﴾ بیایید! و بشنوید! روزگار چه طرفه معجونی در نهان دارد و اگر [از چیزی] تعجّب می کنی، عجیب گفتار آن هاست. (رعد / 5). چه بازیچه ها یکی از پس دیگری آشکار می سازد. ای کاش می دانستم به چه پناه گاهی تکیه داده اند؟ و کدامین ستون را پشتیبان گرفته اند؟ و به کدامین ریسمان تمسّک جسته اند؟ و بر چه خاندانی پیش قدم شده استیلا جسته اند؟

آیا آن ها ندانستند که خداوند روزی را برای هر کس بخواهد گسترده یا تنگ می سازد؟! در این، نشانه هایی است برای گروهی که ایمان می آورند. (52)

بگو: «ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه ی گناهان را می آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است. (53)

حِینَ أَرَادَ أَنْ یُسْلِمَ وَ خَافَ أَنْ لاَ یُقْبَلَ تَوْبَتُهُ، فَلَمَّا نَزَلَتِ اَلْآیَهُ أَسْلَمَ، فَقِیلَ: یَا رَسُولَ اَللَّهِ هَذِهِ لَهُ خَاصَّهً أَمْ لِلْمُسْلِمِینَ عَامَّهً؟ فَقَالَ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: بَلْ لِلْمُسْلِمِینَ عَامَّهً ﴾. (1)

2-2- الكاظم علیه السلام- ﴿ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی قَدْ سَأَلْتُ اَللَّهَ حَاجَهً مُنْذُ کَذَا وَ کَذَا سَنَهً وَ قَدْ دَخَلَ قَلْبِی مِنْ إِبْطَائِهَا شَیْءٌ فَقَالَ یَا أَحْمَدُ إِیَّاکَ وَ اَلشَّیْطَانَ أَنْ یَکُونَ لَهُ عَلَیْکَ سَبِیلٌ حَتَّی یُقَنِّطَکَ إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِ کَانَ یَقُولُ إِنَّ اَلْمُؤْمِنَ یَسْأَلُ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَاجَهً فَیُؤَخِّرُ عَنْهُ تَعْجِیلَ إِجَابَتِهِ حُبّاً لِصَوْتِهِ وَ اِسْتِمَاعِ نَحِیبِهِ ثُمَّ قَالَ وَ اَللَّهِ مَا أَخَّرَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ اَلْمُؤْمِنِینَ مَا یَطْلُبُونَ مِنْ هَذِهِ اَلدُّنْیَا خَیْرٌ لَهُمْ مِمَّا عَجَّلَ لَهُمْ فِیهَا وَ أَیُّ شَیْءٍ اَلدُّنْیَا إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ کَانَ یَقُولُ یَنْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یَکُونَ دُعَاؤُهُ فِی اَلرَّخَاءِ نَحْواً مِنْ دُعَائِهِ فِی اَلشِّدَّهِ لَیْسَ إِذَا أُعْطِیَ فَتَرَ فَلاَ تَمَلَّ اَلدُّعَاءَ فَإِنَّهُ مِنَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَکَانٍ وَ عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ وَ طَلَبِ اَلْحَلاَلِ وَ صِلَهِ اَلرَّحِمِ وَ إِیَّاکَ وَ مُکَاشَفَهَ اَلنَّاسِ فَإِنَّا أَهْلَ اَلْبَیْتِ نَصِلُ مَنْ قَطَعَنَا وَ نُحْسِنُ إِلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْنَا فَنَرَی وَ اَللَّهِ فِی ذَلِکَ اَلْعَاقِبَهَ اَلْحَسَنَهَ إِنَّ صَاحِبَ اَلنِّعْمَهِ فِی اَلدُّنْیَا إِذَا سَأَلَ فَأُعْطِیَ طَلَبَ غَیْرَ اَلَّذِی سَأَلَ وَ صَغُرَتِ اَلنِّعْمَهُ فِی عَیْنِهِ فَلاَ یَشْبَعُ مِنْ شَیْءٍ وَ إِذَا کَثُرَتِ اَلنِّعَمُ کَانَ اَلْمُسْلِمُ مِنْ ذَلِکَ عَلَی خَطَرٍ لِلْحُقُوقِ اَلَّتِی تَجِبُ عَلَیْهِ وَ مَا یُخَافُ مِنَ اَلْفِتْنَهِ فِیهَا أَخْبِرْنِی عَنْکَ لَوْ أَنِّی قُلْتُ لَکَ قَوْلاً أَکُنْتَ تَثِقُ بِهِ مِنِّی فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِذَا لَمْ أَثِقْ بِقَوْلِکَ فَبِمَنْ أَثِقُ وَ أَنْتَ حُجَّهُ اَللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ قَالَ فَکُنْ بِاللَّهِ أَوْثَقَ فَإِنَّکَ عَلَی مَوْعِدٍ مِنَ اَللَّهِ أَلَیْسَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: وَ إِذٰا سَأَلَکَ عِبٰادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ اَلدّٰاعِ إِذٰا دَعٰانِ وَ قَالَ لاٰ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اَللّٰهِ وَ قَالَ وَ اَللّٰهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَهً مِنْهُ وَ فَضْلاً فَکُنْ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْثَقَ مِنْکَ بِغَیْرِهِ وَ لاَ تَجْعَلُوا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلاَّ خَیْراً فَإِنَّهُ مَغْفُورٌ لَکُمْ ﴾. (2)

3-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی حَمْزَهَ اَلثُّمَالِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ أَحَدَهُمَا یَقُولُ: إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَقْبَلَ عَلَی اَلنَّاسِ فَقَالَ: أَیُّ آیَهٍ فِی کِتَابِ اَللَّهِ أَرْجَی عِنْدَکُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ: إِنَّ اَللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ قَالَ: حَسَنَهٌ وَ لَیْسَتْ إِیَّاهَا فَقَالَ بَعْضُهُمْ

ص: 252

شد در آن هنگام که خواست مسلمان شود و می ترسید که توبه اش پذیرفته نشود. وقتی که این آیه نازل شد، [وحشی] مسلمان شد». گفته شد: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! این آیه مخصوص او (وحشی) است یا شامل همه ی مسلمانان می شود»؟ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «بلکه شامل همه مسلمانان می شود».

2-2- امام کاظم علیه السلام- احمد بن محمّد بن ابی نصر گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم! من چند سال است که از خدا حاجتی درخواست کرده ام و از تأخیر اجابتش در دلم شبهه و نگرانی پدید آمده است»؟ فرمود: «ای احمد! مبادا شیطان بر [دل] تو راهی باز کند، تا تو را نا امید کند! امام باقر علیه السلام می فرمود: «گاهی مؤمن حاجتی از خدا می خواهد و خداوند اجابت آن را پس می اندازد و دلیل آن محبوبیّت آوازش [نزد خداوند] و محبوبیّت شنیدن صدای گریه اش است [و خداوند دوست دارد صدای آن بنده اش را بشنود]». سپس فرمود: «به خدا سوگند آن چه خدای عزّ و جلّ برای آخرت مؤمنین می فرستد و در دنیا عطا نمی کند، از آن چه در دنیا به آن ها می دهد، برایشان بهتر است و دنیا چیست؟ امام باقر علیه السلام می فرمود: «سزاوار است برای مؤمن که دعایش در حال آسایش همانند دعای او در حال سختی باشد، و چون [آن چه درخواست کرده از دعا] به او داده شد سست نشود. پس تو از دعا خسته مشو زیرا که دعا نزد خدای عزّ و جلّ منزلتی دارد [بس بزرگ] و بر تو باد به شکیبایی، و دنبال روزی حلال رفتن، و صله رحم کردن و مبادا با مردم اظهار دشمنی کنی، زیرا که ما خاندانی هستیم که با هر که از ما ببرد پیوند می کنیم، و به هر که به ما بدی کند نیکی می کنیم، پس به خدا سوگند! در این کار سرانجام نیکویی ببینیم [چه در دنیا و چه در آخرت]، کسی که در این دنیا دارای نعمت است اگر هرگاه درخواست [چیزی از خدا] کند و به او داده شود [حرصش زیاد گردد] و جز آن را نیز بخواهد، و [در نتیجه] نعمت خدا در چشم او کوچک و خوار گردد، و از هیچ چیز سیر نشود، و چون نعمت فراوان شود مسلمان از این راه به خطر افتد [و این خطر] به خاطر آن حقوقی [است] که بر او واجب شود، و به خاطر آن چیزی است که بیم آن رود به واسطه ی این حقوق در فتنه و آزمایش افتد [و در اداء آن ها کوتاهی کند]، بگو بدانم که اگر من به تو چیزی گفتم بدان وثوق و اعتماد داری»؟ عرض کردم: «فدایت شوم اگر من به گفته ی شما اعتماد نکنم پس به گفتار چه کسی اعتماد کنم با این که شما حجّت خداوند بر خلق او هستی»؟ فرمود: «پس تو به خدا [و وعده ها و گفتار های او] اعتمادت بیش تر باشد، زیرا خداوند به تو و عده ی اجابت داده است [یا این که اجابت دعای تو به موعدی واگذار شده] آیا خدای عزّ و جلّ نفرمود: و هر گاه پرسندت بندگان من از من، پس همانا من نزدیکم و اجابت کنم دعای آن که مرا خواند. (بقره / 186). و فرموده است: نومید نباشید از رحمت خدا. (زمر / 53). و نیز فرموده است: و خدا نویدتان دهد به آمرزش و فضل. (بقره / 286). پس تو به خدای عزّ و جلّ اعتمادت بیش تر باشد از دیگران، و در دل خود جز خوبی راه ندهید، که شما آمرزیده اید.

3-2- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- ابو حمزه ثمالی گوید: از امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام شنیدم: على علیه السلام رو به مردم کرد و فرمود: «کدام آیه در کتاب خدا، در نزد شما امید بخش تر است»؟ بعضی از مردم گفتند: خداوند [هرگز] شرک را نمی بخشد و پایین تر از آن را برای هر کس بخواهد و [شایسته بداند] می بخشد. (نساء / 48) [علی علیه السلام] فرمود: «این آیه خوب است ولی [آن چه که منظور من است] این آیه نیست». بعضی از آن ها گفتند: کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند

ص: 253

مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ... قَالَ: حَسَنَهٌ وَ لَیْسَتْ إِیَّاهَا فَقَالَ بَعْضُهُمْ. یا عِبادِیَ اَلَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اَللّهِ قَالَ: حَسَنَهٌ وَ لَیْسَتْ إِیَّاهَا وَ قَالَ بَعْضُهُمْ: اَلَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اَللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ قَالَ: حَسَنَهٌ وَ لَیْسَتْ إِیَّاهَا، قَالَ: ثُمَّ أَحْجَمَ اَلنَّاسُ فَقَالَ: مَا لَکُمْ یَا مَعْشَرَ اَلْمُسْلِمِینَ قَالُوا: لاَ وَ اَللَّهِ مَا عِنْدَنَا شَیْءٌ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: أَرْجَی آیَهٍ فِی کِتَابِ اَللَّهِ وَ أَقِمِ اَلصَّلاهَ طَرَفَیِ اَلنَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اَللَّیْلِ وَ قَرَأَ اَلْآیَهَ کُلَّهَا ﴾. (1)

4-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ مَا أُحِبُّ أَنَّ لِيَ الدُّنْيَا وَ مَا فِيهَا بِهَذِهِ الْآیَةِ ﴾. (2)

5-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ مُعَمَّرٍ عَنْ رَجُلٍ: أَنَّهُ دَخَلَ عُمَرُ عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ ذَکَرَ مَا یَقْرُبُ مِنْهُ وَ فِیهِ أَنَّهُ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بَعْدَ مَا دَعَا اَلشَّابُّ أَنْ یُحْرِقَهُ اَللَّهُ بِنَارِ اَلدُّنْیَا نَاشِراً أَجْنِحَتَهُ أَحَدَهَا فِی اَلْمَشْرِقِ وَ اَلْآخَرَ فِی اَلْمَغْرِبِ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اَللَّهَ یُقْرِئُکَ اَلسَّلاَمَ وَ یَقُولُ أَ أَنْتَ خَلَقْتَ اَلْخَلْقَ أَمْ أَنَا فَقَالَ اَللَّهُمَّ لاَ بَلْ أَنْتَ خَلَقْتَنِی وَ إِیَّاهُمْ قَالَ وَ یَقُولُ أَنْتَ تَرْزُقُهُمْ أَمْ أَنَا قَالَ لاَ أَنْتَ تَرْزُقُنِی وَ إِیَّاهُمْ قَالَ وَ یَقُولُ أَنْتَ تَقْبَلُ تَوْبَتَهُمْ أَمْ أَنَا قَالَ لاَ بَلْ أَنْتَ تَقْبَلُ مِنْهُمْ قَالَ فَلِمَ آیَسْتَ عَبْدِی اُدْعُهُ وَ اِقْبَلْ تَوْبَتَهُ وَ قُلْ لَهُ إِنِّی قَبِلْتُ تَوْبَتَهُ وَ رَحِمْتُ عَلَیْهِ وَ نَزَلَ بِهَذِهِ اَلْآیَهِ قُلْ یا عِبادِیَ اَلَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اَللّهِ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّهُ هُوَ اَلْغَفُورُ اَلرَّحِیمُ ﴾. (3)

6-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ لَمَّا جَعَلَ مُطْعِمُ بْنُ عِیسَی بْنِ نَوْفَلٍ لِغُلاَمِهِ وَحْشِیٍّ إِنْ هُوَ قَتَلَ حَمْزَهَ أَنْ یُعْتِقَهُ، فَلَمَّا قَتَلَهُ وَ قَدِمُوا مَکَّهَ لَمْ یُعْتِقْهُ فَبَعَثَ وَحْشِیٌّ وَ جَمَاعَهٌ إِلَی اَلنَّبِیِّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَّهُ مَا یَمْنَعُنَا مِنْ دِینِکَ إِلاَّ أَنَّنَا سَمِعْنَاکَ تَقْرَأُ فِی کِتَابِکَ أَنَّ مَنْ یَدْعُو مَعَ اَللَّهِ إِلَهاً آخَرَ وَ یَقْتُلُ اَلنَّفْسَ وَ یَزْنِی یَلْقَ أَثَاماً وَ یُخَلَّدُ فِی اَلْعَذَابِ، وَ نَحْنُ قَدْ فَعَلْنَا هَذَا کُلَّهُ، فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ بِقَوْلِهِ تَعَالَی: إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَقَالُوا: نَخَافُ أَلاَّ نَعْمَلَ صَالِحاً، فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ إِنَّ اَللّهَ لا یَغْفِرُ

ص: 254

طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت. (نساء / 110) فرمود: «خوب است ولی این آیه [منظورِ من] نیست». بعضی از آن ها گفتند: ﴿ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلي أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ﴾. فرمود: «خوب است ولی این آیه [منظورِ من] نیست». بعضی از آن ها گفتند: و آن ها که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند یا به خود ستم کنند به یاد خدا می افتند و برای گناهان خود طلب آمرزش می کنند. (آل عمران / 135) فرمود: «خوب است ولی این آیه [منظور من] نیست». مردم [نا امید شدند و] برگشتند. حضرت فرمود: «ای مسلمانان! شما را چه شده است»؟ گفتند: «نه؛ به خدا سوگند! چیزی نزد ما نیست (آیه دیگری سراغ نداریم)». فرمود: «از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدیم که می فرمود: امید بخش ترین آیه در کتاب خدا این آیه است در دو طرف روز، و اوایل شب، نماز را بر پا دار چرا که حسنات، سیئات [و آثار آن ها را] از بین می برند این تذکّری است برای کسانی که اهل تذکّرند. (هود / 114) و حضرت تمام آیه را قرائت کرد.

4-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- دوست ندارم که به جای این آیه ﴿ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلي أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ﴾ تمام دنيا و هر چه در آن است به من داده شود.

5-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم-... بعد از این که آن جوان دعا کرد که خداوند او را به آتش دنیا بسوزاند، جبرئیل در حالی که بال هایش را باز کرده بود - که یکی از آن ها در مشرق و دیگری در مغرب قرار داشت - فرود آمد و گفت: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! خداوند به تو سلام می رساند و می فرماید: «آیا تو مخلوقات را آفریده ای یا من»؟ حضرت گفت: «خدایا! نه؛ بلکه من و آن ها را تو آفریدی». [جبرئیل] گفت: «و می فرماید: آیا تو به آن ها روزی می دهی یا من»؟ حضرت گفت: «نه؛ بلکه تو هستی که مرا و آن ها را روزی می دهی». جبرئیل گفت: «و می فرماید: آیا تو توبه ی آن ها را می پذیری یا من»؟ [پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم] گفت: «نه؛ بلکه تو از آن ها می پذیری». [خدا] فرمود: «پس چرا بنده ی مرا نا امید کردی؟ او را صدا بزن! و توبه اش را قبول کن و به او بگو: من توبه اش را پذیرفتم و او رحم کردم و با این آیه فرود آمد: ﴿ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلي أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ﴾.

6-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- مطعم بن نوفل به غلامش وحشی وعده داد که اگر حمزه رحمه اللّه علیه را بکشد او را آزاد خواهد کرد ولی وقتی وحشی، حمزه رحمه اللّه علیه را کشت او را آزاد نکرد. وحشی جماعتی را نزد پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرستاد [با این پیام که] چیزی ما را از [پذیرش] دین تو منع نمی کند جز این که ما از تو شنیدیم که در کتابت این گونه می خوانی: کسانی که معبود دیگری را با خدا می خوانند و انسانی را می کشند و زنا می کنند، مجازاتش را خواهند دید و در عذاب دوزخ جاودانه خواهند بود و ما همه ی این کارها را انجام داده ایم. [پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرستاده ای را] به همراه این کلام خداوند تعالی مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد. (مریم / 60). به سوی آن ها فرستاد». آن ها گفتند: «می ترسیم که عمل صالح انجام ندهیم». پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم این آیه را به سوی آن ها فرستاد: خداوند [هرگز] شرک را نمی بخشد! و

ص: 255

أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ...ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ فَقَالُوا: نَخَافُ أَلاَّ نَدْخُلَ فِی اَلْمَشِیَّهِ فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ: یا عِبادِیَ اَلَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اَللّهِ إِنَّ اَللّهَ یَغْفِرُ اَلذُّنُوبَ جَمِیعاً فَجَاءُوا وَ أَسْلَمُوا فَقَالَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِوَحْشِیٍّ قَاتِلِ حَمْزَهَ رِضْوَانُ اَللَّهِ عَلَیْهِ: غَیِّبْ وَجْهَکَ عَنِّی فَإِنَّنِی لاَ أَسْتَطِیعُ اَلنَّظَرَ إِلَیْکَ، قَالَ: فَلَحِقَ بِالشَّامِ فَمَاتَ فِی اَلْخَبَرِ ﴾. (1)

7-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَجِبْتُ لِمَنْ يَقْنَطُ وَ مَعَهُ الْاِسْتِغْفَارُ ﴾. (2)

8-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ اَلْفَقِيهُ كُلُّ الْفَقِيهِ مَنْ لَمْ يُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ﴾. (3)

9-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ بَعَثَ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَائِهِ إِلَی قَوْمِهِ وَ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ قُلْ لِقَوْمِکَ إِنَّ رَحْمَتِی سَبَقَتْ غَضَبِی فَلَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَتِی فَإِنَّهُ لَا یَتَعَاظَمُ عِنْدِی ذَنْبُ عَبْدٍ أَغْفِرُه ﴾. (4)

10-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَلْمُؤْمِنَ لَیُهَوَّلُ عَلَیْهِ فِی نَوْمِهِ فَیُغْفَرُ لَهُ ذُنُوبُهُ، وَ إِنَّهُ لَیُمْتَهَنُ فِی بَدَنِهِ فَیُغْفَرُ لَهُ ذُنُوبُهُ ﴾. (5)

11-2- الرّسول صلى اللّه عليه و آله و سلم- ﴿ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَاکِیاً عَنِ اَللَّهِ جَلَّ جَلاَلُهُ: یَا اِبْنَ آدَمَ بِمَشِیَّتِی کُنْتَ أَنْتَ اَلَّذِی تَشَاءُ إِلَی قَوْلِهِ: وَ بِسُوءِ ظَنِّکَ قَنَطْتَ مِنْ رَحْمَتِی ﴾. (6)

12-2- العسكرى علیه السلام- ﴿ قَالَ أَبُو هَاشِمٍ سَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ یَقُولُ: إِنَّ اَللَّهَ لَیَعْفُو یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ عَفْواً یُحِیطُ عَلَی اَلْعِبَادِ حَتَّی یَقُولَ أَهْلُ اَلشِّرْکِ وَ اَللّهِ رَبِّنا ما کُنّا مُشْرِکِینَ فَذَکَرْتُ فِی نَفْسِی حَدِیثاً حَدَّثَنِی بِهِ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْ أَهْلِ مَکَّهَ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَرَأَ إِنَّ اَللّهَ یَغْفِرُ اَلذُّنُوبَ فَقَالَ اَلرَّجُلُ وَ مَنْ أَشْرَکَ فَأَنْکَرْتُ ذَلِکَ وَ تَنَمَّرْتُ لِلرَّجُلِ فَأَنَا أَقُولُ فِی نَفْسِی إِذْ أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ: إِنَّ اَللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ بِئْسَمَا قَالَ هَذَا وَ بِئْسَمَا رَوَی ﴾. (7)

پایین تر از آن را برای هر کس بخواهد [و شایسته بداند] می بخشد!. (نساء / 48)». آن ها گفتند: «می ترسیم که در مشیّت و خواست [خدا] وارد نشویم [و خدا نخواهد که ما را ببخشد]». پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم این آیه را سوی آن ها فرستاد: ﴿ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً ﴾ آن ها [با شنیدن این آیه] آمدند و اسلام آوردند. پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به وحشی قاتل حمزه رحمه اللّه علیه فرمود: «رویت را از من بپوشان [جلوی چشم من نباش] زیرا من نمی توانم به تو نگاه کنم». از این رو وحشی سرش را تراشید [و به جای دور رفت] و در حالی که شراب می نوشید، مرد.

7-2- امام علی علیه السلام- در شگفتم از کسی که توانایی استغفار دارد امّا نا امید است.

8-2- امام علی علیه السلام- فقیه کامل کسی است که مردم را از آمرزش خدا مأیوس نسازد.

9-2- امام صادق علیه السلام- خداوند یکی از پیامبران خود را به طرف قومش فرستاد و به او گفت: «به قومت بگو، رحمت من بر غضبم سبقت گرفته، پس از رحمت من مأیوس و نومید نشوید، زیرا هیچ گناهی بر من بزرگ و دشوار نیست لذا آن را می آمرزم».

10-2- امام صادق علیه السلام- گاهی مؤمن خواب هولناک می بیند و [به واسطه ی همان ترسی که او را گرفته] گناهش آمرزیده می شود، و گاهی تنش رنج کار می بیند و به ازای آن، گناهش آمرزیده می شود.

11-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از خدای جلّ جلاله حکایت کرد که فرمود: «ای فرزند آدم! آن چه تو می خواهی، به خواست من است... و با بد گمانی خودت است که از رحمت من مأیوس شوی».

12-2- امام عسکری علیه السلام- ابو هاشم گوید: شنیدم امام عسکری علیه السلام فرمود: خداوند در روز قیامت، چنان مردم را عفو می کند و از گناهان آن ها می گذرد که بر قلب هیچ کس خطور نکرده است تا این که اهل شرک می گویند: به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم!. (انعام / 23)». در این هنگام، حدیثی به یادم آمد که مردی شیعه از اهل مکّه گفته بود که؛ پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم آيه: ﴿ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً ﴾ را تلاوت کرد، شخصی گفت: «هر کس که شرک بورزد [هم بخشیده می شود]». از آن سخن نا خشنود شدم و نسبت به آن مرد ابراز نا خشنودی کردم و در حالی که پیش خود چنان می گفتم، امام علیه السلام رو به من کرد و فرمود: خداوند [هرگز] شرک را نمی بخشد! و پایین تر از آن را برای هر کس [بخواهد و شایسته بداند] می بخشد. (نساء / 48). خداوند شرک را نمی آمرزد و جز آن را برای هر که بخواهد می آمرزد. او بد سخن گفت و بد چیزی روایت کرد.

بَارِئُ یَا مَنْ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ یَا مَنْ أَمَرَ بِالدُّعَاءِ وَ وَعَدَ بِالْإِجَابَةِ یَا مَنْ قَالَ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ یَا مَنْ قَالَ وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ وَ یَا مَنْ قَالَ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ لَبَّیْكَ وَ سَعْدَیْكَ هَا أَنَا ذَا بَیْنَ یَدَیْكَ الْمُسْرِفُ وَ أَنْتَ الْقَائِلُ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً ﴾. (1)

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ مَنْ صَلَّی هَذِهِ الصَّلَاهَ وَ قَالَ هَذَا الْقَوْلَ رَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ شَرَّ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ شَرَّ الشَّیْطَانِ وَ شَرَّ کُلِّ سُلْطَانٍ جَائِرٍ وَ... أَنْتَ أَحْصَی لِذُنُوبِی مِنِّی فَاغْفِرْهَا لِی یَا إِلَهِی إِنَّ ذُنُوبِی کَثِیرَهٌ وَ أَفْعَالِی سَیِّئَهٌ وَ جَرَائِرِی وَ إِجْرَامِی عَظِیمَهٌ وَ إِقْدَامِی وَ اجْتِرَائِی أَکْثَرُ مِنْ أَنْ یُحْصَی أَوْ یُعَدُّ أَوْ یُذْکَرُ أَوْ یُنْشَرُ وَ اعْتِمَادِی یَا سَیِّدِی عَلَی عَفْوِکَ وَ عَلَی مَا وَعَدْتَ بِهِ مِنْ فَضْلِکَ فَإِنَّکَ یَا سَیِّدِی قُلْتَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ فَاغْفِرْ لِی مَا قَدَّمْتُ وَ مَا أَخَّرْتُ وَ مَا أَسْرَرْتُ وَ مَا أَعْلَنْتُ وَ أَخْطَأْتُ وَ تَعَمَّدْتُ وَ حَفِظْتُ وَ نَسِیتُ وَ عَلِمْتُ وَ شَهِدْتُ وَ رَحْمَتُکَ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ وَ أَنَا شَیْءٌ فَلْتَسَعْنِی رَحْمَتُکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ﴾. (2)

3- الكاظم علیه السلام- ﴿ إِلَهِي إِنَّ ذُنُوبِي وَ كَثْرَتَهَا قَدْ غَبَّرَتْ وَجْهِي عِنْدَكَ وَ حَجَبَتْنِي عَنِ اسْتِيهَالِ رَحْمَتِكَ وَ بَاعَدَتْنِي عَنِ اسْتِنْجَازِ مَغْفِرَتِكَ وَ لَوْ لَا تَعَلُّقِي بِآلَائِكَ وَ تَمَسُّكِي بِالرَّجَاءِ لَمَا وَعَدْتَ أَمْثَالِي مِنَ الْمُسْرِفِينَ وَ أَشْبَاهِي مِنَ الْخَاطِئِينَ بِقَوْلِكَ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ الْمُوَارِبِینَ اللَّهُمَّ وَ إِنِّی أَقْصِدُكَ بِطَلِبَتِی وَ أَتَوَجَّهُ إِلَیْكَ بِمَسْأَلَتِی وَ أُحْضِرُكَ رَغْبَتِی وَ أَجْعَلُ بِكَ اسْتِغَاثَتِی وَ بِدُعَائِكَ تَحَرُّمِی مِنْ غَیْرِ اسْتِحْقَاقٍ مِنِّی لِاسْتِمَاعِكَ لَا اسْتِیجَابٍ لِإِجَابَتِكَ عَنْ بَسْطِ یَدٍ إِلَی طَاعَتِكَ أَوْ قَبْضِ یَدٍ مِنْ مَعَاصِیكَ وَ لَا اتَّعَاظٍ مِنِّی لِزَجْرِكَ وَ لَا إِحْجَامٍ عَنْ نَهْیِكَ إِلَّا لَجْأً إِلَی تَوْحِیدِكَ وَ مَعْرِفَتِكَ بِمَعْرِفَتِی أَنْ لَا رَبَّ لِی غَیْرُكَ وَ لَا قُوَّةَ وَ لَا

ص: 258

و اجابت را ضامن شدی و فرمودی: مرا بخوانید تا [دعای شما را بپذیرم!. (غافر / 60). و فرمودی: و هنگامی که بندگان من، از تو درباره ی من سؤال کنند، [بگو]: من نزدیکم! دعای دعا کننده را، به هنگامی که مرا می خواند، پاسخ می گویم! پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند [و به مقصد برسند]!. (بقره / 186). و فرمودی: ﴿ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ﴾. آری! می پذیرم! من همان اسراف کننده [بر نفس خویش] هستم، و تو فرموده ای: ﴿ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً ﴾.

2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- هر کس این نماز را بجا آورد و این دعا را بگوید، خداوند شرّ اهل آسمان و اهل زمین و شرّ شیطان و شرّ پادشاه ستمگر را از او رفع می کند... [دعا این است خداوندا!] تو گناهان مرا بهتر از خودم [می دانی و] شمارش می کنی. پس آن ها را به من ببخش؛ ای خدای من! گناهان من بسیار و کارهایم زشت و جسارت و جُرم هایم بزرگ و اقدام من [به گناه] و جرأت و جسارت من بیش تر از آن است که احصا شود (همه اش شمارش شود) یا شمرده شود یا ذکر شود یا منتشر شود. ای آقای من! اعتماد من بر عفو تو و بر فضل توست که به آن وعده دادی. چرا که ای آقای من! تو که سخنت حق است این گونه فرمودی: ﴿ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ﴾ پس گناهانی را که قبلاً انجام داده ام و آن چه که بعداً انجام می دهم و آن چه که پنهان کردم و آن چه آشکار ساختم و خطا کردم و عمداً [گناه] انجام داده ام و در یاد و خاطرم هست یا فراموش کردم و گواهی دادم، ببخش. رحمت تو هر شیء (چیزی) را فرا گرفته است و من هم یک شیء (چیز) هستم پس باید رحمت تو مرا هم فرا بگیرد ای مهربان ترین مهربانان!

3- امام کاظم علیه السلام- خداوندا! گناهان من و بسیاری آن ها روی مرا در پیش گاه تو به غبار خود پوشانده، و مرا از اهلیّت رحمتت در پوشانده، و از طلب عملی شدن آمرزش تو دور ساخته است، و دلیل این که به نعمت های تو آویخته ام، و به امیدواری به تو چنگ زده ام به این خاطر است که به امثال من از اسراف کاران و خطا کاران، با این فرمایش خود و عده [بخشش] فرموده ای: ﴿ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ﴾.

4- امام صادق علیه السلام- خدایا! من با خواسته ام تو را قصد کرده و با درخواستم به تو رو می کنم و میل و رغبتم را نزد تو می آورم و از تو یاری می طلبم و به دعای تو پناه آوردم [و به این وسیله با تو هم صحبت شدم] بدون این که شایستگی این را داشته باشم که [به دعای من] گوش دهی، بدون این که شایسته اجابت تو باشم. و نتیجه پذیرش دستور تو در انجام طاعات و عبادات و دست کشیدن از گناهان باشد و بدون این که از منع کردن های تو پند بگیرم و از نهی های تو دست بکشم [و انجام ندهم]. بلکه دلیل این درخواست چیزی نیست جز این که به یگانگی تو و به شناخت تو پناهنده شده ام، به معرفت من به این که پروردگاری جز تو ندارم و نیرو و کمکی جز از سوی تو وجود ندارد، زیرا ای

ص: 259

اسْتِعَانَةَ إِلَّا بِكَ إِذْ تَقُولُ یَا إِلَهِی وَ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ لِمُسْرِفِی عِبَادِكَ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ﴾. (1)

خدای من و آقای من و مولای من! تو به بندگانت که بر خود اسراف و ستم کرده اند این گونه می گویی: ﴿ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ﴾.

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ يَا عبَّادُ مَا عَلَى مِلَّةِ ابْراهِيمَ أَحَدٌ غَيْرُكُمْ و مَا يَقْبَلُ اللَّهُ الأَ مّنكُم وَ لا يَغفِرُ الذُّنوبَ الآ لَكُم ﴾. (1)

5- امام صادق علیه السلام- ای عباد! جز شما (شیعیان) کسی بر دین و آیین ابراهیم علیه السلام نیست، و خداوند فقط از شما [اعمالتان را] قبول می کند و [فقط] گناهان شما را می آمرزد.

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ ﴾ (56)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ أَشَدَّ اَلنَّاسِ حَسْرَهً یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ اَلَّذِینَ وَصَفُوا اَلْعَدْلَ ثُمَّ خَالَفُوهُ وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّهِ ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فَأَصْبَحَ اَلْمَرْءُ بَعْدَ صِحَّتِهِ مَرِیضاً وَ بَعْدَ سَلاَمَتِهِ نَقِیصاً یُعَالِجُ کَرْباً وَ یُقَاسِی تَعَباً فِی حَشْرَجَهِ اَلسِّبَاقِ وَ تَتَابُعِ اَلْفُوَاقِ وَ تَرَدُّدِ اَلْأَنِینِ وَ اَلذُّهُولِ عَنِ اَلْبَنَاتِ وَ اَلْبَنِینَ وَ اَلْمَرْءُ قَدِ اِشْتَمَلَ عَلَیْهِ شُغُلُ شَاغِلٍ وَ هُوَ هَائِلٌ قَدِ اُعْتُقِلَ مِنْهُ اَللِّسَانُ وَ تَرَدَّدَ مِنْهُ اَلْبَنَانُ فَأَصَابَ مَکْرُوهاً وَ فَارَقَ اَلدُّنْیَا مَسْلُوباً لاَ یَمْلِکُونَ لَهُ نَفْعاً وَ لاَ لِمَا حَلَّ بِهِ دَفْعاً یَقُولُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ثُمَّ مِنْ دُونِ ذَلِکَ أَهْوَالُ یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ وَ یَوْمِ اَلْحَسْرَهِ وَ اَلنَّدَامَهِ یَوْمَ تُنْصَبُ اَلْمَوَازِینُ وَ تُنْشَرُ اَلدَّوَاوِینُ بِإِحْصَاءِ کُلِّ صَغِیرَهٍ وَ إِعْلاَنِ کُلِّ کَبِیرَهٍ یَقُولُ اَللَّهُ فِی کِتَابِهِ: وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا اَلنَّاسُ اَلْآنَ اَلْآنَ مِنْ قَبْلِ اَلنَّدَمِ وَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ اَلسّاخِرِینَ أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اَللّهَ هَدانِی لَکُنْتُ مِنَ اَلْمُتَّقِینَ أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَی اَلْعَذابَ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّهً فَأَکُونَ مِنَ اَلْمُحْسِنِینَ فَیَرُدُّ اَلْجَلِیلُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بَلی قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی فَکَذَّبْتَ بِها وَ اِسْتَکْبَرْتَ وَ کُنْتَ مِنَ اَلْکافِرِینَ فَوَ اَللَّهِ مَا سَأَلَ اَلرُّجُوعَ إِلاَّ لِیَعْمَلَ صَالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَداً ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا اَلنَّاسُ اَلْآنَ اَلْآنَ مَا دَامَ اَلْوَثَاقُ مُطْلَقاً وَ اَلسِّرَاجُ مُنِیراً وَ بَابُ اَلتَّوْبَهِ مَفْتُوحاً وَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَجِفَّ اَلْقَلَمُ وَ تُطْوَی اَلصَّحِیفَهُ فَلاَ رِزْقَ یَنْزِلُ وَ لاَ عَمَلَ یَصْعَدُ اَلْمِضْمَارُ اَلْیَوْمَ وَ اَلسِّبَاقُ غَداً فَإِنَّکُمْ لاَ تَدْرُونَ إِلَی جَنَّهٍ أَوْ إِلَی نَارٍ وَ أَسْتَغْفِرُ اَللَّهَ لِی وَ لَکُمْ ﴾. (2)

3- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ أی یا ندامتی علی ما ضیعت من ثواب اللّه ﴾. (3)

ص: 264

[این دستورها برای آن است که] مبادا کسی روز قیامت بگوید: «افسوس بر من از کوتاهی هایی که در اطاعت فرمان خدا کردم و از مسخره کنندگان [آیات او] بودم»! (56)

1- امام باقر علیه السلام- شدیدترین حسرت را در روز قیامت، کسانی دارند که عدل (عدالت) را توصیف کردند [و فهمیدند] و سپس خودشان با آن مخالفت کردند. و این همان کلام خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: ﴿ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللّهِ ﴾.

2- امام علی علیه السلام- انسان در هنگام مرگ، به ناگاه از صحّت و سلامت، به مریضی گرفتار می شود و از سلامتی و کمال به نقص و سستی می رسد، به فکر درمان درد و محاسبه رنج و گرفتاریش می افتد، نفس به شماره می افتد [و به احتضار می افتد] و ناله اش بلند می شود؛ به دختران و پسرانش خیره شده و حیران می ماند، گرفتار یک حادثه ای شده که او را با بیم و هول فراوان به خود مشغول کرده، زبانش را می چرخاند و مشتش را گره می کند و ناگهان بلا او را در بر می گیرد و همه چیز را در دنیا باقی می گذارد و دنیا را ترک می کند و هیچ کس [از بستگانش] نه می تواند به او کمکی کند و نه می تواند جلوی آن چه بر او می رود را بگیرد. خدای عزّ و جلّ در کتابش می فرماید: اگر هرگز در برابر اعمالتان جزا داده نمی شوید، پس آن (روح) را باز گردانید اگر راست می گویید!. (واقعه / 87 - 86) بعد از این گرفتاری ها، بیم های روز قیامت آغاز می شود؛ و روز افسوس و پشیمانی، روزی که ترازوی محاسبه ی اعمال آورده می شود نامه های اعمال برای شمردن هر گناه کوچکی و آشکار نمودن هر گناه بزرگ گشوده می شود، خدای تعالی در کتابش می فرماید: و [این در حالی است که] همه ی اعمال خود را حاضر می بینند و پروردگارت به هیچ کس ستم نمی کند. (کهف / 49) ای مردم! هم اکنون [به فکر باشید] پیش از پشیمان شدن، این که نفس بگوید: ﴿ یَا حَسْرَتَی عَلَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ وَ إِن کُنتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ ﴾ و می گوید اگر خدا مرا هدایت می کرد از پرهیز کاران بودم یا می گوید وقتی که عذاب را می بیند، کاش بازگشتی برایم بود پس از نیکو کاران بودم. و خدای جلیل پاسخ داده و می فرماید: آری، آیات من به سراغ تو آمد، امّا آن را تکذیب کردی و تکبّر نمودی و از کافران بودی! به خدا قسم، درخواست بازگشت به دنیا نمی کنند مگر برای این که کار خوب انجام دهند. و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند! (کهف / 110) ای مردم! هم اکنون، هم اکنون که اعتماد آزاد است، چراغ روشن است و در توبه باز است [به فکر قیامت خود باشید] پیش از این که قلم بخشکد و نامه [اعمالتان] پیچیده شود، و پیش از آن که رزق و روزیتان قطع شود و دیگر اعمالتان بالا نرود [و ثبت نشود] امروز زمان عمر است و فردا روز پیشی گرفتن است و شما نمی دانید بهشتی هستید یا دوزخی و من از خدا طلب آمرزش برای خود و شما می کنم».

3- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ یَا حَسْرَتَی عَلَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾ یعنی پشیمانم از آن چه که از ثواب خداوند، [با انجام ندادن اعمال صالح] تباه ساختم.

ص: 265

4- الكاظم علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّهِ، قَالَ: جَنْبُ اَللَّهِ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ کَذَلِکَ مَا کَانَ بَعْدَهُ مِنَ اَلْأَوْصِیَاءِ بِالْمَکَانِ اَلرَّفِیعِ إِلَی أَنْ یَنْتَهِیَ اَلْأَمْرُ إِلَی آخِرِهِمْ ﴾. (1)

5- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ یَا أَبَا ذَرٍّ یُؤْتَی بِجَاحِدِ حَقِّ عَلِیٍّ وَ وَلَایَتِهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَصَمَّ وَ أَبْکَمَ وَ أَعْمَی یَتَکَبْکَبُ فِی ظُلُمَاتِ یَوْمِ الْقِیَامَهِ یُنَادِی یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ یُلْقَی فِی عُنُقِهِ طَوْقٌ مِنَ النَّارِ وَ لِذَلِکَ الطَّوْقِ ثَلَاثُمِائَهِ شُعْبَهٍ عَلَی کُلِّ شُعْبَهٍ شَیْطَانٌ یَتْفُلُ فِی وَجْهِهِ وَ یَکْلَحُ مِنْ جَوْفِ قَبْرِهِ إِلَی النَّارِ ﴾. (2)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ نَحْنُ الْخُزَّانُ لِدِینِ اللَّهِ وَ نَحْنُ مَصَابِیحُ الْعِلْمِ إِذَا مَضَی مِنَّا عَلَمٌ بَدَا عَلَمٌ لَا یَضِلُّ مَنِ اتَّبَعَنَا وَ لَا یَهْتَدِی مَنْ أَنْکَرَنَا وَ لَا یَنْجُو مَنْ أَعَانَ عَلَیْنَا عَدُوَّنَا وَ لَا یُعَانُ مَنْ أَسْلَمَنَا فَلَا تَتَخَلَّفُوا عَنَّا لِطَمَعِ دُنْیَا وَ حُطَامٍ زَائِلٍ عَنْکُمْ وَ أَنْتُمْ تَزُولُونَ عَنْهُ فَإِنَّ مَنْ آثَرَ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَهِ وَ اخْتَارَهَا عَلَیْنَا عَظُمَتْ حَسْرَتُهُ غَداً وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ ﴾. (3)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی خُطْبَتِهِ: أَنَا اَلْهَادِی وَ أَنَا اَلْمُهْتَدِی وَ أَنَا أَبُو اَلْیَتَامَی وَ اَلْمَسَاکِینِ وَ زَوْجُ اَلْأَرَامِلِ وَ أَنَا مَلْجَأُ کُلِّ ضَعِیفٍ وَ مَأْمَنُ کُلِّ خَائِفٍ وَ أَنَا قَائِدُ اَلْمُؤْمِنِینَ إِلَی اَلْجَنَّهِ وَ أَنَا حَبْلُ اَللَّهِ اَلْمَتِینُ وَ أَنَا عُرْوَهُ اَللَّهِ اَلْوُثْقَی وَ کَلِمَهُ اَلتَّقْوَی وَ أَنَا عَیْنُ اَللَّهِ وَ لِسَانُهُ اَلصَّادِقُ وَ یَدُهُ وَ أَنَا جَنْبُ اَللَّهِ اَلَّذِی یَقُولُ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّهِ وَ أَنَا یَدُ اَللَّهِ اَلْمَبْسُوطَهُ عَلَی عِبَادِهِ بِالرَّحْمَهِ وَ اَلْمَغْفِرَهِ وَ أَنَا بَابُ حِطَّهٍ مَنْ عَرَفَنِی وَ عَرَفَ حَقِّی فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ لِأَنِّی وَصِیُّ نَبِیِّهِ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَّتُهُ عَلَی خَلْقِهِ لاَ یُنْکِرُ هَذَا إِلاَّ رَادٌّ عَلَی اَللَّهِ وَ رَسُولِهِ ﴾. (4)

ص: 266

4- امام کاظم علیه السلام- از امام کاظم علیه السلام روایت شده که ایشان درباره ی کلام خداوند عزّ و جلّ: ﴿ أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَی علَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾ فرمود: «جَنب خدا، امیر مؤمنان علیه السلام و پس از او اوصیاء او در جایگاه والایشان هستند تا این که به آخرین نفر از ایشان پایان یابد».

5- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ای ابوذر رحمه اللّه علیه! انکار کننده ی حقّ علی علیه السلام و ولایت او در روز قیامت به صورت کر و لال و کور آورده می شود، در تاریکی روز قیامت، روی زمین کشیده می شود در حالی که ندا سر می دهد: ﴿ یَا حَسْرَتَی علَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾ گردن بندی از آتش در گردنش انداخته می شود و آن گردن بند سی صد شعبه (شاخه) دارد که بر روی هر شاخه ی آن شیطانی است که آب دهان روی صورتش می اندازد و او را از درون قبرش به آتش می اندازند.

6- امام علی علیه السلام- ما گنج داران علم خدا و چراغ های علم او هستیم، هر گاه یکی از ما برود دیگری از ما جایش را می گیرد، و کسی که از ما تبعیّت کند، گمراه نمی شود و کسی که ما را انکار کند، هدایت نخواهد شد و کسی که به دشمنان ما کمک کند، نجات نخواهد یافت و به کسی که ما را رها کند، هیچ کمکی نخواهد شد. به طمع دنیا و آرایش ظاهر آن با ما مخالفت نکنید که هم آن ها از بین رفتنی هستند و هم شما از دنیا خواهید رفت. هر که دنیا را بر آخرت گزیند و بر ما ترجیح دهد، فردا بسیار حسرت خواهد خورد و این همان کلام خداوند است که فرمود: ﴿ أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَی عَلَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ وَ إِن کُنتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ ﴾.

7- امام علی علیه السلام- امیر المؤمنین علیه السلام در یکی از سخنرانی هایش چنین فرمود: «منم راهنمای مردم، من کسی هستم که راه [حقّ] را یافته ام، منم پدر یتیمان و تهی دستان، سرپرست بیوه زنان، پناهگاه درماندگان و در نفوذ ناپذیر هراس داران، منم کاروان سالار مؤمنانی که به سوی بهشت در حرکتند، رشته استوار خدایم، و محکم ترین دست اویز [توسّل] به خدا، و کلمه ی تقوی و چشم بیدار خداوند و زبان راست و حقّ و دست اویم، منم معنای جنب خدا که در این آیه می فرماید: ﴿ أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَی عَلَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾. من دست گشوده ی مهربان خدا بر سر بندگان می باشم، منم باب «حطّه» [کلمه ی استغفار بنی اسرائیل بود یعنی گناهان مرا از من بریز و مرا بیامرز]. هر که مرا شناخت و حقّ مرا دانست، به حقیقت، پروردگار خود را شناخته است، زیرا من در زمین قائم مقام پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم او، و برهان خدا بر مخلوقش هستم، این ادّعا را کسی ردّ نمی نماید مگر آن که خدا و پیغمبرش صلی اللّه علیه و آله و سلم را نپذیرفته باشد».

ص: 267

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: أَنَا جَنْبُ اَللَّهِ، وَ أَنَا حَسْرَهٌ لِلنَّاسِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ ﴾. (1)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿ بُرَیْدٍ عَنْ مَالِکٍ اَلْجُهَنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: أَنَا شَجَرَهٌ مِنْ جَنْبِ اَللَّهِ فَمَنْ وَصَلَنَا وَصَلَهُ اَللَّهُ ثُمَّ تَلاَ هَذِهِ اَلْآیَهَ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ اَلسّاخِرِینَ ﴾. (2)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ نَحْنُ وَ اَللَّهِ خُلِقْنَا مِنْ نُورِ جَنْبِ اَللَّهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اَلْکَافِرِ إِذِ اِسْتَقَرَّتْ بِهِ اَلدَّارُ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّهِ یَعْنِی وَلاَیَهَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ ﴾. (3)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿ خَلَقَنَا اَللَّهُ جُزْءاً مِنْ جَنْبِ اَللَّهِ، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّهِ یَعْنِی فِی وَلاَیَهِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ﴾. (4)

12- الرّضا علیه السلام- ﴿ فِی جَنْبِ اَللّهِ، قَالَ: فِی وَلاَیَهِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ﴾. (5)

13- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ جَنْبِ اَللّهِ ﴾. (6)

14- الباقر علیه السلام- ﴿ نَحْنُ جَنْبُ اَللَّهِ ﴾. (7)

15- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ اِتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مِنَ اَلْقُرْآنِ وَ وَلاَیَهِ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ اَلْأَئِمَّهِ وَ اَلدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّهِ قَالَ فِی اَلْإِمَامِ لِقَوْلِ اَلصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ نَحْنُ جَنْبُ اَللَّهِ ﴾. (8)

16- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ لَقِّنُوا مَوْتَاکُمْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ فَإِنَّهَا أَنِیسٌ لِلْمُؤْمِنِ حِینَ یَمْرُقُ مِنْ قَبْرِهِ قَالَ لِی جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَا مُحَمَّدُ لَوْ تَرَی لَهُمْ حِینَ یَمْرُقُونَ مِنْ قُبُورِهِمْ یَنْفُضُونَ اَلتُّرَابَ عَنْ رُءُوسِهِمْ وَ هَذَا یَقُولُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ مُبْیَضٌّ وَجْهُهُ وَ هَذَا یَقُولُ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّهِ یَعْنِی فِی وَلاَیَهِ عَلِیٍّ مُسْوَدٌّ وَجْهُهُ ﴾. (9)

ص: 268

8- امام على علیه السلام- ﴿ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اَللّهِ ﴾، من جنب خدايم و من مایه ی افسوس مردمان در روز قیامتم [که چرا ولایت مرا نپذیرفتند].

9- امام صادق علیه السلام- مالک جهنی گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «ما درختی [بر آمده] از جَنب خدا می باشیم، هر که به ما بپیوندد، خداوند به او می پیوند». سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود: ﴿ أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَی علَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾.

10- امام صادق علیه السلام- به خدا سوگند! ما از نور جنب خدای متعال آفریده شدیم و سخن شخص کافر در قیامت این است که می گوید: ﴿ یَا حَسْرَتَی علَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾ یعنی [از کوتاهی اش] در [پذیرش] ولایت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و خاندان او علیهم السلام [حسرت می خورد].

11- امام صادق علیه السلام- خداوند ما را جزئی از جنب خود آفرید و این کلام خداوند عزّ و جلّ است که فرمود: ﴿ یَا حَسْرَتَی علَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾ یعنی در ولایت علی علیه السلام [و حسرت از عدم پذیرش آن].

12- امام رضا علیه السلام- ﴿ فِي جَنْبِ اللّهِ ﴾ یعنی در ولایت علی علیه السلام [و حسرت از عدم پذیرش آن].

13- امام صادق علیه السلام- امام علی علیه السلام جنب خداست.

14- امام باقر علیه السلام- ﴿ جَنْبِ اللّهِ ﴾، ما هستیم.

15- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ اِتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ ﴾ عبارت است از قرآن و ولایت امیر المؤمنين علیه السلام و ائمه علیهم السلام. دلیل بر این مطلب این آیه است: ﴿ أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَی علَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾ یعنی [حسرت در مورد عدم پذیرش ولایت] امام، به دلیل فرموده ی امام صادق علیه السلام که فرمود: ما جنب اللّه هستیم.

16- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- به مردگانتان ﴿ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ ﴾ را تلقین کنید چرا که آن ﴿ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ ﴾ در آن هنگام که مؤمن در قبرش فرو می رود، مونس اوست. جبرئیل به من گفت: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! اگر آن ها را ببینی در آن وقت که از قبرهایشان خارج می شوند [خواهی دید که] خاک را از سرهایشان می گیرند. و [در این هنگام] این (شخص مؤمن) صورتش درخشان است و می گوید: ﴿ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ ﴾ خدایی جز اللّه نیست و سپاس از آن اوست و کافر صورتش سیاه است و می گوید: ﴿ یَا حَسْرَتَی علَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾ یعنی [حسرت از کوتاهی هایی که] در ولایت علی علیه السلام [کردم]».

ص: 269

17- السجّاد علیه السلام- ﴿ جَنْبُ اَللَّهِ عَلِیٌّ وَ هُوَ حُجَّهُ اَللَّهِ عَلَی اَلْخَلْقِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ إِذَا کَانَ یَوْمُ اَلْقِیَامَهِ أَمَرَ اَللَّهُ خُزَّانَ جَهَنَّمَ أَنْ یَدْفَعَ مَفَاتِیحَ جَهَنَّمَ إِلَی عَلِیٍّ فَیُدْخِلَ مَنْ یُرِیدُ وَ یُنْجِیَ مَنْ یُرِیدُ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ مَنْ أَحَبَّکَ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَکَ فَقَدْ أَبْغَضَنِی یَا عَلِیُّ أَنْتَ أَخِی وَ أَنَا أَخُوکَ یَا عَلِیُّ إِنَّ لِوَاءَ اَلْحَمْدِ مَعَکَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ تُقَدِّمُ بِهِ قُدَّامَ أُمَّتِی وَ اَلْمُؤَذِّنُونَ عَنْ یَمِینِکَ وَ عَنْ شِمَالِکَ ﴾. (1)

18- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَهْلُ الْجَنَّةِ یَنْظُرُونَ إِلَی مَنَازِلِ شِیعَتِنَا كَمَا یُرَی الْكَوْكَبُ الدُّرِّیُّ فِی السَّمَاءِ لَا یَضِلُّ مَنِ اتَّبَعَنَا وَ لَا یَهْتَدِی مَنْ أَنْكَرَنَا وَ لَا یَنْجُو مَنْ أَعَانَ عَلَیْنَا عَدُوَّنَا وَ لَا یُعَانُ مَنْ أَسْلَمَنَا فَلَا تَخَلَّفُوا عَنَّا لِطَمَعِ دُنْیَا بِحُطَامٍ زَائِلٍ عَنْكُمْ وَ أَنْتُمْ تَزُولُونَ عَنْهُ فَإِنَّهُ مَنْ آثَرَ الدُّنْیَا عَلَیْنَا عَظُمَتْ حَسْرَتُهُ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ ﴾. (2)

19- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْبَاقِرِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی تَفْسِیرِ هَذَا اَلْکَلاَمِ أَنَّهُ قَالَ: مَعْنَاهُ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ أَقْرَبَ إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی مِنْ رَسُولِهِ وَ لاَ أَقْرَبَ إِلَی رَسُولِهِ مِنْ وَصِیِّهِ فَهُوَ فِی اَلْقُرْبِ کَالْجَنْبِ وَ قَدْ بَیَّنَ اَللَّهُ تَعَالَی ذَلِکَ فِی قَوْلِهِ: أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّهِ یَعْنِی فِی وَلاَیَهِ أَوْلِیَائِهِ ﴾. (3)

20- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ لَمَّا أُسرِیَ بِالنَّبِیِّ صَلَّی اللّه عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم قِیلَ لَهُ إِنَّ اللهَ مُختَبِرکُ فِی ثَلَاثٍ لِیَنظُرَ کَیفَ صَبرُکَ قَالَ أُسلِمُ لأَمرِکَ یَا رَبِّ وَ لَا قُوَّهَ لِی عَلَی الصَّبرِ إِلَّا بِکَ فَمَا هُنَّ قِیلَ... أَمَّا الثَّالِثَةُ فَمَا یَلْقَی أَهْلُ بَیْتِکَ مِنْ بَعْدِکَ مِنَ الْقَتْلِ...أَمَّا ابْنَتُکَ فَتُظْلَمُ وَ تُحْرَمُ وَ یُؤْخَذُ حَقُّهَا غَصْباً الَّذِی تَجْعَلُهُ لَهَا وَ تُضْرَبُ وَ هِیَ حَامِلٌ وَ یُدْخَلُ عَلَی حَرِیمِهَا وَ مَنْزِلِهَا بِغَیْرِ إِذْنٍ ثُمَّ یَمَسُّهَا هَوَانٌ وَ ذُلٌّ ثُمَّ لَا تَجِدُ مَانِعاً وَ تَطْرَحُ مَا فِی بَطْنِهَا مِنَ الضَّرْبِ وَ تَمُوتُ مِنْ ذَلِکَ الضَّرْبِ قَالَ...فَقُلْتُ یَا رَبِّ وَعَدْتَنِی النَّصْرَ فِیهِمْ فَأَنَا أَنْتَظِرُهُ مِنْکَ فَهَؤُلَاءِ أَهْلِی وَ أَهْلُ بَیْتِی وَ قَدْ أَخْبَرْتَنِی بِمَا یَلْقَوْنَ مِنْ بَعْدِی وَ لَوْ شِئْتَ لَأَعْطَیْتَنِی النَّصْرَ فِیهِمْ عَلَی مَنْ بَغَی عَلَیْهِمْ وَ قَدْ سَلَّمْتُ وَ قَبِلْتُ وَ رَضِیتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الرِّضَا وَ الْعَوْنُ عَلَی الصَّبْرِ فَقِیلَ لِی... أَمَّا ابْنَتُكَ فَإِنِّي أُوْقِفُهَا عِنْدَ عَرْشِي فَيُقَالُ لَهَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَكَّمَكِ فِي خَلْقِهِ فَمَنْ ظَلَمَكِ وَ ظَلَمَ وُلْدَكِ فَاحْكُمِي فِيهِ بِمَا

ص: 270

17- امام سجاد علیه السلام- ﴿ جَنْبُ اَللَّهِ ﴾ علی علیه السلام است و او در روز قیامت حجّت خدا بر مخلوقات است. وقتی روز قیامت فرا رسد، خداوند به نگهبانان دوزخ دستور می دهد که کلیدهای دوزخ را به علی علیه السلام بدهند تا او هر که را می خواهد وارد آن کند و هر که را می خواهد، نجات بدهد. و آن [فضیلت] همان است که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «هر کس تو را دوست بدارد، مرا دوست دارد و هر کس تو را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است. ای علی علیه السلام! تو برادر من هستی و من برادر تو. ای علی علیه السلام! پرچم حمد در روز قیامت به همراه توست که با آن پرچم در جلوی بزرگان و مؤمنان امت من حرکت می کنی و عدّه ای از دو طرف تو، [مؤمنان را برای پیوستن به این کاروان] صدا می زنند».

18- امام علی علیه السلام- بهشتیان به خانه های شیعیان ما چنان نگاه می کنند که ستاره ی درخشان را در آسمان می بینند. هر کس از ما پیروی کند گمراه نشود، و هر که منکر ما شود هدایت نگردد، کسی که دشمنان ما را بر علیه ما کمک کند، نجات نخواهد یافت و کسی که ما را رها کند، کمک نخواهد شد. [تبعیّت از] ما را به خاطر طمع به مال دنیا، رها نکنید که هم دنیا از بین رفتنی است و هم شما از دنیا خواهید رفت هر کس [تبعیّت] دنیا را به تبعیّت از ما ترجیح دهد، فردا بسیار حسرت خواهد خورد که خداوند فرمود: ﴿ یَا حَسْرَتَی علَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾.

19- امام باقر علیه السلام- در تفسیر این آیه، فرمود: معنای آن این است که چیزی به خدا نزدیک تر از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نیست و چیزی به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نزدیک تر از وصیّش نیست پس او در قرب و نزدیکی مانند جنب [و پهلو] است؛ خداوند در این آیه بیان می کند: ﴿ أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَی علَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾ یعنی در ولایت اولیای خدا.

20- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- وقتی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در شب معراج به آسمان ها رفت، خطاب آمد: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، خداوند تو را در سه چیز امتحان خواهد کرد تا ببیند صبر تو چگونه است»؟ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «خداوندا، من تسلیم امر تو هستم. ولی ای خدای من، تو باید در صبر کردن به من نیرو بدهی، آن سه چیز کدامند»؟ باز خطاب آمد: «... امّا سوّمی، کشتار و قتلی است که بعد از تو نسبت به اهل بیتت انجام می شود... امّا دخترت؛ مورد ستم قرار گرفته، حقّش را غصب می کنند، او را می زنند در حالی که باردار است به حریم و منزلش بدون اذن وی داخل شده و افراد پست و فرو مایه او را رنجور می نمایند و وی مانع و دافعی نیافته و به دنبال ضرب و کتکی که می خورد حملش سقط شده و از ناحیه ی آن فوت و رحلت می کند... فرمود: «در حالی که خودت درباره ی اهل بیتم به من وعده ی نصرت دادی و من هم از تو انتظار نصرت دارم. پس این ها اهل بیت من هستند و تو همه ی بلاها و مصیبت های آن ها را برایم خبر دادی و اگر تو بخواهی می توانی آن ها را نسبت به دشمنانشان یاری دهی و من تسلیم شدم و همه ی این ها را قبول کردم و از تو توفیق صبر و تحمّل درخواست می کنم»... پس به من گفته شد: «و امّا دخترت؛ او را نزد عرش نگه داشته، پس به او گفته می شود: خداوند تو را در میان خلقش حاکم قرار داد، پس کسی که به تو و به فرزندانت ظلم نموده در او حکم نما به آن چه خواهی و من حکم تو را

ص: 271

أَحْبَبْتِ فَإِنِّي أُجِيزُ حُكُومَتَكِ فِيهِمْ فَتَشْهَدُ الْعَرْصَةُ فَإِذَا وَقَفَ مَنْ ظَلَمَهَا أَمَرْتُ بِهِ إِلَى النَّارِ فَيَقُولُ الظَّالِمُ وَا حَسْرَتَاهْ عَلَى مَا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَ يَتَمَنَّى الْكَرَّةَ ﴾. (1)

21- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ مَعَاشِرَ النَّاسِ فَضِّلُوا عَلِیّاً فَإِنَّهُ أَفْضَلُ النَّاسِ بَعْدِی مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثَی بِنَا أَنْزَلَ اللَّهُ الرِّزْقَ وَ بَقِیَ الْخَلْقُ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَغْضُوبٌ مَغْضُوبٌ مَنْ رَدَّ قَوْلِی هَذَا وَ لَمْ یُوَافِقْهُ إِلَّا أَنَّ جَبْرَئِیلَ خَبَّرَنِی عَنِ اللَّهِ تَعَالَی بِذَلِکَ وَ یَقُولُ مَنْ عَادَی عَلِیّاً وَ لَمْ یَتَوَلَّهُ فَعَلَیْهِ لَعْنَتِی وَ غَضَبِی فَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ أَنْ تُخَالِفُوهُ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّهُ جَنْبُ اللَّهِ الَّذِی نَزَلَ فِی کِتَابِهِ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ مَعَاشِرَ النَّاسِ تَدَبَّرُوا الْقُرْآنَ وَ افْهَمُوا آیَاتِهِ وَ انْظُرُوا إِلَی مُحْکَمَاتِهِ ﴾. (2)

22- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ وَ فَدَ عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَهْلُ اَلْیَمَنِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اَللَّهِ مَنْ وَصِیُّکَ قَالَ هُوَ اَلَّذِی أَمَرَکُمْ بِالاِعْتِصَامِ بِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ اِعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اَللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اَللَّهِ بَیِّنْ لَنَا مَا هَذَا اَلْحَبْلُ فَقَالَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ إِلاّ بِحَبْلٍ مِنَ اَللّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ اَلنّاسِ فَالْحَبْلُ مِنَ اَللَّهِ کِتَابُهُ وَ اَلْحَبْلُ مِنَ اَلنَّاسِ وَصِیِّی فَقَالَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ مَنْ وَصِیُّکَ فَقَالَ هُوَ اَلَّذِی أَنْزَلَ اَللَّهُ فِیهِ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّهِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اَللَّهِ وَ مَا جَنْبُ اَللَّهِ هَذَا فَقَالَ هُوَ اَلَّذِی یَقُولُ اَللَّهُ فِیهِ یَعَضُّ اَلظّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اِتَّخَذْتُ مَعَ اَلرَّسُولِ سَبِیلاً فَوَصِیِّی اَلسَّبِیلُ إِلَیَّ مِنْ بَعْدِی فَقَالُوا یَا رَسُولَ اَللَّهِ بِالَّذِی بَعَثَکَ أَرِنَاهُ فَقَدِ اِشْتَقْنَا إِلَیْهِ فَقَالَ هُوَ اَلَّذِی جَعَلَهُ اَللَّهُ آیَهً لِلْمُتَوَسِّمِینَ فَإِنْ نَظَرْتُمْ إِلَیْهِ نَظَرَ مَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی اَلسَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ عَرَفْتُمْ أَنَّهُ وَصِیِّی کَمَا عَرَفْتُمْ أَنِّی نَبِیُّکُمْ فَتَخَلَّلُوا اَلصُّفُوفَ وَ تَصَفَّحُوا اَلْوُجُوهَ فَمَنْ هَوَتْ إِلَیْهِ قُلُوبُکُمْ فَإِنَّهُ هُوَ لِأَنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِنَ اَلنّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ إِلَیْهِ وَ إِلَی ذُرِّیَّتِهِ فَقَامُوا جَمِیعاً وَ تَخَلَّلُوا اَلصُّفُوفَ وَ أَخَذُوا بِیَدِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (3)

ص: 272

بر ایشان اجرا خواهم نمود، آن حضرت در عرصه ی قیامت حاضر شده و وقتی اشخاصی که به او ظلم و ستم کرده اند. در آن جا ایستادند امر می کنم که ایشان را در آتش بیاندازند. پس ظالم می گوید ﴿ یَا حَسْرَتَی علَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾ و به دنبال آن آرزوی بازگشت به دنیا را می کند».

21- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ای مردم! علی علیه السلام را برتری دهید که او پس از من از هر مرد و زنی افضل است. خداوند به خاطر ما برای مردم روزی می فرستد و خلق را باقی می دارد هر کس که این گفتار مرا رد کند. نفرین شده و مورد خشم و غضب خداوند است، جبرئیل به نقل از خداوند این خبر را به من داده و گفت: «هر کس با علی علیه السلام دشمنی کند و ولایت او را نپذیرد، لعنت و غضب من به او خواهد رسید». و هر کس باید بنگرد که برای فردایش چه فرستاده است. از خدا بترسید (حشر / 18) [مبادا با او] مخالفت کنید که با این کار، پس از آن که به واسطه ی ایمان، ثابت قدم شديد، منحرف شده و خواهید لرزید، خداوند به آن چه می کنید آگاه است. ای مردم! در مورد قرآن تدبّر کنید و آیات محکم آن را نیکو بفهمید و آیات محکم آن را ملاک عمل قرار دهید.

22- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- هیئتی از یمن به خدمت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آمدند. عرض کردند: ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم وصیّ شما کیست»؟ فرمود: «همان کسی که خداوند به شما دستور داده است که دست از او بر ندارید و فرموده است: و همگی به ریسمان خدا [قرآن و اسلام و هر گونه وسیله ی وحدت]، چنگ زنید، و پرا کنده نشوید!. (آل عمران / 103)». عرض کردند: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برای ما بیان فرمایید که این ریسمان چیست»؟ فرمود: «همان است که خدا فرموده: مگر به ریسمانی از خدا و ریسمانی از مردم. (آل عمران / 112) ریسمانی که از طرف خداست کتاب اوست و ریسمانی که از طرف مردم است وصیّ من است». عرض کردند: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم وصیّ شما کیست»؟ فرمود: «همان کسی که خدا درباره ی او این آیه را فرستاده است: ﴿ أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَی علَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾. عرض کردند: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مقصود از جنب خدا چیست»؟ فرمود: «همان است که خداوند درباره اش می فرماید: روزی که ستمگر دست های خویش را به دندان می گزد و می گوید ای کاش راهی با رسول خدا بدست گرفته بودم. (فرقان / 27) او وصیّ من است که پس از من راه به سوی من، اوست». عرض کردند: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به خدایی که به راستی شما را مبعوث کرده است، وصیّ خود را به ما معرّفی کن که بسیار مشتاق دیدار او شدیم». فرمود: «او همان است که خداوند او را نشانه ای برای مؤمنان انسان شناس که اگر طبق این قید که خداوند می فرماید: مثل صاحب دلان یا آنان که با حضور گوش فرا می دارند (ق / 37) به او نگاه کنید، خواهید فهمید که او وصیّ من است هم چنان که شناخته اید که من پیغمبر شما هستم، اکنون به میان صف ها بروید و به چهره ها نگاه کنید و هر کسی که دل هایتان به او مایل می شود، او همان وصیّ من است، چون خداوند فرموده: ﴿ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ ﴾ و بر همین اساس محبّت به او و فرزندان او در دل مردم خواهد افتاد». پس حاضران جملگی در میان جمع به جستجو پرداخته و دست علی علیه السلام را گرفتند.

ص: 273

23- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ یَا مَنْ عَفَا عَنِّی وَ عَنْ مَا خَلَوْتُ بِهِ مِنَ السَّیِّئَاتِ یَا مَنْ رَحِمَنِی بِأَنْ سَتَرَ ذَلِكَ عَلَیَّ وَ لَمْ یَفْضَحْنِی بِهِ یَا مَنْ سَوَّی خَلْقِی وَ لَهُ عَلَی مَا أَعْمَلُ شَاهِدٌ مِنِّی یَا مَنْ یُنْطِقُ یَا مَنْ عَفَا عَنِّی وَ عَنْ مَا خَلَوْتُ بِهِ مِنَ السَّیِّئَاتِ یَا مَنْ رَحِمَنِی بِأَنْ سَتَرَ ذَلِكَ عَلَیَّ وَ لَمْ یَفْضَحْنِی بِهِ یَا مَنْ سَوَّی خَلْقِی وَ لَهُ عَلَی مَا أَعْمَلُ شَاهِدٌ مِنِّی یَا مَنْ یُنْطِقُ لِسَانِی وَ تَنْطِقُ لَهُ أَرْكَانِی یَا مَنْ قَلَّ حَیَائِی مِنْهُ حَتَّی قَدْ خَشِیتُ أَنْ یَمْقُتَنِی یَا مَنْ لَوْ عَلِمَ النَّاسُ مِنِّی بَعْضَ عِلْمِهِ بِی لَعَاجَلُونِی یَا مَنْ سَتَرَ عَوْرَتِی وَ لَمْ یُبْدِ لِخَلْقِهِ سَوْأَتِی یَا مَنْ أَمْهَلَنِی عِنْدَ خَلْوَتِی فِی مَعَاصِیهِ بِلَذَّتِی أَعُوذُ بِوَجْهِكَ الْكَرِیمِ أَنْ أَكُونَ مِمَّنْ یُنَادِی یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ ﴾. (1)

24- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ نَجِدُ ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا وَ صِدْقاً وَ نُنَادِي هَلْ وَجَدْتُمْ مَا سَوَّلَ لَكُمُ الشَّيْطَانُ حَقّاً تُكْثِرُ الْحِيرَةُ وَ الْفَظَاظَةُ وَ الْعَثْرَةُ وَ الْحَمِيقَةُ وَ يُقَالُ يا حَسْرَتي عَلي ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ شَقِيَ مَنْ عَدَلَ عَنْ قَصْدِكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ هَوَي مَنِ اعْتَصَمَ بِغَيْرِكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِي لَكُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِينَ ﴾ (57)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذابَ لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ ﴾ (58)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ إِذَا حُمِلَ عَدُوُّ اَللَّهِ إِلَی قَبْرِهِ نَادَی حَمَلَتَهُ أَلاَ تَسْمَعُونَ یَا إِخْوَتَاهْ أَنِّی أَشْکُو إِلَیْکُمْ مَا وَقَعَ فِیهِ أَخُوکُمُ اَلشَّقِیُّ أَنَّ عَدُوَّ اَللَّهِ خَدَعَنِی فَأَوْرَدَنِی ثُمَّ لَمْ یُصْدِرْنِی وَ أَقْسَمَ لِی أَنَّهُ نَاصِحٌ لِی فَغَشَّنِی وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ دُنْیَا غَرَّتْنِی حَتَّی إِذَا اِطْمَأْنَنْتُ إِلَیْهَا صَرَعَتْنِی وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ أَخِلاَّءَ اَلْهَوَی مَنَّوْنِی ثُمَّ تَبَرَّءُوا مِنِّی وَ خَذَلُونِی وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ أَوْلاَداً حَمَیْتُ عَنْهُمْ وَ آثَرْتُهُمْ عَلَی نَفْسِی فَأَکَلُوا مَالِی وَ أَسْلَمُونِی وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ مَالاً مَنَعْتُ مِنْهُ حَقَّ اَللَّهِ فَکَانَ وَ بَالُهُ عَلَیَّ وَ کَانَ نَفْعُهُ لِغَیْرِی وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ دَاراً أَنْفَقْتُ عَلَیْهَا حَرِیبَتِی وَ صَارَ سَاکِنُهَا غَیْرِی وَ أَشْکُو إِلَیْکُمْ طُولَ اَلثَّوَاءِ فِی قَبْرِی یُنَادِی أَنَا بَیْتُ اَلدُّودِ أَنَا بَیْتُ اَلظُّلْمَهِ وَ اَلْوَحْشَهِ وَ اَلضَّیْقِ یَا إِخْوَتَاهْ فَاحْبِسُونِی مَا اِسْتَطَعْتُمْ وَ اِحْذَرُوا مِثْلَ مَا

ص: 274

23- امام علی علیه السلام- [در زیارت امیر المؤمنین علیه السلام آمده است: خدایا!] ای کسی که از من و از گناهانی که در خلوت انجام دادم در گذشتی، ای کسی که به من رحم کردی این گونه که آن [گناهان] را بر من پوشاندی و با آن ها مرا رسوا نساختی. ای کسی که آفرینش مرا خوب و یکسان قرار داد و برای او بر آن چه انجام می دهم، شاهدی از جانب خودش هست! ای کسی که زبانم را به سخن می آوری و ستون های [بدن] من برای او سخن می گوید! ای کسی که شرم من به قدری از او کم است که ترسیدم بر من خشم بگیرد! ای کسی که اگر مردم، بخشی از آگاهی او را نسبت به من داشتند، [در عقاب کردن من عجله می کردند! ای کسی که زشتی مرا پوشاند و برای مخلوقاتش زشتی مرا آشکار نکرد! ای کسی که وقتی در خلوتم نافرمانی اش می کردم، به من مهلت لذّت بردن داد! به بزرگواریت پناه می برم از این که از کسانی باشم که ندا می دهند: ﴿ یَا حَسْرَتَی علَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ ﴾.

24- امام علی علیه السلام- آن چه را که پروردگارمان به ما وعده داده بود، حق و راست یافتیم، و ندا می دهیم: «آیا شما آن چه را که شیطان برایتان زینت داد، حق یافتید»؟ سر گردانی و بد اخلاقی و لغزش و نادانی آن ها زیاد می شود و می گویند: ﴿ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ ﴾ اى امیر المؤمنین علیه السلام! کسی که از راه میانه ی تو منحرف شد، بدبخت شد. ای امیر المؤمنین علیه السلام! کسی که به غیر تو چنگ زد، سقوط کرد.

یا بگوید: «اگر خداوند مرا هدایت می کرد، از پرهیز گاران بودم». (57)

یا هنگامی که عذاب را می بیند بگوید: «ای کاش بار دیگر [به دنیا] باز می گشتم و از نیکو کاران بودم»! (58)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- هنگامی که دشمن خدا را به سوی قبرش می برند، به تشییع کنندگانش می گوید: «ای برادران من! آیا نمی شنوید که من از آن چه که برادر بدبختتان دچار آن شده است، به شما شکایت می کنم. دشمن خدا (شیطان) مرا فریب داد و مرا به کار زشت وارد کرد امّا الآن، خودش جلو نمی ایستد [و کنار رفته است] و برای من سوگند خورد که خیر خواه من است امّا مرا فریب داد. به شما از دنیایی شکایت می کنم که مرا فریب داد تا این که وقتی به او اطمینان کردم، مرا به زمین زد. و به شما از دوستان هوا و هوس شکایت می کنم که قصد مرا کردند سپس از من بیزاری جستند و مرا خوار کردند. به شما از فرزندانی شکایت می کنم که از آن ها حمایت کردم و آن ها را بر خودم ترجیح دادم امّا مال مرا خوردند و حالا مرا رها کردند. و به شما از مالی شکایت می کنم که حقّ خدا را در آن منع کردم [از آن مال خمس و زکات و صدقه ندادم] و بالِ آن بر من ماند و سودش برای دیگری شد. و به شما از خانه ای شکایت می کنم که برای به دست آوردن آن کل سرمایه ام را از دست دادم امّا ساکنان آن، افراد دیگری غیر از من شدند و به شما از طولانی بودنِ اقامتم در قبرم، شکایت می کنم که [آن قبر] ندا می دهد: «من خانه ی کرم ها و خانه ی تاریکی و وحشت و تنگ هستم». ای برادر من! تا آن جا که می توانید مرا نگه دارید [و در قبر نگذارید] و از مثل این چیزی که من با آن برخورد کردم، حذر

ص: 275

لَقِیتُ فَإِنِّی قَدْ بُشِّرْتُ بِالنَّارِ وَ بِالذُّلِّ وَ اَلصَّغَارِ وَ غَضَبِ اَلْعَزِیزِ اَلْجَبَّارِ وَا حَسْرَتَاهْ عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اَللّهِ وَ یَا طُولَ عَوْلَتَاهْ فَمَا لِی مِنْ شَفِیعٍ یُطاعُ وَ لاَ صَدِیقٍ یَرْحَمُنِی فَلَوْ أَنَّ لِی کَرَّهً فَأَکُونَ مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِذَا مَاتَ اَلْکَافِرُ شَیَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنَ اَلزَّبَانِیَهِ إِلَی قَبْرِهِ وَ إِنَّهُ لَیُنَاشِدُ حَامِلِیهِ بِصَوْتٍ یَسْمَعُهُ کُلُّ شَیْءٍ إِلاَّ اَلثَّقَلاَنِ وَ یَقُولُ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّهً فَأَکُونَ مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ بَلى قَدْ جاءَتْكَ آياتِي فَكَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَكْبَرْتَ وَ كُنْتَ مِنَ الْكافِرِينَ ﴾ (59)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَی الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً... فرد اللّه تعالي عليهم، فقال: بَلي قَدْ جاءَتْكَ آياتِي فَكَذَّبْتَ بِها يعني بالآيات الأئمة عليهم السلام وَ اسْتَكْبَرْتَ وَ كُنْتَ مِنَ الْكافِرِينَ يعني باللّه ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْمُتَكَبِّرِينَ ﴾ (60)

کنید. چرا که من به آتش دوزخ و خواری و کوچکی و خشم خداوند عزیز و جبّار، بشارت داده شده ام. ﴿ وَا حَسْرَتَاهْ عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللهِ ﴾. آه و وا ویلا از این همه ناله و فریاد! هیچ شفاعت کننده ای که شفاعتش پذیرفته شود و هیچ دوستی که به من رحم کند، ندارم. ای کاش بار دیگر [به دنیا] باز می گشتم و از مؤمنین می شدم.

2- امام صادق علیه السلام- وقتی فرد کافر بمیرد، هفتاد هزار تن از فرشتگان عذاب او را تا کنار گورش تشییع می کنند و او با صدایی که آن را همه چیز غیر از آدم و جن می شنوند می گوید: ای کاش بار دیگر [به دنیا] باز می گشتم و از مؤمنین می شدم.

آری، آیات من به سراغ تو آمد، امّا آن را تکذیب کردی و تکبّر نمودی و از کافران بودی. (59)

1- علیّ بن ابراهیم [منافقان و کفّار، هنگام مرگ می گویند]: ﴿ أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَی الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً ﴾ خداوند به آنان پاسخ داد و فرمود: ﴿ بَلَی قَدْ جَاءتْکَ آیَاتِی فَکَذَّبْتَ بِهَا ﴾ یعنی به نشانه ها و معجزات امامان علیهم السلام ایمان نیاوردید. ﴿ وَ اسْتَكْبَرْتَ وَ كُنْتَ مِنَ الْكافِرينَ ﴾؛ یعنی کافر به خداوند شدید».

و روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بستند [و تکبّر ورزیدند] می بینی که صورت هایشان سیاه است؛ آیا در جهنّم جایگاهی برای متکبّران نیست؟! (60)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ خَیْثَمَهَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: مَنْ حَدَّثَ عَنَّا بِحَدِیثٍ فَنَحْنُ مُسَائِلُوهُ عَنْهُ یَوْماً فَإِنْ صَدَقَ عَلَیْنَا فَإِنَّمَا یَصْدُقُ عَلَی اَللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ إِنْ کَذَبَ عَلَیْنَا فَإِنَّمَا یَکْذِبُ عَلَی اَللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ لِأَنَّا إِذَا حَدَّثْنَا لاَ نَقُولُ قَالَ فُلاَنٌ وَ قَالَ فُلاَنٌ إِنَّمَا نَقُولُ قَالَ اَللَّهُ وَ قَالَ رَسُولُهُ ثُمَّ تَلاَ هَذِهِ اَلْآیَهَ وَ یَوْمَ اَلْقِیامَهِ تَرَی اَلَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اَللّهِ اَلْآیَهَ ثُمَّ أَشَارَ خَیْثَمَهُ إِلَی أُذُنَیْهِ فَقَالَ صَمَّتَا إِنْ لَمْ أَکُنْ سَمِعْتُهُ ﴾. (1)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ كَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ یَعْنِی إِنْكَارَهُمْ وَلَایَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ ﴾. (2)

4-1- امام صادق علیه السلام- خیثمه گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «هر که از ما حدیثی روایت کند، روزی درباره ی آن حدیث او را باز خواست خواهیم کرد، اگر به راستی از ما گفته باشد، به راستی از خدا و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم گفته است و اگر به ما دروغ بسته باشد، به خدا و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دروغ بسته است؛ چرا که ما وقتی سخن می گوییم، نمی گوییم: فلان کس و فلان کس گفت، بلکه می گوییم: خداوند فرمود و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود. سپس آن حضرت علیه السلام این آیه را تلاوت فرمود: ﴿ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ تَرَي الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَي اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ ﴾. خیثمه به گوش های خود اشاره کرد و گفت: «کر شوند اگر سخن حضرت را نشنیده باشم».

5-1- امام باقر علیه السلام- ﴿ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ تَرَي الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَي اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ ﴾ یعنی انکار کردنشان را نسبت به ولایت امیر المؤمنین علیه السلام [می بینی].

2- الحسن علیه السلام- ﴿ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْكُمْ عَبَثاً وَ لَیْسَ بِتَارِكِكُمْ سُدًی كَتَبَ آجَالَكُمْ وَ قَسَمَ بَیْنَكُمْ مَعَایِشَكُمْ لِیَعْرِفَ كُلُّ ذِی لُبٍّ مَنْزِلَتَهُ وَ أَنَّ مَا قُدِّرَ لَهُ أَصَابَهُ وَ مَا صُرِفَ عَنْهُ فَلَنْ یُصِیبَهُ قَدْ كَفَاكُمْ مَئُونَةَ الدُّنْیَا وَ فَرَغَكُمْ لِعِبَادَتِهِ وَ حَثَّكُمْ عَلَی الشُّكْرِ وَ افْتَرَضَ عَلَیْكُمُ الذِّكْرَ وَ أَوْصَاكُمْ بِالتَّقْوَی وَ جَعَلَ التَّقْوَی مُنْتَهَی رِضَاهُ وَ التَّقْوَی بَابُ كُلِّ تَوْبَةٍ وَ رَأْسُ كُلِّ حِكْمَةٍ وَ شَرَفُ كُلِّ عَمَلٍ بِالتَّقْوَی فَازَ مَنْ فَازَ مِنَ الْمُتَّقِینَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفازاً وَ قَالَ وَ یُنَجِّی اللَّهُ الَّذِینَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ لا یَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ ﴾ (62)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: هَذِهِ شَرَائِعُ اَلدِّینِ لِمَنْ تَمَسَّکَ بِهَا وَ أَرَادَ اَللَّهُ تَعَالَی هُدَاهُ... أَفْعَالُ اَلْعِبَادِ مَخْلُوقَهٌ خَلْقَ تَقْدِیرٍ لاَ خَلْقَ تَکْوِینٍ وَ اَللّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ ﴾. (2)

2- الرّضا علیه السلام- ﴿ سَأَلَ اَلْمَأْمُونُ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنْ یَکْتُبَ لَهُ مَحْضَ اَلْإِسْلاَمِ عَلَی إِیجَازٍ وَ اِخْتِصَارٍ فَکَتَبَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِنَّ مَحْضَ اَلْإِسْلاَمِ شَهَادَهُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً صَمَداً قَیُّوماً سَمِیعاً بَصِیراً قَدِیراً قَدِیماً بَاقِیاً عَالِماً لاَ یَجْهَلُ قَادِراً لاَ یَعْجِزُ غَنِیّاً لاَ یَحْتَاجُ عَدْلاً لاَ یَجُورُ وَ أَنَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ... وَ أَنَّ أَفْعَالَ اَلْعِبَادِ مَخْلُوقَهٌ لِلَّهِ تَعَالَی خَلْقَ تَقْدِیرٍ لاَ خَلْقَ تَکْوِینٍ وَ اَللّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ ﴾. (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اَللَّهَ فِی شَیْءٍ أَوْ عَلَی شَیْءٍ أَوْ یُحَوَّلُ مِنْ شَیْءٍ إِلَی شَیْءٍ أَوْ یَخْلُو مِنْهُ شَیْءٌ أَوْ یَشْغَلُ بِهِ شَیْءٌ فَقَدْ وَ صَفَهُ بِصِفَهِ اَلْمَخْلُوقِینَ وَ اَللّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ لاَ یُقَاسُ بِالْقِیَاسِ وَ لاَ یُشَبَّهُ بِالنَّاسِ لاَ یَخْلُو مِنْهُ مَکَانٌ وَ لاَ یَشْغَلُ بِهِ مَکَانٌ قَرِیبٌ فِی بُعْدِهِ بَعِیدٌ فِی قُرْبِهِ ذَلِکَ اَللَّهُ رَبُّنَا لاَ إِلَهَ غَیْرُهُ ﴾. (4)

ص: 280

2- امام حسن علیه السلام- بدانید که خداوند شما را بیهود و عبث نیافریده، و به حال خود رهایتان نساخته، سرآمد عمرتان را ثبت کرده، و قوت و روزی شما را در میانتان پخش کرده، برای آن که صاحب خردی جایگاه خود را بشناسد، و بداند که آن چه در تقدیر اوست به او خواهد رسید؛ و آن چه از او دریغ داشته شده هرگز به او نمی رسد، شما را از روزی دنیا کفایت فرموده، و برای و پرستش خود خاطرتان را آسوده ساخته، و بر سپاس گزاری تشویق نموده، و یادآوری و ذکر خود را بر شما مقرّر داشته، و به پرهیز گاری - که نهایت خشنودی اوست - سفارش کرده. تقوا راه ورود هر توبه و بازگشت؛ و در افق اعلای هر خرد و دانایی، و مرتبه ی عالی هر کرداری است. پرهیز گاران در پرتو رعایت تقوا رستگار شدند. خداوند تبارک و تعالی فرماید: همانا رستگاری از آن افراد پرهیزگار است. (نبأ / 31) و نیز فرماید: ﴿ وَ یُنَجِّی اللَّهُ الَّذِینَ اتَّقَوا بِمَفَازَتِهِمْ لَا یَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُونَ ﴾ پس ای بندگان خدا، از خدا پروا کنید».

خداوند آفریدگار همه چیز است و حافظ و نگهبان بر همه ی اشیاء است. (62)

1- امام صادق علیه السلام- این مسائل، برای کسی که مایل است تمسّک به آن بجوید شرایع و آداب دینی است، خداوند هم او را هدایت خواهد کرد افعال بندگان مخلوق به خلق تقدیری است نه به خلق تکوینی [یعنی طبق اراده ی خود مخلوقات است نه از روی جبر]؛ خداوند آفریدگار همه چیز است.

2- امام رضا علیه السلام- مأمون از حضرت رضا علیه السلام درخواست کرد خلاصه ای از اسلام واقعی را به اختصار برایش بنویسد». امام علیه السلام این مطالب را نوشت. اسلام واقعی این شهادت است: خدایی جز اللّه نیست، خدایی یکتا و یگانه است، بی نیاز و پا بر جا و شنوا و بینا و قادر و همیشگی و ماندگار است. عالمی است که جهل در او راه ندارد و قادری است که ناتوانی در او نیست، بی نیازی است که هرگز نیازمند نمی شود. عادلی است که ستم روا نمی دارد. او آفریننده ی هر چیزی است... کارهای بندگان خدا، آفریده ی خداست، یعنی اندازه گیریش با خداست نه پیدایش آن، [یعنی طبق اراده ی خود مخلوقات است نه از روی جبر] خداوند آفریدگار همه چیز است.

3- امام صادق علیه السلام- کسی که گمان می کند که خداوند داخل چیزی است یا روی چیزی است یا از چیزی به چیز دیگر تبدیل می شود یا این که چیزی از او [قدرت او] خالی می شود یا چیزی به او مشغول می شود [از او پُر می شود]، [در واقع] خدا را به ویژگی های مخلوقات توصیف کرده است و حال آن که خداوند آفریدگار همه چیز است و قابل مقایسه [با آن ها] نیست و شبیه مردم نیست، هیچ جایی از او خالی نیست و هیچ جایی به او مشغول نیست [از او پُر نیست]، در عین دور بودنش، نزدیک است و در عین نزدیک بودنش دور است. این همان پروردگار ماست که خدایی جز او نیست.

ص: 281

4- الصادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خِلْوٌ مِنْ خَلْقِهِ وَ خَلْقَهُ خِلْوٌ مِنْهُ وَ کُلُّ مَا وَقَعَ عَلَیْهِ اِسْمُ شَیْءٍ مَا خَلاَ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَهُوَ مَخْلُوقٌ وَ اَللّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ تَبَارَکَ اَلَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ ﴾. (1)

5- الحسن علیه السلام- ﴿ قَالَ أَبُو هَاشِمٍ: خَطَرَ بِبَالِی أَنَّ اَلْقُرْآنَ مَخْلُوقٌ أَمْ غَیْرُ مَخْلُوقٍ فَقَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَا أَبَا هَاشِمٍ اَللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَ مَا سِوَاهُ مَخْلُوقٌ ﴾. (2)

6- الرّضا علیه السلام- ﴿ عَنْ یَاسِرٍ اَلْخَادِمِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ مَا تَقُولُ فِی اَلتَّفْوِیضِ فَقَالَ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَوَّضَ إِلَی نَبِیِّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمْرَ دِینِهِ فَقَالَ ما آتاکُمُ اَلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَأَمَّا اَلْخَلْقَ وَ اَلرِّزْقَ فَلاَ ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ: خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَ هُوَ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ: اَلَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یُشْرِکُونَ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ لَهُ مَقالِيدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ اللَّهِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ ﴾ (63)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ لَهُ مَقالِيدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَعْنِی مَفَاتِیحَ اَلسَّمَوَاتِ وَ اَلْأَرْضِ ﴾. (4)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ مقليد و مقلاد،يريد مفاتيح السّماوات و الأرض بالرّزق و الرّحمة ﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلْ أَفَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجاهِلُونَ ﴾ (64)

1- السّجّاد علیه السلام- ﴿ أَنَّهُ اِجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ إِلَی أَبِی طَالِبٍ وَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عِنْدَهُ... فَقَالُوا: قُلْ لَهُ یَكُفَّ عَنْ شَتْمِ آلِهَتِنَا فَلَا یَذْكُرْهَا بِسُوءٍ فَنَزَلَ أَفَغَیْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ ﴾. (6)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ ﴾ (65)

ص: 282

4- امام صادق علیه السلام- خدای تبارک و تعالی از خلق خود خالی [و غیر مندرج درهم] است و خلقش از او خالی اند و هر چه نام چیز بر آن واقع شود و در مورد کیفیّت آن بتوان پرسید، غیر از خدای عزّ و جلّ، مخلوق است. خداوند آفریدگار همه چیز است. خدایی که هیچ چیز شبیه او نیست بزرگ و تبارک است.

5- امام حسن علیه السلام- ابو هاشم گوید: «به ذهنم خطور کرد که قرآن است یا غیر مخلوق»؟ امام حسن عسکری علیه السلام به من فرمود: «ای ابو هاشم! خداوند آفریدگار همه چیز است و هر چیزی غیر از او [حتّی قرآن]، مخلوق (آفریده شده) است».

6- امام رضا علیه السلام- یاسر خادم گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: «درباره ی تفویض چه می فرمایید»؟ ایشان فرمود: «خداوند متعال امر دین خود را به پیامبرش تفویض کرد و فرمود: و آن چه را فرستاده ی [او] به شما داد آن را بگیرید و از آن چه شما را باز داشت، باز ایستید و از خدا پروا بدارید. (حشر / 7). امّا آفرینش و روزی را به کسی تفویض نکرده». سپس حضرت علیه السلام فرمود: «خداوند متعال می فرماید: خداوند آفریدگار همه چیز است و نیز می فرماید: خدا همان کسی است که شما را آفرید، سپس به شما روزی بخشید، آن گاه شما را می میراند و پس از آن زنده می گرداند. آیا در میان شریکان شما کسی هست که کاری از این [قبیل] کند؟ منزّه است او و برتر است از آن چه [با وی] شریک می گردانند. (روم / 40)».

کلیدهای آسمان ها و زمین از آن اوست؛ و کسانی که به آیات خداوند کافر شدند زیان کاران [واقعی] هستند. (63)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَ الأرْضِ ﴾ یعنی کلید های آسمان ها و زمین [در دست خداست].

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- منظور از مقلید و مقلاد، کلیدهای روزی و رحمتِ آسمان ها و زمین است.

بگو: «آیا به من دستور می دهید که غیر خدا را بپرستم ای جاهلان»؟! (64)

1- امام سجاد علیه السلام- عدّه ای از قریش [در اوائل نبوت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم] جمع شدند و در حالی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، پیش ابو طالب رحمه اللّه علیه بود، نزد ابو طالب رحمه اللّه علیه رفتند... گفتند: «به او بگو از ناسزا گویی به خدایان ما دست بردارد و به ناپسندی از آن ها یاد نکند». پس این آیه نازل شد: ﴿ قُلْ أَفَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجَاهِلُونَ ﴾.

به تو و همه ی پیامبران پیشین وحی شده که اگر مشرک شوی، تمام اعمالت تباه می شود و از زیان کاران خواهی بود. (65)

ص: 283

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ إِلَی قَوْلِهِ: مِنَ اَلْخاسِرِینَ فَهَذِهِ مُخَاطَبَهٌ لِلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ اَلْمَعْنَی لِأُمَّتِهِ وَ اَلدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ: بَلِ اَللّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ اَلشّاکِرِینَ وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ نَبِیَّهُ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَعْبُدُهُ وَ یَشْکُرُهُ وَ لَکِنِ اِسْتَعْبَدَ نَبِیَّهُ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالدُّعَاءِ إِلَیْهِ تَأْدِیباً لِأُمَّتِهِ ﴾. (1)

2- الرّضا علیه السلام- ﴿ فَقَالَ لَهُ اَلْمَأْمُونُ: یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ... فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: عَفَا اَللّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ قَالَ اَلرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: هَذَا مِمَّا نَزَلَ بِإِیَّاکِ أَعْنَی وَ اِسْمَعِی یَا جَارَهْ خَاطَبَ اَللَّهُ تَعَالَی بِذَلِکَ نَبِیَّهُ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَرَادَ بِهِ أُمَّتَهُ، وَ کَذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ اَلْخاسِرِینَ ﴾. (2)

3- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ هذا أدب عن اللّه تعالی لنبیه صلی اللّه علیه و آله و سلم و تهدید لغیره لأن اللّه تعالی قد عصمه من الشرک و مداهنة الکفار و لیس فی هذا ﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ نَزَل القُرْآنُ بِإِيَّاكِ أَعْنِي و اسْمَعِي يَا جَارَةُ ﴾. (4)

5- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمَرَ بِقَطْعِ لِصٍّ فَقَالَ اَللِّصُّ یَا رَسُولَ اَللَّهِ قَدَّمْتُهُ فِی اَلْإِسْلاَمِ وَ تَأْمُرُهُ بِالْقَطْعِ فَقَالَ لَوْ کَانَتْ اِبْنَتِی فَاطِمَهُ فَسَمِعَتْ فَاطِمَهُ فَحَزِنَتْ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بِقَوْلِهِ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ فَحَزِنَ رَسُولُ اَللَّهِ فَنَزَلَ لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلاَّ اَللّهُ لَفَسَدَتا فَتَعَجَّبَ اَلنَّبِیُّ مِنْ ذَلِکَ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ وَ قَالَ کَانَتْ فَاطِمَهُ حَزِنَتْ مِنْ قَوْلِکَ فَهَذِهِ اَلْآیَاتُ لِمُوَافَقَتِهَا لِتَرْضَی ﴾. (5)

6- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یُصَلِّی وَ اِبْنُ اَلْکَوَّاءِ خَلْفَهُ وَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقْرَأُ، فَقَالَ اِبْنُ اَلْکَوَّاءِ وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ اَلْخاسِرِینَ فَسَکَتَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ حَتَّی سَکَتَ اِبْنُ اَلْکَوَّاءِ ثُمَّ عَادَ فِی قِرَاءَتِهِ حَتَّی فَعَلَ اِبْنُ اَلْکَوَّاءِ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ فَلَمَّا کَانَ فِی اَلثَّالِثَهِ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اَللّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ اَلَّذِینَ لا یُوقِنُونَ ﴾. (6)

ص: 284

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ ﴾ این آیه، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را خطاب قرار داده است ولی منظور امّت اوست و دلیلش این کلام اوست: ﴿ بَلِ اَللَّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ اَلشَّاکِرِینَ ﴾ و خدا می دانست که پیامبرش او را عبادت می کند و شکر گزار اوست [و به او شرک نمی ورزد] ولی پیامبرش را با این خطاب، به عبد بودن دستور می دهد تا به این وسیله به امّتش هشدار بدهد.

2- امام رضا علیه السلام- مأمون به ایشان عرض کرد: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم!... مرا درباره ی کلام خداوند متعال: خداوند تو را بخشید چرا به آن ها اجازه دادی؟!. (توبه / 43). آگاه ساز». حضرت فرمود: «این از جمله آیاتی است که خداوند نازل فرمود و به کسی گفت تا دیگری بشنود. خداوند با این سخن پیامبرش صلی اللّه علیه و آله و سلم را مورد خطاب قرار داد امّا امّت او را منظور داشت، هم چنین است کلام خداوند عزّ و جلّ که فرمود: ﴿ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ ﴾».

3- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- این آیه در خطاب به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در مقام تأدیب و در خطاب به دیگران در مقام تهدید است، زیرا خداوند متعال او (پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم) را از شرک و صلح با کافران، حفظ کرده و در مورد پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم چنین احتمالی [که شرک ورزد] نیست.

4- امام صادق علیه السلام- [بعضی از آیات قرآن مثل این آیه از [قرآن مانند این ضرب المثل عربي نازل شده [که گویند]: «اياك اعني و اسمعي يا جاره؛ یعنی به تو می گویم ولی ای همسایه تو گوش کن».

5- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمان داد تا دست دزدی را قطع کنند، دزد گفت: «این دست را در اسلام تقدیم کرده ام ولی اکنون فرمان به قطع آن می دهی»؟ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «اگر دخترم فاطمه علیها السلام نیز چنین کاری را انجام داده بود دست او را نیز قطع می کردم. هنگامی که حضرت فاطمه علیها السلام این سخن را شنید اندوهگین گردید پس جبرئیل فرود آمد و این آیه را برای او تلاوت نمود: ﴿ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ ﴾، و پس از نزول این آیه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم محزون گردید، بنا بر این آیه ی، ذیل نازل گردید: اگر در آسمان و زمین، جز «اللّه» خدایان دیگری بود، فاسد می شدند. (انبیاء / 22). با نزول این آیه، پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم متعجّب گردید و لذا جبرئیل فرود آمده و گفت: «چون حضرت فاطمه علیها السلام از آن سخن تو دلگیر شد لذا این آیات برای جلب رضایت او نازل گردید».

6- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- علیّ بن ابی طالب علیه السلام نماز می خواند و ابن کواء پشت سرش بود و امیر المؤمنین علیه السلام در حال قرائت بود که ابن کواء گفت: ﴿ وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ ﴾. امير المؤمنين علیه السلام سکوت کرد تا این که ابن کواء ساکت شد [آیه را تمام کرد]. آن گاه قرائتش را ادامه داد تا این که ابن کواء این کار را سه بار انجام داد. در مرتبه ی سوّم امیر المؤمنین علیه السلام گفت: اکنون که چنین است صبر پیشه کن که وعده ی خدا حق است و هرگز کسانی که ایمان ندارند تو را خشمگین نسازند [و از راه خود منحرف نکنند]!. (روم / 60)».

ص: 285

وَ اَلْإِمَامَهُ فِی اِبْنِ عَمِّکَ فَلَوْ عَدَلْتَ بِهَا إِلَی حِینٍ لَکَانَ أَوْلَی فَقَالَ لَهُمُ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا فَعَلْتُ ذَلِکَ بِرَأْیِی فَأَتَخَیَّرُ فِیهِ وَ لَکِنَّ اَللَّهَ أَمَرَنِی بِهِ وَ فَرَضَهُ عَلَیَّ فَقَالُوا لَهُ فَإِذَا لَمْ تَفْعَلْ ذَلِکَ مَخَافَهَ اَلْخِلاَفِ عَلَی رَبِّکَ فَأَشْرِکْ مَعَهُ فِی اَلْخِلاَفَهِ رَجُلاً مِنْ قُرَیْشٍ یَسْکُنْ إِلَیْهِ اَلنَّاسُ لِیَتِمَّ لَکَ اَلْأَمْرُ وَ لاَ تُخَالِفِ اَلنَّاسَ عَلَیْکَ فَنَزَلَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ اَلْخاسِرِینَ ﴾. (1)

6- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ لَمَّا نَصَّ عَلَی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بِالْإِمَامَهِ فِی اِبْتِدَاءِ اَلْأَمْرِ جَاءَهُ قَوْمٌ مِنْ قُرَیْشٍ ف فَقَالُوا یَا رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی أَنْ قَالُوا یَا رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَشْرِکْ مَعَهُ فِی اَلْخِلاَفَهِ رَجُلاً مِنْ قُرَیْشٍ یَسْکُنْ إِلَیْهِ اَلنَّاسُ لِیَتِمَّ لَکَ اَلْأَمْرُ وَ لاَ تُخَالِفِ اَلنَّاسَ عَلَیْکَ فَنَزَلَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ اَلْخاسِرِینَ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ كُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ ﴾ (66)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ یَعْنِی بَلِ اَللَّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ اَلشَّاکِرِینَ یَعْنِی بَلِ اَللَّهَ فَاعْبُدْ بِالطَّاعَهِ وَ کُنْ مِنَ اَلشَّاکِرِینَ أَنْ عَضَدْتُکَ بِأَخِیکَ وَ اِبْنِ عَمِّکَ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ مَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴾ (67)

عمویت علی علیه السلام». پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «من از جانب خودم این کار را نکردم که در آن اختیار داشته باشم [و بتوانم امامت را از او بردارم]، بلکه خداوند مرا به آن دستور داد داد و [اعلام آن را] بر من واجب کرد». آن ها گفتند: «پس مردی از قریش را با او [در امامت] شریک کن تا این که مردم با تو مخالفت نکنند». که در اثر این سخنان این آیه نازل شد: ﴿ لَئِنْ اَشْرَكْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ ﴾.

6- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- هنگامی که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در اوّل کار بر [امامت] امیر المؤمنین علیه السلام تصریح کرد، گروهی از مردم قریش آمدند و گفتند: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم!... مردی از قریش را در خلافت با او شریک کن تا این که مردم به او آرام بگیرند و امر برای تو کامل شود». که این آیه نازل شد: ﴿ لَئِنْ اَشْرَكْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ ﴾.

بلکه تنها خداوند را عبادت کن و از شکر گزاران باش. (66)

1- امام صادق علیه السلام- ﴿ بَلِ اللَّه فَاعْبُدْ ﴾ یعنی بلکه خدا را به واسطه ی اطاعت، عبادت کن ﴿ وَ کُنْ مِنَ اَلشَّاکِرِینَ ﴾ از شکر گزاران باش، که برادر و پسر عمّت را یاور تو ساختم.

آن ها خدا را آن گونه که باید بشناسند، نشناختند، در حالی که تمام زمین در روز قیامت در قبضه ی [قدرت] اوست و آسمان ها پیچیده در دست او؛ خداوند منزّه و برتر است از آن چه همتای او قرار می دهند. (67)

الْأَرْضَ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ کَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَیْءٍ ثُمَّ نَزَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَفْسَهُ عَنِ الْقَبْضَهِ وَ الْیَمِینِ فَقَالَ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ ﴾. (1)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ اَلْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ اَلْقِیامَهِ فَقَالَ: یَعْنِی مِلْکَهُ، لاَ یَمْلِکُهَا مَعَهُ أَحَدٌ... قُلْتُ: فَقَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ اَلسَّماواتُ مَطْوِیّاتٌ بِیَمِینِهِ؟ قَالَ: اَلْیَمِینُ اَلْیَدُ وَ اَلْیَدُ اَلْقُدْرَهُ وَ اَلْقُوَّهُ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ اَلسَّماواتُ مَطْوِیّاتٌ بِیَمِینِهِ أَیْ بِقُدْرَتِهِ وَ قُوَّتِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یُشْرِکُونَ ﴾. (2)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ كَانَ عَزَّ وَ جَلَّ الْمَوْجُودَ بِنَفْسِهِ لَا بِأَدَاتِهِ انْتَفَی أَنْ یَكُونَ قَدَرُوهُ حَقَّ قَدْرِهِ فَقَالَ تَنْزِیهاً لِنَفْسِهِ عَنْ مُشَارَكَةِ الْأَنْدَادِ وَ ارْتِفَاعاً عَنْ قِیَاسِ الْمُقَدِّرِینَ لَهُ بِالْحُدُودِ مِنْ كَفَرَةِ الْعِبَادِ وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِكُونَ فَمَا دَلَّكَ الْقُرْآنُ عَلَیْهِ مِنْ صِفَتِهِ فَاتَّبِعْهُ لِیُوصِلَ بَیْنَكَ وَ بَیْنَ مَعْرِفَتِهِ وَ ائْتَمَّ بِهِ وَ اسْتَضِئْ بِنُورِ هِدَایَتِهِ فَإِنَّهَا نِعْمَةٌ وَ حِكْمَةٌ أُوتِیتَهُمَا فَخُذْ مَا أُوتِیتَ وَ كُنْ مِنَ الشَّاكِرِینَ ﴾. (3)

4-1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ اَلْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ اَلْقِیامَهِ وَ اَلسَّماواتُ مَطْوِیّاتٌ بِیَمِینِهِ أَیْ بِقُوَّهٍ ﴾. (4)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ یْحَکَ یَا إِنْسَانُ جِدّاً جِدّاً وَ قُرِّبُوا لِلْحِسَابِ فَرْداً فَرْداً وَ جاءَ رَبُّکَ وَ اَلْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا یَسْأَلُهُمْ عَمَّا عَمِلُوا حَرْفاً حَرْفاً وَ جِیءَ بِهِمْ عُرَاهَ اَلْأَبْدَانِ خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ أَمَامَهُمُ اَلْحِسَابُ وَ مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ یَسْمَعُونَ زَفِیرَهَا وَ یَرَوْنَ سَعِیرَهَا فَلَمْ یَجِدُوا نَاصِراً وَ لاَ وَلِیّاً یُجِیرُهُمْ مِنَ اَلذُّلِّ فَهُمْ یَعْدُونَ سِرَاعاً إِلَی مَوَاقِفِ اَلْحَشْرِ یُسَاقُونَ سَوْقاً فَالسَّمَاوَاتُ مَطْوِیّاتٌ بِیَمِینِهِ کَطَیِّ اَلسِّجِلِّ لِلْکُتُبِ ﴾. (5)

ص: 290

انسانی، نفرستاده است!. (انعام / 97). و در پایان آیه خدای بزرگ خود را از آلایش به این نسبت های ناروای [چنگ زدن و دست داشتن]، پاک و منزّه دانسته و فرموده است: ﴿ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِكُونَ ﴾. [و این دو جمله را باید چنین معنا کرد که، خدا را به شایستگی نشناخته اند و گفته اند آسمان در قبضه ی اوست یا این که گفته اند خدا نازل نکرده است، خداوند از این موارد که آن ها می گویند، پاک و منزّه و مبرّی است].

2-1- امام صادق علیه السلام- سلیمان بن مهران گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد کلام خداوند عزّ و جلّ: ﴿ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ ﴾ سؤال کردم. فرمود: «یعنی پادشاهی و مملکت او که هیچ کس در آن با او شریک نیست»... عرض کردم: «پس این که فرموده: ﴿ وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ ﴾ یعنی چه»؟ فرمود: «یمین، کنایه از دست است و دست، کنایه از قدرت و قوّت و توانایی است. خدای عزّ و جلّ می فرماید که ﴿ وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ ﴾ یعنی به واسطه ی قدرت و توانایی او، آسمان ها پیچیده می شوند. خداوند منزّه و برتر است از آن چه همتای او قرار می دهند».

3-1- امام علی علیه السلام- خداوند عزّ و جلّ، موجودی مستقل و قائم به نفس خود است و برای وجود خود نیازی به ابزار و وسیله و واسطه ندارد. البتّه خود می فرماید که کسی نمی تواند آن طور که شایسته ی اوست، او را بشناسد و برای این که خود را از گفتار و پندار بندگان کافرش که برای او شریکانی قائل شده اند و از پندار افرادی که به حساب خود، خداوند را با قیاس با دیگر موجودات، محدود به حد و اندازه دانسته اند منزّه و بری کند، فرموده است: ﴿ وَ ما قَدَرُوا اَللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ اَلْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ اَلْقِیامَهِ وَ اَلسَّماواتُ مَطْوِیّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یُشْرِکُونَ ﴾ برای رسیدن به شناخت بیش تر بین تو و خداوند، هر صفتی را که قرآن از خداوند به تو می گوید را قبول و پیروی کن و از نور هدایت قرآن استفاده کن که قرآن هم نعمت است هم حکمت که هر دوی آن ها به تو داده شده است. پس هر چه به تو می دهد [و هر چه قرآن می گوید] را بپذیر و از جمله شکر کنندگان باش.

4-1- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- در آیه: ﴿ وَ اَلْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ اَلْقِیامَهِ وَ اَلسَّماواتُ مَطْوِیّاتٌ بِیَمِینِهِ ﴾ منظور از یمین، قدرت و توان است.

5-1- امام علی علیه السلام- حقیقتاً وای بر تو ای انسان! قطعاً تک تک شما به زمان حساب و کتاب [اعمالتان] نزدیک می شوید؛ و فرمان پروردگارت فرا رسد و فرشتگان صف در صف حاضر شوند، (فجر / 22) و از تمام اعمالشان، حرف به حرف سؤال پرسیده خواهد شد، به صورت برهنه [و بی پناه به محشر] آورده می شوند در حالی که دیدگانشان به زیر افکنده، پیش رویشان حساب و از پشت سرشان شعله ی جهنّمی که صدایش را می شنوند و زبانه ی او را می بینند قرار دارد. (و در آن جا) یاوری و دوستی پیدا نمی کنند که از این ذلّت آنان را پناه دهد. به سرعت به سوی ایستگاه های محشر می دوند و به این سو و آن سو روان می شوند؛ در آن روز که آسمان را چون طوماری در هم می پیچیم، [سپس] همان گونه که آفرینش را آغاز کردیم، آن را باز می گردانیم این وعده ای است بر ما، و قطعاً آن را انجام خواهیم داد. (انبیاء / 104)

ص: 291

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فَمَنْ سَاوَی رَبَّنَا بِشَیْءٍ فَقَدْ عَدَلَ بِهِ وَ اَلْعَادِلُ بِهِ کَافِرٌ بِمَا نَزَلَتْ بِهِ مُحْکَمَاتُ آیَاتِهِ وَ نَطَقَتْ بِهِ شَوَاهِدُ حُجَجِ بَیِّنَاتِهِ لِأَنَّهُ اَللَّهُ اَلَّذِی لَمْ یَتَنَاهَ فِی اَلْعُقُولِ فَیَکُونَ فِی مَهَبِّ فِکْرِهَا مُکَیَّفاً وَ فِی حَوَاصِلِ رَوِیَّاتِ هِمَمِ اَلنُّفُوسِ مَحْدُوداً مُصَرَّفاً اَلْمُنْشِئُ أَصْنَافَ اَلْأَشْیَاءِ بِلاَ رَوِیَّهٍ اِحْتَاجَ إِلَیْهَا وَ لاَ قَرِیحَهِ غَرِیزَهٍ أَضْمَرَ عَلَیْهَا وَ لاَ تَجْرِبَهٍ أَفَادَهَا مِنْ مَرِّ حَوَادِثِ اَلدُّهُورِ وَ لاَ شَرِیکٍ أَعَانَهُ عَلَی اِبْتِدَاعِ عَجَائِبِ اَلْأُمُورِ اَلَّذِی لَمَّا شَبَّهَهُ اَلْعَادِلُونَ بِالْخَلْقِ اَلْمُبَعَّضِ اَلْمَحْدُودِ فِی صِفَاتِهِ ذِی اَلْأَقْطَارِ وَ اَلنَّوَاحِی اَلْمُخْتَلِفَهِ فِی طَبَقَاتِهِ وَ کَانَ عَزَّ وَ جَلَّ اَلْمَوْجُودَ بِنَفْسِهِ لاَ بِأَدَاتِهِ اِنْتَفَی أَنْ یَکُونَ قَدَرُوهُ حَقَّ قَدْرِهِ فَقَالَ تَنْزِیهاً لِنَفْسِهِ عَنْ مُشَارَکَهِ اَلْأَنْدَادِ وَ اِرْتِفَاعاً عَنْ قِیَاسِ اَلْمُقَدِّرِینَ لَهُ بِالْحُدُودِ مِنْ کَفَرَهِ اَلْعِبَادِ وَ مٰا قَدَرُوا اَللّٰهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ اَلْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ اَلْقِیٰامَهِ وَ اَلسَّمٰاوٰاتُ مَطْوِیّٰاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحٰانَهُ وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا یُشْرِکُونَ مَا دَلَّکَ اَلْقُرْآنُ عَلَیْهِ مِنْ صِفَتِهِ فَاتَّبِعْهُ لِیُوصِلَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ مَعْرِفَتِهِ وَ أَتَتْ بِهِ وَ اِسْتَضِئْ بِنُورِ هِدَایَتِهِ فَإِنَّهَا نِعْمَهٌ وَ حِکْمَهٌ أُوتِیتَهُمَا فَخُذْ مَا أُوتِیتَ وَ کُنْ مِنَ اَلشّٰاکِرِینَ وَ مَا دَلَّکَ اَلشَّیْطَانُ عَلَیْهِ مِمَّا لَیْسَ فِی اَلْقُرْآنِ عَلَیْکَ فَرْضُهُ وَ لاَ فِی سُنَّهِ اَلرَّسُولِ وَ أَئِمَّهِ اَلْهُدَی أَثَرُهُ فَکِلْ عِلْمَهُ إِلَی اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ ذَلِکَ مُنْتَهَی حَقِّ اَللَّهِ عَلَیْکَ ﴾. (1)

7-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ سَلْمَانَ اَلْفَارِسِیِّ: فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ یَذْکُرُ فِیهِ قُدُومَ اَلْجَاثَلِیقِ اَلْمَدِینَهَ مَعَ مِائَهٍ مِنَ اَلنَّصَارَی بَعْدَ وَفَاهِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سُؤَالَهُ أَبَا بَکْرٍ عَنْ مَسَائِلَ لَمْ یُجِبْهُ عَنْهَا ثُمَّ أُرْشِدَ إِلَی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَسَأَلَهُ عَنْهَا فَأَجَابَهُ، فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَنْ قَالَ لَهُ: أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِكُونَ، فَإِذَا طُوِیَتِ السَّمَاوَاتُ وَ قُبِضَتِ الْأَرْضُ، فَأَیْنَ تَكُونُ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ وَ هُمَا فِیهِمَا؟ قَالَ: فَدَعَا بِدَوَاةٍ وَ قِرْطَاسٍ ثُمَّ كَتَبَ فِیهِ: الْجَنَّةَ وَ النَّارَ، ثُمَّ دَرَجَ الْقِرْطَاسَ وَ دَفَعَهُ إِلَی النَّصْرَانِیِّ، وَ قَالَ لَهُ: أَلَیْسَ قَدْ طَوَیْتُ هَذَا الْقِرْطَاسَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَافْتَحْهُ فَفَتَحْتُهُ قَالَ: هَلْ تَرَی آیَةَ النَّارِ وَ آیَةَ الْجَنَّةِ أَمَحَاهُمَا الْقِرْطَاسُ؟. قَالَ: لَا قَالَ:

ص: 292

6-1- امام علی علیه السلام- هر که پروردگار ما را با چیزی برابر کند، نظیر و شریکی برایش قرار داده و آن که عدیل و نظیر برایش قرار دهد، کافر است و دلیل این امر، آیات محکم قرآن است که نازل شده و حجّت های آشکار الهی به آن دلالت می کند. چرا که او خدائی است که عقول به آن جا نمی رسد و همّت های نفس ها محدود است و زود از راه خود باز می گردند. همان کسی که اقسام چیزها را ایجاد می فرماید بدون این که به آن محتاج باشد و نه قریحه ی طبیعی که دل بر آن بسته باشد و خاطری که در آن نهان داشته باشد و نه تجربه و آزمایشی که آن را از مرور حوادث روزگار، فرا گرفته و کسب نموده باشد و نه شریکی که او را بر ایجاد امور عجیب یاری داده باشد. همان کسی که وقتی افراد از حق باز گشته، او را به مخلوقاتی که احوال و صفاتشان محدود و متفاوت است و در اطوار و طبقات خود حد و حدود و اطراف و نواحی دارند، تشبیه کردند، او مستقل به ذات خود موجود بود نه این که به ادلّه ی آیات و به واسطه ی وجود نشانه ها موجود باشد و برای آن جناب، تنزیه و دور داشتن خویش از فرض مشارکت همتایان و بلند شدن از قیاس و اندازه کردن بندگان کافری که او را به اندازها اندازه کردند، فرمود: ﴿ وَ ما قَدَرُوا اَللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ اَلْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ اَلْقِیامَهِ وَ اَلسَّماواتُ مَطْوِیّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یُشْرِکُونَ ﴾ پس به صفاتی از خداوند که آیات قرآن، تو را به آن ها راهنمایی می کند، اقتدا کن تا به حقیقت خداوند واصل آیی، به آن اقتدا نما و به نور هدایتش روشنی بجو! چرا که آن نعمت و حکمتی است که آن ها را به تو داده اند پس آن چه را که به تو داده اند بگیر و از جمله شکر کنندگان باش و آن مواردی را که شیطان به تو القا می کند و برای آن ها در قرآن هیچ دستوری نمی یابی و در سنّت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و ائمه هدی علیهم السلام اثری از آن نمی بینی، به خداوند بزرگ وا گذار کن که این کار انجام تمام حقّی است که خداوند بر گردن تو دارد.

7-1- امام علی علیه السلام- سلمان فارسی رحمه اللّه علیه در حدیث طولانی ای که در آن ورود جاثلیق (عالم مسیحی) را به همراه صد نفر از مسیسحیان به مدینه ذکر می کند که جاثلیق از ابو بکر سؤالاتی پرسید و ابو بکر نتوانست جواب دهد و بعد از آن جاثلیق به سوی امیر المؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام ارشاد و رهنمایی شد و از آن حضرت چند سؤال نمود و حضرت جواب داده [در آن حدیث چنین آمده:] از جمله سؤالاتی که جاثلیق پرسید این بود که گفت: «مرا از منظور این آیه: ﴿ وَ ما قَدَرُوا اَللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ اَلْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ اَلْقِیامَهِ وَ اَلسَّماواتُ مَطْوِیّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یُشْرِکُونَ ﴾ با خبر ساز؛ که اگر آسمان ها در هم پیچیده می شود و زمین گرفته می شود [که دیگر نه آسمانی خواهد بود و نه زمینی] بهشت و جهنّم که جایی در آسمان و زمین است کجاست؟ [و طبق ادّعای این آیه، با برچیده شدن آسمان و زمین، بهشت و جهنّم نیز از بین می رود]. حضرت یک کاغذ و قلم خواست و در آن کاغذ نام بهشت و جهنّم را نوشت بعد کاغذ را پیچید و به دست نصرانی داد بعد فرمود: «آیا این کاغذ را درهم نپیچیدم»؟ عرض کرد: «بلی». سپس فرمود: «کاغذ را باز کن نصرانی کاغذ را باز کرد حضرت فرمود: «آیا اثری از کلمه ی جهنّم و بهشت در آن می بینی یا این که کاغذ [و پیچیده شدن آن] آن ها را محو کرده است»؟ نصرانی

ص: 293

فَهَكَذَا فِی قُدْرَةِ اللَّهِ تَعَالَی إِذَا طُوِیَتِ السَّمَاوَاتُ وَ قُبِضَتِ الْأَرْضُ لَمْ تَبْطُلِ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ كَمَا لَمْ تُبْطِلْ طَیُّ هَذَا الْكِتَابِ آیَةَ ﴾. (1)

8-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ أَنَّ یَهُودِیّاً جَاءَ إِلَی اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ لَهُ: یَا مُحَمَّدُ، أَسْأَلُکَ فَتُخْبِرُنِی... أَرَأَیْتَ قَوْلَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: یَوْمَ تُبَدَّلُ اَلْأَرْضُ غَیْرَ اَلْأَرْضِ وَ اَلسَّماواتُ أَیْنَ اَلنَّاسُ یَوْمَئِذٍ؟ قَالَ: فِی اَلظُّلْمَهِ دُونَ اَلْمَحْشَرِ ﴾. (2)

9-1- الباقر علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ لاَ یُوصَفُ، وَ کَیْفَ یُوصَفُ وَ قَدْ قَالَ فِی کِتَابِهِ: وَ ما قَدَرُوا اَللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ فَلاَ یُوصَفُ بِقَدْرٍ إِلاَّ کَانَ أَعْظَمَ مِنْ ذَلِکَ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرى فَإِذا هُمْ قِيامٌ يَنْظُرُونَ ﴾ (68)

عرض کرد: «نه». حضرت فرمود: «پس هم چنین در قدرت و نیروی خدا، زمانی که آسمان ها پیچیده شود و زمین گرفته شود، بهشت و جهنّم باطل نمی شوند آن چنان که پیچیدن این کاغذ نوشته های بهشت و جهنّم را نابود نکرد».

8-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- مردی یهودی خدمت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم رسید و گفت: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم سؤال می کنم به من جواب بده... این آیه را توجّه کن: در آن روز که این زمین به زمین دیگر، مبدّل می شود. (ابراهیم / 48). ﴿ وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ ﴾ مردم در آن وقت کجا هستند»؟ فرمود: «در تاریکی ای غیر از محشر هستند».

9-1- امام باقر علیه السلام- ذات خداوند قابل توصیف نیست و چگونه به وصف آید با آن که خود در قرآنش گوید: ﴿ وَ ما قَدَرُوا اَللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ ﴾ ذات خدا با هیچ حد و تعریفی مقایسه نمی شود مگر آن که خدا والا تر و بزرگ تر از آن است.

و در [آستانه ی قیامت] در «صور» دمیده می شود، و در پی آن همه ی کسانی که در آسمان ها و زمینند می میرند، مگر کسانی که خدا بخواهد؛ سپس بار دیگر در «صور» دمیده

می شود، ناگهان همگی به پا می خیزند و در انتظار [حساب و جزا] هستند. (68)

إِسْرَافِیلُ فِی الصُّورِ قَالَ یَا ابْنَ سَلَامٍ یَقُولُ أَیَّتُهَا الْعِظَامُ الْبَالِیَهُ وَ الْأَعْضَاءُ الْمُتَفَرِّقَهُ وَ الشُّعُورُ الْمُنْفَصِلَهُ هَلُمُّوا إِلَی الْعَرْضِ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی الْمَلِکِ الْجَبَّارِ خَالِقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ یَنْفُخُ فِی الصُّورِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ قَالَ فَکَمْ طُولُ کُلِّ نَفْخَهٍ قَالَ مَسِیرَهُ أَرْبَعِینَ أَلْفَ سَنَهٍ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَکَمْ کَلِمَهً یَتَکَلَّمُ فِیهِ إِسْرَافِیلُ قَالَ سِتَّ کَلِمَاتٍ قَالَ وَ مَا تِلْکَ الْکَلِمَاتُ قَالَ الْکَلِمَهُ الْأُوْلَی یَکُونُ النَّاسُ طِیناً وَ الثَّانِیَهُ یَکُونُونَ صُوَراً وَ الْکَلِمَهُ الثَّالِثَهُ تَسْتَوِی الْأَبْدَانُ وَ الْکَلِمَهُ الرَّابِعَهُ یَجْرِی الدَّمُ فِی الْعُرُوقِ وَ الْکَلِمَهُ الْخَامِسَهُ یَنْبُتُ الشَّعْرُ وَ الْکَلِمَهُ السَّادِسَهُ قُومُوا فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ ﴾. (1)

3-1- السّجّاد علیه السلام- ﴿ أَنَّ اَلصُّورَ قَرْنٌ عَظِیمٌ لَهُ رَأْسٌ وَاحِدٌ وَ طَرَفَانِ وَ بَیْنَ اَلطَّرَفِ اَلْأَسْفَلِ اَلَّذِی یَلِی اَلْأَرْضَ إِلَی اَلطَّرَفِ اَلْأَعْلَی اَلَّذِی یَلِی اَلسَّمَاءَ مِثْلُ مَا بَیْنَ تُخُومِ اَلْأَرَضِینَ اَلسَّابِعَهِ إِلَی فَوْقِ اَلسَّمَاءِ اَلسَّابِعَهِ فِیهِ أَثْقَابٌ بِعَدَدِ أَرْوَاحِ اَلْخَلاَئِقِ وَسِعَ فَمُهُ مَا بَیْنَ اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ وَ لَهُ فِی اَلصُّورِ ثَلاَثُ نَفَخَاتٍ نَفْخَهُ اَلْفَزَعِ وَ نَفْخَهُ اَلْمَوْتِ... یَأْمُرُ اَللَّهُ تَعَالَی إِسْرَافِیلَ أَنْ یَنْفُخَ فِی اَلصُّورِ نَفْخَهَ اَلصَّعْقِ فَیَخْرُجُ اَلصَّوْتُ مِنَ اَلطَّرَفِ اَلَّذِی یَلِی اَلْأَرْضَ فَلاَ یَبْقَی فِی اَلْأَرْضِ إِنْسٌ وَ لاَ جِنٌّ وَ لاَ شَیْطَانٌ وَ لاَ غَیْرُهُمْ مِمَّنْ لَهُ رُوحٌ إِلاَّ صَعِقَ وَ مَاتَ وَ یَخْرُجُ اَلصَّوْتُ مِنَ اَلطَّرَفِ اَلَّذِی یَلِی اَلسَّمَاءَ فَلاَ یَبْقَی فِی اَلسَّمَاوَاتِ ذُو رُوحٍ إِلاَّ مَاتَ... فَإِذَا لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ اَللَّهِ فِی اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ... یَقُولُ اَللَّهُ تَعَالَی لَنُحْیِی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ عِزْرَائِیلَ وَ حَمَلَهَ اَلْعَرْشِ فَیُحْیَوْنَ بِإِذْنِ اَللَّهِ فَیَأْمُرُ اَللَّهُ إِسْرَافِیلَ أَنْ یَأْخُذَ اَلصُّورَ بِیَدِهِ ثُمَّ یَأْمُرُ اَللَّهُ أَرْوَاحَ اَلْخَلاَئِقِ فَتَأْتِی فَتَدْخُلُ فِی اَلصُّورِ ثُمَّ یَأْمُرُ اَللَّهُ إِسْرَافِیلَ أَنْ یَنْفُخَ فِی اَلصُّوَرِ لِلْحَیَاهِ وَ بَیْنَ اَلنَّفْخَتَیْنِ أَرْبَعِینَ سَنَهً قَالَ فَتَخْرُجُ اَلْأَرْوَاحُ مِنْ أَثْقَابِ اَلصُّورِ کَأَنَّهَا اَلْجَرَادُ اَلْمُنْتَشِرُ فَتَمْلَأُ مَا بَیْنَ اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ فَتَدْخُلُ اَلْأَرْوَاحُ فِی اَلْأَرْضِ إِلَی اَلْأَجْسَادِ وَ هُمْ نِیَامٌ فِی اَلْقُبُورِ کَالْمَوْتَی فَتَدْخُلُ کُلُّ رُوحٍ فِی جَسَدِهَا فَتَدْخُلُ فِی خَیَاشِیمِهِمْ فَیُحْیَوْنَ بِإِذْنِ اَللَّهِ تَعَالَی فَتَنْشَی اَلْأَرْضُ عَنْهُمْ کَمَا قَالَ یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ اَلْأَجْدٰاثِ سِرٰاعاً کَأَنَّهُمْ إِلیٰ نُصُبٍ یُوفِضُونَ خٰاشِعَهً أَبْصٰارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّهٌ ذٰلِکَ اَلْیَوْمُ اَلَّذِی کٰانُوا یُوعَدُونَ وَ قَالَ تَعَالَی ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْریٰ فَإِذٰا هُمْ قِیٰامٌ یَنْظُرُونَ ﴾. (2)

ص: 296

استخوان های پوسیده، اندام پراکنده، موی های ریخته، بشتابید برای قرار گرفتن در برابر خداوند که پادشاه جبّار آفریننده ی آسمان ها و زمین است». و سپس برای بار دوّم در صور می دمد که این بار ناگهان همگی به پا می خیزند و در انتظار [حساب و جزا] هستند. فرمود: «معادل مدّت یک مسافت چهل هزار ساله». گفت: «راست گفتی ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! اسرافیل چند بار در صور می دمد [تا مردم بلند شوند و محشر آغاز شود]»؟ فرمود: «شش بار». گفت: «آن مراحل چیست»؟ فرمود: «در مرحله یکم مردم [مردگان] گل هستند و در مرحله دوّم صورت گری می شوند، و در مرحله سوّم بدن آن ها درست می شود، و در مرحله چهارم خون در رگ های آن ها روان می شود، و در مرحله پنجم مو بر می آورند و در مرحله ششم بر می خیزند؛ ﴿ فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ ﴾. گفت: «راست گفتی ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم».

3-1- امام سجاد علیه السلام- صور [اسرافیل] شاخی بزرگ است که یک سر و دو طرف دارد. و ما بین طرف پایین آن که به جانب زمین است تا طرف بالا که به جانب آسمان است فاصله ای مثل فاصله ی بین ته زمین هفتم است تا بالای آسمان هفتم. در آن سوراخ هایی به تعداد ارواح همه ی مخلوقات است. وسعت دهنه ی آن به قدر ما بین آسمان و زمین است و حضرت اسرافیل، سه مرتبه در صور می دمد: یکی نفخه ی فزع، دیگری نفخه ی مرگ و سوّم نفخه ی زنده شدن... [پس وقتی روزهای دنیا تمام شد] خدا به اسرافیل می فرماید که نفخه ی فزع را در صور بدمد، صدا از طرفی که به جانب زمین است خارج می شود و در زمین نه آدمی و نه جنّی و نه شیطان و نه غیر این ها از کسانی که صاحب روح هستند باقی نمی ماند مگر این که می افتد و می میرد و صدا از طرفی که به جانب آسمان است خارج می شود و در آسمان صاحب روحی نمی ماند مگر این که بمیرد... پس وقتی که از خلق خدا احدی در آسمان و زمین باقی نماند... خدای متعال می گوید: باید جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و حاملان عرش زنده شوند! پس به اذن خدا زنده می شوند. سپس خداوند به اسرافیل علیه السلام امری کند که صور را در دست بگیرد سپس امر می کند تا ارواح مؤمنان داخل صور قرار گیرند و آن ها آمده و در صور قرار می گیرند. سپس خداوند به اسرافیل دستور می دهد که برای زنده شدن در صور بدمد و فاصله بین این دو نفخه چهل سال است. و به واسطه ی آن، ارواح از سوراخ های صور مثل دسته ای از ملخ ها که پراکنده می شوند، خارج می شوند و ما بین زمین و آسمان از ارواح پر می شود. ارواح داخل زمین می شوند و به سوی اجساد می روند در حالی که آن ها در قبرها مانند مرده ها خوابیده اند، پس هر روحی از راه بینی داخل در جسد خودش می شود. پس به اذن خدا زنده می شوند. زمین از روی آن بدن ها شکافته می شود، چنان چه خدا می فرماید: روزی که خارج می شوند از قبرها در حال سرعت گویا آن ها به سوی پرچم نصب شده سرا زیر می شوند، چشم های آن ها خاشع است و ذلّت آن ها را پوشیده فرا گرفته این است آن روزی که وعده داده شده بودند. (معارج / 44 - 43). و خداوند می فرماید: ﴿ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ ﴾.

ص: 297

4-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ لَمَّا عَادَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ تَبُوکَ إِلَی اَلْمَدِینَهِ قَدِمَ عَلَیْهِ عَمْرُو بْنُ مَعْدِیکَرِبِ اَلزُّبَیْدِیُّ فَقَالَ لَهُ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَسْلِمْ یَا عَمْرُو یُؤْمِنْکَ اَللَّهُ مِنَ اَلْفَزَعِ اَلْأَکْبَرِ، فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ وَ مَا اَلْفَزَعُ اَلْأَکْبَرُ فَإِنِّی لاَ أَفْزَعُ؟ فَقَالَ: إِنَّهُ لَیْسَ کَمَا تَظُنُّ وَ تَحْسَبُ، إِنَّ اَلنَّاسَ یُصَاحُ بِهِمْ صَیْحَهً وَاحِدَهً فَلاَ یَبْقَی مَیِّتٌ إِلاَّ نُشِرَ، وَ لاَ حَیٌّ إِلاَّ مَاتَ إِلاَّ مَا شَاءَ اَللَّهُ، ثُمَّ یُصَاحُ بِهِمْ صَیْحَهً أُخْرَی فَیُنْشَرُ مَنْ مَاتَ، وَ یَصُفُّونَ جَمِیعاً وَ تَنْشَقُّ اَلسَّمَاءُ وَ تُهَدُّ اَلْأَرْضُ وَ تَخِرُّ اَلْجِبَالُ وَ تَزْفِرُ اَلنَّارُ بِمِثْلِ اَلْجِبَالِ شَرَراً، فَلاَ یَبْقَی ذُو رُوحٍ إِلاَّ اِنْخَلَعَ قَلْبُهُ وَ طَاشَ لُبُّهُ، وَ ذَکَرَ ذَنْبَهُ وَ شُغِلَ بِنَفْسِهِ إِلاَّ مَا شَاءَ اَللَّهُ، فَأَیْنَ أَنْتَ یَا عَمْرُو مِنْ هَذَا؟ قَالَ: أَلاَ إِنِّی أَسْمَعُ أَمْراً عَظِیماً، فَآمَنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ آمَنَ مَعَهُ مِنْ قَوْمِهِ نَاسٌ، وَ رَجَعُوا إِلَی قَوْمِهِمْ ﴾. (1)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: إِذَا أَرَادَ اَللَّهُ أَنْ یَبْعَثَ اَلْخَلْقَ أَمْطَرَ اَلسَّمَاءَ عَلَی اَلْأَرْضِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فَاجْتَمَعَتِ اَلْأَوْصَالُ وَ نَبَتَتِ اَللُّحُومُ وَ قَالَ أَتَی جَبْرَئِیلُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَخَذَ بِیَدِهِ وَ أَخْرَجَهُ إِلَی اَلْبَقِیعِ فَانْتَهَی بِهِ إِلَی قَبْرٍ فَصَوَّتَ بِصَاحِبِهِ فَقَالَ: قُمْ بِإِذْنِ اَللَّهِ فَخَرَجَ مِنْهُ رَجُلٌ أَبْیَضُ اَلرَّأْسِ وَ اَللِّحْیَهِ یَمْسَحُ اَلتُّرَابَ عَنْ وَجْهِهِ وَ هُوَ یَقُولُ: اَلْحَمْدُ لِلَّهِ وَ اَللَّهُ أَکْبَرُ، فَقَالَ جَبْرَئِیلُ عُدْ بِإِذْنِ اَللَّهِ ثُمَّ اِنْتَهَی بِهِ إِلَی قَبْرٍ آخَرَ فَقَالَ: قُمْ بِإِذْنِ اَللَّهِ فَخَرَجَ مِنْهُ رَجُلٌ مُسْوَدُّ اَلْوَجْهِ وَ هُوَ یَقُولُ: یَا حَسْرَتَاهْ یَا ثُبُورَاهْ ثُمَّ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ: عُدْ إِلَی مَا کُنْتَ فِیهِ بِإِذْنِ اَللَّهِ، فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ! هَکَذَا یُحْشَرُونَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ فَالْمُؤْمِنُونَ یَقُولُونَ هَذَا اَلْقَوْلَ وَ هَؤُلاَءِ یَقُولُونَ مَا تَرَی ﴾. (2)

6-1- السّجّاد علیه السلام- ﴿ عَنْ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ، قَالَ: سُئِلَ عَنِ اَلنَّفْخَتَیْنِ، کَمْ بَیْنَهُمَا؟ قَالَ: مَا شَاءَ اَللَّهُ. فَقِیلَ لَهُ: فَأَخْبِرْنِی یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ، کَیْفَ یُنْفَخُ فِیهِ؟ فَقَالَ: أَمَّا اَلنَّفْخَهُ اَلْأُولَی، فَإِنَّ اَللَّهَ یَأْمُرُ إِسْرَافِیلَ فَیَهْبِطُ إِلَی اَلْأَرْضِ وَ مَعَهُ اَلصُّورُ، وَ لِلصُّورِ رَأْسٌ وَاحِدٌ وَ طَرَفَانِ، وَ بَیْنَ طَرَفِ کُلِّ رَأْسٍ مِنْهُمَا مَا بَیْنَ اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ، فَإِذَا رَأَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ إِسْرَافِیلَ وَ قَدْ هَبَطَ إِلَی اَلدُّنْیَا وَ مَعَهُ اَلصُّورُ، قَالُوا: قَدْ أَذِنَ اَللَّهُ فِی مَوْتِ أَهْلِ اَلْأَرْضِ، وَ فِی مَوْتِ أَهْلِ اَلسَّمَاءِ، قَالَ: فَیَهْبِطُ إِسْرَافِیلُ بِحَظِیرَهِ بَیْتِ اَلْمَقْدِسِ وَ یَسْتَقْبِلُ اَلْکَعْبَهَ، فَإِذَا رَأَوْهُ أَهْلُ اَلْأَرْضِ

ص: 298

4-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- وقتی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از [جنگ] تبوک به مدینه باز گشت، عمرو بن معدی کرب زبیدی [از بزرگان عرب و دلاوران و شعرای ایشان بود] نزد آن حضرت آمده و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به او فرمود: «ای عمرو! اسلام اختیار کن تا خدا تو را از بیم و هراس بزرگ ایمن گرداند»، عرض کرد: «ای

محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم بیم و هراس بزرگ کدام است؟ من که از چیزی نمی ترسم». فرمود: «ای عمرو! این گونه نیست که تو می پنداری و گمان می کنی، یک فریاد و بانگی بر مردم زده شود که هیچ مرده ای به جای نمی ماند جز این که زنده شود و هیچ زنده ای نمی ماند جز این که بمیرد، مگر آن کس که خدا بخواهد، سپس بانگ دیگری بر ایشان زده می شود که هر که مرده است زنده شود، و همگی [در عرصه ی محشر] صف می کشند، آسمان شکافته می شود، و زمین از هم می پاشد، کوه ها در هم فرو می ریزند، آتش به اندازه ی کوه ها شراره می زند، در آن هنگام جانداری به جای نمی ماند جز این که دلش از جا کنده شود، و به یاد گناه خویش می افتد، و به خود سرگرم شود، مگر آن کس که خدا خواهد، ای عمرو! تو در برابر این هراس بزرگ چه خواهی کرد؟ کجا [معنای این هراس بزرگ را] می دانی»؟ عمرو گفت: «من داستان بزرگی می شنوم». و [با همین سخنان] مسلمان شده به خدا و رسولش ایمان آورد و گروهی از قبیله ی او نیز با او ایمان آوردند و به سوی قوم خویش بازگشتند.

5-1- امام صادق علیه السلام- خداوند اراده می فرماید تا آفریدگان را بر انگیزد، آسمان چهل بامداد بر زمین می بارد و آن گاه اندام ها به هم می پیوندد و گوشت ها بر بدن ها می روید. جبرئیل خدمت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رسید و دست ایشان را گرفت و به سوی بقیع بیرون برد. جبرئیل ایشان را بر سر گوری برد و صاحبش را صدا زد و گفت: «به فرمان خدا برخیز». ناگاه مردی با مو و ریش سفید از گور سر بر آورد و خاک از چهره ی خود تکاند و گفت: «ستایش برای خداوند است و خداوند بزرگ تر است». آن گاه جبرئیل به او گفت: «به فرمان خدا به جایت برگرد». سپس جبرئیل رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را بر سر گور دیگری برد و گفت: «به فرمان خدا برخیز». ناگاه مردی رو سیاه از گور سر بر آورد و گفت: «ای دریغ و ای افسوس»! جبرئیل به او گفت: «به فرمان خدا به همان جا که بودی برگرد». سپس عرض کرد: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! مردگان در روز قیامت همین گونه محشور می شوند و مؤمنان آن سخن را می گویند و اینان چیزی را که دیدی می گویند».

6-1- امام سجاد علیه السلام- از ایشان پرسیدند: «فاصله ی بین دو دَمی که در صور دمیده می شود چه قدر است»؟ حضرت علیه السلام فرمود: «هر چه خدا بخواهد». عرض کردند: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! ما را خبر ده که چگونه در آن دمیده می شود»؟ فرمود: «در هنگام دَم اوّل، خداوند متعال به اسرافیل فرمان می دهد و او با صور به زمین فرود می آید، صور از یک سو، یک سر و از سوی دیگر، دو سر دارد که بین هر یک از این دو، همه آن چه در آسمان و زمین است، جای دارد. وقتی فرشتگان اسرافیل را می بینند که با صور به زمین فرود آمده، می گویند: «خداوند فرمان مرگ زمینیان و مرگ آسمانیان را داده است». اسرافیل بر زمین بیت المقدس فرود می آید و رو به سوی کعبه می کند. وقتی زمینیان او را می بینند، می گویند: «خداوند فرمان مرگ زمینیان را داده است». آن گاه اسرافیل در صور می دمد و صدای آن از طرفی که به سمت اهل زمین است در می آید و هیچ جانداری در زمین نمی ماند مگر آن که از هوش رفته و می میرد،

ص: 299

قَالُوا: قَدْ أَذِنَ اَللَّهُ فِی مَوْتِ أَهْلِ اَلْأَرْضِ، قَالَ: فَیَنْفُخُ فِیهِ نَفْخَهً فَیَخْرُجُ اَلصَّوْتُ مِنَ اَلطَّرَفِ اَلَّذِی یَلِی اَلْأَرْضَ، فَلاَ یَبْقَی فِی اَلْأَرْضِ ذُو رُوحٍ إِلاَّ صَعِقَ وَ مَاتَ، وَ یَخْرُجُ اَلصَّوْتُ مِنَ اَلطَّرَفِ اَلَّذِی یَلِی اَلسَّمَاءَ، فَلاَ یَبْقَی ذُو رُوحٍ فِی اَلسَّمَاوَاتِ إِلاَّ صَعِقَ وَ مَاتَ إِلاَّ إِسْرَافِیلَ. قَالَ: فَیَقُولُ اَللَّهُ لِإِسْرَافِیلَ: یَا إِسْرَافِیلُ مُتْ؛ فَیَمُوتُ إِسْرَافِیلُ، فَیَمْکُثُونَ فِی ذَلِکَ مَا شَاءَ اَللَّهُ، ثُمَّ یَأْمُرُ اَللَّهُ اَلسَّمَاوَاتِ فَتَمُورُ، وَ یَأْمُرُ اَلْجِبَالَ فَتَسِیرُ، وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی: یَوْمَ تَمُورُ اَلسَّماءُ مَوْراً وَ تَسِیرُ اَلْجِبالُ سَیْراً یَعْنِی تَنْبَسِنطَ وَ تُبَدَّلُ اَلْأَرْضُ غَیْرَ اَلْأَرْضِ یَعْنِی بِأَرْضٍ لَمْ تُکْتَسَبْ عَلَیْهَا اَلذُّنُوبُ، بَارِزَهً لَیْسَ عَلَیْهَا جِبَالٌ وَ لاَ نَبَاتٌ، کَمَا دَحَاهَا أَوَّلَ مَرَّهٍ، وَ یُعِیدُ عَرْشَهُ عَلَی اَلْمَاءِ کَمَا کَانَ أَوَّلَ مَرَّهٍ، مُسْتَقِلاًّ بِعَظَمَتِهِ وَ قُدْرَتِهِ قَالَ: فَعِنْدَ ذَلِکَ یُنَادِی اَلْجَبَّارُ جَلَّ جَلاَلُهُ بِصَوْتٍ مِنْ قِبَلِهِ جَهْوَرِیٍّ یُسْمِعُ أَقْطَارَ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرَضِینَ: لِمَنْ اَلْمُلْکُ اَلْیَوْمَ؟ فَلاَ یُجِیبُهُ أَحَدٌ، فَعِنْدَ ذَلِکَ یُجِیبُ اَلْجَبَّارُ عَزَّ وَ جَلَّ مُجِیباً لِنَفْسِهِ: لِلَّهِ اَلْوَاحِدِ اَلْقَهَّارِ؛ وَ أَنَا قَهَرْتُ اَلْخَلاَئِقَ کُلَّهُمْ وَ أَمَتُّهُمْ، إِنِّی أَنَا اَللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنَا وَحْدِی، لاَ شَرِیکَ لِی وَ لاَ وَزِیرَ، وَ أَنَا خَلَقْتُ خَلْقِی بِیَدِی وَ أَنَا أَمَتُّهُمْ بِمَشِیَّتِی، وَ أَنَا أُحْیِیهِمْ بِقُدْرَتِی، قَالَ: فَیَنْفُخُ اَلْجَبَّارُ نَفْخَهً فِی اَلصُّورِ، فَیَخْرُجُ اَلصَّوْتُ مِنْ أَحَدِ اَلطَّرَفَیْنِ اَلَّذِی یَلِی اَلسَّمَاوَاتِ، فَلاَ یَبْقَی أَحَدٌ فِی اَلسَّمَاوَاتِ إِلاَّ حَیِیَ وَ قَامَ کَمَا کَانَ، وَ یَعُودُ حَمَلَهُ اَلْعَرْشِ، وَ تُعْرَضُ اَلْجَنَّهُ وَ اَلنَّارُ، وَ تُحْشَرُ اَلْخَلاَئِقُ لِلْحِسَابِ ﴾. (1)

7-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ فَقَالَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: یَکُونُ فِی آخِرِ اَلزَّمَانِ فِتَنٌ کَقِطَعِ اَللَّیْلِ اَلْمُظْلِمِ، فَإِذَا غَضِبَ اَللَّهُ عَلَی أَهْلِ اَلْأَرْضِ، أَمَرَ اَللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی إِسْرَافِیلَ أَنْ یَنْفُخَ نَفْخَهَ اَلصَّعْقِ، فَیَنْفُخُ عَلَی غَفْلَهٍ مِنَ اَلنَّاسِ، فَمِنَ اَلنَّاسِ مَنْ هُوَ فِی وَطَنِهِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ فِی سُوقِهِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ فِی حَرْثِهِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ فِی سَفَرِهِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ یَأْکُلُ فَلاَ یَرْفَعُ اَللُّقْمَهَ إِلَی فِیهِ حَتَّی یَخْمُدَ وَ یَصْعَقَ، وَ مِنْهُمْ مَنْ یُحَدِّثُ صَاحِبَهُ فَلاَ یَتِمُّ اَلْکَلِمَهُ حَتَّی یَمُوتَ، فَتَمُوتُ اَلْخَلاَئِقُ کُلُّهُمْ عَنْ آخِرِهِمْ، وَ إِسْرَافِیلُ لاَ یَقْطَعُ صَیْحَتَهُ حَتَّی تَغُورَ عُیُونُ اَلْأَرْضِ وَ أَنْهَارُهَا وَ بِنَاؤُهَا وَ أَشْجَارُهَا وَ جِبَالُهَا وَ بِحَارُهَا، وَ یَدْخُلَ اَلْکُلُّ بَعْضُهُمْ فِی بَعْضٍ فِی بَطْنِ اَلْأَرْضِ، وَ اَلنَّاسُ خُمُودٌ وَ صَرْعَی، فَمِنْهُمْ مَنْ هُوَ صَرِیعٌ عَلَی وَجْهِهِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ صَرِیعٌ عَلَی ظَهْرِهِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ صَرِیعٌ عَلَی جَنْبِهِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ صَرِیعٌ عَلَی خَدِّهِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ تَکُونُ اَللُّقْمَهُ فِی فِیهِ فَیَمُوتُ، فَمَا أَدْرَکَ بِهِ أَنْ یَبْتَلِعَهَا، وَ تَنْقَطِعُ اَلسَّلاَسِلُ اَلَّتِی فِیهَا قَنَادِیلُ اَلنُّجُومِ، فَتَسْوَی بِالْأَرْضِ مِنْ شِدَّهِ اَلزَّلْزَلَهِ، وَ تَمُوتُ مَلاَئِکَهُ

ص: 300

آن گاه اسرافیل در صور می دمد و صدای صور از طرفی که رو به آسمان است، در می آید و هیچ جانداری در آسمان ها نمی ماند، مگر آن که از هوش می رود و همه می میرند، جز اسرافیل. سپس خداوند به اسرافیل می فرماید: «ای اسرافیل! بمیر». اسرافیل می میرد و در آن میان هر آن چه خدا بخواهد بر جای می ماند؛ سپس آسمان ها به فرمان خدا در تب و تاب می افتند و کوه ها به فرمان او به حرکت در می آیند و این همان کلام خداوند متعال است که فرمود: روزی که آسمان سخت در تب و تاب افتد، و کوه ها [جمله] به حرکت درآیند. (طور / - 10 - 9) یعنی گشاده می شوند و زمین به غیر این زمین مبدّل گردد. (ابراهیم / 48). یعنی به زمینی که هیچ گناهی در آن نمی شود و برهوتی که هیچ کوه و گیاهی در آن نیست، همان گونه که اوّلین بار آن را گستراند و عرش خود را هم چنان که اوّلین بار بود، بر آب بر می گرداند و با شکوه و توانمندی خود پی می افکند. در آن هنگام خداوند جبّار به آوایی بلند که در جای جای آسمان ها و زمین ها شنیده می شود، ندا سر می دهد: «امروز فرمانروایی برای کیست»؟ هیچ کس پاسخی نمی دهد. خداوند جبّار خود پاسخ خود می دهد و می فرماید: «برای خداوند یگانه چیره، منم که بر تمامی آفریدگان و امّت هایشان چیره گشتم و منم اللّه که هیچ خدایی به جز من یگانه ام نیست، نه شریکی دارم و نه وزیری. من آفریدگانم را به دست خود آفریدم و من به خواست خود آن ها را می میرانم و من با توانمندی خود، آن ها را زنده می کنم آن گاه خداوند جبّار دمی در صور می دمد و صدای صور از سویی رو به آسمان ها دارد در می آید و هیچ کس در آسمان ها به جا نمی ماند، مگر آن که جان می یابد و هم چنان که بود، بر پا می شود و حاملان عرش باز می گردند و بهشت و دوزخ هویدا می شوند و آفریدگان برای روز حساب، محشور می شوند».

7-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- در آخر الزّمان فتنه هایی چون پاره های شب تیره پدید آید، وقتی خداوند متعال بر زمینیان خشم می گیرد، به اسرافیل فرمان می دهد تا در صور، دَمِ مرگ را بدمد و او غافل گیرانه بر مردم می دمد، در آن دم برخی از آنان در وطن و برخی در سفر هستند و کسی در حال خوردن است، امّا هنوز لقمه را به سوی دهانش بالا نبرده، در جا می خشکد و از هوش می رود و کسی در حال گفتگو با دیگریست، امّا هنوز سخنش به پایان نرسیده؛ جان می دهد و تمامی آفریدگان یکی پس از دیگری می میرند و اسرافیل دَم خود را قطع نمی کند تا این که چشمه های زمین و رودها و خانه ها و درخت ها و کوه ها و دریاها همه می خشکند و همه درهم می ریزند و به زمین فرو می روند؛ عدّه ای از مردم بر جای خود می خشکند و عدّه ای بر زمین می افتند، چنان که برخی از رو و برخی دگر از پشت و برخی بر پهلو و برخی دیگر بر گونه به خاک می افتند و کسانی با لقمه ای در دهان جان می دهند و فرصت نمی یابند تا آن را فرو برند و زنجیرهایی که ستارگان به آن ها آویخته اند، از هم می گسلند و از سختی زلزله همه با زمین یکسان می شوند و فرشتگان هفت آسمان و پرده نشینان و سرا پرده نشینان و صف کشیدگان و تسبیح گویان و حاملان عرش و کرسی و اهل سرا پرده های شکوهمندی و کرّوبیان همه جان می دهند و تنها جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و فرشته ی مرگ بر جای می مانند. آن گاه خداوند جبّار می فرماید: «ای فرشته ی مرگ! چه کسی بر جای ماند»؟ حال آن که خود بهتر می داند. فرشته ی مرگ عرض

ص: 301

اَلسَّمَاوَاتِ اَلسَّبْعِ وَ اَلْحُجُبُ وَ اَلسُّرَادِقَاتُ وَ اَلصَّافُّونَ وَ اَلْمُسَبِّحُونَ وَ حَمَلَهُ اَلْعَرْشِ وَ اَلْکُرْسِیِّ، وَ أَهْلُ سُرَادِقَاتِ اَلْمَجْدِ وَ اَلْکَرُوبِیُّونَ، وَ یَبْقَی جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ مَلَکُ اَلْمَوْتِ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ. فَیَقُولُ اَلْجَبَّارُ جَلَّ جَلاَلُهُ: یَا مَلَکَ اَلْمَوْتِ مَنْ بَقِیَ؟ وَ هُوَ أَعْلَمُ، فَیَقُولُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ: سَیِّدِی وَ مَوْلاَیَ، بَقِیَ إِسْرَافِیلُ، وَ بَقِیَ جَبْرَئِیلُ، وَ بَقِیَ مِیکَائِیلُ، وَ بَقِیَ عَبْدُکَ اَلضَّعِیفُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ وَ هُوَ خَاضِعٌ خَاشِعٌ ذَلِیلٌ، قَدْ ذَهَبَتْ نَفْسُهُ لِعِظَمِ مَا عَایَنَ مِنَ اَلْأَهْوَالِ، فَیَقُولُ اَلْجَبَّارُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: اِنْطَلِقْ إِلَی جَبْرَئِیلَ فَاقْبِضْ رُوحَهُ؛ فَیَنْطَلِقُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ إِلَی جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، فَیَجِدُهُ سَاجِداً وَ رَاکِعاً، فَیَقُولُ لَهُ: مَا أَغْفَلَکَ عَمَّا یُرَادُ بِکَ یَا مِسْکِینُ، قَدْ مَاتَ بَنُو آدَمَ وَ أَهْلُ اَلدُّنْیَا وَ اَلْأَرْضِ وَ اَلطُّیُورُ وَ اَلسِّبَاعُ وَ اَلْهَوَامُّ وَ سُکَّانُ اَلسَّمَاوَاتِ وَ حَمَلَهُ اَلْعَرْشِ وَ اَلْکُرْسِیِّ وَ اَلسُّرَادِقَاتِ وَ سُکَّانُ سِدْرَهِ اَلْمُنْتَهَی، وَ قَدْ أَمَرَنِی اَلْمَوْلَی بِقَبْضِ رُوحِکَ. فَعِنْدَ ذَلِکَ یَبْکِی جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ یَقُولُ مُتَضَرِّعاً إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی: یَا اَللَّهُ، هَوِّنْ عَلَیَّ سَکَرَاتِ اَلْمَوْتِ، فَیَضُمُّهُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ ضَمَّهً یَقْبِضُ فِیهَا رُوحَهُ، فَیَخِرُّ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ مِنْهَا مَیِّتاً صَرِیعاً. فَیَقُولُ اَلْجَبَّارُ جَلَّ جَلاَلُهُ: مَنْ بَقِیَ یَا مَلَکَ اَلْمَوْتِ؟ وَ هُوَ أَعْلَمُ، فَیَقُولُ: یَا سَیِّدِی وَ مَوْلاَیَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِمَنْ بَقِیَ، بَقِیَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ عَبْدُکَ اَلضَّعِیفُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ. فَیَقُولُ اَلْجَبَّارُ جَلَّ جَلاَلُهُ: اِنْطَلِقْ إِلَی مِیکَائِیلَ فَاقْبِضْ رُوحَهُ؛ فَیَنْطَلِقُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ إِلَی مِیکَائِیلَ، کَمَا أَمَرَهُ اَللَّهُ تَعَالَی، فَیَجِدُهُ یَنْظُرُ إِلَی اَلْمَاءِ یَکِیلُهُ عَلَی اَلسَّحَابِ، فَیَقُولُ لَهُ: مَا أَغْفَلَکَ یَا مِسْکِینُ عَمَّا یُرَادُ بِکَ، مَا بَقِیَ لِبَنِی آدَمَ رِزْقٌ وَ لاَ لِلْأَنْعَامِ وَ لاَ لِلْوُحُوشِ وَ لاَ لِلْهَوَامِّ، قَدْ مَاتَ أَهْلُ اَلسَّمَاوَاتِ وَ أَهْلُ اَلْأَرْضِ وَ أَهْلُ اَلْحُجُبِ وَ اَلسُّرَادِقَاتِ وَ حَمَلَهُ اَلْعَرْشِ وَ اَلْکُرْسِیِّ وَ سُرَادِقَاتِ اَلْمَجْدِ وَ اَلْکَرُوبِیُّونَ وَ اَلصَّافُّونَ وَ اَلْمُسَبِّحُونَ، وَ قَدْ أَمَرَنِی رَبِّی بِقَبْضِ رُوحِکَ. فَعِنْدَ ذَلِکَ یَبْکِی مِیکَائِیلُ وَ یَتَضَرَّعُ إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی وَ یَسْأَلُهُ أَنْ یُهَوِّنَ عَلَیْهِ سَکَرَاتِ اَلْمَوْتِ، فَیَحْتَضِنُهُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ، وَ یَضُمُّهُ ضَمَّهً یَقْبِضُ فِیهَا رُوحَهُ، فَیَخِرُّ صَرِیعاً مَیِّتاً لاَ رُوحَ فِیهِ. فَیَقُولُ اَلْجَبَّارُ عَزَّ وَ جَلَّ: مَنْ بَقِیَ یَا مَلَکَ اَلْمَوْتِ؟ وَ هُوَ أَعْلَمُ، فَیَقُولُ: مَوْلاَیَ وَ سَیِّدِی، أَنْتَ أَعْلَمُ بِمَنْ بَقِیَ، بَقِیَ إِسْرَافِیلُ وَ عَبْدُکَ اَلضَّعِیفُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ، فَیَقُولُ اَلْجَبَّارُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: اِنْطَلِقْ إِلَی إِسْرَافِیلَ فَاقْبِضْ رُوحَهُ، فَیَنْطَلِقُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ إِلَی إِسْرَافِیلَ، کَمَا أَمَرَهُ اَلْجَبَّارُ، فَیَقُولُ لَهُ: مَا أَغْفَلَکَ یَا مِسْکِینُ عَمَّا یُرَادُ بِکَ، قَدْ مَاتَ اَلْخَلاَئِقُ کُلُّهُمْ، وَ قَدْ أَمَرَنِی رَبِّی وَ مَوْلاَیَ أَنْ أَقْبِضَ رُوحَکَ. فَیَقُولُ إِسْرَافِیلُ: سُبْحَانَ مَنْ قَهَرَ اَلْعِبَادَ بِالْمَوْتِ، سُبْحَانَ مَنْ تَفَرَّدَ بِالْبَقَاءِ،

ص: 302

می کند: «سرورا و مهترا! اسرافیل بر جای ماند و جبرئیل بر جای ماند و میکائیل بر جای ماند و این بنده ی ناتوان و فروتن و خاکسار و ذلیل تو، فرشته ی مرگ، بر جای مانده که از ترس آن چه مشاهده کرده، جانش به لب رسیده است». خداوند تبارک و تعالی می فرماید: «نزد جبرئیل برو و جانش را بگیر». فرشته ی مرگ نزد جبرئیل می رود و او را در حال سجده و رکوع می یابد و به او می گوید: «ای بیچاره! چه غافلی از آن چه باید بدهی، آدمیان و اهل دنیا و زمین و پرندگان و درّندگان و خزندگان و آسمانیان و حاملان عرش و کرسی و سرا پرده نشینان و ساکنان سدرة المنتهی، همه مرده اند و خداوند به من فرمان داده تا جان تو را بگیرم». در آن هنگام جبرئیل می گرید و زاری کنان به خداوند متعال عرض می کند: «خداوندا! جان دادن را بر من آسان فرما». سپس فرشته ی مرگ او را در بر می گیرد و روحش را می ستاند و جبرئیل جان می دهد و از پا می افتد. آن گاه خداوند متعال می فرماید: «ای فرشته ی مرگ! چه کسی بر جای مانده»؟ حال آن که خود بهتر می داند. او عرض می کند: «سرورا و مهترا! تو خود بهتر می دانی چه کسی بر جای مانده. میکائیل و اسرافیل و این بنده ی ناتوانت فرشته ی مرگ باقی مانده اند». خداوند به او می فرماید: «نزد میکائیل برو و جانش را بگیر». فرشته ی مرگ چنان که خداوند متعال به او فرمان داد، نزد میکائیل می رود و او را می بیند که منتظر باریدن باران است تا بر اساس حساب و مقدار آن ها را بین ابرها تقسیم کند پس به او می گوید: «ای بیچاره! چه غافلی از آن چه که باید بدهی! نه برای آدمیان رزقی بر جا مانده و نه برای چهار پایان و درّندگان و خزندگان. آسمانیان و زمینیان و پرده نشینان و سرا پرده نشینان و حاملان عرش و کرسی و سرا پرده نشینان شکوه مندی و کرّوبیان و صف کشیدگان و تسبیح گویان همه مرده اند و خداوند به من فرمان داده تا جان تو را بگیرم». در آن هنگام میکائیل می گرید و به درگاه خداوند متعال زاری می کند و از خدا می خواهد تا جان دادن را بر او آسان کند. سپس فرشته ی مرگ او را در آغوش می کشد و در برش می گیرد و روحش را می ستاند و میکائیل جان می دهد و از پا می افتد. آن گاه خداوند متعال می فرماید: «ای فرشته ی! مرگ چه کسی بر جای مانده»؟ حال آن که خود بهتر می داند او عرض می کند: «سرورا و مهترا! تو خود بهتر می دانی که چه کسی به جای مانده، اسرافیل و این بنده ی ضعیف تو، فرشته ی مرگ باقی مانده است»، خداوند تبارک و تعالی به او می فرماید: «نزد اسرافیل برو و جانش را بگیر» فرشته ی مرگ همان طور که خداوند فرموده بود نزد اسرافیل می رود و می گوید «ای بیچاره! چه غافلی از آن چه که باید انجام بدهی! همه ی مخلوقات مرده اند و خداوند، به من فرمان داده تا روح تو را بگیرم»؟ اسرافیل می گوید: «خداوندی که به واسطه ی مرگ، بر تمام بندگانش قاهر آمد، منزّه و پاک است، خداوندی که به تنهایی باقی خواهد ماند، پاک و منزّه است»، سپس افزود: «خداوندا! سختی مرگ را برای من آسان کن، خداوندا! سختی مرگ را برای من آسان کن، خداوندا! گرفتاری مرگ را برای من آسان کن»! فرشته ی مرگ او را در آغوش می گیرد و روح از بدن او خارج می شود و بی جان بر زمین می افتد. خداوند می پرسد: «ای فرشته ی مرگ چه کسی باقی مانده است»؟ حال آن که خود بهتر می داند. او عرض می کند: «سرورا و

ص: 303

مَوْلاَیَ هَوِّنْ عَلَیَّ مَرَارَهَ اَلْمَوْتِ، فَیَضُمُّهُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ ضَمَّهً یَقْبِضُ فِیهَا رُوحَهُ، فَیَخِرُّ مَیِّتاً صَرِیعاً. فَیَقُولُ اَلْجَبَّارُ جَلَّ جَلاَلُهُ: مَنْ بَقِیَ یَا مَلَکَ اَلْمَوْتِ؟ وَ هُوَ أَعْلَمُ، فَیَقُولُ: أَنْتَ أَعْلَمُ یَا سَیِّدِی وَ مَوْلاَیَ بِمَنْ بَقِیَ، بَقِیَ عَبْدُکَ اَلضَّعِیفُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ. فَیَقُولُ اَلْجَبَّارُ: وَ عِزَّتِی وَ جَلاَلِی لَأُذِیقَنَّکَ مِثْلَ مَا أَذَقْتَ عِبَادِی، اِنْطَلِقْ بَیْنَ اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّارِ وَ مُتْ، فَیَنْطَلِقُ بَیْنَ اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّارِ فَیَصِیحُ صَیْحَهً، فَلَوْ لاَ أَنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَاتَ اَلْخَلاَئِقَ لَمَاتُوا عَنْ آخِرِهِمْ مِنْ شِدَّهِ صَیْحَهِ مَلَکِ اَلْمَوْتِ، فَیَمُوتُ، فَتَبْقَی اَلسَّمَاوَاتُ خَالِیَهً مِنْ أَمْلاَکِهَا، سَاکِنَهً أَفْلاَکُهَا، وَ تَبْقَی اَلْأَرْضُ خَالِیَهً مِنْ إِنْسِهَا وَ جِنِّهَا وَ طَیْرِهَا وَ هَوَامِّهَا وَ سِبَاعِهَا وَ أَنْعَامِهَا، وَ یَبْقَی اَلْمُلْکُ لِلَّهِ اَلْوَاحِدِ اَلْقَهَّارِ اَلَّذِی خَلَقَ اَللَّیْلَ وَ اَلنَّهَارَ، فَلاَ یُرَی أَنِیسٌ، وَ لاَ یُحَسُّ حَسِیسٌ، قَدْ سَکَنَتِ اَلْحَرَکَاتُ، وَ خَمَدَتِ اَلْأَصْوَاتُ، وَ خَلَتْ مِنْ سُکَّانِهَا اَلْأَرْضُ وَ اَلسَّمَاوَاتُ. ثُمَّ یَقُولُ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِلدُّنْیَا: یَا دُنْیَا، أَیْنَ أَنْهَارُکِ، وَ أَیْنَ أَشْجَارُکِ، وَ أَیْنَ سُکَّانُکِ، وَ أَیْنَ عُمَّارُکِ، وَ أَیْنَ اَلْمُلُوکُ، وَ أَیْنَ أَبْنَاءُ اَلْمُلُوکِ، أَیْنَ اَلْجَبَابِرَهُ وَ أَبْنَاءُ اَلْجَبَابِرَهِ، أَیْنَ اَلَّذِینَ أَکَلُوا رِزْقِی وَ تَقَلَّبُوا فِی نِعْمَتِی وَ عَبَدُوا غَیْرِی، لِمَنِ اَلْمُلْکُ اَلْیَوْمَ؟ فَلاَ یُجِیبُهُ أَحَدٌ. فَیَقُولُ اَللَّهُ تَعَالَی: لِلَّهِ اَلْوَاحِدِ اَلْقَهَّارِ. فَتَبْقَی اَلْأَرَضُونَ وَ اَلسَّمَاوَاتُ لَیْسَ فِیهِنَّ مَنْ یَنْطِقُ وَ لاَ مَنْ یَتَنَفَّسُ، مَا شَاءَ اَللَّهُ مِنْ ذَلِکَ وَ قَدْ قِیلَ: تَبْقَی أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ هُوَ مِقْدَارُ مَا بَیْنَ اَلنَّفْخَتَیْنِ، ثُمَّ بَعْدَ ذَلِکَ یُنْزِلُ اَللَّهُ تَعَالَی مِنَ اَلسَّمَاءِ اَلسَّابِعَهِ بَحْراً، یُقَالُ لَهُ بَحْرُ اَلْحَیَوَانِ، مَاؤُهُ یُشْبِهُ مَنِیَّ اَلرِّجَالِ، یُنْزِلُهُ رَبُّنَا أَرْبَعِینَ عَاماً، فَیَشُقُّ ذَلِکَ اَلْمَاءُ اَلْأَرْضَ شَقّاً، فَیَدْخُلُ تَحْتَ اَلْأَرْضِ إِلَی اَلْعِظَامِ اَلْبَالِیَهِ، فَتَنْبُتُ بِذَلِکَ اَلْمَاءِ کَمَا یَنْبُتُ اَلزَّرْعُ بِالْمَطَرِ، قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی: وَ هُوَ اَلَّذِی یُرْسِلُ اَلرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی: کَذلِکَ نُخْرِجُ اَلْمَوْتی اَلْآیَهَ، أَیْ: کَمَا أَخْرَجَ اَلنَّبَاتَ بِالْمَطَرِ کَذَلِکَ یَخْرُجُ بِمَاءِ اَلْحَیَوَانِ، فَتَجْتَمِعُ اَلْعِظَامُ وَ اَلْعُرُوقُ وَ اَللُّحُومُ وَ اَلشُّعُورُ فَیَرْجِعُ کُلُّ عُضْوٍ إِلَی مَکَانِهِ اَلَّذِی کَانَ فِیهِ فِی اَلدُّنْیَا، فَتَرْجِعُ کُلُّ شَعْرَهٍ إِلَی هَیْئَتِهَا اَلَّتِی کَانَتْ فِی دَارِ اَلدُّنْیَا، فَتَلْتَئِمُ اَلْأَجْسَادُ بِقُدْرَهِ اَللَّهِ جَلَّ جَلاَلُهُ، وَ تَبْقَی بِلاَ أَرْوَاحٍ. ثُمَّ یَقُولُ اَلْجَبَّارُ جَلَّ جَلاَلُهُ: لِیُبْعَثْ إِسْرَافِیلُ؛ فَیَقُومُ إِسْرَافِیلُ حَیّاً بِقُدْرَهِ اَللَّهِ تَعَالَی، فَیَقُولُ اَلْجَبَّارُ لِإِسْرَافِیلَ: اِلْتَقِمِ اَلصُّورَ، وَ اَلصُّوَرُ قَرْنٌ مِنْ نُورٍ فِیهِ أَنْقَابٌ عَلَی عَدَدِ أَرْوَاحِ اَلْعِبَادِ، فَتَجْتَمِعُ اَلْأَرْوَاحُ کُلُّهَا فَتُجْعَلُ فِی اَلصُّورِ، وَ یَأْمُرُ اَلْجَبَّارُ إِسْرَافِیلَ أَنْ یَقُومَ عَلَی صَخْرَهِ بَیْتِ اَلْمَقْدِسِ، وَ یُنَادِیَ فِی اَلصُّورِ، وَ هُوَ فِی فَمِهِ قَدِ اِلْتَقَمَهُ، وَ اَلصَّخْرَهُ أَقْرَبُ مَا فِی اَلْأَرْضِ

ص: 304

مهترا! تو خود بهتر می دانی چه کسی بر جای مانده، این بنده ناتوانت فرشته ی مرگ بر جای مانده است». خداوند جبّار می فرماید: «به شکوه و بزرگی ام سوگند، آن چه را به بندگانم چشاندی به تو خواهم چشاند. به میان بهشت و دوزخ برو و بمیر». او به میان بهشت و دوزخ می رود و چنان فریادی می کشد که اگر خداوند تبارک و تعالی آفریدگان را نمی رانده بود، یکی پس از دیگری از شدّت فریادش جان می دادند. آن گاه فرشته مرگ می میرد و آسمان ها خالی از ساکنان خود و افلاک بی هیچ جنبشی بر جای می مانند و زمین، خالی از انسان و جنّ و پرنده و خزنده و درّنده و چهار پایان خود، بر جای می ماند و فرمان روایی برای خداوند یگانه چیره که شب و روز را آفرید، بر جای می ماند. آن گاه هیچ همدمی نمی بیند و هیچ زمزمه ای احساس نمی کند، جنبش ها آرام گرفته اند و نواها خاموش گشته اند و زمین و آسمان ها از ساکنان خود خالی شده اند؛ سپس خداوند تبارک و تعالی به دنیا می فرماید: «ای دنیا! رود هایت کجایند و درختانت کجایند و ساکنانت کجایند و آباد کنندگانت کجایند و پادشاهانت کجایند و شاهزادگانت کجایند و گردن کشان و فرزندان گردن کشانت کجایند و کجایند آنان که رزق مرا خوردند و در نعمت من غوطه ور شدند و دیگری را پرستیدند و امروز فرمانروایی برای کیست»؟ هیچ کس پاسخی نمی دهد. خداوند متعال می فرماید: «برای خدای یگانه چیره، این چنین زمین ها و آسمان ها بر جای می مانند و نه کسی در آن هاست که سخن بگوید و نه کسی در آن هاست که نفس بکشد و ماشاء اللّه از آن روز». گفته شده: چهل روز این چنین می ماند و این فاصله ی بین دو دَم صور است، سپس خداوند متعال از آسمان هفتم دریایی فرود می فرستد که به آن دریای زندگی گویند و آبش همانند منی مردان است. پروردگارمان آن دریا را چهل سال فرود می فرستد و آن آب، زمین را می شکافد و به زیر زمین به سوی استخوان های پوسیده راه می یابد و هم چون کِشته که از باران می روید، استخوان ها از آن آب می رویند. خداوند متعال فرمود: و اوست که پیشاپیش رحمت خود بادها را به بشارت می فرستد. چون بادها ابرهای گران بار را بردارند، ما آن را به سرزمین های مرده روان سازیم و از آن باران می فرستیم و به باران هر گونه ثمره ای را می رویانیم. مردگان را نیز این چنین زنده می گردانیم شاید پند گیرید. (اعراف / 57). یعنی همان گونه که گیاهان را با باران بیرون آورد، آنان را با آب زندگی بیرون می آورد. این گونه استخوان ها و رگ ها و گوشت ها و موها گرد می آیند و هر عضوی به جایی که در دنیا داشته باز می گردد و هر تار مویی به شکلی که در سرای دنیا داشته بر می گردد و بدن ها به نیروی خداوند والا مقام انسجام می یابند و بی روح بر جای می مانند. سپس خداوند جبّار می فرماید: «باید اسرافیل بر انگیخته شود». پس اسرافیل به نیروی خداوند متعال زنده و بر پا می شود، خداوند جبّار به او می فرماید: «صور را ببلع [و در دهانت فرو ببر]. و صور شاخی از نور است که بر آن به شمار روح های بندگان سوراخ وجود دارد. در آن دم تمامی روح ها گرد می آیند و در صور قرار داده می شوند و خداوند جبّار به اسرافیل فرمان می دهد که بر صخره ی بیت المقدس بایستد و او چنین می کند و در صور که آن را بلعیده و در دهان دارد، ندا سر می دهد و آن صخره نزدیک ترین چیز در

ص: 305

إِلَی اَلسَّمَاءِ، وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی: وَ اِسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ اَلْمُنادِ مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ، وَ یَقُولُ إِسْرَافِیلُ فِی أَوَّلِ نِدَائِهِ: أَیَّتُهَا اَلْعِظَامُ اَلْبَالِیَهُ، وَ اَللُّحُومُ اَلْمُنْقَطِعَهُ، وَ اَلشُّعُورُ اَلْمُتَبَدِّدَهُ، وَ اَلشُّعُورُ اَلْمَلْتَزِقَهُ، لِیَقُمْنَ إِلَی اَلْعَرْضِ عَلَی اَلْمَلِکِ اَلدَّیَّانِ لِیُجَازِیَکُمْ بِأَعْمَالِکُمْ؛ فَإِذَا نَادَی إِسْرَافِیلُ فِی اَلصُّورِ، خَرَجَتِ اَلْأَرْوَاحُ مِنَ أَنْقَابِ اَلصُّورِ، فَتَنْتَشِرُ بَیْنَ اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ کَأَنَّهَا اَلنَّحْلُ یَخْرُجُ مِنْ کُلِّ نَقْبٍ، وَ لاَ یَخْرُجُ مِنْ ذَلِکَ اَلنَّقْبِ غَیْرُهُ، فَأَرْوَاحُ اَلْمُؤْمِنِینَ تَخْرُجُ مِنْ أَنْقَابِهَا نَائِرَهً بِنُورِ اَلْإِیمَانِ وَ بِنُورِ أَعْمَالِهَا اَلصَّالِحَهِ، وَ أَرْوَاحُ اَلْکُفَّارِ تَخْرُجُ مُظْلِمَهً بِظُلْمَهِ اَلْکُفْرِ، وَ إِسْرَافِیلُ یُدِیمُ اَلصَّوْتَ، وَ اَلْأَرْوَاحُ قَدِ اِنْتَشَرَتْ مَا بَیْنَ اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ، ثُمَّ تَدْخُلُ اَلْأَرْوَاحُ إِلَی اَلْأَجْسَادِ، وَ تَدْخُلُ کُلُّ رُوحٍ إِلَی جَسَدِهَا اَلَّذِی فَارَقَتْهُ فِی دَارِ اَلدُّنْیَا، فَتِدُّب اَلْأَرْوَاحُ فِی اَلْأَجْسَادِ کَمَا یَدِبُّ اَلسَّمُّ فِی اَلْمَلْسُوعِ حَتَّی تَرْجِعَ إِلَی أَجْسَادِهَا کَمَا کَانَتْ فِی دَارِ اَلدُّنْیَا، ثُمَّ تَنْشَقُّ اَلْأَرْضُ مِنْ قِبَلِ رُؤُوسِهِمْ، فَإِذَا هُمْ قِیَامٌ یَنْظُرُونَ إِلَی أَهْوَالِ اَلْقِیَامَهِ وَ طَوَامِّهَا، وَ إِسْرَافِیلُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یُنَادِی بِهَذَا اَلنِّدَاءِ، لاَ یَقْطَعُ اَلصَّوْتَ وَ یُمِدُّهُ مَدّاً، وَ اَلْخَلاَئِقُ یَتَّبِعُونَ صَوْتَهُ، وَ اَلنِّیرَانُ تَسُوقُ اَلْخَلاَئِقَ إِلَی أَرْضِ اَلْمَحْشَرِ. فَإِذَا خَرَجُوا مِنْ قُبُورِهِمْ، خَرَجَ مَعَ کُلِّ إِنْسَانٍ عَمَلُهُ اَلَّذِی کَانَ عَمِلَهُ فِی دَارِ اَلدُّنْیَا، لِأَنَّ عَمَلَ کُلِّ إِنْسَانٍ یَصْحَبُهُ فِی قَبْرِهِ، فَإِذَا کَانَ اَلْعَبْدُ مُطِیعاً لِرَبِّهِ وَ عَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً، کَانَ أَنْیسَهُ فِی اَلدُّنْیَا، وَ کَانَ أَنِیسَهُ إِذَا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ یَوْمَ حَشْرِهِ، یُونِسُهُ مِنَ اَلْأَهْوَالِ وَ مِنَ هُمُومِ اَلْقِیَامَهِ، فَإِذَا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ یَقُولُ لَهُ عَمَلُهُ: یَا حَبِیبِی، مَا عَلَیْکَ مِنْ هَذَا شَیْءٌ، لَیْسَ یُرَادُ بِهِ مَنْ أَطَاعَ اَللَّهَ، فَإِنَّمَا یُرَادُ بِهِ مَنْ عَصَی اَللَّهَ وَ خَالَفَ مَوْلاَهُ، ثُمَّ کَذَّبَ آیَاتِهِ وَ اِتَّبَعَ هَوَاهُ، وَ أَنْتَ کُنْتَ عَبْداً مُطِیعاً لِمَوْلاَکَ مُتَّبِعاً لِنَبِیِّکَ تَارِکاً لِهَوَاکَ، فَمَا عَلَیْکَ اَلْیَوْمَ مِنْ هَمْ وَ خَوْفٍ حَتَّی تَدْخُلَ اَلْجَنَّهَ. وَ إِذَا کَانَ اَلْعَبْدُ خَاطِئاً وَ عَاصِیاً لِذِی اَلْجَلاَلِ، وَ مَاتَ عَلَی غَیْرِ تَوْبَهٍ وَ اِنْتِقَالٍ، فَإِذَا خَرَجَ اَلْمَغْرُورُ اَلْمِسْکِینُ مِنْ قَبْرِهِ وَ مَعَهُ عَمَلُهُ اَلسُّوءُ اَلَّذِی عَمِلَهُ فِی دَارِ اَلدُّنْیَا، وَ کَانَ قَدْ صَحِبَهُ فِی قَبْرِهِ، فَإِذَا نَظَرَ إِلَیْهِ اَلْعَبْدُ اَلْمُغْتَرُّ یَرَاهُ أَسْوَدَ فَظِیعاً، فَلاَ یَمُرُّ عَلَی هَوْلٍ وَ لاَ نَارٍ وَ لاَ بِشَیْءٍ مِنْ هُمُومِ یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ إِلاَّ قَالَ لَهُ عَمَلُهُ اَلسُّوءُ: یَا عَدُوَّ اَللَّهِ، هَذَا کُلُّهُ لَکَ، وَ أَنْتَ اَلْمُرَادُ بِهِ ﴾. (1)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ مُحَمَّداً فَخَتَمَ بِهِ اَلْأَنْبِیَاءَ فَلاَ نَبِیَّ بَعْدَهُ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ کِتَاباً فَخَتَمَ بِهِ اَلْکُتُبَ فَلاَ کِتَابَ بَعْدَهُ أَحَلَّ فِیهِ حَلاَلاً وَ حَرَّمَ حَرَاماً فَحَلاَلُهُ حَلاَلٌ إِلَی

ص: 306

زمین به آسمان است و این کلام خداوند متعال است که فرمود: و روزی که منادی از جایی نزدیک ندا در می دهد، به گوش باش. (ق / 4) اسرافیل در نخستین ندای خود می گوید: «ای استخوان های پوسیده و گوشت های از هم گسسته و موهای پراکنده و موهای به هم چسبیده، باید به درگاه پادشاه حاکم حاضر شوید تا او سزای کردارتان را بدهد»، پس چون اسرافیل در صور می دمد، ناگاه روح ها از سوراخ های صور بیرون می آیند و هم چون زنبور هایی که هر یک از سوراخی بیرون آیند، بین آسمان و زمین پخش می شوند؛ روح های مؤمنان، تابناک از نور ایمان و نور کردار نیکشان، و روح های کافران، تیره از تاریکی کفر، از سوراخ ها بیرون می آیند و اسرافیل هم چنان آوا سر می دهد و روح ها که در میان آسمان و زمین پخش شده اند، به درون بدن ها می روند و هر روحی به بدنی که در سرای دنیا از آن جدا شده، باز می گردد و هم چنان که سم در بدن نیش خورده می خزد، روح ها در بدن ها پیش می روند تا این که همانند سرای دنیا، به بدن های خود باز می گردند؛ سپس زمین (قبر) از سوی سرهایشان شکاف می خورد و چون آن ها بر پا شوند، هراسناکی و دشواری های قیامت پیش چشم ایشان در می آید و اسرافیل هم چنان ندا می دهد و آوای خود را بند نمی آورد و به اوج می رساند و آفریدگان آوای او را پی می گیرند و نورها آنان را به سوی زمین محشر به پیش می برند. پس هنگامی که آنان از گورهایشان بیرون آیند، به همراه هر انسانی عملی که در سرای دنیا انجام داده، بیرون می آید؛ چرا که عمل هر انسانی در گورش همراه اوست. پس اگر بنده ای فرمان بردار پروردگارش باشد و عملی نیک داشته باشد، عملش در دنیا و نیز در روز قیامت به هنگامی که از گورش سر بر می آورد، همدم اوست و در میان هراسناکی و اندوه های قیامت، به او آرامش می بخشد و هنگامی که از گور بیرون می آید، عملش به او می گوید: «ای دوست من! از این سختی ها چیزی دامن گیر تو نیست، این ها برای کسانی که از خدا فرمان برده اند، بر پا نشده، بلکه برای کسانی بر پا شده که از خدا نافرمانی و از مولای خود سر پیچی کرده اند و نشانه های او را دروغ پنداشته اند و از خواسته ی نفس خود پیروی کرده اند، حال آن که تو بنده ای بوده ای که از مولایت فرمان برده ای و از پیامبرت پیروی کرده ای و خواسته ی نفست را رها کرده ای، پس امروز هیچ ترس و اندوهی دامن گیر تو نیست تا این که به بهشت در آیی». امّا اگر بنده ای خطا کار باشد و نافرمانی خداوند بلند مرتبه را کرده باشد و بدون توبه و تحوّل جان داده باشد، چنین انسان فریب خورده بیچاره ای از گور بیرون می آید و عمل ناپسندی که در دنیا انجام داده و در گور به همراه داشته، با او سر بر می آورد. در آن هنگام این بنده ی گمراه به عملش می نگرد و آن را سیاه و نفرت انگیز می یابد و بر هر وادی ترس و آتش و اندوهی که در روز قیامت پا می گذارد، عمل ناپسندش به او می گوید: «ای دشمن خدا! این ها همگی از برای توست و برای تو بر پا شده است».

8-1-امام صادق علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را مبعوث کرد و سلسله ی پیامبران علیهم السلام را با او پایان برد، از این رو هیچ پیامبری بعد از او وجود ندارند و کتابی بر او نازل کرد و همه ی کتاب ها [ی آسمانی] را با آن پایان داد و بعد از آن کتابی نخواهد آمد. در قرآن حلال و حرام را

ص: 307

یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ فِیهِ شَرْعُکُمْ وَ خَبَرُ مَنْ قَبْلَکُمْ وَ بَعْدَکُمْ... وَ لَقَدْ سَأَلَ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِ شِیعَتُهُ عَنْ مِثْلِ هَذَا فَقَالَ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْزَلَ اَلْقُرْآنَ عَلَی سَبْعَهِ أَقْسَامٍ... وَ مِنْهُ مَا لَفْظُهُ مَاضٍ وَ مَعْنَاهُ مُسْتَقْبِلٌ... أَمَّا مَا لَفْظُهُ مَاضٍ وَ مَعْنَاهُ مُسْتَقْبَلٌ فَمِنْهُ ذِكْرُهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَخْبَارَ الْقِیَامَةِ وَ الْبَعْثِ وَ النُّشُورِ وَ الْحِسَابِ فَلَفْظُ الْخَبَرِ مَا قَدْ كَانَ وَ مَعْنَاهُ أَنَّهُ سَیَكُونُ قَوْلُهُ وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً فَلَفْظُهُ مَاضٍ وَ مَعْنَاهُ مُسْتَقْبَلٌ ﴾. (1)

اعلام کرد و حلال قرآن، تا روز قیامت حلال است و حرام آن تا روز قیامت حرام خواهد بود. در آن (قرآن) دین شما و خبر کسانی که پیش از شما بودند و کسانی که بعد از شما می آیند، موجود می باشد... امير المؤمنین علیه السلام از شیعیانش درباره ی مواردی مثل این مورد سؤال کرد و فرمود: «خداوند تبارک و تعالی قرآن را در هفت بخش نازل کرد... و بخشی از آن، آیاتی است که لفظش ماضی (زمان گذشته) و معنایش مستقبل (زمان آینده) است... امّا از جمله ی آن چه که لفظش ماضی و معنایش مستقبل است، ذکر اخبار قیامت و بر انگیخته شدن و پرا کنده شدن و حساب و کتاب، از سوی خداوند است که لفظ خبر دادن، لفظ ماضی است و معنایش بعداً رخ خواهد داد. مثل این آیه: ﴿ وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلاّ مَنْ شاءَ اللّهُ... وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً ﴾ كه لفظش ماضی است [نُفخَ و صعق و سیق، همگی فعل ماضی هستند] و معنایش مستقبل است [و بعداً رخ می دهد].

اَلْأَشْیَاءُ کَمَا بَدَأَهَا مُدَبِّرُهَا وَ ذَلِکَ أَرْبَعُمِائَهِ سَنَهٍ تَسْبُتُ فِیهَا اَلْخَلْقُ وَ ذَلِکَ بَیْنَ اَلنَّفْخَتَیْنِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ أَشْرَقَتِ اَلْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وُضِعَ اَلْكِتابُ وَ جِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ اَلشُّهَداءِ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ ﴾ (69)

خواهد ماند و بعد از آن همه چیز نابود می گردد و از میان می رود، نه حسّی می ماند و و نه محسوسی، سپس همه چیز بر می گردد همان طور که خدا آن ها را آغاز کرده بود، و فاصله ی بین این دو زمان چهار صد سال است که آفرینش باقی خواهد ماند و این فاصله، زمانی میان دو نفخه باشد».

و زمین [در آن روز] به نور پروردگارش روشن می شود، و نامه های اعمال را پیش می نهند و پیامبران و گواهان را حاضر می سازند، و میان آن ها بحق داوری می شود و به آنان ستم نخواهد شد. (69)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ قَائِمَنَا إِذَا قَامَ أَشْرَقَتِ اَلْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ اِسْتَغْنَی اَلْعِبَادُ مِنْ ضَوْءِ اَلشَّمْسِ وَ یُعَمَّرُ اَلرَّجُلُ فِی مُلْکِهِ حَتَّی یُولَدَ لَهُ أَلْفُ ذَکَرٍ لاَ یُولَدُ فِیهِمْ أُنْثَی وَ یَبْنِی فِی ظَهْرِ اَلْکُوفَهِ مَسْجِداً لَهُ أَلْفُ بَابٍ وَ یَتَّصِلُ بُیُوتُ اَلْکُوفَهِ بِنَهَرِ کَرْبَلاَءَ بِالْحِیرَهِ حَتَّی یَخْرُجَ اَلرَّجُلُ یَوْمَ اَلْجُمُعَهِ عَلَی بَغْلَهٍ سَفْوَاءَ یُرِیدُ اَلْجُمُعَهَ فَلاَ یُدْرِکُهَا ﴾. (1)

4-1-امام صادق علیه السلام- وقتی قائم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف قیام کند، زمین با نور خداوند روشن گردد و مردم از نور خورشید بی نیاز گردند و هر مردی در ایّام دولت او دارای هزار پسر خواهد شد و یک دختر در میان آن ها برای او متولّد نمی شود. مسجدی در بیرون کوفه می سازد که هزار در داشته باشد، و خانه های کوفه به نهر کربلا و حیره متّصل می شود. به طوری که مردی در روز جمعه سوار استر تندرو می شود تا خود را به نماز برساند ولی به نماز نمی رسد.

یَأْکُلُ اَلشَّعِیرَ وَ یُطْعِمُ اَلنَّاسَ اَلْحُوَّارَی وَ کَانَ لِبَاسُهُ اَلشَّعْرَ وَ کَانَ إِذَا جَنَّهُ اَللَّیْلُ شَدَّ یَدَهُ إِلَی عُنُقِهِ فَلاَ یَزَالُ قَائِماً یُصَلِّی حَتَّی یُصْبِحَ... يَا ابْنَ مَسْعُودٍ كُلُّ ذَلِكَ لِمَا خَوَّفَهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ مِنْ قَوْلِهِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ قَالَ اللَّهُ تَعَالَي وَ جِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ الشُّهَداءِ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ ﴾. (1)

6-2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ الشُّهَداءِ هم الذین یشهدون للأنبیاء علی الأمم بأنهم قد بلغوا و أن الأمم قد كذبوا ﴾. (2)

را فرا می رسید دستش را به گردنش محکم می کرد [کنایه از عبادت شدید] و تا صبح نماز می خواند... ای پسر مسعود! دلیل این رفتار انبیاء علیهم السلام به خاطر مواردی است که خداوند در قرآن به آن بیم داده است و فرموده: و دوزخ، میعاد گاه همه ی آن هاست! هفت در دارد و برای هر دری، گروه معیّنی از آن ها تقسیم شده اند!. (حجر / 44 - 43) و فرموده: ﴿ وَ جِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ ﴾.

6-2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ الشُّهَدَاءِ ﴾ همان کسانی هستند که به نفع پیامبران و بر ضدّ امّت ها گواهی می دهند. [گواهی] به این که آن ها (پیامبران) [پیام الهی] را رساندند و امّت ها تکذیب کردند.

3-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ شَیَّعَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ جَنَازَهً فَلَمَّا وُضِعَتْ فِی لَحْدِهَا عَجَّ أَهْلُهَا وَ بَکَوْا فَقَالَ مَا تَبْکُونَ أَمَا وَ اَللَّهِ لَوْ عَایَنُوا مَا عَایَنَ مَیِّتُهُمْ لَأَذْهَلَهُمْ ذَلِکَ عَنِ اَلْبُکَاءِ عَلَیْهِ أَمَا وَ اَللَّهِ إِنَّ لَهُ إِلَیْهِمْ لَعَوْدَهً ثُمَّ عَوْدَهً حَتَّی لاَ یَبْقَی مِنْهُمْ أَحَداً ثُمَّ قَامَ فِیهِمْ فَقَالَ... فَاتَّعِظُوا عِبَادَ اَللَّهِ بِالْعِبَرِ وَ اِعْتَبِرُوا بِالْآیَاتِ وَ اَلْأَثَرِ وَ اِزْدَجِرُوا بِالنُّذُرِ وَ اِنْتَفِعُوا بِالْمَوَاعِظِ فَکَأَنْ قَدْ عَلِقَتْکُمْ مَخَالِبُ اَلْمَنِیَّهِ وَ أَحَاطَتْ بِکُمُ اَلْبَلِیَّهُ وَ ضَمَّکُمْ بَیْتُ اَلتُّرَابِ وَ دَهِمَتْکُمْ مُفْظِعَاتُ اَلْأُمُورِ بِنَفْخَهِ اَلصُّورِ وَ بَعْثَرَهِ اَلْقُبُورِ وَ سِیَاقَهِ اَلْمَحْشَرِ وَ مَوْقِفِ اَلْحِسَابِ فِی اَلْمَنْشَرِ وَ بَرَزَ اَلْخَلاَئِقُ حُفَاهً عُرَاهً وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ وَ نُوقِشَ اَلنَّاسُ عَلَی اَلْقَلِیلِ وَ اَلْکَثِیرِ وَ اَلْفَتِیلِ وَ اَلنَّقِیرِ وَ أَشْرَقَتِ اَلْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وُضِعَ اَلْکِتابُ وَ جِیءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ اَلشُّهَداءِ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ فَارْتَجَّتْ لِذَلِکَ اَلْیَوْمِ اَلْبِلاَدُ وَ خَشَعَ اَلْعِبَادُ ﴾. (1)

4-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَهَ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یُحَدِّثُ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ: حَدَّثَنِی أَبِی، أَنَّهُ سَمِعَ أَبَاهُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یُحَدِّثُ اَلنَّاسَ، قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ اَلْقِیَامَهِ بَعَثَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اَلنَّاسَ مِنْ حُفَرِهِمْ غُرْلاً بُهْماً جُرْداً مُرْداً فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ یَسُوقُهُمْ اَلنُّورُ، وَ تَجْمَعُهُمْ اَلظَّلَمَهُ، حَتَّی یَقِفُوا عَلَی عَقَبَهِ اَلْمَحْشَرِ، فَیَرْکَبُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً، وَ یَزْدَحِمُونَ دُونَهَا، فَیُمْنَعُونَ مِنَ اَلْمُضِیِّ، فَتَشْتَدُّ أَنْفَاسُهُمْ، وَ یَکْثُرُ عَرَقُهُمْ، وَ تَضِیقُ بِهِمْ أُمُورُهُمْ، وَ یَشْتَدُّ ضَجِیجُهُمْ وَ تَرْتَفِعُ أَصْوَاتُهُمْ. قَالَ: وَ هُوَ أَوَّلُ هَوْلٍ مِنْ أَهْوَالِ یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ، قَالَ: فَیُشْرِفُ اَلْجَبَّارُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَیْهِمْ مِنَ فَوْقِ عَرْشِهِ فِی ظُلَلٍ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ فَیَأْمُرُ مَلَکاً مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ، فَیُنَادِی فِیهِمْ: یَا مَعْشَرَ اَلْخَلاَئِقِ، أَنْصِتُوا وَ اِسْمَعُوا مُنَادِیَ اَلْجَبَّارِ، قَالَ: فَیَسْمَعُ آخِرُهُمْ کَمَا یَسْمَعُ أَوَّلُهُمْ، قَالَ: فَتَنْکَسِرُ أَصْوَاتُهُمْ عِنْدَ ذَلِکَ، وَ تَخْشَعُ أَبْصَارُهُمْ، وَ تَضْطَرِبُ فَرَائِصُهُمْ، وَ تَفْزَعُ قُلُوبُهُمْ، وَ یَرْفَعُونَ رُؤُوسَهُمْ إِلَی نَاحِیَهِ اَلصَّوْتِ مُهْطِعِینَ إِلَی اَلدَّاعِی، قَالَ: فَعِنْدَ ذَلِکَ یَقُولُ اَلْکَافِرُونَ هَذَا یَوْمٌ عَسِرٌ قَالَ فَيُشْرِفُ اللّهُ عَزَ وَ جَلَّ ذِكْرُهُ الْحَكَمُ الْعَدْلُ عَلَيْهِمْ فَيَقُولُ اَنَا اللّهُ لا إِلهَ إِلَّا اَنَا الْحَكَمُ العَدْلُ الَّذى لا يَجُورُ اَحْكُمُ بَيْنَكُمْ بِعَدَلِي وَ قِسْطى، لا يُظْلَمُ الْيَوْمَ عِندِى اَحَدٌ، اَلْيَوْمَ آخَذُ لِلضَّعِيفِ مِنَ الْقَوِيِّ بِحَقِّهِ، وَ لِصَاحِبِ المَظْلَمَةِ بِالْمَظْلَمَةِ بِالْقِصَاصِ مِن الْحَسَنَاتِ وَ السَّيِّئَاتِ، وَ أثْبِبُ عَلَى الهِبَاتِ، وَ لا يَجُوزُ هَذِهِ العَقَبَةَ اليَومَ عِندى ظالِمُ وَ لا اَحَدٌ عِندَهُ مَطْلَمَةٌ إِلَّا مَظْلَمَةٌ يَهِبُها لِصْاحِبِها وَ أثيبُهُ

ص: 318

3-3- امام علی علیه السلام- امیر المؤمنین علیه السلام جنازه ای را تشییع کرد همین که میّت را درون قبر گذاشتند بستگان او صدا به گریه بلند کردند، علی علیه السلام فرمود: «چرا گریه می کنید؟ به خدا قسم اگر آن چه میّت شما می بیند، شما مشاهده کنید، گریه را فراموش خواهید کرد. به خدا قسم مرگ برای مردم برگشت خواهد داشت [و به سراغ مردم و افراد زنده خواهد آمد]. باز برای مرتبه ی سوّم بر می گردد آن قدر خواهد آمد تا یک نفر را باقی نگذارد». بعد آن جناب از جای حرکت کرد در میان مردم ایستاد و فرمود: «... بندگان خدا، از عبرت ها و از آیات و آثار، درس عبرت بیاموزید، از بیم ها بهراسید. و از مواعظ بهره ببرید. گویا چنگال مرگ گریبانتان را گرفته. بلا شما را محاصره کرده و خانه ی خاکی (قبر) شما را در بر گرفته و امور وحشت انگیز در هنگام دمیدن در صور و افتادن در قبر و حرکت در محشر و هنگام حساب کشیدن در قیامت. شما را مضطرب نمود. مخلوقات بدون لباس و پا برهنه در قیامت خواهند آمد. همراه هر فرد کسی [فرشته ای] است که او را پیش می برد و برای او گواهی می دهد. از آن ها در مورد کم و زیاد اعمال و حتّی به اندازه ی نخ باریک و نقطه ای که بر روی دانه ی خرما است باز خواست می شود ﴿ وَ أَشْرَقَتِ اَلْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَ وُضِعَ اَلْکِتَابُ وَ جِیءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ اَلشُّهَدَاءِ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لاَ یُظْلَمُونَ ﴾ شهرها در این روز باضطراب در می آید و مردم به خشوع می افتند».

4-3- امام علی علیه السلام- ثویر بن ابی فاخته گوید: شنیدم امام سجّاد علیه السلام در مسجد پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: پدرم از پدرش از امام علی علیه السلام نقل کرده است که به مردم فرمود: چون روز قیامت فرا رسد، خداوند تبارک و تعالی مردم را بی دفاع و بی مو و بی ریش، همه را بی هیچ تفاوتی از گورهاشان بر می انگیزد و روشنی، آنان را به پیش می برد و تاریکی گردشان می آورد؛ تا این که بر ورطه ی محشر می ایستند و از شدّت ازدحام بر یک دیگر سوار و به هم دیگر فشرده می گردند و از راه رفتن باز داشته می شوند، نفس کشیدنشان سخت و عرق بر تنشان بسیار و کار بر آنان دشوار می شود و آه و ناله شان بالا می رود فریادشان بر می آید و این نخستین هراس از هراس های روز قیامت است. آن گاه خداوند جبّار تبارک و تعالی، از فراز عرش خود و در سایه ی انبوه فرشتگان بر آنان مشرف می شود و فرشته ای از فرشتگان را فرمان می دهد تا در میان آنان ندا سر دهد: «ای جماعت آفریدگان! ساکت شوید و به منادی خداوند جبّار گوش فرا دهید». در آن دم همه سراسر گوش می شوند و آوایشان به خاموشی و قلب هایشان به خاکساری و تن هایشان به لرزه و دل هایشان به هراس می افتد و سر به سوی ندا بر می آورند و گردن به سوی فرا خواننده می چرخانند. در آن هنگام کافر می گوید: «به راستی این روز، روز سختی است». خداوند جبّار داور دادگر، مشرف بر آنان می فرماید: «منم اللّه که هیچ خدایی جز من نیست و من آن داور دادگرم که هیچ ستم نمی ورزد و امروز با عدل و داد خود، میانتان حکم می کنم و امروز هیچ کس نزد من ستم نمی بیند و امروز حقّ ناتوان را از توانمند می گیرم و داد ستم دیده را به تاوانی از کردار نیک و کردار ناپسند از ستمگر می ستانم و پاداش بخشش ها را می دهم و امروز هیچ ستم گری نزد من این گردنه ی محشر را پشت سر نمی گذارد و آن کس که حقّ دیگری نزد اوست،

ص: 319

عَلَیْهَا وَ آخُذُ لَهُ بِهَا عِنْدَ الْحِسَابِ فَتَلَازَمُوا أَیُّهَا الْخَلَائِقُ وَ اطْلُبُوا مَظَالِمَكُمْ عِنْدَ مَنْ ظَلَمَكُمْ بِهَا فِی الدُّنْیَا وَ أَنَا شَاهِدٌ لَكُمْ عَلَیْهِمْ وَ كَفَی بِی شَهِیداً قَالَ فَیَتَعَارَفُونَ وَ یَتَلَازَمُونَ فَلَا یَبْقَی أَحَدٌ لَهُ عِنْدَ أَحَدٍ مَظْلِمَةٌ أَوْ حَقٌّ إِلَّا لَزِمَهُ بِهَا قَالَ فَیَمْكُثُونَ مَا شَاءَ اللَّهُ فَیَشْتَدُّ حَالُهُمْ فَیَكْثُرُ عَرَقُهُمْ وَ یَشْتَدُّ غَمُّهُمْ وَ تَرْتَفِعُ أَصْوَاتُهُمْ بِضَجِیجٍ شَدِیدٍ فَیَتَمَنَّوْنَ الْمَخْلَصَ مِنْهُ بِتَرْكِ مَظَالِمِهِمْ لِأَهْلِهَا قَالَ وَ یَطَّلِعُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی جَهْدِهِمْ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی یَسْمَعُ آخِرُهُمْ كَمَا یَسْمَعُ أَوَّلُهُمْ یَا مَعَاشِرَ الْخَلَائِقِ أَنْصِتُوا لِدَاعِی اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی وَ اسْمَعُوا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی یَقُولُ لَكُمْ أَنَا الْوَهَّابُ إِنْ أَحْبَبْتُمْ أَنْ تَوَاهَبُوا فَتَوَاهَبُوا وَ إِنْ لَمْ تَوَاهَبُوا أَخَذْتُ لَكُمْ بِمَظَالِمِكُمْ قَالَ فَیَفْرَحُونَ بِذَلِكَ لِشِدَّةِ جَهْدِهِمْ وَ ضِیقِ مَسْلَكِهِمْ وَ تَزَاحُمِهِمْ قَالَ فَیَهَبُ بَعْضُهُمْ مَظَالِمَهُمْ رَجَاءَ أَنْ یَتَخَلَّصُوا مِمَّا هُمْ فِیهِ وَ یَبْقَی بَعْضُهُمْ فَیَقُولُونَ یَا رَبِّ مَظَالِمُنَا أَعْظَمُ مِنْ أَنْ نَهَبَهَا قَالَ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنْ تِلْقَاءِ الْعَرْشِ أَیْنَ رِضْوَانُ خَازِنُ الْجِنَانِ جِنَانِ الْفِرْدَوْسِ قَالَ فَیَأْمُرُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُطْلِعَ مِنَ الْفِرْدَوْسِ قَصْراً مِنْ فِضَّةٍ بِمَا فِیهِ مِنَ الْآنِیَةِ وَ الْخَدَمِ قَالَ فَیُطْلِعُهُ عَلَیْهِمْ فِی حِفَافَةِ الْقَصْرِ الْوَصَائِفُ وَ الْخَدَمُ قَالَ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ ارْفَعُوا رُءُوسَكُمْ فَانْظُرُوا إِلَی هَذَا الْقَصْرِ قَالَ فَیَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ فَكُلُّهُمْ یَتَمَنَّاهُ قَالَ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی یَا مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ هَذَا لِكُلِّ مَنْ عَفَا عَنْ مُؤْمِنٍ قَالَ فَیَعْفُونَ كُلُّهُمْ إِلَّا الْقَلِیلَ قَالَ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَجُوزُ إِلَی جَنَّتِیَ الْیَوْمَ ظَالِمٌ وَ لَا یَجُوزُ إِلَی نَارِیَ الْیَوْمَ ظَالِمٌ وَ لِأَحَدٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ عِنْدَهُ مَظْلِمَةٌ حَتَّی یَأْخُذَهَا مِنْهُ عِنْدَ الْحِسَابِ أَیُّهَا الْخَلَائِقُ اسْتَعِدُّوا لِلْحِسَابِ قَالَ ثُمَّ یُخَلَّی سَبِیلُهُمْ فَیَنْطَلِقُونَ إِلَی الْعَقَبَةِ یَكْرُدُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً حَتَّی یَنْتَهُوا إِلَی الْعَرْصَةِ وَ الْجَبَّارُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی عَلَی الْعَرْشِ قَدْ نُشِرَتِ الدَّوَاوِینُ وَ نُصِبَتِ الْمَوَازِینُ وَ أُحْضِرَ النَّبِیُّونَ وَ الشُّهَدَاءُ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ یَشْهَدُ كُلُّ إِمَامٍ عَلَی أَهْلِ عَالَمِهِ بِأَنَّهُ قَدْ قَامَ فِیهِمْ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ دَعَاهُمْ إِلَی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِذَا كَانَ لِلرَّجُلِ الْمُؤْمِنِ عِنْدَ الرَّجُلِ الْكَافِرِ مَظْلِمَةٌ أَیَّ شَیْءٍ یَأْخُذُ مِنَ الْكَافِرِ وَ هُوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ قَالَ فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یُطْرَحُ عَنِ الْمُسْلِمِ مِنْ سَیِّئَاتِهِ بِقَدْرِ مَا لَهُ عَلَی الْكَافِرِ فَیُعَذَّبُ الْكَافِرُ بِهَا مَعَ عَذَابِهِ بِكُفْرِهِ عَذَاباً بِقَدْرِ مَا لِلْمُسْلِمِ قِبَلَهُ مِنْ مَظْلِمَتِهِ قَالَ فَقَالَ لَهُ الْقُرَشِیُّ فَإِذَا كَانَتِ الْمَظْلِمَةُ لِمُسْلِمٍ عِنْدَ مُسْلِمٍ كَیْفَ یُؤْخَذُ مَظْلِمَتُهُ

ص: 320

بیرون نمی رود، جز آن که حق دار از حق خود بگذرد و من بر این کار، پاداشش دهم و آن را به هنگام حساب برایش به شمار در آورم؛ پس ای آفریدگان! گرد هم آیید و داد خود را از آن کس که در دنیا بر شما بیداد کرده، بخواهید و من بر آن گواهتان هستم و گواهی من بس است». پس اهل محشر با یک دیگر روبرو می شوند و گرد هم می آیند و هیچ داد و هیچ حقّی از برای کسی نزد دیگری بر جای نمی ماند، جز آن که به او بر می گردد. آنان هر آن قدر که خدا بخواهد بر جای می مانند و حالشان بد و عرق بر تنشان بسیار و اندوهشان سخت می شود و صدای آه و ناله درد ناکشان بلند می شود و آرزو می کنند حقّی را که از دیگری می خواهند، رها کنند تا از آن گردنه رهایی یابند، چون خداوند عزّ و جلّ بر رنج آنان نظر می افکند، ندا دهنده ای از جانب خداوند تبارک و تعالی ندا سر می دهد و همه ی سراسر گوش می شوند: «ای جماعت آفریدگان! ساکت شوید و به فرا خواننده ای از سوی خداوند تبارک و تعالی گوش فرا دهید، خداوند تبارک و تعالی به شما می فرماید: من بسی بخشنده ام، اگر دوست می دارید، یک دیگر را ببخشید و گرنه داد شما را خواهم گرفت». آن گاه اهل محشر به سبب رنج سخت و راه تنگ و انبوهی شمار خود، از این خبر شادمان می شوند و برخی به امید رهایی از آن گردنه، از حقّ خود می گذرند و برخی دگر بر جای می مانند و عرض می کنند: «پروردگارا! حقّ ما بزرگ تر از آن است که از آن بگذریم». در آن دم ندا دهنده ای از سوی عرش ندا سر می دهد: «کجاست رضوان، نگاهبان باغ های بهشت»؟ پس خداوند عزّ و جلّ به او فرمان می دهد تا از بهشت قصری از نقره با بناها و خادمان بسیارش به نمایش گذارد. آن گاه رضوان، قصری آکنده از خادمان و کنیزان را به آنان می نمایاند و ندا دهنده ای از سوی خداوند تبارک و تعالی ندا سر می دهد: «ای جماعت آفریدگان! سر بلند کنید و به این قصر بنگرید». آنان سر بر می آورند و همه آرزوی آن قصر می کنند. سپس ندا دهنده ای از سوی خداوند تبارک و تعالی ندا سر می دهد: «ای جماعت آفریدگان! این برای کسی است که از مؤمنی بگذرد». این چنین تمامی آنان عفو پیشه می کنند، جز شمار اندکی. در آن هنگام خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «امروز هیچ ستم گری به بهشت من راه نمی یابد و امروز هیچ ستم گری و نیز هیچ مسلمانی اگر حقّ کسی نزدش باشد، به دوزخ من نمی رود تا این که آن حق را به هنگام حساب از او بگیرم، پس ای آفریدگان! برای حساب آماده شوید. در آن دم راه پیش پایشان باز می شود و رو به سوی گردنه ی محشر می گذارند و یک دیگر را کنار می زنند تا به آن جایگاه می رسند، حال آن که خداوند جبّار تبارک و تعالی بر عرش استقرار یافته و نامه های عمل باز شده و میزان ها بر پا شده و پیامبران علیهم السلام و گواهان حاضر گشته اند؛ و شهداء که همان امامان هستند به عنوان گواه حاضر می شوند و هر یک بر اهالی دنیای [روزگار] خود گواهی می دهند که در میان آنان فرمان خداوند عزّ و جلّ را بر پا داشته اند و به راه خدا دعوتشان کرده اند. چون سخن به این جا رسید، مردی از قریش برخاست و عرض کرد: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! اگر حقّی از مؤمن نزد کافر باشد، چه چیزی از کافر گرفته می شود، در حالی که او در دوزخ است»؟ امام سجّاد علیه السلام به او فرمود: «از گناهان آن مسلمان به اندازه ی حقّی که نزد آن کافر

ص: 321

مِنَ الْمُسْلِمِ قَالَ یُؤْخَذُ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ مِنْ حَسَنَاتِهِ بِقَدْرِ حَقِّ الْمَظْلُومِ فَیُزَادُ عَلَی حَسَنَاتِ الْمَظْلُومِ قَالَ فَقَالَ لَهُ الْقُرَشِیُّ فَإِنْ لَمْ یَكُنْ لِلظَّالِمِ حَسَنَاتٌ قَالَ إِنْ لَمْ یَكُنْ لِلظَّالِمِ حَسَنَاتٌ فَإِنَّ لِلْمَظْلُومِ سَیِّئَاتٍ تُؤْخَذُ مِنْ سَیِّئَاتِ الْمَظْلُومِ فَیُزَادُ عَلَی سَیِّئَاتِ الظَّالِمِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِما يَفْعَلُونَ ﴾ (70)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ سِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلى جَهَنَّمَ زُمَراً حَتَّى إِذا جاؤُها فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آياتِ رَبِّكُمْ وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا قالُوا بَلى وَ لكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَى الْكافِرِينَ ﴾ (71)

داشته، برداشته می شود و آن کافر افزون بر عذاب کفرش، عذاب گناهان آن مسلمان را به اندازه ی حقّی که از او بر عهده داشته، می کشد». آن قریشی عرض کرد: «حال اگر حقّ مسلمانی نزد مسلمان دیگری باشد، چگونه آن حق از او گرفته می شود»؟ حضرت علیه السلام فرمود: «از نیکی های ستم گر به اندازه ی حقّ ستم دیده برای او برداشته می شود و این گونه نیکی های آن ستم دیده افزون می شود». آن قریشی عرض کرد: «حال اگر آن ستمگر کار نیکی نداشت چه»؟ حضرت علیه السلام فرمود: «اگر ستم گر کار نیکی نداشته باشد، ستم دیده گناهانی دارد، بنا بر این از گناهان ستم دیده برداشته و بر گناهان ستم گر افزوده می شود».

و به هر کس آن چه انجام داده است بی کم و کاست داده می شود؛ و او نسبت به آن چه انجام می دادند از همه آگاه تر است. (70)

و کسانی که کافر شدند گروه گروه به سوی جهنّم رانده می شوند؛ هنگامی که به دوزخ می رسند، درهای آن گشوده می شود و نگهبانان دوزخ به آن ها می گویند: «آیا پیامبر انی از میان شما به سویتان نیامدند که آیات پروردگارتان را برای شما بخوانند و نسبت به ملاقات این روز شما را انذار کنند»؟ می گویند «آری؛ [پیامبران آمدند] ولی [ما مخالفت کردیم و]» فرمان عذاب الهی بر کافران مسلّم شده است. (71)

یَدْخُلُ مِنْهُ بَنُو أُمَیَّهَ لِأَنَّهُ هُوَ لِأَبِی سُفْیَانَ وَ مُعَاوِیَهَ وَ آلِ مَرْوَانَ خَاصَّهً، یَدْخُلُونَ مِنْ ذَلِکَ اَلْبَابِ فَتَحْطِمُهُمُ اَلنَّارُ فِیهِ حَطْماً لاَ یُسْمَعُ لَهُمْ وَاعِیَهٌ وَ لاَ یَحْیَوْنَ فِیهَا وَ لاَ یَمُوتُونَ ﴾. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَنَّ جَهَنَّمَ لَهَا سَبْعَهُ أَبْوَابٍ أَطْبَاقٍ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ، وَ وَضَعَ إِحْدَی یَدَیْهِ عَلَی اَلْأُخْرَی فَقَالَ: هَکَذَا، وَ إِنَّ اَللَّهَ وَضَعَ اَلْجِنَانَ عَلَی اَلْعَرْضِ وَ وَضَعَ اَلنِّیرَانَ بَعْضَهَا فَوْقَ بَعْضٍ فَأَسْفَلُهَا جَهَنَّمُ، وَ فَوْقَهَا لَظَی، وَ فَوْقَهَا اَلْحُطَمَهُ، وَ فَوْقَهَا سَقَرُ، وَ فَوْقَهَا اَلْجَحِیمُ وَ فَوْقَهَا اَلسَّعِیرُ، وَ فَوْقَهَا اَلْهَاوِیَهُ، وَ فِی رِوَایَهِ اَلْکَلْبِیِّ أَسْفَلُهَا اَلْهَاوِیَهُ وَ أَعْلاَهَا جَهَنَّمُ ﴾. (2)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَدِمَ یَهُودِیَّانِ فَسَأَلاَ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالاَ... فَمَا اَلسَّبْعَهُ قَالَ سَبْعَهُ أَبْوَابِ اَلنَّارِ مُتَطَابِقَاتٍ قَالَ فَمَا اَلثَّمَانِیَهُ قَالَ ثَمَانِیَهُ أَبْوَابِ اَلْجَنَّهِ ﴾. (3)

4-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی وَ یُبْغِضُ عَلِیّاً لَا یَجْتَمِعُ حُبِّی وَ حُبُّهُ إِلَّا فِی قَلْبِ مُؤْمِنٍ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ أَهْلَ حُبِّی وَ حُبِّکَ یَا عَلِیُّ فِی أَوَّلِ زُمْرَهِ السَّابِقِینَ إِلَی الْجَنَّهِ وَ جَعَلَ أَهْلَ بُغْضِی وَ بُغْضِکَ فِی أَوَّلِ زُمْرَهِ الضَّالِّینَ مِنْ أُمَّتِی إِلَی النَّارِ ﴾. (4)

5-1- السّجّاد علیه السلام- ﴿ اِعْلَمُوا عِبَادَ اَللَّهِ أَنَّ أَهْلَ اَلشِّرْکِ لاَ تُنْصَبُ لَهُمُ اَلْمَوَازِینُ وَ لاَ تُنْشَرُ لَهُمُ اَلدَّوَاوِینُ، وَ إِنَّمَا یُحْشَرُونَ إِلَی جَهَنَّمَ زُمَراً، وَ إِنَّمَا نُصِبَ اَلْمَوَازِینُ وَ نُشِرَ اَلدَّوَاوِینُ لِأَهْلِ اَلْإِسْلاَمِ ﴾. (5)

است که بنی امیّه [کسانی که به ظاهر اسلام آوردند] از آن داخلِ [آتش] می شوند. زیرا آن [در] مخصوص ابو سفیان و معاویه و آل مروان است که فقط آن ها [با این که اسلام را درک کرده اند] از آن در وارد می شوند و آتش در آن در به شدّت آن ها را به زیر می گیرد به گونه ای که هیچ شنوایی [صدای] آن ها را نمی شنود و در آن زنده نمی مانند و نمی میرند».

2-1- امام علی علیه السلام- از امام علی علیه السلام روایت شده است: جهنّم هفت در دارد که طبقه طبقه و روی هم است. و یکی دست هایش را روی دیگری گذاشت [حالت طبقه طبقه را نشان داد] و فرمود: «این گونه، امّا خداوند بهشت ها را به صورت عرضی قرار داد. و آتش ها را روی یک دیگر [طبقه ای] قرار داد که پایین ترینِ آن [آتش ها] جهنّم است و بالای جهنّم، لظی می باشد و بالای لظی، حطمه است و بالای حطمه، سقر است و بالای سقر، جحیم است و بالای جحیم، سعیر است و بالای سعیر هاویه است. امّا در روایت کلبی این گونه آمده که پایین ترینِ آن ها (آتش ها) هاویه است. و بالاترینِ آن ها، جهنّم است».

3-1- امام علی علیه السلام- شخصی یهودی از امام علیه السلام پرسید: «عدد هفت، اشاره به چیست»؟ فرمود: «هفت در دوزخ است که به صورت طبقه طبقه است». پرسید: «عدد هشت اشاره به چیست»؟ فرمود: «هشت در بهشت است».

4-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- کسی که گمان می کند مرا دوست دارد امّا علی علیه السلام را دوست نمی دارد، دروغ می گوید [و مرا نیز دوست ندارد]، اصلاً دوستی من و علی علیه السلام فقط در دل مؤمن است که با یک دیگر جمع می شود. ای علی علیه السلام! خداوند عزّ و جلّ، دوستار من و تو را جزء اوّلین افرادی قرار می دهد که به سمت بهشت می شتابند و دشمن من و تو را جزء اوّلین افرادی قرار می دهد که از امّت من به جهنّم می روند.

5-1- امام سجاد علیه السلام- ای بندگان خدا! در قیامت برای محاسبه اعمال مشرکان ترازوی اعمال قرار داده نمی شود و کتاب اعمال گشوده نمی شود بلکه به صورت گروهی به سوی جهنّم می روند. قرار دادن ترازوی عدالت و گشودن نامه اعمال برای رسیدگی به اعمال مسلمانان است.

4- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی اَلْجَارُودِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: أَخْبِرْنِی بِأَوَّلِ مَنْ یَدْخُلُ اَلنَّارَ؟. قَالَ: إِبْلِیسُ وَ رَجُلٌ عَنْ یَمِینِهِ وَ رَجُلٌ عَنْ یَسَارِهِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً حَتَّى إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِينَ ﴾ (73)

4- امام باقر علیه السلام- ابو جارود گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «نخستین کسی که به جهنّم می رود چه کسی است»؟ فرمود: «ابلیس و دو مرد که در سمت راست و چپ او هستند».

و کسانی که تقوای الهی پیشه کردند گروه گروه به سوی بهشت برده می شوند؛ هنگامی که به آن می رسند درهای بهشت گشوده می شود و نگهبانان به آنان می گویند: «سلام بر شما! گوارایتان باد! داخل بهشت شوید و جاودانه بمانید»! (73)

4-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ سَأَلَ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ... فَهَلْ فِی اَلْجَنَّهِ رِیحٌ قَالَ نَعَمْ یَا اِبْنَ سَلاَمٍ فِیهَا رِیحٌ وَاحِدَهٌ خُلِقَتْ مِنْ نُورٍ مَکْتُوبٌ عَلَیْهَا اَلْحَیَاهُ وَ اَللَّذَّاتُ یُقَالُ لَهَا اَلْبَهَاءُ فَإِذَا اِشْتَاقَ أَهْلُ اَلْجَنَّهِ أَنْ یَزُورُوا رَبَّهُمْ هَبَّتْ تِلْکَ اَلرِّیحُ عَلَیْهِمُ اَلَّتِی لَمْ تُخْلَقْ مِنْ حَرٍّ وَ لاَ مِنْ بَرْدٍ بَلْ خُلِقَتْ مِنْ نُورِ اَلْعَرْشِ تَنْفُخُ فِی وُجُوهِهِمْ فَتُبْهِی وُجُوهُهُمْ وَ تَطَیَّبُ قُلُوبُهُمْ وَ یَزْدَادُوا نُوراً عَلَی نُورِهِمْ وَ تَضْرِبُ أَبْوَابَ اَلْجِنَانِ وَ تُجْرِی اَلْأَنْهَارُ وَ تُسَبِّحُ اَلْأَشْجَارُ وَ تُغَرِّدُ اَلْأَطْیَارُ فَلَوْ أَنَّ مَنْ فِی اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضِ قِیَامٌ یَسْمَعُونَ مَا فِی اَلْجَنَّهِ مِنْ سُرُورٍ وَ طَرَبٍ لَمَاتَ اَلْخَلاَئِقُ شَوْقاً إِلَی اَلْجَنَّهِ وَ اَلْمَلاَئِکَهُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ فَیَقُولُونَ کَمَا قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ اَلْعَزِیزِ سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی اَلدّارِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ ﴾. (1)

5-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ إِنَّ لِلْجَنَّهِ ثَمَانِیَهَ أَبْوَابٍ: بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ اَلنَّبِیُّونَ وَ اَلصِّدِّیقُونَ، وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ اَلشُّهَدَاءُ وَ اَلصَّالِحُونَ، وَ خَمْسَهُ أَبْوَابٍ یَدْخُلُ مِنْهَا شِیعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا، فَلاَ أَزَالُ وَاقِفاً عَلَی اَلصِّرَاطِ أَدْعُو وَ أَقُولُ: رَبِّ سَلِّمْ شِیعَتِی وَ مُحِبِّیَّ وَ أَنْصَارِی، وَ مَنْ تَوَلاَّنِی فِی دَارِ اَلدُّنْیَا؛ فَإِذَا اَلنِّدَاءُ مِنْ بُطْنَانِ اَلْعَرْشِ: قَدْ أَجَبْتُ دَعْوَتَکَ، وَ شَفَّعْتُکَ فِی شِیعَتِکَ؛ وَ یَشْفَعُ کُلُّ رَجُلٍ مِنْ شِیعَتِی، وَ مَنْ تَوَلاَّنِی وَ نَصَرَنِی، وَ حَارَبَ مَنْ حَارَبَنِی بِفِعْلٍ أَوْ قَوْلٍ، فِی سَبْعِینَ أَلْفاً مِنْ جِیرَانِهِ وَ أَقْرِبَائِهِ. وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ سَائِرُ اَلْمُسْلِمِینَ مِمَّنْ یَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ، وَ لَمْ یَکُنْ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّهٍ مِنْ بُغْضِنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ ﴾. (2)

6-2- الباقر علیه السلام- ﴿ أَحْسِنُوا اَلظَّنَّ بِاللَّهِ، وَ اِعْلَمُوا أَنَّ لِلْجَنَّهِ ثَمَانِیَهَ أَبْوَابٍ، عَرْضُ کُلِّ بَابٍ مِنْهَا مَسِیرَهُ أَرْبَعِمِائَهِ سَنَهٍ ﴾. (3)

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَ مَنْ صَلَّى ثُلُثَ لَيْلِهِ لَمْ يَبْقَ مَلَكٌ إِلَّا غَبَطَهُ بِمَنْزِلَتِهِ مِنَ اللَّهِ وَ قِيلَ لَهُ ادْخُلْ مِنْ أَيِّ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ الثَّمَانِيَةِ شِئْتَ ﴾. (4)

8-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: لِلْجَنَّهِ بَابٌ یُقَالُ لَهُ بَابُ اَلْمُجَاهِدِینَ یَمْضُونَ إِلَیْهِ، فَإِذَا هُوَ مَفْتُوحٌ وَ هُمْ مُتَقَلِّدُونَ بِسُیُوفِهِمْ وَ اَلْجَمْعُ فِی اَلْمَوْقِفِ، وَ اَلْمَلاَئِکَهُ تَزْجُرُ، فَمَنْ تَرَکَ اَلْجِهَادَ أَلْبَسَهُ اَللَّهُ ذُلاًّ وَ فَقْراً فِی مَعِیشَتِهِ وَ مَحْقاً فِی دِینِهِ، إِنَّ اَللَّهَ أَعَزَّ أُمَّتِی بِسَنَابِکِ خَیْلِهَا وَ مَرَاکِزِ رِمَاحِهَا ﴾. (5)

ص: 332

4-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ابن سلام از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم پرسید: «در بهشت باد هست»؟ فرمود: «آری ای ابن سلام! بادی که از نور آفریده شده است و زندگی و لذّت ها بر آن نوشته است و بهاء نام دارد و وقتی مردم بهشت شوق زیارت پروردگار خود را دارند، می ورزد. منبع آن باد از گرما و سرما نیست بلکه، از نور عرش خدا ایجاد شده است. آن باد به صورتشان می خورد و چهرشان خرّم می شود و دل هایشان پاک خواهد شد و نوری به نورشان افزوده خواهد شد. آن باد به درهای بهشت می خورد و نهرها روان گردند و درخت ها تسبیح خوان، پرنده ها نغمه ساز کنند و اگر هر که در آسمان ها و زمین است بر پا باشند آوای شادی و خوشی را که در بهشت است بشنوند، از شوق آن، همه جان دهند و فرشته ها بر آن ها در آیند و چنان چه خدا عزّ و جلّ در کتاب مستحکم خود فرموده گویند: ﴿ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ ﴾. [و به آنان می گویند]: سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان! چه نیکوست سرانجام آن سرا [ی جاویدان]!.(رعد / 24)». گفت: «راست گفتی، ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم».

5-2- امام علی علیه السلام- بهشت هشت در دارد که از یک درش پیغمبران و صدیقان داخل شوند و از یک در شهیدان و افراد شایسته داخل شوند و از پنج درش شیعیان و دوستان ما داخل شوند و من مدام بر پل صراط ایستاده ام و درخواست می کنم و می گویم: «پروردگارا شیعه ی من و دوست من و یاران من و هر که را که در دار دنیا مرا به ولایت پذیرفته است سالم بدار»، که ناگاه آوازی از مرکز عرش می رسد که درخواست تو به اجابت رسید و شفاعت تو درباره ی شیعه ات پذیرفته شد. هر یک از شيعيان من که مرا به ولایت شناخته و یاری من نموده و با زبان یا عمل با دشمنان جنگ جوی من جنگیده درباره ی هفتاد هزار نفر از همسایگان و خویشاوندان خود شفاعت می کند و از یک در دیگر، سایر مسلمانان که شهادت بر یگانگی خدای یکتا بدهند و در دلشان ذرّه از دشمنی ما خاندان نباشد داخل می شوند.

6-2- امام باقر علیه السلام- به خداوند خوش بین باشید و بدانید که بهشت هشت در دارد که پهنای هر در، چهار صد سال راه است.

7-2-امام صادق علیه السلام- هر کسی که یک سوّم شب را نماز بخواند، فرشته ای نباشد جز آن که بر مقام او نزد خدای عزّ و جلّ غبطه برد و به او گویند از هر کدام از هشت در بهشت که می خواهی وارد شو.

8-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- بهشت دری دارد به نام باب المجاهدین که وقتی مجاهدان با شمشیرهایی که به کمر بسته اند به سوی آن می روند، باز می شود، در حالی که هنوز مردم در موقف محشر معطّل هستند، فرشتگان به مجاهدان خوش آمد می گویند، هر که ترک جهاد کند خوار می شود و روزی اش تنگ می شود و دینش از بین می رود، خداوند امّت مرا با سمّ اسب ها و محلّ فرود نیزه ها [و با قدرت نظامی که به آن ها عطا کرد] عزیز و غیر قابل نفوذ کرد.

ص: 333

9-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ لِلْجَنَّهِ ثَمَانِیَهُ أَبْوَابٍ، وَ لِلنَّارِ سَبْعَهُ أَبْوَابٍ ﴾. (1)

10-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ تَنَافَسُوا فِي المَعْرُوفِ لِإِخْوَانِكُمْ، وَ كُونُوا مِنْ أَهْلِهِ فَإِنَّ لِلْجَنَّةِ بَاباً يُقَالُ لَهُ: اَلمَعْرُوفُ، لَا يَدْخُلُهُ إِلَّا مَنِ اصْطَنَعَ المَعْرُوفَ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ﴾. (2)

11-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ إِنَّ فِی اَلْجَنَّهِ ثَمَانِیَهَ أَبْوَابٍ، مِنْهَا بَابٌ یُسَمَّی اَلرَّیَّانُ لاَ یَدْخُلُهَا إِلاَّ اَلصَّائِمُونَ ﴾. (3)

12-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ: قَالَ بِلاَلٍ مُؤَذِّنِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ أَمَّا بَابُ اَلصَّبْرِ فَبَابٌ صَغِیرٌ مِصْرَاعٌ وَاحِدٌ مِنْ یَاقُوتَهٍ حَمْرَاءَ لاَ حَلَقَ لَهُ وَ أَمَّا بَابُ اَلشُّکْرِ فَإِنَّهُ مِنْ یَاقُوتَهٍ بَیْضَاءَ لَهَا مِصْرَاعَانِ مَسِیرَهُ مَا بَیْنَهُمَا خَمْسُمِائَهِ عَامٍ لَهُ ضَجِیجٌ وَ حَنِینٌ یَقُولُ اَللَّهُمَّ جِئْنِی بِأَهْلِی قُلْتُ هَلْ یَتَکَلَّمُ اَلْبَابُ قَالَ نَعَمْ یُنْطِقُهُ ذُو اَلْجَلاَلِ وَ اَلْإِکْرَامِ وَ أَمَّا بَابُ اَلْبَلاَءِ قُلْتُ أَلَیْسَ بَابُ اَلْبَلاَءِ هُوَ بَابَ اَلصَّبْرِ قَالَ لاَ قُلْتُ فَمَا اَلْبَلاَءُ قَالَ اَلْمَصَائِبُ وَ اَلْأَسْقَامُ وَ اَلْأَمْرَاضُ وَ اَلْجُذَامُ وَ هُوَ بَابٌ مِنْ یَاقُوتَهٍ صَفْرَاءَ مِصْرَاعٌ وَاحِدٌ مَا أَقَلَّ مَنْ یَدْخُلُ مِنْهُ قُلْتُ رَحِمَکَ اَللَّهُ زِدْنِی وَ تَفَضَّلْ عَلَیَّ فَإِنِّی فَقِیرٌ قَالَ یَا غُلاَمُ لَقَدْ کَلَّفْتَنِی شَطَطاً أَمَّا اَلْبَابُ اَلْأَعْظَمُ فَیَدْخُلُ مِنْهُ اَلْعِبَادُ اَلصَّالِحُونَ وَ هُمْ أَهْلُ اَلزُّهْدِ وَ اَلْوَرَعِ وَ اَلرَّاغِبُونَ إِلَی اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اَلْمُسْتَأْنِسُونَ بِهِ ﴾. (4)

13-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ أَهْلَ حُبِّی وَ حُبِّکَ یَا عَلِیُّ فِی زُمْرَهِ أَوَّلِ اَلسَّابِقِینَ إِلَی اَلْجَنَّهِ ﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ ﴾ (74)

9-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- بهشت هشت در و دوزخ هفت در دارد.

10-2- امام صادق علیه السلام- در کار نیک برای برادرانتان با یک دیگر رقابت کنید، و اهل نیکی [و خیر رسانی] باشید، که بهشت را دری است به نام «معروف» (نیکی)، که به آن در وارد نمی شود مگر کسانی که در زندگی دنیا اهل نیکی کردن باشند.

11-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- در بهشت هشت در وجود دارد که یکی از آن ها دربی است که ریّان نام دارد و از آن درب، فقط روزه داران داخل می شوند.

12-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- عبد اللّه بن علی گوید: بلال گفت: شنیدم پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «بنویس بسم اللّه الرّحمن الرّحیم در صبر، دری کوچک است. یک لنگه ای و از یاقوت سرخ رنگ است، [کوچک بودن در صبر نشان می دهد که افراد کم تری استحقاق وارد شدن از آن در را پیدا می کنند، یعنی کسانی که بتوانند بر بلایا صبر کنند و از صابرین به حساب آیند بسیار اندک اند]. و در شکر، از یاقوت سفید و دارای دو لنگه است، فاصله میان دو لنگه آن در هنگام باز بودن به اندازه ی پانصد ساله راه است، و پیوسته فغان و ناله آه بر می دارد و می گوید: «پروردگارا آنان را که شایسته و اهل من هستند به من برسان». گفتم: «مگر در هم سخن می گوید»؟ فرمود: «آری، خداوند ذو الجلال و الاکرام آن را به سخن می آورد. و در بلاء». من گفتم: «مگر در بلاء، همان در صبر نیست»؟ فرمود: «نه»، گفتم: «پس بلاء کدام است»؟ فرمود: «مصیبت ها و ناخوشی ها و بیماری ها و جذام [که مؤمنانی که به این بلاها گرفتار شده اند از این در وارد می شوند]، و آن در از یاقوت زرد است و یک لنگه ای است، آه که چقدر اندک اند کسانی که از این در وارد بهشت می شوند و در بزرگ تر، دری است که بندگان صالح و نیکو کاران از آن وارد می شوند، و ایشان گروهی هستند که دنیا و محبّت آن را ترک گفته اند، و اهل پارسایی و پرهیز کاری اند و نسبت به خداوند عزّ و جلّ، میل و رغبت فراوان دارند».

13-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ای علی علیه السلام! دوست داران من و تو جزء نخستین گروه پیشتازان به سوی بهشت هستند.

آن ها می گویند: «حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که به وعده ی خویش درباره ی ما وفا کرد و این سرزمین را میراث ما قرار داد که هر جای بهشت را بخواهیم منزلگاه خود قرار دهیم؛ و چه نیکوست پاداش عمل کنندگان»! (74)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ يَعْنِي أَرضُ الجَنَّهِ ﴾. (1)

3-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: کُنْتُ أَخْشَی اَلْعَذَابَ بِاللَّیْلِ وَ اَلنَّهَارِ حَتَّی جَاءَنِی جَبْرَئِیلُ بَسُورَهِ قُلْ هُوَ اَللَّهُ أَحَدٌ فَعَلِمْتُ أَنَّ اَللَّهَ لاَ یُعَذِّبُ أُمَّتِی بَعْدَ نُزُولِهَا فَإِنَّهَا نِسْبَهُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ تَعَاهَدَ قِرَاءَتَهَا بَعْدَ کُلِّ صَلاَهٍ تَنَاثَرَ اَلْبِرُّ مِنَ اَلسَّمَاءِ عَلَی مَفْرَقِ رَأْسِهِ... فَإِذَا کَانَ یَوْمُ اَلْقِیَامَهِ قَالَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ یَا رَبَّنَا عَبْدُکَ هَذَا کَانَ یُحِبُّ نِسْبَتَکَ فَیَقُولُ لاَ یَبْقَیَنَّ مِنْکُمْ مَلَکٌ إِلاَّ شَیَّعَهُ إِلَی اَلْجَنَّهِ فَیَزُفُّونَهُ إِلَیْهَا کَمَا تُزَفُّ اَلْعَرُوسُ إِلَی بَیْتِ زَوْجِهَا فَإِذَا دَخَلَ اَلْجَنَّهَ وَ نَظَرَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ إِلَی دَرَجَاتِهِ وَ قُصُورِهِ یَقُولُونَ مَا لِهَذَا اَلْعَبْدِ أَرْفَعُ مَنْزِلاً مِنَ اَلَّذِینَ کَانُوا مَعَهُ فَیَقُولُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْسَلْتُ أَنْبِیَاءَ وَ أَنْزَلْتُ مَعَهُمْ کُتُبِی وَ تَبَیَّنْتُ لَهُمْ مَا أَنَا صَانِعٌ لِمَنْ آمَنَ بِی مِنَ اَلْکَرَامَهِ وَ أَنَا مُعَذِّبٌ مَنْ کَذَّبَنِی وَ کُلُّ مَنْ أَطَاعَنِی یَصِلُ إِلَی جَنَّتِی وَ لَیْسَ کُلُّ مَنْ دَخَلَ إِلَی جَنَّتِی یَصِلُ إِلَی هَذِهِ اَلْکَرَامَهِ أَنَا أُجَازِی کُلاًّ عَلَی قَدْرِ عَمَلِهِ مِنَ اَلثَّوَابِ إِلاَّ أَصْحَابَ سُورَهِ اَلْإِخْلاَصِ فَإِنَّهُمْ کَانُوا یُحِبُّونَ قِرَاءَتَهَا آنَاءَ اَللَّیْلِ وَ اَلنَّهَارِ فَلِذَلِکَ فَضَّلْتُهُمْ عَلَی سَائِرِ أَهْلِ اَلْجَنَّهِ فَمَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّهَا یَقُولُ اَللَّهُ تَعَالَی مَنْ یَقْدِرُ عَلَی أَنْ یُجَازِیَ عَبْدِی أَنَا اَلْمَلِیُّ أَنَا أُجَازِیهِ فَیَقُولُ عَبْدِی اُدْخُلْ جَنَّتِی فَإِذَا دَخَلَهَا یَقُولُ اَلْحَمْدُ لِلّهِ اَلَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ طُوبَی لِمَنْ أَحَبَّ قِرَاءَتَهَا ﴾. (2)

4-1- الكاظم علیه السلام- ﴿ مَنْ زَارَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ لِلَّهِ لَا لِغَیْرِهِ یَطْلُبُ بِهِ ثَوَابَ اللَّهِ وَ تَنَجُّزَ مَا وَعَدَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ مِنْ حِینِ یَخْرُجُ مِنْ مَنْزِلِهِ حَتَّی یَعُودَ إِلَیْهِ یُنَادُونَهُ أَلَا طِبْتَ وَ طَابَتْ لَکَ الْجَنَّهُ تَبَوَّأْتَ مِنَ الْجَنَّهِ مَنْزِلًا ﴾. (3)

2-1- امام باقر علیه السلام- ﴿ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ ﴾ یعنی زمین بهشت.

3-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ابن عباس رحمه اللّه علیه گوید: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «من پیوسته در شبانه روز از عذاب الهی می ترسیدم تا این که جبرئیل سوره ی ﴿ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ﴾ را نزد من آورد. و دانستم خداوند امّت مرا بعد از نزول این سوره، عذاب نمی کند زیرا این سوره، نسبت (شناسنامه ی) خداوند عزّ و جلّ است پس هر کس خواندن آن را بعد از هر نمازی به عهده بگیرد [بر خود واجب کند]، نیکی از آسمان بر فرق سرش می بارد... هنگامی که روز قیامت فرا رسد، فرشتگان می گویند: «پروردگارا! این بنده ات، نسبت تو سوره ی توحید را دوست می دارد». خداوند می فرماید: «هیچ فرشته ای از شما نماند جز این که او را تا بهشت مشایعت (همراهی) کند. [همه ی فرشتگان باید او را تا بهشت مشایعت کنند]». آن ها او را به سمت بهشت می برند همان گونه که عروس به خانه ی شوهرش برده می شود. هنگامی که وارد بهشت می شود، فرشتگان به رتبه ها و قصرهای او نگاه می کنند در حالی که می گویند: «این شخص چقدر جایگاهش بلندتر از کسانی است که همراه او بودند [و به بهشت وارد شده اند]»! که خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «پیامبران را فرستادم و کتاب هایم را همراه آن ها نازل کردم و به آن ها آن کرامتی را که به کسانی که به من ایمان آورده اند انجام می دهم، بیان کردم و [بیان کردم که] من کسانی را که مرا تکذیب کنند، عذاب می کنم و هر کس که مرا اطاعت کند به بهشت می رسد و این گونه نیست که هر کس که به بهشت من وارد شود، به این کرامت برسد. من به هر کس به اندازه ی عملش ثواب می دهم. به جز اصحاب سوره اخلاص (کسانی که در دنیا با سوره ی ﴿ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ﴾ مأنوس بودند) [که به ایشان بیش از میزان عملشان ثواب می دهم]؛ چرا که ایشان خواندن این سوره را در ساعات شبانه روز، دوست داشتند و به خاطر همین، آن ها را بر سایر بهشتیان برتری دادم». در نتیجه هر کس با محبّتِ این سوره بمیرد خداوند تعالی می فرماید: «چه کسی قدرت این را دارد که به این بنده ام پاداش [شایسته] بدهد. من سرشار [از دارایی] هستم. من پاداش او را می دهم». از این رو می فرماید: «ای بنده ی من! داخل بهشت من شو». هنگامی که داخل می شود می گوید: ﴿ الْحَمْدُ للّه الّذي صَدَقَنَا وَعْدَهُ ﴾ خوشا به حال کسی که قرائت این سوره را دوست می دارد».

4-1- امام کاظم علیه السلام- هر کس به خاطر خود خداوند و برای انجام وعده ی او و به نیّت دریافت ثواب خداوند، به دیدار برادر مؤمن خود برود، خداوند هفتاد هزار فرشته را موکل او می کند که از زمانی که از خانه خارج می شود تا به خانه برگردد، همراه او باشند و به او می گویند آفرین و احسنت برتو و بهشت برتو گوارا باد، از هر کجای بهشت که می خواهی، مکان زندگی انتخاب کن.

عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ هُمْ صَفْوَتِی مِنْ عِبَادِی وَ خِیَرَتِی فَیَقُولُ اَلْخَلاَئِقُ إِلَهَنَا وَ سَیِّدَنَا بِمَا نَالُوا هَذِهِ اَلدَّرَجَهَ فَإِذَا اَلنِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ نَالُوهَا بِتَخَتُّمِهِمْ فِی اَلْیَمِینِ وَ صَلاَتِهِمْ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ وَ إِطْعَامِهِمُ اَلْمِسْکِینَ وَ تَعْفِیرِهِمُ اَلْجَبِینَ وَ جَهْرِهِمْ فِی اَلصَّلاَهِ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ﴾. (1)

2- السّجّاد علیه السلام- ﴿ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ رَفَعَهُ قَالَ: لَمَّا حَضَرَ عَلِیَّ بْنَ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ اَلْوَفَاهُ أُغْمِیَ عَلَیْهِ فَبَقِیَ سَاعَهً ثُمَّ رَفَعَ عَنْهُ اَلثَّوْبَ ثُمَّ قَالَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِی أَوْرَثَنَا اَلْجَنَّهَ نَتَبَوَّأُ مِنْهَا حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ اَلْعامِلِینَ ثُمَّ قَالَ اِحْفِرُوا لِی وَ اُبْلُغُوا إِلَی الرسخ اَلرَّشْحِ قَالَ ثُمَّ مَدَّ اَلثَّوْبَ عَلَیْهِ فَمَاتَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (2)

3- الكاظم علیه السلام- ﴿ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: لَمَّا حَضَرَ عَلِیَّ بْنَ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ اَلْوَفَاهُ أُغْمِیَ عَلَیْهِ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ فَقَالَ فِی اَلْمَرَّهِ اَلْأَخِیرَهِ اَلْحَمْدُ لِلّهِ اَلَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا اَلْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ اَلْجَنَّهِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ اَلْعامِلِینَ ثُمَّ مَاتَ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِ ﴾. (3)

4- الرّسول صلى اللّه عليه و آله و سلم- ﴿ عُرِجَ بِی إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَسَمِعْتُ الْمَلَائِكَةَ یَقُولُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ فَقُلْتُ بِمَا ذَا وَعَدَكُمْ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَمَّا خَلَقَكُمْ أَشْبَاحَ نُورٍ فِی نُورٍ مِنْ نُورِ اللَّهِ تَعَالَی عُرِضَتْ عَلَیْنَا وَلَایَتُكُمْ فَقَبِلْنَاهَا وَ شَكَوْنَا مَحَبَّتَكُمْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَأَمَّا أَنْتَ فَوَعَدَنَا بِأَنْ یُرِیَنَاكَ مَعَنَا فِی السَّمَاءِ وَ قَدْ فَعَلَ وَ أَمَّا عَلِیٌّ فَشَكَوْنَا مَحَبَّتَهُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَخَلَقَ لَنَا فِی صُورَتِهِ مَلَكاً وَ أَقْعَدَهُ عَنْ یَمِینِ عَرْشِهِ عَلَی سَرِیرٍ مِنْ ذَهَبٍ مُرَصَّعٍ بِالدُّرِّ وَ الْجَوْهَرِ عَلَیْهِ قُبَّةٌ مِنْ لُؤْلُؤَةٍ بَیْضَاءَ یُرَی بَاطِنُهَا مِنْ ظَاهِرِهَا وَ ظَاهِرُهَا مِنْ بَاطِنِهَا بِلَا دِعَامَةٍ مِنْ تَحْتِهَا وَ لَا عِلَاقَةٍ مِنْ فَوْقِهَا قَالَ لَهَا صَاحِبُ الْعَرْشِ قُوْمِی بِقُدْرَتِی فَقَامَتْ فَكُلَّمَا اشْتَقْنَا إِلَی رُؤْیَةِ عَلِیٍّ نَظَرْنَا إِلَی ذَلِكَ الْمَلَكِ فِی السَّمَاءِ فَأَقْرِئْ عَلِیّاً مِنَّا السَّلَامَ ﴾. (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَمِنْ أَیْنَ یَظْهَرُ وَ كَیْفَ یَظْهَرُ یَا مُفَضَّلُ یَظْهَرُ وَحْدَهُ وَ یَأْتِی الْبَیْتَ وَحْدَهُ وَ یَلِجُ الْكَعْبَةَ وَحْدَهُ وَ یَجُنُّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ وَحْدَهُ فَإِذَا نَامَتِ الْعُیُونُ وَ غَسَقَ اللَّیْلُ نَزَلَ إِلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ مِیكَائِیلُ علیهما السلام وَ الْمَلَائِكَةُ صُفُوفاً فَیَقُولُ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا سَیِّدِی قَوْلُكَ مَقْبُولٌ وَ أَمْرُكَ جَائِزٌ فَیَمْسَحُ علیه السلام یَدَهُ عَلَی وَجْهِهِ وَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ وَ یَقِفُ بَیْنَ الرُّكْنِ وَ الْمَقَامِ فَیَصْرُخُ صَرْخَةً

ص: 338

من، از میان خوبانم می باشند». مخلوقات می گویند: «ای خدای ما و آقای ما! به چه سبب آن ها به این رتبه رسیده اند». ندایی از سوی خداوند تعالی می آید: «به سبب این که انگشتر در دست راست می انداختند و پنجاه و یک رکعت [در طول شبانه روز] نماز می خواندند و مسکین را غذا می دادند و پیشانی شان را به خاک می گذاشتند (بر خاک سجده می کردند) و ﴿ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ﴾ را [در نماز] بلند می خواندند».

2- امام سجّاد علیه السلام- سهل بن زیاد گوید: وقتی هنگام وفات امام سجاد علیه السلام رسید، بیهوش شد و پس از مدّتی به هوش آمد و پارچه را از روی او برداشتند و فرمود: «سپاس مخصوص خداوندی است که بهشت را میراث ما قرار داد تا هر کجای آن را که بخواهیم انتخاب کنیم، چه نیکوست پاداش عمل کنندگان»! پس فرمود: «برایم قبری بکنید و قبر را عمیق بکنید تا به آب برسد» و سپس پارچه را بروی ایشان کشیدند و از دنیا رفت.

3- امام کاظم علیه السلام- اسماعیل بن همام از امام کاظم علیه السلام نقل کرده است که فرمود: وقتی زمان وفات امام سجّاد علیه السلام فرا رسید، ایشان سه بار از هوش رفت و در بار آخر فرمود: ﴿ الْحَمْدُ للهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ ﴾ و سپس جان سپرد.

4- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- [در معراج] به آسمان هفتم برده شدم. از فرشتگان شنیدم [که می گفتند:] ﴿ الْحَمْدُ للهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ ﴾ گفتم: «چه چیزی را به شما وعده داده بود»؟ گفتند: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! آن گاه که خداوند شما را به صورت شبح های نور از نور خداوند تعالی،آفرید، ولایت شما، بر ما عرضه شد. ما قبول کردیم و از [شدّت] محبّت شما به خداوند تعالی شکوِه کردیم [به قدری شما را دوست داشتیم که نمی خواستیم از شما دور شویم]. که خداوند وعده داد که تو را به همراه ما، در آسمان به ما نشان دهد و این کار را کرد. و ما از محبّت علی علیه السلام به سوی خدا شکوه کردیم از این رو خداوند برای ما فرشته ای به شکل او آفرید و آن (فرشته) را در سمت راست عرش خود، بر روی تختی از طلا نشاند که [آن تخت] با مروارید و گوهر تزئین شده بود، و بر روی آن (تخت) گنبدی از مروارید سفید قرار دارد که داخل آن از بیرونش و بیرون آن از داخلش معلوم بود، بدون این که هیچ پایه ای در زیرش و بدون این که هیچ نگهدارنده ای از بالایش، داشته باشد [در هوا آویزان بود]. صاحب عرش (خدا) به او فرمود: «به قدرت من، بلند شو»! بلند شد و ایستاد. و ما هرگاه مشتاق علی علیه السلام می شویم به آن فرشته در آسمان، نگاه می کنیم. سلام ما را به علی علیه السلام برسان».

5-امام صادق علیه السلام- مفضل عرض کرد: «[مهدی منتظر عجل اللّه تعالی فرجه الشریف] از کجا ظاهر می شود و چگونه آشکار می گردد»؟ فرمود: «ای مفضّل! او به تنهایی آشکار می گردد و تنها به طرف خانه ی خدا می آید و تنها داخل کعبه می شود و چون شب فرا رسد هم چنان تنهاست، وقتی چشم ها به خواب رفت و شب کاملاً تاریک شد جبرئیل و میکائیل و دسته دسته فرشتگان بر وی فرود می آیند و در آن میان جبرئیل به وی می گوید: «ای آقای من هر چه بفرمایی پذیرفته است و فرمانت رواست». او (قائم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) هم دست بر رخسارش می کشد و می گوید: ﴿ الْحَمْدُ للهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاءُ

ص: 339

فَیَقُولُ یَا مَعَاشِرَ نُقَبَائِی وَ أَهْلَ خَاصَّتِی وَ مَنْ ذَخَرَهُمُ اللَّهُ لِنُصْرَتِی قَبْلَ ظُهُورِی عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ ائْتُونِی طَائِعِینَ ﴾. (1)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ... یَا مَوْلَایَ ثُمَّ مَا ذَا یَصْنَعُ الْمَهْدِیُّ قَالَ یَثُورُ سَرَایَا عَلَی السُّفْیَانِیِّ إِلَی دِمَشْقَ فَیَأْخُذُونَهُ وَ یَذْبَحُونَهُ عَلَی الصَّخْرَةِ ثُمَّ یَظْهَرُ الْحُسَیْنُ علیه السلام فِی اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ صِدِّیقٍ وَ اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ رَجُلًا أَصْحَابِهِ یَوْمَ كَرْبَلَاءَ فَیَا لَكَ عِنْدَهَا مِنْ كَرَّةٍ زَهْرَاءَ بَیْضَاءَ... ثُمَّ لَكَأَنِّی أَنْظُرُ یَا مُفَضَّلُ إِلَیْنَا مَعَاشِرَ الْأَئِمَّةِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله نَشْكُو إِلَیْهِ مَا نَزَلَ بِنَا مِنَ الْأُمَّةِ بَعْدَهُ وَ مَا نَالَنَا مِنَ التَّكْذِیبِ وَ الرَّدِّ عَلَیْنَا وَ سَبْیِنَا وَ لَعْنِنَا وَ تَخْوِیفِنَا بِالْقَتْلِ وَ قَصْدِ طَوَاغِیَتِهِمُ الْوُلَاةِ لِأُمُورِهِمْ مِنْ دُونِ الْأُمَّةِ بِتَرْحِیلِنَا عَنِ الْحُرْمَةِ إِلَی دَارِ مُلْكِهِمْ وَ قَتْلِهِمْ إِیَّانَا بِالسَّمِّ وَ الْحَبْسِ فَیَبْكِی رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله وَ یَقُولُ یَا بَنِیَّ مَا نَزَلَ بِكُمْ إِلَّا مَا نَزَلَ بِجِدِّكُمْ قَبْلَكُمْ ثُمَّ تَبْتَدِئُ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ تَشْكُو مَا نَالَهَا... ثُمَّ یَقُومُ الْمَهْدِیُّ سَمِیُّ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلَیْهِ قَمِیصُ رَسُولِ اللَّهِ مُضَرَّجاً بِدَمِ رَسُولِ اللَّهِ یَوْمَ شُجَّ جَبِینُهُ وَ كُسِرَتْ رَبَاعِیَتُهُ وَ الْمَلَائِكَةُ تَحُفُّهُ حَتَّی یَقِفُ بَیْنَ یَدَیْ جَدِّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله فَیَقُولُ یَا جَدَّاهْ وَصَفْتَنِی وَ دَلَلْتَ عَلَیَّ وَ نَسَبْتَنِی وَ سَمَّیْتَنِی وَ كَنَیْتَنِی فَجَحَدَتْنِی الْأُمَّةُ وَ تَمَرَّدَتْ وَ قَالَتْ مَا وُلِدَ وَ لَا كَانَ وَ أَیْنَ هُوَ وَ مَتَی كَانَ وَ أَیْنَ یَكُونُ وَ قَدْ مَاتَ وَ لَمْ یُعْقِبْ وَ لَوْ كَانَ صَحِیحاً مَا أَخَّرَهُ اللَّهُ تَعَالَی إِلَی هَذَا الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ فَصَبَرْتُ مُحْتَسِباً وَ قَدْ أَذِنَ اللَّهُ لِی فِیهَا بِإِذْنِهِ یَا جَدَّاهْ فَیَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ ﴾. (2)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَنَا وَ شِیعَتِی یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ عَلَی مَنَابِرَ مِنْ نُورٍ فَیَمُرُّ عَلَیْنَا اَلْمَلاَئِکَهُ فَیُسَلِّمُ عَلَیْنَا قَالَ فَیَقُولُونَ مَنْ هَذَا اَلرَّجُلُ وَ مَنْ هَؤُلاَءِ فَیُقَالُ لَهُمْ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ اِبْنُ عَمِّ اَلنَّبِیِّ فَیُقَالُ مَنْ هَؤُلاَءِ قَالَ فَیُقَالُ لَهُمْ هَؤُلاَءِ شِیعَتُهُ قَالَ فَیَقُولُونَ أَیْنَ اَلنَّبِیُّ اَلْعَرَبِیُّ وَ اِبْنُ عَمِّهِ فَیَقُولُونَ هُوَ عِنْدَ اَلْعَرْشِ قَالَ فَیُنَادِی مُنَادٍ مِنَ اَلسَّمَاءِ عِنْدَ رَبِّ اَلْعِزَّهِ یَا عَلِیُّ اُدْخُلِ اَلْجَنَّهَ أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ لاَ حِسَابَ عَلَیْکَ وَ لاَ عَلَیْهِمْ فَیَدْخُلُونَ اَلْجَنَّهَ وَ یَتَنَعَّمُونَ فِیهَا مِنْ فَوَاکِهِهَا وَ یَلْبَسُونَ اَلسُّنْدُسَ وَ اَلْإِسْتَبْرَقَ وَ مَا لَمْ تَرَ عَیْنٌ فَیَقُولُونَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ اَلَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا اَلْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ

ص: 340

فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ ﴾ آن گاه در بین رکن و مقام می ایستد و با صدای رسا می گوید: «ای نقبا و مردمی که به من نزدیک هستید، و ای کسانی که خداوند شما را پیش از ظهور من در روی زمین برای یاری من ذخیره کرده است با اختیار خود و برای اطاعت از من به سوی من بیایید».

6-امام صادق علیه السلام- مفضّل عرض کرد: «آقا! بعد از آن مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف چه می کند»؟ فرمود: «لشکری برای دستگیری سفیانی به دمشق می فرستد؛ او را گرفته و روی سنگی سر می برند. آن گاه حسین علیه السلام با دوازده هزار دوست و هفتاد و دو نفری که در کربلا از یاران او بودند و با وی شهید شدند، آشکار می شود. ای خوش آن رجعت نوری... ای مفضّل! گویا می بینم که ما ائمه علیهم السلام آن موقع جلو پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم جمع شده و به آن حضرت شکایت می کنیم که امّت بعد از وی چه به روز ما آوردند، و می گوییم امّت ما را تکذیب کردند و بی اعتنایی و نفرین و لعنت و تهدید به قتل نمودند، والیان ستمگر آن ها ما را از وطن بیرون آورده به پایتخت خود بردند و جمعی از ما را با سم و حبس کشتند. در این وقت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم سخت گریه می کند و می فرماید: «ای فرزندان من! هر چه به شما رسید بیش تر به جدّ شما رسید». آن گاه فاطمه زهراء علیها السلام می آید و از ظلمی که به او رفته گوید... آن گاه مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف هم نام جدّم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در حالی که پیراهن آن حضرت را که آغشته به خون پیشانی و دندان پاکش می باشد پوشیده، و فرشتگان اطراف او را گرفته اند، آمده و جلو پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم می ایستد، و می گوید: «ای جدّ بزرگوار، شما مرا به اوصافی معرفی فرمودی که مردم مرا از روی آن اوصاف بشناسند. و نام و نسب و کنیه ام را ذکر فرمودی. با این حال، این امّت منکر وجود من شدند و متمرّد گشتند». و گفتند: «مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف متولّد نشده و اصلاً نبوده. اگر هست کجاست و کی می آید»؟ پدرش مرده و اولاد نداشته است و اگر او موجود و سالم می بود خدا آمدن او را تا این موقع به تأخیر نمی انداخت، ای جد من! من کار را به خدا سپردم و تاکنون صبر کردم و اینک به فرمان الهی ظاهر گشته ام. پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرماید: ﴿ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّهِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ ﴾.

7- امام علی علیه السلام- من و شیعیانم در روز قیامت، بر روی منبرهایی از نور هستیم. فرشتگان بر ما عبور می کنند و سلام می کنند [فرشتگان] می گویند: «این مرد کیست و این ها چه کسانی هستند»؟ به آن ها گفته می شود: «این شخص علیّ بن ابی طالب علیه السلام، پسر عموی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم است. گفته می شود: «این ها [کسانی که همراه او بر منبرهای نور سوار هستند] چه کسانی هستند»؟ به آن ها گفته می شود: ««این ها شیعیان علی علیه السلام هستند». به فرشتگان می گویند: «پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم عربی و پسر عمویش کجایند»؟ می گویند: «آن دو، در نزد عرش هستند». فرمود: «ندا کننده ای از آسمان از نزد پروردگار عزّت، ندا می دهد: «ای علی علیه السلام! تو و شیعیانت داخل بهشت شوید که نه تو حساب و کتاب داری و نه آن ها حساب و کتاب دارند». آن ها داخل بهشت می شوند و در آن جا از میوه های آن بهره مند شده و حریر نازک و ضخیم در بر می کنند و چیزهایی که هیچ چشمی ندیده است. آن ها می گویند: «سپاس مخصوص خداوندی است که ناراحتی را از دل های ما برد، حقیقتاً که خداوند ما بخشنده است و به شکر گزاران جزا می دهد» (فاطر / 34)،

ص: 341

شَکُورٌ اَلَّذِی مَنَّ عَلَیْنَا بِنَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بِوَصِیِّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَالْحَمْدُ وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِی مَنَّ عَلَیْنَا بِهِمَا مِنْ فَضْلِهِ وَ أَدْخَلَنَا اَلْجَنَّهَ فَنِعْمَ أَجْرُ اَلْعامِلِینَ ﴾. (1)

همان خدایی که به سبب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلمش محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و به واسطه ی وصیّ او، علیّ بن ابی طالب علیه السلام بر ما منّت نهاد. و ستایش مخصوص خداوندی است که از فضلش به واسطه ی آن دو نفر بر ما منّت نهاد و ما را وارد بهشت کرد ﴿ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ ﴾.

2-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ سَأَلَ اِبْنُ سَلاَمٍ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ مَا اَلسِّتَّهَ عَشَرَ وَ مَا اَلثَّمَانِیَهَ عَشَرَ قَالَ سِتَّهَ عَشَرَ صَفّاً مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ اَلْعَرْشِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ: حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ اَلْعَرْشِ ﴾. (1)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَنَّ أَخَوَیْنِ یَهْوُدِیَّیْنِ سَأَلاَ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ وَاحِدٍ لاَ ثَانِیَ لَهُ وَ عَنْ ثَانٍ لاَ ثَالِثَ لَهُ إِلَی مِائَهٍ مُتَّصِلَهٍ نَجِدُهَا فِی اَلتَّوْرَاهِ وَ اَلْإِنْجِیلِ وَ هِیَ فِی اَلْقُرْآنِ یَتْلُونَهُ فَتَبَسَّمَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ قَالَ... وَ أَمَّا اَلسِّتَّهَ عَشَرَ فَسِتَّهَ عَشَرَ صَفّاً مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ اَلْعَرْشِ ﴾. (2)

4-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ لَمَّا کَانَتْ لَیْلَهُ اَلْمِعْرَاجِ نَظَرْتُ تَحْتَ اَلْعَرْشِ أَمَامِی فَإِذَا أَنَا بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَائِماً أَمَامِی تَحْتَ اَلْعَرْشِ یُسَبِّحُ اَللَّهَ وَ یُقَدِّسُهُ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ سَبَقَنِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ لاَ لَکِنِّی أُخْبِرُکَ اِعْلَمْ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُکْثِرُ مِنَ اَلثَّنَاءِ وَ اَلصَّلاَهِ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَوْقَ عَرْشِهِ فَاشْتَاقَ اَلْعَرْشُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَخَلَقَ اَللَّهُ تَعَالَی هَذَا اَلْمَلَکَ عَلَی صُورَهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ تَحْتَ عَرْشِهِ لِیَنْظُرَ إِلَیْهِ اَلْعَرْشُ فَیَسْکُنَ شَوْقُهُ وَ جَعَلَ تَسْبِیحَ هَذَا اَلْمَلَکِ وَ تَقْدِیسَهُ وَ تَمْجِیدَهُ ثَوَاباً لِشِیعَهِ أَهْلِ بَیْتِکَ یَا مُحَمَّدُ ﴾. (3)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ تَفَرَّقَ اَلنَّاسُ شُعَباً وَ رَجَعْتُمْ أَنْتُمْ إِلَی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ فَأَرَدْتُمْ مَا أَرَادَ اَللَّهُ وَ أَحْبَبْتُمْ مَنْ أَحَبَّ اَللَّهُ وَ اِخْتَرْتُمْ مَنِ اِخْتَارَهُ اَللَّهُ فَأَبْشِرُوا وَ اِسْتَبْشِرُوا فَأَنْتُمْ وَ اَللَّهِ اَلْمَرْحُومُونَ اَلْمُتَقَبَّلُ مِنْکُمْ حَسَنَاتُکُمْ اَلْمُتَجَاوَزُ عَنْ سَیِّئَاتِکُمْ فَهَلْ سَرَرْتُکَ فَقُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ یَا بَا مُحَمَّدٍ إِنَّ اَلذُّنُوبَ تَسَاقَطُ عَنْ ظُهُورِ شِیعَتِنَا کَمَا تُسْقِطُ اَلرِّیحُ اَلْوَرَقَ مِنَ اَلشَّجَرِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی: وَ تَرَی اَلْمَلائِکَهَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ اَلْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ اَللَّهِ یَا بَا مُحَمَّدٍ مَا أَرَادَ اَللَّهُ بِهَذَا غَیْرَکُمْ فَهَلْ سَرَرْتُکَ قُلْتُ نَعَمْ ﴾. (4)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ جُعِلْتُ فِدَاكَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ وَ إِنَّ الْمَلاَئِكَةَ لَتَعْرِفُنَا قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ كَيْفَ لاَ يَعْرِفُونَكُمْ وَ قَدْ وُكِّلُوا بِالدُّعَاءِ لَكُمْ وَ الْمَلاَئِكَةُ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ اَلْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا مَا اسْتِغْفَارُهُمْ إِلاَّ لَكُمْ دُونَ هَذَا الْعَالَمِ ﴾. (5)

ص: 344

2-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ابن سلام از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و سؤالاتی پرسید، در پاسخ به سؤال او که از حقیقت شانزده و هجده سؤال کرد، حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «منظور از عدد شانزده، شانزده، صف از فرشتگان است که گرد عرش حلقه زده اند و این همان کلام خداوند متعال است که فرمود: ﴿ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ ﴾.

3-1- امام علی علیه السلام- دو برادر یهودی از امیر المؤمنین علیه السلام پرسیدند: «یکتایی که دو ندارد چیست و دو تایی که سه ندارد تا صد تا که متّصل است و در تورات و انجیل می یابیم و در قرآن شما می خوانید چیست»؟ حضرت لبخندی زد و فرمود: «... و امّا شانزده منظور شانزده صف از ملائکه است که اطراف عرش صف کشیده اند ﴿ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ ﴾.

4-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- در شب معراج، و در زیر عرش، پیش رویم را نگریستم، ناگاه علی علیه السلام را دیدم که پیش روی من، زیر عرش ایستاده و خدا را تسبیح می گوید و او را به بزرگی می خواند». گفتم: «ای جبرئیل! آیا علیّ بن ابی طالب علیه السلام بر من پیشی گرفته است»؟ عرض کرد: «نه، امّا تو را از آن با خبر می کنم؛ خداوند عزّ و جلّ بر فراز عرش خود، بسیار علی علیه السلام را می ستاید و بر او درود می فرستد، از این رو عرش به دیدار علیّ بن ابی طالب علیه السلام مشتاق شد، پس خداوند متعال این فرشته ی را به زیر عرش، به شکل علیّ بن ابی طالب علیه السلام آفرید تا عرش او را ببیند و شوقش آرام گیرد و ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم خداوند، تسبیح و تقدیس و تحمید او را پاداشی از برای شیعیان اهل بیت تو قرار داد».

5-1-امام صادق علیه السلام- ابو بصیر گوید:امام صادق علیه السلام فرمود: «ای ابا محمّد! مردم گروه گروه شدند و شما به سوی اهل بیت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلمتان صلی اللّه علیه و آله و سلم باز گشتید. شما چیزی را اراده کردید که خدا اراده کرده است و کسانی را دوست گرفتید که خداوند دوست دارد، و کسانی را برگزیدید، که خداوند آن ها را برگزیده است. پس بشارت باد شما را، و شادمان باشید که به خدا سوگند! شما مورد رحمت واقع شدید و اعمال نیکتان از شما پذیرفته شده و از گناهانتان چشم پوشی شده است. آیا خوشحالت کردم»؟ گفتم: «آری» فرمود: «ای ابا محمّد! گناهان از پشت شیعیان ما می افتند همان گونه که برگ از درختان می افتد. و این همان کلام خداوند تعالی است: ﴿ وَ تَرَی الْمَلائِكَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا ﴾. به خدا سوگند ای ابا محمّد! خداوند از این افراد [کسانی که ایمان آورده اند] فقط شما را اراده کرده است [منظورش فقط شما هستید] آیا خوشحالت کردم»؟ گفتم: «آری».

6-1-امام صادق علیه السلام- [معنعنا به امام صادق علیه السلام عرض کرد:] «فدایت شوم ای ابا عبد اللّه علیه السلام! آیا فرشتگان، ما را می شناسند»؟ حضرت با تعجّب فرمود: «چگونه شما را نشناسند در حالی که مأمور هستند که برای شما دعا کنند؟! ﴿ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ اَلْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا ﴾ آن ها فقط برای شماست نه همه ی عالم».

ص: 345

6- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَرْتَعَ فِی رِیَاضِ اَلْجَنَّهِ فَلْیَقْرَأِ اَلْحَوَامِیمَ فِی صَلاَهِ اَللَّیْلِ ﴾. (1)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: مَنْ قَرَأَ اَلْحَوَامِیمَ فِی لَیْلَهٍ قَبْلَ أَنْ یَنَامَ کَانَ فِی دَرَجَهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ إِبْرَاهِیمَ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ، وَ کُلِّ قَرِیبٍ لَهُ أَوْ بِسَبِیلٍ إِلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: اَلْحَوَامِیمُ تَأْتِی یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ أُنْثَی مِنْ أَحْسَنِ اَلنَّاسِ وَجْهاً وَ أَطْیَبِهِ، مَعَهَا أَلْفُ أَلْفِ مَلَکٍ مَعَ کُلِّ مَلَکٍ أَلْفُ أَلْفِ مَلَکٍ حَتَّی تَقِفَ بَیْنَ یَدَیِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَیَقُولُ لَهَا اَلرَّبُّ: مَنْ ذَا اَلَّذِی یَقْرَأُکِ فَیَقْضِی قِرَاءَتَکِ؟ فَیَقُومُ طَائِفَهٌ مِنَ اَلنَّاسِ لاَ یُحْصِیهِمْ إِلاَّ اَللَّهُ فَیَقُولُ لَهُمْ: لَعَمْرِی لَقَدْ أَحْسَنْتُمْ تِلاَوَهَ اَلْحَوَامِیمِ قُمْتُمْ بِهَا فِی حَیَاتِکُمُ اَلدُّنْیَا، وَ عِزَّتِی وَ جَلاَلِی لاَ تَسْأَلُونِّی اَلْیَوْمَ شَیْئاً کَائِناً مَا کَانَ إِلاَّ أَعْطَیْتُکُمْ، وَ لَوْ سَأَلْتُمُونِی جَمِیعَ جَنَّاتِی أَوْ جَمِیعَ مَا أَعْطَیْتُهُ عِبَادِیَ اَلصَّالِحِینَ وَ أَعَدْتُّهُ لَهُمْ، فَیَسْأَلُونَهُ جَمِیعَ مَا أَرَادُوا أَوْ تَمَنَّوْا، ثُمَّ یُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَی مَنَازِلِهِمْ فِی اَلْجَنَّهِ وَ قَدْ أُعِدَّ لَهُمْ فِیهَا مَا لَمْ یَخْطُرْ عَلَی بَالٍ مِمَّا لاَ عَیْنَ رَأَتْ وَ لاَ أُذُنَ سَمِعَتْ ﴾. (2)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿ مَنْ کَتَبَهَا لَیْلاً وَ جَعَلَهَا فِی حَائِطِ أَوْ بُسْتَانٍ کَثُرَتْ بَرَکَتُهُ وَ اِخْضَرَّ وَ أَزْهَرَ وَ صَارَ حَسَناً فِی وَقْتِهِ، وَ إِنْ تُرِکَتْ فِی حَائِطِ دُکَّانٍ کَثُرَ فِیهِ اَلْبَیْعُ وَ اَلشِّرَاءُ؛ وَ إِنْ کُتِبَتْ لِإِنْسَانٍ فِیهِ اَلْأُدْرَهُ، زَالَ عَنْهُ ذَلِکَ وَ بَرِئَ وَ قِيلَ: الْأَدْرَةُ طَرَفٌ مِنَ السَّوْدَاءِ وَ اللَّهُ أَعْلَمَ وَ إِنْ كُتِبَتْ وَ غَلَقَتْ عَلَى مَنْ بِهِ دَمَامِلُ زَالَ عَنْهُ ذَلِكَ وَ كَذَلِكَ لِلْمَفْرُوق يَزُولَ عَنْهُ الْفَرَقُ، وَ إِذَا عُجِنَ بِمَائِهَا دَقِيقُ ثُمَّ يَبسَ حَتَّى يَصِيرَ بمَنْزِلَةِ الْكَعْكِ ثُمَّ يُدَقَ دَقَا نَاعِماً وَ يُجْعَلُ فِي إِنَاءٍ ضَيِّقَ مُغَطَّى فَمَن احْتَاجَ إِلَيْهِ لِوَجَعِ فِي فُؤَادِهِ أَوْ لِمُغْمَى عَلَيْهِ أَوْ لِمَغْشِيٌّ عَلَيْهِ أَوْ وَجَعِ الْكَبِدِ وَ الطَّحَالَ، يَسْتَفَّ مِنْهُ بَرِئَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى ﴾. (3)

6- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- هر کس دوست دارد در باغ های بهشت بگردد و لذّت ببرد، پس باید سوره هایی که با «حم» آغاز می شوند در نماز شب بخواند.

7-امام صادق علیه السلام- منصور بن حازم گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس سوره هایی که با «حم» آغاز می شوند در شبی قبل از این که بخوابد، تلاوت کند، در درجه ی محمّد و آل محمّد علیهم السلام، ابراهیم و آل ابراهیم علیهم السلام و هر نزدیک به ابراهیم علیه السلام یا پیرو راهش و در مرتبه ی آن ها باشد. سپس ابا عبد اللّه امام صادق علیه السلام فرمود: «سوره هایی که با «حم» آغاز می شوند، در روز قیامت می آیند در حالی که از زیباترین و پاکیزه ترین مردم نیکوترند. همراه آن ها هزار هزار فرشته هستند و با هر فرشته ای هزار هزار فرشته است. [این سوره ها می آیند] تا در محضر خدای عزّ و جلّ بایستند. سپس پروردگار به آن ها می فرماید: «چه کسی شما را می خواند و قرائت شما را تمام می کرد»؛ پس گروهی از مردم بر می خیزند که جز خدا نمی تواند آن ها را بشمارد. به آن ها می فرماید: «سوگند به جانم، سوره هایی که با «حم» آغاز می شوند نیکو تلاوت کردید و در زندگی دنیا با آن ها مردید. به عزّت و جلالم سوگند امروز چیزی - هر چه می خواهد باشد - از من درخواست نمی کنید مگر این که به شما عطا می کنم اگر چه همه ی بهشت هایم یا همه ی آن چه به بندگان صالحم عطا کرده ام و برای آن ها آماده کرده ام از من درخواست کنید». سپس هر آن چه می خواهند و آرزو می کنند از او درخواست می کنند. سپس دستور داده می شود که آن ها را به منزل هایشان در بهشت ببرند و برای آن ها در آن چیزهایی آماده کرده است که به فکر کسی خطور نکرده است از چیزهایی که نه چشمی دیده است و نه گوشی شنیده است».

8-امام صادق علیه السلام- هر کس شب هنگام آن را بنویسد و بر دیواری یا باغی آویزان کند، بر برکت آن افزوده و آن باغ، سر سبز خواهد شد و درختانش شکوفه خواهند داد و [وضعیت آن] در همان زمان بسیار خوب خواهد شد؛ و چنان چه بر دیوار مغازه ای آویزان شود، خرید و فروش در آن فراوان خواهد شد و اگر برای فردی که به بیماری ادره یا ورم خصیه ی (باد فتق) مبتلا شده است نوشته شود، بیماری اش برطرف خواهد شد و شفا خواهد یافت. گویند بیماری ادره از سودا ناشی می شود و خداوند داناتر است. اگر برای کسی که بدنش آبله و دمل زده است نوشته شود، بیماری اش بهبود خواهد یافت و برای فرد و حشت زده، مفید است و باعث از بین رفتن ترس و وحشت او می گردد. هم چنین باید بر روی آبی خوانده شود و با آن آب، آرد را خمیر کنند و بگذارند تا خشک شود. آن گاه به نرمی کوبیده شود و در ظرف کوچک دارای در پوش ریخته شود. اگر کسی که مبتلا به دل درد است یا بیهوش شده و یا غش کرده است یا در کبد یا طحالش احساس درد می کند، مقداری از این پودر تناول کند، به اذن خداوند شفا خواهد یافت.

4- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ أن النبی صلی الله علیه و آله لما أنزل علیه حم تَنْزِیلُ الْکِتابِ قام إلی المسجد و الولید بن المغیره قریب منه یسمع قراءته فلما فطن النبی صلی الله علیه و آله لاستماعه لقراءته أعاد قراءه الآیه فانطلق الولید حتی أتی مجلس قومه بنی مخزوم، فَقَالَ:وَ اَللَّهِ لَقَدْ سَمِعْتُ مِنْ مُحَمَّدٍ آنِفاً کَلاَماً مَا هُوَ مِنْ کَلاَمِ اَلْإِنْسِ وَ لاَ مِنْ کَلاَمِ اَلْجِنِّ، إِنَّ لَهُ لَحَلاَوَهً وَ إِنَّ عَلَیْهِ لَطَلاَوَهً وَ إِنَّ أَعْلاَهُ لَمُثْمِرٌ وَ إِنَّ أَسْفَلَهُ لَمُعْذِقٌ وَ إِنَّهُ یَعْلُو وَ مَا یُعْلَی ثُمَّ اِنْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ حم ﴾ (1)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ سُفْیَانَ اَلثَّوْرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ مَا مَعْنَی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حم... وَ أَمَّا حم فَمَعْنَاهُ اَلْحَمِیدُ اَلْمَجِیدُ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ ﴾ (2)

1- السّجّاد علیه السلام- ﴿ وَ قُلْتَ تَبارَكْتَ وَ تَعالَيْتَ فى عامَّةِ ابْتِدائِهِ الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتابِ الْحَكيم،وَ الر كِتابُ أحْكِمَتْ آيَاتُهُ، وَ الر كِتابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ، وَ الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتابِ الْمُبِينِ، وَ الَم ذَلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ، وَ في أَمْثَالِها مِنْ سُوَرِ الطَّواسين وَ الْحَوامِيمِ في كُلِّ ذَلِكَ بَيَّنْتَ بِالْكِتَابِ مَعَ الْقَسَمِ الَّذِي هُوَ آسْمُ مَنِ اخْتَصَصْتَهُ لِوَحْيِكَ، وَ اسْتَوْدَعْتَهُ سِرَّ غَيْبِكَ، وَ أَوْضَحَ لَنا مِنْهُ شُروط فَرَآئِضِكَ، وَ أَبانَ عَنْ واضِح سُنَّتِكَ، وَ أَفْصَحَ لَنا عَنِ الْحَلالِ وَ الْحَرامِ، وَ أَنارَ لَنا مُدْلَهِمَاتِ الظَّلامِ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقابِ ذِي الطَّوْلِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ ﴾ (3)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ حم تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ و ذلک خاصة لشیعة أمیر المؤمنین علیه السلام ذِی الطَّوْلِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ ﴾. (4)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه-﴿ ذِی الطَّوْلِ أى ذِي النِّعَمِ عَلَى عِبَادِهِ ﴾. (5)

ص: 352

4- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- روایت شده که وقتی خداوند سوره ﴿ حم تَنْزِیلُ الْکِتابِ ﴾ را بر پیامبرش نازل فرمود، آن حضرت برخاست و به مسجد الحرام آمد و ولید بن مغیره نزدیک آن حضرت بود و قرائت ایشان را می شنید و وقتی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم متوجّه گوش دادن ولید به قرائتش شد قرائت آیات را تکرار فرمود. پس ولید به راه افتاد تا به مجلس خویشانش بنی مخزوم رسید و گفت: «سوگند به خدا! اندکی پیش از محمّد کلامی شنیدم که نه کلام آدمی و نه کلام جنّیان نیست و برای آن حلاوت و شیرینی مخصوصی و بر آن لذّت است، و این که بالای آن با ثمر و پائین آن گوارا، و آن برتری می کند و چیزی برتر و بالاتر آن نیست». سپس به منزل خودش رفت.

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ ما يُجادِلُ فِي آياتِ اللَّهِ إِلاَّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَلا يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلادِ ﴾ (4)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ لَعَنَ اَللَّهُ اَلْمُجَادِلِینَ فِی دِینِ اَللَّهِ عَلَی لِسَانِ سَبْعِینَ نَبِیّاً وَ مَنْ جَادَلَ فِی آیَاتِ اَللَّهِ فَقَدْ کَفَرَ قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ما یُجادِلُ فِی آیاتِ اَللّهِ إِلاَّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا فَلا یَغْرُرْکَ تَقَلُّبُهُمْ فِی اَلْبِلادِ ﴾. (1)

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ لَعَنَ اَللَّهُ اَلْمُجَادِلِینَ فِی دِینِ اَللَّهِ عَلَی لِسَانِ سَبْعِینَ نَبِیّاً وَ مَنْ جَادَلَ فِی آیَاتِ اَللَّهِ کَفَرَ قَالَ اَللَّهُ ما یُجادِلُ فِی آیاتِ اَللّهِ إِلاَّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا، وَ مَنْ فَسَّرَ اَلْقُرْآنَ بِرَأْیِهِ فَقَدِ اِفْتَرَی عَلَی اَللَّهِ اَلْکَذِبَ وَ مَنْ أَفْتَی اَلنَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ لَعَنَتْهُ مَلاَئِکَهُ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ کُلُّ بِدْعَهٍ ضَلاَلَهٌ وَ کُلُّ ضَلاَلَهٍ سَبِیلُهَا إِلَی اَلنَّارِ ﴾. (2)

3- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ ما یُجادِلُ فِی آیاتِ اَللّهِ هُمُ اَلْأَئِمَّهُ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ كُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِيَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كانَ عِقابِ ﴾ (5)

1-علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَوْلُهُ: وَ اَلْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ هُمْ أَصْحَابُ اَلْأَنْبِیَاءِ اَلَّذِینَ تَحَزَّبُوا وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّهٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ یَعْنِی یَقْتُلُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ أَیْ خَاصَمُوا لِیُدْحِضُوا بِهِ اَلْحَقَّ أَیْ یُبْطِلُوهُ وَ یَدْفَعُوهُ ﴾. (4)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ لِيَأْخُذُوهُ أَى لِیَقْتُلُوهُ وَ یُهْلِکُوهُ ﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ كَذلِكَ حَقَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ ﴾ (6)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی قَوْلِهِ: وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ عَلَی اَلَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ اَلنّارِ یَعْنِی بَنِی أُمَیَّهَ ﴾. (6)

ص: 354

تنها کسانی در آیات ما مجادله می کنند که [از روی عناد] کافر شده اند؛ پس مبادا رفت و آمد آنان در شهرها [و قدرت نماییشان] تو را فریب دهد! (4)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- آنان که در دین خدا ستیزه و جدال کنند به زبان هفتاد پیغمبر لعن شده اند هر کس در آیات خدا جدال کند، کافر است. خدای عزّ و جلّ می فرماید: ﴿ یُجادِلُ فِی آیاتِ اَللّهِ إِلاَّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا فَلا یَغْرُرْکَ تَقَلُّبُهُمْ فِی اَلْبِلادِ ﴾.

2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- آنان که در دین خدا ستیزه و جدال می کنند به زبان هفتاد پیغمبر لعن شده اند؛ هر کس در آیات خدا جدال کند کافر است. خدای عزّ و جلّ فرموده است: ﴿ یُجادِلُ فِی آیاتِ اَللّهِ إِلاَّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا ﴾؛ هر کس قرآن را به رأی خود تفسیر کند دروغ بر خدا بسته و هر کس ندانسته به مردم فتوا دهد، ملائکه آسمان و زمین او را لعن می کنند، هر بدعتی گمراهی است و هر گمراهی در آتش است.

3- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- آيه: ﴿ ما یُجادِلُ فِی آیاتِ ﴾؛ منظور، ائمه علیهم السلام هستند.

پیش از آن ها قوم نوح و گروه هایی که بعد از آن ها بودند [پیامبرانشان را] تکذیب کردند؛ و هر امّتی در پی آن بودند که پیامبرشان را بگیرند [و آزار دهند]، و برای محو حق به مجادله باطل دست زدند؛ امّا من آن ها را مجازات کردم؛ دیدی که مجازات من چگونه بود! (5)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- آيه: ﴿ وَ اَلْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ ﴾ آن ها اصحاب انبیاء علیهم السلام هستند که تشکل یافته اند. ﴿ ƒوَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ ﴾ یعنی تا او را بکشند. ﴿ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ ﴾ یعنی دشمنی ورزیدند. ﴿ لِیُدْحِضُوا بِهِ الحَقَّ ﴾ یعنی تا حقّ او را از میان برند.

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ لِیَأْخُذُوهُ ﴾ یعنی تا پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلمشان را بکشند و او نابود کنند.

و این گونه فرمان پروردگارت درباره ی کسانی که کافر شدند مسلّم شده که آن ها همه اهل آتشند. (6)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿ وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ عَلَی اَلَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ اَلنّارِ ﴾؛ منظور بنى اميّه هستند.

ص: 355

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِيمِ ﴾ (7)

فرشتگانی که حاملان عرشند و آن ها که گردا گرد آن [طواف می کنند] تسبیح و حمد پروردگارشان را می گویند و به او ایمان دارند و برای مؤمنان آمرزش می طلبند [و می گویند]: پروردگارا! رحمت و علم تو همه چیز را فرا گرفته است؛ پس کسانی را که توبه کرده و راه تو را پیروی می کنند بیامرز، و آنان را از عذاب دوزخ نگاه دار. (7)

اَلْمَفَازَةِ اَلْفَضْفَاضَةِ فَقَالَ لَهُمُ اَللَّهُ يَا عِبَادِي اِحْتَمِلُوا عَرْشِي هَذَا فَتَعَاطَوْهُ فَلَمْ يُطِيقُوا حَمْلَهُ و لا تَحرِيكَهُ فَخَلَقَ اللَّهُ مَعَ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ وَاحِداً فَلَمْ يَقْدِرُوا إِنْ يُزَعْزِعُوهُ فَخَلَقَ اَللَّهُ مَعَ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَشَرَةٌ فَلَمْ يَقْدِرُوا أن يحر كوهُ فَخَلَقَ اَللَّهُ بِعَدَدِ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مِثْلَ جَمَاعَتِهِمْ فَلَمْ يَقْدِروا أن يجر كوه فَقَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جِل لِجَمِيعِهِمْ خَلُّوهُ عَلى أمْسَكه بِقُدرَتى فَخَلّوهُ فَامْسَكْهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلٌ بقدرته ثُمَّ قَالَ اَلثَّمَانِيَةُ مِنْهُمْ اِحْمِلُوهُ أَنْتُمْ فَقَالُوا يَا رِبْنَا لَمْ نُطِقْهُ نَحْنُ و هَذا اَلْخَلْقُ الْكَثِيرُ و الجمُ اَلْغَفِيرِ فَكَيْفَ نُطِيقُهُ الأَنْدونهم فَقالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جِلٌ لاَنِي اَنَا اللَّهُ المُقَرِّبُ لِلبَعيدِ وَ المُذَلِّلُ لِلعَبيدِ وَ المُخَفِّفُ لِلشَّديدِ و المُسَهِّلُ لِلْعَسِيرِ أفْعَلُ ما أَشَاءُ و أحْكُمُ ما أُريدُ أُعَلِّمُكُمْ كَلِمَاتٍ تَقُولُونَهَا يُخَفَّفْ بِهَا عَلَيْكُمْ قَالُوا وَ مَاهِي قالَ تَقُولُونَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحمَنِ الرَّحيمِ و لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ الا بِاللَّهِ العُلى اَلْعَظِيمِ وَ صَلَّى اَللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ و آله اَلطَّيِّبِينَ فَقَالُوهَا فَحَمَلُوهُ وَ خَفَّ عَلَى كَوَاهِلِهِمْ كَشَعْرَةٍ نَابِتَةٍ عَلَى كَاهِلِ رَجُلٍ جَلْدٍ قوى فَقَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جِلٌ لسايِرِ تِلْكَ اَلْأَمْلاَكِ خَلُّوا عَلَى هَؤُلاَءِ اَلثَّمَانِيَةِ عَرْشَى لِيَحْمِلُوهُ وَ طُوفُوا أَنْتُمْ حَوْلَهُ وَ سَبِّحُونِي وَ مَجِّدُونِي وَ قَدْ سَونِي فَاِنَّا اللَّهُ القادِرُ عَلَى مارأيتُم وَ عَلَى كُلِّ شَيءٍ قَديرٌ ﴾. (1)

8-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ إِنَّ مَلَکاً مِنْ حَمَلَهِ اَلْعَرْشِ یُقَالُ لَهُ إِسْرَافِیلُ زَاوِیَهٌ مِنْ زَوَایَا اَلْعَرْشِ عَلَی کَاهِلِهِ قَدَمَاهُ فِی اَلْأَرْضِ اَلسَّابِعَهِ اَلسُّفْلَی وَ رَأْسُهُ فِی اَلسَّمَاءِ اَلسَّابِعَهِ اَلْعُلْیَا فِی مِثْلِهِ مِنْ خَلِیقَهِ رَبِّکُمْ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ﴾. (2)

فرمود: «آن را به من وانهید تا به نیروی خودم نگهش دارم». و خدای عزّ و جلّ به نیروی خود آن را نگه داشت و به هشت تن آن ها فرمود: «آن را بردارید»، گفتند: «بار پروردگارا ما همه نتوانستیم آن را برداریم و چگونه ما هشت تن تابش را داریم»؟ خدای عزّ و جلّ فرمود: «چون منم خدای نزدیک کن دور، زبون کن بنده ها، آسان کن سخت، سهل کن دشوار، انجام دهم هر چه خواهم و حکم کنم هر چه اراده کنم، به شما چند کلمه بیاموزم، آن ها را بگویید تا بر شما سبک شود». گفتند: «آن ها چیستند»؟ فرمود: «بگویید: به نام خدای بخشاینده ی مهربان، نیست جنبش و نه توانی جز به کمک خدای والای بزرگ و خداوند بر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و خاندان پاکش علیهم السلام، رحمت فرستد». آن را گفتند و عرش را برداشتند و به اندازه ای که یک مو بر شانه مردمی چالاک و نیرومند برآید بر آن ها سبک شد، و خدای عزّ و جلّ به فرشته های دیگر فرمود: «عرشم را برای همین هشت تن وا نهید تا آن را بر دارند، و شماها همه گرد طواف کنید و مرا تسبیح و تمجید و تقدیس کنید، که بر هر چیزی قادر هستم».

8-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- یکی از حمله ی عرش به نام «اسرافیل» یک گوشه عرش را بر دوش دارد و دو پایش در زمین هفتم است، و سرش در آسمان هفتم است. این یک نمونه از آفریده های پروردگار شما تبارک و تعالی است.

2-2- السّجّاد علیه السلام- ﴿ أَمَّا مَا سَأَلَ عَنْهُ مِنَ الْعَرْشِ مِمَّ خَلَقَهُ اللَّهُ؟ فَإِنَّ اللَّهَ خَلَقَهُ أَرْبَاعاً، لَمْ يَخْلُقُ قَبْلَهُ إِلَّا ثَلَاثَةَ أَشْيَاءَ: اَهْوَاءَ، وَ الْقَلَمَ، وَ النُّورَ، ثُمَّ خَلَقَهُ مِنْ أَلْوَانِ أَنْوَارٍ مُخْتَلِفَةٍ مِنْ ذَلِكَ اَلنُّورِ: نُورٍ أَخْضَرَ وَ مِنْهُ اِخْضَرَّتِ الخُضْرَةُ، وَ نُورٍ أَصْفَرَ مِنْهُ اِصْفَرَّتِ اَلصُّفْرَةُ، وَ نُورٍ أَحْمَرَ مِنْهُ اِحْمَرَّتِ اَلْحُمْرَةُ، وَ نُورٍ أَبْيَضَ وَ هُوَ نُورُ الْأَنْوَارِ، وَ مِنْهُ ضَوْءُ النَّهَارِ، ثُمَّ جَعَلَهُ سَبْعِينَ أَلْفَ طَبَقٍ غِلَظ كُلُّ طَبَقٍ كَأَوَّلِ الْعَرْشِ إِلَى أَسْفَلِ اَلسَّافِلِينَ، وَ لَيْسَ مِنْ ذَلِكَ طَبَقٌ إِلَّا وَ يُسَبِّحُ بِحَمْدِ رَبِّهِ وَ يُقَدِّسُهُ بِأَصْوَاتٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ أَلْسِنَةِ غَيْرِ مُشْتَبِهَةٍ، لَوْ أُذِنَ لِلسَانٍ وَاحِدٍ فَأَسْمَعَ شَيْئًا مِمَّا تَحْتَهُ فَقَدِمَ اَلْجِبَالُ وَ المَدَائِنُ وَ الْحُصُونُ، وَ كُشِفَ الْبِحَارُ، وَ هَلَكَ مَا دُونَهُن لَهُ ثَمانِيَةُ أَرْكَانٍ، يَحْمِلُ كُلَّ رُكْنٍ مِنْهَا مِنَ الْمَلَائِكَةِ مَا لَا يُحْصِي عَدَدَ هُمْ إِلَّا اللَّهُ، يُسَبِّحُونَ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ لَا يَفْتُرُونَ، وَ لَوْ أَحَسَّ حِسَّ شَيْءٍ مِمَّا فَوْقَهُ مَا قَامَ لِذَلِكَ طَرْفَةَ عَيْنٍ، بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْإِحْسَاسِ حُجُبُ اَلْجَبَرُوتِ وَ الْكِبْرِيَاءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ الْقُدْسِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْعِلْم وَ لَيْسَ وَ رَاءَ هَذَا مَقَالٌ، لَقَدْ طَمِعَ الْخَائِرُ فِي غَيْرِ مَطْمَعِ ﴾. (1)

2-2- امام سجاد علیه السلام- و امّا پرسش او که خدا عرش را از چه آفریده، راستش خدا عرش را چهارگانه آفریده، پیش از آن جز سه نیافریده، هوا، قلم و نور سپس آن را از چند رنگ گوناگون از آن نور آفریده، نوری سبز که سبزی از آن است، و نوری زرد که زردی از آن است، و نوری سرخ که سرخی از آن است، و نوری سپید که نور الانوار است و درخشانی روز از آن است، سپس آن را هفتاد هزار طبقه نمود که کلفتی هر طبقه از آغاز عرش است تا هر چه فروتر، و هیچ طبقه ای از آن نیست جز تسبیح گو به سپاس پروردگارش، و او را به چند آواز و چند زبان جدا از هم تقدیس کنند. اگر اجازه به یک زبان دهند که به گوش آن چه فروتر از او است برسد کوه ها و شهرها و دژها همه ویران شوند، و دریاها بخشکند و آن چه فروتر است نابود گردد. عرش را هشت پایه است و هر کدام را فرشته هایی که شمارشان را جز خدا نداند آن را بر می دارند، شبانه روز تسبیح گویند و سستی ندارند، اگر حسی آن چه بالاتر از او است دریابد یک چشم بهم زدن تاب نیاورد، میان او و احساس پرده های جبروت كبرياء و عظمت و قدس و رحمت و دانش است [قلم است نسخه بدل] در پس آن جای گفتگو نیست، البتّه آن که طمع آن دارد بی جا طمع کرده.

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿ اَلَّذِینَ یَحْمِلُونَ اَلْعَرْشَ یَعْنِی اَلرَّسُولَ وَ اَلْأَوْصِیَاءَ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ مِنْ بَعْدِهِ، یَحْمِلُونَ عِلْمَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ. ثُمَّ قَالَ: وَ مَنْ حَوْلَهُ یَعْنِی اَلْمَلاَئِکَهَ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ... وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ هُمْ شِیعَهُ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ، وَ یَقُولُونَ: رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَحْمَهً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا مِنْ وَلاَیَهِ هَؤُلاَءِ وَ بَنِی أُمَیَّهَ وَ اِتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَ هُوَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ قِهِمْ عَذابَ اَلْجَحِیمِ ﴾. (1)

3-3- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا: مِنْ وَلاَیَهِ جَمَاعَهٍ وَ بَنِی أُمَیَّهَ وَ اِتَّبَعُوا سَبِیلَکَ: آمَنُوا بِوَلاَیَهِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ عَلِیٌّ هُوَ اَلسَّبِیلُ ﴾. (2)

4-3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: یَا بَا مُحَمَّدٍ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ و جل مَلاَئِکَةً یُسْقِطُونَ اَلذُّنُوبَ عَنْ ظُهُورِ شِیعَتِنَا کَمَا یُسْقِطُ اَلرِّیحُ اَلْوَرَقَ فیِ أَوَانَ سُقُوطِهِ، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا اِسْتِغْفارُهُم و اللّهِ لَکُمْ دونَ هذا الخَلْقِ ﴾. (3)

5-3- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ لَقَدْ صَلَّتِ اَلْمَلاَئِکَهُ عَلَیَّ وَ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ سَبْعَ سِنِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یُؤْمِنْ بِی ذَکَرٌ قَبْلَهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ اَلَّذِینَ یَحْمِلُونَ اَلْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی اَلْأَرْضِ ﴾. (4)

6-3- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنِ اَلرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَا خَلَقَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقاً أَفْضَلَ مِنِّی وَ لاَ أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنِّی قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اَللَّهِ فَأَنْتَ أَفْضَلُ أَوْ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَا عَلِیُّ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَضَّلَ أَنْبِیَاءَهُ اَلْمُرْسَلِینَ عَلَی مَلاَئِکَتِهِ اَلْمُقَرَّبِینَ وَ فَضَّلَنِی عَلَی جَمِیعِ اَلنَّبِیِّینَ وَ اَلْمُرْسَلِینَ وَ اَلْفَضْلُ بَعْدِی لَکَ یَا عَلِیُّ وَ لِلْأَئِمَّهِ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ مِنْ بَعْدِکَ وَ إِنَّ اَلْمَلاَئِکَهَ لَخُدَّامُنَا وَ خُدَّامُ مُحِبِّینَا یَا عَلِیُّ اَلَّذِینَ یَحْمِلُونَ اَلْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ... وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِوَلاَیَتِنَا ﴾. (5)

ص: 362

2-3- امام باقر علیه السلام- ﴿ اَلَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ ﴾ منظور پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و اوصیای بعد از او هستند که حامل علم خدایند. سپس می فرماید: ﴿ وَ مَنْ حَوْلَهُ ﴾ يعنى ملائكه ﴿ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا ﴾ تسبیح خدا می کنند و استغفار می کنند برای کسانی که ایمان آورده اند که آن ها شیعه آل محمّدند. ﴿ رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا ﴾ می گویند پروردگارا تو که دانای همه چیز هستی و رحمتت همه جا را فرا گرفته کسانی را که از ولایت بنی امیّه برگشتند بيامرز. ﴿ وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ ﴾ و پیرو راه امیر المؤمنین علیه السلام شده اند. ﴿ وَ قِهِمْ عَذٰابَ الْجَحِیمِ ﴾.

3-3- امام باقر علیه السلام- منظور از ﴿ لِلَّذِينَ تَابُوا ﴾ در آیه فوق کسانی هستند که از قبول ولایت جماعت و بنی امیّه توبه کردند ﴿ وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ ﴾ مقصود از پیروی از راه خداوند، ایمان آوردن به ولایت امام علی علیه السلام است و راه آن حضرت، همان راه خداست.

4-3-امام صادق علیه السلام- ابو بصیر گوید:امام صادق علیه السلام فرمود: ای ابا محمّد! خداوند عزّ و جلّ فرشتگانی دارد که بار گناهان را از شانه های شیعیان ما بر می دارند و آن را به پایین می ریزند؛ هم چنان که باد برگ ها را در فصل برگ ریزان فرو می ریزد. این همان سخن پروردگار است که می فرماید: ﴿ اَلَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا ﴾ به خدا قسم! استغفار و طلب آمرزش آن ها برای شماست نه این مردم!

5-3- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- فرشتگان هفت سال بر من و علیّ بن ابی طالب علیه السلام درود می فرستادند؛ در حالی که هیچ مردی در آن زمان به من ایمان نیاورده بود. این همان فرموده خداوند است ﴿ الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ ﴾ (شورى / 5).

6-3- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- امام رضا علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل کرده است که فرمود: خدا خلقی را بهتر از من نیافریده و گرامی تر از من نزد او نیست. علی علیه السلام گفت: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شما برترید یا جبرئیل»؟ فرمود: «یا علی علیه السلام خداوند انبیاء مرسل علیهم السلام را بر ملائکه مقرّب برتری بخشیده و مرا بر تمام انبیاء مرسل علیهم السلام برتری بخشیده است و فضیلت بعد از من مال تو است ملائکه خدمت کاران ما و خدمت کاران محبّین ما هستند. یا علی علیه السلام کسانی که حامل عرش و کسانی که اطراف آن هستند به حمد پروردگارشان تسبیح می کنند و برای کسانی که ایمان به ولایت ما آورده اند، استغفار می نمایند».

ص: 363

7-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَم قال: إن رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُنزِلَ عَلَيهِ فَضلِي مِنَ السَّماءِ وَ هِيَ هَذِهِ الآيةُ: الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا وَ مَا فِی اَلْأَرْضِ یَوْمَئِذٍ مُؤْمِنٌ غَیْرُ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَنَا ﴾. (1)

8-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ لَقَدْ مَکَثَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ سَبْعَ سِنِینَ وَ أَشْهُراً لاَ یَسْتَغْفِرُونَ إِلاَّ لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لِی وَ فِینَا نَزَلَتْ هَذِهِ اَلْآیَاتُ اَلَّذِینَ یَحْمِلُونَ اَلْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی: رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّاتِ عَدْنٍ اَلَّتِی وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ اَلْعَزِیزُ اَلْحَکِیمُ ﴾. (2)

9-3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ مُعَنْعَناً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:...قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا اَلَّذِی کَانَ مِنْ حَدِیثِهِمْ إِذَا اِجْتَمَعُوا قَالَ ذِکْرُ اَللَّهِ تَعَالَی فَلَمْ تَبْلُغْ عَظَمَتَهُ ثُمَّ ذَکَرُوا فَضْلَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَا أَعْطَاهُ اَللَّهُ مِنْ عِلْمِهِ وَ قَلَّدَهُ مِنْ رِسَالَتِهِ ثُمَّ ذَکَرُوا أَمْرَ شِیعَتِنَا وَ اَلدُّعَاءَ لَهُمْ وَ خَتَمَهُمْ بِالْحَمْدِ وَ اَلثَّنَاءِ عَلَی اَللَّهِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ وَ إِنَّ اَلْمَلاَئِکَهَ لَتَعْرِفُنَا قَالَ سُبْحَانَ اَللَّهِ وَ کَیْفَ لاَ یَعْرِفُونَکُمْ وَ قَدْ وُکِّلُوا بِالدُّعَاءِ لَکُمْ وَ اَلْمَلاَئِکَهُ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ اَلْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا مَا اِسْتِغْفَارُهُمْ إِلاَّ لَکُمْ دُونَ هَذَا اَلْعَالَمِ ﴾. (3)

10-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ لَقَدْ مَكَتَتِ الْمَلَائِكَةُ سِنِينَ لَا تَسْتَغْفِرُ إِنَّا لِرَسُولِ اللَّهِ وَلِي وَ فِينَا نَزَلَتْ وَ المَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِلَى قَوْلِهِ الْحَكِيمُ ﴾. (4)

11-3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَنَّهُ سُئِلَ هَلِ اَلْمَلاَئِکَهُ أَکْثَرُ أَمْ بَنُو آدَمَ فَقَالَ: وَ اَلَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَعَدَدُ مَلاَئِکَهِ اَللَّهِ فِی اَلسَّمَاوَاتِ أَکْثَرُ مِنْ عَدَدِ اَلتُّرَابِ فِی اَلْأَرْضِ، وَ مَا فِی اَلسَّمَاءِ مَوْضِعُ قَدَمٍ إِلاَّ وَ فِیهَا مَلَکٌ یُسَبِّحُهُ وَ یُقَدِّسُهُ وَ لاَ فِی اَلْأَرْضِ شَجَرَهٌ وَ لاَ مَدَرٌ إِلاَّ وَ فِیهَا مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِهَا یَأْتِی اَللَّهَ کُلَّ یَوْمٍ بِعَمَلِهَا وَ اَللَّهُ أَعْلَمُ بِهَا، وَ مَا مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلاَّ وَ یَتَقَرَّبُ کُلَّ یَوْمٍ إِلَی اَللَّهِ بِوَلاَیَتِنَا

ص: 364

7-3- امام علی علیه السلام- از امیر المؤمنین علیه السلام نقل شده که فرمود: «بر پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم از آسمان فضل من نازل شد و آن این آیه است: ﴿ الَّذينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا ﴾ آن زمان در روی زمین کسی جز پیامبر اکرم صلى اللّه عليه و آله و سلم و من ایمان نداشت».

8-3- امام على علیه السلام- ملائکه مدّت هفت سال فقط برای پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و من استغفار می کردند و درباره ی ما این آیات نازل شده است: ﴿ اَلَّذِینَ یَحْمِلُونَ اَلْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ ﴾ تا ﴿ رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّاتِ عَدْنٍ اَلَّتِی وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ اَلْعَزِیزُ اَلْحَکِیمُ ﴾.

9-3- امام صادق علیه السلام- علی بن حسین به ترتیب ازامام صادق علیه السلام نقل کرده است:... به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «قربانت گردم، وقتی آن سه نفر (پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و على علیهما السلام و جبرئیل) با هم نشستند سخنان آن ها چه بود»؟ فرمود: «ذکر خدای متعال امّا به عظمتش نمی رسید، سپس درباره ی فضیلت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و این که خداوند تا چه میزان از علم خود را به وی عطا فرموده و تا چه حدّ رسالت خود را به وی واگذار نموده است، سپس درباره ی شیعیان ما سخن گفته و در حقّ ایشان دعا کردند و ختم مجلسشان حمد و ثنای خدا بود». عرض کردم: «فدایت شوم! ای ابا عبد اللّه علیه السلام، آیا فرشتگان ما را می شناسند»؟ فرمود: «سبحان اللّه، چگونه شما را نمی شناسند در حالی که موکّل شده اند در حقّ شما دعا کنند و بر گرد عرش خدا حلقه زده اند و با ستایش پروردگارشان تسبیح می گویند. (زمر / 75) ﴿ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا مَا اسْتِغْفَارُهُمْ ﴾ آن ها در این عالم منحصراً برای شما هستند».

10-3- امام علی علیه السلام- علی علیه السلام درباره ی آیه ی فوق فرمود: «ملائکه و فرشتگان آسمانی مدّت چند سال و چند ماه فقط برای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و من استغفار می کردند، و درباره ی ما دو نفر این آيه: ﴿ الَّذينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَ قِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ. رَبَّنَا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتي وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَ أَزْوَاجِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴾. نازل شد».

11-3- امام صادق علیه السلام- در پاسخ این پرسش: «فرشته ها فزون ترند یا آدمی زاده ها»؟ فرمود: «بدان که جانم به دست او است؛ البتّه فرشته ها در آسمان از شمار خاک در زمین بیش ترند، در آسمان جای پایی نیست جز این که فرشته ای تسبیح و تقدیس کند، و در زمین درخت و کلوخی نیست جز این که فرشته ای بر آن گماشته و خدا هر روز کار او را بیاورد و خدا به او داناتر است، هیچ کدام نیستند جز این که هر روز به ولایت خاندان من به خدا تقرّب جویند، و برای دوستان ما آمرزش خواهند، و به دشمنانمان لعن کنند، و از خدا عذاب آن ها را خواهند» و آیه: ﴿ وَ قِهِمُ السَّيِّئاتِ

ص: 365

أَهْلَ اَلْبَیْتِ وَ یَسْتَغْفِرُ لِمُحِبِّینَا وَ یَلْعَنُ أَعْدَاءَنَا وَ یَسْأَلُ اَللَّهَ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْهِمُ اَلْعَذَابَ إِرْسَالاً وَ قَوْلُهُ... وَ قِهِمْ عَذابَ اَلْجَحِیمِ إِلَی قَوْلِهِ: اَلْحَکِیمُ یَعْنِی مَنْ تَوَلَّی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَذَلِکَ صَلاَحُهُمْ ﴾. (1)

الجَحِيمِ تا الحَكِيمُ ﴾ شامل حال کسانی است که ولایت امام علی علیه السلام را پذیرفته اند. این امر یعنی پذیرش ولایت امیر المؤمنین علیه السلام، همان صلاح و رستگاری آن هاست».

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قِهِمُ اَلسَّیِّئَاتِ وَ مَنْ تَقِ اَلسَّیِّئَاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذَلِکَ هُوَ اَلْفَوْزُ اَلْعَظِیمُ ﴾ (9)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ وَ قِهِمُ السَّيِّئاتِ وَ السَّيِّئَاتُ بَنُو أُمَيَّةَ وَ غَيْرُهُمْ وَ شِيعَتُهُمْ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنَادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمَانِ فَتَکْفُرُونَ ﴾ (10)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا؛ یعنی بنو أمیّه یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اَللّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی اَلْإِیمانِ فَتَکْفُرُونَ ﴾. (2)

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ قَالَ اَلْوَاقِدِیُّ وَ خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اَلْمُسْلِمِینَ یَوْمَئِذٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ... فِیکُمْ نَبِیُّ اَللَّهِ یُحَذِّرُکُمْ وَ یَأْمُرُکُمْ فَاسْتَحْیُوا اَلْیَوْمَ أَنْ یَطَّلِعَ اَللَّهُ عَلَی شَیْءٍ مِنْ أَمْرِکُمْ یُمْقِتُکُمْ عَلَیْهِ فَإِنَّهُ تَعَالَی یَقُولُ لَمَقْتُ اَللّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ اُنْظُرُوا إِلَی اَلَّذِی أَمَرَکُمْ بِهِ مِنْ کِتَابِهِ وَ أَرَاکُمْ مِنْ آیَاتِهِ وَ مَا أَعَزَّکُمْ بِهِ بَعْدَ اَلذِّلَّهِ فَاسْتَمْسِکُوا بِهِ لَهُ یَرْضَ رَبُّکُمْ عَنْکُمْ وَ أَبْلُوا رَبَّکُمْ فِی هَذِهِ اَلْمَوَاطِنِ أَمْراً تَسْتَوْجِبُوا بِهِ اَلَّذِی وَعَدَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ مَغْفِرَتِهِ فَإِنَّ وَعْدَهُ حَقٌّ وَ قَوْلَهُ صِدْقٌ وَ عِقَابَهُ شَدِیدٌ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَی خُرُوجٍ مِّن سَبِیلٍ ﴾ (11)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِذَا احْتُضِرَ الْكَافِرُ حَضَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله وَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ جَبْرَئِیلُ وَ مَلَكُ الْمَوْتِ فَیَدْنُو إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام فَیَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ هَذَا كَانَ یُبْغِضُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَأَبْغِضْهُ فَیَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ إِنَّ هَذَا كَانَ یُبْغِضُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ أَهْلَ بَیْتِ رَسُولِهِ فَأَبْغِضْهُ فَیَقُولُ جَبْرَئِیلُ لِمَلَكِ الْمَوْتِ إِنَّ هَذَا كَانَ یُبْغِضُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ أَهْلَ بَیْتِهِ فَأَبْغِضْهُ وَ أَعْنِفْ بِهِ فَیَدْنُو مِنْهُ مَلَكُ الْمَوْتِ فَیَقُولُ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَخَذْتَ فَكَاكَ رَقَبَتِكَ أَخَذْتَ أَمَانَ بَرَاءَتِكَ

ص: 368

و آنان را از بدی ها نگاه دار، و هر کس را در آن روز از بدی ها نگاه داری، مشمول رحمتت ساخته ای؛ و این همان رستگاری بزرگ! (9)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿ وَ قِهِمُ السَّيِّئاتِ ﴾ منظور از سیئات بنی امیّه و سایر پیروان ایشان هستند.

روز قیامت کسانی را که کافر شدند صدا می زنند که عداوت و خشم خداوند نسبت به شما از عداوت و خشم خودتان نسبت به خودتان بیش تر است، چرا که به سوی ایمان دعوت می شدید، ولی انکار می کردید. (10)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَلَّذِینَ کَفَرُوا ﴾ منظور بنی امیّه است. ﴿ یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اَللّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی اَلْإِیمانِ فَتَکْفُرُونَ ﴾.

2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم - واقدی گوید: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مسلمانان را خطاب قرار داد: در آن هنگام خدا را حمد و ثناء گفت و فرمود: «ای مردم پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم خدا در میان شما است به شما فرمان می دهد و شما را از آن چه مورد خشم پروردگار است بر حذر می دارد، حیاء کنید از این که خداوند از بعضی از کارهای امروز شما که وی را به خشم می آورد مطلّع گردد، ﴿ لَمَقْتُ اَللّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ ﴾، ای مردم چشمتان به کسی باشد که از روی کتاب خدا به شما فرمان می دهد و آیات الهی را به شما می نمایاند و وسائل عزّت شما را بعد از ذلّت و خواری فراهم می کند، و به دامن وی چنگ زنید تا پروردگار از شما راضی شود، آفریدگار شما در پیش آمدها شما را امتحان می کند تا استحقاق آن چه را که از رحمت و آمرزش به شما وعده داده پیدا کنید. وعده ی الهی حق و گفتارش راست و عذابش شدید و سخت است.

آن ها می گویند: «پروردگارا! ما را دوبار میراندی و دوبار زنده کردی؛ اکنون به گناهان خود معترفیم؛ آیا راهی برای خارج شدن [از دوزخ] وجود دارد»؟ (11)

1-امام صادق علیه السلام- موقعی که وقت جان دادن شخص کافر می رسد پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و علی مرتضی علیه السلام او جبرئیل و ملک الموت نزد او می آیند. امیر المؤمنین علی علیه السلام نزدیک وی می رود و می گوید: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! این شخص بغض ما اهل بیت را دارد، تو نیز بغض او را داشته باش». پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به جبرئیل می فرماید: «این شخص بغض خدا و رسول او صلی اللّه علیه و آله و سلم و اهل بیت وی را دارد، تو نیز بغض وی را داشته باش و با او به خشونت رفتار کن». ملک الموت نزدیک او می رود و می گوید: «ای بنده ی خدا! آیا برائت آزادی خود را از آتش جهنّم گرفته ای؟ آیا امان نامه ی برائت خود را از دوزخ گرفته ای؟ آیا در دنیا به عصمت کبری [یعنی ولایت و محبّت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و آل محمّد علیهم السلام] چنگ زده ای»؟ می گوید: «کدام عصمت کبری»؟ می گوید: «ولایت و دوستی علیّ بن ابی طالب علیه السلام». آن

ص: 369

تَمَسَّكْتَ بِالْعِصْمَةِ الْكُبْرَی فِی دَارِ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَیَقُولُ وَ مَا هِیَ فَیَقُولُ وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَیَقُولُ مَا أَعْرِفُهَا وَ لَا أَعْتَقِدُ بِهَا فَیَقُولُ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا عَدُوَّ اللَّهِ وَ مَا كُنْتَ تَعْتَقِدُ فَیَقُولُ كَذَا وَ كَذَا فَیَقُولُ لَهُ جَبْرَئِیلُ أَبْشِرْ یَا عَدُوَّ اللَّهِ بِسَخَطِ اللَّهِ وَ عَذَابِهِ فِی النَّارِ وَ أَمَّا مَا كُنْتَ تَرْجُو فَقَدْ فَاتَكَ وَ أَمَّا الَّذِی كُنْتَ تَخَافُهُ فَقَدْ نَزَلَ بِكَ ثُمَّ یَسُلُ نَفْسَهُ سَلًّا عَنِیفاً ثُمَّ یُوَكَّلُ بِرُوحِهِ مِائَةُ شَیْطَانٍ كُلُّهُمْ یَبْصُقُ فِی وَجْهِهِ وَ یَتَأَذَّی بِرِیحِهِ فَإِذَا وُضِعَ فِی قَبْرِهِ فُتِحَ لَهُ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ النَّارِ یَدْخُلُ عَلَیْهِ مِنْ فَوْحِ رِیحِهَا وَ لَهَبِهَا ثُمَّ إِنَّهُ یُؤْتَی بِرُوحِهِ إِلَی جِبَالِ بَرَهُوتَ ثُمَّ إِنَّهُ یَصِیرُ فِی الْمُرَكَّبَاتِ حَتَّی إِنَّهُ یَصِیرُ فِی دُودَةٍ بَعْدَ أَنْ یَجْرِیَ فِی كُلِّ مَسْخٍ مَسْخُوطٍ عَلَیْهِ حَتَّی یَقُومَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَیَبْعَثُهُ اللَّهُ لِیَضْرِبَ عُنُقَهُ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ رَبَّنا أَمَتَّنَا اِثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اِثْنَتَیْنِ إِلَی قَوْلِهِ: مِنْ سَبِیلٍ قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ذَلِکَ فِی اَلرَّجْعَهِ ﴾. (2)

3- الرّضا علیه السلام- ﴿ سُئِلَ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ تَفْسِیرِ أَمَتَّنَا اِثْنَتَیْنِ... قَالَ وَ اَللَّهِ مَا هَذِهِ اَلْآیَهُ إِلاَّ فِی اَلْکَرَّهِ ﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ زَیْدِ بْنِ اَلْحَسَنِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اِثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اِثْنَتَیْنِ فَقَالَ فَأَجَابَهُمُ اَللَّهُ تَعَالَی: ذلِکُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِیَ اَللّهُ وَحْدَهُ وَ أَهْلُ اَلْوَلاَیَهِ کَفَرْتُمْ بِأَنَّهُ کَانَتْ لَهُمْ وَلاَیَهٌ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ مَنْ لَیْسَتْ لَهُ وَلاَیَهٌ تُؤْمِنُوا و إن بِأَنَّ لَهُ وَلاَیَهً فَالْحُکْمُ لِلّهِ اَلْعَلِیِّ اَلْکَبِیرِ ﴾. (4)

5- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ أن الإماته الأولی حال کونهم نطفا فأحیاهم اللّه فی الدنیا ثم أماتهم الموته الثانیه ثم أحیاهم للبعث فهاتان حیاتان و مماتان. وَ نَظِیرُ قَوْلِهِ كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ ذَلِکُم بِأَنَّهُ إِذَا دُعِیَ اللَّهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَ إِن یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُکْمُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ الْکَبِیرِ ﴾ (12)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ زَیْدِ بْنِ اَلْحَسَنِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اِثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اِثْنَتَیْنِ فَقَالَ فَأَجَابَهُمُ اَللَّهُ تَعَالَی: ذلِکُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِیَ اَللّهُ وَحْدَهُ وَ أَهْلُ اَلْوَلاَیَهِ کَفَرْتُمْ

ص: 370

شخص کافر می گوید: «من آن را نمی شناسم و به آن معتقد نیستم». جبرئیل می گوید: «ای دشمن خدا! تو معتقد به آن نیستی؟ ای دشمن خدا مژده باد تو را به سخط و عذاب دوزخ خدا، آن چه را که به آن توجّه داشتی فوت شد. و آن چه که از آن خائف بودی دچار تو شد». سپس او را با خشونت و سختی قبض روح می کند و تعداد صد شیطان را بروج وی موکّل می نماید تا آب دهان به صورتش بیندازند و از بوی بد او متأذی و ناراحت شود. وقتی او را در قبر می گذارند یکی از درهای جهنّم به رویش باز می شود و از شعله ی جهنّم داخل قبر او خواهد شد. سپس روح او را به سوی کوه های برهوت می برند. و در آن جا از سنخ غضب شدگان خواهد بود تا قائم ما اهل بیت عجل اللّه تعالی فرجه الشریف قیام نماید. بعداً خدا او را مبعوث می کند و گردنش را می زند. همین است معنای این آیه ی شریفه که می فرماید: ﴿ رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ ﴾.

2- امام صادق علیه السلام- ﴿ قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ ﴾ اين امر در رجعت اتّفاق می افتد.

3- امام رضا علیه السلام- از امام رضا علیه السلام درباره ی آيه: ﴿ أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ ﴾ پرسیده شد، فرمود: «به خدا قسم این آیه تنها در مورد رجعت تحقّق خواهد یافت».

4- امام صادق علیه السلام- زید بن حسن گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿ قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ ﴾ پرسیدم. فرمود: «خدا به آن ها پاسخ داد: این به خاطر آن است که وقتی خداوند به یگانگی خوانده می شد. و اهل ولایت، انکار می کردید. به این که ولایت داشتند، و اگر برای او همتایی می پنداشتند کسی را که ولایت ندارد، ایمان می آوردید. و این که او ولایت دارد، اکنون داوری مخصوص خداوند بلند مرتبه و بزرگ است [و شما را مطابق عدل خود کیفر می دهد].

5- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- این که مرگ اوّل زمانی است که نطفه بودند و خداوند آن ها را در دنیا زندگی بخشید، و سپس در مرگ دوّم دوباره جان آن ها را گرفت، و پس از آن آنان را برای محاسبه قیامت زنده کرد. این دو مرگ و دو زنده شدن است و نظیر آن، این قول خداوند متعال است: چگونه به خداوند کافر می شوید؟! در حالی که شما مردگان [و اجسام بی روحی] بودید؟ (بقره / 28).

[گفته می شود] این به سبب آن است که وقتی خداوند به یگانگی خوانده می شد انکار می کردید، و اگر برای او همتایی می پنداشتند ایمان می آوردید؛ اکنون داوری مخصوص خداوند بلند مرتبه و بزرگ است [و شما را مطابق عدل خود کیفر می دهد]. (12)

1- امام صادق علیه السلام- زید بن حسن گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿ قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ ﴾ سؤال کردم. فرمود: «خداوند در پاسخ آنان فرموده است: هرگاه از خداوند و کسانی که ولایت خداوندی دارند به تنهایی یاد شود، شما به ولایت داشتن به آن ولی خدا کفر می ورزید؛ امّا چنان چه در

ص: 371

کَفَرْتُمْ بِأَنَّهُ کَانَتْ لَهُمْ وَلاَیَهٌ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ مَنْ لَیْسَتْ لَهُ وَلاَیَهٌ تُؤْمِنُوا و إن بِأَنَّ لَهُ وَلاَیَهً فَالْحُکْمُ لِلّهِ اَلْعَلِیِّ اَلْکَبِیرِ ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ: إِذا دُعِیَ اَللّهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُکْمُ لِلّهِ اَلْعَلِیِّ اَلْکَبِیرِ یَقُولُ إِذَا ذُکِرَ اَللَّهُ وَحْدَهُ بِوَلاَیَهِ مَنْ أَمَرَ اَللَّهُ بِوَلاَیَتِهِ کَفَرْتُمْ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ مَنْ لَیْسَتْ لَهُ وَلاَیَهٌ تُؤْمِنُوا بِأَنَّ لَهُ وَلاَیَهً ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ حَبِیبٍ اَلْخَثْعَمِیِّ قَالَ: ذَکَرْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ مَا یَقُولُ أبی أَبُو اَلْخَطَّابِ فَقَالَ اُذْکُرْ لِی بَعْضَ مَا یَقُولُ... وَ أَخْبَرْتُهُ بِالْآیَهِ اَلْأُخْرَی اَلَّتِی فِی حَم قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ذلِکُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِیَ اَللّهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ؟ ثُمَّ قُلْتُ: زَعَمَ أَنَّهُ یَعْنِی بِذَلِکَ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ! فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: مَنْ قَالَ هَذَا فَهُوَ مُشْرِکٌ بِاللَّهِ ثَلاَثاً أَنَا إِلَی اَللَّهِ مِنْهُ بَرِیءٌ ثَلاَثاً بَلْ عَنَی اَللَّهُ بِذَلِکَ نَفْسَهُ ﴾. (3)

4- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ ذٰلِكُمْ بِأَنَّهُ إِذٰا دُعِيَ اللّٰهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ أي جحدتم وَ إِنْ يُشْرَكْ بِهِ تُؤْمِنُوا فالكفر هاهنا الجحود قال: إذا وحد اللّه كفرتم و إن جعل لله شريكا تؤمنوا ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ هُوَ الَّذِی یُرِیکُمْ آیَاتِهِ وَ یُنَزِّلُ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ رِزْقًا وَ مَا یَتَذَکَّرُ إِلَّا مَن یُنِیبُ ﴾ (13)

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ: هُوَ الّذي يُرِيكُمْ آيَاتِه: يَعْنِي الْأَئِمَّةِ الَّذِينَ أَخْبَرَهُمُ اَللَّهُ رَسُولِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِهِمْ ﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ وَ لَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ ﴾ (14)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ رَفِیعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَی مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ لِیُنذِرَ یَوْمَ التَّلَاقِ ﴾ (15)

ص: 372

ولایت او فردی که فاقد ولایت الهی است به عنوان شریک قرار داده شود، به ولایت او ایمان

می آورید. اراده ی مطلق امور و قضاوت و حکومت در اختیار خداوند بزرگ و بلند مرتبه است».

2- امام صادق علیه السلام- ﴿ إِذَا دُعِیَ اللَّهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَ إِن یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُکْمُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ الْکَبِیرِ ﴾؛ وقتی خدا به تنهایی یاد شود با ولایت کسی که امر به ولایت او کرده کافر می شوید و اگر شریک او قرار دهد کسی را که ولایت ندارد ایمان می آورید که او دارای ولایت است.

3- امام صادق علیه السلام- حبیب خثعمی گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «ابو الخطاب چه می گوید»؟ فرمود: «بعضی از گفتار او را نقل کن». ﴿ ذلِكُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِيَ اللَّهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ ﴾ را گوش زد کردم که می گوید منظور امیر المؤمنین علیه السلام است». فرمود: «هر کس چنین حرفی بزند مشرک است» و سه مرتبه تکرار کرد. و سه مرتبه تکرار کرد: «من از او بیزارم. خداوند خود را در این آیه منظور نموده، منظورش خود خداست نه دیگری».

4- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ ذلِكُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِيَ اللَّهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَ إِنْ يُشْرَكْ بِهِ تُؤْمِنُوا ﴾ كفر در این جا به معنای جحود و انکار است؛ یعنی هرگاه از خداوند به یگانگی یاد شود کفر می ورزید و چنان چه برایش شریکی قرار داده شود، بدان ایمان می آورید.

او کسی است که آیات خود را به شما نشان می دهد و از آسمان برای شما روزی با ارزشی می فرستد؛ تنها کسانی متذکّر این حقایق می شوند که [به سوی خدا] باز می گردند [و پیوسته به یاد او هستند]. (13)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- منظور از کلام خدا ﴿ هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ آياتِهِ ﴾ ائمّه هستند علیهم السلام که خداوند و پیامبرش درباره ی آن ها سخن گفته اند.

[تنها] خدا را بخوانید و دین خود را برای او خالص کنید، هر چند کافران ناخشنود باشند. (14)

او درجات [بندگان صالح] را بالا می برد، او صاحب عرش است، روح (وحی الهی) را به فرمانش بر هر کس از بندگانش که بخواهد القاء می کند تا [مردم را] از روز لقای پروردگار بیم دهد. (15)

ص: 373

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ یَوْمَ هُم بَارِزُونَ لَا یَخْفَی عَلَی اللَّهِ مِنْهُمْ شَیْءٌ لِّمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ ﴾(16)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فَالْمِیمُ مُلْكُ اللَّهِ یَوْمَ لَا مَالِكَ غَیْرُهُ وَ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَنِ الْمُلْكُ الْیَوْمَ ثُمَّ یُنْطِقُ أَرْوَاحَ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ حُجَجِهِ فَیَقُولُونَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ ﴾. (1)

2- السّجّاد علیه السلام- ﴿ عَنْ ثُوَيْرِ بْنِ أَبِي فَاخِتَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِمَا السَّلاَمُ قَالَ: سُئِلَ عَنِ النَّفْخَتَيْنِ كَمْ بَيْنَهُمَا قَالَ: مَا شَاءَ اللَّهُ، فَقِيلَ لَهُ فَأَخْبِرْنِي يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ كَيْفَ يُنْفَخُ فِيهِ فَقَالَ أَوَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ يَعْنِي بِأَرْضٍ لَمْ يُكْتَسَبْ عَلَيْهَا الذُّنُوبُ بَارِزَةً لَيْسَ عَلَيْهَا الْجِبَالُ وَ لَا نَبَاتٌ كَمَا دَحَاهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ يُعِيدُ عَرْشَهُ عَلَي الْمَاءِ كَمَا كَانَ أَوَّلَ مَرَّةٍ مُسْتَقِلًّا بِعَظَمَتِهِ وَ قُدْرَتِهِ قَالَ فَعِنْدَ ذَلِكَ يُنَادِي الْجَبَّارُ جَلَّ جَلَالُهُ بِصَوْتٍ جَهْوَرِيٍّ يَسْمَعُ أَقْطَارُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ لِمَنِ الْمُلْكُ الْیَوْمَ فَلَا یُجِیبُهُ مُجِیبٌ فَعِنْدَ ذَلِكَ یُنَادِی الْجَبَّارُ جَلَّ جَلَالُهُ مُجِیباً لِنَفْسِهِ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ وَ أَنَا قَهَرْتُ الْخَلَائِقَ كُلَّهُمْ وَ أَمَتُّهُمْ ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِذَا أَمَاتَ اَللَّهُ أَهْلَ اَلْأَرْضِ لَبِثَ کَمِثْلِ مَا خَلَقَ اَلْخَلْقَ وَ مِثْلِ مَا أَمَاتَهُمْ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ اَلسَّمَاءِ اَلدُّنْیَا ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ اَلْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ اَلْأَرْضِ وَ أَهْلَ اَلسَّمَاءِ اَلدُّنْیَا وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ أَمَاتَ أَهْلَ اَلسَّمَاءِ اَلثَّانِیَهِ ثُمَّ لَبِثَ مِثْلَ مَا خَلَقَ اَلْخَلْقَ وَ مِثْلَ مَا أَمَاتَ أَهْلَ اَلْأَرْضِ وَ أَهْلَ اَلسَّمَاءِ اَلدُّنْیَا وَ اَلسَّمَاءِ اَلثَّانِیَهِ وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ ثُمَّ یَقُولُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَنِ اَلْمُلْکُ اَلْیَوْمَ فَیَرُدُّ عَلَی نَفْسِهِ لِلّهِ اَلْواحِدِ اَلْقَهّارِ أَیْنَ اَلْجَبَّارُونَ أَیْنَ اَلَّذِینَ اِدَّعَوْا مَعِی إِلَهاً أَیْنَ اَلْمُتَکَبِّرُونَ وَ نَحْوَهُمَا ثُمَّ یَبْعَثُ اَلْخَلْقَ ﴾. (3)

4- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی مَا یَصْنَعُ اللَّهُ بِالسَّمَاوَاتِ إِذَا مَاتَ سُكَّانُهَا قَالَ یَطْوِیهَا بِیَمِینِهِ كَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ وَ لَا مَعْبُودَ سِوَاهُ أَیْنَ الْمُلُوكُ وَ أَبْنَاءُ الْمُلُوكِ أَیْنَ الْجَبَابِرَةُ وَ أَبْنَاءُ الْجَبَابِرَةِ فَلَا یُجِیبُهُ أَحَدٌ ثُمَّ یَقُولُ لِمَنِ الْمُلْكُ الْیَوْمَ فَلَا یُجِیبُهُ أَحَدٌ فَیَرُدُّ عَلَی نَفْسِهِ الْمُلْكُ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ الْیَوْمَ تُجْزی كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْیَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ ﴾. (4)

ص: 376

روزی که همه ی آنان آشکار می شوند و چیزی از آن ها بر خدا پنهان نخواهد ماند؛ [و گفته می شود]: حکومت امروز برای کیست؟ برای خداوند یکتای حاکم بر همه چیز است. (16)

1- امام علی علیه السلام- میم، ملک و پادشاهی خداوند در روز قیامت است که جز او در آن هیچ مالکی وجود ندارد. خداوند می فرماید: امروز پادشاهی از آن کیست؟ در این هنگام ارواح پیامبران علیهم السلام، فرستادگان و حجّت هایش به سخن در می آیند و می گویند: برای خداوند یگانه قهّار.

2- امام سجاد علیه السلام- ثویر بن ابی فاخته از امام سجّاد علیه السلام روایت کرده که شخصی از آن جناب از فاصله ی بین دو نفخه پرسید که چقدر است؟ فرمود: «هر قدر که خدا بخواهد». به حضرت علیه السلام عرض شد: «مرا از آن با خبر سازید». فرمود: «حق تعالی به اسرافیل فرمان هبوط به دنیا می دهد و به همراه او شیپوری است. شیپور یک سر و دو طرف دارد. فاصله ی میان هر یک از دو طرف آن به اندازه ی فاصله ی آسمان تا زمین است. پس هنگامی که ملائکه اسرافیل را می بینند که به دنیا آمده و با او صور است، می گویند خداوند اذن داده است در مرگ اهل و آسمان، پس اسرافیل در بيت المقدس فرود آمده رو به کعبه می نماید، وقتی اهل زمین او را می بینند می گویند خداوند به او اذن داده است برای مرگ اهل زمین، پس در صور، نفخه موت را می دمد. پس صدا از طرفی که به جانب زمین است خارج می شود پس باقی نماند در زمین کسانی که صاحب روح هستند مگر این که بمیرند. صدا از طرفی که به جانب آسمان است خارج می شود پس باقی نماند در آسمان صاحب روحی مگر این که بمیرد. خدا می فرماید: «ملک الموت بمیر به اذن من! پس ملک الموت می میرد. و این زمان تا هر چقدر خدا بخواهد طول می کشد».

3- امام صادق علیه السلام- هرگاه خداوند جان های اهل زمین را بگیرد، سپس به اندازه ی زمان خلق آفریدگان و همه ی زمان سپری شده تا آن لحظه و بلکه چند برابر آن درنگ می نماید. آن گاه جان فرشته ی مرگ را نیز می گیرد و به اندازه ی زمان آفرینش آفریده ها و همه ی زمان سپری شده تا آن لحظه بلکه چندین برابر آن درنگ خواهد نمود. آن گاه می فرماید: «حکومت امروز برای کیست»؟ خداوند به خودش پاسخ خواهد داد: «پادشاهی از آن یگانه قهّار است؛ پس گردنک شان کجا هستند؟ کسانی که همراه من خدای دیگری را می خواندند، کجا هستند؟ متکبّران و امثال ایشان کجا هستند»؟ سپس آفریده ها را دوباره زنده می کند.

4- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- [ابن سلام گفت:] «به من بگو! خدا با آسمان هایی که ساکنانش مردند چه می کند»؟ فرمود: «مانند کاغذ سند آن ها را به هم می پیچد، و می فرماید: ««کجایند شاهان، کجایند شاهزادگان، کجایند زورگویان و زور گوزادگان، کسی پاسخ نمی دهد، فرماید: «حکومت امروز برای کیست»؟ کسی پاسخ نمی دهد و خود به خود گوید: «پادشاهی از آن یگانه قهّار است، امروز هر کسی به سزای خود رسد، امروز ستم نیست، چون که خدا زود به حساب رسد».

ص: 377

5- السّجّاد علیه السلام- ﴿ ثُمَّ یَأْمُرُ اَللَّهُ تَعَالَی إِسْرَافِیلَ أَنْ یَنْفُخَ فِی اَلصُّورِ نَفْخَةَ اَلصَّعْقِ فَیَخْرُجُ اَلصَّوْتُ مِنَ اَلطَّرَفِ اَلَّذِی یَلِی اَلْأَرْضَ فَلاَ یَبْقَی فِی اَلْأَرْضِ إِنْسٌ وَ لاَ جِنٌّ وَ لاَ شَیْطَانٌ وَ لاَ غَیْرُهُمْ مِمَّنْ لَهُ رُوحٌ إِلاَّ صَعِقَ وَ مَاتَ وَ یَخْرُجُ اَلصَّوْتُ مِنَ اَلطَّرَفِ اَلَّذِی یَلِی اَلسَّمَاءَ فَلاَ یَبْقَی فِی اَلسَّمَاوَاتِ ذُو رُوحٍ إِلاَّ مَاتَ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی إِلاّ مَنْ شاءَ اَللّهُ وَ هُوَ جَبْرَائِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ عِزْرَائِیلُ فَأُولَئِکَ اَلَّذِینَ شَاءَ اَللَّهُ فَیَقُولُ اَللَّهُ تَعَالَی یَا مَلَکَ اَلْمَوْتِ مَنْ بَقِیَ مِنْ خَلْقِی فَقَالَ یَا رَبِّ أَنْتَ اَلْحَیُّ اَلَّذِی لا یَمُوتُ بَقِیَ جَبْرَائِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ بَقِیتُ أَنَا فَیَأْمُرُ اَللَّهُ بِقَبْضِ أَرْوَاحِهِمْ فَیَقْبِضُهَا ثُمَّ یَقُولُ اَللَّهُ یَا مَلَکَ اَلْمَوْتِ مَنْ بَقِیَ فَیَقُولُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ بَقِیَ عَبْدُکَ اَلضَّعِیفُ اَلْمِسْکِینُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ فَیَقُولُ اَللَّهُ مُتْ یَا مَلَکَ اَلْمَوْتِ بِإِذْنِی فَیَمُوتُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ وَ یَصِیحُ عِنْدَ خُرُوجِ رُوحِهِ صَیْحَةً عَظِیمَةً لَوْ سَمِعَهَا بَنُو آدَمَ قَبْلَ مَوْتِهِمْ لَهَلَکُوا وَ یَقُولُ مَلَکُ اَلْمَوْتِ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ أَنَّ فِی نَزْعِ أَرْوَاحِ بَنِی آدَمَ هَذِهِ اَلْمَرَارَةَ وَ اَلشِدَّةَ وَ اَلْغُصَصَ لَکُنْتُ عَلَی قَبْضِ أَرْوَاحِ اَلْمُؤْمِنِینَ شَفِیقاً فَإِذَا لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ اَللَّهِ فِی اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ نَادَی اَلْجَبَّارُ جَلَّ جَلاَلُهُ یَا دُنْیَا أَیْنَ اَلْمُلُوکُ وَ أَبْنَاءُ اَلْمُلُوکِ أَیْنَ اَلْجَبَابِرَةُ وَ أَبْنَاؤُهُمْ وَ أَیْنَ مَنْ مَلَکَ اَلدُّنْیَا بِأَقْطَارِهَا أَیْنَ اَلَّذِینَ کَانُوا یَأْکُلُونَ رِزْقِی وَ لاَ یُخْرِجُونَ مِنْ أَمْوَالِهِمْ حَقِّی ثُمَّ یَقُولُ لِمَنِ اَلْمُلْکُ اَلْیَوْمَ فَلاَ یُجِیبُهُ أَحَدٌ فَیُجِیبُ هُوَ عَنْ نَفْسَهُ فَیَقُولُ لِلّهِ اَلْواحِدِ اَلْقَهّارِ ﴾. (1)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ إِنَّهُ سُبْحَانَهُ یَعُودُ بَعْدَ فَنَاءِ اَلدُّنْیَا وَحْدَهُ لاَ شَیْءَ مَعَهُ کَمَا کَانَ قَبْلَ اِبْتِدَائِهَا کَذَلِکَ یَکُونُ بَعْدَ فَنَائِهَا بِلاَ وَقْتٍ وَ لاَ مَکَانٍ وَ لاَ حِینٍ وَ لاَ زَمَانٍ، عُدِمَتْ عِنْدَ ذَلِکَ اَلْآجَالُ وَ اَلْأَوْقَاتُ، وَ زَالَتِ اَلسِّنُونَ وَ اَلسَّاعَاتُ، فَلاَ شَیْءَ إِلاَّ اَللَّهُ اَلْوَاحِدُ اَلْقَهَّارُ اَلَّذِی إِلَیْهِ مَصِیرُ جَمِیعِ اَلْأُمُورِ، بِلاَ قُدْرَهٍ مِنْهَا کَانَ اِبْتِدَاءُ خَلْقِهَا، وَ بِغَیْرِ اِمْتِنَاعٍ مِنْهَا کَانَ فَنَاؤُهَا، وَ لَوْ قَدَرَتْ عَلَی اَلاِمْتِنَاعِ لَدَامَ بَقَاؤُهَا ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ الْیَوْمَ تُجْزَی کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ لَا ظُلْمَ الْیَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ ﴾ (17)

ص: 378

5- امام سجّاد علیه السلام- پس خدای متعال به اسرافیل امر می نماید که در صور نفخه ی موت را بدمد. پس صدا از طرفی که به جانب زمین است خارج می شود؛ در زمین آدمی و نه جنّی و نه شیطان و نه غیر این ها از کسانی که صاحب روح هستند باقی نماند مگر این که بمیرند. صدا از طرفی که به جانب آسمان است خارج می شود. در آسمان صاحب روحی باقی نماند مگر این که بمیرد. و این جا خدا استثناء می فرماید و می گوید: «مگر آن کس که خدا بخواهد» که عبارتند از: جبرئیل میکائیل، اسرافیل و عزرائیل. این ها کسانی هستند که به خواست خدا زنده مانده اند. خدای متعال می فرماید: «ای ملک الموت چه کسی از مخلوقاتم باقی مانده»؟ عرض می کند: «خدایا - تویی آن زنده که نمی میرد - چهار ملک که من هم یکی از آن ها هستم باقی مانده است». خدا او را به قبض روح آن سه امر می فرماید؛ و او قبض می کند. خدا می فرماید: «ای ملک الموت چه کسی باقی مانده»؟ عرض می کند: «بنده ی ضعیف و مسکین تو ملک الموت». خدا می فرماید: «ملک الموت بمیر به اذن من»! ملک الموت می میرد. و در هنگام خروج روحش چنان صیحه می زند که هرگاه آدمیان زنده بودند و صیحه ی او را می شنیدند همه هلاک می شدند. ملک الموت می گوید: «اگر می دانستم که در نزع روح بنی آدم این قدر تلخی هست و شدّت و غصّه آن تا این حدّ است هر آینه در قبض روح مؤمنین شفقت و مهربانی به کار می بردم. هنگامی که از خلق خدا احدی در آسمان و زمین باقی نماند، خدای جبّار جلّ جلاله ندا می فرماید: «ای دنیا کجایند شاهان و فرزندان آن ها؟ کجایند جبّاران و ظالمان و اولاد آن ها؟ و چه شدند آن ها که دنیا را به کل مالک شدند؟ کجا رفتند آن ها که روزی مرا می خوردند و حقّ مرا از اموال خود خارج نمی کردند»؟ می فرماید: «حکومت امروز برای کیست»؟ احدی نیست که جواب دهد. پس ذات مقدّس حق تعالی خود جواب خود را می فرماید و می گوید: برای خدای یکتای قهار است».

6- امام علی علیه السلام- تنها خداوند سبحان است که بعد از فنای جهان باقی خواهد ماند و چیز دیگری با او نخواهد بود همان گونه که پیش از آفرینش جهان بوده؛ بعد از فنای آن نیز خواهد ماند. و به هنگامی که جهان فانی شود؛ وقت، مکان، لحظه و زمان مفهومی نخواهد داشت، اوقات، سرآمدها، ساعات و سال ها از بین رفته و معدوم شده اند. چیزی جز خداوند یکتای قهّار نیست همان خدایی که همه امور به سوی او بازگشت می کند، کائنات همان گونه که در آغاز آفرینش از خود قدرتی نداشت به هنگام فنا و نابودی نیز نیروی امتناع نخواهد داشت، چه این که اگر قدرت امتناع داشت بقاء و دوام آن ها ادامه می یافت.

امروز هر کس در برابر آن چه انجام داده است جزا داده می شود؛ امروز هیچ ظلمی نیست؛ خداوند سریع الحساب است. (17)

ص: 379

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فَكَیْفَ بِكُمْ لَوْ قَدْ تَنَاهَتِ الْأُمُورُ وَ بُعْثِرَتِ الْقُبُورُ وَ حُصِّلَ مَا فِی الصُّدُورِ وَ وَقَفْتُمْ لِلتَّحْصِیلِ بَیْنَ یَدَیْ مَلَكٍ جَلِیلٍ فَطَارَتِ الْقُلُوبُ لِإِشْفَاقِهَا مِنْ سَالِفِ الذُّنُوبِ وَ هَتَكَتْ عَنْكُمُ الْحُجُبُ وَ الْأَسْتَارُ وَ ظَهَرَتْ مِنْكُمُ الْعُیُوبُ وَ الْأَسْرَارُ هُنَالِكَ تُجْزی كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ ﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ یَرْجِعُ کُلُّ شَیْءٍ إِلَی أَصْلِهِ وَ جَوْهَرِهِ وَ عُنْصُرِهِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ اَلْقِیَامَهِ یَنْزِعُ اَللَّهُ تَعَالَی مِنَ اَلْعَدُوِّ اَلنَّاصِبِ سِنْخَ اَلْمُؤْمِنِ وَ مِزَاجَهُ وَ طِینَتَهُ وَ جَوْهَرَهُ وَ عُنْصُرَهُ مَعَ جَمِیعِ أَعْمَالِهِ اَلصَّالِحَهِ وَ یَرُدُّهُ إِلَی اَلْمُؤْمِنِ وَ یَنْزِعُ اَللَّهُ مِنَ اَلْمُؤْمِنِ سِنْخَ اَلنَّاصِبِ وَ مِزَاجَهُ وَ طِینَتَهُ وَ جَوْهَرَهُ وَ عُنْصُرَهُ مَعَ جَمِیعِ أَعْمَالِهِ اَلسَّیِّئَهِ اَلرَّدِیَّهِ وَ یَرُدُّهُ إِلَی اَلنَّاصِبِ عَدْلاً مِنْهُ جَلَّ جَلاَلُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ وَ یَقُولُ لِلنَّاصِبِ لاَ ظُلْمَ عَلَیْکَ هَذِهِ اَلْأَعْمَالُ اَلْخَبِیثَهُ مِنْ طِینَتِکَ وَ مِزَاجِکَ وَ أَنْتَ أَوْلَی بِهَا وَ هَذِهِ اَلْأَعْمَالُ اَلصَّالِحَهُ مِنْ طِینَهِ اَلْمُؤْمِنِ وَ مِزَاجِهِ وَ هُوَ أَوْلَی بِهَا اَلْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لا ظُلْمَ اَلْیَوْمَ إِنَّ اَللّهَ سَرِیعُ اَلْحِسابِ ﴾. (2)

3- الهادي علیه السلام- ﴿ رسالته عَلَيهِ السَّلَامُ في الرد على أهل الجبر و التفويض و اثباتِ العدل و المنزلة بين المنزلتين:... إِنَّ اَللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ جَازَی اَلْعِبَادَ عَلَی أَعْمَالِهِمْ وَ یُعَاقِبُهُمْ عَلَی أَفْعَالِهِمْ بِالاِسْتِطَاعَهِ اَلَّتِی مَلَّکَهُمْ إِیَّاهَا فَأَمَرَهُمْ وَ نَهَاهُمْ بِذَلِکَ وَ نَطَقَ کِتَابُهُ... وَ قَالَ اَلْیَوْمَ تُجْزیٰ کُلُّ نَفْسٍ بِمٰا کَسَبَتْ لاٰ ظُلْمَ اَلْیَوْمَ فَهَذِهِ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ تَنْفِی اَلْجَبْرَ وَ مَنْ دَانَ بِهِ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ أَنذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَنَاجِرِ کَاظِمِینَ مَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لَا شَفِیعٍ یُطَاعُ ﴾ (18)

1- السّجّاد علیه السلام- ﴿ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ یَجْمَعُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ الْاَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ ذَلِکَ یَوْمٌ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ وَ تُبَعْثَرُ فِیهِ الْقُبُورُ وَ ذَلِکَ یَوْمُ الْآزِفَةِ اِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَناجِرِ کاظِمِینَ وَ ذَلِکَ یَوْمٌ لَاتُقَالُ فِیهِ عَثْرَةٌ وَ لَایُؤْخَذُ مِنْ اَحَدٍ فِدْیَةٌ وَ لَاتُقْبَلُ مِنْ اَحَدٍ مَعْذِرَةٌ ﴾. (4)

ص: 380

1- امام علی علیه السلام- هنگامی که کارها پایان یابد و قبرها از هم شکافته گردند و آن چه در سینه ها می باشد؛ بیرون شود. شما در آن هنگام مقابل خداوند بزرگ قرار خواهید گرفت، دل ها از ترس گناهان خائف و پریشان می باشند و می دانند چه کرده اند، پرده ها بالا می روند و فاش می شوند و عیب ها آشکار می گردند و رازها بر ملا می شوند در آن روز هر کس کاری در دنیا انجام داده خواهد یافت و عواقب اعمال خود را خواهد دید.

2- امام باقر علیه السلام- هر چیز به اصل و جوهر و مایه ی خود بر می گردد، و چون رستاخیز شود خدا، از دشمن ناصبی، منش مؤمن و مزاج و سرشت و جوهر و مایه ی او را با همه ی کارهای خوب از او می ستاند و آن را به مؤمن بر می گرداند و از مؤمن نیز، منش و مزاج و سرشت و جوهر و مایه ی او را با هر کار بدی کرده باشد، از او می ستاند و از روی عدالت به ناصبی بر می گرداند. و به ناصبی می فرماید: «بر تو ستم نشده، این کارهای بد از سرشت و مزاج توست و تو بدان ها سزاواری و این کارهای خوب از سرشت و مزاج مؤمن است و او بدان ها سزاوار است؛ ﴿ اَلْيَوْمَ تُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ ﴾.

3- امام هادی علیه السلام- نامه ی آن حضرت علیه السلام در إنكار و ردّ مذهب جبر و تفويض و إثبات «عدل» و معنی جایگاه و مرتبه میان جبر و تفویض... خداوند عزّ و جلّ بندگان را بر پایه ی کردار خودشان کیفر می دهد و آن ها را به سبب کارها [ی بد] شان به علّت توانایی [و اختیاری] که به آن ها داده و به آن ها امر و نهی فرموده، باز خواست می کند... و فرماید: ﴿ اَلْيَوْمَ تُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْيَوْمَ ﴾. این ها همه آیات محکمی است که جبر و معتقدان به جبر را رد می کند.

و آن ها را از روز نزدیک (روز قیامت) بترسان، هنگامی که [از شدّت وحشت] دل ها به گلوگاه می رسد در حالی که تمامی وجود آن ها مملوّ از اندوه است؛ برای ستم کاران نه دوستی وجود دارد، و نه شفاعت کننده ای که شفاعتش پذیرفته شود. (18)

1- امام سجاد علیه السلام- آن روز که مردم جملگی گرد آیند و آن روز که [همه چیز] آشکار است [و مردم تمام کردارهای خود و جزای آن را عیان بینند]. خدا در آن روز پیشینیان و پسینیان را گرد می آورد، روزی که در صور بدمند و گورها زیر و زبر شود [و هر که درون آن هاست بر آید]. این است روز رستاخیز، آن گاه که دل ها در گلو گاه ها به خفقان بتپد و جان ها به لب برسد و دم فرو خورد. آن روز است که در آن از لغزشی [هم] در نمی گذرند و از کسی به جای مجازات، تاوان نمی پذیرند و از احدی معذرت نمی شنوند.

ص: 381

2- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ و قوله وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْآزِفَةِ يعني يوم القيامة إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَنٰاجِرِ كٰاظِمِينَ قال: مغمومين مكروبين ثم قال مٰا لِلظّٰالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لاٰ شَفِيعٍ يُطٰاعُ يعني ما ينظر إلى ما يحل له أن يقبل شفاعته ﴾. (1)

3- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ لاَ یَأْتِی عَلَی اَلنَّاسِ زَمَانٌ إِلاَّ أَمَاتُوا فِیهِ سُنَّةً وَ أَحْیَوْا فِیهِ بِدْعَةً حَتَّی تَمُوتَ اَلسُّنَنُ وَ تَحْیَا اَلْبِدَعُ وَ بَعْدُ فَوَ اَللَّهِ مَا أَهْلَکَ اَلنَّاسَ وَ أَزَالَهُمْ عَنِ اَلْحُجَّةِ قَدِیماً وَ حَدِیثاً إِلاَّ عُلَمَاءُ اَلسَّوْءِ قَعَدُوا عَلَی طَرِیقِ اَلْآخِرَةِ فَمَنَعُوا اَلنَّاسَ سُلُوکَهَا وَ اَلْوُصُولَ إِلَیْهَا وَ شَکَّکُوهُمْ فِیهَا مَثَلُ ذَلِکَ مَثَلُ رَجُلٍ کَانَ عَطْشَاناً فَرَأَی جَرَّةً مَمْلُوءَةً مَاءً فَأَرَادَ أَنْ یَشْرَبَ مِنْهَا فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ لاَ تُدْخِلْ یَدَکَ فِیهَا فَإِنَّ فِیهَا أَفْعَی تَلْسَعُکَ وَ قَدْ مَلَأَتْهَا سَمّاً فَامْتَنَعَ اَلرَّجُلُ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ إِنَّ اَلْمُخْبِرَ عَنْ ذَلِکَ أَخَذَ یُدْخِلُ یَدَهُ فِیهَا قَالَ اَلْعَطْشَانُ لَوْ کَانَ فِیهَا سَمّاً لَمَا أَدْخَلَ یَدَهُ وَ کَذَلِکَ حَالُ اَلنَّاسِ مَعَ عُلَمَاءِ اَلسَّوْءِ زَهَّدُوا اَلنَّاسَ فِی اَلدُّنْیَا وَ رَغَّبُوهُمْ فِیهَا وَ مَنَعُوا اَلنَّاسَ مِنَ اَلدُّخُولِ إِلَی اَلْوُلاَةِ وَ اَلتَّعْظِیمِ لَهُمْ وَ دَخَلُوا هُمْ إِلَیْهِمْ وَ عَظَّمُوهُمْ وَ مَدَحُوهُمْ وَ حَسَّنُوا إِلَیْهِمْ أَفْعَالَهُمْ وَ وَعَدُوهُمْ بِالسَّلاَمَةِ لاَ بَلْ قَالُوا لَهُمْ قَدْ رَأَیْنَا لَکُمُ اَلْمَنَامَاتِ بِعَظِیمِ اَلْمَنَازِلِ وَ اَلْقَبُولِ فَفَتَنُوهُمْ وَ غَرُّوهُمْ وَ نَسُوا قَوْلَ اَللَّهِ تَعَالَی إِنَّ اَلْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ. وَ إِنَّ اَلْفُجّارَ لَفِی جَحِیمٍ وَ قَوْلَهُ تَعَالَی ما لِلظّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ ﴾. (2)

4-أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ اَلْقُرْآنُ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ لاَ تَفْنَی عَجَائِبُهُ وَ لاَ تَنْقَضِی غَرَائِبُهُ وَ لاَ تُکْشَفُ اَلظُّلُمَاتُ إِلاَّ بِهِ فَتَفَکَّرُوا وَ اِنْزَجِرُوا بِقَوْلِهِ تَعَالَی وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ اَلْآزِفَهِ إِذِ اَلْقُلُوبُ لَدَی اَلْحَنٰاجِرِ کٰاظِمِینَ مٰا لِلظّٰالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لاٰ شَفِیعٍ یُطٰاعُ ﴾. (3)

2- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- منظور از ﴿ وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ اَلْآزِفَهِ ﴾ روز قیامت است ﴿ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَنَاجِرِ کَاظِمِینَ ﴾ به معنای اندوهگین و غم زده است. ما ﴿ لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لَا شَفِیعٍ یُطَاعُ ﴾ به این معناست که ظالمان در انتظار کسی نخواهند بود که شفاعتش پذیرفته باشد.

3- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- زمانی بر مردم می گذرد که در آن زمان سنّت را می کشند و بدعت را زنده می کنند به طوری که سنّت ها بمیرد و بدعت ها زنده گردد، و بعد از آن به خدا سوگند که مردم را هلاک نکرد و دستشان را از دامن حجّت هایشان کوتاه نکرد مگر دانشمندان که سر راه آخرت می نشینند و مردم را منع می کنند که از آن راه بروند و آنان را مردود می کنند. مثال این مطلب مانند مرد تشنه است که کوزه ای پر از آب می بیند اراده می کند که از آن آب بخورد پس مردی به او می گوید که دست میان این خمره ی آب مبر که در میانش افعی است؛ دستت را می گزد و آن خمره ی آب را پر از زهر کرده سپس مرد را از خوردن آب مانع می شود. بعد همین مردی که این خبر افعی را داده دست خود را داخل خمره ی آب می کند. مرد تشنه می گوید اگر در این ظرف آب زهر است چرا خودش دستش را داخل ظرف آب می کند. و همین طور است حال مردم با علماء و دانشمندان بد که مردم را به پارسایی دنیا وادار می کنند. ولی خودشان میل در آن دنیا می کنند و مردم را مانع می شوند که به دربار زمام داران بروند و آنان را تعظیم کنند ولی خودشان به دربار زمام داران می روند و کوچکی می کنند و آنان را نیز ستایش و ثنا خوانی می کنند و کردارشان را تحسین و وعده ی سلامتی به آن ها می دهند بالاتر از این می گویند ما برای شما خواب های بزرگ دیده ایم که شما در کاخ های سر به فلک کشیده به سر می برید مقام های بلند دارید کردارتان مورد توجّه و قبول خداست آن ها را به این حرف ها فریب می دهند. ولی سخن خدای متعال را فراموش کرده اند که می فرماید: به یقین نیکان در نعمتی فراوانند. و بد کاران در دوزخند. (انفطار / 14 - 13)! و فرموده است: ﴿ مَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لَا شَفِیعٍ یُطَاعُ ﴾.

4- امام علی علیه السلام- قرآن ظاهرش شگفت انگیز و باطنش دریایی ژرف و بی پایان از حقایق است شگفتی های قرآن نابود شدنی نیست و مشکلات و اسرارش به پایان نمی رسد تاریکی ها جز به واسطه ی قرآن برطرف نمی شود؛ پس اندیشه کنید و از بدی ها به سبب فرمان خدای متعال که می فرماید: ﴿ وَ أَنذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَنَاجِرِ کَاظِمِینَ مَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لَا شَفِیعٍ یُطَاعُ ﴾، بپرهیزید.

مُؤْمِنٌ فَمَنْ لَمْ یَنْدَمْ عَلَی ذَنْبٍ یَرْتَکِبُهُ فَلَیْسَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَمْ تَجِبْ لَهُ اَلشَّفَاعَهُ وَ کَانَ ظَالِماً وَ اَللَّهُ تَعَالَی یَقُولُ ما لِلظّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ ﴾. (1)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ يريد ما للمشركين و المنافقين من قريب ينفعهم وَ لا شَفِيعٍ يُطاعُ فيهم فتقبل شفاعته ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ یَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ مَا تُخْفِی الصُّدُورُ ﴾ (19)

شاد کند و از بدی، بدش آید، مؤمن است و هر که بر گناهی که آن را مرتکب می شود،

پشیمان نشود مؤمن نیست و شفاعت برایش واجب نمی باشد و ستم کار خواهد بود و خدای

متعال می فرماید: ﴿ ما لِلظّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لا شَفِيعٍ يُطاعُ ﴾.

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ ما لِلظّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ ﴾ یعنی مشرکان و منافقان آشنایی ندارند که نفعی به حالشان داشته باشد. ﴿ وَ لا شَفِيعٍ يُطاعُ ﴾ و شفیعی ندارند که اطاعت شود و شفاعتش در مورد آنان مورد قبول افتد.

او چشم هایی را که به خیانت می گردد و آن چه را سینه ها پنهان می دارند، می داند. (19)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِهِ لَا یَقْضُونَ بِشَیْءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ ﴾ (20)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ أَمَّا قَضَاءُ الْحُکْمِ فَقَوْلُهُ تَعَالَی قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ قِیلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ أَیْ حُکِمَ بَیْنَهُمْ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَقْضُونَ بِشَیْءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ وَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ وَ هُوَ خَیْرُ الْفَاصِلِینَ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی فِی سُورَهِ یُونُسَ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَوَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ کَانُوا مِن قَبْلِهِمْ کَانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثَارًا فِی الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ مَا کَانَ لَهُم مِّنَ اللَّهِ مِن وَاقٍ ﴾ (21)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ سُئِلَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی اَلْأَرْضِ، قَالَ: مَعْنَاهُ أَوَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی اَلْقُرْآنِ ﴾. (2)

2- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ آثاراً فِی اَلْأَرْضِ یَقُولُ أَعْمَالاً فِی اَلْأَرْضِ ﴾. (3)

3- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَوْلُهُ: مِنْ واقٍ أَیْ مِنْ دَافِعٍ ﴾. (4)

قوله تعالي: ﴿ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَانَت تَّأْتِیهِمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَکَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقَابِ ﴾ (22)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَی بِآیَاتِنَا وَ سُلْطَانٍ مُّبِینٍ ﴾ (23)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ قَارُونَ فَقَالُوا سَاحِرٌ کَذَّابٌ ﴾ (24)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَلَمَّا جَاءَهُم بِالْحَقِّ مِنْ عِندِنَا قَالُوا اقْتُلُوا أَبْنَاءَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اسْتَحْیُوا نِسَاءَهُمْ وَ مَا کَیْدُ الْکَافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلَالٍ ﴾ (25)

ص: 386

خداوند بحق داوری می کند، و معبودهایی را که غیر از او می خوانند [قدرت بر] هیچ گونه داوری ندارند؛ خداوند شنوا و بیناست. (20)

1- امام على علیه السلام- امّا قضاء در معنای حکم کردن مانند این آیه است: در میان بندگان بحق داوری می شود و [سرانجام] گفته خواهد شد: «حمد مخصوص خدا پروردگار جهانیان است»!. (زمر / 75). یعنی بین ایشان حکم می کند. و هم چنین این آیه: ﴿ وَ اَللّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ وَ اَلَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَقْضُونَ بِشَیْءٍ إِنَّ اَللّهَ هُوَ اَلسَّمِیعُ اَلْبَصِیرُ ﴾.

آیا آن ها روی زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که پیش از آنان بودند چگونه بود؟! آن ها در قدرت و ایجاد آثار مهمّ در زمین از این ها برتر بودند؛ ولی خداوند آنان را به گناهانشان گرفت، و در برابر [عذاب] او مدافعی نداشتند. (21)

1- امام صادق علیه السلام- ﴿ أَوَ لَمْ یَسِیرُوا فِی اَلْأَرْضِ ﴾؛ مقصود این است که: آیا در قرآن نمی نگرید.

2- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- هم چنین و ﴿ آثَاراً فِی الأرْضِ ﴾ به معنای اعمال و کارهاست.

3- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- منظور از واقٍ در آیه فوق، مدافع است.

این برای آن بود که پیامبران شان پیوسته با دلایل روشن به سراغشان می آمدند، ولی آن ها انکار می کردند؛ بدین سبب خداوند آنان را گرفت [و کیفر داد] که او توانا و مجازاتش شدید است. (22)

ما موسی را با معجزات خود و دلیل روشنی فرستادیم. (23)

به سوی فرعون و هامان و قارون؛ ولی آن ها گفتند: «او ساحری بسیار دروغگو است». (24)

و هنگامی که حق را از سوی ما برای آن ها آورد، گفتند: «پسران کسانی را که با موسی ایمان آورده اند بکشید و زنانشان را [برای خدمت] زنده بگذارید». امّا نقشه کافران راه به جایی نمی برد [و نقش بر آب می شود]. (25)

ص: 387

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قَالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسَی وَلْیَدْعُ رَبَّهُ إِنِّی أَخَافُ أَن یُبَدِّلَ دِینَکُمْ أَوْ أَن یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسَادَ ﴾ (26)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی قَوْلِ فِرْعَوْنَ ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسی مَنْ کَانَ یَمْنَعُهُ قَالَ مَنَعَتْهُ رِشْدَتُهُ وَ لاَ یَقْتُلُ اَلْأَنْبِیَاءَ وَ أَوْلاَدَ اَلْأَنْبِیَاءِ إِلاَّ أَوْلاَدُ اَلزِّنَا ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ: قَالَ: إِنَّ مُوسَی وَ هَارُونَ حِینَ دَخَلاَ عَلَی فِرْعَوْنَ لَمْ یَکُنْ فِی جُلَسَائِهِ یَوْمَئِذٍ وَلَدَ سِفَاحٍ کَانُوا وَلَدَ نِکَاحٍ کُلِّهِمْ، وَ لَوْ کَانَ فِیهِمْ وَلَدُ سِفَاحٍ لَأَمَرَ بِقَتْلِهِمَا، فَقَالُوا: أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ أَمَرُوهُ بِالتَّأَنِّی وَ اَلنَّظَرِ، ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِهِ قَالَ: وَ کَذَلِکَ نَحْنُ لاَ یَنْزِعُ إِلَیْنَا إِلاَّ کُلُّ خَبِیثِ اَلْوِلاَدَهِ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قَالَ مُوسَی إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُم مِّن کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لَّا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسَابِ ﴾ (27)

1- الحسين علیه السلام- ﴿ قالَ الضَّحّاکُ بنُ عَبدِ اللّهِ: ومَرَّ بِنا خَیلٌ لِابنِ سَعدٍ یَحرُسُنا، و إنَّ حُسَینا علیه السلام لَقَالَ: فَإِنْ كُنْتُمْ فِي شَكٍ مِنْ هَذَا أفتشكون أَنِّي اِبْنُ بِنْتِ نَبِيِّكُمْ فَوَ اللَّهِ ما بَيْنَ اَلْمَشْرِقِ وَ المَغْرِبِ اِبْنُ بِنتِ نَبِيٍ غَيْرِي فِيكُمْ وَ لاَ فِي غَيْرِكُمْ، وَ يْحَكُمْ أَتَطْلُبُونِّي بِقَتِيلٍ مِنْكُمْ قَتَلْتُهُ، أَوْ مَالٍ لَكُمُ اِسْتَهْلَكْتُهُ، أَوْ بِقِصَاصِ جِرَاحَةٍ؟! فَأَخَذُوا لاَ يُكَلِّمُونَهُ، فَنَادَى: يَا شَبَثَ بْنَ رِبْعِيٍّ، يَا حَجَّارَ بْنَ أَبْجَرَ، يَا قَيْسَ بْنَ اَلْأَشْعَثِ، يَا يَزِيدَ بْنَ اَلْحَارِثِ، أَلَمْ تَكْتُبُوا إِلَيَّ أَنْ قَدْ أَيْنَعَتِ اَلثِّمَارُ وَ اِخْضَرَّ اَلْجَنَابُ، وَ إِنَّمَا تَقْدَمُ عَلَى جُنْدٍ لَكَ مُجَنَّدٍ؟! فَقَالَ لَهُ قَيْسُ بْنُ اَلْأَشْعَثِ: مَا نَدْرِي مَا تَقُولُ، وَ لَكِنِ اِنْزِلْ عَلَى حُكْمِ بَنِي عَمِّكَ، فَإِنَّهُمْ لَمْ يُرُوكَ إِلاَّ مَا تُحِبُّ. فَقَالَ لَهُ اَلْحُسَيْنُ علیهِ السّلامُ: لاَ وَ اَللَّهِ لاَ أُعْطِيكُمْ بِيَدِي إِعْطَاءَ اَلذَّلِيلِ، وَ لاَ أَفِرُّ فِرَارَ اَلْعَبِيدِ ثُمَّ نَادَى: يَا عِبَادَ اَللَّهِ، إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ، أَعُوذُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لاٰ يُؤْمِنُ بِيَوْمِ اَلْحِسٰابِ ﴾. (3)

ص: 388

و فرعون گفت: «بگذارید موسی را بکُشم، و او پروردگارش را بخواند [تا نجاتش دهد]! زیرا من می ترسم که آیین شما را دگرگون سازد، و یا در این سرزمین فساد بر پا کند»! (26)

1- امام صادق علیه السلام- مردی از امام صادق علیه السلام پرسید: «چه کسی مانع شد که فرعون حضرت را نکشت، با این که گفت: ﴿ ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسی ﴾؟ فرمود: «پاکی ذات و فطرت و صحّت نسبش [که اولاد زنا نبود] مانعش شد. زیرا پیغمبران و اولاد پیغمبران را جز زنا زاده نمی کشد.

2- امام صادق علیه السلام- یونس بن ظبیان گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که موسی و هارون علیهما السلام بر فرعون وارد شدند، در آن روز در میان هم نشینان فرعون هیچ فرد حرام زاده ای نبود. بلکه همگی از نکاح به دنیا آمده بودند. و چنان چه در آن جمع، فرد حرام زاده ای می بود، قطعاً دستور کشتن آن دو را صادر می کرد. حاضران در آن مجلس گفتند: او و برادرش را مهلت ده. (شعراء / 36) و به ایشان رحم کن. آن ها فرعون را به برد باری و تأمّل فرا خواندند. سپس دستش را روی سینه اش قرار داد و فرمود: «ما نیز این گونه هستیم و جز افراد حرام زاده کسی به سوی ما دست دراز نخواهد کرد».

موسی گفت: «من به پروردگارم و پروردگار شما پناه می برم از هر متکبّری که به روز حساب ایمان نمی آورد». (27)

1- امام حسین علیه السلام- ضحّاک بن عبد اللّه گوید:... امام حسین علیه السلام فرمود: «... اگر در شکّ هستید و گمان ندارید که من بر حق باشم؛ لیکن این که فرزند دختر پیغمبرم که قابل شکّ و انکار نیست. زیرا سوگند به خدا! در شرق و غرب عالم فرزند دختر پیغمبری به غیر از من در میان شما و سایرین نمی باشد. وای بر شما! مگر کسی از شما را کشته یا مال شما را نابود کرده ام یا آهنگ قصاص دارید که این گونه آماده قتل من شده اید». هیچ کس پاسخ نداد. آن گاه حسين علیه السلام شبث بن ربعی و حجار بن ابجر و قیس بن اشعث و یزید بن حارث را مخاطب ساخته فرمود: «مگر شما نامه ننوشتید که باغ های ما سبز و خرّم شده و میوه ها رسیده با یاران خود به سوی ما عزیمت کن»؟ قیس پاسخ داد: «ما از این حرف ها اطلّاعی نداریم و همین قدر می دانیم باید زیر بار حکم پسر عمّ خود درآیی و او حتماً با تو به نحوی که دوست می داری رفتار می کند». حسین علیه السلام فرمود: «به خدا سوگند من دست خواری به شما نمی دهم و مانند بندگان فرار نمی کنم». آن گاه اضافه کرد: «ای بندگان خدا! به خدای خود و شما پناهنده ام کاری نکنید از دربار فیض خدا رانده شوید من به پروردگارم و پروردگار شما پناه می برم از هر متکبّری که به روز حساب ایمان نمی آورد» (دخان / 120).

ص: 389

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ فِی النَّارِ لَنَاراً تَتَعَوَّذُ مِنْهَا أَهْلُ النَّارِ مَا خُلِقَتْ إِلَّا لِکُلِّ مُتَکَبِّرٍ جَبّارٍ عَنِیدٍ وَ لِکُلِّ شَیْطانٍ مَرِیدٍ وَ لِکُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُوْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ وَ کُلِّ نَاصِبٍ لآِلِ مُحَمَّدٍ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قَالَ رَجُلٌ مُّؤْمِنٌ مِّنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَن یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَ قَدْ جَاءَکُم بِالْبَیِّنَاتِ مِن رَّبِّکُمْ وَ إِن یَکُ کَاذِبًا فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِن یَکُ صَادِقًا یُصِبْکُم بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ ﴾ (28)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ اَلصِّدِّیقُونَ ثَلاَثَهٌ حَبِیبٌ اَلنَّجَّارُ مُؤْمِنُ آلِ یس اَلَّذِی قَالَ: یا قَوْمِ اِتَّبِعُوا اَلْمُرْسَلِینَ وَ حِزْقِیلُ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ اَلَّذِی قَالَ: أَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اَللّهُ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ أَفْضَلُهُمْ ﴾. (2)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿ یَا هِشَامُ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَشَّرَ أَهْلَ اَلْعَقْلِ وَ اَلْفَهْمِ فِی کِتَابِهِ...ثُمَّ مَدَحَ اَللَّهُ اَلْقِلَّهَ، وَ قَالَ: وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اَللّهُ ﴾. (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ وَ كَانَ خَازِنُ فِرْعَوْنَ مُؤْمِناً بِمُوسَى قَدْ كَتَمَ إِيمَانَهُ سِتَّمِائَةِ سَنَةٍ وَ هُوَ الَّذِي قَالَ اللَّهُ وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَ بَلَغَ فِرْعَوْنَ خَبَرُ قَتْلِ مُوسَى الرَّجُلَ فَطَلَبَهُ لِيَقْتُلَهُ فَبَعَثَ الْمُؤْمِنُ إِلَى مُوسَى إِنَّ الْمَلَأَ يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ إِنِّي لَكَ مِنَ النَّاصِحِينَ فَخَرَجَ مِنْهَا ﴾. (4)

4- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ قَالَ کَتَمَ إِیمَانَهُ سِتَّمِائَهِ سَنَهٍ قَالَ وَ کَانَ مَجْذُوماً مُکَنَّعاً وَ هُوَ اَلَّذِی قَدْ وَقَعَتْ أَصَابِعُهُ وَ کَانَ یُشِیرُ إِلَی قَوْمِهِ بِیَدَیْهِ اَلْمَکْنُوعَتَیْنِ وَ یَقُولُ یا قَوْمِ اِتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ اَلرَّشادِ قَوْلُهُ: فَوَقاهُ اَللّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا یَعْنِی مُؤْمِنَ آلِ فِرْعَوْنَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ اَللَّهِ لَقَدْ قَطَعُوهُ إِرْباً إِرْباً وَ لَکِنْ وَقَاهُ اَللَّهُ أَنْ یَفْتِنُوهُ فِی دِینِهِ ﴾. (5)

ص: 390

2- امام صادق علیه السلام- در دوزخ آتشی است که دوزخیان از آن فرار می کنند؛ و برای هر متکبّر و هر ستمگر دشمن حق (هود / 59) و برای هر شیطان سرکشی (حج / 3) و هر متکبّری که به روز حساب ایمان نمی آورد! و همه ی دشمنان اهل بیت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم، آفریده شده است».

و مرد مؤمنی از فرعونیان که ایمان خود را پنهان می داشت گفت: «آیا می خواهید مردی را به قتل برسانید به خاطر این که می گوید: پروردگار من «اللّه» است، در حالی که دلایل روشنی از سوی پروردگارتان برای شما آورده است؟! اگر دروغگو باشد، دروغش دامن خودش را خواهد گرفت؛ و اگر راستگو باشد، [لااقل] بعضی از عذاب هایی را که وعده می دهد به شما خواهد رسید؛ خداوند کسی را که اسراف کار و بسیار دروغگوست هدایت نمی کند. (28)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- صدّیقان سه نفرند: حبیب نجّار، مؤمن آل یس که می گفت: ﴿ یا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِینَ وَ حِزْقِیلُ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ الَّذِی قَالَ أَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللّهُ ﴾ و علىّ بن ابي طالب علیه السلام که برترین ایشان است.

2- امام کاظم علیه السلام امام موسی کاظم علیه السلام در وصیّتی برای هشام بن حکم، عقل را چنین توصیف نمود: «ای هشام! خدای متعال اهل عقل و فهم را در قرآن بشارت داده... سپس خداوند عدّه ی کمی را مدح کرده و فرموده است: ﴿ وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ ﴾.

3- امام باقر علیه السلام- از سویی خزانه دار فرعون مردی مؤمن بود که ایمان خود به موسی را کتمان می داشت: ﴿ وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ ﴾ هنگامی که خبر کشته شدن مرد قبطی به فرعون رسید تصمیم گرفت تا موسی علیه السلام را مجازات نماید امّا مؤمن آل فرعون قاصدی را نزد موسی علیه السلام فرستاد تا او را از توطئه فرعون با خبر ساخته و وی را تشویق نماید تا از آن شهر خارج شود؛ این جمعیّت برای کشتن تو به مشورت نشسته اند فوراً از شهر خارج شو، که من از خیرخواهان توام!. (قصص / 20)».

4- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمانَهُ ﴾؛ او حزقیل بود که شش صد سال ایمان خود را مخفی نگاه داشت و مبتلا به جذام شده و انگشتان دستش قطع شده بود و با دو دست بدون انگشت خود به قومش اشاره می کرد و می گفت: ای قوم من! از من پیروی کنید تا شما را به راه درست هدایت کنم. (غافر / 38). و خداوند او را از نقشه های سوء آن ها نگه داشت. (غافر / 45). امام صادق علیه السلام می فرماید: «قوم فرعون او را تکّه تکّه کردند امّا خداوند او را از این که ایمانش را از او بگیرند، حفظ کرد».

ص: 391

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ جُعِلْتُ فِدَاكَ هَذَا الَّذِي ظَهَرَ بِوَجْهِي يَزْعُمُ النَّاسُ أَنَّ اللَّهَ لَمْ يَبْتَلِ بِهِ عَبْداً لَهُ فِيهِ حَاجَةٌ فَقَالَ لَا قَدْ كَانَ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ مُكَتَّعَ الْأَصَابِعِ فَكَانَ يَقُولُ هَكَذَا وَ يَمُدُّ يَدَهُ وَ يَقُولُ يا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ قَالَ ثُمَّ قَالَ لِي إِذَا كَانَ الثُّلُثُ الْأَخِيرُ مِنَ اللَّيْلِ فِي أَوَّلِهِ فَتَوَضَّأْ ثُمَّ قُمْ إِلَي صَلَاتِكَ الَّتِي تُصَلِّيهَا فَإِذَا كُنْتَ فِي السَّجْدَةِ الْأَخِيرَةِ مِنَ الرَّكْعَتَيْنِ الْأَوَّلَتَيْنِ فَقُلْ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ يَا عَلِيُّ يَا عَظِيمُ يَا رَحْمَانُ يَا رَحِيمُ يَا سَامِعَ الدَّعَوَاتِ يَا مُعْطِيَ الْخَيْرَاتِ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِ مُحَمَّدٍ وَ أَعْطِنِي مِنْ خَيْرِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ اصْرِفْ عَنِّي مِنْ شَرِّ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ مَا أَنَا أَهْلُهُ وَ أَذْهِبْ عَنِّي هَذَا الْوَجَعَ وَ تُسَمِّيهِ فَإِنَّهُ قَدْ غَاظَنِي وَ أَحْزَنَنِي وَ أَلِحَّ فِي الدُّعَاءِ قَالَ فَفَعَلْتُ فَمَا وَصَلْتُ إِلَي الْكُوفَةِ حَتَّي أَذْهَبَ اللَّهُ عَنِّي كُلَّهُ ﴾. (1)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ اَلسَّائِلُ أَعْطِنِی جَعَلَنِیَ اَللَّهُ فِدَاکَ حُجَّهً مِنْ کِتَابِ اَللَّهِ أَسْتَدِلُّ بِهَا عَلَی أَنَّ آلَ مُحَمَّدٍ هُمْ أَهْلُ بَیْتِهِ خَاصَّهً دُونَ غَیْرِهِمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ أَصْدَقُ اَلْقَائِلِینَ... إِنَّ اَللّهَ اِصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی اَلْعالَمِینَ ثُمَّ بَیَّنَ مَنْ أُولَئِکَ اَلَّذِینَ اِصْطَفَاهُمْ فَقَالَ ذُرِّیَّهً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اَللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ وَ لاَ تَکُونُ ذُرِّیَّهُ اَلْقَوْمِ إِلاَّ نَسْلَهُمْ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ اِعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً وَ قَالَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اَللّهُ وَ إِنَّمَا کَانَ اِبْنُ عَمِّ فِرْعَوْنَ وَ قَدْ نَسَبَ اَللَّهُ هَذَا اَلْمُؤْمِنَ إِلَی فِرْعَوْنَ لِقَرَابَتِهِ فِی اَلنَّسَبِ وَ هُوَ مُخَالِفٌ لِفِرْعَوْنَ فِی اَلاِتِّبَاعِ وَ اَلدِّینِ وَ لَوْ کَانَ کُلُّ مَنْ آمَنَ بِمُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ اَلَّذِینَ عَنَاهُمُ اَللَّهُ فِی اَلْقُرْآنِ لَمَا نَسَبَ مُؤْمِنَ آلِ فِرْعَوْنَ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ هُوَ مُخَالِفٌ لِفِرْعَوْنَ فِی دِینِهِ فَفِی هَذَا دَلِیلٌ عَلَی أَنَّ آلَ اَلرَّجُلِ هُمْ أَهْلُ بَیْتِهِ وَ مَنِ اِتَّبَعَ آلَ مُحَمَّدٍ فَهُوَ مِنْهُمْ ﴾. (2)

5- امام صادق علیه السلام- یونس بن عمّار گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم! با این بیماری که در چهره ام ظاهر شده مردم خیال می کنند، خداوند به هر بنده ای که نیاز ندارد او را به این درد مبتلا می کند». امام علیه السلام فرمود: «مؤمن آل فرعون هم دستش معیوب بود ولی با همه ی آن ها تبلیغ دین می کرد». بعد فرمود: «هرگاه ثلث آخر شب شد برخیز و وضو بگیر و خود را برای نماز آماده کن، و هنگامی که به سجده آخر در رکعت اوّلی رسیدی در سجده بگو: ﴿ یَا عَلِیُّ یَا عَظِیمُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا سَامِعَ الدَّعَوَاتِ یَا مُعْطِیَ الْخَیْرَاتِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعْطِنِی مِنْ خَیْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ اصْرِفْ عَنِّی مِنْ شَرِّ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ أَذْهِبْ عَنِّی هَذَا الْوَجَعَ وَ تُسَمِّیهِ فَإِنَّهُ قَدْ غَاظَنِی وَ أَحْزَنَنِی ﴾. در خواسته ی خود از خداوند کوشش کن»، یونس گوید: «من این دعا را خواندم و هنوز به کوفه نرسیده بودم که بیماری من برطرف شد».

6- امام صادق علیه السلام- سؤال کننده ای از امام صادق علیه السلام پرسید و گفت: «فدایت شوم! از کتاب خدا دلیلی برایم عطا کن که با آن استدلال کنم بر این که آل محمّد علیهم السلام فقط اهل بیت او هستند نه غیر آن ها». فرمود: «بله. خدای عزّ و جلّ - که او راستگوترین گویندگان است - فرمود: خداوند، آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برتری داد. (آل عمران / 33) سپس از میان آن ها کسانی را که برتری داد بیان کرد و فرمود: آن ها فرزندان و [دود مانی] بودند که [از نظر پاکی و تقوا و فضیلت]، بعضی از بعض دیگر گرفته شده بودند و خداوند، شنوا و داناست [و از کوشش های آن ها در مسیر رسالت خود، آگاه می باشد]. (آل عمران / 34). و فرزندان قوم جز نسل آن ها نمی باشد. و خدای عزّ و جلّ فرمود: ای آل داوود! شکر [این همه نعمت را] بجا آورید. (سبأ / 13) و فرمود: ﴿ قَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ ﴾، و [این مرد مؤمن] پسر عموی فرعون بود و خداوند این مؤمن را به خاطر خویشاوندی در نسب به فرعون نسبت داده است و او در پیروی و دین مخالف فرعون است، و اگر هر کسی که به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم ایمان آورده از آل محمّد علیهم السلام بود که خداوند آن ها را در قرآن قصد کرده، «مؤمن آل فرعون» را به فرعون نسبت نمی داد در حالی که او در دینش مخالف فرعون است؛ پس در این مطلب دلیلی است بر این که «آل مرد» همان اهل بیت او است و هر کس از آل محمّد علیهم السلام تبعیّت کند، او از آن ها است.

رَبِّیَ اَللّهُ ثُمَّ مَدَّ بِهَا أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ صَوْتَهُ فَقَالَ لِیَذْهَبُوا حَیْثُ شَاءُوا أَمَا وَ اَللَّهِ لاَ یَجِدُونَ اَلْعِلْمَ إِلاَّ هَاهُنَا ثُمَّ سَکَتَ سَاعَهً ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عِنْدَ آلِ مُحَمَّدٍ ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ اَلتَّقِیَّهُ مِنْ دِینِی وَ دِینِ آبَائِی وَ لاَ دِینَ لِمَنْ لاَ تَقِیَّهَ لَهُ، وَ اَلتَّقِیَّهُ تُرْسُ اَللَّهِ فِی اَلْأَرْضِ، لِأَنَّ مُؤْمِنَ آلِ فِرْعَوْنَ لَوْ أَظْهَرَ اَلْإِسْلاَمَ لَقُتِلَ ﴾. (2)