ص: 2

تفسیر اهل بيت علیهم السلام

(12)

الأحزاب - الصافات

زیر نظر

علیرضا برازش

تهران، 1396

ص: 3

ص: 4

ص: 5

فهرست

سوره احزاب 9

سوره سبا 301

سوره فاطر 381

سوره یس 481

سوره صافات 573

ص: 7

سوره احزاب

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ثواب قرائت

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس این سوره (سوره احزاب) را بخواند و آن را به افرادی که تحت حمایت او هستند - مانند همسر و دیگران - یاد بدهد، از عذاب قبر در امان می ماند و هرکس این سوره را بر روی پوست آهو نوشته و آن را درون حقه ای، داخل منزل خود قرار دهد، به اذن خداوند، تعداد خواستگاران، نزد او افزایش می یابد و از او برای ازدواج با دختران، خواهران و سایر نزدیکان وی خواستگاری می کنند و همه کس به او میل پیدا می کنند، اگرچه او درویش و بینوا باشد. و در جایی دیگر فرمود: «هر کس، سوره احزاب را بر روی پوست آهو نوشته و آن را درون حقه ای قرار داده و در منزل خود آویزان کند، تعداد خواستگاران برای خواستگاری از دختران خانواده وی افزایش می یابد و همه کس به آن ها میل پیدا می کنند، اگرچه درویش و بینوا باشند».

2- امام صادق علیه السلام - هر کس سوره احزاب را بر روی پوست آهو نوشته و آن را در منزل خود قرار دهد، به اذن خداوند تعداد خواستگارانی که به منزل آن مرد می آیند، افزایش می یابد و از او برای ازدواج با دختران، خواهران و سایر قبیله و نزدیکان وی، خواستگاری می کنند.

ای پیامبر! تقوای الهی پیشه کن و از کافران و منافقان اطاعت مکن که خداوند دانا و حکیم است. (1)

و از آنچه از سوی پروردگارت به تو وحی می شود پیروی کن که خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است. (2)

و بر خدا توکل کن، و همین بس که خداوند حافظ و مدافع [انسان] باشد. (3)

سبب نزول

ص: 9

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - فِي مَجْمَعَ الْبَيَانِ: نَزَلَتْ فِي أَبِي سُفْيَانَ بْن حَرْب وَ عِكْرِمَةَ بْن أَبِي جَهْل وَ أَبِي الْأَعْوَرَ السُّلَمِيٌّ قَدِمُوا الْمَدِينَةَ وَنَزَلُوا عَلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَيٍّ بَعْدَ غَزْوَةِ أَحْدِ بِأَمَانَ مِنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لِيُكَلِّمُوهُ، فَقَامُوا وَقَامَ مَعَهُمْ عَبْدُ اللهِ بْنُ أَبَيٍّ وَعَبْدُ اللهِ بْنُ سَعِيدِ بْن أَبِي سَرْح وَطُعْمَةُ بْنَ أَبَيرق فَدَخَلُوا عَلَى رَسُول الله صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالُوا: يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله ارْفَضْ ذِكْرَ آلِهَتِنَا اللَّاتِ وَالْعُزَّى وَمَنَاة وَقُلْ إِنَّ لَهَا شَفَاعَةً لِمَنْ عَبَدَهَا وَ نَدَعُکَ وَ رَبَّكَ فَشَقَ ذَلِكَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: ائْذَنْ لَنَا يَا رَسُولَ اللهُ صلی الله علیه وآله فِي قَتْلِهِمْ فَقَالَ: إِنِّى أَعْطَيْتُهُمُ الْأَمَانَ وَأَمَرَ صلی الله علیه وآله فَأَخْرِجُوا مِنَ الْمَدِينَةِ وَ نَزَلَتِ الْآيَةُ وَ لَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ مِنْ أَهْل مَكَّةَ: أَبَاسُفْيَانَ وَ أَبَا الْأَعْوَر وَعِكْرِمَةَ، وَالْمُنَافِقِينَ: ابْنَ أبَى وَابْنَ سَعِيدٍ وَطَعْمَةً. (1)

باب 1 : يا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللهَ وَ لا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَ الْمُنَافِقِينَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيماً حَكِيماً

1-1 - أمير المؤمنين علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَى سَبْعَة أَقْسَام ... وَمِنْهُ مُخَاطَبَةُ لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَ مَعْنَاهُ وَاقِعُ عَلَى أُمَّتِه ... وَ الْمُخَاطَبَةُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَالْمُرَادُ بِالْخِطَابِ الْأُمَّةُ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَى يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَ الْمُنَافِقِينَ وَ الْمُخَاطَبَةُ لَهُ وَ الْمُرَادُ بِالْخِطَابِ أُمَّتُه. (2)

قوله تعالى : ما جَعَلَ اللهُ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَكُمُ اللاتي تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِكُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُمْ بأَفْوَاهِكُمْ وَ اللهُ يَقُولُ الحَقِّ وَ هُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ (4)

باب 1 : ما جَعَلَ اللهُ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ

1-1 - الباقر علیه السلام - عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ ما جَعَلَ اللهُ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ فَيُحِبَّ بِهَذَا وَ يُبْغِضَ بِهَذَا فَأَمَّا مَحَبَّتُنَا (مُحِبُّنَا) فَيُخْلِصُ الْحُبَّ لَنَا كَمَا يَخْلُصُ الذَّهَبُ بِالنَّارِ لَا كَدَرَ فِيهِ مَنْ أَرَادَ أَنْ يَعْلَمَ حُبَّنَا فَلْيَمْتَحِنْ قَلْبَهُ فَإِنْ شَارَكَهُ فِي حُبِّنَا حُبَّ عَدُوِّنَا فَلَيْسَ مِنَّا وَ لَشَنَا مِنْهُ وَاللَّهُ عَدُوُّهُمْ وَ جَبْرَئِيلُ وَمِيكَائِيلُ وَ اللَّهُ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ. (3)

ص: 10

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - در تفسیر مجمع البیان آمده است: آیه ی شریفه در مورد ابوسفیان بن حرب عكرمة بن ابوجهل و ابی الاعور سلمی نازل شده که به مدینه رفتند و بعد از غزوه ی احد با امان نامه ی رسول خدا صلی الله علیه وآله بر عبدالله بن ابی وارد شدند تا با پیامبر صلی الله علیه وآله سخن گویند. پس در حالی که عبدالله بن ابی و عبدالله بن سعید بن ابی سرح و طعمه بن ابیرق آن ها را همراهی می کردند بر پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وارد شده و گفتند: «ای محمّد بدگویی از خدایان ما؛ لات و عزی و منات را ترک کن و بگو این ها نیز برای پیروان خویش شفاعت می نمایند و ما نیز تو را با خدایت تنها می گذاریم». این جسارت بر رسول خدا صلی الله علیه وآله سخت آمد. عمر بن خطاب گفت: «به ما اجازه بده این گروه را به قتل برسانیم». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «من به آنها امان می دهم». سپس امر نمود تا از مدینه خارج شوند و آیه ی شریفه ی وَ لا تُطِعِ الْکافِرینَ نازل شد که از اهل مکه یعنی اباسفیان و اباالاعور و عكرمة والمنافقین ابن ابی و ابن سعید و طعمه پیروی نکن .

بخش 1: ای پیامبر! تقوای الهی پیشه کن و از کافران و منافقان اطاعت مکن که خداوند عالم و حکیم است.

1-1- امام علی علیه السلام - خداوند متعال قرآن را بر هفت قسم نازل فرمود ... یک قسم آن این است که پیامبر را مخاطب قرار می دهد و به این معناست که مقصود در این خطاب امت پیامبر می باشد. ... و مخاطب رسول خدا صلی الله علیه وآله است اما در حقیقت مقصود امّت، است. که آیه شریفه ی ای پیامبر! هر زمان خواستید زنان را طلاق دهید، در زمان عده آنها را طلاق گویید [ زمانی که از عادت ماهانه پاک شده و با همسرشان نزدیکی نکرده باشند]. (طلاق /1). يا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللهَ وَ لَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ از این قبیل است که روی کلام با پیامبر صلی الله علیه وآله است و حکم متوجه امت می باشد.

خداوند برای هیچ کس دو دل در درونش نیافریده؛ و هرگز همسرانتان را که مورد «ظهار» قرار می دهید مادران شما قرار نداده؛ و [نیز] پسرخوانده های شما را پسر [واقعی] شما قرار نداده است؛ این سخن شماست که با دهان خود می گویید [ سخنی که واقعیت ندارد]؛ اما خداوند حق را می گوید و او به راه راست هدایت می کند. (4)

بخش 1: خداوند برای هیچ کس دو دل در درونش نیافریده

1-1- امام باقر علیه السلام - در روایت ابوالجارود آمده است: امام باقر علیه السلام پیرامون تفسیر آیه: ما جَعَلَ اللهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ فرموده است: «خداوند عزّوجل در درون هیچ کس، دو قلب را قرار نداده که با یکی، کسی را دوست بدارد و با دیگری با او دشمنی ورزد. دوستدار ما چنان که زر با آتش خالص می گردد و هیچ گونه تیرگی و ناخالصی در آن نمی ماند، در دوستی با ما اخلاص می ورزد. پس هر کسی بخواهد بداند که از جمله دوستداران ما هست یا نه، باید قلب خود را بیازماید؛ اگر در دوستی و محبت به ما دشمن ما را نیز سهیم کند، او از ما نیست و ما نیز از او نیستیم. خداوند، جبرئیل علیه السلام و میکائیل علیه السلام دشمن او هستند و خداوند، دشمن کافران است.

ص: 11

2-1- الصادق علیه السلام - مَا جَعَلَ اللهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ يُحِبُّ بِهَذَا قَوْماً وَ يُحِبُّ بِهَذَا أَعْدَاثَهُمْ. (1)

1-3- أمير المؤمنين علیه السلام - عَن أبى الْجَارُودِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ قَالَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام لَيْسَ عَبْدُ مِنْ عَبِيدِ اللَّهِ مِمَّنِ امْتُحِنَ قَلْبُهُ لِلْإِيمَان إِلَّا وَهُوَ يَجِدُ مَوَدَّتَنَا عَلَى قَلْبِهِ فَهُوَ يَوَدُّنَا وَ مَا مِنْ عَبْدِ مِنْ عَبِيدِ اللَّهِ مِمَّنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَيْهِ إِلَّا وَ هُوَ يَجِدُ بُغْضَنَا عَلَى قَلْبِهِ فَهُوَ يُبْغِضُنَا فَأَصْبَحْنَا نَفْرَحُ بِحُبِّ الْمُحِبِّ وَنَعْرِفُ بُغْضَ الْمُبْغِضِ وَ أَصْبَحَ مُحِبُّنَا يَنْتَظِرُ رَحْمَةَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَكَأَنَّ أَبْوَابَ الرَّحْمَة قَدْ فُتِحَتْ لَهُ وَأَصْبَحَ مُبْغِضُنَا عَلَى شَفَا جُرُفِ مِنَ النَّارِ فَكَأَنَّ ذَلِكَ الشَّفَا قَدِ انْهَارَ بهِ فِى نار جَهَنَّمَ فَهَنِيئاً لِأَهْلِ الرَّحْمَةِ رَحْمَتُهُمْ وَ تَعْساً لِأَهْلِ النَّارِ مَثْوَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فَلَبِئْسَ مَثْوَى المُتكَبْرِينَ وَ إِنَّهُ لَيْسَ عَبْدَ مِنْ عَبِيدِ اللَّهِ يُقَصِّرُ فِي حَبِّنَا لِخَيْر جَعَلَهُ اللَّهُ عِنْدَهُ إِذْ لَا يَسْتَوى مَنْ يُحِبُّنَا وَ مَنْ يُبْغِضُنَا وَ لَا يَجْتَمِعَانِ فِي قَلْب رَجُل أَبَداً إِنَّ اللَّهَ لَمْ يَجْعَلْ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ يُحِبُّ بِهَذَا وَيُبْغِضُ بِهَذَا أَمَّا مُحِبُّنَا فَيُخْلِص الْحُبِّ لَنَا كَمَا يَخْلُصُ الذَّهَبُ بِالنَّارِ لَا كَدَرَ فِيهِ وَ مُبْغِضُنَا عَلَى تِلْكَ الْمَنْزِلَة نَحْنُ النُّجَبَاءُ أفْرَاطْنَا أَفْرَاطُ الْأَنْبِيَاءِ وَ أَنَا وَصِيُّ الْأَوْصِيَاءِ وَ الْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ مِنْ حِزْبِ الشَّيْطَانَ وَ الشَّيْطَانُ مِنْهُمْ فَمَنْ أَرَادَ أَنْ يَعْلَمَ حُبَّنَا فَلْيَمْتَحِنْ قَلْبَهُ فَإِنْ شَارَكَ فِي حُبِّنَا عَدُونَا فَلَيْسَ مِنَّا وَلَسْنَا مِنْهُ وَاللَّهُ عَدُوهُ وَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام وَمِيكَائِيلُ وَ اللَّهُ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ. (2)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ صَالِحِ بْنِ مِيثَمِ السَّمَارِ قَالَ: وَجَدْتُ فِي كِتَابِ مِيثَمِ يَقُولُ تَمَسَّيْنَا لَيْلَةً عِنْدَ أمير الْمُؤْمِنِينَ عَلِيٍّ بن أبي طَالِب علیه السلام فَقَالَ لَنَا ... إِنَّ عَبْداً لَنْ يَقْصُرَ فِي حُبَنَا لِخَيْرِ جَعَلَهُ اللَّهُ فِي قَلْبِهِ وَلَنْ يُحِبَّنَا مَنْ يُحِبُّ مُبْغِضَنَا إِنَّ ذَلِكَ لَا يَجْتَمِعُ فِي قَلْبِ وَاحِدٍ مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْن يُحِبُّ بِهَذَا قَوْماً وَيُحِبُّ بِالْآخَر عَدُوَّهُمْ وَ الَّذِي يُحِبُّنَا فَهُوَ يُخْلِصُ حُبَّنَا كَمَا يُخْلِص الذَّهَبَ لَا غِشَ فِيه. (3)

5-1- الصادق علیه السلام - فَمَنْ كَانَ قَلْبَهُ مُتَعَلَّقاً فِي صَلَاتِهِ بِشَيْءٍ دُونَ اللَّهِ فَهُوَ قَرِيبُ مِنْ ذَلِكَ الشَّيْءِ بَعِيدٌ عَنْ حَقِيقَة مَا أَرَادَ اللَّهُ مِنْهُ فِى صَلَاتِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى مَا جَعَلَ اللهُ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ. (4)

ص: 12

2-1- امام صادق علیه السلام - خداوند برای هیچ کس دودل در درونش نیافریده است که با یکی، گروهی را و با دیگری، دشمنان آنها را دوست بدارد.

3-1- امام علی علیه السلام - ابوالجارود نقل می کند: امام صادق علیه السلام پیرامون تفسير آيه: ما جَعَلَ اللهُ لِرَجُل من قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ فرمود: «على بن ابى طالب علیه السلام فرموده است: هر بنده ای از بندگان خدا که خداوند تبارک و تعالی قلبش را به ایمان بیازماید، در قلب خود، محبّت ما را در قلب خود می یابد و ما را دوست می دارد و هر بنده ای را که مورد خشم خدا باشد دشمنی و کینه ی ما را در قلب خود می یابد و با ما دشمنی می ورزد. ما به خاطر دوستی دوستدارمان شادمان می شویم، و متوجه دشمنی دشمنان هستیم دوست ما به رحمت خدا می نگرد، پس درهای رحمت خدا به روی او باز است و دشمن ما در پرتگاهی از آتش قرار گرفته و در حال سقوط در آتش جهنم است. پس رحمت، بر اهل آن گوارا باد و وای بر اهل جهنم که بد منزلی دارند. خداوند عزوجل می فرماید: چه جای بدی است جایگاه مستکبران! (نحل/29) هیچ بنده ای از بندگان خداوند نیست که به خاطر خیری که خداوند نزد او قرار داده است، در محبت و دوستی با ما کوتاهی ورزد؛ چراکه دوستدار ما و دشمن ما با هم برابر نیستند و دوستی و دشمنی ما هیچگاه در یک قلب، جای نمی گیرد. إِنَّ اللهَ لَمَّ يَجْعَلْ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ زيرا خداوند عزوجل در درون هیچ کس، دو قلب را قرار نداده است که با یکی، کسی را دوست بدارد و با دیگری با او دشمنی ورزد. دوستدار ما، چنان که آتش طلا را خالص می کند و هیچ گونه تیرگی و ناخالصی در آن نمی ماند، در دوستی ما اخلاص می ورزد و دشمن ما نیز در دشمنی با ما همین گونه است و مائیم نجبا و فرزندان ما فرزندان پیامبرند. و من جانشین جانشینان (وصی الاوصیاء) هستم و گروه سرکش، از طرفداران شیطان می باشند و شیطان، یکی از آنان است. پس هر کس بخواهد بداند که از جمله دوستداران ما هست یا نه، باید به قلب خود نگاه کند اگر در دوستی و محبّت ما، دشمن ما را نیز شریک کند، از ما نیست و ما نیز از او نیستیم و خداوند، جبرئیل و میکائیل دشمن او هستند و خداوند، دشمن کافران است.

4-1- امام علی علیه السلام - صالح بن میثم تمار گوید: در کتاب میثم رحمه الله چنین دیدم که گفته بود: شبی در محضر امیرالمؤمنین علیه السلام بودم به ما فرمود: «بنده ای که در محبّت ما کوتاهی نمی کند؛ بهترین چیز را در قلب خویش جای داده است و هرکس دشمنان ما را دوست بدارد از دوستاران ما نیست. به خاطر اینکه دو محبّت در یک قلب جمع نمی شود و خداوند برای یک فرد دو قلب قرار نداده است که با این قلب فردی را دوست داشته باشد و با قلب دیگر دشمنش را دوست داشته باشد و کسی که محبّت ما را به دل دارد، باید آن را خالص گرداند همان گونه که طلا را خالص و بدون غش قرار می دهد».

5-1- امام صادق علیه السلام - پس کسی که در حال نماز قلب او متعلّق به غیر خداوند شد، هر آینه نزدیک به آن چیز شده و از حقیقت آنچه در حال نماز مقصود و مطلوب است، دور خواهد شد. خداوند متعال می فرماید: ما جَعَلَ اللهُ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ.

ص: 13

6-1- الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَا أَطَّلِعُ عَلَى قَلْبٍ عَبْدِ فَأَعْلَمَ مِنْهُ حُبَّ الإخلاص لِطَاعَتِي لِوَجْهِي وَ ابْتِغَاءِ مَرْضَاتِى إِلَّا تَوَلَّيْتُ تَقويمَهُ وَسِيَاسَتَهُ وَ مَن اشْتَغَلَ فِي صَلَاتِهِ بِغَيْرِى فَهُوَ مِنَ الْمُسْتَهْزِينَ بِنَفْسِهِ وَمَكْتُوبُ اسْمُهُ فِي دِيوَانِ الْخَاسِرِينَ. (1)

7-1- أمير المؤمنين علیه السلام - إِنَّمَا هُوَ حَقٌّ وَبَاطِلُ وَ إِيمَانُ وَكُفْرُ وَ عِلْمُ وَ جَهْلُ وَ سَعَادَةً وَشِقْوَةً وَ جَنَّةٌ وَ نَارُ لَنْ يَجْتَمِعَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلُ فِي قَلْبِ امْرِئٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَ إِنَّمَا هَلَكَ النَّاسُ حِينَ سَاوَوْا بَيْنَ أَئِمَّةِ الْهُدَى وَبَيْنَ أَئِمَّةِ الْكُفْرِ وَقَالُوا إِنَّ الطَّاعَةَ مَفْرُوضَةٌ لِكُلِّ مَنْ قَامَ مَقَامَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم بَراً كَانَ أَوْ فَاجِراً فَأْتُوا مِنْ قِبَلِ ذَلِكَ. (2)

1-8- أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ جَيْش بْن الْمُعْتَمِر قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ هُوَ فِي الرَّحْبَةِ مُتَكِيُّ فَقُلْتُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ رَحْمَةً اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ كَيْفَ أَصْبَحْتَ قَالَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ وَ رَدَّ عَلَيَّ وَ قَالَ أَصْبَحْتُ مُحِبّاً لِمُحِبِّنَا مُبْغِضَاً لِمَنْ يُبْغِضُنَا إِنَّ مُحِبَّنَا يَنْتَظِرُ الرَّوْحَ وَ الْفَرَجَ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَلَيْلَة وَإِنَّ مُبْغِضَنَا بَنَى بَنَاءً فَأَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى شَفَا جُرُفِ هارٍ فَكَأَنَّ بُنْيَانَهُ هَارٍ فَانْهَارَ بهِ فِى نار جَهَنَّمَ يَا أَبَا الْمُعْتَمِرِ إِنَّ مُحِبَّنَا لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُبْغِضَنَا قَالَ وَ مُبْغِضُنَا لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُحِبَّنَا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى جَبَلَ قُلُوبَ الْعِبَادِ عَلَى حُبِّنَا خَذَلَ مَنْ يُبْغِضُنَا فَلَنْ يَسْتَطِيعَ مُحِبُّنَا يُبْغِضُنَا وَ لَنْ يَسْتَطِيعَ مُبْغِضُنَا يُحِبُّنَا وَلَنْ يَجْتَمِعَ حُبُّنَا وَ حُبُّ عَدُوِّنَا فِي قَلْب أَحَدٍ ما جَعَلَ اللهُ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ يُحِبُّ بِهَذَا قَوْمًا وَيُحِبُّ بِالْآخَرِ أعذاءهم. (3)

6-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - رسول اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: خداوند متعال می فرماید، چون اطلاع پیدا کنم به قلب کسی که محبّت خالص و علاقه ی جدی به عبادت و طاعت من داشته و تنها نیت و مقصد او تحصیل رضا و بدست آوردن مقام بندگی است هر آینه خودم به سیاست و تنظیم امور او مباشرت کرده و به او نزدیک می شوم و اگر کسی در حال نماز به غیر من مشغول باشد؛ پس او از استهزا کنندگان بوده و نام او در دفتر خسارت کاران ثبت خواهد شد.

7-1- امام علی علیه السلام - در دنیا حق و باطل، ایمان و کفر علم و جهل، سعادت و شقاوت و بهشت و دوزخ به هم آمیخته و حق و باطل در دل هیچ انسانی جمع نمی گردند و خداوند در کتاب خود فرموده است: ما جَعَلَ اللهُ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ مردم هنگامی هلاک شدند که بین رهبران حق و کفر فرقی قائل نشدند و همه را یکسان دانستند و گفتند: «هرکس که در جای رسول اکرم صلی الله علیه وآله نشست اطاعتش واجب می باشد خواه نیکوکار و یا بدکار باشند و از همین جا هلاک شدند».

8-1- امام على علیه السلام - جیش بن معتمر گوید: در محله ی رحبه (نام محله ی در کوفه) بر امیرالمؤمنین علی علیه السلام وارد شدم، در حالی که آن حضرت به جایی تکیه فرموده بود، من بعد از سلام و عرض ارادت پرسیدم: «آقا چگونه صبح کردی»؟ امیرالمؤمنین علیه السلام سرش را بلند کرد و پس از پاسخ سلام من فرمود: «صبح کردم در حالی که با دوستان خود دوست و با دشمنان خود دشمن هستم، دوستان ما هر لحظه چشم به راه راحتی و گشایش است. امّا دشمنان ما پایه و اساسی ندارند و آنها در کنار گور و گودال ها زندگی می کنند و به زودی در آتش جهنم سقوط می نمایند. ای ابومعتمر! دوستان ما توانایی ندارند با ما دشمنی کنند و دشمنان ما هم نمی توانند با ما باشند، خداوند متعال دل های بندگان را بر محبّت ما آفریده و دشمنان را وانهاده! پس هرگز ما توانایی دشمنی ما را ندارد و هرگز دشمن ما قدرت بر دوستی ما نخواهد داشت و هرگز دوستی ما و دوستی دشمنان ما در یک دل جمع نمی گردد؛ ما جَعَلَ اللهُ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ که با یک دل گروهی را دوست بدارد و با دلی دیگر دشمنان آنها را دوست بدارد».

سبب نزول

1 - امام صادق علیه السلام - [در بحارالانوار آمده است] سبب نزول این آیه این است که چون رسول خدا صلی الله علیه وآله با خدیجه دختر خویلد ازدواج کرد از سوی خدیجه برای تجارت عازم بازار عکاظ شد و در آنجا مشاهده کرد که زید در معرض فروش گذاشته شده است و او را غلام زیرک و نیک اندیشی یافت و خرید. وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله به نبوت رسید، زید را به اسلام فراخواند و زید، اسلام آورد و مردم او را بنده ی محمد صلی الله علیه وآله صدا می زدند. چون حارثة بن شراحیل کلبی - که مرد شریفی بود - از وجود پسرش زید با خبر شد، به مكه و نزد ابوطالب رحمه الله آمده و گفت: «ای ابوطالب! چندی پیش پسرم اسیر شده و به من خبر رسیده که او الان، بنده برادرزاده ی توست. من از او می خواهم که یا زید را به من بفروشد یا فدیه ی او را بپذیرد و یا اینکه او را آزاد سازد». ابوطالب رحمه الله، این مطلب را با رسول خدا صلی الله علیه وآله در میان گذاشت. رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «زید آزاد است که به هر کجا که بخواهد برود». حارثه برخاست و دست

ص: 15

حَارِثَةَ بْن شَرَاحِيلَ الْكَلْبِيَّ خَبَرُ زَيْدٍ قَدِمَ مَكَّةَ وَ كَانَ رَجُلًا جَلِيلًا فَأَتَى أَبَاطَالِب فَقَالَ يَا أَبَا طَالِب إِنَّ ابْنِي وَقَعَ عَلَيْهِ السَّبْئُ وَ بَلَغَنِي أَنَّهُ صَارَ لِابْنِ أَخِيكَ تَسْأَلُهُ إِمَّا أَنْ يَبيعَهُ وَ إِمَّا أَنْ يُفَادِيَهُ وَ إم أَنْ يُعْتِقَهُ فَكَلَّمَ أَبُو طَالِب رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هُوَ حُرُّ فَلْيَذْهَبْ حَيْثُ شَاءَ فَقَامَ حَارِثَهُ فَأَخَذَ بِيَدِ زَيْدٍ فَقَالَ لَهُ يَا بُنَيَّ الْحَقِّ بِشَرَفكَ وَ حَسَبَكَ فَقَالَ زَيْدُ لَسْتُ أَفَارِقُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَبَداً فَقَالَ لَهُ أَبُوهُ فَتَدَعْ حَسَبَكَ وَ نَسَبَكَ وَ تَكُونُ عَبْداً لِقُرَيْشٍ فَقَالَ زَيْدُ لَسْتُ أَفَارِقُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا دُمْتُ حَيّاً فَغَضِبَ أَبُوهُ فَقَالَ يَا مَعْشَرَ قُرَيْش اشْهَدُوا أَنَّى قَدْ بَرِثْتُ مِنْهُ وَلَيْسَ هُوَ ابْنِي فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله اشْهَدُوا أَنَّ زَيْداً ابْنِي أَرتُهُ وَ يَرثُنِي وَ كَانَ يُدْعَى زَيْدَ بْنَ مُحَمَّدٍ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله يُحِبُّهُ وَ سَمَّاهُ زَيْدَ الْحُبِّ فَلَمَّا هَاجَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِلَى الْمَدِينَةِ زَوَّجَهُ زَيْنَبَ بِنْتَ جَحْشَ وَأَبْطَأَ عَنْهُ يَوْماً فَأَتَى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْزِلَهُ يَسْأَلُ عَنْهُ فَإِذَا زَيْنَبُ جَالِسَةٌ وَسَطَ حُجْرَتِهَا تَسْحَقُ طِيباً بِفِهْرِ لَهَا فَدَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم الْبَابَ فَنَظَرَ إِلَيْهَا وَكَانَتْ جَمِيلَةً حَسَنَةً فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ خَالِقِ النُّورِ وَ تَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ ثُمَّ رَجَعَ صلی الله علیه وآله إِلَى مَنْزِلِهِ وَ وَقَعَتْ زَيْنَبُ فِي قَلْبِهِ وُقُوعاً عَجيباً وَ جَاءَ زَيْدُ إِلَى مَنْزِلِهِ فَأَخْبَرَتْهُ زَيْنَبُ بِمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَقَالَ لَهَا زَيْدُ هَلْ لَكِ أَنْ أَطْلَّقَكِ حَتَّى يَتَزَوَّجَكِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَعَلَكِ قَدْ وَقَعْتِ فِي قَلْبِهِ فَقَالَتْ أَخْشَى أَنْ تُطَلِّقَنِي وَ لَا يَتَزَوَّجَنِي رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَجَاءَ زَيْدُ إِلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ بأَبي أَنْتَ وَ أُمِّي أَخْبَرَتْنِي زَيْنَبُ بِكَذَا وَكَذَا فَهَلْ لَكَ أَنْ أَطَلَّقَهَا حَتَّى تَتَزَوَّجَهَا فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَا اذْهَبْ وَاتَّقِ اللَّهَ وَ أَمْسِكُ عَلَيْكَ زَوْجَكَ ثُمَّ حَكَى اللهُ فَقَالَ أَمْسِكَ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَراً زَوَّجْنَاكَها إلَى قَوْلِهِ وَ كانَ أَمْرُ الله مَفْعُولًا فَزَوَّجَهُ اللَّهُ مِنْ فَوْق عَرْشِهِ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ يُحَرِّمُ عَلَيْنَا نِسَاءَنَا وَ يتزوج امْرَأَةَ ابْنِهِ زَيْد فَأَنْزَلَ اللهُ فِى هَذَا وَ ما جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبناءَكُمْ إِلَى قَوْلِهِ يَهْدِي السَّبِيلَ ثُمَّ قَالَ ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ إِلَى قَوْلِهِ وَ مَوالِيكُمْ فَأَعْلَمَ اللَّهُ أَنَّ زَيْداً لَيْسَ هُوَ ابْنَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَإِنَّمَا ادَّعَاهُ لِلسَّبَب الذي ذكرنَاهُ وَ فِي هَذَا أَيْضاً مَا نَكْتُبُهُ فِي غَيْر هَذَا الْمَوْضِع فِي قَوْلِهِ ما كَانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ

ص: 16

زید را گرفته و به او گفت ای پسرکم! به شرافت و نسب خویش ملحق شو». زید گفت: «هرگز از رسول خدا صلی الله علیه وآله جدا نمی شوم» پدرش به او گفت: «آیا حسب و نسب خود را رها می کنی و بنده ی قریش باقی می مانی»؟ زید پاسخ داد: «تا زمانی که زنده ام از رسول خدا صلی الله علیه وآله جدا نمی شوم». پدر زید خشمگین شده و گفت: «ای جماعت قریش! شاهد باشید من از او بیزارم و او پسر من نیست». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «شما شاهد و گواه باشید که زید، پسر من است و من از او ارث می برم و او نیز وارث من است». مردم زید را ابن محمد (پسر محمد) صدا می زدند و رسول خدا صلی الله علیه وآله او را دوست می داشت و او را زید الحب (زید دوست داشتنی) نامید. چون رسول خدا صلی الله علیه وآله به مدینه هجرت نمود، زینب بنت جحش را به ازدواج زید در آورد. روزی زید در آمدن به نزد پیامبر صلی الله علیه وآله تأخیر کرد و پیامبر صلی الله علیه وآله جستجوی زید به منزل او رفت. زینب در وسط اتاق خود نشسته بود و عطری را با فهر خود می کوبید و نرم می کرد. پیامبر صلی الله علیه وآله در را باز کرد و به او که زنی خوش سیما و زیبا بود - نگاه کرد و فرمود: سُبْحَانَ الله خَالِقِ النُّورِ وَ تَبَارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الخالقین سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله که زینب به طور عجیبی در دل او جا پیدا کرده بود، به خانه اش بازگشت. وقتی که زید به منزل خود آمد، زینب او را از گفته ی رسول خدا صلی الله علیه وآله باخبر ساخت. زید به زینب گفت: «آیا می خواهی تو را طلاق دهم تا رسول خدا صلی الله علیه وآله تو را به ازدواج خود درآورد؟ شاید عشق تو در قلب پیامبر صلی الله علیه وآله افتاده است». زینب پاسخ داد: «ترسم از این است که تو مرا طلاق دهی و رسول خدا صلی الله علیه وآله مرا به ازدواج خود در نیاورد». زید نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمده و عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! پدر و مادرم فدای شما باد! زینب مرا از چنین و چنان باخبر ساخت. آیا می خواهید زینب را طلاق دهم تا او را به ازدواج خود درآورید»؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله به او فرمود: «برو و تقوای الهی پیشه کن و همسرت را نگهدار». سپس خداوند سخن پیامبر را حکایت کرده و فرمود: «همسرت را نگاه دار و از خدا بپرهیز»! [ و پیوسته این امر را تکرار می کردی ] و در دل چیزی را پنهان می داشتی که خداوند آن را آشکار می کند و از مردم می ترسیدی در حالی که خداوند سزاوارتر است که از او بترسی! هنگامی که زید نیازش را از آن زن به سرآورد [و از او جدا شد]، ما او را به همسری تو درآوردیم تا مشکلی برای مؤمنان در ازدواج با همسران پسر خوانده هایشان - هنگامی که طلاق گیرند - نباشد و فرمان خدا انجام شدنی است [ و سنّت غلط تحریم این زنان باید شکسته شود ]. (احزاب /37) پس خداوند، زینب را از فراز عرش، به ازدواج پیامبر صلی الله علیه وآله در آورد. منافقان گفتند: «پیامبر صلی الله علیه وآله، ازدواج با زنان پسرانمان [عروسانمان] را بر ما حرام می کند در حالی که خود با زن پسرش زید ازدواج می کند! این گونه بود که خداوند در جواب آنان فرمود: وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءكُمْ أَبْنَاءكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُم بِأَفْوَاهِكُمْ وَاللهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ. سپس فرمود: ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ فَإِن لَم تَعْلَمُوا آبَاءَهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَمَوَالِیکُم؛ پس بدان که زید، پسر محمد صلی الله علیه وآله نیست و اینکه پیامبر صلی الله علیه وآله او را فرزند خود خواند تنها به آن علت بود که پیشتر ذکر نمودیم و در این رابطه مطالب دیگری نیز هست که آن را در جای دیگری یعنی در آیه ی محمد پدر هیچ یک از مردان شما نبوده و نیست ولی رسول خدا و ختم کننده و آخرین پیامبران است و خداوند به همه چیز آگاه است! . (احزاب/40) می آوریم.

ص: 17

مِنْ رِجالِكُمْ وَلكِنْ رَسُولَ الله وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكانَ اللهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيا ثُمَّ نَزَلَ لا يَحِلُّ لَك النِّسَاءُ بَعْدَ مَا حَرَّمَ عَلَيْهِ فِي سُورَةِ النِّسَاءِ وَ قَوْلُهُ وَلَا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواجِ مَعْطُوفُ عَلَى قِصَّةِ امْرَأَةِ زَيْدِ وَ لَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ أَنْ لَا يَحِلُّ لَكَ امْرَأَةَ رَجُلٍ أَنْ تَتَعَرَضَ لَهَا حَتَّى يُطَلَّقَهَا وَتَتَزَوَّجَهَا أَنْتَ فَلَا تَفْعَلْ هَذَا الْفِعْلَ بَعْدَ هَذَا. (1)

باب 2 : وَ ما جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْوَاهِكُمْ

1-2- أمير المؤمنين علیه السلام - في تفسير الإمام علیه السلام : لَقَدْ مَر أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى قَوْمِ مِنْ أَخْلَاطِ الْمُسْلِمِينَ لَيْسَ فِيهِمْ مُهَاجِرِى وَ لَا أَنْصَارِيُّ ... فقال علیه السلام لَقَدْ بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله جَيْشاً ذَاتَ يَوْمٍ إِلَى قَوْمٍ مِنْ أَشِدَّاءِ الْكُفَّارِ فَأَبْطَأَ عَلَيْهِمْ خَبَرُهُمْ وَ تَعَلَّقَ قَلْبُهُ بِهِمْ وَ قَالَ لَيْتَ لَنَا مَنْ يَتَعَرَّفُ أَخْبَارَهُمْ وَيَأْتِينَا بِأَنْبَائِهِمْ بَيْنَا هُوَ قَائِلُ هَذَا إِذْ جَاءَهُ الْبَشِيرُ بِأَنَّهُمْ قَدْ ظَفِرُوا بِأَعْدَائِهِمْ وَ اسْتَوْلَوْا وَصَيَّرُوا بَيْنَ قَتِيلِ وَ جَرِيحٍ وَأَسِيرِ وَانْتَهَبُوا أَمْوَالَهُمْ وَ سَبَوْا ذَرَارِيَّهُمْ وَعِيَالَهُمْ فَلَمَّا قَرُبَ الْقَوْمُ مِنَ الْمَدِينَةِ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِأَصْحَابِهِ يَتَلَقَّاهُمْ فَلَمَّا لَقِيَهُمْ وَ رَئِيسُهُمْ زَيْدُ بْنُ حَارِثَةَ وَكَانَ قَدْ أَمَرَهُ عَلَيْهِمْ فَلَمَّا رَأى زَيْدُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم نَزَلَ عَنْ نَاقَتِهِ وَ جَاءَ إِلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ قَبَّلَ رِجْلَهُ ثُمَّ قَبَّلَ يَدَهُ فَأَخَذَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَقَبَّلَ رَأْسَهُ ثُمَّ نَزَلَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ فَقَبَّلَ رِجْلَهُ وَيَدَهُ وَ ضَمَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِلَيْهِ ثُمَّ نَزَلَ إِلَيْهِ قَيْسِ بْنُ عَاصِمِ الْمِنْقَرِئُ فَقَبَّلَ يَدَهُ وَ رِجَلَهُ وَ ضَمَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِلَيْهِ ثُمَّ نَزَلَ إِلَيْهِ سَائِرُ الْجَيْش وَ وَقَفُوا يُصَلُّونَ عَلَيْهِ وَ رَدَّ عَلَيْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله خَيْراً ثُمَّ قَالَ لَهُمْ حَدِّثُونِى خَبَرَكُمْ وَحَالَكُمْ مَعَ أَعْدَائِكُم ... قالوا زَحَفْنَا إِلَيْهِمْ فَدَخَلْنَا بَلَدَهُمْ وَ أَغْلَقُوا دُونَنَا بَابَهُ فَقَعَدْنَا نُنَازِلُهُمْ فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْنَا اللَّيْلُ وَ صِرْنَا إِلَى نِصْفِهِ فَتَحُوا بَابَ بَلَدِهِمْ وَنَحْنُ غَارُّونَ نَائِمُونَ مَا كَانَ فِينَا مُنْتَبهُ إِلَّا أَرْبَعَةُ نَفَر زَيَّدُ بْنُ حَارِثَةَ فِي جَانِب مِنْ جَوَانِب عَسْكَرِنَا يُصَلِّى وَ يَقْرَأ الْقُرْآنَ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ فِي جَانِبِ آخَرَ يُصَلِّى وَيَقْرَأ الْقُرْآنَ وَ قَتَادَةُ بْنُ النَّعْمَانِ فِي جَانِب آخَرَ يُصَلِّى وَ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ وَ قَيْسِ بْنُ عَاصِمٍ فِي جَانِبِ آخَرَ يُصَلَّى وَ يَقْرَأ الْقُرْآنَ فَخَرَجُوا فِى اللَّيْلَة الظَّلْمَاءِ الدَّامِسَة وَ رَشَقُونَا بِنِبَالِهِمْ وَ كَانَ ذَلِكَ بَلَدَهُمْ وَ هُمْ بِطُرُقِهِ وَ مَوَاضِعِهِ عَالِمُونَ وَنَحْنُ بِهَا جَاهِلُونَ فَقُلْنَا فِيمَا بَيْنَنَا دُهِينَا وَ أُوتِينَا هَذَا لَيْلُ

ص: 18

سپس آیه ی بعد از این دیگر زنی بر تو حلال نیست. (احزاب /52) نازل شد. یعنی پس از آنکه زنان بر او در سوره ی نساء حرام شده بود. آیه ی و نمی توانی همسرانت را به همسران دیگری مبدل کنی [بعضی را طلاق دهی و همسر دیگری به جای او برگزینی] (احزاب /52) عطف بر ماجرای همسر پسرش یعنی زید است هرچند جمال آن ها مورد توجه تو واقع شود (احزاب /52) یعنی بر تو حلال نیست که به همسر مردان دیگر، متعرض گردی تا اینکه شوهر آن زن، او را طلاق دهد و تو، او را به ازدواج خود درآوری. بنابراین، این کار را پس از این، تکرار نکن .

بخش 2: و [نیز] پسرخوانده های شما را پسر [ واقعی ] شما قرار نداده است؛ این سخن شماست که با دهان خود می گویید [ سخنی که واقعیت ندارد ].

2-1- امام علی علیه السلام - در تفسیر امام عسکری علیه السلام آمده است: امیرالمؤمنین علیه السلام بر گروهی از مسلمانان عبور کرد که در بین آنها از مهاجرین و انصار کسی نبود. آن حضرت علیه السلام فرمود: «روزی رسول خدا صلی الله علیه وآله لشکری را به سوی قومی از کفّار فرستادند و تا مدتی طولانی از آنها خبری نشد و پیامبر فکرش در این زمینه مشغول شد و فرمود: «ای کاش کسی پیدا می شد تا خبری از آیین لشکریان برایم بیاورد». درهمین حال که پیامبر صلی الله علیه وآله سرگرم صحبت بود بشارت دهنده ای وارد شد و خبر پیروزی لشکر اسلام را اعلام نمود و اینکه عده ای از دشمنان را به قتل رسانده و یا مجروح و اسیر نموده اند و اموالشان را غارت فرزندان و زنانشان را به اسارت در آورده اند. چون لشکر اسلام به نزدیک مدینه رسید پیامبر صلی الله علیه وآله به سوی آنها شتافت و چون که فرمانده ی ایشان را که زید بن حارثه بود ملاقات نمود و چون زید پیامبر صلی الله علیه وآله را دید به سمت آن حضرت آمده و دست و پای رسول خدا صلی الله علیه وآله را بوسید و پیامبر صلی الله علیه وآله نیز سر زید را بوسه زد. سپس عبدالله بن رواحه به محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله رسید و دست و پای پیامبر صلی الله علیه وآله را بوسید و رسول خدا صلی الله علیه وآله او را به سینه چسباند و قیس بن عاصم منقری نیز خدامت رسید و دست و پای حضرت را بوسید و پیامبر صلی الله علیه وآله او را به سینه چسباند و بقیه ی لشکر پیاده شده و به پیامبر صلی الله علیه وآله درود و صلوات فرستادند و ایشان برای لشکریان دعای خیر نمودند. سپس فرمود: «از رویارویی خود با دشمنانتان برایم بگویید». گفتند: «که ما به سمت آن ها حمله نمودیم، وارد شهر شدیم اما آنها درهای خانه ها را بر روی ما بستند و ما تا نیمه ی شب صبر کردیم تا اینکه در نیمه ی شب درها باز شد و در حالی که همگان خواب بودند ما همه ی خانه ها را غارت نموده و از لشکر ما فقط چهار نفر در این امر شرکت نداشتند زید بن حارثه که در جانبی از لشکر مشغول نماز و قرائت قرآن بود و عبدالله بن رواحه نیز در گوشه ای دیگر قرآن تلاوت نموده و نماز می خواند و قتاده بن نعمان و قیس بن عاصم در گوشه ای دیگر مشغول عبادت بودند دشمن در آن شب تاریک و ظلمانی بر ما حمله نمود و به سمت ما تیراندازی نمودند و چون در شهرشان از خویش دفاع می کردند و به راه ها و مواضع آن آشنا بودند در حالی که ما آنها را نمی شناختیم لذا گفتیم ما که متحیر مانده ایم و در این شب تاریک قدرت دفع

ص: 19

مُظْلِمُ لَا يُمْكِنُنَا أَنْ نَتَّقِيَ النَّبَالَ لِأَنَّا لَا تُبْصِرُهَا فَبَيْنَا نَحْنُ كَذَلِكَ إِذْ رَأَيْنَا ضَوْءاً خَارِجا مِنْ فِي قَيْسِ بْنِ عَاصِمِ الْمِنْقَرِى كَالنَّارِ الْمُشْتَعِلَةِ وَ ضَوْءاً خَارِجاً مِنْ فِي قَتَادَةَ بْنِ النُّعْمَانِ كَضَوْءِ الزُّهْرَةِ وَ الْمُشْتَرِى وَضَوْءاً خَارِجاً مِنْ فِي عَبْدِ اللَّهِ بْنِ رَوَاحَةَ كَشْعَاعِ الْقَمَرِ فِي اللَّيْلَةِ الْمُظْلِمَةِ وَ نُوراً سَاطِعاً مِنْ فِي زَيْدِ بْنِ حَارِثَةَ أَضْوَا مِنَ الشَّمْسِ الطَّالِعَة ... قال صلی الله علیه وآله أَمَّا زَيْدُ بْنُ حَارِثَةَ الَّذِي كَانَ يَخْرُجُ مِنْ فِيهِ نُورُ أَضْوَا مِنَ الشَّمْسِ الطَّالِعَةِ وَ هُوَ سَيِّدُ الْقَوْمِ وَ أَفْضَلُهُمْ فَلَقَدْ عَلِمَ اللَّهُ مَا يَكُونُ مِنْهُ فَاخْتَارَهُ وَ فَضَّلَهُ عَلَى عِلْمِهِ بِمَا يَكُونُ مِنْهُ إِنَّهُ فِي الْيَوْمِ الَّذِي وَلِيَ هَذِهِ اللَّيْلَةَ الَّتِي كَانَ فِيهَا ظَفَرُ الْمُؤْمِنِينَ بالشَّمْسِ الطَّالِعَةِ مِنْ فِيهِ جَاءَهُ رَجُلُ مِنْ مُنَافِقِي عَسْكَرِهِمْ يُرِيدُ التَّضْرِيبَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَ إِفْسَادَ مَا بَيْنَهُمَا فَقَالَ لَهُ بَحْ بَحْ لَكَ لَا نَظِيرَ لَكَ فِي أَهْلِ بَيْتِ رَسُول اللهِ صلی الله علیه وآله وَ صَحَابَتِهِ هَذَا بَلَاؤُكَ وَ هَذَا الَّذِي شَاهَدْنَاهُ نُورُكَ فَقَالَ لَهُ زَيْدُ يَا عَبْدَ اللَّهِ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تُفرط فِي الْمَقَالَ وَ لَا تَرْفَعْنِي فَوْقَ قَدْرِى فَإِنَّكَ لِلَّهِ بِذَلِكَ مُخَالِفٌ وَ بِهِ كَافِرُ وَ إِنِّي إِنْ تَلَقَّيْتُ مقَالَتَكَ هَذِهِ بِالْقَبُول لَكُنْتُ كَذَلِكَ يَا عَبْدَ اللَّهِ أَنَا أَحَدَّثُكَ بِمَا كَانَ فِي أَوَائِلِ الْإِسْلَامِ وَ مَا بَعْدَهُ حَتَّى دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الْمَدِينَةَ وَ زَوَّجَهُ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ وَلِدَ لَهُ الْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ علیهما السلام قَالَ بَلَى قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَانَ لِى شَدِيدَ الْمَحَبَّة حَتَّى تَبَنَّانِى لِذَلِكَ فَكُنْتُ أَدْعَى زَيْدَ بْنَ مُحَمَّدٍ إِلَى أَنْ وُلِدَ لِعَلِيُّ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهما السلام فَكَرِهْتُ ذَلِكَ لِأَجْلِهِمَا وَقُلْتُ لِمَنْ كَانَ يَدْعُونِي أُحِبُّ أَنْ تَدْعُونِي زيْداً مَوْلَى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَإِنِّى أَكْرَهُ أَنْ أَضَاهِيَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ علیهما السلام فَلَمْ يَزَلْ ذَلِكَ حَتَّى صَدَّقَ اللَّهُ ظَنِّى وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ يَعْنِي قَلْبِا يُحِبُّ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ آلَهُ يُعَلِّمُهُمْ وَ قَلْباً يُعَظَّمُ بِهِ غَيْرَهُمْ كَتَعْظِيمِهِمْ أَوْ قَلْباً يُحِبُّ بِهِ أَعْدَاءَهُمْ بَلْ مَنْ أَحَبَّ أَعْدَاءَهُمْ فَهُوَ يُبْغِضُهُمْ وَ لَا يُحِبُّهُمْ وَ مَنْ سَوَّى بِهِمْ مَوَالِيَهُمْ فَهُوَ يُبْغِضُهُمْ وَلَا يُحِبُّهُمْ ثُمَّ قَالَ وَ ما جَعَلَ أَزْواجَكُمُ اللَّائِي تُظاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِكُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ إِلَى وَأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللهِ يَعْنِي الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهما السلام أَولَى بِبُنُوةَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي كِتَابِ اللَّهِ وَ فَرْضِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِنَّا أَنْ تَفْعَلُوا إلى أَولِيائِكُمْ مَعْرُوفاً إِحْسَاناً وَ إكْرَاماً لَا يَبْلُغُ ذَلِكَ مَحَلَّ الْأَوْلَادِ كَانَ ذلِكَ فِي الْكِتاب مَسْطُوراً فَتَرَكُوا ذَلِكَ وَ جَعَلُوا يَقُولُونَ زَيْدُ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ فَمَا زَالَتِ النَّاسُ يَقُولُونَ لِى هَذَا وَ أَكْرَهُهُ حَتَّى أَعَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله

ص: 20

تیرها را نداریم در این اثناء نوری را مشاهده کردیم که از دهان قیس بن عاصم منقری خارج می شد که همچون آتش شعله ور بود و نیز نوری همانند روشنی زهره و مشتری از دهان قتاده بن نعمان خارج می گردید و نیز نوری از دهان عبدالله بن رواحه و زید بن حارثه چون تلألؤ ماه در شب ظلمانی و شعاع خورشید خارج می شد». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «اما نوری که از دهان زید بن حارثه خارج شد و از شعاع خورشید نورانیتر بود در حالی که زید بزرگوارترین قوم و با فضیلت ترین لشکریان بود و خداوند بر حالات این بنده آگاه است لذا وی را برگزیده و او را برای علم خویش انتخاب نمود. و در همان روزی که مقارن شب مبارزه بود و مسلمانان بر دشمن غلبه نمودند فردی از لشکر مردی از منافقان خدمت زید آمد و قصدش برهم زدن رابطه ی زید و علی بن ابیطالب علیه السلام بود، لذا به زید گفت: «بر تو مبارک باشد که هیچ نظیری در بین اهل بیت و اصحاب برای تو نیست و این مرتبه و نوری که از تو ساطع شد و ما آن را مشاهده کردیم امتحانی برای توست». زید به آن مرد گفت: «ای عبدالله تقوا را رعایت کن و در گفته ات افراط ننما و مرتبه ی مرا از آنچه هست بالاتر مپندار که خودت مخالف و منکر این مرتبه هستی و اگر من گفته های تو را بپذیرم همانند تو خواهم بود. ای عبدالله تو را به امری که در اوایل اسلام و بعد از آن تا هنگام ورود پیامبر صلی الله علیه وآله به مدینه و تزویج فاطمه علیها السلام به علی علیه السلام و تولد حسن و حسین علیهما السلام آگاه نکنم»؟ آن مرد گفت: «چرا مرا بر آن آگاه نما». زید گفت: «رسول خدا صلی الله علیه وآله مرا بسیار دوست داشت تا جایی که مرا به فرزند خواندگی پذیرفت و مرا زیدبن محمد می خواندند تا اینکه حسن و حسین علیهما السلام فرزندان علی علیه السلام متولد شدند و من به خاطر وجود آنها دوست نداشتم مرا نیز فرزند پیامبر صلی الله علیه وآله بخوانند و گفتم: «مرا زید دوستدار پیامبر صلی الله علیه وآله صدا بزنید و برایم زیبا نیست که در این مورد هم ردیف و شبیه حسن و حسین علیهما السلام قرار داده شوم. و این امر ادامه داشت تا اینکه خداوند اعتقاد مرا تأیید نمود و آیه ی شریفه ما جَعَلَ اللهُ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ را بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل فرمود یعنی خداوند برای هر کس دو قلب قرار نداده که با یک قلب حضرت محمد و آلش علیهم السلام را دوست بدارد و احترامشان نماید و با یک قلب دیگر غیر آنها را به اندازه ی ایشان احترام نماید و یا با قلب دیگر دشمنان را نیز دوست داشته باشد لذا هر که دشمنان آن ها را دوست داشته باشد با اهل بیت دشمنی می نماید و هرکس آنها را در یک رتبه بداند پس نسبت به اهل بیت بغض نموده و به آنها محبّت نخواهد داشت. سپس فرمود: ما جَعَلَ أَزْوَاجَكُمُ اللَّائِي تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِكُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ... وَأُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ في كتاب الله که مراد حسن و حسین علیهما السلام هستند که در کتاب خدا به فرزند بودن برای رسول خدا صلی الله علیه وآله سزاوارترند و بر مهاجرین و مؤمنان واجب است که با اولیاء خویش به نیکی و احسان و بزرگواری برخورد نمایند به گونه ای که محبّت ایشان به فرزندانشان نیز به این حد نرسد و این امر از اموری است که در قرآن ذکرر شده ولی ایشان این مهم را ترک نموده به حدی که می گفتند: «زید فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله است». این امر همچنان ادامه داشت و مرا فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله

ص: 21

الْمُوَاخَاةَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ زَيْدُ يَا عَبْدَ اللَّهِ إِنَّ زَيْداً مَوْلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام كَمَا هُوَ مَوْلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَلَا تَجْعَلْهُ نَظِيرَهُ فَلَا تَرْفَعُهُ فَوْقَ قَدْرِهِ فَتَكُونَ كَالنَّصَارَى لَمَّا رَفَعُوا عِيسَى ال ال فَوْقَ قَدْرِهِ فَكَفَرُوا بِاللَّهِ الْعَظِيمِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَلِذَلِكَ فَضَّلَ اللَّهُ زَيْداً بمَا رَأَيْتُمْ وَ شَرِّفَهُ بِمَا شَاهَدتُمْ وَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ نَبِيَا صلی الله علیه وآله إِنَّ الَّذِي أَعَدَّهُ اللَّهُ لِزَيْدِ فِي الْآخِرَةَ لَيَصْغُرُ فِي جَنْبِهِ مَا شَهِدْتُمْ فِي الدُّنْيَا مِنْ نُورِهِ إِنَّهُ لَيَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ نُورُهُ يَسِيرُ أَمَامَهُ وَ خَلْفَهُ وَ يَمِينَهُ وَ يَسَارَهُ وَ فَوْقَهُ وَ تَحْتَهُ مِنْ كُلِّ جَانِبِ مَسِيرَةَ أَلْفِ سَنَة. (1)

قوله تعالى: ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ الله فَإِنْ أَوْ تَعْلَمُوا آبَاءَهُمْ فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ وَ مَواليكُمْ وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناح فيما أَخْطَأْتُم بِهِ وَ لكِنْ ما تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَكَانَ اللهُ غَفُوراً رَحِيماً (5)

1 - الكاظم علیه السلام - مَنْ كَانَتْ أُمُّهُ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ وَ أَبُوهُ مِنْ سَائِرِ قُرَيْشٍ فَإِنَّ الصَّدَقَاتِ تَحِلُّ لَهُ وَ لَيْسَ لَهُ مِنَ الْخُمُسِ شَيْءٍ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ. (2)

2 - الرضا علیه السلام - عَن مُحَمَّدِ بن سَنَانِ أَنَّ أَبَا الْحَسَن عَلَى بْن مُوسَى الرَّضَا علیه السلام كَتَبَ إِلَيْهِ فِي جَوَاب مَسَائِلِهِ ... عِلَّةُ تَحْلِيل مَالَ الْوَلَدِ لِوَالِدِهِ بِغَيْرِ إِذْنِهِ وَ لَيْسَ ذَلِكَ لِلْوَلَدِ لِأَنَّ الْوَلَدَ مَوْهُوبُ لِلْوَالِدِ فِي قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَهَبُ لِمَنْ يَشَاءُ إِنَاثًا وَيَهَبُ مَنْ يَشَاءُ الذُّكُورَ مَعَ أَنَّهُ الْمَأْخُوذُ بِمَتُوتَنِهِ صَغِيراً وَ كَبِيراً وَ الْمَنْسُوبُ إِلَيْهِ وَ الْمَدْعُو لَهُ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَ قَوْل النبی صلی الله علیه وآله أَنْتَ وَمَالُكَ لِأَبيكَ وَلَيْسَتِ الْوَالِدَةُ كَذَلِكَ. (3)

قوله تعالى : النَّبِيُّ أَوّلى بِالْمُؤمِنينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ الله مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلا أَنْ تَفْعَلُوا إلى أَوْلِيَائِكُمْ مَعْرُوفاً كانَ ذلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُوراً (6)

باب : النَّبِيُّ أولى بالمؤمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ

ص: 22

خطاب می کردند و من از این امر ناخرسند بودم تا اینکه پیامبر صلی الله علیه وآله امر برادری بین خود و علی بن ابیطالب علیه السلام را دوباره مطرح نمود». سپس زید گفت: «ای عبدالله همانا زید دوستدار على علیه السلام است همانگونه که دوستدار پیامبر صلی الله علیه وآله است پس او را همانند این بزرگوار قرار مده و زید را بیشتر از مرتبه اش بالاندان در غیر اینصورت همچون مسیحیان خواهیم بود که مقام عیسی علیه السلام را بیش از حد بالا بردند و به خداوند عظیم کافر شدند». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «به خاطر این سخنان زید بود که که خداوند به زید آنچه مشاهده کردید فضیلت و شرافت داد و قسم به خداوندی که مرا به پیامبری برگزید آن نوری که شما مشاهده نمودید در برابر آنچه خداوند در آخرت برای زید مهیا نموده است بسیار ناچیز است. و زید در روز قیامت در حالی حاضر می شود که نورش در مقابل و پشت و درچپ و راست و بالا و پایین و از هر جهت تا مسیر هزار سال حرکت می کند».

آن ها را به نام پدرانشان بخوانید که این کار نزد خدا عادلانه تر است؛ و اگر پدرانشان را نمی شناسید، آنها برادران دینی و یاران شما هستند؛ اما گناهی بر شما نیست در خطاهایی که [در نامیدن آن ها به نام دیگران] از شما سر می زند، ولی آنچه را از روی عمد می گویید [ مورد مؤاخذه قرار خواهد داد ]؛ و خداوند آمرزنده و مهربان است. (5)

1- امام کاظم علیه السلام - هر کس مادرش از بنی هاشم باشد و پدرش از دیگر خانواده های قریش باشد، صدقه به آنان جایز است و بهره ای از خمس ندارند؛ چرا که خدای عزوجل می فرماید: ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ.

2- امام رضا علیه السلام - محمد بن سنان گوید: امام رضا علیه السلام در پاسخ پرسش هایش نوشت ... دلیل حلال بودن مال فرزند برای پدر بدون اجازه ی او و حال اینکه مال پدر برای پسر بدون اجازه ی او حلال نیست آن است که فرزند بخشیده شده به پدر است خداوند در این آیه شریفه می فرماید: به هرکس اراده کند دختر می بخشد و به هرکس بخواهد پسر. (شوری /49) افزون بر آنکه، پدر در مقابل هزینه ی فرزند چه کوچک و بزرگ بازخواست می شود (پدر متکفل اوست) و فرزند به او نسبت داده می شود و به نام وی خوانده می شود. به دلیل این سخن خداوند ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ الله. و به دلیل این سخن پیامبر صلی الله علیه وآله: «تو و مالت، متعلّق به پدرت هستی. ولی مادر، این گونه نیست».

پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان اولی و سزاوارتر است؛ و همسران او مادران آن ها (مؤمنان) محسوب می شوند؛ و خویشاوندان نسبت به یگدیگر از مؤمنان و مهاجران در آنچه خدا مقرر داشته اولی هستند، مگر اینکه بخواهید نسبت به دوستانتان نیکی کنید [و سهمی از اموال خود را به آنها بدهید]؛ این حکم در کتاب الهی نوشته شده است.

بخش 1: پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان اولی و سزاوارتر است.

ص: 23

1 - 1 - الصادق علیه السلام - عَن عَبْدِ الْأَعْلَى قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ الْعَامَّةِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قَالَ مَنْ مَاتَ وَ لَيْسَ لَهُ إِمَامُ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً فَقَالَ الْحَقَّ وَ اللَّهِ قُلْتُ فَإِنَّ إِمَاماً هَلَكَ وَ رَجُلُ بخُرَاسَانَ لَا يَعْلَمُ مَنْ وَصِيُّهُ لَمْ يَسَعُهُ صِيَّهُ لَمْ يَسَعُهُ ذَلِكَ قَالَ لَا يَسَعُهُ إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا هَلَكَ وَقَعَتْ حُجَّةً وَصِيِّهِ عَلَى مَنْ هُوَ مَعَهُ فِي الْبَلَدِ وَ حَقُّ النَّفْر عَلَى مَنْ لَيْسَ بِحَضَرَتِهِ إِذَا بَلَغَهُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ قُلْتُ فَنَفَرَ قَوْمُ فَهَلَكَ بَعْضُهُمْ قَبْلَ أَنْ يَصِلَ فَيَعْلَمَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ مَنْ يَخْرُجُ مِنْ بَيْتِهِ مهاجراً إلى الله وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الموتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى الله قلتُ فَبَلَغَ الْبَلَدَ بَعْضُهُمْ فَوَجَدَكَ مُغْلَقاً عَلَيْكَ بَابُكَ وَ مُرْخَى عَلَيْكَ سِتْرَكَ لَا تَدْعُوهُمْ إِلَى نَفْسِكَ وَ لَا يَكُونُ مَنْ يَذْلُهُمْ عَلَيْكَ فَبِمَا يَعْرِفُونَ ذَلِكَ قَالَ بكِتاب اللَّهِ الْمُنْزَلَ قُلْتُ فَيَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ كَيْفَ قَالَ أَرَاكَ قَدْ تَكَلَّمْتَ فِي هَذَا قَبْلَ الْيَوْمِ قُلْتُ أَجَلْ قَالَ فَذَكِّرْ مَا أَنْزَلَ اللهُ فِي عَلِيٌّ علیه السلام وَ مَا قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي حَسَنِ وَ حُسَيْنِ علیهما السلام وَ مَا خَصَّ اللَّهُ بِهِ عَلِيًّا علیه السلام وَ مَا قَالَ فِيهِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنْ وَصِيَّتِهِ إِلَيْهِ وَ نَصْبِهِ إِيَّاهُ وَ مَا يُصِيبُهُمْ وَإِقْرَارِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ علیهما السلام بِذَلِكَ وَ وَصِيَّتِهِ إِلَى الْحَسَنَ علیه السلام وَتَسْلِيمٍ الْخَسَيْنَ علیه السلام لَهُ بِقَوْلِ اللَّهِ النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أولى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ الله. (1)

2-1- العسكرى علیه السلام - وَأُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَولى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللهِ يَعْنِي الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهما السلام أَوْلَى بِبُنُوَّةً رَسُول الله صلى الله عليه وآله وسلم فِي كِتَابِ اللهِ وَ فَرْضِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلى أَوْلِيائِكُمْ مَعْرُوفاً إِحْسَاناً وَإِكْرَاماً لَا يَبْلُغُ ذَلِكَ مَحَلَ الْأَوْلَادِ كَانَ ذلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورا. (2)

3-1- الباقر علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدِ بْن زَيْدِ مَوْلَى أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ سَأَلْتُ مَوْلَايَ فَقُلْتُ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوّلى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللهِ قَالَ هُوَ عَلَى علیه السلام. (3)

ص: 24

1-1- امام صادق علیه السلام - عبدالاعلی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی سخن عامه پرسیدم که گویند: «رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده: «هر که بمیرد و امامی نداشته باشد، به مرگ جاهلیت مرده است» فرمود: «به خدا قسم! درست است». عرض کردم: «امامی [در مدینه] وفات کرده و مردی در خراسان است و نمی داند وصی او کیست، همین دوری از امام برای او عذر نیست»؟ فرمود: «برای او عذر نیست. همانا چون امام بمیرد. حجّت وصیّش بر کسانی است که در شهر او هستند [پس آن ها باید وصی امام را با حجت امامت تعیین کنند] و بر کسانی که در شهر امام نیستند، چون خبر وفات او را شنیدند، لازم است کوچ کنند، همانا خدای عزوجل می فرماید: چرا از هر گروهی از آنان طایفه ای کوچ نمی کند [و طایفه ای در مدینه بماند]، تا در دین [و معارف و احکام اسلام] آگاهی یابند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آنها را بیم دهند؟ شاید [از مخالفت فرمان پروردگار] بترسند، و خودداری کنند (توبه/122). عرض کردم: «اگر دسته یی کوچ کردند و بعضی از آنها پیش از آنکه [به شهر امام] برسند و آگاهی پیدا کنند، بمیرند»؟ فرمود: خدای عزوجل می فرماید: و هرکس به عنوان مهاجرت به سوی خدا و پیامبر او، از خانه خود بیرون رود، سپس مرگش فرا رسد، پاداش او بر خداست. (نساء/ 100) عرض کردم: «اگر بعضی از آنها به شهر امام رسیدند و دیدند شما در خانه ی خود را بسته و به روی خود پرده انداخته اید، نه خود شما مردم را به سوی خود خوانید و نه دیگری ایشان را به شما راهنمایی کند، چگونه امام را بشناسند»؟ فرمود: «به وسیله ی کتاب منزل خدا». عرض کردم: «خدای عزوجل [در قرآن] چگونه می فرماید»؟ امام فرمود: «به نظرم پیش از این هم در این باره سخن گفته ای؟ (از من پرسیده یی)»؟ عرض کردم: «آری» آن گاه حضرت آیاتی را که خدا درباره ی علی علیه السلام نازل فرموده و آنچه پیغمبر صلی الله علیه وآله درباره ی به حسن و حسین علیهما السلام به علی علیه السلام فرموده و آنچه را خدا به علی علیه السلام اختصاص داده و وصیتی را که پیغمبر صلی الله علیه وآله درباره ی او نموده و منصوبش فرموده و مصیباتی که به آنها می رسد و اعتراف حسن و حسین علیهما السلام را به آن و وصیتش را به حسن علیه السلام و تسلیم کردن حسین علیه السلام امر امامت را طبق کلام خدا: النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أولى بِبَعْضٍ في كتاب الله همه را یاد آور شد.

2-1- امام عسکری علیه السلام - مراد از وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَولى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ الله حسين و حسین علیهما السلام هستند که در کتاب خدا سزاوارتر به فرزندی رسول خدا صلی الله علیه وآله می باشند و مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ المهاجِرِينَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلى أَولِيائِكُمْ مَعْرُوفاً به خاطر اینکه با اولیاء خود به نیکی و احسان و اکرام برخورد نمایند تا حدی که جایگاه فرزندانشان به این رتبه نمی رسد و كانَ ذلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا این حقیقت در قرآن مذکور است.

3-1- امام باقر علیه السلام - محمد بن زید غلام امام باقر علیه السلام گوید: «از مولایم درباره ی آیه ی وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ پرسیدم فرمود: «منظور علی علیه السلام است».

ص: 25

4-1- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ سُلَيْم بْن قَيْسِ الْهِلَالِيٌّ قَالَ سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرِ الطَّيَّارِ يَقُولُ كُنَّا عِنْدَ الله مُعَاوِيَةَ وَالْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ علیهما السلام وَ عَبْدِاللَّهِ بْنُ عَبَّاس وَ عُمَرُ بْن أَبي سَلَمَةَ وَأَسَامَةُ بنُ زَيْدِ يَذْكُرُ حَدِيثاً جَرَى بَيْنَهُ وَبَيْنَهُ وَ أَنَّهُ قَالَ لِمُعَاوِيَةَ بْن أبي سُفْيَانَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ إِنِّي أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ ثُمَّ أَخِي عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام أولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا اسْتُشْهَدَ فَايْنِي الْحَسَنُ علیه السلام أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ ابْنِيَ الْحُسَيْنُ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا اسْتُشْهِدَ فَابْنُهُ عَلَى علیه السلام أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ سَتُدْرِكُهُ يَا عَلَى علیه السلام ثُمَّ ابْنِي مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيَّ الْبَاقِرُ علیه السلام أولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ سَتُدْرِكُهُ يَا حُسَيْنُ وَ تُكْمِلُهُ اثْنَا عَشَرَ إِمَامًا تِسْعَةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ علیهما السلام و عَبْدُ اللَّهِ ثُمَّ اسْتَشْهَدْتَ الْحَسَنَ وَالْحُسَيْنَا وَعَبْدَ اللَّهِ بْن عَبَّاس وَ عُمَرَ بْنَ أَبِي سَلَمَةَ وَ أَسَامَةَ بْن زَيْدٍ فَشَهِدُوا لِى عِنْدَ مُعَاوِيَةَ قَالَ سُلَيْمَ بْنُ قَيْس وَقَدْ كُنْتُ سَمِعْتُ ذَلِكَ مِنْ سَلْمَانَ رحمه اللهُ وَ أَبِي ذَرِّ رحمه الله وَ الْمِقْدَادِ وَأَسَامَةَ أَنَّهُمْ سَمِعُوا ذَلِكَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله. (1)

5-1- الرسول صلی الله علیه وآله - عَن ابْن عَبَّاس رحمه الله قَالَ كُنْتُ مَعَ مُعَاوِيَةَ وَقَدْ نَزَلَ بِذِي طُوًى فَجَاءَهُ سَعْدُ بْنُ أَبِي وَقَاصِ فَسَلَّمَ عَلَيْهِ فَقَالَ مُعَاوِيَةُ يَا أَهْلَ الشَّامِ هَذَا سَعْدُ وَ هُوَ صَدِيقُ لِعَلِيِّ اللهِ قَالَ فَطَاطَ الْقَوْمُ رُءُوسَهُمْ وَ سَبُوا عَلِيّاً فَبَكَى سَعْدُ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِيَةُ مَا الَّذِي أَبْكَاكَ قَالَ وَ لِمَ لَا أَبْكِي لِرَجُل مِ-نْ أَصْحَاب رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله يُسَبُّ عِنْدَكَ وَ لَا أَسْتَطِيعُ أَنْ أَغَيْرَ وَ قَدْ كَانَ فِي عَلِيٌّ خِصَالُ لَأَنْ تَكُونَ فِيَّ وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنَ الدُّنْيَا وَمَا فِيهَا أَحَدُهَا أَنَّ رَجُلًا كَانَ بِالْيَمَنِ فَجَاءَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام فَقَالَ لَأَشَكُونَكَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَدِمَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَسَأَلَهُ عَنْ عَلِيٌّ فَشَنَا عَلَيْهِ فَقَالَ صلی الله علیه وآله أَنْشُدُكَ بِاللَّهِ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَى الْكِتَابَ وَاخْتَصَّنِي بالرَّسَالَة أَعَنْ سَخَطَ تَقُولُ مَا تَقُولُ فِي عَلِيٌّ علیه السلام قَالَ نَعَمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ أَلَا تَعْلَمُ أَنِّى أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ قَالَ بَلَى قَالَ فَمَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِى علیه السلام مَوْلَاه. (2)

6-1- الرسول صلی الله علیه وآله - أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ أَمَرَنِي رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنْ أَخْرُجَ فَأَنَادِيَ فِي النَّاسِ ألَا مَنْ ظَلَمَ أجيراً أَجْرَهُ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ أَلَا مَنْ تَوَالَى غَيْرَ مَوَالِيهِ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ أَلَا وَ مَنْ. أَبَوَيْهِ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام فَخَرَجْتُ فَنَادَيْتُ فِي النَّاسِ كَمَا أَمَرَنِي النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله فَقَالَ لِي عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ هَلْ لِمَا نَادَيْتَ بِهِ مِنْ تَفْسِير فَقُلْتُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ صلی الله علیه وآله أَعْلَمُ قَالَ فَقَامَ عُمَرُ وَ

ص: 26

4-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - سلیم بن قیس هلالی گوید: از عبدالله بن جعفر طیار شنیدم که می گفت: «من و حسن و حسین علیهما السلام و عبدالله بن عباس رحمه الله و عمر بن ابی سلمة و اسامة بن زید نزد معاویه بودیم و حدیثی را که ما بین آنها بحث شده بود، یاد می کرد و اینکه به معاویه بن ابی سفیان گفته است که از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: «من از مؤمنان بر خودشان اولی هستم، سپس برادرم علی علیه السلام اولای به مؤمنان از خودشان است و آنگاه که شهید شود حسن علیه السلام اولای به مؤمنان از خودشان است، سپس فرزندم

حسین علیه السلام اولای به مؤمنان از خودشان است و چون شهید شود، فرزندش علی اولای به مؤمنان از خودشان خواهد بود و تو ای علی علیه السلام! او را خواهی دید، سپس فرزندش محمّدبن علی علیه السلام اولای به مؤمنان از خودشان خواهد بود و تو ای حسین علیه السلام او را خواهی دید، سپس دوازده امام را کامل کرد و نه تن آنها از فرزندان حسین علیه السلام هستند». عبدالله بن جعفر گوید: «سپس از حسن و حسین علیهما السلام و عبدالله بن عباس و عمر بن أبی سلمة و اسامة بن زید گواهی خواستم و آنان نزد معاویه برایم شهادت دادند»، من از سلمان رحمه الله و ابوذر رحمه الله و مقداد رحمه الله و اسامة بن زيد رحمه الله نیز این حدیث را شنیدم و آنها هم گفتند که آن را از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیده اند.

5-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - از ابن عباس رحمه الله روایت است که گفت: نزد معاویه که در ذی طوی مسکن گزیده بود، رفته بودم که سعدبن ابی وقاص پیش معاویه آمد و بر او سلام کرد. معاویه گفت: «ای مردم شام! این، سعد بن ابی وقاص و دوست علی علیه السلام است». مردم، سر را به زیر انداخته و به على علیه السلام دشنام دادند. پس سعد گریست و معاویه به او گفت: «چرا گریه می کنی»؟ سعد پاسخ داد: «چرا گریه نکنم در حالی که نزد تو به مردی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله دشنام داده می شود و من نمی توانم کاری بکنم؟ در حالی که علی علیه السلام دارای صفاتی است که اگر یکی از آنها در من بود، آن را بیشتر از دنیا و آنچه که در آن است، دوست می داشتم. یکی از آن صفات این است که مردی در یمن بود و آن مرد به علی علیه السلام گفت: «نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله از تو شکایت می کنم». آن مرد نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمده و درباره ی علی علیه السلام از او پرسید. رسول خدا صلی الله علیه وآله على علیه السلام را مدح نموده و فرمود: «تو را به خدایی که این کتاب را بر من نازل فرمود و رسالت را به من اختصاص داد، سوگند می دهم، آیا از روی خشم این مطالب را پیرامون علی بن ابی طالب علیه السلام می گویی»؟ آن مرد پاسخ داد: «آری، ای رسول خدا صلی الله علیه وآله»! رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: آیا نمی دانی که من شایسته تر از مؤمنان به خودشان هستم»؟ آن مرد پاسخ داد: «آری می دانم». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «پس هرکه من مولای اویم، علی علیه السلام، مولای اوست»».

6-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «پیامبر صلی الله علیه وآله به من امر نمود بیرون بروم و در میان مردم فریاد بزنم؛ لعنت خدا بر کسی که در پرداخت اجر اجیری به او ستم روا دارد؛ لعنت خدا بر کسی که غیر از مولای خود مولای دیگری برگزیند؛ لعنت خدا بر کسی که به والدین خود دشنام

ص: 27

جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَدَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالَ عُمَرُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هَلْ لِمَا نَادَى عَلَى علیه السلام مِنْ تَفْسِير قَالَ نَعَمْ أَمَرْتُهُ أَنْ يُنَادِيَ أَنَا مَنْ ظَلَمَ أجيراً أَجْرَهُ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَاللَّهُ صلی الله علیه وآله يَقُولُ قُلْ لَا أَسْتَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمُوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى فَمَنْ ظَلَمَنَا فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ أَمَرْتُهُ أَنْ يُنَادِيَ مَنْ تَوَالَى غَيْرَ مَوَالِيهِ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ اللَّهُ يَقُولُ النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلَى علیه السلام مَوْلَاهُ فَمَنْ تَوَالَى غَيْرَ عَلَى علیه السلام فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ أَمَرْتُهُ أَنْ يُنَادِيَ مَنْ سَبَّ أَبَوَيْهِ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ. (1)

7-1- أمير المؤمنين علیه السلام - قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ قَالَ وَأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللهِ فَنَحْنُ أَولَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ وَ نَحْنُ وَرِثْنَاهُ وَ نَحْنُ أُولُو الْأَرْحَامِ الَّذِينَ وَرِثْنَا الْكَعْبَةَ وَ نَحْنُ آلَ إِبْرَاهِيم. (2)

8-1- أمير المؤمنين علیه السلام - رُوىَ أَنَّ عَلِيّا علیه السلام كَتَبَ إِلَى مُعَاوِيَةَ: مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيٌّ بن أبي طَالِب أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِلَى مُعَاوِيَةَ ... فَنَحْنُ آلُ نَبِيِّنَا مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله أَلَمْ تَعْلَمْ يَا مُعَاوِيَةً إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ نَحْنُ أُولُو الْأَرْحَامِ قَالَ اللَّهَ تَعَالَى النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللهِ نَحْنُ أَهْلُ بَيْتِ ... فَكَتَبَ مُعَاوِيَةُ مِنْ مُعَاوِيَةَ بْن أبي سُفْيَانَ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام قَدِ انْتَهَى إِلَيَّ كِتَابُكَ فَأَكْثَرْتَ فِيهِ ذِكْرَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَ آدَمَ وَنُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ علیهم السلام وَذِكْرَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ قَرَابَتِكُمْ مِنْهُ وَ مَنْزِلَتَكُمْ وَحَقَّكَ وَ لَمْ تَرْضَ بِقَرَابَتِكَ مِنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله حَتَّى انْتَسَبْتَ إِلَى جَمِيعِ النَّبِيِّين علیهم السلام ... فَأَجَابَهُ علیه السلام وَأَمَّا الَّذِي أَنْكَرْتَ مِنْ نَسَبى مِنْ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام وَ قَرَابَتِي مِنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ فَضْلِي وَ حَتَّى وَ مُلْكِي وَ إِمَامَتِي فَإِنَّكَ لَمْ تَزَلْ مُنْكِراً لِذَلِكَ لَمْ يُؤْمِنْ بِهِ قَلْبُكَ أَلَا وَإِنَّا أَهْلَ الْبَيْتَ كَذَلِكَ لَا يُحِبُّنَا كَافِرَ وَلَا يُبْغِضُنَا مُؤْمِنُ وَ الَّذِي أَنْكَرْتَ مِنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً فَأَنْكَرْتَ أَنْ تَكُونَ فِينَا فَقَدْ قَالَ اللَّهُ النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللهِ وَ نَحْنُ أولى به. (3)

ص: 28

دهد». بیرون رفتم و همانگونه که پیامبر صلی الله علیه وآله به من امر نموده بود در میان مردم فریاد زدم، پس عمر بن خطاب به من گفت: «آیا برای آنچه که ندا دادی تفسیری وجود دارد»؟ گفتم: «خدا و رسولش داناترند». عمر و گروهی از مردم بر پیامبر صلی الله علیه وآله وارد شدند و گفتند: «آیا تفسیری برای این وجود دارد»؟ حضرت فرمود: «آری: به او (علی علیه السلام) امر کردم که فریاد لعنت خدا بر کسی که در پرداخت اجر اجیری به او ستم روا دارد، چراکه خداوند متعال می فرماید: بگو: «من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم [اهل بیتم]. (شوری/23) هرکس ما ظلمی روا دارد، خداوند او را لعنت کند. فرمان دادم فریاد زند: «لعنت خدا بر کسی که غیر از مولای خود مولای دیگری برگزیند»؛ چراکه خداوند می فرماید: النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ و هرکس که من مولای اویم، پس علی علیه السلام مولای اوست و هرکس که ولایت غیر او را بپذیرد، خدا لعنتش کند. و به او امر کردم فریاد زند: «لعنت خدا بر کسی که به والدین خود دشنام دهد».

7-1- امام علی علیه السلام - خداوند در این آیه فرماید: إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِيُّ و نيز فرموده است: وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَولى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ الله. پس ماییم شایسته ترین مردم نسبت به حضرت ابراهیم علیه السلام و ماییم وارث و رحم و خانواده ی او که وارث کعبه شدیم، و ماییم آل ابراهیم علیه السلام

1-8- امام علی علیه السلام - در روایت است: علی علیه السلام به معاویه نوشت: «از بنده خدا علی، امیرمؤمنان به معاويه ... ما نیز اهل بیت پیامبر، محمد صلی الله علیه وآله هستیم. ای معاویه آیا نمی دانی که خدا می فرماید: سزاوارترین مردم به ابراهیم، آنها هستند که از او پیروی کردند، و [در زمان و عصر او، به مکتب او وفادار بودند همچنین] این پیامبر و کسانی که [به او] ایمان آورده اند [ از همه سزاوارترند]. (آل عمران /68) و ما هستیم اولو الارحام که در این آیه آمده است: النَّبِيُّ أَولى بالمؤمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَولى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ الله؛ ما اهل بيت هستیم ... معاویه در پاسخ علی علیه السلام نوشت: «از معاوية بن ابی سفیان به علی بن ابی طالب علیه السلام، نامه ات به من رسید در آن از ابراهیم و اسماعیل و آدم و نوح علیهم السلام و پیامبران بسیار یاد کرده بودی. از محمد یاد کرده بودی و خویشاوندیتان با او و منزلتتان در نزد او و حق خود به خویشاوندی ات با محمد صلی الله علیه وآله راضی نشده، خود را به همه ی پیامبران نسبت داده بودی ... ». امام علیه السلام در جواب فرمود: «اما اینکه منکر آن هستی که من نسب به ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام می رسانم یا خویشاوندی مرا با محمد صلی الله علیه وآله انکار می کنی و فضل و حق مرا و فرمانروایی و امامت مرا منکر هستی ، آری، تو همیشه منکر آن بوده ای و هرگز دلت ایمان نیاورده. بدان که ما اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله هستیم. کافر ما را دوست ندارد و مؤمن کینه ی ما به دل نمی گیرد. و آنچه از کلام خداوند: ما به آل ابراهیم، [که یهود از خاندان او هستند نیز]، کتاب و حکمت دادیم و حکومت عظیمی در اختیار آن ها [ پیامبران بنی اسرائیل] قرار دادیم (نساء/54) انکار نمودی؛ انکار فضیلت و به تحقیق خداوند متعال می فرماید: النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُوا

الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتاب الله و ما به این اولویت سزاوارتریم.

ص: 29

9-1- الرسول صلی الله علیه وآله - الْإِمَامِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ حَدَّثَنِي أَبي عَلَى علیه السلام قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام قَالَ بَيْنَمَا أَصْحَابُ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم جُلُوسٌ فِي مَسْجِدِهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ علیه السلام يَتَذَاكَرُونَ فَضْلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِذْ دَخَلَ عَلَيْنَا حِبْرُ مِنْ أَحْبَارِ يَهُودِ أَهْلِ الشَّامِ قَدْ قَرَأَ التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحْفَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَالْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ عَرَفَ دَلَائِلَهُمْ فَسَلَّمَ عَلَيْنَا وَ جَلَسَ ثُمَّ لَبِثَ هُنَيْئَةٌ (هُنَيْهَةً) ثُمَّ قَالَ يَا أُمَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله مَا تَرَكْتُمْ لِنَبِيٍّ دَرَجَةً وَ لَا لِمُرْسَل فَضِيلَةً إِلَّا وَقَدْ تَحَمَّلْتُمُوهَا لِنَبِّكُمْ صلی الله علیه وآله فَهَلْ عِنْدَكُمْ جَوَابُ إِنْ أَنَا سَأَلْتُكُمْ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام سَلْ يَا أَخَا الْيَهُودِ مَا أَحْبَبْتَ فَإِنِّى أَجِيبُكَ عَنْ كُلِّ مَا تَسْأَلُ بِعَوْنِ اللَّهِ تَعَالَى وَ مَنْهِ فَوَ اللَّهِ مَا أَعْطَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَبيّاً وَ لَا مُرْسَلًا دَرَجَةً وَ لَا فَضِيلَةً إِلَّا وَقَدْ جَمَعَهَا لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ زَادَهُ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَالْمُرْسَلِينَ أَضَعَافاً مُضَاعَفَةٌ ... زَادَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ تَكْرِمَةَ بِأَخْذِ مِيثَاقِهِ قَبْلَ النَّبِيِّينَ وَ أَخْذِ مِيثَاقِ النَّبِيِّينَ بِالتَسْلِيم وَالرِّضَا علیه السلام وَ التَّصْدِيقِ لَهُ فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذلِكُمْ إِصْرِي قالُوا أَقْرَرْنا قَالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ وَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله أَولى بالمؤمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِم. (1)

9-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام کاظم علیه السلام از پدرانش از امام علی علیه السلام روایت می کند که فرمود: در حالی که یاران رسول خدا صلی الله علیه وآله پس از رحلت ایشان در مسجد رسول خدا صلی الله علیه وآله نشسته بودند و درباره ی فضائل پیامبر صلی الله علیه وآله گفتگو می کردند، در این موقع عالمی از علمای یهود از شام وارد شد؛ این عالم تورات انجیل و زبور و صحف ابراهیم و انبیاء را خوانده بود و به برهان هایشان آشنایی داشت، پس از از لحظه ای استراحت گفت: «ای امت محمد صلی الله علیه وآله ، هیچ مقام و فضیلتی نماند مگر اینکه، آنها را پیامبرتان به دست آورد، آیا اگر بپرسم می توانید پاسخ دهید»؟ امام علی علیه السلام به او فرمود: «تا می توانی بپرس ای برادر یهودی؟ من به یاری خدا به تو پاسخ می گویم، سوگند به خدا! همه ی درجات و فضیلت های پیامبران، یکجا و چند برابر در وجود محمد صلی الله علیه وآله جمع شده است ... و خداوند به واسطه ی بزرگداشت او از پیامبران پیش از او عهد و پیمان به تسلیم شدن و رضا و تصدیق کردن او گرفته در آنجا که فرموده است: وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إبراهيم؛ [به خاطر آور] هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم، و [ همچنین] از تو و از نوح و ابراهیم. (احزاب /7) و فرموده است: و [ به خاطر بیاورید ] هنگامی را که خداوند، از پیامبران [و پیروان آن ها]، پیمان مؤکد گرفت، که هرگاه کتاب و دانش به شما دادم، سپس پیامبری به سوی شما آمد که آنچه را با شماست تصدیق می کند، به او ایمان بیاورید و او را یاری کنید! سپس [خداوند] به آنها گفت: «آیا به این موضوع، اقرار دارید؟ و بر آن، پیمان مؤکد بستید»؟ گفتند: « [آری] اقرار داریم»!. (آل عمران /81) و خدای عزوجل فرمود: النَّبِيُّ أَولَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِم.

أَنَا أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَهَلْ تُقِرُونَ بِذَلِكَ وَ تَشْهَدُونَ لِي بِهِ فَقَالُوا نَعَمْ نَشْهَدُ لَكَ بِذَلِكَ فَقَالَ أَنَا مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَإِنَّ عَلِيّا علیه السلام مَوْلَاهُ وَ هُوَ هَذَا ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ عَلَى علیه السلام فَرَفَعَهَا مَعَ يَدِهِ حَتَّى بَدَتْ آبَاطُهُمَا ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَآلَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهِ. (1)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - عَن عَطِيَّةَ السَّعْدِيٍّ قَالَ سَأَلْتُ حُذَيْفَةَ بْنِ الْيَمَانِ عَنْ إِقَامَةِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله عَلِيّاً يَوْمَ الْغَدِيرِ غَدِيرِخُمَّ كَيْفَ كَانَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَنْزَلَ عَلَى نَبِّیهِ صلی الله علیه وآله أَقُولَ أَنَا لَعَلَّهُ يَعْنِي بِالْمَدِينَة النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا هَذِهِ الْوَلَايَةُ الَّتِي أَنْتُمْ بِهَا أَحَقُّ مِنَّا بِأَنْفُسِنَا فَقَالَ صلی الله علیه وآله السَّمْعَ وَالطَّاعَةَ فِيمَا أَحْبَبْتُمْ وَكَرِهْتُمْ فَقُلْنَا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّه عَلَيْكُمْ وَ مِيثَاقَهُ الَّذِي واثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام - قَالَ رِيَاحُ بْنُ الْحَارِثِ كُنْتُ فِي الرَّحْبَة مَعَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِذْ أَقْبَلَ رَكْبُ يَسِيرُونَ حَتَّى أَنَاخُوا بالرَّحْبَة أنَاخُوا بِالرَّحْبَةِ ثُمَّ أَقْبَلُوا يَمْشُونَ حَتَّى أَتَوْا عَلِيَا علیه السلام فَقَالُوا السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ قَالَ مَنِ الْقَوْمُ قَالُوا مَوَالِيكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ فَنَظَرْتُ إِلَيْهِ وَ هُوَ يَضْحَكُ وَ يَقُولُ مِنْ أَيْنَ وَ أَنْتُمْ قَوْمُ عَرَبُ قَالُوا سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ يَوْمَ غَدِير خُمَّ وَ هُوَ آخِذُ بِيَدِكَ يَقُولُ أَيُّهَا النَّاسُ أَلَسْتُ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ قُلْنَا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ مَوْلَايَ وَأَنَا مَوْلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ عَلَى علیه السلام مَوْلَى مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَآلَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ فَقَالَ أَنْتُمْ تَقُولُونَ ذَلِكَ قَالُوا نَعَمْ. (3)

4- على بن إبراهيم رحمه الله - النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ قَالَ نَزَلَتْ وَ هُوَ أَبُ لَهُمْ وَ مَعْنَى أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ فَجَعَلَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَوْلَادَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ جَعَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَبا لَهُمْ لِمَنْ لَمْ يَقْدِرْ أَنْ يَصُونَ نَفْسَهُ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ مَالُ وَ لَيْسَ لَهُ عَلَى نَفْسِهِ وَلَايَةُ فَجَعَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى نَبِيَّهُ علیه السلام أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ هُوَ قَوْلُ رَسُول اللَّه صلی الله علیه وآله بغَدِير بغَدِير خُمَّ أَيُّهَا النَّاسُ أَ لَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ قَالُوا بَلَى ثُمَّ أَوْجَبَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ صلی الله علیه وآله مَا أَوْجَبَهُ لِنَفْسِهِ عَلَيْهِمْ مِنَ الْوَلَايَة فَقَالَ أَنَا مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلَى علیه السلام مَوْلَاهُ فَلَمَّا جَعَلَ اللَّهُ النَّبِي صلی الله علیه وآله أَبَ الْمُؤْمِنِينَ الْزَمَهُ مَنُونَتَهُمْ وَ

ص: 32

شهادت می دهید که نزد شما چنین هستم»؟ گفتند: «آری ما اقرار داریم که نزد ما از چنین منزلتی برخوردارید». پس فرمود: «اینک بدانید هر که من مولای اویم، علی نیز مولای اوست و او همین است». سپس دست علی علیه السلام را گرفته و با دست خود آنقدر بالا برد که زیربغل هر دو آشکار گردید، سپس فرمود: «خداوندا دوست بدار آن که دوستش می دارد و دشمن بدار آن که با وی دشمنی می ورزد». 2- پیامبر صلی الله علیه وآله - عطیه سعدی گوید: از حذیفه بن یمان در مورد کیفیت اقامه امامت علی علیه السلام در روز غدیر توسط رسول خدا صلی الله علیه وآله سؤال نمودم. گفت: «خداوند تعالی بر پیامبر صلی الله علیه وآله آیه ی النَّبِيُّ أَولَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهَاجِرِينَ را نازل فرمود و من گمان می کنم که مقصود حذیفه نزول آیه در مدینه بود. مسلمانان گفتند: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! این ولایتی که شما به آن سزاوارتر از ما هستید چه می باشد؟ فرمود: «شنیدن و پیروی نمودن در مورد آنچه آن را دوست دارید یا ناپسند می شمارید پس بگویید ما حکم را شنیدیم و اطاعت کردیم و خداوند آیه ی شریفه ی: و به یاد آورید نعمت خدا را بر شما، و پیمانی را که با تأکید از شما گرفت، آن زمان که گفتید: «شنیدیم و اطاعت کردیم (مائده/7) را نازل فرمود».

3- امام علی علیه السلام - ریاح بن حارث گوید: «در الرحبه با امیرالمؤمنین علیه السلام بودم که کاروانی در حال حرکت بودند تا به الرحبه رسیدند سپس به سوی علی علیه السلام آمدند و عرض کردند: «سلام برتو ای امیرالمؤمنین علیه السلام». حضرت پرسید: «شما چه کسانی هستید»؟ گفتند: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام ما از موالیان شما هستیم». ریاح می گوید به علی علیه السلام نگاه کردم دیدم آن حضرت خندید و فرمود: «شما کجا و قوم عرب کجا»؟ عرض کردند: «ما شنیدیم که رسول خدا صلی الله علیه وآله در روز غدیرخم دستت را گرفته و فرمود: «ای مردم آیا من به مؤمنان سزاوارتر از خودشان نیستم»؟ مسلمانان گفتند: «چرا ای رسول خدا». پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «خداوند مولای من و مولای مؤمنان است و علی مولای کسی است که من مولای او هستم خدایا هرکس او را دوست دارد دوست بدار و هرکس با او دشمنی می کند دشمن بدار». حضرت علی علیه السلام پرسید: «شما این چنین اعتقاد دارید»؟ گفتند: «بله».

4- علی بن ابراهیم رحمه الله - پیرامون تفسیر آيه: النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ گفته است: نازل شد در حالی که پیامبر صلی الله علیه وآله پدر آن هاست و با همین معنی زنان پیامبر صلی الله علیه وآله، مادران آنها می شوند. خداوند مؤمنین را فرزندان پیامبر صلی الله علیه وآله و پیامبر صلی الله علیه وآله را پدر آنها قرار داده، برای کسی که نمی تواند خود را حفظ کند، نه مالی دارد و نه قدرت اداره ی خود را دارد. پس خداوند پیامبرش را مقدم قرار داده بر مؤمنان از خودشان و این معنی همان است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در غدیر خم می فرماید: «مردم! من از خودتان بر خودتان مقدم نیستم»؟ گفتند: «چرا» بعد هرچه برای خود لازم و واجب نموده بود، برای امیرالمؤمنین علیه السلام اثبات کرد که همان ولایت است. و فرمود: «بدانید هرکس که من مولای اویم، علی علیه السلام، مولای اوست». چون خداوند پیامبر صلی الله علیه وآله را پدر مؤمنین قرار داده، خرج آن ها و تربیت یتیم هایشان را نیز به عهدهی او قرار داده است. در این موقع پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بر فراز منبر رفت و فرمود:

ص: 33

تَرْبيَةَ أَيْتَامِهِمْ فَعِنْدَ ذَلِكَ صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ مَنْ تَرَكَ مَالَا فَلِوَرَثَتِهِ وَ مَنْ تَرَكَ دَيْنَا أَوْ ضَيَاعاً فَعَلَى علیه السلام وَ إِلَيَّ فَأَلْزَمَ اللَّهُ نَبيَّهُ صلی الله علیه وآله لِلْمُؤْمِنِينَ مَا يُلْزِمُ الْوَالِدَ لِلْوَلَدِ وَ أَلْزَمَ الْمُؤْمِنِينَ مِنَ الطَّاعَة لَهُ مَا يُلْزِمُ الْوَلَدَ لِلْوَالِدِ فَكَذَلِكَ أَلْزَمَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَا أَلْزَمَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنْ ذَلِكَ وَ بَعْدَهُ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام وَاحِداً وَاحِداً. (1)

«هرکس مالی به جا بگذارد متعلّق به ورثهی اوست و هرکسی قرضی یا اهل و عیال بی سرپرست بگذارد، به عهده ی من است و به من برگشت می کند. خداوند برای پیامبرش آنچه را که پدر برای فرزندش تعهد می نماید، لازم شمرده و همان اطاعت را که فرزند از پدر باید بنماید، لازم نموده که مؤمنان از پیامبر صلی الله علیه وآله بنمایند. همین طور هرچه برای پیامبر صلی الله علیه وآله لازم شد، برای امیرالمؤمنین علیه السلام نیز لازم است و پس از آن جناب برای سایر ائمه علیهم السلام یکی پس از دیگری .

جمعه

1 - پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوجمیله مفضل بن صالح از برخی یارانش روایت می کند: رسول خدا صلی الله علیه وآله روز جمعه بعد از نماز ظهر، خطبه خواند و رو به مردم فرمود: «ای مردم! خداوند لطیف و خبیر به من خبر داده است هر پیامبری فقط به اندازه ی نصف عمر پیامبر قبلی خود، عمر می کند، و من گمان می کنم که به زودی فرا خوانده می شوم؛ پس اجابت می کنم. من مسئولم و شما نیز مسئولید؛ آیا این سخنان را برای شما بازگو نکردم؟ حال شما چه می گویید؟ گفتند: «گواهی می دهیم که تو این سخنان را بازگو کردی و نصیحت کردی و تلاش نمودی، پس خداوند بهترین پاداش را به تو ارزانی دارد». فرمود: «خدای من شاهد باش» سپس فرمود: «ای مردم! آیا گواهی نمی دهید که خدایی جز خدای یکتا وجود ندارد و محمد صلی الله علیه وآله بنده و فرستاده ی اوست و اینکه بهشت و جهنم حق است و مبعوث شدن پس از مرگ نیز حق است»؟ گفتند: «بله» فرمود: «خدای من شاهد باش» سپس فرمود: «ای مردم! خداوند مولا و سرور من است و من به مؤمنین از خودشان سزاوارترم، بدانید هر کس که من مولای اویم، علی علیه السلام، مولای اوست. خدایا! دوست بدار هر که او را دوست دارد و دشمن بدار هر که با او دشمنی می ورزد».

دو پدر

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - علی بن حسن بن فضال از پدرش نقل می کند که گوید: از امام کاظم علیه السلام شنیدم که فرمود: ... پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «من و علی علیه السلام دو پدر این امّت هستیم». و پیامبر صلی الله علیه وآله فراز منبر فرمود: «هرکس بدهی یا نان خوری بر جای گذارد، بر عهده ی من و به سوی من است و هرکس مالی واگذارد، متعلّق به وارثانش است. به همین دلیل پیامبر صلی الله علیه وآله نسبت به مردم از پدران و مادرانشان سزاوارتر است و نسبت به آنان از خودشان نیز سزاوارتر است و همچنین پس از پیامبر صلی الله علیه وآله آنچه برای وی جاری بود برای امیرمؤمنان علیه السلام جاری است».

2- امام صادق علیه السلام - امام صادق علیه السلام فرمود، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «من نسبت به هر مؤمنی از خودش سزاوارترم و پس از من علی علیه السلام سزاوارتر است». به امام صادق علیه السلام گفته شد: «معنای سخن پیامبر صلی الله علیه وآله چیست»؟ امام علیه السلام فرمود: «معنایش سخن دیگر پیامبر صلی الله علیه وآله است که فرمود: «هرکس بدهی یا نان خوری برجای گذارد، بر عهده ی من است و هرکس مالی واگذارد، برای وارثانش است. پس انسان بی مال، اختیاردار خود نیست و هرگاه هزینه ی خانواده اش را نپردازد، حق امر و نهی آنان را ندارد؛ ولی

ص: 35

هُنَاكَ صَارُوا أَوْلَى بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مَا كَانَ سَبَبُ إِسْلَام عَامَّةِ الْيَهُودِ إِنَّا مِنْ بَعْدِ هَذَا الْقَوْلِ مِنْ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَإِنَّهُمْ آمَنُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ عَلَى عِيَالَاتِهِمْ. (1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و امیرمؤمنان علیه السلام و سایر امامان علیهم السلام پس از آن دو عهده دار آنان هستند و به همین دلیل نسبت به آنان از خودشان سزاوارترند و دلیل اسلام آوردن توده ی یهودیان همین سخن پیامبر صلی الله علیه وآله بود؛ زیرا آنان پس از این سخن، بر خود و خانواده شان احساس امنیت می کردند».

پدر

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - در کتاب علل از محمد بن علی بن ابراهیم آمده که علت گرسنگی پیامبر صلی الله علیه وآله این است که او پدر مؤمنان است و خداوند متعال می فرماید: النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ و او پدر مؤمنان است و پیامبر صلی الله علیه وآله آگاه است که در دنیا مؤمنانی وجود دارند که گرسنه هستند و برای پدر حلال نیست که سیر گردد؛ در حالی که فرزندانش گرسنه هستند. بنابراین پیامبر صلی الله علیه وآله گرسنگی را تحمل می نمود چون علم به گرسنگی اولادش داشت.

عاق

1- امام صادق علیه السلام - ای معاذ! گناهان کبیره هفت گناه است، در مورد ما نازل شده و برای ما واجب گشته است ... اما عاق والدین، قرآن فرموده است: النَّبِيُّ أَولَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ و أُمَّهَاتُهُم و او برای آنها پدر است آنها در مورد فرزندان و خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله عاق او شدند.

خمس

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - همانا یک سوم خمس در اختیار شخص امام قرار دارد به دلیل اینکه خداوند هر وظیفه ای که بر عهده ی پیامبر صلی الله علیه وآله نهاده بود؛ بر عهده ی امام نیز قرار داده است که آن وظایف تربیت ایتام و مخارج مسلمین و پرداخت دیون آن ها و هزینه های حج و جهاد می باشد و این فرمایش رسول خدا صلی الله علیه وآله است که در ذیل آیه ی شریفه ی: النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ آمده است و ایشان به منزله ی پدر مؤمنان است و هر آنچه بر یک پدر لازم است بر عهده ی امام نیز می باشد. و در ادامه فرمود: «هرکس مالی را به جا بگذارد به ورثه اش اختصاص می یابد و هرکس بدهی برجای گذارد یا چیزی گم کند بر عهده ی والی می باشد، بنابراین هر آنچه برعهده ی رسول است بر عهده ی امام نیز می باشد لذا سه سهم از خمس در اختیار امام می باشد».

بخش 2 : همسران او مادران آنها [مؤمنان] محسوب می شوند.

1-2- امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف - در کتاب کمال الدین و تمام النعمة با سندش به سعد بن عبدالله قمی آمده است: به امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف عرض کردم: «پس ای مولای من مرا از آن طلاقی که رسول خدا صلی الله علیه وآله حکمش را به امیرالمؤمنین علیه السلام واگذار کرد، خبر ده». فرمود: «خدای عزوجل زنان پیغمبر را گرامی داشت و آنها را به شرافت مادری امّت اختصاص داد». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «ای

ص: 37

فَخَصَّهُنَ بِشَرَفِ الْأُمَّهَاتِ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ هَذَا الشَّرَفَ بَاقِ لَهُنَّ مَا دُمْنَ لِلَّهِ عَلَى الطَّاعَةِ فَأَيَّتُهُنَّ عَصَتِ اللَّهَ بَعْدِى بِالْخُرُوجِ عَلَيْكَ فَأَطْلِقَ لَهَا فِي الْأَزْوَاجِ وَأَسْقِطْهَا مِنْ شَرَفِ أمُومَة الْمُؤْمِنِين. (1)

2-2- على بن إبراهيم رحمه الله - لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ حَرَّمَ اللَّهُ نِسَاءَ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله عَلَى الْمُسْلِمِينَ غَضِبَ طَلْحَةُ فَقَالَ يُحَرِّمُ مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله عَلَيْنَا نِسَاءَهُ وَيَتَزَوَّجُ هُوَ بِنِسَائِنَا لَئِنْ أَمَاتَ اللَّهُ مُحَمَّدا صلی الله علیه وآله لَنَرَ كُضَنَّ بَيْنَ خَلَاخِيلَ نِسَائِهِ كَمَا رَكَضَ بَيْنَ خَلَاخِيل نِسَائِنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ الله وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كَانَ عِنْدَ الله عَظِيماً إِلَى قَوْلِهِ إِنْ تُبْدُوا شَيْئًا أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيماً. (2)

2-3- الصادق علیه السلام - عَن الْمُفَضَّل : أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَجَاءَ هَذَا الْجَوَابُ مِنْ أَبِي عَبْدِ الله علیه السلام إلَى أَنْ قَال وَأَمَّا مَا ذَكَرْتَ أَنَّهُمْ يَسْتَحِلُونَ نِكَاحَ ذَوَاتِ الْأَرْحَامِ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَإِنَّهُمْ زَعَمُوا أَنَّهُ إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْنَا بِذَلِكَ نِكَاحَ نِسَاءِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَإِنَّ أَحَقَّ مَا بُدِأَ مِنْهُ تَعْظِيمُ حَقٌّ اللَّهِ وَ كَرَامَةً رَسُولِهِ صلی الله علیه وآله وَ تَعْظِيمُ شَأْنِهِ وَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَى تَابِعِيهِ مِنْ نِكَاحَ نِسَائِهِ مِنْ بَعْدِ قَوْلِهِ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ الله وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللهِ عَظِيماً وَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ هُوَ أَبُ لَهُمْ ثُمَّ قَالَ وَ لا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كانَ فَاحِشَةً وَ مَقْتَا وَسَاءَ سَبِيلًا فَمَنْ حَرَّمَ نِسَاءَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم لِتَحْرِيمِ اللَّهِ ذَلِكَ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ الْعَمَّاتِ وَالْخَالَاتِ وَ بَنَاتِ الْأَخِ وَ بَنَاتِ الْأَخْتِ وَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ مِنَ الرَّضَاعَةِ لِأَنَّ تَحْرِيمَ ذَلِكَ تَحْرِيمُ نِسَاءِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَمَنْ حَرَّمَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ مِنَ الْأُمَّهَاتِ وَالْبَنَاتِ وَالْأَخَوَاتِ وَ الْعَمَّاتِ مِنْ نِكَاحَ نِسَاءِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَ مَنِ اسْتَحَلَّ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَقَدْ أَشْرَكَ إِذَا اتَّخَذَ ذَلِكَ دِيناً. (3)

باب 3: وَأُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْض في كِتاب الله مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلا أَنْ تَفْعَلُوا إلى أَولِيائِكُمْ مَعْرُوفاً كانَ ذلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُوراً

ص: 38

علی علیه السلام! این شرافت تا وقتی برای آنها باقیست که به طاعت خدا باشند، هر کدام بعد از من خدا را نافرمانی کردند و بر تو خروج کردند از میان زنهای من جدایشان و از رتبه ی شرافت مادری امت ساقط کن».

2-2- علی بن ابراهیم رحمه الله - هنگامی که خداوند آیه ی: النَّبِيُّ أولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتهم را نازل فرمود و زنان پیامبر را بر مسلمانان حرام نمود، طلحه خشمگین شد و گفت: «پیامبر زنانش را بر ما حرام نموده در حالی که خودش با زنان ما ازدواج می کند؛ اگر پیامبر از دنیا برود ما با زنانش ازدواج خواهیم کرد همان گونه که او با زنان ما ازدواج نمود». پس خداوند تعالی آیه ی و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسری خود درآورید که این کار نزد خدا بزرگ است!. اگر چیزی را آشکار کنید یا آن را پنهان دارید، خداوند از همه چیز آگاه است! (احزاب/53-54) را نازل فرمود.

3-2- امام صادق علیه السلام - در روایت است: مفصل نامه ای به امام صادق علیه السلام می نویسد و از ایشان مطالبی را می پرسد ... و این جواب از سوی امام صادق علیه السلام می باشد که فرموده است: اما آنچه که نقل کردی: آنها ازدواج با خویشاوند که خدا در قرآن حرام نموده را حلال می دانند؛ آنها چنین گمان می کنند که خداوند به واسطه حرمت ازدواج با خویشاوندان، ازدواج با زنان پیامبر صلی الله علیه وآله را نیز حرام نموده است و شایسته ترین کاری که انجام می دهد بزرگداشت حق خدا و احترام پیامبر صلی الله علیه وآله و مقام اوست، و آنچه بر پیروان خود حرام نموده، ازدواج با زنان پیامبر صلی الله علیه وآله است در این آیه است: و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسری خود درآورید که این کار نزد خدا بزرگ است. (احزاب / 53-54) و در این آیه فرموده است: النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتهم پس پیامبر به منزله ی پدر آن ها است. بعد می فرماید: با زنانی که پدران شما با آن ها ازدواج کرده اند، هرگز ازدواج نکنید! مگر آنچه در گذشته [ پیش از نزول این حکم ] انجام شده است زیرا این کار، عملی زشت و تنفرآور و راه نادرستی است. (نساء/22) پس هر کس ازدواج با زنان پیامبر را حرام بداند، ازدواج با کسانی را که خدا در قرآن حرام فرموده، حرام دانسته است. که آن ها عبارتند از: مادران، دختران، خواهران، عمه ها، خاله ها، دختران برادر، دختران خواهر و آنچه از راه شیرخوارگی حرام شده، زیرا حرمت این ها مانند حرمت زنان پیامبر صلی الله علیه وآله است. کسی که ازدواج با مادران و دختران و خواهران و عمه ها را به خاطر حرمت ازدواج با زنان پیامبر حرام بداند، مشرک است زیرا از خود این را ساخته است.

بخش3: و خویشاوندان نسبت به یکدیگر از مؤمنان و مهاجران در آنچه خدا مقرر داشته اولی هستند، مگر اینکه بخواهید نسبت به دوستانتان نیکی کنید [و سهمی از اموال خود را به آنها بدهید] این حکم در کتاب الهی نوشته شده است.

ص: 39

3-1 - الباقر علیه السلام - وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالمُهَاجِرِينَ إِلا أَنْ تَفْعَلُوا إِلى أَوْلِيائِكُمْ مَعْرُوفاً نَزَلَتْ فِي الْإِمْرَةَ إِنَّ هَذِهِ الْآيَةَ جَرَتْ فِي وَلْدِ الْحُسَيْنِ علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ فَنَحْنُ أَوْلَى بالْأَمْر وَ بِرَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ قُلْتُ فَوُلْدُ جَعْفَرٍ لَهُمْ فِيهَا نَصِيبُ قَالَ لَا قُلْتُ فَلِوُلْدِ الْعَبَّاسِ فِيهَا نَصِيبُ فَقَالَ لَا فَعَدَدْتُ عَلَيْهِ بُطُونَ بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ كُلَّ ذَلِكَ يَقُولُ لَا قَالَ وَ نَسِيتُ وَلْدَ الْحَسَنِ علیه السلام فَدَخَلْتُ بَعْدَ ذَلِكَ عَلَيْهِ فَقُلْتُ لَهُ هَلْ لِوُلْدِ الْحَسَنَ علیه السلام فِيهَا نَصِيبُ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ يَا عَبْدَ الرَّحِيمِ مَا لِمُحَمَّدِيٌّ فِيهَا نَصِيبُ غَيْرَنَا. (1)

3-2- الصادق علیه السلام - عَنْ عَبْدِ الرَّحِيمِ بْنِ رَوْحِ الْقَصِيرِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهَاجِرِينَ قَالَ نَزَلَتْ فِي ولدِ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ نَزَلَتْ فِي الْفَرَائِضِ قَالَ لَا قُلْتُ فَفِي الْمَوَارِيثِ فَقَالَ لَا قَالَ نَزَلَتْ فِي الْإمْرَة. (2)

3-3- الصادق علیه السلام - فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله كَانَ عَلِيٌّ أَوْلَى النَّاسِ بِالنَّاسِ لِكَثْرَةِ مَا بَلَّغَ فِيهِ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله وَإِقَامَتِهِ لِلنَّاسِ وَ أَخْذِهِ بِيَدِهِ فَلَمَّا مَضَى عَلِيُّ لَمْ يَكُنْ يَسْتَطِيعُ عَلَى علیه السلام وَلَمْ يَكُنْ لِيَفْعَلَ أَنْ

يُدْخِلَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ وَ لَا الْعَبَّاسَ بْنَ عَلِيٍّ وَ لَا وَاحِداً مِنْ وَلْدِهِ إِذا لَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام وَالْحُسَيْنُ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنْزَلَ فِينَا كَمَا أَنْزَلَ فِيكَ فَأَمَرَ بِطَاعَتِنَا كَمَا أَمَرَ بِطَاعَتِكَ وَ بَلَّغَ فِينَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله كَمَا بَلَّغَ فِيكَ وَ أَذْهَبَ عَنَّا الرِّجْسَ كَمَا أَذْهَبَهُ عَنْكَ فَلَمَّا مَضَى عَلَى علیه السلام كَانَ الْحَسَنُ علیه السلام أَوْلَى بِهَا لِكِبَرِهِ فَلَمَّا تُوفِّيَ لَمْ يَسْتَطِعْ أَنْ يُدْخِلَ وَلْدَهُ وَ لَمْ يَكُنْ لِيَفْعَلَ ذَلِكَ وَاللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ الله فَيَجْعَلَهَا فِي وَلْدِهِ إِذَا لَقَالَ الْحُسَيْنُ علیه السلام أَمَرَ اللَّهُ

بِطَاعَتِي كَمَا أَمَرَ بِطَاعَتِكَ وَ طَاعَة أَبيكَ وَ بَلَغَ فِيَّ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَمَا بَلَغَ فِيكَ وَ فِي أَبِيكَ وَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنِّى الرِّجْسَ كَمَا أَذْهَبَ عَنْكَ وَ عَنْ أَبِيكَ فَلَمَّا صَارَتْ إِلَى الْحُسَيْنِ علیه السلام لَمْ يَكُنْ أَحَدُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ يَسْتَطِيعُ أَنْ يَدَّعِيَ عَلَيْهِ كَمَا كَانَ هُوَ يَدَّعِى عَلَى أَخِيهِ وَ عَلَى أَبِيهِ لَوْ أَرَادَا أَنْ

ص: 40

1-3- امام باقر علیه السلام - از عبدالرحیم بن روح قصیر روایت است که گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: و أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ المَهاجِرِينَ إِلا أَنْ تَفْعَلُوا إِلى أَوْلِيَائِكُمْ مَعْرُوفاً در شأن حکومت نازل شده است. حکم این آیه، در نسل امام حسین علیه السلام جاری شده است. پس ما از مؤمنین، مهاجرین و انصار نسبت به حکومت و رسول خدا صلی الله علیه وآله شایسته تر هستیم». از حضرت پرسیدم: «آیا اولاد جعفر در حکومت، حقی دارند»؟ حضرت پاسخ داد: «خیر». از حضرت پرسیدم: «آیا اولاد عباس در حکومت، حقی دارند»؟ حضرت پاسخ داد: «خیر». تمام نوادگان عبدالمطلب را برای حضرت برشمردم و می پرسیدم که آیا حقی در حکومت دارند؟ و حضرت در مورد هر یک از آنان پاسخ داد: «خیر». فراموش کردم که در مورد حق اولاد امام حسن علیه السلام بپرسم. از این رو دوباره نزد حضرت رفته و عرض کردم: «آیا اولاد امام حسن علیه السلام در حکومت، حقی دارند»؟ حضرت پاسخ داد: «ای عبدالرحیم! به خدا سوگند! خیر؛ غیر از ما هیچ یک از نسل محمد صلی الله علیه وآله حقی در حکومت ندارند».

2-3- امام صادق علیه السلام - از عبدالرحیم بن روح قصیر روایت است که گوید: از امام صادق علیه السلام شأن نزول آيه: وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ را پرسیده شد حضرت پاسخ داد: «این آیه، در شأن نسل امام حسین علیه السلام نازل شده است». از حضرت پرسیدم: «فدایت شوم! آیا این آیه پیرامون فرایض و واجبات نازل شده است»؟ حضرت پاسخ داد: «خیر». پرسیدم: «آیا در مورد میراث نازل شده است»؟ حضرت پاسخ داد: «خیر، این آیه پیرامون حاکمیت نازل شده است».

3-3- امام صادق علیه السلام - وقتی رسول خدا صلی الله علیه وآله وفات نمود، علی علیه السلام شایسته تر از مردم نسبت به خودشان بود؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه وآله در موارد بسیاری امر امامت او را به مردم ابلاغ کرده بود و او را جانشین خود در میان مردم قرار داده و در روز غدیر خم، دست او را بر فراز برده بود. چون علی علیه السلام درگذشت، قادر نبود و این حق را نداشت که پسران خود، محمد یا عباس علیه السلام یا دیگر فرزندان خود را جانشین قرار دهد؛ بنابراین امام حسن و امام حسین علیهما السلام به علی علیه السلام عرض کردند: «خداوند تبارک و تعالی آیه ی تطهیر را در شأن ما نازل کرده است، چنان که در شأن تو نازل کرده بود و مردم را اطاعت و پیروی از ما فرمان داد، چنان که به پیروی از تو فرمان داده بود و رسول خدا صلی الله علیه وآله، امر امامت ما را به مردم ابلاغ ،فرمود چنان که امامت تو را به مردم ابلاغ فرموده بود و خداوند ما را از پلیدی و گناه مطهر ساخته، چنان که تو را از پلیدی و گناه مطهر ساخته بود. چون علی علیه السلام در گذشت، امام حسن علیه السلام به خاطر سن بیشتر، برای امامت، شایسته تر از امام حسین علیه السلام بود و چون امام حسن علیه السلام در گذشت، نمی توانست و در اختیار او نبود که فرزندان خود را جانشین قرار دهد و خداوند عزوجل می فرماید: وَ أُولُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله پس خداوند، امامت را در نسل او قرار داد؛ بنابراین امام حسین علیه السلام به امام حسن علیه السلام گفت: «خداوند تبارک و تعالی مردم را به اطاعت و پیروی از من فرمان داد، چنان که به من پیروی از تو و پدرت را فرمان داده بود و رسول خدا صلی الله علیه وآله امر امامت مرا به

ص: 41

يَصْرِفَا الْأَمْرَ عَنْهُ وَ لَمْ يَكُونَا لِيَفْعَلَا ثُمَّ صَارَتْ حِينَ أَفْضَتْ إِلَى الْحُسَيْنِ علیه السلام فَجَرَى تَأْوِيلُ هَذِهِ الْآيَةِ وَأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوّلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللهِ ثُمَّ صَارَتْ مِنْ بَعْدِ الْحُسَيْنِ علیه السلام لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام ثُمَّ صَارَتْ مِنْ بَعْدِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام إِلَى مُحَمَّدِ بْن عَلَى علیه السلام وَقَالَ الرِّجْسَ هُوَ الشَّكُ وَ اللَّهِ لَا نَشْكُ فِي رَبِّنَا أَبَداً. (1)

4-3- الصادق علیه السلام - عن أبي عَمْرُو الزَّبَيْرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنْ خُرُوجِ الْإِمَامَةِ مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ علیه السلام إِلَى وَلْدِ الْحُسَيْنِ علیه السلام كَيْفَ الْحُجَّةُ فِيهِ قَالَ لَمَّا حَضَرَ الْحُسَيْنَ علیه السلام مَا حَضَرَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ لَمْ يَجْزْ أَنْ يَرُدُّهَا إِلَى وَلْدِ أَخِيهِ وَ لَا يُوصِيَ بِهَا فِيهِمْ لِقَوْلِ اللَّهِ وَأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللهِ فَكَانَ وَلْدُهُ أَقْرَبَ رَحِماً مِنْ وَلْدِ أَخِيهِ وَكَانُوا أَوْلَى بالْإِمَامَة فَأَخْرَجَتْ هَذِهِ الْآيَةُ وَلْدَ الْحَسَنِ علیه السلام مِنْهَا فَصَارَتِ الْإِمَامَةُ إِلَى الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ حَكَمَتْ بهَا الْآيَةُ لَهُمْ فَهِيَ فِيهِمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة . (2)

5-3- الصادق علیه السلام - عَنِ الْحُسَيْنِ بْن تُوَيْر بن أبي فَاحْتَةِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ لَا تَعُودُ الْإِمَامَةُ فِي أخَوَيْن بَعْدَ الْحَسَن وَ الْحُسَيْنِ علیهما السلام أَبَداً إِنَّهَا جَرَتْ مِنْ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ الله كَمَا قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَأُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوّلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللَّهُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ المُهَاجِرِينَ فَلَا تَكُونُ بَعْدَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام إِلَّا فِي الْأَعْقَابِ وَ أَعْقَاب الْأَعْقَاب. (3)

6-3- الصادق علیه السلام - عَنْ عَبْدِ الْعَلِيِّ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَصَّ عَلِيّا علیه السلام بوَصِيَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ مَا يُصِيبُهُ لَهُ فَأَقَرَّ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهما السلام لَهُ بِذَلِكَ ثُمَّ وَصِيَّتُهُ لِلْحَسَنَ علیه السلام وَ تَسْلِيمُ الْحُسَيْن علیه السلام لِلْحَسَنَ علیه السلام ذَلِكَ حَتَّى أَفْضَى الْأَمْرُ إِلَى الْحُسَيْنِ علیه السلام لَا يُنَازِعُهُ فِيهِ أَحَدٌ لَهُ مِنَ السَّابِقَة مِثْلَ مَا لَهُ وَ اسْتَحَقَّهَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام لِقَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَولى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللهِ فَلَا تَكُونُ بَعْدَ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ علیه السلام إِنَّا فِي الْأَعْقَابِ وَ أَعْقَابِ الْأَعْقَاب. (4)

7-3- الصادق علیه السلام - قَالَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلَى علیه السلام لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى هَذِهِ الْآيَةَ وَأُولُوا

ص: 42

مردم ابلاغ فرمود، چنان که امر امامت تو و پدرت را به مردم ابلاغ فرمود، و خداوند متعال مرا از پلیدی گناه مطهر ساخته است همان طور که تو و پدرت را از پلیدی مطهّر ساخته است. چون امامت به امام حسین علیه السلام رسید، هیچ یک از اهل بیت او قادر نبودند که ادعای امامت کنند و آن را حق خود بدانند؛ چنان که او ادعای امامت پس از برادر و پدر خود داشت. حتی اگر خود حضرت علی و امام حسن علیهما السلام می خواستند که حق امامت را از امام حسین علیه السلام سلب کنند، قادر نبودند و این امر در اختیار آنان نبود. سپس با رسیدن امامت به امام حسین علیه السلام تأویل آیه: وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللهِ اجرا شد. پس از امام حسین علیه السلام امامت به علی بن حسین علیه السلام و پس از ایشان به محمد بن على علیه السلام رسید». حضرت فرمود: «رجس، به معنای شک است و به خدا سوگند! ما هیچ گاه در پروردگارمان شک نمی ورزیم».

4-3- امام صادق علیه السلام - ابو عمرو زبیری روایت است که گوید؛ به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «درباره ی خروج امامت از فرزندان حسن به فرزندان حسین علیه السلام به من بگو، چگونه است و حجت آن چیست»؟ فرمود: «هنگامی که امر خداوند برای حسین علیه السلام فرا رسید، برای خود جایز نمی دانست که امامت را به فرزندان برادرش واگذار کند و آن را بر آنان سفارش کند، چراکه خدا می فرماید: وَ أُولُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله، پس رابطه ی خویشاوندی فرزندانش از فرزندان برادرش نزدیک تر بود، و آنان برای امامت شایسته تر بودند. پس این آیه، فرزندان حسن علیه السلام را از آن (امامت) خارج کرده است، پس امامت به فرزندان حسین علیه السلام رسیده است و آیه به امامت آنان حکم کرده است و تا روز قیامت در میان آنان خواهد ماند».

5-3- امام صادق علیه السلام - ابو فاخته از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: «پس از امام حسن و امام حسین علیهما السلام، هیچ گاه دو برادر با هم به امامت نمی رسند و امامت، پس از امام حسین علیه السلام، به

علی بن حسین علیه السلام رسیده است؛ چنان که خداوند متعال فرمود: وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْض في كِتاب الله و امامت، پس از علی بن حسین علیه السلام به پسر ایشان و نوه های پسری می رسد».

6-3- امام صادق علیه السلام - عبدالعلی بن اعین گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «خداوند عزوجل علی علیه السلام را به جانشینی پیامبر صلی الله علیه وآله و هر آنچه که به او رسیده بود، مختص نمود و حسن و حسین علیهما السلام در مورد آن برای ایشان اقرار نمودند، سپس وصیّت به حسن علیه السلام و تسلیم بودن حسین علیه السلام در مورد آن. تا اینکه امامت به حسین علیه السلام رسید و به جهت سابقه ای که ایشان داشت، هیچ کس در این مورد با ایشان نزاعی نداشت و پس از ایشان علی بن حسین علیه السلام مستحق امامت شد؛ به دلیل این آیه: وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله و امامت پس از علی بن حسین علیه السلام تنها به پسر ایشان و نوه های پسری می رسد».

7-3- امام صادق علیه السلام - امام حسین علیه السلام فرمود: «هنگامی که خداوند آيه: وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله را نازل کرد، از رسول خدا صلی الله علیه وآله، تأویل آن را پرسیدم». حضرت پاسخ داد: «به خدا سوگند منظور آن، تنها شما هستید و شما، اولوالارحام (خویشاوندان) می باشید. پس از وفات من، پدرت علی علیه السلام شایسته ترین فرد نسبت به من و جایگاهم است و پس از وفات پدرت، برادرت

ص: 43

الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللهِ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَنْ تَأْوِيلِهَا فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا عَنَى بِهَا غَيْرَكُمْ وَأَنْتُمْ أُولُو الْأَرْحَامِ فَإِذَا مِتْ فَأَبُوكَ عَلَى علیه السلام أَوْلَى بِي وَ بِمَكَانِي فَإِذَا مَضَى أَبُوكَ فَأَخُوكَ الْحَسَن الأَولَى بهِ فَإِذَا مَضَى الْحَسَنُ علیه السلام فَأَنْتَ أَوْلَى بِهِ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَمَنْ بَعْدِي أَوْلَى بي فَقَالَ ابْنُكَ عَلى علیه السلام أَوْلَى بِكَ مِنْ بَعْدِكَ فَإِذَا مَضَى فَابْنُهُ مُحَمَّدُ علیه السلام أَوْلَى بِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَى مُحَمَّدُ علیه السلام فَابْنُهُ جَعْفَر علیه السلام أَوْلَى بِهِ بِمَكَانِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَى جَعْفَرُ علیه السلام فَابْنُهُ مُوسَى علیه السلام أَوْلَى بِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَى مُوسَى علیه السلام فَابْنُهُ عَلَى علیه السلام أَوْلَى بِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَى علی علیه السلام فَابْنُهُ مُحَمَّدُ علیه السلام أَولَى بهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَى مُحَمَّدُ علیه السلام فَابْنُهُ عَلَى علیه السلام أَوْلَى بِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَى عَلِيُّ فَابْنُهُ الْحَسَنُ علیه السلام أَولَى بِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَإِذَا مَضَى الْحَسَنُ علیه السلام وَقَعَتِ الْغَيْبَةُ فِي النَّاسِعِ مِنْ وَلْدِكَ فَهَذِهِ الْأَئِمَّةُ التَّسْعَةُ علیهم السلام مِنْ صُلْبكَ أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِي وَ فَهْمِي طِينَتُهُمْ مِنْ طِيبَتِي مَا لِقَوْمٍ يُؤْذُونَنِي فِيهِمْ لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِي. (1)

8-3- السجاد علیه السلام - عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِينَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ وَأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أولى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله وَ فِينَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ وَ جَعَلَهَا كَلِمَةٌ باقِيَةً فِي عَقِبِهِ وَ الْإِمَامَةُ فِي عَقِب الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب (ع9 إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ إِنَّ لِلْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف مِنَّا غَيْبَتَيْنِ إِحْدَاهُمَا أَطْوَلُ مِنَ الْأُخْرَى أَمَّا الْأُولَى فَسِتَةَ أَيَّامٍ وَسِتَةَ أَشْهُرٍ وَسَتْ سِنِينَ وَأَمَّا الْأُخْرَى فَيَطُولُ أَمَدُهَا حَتَّى يَرْجِعَ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ أَكْثَرُ مَنْ يَقُولُ بِهِ فَلَا يَثْبُتُ عَلَيْهِ إِلَّا مَنْ قَوِيَ يَقِينُهُ وَ صَحَتْ مَعْرِفَتُهُ وَ لَمْ يَجِدْ فِي نَفْسِهِ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْنَا وَسَلَّمَ لَنَا أَهْلَ الْبَيْت. (2)

3-9 - الرسول صلی الله علیه وآله - سَهْلِ بْن سَعْدِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ سَأَلْتُ فَاطِمَةَ علیها السلام بِنْتَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَن الْأَئِمَّة علیهم السلام فَقَالَتْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ لِعَلِيٌّ علیه السلام يَا عَلَى علیه السلام أَنْتَ الْإِمَامُ وَالْخَلِيفَةُ بَعْدِي وَ أَنْتَ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَيْتُ فَابْنُكَ الْحَسَن علیه السلام أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى الْحَسَنُ فَالْحُسَيْنُ علیهما السلام أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى الْحُسَيْنُ علیه السلام فَابْنَهُ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ الأَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى عَلَى فَابْنُهُ مُحَمَّدُ علیه السلام أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى مُحَمَّدُ فَابْنُهُ جَعْفَر علیه السلام أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى جَعْفَرُ فَابْنُهُ مُوسَى علیه السلام أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى مُوسَى فَابْنُهُ عَلَى علیه السلام أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا

ص: 44

حسن علیه السلام شایسته ترین فرد نسبت به اوست و پس از وفات حسن علیه السلام ، تو شایسته ترین فرد نسبت به او هستی». امام حسین علیه السلام فرمود: «به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! چه کسی پس از من به امامت می رسد»؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله پاسخ داد: «پسرت علی علیه السلام شایسته ترین فرد نسبت به تو، پس از توست و پس از وفات علی علیه السلام، پسرش محمد علیه السلام، شایسته ترین فرد نسبت به اوست و پس از وفات محمد علیه السلام، پسرش جعفر علیه السلام ، شایسته ترین فرد پس از او نسبت به او و جایگاهش است و پس از وفات جعفر علیه السلام ، پسرش موسی علیه السلام، شایسته ترین فرد پس از او نسبت به اوست و پس از وفات موسی علیه السلام، پسرش علی علیه السلام ، شایسته ترین فرد پس از او نسبت به او است و پس از وفات محمد علیه السلام، پسرش على علیه السلام، شایسته ترین فرد پس از او نسبت به اوست و پس از وفات محمد علیه السلام پسرش على علیه السلام شایسته ترین فرد پس از او نسبت به اوست و پس از وفات علی ، پسرش حسن علیه السلام شایسته ترین فرد پس از او نسبت به اوست و پس از وفات حسن علیه السلام ، نهمین امام از نسل تو غایب می شود. پس این نه امام از نسل تو می باشند و خدا دانش و فهم مرا به آنان ارزانی داشته است و سرشت آنان از سرشت من است. هر قومی که با آزار رساندن به آنان مرا بیازارد خداوند، شفاعت مرا در حق آنان نمی پذیرد ».

8-3- امام سجاد علیه السلام - آيه: وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله و آيه: او کلمه ی توحید را کلمه ی پاینده ای در نسل های بعد از خود قرار داد. (زخرف /28) در شأن ما نازل شده است و امامت تا روز قیامت، در نسل امام حسین علیه السلام قرار داده شده و قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف، ما دو غیبت دارد که یکی از آن دو، طولانی تر از دیگری است. غیبت اوّل، شش روز یا شش ماه یا شش سال به طول می انجامد و غیبت دوم، آن قدر طول می کشد که بیشتر کسانی که قائل به ظهور قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشند، اعتقاد خود را از دست می دهند و تنها کسانی که یقین محکم و شناخت درست دارند و در درون خود نسبت به قبول آنچه ما به آن حکم کردیم، هیچ گونه دشواری احساس نمی کنند و در برابر ما اهل بیت، سر تسلیم فرود می آورند، در اعتقاد به ظهور قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف، ثابت قدم باقی می مانند».

9-3- پیامبر صلی الله علیه وآله - سهل بن سعد انصاری گوید: «از حضرت فاطمه علیها السلام دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله در مورد امامان پرسیدم»؟ فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام می فرمود: «ای علی علیه السلام! تو امام و جانشین از من هستی و تو نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر هستی، و چون تو رفتی فرزندت حسن علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و چون حسن علیه السلام رفت حسین علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و چون حسین علیه السلام رفت فرزندش علی بن الحسين علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و چون علی علیه السلام رفت فرزندش محمد علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و چون محمد علیه السلام رفت فرزندش جعفر علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و چون جعفر علیه السلام رفت فرزندش موسی علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و چون موسی علیه السلام رفت فرزندش علی علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر

ص: 45

مَضَى عَلِيُّ فَابْنُهُ مُحَمَّدُ علیه السلام أَولَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى مُحَمَّدُ فَابْنُهُ عَلَى علیه السلام أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى عَلِيُّ فَابْنُهُ الْحَسَنَ علیه السلام أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ فَإِذَا مَضَى الْحَسَنُ فَالْقَائِمُ الْمَهْدِى عجل الله تعالی فرجه الشریف أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَفْتَحُ اللَّهُ بِهِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا فَهُمْ أَئِمَّةُ الْحَقِّ علیهم السلام وَ أَلْسِنَةُ الصِّدْقِ مَنْصُورُ مَنْ نَصَرَهُمْ مَخْذُولُ مَنْ خَذَلَهُمْ. (1)

10-3 - الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله لِعَلِى علیه السلام أَنَا أَوْلِى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ ثُمَّ أَنْتَ يَا عَلَى علیه السلام اَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَكَ الْحَسَنُ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ بَعْدَهُ الْحُسَيْنُ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ عَلِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ مُحَمَّدُ أَولَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ بَعْدَهُ جَعْفَرُ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ مُوسَى أَولَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ عَلَى أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ عَلَى الهِ أَوْلى بالمؤمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ ثُمَّ بَعْدَهُ الْحَسَنُ أولى بالمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ الْحُجَّةَ بْنِ الْحَسَنِ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ أَئِمَّةُ أَبْرَارُ علیهم السلام هُمْ مَعَ الْحَقِّ وَالْحَقِّ مَعَهُمْ. (2)

11-3 - الباقر علیه السلام - عَنْ أَبي بَصِير قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام إِن رَجُلًا مِنَ الْمُخْتَارِيَّةِ لَقِيَنِي فَزَعَمَ أَنَ مُحَمَّدَ بْنَ الْحَنَفِيَّةِ إِمَامُ فَغَضِبَ أَبو جَعْفَر علیه السلام ثُمَّ قَالَ أَفَلَا قُلَت لَهُ قَالَ قُلْتُ لَا وَاللَّهِ مَا دَرَيْتُ مَا أَقُولُ قَالَ أَ فَلَا قُلْتَ لَهُ إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَوْصَى إِلَى عَلِيٌّ وَ الْحَسَن وَ الْحُسَيْنِ علیهم السلام فَلَمَّا مَضَى عَلَى علیه السلام أَوْصَى إِلَى الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ علیهما السلام وَ لَوْ ذَهَبَ يَزْوِيهَا عَنْهُمَا لَقَالَا لَهُ نَحْنُ وَصِيَّانِ مِثْلُكَ وَ لَمْ يَكُنْ لِيَفْعَلَ ذَلِكَ وَ أَوْصَى الْحَسَنَ علیه السلام إِلَى الْحُسَيْنِ علیه السلام وَلَوْ ذَهَبَ يَزْوِيهَا عَنْهُ لَقَالَ أَنَا وَصِيُّ مِثْلُكَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ مِنْ أَبِي وَ لَمْ يَكُنْ لِيَفْعَلَ ذَلِكَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَولى بِبَعْضٍ هِيَ فِينَا وَ فِي أَبْنَائِنَا. (3)

12-3 - الصادق علیه السلام - كَانَ عَلى علیه السلام أَفْضَلَ النَّاسِ بَعْدَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ أَوْلَى النَّاسِ بِالنَّاسِ حَتَّى قالها ثلاثا. (4)

ص: 46

است، و چون علی علیه السلام رفت فرزندش محمد علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، چون محمد علیه السلام رفت فرزندش علی علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و چون على علیه السلام رفت فرزندش حسن علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و چون حسن علیه السلام رفت فرزندش قائم مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و به وسیله ی او خداوند شرق ها و غرب های زمین را بگشاید، پس ایشانند پیشوایان حق و زبان های [گویای]

راستی، هر که یاریشان کند یاری شود، و هر که دست از یاری آنها بردارد یاری نخواهد شد».

10-3 - پیامبر صلی الله علیه وآله - پیغمبر صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود: «من نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارترم سپس تو یا علی علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتری، سپس بعد از تو حسن علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و پس از او حسین علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و بعد از او على علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و پس از او محمد علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و پس از او جعفر علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و پس از او موسی علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، پس از او علی علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و پس از او محمد علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و پس از او على علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و پس از او حسن علیه السلام نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و پس از او حجة بن الحسن عجل الله تعالی فرجه الشریف نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، ایشانند امامان نیکوکار، آنان هستند با حق هستند، و حق با آنان است».

11-3- امام باقر علیه السلام - ابوبصیر گوید: «به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «مردی از مختاریه با من ملاقات کرد و ادعا می نمود که محمّد بن حنفیه امام است». امام باقر علیه السلام به خشم آمده و سپس فرمود: «آیا چیزی به او نگفته ای»؟ عرض کردم: «خیر، به خدا سوگند! نمی دانستم چه به او بگویم». حضرت فرمود: «آیا به او نگفته ای که رسول خدا صلی الله علیه وآله، علی، حسن و حسین علیهم السلام را جانشینان پس از خود قرار داده است و چون علی علیه السلام در گذشت، امام حسن و امام حسین علیهم السلام را جانشین خود قرار داد و حتی اگر خود علی علیه السلام می خواست که حق امامت را از آنان سلب کند، نمی توانست و ایشان به او می گفتند که ما به مانند تو، جانشین پیامبر صلی الله علیه وآله هستیم و در اختیار على علیه السلام نبود که این کار را بکند. امام حسن علیه السلام نیز امام حسین علیه السلام را جانشین خود قرار داد و حتی اگر خود امام حسن علیه السلام می خواست که حق امامت را از امام حسین علیه السلام سلب کند، نمی توانست و امام حسین علیه السلام به او می گفت: من، به مانند تو جانشین پیامبر صلی الله علیه وآله من، به مانند تو جانشین پیامبر صلی الله علیه وآله هستم و در اختیار امام حسن علیه السلام نبود که این کار را بکند. خداوند عزوجل فرمود: وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضِ این آیه در شأن ما و فرزندانمان نازل شده است».

12-3- امام صادق علیه السلام - سعید بن یسار گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «علی علیه السلام بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله با فضیلت ترین مردم است و ایشان سزاوارترین مردم نسبت به آن هاست». و این جمله را سه مرتبه تکرار فرمود.

ص: 47

3-13- أمير المؤمنين علیه السلام - في نهج البلاغة: قَالَ الله فَوَ اللَّهِ إِنِّي لَأَوْلَى النَّاسِ بِالنَّاسِ. (1)

13-3- امام علی علیه السلام - به خدا سوگند من به ولایت بر مردم سزاوارتر از خود ایشان هستم.

نسخ، ارث

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - کسانی که ایمان آوردند و هجرت نمودند و با اموال و جان های خود در راه خدا جهاد کردند، و آنها که پناه دادند و یاری نمودند آنها یاران یکدیگرند. (انفال/72) حکم در آغاز پیامبری چنین بود که ارثیه براساس [پیمان] برادری تقسیم می شد، نه بر اساس ولادت. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله به مدینه هجرت کرد؛ میان مهاجرین و انصار پیمان برادری بست. هرگاه کسی از آنان می مرد، برادر دینی او، از او ارث می برد و مال را می گرفت و آنچه را برای او باقی می ماند، به ورثه ی او نمی رسید. پس از جنگ بدر خدا این آیه را نازل فرمود: النَّبِيُّ أَولَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا پس آیه ی برادری با این فرموده ی خدای متعال و أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ منسوخ شد.

2- ابن عباس رحمه الله - مردم به خاطر پیمان اخوت و برادری از یکدیگر ارث می بردند تا اینکه آیه: النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالمُهَاجِرِينَ نازل شد و منظور از آیه، کسانی هستند که پیامبر صلی الله علیه وآله میان آنان پیمان برادری بست. پس پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «هر کس از شما بمیرد و دینی بر گردن او باشد، پرداخت آن برعهده ی من است؛ و هرکس از شما بمیرد و اموالی را به ارث بگذارد، آن اموال حق ورثه ی او می باشد. پس این حکم، حکم ارث بردن به خاطر پیمان برادری را منسوخ کرد و میراث، حق نزدیکان گردید به طوری که نزدیک ترین خویشاوند و اگر او نبود خویشاوند نزدیک تر و به همین ترتیب، خویشاوندانی که نسبت نزدیک تری دارند، از میت ارث می برند.

3- امام باقر علیه السلام - خاله ی مردی که مرده بود و با بنده ی آن مرد بر سر میراث نزاع داشت، نزد امیرالمؤمنین علیه السلام برای قضاوت آمد و حضرت، آیه: وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله را قرائت نموده و میراث را به خاله ی آن میت داده و به بنده ی او چیزی نداد.

4- امام جواد علیه السلام - حسین بن حکم گوید: امام جواد علیه السلام پیرامون حکم مردی که فوت کرده بود و دو خاله و چند بنده از خود داشت، آیه: وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ را قرائت نموده و فرمود: آن اموال، باید میان آن دو خاله تقسیم شود».

5- امام باقر علیه السلام - اگر وارثانی غیر از دایی و خاله نباشند، آن دو ارث می برند؛ زیرا خداوند می فرماید: وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ الله.

ص: 49

6- الصادق علیه السلام - عَن حَنَانِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَيُّ شَيْءٍ لِلْمَوَالِي فَقَالَ لَيْسَ لَهُمْ مِنَ الْمِيرَاثِ إِلَّا مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلى أَوْلِيَائِكُمْ مَعْرُوفاً. (1)

7- أمير المؤمنين علیه السلام - قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَمَّا هَاجَرَ إِلَى الْمَدِينَةِ آخَى بَيْنَ أَصْحَابِهِ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ جَعَلَ الْمَوَارِيتَ عَلَى الْأخْوَّةِ فِي الدِّينِ لَا فِي مِيرَاتِ الْأَرْحَامِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا ... فِي سَبِيلِ الله... أُولئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ إِلَى قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا فَأَخْرَجَ الْأَقَارِبَ مِنَ الْمِيرَاثِ وَ أَثْبَتَهُ لِأَهْلِ الْهِجْرَةِ وَأَهْلِ الدِّينِ خَاصَّةً ثُمَّ عَطَفَ بِالْقَوْلِ فَقَالَ تَعَالَى وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُنْ فِتْنَةٌ فِى الْأَرْضِ وَ فَسَادُ كَبِيرُ فَكَانَ مَنْ مَاتَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ يَصِيرُ مِيرَاثُهُ وَ تَرَكتُهُ لِأَخِيهِ فِي الدِّينِ دُونَ الْقَرَابَةِ وَالرَّحِمِ الْوَشِيجَةِ فَلَمَّا قَوِى الْإِسْلَامُ أَنْزَلَ اللَّهُ النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضَ فِي كِتابِ اللهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلى أَولِيائِكُمْ مَعْرُوفاً كانَ ذلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُوراً فَهَذَا مَعْنَى نَسْحَ آيَة الْمِيرَاثِ. (2)

8- أمير المؤمنين علیه السلام - إذا تَرَكَ الْمَوْلَى ذَا رَحِمٍ مِمَّنْ سُمِّيَتْ لَهُ فَرِيضَةُ أَوْ لَمْ يُسَمَّ فَمِيرَاتُهُ لِذَوِى أَرْحَامِهِ دُونَ مَوَالِيَهِ وَ لَا يَرِثُ الْمَوَالِى شَيْئًا مَعَ ذَوِى الْأَرْحَامِ وَ تَلَوْا قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللهِ. (3)

9 - أمير المؤمنين علیه السلام - عَن عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَان قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام يَقُول كَانَ عَلَى علیه السلام إِذَا مات مَوْلَى لَهُ وَ تَرَكَ ذَا قَرَابَة لَمْ يَأخُذ مِن مِيرَائِهِ شَيْئاً وَيَقُولُ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَولى بِبَعْضٍ. (4)

10 - الصادق علیه السلام - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَانِ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اخْتَلَفَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام و عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ فِى الرَّجُل يَمُوتُ وَ لَيْسَ لَهُ عَصَبَهُ يَرِثُونَهُ وَ لَهُ ذُو قَرَابَة لَا يَرِثُونَ فَقَالَ على علیه السلام ميراثُهُ لَهُمْ يَقُولُ الله تَعَالَى وَأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوّلى بِبَعْضٍ وَكَانَ عُثْمَانُ يَقُولُ يُجْعَلُ فِى بَيْتِ مَال الْمُسْلِمِينَ. (5)

ص: 50

6- امام صادق علیه السلام - حنان گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «آیا بندگان، در میراث حقی دارند»؟ حضرت پاسخ داد: «آن ها حقی در میراث ندارند، جز آنکه خداوند فرمود: إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم

معْرُوفًا».

7- امام علی علیه السلام - رسول خدا صلی الله علیه وآله به مدینه هجرت نمود بین مهاجرین و انصار عقد اخوت برقرار نمود و میراث را بر اساس اخوّت در دین قرار داد و در ارحام هیچ ارثی نگذاشت و خداوند تعالی در این مورد می فرماید: کسانی که ایمان آوردند و هجرت نمودند و با اموال و جان های خود در راه خدا جهاد کردند، و آنها که پناه دادند و یاری نمودند، آنها یاران یکدیگرند و آن ها که ایمان آوردند و مهاجرت نکردند، هیچ گونه ولایت [دوستی و تعهدی] در برابر آنها ندارید تا هجرت کنند!. (انفال /72) بنابراین خویشان را از محدوده ی میراث خارج و آن را برای اهل هجرت و دینداران اثبات نمود سپس در آیه ی قبل این چنین عطف نمود: کسانی که کافر شدند، اولیاء [و یاوران و مدافعان] یکدیگرند اگر [ این دستور را] انجام ندهید، فتنه و فساد عظیمی در زمین روی می دهد . (انفال /73) لذا هرکس از مسلمانان از دنیا می رفت میراث و ترکه ی آن به مسلمانان به ارث می رسید و خویشان و اطرافیان سهمی به ارث نمی بردند وقتی اسلام پیشرفت نمود و خداوند آيه: النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَولى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ الله مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ المَهاجِرِينَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلى أَوْلِيائِكُمْ مَعْرُوفاً كَانَ ذلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُوراً را نازل فرمود، این معنای آیه ی میراث نسخ گردید.

8- امام علی علیه السلام - هرگاه مولی دارای رحم و نزدیکانی باشد که واجب است ارث ببرند یا به آنها تصریح نشده است؛ ارث میت به ارحام می رسد و با وجود ایشان نوبت به موالی نمی رسد و آیه ی شریفه: وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ الله را تلاوت نمود.

9- امام علی علیه السلام - عبدالله بن سنان می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: علی علیه السلام هنگامی که بنده ی امام علی علیه السلام، در می گذشت و نزدیکانی از خود داشت، چیزی از میراث او را برنمی داشت و می فرمود: وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ.

10- امام صادق علیه السلام - عبد الله بن منان می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: علی علیه السلام و عثمان بن عفان در حکم مردی که بمیرد و خویشاوند مذکر پدری نداشته باشد تا از او ارث ببرد، ولی نزدیکانی دارد که وارث او نیستند، اختلاف پیدا کردند. علی علیه السلام قائل بود به اینکه میراث آن مرد باید به آن نزدیکانی که وارث نیستند، برسد؛ زیرا خداوند عزوجل می فرماید: وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ الله و عثمان، قائل بود به اینکه باید آن میراث در بیت المال مسلمین قرار گیرد.

ص: 51

11 - الصادق علیه السلام - إِنَّمَا يَرْجِعُ الْفَرَائِضُ إِلَى مَا فِي الْكِتَابِ ثُمَّ مَا بَعْدَ الْكِتَابِ الْأَقْرَبُ فَالْأَقْرَبُ بِقَوْلِهِ تَعَالَى جُمْلَةَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ. (1)

قوله تعالى: وَإِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَمِنْ نُوحٍ وَإِبْراهيمَ وَ مُوسى وَعِيسَى ابْن مَرْيَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُمْ ميثاقا غليظاً (7)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَ مِنْكَ قَالَ هَذِهِ الْوَاوُ زِيَادَةُ فِي قَوْلِهِ وَ مِنْكَ وَ إِنَّمَا هُوَ مِنْكَ وَ مِنْ نُوحِ علیه السلام فَأَخَذَ اللَّهُ الْمِيثَاقَ لِنَفْسِهِ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام ثُمَّ أَخَذَ لِنَبِيِّهِ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام ثُمَّ أَخَذَ لِلْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله . (2)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - وَلَقَدْ سَأَلَ أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام شيعَتَهُ عَنْ مِثْل هَذَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَى سَبْعَة أَقْسَام.. وَ مِنْهُ رَدُّ عَلَى مَنْ أَنْكَرَ فَضْلَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم عَلَى جَمِيعِ الْخَلْق ... وَ أَمَّا مَنْ أَنْكَرَ فَضْلَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَالدَّلِيلُ عَلَى بُطْلَانِ قَوْلِهِ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى فَأَوَّلُ مَنْ سَبَقَ مِنَ الرَّسُلِ إِلَى بَلَى مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لِأَنَّ رُوحَهُ أَقْرَبُ الْأَرْواحِ إِلَى مَلَكُوتِ اللَّهِ تَعَالَى وَالدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ قَوْلُ جَبْرَئِيلَ علیه السلام لَمَّا أَسْرِى بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِلَى السَّمَاءِ السَّابِعَةِ قَالَ يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله تَقَدَّمْ فَإِنَّكَ قَدْ وَطِئْتَ مَوْطِنَا لَمْ يَطَأَ قَبْلَكَ مَلَكَ مُقَرَّبُ وَ لَا نَبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم مُرْسَلُ فَلَوْ لَا أَنَّ رُوحَهُ كَانَتْ مِنْ ذَلِكَ الْمَكَانِ لَمْ يَقْدِرْ أَنْ يَتَجَاوَزَهُ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ إِذَا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى فَأَوَّلُ مَا يَصِلُ أَمْرُهُ إِلَى رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لِقُرْبِهِ إِلَى مَلَكُوتِهِ ثُمَّ سَائِرُ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام عَلَى طَبَقَاتِهِمْ وَ يَزِيدُ ذَلِكَ بَيَانَا قَوْلُهُ تَعَالَى وَإِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ فَأَفْضَلُ الْأَنْبِيَاءِ الْخَمْسَةُ وَأَفْضَلُ الْخَمْسَة مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله وَ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِين. (3)

3- الصادق علیه السلام - عَن إبن سَنَانِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أوَّلَ مَنْ سَبَقَ مِنَ الرُّسُلِ صلی الله علیه وآله إِلَى بَلَى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ ذَلِكَ أَنَّهُ كَانَ أَقْرَبَ الْخَلْقِ إِلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَكَانَ بِالْمَكَانِ الَّذِي قَالَ لَهُ جَبْرَئِيلُ علیه السلام لَمَّا أَسْرِى بِهِ إِلَى السَّمَاءِ تَقَدَّمْ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فَقَدْ وَطِئْتَ مَوْطِئًا لَمْ تَطَأَهُ مَلَكُ مُقَرَّبُ ولا نبی صلی الله علیه وآله مُرْسَلُ وَ لَوْ لَا أَنَّ رُوحَهُ وَ نَفْسَهُ كَانَتْ مِنْ ذَلِكَ الْمَكَان لَمَا قَدَرَ أَنْ يَبْلُغَهُ فَكَانَ مِنَ

ص: 52

11 - امام صادق علیه السلام - براساس آيه: وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ الله فرائض ارث اساس دستور قرآن انجام می گیرد اما غیر از آنچه در قرآن ذکر شده بر اساس قرابت است که بر هرکس نزدیک تر باشد ارث می برد.

[به خاطر آور] هنگامی را که از پیامبران پیمان گرفتیم، و [ همچنین] از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی بن مریم، و ما از همه ی آنان پیمان محکمی گرفتیم [که در ادای مسؤولیت کوتاهی نکنند]. (7)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَ مِنْكَ گفته شده که و او در این آیه زائد است و معنی آن اینگونه است که آن از تو و از نوح است و خداوند ابتدا در مورد خودش از پیامبران تعهد گرفته و سپس برای پیامبرش از ائمه علیهم السلام و انبیاء علیهم السلام تعهد گرفته و بعد از آن نیز از رسول خدا صلی الله علیه وآله برای پیامبران دیگر پیمان گرفته است.

2- امام علی علیه السلام - امیرالمؤمنین علیه السلام از شیعیانش در مورد آیه ی شریفه پرسید و فرمود: «همانا خداوند قرآن را بر هفت قسم نازل فرمود ... یک قسم آن این است در صدد رد بر کسی است که منکر فضیلت و برتری پیامبر بر همهی مخلوقات است ... اما آنکه منکر برتری پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله بر دیگران می باشد آیه ی شریفه ی و [ به خاطر بیاور] زمانی را که پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذریه ی آن ها را برگرفت و آنها را گواه بر خویشتن ساخت [و فرمود]: «آیا من پروردگار شما نیستم»؟ گفتند: «آری» (اعراف /172) دلیل بر بطلان قول آن هاست. اولین پیامبری که در برابر خداوند شهادت داد حضرت محمد صلی الله علیه وآله بود چون روح آن بزرگوار نزدیک ترین ارواح به ملکوت الهی بود و دلیل بر این امر قول جبرئیل در شب معراج است آنگاه که پیامبر صلی الله علیه وآله به آسمان هفتم عروج نمود». گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله حرکت کن که به تحقیق پای در جایی نهاده ای که قبل از این هیچ ملک مقرب و نبی مرسل به این مرتبه وارد نشده است و اگر آن حضرت در رتبه ی انبیاء علیهم السلام دیگر بود نباید از این مرحله جلوتر برود و چون خداوند از همگان اقرار به ربوبیت گرفت پیامبر صلی الله علیه وآله به جهت قرب به ملکوت الهی اولین اقرار کننده بود و بعد از آن حضرت، سایر انبیاء علیهم السلام بر اساس مرتبه اقرار نمودند و این امر به وضوح در قرآن بیان شده که وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَ عِيسَى ابْن مَرْيَمَ كه افضل انبیاء علیهم السلام این پنج نفر هستند و افضل این چند نفر حضرت محمد صلی الله علیه وآله است».

3- امام صادق علیه السلام - عبدالله بن سنان گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «اولین کسی که پیشتر از همه، آن پیمان را بست، رسول خدا صلی الله علیه وآله بود؛ زیرا او نزدیک ترین خلایق به خداوند تبارک و تعالی بود و در مکانی قرار داشت که چون در شب اسراء به آسمان عروج کرد، جبرئیل به او گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله! پیش بیا، در جایی قدم گذاشته ای که هیچ فرشته ی مقرب و هیچ پیامبر مرسلی در آنجا قدم نگذاشته است». اگر روح و جان او متعلق به آن مکان نبود، نمی توانست به آنجا برسد و فاصله ی او تا خداوند چنان که خود خداوند می فرماید، این گونه بود: فاصله ی او [با پیامبر] به اندازه ی فاصله ی دو کمان یا کمتر. (نجم /9) یعنی بلکه نزدیک تر بود. زمانی که امر از جانب خداوند صادر شد، بر اولیای خداوند واقع شد امام

ص: 53

اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ كَمَا قَالَ اللَّهُ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى أَنْ بَلْ أَدْنَى فَلَمَّا خَرَجَ الْأَمْرُ مِنَ اللَّهِ وَقَعَ إِلَى أوْلِيَائِهِ علیه السلام فَقالَ الصَّادِقِ علیه السلام كَانَ الْمِيثَاقُ مَأْخُوذاً عَلَيْهِمْ لِلَّهِ بِالرُّبُوبيَّة وَلِرَسُولِهِ صلی الله علیه وآله بِالنُّبُوَّةَ وَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْأَئِمَّة علیهم السلام بِالْإِمَامَة فَقَالَ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ وَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله نَبِيُّكُمْ وَعَلِيٌّ إِمَامُكُمْ وَ الْأَئِمَّةُ الْهَادُونَ علیهم السلام أَئِمَّتَكُمْ فَ قَالُوا بَلَى فَقَالَ اللَّهُ شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ أَيْ لِئَلَّا تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَة إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلِينَ فَأَوَّلُ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْمِيثَاقَ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام بِالرُّبُوبيَّة وَهُوَ قَوْلُهُ وَ إِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ فَذَكَرَ جُمْلَةَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام ثُمَّ أَبْرَرَ أَفْضَلَهُمْ بِالْأَسَامِي فَقَالَ وَ مِنْكَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فَقَدَّمَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لِأَنَّهُ أَفْضَلُهُمْ وَ مِنْ نُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ علیهم السلام فَهَؤُلَاءِ الْخَمْسَةُ أَفْضَلُ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَفْضَلُهُمْ ثُمَّ أَخَذَ بَعْدَ ذَلِكَ مِيثَاقَ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله عَلَى الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام لَهُ بِالْإِيمَان بِهِ وَ عَلَى أَنْ يَنْصُرُوا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام . (1)

4- الحسين علیه السلام - الْحُسَيْنُ بْنَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام قَالَ بَيْنَمَا أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله جُلُوسٌ فِي مَسْجِدِهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ علیه السلام يَتَذَاكَرُونَ فَضْلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِذْ دَخَلَ عَلَيْنَا حِبْرُ مِنْ أَحْبَارٍ يَهُودِ أَهْل الشَّامِ قَدْ قَرَأَ التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحْفَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ عَرَفَ دَلَائِلَهُمْ فَسَلَّمَ عَلَيْنَا وَ جَلَسَ ثُمَّ لَبِثَ هَنَيْئَةَ (هُنَيْهَةٌ) ثُمَّ قَالَ يَا أُمَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله مَا تَرَكْتُمْ لِنَبِيِّ صلی الله علیه وآله دَرَجَةً وَلَا لِمُرْسَل فَضِيلَةً إِلَّا وَقَدْ تَحَمَّلْتُمُوهَا لِنَبِيِّكُمْ فَهَلْ عِنْدَكُمْ جَوَابُ إِنْ أَنَا سَأَلْتُكُمْ فَقَالَ لَهُ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام ... لَقَدْ ذَكَرَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مَعَ الرَّسُلِ فَبَدَأَ بِهِ وَ هُوَ آخِرُهُمْ لِكَرَامَتِهِ صلی الله علیه وآله فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ إِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ قَالَ إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنَا إِلى نُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَ النَّبِيُّونَ قَبْلَهُ فَبَدَأَ بِهِ وَ هُوَ آخِرُهُمْ وَ لَقَدْ فَضَّلَهُ اللَّهُ عَلَى جَمِيع الْأَنْبِيَاء علیهم السلام ... وَ زَادَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ تَكْرمَةَ بِأَخْذِ مِيثَاقِهِ قَبْلَ النَّبِيِّينَ وَ أَخْذِ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ بِالتَسْلِيم وَالرِّضَا وَ التَّصْدِيقِ لَهُ فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَ مِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ. (2)

5- الباقر علیه السلام - اخذ اللَّهُ مِيثَاقَهُ عَلَى نُوحٍ علیه السلام وَ عَلَى النَّبِيِّينَ علیهم السلام أَنْ يَعْبُدُوا اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَ لَا يُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَ أَمَرَ بِالصَّلَاةِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَلَمْ يَفْرِضٌ عَلَيْهِ أَحْكَامَ حُدُودِ وَ لَا فَرَضَ مَوَارِيثَ فَهَذِهِ شَرِيعَتُهُ. (3)

ص: 54

صادق علیه السلام فرمود: «میثاقی که از آنها گرفته شد بر ربوبیت خداوند و نبوت رسالتش و امامت امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمه علیهم السلام گرفته شد؛ خداوند فرمود: أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ؛ آیا پروردگار شما نیستم. (اعراف/177) و محمد صلی الله علیه وآله پیامبر شما و علی امامتان و ائمه هدایتگر امامان شما نیستند؟! قالوا بلى؛ گفتند چرا (اعراف /172) خداوند فرمود: شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِیامَةِ گواهی دادیم تا مبادا روز قیامت بگویید که: إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلینَ؛ ما از این امر غافل بودیم. (اعراف/177) اولین چیزی که خداوند عزوجل از پیامبران بر آن میثاق گرفت، ربوبیت بود. آیه ی وَ إِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ؛ به همین معنا است. پس تمام پیامبران علیهم السلام را ذکر نمود. سپس برترین آنان را با بردن نامشان جلوه داد. و فرمود: وَ مِنكَ یعنی ای محمد صلی الله علیه وآله! خداوند، نام رسول خدا صلی الله علیه وآله را پیش از دیگر انبیاء علیهم السلام ذکر نمود؛ چون او برترین آن ها است. وَ مِن نُّوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَمُوسَی وَ عِیسَی ابْنِ مَرْيَمَ پس این پنج تن، برترین انبیاء علیهم السلام هستند و رسول خدا صلی الله علیه وآله برترین این پنج تن است. سپس خداوند از انبیاء علیهم السلام پیمان گرفت که به رسول خدا صلی الله علیه وآله ایمان بیاورند و امیرالمؤمنین علیه السلام را یاری کنند».

4- امام حسین علیه السلام - امام کاظم علیه السلام از پدرانش از امام حسین علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمود: «پس از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه وآله اصحاب در مسجد حضرت نشسته بودند و از فضایل پیامبر صلی الله علیه وآله یاد می کردند، ناگاه یکی از علمای یهودی از اهالی شام بر ما وارد شد: او تورات و انجیل و زبور و صحف ابراهیم علیه السلام و پیامبران را خوانده بود و نشانه های آنان را می شناخت بر ما سلام کرد و نشست. کمی درنگ کرد و سپس گفت: «ای امّت محمّد! شما هیچ مثالی از هیچ پیامبری را و هیچ فضیلتی از هیچ رسول را وانگذاشته اید و همه را به پیامبر خود نسبت داده اید؛ اگر من از شما سؤال کنم پاسخی دارید»؟ امیرمؤمنان علیه السلام به او فرمود: «... خداوند تبارک و تعالی از رسولان یاد کرد و با اینکه او آخرین ایشان بود به خاطر ارجمندی اش ابتدا نام او را آورد و فرمود: ما به تو وحی فرستادیم همان گونه که به نوح و پیامبران بعد از او وحی فرستادیم. (نساء/163) با اینکه پیامبران قبل از محمد صلی الله علیه وآله بوده اند، اما خداوند آغاز کرده که آخرین آنها بوده است و خداوند او را بر همه ی پیامبران برتری بخشیده است ... و خداوند عزوجل بر ارجمندی محمد صلی الله علیه وآله افزوده و پیش از بقیه پیامبران از او پیمان گرفت و از بقیه پیامبران برای او پیمان فرمان برداری و رضایتمندی و تأیید گرفت و فرمود: وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ.

5- امام باقر علیه السلام - خداوند از نوح علیه السلام و دیگر پیامبران، پیمان گرفته که خداوند تبارک و تعالی را بپرستند و چیزی را شریک او ندانند. به نماز و امر به نیکی و نهی از زشتی و توجه به حلال و حرام، فرمان داده است و بر نوح علیه السلام احکام حدود و واجبات مواریث را واجب نگردانید. و شریعت نوح علیه السلام، چنین بود.

ص: 55

6- الصادق علیه السلام - مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيَا صلی الله علیه وآله مِنْ لَدُنْ آدَمَ علیه السلام فَهَلُمَّ جَرًا إِنَّا وَ يَرْجِعُ إِلَى الدُّنْيَا وَيَنْصُرُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ هُوَ قَوْلُهُ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ يَعْنِي بِرَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله وَ لَتَنْصُرُنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ لَهُمْ فِى الدَّرِّ أَ أَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلى ذلِكُمْ إِصْرِي أَى عَهْدِى قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ اللَّهُ لِلْمَلَائِكَةِ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ وَ هَذِهِ مَعَ الْآيَة الَّتِي فِي سُورَة الْأَحْزَابِ فِي قَوْلِهِ وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ الْآيَةُ الَّتِي فِي سُورَةِ الْأَعْرَافِ قَوْلُهُ وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ قَدْ كُتِبَتْ هَذِهِ الثَّلَاثُ آيَاتِ فِي ثَلَاثِ سُوَرٍ. (1)

7- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ قَالَ: رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ يَا عَلَى علیه السلام مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبيّاً إِلَّا وَقَدْ دَعَاهُ إِلَى وَلَايَتِكَ طَائِعاً أَوْ كَارِها. (2)

8- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ أَسِيدٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا تَكَامَلَتِ النُّبُوَّةُ لِنَبِيِّ فِي الْأَظِلَّة حَتَّى عُرِضَتْ عَلَيْهِ وَلَايَتِي وَ وَلَايَةُ أَهْلِ بَيْتِي وَ مَثْلُوا لَهُ فَأَقَرُّوا بِطَاعَتِهِمْ وَ وَلَايَتِهِم. (3)

9- الباقر علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَخَذَ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ عَلَى وَلَايَة عَلَى اللهِ وَأَخَذَ عَهْدَ النبيين بولاية على علیه السلام. (4)

10 - الباقر علیه السلام - وَكَايَتُنَا وَلَايَةُ اللَّهِ الَّتِى لَمْ يَبْعَثْ نَبيّاً قَطَّ إِنَّا بهَا. (5)

قوله تعالى: لِيَسْتَلَ الصَّادِقِينَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَأَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَاباً أَليماً (8)

1 - الصادق علیه السلام - قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام : إذَا سُئِلَ الصَّادِقُ عَنْ صِدْقِهِ عَلَى أَيِّ وَجْهِ قَالَهُ، فَيُجَازَى بحَسَبهِ، فَكَيْفَ يَكُونُ حَالُ الْكَاذِب؟ (6)

قوله تعالى : يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ الله عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ . فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ ريحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْهَا وَ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيراً (9)

ص: 56

6- امام صادق علیه السلام - هرآن تعداد از پیامبرانی را که خداوند از آدم تا خاتم مبعوث گردانیده است به دنیا باز می گردند و امیرالمؤمنین علیه السلام را یاری می دهند. این بخش از آیه: لَتُؤْمِنُنَّ به یعنی به رسول خدا صلی الله علیه وآله ایمان می آورند. و بخش بعدی وَلَتَنصُرُنَّهُ یعنی امیرالمؤمنین علیه السلام را یاری می دهند. و سپس در عالم ذر به تمام این پیامبران گفته شده است: آیا به این موضوع، اقرار دارید؟ و بر آن، پیمان مؤکد بستید؟. یعنی عهد و پیمان من، گفتند: « [آری] اقرار داریم». خدا به فرشتگان فرمود: پس گواه باشید! و من نیز با شما از گواهانم. (آل عمران /81) و این به همراه همان آیه ای است که در سوره ی احزاب آمده است: وَ إِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنكَ وَ مِن نُّوحٍ وَ ابراهيم وَ مُوسَى وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّيْثَاقًا غَلِيظًا و آیه ای که در سوره ی اعراف است: و [به خاطر بیاور] زمانی را که پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذریه ی آنها را برگرفت. (اعراف/172) این سه آیه با یکدیگر همراه بوده اما در سه سوره جداگانه گنجانده شده است.

7- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوسعید خدری گوید: پیامبر صلی الله علیه وآله را دیدم و از او شنیدم در حالی که می فرمود: ای على علیه السلام خداوند پیامبری را مبعوث نکرد مگر اینکه او را دعوت به ولایت تو کرد چه بخواهد و چه نخواهد.

8- پیامبر صلی الله علیه وآله - حذیفه گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: پیامبری هیچ پیامبری در عالم أظله تکمیل نشد مگر اینکه بر او ولایت من و ولایت اهل بیتم عرضه شد و تمثال آنها برای آن پیامبر مجسم شد. اقرار به اطاعت و ولایت آنها نمودند.

9- امام باقر علیه السلام - خداوند تبارک و تعالی میثاق پیامبران را بر ولایت علی علیه السلام و پیمان پیامبران را به ولایت علی علیه السلام گرفت.

10- امام باقر علیه السلام - ولایت ما همان ولایت خداست، که هیچ پیامبری را جز به آن [و با ایمان به آن] نفرستاده است.

به این منظور که خدا راستگویان را از صدقشان [ در ایمان و عمل صالح] سؤال کند؛ و برای کافران عذابی دردناک آماده ساخته است. (8)

1- امام صادق علیه السلام - در آن هنگام از انسان راستگو پیرامون اینکه به چه شکلی راست گفته است، سؤال می شود و به همان اندازه، به او پاداش داده می شود، پس بنگرید که شخص دروغگو چگونه مؤاخذه می شود!

ای کسانی که ایمان آورده اید! نعمت خدا را برخود به یاد آورید آنگاه که [در جنگ احزاب] لشکرهایی [ عظیم ] به سراغ شما آمدند؛ ولی ما باد و طوفان سختی بر آنان فرستادیم و لشکریانی که آن ها را نمی دیدید [و به این وسیله آن ها را در هم شکستیم]؛ و خداوند همیشه به آنچه انجام می دهید بینا است. (9)

ص: 57

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - إن هُوداً قَدِ انْتَصَرَ اللَّهُ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّيحِ وَ انْتَصَرَ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله مِنْ أَعْدَائِهِ بالربح يَوْمَ الْخَنْدَق إذْ أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ ربحاً تُدِيرُ الْحَصَى وَجُنُوداً لَمْ يَرَوْهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّه عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودُ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها. (1)

2 - الحسين علیه السلام - الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيَّ علیه السلام أَنَّ يَهُودِيًا مِنْ يَهُودِ الشَّامِ وَ أَحْبَارِهِمْ كَانَ قَدْ قَرَا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحُفَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ عَرَفَ دَلَائِلَهُمْ جَاءَ إِلَى مَجْلِس فِيهِ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ فِيهِمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَ ابْنُ عَبَّاسِ رحمه الله وَأَبُو مَعْبَدِ الْجُهَنِيُّ فَقَالَ يَا أُمَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله مَا تَرَكْتُمْ لِنَبِيَّ صلی الله علیه وآله دَرَجَةً وَلَا لِمُرْسَل فَضِيلَةً إِنَّا نَحَلْتُمُوهَا نَبِيَّكُمْ فَهَلْ تُجِيبُونِي عَمَّا أَسْأَلُكُمْ عَنْهُ فَكَاعَ الْقَوْمُ عَنْهُ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام نَعَمْ مَا أَعْطَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَبِيّاً دَرَجَةً وَ لَا مُرْسَلًا فَضِيلَةً إِلَّا وَقَدْ جَمَعَهَا لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ زَادَ مُحَمَّداً صلی الله علیه وآله عَلَى الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام أَضْعَافاً مُضَاعَفَةٌ ... قَالَ لَهُ الْيَهُودِيُّ فَإِنَّ هَذَا هُودُ قَدِ انْتَصَرَ اللَّهُ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بالريح فَهَلْ فَعَلَ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله شَيْئاً مِنْ هَذَا قَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله أَعْطِيَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ ذِكْرُهُ انْتَصَرَ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّيحِ يَوْمَ الْخَنْدَقِ إِذْ أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ رِيحاً تَدْرُو الْحَصَى وَجُنُوداً لَمْ يَرَوْهَا فَزَادَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مُحَمَّد صلی الله علیه وآله عَلَى هُودٍ بِثَمَانِيَةِ آلَافِ مَلَكِ وَ فَضَّلَهُ عَلَى هُودٍ بِأَنَّ رِيحَ عَادِ رِيحُ سَخَطٍ وَ رِيحَ مُحَمَّدِ ربح رَحْمَة قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ إِذْ جاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ ريحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها. (2)

3- على بن إبراهيم رحمه الله - فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي قِصَّة الأَحْزَاب مِنْ قُرَيْش وَالْعَرَبِ الَّذِينَ تَحْزَبُوا عَلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ وَ ذَلِكَ أَن قُرَيْشاً تَجَمَّعَتْ فِي سَنَةِ خَمْسِ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ سَارُوا فِي

ص: 58

1 - امام على علیه السلام - همانا هود علیه السلام به یاری خداوند از دشمنان خویش با باد سخت انتقام گرفت و خداوند متعال در جنگ خندق با طوفان و لشکرهای دیگری که آنها را نمی دیدند، پیامبر صلی الله علیه وآله را یاری داد. بادی که گرد باد شن و خاک برانگیخت و خداوند متعال خود در این باره می فرماید: يا أَيُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّه عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْهَا.

2- امام حسین علیه السلام - از امام حسین علیه السلام روایت است که فرمود: «یکی از یهودیان اهل شام و از علمای آنان، تورات، انجیل، زبور و کتاب های پیامبران را خوانده بود و دلایل آنان را می شناخت. وی به مجلسی آمد که یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله ، از جمله على علیه السلام، ابن عباس رحمه الله ، ابن مسعود و ابوسعید جهنی در آن بودند. عالم یهودی به یاران پیامبر صلی الله علیه وآله گفت: «ای امت محمد صلی الله علیه وآله! شما تمام درجات پیامبران و همه ی فضایل رسولان را به پیامبر خود نسبت می دهید. پس آیا به پرسش های من درباره ی او را پاسخ می دهید»؟ یاران پیامبر صلی الله علیه وآله از سخن وی به وحشت افتادند ولی علی علیه السلام فرمود: «آری، خداوند به هیچ پیامبری درجه و به هیچ فرستاده ای فضیلتی نداد مگر آنکه همه ی آنها را برای محمد صلی الله علیه وآله گرد آورد و به آن جناب چند برابر افزونتر بخشیده است» ... یهودی گفت: «خداوند از دشمنان هود علیه السلام به وسیله ی باد انتقام گرفت آیا برای حضرت محمد صلی الله علیه وآله نیز چنین چیزی پیش آمده است»؟ فرمود: «صحیح است خداوند به حضرت محمد صلی الله علیه وآله بالاتر از این را داده، خداوند دمار از روزگار دشمنان او به وسیله ی باد گرفت در جنگ خندق که بادی فرستاد ریگ ها را برافشاند و سپاهی از فرشتگان ارسال داشت که مشرکان آنها را نمی دیدند و خداوند محمد صلی الله علیه وآله را با هشت هزار فرشته بر هود علیه السلام تفضيل و فضیلت دیگری به ایشان بخشید که باد زمان هود علیه السلام باد خشم بود ولی باد زمان پیامبر صلی الله علیه وآله باد رحمت، و در قرآن کریم می فرماید یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ الله عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها».

3- علی بن ابراهیم رحمه الله - این آیه پیرامون احزابی که از قریش و قبیله های دیگر عرب بر ضد رسول خدا صلی الله علیه وآله تشکیل شد نازل شده است.... ماجرا از این قرار است که قریش در سال پنجم هجری کنار یکدیگر گرد آمد و به میان قبیله های دیگر عرب رفته و از آنان کمک خواستند و آنان را برای جنگ با رسول خدا صلی الله علیه وآله برانگیختند. پس ده هزار جنگجو تدارک دیده شد و قبیله ی کنانه، سلیم و فزاره با آنان بودند. چون رسول خدا صلی الله علیه وآله قبیله ی بنی نضیر [که تیره ای از یهود می باشند] و از نسل هارون علیه السلام هستند را از مدینه بیرون راند و آنان به سوی خیبر رفتند، رئیس آنان که حیی بن اخطب نام داشت مکه

به سوی بیرون رفته و نزد قریش آمده و به آنان گفت: «محمد، به ما و شما ستم روا داشته است و ما را از مدینه، از دیارمان و اموالمان بیرون رانده است و پسر عموهایمان، بنی قینقاع را نیز بیرون کرده است. پس در تمام زمین بگردید و هم پیمانانتان و دیگران را گرد آورید تا به سوی محمد صلی الله علیه وآله، حرکت کنیم؛ چراکه از قوم من در یثرب، هفتصد مرد جنگجو که از بنی قریظه می باشند، باقیمانده است. میان آنان و محمد صلی الله علیه وآله، عهد و پیمانی وجود دارد و من، آنان را وادار می کنم که پیمان میان خود و محمد صلی الله علیه وآله را

ص: 59

الْعَرَب وَ جَلَبُوا وَاسْتَفَزُوهُمْ لِحَرْب رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَوَافَوْا فِي عَشَرَةِ آلَافٍ وَ مَعَهُمْ كِنَانَةً وَ سُلَيْمٌ وَ فَزَارَةُ، وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله حِينَ أَجْلَى بَنِي النَّضِيرِ وَ هُمْ بَطْنُ مِنَ الْيَهُودِ مِنَ الْمَدِينَةِ وَ كَانَ رَئِيسُهُمْ حَيَى بْنَ أَخْطَبَ وَهُمْ يَهُودُ مِنْ بَنِي هَارُونَ علیه السلام فَلَمَّا أَجْلَاهُمْ مِنَ الْمَدِينَةِ صَارُوا إِلَى خَيْبَرَ وَ خَرَجَ حَيَى بْنُ أَخْطَبَ وَهَمَّ إِلَى قُرَيْشٍ بِمَكَّةَ وَ قَالَ لَهُمْ إِنَّ مُحَمَّدا صلی الله علیه وآله قَدْ وَتَرَكُمْ وَ وَتَرَنَا وَ أَجْلَانَا مِنَ الْمَدِينَة مِنْ دِيَارِنَا وَ أَمْوَالِنَا وَ أَجْلَى بَنِي عَمَّنَا بَنِي قَيْنُقَاعَ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ وَ اجْمَعُوا حُلَفَاءَكُمْ وَ غَيْرَهُمْ حَتَّى نَسِيرَ إِلَيْهِمْ - فَإِنَّهُ قَدْ بَقِيَ مِنْ قَوْمِي بِيَثْرِبَ سَبْعُمِائَة مُقَاتِل وَ هُمْ بَنُو قُرَيْظَةَ وَبَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله عَهْدُ وَ مِيثَاقُ وَأَنَا أَحْمِلُهُمْ عَلَى نَقْضِ الْعَهْدِ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ يَكُونُونَ مَعَنَا عَلَيْهِمْ فَتَأْتُونَهُ أَنْتُمْ مِنْ فَوْقَ وَ هُمْ مِنْ أَسْفَلُ. وَكَانَ مَوْضِعُ بَنِي قُرَيْظَةَ مِنَ الْمَدِينَةِ عَلَى قَدْرِ مِيلَيْنِ - وَ هُوَ الْمَوْضِعُ الَّذِي يُسَمَّى بِئْرَ الْمُطَّلِبِ، فَلَمْ يَزَلْ يَسِيرُ مَعَهُمْ حَيَيُّ بْنُ أَخْطَبَ فِي قَبَائِلِ الْعَرَبِ حَتَّى اجْتَمَعُوا قَدْرَ عَشَرَة آلَافِ مِنْ قُرَيْشٍ وَ كِنَانَةَ وَ الْأَقْرَعِ بْنِ حَابِس فِي قَوْمِهِ وَ عَبَّاسِ بْنِ مِرْدَاسِ فِي بَنِي سُلَيْمٍ، فَبَلَغَ ذَلِكَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَاسْتَشَارَ أَصْحَابَهُ وَكَانُوا سَبْعَمِائَةً رَجُلٍ، فَقَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّ الْقَلِيلَ لَا يُقَاوِمُ الْكَثِيرَ فِي الْمُطَاوَلَةِ قَالَ: فَمَا نَصْنَعُ قَالَ : نَحْفِرُ خَنْدَمَا يَكُونُ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ حِجَابَاً فَيُمْكِنُكَ مَنْعُهُمْ فِي الْمُطَاوَلَةِ، وَلَا يُمْكِنُهُمْ أَنْ يَأْتُونَّا مِنْ كُلِّ وَجْهِ - فَإِنَّا كُنَّا مَعَاشِرَ الْعَجَمِ فِي بِلَادِ فَارِسَ إِذَا دَهَمَنَا دَهُمُ مِنْ عَدُوِّنَا نَحْفِرُ الْخَنَادِقَ فَيَكُونُ الْحَرْبُ مِنْ مَوَاضِعَ مَعْرُوفَة ، فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ عَلَى رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَقَالَ: أَشَارَ سَلْمَانُ بِصَوَابٍ، فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِحَفْرِهِ مِنْ نَاحِيَةِ أَحَدٍ إِلَى رَائِحَ [ راتج ] وَ جَعَلَ عَلَى كُلِّ عِشْرِينَ خُطْوَةٌ وَ ثَلَاثِينَ خُطْوَةٌ قَوْماً مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ يَحْفِرُونَهُ، فَأَمَرَ فَحُمِلَتِ الْمَسَاحِي وَ الْمَعَاوِلُ وَ بَدَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَأَخَذَ مِعْوَلًا فَحَفَرَ فِي مَوْضِعِ الْمُهَاجِرِينَ بنَفْسِهِ وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَنْقُلُ التَّرَابَ مِنَ الْحُفْرَة حَتَّى عَرَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ عَيِيَ وَ قَالَ لَا عَيْشَ إِنَّا عَيْشُ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْأَنْصَارِ وَ الْمُهَاجِرِينَ فَلَمَّا، نَظَرَ

ص: 60

بشکنند و در کنار ما بر ضد محمد صف آرایی کنند؛ به این شکل شما از رودررو و آنان از پشت به محمد هجوم می برند». بنی قریظه در دو مایلی مدینه بودند و محل زندگی آنان بئر مطلب نام داشت. حیی بن اخطب به همراه قریش، آن قدر میان قبائل عرب دور زد تا توانست از قریش، کنانه، اقرع بن حابس در میان قومش و عبّاس بن مرداس در میان بنی سلیم، در حدود ده هزار جنگجو را گرد آورند. این خبر، به رسول خدا صلی الله علیه وآله رسید و با اصحاب که خود هفتصد مرد بودند در این رابطه مشورت نمود. سلمان فارسی رحمه الله عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! افراد اندک با طولانی شدن جنگ تاب مقاومت در برابر افراد بسیار را ندارند». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «چه کار کنیم»؟ سلمان رحمه الله پاسخ داد: «باید خندقی را حفر کنیم تا مانعی میان ما و آنها باشد و به این وسیله شما می توانید با طولانی شدن جنگ نیز مانع آنها شوید و آنها نمی توانند که از هر سو بر ما هجوم آورند. ما مردم عجم در سرزمین فارس، هنگامی که تعداد زیادی از دشمنانمان ناگهان به سوی ما هجوم می آوردند، خندق هایی را حفر می کردیم. بنابراین جنگ تنها در مکان های مشخص صورت می گرفت». در این هنگام جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شد و گفت: «سلمان رحمه الله ، رهنمود درستی ارائه داده است». این گونه بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله امر فرمود که از ناحیهی احد تا رائح را، پیموده و اندازه گرفته و در هر بیست یا سی قدم گروهی از مهاجرین و انصار قرار داده شود تا مشغول حفر خندق شوند بنابراین رسول خدا صلی الله علیه وآله امر فرمود تا بیل و کلنگ ها را بیاورند و رسول خدا صلی الله علیه وآله کلنگی را برداشت و خود مشغول کندن خندق در مکانی که برای مهاجرین در نظر گرفته شده بود شد و امیرالمؤمنین علیه السلام خاک را از درون حفره به بیرون انتقال می داد تا اینکه رسول خدا صلی الله علیه وآله عرق کرد و بیحال و ناتوان شد و فرمود: «زندگانی جز زندگانی آخرت نیست، خدایا! مهاجرین و انصار را ببخش و بیامرز» چون مردم رسول خدا صلی الله علیه وآله را مشغول حفر خندق دیدند، بر تلاش خود در کندن، افزودند و خاک ها را به سرعت به بیرون از خندق انتقال دادند و در روز دوم، از صبح زود مشغول حفر شدند و رسول خدا صلی الله علیه وآله در مسجد فتح نشسته بود، در حالی که مهاجرین و انصار مشغول حفر خندق بودند، به صخره ای برخوردند که کلنگ ها در آن کارگر نبود. پس جابر بن عبدالله انصاری را به دنبال رسول خدا صلی الله علیه وآله فرستادند تا ایشان را از این مسئله باخبر سازد. جابر می گوید: «به سوی مسجد رفتم و دیدم که رسول خدا صلی الله علیه وآله در مسجد به پشت دراز کشیده و ردای خود را زیر سرخود قرار داده و سنگی را به شکمش بسته بود». به حضرت عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! به صخره ای برخورده ایم که کلنگ ها در آن کارگر نیست». حضرت پس از شنیدن این جمله برخاست و به سرعت نزد آن صخره آمد. سپس یک ظرف آب خواست و با آن صورت و دو ساعد خود را شست و روی سر و پاهای خود مسح کشید. سپس از آن آب نوشید و مقداری از آن آب موجود در دهان خود را بیرون انداخت. پس آب را بر روی آن صخره ریخت و کلنگی را برداشته و با آن ضربه ای به آن صخره وارد نمود. سپس برقی زد و ما در نور آن برق، کاخ های شام را مشاهده نمودیم. سپس حضرت، ضربه ی دیگری وارد نمود و برق دیگری زد و ما در نور آن برق، کاخ های

ص: 61

النَّاسِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَحْفِرُ اجْتَهَدُوا فِي الْحَفْرِ وَ نَقَلُوا التُّرَابَ فَلَمَّا كَانَ فِي الْيَوْمِ الثَّانِي بَكَّرُوا إِلَى الْحَفْر - وَقَعَدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فِي مَسْجِدِ الْفَتْح فَبَيْنَا الْمُهَاجِرُونَ وَالْأَنْصَارُ يَحْفِرُونَ إِذْ عَرَضَ لَهُمْ جَبَلُ لَمْ تَعْمَلِ الْمَعَاوِلُ فِيهِ، فَبَعَثُوا جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيَّ إِلَى رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله يُعْلِمُهُ بذَلِكَ، قَالَ جَابِرُ: فَجِئْتُ إِلَى الْمَسْجِدِ وَ رَسُولُ اللَّهِ مُسْتَلْق عَلَى وَ رِدَاؤُهُ تَحْتَ رَأْسِهِ وَ قَدْ شَدَّ عَلَى بَطْنِهِ حَجَراً، فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُ قَدْ عَرَضَ لَنَا جَبَلُ لَمْ تَعْمَلِ الْمَعَاوِلُ فِيهِ فَقَامَ مُسْرِعاً حَتَّى جَاءَهُ ثُمَّ دَعَا بِمَاءٍ فِي إِنَا، فَغَسَلَ وَجْهَهُ وَ ذِرَاعَيْهِ وَ مَسَحَ عَلَى رَأْسِهِ وَ رِجْلَيْهِ ثُمَّ شَرِبَ وَ مَجٌ مِنْ ذَلِكَ الْمَاءِ فِي فِيهِ ثُمَّ صَبَّهُ عَلَى الْحَجَرِ ثُمَّ أَخَذَ مِعْوَلا فَضَرَبَ ضَرْبَةً فَبَرَقَتْ بَرْقَةُ فَنَظَرْنَا فِيهَا إِلَى قُصُورِ الشَّامِ، ثُمَّ ضَرَبَ أخْرَى فَبَرَقَتْ بَرْقَةُ نَظَرْنَا فِيهَا إِلَى قُصُورِ الْمَدَائِنِ، ثُمَّ ضَرَبَ أُخْرَى فَبَرَقَتْ بَرْقَةٌ أُخْرَى نَظَرْنَا فِيهَا إِلَى قُصُورِ الْيَمَنِ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَمَا إِنَّهُ سَيَفْتَحُ اللَّهُ عَلَيْكُمْ هَذِهِ الْمَوَاطِنَ الَّتِي بَرَقَتْ فِيهَا الْبَرْقُ ثُمَّ انْهَالَ عَلَيْنَا الْجَبَلُ كَمَا يَنْهَالُ الرَّمْلُ، فَقَالَ جَابِرُ: فَعَلِمْتُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ مقوى [مُقُو] أَى جَائِعُ لَمَّا رَأَيْتُ عَلَى بَطْنِهِ الْحَجَرَ فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هَلْ لَكَ فِي الْغِذَاءِ قَالَ: مَا عِنْدَكَ يَا جَابِرُ فَقُلْتُ: عَنَاقُ وَصَاعُ مِنْ شَعِيرٍ - فَقَالَ: تَقَدَّمْ وَأَصْلِحْ مَا عِنْدَكَ، قَالَ: فَجِئْتُ إِلَى أَهْلِى فَأَمَرْتُهَا فَطَحَنَتِ الشَّعِيرَ وَ ذَبَحْتُ الْعَنْزَ وَسَلَحْتُهَا وَ تُهَا أَنْ تَخْبزَ وَ تَطْبُحَ وَ تَشوى، فَلَمَّا فَرَغْتُ مِنْ ذَلِكَ جِئْتُ إِلَى رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَقُلْتُ: بأَبِي أَنْتَ وَ أَمِّى يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَدْ فَرَغْنَا فَاحْضُرُ مَعَ مَنْ أَحْبَبْتَ، فَقَامَ صلی الله علیه وآله إِلَى شَفِيرِ الْخَنْدَقِ ثُمَّ قَالَ: مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ أَجِيبُوا جَابِراً قَالَ جَابِرُ: وَ كَانَ فِي الْخَنْدَقِ سَبْعُمِائَةِ رَجُدٍ فَخَرَجُوا كُلُّهُمْ ثُمَّ لَمْ يَمُرَّ بِأَحَدٍ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ إِنَّا قَالَ أَجِيبُوا جَابِراً، قَالَ جَابِرُ: فَتَقَدَّمْتُ وَ قُلْتُ لِأَهْلِي: وَاللَّهِ قَدْ أَتَاكِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِمَا لَا قِبَلَ لَكَ بِهِ، فَقَالَتْ: أَعْلَمْتَهُ أَنْتَ بِمَا عِنْدَنَا قَالَ: نَعَمْ - قَالَتْ: هُوَ أَعْلَمُ بِمَا أَتَى قَالَ جَابِرُ فَدَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَنَظَرَ فِي الْقِدْرِ ثُمَّ قَالَ: اغْرِفِي وَأَبْقِي ثُمَّ نَظَرَ فِي التَّنُّورِ ثُمَّ قَالَ:

ص: 62

مدائن را دیدیم. سپس حضرت ضربه ی دیگری به آن صخره وارد نمود و برق دیگری زد و در آن کاخ های یمن بر ما جلوه گر شد». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «خداوند، این سرزمین ها که در آن برق زده بود را بر شما خواهد گشود و شما آنها را فتح خواهید کرد». سپس آن صخره از هم پاشیده شد چنان که دانه های شن از یکدیگر پاشیده می شود. جابر می گوید: «چون مشاهده نمودم که پیامبر صلی الله علیه وآله سنگی را بر روی شکم خود قرار داده بود، دانستم که حضرت، گرسنه است. به حضرت عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! آیا میل به غذا دارید»؟ حضرت پاسخ داد: «ای جابر، چه غذایی نزد توست»؟ پاسخ دادم: «یک بز ماده و یک صاع (پیمانه) گندم دارم». حضرت فرمود: «پس برو و آن غذایی که داری را درست کن». نزد همسرم رفته و به او امر کردم که گندم را آرد کند و خود، آن بز را ذبح کرده و پوست کندم و به همسرم گفتم که با آن آرد نان بپزد و آن بز را پخته و بریان کند. چون از این امور فارغ گشتم، نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمدم و عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! پدر و مادرم فدای شما باد! غذا آماده است. پس با هر که دوست دارید به خانه ی ما بیایید». پیامبر صلی الله علیه وآله برخاست و به کنار خندق رفته و سپس فرمود: «ای جماعت مهاجرین و انصار! دعوت جابر را پاسخ گویید و بیایید به منزل او برویم». جابر می گوید: «هفتصد مرد درون خندق بودند و همگی از خندق بیرون آمدند، سپس پیامبر صلی الله علیه وآله از کنار هر یک از مهاجرین و انصار که می گذشت به آنان می فرمود: دعوت جابر را پاسخ گویید». به خانه رفتم و به همسرم گفتم: « محمّد رسول خدا صلی الله علیه وآله شمار زیادی را دعوت کرده است و غذایی که نزد تو موجود است، جوابگوی این همه میهمان نیست». همسرم گفت: «آیا پیامبر صلی الله علیه وآله را از مقدار غذایی که نزد ما است، آگاه نساختی»؟ پاسخ دادم: «آری» همسرم گفت: «پیامبر صلی الله علیه وآله داناتر است نسبت به تعداد مهمانان هایی که دعوت کرده است». رسول خدا صلی الله علیه وآله وارد خانه شد و نگاهی به دیگ انداخت و سپس فرمود: «غذا را بکش و باقی بگذار» سپس به تنور نگاهی کرد و سپس فرمود: «نان بیرون بده و باقی بگذار» سپس ظرفی خواست و نان را در آن ترید کرد و از آن آبگوشت کشید و فرمود: «ای جابر! ده تن از میهمانان را نزد من بیاور»! ده تن را نزد حضرت بردم و آنها از آن آبگوشت خوردند تا اینکه سیر سیر شدند و در کاسه ی آنان جز آثار انگشتشان چیز دیگری مشاهده نمی شد. سپس پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «ای جابر! یک دست بز را برایم». بیاور آن را نزد حضرت آوردم و آن ده تن از آن خوردند سپس حضرت فرمود: «ده تن از میهمانان را نزد من بیاور». ده تن را نزد حضرت بردم و آنها از آن آبگوشت خوردند تا اینکه سیر سیر شدند و در کاسه ی آنان جز آثار انگشتشان چیز دیگری مشاهده نمی شد. سپس پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «یک دست بز را برایم بیاور. و آن ده تن از آن خوردند و رفتند». سپس حضرت فرمود: «ده تن دیگر را نزد من بیاور». ده تن را نزد حضرت بردم و از آن آبگوشت خوردند تا سیر سیر و در کاسه ی آنان جز آثار انگشتشان چیز دیگری مشاهده نمی شد. سپس حضرت فرمود: «ای جابر! یک دست بز را برایم بیاور». آن را آوردم و به حضرت عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! یک بز چند دست دارد»؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله پاسخ داد: «دو دست» عرض کردم: «سوگند به کسی که تو را به حق،

ص: 63

أخْرجى وَ أَبْقِي - ثُمَّ دَعَا بِصَحْفَة فَتَرَدَ فِيهَا وَ غَرَفَ، فَقَالَ: يَا جَابِرُ أَدْخِلْ عَلَيَّ عَشَرَة - فَأَدْخَلَتْ عَشَرَةً فَأَكَلُوا حَتَّى نَهْلُوا وَ مَا يُرَى فِي الْقَصْعَة إِلَّا آثَارُ أَصَابِعِهِمْ ثُمَّ قَالَ: يَا جَابِرُ عَلَيَّ بِالذُّرَاعِ فَأَتَيْتُهُ بالذَّرَاعِ فَأَكَلُوهُ ثُمَّ قَالَ: أَدْخِلْ عَلَيَّ عَشَرَةٌ فَدَخَلُوا فَأَكَلُوا حَتَّى نَهَلُوا وَ مَا يُرَى فِي الْقَصْعَةِ إِنَّا آثَارُ أَصَابِعِهِمْ، ثُمَّ قَالَ: عَلَيَّ بِالذَّرَاعِ فَأَكَلُوا وَخَرَجُوا ثُمَّ قَالَ: أَدْخِلْ عَلَيَّ عَشَرَةً فَأَدْخَلْتُهُمْ فَأَكَلُوا حَتَّى نَهِلُوا وَلَمْ يُرَ فِي الْقَصْعَةِ إِنَّا آثَارُ أَصَابِعِهِمْ ثُمَّ قَالَ: يَا جَابِرُ عَلَيَّ بِالذَّرَاعِ فَأَتَيْتُهُ فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَمْ لِلشَّاةِ مِنْ ذِرَاعٍ قَالَ: ذِرَاعَانِ، فَقُلْتُ: وَالَّذِي بَعَثَكَ بِالْحَقِّ نَبيّاً لَقَدْ أَتَيْتُكَ بِثَلَاثَة ، فَقَالَ: أَمَا لَوْ سَكَتَ يَا جَابِرُ لَأكَلُوا النَّاسُ كُلُّهُمْ مِنَ الذَّرَاعِ، قَالَ جَابِرُ: فَأَقْبَلْتُ أَدْخِلُ عَشَرَةً عَشَرَةٌ فَدَخَلُوا فَيَأْكُلُونَ حَتَّى أَكَلُوا كُلُّهُمْ - وَ بَقِيَ وَ اللَّهِ لَنَا مِنْ ذَلِكَ الطَّعَامِ مَا عِشْنَا بِهِ أَيَّامَاً - قَالَ: وَحَفَرَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله الْخَنْدَقَ وَ جَعَلَ لَهُ ثَمَانِيَةَ أَبْوَاب - وَ جَعَلَ عَلَى كُلِّ بَاب رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ مَعَ جَمَاعَة يَحْفَظُونَهُ وَ قَدِمَتْ قُرَيْسُ وَ كِنَانَةً وَسُلَيْمَ وَهِلَالُ فَتَزَلُوا الرَّغَابَةَ فَفَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مِنْ حَفْرِ الْخَنْدَقِ - قَبْلَ قُدُومِ قُرَيْشٍ بِثَلَاثَةِ أَيَّامٍ، فَأَقْبَلَتْ قُرَيْشُ وَ مَعَهُمْ حَيَى بْنُ أَخْطَبَ فَلَمَّا نَزَلُوا الْعَقِيقَ جَاءَ حَيَى بْنُ أَخْطَبَ إِلَى بَنِي قُرَيْظَةَ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ وَكَانُوا فِي حِصْنِهِمْ قَدْ تَمَسَّكُوا بِعَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ، فَدَقَّ بَابَ الْحِصْنِ فَسَمِعَ كَعْبُ بْنُ أَسَدٍ قَرْعَ الْبَابِ فَقَالَ لِأَهْلِهِ: هَذَا أَخُوكِ قَدْ شَامَ قَوْمَهُ وَ جَاءَ الْآنَ يَشْأَمُنَا وَ يُهْلِكُنَا - وَ يَأْمُرُنَا بِنَقْضِ الْعَهْدِ بَيْنَنَا وَ بَيْنَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ قَدْ وَفَى لَنَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَأَحْسَنَ حِوَارَنَا فَنَزَلَ إِلَيْهِ مِنْ غُرْفَتِهِ فَقَالَ لَهُ: مَنْ أَنْتَ قَالَ: حَيَى بْنُ أَخْطَبَ قَدْ جِئْتُكَ بِعِزَّ الدَّهْرِ ، فَقَالَ كَعْبُ بَلْ جِئْتَنِي بذلِّ الدَّهْرِ ، فَقَالَ: يَا كَعْبُ هَذِهِ قُرَيْشُ فِي قَادَتِهَا وَ سَادَتِهَا۔ قَدْ نَزَلَتْ بِالْعَقِيقِ مَعَ حُلَفَائِهِمْ مِنْ كِنَانَةَ وَ هَذِهِ فَزَارَهُ مَعَ قَادَتِهَا وَ سَادَتِهَا قَدْ نَزَلَتِ الرغابة [الزَّغَابَة ] وَ هَذِهِ سُلَيْمٌ وَ غَيْرُهُمْ قَدْ نَزَلُوا حِصْنَ بَنِي ذُنْيَانَ وَ لَا يُفْلِتُ مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله وَ أَصْحَابُهُ مِنْ هَذَا الْجَمْعِ أَبَداً فَافْتَحِ الْبَابَ وَانْقُضِ الْعَهْدَ الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله ، فَقَالَ

ص: 64

به پیامبری مبعوث کرد، سه دست برایتان آوردم». پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: ای جابر! اگر خاموش می ماندی، تمام این میهمانان می توانستند از دست آن بز بخورند». سپس فرمود: «ای جابر! ده تن را نزد من بیاور». آن میهمان ها را ده تا ده تا نزد حضرت می آوردم و آنها می خوردند تا آنکه همه از آن آبگوشت خوردند و به خداوند سوگند! برای خود ما نیز از آن غذا به مقداری ماند که غذای چند روز ما را تأمین نمود رسول خدا صلی الله علیه وآله آن خندق را حفر نمود و برای آن هشت درب قرار داد و بر روی هر درب، یک مرد از مهاجران و یک مرد از انصار به همراه گروهی که از آن خندق محافظت کنند، قرار داد و قریش به همراه قبایل کنانه، سلیم، هلال روی آورده و در زغابه اردو زدند. این درحالی بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله سه روز پیش از ورود قریش، کار حفر خندق را به پایان رسانده بودند و قریش به همراه حیی بن اخطب روی آورد و چون در عقیق اردو زدند، حیی بن اخطب، در دل شب، نزد بنی قریظه که در داخل دژ خود و وفادار به عهد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمده و درب دژ را کوبید. کعب بن اسد صدای کوبیدن درب را شنید و به همسر خود گفت: این برادر توست که برای قوم خود نحسی آورده و حال آمده تا برای ما نیز نحسی آورد و ما را هلاک سازد و به ما امر کند تا عهد میان خود و محمد صلی الله علیه وآله را بشکنیم، در حالی که محمد صلی الله علیه وآله به ما وفا نموده و حسن علیه السلام هم جواری خود را به ما نشان داده است. کعب بن اسد از اتاق خود بیرون آمده و به سوی حیی بن اخطب رفت و گفت: «تو کیستی»؟ او پاسخ داد: «من حیی بن اخطب هستم که عزت روزگار را برایت آورده ام». کعب پاسخ داد: «بلکه ذلّت و خواری روزگار را برایم آورده ای». حیی بن اخطب به او گفت: «ای کعب! این قریش است که به همراه فرماندهان و بزرگان خود و با هم پیمانان خود از قبیله ی کنانه، در عقیق اردو زده است و این فزاره است که به همراه فرماندهان و بزرگان خود در زغابه اردو زدهاند و سلیم و دیگر قبایل در دژ بنی ذبیان اردو زده اند و محمد صلی الله علیه وآله اصحابش هرگز قادر نیستند از دست این تعداد بسیار جان سالم به در برند پس درب را بگشا و عهد میان خود و محمد صلی الله علیه وآله را بشکن». کعب پاسخ داد: «در را به روی تو نمی گشایم، از همان جایی که آمدی بازگرد». حیی گفت: «تنها دلیل اینکه تو درب را به روی من نمی گشایی، قاووت گندمی که در تنور می باشد و بیم آن داری که در خوردن آن با تو سهیم شوم. پس درب را بگشا که من خوردن آن را ندارم و تو از آن در امانی». کعب به او گفت: «خداوند تو را لعنت کند از دری ظریف بر من وارد شدی». سپس کعب گفت: «درب را به روی او بگشایید. آنان درب را به روی او گشودند». حیی بن اخطب گفت: «ای کعب، وای بر تو! عهد میان خود و محمد صلی الله علیه وآله را بشکن و با نظر من مخالفت نکن؛ زیرا محمد صلی الله علیه وآله ، هرگز از این تعداد بسیار جان سالم به در نمی برد و اگر این فرصت را از دست دهی، دیگر فرصتی مانند این را به دست نخواهی آورد». تمام رؤسای یهود که در داخل دژ بودند مانند: غزال بن شمول، یاسر بن قیس، رفاعة بن زید، زبیربن باطا گرد یکدیگر آمدند و کعب به آنان گفت: «چه نظری دارید»؟ آنان پاسخ دادند: «تو مولا و فرمانروای ما هستی و فرمان تو، مورد اطاعت پذیرش ماست و کسی هستی که حرف آخر را در عهد و پیمان ما می زنی. پس اگر عهد میان خود و

ص: 65

كَعْبُ: لَسْتُ بِفَاتِحَ لَكَ الْبَابَ ارْجِعْ مِنْ حَيْثُ جِئْتَ فَقَالَ حَيَىٰ مَا يَمْنَعُكَ مِنْ فَتْح الْبَاب - إِلَّا حَشيشك [ خَسِيسَتُكَ] الَّتِي فِي التَّنُّور تَخَافُ أَنْ أَشْرَكَكَ فِيهَا فَافْتَحْ فَإِنَّكَ آمِنْ مِنْ ذَلِكَ، فَقَالَ لَهُ كَعْبُ لَعَنَكَ اللَّهُ قَدْ دَخَلْتَ عَلَيَّ مِنْ بَابِ دَقِيقِ ثُمَّ قَالَ: افْتَحُوا لَهُ الْبَابَ، فَفَتَحُوا لَهُ الْبَابِ، فَقَالَ: وَيْلَكَ يَا كَعْبُ انْقُضِ الْعَهْدَ الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله وَ لَا تَرُدَّ رَأيِي فَإِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه وآله لَا يُفْلِتُ مِنْ هَذَا الْجَمْع أَبَداً فَإِنْ فَاتَكَ هَذَا الْوَقْتُ لَا تُدْرِكُ مِثْلَهُ أَبَداً، قَالَ: وَاجْتَمَعَ كُلُّ مَنْ كَانَ فِي الْحِصْنِ مِنْ رُؤَسَاءِ الْيَهُودِ مِثْل غَزَالَ بْن شمول وَ يَاسِرِ بن قَيْس وَ رِفَاعَةَ بْنِ زَيْدِ وَ الزَّبَيْرِ بْنِ ياطا فَقَالَ لَهُمْ كَعْبُ مَا تَرَوْنَ قَالُوا: أَنْتَ سَيِّدُنَا وَالْمُطَاعْ فِينًا وَأَنْتَ صَاحِبُ عَهْدِنَا فَإِنْ نَقَضَتَ نَقَصْنَا وَ إِنْ أَقَمْتَ أَقَمْنَا مَعَكَ وَإِنْ خَرَجْتَ خَرَجْنَا مَعَكَ، فَقَالَ الزُّبَيْرُ بْنُ ياطا وَكَانَ شَيْخاً كَبِيرًا مُجَرَّباً قَدْ ذَهَبَ بَصَرُهُ. قَدْ قَرَأْتُ التَّوْرَاةَ الَّتِي أَنْزَلَهَا اللَّهُ فِي سَفَرنَا بِأَنَّهُ يَبْعَثُ نَبيَّاً فِي آخِرِ الزَّمَانِ يَكُونُ مَخْرَجُهُ بِمَكَّةَ وَ مُهَاجَرَتُهُ بِالْمَدِينَة إِلَى الْبَحِيرَة يَرْكَبُ الْحِمَارَ الْعَرَبِيَّ وَ يَلْبَسُ الشَّمْلَةَ - وَيَجْتَزِى بالْكُسَيْرَاتِ وَ التَّمَيْرَاتِ وَ هُوَ الصَّحُوكَ الْقَتَالُ - فِي عَيْنَيْهِ حُمْرَةٌ وَبَيْنَ كَفَيْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّةَ - يَضَعُ سَيْفَهُ عَلَى عَاتِقِهِ لَا يُبَالِي مَنْ لَاقَاهُ - يَبْلُغُ سُلْطَانَهُ مُنْقَطَعَ الْخُفٌ وَالْحَافِرِ فَإِنْ كَانَ هَذَا هُوَ فَلَا يَهُولَنَّهُ هَؤُلَاءِ وَ جَمْعُهُمْ - وَ لَوْ نَاوَتْهُ هَذِهِ الْجِبَالُ الرَّوَاسِي لَغَلَبَهَا فَقَالَ حْيَى: لَيْسَ هَذَا ذَلِكَ وَ ذَلِكَ النَّبِيُّ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ هَذَا مِنَ الْعَرَبِ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِيلَ ال وَلَا يَكُونُ بَنُو إِسْرَائِيلَ أَتْبَاعاً لِوُلْدِ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام أَبَداً لِأَنَّ اللَّهَ قَدْ فَضَّلَهُم عَلَى النَّاسِ جَمِيعاً وَ جَعَلَ مِنْهُمُ النُّبُوَّةَ وَالْمُلْكَ وَقَدْ عَهِدَ إِلَيْنَا مُوسَى علیه السلام أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُول حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبانِ تَأكُلُهُ النَّارُ وَلَيْسَ مَعَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله آيَةً وَإِنَّمَا جَمَعَهُمْ جَمْعًا وَسَحَرَهُمْ وَ يُرِيدُ أَنْ يَغْلِبَهُمْ بِذَلِكَ، فَلَمْ يَزَلْ يَقْلِبُهُمْ عَنْ رَأيهِمْ حَتَّى أَجَابُوهُ - فَقَالَ لَهُمْ أَخْرِجُوا الْكِتَابَ الَّذِي بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ مُحَمَّدٍ فَأَخْرَجُوهُ فَأَخَذَهُ حَيَى بْنُ أَخْطَبَ وَ مَزَّقَهُ وَ قَالَ قَدْ وَقَعَ الْأَمْرُ فَتَجَهَّرُوا وَ تَهَيَّنُوا لِلْقِتَالِ. وَ بَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم ذَلِكَ فَعَمَّهُ غَمّا شَدِيداً وَ فَزِعَ أَصْحَابُهُ

ص: 66

محمد صلی الله علیه وآله را بشکنی ما نیز آن را می شکنیم و اگر بر آن عهد بمانی ما نیز بر آن می ایستیم و اگر بیرون روی ما نیز با تو بیرون می آییم. زبیر بن باطا که پیرمردی سالخورده، کار آزموده و نابینا بود». گفت: «در تورات که خداوند آن را در سفر [کتاب] ما نازل کرده است، خواندم که پیامبری در آخر الزمان مبعوث می شود و مکان قیام و دعوت او در مکه است و به سوی مدینه که در این بحیره است مهاجرت می کند و بر الاغ برهنه سوار می شود و عبایی بر تن می کند و به خرده های نان و دانه های ریز خرما اکتفا می کند. او همیشه لبخند بر لب دارد و بسیار خنده رو و بسیار جنگ آور است در چشمانش سرخی هست و مهر نبوّت، میان دو کتف او زده شده است. شمشیر خود را بر دوش خود قرار می دهد و از هر که سر راهش باشد، باکی ندارد. نفوذ و سلطه ی او به مناطقی که حتی اسبان و شتران را یارای پیمودن آن نیست، می رسد. پس اگر این پیامبر، محمد صلی الله علیه وآله باشد، اینان (احزاب) و همراهانشان هیچ ترسی در دل او نخواهند انداخت و اگر این کوه های سر به فلک کشیده با او درگیر می شدند، او بر آن ها غلبه پیدا می کرد». حیی گفت: «این مرد (محمد) آن پیامبر نامبرده شده در تورات نیست؛ زیرا آن پیامبر از بنی اسرائیل بود؛ ولی این مرد، از عرب و از نوادگان اسماعیل است و هرگز بنی اسرائیل پیرو نوادگان اسماعیل نمی باشند؛ زیرا خداوند، همگی آن ها را بر دیگر مردم برتری داد و نبوت و فرمانروایی را در میان آنان قرار داد و ما با موسی علیه السلام پیمان بسته بودیم که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم، مگر آنکه یک قربانی برای ما بیاورد که شعله های آتش، آن را ببلعند و محمد صلی الله علیه وآله، نشانه ای با خود ندارد و طرفداران خود را با جادو گرد یکدیگر آورده است. حیی بن اخطب می خواست به وسیله ی این سخنان بر آنان غلبه یابد. پس همچنان آنان را از نظرشان منصرف می کرد تا آنکه او را اجابت نمودند و نظر او را پذیرفتند. پس حیی بن اخطب به بنی قریظه گفت: «آن پیمانی که میان شما و محمد صلی الله علیه وآله نوشته شده را بیاورید». آنان، آن عهدنامه را آوردند و حیی بن اخطب آن را گرفته و پاره پاره کرد و گفت: «دیگر همه چیز تمام شده است، خود را مجهز کنید و آماده نبرد شوید». این خبر به گوش رسول خدا صلی الله علیه وآله رسید و او را بسیار اندوهگین ساخت و هراس در دل اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله افتاد. پس رسول خدا صلی الله علیه وآله به سعد بن معاذ و أسيد بن حضیر که از قبیله ی اوس بودند و بنی قریظه از هم پیمانان اوس به شمار می آمدند، فرمود: «نزد بنی قریظه بروید و ببینید که چه کار کرده اند. پس اگر آن عهد میان ما و خود را شکسته بودند، به هنگام بازگشت نزد من، هیچ کس را باخبر نسازید و تنها مبهم وار به من بگویید: «عضل و القارة». سعد بن معاذ و اسید بن حضیر به پشت درب در رسیدند و کعب از بالای دژ به آن دو نگریست و به سعد و رسول خدا صلی الله علیه وآله دشنام داد». سعد به او گفت: به خداوند سوگند! قریش می گریزند و رسول خدا صلی الله علیه وآله در تو را به محاصره درخواهد آورد و تو را به ذلت و خواری خواهد کشاند و گردنت را خواهد زد». سپس سعد و اسید، نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله بازگشتند و گفتند: «عَضَل و القارة» رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «آن دو قبیله مورد لعنت قرار گرفتند؛ زیرا ما آنان را به نشکستن پیمان امر فرموده بودیم. دلیل اینکه پیامبر صلی الله علیه وآله به سعد و اسید دستور داد تا در موقع بازگشت مبهم وار، نام عضل و القارة را به زبان

ص: 67

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لِسَعْدِ بْن مُعَادٍ وَأَسَيْدِ بْن حُصَيْنِ وَكَانَا مِنَ الْأَوْسِ وَ كَانَتْ بَنُو قُرَيْظَةَ حُلَفَاءَ الْأَوْس فَقَالَ لَهُمَا: انْتِيَا بَنِي قُرَيْظَةَ فَانْظُرُوا مَا صَنَعُوا فَإِنْ كَانُوا نَقَضُوا الْعَهْدَ فَلَا تُعْلِمَا أحَداً إِذَا رَجَعْتُمَا إِلَيَّ - وَقُولَا عَضَلُ وَ الفارة [الْقَارَةُ] فَجَاءَ سَعْدُ بْنُ مُعَاذِ وَأَسَيْدُ بْنُ حُصَيْنِ إِلَى بَابِ الْحِصْنِ فَأَشْرَفَ عَلَيْهِمَا كَعْبُ مِنَ الْحِصْنِ فَشَتَمَ سَعْداً وَ شَتَمَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ لَهُ سَعْدُ: إِنَّمَا أَنْتَ ثَعْلَبُ فِي جُحْرٍ لَنُوَلِّيَنَّ قُرَيْشَاً وَ لَيُحَاصِرَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَلَيُنْزِلَنَّكَ عَلَى الصُّغْرِ وَ القماع [الْقَمَاءِ] وَ لَيَضْرِبَنَّ عُنُقَكَ، ثُمَّ رَجَعَا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَقَالَا عَضَلُ وَ الفارة [الْقَارَةُ] فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَعَنَا نَحْنُ أَمَرْنَاهُمْ بِذَلِكَ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ كَانَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عُيُونُ لِقُرَيْشٍ يَتَجَسَّسُونَ خَبَرَهُ وَكَانَتْ عَضَلُ وَ الفارة [الْقَارَةُ] قبيلتان [ قَبِيلَتَيْنِ ] مِنَ الْعَرَبِ دَخَلَا فِي الْإِسْلَامِ ثُمَّ غَدَرَا فَكَانَ إِذَا غَدَرَ أَحَدٌ ضُرِبَ بهَذَا الْمَثَلِ فَيُقَالُ عَضَلُ وَ الفارة [الْقَارَةُ]. وَ رَجَعَ حُيَى بْنُ أَخْطَبَ إِلَى أَبِي سُفْيَانَ وَ قُرَيْشٍ فَأَخْبَرَهُمْ بنَقْضِ بَنِي قُرَيْظَةَ الْعَهْدَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَفَرحَتْ قُرَيْشٍ بِذَلِكَ فَلَمَّا كَانَ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ جَاءَ نُعَيْمُ بْنُ مَسْعُودِ الْأَشْجَعِيُّ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ قَدْ كَانَ أَسْلَمَ قَبْلَ قُدُومِ قُرَيْشٍ بِثَلَاثَةِ أَيَّامٍ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَدْ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ صَدَّقْتُكَ وَ كَتَمْتُ إيمَانِي عَن الْكَفَرَة فَإِنْ أَمَرْتَنِي أَنْ آتِيَك بنَفْسِي وَأَنْصُرَكَ بنَفْسِي فَعَلْتُ وَ إِنْ أَمَرْتَ أَنْ أَخْذَلَ بَيْنَ الْيَهُودِ وَ بَيْنَ قُرَيْشَ فَعَلْت حَتَّى لَا يَخْرُجُوا مِنْ حِصْنِهِمْ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّه صلی الله علیه وآله اخْذُلْ بَيْنَ الْيَهُودِ وَ قُرَيْشٍ فَإِنَّهُ أَوْقَعُ عِنْدِي، قَالَ: فَتَأْذَنُ لِى أَنْ أَقُولَ فِيكَ مَا أُرِيدُ، قَالَ قُلْ مَا بَدَا لَكَ، فَجَاءَ إِلَى أَبي سُفْيَانَ فَقَالَ لَهُ: تَعْرِفُ مَوَدَّتِي لَكُمْ وَنُصْحِي وَ مَحَبَّتِي أَنْ يَنْصُرَكُمُ اللَّهُ عَلَى عَدُوِّكُمْ وَقَدْ بَلَغَنِي أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه وآله قَدْ وَافَقَ الْيَهُودَ أَنْ يَدْخُلُوا بَيْنَ عَسْكَرِكُمْ وَ يَمِيلُوا عَلَيْكُمْ وَوَعَدَهُمْ إِذَا فَعَلُوا ذَلِكَ أَنْ يَرُدُّ عَلَيْهِمْ جَنَاحَهُمُ الَّذِي قَطَعَهُ لِبَنِي النَّضِيرِ وَ قَيْنُقَاعَ فَلَا أَرَى لَكُمْ أَنْ تَدَعُوهُمْ يَدْخُلُوا فِي عَسْكَرِكُمْ حَتَّى تَأْخُذُوا مِنْهُمْ رَهْناً تَبْعَثُوا بِهِمْ إِلَى مَكَّةَ فَتَأْمَنُوا مَكْرَهُمْ وَغَدَرَهُمْ، فَقَالَ أَبُو سُفْيَانَ وَفَقَكَ اللَّهُ وَ

ص: 68

بیاورند، این بود که در عهد رسول خدا صلی الله علیه وآله قریش، جاسوسانی را گمارده بود تا از رسول خدا صلی الله علیه وآله برای آنان خبر برند و عضل و القارة دو قبیله ی عرب بودند که اسلام آورند و پس از آن سر باز زدند و هرگاه قبیله ای از اسلام سر باز می زد آن دو قبیله مثل زده می شدند و گفته می شد: «عضل و القارة». حیی بن اخطب نزد ابوسفیان و قریش بازگشت و آنان را از اینکه بنی قریظه پیمان میان خود و رسول خدا صلی الله علیه وآله را شکسته اند، باخبر ساخت و قریش از این خبر شادمان گشتند. نعیم بن مسعود اشجعی که سه روز پیش از رسیدن قریش به نزدیکی خندق اسلام آورده بود، در دل شب، نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا! من به خدا ایمان آورده و شما را تصدیق نمودم و ایمان خود را از کفار پنهان داشتم؛ پس اگر دستور فرمایید که به یاران شما بپیوندم و شما را در این جنگ یاری کنم، این کار را خواهم کرد و اگر دستور فرمایید که میان یهود و قریش جدایی بیندازم و یهود را وادارم که از یاری قریش دست بردارند و از در خود بیرون نیایند، این کار را نیز با جان و دل می پذیریم. رسول خدا صلی الله علیه وآله پاسخ داد: «میان یهود و قریش جدایی بینداز؛ زیرا به نظر من این کار تو از اینکه خود، به یاری ما بپیوندی و با قریش بجنگی، تأثیرگذارتر است.» نعیم به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کرد: «آیا به من این اذن را می دهید که درباره ی شما هر خبر دروغی را که خواستم بگویم»؟ حضرت پاسخ داد: «هرچه که به ذهنت می رسد، بگو» پس نعیم نزد ابوسفیان آمد و به او گفت: «تو از محبّت من نسبت به خودتان آگاه هستی و نصیحت و محبّت من این است که خداوند، شما را بر دشمنتان پیروز سازد. به من خبر رسیده که محمد صلی الله علیه وآله با یهود به توافق رسیده که آنان وارد لشکر شما شوند و سپس به مخالفت با شما برخیزند و محمد صلی الله علیه وآله به آنان وعده داده که اگر این کار را بکنند، دو یار آن ها، بنی نضیر و بنی قینقاع که محمد صلی الله علیه وآله و آنان را از مدینه بیرون رانده بود را به سوی آنان و به مدینه بازگرداند. مصلحت نمی بینم که از آنان بخواهید تا وارد لشکر شما شوند مگر آنکه گروگان هایی از آنان گرفته و به مکه بفرستید تا از مکر و روگردانی آنان در امان بمانید». ابوسفیان به او گفت «خداوند، تو را موفق بدارد و جزای نیک به تو عطا کند! افرادی مانند تو بهترین و هدایت کننده ترین پندها را به انسان می دهند. این در حالی بود که نه ابوسفیان و نه هیچ یک از یهود، از اسلام آوردن نعیم آگاه نبودند. نعیم پس از ملاقات با ابوسفیان بلافاصله نزد بنی قریظه آمد و گفت: «ای کعب! تو از محبّت من نسبت به خودتان آگاهی، به من خبر رسیده که ابوسفیان گفته است: «ما این یهودیان را از دژ خود بیرون می آوریم و آنان را در صف اول و در تیررس محمد صلی الله علیه وآله قرار می دهیم. پس اگر یهود پیروز شوند، آوازه ی این پیروزی برای ما باقی می ماند نه برای آنها و اگر معلوم شود که بنی قریظه برضد ما بودند، بدین وسیله آنان در خط مقدم جنگ قرار می گیرند و نمی توانند از پشت سر آسیبی به ما برسانند. پس مصلحت نمی بینم که از قریش بخواهید تا وارد لشکر شما شوند، مگر آنکه ده تن از اشراف و بزرگان قریش را در دژ خود به عنوان گروگان نگهدارید تا بدین وسیله اگر بر محمد صلی الله علیه وآله پیروز نشوند آن عهد و پیمانی که میان خود و محمد صلی الله علیه وآله بسته بودید را به شما بازگردانند؛ زیرا اگر قریش بگریزد و بر محمد صلی الله علیه وآله پیروز نشود،

ص: 69

أَحْسَنَ جَزَاكَ مِثْلُكَ أَهْدَى النَّصَائِحِ وَ لَمْ يَعْلَمْ أَبُو سُفْيَانَ بِإِسْلَامِ نُعَيْمٍ وَلَا أَحَدٌ مِنَ الْيَهُودِ، ثُمَّ جَاءَ مِنْ فَوْرِهِ ذَلِكَ إِلَى بَنِي قُرَيْظَةَ فَقَالَ: يَا كَعْبُ تَعْلَمُ مَوَدَّتِي لَكُمْ وَ قَدْ بَلَغَنِي أَنَّ أَبَا سُفْيَانَ قَالَ تَخْرُجُ هَؤُلَاءِ الْيَهُودُ فَنَضَعْهُمْ فِي نَحْرِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَإِنْ ظَفِرُوا كَانَ الذِّكْرُ لَنَا دُونَهُمْ وَ إِنْ كَانَتْ عَلَيْنَا كَانُوا هَوْلَاءِ مَقَادِيمَ الْحَرْبِ فَلَا أَرَى لَكُمْ أَنْ تَدَعُوهُمْ يَدْخُلُوا عَسْكَرَكُمْ حَتَّى تَأخُذُوا مِنْهُمْ عَشَرَةَ مِنْ أَشْرَافِهِمْ يَكُونُونَ فِي حِصْنِكُمْ إِنَّهُمْ إِنْ لَمْ يَظْفَرُوا بمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله لَمْ يَبْرَحُوا حَتَّى يَرُدُّوا عَلَيْكُمْ عَهْدَكُمْ وَعَقْدَكُمْ بَيْنَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَبَيْنَكُمْ لِأَنَّهُ إِنْ وَلَّتْ قُرَيْشُ وَ لَمْ يَظْفَرُوا بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله غَرَاكُمْ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فَيَقْتُلُكُمْ فَقَالُوا: أَحْسَنْتَ وَ أَبْلَغْتَ فِي النَّصِيحَة لَا نَخْرُجُ مِنْ حِصْنِنَا حَتَّى نَأْخُذَ مِنْهُمْ رَهْنا يَكُونُونَ فِي حِصْنِنَا وَ أَقْبَلَتْ قُرَيْشُ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَى الْخَنْدَقِ قَالُوا: هَذِهِ مَكِيدَةٌ مَا كَانَتِ الْعَرَبُ تَعْرِفُهَا قَبْلَ ذَلِكَ فَقِيلَ لَهُمْ هَذَا مِنْ تَدْبِيرِ الْفَارِسِيِّ الَّذِي مَعَهُ فَوَافَى عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدُّ وَ هُبَيْرَةُ بْنُ وَهْبٍ وَ ضِرَارُ بْنُ الْخَطَّابِ إِلَى الْخَنْدَقِ وَ كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَدْ صَفَّ أَصْحَابَهُ بَيْنَ يَدَيْهِ فَصَاحُوا بِخَيْلِهِمْ حَتَّى طَفِرُوا الْخَنْدَقَ إِلَى جَانِبِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَصَارُوا أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كُلُّهُمْ خَلْفَ رَسُول اللَّهِ وَ قَدَّمُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَقَالَ رَجُلُ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ هُوَ فُلَانُ لِرَجُل بِجَنْبِهِ مِنْ إِخْوَانِهِ: أَ مَا تَرَى هَذَا الشَّيْطَانَ عَمْرُوا لَا وَاللَّهِ مَا يُفْلِتُ مِنْ يَدَيْهِ أَحَدٌ فَهَدُمُوا نَدْفَعْ إِلَيْهِ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله لِيَقْتُلَهُ وَ نَلْحَقِّ نَحْنُ بِقَوْمِنَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى نَبِيِّهِ فِي ذَلِكَ الْوَقْتِ قَوْلَهُ قَدْ يَعْلَمُ اللهُ المُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَالْقَائِلِينَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنا وَ لا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلًا أَشِحَّةٌ عَلَيْكُمْ إِلَى قَوْلِهِ وَ كانَ ذلِكَ عَلَى الله يَسِيراً وَ رَكَزَ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُةٌ رَمْحَهُ فِي الْأَرْضِ وَأَقْبَلَ يَجُولُ حَوْلَهُ وَ يَرْتَجِزُ وَ يَقُولُ:

وَلَقَدْ بَحَحْت مِنَ النّدَاء *** بِجَمْعِكُمْ هَلْ مِنْ مُبَارِز

وَ وَقَفْتُ إِذْ جَبْنَ الشُّجَاعُ *** مَوَاقِفَ الْقَرْنِ الْمُنَاجِزِ

إِنِّي كَذَلِكَ لَمْ أَزَلْ *** مُتَسَرِّعاً نَحْوَ الْهَزَاهِزِ

إِنَّ الشَّجَاعَةَ فِي الْفَتَى *** وَ الْجُودَ مِنْ خَيْر الْغَرَائِز

ص: 70

محمد صلی الله علیه وآله با شما وارد جنگ خواهد شد و شما را خواهد کشت. بنی قریظه با شنیدن این کلام گفتند: «آفرین بر تو! ما را نصیحتی بس شیوا نمودی. تنها در صورتی از دژمان بیرون می رویم که افرادی از

قریش را به عنوان گروگان در در خود نگهداریم». قریش به سمت خندق آمدند و چون نگاه آنان به خندق افتاد، گفتند: «این نیرنگی است که نزد عرب، سابقه نداشته است». برخی به قریش گفتند: «این تدبیر مردی از سرزمین فارس است که یار محمد صلی الله علیه وآله می باشد. در این هنگام عمروبن عبد وَدْ، هبيرة بن وهب و ضرار بن خطاب، به خندق رسیدند، در حالی که رسول خدا صلی الله علیه وآله اصحاب خود را جلوی خویش آرایش می داد. آن سه تن فریادی بر سر اسبان خود کشیده و از روی خندق جسته و به آن سوی خندق که رسول خدا صلی الله علیه وآله در آنجا بود، رفتند و تمام یاران رسول خدا صلی الله علیه وآله پشت سر رسول خدا صلی الله علیه وآله

قرار گرفتند و رسول خدا صلی الله علیه وآله را پیش انداختند و مردی از مهاجرین که فلانی بود به مرد کنار دست خود که از برادرانش بود، گفت: «آیا این شیطان (عمرو) را نمی بینی؟ به خداوند سوگند! هیچ کس قادر نیست از دست او جان سالم به در برد. بیایید محمد صلی الله علیه وآله را پیش اندازیم تا با عمرو پیکار کند و ما به قوم خود بپیوندیم». در این هنگام خداوند آیه: خداوند کسانی که مردم را از جنگ باز می داشتند و کسانی را که به برادران خود می گفتند: «به سوی ما بیایید [و خود را از معرکه بیرون کشید]» بخوبی می شناسد و آن ها [ مردمی ضعیفند و] جز اندکی پیکار نمی کنند! * آن ها در همه چیز نسبت به شما بخیلند و هنگامی که [لحظات] ترس [و بحرانی] پیش آید، می بینی آنچنان به تو نگاه می کنند، و چشم هایشان در حدقه می چرخد، که گویی می خواهند قالب تهی کنند! اما وقتی حالت خوف و ترس فرو نشست، زبان های تند و خشن خود را با انبوهی از خشم و عصبانیت بر شما می گشایند [و سهم خود را از غنایم مطالبه می کنند]! در حالی که در آن نیز حریص و بخیلند آنها [هرگز] ایمان نیاورده اند، از این رو خداوند اعمالشان را حبط و نابود کرد و این کار بر خدا آسان است. (احزاب/18-19) را بر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل کرد. عمروبن [عبد] وَد نیزهی خود را در زمین فرو برد و اطراف آن جولان داده و رجزی می خواند و می گفت:

و لقد يُحِحتُ مِنَ النَّداءِ *** بِجَمْعِكُم: هَل مِن مُبارِز؟

آن قدر در میان شما جمله «هَل مِن مُبارز» ؟ [ آيا مبارزی در میان هست]؟ را فریاد زدم که صدایم گرفته است.

و وقفتُ إِذ جَبُنِ الشُّجاعُ *** مواقفَ القَرْنِ المُناجِز

و در جایگاه بسیار خطرناک و لرزه آوری ایستادم که همه ی شجاعان از ایستادن در چنین جایگاهی می هراسند.

اني كذلك أزل *** مُتَسَرعاً نَحوَ الهَرَاهِز

من، این گونه هستم و همچنان به سوی فتنه ها شتابان هستم.

إِنَّ الشَّجَاعَةَ فِي الفَتَي *** و الجُودُ مِن خَيرِ الغَرَائِزِ

ص: 71

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله : مَنْ لِهَذَا الْكَلْبِ فَلَمْ يُحِبُهُ أَحَدٌ، فَقَامَ إِلَيْهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَالَ: أَنَا لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ، فَقَالَ: يَا عَلَى علیه السلام هَذَا عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدَّ فَارِسُ يَلْيَلَ قَالَ: أَنَا عَلِيُّ بْنُ أبي طَالِب علیه السلام ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله : ادْنُ مِنِّى فَدَنَا مِنْهُ فَعَمَّمَهُ بِيَدِهِ، وَ دَفَعَ إِلَيْهِ سَيْفَهُ ذَا الْفَقَارِ فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ وَ قَاتِلْ بِهَذَا وَ قَالَ: اللَّهُمَّ احْفَظْهُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ فَوْقِهِ وَ مِنْ تَحْتِه فَمَرَّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يُهَرُولُ فِي مَشْيهِ وَهُوَ يَقُولُ:

لَا تَعْجَلَنَّ فَقَدْ أَتَاكَ مُجِيبُ صَوْتِكَ غَيْرَ عَاجز ذُو نِيَّة وَ بَصِيرَة وَالصِّدْقُ مُنْجِي كُلِّ فَائِزِ إِنِّي لَأَرْجُو أَنْ أَقِيمَ عَلَيْكَ نَائِحَةَ الْجَنَائِزِ مِنْ ضَرَّبَة نَجْلَاءَ يَبْقَى صَوْتُهَا بَعْدَ الْهَزَاهِزَ

فَقَالَ لَهُ عَمْرُو مَنْ أَنْتَ قَالَ: أَنَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام ابْنُ عَمِّ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَخَتَنُهُ فَقَالَ: وَاللَّهِ إِنَّ أَبَاكَ كَانَ لِى صَدِيقاً قَدِيماً وَ إِنِّى أَكْرَهُ أَنْ أَقْتُلَكَ مَا آمَنَ ابْنُ عَمِّكَ حِينَ بَعَثَكَ إِلَيَّ أَنْ أَخْتَطِفَك برمْحِي هَذَا فَأَتْرَكَكَ شَائِلًا بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لَا حَىٰ وَ لَا مَيِّتُ، فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام : قَدْ عَلِمَ ابْنُ عَمِّى أَنَّكَ إِنْ قَتَلْتَنِي دَخَلْتُ الْجَنَّةَ وَ أنْتَ فِي النَّارِ وَ إِنْ قَتَلْتُكَ فَأَنْتَ فِي النَّارِ وَ أَنَا فِي الْجَنَّةَ ، فَقَالَ عَمْرُو وَ كِلْتَاهُمَا لَكَ يَا على علیه السلام تِلْكَ إِذا قِسْمَةٌ ضِيزى، قَالَ عَلَى علیه السلام دَعْ هَذَا يَا عَمْرُو إِنِّي سَمِعْتُ مِنْكَ وَ أَنْتَ مُتَعَلِّقُ بِأَسْتارِ الْكَعْبَة تَقُولُ لَا يَعْرِضَنَّ عَلَيَّ أَحَدٌ فِي الْحَرْب ثَلَاثَ خِصَالَ إِلَّا أَجَبْتُهُ إِلَى وَاحِدَة مِنْهَا وَ أَنَا أَعْرِضْ عَلَيْكَ ثَلَاثَ خِصَالَ فَأَجِبْنِي إِلَى وَاحِدَة قَالَ: هَاتِ يَا عَلَى علیه السلام! أَحَدُهَا تَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ، قَالَ: نَجِّ عَنِّى هَذِهِ فَاسْأَل الثَّانِيَةَ ، فَقَالَ أن ترجع وتَرَدَّ هَذَا الْجَيْشِ عَنْ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَإِن يَكَ صَادِقاً فَأَنْتُمْ أَعْلَى بِهِ أَنْ عَيْناً وَ إِنْ يَك كاذباً كَفَتْكُمْ ذُوبَانُ الْعَرَب أَمْرَهُ، فَقَالَ: إِذا لَا تَتَحَدَّثُ نِسَاءُ قُرَيْشٍ بِذَلِكَ

ص: 72

شجاعت، درون جوانمرد است و بخشش و کرم یکی از بهترین خصلت ها است.

در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه وآله برخاست و فرمود: «چه کسی حاضر است با این سگ، پیکار کند»؟ هیچ کس دعوت پیامبر صلی الله علیه وآله را اجابت نکرد و امیرالمؤمنین علیه السلام برخاست و به پیامبر صلی الله علیه وآله عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! من با او پیکار می کنم». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «ای علی علیه السلام! این مرد، عمرو بن عبد ود، دلاور يليل است». علی علیه السلام عرض کرد: «من نیز علی بن ابی طالب علیه السلام هستم». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «نزدیک من آی» علی علیه السلام به نزدیکی رسول خدا صلی الله علیه وآله رفت و رسول خدا صلی الله علیه وآله با دستان خود عمامه را بر سر حضرت علی علیه السلام بست و شمشیر ذوالفقار را به او داد و فرمود: «برو با این مرد بجنگ». رسول خدا صلی الله علیه وآله همچنین فرمود: «خدایا! او را از مقابل، پشت سر، راست، چپ، بالا و پایین، در امان نگهدار». امیر المؤمنين علیه السلام در حالی که با شتاب راه می رفت، می فرمود:

لا تَعجَلَنَّ فَقَد أتا *** كَ مُحِيبُ صَوتِكَ غَيْرُ عَاجِزِ

شتاب مکن چرا که اجابت کننده ی ندای تو که مرد توانایی است، به سوی تو آمده است.

ذُو نِيَّة وَبَصِيرَةٍ *** وَالصِّدقُ مُنجِي كُلَّ فائِزِ

او صاحب اراده و بصیرت است و صداقت، نجات بخش تمام کامیابان است.

إِنِّي لَأَرْجُو أَن أُقِيمَ *** عَلَيكَ نائِحَةَ الجَنائِزِ

من امیدوارم که زن نوحه گر (بساط عزا) را بر سر جنازه ی تو بگمارم.

مِن ضَربَةٍ نَجلاءَ يَبقَى *** صَوتُها بَعدَ الهَرَاهِز

و این کار را با ضربه ای جانکاه که صدایش پس از فتنه ها باقی خواهد ماند، انجام خواهم داد.

عمرو به علی علیه السلام گفت: «تو کیستی»؟ علی علیه السلام پاسخ داد: «من علی بن ابی طالب علیه السلام پسر عموی رسول خدا صلی الله علیه وآله و دوست او هستم». عمرو گفت: «به خداوند سوگند! پدرت، دوست و ندیم من بود و من میلی به کشتن تو ندارم. پسر عموی تو با فرستادن تو به سوی من در امان نخواهد ماند؛ زیرا من این نیزه ام را در تو فرو خواهم برد و تو را با آن از روی زمین بلند می کنم و نیمه ی جان، میان آسمان و زمین نگاه می دارم». امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: «پسر عموی من از این مطالب آگاه بود که اگر تو مرا بکشی، من وارد بهشت و تو وارد جهنم خواهی شد و اگر من تو را بکشم تو وارد جهنم خواهی شد، در حالی که من در بهشت هستم» عمرو پاسخ داد: «ای علی علیه السلام! هر دوی آنها (بهشت و جهنم) ارزانی تو باد که در این صورت تقسیم ناعادلانه ای است». علی علیه السلام فرمود: «ای عمرو! این بحث و جدل را رها کن، من درباره ی تو شنیده ام که تو به پرده ی کعبه، دخیل بسته بودی و می گفتی: هرکس که در جنگ، سه خصلت را بر من عرضه دارد و از من بخواهد، یکی از آنها را اجابت کنم. من سه خصلت را بر تو عرضه می دارم و یکی از آنها را اجابت کن» عمرو گفت: «ای علی علیه السلام! آنها را بر من عرضه دار». علی علیه السلام فرمود: «یکی از آنها این است که به یگانگی خداوند و نبوت محمد صلی الله علیه وآله شهادت دهی یعنی بگویی: لا إله إلا الله و محمّد رسول الله». عمرو پاسخ داد: این کار را از من مخواه و خصلت

ص: 73

وَ لَا تُنْشِدُ الشُّعَرَاءُ فِي أَشْعَارِهَا أَنِّي جَبُنْتُ وَ رَجَعْتُ عَلَى عَقِبِي مِنَ الْحَرْبِ وَ خَذَلْتُ قَوْماً رَأَسُونِي عَلَيْهِمْ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام : فَالثَّالِثَةُ أَنْ تَنْزِلَ إِلَيَّ فَإِنَّكَ رَاكِبُ وَ أَنَا رَاجِلُ حَتَّى أَنَابِدَكَ فَوَثَبَ عَنْ فَرَسِهِ وَ عَرْقَبَهُ وَ قَالَ هَذِهِ خَصْلَةٌ مَا ظَنَنْتُ أَنَّ أَحَداً مِنَ الْعَرَبِ يَسُومُنِي عَلَيْهَا ثُمَّ بَدَأَ فَضَرَبَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام بالسَّيْفِ عَلَى رَأْسِهِ فَاتَّقَاهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام بدَرَقَتِهِ - فَقَطَعَهَا وَثَبَتِ السَّيْفُ عَلَى رَأْسِهِ ، فَقَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام يَا عَمْرُو أَ مَا كَفَاكَ أَنَّى بَارَرْتُكَ وَ أَنْتَ فَارِسُ الْعَرَبِ حَتَّى اسْتَعَنْتَ عَلَيَّ بِظَهِيرِ فَالْتَفَتَ عَمْرُو إِلَى خَلْفِهِ فَضَرَبَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مُسْرِعاً عَلَى سَاقَيْهِ قَطَعَهُمَا جَمِيعاً وَارْتَفَعَتْ بَيْنَهُمَا عَجَاجَةُ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ قُتِلَ عَلِيٌّ بن أبي طَالِبِ علیه السلام، ثُمَّ انْكَشَفَ الْعَجَاجَةُ فَنَظَرُوا فَإِذَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى صَدْرِهِ قَدْ أَخَذَ بِلِحْيَتِهِ يُرِيدُ أَنْ يَذْبَحَهُ فَذَبَحَهُ ثُمَّ أَخَذَ رَأْسَهُ وَ أَقْبَلَ إِلَى رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَالدَّمَاءُ تَسِيلُ عَلَى رَأْسِهِ مِنْ ضَرْبَة عَمْرُو وَ سَيْفُه يَقْطُرُ مِنْهُ الدَّمُ وَهُوَ يَقُولُ وَ الراس بيده:

أنَا عَلى الةِ وَ ابْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ *** الْمَوْتُ خَيْرُ لِلْفَتَى مِنَ الْهَرَبِ

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا عَلِيُّ مَا كَرْتَهُ قَالَ: نَعَمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم الْحَرْبُ خَدِيعَةُ، وَ بَعَثَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله الزَّبَيْرَ إِلَى هُبَيْرَةَ بْن وَهْب فَضَرَبَهُ عَلَى رَأْسِهِ ضَرْبَةً فَلَقَ هَامَتَهُ وَ أَمَرَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ أَنْ يُبَارزَ ضِرارَ بْنَ الْخَطَّابِ فَلَمَّا بَرَزَ إِلَيْهِ ضِرَارُ انْتَزَعَ لَهُ عُمَرُ سَهْماً فَقَالَ ضِرَارُ وَيْحَكَ يَا ابْنَ صُهَاكَ أَ تَرْمِينِي فِي مُبَارَزَة وَ اللَّهِ لَئِنْ رَمَيْتَنِي لَا تَرَكْتُ عَدَويّاً بِمَكَّةَ إِلَّا قَتَلْتُهُ فَانْهَزَمَ عَنْهُ عُمَرُ وَ مَرَّ نَحْوَهُ ضِرَارُ وَ ضَرَبَهُ عَلَى رَأْسِهِ بِالْقَنَاةِ ثُمَّ قَالَ احْفَظْهَا يَا عُمَرُ فَإِنِّى آلَيْتُ أَنْ لَا أَقْتُلَ قُرَشِيّاً مَا قَدَرْتُ عَلَيْهِ، فَكَانَ عُمَرُ يَحْفَظُ لَهُ ذَلِكَ بَعْدَ مَا وَلِيَ فَوَكَّاهُ فَبَقِيَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله يُحَارِبُهُمْ فِي الْخَنْدَقِ خَمْسَةَ عَشَرَ يَوْمًا فَقَالَ أبُو سُفْيَانَ لِحْيَى بْنِ أَخْطَبَ وَيْلَكَ يَا يَهُودِيُّ أَيْنَ قَوْمُكَ فَصَارَ حَيَى بْنُ أَخْطَبَ إِلَيْهِمْ

ص: 74

دوم را بگو». و علی علیه السلام فرمود: «اینکه بازگردی و این سپاه را از جنگ با رسول خدا صلی الله علیه وآله منصرف کنی؛ چراکه اگر او (رسول خدا صلی الله علیه وآله) در ادعای خود صادق باشد، شما که از قبیله او هستید و از چشم او به او نزدیک ترید، احترام بیشتری کسب می کنید و اگر او، کاذب باشد، دزدان و اوباش عرب نیز برای از پای در آوردن او کافی اند» عمرو پاسخ داد: «آیا با این کار، زنان قریش از من سخن نخواهند گفت و شعراء در اشعارشان نخواهند آورد که من ترسیدم و به جنگ پشت نمودم و قومی را که مرا نماینده ی خود قرار دادند، تنها گذاردم»؟! علی علیه السلام فرمود: «خصلت سوم این است که از اسب خود پایین آیی، چراکه تو سواره و من پیاده هستم، تا با هم پیکار کنیم». عمرو از اسب خود پایین جهید و آن را پی کرد و گفت: «این خصلتی است که گمان نمی کنم کسی از عرب مرا به خاطر آن ملامت کند». سپس عمرو پیکار را آغاز نمود و با شمشیر خود ضربه ای را بر سر علی علیه السلام زد. علی علیه السلام سپر خود را در برابر آن ضربه قرار داد و آن قدر ضربه شدید بود که آن سپر را برید و شمشیر به سر علی علیه السلام اصابت نمود و ثابت ماند. علی علیه السلام به عمرو گفت: «ای عمرو! آیا برای تو که دلاور عرب هستی کافی نیست که من خود به پیکار تو آمدم، ولی تو، کسی را به پشتیبانی از خود فراخواندی؟ عمرو در این هنگام، نگاهی به پشت سر خود انداخت و بلافاصله علی علیه السلام ضربه ای را بر دو ساق عمرو فرو آورد و هر دو را قطع نمود». با درگیری آن دو گرد و غباری برخاست و منافقان گفتند: «علی بن ابی طالب علیه السلام، کشته شده است». سپس آن گرد و غبار فرو نشست و همه نگاه کردند و ناگهان دیدند که علی علیه السلام بر سینه ی عمروبن عبد ود نشسته و ریش او را به دست گرفته و می خواهد سر از تن او جدا کند. علی علیه السلام سر از تن عمرو جدا کرد سپس سر او را گرفت و در حالی که به خاطر ضربه ی عمرو، خون از سرش می چکید و شمشیر او نیز خون آلود بود، به سوی رسول خدا صلی الله علیه وآله رفت و در حالی که سر عمرو در دست او بود، می فرمود:

أنا عَلِيُّ وَ ابنُ عَبدِ الْمُطَّلِبِ *** المَوتُ خَيْرٌ لِلفَتَي مِنَ الهَرَبِ

من علی و فرزند عبدالمطلب هستم. مرگ برای جوانمرد بهتر از فرار است.

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «ای علی علیه السلام! آیا با خدعه او را به قتل رساندی»؟ علی علیه السلام پاسخ داد: «آری، ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! جنگ، سراسر خدعه و نیرنگ است». سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله زبیر را برای جنگ با هبيرة بن وهب فرستاد و زبیر ضربه ای را بر سر هبیره فرود آورد و سر او را شکافت». همچنین رسول خدا صلی الله علیه وآله به عمر بن خطاب امر فرمود تا با ضرار بن خطاب بجنگد. چون ضرار به جنگ عمر آمد، عمر خواست تیری را به سوی او پرتاب کند. ضرار به عمر گفت: «وای بر تو ای پسر صهاک، آیا در مبارزه ی تن به تن، از تیر استفاده می کنی؟ به خدا سوگند! اگر به سوی من تیر بیندازی، تمام پیش قراولان مکه را می کشم». در این هنگام عمر، شکست خورد و ضرار به سوی او رفت و با سر خود به نیزه اشاره کرد و سپس گفت: «ای عمر! آن را نگهدار؛ زیرا من قسم یاد کرده ام که هرگاه که توانایی قتل یک قریشی را پیدا کردم، او را به قتل نرسانم. عمر این لطف او را فراموش نکرد و پس از آنکه به خلافت رسید، او

ص: 75

فَقَالَ وَيْلَكُمْ اخْرُجُوا فَقَدْ نَابَدْتُمْ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله الحَرْبَ فَلَا أَنتُمْ مَعَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَلَا أَنْتُمْ مَعَ قُرَيْشٍ، فَقَالَ كَعْبُ: لَسْنَا خَارجينَ حَتَّى تُعْطِيَنَا قُرَيْشُ عَشَرَةَ مِنْ أَشْرَافِهِمْ رَهْنَا يَكُونُونَ فِي حِصْنِنَا إِنَّهُمْ إِنْ لَمْ يَظْفَرُوا بِمُحَمَّدِ لَمْ يَبْرَحُوا حَتَّى يَرُدَّ مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله عَلَيْنَا عَهْدَنَا وَ عَقَدْنَا فَإِنَّا لَا نَأْمَنُ أَنْ تَفِرَّ قُرَيْشُ وَ نَبْقَى نَحْنُ فِي عُقْر دَارِنَا وَ يَغْرُونَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله فَيَقْتُلُ رِجَالَنَا وَ يَسْبِى نِسَاءَنَا وَذَرَارِيَّنَا وَ إِنْ لَمْ نَخْرُجْ لَعَلَّهُ يَرُدُّ عَلَيْنَا عَهْدَنَا، فَقَالَ لَهُ حَيَى بْنُ أَخْطَبَ تَطْمَعُ فِي غَيْرِ مَطْمَعِ قَدْ نَابَدَتِ الْعَرَب مُحَمَّداً الْحَرْبَ فَلَا أَنْتُمْ مَعَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ لَا أَنْتُمْ مَعَ قُرَيْشٍ فَقَالَ كَعْبُ هَذَا مِنْ شُؤْمِكَ إِنَّمَا أَنْتَ طَائِرُ تَطِيرُ مَعَ قُرَيْشٍ غَداً وَ تَتْرُكُنَا فِي عُقْر دَارِنَا وَ يَغْرُونَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله فَقَالَ لَهُ لَكَ عَهْدُ اللَّهِ عَلَيَّ وَعَهْدُ مُوسَى علیه السلام أَنَّهُ إِنْ لَمْ تَظْفَرْ قُرَيْشٍ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله إِنِّى أَرْجِعُ مَعَكَ إِلَى حِصْنِكَ يُصِيبُنِي مَا يُصِيبُكَ، فَقَالَ كَعْبُ هُوَ الَّذِي قَدْ قُلْتُهُ إِنْ أَعْطَتْنَا قُرَيْسُ رَهْنا يَكُونُونَ عِنْدَنَا وَ إِنَّا لَمْ نَخْرُجُ فَرَجَعَ حَيَى بْنُ أَخْطَبَ إِلَى قُرَيْشٍ فَأَخْبَرَهُمْ فَلَمَّا قَالَ يَسْأَلُونَ الرَّهْنَ قَالَ أَبُو سُفْيَانَ هَذَا وَ اللَّهِ أَوَّلُ الْغَدْرِ قَدْ صَدَقَ مَسْعُودٍ لَا حَاجَةَ لَنَا فِي إِخْوَانِ الْقُرُودِ وَ الْخَنَازِير فَلَمَّا طَالَ عَلَى أَصْحَابِ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله الْأَمْرُ وَ اشْتَدَّ عَلَيْهِمُ الْحِصَارُ وَكَانُوا فِي وَقْتِ بَرْدِ شَدِيدٍ وَ أَصَابَتْهُمْ مَجَاعَةً وَ خَافُوا مِنَ الْيَهُودِ خَوْفًا شَدِيداً وَ تَكَلَّمَ الْمُنَافِقُونَ بمَا حَكَى اللَّهُ عَنْهُمْ وَ لَمْ يَبْقَ أَحَدٌ مِنْ أصْحَابِ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّا نَافَقَ إِلَّا الْقَلِيلُ وَ قَدْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَخْبَرَ أَصْحَابَهُ أَنَّ وَقَدْ الله الْعَرَبَ تَتَحَرَّبَ وَ يَجِيثُونَ مِنْ فَوْقَ وَ تَغْدِرُ الْيَهُودُ وَ نَخَافُهُمْ مِنْ أَسْفَلَ وَإِنَّهُ لَيُصِيبُهُمْ جَهْدُ شَدِيدٌ وَ لَكِنْ تَكُونُ الْعَاقِبَةُ لِى عَلَيْهِمْ، فَلَمَّا جَاءَتْ قُرَيْشٍ وَ غَدَرَتِ الْيَهُودُ قَالَ الْمُنَافِقُونَ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً وَ كَانَ قَوْمُ لَهُمْ دُورٌ فِي أَطْرَافِ الْمَدِينَةِ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم تَأْذَنُ لَنَا أَنْ نَرْجِعَ إِلَى دُورِنَا فَإِنَّهَا فِي أَطْرَافِ الْمَدِينَةِ وَ هِيَ عَوْرَةُ وَ نَخَافُ الْيَهُودَ أَنْ يُغِيرُوا عَلَيْهَا، وَ قَالَ قَوْمُ هَلُمُوا فَنَهْرَبَ وَ نَصِيرَ فِي الْبَادِيَةِ وَ نَسْتَجِيرَ بِالْأَعْرَابِ فَإِنَّ الَّذِي كَانَ يَعِدُنَا مُحَمَّدُ كَانَ بَاطِلًا كُلُّهُ، وَكَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَمَرَ أَصْحَابَهُ أَنْ يَحْرُسُوا

ص: 76

را حاکم گردانید. رسول خدا صلی الله علیه وآله به مدت پانزده روز در خندق با آنها جنگید. ابوسفیان به حیی بن اخطب گفت: «وای بر تو ای یهودی! پس قوم تو کجاست»؟ حیی بن اخطب نزد یهود (بنی قریظه) رفت و گفت: «وای بر شما! از در بیرون بیایید، چراکه با شروع جنگ پیمان میان شما و محمد صلی الله علیه وآله شکسته شده و الان شما نه هم پیمان با قریش و نه همپیمان با محمد صلی الله علیه وآله هستید». کعب گفت: «ما تنها در صورتی از در بیرون می آییم که قریش ده تن از بزرگان خود را به ما بدهد تا به عنوان گروگان در دژ ما باشند تا بدین وسیله اگر قریش بر محمد صلی الله علیه وآله پیروز نشد، عهد میان محمد صلی الله علیه وآله و ما را بازگردانند. پس اگر ما برای جنگ بیرون آییم و قریش پس از شکست بگریزد و ما در خانه هایمان بمانیم، محمد صلی الله علیه وآله، به ما حمله می کند و مردان ما را می کشد و زنان و فرزندان ما را به اسارت می برد؛ ولی اگر بیرون نیاییم شاید محمد صلی الله علیه وآله دوباره عهد میان ما و خود را حفظ کند». حیی بن اخطب به کعب گفت: «امید بی جایی داری؛ چرا که با شروع جنگ عرب با محمد صلی الله علیه وآله ، پیمان میان شما و محمد صلی الله علیه وآله شکسته شد و الان شما نه هم پیمان با محمد صلی الله علیه وآله و نه هم پیمان با قریش هستید». کعب گفت: «این از نحسی و بداقبالی تو می باشد؛ چراکه تو پرنده ای هستی که فردا به همراه قریش پرواز می کنی و ما را در خانه هایمان تنها می گذاری و محمد صلی الله علیه وآله به ما حمله می کند». حیی بن کعب گفت: «به خداوند موسی علیه السلام سوگند می خورم که اگر قریش بر محمد صلی الله علیه وآله پیروز نشد، من به همراه تو به دژ برمی گردم تا در آنچه بر سر شما می آید، سهیم شوم» کعب گفت: «جواب همان است که گفتم. اگر قریش افرادی را به عنوان گروگان به ما دهد، از در بیرون می آییم وگرنه این کار را نمی کنیم». حیی بن اخطب به سوی قریش بازگشت و آنان را از این ماجرا آگاه ساخت. چون حیی بن اخطب گفت که بنی قریظه افرادی را به عنوان گروگان می خواهد، ابوسفیان گفت: «به خداوند سوگند! این اولین نیرنگ آنان است». نعیم بن مسعود، راست گفته بود. ما نیازی به برادران بوزینه و خوک نداریم. چون جنگ بر اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله به طول انجامید، محاصره ی آنان تنگ تر شد. همچنین در آن موقع هوا، بسیار سرد بود و آنان از گرسنگی نیز رنج می بردند و از یهود، بسیار می ترسیدند. در آن هنگام بود که منافقین سخنانی را به زبان آوردند که خداوند در قرآن ذکر نموده است و تمام اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله جز تعداد اندکی، منافق شدند. رسول خدا صلی الله علیه وآله پیش از این به اصحاب خود گفته بود که احزاب عرب با یکدیگر متحد می شوند و از رو به رو به ما حمله و یهود نیرنگ می ورزند و ما باید از پشت سر از آنها بترسیم و آنان تلاش زیادی می کنند، ولی سرانجام و عاقبت امر، به نفع من و به ضرر آن ها است. چون قریش برای جنگ آمدند و یهود، نیرنگ و رزیده، منافقان گفتند: خدا و پیامبرش جز وعدههای دروغین به ما نداده اند. (احزاب/12) وعده ی خدا و رسولش، فریبی بیش نبوده است. گروهی از منافقان خانه هایی در اطراف مدینه داشتند. پس به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کردند: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! آیا به ما اجازه می دهید به خانه هایمان که در اطراف مدینه است بازگردیم؛ چرا که آن خانه ها حصارهای پستی دارد و بیم آن داریم که یهود به آن ها شبیخون بزنند». گروه دیگری نیز گفتند: «بیایید بگریزیم و سر به بیابان بگذاریم و به اعراب

ص: 77

الْمَدِينَةَ بِاللَّيْلِ وَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى الْعَسْكَرِ كُلُّهِ بِاللَّيْلِ يَحْرُسُهُمْ - فَإِنْ تَحَرَّكَ أَحَدٌ مِنْ قُرَيْشٍ نَابَدَهُمْ وَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَجُوزُ الْخَنْدَقَ وَ يَصِيرُ إِلَى قُرْب قُرَيْشٍ حَيْثُ يَرَاهُمْ فَلا يَزَالُ اللَّيْلَ كُلَّهُ قَائِماً وَحْدَهُ يُصَلِّى فَإِذَا أَصْبَحَ رَجَعَ إِلَى مَرْكَزِهِ وَمَسْجِدٌ أمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ هُنَاكَ مَعْرُوفُ يَأْتِيهِ مَنْ يَعْرِفُهُ فَيُصَلِّى فِيهِ وَ هُوَ مِنْ مَسْجِدِ الْفَتْحِ إِلَى الْعَقِيقِ أَكْثَرُ مِنْ غَلْوَة نُشَابَة، فَلَمَّا رَأَى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنْ أَصْحَابِهِ الْجَزَعَ لِطُولِ الْحِصَارِ صَعِدَ إِلَى مَسْجِدِ الْفَتْحِ وَهُوَ الْجَبَلُ الَّذِي عَلَيْهِ مَسْجِدُ الْفَتْحِ الْيَوْمَ فَدَعَا اللَّهَ وَنَاجَاهُ فِيمَا وَعَدَهُ - وَكَانَ مِمَّا دَعَاهُ أَنْ قَالَ يَا صَريخَ الْمَكْرُوبِينَ وَ يَا مُجِيبَ الْمُضْطَرِّينَ وَ يَا كَاشِفَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ - أَنْتَ مَوْلَايَ وَ وَلِنِّى وَ وَلِيُّ آبَائِيَ الْأَوَّلِينَ اكْشِفْ عَنَّا غَمَّنَا وَ هَمَّنَا وَ كَرْبَنَا وَ اكْشِفْ عَنَّا شَرَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ بِقُوَّتِكَ وَ حَوْلِكَ وَ قُدْرَتِكَ، فَنَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ سَمِعَ مَقَالَتَكَ وَ أَجَابَ دَعْوَتَكَ وَ أَمَرَ الدَّبُورَ وَ هِيَ الرِّيحُ مَعَ الْمَلَائِكَة أَنْ تَهْزِمَ قُرَيْشَاً وَ الْأَحْزَابَ. وَ بَعَثَ اللَّهُ عَلَى قُرَيْشِ الدَّبُورَ فَانْهَزَمُوا وَ قُلِعَتْ أَخْبِيَتُهُمْ وَ نَزَلَ جَبْرَئِيلُ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِكَ فَنَادَى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم حُذَيْفَةَ بْنَ الْيَمَانِ وَ كَانَ قَرِيباً مِنْهُ فَلَمْ يُحِبُهُ ثُمَّ نَادَاهُ فَلَمْ يُحِبْهُ ثُمَّ نَادَاهُ الثَّالِثَةَ فَقَالَ لَبَّيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ أَدْعُوكَ فَلَا تُجيبُنِي قَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم بأَبي أَنْتَ وَأُمِّى مِنَ الْخَوْفِ وَالْبَرْدِ وَ الْجُوعِ فَقَالَ ادْخُلْ فِي الْقَوْمِ وَاثْتِنِي بِأَخْبَارِهِمْ وَلَا تُحْدِثَنَّ حَدَثاً حَتَّى تَرْجِعَ إِلَيَّ - فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَخْبَرَنِي أَنَّهُ قَدْ أَرْسَلَ الرِّيَاحَ عَلَى قُرَيْشٍ فَهَزَمَهُمْ قَالَ حُذَيْفَةُ فَمَضَيْتُ وَ أَنَا أَنْتَفِضُ مِنَ الْبَرْدِ فَوَ اللَّهِ مَا كَانَ إِلَّا بِقَدْرِ مَا جُزْتُ الْخَنْدَقَ حَتَّى كَأَنَّى فِى حَمَّام فَقَصَدْتُ خِبَاءَ عَظِيماً فَإِذَا نَارُ تَحْبُو وَ تُوقَدُ وَ إِذَا خَيْمَةُ فِيهَا أَبُو سُفْيَانَ قَدْ دَلَّى خُصْيَتَيْهِ عَلَى النَّارِ وَ هُوَ يَنْتَفِضُ مِنْ شِدَّةِ الْبَرْدِ وَ يَقُولُ يَا مَعْشَرَ قُرَيْشٍ إِنْ كُنَّا نُقَاتِلُ أَهْلَ السَّمَاءِ بِزَعْمِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَلَا طَاقَةَ لَنَا بِأَهْلِ السَّمَاءِ وَإِنْ كُنَّا نُقَاتِلُ أَهْلَ الْأَرْضِ فَتَقْدِرُ عَلَيْهِمْ، ثُمَّ قَالَ لِيَنْظُرْ كُلُّ رَجُلٍ مِنْكُمْ إِلَى جَلِيسِهِ لَا يَكُونُ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله عَيْنُ فِيمَا بَيْنَنَا، قَالَ حُذَيْفَةُ فَبَادَرْتُ أَنَا فَقُلْتُ لِلَّذِي عَنْ يَمِينِي

ص: 78

بادیه نشین پناهنده شویم؛ چراکه تمام وعده های محمد صلی الله علیه وآله پوچ و بیهوده بوده است». رسول خدا صلی الله علیه وآله به اصحابش امر فرموده بود که شب هنگام از مدینه محافظت کنند و امیرالمؤمنین علیه السلام هنگام شب از کل الشكر محافظت می کرد. پس اگر کسی از قریش حرکتی انجام می داد، امیرالمؤمنین علیه السلام با او پیکار می نمود. همچنین امیرالمؤمنین علیه السلام از خندق عبور می کرد و به نزدیکی قریش می رفت تا آن را زیر نظر بگیرد و تمام شب را به تنهایی بیدار می ماند و نماز می گزارد و به هنگام صبح به پست خود باز می گشت و مسجد امیرالمؤمنین علیه السلام در آنجا معروف است و هر کسی که می داند، به آنجا می رود و در آن مسجد نماز می خواند و مسافت آن از مسجد فتح تا عقیق بیشتر از فاصله ی پرتاب کردن یک تیر از کمان است. چون رسول خدا صلی الله علیه وآله ترس یاران خود را به خاطر طولانی شدن محاصره مشاهده نمود، به سوی مسجد فتح که کوهی است که الان مسجد فتح بر روی آن است، رفت و دعا فرمود و با خداوند، پیرامون وعده اش راز و نیاز نمود. رسول خدا صلی الله علیه وآله در پاره ای از آن دعا، عرض کرد: «ای فریادرس دردمندان و ای اجابت کننده دعای درماندگان و ای برطرف کننده ی اندوه بزرگ! تو مولا و ولی من و ولی اجداد پیش از من هستی. اندوه، غم و غصه ما را برطرف کن و شر این قوم را با نیرو، توان و قدرت خود رفع ساز». در این هنگام، جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شد و گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله! خداوند عزوجل سخن و دعای تو را شنیده و مورد اجابت قرار داده است و به دبور (باد) امر فرموده تا به همراه فرشتگان، قریش و احزاب را شکست دهد. خداوند آن باد را به سوی قریش فرستاد و آنان شکست خوردند و خیمه هایشان کنده شد. در این هنگام جبرئیل نازل شد و پیامبر صلی الله علیه وآله را از این موضوع آگاه ساخت. رسول خدا صلی الله علیه وآله حذيفة بن نعمان را که در نزدیکی او بود صدا زد و جوابی نشنید. سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله بار دیگر حذیفه را صدا زد و دوباره جوابی نشنید. سپس برای بار سوم او را صدا زد و حذیفه عرض کرد: «بله، ای رسول خدا صلی الله علیه وآله» رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «تو را صدا می زنم و به من جواب نمی دهی»؟! حذیفه پاسخ داد: «دلیل آن، ترس، سرما و گرسنگی است». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «به درون این قوم (قریش و احزاب) برو و از آنان برایم خبر بیاور و هیچ کاری انجام نده تا آنکه نزد من بازگردی؛ زیرا خداوند مرا آگاه ساخته که بادها را به سوی قریش فرستاده و آنان را شکست داده است». حذیفه گفت: «در حالی که از سرما می لرزیدم به راه افتادم. به خداوند سوگند! به محض اینکه از خندق گذشتم چنان شدم که گویی در حمام هستم. پس به سوی خیمه ی بزرگی رفتم و در آنجا آتشی خاموش و روشن می شد و متوجه شدم که ابوسفیان، در آن خیمه است. ابوسفیان خصیه های خود را بر روی آتش آویزان کرده بود و از شدت سرما می لرزید و می گفت: ای جماعت قریش! اگر بخواهیم با آسمانیان - به گمان محمد صلی الله علیه وآله - پیکار کنیم، توان پیکار با آنان را نداریم و اگر بخواهیم با زمینیان پیکار کنیم، قادریم بر آنها غلبه کنیم. سپس گفت: «هر یک از شما باید به همنشین و کنار دست خود نگاه کند تا جاسوسی از سوی محمد صلی الله علیه وآله نزد ما نباشد». حذیفه می گوید: «من شروع کردم و به کسی که در طرف راست من بود گفتم: «تو کیستی»؟ او پاسخ داد: «من عمروبن عاص هستم». سپس به کسی که

ص: 79

من أنتَ فَقَالَ أَنَا عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ ثُمَّ قُلْتُ لِلَّذِي عَنْ يَسَارِى مَنْ أَنتَ قَالَ أَنَا مُعَاوِيَةً وَإِنَّمَا بَادَرْتُ إِلَى ذَلِكَ لِئَلَّا يَسْأَلَنِي أَحَدُ مَنْ أَنْتَ، ثُمَّ رَكِبَ أَبُو سُفْيَانَ رَاحِلَتَهُ وَ هِيَ مَعْقُولَةً وَ لَوْ لَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ لَا تُحْدِثُ حَدَثا - حَتَّى تَرْجِعَ إِلَيَّ لَقَدَرْتُ أَنْ أَقْتُلَهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو سُفْيَانَ لِخَالِدِ بْنِ الْوَلِيدِ يَا أَبَا سُلَيْمَانَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ أَقِيمَ أَنَا وَ أَنْتَ عَلَى ضُعَفَاءِ النَّاسِ ثُمَّ قَالَ ارْتَحِلُوا إِنَّا مُرْتَحِلُونَ فَفَرُّوا مُنْهَزِمِينَ - فَلَمَّا أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ لِأَصْحَابِهِ: لَا تَبْرَحُوا فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ دَخَلُوا الْمَدِينَةَ وَ بَقِيَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي نَفَر يَسِيرُو كَانَ ابْنُ فَرْقَدِ الْكِنَانِيُّ رَمَى سَعْدِ بْنَ مُعَاذٍ رَحِمَهُ اللَّهُ بِسَهُم فِى الْخَنْدَقِ فَقَطَعَ أَكْحَلَهُ فَنَزَفَهُ الدَّمُ فَقَبَضَ سَعْدُ عَلَى أَكْحَلِهِ بِيَدِهِ ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ إِنْ كُنْتَ أَبْقَيْتَ مِنْ حَرْبِ قُرَيْشٍ شَيْئًا فَأَبْقِنِي لَهَا فَلَا أَحَدَ أَحَبُّ إِلَيَّ مُحَارَبَتُهُمْ مِنْ قَوْمٍ حَادُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ إِنْ كَانَتِ الْحَرْبُ قَدْ وَضَعَتْ أَوْزَارَهَا بَيْنَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ بَيْنَ قُرَيْشٍ فَاجْعَلْهَا لِي شَهَادَةً وَ لَا تُمِثْنِي حَتَّى تُقِرَّ عَيْنِي مِنْ بَنِي قُرَيْظَةَ فَأَمْسَكَ الدَّمُ وَ تَوَرَمَتْ يَدُهُ وَ ضَرَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَهُ فِي الْمَسْجِدِ خَيْمَةَ وَ كَانَ يَتَعَاهَدُهُ بِنَفْسِهِ فَأَنْزَلَ اللهُ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْهَا وَ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ إِذْ جَاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ يَعْنِي بَنِي قُرَيْظَة حِينَ غَدَرُوا وَخَافُوهُم أَصْحَابُ رَسُول الله صلی الله علیه وآله وَإِذْ زاغَتِ الْأَبصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الحَناجِرَ إِلَى قَوْلِهِ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِراراً وَ هُمُ الَّذِينَ قَالُوا لِرَسُول الله صلی الله علیه وآله تَأْذَنْ لَنَا نَرْجِعْ إِلَى مَنَازِلِنَا فَإِنَّهَا فِي أطْرافِ الْمَدِينَة وَتَخَافُ الْيَهُودَ عَلَيْهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِم إِنَّ بُيُوتَنا عَوْرَةٌ وَ ما هِيَ بِعَوْرَةِ - إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِرارا . (1)

ص: 80

در طرف چپ من بود، گفتم: «تو کیستی»؟ او پاسخ داد: «من معاویه هستم»، و من خود پیشگام شدم تا کسی از آنها از من نپرسد که تو کیستی. سپس ابوسفیان بر شتر خود که بسته شده بود، سوار شد و اگر رسول خدا صلی الله علیه وآله به من نمی فرمود که هیچ کاری انجام نده تا آنکه نزد من بازگردی، می توانستم او را بکشم». سپس ابوسفیان به خالدبن ولید گفت: «ای ابا سلیمان! چاره ای نیست جز آنکه من و تو به مردمان ضعیف و ناتوان رسیدگی کنیم». سپس ابوسفیان به اصحاب خود گفت: «رهسپار شوید که ما عازم هستیم». آنها شکست خوردند و بازگشتند. به هنگام صبح، رسول خدا صلی الله علیه وآله به اصحاب خود فرمود: «اینجا را ترک نکنید». چون خورشید طلوع کرد، رسول خدا صلی الله علیه وآله با یاران اندک خود که برایش باقی مانده بود، وارد مدینه شدند. ابو فرقد کنانی، تیری را در خندق به سمت سعد بن معاذ که رحمت خدا او باد پرتاب کرده بود و آن تیر، رگ دست سعد را بریده بود و از آن خون می رفت. سعد پارگی رگ خود را با دست خود گرفته بود. سپس گفت: «خدایا اگر از جنگ میان قریش و رسول خدا صلی الله علیه وآله مقداری باقی مانده، مرا برای آن زنده بدار؛ زیرا هیچ کس بیش از من مشتاق جنگ با قومی که با خداوند و رسولش صلی الله علیه وآله مخالفت نمودند، نیست و اگر جنگ میان قریش و رسول خدا صلی الله علیه وآله پایان یافته به زندگی ام پایان بده و آن را شهادت من قرار بده و تا زمانی که از مکر بنی قریظه مطمئن نشدم مرا نمیران. پس جلوی خونریزی را گرفت و دست او ورم کرد و رسول خدا صلی الله علیه وآله برای او خیمه ای در مسجد بر پا کرد و او با رسول خدا صلی الله علیه وآله تجدید عهد می کرد». خداوند این آیه را نازل کرد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ الله عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا * إِذْ جَاؤُوكُمَ مِّن فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنكُمْ منظور، بنی قریظه است به هنگامی که نیرنگ ورزیدند و اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله از آنان ترسیدند: [به خاطر بیاورید] زمانی را که آن ها از طرف بالا و پایین [شهر] بر شما هجوم آوردند [و مدینه را محاصره کردند] و زمانی را که چشم ها از شدت وحشت خیره شده و دل ها به گلوگاه رسیده بود، و گمان های گوناگون بدی به خدا می بردید. آنجا بود که مؤمنان آزمایش شدند و تکان سختی خوردند. و [نیز به خاطر آورید] زمانی را که منافقان و بیماردلان می گفتند: «خدا و پیامبرش جز وعده های دروغین به ما نداده اند». و [نیز به خاطر آورید] زمانی را که گروهی از آن ها گفتند: «ای اهل یثرب [ای مردم مدینه] اینجا جای ماندن شما نیست؛ به خانه های خود باز گردید». و گروهی از آنان از پیامبر اجازه [بازگشت] می خواستند و می گفتند: «خانه های ما بی حفاظ است». در حالی که بی حفاظ نبود؛ آنها فقط می خواستند [ از جنگ] فرار کنند. (احزاب/1013) و منظور از آنان، کسانی هستند که به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کردند: به ما اجازه دهید تا به خانه هایمان که در اطراف مدینه است برگردیم؛ زیرا بیم داریم که یهود به آنها حمله کنند. خداوند در شأن آنان این آیه را نازل کرد: «خانه های ما بی حفاظ است»!، در حالی که بی حفاظ نبود آن ها فقط می خواستند [ از جنگ] فرار کنند. (احزاب/13).

ص: 81

4- الرسول صلی الله علیه وآله - عن أبي جعفر الباقر علیه السلام عن آبائه علیه السلام قال ذَكَرَ أَنَّهُ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم ثَلَاثَ مَرَّات أَيُّكُمْ يَبْرُرُ إِلَى عَمْرُو وَأَضْمَنُ لَهُ عَلَى اللَّهِ الْجَنَّةَ وَ فِي كُلِّ مَرَّةَ كَانَ يَقُومُ عَلَى علیه السلام وَ الْقَوْمُ نَاكِسُو رُءُوسِهِمْ فَاسْتَدْنَاهُ وَ عَمَّمَهُ بِيَدِهِ فَلَمَّا بَرَزَ قَالَ صلی الله علیه وآله بَرَزَ الْإِيمَانُ كُلُّهُ إِلَى الشِّرْكِ كُلِّهِ وَ كَانَ عَمْرُو يقول :

وَ لَقَدْ بَحَحْتُ مِنَ النَّدَاءِ *** بِجَمْعِهِمْ هَلْ مِنْ مُبَارِز

الى ان قال إِلَى قَوْلِهِ فَمَا كَانَ أَسْرَعَ أَنْ صَرَعَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ جَلَسَ عَلَى صَدْرِهِ فَلَمَّا هَمَّ أَنْ يَذْبَحَهُ وَ هُوَ يُكَبِّرُ اللَّهَ وَيُمَجِّدُهُ قَالَ لَهُ عَمْرُو يَا عَلَى علیه السلام قَدْ جَلَسْتَ مِنِّي مَجْلِساً عَظِيماً فَإِذَا قتَلْتَنِي فَلَا تَسْلُبْنِي حُلَّتِي فَقَالَ علیه السلام هِيَ أَهْوَنُ عَلَيَّ مِنْ ذَلِكَ وَ ذَبَحَهُ وَ أَتَى بِرَأْسِهِ وَ هُوَ يَخْطِرُ فِي مِشْيَتِهِ فَقَالَ عُمَرُ أَ لَا تَرَى يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِلَى عَلِيٌّ علیه السلام كَيْفَ يَمْشِي فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّهَا لَمِشْيَةً لَا يَمْقُتُهَا اللَّهُ فِي هَذَا الْمَقَامِ فَتَلَقَّاهُ وَ مَسَحَ الْغُبَارَ عَنْ عَيْنَيْهِ وَ قَالَ لَوْ وُزِنَ الْيَوْمَ عَمَلُكَ بِعَمَلِ جَمِيعِ أُمَّةِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله لَرَجَحَ عَمَلُكَ عَلَى عَمَلِهِمْ وَ ذَاكَ أَنَّهُ لَمْ يَبْقَ بَيْتُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ إِلَّا وَ قَدْ دَخَلَهُ ذُلُّ بقتل عَمْرو. (1)

5 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبِي الطُّفَيْل عَامِرِ بْن وَاثِلَةَ، قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَعَنَ أَبَا سُفْيَانَ فِي سَبْعَة مَوَاطِنَ فِي كُلَّهنَّ لَا يَسْتَطِيعُ إِلَّا أَنَّ يَلْعَنَهُ.. وَ الرَّابِعَةُ يَوْمَ الْخَنْدَقِ، يَوْمَ جَاءَ أَبُو سُفْيَانَ فِي جَمْعَ قُرَيْشٍ فَرَدَّهُمُ اللَّهُ بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنالُوا خَيْراً، وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي الْقُرْآنِ آيَتَيْنِ فِي سُورَةِ الأَحْزَاب، فَسَمَّى أبو [أَبَا] سُفْيَانَ وَأَصْحَابَهُ كُفَّاراً، وَ مُعَاوِيَةُ يَوْمَئِذٍ مُشْرِكُ عَدُوٌّ لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ ... وَ السَّادِسَةُ: يَوْمَ الْأَحْزَابِ، يَوْمَ جَاءَ أَبُو سُفْيَانَ بِجَمْعِ قُرَيْشٍ وَ عَامِرُ بْنُ الطَّفَيْلِ بِجَمْعِ هَوَازِنَ، وَ عُبَيْنَةُ بْنُ حُصَيْنِ بِغَطْفَانَ، وَوَاعَدَهُمْ قُرَيْظَةُ وَالنَّضَيرُ أَنْ يَأْتُوهُمْ فَلَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الْقَادَةَ وَ الْأَتْبَاعَ، وَقَالَ: أَمَّا الْأَتْبَاعُ فَلَا تُصِيبُ اللَّعْنَةُ مُؤْمِنَا، وَ أَمَّا الْقَادَةُ فَلَيْسَ فِيهِمْ مُؤْمِنُ وَ لَا نَجِيبُ وَ لَا ناج. (2)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبَان بن عُثْمَانَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِي عَبْد الله علیه السلام قال : قال رسول الله صلی الله علیه وآله على الثَّل الَّذِي عَلَيْهِ مَسْجِدُ الْفَتْح فِي غَزْوَة الْأَحْزَاب فِي لَيْلَة ظَلْمَاءَ قَرَّةً فَقَالَ مَنْ يَذْهَبُ فَيَأْتِيَنَا بخَبَرِهِمْ وَ لَهُ الْجَنَّةَ فَلَمْ يَقُمْ أَحَدُ ثُمَّ أَعَادَهَا فَلَمْ يَقُمْ أَحَدٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بَيَدِهِ وَ مَا أَرَادَ

ص: 82

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام باقر علیه السلام از پدرانش علیهم السلام نقل می کند که پیامبر صلی الله علیه وآله سه بار فرمود: «کدام شما برای مبارزه با عمرو می رود و من نزد خدا برایش ضامن بهشت شوم»؟ و هر بار علی علیه السلام بلند می شد و همه سر به زیر می انداختند، او را نزد خود خواند و به دست خود عمامه بر سرش بست هنگامی که به مبارزه برخاست پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «همه ی ایمان به مبارزه ی همه ی شرک برخاست» و در اینجا بود که عمرو رجزخوانی می کرد و می گفت: «گلویم گرفت از بس که فریاد کردم - به جمع شماها که آیا مبارزی هست»؟ ... و به زودی امیرمؤمنان علیه السلام او را به خاک افکند و بر سینه اش نشست و خواست با ذکر تکبیر و تمجید خدا سرش را ببرد. عمرو گفت: «ای علی علیه السلام بر نشیمنگاه بزرگی نشستی، وقتی مرا کشتی برهنه ام نکن». آن حضرت فرمود: «جامه ی تو نزد من از این ها زبون تر است». و سرش را برید و نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آورد عمر گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله می بینی علی علیه السلام در راه رفتن خود چه بزرگی می کند»؟ فرمود: «این گونه راه رفتن را خدا دوست ندارد مگر اینکه در چنین مقامی باشد». و آن گاه رسول خدا صلی الله علیه وآله برخاست و به پیشواز امیرمؤمنان علیه السلام آمد و او را در برگرفت و گرد از چشمانش زدود و فرمود: «این کار امروز تو اگر در ترازو با کار همه ی امت محمد صلی الله علیه وآله سنجیده شود از کار همه آنان سنگین تر می باشد زیرا هیچ خانه ای از مشرکان نماند جز که از کشته شدن عمرو دچار خواری گردید».

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوطفیل گوید: همانا رسول خدا صلی الله علیه وآله در هفت مورد اباسفیان را لعن کرد که در همه ی آن ها چاره ای جز لعن او نداشت ... چهارمین بار، روز خندق بود روزی که ابوسفیان با انبوهی از قریش آمد و خداوند آنان را خشمناک باز گردانید و به چیزی نایل نشدند و خداوند عزوجل دو آیه در سوره احزاب فرو فرستاد که اباسفیان و یارانش را کفار نامید و معاویه مشرکی بود دشمن خدا و رسول ... ششمین بار روز احزاب بود روزی که ابوسفیان قریش را جمع می کرد و عامر بن طفیل قبیله هوازن را و عیینه بن حفص طایفه ی غطفان را و قبیله های قریظه و نضیر هم وعده ی یاریشان داده بودند آن روز رسول خدا صلی الله علیه وآله امراء لشکر و نظامیان را لعن کرد. و فرمود: «امّا از نظامیان هر که ایمان بیاورد لعنت من او را فرا نخواهد گرفت و اما فرماندهان نه مؤمنی در میانشان هست و نه فرد نجیب و نه رستگار».

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابان از کسی که برایش حدیث کرده نقل می کند، امام صادق علیه السلام می فرماید: رسول خدا صلی الله علیه وآله در شبی تاریک و سرد در غزوه احزاب بر روی تپه ای که الان مسجد فتح بر روی آن واقع است، ایستاده و فرمود: «چه کسی می رود و از آنان برایمان خبر می آورد تا بهشت [ پاداش] او باشد»؟ هیچ کس برنخاست. سپس پیامبر صلی الله علیه وآله دوباره آن سؤال را پرسید و [باز] هیچ کس برنخاست. امام صادق علیه السلام با اشاره ی دست خود چنین فرمود: «آن قوم، خواهان بهشت نبودند. آیا چیزی برتر از بهشت را می خواستند»؟ امام علیه السلام در ادامه فرمود: «سپس پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «این [مرد] کیست»؟ آن مرد پاسخ داد: «حذیفه» پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «آیا از سر شب، سخنم را نمی شنیدی که هیچ دم برنیاوردی؟ نزدیک

ص: 83

الْقَوْمُ أَرَادُوا أَفْضَلَ مِنَ الْجَنَّةَ ثُمَّ قَالَ مَنْ هَذَا فَقَالَ حُذَيْفَةُ فَقَالَ أَ مَا تَسْمَعُ كَلَامِي مُنْذُ اللَّيْلَةَ وَلَا تكَلَّمُ أ قُبرْت فَقَامَ حُذَيْفَةً وَهُوَ يَقُولُ الْقُرُّ وَالضَّرَّ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ مَنَعَنِي أَنْ أُجِيبَكَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله انْطَلِقْ حَتَّى تَسْمَعَ كَلَامَهُمْ وَ تَأْتِيَنِي بِخَبَرِهِمْ فَلَمَّا ذَهَبَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله اللَّهُم احْفَظْهُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ حَتَّى تَرُدَّهُ وَ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا حُذَيْفَةُ لَا تُحْدِثُ شَيْئاً حَتَّى تَأْتِيَنِى فَأَخَذَ سَيْفَهُ وَ قَوْسَهُ وَ حَجَفَتَهُ قَالَ حُذَيْفَةُ فَخَرَجْتُ وَ مَا بي مِنْ ضُرٍّ وَ لَا قُرٌّ فَمَرَرْتُ عَلَى بَابِ الْخَنْدَقِ وَ قَدِ اعْتَرَاهُ الْمُؤْمِنُونَ وَالْكُفَّارُ فَلَمَّا تَوَجَّهَ حُذَيْفَةً قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ نَادَى يَا صَريحَ الْمَكْرُوبِينَ وَ يَا مُجيبَ الْمُضْطَرِّينَ اكْشِفْ هَمِّى وَ غَمِّى وَكَرْبِي

نمی فَقَدْ تَرَى حَالِي وَ حَالَ أَصْحَابِي فَنَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِكْرُهُ قَدْ سَمِعَ مَقَالَتَكَ وَ دُعَاءَكَ وَ قَدْ أَجَابَكَ وَكَفَاكَ هَوْلَ عَدُوِّكَ فَجَثَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَلَى رَكْبَتَيْهِ وَ بَسَطَ يَدَيْهِ وَ أَرْسَلَ عَيْنَيْهِ ثُمَّ قَالَ شُكراً شُكراً كَمَا رَحِمْتَنِي وَ رَحِمْتَ أَصْحَابِي ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَدْ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِمْ ريحاً مِنَ السَّمَاءِ الدُّنْيَا فِيهَا حَصَى وَ رِيحَاً مِنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ فِيهَا جَنْدَلُ قَالَ حُذَيْفَةً فَخَرَجْتُ فَإِذَا أَنَا بِنِيرَانِ الْقَوْمِ وَ أَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَوَّلُ رِيحُ فِيهَا حَصَى فَمَا تَرَكَتْ لَهُمْ نَاراً إِنَّا أَذْرَتْهَا وَ لَا خِبَاءَ إِلَّا طَرَحَتْهُ وَلَا رَمْحاً إِلَّا أَلْقَتْهُ حَتَّى جَعَلُوا يَتَتَرَسُونَ مِنَ الْحَصَى فَجَعَلْنَا نَسْمَعُ وَقْعَ الْحَصَى فِي الْأَتْرِسَة فَجَلَسَ حُذَيْفَةً بَيْنَ رَجُلَيْنِ مِنَ الْمُشْرِكِينَ فَقَامَ إِبْلِيسُ فِي صُورَةٍ رَجُلٍ مُطَاعِ فِي الْمُشْرِكِينَ فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّكُمْ قَدْ نَزَلْتُمْ بِسَاحَةِ هَذَا السَّاحِرِ الْكَذَّابِ أَلَا وَ إِنَّهُ لَنْ يَفُوتَكُمْ مِنْ أَمْرِهِ شَيْءٍ فَإِنَّهُ لَيْسَ سَنَةَ مُقَامِ قَدْ هَلَكَ الْخُفُ وَ الْحَافِرَ فَارْجِعُوا وَ لِيَنْظُرْ كُلُّ رَجُل مِنْكُمْ مَنْ جَلِيسُهُ قَالَ حُذَيْفَةُ فَنَظَرْتُ عَنْ يَمِينِي فَضَرَبْتُ بِيَدِي فَقُلْتُ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ مُعَاوِيَةُ فَقُلْتُ لِلَّذِي عَنْ يَسَارِى مَنْ أَنْتَ فَقَالَ سُهَيْلُ بْنُ عَمْرٍو قَالَ حُذَيْفَةُ وَأَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ فَقَامَ أَبُو سُفْيَانَ إِلَى رَاحِلَتِهِ ثُمَّ صَاحَ فِي قُرَيْشَ النَّجَاءَ النَّجَاءَ وَقَالَ طَلْحَةُ الْأَرْدِيُّ لَقَدْ زَادَكُمْ مُحَمَّدُ بِشَرِّ ثُمَّ قَامَ إِلَى رَاحِلَتِهِ وَ صَاحَ فِي بَنِي أَشْجَعَ النَّجَاءَ النَّجَاءَ وَ فَعَلَ عُيَيْنَةُ بْنُ حِصْن مِثْلَهَا ثُمَّ فَعَلَ الْحَارِثُ بْنُ عَوْفِ الْمُزَنِيُّ مِثْلَهَا ثُمَّ فَعَلَ الْأَقْرَعُ بْنُ حَابِس مِثْلَهَا وَ ذَهَبَ الْأَحْزَابَ وَ رَجَعَ حُذَيْفَةُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ كَانَ لَيُشْبِهُ يَوْمَ الْقِيَامَة. (1)

ص: 84

آی». حذیفه در حالی که می گفت: «سرما و بیحالی مرا از پاسخ دادن به شما بازداشته بود خداوند مرا فدایتان گرداند»، برخاست. رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «خدایا! او را از مقابل، پشت، راست و چپ کن تا او را به سوی من بازگردانی». رسول خدا صلی الله علیه وآله به حذیفه فرموده بود: «ای حذیفه! هیچ عملی از تو سر نزند، تا آنکه به سوی من باز گردی». حذیفه، سلاح، کمان و سپر خود را برداشت. حذیفه گفت: «از آنجا خارج شدم، در حالی که هیچگونه بیحالی را احساس نکردم. از مقابل دروازه خندق عبور کردم و دیدم که همه ی مؤمنان و کفّار به این سرماخوردگی و بی حالی دچار شده اند». هنگامی که حذیفه به راه افتاد، رسول خدا صلی الله علیه وآله برجست و ندا داد: «ای فریادرس دردمندان و ای اجابت کننده ی دعای درماندگان! اندوه، غم و غصه من را بزدای؛ چراکه تو چگونگی حال من و اصحابم را مشاهده می کنی». در این هنگام جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شد و گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! خداوند عزوجل سخن و دعای تو را شنیده و تو را مورد اجابت قرار داده است و دیگر از دشمنت بیم و هراس نداشته باش. [و هراس دشمنت را از تو دور کرد] پس رسول خدا صلی الله علیه وآله دو زانو نشست و دستان خود را گشود و اشک از دیدگان ایشان روان شد. سپس عرض کرد: «سپاسگزارم، سپاسگزارم چنان که به من و به اصحابم رحم نمودی». سپس جبرئیل فرمود: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! خداوند عزوجل بادی از آسمان دنیا که حامل سنگریزه است و بادی از آسمان چهارم که حامل سنگ است به سوی آنان فرستاد». حذیفه گفت: «پس بیرون رفتم و ناگهان خود را در میان آتش آن قوم یافتم و لشکر اوّل خداوند که بادی حامل سنگریزه بود، روی آورد و آتش آنان را به کلّی پراکنده و خاموش ساخت و تمام خیمه های آنان را بر زمین افکند و تمامی نیزه های آنان را بر زمین انداخت تا اینکه سپرهای خود را در برابر سنگریزه ها قرار دادند و ما صدای برخورد سنگریزه ها با سپرها را می شنیدیم. در این هنگام حذیفه میان دو مرد از مشرکان نشست. ابلیس در هیئت یک مرد فرمانده که رأی او مطاع است، در میان مشرکان برخاست و گفت: «ای مردم! شما در میدان این جادوگر دروغگو قرار گرفته اید. اگر الان عقب نشینی کنید چیزی از دست نمی دهید؛ چراکه این عذاب، یک قحطی دائمی نیست و شتران و اسبان شما هلاک گشته اند. بازگردید و هر کدام از شما به همنشین خود بنگرد». حذیفه گفت: «به سمت راست خود نگریستم و بر دستان خود کوفته و گفتم: «تو کیستی»؟ او پاسخ داد: «من معاویه هستم». حذیفه می گوید: «به کسی که در سمت چپ من بود گفتم: تو کیستی»؟ او پاسخ داد: «من، سهیل بن عمرو هستم» حذیفه گفت: «و لشکر عظیم خداوند روی آورد. در این هنگام ابوسفیان برخاست و به سوی شترش رفت و در میان قبیله ی قریش فریاد برآورد: «النجاة النجاة (فرار فرار)». و طلحه ازدی گفت: «محمد صلی الله علیه وآله ، به شما شر و بدی رسانده است». و سپس برخاست و به سوی شتر رفت و در میان قبیله ی بنی اشجع فریاد زد: «النجاة النجاة (فرار ، فرار) عُيْسَنَة بن حصن نیز همین کار را کرد. سپس حارث بن عوف مُری نیز مانند آن را انجام داد سپس اقرع بن حابس نیز چنین کرد و تمامی آن حزب ها رفتند و حذیفه به سوی رسول خدا صلی الله علیه وآله بازگشته و ایشان را از آن خبر، آگاه ساخت. امام صادق علیه السلام فرمود: «آن واقعه شبیه به روز قیامت بود».

ص: 85

7- الرسول الله صلی الله علیه وآله - عَنْ عُقْبَةَ بْن خَالِدِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَأْتِي مَسْجِدَ الْأَحْزَابِ فَتُصَلَّى فِيهِ وَ تَدْعُو اللَّهَ فِيهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم دَعَا فِيهِ يَوْمَ الْأَحْزَاب وَ قَالَ يَا صَرِيحَ الْمَكْرُوبِينَ وَ يَا مُجِيبَ الْمُضْطَرِّينَ وَ يَا مُغِيثَ الْمَهْمُومِينَ اكْشِفْ هَمِّى وَ كَرْبِي فَقَدْ تَرَى حَالِي وَ حَالَ أَصْحَابِي. (1)

8- الرسول صلی الله علیه وآله - أَنَّ الْحِصَارَ لَمَّا اشْتَدَّ عَلَى الْمُسْلِمِينَ فِى حَرْبِ الْخَنْدَقِ وَرَأَى رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله مِنْهُمُ الصَّجَرَ لِمَا كَانَ فِيهِ مِنَ الصَّرِّ صَعِدَ عَلَى مَسْجِدِ الْفَتْحِ فَصَلَّى رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ تُهْلِكَ هَذِهِ الْعِصَابَةَ لَمْ تُعْبَدْ بَعْدَهَا فِي الْأَرْضِ فَبَعَثَ اللَّهُ رِيحا فَلَعَتْ خِيَمَ الْمُشْرِكِينَ وَ بَدَّدَتْ رَوَاحِلَهُمْ وَأَجْهَدَتْهُمْ بِالْبَرْدِ وَ سَفَتِ الرِّمَالَ وَ التَّرَابَ عَلَيْهِمْ وَ جَاءَتْهُ الْمَلَائِكَةُ فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إنَّ اللَّهَ قَدْ أَمَرَنَا بالطَّاعَة لَكَ فَمُرْنَا بِمَا شِئْتَ قَالَ زَعْزِعِى الْمُشْرِكِينَ وَ أَرْعِبيهِمْ وَكُونُوا مِنْ وَرَائِهِمْ فَفَعَلَتْ بِهِمْ ذَلِكَ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّه عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ يَعْنِي أَحْزَابَ الْمُشْرِكِينَ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيراً إِذْ جَاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ أَنْ أَحْزَابُ الْعَرَب وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ يَعْنِي بَنِي قُرَيْظَةَ حِينَ نَقَضُوا عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَصَارُوا مَعَ الْأَحْزَابِ عَلَى الْمُسْلِمِينَ ثُمَّ رَجَعَ مِنْ مَسْجِدِ الْفَتْحِ إِلَى مُعَسْكَرِهِ فَصَاحَ بِحُذَيْفَةَ بْنِ الْيَمَانِ وَ كَانَ قَدْ نَادَاهُ ثَلَاثًا فَقَالَ فِي الثَّالِثَةِ لَبَّيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ تَسْمَعُ صَوْتِي وَلَا تُجِيبُنِي فَقَالَ مَنَعَنِي شِدَّةُ الْبَرْدِ فَقَالَ اعْبُرَ الْخَنْدَقَ فَاعْرِف خَبَرَ قُرَيْش وَالْأَحْزَابِ وَارْجِعَ وَلَا تُحْدِثُ حَدَثاً حَتَّى تَرْجِعَ إِلَيَّ قَالَ فَقُمْتُ وَ أَنَا أَنْتَفِضُ مِنَ الْبَرْدِ فَعَبَرْتُ الْخَنْدَقَ وَكَأَنِّي فِي الْحَمَّامِ فَصِرْتُ إِلَى مُعَسْكَرِهِمْ فَلَمْ أَجِدْ هُنَاكَ إِلَّا خَيْمَةَ أَبي سُفْيَانَ وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةً مِنْ وُجُوهِ قُرَيْشٍ وَ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ نَارُ تَشْتَعِلُ مَرَّةً وَ تَخَبُو أُخْرَى فَانْسَلَلْتُ فَجَلَسْتُ بَيْنَهُمْ فَقَالَ أبُو سُفْيَانَ إِنَّ كُنَّا نُقَاتِلُ أَهْلَ الْأَرْضِ فَنَحْنُ بِالْقُدْرَةِ عَلَيْهِ وَإِنْ كُنَّا نُقَاتِلُ أَهْلَ السَّمَاءِ كَمَا يَقُولُ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله فَلَا طَاقَةَ لَنَا بِأَهْلِ السَّمَاءِ أَنْظُرُوا بَيْنَكُمْ لَا يَكُونُ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله عَيْنُ بَيْنَنَا فَلْيَسْأَلْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً قَالَ حُذَيْفَةُ فَبَادَرْتُ إِلَى الَّذِي عَنْ يَمِينِي فَقُلْتُ مَنْ أَنْتَ قَالَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِيدِ وَ قُلْتُ لِلَّذِي عَنْ يَسَارِى مَنْ أَنْتَ قَالَ فَلَانُ فَلَمْ يَسْأَلْنِي أَحَدٌ مِنْهُمْ ثُمَّ قَالَ أبُو سُفْيَانَ لِخَالِدٍ إِمَّا أَنْ تَتَقَدَّمَ أَنْتَ فَتَجْمَعَ النَّاسَ لِيَلْحَقَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَأَكُونَ عَلَى السَّاقَةِ وَ إِمَّا أَنْ أَتَقَدَّمَ أَنَا وَتَكُونَ عَلَى السَّاقَةِ قَالَ بَلْ أَتَقَدَّمُ أنَا وَ تَتَأَخَّرُ أَنْتَ فَقَامُوا جَمِيعاً

ص: 86

7- پیامبر صلی الله علیه وآله - عقبة بن خالد از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله به مسجد احزاب آمد و در آنجا نماز خواند در روز احزاب در این مسجد دعا خوانده و فرمود: «ای فریادرس اندوهگینان و ای اجابت کننده ی دعای بیچارگان و ای پناهگاه غمگینان و ای فریادرس یاری خواهندگان غصه و اندوه من را برطرف کن زیرا حال من و حال یارانم را دیده و از آن مطلع می باشی».

8- پیامبر صلی الله علیه وآله - در جنگ خندق وقتی که محاصرهی مدینه شدت یافت و رسول خدا صلی الله علیه وآله دید که مردم به خاطر سختی که در آن واقع شده اند می نالند، به مکان مسجد فتح رفت و دو رکعت نماز خواند و فرمود: «خداوندا! اگر این گروه هلاک شوند، در روی زمین کسی نیست تو را بپرستد. خداوند طوفانی فرستاد که چادرهای آن ها را کند و بارهایشان را زیرورو نمود. و سرمای شدیدی بر آنها وارد ساخت. و خاک و شن را روی آن ها ریخت. ملائکه پیش پیغمبر صلی الله علیه وآله آمدند و گفتند: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! خداوند ما را به اطاعت تو امر نموده است، پس هر چه خواهی امر کن». حضرت فرمود: «مشرکین را حرکت دهید و آن ها را بترسانید و پشت سر آنها باشید». پس ملائکه نیز آنچه را که حضرت به آنان امر فرموده بود انجام دادند. و آن گاه این آیات نازل شد یا أَيُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُود یعنی گروههای مشرکین فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا * إِذْ جَاءُوكُم مِّن فَوْقِكُم یعنی گروه های عرب از طرف بالا بر شما. (احزاب/10) یعنی بنی قریظه، وقتی که پیمانشان را با رسول خدا صلی الله علیه وآله شکستند و علیه مسلمانان به دشمنان اسلام پیوستند. پس از آن، پیامبر صلی الله علیه وآله از مسجد به سوی لشکرگاه آمد و حذيفة بن یمان را طلبید و سه بار او را صدا کرد و حذیفه با اینکه نزدیک بود، جواب نداد، بار سوم جواب داد و گفت: «لبیک ای رسول خدا صلی الله علیه وآله»! حضرت فرمود: «صدایم را می شنوی ولی جواب نمی دهی»! حذیفه گفت: «شدّت سرما مانع می شد». حضرت فرمود: «از خندق بگذر و از قریش برای ما خبری بیاور و تا برگشتن هیچ کاری انجام نده». حذیفه می گوید: «برخاستم در حالی که از سرما به خود می پیچیدم از خندق گذشتم. بدنم گرم شد مثل اینکه در حمام هستم. به طرف اردوگاه قریش رفتم، چادری جز چادر ابوسفیان ندیدم. پیش او بزرگان قریش نشسته بودند. در برابرشان هیزمی را آتش زده بودند. گاه شعله ور می شد و گاه باد خاموش می کرد. رفتم و در بین آن ها نشستم». ابوسفیان گفت: «ما قدرت داریم با نیروی زمین بجنگیم ولی طاقت مقابله با نیروی آسمان را نداریم. هرکس از کسی که در کنارش نشسته بپرسد تا بفهمیم جاسوسی از طرف محمد صلی الله علیه وآله اینجا نیست». حذیفه می گوید: «بی درنگ از کسی که در سمت راستم نشسته بود، پرسیدم: «تو کیستی»؟ گفت: «خالدبن ولید». و از کسی که سمت چپم بود، «پرسیدم، گفت: «فلان» ولی کسی از من نپرسید که تو کیستی؟ سپس ابوسفیان به خالد گفت: «[ یا تو پیشاپیش برو و] مردم را برای حرکت جمع کن تا به همدیگر ملحق شوند و من در ساقه باشم یا اینکه تو در ساقه و عقب سپاه باش [و من

ص: 87

فَتَقَدَّمُوا وَ تَأَخَّرَ أَبُو سُفْيَانَ فَخَرَجَ مِنَ الْخَيْمَة وَ اخْتَفَيْتُ فِي ظِلِّهَا فَرَكِبَ رَاحِلَتَهُ وَهِيَ مَعْقُولَةٌ مِنَ الدَّهَشَ الَّذِي كَانَ بِهِ فَنَزَلَ يَحِلُّ الْعِقَالَ فَأَمْكَنَنِي قَتْلَهُ فَلَمَّا هَمَمْتُ بِذَلِكَ تَذَكَّرْتُ قَوْلَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَا تَحْدِثَنَّ حَدَثاً حَتَّى تَرْجِعَ إِلَيَّ فَكَفَفْتُ وَ رَجَعْتُ إِلَى رَسُول اللهِ صلی الله علیه وآله وَ قَدْ طَلَعَ الْفَجْرُ فَحَمِدَ اللهَ ثُمَّ صَلَّى بالنَّاسِ الْفَجْرَ وَ نَادَى مُنَادِيهِ لَا يَبْرَحَنَّ أَحَدَ مَكَانَهُ إِلَى أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ فَمَا أَصْبَحَ إِلَّا وَقَدْ تَفَرَّقَ عَنْهُ الْجَمَاعَةُ إِنَّا نَفَراً يَسِيراً فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ انْصَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ مَنْ كَانَ مَعَهُ فَلَمَّا دَخَلَ مَنْزَلَهُ أَمَرَ فَنُودِيَ أَنَا لَا يُصَلِّى أَحَدُ إِلَّا فِي بَنِي قُرَيْظَةَ فَسَارَ الْمُسْلِمُونَ إِلَيْهِمْ فَوَجَدُوا النَّخْلَ مُحْدِقاً بِقَصْرِهِمْ وَ لَمْ يَكُنْ لِلْمُسْلِمِينَ مُعَسْكَرُ يَنْزِلُونَ فِيهِ وَ وَافَى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ مَا لَكُمْ لَا تَنْزِلُونَ فَقَالُوا مَا لَنَا مَكَانُ فَنَزَلَ مِن اشْتِبَاكَ النَّخْلِ فَدَخَلَ فِي طَرِيقِ بَيْنَ النَّخْلِ فَأَشَارَ بِيَدِهِ يَمْنَةً فَانْضَمَّ النَّخْلُ بَعْضُهُ إِلَى بَعْضٍ وَأَشَارَ بِيَدِهِ يَسْرَةٌ فَانْضَمَّ النَّخْلُ كَذَلِكَ وَاتَّسَعَ لَهُمُ الْمَوْضِعُ فَنَزَلُوا. (1)

9 - الرسول صلی الله علیه وآله - فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام وَ قَالَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ اسْتَجَابَ دَعْوَتَكَ. فَجَتَا رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله عَلَى رُكْبَتَيْهِ وَبَسَطَ يَدَيْهِ وَ أَرْسَلَ بِالدُّمُوعِ عَيْنَيْهِ ثُمَّ نَادَى: شُكْراً شُكْرًا كَمَا أَوَيْتَنِي وَ آوَيْتَ مَنْ مَعِي. ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام يَا رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وآله إِنَّ اللَّهَ قَدْ نَصَرَكَ وَ بَعَثَ عَلَيْهِمْ رِيحاً السَّمَاءِ فِيهَا الْحَصَى وَرِيحاً مِنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ فِيهَا الْجَنَادِلُ. قَالَ حُذَيْفَةً فَبَعَثَنِي رَسُولُ اللَّه صلی الله علیه وآله حَتَّى آتِيَهُ بِخَبَرِهِمْ، فَخَرَجْتُ فَإِذَا أَنَا بِنِيرَانِ الْقَوْمِ قَدْ طَفِئَتْ وَ حَمَدَتْ وَ أَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَوَّلُ ريحُ شَدِيدُ فِيهَا الْحَصَى فَمَا تَرَكَتْ نَاراً لَهُمْ إِنَّا أَحْمَدَتْهَا وَلَا خِبَاءَ إِنَّا طَرَحَتْهَا وَلَا رُمْحاً إِلَّا أَلْقَاهَا حَتَّى جَعَلُوا يَتَتَرَّسُونَ مِنَ الْحَصَى وَكُنْتُ أَسْمَعُ وَقْعَ الْحَصَى فِي التِّرَسَةِ وَأَقْبَلَ جُنْدُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ. فَقَامَ أَبُو سُفْيَانَ إِلَى رَاحِلَتِهِ ثُمَّ صَاحَ فِي قُرَيْش النَّجَاءَ النَّجَاءَ ثُمَّ فَعَلَ عُيَيْنَةُ بْنُ حِصْنِ مِثْلَهَا وَ فَعَلَ الْحَارِثُ بْنُ عَوْفِ مِثْلَهَا وَ ذَهَبَ الْأَحْزَابَ وَ رَجَعَ حُذَيْفَةً إِلَى رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله و أَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى جَلَّتْ عَظَمَتُهُ عَلَى رَسُولِهِ صلی الله علیه وآله اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها . (2)

ص: 88

پیشاپیش]. خالد گفت: «من پیش از سپاه و تو در دنبال آن باش همه بلند شدند و پیش رفتند و ابوسفیان عقب ماند و از چادر خارج شد، من هم در سایه او می رفتم. سوار شترش - که پای آن بسته بود - شد و با عجله، پیوسته به شتر تازیانه می زد تا اینکه فهمید پای او بسته است. پیاده شد پای شتر را باز کرد. به آسانی می توانستم او را بکشم، قصد کشتن او را نمودم ولی سفارش پیامبر صلی الله علیه وآله به یادم آمد که فرمود: «هیچ کاری انجام نده تا به سوی من برگردی». لذا به او آزاری نرساندم و [نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله] برگشتم. صبح شده بود پس خدا را شکر کردم. سپس پیامبر صلی الله علیه وآله هم نماز صبح را با مردم خواند. و شخصی گفت: «کسی از جای خود حرکت نکند تا اینکه خورشید طلوع نماید. وقتی هوا روشن شد، جز چند نفر، کسی از جای خود برنخاسته بود وقتی که خورشید طلوع کرد پیامبر صلی الله علیه وآله و همراهانش برگشتند. وقتی وارد منزلش شد دستور داد بانگ زدند که همه نماز ظهر را در بنی قریظه بخوانند. [کسی نماز نخواند مگر در بنی قریظه] مسلمانان به طرف آنها رفتند و به جایی رسیدند که از نخل پوشیده بود و جایی برای فرود آمدن نبود. وقتی که رسول خدا صلی الله علیه وآله رسید، فرمود: «چرا فرود نمی آیید»؟ گفتند: «از زیادی درختان خرما، جایی برای فرود آمدن نیست». حضرت در راهی بین درختان ایستاد و به راست و چپ اشاره کرد که درختان کنار رفتند و به هم چسبیدند و جا باز شد پس فرود آمدند.

9- پیامبر صلی الله علیه وآله - جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شد و گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله! خداوند عزوجل دعای تو را مورد اجابت قرار داده است». پس رسول خدا صلی الله علیه وآله دو زانو نشست و دستان خود را گشود و اشک از دیدگانش جاری شد. سپس عرض کرد: «سپاسگزارم، سپاسگزارم، چنان که به من و اصحابم پناه دادی». جبرئیل گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! خداوند، تو را یاری کرده و بادی را از آسمان دنیا که حامل سنگریزه است و نیز بادی را از آسمان چهارم که حامل سنگ است، به سوی آنان فرستاد». حذیفه می گوید: «رسول خدا صلی الله علیه وآله مرا فرستاد تا از آنها برای ایشان خبر بیاورم. بیرون رفتم و مشاهده کردم که آتش آن قوم (قریش و احزاب) خاموش شده است و لشکر اوّل خداوند، روی آورد که همان باد شدید حامل سنگریزه بود و تمام آتش ها را خاموش ساخت و تمام خیمه ها را بر زمین افکند تا اینکه سپرهای خود را در برابر سنگریزه ها قرار می دادند و من، صدای برخورد سنگریزه ها با سپرها را می شنیدم». در این هنگام لشکر عظیم خداوند، روی آورد و ابوسفیان به سوی شتر خود رفت. سپس در میان قریش ، فریاد برآورد: «النَّجاة النّجاة (فرار، فرار)». سپس عيينة بن حصين (رئيس بنى فزاره) همین کار را کرد و حارث بن عوف (بزرگ بنی مره) نیز مانند آن را انجام داد و تمام احزاب رفتند. حذیفه به نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله بازگشت و او را از آن خبر آگاه ساخت، و خداوند عزوجل این آیه را بر رسول خود صلی الله علیه وآله نازل کرد اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا».

ص: 89

10 - الكاظم علیه السلام - عن موسى بن جعفر علیه السلام عن امير المؤمنين علیه السلام مع بعض اليهود في حديث قال لَهُ الْيَهُودِيُّ فَإِنَّ هَذَا هُودُ قَدِ انْتَصَرَ اللَّهُ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّيحِ فَهَلْ فَعَلَ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله شَيْئاً مِنْ هَذَا؟ قَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّدُ ص أَعْطِيَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَدْ انْتَصَرَ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ بِالرِّيحِ يَوْمَ الْخَنْدَقِ إِذْ أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ رِيحاً تَدْرُو الْحَصَى وَ جُنُوداً لَمْ يَرَوْهَ-ا فَزَادَ اللَّهُ تَعَالَى مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله بِثَمَانِيَةِ أَلْفِ مَلَكِ وَ فَضَّلَهُ عَلَى هُودٍ بِأَنَّ ريحَ عَادٍ رِيحُ سَخَطٍ وَ رِيحَ محمد صلی الله علیه وآله رِيحُ رَحْمَة قَالَ اللَّهُ تَعَالَى يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّه عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِم ريحاً وَجُنُوداً لم تروها . (1)

11 - الصادق علیه السلام - قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ كَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ بِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ قَتْلِهِ عَمْرَو بْنَ عَبْدِ وُدٌ وَ قَدْ رَوَاهُ أَبُو نُعَيْمِ الْأَصْفَهَانِيُّ فِيمَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام بالْإِسْنَادِ عَنْ سُفْيَانَ الثَّوْرِيِّ عَنْ رَجُل عَنْ مُرَّةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ وَ قَالَ جَمَاعَةُ مِنَ الْمُفَسِّرِينَ فِي قَوْلِهِ اَذْكَرُوا نِعْمَةَ اللَّه عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ إِنَّهَا نَزَلَتْ فِي عَلى علیه السلام يَوْمَ الْأَحْزَابِ وَلَمَّا عَرَفَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله اجْتِمَاعَهُمْ حَفَرَ الْخَنْدَقَ بِمَشُورَةِ سَلْمَانَ رحمه الله وَ أَمَرَ بِنُزُولِ الدَّرَارِيِّ وَالنِّسَاءِ فِي الْأَكَامِ وَ كَانَتِ الْأَحْزَابُ عَلَى الْخَمْرِ وَالْغِنَاءِ وَالْمُسْلِمُونَ كَأَنَّ عَلَى رُءُوسِهِمُ الطَّيْرَ لِمَكَانِ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدِّ الْعَامِرِيِّ الْمُلَقَبِ بِعِمَادِ الْعَرَبِ وَ كَانَ فِي مِائَة نَاصِيَة مِنَ الْمُلُوكِ وَ أَلْفِ مُفْرِعَة مِنَ الصَّعَالِيكِ وَ هُوَ يُعَدُّ بِأَلْفِ فَارَس فَقِيلَ فِي ذَلِكَ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدَّ كَانَ أَوَّلَ فَارس جَزَعَ مِنَ الْمِدَادِ وَكَانَ فَارِسُ يَلْيَلَ سُمِّيَ فَارِسَ يَلْيَلَ لِأَنَّهُ أَقْبَلَ فِي رَكْب مِنْ قُرَيْش حَتَّى إِذَا كَانَ بِيَلْيَلَ وَ هُوَ وَادٍ عَرَضَتْ لَهُمْ بَنُوبَكْرِ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ امْضُوا فَمَضَوْا وَ قَامَ فِي وُجُوهِ بَنِي بَكْرٍ حَتَّى مَنَعَهُمْ مِنْ أَنْ يَصِلُوا إِلَيْهِ وَ كَانَ الْخَنْدَقُ الْمِدَادَ قَالَ وَ لَمَّا انْتَدَبَ عَمْرُو لِلْبَراَز جَعَلَ يَقُولُ هَلْ مِنْ مُبَارِزِ وَالْمُسْلِمُونَ يَتَجَاوَزُونَ عَنْهُ فَرَكَزَ رُمْحَهُ عَلَى خَيْمَةِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم وَ قَالَ ابْرُرُ يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله فَقَالَ صلی الله علیه وآله مَنْ يَقُومُ إِلَى مُبَارَزَتِهِ فَلَهُ الْإِمَامَةُ بَعْدِي فَنَكَلَ النَّاسُ عَنْهُ قَالَ حُذَيْفَةُ قَالَ النَّبِي صلی الله علیه وآله ادْنُ مِنِّي يَا عَلَى علیه السلام فَنَزَعَ عِمَامَتَهُ السَّحَابَ مِنْ رَأْسِهِ وَ عَمَّمَهُ بهَا تِسْعَةَ أَكْوَار وَ أَعْطَاهُ سَيْفَهُ وَ قَالَ امْضِ لِشَانِكَ. (2)

12- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنِ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله يَنْقُلُ مَعَنَا الْتَرَابَ يَوْمَ الْأَحْزَابِ وَ قَدْ وَارَى الْتُرَابُ بَيَاضَ بَطْنِهِ وَهُوَ يَقُولُ:

ص: 90

10- امام کاظم علیه السلام - از امام کاظم علیه السلام روایت شده که در حدیثی پیرامون ماجرای امیر المؤمنين علیه السلام با یک فرد یهودی فرمود: «یهودی گفت: خداوند، هود علیه السلام را به وسیله ی باد بر دشمنانش پیروز ساخت. پس آیا خدا به محمد صلی الله علیه وآله نیز چنین عنایتی داشته است»؟ علی علیه السلام پاسخ داد: «همین گونه بوده است و خداوند به محمد صلی الله علیه وآله عنایتی برتر از این ارزانی داشته است. خداوند عزوجل در جنگ خندق، او را به وسیله ی باد بر دشمنانش پیروز ساخت؛ هنگامی که بادی را به سوی قریش و احزاب فرستاد که سنگ ریزه ها را در هوا پراکند و همچنین لشکریانی را فرستاد که آنها را نمی دیدند. پس خداوند تبارک و تعالی با فرستادن هشت هزار فرشته، عنایت مضاعفی نسبت به محمد صلی الله علیه وآله داشته است و او را بدین وسیله که باد قوم عاد باد خشم و عذاب و باد محمد صلی الله علیه وآله، باد رحمت بود، بر هود علیه السلام برتری داد خداوند تبارک و تعالی می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّه عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءتُكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا».

11 - امام صادق علیه السلام - امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه ی خداوند [ در این میدان ] مؤمنان را از جنگ بی نیاز ساخت [و پیروزی را نصیبشان کرد] (احزاب /25) فرمود: یعنی به وسیله ی علی بن ابی طالب علیه السلام و کشتن عمر بن عبد ود و ابو نعیم اصفهانی در آنچه که در مورد امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده این روایت را با استناد به سفیان ثوری از مردی از مُرة از عبدالله روایت کرده است. و گروهی از مفسران گفتند آیه: اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّه عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ در جنگ احزاب در مورد على علیه السلام نازل شده است. وقتی که پیامبر صلی الله علیه وآله از اجتماع مشرکان باخبر شد با مشورت سلمان رحمه الله خندق حفر کردند و داد تا کودکان و زنان در پناهگاه ها بروند و احزاب (مشرک) مشغول شراب و آواز بودند. مسلمانان میخکوب شده بودند و آن به خاطر جایگاه عمروبن عبد ود عامری ملقب به عماد العرب بود. او در شمار صد بزرگ ملوک و هزار دلاور صعالیک بود. عمرو برابر با هزار جنگجو بود و در این باره گفته می شد: «عمروبن عبد ود اوّلین جنگجویی بود که از خندق گذشت و او جنگجوی یلیل بود، علت این نامگذاری این است که وقتی همراه سوارانی از قریش آمد و به یلیل رسید – و آن وادی ای است - بنی بکر بر سر راه آنها وارد شدند، به یارانش گفت: بروید، رفتند و مقابل بنی بکر ایستاد و مانع شد که به آن ها برسند، و خندق بود. گفت: «وقتی عمرو برای مبارزه داوطلب شد، می گفت: «آیا مبارزی هست»؟ و مسلمانان از او دوری می کردند. نیزه اش را به سوی خیمه پیامبر صلی الله علیه وآله پرتاب کرد و گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله بیرون بیا». پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «هر کس به مبارزه با او رود بعد از من امامت برای اوست». مردم از آن عقب نشستند. حذیفه گفت: «پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «به من نزدیک شو ای علی علیه السلام، سپس عمامه ی بلند خود را از سر برداشت و نه دور، به دور سرش پیچید و شمشیرش را به او داد و فرمود: به دنبال کار خودت برو».

12- پیامبر صلی الله علیه وآله - براء بن عازب گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله با ما در روز خندق زمین را حفر می کرد و خاک را بر پشت خویش حمل می نمود و می فرمود: «خدایا اگر هدایت تو نبود ما هدایت نمی شدیم صدقه

ص: 91

لَاهُمَ لَوْلَا أَنْتَ لَمَا اهْتَدَيْنَا *** وَ لَا تَصَدَّقْنَا وَ لَا صَلَّيْنَا

فَأَنْزِلَنْ سَكِينَةً عَلَيْنَا *** وَثَبَتِ الْأَقْدَامَ إِنْ لَاقَيْنَا

إن الأولَى قَدْ بَغَوا عَلَيْنَا *** إذَا أَرَادُوا فِتْنَةً أَبَيْنَا

يَرفَعُ بِهَا صَوتَه. (1)

13 - أمير المؤمنين علیه السلام - فِى خَبَر الْيَهُودِیُ الَّذِي سَأَلَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَنْ خِصَالَ الْأَوْصِيَاءِ فَقَالَ علیه السلام فِيمَا قَالَ وَ أَمَّا الْخَامِسَةُ يَا أَخَا الْيَهُودِ فَإِن قُرَيْشَاً وَ الْعَرَبَ تَجَمَّعَتْ وَ عَقَدَتْ بَيْنَهَا عَقْداً مِيثَاقَا لَا تَرْجِعُ مِنْ وَجْهِهَا حَتَّى تَقْتُلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ تَقْتُلَنَا مَعَهُ مَعَاشِرَ بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ثُمَّ أَقْبَلَتْ بحَدِّهَا وَحَدِيدِهَا حَتَّى أَنَاخَتْ عَلَيْنَا بِالْمَدِينَة وَاثِقَةٌ بأَنْفُسِهَا فِيمَا تَوَجَهَتْ لَهُ فَهَبَطَ جَبْرَئِيلَ عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله فَأَنْبَأَهُ بِذَلِكَ فَخَنْدَقَ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ مَعَهُ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ فَقَدِمَتْ قُرَيْشٍ فَأَقَامَتْ عَلَى الْخَنْدَقِ مُحَاصِرَةً لَنَا تَرَى فِى أَنْفُسِهَا الْقُوَّةَ وَفِينَا الضَّعْفَ تُرْعِدُ وَ تُبْرِقُ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَدْعُوهَا إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ يُنَاشِدُهَا بِالْقَرَابَةِ وَ الرَّحِمِ فَتَأْبَى وَ لَا يَزِيدُهَا ذَلِكَ إِنَّا عُتُوا وَ فَارِسُهَا وَ فَارِسَ الْعَرَبِ يَوْمَئِذٍ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُةٌ يَهْدِرُ كَالْبَعِيرِ الْمُعْتَلِمِ يَدْعُو إِلَى براز وَ يَرْتَجِرُ وَ يَخْطِرُ برُمْحِهِ مَرَّةً وَ بِسَيْفِهِ مَرَّةً لَا يُقْدِمُ عَلَيْهِ مُقْدِمُ وَلَا يَطْمَعُ فِيهِ طَامِعُ لَا لَا بَصِيرَةٌ تُشَجِّعُهُ فَأَنْهَضَنِى إِلَيْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ عَمَّمَنِي بِيَدِهِ وَ أَعْطَانِي سَيْفَهُ هَذَا و ضَرَبَ بَيَدِهِ إِلَى ذِي الْفَقَارِ فَخَرَجْتُ إِلَيْهِ وَنِسَاءُ أَهْلِ الْمَدِينَة بَوَاكِي إِشْفَاقاً عَلَيَّ مِن ابْن عَبْدِ وةٌ فَقَتَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِيَدِى وَ الْعَرَبُ لَا تَعُدُّ لَهَا فَارِساً غَيْرَهُ وَ ضَرَبَنِي هَذِهِ الضَّرْبَةَ وَأَوْمَا بَيَدِهِ إِلَى هَامَتِهِ فَهَزَمَ اللَّهُ قُرَيْشَاً وَ الْعَرَبَ بِذَلِكَ وَ بِمَا كَانَ مِنِّي فِيهِمْ مِنَ النِّكَايَة ثُمَّ الْتَفَتَ علیه السلام الی أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَ لَيْسَ كَذَلِكَ قَالُوا بَلَى يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِين علیه السلام. (2)

14- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبِي جَعْفَرِ الْبَاقِرِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله يَوْمَ الْأَحْزَابِ اللَّهُمَ إِنَّكَ أَخَذْتَ مِنِّي عُبَيْدَةَ بْنَ الْحَارِثِ يَوْمَ بَدْر وَ حَمْزَةَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ يَوْمَ أَحْدِ وَ هَذَا أَخِي عَلِيُّ بْنُ أَبي طَالِب علیه السلام رَبِّ لا تَذَرْنِي فَرْداً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِين. (3)

15 - أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ عَلَى علیه السلام قَالَ: كُنَّا مَعَ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله في حَفْر الْخَنْدَقِ إِذْ جَاءَتْهُ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ مَعَهَا كَسِيرَةُ مِنْ خُبْزِ فَدَفَعَتْهَا إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم مَا هَذِهِ الْكَسِيرَةُ قَالَتْ قُرْصاً خَبَرْتُهُ

ص: 92

نمی دادیم و اقامه ی نماز نمی کردیم. پس خداوندا! آرامش خویش را بر ما نازل کن و ما را ثابت قدم قرار ده. این گروه بر ما ظلم نمودند و چون ارادهی فتنه بر علیه ما نمودند ما امتناع نمودیم».

13 - امام علی علیه السلام - در روایت است که شخص یهودی از امام علی علیه السلام در مورد خصوصیات سوال کرد. امام علیه السلام فرمود: ای برادر یهودی! پنجمین مورد آن این است که قریش و احزاب عرب گرد آمدند و میان یکدیگر عهد و پیمان بستند که از یکدیگر جدا نشوند تا آنکه رسول خدا صلی الله علیه وآله را به قتل برسانند و به همراه پیامبر صلی الله علیه وآله، ما یعنی فرزندان عبدالمطلب را نیز بکشند. سپس با ساز و برگ خود روی آوردند تا آنکه در کنار مدینه اردو زدند و به پیروزی خود اطمینان داشتند. در این هنگام جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شد و حضرت را از قصد قریش باخبر ساخت و سپس پیامبر صلی الله علیه وآله برای خود و یاران خود

ای از مهاجرین و انصار خندقی کند. قریش آمد و در پشت خندق، ما را به محاصره در آورد و خود را مقتدر و ما را ناتوان فرض می کرد و بسان رعد و برق می خرید و رسول خدا صلی الله علیه وآله نسبت به امر قریش، نزد خداوند دعا فرمود و قریش را به حق خویشاوندی و قرابت سوگند داد؛ امّا قریش ابا کردند و تنها بر سرکشی آنان افزوده شد و دلاور آنها در آن روز، دلاور عرب، عمرو بن عبدود بود و به مانند شتر خشمگین نعره می کشید و مبارز می طلبید و رجز می خواند و گاهی نیزه و گاهی شمشیر خود را می چرخاند و هیچ کس برای پیکار با او مبادرت نمی ورزید و هیچکس میل پیکار با او را نداشت و هیچ تعصبی، او را بر نمی آشفت (کسی را علیه او نمی آشفت) و هیچ بصیرتی در او شوق ایجاد نمی کرد. رسول خدا صلی الله علیه وآله مرا بلند کرد و با دستان خود، به سر من عمامه بست و این شمشیر خود را به من داد (علی علیه السلام با دست خود به ذوالفقار اشاره می کرد]. پس من به سوی عمرو رفتم، در حالی که زنان مدینه با چشمانی گریان، به خاطر من در برابر عمروبن عبد ود دلواپس و نگران بودند. پس خداوند عزوجل او را به دست من، به قتل رساند. این در حالی بود که عرب، تنها او را دلاور خود می دانست و او این ضربه را به من زد [علی علیه السلام با دست خود به فرق سر خود اشاره می کرد] سپس خداوند، قریش و عرب را با کشته شدن عمرو و زخم و آسیبی که من به آن ها رسانده بودم، شکست داد. سپس على علیه السلام رو به اصحاب خود کرده و فرمود: «آیا اینگونه نیست»؟ آن ها پاسخ دادند: «آری، ای امیرالمؤمنین علیه السلام»!

14- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام باقر علیه السلام از پدرانش نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه وآله در روز احزاب فرمود: «بار خدایا تو در روز بدر عبيدة بن حرث را از من گرفتی و در روز احد حمزة بن عبدالمطلب رحمه الله را و این برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام است، پروردگارا مرا تنها نگذار و تو بهترین وارثانی. (انبیاء/89)».

15- امام على علیه السلام - حضرت علی علیه السلام فرمود: در کندن خندق همراه با پیامبر صلی الله علیه وآله بودیم، فاطمه علیها السلام آمد و پاره ی نانی با خود داشت و آن را به پیامبر صلی الله علیه وآله داد. پیامبر گفت: «این چیست»؟

ص: 93

لِلْحَسَن علیه السلام وَ الْحُسَيْنِ علیه السلام جِئْتُكَ مِنْهُ بِهَذِهِ الْكَسِيرَةِ فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم أَمَا إِنَّهُ أَوَّلُ طَعَامِ دَخَلَ فَمَ أبيك منذ ثلاث. (1)

16- أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدِ بْن إِسْحَاقَ قَالَ لَمَّا قَتَلَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام عَمْراً أَقْبَلَ نَحْوَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ وَجْهُهُ يَتَهَلَّلُ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ هَنَّا سَلَبْتَهُ يَا عَلِيُّ دِرْعَهُ فَإِنَّهُ لَيْسَ تَكُونُ لِلْعَرَبِ دِرْعُ مِثْلُهَا فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنِّي اسْتَحَيْتُ أَنْ أَكْشِفَ عَنْ سَوْأَةَ ابْنِ عَمِّى. (2)

قوله تعالى : إِذْ جَاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَإِذْ رَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللهِ الظُّنُونَا (10)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - عن أبي مَعْمَر السَّعْدَانِى أَنَّ رَجُلًا أَتَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنِّى قَدْ شَكَكْتُ فِي كِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلَ قَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام تَكِلَيْكَ أَمُّكَ وَ كَيْفَ شَكَكْتَ فِي كِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلَ قَالَ لِأَنَّى وَجَدَتْ الْكِتَابَ يُكَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً فَكَيْفَ لَا أَشْكُ فِيهِ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام اِنَّ كِتَابَ اللَّهِ لَيُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَا يُكَذِّبُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ لَكِنَّكَ لَمْ تُرْزَقُ عَقْلَا تَنتَفِعُ بِهِ فَهَاتِ مَا شَكَكْتُ فِيهِ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لَهُ الرَّجُل ... أَجِدُ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها وَقَالَ يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ الحَقِّ وَيَعْلَمُونَ أَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ وَ قَالَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُّونَا فَمَرَّةً يُخْبِرُ أَنَّهُمْ يَظُنُّونَ وَ مَرَّةً يُخْبِرُ أَنَّهُمْ يَعْلَمُونَ وَ الظَّنُّ شَكٍّ فَأَنَّى ذَلِكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَكَيْفَ لَا أَشْكُ فِيمَا تَسْمَعُ .. قال علیه السلام أَمَّا قَوْلُهُ إِنِّي ظَنَنْتُ أَنِّي مُلاقٍ حِسابِيَهْ وَ قَوْلُهُ يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَيَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ وَقَوْلُهُ لِلْمُنَافِقِينَ وَتَظُنُّونَ بِالله الظُّنُونَا فَإِنَّ قَوْلَهُ إِنِّي ظَنَنْتُ أَنِّي مُلاقٍ حِسابِيَهْ يَقُولُ ظَنَنْتُ أَنِّي أَبْعَثُ فَأَحَاسَبُ لِقَوْلِهِ مُلَاقٍ حِسَابِيَهُ وَقَوْلِهِ لِلْمُنَافِقِينَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُّونَا فَهَذَا الظَّنَّ ظَنُّ شَكٍّ فَلَيْسَ الظَّنُّ ظَنَّ يَقِين وَ الظَّنُّ ظَنَّان ظَنُّ شَكٍّ وَظَنُّ يَقِين فَمَا كَانَ مِنْ أَمْرٍ مَعَادِ مِنَ الظَّنِّ ظَنَّ يَقِين وَ مَا كَانَ مِنْ أَمْرِ الدُّنْيَا فَهُوَ ظَنَّ شَكٍّ فَافْهَمْ مَا فَسِّرْتُ لَكَ قَالَ فَرَّجْتَ عَنِّى يَا أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَرج الله عنك. (3)

ص: 94

گفت: «نانی است که برای حسن و حسین علیه السلام می پختم و پاره ای از آن را برای شما آوردم». پیامبر صلی الله علیه وآله گفت: «نخستین طعامی است که در ظرف این سه روز وارد دهان پدرت می شود».

16- امام علی علیه السلام - محمد بن اسحاق گوید: وقتی علی علیه السلام عمروبن عبد ود را کشت با روی شکفته به سوی رسول خدا صلی الله علیه وآله آمد، عمر بن خطاب گفت: «ای علی علیه السلام چرا زره او را که در میان مانند آن نیست از تنش بیرون نیاوردی»؟ أمير المؤمنین علیه السلام فرمود: « من شرم کردم از اینکه عورت پسر عمویم را مکشوف نمایم».

[به خاطر بیاورید] زمانی را که آنها از طرف بالا و پایین [شهر] بر شما هجوم آوردند [و مدینه را محاصره کردند] و زمانی را که چشم ها از شدت وحشت خیره شده و دل ها به گلوگاه رسیده بود، و گمان های گوناگون بدی به خدا می بردید. (10)

1 - امام علی علیه السلام - ابو معمر سعدانی گوید: مردی خدمت حضرت امام علی بن ابی طالب علیه السلام رسید و عرض کرد: «ای امیرمؤمنان علیه السلام! من در کتاب نازل شده خداوند شک دارم». حضرت علیه السلام به او فرمود: «مادرت به عزایت بنشیند! چگونه در کتاب نازل شده خداوند شک کرده ای»؟! عرض کرد: «بدان سبب که دیده ام آیات کتاب خدا یکدیگر را تکذیب می کنند، چگونه در آن شک نکنم»؟ حضرت علیه السلام فرمود: آیات کتاب خدا یکدیگر را تصدیق می کنند و هرگز تکذیب نمی کنند، اما خردی قسمت تو نشده است که از آن بهره جویی. حال بگو آنچه را که در کتاب خداوند عزوجل بدان شک کرده ای». آن مرد گفت ... یافته ام که خداوند تبارک و تعالی می فرماید: و گنهکاران، آتش [دوزخ] را می بینند و یقین می کنند که با آن در می آمیزند. (کهف/53) و آن روز، خداوند جزای واقعی آنان را بی کم و کاست می دهد و می دانند که خداوند حق آشکار است. (نور/25) و وَتَظُنُّونَ بالله الظُّنُونَا یک بار خبر می دهد که آنان گمان می کنند و بار دیگر خبر می دهند که آنان می دانند، حال آنکه گمان، شک است. چگونه این ممکن است ای امیرمؤمنان علیه السلام؟! چگونه در آن چه شنیدی شک نکنم»؟ ... فرمود: «اما کلام حق تعالى: من یقین داشتم که [قیامتی در کار است و] به حساب اعمالم می رسم ! . (الحاقه / 20) آن روز، خداوند جزای واقعی آنان را بی کم و کاست می دهد و می دانند که خداوند حق آشکار است! (نور /25) و کلام او به منافقان: من یقین داشتم که [ قیامتی در کار است و ] به حساب اعمالم می رسم ! . (الحاقه/20) می فرماید که ظن داشتم که مبعوث می گردم و محاسبه می شوم. به کلام خداوند که فرموده مُلاقٍ حِسابيه و کلام آن جناب به منافقان: وَ تَظُنُّونَ بالله الظُّنُونَا این، ظن شک است و ظن یقین نیست. ظن بر دوگونه است: ظن شک و ظن یقین. آنچه که از ظن درباره ی امر معاد است، ظن یقین است و آنچه که از ظن درباره ی امر دنیاست، ظن شک است. پس آنچه را که برایت تفسیر کردم بفهم» آن مرد عرض کرد: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام اندوه مرا از بین بردی خدا اندوه را از تو ببرد».

ص: 95

2- أمير المؤمنين علیه السلام - جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَةِ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِي الْقُرْآنِ مِنَ العلية لا الِاخْتِلَافِ وَ التَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِي دِينِكُمْ فَقَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام ... قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ لِلْمُنَافِقِينَ وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّلْتُونَا فَهُوَ ظَنُّ شَكَ وَ لَيْسَ ظَنَّ يَقِين و الفن ظَنَّانِ عَن شك وَظَنُّ يَقِينِ فَمَا كَانَ مِنْ أَمْرِ الْمَعَادِ مِنَ الظَّنِّ فَهُوَ ظَنَّ يَقِينِ وَ مَا كَانَ مِنْ أَمْرِ الدُّنْيَا فَهُوَ ظَنُّ شَك ... أَمَّا قَوْلُهُ فِي الْمُنَافِقِينَ وَتَظُنُّونَ بالله الظُّنُّونَا فَلَيْسَ ذَلِكَ بيَقِين وَلَكِنَّهُ شَكُ فَاللَّفْظُ وَاحِدٌ فِي الظَّاهِرِ وَ مُخَالِفُ فِي الْبَاطِن. (1)

3- على بن إبراهيم رحمه الله - إِذْ جَاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ بني قريظة حين غدروا و خافوهم أصحاب رسول الله صلی الله علیه وآله وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الحَناجِرَ. (2)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ أَبُو سَعِيدِ الْخُدْرِيُّ: قُلْنَا يَوْمَ الْخَنْدَقِ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله هَلْ مِنْ شَيْءٍ نَقُولُهُ الله فَقَدْ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ؟ فَقَالَ: قُولُوا: اللَّهُمَّ اسْتُرْ عَوْرَاتِنَا وَ آمِنْ رَوْعَاتِنَا. قَالَ: فَقُلْنَاهَا، فَضَرَبَ ووُجُوهُ أعْداء الله بالريح فَهَزَمُوا. (3)

قوله تعالى: هُنالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شديداً (11)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَة إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِي الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَالتَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِي دِينِكُمْ فَقَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام ... فَإِنِّى إِنَّمَا أَزِيدُكَ فِي الشَّرْحِ لِأُثْلِجَ فِي صَدْرِكَ وَ صَدْرِ مَنْ لَعَلَّهُ بَعْدَ الْيَوْمَ يَشْكُ فِي مِثْلِ مَا شَكَكْتَ فِيهِ فَلَا يَجِدُ مُجِيبَاً عَمَّا يَسْأَلُ عَنْهُ لِعُمُومِ الطَّغْيَانِ وَالِافْتِتَانِ وَ لِاضْطِرَارِ أَهْلِ الْعِلْمِ بِتَأْوِيلِ الْكِتَابِ إِلَى الاكْتِتَامِ وَ الِاحْتِجابِ خِيفَةً مِنْ أَهْلِ الظُّلْمِ وَالْبَغْيِ أَمَا إِنَّهُ سَيَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانُ يَكُونُ الْحَقِّ فِيهِ مَشْكُوراً وَ الْبَاطِلُ ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ ذَلِكَ إِذَا كَانَ أَولَى النَّاسِ بِهِ أَعْدَاهُمْ لَهُ وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ وَعَظُمَ الْإِلْحَادُ وَ ظَهَرَ الْفَسَادُ هُنالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِيداً وَ نَحَلَهُمُ الْكُفَّارُ أَسْمَاءَ الْأَشْرَارِ فَيَكُونُ جُهْدُ الْمُؤْمِنِ أَنْ يَحْفَظَ مُهْجَتَهُ مِنْ أَقْرَبِ النَّاسِ إِلَيْهِ ثُمَّ يُتيحُ اللَّهُ الْفَرَجَ لِأَوْلِيَائِهِ فَيُظْهِرُ صَاحِبُ الْأَمْرِ عَلَى أَعْدَائِه . (4)

ص: 96

2- امام علی علیه السلام - در کتاب احتجاج آمده است: یکی از زندیقان نزد امیرمؤمنان علیه السلام رفت و گفت: «اگر در قرآن اختلاف و تناقض نبود، هر آینه به دینتان می گرویدم». حضرت علی علیه السلام به او فرمود: ... «کلام خداوند عزوجل درباره ی منافقان: وَتَظُنُّونَ بِالله الظُّنُونَا این ظن، شک است و ظن یقین نیست. ظن بر دوگونه است: ظن شک و ظن یقین. آنچه که از ظن درباره ی امر معاد است، ظن یقین است و آنچه که از ظن درباره امر دنیاست، ظن شک است ... و اما كلام حق تعالى درباره ی منافقان وَ تَظُنُّونَ بِالله الظُّنُّونَا ظن، در اینجا به معنای یقین نیست، بلکه به معنای شک است. پس لفظ در ظاهر یکی است، اما در باطن دو معنای مخالف دارد».

3- علی بن ابراهيم رحمه الله - مراد از آیه: إِذْ جَاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ قبیله ی بنی قریظه می باشند که خیانت نمودند اما اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله آن ها را ترساندند همانگونه که فرمود: وَإِذْ زاغَتِ الْأَبصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الحَناجِرَ.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوسعید خدری گوید در روز خندق جان ها به لب رسیده بود. گفتیم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله چه دعایی بگویم»؟ فرمود: «بگویید خدایا زشتی های ما را بپوشان و ترس ما را از بین ببر». ما این ذکر را گفتیم و خداوند به وسیله ی باد بر صورت دشمنان کوبید و همگی شکست خوردند.

آنجا بود که مؤمنان آزمایش شدند و تکان سختی خوردند. (11)

1- امام علی علیه السلام - در کتاب احتجاج آمده است: یکی از زندیقان نزد امیرالمؤمنین علیه السلام رفت و گفت: «اگر در قرآن اختلاف و تناقض نبود، هر آینه به دینتان می گرویدم. امام علی علیه السلام فرمود: «... سخن مرا فهم کن؛ چراکه من برای تو بر شرح میافزایم تا سینه ات فراخ شود و اگر کس دیگری نیز پس از امروز همانند تو در این امور شک کرد و از سرکشی ها و فتنه سازی ها سؤال کرد و پرسید که چگونه اهل علم از ترس اهل جور و ستم ناگزیر شده اند کتاب خدا را با نهان سازی و پرده پوشی تأویل کنند، اما برای پرسشهای خود هیچ پاسخگویی نیافت، سینه ی او نیز همچون سینه ی تو فراخ گردد. بدان که به زودی زمانه ای بر مردم پدید می آید که در آن، حقیقت، پنهان و باطل، آشکار و نمایان شود و دشمنان مردم، والیان ایشان شوند و وعده ی حق، نزدیک و کفرورزی، افزون و تباهی هویدا گردد. در آن هنگام مؤمنان به بلا دچار شوند و سخت به لرزه افتند و کافران، ایشان را بدکار نام گذارند و آن گاه مؤمن تلاش می کند تا آبروی خویش را از گزند نزدیکان خود حفظ کند. وقتی این بگذرد خداوند برای دوستانش گشایش حاصل می کند و صاحب امر را بر دشمنان خود پدیدار می سازد».

ص: 97

قوله تعالى: وَإِذْ يَقُولُ المُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلا غُرُوراً (12)

1 - ابن عبّاس رحمه الله - وَ إِذْ يَقُولُ المُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ شَكٍّ مَا وَعَدَنَا اللهُ وَرَسُولُهُ إِلا غُرُوراً قَالَ ابْنُ عَبَّاس رحمه الله إِنَّ الْمُنافِقِينَ قَالُوا: يَعِدُنَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله أَنْ يَفْتَحَ مَدَائِنَ كِسْرَى وَ قَيْصَرَ وَ نَحْنُ لَا نَأْمَنُ أَنْ نَذْهَبَ إِلَى الْخَلَاءِ، هَذَا - وَ اللَّهِ - الْغُرُورُ. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله - فَلَمَّا طَالَ عَلَى أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الْأَمْرُ وَ اشْتَدَّ عَلَيْهِمُ الْحِصَارُ وَ - كَانُوا فِي وَقْتِ بَرْدٍ شَدِيدٍ وَ أَصَابَتْهُمْ مَجَاعَةُ وَخَافُوا مِنَ الْيَهُودِ خَوْفاً شَدِيداً وَ تَكَلَّمَ الْمُنَافِقُونَ بِمَا حَكَى اللَّهُ عَنْهُمْ وَ لَمْ يَبْقَ أَحَدُ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِنَّا نَافَقَ إِنَّا الْقَلِيلُ وَ قَدْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَخْبَرَ أَصْحَابَهُ أَنَّ الْعَرَبَ تَتَحَرَّبُ وَ يَجِيثُونَ مِنْ فَوْقَ وَتَغْدِرُ الْيَهُودُ وَ نَخَافُهُمْ مِنْ أَسْفَلَ وَ إِنَّهُ لَيُصِيبُهُمْ جَهْدُ شَدِيدٌ وَلَكِنْ تَكُونُ الْعَاقِبَةُ لِى عَلَيْهِمْ، فَلَمَّا جَاءَتْ قُرَيْشُ وَ غَدَرَتِ الْيَهُودُ قَالَ الْمُنَافِقُونَ ما وَعَدَنَا اللهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً وَ كَانَ قَوْمُ لَهُمْ دُورُ فِي أَطْرَافِ الْمَدِينَةِ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم تَأْذَنُ لَنَا أَنْ نَرْجِعَ إِلَى دُورنَا فَإِنَّهَا فِي أَطْرَافِ الْمَدِينَة وَهِيَ عَوْرَةٌ وَنَخَافُ الْيَهُودَ أَنْ يُغِيرُوا عَلَيْهَا، وَقَالَ قَوْمَ هَلَمُوا فَنَهْرَبَ وَ نَصِيرَ فِي الْبَادِيَةِ وَنَسْتَجِيرَ بِالْأَعْرَابِ فَإِنَّ الَّذِي كَانَ يَعِدُنَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله كَانَ بَاطِلًا كُلَّهُ. (2)

3- الرسول صلى الله عليه وآله وسلم - قال عمروبن عوف ... هَبَطَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَعَ سَلْمَانَ رحمه اللَّهُ الْخَنْدَقَ وَالنِّسْعَةُ عَلَى شَفَة الخَنْدَقِ فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الْمِعْوَلَ مِنْ يَدِ سَلْمَانَ الله فَضَرَبَهَا بهِ ضَرْبَةً صَدَعَهَا وَ بَرَقَ مِنْهَا بَرْقَ أَضَاءَ مَا بَيْنَ لَابَتَيْهَا حَتَّى لَكَأَنَّ مِصْبَاحاً فِي جَوْفِ بَيْتِ مُظْلِم فَكَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم تَكْبِيرَةَ فَتَح وَكَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ ثُمَّ ضَرَبَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ثَانِيَةً فَبَرَقَ مِنْهَا بَرْقُ أَضَاءَ مَا بَيْنَ لَابَتَيْهَا حَتَّى لَكَأَنَّ مِصْبَاحاً فِي جَوْفِ بَيْتِ مُظْلِمٍ فَكَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم تَكْبِيرَةَ فَتَح وَكَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ ثُمَّ ضَرَبَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ثَالِثَةَ فَكَسَرَهَا وَبَرَقٌ مِنْهَا بَرْقُ أَضَاءَ مَا بَيْنَ لَابَتَيْهَا حَتَّى لَكَأَنَّ مِصْبَاحاً فِي جَوْفِ بَيْتٍ مُظْلِم فَكَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله تَكْبيرة فَتَح وَكَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ وَ أَخَذَ بِيَدِ سَلْمَانَ رحمه الله فرقا (فَرَقِي) فَقَالَ سَلْمَانُ بأَبي أَنْتَ وَ أَمِّى يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَقَدْ رَأَيْتُ مِنْكَ شَيْئاً مَا رَأَيْتُهُ مِنْكَ قَطُّ

ص: 98

و [ نیز به خاطر آورید ] زمانی را که منافقان و بیماردلان می گفتند: «خدا و پیامبرش جز وعده های دروغین به ما نداده اند». (12)

1 - ابن عبّاس رحمه الله - وَإِذْ يَقُولُ المُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً منافقان می گفتند: «محمد صلی الله علیه وآله به ما وعده می دهد که مدائن کسری و قیصر را فتح می نماید در حالی که ما برای قضاء حاجت امنیت نداریم. به خدا قسم این وعده های فریبنده است».

2- علی بن ابراهیم رحمه الله - چون جنگ بر اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله به طول انجامید، محاصره ی آنان تنگ تر شد. همچنین در آن موقع هوا بسیار سرد بود و آنان از گرسنگی نیز رنج می بردند و از یهود، بسیار می ترسیدند. در آن هنگام بود که منافقین سخنانی را به زبان آوردند که خداوند در قرآن ذکر نموده است و تمام اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله جز تعداد اندکی، منافق شدند. رسول خدا صلی الله علیه وآله پیش از این به اصحاب خود گفته بود که احزاب عرب با یکدیگر متحد می شوند و از روبه رو به ما حمله می کنند و یهود نیرنگ می ورزند و ما باید از پشت سر، از آنها بترسیم و آنان تلاش زیادی می کنند، ولی سرانجام و عاقبت امر، به نفع من و به ضرر آنها است. چون قریش برای جنگ و یهود، نیرنگ ورزیدند، منافقان گفتند: ما وَعَدَنَا اللهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً وعده ی خدا و رسولش، فریبی بیش نبوده است. گروهی از منافقان خانه هایی در اطراف مدینه داشتند. پس به رسول خدا صلی الله علیه وآله گفتند: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! آیا به ما اجازه می دهید به خانه هایمان که در اطراف مدینه است بازگردیم؛ چراکه آن خانه ها حصارهای پستی دارد و بیم آن داریم که یهود به آنها شبیخون بزنند». گروه دیگری نیز گفتند: «بیایید بگریزیم و سر به بیابان بگذاریم و به اعراب بادیه نشین پناهنده شویم؛ چراکه تمام وعده های محمد صلی الله علیه وآله پوچ و بیهوده بوده است».

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - عمروبن عوف گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله با سلمان به درون خندق رفت و حال آنکه آن نه نفر لب خندق ایستاده بودند. رسول خدا صلی الله علیه وآله کلنگ را از دست سلمان گرفت و ضربه ای بر آن صخره فرود آورد و آن را چنان شکافت که از میان شکافش برقی همچون چراغی در میان خانه ای تاریک درخشید. رسول خدا صلی الله علیه وآله تکبیر پیروزی گفت و مسلمانان نیز تکبیر سر دادند. دوباره رسول خدا صلی الله علیه وآله ضربه ای دیگر زد و باز از میان شکاف صخره برقی همچون چراغی در میان خانه ای تاریک درخشید. رسول خدا صلی الله علیه وآله تکبیر پیروزی گفت و مسلمانان نیز تکبیر سر دادند. رسول خدا صلی الله علیه وآله ضربه ی سوم را فرود آورد و باز صخره را چنان شکست که از میان شکافش برقی همچون چراغی در میان خانه ای تاریک درخشید. رسول خدا صلی الله علیه وآله تکبیر پیروزی گفت و مسلمانان نیز تکبیر سر دادند. آنگاه دست سلمان را گرفت و با او بالا رفت. سلمان عرض کرد: «پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! از شما چیزی دیدم که تاکنون هرگز ندیده بودم». رسول خدا صلی الله علیه وآله رو به آن قوم کرد و فرمود: «شما نیز آنچه سلمان

ص: 99

فَالْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِلَى الْقَوْمِ وَ قَالَ رَأَيْتُمْ مَا يَقُولُ سَلْمَانَ الله فَقَالُوا نَعَمْ فَقَالَ ضَرَبْتُ ضَرْبَتِي الأول (الْأُولَى) فَبَرَقَ الَّذِى رَأَيْتُمْ أَضَاءَتْ لِى مِنْهُ قُصُورُ الْحِيرَة وَ مَدَائِنُ كِسْرَى كَأَنَّهَا أَنْيَابُ الْكِتَابِ فَأَخْبَرَنِي جَبْرَئِيلُ علیه السلام أَنَّ أُمَّتِي ظَاهِرَةُ عَلَيْهَا ثُمَّ ضَرَبْتَ ضَرْبَتِي الثَّانِيَةَ فَبَرَقَ الَّذِي رَأَيْتُمْ أَضَاءَتَ لِي مِنْهُ قُصُورُ الْحُمْرِ مِنْ أَرْضِ الرُّومِ فَكَأَنَّهَا أَنْيَابُ الْكِتَابِ فَأَخْبَرَنِي جَبْرَئِيلُ علیه السلام أَنَّ أُمَّتِي ظَاهِرَةُ عَلَيْهَا ثُمَّ ضَرَبْتَ ضَرْبَتِيَ الثَّالِثَةَ فَبَرَقَ لِى مَا رَأَيْتُمْ أَضَاءَتْ لِي مِنْهُ قُصُورُ صَنْعَاءَ كَأَنَّهَا أَنْيَابُ الْكِتَابِ فَأَخْبَرَنِى جَبْرَئِيلُ علیه السلام أَنَّ أُمَّتِى ظَاهِرَةُ عَلَيْهَا فَأَبْشِرُوا فَاسْتَبْشَرَ الْمُسْلِمُونَ وَ قَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ مَوْعِدُ صِدْقٍ وَعَدَنَا النَّصْرَ بَعْدَ الْحَصْرِ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ أَ لَا تَعْجَبُونَ يُمَنِّيكُمْ وَ يَعِدُكُمُ الْبَاطِلَ وَيُعَلِّمُكُمْ أَنَّهُ يُبْصِرُ مِنْ يَشْرِبَ قُصُورَ الْحِيرَة وَ مَدَائِنَ كِسْرَى وَ أَنَّهَا تُفْتَحْ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ إِنَّمَا تَحْفِرُونَ الْخَنْدَقَ مِنَ الْفَرَقِ وَلَا تَسْتَطِيعُونَ أَنْ تَبْرَزُوا فَنَزَلَ الْقُرْآنُ إِذْ يَقُولُ المُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً وَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى فِي هَذِهِ الْقِصَّةَ قُلِ اللهُمَّ مالك الملك ... (1)

قوله تعالى: وَ إِذْ قالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ يا أَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَ يَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلا فراراً (13)

1 - الباقر علیه السلام - عَن عُبَيْدِ اللَّهِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ الباقر علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ فَقَالَ النِّسَاءُ إِنَّهُمْ قَالُوا إِنَّ بُيُوتَنا عَوْرَةٌ وَكَانَتْ بُيُوتُهُمْ فِي أَطْرَافِ الْبُيُوتِ حَيْثُ يَتَقَرر ( يَتَفَردُ ) النَّاسُ فَأَكْذَبَهُمُ اللَّهُ قَالَ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِراراً و هي رفيعة السمك حَصِينَة. (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله - قوله إن يُرِيدُونَ إِلَّا فِراراً وَ هُمُ الَّذِينَ قَالُوا لِرَسُولِ الله صلی الله علیه وآله تَأْذَنَ لَنَا نَرْجِعُ إِلَى مَنَازِلِنَا فَإِنَّهَا فِي أَطْرَافِ الْمَدِينَةِ وَ تَخَافُ الْيَهُودَ عَلَيْهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِمْ إِنَّ بُيُوتَنا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِراراً. (3)

3- الصادق علیه السلام - وَ ما هِيَ بِعَوْرَةٍ بَلْ هِيَ رَفِيعَةُ السَّمْكَ حَصِينَةٌ. (4)

ص: 100

می گوید را دیدید»؟ عرض کردند: «بله» فرمود: «وقتی ضربه ی اوّل را زدم و آن برقی که دیدی درخشید، از آن برق کاخ های حیره و مدائن کسری برایم همچون دندان های سگان درخشیدند و جبرئیل به من خبر داد که امّت من بر آنها دست می یابند. وقتی ضربه ی دوّم را زدم و آن برقی که دیدید درخشید، از آن برق کاخ های سرخ در سرزمین روم برایم همچون دندان های سگان درخشیدند و جبرئیل به من خبر داد که امّت من بر آنها دست می یابند. وقتی ضربه ی سوم را زدم و آن برقی که دیدید درخشید از آن برق کاخ های صنعاء برایم همچون دندان های سگان درخشیدند و جبرئیل به من خبر داد که امت من بر آنها دست می یابند، پس مژده دهید». مسلمانان به یکدیگر مژده دادند گفتند: «حمد و سپاس از آن خداوند است که وعده اش راست است، به ما پس از محاصره وعده پیروزی داده است». منافقان گفتند: «تعجب نمی کنید که شما را دلخوش می کند و وعده ی باطل به شما می دهد و می گوید از یثرب کاخ های حیره و مدائن کسری را می بیند که برای شما فتح می شوند حال آنکه شما دارید از ترس، خندق حفر می کنید و نمی توانید با دشمن روبرو شوید؟ آن گاه قرآن نازل شد: إِذْ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً و خدای تعالی درباره ی این ماجرا فرمود: بگو: «بارالها! مالک حکومت ها تویی به هرکس بخواهی، حکومت می بخشی و از هرکس بخواهی، حکومت را می گیری هرکس را بخواهی، عزت می دهی و هر که را بخواهی خوار می کنی. تمام خوبی ها به دست توست تو بر هر چیزی قادری . (آل عمران/26).

و [نیز به خاطر آورید] زمانی را که گروهی از آن ها گفتند: «ای اهل یثرب [ای مردم مدینه]! این جا جای ماندن شما نیست؛ به خانه های خود باز گردید». و گروهی از آنان از پیامبر اجازه [ بازگشت] می خواستند و می گفتند: «خانه های ما بی حفاظ است». در حالی که بی حفاظ نبود؛ آن ها فقط می خواستند [از جنگ] فرار کنند. (13)

1- امام باقر علیه السلام - عبیدالله حلبی گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی این آیه: [آری]، آنها راضی شدند که با متخلفان باشند. (توبه /87) پرسیدم حضرت فرمود: «زنان. همانا آنان گفتند: «خانه های ما بی حفاظ هستند»؛ و خانه هایشان در اطراف شهر بود، جایی دور از همه ی مردم، پس خدا آنان را تکذیب کرد و فرمود: وَ مَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِن يُرِيدُونَ إِلَّا فِرَارًا خانه هایشان دارای دیواری ضخیم و مستحکم بود». 2- علی بن ابراهیم رحمه الله - در سخن خداوند: إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِراراً منظور از آنان، کسانی هستند که به رسول خدا صلی الله علیه وآله گفتند: «آیا به ما اجازه می دهید تا به خانه هایمان که در اطراف مدینه است برگردیم؛ زیرا بیم داریم که یهود به آنها حمله کنند». خداوند در مورد آنان این آیه را نازل کرد: إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِن يُرِيدُونَ إِلَّا فِرَارًا.

3- امام صادق علیه السلام - وَ مَا هِيَ بِعَوْرَةٍ بلکه آن خانه ها، بلند و محکم است.

ص: 101

قوله تعالى: وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ مِنْ أَقْطارِها ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَاتَوْها وما تَلَبَّثُوا بها إلا يسيراً (12)

1 - ابن عباس رحمه الله - وَ الْمُرَادُ بِالْفِتْنَةِ الشَّرْك. (1)

قوله تعالى: وَلَقَدْ َكانُوا عَاهَدُوا اللهَ مِنْ قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَكانَ عَهْدُ الله مسؤلاً (15)

1- ابن عباس رحمه الله - أخذ النبي صلی الله علیه وآله تَحْت شَجَرَة السَّمْرَة بَيْعَتَهُمْ عَلَى أَنْ لَا يَفِرُّوا وَ لَيْسَ أَحَدٌ مِنَ الصَّحَابَةِ إِلَّا نَقَضَ عَهْدَهُ فِى الظَّاهِرِ بِفِعْلِ أَمْ بِقَوْلِ وَ قَدْ دَمَهُمُ اللَّهُ فَقَالَ فِي يَوْمِ الْخَنْدَقِ وَلَقَدْ كَانُوا عاهَدُوا الله من قبل لا يولون الأدبار. (2)

قوله تعالى: قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُم مِنَ المَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَ إِذاً لا تمتَّعُونَ إِلا قليلاً (16)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - مالك بن أَعْيَنَ، قَالَ: أَنَّ عَلِيّاً أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام حَرَّضَ النَّاسَ فَقَال ... وَ رَآيَاتُكُمْ فَلَا تَمِيلُوهَا وَ لَا تُزِيلُوهَا وَلَا تَجْعَلُوهَا إِلَّا فِي أَيْدِي شُجْعَانِكُمُ الْمَانِعِي الدِّمَارِ وَالصُبَّرِ عِنْدَ نُزُولِ الْحَقَائِقِ هُمْ أَهْلَ الْحَفَائِطِ الَّذِينَ يَحْفُونَ بِرَايَاتِهِمْ وَيَكْتَنِفُونَهَا يَضْرِبُونَ خَلْفَهَا وَ أَمَامَهَا وَ لَا تُضَيِّعُوهَا أَجْزَاً كُلَّ امْرِئٍ مِنْكُمْ رَحِمَكُمُ اللَّهُ قَرْنُهُ وَ وَاسَى أَخَاهُ بِنَفْسِهِ وَ لَمْ يَكِلْ قَرَنَهُ إِلَى أَخِيهِ فَيَجْتَمِعَ عَلَيْهِ قَرْنُهُ وَ قَرَنْ أَخِيهِ فَيَكْتَسِبَ بذَلِكَ لَائِمَةً علیهم السلام وَ تَأْتِيَ بِهِ دَنَاءَةً وَ أَنَّى لَا يَكُونُ هَذَا هَكَذَا وَ هَذَا يُقَاتِلُ اثْنَيْنَ وَ هَذَا مُمْسِكُ يَدَهُ قَدْ خَلَّى قَرنَهُ عَلَى أَخِيهِ هَارِباً مِنْهُ وَ قَائِماً يَنْظُرُ إِلَيْهِ مَنْ يَفْعَلْ هَذَا يَمْقُتُهُ اللَّهُ فَلَا تَعَرَضُوا لِمَقْتِ اللَّهِ فَإِنَّمَا مَرَدُّكُمْ إِلَى اللَّهِ قَالَ اللَّهُ لِقَوْمٍ عَابَهُمْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرارُ إِن قَرَرْتُمْ مِنَ المَوتِ أو القتل وإذا لا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِيلًا وَايْمُ اللَّهِ لَئِنْ فَرَرْتُم مِنْ سَيْفِ الْعَاجِلَةِ لَا تَسْلَمُونَ مِنْ سَيْفِ الْآخِرَةَ فَاسْتَعِينُوا بِالصِّدْقِ وَالصَّبْرِ فَإِنَّهُ بَعْدَ الصَّبْرِ يَنْزِلُ النصر. (3)

ص: 102

در حالی که اگر دشمنان از اطراف مدینه بر آنان وارد می شدند و پیشنهاد بازگشت به فتنه [ و سوی شرک ] به آنان می کردند می پذیرفتند، و جز مدت کمی [برای انتخاب این راه] درنگ نمی کردند. (14)

1- ابن عبّاس رحمه الله - مراد از فتنه شرک ورزیدن است.

با اینکه آنان قبل از این با خدا عهد کرده بودند که پشت به دشمن نکنند؛ و عهد الهی مورد سؤال قرار خواهد گرفت [و در برابر آن مسؤولند] (15)

1- ابن عباس رحمه الله - رسول خدا صلی الله علیه وآله در زیر درخت سمره از آنها بیعت گرفت [مبنی بر اینکه از جنگ فرار نکنند].

بگو: «اگر از مرگ یا کشته شدن فرار کنید، سودی به حال شما نخواهد داشت؛ و در آن هنگام جز بهره ی کمی [ از زندگانی] نخواهید گرفت». (16)

1- امام علی علیه السلام - و پرچم های خود را خم نکنید و از معرکه بیرون نبرید و آنها را جز به دلاوران نگهبان شرف مسپارید که هنگام فرود آمدن مصیبت های واقعی بردبار و پایدار و خویشتن دارند، کسانی که پرچمهای شما را محکم در بر می گیرند و آنها را به خود می فشارند و از پس و پیش شمشیر می زنند و آنها را از دست نمی دهند. من به هر یک از شما پاداش می دهم هر یک از شما پاداش می گیرد؟ خدا [آن رزمنده را] رحمت کند - که بر هماورد خود ضربتی شدید زند و به جان خویش جان برادرش را نجات دهد و نبرد تن به تن با هماورد خود را به برادرش وا ننهد که هماورد او با هماورد برادرش هر دو بر سر آن برادر ریزند و این یک بدین کردار در خور سرزنش و نکوهش واقع شود و خود به پستی گراید، این چگونه صورت می گیرد که یکی با دو تن بجنگد و آن دیگری دست از جنگ بدارد، هماورد خویش را به برادرش واگذارد و خود از [میدان نبرد تن به تن با] او بگریزد، و بایستد و به [نبرد] او نگاه کند؟ هرکس این چنین باشد خداوند متعال او را دشمن می دارد پس خود را در معرض دشمنی خدا قرار ندهید که بازگشت شما به سوی خداوند است خداوند به گروهی (که آن ها را به بدی و عیب نسبت داده) فرمود: قُل لَن يَنفَعَكُمُ الفِرارُ انْ فَرَرْتُم مِنَ المَوتِ اوِ القَتْل واذاً لا تَمتَّعونَ الا قليلا به خدا سوگند که اگر از دم شمشیری در این دنیا بگریزید از دم شمشیر آخرت در آن جهان در سلامت و امان نیستید از راستی و صبر مدد گیرید که بر اثر صبر نوبت ظفر آید.

ص: 103

قوله تعالى: قُل مَنْ ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءاً أَوْ أَرادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلا يَجِدُونَ هُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيّاً وَ لا نَصِيرًا (17)

قوله تعالي: قَدْ يَعْلَمُ اللهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَ الْقَائِلِينَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَ لَا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلا قَلِيلاً (18)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - إلى معاوية: ثُمَّ ذَكَرْتَ مَا كَانَ مِنْ أَمْرِى وَ أَمْر عُثْمَانَ فَلَكَ أَنْ تُجَابَ عَنْ هَذِهِ لِرَحِمِكَ مِنْهُ فَأَيُّنَا كَانَ أَعْدَى لَهُ وَ أَهْدَى إِلَى مَقَاتِلِهِ أَمَنْ بَدَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ وَ اسْتَكَفَهُ أَمْ مَنِ اسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاحَى عَنْهُ وَ بَثَّ الْمَنُونَ إِلَيْهِ حَتَّى أَتَى قَدَرُهُ عَلَيْهِ كَلَّا وَاللَّهِ لَقَدْ عَلِ-مَ اللهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنَكُمْ وَالْقائِلِينَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَ لَا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلًا وَ مَا كُنْتُ لِأَعْتَذِرَ مِنْ أَنَّى كُنْتُ أَنْقِمُ عَلَيْهِ أَحْدَاثاً فَإِنْ كَانَ الذَّنْبُ إِلَيْهِ إِرْشَادِى وَ هِدَايَتِي لَهُ فَرُبَّ مَلُومِ لَا ذَنْبَ لَهُ . (1)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - في تفسير القمى: وَ أَقْبَلَتْ قُرَيْشُ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَى الْخَنْدَقِ قَالُوا: هَذِهِ مَكِيدَةُ مَا كَانَتِ الْعَرَبُ تَعْرِفُهَا قَبْلَ ذَلِكَ فَقِيلَ لَهُمْ هَذَا مِنْ تَدْبِيرِ الْفَارِسِيِّ الَّذِي مَعَهُ فَوَافَى عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وةٌ وَ هُبَيْرَةُ بْنُ وَهَب وَ ضِرَارُ بْنُ الْخَطَّابِ إِلَى الْخَنْدَقَ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَدْ صَفَ أَصْحَابَهُ بَيْنَ يَدَيْهِ فَصَاحُوا بِخَيْلِهِمْ حَتَّى طَفِرُوا الْخَنْدَقَ إِلَى جَانِبِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَصَارُوا أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله كُلُّهُمْ خَلْفَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَقَدَّمُوا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ قَالَ رَجُلُ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَهُوَ فُلَانُ لِرَجُل بِجَنْبِهِ مِنْ إِخْوَانِهِ: أَ مَا تَرَى هَذَا الشَّيْطَانَ عَمْرُوا لَا وَ اللَّهِ مَا يُفْلِتُ مِنْ يَدَيْهِ أَحَدٌ فَهَدُمُوا نَدْفَعْ إِلَيْهِ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله لِيَقْتُلَهُ وَ نَلْحَقِّ نَحْنُ بِقَوْمِنَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى نَبِيِّهِ فِي ذَلِكَ الْوَقْتِ قَوْلَهُ قَدْ يَعْلَمُ اللهُ المُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَالْقَائِلِينَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنا وَ لا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلًا أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ إِلَى قَولِهِ وَ كانَ ذلِكَ عَلَى الله يَسِيراً. (2)

قوله تعالى : أَشِحَّةٌ عَلَيْكُمْ فَإِذا جاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشَى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةِ حِدادٍ

ص: 104

بگو: «چه کسی می تواند شما را از اراده خدا نگه دارد اگر او بدی یا رحمتی را برای شما اراده کند»؟ و آنها جز خدا هیچ سرپرست و یاوری برای خود نخواهند یافت. (17)

خداوند کسانی که مردم را [از جنگ] باز می داشتند و کسانی را که به برادران خود می گفتند: «به سوی ما بیایید [و خود را از معرکه بیرون کشید]» به خوبی می شناسد؛ و آنها [ مردمی ضعیفند و ] جز اندکی پیکار نمی کنند. (18)

1- امام علی علیه السلام - [در جواب به معاویه فرمود]: پس از آن، آنچه میان من و عثمان روی داد یادآوری کرده ای، به خاطر نسبتی که با او داری پاسخ داده می شوی؛ از من و تو کدام یک دشمنی اش با او بیشتر بود، و راه را برای قتل او هموارتر کرد؟ آیا آنکه یاری اش را از او دریغ ننموده و از او خواست به جایش بنشیند و دست از اعمالش بردارد، یا کسی که عثمان از او یاری خواست و او یاری دادنش را به تأخیر انداخت، و سپاه مرگ را بر سرش ریخت تا قضای حق بر او جاری شد؟! به خدا قسم! چنین نیست، خداوند کسانی که مردم را [ از جنگ] باز می داشتند و کسانی را که به برادران خود می گفتند: «به سوی ما بیایید [و خود را از معرکه بیرون کشید]» به خوبی می شناسد؛ و آن ها [مردمی ضعیفند و] جز اندکی پیکار نمی کنند. در مقام آن نیستم که از عیب گرفتنم بر بدعت های او عذرخواهی کنم، اگر ارشاد و راهنمایی کردنم گناه است، چه بسا کسی که سرزنش شود و او را گناهی نیست.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - در کتاب تفسیر قمی روایت است: قریش به سمت خندق آمدند و چون نگاه آنان به خندق افتاد، گفتند: «این نیرنگی است که نزد عرب، سابقه نداشته است». برخی به قریش گفتند: «این تدبیر مردی از سرزمین فارس است که یار محمد صلی الله علیه وآله می باشد». در این هنگام عمروبن عبد ود، هبيرة بن وهب و ضرار بن خطاب، به خندق رسیدند، در حالی که رسول خدا صلی الله علیه وآله اصحاب خود را جلوی خویش آرایش می داد. آن سه تن فریادی بر سر اسبان خود کشیده و از روی خندق جسته و به آن سوی خندق که رسول خدا صلی الله علیه وآله در آنجا بود، رفتند و تمام یاران رسول خدا صلی الله علیه وآله پشت سر رسول خدا صلی الله علیه وآله قرار گرفتند و رسول خدا صلی الله علیه وآله را پیش انداختند و مردی از مهاجرین که فلانی بود به مرد کنار دست خود که از برادرانش بود، گفت: «آیا این شیطان (عمرو) را نمی بینی؟ به خداوند سوگند! هیچ کس قادر نیست از دست او جان سالم به در برد. بیایید محمد صلی الله علیه وآله را پیش اندازیم تا با عمر و پیکار کند و ما به قوم خود بپیوندیم. در این هنگام خداوند آیه ی قَدْ يَعْلَمُ اللهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنكُمْ وَ الْقَائِلِينَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلَا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلًا * أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَاء الخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنَهُمْ كَالَّذِي يُغْشَى عَلَيْهِ مِنَ المَوتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُم بِأَلْسِنَةِ حِدَادٍ أَشِحَةً عَلَى الْخَيْرِ أُولَئِكَ لَيُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللهُ أَعْمَاهُمْ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللهُ يَسِيرًا را نازل کرد.

آن ها [در همه چیز] نسبت به شما بخیلند؛ و هنگامی که [لحظات] ترس [و بحرانی] پیش آید، می بینی آن چنان به تو نگاه می کنند، و چشم هایشان در حدقه می چرخد، مانند

ص: 105

أَشِحَّةً عَلَى الخير أُولئِكَ لَيُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللهُ أَعْماهَمْ وَ كانَ ذلِكَ عَلَى الله يَسيراً (19)

قوله تعالى : يَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَيَذْهَبُوا وَ إِنْ يَأْتِ الْأَحْزَابُ يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بادُونَ فِي الْأَعْرابِ يَسْتَلُونَ عَنْ أَنْبَائِكُمْ وَ لَوْ كَانُوا فِيكُمْ ما قاتَلُوا إِلَّا قَلِيلاً (20)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - عن سليم قال: سَمِعْتُ عَلى بَن أَبي طَالِب علیه السلام يَقُولُ قَبْلَ وَقْعَة صِفِّين ... وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَيْتُنَا مَعَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَأَبْنَاءَنَا وَأَخْوَالَنَا وَأَعْمَامَنَا وَأَهْلَ بُيُوتِنَا ثُمَّ لَا يَزِيدُنَا ذَلِكَ إِنَّا إِيمَاناً وَ تَسْلِيماً وجداً فِي طَاعَة اللَّهِ، وَ اسْتِقْلَالًا بِمُبَارَزَةِ الْأَقْرَآنِ، وَإِنْ كَانَ الرَّجُلُ مِنَّا وَالرَّجُلُ مِنْ عَدُوِّنَا لَيَتَصَاوَلَان تَصَاوِلُ الْفَحْلَيْنِ يَتَخَالَسَانٍ أَنْفُسَهُمَا أَيُّهُمَا يَسْقِي صَاحِبَهُ كَأسَ الْمَوْتِ، فَمَرَّةَ لَنَا مِنْ عَدُوِّنَا، وَ مَرَّةَ لِعَدُوِّنَا مِنَّا، فَلَمَّا رَأى اللَّهُ مِنَّا صِدْقاً وَصَبْراً أَنْزَلَ الْكِتَابَ بِحُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَيْنَا وَالرِّضَا عَنَّا، وَ أَنْزَلَ عَلَيْنَا النَّصْرَ ، وَ لَسْتُ أَقُولُ إِنَّ كُلَّ مَنْ كَانَ مَعَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله كَذَلِكَ، وَلَقَدْ كَانَتْ مَعَنَا بِطَانَةُ لَا يَأْلُونَا خَبَالًا، قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفَوَاهِهِمْ وَ ما تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ وَلَقَدْ كَانَ مِنْهُمْ بَعْضُ مَنْ تُفَضِّلُهُ أَنْتَ وَ أَصْحَابُكَ يَا ابْنَ قَيْسٍ، فَارِّينَ، فَلَا رَمَى بِسَهُم، وَ لَا ضَرَبَ بِسَيْفِ، وَلَا طَعَنَ بِرُمْحِ، إِذَا كَانَ الْمَوْتُ وَ النَّزَالُ تَوَارَى وَاغْتَلَّ وَلَاذَ كَمَا تَلُوذَ النَّعْجَةُ الْعَوْرَاءِ لَا يَدْفَعُ يَدَ لَامِس، وَإِذَا أَلْقَى الْعَدُوَّ فَرَّ وَ مَنَحَ الْعَدُوَّ دُبُرَهُ جُبْنَا وَ لُوْماً، وَإِذَا كَانَ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ الْغَنِيمَةِ تَكَلَّمَ كَمَا قَالَ اللَّهُ سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةٌ عَلَى الخَيْرِ فَلَا يَزَالُ قَدِ اسْتَأْذَنَ رَسُولَ الله صلی الله علیه وآله فِي ضَرْب عُنُقِ الرَّجُلِ الَّذِي لَيْسَ يُريدُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قَتْلَهُ، فَأَبَى عَلَيْهِ. (1)

قوله تعالى: لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُول الله أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لَنْ كانَ يَرْجُوا اللهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً (21)

باب 1 : لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ

.

ص: 106

کسی که می خواهد قالب تهی کند! اما وقتی حالت خوف و ترس فرو نشست، زبان های تند و گزنده خود را با انبوهی خشم بر شما می گشایند [و سهم خود را از غنایم مطالبه می کنند]. در حالی که در مال حریص و بخیلند؛ آن ها [هرگز] ایمان نیاورده اند، از این رو خداوند اعمالشان را حبط و نابود کرد؛ و این [کار] بر خدا آسان است. (19)

آنها گمان می کنند هنوز لشکر احزاب نرفته اند؛ و اگر برگردند [آنان از ترس] دوست می دارند می توانستند در میان اعراب بادیه نشین پراکنده [و پنهان] شوند و از اخبار شما جویا گردند؛ و اگر در میان شما بودند جز اندکی پیکار نمی کردند. (20)

1- امام علی علیه السلام - سلیم گوید: از علی بن ابی طالب علیه السلام شنیدم که قبل از واقعه ی صفین می فرمود: ... به خدا قسم ما را همراه پیامبر صلی الله علیه وآله می دیدی که پدران و پسران و دایی ها و عموها و فامیل های خود را می کشتیم، و این مطلب ایمان و تسلیم و جدیت ما را در اطاعت خدا و قدرت بیشتر برای مبارزه با همتاهای خود افزون می کرد. مردی از ما و مردی از دشمنمان مانند دو فحل (نر) با یکدیگر در می آویختند و هریک در فکر رهایی خود بود و اینکه کدام به رفیقش کاسه ی مرگ را بچشاند. گاهی از طرف دشمن به نفع ما می شد و گاهی از طرف ما به نفع دشمن می گشت. وقتی خداوند ما را صادق و صابر دید، آیه ای از قرآن را در ذکر خیر ما و رضایت از ما فرستاد و پیروزی را بر ما نازل کرد. من نمی گویم، هرکس با پیامبر صلی الله علیه وآله بود چنین بود، در عین حال همراه ما گروهی بودند که از فساد در کارها دریغی نداشتند. خداوند عزوجل می فرماید: [نشانه های] دشمنی از دهان [و کلام] شان آشکار شده و آنچه در دل هایشان پنهان می دارند، از آن مهمتر است. (آل عمران /118) از جمله ی اینها بعضی از کسانی است که تو و اصحابت - ای اشعث بن قیس - او را فضیلت می دهید. او فرار می کرد، نه تیری می انداخت و نه شمشیری و نه نیزه ای می زد . وقتی نوبت مرگ و درگیری می شد به گوشه ای پناه می برد و پنهان می شد و عذر می آورد و مانند گوسفند یک چشم خود را پنهان می کرد و در مقابل دست هیچ لمس کننده ای از خود دفاع نمی کرد. هرگاه با دشمن روبرو می شد فرار می کرد و از ترس و پستی پشت به دشمن می نمود، و آنگاه که وقت آسایش و تقسیم غنیمت بود سخن می راند همان طور که خداوند می فرماید: سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةِ حِدادٍ أَشِحَةً عَلَى الخَيْرِ. او همیشه از پیامبر صلی الله علیه وآله برای گردن زدن مردی که آن حضرت قصد کشتن او را نداشت اجازه می خواست و آن حضرت به او اجازه نمی داد».

به یقین برای شما در زندگی پیامبر خدا سرمشق نیکویی بود، برای آنها که امید به رحمت خدا و روز بازپسین دارند و خدا را بسیار یاد می کنند (21)

بخش 1: به یقین برای شما در زندگی پیامبر خدا سرمشق نیکویی بود.

ص: 107

1-1 - الصادق علیه السلام - عَنِ الْحَلَبِيٌّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله كَانَ إِذَا صَلَّى الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ أَمَرَ بِوَضُوئِهِ وَ سَوَاكِهِ يُوضَعْ عِنْدَ رَأْسِهِ مُخَمَّراً فَيَرْقُدُ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ يَقُومُ فَيَسْتَاكَ وَ يَتَوَضَّأُ وَ يُصَلِّى أَرْبَعَ رَكَعَاتِ ثُمَّ يَرْقُدُ ثُمَّ يَقُومُ فَيَسْتَاكَ وَيَتَوَضَّأُ وَ يُصَلِّى أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ ثُمَّ يَرْقُدُ حَتَّى إِذَا كَانَ فِي وَجْهِ الصُّبْحِ قَامَ فَأَوْتَرَ ثُمَّ صَلَّى الرَّكْعَتَيْنِ ثُمَّ قَالَ لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ قُلْتُ مَتَى كَانَ يَقُومُ قَالَ بَعْدَ ثُلُثِ اللَّيْلِ وَ قَالَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ بَعْدَ نِصْفِ اللَّيْلِ. (1)

2-1- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ سَعِيدِ الْأَعْرَجِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ صَلَّى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ثُمَّ سَلَّمَ فِي رَكْعَتَيْنِ فَسَأَلَهُ مَنْ خَلْفَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أ حَدَثَ فِي الصَّلَاةِ شَيْءٌ قَالَ وَ مَا ذَلِكَ قَالُوا إِنَّمَا صَلَّيْتَ رَكَعَتَيْن فَقَالَ أَ كَذَلِكَ يَا ذَا الْيَدَيْنِ وَكَانَ يُدْعَى ذَا الشِّمَالَيْنِ فَقَالَ نَعَمْ فَبَنَى عَلَى صَلَاتِهِ فَأَتَمَّ الصَّلَاةَ أَرْبَعاً وَقَالَ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الَّذِي أَنْسَاهُ رَحْمَةً لِلْأُمَّةِ أَلَا تَرَى لَوْ أَنَّ رَجُلًا صَنَعَ هَذَا لَغَيْرَ وَ قِيلَ مَا تُقْبَلُ صَلَاتُكَ فَمَنْ دَخَلَ عَلَيْهِ الْيَوْمَ ذَاكَ قَالَ قَدْ سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَصَارَتْ أَسْوَةً وَ سَجَدَ سَجْدَتَيْنِ لِمَكَانِ الْكَلَامِ. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام - في الإحتجاج فِي خَبَر مَنِ ادَّعَى التَّنَاقُضَ فِي الْقُرْآنِ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَأَمَّا هَفَوَاتُ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ مَا بَيَّنَهُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَ وُقُوعُ الْكِنَايَة عَنْ أَسْمَاءِ مَنِ اجْتَرَمَ أَعْظَمَ مِمَّا اجْتَرَمَتْهُ الْأَنْبِيَاء علیهم السلام مِمَّنْ شَهِدَ الْكِتَابُ بِظُلْمِهِمْ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ أَدَلُّ الدَّرَائِل عَلَى حِكْمَةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الْبَاهِرَةِ وَ قُدْرَتِهِ الْقَاهِرَةَ وَ عِزَّتِهِ الظَّاهِرَةِ لِأَنَّهُ عَلِمَ أَنَّ بَرَاهِينَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام تَكْبُرُ فِي صُدُورِ أُمَمِهِمْ وَأَنَّ مِنْهُمْ (مَنْ) يَتَّخِذُ بَعْضَهُمْ إِلَهَا كَالَّذِي كَانَ مِنَ النَّصَارَى فِي ابْنِ مَرْيَمَ فَذَكَرَهَا دَلَالَةٌ عَلَى تَخَلْفِهِمْ عَنِ الْكَمَالِ الَّذِي تَفَرَّدَ بِهِ عَزَّوَجَلَّ أَلَمْ تَسْمَعْ إِلَى قَوْلِهِ فِي صِفَة عِيسَى حَيْثُ قَالَ فِيهِ وَ فِي أُمِّهِ كَانَا يَأْكُلانِ الطَّعَامَ يَعْنِي أَنَّ مَنْ أَكَلَ الطَّعَامَ كَانَ لَهُ تُفْلُ وَ مَنْ كَانَ لَهُ تُفْلُ فَهُوَ بَعِيدُ مِمَّا ادَّعَتْهُ النَّصَارَى لِابْنِ مَرْيَمَ وَلَمْ يُكَنِّ عَنْ أَسْمَاءِ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام تَجَبراً وَ تَعَزُّراً بَلْ تَعْرِيفا لِأَهْل الاسْتِبْصَارِ أَنَّ الْكِنَايَةَ عَنْ أَسْمَاءِ ذَوى الْجَرَائِرِ الْعَظِيمَة مِنَ الْمُنَافِقِينَ فِي الْقُرْآن لَيْسَتْ مِنْ فَعْلِهِ تَعَالَى وَ أَنَّهَا مِنْ فِعْل الْمُغَيِّرِينَ وَالْمُبَدِّلِينَ الَّذِينَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِينَ وَ اعْتَاضُوا الدُّنْيَا مِنَ الدِّينِ وَ قَدْ بَيَّنَ اللَّهُ تَعَالَى قِصَصَ الْمُغَيِّرين ... فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ

ص: 108

1-1- امام صادق علیه السلام - حلبی گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز عشاء را اقامه نمود دستور می داد آب وضو و مسواک نزدیک سرش گذاشته و روی آن پوشانده شود. سپس هر اندازه که خدا می خواست، می خوابید، سپس از خواب بیدار می شد و مسواک می زد و وضو می گرفت و چهار رکعت نماز می خواند و سپس هراندازه که خدا می خواست می خوابید. سپس از خواب بیدار می شد و مسواک می زد و وضو می گرفت و چهار رکعت نماز می خواند. دوباره می خوابید تا اینکه نزدیک نماز صبح شود؛ در این هنگام از خواب بلند می شد و دو رکعت نماز می خواند. سپس فرمود: لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُول الله أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ. پرسیدم: «پیامبر چه ساعتی از خواب بیدار می شد»؟ فرمود: «بعد از اینکه یک سوم شب سپری می گشت».

2-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - سعید بن اعرج گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز خواند و در رکعت دوم سلام داد فردی از عقب سؤال نمود: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله آیا در حین نماز اتفاق خاصی افتاد»؟ پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «چگونه»؟ گفتند: «در رکعت دوم نماز سلام دادید». پیامبر به شخصی به نام ذوالیدین که معروف به ذوالشمالین هم بود فرمود: «آیا چنین است»؟ جواب داد: «بله» پس آن حضرت نماز را اقامه نمود و چهار رکعت کامل به جا آورد و فرمود: «خداوند این نسیان را بر من عارض نمود تا باعث رحمت بر امت باشد آیا ندیدی اگر شخصی مرتکب این سهو شود سرزنش می گردد که نماز قبول نیست؟ گفته شد که نمازت مقبول نیست و هرکس بعد از این مرتکب این نسیان شود حکمش همین است» فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله سنتی به جا گذاشت و این سنّت الگو برای همگان شد و آن اینکه دو سجده سهو برای این مورد به جا آورد».

3-1- امام علی علیه السلام - در کتاب احتجاج آمده است: امیرالمؤمنین علیه السلام در جواب مرد کافری که ادعای تناقض در قرآن می کرد فرمود: «... اما لغزش های پیامبران علیهم السلام و آنچه خداوند در کتابش بیان فرمود و نشستن کنایه به جای اسم برای کسانی که جرمی بزرگ تر از جرم های پیامبران مرتکب شده اند و کتاب خدا به ستمگری آنان گواهی داده است؛ این از بزرگ ترین دلایل حکمت درخشان و قدرت چیره و عزت آشکار خداوند عزوجل است. او می دانست که برهان های پیامبران در سینه های امت هایشان، بزرگ می نشیند و برخی از آنان برخی دیگر را به خدایی می گیرند. همچون آنچه نصرانی ها درباره ی فرزند مریم علیها السلام کردند. از این رو چنین فرمود: «تا دلالتی باشد بر اینکه آنها از کمالی که ویژه ی خداوند عزوجل است، به دور هستند؛ مگر نشنیده ای خداوند در وصف عیسی علیه السلام در آنجا که درباره ی او و مادرش علیها السلام سخن می گفت، فرمود: هر دو، غذا می خوردند. (مائده/75) یعنی هرکه غذا بخورد، زائده (مدفوع) دارد و هر که زایده داشته باشد، از آنچه نصرانیون درباره ی فرزند مریم علیها السلام ادعا می کنند به دور است. خداوند عزوجل نام پیامبران علیهم السلام را از روی فخرفروشی و تکبّر پنهان نداشت، بلکه چنین کرد تا اهل بصیرت بدانند پنهان داشتن نام منافقانی که گناهان بزرگ مرتکب می شوند، در قرآن از فعل خداوند متعال نیست، بلکه این کار از سوی تغییر دهندگان و تبدیل کنندگانی است که قرآن را جزء جزء کردند و دنیا را به جای دین برگزیدند. خداوند متعال در بیان قصه های تغییر دهندگان فرمود: اما کف ها به بیرون پرتاب می شوند، ولی آنچه به مردم سود می رساند [آب یا فلز خالص] در زمین می ماند.

ص: 109

فِي الْأَرْضِ فَالزَّبَدُ فِي هَذَا الْمَوْضِع كَلَامُ الْمُلْحِدِينَ الَّذِينَ أَثْبَثُوهُ فِي الْقُرْآنِ فَهُوَ يَضْمَحِلُّ وَ يَبْطُلُ وَ يَتَلَاشَى عِنْدَ التَّحْصِيلِ وَ الَّذِي يَنْفَعُ النَّاسَ مِنْهُ فَالتَنْزِيلُ الْحَقِيقِيُّ الَّذِي لَا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ وَ الْقُلُوبُ تَقْبَلُهُ وَالْأَرْضِ فِي هَذَا الْمَوْضِع هِيَ مَحَلَّ الْعِلْمِ وَ قَرَارُهُ وَ لَيْسَ يَسُوعُ مَعَ عُمُومِ التَّقِيَّةِ التَّصْرِيحُ بِأَسْمَاءِ الْمُبَدِّلِينَ وَلَا الزَّيَادَةُ فِي آيَاتِهِ عَلَى مَا أَثْبَتُوهُ مِنْ تِلْقَائِهِمْ فِي الْكِتَابِ لِمَا فِي ذَلِكَ مِنْ تَقْوِيَة حُجَجَ أَهْلِ التَّعْطِيلَ وَ الْكُفْرِ وَ الْمِلَلِ الْمُنْحَرِفَةِ عَنْ قِبْلَتِنَا وَ إِبْطَالِ هَذَا الْعِلْمِ الظَّاهِرِ الَّذِي قَدِ اسْتَكَانَ لَهُ الْمُوَافِقُ وَ الْمُخَالِفُ بِوُقُوعِ الِاصْطِلَاحِ عَلَى الِايتِمَارِ لَهُمْ وَالرِّضَا بِهِمْ وَلِأَنَّ أَهْلَ الْبَاطِلِ فِي الْقَدِيمِ وَ الْحَدِيثِ أَكْثَرُ عَدَداً مِنْ أَهْلَ الْحَقِّ وَلِأَنَّ الصَّبْرَ عَلَى وَلَاةَ الْأَمْرِ مَفْرُوضٌ لِقَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لِنَبِيِّهِ صلی الله علیه وآله فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ إِيجَابُهُ مِثْلَ ذَلِكَ عَلَى أَوْلِيَائِهِ وَ أَهْلِ طَاعَتِهِ بِقَوْلِهِ لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَسْوَةٌ حَسَنَةً فَحَسْبُكَ مِنَ الْجَوَابِ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ مَا سَمِعْتَ فَإِنَّ شَرِيعَةَ التَّقِيَّة تَحْظُرُ التَّصْرِيحَ بِأَكْثَرَ مِنْه. (1)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام - احْتَجُوا فِي مَسْجِدِ الْكُوفَة فَقَالُوا مَا بَالُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لَمْ يُنَازِعِ الثَّلَاثَةَ كَمَا نَازَعَ طَلْحَةَ وَالزَّبَيْرَ وَ عَائِشَةَ وَمُعَاوِيَةَ فَبَلَغَ ذَلِكَ عَلِيّا علیه السلام فَأَمَرَ أَنْ يُنَادَى الصَّلَاةَ جَامِعَةً، فَلَمَّا اجْتَمَعُوا صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّهُ بَلَغَنِى عَنْكُمْ ... كَذَا وَكَذَا قَالُوا صَدَقَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام ، قَدْ قُلْنَا ذَلِكَ. قَالَ فَإِنَّ لِي بِسَتَّةَ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام أَسْوَةٌ فِيمَا فَعَلْتُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي مُحْكَم كِتَابِهِ لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُول الله أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ. قَالُوا وَ مَنْ هُمْ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام. قَالَ أَولُهُمْ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ وَأَعْتَزِلُكُمْ وَ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ، فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام اعْتَزَلَ قَوْمَهُ لِغَيْرِ مَكْرُوهِ أَصَابَهُ مِنْهُمْ فَقَدْ كَفَرْتُمْ، وَإِنْ قُلْتُمْ اعْتَزَلَهُمْ لِمَكْرُوهِ مِنْهُمْ فَالْوَصِيُّ أَعْذَرُ، وَلِى بابْن خَالَتِهِ لُوطٍ أَسْوَةً إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ لَوْ أَنَّ لِي بِكُمْ قُوَّةً أَوْ آوِي إِلى رُكْنٍ شَدِيدٍ فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ لُوطاً كَانَتْ لَهُ بِهِمْ قُوَّةً فَقَدْ كَفَرْتُمْ وَإِنْ قُلْتُمْ لَمْ يَكُنْ لَهُ بِهِمْ قُوَّةُ فَالْوَصِيُّ أَعْدَرُ وَلِي بيُوسُفَ علیه السلام أَسْوَةُ، إِذْ قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ يُوسُفَ علیه السلام دَعَا

ص: 110

(رعد/17) کف در اینجا همان کلامی است که ملحدان در قرآن ثبت کردند و این کلام، به هنگام برداشت، نابود و باطل و متلاشی می شود. اما آنچه که مردم را سود می رساند، تنزیل راستین است که بطلان، نه از پیش و نه از پس، به آن راه نمی یابد و دل ها آن را می پذیرند و زمین نیز در اینجا همان محل و جایگاه علم است. پس بسته به امر فراگیر تقیّه، آشکار کردن نام های تبدیل کنندگان روا نیست، همان گونه که افزودن بر آیات دربارهی آنچه آنان از جانب خود در کتاب خدا ثبت کردند نیز روا نیست؛ چراکه این کار، سبب نیرومند شدن دلایل اهل تعطیل و کفر پیشگان و ملّت های منحرف از قبله ی ما می شود و به باطل شدن این علم آشکار می انجامد. علمی که موافق و مخالف به آن گردن نهاده اند؛ چراکه برای آنان سودمند می افتد و خشنودی آنان را فراهم می آورد و از این رو آن را می پذیرند. از سوی دیگر این کنایه گویی بدان خاطر است که چه در گذشته و چه در حال، تعداد اهل باطل بیشتر از اهل حق بوده و نیز بدان سبب است که بر اساس آنچه خداوند به پیامبرش صلی الله علیه وآله فرمود، شکیبایی بر والیان امر واجب شده است، پس صبر کن آن گونه که پیامبران «اولوالعزم» صبر کردند. (احقاف 35) حق تعالی این شکیبایی را بر دوستداران و فرمانبران خود نیز واجب کرد و فرمود: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ پس آنچه شنیدی در پاسخ به پرسش تو در این باره برایت بسنده است و آن اینکه شریعت تقیه بیش از این آشکارگویی را بر نمی تابد».

4-1- امام علی علیه السلام - ابن مسعود نقل می کند: مردم در مسجد کوفه با هم مباحثه و محاجه کرده و گفتند: «چرا امیرالمؤمنین علیه السلام با آن سه نفر مقاتله و منازعه نکرد همان طوری که با طلحه و زبیر و عایشه و معاویه مخاصمه فرمود»؟ این خبر به سمع مبارک امیرالمؤمنین علیه السلام رسید امر فرمود منادی ندا کرده و بگوید: الصلاة جامعه [ یعنی برای نماز در مسجد گرد هم آیید ] وقتی مردم اجتماع نمودند، حضرت بالای منبر رفته و حمد خدا و ثنای الهی را به جا آورده سپس فرمود: «ای مردم از شما خبر به من رسیده که چنین و چنان گفته اید». مردم گفتند: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام بلی ما چنین گفته ایم». حضرت فرمود: «من در آنچه به جا آورده ام از [شش پیامبر] پیروی کرده ام، خدای عزوجل در قرآن می فرماید: لَقَد كانَ لَكُمْ فِي رَسُول الله أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ مردم گفتند: ای امیرالمؤمنین علیه السلام، آن پیامبرانی که شما از ایشان در کردارتان تبعیت نموده اید چه کسانی هستند»؟ حضرت فرمود: «اولین آن ها ابراهیم علیه السلام است که به قوم خود فرمود: و از شما، و آنچه غیر خدا می خوانید، کناره گیری می کنم. (مریم /48) سپس حضرت فرمود: «اگر بگویید ابراهیم علیه السلام بدون اینکه مکروهی از قومش به او برسد از ایشان دوری گزید، کافر شده اید و اگر بگویید به خاطر مکروهی که از ناحیه ی آنها به حضرتش رسید از آنها دوری جست می گویم وصی پیامبر سزاوارتر است به اینکه به خاطر مکروهی که از ناحیه ی دیگران به وی رسیده از آن ها دوری گزیند و نیز از پسر خاله ی ابراهیم علیه السلام یعنی لوط علیه السلام تبعیت نموده ام چرا که به قوم خویش فرمود [افسوس] ای کاش در برابر شما قدرتی داشتم یا تکیه گاه و پشتیبان محکمی در اختیار من بود! [آن گاه می دانستم با شما زشت سیرتان ددمنش چه کنم]. (هود/80) اگر بگویید: لوط بر منع آن ها قدرت داشت چون تکذیب گفتهی او را کرده اید کافر می شوید و اگر بگویید او اقتدار بر منع آنها را نداشت می گویم وقتی پیامبر قدرت بر منع دشمن نداشته باشد وصی

ص: 111

رَبَّهُ وَ سَأَلَهُ السِّجْنَ بِسَخَطِ رَبِّهِ فَقَدْ كَفَرْتُمْ وَ إِنْ قُلْتُمْ إِنَّهُ أَرَادَ بِذَلِكَ لِئَلَّا يَسْخَطَ رَبُّهُ عَلَيْهِ فَاخْتَارَ السِّجْنَ، فَالْوَصِيُّ أَعْدَرُ وَ لِى بِمُوسَى علیه السلام الأَسْوَةٌ إِذْ قَالَ فَفَرَرْتُ مِنْكُمْ لمَّا خِفْتُكُمْ فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ مُوسَى علیه السلام فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ بِلَا خَوْفِ كَانَ لَهُ مِنْهُمْ فَقَدْ كَفَرْتُمْ، وَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ مُوسَى علیه السلام خَافَ مِنْهُمْ فَالْوَصِيُّ أَعْدَرُ وَلِى بِأَخِي هَارُونَعلیه السلام أَسْوَةُ، إِذْ قَالَ لِأَخِيهِ يَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَ كَادُوا يَقْتُلُونَنِي فَإِنْ قُلْتُمْ لَمْ يَسْتَضْعِفُوهُ وَ لَمْ يُشْرِفُوا عَلَى قَتْلِهِ فَقَدْ كَفَرْتُمْ وَإِنْ قُلْتُمْ اسْتَضْعَفُوهُ وَ أَشْرَفُوا عَلَى قَتْلِهِ فَلِذَلِكَ سَكَتَ عَنْهُمْ فَالْوَصِيُّ أَعْذَرُ. وَلِي بمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله أَسْوَةٌ حِينَ فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ وَ لَحِقَ بِالْغَارِ مِنْ خَوْفِهِمْ وَ أَنَامَنِي عَلَى فِرَاشِهِ، فَإِنْ قُلْتُمْ فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ لِغَيْرِ خَوْفِ مِنْهُمْ فَقَدْ كَفَرْتُمْ، وَإِنْ قُلْتُمْ خَافَهُمْ وَ أَنَامَنِي عَلَى فِرَاشِهِ وَ لَحِقَ هُوَ بِالْغَارِ مِنْ خَوْفِهِمْ فَالْوَصِيُّ أَعْذَرُ. (1)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام - في الإحتجاج : أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَرْسَلَ عَبْدَ اللَّهِ بْن عَبَّاسَ إِلَى الْخَوَارِجِ وَكَانَ بِمَرْأَى مِنْهُمْ وَمَسْمَع لِيَسْأَلَهُمْ مَا ذَا الَّذِي نَقَمُوا عَلَيْهِ فَقَالَ لَهُمُ ابْنُ عَبَّاسِ رحمه الله مَا ذَا نَقَمْتُمْ عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالُوا لَهُ فِي الْجَوَاب نَقَمْنَا يَا ابْنَ الْعَبَّاسِ عَلَى صَاحِبكَ خِصَالًا كُلُّهَا مُكَفِّرَةُ مُوبِقَةُ تَدْعُو إِلَى النَّار أمَّا أَوَّلُهَا فَإِنَّهُ مَحَى اسْمَهُ مِن إِمْرَة الْمُؤْمِنِينَ ثُمَّ كَتَبَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ مُعَاوِيَةَ فَإِذَا لَمْ يَكُنْ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَنَحْنُ الْمُؤْمِنُونَ فَلَسْنَا نَرْضَى أَنْ يَكُونُ أَمِيرَنَا وَأَمَّا الثَّانِيَةُ فَإِنَّهُ شَكَ فِي نَفْسِهِ حِينَ قَالَ لِلْحَكَمَيْنِ انْظُرَا فَإِنْ كَانَ مُعَاوِيَةُ أَحَقَّ بِهَا فَأَثْبَتَاهُ وَإِنْ كُنْتُ أَوْلَى بِهَا فَأَثْبَتَانِي فَإِذَا هُوَ شَكٍّ فِي نَفْسِهِ فَلَمْ يَدْر أَ هُوَ الْمُحِقُ أَمْ مُعَاوِيَةُ فَنَحْنُ فِيهِ أَشَدُّ شَكَا وَالثَّالِثَةُ أَنَّهُ جَعَلَ الْحَكَمَ إِلَى غَيْرِهِ وَ قَدْ كَانَ عِنْدَنَا أَحْكَمَ النَّاسِ ... قَالَ ابْنُ عَبَّاس رحمه الله قَدْ سَمِعْتَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَقَالَةَ الْقَوْمِ فَأَنْتَ أَحَقُّ بِجَوَابِهِمْ فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَال.. أَمَّا قَولُكُمْ أَنَّى جَعَلْتُ الْحَكَمَ إِلَى غَيْرِى وَ قَدْ كُنْتَ عِنْدَكُمْ أَحْكَمَ النَّاسِ فَهَذَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَدْ جَعَلَ الْحَكَمَ إِلَى سَعْدِ يَوْمَ بَنِي قُرَيْظَةَ وَ قَدْ كَانَ أَحْكَمَ النَّاسِ وَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فَتَاسَيْتُ بِرَسُول الله صلى الله عليه وآله وسلم قَالُوا وَ هَذِهِ لَكَ بِحُجَّتِنَا. (2)

ص: 112

به واسطه ی نداشتن قدرت در منع نکردن اولی به عذر می باشد. و از یوسف علیه السلام نیز تبعیت کرده ام چراکه وی فرمود: پروردگارا! زندان نزد من محبوبتر است از آنچه این ها مرا به سوی آن می خوانند. (یوسف /33) اگر بگویید حضرت یوسف علیه السلام زندان را به خاطر آن از خدا خواست که پروردگارش او را مورد سخط و غضب خود قرار داده بود این کلام شما را کافر می کند و اگر بگویید مراد یوسف علیه السلام از این دعا آن بود که پروردگارش به او غضب نکند پس زندان را اختیار کرد، می گویم، وصی به انزوا و عدم تعرض سزاوارتر می باشد. و از جناب موسی علیه السلام نیز تبعیت کرده ام زیرا وی فرمود: پس هنگامی که از شما ترسیدم فرار کردم. (شعراء /21) اگر بگویید: «موسی علیه السلام بدون ترس از قومش گریخت چون تکذیب قول او را کرده اید کافر می شوید و اگر بگویید موسی علیه السلام از ایشان ترسید، می گویم وقتی پیغمبر از دشمن خود بترسد وصی اولی به آن می باشد. و از جناب هارون نیز تبعیت کرده ام زیرا وی به برادرش موسی علیه السلام گفت: فرزند مادرم! این گروه مرا در فشار گذاردند و ناتوان کردند و نزدیک بود مرا بکشند. (اعراف/ 150) اگر بگویید: مردم هارون را خوار نکرده و مشرف به قتلش نشدند چون کلام پیامبر را تکذیب کرده اید کافر می شوید و اگر بگویید آن ها او را ضعیف و خوار نموده و مشرف به قتلش شدند لذا او ساکت شد و متعرض آنها نگردید، می گویم پیامبر که چنین باشد وصی اولی به آن می باشد. و از حضرت محمد صلی الله علیه وآله نیز تبعیت کرده ام چه آنکه آن حضرت از خوف دشمنانش گریخت و پناه به غار برد و من در بستر آن جناب خوابیدم. اگر بگویید؛ بدون هیچ خوفی از دشمنان حضرت گریخت، کافر می شوید و اگر بگویید از خوف گریخت و من در بسترش خوابیده و آن جناب از ترس آن ها به غار پناه برد من که وصی او هستم سزاوارتر هستم به خوف».

1-5- امام علی علیه السلام - در کتاب احتجاج روایت است که امیرمؤمنان علیه السلام عبدالله بن عبّاس رحمه الله را به سوی خوارج فرستاد در حالی که در دید و محل شنیدن از آنان بود تا از آنان بپرسد چرا با او دشمنی دارند؟ پس ابن عباس رحمه الله به آنان گفت: «کینه چه چیزی را از امیرمؤمنان علیه السلام به دل گرفتید»؟ در جواب به او گفتند: «ابن عباس خصلت هایی را از رفیقت به دل گرفته ایم که همه ی آنها تکفیر شده و ویرانگر است که به سوی آتش فرامی خواند. اولین آن ها این است که او نامش را از امارت مؤمنان پاک کرد سپس بین او و معاویه نوشته شد و زمانی که او امیرمؤمنان نباشد و ما مؤمنان هستیم راضی نیستیم که او امیر ما باشد. دوم اینکه او در خود شک کرد زمانی که به دو حکم گفت: بنگرید پس اگر معاویه شایسته ی آن بود او را باقی گذارید و اگر من شایسته ی آن بودم مرا باقی گذارید؛ پس زمانی که او در خود تردید کند و نداند که آیا او محق است یا معاویه ما درباره ی او شک بیشتری داریم. و سوم اینکه او حکم را برای غیر خود قرار داد در حالی که نزد ما از داورترین مردم بود ... ابن عباس رحمه الله گفت: «ای امیرمؤمنان علیه السلام سخنان آن قوم را شنیدم و تو به پاسخ دادن به آنان سزاوارتری»، فرمود: «بله! سپس ادامه داد: ... و در خصوص این سخنتان که من حَكَم را برای غیر خود قرار دادم در حالی که نزد شما داورترین مردم بودم؛ این رسول خدا صلی الله علیه وآله است که در روز بنی قریظه حکم را برای سعد قرار داد در حالی که خود داورترین مردم بود. و خداوند متعال فرموده است: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُول الله أُسْوَةٌ حَسَنة» پس به رسول الله صلی الله علیه وآله تأسی جستم».

ص: 113

6-1- الصادق علیه السلام - عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ (ع9 أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُل دَخَلَهُ الْخَوْفُ مِنَ اللَّهِ حَتَّى تَرَكَ النِّسَاءَ وَ الطَّعَامَ الطَّيِّبَ وَلَا يَقْدِرُ عَلَى أَنْ يَرْفَعَ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ تَعْظِيماً لِلَّهِ فَقَالَ علیه السلام أَمَّا قَوْلُكَ فِي تَرْكِ النِّسَاءِ فَقَدْ عَلِمْتَ مَا كَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنْهُنَّ وَأَمَّا قَوْلُكَ فِي تَرْكِ الطَّعَامِ الطَّيبِ فَقَدْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَأْكُلُ اللَّحْمَ وَ الْعَسَلَ وَ أَمَّا قَوْلُكَ إِنَّهُ دَخَلَهُ الْخَوْفُ مِنَ اللَّهِ حَتَّى لَا يَسْتَطِيعَ أَنْ يَرْفَعَ رَأْسَهُ فَإِنَّمَا الْخُشُوعُ فِي الْقَلْب وَ مَنْ ذَا يَكُونُ أَخْشَعَ وَ أَخْوَفَ لِلَّهِ مِنْ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَمَا كَانَ يَفْعَلُ هَذَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرِ. (1)

7-1 - الصادق علیه السلام - عَنْ سَعِيدٍ الْأَعْرَجِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ نَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَن الصُّبْحِ وَاللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَامَهُ حَتَّى طَلَعَتِ الشَّمْسُ عَلَيْهِ وَكَانَ ذَلِكَ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ لِلنَّاسِ أَلَا تَرَى لَوْ أَنَّ رَجُلًا نَامَ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسِ لَعَيَّرَهُ النَّاسُ وَ قَالُوا لَا تَتَوَرَّعُ لِصَلَوَاتِكَ فَصَارَتْ أَسْوَةٌ وَ سُنَّةَ فَإِنْ قَالَ رَجُلُ لِرَجُل نِمْتَ عَن الصَّلَاةِ قَالَ قَدْ نَامَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَصَارَتْ أَسْوَةً وَرَحْمَةً رَحِمَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِهَا هَذِهِ الْأُمَّةَ. (2)

1-8- الرسول صلی الله علیه وآله - رَوَى أَحْمَدُ فِي الْمُسْنَدِ أَنَّ النَّبِى صلی الله علیه وآله أَمَرَ أَنْ يُكْتَبَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَقَالَ سُهَيْلُ بْنُ عَمْرُو هَذَا كِتَابُ بَيْنَنَا وَبَيْنَكَ فَافْتَحْهُ بِمَا نَعْرِفُهُ وَاكْتُبْ بِاسْمِكَ اللَّهُمَّ فَأَمَرَ بِمَحْوِ ذَلِكَ وَكَتَبَ بِاسْمِكَ اللَّهُمَّ هَذَا مَا اصْطَلَحَ عَلَيْهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَسُهَيْلُ بْنُ عَمْرُو وَ أَهْلُ مَكَةَ فَقَالَ سُهَيْلَ لَوْ أَجَبْتُكَ إِلَى هَذَا لَأَقْرَرْتُ لَكَ بالنُّبُوَّة فَقَالَ امْحُهَا يَا عَلَى علیه السلام فَجَعَلَ يَتَلَكَّا وَ يَأْبَى فَمَحَاهَا النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم وَكَتَبَ هَذَا مَا اصْطَلَحَ مُحَمَّدُ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِب وَ أَهْلُ مَكَّةَ يَقُولُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ لَقَد كانَ لَكُمْ فِي رَسُول الله أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ وَ رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنْ بُرَيْدَةَ بن سُفْيَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ كَعْب أَنَّ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ لِعَلِيِّ علیه السلام فَإِنَّ لَكَ مِثْلَهَا تُعْطَيْهَا وَأَنْتَ مُضطهد. (3)

9-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - نَزَلَتْ فِي ثَعْلَبَةَ بْن حَاطِب وَكَانَ مِنَ الْأَنْصَارِ قَالَ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم ادْعُ اللَّهَ أَنْ يَرْزُقَنِي مَالًا فَقَالَ يَا ثَعْلَبَةُ قَلِيلُ تُؤَدِّى شَكْرَهُ خَيْرُ مِنْ كَثِيرٍ لَا تُطِيقُهُ أَ مَا لَكَ فِي رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أسْوَةُ وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَوْ أَرَدْتُ أَنْ تَسِيرَ الْجِبَالُ مَعِي ذَهَباً. (4)

ص: 114

6-1- امام صادق علیه السلام - از امام صادق علیه السلام در مورد مردی که به خاطر خوف از خدا مباشرت با زنان و غذاهای نیکو را ترک نموده و به جهت احترام و تعظیم خداوند سرش را بالا نمی گیرد سؤال شد امام علیه السلام فرمود: «اما در مورد ترک کردن زنان خودت به خوبی می دانی که پیامبر صلی الله علیه وآله این عمل را ترک نمی نمود و اما در مورد کنار گذاشتن طعام های نیکو، رسول خدا صلی الله علیه وآله گوشت و عسل می خورد. اما در زمینه ی خوف از خدا تا جایی که سرش را بالا نمی گرفت. همانا جایگاه خشوع در قلب است و چه کسی خاشع تر و خائف تر از رسول خدا صلی الله علیه وآله در محضر پروردگار است اما ایشان هرگز سر مبارک را پایین نمی انداخت. و خداوند تعالی می فرماید: لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُول الله أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرِ».

7-1- امام صادق علیه السلام - سعید اعرج گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله برای نماز صبح خواب افتاد و خداوند خواب را بر او غالب نمود تا اینکه خورشید طلوع کرد و این اتفاق رحمتی از جانب پروردگار برای مردم بود مگر نمی بینی که اگر فردی تا طلوع آفتاب خواب بیفتد مردم وی را سرزنش می کنند و به طعنه می گویند بر نمازت مواظبت نمی کنی. لکن این امر سنّت و الگویی شد و مردی به مرد دیگر می گوید برای نماز خواب افتادی و او در جواب می گوید به تحقیق برای رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز این اتفاق افتاد پس این اتفاق اسوه ی نیکو و رحمت الهی برای این امت بود.

1-8- پیامبر صلی الله علیه وآله - احمد در مسند روایت کرد که پیامبر صلی الله علیه وآله امر کرد که بنویسید: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»، ولى سهیل بن عمرو گفت: «این نوشته ای میان ما و شماست، پس آن را با آنچه ما می شناسیم آغاز کن و بنویس: بِاسْمِكَ اللَّهُم، پس به پاک کردن آن امر فرمود و نوشت: «بِاسْمِكَ اللَّهُمَّ، این چیزی است که محمد رسول خدا و سهیل بن عمرو و اهل مکه بر آن موافقت کردند». سهیل گفت: «اگر این را اجابت کنم، به نبوت تو اقرار کرده ام» فرمود: «ای علی علیه السلام! آن را پاک کن»، پس او تأخیر و امتناع کرد و نبی صلی الله علیه وآله آن را پاک کرد و نوشت: «این چیزی است که محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب و اهل مکه بر آن موافقت کردند»، خداوند در کتابش می فرماید: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُول الله أُسْوَةٌ و محمد بن اسحاق از بريدة بن سفیان، از محمد بن کعب روایت کرد که نبی صلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود: «مانند آن برای توست و آن را می بخشی، در حالی که مظلوم هستی».

9-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - گفته اند که آيه ى لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُول الله أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ درباره ی ثعلبة بن حاطب [که یکی از انصار بود]، نازل شده است: او به پیامبر صلی الله علیه وآله گفت: «دعا کن تا خدا به من مالی بدهد». پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «ای ثعلبه! مالی اندک که بتوانی شکر آن را به جا آوری بهتر از مال بسیاری است که طاقت آن [و همت ادای حق آن] را نداشته باشی؛ آیا رسول خدا صلی الله علیه وآله [که مالی ندارد] برای تو اسوه و نمونه ای نیکو نیست؟ سوگند به خدایی که جانم به دست اوست، اگر می خواستم که کوه ها برای من زر و سیم شود می شد»!

ص: 115

باب 2: ذَكَرَ اللهَ كَثِيراً

2-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَن أبي ذَرَ رحمه الله قَالَ دَخَلْتُ عَلَى رَسُول الله صلی الله علیه وآله فِي الْمَسْجِدِ جَالِسٌ إِلَى أَنْ قَالَ قَالَ علیه السلام عَلَيْكَ بِتَنَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ ذِكْرِ اللهِ كَثِيراً فَإِنَّهُ ذِكْرُ لَكَ فِي السَّمَاءِ وَ نُورٌ لَكَ فِى الأرض. (1)

قوله تعالى: وَ ما رَأَ المؤمِنُونَ الْأَحْزاب قالوا هذا ما وَعَدَنَا اللهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللهُ وَرَسُولُهُ وَ ما زادَهُمْ إِلا إيماناً وَ تَسلياً (22)

بخش 2: خدا را بسیار یاد می کنند .

1-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوذر رحمه الله می گوید: بر رسول خدا صلی الله علیه وآله وارد شدم در حالی که ایشان در مسجد نشسته بودند ... فرمود: «ای ابوذر! بر تو باد تلاوت قرآن و ذکر بسیار که باعث یاد تو در آسمان و نورانیتت در زمین می گردد».

[اما] مؤمنان وقتی لشکر احزاب را دیدند گفتند: «این همان چیزی است که خدا و پیامبرش به ما وعده داده، و خدا و پیامبرش راست گفته اند». و این [موضوع] جز بر ایمان و تسلیم آنان نیفزود (22)

کلیات

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - خداوند ، به توصیف مؤمنانی پرداخت که پیشگویی رسول خدا صلی الله علیه وآله را نسبت به مصیبتی که در خندق به آن دچار خواهند شد باور کردند، و فرمود: وَ ما رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللهُ وَرَسُولُهُ وَ ما زادَهُمْ إِلَّا إِيماناً يعنى أن آزمایش و تلاش و کوشش و بیم و ترس.

شهادت

1- امام علی علیه السلام - ابن ملجم ضربه ای هولناک بر حضرت زد و از مسجد فرار نمود. مردم اطراف امیرالمؤمنین علیه السلام جمع شدند در حالی که آن حضرت در محراب محل ضربت را می بست و مقداری خاک گرفته و بر آن می پاشید سپس آیه ی شریفه ی: ما شما را از آن [زمین] آفریدیم و در آن بازمی گردانیم و بار دیگر [در قیامت] شما را از آن بیرون می آوریم! (طه/55) را قرائت نموده و فرمود: «امر الهی محقق شد، پیامبر صلی الله علیه وآله راست گفت». و چون آن ملعون بر حضرت ضربه زد زمین به خود لرزید و دریاها و آسمان ها به خروش آمده و درب های مسجد به هم می خورد. و فرمود: «ملعون دیگری به نام شبیب بن بجره بر آن حضرت ضربه ای زد که به خطا رفته و بر طاق محراب اصابت نمود». وقتی مردم ناله را شنیدند هر کس در مسجد بود به سمت محراب آمده و از شدت ضربه حیران شده و نمی دانستند که چه کنند و در حالی اطراف امیرالمؤمنین علیه السلام را احاطه کرده بودند که حضرت با لباسش زخم را می بست و خون بر صورت و محاسن مبارکش جاری شده و آغشته به خون گردیده بود و می فرمود: هَذَا مَا وَعَدَ اللهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُه.

ص: 117

2 - الحسين علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرُو بْنِ الْحَسَنِ قَالَ: كُنَّا مَعَ الْحُسَيْنِ علیه السلام بِنَهَرٍ كَرْبَنَاءَ وَ نَظَرَ العلي إلَى شِمْر بن ذِي الْجَوْشَن وَكَانَ أَبْرَصَ. فقال اللهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ صَدَقَ اللهُ وَرَسُولُهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله كَأَنَّى أَنْظُرُ إِلَى كَلْب أَبْقَعَ يَلَغُ فِي دَمِ أَهْلِ بَيْتِي. (1)

2- امام حسین علیه السلام - محمد بن عمرو بن حسن گوید: ما با امام حسین علیه السلام در نهر کربلا بودیم. آن حضرت نظری به شمر بن ذی الجوشن که بدنش لک و پیس بود، انداخت و فرمود: «اللهُ أَكْبَرُ ! اللهُ أَكْبَرُ! خدا و پیامبرش راست گفته اند». زیرا رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود «گویا: من نظر می کنم به سگ پیسی که خون اهل بیت مرا می لیسد».

دفن

1- امام رضا علیه السلام - وقتی میت را به طرف قبر آوردی او را ناگهان داخل قبر قرار نده و بدین وسیله قبر و ورود را بر میت دشوار و سخت مگردان، چراکه قبر هول و وحشت های عظیمی دارد و از وحشت روز قیامت به خدا پناه می بریم، میّت را نزدیک و کنار قبر زمین بگذار و وقتی از قبر بیرون آمدی - در حالی که خاک را از دست هایت می تکانی - بگو: «ما از آن خداییم و به سوی او بازمی گردیم! (بقره/156) پس با پشت دست هایت سه بار خاک بر قبر او بریز و این دعا را بخوان «خدایا همه ی این کارهایی که انجام می دهیم به خاطر این است که به تو ایمان داریم و کتاب تو را باور داریم، این همان چیزی است که خدا و پیامبرش به ما وعده داده و خدا و پیامبرش راست گفته اند. این امور چیزیست که خداوند عزوجل و رسول صلی الله علیه وآله به ما وعده داده خدا و پیامبرش راست گفته اند». البته هرکس این کار را انجام دهد خداوند به عدد هر ذره از خاک حسنه ای برای او می نویسد.

2- امام علی علیه السلام - روایت است که امام علی علیه السلام وقتی بر قبری خاک می ریخت این گونه دعا می فرمود: «الهی به تو ایمان دارم. رسولانت را تصدیق نموده و به روز جزا یقین دارم» و فرمود: «هرکس این دعا را بخواند برایش به اندازه هر ذره ای از خاک حسنه ای است».

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - نخستین مژده ای که به مؤمن داده می شود، این است که به او گفته می شود: «خوش آمدی»، به راستی که خداوند تمام تشییع کنندگان تو را آمرزید، و دعای تمام استغفار کنندگان برای تو را استجابت فرمود، و گواهی تمام کسانی را که به نفع تو شهادت دادند، قبول نمود، سپس اموری را که میت در حال حیاتش بدان معتقد بود به او تلقین بکند. سپس خشت روی قبر چیده و بگوید: «خداوندا ، با او ارتباط برقرار کن و از تنهایی نجاتش بده و مونس وحشت و احساس تنهایی اش باش، و بر غربت او رحم کن، و از رحمت خویش چنان رحمتی به سوی او گسیل بدار که از رحمت غیر تو بی نیاز گردد، و با کسانی که دوستشان می داشت محشور فرما». وقتی چیدن خشت بر قبر را به پایان برد، از سمت پاهای میت از قبر خارج شود. خاک روی قبر بریزد، و نیز تمام کسانی که حضور دارند با کف دست، خاک بر روی قبر بریزند، مگر کسانی که نسبتی با میت دارند. در حال ریختن خاک بگویند: «ما از آن خداییم و به سوی او باز می گردیم!. (بقره /156) هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللهُ وَرَسُولُهُ خدایا ایمان ما را افزون نما و ما را تسلیم امر خویش قرار ده»

ص: 119

4- الرسول صلی الله علیه وآله - من اسْتَقْبَلَ جَنَازَةً أَوْ رَآهَا فَقَالَ اللَّهُ أَكْبَرُ هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللهُ وَرَسُولُهُ اللَّهُمَّ زِدْنَا إِيماناً وَتَسْلِياً الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي تَعَزَزَ بِالْقُدْرَةِ وَ قَهَرَ الْعِبَادَ بِالْمَوْتِ لَمْ يَبْقَ في السَّمَاءِ مَلَك إِلَّا بَكَى رَحْمَةً لِصَوْلِهِ. (1)

قوله تعالى: مِنَ المُؤمِنينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِيلاً (23)

قوله تعالى : ليَجْزِيَ اللهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ وَيُعَذِّبَ المُنافِقِينَ إِنْ شاءَ أَو يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللهَ كَانَ غَفُوراً رَحِيماً (22)

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس جنازه ای را استقبال نماید یا هنگام دیدن جنازه این دعا را بخواند: «الله أَكْبَرُ؛ هذا ما وَعَدَنَا اللهُ وَرَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللهُ وَ رَسُولُهُ. خدایا ایمان ما را افزون نما و ما را تسلیم امر خویش قرار بده. حمد مخصوص خدایی است که با قدرت خویش عزیز است بر بندگان خویش به وسیله ی مرگ غلبه دارد». در آسمان فرشته ای باقی نمیماند مگر اینکه به خاطر ترحم بر این دعاکننده گریه می کند.

در میان مؤمنان مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بستند صادقانه ایستاده اند؛ بعضی پیمان خود را به آخر بردند [و در راه او شربت شهادت نوشیدند]، و بعضی دیگر در انتظارند؛ و هیچ گونه تغییری در پیمان خود ندادند. (23)

هدف این است که خداوند راستگویان را به خاطر صدقشان پاداش دهد، و منافقان را هرگاه اراده کند عذاب نماید یا [اگر توبه کنند] توبه آنها را بپذیرد؛ چرا که خداوند همواره آمرزنده و مهربان است. (24)

سبب نزول

1- ابن عباس رحمه الله - رسول خدا صلی الله علیه وآله در زیر درخت سمره از اصحاب بیعت گرفت که از جنگ فرار نکنند و هرکدام از اصحاب با قول یا فعل خویش پیمانش را نقض نمود لذا خداوند آنها را مذمت کرد ... و به اجماع همه ابوبکر و عمر در روز خیبر شکست خوردند و علی علیه السلام بر پیمان خویش وفادار ماند و هرگز از جنگ فرار ننمود و با رسول خدا صلی الله علیه وآله ثابت قدم ماند تا اینکه آیه ی شریفه ی رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ نازل شد و آیه همه ی مؤمنان را شامل نمی شود و مراد از فَمِنْهُم مَنْ قَضى نَحْبَهُ حمزه رحمه الله و جعفر رحمه الله و عبیده رحمه الله می باشد و مقصود از وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنتَظِرُ على علیه السلام است.

2- امام علی علیه السلام - محمد بن حنفیه گوید امام علی علیه السلام فرمود: «من ، عمویم حمزه رحمه الله، برادرم جعفر رحمه الله، پسر عمویم عبيدة بن حارث رحمه الله در مورد موضوعی با خداوند عزوجل و رسول خدا صلی الله علیه وآله عهد نمودیم و به آن عهد در مورد خداوند و رسولش صلی الله علیه وآله وفا نمودیم. اصحاب من پیشتر از من به آن وفا نمودند و زودتر شربت شهادت نوشیدند و من پس از آنان، هرگاه که خداوند عزوجل اراده کند، به آن عهد وفا خواهم کرد. خداوند عزوجل در شأن ما این آیه را نازل فرمود: مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ يعنى حمزه رحمه الله، جعفر رحمه الله و عبيده رحمه الله وَمِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا پس منظور از کسی که منتظر است و هیچ تغییری نداده است، من می باشم.

3- امام علی علیه السلام - در روایت است: امام علی علیه السلام فرمود: این آیه در شأن من است و در شأن عموی من حمزه رحمه الله، و در شأن پسر عموی من عبيدة بن حارث بن عبد المطلب رحمه الله، اما عبیده در روز بدر به درجه ی شهادت نائل شد، و عموی من حمزه رحمه الله در روز احد شربت شهادت چشید و اما من انتظار

ص: 121

نَحْبَهُ شَهِيداً يَوْمَ أَحْدِ وَ أَمَّا أَنَا فَأَنْتَظِرُ أَشْفَاهَا يَخْضِبُ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ وَ أَوْمَا بِيَدِهِ إِلَى لِحْيَتِهِ وَ رَأْسِهِ عَهْدُ عَهِدَهُ إِلَيَّ حَبِيبِي أَبُو الْقَاسِمِ صلی الله علیه وآله. (1)

4- الباقر علیه السلام - أَبُو الوَرَد عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ قَالَ عَلى علیه السلام وَ حَمْرَةُ رحمه الله وَ جَعْفَرُ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ قَالَ عَهْدُهُ وَ هُوَ حَمْزَةً وَ جَعْفَرُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنتَظِرُ قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام. (2)

5- ابن عبّاس رحمه الله - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن عَبَّاس رحمه الله فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ يَعْنِي عَلِيّا علیه السلام وَحَمْزَةَ رحمه اللَّهِ وَ جَعْفَراً رحمه الله فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ يَعْنِي حَمْزَةَ رحمه الله وَ جَعْفَراً رحمه الله وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ يَعْنِي عَلِيّا علیه السلام كَانَ يَنْتَظِرُ أَجَلَهُ وَ الْوَفَاءَ لِلَّهِ بِالْعَهْدِ وَ الشَّهَادَةَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رُزْقَ الشَّهَادَةَ . (3)

6- الباقر علیه السلام - عن أبي الجارود عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ لَا يُغَيِّرُوا أَبَداً فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ أَى أَجَلَهُ وَ هُوَ حَمْزَةُ رحمه الله وَ جَعْفَرَ بْنَ أَبِي طَالِبٍ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ أَجَلَهُ يَعْنِي عَلِيّاً علیه السلام يَقُولُ وَما بَدَّلُوا تَبْدِيلًا لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ. (4)

7- الباقر علیه السلام - فِى تَفْسِير مَنْسُوب إِلَى الْبَاقِرِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ يَقُولُ كُونُوا مَعَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَ آلَ مُحَمَّدِ علیهم السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَ هُوَ حَمْزَةَ بْن عَبْدِ الْمُطَّلِبِ علیه السلام وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ هُوَ على بن أبي طالب علیه السلام يَقُولُ اللَّهُ وَ مَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا. (5)

8- أمير المؤمنين علیه السلام - عن أبي إسحاق عَنْ عَلَى علیه السلام قَالَ فِينَا نَزَلَتْ رِجالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ فَأَنَا وَاللَّهِ الْمُنتَظِرُ وَ مَا بَدَّلتُ تَبْدِيلًا. (6)

می کشم که شقی ترین این امّت این را به این رنگ کند. و با دست به محاسن و سرش اشاره کرد و فرمود: «امریست شدنی و کاریست بودنی که حبیب من ابوالقاسم صلی الله علیه وآله مرا از این حال خبر داده است».

4- امام باقر علیه السلام - ابوالورد از امام باقر علیه السلام نقل می کند که فرمود: مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ یعنی علی علیه السلام، حمزه رحمه الله و جعفر رحمه الله فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ یعنی عهد خود را پایان بردند که منظور حمزه رحمه الله و جعفر رحمه الله است وَ مِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ منظور، علی بن ابی طالب علیه السلام است.

5- ابن عبّاس رحمه الله - مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ يعني على علیه السلام و حمزه رحمه الله و جعفر رحمه الله فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ یعنی حمزه رحمه الله و جعفر رحمه الله وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ يعنى على علیه السلام که منتظر مرگ خود و وفاکردن به پیمان خدا و شهادت در راه خدا بود و به خدا سوگند که شهادت روزی او شد.

6- امام باقر علیه السلام - در روایت ابوالجارود آمده که امام باقر علیه السلام فرمود: مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ یعنی هرگز تغییر نمی دهند فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ یعنی آجل او، که منظور، حمزه رحمه الله و جعفر بن ابی طالب رحمه الله است وَ مِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ یعنی اجل او که، منظور، علی علیه السلام است و ما بَدَّلُوا تَبْدِيلًا لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ.

7- امام باقر علیه السلام - در تفسیری که منسوب به امام باقر علیه السلام آمده است که درباره ی آیه: و با صادقان باشید!. (توبه/119)، می فرماید: «با علی بن ابی طالب و آل محمد علیهم السلام باشید. و در این قسمت آيه مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ می فرماید: منظور حمزة بن عبد المطلب رحمه الله است وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنتَظِرُ على بن ابى طالب علیه السلام است که خداوند متعال می فرماید: وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِيلا».

8- امام علی علیه السلام - آیه ی رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ درباره ی ما نازل شده و به خدا سوگند! کسی که منتظر است من هستم و هرگز تغییر نداده ام.

مصداق

1- امام صادق علیه السلام - امام صادق علیه السلام روزی به ابوبصیر که میهمان ایشان بود و در سن کهولت به سر می برد و نور چشمش را از دست داده بود و ناتوان شده بود، فرمود: «این نفس و حالت چیست»؟ عرض کرد: «فدایت شوم! عمرم زیاد شده و نور چشمم از دست رفته و اجلم نزدیک است و نمی دانم تکلیف آخرتم چه خواهد شد»؟ فرمود: «تو ای ابا محمد این سخن را می گویی. نمی دانی که خداوند احترام می کند از اینکه بخواهد جوانی از شما را عذاب نماید و حیا می نماید از

ص: 123

عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ يُكْرِمُ الشَّابَ مِنْكُمْ أَنْ يُعَذِّبَهُ وَيَسْتَحْيِي مِنَ الْكُهُولِ أَنْ يُحَاسِبَهُمْ وَيُحِلُّ الشَّيْخَ قَالَ هَذَا لَنَا يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ نَعَمْ وَ أَكْثَرُ مِنْهُ قَالَ زِدْنِي يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ قَالَ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ رِجالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَاللَّهِ مَا عَلَى غَيْرَكُمْ إِنَّكُمْ وَفَيْتُمْ لِلَّهِ بِمَا أَخَذَ عَلَيْكُمْ مِنْ عَهْدِهِ وَ لَمْ تَسْتَبْدِلُوا بَنَا غَيْرَنَا ... قَالَ علیه السلام ذَكَرَكُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا فَأَنْتُمْ هُمْ وَفَيْتُمْ بِمَا عَاهَدتُمُونَا عَلَيْه. (1)

2 - الصادق علیه السلام - الأعمش عن جعفر بن محمد علیه السلام قال هذه شرائع الدين الى ان قال علیه السلام وَ الْوَكَايَةُ لِلْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ لَمْ يُغَيِّرُوا وَ لَمْ يُبَدِّلُوا بَعْدَ نَبِيِّهِمْ وَاجِبَةً مِثْلُ سَلْمَانَ الْفَارِسِيِّ رحمه الله وَ أَبِي ذَرٍّ الْغِفَارِيِّ رحمه الله وَالْمِقْدَادِ بْنِ الْأَسْوَدِ الْكِنْدِيَ رحمه الله وَ عَمَّار بن يَاسِر رحمه الله وَ جَابِرِ بْن عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِي رحمه الله وَ حُذَيْفَةَ بْنِ الْيَمَانِ وَ أَبِي الْهَيْثَمِ بْنِ التَّيْهَانِ وَ سَهْلِ بْنِ حُنَيْفَ وَ أَبِي أَيُّوبَ الْأَنْصَارِيِّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّامِتِ وَ عُبَادَةَ بْنِ الصَّامِتِ وَ خَزَيْمَةَ بْن ثَابِتِ ذِي الشَّهَادَتَيْنَ وَ أَبِي سَعِيدِ الْخَدْرِيِّ وَ مَنْ نَحَا نَحْوَهُمْ وَ فَعَلَ مِثْلَ فِعْلِهِمْ وَ الْوَلَايَةُ لِأَتْبَاعِهِمْ وَ الْمُقْتَدِينَ بِهِمْ وَ بِهُدَاهُمْ. (2)

3- الأئمة علیهم السلام - الشَّيْخُ الصَّالِحُ أَبُو مَنْصُورِ بْنُ عَبْدِ الْمُنْعِمِ بْنِ النَّعْمَانِ الْبَغْدَادِيُّ رَهِ قَالَ: خَرَجَ مِنَ النَّاحِيَة سَنَةَ اثْنَتَيْنِ وَخَمْسِينَ وَ مِائَتَيْنِ عَلَى يَدِ الشَّيْخ مُحَمَّدِ بْن غَالِبِ الْأَصْفَهَانِي حِينَ وَفَاةِ أَبِي وَ كُنْتُ حَدِيثَ السِّنَّ وَكَتَبْتُ أَسْتَأْذِنُ فِي زِيَارَة مَوْلَايَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ زِيَارَةِ الشُّهَدَاءِ فَخَرَجَ إِلَيَّ مِنْهُ قُلِ ... السَّلَامُ عَلَى مُسْلِمِ بْنِ عَوْسَجَةَ الْأَسَدِئَ الْقَائِلِ لِلْحُسَيْنِ علیه السلام وَ قَدْ أَذِنَ لَهُ فِي الانْصِرَافَ أ نَحْنُ نَخَلَّى عَنْكَ وَ بِمَ نَعْتَذِرُ إِلَى اللَّهِ مِنْ أَدَاءِ حَقَّكَ وَ لَا وَاللَّهِ حَتَّى أَكْسِرَ فِي صُدُورِهِمْ رُمْحِي وَ أَضْرِبَهُمْ بِسَيْفِي مَا ثَبَتَ قَائِمُهُ فِي يَدِى وَ لَا أَفَارِقُكَ وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ مَعِي سِلَاحُ أَقَاتِلُهُمْ بِهِ لَقَذَفْتُهُمْ بِالْحِجَارَةِ ثُمَّ لَمْ أَفَارِقُكَ حَتَّى أَمُوتَ مَعَكَ وَكُنْتَ أَوَّلَ مَنْ شَرَى نَفْسَهُ وَ أَوَّلَ شَهِيدٍ مِنْ شُهَدَاءِ اللَّهِ قَضَى نَحْبَهُ فَفَرْتَ وَ رَبِّ الْكَعْبَة شَكَرَ اللَّهُ لَكَ اسْتِقْدَامَكَ وَ مُوَاسَاتِكَ إِمَامَكَ إِذْ مَشَى إِلَيْكَ وَ أَنْتَ صَرِيعُ فَقَالَ يَرْحَمُكَ اللَّهُ يَا مُسْلِمَ بْنَ عَوْسَجَةً وَ قَرَأَ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِيلاً. (3)

ص: 124

اینکه پیران شما را مورد مؤاخذه و محاسبه قرار دهد و پیران را احترام می نماید». پرسید: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله آیا این گفته شامل ما نیز می شود»؟ فرمود: «بله، بلکه بیشتر از آنچه گفتم خواهد شد». ابوبصیر گفت: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله جانم فدای شما بیشتر از این مطلب برایم بفرمایید». فرمود: «آیا سخن خداوند: رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ نشنیده ای؟ گفت: «چرا شنیده ام» امام علیه السلام فرمود: «خداوند از شما در قرآن یاد نموده و فرمود: رِجالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا پس آن ها هستید که به آنچه به ما وعده داديد وفا كرديد».

2- امام صادق علیه السلام - اعمش از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: آیین امور شرائع دین می باشند ... ولایت مخصوص مؤمنان و محبّینی است که بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله مسیر خود را تغییر نداده اند و عقایدشان تبدیل نگردید همانند سلمان فارسی و ابوذر غفاری و مقداد اسود کندی و عماریاسر و جابربن عبدالله انصاری و حذیفه بن یمان و ابوالهیثم بن تیهان و سهل بن حنیف و ابوایوب انصاری و عبدالله صامت و خزیمه بن ثابت ذوالشهادتین و ابوسعید خدری و کسانی که راه این افراد را پیمودند و همانند ایشان عمل نموده و ولایت برای پیروان این افراد و اقتداء کنندگان به ایشان و هدایت شوندگان توسط این بندگان واجب می باشد».

3- ائمه علیهم السلام - شیخ صالح ابو منصور بن عبدالمنعم بن النعمان البغدادی روایت نمود: در سال دویست و پنجاه و دو از سوی شیخ محمد بن غالب الاصفهانی به هنگام وفات پدرم از جانب پیشوایان مقدس، نوشته ای پراکنده گشت و من نوجوانی بودم و در نامه ای اذن زیارت مولایم ابا عبد الله علیه السلام و شهیدان را خواستم و از وی این نامه به دست من رسید: بگو ... سلام بر مسلم بن عوسجه اسدی که در آن لحظه ای که امام حسین علیه السلام به وی اذن رفتن از کربلا را داد. گفت: «ما تو را تنها بگذاریم؟ در این صورت نزد پروردگار در مورد اداء حق تو چه عذری بیاوریم. به خدا قسم! تو را تنها نمی گذارم مگر اینکه نیزههای این قوم در سینه ی من فرو رود و تا شمشیر در دستم سالم است با آنها مبارزه نمایم و هرگز از تو جدا نخواهم شد؛ اگر سلاحی برای دفاع نداشته باشم با سنگ به دشمنان حمله خواهم برد و تو را ترک نمی کنم تا اینکه با تو کشته شوم». و تو اولین کسی هستی که جانت را فدای امام کرد و اولین شهید از شهداء راه خدا بودی که جانش را فدا نمود و به خدای کعبه اینگونه رستگار شدی؛ خداوند سعی و استقامت تو و مواسات با امام خویش را به نیکی جزا و پاداش داد؛ آن لحظه که امام به سراغ تو آمد و تو در خون خویش آغشته بودی، فرمود: «ای مسلم بن عوسجه خداوند تو را رحمت کند». و آیه ی شریفه: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِيلاً را قرائت فرمود.

ص: 125

4- الحسين علیه السلام - فِي الْإِرْشَادِ لِلْمُفِيدِ: إِنَّ الْحُسَيْنَ علیه السلام مَشَى إِلَى مُسْلِمِ بْنِ عَوْسَجَةَ لَمَّا صُرِعَ، فَإِذَا بِهِ رَمَقُ فَقَالَ لَهُ : رَحِمَكَ اللَّهُ يَا مُسْلِمَ، فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا. (1)

باب 1 : مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلاً

1-1 - الصادق علیه السلام - الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنَانِ فَمُؤْمِنُ صَدَقَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ وَفَى بِشَرْطِهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَذَلِكَ الَّذِي لَا تُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيَا وَلَا أَهْوَالُ الْآخِرَةَ وَ ذَلِكَ مِمَّنْ يَشْفَعُ وَ لَا يُشْفَعُ لَهُ وَ مُؤْمِنُ كَخَامَة الزَّرْعِ تَعْوَجُ أَحْيَانَا وَ تَقُومُ أَحْيَانًا فَذَلِكَ مِمَّنَ تُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيَا وَ أَهْوَالُ الْآخِرَةَ وَ ذَلِكَ مِمَّنْ يُشْفَعُ لَهُ وَ لَا يَشْفَعُ. (2)

2-1 - الصادق علیه السلام - الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنَانٍ مُؤْمِنُ وَفَى لِلَّهِ بِشُرُوطِهِ الَّتِي شَرَطَهَا عَلَيْهِ فَذَلِكَ مَعَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَداءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً وَ ذَلِكَ مَنْ يَشْفَعُ وَ لَا يُشْفَعُ لَهُ وَ ذَلِكَ مِمَّنْ لَا تُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيَا وَ لَا أَهْوَالُ الْآخِرَةَ وَ مُؤْمِنُ زَلَّتْ بِهِ قَدَمُ فَذَلِكَ كَخَامَةِ الزَّرْعِ كَيْفَمَا كَفَأَتْهُ الرِّيحُ انْكَفَاً وَ ذَلِكَ مِمَّنْ تُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ وَيُشْفَعُ لَهُ وَ هُوَ عَلَى خَيْرَ. (3)

1-3- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا عَلَى علیه السلام مَنْ أَحَبَّكَ ثُمَّ مَاتَ فَقَدْ قَضَى نَحْبَهُ وَ مَنْ حَبَّكَ وَلَمْ يَمُتْ فَهُوَ يَنْتَظِرُ وَ مَا طَلَعَتْ شَمْسُ وَ لَا غَرَبَتْ إِنَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ برزق وإيمان. (4)

قوله تعالى: وَ رَدَّ اللهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَرَيَنَالُوا خَيْراً وَكَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتال وَ كانَ اللهُ قَوِيًّا عَزِيزاً (25)

باب 1 : وَرَدَّ اللهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ أَرْيَنالُوا خَيْراً

1-1 - الحسن علیه السلام - عَنِ الشَّعْبِيِّ وَ أَبِي مِخْتَفِ وَيَزِيدَ بْن أَبي حَبيبِ الْمِصْرِيِّ أَنَّهُمْ قَالُوا ... فَقَالَ الحَسَنُ علیه السلام .. الشدكُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَعَنَ أَبَا سُفْيَانَ فِي سَبْعَة مَوَاطِنَ أولُهُنَّ

ص: 126

4- امام حسین علیه السلام - هنگامی که مسلم بن عوسجه به زمین افتاد و هنوز رمقی داشت؛ امام حسین علیه السلام به طرف وی آمد و فرمود: «ای مسلم! خداوند تو را رحمت نماید. فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلاً».

بخش 1: در میان مؤمنان مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بستند صادقانه ایستاده اند بعضی پیمان خود را به آخر بردند [و در راه او شربت شهادت نوشیدند]، و بعضی دیگر در انتظارند و هرگز تغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود ندادند.

1-1- امام صادق علیه السلام - مؤمنان دو دسته اند: 1- مؤمنی که به عهد خدا ایمان داشته و وفا نموده است و منظور از آیه ی رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَيْهِ همین است. این مؤمن به هراس و وحشت های دنیوی و اخروی مبتلا نمی شود و شفیع دیگران می شود و نیاز به شفاعت ندارد. 2- مؤمنی که به مانند شاخه ی نورس و تر و تازه ای است که گاهی کج و گاهی راست می شود. این مؤمن به هراس و

وحشت های دنیوی و اخروی مبتلا می شود و نیاز به شفاعت دارد و قادر به شفاعت دیگران نیست.

2-1- امام صادق علیه السلام - مؤمن بر دو گونه است: مؤمنی که به شروط خداوند وفا کرده و وظایف خود را انجام داده است: از پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان و آنها رفیق های خوبی هستند! . (نساء/69) این مؤمن خود شفاعت می کند و احتیاج به شفاعت دیگری ندارد. برای این مؤمن در دنیا و آخرت و حشتی نیست، و مؤمن دیگر اندکی برای او لغزش پیدا شده و مانند شاخه ی درخت بادها آن را به هر طرف کشانیده اند، این مؤمن گرفتار مصیبت های دنیا و آخرت خواهد شد، ولی سرانجام از وی شفاعت خواهد شد. و او بر خیر و [درستی] است.

3-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - از امام صادق علیه السلام روایت است: پیامبر صلی الله علیه وآله در خطاب به امام علی علیه السلام فرمود: ای علی علیه السلام! هرکس تو را دوست بدارد سپس بمیرد، به پیمان خود وفا نموده است و هرکس تو را دوست بدارد و نمرده باشد، منتظر است و هر خورشیدی که طلوع و غروب می کند برای او نیز با رزق و ایمان طلوع می کند.

و خدا کافران را با دلی پر از خشم [از میدان جنگ احزاب] باز گرداند بی آنکه نتیجه مطلوبی [از کار خود] گرفته باشند؛ و خداوند [در این میدان] مؤمنان را از جنگ بی نیاز ساخت [و پیروزی را نصیبشان کرد]؛ و خدا توانا و شکست ناپذیر است. (25)

بخش 1: خدا کافران را با دلی پر از خشم بازگرداند بی آنکه نتیجه ای از کار خود گرفته باشند.

1-1- امام حسن علیه السلام - شعبی و ابومخنف و یزیدبن ابی حبیب مصری گویند: ... پس امام حسن علیه السلام فرمود: « ... شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید که رسول خدا صلی الله علیه وآله ابوسفیان را هفت جا لعنت کرد: اولین بار هنگامی که آن حضرت از مکه خارج و متوجه مدینه شد و ابوسفیان از شام آمد. ابوسفیان به حضرت رسول صلى الله عليه وآله وسلم پرخاش کرد و ناسزا گفت و آن بزرگوار را تهدید به قتل نمود و قصد داشت که به

ص: 127

حِينَ خَرَجَ مِنْ مَكَّةَ إِلَى الْمَدِينَةِ وَ أَبُوسُفْيَانَ جَاءَ مِنَ الشَّامِ فَوَقَعَ فِيهِ أَبُوسُفْيَانَ فَسَبَّهُ وَ أَوْعَدَهُ وَ مَّ أَنْ يَبْطِشَ بِهِ ثُمَّ صَرَفَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْهُ وَ الثَّانِي يَوْمَ الْعِيرِ حَيْثُ طَرَدَهَا أَبُوسُفْيَانَ لِيُحْرِزَهَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَالثَّالِثُ يَوْمَ أَحْدِ يَوْمَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله اللَّهُ مَوْلَانَا وَ لَا مَوْلَى لَكُمْ وَقَالَ أَبُو سُفْيَانَ لَنَا الْعُزَّى وَ لَا لَكُمُ الْعُزَّى فَلَعَنَهُ اللَّهُ وَمَلَائِكَتُهُ وَرَسُولُهُ صلی الله علیه وآله وَ الْمُؤْمِنُونَ أَجْمَعُونَ وَ الرَّابِعُ يَوْمَ حُنَيْن يَوْمَ جَاءَ أَبُوسُفْيَانَ بِجَمْعِ قُرَيْشٍ وَ هَوَازِنَ وَ جَاءَ عُبَيْنَةُ بِغَطْفَانَ وَ الْيَهُودِ فَرَدَّهُمْ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنالُوا خَيْراً هَذَا قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لَهُ فِي سُورَتَيْنِ فِي كِلْتَيْهِمَا يُسَمِّي أَبَا سُفْيَانَ وَ أَصْحَابَهُ كُفَّاراً وَ أَنْتَ يَا مُعَاوِيَةُ يَوْمَئِذٍ مُشْرِک عَلَى رَأَى أَبِيكَ بِمَكَّةَ وَ عَلِيٌّ يَوْمَئِذٍ مَعَ رَسُول الله صلی الله علیه وآله وَ عَلَى رَأيهِ وَ دِينه . (1)

باب 2 : وَكَفَى اللهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ وَ كَانَ اللَّهُ قَوِيًّا عَزِيزاً

1-2- على بن إبراهيم رحمه الله - وَ رَدَّ اللهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنالُوا خَيْراً وَ كَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ بعلی بن أبي طالب علیه السلام . (2)

2-2- العسكرى علیه السلام - السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِين علیه السلام ... لك الْمَوَاقِفُ الْمَشْهُودَةُ وَالْمَقَامَاتُ الْمَشْهُورَةُ وَ الْأَيَّامُ الْمَذْكُورَةُ يَوْمُ بَدْر وَ يَوْمُ الْأَحْزَاب ... فَقَتَلْتَ عَمْرُوهُمْ وَ هَزَمْتَ جَمْعَهُمْ وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنالُوا خَيْراً وَ كَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ وَ كَانَ اللَّهُ قَوِيًّا عَزِيزاً. (3)

3-2 - الصادق علیه السلام - أَنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ الصَّادِقِ علیه السلام زارَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي هَذَا الْيَوْمِ بِهَذِهِ الزِّيَارَة ... السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مَنْ كَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ بِهِ يَوْمَ الْأَحْزَابِ. (4)

4-2- الرسول صلی الله علیه وآله - عَن ابْنِ عَبَّاس: لَمَّا قَتَلَ عَلَى علیه السلام عَمْراً وَ دَخَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهُ صلی الله علیه وآله وَسَيْفَهُ يَقْطُرُ دَماً فَلَمَّا رَآهُ كَبَّرَ وَكَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ وَ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله اللَّهُمَّ أَعْطِ عَلِيّاً فَضِيلَةً لَمْ يُعْطَهَا أَحَدٌ قَبْلَهُ وَ لَمْ يُعْطَهَا أَحَدٌ بَعْدَهُ قَالَ: فَهَبَطَ جَبْرَائِيلُ اعلیه السلام وَ مَعَهُ مِنَ الْجَنَّةِ أَتْرُجَّةُ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ الله صلی الله علیه وآله إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقْراً عَلَيْكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ حَيٍّ بِهَذِهِ عَلي بن ابي طالب علیه السلام. قَالَ:

ص: 128

پیامبر صلی الله علیه وآله حمله کند ولی خداوند شر او را از رسول خود دور کرد. بار دوم آن روزی بود که ابوسفیان کاروان را طرد نمود که آن را از دست رسول خدا صلی الله علیه وآله درآورد. و بار سوم در جنگ احد بود که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «خدا مولای ما است، و شما مولایی ندارید». و ابوسفیان گفت: «ما بت عزی را داریم و شما بت عزی ندارید». در این هنگام بود که خدا، فرشتگان، پیامبر صلی الله علیه وآله و جمیع مؤمنین ابوسفیان را لعنت کردند ... در جنگ حنین، آن روزی که ابوسفیان گروه قریش و هوازن را آورد و عیینه گروه غطفان و یهود را آورد. آنگاه خدای توانا ایشان را در حالی باز گردانید که خشمناک بودند و خیری ندیدند. یعنی کلام خداوند سبحان که در سوره (احزاب و فتح) ابوسفیان و یاران وی را کافر معرفی نموده همین است. ای معاویه! تو در آن روز بر رأی پدرت در مکه مشرک بودی. ولی حضرت امیر علیه السلام در آن روز بر رأی و دین پیغمبر خدا صلی الله علیه وآله بود».

بخش 2: و خداوند [در این میدان]، مؤمنان را از جنگ بی نیاز ساخت [و پیروزی را نصیبشان کرد] و خدا قوی و شکست ناپذیر است!

1-2- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ رَدَّ اللهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنالُوا خَيْراً وَ كَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتال یعنی به نیروی علی بن ابی طالب علیه السلام!

2-2- امام عسکری علیه السلام - سلام بر تو ای امیرمؤمنان علیه السلام! برای تو جایگاهی مشهود و مقاماتی مشهور و ایامی مشخص شده است و آنها روز بدر و روز احزاب می باشد که در آن عمرو را به قتل رسانده و لشکر دشمن را متفرق ساختی و خدا کافران را با دمی پر از خشم [از میان جنگ احزاب] بازگرداند؛ بی آنکه نتیجه ی مطلوبی [از کار خود] گرفته باشند؛ و خداوند [در این میدان]، مؤمنون را از جنگ بی نیاز ساخت [و پیروزی را نصیبشان کرد]؛ و خدا توانا و شکست ناپذیر است.

3-2- امام صادق علیه السلام - امام صادق علیه السلام در چنین روزی (غدیر) امام علی علیه السلام را اینگونه زیارت کرد .... سلام برتو ای کسی که در روز احزاب خداوند با او مؤمنان را از جنگ حافظت نمود.

4-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن عباس رحمه الله گوید: چون علی علیه السلام عمرو را به قتل رساند، در حالی که از شمشیرش خون می چکید، نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمد و چون نگاه رسول خدا صلی الله علیه وآله به على علیه السلام افتاد، تکبیر گفت و مسلمانان نیز تکبیر گفتند و رسول خدا صلی الله علیه وآله [به درگاه خداوند متعال] عرض کرد: «خدایا! به علی علیه السلام فضیلتی ارزانی دار که به هیچ کس پیش و پس از او نداده ای». در این هنگام جبرئیل که تُرنجی (میوه ای شبیه به لیمو) از بهشت، به همراه داشت، بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شد و گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! خداوند عزوجل به تو درود می فرستد و می فرماید: «با این میوه به علی بن ابی طالب، زندگی ببخش». رسول خدا صلی الله علیه وآله آن میوه را به علی علیه السلام داد و آن میوه در دست

ص: 129

فَدَفَعَهَا إِلَى عَلَى علیه السلام فَانْفَلَقَتْ فِي يَدِهِ فِلْقَتَيْن فَإِذَا فِيهَا حَرِيرَةُ خَضْرَاءُ فِيهَا مَكْتُوبُ سَطْرَان بخُضْرة: تُحْفَةُ مِنَ الطَّالِبِ الْغَالِبِ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام. (1)

قوله تعالى: وَأَنزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مِنْ صَيَاصِيهِمْ وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقاً تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا (26)

قوله تعالى: وَ أَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَ دِيارَهُمْ وَأَمْواهُمْ وَأَرْضاً أَوْ تَطَؤُها وَكَانَ الله عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيراً (27)

1- على بن إبراهيم رحمه الله - نزل في بني قريظة وَ أَنْزَلَ اللهُ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ صَياصِيهِمْ وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِيقاً وَ أَوْرَثَكُمْ أَرْضَ هُمْ وَ دِيارَهُمْ وَ أَمْواهُمْ وَ أَرْضاً لَمْ تَطَوُّها وَ كانَ اللهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيراً فَلَمَّا دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الْمَدِينَةَ وَاللّوَاء مَعْقُودُ أَرَادَ أَنْ يَغْتَسِلَ مِنَ الْغُبَارِ فَنَادَاهُ جَبْرَئِيلُ عَذِيرَكَ مِنْ مُحَارِب! وَ اللَّهِ مَا وَضَعَتِ الْمَلَائِكَةُ لِأُمَّتِهَا فَكَيْفَ تَضَعُ لِأُمَّتِكَ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكَ أَنْ لَا تُصَلِّيَ الْعَصْرَ إِلَّا بِبَنِي قُرَيْظَةَ فَإِنِّي مُتَقَدِّمُكَ وَ مُزَلْزِلُ بِهِمْ حِصْنَهُمْ إِنَّا كُنَّا فِي آثَارِ الْقَوْمِ نَزْجُرُهُمْ زَجْراً حَتَّى بَلَغُوا حَمْرَاءَ الْأَسَدِ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَاسْتَقْبَلَهُ حَارِثَةُ بْنُ نُعْمَانَ فَقَالَ لَهُ: مَا الْخَبَرُ يَا حَارِثَةُ قَالَ بأَبي أَنْتَ وَ أَمِّى يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم هَذَا دِحْيَةُ الْكَلْبِيُّ يُنَادِي فِي النَّاسِ أَلَا لَا يُصَلِّيَنَّ الْعَصْرَ أَحَدٌ إِلَّا فِي بَنِي قُرَيْظَةَ فَقَالَ ذَاكَ جَبْرَئِيلُ ادْعُوا لِي عَلِيّاً فَجَاءَ عَلَى علیه السلام فَقَالَ لَهُ نَادِ فِي النَّاسِ لَا يُصَلِّيَنَّ أَحَدُ الْعَصْرَ إِلَّا فِي بَنِي قُرَيْظَةَ فَجَاءَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَنَادَى فِيهِمْ، فَخَرَجَ النَّاسُ فَبَادَرُوا إِلَى بَنِى قُرَيْظَةَ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام بَيْنَ يَدَيْهِ مَعَ الرَّايَةِ الْعُظمى ... فَلَمَّا اشْتَدَّ عَلَيْهِمُ الْحِصَارُ نَزَلُوا عَلَى حُكْم رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَأَمَرَ بِالرِّجَالِ فَكَتَفُوا وَكَانُوا سَبْعَمِائَة وَ أَمَرَ بِالنِّسَاءِ فَعُزِلْنَ وَقَامَتِ الْأَوْسُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله حُلَفَاؤُنَا وَمَوَالِينَا مِنْ دُونِ النَّاسِ نَصَرُونَا

ص: 130

علی علیه السلام از وسط شکافته شد و در آن حریر سبز رنگی بود که بر روی آن دو سطر با رنگ سبز نوشته بود: «تحفه ای از طرف خداوند خواهنده و فاتح به علی بن ابی طالب علیه السلام» !

و خداوند گروهی از اهل کتاب (یهود) را که از آنان (مشرکان عرب) حمایت کردند از قلعه های محکمشان پایین کشید و در دل هایشان وحشت افکند؛ [و کارشان به جایی رسید که] گروهی را به قتل می رساندید و گروهی را اسیر می کردید. (26)

و زمین ها و خانه ها و اموالشان را در اختیار شما گذاشت، و [همچنین] زمینی را که هرگز در آن گام ننهاده بودید؛ و خداوند بر هر چیزی تواناست. (27)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - آیه ی وَأَنزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِن صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِيقًا * أَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَ دِيَارَهُمْ وَأَمْوَاهُمْ وَأَرْضًا لَّمْ تَطَؤُوهَا وَ كَانَ اللهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا در شأن بنی قریظه نازل شده است. چون رسول خدا صلی الله علیه وآله وارد مدينه شد پرچم جنگ پیچیده شده بود و جنگ به پایان رسیده بود، رسول خدا صلی الله علیه وآله خواست تا غبار را از تن خویش بزداید که جبرئیل ندا داد: «سرزنش گر تو خواهان جنگ با توست. به خدا سوگند! به خاطر سرزنش و ملامتی که آنان کردند، فرشتگان هنوز دست از جنگ نشسته اند؛ پس تو چگونه آنان را تحمل کردی و دست از جنگ شستی. خداوند به تو امر فرموده که نماز عصر را در بنی قریظه بخوانی و من جلودار تو هستم و دژ آنها را به لرزه در خواهم آورد. ما در پی آن قوم می رویم و آنان را می رانیم تا به حمراء الاسد برسند». رسول خدا صلی الله علیه وآله بیرون رفت و حارثة بن نعمان به استقبال او آمد. رسول خدا صلی الله علیه وآله به او فرمود: «ای حارثه! چه خبر»؟ حارثه پاسخ داد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! پدر و مادرم فدای شما باد! دِحیه کلبی، در میان مردم ندا می دهد و می گوید: «همه باید نماز عصر را در بنی قریظه بخوانند». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «آن منادی، جبرئیل است، علی علیه السلام را صدا بزنید». على علیه السلام آمد و رسول خدا صلی الله علیه وآله به او فرمود: «در میان مردم ندا داده و بگو: «همه باید نماز عصر را در بنی قریظه بخوانند»! امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و در میان آنان ندا داده و آن جمله را فریاد زد. مردم بیرون رفته و به سوی بنی قریظه رفتند. علی علیه السلام در حالی که پیشگام رسول خدا صلی الله علیه وآله قدم برمی داشت و پرچم بزرگ را در دست داشت، بیرون رفت رفت ... چون محاصره بر بنی قریظه تنگ تر شد، تحت حکم رسول خدا صلی الله علیه وآله در آمدند و رسول خدا صلی الله علیه وآله دستور داد تا مردان آنان را که هفتصد تن بودند، به اسارت درآورند و زنان را از شوهرانشان جدا سازند و آنان، امر پیامبر صلی الله علیه وآله را اطاعت نمودند. مردانی از اوس نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله رفتند و عرض کردند: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! شان هم پیمانان ما و دوستان ما از مردم دیگر پایین تر نیست؛ چراکه آنان در همه جا ما را در مقابل خزرج یاری کردند. شما به عبدالله بن ابی، در یک هفتصد زره پوش و هفتصد بی زره بخشیدید، در حالی که شان ما از عبدالله بن ابی پایین تر نیست. چون زیاد به رسول خدا صلی الله علیه وآله اصرار نمودند، رسول خدا صلی الله علیه وآله به آنان فرمود: «آیا راضی نمی شوید از اینکه داوری میان آنان را به مردی از قبیله شما واگذار کنم»؟ آنها پاسخ داد: «آری، راضی می شویم، آن مرد کیست»؟

ص: 131

عَلَى الْخَزْرَجِ فِي الْمَوَاطِنِ كُلَّهَا وَ قَدْ وَهَبْتَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَيٍّ سَبْعَمِائَةِ ذِرَاعٍ وَ ثَلَاثَمِائَةِ حَاسِرٍ فِي صَحِيفَة وَاحِدَةٍ وَلَسْنَا نَحْنُ بِأَقَلَّ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن أَبَيٍّ، فَلَمَّا أَكْثَرُوا عَلَى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ لَهُمْ: أَ مَا تَرْضَوْنَ أَنْ يَكُونَ الْحُكْمُ فِيهِمْ إِلَى رَجُل مِنْكُمْ فَقَالُوا: بَلَى فَمَنْ هُوَ قَالَ: سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ قَالُوا: قَدْ رَضِينَا بِحُكْمِهِ فَأَتَوْا بِهِ فِي مِحَقَّة وَ اجْتَمَعَتِ الْأَوْسُ حَوْلَهُ يَقُولُونَ لَهُ: يَا أَبَا عَمْرو اتَّقِ اللَّهَ وَ أَحْسِنُ فِي خُلَفَائِكَ وَ مَوَالِيكَ فَقَدْ نَصَرُونَا بُغَاثِ وَ الْحَدَائِقِ وَالْمَوَاطِن كُلَّهَا، فَلَمَّا أَكْثَرُوا عَلَيْهِ قَالَ لَقَدْ آنَ لِسَعْدِ أَنْ لَا يَأْخُذَهُ فِي اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ، فَقَالَتِ الْأَوْسُ وَا قَوْمَاهُ ذَهَبَتْ وَ اللَّهِ بَنُو قُرَيْظَةَ وَ بَكَتِ النِّسَاءُ وَ الصَّبْيَانُ إِلَى سَعْدِ، فَلَمَّا سَكَتُوا قَالَ لَهُمْ سَعْدُ: يَا مَعْشَرَ الْيَهُودِ أَ رَضِيتُمْ بِحُكْمِي فِيكُمْ قَالُوا: بَلَى قَدْ رَضِينَا بِحُكْمِكَ وَ قَدْ رَجَوْنَا نَصَفَکَ وَ مَعْرُوفَكَ وَحُسْنَ نَظَرِكَ، فَعَادَ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فَقَالُوا بَلَى يَا أَبَا عَمْرُوا فَالْتَفَتَ إِلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِجْلَانَا لَهُ، فَقَالَ: مَا تَرَى بِأَبِي أَنْتَ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: احْكُمْ فِيهِمْ يَا سَعْدُ فَقَدْ رَضِيتُ بِحُكْمِكَ فِيهِمْ، فَقَالَ: قَدْ حَكَمْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَنْ تَقْتُلَ رِجَالَهُمْ وَ تَسْبِيَ نِسَاءَهُمْ وَ ذَرَارِيَّهُمْ وَ تَقْسِمَ غَنَائِمَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بَيْنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ قَدْ حَكَمْتَ بحُكْمِ اللَّهِ مِنْ فَوْقِ سَبْعِ رُقْعَةِ ثُمَّ انْفَجَرَ جُرْحُ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ فَمَا زَالَ يُنْزَفُ الدَّمُ حَتَّى قَضَى، وَسَاقُوا الْأَسَارَى إِلَى الْمَدِينَة وَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِأَخْدُودٍ فَحْفِرَتْ بِالْبَقِيعِ فَلَمَّا أَمْسَى أَمَرَ بِإِخْرَاجِ رَجُل رَجُل فَكَانَ يَضْرِبُ عُنُقَهُ ... فَقَتَلَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي الْبَرْدَيْنِ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِيِّ فِي ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ وَكَانَ يَقُولُ: اسْقُوهُمُ الْعَذَبَ وَ أَطْعِمُوهُمُ الطَّيِّبَ وَأَحْسِنُوا إِلَى أَسَارَاهُمْ، حَتَّى قَتَلَهُمْ كُلَّهُمْ وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ صلی الله علیه وآله وَ أَنْزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مِنْ صَيَاصِيهِمْ أَى مِن حُصُونِهِم وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ إِلَى قُولِهِ وَ كَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا. (1)

2 - الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ أَبَانُ بْنُ عُثْمَانَ حَدَّثَنِي مَنْ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ: قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله علی الثَّلِ الَّذِي عَلَيْهِ مَسْجِدُ الْفَتْحِ فِي لَيْلَة ظَلْمَاءَ ذَاتِ قَرَّة قَالَ مَنْ يَذْهَبُ فَيَأْتِينَا بِخَبَرِهِمْ وَ لَهُ الْجَنَّةُ فَلَمْ يَقُمْ أَحَدَ ثُمَّ عَادَ ثَانِيَةً وَ ثَالِثَةَ فَلَمْ يَقُمْ أَحَدُ وَ قَامَ حُذَيْفَةً وَ قَالَ انْطَلِقْ تَسْمَعَ كَلَامَهُمْ وَ تَأْتِيَنِي بِخَبَرِهِمْ فَذَهَبَ فَقَالَ اللَّهُمَّ احْفَظْهُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ

ص: 132

رسول خدا صلی الله علیه وآله پاسخ داد: «سعد بن معاذ». مردان اوس گفتند: «ما به داوری او راضی می شویم». پس او را در محقه نشانده و آوردند و مردان اوس به دور او گرد آمده و به او می گفتند: «ای ابوعمرو! از خدا بپرهیز و در حق هم پیمانان و دوستان خود نیکی بورز؛ چراکه آنان ما را در بعاث، حدائق و در همه جا یاری کرده اند. چون مردان اوس زیاد اصرار ورزیدند، سعد به آنان گفت: «هنگام آن رسیده که سعد تحت تأثیر هیچ کس قرار نگیرد و در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنش کننده ای نترسد». مردان اوس گفتند: «دردا و دریغا بر قوم! به خداوند سوگند! بنی قریظه به آخر الزمان پیوسته اند. (کار ایشان تمام است) در این هنگام زنان و کودکان، نزد سعد شروع به گریه کردند و چون ساکت شدند، سعد به آنان گفت: «ای جماعت یهود! آیا به داوری من در میان شما راضی می شوید»؟ آن ها پاسخ دادند: «آری، به داوری تو راضی هستیم و از تو انصاف و داوری پسندیده و رأی نیک را امید داریم». جماعت یهود دوباره سخن خود را تکرار نمودند و گفتند: «آری، ای ابو عمرو». سعد از روی احترام رو به رسول خدا صلی الله علیه وآله کرد و عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! پدر و مادرم فدای شما باد! نظر شما چیست»؟ حضرت پاسخ داد: «ای سعد! در میان آن حکم کن؛ زیرا که من به داوری تو راضی هستم». سعد گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! حکم من این است که مردانشان باید کشته شوند و زنان و کودکانشان اسیر گردند و غنایمشان میان مهاجرین و انصار تقسیم گردد». رسول خدا صلی الله علیه وآله برخاست و فرمود: «حکم کردی به همان چه که خداوند از فراز هفت آسمان به آن حکم کرده است». سپس زخم سعد بن معاذ ترکید و سرباز کرد و همچنان از آن خون می رفت؛ تا آنکه جان سپرد. اسرا به سوی مدینه برده شدند و رسول خدا صلی الله علیه وآله امر فرمود تا گودالی حفر کنند. پس آن گودال در بقیع حفر شد و به هنگام شب، رسول خدا صلی الله علیه وآله دستور فرمود که آن مردان را یکی یکی بیاورند. و به این ترتیب آن مردان یکی یکی آورده و گردن زده می شدند. رسول خدا صلی الله علیه وآله آنان را در طول سه روز به هنگام صبح و شام به قتل رساند و می فرمود: «به آنان آب گوارا بنوشانید و غذای خوب دهید و به اسرای آنان نیکی ورزید. تا آنکه همگی آنان را به قتل رساند، و خداوند بر رسول خود صلی الله علیه وآله در شأن آنان این آیه را نازل کرد: وَأَنزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِن صَيَاصِيهِمْ یعنی از دژهایشان وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا * وَ أَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَ دِيَارَهُمْ وَأَمْوَاهُمْ وَ أَرْضًا لَّمْ تَطَؤُوهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (احزاب /37).

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابان بن عثمان گوید: کسی که از امام صادق علیه السلام شنیده بود، برایم حدیث کرد: رسول خدا صلی الله علیه وآله در شب تاریک و سردی بر روی تپه ای - که الان مسجد فتح بر روی آن واقع است - ایستاد و فرمود: «چه کسی می رود و از آنان برایمان خبر می آورد تا بهشت، پاداش او باشد»؟ هیچ کسی برنخاست. سپس پیامبر صلی الله علیه وآله برای بار دوم و سوم درخواست خود را تکرار کرد. کسی برنخاست و حذیفه برخاست و رسول خدا صلی الله علیه وآله به او فرمود: «به سوی آنان برو تا سخنانشان را بشنوی و مرا از آنان باخبر سازی». پس حذیفه رفت و پیامبر صلی الله علیه وآله عرض کرد: «خدایا! او را از مقابل، پشت سر، راست و چپ محافظت کن تا آنکه او را نزد من بازگردانی». پیامبر صلی الله علیه وآله به حذیفه فرمود: «هیچ عملی از تو سر نزند تا آنکه نزد من باز گردی». چون حذیفه به راه افتاد، رسول خدا صلی الله علیه وآله برخاست و نماز گزارد. سپس با صدای حزینی ندا داد و عرض کرد: «ای فریادرس

ص: 133

وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ حَتَّى تَرُدَّهُ إِلَيَّ وَ قَالَ لَا تُحْدِثُ شَيْئاً حَتَّى تَأْتِيَنَا وَلَمَّا تَوَجَّهَ حُذَيْفَةً قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يُصَلِّى ثُمَّ نَادَى بِأَشْجَى صَوْتِ يَا صَرِيحَ الْمَكْرُوبِينَ يَا مُجِيبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّينَ اكْشِفْ هَمِّى وَكَرْبي فَقَدْ تَرَى حَالِي وَ حَالَ مَنْ مَعِي فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ سَمِعَ مَقَالَتِكَ وَ اسْتَجَابَ دَعْوَتَكَ وَكَفَاكَ هَوْلَ مَنْ تَحَرَّبَ عَلَيْكَ وَ نَاوَاكَ فَجَثَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَلَى رُكْبَتَيْهِ وَ بَسَطَ يَدَيْهِ وَ أَرْسَلَ بالدَّمْعِ عَيْنَيْهِ ثُمَّ نَادَى شُكْراً شُكْرًا كَمَا أَوَيْتَنِي وَ آوَيْتَ مَنْ مَعِي ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِيلُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قَدْ نَصَرَكَ وَ بَعَثَ عَلَيْهِمْ ريحاً مِنْ سَمَاءِ الدُّنْيَا فِيهَا الْحَصَى وَ ريحاً مِنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَة فِيهَا الْجَنَادِلُ قَالَ حُذَيْفَةً فَخَرَجْتُ فَإِذَا أَنَا بِنِيرَانِ الْقَوْمِ قَدْ طَفِئَتْ وَ أَحْمِدَتْ وَ أَقْبَلَ جُنْدَ اللَّهِ الْأَوَّلُ رِيحُ شَدِيدُ فِيهَا الْحَصَى فَمَا تَرَكَ لَهُمْ نَاراً إِنَّا أَحْمَدَهَا وَلَا خِبَاءَ إِلَّا طَرَحَهَا وَ لَا رُمْحاً إِنَّا أَلْقَاهَا حَتَّى جَعَلُوا يَتَتَرَّسُونَ مِنَ الْحَصَى وَكُنْتُ أَسْمَعُ وَقْعَ الْحَصَى فِي التَّرَسَة وَ أَقْبَلَ جَنْدُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ فَقَامَ أَبُو سُفْيَانَ إِلَى رَاحِلَتِهِ ثُمَّ صَاحَ فِي قُرَيْشِ النَّجَاءَ النَّجَاءَ ثُمَّ فَعَلَ عُيَيْنَةُ بْنُ حِصْنٍ مِثْلَهَا وَ فَعَلَ الْحَارِثِ بْنُ عَوْفِ مِثْلَهَا وَ ذَهَبَ الْأَحْزَابُ وَ رَجَعَ حُذَيْفَةً إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَأَنْزَلَ اللهُ عَلَى رَسُولِهِ اللهِ صلی الله علیه وآله اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْهَا إِلَى مَا شَاءَ اللَّهُ مِنَ السُّورَةِ وَ أَصْبَحَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله بِالْمُسْلِمِينَ حَتَّى دَخَلَ الْمَدِينَةَ فَضَرَبَتْ فَاطِمَةُ ابْنَتُهُ غَسُولًا فَهِيَ تَغْسِلُ رَأْسَهُ إِذْ أَتَاهُ جَبْرَئِيلَ عَلَى بَغْلَةٍ مُعْتَجِراً بِعِمَامَة بَيْضَاءَ عَلَيْهِ قَطِيفَةُ مِنْ إِسْتَبْرَقَ مُعَلَّقَ عَلَيْهَا الدُّرُ وَ الْيَاقُوتُ عَلَيْهِ الْغُبَارُ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَمَسَحَ الْغُبَارَ مِنْ وَجْهِهِ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ رَحِمَكَ رَبُّكَ وَضَعْتَ السِّلَاحَ وَ لَمْ يَضَعْهُ أَهْلُ السَّمَاءِ مَا زِلْتُ أَتَّبِعُهُمْ حَتَّى بَلَغْتُ الرَّوْحَاءَ ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِيلُ انْهَضَ إِلَى إِخْوَانِهِمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ فَوَ اللَّهِ لَأَدْقَنَّهُمْ دَقَ الْبَيْضَةِ عَلَى الصَّخْرَةِ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَلِيّا علیه السلام فَقَالَ قَدَّمْ رَايَةَ الْمُهَاجِرِينَ إِلَى بَنِي قُرَيْظَةَ وَ قَالَ عَزَمْتَ عَلَيْكُمْ أَنْ لَا تُصَلُّوا الْعَصْرَ إِلَّا فِي بَنِي قُرَيْظَةَ فَقَامَ عَلَى علیه السلام وَ مَعَهُ الْمُهَاجِرُونَ وَ بَنُو عَبْدِ الْأَشْهَل وَ بَنُو النَّجَّارِ كُلُّهَا لَمْ يَتَخَلَّفْ عَنْهُ مِنْهُمْ أَحَدٌ وَ جَعَلَ النَّبِى صلی الله علیه وآله يُسَرِّبُ إِلَيْهِ الرِّجَالَ فَمَا صَلَّى بَعْضُهُمُ الْعَصْرَ إِنَّا بَعْدَ الْعِشَاءِ فَأَشْرَفُوا عَلَيْهِ وَسَبُوهُ وَ قَالُوا فَعَلَ اللَّهُ بِكَ وَ بِابْنِ عَمكَ وَ هُوَ وَاقِفُ لَا يُجِيبُهُمْ فَلَمَّا أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَالْمُسْلِمُونَ حَوْلَهُ تَلَقَّاهُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ قَالَ لَا تَأْتِهِمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ فَإِنَّ اللَّهَ سَيَجْزِيهِمْ فَعَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُمْ قَدْ شَتَمُوهُ فَقَالَ أَمَا إِنَّهُمْ لَوْ رَأَوْنِي مَا قَالُوا شَيْئاً مِمَّا سَمِعْتَ وَ أَقْبَلَ ثُمَّ

ص: 134

دردمندان و ای اجابت کننده ی دعای درماندگان! اندوه و غم مرا بزدای؛ چراکه تو چگونگی حال من و اصحابم را مشاهده می کنی». در این هنگام جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شد و گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله!. خداوند عزوجل، سخن تو را شنیده دعای تو را مورد اجابت قرار داده است و تو را از شر دشمنان و اندوه مخالفان کفایت کرد». پس رسول خدا صلی الله علیه وآله دو زانو نشست و دستان خود را گشود و اشک از دیدگانش جاری شد. سپس عرض کرد: «سپاسگزارم، سپاسگزارم، چنان که به من و اصحابم پناه دادی». جبرئیل گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! خداوند، تو را یاری کرده و بادی را از آسمان دنیا که حامل سنگریزه است و نیز بادی را از آسمان چهارم که حامل سنگ است، به سوی آنان فرستاد». حذيفه می گوید: «بیرون رفتم و مشاهده کردم که آتش آن قوم (قریش و احزاب) خاموش شده است و لشکر اوّل خداوند، روی آورد که همان باد شدید حامل سنگریزه بود و تمام آتش ها را خاموش ساخت و تمام خیمه ها را بر زمین افکند و تمام نیزه ها را بر زمین انداخت تا اینکه سپرهای خود را در برابر سنگریزه ها قرار می دادند و من، صدای برخورد سنگریزه ها با سپرها را می شنیدم». در این هنگام لشکر عظیم خداوند، روی آورد و ابوسفیان به سوی شتر خود رفت. سپس در میان قریش، فریاد برآورد: «النجاء النجاء (فرار ، فرار)». سپس عُيِّيّنة بن حصن همین کار را کرد و حارث بن عوف نیز مانند آن را انجام داد و تمام احزاب رفتند حذیفه به نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله بازگشت و او را از آن خبر آگاه ساخت، و خداوند این آیه را بر رسول خود نازل کرد. نعمت خدا را بر خود به یاد آورید در آن هنگام که لشکرهایی [ عظیم] به سراغ شما آمدند ولی ما باد و طوفان سختی بر آنان فرستادیم و لشکریانی که آنها را نمی دیدید [و به این وسیله آنها را در هم شکستیم] و خداوند همیشه به آنچه انجام می دهید بینا بوده است. (احزاب /9) تا آنجایی از سوره که خدا خواست رسول خدا صلی الله علیه وآله صبح هنگام به همراه مسلمانان وارد مدینه شد. فاطمه علیها السلام آبی را برای شستشوی پیامبر صلی الله علیه وآله مهیا کرد و سر رسول خدا صلی الله علیه وآله را با آن آب شست. در این هنگام جبرئیل سوار بر استری نزد پیامبر آمد، در حالی که عمامهی سفیدی بر سر داشت و ردایی از ابریشم که مروارید و یاقوت از آن آویزان بود، بر دوش افکنده بود و بر آن غباری نشسته بود. رسول خدا صلی الله علیه وآله برخاست و غبار را از روی او زدود. جبرئیل به او گفت: «خدا تو را رحمت کند! سلاح را بر زمین نهادی، در حالی که آسمانیان هنوز سلاح در دست دارند»؟ و من آنان را دنبال کردم تا به روحاء رسیدم. سپس جبرئیل گفت: «به سوی برادر آنها که از اهل کتاب هستند - حمله کن. به خدا قسم! آنان را در هم می کوبم چنان که تخم مرغ بر صخره کوفته یا له می شود». رسول خدا صلی الله علیه وآله، علی علیه السلام را صدا زد و فرمود: «سپاه مهاجرین را به سوی بنی قریظه بفرست». همچنین فرمود: «چنین تصمیم گرفتم که نماز عصر را تنها در بنی قریظه بخوانید. علی علیه السلام به همراه مهاجرین، بنی عبد الاشهل و بنی نجار همگی به سوی بنی قریظه رفتند و هیچ کس از آنان جا نماند، و پیامبر صلی الله علیه وآله دسته دسته مردان را به سوی علی علیه السلام می فرستاد». سپس برخی از آنان، تنها توانستند نماز عصر را پس از عشاء بخوانند. بنی قریظه بر بالای

در رفته و به علی علیه السلام دشنام می دادند و می گفتند: «خداوند با تو و پسر عمویت چنین و چنان کند، در حالی که علی علیه السلام ایستاده بود و جوابشان را نمی داد». وقتی رسول خدا صلی الله علیه وآله آمد و مسلمانان به دورش گرد آمدند، علی علیه السلام به استقبال حضرت رفت و عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! جانم به فدای شما باد! نزد آنان نیایید. خدا خود، سزای آنان را می دهد». رسول خدا صلی الله علیه وآله فهمید که آنان به او دشنام داده اند.

ص: 135

قَالَ يَا إِخْوَةَ الْقِرَدَةِ إِنَّا إِذَا نَزَلْنَا بِسَاحَةِ قَوْمٍ فَسَاءَ صَباحُ الْمُنْذِرِينَ يَا عُبَّادَ الطَّاغُوتِ احْسَنُوا أخْسَأَكُمُ اللَّهُ فَصَاحُوا يَمِيناً وَ شِمَالًا يَا أَبَا الْقَاسِمِ صلی الله علیه وآله مَا كُنْتَ فَجَّاشَأَ فَمَا بَدَا لَكَ. قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَسَقَطَتِ الْعَنَزَةُ مِنْ يَدِهِ وَ سَقَطَ رِدَاؤُهُ مِنْ خَلْفِهِ وَجَعَلَ يَمْشِي إِلَى وَرَائِهِ حَيَاءٌ مِمَّا قَالَ لَهُمْ فَحَاصَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم خَمْساً وَ عِشْرِينَ لَيْلَةً حَتَّى نَزَلُوا عَلَى حُكْم سَعْدِ بْنِ مُعَاذِ فَحَكَمَ فِيهِمْ بِقَتْلِ الرِّجَالِ وَ سَبْيِ الدَّرَارِى وَالنِّسَاءِ وَ قِسْمَةِ الْأَمْوَالِ وَ أَنْ يُجْعَلَ عَقَارُهُمْ لِلْمُهَاجِرِينَ دُونَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم لَقَدْ حَكَمْتَ فِيهِمْ بِحُكْمِ اللَّهِ مِنْ فَوْق سَبْعَة أَرْقِعَة فَلَمَّا جي ، بالْأَسَارَى حُبسُوا فِي دَار وَ أَمَرَ بعَشَرَة فَأَخْرِجُوا فَضَرَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ أَعْنَاقَهُمْ ثُمَّ أَمَرَ بِعَشَرَة فَأَخْرَجُوا فَضَرَبَ الزُّبَيْرُ أَعْنَاقَهُمْ وَ قَالَ رَجُلُ مِنْ أَصْحَابِ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَلَا قَتَلَ الرَّجُلَ وَ الرَّجُلَيْنِ قَالَ ثُمَّ انْفَجَرَتْ رَمْيَةٌ سَعْدِ وَ الدَّمُ يَنْفَحُ حَتَّى قَضَى وَ نَزَ نَزَعَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلمردَاءَهُ فَمَشَى فِي جَنَازَتِهِ بِغَيْر رِدَاءِ وَ بَعَثَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَتِيكِ إِلَى خَيْبَرَ فَقَتَلَ أَبَا رَافِع بن أبي الحقيق. (1)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ مُحَمَّدِ بْن كَعْب قَالَ: لَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله مِنَ الْأَحْزَابِ قَالَ لَهُ جَبْرَئِيلُ عَفَا اللَّهُ عَنْكَ وَضَعْتَ السِّلَاحَ مَا زِلْتُ بِمَنْ مَعِى مِنَ الْمَلَائِكَةِ نَسُوقُ الْمُشْرِكِينَ حَتَّى نَزَلْنَا بِهِمْ حَمْرَاءَ الْأَسَدِ اخْرُجْ وَقَدْ أُمِرْتَ بِقَتَالِهِمْ وَ إِنِّي غَادِ بِمَنْ مَعِي فَنُزَلْزِلُ بِهِمْ خَصُونَهُمْ حَتَّى تَلْحَقُونَا فَأَعْطَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِب علیه السلام الرايَةَ وَ خَرَجَ فِي أَثَر جَبْرَئِيلَ علیه السلام وَ تَخَلَّفَ النَّبِي صلی الله علیه وآله ثُمَّ لَحِقَهُمْ فَجَعَلَ كُلَّمَا مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم بِأَحَدٍ فَقَالَ مَرَّ بِكُمُ الْفَارِسُ فَقَالُوا مَرَّ بِنَا دِحْيَةُ بْنُ خَلِيفَةَ وَ كَانَ جَبْرَئِيلُ يُشْبِهُ بهِ قَالَ فَخَرَجَ يَوْمَئِذٍ عَلَى فَرَس وكِفَ بقَطِيفَة أَرْجُوَان أَحْمَرَ فَلَمَّا نَزَلَتْ بِهِمْ جُنُودُ اللَّهِ نَادَى مُنَادِيهِمْ يَا أَبَا لُبَابَةَ بْنَ عَبْدِ الْمُنْذِرِ مَا لَكَ قَالَ النَّبِيُ صلی الله علیه وآله هَذَا يَدْعُونَ فَأْتِهِمْ وَقُلْ مَعْرُوفًا فَلَمَّا اطَّلَعَ عَلَيْهِمْ انْتَحَبُوا فِي وَجْهِهِ يَبْكُونَ وَ قَالُوا يَا أَبَا لُبَابَةَ لَا طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِقِتَالَ مَنْ وَرَاءَكَ. (2)

4- الباقر علیه السلام - عَنْ جَعْفَر علیه السلام عَنْ أَبِيهِ أَنَّهُ قَالَ: عَرَضَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله يَوْمَئِذٍ يَعْنِي بَنِي قُرَيْظَةَ عَلَى الْعَانَاتِ فَمَنْ وَجَدَهُ أَنْبَتَ قَتَلَهُ وَ مَنْ لَمْ يَجِدْهُ أَنْبَتَ الْحَقَهُ بالدَّرَارى. (3)

ص: 136

سپس فرمود: «اگر آنان مرا ببینند، آن دشنام هایی را که تو شنیدی بر زبان نمی آورند». پیامبر صلی الله علیه وآله آمد و سپس فرمود: «ای برادران بوزینه! اگر ما به قومی حمله کنیم، انذار شدگان صبحگاه بدی خواهند داشت! (صافات/137) ای بندگان طاغوت! دور شوید (مسخ شوید) که خدا شما را طرد (مسخ) نموده است». بنی قریظه از راست و چپ فریاد می زدند که «ای ابا القاسم، تا به حال تو ناسزاگو نبودی، حال تو را چه شده است»؟ امام صادق علیه السلام می فرماید: «پیامبر صلی الله علیه وآله با شنیدن این جملات عنزه از دستش، و ردایش از پشت سر بر زمین افتاد و از شرم آنچه که به آنان گفته بود به عقب برگشت». رسول خدا صلی الله علیه وآله بیست و پنج شب آنان را به محاصره درآورد تا اینکه آنان به داوری سعد بن معاذ تن داده و راضی شدند. سعد چنین حکم کرد که مردان آنها کشته و زنان و فرزندان آنها به اسارت گرفته شوند و اموال آنان تقسیم گردد و املاک آنان، برای مهاجرین باشد نه برای انصار. پیامبر صلی الله علیه وآله به سعد فرمود: «در میان آنان همان حکمی را کردی که خداوند از فراز هفت آسمان حکم کرده بود. چون اسیران به مدینه آورده شدند، در خانه ای محبوس و دستور داده شد تا ده تن بیرون آورده شده و امیرالمؤمنین علیه السلام گردن آنها را زد. سپس دستور داده شد تا ده تن دیگر آورده شوند و زبیر آنها را گردن زد و تمام اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله هر کدام یک یا دو مرد از بنی قریظه را به قتل رساند». همچنین حضرت فرمود: «سپس جای زخم سعد، ترکید و سرباز کرد و از آن خون جاری شد تا آنکه جان سپرد و رسول خدا صلی الله علیه وآله عبا از دوش خود افکند و در تشییع جنازه سعد، بدون عبا حرکت می کرد». همچنین رسول خدا صلی الله علیه وآله عبدالله بن عتیک را به سوی خیبر فرستاد و او ابورافع بن ابی حقیق را به قتل رساند.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - محمد بن کعب گوید: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله از احزاب برگشت جبرئیل به آن حضرت فرمود: «خداوند تو را بیامرزد سلاح بر زمین نهادی؟ من همچنان به همراه فرشتگان مشرکان را می راندیم تا در حمراء الاسد فرود آمدیم. رهسپار شو که به جنگ با آنها امر شده ای و من با فرشتگانی که همراهم هستند صبح هنگام به راه می افتیم و دژها و قلعه های آنان را به لرزه و اضطراب در می آوریم تا به ما برسی» پیامبر پرچم را به علی علیه السلام داد و به دنبال جبرئیل حرکت کرد و پیامبر صلی الله علیه وآله جا ماند و سپس به آن ها ملحق شد. هر بار که رسول خدا صلی الله علیه وآله بر شخصی گذر می کرد می فرمود: «آیا سوارکای بر شما عبور نکرد»؟ می گفتند: «دحية بن خلیفه بر ما گذر کرد» و جبرئیل خود را به شکل او درآورده بود. آن حضرت در آن روز بر اسبی بیرون رفت و قطیفه ای ارغوانی قرمز بر اسب انداخت و چون لشکر خداوند بر آنها فرود آمدند شخصی در میان آنان فریاد برآورد: «ای ابالبابه بن عبد المنذر تو را چه شده است؟ پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «اینان می خوانند پس به سویشان برو و سخن نیک بگو». هنگامی که بر آنان فرود آمد شیون و ناله سر دادند و گفتند: «ای ابالبابه! ما امروز توان و یارای مقابله و جنگ با کسانی که در پشت سر تو هستند را نداریم».

4 - امام باقر علیه السلام - از امام صادق علیه السلام روایت است که امام باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله! در روز بنی قریظه مشرکان را بر طبق موی زهار آنها محاکمه کرد و هرکس که موی زهارش روئیده بود کشت و هرکس که نروئیده بود را در شمار کودکان قرار داد و نکشت.

ص: 137

قوله تعالى : يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَها فَتَعالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّ حْكُنَّ سَراحاً جميلاً (28)

قوله تعالى: وَإِنْ كُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَ الدّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْكُنَّ أَجْراً عَظِيماً (29)

قوله تعالى : يا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْن وَ كانَ ذلِكَ عَلَى الله يسيراً (20)

ای پیامبر! به همسرانت بگو: «اگر شما زندگی دنیا و زرق و برق آن را می خواهید بیایید با هدیه ای شما را بهرهمند ساخته و به نیکویی رها سازم. (28)

و اگر شما خدا و پیامبرش و سرای آخرت را می خواهید، خداوند برای نیکوکاران شما پاداش عظیمی آماده ساخته است. (29)

ای همسران پیامبر! هرکس از شما گناه آشکار و فاحشی مرتکب شود، عذاب او دو چندان خواهد بود؛ و این برای خدا آسان است. (30)

همسران پیامبر صلی الله علیه وآله

1- امام باقر علیه السلام - از امام باقر علیه السلام روایت است از ابوبصیر و دیگران پیرامون نام و همسران پیامبر صلی الله علیه وآله، نسب و ویژگی های آنها روایت کرده است که گفتند: «نام همسران پیامبر صلی الله علیه وآله عایشه، حَفْصَه، امّ حبيب بنت ابوسفیان بن حرب، زینب بنت جحش، سَوْدَه بنت زمعه، میمونه بنت حارث، صفيه بنت حیی بن اخطب، ام سلمه بنت ابیامیّه و جویریه بنت حارث می باشد. عایشه، از قبیله ی تیم، حفصه از قبیله ی عدی، امّ سلمه از قبیله ی بنی مخزوم، سوده از قبیله بنی اسد ام حبیب بنت ابوسفیان از بنی امیه، میمونه بنت حارث از قبیله ی بنی هلال و صفيّه بنت حیی بن اخطب از قبیله ی بنی اسرائیل بود. پیامبر صلی الله علیه وآله به هنگام وفات، نه همسر داشت. همچنین رسول خدا صلی الله علیه وآله، همسرانی به غیر از این هایی که نامبرده شد داشت که مهریهی خود را به رسول خدا صلی الله علیه وآله بخشیده بودند. همینطور خدیجه بنت خویلد که مادر فرزندان اوست و زینب بنت ابی الجون که فریب خورد و اهل کنده بود، از دیگر زنان پیامبر صلی الله علیه وآله بودند.

2- امام صادق علیه السلام - رسول خدا صلی الله علیه وآله با پانزده زن ازدواج کرد و با سیزده تن از آنان آمیزش نمود و به هنگام وفات نه همسر داشت. آن دو همسری که رسول خدا صلی الله علیه وآله با آنها آمیزش نکرد، عَمْرَه و سيفا و آن همسرانی که رسول خدا صلی الله علیه وآله با آنها آمیزش نمود عبارت بودند از: خدیجه دختر خویلد، سوده دختر زمعه، ام سلمه [که نام او هند دختر ابی امیه است]، ام عبدالله عايشه دختر ابوبکر، حفصه دختر عمر، زینب دختر خزیمة بن حارث امّ المساکین، سپس زینب دختر جحش، امّ حبیب رمله دختر ابوسفیان، میمونه دختر حارث، زینب دختر عُمیس، جویریه دختر حارث، سپس صفیه دختر حیی بن اخطب نام داشتند و آن زنی که مهریه ی خود را به رسول خدا صلی الله علیه وآله بخشید و از راه هبه با رسول خدا صلی الله علیه وآله ازدواج نمود، خوله دختر حکیم سلمی بود. همچنین رسول خدا صلی الله علیه وآله دو

ص: 139

وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه وآله حَوْلَةُ بِنْتُ حَكِيمِ السُّلَمِيِّ وَ كَانَ لَهُ سُرِّيَّتَانِ يَقْسِم مَعَ أَزْوَاجِهِ مَارِيَةٌ وَ رَيْحَانَةُ الْخِنْدِفِيَّةُ وَالتِّسْعُ اللَّاتِي قُبِضَ عَنْهُنَّ عَائِشَةُ وَ حَفْصَةً وَأُمِّ سَلَمَةَ وَ زَيْنَبُ بِنْتُ جَحْشَ وَ مَيْمُونَةٌ بِنْتُ الْحَارِثِ وَأُمُّ حَبيب بنت أبي سُفْيَانَ وَ صَفِيَّةً بِنْتُ حُيَيٍّ بنِ أَخْطَبَ وَ جُوَيْرِيَةً بَنَّتُ الْحَارِثِ وَسَوْدَةُ بَنْتُ زَمْعَةَ وَ أَفْضَلُهُنَّ خَدِيجَةُ بنت خُوَيْلِدِ ثُمَّ أُمُّ سَلَمَةَ ثُمَّ مَيْمُونَةً بِنَتْ الْحَارِثِ. (1)

باب 1 : يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ إِنْ كُنتُنَّ تُرِدْنَ الحَيَاةَ الدُّنْيا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَ أُسَرِّ حْكُنَّ سراحاً جميلاً .

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله - فَإِنَّهُ كَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّهُ لَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَنْ غَزْوَةِ خَيْبَرَ وَ أَصَابَ كَنْزَ آل أبى الْحَقِيقِ قُلْنَ أَزْوَاجُهُ أَعْطِنَا مَا أَصَبْتَ فَقَالَ لَهُنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قَسَمْتُهُ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ عَلَى مَا أَمَرَ اللَّهُ فَغَضِبْنَ مِنْ ذَلِكَ وَ قُلْنَ لَعَلَّكَ تَرَى أَنَّكَ إِنْ طَلَّقْتَنَا أَنْ لَا نَجِدَ الْأَكْفَاءَ مِنْ قَوْمِنَا يَتَزَوَّجُونَنَا فَأَنِفَ اللَّهُ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه وآله فَأَمَرَهُ أَنْ يَعْتَزَلَهُنَّ فَاعْتَزَلَهُنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي مَشْرَبَة أمَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام حَتَّى حِضْنَ وَ طَهُرْنَ ثُمَّ أَنْزَلَ هَذِهِ الْآيَةَ وَهِيَ آيَةُ التَّخْيِيرِ فَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِأَزْواجِكَ إِنْ كُنتُنَّ إِلَى قَوْلِهِ أَجْراً عَظِيماً فَقَامَتْ أُمُّ سَلَمَةَ أَوَّلَ مَنْ قَامَتْ فَقَالَتْ قَدِ اخْتَرْتُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه وآله فَقُمْنَ كَلَهُنَّ وَ عَانَقْنَهُ وَ قُلْنَ مِثْلَ ذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تُرْجِي مَنْ تَشَاءُ مِنْهُنَّ وَتُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشَاءُ. (2)

2-1- الباقر علیه السلام - عن زرارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنفَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه وآله مِنْ مَقَالَة قَالَتْهَا بَعْضُ نِسَائِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ آيَةَ التَّخْيِيرِ فَاعْتَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله نِسَاءَهُ تِسْعاً وَعِشْرِينَ لَيْلَةً فِي مَشْرَبَةِ أَمْ إِبْرَاهِيمَ ثُمَّ دَعَاهُنَّ فَخَيَّرَهُنَّ فَاخْتَرْنَهُ فَلَمْ يَكُ شَيْئًا وَ لَوِ اخْتَرْنَ أَنْفُسَهُنَّ كَانَتْ وَاحِدَةً بَائِنَةَ قَالَ وَسَأَلْتُهُ عَنْ مَقَالَةِ الْمَرْأَة مَا هِيَ قَالَ فَقَالَ إِنَّهَا قَالَتْ يَرَى مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله أَنَّهُ لَوْ طَلَّقَنَا أَنَّهُ لَا يَأْتِينَا الْأَكْفَاءُ مِنْ قَوْمِنَا يَتَزَوَجُونًا. (3)

3-1 - الصادق علیه السلام - أَنَّ زَيْنَبَ قَالَتْ لِرَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَا تَعْدِلُ وَأَنْتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَقَالَتْ حَفْصَةُ إِنْ طَلَّقَنَا وَجَدْنَا أَكْفَاءَنَا فِي قَوْمِنَا فَاحْتُبِسَ الْوَحْيُ عَنْ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عِشْرِينَ يَوْمَا قَالَ

ص: 140

سریه داشت که حضور خویش را علاوه بر زنان خود با آنان نیز قسمت می کرد، (ماریه قبطیه ریحانه خندفيه). آن نه همسر پیامبر صلی الله علیه وآله که حضرت هنگام وفات داشت، عبارتند از: عایشه، حفصه، امّ سلمه، زینب دختر جحش، میمونه دختر حارث، امّ حبیب دختر ابوسفیان، صفیه دختر حیی بن اخطب، جویریه دختر حارث سوده دختر زمعه بودند و بهترین زنان رسول خدا صلی الله علیه وآله، خدیجه بنت خویلد، پس از او ام سلمه بنت ابوامیه بودند.

بخش 1: ای پیامبر! به همسرانت بگو: «اگر شما زندگی دنیا و زرق و برق آن را می خواهید بیایید با هدیه ای شما را بهره مند سازم و شما را به طرز نیکویی رها سازم»!

1-1- علی بن ابراهیم رحمه الله - شأن نزول این آیه، این است که چون رسول خدا صلی الله علیه وآله از غزوه ی خیبر بازگشت و بر غنایم آل ابوحقیق دست یافت، همسران پیامبر صلی الله علیه وآله به او گفتند: «غنایمی را که به دست آوردی به ما بده». رسول خدا صلی الله علیه وآله به آنان فرمود: «آن را میان مسلمانان برطبق آنچه که خداوند امر فرموده تقسیم نموده ام». زنان پیامبر صلی الله علیه وآله از این گفته خشمگین شدند و گفتند: «آیا تو گمان می کنی که اگر ما را طلاق دهی، همطرازانی از قوم خود نمی یابیم تا با ما ازدواج کنند»؟ خداوند، به خاطر گفته ی آنان، خشمگین شد و به پیامبر صلی الله علیه وآله امر فرمود تا از آنها کناره گیری کند. پس رسول خدا صلی الله علیه وآله در خانه ی ام ابراهیم ماند و از آنها کناره گیری نمود تا اینکه آنها خون حیض دیدند و از آن پاک شدند. سپس خداوند، این آیه را که آیه ی تخییر است، نازل کرد و فرمود: يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ إِن كُنتُنَّ تُرِدْنَ الحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعَكُنَّ پس اولین نفر ام سلمه بود که برخاست و گفت: «خدا و رسولش را برگزیدم. پس از او زنان پیامبر صلی الله علیه وآله همگی برخاستند و پیامبر صلی الله علیه وآله را در آغوش گرفتند و جمله ام سلمه را تکرار نمودند. پس خداوند این آیه را نازل فرمود: [موعد] هر یک از همسرانت را بخواهی می توانی به تأخیر اندازی، و هر کدام را بخواهی نزد خود جای دهی (احزاب/51)

2-1- امام باقر علیه السلام - زراره گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: خداوند عزوجل از گفته ی یکی از زنان پیامبر صلی الله علیه وآله نسبت به او به خشم آمد. پس آیه ی تخییر را نازل کرد و رسول خدا صلی الله علیه وآله به مدت بیست و نه شب در خانه ی ام ابراهیم ماند و از آنان کناره گیری نمود. سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله آن ها را فراخوانده و مخیر ساخت و آنها او را برگزیدند و مشکلی پیش نیامد؛ ولی اگر خود را برمی گزیدند، یکی از آنان، از پیامبر صلی الله علیه وآله جدا می شد». از حضرت پرسیدم: «آن زن، به پیامبر صلی الله علیه وآله چه گفت»؟ حضرت پاسخ داد: «او گفت: آیا محمد صلی الله علیه وآله و گمان می کند که اگر ما را طلاق دهد هم كُفوی از قوم ما با ما ازدواج نخواهند کرد»؟!

3-1- امام صادق علیه السلام - از امام صادق علیه السلام روایت است: زینب به رسول خدا صلی الله علیه وآله گفت: «چرا عدالت را در حق ما رعایت نمی کنی با اینکه شما رسول خدایی»؟ و حفصه گفت: «اگر پیامبر صلی الله علیه وآله ما را طلاق دهد، در قوم خود شوهران هم کفو خویش را می یابیم». پس به مدت بیست روز وحی بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل نشد. امام فرمود: «خداوند به خاطر گفته های همسران رسول خدا صلی الله علیه وآله به خشم آمد. این آیه را نازل

ص: 141

فَأَنفَ اللهُ عَزوَجَلَّ لِرَسُولِه صلی الله علیه وآله فَأَنزَلَ يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِأَزْواجِكَ إِنْ كُنتُنَّ تُرِدْنَ الحَيَاةَ الدُّنْيا وَزِينَتَها فَتَعَالَيْنَ إِلَى قَوْلِهِ أَجْرًا عَظِياً قَالَ فَاخْتَرْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ صلی الله علیه وآله وَ لَو اخْتَرْنَ أَنْفُسَهُنَّ لَبنَّ وَ إِن اخْتَرْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ صلی الله علیه وآله فَلَيْسَ بِشَيْءٍ . (1)

4-1- الصادق علیه السلام - إِنَّ زَيْنَبَ بِنْتَ جَحْشَ قَالَتْ أَيَرَى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِنْ حَلَّى سَبِيلَنَا أَنَّا لَا نَجِدُ زَوْجًا غَيْرَهُ وَ قَدْ كَانَ اعْتَزَلَ نِسَاءَهُ تِسْعاً وَ عِشْرِينَ لَيْلَةً فَلَمَّا قَالَتْ زَيْنَبُ الَّذِي قَالَتْ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ جَبْرَئِيلَ علیه السلام إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَقَالَ قُلْ لِأَزْواجِكَ إِنْ كُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ الْآيَتَيْنِ كِلْتَيْهِمَا فَقُلْنَ بَلْ نَخْتَارُ اللَّهَ وَرَسُولَهُ صلی الله علیه وآله وَالدَّارَ الْآخِرَةَ. (2)

5-1- الصادق علیه السلام - عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى بْنِ أَعْيَنَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ إِنَّ بَعْضَ نِسَاءِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَتْ أَ يَرَى مُحَمَّد صلی الله علیه وآله أَنَّهُ إِنْ طَلَّقَنَا لَا نَجِدُ الْأَكْفَاءَ مِنْ قَوْمِنَا قَالَ فَغَضِبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ فَوْقَ سَبْعِ سَمَاوَاتِهِ فَأَمَرَهُ فَخَيَّرَهُنَّ حَتَّى انْتَهَى إِلَى زَيْنَبَ بِنْتِ جَحْشَ فَقَامَتْ وَ قَبَّلَتْهُ وَقَالَتْ أَخْتَارُ اللَّهَ وَرَسُولَهُ صلی الله علیه وآله. (3)

6-1- ابن عباس رحمه الله - عَن ابْن عَبَّاس قَالَ: كَانَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله جَالِسًاً مَعَ حَفْصَةَ فَتَشَاجَرَا بَيْنَهُمَا فَقَالَ لَهَا هَلْ لَكِ أَنْ تَجْعَلِي بَيْنِي وَبَيْنَكَ رَجُلَاءِ قَالَتْ نَعَمْ قَالَ أَبُوكِ إِذَا فَأَرْسَلَ إِلَى عُمَرَ فَلَمَّا أَنْ دَخَلَ عَلَيْهَا قَالَ تَكَلَّمِي قَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله تَكَلَّمْ وَ لَا تَقُلْ إِلَّا حَقَّاً فَرَفَعَ عُمَرُ يَدَهُ فَوَجَأَ وَجْهَهَا ثُمَّ رَفَعَ يَدَهُ فَوَجَأَ وَجْهَهَا فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم كُفَّ فَقَالَ عُمَرُ يَا عَدُوَّةَ اللَّهِ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم لَا يَقُولُ إِلَّا حَقًّا وَ الَّذِي بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَوْ لَا مَجْلِسُهُ مَا رَفَعْتُ يَدِى حَتَّى تَمُوتِي فَقَامَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم فَصَعِدَ إِلَى غُرْفَة فَمَكَتَ فِيهَا شَهْراً لَا يَقْرَبُ شَيْئاً مِنْ نِسَائِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الحَيَاةَ الدُّنْيا وَزِينَتَهَا إِلَى قَوْلِهِ لَطِيفاً خَبِيراً فَنَزَلَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم فَعَرَضَ عَلَيْهِنَّ كُلَّهُنَّ فَقُلْنَ نَخْتَارُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه وآله وَ كَانَ أَحَدُ مَنْ عَرَضَ عَلَيْهِنَّ حَفْصَةً فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَكَانُ الْعَائِذِ بِكَ مِنَ النَّارِ وَاللَّهِ لَا أَعُودُ لِشَيْءٍ مِثْلَ هَذَا أَبَداً حَسْبُنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ صلی الله علیه وآله فَرَضِيَ عَنْهَا. (4)

ص: 142

كرد يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ إِن كُنتُنَّ تُرِدْنَ الحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَ أُسَرَّ حْكُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا وَ إِن كُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنكُنَّ أَجْرًا عَظِيمًا؛ همسران پیامبر صلی الله علیه وآله خدا و رسولش را برگزیدند و اگر خود را بر می گزیدند، از پیامبر صلی الله علیه وآله جدا می شدند و اگر خدا و رسولش صلی الله علیه وآله را برمی گزیدند، مشکلی پیش نمی آمد».

4-1- امام صادق علیه السلام - زینب بنت جحش گفت: «آیا رسول خدا صلی الله علیه وآله گمان می کند اگر ما را طلاق دهد، شوهری غیر از او نمی یابیم»؟ پیامبر صلی الله علیه وآله با زنان خود به مدت بیست ونه شب کناره گیری کرده بود. چون زینب، آن مطلب را گفت، خداوند عزوجل، جبرئیل را به سوی محمد صلی الله علیه وآله فرستاد فرمود: قُل لِّأَزْوَاجِكَ إِن كُنتُنَّ تُرِدْنَ الحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَ أُسَرَّ حْكُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا [در این صورت] زنان پیامبر صلی الله علیه وآله پاسخ دادند: «بلکه ما خدا، رسول او و جهان آخرت را برمی گزینیم».

5-1- امام صادق علیه السلام - عبد الأعلی بن اعین گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «یکی از زنان پیامبر صلی الله علیه وآله گفت: «آیا محمد صلی الله علیه وآله گمان می کند که اگر ما را طلاق دهد، هم کفو و همطرازانی از قوم ما، با ما ازدواج نخواهند کرد»؟ پس خداوند از فراز آسمان هفتم به خشم آمد و به پیامبر خود دستور داد تا زنان خود را مخیر سازد و او آنان را مخیّر ساخت تا آنکه نوبت به مخیّر ساختن زینب بنت جحش رسید و پیامبر صلی الله علیه وآله او را مخیر ساخت و زینب، برخاست و پیامبر صلی الله علیه وآله را بوسید و گفت: خدا و رسولش را برمی گزینم».

6-1- ابن عبّاس رحمه الله - ابن عباس رحمه الله گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله با حفصه نشسته بود که بین ایشان مشاجره ای حاصل شد پیامبر صلی الله علیه وآله به حفصه فرمود: «آیا مایلی بین من و تو یک مرد حکم نماید». گفت: «بله» پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «پدرت اینکار را انجام دهد». لذا دنبال عمر فرستاد و چون او بر ایشان داخل شد به دخترش گفت: «تو صحبت کن» و او به پیامبر صلی الله علیه وآله گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله تو سخن بگو و جز حق بر زبان جاری نسازی». پس عمر دستش را بالا برد و دو بار به صورت حفصه زد پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «ای عمر کافی است». و او به حفصه گفت: «ای دشمن خدا! پیامبر صلی الله علیه وآله غیر حق سخن نمی گوید قسم به خدایی که پیامبر صلی الله علیه وآله را به رسالت برگزید اگر در محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله نبود دست از تو برنمی داشتم تا اینکه کشته شوی». پیامبر صلی الله علیه وآله از جای بلند شده و به حجره ی خویش رفت و تا یک ماه با هیچیک از زنانش همنشینی ننمود تا اینکه آیه ی شریفه ى يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِأَزْواجِكَ إِنْ كُنتُنَّ تُرِدْنَ الحَيَاةَ الدُّنْيا وَ زينتها تا لطيفاً خَبيراً، لذا پیامبر صلی الله علیه وآله از حجره خارج و با ایشان همنشیین گردید و همه گفتند که ما آنچه را خدا و رسولش صلی الله علیه وآله انتخاب نمایند می پذیریم و یکی از زنانی که پیامبر نزدش رفت، حفصه بود و او گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! از آتش جهنم به خدا پناه می برم و هرگز آیین گفتار خویش را تکرار نخواهم نمود خدا و رسولش ما را کفایت می نماید. و پیامبر صلی الله علیه وآله نیز از وی راضی گردید.

ص: 143

1-7- الرسول صلی الله علیه وآله - أَنَّهُ كَانَ آلَى مِنْ نِسَائِهِ شَهْراً فَمَكَثَ فِي غُرْفَة شَهْرًا فَنَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ ... فَبَداً رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم بِعَائِشَةَ وَقَالَ إِنِّي مَلِقٌ إِلَيْكَ أَمْراً فَلَا تُبَادِرِينِي بالْجَوَاب حَتَّى تُوَامِرِى أَبَوَيْكِ وَ تَلَا الْآيَةَ فَقَالَتْ أَفِيكَ أَوَامِرُ أَبَوَى اخْتَرْتُ اللَّهَ وَرَسُولَهُ صلی الله علیه وآله وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ ثُمَّ قَالَتْ لَا تُخْبرُ أَزْوَاجَكَ بذَلِكَ وَ كَانَتْ تُريدُ أَنْ يَخْتَرْنَ فَيُفَارقَهُنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَدَارَ ص عَلَى نِسَائِهِ وَكَانَ يُخْبِرُهُنَّ بِمَا جَرَى لِعَائِشَةَ فَاخْتَرْنَ بِأَجْمَعِهِنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ الله صلی الله علیه وآله. (1)

7-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - رسول خدا صلی الله علیه وآله یک ماه از همسرانش کناره گیری نمود و در این مدت در حجره اش توقف نمود تا اینکه آیهی يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ ... نازل گردید لذا پیامبر صلی الله علیه وآله رفتن نزد همسران را از عایشه شروع کرد و فرمود: «من یک امر مهم را با تو در میان می گذارم الان جواب آن را نگو مگر اینکه با پدر و مادرت مشورت نمایی». و آیه ی شریفه را برای وی تلاوت نمود. عایشه گفت: «آیا در مورد تو با والدینم مشورت نمایم؟ در حالی که من، خدا و رسولش و آخرت را انتخاب نموده ام» سپس گفت: «زنان دیگر را از این آیه «باخبر نکن». و مقصودش این بود که آنان را در حالت اختیار قرار دهد تا رسول خدا صلی الله علیه وآله از آنان جدا شود و طلاقشان دهد اما پیامبر صلی الله علیه وآله این امر را با زنان دیگر در میان گذاشت و همگی آنها خدا و رسولش صلی الله علیه وآله را انتخاب نمودند.

تخییر

1 - ائمه علیهم السلام - طلاق با تخییر محقق نمی شود بلکه این امر فقط مخصوص پیامبر صلی الله علیه وآله است و اگر طلاق را انتخاب می نمودند این طلاق بائن بود اما برای غیر پیامبر صلی الله علیه وآله این امر جایز نمی باشد.

2- امام صادق علیه السلام - محمد بن مسلم گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «شنیدم که پدرتان می فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله زنانش را مخیر به طلاق یا ماندن نمود و آنها خدا و رسولش را برگزیدند لذا پیامبر صلی الله علیه وآله نیز آن ها را طلاق نداد و اگر این امر را انتخاب می نمودند این طلاق مصداق بائن بود». امام فرمود: «این حدیث را پدرم از عایشه روایت نموده و این امر برای مردم دیگر جایز نیست و بلکه امری مخصوص پیامبر صلی الله علیه وآله می باشد».

3- امام باقر علیه السلام - محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام پیرامون مسئله ی خیار (مخیر ساختن زن) پرسیدم، و حضرت پاسخ داد: «او را چه به مخیّر ساختن همسر خود؟ مسئله ی خیار تنها خاص رسول خدا صلی الله علیه وآله بوده است».

4- امام صادق علیه السلام - محمد بن مسلم گوید: از امام صادق علیه السلام پرسید: «آیا مرد می تواند زن خود را مخیر گرداند»؟ امام علیه السلام فرموده: «تخییر تنها مخصوص ماست و هیچکس چنین حقی ندارد و تنها رسول خدا صلی الله علیه وآله به امر خداوند به خاطر سخن عایشه زنان خود را مخیر ساخت. پس زنان هم خدا و رسول او را انتخاب کردند و انتخاب غیر از رسول خدا صلی الله علیه وآله برای آنها نبود».

5- امام رضا علیه السلام - اما علت تخییر این بود که خداوند تعالی پیامبر را از گفته های بعضی زنان آن حضرت آگاه کرد که: «آیا محمد صلی الله علیه وآله گمان می کند اگر ما را طلاق دهد از قریش نمی توانیم همسر شایسته برای خویش پیدا نماییم». لذا خداوند به پیامبر صلی الله علیه وآله دستور داد که بیست و نه روز از همسران خود کناره گیری نماید؛ لذا پیامبر در خانه ام ابراهیم ماند و از همسران خویش کناره گیری نمود تا آیه ی شریفه: يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ إِنْ كُنتُنَّ تُرِدْنَ الحَياةَ الدُّنْيا وَزِينَتَها فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَ

ص: 145

لِأَزْواجِكَ ... إِنْ كُنتُنَّ تُرِدْنَ اللهَ وَرَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ ... فَاخْتَرْنَ اللهَ وَرَسُولَهُ صلی الله علیه وآله فَلَمْ يَقَعْ طلاق. (1)

6 - الصادق علیه السلام - عَن عِيص بْنِ الْقَاسِم عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُل خَيْرَ امْرَأَتَهُ فَاخْتَارَتْ نَفْسَهَا بَانَتْ مِنْهُ قَالَ لَا إِنَّمَا هَذَا شَيْءٌ كَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم خَاصَّةً أُمِرَ بِذَلِكَ فَفَعَلَ وَ لو اخترن أَنفُسَهُنَّ لَطَلَّقَهُنَّ وَ هُوَ قَوَلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قُلْ لِأَزْواجِكَ إِنْ كُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيا وَزِينَتَها فَتَعالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَ أُسَرَّ حْكُنَّ سَراحاً جَمِيلًا. (2)

وَ مَنْ يَقْنُتُ مِنْكُنَّ الله وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَل صالحاً نُؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَيْنِ وَأَعْتَدْنا لَهَا رِزْقاً كَريماً (31)

أُسَرَّ حْكُنَّ سَراحاً جميلاً إِنْ كُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ نازل شد و زنان، خدا و رسولش را انتخاب نمودند و طلاقی محقق نشد.

6- امام صادق علیه السلام - عیص بن قاسم گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «اگر مردی زن خود را مخیر سازد و آن زن به جای ادامه ی زندگی زناشویی با این مرد خود را برگزیند، آیا بدین وسیله آن زن، از آن مرد جدا می شود»؟ حضرت پاسخ داد: «خیر، مسئله ی مخیر گذاشتن تنها خاص رسول خدا صلی الله علیه وآله بود و خداوند به او امر فرمود و او آن را انجام داد و اگر زنان پیامبر صلی الله علیه وآله، خود را برمی گزیدند، پیامبر صلی الله علیه وآله آنان را طلاق می داد و منظور از آیه ی قُل لِّأَزْوَاجِكَ إِن كُنتُنَّ تُرِدْنَ الحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرٌ حُكُنَّ سَرَاحًا جَمِیلًا نیز همین است.

و هرکس از شما برای خدا و پیامبرش خضوع کند و عمل صالح انجام دهد، دوباره به او پاداش خواهیم داد، و روزی پرارزشی برای او آماده کرده ایم. (31)

مصداق

1- امام صادق علیه السلام - حریز گوید: از امام صادق علیه السلام تفسیر آیه ی یا نِسَاء النَّبِيِّ مَن يَأْتِ مِنكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُّبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ را پرسیدم. حضرت فرمود: «منظور از فاحشه، قیام عليه امام با شمشیر است».

2- ابن عباس رحمه الله - چون خداوند علم به وقوع جنگ جمل داشت به زنان پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: و در خانه های خود بمانید، و همچون دوران جاهلیت نخستین [ در میان مردم ] ظاهر نشوید. (احزاب/33) و همچنین فرمود: يا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَيَّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ يعنى هرکس با علی علیه السلام بجنگد عذابش مضاعف خواهد بود.

3- امام صادق علیه السلام - محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: «آیا میدانی منظور از «بالفَاحِشَةِ المَبَيِّنَةٍ» چیست؟ گفتم: «خیر» فرمود: «جنگ با امیرالمؤمنین علیه السلام یعنی اصحاب جمل».

4- امام علی علیه السلام - امام صادق علیه السلام در حدیثی طولانی درباره جنگ نهروان و اهل آن فرمود: «علی علیه السلام به آنها فرمود: «به من بگویید چه چیزی را برای من انکار می نمایید»؟ گفتند: «ما چند چیز را انکار می کنیم که کشتن تو را با یکی از این دلایل برای خویش حلال می شماریم ... اما دوم؛ تو در روز جمل حکمی را عمل نمودی که در صفین خلاف آن عمل نمودی» ... امام على علیه السلام فرمود: «اما حکم من در روز جنگ جمل و مخالفت با آن در جنگ صفین به این جهت که اهل جمل با من بیعت نموده بودند و بیعت شکنی کردند و از حرم خدا و رسولش خارج و به بصره رفتند و رهبر و مرکز فرماندهی جنگی برای آنها نبود که ایشان را ساماندهی نماید لذا عایشه همسر پیامبر صلی الله علیه وآله را با خود همراه ساختند؛ چرا که وی از بیعت با من کراهت

ص: 147

خَرَجُوا مِنْ حَرَمِ اللَّهِ وَ حَرَمِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِلَى الْبَصْرَةِ وَ لَا إِمَامَ لَهُمْ وَلَا دَارَ حَرْب تَجْمَعُهُمْ فَإِنَّمَا أَخْرَجُوا عَائِشَةَ زَوْجَةَ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله مَعَهُمْ لِكَرَاهَتِهَا لَبَيْعَتِي وَقَدْ خَبَّرَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِأَنَّ خَرُوجَهَا عَلَيَّ بَغْيٍّ وَعُدْوَانُ مِنْ أجل قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ يَا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ وَ مَا مِنْ أَزْوَاجِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَاحِدَةُ أَتَتْ بِفَاحِشَةٍ غَيْرُهَا فَإِنَّ فَاحِشَتَهَا كَانَتْ عَظِيمَةً أَوَّلُهَا خِلَافُهَا فِيمَا أَمَرَهَا اللَّهُ فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الجَاهِلِيَّةِ الْأُولى فَإِنَّ تَبَرُّجَهَا أَعْظَمُ مِنْ خُرُوجِهَا وَ طَلْحَةَ وَالزُّبَيْرَ إِلَى الْحَجِّ فَ-وَ اللَّ-هِ مَا أَرَادُوا حَجَّةً وَ لَا عُمْرَةً وَ مَسِيرُهَا مِنْ مَكَّةَ إِلَى الْبَصَرَة وَإِشْعَالُهَا حَرْباً قُتِلَ فِيهِ طَلْحَةُ وَالزُّبَيْرُ وَ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَاً مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فِيها ... (1)

داشت؛ در حالی که پیامبر صلی الله علیه وآله به وی خبر داده بود که خروج بر علیه من بغی و ظلم است و خداوند در قرآن فرموده است: یا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ و جز ایشان هیچ کدام از همسران پیامبر صلی الله علیه وآله این عمل زشت را مرتکب نشد و کردارش بسیار ناپسند بود. اولین آن ها مخالفت با دستور خداوند یعنی: و در خانه های خود بمانید، و همچون دوران جاهلیت نخستین [در میان مردم] ظاهر نشوید (احزاب / 33) که نگاه خودنمایی وی بزرگ تر از خروجش بود و رفتن طلحه و زبیر به حج نیز مصداق همین خروج است که در واقع قصد حج و عمره نداشتند و نیز حرکت عایشه از مکه به بصره و برافروختن آتش جنگی که طلحه و زبیر و بیست و پنج هزار نفر از مسلمانان در آن حضور داشتند به یقین می دانید که خداوند تعالی فرمود: و هرکس، فرد با ایمانی را از روی عمد به قتل برساند، مجازات او دوزخ است در حالی که جاودانه در آن می ماند و خداوند بر او غضب می کند و او را از رحمتش دور می سازد و عذاب عظیمی برای او آماده ساخته است. (نساء/93).

ولایت

1- امام سجاد علیه السلام - ابو حمزه ثمالی از امام سجاد علیه السلام نقل کرد که مردی در حضور امام علیه السلام گفت: «شما از اهل بیتی هستید که مورد رحمت و آمرزش خدا قرار گرفته اید». امام علیه السلام ناراحت شد و فرمود: «ما سزاوارتریم به اینکه آنچه خدا درباره همسران رسول خدا صلی الله علیه وآله عملی کرد، درباره ی ما نیز عملی کند. ما معتقدیم که خداوند نیکوکاران از میان ما را دوبرابر اجر می دهد و بدکاران از میان ما نیز دوبرابر عذاب می بیند. نه آنگونه که تو پنداشته ای سپس آن دو آیه را تلاوت کردند.

دو برابر می کند.

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - به زن پیامبر صلی الله علیه وآله دو اجر داده می شود و عذاب او دو برابر است و همه ی آن در آخرت است؛ چراکه مکان اجر و عذاب، آنجا می باشد.

ای همسران پیامبر! شما همچون یکی از زنان [عادی] نیستید اگر تقوا پیشه کنید؛ پس به گونه ای هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید. (32)

و در خانه های خود بمانید، و همچون دوران جاهلیت نخستین [ در میان مردم] ظاهر نشوید، و نماز را برپا دارید، و زکات را بپردازید، و خدا و پیامبرش را اطاعت کنید؛ خداوند فقط می خواهد پلیدی [ گناه] را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد. (33)

ص: 149

باب 1 : وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ

1-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن مَسْعُودٍ قَالَ قُلْتُ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم يَا رَسُولَ اللَّهِ اللهُ مَنْ يُعَسِّلُكَ إِذَا مِتَ فَقَالَ يُعَسِّلُ كُلَّ نَبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم وَصِيُّةَ قُلْتُ فَمَنْ وَصِيكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَقُلْتُ كَمْ يَعِيشُ بَعْدَكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ ثَلَاثِينَ سَنَةً فَإِنَّ يُوشَعَ بْن نُونِ وَصِيَّ مُوسَى عَاشَ مِنْ بَعْدِهِ ثَلَاثِينَ سَنَةً وَ خَرَجَتْ عَلَيْهِ صَفْراءُ (صَفُورَاءُ) بنتُ شُعَيْب زَوْجُ مُوسَى علیه السلام فَقَالَتْ أَنَا أَحَقَّ بِالْأَمْرِ مِنْكَ فَقَاتَلَهَا فَقَتَلَ مُقَاتِلَتَهَا وَأَسَرَهَا فَأَحْسَنَ أَسْرَهَا وَإِنَّ ابْنَةَ أَبِي بَكْرٍ سَتَخْرُجُ عَلَى على علیه السلام فِي كَذَا وَكَذَا أَلْفاً مِنْ أُمَّتِي فَيُقَاتِلُهَا فَيَقْتُلُ مُقَاتِلَتَهَا وَيَأْسِرُهَا فَيُحْسِنُ أَسْرَهَا وَفِيهَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الجَاهِلِيَّةِ الْأُولى يَعْنِي صَفْرَاءَ (صَفُورَاءَ) بِنْتَ شُعَيْبٍ. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام - وَ أَمَّا حُكْمِي يَوْمَ الْجَمَلَ بِمَا خَالَفْتُهُ يَوْمَ صِفِّينَ فَإِنَّ أَهْلَ الْجَمَل أخِذَتْ عَلَيْهِمْ بَيْعَتِي فَنَكَثُوهَا وَ خَرَجُوا مِنْ حَرَمِ اللَّهِ وَ حَرَمِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِلَى الْبَصْرَةِ وَ لَا إِمَامَ لَهُمْ وَلَا دَارَ حَرْب تَجْمَعُهُمْ فَإِنَّمَا أَخْرَجُوا عَائِشَةَ زَوْجَةَ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله مَعَهُمْ لِكَرَاهَتِهَا لِبَيْعَنِي وَقَدْ خَبَّرَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِأَنَّ خُرُوجَهَا عَلَيَّ بَغْنُ وَ عُدْوَانُ مِنْ أَجْلٍ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ وَمَا مِنْ أَزْوَاجِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم وَاحِدَةً أَتَتْ بفَاحِشَة غَيْرُهَا فَإِنَّ فَاحِشَتَهَا كَانَتْ عَظِيمَةً أَوَّلُهَا خِلَافُهَا فِيمَا أَمَرَهَا اللَّهُ فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قَرْنَ في بُيُوتِكُن ولا تبرجن تبرج الجاهلية الأولى فَإِنَّ تَبَرُّجَهَا أَعْظَمُ مِنْ خُرُوجِهَا. (2)

3-1- ابن عباس رحمه الله - لَمَّا عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُ سَتَجْرِى حَرْبُ الْجَمَلِ قَالَ لِأَزْوَاجِ النَّبِى صلی الله علیه وآله وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الجَاهِلِيَّةِ الْأُولى. (3)

4-1- الرسول صلی الله علیه وآله - عَن الصَّادِقِ علیه السلام عَن النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَبْر مُوسَى علیه السلام أَيْنَ هُوَ؟ قَالَ: عِنْدَ الطَّرِيقِ الْأَعْظَمِ عِنْدَ الْكَثِيبِ الْأَحْمَرِ ثُمَّ ... إِنَّ يُوشَعَ بنَ نُون علیه السلام قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَ مُوسَى علیه السلام صَابِراً مِنَ الطَّوَاغِيتِ عَلَى الأواء [اللَّاوَاء] وَالضَّرَّاءِ وَالْجَهْدِ وَالْبَلَاءِ حَتَّى مَضَى مِنْهُمْ ثَلَاثَةٌ طَوَاغِيتَ فَقَوِيَ بَعْدَهُمْ أَمْرُهُ فَخَرَجَ عَلَيْهِ رَجُلَانِ مِنْ مُنَافِقِي قَوْمِ مُوسَى بِصَفْرَاءَ بِنْتِ شُعَيْبِ امْرَأَةِ مُوسَى علیه السلام فِي مِائَةِ أَلْفِ رَجُل فَقَاتَلُوا يُوشَعَ بْنَ نُونِ علیه السلام فَغَلَبَهُمْ وَقَتَلَ مِنْهُمْ مَقْتَلَةَ عَظِيمَةً وَ

و هَزَمَ

ص: 150

بخش 1 : و در خانه های خود بمانید.

1-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - عبدالله بن مسعود گوید: به پیامبر صلی الله علیه وآله عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! چه کسی شما را پس از وفاتتان، غسل می دهد»؟ پیامبر صلی الله علیه وآله پاسخ داد: «هر پیامبری را وصی و جانشین او غسل می دهد». عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! وصی شما کیست»؟ حضرت پاسخ داد: «علی بن ابی طالب علیه السلام» عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! او چند سال پس از شما زندگی می کند»؟ حضرت پاسخ داد: «سی سال زندگی می کند، یوشع بن نون، جانشین موسی علیه السلام بود و پس از موسی علیه السلام سی سال زیست و صفراء دختر شعیب زن موسی علیه السلام، او قیام کرد و گفت: من شایسته تر از تو به جانشینی موسی علیه السلام هستم. پس یوشع با صفورا دختر شیب پیکار کرد و جنگجویان او را کشت و او را به اسارت درآورد و در دوره ی اسارت به نیکی با او رفتار کرد؛ و دختر ابوبکر نیز علیه علی علیه السلام به همراه چندین و چند هزار تن از امّت من قیام خواهد کرد و علی علیه السلام با او نبرد می کند و جنگجویان او را می کشد و او را به اسارت در می آورد و در دوره ی اسارت با او به نیکی رفتار می کند و خداوند در مورد او آیه ی وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الجَاهِلِيَّةِ الأُولي را نازل کرد و منظور از آن (جاهلیت اولی)، صفورا دختر شعیب است».

2-1- امام على علیه السلام - اما حکم من در روز جمل و مخالفت با آن در جنگ صفین به این دلیل بود که اهل جمل با من بیعت نموده بودند و بیعت شکنی کردند و از حرم الهی و رسولش خارج و به بصره رفتند و رهبر و مرکز فرماندهی برای ایشان نبود که آنها را سازماندهی کند و لذا عایشه همسر پیامبر را با خود همراه ساختند؛ چراکه وی از بیعت با من کراهت داشت در حالی که پیامبر صلی الله علیه وآله به وی خبرداده بود که خروج برعلیه من بغی و ظلم است و خداوند در قرآن فرموده است: ای همسران پیامبر! هر کدام از شما گناه آشکار و فاحشی مرتکب شود، عذاب او دوچندان خواهد بود. (احزاب/30) و جز ایشان هیچ کدام از همسران پیامبر صلی الله علیه وآله این عمل زشت را مرتکب نشد و کردارش بسیار ناپسند بود. اولین آنها مخالفت با دستور خداوند يعنى: وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الأولى و گناه خودنمایی وی بزرگتر از خروجش می باشد.

3-1- ابن عباس رحمه الله - چون خداوند علم به وقوع جنگ جمل داشت به همسران پیامبر فرمود: وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولى.

4-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - از رسول خدا صلی الله علیه وآله پرسش شد که قبر موسی علیه السلام کجاست؟ و آن حضرت فرمود: «آن کنار راه بزرگی پهلوی تل سرخ است. بعد از آن [یعنی مرگ موسی علیه السلام] یوشع بن نون علیه السلام به امر نبوّت و خلافت قیام کرد و نسبت به آزار و سختی و بلای سرکشان شکیبا بود تا اینکه سه نفر از طواغیت در گذشتند و پس از آنها کارش شدّت گرفت، اما در این میان دو نفر از منافقان قوم موسى علیه السلام صفورا دختر شعیب همسر موسی علیه السلام را به شورش وادار کردند و به همراهی صدهزار نفر به جنگ یوشع بن نون آمدند و یوشع با آنها جنگید و بسیاری از آنها کشته شدند و

ص: 151

الْبَاقِينَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ وَأَسَرَ صَفْرَاءَ بِنتَ شُعَيْب وَ قَالَ لَهَا قَدْ عَفَوْتُ عَنْكَ فِي الدُّنْيَا إِلَى أنْ نَلْقَى نَبِيَّ اللَّهِ مُوسَى علیه السلام فَأَشْكُوَ مَا لَقِيتَ مِنْكِ وَ مِنْ قَوْمِكِ فَقَالَتْ صَفْرَاءُ وَا وَيْلَاهُ وَاللَّهِ لَوْ أبِيحَتْ لِيَ الْجَنَّةُ لَاسْتَحْيَيْتُ أَنْ أَرَى فِيهَا رَسُولَ اللَّهِ وَ قَدْ هَتَكْتُ حِجَابَهُ وَ خَرَجْتُ عَلَى وَصِيِّهِ بعده. (1)

5-1- الرسول صلی الله علیه وآله - عن الرضا علیه السلام ... و رأيت امرأة مُعلَّقة برجلَيْهَا فِي تَتُورٍ مِنْ نَارٍ إلى قوله صلی الله علیه وآله وَأَمَّا الْمُعَلَّقَةُ بِرجْلَيْهَا فَإِنَّهَا كَانَتْ تَخْرُجُ مِنْ بَيْتِهَا بِغَيْرِ إِذْنِ زَوْجِهَا. (2)

6-1- الرسول صلی الله علیه وآله - يَا عَلَى علیه السلام لَيْسَ عَلَى النِّسَاءِ جَمُعَةَ إِلَى أَن قَالَ: وَ لَا تَخْرُجُ مِنْ بَيْتِ زَوْجِهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ فَإِنْ خَرَجَتْ بِغَيْرِ إِذْنِهِ لَعَنَهَا اللَّهُ وَ جَبْرَئِيلُ وَمِيكَائِيل. (3)

باب 2: ولا تبرجن تبرج الجاهلية الأولى

1-2 - الباقر علیه السلام - وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الأُولى قَالَ أَيْ سَتَكُونُ جَاهِلِيَّةُ أُخْرَى. (4)

باب 3 : وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ

1-3- الباقر علیه السلام - عَن زرارة بن أعين عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ الْمَرْأَةُ عَلَيْهَا أَذَانُ وَإِقَامَةً فَقَالَ إِنْ كَانَ تَسْمَعُ أَذَانَ الْقَبِيلَة فَلَيْسَ عَلَيْهَا شَيْءٌ وَإِنَّا فَلَيْسَ عَلَيْهَا أَكْثَرُ مِنَ الشَّهَادَتَيْنِ وَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى قَالَ لِلرِّجَالَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ قَالَ لِلنِّسَاءِ وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ. (5)

باب 4 : الرّجسُ

1-4 - الرسول صلی الله علیه وآله - أ تَدْرُونَ مَا الرَّجْسُ يَا سَلْمَانُ قَالَ: لَا. قَالَ: الشَّكُ، لَا يَشْكُونَ فِي شَيْءٍ جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ أَبَداً، مُطَهَّرُونَ فِي وَلَادَتِنَا وَطِينَتِنَا إِلَى آدَمَ علیه السلام، مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ مِنْ كُلِّ سُوءٍ. (6)

2-4- الصادق علیه السلام - الرّجُسُ هُوَ الشَّكُ وَ اللَّهِ لَا نَشْكُ فِي رَبِّنَا أَبَداً. (7)

ص: 152

بقیه به اذن خداوند متعال [از میدان جنگ] گریختند و صفورا دختر شعیب اسیر شد و یوشع بن نون به او گفت: «در دنیا تو را بخشیدم تا پیامبر خدا موسی علیه السلام را ملاقات کرده و شکایت تو و قومت را به او بنمایم». صفوراء گفت: «واویلا! به خدا اگر بهشت را به من بدهند شرم می کنم که پیامبر خدا را در آن ملاقات کنم چراکه او را هتک حرمت کرده ام و بر جانشین او شورش کرده ام».

5-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - از امام رضا علیه السلام روایت است که فرمود: همانا پیامبر صلی الله علیه وآله هنگام یادآوری شب معراج فرمود: زنی را مشاهد کردم که در تنوری از آتش به پاهایش آویزان است ... و اما آنکه در دوزخ به پاهایش معلّق بود؛ کسی است که بدون اذن همسر خود از خانه بیرون می رفت».

6-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ای علی علیه السلام برای زنان شرکت در نماز جمعه واجب نیست [تا اینکه فرمود] و بدون اجازه ی شوهرش از خانه بیرون نرود و اگر بدون اجازه از خانه بیرون رفت خدا و جبرئیل و میکائیل او را لعنت می کنند.

بخش 2 : و همچون دوران جاهلیت نخستین [در میان مردم] ظاهر نشوید.

1-2- امام باقر علیه السلام - وَ لَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الجَاهِلِيَّةِ الأُولَى یعنی جاهلیت دیگری خواهد بود.

بخش 3 : و نماز را برپا دارید، و زکات را بپردازید و خدا و رسولش را اطاعت کنید.

1-3- امام باقر علیه السلام - زراره بن اعین گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم «آیا بر زن اذان و اقامه [واجب] است»؟ حضرت فرمود: «اگر زن اذان قبیله را میشنود هیچ فصلی از فصول اذان را لازم نیست بگوید و در غیر این صورت بیشتر از شهادتین بر او واجب نمی باشد؛ زیرا خداوند تبارک و تعالی به مردان فرموده است: و نماز را بپا دارید (بقره /43) و به زنان نیز فرموده: أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَآتينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ».

بخش 4 : پلیدی و گناه

1-4- پیامبر صلی الله علیه وآله - ای سلمان رحمه الله آیا می دانی الرّجُسُ چیست؟ سلمان رحمه الله عرض کرد: «خیر». فرمود: «شک است، آنان هرگز درباره ی چیزی که از جانب خدا آمده باشد، شک نمی کنند. ما در ولادتمان و در طینتمان تا حضرت آدم علیه السلام پاک هستیم، از هر بدی پاک و معصوم هستیم».

2-4- امام صادق علیه السلام - الرّجُسُ به معنای شک و تردید است و ما هرگز در پروردگار [حق و دین او] شک نمی ورزیم.

ص: 153

3-4- الباقر علیه السلام - عَن زُرَارَةَ عَن أبي جعفر علیه السلام قَالَ سَمِعتُهُ يَقُولُ: إِنَّا لَا نُوصَفُ وَكَيْفَ يُوصَف قَوْمُ رَفَعَ اللهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ هُوَ الشك. (1)

3-4- امام باقر علیه السلام - زراره گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرماید: «ما هم وصف نشویم و چگونه وصف شوند مردمی که خدا پلیدی را - که همان شک است - از آنها برداشته».

سبب نزول

1- امام علی علیه السلام - از امام علی علیه السلام روایت است: رسول خدا صلی الله علیه وآله خوابید و من، همسرم فاطمه علیها السلام ، دو پسرم حسن و حسین علیهما السلام را خواباند و عبای سفید کوتاهی را بر روی ما انداخت. پس خداوند در شأن ما این آیه را نازل کرد: إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا و جبرئیل علیه السلام فرمود: «ای محمد صلی الله علیه وآله! من یکی از شما (اهل بیت) هستم. پس ششمی ما (اهل بیت)، جبرئیل بود».

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - از ام سلمه همسر پیامبر صلی الله علیه وآله روایت شده است که گفت: آیه ی إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا در خانه ی من نازل شد و من کنار در نشسته بودم و عرض کردم: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! آیا من یکی از اهل بیت نیستم»؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله پاسخ داد: «تو در مسیر خیر و نیکی هستی و تو یکی از همسران رسول خدا صلی الله علیه وآله می باشی». در خانه، رسول خدا صلی الله علیه وآله، علی فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام حضور داشتند. پس رسول خدا صلی الله علیه وآله عبایی را بر روی آنان انداخت و فرمود: «خدایا! اینان، اهل بیت من هستند، پس پلیدی و گناه را از آنان بزدای و آنان را پاک و مطهر ساز».

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - این آیه فقط درباره ی من و برادرم علی بن ابی طالب و دخترم فاطمه و دو فرزندم حسن و حسین علیهم السلام و نه نفر از فرزندان حسین علیه السلام نازل شده است.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا این آیه ی شریفه مخصوص خاندان و عترتم و من و برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام می باشد».

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - فضل بن شاذان گوید: جبرئیل با جامی از بهشت بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شد که پر از میوه بود و آن را نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله گذاشت: آن ظرف تسبیح گفته و در دستان آن حضرت تکبیر و تهلیل گفت. آن حضرت جام را به امیرالمؤمنین علیه السلام داد و جام در دست علی علیه السلام تسبیح و تکبیر و تهلیل گفت. سپس آن ظرف چنین گفت من مأمورم که به جز در دست نبی یا وصی سخن نگویم سپس درحالی به آسمان بالا رفت که همگی صدای وی را شنیدند که می گفت: إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا.

ص: 155

6- الرسول صلی الله علیه وآله - عن أبي عبد الله علیه السلام قال : قال صلی الله علیه وآله عَلَى علیه السلام سَيِّدُ الْمُؤْمِنِينَ وَ قَالَ عَلَى علیه السلام عَمُودُ الدِّين وَ قَالَ هَذَا هُوَ الَّذِي يَضْرِبُ النَّاسَ بِالسَّيْفِ عَلَى الْحَقِّ بَعْدِي وَ قَالَ الْحَقُّ مَعَ عَلِيٌّ أَيْنَمَا مَالَ وَ قَالَ إِنِّي تَارِكَ فِيكُمْ أَمْرَيْنِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا كِتَابَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَهْلَ بَيْتِي عِتْرَتِي أَيُّهَا النَّاسَ اسْمَعُوا وَقَدْ بَلَّغْتُ إِنَّكُمْ سَتَرِدُونَ عَلَى الْحَوْضَ فَأَسْأَلُكُمْ عَمَّا فَعَلْتُمْ فِي الثَّقَلَيْنِ وَالثَّقَلَانِ كِتَابُ اللَّهِ جَلَّ ذِكْرُهُ وَأَهْلُ بَيْتِى فَلَا تَسْقُوهُمْ فَتَهْلِكُوا وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْكُمْ فَوَقَعَتِ الْحُجَّةُ بِقَوْل النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَ بِالْكِتَابِ الَّذِي يَقْرَأَهُ النَّاسُ فَلَمْ يَزَلْ يُلْقِي فَضْلَ أَهْلِ بَيْتِهِ بِالْكَلَامِ وَ يُبَيِّنُ لَهُمْ بِالْقُرْآنِ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً. (1)

7- أمير المؤمنين علیه السلام - يَا ابْنَ عَبَّاسِ رحمه الله أَنَا أَولَى النَّاسِ بِالنَّاسِ بَعْدَه ... تَرَاهُمْ نُهُوا عَنِّى فَأَطَاعُوهُ وَ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ وَ غَدًا بِرُوحِ أَبِي الْقَاسِمِ صلی الله علیه وآله إِلَى الْجَنَّةِ لَقَدْ قُرِنْتُ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله حَيْثُ يَقُولُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً. (2)

8- الرسول صلی الله علیه وآله - يَا عَلَى علیه السلام هَذِهِ الْآيَةُ نَزَلَتْ فِيكَ وَ فِي سِبْطَيَّ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِكَ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ كَمِ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام بَعْدَكَ قَالَ أَنْتَ يَا عَلَى علیه السلام ثُمَّ ابْنَاكَ الْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُوَ بَعْدَ الْحُسَيْن عَلِيُّ ابْنُهُ وَ بَعْدَ عَلِيٌّ مُحَمَّدُ ابْنُهُ وَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ جَعْفَرُ ابْنُهُ وَ بَعْدَ جَعْفَرٍ مُوسَى ابْنُهُ وَ بَعْدَ مُوسَى عَلِيُّ ابْنُهُ وَ بَعْدَ عَلِيٌّ مُحَمَّدُ ابْنُهُ وَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ عَلِيُّ ابْنُهُ وَ بَعْدَ عَلِيَّ الْحَسَنُ ابْنُهُ وَ بَعْدَ الْحَسَنِ ابْنُهُ الْحُجَّةُ مِنْ وَلْدِ الْحَسَن علیهم السلام هَكَذَا وَجَدْتُ أَسَامِيَهُمْ مَكْتُوبَةً عَلَى سَاقِ الْعَرْشِ فَسَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام بَعْدَكَ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ وَأَعْدَاؤُهُمْ مَلْعُونُونَ. (3)

9 - الصادق علیه السلام - عَن مُحَمَّدِ بن عَلِيٌّ الحَلَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ ... إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ - لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً يَعْنِي الْأَئِمَّةَ علیهم السلام وَ وَلَايَتَهُمْ مَنْ دَخَلَ فِيهَا دَخَلَ فِي بَيْتِ النبي صلی الله علیه وآله. (4)

ص: 156

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - از امام صادق علیه السلام روایت است: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: علی علیه السلام سرور مؤمنین است و فرمود: «علی علیه السلام ستون دین است». و فرمود: «این همان کسی است که [پس از من] به خاطر حق با مردم می جنگد». و فرمود: «حق با علی علیه السلام است، با هر رویه ای که در پیش گیرد». و فرمود: «من در میان شما دو امر را به جای می گذارم که اگر از این دو بهره گیرید، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خداوند عزوجل و اهل بیتم. ای مردم! گوش فرا دهید که به گوش شما رساندم و تبلیغ کردم. شما در کنار حوض بر من وارد می شوید، در آنجا از اعمالتان در قبال ثقلین خواهم پرسید. ثقلین کتاب خداوند عزوجل و اهل بیت من است. پس از آن ها پیشی نگیرید که هلاک می شوید و به آنان نیاموزید چرا که آنان عالم تر از شما هستند». با کلام پیامبر صلی الله علیه وآله و کتابی که مردم آن را می خوانند. حجت بر آنان تمام شد (جای عذر و بهانه ای باقی نماند). رسول اکرم صلی الله علیه وآله پیوسته فضل اهل بیتش را که سلام و درود خدا بر آنان باد، بیان نموده و با قرآن برای آنان روشن می کرد إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلِ البَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا.

7- امام علی علیه السلام - ای ابن عبّاس! من بعد از وی (رسول خدا صلی الله علیه وآله) از خود مردم به خودشان سزاوارترم! .... آیا فکر می کنی که آنان از من بازداشته شدند و آنان از رسول خدا صلی الله علیه وآله اطاعت کردند؟! قسم به خدایی که دانه را شکافت و انسان ها را آفرید و روح پیامبر صلی الله علیه وآله را وارد بهشت کرده من در این آیه با رسول خدا صلی الله علیه وآله قرین شدم که می فرماید: إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أهل البَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا.

8- پیامبر صلی الله علیه وآله - ای علی علیه السلام! این آیه در شأن تو و دو فرزندت (حسن و حسین علیهم السلام) و امامانی که از نسل تو هستند، نازل شده است. علی علیه السلام می فرماید: عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! چند از شما می آیند»؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله پاسخ داد: اوّل آن ها، تو هستی، سپس دو پسرت: حسن و حسین علیهما السلام و پس از حسین، پسرش علی و پس از علی، پسرش محمّد و پس از محمد، پسرش جعفر و پس از جعفر، پسرش موسی و پس از موسی، پسرش علی و پس از علی، پسرش محمد پس از محمد، پسرش علی و پس از علی، پسرش حسن علیهم السلام و پس از حسن علیه السلام، پسرش حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف است که همگی از نسل حسین علیه السلام هستند. نام های آنان را بر روی ساق عرش دیدم که این گونه نوشته شده بود؛ از خداوند پرسیدم که اینها چه کسانی هستند؟ خداوند پاسخ داد: «ای محمد صلی الله علیه وآله ! اینان امامان پس از تو هستند که پاک و معصوم می باشند و دشمنان آنان، ملعون

هستند».

9- امام صادق علیه السلام - حلبی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که پیرامون تفسیر آیه ی إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْل البَيْتِ َويُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا فرمود: «منظور ، ائمه علیهم السلام و ولایت آنان می باشد و هرکس وارد ولایت شود، در بیت پیامبر صلی الله علیه وآله وارد شده است».

ص: 157

10 - الحسن علیه السلام - فَأَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلَى علیه السلام وَ أَنَا ابْنُ الْبَشِيرِ النَّذِيرِ الدَّاعِي إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَالسِّرَاجِ الْمُنير أَنَا مِنْ أَهْلِ الْبَيْتِ الَّذِي كَانَ نَزَلَ فِيهِ جَبْرَئِيلُ وَيَصْعَدُ وَ أَنَا مِنْ أَهْلِ الْبَيْتِ الَّذِينَ أَذْهَب اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهَّرَهُمْ تَطْهِيرًا. (1)

11 - أمير المؤمنين علیه السلام - قَالَ عَلِى بن أبى طالب علیه السلام إنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فَضَّلَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَكَيْفَ لَا يَكُونُ كَذَلِكَ وَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فِى كِتَابِهِ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً فَقَدْ طَهَّرَنَا اللَّهُ مِنَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ ما بَطَنَ فَنَحْنُ عَلَى مِنْهَاج الْحَقِّ . (2)

12 - السجاد علیه السلام - عَنْ سَهْل بن سَعْد: وَ جَاءَ شَيْخُ فَدَنَا مِنْ نِسَاءِ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَعِيَالِهِ وَ هُمْ أَقِيمُوا عَلَى دَرَج بَابِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى قَتَلَكُمْ وَأَهْلَكَكُمْ وَأَرَاحَ الْبَلَادَ مِنْ رِجَالِكُمْ وَ أَمْكَنَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مِنْكُمْ فَقَالَ لَهُ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام يَا شَيْخُ هَلْ قَرَأْتَ الْقُرْآنَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَهَلْ عَرَفْتَ هَذِهِ الْآيَة ... إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً قَالَ الشَّيْخُ قَدْ قَرَأْتُ ذَلِكَ قَالَ عَلَى علیه السلام فَنَحْنُ أَهْلُ الْبَيْتِ الَّذِينَ خُصِّصْنَا بِآيَة الطَّهَارَةِ يَا شَيْخُ قَالَ فَبَقِيَ الشَّيْخُ سَاكِنَا نَادِمَا عَلَى مَا تَكَلَّمَ بِهِ وَقَالَ بِاللَّهِ إِنَّكُمْ هُمْ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام تَاللَّهِ إِنَّا لَنَحْنُ هُمْ مِنْ غَيْرِ شَكٍّ وَ حَقٌّ جَدِّنَا رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله إِنَّا لَنَحْنُ هُمْ فَبَكَى الشَّيْخُ وَ رَمَى عِمَامَتَهُ وَ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّى أَبْراً إِلَيْكَ مِنْ عَدُوٌّ آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام مِنْ جِنَّ وَ إِنْسِ ثُمَّ قَالَ هَلْ لِي مِنْ تَوْبَةِ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ إِنْ تُبْتَ تَابَ اللَّهُ عَلَيْكَ وَ أَنْتَ مَعَنَا فَقَالَ أَنَا تَائِبُ فَبَلَغَ يَزِيدَ بْنَ مُعَاوِيَةَ حَدِيثُ الشَّيْخ فَأَمَرَ بِهِ فَقُتِل. (3)

10- امام حسن علیه السلام - من، حسن بن علی و پسر کسی هستم که بشارت دهنده و اندرز دهنده بود و با اذن خداوند، مردم را به سوی خداوند فرا می خواند و چراغ روشنی بخش بود. من از اهل بیتی هستم که جبرئیل از آسمان در میان آنان نازل می شد و به سوی آن صعود می کرد و من از اهل بیتی هستم که خداوند، پلیدی و گناه را از آنان زدود و آنان را مطهر ساخت.

11- امام علی علیه السلام - خداوند عزوجل، ما اهل بیت را بر دیگران برتری داده است و چگونه اینطور نباشد در حالی که خداوند عزوجل در کتاب خود می فرماید: إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْل البَيْتِ َويُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا بنابراین خداوند گناهان ظاهری و باطنی را از ما زدوده است. و ما در مسیر حق می باشیم.

12- امام سجاد علیه السلام - سهل بن سعد گوید: پیرمردی نزد زنان و خانواده ی امام حسین علیه السلام که بر در مسجد ایستاده بودند آمد و گفت: «ستایش مخصوص خدایی است که شما را کشت و هلاک کرد و شهرها را از دست مردان شما راحت و یزید را بر شما مسلّط کرد». امام سجاد علیه السلام فرمود: «ای پیرمرد آیا قرآن خوانده ای»؟ گفت: «آری» فرمود: «این آیه را میدانی که خدا می فرماید: إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْل البَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا» گفت: «آری، من این آیه را خوانده ام» فرمود: «ای پیرمرد! ما همان اهل بیتی هستیم که خدا این آیه ی تطهیر را به ما اختصاص داده است». آن پیرمرد همچنان ساکت و از گفته ی خود نادم شد و گفت: «به خدا قسم که شما همان افراد می باشید» ؟ امام سجاد علیه السلام فرمود: «به خدا قسم که ما بدون شک همان اشخاص هستیم به حق جدم رسول خدا صلی الله علیه وآله ما همان افراد می باشیم». آن پیرمرد پس از اینکه گریان شد؛ عمامه ی خود را از سر افکند و دست های خود را به طرف آسمان بلند کرد و گفت: «بار خدایا! من از جن و انسی که دشمن آل محمّد علیهم السلام باشند بیزارم». سپس به امام سجاد علیه السلام گفت: «آیا توبه ی من قبول است»؟ فرمود: «آری، اگر توبه کنی خدا می پذیرد و با ما خواهی بود». پیرمرد گفت: «توبه کردم»، وقتی این موضوع به گوش یزید رسید دستور داد آن پیرمرد را کشتند.

كساء

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - رسول خدا صلی الله علیه وآله در خانه ی ام سلمه بود که حریره ای آورده شد و رسول خدا صلی الله علیه وآله علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام را فرا خواند و آنها از آن خوردند، سپس پوشش خیبری را بر آن ها انداخت و فرمود: إِنَّمَا يُرِ و فرمود: إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْل البَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا ام سلمه عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! آیا من، یکی از شما (اهل بیت) هستم؟ حضرت پاسخ داد: «تو در مسیر خیر و نیکی هستی».

ص: 159

اهل بیت در خانه ی فاطمه علیها السلام

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - رسول خدا صلی الله علیه وآله هرگاه برای نماز صبح می رفت به در خانه ی فاطمه علیها السلام می آمد می فرمود: «سلام بر شما اهل بیت و رحمت خدا و برکات او نصیب شما باد، بشتابید به سوی نماز! خداوند شما را مورد رحمت خود قرار دهد! إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ البَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - جابر بن عبدالله انصاری گوید: «هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله فاطمه زهرا علیها السلام را حضرت علی علیه السلام درآورد گروهی از قریش نزد پیغمبر خدا آمدند و گفتند: «تو فاطمه علیها السلام را با مهریه ی اندکی به همسری علی علیه السلام درآوردی»! آن حضرت فرمود: «من فاطمه علیها السلام را به نکاح علی علیه السلام در نیاوردم، بلکه آن شبی که مرا به معراج بردند سدرة المنتهی ازدواج فاطمه علیها السلام را انجام داد و به سدرة المنتهی فرمود: «آنچه در و گوهر و مرجان داری برای فاطمه زهرا علیها السلام نثار کن»، آنگاه حوریان بهشتی سبقت گرفتند و آنها را جمع نمودند و فخریه کردند و گفتند: «این ها از نثارهای فاطمه زهرا علیها السلام است». هنگامی که شب عروسی فاطمه زهرا علیها السلام فرا رسید پیامبر صلی الله علیه وآله اسب خود به نام «شهباء» را آورد و قطیفه ای روی آن افکند و به فاطمه علیها السلام فرمود که سوار شو. آن گاه به سلمان رحمه الله دستور داد تا مهار آن را بکشد و خود آن حضرت آن استر را می راند، در بین راه بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله صدایی شنید، ناگاه دید جبرئیل و میکائیل هر کدام با هفتادهزار ملک آمده اند، پیامبر خدا صلی الله علیه وآله به ایشان فرمود: «برای چه به زمین آمده اید»؟ گفتند: «ما آمده ایم فاطمه زهرا علیها السلام را تا خانه ی علی علیه السلام بدرقه کنیم پس جبرئیل تکبیر گفت و ملائکه تکبیر گفتند و رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز تکبیر گفت) و از آن تاریخ، گفتن تکبیر در عروسی ها رایج گردید...

معنى إصطفاء و عترت

1- امام رضا علیه السلام - ریان بن صلت گوید: وقتی امام رضا علیه السلام در مجلس مأمون که در آن گروهی از علمای عراق و خراسان گرد هم آمده بودند، حضور یافت، مأمون گفت: «مرا از معنی این آیه: سپس این کتاب (آسمانی) را به گروهی از بندگان برگزیده ی خود به میراث دادیم [اما] از میان آن ها عده ای بر خود ستم کردند، و عده ای میانه رو بودند، و گروهی به اذن خدا در نیکی ها [ از همه] پیشی گرفتند، و این، همان فضیلت بزرگ است! . (فاطر / 32) خبر دهید»! علماء گفتند: «منظور خداوند همه ی امت است». مأمون گفت: «ای ابا الحسن علیه السلام تو چه می گویی»؟ امام رضا علیه السلام فرمود: «آن گونه که آنان گفتند نمی گویم بلکه منظور خداوند تبارک و تعالی از این [برگزیدگان] عترت پاک [رسول خدا صلی الله علیه وآله] است». مأمون گفت: «چگونه منظور خداوند عترت است، نه بقیه ی امّت»؟ امام رضا علیه السلام فرمود: «اگر خداوند همه ی امت را قصد کرده بود به خاطر سخن خداوند عزوجل [اما] از میان آنها عده ای بر خود ستم کردند، و عده ای میانه رو بودند، و گروهی به اذن خدا در نیکی ها [ از همه] پیشی گرفتند، و این، همان فضیلت بزرگ است! . (فاطر /32) همه ی امّت باید در بهشت باشند. سپس همه آنان را اهل بهشت

ص: 161

مِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ الله ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ ثُمَّ جَمَعَهُمْ كُلَّهُمْ فِي الْجَنَّةِ فَقَالَ جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ الْآيَةَ فَصَارَتِ الْورَاثَةُ لِلْعِشْرَةَ الطَّاهِرَةَ لَا لِغَيْرِهِمْ فَقَالَ الْمَأْمُونُ مَنِ الْعِتْرَةُ الطَّاهِرَةُ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام الَّذِينَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ جَلَّ وَ عَزَّ إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِنِّي مُخَلَّفُ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْنِي أَلَا وَإِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرقَا حَتَّى يَردَا عَلَى الْحَوْضَ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونَى فِيهِمَا أَيُّهَا النَّاسُ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْكُم ... قَالَتِ الْعَلَمَاءُ فَأَخْبِرْنَا هَلْ فَسَّرَ اللَّهُ تَعَالَى الِاصْطِفَاءَ فِي الْكِتَابِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام فَسَّرَ الاصْطِفَاءَ فِى الظَّاهِرِ سِوَى الْبَاطِن فِي اثْنَيْ عَشَرَ مَوْطِناً وَ مَوْضِعاً فَأَوَّلُ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ أَنْذِرِ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ ... و هذه منزلة رفيعة وَ هَذِهِ مَنْزِلَةٌ رَفِيعَةٌ وَفَضْلُ عَظِيمٌ وَ شَرَفْ عَالَ حِينَ عَلَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِذَلِكَ الْآلَ فَذَكَرَهُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَهَذِهِ وَاحِدَةُ وَالْآيَةُ الثَّانِيَةُ فِي الاصْطِفَاءِ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً وَ هَذَا الْفَضْلُ الَّذِي لَا يَجْحَدُهُ أَحَدٌ مُعَانِدُ أَصْلًا لِأَنَّهُ فَضْلُ بَعْدَ طَهَارَة تُنتَظَر. (1)

2- الرّضا علیه السلام - الرَّيَّانُ بنُ الصَلْت عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ الْمَأْمُونُ وَ مَن الْعِتْرَةُ الطَّاهِرَةُ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام الَّذِينَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِنِّي مُخَلَّفُ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي وَإِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَى الْحَوْضَ انْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونَى فِيهِمَا أَيُّهَا النَّاسُ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْكُمْ إِلَى أَنْ قَالَ فَصَارَتْ ورَاثَةُ الْكِتَابِ لِلْمُهْتَدِينَ دُونَ الْفَاسِقِينَ. (2)

قرار داده و او عزوجل فرموده: [پاداش آنان] باغ های بهشتی است که در آن وارد می شوند در حالی که با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته اند و لباسشان در آنجا حریر است. (فاطر/33) پس وراثت مخصوص عترت پاک است نه دیگران». آن گاه امام رضا علیه السلام فرمود: «آنان همان کسانی هستند که خداوند در قرآن توصیفشان کرده و فرموده: إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تطهيراً. و آنان همان کسانی هستند که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «به درستی که من دو چیز گرانبها؛ کتاب خدا و عترتم - اهل بیتم - را میان شما به جای می گذارم. هیچ گاه از یکدیگر جدا نشوند تا اینکه در حوض [کوثر] بر من وارد شوند ببینید که پس از من با آن دو چطور برخورد می کنید. ای مردم! به آنان چیزی یاد ندهید، زیرا آنان از شما داناترند» ... علما گفتند: «آیا خداوند متعال مسأله «اصطفاء (برگزیدن و انتخاب) را در قرآن تفسیر کرده است»؟ فرمود: «اصطفاء» جز در موارد باطن و تأویل - در ظاهر قرآن در دوازده آیه تفسیر نموده است: نخستین آیه این فرمایش الهی است: و خویشاوندان نزدیکت را انذار کن! (شعراء /214) ... و این مقامی است رفیع، و فضلی است عظیم، و شرافتی است والا و بلند مرتبه؛ آن گاه که خداوند عزیز و جلیل با این کلمه آن را مورد نظر قرار داد. و آیه دوم در [تفسیر] اصطفاء و برگزیدن؛ این کلام الهی است: إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً و اين فضیلتی است که جز فرد معاند هیچ کس آن را انکار نمی کند، زیرا فضیلتی است روشن».

2- امام رضا علیه السلام - ریان بن صلت از امام رضا علیه السلام روایت می کند که مامون از امام رضا علیه السلام در مورد عترت طاهرین پرسید. امام رضا علیه السلام فرمود: «آن ها کسانی هستند که خداوند ایشان را در قرآن اینگونه توصیف نمود: إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً آنان کسانی هستند که رسول خدا صلی الله علیه وآله در شأن آنها فرمود: «من در بین شما دو چیز گرانبها می گذارم کتاب خدا و عترت اهل بیت و این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا اینکه در کنار حوض بر من وارد شوند. ببینید که پس از من با آن دو چگونه برخورد می کنید. ای مردم! به آن ها چیزی یاد ندهید، زیرا آنان از شما داناترند تا اینکه آن حضرت فرمود: «میراث کتاب الهی مخصوص هدایت شوندگان است نه برای فاسقان».

کسانی به آنان اجازهی دعوت به او را داده است.

1- امام صادق علیه السلام - ابوعمروز بیری گوید: از ابی عبدالله علیه السلام حدیثی طولانی است که حضرت در آن می فرماید: ... سپس کسانی را که کسانی را که پس از او و پس از پیامبرش به آنان اجازه ی دعوت به او را داده است، ذکر کرده و فرمود: باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی، و امر به معروف و نهی از منکر کنند! و آنها همان رستگارانند. (آل (عمران /104) سپس مشخصات این امّت را بازگو کرد و اینکه از چه کسانی هستند. و اینکه این امت از فرزندان ابراهیم علیه السلام و نسل اسماعیل علیه السلام یعنی از ساکنان حرمند و هیچ گاه کسی را غیر از خدا پرستش نکردند و دعوت یعنی دعوت ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام که از اهل

ص: 163

قط الَّذِينَ وَجَبَتْ لَهُمُ الدَّعْوَةُ دَعْوَةُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَإِسْمَاعِيلَ علیه السلام مِنْ أَهْلِ الْمَسْجِدِ الَّذِينَ أَخْبَرَ عَنْهُمْ فِي كِتَابِهِ أَنَّهُ أَذْهَبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِيراً. (1)

2 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي بَصِير قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ آلُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله قَالَ ذُرِّيَّتُهُ فَقُلْتُ مَنْ أَهْلُ بَيْتِهِ قَالَ الْأَئِمَّةَ الْأَوْصِيَا، فَقُلْتُ مَنْ عِتْرَتُهُ قَالَ أَصْحَابُ الْعَبَاءِ فَقُلْتُ مَنْ أُمَّتُهُ قَالَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ صَدَقُوا بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الْمُتَمَسِّكُونَ بِالثَّقَلَيْنِ الَّذِينَ أُمِرُوا بالتَّمَسُّكِ بِهِمَا كِتَابِ اللَّهِ وَ عِتْرَتِهِ أَهْلِ بَيْتِهِ الَّذِينَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهَّرَهُمْ تَطْهِيراً وَ هُمَا الْخَلِيفَتَانِ عَلَى الْأُمَّة. (2)

مسجدند، برای آنان واجب شده است کسانی که در کتابش درباره ی آنان سخن گفت و تصریح کرد که ناپاکی و پلیدی را از آنان دور ساخته و به نیکی آنان را پاک گردانیده است.

2- امام صادق علیه السلام - ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «آل محمد صلی الله علیه وآله چه کسانی هستند»؟ فرمود: «ذریه ی او». گفتم: «اهل بیتش چه کسانی هستند»؟ فرمود: «ائمه علیهم السلام و اوصیاء»، گفتم: «عترتش چه کسانی هستند»؟ گفت: «اصحاب عباء» گفتم: «امّتش چه کسانی هستند»؟ فرمود: «مؤمنانی که آنچه را از طرف خدای عزوجل آورده تأیید و تصدیق نمودند و به ثقلین که خداوند متعال دستور تمسک به آنها را داده که آن دو کتاب خدا و عترت است. همان اهل بیتش که خدا پلیدی را از آن ها برده و به خوبی پاکشان کرده و آن دو خلیفه ی پس از رسول خدا بر امت هستند».

سپاس خدایی را که پلیدی را از ما برد

1- امام رضا علیه السلام - سپاس خداوندی را که اهل بیت رسولش را مواریث نبوت عطا فرمود [یعنی رهبری را ویژه ی آنان کرد] و علم و حکمت را نزد ایشان به ودیعت نهاد، و آنان را کانون امامت و رهبری و امارت بر مردم کرد و دوستی ایشان را بر همه واجب ساخت و محل و مقام آنان را بالا و والا قرار داد، و پیامبرش را امر کرد که از امّت مودت و دوستی آنان را بخواهد؛ چنان که فرمود: «بگو من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم [ اهل بیتم]». (شوری/23) و آنچه را که آنها را بدان به دوری از پلیدی وصف کرد، و پاکی و پاکیزگی آنان در کلام خود معرفی کرد که فرمود: إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً.

2- امام کاظم علیه السلام - در روز مباهله هرگونه خواستی نماز بخوان. و چون دو رکعت به جا آوردی هفتاد مرتبه استغفار نما. سپس از جای خویش بر خیز با چشم به محل سجده ات اشاره کن و در حالی که با غسل هستی این دعا را بخوان: حمد و سپاس مخصوص خداوند عالمیان است، ستایش مخصوص خدایی است که خالق آسمان ها و زمین است، حمد و ستایش خداوندی را که هر آنچه در آسمان ها و زمین است مخصوص اوست؛ حمد و سپاس خدایی را که آسمان ها و زمین و نور و ظلمت را آفرید؛ حمد و ستایش خداوندی را که آنچه را نمی شناختم به من معرفی نمود و اگر پروردگار معرفت به این امور را به من نمی داد، نابود می شدم. خداوند فرمود در حالی که حق است: بگو: «من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن

ص: 165

وَ لَكَ الْمَنْ حَيْثُ هَدَيْتَنِي وَأَرْشَدَتَنِي حَتَّى لَمْ يَحْفَ عَلَى الْأَهْلُ وَالْبَيْتِ وَالْقَرَابَةُ فَعَرَقْتِنِي نِسَاءَهُمْ وَأَوْلَادَهُمْ وَ رِجَالَهُمْ. (1)

نزدیکانم [اهل بیتم]». (شوری/23) و خداوند برای من مصداق قرابت را بیان نمود که فرمود: إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً و بعد از آن اهل بیت را برایم مشخص نمود.

در زیارت و دعا

1- امام هادی علیه السلام - در زیارت جامعة خطاب به ائمه علیهم السلام خداوند شما را از لغزشها در امان داشت و شما را از فتنه ها حفظ کرد و از پلیدی نجاتتان داد و شما را پاک و طاهر قرار داد.

قسم

1- امام علی علیه السلام - از امام باقر علیه السلام روایت است که علی علیه السلام در حدیثی با رئیس یهودیان پیرامون مواردی که خداوند، جانشینان پیامبر را با آنها امتحان می کند سخن گفت. ... على علیه السلام فرمود: دریافتم که باید جام غم نوشیده و آه بکشم و صبر پیشه سازم تا آنکه خداوند، گشایشی حاصل کند یا آنچه را که مطلوب من است مقدر سازد تا به بخت خود بیفزایم و با گروهی که حالتشان را توصیف نمودم، همراه شوم و فرمان خدا روی حساب و برنامه ی دقیقی است. (احزاب/38) و ای برادر یهودی! اگر از این اوضاع بیم نداشتم و حق خود (خلافت) را طلب می کردم از کسی که آن را برای خود خواسته بود شایسته تر بودم؛ زیرا آن دسته از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله که درگذشتند آنانی که در حضور تو هستند، می دانند که تعداد من بیشتر، قبیله ی من شریف تر، مردان من شجاع تر و ثابت قدم تر و فرمانبردارتر، و حجت و دلیل من آشکارتر، و فضایل و آثار من در این دین بیشتر بوده است و دلیل آن، سوابق من، نزدیکی و حق وراثت من از رسول خدا صلی الله علیه وآله می باشد. علاوه بر این که من، به خاطر وصیت رسول خدا صلی الله علیه وآله که هیچ کس قادر به انکار آن نیست و به دلیل بیعتی که از پیش بر گردن کسانی بود که با من بیعت کرده بودند، مستحق خلافت بودم. محمد صلی الله علیه وآله درگذشت و ولایت امت در دستان او و در خانه ی او بود و نه دستان و خانه ی آنانی که به آن دست درازی کرده بودند و ولایت، خاص اهل بیت اوست که خداوند پلیدی و گناه را از آنان زدوده و آنان را مطهر ساخته است و آنان پس از پیامبر صلی الله علیه وآله در خصوص ولایت امت، شایسته تر از دیگران در تمام خصایص و ویژگی ها بودند. سپس علی علیه السلام رو به اصحاب خود کرده و فرمود: «آیا این گونه نیست»؟ آنان پاسخ دادند «آری، ای امیرالمؤمنین علیه السلام».

2- امام سجاد علیه السلام - در کتاب احتجاج آمده است: امام سجاد علیه السلام در حدیثی طولانی که به بعضی از شامیان فرمود: «آیا در سوره احزاب برای ما حقی نمی یابید که فقط مخصوص ما باشد و دیگر مسلمانان را شامل نمی شود»؟ جواب دادند: «نه». فرمود: «آیا این آیه ی شریفه را: إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً قرائت نکرده اید!؟ ...».

ص: 167

3- الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى خَلَقَ الْخَلْقَ فَجَعَلَهُمْ قِسْمَيْن فَجَعَلَنِي وَ عَلِيّا علیه السلام فِي خَيْرِهِمَا قِسْماً وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ أَصْحَابُ الْيَمِينِ مَا أَصْحَابُ الْيَمِينِ ثُمَّ جَعَلَ الْقِسْمَيْنِ قَبَائِلَ فَجَعَلَنَا فِ-ي خَيْرِهَا قَبِيلَةً وَ ذَلِكِ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ جَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقَاكُمْ ثُمَّ جَعَلَ القَبَائِلَ بُيُوتاً فَجَعَلَنَا فِي خَيْرهَا بَيْنَا فِي قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى اخْتَارَنِي مِنْ أَهْلِ بَيْنِي وَاخْتَارَ عَلِيًا وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ علیهما السلام وَ اخْتَارَكِ فَأَنَا سَيِّدُ وَلْدِ آدَمَ علیه السلام وَ عَلَى علیه السلام سَيِّدُ الْعَرَبِ وَ أَنْتِ سَيِّدَةُ النِّسَاءِ وَ الْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ علیهما السلام سَيِّدَا شَبَاب أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِكِ الْمَهْدِيُّ يَمْلَأُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ الْأَرْضِ عَدا كَمَا مُلِئَتْ عَنْ قَبْلِهِ جَوْراً. (1)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا فَأَنَا وَ أَهْلُ بَيْنِي مُطَهَّرُونَ مِنَ الذُّنُوب. (2)

5 - الرسول صلى الله عليه وآله وسلم - قَالَ رَسُولُ اللهِ أَنْشَدَكُمْ فِي أَهْلِ بَيْتِى. (3)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ يَزِيدَ بْنِ حَيَّانَ قَالَ: انْطَلَقْتُ أَنَا وَ حُسَيْنُ بْنُ سِيرة [سُبْرَةَ] وَ عُمَرُ بْنُ مُسْلِمٍ إِلَى زيد بْن أَرْقَمَ فَلَمَّا جَلَسْنَا إِلَيْهِ قَالَ لَهُ حُصَيْنُ لَقَدْ لَقِيتَ يَا زَيْدُ خَيْراً كَثِيراً رَأَيْتَ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وآله و سَمِعْتَ حَدِيثَهُ وَ غَزَوْتَ مَعَهُ وَصَلَّيْتَ خَلْفَهُ لَقَدْ لَقِيتَ يَا زَيْدُ خَيْراً كَثِيراً حَدِّثْنَا يَا زَيْدُ بِمَا سَمِعْتَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ يَا ابْنَ أَخِي وَ اللَّهِ لَقَدْ كَبِرَتْ سِنِّى وَقَدِمَ عَهْدِى وَ نَسِيتُ بَعْضَ الَّذِي كُنْتُ أَعِى مِنْ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَمَا حَدَّثْتُكُمْ فَاقْبَلُوهُ وَ مَا لَا فَلَا تُكَلِّفُونِيهِ ثُمَّ قَالَ: قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَوْماً فِينَا خَطِيباً بِمَاءٍ يُدْعَى خُمَا بَيْنَ مَكَّةَ وَالْمَدِينَةِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَأَثْنَى عَلَيْهِ وَ وَعَظَ ثُمَّ ذَكَرَ وَ قَالَ أَمَّا بَعْدُ أَلَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا أَنَا أَ بَشَرُ يُوشِكُ أَنْ يَأْتِيَنِي رَسُولُ رَبِّي فَأَجِيبَ وَإِنِّي تارك فِيكُمْ ثَقَلَيْنِ أَولُهُمَا كِتَابُ اللَّهِ فِيهِ الْهُدَى وَ النُّورُ فَخُذُوا بِكِتَابِ اللَّهِ وَاسْتَمْسِكُوا بِهِ فَحَتْ عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَرَغْبَ فِيهِ ثُمَّ قَالَ وَأَهْلُ بَيْتِي أَذَكِّرُكُمُ اللَّهَ فِي أَهْلِ بَيْتِي أَذَكِّرُكُمُ اللَّهَ فِي أَهْلِ بَيْتِي أَذَكِّرَ كُمُ اللَّهَ فِي أَهْلِ بَيْنِي فَقَالَ لَهُ حُسَيْنُ وَ مَنْ أَهْلُ بَيْتِهِ يَا زَيْدُ أَ لَيْسَ نِسَاؤُهُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ قَالَ نِسَاؤُهُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ وَلَكِنْ أَهْلُ بَيْتِهِ مَنْ حُرِّمَ عَلَيْهِ الصَّدَقَةُ بَعْدَهُ. (4)

ص: 168

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - [ در خطاب به فاطمه علیها السلام: ] خداوند مخلوقات را بر دو قسم آفرید و من و علی را در بین بهترین آنها قرار داد؛ همانگونه که فرمود: و اصحاب یمین و خجستگان، چه اصحاب یمین و خجستگانی ! . (واقعه /27) سپس قسم دوم را قبایل متعدد قرار داد و ما را در بهترین قبیله قرار داد همانگونه که فرمود: شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید [ این ها ملاک امتیاز نیست]، گرامی ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست (حجرات/13) سپس قبایل را به عنوان خانه هایی قرار داد و ما را در بهترین بیوت جای داد و فرمود: إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً. سپس خداوند تعالی مرا از بین اهل بیتم برگزید و علی و حسن و حسین و فاطمه علیهم السلام را برگزید؛ بنابراین من سیّد اولاد آدم علیه السلام هستم و علی علیه السلام سید عرب و تو سیده ی زنان و حسن و حسین علیهما السلام سید جوانان داخل بهشت می باشند و از ذریه ی تو مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود زمین را پر از عدل خواهد نمود بعد از اینکه پر از ظلم شده باشد».

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً اكنون، من و اهل بیتم از لوث معصیت و گناه پاک هستیم.

5 - پیامبر صلی الله علیه وآله - شما را نسبت به اهل بیتم سوگند می دهم.

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - یزیدبن حیان گفت: من با حصین بن سیره و عمربن مسلم به زید بن ارقم رسیدیم. وقتی که نشستیم حصین به او گفت: «ای زید! تو ملاقات های با خیر و برکت زیادی با رسول خدا صلی الله علیه وآله داشته ای و سخنش را شنیده ای، با او به جنگ رفته ای و پشت سر او نماز خوانده ای و قطعاً دیدارهای پر برکتی داشته ای. ای زید! از آنچه از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیده ای با ما سخن بگو». زید گفت: «ای پسر برادرم! به خدا قسم سنّم زیاد شده است و دوره ام گذشته است، بعضی از چیزهایی را که با پیامبر بوده ام از یاد برده ام. بنابراین آنچه می گویم بپذیرید و مرا به زحمت نیندازید. سپس گفت: «روزی رسول خدا صلی الله علیه وآله در کنار آبی بین در کنار آبی بین مکه و مدینه که آن را «خم» می خواندند ایستاد و خطبه خواند. پس از حمد و ثنای خدا و موعظه فرمود: «أما بعد؛ ای مردم! من بشری هستم که ممکن است فرستاده ی پروردگارم مرا ببرد و باید پاسخ دهم. من بین شما دو چیز گرانبها می گذارم؛ اوّل آن دو کتاب خداست که در آن هدایت و نور است، پس آن را بگیرید و به آن چنگ زنید و به آن تشویق و ترغیب کنید. سپس فرمود: و اهل بیتم که خدا به اهل بیت من تذکر داده است [سه بار تکرار فرمود] حصین به او گفت: «ای زید! آیا زنانش از اهل بیت او هستند»؟ گفت: «زنانش از اهل بیت او هستند، ولی اهل بیت او همان کسانی هستند که بعد از او

صدقه بر ایشان حرام شده است».

ص: 169

ولایت (برهان)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - عبدالرحمان بن ابولیلی گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله پرچم را در جنگ خیبر به دست علی بن ابی طالب علیه السلام داد و خداوند به وسیله ی او خیبر را فتح نمود. همچنین رسول خدا صلی الله علیه وآله ، علی علیه السلام را در روز غدیر خم به فراز برد (ایستاند) و به مردم اعلام نمود که او مولای تمام مردان و زنان مؤمن است.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - از عمروبن میمون اودی روایت است که نام علی بن ابی طالب علیه السلام نزد او برده شد و او گفت: «گروهی که به او آسیب و ضرری برسانند، هیزم آتش جهنّم می باشند. من از جمعی از اصحاب محمد صلی الله علیه وآله از جمله حذيفة بن يمان و كعب بن عجره شنیدم که هر کدام از آنان می گفتند: «فضایلی به على علیه السلام عطا شده که به هیچ بشری عطا نشده است؛ چراکه او همسر فاطمه علیها السلام سرور زنان پیشینیان و آیندگان است. چه کسی همسری به مانند فاطمه علیها السلام دیده یا شنیده که مردی از پیشینیان یا آیندگان با مانند او ازدواج نموده است؟ علی علیه السلام پدر حسن و حسین علیهما السلام، سرور جوانان اهل بهشت - چه گذشتگان و چه آیندگان آنها - است. سپس ای مردم! چه کسی، پسرانی مانند دو پسر او دارد؟ همچنین پدر زن علی علیه السلام رسول خدا صلی الله علیه وآله است و او وصی و جانشین رسول خدا صلی الله علیه وآله در میان اهل و همسران رسول خدا صلی الله علیه وآله است. تمام درهای خانه هایی که به مسجدالحرام راه داشت به جز درب خانه ی علی علیه السلام بسته شد. علی علیه السلام، صاحب درب خیبر و اوست که آن را گشود. همچنین او پرچمدار روز خیبر می باشد و او کسی است که رسول خدا صلی الله علیه وآله آن هنگام، آب دهان خود را به چشمان او - که درد می کرد - زد و او پس از آن از درد چشم شکایتی نکرد و بعد از آن روز هیچ گونه گرما یا سرمایی در خود احساس نکرد. علی علیه السلام صاحب روز غدیر خم است و رسول خدا صلی الله علیه وآله نام او را ذکر کرده و امت خود را به ولایت او پایبند ساخته است و آنان را به اهمیت و منزلت او آشنا کرده و فرموده است: «ای مردم! چه کسی شایسته تر از شما به شما است»؟ آن ها پاسخ دادند: «خدا و رسولش». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «پس هر که من مولای اویم، این علی علیه السلام، مولای اوست». همچنین على علیه السلام صاحب كساء است و کسی است که خداوند پلیدی و گناه را از او زدوده و او را مطهر ساخته است. همچنین على علیه السلام صاحب آن اقبال است، هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «خدایا! آن آفریده را که از همه بیشتر دوست می داری نزد من آور تا با من غذا بخورد» پس علی علیه السلام آمد و با رسول خدا صلی الله علیه وآله غذا خورد. همچنین علی علیه السلام صاحب سوره برائت است. هنگامی که جبرئیل آن سوره را بر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل کرد، در حالی که رسول خدا صلی الله علیه وآله ابوبکر را به همراه آن سوره به سوی مشرکین مکه فرستاده بود. پس جبرئیل به رسول خدا صلی الله علیه وآله گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله ! تنها تو یا علی علیه السلام می توانید پیام این سوره را به مشرکان برسانید؛ چراکه علی علیه السلام از تو و تو از او هستی» پس رسول خدا صلی الله علیه وآله در دوره ی حیات و پس

از وفات خود، از علی علیه السلام بود و علی علیه السلام گنجینه ی علم پیامبر صلی الله علیه وآله بود و کسی بود که پیامبر صلی الله علیه وآله مورد او فرمود: «من شهر علم هستم و علی علیه السلام دروازه آن است؛ پس هرکسی که خواهان دانش است باید از دروازه این شهر وارد شود. همچنان که خداوند به آن دستور داده و فرموده است: و از در خانه ها وارد شوید. (بقره /189) همچنین علی علیه السلام کسی است که در جنگ ها ناراحتی و اندوه پیامبر صلی الله علیه وآله را

ص: 171

هُوَ أَوَّلُ مَنْ صَلَّى، فَمَنْ أَعْظَمُ فِرْيَةً عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِهِ صلی الله علیه وآله مِمَّنْ قَاسَ بِهِ أَحَداً أَوْ شَبَّهَ بِهِ بَشَراً. (1)

باب 5: وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً

1-5 - الصادق علیه السلام - قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَ طَه أَنْ طَهَارَةُ أَهْلِ بَيْتِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله مِنَ الرِّجْسَ ثُمَّ قَرَأَ إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً. (2)

2-5- الباقر علیه السلام - عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: لَيْسَ شَيْءٍ أَبْعَدَ مِنْ عُقُول الرِّجَالِ مِنْ تَفْسِير القرآن إِنَّ الْآيَةَ تَنْزِلُ أولُهَا فِي شَيْءٍ وَأَوْسَطَهَا فِي شَيْءٍ وَ آخِرُهَا فِي شَيْءٍ ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً من ميلاد الجاهلية. (3)

قوله تعالى: وَ اذْكُرْنَ ما يُتلى في بُيُوتِكُنَّ مِنْ آيات الله وَ الحِكْمَةِ إِنَّ اللهَ كَانَ لطيفاً خبيراً (34)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - ثُمَّ انْقَطَعَتْ مُخَاطَبَةُ نِسَاءِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله ، وَ خَاطَبَ أَهْلُ بَيْتِ رَسُول الله صلی الله علیه وآله فَقَالَ: إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً ثُمَّ عَطَفَ عَلَى نِسَاءِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله فَقَالَ: وَ اذْكُرْنَ مَا يُتْلَى فِي بُيُوتِكُنَ مِنْ آيَاتِ اللهِ وَ الْحِكْمَةِ إِنَّ اللهَ كانَ لَطِيفاً خَبِيراً ثُمَّ عَطَفَ عَلَى مُحَمَّدٍ فَقَالَ جَلَّ ذِكْرُهُ: إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ إِلَى قَوْلِهِ وَ أَجْراً عَظِيماً. (4)

قوله تعالى: إِنَّ المُسْلِمينَ وَ المُسلِماتِ وَالمُؤمِنين والمؤمنات والقانتين و الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقِينَ وَالصَّادِقَاتِ وَ الصَّابِرِينَ وَالصَّابِراتِ وَ الْخَاشِعِينَ وَ الخاشعاتِ وَالمُتَصَدِّقِينَ وَالمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمينَ وَالصَّائِمَاتِ وَالحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحَافِظاتِ وَ الذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيراً وَ الذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللهُ هُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظيماً (35)

باب 1 : إِنَّ المُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ

ص: 172

می زدود و او، اولین کسی بود که به رسول خدا صلی الله علیه وآله ایمان آورد و او را تصدیق نموده و از او پیروی کرد و او اولین کسی بود که نماز گزارد پس چه بهتانی می تواند بر خداوند و رسول خدا صلی الله علیه وآله از این بزرگ تر باشد که کسی شخصی را با علی علیه السلام مقایسه کند و بشری را به او تشبیه کند».

بخش 5 : و کاملا شما را پاک سازد.

1-5- امام صادق علیه السلام - طه؛ یعنی طهارت اهل بیت علیهم السلام از ناپاکی ها بعد این آیه را تلاوت فرمود: إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً.

2-5- امام باقر علیه السلام - زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: «هیچ چیز مانند تفسیر قرآن از دسترس عقول و اندیشه آدمها دورتر نیست؛ زیرا ابتدای آیه ی قرآن در مورد چیزی و وسط آن در زمینه ی دیگر و آخر آن در مورد چیزی دیگر نازل می شود. سپس فرمود: إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً، از ولادت جاهليت.

آنچه را در خانه های شما از آیات خداوند و حکمت و دانش خوانده می شود یادآور شوید؛ خداوند به اسرار دقیق آگاه و داناست. (34)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - سپس مخاطب قرار دادن زنان پیامبر صلی الله علیه وآله در اینجا قطع شد و خداوند، اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله را مخاطب قرار داد و فرمود: إِنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا سپس آیه: وَاذْكُرْنَ مَا يُتْلَى فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آيَاتِ اللهِ وَالْحِكْمَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ لَطِيفًا خَبِيرًا را بر آیه ی قبل از آیه تطهیر که مربوط به زنان پیامبر صلی الله علیه وآله بود عطف نمود. سپس خداوند آیه: إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِينَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِينَ وَالمُتَصَدَّقَاتِ وَالصَّائِمِينَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللهُ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرًا عَظِيا را بر آیه ی تطهیر که مربوط به آل محمد علیهم السلام است، عطف می کند.

به یقین، مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان با ایمان و زنان با ایمان، مردان مطیع [فرمان خدا] و زنان مطیع [فرمان خدا] مردان راستگو، و زنان راستگو و مردان صابر و شکیبا و زنان صابرو شکیبا، مردان با خشوع و زنان با خشوع، مردان انفاق کننده و زنان انفاق کننده، مردان روزه دار و زنان روزه دار، مردان پاکدامن و زنان پاکدامن و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند و زنانی که [بسیار خدا را] یاد می کنند، خداوند برای همه ی آنان آمرزش و پاداش عظیمی فراهم ساخته است. (35)

بخش 1: به یقین، مردان مسلمان و زنان مسلمان

ص: 173

1-1 - الصادق علیه السلام - إِن الْإِيمَانَ يُشَارِكَ الْإِسْلَامَ وَ لَا يُشَارِكُهُ الْإِسْلَامُ إِنَّ الْإِيمَانَ مَا وَقَرَ فِي الْقُلُوبِ وَ الْإِسْلَامَ مَا عَلَيْهِ الْمَنَاكِحُ وَالْمَوَارِيتْ وَ حَقْنُ الدَّمَاءِ وَالْإِيمَانَ يَشْرَكَ الْإِسْلَامَ وَالْإِسْلَامَ لَا يَشْرَكَ الْإِيمَان. (1)

2-1- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي الصَّبَاحِ الْكِنَانِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَيُّهُمَا أَفْضَلُ الْإِيمَانُ أَو الْإِسْلَامُ فَإِنَّ مَنْ قِبَلَنَا يَقُولُونَ إِنَّ الْإِسْلَامَ أَفْضَلُ مِنَ الْإِيمَانِ فَقَالَ الْإِيمَانُ أَرْفَعُ مِنَ الْإِسْلَامِ قُلْتُ فَأَوْحِدْنِي ذَلِكَ قَالَ مَا تَقُولُ فِيمَنَ أَحْدَثَ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ مُتَعَمِّداً قَالَ قُلْتُ يُضَرَبَ ضَرْباً شَدِيداً قَالَ أَصَبْتَ قَالَ فَمَا تَقُولُ فِيمَنْ أَحْدَثَ فِي الْكَعْبَةِ مُتَعَمِّداً قُلْتُ يُقْتَلُ قَالَ أَصَبْتَ أَلَا تَرَى أنَّ الْكَعْبَةَ أَفْضَلُ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ أَنَّ الْكَعْبَةَ تَشْرَكُ الْمَسْجِدَ وَ الْمَسْجِدُ لَا يَشْرَكَ الْكَعْبَةَ وَ كَذَلِكَ الْإِيمَانُ يَشْرَكَ الْإِسْلَامَ وَ الْإِسْلَامُ لَا يَشْرَكَ الْإِيمَانَ. (2)

3-1- الباقر علیه السلام - عَنْ عَبْدِ الرَّحِيمِ الْقَصِيرِ قَالَ: كَتَبْتُ مَعَ عَبْدِ الْمَلِكِ بْن أَعْيَنَ إِلَى أَبي عَبْدِ الله علیه السلام أَسْأَلُهُ عَن الْإِيمَان مَا هُوَ فَكَتَبَ إِلَيَّ مَعَ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ سَأَلْتَ رَحِمَكَ اللَّهُ عَن الْإِيمَان وَالْإِيمَانُ هُوَ الْإِقْرَارُ باللِّسَانِ وَعَقْدُ فِي الْقَلْب وَ عَمَلُ بِالْأَرْكَانِ وَالْإِيمَانُ بَعْضُهُ مِنْ بَعْضٍ وَ هُوَ دَارُ وَ كَذَلِكَ الْإِسْلَامُ دَارُ وَ الْكُفْرُ دَارُ فَقَدْ يَكُونُ الْعَبْدُ مُسْلِماً قَبْلَ أَنْ يَكُونَ مُؤْمِناً وَلَا يَكُونُ مُؤْمِناً حَتَّى يَكُونَ مُسْلِماً فَالْإِسْلَامُ قَبْلَ الْإِيمَانِ. (3)

4-1- الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ الْبَلْخِيُّ: فَسَّرَ رَسُولُ اللَّهَ صلی الله علیه وآله الْمُسْلِمَ وَ الْمُؤْمِنَ بِقَوْلِهِ الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ يَدِهِ، وَالْمُؤْمِنُ مَنْ آمَنْ جَارُهُ بَوَائِقَهُ، وَ مَا آمَنَ بِي مَنْ بَاتِ شَبْعَانَ وَ جَارُهُ طَاو. (4)

باب 2: وَالذَّاكِرِينَ

1-2 - الصادق علیه السلام - مَنْ بَات عَلَى تَسْبيح فَاطِمَةَ علیها السلام كَانَ مِنَ الذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيراً وَالذَّاكِراتِ. (5)

2-2- الصادق علیه السلام - عَنْ بُرَيْدِ الْعِجْلِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِن الصَّوَاعِقَ لَا تُصِيبُ ذَاكِراً قُلْتُ وَ ما الذَّاكِرُ قَالَ مَنْ قرأَ مِائَةَ آية. (6)

ص: 174

1-1- امام صادق علیه السلام - ایمان آوردن فرد، شامل اسلام آوردن او نیز می شود. اما اسلام آوردن او لزوماً به معنای ایمان آوردنش نیست. ایمان چیزی است که در قلب به وجود می آید. اما اسلام امری است که نکاح و ارث فرد صحت داشته باشد و جانش حفظ شود. ایمان، شامل اسلام نیز می شود، اما اسلام، شامل ایمان نمی شود (مؤمن، مسلمان هست، اما مسلمان لزوماً مؤمن نیست).

2-1- امام صادق علیه السلام - ابوالصبّاح کنانی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «کدام برتر است، ایمان یا اسلام؟ افرادی از طرف ما می گویند اسلام برتر از ایمان است». حضرت فرمود: «ایمان برتر از اسلام است» عرض کردم: «برایم مجسّم فرما». فرمود: «درباره ی کسی که عمداً در مسجد الحرام ادرار کند، چه می گویی»؟ عرض کردم: «باید او را به شدت بزنند». فرمود: «درست گفتی، درباره ی کسی که عمداً در خود کعبه ادرار کند چه می گویی»؟ عرض کردم: «باید او را بکشند» فرمود: «درست گفتی، آیا نمی بینی که کعبه برتر از مسجد است، و کعبه شریک مسجد و مسجد شریک کعبه نیست، همچنین، ایمان شریک اسلام است و اسلام شریک ایمان نیست».

3-1- امام باقر علیه السلام- عبدالرحیم قصیر روایت میکند که من و عبدالملک نامه ای خدمت امام صادق علیه السلام نوشتیم و در آن از معنای ایمان سؤال کردیم. حضرت در جواب ما نوشت: «از ایمان سؤال کردی، خدا رحمتت کند. ایمان اقرار به زبان، دلبستگی و عمل به اندام و جوارح است. اجزای ایمان به هم پیوسته اند و ایمان [چون] خانه در بسته ای است. همچنین اسلام و کفر نیز [مانند] خانه است، گاهی بنده ی خدا مسلمان است، ولی مؤمن نیست، ولی مؤمن نمی شود مگر بعد از مسلمان شدن. بنابراین اسلام قبل از ایمان و شرک اوست».

4-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - رسول خدا صلی الله علیه وآله مؤمن و مسلمان را اینگونه تفسیر نمود که مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبان وی سالم باشند و مؤمن آن کسی است که همسایه اش از زحمات وی در امان باشد. و به من ایمان نیاورده است آنکه سیر بخوابد و همسایه اش گرسنه باشد.

بخش 2 : مردانی که بسیار به یاد خدا هستند.

1-2- امام صادق علیه السلام - هر کس با تسبیح فاطمه علیها السلام شب را سپری کند، از زنان و مردانی خواهد بود که فراوان خدای را یاد می کنند.

2-2- امام صادق علیه السلام - برید عجلی گوید: آن کس که خداوند را همیشه ذکر کند، دچار صاعقه نمی شود. پرسیدم: «مقصودتان از ذاکر و یادکننده ی خدا چیست»؟ فرمود: «آن کس که صد آیه ی قرآن را بخواند».

ص: 175

3-2- الرسول صلی الله علیه وآله - إِذَا أَيْقَظَ الرَّجُلُ أَهْلَهُ مِنَ اللَّيْلِ وَصَلَّيَا كُتِبَا مِنَ الذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيراً وَ الذاكِراتِ. (1)

4-2- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ سَعْدِ بْنِ طَريفِ عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ قَرَأَ عَشْرَ آيَاتِ فِي لَيْلَة لَمْ يُكْتَبْ مِنَ الْغَافِلِينَ وَ مَنْ قَرَأَ خَمْسِينَ آيَةً كُتِبَ مِنَ الذَّاكِرِينَ وَ مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آيَة كُتِبَ مِنَ الْقَانِتِينَ وَ مَنْ قَرَأَ مِائَتَيْ آيَة كُتِبَ مِنَ الْخَاشِعِين. (2)

باب 3 : أَجْراً عَظيماً

3-1 - الصادق علیه السلام - عَطِيَّة بن نجيح بْنِ الْمُطَهَّرَ الرَّازِيِّ وَإِسْحَاق بْن عَمَّارِ الصَّيْرِفِيِّ قَالَا مَعَا إِنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ علیه السلام كَتَبَ إِلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَن رحمه اللَّهَ حِينَ حَمِلَ هُوَ وَ أَهْلُ بَيْتِهِ يُعَنِّيهِ عَمَّا صَارَ إِلَيْهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ إِلَى الْخَلَفِ الصَّالِحِ وَ الدَّرِّيَّةِ الطَّيِّبَة مِنْ وُلْدِ أَخِيهِ وَ ابْن عَمِّهِ أَمَّا بَعْدُ فَلَئِنْ كُنْتَ قَدْ تَفَرَّدْت أَنْتَ وَ أَهْلُ بَيْتِكَ مِمَّنْ حُمِلَ مَعَكَ بِمَا أَصَابَكُمْ فَمَا انْفَرَدْتَ بِالْحُزْنِ وَ الْغَيْظِ وَالْكَابَةِ وَ أَلِيمِ وَجَعِ الْقَلْبِ دُونِي فَلَقَدْ نَالَنِي مِنْ ذَلِكَ مِنَ الْجَزَعِ وَالْقَلَقِ وَحَرِّ الْمُصِيبَة مِثْلُ مَا نَالَكَ وَلَكِنَّ رَجَعْتُ إِلَى مَا أَمَرَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ بِهِ الْمُتَّقِينَ مِنَ الصَّبْرِ وَحُسْن الْعَزَاءِ حِينَ يَقُول ... وَ الصَّابِرِينَ وَالصَّابِراتِ. (3)

قوله تعالى: وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لهمُ الخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مبيناً (36)

1- الرضا علیه السلام - عن عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: كُنَّا مَعَ الرِّضَا علیه السلام بِمَرْوَ فَاجْتَمَعْنَا فِي الْجَامِعِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ فِي بَدْءِ مَقْدَمِنَا فَأَدَارُوا أَمْرَ الْإِمَامَةِ وَذَكَرُوا كَثْرَةَ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِيهَا فَدَخَلْتَ عَلَى سَيِّدِى علیه السلام فَأَعْلَمْتُهُ حَوْضَ النَّاسِ فِيهِ فَتَبَسَّمَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ يَا عَبْدَ الْعَزِيزِ جَهِلَ الْقَوْمُ وَ خُدِعُوا عَنْ آرائهم ... الْإِمَامُ وَاحِدُ دَهْرهِ لَا يُدَانِيهِ أَحَدٌ ... فَأَيْنَ الِاخْتِيَارُ مِنْ هَذَا وَ أَيْنَ الْعُقُولُ عَنْ هَذَا وَ أَيْنَ يُوجَدُ مِثْلُ هَذَا أَ تَظُنُّونَ أَنَّ ذَلِكَ يُوجَدُ فِي غَيْرِ آلِ الرَّسُولِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله كَذَبَتْهُمْ وَاللَّهِ أَنْفُسُهُمْ وَ مَنَتْهُمُ الْأَبَاطِيلَ فَارْتَقَوْا مُرْتَقاً صَعْباً دَحْضاً تَزِلَّ عَنْهُ إِلَى الْحَضِيضِ أَقْدَامُهُمْ رَامُوا إِقَامَةَ الْإِمَامِ

ص: 176

3-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرگاه مردی همسرش را در شب بیدار کند و باهم نماز بخوانند، از جمله ی ذاکرانی که خدا را بسیار یاد می کنند نوشته می شوند.

4-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - کسی که ده آیه در یک شب بخواند، نامش جزء غافلین نوشته نخواهد شد، هرکس که پنجاه آیه بخواند، از ذاکرین خواهد بود. و هرکس که صد آیه بخواند، از قانتین (فرمانبرداران) است و هرکس که دویست آیه بخواند، جزء خاشعین نوشته می شود.

بخش 3 : پاداش عظیمی .

1-3- امام صادق علیه السلام - عطية بن نجيح بن مطهّر رازی و اسحاق بن عمّار گفتند: وقتی عبدالله بن حسن و خانواده اش را به زندان بردند و منصور آنها را گرفت، امام صادق علیه السلام جهت تسلیت از این پیشامد نامه ای برایش نوشت: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ؛ این نامه ای است برای بازمانده ی صالح و اولاد پاک امام حسن علیه السلام از طرف پسر برادر و پسرعمویش جعفر بن محمد. بدان که اگر تو و خانواده ات مبتلا به این گرفتاری شدید، این حزن و اندوه و ناراحتی تنها برای تو نبوده و من نیز به همان اندازه که تو ناراحت و اندوهگین شده ای در جزع و ناراحتی هستم اما من به دستور خداوند توجه می کنم که پرهیزکاران را به صبر و تسلیت یافتن امر فرموده است، چنانچه در این آیه به پیامبر خود صلی الله علیه وآله می فرماید: ... الصَّابِرِينَ وَ الصَّابِراتِ.

هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد هنگامی که خدا و پیامبرش فرمانی صادر کنند، اختیاری [ در برابر فرمان خدا] در کار خود داشته باشد؛ و هرکس خدا و پیامبرش را نافرمانی کند، به گمراهی آشکاری گرفتار شده است! (36)

1- امام رضا علیه السلام - عبدالعزیزبن مسلم گوید: در مرو همراه امام رضا علیه السلام بودیم. در آغاز ورودمان، در روز جمعه در مسجد جامع شهر گرد آمدیم و سخن از امامت و کثرت اختلاف مردم درباره ی به میان آمد. پس بر سرورم امام رضا علیه السلام وارد شده و او را از این امر آگاه کردم. امام علیه السلام لبخندی زد و آنگاه فرمود: «ای عبدالعزیز! مردم را در نادانی و جهل نگاه داشته اند و از دینشان منحرف کرده اند ... امام یگانه ی زمانه خویش است، کسی به منزلت او نمی رسد ... چگونه می توان چنین شخصی را انتخاب کرد و با کدام عقل و اینکه نظیر او در کجا یافت می شود؟! آیا گمان می برید که چنین شخصی را می توانید در غیر خاندان محمد صلی الله علیه وآله پیدا کنید؟ به خدا سوگند که تمام وجودشان آن ها را تکذیب می کند و اباطیل، آنها را دچار آرزوهای دست نیافتنی کرده است، از این رو قصد کرده اند که از دیواری صاف و لغزنده بالا روند. دیواری که آنان را به ذلّت فرو می کشاند. در انتخاب امام بر عقل ناقص و تهی خود تکیه کرده اند و با آرای گمراه خود در پی دستیابی به وی بودند، لیکن چیزی جز دورتر شدن از امام نصیبشان نشد. خدا

ص: 177

بعُقُول حَائِرَة بَائِرَة نَاقِصَة وَآرَاءِ مُضِلَّة فَلَمْ يَزْدَادُوا مِنْهُ إِنَّا بُعْداً قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ وَلَقَدْ رَامُوا صَعْباً وَقَالُوا إفكاً وَصَلُّوا ضَلَالًا بَعِيداً وَ وَقَعُوا فِي الْحَيْرَة إِذْ تَرَكُوا الْإِمَامَ عَنْ بَصِيرَةً وَ زَيَّنَ هُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَاهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ كَانُوا مُسْتَبْصِرِينَ رَغِبُوا عَنِ اخْتِيَارِ اللَّهِ وَاخْتِيَارَ رَسُول اللَّهِ وَأَهْلِ بَيْتِهِ إِلَى اخْتِيَارِهِمْ وَ الْقُرْآنُ يُنَادِيهِمْ وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتارُ ما كانَ هُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحانَ اللَّهَ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ هَمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ .... (1)

2- الباقر علیه السلام - في رواية أبي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ وَمَا كَانَ يُؤْمِنِ وَ لَا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ هُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله خَطَبَ عَلَى زَيْدِ بْنِ حَارِثَةَ زَيْنَبَ بِنْتَ جَحْش الْأَسَدِيَّةَ مِنْ بَنِي أَسَدِ بْنِ خُزَيْمَةَ وَ هِيَ بِنْتُ عَمَّة النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم حَتَّى أَوَامِرَ نَفْسِي فَأَنْظُرَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما كانَ يُؤْمِنِ وَ لَا مُؤْمِنَةٍ الْآيَةَ فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَمْرِى بِيَدِكَ فَزَوَّجَهَا إِيَّاهُ فَمَكَثَتْ عِنْدَ زَيْدٍ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّهُمَا تَشَاجَرَا فِي شَيْءٍ إِلَى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَنَظَرَ إِلَيْهَا النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم فَأَعْجَبَتْهُ فَقَالَ زَيْدُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم تَأْذَنْ لِي فِي طَلَاقِهَا فَإِنَّ فِيهَا كِبْراً وَ إِنَّهَا لَتُؤْذِينِي بِلِسَانِهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله اتَّقِ اللَّهَ وَأَمْسِكَ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَ أَحْسِنُ إِلَيْهَا ثُمَّ إِنَّ زَيْداً طَلَّقَهَا وَانْقَضَتْ عِدَّتُهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ نِكَاحَهَا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَلَا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَراً زَوَّجُناكَها. (2)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ: مَنْ لَمْ يَرْضَ بِقَضَائِي وَ لَمْ يُؤْمِنْ بِقَدَرِي فَلْيَلْتَمِسُ إِلَها غَيْري. (3)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - فِى كُل قَضَاءِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ خِيَرَةُ لِلْمُؤْمِن. (4)

5- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ قَالَ: ضَحِكَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم ذَاتَ يَوْمٍ حَتَّى بَدَتْ نَوَاجِذْهُ ثُمَ قَالَ أَ لَا تَسْأَلُونَى مِمَّ ضَحِكْتُ قَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ عَجِبْتُ لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنَّهُ لَيْسَ مِنْ قَضَاءِ يَقْضِيهِ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ إِلَّا كَانَ خَيْراً لَهُ فِى عَاقِبَة أَمْرِهِ. (5)

ص: 178

آنها را بکشد که دروغ گفته و افترا بستند و از راه حق و صراط مستقیم منحرف شدند و دچار حیرت و سرگردانی گشتند و آنگاه که آگاهانه امام را رها کردند و شیطان اعمالشان را برای آنان آراسته بود، از این رو آنان را از راه [خدا] بازداشت در حالی که بینا بودند. (عنکبوت /38) شیطان، اعمال آنها را برایشان آراست و از گام نهادن در راه درست باز داشت. آنها آگاهانه از کسی که و رسولش برگزیده بودند، روی برتافتند تا اینکه مخاطب قرآن واقع شدند که: پروردگار تو هرچه بخواهد می آفریند، و هرچه بخواهد برمی گزیند آنان [ در برابر او] اختیاری ندارند. خداوند منزه است، و از همتایانی که برای او قائل می شوند برتر است! (قصص /68) و ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ.

2- امام باقر علیه السلام - در روایت ابوالجارود آمده است: امام باقر علیه السلام پیرامون تفسیر آیه ی وَ مَا كَانَ يُؤْمِنِ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ فرمود: «ماجرا از این قرار بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله از زینب بنت جحش آسَدیه که از قبیله ی بنی اسد بن خزیمه و دختر عمه اش بود، برای زید بن حارثه خواستگاری کرد. زینب گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! باید فکر کنم و تصمیم بگیرم». در این هنگام بود که خداوند آیه: وَ مَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِينًا را نازل فرمود: بنابراین زینب گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! اختیار من دست شماست» و رسول خدا صلی الله علیه وآله زینب را به ازدواج زید در آورد. زینب در مدت زمانی که خداوند اراده فرموده بود، با زید زندگی می کرد، سپس آن دو بر سر چیزی با یکدیگر مشاجره نموده و برای حل مشکل نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله رفتند. رسول خدا صلی الله علیه وآله نگاهی به زینب انداخت و از او خوشش آمد. زید عرض کرد: «به من اجازه دهید تا او را طلاق دهم؛ چراکه او خودخواه است و با زخم زبان های خود مرا آزار می دهد». رسول خدا صلی الله علیه وآله پاسخ داد: تقوای خدا را پیشه کن و همسر خود را نگاه دار و به او نیکی کن» سپس زید زینب را طلاق داد و عده ی زینب به سر آمد و خداوند دستور نکاح زینب با رسول خدا صلی الله علیه وآله را نازل کرده و فرمود: هنگامی که زید نیازش را از آن زن به سرآورد [و از او جدا شد]، ما او را به همسری تو درآوردیم. (احزاب/37)

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - خدای عزوجل فرمود: «کسی که به قضاء من راضی نباشد و به قدر من ایمان نیاورد خدایی را غیر از من طلب کند».

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - برای مؤمن در هر کدام از قضاهای خداوند خیری است.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوار خود نقل می کند که فرمود: «روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله خندید، به طوری که دندان های مبارکش نمایان شد. بعد فرمود: «آیا علت خنده ی مرا نمی پرسید»؟ عرض کردند: «چرا، ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! فرمود: «خوشحالم از اینکه هرگونه قضایی که خداوند برای فرد مسلمان داشته باشد، در نهایت خیر و سعادت او در آن است».

ص: 179

6- أمير المؤمنين علیه السلام - عَنِ الْأَصْبَعِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لِرَجُل إِنْ كُنْتَ لَا تُطِيعُ خَالِقَكَ فَلَا تَأْكُلْ رِزْقَهُ وَإِنْ كُنْتَ وَالَيْتَ عَدُوَّهُ فَاخْرُجْ عَنْ مِلْكِهِ وَإِنْ كُنْتَ غَيْرَ قَانِعِ بِقَضَائِهِ وَ قَدَرهِ فَاطْلُبْ رَبِّاً سِواه. (1)

7 - الهادى علیه السلام - رسَالَتُهُ علیه السلام فِي الرَّدَّ عَلَى أَهْلِ الْجَبْرِ وَالتَّفويض وَإِثْبَاتِ الْعَدْلِ وَ الْمَنْزِلَةِ بَيْنَ الْمَنْزِلَتَيْنِ، مِنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام سَلامُ عَلَيْكُمْ وَ عَلَى مَن اتَّبَعَ الْهُدَى وَ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ فَإِنَّهُ وَرَدَ عَلَيَّ كِتَابُكُمْ وَ فَهِمْتُ مَا ذَكَرْتُمْ مِنِ اخْتِلَافِكُمْ فِي دِينِكُمْ وَ خَوْضِكُمْ فِي الْقَدَرِ وَ مَقَالَةِ مَنْ يَقُولُ مِنْكُمْ بِالْجَبْرِ وَ مَنْ يَقُولُ بِالتَفْويض ... نَقُولُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ خَلَقَ الْخَلْقَ بِقُدْرَتِهِ وَ مَلَكَهُمْ اسْتِطَاعَةَ تَعَبدِهِمْ بِهَا فَأَمَرَهُمْ وَ نَهَاهُمْ بِمَا أَرَادَ فَقَبِلَ مِنْهُمُ اتَّبَاعَ أَمْرِهِ وَ رَضِيَ بِذَلِكَ لَهُمْ وَ نَهَاهُمْ عَنْ مَعْصِيَتِهِ وَذَمَّ مَنْ عَصَاهُ وَ عَاقَبَهُ عَلَيْهَا وَلِلَّهِ الْخِيَرَةُ فِي الْأَمْرِ وَالنَّهْي يَخْتَارُ مَا يُرِيدُ وَ يَأْمُرُ بِهِ وَيَنْهَى عَمَّا يَكْرَهُ وَيُعَاقِبُ عَلَيْهِ بِالاسْتِطَاعَةِ الَّتِي مَلَكَهَا عِبَادَهُ لِأَتِّبَاعَ أَمْرِهِ وَاجْتِنَابِ مَعَاصِيهِ لِأَنَّهُ ظَاهِرُ الْعَدْلِ وَالنَّصَفَة وَالْحِكْمَة الْبَالِغَة بَالَغَ الْحُجَّةَ بِالْإِعْدَارِ وَالْإِنْدَارِ وَإِلَيْهِ الصَّفْوَةُ يَصْطَفِى مِنْ عِبَادِهِ مَنْ يَشَاءُ لِتَبْلِيغ رسَالَتِهِ وَ احْتِجَاجِهِ عَلَى عِبَادِهِ اصْطَفَى مُحَمَّدا صلی الله علیه وآله وَ بَعَثَهُ بِرِسَالَاتِهِ إِلَى خَلْقِهِ فَقَالَ مَنْ قَالَ مِنْ كُفَّارِ قَوْمِهِ حَسَداً وَ اسْتِكْبَاراً لَوْ لَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ يَعْنِي بِذَلِكَ أُمَيَّةَ بن أَبي الصَّلْتِ وَ أَبَا مَسْعُودِ الثَّقَفِيَ فَأَبْطَلَ اللَّهُ اخْتِيَارَهُمْ وَلَمْ يُجِزْ لَهُمْ آرَاءَهُمْ حَيْثُ يَقُول أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيا وَ رَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ وَلِذَلِكَ اخْتَارَ مِنَ الْأمُور مَا أَحَبَّ وَ نَهَى عَمَّا كَرِهَ فَمَنْ أَطَاعَهُ أَثَابَهُ وَ مَنْ عَصَاهُ عَاقَبَهُ وَ لَوْ فَوَّضَ اخْتِيَارَ أَمْرِهِ إِلَى عِبَادِهِ لَأَجَازَ لِقُرَيْش اخْتِيَارَ أُمَيَّةَ بْن أَبي الصَّلْتِ وَ أَبي مَسْعُودِ التَّقَفِيِّ إِذْ كَانَا عِنْدَهُمْ أَفْضَلَ مِنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَلَمَّا أَدَّبَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ بِقَوْلِهِ وَ مَا كَانَ يُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ فَلَمْ يُجِزْ لَهُمُ الِاخْتِيَارَ بِأَهْوَائِهِمْ وَ لَمْ يَقْبَلْ مِنْهُمْ إِلَّا اتَّبَاعَ أَمْرِهِ وَ اجْتِنَابَ نَهْيِهِ عَلَى يَدَى مَنِ اصْطَفَاهُ فَمَنْ أَطَاعَهُ رَشَدَ وَمَنْ عَصَاهُ ضَلَّ وَ غَوَى وَ لَزِمَتْهُ الْحُجَّةُ بِمَا مَلَكَهُ مِنَ الِاسْتِطَاعَة لِأَتِّبَاعِ أَمْرِهِ وَ اجْتِنَابِ نَهْيهِ فَمِنْ أَجْلٍ ذَلِكَ حَرَمَهُ ثَوَابَهُ وَ أَنْزَلَ بِهِ عِقَابَهُ وَ هَذَا الْقَوْلُ بَيْنَ الْقَوْلَيْنِ لَيْسَ بِجَبْرِ وَ لَا تَفْويض. (2)

ص: 180

6- امام علی علیه السلام - امیرالمؤمنین علیه السلام به مردی فرمود: که اگر می خواهی چنان باشی که از پروردگارت فرمان نبری، روزی او را نخور! و اگر می خواهی چنان باشی که دشمنش را دوست داشته باشی از مملکت او بیرون برو و اگر نمی خواهی به قضاء و قدرش قانع باشی، پروردگاری غیر از او را طلب کن».

7- امام هادی علیه السلام - نامه ی امام هادی علیه السلام در انکار و ردّ مذهب جبر و تفویض و اثبات عدل و معنی جایگاه و مرتبه میان جبر و تفویض: از علی بن محمد علیه السلام: سلام و رحمت و برکات خداوند بر شما و تمام افرادی که پیرو هدایتند باد! نامه ی شما به دستم رسید و از نوشته هایتان دریافتم که در عقیده ی خود دچار اختلاف گشته و در بحث «قدر» مشکل دارید و برخی از شما قائل به جبر و جمعی معتقد به تفویض گشته اند. ما می گوییم خداوند عزوجل خلق را به قدرتش آفریده، توانایی اطاعتشان داده، سپس به اراده ی خود امر و نهیشان کرده، اطاعت فرمان را از آنها پذیرفته و پسندیده، از نافرمانی منعشان کرده، معصیت کاران را نکوهش فرموده، و کیفر داده. اختیار امر و نهی با اوست، هرچه را بخواهد بگزیند و به آن امر کند، هرچه را نخواهد، نهی کند و مجازات دهد، زیرا به بندگان قدرت متابعت امر و اجتناب گناه عطا کرده، که عدل و انصاف و حکمت بالغهی او آشکار است، حجّت ها [ی مردم] را با برطرف کردن عذرها و بیم دادن رفع می کند، انتخاب پیامبران علیهم السلام با اوست، هر یک از برگزیدگان خلقش را بخواهد، برای تبلیغ رسالت و احتجاج بر آنها می گزیند، محمد صلی الله علیه وآله را برگزید، و با رسالت های خود به سوی خلق فرستاد، برخی از کفار قبیله اش از حسد و تکبّر گفتند: چرا این قرآن بر مرد بزرگ [و ثروتمندی] از این دو شهر (مکه و طایف) نازل نشده است؟ . (زخرف/31) منظورشان امیة بن ابی الصلت (بزرگ مکه) و ابومسعود ثقفی (بزرگ طایف) بود، خداوند انتخاب آن ها را بیهوده شمرد و نظرشان را هم تأیید نکرد، و فرمود: آیا آنان رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند؟! ما معیشت آن ها را در حیات دنیا در میانشان تقسیم کردیم و بعضی را بر بعضی برتری دادیم تا یکدیگر را مسخر کرده [و با هم تعاون نمایند] و رحمت پروردگارت از تمام آنچه جمع آوری می کنند بهتر است. (زخرف/32) از این رو هرچه را می خواست برگزید، و هرچه را نمی خواست منع می کرد هر که از او (خدا) اطاعت کند، به او پاداش می دهد و هر که معصیت کند او را عذاب می نماید، اگر اختیار امر را به دست بندگان سپرده بود، رأی قریش را که امیه بن ابی الصلت و ابو مسعود ثقفی را انتخاب کرده بودند، تأیید می کرد که آنها در نظرشان (قریش) از محمد صلی الله علیه وآله افضل بودند. آن گاه خداوند مؤمنان را با این آیه: وَما كَانَ يُؤْمِنِ وَلا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِم به آنها اجازه نداد که به میل خود انتخابی کنند و جز پیروی اوامر و اجتناب از نواهی که به وسیله ی پیغمبر صلی الله علیه وآله اعلام می شود از آنان نپذیرفت، پس هر که فرمان برد نجات پیدا می کند، و هر که نافرمانی کند به گمراهی و نادانی مبتلا می شود، و به علت تمکن از پیروی امر و اجتناب نهی، حجت بر او تمام است و از این رو خداوند از ثواب محرومش می سازد و عذاب را بر او نازل می کند. این مذهب که حد وسط آن دو عقیده است، نه جبر است و نه تفویض».

ص: 181

قوله تعالى: وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللهَ وَتُخْفى في نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَ اللهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجُناكَهَا لِكَيْ لا يَكُونَ عَلَى المُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أزْواجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذا قَضَوا مِنْهُنَّ وَطَراً وَ كانَ أَمْرُ الله مَفْعُولاً (37)

1 - الصادق علیه السلام - كَانَ سَبَبَ ذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا تَزَوَّجَ بِخَدِيجَةَ بِنْتِ خُوَيْلِدِ خَرَجَ إِلَى سُوق عُكَاظٌ فِي تِجَارَة لَهَا وَ رَأَى زَيْداً يُبَاعُ وَ رَآهُ غُلَاماً كَيْساً حَصِيفاً فَاشْتَرَاهُ فَلَمَّا نَبيَّ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم دَعَاهُ إِلَى الْإِسْلَامِ فَأَسْلَمَ فَكَانَ يُدْعَى زَيْدُ مَوْلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَلَمَّا بَلَغَ حَارِثَةَ بن شَرَاحِيلَ الْكَلْبِيَّ خَبَرَ زَيْدِ قَدِمَ مَكَّةَ وَكَانَ رَجُلًا جَلِيلًا فَأَتَى أَبَاطَالِب فَقَالَ يَا أبَا طَالِب إِنَّ ابْنِي وَقَعَ عَلَيْهِ السَّبْئُ وَ بَلَغَنِى أَنَّهُ صَارَ لِابْنِ أَخِيكَ تَسْأَلُهُ إِمَّا أَنْ يَبِيعَهُ وَإِمَّا أنْ يُفَادِيَهُ وَإِمَّا أَنْ يُعْتِقَهُ فَكَلَّمَ أَبُو طَالِب رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هُوَ خَرٌّ فَلْيَذْهَبْ حَيْثُ شَاءَ فَقَامَ حَارِثَهُ فَأَخَذَ بِيَدِ زَيْدٍ فَقَالَ لَهُ يَا بُنَيَّ الْحَقِّ بِشَرَفِكَ وَ حَسَبَكَ فَقَالَ زَيْدُ لَسْتُ أَفَارِقُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَبَداً فَقَالَ لَهُ أَبُوهُ فَتَدَعْ حَسَبَكَ وَ نَسَبَكَ وَ تَكُونُ عَبْداً لِقُرَيْشٍ فَقَالَ زَيْدُ لَسْتُ أَفَارِقُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا دُمْتُ حَيّاً فَغَضِبَ أَبُوهُ فَقَالَ يَا مَعْشَرَ قُرَيْشَ اشْهَدُوا أَنِّي قَدْ بَرِثْتُ مِنْهُ وَ لَيْسَ هُوَ ابْنِي فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم اشْهَدُوا أَنَّ زَيْداً ابْنِي أرتُهُ وَ يَرثُنِي وَكَانَ يُدَعَى زَيْدَ بْنَ مُحَمَّدٍ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله يُحِبُّهُ وَ سَمَّاهُ زَيْدَ الْحُبِّ فَلَمَّا هَاجَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِلَى الْمَدِينَةِ زَوَّجَهُ زَيْنَبَ بِنْتَ جَحْشَ وَأَبْطَأَ عَنْهُ يَوْمَ-ا فَأَتَى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَنْزِلَهُ يَسْأَلُ عَنْهُ فَإِذَا زَيْنَبُ جَالِسَةٌ وَسَط حُجْرَتِهَا تَسْحَقُ طِيباً بِفِهْر لَهَا فَدَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم الْبَابَ فَنَظَرَ إِلَيْهَا وَ كَانَتْ جَمِيلَةً حَسَنَةً فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ خَالِقِ النَّور وَ تَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ ثُمَّ رَجَعَ صلی الله علیه وآله إِلَى مَنْزِلِهِ وَ وَقَعَتْ زَيْنَبُ فِي قَلْبِهِ وَقُوعاً عَجيباً وَ جَاءَ زَيْدُ إِلَى مَنْزِلِهِ فَأَخْبَرَتْهُ زَيْنَبُ بمَا قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله فَقَالَ لَهَا زَيْدُ هَلْ لَكِ أَنَّ أَطَلْقَكِ حَتَّى يَتَزَوَّجَكَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَعَلَكِ قَدْ وَقَعْتِ فِي قَلْبِهِ فَقَالَتْ أَخْشَى أَنْ تُطَلَّقَنِي وَ لَا يَتَزَوَّجَنِي رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَجَاءَ زَيْدُ إِلَى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي أخْبَرَتْنِي زَيْنَبُ بِكَذَا وَكَذَا فَهَلْ لَكَ أنْ أطْلَّقَهَا حَتَّى تَتَزَوَّجَهَا فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَا

ص: 182

[به خاطر بیاور] زمانی را که به آن کس که خداوند به او نعمت داده بود و تو نیز به او نعمت داده بودی [به فرزند خوانده ات «زید»] می گفتی: «همسرت را برای خود نگاه دار و از خدا بپرهیز». و در دل خود چیزی را پنهان می داشتی که خداوند آن را آشکار می کند؛ و از مردم میترسیدی در حالی که خداوند سزاوارتر است که از او بترسی هنگامی که زید نیازش را از آن زن به سر آورد [و از او جدا شد]، ما او را به همسری تو در آوردیم تا مشکلی برای مؤمنان در ازدواج با همسران پسرخوانده هایشان - هنگامی که از آنها بی نیاز شدند [و آن ها را طلاق دادند] - نباشد؛ و فرمان خدا انجام شدنی است [و سنت غلط تحریم این زنان باید شکسته شود]. (37)

1- امام صادق علیه السلام - شأن نزول این آیه، این است که وقتی رسول خدا صلی الله علیه وآله با خدیجه دختر خویلد ازدواج کرد، از سوی خدیجه برای تجارت عازم بازار عُکاظ شد و در آنجا مشاهده کرد که زید در معرض فروش گذاشته شده است و او را غلام زیرک و نیک اندیشی یافت و خرید. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وآله به نبوّت رسید، زید را به اسلام فراخواند و زید، اسلام آورد و مردم او را بنده ی محمد صلی الله علیه وآله صدا می زدند. چون حارثة بن شراحیل کلبی - که مرد شریفی بود - از وجود پسرش زید باخبر شد به مکه و نزد ابوطالب رحمه الله آمده و گفت: «ای ابوطالب! چندی پیش پسرم اسیر شده و به من خبر رسیده که او الان، بنده ی برادرزاده ی توست. من از او می خواهم که یا زید را به من بفروشد یا فدیهی او را بپذیرد و یا اینکه او را آزاد سازد». ابوطالب رحمه الله، این مطلب را با رسول خدا صلی الله علیه وآله در میان گذاشت. رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «زید آزاد است که به هر کجا که بخواهد برود». حارثه برخاست و دست زید را گرفته و به او گفت: «ای پسرکم! به شرافت و نسب خویش ملحق شو» زید گفت: «هرگز از رسول خدا صلی الله علیه وآله جدا نمی شوم». پدرش به او گفت: «آیا حسب و نسب خود را رها میکنی و بنده ی قریش باقی می مانی»؟ زید پاسخ داد: «تا زمانی که زنده ام از رسول خدا صلی الله علیه وآله جدا نمی شوم». پدر زید خشمگین شده و گفت: «ای جماعت قریش! شما شاهد گواه باشید که من از او بیزارم و او پسر من نیست» پس رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «شاهد باشید زید، پسر من است و من از او ارث می برم و او نیز وارث من است». مردم زید را ابن محمد (پسر محمد) صدا می زدند و رسول خدا صلی الله علیه وآله او را دوست می داشت و او را زیدالحب (زید دوست داشتنی) نامید. وقتی رسول خدا صلی الله علیه وآله به مدینه هجرت نمود، زینب بنت جحش را به ازدواج زید درآورد. روزی زید در آمدن به نزد پیامبر صلی الله علیه وآله تأخیر کرد و پیامبر صلی الله علیه وآله در جستجوی زید به منزل او رفت. زینب در وسط اتاق خود نشسته بود و عطری را با فهر خود می کوبید و نرم می کرد. پیامبر صلی الله علیه وآله به او - که زنی خوش سیما و زیبا بود - نگاه کرد و فرمود: «پاک و منزه است خداوند، آفریدگار نور، و خداوند بهترین آفریدگاران است». سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله که زینب به طور عجیبی در دل او جا پیدا کرده بود، به خانه اش بازگشت. وقتی که زید به منزل خود آمد، زینب او را از گفته ی رسول

ص: 183

اذْهَبْ وَاتَّقِ اللَّهَ وَ أَمْسِك عَلَيْكَ زَوْجَكَ ثُمَّ حَكَى اللهُ فَقَالَ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَ اتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَ اللهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَراً زَوَّجُناكَهَا إِلَى قَوْلِهِ وَ كانَ أَمْرُ الله مَفْعُولًا فَزَوَّجَهُ اللَّهُ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ يُحَرِّمُ عَلَيْنَا نِسَاءَنَا وَ يَتَزَوَّجُ امْرَأَةَ ابْنِهِ زَيْدِ. (1)

2 - الرضا علیه السلام - أبو الصَّلَتِ الهَرَوى قالَ: لَمَّا جَمَعَ الْمَأْمُونُ لِعَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا علیه السلام أَهْلَ الْمَقَالَاتِ مِنْ أَهْلِ الْإِسْلَامِ وَ الدِّيَانَاتِ مِنَ الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسِ وَالصَّابِئِينَ وَسَائِرِ أَهْلِ الْمَقَالَاتِ فَلَمْ يَقُمْ أَحَدٌ إِلَّا وَ قَدْ أَلْزِمَ حُجَّتَهُ كَأَنَّهُ قَدْ أُلْقِمَ حَجَراً فَقَامَ إِلَيْهِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ فَقَالَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُول الله صلی الله علیه وآله أَتَقُولُ بِعِصْمَة الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام قَالَ بَلَى قَالَ فَمَا تَعْمَلُ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ عَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى وقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ تَقْدِرَ عَلَيْهِ وَقَوْلِهِ فِي یوسف علیه السلام وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِها وَ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فِي دَاوُدَ وَ ظَنَّ دَاوُدُ أَنَّا فَتَنَّاهُ وَ قَوْلِهِ فِي نَبِّيِّهِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ تُخفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَاللهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَقَالَ مَوْلَانَا الرَّضَا علیه السلام ويْحَكَ يَا عَلَى علیه السلام اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تَنْسُبْ إِلَى أَنْبِيَاءِ علیهم السلام الله الْفَوَاحِشَ وَ لَا تَتَأَوَّلُ كِتَابَ اللَّهِ بِرایک فَإِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْم ... وَأَمَّا مُحَمَّدُ نَبيه صلی الله علیه وآله و قَوْلُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ لَهُ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَ اللهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ عَرَفَ نَبِيَّهِ صلی الله علیه وآله أَسْمَاءَ أَزْوَاجِهِ فِي دَارِ الدُّنْيَا وَأَسْمَاءَ أَزْوَاجِهِ فِي الْآخِرَةَ وَأَنَّهُنَّ أُمَّهَاتُ الْمُؤْمِنِينَ وَ أَحَدٌ مَنْ سَمَّى لَهُ زَيْنَبُ بِنْتُ جَحْشَ وَ هِيَ يَوْمَئِذٍ تَحْتَ زَيْد بْن حَارثَةَ فَأَخْفی صلی الله علیه وآله اسْمَهَا فِي نَفْسِهِ وَ لَمْ يُبْدِ لَهُ لِكَيْلَا يَقُولَ أَحَدٌ مِنَ الْمُنَافِقِينَ إِنَّهُ قَالَ فِي امْرَأَةَ فِي بَيْتِ رَجُل إِنَّهَا أَحَدُ أَزْوَاجِهِ مِنْ أُمَّهَاتِ الْمُؤْمِنِينَ وَ خَشِيَ قَوْلَ الْمُنَافِقِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَاللَّ-هُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فِي نَفْسِكَ وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ مَا تَوَلَّى تَزْوِيجَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ إِلَّا

ص: 184

خدا صلی الله علیه وآله باخبر ساخت. زید به زینب گفت: «آیا می خواهی تو را طلاق دهم تا رسول خدا صلی الله علیه وآله تو را به ازدواج خود درآورد؟ شاید عشق تو در قلب پیامبر صلی الله علیه وآله افتاده است». زینب پاسخ داد: «ترسم از این است که تو مرا طلاق دهی و رسول خدا صلی الله علیه وآله مرا به ازدواج خود در نیاورد». زید نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمده و عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! پدر و مادرم فدای شما باد! زینب مرا از چنین و چنان باخبر ساخت. آیا می خواهید زینب را طلاق دهم تا او را به ازدواج خود درآورید»؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله به او فرمود: «برو و تقوای الهی پیشه کن و همسرت را نگاه دار». سپس خداوند سخن پیامبر صلی الله علیه وآله را حکایت کرده و فرمود: أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَ اتَّقِ اللهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا الله مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَاللهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِّنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَ كَانَ أَمْرُ الله مَفْعُولًا. پس خداوند، زینب را از فراز عرش، به ازدواج پیامبر صلی الله علیه وآله درآورد. منافقان گفتند: «پیامبر صلی الله علیه وآله، ازدواج با زنان پسرانمان (عروسانمان) را بر ما حرام می کند در حالی که خود با زن پسرش زید ازدواج می کند».

2- امام رضا علیه السلام - هنگامی که مأمون، صاحب نظرانی از دین اسلام و دین های دیگر مانند: یهود، مسیحیان، مجوس، صائبین و سایر صاحب نظران را برای مجادله با علی بن موسی الرضا علیه السلام گرد آورد، هر کدام از آنها که به مجادله برخاستند، امام رضا علیه السلام آنها را به پذیرفتن حجّت وادار کرد و ساکتشان نمود، گویی سنگی را قورت داده است. علی بن محمد بن جهم برای مجادله برخاست و گفت: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله! آیا شما قائل به عصمت انبیاء هستید»؟ امام رضا علیه السلام پاسخ داد: «آری». علی بن محمد پرسید: «پس اگر این گونه باشد که شما می گویید، معنای آیه: [آری] آدم پروردگارش را نافرمانی کرد، و از پاداش او محروم شد! (طه/121) و آیه: و ذاالنون [یونس] را [به یاد آور] در آن هنگام که خشمگین [ از میان قوم خود ] رفت و چنین می پنداشت که ما بر او تنگ نخواهیم گرفت [اما موقعی که در کام نهنگ فرو رفت] (انبیاء /87) و سخن خداوند پیرامون یوسف علیه السلام: آن زن قصد او کرد و او نیز - اگر برهان پروردگار را نمی دید - قصد وی می نمود! (یوسف /24) چیست»؟ همچنین علی بن محمد پرسید: «معنای سخن خداوند پیرامون داود علیه السلام: داوود دانست که ما او را [با این ماجرا] آزموده ایم. (ص /24) چیست»؟ همین طور علی بن محمّد پرسید: «معنای سخن خداوند در مورد پیامبر خود محمد صلی الله علیه وآله : وتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللهُ مُبْدِيهِ چیست»؟ امام رضا علیه السلام پاسخ داد: «وای بر تو ای علی! از خدا بپرهیز و به انبیاء علیهم السلام نسبت گناه نده و کتاب خدا را با نظر خود به تأویل نبر؛ زیرا خداوند متعال می فرماید: در حالی که تفسیر آنها را جز خدا و راسخان در علم، نمی دانند (آل عمران /7) ... اما پیرامون اینکه خداوند در مورد محمد صلی الله علیه وآله فرمود: وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَاللهُ أَحَقُّ أَن تَخشَاهُ باید گفت که: «به این خاطر بود که خداوند متعال، پیامبر خود صلی الله علیه وآله را از نام همسرانش در دنیا آخرت آگاه کرده بود و به او خبر داده بود که همسرانش، مادر تمام مؤمنین هستند و یکی از آنها که خداوند او را برای پیامبر صلی الله علیه وآله نامیده بود، زینب بنت جحش بود که در آن هنگام در عقد زیدبن حارثه بود. پس رسول خدا صلی الله علیه وآله نام او را در درون خود پنهان داشت و آن را اظهار نکرد تا هیچ یک از منافقین نگوید که او در مورد زنی که در خانه و عقد مرد دیگری است، قائل شده که یکی از همسرانش و یکی

ص: 185

تَزْوِيجَ حَوَّاءَ مِنْ آدَمَ علیه السلام وَ زَيْنَبَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ فَاطِمَةَ علیها السلام مِنْ عَلِيٍّ علیه السلام قَالَ فَبَكَى عَلِيُّ بْنُ الْجَهُم وَ قَالَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَا تَائِبُ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ أَنْطِقَ فِي أَنْبِيَاءِ اللَّهِ علیهم السلام عَزَّوَجَلَّ بَعْدَ يَوْمِي هَذَا إِلَّا بِمَا ذَكَرْتَه. (1)

3- الرضا علیه السلام - عَنْ عَلِيٍّ بن مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهُم قَالَ: حضرت مَجْلِسَ الْمَأْمُونَ وَ عِنْدَهُ الرِّضَا عَلَى بْنُ مُوسَى علیه السلام فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَلَيْسَ مِنْ قَوْلِكَ أَنَّ الْأَنْبِيَاءَ مَعْصُومُونَ قَالَ بَلَى قَالَ ... يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَأَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكَ (عَلَيْكَ) زَوْجَكَ وَ اتَّقِ اللهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ قَالَ الرّضا علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وآله قَصَدَ دَارَ زَيْدِ بْن حَارِثَةَ بْن شَرَاحِيلَ الْكَلْبِيِّ فِي أَمْر أَرَادَهُ فَرَأَى امْرَأَتَهُ تَغْتَسِلُ فَقَالَ لَهَا سُبْحَانَ الَّذِي خَلَقَكِ وَ إِنَّمَا أَرَادَ بِذَلِكَ تَنْزِيهَ الْبَارِى عَزَّ وَجَلَّ عَنْ قَوْلِ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْمَلَائِكَةَ بَنَاتُ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ أَفَأَصْفَاكُمْ رَبُّكُمْ بِالْبَنِينَ وَاتَّخَذَ مِنَ المَلائِكَةِ إِنَاثاً إِنَّكُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلًا عَظِيماً فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا رَآهَا تَغْتَسِلُ سُبْحَانَ الَّذِي خَلَقَكِ أَنْ يُتَّخَذَ لَهُ وَلَداً يَحْتَاجُ إِلَى هَذَا التَّطْهِيرِ وَالِاغْتِسَالَ فَلَمَّا عَادَ زَيْدُ إِلَى مَنْزِلِهِ أَخْبَرَتْهُ امْرَأَتُهُ بِمَجِيءِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَقَوْلِهِ لَهَا سُبْحَانَ الَّذِي خَلَقَكِ فَلَمْ يَعْلَمْ زَيْدُ مَا أَرَادَ بِذَلِكَ وَ ظَنَّ أَنَّهُ قَالَ ذَلِكَ لِمَا أَعْجَبَهُ مِنْ حُسْنِهَا فَجَاءَ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم وَ قَالَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِنَّ امْرَأَتِي فِي خُلْقِهَا سُوءُ وَ إِنِّي أُرِيدُ طَلَاقَهَا فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله أَمْسِكَ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللهَ وَ قَدْ كَانَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَرَّفَهُ عَدَدَ أَزْوَاجِهِ وَأَنَّ تِلْكَ الْمَرْأَةَ مِنْهُنَّ فَأَخْفَى ذَلِكَ فِي نَفْسِهِ وَ لَمْ يُبْدِهِ لِزَيْدِ وَ خَشِيَ النَّاسَ أَنْ يَقُولُوا إِنَّ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله يَقُولُ لِمَوْلَاهُ إِنَّ امْرَأَتَكَ سَتَكُونُ لِى زَوْجَةً يَعِيبُونَهُ بِذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَعْنِي بِالْإِسْلَامِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ يَعْنِي بِالْعِتْقِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَ اللهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ ثُمَّ إِنَّ زَيْدَ بْنَ حَارِثَةَ طَلَّقَهَا وَاعْتَدَّتْ مِنْهُ فَزَوَّجَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ نَبِيِّهِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ أَنْزَلَ بِذَلِكَ قُرْآناً فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْواجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوا

ص: 186

از مادران مؤمنین است. رسول خدا صلی الله علیه وآله از سخن منافقین می ترسید. بنابراین خداوند متعال فرمود: و تَخْشَى النَّاسَ وَ اللهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ و منظور این بود که از خداوند در درون خود بترس خداوند عزوجل از میان خلایق خود، تنها ازدواج میان حوا و آدم علیه السلام، زینب و رسول خدا صلی الله علیه وآله و ازدواج میان فاطمه و على علیه السلام را خود بر عهده گرفت». علی بن محمد بن جهم گریست و عرض کرد: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله! من به سوی خداوند توبه می کنم از اینکه پس از امروز در مورد انبیای خدا علیهم السلام، مطلبی را غیر از آنچه که شما بیان داشتید، بر زبان جاری کنم».

3- امام رضا علیه السلام - علی بن محمد بن جهم گوید: در مجلس مأمون که امام رضا علیه السلام در آنجا بود، حضور یافتم. مأمون از امام رضا علیه السلام پرسید: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله! آیا این سخن از گفته های شما نیست که انبیاء معصوم هستند»؟ امام رضا علیه السلام پاسخ داد: «آری» مأمون پرسید: «معنای آیه: وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكَ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَ اتَّقِ اللهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَن تَخشَاه چیست»؟ امام رضا علیه السلام پاسخ داد: رسول خدا صلی الله علیه وآله به خاطر کاری در پی زید بن حارثة بن شراحیل کلبی، به خانه ی او رفت و زن او را در حال شستشو مشاهده نمود و به زن او فرمود: «پاک و منزه است خدایی که تو را آفرید». و منظور پیامبر صلی الله علیه وآله تنها این بود که خدا را از سخن کسانی که قائل بودند ملائکه، دختر خدا هستند منزه بداند؛ چراکه خداوند می فرماید: آیا پروردگارتان فرزندان پسر را مخصوص شما ساخته، و خودش دخترانی از فرشتگان برگزیده است؟! شما سخن بزرگ [ و بسیار زشتی ] می گویید! (اسراء/40) بنابراین رسول خدا صلی الله علیه وآله هنگامی که زن زید را در حال شستشو دید، فرمود: «کسی که تو را آفرید پاک و منزه است از اینکه برای خود فرزندی را برگزیند که نیاز به طهارت و شستشو داشته باشد». وقتی زید به خانه ی خود بازگشت، زن زید او را از آمدن رسول خدا صلی الله علیه وآله و اینکه به او فرمود: پاک و منزه است کسی تو را آفرید، آگاه ساخت و زید، خواست و منظور رسول خدا صلی الله علیه وآله را نفهمید و گمان کرد که رسول خدا صلی الله علیه وآله چون از زیبایی زن او خوشش آمده، این جمله را گفته است. پس زید نزد پیامبر صلی الله علیه وآله آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! زن من، اخلاق بدی دارد و می خواهم که او را طلاق دهم». پیامبر صلی الله علیه وآله به او فرمود: «همسر خود را نگهدار و از خدا بپرهیز». خداوند متعال پیامبر صلی الله علیه وآله را از تعداد همسرانش و اینکه زن زید، یکی از آنها است آگاه ساخته بود؛ اما پیامبر این مطلب را در خود پنهان داشت و آن را نزد زید آشکار نساخت و ترسید از اینکه مردم بگویند: «محمد صلی الله علیه وآله

به بنده ی خود می گوید: «زن تو، همسر من خواهد شد». و بدین وسیله بر او خرده بگیرند. بنابراین خداوند این آیه را نازل فرمود: وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِ یعنی به وسیله ی اسلام وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ یعنی به وسیله ی آزاد کردن او أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَ اتَّقِ اللهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ سپس زید بن حارثه زن خود را طلاق داد و عده ی او به پایان رسید و خداوند او را به ازدواج پیامبر صلی الله علیه وآله درآورد و در مورد آن، آیه را نازل کرد و فرمود فَلَا قَضَى زَيْدٌ مِّنْهَا

ص: 187

مِنْهُنَّ وَطَراً وَ كانَ أَمْرُ الله مَفْعُولًا ثُمَّ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَّ الْمُنَافِقِينَ سَيَعِيبُونَهُ بِتَزْوِيجِهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى ما كانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ. (1)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - فِي تَفْسِير عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ رحمه اللهُ حَدِيثُ طَوِيلُ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ فِيهِ وَ قَدْ ذَكَرَ مَا رأى لَيْلَةَ أسْرى بهِ: دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَإِذَا عَلَى حَافَتَيْهَا بُيُوتِى وَ بُيُوتُ أَزْوَاجِي وَإِذَا تُرَابُهَا كَالْمِسْكِ وَإِذَا جَارِيَةً تَنْعَمِسُ فِي أَنْهَارِ الْجَنَّةِ، فَقُلْتُ: لِمَنْ أَنْتِ يَا جَارِيَةً؟ فَقَالَتْ: لِزَيْدِ بْن حَارِثَةَ فَبَشِّرْتُهُ بِهَا حِينَ أَصْبَحْتُ. (2)

5- الرسول صلی الله علیه وآله - عن أنس بن مالک قال: لَمَّا انْقَضَتْ عِدَّةُ زَيْنَبَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لِزَيْدِ اذْهَبْ فَاذْكُرْهَا عَلَيَّ قَالَ زَيْدُ فَانْطَلَقْتُ فَقُلْتُ يَا زَيْنَبُ أَبْشِرِى قَدْ أَرْسَلَنِي رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَذْكُرُكَ وَ نَزَلَ الْقُرْآنُ وَ جَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَدَخَلَ عَلَيْهَا بِغَيْرِ إِذْنِ لِقَوْلِهِ زَوَّجْنَاكَهَا. (3)

6- السجاد علیه السلام - وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ وَالَّذِي أَخْفَاهُ فِي نَفْسِهِ هُوَ أَنَّهُ إِنْ طَلَّقَهَا زَيْدُ تَزَوَّجَهَا وَ خَشِي صلی الله علیه وآله لَائِمَةَ النَّاسِ أَنْ يَقُولُوا: أَمَرَهُ بِطَلَاقِهَا ثُمَّ تزوجها. (4)

باب 2 : أَنْعَمْتَ

12 - الصادق علیه السلام - عَن أَبي حَفْص الصَّائِعَ قَالَ سَمِعْتُ عَنْ جَعْفَرَ بْن مُحَمَّدِ علیه السلام يَقُولُ فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى ثُمَّ لَتُسْتَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ قَالَ نَحْنُ مِنَ النَّعِيمِ الَّذِى ذَكَرَ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ جَعْفَر علیه السلام وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ. (5)

قوله تعالى: ما كانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَج فيما فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ كانَ أَمْرُ الله قَدَراً مَقْدُوراً (38)

ص: 188

وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَ كَانَ أَمْرُ الله مَفْعُولًا خداوند آگاه بود از اینکه منافقین بر پیامبر صلی الله علیه وآله به خاطر ازدواج با زن زید، خرده می گیرند. به خاطر آن این آیه را نازل فرمود: مَّا كَانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - در تفسیر علی بن ابراهیم رحمه الله آمده است: رسول خدا صلی الله علیه وآله در مورد شب معراج فرمود: «وارد بهشت شدم که در دو طرف آن خانه ی من و خانه های همسرانم واقع شده بود و خاک آن همچون مشک بود و یک کنیز داخل نهر بهشتی بود. پرسیدم: «ای کنیز متعلق به کیستی»؟ جواب داد: «من متعلق به زید بن حارثه هستم» و من صبح آن روز به زید این بشارت را دادم.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - انس بن مالک گوید: هنگامی که که عده ی زینب پایان یافت، رسول خدا صلی الله علیه وآله به زید فرمود: «برو و از زینب برای من خواستگاری کن»! زید گفت: «من نزد زینب رفتم و گفتم: «ای زینب بشارت بده! رسول خدا صلی الله علیه وآله مرا فرستاده تا از تو برای ایشان خواستگاری کنم بعد این آیه زَوَّجُناكَها نازل گشت و رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز، به سبب نزول این آیه بدون اینکه جواب زینب را بشنود با او ازدواج کرد.

6- امام سجاد علیه السلام - وَ تُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ آن امرى که پیامبر صلی الله علیه وآله در نفس خویش پنهان نمود این بود که اگر زید این زن را طلاق بدهد با وی ازدواج می كند؛ لكن از سخنان بزرگان قوم می ترسید که بگویند زید را وادار به طلاق زینب نمود و بعد خودش با وی ازدواج کرد

بخش 2 : به او نعمت داده بود

1-2- امام صادق علیه السلام - ابو حفص صانع گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که در تفسیر و توضیح آیه: سپس در آن روز [همه ی شما] از نعمت هایی که داشته اید بازپرسی خواهید شد!. (تکاثر /8) می فرمود: «النعیم، ما (اهل بیت محمد علیهم السلام) هستیم». سپس آیه: وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ را قرائت کرد.

هیچ گونه منعی بر پیامبر در آنچه خدا برای او مقرر داشته نیست؛ این سنت الهی در مورد کسانی که پیش از این بودهاند نیز جاری بوده و فرمان خدا روی حساب و تدبیر کاملی است. (38)

ص: 189

قوله تعالى : الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ الله وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لَا يَخْشَونَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ وَ كَفى بالله حسيباً (39)

باب 1 : وَ كانَ أَمْرُ الله قَدَراً مَقْدُوراً

1-1 - أمير المؤمنين علیه السلام - روى أَنَّ شَيْخاً حَضَرَ صِفِّينَ مَعَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنَا يَا أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَنْ مَسِيرِنَا هَذَا إِلَى الشَّامِ أَ بِقَضَاءِ كَانَ مِنَ اللَّهِ وَ قَدَرِ قَالَ نَعَمْ يَا أَخَا أَهْ-لِ الشَّامِ وَالَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَبَرَأَ النَّسَمَةَ مَا وَطِتْنَا مَوْطِئًا وَلَا هَبَطْنَا وَادِياً وَ لَا عَلَوْنَا تَلْعَةَ إِلَّا بِقَضَاءَ من اللَّهِ وَ قَدَرٍ فَقَالَ الشَّامِيُّ عِنْدَ اللَّهِ أَحْتَسِبُ عَنَايَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ مَا أَظُنُّ أَنَّ لِي أَجْراً فِي سَعْيِي إِذْ كَانَ قَضَاءُ اللَّهِ عَلَيَّ وَقَدَرُهُ فَقَالَ لَهُ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَعْظَمَ لَكُمُ الْأَجْرَ عَلَى مَسِيرِكُمْ وَ أَنْتُمْ سَائِرُونَ وَ عَلَى مَقَامِكُمْ وَأَنْتُمْ مُقِيمُونَ وَلَمْ تَكُونُوا فِي شَيْءٍ مِنْ حَالَاتِكُمْ مُكْرَهِينَ وَلَا إلَيْهَا مُضْطَرِّينَ وَ لَا عَلَيْهَا مُجْبَرِينَ فَقَالَ الشَّامِيُّ فَمَا ذَاكَ الْقَضَاءُ وَالْقَدَرُ الَّذِي سَاقَانَا وَعَنْهُمَا كَانَ مَصِيرُنَا وَ انْصِرَافْنَا فَقَالَ علیه السلام يَا أَخَا أَهْلِ الشَّامِ لَعَلَّكَ ظَنَنْتَهُ قَضَاءَ لَازِمَا وَ قَدَرَا حَتْماً لَوْ كَانَ ذَلِكَ كَذَلِكَ لَبَطَلَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ وَ سَقَطَ الْوَعْدُ وَ الْوَعِيدُ وَالْأَمْرُ وَالنَّهْرُ وَ مَا كَانَ الْمُحْسِنُ أَوْلَى بِثَوَاب الْإِحْسَانِ مِنَ الْمُسِيءِ وَ الْمُسِي، أَوْلَى بِعُقُوبَة الذَنْبِ مِنَ الْمُحْسِنِ تِلْكَ مَقَالَةُ عَبْدَة الْأَوْثَانِ وَ خَصَمَاءِ الرَّحْمَن وَ حِزْبِ الشَّيْطَانِ وَ شُهَدَاءِ الزُورِ وَقَدَرِيَّة هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ مَجُوسِهَا إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَمَرَ عِبَادَهُ تَخْييراً وَ نَهَاهُمْ تَحْذِيراً وَ كَلَّفَ يَسِيراً وَ أَعْطَى عَلَى الْقَلِيلِ كَثِيراً وَ لَمْ يُطَعْ مُكْرِها وَ لَمْ يُعْصَ مَغْلُوباً وَ لَمْ يُكَلِّفُ عَسِيراً وَ لَمْ يُرْسِلِ الْأَنْبِيَاءَ لَعِباً وَ لَمْ يُنْزِلَ الْكِتَابَ إِلَى عِبَادِهِ عَبَثًا وَ لَا خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَيْنَهُمَا بَاطِلًا ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ عَذَابِ النَّارِ قَالَ الشَّامِيُّ فَمَا الْقَضَاءُ وَالْقَدَرُ اللَّذَانِ كَانَ مَسِيرُنا بهمَا وَ عَنْهُمَا قَالَ الْأَمْرُ مِنَ اللَّهِ بِذَلِكَ وَالْحُكْمُ ثُمَّ تَلَا وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً فَقَامَ الشَّامِيُّ فَرِحاً مَسْرُوراً لَمَّا سَمِعَ هَذَا الْمَقَالَ فَقَالَ فَرَّجْتَ عَنِّى فَرَّجَ اللَّهُ عَنْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام. (1)

1-2- أمير المؤمنين علیه السلام - عَن مُحَمَّدِ ابْنِ الْحَنَفِيَّة قَال أتَى رَأْسُ الْيَهُودِ عَلِى بَن أَبي طَالِب أمير المؤمنين علیه السلام عِنْدَ مُنْصَرَفَهِ مِنْ وَقْعَة النَّهْرَوَان وَ هُوَ جَالِسُ فِى مَسْجِدِ الْكُوفَة فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنِّى أريدُ أَنْ أَسْأَلَكَ عَنْ أَشْيَاءَ لَا يَعْلَمُهَا إِنَّا نَبِيُّ أَوْ وَصِيُّ نَبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ سَلْ

ص: 190

[ پیامبران پیشین] کسانی بودند که رسالت های الهی را تبلیغ می کردند و از او بیم داشتند، و از هیچ کس جز خدا بیم نداشتند؛ و همین بس که خداوند حسابگر [و پاداش دهنده اعمال آنها] است. (39)

بخش 1: فرمان خدا روی حساب و برنامه دقیقی است!

1-1- امام علی علیه السلام - پیرمردی در جنگ صفین همراه امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود و گفت: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام ! آیا این حرکت ما به شام طبق قضا و قدر الهی بوده است»؟ فرمود: «ای برادر شامی! آری، سوگند به آن کس که دانه را می شکافد و انسان ها را آفرید هیچ جا را نپیمودیم و در هیچ دره ای فرود نیامدیم و بالای هیچ تپه ای نرفتیم مگر به قضا و قدر خداوند»! مرد شامی گفت: «در این صورت رنج خود را به حساب خدا منظور می کنم، زیرا اگر به قضا و قدر خداوند بوده است فکر نمی کنم برای من در این کوششم پاداشی باشد» علی علیه السلام فرمود: «همانا که خداوند برای شما در این مسیر چه در حال حرکت و چه در حال توقف پاداش بزرگ منظور فرموده است، زیرا شما در هیچ مورد مجبور و مضطر و بدون اختیار نبوده اید». مرد شامی پرسید: «پس این قضا و قدری که ما را در این راه برده و آورده است، چیست»؟ فرمود: «ای برادر شامی! شاید در گمان خود آن را قضای لازم و قدر محتوم می دانی. آری، اگر چنین باشد، پاداش و عقاب و بیم و بشارت و فرمان دادن و بازداشتن همه باطل است و نیکوکار برای دریافت پاداش نیکو سزاوارتر از گنهکار نیست و گنهکار برای شکنجه شدن سزاوارتر از نیکوکار نیست. این گفتار بت پرستان و دشمنان خدا و گروه شیطان است و سخن کسانی است که دروغ و بهتان می زنند و سخن معتقدان به قدر و مجوس این امت است. همانا خداوند به بندگان خود فرمان تخییری (اختیاری) و نهی تحذیری و تکلیف آسان و اندک فرموده است و در قبال اعمال کم پاداش بسیار عطا می نماید و هرگز او را به زور اطاعت نمی کنند و به اجبار معصیت نمی ورزند و تکلیف دشوار بر کسی نیست. خداوند متعال پیامبران علیهم السلام را یاوه و بازیچه و کتاب را بیهوده نفرستاده است و آسمان ها و زمین و آنچه را میان آن هاست، بیهوده نیافریده است. این گمان کافران است وای بر کافران از آتش [دوزخ] (ص /27) مرد شامی گفت: «پس منظور از قضا و قدری که رفت و برگشت ما به آن بستگی دارد، چیست»؟ فرمود: «فرمان و حکم خداوند که در این مورد است و سپس این آیه را تلاوت فرمود: وَ كانَ أَمْرُ الله قَدَراً مَقْدُوراً مرد شامی وقتی این سخن را شنید، شادمان برخاست و گفت: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام! گره از کارم گشودی، خداوند برایت گشایش قرار دهد.

2-1- امام علی علیه السلام - محمد بن حنفیه گوید: پس از واقعه ی نهروان و در حالی که علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین علیه السلام در مسجد کوفه بود، بزرگ یهودیان نزد آن حضرت آمده و گفت: «ای امير المؤمنين علیه السلام، من قصد دارم چیزهایی را از شما بپرسم که جز نبی یا وصی نبی پاسخ آنها را نمی داند» فرمود: «ای برادر یهود، هرچه می خواهی بپرس» گفت: «ما در کتاب (تورات) می خوانیم که خدای عزوجل هرگاه پیامبری مبعوث فرموده، به وی وحی نموده که از اهل بیت خود یکی را

ص: 191

عَمَّا بَدَا لَكَ يَا أَخَا الْيَهُودِ قَالَ إِنَّا نَجِدُ فِي الْكِتَابِ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ إِذَا بَعَثَ نَبِيَا صلی الله علیه وآله أَوْحَى إِلَيْهِ أَنْ يَتَّخِذَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ مَنْ يَقُومُ بِأَمْرِ أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْ يَعْهَدَ إِلَيْهِمْ فِيهِ عَهْدَاً يُحْتَ-دَى عَلَيْهِ وَ يُعْمَلُ بِهِ فِي أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ ... فَقَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام ... نَحْنُ أَهْلُ بَيْتِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله لَا سُقُوفَ لِبُيُوتِنَا وَلَا أَبْوَابَ وَلَا سُتُورَ إِلَّا الْجَرَائِدُ وَ مَا أَشْبَهَهَا وَ لَا وَطَاءَ لَنَا وَلَا دِثَارَ عَلَيْنَا وَ يَتَدَاوَلُ الثَّوْبَ الْوَاحِدَ فِي الصَّلَاةِ أَكْثَرْنَا وَ تَطوى اللَّيَالِيَ وَ الْأَيَّامَ جُوعاً عَامَّتُنَا وَ رُبَّمَا أَتَانَا الشَّيْءُ مِمَّا أَفَاءَهُ اللَّهُ عَلَيْنَا وَ صَيَّرَهُ لَنَا خَاصَّةً دُونَ غَيْرِنَا وَ نَحْنُ عَلَى مَا وَصَفْتُ مِنْ حَالِنَا فَيُؤْثِرُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَرْبَابَ النَّعَمِ وَ الْأَمْوَالِ تَأَلْفَا مِنْهُ لَهُمْ فَكُنْتُ أَحَقَّ مَنْ لَمْ يُفَرِّقُ هَذِهِ الْعُصْبَةَ الَّتِى أَلَّفَهَا رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله وَلَمْ يَحْمِلْهَا عَلَى الْخُطَّةِ الَّتِي لَا خَلَاصِ لَهَا مِنْهَا دُونَ بُلُوغِهَا أَوْ فَنَاءِ آجَالِهَا لِأَنِّي لَوْ نَصَبْتُ نَفْسِي فَدَعَوْتُهُمْ إِلَى نُصْرَتِى كَانُوا مِنِّى وَ فِي أَمْرِى عَلَى أَحَدِ مَنْزِلَتَيْنِ إِمَّا مُتَّبِعُ مُقَاتِلُ وَ إِمَّا مَقْتُولُ إِنْ لَمْ يَتَّبِعِ الْجَمِيعَ وَ إِمَّا خَاذِلُ يَكْفُرُ بِخِذْنَائِهِ إِنْ قَصَّرَ فِي نُصْرَتِي أَوْ أَمْسَكَ عَنْ طَاعَتِي وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّنِي مِنْهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى علیه السلام يَحُلُّ بِهِ فِي مُخَالَفَتِي وَ الْإِمْسَاكِ عَنْ نُصْرَتِى مَا أَحَلَّ قَوْمُ مُوسَى علیه السلام بِأَنْفُسِهِمْ فِي مُخَالَفَةِ هَارُونَ وَ تَرْكِ طَاعَتِهِ وَ رَأَيْتُ تَجَرَّعَ الْغُصَصِ وَ رَدَّ أَنْفَاسِ الصُّعَدَاءِ وَلُزُومَ الصَّبْرِ حَتَّى يَفْتَحَ اللَّهُ أَوْ يَقْضِيَ بِمَا أَحَبَّ أَرْيَدَ لِي فِي حَفِّى وَ أَرْفَقَ بِالْعِصَابَةِ الَّتِي وَصَفْتُ أَمْرَهُمْ وَ كَانَ أَمْرُ الله قَدَراً مَقْدُوراً وَ لَوْ لَمْ أَتَى هَذِهِ الْحَالَةَ يَا أَخَا الْيَهُودِ ثُمَّ طَلَبْتُ حَقَّى لَكُنْتُ أَوْلَى مِمَّنْ طَلَبَهُ لِعِلْمٍ مَنْ مَضَى مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ مَنْ بِحَضْرَتِكَ مِنْهُمْ بِأَنِّي كُنتُ أَكْثَرَ عَدَداً وَ أَعَزَّ عَشِيرَة. (1)

قوله تعالى : ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ الله وَخاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيماً (40)

باب 1 : ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ

1-1- الباقر علیه السلام - وَ فِي قَوْلِهِ ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ فَإِنَّ هَذِهِ نَزَلَتْ فِي شَأْنٍ زَيْدِبْنِ حَارِثَةَ قَالَتْ قُرَيْسُ يُعَيِّرُنَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله يَدَّعِي بَعْضُنَا بَعْضاً وَ قَدِ ادَّعَى هُوَ زَيْداً فَقَالَ اللَّهُ مَا كَانَ مُحمَّد أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ يَعْنِي يَوْمَئِذٍ قَالَ إِنَّهُ لَيْسَ بِأَبِي زَيْدِ. (2)

ص: 192

برگزیند که پس از وی کار او را در میان امتش دنبال کند و اینکه از امتش عهدی در خصوص او بگیرد که از وی از آن عهد پیروی کنند و بر طبق آن عهد عمل کنند ... ». امام على علیه السلام فرمود: ... «ولی ما اهل بیت در خانه های بدون سقف و در و بدون پوشش بودیم و جز شاخه های درختان و امثال آن برای مستور کردن خود چیزی نداشتیم؛ نه زیراندازی داشتم و نه بالاپوشی روی ما بود؛ یک پیراهن بیشتر نداشتیم که به نوبت برای نماز آن را می پوشیدیم، اکثر ما شب و روز را با گرسنگی می گذراندند و چنانچه گاهی چیزی به ما می رسید، رسول خدا صلی الله علیه وآله علیرغم حالتی که در آن به سر می بردیم، آن را به برخورداران از نعمت و ثروت می بخشید تا دل ایشان را به دست آورد، از این رو من سزاوارترین فردی بودم که این جمعی را که رسول خدا صلی الله علیه وآله گرد آورده بود، از هم نپاشم و به راهی نکشانم که راه نجاتی برای آنها نباشد و آینده ی آنان از بین برود؛ زیرا اگر من خود را به خلافت منصوب کرده و ایشان را دعوت می کردم مرا یاری کنند، به دو گروه تقسیم می شدند: یا به دنبال من حرکت کرده و می جنگیدند و بقیه به دلیل تبعیت نکردن کشته می شدند یا مرا به حال خود وا می گذاشتند و از یاری من خودداری می کردند و از فرمانم سرپیچی می نمودند که در این صورت کافر می شدند، چون می دانستند که من منزلت هارون علیه السلام از اموسی علیه السلام را نسبت به پیامبر صلی الله علیه وآله داشتم و اگر از من دست می کشیدند، آنگاه به سبب

موسی با من به سرنوشت قوم موسی علیه السلام که با هارون علیه السلام به مخالفت برخاسته و از فرمانش سرپیچی کردند، دچار می گشتند. از این رو دیدم که اگر غصه ها را جرعه جرعه سر بکشم و آه از نهاد برنیآورده و شکیبایی پیشه کنم تا اینکه خداوند فرجی حاصل فرماید یا به آنچه خواست اوست حکم فرماید، برای به دست آوردن بهره و نصیبم از خلافت بهتر است و نسبت به حفظ رسول خدا صلی الله علیه وآله گرد آورده است و صفت آن را بیان کردم، کاری ملایم تر است. و فرمان خدا مقدر است و واقع خواهد شد؛ ای برادر یهود، اگر چنین نمی کردم و در پی احقاق حق خود بر می آمدم، از دیگران به آن سزاوارتر بودم، زیرا صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله که وفات کرده اند و اینان که در اینجا حضور دارند، می دانستند که من هم افراد بیشتری در اختیار دارم و هم خاندان گرامی تری».

محمد پدر هیچ یک از مردان شما نبوده است؛ ولی رسول خدا و ختم کننده و آخرین پیامبران است؛ و خداوند به همه چیز دانا است. (40)

بخش 1 : محمد پدر هیچ یک از مردان شما نبوده و نیست.

1-1- امام باقر علیه السلام - آيه ى ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ در شأن زيد بن حارثه نازل شده زيدبن است. قریش گفتند: «محمد صلی الله علیه وآله بر ما خرده می گیرد که چرا برخی از ما، برخی را به خود منتسب می کنیم، در حالی که او زید را به خود نسبت می دهد و می گوید: «او پسر من است». بنابراین خداوند فرمود: مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ ابا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِكُمْ یعنی در آن هنگام، پیامبر صلی الله علیه وآله، پدر زید نبود».

ص: 193

1-2- أمير المؤمنين علیه السلام - رُوىَ أَنَّ عَليا علیه السلام كَتَبَ إِلَى مُعَاوِيَةَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام إِلَى مُعَاوِيَة ... كُنتُمْ أَنْتُمُ الْقَوْمَ الَّذِينَ أَقْرَرْتُمْ لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَبَدَا لَكُمْ

فَأَخْبَرَكُمُ اللهُ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه وآله لَمْ يَك أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُول الله وخاتم النبيين . (1)

2-1- امام علی علیه السلام - روایت شده است که امام علی علیه السلام نامه ای به معاویه نوشت: از بنده ی خدا امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام به معاویه: ... [سپس از نزاع و تفرقه نهی کرد و به تسلیم و اجتماع امر فرمود] و شما قوی بودید که به خدا و رسولش اقرار کردید، پس نظرتان را تغییر دادید؛ بنابراین خداوند به شما خبر داد که محمد پدر هیچ یک از مردان شما نبوده است، بلکه رسول خدا و ختم کننده و آخرین پیامبران است.

ولایت

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - کلیه ی پسران هر دختری به پدرشان منسوب می شوند، غیر از فرزندان فاطمه علیها السلام که من پدر آنها می باشم.

2- امام کاظم علیه السلام - علی بن حسان از بعضی از شیعیان ما نقل می کند: امام کاظم علیه السلام نزد قبر پیامبر صلی الله علیه وآله رفت و فرمود سلام بر تو ای پدر جان».

3- امام حسین علیه السلام - علی بن شعیب از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: امام حسین علیه السلام روزی در حجره ی رسول خدا صلی الله علیه وآله نشسته بود و سر خویش را بالا گرفته و فرمود: «ای پدرم». پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «بله فرزندم». فرمود: «برای کسی که بعد از وفات شما به قصد زیارت شما نزدتان بیاید چه ثوابی است»؟ فرمود: «ای فرزندم هر کس بعد از وفاتم به زیارتم بیاید بهشت بر او واجب می گردد».

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام صادق علیه السلام می فرماید: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «همانا این فرزندم حسن علیه السلام سيد و آقاست».

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - و امام صادق علیه السلام می فرماید: پیامبر صلی الله علیه وآله درباره ی حسن و حسین علیهما السلام فرموده است: «این دو پسر من امام هستند، چه قیام کنند و چه سکوت نمایند».

بخش 2 : ولی رسول خدا و ختم کننده و آخرین پیامبران است و خداوند به همه چیز است!

1-2- علی بن ابراهیم رحمه الله - منظور از آیه ی و خَاتَمَ النَّبِيِّينَ این است که پس از محمد صلی الله علیه وآله پیامبری نخواهد آمد.

2-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - من خاتم انبیاء علیهم السلام هستم و تو یا علی علیه السلام خاتم اولیاء هستی.

3-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - حسن بصری از انس در حدیث طولانی روایت می کند که گفته است: من از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: من اولین انبیاء علیهم السلام از حیث خلقت و آخرین آن ها از جهت مبعوث شدن می باشم.

ص: 195

4-2- الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّمَا مَثَلِي فِي الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام كَمَثَلِ رَجُل بَنَى دَاراً فَأَكْمَلَهَا وَحَسَّنَهَا إِلَّا مَوْضِعَ فَكَانَ مَنْ دَخَلَهَا فَنَظَرَ إِلَيْهَا قَالَ: مَا أَحْسَنَهَا إِلَّا مَوْضِعَ هَذِهِ اللَّبَنَة. قال صلی الله علیه وآله فَأَنَا مَوْضِعُ اللَّبَنَةِ، خُتِمَ بِيَ الْأَنْبِيَاءُ علیهم السلام أَوْرَدَهُ الْبُخَارِيُّ وَ مُسْلِمُ فِى صَحِيحَيْهما. (1)

5-2- أمير المؤمنين علیه السلام - قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام خَتَمَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله أَلْفَ نَبِيٍّ وَإِنِّي خَتَمْتُ أَلْفَ وَصِي وَ إِنِّي كُلِّفْتُ مَا لَمْ يُكَلَّفُوا. (2)

6-2- الرسول صلی الله علیه وآله - عن ابن عباس رحمه الله قال : لَمَّا بُعِثَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم أَمَرَ عَلِيّا علیه السلام أَنْ يَكْتُبَ كِتَاباً إِلَى الْكُفَّارِ وَ إِلَى النَّصَارَى وَ إِلَى الْيَهُودِ فَكَتَبَ كِتَاباً أَمْلَاهُ جَبْرَئِيلُ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَكَتَبَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنْ مُحَمَّدِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِلَى يَهُودِ خَيْبَرَ أَمَّا بَعْدُ فَ إِنَّ الْأَرْضِ لِلَّهِ ... وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ وَالسَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيُّ الْعَظِيمِ ثُمَّ خَتَمَ الْكِتَابَ وَ أَرْسَلَهُ إِلَى يَهُودِ خَيْبَرَ فَلَمَّا وَصَلَ الْكِتَابُ إِلَيْهِمْ أَتَوْا إِلَى شَيْخِهِمْ ابْنِ سَلَامٍ فَقَالُوا يَا ابْنَ سَلَامٍ هَذَا كِتَابٌ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله إِلَيْكَ فَاقْرَأَهُ عَلَيْنَا فَقَرَأَهُ عَلَيْهِمْ فَقَالَ لَهُمْ مَا تُرِيدُونَ مِنْ هَذَا الْكَلَامِ وَ قَدْ أَرَى فِيهِ عَلَامَاتِ وَجَدْنَا فِي التَّوْرَاةِ أَنَّ هَذَا الَّذِي بَشَرنَا بِهِ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام فَقَالُوا يَنْسَخُ كِتَابَنَا وَ يُحَرِّمُ عَلَيْنَا مَا أَحَلَّ لَنَا مِنْ قَبْلُ فَقَالَ لَهُمْ ابْنُ سَلَامِ يَا قَوْمِ اخْتَرْتُمُ الدُّنْيَا عَلَى الْآخِرَةِ وَالْعَذَابَ عَلَى الْمَغْفِرَةِ فَقَالُوا يَا ابْنَ سَلَامِ لَوْ كَانَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله عَلَى دِينِنَا لَكَانَ أَحَبَّ إِلَيْنَا مِنْ غَيْرِهِ فَقَالَ أَنَا أَرُوحُ إِلَيْهِ وَأَسْأَلُهُ عَنْ أَشْيَاءَ مِنَ التَّوْرَاةِ فَإِنْ أَجَابَنِي عَنْهَا دَخَلْتُ فِي دِينِهِ وَ خَلَّيْتُ دِيْنَ الْيَهُودِيَّة وَ قَامَ وَأَخَذَ التَّوْرَاةَ وَ اسْتَخْرَجَ مِنْهَا أَلْفَ مَسْأَلَة وَأَرْبَعَمِائَةِ مَسْأَلَةِ وَ أَرْبَعَ مَسَائِلَ مِنْ غَامِضِ الْمَسَائِلِ فَأَخَذَهَا وَ أَتَى بِهَا إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ هُوَ فِي مَسْجِدِهِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ عَلَى أَصْحَابِكَ فَقَالُوا وَ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ مَنْ أَنْتَ يَا هَذَا الرَّجُلُ قَالَ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامِ وَ أَنَا مِنْ رُسُلِ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ مِمَّنْ قَرَأَ التَّوْرَاةَ وَأَنَا رَسُولُ صلی الله علیه وآله الْيَهُودِ إِلَيْكَ مَعَ شَيْءٍ لِتُبَيِّنَهُ لَنَا مَا هُوَ وَ أَنْتَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم اجْلِسْ يَا ابْنَ سَلَامِ وَ سَلْ عَمَّا شِئْتَ وَإِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُكَ عَمَّا تَسْأَلْنِي عَنْهُ فَقَالَ أَخْبِرْنِي يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فَإِنَّنِي أَزْدَادُ فِيكَ يَقِينا فَقَالَ يَا ابْنَ سَلَامِ جِئْتَ تَسْأَلُنِي عَنْ أَلْفِ مَسألة وأربعمائة مَسْأَلَة وَأَرْبَعَ مَسَائِلَ نَسَخْتَهَا مِنَ

ص: 196

4-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - مثل من در میان انبیاء علیهم السلام همانند مردی است که خانه ایی را ساخته و به جز اساس آن همه ی اجزاء آن را به زیبایی تکمیل نماید و هرکس وارد آن می شود می گوید: «چقدر زیباست جز پایه ی آن من همچون پایه و اساس این بنا هستم. نبوّت به وسیله ی من ختم می شود.

5-2- امام علی علیه السلام - محمد صلی الله علیه وآله خاتم هزار پیامبر و من خاتم هزار وصی هستم و تکلیفی که بر دوش من گذاشته شد، بر دوش آنها گذاشته نشده .

6-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن عباس رحمه الله گوید: هنگامی که پیغمبر صلی الله علیه وآله مبعوث شد علی علیه السلام را فرمود نامه ای به کفار و ترسایان و یهود نوشت که آن را جبرئیل به پیغمبر صلی الله علیه وآله دیکته کرد. نوشت: به نام خداوند بخشنده ی مهربان، از محمد رسول خدا صلی الله علیه وآله به یهود خیبر. اما بعد زمین از آن خداست ... و سرانجام از آن پرهیزکاران، درود بر کسی که پیرو راه راست شد و لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيُّ الْعَظِيمِ. سپس مهر بر نامه نهاد و نزد یهود خیبر فرستاد و چون نامه به آنها رسید نزد بزرگ خود ابن سلام آمدند گفتند: «ای پسر سلام این نامه ی محمد صلی الله علیه وآله است که به تو نوشته، آن را برای ما بخوان». آن را برایشان خواند و گفت: «از این سخن چه می خواهید؟ من در محمد صلی الله علیه وآله نشانه هایی را می بینم که در تورات است. همان محمد صلی الله علیه وآله است که موسی بن عمران علیه السلام ما را به او مژده داده است». گفتند: «کتاب ما را نسخ کند و آنچه قبلاً بر ما حلال بوده، حرام کند»؛ ابن سلام به آن ها گفت: «ای مردم شما دنیا را به آخرت برگزیدید و عذاب را به آمرزش»! گفتند: «اگر محمد صلی الله علیه وآله در دین و آیین ما باشد برای ما نسبت به غیر دوست بر است». گفت: «من نزد او می روم و از او پرسش هایی از تورات می کنم و اگر پاسخ مرا درست داد دین او را می پذیرم و از یهودی بودن دست می کشم». برخاست و تورات را برداشت. و هزار و چهارصد وچهار مسأله مشکل از آن بیرون کشید و آنها را برداشت و نزد محمد صلی الله علیه وآله که در مسجد خود بود، آورد و گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله درود بر تو و بر یارانت»، گفتند: «و رحمت خدا و برکاتش بر هر که پیرو راه راست باشد، ای مرد تو کیستی»؟ گفت: «من عبدالله بن سلامم و از بزرگان بنی اسرائیل و از کسانی که تورات را خوانده اند و من نماینده و پیک یهود به سوی تو هستم تا پرسش هایی را که دارم برای ما شرح دهی در حالی که تو از نیکوکاران هستی»! پیغمبر صلی الله علیه وآله فرمود: «ای ابن سلام بنشین و هرچه می خواهی بپرس و اگر می خواهی بپرس و اگر می خواهی من به تو گزارش دهم که چه می خواهی بپرسی». گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله به من خبر بده که مایه ی فزونی یقین من به تو باشد». فرمود: «ای پسر سلام آمدی از من هزار مسأله و چهارصد مسأله و چهار مسأله بپرسی که همه را از تورات نسخه کرده ای»! عبدالله بن سلام سر به پایین انداخت و گریست و گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله راست گفتی». سؤال: «تو پیغمبری یا رسول»؟ جواب: به راستی خدا مرا پیغمبر و رسول هر دو مبعوث کرده و من خاتم پیغمبرانم، مگر در تورات نخواندی [که محمد رسول خداست]: محمد فرستاده ی خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند پیوسته آن ها را در حال رکوع و سجود می بینی در حالی که همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند نشانه ی آنها در

ص: 197

التَّوْرَاةِ فَنَكَسَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامِ رَأْسَهُ وَ بَكَى وَ قَالَ صَدَقْتَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فَقَالَ أَنَبِي صلی الله علیه وآله أَنْتَ أَمْ رَسُولُ صلی الله علیه وآله فَقَالَ يَا ابْنَ سَلَام إِنَّ اللَّهَ بَعَثَنِي نَبِيَّا صلی الله علیه وآله وَ رَسُولا صلی الله علیه وآله وَأَنَا خَاتَمُ النَّبِيِّينَ أَفَمَا قرأت في التّوْرَاةِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً الْآيَةَ وَأَنْزِلَ عَلَى مَا كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ قَالَ صَدَقْتَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله. (1)

قوله تعالى: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللهَ ذِكْراً كَثيراً (41)

قوله تعالى: وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلاً (42)

صورتشان از اثر سجده نمایان است این توصیف آنان در تورات و توصیف آنان در انجیل است، همانند زراعتی که جوانه های خود را خارج ساخته، سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و بر پای خود ایستاده است و به قدری نموّ و رشد کرده که زارعان را به شگفتی وامی دارد این برای آن است که کافران را به خشم آورد [ولی] کسانی از آن ها را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، خداوند وعده ی آمرزش و اجر عظیمی داده است. (فتح /29) و ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ الله وَ خاتَمَ النَّبِيِّين درباره ی من نازل شده است». ابن سلام گفت: «راست گفتی ای محمد صلی الله علیه وآله»

ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را بسیار یاد کنید. (41)

و صبح و شام او را تسبیح گویید. (42)

اهمیت ذکر و مقدار آن

1- امام صادق علیه السلام - ابن قداح گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هر چیزی جز ذکر خداوند، حدی دارد که نباید از آن تجاوز کرد؛ اما ذکر خداوند حدّی ندارد. خداوند عزوجل، واجبات را بر ما واجب نموده و هرکس آن ها را به جا آورد، حد آن ها همین مقدار است. همچنین خداوند، روزه ی ماه رمضان را واجب نموده است؛ پس هرکس در ماه رمضان روزه بگیرد، حدّ آن، همین مقدار است. همچنین خداوند، حج را واجب نموده، پس هر کس اعمال حج را به جای آورد، حد آن همین مقدار است. بنابراین برای همه چیز، حدی است؛ اما برای ذکر، حدی نیست؛ زیرا خداوند عزوجل به ذکر اندک راضی نشده و برای آن حدی قرار نداده است. سپس حضرت این آیه را تلاوت نمود یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللهَ ذِكْرًا كَثِيرًا، وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا و فرمود: «خداوند عزوجل برای ذکر، حدی قرار نداده است».

2- امام صادق علیه السلام - ابواسامه گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «مؤمن به چیزی سخت تر از سه خصلت که از آنها محروم می شود، آزموده نشده». پرسیده شد: «آن ها چه چیزی هستند»؟ فرمود: «همراهی در هر آنچه به دست دارد، انصاف دادن از طرف خود و بسیار یاد خدابودن. و من نمی گویم گفتن سبحان الله و لااله الا الله ،باشد بلکه به یاد خدا به هنگام برخورد با حلال و حرام است».

3- امام صادق علیه السلام - سه چیز است که هیچ کس طاقت انجام آن را ندارد، گذشت از خطاهای مردم، کمک دادن به برادر خود و بسیار یاد خدا بودن است.

4- امام صادق علیه السلام - شیعیان ما کسانی هستند که چون به خلوت رسند، خداوند را بسیار یاد می کند.

ص: 199

5- أمير المؤمنين علیه السلام - من ذكر اللهَ عَزَّوَجَلَّ فِي السِّرِّ فَقَدْ ذكر اللهَ كَثِيراً إِن الْمُنَافِقِينَ كَانُوا يَذْكُرُونَ اللَّهَ عَلَانِيَةً وَ لَا يَذْكُرُونَهُ فِي السِّرِّ فَقَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ يُراؤُنَ النَّاسَ وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلًا. (1)

5- امام علی علیه السلام - کسی که خدا را در خفا بخواند، خدا را به کثرت یاد کرده؛ منافقان خدا را آشکارا می خواندند و در خفا او را یاد نمی کردند پس خداوند فرمود: و در برابر مردم ریا می کنند و خدا را جز اندکی یاد نمی نمایند ! . (نساء/142)

نتیجه ی ذکر

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس که ذکر خدا را بسیار گوید، خداوند او را دوست می دارد و هرکس که ذکر خداوند را بسیار گوید، دو برائت در نامه اعمال او نوشته می شود. اوّل: برائت و رهایی از آتش جهنّم دوم: برائت و رهایی از نفاق.

2- امام صادق علیه السلام - هرکس ذکر خداوند را بسیار بگوید خداوند او را در بهشت خود پناه خواهد داد.

مصادیق ذکر کثیر

-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن عباس گوید: جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شد و گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله! بگو: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اكبر ولا حول و لا قوة الا بالله العلي العظيم به تعداد و وزن و حجم علمی که دارد. که هر کس این ذکر را بگوید خداوند برایش شش خصلت می نویسد. جزء ذاکران خداوند نوشته می شود و در زمره ی با فضیلت ترین افرادی است که روز و شب خداوند را یاد می کند و برایش در بهشت درختی غرس می گردد و گناهانش فرو می ریزد همانگونه که برگ های خشک از درخت فرو می ریزد و خداوند به او نظر مینماید و هرکس را که پروردگار به او نظر کند عذاب نخواهد شد».

2- امام کاظم علیه السلام - علی بن جعفر در کتابش از برادرش امام کاظم علیه السلام روایت می کند که از او پیرامون تفسیر آیه ی اذْكُرُوا اللهَ ذِكْرًا كَثِيرًا پرسیدم و گفتم: «کسی که دویست بار ذکر خداوند بگوید، آیا این مقدار از مصادیق ذِكْرًا كَثِيرًا (ذکر بسیار) است»؟ حضرت پاسخ داد: «آری». از خواب بعد از نماز صبح پرسیدم. فرمود: «نه، نخوابد تا وقتی که خورشید طلوع کند».

3- امام صادق علیه السلام - معاویه بن عمار گوید: درباره ی سخن خداوند عزوجل اذْكُرُوا اللهَ ذِكْرًا كَثِيرًا فرمود: «هرگاه بنده ای هر روز یک بار خدای خویش را یاد نماید ذکر او ذکر کثیر خواهد بود».

4- امام صادق علیه السلام - هنگامی که نام رسول خدا صلی الله علیه وآله برده شد بسیار بر او درود بفرستید.

ص: 201

تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام

1- امام صادق علیه السلام - از امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خداوند عزّوجلّ: اذْكُرُوا اللهَ ذِكْرًا . پرسیده شد: «که ذِكْرًا كَثِيرًا (ذکر بسیار) چیست»؟ حضرت فرمود: «هر کس تسبیح فاطمه علیها السلام را بگوید، ذکر بسیار گفته است».

2- امام صادق علیه السلام - اسماعیل بن عمار گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «حد ذکر در آیه ی اذْكُرُوا اللهَ ذِكْرًا كَثِيرًا چیست»؟ حضرت پاسخ داد: «رسول خدا صلی الله علیه وآله به فاطمه علیها السلام یاد داد که سی و چهار مرتبه الله اکبر، سی وسه مرتبه سبحان الله و سی وسه مرتبه الحمد لله بگوید. پس اگر تو یک بار در شب و یکبار در روز این تسبیح را بگویی».

او کسی است که بر شما درود و رحمت می فرستد، و فرشتگان او [نیز برای شما تقاضای رحمت می کنند] تا شما را از تاریکی های [ جهل و شرک و گناه] به سوی نور [ایمان و علم و تقوا] خارج سازد؛ او نسبت به مؤمنان همواره مهربان بوده است. (43)

کلیات

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - در آن شبی که به معراج برده شدم (شب اسراء) جبرئیل در مقام خود ایستاد و من دیگر صدای تحیّت و سلام دادن فرشتگان و سخن آنان را نمی شنیدم و در جایگاهی قرار گرفتم که دیگر تمام صداها قطع شده بود و هیچ صدایی نمی شنیدم و زندگان و مردگان نزد من برابر شدند. قلبم به تپش افتاد و اندوهم افزایش یافت. صدای منادی را شنیدم که به زبان علی بن ابی طالب علیه السلام به من گفت: «بایست! - ای محمد صلی الله علیه وآله! - چراکه پروردگار تو به تو درود می فرستد». گفتم: «او چگونه درود می فرستد، در حالی که از اینکه به کسی درود فرستد، بی نیاز است. و چگونه علی علیه السلام به این مقام رسیده است»؟ خداوند متعال فرمود: «بخوان - اى محمد صلی الله علیه وآله ! - هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ و درود من، رحمتی بر تو و امّت توست. اما اینکه تو صدای علی علیه السلام را شنیدی به خاطر این بود که وقتی برادرت موسی بن عمران به کوه طور آمد و آن صحنه عظیم را به چشم خود دید، آنچه که دیده بود، باعث غفلت او از آنچه که به او القا می شد، گشت. پس حواس او را از آن عظمت و هیبت به صحبت در مورد چیزی که محبوب ترین چیز نزد او بود یعنی همان عصا، مشغول داشتیم، آن هنگام که به او فرمودم: و آن چیست در دست راست تو، ای موسی؟! . (طه/17) و چون علی علیه السلام، محبوب ترین مردم نزد تو بود، با تو با زبان و سخن او، سخن گفتم تا قلب تو از آن وحشت آرامش یابد و آنچه را که به تو القا می شود، درک کنی. همچنین فرمود: و مرا با آن کارها و نیازهای دیگری است. (طه/18)

ص: 203

2- الصادق علیه السلام - مَنْ صَلَّى عَلَى مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ آل مُحَمَّدِ علیهم السلام عَشْراً صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَمَلَائِكَتُهُ مِائَةَ مَرَّةً وَ مَنْ صَلَّى عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ آل مُحَمَّدِ علیهم السلام مِائَةَ مَرَّة صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَمَلَائِكَتُهُ أَلْفاً أَ مَا تَسْمَعُ قَولَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ هُوَ الَّذِي يُصَلِّ عَلَيْكُمْ وَمَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً. (1)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - مَنْ صَلَّى عَلَيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَمَلَائِكَتُهُ وَ مَنْ شَاءَ فَلْيُقِلَ وَ مَنْ شَاءَ فَلْيُكْثِر. (2)

4 - الصادق علیه السلام - عَن عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَانٍ قَالَ كُنَّا عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جَمَاعَةً مِنْ أَصْحَابِنَا فَقَالَ لَنَا ابْتِدَاءً كَيْفَ تُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقُلْنَا نَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله وَآلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام فَقَالَ كَأَنَّكُمْ تَأْمُرُونَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يُصَلَّى عَلَيْهِمْ فَقُلْنَا فَكَيْفَ نَقُولُ قَالَ علیه السلام تَقُولُونَ اللَّهُمَّ سَامِكَ الْمَسْمُوكَاتِ وَ دَاحِيَ الْمَدْحُوَاتِ وَ خَالِقَ الْأَرْضِ وَ السَّمَاوَاتِ أَخَذْتَ عَلَيْنَا عَهْدَكَ وَاعْتَرَفْنَا بِنُبُوَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله وَ أَقْرَرْنَا بِوَكَايَة عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام فَسَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأَمَرْتَنَا بِالصَّلَاةِ عَلَيْهِمْ فَعَلِمْنَا أَنَّ ذَلِكَ حَقٌّ فَاتَّبَعْنَاهُ اللَّهُمَّ إِنِّى أَشْهَدُكَ وَأَشْهِدُ مُحَمَّداً وَ عَلِيّا شَاهِ وَالثَّمَانِيَةً حَمَلَةَ الْعَرْشِ وَالْأَرْبَعَةَ الْأَمْلَاكَ خَزَنَةَ عِلْمِكَ أَنَّ فَرْضَ صَلَاتِي لِوَجْهَكَ وَ نَوَافِلِي وَ زَكَاتِي وَ مَا طَابَ لِي مِنْ قَوْلِ وَ عَمَلِ عِنْدَكَ فَعَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَأَسْأَلُكَ اللَّهُمَّ أَنْ تُوصِلَنِي بِهِمْ وَ تُقَرِّبَنِي بِهِمْ لَدَيْكَ كَمَا أَمَرْتَنِي بِالصَّلَاةِ عَلَيْهِ وَأَشْهِدُكَ أَنَّى مُسَلَّمُ لَهُ وَلِأَهْلِ بَيْتِ علیه السلام غَيْرُ مُسْتَنْكِفَ وَ لَا مُسْتَكْبِر فَزَكَّنَا بِصَلَوَاتِكَ وَ صَلَوَاتِ مَلَائِكَتِكَ إِنَّهُ فِي وَعْدِكَ وَ قَوْلِكَ هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتَةَ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ كَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلامُ وَأَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً كَرِيماً فَأَرْلِفْنَا بِتَحِيَّتِكَ وَ سَلَامِكَ وَ امْنُنْ عَلَيْنَا بِأَجْرِ كَرِيمٍ مِنْ رَحْمَتِكَ وَاخْصُصْنَا مِنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله بأفضل صَلَوَاتِكَ وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنُ لَّهُمْ وَزَكَّنَا بِصَلَاتِهِ وَ صَلَوَاتِ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ اجْعَلْ مَا آتَيْتَنَا مِنْ عِلْمِهِمْ وَ مَعْرِفَتِهِمْ مُسْتَقَراً عِنْدَكَ مَشْفُوعاً لَا مُسْتَوْدَعَا يَا أرحم الراحمين. (3)

2- امام صادق علیه السلام - هرکس ده مرتبه بر محمد و آل محمد علیهم السلام درود بفرستد، خداوند و فرشتگان او صد مرتبه بر او درود می فرستند و هرکس که صد مرتبه بر محمد و آل محمد علیهم السلام درود بفرستد، خداوند و فرشتگان او بر او هزار مرتبه درود می فرستند. آیا نشنیده ای که خداوند عزوجل می فرماید: هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس که بر من درود فرستد، خداوند و فرشتگانش بر او درود می فرستند و هرکس که بخواهد می تواند اندک درود فرستد و هرکس که بخواهد می تواند بسیار درود فرستد.

4- امام صادق علیه السلام - عبدالله بن سنان گوید: گروهی از اصحاب نزد امام صادق علیه السلام بودیم. امام علیه السلام به ما فرمود: «بر پیامبر صلی الله علیه وآله چگونه صلوات می فرستید»؟ گفتیم: «می گوییم اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آل مُحَمَّدٍ» فرمود: «گویا شما خداوند را امر می کنید که بر پیامبر صلی الله علیه وآله درود بفرستد». پرسیدیم: «پس چگونه صلوات بفرستیم»؟ امام علیه السلام فرمود: «بگویید: خداوندا! توکه قابض و باسط همه چیز هستی و خالق زمین و آسمان ها هستی تو با ما عهدی بستی و ما به نبوّت محمد صلی الله علیه وآله، اعتراف کردیم و ولایت علی بت ابی طالب را پذیرفتیم، پس شنیدیم و اطاعت کردیم. و ما را به نماز دستور دادی پس با آن عمل دانستیم که این حق است و از آن پیروی کردیم. خداوندا! من به تو و محمد صلی الله علیه وآله و على علیه السلام و هشت حامل عرش و چهار فرشته خزانه دار علم تو گواهی می دهم که نمازهای واجب و مستحب و زکات و سخنان و اعمال نیک من به خاطر توست. پس خداوند از تو می خواهم که بر محمد صلی الله علیه وآله و آل محمد صلی الله علیه وآله درود برسانی و مرا در نزد خود به آنان نزدیک کنی، همانطور که مرا به درود فرستادن به او امر کردی. و تو را گواه می گیرم که من تسلیم امر او و اهل بیت او گشته ام و در این راه تکبر و نخوتی ندارم. پس با درودهای خود و درود فرشتگانت ما را پاکیزه گردان که ما را به آن وعده داده ای: هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَكانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً * تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلامٌ وَأَعَدَّ هُمْ أَجْراً گریماً؛ پس با تحیت و سلام خود ما را مقرب گردان و با اجر کریمی از رحمت خود بر ما منت گذار و ما را از جانب محمد صلی الله علیه وآله به افضل درودها اختصاص بده و برایشان درود بفرست که درود تو آرامش است برای ایشان و با درود او و اهل بیتش ما را پاکیزه گردان و آنچه را که از علم و معرفت آن ها به ما داده ای، در نزد خود ثابت نگاهدار به صورت شفاعت شده نه به صورت ودیعه گذاشته شده ، ای مهربان ترین مهربانان!

ولایت

ص: 205

1 - ابن عبّاس رحمه الله - رُويَ مَرْفُوعاً عَنْ ابْنِ عَبَّاس رحمه الله أَنَّهُ قَالَ فِي تأويل قَوْلِهِ تَعَالَى هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلائِكَتُهُ قَالَ الصَّلَاةُ عَلَى النَّبِي صلی الله علیه وآله وَأَهْلِ بَيْتِهِ علیهم السلام لَا غیر. (1)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - صَلَّتِ الْمَلَائِكَةُ عَلَى وَ عَلَى عَلَى علیه السلام سَبْعَ سِنِينَ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ لَمْ يُصَلِّ فِيهَا أَحَدٌ غَيْرِي وَ غَيْرُهُ. (2)

باب 1 : يُصَلِّي عَلَيْكُمْ

1 - 1 - الصادق علیه السلام - عَن سُلَيْمَانَ بْن خَالِدِ الْأَقْطَع قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِق علیه السلام أَيَجُوزُ أَنْ يُصَلَّى عَلَى الْمُؤْمِنِينَ قَالَ إِي وَ اللَّهِ يُصَلَّى عَلَيْهِمْ فَقَدْ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِمْ أَمَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ هُوَ الَّذِي يُصَلِّي علَيْكُمْ وَمَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَكانَ بِالمُؤْمِنِينَ رَحِيماً. (3)

باب 2 : ليُخْرِجَكُمْ مِنَ الظلمات إلى النور

2-1- الصادقين علیهما السلام - فِي قَوْلِهِ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ يَقُولُ مِنَ الْكُفْرِ إِلَى الْإِيمَانِ يَعْنِي إِلَى الْوَلَايَة لِعَلِى علیه السلام. (4)

قوله تعالى: تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلامٌ وَأَعَدَّ هُمْ أَجْراً كَرِياً (44)

1 - ابن عبّاس رحمه الله - در حدیثی مرفوع از ابن عباس رحمه الله آمده است که وی در تأویل آیه: هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلَائِكَتُهُ گفت: «منظور، درود فرستادن بر پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت او علیهم السلام است [نه دیگران].

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - در حدیث مرفوعی ابوایوب نقل کرده است که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «ملائکه برمن و علی علیه السلام هفت سال درود می فرستند، زیرا در آن هفت سال جز من و او کسی نماز نگزارد».

بخش 1: بر شما درود و رحمت می فرستد.

1 - امام صادق علیه السلام - سلیمان بن خالد گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «آیا صلوات فرستادن بر مؤمنان جایز است»؟ فرمود: «بله. خدا نیز بر آنها درود می فرستد؛ آیا نشنیده ای که خداوند می فرماید: هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رحيماً».

بخش 2 : تا شما را از ظلمات (جهل و شرک گناه) به سوی نور (ایمان و علم و تقوا) رهنمون گردد.

1-2- امام باقر و امام صادق علیهما السلام - درباره ی کلام خداوند تعالى ليُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ فرمودند: «خارج شدن از [ظلمات] کفر به سوی ایمان؛ یعنی ولایت علی علیه السلام را پذیرفتن».

تحیت [فرشتگان به] آنان در روزی که به لقای او می رسند سلام است؛ و برای آن ها پاداش پر ارزشی فراهم ساخته است. (44)

دیدار

1 - امام علی علیه السلام - یکی از زندیقان نزد امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام رفت و گفت: «اگر در قرآن اختلاف و تناقض نبود، هرآینه به دینتان می گرویدم». حضرت علی علیه السلام به او فرمود: «از چه سخن می گویی (در کجای قرآن اختلاف و تناقض هست)»؟ ... گفت: «و سخن خداوند: ولی آنان لقای پروردگارشان را انکار می کنند [و می خواهند با انکار معاد، آزادانه به هوسرانی خویش ادامه دهند]. (سجده /10) ...» . امام علی علیه السلام فرمود: «اما کلام خداوند عزوجل: ولی آنان لقای پروردگارشان را انکار می کنند [و می خواهند با انکار معاد، آزادانه به هوسرانی خویش ادامه دهند] (سجده/10) و آن ها کسانی هستند که می دانند دیدار کننده پروردگار خویشند (بقره /46) و تا روزی که خدا را ملاقات کنند. (توبه/77) و پس هر که به لقای پروردگارش امید دارد باید کاری شایسته انجام دهد. (کهف/110) در این آیات منظور، برانگیختن است که خداوند متعال آن را لقاء نامیده است؛ همچنین کلام دیگر حق تعالی: کسی که امید به لقاء الله [و رستاخیز] دارد [باید در اطاعت فرمان او بکوشد]! زیرا سرآمدی را که

ص: 207

فَإِنَّ وَعْدَ اللَّهِ لَآتِ مِنَ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ فَاللِّقَاءُ هُوَ الْبَعْتُ وَ كَذَلِكَ تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلامٌ يَعْنِي أَنَّهُ لَا يَزُولُ الْإِيمَانُ عَنْ قُلُوبِهِمْ يَوْمَ يُبْعَثُونَ. (1)

قوله تعالى: يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْناكَ شَاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذيراً (45)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - لَمَّا بَعَثَ مُحَمَّدا صلی الله علیه وآله أَمَرَهُ فِي بَدْءِ أَمْرِهِ أَنْ يَدْعُوَ بِالدَّعْوَة فَقَط وَأَنْزَلَ عَلَيْهِ يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَنَذِيراً * وَداعِياً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُثِيراً * وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا كَبِيراً * وَ لا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَ المُنافِقِينَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهَ وَ كَفَى بِاللهِ وَكِيلًا فَبَعَثَهُ اللَّهُ بالدَّعْوَة فَقَط وَأَمَرَهُ أَنْ لَا يُؤْذِيَهُمْ فَلَمَّا أَرَادُوهُ بِمَا هَمُّوا بِهِ مِنْ تَبْتِ أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى بِالْهَجْرَة وَ فَرَضَ عَلَيْهِ الْقِتَال. (2)

2 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَن الْحَسَنِ بْن عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ فِيمَا سَأَلَهُ فَقَالَ لِأَي شَيْءٍ سُمِّيت محمد صلى الله عليه وآله وسلم [ مُحَمَّدًا ] وَأَحْمَدَ وَ أَبَا الْقَاسِمِ وَ بَشِيراً وَ نَذِيراً وَ دَاعِياً فَقَالَ النَّبِي صلی الله علیه وآله ... وَ أَمَّا الدَّاعِي فَإِنِّي أَدْعُو النَّاسَ إِلَى دِينِ رَبِّي عَزَّوَجَلَّ وَ أَمَّا النَّذِيرُ فَإِنِّي انْذِرُ بِالنَّارِ مَنْ عَصَانِي وَ أَمَّا الْبَشِيرُ فَإِنِّي أُبَشِّرُ بِالْجَنَّةِ مَنْ أَطَاعَنِي. (3)

3- الحسن علیه السلام - أبو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ الْوَاحِدِى فِي تَفْسِيرِهِ الْوَسِيطِ مَا يَرْفَعُهُ بِسَنَدِهِ أَنَّ رَجُلًا قَال دَخَلْتُ مَسْجِدَ الْمَدِينَة فَإِذَا أَنَا بِرَجُلٍ يُحَدِّثُ عَنْ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَالنَّاسُ حَوْلَهُ فَقُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنْ شَاهِدِ وَ مَشْهُودٍ فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الشَّاهِدُ فَيَوْمُ الْجُمُعَةَ وَأَمَّا الْمَشْهُودُ فَيَوْمُ عَرَفَةَ فَجُزْتُهُ إِلَى آخَرَ يُحَدِّثُ فَقُلْتُ أَخْبِرْنِي عَنْ شَاهِدِ وَ مَشْهُودٍ فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الشَّاهِدُ فَيَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ أَمَّا الْمَشْهُودُ فَيَوْمُ النَّحْرِ فَجُزْتُهُمَا إِلَى غُلَامٍ كَانَ وَجْهُهُ الدِّينَارَ وَ هُوَ يُحَدِّثُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَقُلْتُ أَخْبِرْنِي عَنْ شَاهِدِ وَ مَشْهُودٍ فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الشَّاهِدُ فَمُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ أَمَّا الْمَشْهُودُ فَيَوْمُ الْقِيَامَةِ أَ مَا سَمِعْتَهُ يَقُولُ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِداً وَ قَالَ تَعَالَى ذلِكَ يَوْمٌ يَجُمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذَلِكَ

ص: 208

خدا تعیین کرده فرامی رسد. (عنکبوت / 5) یعنی هر کس ایمان دارد که برانگیخته می شود، وعده ی خدا از پاداش و کیفر آمدنی است. لقاء در اینجا دیدن نیست، بلکه برانگیختن است. همچنین تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلَامٌ یعنی در آن روز که برانگیخته می شوند، ایمان از دلهایشان رخت بر نمی بندد».

ای پیامبر! ما تو را گواه فرستادیم و بشارت دهنده و بیم دهنده. (45)

1- امام علی علیه السلام - خداوند تبارک و تعالی هنگامی که محمد صلی الله علیه وآله را به پیامبری برگزید در آغاز نبوتش به آن حضرت امر فرموده که فقط به دعوت بپردازد و این آیات را بر او نازل فرمود: یا أَيُّها النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً وَداعِياً إِلَى الله بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُثِيراً وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ بِأَنَّ هَمْ مِنَ اللَّهُ فَضْلًا كَبِيراً وَ لَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالْمُنافِقِينَ وَ دَعْ أَذَاهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهُ وَ كَفَى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛ پس خداوند آن حضرت را فقط برای دعوت برگزید و به او دستور داد که مردم را آزار ندهد. زمانی که در صدد برآمدند شبانه به او بتازند، خداوند متعال به او دستور داد که هجرت کند و جهاد را بر او واجب نمود.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام حسن علیه السلام می فرماید: چند نفر یهودی خدمت حضرت رسول صلی الله علیه وآله آمدند و عالم ایشان چندین سؤال از آن حضرت کرد، و از جمله پرسید: «چرا شما را محمّد و احمد و ابوالقاسم و بشیر و نذیر و داعی می نامند»؟ آن حضرت فرمود: «... مرا داعياً می گویند چرا که مردم را به دین پروردگارم دعوت می کنم. و نَذیراً می نامند؛ کسانی را که نافرمانی مرا کنند، از آتش [جهنم] می ترسانم و بشیر نامیده شدم به خاطر اینکه کسانی که فرمانبردار من باشند را به بهشت بشارت می دهم.

3- امام حسن علیه السلام - علی بن احمد واحدی در تفسیر وسیط، حدیثی با سند مرفوع آورده است: شخصی گفت که من داخل مسجد پیغمبر معظم اسلام شدم. مردی را دیدم که از قول رسول خدا صلی الله علیه وآله حدیث می گفت و مردم گرد او جمع شده بودند. از وی پرسیدم: «معنی این آیه: و شاهِدِ وَ مَشْهُودٍ چیست»؟ گفت: «معنی کلمه ی شاهِدِ یعنی روز جمعه و معنی مَشْهُودٍ یعنی روز عرفه». از وی گذشتم و به مرد دیگری که حدیث می گفت رسیدم، از او پرسیدم: «مرا از معنای شاهد و مَشْهُودٍ آگاه کن»! گفت: «شاهِدِ یعنی روز جمعه و مَشْهُودٍ یعنی روز عید قربان». از او نیز گذشتم و با پسری مواجه شدم که صورتی نورانی و درخشنده داشت. به وی گفتم: «مرا از معنای شاهد و مَشْهُودٍ آگاه کن»! گفت: «آری، معنی کلمه شاهد یعنی حضرت محمد صلی الله علیه وآله و معنی مَشْهُودٍ یعنی روز قیامت. آیا نشنیده ای که خدا به رسول خود می فرماید: یا أَيُّهَا النَّبِي إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِداً و نيز می فرماید: همان روزی است که مردم در آن جمع می شوند، و روزی که همه آن را مشاهده

ص: 209

يَوْم مَشْهُودٌ فَسَأَلْتُ عَن الْأَوَّلَ فَقَالُوا ابْن عَبَّاس رحمه الله وَ سَأَلْتُ عَن الثَّانِي فَقَالُوا ابْنُ عُمَرَ وَ سَأَلْتُ عَن الثَّالِثِ فَقَالُوا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَكَانَ قَوْلُ الْحَسَن علیه السلام أَحْسَنَ . (1)

قوله تعالى: وَداعِياً إِلَى اللَّهُ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً منيراً (46)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - أَنَّ أَوَّلَ عِبَادَةَ اللَّهِ الْمَعْرِفَةُ بِهِ فَهُوَ الْأَوَّلُ قَبْلَ كُلِّ شَيْءٍ فَلَا شَيْءٍ قَبْلَهُ وَ الْفَرْدُ فَلَا ثَانِيَ لَهُ وَ الْبَاقِي لَا إِلَى غَايَة فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَ مَا فِيهِمَا وَ مَا بَيْنَهُمَا مِنْ شَيْءٍ وَهُوَ اللهُ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ثُمَّ الْإِيمَانُ بِى وَالْإِقْرَارُ بِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَرْسَلَنِي إِلَى كَافَّة النَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيراً وَداعِياً إِلَى اللَّهُ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً. (2)

2- الحسين علیه السلام - عَن الْحُسَيْن بن على علیه السلام قَالَ كُنَّا جُلُوساً فِي الْمَسْجِدِ إِذْ صَعِدَ الْمُؤَذِّنُ الْمَنَارَةَ فَقَالَ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ فَبَكَى اميرالمؤمنین عَلِى بن أبي طَالِب علیه السلام وَ بَكَيْنَا بِبُكَائِهِ فَلَمَّا فَرَغَ الْمُؤَذِّنُ قَالَ أَتَدْرُونَ مَا يَقُولُ الْمُؤَذِّنُ قُلْنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ صلی الله علیه وآله وَوَصِيُّهُ أَعْلَمُ فَقَالَ لَوْ تَعْلَمُونَ مَا يَقُولُ لَضَحِكْتُمْ قَلِيلًا وَ لَبَكَيْتُمْ كَثِيراً ... أمَّا قَوْلُهُ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ يَقُولُ أَشْهِدُ اللَّهَ أَنِّي أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ أَنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ صلی الله علیه وآله وَنَبيُّهُ وَصَفِيُّهُ وَ نَجِيبُهُ أَرْسَلَهُ إِلَى كَافَّة النَّاسِ أَجْمَعِينَ بالْهُدى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ وَأَشْهَدُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالْمُرْسَلِينَ وَالْمَلَائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ أَنِّي أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم سَيِّدُ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرينَ وَ فِي الْمَرَّةَ الثَّانِيَة أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ يَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا حَاجَةَ لِأَحَدٍ إِلَى أَحَدٍ إِلَّا إِلَى اللَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ الْغَنِيٌّ عَنْ عِبَادِهِ وَ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِينَ وَ أَنَّهُ أَرْسَلَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله إِلَى النَّاسِ بَشِيراً وَ نَذِيراً وَداعِياً إِلَى اللهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيرًا فَمَنْ أَنْكَرَهُ وَ جَحَدَهُ وَ لَمْ يُؤْمِنْ بِهِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِداً مُخَلَّدَا لَا يَنْفَكُ عَنْهَا أَبَداً. (3)

3- أمير المؤمنين علیه السلام - عن أبي جعفر علیه السلام قال: خَطَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ ... أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله عَبْدُهُ الْمُصْطَفَى وَرَسُولُهُ صلی الله علیه وآله الْمُجْتَبَى وَ أمِينُهُ الْمُرْتَضَى أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَ نَذِيراً وَ دَاعِياً إِلَيْهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً منيراً فَبَلَّعَ الرِّسَالَةَ وَأَدَّى الْأَمَانَةَ وَنَصَحَ الْأُمَّةِ. (4)

ص: 210

می کنند. (هود/103)» وقتی هویت مرد اول را جویا شدم، گفتند که وی ابن عباس است. مرد دومی را گفتند که ابن عمر است. وقتی پرسیدم: «مرد سومی کیست»؟ گفتند: «حضرت حسن بن علی بن ابی طالب است علیه السلام». و قول امام حسن علیه السلام نیک ترین قول ها بود.

و تو را دعوت کننده به سوی خدا به فرمان او قرار دادیم و چراغی روشنی بخش. (46)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - [ خطاب به اباذر رحمه الله ] : قدم اوّل عبادت و بندگی آفریدگار، شناسایی اوست، و خداوند نخست است قبل از همه چیز که هیچ چیز پیش از او نبوده و فرد است که دومی برای او نیست و باقی است که آخری برای او تصور نمی رود، به وجود آوردنده آسمان ها و زمین آنچه که در آن هاست، او خداوند لطیف و خبیر است و بر همه کارها تواناست. بعد ایمان به من و اقرار به اینکه خداوند متعال مرا به عنوان بشارت دهنده و بیم دهنده و دعوت کننده به سوی خدا به فرمان او، و چراغی روشنی بخش قرار داد.

2- امام حسین علیه السلام - حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: «در مسجد نشسته بودیم که مؤذن از مناره بالا رفت. زمانی که گفت: «الله اکبر الله اکبر» امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام گریست و ما از گریه ی او گریستیم. وقتی مؤذن فارغ شد، فرمود: «آیا می دانید مؤذن چه می گوید»؟ پاسخ دادیم: «خدا و رسولش و وصیش آگاهتر هستند». فرمود: «اگر می دانستید چه می گوید اندکی می خندیدید و بسیار می گریستید ... عبارت أشهد ان محمداً رسول الله می گوید: خدا را شاهد می گیرم که من شهادت می دهم که هیچ الهی جز او وجود ندارد و محمد بنده، رسول، نبی، برگزیده و منتخب اوست، و خداوند او را به هدایت و دین حق، به سوی همه ی مردم مبعوث ساخت تا آن را بر همه آیین ها غالب گرداند، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند! (توبه/33) و آنچه که در آسمان و زمین است از انبیاء و مرسلین و و همه ی مردم را به شهادت می گیرم که من شهادت می دهم: «محمد رسول خدا صلی الله علیه وآله و سرور اولین ها و آخرین هاست» در بار دوم أشهد ان محمداً رسول الله می گوید: «شهادت می دهم؛ هیچ کس به فرد دیگر نیاز ندارد مگر به خدای واحد قهار بی نیاز از بندگان و همهی مخلوقات، و اوست که محمد صلی الله علیه وآله را به عنوان بشارت دهنده و بیم دهنده و دعوت کننده به سوی خدا به فرمان او، و چراغی روشنی بخش قرار داد، پس هرکس او را انکار کند و از او سرباز زند و به او ایمان نیاورد او را وارد آتش جهنّم می کند؛ در حالی که در آن جاودان و ابدی است و هیچ گاه از آن جدا نمی شود».

3- امام علی علیه السلام - از امام باقر علیه السلام روایت است که فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام در روز جمعه این چنین خطبه خواند و فرمود: «... شهادت می دهم که حضرت محمد بنده ی برگزیده و رسول انتخاب شده ی خدا و امین پسندیده ی الهی است که پروردگار او را به حق به عنوان بشارت دهنده و بیم دهنده و دعوت کننده به سوی خدا به فرمان او، و چراغی روشنی بخش قرار داد و آن حضرت رسالت خویش را ابلاغ نمود و امانت خویش را ادا کرد و خیرخواه امت بود».

ص: 211

قوله تعالى: وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ بِأَنَّ هُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلاً كَبِيراً (47)

قوله تعالى: وَ لا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالْمُنافِقِينَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كفى بالله وكيلاً (48)

و مؤمنان را بشارت ده که برای آنان از سوی خدا فضل بزرگی است. (47)

و از کافران و منافقان اطاعت ،مکن و به آزارهای آنها اعتنا منما، بر خدا توکل کن و همین بس که خدا حامی و مدافع [تو] باشد. (48)

سبب نزول

1- ابن عباس رحمه الله - ابوسفیان و عکرمه و ابواعور سلمی به نزد عبدالله بن ابی و عبدالله بن ابی سرح آمدند و گفتند: «ای محمد صلی الله علیه وآله ذکر معبودان ما را رها کن و بگو: «این معبودان برای کسانی که آنها را می پرستند، شفاعت می کنند و ما نیز تو را با پروردگارت وا می نهیم». این سخن بر پیامبر صلی الله علیه وآله گران آمد، بنابراین دستور داد و آنان را از مدینه بیرون کردند و این آیه نازل شد: و لا اوری تُطِعِ الْکافِرینَ از اهل مکه و المنافقین از اهل مدینه.

2- امام علی علیه السلام - در تفسیر امام عسکری علیه السلام آمده که امام علی علیه السلام می فرماید: وقتی که رسول خدا صلی الله علیه وآله مسجد خود را در مدینه بنا نهاد و در خانه ی خود را رو به آن کار گذاشت و مهاجران و انصار نیز در خانه های خود را به سمت مسجد کار گذاشتند، اراده خدای عزوجل بر آن قرار گرفت که محمد صلی الله علیه وآله و خاندان بزرگوارش را به وسیله ی فضیلتی از دیگران متمایز کند، از این رو جبرئیل علیه السلام از جانب خدا فرمان آورد درهایی را که به مسجد رسول خدا صلی الله علیه وآله باز کرده اید، پیش از آنکه بر شما عذاب نازل شود، ببندید. نخستین کسی که رسول خدا صلی الله علیه وآله به وی پیام فرستاد که در خانه اش را که به مسجد باز می شود، ببندد، عباس بن عبدالمطلب بود. عباس گفت: «فرمان خدا و رسولش مطاع است». و قاصد پیامبر صلی الله علیه وآله معاذ بن جبل بود. سپس عباس بر فاطمه علیها السلام گذر کرد و وی را در حالی یافت که بر در خانه اش نشسته و حسن و حسین علیهما السلام را نیز نشانده است. به وی عرض کرد: «چرا اینجا نشسته اید؟ به وی بنگرید که به ماده شیری می ماند که بچه هایش را در مقابل خود نشانده و گمان می کند رسول خدا صلی الله علیه وآله عمویش را از مسجد بیرون ولی پسر عمویش را نگه می دارد»! در حالی که رسول خدا صلی الله علیه وآله از کنار آنها عبور می کرد، به فاطمه علیها السلام فرمود: «چرا اینجا نشسته اید»؟ عرض کرد: «منتظر فرمان رسول خدا صلی الله علیه وآله برای بستن درها هستم». آن حضرت فرمود: «خدای متعال همه را امر فرموده که در خانه های خود را ببندند و رسولش را از این امر مستثنی کرده و شماها نفس رسول خدا صلی الله علیه وآله هستید». از طرفی عمربن خطاب آمده و گفت: «ای رسول خدا، من دوست دارم شما را هنگامی که به مصلایتان می روید، ببینم، اجازه بفرمایید دریچه ای داشته باشم که از آن شما را نظاره کنم»! فرمود: «خداوند چنین اجازه ای نداده است». عمر گفت: «فقط به اندازه ای که صورتم را روی آن قرار دهم»! فرمود: «خداوند اجازه نداده است». گفت: «به اندازه ای که بتوانم چشمانم را روی آن بگذارم»! فرمود: «خداوند اجازه نداده است، حتی اگر بگویی به اندازه ی سر سوزنی باشد، به تو اجازه ی آن را نمی دهم؛ سوگند به کسی که جانم در دست اوست، این من نبوده ام که شماها را خارج کرده ام و من ایشان را وارد نکرده ام؛ بلکه خداوند

ص: 213

إِلَّا مُحَمَّدُ وَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَالْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهم السلام وَ الْمُنْتَجَبُونَ مِنْ آلِهِمُ الطَّيِّبُونَ مِنْ أَوْلَادِهِمْ قَالَ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَرَضُوا وَأَسْلَمُوا وَ أَمَّا الْمُنَافِقُونَ فَاغْتَاظُوا لِذَلِكَ وَأَنفُوا وَمَشَى بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ يَقُولُونَ فِيمَا بَيْنَهُمْ أَلَا تَرَوْنَ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله لَا يَزَالُ يَخْصُّ بِالْفَضْلُ ابْنَ عَمِّهِ لِيُخْرِجَنَا مِنْهَا صَفْراً وَاللَّهِ لَئِنْ أَنْفَدْنَا لَهُ فِي حَيَاتِهِ لَنَتَأْتِيَنَّ عَلَيْهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ جَعَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْن أَبَيٍّ يُصْغِي إِلَى مَقَالَتِهِمْ فَيَغْضَبُ تَارَةً وَيَسْكُنُ أُخْرَى فَيَقُولُ لَهُمْ إِنَّ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله لَمُتَأَلَّهُ فَإِيَّاكُمْ وَ مُكَاشَفَتَهُ فَإِنَّ مَنْ كَاشَفَ الْمُتَأَلِّهَ انْقَلَبَ خَاسِاً حَسِيراً وَ تَنَغَصُ عَلَيْهِ عَيْشُهُ وَ إِنَّ الْفَطِنَ اللَّبِيبَ مَنْ تَجَرَّعَ عَلَى الْغُصَّةِ لِيَنْتَهِرَ الْفُرْصَةَ فَبَيْنَا هُمْ كَذَلِكَ إِذْ طَلَعَ عَلَيْهِمْ رَجُلُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ يُقَالُ لَهُ زَيْدُ بْنُ أَرْقَمَ فَقَالَ لَهُمْ يَا أَعْدَاءَ اللَّهِ أَباللَّهِ تُكَذِّبُونَ وَ عَلَى رَسُولِهِ صلى الله عليه وآله وسلم تَطْعُنُونَ وَاللَّهَ وَ دِينَهُ تَكِيدُونَ لَأَخْبِرَنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وآله بكُمْ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبَى وَالْجَمَاعَةُ وَاللَّهِ لَئِنْ أَخْبَرْتُهُ بنَا لَنُكَذِّبَنَّكَ وَلَنَحْلِفَنَّ لَهُ فَإِنَّهُ إِذَا اللَّهِ لَنْقِيمَنَّ مَنْ يَشْهَدُ عَلَيْكَ عِنْدَهُ بِمَا يُوجِبُ قَتْلَكَ أَوْ قَطَعَكَ أَوْ حَدَكَ قَالَ فَأَتَى زَيْدُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَأَسَرَ إِلَيْهِ مَا كَانَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَيٍّ وَ أَصْحَابِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ الْمُجَاهِدِينَ لَكَ يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله فِيمَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ مِنَ الْإِيمَانِ بِاللَّهِ وَ الْمُوَالَاةِ لَكَ وَ لِأَوْلِيَائِكَ وَالْمُعَادَاة لِأَعْدَائِكَ وَ الْمُنافِقِينَ الَّذِينَ يُطِيعُونَكَ فِى الظَّاهِرَ وَ يُخَالِفُونَكَ فِي الْبَاطِن وَ دَعْ أَذَاهُمْ وَ مَا يَكُونَ مِنْهُمْ مِنَ الْقَوْلِ السَّيِّي فِيكَ وَ فِي ذَوِيكَ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فِي تَمَامِ أَمْرِكَ وَ إِقَامَة حُجَّتِكَ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ هُوَ الظَّاهِرُ وَ إِنْ غُلِبَ فِي الدُّنْيَا لِأَنَّ الْعَاقِبَةَ لَهُ لِأَنَّ غَرَضَ الْمُؤْمِنِينَ فِي كَدْحِهِمْ فِي الدُّنْيَا إِنَّمَا هُوَ الْوُصُولُ إِلَى نَعِيمِ الْأَبَدِ فِي الْجَنَّةِ وَ ذَلِكَ حَاصِلُ لَكَ وَلِالِكَ وَ أَصْحَابِكَ وَ شِيعَتِهِمْ ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لَمْ يَلْتَفِتْ إِلَى مَا بَلَغَهُ عَنْهُمْ. (1)

باب 1: ولا تطع الْكَافِرِينَ وَالْمُنافِقِينَ وَدَعْ أَذَاهُمْ

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله - قوله وَقاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ أَوْ كُفْرًا وَ هِيَ نَاسِخَةُ لِقَوْلِهِ كُفُّوا أَيدِيكُمْ وَلِقَوْلِهِ وَدَعْ أَذاهم. (2)

ص: 214

آن ها را وارد و شما را خارج کرده است»؛ سپس فرمود: «بر کسی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد لازم است که با حالت جنابت در این مسجد بیتوته نکند به استثنای محمد، علی، فاطمه حسن، حسین علیهم السلام و برگزیدگان پاکیزه از خاندان و فرزندان ایشان». علی علیه السلام فرمود: «مؤمنان، این فرمان را پذیرفته و اطاعت کردند، اما منافقان، به خشم آمده و امتناع ورزیدند، نزد یکدیگر رفته و میان خود می گفتند: «مگر نمی بینید که محمد صلی الله علیه وآله و همچنان فضائلی را صرفا به پسر عموی خود اختصاص می دهد تا ما را از حیطه ی فضائل دست خالی خارج کند؟ به خدا سوگند! اگر در حیات پیامبر از او مسلّماً بعد از وفات او از از قبول فضیلت علی خودداری خواهیم کرد». عبدالله بن ابی به سخنان آنها گوش می داد گاه به خشم می آمد و گاه آرام می شد و به آنان می گفت: «محمد صلی الله علیه وآله مرد خداست؛ پس از اینکه با وی آشکارا دشمنی کنید، برحذر باشید. زیرا هرکس با مرد خدا آشکارا دشمنی ورزد، سرنگون و خوار و درمانده خواهد شد و زندگی بر وی تنگ خواهد گشت و انسان زیرک و باهوش کسی است که غم و غصه را تحمل کند و منتظر فرصت مناسب بماند»، آن ها در چنین وضعیتی بودند که مردی از مؤمنان که زید بن ارقم نامیده می شد بر آنها گذشته و به آنان گفت: «ای دشمنان خدا! آیا خداوند را تکذیب می کنید و بر رسولش خرده می گیرید و بر علیه خدا و دین او دسیسه می چینید؟ حتماً رسول خدا صلی الله علیه وآله را از سخنان شما آگاه خواهم نمود». عبدالله بن ابي و جماعت همراهش گفتند: «به خدا سوگند! اگر پیامبر را از سخنان ما با خبر کنی تو را تکذیب نموده و برای آن حضرت سوگند یاد خواهیم کرد که در این صورت ما را تصدیق خواهد نمود. به خدا سوگند! کسانی را می آوریم که نزد وی بر علیه تو چنان شهادتی دهند که مستوجب قتل یا قطع عضو یا حد گردی»! گوید: سپس زید نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمده و آنچه را که از عبدالله بن ابی و یارانش شنیده بود، پنهانی گزارش داد و خدای متعال آیه: وَ لَا تُطِعِ الْكَفِرِین را نازل فرمود که ای محمد صلی الله علیه وآله سخن کافرانی را که با تو در آنچه آنان را به ایمان به خدا و دوستی با خودت و دوستداران خودت و دشمنی با دشمنان خودت دعوت می کنی منازعه می کنند نپذیر؛ همچنین سخن منافقان را که در ظاهر از تو می کنند و در باطن به مخالفت با تو برمی خیزند، نپذیر و به آزارهای آن ها اعتنا منما و اهمیتی به حرف های بدی که درباره ی تو و خاندانت می زنند، نده و در به پایان رساندن مأموریت خود و اقامه ی حجتت بر خدا توکل کن، زیرا در واقع مؤمن پیروز است هرچند در این دنیا مغلوب گردد، چون فرجام از آن اوست و تنها هدف مؤمنان از تلاششان در این دنیا، رسیدن به نعمت های جاوید در بهشت است و این امر برای تو و اهل بیتت و اصحاب و شیعیان ایشان حاصل است». (انفال/39)

بخش 1: و از کافران و منافقان اطاعت مکن، و به آزارهای آنها اعتنا منما.

1-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ؛ (انفال /39) فتنه یعنی کفر، [که این آیه، آيات] كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ؛ (نساء/77) وَ دَعْ أَذَاهُمْ را نسخ کرده است.

ص: 215

2-1 - الأئمة علیهم السلام - رُويَ عَن الأئمة علیهم السلام أَنَّ قَولَهُ وَ قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ نَاسِخُ لِقَولِهِ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَكَذَا قَولُهُ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ نَاسِخُ لِقَولِهِ وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالمُنافِقِينَ. (1)

قوله تعالى : يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا نَكَحْتُمُ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَما لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَها فَمَتْعُوهُنَّ وَسَرْحُوهُنَّ سَراحا جميلاً (49)

1 - الباقر علیه السلام - مَتَّعُوهُنَّ أَى جَمِّلُوهُنَّ بِمَا قَدَرْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ مَعْرُوفِ فَإِنَّهُنَّ يَرْجِعْنَ بكَابَة وَ وَحْشَةِ وَ هَمِّ عَظِيمٍ وَ شَمَاتَة مِنْ أَعْدَائِهِنَّ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ كَرِيمُ يَسْتَحْيِي وَيُحِبُّ أَهْلَ الْحَيَاءِ إن اكْرَمَكُمْ أَشَدُّكُمْ إِكْرَاماً لِحَلَائِلهم. (2)

2 - الأئمة علیهم السلام - فَمَتَّعُوهُنَّ وَ سَرَّحُوهُنَّ سَراحاً جَمِيلًا عَن ابْنِ عَبَّاس رحمه الله قَالَ هَذَا إِذَا لَمْ يَكُنْ سَمَّى لَهَا مَهْراً فَإِذَا فَرَضَ لَهَا صَداقاً فَلَهَا نِصْفُهُ وَ لَا تَسْتَحِقَّ الْمُتْعَةَ قَالَ وَهُوَ الْمَرْوى عَنْ أَئِمَّتِنَا علیهم السلام. (3)

3 - الصادق علیه السلام - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ أَبِي وَأَنَا حَاضِرُ عَنْ رَجُل تَزَوَّجَ امْرَأَةَ فَأَدْخِلَتْ عَلَيْهِ فَلَمْ يَمَسَّهَا وَ لَمْ يَصِلْ إِلَيْهَا حَتَّى طَلَّقَهَا هَلَ عَلَيْهَا عِدَّةٌ مِنْهُ فَقَالَ إِنَّمَا الْعِدَّةُ مِنَ الْمَاءِ قِيلَ لَهُ فَإِنْ كَانَ وَاقَعَهَا فِي الْفَرْجُ وَ لَمْ يُنْزِلْ فَقَالَ إِذَا أَدْخَلَهُ وَجَبَ الْغُسْلُ وَ الْمَهْرُ وَ الْعِدَّةُ. (4)

4 - الكاظم علیه السلام - عَنْ إِسْحَاق بْن عَمَّارٍ عَنْ أَبِي الْحَسَن علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُل يَتَزَوَّجُ الْمَرْأَةَ فَيَدْخُلُ بِهَا فَيُغْلِقُ بَاباً وَ يُرْخِي سِتْراً عَلَيْهَا وَيَزْعُمُ أَنَّهُ لَمْ يَمَسَّهَا وَ تُصَدِّقُهُ هِيَ بِذَلِكَ عَلَيْهَا عِدَّةٌ قَالَ لَا قُلْتُ فَإِنَّهُ شَيْءٌ دُونَ شَيْءٍ قَالَ إِنْ أَخْرَجَ الْمَاءَ اعْتَدَّتْ. [ يَعْنِي إِذَا كَانَا مَأْمُونَيْن صُدِّقَا]. (5)

5 - الصادق علیه السلام - عَن أبي بصير قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الرَّجُلُ يَتَزَوَّجُ الْمَرْأَةَ فَيُرْخِي عَلَيْهَا وَ عَلَيْهِ السِّتْرَ وَ يُغْلِقُ الْبَابَ ثُمَّ يُطَلِّقُهَا فَتُسْأَلُ الْمَرْأَةُ هَلْ أَتَاكِ فَتَقُولُ مَا أَتَانِي وَيُسْأَلُ هُوَ هَلْ أَتَيْتَهَا

ص: 216

2-1- ائمه علیهم السلام - از ائمه علیهم السلام روایت شده است که فرموده اند: و قَاتِلُوا فِي سَبيل الله؛ (بقره/190) ناسخ آيه ى: كُفُواْ أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلوةَ (نساء/77) است و همچنین آیه: وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ؛ (بقره /191) ناسخ وَ لا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ است.

ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که با زنان با ایمان ازدواج کردید و آنان را قبل از آمیزش طلاق دادید، عده ای برای شما بر آنها نیست که بخواهید حساب آن را نگاه دارید؛ آن ها را با هدیه ی مناسبی بهره مند سازید و به طرز نیکویی رهایشان کنید. (49)

1- امام باقر علیه السلام - فَمَتَّعُوهُنَّ وَ سَرَّحُوهُنَّ سَراحاً جميلاً؛ یعنی تا آنجا که می توانید با کارهای خوب و هدیه ی مناسب، آنان را بهره مند کنید؛ چراکه آنان با افسردگی، ترس و نگرانی شدید و شماتت از سوی دشمنان خود از خانهی شوهر به سوی خانواده ی خود باز می گردند و خداوند، کریم بخشنده است. او خود حیا می ورزد و اهل حیا را دوست دارد و گرامی ترین شما کسی است که همسران خود را گرامی بدارد .

2- ائمه علیهم السلام - در ذیل آیه ی شریفه فَمَتَّعُوهُنَّ وَ سَرَّحُوهُنَّ سَراحاً جَمِيلًا ابن عباس رحمه الله گوید: آیین حکم در مورد کسی است که مهریه برایش معین نشده باشد اما اگر مهریه اش مشخص باشد باید نصف آن را بپردازد و متعه استحقاق این صداق را ندارد. این حدیث از ائمه علیهم السلام نیز روایت شده است.

3- امام صادق علیه السلام - عبدالله بن سنان گوید. من حاضر بودم که پدرم از امام صادق علیه السلام پرسید: «اگر کسی ازدواج کند و همسرش را به منزل خود بیاورد و قبل از مباشرت، او را طلاق دهد، آیا آن زن باید عده ی طلاق نگه دارد»؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «عده ی طلاق، فقط به خاطر نطفه ی شوهر و احتمال آبستنی واجب شده است». یک نفر پرسید: «پس اگر جماع کند ولی نطفه ی خود را در خارج رحم بریزد، عده طلاق واجب نمی شود»؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «بعد از جماع کردن، غسل و مهریه و عده ی طلاق واجب می شود».

4۔ امام کاظم علیه السلام - اسحاق بن عمار از امام کاظم علیه السلام روایت می کند که از ایشان پرسیدم: «اگر کسی ازدواج کند و بر حجله وارد شود و درها را ببندد و پرده ها را بیاویزد ولی مدعی شود که با آن زن مباشرت نکرده و آن زن نیز ادعای داماد را تأیید کند، آیا باید عده نگه دارد»؟ امام کاظم علیه السلام فرمود: «نه، عده ندارد، یعنی درصورتی که زن و مرد مورد اعتماد باشند، اظهارات آنان پذیرفته خواهد شد». گفتم: «اگر برخی کارها صورت گیرد و برخی کارها صورت نگیرد، تکلیف آنان چه خواهد بود»؟ امام کاظم علیه السلام فرمود: «اگر چه مرد نطفهی خود را خارج کرده باشد؛ زن باید عده نگه دارد».

5- امام صادق علیه السلام - ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: «مردی با زنی ازدواج کرده و با وی خلوت نموده، سپس آن زن را طلاق می دهد. از آن زن سؤال می شود که آیا با تو مباشرت داشته است؟ آن زن منکر می گردد و از مرد نیز در آن زمینه سؤال شد و آن مرد نیز منکر مباشرت شد».

ص: 217

فَيَقُولُ لَمْ آتِهَا فَقَالَ لَا يُصَدَّقَانِ وَ ذَلِكَ أَنَّهَا تُرِيدُ أَنْ تَدْفَعَ الْعِدَّةَ عَنْ نَفْسِهَا وَيُرِيدُ هُوَ أَنْ يَدْفَعَ الْمَهْرَ عَنْ نَفْسِهِ يَعْنِي إِذَا كَانَا مُتَهَمَيْن. (1)

6- السجاد علیه السلام - عَن الْحَلَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُل يُطَلِّقُ الْمَرْأَةَ وَقَدْ مَسَ كُلِّ شَيْءٍ مِنْهَا إِلَّا أَنَّهُ لَمْ يُجَامِعُهَا أَلَهَا عِدَّةُ فَقَالَ ابْتُلِيَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام بِذَلِكَ فَقَالَ لَهُ أَبُوهُ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام إِذَا أَغْلَقَ بَاباً وَ أَرْحَى سِتْراً وَجَبَ الْمَهْرُ وَ الْعِدَّةُ. (2)

7- السجاد علیه السلام - عَنْ حَبيب بن أبي ثابت قَالَ كُنْتُ قَاعِداً عِنْدَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام فَجَاءَ رَجُلٌ فَقَالَ إِنِّي قُلْتُ يَوْمَ أَتَزَوَّجُ فَلَانَةَ فَهِيَ طَالِقُ فَقَالَ اذْهَبْ وَ تَزَوَّجْهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى بَدَأَ بِالنِّكَاحَ قَبْلَ الطَّلَاقِ وَ قَرَأَ هَذِهِ الْآيَةَ. (3)

8- الصادق علیه السلام - إِذَا طَلَّقَ الرَّجُلُ امْرَأَتَهُ قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ بِهَا فَقَدْ بَانَتْ (وَ تَزَوَّجُ) إِنْ شَاءَتْ مِنْ سَاعَتِهَا وَ إِنْ كَانَ فَرَضَ لَهَا مَهْراً فَلَهَا نِصْفُ الْمَهْرُ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ فَرَضَ لَهَا مَهْراً فَلْيُمَتِّعْهَا. (4)

9 - الصادق علیه السلام - إِذَا طَلَّقَ الرَّجُلُ امْرَأَتَهُ قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ بِهَا فَلَيْسَ عَلَيْهَا عِدَّةٌ تَزَوَّجُ مِنْ سَاعَتِهَا إِنْ شَاءَتْ وَتُبِينُهَا تَطْلِيقَةُ وَاحِدَةُ وَ إِنْ كَانَ فَرَضَ لَهَا مَهْراً فَنِصْفُ مَا فَرَض . (5)

10 - الصادق علیه السلام - قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ علیه السلام وَ الْمُطَلَّقَةُ يُطَلِّقُهَا زَوْجُهَا وَ هُوَ غَائِبُ إِنْ عَلِمَتِ الْيَوْمَ الَّذِي طَلَّقَهَا فِيهِ اعْتَدَّتْ مِنْهُ وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمُ اعْتَدَّتْ مِنْ يَوْمٍ يَبْلُغُهَا الْخَبَرُ لِأَنَّ الْمُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَ-ا عَلَيْهَا إِحْدَادُ فَلَا تَعْتَدُّ مِنْ يَوْمَ مَاتَ زَوْجُهَا وَإِنَّمَا تَعْتَدُّ مِنَ الْيَوْمِ الَّذِي يَبْلُغُهَا خَبَرُهُ لِأَنَّهَا تَسْتَقْبِلُ الْإِحْدَادَ وَالْمُطَلَّقَةُ لَا إِحْدَادَ عَلَيْهَا فَإِنْ عَلِمَتْ بِالْيَوْمِ الَّذِي طَلَّقَهَا فِيهِ اعْتَدَّتْ مِنْهُ وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْ اعْتَدَّتْ مِنَ الْيَوْمِ الَّذِي يَبْلُغُهَا فِيهِ الْخَبَرُ فَإِنْ طَلَّقَهَا قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ بِهَا فَقَدْ بَانَتْ مِنْهُ وَ تَتَزَوَّجُ إِنْ شَاءَتْ مِنْ سَاعَتِهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَل ثُمَّ طَلَقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَما لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَها. (6)

ص: 218

امام علیه السلام فرمود: «گفته ی آنها تصدیق نمی گردد چون زن می خواهد عده را از خود ساقط نماید و مرد قصد دارد مهریه را از خود دفع نماید. این در صورتی است که آن دو متهم باشند».

6- امام سجاد علیه السلام - حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد مردی سؤال شد که همسرش را طلاق داد در حالی که با وی مباشرت داشته ولی جماع نکرده است؛ آیا این زن عده دارد»؟ امام صادق علیه السلام فرمود: از امام باقر علیه السلام نیز چنین سؤالی شد، پدر بزرگوارش امام سجاد علیه السلام به وی فرمود: «اگر با او خلوت نماید مهریه و عده واجب است».

7- امام سجاد علیه السلام - حبیب بن ابی ثابت گوید: نزد امام سجاد علیه السلام نشسته بودم که مردی خدمت حضرت رسید و گفت: «من گفته ام روزی که با این زن ازدواج کنم، او طلاق داده شده است». فرمود: «برو با آن ازدواج کن، همانا خداوند تعالی ازدواج را قبل از طلاق ایجاد نمود». حضرت آیه ی شریفه را تلاوت نمود.

8- امام صادق علیه السلام - هرگاه مردی همسر خود را قبل از آمیزش طلاق دهد، بدون عده از هم جدا می شوند و زن می تواند در همان لحظه ازدواج نماید. و اگر شوهر مهریه زن را مشخص کرده باشد، باید نصف آن را به زن بدهد و اگر چیزی مشخص نکرده باشد باید با تقدیم جهاز و متاع او را بدرقه نماید.

9- امام صادق علیه السلام - در صورتی که مرد، همسرش را پیش از آنکه با وی هم بستر شود طلاق دهد، زن از آن مرد جدا گشته و می تواند از همان لحظه طلاق، با هر شخصی که بخواهد ازدواج نماید؛ و در صورتی که برای وی مهریه ای تعیین کرده باشد، باید نیمی از آن را به بدهد.

10- امام صادق علیه السلام - زنی که شوهرش او را به صورت غیابی طلاق دهد اگر روز طلاق خویش را بداند، از آن روز عده نگه می دارد، اما اگر روز طلاقش را نداند از روزی که مطلع می گردد باید عده نگه دارد؛ چون زنی که شوهرش مرده ترک آرایش بر او لازم است و لذا از روز مرگ شوهرش عده نگه نمی دارد بلکه از روزی که خبر مرگ شوهرش به وی رسید باید عده نگه دارد. چون باید ترک آرایش نماید اما برای مطلقه ترک آرایش لازم نیست و اگر همان روز که طلاق داده شد از موضوع آگاه بود از همان روز عده نگه می دارد ولی اگر مطلع نباشد از روزی که به او خبر طلاق داده شود باید عده نگه دارد. و شوهر قبل از دخول او را طلاق دهد طلاقش بائن خواهد بود و زن اگر بخواهد می تواند همان ساعت [با شخص دیگری] ازدواج نماید همانگونه که خداوند تعالی می فرماید: ثُمَّ طَلَقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا.

ص: 219

قوله تعالى: يا أَيُّهَا النَّبيُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَكَ أَزْواجك اللاتي آتَيْتَ أُجُورَهُنَّ وَ ما مَلَكَتْ يَمينُكَ مِمَّا أَفاءَ اللهُ عَلَيْكَ وَ بَناتِ عَمِّكَ وَ بَناتِ عَمَّاتِكَ وَبَنَاتِ حَالِكَ وَ بنات خالاتك اللاتي ها جَرْنَ مَعَكَ وَ امْرَأَةٌ مُؤْمِنَةٌ إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِيِّ إِنْ أَرادَ النَّبِيُّ أَنْ يَسْتَنْكِحَها خالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ المُؤمِنينَ قَدْ عَلِمْنا ما فَرَضْنَا عَلَيْهِمْ في أَزْوَاجِهِمْ وَ ما مَلَكَتْ أَيْماتُهُمْ لِكَيْلا يَكُونَ عَلَيْكَ حَرَجٌ وَكانَ اللهُ غَفُوراً رحيماً (50)

باب 1 : يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَكَ أَزْواجَكَ اللآتي آتَيْتَ أُجُورَهُنَّ وَ مَا مَلَكَتْ يَمينُكَ مِمَّا أَفاءَ اللهُ 1 يا عَلَيْكَ وَ بَنَاتِ عَمِّكَ وَ بَناتِ عَمَّاتِكَ وَ بَناتِ خالِكَ وَ بَناتِ خالاتِكَ اللاتي هاجَرْنَ مَعَكَ

1-1 - الصادق علیه السلام - أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمْ يَتَزَوَّجْ عَلَى خَدِيجَة علیها السلام . (1)

2-1 - الصادق علیه السلام - تَزَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَمَّ سَلَمَةَ زَوْجَهَا إِيَّاهُ عُمَرُ بْنُ أَبِي سَلَمَةَ وَ هُوَ صَغِيرُ لَمْ يَبْلُغَ الْحُلُمَ، وَ جُوَيْرِيَةُ بِنْتُ الْحَارِثِ وَسَوْدَةُ بِنْتُ زَمْعَةَ وَ أَفْضَلُهُنَ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِ-دِ ثُمَّ أُمُّ سَلَمَةَ بِنْتُ أُمَيَّةَ ثُمَّ مَيْمُونَةُ بنتُ الْحَارِثِ. (2)

3-1 - الصادق علیه السلام - عن الصَّادِق علیه السلام قَالَ: تَزَوَّجَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله بخَمْسَ عَشْرَةَ امْرَأَةَ (فَمَاتَتْ مِنْهُنَّ اثْنَتَانِ) وَ دَخَلَ بِثَلَاثَ عَشْرَةَ مِنْهُنَّ وَ قُبِضَ عَنْ تِسْعِ فَأَمَّا الَّتِي لَمْ يَدْخُلْ بِهِمَا فَعَمْرَةُ وَالشَّنْبَاءُ وَأَمَّا الثَّلَاثَ عَشْرَةَ اللَّاتِي دَخَلَ بِهِنَّ فَأَوَّلُهُنَّ خَدِيجَةُ بِنْتُ خُوَيْلِدِ ثُمَّ سَوْدَةُ بِنْتُ زَمْعَةَ ثُمَّ أُمُّ سَلَمَةَ وَ اسْمُهَا هِنْدُ بِنْتُ أَبِي أُمَيَّةَ ثُمَّ أُمُّ عَبْدِ اللَّهِ عَائِشَةُ بِنْتُ أَبِي بَكْرٍ ثُمَّ حَفْصَةُ بِنْتُ عُمَرَ ثُمَّ زَيْنَبُ بِنْتُ خُزَيْمَةَ بْنِ الْحَارِثِ أُمُّ الْمَسَاكِينِ ثُمَّ زَيْنَبُ بِنْتَ جَحْشَ ثُمَّ أَمْ حَبِيبَةَ رَمْلَةُ بِنْتُ أَبِي سُفْيَانَ ثُمَّ مَيْمُونَةُ بِنْتُ الْحَارِثِ ثُمَّ زَيْنَبُ بِنْتُ عُمَيْسٍ ثُمَّ جُوَيْرِيَةً بِنْتَ الْحَارِثِ ثُمَّ صَفِيَّةٌ بِنْتُ حُيَيٍّ بنِ أَخْطَبَ وَ الَّتِي وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه وآله حَوْلَهُ بِنْتُ حَكِيمِ السُّلَمِيِّ وَ كَانَ لَهُ سُرِّيَّتَانِ يَقْسِمُ لَهُمَا مَعَ أَزْوَاجِهِ مَارِيَةُ الْقِبْطِيَّةُ وَ رَيْحَانَةُ الْخِنْدِفِيَّةُ وَالتَسْعُ اللَّاتِي قُبِضَ عَنْهُنَّ عَائِشَةُ وَ حَفْصَةً وَ أُمُّ سَلَمَةَ وَ زَيْنَبُ بِنْتَ جَحْشٍ وَ مَيْمُونَةً بِنْتُ الْحَارِثِ وَ أُمُّ حَبِيبَةَ بِنْتُ أَبِي سُفْيَانَ وَ صَفِيَّةً بِنْتُ حُيَيٍّ بنِ أَخْطَبَ. (3)

ص: 220

ای پیامبر! ما همسران تو را که مهرشان را پرداختهای برای تو حلال کردیم، و همچنین کنیزانی که از طریق غنایمی که خدا به تو داده است مالک شده ای و دختران عموی تو، و دختران عمه ها، و دختران دایی تو و دختران خاله ها که با تو مهاجرت کردند [ازدواج با آنها برای تو جایز است] و [نیز] زن با ایمانی که خود را به پیامبر ببخشد [و

مهری برای خود نخواهد] چنانچه پیامبر بخواهد می تواند او را به همسری برگزیند؛ اما چنین ازدواجی تنها برای تو مجاز است نه دیگر مؤمنان؛ ما می دانیم برای آنان در مورد همسرانشان و کنیزانشان چه حکمی مقرر داشته ایم [و مصلحت آنان چه حکمی را ایجاب می کند]؛ این به خاطر آن است که مشکلی [ در ادای رسالت] بر تو نباشد [و از این راه حامیان فزونتری فراهم سازی]؛ و خداوند آمرزنده و مهربان است. (50)

بخش 1 : ای پیامبر! ما همسران تو را که مهرشان را پرداخته ای برای تو حلال کردیم و همچنین کنیزانی که از طریق غنایمی که خدا به تو بخشیده است مالک شده ای و دختران عموی تو و دختران عمه ها، و دختران دایی تو، و دختران خاله ها که با تو مهاجرت کردند [ازدواج با آنها برای تو حلال است].

1-1- امام صادق علیه السلام - رسول خدا صلی الله علیه وآله در دوره ی حیات حضرت خدیجه علیها السلام زن دیگری اختیار نکرد.

2-1- امام صادق علیه السلام - رسول خدا صلی الله علیه وآله ام سلمه را تزویج نمود، عمر بن ابی سلمه که پسر او بود او را به تزویج پیامبر صلی الله علیه وآله در آورد و عمر هنوز کوچک بود و بالغ نشده بود و جویریه دختر حارث و سوده دختر زمعه و بهترین زنان آن حضرت خدیجه علیها السلام دختر خویلد سپس ام سلمه دختر ابی امیه سپس جویریه دختر حارث بودند.

3-1- امام صادق علیه السلام - رسول خدا صلی الله علیه وآله با پانزده زن ازدواج کرد و با سیزده تن از آنان آمیزش نمود (دخول کرد) و به هنگام وفات نه همسر داشت. آن دو همسری که رسول خدا صلی الله علیه وآله با آنها آمیزش نکرد، عَمْره و شنباء و آن همسرانی که رسول خدا صلی الله علیه وآله با آنها آمیزش نمود، عبارت بودند از: خدیجه دختر خویلد، سوده، ام سلمه [که نام او هند دختر ابی امیه است]، ام عبدالله عايشه دختر ابوبکر، حفصه دختر عمر، زینب دختر خزیمة بن حارث ام المساکین، سپس زینب دختر جحش، ام حبیب رمله دختر ابوسفیان، میمونه دختر حارث، زینب دختر عُمیس، جویریه دختر حارث، سپس صفیه دختر حیی بن اخطب نام داشتند و آن زنی که مهریه ی خود را به رسول خدا صلی الله علیه وآله بخشید و از راه هبه با رسول خدا صلی الله علیه وآله ازدواج نمود، خویله دختر حکیم سلمی بود. همچنین رسول خدا صلی الله علیه وآله شریه داشت که حضور خویش را علاوه بر زنان خود با آنان نیز قسمت می کرد، ماریه قبطیه و ریحانه خندقیه. آن نه همسر پیامبر صلی الله علیه وآله که حضرت هنگام وفات داشت، عبارتند از: عایشه، حفصه، ام سلمه، زینب دختر جحش، میمونه دختر حارث، امّ حبیب دختر ابوسفیان، صفیه دختر حيى بن اخطب، جوبریه دختر حارث و سوره دختر زمعه .

ص: 221

4-1- الصادق علیه السلام - أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَحْلَلْنَا لَكَ أَزْوَاجَكَ قَالَ أَحَلَّ لَهُ مِنَ النِّسَاءِ مَا شَاءَ وَ أَحَلَّ لَهُ أَنْ يَنْكِحَ الْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَهْرٍ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ امْرَأَةٌ مُؤْمِنَةٌ إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِيِّ إِنْ أَرَادَ النَّبِيُّ أَنْ يَسْتَنْكِحَها ثُمَّ بَيَّنَ عَزَّوَجَلَّ أَنَّ ذَلِكَ إِنَّمَا هُوَ خَاصٌ للنبی صلی الله علیه وآله فَقَالَ خالِصَةٌ لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ قَدْ عَلِمْنا ما فَرَضْنَا عَلَيْهِمْ فِي أَزْواجِهِمْ وَ مَا مَلَكَتْ أَياتُهُمُ الْآيَةَ ثُمَّ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ علیه السلام فَلَا تَحِلُّ الْهَبَةُ إِلَّا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَأَمَّا غَيْرُهُ فَلَا يَصْلُحُ لَهُ أَنْ يَنْكِحَ إِلَّا بِمَهْر يَفْرِضُهُ قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ بهَا مَا كَانَ ثَوْباً أَوْ دَرَاهِمَ أَوْ دَنَانِيرَ أَوْ خَادِمًا. (1)

5-1- على بن إبراهيم رحمه الله - وَ ما مَلَكَتْ يَمِينُكَ مِمَّا أَفاءَ اللهُ عَلَيْكَ يَعْنِي مِنْ الْغَنِيمَة. (2)

6-1- الصادق علیه السلام - عن الحلبي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَكَ أَزْواجَكَ قُلْتُ كَمْ أُحِلَّ لَهُ مِنَ النِّسَاءِ قَالَ مَا شَاءَ مِنْ شَيْءٍ قُلْتُ قَوْلُهُ لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَاءُ مِنْ بَعْدُ وَ لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواجِ فَقَالَ لِرَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله أَنْ يَنْكِحَ مَا شَاءَ مِنْ بَنَاتِ عَمِّهِ وَ بَنَاتِ عَمَّاتِهِ وَبَنَاتِ خَالِهِ وَ بَنَاتِ خَالَاتِهِ وَ أَزْوَاجِهِ اللَّاتِي هَاجَرْنَ مَعَهُ وَ أُحِلَّ لَهُ أَنْ يَنْكِحَ مِنْ عرضِ الْمُؤْمِنِينَ بِغَيْر مَهْر وَ هِيَ الْهَبَةُ وَ لَا تَحِلُّ الْهَبَةُ إِلَّا لِرَسُول الله صلى الله عليه وآله وسلم فَأَمَّا لِغَيْر رَسُول الله صلی الله علیه وآله فَلَا يَصلُحُ نِكَاحَ إِنَّا بِمَهْر وَذَلِكَ مَعْنَى قَوْلِهِ تَعَالَى وَامْرَأَةٌ مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها للنبي. (3)

باب 2 : وَ امْرَأَةٌ مُؤْمِنَةٌ إِن وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِيِّ إِنْ أَرادَ النَّبِيُّ أَن يَسْتَنْكِحَها خالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ المُؤْمِنينَ

1-2- الباقر علیه السلام - جَاءَتِ امْرَأَةٌ مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَدَخَلَتْ عَلَيْهِ وَهُوَ فِي مَنْزِل حَفْصَةَ وَالْمَرْأَةُ مُتَلَبِسَةٌ مُتَمَشِّطَةُ فَدَخَلَتْ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِنَّ الْمَرْأَةَ لَا تَخْطُبُ الزَّوْجَ وَ أَنَا امْرَأَةُ أَيمُ لَا زَوْجَ لِي مُنْذُ دَهْرٍ وَ لَا وَلَدَ فَهَلْ لَكَ مِنْ حَاجَةٍ فَإِنْ تَكُ فَقَدْ وَهَبْتُ نَفْسِي لَكَ إِنْ قَبلْتَنِي فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله خَيْراً وَ دَعَا لَهَا ثُمَّ قَالَ يَا أَخْتَ الْأَنْصَارِ جَزَاكُمُ اللهُ عَنْ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله خَيْراً فَقَدْ نَصَرَنِي رِجَالُكُمْ وَ رَغِبَتْ فِي نِسَاؤُكُمْ فَقَالَتْ لَهَا حَفْصَةً مَا أَقَلَّ حَيَاءَكِ وَأَجْرَاكِ وَ أَنْهَمَكِ لِلرِّجَالِ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله كُفَى عَنْهَا يَا حَفْصَةً فَإِنَّهَا

ص: 222

4-1- امام صادق علیه السلام - از آن حضرت در مورد آیه: یا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَكَ أَزْواجَكَ سؤال شد. فرمود: «برای او (محمد صلی الله علیه وآله) زنان حلال است و برای وی حلال است که با زنان مؤمنه بدون مهریه ازدواج نماید همانگونه که خداوند تعالى فرمود وَ امْرَأَةٌ مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ إِنْ أَرَادَ النَّبِيُّ أَنْ يَسْتَنْكِحَها زن مؤمنه اگر خویش را به پیامبر صلی الله علیه وآله عرضه نمود اگر پیامبر صلی الله علیه وآله بخواهد می تواند با وی ازدواج نماید. سپس خداوند تعالی بیان فرمود این امر به پیامبر صلی الله علیه وآله اختصاص دارد لذا فرمود خالِصَةٌ لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ قَدْ عَلِمْنا ما فَرَضْنَا عَلَيْهِمْ فِي أَزْواجِهِمْ وَ مَا مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ. سپس امام صادق علیه السلام فرمود: «این نوع هبه جز برای پیامبر صلی الله علیه وآله و حلال نمی باشد اما برای غیر آن حضرت ازدواج فقط با قرار دادن مهریه قبل از مباشرت با زن صحیح است خواه این مهریه لباس یا درهم و دینار یا خادم باشد».

5-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ مَا مَلَكَتْ يَمِينُكَ مِمَّا أَفَاء اللهُ عَلَيْكَ یعنی از غنیمت.

6-1 امام صادق علیه السلام - حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خدای عزوجل يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَحْلَلْنَا لَكَ أَزْوَاجَكَ پرسیدم: «چه تعداد زن بر پیامبر صلی الله علیه وآله حلال بود»؟ حضرت پاسخ داد: «هر تعداد که می خواست بر او حلال بود». عرض کردم: «تفسیر آیه ی لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَاء مِن بَعْدُ وَ لَا أَن تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْوَاجِ چیست»؟ حضرت پاسخ داد: «رسول خدا صلی الله علیه وآله می توانست با هر کدام از دختران عمو، دختران عمّه ها، دختران دایی، دختران خاله ها و همسران او که به همراه او مهاجرت کرده بودند، ازدواج کند. همچنین بر او حلال بود که با زن مؤمنی بدون آنکه زن برای خود مهری قائل شود، ازدواج کند که به این کار، هبه گفته می شود و تنها بر رسول خدا صلی الله علیه وآله حلال بود. اما دیگران تنها می توانند با قرار دادن مهریه ازدواج کنند. منظور از آیه ی وَ امْرَأَةً مُّؤْمِنَةً إِن وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ نیز همین است».

بخش 2 : هرگاه زن با ایمانی خود را به پیامبر ببخشد [و مهری برای خود نخواهد] چنانچه پیامبر بخواهد می تواند او را به همسری برگزیند اما چنین ازدواجی تنها برای تو مجاز است نه دیگر مؤمنان.

1-2- امام باقر علیه السلام - زنی از انصار خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله رسید و آن حضرت در منزل حفصه بود و آن زن لباس نیکو پوشیده و آراسته بود و با این حال بر رسول خدا صلی الله علیه وآله وارد شد و عرض نمود: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله زن نمی تواند به خواستگاری مرد برود و من زنی هستم که هرگز ازدواج نکرده ام و فرزندی ندارم آیا قبول می نمایی و حاجتی داری که خودم را به شما هدیه نمایم»؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «خیر است و برای آن زن دعا نمود». سپس فرمود:« ای خواهر انصاری خداوند از رسول خدا صلی الله علیه وآله به شما بهترین جزا را بدهد مردان شما مرا یاری نموده اند اما زنان شما به من رغبت کرده اند». حفصه به آن زن گفت: «چقدر کم حیا و پر جرأت شدی و قصد مردان

ص: 223

خَيْرُ مِنْكِ رَغِبَتْ فِي رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَلَمْتِهَا وَ عَيَّيْتِهَا ثُمَّ قَالَ لِلْمَرْأَةِ انْصَرِ فِي رَحِمَكِ اللَّهُ فَقَدْ أَوْجَبَ اللَّهُ لَكِ الْجَنَّةَ لِرَغْيَتِكِ فِيَّ وَ تَعَرُّضِكَ لِمَحَبَّتِى وَ سُرُورَى وَ سَيَأْتِيكِ أَمْرِى إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَأَنْزَلَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ امْرَأَةَ مُؤْمِنَةٌ إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ إِنْ أَرَادَ النَّبِيُّ أَنْ يَسْتَنْكِحَها خالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ فَأَحَلَّ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ هِبَةَ الْمَرْأَة نَفْسَهَا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَلَا يَحِلُّ ذَلِكَ لغیره. (1)

2-2- الصادق علیه السلام - عَن الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَن الْمَرْأَة تَهَبُ نَفْسَهَا لِلرَّجُل يَنْكِحُهَا بِغَيْرِ مَهْرٍ فَقَالَ إِنَّمَا كَانَ هَذَا لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَأَمَّا لِغَيْرِهِ فَلَا يَصْلُحُ هَذَا حَتَّى يُعَوِّضَهَا شَيْئاً يُقَدِّمَ إِلَيْهَا قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ بِهَا قَلَّ أَوْ كَثُرَ وَ لَوْ ثَوْبُ أَوْ دِرْهَمُ وَقَالَ يُجْزِئُ الدَّرْهَم. (2)

2-3- على بن إبراهيم رحمه الله - وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةٌ إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِيِّ فَإِنَّهُ كَانَ سَبَبَ نُزُولِهَا أَنَّ امْرَأَةَ مِنَ الْأَنْصَارِ أَتَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ قَدْ تَهَيَّأَتْ وَ تَزَيَّنَتْ فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله هَلْ لَكَ فِي حَاجَةً فَقَدْ وَهَبْتُ نَفْسِى لَكَ فَقَالَتْ لَهَا عَائِشَةُ قَبَّحَكِ اللَّهُ مَا أَنْهَمَكِ لِلرِّجَال فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ يَا عَائِشَةُ فَإِنَّهَا رَغِبَتْ فِي رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِذْ زَهِدَتِي (زَهِدْتُن) فِيهِ ثُمَّ قَالَ رَحِمَكِ اللَّهُ وَ رَحِمَكُمْ يَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ نَصَرَنِى رِجَالُكُمْ وَ رَغِبَتْ فِي نِسَاؤُكُمُ ارْجِعِي رَحِمَكِ اللَّهُ فَإِنِّي أنتَظِرُ أَمْرَ اللهِ فَأَنْزَلَ اللهُ وَامْرَأَةَ مُؤْمِنَةٌ إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ إِنْ أَرَادَ النَّبِيُّ أَنْ يَسْتَنْكِحَهَا خَالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ فَلَا تَحِلَّ الْهَبَةُ إِنَّا لِرَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله . (3)

4-2- الرسول صلی الله علیه وآله - رُويَ أَنَّهَا لَمَّا وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ قَالَتْ عَائِشَةُ: مَا بَالُ النِّسَاءِ يَبْذَلْنَ أَنْفُسَهُنَّ بِلَا مَهْرٍ، فَنَزَلَتِ الْآيَةُ، فَقَالَتْ عَائِشَةُ: مَا أَرَى اللَّهَ تَعَالَى إِلَّا يُسَارِعُ فِي هَوَاكَ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَإِنَّكَ إِنْ أَطَعْتِ اللهَ سَارَعَ فِي هَوَاكِ. (4)

5-2- السجاد علیه السلام - خالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ ... قيلَ: هِيَ امْرَأَةُ مِنْ بَنِي أَسَدِ يُقَالُ لَهَا أُمُّ شریک بنتُ جَابِرٍ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام. (5)

ص: 224

نموده ای» پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «ای حفصه ملامتش نکن وی به رسول خدا صلی الله علیه وآله رغبت نموده است. آن وقت تو وی را سرزنش می نمایی»، سپس به آن زن فرمود: «بازگرد خدا تو را رحمت نماید به تحقیق به خاطر میل به من و محبّت به من و خوشحال کردن من خداوند بهشت را بر تو واجب نمود به زودی حکم من برای تو اعلام خواهد شد». پس خداوند تعالى آيه ى وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةٌ إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِيِّ إِنْ أَرادَ النَّبِيُّ أَنْ يَسْتَنْكِحَها خالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ المُؤْمِنِينَ را نازل فرمود و پروردگار هبه نمودن زنان را بر پیامبر صلی الله علیه وآله حلال کرد اما برای غیر آن حضرت حلال نیست».

2-2- امام صادق علیه السلام - حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: «اگر خانم، وجود خود را به معشوق خود (مردی) تقدیم کند تا بدون کابین به ازدواج او درآید، چه صورت دارد»؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «این گونه ازدواج، فقط برای رسول خدا صلی الله علیه وآله حلال و آزاد شد. برای دیگران روا نخواهد بود که با خانمی ازدواج کنند، مگر اینکه مبلغی به عنوان کابین مقرر کنند و آن را قبل از عروسی تقدیم و پیشکش نمایند. کم باشد یا زیاد باشد، فرقی نمی کند: گرچه یک قواره پارچه باشد و یا یک درهم نقره». امام صادق علیه السلام فرمود: یک درهم کافی است».

3-2- على بن ابراهيم رحمه الله - وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةٌ إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِيِّ نزول این آیه، به این دلیل بوده که زنی از انصار که آماده شده و خود را آرایش کرده بود، نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! آیا شما به من نیازی در خود احساس می کنید؟ چرا که من آمده ام تا مهریه خود را به شما هبه کنم و با شما ازدواج نمایم». عایشه به آن زن گفت: «خدا تو را زشت گرداند (نفرین بر تو)! چرا این قدر تمایل به مردان داری»؟! رسول خدا صلی الله علیه وآله به عایشه فرمود: «ای عایشه! بس کن. او میل به رسول خدا دارد؛ زمانی که تو از رسول خدا، کناره گیری می کنی». سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله به زن انصاری فرمود: «خدا تو را و شما را ای جماعت انصار، مورد رحمت خود قرار دهد؛ چرا که مردان شما مرا یاری کردند و زنان شما، به من تمایل پیدا کردند. ای زن بازگرد - خدا تو را مورد رحمت قرار دهد - زیرا من منتظر دستور خداوند هستم». این گونه بود که خداوند، این آیه را نازل فرمود: وَ امْرَأَةً مُّؤْمِنَةً إِن وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ إِنْ أَرَادَ النَّبِيُّ أَن يَسْتَنكِحَهَا خَالِصَةً لَّكَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِينَ پس ازدواج هبه (بخشیدن مهریه) تنها برای رسول خدا صلی الله علیه وآله جایز بود.

4-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - چون آن زن خود را به پیامبر صلی الله علیه وآله هدیه نمود عایشه گفت: «چرا زنان خویش را بدون مهریه به پیامبر صلی الله علیه وآله می بخشند»؟ آیه ی شریفه نازل شد. عایشه گفت: «خداوند را می بینم که برای خواسته ی تو عجله دارد». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «اگر تو نیز از دستور خداوند اطاعت نمایی پروردگار در برآوردن حاجت تو شتاب می نماید».

5-2 امام سجاد علیه السلام - در مورد آیه ی شریفه ی خالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ قَدْ عَلِمْنَا مَا فَرَضْنا عَلَيْهِمْ فِي أَزْواجِهِمْ وَ ما مَلَكَتْ أَيماتُهُمْ لِكَيْلا يَكُونَ عَلَيْكَ حَرَجٌ وَكانَ اللهُ غَفُوراً رَحِيماً از امام سجاد علیه السلام روایت شده که مراد زنی از بنی اسد به نام ام شریک دختر جابر بود.

ص: 225

6-2- الصادق علیه السلام - وَ الَّتِي وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ حَوْلَةً بِنْتُ حَكِيمِ السُّلَمِيِّ. (1)

قوله تعالى : ترجي مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشَاءُ وَ مَنِ ابْتَغَيْتَ مِنْ عَزَلْتَ فَلا جُناحَ عَلَيْكَ ذلِكَ أَدْنى أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَ لَا يَحْزَنَّ وَيَرْضَيْنَ بِما آتَيْنَهُنَّ كُلُهُنَّ وَاللهُ يَعْلَمُ ما في قُلُوبِكُمْ وَكَانَ اللهُ عَلِيماً حَلياً (51)

1 - الصادق علیه السلام - عن الحلبي قال: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ... تُرْجِي مَنْ تَشَاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشَاءُ قَالَ مَنْ آوَى فَقَدْ نَكَحَ وَ مَنْ أَرْجَأَ فَلَمْ يَنْكِح. (2)

2 - ابن عباس رحمه الله - ذلِكَ أَدْنى أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَ لا يَحْزَنَّ وَيَرْضَيْنَ بِمَا آتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ أَوْ أَنَّهُنَّ إِذَا عَلِمْنَ أَنَّ لَهُ رَدَّهُنَّ إِلَى فِرَاشِهِ بَعْدَ مَا اعْتَزَلَهُنَّ قَرَّتْ أَعْيُنُهُنَّ وَلَمْ يَحْزَنَّ وَيَرْضَيْنَ بِمَا يَفْعَلُهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله من النسوية و التفضيل لأنَّهُنَّ يَعْلَمْنَ أَنَّهُنَّ لَمْ يُطلَّقْن. (3)

قوله تعالى : لا يَحِلُّ لَكَ النِّسَاءُ مِنْ بَعْدُ وَ لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواجِ وَلَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ إلا ما مَلَكَتْ يَمينُكَ وَ كانَ اللهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ رَقِيباً (52)

1- الصادق علیه السلام - عَن الحلبي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي حَدِيثٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ قَوْلُهُ تَعَالَى لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَاءُ مِنْ بَعْدُ فَقَالَ إِنَّمَا عَلَى النِّسَاءَ اللَّاتِي حَرَّمَ عَلَيْهِ فِي هَذِهِ الْآيَة حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَ بناتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَ عَمَّاتُكُمْ وَ خالاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَحْ وَبَناتُ الْأُخْتِ .... (4)

ص: 226

6-2- امام صادق علیه السلام - و آن زنی که مهریه ی خود را به رسول خدا صلی الله علیه وآله و از راه هبه با رسول خدا صلی الله علیه وآله ازدواج نمود، خوله دختر حکیم سلمی بود.

[موعد] هر یک از آنان (همسرانت) را بخواهی می توانی به تأخیر اندازی، و هر کدام را بخواهی نزد خود جای دهی؛ و هرگاه بعضی از آنان را که برکنار ساخته ای بخواهی نزد خود جای دهی، گناهی بر تو نیست؛ این [حکم الهی] برای روشنی چشم آنان، و اینکه غمگین نباشند و همگی به آنچه به آنان می دهی راضی شوند نزدیک تر است؛ و خدا آنچه را در دل های شماست می داند، و خداوند دانا و دارای حلم است [از مصالح بندگان خود باخبر است، و در کیفر آنها عجله نمی کند] (51)

1- امام صادق علیه السلام : حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خداوند عزوجل ... تُرجِي مَن تَشَاء مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِي إِلَيْكَ مَن تَشَاء پرسیدم؟ حضرت فرمود: «یعنی با هر کدام از زنان که به او جای دهد، ازدواج کرده و با هر کدام که به تأخیر ،اندازد، ازدواج نکرده است».

2- ابن عبّاس رحمه الله - ذلِكَ أَدْنى أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَ لا يَحْزَنَّ وَيَرْضَيْنَ بِمَا آتَيْتَهُنَّ كُلَّهُ-نَّ زنان هرگاه بدانند که تو بعد از کناره گیری از آنان دوباره آن ها را برای جماع طلب می کنی، شادمان می گردند از این برابری و برتری دادن که رسول خدا صلی الله علیه وآله انجام داده است راضی و خشنود می گردند. زیرا آن ها می دانند که طلاق داده نشده اند.

بعد از این زنان [دیگر] بر تو حلال نیستند، و نمی توانی همسرانت را به همسران دیگری مبدل کنی و بعضی را طلاق دهی و همسر دیگری به جای او برگزینی] هرچند خوبی آنها مورد توجه تو واقع شود، مگر آنچه که در ملک تو در آید. و خداوند مراقب هر چیز است [و با این حکم فشار قبایل عرب را در اختیار همسر از آنان، از تو برداشتیم]. (52)

1- امام صادق علیه السلام - حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «معنای آیه ى لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَاء مِن بَعْدُ چیست»؟ امام علیه السلام پاسخ داد: «تنها نکاح زنانی که در آیه: حرام شده است بر شما، مادرانتان، و دختران و خواهران، و عمه ها، و خاله ها، و دختران برادر، و دختران خواهر شما، و مادرانی که شما را شیر داده اند، و خواهران رضاعی شما، و مادران همسرانتان، و دختران همسرتان که در دامان شما پرورش یافته اند از همسرانی که با آنها آمیزش جنسی داشته اید و چنانچه با آن ها آمیزش جنسی نداشته اید [ دختران آن ها] برای شما مانعی ندارد و [ همچنین] همسرهای پسرانتان که از نسل شما هستند [ نه پسرخوانده ها] و [نیز حرام است بر شما] جمع میان دو خواهر کنید مگر آنچه در گذشته واقع شده چراکه خداوند آمرزنده و مهربان است (نساء/123) نام برده شده اند بر شما حرام شده است».

ص: 227

2- الصادق علیه السلام - عن أبي بصير قال: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَاءُ مِنْ بَعْدُ وَ لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواجِ وَ لَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ إِلَّا ما مَلَكَتْ يَمِينُكَ فَقَالَ أَرَاكُمْ وَأَنتُمْ تَزْعُمُونَ أَنَّهُ يَحِلُّ لَكُمْ مَا لَمْ يَحِلُّ لِرَسُول الله صلی الله علیه وآله وَ قَدْ أَحَلَّ اللهُ تَعَالَى لِرَسُولِهِ صلی الله علیه وآله أَنْ يَتَزَوجَ مِنَ النِّسَاءِ مَا شَاءَ إِنَّمَا قَالَ لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَاءُ مِنْ بَعْدِ الَّذِي حَرَّمَ عَلَيْكَ قَوْلُهُ حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أمَّهَاتُكُمْ وَبَناتُكُمْ .. (1)

1- الرسول صلی الله علیه وآله - عن أبي هريره قال: كَانَ الْبَدَلَ فِى الْجَاهِلِيَّة أَنْ يَقُولَ الرَّجُلُ لِلرَّجُل بَادِلْنِي بامْرَأَتِكَ وَ أَبَادِلُكَ بِامْرَأَتِي تَنْزِلُ لِى عَنِ امْرَأَتِكَ فَأَنْزِلُ لَكَ عَنِ امْرَأَتِي فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواجِ وَ لَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ قَالَ فَدَخَلَ عُيَيْنَةُ بْنُ حُصَيْنٍ عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَ عِنْدَهُ عَائِشَةُ فَدَخَلَ بِغَيْر إِذن فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله فَأَيْنَ الِاسْتِنْدَانُ قَالَ مَا اسْتَأْذَنْتُ عَلَى رَجُلٍ مِنْ مُضَرَ مُنْذُ أَدْرَكْتُ ثُمَّ قَالَ مَنْ هَذِهِ الْحُمَيْرَاءُ إِلَى جَنْبِكَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هَذِهِ عَائِشَةُ أُمُّ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ عُيَيْنَةُ أَفَلَا أَنْزِلُ لَكَ عَنْ أَحْسَنِ الْخَلْقِ وَتَنْزِلُ عَنْهَا فَقَالَ رَسُولُ صلی الله علیه وآله إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَدْ حَرَّمَ ذَلِكَ عَلَيَّ فَلَمَّا خَرَجَ قَالَتْ لَهُ عَائِشَةُ مَنْ هَذَا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ هَذَا أَحْمَقُ مُطَاعٌ وَإِنَّهُ عَلَى ما تَرَيْنَ سَيِّدُ قَوْمِهِ . (2)

2 4- الصادق علیه السلام - لا يَحِلُّ لَكَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ يَعْنِي قَوْلَهُ حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ ... (3)

قوله تعالى : يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَام غَيْرَ ناظرين إناهُ وَ لكِنْ إذا دُعيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَديثٍ إِنَّ ذلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَ اللهُ لا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعاً فَسْتَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ الله وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أبداً إِنَّ ذلِكُمْ كَانَ عِنْدَ الله عَظيماً (53)

قوله تعالى: إِنْ تُبْدُوا شَيْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيماً (54)

ص: 228

2- امام صادق علیه السلام - ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خداوند عزوجل: لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَاءِ مِن بَعْدُ وَ لَا أَن تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْوَاجِ وَ لَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ إِلَّا مَا مَلَكَتْ يَمِينُكَ پرسيدم: حضرت فرمود: «می بینم که شما گمان می کنید آن زنانی که بر رسول خدا صلی الله علیه وآله حرام بوده، بر شما حلال می باشد، در حالی که خداوند عزوجل برای رسول خدا صلی الله علیه وآله حلال کرده بود که با هر زنی که می خواهد ازدواج کند و منظور خداوند از اینکه فرمود: زنان بر تو حلال نیستند، زنانی بوده حکم آیه: حرام شده است بر شما، مادرانتان و دختران ... (نساء/123) [ نکاح اینان ] بر شما حرام شده است».

3- پیامبر ابوهریره گفت: رسم عوض کردن زن در جاهلیت اینگونه بوده که مردی به مرد دیگر می گفت: «همسرت را با همسر من عوض کن تو به نفع من همسرت را رها کن و من نیز به نفع تو همسرم را به تو وامی گذارم». بنابراین خداوند متعال آيه: وَ لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواجِ وَلَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ را نازل کرد. عینیة بن حصین بر پیامبر صلی الله علیه وآله وارد شد در حالی که عایشه نزد او نشسته بود و او بدون اذن دخول وارد شد. پس پیامبر صلی الله علیه وآله به او فرمود: «چرا اجازه ی ورود نمی گیری»؟ آن مرد گفت: «از زمانی که خوب و بد را از هم تشخیص می دهم از مردی از قبیله ی مُضَر اجازه ی ورود نخواسته ام». گفت: «این حمیرا که در کنارت نشسته کیست؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «این عایشه ام المؤمنين است»! عینیه گفت: «آیا حاضری من زیباترین زن خود را به تو واگذارم و تو نیز او را به من بدهی»؟ فرمود: «به راستی که خداوند متعال این عمل را بر من حرام کرده است». زمانی که آن مرد خارج شد. عایشه به پیامبر صلی الله علیه وآله گفت: ای رسول خد صلی الله علیه وآله!ا او چه کسی بود؟ پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «او احمقی اطاعت شده است. همان گونه که می بینی او سرور قوم خود است».

4- امام صادق علیه السلام - لا يَحِلُّ لَكَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ مقصود از عدم حلال بودن همان آیه ی: حرام شده است بر شما، مادرانتان، و دختران ... (نساء/123)، می باشد.

ای کسانی که ایمان آورده اید! در خانه های پیامبر داخل نشوید مگر به شما برای صرف غذا اجازه داده شود، مشروط بر اینکه [قبل از موعد نیایید و] در انتظار وقت غذا ننشینید؛ اما هنگامی که دعوت شدید داخل شوید؛ و وقتی غذا خوردید پراکنده شوید، و [بعد از صرف غذا] به بحث و صحبت ننشینید؛ زیرا این عمل، پیامبر را ناراحت می نماید، ولی از شما شرم می کند [و چیزی نمی گوید]؛ اما خداوند از [بیان] حق شرم نمی کند. و هنگامی که چیزی از وسایل زندگی را [به عنوان عاریت] از آنان (همسران پیامبر) می خواهید از پشت پرده بخواهید؛ این کار برای پاکی دل های شما و آن ها بهتر است و شما حق ندارید پیامبر خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسری خود درآورید که [ گناه] این کار نزد خدا بزرگ است! (53)

اگر چیزی را آشکار کنید یا آن را پنهان دارید، خداوند همه چیز دانا است. (54)

ص: 229

باب 1 : يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ

1 - 1 - الصادق علیه السلام - كَانَ جَبْرَئِيلُ إِذَا أَتَى النَّبى صلی الله علیه وآله قَعَدَ بَيْنَ يَدَيْهِ قِعْدَةَ الْعَبْدِ وَكَانَ لَا يَدْخُلُ حَتَّى يَسْتَأْذِنَه. (1)

1-2- الباقر علیه السلام - قال أبو جعفر علیه السلام : لَمَّا احْتُضِرَ الْحَسَنُ بْنُ عَلَى علیه السلام قَالَ لِلْحُسَيْنِ علیه السلام يَا أَخِي إِنِّي أوصِيكَ بوَصِيَّة فَاحْفَظْهَا فَإِذَا أَنَا مِتُّ فَهَيِّتْنِي ثُمَّ وَجَهْنِي إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لِأَحْدِثَ بِهِ عَهْدَاً ثُمَّ اصْرِفْنِي إِلَى أُمِّي فَاطِمَةَ علیها السلام ثُمَّ رُدَّنِى فَادْقِنِي بِالْبَقيع واعْلَمْ أَنَّهُ سَيُصِيبُنِي مِنَ الْحُمَيْرَاءِ مَا يَعْلَمُ النَّاسَ مِنْ صَنِيعِهَا وَعَدَاوَتِهَا لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ صلی الله علیه وآله وَعَدَاوَتِهَا لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَلَمَّا قُبِضَ الْحَسَنُ علیه السلام و عَلَى سَرِيرِهِ فَانْطَلَقُوا بِهِ إِلَى مُصَلَّى رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله الَّذِي كَانَ يُصَلِّى فِيهِ عَلَى الْجَنَائِزِ فَصَلَّى عَلَى الْحَسَنَ علیه السلام فَلَمَّا أَنْ صَلَّى عَلَيْهِ حُمِلَ فَأُدْخِلَ الْمَسْجِدَ فَلَمَّا أُوقِفَ عَلَى قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم بَلَغَ عَائِشَةَ الْخَبَرُ وَ قِيلَ لَهَا إِنَّهُمْ قَدْ أَقْبَلُوا بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِى علیه السلام لِيُدْفَنَ مَعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَخَرَجَتْ مُبَادِرَةٌ عَلَى بَغْل بِسَرْجِ فَكَانَتْ أَوَّلَ امْرَأَةَ رَكِبَتَ فِي الْإِسْلَام سَرْجاً فَوَقَفَتْ وَ قَالَتْ نَحُوا ابْنَكُمْ عَنْ بَيْتِي فَإِنَّهُ لَا يُدْفَنُ فِيهِ شَيْءٌ وَ لَا يُهْتَك عَلَى رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله حِجَابُهُ فَقَالَ لَهَا الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيِّ علیه السلام قَدِيماً هَتَكتِ أَنْتِ وَ أَبُوكِ حِجَابَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَأَدْخَلْتِ بَيْتَهُ مَنْ لَا يُحِبُّ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله قُرْبَهُ وَإِنَّ اللَّهَ سَائِلُكِ عَنْ ذَلِكِ يَا عَائِشَةَ إِنَّ أَخِي أَمَرَنِى أَنْ أَقَرِّبَهُ مِنْ أَبِيهِ رَسُول الله صلی الله علیه وآله لِيُحْدِثَ بِهِ عَهْداً وَ اعْلَمِي أَنَّ أَخِي أَعْلَمُ النَّاسِ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ صلی الله علیه وآله وَ أَعْلَمُ بِتَأْوِيلِ كِتَابِهِ مِنْ أَنْ يَهْتِكَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم سِتْرَهُ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يَقُولُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ وَ قَدْ أَدْخَلْتِ أَنْتِ بَيْتَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الرِّجَالَ بِغَيْرِ إِذْنِهِ. (2)

1-3- الحسن علیه السلام - فَإِنِّي أُوصِيكَ يَا حُسَيْنُ علیه السلام بِمَنْ خَلَّفْتُ مِنْ أَهْلِي وَوُلْدِي وَأَهْل بَيْتِكَ أَنْ تَصْفَحَ عَنْ مُسِيئِهِمْ وَ تَقْبَلَ مِنْ مُحْسِنِهِمْ وَتَكُونَ لَهُمْ خَلَفَاً وَ وَالِداً وَ إِنْ تَدْفِنَّى مَعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَإِنِّي أَحَقُّ بِهِ وَ بِبَيْتِهِ مِمَّنْ أُدْخِلَ بَيْنَهُ بِغَيْرِ إِذْنِهِ وَلَا كِتَابَ جَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِهِ قَالَ اللَّهُ فِيمَا أَنْزَلَهُ عَلَى نَبِيِّهِ صلی الله علیه وآله فِي كِتَابِهِ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ فَوَ اللَّهِ مَا أَذِنَ لَهُمْ فِي الدُّخُولِ عَلَيْهِ فِي حَيَاتِهِ بِغَيْرِ إِذْنِهِ وَ لَا جَاءَهُمُ الْإِذْنُ فِي ذَلِكَ مِنْ بَعْدِ وَفَاتِهِ وَ نَحْنُ مَأْذُونُ لَنَا فِي التَّصَرُّفِ فِيمَا وَرَثْنَاهُ مِنْ بَعْدِهِ فَإِنْ أَبَتْ

ص: 230

بخش 1: ای کسانی که ایمان آورده اید! در خانه های پیامبر داخل نشوید مگر به شما اجازه داده شود.

1-1- امام صادق علیه السلام - هر وقت جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه وآله وارد می شد، مقابل و در خدمت آن حضرت مانند غلام پیش مولایش می نشست و هیچ گاه بدون اذن آن حضرت وارد نمی شد.

2-1- امام باقر علیه السلام - هنگامی که اجل امام حسن علیه السلام فرا رسید به امام حسین علیه السلام فرمود: «ای برادر! این وصیتی را که من می کنم حفظ کن. وقتی که من از دنیا رفتم جنازه ام را آماده کن و به حضور جدم رسول خدا صلی الله علیه وآله ببر تا به آن بزرگوار تجدید پیمان کنم، آنگاه جنازه ام را نزد قبر مادرم زهرا علیها السلام، سپس بدنم را بازگردان و در بقیع دفن کن. آگاه باشید که به زودی از عایشه معصیتی به جنازه من خواهد رسید و مردم از اعمال و رفتار ور دشمنی عایشه نسبت به خداوند و رسول و اهل بیت علیهم السلام آگاه خواهند شد». هنگامی که امام حسن علیه السلام شهید شد، جنازه اش را بالای تختی نهادند و به مکانی که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بر جنازه ها نماز می خواند، بردند. وقتی بر بدن آن حضرت نماز خوانده شد، پیکر مبارکش را وارد مسجد حضرت محمد صلی الله علیه وآله کردند. زمانی که آن جنازه ی مبارک را روی قبر پیامبر صلی الله علیه وآله نگاه داشتند و به عایشه خبر رسید که جنازه ی امام حسن علیه السلام را آورده اند که در جوار رسول خدا صلی الله علیه وآله دفن کنند، عایشه در حالی که بر استر زین کرده سوار شده بود - اولین زنی را که در اسلام بر زین سوار شد، عایشه بود - عایشه توقف نمود و گفت: «این جنازه را از خانه ی من دور کنید. زیرا نباید چیزی در خانه من دفن شود، نباید حریم پیامبر خدا هتک گردد». امام حسین علیه السلام فرمود: «تو قبلاً حریم پیامبر خدا صلی الله علیه وآله را هتک کردی و کسی را داخل خانه آن حضرت نمودی که نزدیک شدن او را دوست نداشت. ای عایشه! تو از این جهت نزد خدا مسئولیت خواهی داشت. برادرم امام حسن علیه السلام به من دستور داد او را نزد جدش رسول خدا صلی الله علیه وآله بیاورم تا با آن حضرت تجدید پیمان کند ... ای عایشه بدان که برادرم حسن علیه السلام آگاه تر از دیگر مردم به خدا و رسول صلی الله علیه وآله، و به تأویل قرآن خدا عالم تر از آن بود که حریم رسول خدا صلی الله علیه وآله را هتک کند. زیرا خداوند متعال می فرماید: یا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُم در صورتی که تو مردان را (جنازه ابوبکر و عمر را) بدون اجازه ی پیامبر صلی الله علیه وآله وارد خانه وی کردی».

3-1- امام حسن علیه السلام - [امام حسن علیه السلام به امام حسین علیه السلام چنین وصیت کرد] ای حسین! من در مورد اهل بیت خود و فرزندانم و اهل بیتت به تو سفارش می کنم که از بدرفتاری آنان درگذری و نیکوکاری آنان را بپذیری و برای ایشان چون پدر باشی. مرا نزد پیامبراکرم صلی الله علیه وآله دفن کن. زیرا من به آن حضرت و خانه اش، از آن افرادی که بدون اجازه آن حضرت وارد خانه اش شدند، سزاوارترم؛ چون که بعد از آن بزرگوار کتابی برای آنان نازل نشده است. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَن يُؤْذَنَ لَكُمْ به خدا قسم آنان در زمان حیات پیامبر خدا صلی الله علیه وآله مجاز نبودند بدون اجازه داخل خانه های آن بزرگوار شوند و بعد از فوت هم یک چنین اجازه ای برای ایشان نیامده است ولی ما چون وارث پیامبر اعظم اسلام هستیم، بعد از آن حضرت، حق تصرف داریم. ولی اگر آن زن (عایشه) مانع تو شود، تو را به حق و آن قرابتی که خدا با رسول خدا برای تو قرار داده قسم می دهم که مبادا حتی به قدر یک خون حجامت

ص: 231

عَلَيْكَ الِامْرَأَةُ فَأَنْشُدُكَ اللَّهَ بِالْقَرَابَةِ الَّتِي قَرُبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْكَ وَ الرَّحِمِ الْمَاسَّةِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ أَنْ تُهَرِيقَ فِى مِحْجَمَةٌ مِنْ دَمٍ حَتَّى نَلْقَى رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَنَخْتَصِمَ إِلَيْهِ وَ نُخْبرَهُ بِمَا كَانَ مِنَ النَّاسِ إِلَيْنَا بَعْدَهُ ثُمَّ قُبِضَ علیه السلام قَالَ ابْنُ عَبَّاسِ رحمه الله فَدَعَانِي الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِى علیه السلام وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَعْفَرٍ وَ عَلِيَّ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ فَقَالَ اغْسِلُوا ابْنَ عَمِّكُمْ فَغَسَلْنَاهُ وَ حَنَّطْنَاهُ وَ أَلْبَسْنَاهُ أَكْفَانَهُ ثُمَّ خَرَجْنَا بِهِ حَتَّى صَلَّيْنَا عَلَيْهِ فِى الْمَسْجِدِ وَإِنَّ الْحُسَيْنَ علیه السلام أَمَرَ أَنْ يُفْتَحَ الْبَيْتُ فَحَالَ دُونَ ذَلِكَ مَرْوَانُ بْنُ الْحَكَمِ وَ آلُ أَبِي سُفْيَانَ وَ مَنْ حَضَرَ هُنَاكَ مِنْ وُلْدِ عُثْمَانَ بْن فَانَ وَقَالُوا يُدْفَنُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام الشَّهِيدُ الْقَتِيلُ ظُلْماً بِالْبَقِيع بشَرِّ مَكَان وَ يُدْفَنُ الْحَسَنُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَا يَكُونُ ذَلِكَ أَبَداً حَتَّى تُكْسَرَ السُّيُوفَ بَيْنَنَا وَ تَنْقَصِفَ الرِّمَاحُ وَ يَنْفَدَ النَّبْلُ فَقَالَ الْحُسَيْنُ علیه السلام أَمَا وَ اللَّهِ الَّذِي حَرَّمَ مَكَّةَ لَلْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ علیه السلام وَابْنُ فَاطِمَة علیها السلام أَحَقُّ بِرَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ بِبَيْتِهِ مِمَّنْ أُدْخِلَ بَيْنَهُ بِغَيْرِ إِذْنِهِ. (1)

باب 2 : إِلا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِناهُ وَ لكِنْ إِذا دُعيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ

1-2- على بن إبراهيم رحمه الله - فِي قَوْلِهِ تَعَالَى يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ ... قَالَ فَإِنَّهُ لَمَّا أَنْ تَزَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم بِزَيْنَبَ بِنْتِ جَحْشٍ وَكَانَ يُحِبُّهَا فَأَوْلَمَ وَ دَعَا أَصْحَابَهُ. (2)

2-2- الرسول صلی الله علیه وآله - عن ابن عباس رحمه الله أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم تَزَوَّجَ زَيْنَبَ بِنْتَ جَحْشَ فَأَوْلَمَ فَكَانَتْ وَلِيمَتُهُ الْحَيْسَ وَ كَانَ يَدْعُو عَشَرَةٌ فَكَانُوا إِذَا أَصَابُوا طَعَامَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم اسْتَأْنَسُوا إِلَى حَدِيثِهِ وَ اسْتَغْنَمُوا النَّظَرَ إِلَى وَجْهِهِ وَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَشْتَهى أَنْ يَخِفُّوا عَنْهُ فَيَخْلُوا لَهُ الْمَنْزِلَ لِأَنَّهُ حَدِيثُ عَهْدِ بعُرْس وَكَانَ يَكْرَهُ أَذَى الْمُؤْمِنِينَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِيهِ قُرْآناً أَدَبَاً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ ذلك قوله عزوجل يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلى طَعَامِ غَيْرَ نَاظِرِينَ

ص: 232

به خاطر من خونریزی کنی، تا اینکه پیامبر خدا صلی الله علیه وآله را ملاقات نماییم و درباره ی آن ظلم و ستمی مردم بعد از آن حضرت به ما کردند شکایت کنیم و آن بزرگوار را آگاه نماییم». این سخن را فرمود و شهید شد. ابن عباس رحمه الله می گوید: «امام حسین علیه السلام مرا با عبدالله جعفر و علی بن عبدالله ابن عباس رحمه الله خواست و به ما فرمود: «پسر عموی خود را غسل دهید، ما بدن امام حسن علیه السلام را غسل دادیم، حنوط کردیم، کفن نمودیم، آنگاه آن را از مغسل خارج و داخل مسجد کردیم و نماز بر بدنش خواندیم، سپس امام حسین علیه السلام دستور داد تا در خانه را باز نمایند، ولی مروان بن حکم و آل ابوسفیان و اشخاصی که از فرزندان عثمان ابن عفان در آنجا حضور داشتند ممانعت کردند و گفتند: «عثمان شهید در بدترین مکان یعنی بقیع دفن شود و حسن علیه السلام نزد پیامبر خدا صلی الله علیه وآله دفن گردد!؟ ابداً چنین موضوعی عملی نخواهد شد مگر اینکه نیزه و شمشیرهایی در بین ما شکسته شوند و تیرهایی تمام گردند». امام حسین علیه السلام فرمود: «آری، به حق آن خدایی که مکه را محترم شمرده حسن بن علی علیه السلام که فرزند فاطمه علیها السلام است به رسول خدا صلی الله علیه وآله سزاوارتر است از آن افرادی که (یعنی ابوبکر و عمر) بدون اجازه ی داخل خانه ی آن حضرت شدند».

بخش 2 : مگر به شما برای صرف غذا اجازه داده شود، در حالی که [قبل از موعد نیایید و] در انتظار وقت غذا ننشینید اما هنگامی که دعوت شدید داخل شوید و وقتی غذا خوردید پراکنده شوید و [ بعد از صرف غذا] به بحث و صحبت ننشینید این عمل، پیامبر را ناراحت می نماید، ولی از شما شرم می کند [و چیزی نمی گوید]

1-2- علی بن ابراهيم رحمه الله - يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلى طَعَام غَيْرَ ناظِرِينَ إِناهُ وَ لَكِنْ إِذَا دُعيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَديثِ إِنَّ ذلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَ اللهُ لا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعاً فَسْتَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ الله وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ الله عَظيماً هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله با زینب دختر جحش که او را دوست می داشت، ازدواج نمود، ولیمه ای به مناسبت ازدواج ترتیب داد و اصحاب خود را دعوت نمود.

2-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن عباس رحمه الله گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله با زینب بنت جحش ازدواج نموده و ولیمه ای ترتیب داد و آن ولیمه، حیس (غذایی که از خرما، روغن و کشک درست می شود) بود و از اصحاب خود هر نوبت ده نفر را دعوت می کرد و آنها چون از خوردن غذا فارغ می شدند، تمایل داشتند که با رسول خدا صلی الله علیه وآله سخن بگویند و فرصت را برای نگاه به چهره ی حضرت، غنیمت بشمارند و رسول خدا صلی الله علیه وآله تمایل داشت به اینکه آنان، زحمت را کم کرده تا او بتواند با اهل منزل خود خلوت کند؛ چرا که رسول خدا صلی الله علیه وآله تازه عروسی کرده بود و از اینکه مؤمنان موجب آزار او می شدند، بیزار بود. این گونه بود که خداوند عزوجل این آیه را نازل فرمود يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَن يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانتَشِرُوا وَ لَا مُسْتَأْنِسِينَ حَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ چون این آیه نازل شد، مردم پس از آنکه غذایی

ص: 233

إِناهُ وَ لكِنْ إِذا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَ اللهُ لا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ كَانَ النَّاسُ إِذَا أَصَابُوا طَعَامَ نَبِيِّهِمُ صلی الله علیه وآله لَمْ يَلْبَثُوا أَنْ يَخْرُجُوا قَالَ فَلَبِثَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم سَبْعَةَ أَيَّامٍ وَلَيَالِيهِنَّ عِنْدَ زَيْنَبَ بِنْتِ جَحْرٍ ثُمَّ تَحَوَّلَ إِلَى بَيْتِ أُمِّ سَلَمَةَ بِنْتِ أَبي أُمَيَّةَ وَكَانَ لَيْلَتُهَا وَ صَبِيحَةُ يَوْمِهَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ فَلَمَّا تَعَالَى النَّهَارُ انْتَهَى عَلَى علیه السلام إِلَى الْبَابِ فَدَقَهُ دَقّاً خَفِيفاً لَهُ عَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم دَقَهُ وَأَنْكَرَتْهُ أُمُّ سَلَمَةَ فَقَالَ يَا أَمَّ سَلَمَةَ قُومِي فَافْتَحِي لَهُ الْبَابَ فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ هَذَا الَّذِي يَبْلُغُ مِنْ خَطَرِهِ أَنْ أَقُومَ لَهُ فَأَفْتَحَ لَهُ الْبَابَ وَقَدْ نَزَلَ فِينَا بِالْأَمْس مَا قَدْ نَزَلَ مِنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ حِجاب فَمَنْ هَذَا الَّذِي بَلَغَ مِنْ خَطَرِهِ أَنْ أَسْتَقْبِلَهُ بِمَحَاسِنِي وَ مَعَاصِمِي قَالَ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَهَيْئَةِ الْمُغْضَبِ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ قُومِي فَافْتَحِي لَهُ الْبَابِ فَإِنَّ بِالْبَابِ رَجُلًا لَيْسَ بِالْخَرِقِ وَلَا بِالنَّزَقِ وَلَا بِالْعَجُولِ فِي أَمْرِهِ يُحِبُّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ صلی الله علیه وآله وَيُحِبُّهُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ صلی الله علیه وآله وَلَيْسَ بِفَاتِحِ الْبَابِ حَتَّى يَتَوَارَى عَنْهُ الْوَط، فَقَامَتْ أُمُّ سَلَمَةَ وَهِيَ لَا تَدْرِى مَنْ بِالْبَابِ غَيْرَ أَنَّهَا قَدْ حَفِظَتِ النَّعْتَ وَالْمَدْحَ فَمَشَتْ نَحْوَ الْبَابِ وَهِيَ تَقُولُ بَحْ بَحْ لِرَجُل يُحِبُّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ صلی الله علیه وآله وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ فَتَحَتْ لَهُ قَالَ فَأَمْسَكَ عَلَى علیه السلام بِعِصَادَتَى الْبَابِ وَ لَمْ يَزَلْ قَائِمَاً حَتَّى خَفِيَ عَنْهُ الْوَطَءُ وَ دَخَلَتْ أَمُّ سَلَمَةَ خِدْرَهَا فَفَتَحَ الْبَابَ وَدَخَلَ فَسَلَّمَ عَلَى رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا أَمَّ سَلَمَةَ أَتَعْرِفِينَهُ قَالَتْ نَعَمْ وَ هَنِيئاً لَهُ هَذَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ العَلَيْهِ. (1)

باب 3: وَ اللهُ لا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ

1 - الكاظم علیه السلام - أَبُو عَلِيُّ بْنُ رَاشِدِ وَ غَيْرُهُ فِى خَبَر طَويل أَنَّهُ اجْتَمَعَتْ عِصَابَةُ الشَّيعَة بِنَيْسَابُورَ وَ اخْتَارُوا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ علیه السلام النَّيْسَابُورةً فَدَفَعُوا إِلَيْهِ ثَلَاثِينَ أَلْفَ دِينَارٍ وَخَمْسِينَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ شِقَّةَ مِنَ الشَّيَابِ وَ أَتَتْ شَطِيطَهُ بِدِرْهَم صَحِيحِ وَشِقَةِ خَامٍ مِنْ غَزْلِ يَدِهَا تُسَاوِي أَرْبَعَةَ دَرَاهِمَ فَقَالَتْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الحَقِّ قَالَ فَتَنَّيْتُ دِرْهَمهَا ... فَدَخَلَ عَلَى الْأَفْطَح عَبْدِ اللَّهِ بْن جَعْفَرٍ وَ جَرَّبَهُ وَ خَرَجَ عَنْهُ قَائِلًا رَبِّ اهْدِنِي إِلَى سَوَاءِ الصِّرَاطِ قَالَ فَبَيْنَمَا أَنَا وَاقِف إِذَا أَنَا بِغُلَامٍ يَقُولُ أَجِبْ مَنْ تُرِيدُ فَأَتَى بِي دَارَ مُوسَى بْنِ جَعْفَر علیه السلام فَلَمَّا رَآنِي قَالَ لِي لِمَ تَقْنَطُ يَا

ص: 234

را که رسول خدا صلی الله علیه وآله تدارک دیده بود می خوردند، بی درنگ رسول خدا صلی الله علیه وآله را ترک گفته و بیرون می رفتند. رسول خدا صلی الله علیه وآله به مدت هفت روز نزد زینب بنت جحش ماند. سپس به خانه ی ام سلمه بنت ابوامیه رفت و همان شب و فردای آن روز را نزد او بود چون خورشید بالا آمد، علی علیه السلام به در آن خانه آمده و خیلی آهسته در زد. رسول خدا صلی الله علیه وآله صدای در زدن او را شناخت. اما ام سلمه اینکه کسی در زده را انکار کرد. رسول خدا صلی الله علیه وآله به ام سلمه فرمود: «ای امّ سلمه! برخیز و در را به روی او بگشای». امّ سلمه عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! او چه کسی است که آن قدر اهمیت دارد که من، باید برخیزم و در را به روی او بگشایم در صورتی که همین دیروز آیه ی وَ إِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَاب در شأن ما (زنان پیامبر صلی الله علیه وآله) نازل شد. پس او کیست که آن قدر اهمیت دارد ک-ه من، باید با اندام زیبا و دست بندهای خود (زیورآلاتی که به سر و دست دارم) به استقبال او بروم»؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله با هیئتی برافروخته و عصبانی پاسخ داد: «کسی که از پیامبر اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده. (نساء/80) برخیز و در را به روی او بگشا؛ چرا که پشت در مردی ایستاده که نادان و سبک مغز نیست و در کار خود عجول نمی باشد. خداوند و رسولش را دوست می دارد و خداوند و رسولش نیز او را دوست می دارند و او تا زمانی که صدای گام های تو قطع نشود و مطمئن نشود که تو به پس پرده بازگشته ای، در را نمی گشاید». ام سلمه برخاست در حالی که نمی دانست چه کسی پشت در است و تنها آن توصیف و مدح رسول خدا صلی الله علیه وآله از او را در خاطر سپرده بود. پس به سوی در رفت در حالی که این جمله را زمزمه می کرد: «آفرین! آفرین به مردی که خدا و رسولش صلی الله علیه وآله را دوست می دارد و خدا و رسولش صلی الله علیه وآله نیز او را دوست می دارند». پس امّ سلمه در را به روی او گشود و علی علیه السلام دو لنگه در را گرفت و همچنان پشت در ایستاد تا آنکه صدای گام برداشتن ام سلمه قطع شد و امّ سلمه به اندرونی خود رفت. آنگاه علی علیه السلام در را گشود و وارد شد و به رسول خدا صلی الله علیه وآله سلام کرد. رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «ای ام سلمه! آیا او را می شناسی»؟ ام سلمه پاسخ داد: «آری و این توصیف و مدح بر او گوارا باشد. او علی بن ابی طالب علیه السلام است».

بخش 3: خداوند از [بیان] حق شرم ندارد!

1-3- امام کاظم علیه السلام - ابو علی پسر راشد و دیگران در ضمن یک خبر طولانی گفتند که شیعیان نیشابور جمع شدند و محمدبن علی نیشابوری را انتخاب کردند و سی هزار دینار و پنجاه هزار درهم و مقداری پارچه به او دادند؛ شطیطه هم یک درهم صحیح و تکه پارچهای ابریشمی که خودش بافته بود و چهار درهم ارزش داشت آورد و گفت: «خدا از حق شرم ندارد». درهم او را کج کردم [چون نمی توانست آن یک درهم را در کیسه مخصوصی بگذارد لا جرم برای نشانه آن را کج کرد] ... محمد به مدینه آمد و پیش افطع عبدالله بن جعفر رفت و او را آزمود و در حالی که می گفت: «پروردگارا! مرا به راه راست هدایت کن»! از پیش او بیرون آمد. او نقل کرده، ایستاده بودم که غلامی پیشم آمد و گفت: «بیا پیش کسی که می خوای، برویم»! مرا به خانه موسی بن جعفر علیه السلام برد همین که ایشان مرا دید، فرمود: «ای اباجعفر! چرا ناامید شدی؟ و چرا به یهود و نصاری پناه بردی پیش من بیا! من حجت

ص: 235

أَبَا جَعْفَر وَ لِمَ تَفْزَعَ إِلَى الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى إِلَيَّ فَأَنَا حُجَّةُ اللَّهِ وَ وَلِيُّهُ أَ لَمْ يُعَرِّفُكَ أَبُو حَمْزَةَ عَلَى بَاب مَسْجِدِ جَدِّى وَ قَدْ أَجَبْتُكَ عَمَّا فِي الْجُزْءِ مِنَ الْمَسَائِل بجَمِيعِ مَا تَحْتَاجُ إِلَيْهِ مُنْذُ أَمْس فَجِثْنِي بِهِ وَ بِدِرْهَم شَطِيطَةَ الَّذِي وَرْتُهُ دِرْهَمْ وَ دَانِقَانِ الَّذِي فِي الْكِيسِ الَّذِي فِيهِ أَرْبَعُمِائَةِ دِرْهَم لِلْوَازُورى وَ الشَّقَةَ الَّتِي فِي رِزْمَة الْأَخَوَيْنِ الْبَلْخِيَّيْنِ قَالَ فَطَارَ عَقْلِى مِنْ مَقَالِهِ وَ أَتَيْتُ بِمَا أَمَرَنِي وَ وَضَعْتَ ذَلِكَ قِبَلَهُ فَأَخَذَ دِرْهَمَ شَطِيطَةَ وَإِزارَهَا ثُمَّ اسْتَقْبَلَنِي وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ يَا أَبَا جَعْفَر علیه السلام أَبْلِغْ شَطِيطَةَ سَلَامِي وَأَعْطِهَا هَذِهِ الصُّرَّةَ. (1)

باب 4 : وَما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ الله وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كَانَ عِنْدَ الله عَظيماً

1-4- على بن إبراهيم رحمه الله - قَوْلُهُ وَ ما كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَإِنَّهُ كَانَ سَبَبَ نُزُولِهَا أَنَّهُ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ النَّبِيُّ أَولى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ حَرَّمَ اللَّهُ نِسَاءَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم عَلَى الْمُسْلِمِينَ غَضِبَ طَلْحَةُ فَقَالَ يُحَرِّمُ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله عَلَيْنَا نِسَاءَهُ وَيَتَزَوَّجُ هُوَ بِنِسَائِنَا لَئِنْ أَمَاتَ اللَّهُ مُحَمَّدَا صلی الله علیه وآله لَنَرَ كُضَنَّ بَيْنَ خَلَاخِيلَ نِسَائِهِ كَمَا رَكَضَ بَيْنَ خَلَاخِيلَ نِسَائِنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ الله وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللهِ عَظِيماً إِنْ تُبْدُوا شَيْئاً أَوْ تُخْفُوهُ .... (2)

2-4- الصادق علیه السلام - لَوْ لَمْ يَحْرُمُ عَلَى النَّاسِ أَزْوَاجُ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً حَرُمْنَ عَلَى الْحَسَنِ وَ علیهما السلام لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ وَ لَا يَصْلُحُ لِلرَّجُل أَنْ يَنْكِحَ امْرَأَةَ جَدِّهِ. (3)

3-4- الباقر علیه السلام - عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام نَحْوَهُ وَقَالَ فِي حَدِيثِهِ وَ هُمْ يَسْتَحِلُونَ أَنْ يَتَزَوَّجُوا أمَّهَائِهِمْ إِنْ كَانُوا مُؤْمِنِينَ وَإِنَّ أَزْوَاجَ رَسُول الله صلی الله علیه وآله فِي الْحُرْمَة مِثْلُ أُمَّهَاتِهم. (4)

ص: 236

و ولی خدا هستم. مگر ابو حمزه کنار درب مسجد جدم مرا به تو معرفی نکرد؟ من از دیروز جواب تمام مسائلی را که در جلد به همراه آورده ای را داده ام. آن پول ها را و آن یک درهم شطیطه که وزن آن یک درهم و دودانگ است و در کیسه ای که چهارصد درهم دارد و متعلق به وازوری است، قرار دارد را به همراه آن قطعه پارچه ابریشمی او که در بسته بندی آن دو برادر بلخی گذاشته اند را برایم بیاور»! از گفتار امام علیه السلام عقل از سرم پرید، هر چه امر کرده بود را آوردم و در مقابلشان گذاشتم. یک درهم شطیطه و پارچه را برداشت. سپس رو به من فرمود: «خدا از حق شرم ندارد. ای اباجعفر! سلام مرا به شطیطه برسان و این کیسه پول را به او بده ... »!

باب 4 : و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسری خود در آورید که این کار نزد خدا بزرگ است.

1-4- علی بن ابراهیم رحمه الله - سبب نزول آيه، وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ الله این است که وقتی خداوند آیه: پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آنها [مؤمنان] محسوب می شوند (احزاب/6) را نازل کرد و خداوند زنان پیامبر صلی الله علیه وآله را بر مسلمانان حرام کرد، طلحه ناراحت شد و گفت: «محمّد زنان خودش را بر ما حرام می کند، در حالی که او با زنان ما ازدواج می کند! اگر خداوند، محمد صلی الله علیه وآله را بمیراند، بی گمان در میان خلخالها و زیورآلات زنانش خواهیم دوید [و با آنان ازدواج خواهیم کرد]، همان طور که او در میان خلخال های زنان ما دوید». این گونه بود که خداوند، این آیه را نازل کرد: وَمَا كَانَ لَكُمْ أَن تُؤْذُوا رَسُولَ الله وَلَا أَن تَنكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِن بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِندَ اللهِ عَظِيمًا * إِن تُبْدُوا شَيْئًا أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا.

2-4- امام صادق علیه السلام - محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: «اگر خداوند به خاطر آيه: وَ مَا كَانَ لَكُمْ أَن تُؤْذُوا رَسُولَ الله وَ لَا أَن تَنكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِن بَعْدِهِ أَبَدًا همسران رسول خدا صلی الله علیه وآله را بر مردم حرام نمی کرد، به دلیل آیه: وَ لَا تَنكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُم مِّنَ النِّسَاءِ؛ قطعاً ازدواج با آن ها بر امام حسن و امام حسین علیهما السلام حرام بود؛ چرا که مرد نمی تواند با همسر جد خود، ازدواج نماید».

3-4- امام باقر علیه السلام - اگر انسان مؤمن باشد ازدواج با مادرانشان را حلال خواهد شمرد؟ و همسران رسول خدا صلی الله علیه وآله از جهت حرمت مثل مادرانشان هستند.

ص: 237

4-4- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبِي الْجَارُودِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ وَ ذَكَرَ هَذِهِ الْآيَةَ وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْناً فَقَالَ علیه السلام رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَحَدُ الْوَالِدَيْنِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَجْلَانَ مَنِ الْآخَرُ قَالَ عَلَى علیه السلام وَنِسَاؤُهُ عَلَيْنَا حَرَامٌ وَ هِيَ لَنَا خَاصَّة. (1)

5-4- الصادق علیه السلام - وَ أَمَّا مَا ذَكَرْتَ أَنَّهُمْ يَسْتَحِلُونَ نِكَاحَ ذَوِي الْأَرْحَامِ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَإِنَّهُمْ زَعَمُوا أَنَّهُ إِنَّمَا حَرَّمَ وَ عَلَى بِذَلِكَ النِّكَاحِ نِكَاحَ نِسَاءِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَإِنَّ أَحَقَّ مَا يُبْدَأُ بِهِ تَعْظِيمُ حَقَّ اللَّهِ وَكَرَامَةً رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ مَا حَرَّمَ عَلَى تَابِعِيهِ مِنْ نِكَاحَ نِسَائِهِ بِقَوْلِهِ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ الله وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً. (2)

6-4- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ قَتَادَةَ عَنِ الْحَسَن [البَصرى ] أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم تَزَوَّجَ امْرَأَةٌ مِنْ عَامِرٍ ب-ن الله صَعْصَعَةَ يُقَالُ لَهَا سَنَا وَ كَانَتْ مِنْ أَجْمَل أَهْل زَمَانِهَا فَلَمَّا نَظَرَتْ إِلَيْهَا عَائِشَةُ وَ حَفْصَةً قَالَتَا لَتَغْلِبُنَا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَتَا لَهَا لَا تُرِيَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مِنْكَ حِرْصاً فَلَمَّا دَخَلَتْ عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله فَنَاوَلَهَا يَدَهُ فَقَالَتْ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْكَ فَانْقَبَضَتْ يَدُ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَنْهَا فَطَلَّقَهَا وَأَلْحَقَهَا بِأَهْلِهَا وَ تَزَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله امْرَأَةَ مِنْ عِنْدَةَ ابْنَةَ أبى الْجَوْنِ فَلَمَّا مَاتَ إِبْرَاهِيمُ بْنُ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم ابْنُ مَارِيَةَ الْقِبْطِيَّة قَالَتْ لَوْ كَانَ نَبِيَا صلی الله علیه وآله مَا مَاتَ ابْنُهُ فَأَلْحَقَهَا رَسُولُ اللهُ صلی الله علیه وآله بِأَهْلِهَا قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ بِهَا فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ وَلَّى النَّاسُ أَبَا بَكْر أَتَتْهُ الْعَامِرِيَّةُ وَالْكِنْدِيَّةُ وَقَدْ خُطِبَنَا فَاجْتَمَعَ أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ فَقَالَا لَهُمَا اخْتَارًا إِنْ شِئْتُمَا الْحِجَابَ وَإِنْ شِئْتُمَا الْبَاهَ فَاخْتَارَنَا الْبَاهَ فَزُوِّجَتَا فَجُدِمَ أحَدٌ الرَّجُلَيْنِ وَ جُنَّ الْآخَرُ قَالَ عُمَرُ بْنُ أَذَيْنَةَ فَحَدَّثْتُ بِهَذَا الْحَدِيثِ زَرَارَةَ وَ الْفُضَيْلَ فَرَوَيَا عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام أَنَّهُ قَالَ مَا نَهَى النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله عَنْ شَيْءٍ إِلَّا وَقَدْ عُصِيَ فِيهِ حَتَّى لَقَدْ نَكَحُوا أَزْوَاجَهُ صلی الله علیه وآله مِن بَعْدِهِ و ذَكَرَ هَاتَيْنِ الْعَامِرِيَّةَ وَالْكِنْدِيَّةَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام لَوْ سَأَلْتَهُمْ عَنْ رَجُلٍ تَزَوَّجَ امْرَأَةَ فَطَلَّقَهَا قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ بِهَا أَ تَحِلُّ لِابْنِهِ لَقَالُوا لَا فَرَسُولُ الله صلی الله علیه وآله أعْظَمْ حُرمَةً مِنْ آبَائِهِمْ. (3)

4-4- امام صادق علیه السلام - ابوالجارود گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند. (عنکبوت /8) پرسیدم». فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله یکی از والدین است» عبدالله بن عجلان گفت: «و دیگری کیست»؟ فرمود: امام علی علیه السلام و زنان او بر ما حرام هستند و این آیه در شأن ما نازل شده است و ما مصداق این آیه هستیم».

5-4- امام صادق علیه السلام - اما اینکه می گویی ایشان ازدواج با ارحامی که خداوند در قرآن حرام نموده است را حلال نمودند به این جهت است که گمان می کردند مقصود ازدواج با زنان رسول خدا صلی الله علیه وآله است چرا که این عمل نشانه احترام به حق خداوند و کرامت رسول خدا صلی الله علیه وآله و احترام تابعین آن حضرت این است و ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ الله وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً که با این عمل خویش پیامبر صلی الله علیه وآله را آزرده ننموده و با همسران آن حضرت ازدواج نکنند.

6-4- پیامبر صلی الله علیه وآله - حسن بصری نقل می کند: رسول خدا صلی الله علیه وآله با زنی از قبیله ی بنی عامر بن صعصعه به نام سنا که از زنان هم عصر خود زیباروتر بود، ازدواج نمود. چون نگاه عایشه و حفصه به او افتاد، گفتند: «این زن، با این زیبایی خود حتماً در دل رسول خدا صلی الله علیه وآله بیشتر از ما جا باز می کند و بر ما چیره خواهد شد». از این رو به آن زن گفتند: «رسول خدا صلی الله علیه وآله از تو شوق به آمیزش را نبیند»! پس چون آن زن نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله رفت، رسول خدا صلی الله علیه وآله دست خود را به سوی او دراز کرد و آن زن گفت: «به خدا پناه می برم! پس رسول خدا صلی الله علیه وآله از او دست کشید و او را طلاق داد و به خانواده اش بازگرداند». پس از آن رسول خدا صلی الله علیه وآله با زنی از قبیله ی کنده دختر ابوالجون ازدواج نمود. چون ابراهیم پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله ، پسر ماریه قبطیه در گذشت، این زن گفت: «اگر محمد پیامبر خدا صلی الله علیه وآله بود، پسرش نمی مرد». این گونه بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله او را پیش از آنکه با او آمیزش کند، به خانواده اش بازگرداند. چون رسول خدا صلی الله علیه وآله درگذشت و ابوبکر زعامت مردم را در دست گرفت، آن دو زن از قبیله ی بنی عامر و کنده که از آنها خواستگاری شده بود، نزد ابوبکر آمدند تا بپرسند که آیا میتوانند ازدواج کنند یا نه؟ ابوبکر و عمر با هم مشورت نموده و به آن دو گفتند: «شما مخیّرید که اگر می خواهید ازدواج نکنید و یا اگر می خواهید ازدواج کنید». آن دو زن، دومین گزینه را اختیار کرده و ازدواج کردند. در نتیجه، یکی از این دو مرد با آن دو ازدواج کرده بودند، به بیماری جذام مبتلا شد و دیگری عقل خود را از دست داد و دیوانه شد. عمر بن اذینه میگوید: «زراره و فضیل، این حدیث را از امام باقر علیه السلام نقل کرده اند و حضرت در آن فرمود: «در تمام چیزهایی که خداوند، از آن نهی فرموده، معصیت و نافرمانی صورت گرفته است؛ حتی از وفات رسول خدا صلی الله علیه وآله با همسران او ازدواج کرده اند». حضرت، در آن حدیث، ماجرای آن دو زن از قبیله ی بنی عامر و کنده را ذکر نمود. سپس فرمود: «اگر از آن ها می پرسیدی که زنی با مردی ازدواج نموده و آن مرد پیش از آنکه با او آمیزش کند، او را طلاق داده است. آیا ازدواج با او بر پسر آن مرد، حلال است؟ پاسخ می دادند .«خیر» پس [با اینکه] حرمت ازدواج با زنان رسول خدا صلی الله علیه وآله بیشتر از حرمت ازدواج با زنان پدرانشان بود، [چگونه به خود اجازه دادند که پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه وآله با زنان او ازدواج کنند]؟».

ولایت

ص: 239

1 - الأئمة علیهم السلام - عَن مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ رَفَعَهُ إِلَيْهِم فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فِي عَلى علیه السلام وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسَى علیه السلام فَبَراهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا. (1)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - فِي الْمَنَاقِبِ لِابْنِ شَهْرٍ آشوب: أَنَّ عَلِيّا علیه السلام تُوفِّيَ عَنْ أَرْبَعِ نِسْوَة: أَمَامَةً - وَ أُمُّهَا زَيْنَبُ بِنْتُ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم وَأَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَيْس وَلَيْلَى التَّمِيمِيَّة وَ أَمِ الْبَنِينَ الْكَلَابِيَّةَ وَ لَمْ يَتَزَوَّجْنَ بَعْدَهُ وَ خَطَبَ الْمُغِيرَةُ بْنُ نَوْفَل أَمَامَةَ ثُمَّ أَبُو الْهَيَّاج بْن أبي سُفْيَانَ بْنِ الْحَارِثِ، فَرَوَتْ عَنْ على علیه السلام أَنَّهُ لَا يَجُورٌ لِأَزْوَاجِ النَّبي صلی الله علیه وآله وَالْوَصي علیه السلام أن يتزوجن بِغَيْرِهِ بَعْدَهُ فَلَمْ يَتَزَوَّجُ امْرَأَةُ وَلَا أم ولد بهذه الرواية. (2)

قوله تعالى : لا جُناحَ عَلَيْهِنَّ في آبائِهِنَّ وَ لا أَبْنائِهِنَّ وَلا إِخْوانِهِنَّ وَ لا أَبْناءِ إِخْواضِنَّ وَ لا أَبْناءِ أَخَواتِهِنَّ وَ لَا نِسَائِهِنَّ وَ لا ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ وَ اتَّقِينَ اللَّهَ إِنَّ الله كانَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيداً (55)

1 - الصادق علیه السلام - لَا بَأسَ أَنْ يَرَى الْمَمْلُوكُ الشَّعْرَ وَ السَّاق. (3)

2- ابن عباس رحمه الله - قَوْلُهُ لا جُناحَ عَلَيْهِنَّ فِي آبَائِهِنَّ وَ لا أَبْنَائِهِنَّ وَ لا إِخْوَانِهِنَ ... أَيْ فِي أَنْ يَرَوْنَهُنَّ وَلَا يَحْتَجِبْنَ عَنْهُمْ وَ لَا نِسَائِهِنَّ قِيلَ: يُرِيدُ نِسَاءَ الْمُؤْمِنِينَ لَا نِسَاءَ الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى فَيَصِفْنَ نِسَاءَ رَسُول الله صلی الله علیه وآله لِأَزْوَاجهنَّ إِنْ رَأَيْنَهُنَّ. (4)

3- على بن إبراهيم رحمه الله - ثُمَّ رَخَّصَ لِقَوْمٍ مَعْرُوفِينَ الدُّخُولَ عَلَيْهِنَّ بِغَيْرِ إِذْنِ فَقَالَ لَا جُنَاحَ عَلَيْهِنَّ إِلَى قَوْلِهِ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدا. (5)

قوله تعالى: إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِياً (56)

1 - ائمه علیهم السلام - محمد بن مروان در حدیثی مرفوع از ائمه علیهم السلام نقل می کند: پیرامون شأن نزول آیه ی وَ مَا كَانَ لَكُمْ أَن تُؤْذُوا رَسُولَ الله فرمود: «این آیه در شأن علی علیه السلام و ائمه علیهم السلام نازل شده است: همانند کسانی نباشید که موسی را آزار دادند و خداوند او را از آنچه در حق او می گفتند مبرا ساخت. (احزاب /69)»

2- امام علی علیه السلام -- امیرالمؤمنين على بن ابيطالب علیه السلام هنگام شهادت چهار همسر داشت امامه که دختر زینب دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله بود و اسماء بنت عمیس و لیلی تمیمیه و ام البنین کلابیه بودند که این زنان بعد از آن حضرت ازداج نکردند. و مغیره بن نوفل از امامه خواستگاری نمود سپس ابوالهیاج پسر ابوسفیان از وی خواستگاری کرد اما وی از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت نمود که ازدواج زنان پیامبر صلی الله علیه وآله و وصی ایشان با غیر نبی یا وصی پیامبر صلی الله علیه وآله جایز نمی باشد. لذا با این روایت هیچ کدام از زنان یا ام ولد ایشان با کسی ازدواج نکردند».

بر آنان (همسران پیامبر) گناهی نیست در مورد پدران و پسران و برادران و پسران برادران و پسران خواهران خود و زنان هم کیششان و بردگان خویش [که بدون حجاب در برابر آنان ظاهر شوند]؛ و تقوای الهی را پیشه کنید که خداوند نسبت به هرچیزی شاهد [و آگاه] است. (55)

1- امام صادق علیه السلام - مانعی ندارد که غلام، مو و ساق پای مالک خود را ببیند.

2- ابن عباس رحمه الله - آیه ی شریفه: لا جُناحَ عَلَيْهِنَّ فِي آبَائِهِنَّ وَ لا أَبْنَائِهِنَّ وَ لَا إِخْوانِنَّ به این معناست که پدران و برادران و فرزندان می توانند این زنان را ببینند و لازم نیست زنان خویش را از این سه گروه بپوشانند و مراد از وَ لا نِسائِهِنَّ زنان مؤمن است نه زنان یهود و نصاری. چون اگر زنان رسول خدا صلی الله علیه وآله را ببینند برای شوهران توصیف می کنند.

3- علی بن ابراهیم رحمه الله - خداوند به یک گروه شناخته شده اجازه وارد شدن بدون اذن بر این زنان را داده است و فرمود: لا جُناحَ عَلَيْهِنَّ فِي آبَائِهِنَّ وَ لَا أَبْنَائِهِنَّ وَ لَا إِخْوَانِهِنَّ وَ لَا أَبْنَاءِ إِخْوَانِهِنَّ وَ لَا أَبْناءِ أَخَواتِهِنَّ وَ لَا نِسَائِهِنَّ وَ لا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ وَ اتَّقِينَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيداً.

خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و [ در برابر اوامر او] کاملاً تسلیم باشید. (56)

معنای صلوات

ص: 241

1 - الصادق علیه السلام - عَن ابْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللَّهَ وَمَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِيماً فَقَالَ الصَّلَاةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ رَحْمَةً وَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ تَزْكِيَةُ وَ مِنَ النَّاسِ دُعَاءُ. (1)

2 - الصادق علیه السلام - عن عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِيرِ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِياً فَقَالَ صَلَاةُ اللَّهِ تَزْكِيَةُ لَهُ فِي السَّمَاءِ قُلْتُ مَا مَعْنَى تَزْكِيَة اللَّهِ إِيَّاهُ قَالَ زَكَّاهُ بأَنْ بَرَأَهُ مِنْ كُل نَقْصِ وَآفَة يَلْزَمُ مَخْلُوقا قُلْتُ فَصَلَاةُ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ يُبَرِّءُونَهُ وَيُعَرِّفُونَهُ بِأَنَّ اللَّهَ قَدْ بَرَاهُ مِنْ كُلِّ نَقْصِ هُوَ فِي الْمَخْلُوقِينَ مِنَ الْآفَاتِ الَّتِي تُصِيبُهُمْ فِي بُنْيَة خَلْقِهِمْ فَمَنْ عَرَفَهُ وَ وَصَفَهُ بِغَيْرِ ذَلِكَ فَمَا صَلَّى عَلَيْهِ. (2)

3- على بن إبراهيم رحمه الله - صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ تَزْكِيَةُ لَهُ وَ تَنَاءُ عَلَيْهِ وَصَلَاةُ الْمَلَائِكَةِ مَدْحُهُمْ لَهُ وَصَلَاةُ النَّاسِ دُعَاتُهُمْ لَهُ وَالتَّصْدِيقُ وَالْإِقْرَارُ بِفَضْلِهِ. (3)

4 - الصادق علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِيماً فَقَالَ قَالَ أَثْنُوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا لَه . (4)

5 - الصادق علیه السلام - مَنْ صَلَّى عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَ آلِهِ فَمَعْنَاهُ: أَنِّي أَنَا عَلَى الْمِيثَاقِ وَالْوَفَاءِ الَّذِي قَبلْتُ حِينَ قَوْلِهِ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى. (5)

1- امام صادق علیه السلام - ابوحمزه گوید: از امام صادق علیه السلام تفسیر آیه: إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلَّمُوا تَسْلِیا را پرسیدم. حضرت پاسخ داد: «صلاة، از سوی خداوند به معنای رحمت، از سوی فرشتگان به معنای تزکیه و ،تهذیب و از سوی مردم به معنای دعا می باشد».

2- امام صادق علیه السلام - عبدالرحمن بن کثیر گوید: از آن حضرت در مورد آیه ی شریفه: إِنَّ اللهَ وَ مَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِيمًا سؤال نمودم. فرمود: «مراد تزکیه آن حضرت در آسمان است» پرسیدم: «مراد از تزکیه چیست»؟ فرمود: «پیامبر صلی الله علیه وآله را پاک نموده و از هرگونه نقص و آفتی که دیگر مخلوقات مبتلا به آن هستند در امان نگه داشته است». سؤال نمودم: «مقصود از صلوات مؤمنان چیست»؟ فرمود: «مؤمنین نیز پیامبر صلی الله علیه وآله را مبرا دانسته به وی معرفت دارند که خداوند تعالی وی را از هرگونه نقص و آفتی که در مخلوقات دیگر است پاک نموده است پس هرکس به این امر معرفت داشته باشد ولی حضرت را به غیر آن توصیف کند در حقیقت بر آن حضرت صلوات نفرستاده است».

3- علی بن ابراهيم رحمه الله - درود خدا بر پیامبر صلی الله علیه وآله یاد کردن از حضرت به پاکی است و نیز ستایش او از وی، و درود فرشتگان مدح آنان از حضرت است، و درود مردم دعای آنان برای حضرت و نیز تصدیق و اقرار به فضیلت ایشان.

4- امام صادق علیه السلام - إِنَّ اللهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تسلیما؛ یعنی پیامبر صلی الله علیه وآله را ستایش نمایند و بر او درود بفرستند.

5- امام صادق علیه السلام - هرکس که بر رسول خدا صلی الله علیه وآله و خاندان او درود فرستد، به این معنا است که من، به آن پیمان و عهدی که با خداوند به هنگامی که فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری. (اعراف/172). بستم، هنوز پایبندم.

صلوات ملائکه

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - فرشتگان بر من و علی علیه السلام درود فرستادند؛ زیرا تنها، شهادت و گواهی من و علی علیه السلام به اینکه خدایی جز الله نیست و محمد صلی الله علیه وآله بنده و رسول اوست، به سوی آسمان بالا برده شد.

2- امام صادق علیه السلام - ابو عبدالله برقی در حدیثی مرفوع نقل می کند: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: مرا از این کلام خداوند که در آن ملائکه وصف شده اند: [تمام] شب و روز را تسبیح می گویند و سست نمی گردند (انبیاء/20) و این آیه: إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تسلیا آگاه کن چگونه ملائکه سستی نمی کنند در حالی که بر پیامبر صلوات می فرستند؟ چون به

ص: 243

يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَمَّا خَلَقَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله أَمَرَ الْمَلَائِكَةَ فَقَالَ انْقُصُوا مِنْ ذِكْرى بمِقْدَار الصَّلَاة عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَقَولُ الرَّجُل صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فِي الصَّلَاةِ مِثْلُ قَوْلِهِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاللَّهُ أَكْبَرُ. (1)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - الْحُسَيْنِ بْن عَلَى علیه السلام قَالَ: قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَرَأَيْتَ قَوْلَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ قَالَ إِنَّ هَذَا لَمِنَ الْمَكْتُومِ وَ لَوْلَا أَنَّكُمْ سَأَلْتُمُونِي عَنْهُ مَا أَخْبَرْتُكُمْ إِنَّ اللَّهَ وَكُلَ بِي مَلَكَيْنِ لَا أَذْكَرُ عِنْدَ عَبْدِ مُسْلِمٍ فَيُصَلِّى عَلَى علیه السلام إِنَّا قَالَ ذَائِكَ الْمَلَكَانِ غَفَرَ اللَّهُ لَكَ وَ قَالَ اللَّهُ وَمَلَائِكَتُهُ جَوَاباً لِدَيْنِكَ الْمَلَكَيْن آمين. (2)

پیامبر صلی الله علیه وآله صلوات می فرستند قاعدتاً از ذکر خدا می مانند». امام صادق علیه السلام فرمود: «وقتی خدا حضرت محمد صلی الله علیه وآله را خلق کرد به ملائکه امر فرمود: «به اندازه ای که بر پیامبر صلوات می فرستید از ذکر من بکاهید» و به این ترتیب وقتی کسی در نماز بر محمد صلی الله علیه وآله صلوات می فرستد، مثل این است که این ذکر را می گوید: سُبْحَانَ الله وَ الحَمدُ اللهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ».

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام حسین علیه السلام فرمود: به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کردند: «درباره این آیه توضیح دهید که خداوند می فرماید: إِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ. حضرت فرمود: «این مطلب از جمله علم غیب است. و اگر شما در این باره چیزی نمی پرسیدید، من هم چیزی به شما نمی گفتم. همانا خداوند دو فرشته بر من گمارده است که هرگاه نامی از من نزد انسان مسلمانی برده شود و او بر من صلوات بفرستد، این دو فرشته در جواب او می گویند: «خداوند تو را بیامرزد». و خداوند و فرشتگانش در جواب این دو فرشته آمین می گویند».

فضیلت صلوات خدا بر پیامبر صلی الله علیه وآله

1- امام علی علیه السلام - امام کاظم علیه السلام از امام صادق علیه السلام از پدر ارجمند خود از امام سجاد علیه السلام از امام حسین علیه السلام نقل کرده که ایشان فرمود: پس از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه وآله اصحاب در مسجد حضرت نشسته بودند و از فضایل پیامبر صلی الله علیه وآله یاد می کردند. ناگاه یکی از علمای یهود از اهالی شام بر ما وارد شد. او تورات و انجیل و زبور و صُحف ابراهیم و پیامبران را خواند بود و نشانه های آنان را می شناخت. بر ما سلام کرد و نشست. کمی درنگ کرد و سپس گفت: «ای امت محمد صلی الله علیه وآله! شما هیچ مقامی از هیچ پیامبری را و هیچ فضیلتی از هیچ رسولی را وانگذاشته اید و همه را به پیامبر خود نسبت داده اید، اگر من از شما سوال کنم پاسخی دارید»؟ امیرمومنان علیه السلام به او فرمود: «ای برادر یهودی! هر چه دوست داری بپرس، من به یاری و منت خداوند متعال از هر چیزی بپرسی پاسخت را می دهم». ... یهودی پرسید: «خداوند تبارک و تعالی فرشتگان خود را برای آدم علیه السلام به سجده درآورد، آیا برای محمد صلی الله علیه وآله نیز چنین فضیلتی نهاده»؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: «همین طور بوده، اما اگر خداوند فرشتگانش را برای آدم علیه السلام به سجده درآورده این به خاطر نورها و شرافتی بوده که خداوند عزوجل در صلب او به امانت نهاده بوده، چراکه او ظرف بوده، سجده آنان به سوی او از روی پرستش نبوده بلکه به خاطر اطاعت از فرمان خداوند عزوجل بوده تا این گونه به او ارج نهند و درود گویند، مثل سلامی که یک انسان به انسان دیگر می کند، و برای اقرار به فضیلت آدم علیه السلام بوده، اما خداوند به محمّد صلى الله عليه و آله چیزی برتر از آن عطا فرمود و آن این که خداوند به فرشتگانش فرمان داد تا بر او درود فرستند و فرمان پذیری همه آفریدگانش را در درود فرستادن بر او تا به روز قیامت نهاد، والامرتبه فرمود: إِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِیماً؛ این چنین چه در زمان حیات و چه پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه وآله هر که بر محمد صلی الله علیه وآله درود فرستاده باشد خداوند بر او به این خاطر ده مرتبه درود فرستاده و به ازای هر درودی که بر حضرت فرستاده ده پاداش نیک به او عطا کرده است، همچنین هر که پس از درگذشت حضرت بر ایشان درود بفرستد خداوند به آن آگاه است و به کسی که درود فرستاده و فرمان برده همین پاداش را عطا می کند. افزون بر آن خداوند عزوجل اجابت دعایی را

ص: 245

رَبَّهُمْ جَلَّ ثَنَاؤُهُ مَوْقُوفاً عَنِ الْإِجَابَةِ حَتَّى يُصَلُّوا فِيهِ عَلَيْهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَهَذَا أَكْبَرُ وَأَعْظَمُ مِمَّا أَعْطَى اللَّهُ آدم علیه السلام. (1)

2 - الصادق علیه السلام - مَا فِي الْمِيزَان شَيْءٍ أَثْقَلَ مِنَ الصَّلَاة عَلَى مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ آل مُحَمَّدٍ وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَتُوضَعُ أَعْمَالُهُ فِي الْمِيزَانِ فَتَمِيلُ بِهِ فَيُخْرِجُ صلی الله علیه وآله الصَّلَاةَ عَلَيْهِ فَيَضَعُهَا فِي مِيزَانِهِ فَتَرْجَح. (2)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّ اللَّهَ لَمَّا خَلَقَ الْعَرْشَ خَلَقَ لَهُ ثَلَاثَمِائَة وَسِتِّينَ أَلْفَ رَكُن وَخَلَقَ عِنْدَ كُلِّ رَكُن ثَلَاثَمِائَةِ أَلْفِ وَسِينَ أَلْفَ مَلَكِ لَوْ أَذِنَ اللَّهُ تَعَالَى لِأَصْغَرِهِمْ فَالْتَقَمَ السَّمَاوَاتِ السَّبْعَ وَ الْأَرَضِينَ السَّبْعَ مَا كَانَ ذَلِكَ بَيْنَ لَهَوَاتِهِ إِلَّا كَالرَّمْلَة فِي الْمَفَارَة الْفَضْفَاضَةِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ يَا عِبَادِي احْتَمِلُوا عَرْشِي هَذَا فَتَعَاطَوْهُ فَلَمْ يُطِيقُوا حَمْلَهُ وَ لَا تَحْرِيكَهُ فَخَلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَعَ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ وَاحِداً فَلَمْ يَقْدِرُوا أَنْ يُزَعْزِعُوهُ فَخَلَقَ اللَّهُ مَعَ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَشَرَةً فَلَمْ يَقْدِرُوا أَنْ يُحَرِّكُوهُ فَخَلَقَ اللَّهُ بِعَدَدِ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مِثْلَ جَمَاعَتِهِمْ فَلَمْ يَقْدِرُوا أَنْ يُحَرِّكُوهُ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِجَمِيعِهِمْ خَلُوهُ عَلَيَّ أَمْسِكْهُ بِقُدْرَتِي فَخَلَّوْهُ فَأَمْسَكَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِقُدْرَتِهِ ثُمَّ قَالَ لِثَمَانِيَة مِنْهُمْ احْمِلُوهُ أَنْتُمْ فَقَالُوا يَا رَبَّنَا لَمْ نُطِقْهُ نَحْنُ وَ هَذَا الْخَلْقُ الْكَثِيرُ وَ الْجَمُ الْغَفِيرُ فَكَيْفَ نُطِيقُهُ الْآنَ دُونَهُمْ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِأَنِّى أَنَا اللَّهُ الْمُقَرِّبُ لِلْبَعِيدِ وَ الْمُذَلِّلُ لِلْعَبِيدِ وَ الْمُخَفِّفُ لِلشَّدِيدِ وَ الْمُسَهَّلُ لِلْعَسِيرِ أَفْعَلُ مَا أَشَاءُ وَأَحْكُمُ مَا أُريدُ أَعَلِّمُكُمْ كَلِمَاتِ تَقُولُونَهَا يَخِفُّ بِهَا عَلَيْكُمْ قَالُوا وَ مَا هِيَ يَا رَبَّنَا قَالَ تَقُولُونَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ وَ لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ فَقَالُوهَا فَحَمَلُوهُ وَ خَفَّ عَلَى كَوَاهِلِهِمْ كَشَعْرَة نَابَة عَلَى كَاهِلِ رَجُلٍ جَلْدِ قَوِيٌّ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِسَائِرِ تِلْكَ الْأَمْلَاكِ خَلُوا عَلَى هَؤُلَاءِ الثَّمَانِيَةِ عَرْشِي لِيَحْمِلُوهُ وَطُوفُوا أَنْتُمْ حَوْلَهُ وَ سَبِّحُونِي وَ مَجَدُونِي وَ قَدَّسُونِي فَإِنِّي أَنَا اللَّهُ الْقَادِرُ عَلَى مَا رَأَيْتُمْ وَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ. (3)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - رَوَى الْبُرْسِيُّ فِي مَشَارِقِ الْأَنْوَار عَنِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَرْشَ خَلَقَ سَبْعِينَ أَلْفَ مَلَكِ وَ قَالَ لَهُمْ طُوفُوا بَعَرْشِ النور و سَبِّحُونِي وَ احْمِلُوا عَرْشِي فَطَافُوا وَ سَبَّحُوا وَ أَرَادُوا أَنْ يَحْمِلُوا الْعَرْشَ فَمَا قَدَرُوا فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ طُوفُوا بَعَرْشِ النُّورِ فَصَلُّوا عَلَى نُورٍ جَلَالِي مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله حَبيبى وَاحْمِلُوا عَرْشِي فَطَافُوا بَعَرْشِ الْجَلَالِ وَصَلَّوْا عَلَى مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ حَمَلُوا الْعَرْشَ

ص: 246

که امت محمد صلی الله علیه وآله به درگاه پروردگار والا مرتبه شان می کنند وابسته به آن کرده که در ضمن دعای خود بر حضرت درود فرستند، پس این بزرگ تر و والاتر از چیزی است که خداوند به آدم علیه السلام عطا فرمود».

2- امام صادق علیه السلام - چیزی در ترازوی اعمال، سنگین تر از صلوات بر محمد و آل محمد علیهم السلام نیست [در قیامت] اعمال فردی [بدون صلواتش] را می آورند و در میزان قرار می دهند می بینند سبک است، آن گاه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله صلوات ها را آورده در میزان این فرد قرار می دهد که موجب سنگینی آن می گردد.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - وقتی خداوند عرش را آفرید، برای آن سیصدو شصت هزار رکن قرار داد و در جلوی هر رکنی، سیصدوشصت هزار فرشته قرار داد. اگر خداوند به کوچک ترین آنها دستور دهد، تمام آسمان های هفتگانه و زمین های هفتگانه را می بلعد و تمام آن میان دهانش چون ریگی است در بیابان وسیعی. خداوند به آنها فرمود: «ای بندگانم! عرش مرا بردارید! پس به یکدیگر کمک کردند، اما نه قدرت حمل آن را داشتند و نه قدرت حرکت دادنش را. خداوند با هر ملکی، ملک دیگری آفرید. اما باز قدرت تکان دادنش را نداشتند. پس خدا با هر کدام ده ملک آفرید؛ باز قدرت حرکت دادن آن را نداشتند در مقابل هر کدام به تعداد تمام آنها آفرید؛ باز قدرت حرکت دادن آن را نداشتند. خداوند به همه آنها فرمود: «رهایش کنید تا خودم به قدرت خویش آن را نگه دارم». رهایش کردند و خداوند ب-ه قدرت خویش آن را نگه داشت. سپس به هشت ملک از آنها فرمود: «شما بردارید»! گفتند: «ما با این همه ملک قدرت حمل آن را نداشتیم، چگونه آن را تنها و بدون آنها حمل کنیم»؟ فرمود: «چون من خدایی هستم که دور را نزدیک و مشکل را آسان و آسان را مشکل و ساده را سخت می کنم؛ هرچه بخواهم انجام می دهم و هر چه بخواهم حکم می کنم. به شما کلماتی می آموزم که وقتی آن کلمات را بگویید، برای شما سبک می شود». عرض کردند: «آن کلمات چیست»؟ فرمود: بگویید: «بسم الله الرحمن الرحيم و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم وصلى الله على محمد و آله الطيبين». این کلمات را گفتند و آن را حمل کردند و بر شانه های ایشان سبک آمد، چون مویی چابک و قوی بروید. خداوند به سایر ملک ها فرمود: «کنار بروید تا این هشت ملک عرش مرا بردارند. شما اطراف عرش طواف کنید و مرا تسبیح و تمجید و تقدیس نمایید. من خدایی هستم که قادرم بر آنچه شما دیدید و بر هر چیزی توانایم».

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - برسی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل کرده که فرمود: وقتی خداوند عرش را آفرید، هفتاد هزار ملک خلق کرد و به آنها دستور داد که اطراف عرش نور طواف کنید و مرا تسبیح نمایید و عرش مرا حمل کنید. پس طواف کردند و تسبیح نمودند، ولی وقتی خواستند عرش را حمل کنند، نتوانستند. خداوند به آنها فرمود: «اطراف عرش نور طواف کنید و بر نور جلالم محمد حبیبم صلوات بفرستید و عرشم را حمل کنید». پس به عرش جلال طواف نمودند و بر محمد صلی الله علیه وآله

ص: 247

فَأَطَاقُوا حَمْلَهُ فَقَالُوا رَبَّنَا أَمَرْتَنَا بِتَسْيحِكَ وَ تَقْدِيسِكَ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ يَا مَلَائِكَتِي إِذَا صَلَّيْتُمْ عَلَى حَبيبي مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله فَقَدْ سَبِّحْتُمُونِي وَقَدَّسْتُمُونِي وَ هَلَّلْتُمُونِي. (1)

صلوات فرستادند و عرش را حمل کردند و قدرت حمل آن را پیدا کردند. پس گفتند: «خدایا! ما را به تسبیح و تقدیس خود دستور دادی». خداوند فرمود: «ای ملائکه من! وقتی شما صلوات بر حبیبم، محمد صلی الله علیه وآله فرستادید، مرا تسبیح و تقدیس و تهلیل نموده اید».

امر و وجوب

1- امام سجاد علیه السلام - خداوندا همانا خود دستور دادی بر درود فرستادن بر محمّد صلی الله علیه وآله و تسلیم شدن در برابر او که فریضهای واجب و کرامتی فاضل است و با ملائکهات درود بر نبی را آغاز کردید و فرمودی: إِنَّ اللهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِيماً.

2- امام علی علیه السلام - بسیار بر پیامبرتان درود فرستید.

مکان و زمان آن (صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وآله)

1- امام صادق علیه السلام - چون نام رسول خدا صلی الله علیه وآله برده شد، بسیار بر او درود فرستید.

2- امام باقر علیه السلام - هرگاه که از پیامبر صلی الله علیه وآله نام می بری یا هرگاه شخصی دیگر در حضور تو از آن حضرت یاد می کند و نام او را بر زبان می راند؛ چه هنگام گفتن اذان و چه مواقع دیگر بر او و آل او علیهم السلام صلوات بفرست.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - در روز جمعه بسیار بر من درود فرستید، چرا که آنها بر من عرضه خواهند شد.

4 - امام علی علیه السلام - بر محمد و خاندان او علیهم السلام صلوات بفرستید؛ چرا که خداوند متعال به هنگام یاد محمد صلی الله علیه وآله و دعای بر او و رعایت او، دعای شما را می پذیرد. چون آيه: إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ را می خوانید، درود بر پیغمبر صلی الله علیه وآله بفرستید؛ در نماز باشد یا خارج نماز.

5- امام رضا علیه السلام - صفوان گوید: نزد امام رضا علیه السلام نشسته بودم که حضرت عطسه کرد. پس به حضرت عرض کردم: «خداوند بر تو درود فرستد» دوباره حضرت عطسه کرد پس به حضرت عرض کردم: «خداوند بر تو درود فرستد». همچنین عرض کردم: «جانم فدایتان باد! اگر کسی مانند شما عطسه کند، به او يَرحَمُكَ الله را بگوییم که ما به یکدیگر می گوییم یا اینکه صَلَّى اللهُ عليك را بگوییم؟ [کدام بهتر است]»؟ حضرت پاسخ داد: «آری، مگر نمی گویی صَلَّي اللهُ عَلَى مُحَمَّدِ و آل مُحمَّد»؟ پاسخ دادم: «آری» حضرت پرسید: «[آیا نمی گویی]: به محمّد و آل محمد علیهم السلام رحمت بفرست؟ آری، خداوند بر رسول خود صلی الله علیه وآله درود و رحمت فرستاد و درود ما بر او رحمت و تقربی در حق خود ما است».

ص: 249

6- الصادق علیه السلام - الصَّلَاةُ عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَاجِبَةٌ فِي كُلِ الْمَوَاطِنِ وَ عِنْدَ الْعُطَاسِ وَالرِّيَاحِ وَغَيْرِ ذَلِک. (1)

7- الرضا علیه السلام - مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ بإِسْنَادِهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِي كِتَابِهِ إِلَى الْمَأْمُون قَالَ وَالصَّلَاةُ عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَاجِبَةً فِي كُل مَوْطِن وَ عِنْدَ الْعُطَاسِ وَ الذَّبَائِحِ وَ غَيْرِ ذَلِكَ. (2)

8- الباقر علیه السلام - إِذَا أَذَنْتَ فَأَفْصِحْ بِالْأَلِفِ وَ الْهَاءِ وَصَلِّ عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله كُلَّمَا ذَكَرْتَهُ أَوْ ذَكَرَهُ ذَاكِرُ فِي أَذَانِ وَ غَيْرِهِ. (3)

9- الجواد علیه السلام - عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِم قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَر الثَّانِي علیه السلام: طُفْتُ يَوْمَا عَنْ رَسُول الله صلی الله علیه وآله فَقَالَ - ثَلَاثَ مَرَاتِ -: صَلَّى اللهُ عَلَى رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله. (4)

10 - الباقر علیه السلام - عَن الْبَاقِر علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ قَالَ لَا أَعْلَمُ عَمَلًا أَفْضَلَ من الصَّلَاة عَلَى مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وآله علیهم السلام. (5)

6- امام صادق علیه السلام - درود فرستادن بر پیغمبر صلی الله علیه وآله در همه جا لازم است مخصوصاً هنگام عطسه کردن و وزیدن بادها و غیره.

7- امام رضا علیه السلام - محمد بن علی بن حسین در عیون اخبار الرضا علیه السلام با سندش از امام رضا علیه السلام آورده است: [ از جمله ] مطالبی که حضرت رضا علیه السلام برای مأمون نوشت [این بود]: صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وآله در هرجا لازم است از جمله هنگام عطسه کردن و سر بریدن حیوانات و غیر آن.

8- امام باقر علیه السلام - در اذان، همزه ی اوّل و های آخر بندها را صریح و روشن ادا کن و هرگاه نام رسول خدا صلی الله علیه وآله را بردی و یا دیگران نام او را بردند، چه در اذان و چه در غیر اذان. [ بر پیامبر صلی الله علیه وآله درود فرست ].

9- امام جواد علیه السلام - موسی بن قاسم گوید: «به امام جواد علیه السلام عرض کردم: «یک روز به نیابت از رسول خدا صلی الله علیه وآله طواف کردم». امام علیه السلام بلافاصله سه بار فرمود: «درود خدا بر پیامبر صلی الله علیه وآله باد».

10- امام باقر علیه السلام - از امام باقر علیه السلام سؤال شد: با فضیلت ترین اعمال در روز جمعه کدام است؟ ایشان فرمود: «عملی را بافضیلت تر از صلوات بر محمد صلی الله علیه وآله و آل او علیهم السلام نمی دانم».

چگونگی صلوات بر رسول خدا صلی الله علیه وآله

1- امام صادق علیه السلام - ابن ابی حمزه نقل می کند: از حضرت پرسیدم: «چگونه بر محمد و آل او علیهم السلام درود بفرستیم»؟ حضرت پاسخ داد: «درودهای خداوند، فرشتگان، انبیاء، رسولان و تمام موجودات خداوند، بر محمد و آل محمد علیهم السلام باد و درود و سلام و رحمت و برکات خداوند، بر او و آنان باد».

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوسعید خدری گوید: عرض کردیم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! سلام دادن، به این شکل است. پس چگونه بر شما درود بفرستیم»؟ حضرت پاسخ داد: «بگویید: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ عَبدِكَ وَ رَسُولِكَ، كَما صَلَّيْتَ عَلَى آل إبراهِيمَ؛ وَ بارِك عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آل مُحَمَّدٍ، كَما باركتَ عَلَى آل إبراهِيمَ علیه السلام».

3- امام کاظم علیه السلام - ابو مغیره نقل می کند: از امام کاظم علیه السلام شنیدم که فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: هرکس روز جمعه صد بار بر من صلوات بفرستد، خداوند شصت حاجت او را برآورده می کند، سی حاجت آن برای دنیا و سی حاجت برای آخرت است. هر کس در تعقیب نماز صبح و مغرب پیش از آنکه برخیزد یا با کسی سخن بگوید، آیه: إِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِيماً را بخواند و سپس بگوید: اللهم صل على محمد النبي و ذريته؛ خداوند صد حاجت او را روا می کند، هفتاد حاجت در دنیا و سی حاجت در آخرت». پرسیدم: «معنای صلوات خدا و صلوات فرشتگان و صلوات مؤمنان چیست»؟ فرمود: «صلوات خدا رحمت او، و صلوات فرشتگان ستایش پیامبر، و صلوات مؤمنان دعا برای پیامبر صلی الله علیه وآله است. و از اسرار آل محمد علیهم السلام درباره ی صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وآله و خاندانش این نوع صلوات است: «خداوندا، بر محمد و

ص: 251

سَبْعِينَ فِي الدُّنْيَا وَ ثَلَاثِينَ فِي الْآخِرَةَ قَالَ قُلْتُ لَهُ مَا مَعْنَى صَلَاةِ اللَّهِ وَصَلَاة مَلَائِكَتِهِ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ صَلَاةُ اللَّهِ رَحْمَةُ مِنَ اللَّهِ وَ صَلَاةُ مَلَائِكَتِهِ تَزْكِيَةُ مِنْهُمْ لَهُ وَصَلَاةُ الْمُؤْمِنِينَ دُعَاءَ مِنْهُمْ لَهُ وَ مِنْ سِرِّ آلِ مُحَمَّد صلى الله عليه وآله وسلم فِي الصَّلَاةِ عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَآلِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آل مُحَمَّدِ علیهم السلام فِي الْأَوَّلِينَ وَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آل مُحَمَّدِ علیهم السلام فِي الْآخِرِينَ وَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ آلَ مُحَمَّدِ علیهم السلام فِي الْمَلَا الْأَعْلَى وَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آل مُحَمَّدِ علیهم السلام فِي الْمُرْسَلِينَ اللَّهُمَّ أَعْطِ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله الْوَسِيلَةَ وَالشَّرَفَ وَالْفَضِيلَةَ وَالدَّرَجَةَ الْكَبِيرَةَ اللَّهُمَّ إِنِّى آمَنْتُ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله وَلَمْ أَرَهُ فَلَا تَحْرِمْنِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ رُؤْيَتَهُ وَ ارْزُقْنِي صُحْبَتَهُ وَ تَوَفَّنِي عَلَى مِلَّتِهِ وَ اسْقِنِي مِنْ حَوْضِهِ مَشْرَبَا رَوِيَا سَائِعَاً هَنِيئًا لَا أَظُمَا بَعْدَهُ أَبَداً إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ اللَّهُمَّ كَمَا آمَنْتُ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ لَمْ أَرَهُ فَعَرِّفْنِي فِي الْجِنَانِ وَجْهَهُ اللَّهُمَّ بَلِّغْ رُوحَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله عَنِّى تَحِيَّةً كَثِيرَةً وَسَلَامًا فَإِنَّ مَنْ صَلَّى عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم بِهَذِهِ الصَّلَوَاتِ هُدِمَتْ ذُنُوبُهُ وَ مُحِيَتْ خَطَايَاهُ وَ دَامَ سُرُورُهُ وَ اسْتُجيببَ دُعَاؤُهُ وَ أَعْطِيَ أَمَلَهُ وَبُسِطَ لَهُ فِي رِزْقِهِ وَ أَعِينَ عَلَى عَدُوِّهِ وَ هِيَ لَهُ سَبَبُ أَنْوَاعِ الْخَيْرِ وَ يُجْعَلُ مِنْ رُفَقَاءِ نَبِيِّهِ صلی الله علیه وآله فِي الْجِنَانِ الْأَعْلَى يَقُولُهُنَّ ثَلَاثَ مَرَاتِ غُدْوَةً وَ ثَلَاثَ مَرَاتِ عَشِيَّةٌ. (1)

4- الصادق علیه السلام - عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِيرٍ قَالَ ... قُلْتُ فَكَيْفَ نَقُولُ نَحْنُ إِذَا صَلَّيْنَا عَلَيْهِمْ قَالَ تَقُولُونَ اللَّهُمَّ إِنَّا نُصَلَّى عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله نَبِيِّكَ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله كَمَا أَمَرْتَنَا بِهِ وَ كَمَا صَلَّيْتَ أنْتَ عَلَيْهِ فَكَذَلكَ صَلَاتُنَا عَلَيْهِ. (2)

5 - الرضا علیه السلام - أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَدْ عَرَفْنَا التَّسْلِيمَ عَلَيْكَ فَكَيْفَ الصَّلَاةُ عَلَيْكَ فَقَالَ تَقُولُونَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ آلِ إبْرَاهِيمَ علیه السلام إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ فَهَلْ بَيْنَكُمْ مَعَاشِرَ النَّاسِ فِي هَذَا خِلَافُ قَالُوا لَا فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَهَلَ عِنْدَكَ فِي الْآلِ شَيْءٍ أَوْضَحَ مِنْ هَذَا فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام نَعَمْ أَخْبِرُونِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ يس وَ الْقُرْآنِ الْحَكِيمِ فَمَنْ عَنَى بِقَوْلِهِ يس قَالَتْ الْعُلَمَاءُ یس محمد صلی الله علیه وآله و لَا يَشْكُ فِيهِ أَحَدٌ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنَ علیه السلام فَإِنَّ اللَّهَ أَعْطَى مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ آلَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله مِنْ ذَلِكَ فَضْلًا لَا يَبْلُغُ أَحَدُ كُنْهَ وَصْفِهِ إِلَّا مَنْ عَقَلَهُ وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ يُسَلَّمْ عَلَى أَحَدٍ إِلَّا عَلَى الْأَنْبِيَاءِ فَقَالَ سَلَامٌ عَلى نُوحٍ فِي الْعالَمينَ وَ سَلامٌ عَلى إِبْرَاهِيمَ وَ سَلامٌ عَلى مُوسى وَهَارُونَ وَ لَمْ يَقُلْ سَلَامُ عَلَى آلِ نُوحٍ علیه السلام وَ لَا آلِ

ص: 252

آل محمّد در میان گذشتگان درود فرست، و بر محمّد و آل محمّد در میان آیندگان درود فرست، و بر محمّد و آل محمّد در میان بلند مرتبگان عالم بالا درود فرست، و بر محمد و آل محمد در میان پیامبران مرسل درود فرست. خداوندا، بر محمد و آل محمد علیهم السلام وسیله هرچیز، و شرافت و فضیلت و درجه بلند ارزانی دار. خداوندا، من با اینکه محمد صلی الله علیه وآله را ندیده ام به او ایمان آورده ام، پس مرا روز قیامت از دیدار او محروم ،مگردان و همنشینی با او را نصیبم کن، و مرا بر دین او بمیران، و از حوض کوثرش با آبی گوارا و لذت بخش سیرابم گردان که پس از آن هرگز دچار تشنگی نشوم، همانا تو بر هر کاری توانایی. خداوندا، چنان که من به محمد صلی الله علیه وآله با اینکه او را ندیده ام ایمان آوردم، تو نیز چهره اش را در بهشت به من بنمای. خداوندا، درود و سلامی فراوان از من به روح محمد صلی الله علیه وآله واصل گردان» پس هرکس با این صلوات، بر پیامبر صلی الله علیه وآله درود بفرستد گناهانش نابود و خطاهایش محو می گردد، و شادی اش دوام می یابد، و دعایش مستجاب می شود، و به آرزویش می رسد، و روزی اش فراخ می گردد، و در برابر دشمن یاری داده می شود، و اسباب خیر از هر سو برای او فراهم می گردد، و در بهشت برین از همنشینان پیامبر صلی الله علیه وآله خواهد بود. این صلوات را سه بار در صبح و سه بار در شب بگوید».

4- امام صادق علیه السلام - عبدالرحمن بن کثیر گوید: ... پرسیدم: وقتی بخواهیم بر پیامبر صلی الله علیه وآله درود بفرستیم چه باید بگوییم؟ فرمود: «بگویید خداوندا! همان طور که دستور داده ای، ما بر محمد صلی الله علیه وآله و پیامبرت و آل محمد علیهم السلام درود می فرستیم همانگونه که خودت بر او درود فرستاده ای. پس صلوات و درود ما بر پیامبر صلی الله علیه وآله اینگونه است».

5- امام رضا علیه السلام - وقتی این آیه نازل شد، به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض شد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله ! معنای تسلیم و فرمانبری از شما را فهمیدیم، اما چگونه بر شما صلوات و درود فرستیم»؟ فرمود: بگویید: خداوندا! بر محمّد و خاندان محمّد علیهم السلام درود فرست، همان گونه که بر ابراهیم علیه السلام و خاندان ابراهیم علیهم السلام درود فرستادی، به درستی که تو ستوده و شکوهمندی». حضرت علیه السلام فرمود: «ای مردم! آیا در این سخن اختلافی بین شما وجود دارد»؟ عرض کردند: «نه». مأمون عرض کرد: «این سخن از سخنانی است که هیچ اختلافی بر سر آن وجود ندارد و همه ی امّت بر آن هم عقیده اند. آیا درباره ی اهل بیت علیهم السلام در قرآن آیه ای گویاتر به یاد دارید»؟ حضرت علیه السلام فرمود: «بله، به من بگویید: در آیات پس. سوگند به قرآن حکیم. که تو قطعاً از رسولان [خداوند] هستی، بر راهی راست [قرار داری] (یس/4-1) منظور خداوند از یس، چه کسی است»؟ علماء گفتند: «یس، محمد صلی الله علیه وآله است و هیچ کس در آن شکی ندارد». حضرت علیه السلام فرمود: «همانا خداوند عزوجل در این آیه چنان فضیلتی به محمد صلی الله علیه وآله و خاندان محمد صلی الله علیه وآله ارزانی داشته که هیچ کس یارای درک ژرفای این سخن را ندارد، مگر کسی که در آن نیک بیاندیشد؛ چرا که خداوند عزوجل بر هیچ کس درود نفرستاده است مگر بر پیامبران علیهم السلام. حق تعالی فرمود: سلام بر نوح در میان جهانیان باد!. (صافات /79) و نیز فرمود: سلام بر ابراهیم! (صافات /109) و نیز فرمود: سلام بر موسی و هارون!.

ص: 253

إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ لَا آل مُوسَى علیه السلام وَهَرُونَ علیه السلام وَ قَالَ سَلَامُ عَلَى آلِ يَاسِينَ يَعْنِي آلَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله فَقَالَ اَلْمَأْمُونُ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ فِي مَعْدِنِ النُّبُوَّةَ شَرْحَ هَذَا وَ بَيَانَه. (1)

6- الصادق علیه السلام - عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ يُصَلَّى عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم بَعْدَ الْعَصْرِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ بِهَذِهِ الصَّلَاةِ: اللَّهُمَّ إِنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله كَمَا وَصَفْتَهُ فِي كِتَابِكَ حَيْثُ تَقُولُ لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ فَأَشْهَدُ أَنَّهُ كَذَلِكَ وَ أَنَّكَ لَمْ تَأْمُرُ بِالصَّلَاةِ عَلَيْهِ إِلَّا بَعْدَ أَنْ صَلَّيْتَ عَلَيْهِ أَنْتَ وَ مَلَائِكَتَكَ وَ أَنْزَلْتَ فِي مُحْكَمِ قُرْآنِكَ إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِيماً لَا لِحَاجَةً إِلَى صَلَاةِ أَحَدٍ مِنَ الْمَخْلُوقِينَ بَعْدَ صَلَوَاتِكَ عَلَيْهِ وَ لَا إِلَى تَزْكِيَتِهِمْ إِيَّاهُ بَعْدَ تَزَكِيَتِكَ بَلِ الْخَلْقُ جَمِيعاً هُمُ الْمُحْتَاجُونَ إِلَى ذَلِكَ لِأَنَّكَ جَعَلْتَهُ بَابَكَ الَّذِي لَا تَقْبَلُ مِمَّنْ أَتَاكَ إِلَّا مِنْهُ وَجَعَلْتَ الصَّلَاةَ عَلَيْهِ قُرْبَةً مِنْكَ وَ وَسِيلَةٌ إِلَيْكَ وَ زُلْفَةٌ عِنْدَكَ وَ دَلَّلْتَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ وَ أَمَرْتَهُمْ بِالصَّلَاةِ عَلَيْهِ لِيَزْدَادُوا أَثْرَةٌ لَدَيْكَ وَ كَرَامَةً عَلَيْكَ وَ وَكَلْتَ بِالْمُصَلِّينَ عَلَيْهِ مَلَائِكَتَكَ يُصَلُّونَ عَلَيْهِ وَيُبَلِّغُونَهُ صَلَاتَهُمْ وَ تَسْلِيمَهُم. (2)

7- الصادق علیه السلام - عَن ابْن أَبي حَمْزَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام ... فَقُلْتُ لَهُ فَكَيْفَ نُصَلِّي عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ آلِهِ قَالَ تَقُولُونَ صَلَوَاتُ اللهِ وَ صَلَوَاتُ مَلَائِكَتِهِ وَ أَنْبِيَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جَمِيع خَلْقِهِ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ السَّلَامُ عَلَيْهِ وَعَلَيْهِمْ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ قَالَ فَقُلْتُ فَمَا ثَوَابُ مَنْ صَلَّى عَلَى النَّبِيِّ وَآلِهِ بِهَذِهِ الصَّلَاةِ قَالَ الْخُرُوجُ مِنَ الذُّنُوبِ وَ اللَّهِ كَهَيْئَة يَوْمَ وَلَدَتْهُ امه. (3)

8- السجاد علیه السلام - صَلِّ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ آلِهِ صَلَاةٌ دَائِمَةٌ نَامِيَةٌ لَا انْقِطَاعَ لِأَبَدِهَا وَلَا لِأَمَدِهَا وَاجْعَلْ ذَلِكَ عَوْناً لِي وَ سَبَباً لِنَجَاحِ طَلِبَتِي إِنَّكَ وَاسِعُ كَريم. (4)

10 - الرسول صلی الله علیه وآله - مَنْ قَالَ اللَّهُمَّ صَلَّ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ آلِ إِبْرَاهِيمَ وَبَارِک عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام كَمَا بَارَكْتَ عَلَى

ص: 254

(صافات/120). ، و نفرمود: «درود بر خاندان نوح علیه السلام یا خاندان موسی علیه السلام یا خاندان ابراهیم علیه السلام حال آنکه فرمود: سلام بر الیاسین!. (صافات/130). یعنی خاندان محمد صلی الله علیه وآله». مأمون گفت: «دانستم که در معدن نبوّت شرح و بیان آن موجود است».

6- امام صادق علیه السلام - از امام صادق علیه السلام روایت است که وی فرمود: مستحب است که بعد از عصر روز جمعه با این درود بر پیامبر صلی الله علیه وآله صلوات بفرستی. ... بارالها، محمد صلی الله علیه وآله چنان است که در كتابت وصفش کردی آنجا که می فرمایی: به یقین، رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنج های شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان، رئوف مهربان است (توبه/128) پس شهادت می دهم که او چنین است و تو به صلوات بر او امر نکرده ای مگر بعد از اینکه تو و ملائکه ات بر او درود فرستادید و در قرآن محکمت نازل کردی: إِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلیماً. بعد از صلوات تو بر او، نیازی به صلوات احدی از مخلوقات نیست، و بعد از تصدیق تو، او را نیازی به تزکیه آنها نیست، بلکه همه خلق محتاج آن هستند زیرا تو او را در خودت قرار داده ای که از هرکه به سوی تو بیاید نمی پذیری مگر از آن. و صلوات بر او را تقربی به خود و وسیله ای به سویت و نزدیکی به خودت قرار داده ای و مؤمنان را به سوی او راهنمایی کردی و آنان را به صلوات بر او امر کردی تا از نظر برتری نزد تو و کرامت بر تو فزونی بگیرند و بر صلوات فرستندگان بر او، ملائکه ات را گماردی تا بر او صلوات بفرستند و صلوات و سلام آنان را به او برسانند.

7- امام صادق علیه السلام - ابو حمزه گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «پس چگونه بر محمد صلی الله علیه وآله و خاندانش علیهم السلام درود فرستیم»؟ فرمود: «شما می گویید: رحمت های الهی و درود فرشتگان او، و پیامبران و فرستادگان وی و تمامی آفریدگانش بر محمّد و خاندان او علیهم السلام باد، و سلام و رحمت و برکات خداوند بر آن بزرگوار و بر ایشان باد». گوید: «عرض کردم: پاداش کسی که بر آلش علیهم السلام با این تحیّت ها درود فرستد چیست»؟ فرمود: «به خدا سوگند، مانند پاکی و بی گناهی روزی که متولّد گشته، از گناهان بیرون آید».

8- امام سجاد علیه السلام - بر محمّد و خاندان او علیهم السلام درود بفرست، درودی پیوسته و دم افزون و بی انقطاع و ابدی. و این درود را یاور من ساز و وسیله ی برآمدن حاجتم گردان، که تو فراخ نعمت و بخشنده ای.

10- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوهریره گوید: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: هرکس بگوید: «پروردگارا بر محمد صلی الله علیه وآله و آل محمد علیهم السلام درود فرست، همچنانکه بر ابراهیم علیه السلام و آل ابراهیم درود فرستادی و نعمت هایت را بر محمد وآل محمّد علیهم السلام و مدام قرار بده؛ همان طور که بر ابراهیم علیه السلام و آل ابراهیم نعمت هایت را مدام

ص: 255

إبراهيم علیه السلام و آل إِبْرَاهِيمَ وَ تَرَحَمْ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام كَمَا تَرَحَمْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَآلِ إِبْرَاهِيمَ شَهِدْتُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِالشَّهَادَةِ وَ شَفَعْتُ لَهُ. (1)

11 - الصادق علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدِ بْن مَسْعُودٍ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ اللهِ انْتَهَى إِلَى قَبْرِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله فَوَضَعَ يَدَهُ عَلَيْهِ وَ قَالَ أَسْأَلُ اللهَ الَّذِي اجْتَبَاكَ وَ اخْتَارَكَ وَهَدَاكَ وَ هَدَى بِكَ أَنْ يُصَلِّيَ عَلَيْكَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيما. (2)

12- الباقر علیه السلام - إِذَا صَلَّيْتَ الْعَصْرَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقُلِ اللَّهُمَّ صَلَّ عَلَى مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله وَ آل مُحَمَّدٍ الْأَوْصِيَاءِ الْمَرْضِينَ بِأَفْضَل صَلَاتِكَ وَ بَارِک عَلَيْهِمْ بِأَفْضَل بَرَكَاتِكَ وَ السَّلَامُ عَلَيْهِمْ وَعَلَى أَرْوَاحِهِمْ وَأَجْسَادِهِمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ فَإِنَّ مَنْ قَالَهَا بَعْدَ الْعَصْرِ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِائَةَ أَلْفِ حَسَنَةً وَ مَحَا عَنْهُ مِائَةَ أَلْفِ سَيِّئَة وَقَضَى لَهُ بِهَا مِائَةَ أَلْفِ حَاجَةٍ وَ رَفَعَ لَهُ بِهَا مِائَةَ أَلْفِ درجة. (3)

قرار دادی. و بر محمد و آل محمد علیهم السلام ترحم نما همانگونه که بر ابراهیم علیه السلام و آل ابراهیم ترحم نمودی». هر کس اینگونه دعا کند، من در روز قیامت برایش گواهی می دهم و شفاعت می کنم.

11 - امام باقر علیه السلام - محمد بن مسعود گوید: امام صادق علیه السلام را دیدم که به مرقد نبی صلی الله علیه وآله رسید و دستش را بر آن نهاد و فرمود: «از خدایی که تو را برگزید و انتخاب کرد و هدایتت نمود و به وسیله تو هدایت نمود می خواهم که بر تو درود بفرستد». سپس فرمود: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِيما».

12- امام باقر علیه السلام - چون نماز عصر روز جمعه را بگزاری، بگو «پروردگارا بر محمد و آل محمد علیهم السلام که اوصیای پسندیده اند به بهترین درودهای خود درود فرست و برترین برکات خود را به آنان ارزانی فرما و سلام بر ایشان و بر ارواح و پیکرهای ایشان و رحمت خدا و برکاتش بر

ایشان باد» که هرکس پس از نماز عصر جمعه این کلمات را بگوید، خداوند برای او صدهزار حسنه می نویسد و صدهزار خطا را از او محو می کند و صدهزار نیاز او را برمی آورد و صدهزار درجه بر علو مرتبه اش می افزاید.

صلوات ابتر

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «هرکس

ی که بر من درود فرستد و بر آل من درود نفرستد، بوی بهشت را که از مسافت پانصد سال راه به مشام می رسد، نمی تواند استشمام کند».

ثمرات صلوات بر رسول خدا صلی الله علیه وآله

1- امام صادق علیه السلام - ابوحمزه گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «ثواب و پاداش کسی که بر رسول خدا صلی الله علیه وآله و خاندان او به این کیفیت درود می فرستد، چیست»؟ حضرت پاسخ داد: «به خداوند سوگند! پاداش او این است که به مانند روزی که از مادر زاده شده، از گناهان پاک می شود».

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس صد بار بر محمد صلی الله علیه وآله و آل محمد علیهم السلام صلوات بفرستد، خداوند صد حاجت او را برآورده می سازد.

3- امام علی علیه السلام - و به واسطه ی نماز به رحمت خدا می رسید؛ پس بر پیامبر خود و خاندانش بسیار درود بفرستيد؛ إِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسلِيما.

ص: 257

4- أمير المؤمنين علیه السلام - بالشَّهَادَتَيْنِ تَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ بِالصَّلَاةِ تَنَالُونَ الرَّحْمَةَ فَأَكْثِرُوا مِنَ الصَّلَاةِ عَلَى نَبِيِّكُمْ وَ آلِهِ. (1)

5- الصادق علیه السلام - مَنْ صَلَّى عَلَى مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ آل مُحَمَّد صلی الله علیه وآله عَشْراً، صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ مَلَائِكَتُهُ أَلْفَاً، مَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّور. (2)

6 - الصادق علیه السلام - أَرْبَعَةُ أوتُوا سَمْعَ الْخَلَائِقِ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم وَ حُورُ الْعِينِ وَ الْجَنَّةُ وَالنَّارُ فَمَا مِنْ عَبْدِ يُصَلَّى عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم وَيُسَلِّمُ عَلَيْهِ إِلَّا بَلَغَهُ ذَلِكَ. (3)

7 - الباقر علیه السلام - إِنَّ لِلَّهِ مَلَكاً مِنَ الْمَلَائِكَةِ سَأَلَ اللَّهَ أَنْ يُعْطِيَهُ سَمْعَ الْعِبَادِ فَأَعْطَاهُ اللَّهُ فَذَلِكَ الْمَلَكُ قَائِمُ حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ لَيْسَ أَحَدٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ يَقُولُ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَسَلَّمَ إِنَّا قَالَ الْمَلَكُ وَ عَلَيْكَ ثُمَّ يَقُولُ الْمَلَكُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّ فُلاناً يُقْرِئُكَ السَّلَامَ فَيَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ عَلَيْهِ السَّلَامُ . (4)

8- الصادق علیه السلام - كُلُّ دُعَاءِ يُدْعَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ مَحْجُوبُ عَن السَّمَاءِ حَتَّى يُصَلَّى عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آل محمد علیهم السلام . (5)

9- الرسول صلی الله علیه وآله - مَا مِنْ دُعَاءِ إِلَّا بَيْنَهُ وَبَيْنَ السَّمَاءِ حِجَابُ حَتَّى يُصَلَّى عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ فَإِذَا فُعِلَ ذَلِكَ انْخَرَقَ ذَلِكَ الْحِجَابُ وَ دَخَلَ الدُّعَاء فَإِذَا لَمْ يُفْعَلْ ذَلِكَ رَجَعَ الدُّعَاء. (6)

10 - الصادق علیه السلام - عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَا عُمَرُ إِنَّهُ إِذَا كَانَ لَيْلَةُ الْجُمُعَة نَزَلَ مِن السَّمَاءِ مَلَائِكَةُ بِعَدَدِ الذَّرَ فِي أَيْدِيهِمْ أَقْلَامُ الذَّهَب وَ قَرَاطِيسُ الْفِضَّةَ لَا تَكْتُبُونَ إِلَى لَيْلَةَ السَّبْتِ إِلَّا الصَّلَاةَ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ آل مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَأَكْثِرْ مِنْهَا وَقَالَ يَا عُمَرُ إِنَّ مِنَ السُّنَّةَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ فِي كُلِّ يَوْمٍ جُمُعَة أَلْفَ مَرَّةً وَ فِى سَائِرِ الْأَيَّامِ مِائَةَ مَرَّةٍ. (7)

11- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام ذَاتَ يَوْمٍ أَ لَا أَبَشِّرُكَ قَالَ بَلَى بأَبي أَنْتَ وَ أُمِّى فَإِنَّكَ لَمْ تَزَلَ مُبَشِّراً بِكُلِّ خَيْرٍ فَقَالَ أَخْبَرَنِي جَبْرَئِيلُ آنفاً

ص: 258

4- امام علی علیه السلام - شما به [این دو] گواهی به بهشت درآیید و با نماز به رحمت برسید. بر پیامبر خود صلی الله علیه وآله و خاندانش درود بسیار فرستید.

5- امام صادق علیه السلام - هرکس بر محمد و آل محمد علیهم السلام، ده مرتبه درود فرستد، خداوند و فرشتگانش بر او، صد مرتبه درود می فرستند؛ آیا نشنیده ای که خداوند عزوجل می فرماید: او کسی است که بر شما درود و رحمت می فرستد، و فرشتگان او [نیز] برای شما تقاضای رحمت می کنند تا شما را از ظلمات (جهل و شرک گناه) به سوی نور (ایمان و علم و تقوا) رهنمون گردد او نسبت به مؤمنان همواره مهربان بوده است! . (احزاب/43)

6- امام صادق علیه السلام - چهار چیز است که سخن همه ی مردم را می شنوند؛ پیغمبر صلی الله علیه وآله و حورالعین و بهشت و دوزخ هیچ بنده ای نیست که بر پیغمبر صلی الله علیه وآله درود بفرستد و سلام بر او کند مگر اینکه درود و سلام او را پیغمبر صلی الله علیه وآله می شنود.

7- امام باقر علیه السلام - فرشته ای از فرشتگان از خداوند خواست تا به او این قدرت را بدهد که سخن بندگان او را بشنود و خداوند به او این قدرت را ارزانی داشت. پس آن فرشته، تا برپا شدن قیامت موجود است و هر مؤمنی که می گوید: صَلَّي اللهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّم، آن فرشته به او می گوید: و عَلَيْكَ السَّلامُ. سپس آن فرشته عرض می کند: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! فلانی به شما درود می فرستد». و رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: «بر او درود باد».

8- امام صادق علیه السلام - هر دعایی که به وسیله ی آن، خداوند عزوجل خوانده می شود، به آسمان نمی رسد و میان زمین و آسمان باقی می ماند تا آنکه بر محمد و آل محمد صلی الله علیه وآله، درود فرستاده شود.

9- پیامبر صلی الله علیه وآله - امیرالمؤمنین علیه السلام روایت نمود که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «هر دعایی بین آن و آسمان حجابی است، تا وقتی صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وآله و آل او علیهم السلام بفرستد. وقتی صلوات فرستاد، این حجاب شکافته می شود و دعا رد می گردد و اگر این کار را نکرد، دعا برمی گردد».

10- امام صادق علیه السلام - عمربن یزید گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: ای عمر! هر شب جمعه، فرشتگانی از آسمان، به عدد مورچگان نازل می شوند و به دست خود، قلم های طلا و کاغذهای نقره دارند و تنها صلوات بر محمد و خاندان محمّد علیهم السلام را ثبت می کنند. و تا شب شنبه فقط صلوات بر محمد و آل محمد علیهم السلام را می نویسند پس در شب جمعه، بسیار صلوات بفرست. همچنین حضرت فرمود: «ای عمر! یکی از سنت ها این است که در هر روز جمعه هزار بار و در سایر روزها، صد بار اول بر محمد صلی الله علیه وآله و اهل بیت او علیهم السلام درود فرستاده شود».

11- پیامبر صلی الله علیه وآله - روزی رسول خدا صلی الله علیه وآله و به علی علیه السلام فرمود: «آیا مژده ای به تو ندهم»؟ عرض کرد: «چرا پدر و مادرم به فدایت! تو همیشه به هر چیزی مژده بخشی» فرمود: «جبرئیل در این نزدیکی به من درباره ی امر شگفت آوری خبر داد». علی علیه السلام عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله جبرئیل چه

ص: 259

بالْعَجَب فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَا الَّذِي أَخْبَرَكَ بِهِ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَخْبَرَنِي أَنَّ الرَّجُلَ مِنْ أُمَّتِي إِذَا صَلَّى عَلَيَّ وَأَتْبَعَ بالصَّلَاة عَلَى أَهْلِ بَيْتِى فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَصَلَّتْ عَلَيْهِ الْمَلَائِكَةُ سَبْعِينَ صَلَاةَ وَ إِنَّهُ لَمُذْنِبُ خَطِيُّ تَحَاتُ عَنْهُ الذُّنُوبُ كَمَا تَحَاتُ الْوَرَقُ عَنِ الشَّجَرَ وَيَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَبَّيْكَ عَبْدِی وَ سَعْدَيْكَ يَا مَلَائِكَنِي أَنْتُمْ تُصَلُّونَ عَلَيْهِ سَبْعِينَ صَلَاةً وَأَنَا أَصَلَّى عَلَيْهِ سَبْعَمِائَة صَلَاة وَ إِذَا لَمْ يُتبع بالصَّلَاةِ عَلَى أَهْلِ بَيْتِى كَانَ بَيْنَهَا وَ بَيْنَ السَّمَاءِ سَبْعُونَ حِجَابَا وَ يَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالَهُ لَا لَبَّيْكَ وَلَا سَعْدَيْكَ يَا مَلَائِكَتِي لَا تُصْعِدُوا دُعَاءَهُ إِلَّا أَنْ يُلْحِقَ بِالنَّبِيِّ عِتْرَتَهُ فَلَا يَزَالُ مَحْجُوباً حَتَّى يُلْحِقَ بِي أَهْلَ بَيْتِي. (1)

12 - الصادق علیه السلام - الصَّلَاة عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ آلِهِ لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ بِأَلْفِ مِنَ الْحَسَنَاتِ وَ يَحْطُ اللَّهُ فِيهِمَا أَلْفاً مِنَ السَّيِّئَاتِ وَ يَرْفَعُ أَلْفَاً مِنَ الدَّرَجَاتِ وَإِن الْمُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله وَآلِهِ لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ وَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ يَزْهَرُ نُورُهُ فِي السَّمَوَاتِ إِلَى يَوْمِ السَّاعَةِ وَإِنَّ مَلَائِكَةَ اللَّهِ فِي السَّمَوَاتِ يَسْتَغْفِرُونَ لَهُ وَ الْمَلَك الْمُوَكَّلُ بِقَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَسْتَغْفِرُ لَهُ إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةِ. (2)

13 - الصادق علیه السلام - مَنْ صَلَّى عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله صَلَاةٌ وَاحِدَةً صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ أَلْفَ صَلَاةٍ فِي أَلْفِ صَفْ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَلَمْ يَبْقَ شَيْءٌ مِمَّا خَلَقَهُ اللَّهُ إِلَّا صَلَّى عَلَى الْعَبْدِ لِصَلَاةِ اللَّهِ وَ صَلَاةِ مَلَائِكَتِهِ فَمَنْ لَمْ يَرْغَبْ فِي هَذَا فَهُوَ جَاهِلُ مَغْرُورُ قَدْ بَرئَ اللَّهُ مِنْهُ وَرَسُولُهُ صلی الله علیه وآله وَأَهْلُ بَيْتِه. (3)

14 - الرسول صلى الله عليه وآله وسلم - قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ صَلَّى عَلَيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ مَلَائِكَتُهُ وَ مَنْ شَاءَ فَلْيُقِلَ وَ مَنْ شَاءَ فَلْيُكْثِرْ . (4)

خبری به شما داده است»؟ فرمود: «به من خبر داد که هر کدام از امّتم بر من صلوات بفرستد و دنبالش بر آلم صلوات فرستد درهای آسمان به رویش گشوده می شود و فرشته ها هفتاد صلوات بر

او می فرستند گرچه گنهکار و خطاکار باشد؛ سپس گناهانش به شتاب می ریزد چنانچه برگ های درخت می ریزد و خدای تبارک و تعالی می فرماید: لبيك عبدي و سعديك، و به فرشتگانش می فرماید: «ای فرشتگانم شما بر او هفتاد صلوات فرستید و من هفتصد و اگر بر من صلوات فرستد و دنبالش بر اهل بیتم نفرستد میان او و اهل آسمان هفتاد حجاب می باشد و خدای جل جلاله می فرماید: « لا لبيك ولا سعديك اى فرشتگانم دعایش را بالا نیاورید جز آنکه به پیغمبرش عترتش را ملحق کند و همیشه در حجاب است تا اینکه اهل بیتم را به من ملحق کند».

12- امام صادق علیه السلام - درود فرستادن بر پیامبر و آل او علیهم السلام در شب جمعه و روز جمعه موجب هزار حسنه و زدودن هزار سیّئه و رسیدن به هزار درجه است. آن کس که در شب جمعه بر پیامبر صلی الله علیه وآله درود می فرستد تا روز قیامت پرتوش در آسمان ها درخشان است و همانا که فرشتگان آسمان ها برای او طلب آمرزش می کنند و فرشته گماشته بر مرقد پیامبر صلی الله علیه وآله تا روز قیامت برای او طلب آمرزش می کند.

13 - امام صادق علیه السلام - هرکس یکبار بر رسول خدا صلی الله علیه وآله درود فرستد خداوند، هزار مرتبه در هزار صف از فرشتگان بر او درود می فرستد و تمام موجودات خداوند به خاطر درود فرستادن خداوند و فرشتگانش بر آن بنده، بر او درود می فرستند. پس هر کس رغبتی به درود فرستادن بر رسول خدا صلی الله علیه وآله نداشته باشد، نادان و مغرور است و خداوند، و رسول خدا صلی الله علیه وآله و نیز اهل بیت رسول خدا علیهم السلام از او برائت می جویند.

14- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس که بر من درود فرستد، خداوند و فرشتگانش بر او درود می فرستند و رکسی که بخواهد می تواند اندک درود فرستد و هر کسی که بخواهد می تواند بسیار درود فرستد.

عقوبت ترک صلوات

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - هیچ قومی در مجلسی که در آن مجلس یاد خداوند و صلوات بر محمد صلی الله علیه وآله نباشد جمع نشوند مگر آنکه آن مجلس حسرت و وبال بر مجلسیان خواهد بود.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - جابر بن عبدالله رحمه الله گوید: پیامبر صلی الله علیه وآله وقتی بر بالای منبر رفت ... فرمود: ... جبرئیل گفت: « ... آن بنده ای که نزد او از شما یاد شود و او به شما صلوات نفرستد، شقی و بدبخت است» گفتم: «آمین».

ص: 261

باب 1 : وَسَلِّمُوا تَسْلِيماً

1-1 - الصادق علیه السلام - وَأَمَّا قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ سَلِّمُوا تَسْلِياً فَإِنَّهُ يَعْنِي التَّسْلِيمَ لَهُ فِيمَا وَرَدَ عَنْهُ. (1)

1-2- على بن إبراهيم رحمه الله - وَ سَلَّمُوا تَسْلِيماً يَعْنِي سَلِّمُوا لَهُ بِالْوَلَايَة وَ بِمَا جَاءَ بِهِ. (2)

3-1 - الصادق علیه السلام - الصَّلَاةُ عَلَيْهِ وَ التَّسْلِيمُ لَهُ فِي كُلِّ شَيْءٍ جَاءَ بِهِ. (3)

4-1- الصادق علیه السلام - عن أبي هاشم قال: كُنْتُ مَعَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَصَعِدَ الْوَالِى يَخْطُبُ يَوْمَ الْجُمُعَة فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلَّمُوا تَسْلِيماً فَقَالَ جَعْفَر علیه السلام يَا أَبَاهَاشِمٍ لَقَدْ قَالَ مَا لَا يَعْرِفُ تَفْسِيرَهُ قَالَ وَ سَلِّمُوا الْوَلَايَةَ لِعَلِيٌّ علیه السلام تَسلِيماً . (4)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام - فِى خَبَر مَن ادَّعَى التَّناقُضَ فِى الْقُرْآن قَالَ امير المؤمنين علیه السلام ... إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِكْرُهُ بِسَعَةِ رَحْمَتِهِ وَ رَأْفَتِهِ بِخَلْقِهِ وَ عِلْمِهِ بِمَا يُحْدِثُهُ الْمُبَدِّلُونَ مِنْ تَغْيِيرِ كَلَامِهِ قَسَمَ كَلَامَهُ ثَلَاثَةَ أَقْسَامَ فَجَعَلَ قِسْماً مِنْهُ يَعْرِفُهُ الْعَالِمُ وَ الْجَاهِلُ وَ قِسْماً لَا يَعْرِفُهُ إِلَّا مَنْ صَفَا ذِهْنُهُ وَلَطْفَ حِسُّهُ وَ صَحَ تَمْشِيرُهُ مِمَّنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَام وَ قِسْماً لَا يَعْرِفُهُ إِلَّا اللَّهُ وَأَمَنَاؤُهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ وَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِكَ لِئَلَّا يَدَّعِيَ أَهْلُ الْبَاطِلِ مِنَ الْمُسْتَوْلِينَ عَلَى مِيرَاثِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مِنْ عِلْمِ الْكِتَابِ مَا لَمْ يَجْعَلْهُ اللَّهُ لَهُمْ وَلِيَقُودَهُمُ الاضْطِرَارُ إِلَى الايتِمَارِ بِمَنْ وَكَاهُ أَمْرَهُمْ فَاسْتَكْبَرُوا عَنْ طَاعَتِهِ تَعَزُرْاً وَ افْتِرَاءً عَلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ اغْتِرَاراً بِكَثْرَة مَنْ ظَاهَرَهُمْ وَ عَاوَنَهُمْ وَ عَانَدَ اللَّهَ جَلَّ اسْمُهُ وَرَسُولَهُ صلی الله علیه وآله فَأَمَّا مَا عَلِمَهُ الْجَاهِلُ وَ الْعَالِمُ مِنْ فَضْلِ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنْ كِتَابِ اللَّهِ فَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ قَوْلُهُ إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِياً وَ لِهَذِهِ الْآيَة ظَاهِرُ وَ بَاطِنُ فَالظَّاهِرُ قَوْلُهُ صَلَّوا عَلَيْهِ وَ الْبَاطِنُ قَوْلُهُ وَسَلَّمُوا تَسْلِيماً أَوْ سَلِّمُوا لِمَنْ وَصَّاهُ وَ اسْتَخْلَفَهُ عليكم فضله (وَ فَضَّلَهُ عَلَيْكُمْ) وَ مَا عَهِدَ بِهِ إِلَيْهِ تَسْلِيماً وَ هَذَا مِمَّا أَخْبَرْتُكَ أَنَّهُ لَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا مَنْ لَطْفَ حِسُّهُ وَصَفَا ذِهْنُهُ وَ صَحَّ تَميِيزُه. (5)

ص: 262

بخش 1 : و کاملا تسلیم [فرمان او] باشید.

1-1- امام صادق علیه السلام - معنای این سخن خداوند: وَسَلَّمُوا تَسْلِیا این است که در برابر آنچه از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل شده، سرتسلیم فرود آورید و آن را بپذیرید.

2-1- علی بن ابراهیم رحمه الله - معنای سخن خداوند: وَ سَلَّمُوا تَسلِیا این است که ولایت او احکام [آنچه را که آورده] را بپذیرند.

3-1- امام صادق علیه السلام - منظور ، درود فرستادن بر رسول خدا صلی الله علیه وآله و سر تسلیم فرود آوردن و پذیرش تمام آیات و احکامی است که رسول خدا صلی الله علیه وآله آورده است.

4-1- امام صادق علیه السلام - ابوهاشم گفت: در مسجدالحرام همراه امام صادق علیه السلام بودم، پس والی بر منبر رفت تا خطبه نماز جمعه را بخواند و چنین گفت: «إِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِياً» پس امام صادق علیه السلام فرمود: «ای ابوهاشم، آیه ای را خواند که تفسیرش را نمی داند، مقصود وَ سَلَّمُوا تَسْلِیا این است که حتماً ولایت را به علی علیه السلام واگذارید»!.

1-5- امام علی علیه السلام - امیرالمؤمنین علیه السلام در جواب مرد کافری که ادعای تناقض در قرآن می کرد فرمود: «... سپس خداوند عزوجل به سبب فراخی رحمت و مهربانی اش در حق آفریدگان و نیز از آنجا که می دانست تبدیل کنندگان در کتابش تغییر به وجود می آورند، کلام خود را بر سه گونه تقسیم کرد: گونه ای را چنان قرار داد که دانا و نادان در می یابند، گونه ای را چنان قرار داد که تنها دارندگان ذهن پالوده و احساس لطیف و تشخیص درست در می یابند؛ یعنی همان کسانی که خود، سینه ی آنها را برای اسلام گشوده است، و گونه ای دیگر را چنان قرار داد که تنها خدا و امنای او و ریشه داران در علم - که سلام و درود خدا برایشان باد - در می یابند. البته خداوند چنین کرد تا اهل باطل، یعنی همان کسانی که بر میراث رسول خدا صلی الله علیه وآله چنگ زده و مستولی شدند، درباره ی دانش کتاب خدا ادعای چیزی را نکنند که خداوند برای آنان قرار نداده است و به خاطر نیازی که به دانستن علم کتاب دارند، مجبور شوند سر به آستان کسانی دیگر بگذارند و به سراغ کسانی بروند که خداوند، امر خویش را به آنان سپرده بود؛ اما آنان بزرگی فروختند و از طاعت او سرباز زدند و به خداوند عزوجل بهتان زدند و از زیادی یاران و پشتیبانان خود و دشمنان خداوند و رسولش صلی الله علیه وآله فریفته شدند و از اینرو در برابر اطاعت از خداوند، تکبّر پیشه کردند و اما آنچه که دانا و نادان از ذکر برتری رسول خدا صلی الله علیه وآله در کتاب خدا می دانند، کلام حق تعالی است که فرمود: کسی که از پیامبر اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده. (نساء/80) و إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِیا که این آیه ظاهری دارد و باطنی، ظاهرش آنجاست که فرمود: صَلُّوا عَلَيْهِ و باطنش آنجاست که فرمود: وَ سَلَّمُوا تَسْلِيمًا؛ یعنی تسلیم کسی شوید که او را وصی و جانشین خود قرار داد و او را بر شما برتری بخشید و تسلیم آنچه که به او سپرده، شوید. این از جمله آیاتی بود که گفتم تأویلش را تنها دارندگان احساس لطیف ذهن پالوده و تشخیص درست می دانند».

ص: 263

6-1- الصادق علیه السلام - وَ اعْلَمُوا أَنَ الْإِسْلَامَ هُوَ التَّسْلِيمُ وَالتَّسْلِيمَ هُوَ الْإِسْلَامُ فَمَنْ سَلَّمَ فَقَدْ أَسْلَمَ وَ مَنْ لَمْ يُسَلَّمْ فَلَا إِسْلَامَ لَه. (1)

6-1- امام صادق علیه السلام - و بدانید که اسلام عبارت است از تسلیم و تسلیم همان اسلام است هر که تسلیم خدا باشد اسلام آورده و هر که تسلیم نباشد اسلام ندارد.

نماز بر رسول خدا صلی الله علیه وآله

1- امام باقر علیه السلام - ابو مریم انصاری گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: «چگونه بر جنازه ی رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز خوانده شد»؟ حضرت پاسخ داد: «چون امیرالمؤمنین علیه السلام رسول خدا صلی الله علیه وآله را غسل داده و کفن کرد، ملافه ای را به روی او کشید و سپس ده مرد را به کنار جنازه آورد و آنها گرد او حلقه زدند. سپس امیرالمؤمنین علیه السلام در میان آنان ایستاد و فرمود: إِنَّ اللهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِیما پس آن گروه نیز همین آیه ای را که امیرالمؤمنین علیه السلام تلاوت فرموده بود، تکرار کردند تا اینکه اهالی مدینه و اهالی عوالی [محله ای در حاشیه ی مدینه ] بر جنازه ی رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز گزاردند».

2- امام باقر علیه السلام - چون امیرالمؤمنین علیه السلام از کار غسل و کفن و حنوط رسول خدا صلی الله علیه وآله مردم اجازه داد و فرمود: «ده نفر ده نفر داخل شوید و بر حضرت نماز گزارید». آنان داخل شدند و خود حضرت میان پیکر رسول خدا صلی الله علیه وآله و مردم ایستاد و این آیه را خواند: إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِيماً. مردم نیز همین آیه را می خواندند [و صلوات می فرستادند]». سپس آن حضرت فرمود: «نماز بر رسول خدا صلی الله علیه وآله به همین صورت بود».

3- امام باقر علیه السلام - امام باقر علیه السلام فرمود: مردم گفتند: «چگونه بر پیامبر صلی الله علیه وآله نماز بخوانیم»؟ علی علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله چه در حال حیات و چه در مرگ امام و پیشوای ماست». پس ده نفر ده نفر را بر او وارد کرد و روز دوشنبه و شب سه شنبه تا صبح و روز سه شنبه تا شام بر او درود فرستادند تا اینکه همهی نزدیکان و خواص بر او نماز گزاردند و هیچ یک از اهل سقیفه برای نماز خواندن بر پیامبر صلی الله علیه وآله حاضر نشدند و علی علیه السلام قاصدی را نزد آنها فرستاد و بیعت آنها بعد از دفن پیامبر صلی الله علیه وآله تمام شد.

4 امام علی علیه السلام - از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: «این آیه در مورد نماز خواندن بر پیکر من بعد از آنکه خداوند جانم را گرفت نازل شده است: إِنَّ اللهَ وَ مَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلَّمُوا تَسْلِيماً.

ص: 265

قوله تعالى: إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ هُمْ عَذَاباً مُهيناً (57)

آن ها که خدا و پیامبرش را آزار می دهند، خداوند آنان را از رحمت خود در دنیا و آخرت دور ساخته، و برای آنها عذاب خوار کننده ای آماده کرده است. (57)

کلیات

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر که یک موی مرا بیازارد مرا آزرده و هر که مرا بیازارد، خدا را آزرده و هرکه خدا را بیازارد، اهل آسمان ها و زمین او را لعنت می کنند و این آیه را تلاوت کرد: إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ هُمْ عَذَاباً مُهِيناً.

مصادیق

1- امام باقر علیه السلام - إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ آنان تصویرگران هستند. و در روز قیامت موظف به دمیدن روح در آنها می شوند.

2- امام صادق علیه السلام - ابن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: «شبی از شب ها، رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز عشا را به خواست خداوند به تأخیر انداخت، پس عمر آمد و در زد». گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! زن ها خوابیدند، بچه ها خوابیدند! [پس کی نماز عشا را می خوانی]»؟ رسول اکرم صلی الله علیه وآله بیرون آمد و فرمود: «برای شما روا نیست که مرا بیازارید، و جایز نیست که به من دستور دهید. جز این نیست که بر شما واجب است که بشنوید و اطاعت کنید».

ولایت

1- پيامبر صلی الله علیه وآله - إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ هُمْ عَذَاباً مُهينا این آیه درباره ی کسانی نازل شده است که حق علی علیه السلام را غصب نمودند و حقوق فاطمه علیها السلام را زیر پا نهاده و او را اذیت نمودند، که پیامبر صلی الله علیه وآله فرموده است: «هر که فاطمه علیها السلام را در زمان حیات من اذیت و آزار نماید مثل آن است که او را بعد از مرگ من مورد اذیت قرار داده باشد و کسی که او را بعد از مرگم مورد آزار قرار دهد مثل آن است که او را در زمان حیات من اذیت کرده

باشد، و هرکه او را آزار رساند مرا اذیت کرده و هر که مرا اذیت کند خدا را اذیت کرده است».

2- ابن عبّاس رحمه الله - إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ زمانی نازل شد که منافقان با زبان هایشان گفتند: «محمد از ما جز این نمی خواهد که اهل بیت رسول خدا را پرستش کنیم». لَعَنهُمُ اللهُ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَ أَعَدَّ هُمْ عَذَابًا مُّهِينًا در جهنّم.

ص: 267

الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله اشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَى الْيَهُودِ حِينَ قَالُوا عُزَيْرُ ابْنُ اللَّهِ وَاشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهُ عَلَى النَّصَارَى حِينَ قَالُوا المَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ وَاشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَى مَنْ أَرَاقَ دَمِي وَ آذَانِي فِي عِتْرَتِي. (1)

4- الهادى علیه السلام - عن الإمام الراشد الصابر أبي الحسن علی بن محمد علیه السلام ... وَرَدَتْ حَقَائِقُ الْأَخْبَارِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَنِ الصَّادِقِينَ علیهما السلام وَ نَقَلَهَا قَوْمُ ثِقَاتُ مَعْرُوفُونَ فَصَارَ الِاقْتِدَاءُ بِهَذِهِ الْأَخْبَارَ فَرْضاً وَاجِباً عَلَى كُلِّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَة لَا يَتَعَدَاهُ إِلَّا أَهْلُ الْعِنَادِ وَ ذَلِكَ أَنَّ أَقَاوِيلَ آلَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله مُتَّصِلَةُ بِقَوْلِ اللَّهِ وَ ذَلِكَ مِثْلُ قَوْلِهِ فِي مُحْكَم كِتَابِهِ إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ هُمْ عَذاباً مُهِيناً وَ وَجَدْنَا نَظِيرَ هَذِهِ الْآيَة قَوْلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَنْ آذَى عليا علیه السلام فَقَدْ آذَانِي وَ مَنْ آذَانِي فَقَدْ آذَى اللَّهَ وَ مَنْ آذَى اللَّهَ يُوشِكُ أَنْ يَنْتَقِمَ مِنْه. (2)

5 - الرسول صلی الله علیه وآله - مَا بَالُ أَقْوَامٍ يُؤْذُونَ نَسَبِى وَ ذَا رَحِمِي أَلَا مَنْ آذَى نَسَبِي وَ ذَا رَحِمِي فَقَدْ آذَانِي وَ مَنْ آذَانِي فَقَدْ آذَى اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ. (3)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - أَنَّ مَنْ آذَى عَلِيّاً علیه السلام فَقَدْ آذَانِي وَ مَنْ آذَانِي فَقَدْ آذَى اللَّهَ وَ مَنْ آذَى اللَّهَ فَحَقُّ عَلَى اللَّهِ أَنْ يُؤْذِيَهُ بِأَلِيمٍ عَذَابِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ. (4)

قوله تعالى: وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهتاناً وَ إِثْماً مبيناً (58)

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوسعید خدری گوید: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «خشم خدا بر یهود هنگامی شدت گرفت که گفتند: «عُزیر پسر خداست و خشم خدا بر مسیحیان هنگامی شدت گرفت که گفتند: مسیح پسر خداست و خشم خدا بر کسی که خون مرا ریخت و مرا از طریق آزار رساندن به عترتم، آزار داد، بسیار شد».

4- امام هادی علیه السلام - از امام هادی علیه السلام روایت است؛ اخبار با حقیقتی هم از قول رسول خدا صلی الله علیه وآله به وسیله ی راستگویان از ائمه علیهم السلام رسیده و مردمی ثقه و معروف آنها را نقل کرده اند، اقتداء به این اخبار بر هر مؤمن و مؤمنهای فرض و واجب است، و از آن ها جز اهل عناد رویگردان نمی شوند و این به خاطر آن است که گفته های آل رسول صلى الله عليه وآله وسلم با گفته ی خدا پیوسته اند. مثل کلام خدا در قرآنش که فرمود: إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَاباً مهینا و نظیر این آیه سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله است که می فرماید: «هر که علی علیه السلام را بیازارد مرا آزرده، و هر که مرا بیازارد خدا را آزرده، و در معرض این است که از او انتقام کشیده شود».

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوهریره از پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم نقل کرد که فرمود: «چه شده گروهی را که خویشاوندان و بستگان مرا می آزارند؟ هر که خویشاوند و وابسته مرا بیازارد، مرا آزرده و هر که مرا بیازارد، خدا را آزرده است».

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس علی علیه السلام را بیازارد، مرا آزرده و هر کس مرا بیازارد، خدا را آزرده و هرکس خدا را بیازارد، این حق خدا است که او را در آتش جهنّم با عذاب دردناک خود بیازارد.

و آنان که مردان و زنان با ایمان را در برابر گناهی که مرتکب نشده اند آزار می دهند، بار بهتان و گناه آشکاری را به دوش کشیده اند. (58)

کلیات

1 - امام صادق علیه السلام - عبدالله بن سنان گوید: مردی خدمت امام صادق علیه السلام بود و این آیه را قرائت کرد: وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهتاناً وَ إِنَّا مُبيناً. امام صادق علیه السلام فرمود: «پس ثواب کسی که به مؤمنی شادی رساند چیست»؟ عرض کردم: «فدایت شوم ده حسنه» فرمود: «آری به خدا! و هزار هزار حسنه».

2- امام باقر علیه السلام - مردم بر دو نوعند؛ گروهی با ایمان و گروهی نادان؛ پس به مؤمن آزار نرسان و با نادان نادانی نکن که اگر چنین کنی تو نیز مانند او خواهی بود.

ص: 269

3- الرسول صلی الله علیه وآله - من بهت مُؤْمِناً أو مُؤمِنَةً أقيم في طيئَة خَبَالَ أَوْ يَخْرُجُ مِمَّا قَال. (1)

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس به مرد یا زن مؤمنی بهتان بزند یا چیزی درباره اش بگوید که در او وجود ندارد، خداوند او را روی تلی از آتش به پا می دارد تا از عهده ی آنچه گفته است برآید.

ولایت

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - منظور از آیه: وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ على علیه السلام و فاطمه علیها السلام و حكم بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِينًا در تمام مردم جاری است.

2- ابن عباس رحمه الله - در روایت مقاتل آمده است: و الَّذِينَ يُؤْذُونَ المُؤْمِنِينَ على علیه السلام و مراد از وَ المُؤْمِناتِ، فاطمه علیها السلام است؛ و آنها فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهتاناً وَ إِثْماً مُبيناً تهمت و گناه آشکاری را بر دوش کشیدند. زیرا خدای متعال در جهنّم جرب را بر آنها مسلط نموده تا چنان بدن خود را از شدت خارش بخارانند که ناخن هایشان شکسته شود و سپس آن قدر خود را می خارانند که پوستشان کنده می شود و بازهم آن قدر خود را می خارانند که گوشت بدنشان آشکار گشته و باز آن قدر می خارانند تا استخوان هایشان آشکار گردد و می گویند: این چه عذابی است که بر ما نازل شد؟! پس به آن ها گفته ها می شود: ای جماعت اشقیا، این کیفر و مجازات شما به خاطر دشمنی با اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله است.

3- امام صادق علیه السلام - هنگامی که روز قیامت شود، منادی ای کند: «کجایند رویگردانان از دوستان من»؟ پس دسته ای که صورت آنها گوشت ندارد بر می خیزند، گفته می شود: «این ها هستند آن کسانی که مؤمنین را آزردند، و با آنان دشمنی کردند، و عناد ورزیدند، و آنها را در دینشان با درشتی سرزنش کردند». سپس فرمان داده می شود که آنان را به دوزخ ببرند.

ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: «جلباب ها (روسری های بلند) خود را بر خویش فرو افکنند، این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ [و اگر تاکنون خطا و کوتاهی از آنها سرزده توبه کنند] خداوند همواره آمرزنده و مهربان است». (59)

سبب نزول

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - شأن نزول آیه: يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاء أَمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِن جَلَابِيبِهِنَّ این بود که زنان برای خواندن نماز از خانه خارج شده و به مسجد می آمدند و پشت سر رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز می خواندند و هنگام شب، چون برای خواندن نماز مغرب، عشا و نماز صبح از خانه بیرون می آمدند تا به مسجد بروند، جوانان بر سر راه آنان می نشستند و آنان را می آزردند و متعرضشان می شدند. این گونه بود که خداوند آیه: يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِن جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَن يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللهُ غَفُورًا رَّحِيمًا را نازل فرمود.

ص: 271

2- ابن عباس رحمه الله - قِيلَ: الْجِلْبَابُ مِقْنَعَةُ الْمَرأَة أَى يُغَطِّينَ جَبَاهَهُنَّ وَ رُءُوسَهُن خَرَجْنَ لِحَاجَة بخِلَافِ الإِمَاءِ اللَّاتِي يَخْرُجْنَ مُكَشَفَاتِ الرؤوس و الْجِبَاءِ. (1)

قوله تعالى: لَئِنْ لَمَّيَنْتَهِ المُنافِقُونَ وَ الَّذينَ في قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِي المدينةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بهم ثُمَّ لا يُجاوِرُونَكَ فيها إلا قليلاً (20)

1- على بن إبراهيم رحمه الله - قَولُهُ لَئِنْ أَرْيَتِهِ المُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَي شَك وَ المُرْجِفُونَ فِي المَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لا يُجاوِرُونَكَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي قَوْمٍ مُنَافِقِينَ كَانُوا فِي الْمَدِينَةِ يُرْجِفُونَ برَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِذَا خَرَجَ فِي بَعْض غَزَوَاتِهِ يَقُولُونَ قُتِلَ وَأَسِرَ فَيَعْتَمُ الْمُسْلِمُونَ لِذَلِكَ وَيَشْكُونَ إِلَى رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِي ذَلِكَ لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَيْ شَک ثُمَّ لَا يُجاوِرُونَكَ فِيهَا إِلَّا قَلِيلًا أَنْ نَأْمُرُكَ بِإِخْرَاجِهِمْ مِنَ الْمَدِينَةِ إِنَّا قَلِيلًا مَلْعُونِينَ أَيْنَمَا تُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتَّلُوا تَقْتِيلًا. (2)

2 - ابن عباس رحمه الله - لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ أَنْ لَنُسَلِّطَنَّكَ عَلَيْهِمْ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله. (3)

قوله تعالى: مَلْعُونِينَ أَيْنَهَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتُلُوا تَقْتِيلاً (61)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ يُفَرِّجُ الْفِتَنَ بِرَجُلٍ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ كَتَفْرِيحِ الْأَدِيمِ بِأَبِي ابْنُ خِيَرَةِ الْإِمَاءِ يَسُومُهُمْ خَسْفاً وَيَسْقِيهِمْ بِكَأس مُصَبَّرَة فَلَا يُعْطِيهِمْ إِنَّا السَّيْفَ هَرْجَا هَرْجاً يَضَعُ السَّيْفَ عَلَى عَاتِقِهِ ثَمَانِيَةَ أَشْهُرٍ وَدَّتْ قُرَيْسُ عِنْدَ ذَلِكَ بِالدُّنْيَا وَ مَا فِيهَا لَوْ يَرَوْنِي مَقَاماً وَاحِداً قَدْرَ حَلْب شَاةٍ أَوْ جَزْرٍ جَزُورٍ لِأَقْبَلَ مِنْهُمْ بَعْضَ الَّذِي يَرُدُّ عَلَيْهِمْ حَتَّى تَقُولُ قُرَيْشٍ لَوْ كَانَ هَذَا مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ علیها السلام لَرَحِمَنَا فَيُغْرِيهِ اللَّهُ ببَنِى أُمَيَّةَ فَيَجْعَلُهُمْ مَلْعُونِينَ أَيْنَهَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتَّلُوا تَقْتِيلًا سُنَّةَ الله فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ الله تَبْدِيلًا. (4)

ص: 272

2- ابن عباس رحمه الله - منظور مقنعه زنان است یا روبنده ای که پیشانی و سرهای آنان را می پوشاند هنگامی که برای رفع حاجتی بیرون می آیند. برخلاف آنها کنیزان به هنگام بیرون آمدن سر و پیشانیشان پوشیده نیست.

اگر منافقان و بیماردلان و آن ها که اخبار دروغ و شایعات بی اساس را در مدینه پخش می کنند دست برندارند، تو را بر ضد آنان می شورانیم، سپس جز مدت کوتاهی نمی توانند در کنار تو در این شهر بمانند. (60)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - لَئِن يَنتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ یعنی شک. وَ الْمُرْجِفُونَ فِي المَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَا در شان گروهی از منافقین نازل شد که چون رسول خدا صلی الله علیه وآله در برخی جنگ هایش، از مدینه بیرون می رفت، در مدینه شایعه پراکنی می کردند و می گفتند: رسول خدا صلی الله علیه وآله کشته شد یا اینکه اسیر شد؛ و بدین وسیله مسلمانان اندوهگین می شدند و نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله شکوه می کردند. این گونه بود که خداوند، این آیه را نازل فرمود: لَئِن لَّرْيَنتَهِ الْمُنَافِقُونَ ... ثُمَّ لا يُجاوِرُونَكَ فِيها إِلَّا قَلِیلا یعنی به تو فرمان می دهیم تا آنان را از مدینه بیرون کنی. مَلْعُونِينَ أَيْنَهَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتَّلُوا تَقْتِيلًا.

2- ابن عباس رحمه الله - لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ یعنی ما تو را مأمور می کنیم که علیه آن ها قیام کنی.

و از همه جا طرد می شوند، و هرجا یافته شوند گرفته خواهند شد و به سختی به قتل خواهند رسید (61)

1- امام علی علیه السلام - فرمود: خدا فتنه های بنی امیه را به وسیله مردی از ما اهل بیت نابود، و از شما جدا خواهد ساخت مانند جدا شدن پوست از گوشت. به جان پدرم - پسر بهترین زنان - خدا با دست افرادی، خواری و ذلّت را به فرزندان امیه می چشاند که به سختی آنها را کنار می زنند، و جام تلخ بلا و ناراحتی و مصیبت را در کامشان می ریزند، و جز شمشیر چیزی به آنها نمی دهند هرجا هرجا هشت ماه شمشیر بر گردنش می نهد .. در آن هنگام قریش دوست دارد آنچه در دنیاست بدهد تا یک بار مرا بنگرد، گر چه لحظه کوتاهی - به اندازه دوشیدن شیری یا کشتن شتری - باشد، تا با اصرار آنچه که بر آنان رد می شود را بپذیرم تا اینکه قریش گفت: اگر این از فرزندان فاطمه علیها السلام بود بر ما رحم می کرد پس خداوند او را به وسیله بنی امیه را فریب می دهد پس آنها را ملعون می سازد أَيْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتَّلُوا تَقتِيلًا سُنَّةَ الله فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ الله تبديلًا.

ص: 273

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - أنْتُمْ مُمَتَّعُونَ بِأَعْدَائِكُمْ تَطْرَبُونَ بِطَرَبِهِمْ وَ تَشْرَبُونَ بِشُربهِمْ وَ تَأكُلُونَ بِأَكْلِهِمْ وَ تَدْخُلُونَ مَدَاخِلَهُمْ وَ رُبَّمَا غُلِبْتُمْ عَلَى نِعْمَتِهِمْ إِى وَ اللَّهِ عَلَى إِكْرَاهِ مِنْهُمْ لِذَلِكَ وَلَكِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ نَاصِرُكُمْ وَخَاذِلُهُمْ فَإِذَا كَانَ وَ اللَّهِ يَوْمُكُمْ وَ ظَهَرَ صَاحِبُكُمْ لَمْ يَأْكُلُوا وَاللَّهِ مَعَكُمْ وَ لَمْ يَرِدُوا مَوَارِدَكُمْ وَلَمْ يَقْرَعُوا أَبْوَابَكُمْ وَ لَمْ يَنَالُوا نِعْمَتَكُمْ أَذِلَّةً خَاسِئِينَ أَيْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قتلُوا تَقتِيلاً. (1)

3- الكاظم علیه السلام - عَن سُلَيْمَانَ الْجَعْفَري قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام بِالْمَدِينَة إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَة فَسَأَلَهُ عَن الْوَاقِفَة فَقَالَ أَبُو الْحَسَنَ علیه السلام مَلْعُونِينَ أَيْنَمَا تُقِفُوا أَخِذُوا وَقُتّلُوا تَقْتِيلًا سُنَّةَ اللَّهَ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللهِ تَبْدِيلًا وَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُبَدِّلُهَا حَتَّى يُقْتَلُوا عَنْ آخِرِهِمْ. (2)

4- الباقر علیه السلام - في رواية أبي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: مَلْعُونِينَ فَوَجَبَتْ عَلَيْهِمُ اللَّعْنَةُ. (3)

قوله تعالى: سُنَّةَ الله فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ الله تبديلاً (62)

1 - الرسول صلى الله عليه وآله وسلم - قَالَ أَنَسُ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم فِي قَوْلِهِ سُنَّةَ اللهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَهِيَ الَّتِي لَا يَجُورُ أَنْ تُغَيَّرَ وَ لَا تُبَدِّل. (4)

قوله تعالى: يَسْتَلْكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّما عِلْمُهَا عِنْدَ الله وَما يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَريباً (63)

1 - الصادق علیه السلام - عَن الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ سَأَلْتُ سَيّدِئَ الصَّادِقِ علیه السلام هَلْ لِلْمَأْمُورِ الْمُنْتَظَر الْمَهْدِى عجل الله تعالی فرجه الشریف مِنْ وَقْتِ مُوَقَتِ يَعْلَمُهُ النَّاسُ فَقَالَ حَاشَ لِلَّهِ أَنْ يُوَكَّتَ ظُهُورَهُ بِوَقْتِ يَعْلَمُهُ شِيعَتُنَا قُلْتُ يَا سَيِّدِي وَلِمَ ذَاكَ قَالَ لِأَنَّهُ هُوَ السَّاعَةُ الَّتِى قَالَ اللَّهُ تَعَالَى ... ما يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَريباً يَسْتَعْجِلُ بهَا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بها وَالَّذِينَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَيَعْلَمُونَ أَنهَا الحَقُّ أَلَا إِنَّ الَّذِينَ يُمارُونَ فِي السَّاعَةِ لَفِي ضَلالٍ بَعِيدٍ. (5)

ص: 274

2- امام علی علیه السلام - ای کمیل! شما از دشمنانتان بهره می برید، به شادیشان شادید و با نوشیدنشان می نوشید، با خوردنشان می خورید، به خانه هایشان وارد می شوید و چه بسا بر نعمتشان پیروز شوید؛ آری، به خدا به ناخرسندی آنها از این پیروزی، ولی خدای عزوجل یاور شماست و خوار کننده ی آن ها. پس این هنگام روز شماست، و آ صاحب شما شکار می شود و دشمنانتان با شما نمی خورند، در جایگاهتان وارد نمی شوند، درهایتان را نمی کوبند، به نعمت هایتان نمی رسند، مَّلْعُونِينَ أَيْنَهَا ثُقِفُواْ أُخِذُوا وَ قُتَّلُوا تَقْتِيلًا.

3- امام کاظم علیه السلام - سلیمان جعفری نقل می کند: خدمت حضرت رضا علیه السلام در مدینه بودم مردی از اهالی مدینه وارد شد، از واقفی مذهبان پرسید. امام علیه السلام فرمود: ملْعُونِينَ أَيْنَهَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِلُوا تَقتِيلًا سُنةَ الله في الَّذِينَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَ لَن تَجَدَ لِسُنَّةِ الله تَبْدِيلا به خدا قسم خدا هرگز روش خود را تغییر نخواهد داد تا همه ی آنها را بکشد.

4- امام باقر علیه السلام - در روایت ابوالجارود آمده است: امام باقر علیه السلام فرمود: «لعنت شدگانی هستند و لعنت بر آنان واجب شده است».

این سنت خداوند در اقوام پیشین است، و برای سنت الهی هیچ گونه تغییری نخواهی یافت. (62)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - انس گوید: پیامبر صلی الله علیه وآله درباره سخن خداوند متعال: سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ، فرمود: «آن سنتی هست که کسی اجازه تغییر و تبدیل آن را ندارد».

مردم از تو دربارهی [ زمان قیام ] قیامت سؤال می کنند بگو: «علم آن تنها نزد خداست». و چه می دانی شاید قیامت نزدیک باشد. (63)

1- امام صادق علیه السلام - مفضل بن عمر گوید: از آقایم امام صادق علیه السلام پرسیدم: «آیا مأموریت مهدی منتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف وقت معینی دارد که باید مردم بدانند کی خواهد بود»؟ فرمود: «حاشا که خداوند وقت ظهور او را طوری معین کند که شیعیان ما آن را بدانند». عرض کردم: «آقا برای چه»؟ فرمود: «زیرا وقت ظهور او همان ساعتی است که خداوند می فرماید «کسانی که به قیامت ایمان ندارند درباره ی آن شتاب می کنند ولی آن ها که ایمان آورده اند پیوسته از آن هراسانند، و می دانند آن حق است آگاه باشید کسانی که در قیامت تردید می کنند، در گمراهی عمیقی هستند. (شوری (18)».

ص: 275

قوله تعالى: إِنَّ اللهَ لَعَنَ الْكافِرِينَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً (64)

قوله تعالى : خالِدِينَ فيها أَبَداً لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً (65)

1 - الباقر علیه السلام - وَ لَا يَلْعَنُ اللَّهُ مُؤْمِنَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْكَافِرِينَ وَ أَعَدَّ هَمْ سَعِيراً خالِدِينَ فِيها أَبَداً لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً وَ كَيْفَ يَكُونُ فِي الْمَشِيئَة وَ قَدْ أَلْحَقَ بِهِ حِينَ جَزَاهُ جَهَنَّمَ الْغَضَبَ وَ اللَّعْنَةَ وَ قَدْ بَيَّنَ ذَلِكَ مَنِ الْمَلْعُونُونَ فِي كِتَابِهِ. (1)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ إِنَّمَا أَمَرَ لِيُطَاعَ وَ مَثَّلَ لِيُتَمَثَّلَ وَحَكَمَ لِيُفْعَلَ قَالَ سُبْحَانَهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْكَافِرِينَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً وَ قَالَ أُولئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ فَالْعَنُوا أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ صلی الله علیه وآله وَفَارِقُوا مَنْ لَا تَنَالُونَ الْقُرْبَةَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بِمُفَارَقَتِهِ. (2)

قوله تعالى: يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ في النَّارِ يَقُولُونَ يا لَيْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولاً (66)

1 - الباقر علیه السلام - إِذَا أَرَادَ اللَّهُ قَبْضَ الْكَافِرِ قَالَ يَا مَلَكَ الْمَوْتِ انْطَلِقْ أَنْتَ وَ أَعْوَانُكَ إِلَى عَدُوِّى فَإِنِّي قَدْ أَبْلَيْتُهُ فَأَحْسَنْتُ الْبَلَاءَ وَ دَعَوْتُهُ إِلَى دَارِ السَّلَامِ فَأَبَى إِلَّا أَنْ يَشْتِمَنِي وَكَفَرَ بِي وَ بِنِعْمَتِي وَ شَتَمَنِي عَلَى عَرْشِي فَاقْبِضُ رُوحَهُ حَتَّى تَكُبَّهُ فِي النَّارِ قَالَ فَيَجِيتُهُ مَلَكُ الْمَوْتِ بِوَجْهِ كَريه ... ثُمَّ يُقَالُ لَهُ اقْرَأْ كِتَابَكَ قَالَ فَيَقُولُ أَيُّهَا الْمَلَك كَيْفَ أَقْرَأْ وَ جَهَنَّمُ أَمَامِي قَالَ فَيَقُولُ اللَّهُ دُقّ عُنُقَهُ وَ اكْسِرْ صُلْبَهُ وَ شُدَّ نَاصِيَتَهُ إِلَى قَدَمَيْهِ ثُمَّ يَقُولُ خُذُوهُ فَغُلُوهُ قَالَ فَيَبْتَدِرُهُ لِتَعْظِيمِ قَوْلِ اللَّهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكِ غِلَاظٌ شِدَادٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتِفُ لِحْيَتَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَحْطِمُ عِظَامَهُ قَالَ فَيَقُولُ أَ مَا تَرْحَمُونِي قَالَ فَيَقُولُونَ يَا شَقِيُّ كَيْفَ نَرْحَمُكَ وَ لَا يَرْحَمُكَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ أَ فَيُؤْذِيكَ هَذَا قَالَ فَيَقُولُ نَعَمْ أَشَدَّ الْأَذَى قَالَ فَيَقُولُونَ يَا شَقِيُّ وَكَيْفَ لَوْ قَدْ طَرَحْنَاكَ فِي النَّارِ قَالَ فَيَدْفَعُهُ الْمَلَك فِي صَدْرِهِ دَفْعَةً فَيَهْوِي سَبْعِينَ أَلْفَ عَامٍ قَالَ فَيَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا. (3)

ص: 276

خداوند کافران را از رحمت خود دور داشته و برای آنان آتش سوزاننده ای آماده نموده است. (64)

در حالی که همواره در آن تا ابد می مانند؛ و سرپرست و یاوری نخواهند یافت. (65)

1 - امام باقر علیه السلام - خداوند مؤمنی را مورد لعنت قرار نمی دهد. خدای عزوجل می فرماید: إِنَّ اللهَ لَعَنَ الْكَافِرِينَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً خالِدِينَ فِيها أَبَداً لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً چگونه ممکن است امر قاتل موکول به مشیت خداوند باشد در حالی که خداوند جهنم را جزای او قرار داده و او را مورد غضب و لعن خود قرار داده است. و خداوند بیان نموده که چه کسانی در کتابش مورد لعن قرار گرفته اند.

2- امام على علیه السلام - ای مردم خداوند امر کرده است تا اطاعت شود و مثال زده است تا دنباله روی شود و حکم کرده است تا انجام شود و فرمود: إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْكَافِرِينَ وَأَعَدَّ هُمْ سَعِيرًا و فرمود: خدا آنها را لعنت می کند و همه لعن کنندگان نیز، آنها را لعن می کنند (بقره/159). پس ای مردم کسی که خدا و رسولش نفرین کرده است را نفرین کنید. کسی که جز با جدایی از او به خدا تقرب نمیجویید را رها کنید.

در آن روز که صورت های آنان در آتش [دوزخ] دگرگون خواهد شد [ پشیمان می شوند و] می گویند: «ای کاش خدا و پیامبر را اطاعت کرده بودیم»! (66)

1- امام باقر علیه السلام - هرگاه خدا بخواهد روح انسان کافر را بگیرد می گوید: «ای فرشته ی مرگ! تو و یارانت نزد دشمنم بروید، زیرا من او را مورد آزمایش قرار داده ام و این آزمایش را به نیکویی انجام داده ام و او را به دارالسلام (جایگاه آرامش) دعوت کردم، اما او نپذیرفت و بر دشنام دادن به من اصرار ورزید. او به من و نعمت های من کفر ورزیده و به من بر فراز عرش، دشنام داده است. پس روحش را بگیر تا اینکه او را با صورت در آتش بیندازی». پس فرشته مرگ به سراغ او می آید، در حالی که چهره ی او [ یعنی فرشته ی مرگ ] منفور و زشت است و به او گفته می شود: «نامه اعمال خودت را بخوان». پاسخ می دهد: «چگونه بخوانم در حالی که جهنّم در مقابل من است»؟ آن گاه خداوند می فرماید: «گردن و کمرش را بشکن و موهای جلوی سرش را به پاهایش گره بزن». سپس می فرماید: خُذُوهُ فَغلوه برای تعظیم فرمایش خداوند و اجرای آن هفتاد هزار فرشته درشت خو و سختگیر می شتابند. گروهی موهای محاسن وی را می کنند، و گروهی استخوان هایش را می شکنند و او می گوید: مرا ببخشید. (آیا به من رحم نمی کنید؟) آن ها می گویند: «ای مجرم! چگونه در حق تو بخشش کنیم، در حالی که خداوند که ارحم الراحمین است، تو را نبخشید! آیا این تو را اذیت می کند»؟ پاسخ می دهد: «آری، مرا به شدیدترین شکل اذیت می کند». و به او می گویند: «ای مجرم چطور است تو را در جهنّم بیندازیم»؟ آنگاه آن فرشته از سمت مقابل به وی ضربه ای می زند که هفتاد هزار سال سقوط می کند. آنگاه مجرمان می گویند: فَيَقُولُونَ يا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا.

ص: 277

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ بن أبي طَالِب علیه السلام قَالَ دَخَلَ عَلَيْنَا حِبْرٌ مِنْ أَحْبَارٍ الْيَهُودِ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ قَدْ قَرَأَ التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحْفَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ الْأَنْبِيَاءِ وَ عَرَفَ دَلَائِلَهُمْ فَسَلَّمَ عَلَيْنَا وَ جَلَسَ وَ لَبِثَ هُنَيْنَةَ ثُمَّ قَالَ يَا أُمَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله مَا تَرَكْتُمْ لِنَبِي دَرَجَةً وَلَا لِمُرْسَل فَضِيلَةً إِلَّا وَقَدْ نَحَلْتُمُوهَا لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله نَبِيِّكُمْ فَهَلْ عِنْدَكُمْ جَوَابُ إِنْ أَنَا سَأَلْتُكُمْ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام سَلْ يَا أَخَا الْيَهُودِ مَا أَحْبَبْتَ فَإِنِّي أُجِيبُكَ عَنْ كُلِّ مَا تَسْأَلُ بعَوْن الله ... وَ اللَّهِ لَقَدْ بَلَغَ مِنْ فَضْلِهِ صلی الله علیه وآله فِي الدُّنْيَا وَ مِنْ فَضْلِهِ فِي الْآخِرَةِ مَا تَقْصُرُ عَنْهُ الصِّفَاتُ وَ لَكِنْ أَخْبِرُكَ بِمَا يَحْمِلُهُ قَلْبُكَ وَ لَا يَدْفَعُهُ عَقْلُكَ وَ لَا تُنْكِرُهُ بِعِلْمٍ إِنْ كَانَ عِنْدَهُ فَقَدْ بَلَغَ مِنْ فَضْلِهِ أَنَّ أَهْلَ النَّارِ يَهْتِفُونَ وَيَصْرُخُونَ بأَصْوَاتِهِمْ نَدَمَا أَنْ لَا يَكُونُوا قَدْ أَجَابُوهُ فِي الدُّنْيَا فَقَالَ الله عَزَّ وَ جَلَ يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِف يَقُولُونَ يا ليتنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولا. (1)

3- الرضا علیه السلام - كَيْفَ يُوصَف بكنههِ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله وَ قَدْ قَرَنَهُ الْجَلِيلُ بِاسْمِهِ وَ شَرَكَهُ فِي عَطَائِهِ وَ أوْجَبَ لِمَنْ أَطَاعَهُ جَزَاءَ طَاعَتِهِ إِذْ يَقُولُ وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ وَقَالَ يَحْكِي قَوْلَ مَنْ تَرَكَ طَاعَتَهُ وَ هُوَ يُعَذِّبُهُ بَيْنَ أَطْبَاقِ نِيرَانِهَا وَ سَرَابِيلَ قَطِرَانِهَا يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولاً. (2)

2- امام علی علیه السلام - از امام حسین علیه السلام روایت است: پس از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه وآله اصحاب در مسجد حضرت نشسته بودند و از فضایل پیامبر صلی الله علیه وآله یاد می کردند. ناگاه یکی از علمای یهود از اهالی شام بر ما وارد شد. او تورات و انجیل و زبور و صُحف ابراهیم و پیامبران را خواند بود و نشانه های آنان را می شناخت. بر ما سلام کرد و نشست. کمی درنگ کرد و سپس گفت: ای امت محمد! شما هیچ مقامی از هیچ پیامبری را و هیچ فضیلتی از هیچ رسولی را وانگذاشته اید و همه را به پیامبر صلی الله علیه وآله خود نسبت داده اید، اگر من از شما سؤال کنم پاسخی دارید»؟ امیرمومنان علیه السلام به او فرمود: «ای برادر یهودی! هر چه دوست داری بپرس، من به یاری و منّت خداوند متعال از هر چیزی بپرسی پاسخت را می دهم». خداوند فضیلت حضرت در دنیا و آخرت را به جایی رسانده که صفات از بیانش ناتوانند اما من تو را از چیزهایی آگاه می سازم که قلبت تابش را داشته باشد و عقلت از آن سر باز نزند و دانشی که داری آن را انکار نکند. فضیلت حضرت به جایی رسیده که دوزخیان فریادزنان و نعره کشان در حسرت اند که چرا در دنیا او را اجابت نکرده اند، خداوند عزوجل فرمود: يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا.

3- امام رضا علیه السلام - چگونه می توان حقیقت ذاتش را توصیف نمود. محمد صلی الله علیه وآله را همردیف اسم خود قرار داده و در بخشش و عطای خویش او را شریک کرده و برای کسی که از او اطاعت نموده پاداش مقرر و لازم کرده زیرا می فرماید: آنها فقط از این انتقام می گیرند که خداوند و رسولش، آنان را به فضل [و کرم] خود، بی نیاز ساختند (توبه/74) و از قول کسانی که پیروی از پیامبر صلی الله علیه وآله را ترک کرده اند و در شراره های جهنّم در عذابند و پوششی از قطران جهنم دارند می فرماید: يا لَيْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولا.

ولایت

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ؛ این آیه، کنایه از کسانی است که حق آل محمد صلی الله علیه وآله را غصب نمودند. منظور از آیه ى يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا، در مورد امیرالمؤمنین علیه السلام است.

و می گویند: «پروردگارا! ما از سران و بزرگان خود اطاعت کردیم و ما را گمراه ساختند. (67)

پروردگارا! آنان را از عذاب دو چندان ده و آنها را به طور کامل از رحمتت دور ساز! (68)

ولایت

ص: 279

1 - الرضا علیه السلام - الْفَيَّاضِرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْن عُمَرَ الطَّرَسُوسِيُّ بِطُوسَ سَنَةَ تِسْع وَ خَمْسِينَ وَ مِائَتَيْنِ وَ قَدْ بَلَغَ التَّسْعِينَ أَنَّهُ شَهِدَ أَبَا الْحَسَنِ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا علیه السلام فِي يَوْمِ الْغَدِيرِ وَ بِحَضْرَتِهِ جَمَاعَةً مِنْ خَاصَّتِهِ قَدِ احْتَبَسَهُمْ لِلإِفْطَارِ وَقَدْ قَدَّمَ إِلَى مَنَازِلِهِمْ الطَّعَامَ وَالْبِرِّ وَالصَّلَاتِ وَالْكِسْوَةَ حَتَّى الْخَوَاتِيمَ وَالنِّعَالَ وَقَدْ غَيْرَ مِنْ أَحْوَالِهِمْ وَ أَحْوَالَ حَاشِيَتِهِ وَجُدِّدَتْ لَهُ آلَهُ غَيْرُ الْآلَةِ الَّتِي جَرَى الرَّسْمُ بِابْتِدَالِهَا قَبْلَ يَوْمِهِ وَ هُوَ يَذْكُرُ فَضْلَ الْيَوْمِ وَ قِدَمَهُ فَكَانَ مِنْ قَوْلِهِ علیه السلام حَدَّثَنِي الْهَادِي أَبِي قَالَ حَدَّثَنِي جَدَى الصَّادِقُ قَالَ حَدَّثَنِي الْبَاقِرُ قَالَ حَدَّثَنِي سَيِّدُ الْعَابِدِينَ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي الْحُسَيْنُ قَالَ اتَّفَقَ فِي بَعْض سِنِى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام الْجُمُعَةُ وَالْغَدِيرُ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ عَلَى خَمْسٍ سَاعَاتِ مِنْ نَهَارِ ذَلِكَ الْيَوْمُ ... هَذَا يَوْمُ يُوشَعَ هَذَا يَوْمُ شَمْعُونَ هَذَا يَوْمُ الْأَمْنِ الْمَأْمُونِ هَذَا يَوْمُ إِظْهَارِ الْمَصُون مِنَ الْمَكْنُونِ هَذَا يَوْمُ إِبْلَاءِ السَّرَائِرِ فَلَمْ يَزَلْ علیه السلام يَقُولُ هَذَا يَوْمُ هَذَا يَوْمُ ... فَرَاقِبُوا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَاتَّقُوهُ وَاسْمَعُوا لَهُ وَأَطِيعُوهُ وَاحْذَرُوا الْمَكْرَ وَلَا تُخَادِعُوهُ وَ فَتَشُوا ضَمَائِرَكُمْ وَلَا تُوَارِبُوهُ وَ تَقَرَّبُوا إِلَى اللَّهِ بِتَوْحِيدِهِ وَ طَاعَة مَنْ أَمَرَكُمْ أَنْ تُطِيعُوهُ وَ لَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ وَ لَا بكُمُ الْغَيُّ فَتَضِلُّوا عَنْ سَبِيلِ الرَّشَادِ باتِّبَاعِ أُولَئِكَ الَّذِينَ ضَلُّوا وَأَضَلُّوا قَالَ اللَّهُ عَزَّ مِنْ قَائِل فِي طَائِفَةِ ذَكَرَهُمْ بِالدَّمَ فِي كِتَابِهِ إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً كَبِيراً. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام - مَا لَنَا وَلِقُرَيْش وَ مَا تُنْكِرُ مِنَّا قُرَيْشٍ غَيْرَ أَنَّا أَهْلُ بَيْتِ شَيَّدَ اللَّهُ فَوْقَ بُنْيَانِهِمْ بُنْيَانَنَا، وَ أَعْلَى فَوْقَ رُءُوسِهِمْ رُ، وَسَنَا، وَ اخْتَارَنَا اللَّهُ عَلَيْهِمْ، فَنَقَمُوا عَلَى اللَّهِ أَنِ اخْتَارَنَا عَلَيْهِمْ، وَسَخِطُوا مَا رَضِيَ اللَّهُ وَأَحَبُّوا مَا كَرَة اللَّه ... وَاغْضِبُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ عَلَى مَنْ غَضَبَ الله عَلَيْهِمْ، وَ تَبَرَّءُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ مِمَّنْ يَقُولُ فِيهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله يَرْتَفِعُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ رِيحُ سَوْدَاءُ تَخْتَطِفُ مِنْ دُونِى قَوْماً مِنْ أَصْحَابِي مِنْ عُظَمَاءِ الْمُهَاجِرِينَ، فَأَقُولُ أَصَيْحَابِي فَيُقَالُ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله إِنَّكَ لَا تَدْرِي مَا أَحْدَثُوا بَعْدَكَ وَ تَبَرَّءُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ مِنَ النَّفْسِ الضَّالِّ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا بيع فيهِ وَ لا خِلال فَيَقُولُوا رَبَّنَا أَرنَا الذين أَضَلَّانَا مِنَ الجِنِّ وَالْإِنسِ نَجْعَلُهُما تَحتَ أَقْدَامِنَا لِيَكُونَا مِنَ الْأَسْفَلِينَ وَ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَقُولُوا يَا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ الله وَ إِنْ كُنْتُ مِنَ السَّاخِرِينَ أَوْ يَقُولُوا وَ ما أَضَلَّنَا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ أَوْ يَقُولُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا، إِنَّ قُرَيْشَاً

ص: 280

1- امام رضا علیه السلام - فیاض بن محمد طوسی در سال دویست و پنجاه و نه در طوس سخن می گفت - در حالی که به نود سالگی رسیده بود - که ابا الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام را در روز عید غدیر ملاقات کرد و جمعی از یاران خاص حضرت در محضر ایشان بودند. آن ها را برای افطار نگاه داشته غذا و احسان و هدایا و جامه ها و حتی انگشتری و کفش به منزل های آنان فرستاده بود و وضعیت و احوال آنان و اطرافیان خویش را دگرگون کرده بود و لوازمی جدید برای حضرت تهیه شده بود متفاوت با ابزارهای رایج و مرسوم پیش از آن روز بود و حضرت درباره فضیلت آن روز و قدمت آن سخن می راند؛ از جمله سخنان حضرت علیه السلام این بود که: پدرم به من گفت: جدم امام صادق علیه السلام از امام باقر علیه السلام به نقل از حضرت زین العابدین علیه السلام به من فرمود: امام حسین علیه السلام فرمود: «یکی از سال های امامت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام، عید غدیر به روز جمعه افتاده بود و حضرت آن روز پنج ساعت از روز بر منبر نشست... فرمود: «امروز روز یوشع و شمعون است. امروز روز امن و مأمون است. روز ابراز رموز محفوظ در درون و روز آشکار شدن اسرار است. حضرت علیه السلام همچنان می فرمود: «امروز روز فلان و فلان است». پس از خدا بترسید و تقوای او را پیشه کنید و او را اجابت کنید و از او فرمان برید و از حیله بر حذر باشید و قصد فریب او را نکنید و اسرار پنهان خویش را آشکار کنید و بر او نیرنگ نکنید و با یکتاپرستی و اطاعت از کسی که خدا امر فرموده، به خداوند نزدیکی جویید و هرگز زنان کافر را در همسری خود نگه ندارید. (ممتحنه / 10) گمراهی شما را منحرف نکند که با پیروی از کسانی که گمراه شدند و دیگران را گمراه کردند، از راه خدا گمراه شوید. چه عزیز است خداوندی که در ذکر نکوهش عده ای در کتاب خویش فرمود: «إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلاً * رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْناً كَبِيرا.

2- امام علی علیه السلام - ما را چه به قریش تنها چیزی که قریش نسبت به ما منکر هستند این است که ما اهل بیتی هستیم که خداوند بنیان ما را روی بنیان آنان بالا برد، و مقام ما را از مقام آنها بالاتر برد، ما را بر آنها برگزید. پس به خاطر این گزینش ما بر آنها از جانب خداوند، با او دشمنی کردند، و از آنچه که خداوند به آن راضی شد، خشمگین شدند، و آنچه که خداوند نسبت به آن نفرت داشت، دوست داشتند ... و بر کسانی که خداوند بر آن ها خشم گرفته است، خشم بگیرید، خداوند شما را رحمت کند، و تبری بجویید از کسانی که پیامبر صلی الله علیه وآله درباره ی آنها می فرماید: در روز قیامت باد سیاهی وزیدن می گیرد و گروهی از یاران من از بزرگان مهاجرین را با خود می برد و من فریاد می زنم: «یاران عزیز من» و به من گفته میشود ،محمد تو نمیدانی که بعد از تو چه کار کردند. ... خداوند شما را رحمت کند؛ و تبری بجویید از نفس گمراه شده پیش از آنکه روزی فرا رسد که نه در آن خرید و فروش است، و نه دوستی! (نه با مال می توانند از کیفر خدا رهایی یابند، و نه با پیوندهای مادی!) (ابراهیم/37) گویند: پروردگارا! آنهایی که از جن و انس ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا زیر پای خود نهیم [و لگدمالشان کنیم] تا از پست ترین مردم باشند»! (فصلت/29) افسوس بر من از کوتاهی هایی که در اطاعت فرمان خدا کردم و از مسخره کنندگان [آیات او] بودم»! (زمر/56) اما کسی جز مجرمان ما را گمراه نکرد! (شعراء /99) و می گویند: پروردگارا! ما از سران و بزرگان خود اطاعت

ص: 281

طَلَبَتِ السَّعَادَةَ فَشَقِيَتْ، وَ طَلَبَتِ النَّجَاةَ فَهَلَكَتْ، وَ طَلَبَتِ الْهُدَايَةَ فَضَلَّتْ إِنَّ قُرَيْشَا قَدْ أَضَلَّتْ أَهْلَ دَهْرِهَا وَ مَنْ يَأْتِي مِنْ بَعْدِهَا مِنَ الْقُرُون. (1)

قوله تعالى: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسَى فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا وَ كانَ عِنْدَ الله وَجيهاً (69)

1 - الصادق علیه السلام - أَنَّ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَانُوا يَقُولُونَ لَيْسَ لِمُوسَى علیه السلام مَا لِلرِّجَالِ وَكَانَ إِذَا أَرَادَ الِاغْتِسَالَ ذَهَبَ إِلَى مَوْضِعَ لَا يَرَاهُ فِيهِ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ فَكَانَ يَوْمًا يَغْتَسِلُ عَلَى شَطَ نَهَرٍ وَقَدْ وَضَعَ ثِيَابَهُ عَلَى صَخْرَةَ فَأَمَرَ اللَّهُ الصَّخْرَةَ فَتَبَاعَدَتْ عَنْهُ حَتَّى نَظَرَ بَنُو إِسْرَائِيلَ إِلَيْهِ فَعَلِمُوا أَنَّهُ لَيْسَ كَمَا قَالُوا فَأَنْزَلَ اللَّهُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسَىٰ ... (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام - أن مُوسَى علیه السلام وَ هَارُونَ علیه السلام صَعِدَا الْجَبَلَ فَمَاتَ هَارُونَ علیه السلام فَقَالَتْ بَنُو إِسْرَائِيلَ أَنْتَ قَتَلْتَهُ فَأَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِكَةَ فَحَمَلَتْهُ حَتَّى مَرُّوا بِهِ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ تَكَلَّمَتِ الْمَلَائِكَةُ بِمَوْتِهِ حَتَّى عَرَفُوا أَنَّهُ قَدْ مَات فَبَراهُ اللَّهُ مِنْ ذَلِك. (3)

3 - الصادق علیه السلام - يَا عَلقَمَةُ إِنَّ رِضَا النَّاسِ لَا يُمْلَكُ وَ أَلْسِنَتَهُمْ لَا تُضْبَطَ ... أَ لَمْ يَنْسُبُوا مُوسَى علیه السلام إلَى أَنَّهُ عِنينُ وَ آذَوْهُ حَتَّى بَرَاهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَكَانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِيهَا. (4)

کردیم و ما را گمراه ساختند. به درستی که قریش سعادت خواستند شقی و بدبخت شدند و هدایت خواستند گمراه شدند و اهل زمان خود را و هرکس بعدها بیاید در قرن های بعد همه را گمراه نمودند.

ای کسانی که ایمان آورده اید! همانند کسانی نباشید که موسی را آزار دادند؛ و خداوند او را از آنچه [در حق او] گفتند مبرا ساخت؛ و او نزد خداوند، آبرومند [و گرانقدر] بود. (69)

1- امام صادق علیه السلام - بنی اسرائیل می گفتند: «موسی علیه السلام آنچه را که مردان دارند، ندارد. موسی علیه السلام به هنگام شست وشو، به جایی می رفت که هیچ یک از مردم او را در آنجا نبیند. روزی موسی علیه السلام داشت در کناره رودی شست وشو می کرد و پیراهن های خود را بر روی صخره ای نهاده بود. خداوند به آن صخره امر فرمود تا از موسی علیه السلام دور شود تا اینکه بنی اسرائیل به موسی علیه السلام نظر افکنده و پی ببرند که آنچنان که آنها می گویند نیست این گونه بود که خداوند، آیه: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسَى فَبَرَّأَهُ اللهُ مِمَّا قَالُوا وَكَانَ عِندَ الله وَجِيهًا را نازل فرمود.

2- امام علی علیه السلام - موسی علیه السلام و هارون علیه السلام از کوهی بالا رفتند و هارون علیه السلام در آنجا وفات یافت، بنی اسرائیل گفتند: «موسی علیه السلام، هارون علیه السلام را کشته است. پس خداوند ملائکه را مأمور کرد که جسد او را حمل کرده و نزد مردم بیاورند و درباره ی مرگ او توضیح دهند تا مردم بدانند که موسى علیه السلام او را نکشته است».

3- امام صادق علیه السلام - ای علقمه! خشنودی مردم به دست نمی آید و زبانشان بازداشته نمی شود ... آیا به موسی علیه السلام نسبت ندادند که او عنین (مردی که توانایی آمیزش جنسی ندارد) است و او را آزردند تا آنکه خداوند او را از آن نسبت هایی که بنی اسرائیل قائل به آن بودند، پاک و مبرا ساخت و او در پیشگاه خدا آبرومند و صاحب مقام و منزلت بود؟

آبرومند

1 - علی بن ابراهیم رحمه الله - وَ كَانَ عِندَ الله وَجِيهًا یعنی صاحب قدر و منزلت است.

ای کسانی که ایمان آورده اید! تقوای الهی پیشه کنید و سخن حق بگویید. (70)

1- امام صادق علیه السلام - یونس نقل می کند: امام صادق علیه السلام به عباد بن کثیر بصری صوفی فرمود: «وای بر تو، ای عباد! آیا اینکه شکم و فرج خود را عفیف نگاه داشته ای، تو را مغرور ساخته است؟ خداوند عزوجل در کتاب خود می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا * يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ بدان که خداوند هیچ عملی را از تو قبول نمی کند، جز آنکه قول سدید (سخن حق) را بگویی.

ص: 283

2 - الصادق علیه السلام - أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فَرَضَ الْإِيمَانَ عَلَى جَوَارِح بَنِي آدَمَ علیه السلام وَ قَسَمَهُ عَلَيْهَا ... وَ فَرَضَ عَلَى النِّسَانِ الْقَوْلَ وَالتَّعْبِيرَ عَن الْقَلْبِ مَا عَقَدَ عَلَيْهِ وَأَقَرَّ بِهِ فَقَالَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى قُولُوا آمَنَّا الْآيَةَ وَ قَالَ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسَناً وَ قَالَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيداً وَ قَالَ وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَّبِّكُمْ وَ أَشْبَاهُ ذَلِكَ مِمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِالْقَوْلِ بِهِ فَهَذَا مَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى النِّسَانِ وَهُوَ عمَلُه. (1)

3- الرضا علیه السلام - لَا تَدَعُوا الْعَمَلَ الصَّالِحَ وَ الِاجْتِهَادَ فِي الْعِبَادَةَ اتَّكَالًا عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام لَا تَدَعُوا حُبَّ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَالتَسْلِيمَ لِأَمْرِهِمْ أَتَكَالًا عَلَى الْعِبَادَة فَإِنَّهُ لَا يُقْبَلُ أَحَدُهُمَا دُونَ الْآخَرِ وَاعْلَمُوا أَنَّ رَأْسَ طَاعَة اللَّهِ سُبْحَانَهُ التَّسْلِيمُ لِمَا عَقَلْنَاهُ وَ مَا لَمْ نَعْقِلُهُ فَإِنَّ رَأْسَ الْمَعَاصِي الرَّدُّ عَلَيْهِمْ وَإِنَّمَا امْتَحَنَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ النَّاسَ بِطَاعَتِهِ لِمَا عَقَلُوهُ وَ مَا لَمْ يَعْقِلُوهُ إِيجَابَاً لِلْحُجَّةِ وَقَطْعا لِلشَّبْهَةِ وَاتَّقُوا اللهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيداً يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمالَكُمْ وَيُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ مَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ لَا يَفُوتَنَكُمْ خَيْرُ الدُّنْيَا فَإِنَّ الْآخِرَةَ لَا تُلْحَقُ وَلَا تُنَالُ إِلَّا بِالدُّنْيَا. (2)

4- على بن إبراهيم رحمه الله - قُولُوا قَوْلًا سَدِيداً أى صَحِيحاً. (3)

قوله تعالى : يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِياً (71)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - كَانَتْ هَذِهِ الْجُمُعَةُ أَوَّلَ جُمُعَة جَمَعَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي الْإِسْلَامِ فَخَطَبَ فِي هَذِهِ الْجُمُعَةِ وَ هِيَ أَوَّلُ خُطْبَة خَطَبَهَا بِالْمَدِينَة فِيمَا قِيلَ فَقَالَ صلی الله علیه وآله ... فَاتَّقُوا اللَّهَ فِي عَاجِل أَمْرَكُمْ وَ آجِلِهِ فِي السِّرِّ وَ الْعَلَانِيَةِ فَإِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئَاتِهِ وَيُعْظِمْ لَهُ أَجْراً وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِيماً وَ إِنَّ تَقْوَى اللَّهِ تُوَفَّى مَقَتَهُ وَ تُوَفَّى عُقُوبَتَهُ وَ تُوَفَّى سَخَطَهُ وَ إِنَّ تَقْوَى اللَّهِ تُبَيِّضُ الْوُجُوهَ وَ تُرْضِي الرَّبَّ وَ تَرْفَعُ الدَّرَجَة. (4)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه وآله عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ صلی الله علیه وآله بَعَثَهُ بِالْحَقِّ دَالَّا عَلَيْهِ وَ هَادِياً إِلَيْهِ فَهَدَانَا به من الصَّلَالَةِ وَاسْتَنْقَذَنَا بِهِ مِنَ الْجَهَالَة مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ

ص: 284

امام صادق علیه السلام - خداوند متعال ایمان را بر جوارح فرزندان آدم علیه السلام واجب گردانید و آن را بر اعضا تقسیم فرمود ... و بر زبان واجب نمود که به آنچه که قلب بر آن پیمان بسته اقرار کند. پس فرمود: بگویید: «ما به خدا ایمان آورده ایم» (بقره/136) و فرمود: و به مردم نیک بگویید. (بقره/83). و فرمود: وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِيداً و فرمود: بگو: «این حق است از سوی پروردگارتان» (کهف/29). [و نظایر آنچه که خداوند دستور به بیان آن داده] این است آنچه خدا بر زبان واجب کرده و این عمل زبان است.

3- امام رضا علیه السلام - مبادا اعمال نیک را به اتکای حب و دوستی آل محمد صلی الله علیه وآله رها کنید و مبادا دوستی آل محمد صلی الله علیه وآله را به اتکای اعمال صالح از دست بدهید، زیرا هیچکدام از این دو به تنهایی پذیرفته نمی شود. بدانید سرآمد بندگی و اطاعت خدا تسلیم در مقابل چیزهایی است که نمی فهمیم. چنانچه سرآمد گناهان رد آنها است. خداوند مردم را به اطاعت نمودن در چیزهایی که می فهمند و چیزهایی که نمی فهمند آزمایش می کند تا حجّت لازم آید و شبهه برطرف شود. و اتَّقُوا اللهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيداً يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمالَكُمْ. و شما را در باغ هایی از بهشت داخل می کند که نهرها از زیر درختانش جاری است و در مسکن های پاکیزه در بهشت جاویدان جای می دهد. (صف /12) مبادا خیر دنیا از دست شما برود زیرا نمی توان به آخرت رسید مگر به وسیله ی دنیا .

4- علی بن ابراهيم رحمه الله - قُولُوا قَوْلًا سَدِيداً یعنی سخن صحیح [بگویید].

تا خدا کارهای شما را اصلاح کند و گناهانتان را بیامرزد؛ و هرکس اطاعت خدا پیامبرش کند، به رستگاری [و پیروزی] بزرگی دست یافته است. تا خدا کارهای شما را اصلاح کند و گناهانتان را بیامرزد؛ و هرکس اطاعت خدا و پیامبرش کند، به رستگاری [و پیروزی] بزرگی دست یافته است. (71)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - این جمعه اولین جمعه ای بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله در اسلام برگزار کرد و در این جمعه خطبه ایراد نمود و چنانکه گفته شده است، این اولین خطبه ای بود که در مدینه ایراد نمود. پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: ... در کار حاضر و دور و نهان و عیان از خدا بترسید که هر که از خدا بترسد گناهان وی را محو کند و پاداش او بزرگ دهد و هر که از خدا بترسد به رستگاری [و پیروزی] بزرگی دست یافته است، ترس خدا از دشمنی و عقوبت و خشم وی مصون می دارد، ترس خدا چهره را سپید و خدا را خشنود و مرتبت را بلند می کند.

2- امام علی علیه السلام - گواهی می دهیم که خدایی نیست مگر خدای تعالی و اینکه محمد صلی الله علیه وآله بنده و رسول اوست که او را به حق و راستی به پیغمبری فرستاده تا بر او دلالت نماید و همه را به سوی او هدایت فرماید پس به وساطت آن حضرت ما را از ضلالت هدایت فرموده از گمراهی به راه رسانیده و به سبب او ما را از جهالت و نادانی خلاصی داد و رهانید؛ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُول لَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِيماً و به ثواب عظیمی رسیده و هر که خدا و رسول او را نافرمانی نماید زیان آشکاری کرده است و سزاوار عذابی دردناک یا دردآورنده شده پس در بجا آوردن آنچه بر شما واجب و

ص: 285

فازَ فَوْزاً عَظِيماً وَ نَالَ ثَوَاباً كَريماً وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ صلی الله علیه وآله فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِيناً وَ اسْتَحَقَّ عَذَاباً أَلِيماً فَأَنْجِعُوا بِمَا يَحِق عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمْع وَ الطَّاعَةِ وَإِخْلَاصِ النَّصِيحَة وَحُسْنِ الْمُوَازَرَةِ. (1)

3- أمير المؤمنين علیه السلام - خَطَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام خَطَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ الله يَوْمَ الْجُمُعَة فَقَالَ ... أُوصِيكُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ وَالْعَمَلِ بِطَاعَتِهِ وَ اجْتِنَابِ مَعْصِيَتِهِ فَإِنَّهُ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيماً. (2)

4- أمير المؤمنين علیه السلام - عن أبي جعفر علیه السلام قال: أَنَّ عَلِيّا علیه السلام خَطَبَ يَوْمَ الْأَضْحَى فَكَبَّرَ فَقَالَ .. أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ اهْتَدَى وَ فَازَ فَوْزاً عَظِيماً وَ مَنْ يَعْصِهِمَا فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِيداً. (3)

5 - الصادق علیه السلام - طُوبَى لِعَبْدِ جَاهَدَ لِلَّهِ نَفْسَهُ وَ هَوَاهُ وَ مَنْ هَزَمَ جُنْدَ هَوَاهُ ظَفِرَ بِرِضًا اللَّهِ وَ مَنْ جَاوَرَ عَقْلُهُ نَفْسَهُ الْأَمَّارَةَ بِالسُّوءِ بِالْجَهْدِ وَ الِاسْتِكَانَة وَ الْخُضُوع عَلَى بِسَاطِ خِدْمَةِ اللَّهِ تَعَالَى فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِيماً . (4)

لازم است از شنیدن و قبول کردن و فرمان بردن و خیرخواهی را پاک و پاکیزه نمودن [به وضعی که شائبه ی غش و خیانت در آن نباشد] و بار سنگین را از دوش یکدیگر برداشتن مبالغه نمایید.

3- امام علی علیه السلام - امام علی علیه السلام در روز جمعه خطبه ای خواند: «ای بندهگان خدا سفارش میکنم به شما به پرهیزگاری و ترس از خدا و عمل نمودن به فرمان او و دوری جستن از نافرمانی او و هرکس اطاعت خدا و پیامبرش کند، به رستگاری [و پیروزی] بزرگی دست یافته است.

4- امام علی علیه السلام - از امام باقر علیه السلام روایت است: امام علی علیه السلام در روز عید قربان خطبه خواند و فرمود: .... گواهی می دهم که هیچ معبودی جز خداوند یکتا نیست، بی همتاست و شریکی ندارد و گواهی می دهم محمد صلی الله علیه وآله بنده و فرستاده اوست. هرکس اطاعت خدا و پیامبرش کند، به رستگاری [و پیروزی] بزرگی دست یافته است. و هرکس از خدا و پیامبرش نافرمانی کند قطعاً دچار گمراهی دور و درازی شده است.

5- امام صادق علیه السلام - خوشا به حال آن بندهایی که برای رضای خدا با خواسته های نفس خود بجنگد. کسی که با حمله ی پیگیر سپاه نفس سرکش را از پای درآورد، به رضایت و خشنودی خدا نائل می شود. کسی که از حکم عقل و خرد سرپیچی نکرده و نفس سرکش و خواسته های آن را در برابر عقل تسلیم نماید و با کوشش هر چه بیشتر و تواضع و فروتنی در میدان عبادت پروردگار و خضوع در برابر خدا کند، چنین شخصی به رستگاری [و پیروزی] بزرگی دست یافته است.

ولایت

1- امام صادق علیه السلام - آن کس که از خدا و رسولش در ولایت علی علیه السلام و ولایت امامان علیهم السلام از آن پیروی کند، به رستگاری بزرگی دست یافته است.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هان مردمان! برتری های علی بن ابی طالب علیه السلام نزد خداوند عزوجل که در قرآن نازل فرموده، بیش از آن است که من یکباره بتوانم بشمارم. پس هرکس از مقامات او خبر آنها را شناساند، تصدیق و تأییدش کنید. ای مردم! آن کس که از خدا و رسولش و علی و امامانی علیهم السلام که نام بردم پیروی کند، به رستگاری بزرگی دست یافته است.

ما امانت [تعهد، تکلیف، و ولایت الهی] را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه داشتیم، آنها از حمل آن سر برتافتند، و از آن هراسیدند [و اظهار ناتوانی کردند]؛ اما انسان آن را بر دوش کشید؛ او بسیار ستمکار و نادان بود، [چون بر خود ستم کرد و قدر این مقام والا را ندانست]. (72)

ص: 287

لِيُعَذِّبَ اللهُ المُنافِقِينَ وَ المُنافِقَاتِ وَ المُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ وَ يَتُوبَ اللهُ عَلَى المُؤمِنينَ وَالْمُؤمِناتِ وَ كَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِياً (73)

هدف این بود که خداوند مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را [از مؤمنان جدا سازد و آنان را] عذاب کند، و خدا توبه مردان و زنان با ایمان را بپذیرد؛ و خداوند همواره آمرزنده و مهربان است. (73)

ولایت

1- امام صادق علیه السلام - منظور از الأمانَةَ، ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است.

2- امام رضا علیه السلام - الأمانة، ولایت است هرکس به ناحق مدعی آن شود، کافر شده است.

3- امام باقر علیه السلام - منظور ولایت است که از روی کفر به آن، امتناع ورزیدند آن را حمل کنند. و حَمَلَهَا الْإِنْسانُ، و آن انسانی که آن را حمل کرد، ابو فلان بود.

4- امام صادق علیه السلام - منظور از الأَمانَةَ، ولایت و منظور از الانسان، پدر شرارت ها و [همان] انسان منافق است.

5- علی بن ابراهیم رحمه الله - منظور از آن الأمانة، امامت منظور از آن الأمانَةَ، امامت و امر و نهی است و دلیل اینکه منظور از امانت، امامت می باشد، آیه خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانش بدهید!. (نساء/58) است که امانت در آن به معنای امامت می باشد. پس منظور از الأمانة، امامت است که بر آسمان ها، زمین و کوه ها عرضه شد؛ اما آنها از به دوش کشیدن آن امتناع ورزیدند و از اینکه مدعى أن امانت شوند یا آن را از اهل آن به زور بگیرند، ابا نمودند وأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ یعنی اوّلى إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا * لِيُعَذِّبَ اللهُ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالْمُشْرِكَاتِ وَيَتُوبَ اللهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا.

6- امام علی علیه السلام - محمد بن حنفیه از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت می کند که پیرامون تفسیر آیه: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ فرمود: «خداوند، امانت مرا به همراه ثواب و عقابش بر هفت آسمان عرضه داشت و آن ها عرض کردند: پروردگارا! ما آن امانت را به همراه ثواب و عقابش برعهده نمی گیریم، بلکه آن را بدون ثواب و عقابش عهده دار می شویم. و خداوند، امانت ولایت مرا بر پرندگان عرضه داشت. پس اوّلین پرندگانی که به آن ایمان آوردند، شاهین ها و چکاوک ها و اولین پرندگانی که آن را انکار نمودند، جغد و سیمرغ بودند. پس خداوند متعال آن دو را از میان پرندگان لعنت فرمود و بدین سبب جغد نمی تواند به خاطر آنکه پرندگان دیگر با او دشمن هستند، در روز آشکار شود و سیمرغ در دریاها پنهان است و دیده نمی شود و خداوند، امانت مرا بر زمین عرضه داشت و هر تکه ای از زمین که به ولایت و امانت من ایمان آورد، خداوند آن را نیکو، با برکت و پاک قرار داد و گیاهان و میوه های آن را شیرین و گوارا گردانید و آب آن را زلال و شفاف قرار داد و هر تکه ای از زمین که منکر امانت من شد و ولایت مرا انکار

ص: 289

نَبَاتَهَا وَ ثَمَرَتَهَا حُلُوا عَذْباً وَ جَعَلَ مَاءَهَا زَلَالًا وَكُلُّ بُقْعَة جَحَدَتْ إِمَامَتِي وَ أَنْكَرَتْ وَلَايَتِي جَعَلَهَا سَبحَاً وَ جَعَلَ نَبَاتَهَا مُراً عَلْقَماً وَ جَعَلَ ثَمَرَهَا الْعَوْسَجَ وَالْحَنْظَلَ وَجَعَلَ مَا ءَهَا مِلْحاً أَجَاجاً ثُمَّ قَالَ وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ يَعْنِي أَمَتَكَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَلَايَةَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ إِمَامَتَهُ بِمَا فِيهَا مِنَ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ إِنَّهُ كَانَ ظَلُوماً لِنَفْسِهِ جَهُولًا لِأَمْرِ رَبِّهِ مَنْ لَمْ يُؤَدِّهَا بِحَقِّهَا فَهُوَ ظَلُومُ غَشُومٌ. (1)

7- الرضا علیه السلام - مِنْ كِتاب النَّشْرِ وَالطَّيِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِي خَبَرٍ طَوِيل فِي فَضْلِ يَوْمِ الْغَدِيرِ قَالَ: وَ فِي يَوْمِ الْغَدِيرِ عَرَضَ اللَّهُ الْوَلَايَةَ عَلَى أَهْلِ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ فَسَبَقَ إِلَيْهَا أَهْلُ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَزَيَّنَ بهَا الْعَرْشِ ثُمَّ سَبَقَ إِلَيْهَا أَهْلُ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ فَزَيَّنَهَا بِالْبَيْتِ الْمَعْمُورَ ثُمَّ سَبَقَ إِلَيْهَا أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْيَا فَزَيَّنَهَا بِالْكَوَاكِب ثُمَّ عَرَضَهَا عَلَى الْأَرَضِينَ فَسَبَقَتْ إِلَيْهَا مَكَةً فَزَيَّنَهَا بِالْكَعْبَةِ ثُمَّ سَبَقَتْ إِلَيْهَا الْمَدِينَةُ فَزَيَّنَهَا بِالْمُصْطَفَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله ثُمَّ سَبَقَتْ إِلَيْهَا الْكُوفَةُ فَزَيَّنَهَا بِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ عَرَضَهَا عَلَى الْجِبَالِ فَأَوَّلُ جَبَل أَقَرَّ بِذَلِكَ ثَلَاثَةُ أَجْبَالُ الْعَقِيقُ وَ جَبَلُ الْفَيْرُورَجِ وَ جَبَلُ الْيَاقُوتِ فَصَارَتْ هَذِهِ الْجِبَالُ جِبَالَهُنَّ وَ أَفْضَلَ الْجَوَاهِرٍ وَ سَبَقَتْ إِلَيْهَا جِبَالُ أَخَرُ فَصَارَتْ مَعَادِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ مَا لَمْ يُقِرَّ بِذَلِكَ وَ لَمْ يَقْبَلْ صَارَتْ لَا تُنْبِتُ شَيْئاً وَ عُرِضَتْ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ عَلَى الْمِيَاهِ فَمَا قَبِلَ مِنْهَا صَارَ عَدْبَاً وَ مَا أَنْكَرَ صَارَ مِلْحاً أَجَاجاً وَ عَرَضُهَا فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ عَلَى النَّبَاتِ فَمَا قَبلَهُ صَارَ حُلُوا طَيِّباً وَ مَا لَمْ يَقْبَلْ صَارَ مُراً ثُمَّ عَرَضَهَا فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ عَلَى الطَّيْرِ فَمَا قَبِلَهَا صَارَ فَصِيحاً مُصَوِّتاً وَ مَا أَنْكَرَهَا صَارَ أَحَرَّ أَلْكَن. (2)

8- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ علیها السلام قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ صِرْتُ إِلَى سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى فَأَبْصَرْتُهُ بِقَلْبِي وَلَمْ أَرَهُ بِعَيْنِي فَسَمِعْتُ أَذَانَا مَثْنَى مَثْنَى وَإِقَامَةً وَتْراً وَتْراً فَسَمِعْتُ مُنَادِياً يُنَادِي يَا مَلَائِكَتِي وَسُكَانَ سَمَاوَاتِي وَ أَرْضِي وَحَمَلَةَ عَرْشِي اشْهَدُوا أَنِّى لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِى لَا شَرِيكَ لِى قَالُوا شَهِدْنَا وَ أَقْرَرْنَا قَالَ اشْهَدُوا يَا مَلَائِكَتِي وَسُكَانَ سَمَاوَاتِي وَ أَرْضِي وَ حَمَلَةَ عَرْشِي أَنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله عَبْدِي وَ رَسُولِي قَالُوا شَهِدْنَا وَ أَقْرَرْنَا قَالَ اشْهَدُوا يَا مَلَائِكَتِي وَ سُكَانَ سَمَاوَاتِي وَ أَرْضِي وَ حَمَلَةَ عَرْشِي أَنَّ عَلِيّاً وَلِنِّى وَ وَلِيُّ رَسُولِى وَ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ بَعْدَ رَسُولِى صلی الله علیه وآله قَالُوا شَهِدْنَا وَ أَقْرَرْنَا قَالَ عَبَّادُ بْنُ صُهَيْب قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ

ص: 290

نمود، خداوند آن را شور گردانید و گیاهان آن را تلخ و بدمزه قرار داد و میوه های آن را خار درخت (تمشک) و حنظل (هندوانه ابوجهل) گردانید و آب آن را شور و تلخ گردانید». سپس حضرت على علیه السلام فرمود: «منظور از وَ حَمَلَهَا الْإِنسَانُ امّت تو است اى محمد صلی الله علیه وآله! و منظور از آن امانت، ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و امامت او به همراه ثواب و عقاب آن است. إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا یعنی به خودش جَهُولا یعنی به امر پروردگارش، هر کسی به حق آن امانت وفا نکند، ستمگر و ظالم است».

7- امام رضا علیه السلام - در روز غدیر خداوند ولایت علی را به اهل آسمان های هفتگانه عرضه داشت. اهالی آسمان هفتم از همه پیشی گرفتند و به همین جهت آن آسمان را به عرش آراست. سپس اهل آسمان چهارم؛ پس آن را با بیت المعمور آراست. بعد اهل آسمان دنیا؛ آن را به وسیله ستارگان آراست. سپس آن را بر زمین ها عرضه داشت؛ مکه از همه سبقت گرفت و مکه را به وسیله کعبه آراست. بعد مدینه سبقت گرفت و آن را به وسیله محمّد مصطفی صلی الله علیه وآله بیار است. بعد کوفه؛ آنجا را به وسیله امیرالمؤمنین علیه السلام زینت بخشید. سپس آن را بر کوه ها عرضه داشت؛ جلوتر از همه سه کوه پیشی گرفتند: عقیق و فیروزه و یاقوت. پس این ها شدند معادن این گوهرها و بهترین جواهر و بعد کوه های دیگر پذیرفتند که معدن طلا و نقره شدند و هر چه اقرار نیاورد و نپذیرفت، در او چیزی نرویید. در آن روز ولایت را بر آبها عرضه داشت؛ هر آبی که قبول کرد شیرین شد و هر آبی که نپذیرفت، شور و تلخ شد. و آن را بر گیاهان عرضه داشت؛ هر چه قبول کرد، شیرین و خوب شد و هر چه نپذیرفت، تلخ شد. سپس در آن روز ولایت را بر پرندگان عرضه داشت؛ هر کدام که قبول کردند فصیح و خوش صدا شدند و هر کدام که انکار کردند،

گنگ و لال شدند.

8- پیامبر صلی الله علیه وآله - حضرت زهرا علیها السلام فرمود: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «وقتی مرا به آسمان ها بالا بردند به سدرة المنتهی رسیدم که به فاصله ی یک زه کمان یا کمتر قرار داشتم با دل دیدم نه با چشم، یک اذان شنیدم دو تا دو تا و اقامه یکی یکی شنیدم. منادی ندا کرد: ملائکه من و ساکنان آسمان ها و زمین و حاملین عرشم گواهی دهید که من الله هستم که خدایی جز من نیست یکتایم و شریکی ندارم. گفتند: «گواهیم و اقرار داریم». ملائکه من و ساکنان آسمان ها و زمین و حاملین عرشم گواهی دهید که محمد صلی الله علیه وآله بنده و پیامبر من است. گفتند: «گواهیم و اقرار داریم» فرمود: ملائکه ساکنان آسمان ها و زمین و حاملین عرشم! گواهی دهید که علی علیه السلام ولی من و ولى رسول من و ولی مؤمنین است بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله گفتند گواهی می دهیم و اقرار داریم.

ص: 291

أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام وَكَانَ ابْن عباس إِذَا ذَكَرَ هَذَا الْحَدِيثَ قَالَ إِنَّا لَنَجِدُهُ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُوماً جَهُولًا. (1)

9 - أمير المؤمنين علیه السلام - عن امير المؤمنين علیه السلام : حديث طويل يقول فيه علیه السلام لبعض الزنادقة و قد قال و أَجِدُهُ يَقُولُ إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبال فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْها وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولًا فَمَا هَذِهِ الْأَمَانَةُ وَ مَنْ هَذَا الْإِنْسَانُ وَلَيْسَ مِنْ صِفَة الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ التَّلْبِيسُ عَلَى عِبَادِهِ ... أَمَّا الْأَمَانَةُ الَّتِي ذَكَرْتُهَا فَهِيَ الْأَمَانَةُ الَّتِي لَا تَجِبُ وَلَا يَجُوزُ أَنْ تَكُونَ إِلَّا فِي الْأَنْبِيَاءِ وَ أَوْصِيَائِهِمْ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى اثْتَمَنَهُمْ عَلَى خَلْقِهِ وَ جَعَلَهُمْ حُجَجاً فِي أَرْضِهِ فَبِالسَّامِرِى وَ مَن اجْتَمَعَ مَعَهُ وَأَعَانَهُ مِنَ الْكُفَّارِ عَلَى عِبَادَةِ الْعِجْلَ عِنْدَ غَيْبَة مُوسَى علیه السلام ... قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم مَنِ اسْتَنَّ سُنَّةَ حَقٌّ كَانَ لَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةَ وَ مَنِ اسْتَنَّ سُنَّةَ بَاطِل كَانَ عَلَيْهِ وِزْرُهَا وَ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ. (2)

10 - أمير المؤمنين علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ عَرَضَ وَكَايَتِى عَلَى أَهْلَ السَّمَاوَاتِ وَ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ أَقَرَّ بِهَا مَنْ أَقَرَّ وَ أَنْكَرَهَا مَنْ أَنْكَرَ أَنْكَرَهَا يُونُسُ فَحَبَسَهُ اللَّهُ فِي بَطْنِ الْحُوتِ حَتَّى أَقَرَّ بِهَا. (3)

11 - الصادق علیه السلام - مَا مِنْ شَيْءٍ وَ لَا مِنْ آدَمِيٌّ وَ لَا إِنْسِيٌّ وَ لَا جَنِّيٍّ وَ لَا مَلَكِ فِي السَّمَاوَاتِ إِلَّا وَ نَحْنُ الْحُجَجُ عَلَيْهِمْ وَمَا خَلَقَ اللهُ خَلْقاً إِلَّا وَقَدْ عُرضَ وَكَايَتُنَا عَلَيْهِ وَ احْتُجَّ بِنَا عَلَيْهِ فَمُؤْمِنُ بِنَا وَ كَافِرُ وَ جَاحِدٌ حَتَّى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ الْآيَةَ. (4)

12 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبِي سَعِيدِ الْخُدْرِيِّ قَالَ: رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ يَا عَلَى علیه السلام مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبيّاً إِلَّا وَقَدْ دَعَاهُ إِلَى وَلَايَتِكَ طَائِعاً أَوْ كَارِها. (5)

13 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ حُذَيْفَةَ بْن أَسِيدٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا تَكَامَلَتِ النُّبُوَّةُ لِنَبِيِّ فِي الْأَظِلَّة حَتَّى عُرِضَتْ عَلَيْهِ وَلَايَتِي وَ وَلَايَةً أَهْلِ بَيْنِي وَ مَثْلُوا لَهُ فَأَقَرُوا بِطَاعَتِهِمْ وَ وَلَايَتِهِمْ. (6)

ص: 292

عباد بن صهیب از حضرت صادق علیه السلام نقل کرد: «حضرت باقر علیه السلام فرمود: «ابن عباس رحمه الله هر وقت یاد از این حدیث می کرد، می گفت: «ما این مطلب را در قرآن می یابیم، إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَ الجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُوماً جَهُولا».

9- امام علی علیه السلام - حدیثی طولانی از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده است که حضرت در آن به زندیقی پاسخ فرموده است از جمله اینکه زندیق گفت: ... و یافته ام که می گوید: إِنَّا عَرَضْنَا الْامَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا این امانت چیست؟ و این انسان چه کسی می باشد؟ و خداوند عزیز و علیم منزه از تلبیس بر بندگان است». حضرت فرمود: «اما امانتی که از آن یاد کردی؛ آن، امانتی است که نبایست و روا نیست که جز در پیامبران علیهم السلام و اوصیای ایشان علیهم السلام باشد؛ چرا که خداوند تبارک و تعالی آنان را امنای خود بر آفریدگانش و حجّت های خود در زمینش قرار داده است. پس به هنگام غیبت موسی علیه السلام، جایگاه او در میان توده مردم، به سامری و کافرانی که با او گرد آمدند و او را در پرستش گوساله یاری دادند، نرسید ... از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: هر کس سنت حقی را در پیش گیرد، پاداش آن سنت و پاداش کسانی که بدان عمل می کنند، تا به روز کنند تا به روز قیامت از برای اوست و هر کس سنّت باطلی را در پیش گیرد، سنگینی بار آن سنت و سنگینی بار کسانی که بدان عمل می کنند، تا کنند تا به روز قیامت بر دوش اوست».

10- امام علی علیه السلام - از امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام روایت کرده است که ایشان فرمود: «خداوند ولایت مرا بر آسمانیان و زمینیان عرضه نمود، گروهی به آن اقرار کردند و گروهی از آن سر باز زدند. یونس علیه السلام از آن سر باز زد و خداوند او را در شکم ماهی زندانی کرد تا اینکه زبان به اقرار ولایت من گشود».

11- امام صادق علیه السلام - سلیمان بن خالد گفت: از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: هیچ چیز نه از آدم و نه انس و نه جن و نه ملک در آسمان ها نیست، مگر اینکه ما حجّت بر آنها هستیم. هیچ آفریده ای را خدا نیافرید، مگر این که ولایت ما را بر او عرضه داشت و به وسیله ما بر او حجت را تمام کرد. بعضی ایمان به ما دارند و بعضی کافر و منکرند حتی آسمان ها و زمین و کوه ها.

12- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوسعید خدری نقل می کند: یا علی علیه السلام خداوند پیامبری را مبعوث نکرد مگر اینکه او را دعوت به ولایت تو کرد چه بخواهد و چه نخواهد.

13- پیامبر صلی الله علیه وآله - حذیفه بن سعید گوید: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «نبوت هیچ پیامبری در عالم أظله تکمیل نشد مگر اینکه ولایت من و ولایت اهل بیتم بر او عرضه شد و تمثال آنها برای آن پیامبر مجسم شد، پس اقرار به طاعت و ولایت آنها نمودند».

ص: 293

14 - الصادق علیه السلام - قال ابو عبدالله علیه السلام يَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ عِنْدَنَا سِراً مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَعِلْمًا مِنْ عِلْمِ اللَّهِ لَا يَحْتَمِلُهُ مَلَكُ مُقَرَّبُ وَ لَا نَبِيُّ مُرْسَلُ وَ لَا مُؤْمِنُ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَانِ وَاللَّهِ مَا كَلَّفَ اللَّهُ أحَداً ذَلِكَ الْحِمْلَ غَيْرَنَا وَلَا اسْتَعْبَدَ بِذَلِكَ أَحَداً غَيْرَنَا وَ إِنَّ عِنْدَنَا سِراً مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ عِلْماً مِنْ عِلْمِ اللَّهِ أَمَرَنَا اللَّهُ بِتَبْلِيغِهِ فَبَلَّغْنَا عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا أَمَرَنَا بِتَبْلِيغِهِ مَا نَجِدُ لَهُ مَوْضِعاً وَلَا أَهْلًا وَ لَا حَمَّالَةً يَحْمِلُونَهُ حَتَّى خَلَقَ اللَّهُ لِذَلِكَ أَقْوَاماً خَلِقُوا مِنْ طِينَة خُلِقَ مِنْهَا مُحَمَّد وَذُرِّيَّتُهُ وَ مِنْ نُور خَلَقَ اللَّهُ مِنْهُ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ ذُرِّيَّتَهُ وَ صَنَعَهُمْ بِفَضْل صُنْع رَحْمَتِهِ الَّتِي صَنَعَ مِنْهَا مُحَمَّداً صلی الله علیه وآله فَبَلَّغْنَاهُمْ عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا أَمَرَنَا بِتَبْلِيغِهِ فَقَبِلُوهُ وَ احْتَمَلُوا ذَلِكَ وَ بَلَغَهُمْ ذَلِكَ عَنَّا فَقَبِلُوهُ وَ احْتَمَلُوهُ وَ بَلَغَهُمْ ذِكْرُنَا فَمَالَتْ قُلُوبُهُمْ إِلَى مَعْرِفَتِنَا وَحَدِيثِنَا فَلَوْ لَا أَنَّهُمْ خُلِقُوا مِنْ هَذَا لَمَا كَانُوا كَذَلِكَ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا احْتَمَلُوهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ قَوْماً لِجَهَنَّمَ وَ النَّارِ فَأَمَرَنَا أَنْ نُبَلِّغَهُمْ بَلَّغْنَاهُمْ فَاشْمَأَزُوا مِنْ ذَلِكَ وَ نَفَرَتْ قُلُوبُهُمْ وَ رَدُّوهُ عَلَيْنَا وَ لَمْ يَحْتَمِلُوهُ وَكَذَّبُوا بِهِ وَ قَالُوا ساحِرُ كَذَّابٌ فَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَأَنْسَاهُمْ ذَلِكَ ثُمَّ أَطْلَقَ اللَّهُ لِسَانَهُمْ بِبَعْضِ الْحَقِّ فَهُمْ يَنْطِقُونَ بِهِ وَقُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ لِيَكُونَ ذَلِكَ دَفْعاً عَنْ أَوْلِيَائِهِ وَ أَهْلِ طَاعَتِهِ وَلَوْ لَا ذَلِكَ مَا عُبِدَ اللَّهُ فِي أَرْضِهِ فَأَمَرَنَا بِالْكَفِّ عَنْهُمْ وَ الْكِلْمَانِ مِنْهُمْ فَاكْتُمُوا مِمَّنْ أَمَرَ اللَّهُ بِالْكَفِّ عَنْهُمْ وَاسْتُرُوا عَمَّنْ أَمَرَ اللَّهُ بالسَّتْرِ وَالْكِلْمَانِ مِنْهُمْ قَالَ ثُمَّ رَفَعَ يَدَهُ وَ بَكَى وَقَالَ اللَّهُمَ إِنَّ هَؤُلَاءِ لَشِرْذِمَةُ قَلِيلُونَ فَاجْعَلْ مَحْيَاهُمْ مَحْيَانَا وَ مَمَاتَهُمْ مَمَاتَنَا وَ لَا تُسَلِّطْ عَلَيْهِمْ عَدُوا لَكَ فَتَفْجَعَنَا بِهِمْ فَإِنَّكَ إِنْ فَجَعْتَنَا بِهِمْ لَمْ تُعْبَدْ أَبَداً فِي أَرْضِكَ. (1)

15 - الصادق علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَجْسَادِ بِأَلْفَيْ عَامٍ فَجَعَلَ أَعْلَاهَا وَ أَشْرَفَهَا أَرْوَاحَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ وَ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُمْ علیهم السلام فَعَرَضَهَا عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَغَشِيَهَا نُورُهُمْ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لِلسَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ هَؤُلَاءِ أَحِبَّائِي وَ أَوْلِيَائِي وَ حُجَجِي عَلَى خَلْقِي وَأَئِمَّةُ بَريَّتِي مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْهُمْ لَهُمْ وَ لِمَنْ تَوَكَّاهُمْ خَلَقْتُ جَنَّتِي وَلِمَنْ خَالَفَهُمْ وَ عَادَاهُمْ خَلَقْتُ نَارِي فَمَنِ ادَّعَى مَنْزِلَتَهُمْ مِنِّى وَ مَحَلَّهُمْ مِنْ عَظَمَتِي عَذَبْتُهُ عَذَاباً لَا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِينَ وَجَعَلْتُهُ وَالْمُشْرِكِينَ فِي أَسْفَلِ دَرْبٍ مِنْ نَارِى وَ مَنْ أَقَرَّ بِوَلَايَتِهِمْ وَ لَمْ يَدَّعِ مَنْزِلَتَهُمْ مِنِّي وَ مَكَانَهُمْ مِنْ عَظَمَتِي جَعَلْتُهُ مَعَهُمْ فِي رَوْضَاتِ جَنَّاتِي وَ كَانَ لَهُمْ فِيهَا مَا يَشَاءُونَ عِنْدِى وَ أَبَحْتُهُمْ كَرَامَتِي وَ أَحْلَلْتُهُمْ جَوَارِى

ص: 294

14 - امام صادق علیه السلام - حسن بن کبش در کتابش به اسناد خود از ابابصیر نقل کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: «ای ابا محمد! سری از اسرار خدا و علمی از علم خدا در پیش ماست که ملک مقرب و نبی مرسل و مؤمنی که خداوند قلبش را برای ایمان آزموده نیز، تاب آن را ندارند. به خدا قسم، خدا کسی جز ما را مکلف به حمل آن ننموده و کسی جز ما را متعبد به آن نکرده است. پیش ما سری از اسرار خدا و علمی از علم خداست که خداوند دستور تبلیغ آن را به ما داده است و ما از جانب خدا، آنچه را که دستور رساندنش را داده بود، رساندیم، ولی محل و موضع و اهل و حاملی نیافتیم که آن را بردارد، تا اینکه خداوند گروه هایی برای آن آفرید که از سرشتی که محمد صلی الله علیه وآله و ذریه اش را از آن آفریده و از نوری که محمّد و خاندانش را از آن آفریده، آفریده شدند و آنها را به رحمتی که محمد صلی الله علیه وآله را به آن آراست آراسته نمود. آنچه که خداوند عزوجل دستور تبلیغش را داده بود، به آنها رساندیم و پذیرفتند و تاب آوردند، و به آن سر را از جانب ما به آنها رساند آن را پذیرفتند و تاب آوردند و ذکر ما را به ایشان رساند و دلهای آنها متمایل به معرفت و حدیث ما شد. اگر سرشت آنها چنین نبود این طور نبودند نه به خدا قسم، تاب نمی آوردند. سپس فرمودند: خداوند گروهی را برای جهنم و آتش آفرید و به ما دستور داد، همان طور که به گروه قبلی رساندیم، به آنها نیز برسانیم، ولی این ها از آن مشمئز و بیزار شدند و به خودمان برگرداندند و تاب نیاوردند و تکذیب کردند؛ گفتند ساحر و دروغگو است. خدا هم بر دل های آنها مهر زد و آنها را به فراموشی و اداشت بعد زبانشان را به مقداری از حق بازگذاشت، آنها به زبان می آورند، ولی در دل منکرند. تا بدین وسیله از اولیای خدا و اهل طاعتش محافظت شود. اگر چنین نبود خدا در زمین پرستش نمی شد. ما دستور داریم از آنها منع کنیم و این مطلب را پوشیده بداریم. شما نیز از کسانی که خدا دستور کتمان از آنها را داده کتمان کنید و از کسانی که خدا دستور به پوشاندن از آنها داده پوشیده بدارید و کتمان کنید. سپس دست خود را بلند نمودند و گریه کردند و فرمودند: خدایا دوستان ما گروهی اندکند، زندگی آنها را زندگی ما و مرگشان را مرگ ما قرار ده و دشمن خود را بر آنها چیره مکن که گرفتار اندوه و مصیبت آن ها شویم؛ که اگر ما را به مصیبت و اندوه آنها مبتلا کنی، در زمین پرستش نخواهی شد».

15 - امام صادق علیه السلام - خداوند تبارک و تعالی، دوهزار سال پیش از آنکه جسم ها را بیافریند، روح ها را آفرید و ارواح محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین و امامان پس از آن ها علیهم السلام را برترین و شریف ترین آن ارواح قرار داد و ارواح آنها را بر آسمان ها، زمین و کوه ها عرضه داشت و نور آن ها، آسمان ها، زمین و کوه ها را پوشاند. خداوند تبارک و تعالی به آسمان ها، زمین و کوه ها فرمود: «اینان دوستان، اولیا و حجت های من بر خلقم، و امامان آفریدگانم هستند. تا به حال مخلوقی را محبوب تر از آنان نزد خود نیافریدم. به خاطر آنان و به خاطر کسانی که ولایت آنان را برگزیدند، بهشت خود و به خاطر کسانی که با آنان مخالفت و دشمنی ورزیدند، آتش جهنّم خود را آفریدم. پس هر کسی را که ادعا کند که دارای منزلت آنان نزد من و جایگاه آنان نزد عظمت من است، او را مجازاتی می کنم که احدی از جهانیان را چنان مجازات نکرده باشم (مائده/115) و او را به همراه مشرکان، در درک اسفل از آتش

ص: 295

وَ شَفَعْتُهُمْ فِي الْمُذْنِبِينَ مِنْ عِبَادِي وَ إِمَائِي فَوَلَايَتُهُمْ أَمَانَةُ عِنْدَ خَلْقِي فَأَيُّكُمْ يَحْمِلُهَا بِأَثْقَالِهَا وَ يَدَّعِيهَا لِنَفْسِهِ دُونَ خَيْرَاتِى فَأَبَتِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالُ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِن ادعا مَنْزِلَتِهَا وَ تَمَنِّى مَحَلِّهَا مِنْ عَظَمَة رَبِّهَا فَلَمَّا أَسْكَنَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ آدَمَ علیه السلام وَ زَوْجَتَهُ الْجَنَّةَ قَالَ لَهُمَا كُلا مِنْها رَغَداً حَيْثُ شِئْتُها وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ يَعْنِي شَجَرَةَ الْحِنْطَة فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ فَنَظَرَ إِلَى مَنْزِلَة مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام بَعْدَهُمْ فَوَجَدَاهَا أَشْرَفَ مَنَازِل

. أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَا يَا رَبَّنَا لِمَنْ هَذِهِ الْمَنْزِلَةُ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ ارْفَعَا رُءُوسَكُمَا إِلَى سَاقٍ عَرْشِي فَرَفَعَا رُءُوسَهُمَا فَوَجَدَا اسْمَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِوَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام مَكْتُوبَةً عَلَى سَاقِ الْعَرْشِ بِنُورِ مِنْ نُورِ الْجَبَّارِ جَلَّ جَلَالُهُ فَقَالَا يَا رَبَّنَا مَا أَكْرَمَ أَهْلَ هَذِهِ الْمَنْزِلَةِ عَلَيْكَ وَ مَا أَحَبَّهُمْ إِلَيْكَ وَ مَا أَشْرَفَهُمْ لَدَيْكَ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لَوْلَاهُمْ مَا خَلَقْتُكُمَا هَوْلَاءِ خَزَنَةٌ عِلْمِي وَ أَمَنَائِي عَلَى سِرِّى إِيَّاكُمَا أَنْ تَنْظُرَا إِلَيْهِمْ بِعَيْنِ الْحَسَدِ وَ تَتَمَنَّيَا مَنْزِلَتَهُمْ عِنْدِي وَ مَحَلَّهُمْ مِنْ كَرَامَتِي فَتَدْخُلَا بِذَلِكَ فِي نَهْيِي وَ عِصْيَانِي ... فَهَبَطَا مَوْكُولَيْنَ إِلَى أَنْفُسِهِمَا فِي طَلَبِ الْمَعَاشَ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمَا جَاءَهُمَا جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُمَا إِنَّكُمَا إِنَّمَا ظَلَمْتُمَا أَنْفُسَكُمَا بتَمَنِّى مَنْزِلَة مَنْ فُضَّلَ عَلَيْكُمَا فَجَزَاؤُكُمَا مَا قَدْ عُوقِبْتُمَا بِهِ مِنَ الْهُبُوطِ مِنْ جَوَارِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِلَى أَرْضِهِ فَسَلَا رَبَّكُمَا بِحَقِّ الْأَسْمَاءِ الَّتِي رَأَيْتُمُوهَا عَلَى سَاقِ الْعَرْشِ حَتَّى يَتُوبَ عَلَيْكُمَا فَقَالَا اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْأَلُكَ بِحَقِّ الْأَكْرَمِينَ عَلَيْكَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ وَالْأَئِمَّة علیهم السلام إِلَّا تُبْتَ عَلَيْنَا وَ رَحِمْتَنَا فَتَابَ اللَّهُ عَلَيْهِمَا إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ فَلَمْ تَزَلْ أَنْبِيَاءُ اللَّهِ بَعْدَ ذَلِكَ يَحْفَظُونَ هَذِهِ الْأَمَانَةَ وَيُخْبِرُونَ بِهَا أَوْصِيَاءَهُمْ وَالْمُخْلَصِينَ مِنْ أُمَمِهِمْ فَيَأْبَوْنَ حَمْلَهَا وَيُشْفِقُونَ مِ-نِ ادْعَائِهَا وَ حَمَلَهَا الْإِنْسَانُ الَّذِي قَدْ عُرِفَ فَأَصْلُ كُلَّ ظُلْمٍ مِنْهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَ الجبال فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُوماً جَهُولاً. (1)

جهنم خود قرار می دهم و هر کسی را که به ولایت آنان اذعان کند و ادعا نکند که دارای منزلت آنان نزد من و صاحب جایگاه آنان نزد عظمت من است به همراه آنان در باغ های بهشت خود قرار می دهم و هرچه را نزد من می خواهند، در بهشت برایشان فراهم می باشد. من کرامت خود را به آنان ارزانی داشتم و آنان را در جوار خود برنشاندم و آنان را شفیع بندگان و کنیزان گناهکار خود قرار دادم. بنابراین ولایت آنان، امانتی نزد خلق من است. پس کدام یک از شما این امانت را با سنگینی هایش بر دوش می کشد و آن را برای خود و نه برای برگزیدگانم، ادعا می کند؟ پس آسمان ها، زمین و کوه ها از حمل آن سر برتافتند، و از آن هراسیدند. و از اینکه مدعی منزلت آن شوند و جایگاه آن را نزد عظمت پروردگارشان آرزو کنند، هراسیدند. چون خداوند عزوجل آدم علیه السلام و همسرش را در بهشت ساکن نمود و به آن دو فرمود: و از [نعمت های] آن، از هرجا می خواهید، گوارا بخورید [اما] نزدیک این درخت نشوید. (بقره/35) که از ستمکاران خواهید بود! (اعراف /19) آدم و همسرش به جایگاه محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین و امامان پس از آنان علیهم السلام نظر افکندند و جایگاه آنان را بهترین جایگاه های بهشت یافتند، عرض کردند: «پروردگارا! این منزلت برای کیست»؟ خداوند عزوجل فرمود: «سرهایتان را بالا بگیرید و به ساق عرش من نگاه کنید. آن دو سر خود را بالا گرفتند و نگاه کردند و دیدند که نام محمد، علی، حسن، حسین و امامان پس از آن ها علیهم السلام، با نوری از نور خداوند جبار جل جلاله، بر ساق عرش نوشته شده است». عرض کردند: «پروردگارا! چقدر صاحبان این منزلت و جایگاه نزد تو دارای کرامت و بزرگی هستند و چقدر آنان نزد تو محبوب و شریف می باشند». خداوند عزوجل فرمود: «اگر آنان نبودند، من شما دو نفر را نمی آفریدم. اینان، خزانه داران دانش من و امینان راز من هستند. برحذر باشید از اینکه با چشم حسادت به آنان نگاه کنید و منزلت آنان را نزد من و جایگاهشان را نزد کرامتم آرزو کنید که به خاطر این عمل مرتکب معصیت و آنچه از آن نهی کرده بودم می شوید ... پس آن دو تنزل پیدا کردند و طلب روزی برعهده خودشان افکنده شد. پس چون خداوند خواست که توبه ی آن را بپذیرد، جبرئیل نزد آن دو رفت و فرمود: «شما تنها به این خاطر که منزلت و جایگاه کسانی را که نسبت به شما برتری داده شده اند آرزو کردید، به خودتان ظلم نمودید. پس سزای عمل شما این از جوار خداوند عزوجل به زمین او تنزل پیدا کرده و بر آن فرود آیید و به این وسیله مجازات شوید. پس از پروردگارتان بخواهید تا به حق همان نام هایی که بر ساق عرش دیده بودید، توبه ی شما را بپذیرد». پس آن دو عرض کردند: «خدایا ما به حق کسانی که نزد تو گرامی ترین افراد هستند، یعنی: محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین و ائمه علیهم السلام، از تو می خواهیم که توبه ی ما را بپذیری و بر ما رحم نمایی». پس خداوند توبه ی آنان را پذیرفت؛ چرا که بسیار توبه پذیر و مهربان است. پس انبیای خداوند علیهم السلام پس از آدم علیه السلام همچنان این امانت را نگاه داشتند و جانشینان خود و افراد مخلص امت های خود را از آن آگاه می نمودند، و از به دوش کشیدن آن امتناع می ورزیدند و از ادعا کردن آن امانت، هراس داشتند و کسی آن را برداشت که همه او را می شناسند. پس اصل همه ظلم ها تا روز قیامت از او سرچشمه می گیرد و منظور از آیه: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا، همین است.

نماز

ص: 297

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - فِي تَفْسِير الْقُشَيْرى: أنه كان على علیه السلام إذَا حَضَرَ وَقْتُ الصَّلَاةِ تَلَوَّنَ وَ تَزَلْزَلَ فَقِيلَ لَهُ مَا لَكَ فَيَقُولُ جَاءَ وَقْتُ أَمَانَة عَرَضَهَا اللهُ تَعَالَى عَلَى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَ الجبال فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا ... وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ فِي ضَعْفِي فَلَا أَدْرِى أَحْسِنُ إِذَا أَدَاءَ مَا حَمَلْتُ أَمْ لا. (1)

1- امام علی علیه السلام - در کتاب تفسیر قشیری آمده است: حضرت علی علیه السلام هنگام فرا رسیدن وقت نماز، رنگ به رنگ می شد و به خود می لرزید. به ایشان گفته می شد: «شما را چه شده»؟ می فرمود: «وقت ادای آن امانت الهی فرا رسیده که خداوند آن را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه نمود و آنها از حمل آن سرپیچی کرده و هراسیدند و تنها انسان آن را حمل نمود. نمی دانم آیا آنچه را که حمل نمودم نیکو ادا خواهم نمود، یا خیر؟

ادای امانت

1- امام علی علیه السلام - سپس پرداخت امانت که هر که نپردازد نومید است، زیرا بر آسمان های ساخته و زمین گسترده و کوههای بلند واداشته پیشنهاد شد و درازتر و پهن تر و بزرگ تر از آن ها نبود. و اگر درازا و پهنا و نیرو و عزّت سود داشت آنها بر می گرفتند، ولی از کیفرش ترسیدند و فهمیدند و آنچه نفهمید ناتوان تر از آنها که آدمی است، زیرا او بسیار ستمکار و بسیار نادان است.

2- ابن عباس رحمه الله - آن امانت بر خود آسمان ها، زمین و کوه ها عرضه شد و آنها از برعهده گرفتن آن امتناع ورزیدند و از آن هراس داشتند؛ زیرا فرشتگان، انبیاء علیهم السلام و مؤمنان همان امانت را حفظ کرده و آن را برعهده گرفته بودند.

امانت، بیع

1- امام صادق علیه السلام - اسحاق گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «شخصی به دیگری می گوید لباسی برای من بخر». او در بازار جستجو می کند و می بیند خودش نیز همانند اجناس موجود در بازار را دارد، از این رو از مال خودش به وی می دهد. امام علیه السلام فرمود: «به این کار نزدیک نشود و خود را آلوده نکند [در معرض اتهام قرار ندهد]. خداوند عزوجل می فرماید: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُوماً جَهُولا حتی اگر جنس خودش بهتر از اجناس موجود در بازار باشد، از جنس خود به وی ندهد».

ص: 299

سوره سبأ

بسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيم

ثواب قرائت

1- امام صادق علیه السلام - هرکس دو سوره ای که با حمد آغاز شده یعنی سوره های سبأ و فاطر در شب بخواند در آن شب در پناه و مراقبت خداوند خواهد بود و هر کس آن دو سوره را در روز بخواند، در آن روز هیچ گونه بدی به او نمی رسد و از خیر دنیا و آخرت آنچه که به ذهنش خطور نکرده و آرزویش به آن نرسیده به او ارزانی می شود.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس سوره سبأ را بخواند همه ی پیامبران و فرستادگان در روز قیامت رفیق و همراه او می گردند.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس این سوره را نوشته و بر گردن خود آویزان نماید، هیچ چهارپا و حشره ی موذی (سمّی) به او نزدیک نخواهد شد و هرکس که آن را بنویسد و [روی آن آب بریزد و] از آب آن بنوشد و مقداری از آب آن را بر چهره ی خود بپاشد، در این صورت اگر تا به حال ترس در دل او بوده از آنچه که می ترسیده، اطمینان خاطر پیدا می کند و ترسش از بین می رود».

حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که تمام آنچه در آسمان ها و زمین است از آن اوست و [نیز] حمد و ستایش در سرای آخرت مخصوص اوست و او حکیم و آگاه است. (1)

آنچه در زمین داخل می شود و آنچه را از آن برمی آید می داند و [همچنین] آنچه از آسمان نازل می شود و آنچه بر آن بالا می رود و او مهربان و آمرزنده است. (2)

ص: 301

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ قَالَ: مَا يَدْخُلُ فِيهَا، وَ مَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ يَعْنِي الْمَطَرَ، وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا قَالَ: مِنَ النَّبَاتِ، وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا يَعْنِي مِنْ أَعْمَالَ الْعِبَادِ. (1)

قوله تعالى: وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَأْتِينَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَى وَ رَبِّي لَتَأْتِيَنَّكُمْ عالم الغَيْبِ لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِنْ ذلِكَ وَلا أَكْبَرُ إلا في كِتابٍ مُبِينٍ (3)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى مَا يَكُونُ مِنْ نَجْوى ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا العليا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ فَقَالَ هُوَ وَاحِدُ وَاحِدِيُّ الذَّاتِ بَائِنُ مِنْ خَلْقِهِ وَ بِذَاكَ وَصَفَ نَفْسَهُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ مُحِيطُ بِالْإِشْرَافِ وَ الْإِحَاطَة وَالْقُدْرَةِ لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ وَلا أَصْغَرُ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرُ بِالْإِحَاطَةِ وَالْعِلْمِ لَا بِالذَّاتِ لِأَنَّ الْأَمَاكِنَ مَحْدُودَةً تَحْوِيهَا حُدُودُ أَرْبَعَةُ فَإِذَا كَانَ بِالذَّاتِ لَزِمَهَا الْحَوَايَةُ. (2)

2 - الصادق علیه السلام - إِنَّ الرُّوحَ مُقِيمَةُ فِي مَكَانِهَا رُوحُ الْمُحْسِنِينَ فِي ضِيَاءِ وَ فُسْحَة وَ رُوحُ الْمُسِيءِ فِي ضِيقٍ وَظُلْمَةِ وَالْبَدَنُ يَصِيرُ تُرَاباً مِنْهُ خُلِقَ وَ مَا تَقْذِفُ بِهِ السَّبَاعُ وَالْهَوَامُّ مِنْ أَجْوَافِهَا فَمَا أكلته و مرقْتُه كُلُّ ذَلِكَ فِي الْتراب مَحْفُوظ عِنْدَ مَنْ لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ عَدَدَ الْأَشْيَاءِ وَ وَزَنَهَا. (3)

3- اميرالمؤمنين علیه السلام - قَالَ أَميرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام كُنتُ يَوْماً عِنْدَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِذْ أَقْبَلَ إِلَيْهِ مَلَكُ فَسَلَّمَ عَلَيْهِ فَرَدَّ عَلَيْهِ السَّلَامَ فَقَالَ لَهُ أَيْنَ كُنْتَ قَالَ عِنْدَ رَبِّي فَوْقَ سَبْعَ سَمَاوَاتِ قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَ مَلَكُ آخَرُ فَقَالَ أَيْنَ . قَالَ عِنْدَ رَبِّي فِي تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَى ثُمَّ أَقْبَلَ مَلَكُ آخَرُ ثَالِثُ فَقَالَ لَهُ أَيْنَ كُنْتَ قَالَ عِنْدَ رَبِّي فِي مَطْلَعِ الشَّمْسَ ثُمَّ جَاءَ مَلَكَ آخَرُ فَقَالَ أَيْنَ كُنْتَ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ رَبِّي فِي مَغْرِبِ الشَّمْسِ لِأَنَّ اللَّهَ لَا يَخْلُو مِنْهُ مَكَانُ وَلَا هُوَ فِي شَيْءٍ وَ لَا عَلَى شَيْءٍ وَ لَا مِنْ شَيْءٍ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ لا يَعْرُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرَ يَعْلَمُ ما في السَّماواتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَا يَكُونُ

ص: 302

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ، یعنی آنچه که داخل در زمین میشود. وَ مَا يَنزِلُ مِنَ السَّمَاءِ، یعنی باران. وَ مَا يَخْرُجُ مِنْهَا، یعنی گیاه وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا، یعنی اعمال بندگان.

کافران گفتند: «قیامت هرگز به سراغ ما نخواهد آمد». بگو: «آری به پروردگارم سوگند که به سراغ شما خواهد آمد، پروردگاری که از غیب آگاه است و حتی به اندازه ی سنگینی ذره ای در آسمان ها و زمین از علم او دور نخواهد ماند و نه کوچک تر از آن و نه بزرگ تر، مگر اینکه در کتابی آشکار ثبت است». (3)

1- امام صادق علیه السلام - هیچ گاه سه نفر با هم نجوا نمی کنند مگر اینکه خداوند چهارمین آن هاست، و هیچ گاه پنج نفر با هم نجوا نمی کنند مگر اینکه خداوند ششمین آن هاست. (مجادله /7)». او یکتا و ذاتش یگانه و از خلقش جداست و خود را اینگونه [و با این صفات] توصیف نموده است و او به همه چیز احاطه دارد [نه به طور احاطه ظرف بر مظروف بلکه] به طور زیر نظر داشتن و فراگرفتن و توانایی، هیچ چیز حتی هم وزن ذره و نه سبک تر و نه سنگین تر از آن، نه در آسمان ها و نه در زمین از علم او پنهان نیست، از نظر احاطه و علم نه از نظر ذات و حقیقت، زیرا اماکن به چهار حدّ (راست، چپ، جلو و عقب) محدود و مشتمل است، که اگر از نظر ذات و حقیقت چنین باشد لازم می آید که به حوایه و شمول که باطل است معتقد باشیم (حوایه و شمول یعنی خداوند تمام مخلوقات را در بر گرفته و جزء وجود او هستند)».

2- امام صادق علیه السلام - روح در مکان خود اقامت دارد؛ روح نیکوکاران در نور و گشایش و روح بدکار در تنگنا و ظلمت است و بدن تبدیل به خاکی می شود که از آن خلق شده و آنچه درندگان و حشرات از شکم خود بیرون می ریزند، پس هرچه خورده و ریز ریز کرده اند، همگی در خاک نزد کسی که حتی به اندازه ی سنگینی ذره ای در آسمان ها و زمین از علم او دور نخواهد ماند و عدد و وزن اشیا را می داند محفوظ است.

3- امام علی علیه السلام - امام علی علیه السلام فرمود: روزی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بودم، فرشته ای آمد و سلام کرد، جوابش را داد و فرمود: «کجا بودی»؟ گفت: «در خدمت پروردگارم، بالای هفت آسمان» بعد فرشته ی دیگری آمد، [پیامبر صلی الله علیه وآله] از او پرسید: «کجا بودی»؟ گفت: «نزد پروردگارم زیر هفتمین زمین که پایین ترین زمین است». فرشته ی سوم آمد، از او پرسید: «کجا بودی»؟ گفت: «در حضور پروردگارم، در مشرق، محل طلوع آفتاب». فرشته ی دیگری آمد، پرسید: «کجا بودی»؟ گفت: «در حضور پروردگارم، در مغرب آفتاب، زیرا جایی خالی از خدا نیست و او در چیزی قرار ندارد و برروی چیزی نیست و از چیزی موجود نیست، کرسی او آسمان ها و زمین را فراگرفته. (بقره /255) هیچ چیز همانند او نیست و او شنوا و بیناست (شوری /11) لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ وَ لَا أَصْغَرَ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّماواتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ. هیچ گاه سه نفر با هم نجوا نمی کنند مگر اینکه خداوند چهارمین آن هاست، و هیچ گاه پنج نفر با

ص: 303

مِنْ نَجْوى ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَ لا أَدْنى مِنْ ذلِكَ وَلا أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَينَ ما كانُوا. (1)

4- الصادق علیه السلام - أوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْقَلَمُ فَقَالَ لَهُ اكْتُبْ فَكَتَبَ مَا كَانَ وَمَا هُوَ كَائِنُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة . (2)

قوله تعالى: لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولئِكَ هُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَريمٌ (2)

قوله تعالى: وَالَّذِينَ سَعَوا في آياتِنا مُعاجِزينَ أُولئِكَ هُمْ عَذَابٌ مِنْ رِجْزِ أليم (5)

قوله تعالى: وَيَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذي أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقِّ وَ يهدي إلى صراطِ العَزيز الحميد (6)

1 - اميرالمؤمنين علیه السلام - وَ يَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقِّ قَالَ هُوَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام صَدَّقَ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وآله بمَا أَنْزَلَ اللهُ عَلَيْهِ. (3)

2 - الرسول صلی الله علیه وآله - فَلَمَّا رَآهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ مَرْحَباً بِالْحَبيب القريب ثُمَ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَ يَهْدِي إِلَى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ أَنْتَ يَا عَلَى علیه السلام مِنْهُم. (4)

قوله تعالى: وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلَى رَجُلٍ يُنَبِّئُكُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقِ إِنَّكُمْ لَفِي خَلْقِ جَدِيدٍ (7)

قوله تعالى : أَفْتَرى عَلَى الله كَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِي الْعَذَابِ وَ الضَّلال البعيد (8)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - ثُمَّ حَكَى قَوْلَ الزَّنَادِقَةِ فَقَالَ: وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلى رَجُل يُنيتُكُمْ إذا مزقتُم كُل مُزَّقٍ أَي تُمْ وَ صِرْتُمْ تُرَاباً إِنَّكُمْ لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ تَعَجَّبُوا أَنْ يُعِيدَهُمُ الله

ص: 304

هم نجوا نمی کنند مگر اینکه خداوند ششمین آن هاست، و نه تعدادی کمتر و نه بیشتر از آن مگر اینکه او همراه آن هاست هرجا که باشند. (مجادله/7)».

4- امام صادق علیه السلام - اولین چیزی که خداوند آفرید، قلم بود. پس خداوند به آن فرمود: «بنویس». و قلم، آنچه را که پیش از آن بود و آنچه را که تا روز قیامت صورت می گیرد، نوشت.

تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند پاداش دهد، برای آنان آمرزش و روزی پرارزشی است (4)

و کسانی که سعی در [تکذیب] آیات ما داشتند و گمان کردند می توانند از حوزه ی قدرت ما بگریزند، [و به اراده ی حتمی ما غالب شوند] عذابی شدید و دردناک خواهند داشت! (5)

کسانی که به ایشان علم داده شده، می دانند آنچه از سوی پروردگارت ب تو نازل شده حق است و به راه خداوند توانا و ستوده هدایت می کند. (6)

1- امام على علیه السلام - وَ يَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِي أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الحَقِّ؛ منظور، امیرالمؤمنین علیه السلام است که آنچه بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نازل شد تصدیق کرد».

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وآله علی علیه السلام را دید فرمود: «خوش آمدی دوست نزدیک من»! آن گاه این آیه را تلاوت کرد: و يَهْدِي إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الحَمِيدِ؛ و فرمود: «تو ای علی علیه السلام! از مخاطبان این آیه هستی».

و کافران گفتند: «آیا مردی را به شما نشان دهیم که به شما خبر می دهد هنگامی که [ مُردید و] کاملاً از هم متلاشی شدید، [بار دیگر] آفرینش تازه ای خواهید یافت؟! (7)

آیا او بر خدا دروغ بسته یا به جنونی گرفتار است»؟! [ چنین نیست ]، بلکه کسانی که به آخرت ایمان نمی آورند، در عذاب و گمراهی دوری هستند. (8)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - خداوند [در ادامه ی آیات]، سخن زنادقه (ملحدان) را حکایت می کند و می فرماید: وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلَى رَجُلٍ يُنَبِّئُكُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ، یعنی وقتی مردید و به خاک تبديل شديد. إِنَّكُمْ لَفِي خَلْقٍ جَدِيدِ، یعنی از اینکه خداوند آنان را به صورت آفرینش

ص: 305

خَلْقاً جَدِيداً أَفْتَرَى عَلَى اللهِ كَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ أَيْ مَجْنُونَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فَقَالَ: بَلِ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بالْآخِرَةِ فِي الْعَذَابِ وَ الضَّلَالِ الْبَعِيد. (1)

قوله تعالى : أَفَلَمْ يَرَوْا إِلى ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِكُلِّ عَبْدِ مُنيبٍ (9)

قوله تعالى: وَلَقَدْ آتَيْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلاً يا جبال أوبي مَعَهُ وَ الطَّير وَ النَّالَهُ الحديد (10)

باب 1 : وَ لَقَدْ آتَيْنا دَاوُدَ مِنَّا فَضْلاً يا جِبالُ أَوبِي مَعَهُ وَ الطَّيْرَ

1-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ لَقَدْ آتَيْنا دَاوُدَ مِنَّا فَضْلًا يا جِبالُ أَوبِي مَعَهُ أَى سَبِّحِي لِلَّهِ وَالطَّيْرَ وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ قَالَ كَانَ دَاوُدُ إِذَا مَرَّ فِي الْبَرَارى يَقْرَأُ الزَّبُورَ تُسَبِّحُ الْجِبَالُ وَ الطَّيْرُ مَعَهُ وَالْوُحُوشُ وَ أَلَانَ اللَّهُ لَهُ الْحَدِيدَ مِثْلَ الشَّمْع حَتَّى كَانَ يَتَّخِذُ مِنْهُ مَا أَحَبَّ. (2)

2-1 - الصادق علیه السلام - عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِي حَدِيثٍ يَذْكُرُ فِيهِ قِصَّةَ دَاوُدَ علیه السلام أَنَّهُ خَرَجَ يَقْرَأُ الزَّبُورَ وَ كَانَ إِذَا قَرَأَ الزَّبُورَ لَا يَبْقَى جَبَلُ وَ لَا حَجَرُ وَ لَا طَائِرُ إِنَّا جَاوَبَتْه. (3)

3-1- امير المؤمنين علیه السلام - عَنْ أَمِير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ وَلَقَدْ آتَيْنا دَاوُدَ مِنَّا فَضْلاً أَنَّهُ سَرَى دَاوُدُ منْفَرداً إِلَى جَبَل لِلتَّعَبدِ، فَكَانَ يُنَاجِي رَبَّهُ فَعُرضَ لَهُ وَحْشَةً، فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى: يَا جِبَالُ أَوْبِي مَعَهُ وَ الطَّيْرَ فَسَبَّحُوا اللَّهَ وَهَلَّلُوهُ فَهَجَسَ فِي ضَمِيرِهِ رَجَمْتُهُمْ فَأَخَذَ مَلَكُ عَضُدَهُ وَ أَتَى بِهِ إِلَى السَّاحِلِ وَ رَكَضَ الْبَحْرَ بِرِجْلِهِ فَانْشَقَّ الْبَحْرُ وَ ظَهَرَ الْحِيتَانُ فَطَرَدَهُمْ فَأَبْدَى صَخْرَةٌ عَلَيْهَا دُودَةً، فَقَالَ: يَا دَاوُدُ الةِ إِنَّ اللَّهَ يَسْمَعُ نَفَس هَذِهِ الدُّودَة فِي هَذَا الْمَكَان. (4)

تازه ای باز می گرداند، تعجب می کردند. أَفْتَرَىٰ عَلَى الله كَذِبًا أَم بِهِ جِنَّةٌ؛ یعنی آیا دیوانه است؟ پس خداوند به آنان چنین پاسخ داد: بَلِ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِي الْعَذَابِ وَ الضَّلَالِ الْبَعِيدِ.

آیا به آنچه پیش رو و پشت سر آنان از آسمان و زمین قرار دارد نگاه نکردند [تا به قدرت بر همه چیز واقف شوند]؟ اگر ما بخواهیم آنها را [با یک زمین لرزه] در زمین فرو می بریم، یا قطعه هایی از سنگ های آسمانی را بر آنها فرو می ریزیم، در این نشانه ای است [بر قدرت خداوند] برای هر بنده بازگشت کننده [به سوی خدا] (9)

و ما به داود از سوی خود فضیلتی بزرگ بخشیدیم [ما به کوه ها و پرندگان گفتیم] ای کوه ها و ای پرندگان! با او [در تسبیح خدا] هم آواز شوید و آهن را برای او نرم کردیم. (10)

بخش 1: و ما به داود از سوی خود فضیلتی بزرگ بخشیدیم [ما به کوه ها و پرندگان گفتیم]: ای کوه ها و ای پرندگان با او [در تسبیح خدا] هم آواز شوید.

1-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَلَقَدْ آتَيْنَا دَاوُودَ مِنَّا فَضْلًا يَا جِبَالُ أَوبِي مَعَهُ، یعنی تسبیح خدا گویید. وَ الطَّيْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الحَدِيدَ، حضرت داوود علیه السلام هنگامی که در صحراها حرکت می کرد و کتاب زبور را می خواند کوه ها، پرندگان و وحوش به همراه او تسبیح می گفتند و خداوند، آهن را مانند موم در دستان او نرم گردانید تا او از آن، هرچه که می خواهد، بسازد.

2-1- امام صادق علیه السلام - هشام بن سالم نقل می کند: امام صادق علیه السلام در حدیثی که در آن داستان داوود علیه السلام را ذکر می کند، فرمود: «داوود علیه السلام در حالی که زبور تلاوت می کرد بیرون آمد و هنگامی که او زبور تلاوت می کرد، کوه ها و سنگ ها و پرندگان پاسخ وی را می گفتند».

3-1- امام علی علیه السلام - امیرالمؤمنین علیه السلام درباره ی این کلام خداوند: وَ لَقَدْ آتَيْنَا دَاوُدَ مِنَّا فَضْلًا [فرمود]: «داوود علیه السلام شبانه برای عبادت به تنهایی به کوه رفت. در حال مناجات با پروردگارش بود که [ناگاه] وحشتی بر او عارض شد». خداوند تعالی فرمود: يا جبالُ أَوِّبي مَعَهُ وَ الطَّيْر، آن ها (كوه ها و پرندگان، همراه او) خدا را تسبیح کردند و تهلیل نمودند. به ذهنش خطور کرد که با سنگ به کوه ها و پرندگان بزند اما فرشته ای بازوی او را گرفت و به سمت ساحل آورد و پایش را به دریا زد دریا شکافته شد و ماهی ها نمایان شدند. ماهی ها را کنار زد و صخره ای آشکار شد که کرمی روی آن قرار داشت، گفت: «ای داود علیه السلام! خداوند حتما [صدای ] نفس این کرم را که در اینج ا قرار

دارد، می شنود».

ولایت

ص: 307

1 - امير المؤمنين علیه السلام - إِنَّ يَهُودِيَةٌ مِن يَهُودِ الشَّامِ وَأحْبَارِهِم ... وَ أَجَابَ لِقَوْلِهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ لَهُ الْيَهُودِيُّ فَهَذَا دَاوُدُ علیه السلام قَدْ أَلَانَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ الْحَدِيدَ فَعَمِلَ مِنْهُ الدُّرُوعَ قَالَ لَهُ علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله أَعْطِيَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ إِنَّهُ لَيْن اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ الصُّمَ الصُّحُورَ الصِّلَابَ وَ جَعَلَهَا غَاراً وَلَقَدْ غَارَتِ الصَّخْرَةُ تَحْت يَدِهِ بِبَيْتِ الْمَقْدِسِ لِينَةً حَتَّى صَارَتْ كَهَيْئَةِ الْعَجِين قَدْ رَأَيْنَا ذَلِكَ وَ الْتَمَسْنَاهُ تَحْتَ رَايَتِهِ و قَالَ لَهُ الْيَهُودِيُّ فَإِنَّ هَذَا دَاوُدُ علیه السلام بَكَى عَلَى خَطِيئَتِهِ حَتَّى سَارَتِ الْجِبَالُ مَعَهُ لِخَوْفِهِ قَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله أَعْطِيَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّهُ كَانَ إِذَا قَامَ إِلَى الصَّلَاةِ سُمِعَ لِصَدْرِهِ وَ جَوْفِهِ أَزِيرُ كَأَزِيزِ الْمِرْجَلِ عَلَى الْأَثَافِيِّ مِ-نْ شِدَّةِ الْبُكَاءِ وَقَدْ أَمَنَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ عِقَابِهِ فَأَرَادَ أَنْ يَتَخَشَعَ لِرَبِّهِ بِبُكَائِهِ وَ يَكُونَ إِمَامَا لِمَنِ افْتَدَى بِهِ وَ لَقَدْ قَامَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ عَشْرَ سِنِينَ عَلَى أَطْرَافِ أَصَابِعِهِ حَتَّى تَوَرَمَتْ قَدَمَاهُ وَاصْفَرَّ وَجْهُهُ يَقُومُ اللَّيْلَ أَجْمَعَ حَتَّى عُوتِبَ فِي ذَلِكَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ طه ما أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى بَلْ لِتَسْعَدَ بهِ وَلَقَدْ كَانَ يَبْكِي حَتَّى يُغْشَى عَلَيْهِ فَقِيلَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَ لَيْسَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ قَدْ غَفَرَ لَكَ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبكَ وَ مَا تَأَخَّرَ قَالَ بَلَى أَفَلَا أَكُونُ عَبْداً شَكُوراً وَ لَئِنْ سَارَتِ الْجِبَالُ وَ سَبَّحَتْ مَعَهُ لَقَدْ عَمِلَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِذْ كُنَّا مَعَهُ عَلَى جَبَل حِرَاءَ إِذْ تَحَرَكَ الْجَبَلُ فَقَالَ لَهُ قِرَّ فَلَيْسَ عَلَيْكَ إِنَّا نَبِيُّ وَ صِدِّيقُ شَهِيدٌ فَقَرَّ الْجَبَلُ مُجيباً لِأَمْرِهِ وَ مُنْتَهِياً إِلَى طَاعَتِهِ وَلَقَدْ وَ لَقَدْ مَرَرْنَا مَعَهُ بِجَبَل وَإِذَا الدُّمُوعْ تَخْرُجُ مِنْ بَعْضِهِ فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله مَا يُبْكِيكَ يَا جَبَلُ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَانَ الْمَسِيحُ مَرَّ بِي وَهُوَ يُخَوِّفُ النَّاسَ بِنَارٍ وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ فَأَنَا أَخَافُ أَنْ أَكُونَ مِنْ تِلْكَ الْحِجَارَة قَالَ لَهُ لَا تَخَفْ تِلْكَ حِجَارَةُ الْكِبْرِيتِ فَقَرَّ الْجَبَلُ وَ سَكَنَ وَ هَدَا. (1)

2- الباقر علیه السلام - عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: كَانَ فِي رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله ثَلَاثَةُ لَمْ تَكُنْ فِي أَحَدٍ غَيْرِهِ لَمْ يَكُنْ لَهُ فَيْءُ وَ كَانَ لَا يَمُرُّ فِي طَرِيق فَيُمَرُّ فِيهِ بَعْدَ يَوْمَيْنِ أَوْ ثَلَاثَةِ إِلَّا عُرِفَ أَنَّهُ قَدْ مَرَّ فِيهِ لَطِيبٍ عَرْفِهِ وَ كَانَ لَا يَمُر . بحَجَرٍ وَ لَا بِشَجَرٍ إِلَّا سَجَدَ لَهُ. (2)

3- السجاد علیه السلام - عَنْ سَعِيدِ بْنِ الْمُسَيَّبِ قَالَ كَانَ الْقَوْمُ لَا يَخْرُجُونَ مِنْ مَكَّةَ حَتَّى يَخْرُجَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ سَيِّدُ الْعَابِدِينَ علیه السلام فخرج علیه السلام فَخَرَجْتُ مَعَهُ فَنَزَلَ فِي بَعْضِ الْمَنَازِلِ فَصَلَّى رَكْعَتَيْنِ فَسَبَّحَ

ص: 308

1- امام علی علیه السلام - استدلالی از امام علی علیه السلام با یکی از یهودیان: عالم یهودی گفت: «این حضرت داود علیه السلام است که خداوند آهن را برای او نرم ساخت و او از آن سپرها را ساخت». حضرت علیه السلام فرمود: «همین طور است، و به حضرت محمد صلی الله علیه وآله بهتر و برتر از آن داده شده است. خداوند سنگ سخت محکم را برای او نرم نموده و تبدیل به غار ساخت، و زیر دستان مبارک آن حضرت در بیت المقدس همچون خمیر، نرم شد. ما این را مشاهده کردیم و تحت رایت او آن را لمس نمودیم». عالم یهودی گفت: «این حضرت داود علیه السلام است که بر خطای خود گریست، به شکلی که کوه ها از سر ترس، با او ساری و جاری شدند». حضرت علیه السلام فرمود: «همین طور است، و به حضرت محمد صلی الله علیه وآله برتر از آن عطا شده. آن حضرت وقتی به نماز می ایستاد، از شدت گریه از سینه و شکم او صوتی همچون آواز دیگی مسین و مملو از آب که بر بالای آتش افروخته و در جوش و غلیان باشد شنیده می شد. و این در حالی بود که خداوند او را از عقاب خود ایمن ساخته بود. آن حضرت با این گریه می خواست به درگاه خداوند اظهار تخشع کند و او امام و مقتدای همه است، و آن رسول گرامی مدت ده سال به واسطه ی عبودیت خداوند، بر سر انگشتان ایستاده ربّ العزّت را عبادت نمود، تا آنکه پاهای مبارکش متورم و ستبر شد و رنگ مبارکش مایل به زردی گردید، و دائماً نماز شب خواند، تا آنکه از جانب خداوند عزوجل عتاب شد: طه، ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به زحمت بیفکنی! (طه 2-1) بلکه باید بدان واسطه خوشبخت گردی. و او چندان گریه می کرد که در برخی اوقات بیهوش می شد. روزی یکی از اصحاب به او عرض کرد: «ای رسول خدا! مگر نه این است که خداوند گناهان دور و نزدیک گذشته تو را آمرزیده است»؟ گفت: «آری، مگر من نباید بندهی سپاسگزار خدا باشم»؟ و چنانکه کوه ها با داود علیه السلام جاری شده و تسبیح گفتند، با محمد صلی الله علیه وآله برتر از آن انجام شده است. ما با او بر کوه حراء بودیم که ناگاه کوه به لرزه درآمد. آن حضرت به کوه فرمود: «آرام بگیر، که جز نبی و وصی یا صدیق شهید بر روی تو نایستاده است! پس کوه با اطاعت از فرمان آن حضرت آرام گرفت. روزی نیز ما با او از کوهی عبور می کردیم که ناگاه قطرات گریه از برخی از قسمت های آن بیرون می زد». آن حضرت به کوه فرمود: «برای چه گریه می کنی»؟ گفت: «ای رسول خدا! حضرت مسیح بر من عبور کرد و او مردم را از آتشی می ترساند که هیمه ی آن مردمند و سنگ ها. من ترس آن را دارم که نکند من از آن سنگ ها باشم». حضرت به او فرمود: «هراس مکن، آن سنگ، کبریت است. پس کوه آرام گرفته و سکون یافت».

2- امام باقر علیه السلام - در رسول خدا صلی الله علیه وآله سه ویژگی داشت که کسی جز ایشان آن سه را ندارد؛ حضرت سایه نداشت [زیرا نور او تحت الشعاع خورشید نمی گشت]، از راهی نمی گذشت جز آنکه هرکس بعد از دو روز و سه روز از آنجا می گذشت، به واسطه ی بوی خوشش می فهمید که پیغمبر صلی الله علیه وآله از آنجا عبور کرده است، و بر هر سنگ و هر درختی گذر می کرد به ایشان سجده می کردند.

3- امام سجاد علیه السلام - سعید بن مسیب گفت: تا علی بن الحسین علیه السلام از مکه خارج نمی شد، مردم خارج نمی شدند. یک سال من در خدمت ایشان از مکه بیرون آمدم. حضرت در منزلی فرود آمد و دو رکعت

ص: 309

فِي سُجُودِهِ فَلَمْ يَبْقَ شَجَرُ وَ لَا مَدَرُ إِلَّا سَبَّحُوا مَعَهُ فَفَزِعْنَا فَرَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ يَا سَعِيدُ أَ فَزِعْتَ فَقُلْتُ نَعَمْ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ هَذَا التَّسْبِيحُ الْأَعْظَمَ. (1)

باب 2 : وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ

1-2 - الصادق علیه السلام - قَالَ الصَّادِقِ علیه السلام اطْلُبُوا الْحَوَائِجَ يَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَإِنَّهُ الْيَوْمُ الَّذِي آلَانَ اللَّهُ فِيهِ الْحَدِيدَ لِدَاوُدَ علیه السلام. (2)

2-2- الصادق علیه السلام - مَنْ تَعَدَّرَتْ عَلَيْهِ الْحَوَائِجُ فَلْيَلْتَمِسُ طَلَبَهَا يَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَإِنَّهُ الْيَوْمُ الَّذِي أَلَانَ اللَّهُ فِيهِ الْحَدِيدَ لِدَاوُدَ علیه السلام. (3)

2-3- الكاظم علیه السلام - عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ جَاءَ رَجُلُ إِلَى أَخِي مُوسَى بْنِ جَعْفَر علیه السلام فَقَالَ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ أريدُ الْخُرُوجَ إِلَى السَّفَر فَادْعُ فَقَالَ علیه السلام : وَ مَتَى تَخْرُجُ إِلَى أَنْ قَالَ علیه السلام : أَ لَا أَظُلُكَ عَلَى يَوْمٍ سَهْلِ أَلَانَ اللَّهُ فِيهِ الْحَدِيدَ لِدَاوُدَ علیه السلام؟ قَالَ الرَّجُلُ: بَلَى، جُعِلْتُ فِدَاكَ. قَالَ: اخْرُجُ يَوْمَ الثلاثا. (4)

4-2- الرضا علیه السلام - وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ قَالَ هِيَ الدَّرْعُ وَ السَّرْدُ تَقْدِيرُ الْحَلْقَة بَعْدَ الْحَلْقَة. (5)

5-2- امیرالمؤمنين علیه السلام _ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَى دَاوُدَ علیه السلام أَنَّكَ نِعْمَ الْعَبْدُ لَوْلَا أَنَّكَ تَأْكُلُ مِنْ بَيْتِ الْمَالِ وَ لَا تَعْمَلُ بِيَدِكَ شَيْئاً قَالَ فَبَكَى دَاود علیه السلام أَرْبَعِينَ صَبَاحاً فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَى الْحَدِيدِ أَنَّ مِنْ لِعَبْدِي دَاوُدَ علیه السلام فَأَلَانَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ الْحَدِيدَ فَكَانَ يَعْمَلُ كُلَّ يَوْمٍ دِرْعًا فَيَبِيعُهَا بِأَلْفِ دِرْهَمٍ فَعَمِلَ ثَلَاثَمِائَةِ وَسِتِّينَ دِرْعاً فَبَاءَهَا بِثَلَاثِمِائَة وَسِتِّينَ أَلْفَا وَاسْتَغْنَى عَنْ بَيْتِ الْمَالِ. (6)

قوله تعالى: أَنِ اعْمَل سابغاتٍ وَ قَدِّرْ فِي السَّرْدِ وَ اعْمَلُوا صالحاً إِنِّي بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ (11)

ص: 310

نماز خواند و در سجده تسبیح پروردگار کرد و هرچه در آن اطراف از درخت و گیاه وجود داشت با او به تسبیح پرداختند. من از شنیدن صدای تسبیح آنها ترسیدم سر برداشته و فرمود: «سعید! ترسیدی»؟

عرض کردم: «آری ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله! فرمود: «این تسبیح اعظم است».

بخش 2 : و آهن را برای او نرم کردیم.

1-2- امام صادق علیه السلام - خواسته هایتان را روز سه شنبه بخواهید که در آن روز، خدا آهن را برای داود علیه السلام نرم کرد.

2-2- امام صادق علیه السلام - هر کس که تحقق حاجاتش بر او مشکل شده باشد [و به خواسته هایش نرسیده]، باید در روز سه شنبه، آنها را از خداوند بخواهد؛ زیرا روز سه شنبه، همان روزی است که خداوند در آن روز آهن را برای داود علیه السلام نرم گردانید.

3-2- امام کاظم علیه السلام - علی بن جعفر می گوید: مردی خدمت برادرم امام موسی کاظم علیه السلام آمد و به او عرض کرد: «فدایت شوم! می خواهم به سفر بروم. برایم دعا کن». فرمود: «کی خارج می شوی»؟ ... امام علیه السلام فرمود: «آیا به تو برای سفر در روز خوب و بر روز آسان راهنمایی نکنم؟ همان روزی که در آن، خداوند آهن را برای داود علیه السلام نرم کرد»؟ آن مرد گفت: «آری، فدایت شوم»! فرمود: «روز سه شنبه [ برای سفر ] خارج شو».

4-2- امام رضا علیه السلام - صدوق از امام رضا علیه السلام روایت می کند که ایشان درباره ی آیه: وَ أَلَنَّا لَهُ الحَدِيدَ فرمود: «منظور از آهن، زره جنگی است. و «السرد» به معنای قرار دادن حلقه ای بعد از حلقه دیگر است».

5-2- امام علی علیه السلام - خداوند عزوجل به داود علیه السلام وحی نمود که تو چه بنده ی خوبی هستی اگ از بیت المال نخوری و با دست خود کار کنی [و مشغول کاری شوی و از درآمد آن مصرف کنی]». داود علیه السلام به این خاطر، چهل روز گریست و خداوند به آهن وحی نمود که برای بنده ام داود علیه السلام نرم شو. پس خداوند عزوجل آهن را برای داود علیه السلام نرم گردانید و او هر روز زرهی می ساخت و آن را به قیمت هزار درهم می فروخت. در نهایت سیصدو شصت زره ساخت و آنها را به قیمت سیصدوشصت هزار درهم فروخت و از روزی خوردن از بیت المال بی نیاز شد».

[و به او گفتیم]: زره های کامل و فراخ بساز و حلقه ها را به اندازه ی و متناسب کن و عمل صالح بجا آورید که من به آنچه انجام می دهید بینا هستم. (11)

ص: 311

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - وَ قَوْلُهُ أَنِ اعْمَلَ سابِعَاتٍ قَالَ الدُّرُوعَ وَ قَدِّرْ فِي السَّرْد قَالَ الْمَسَامِيرِ الَّتِي في الْحَلْقَة. (1)

2- الرضا علیه السلام - سألَنَا الرِّضَا علیه السلام هَلْ أَحَدُ مِنْ أَصْحَابِكُمْ يُعَالِجُ السَّلَاحَ فَقُلْتُ رَجُلُ مِنْ أَصْحَابِنَا زَرَادُ فَقَالَ إِنَّمَا هُوَ سَرَّادُ أَ مَا تَقْرَأَ كِتَابَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي قَوْلِ اللَّهِ لِدَاوُدَ علیه السلام أَنِ اعْمَلْ سابعَاتِ وَ قَدَّرْ فِي السَّرْدِ الْحَلَقَةَ بَعْدَ الْحَلَقَةَ. (2)

قوله تعالى: وَ لِسُلَيْمانَ الرِّيحَ غُدُوها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ وَ أَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ مَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِيرِ (12)

باب 1 : وَلِسُلَيْمانَ الرِّيحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُهَا شَهْرٌ

1-1 - الكاظم علیه السلام - ثُمَّ قَالَتِ النَّمْلَةُ هَلْ تَدْرِى لِمَ سُخَّرَتْ لَكَ الرِّيحُ مِنْ بَيْنِ سَائِرِ الْمَمْلَكَةِ قَالَ سُلَيْمَانُ مَا لِى بِهَذَا عِلْمُ قَالَتِ النَّمْلَةُ يَعْنِي عَزَّوَجَلَّ بِذَلِكَ لَوْ سَخَّرْتُ لَكَ جَمِيعَ الْمَمْلَكَةَ كَمَا سَخَّرْتُ لَكَ هَذِهِ الرِّيحَ لَكَانَ زَوَالُهَا مِنْ يَدِكَ كَزَوَالِ الرِّيحِ فَحِينَئِذٍ تَبَسَّمَ ضَاحِكَا مِنْ قَوْلِهَا. (3)

2-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ لِسُلَيْمَانَ علیه السلام الرِّيحَ غُدُوها شَهْرُ وَ رَوَاحُها شَهْرُ قَالَ كَانَتِ الرِّيحُ تَحْمِلُ كُرْسِيَّ سُلَيْمَانَ علیه السلام فَتَسِيرُ بِهِ فِى الْغَدَاةِ مَسِيرَةَ شَهْرٍ وَ بِالْعَشِيِّ مَسِيرَةَ شهر. (4)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - منظور از: آنِ اعْمَل سَابِغَاتٍ زره ها و منظور از: وَ قَدَّرْ فِي السَّرْدِ، میخ هایی است که در حلقه های زره می باشد.

2- امام رضا علیه السلام - از بزنطی روایت شده که گفت: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: «آیا هیچ یک از یاران شما به ساختن اسلحه مشغول است»؟ من گفتم: «یکی از یاران ما [زراد: زره ساز] است». امام فرمود: «بلکه او [سراد: زره ساز] است، آیا کلام خداوند عزّوجل را در مورد داوود علیه السلام نخوانده ای که می فرماید: أَنِ اعْمَل سَابِغَاتٍ وَ قَدَّرْ فِي السَّرْدِ؛ یعنی: حلقه ای از پس حلقه دیگر را متناسب كن».

و باد را برای سلیمان مسخر ساختیم که صبحگاهان مسیر یک ماه را می پیمود و عصرگاهان مسیر یک ماه را و چشمه ی مس مذاب را برای او روان ساختیم و گروهی از جن پیشروی او به فرمان پروردگارش کار می کردند و هر کدام از آنها که از فرمان ما سرپیچی می کرد، او را از عذاب آتش سوزان می چشاندیم! (12)

بخش 1 : و باد را برای سلیمان مسخر ساختیم که صبحگاهان مسیر یک ماه را می پیمود و عصرگاهان مسیر یک ماه را.

1-1- امام کاظم علیه السلام - مورچه گفت: ای سلیمان علیه السلام ! آیا می دانی چرا خداوند از میان مخلوقات خود، باد را مسخر تو گردانیده است»؟ فرمود: «از علت آن اطلاع و آگاهی ندارم». گفت: «[من از علتش آگاهم]؛ منظور خداوند عزوجل از این کار این است که اگر خداوند تمام مخلوقات خود را مسخر تو می گردانید چنان که باد را مسخر تو گردانیده به طور یقین همه ی آنها از دست تو بیرون خواهد رفت همچنان که باد می رود و از بین می رود». در این هنگام حضرت سلیمان علیه السلام از سخن مورچه تبسم نمود.

2-1- على بن ابراهيم رحمه الله - وَ لِسُلَيمانَ الرِّيحَ غُدُوهَا شَهْرٌ، باد تخت سلیمان علیه السلام را به هنگام صبح در مسیری که پیمودن آن یک ماه طول می کشید و به هنگام عصر در مسیری که پیمودن آن یک ماه طول می کشید، حرکت می داد».

ولایت

1 - امام علی علیه السلام - مردی از علمای یهودی از شام وارد مجلسی شد که اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله آن حضور داشتند، گفت: «ای امت محمد صلی الله علیه وآله! هیچ مقام و منزلتی را برای پیامبری وانگذاشتید جز اینکه تمام آنها را برای پیامبر خود ادعا کردید، آیا پاسخ سؤال های مرا می دهید»؟ مردم از او روی برگردانیدند. اما علی علیه السلام فرمود: «آری! خداوند هیچ درجه ای به هیچ پیامبر و فضیلتی برای رسولی نداده مگر اینکه تمام آن ها را در پیامبر ما جمع کرده و به آن جناب صلی الله علیه وآله چند برابر افزون تر از پیامبران دیگر بخشیده است». یهودی گفت: «تو جواب مرا می دهی»؟ فرمود: «آری»! یهودی

ص: 313

عَلى علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله أعْطِيَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّهُ أَسْرَى بِهِ مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى مَسِيرَةَ شَهْرٍ وَ عُرِجَ بِهِ فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ مَسِيرَةَ خَمْسِينَ أَلْفَ عَامٍ فِي أَقَلَّ مِنْ ثُلُثِ لَيْلَة حَتَّى انْتَهَى إِلَى سَاقِ الْعَرْشِ فَدَنَا بِالْعِلْمِ فَتَدَلَّى فَدَّلُيَ لَهُ مِنَ الْجَنَّةِ رَفْرَفْ أَخْضَرُ وَ غَشَى النُّورُ بَصَرَهُ فَرَأَى عَظَمَةَ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ بِفَؤَادِهِ وَ لَمْ يَرَهَا بِعَيْنِهِ فَكَانَ كَقَابِ قَوْسَيْنِ بَيْنَهَا وَ بَيْنَهُ أَوْ أَدْنى فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى. (1)

باب 2 : وَ أَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ

1-2- على بن إبراهيم رحمه الله - وَ أَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْر أى الصُّفْر مَحاريب وَ تَمَاثِيلَ قَالَ الشَّجَرِ وَ جفان كَالْجَواب أَى جَفْنَة كَالْحُفْرَة وَ قُدُور راسِياتِ أَى ثَابتات. (2)

باب 3: وَمِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ مَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِيرِ

1-3 - الرسول صلی الله علیه وآله - فَقَالَ كَيْفَ صَعِدَتِ الشَّيَاطِينُ إِلَى السَّمَاءِ وَهُمْ أَمْثَالُ النَّاسِ فِي الْخِلْقَةِ وَ الْكَتَافَة وَقَدْ كَانُوا يَبْنُونَ لِسُلَيْمَانَ بْن دَاوُدَ علیه السلام مِنَ الْبَنَاءِ مَا يَعْجِزُ عَنْهُ وَلْدُ آدَمَ علیه السلام قَالَ غَلَّظُوا لِسُلَيْمَانَ علیه السلام كَمَا سُخَّرُوا وَهُمْ خَلْقُ رَقِيقُ غِدَاؤُهُمُ التَنَسمُ وَ الدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ صُعُودُهُمْ إِلَى السَّمَاءِ لِاسْتِرَاقِ السَّمْعِ وَ لَا يَقْدِرُ الْجِسْمُ الْكَثِيفُ عَلَى الارْتِقَاءِ إِلَيْهَا إِلَّا بِسُلَّم أَوْ سَبَبٍ. (3)

قوله تعالى : يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحاريبَ وَ تَمَاثِيلَ وَجِفَانٍ كَالجَوابِ وَ قدور راسياتٍ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكراً وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ (13)

باب 1 : يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحاريبَ وَ تَمَاثِيلَ وَ جِفانِ كَالْجَوابِ وَ قُدُورِ راسِياتِ

1-1- امير المؤمنين علیه السلام - أَنَّ يَهُودِيًا مِنْ يَهُودِ الشَّامِ جَاءَ إِلَى مَجْلِس فِيهِ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَقَالَ يَا أُمَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله مَا تَرَكْتُمْ لِنَبِيٍّ دَرَجَةً وَ لَا لِمُرْسَلِ فَضِيلَةٌ إِلَّا نَحَلْتُمُوهَا نَبِيَّكُمْ فَهَلْ تُجِيبُونِّي عَمَّا أَسْأَلُكُمْ عَنْهُ فَكَاعَ الْقَوْمُ عَنْهُ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام نَعَمْ مَا أَعْطَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَبِيَّاً دَرَجَةً وَ لَا مُرْسَلًا فَضِيلَةً إِلَّا وَ قَدْ جَمَعَهَا لِمُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَزَادَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله عَلَى الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً

ص: 314

گفت: « ... سلیمان علیه السلام چنین بود که خداوند باد را در اختیار او قرار داد که در یک روز به اندازه ی یک ماه و در یک شب به اندازه ی یک ماه راه در بین سرزمین ها می رفت». فرمود: «همین طور است اما به محمد صلی الله علیه وآله بهتر از این عنایت شده؛ در یک شب او را از مسجد الحرام به مسجد اقصی که یک ماه راه است بردند و در کمتر از یک سوم شب به ملکوت آسمان ها بلند نموده که به اندازه ی پنجاه هزار سال راه بود، تا به ساق عرش رسید و براساس علم [و به وسیله ی آن] به خداوند نزدیک شد و به مقام قرب رسید و برایش از بهشت فرشی سبز گستردند و نور، چشمش را خیره کرد، عظمت خدا را با دیده ی دل مشاهده کرد ولی نه با چشم سر، به فاصله ی زه دو کمان یا کمتر از آن از خداوند قرار گرفت، خداوند آنچه خواست به او وحی کرد».

بخش 2 : و چشمه ی مس مذاب را برای او روان ساختیم.

1-2- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَأَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ منظور مس .است تَحَارِيبَ وَ تَمَاثِيل، منظور درخت است. وَ جِفَانٍ كَالجَوَابِ، یعنی ظرف هایی به مانند حفره. وَ قُدُورٍ رَّاسِيَاتٍ، یعنی دیگ هایی ثابت.

بخش 3: و گروهی از جن پیشروی او به فرمان پروردگارش کار می کردند و هر کدام از آنها که از فرمان ما سرپیچی می کرد، او را از عذاب آتش سوزان می چشاندیم.

1-3- پیامبر صلی الله علیه وآله - پرسیدند: «چگونه شیاطین به آسمان صعود کردند، با اینکه در خلقت و سنگینی مانند همین مردمند، حال اینکه برای سلیمان بن داود علیه السلام ابنیه ای ساختند که سایر مردم از ساخت آن عاجزند»؟ فرمود: «آن ها برای حضرت سلیمان غلظت یافته و سنگین شدند - همان طور که مسخر شدند - با اینکه آفرینشی رقیق داشته و غذایشان نسیم بود. و دلیل این مطلب همان صعود ایشان به آسمان برای استراق سمع می باشد، و گرنه این جسم سنگین جز با نردبان یا سبب دیگری کجا می تواند به آسمان ارتقاء یابد»؟

آن ها هرچه سلیمان می خواست برایش می ساختند؛ معبدها، تمثال ها، ظروف بزرگ غذا به اندازه ی حوض ها و دیگ های ثابت [که از بزرگی قابل حمل و نقل نبود و به آنان گفتیم]: ای خاندان داود! شکر [این همه نعمت را] بجا آورید، ولی عده ی کمی از بندگان من شکرگزارند. (13)

بخش 1: آن ها هرچه سلیمان می خواست برایش می ساختند؛ معبدها تمثال ها، ظروف بزرگ غذا به اندازه ی حوض ها و دیگ های ثابت [که از بزرگی قابل حمل و نقل نبود].

1-1- امام على علیه السلام - مردی یهودی از اهالی شام وارد مجلسی شد که اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله در آن داشتند. گفت: «ای امت محمد صلی الله علیه وآله! هیچ مقام و منزلتی را برای پیامبری وانگذاشتید جز اینکه تمام آن ها را برای پیامبر خود ادعا کردید آیا پاسخ سؤال های مرا می دهید»؟ مردم از او روی برگردانیدند. اما علی علیه السلام فرمود: «آری! خداوند هیچ درجه ای به پیامبر صلی الله علیه وآله و فضیلتی برای رسولی نداده مگر اینکه تمام آن ها را در پیامبر ما جمع کرده و به آن جناب چند برابر افزونتر بخشیده است».

ص: 315

فَقَالَ لَهُ الْيَهُودِيُّ فَهَلْ أَنْتَ مُجِيبُنِي قَالَ لَهُ نَعَم ... قَالَ لَهُ الْيَهُودِيُّ فَإِنَّ هَذَا سُلَيْمَانَ علیه السلام سُخَّرَتْ لَهُ الشَّيَاطِينُ يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاءُ مِنْ مَحاريب وَ تَمَاثِيلَ قَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ لَقَدْ أَعْطِيَ مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله أَفْضَلَ مِنْ هَذَا إِنَّ الشَّيَاطِينَ سُخَّرَتْ لِسُلَيْمَانَ علیه السلام وَهِيَ مُقِيمَةٌ عَلَى كُفْرِهَا وَقَدْ سُخَّرَتْ لِنُبُوَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله الشَّيَاطِينُ بِالْإِيمَان فَأَقْبَلَ إِلَيْهِ الْجِنَّ التَّسْعَةُ مِنْ أَشْرَافِهِمْ مِنْ جِنَّ نَصِيبِينَ وَ الْيَمَن مِنْ بَنِي عَمْرُو بْن عَامِرٍ مِنَ الْأَحِجَّة مِنْهُمْ شضاه و مضاه وَ الْهَمْلَكَانُ وَ الْمَرْزُبَانُ وَ المازمانِ وَ نضاهُ وَ هَاصِبُ وَ هَاضِبُ وَ عَمْرُو وَ هُمُ الَّذِينَ يَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ اسْمُهُ فِيهِمْ وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ وَ هُمُ التَّسْعَةُ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَأَقْبَلَ إِلَيْهِ الْجِنُّ وَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله بَبَطْنِ النَّخْلِ فَاعْتَذَرُوا بأَنَّهُمْ ظَنُّوا كَما ظَنَتُمْ أَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً وَ لَقَدْ أَقْبَلَ إِلَيْهِ أَحَدٌ وَ سَبْعُونَ أَلْفَا مِنْهُمْ فَبَايَعُوهُ عَلَى الصَّوْمِ وَالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَالْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَنُصْحِ الْمُسْلِمِينَ فَاعْتَذَرُوا بِأَنَّهُمْ قَالُوا عَلَى اللَّهِ شَطَطَاً وَ هَذَا أَفْضَلُ مِمَّا أَعْطِيَ سُلَيْمَانُ علیه السلام سُبْحَانَ مَنْ سَخَّرَهَا لِنُبُوَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله بَعْدَ أَنْ كَانَتْ تَتَمَرَّدُ وَ تَزْعُمُ أَنَّ لِلَّهِ وَلَداً فَلَقَدْ شَمِلَ مَبْعَثُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ مَا لَا يُحْصَى. (1)

2-1- الباقر علیه السلام - عَن الْفَضل أبى الْعَبَّاس قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاءُ مِنْ تَحَارِيبَ وَ تَمَاثِيلَ وَ جِفَانٍ كَالْجَوَابِ قَالَ مَا هِيَ تَمَاثِيلَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَلَكِنَّهَا تَمَاثِيلُ الشَّجَرِ وَشِبْهِهِ. (2)

3-1- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: كَانَتْ لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَسَائِدُ وَ أَنْمَاطُ فِيهَا تَمَاثِيلُ يَجْلِسُ عَلَيْهَا. (3)

باب 2 : آل

1-2- امير المؤمنين علیه السلام - نَحْنُ أَهْلُ الْبَيْتِ علیهم السلام آلَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام الْمَحْسُودُونَ حُسِدْنَا كَمَا حُسِدَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلِنَا سُنَّةً وَ مَثَلًا وَ قَالَ اللَّهُ وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَآلَ لُوط علیه السلام وَآلَ عِمْران علیه السلام وَ آل يَعْقُوبَ علیه السلام وَ آل مُوسى علیه السلام و آل هارون علیه السلام وَ آلَ داود علیه السلام فَنَحْنُ آلُ نَبِيِّنَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله. (4)

ص: 316

یهودی گفت: «تو جواب مرا می دهی»؟ فرمود: «آری»! ... یهودی گفت: «سلیمان علیه السلام چنین بود خداوند شیاطین را مسخر کرده بود که برایش محراب ها و تمثال هایی که می خواست می ساختند». فرمود: «همین طور است، به محمد صلی الله علیه وآله بهتر از این بخشیدند، شیاطین در حال کفر، مسخر سلیمان علیه السلام بودند ولی در نبوت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله آن ها با ایمان مسخّر ایشان شدند و خدمت او رسیدند، نه نفر از جنّیان که با شخصیت ترین افراد آنها بودند از جنّیان نصیبین و یمن و بنی عمروبن عامر از دانشمندان آن ها به نام شضاة و مضاة و الهملکان و مرزبان و مازمان و نضاة و هاصب و هاضب و عمر و این ها همان هایی هستند که در این آیه خداوند می فرماید: وَ إِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ که منظور همان نه نفر از اجنه است. که قرآن را بشنوند (احقاف /29) جنیان در حالی که پیامبر صلی الله علیه وآله در میان درختان نخل بود خدمت ایشان رسیدند و پوزش خواستند که ما نیز مانند آدمیان خیال می کردیم کسی را خدا مبعوث نخواهد کرد هفتادو یک هزار نفر از آنها با پیامبر صلی الله علیه وآله بیعت کردند تا نماز و زکات و حج و جهاد و خیرخواهی مسلمانان را انجام دهند و پوزش خواستند که درباره ی خدا سخنان ناشایست گفته اند، این بهتر از چیزی است که به سلیمان علیه السلام داده اند، منزه است خدایی که جنیان را در تسخیر محمد صلی الله علیه وآله قرار پس از اینکه تمرد و سرکشی می کردند و اینکه خیال می کردند خدا فرزند دارد؛ دعوت او تعداد بی شماری از جن و انس را گرفت.

2-1- امام باقر علیه السلام - فضل ابی عباس نقل می کند: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: این کلام خدا يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاءُ مِن مَّحَارِيبَ وَ تَمَاثِيلَ [ چگونه تمثال و مجسمه می ساختند ]؟! فرمود: «آن ها تمثال های مردان و زنان نبود بلکه تمثال های درخت و چیزهای شبیه آن بود (تمثال موجوداتی غیر از انسان را درست می کردند)».

3-1- امام صادق علیه السلام - امام سجاد علیه السلام بالش ها و فرش هایی داشت که در آنها تمثال هایی [و نقش هایی] قرار داشت و بر روی آنها می نشست.

بخش 2 : خاندان

1-2- امام على علیه السلام - ما اهل بیت که آل ابراهیم علیه السلام هستیم، مورد حسادت واقع شدیم. به ما حسودی کردند همان گونه که به پدرانمان که پیش از ما بودند، حسودی کردند و این حسادت دیگر برای خاندان ما تبدیل به یک سنت شده است و خداوند در قرآن [در جاهای متعدد خطاب کرده و] فرموده: و آل ابراهیم، آل لوط، آل عمران، آل یعقوب، آل موسی، آل هارون، آل داود و ما آل پیامبرمان محمد صلی الله علیه وآله هستیم. [خاندان هر یک از پیامبران علیهم السلام را در قرآن ذکر کرد و ما هم خاندان محمد صلی الله علیه وآله هستیم که همگی مورد حسادت واقع شدیم].

ص: 317

2-2- الصادق علیه السلام - قَالَ السَّائِلُ أَعْطِنِي جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ حُجَّةً مِنْ كِتَابِ اللَّهِ أَسْتَدِلُ بِهَا عَلَى أَنْ آلَ مُحَمَّدِ علیهم السلام هُمْ أَهْلُ بَيْتِهِ خَاصَّةً دُونَ غَيْرِهِمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ أَصْدَقُ الْقَائِلِينَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمينَ ثُمَّ بَيَّنَ مَنْ أُولَئِكَ الَّذِينَ اصْطَفَاهُمْ فَقَالَ ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ وَ لَا تَكُونُ ذُرِّيَّةُ الْقَوْمِ إِنَّا نَسْلَهُمْ وَقَالَ عَزَّوَجَلَّ اعْمَلُوا آلَ دَاوُدَ شُكْرًا وَ قَالَ قَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنُ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَ إِنَّمَا كَانَ ابْنُ عَمَّ فِرْعَوْنَ وَ قَدْ نَسَبَ اللَّهُ هَذَا الْمُؤْمِنَ إِلَى فِرْعَوْنَ لِقَرَابَتِهِ فِي النَّسَبِ وَ هُوَ مُخَالِفُ لِفِرْعَوْنَ فِي الأَتِّبَاعِ وَالدِّينِ وَلَوْ كَانَ كُلُّ مَنْ آمَنَ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله مِنْ آل مُحَمَّدِ علیهم السلام الَّذِينَ عَنَاهُمُ اللَّهُ فِي الْقُرْآن لَمَا نَسَبَ مُؤْمِنَ آلِ فِرْعَوْنَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَ هُوَ مُخَالِفُ لِفِرْعَوْنَ فِي دِينِهِ فَفِي هَذَا دَلِيلُ عَلَى أَنَّ آلَ الرَّجُلِ هُمْ أَهْلُ بَيْتِهِ وَ مَنِ اتَّبَعَ آلَ مُحَمَّدِ علیهم السلام فَهُوَ مِنْهُمْ بِذَلِكَ الْمَعْنَى لِقَوْلِ إِبْرَاهِيمَ فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَ مَنْ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ يَعْنِي أَهْلَ بَيْتِهِ خَاصَّةً وَأَتْبَاعَهُمْ عَامَّةً وَ مَنْ دَخَلَ النَّارَ مِنْ غَيْرِ أَهْلِ بَيْتِ فِرْعَوْنَ فَإِنَّمَا يَدْخُلُهَا بِتَوْلِيَةٍ أَهْلِ بَيْتِ فِرْعَوْنَ وَ هُوَ مِنْهُمْ بِاتِّبَاعِهِ لَهُمْ وَآلِ فِرْعَوْنَ أَئِمَّةً عَلَيْهِمْ فَمَنْ تَوَفَّاهُمْ فَهُوَ لَهُمْ تَبَعُ وَ قَالَ سَلَامٌ عَلَى إِلْيَاسِينَ وَ يَاسِينُ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَآلُ يَاسِينَ أَهْلُ بَيْتِهِ علیهم السلام كَمَا قَالَ اعْمَلُوا آلَ َداوُدَ شُكراً وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ وَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ ال مُوسى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ المَلائِكَةُ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ قَدْ يَكُونُ مِنْ آل مُوسَى علیه السلام وَ آلَ هَارُونَ علیه السلام وَ آل داود علیه السلام و آل ياسين علیه السلام مَنْ لَا نَسَبَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهُ إِلَّا بِالاتِّبَاعِ فَأَهْلُ بُيُوتَاتِ الْأَنْبِيَاءِ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام فَمَنْ تَوَكَّاهُمْ وَاتَّبَعَهُمْ فَهُوَ مِنْهُمْ عَلَى ذَلِكَ الْمَعْنَى وَ عَلَى نَحْو مَا وَصَفَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ. (1)

باب 3: اعْمَلُوا آلَ دَاوُدَ شُكْراً

1-3- علی بن ابراهيم رحمه الله - ثُمَّ قَالَ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكراً قَالَ اعْمَلُوا مَا تُشْكُرُونَ عَلَيْهِ. (2)

ص: 318

2-2- امام صادق علیه السلام - شخصی گفت: «فدایت شوم! به من حجتی از کتاب خدا عطا کن که با آن استدلال کنم بر اینکه آل محمد صلی الله علیه وآله، فقط اهل او هستند نه دیگران» فرمود: «آری! خداوند عزوجل که راستگوترین گویندگان است، فرمود: خداوند آدم و نوح وآل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برتری داد. (آل عمران /33). سپس بیان کرد: «آن هایی را که برتریشان داد، چه کسانی هستند و فرمود: آن ها فرزندان و [دودمانی] بودند که [از نظر پاکی و تقوا و فضیلت] بعضی از بعض دیگر گرفته شده بودند و خداوند، شنوا و داناست [و از کوشش های آن ها در مسیر رسالت خود، آگاه می باشد]. (آل عمران /34) و ذریه ی (فرزندان) یک قوم، فقط نسل آن (قوم) می باشند. و خداوند عزوجل فرمود: اعْمَلُوا آل داوُدَ شُكراً و فرمود: مرد مؤمنی از آل فرعون که ایمان خود را پنهان می داشت گفت: آیا می خواهید کسی را به قتل برسانید به خاطر اینکه می گوید: پروردگار من الله است. (غافر /28). در حالی که او (مؤمن آل فرعون) پسرعموی فرعون بود و خداوند این مؤمن را به خاطر نزدیکی در نسب، به فرعون نسبت داد و حال آنکه او در پیروی کردن و دین، مخالف فرعون بود و اگر همه ی کسانی که به محمد صلی الله علیه وآله ایمان آوردند، از آل محمد صلی الله علیه وآله - که خداوند در قرآن آنها را قصد کرده است - محسوب می شدند پس نباید مؤمن آل فرعون به فرعون منسوب می شد در حالی که او در دینش مخالف فرعون بود. [بلکه با این فرض چون به موسی علیه السلام ایمان آورده بود، باید به موسی علیه السلام می شد]. این دلیلی است بر اینکه خاندان یک شخص فقط اهل بیت او هستند. و هرکس از آل محمد علیهم السلام پیروی کند به این معنا (تبعیّت) جزو آنها محسوب می شود؛ به دلیل کلام ابراهيم علیه السلام: هرکس از من پیروی کند از من است و هرکس نافرمانی من کند، تو بخشنده و مهربانی!. (ابراهیم/36). و خداوند عزوجل فرمود: آل فرعون را در سخت ترین عذاب ها وارد کنید!. (غافر/46). و منظورش به طور خاص اهل بیت اوست و به طور عام، همه ی کسانی که از آنها تبعیت کردند و هرکه از غیر اهل بیت فرعون وارد آتش شود به خاطر پیروی از اهل بیت فرعون است که او با پیروی از آن ها، جزو آن ها می باشد و آل فرعون امامان آنها هستند که هر که آنها را به سرپرستی بپذیرد، تابع (پیرو) آن هاست». فرمود: سلام بر الیاسین! . (صافات/130) و یاسین محمد صلی الله علیه وآله است و آل یاسین اهل بيتش هستند همان گونه که فرمود: اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكراً وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ و خداوند عزوجل فرمود: و یادگارهای خاندان موسی و هارون قرار دارد در حالی که فرشتگان، آن را حمل می کنند. (بقره/248). و بیان این مطلب این گونه است که گاهی شخصی جزو خاندان موسی و هارون و خاندان داود علیهم السلام و خاندان یاسین حساب می شود که هیچ نسبتی میان آنها نیست جز پیروی کردن. پس اهل بیت های پیامبران، امامان علیهم السلام هستند که هر کس ولایت آنها را بپذیرد و از آنها پیروی کند طبق این معنا و مطابق این توصیف هایی که خداوند سبحان فرموده، جزو آن ها است».

بخش 3: ای خاندان داود! شکر [ این همه نعمت را] بجا آورید.

1-3- علی بن ابراهيم رحمه الله - اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا، یعنی عملی را انجام دهید که در خور تقدیر و تشکر باشید.

ص: 319

3-2- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى اعْمَلُوا آلَ دَاوُدَ علیه السلام شُكْراً قَالَ كَانُوا ثَمَانِينَ رَجُلًا وَ سَبْعِينَ امْرَأَةَ مَا أَغَبَ الْمِحْرَابَ رَجُلُ وَاحِدٌ مِنْهُمْ يُصَلِّى فِيهِ وَ كَانُوا آلَ دَاوُدَ علیه السلام فَلَمَّا قُبِضَ دَاوُدَ علیه السلام وَلِيَ سُلَيْمَانُ علیه السلام قَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ سَخَّرَ اللَّهُ لَهُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ وَ كَانَ لَا يَسْمَعُ بِمَلِكِ فِي نَاحِيَةِ الْأَرْضِ إِلَّا أَتَاهُ حَتَّى يُذِلَّهُ وَ يُدْخِلَهُ فِي دِينِهِ وَ سَخَّرَ الرِّيحَ لَهُ فَكَانَ إِذَا خَرَجَ إِلَى مَجْلِسِهِ عَكَفَ عَلَيْهِ الطَّيْرُ وَ قَامَ الْجِنُّ وَالْإِنْسِ وَ كَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَغْرُوَ أمَرَ بِمُعَسْكَرِهِ فَضَرَبَ لَهُ بِسَاطًا مِنَ الْخَشَب ثُمَّ جَعَلَ عَلَيْهِ النَّاسَ وَالدَّوَابَ وَآلَةَ الْحَرْبُ كُلَّهَا حَتَّى إِذَا حَمَلَ مَعَهُ مَا يُرِيدُ أَمَرَ الْعَاصِفَ مِنَ الرِّيحِ فَدَخَلَتْ تَحْتَ الْخَشَبِ فَحَمَلَهُ حَتَّى يَنْتَهِيَ بِهِ إلَى حَيْثُ يُريدُ وَ كَانَ غُدُوهَا شَهْراً وَ رَوَاحُهَا شَهْراً. (1)

4-3- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَى اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْرًا فَإِنَّهُ يَعْنِي مَا وَهَبَ لَهُمْ مِنَ النُّبُوَّةِ وَالْمُلْكِ الْعَظِيمِ وَ كَانَ يَحْرُسُ دَاوُدَ علیه السلام فِي كُلِّ لَيْلَةِ ثَلَاثُونَ أَلْفَا وَ أَلَانَ اللَّهُ لَهُ الْحَدِيدَ وَ رَزَقَهُ حُسْنَ الصَّوْتِ بِالْقِرَاءَةَ وَ آتَاهُ الْحِكْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطاب قِيلَ فَضْلُ الْخِطَابِ أَمَّا بَعْدُ وَ الْجِبَالُ يُسَبِّحْنَ مَعَهُ وَ الطَّيْرُ وَأَعْطِيَ سُلَيْمَانُ علیه السلام مُلْكَاً لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ وَسُخَّرَتْ لَهُ الرِّيحُ وَالْجِنُّ وَعَلَّمَ مَنْطِقَ الطَّيْرِ. (2)

2-3- امام صادق علیه السلام - اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا؛ آن ها (آل داود علیه السلام) هشتاد مرد و هفتاد زن بودند. که هر کدام از آنها یک شب در محراب به نماز می ایستاد و شب زنده داری می کرد [تا محراب هیچ وقت خالی نباشد] و آنها خاندان داود علیه السلام بودند. وقتی داود علیه السلام از دنیا رفت، سلیمان علیه السلام حاکم شد. فرمود: «ای مردم! زبان پرندگان به ما تعلیم داده شده است». خداوند جنّیان و انسان ها را مسخر او کرد و در هر گوشه ای از زمین که می شنید پادشاهی [ستم گر و بی دین] وجود دارد، سراغ او می رفت تا اینکه ذلیلش کرده و در دین خودش داخل می کرد و [خداوند] باد را مسخر او کرده بود. هنگامی که به سمت محل نشستن برای حکومت می رفت پرندگان همراه او و مراقبش بودند و جنّیان و انسان ها [به احترام او] به پا می خاستند و هرگاه اراده جنگیدن می کرد دستور می داد لشکری آماده کنند که برای او جایگاهی از چوب آماده می کرد. سپس بر روی آن، مردم و چهارپایان و همه ی وسایل جنگ را قرار می داد تا هرچه برای جنگ لازم دارد همیشه همراه او باشد، سپس به طوفان دستور می داد [که آن ها را حمل کند]. باد در زیر چوب وارد می شد و آن را حمل می کرد تا اینکه به هر جایی که [سلیمان علیه السلام] می خواهد برسد و به این ترتیب، هنگام صبح مسیر یک ماه را می پیمود و هنگام عصر مسیر یک ماه را طی می کرد».

4-3- علی بن ابراهيم رحمه الله - و اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً یعنی آنچه خداوند از نبوت و قدرت عظیم به داود علیه السلام عنایت فرموده که سی هزار سرباز نگهبان در هر شب داشت و آهن برایش نرم شده بود و صدای خوشی به او داده بود و به او حکمت و فصل خطاب عنایت کرد، گفته شده فقط فصل الخطاب بوده و پس از این ها می فرماید که کوه ها و پرنده ها با او تسبیح می کردند و به سلیمان علیه السلام قدرتی داده که به هیچ کس بعد از او داده نشد و باد و جن در اختیارش بودند و سخن پرندگان را تشخیص می داد.

اقلیت

1- امام کاظم علیه السلام - ای هشام! ... خدا اکثریت [انسان های گمراه] را نکوهش نموده و فرموده است: اگر از بیشتر کسانی که در روی زمین هستند اطاعت کنی، تو را از راه خدا گمراه می کنند. (انعام /116) سپس اقلیت [انسان های مؤمن] را ستوده و فرموده: وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ و فرموده: و بسیاری از شریکان [و دوستان] به یکدیگر ستم می کنند، مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام دادهاند اما عده ی آنان کم است! (ص /24) و فرموده است: و مرد مؤمنی از آل فرعون که ایمان خود را پنهان می داشت گفت: «آیا می خواهید مردی را بکشید به خاطر اینکه می گوید: پروردگار من «الله» است. (غافر /28) و فرموده است: اما جز عده ی کمی همراه او ایمان نیاوردند (هود/40) ولی بیشتر آنها نمی دانند! (انعام /37) و فرموده است: و بیشتر آن ها نمی فهمند! (مائده/103) و فرموده: ولی بیشتر آنها درک نمی کنند.

شکر

ص: 321

1 - الرضا علیه السلام - عَنْ أَحْمَدَ بْن عُمَرَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ الرّضا علیه السلام أَنَا وَحُسَيْنُ بْنُ تُوَيْرِ بْنِ أبي فَاحْتَةَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّا كُنَّا فِى سَعَة مِنَ الرِّزْقِ وَغَضَارَة مِنَ الْعَيْشِ فَتَغَيَّرَتِ الْحَالَ بَعْضَ التَّغْيِيرِ فَادْعُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَرُدَّ ذَلِكَ إِلَيْنَا فَقَالَ ... فَمَنْ أَيْسَرَ مِنْكُمْ فَلْيَشْكُرِ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى اعْمَلُوا آلَ دَاوُدَ شُكْراً وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ وَأَحْسِنُوا الظَّنَّ بِاللَّهِ. (1)

2 - الصادق علیه السلام - لَوْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عِبَادَةُ تُعْبَدَ بهَا عِبَادَةَ الْمُخْلَصِينَ أَفْضَلَ مِنَ الشُّكْر عَلَى كُلِّ حَالَ لَأَطْلَقَ لَفْظَهُ فِيهِمْ مِنْ جَمِيعِ الْخَلْق بهَا فَلَمَّا لَمْ يَكُنْ أَفْضَلَ مِنْهَا خَصَّهَا مِنْ بَيْنِ الْعِبَادَاتِ وَ خَصَّ أَرْبَابَهَا فَقَالَ وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ. (2)

3- امیرالمؤمنين علیه السلام - عِبَادَ اللَّهِ أَوصِيكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ فَإِنَّهَا حَقٌّ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَالْمُوحِبَةُ عَلَى اللَّهِ حَقَّكُمْ وَ أَنْ تَسْتَعِينُوا عَلَيْهَا بِاللَّهِ وَ تَسْتَعِينُوا بِهَا عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ التَّقْوَى فِي الْيَوْمِ الْحِرْزُ وَ الْجُنَّةُ وَ فِي غَدِ الطَّرِيقُ إِلَى الْجَنَّةِ مَسْلَكُهَا وَاضِحُ وَ سَالِكُهَا رَابِحُ وَ مُسْتَوْدَعُهَا حَافِظُ لَمْ تَبْرَحْ عَارِضَةً نَفْسَهَا عَلَى الْأُمَمِ الْمَاضِينَ مِنْكُمْ وَ الْغَابِرِينَ لِحَاجَتِهِمْ إِلَيْهَا غَداً إِذَا أَعَادَ اللَّهُ مَا أَبْدَى وَأَخَذَ مَا وَ سَأَلَ عَمَّا أَسْدَى فَمَا أَقَلَّ مَنْ قَبْلَهَا وَحَمَلَهَا حَقَّ حَمْلِهَا أُولَئِكَ الْأَقْلُونَ عَدَداً وَ هُمْ أَهْلُ صِفَة اللَّهِ سُبْحَانَهُ إِذْ يَقُولُ وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ. (3)

قوله تعالى: فَلَمَّا قَضَيْنا عَلَيْهِ الموتَ ما دَكَّهُمْ عَلى مَوْتِهِ إِلا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ فَلَما خَرَّ تَبَيَّنَتِ الجِنُّ أَنْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ المُهينِ (14)

باب 1 : فَلَمَّا قَضَيْنا عَلَيْهِ الموتَ ما دَهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّهُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الحِنُّ أَنْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ المهينِ.

1-1 - اميرالمؤمنين علیه السلام - وَ أمَّا قَضَاءُ إِنْزَالِ الْمَوْتِ فَكَقَوْل أَهْل النَّارِ فِي سُورَة الزُّخْرُفِ وَ نادَوْا يا مالك لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ إِنَّكُمْ مَاكِلُونَ أَى لَ يَنزِلَ عَلَيْنَا الْمَوْتَ وَمِثْلَهُ لَا يُقْضَى عَلَيْهِمْ

ص: 322

1- امام رضا علیه السلام - احمد بن عمر گوید: من و حسین بن ثویر ابی فاخته خدمت امام رضا علیه السلام شرفیاب شدیم. من به آن حضرت علیه السلام عرض کردم: «ما در وسعت رزق و خوشی و خرمی بودیم و اینک وضع دگرگون شده است، تو از خداوند عزوجل بخواه که آن وضع را به ما بازگرداند». امام علیه السلام فرمود: «... هر کس از شما توانگر است باید شکر کند که خدای عزوجل می فرماید: اگر شکرگزاری کنید، [نعمت خود را] بر شما خواهم افزود (ابراهیم /7) و نیز می فرماید: اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكراً وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ، پس نسبت به خداوند خوش بین و خوش گمان باشید».

2- امام صادق علیه السلام - اگر نزد خداوند عبادتی بهتر از شکرگزاری در همه حال بود که بندگان مخلص خدا انجام دهند، حتما آن کلمه را بیان می کرد تا همه ی مخلوقاتش بدانند؛ اما چون عبادتی بهتر از شکرگزاری نیست، در میان تمام عبادات آن را مخصوص گردانید و شکرگزاران را ویژه گردانید و فرمود: وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ.

3- امام علی علیه السلام - بندگان خدا! شما را سفارش می کنم به پرهیزگاری و ترس از خدا، که پرهیزگاری حق خداست بر شما و به واسطه ی تقوای الهی، این حق را انجام خواهید داد، برای توفیق در پرهیزگاری از خدا یاری بخواهید و به کمک تقوا، حق خداوند بر خودتان را انجام دهید. از خدا یاری بخواهید که پرهیزگاری امروز و در دنیا سپر و پناهگاه است و فردای قیامت، راه رسیدن به بهشت است راه تقوا آشکار است و رونده راه سود خواهد کرد. و کسی که از امانت تقوا، نگهداری کند، خوب امانتداری است. تقوا خود را بر مردمان گذشته و آینده عرضه کرده است چون در فردای قیامت به آن نیاز خواهند داشت. همان روزی که خداوند هرچه برای بندگان آشکار کرده بود [و در دنیا در اختیار آنها گذاشته بود] باز پس می گیرد و هرچه داده، می گیرد و در مورد نعمت هایی که داده، سؤال می پرسد [و در آن روز] چقدر تعداد افرادی که تقوا را پذیرفته و بار آن را آن طور که حق آن است، تحمل کرده باشند کم اند! آنها افراد اندکی هستند و همان هایی هستند که خداوند در توصیف آنها فرموده: وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ.

[با این همه جلال و شکوه سلیمان] هنگامی که مرگ را بر او مقرر داشتیم، کسی آنها را از مرگ وی آگاه نساخت مگر جنبنده زمین [موریانه] که عصای او را می خورد [تا شکست و پیکر سلیمان فرو افتاد] هنگامی که بر زمین افتاد جنّیان فهمیدند که اگر از غیب آگاه بودند در عذاب خوار کننده باقی نمی ماندند! (14)

بخش 1: [با این همه جلال و شکوه سلیمان] هنگامی که مرگ را بر او مقرر داشتیم، آن ها را از مرگ وی آگاه نساخت مگر جنبنده ی زمین (موریانه) در حالی که عصای او را می خورد [تا شکست و پیکر سلیمان فرو افتاد].

1-1- امام علی علیه السلام - [امام در توصیف معانی مختلف کلمه ی قضاء در قرآن می فرمود: قضاء انواعی دارد که یکی از آنها قضای موت است] قضای موت (حکم فرود آوردن مرگ) مانند این سخن اهل آتش در سوره زخرف است: و نادوا يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قالَ إِنَّكُمْ مَاكِثُونَ؛ آن ها فریاد می کشند:

ص: 323

فَيَمُوتُوا وَ لَا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذَابِها أَنْ لَا يَنْزِلُ عَلَيْهِمُ الْمَوْتُ فَيَسْتَرِيحُوا وَ مِثْلُهُ فِي قِصَّة سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ يَعْنِي تَعَالَى لَمَّا أَنْزَلْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ. (1)

2-1- الصادق علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَوْحَى إِلَى سُلَيْمَانَ بْن دَاوُدَ علیه السلام أَنَّ آيَةَ مَوْتِكَ أَنَّ شَجَرَةَ تَخْرُجُ مِنْ بَيْتِ الْمَقْدِسِ يُقَالُ لَهَا الْخُرْنُوبَةُ قَالَ فَنَظَرَ سُلَيْمَانُ علیه السلام يَوْمًا فَإِذَا الشَّجَرَةُ الْخُرْنُوبَةُ قَدْ طَلَعَتْ مِنْ بَيْتِ الْمَقْدِسِ فَقَالَ لَهَا مَا اسْمُكِ قَالَتِ الْخُرْنُوبَةُ قَالَ فَوَلَّى سُلَيْمَانُ علیه السلام مُدْبراً إِلَى مِحْرَابِهِ فَقَامَ فِيهِ مُتَكِتَا عَلَى عَصَاهُ فَقُبِضَ رُوحُهُ مِنْ سَاعَتِهِ قَالَ فَجَعَلَتِ الْجِنُّ وَالْإِنْسِ يَخْدُمُونَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي أَمْرِهِ كَمَا كَانُوا وَهُمْ يَظُنُّونَ أَنَّهُ حَقٌّ لَمْ يَمُتْ يَعْدُونَ وَ يَرُوحُونَ وَ هُوَ قَائِمُ ثَابِتُ حَتَّى دَبَّتِ الْأَرَضَةً مِنْ عَصَاهُ فَأَكَلَتْ مِنْسَأَتَهُ فَانْكَسَرَتْ وَ خَرَّ سُلَيْمَانُ علیه السلام إِلَى الْأَرْضِ أَفَلَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ ما لَبِثُوا فِي الْعَذابِ المُهِينِ. (2)

3-1 - الصادق علیه السلام - إِنَّ سُلَيْمَانَ بْن دَاوُدَ علیه السلام قَالَ ذَاتَ يَوْمِ لِأَصْحَابِهِ ... قَدْ أَحْبَبْتُ أَنْ أَدْخُلَ قَصْرِى فِى غَدٍ فَأَصْعَدَ أَعْلَاهُ وَ أَنْظُرَ إِلَى مَمَالِكِى فَلَا تَأْذَنُوا لِأَحَدٍ عَلَيَّ لِئَلَّا يَردَ عَلَيَّ مَا يُنَغْصُ عَلَى يَوْمِي قَالُوا نَعَمْ فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ أَخَذَ عَصَاهُ بِيَدِهِ وَ صَعِدَ إِلَى أَعْلَى مَوْضِعِ مِنْ قَصْرِهِ إِذْ نَظَرَ إِلَى شَابٌ حَسَن الْوَجْهِ وَ اللَّبَاسِ قَدْ خَرَجَ عَلَيْهِ فَلَمَّا بَصُرَ بِهِ سُلَيْمَانُ علیه السلام قَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مَلَكُ الْمَوْتِ قَالَ وَ فِيمَا جِئْتَ قَالَ جِئْتُ لِأَقْبَضَ رُوحَكَ قَالَ امْضِ لِمَا أمِرْتَ بهِ فَقَبَضَ مَلَكُ الْمَوْتِ رُوَهُ وَ هُوَ مُتَكِيُّ عَلَى عَصَاهُ فَبَقِيَ سُلَيْمَانُ علیه السلام مُتَّكِنَا عَلَى عَصَاهُ وَ هُوَ مَيِّتُ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ النَّاسُ يَنْظُرُونَ إِلَيْهِ وَهُمْ يُقَدِّرُونَ أَنَّهُ حَيُّ فَافْتَتَنُوا فِيهِ وَ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ قَالَ إِنَّ سُلَيْمَانَ علیه السلام قَدْ بَقِيَ مُتَّكِنَا عَلَى عَصَاهُ هَذِهِ الْأَيَّامَ الْكَثِيرَةَ وَ لَمْ يَتْعَبُ وَ لَمْ يَنَمْ وَ لَمْ يَأْكُلْ وَ لَمْ يَشْرَبْ إِنَّهُ لَرَبُّنَا الَّذِي يَجِبُ عَلَيْنَا أَنْ نَعْبُدَهُ وَ قَالَ قَوْمُ إِنَّ سُلَيْمَانَ علیه السلام سَاحِرُ وَ إِنَّهُ يُرِينَا أَنَّهُ وَاقِفُ مُتَكِيُّ عَلَى عَصَاهُ يَسْحَرُ أَعْيُنَنَا وَ لَيْسَ كَذَلِكَ

ص: 324

«ای مالک دوزخ! [ای کاش] پروردگارت ما را بمیراند [تا آسوده شویم]»! می گوید: «شما در اینجا ماندنی هستید»! (زخرف /7) یعنی مرگ ما را برسان. و مثل آن آیه است لا يُقْضَى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا وَلا يُخَفِّفَ عَنهُمْ مِنْ عَذابِها؛ هرگز فرمان مرگشان صادر نمی شود تا بمیرند، و نه چیزی از عذابش از آنان تخفیف داده می شود. (فاطر/36) یعنی مرگ آنها فرا نمی رسد تا آسوده شوند و مثل آن در قصه ی سلیمان بن داود علیه السلام آمده است فَلَما قَضَيْنا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَا دَهُمْ عَلى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّهُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ منظور [خداوند] تعالی این است که وقتی که مرگ را بر او نازل کردیم (مرگش فرا رسید).

2-1- امام صادق علیه السلام - خداوند عزوجل به سلیمان بن داود علیه السلام وحی نمود که نشانه ی مرگ تو، درختی به نام خرنوبه (درختی است خاردار و میوه ی آن مثل سیب است ولی بدمزه می باشد) است که از بیت المقدس سر بر می آورد [و در آنجا می روید] روزی نگاه سلیمان علیه السلام به درخت خرنوبه - که ناگهان از بیت المقدس سر برآورده بود - افتاد و به آن فرمود: «نام تو چیست»؟ آن درخت پاسخ داد: «نام من خرنوبه است». سلیمان علیه السلام با شنیدن این سخن پشت کرده و به سوی محراب خود رفت و در آن با تکیه بر عصای خود ایستاد و خداوند در همان لحظه او را قبض روح کرد؛ اما جن و انس همچنان به او خدمت می کردند و مثل قبل به امور او می پرداختند و گمان می کردند که او زنده می باشد و نمرده است. آنان صبح و شام می آمدند و می رفتند در حالی که سلیمان علیه السلام همچنان ثابت ایستاده بود تا آنکه موریانه در عصای او نفوذ کرد و آن را خورد و سلیمان علیه السلام بر زمین افتاد». آیا نشنیده ای که خداوند عزّوجل می فرماید: فَلَا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الحِنُّ أَن لَّوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُهِينِ.

3-1- امام صادق علیه السلام - سلیمان بن داود علیه السلام روزی به یاران خود فرمود: «... من می خواهم فردا به قصرم بروم و در آنجا شب را به صبح برسانم و به فراز قصر بروم و به سرزمین های خویش بنگرم. پس به هیچ کسی اجازه ندهید تا نزد من آید و بدین وسیله روز مرا تلخ سازد». یاران سلیمان علیه السلام گفتند: «اطاعت می کنیم». چون صبح شد، سلیمان علیه السلام عصای خود را در دست گرفت و به فراز قصر خود رفت که ناگهان نگاهش به جوان خوش سیما و شیک پوشی افتاد که از یکی از گوشه های قصر سلیمان علیه السلام خارج و نزد او آمد. چون سلیمان علیه السلام او را دید به او فرمود: «تو کیستی»؟ آن جوان پاسخ داد: «من فرشته مرگ هستم» سلیمان علیه السلام فرمود: «به چه منظور آمده ای»؟ فرشته ی مرگ پاسخ داد: «آمده ام تا تو را قبض روح کنم». سلیمان علیه السلام فرمود: «مأموریت خود را انجام بده»، فرشته ی مرگ در حالی که سلیمان علیه السلام بر عصای خود تکیه کرده بود، روح او را ستاند و سلیمان علیه السلام تا آن اندازه که خدا خواست، بی جان به همان حالت که بر عصای خود تکیه داده بود، باقی ماند و مردم به او نگاه می کردند و گمان می کردند که او زنده است و [پس از گذشت زمانی طولانی] در مورد او حرف های مختلفی زدند و نظرات متفاوتی ارائه دادند. برخی از آنان گفتند: «سلیمان علیه السلام در این روزهای بسیار، به همان حال که بر عصای خود تکیه کرده بود، باقیمانده و خسته نشده و نه چیزی خورده و نخوابیده و آبی نیز ننوشیده است. بنابراین او پروردگار ما است که ما باید او را پرستش کنیم». گروه دیگری گفتند: «سليمان علیه السلام جادوگر است و او چنین به ما می نمایاند که او بر عصای خود تکیه داده و ایستاده است و

ص: 325

فَقَالَ الْمُؤْمِنُونَ إِنَّ سُلَيْمَانَ علیه السلام هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ نَبيُّهُ يُدَبِّرُ اللَّهُ أَمْرَهُ بمَا شَاءَ فَلَمَّا اخْتَلَفُوا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْأَرَضِةَ فَدَبَّت فِى عَصَاهُ فَلَمَّا أَكَلَتْ جَوْفَهَا انْكَسَرَتِ الْعَصَا وَ خَرَّ سُلَيْمَانُ علیه السلام مِنْ قَصْرِهِ عَلَى وَجْهِهِ فَشَكَرَتِ الْجِنُّ لِلْأَرَضَة صَنِيعَهَا فَلِأَجْلِ ذَلِكَ لَا تُوجَدُ الْأَرَضَةُ فِي مَكَان إِنَّا وَعِنْدَهَا مَاءُ وَ طِينُ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمُوْتَ ما دَلَّمْ عَلى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّهُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ يَعْنِى عَصَاهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذابِ المُهِينِ. (1)

4-1- الباقر علیه السلام - أَمَرَ سُلَيْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام الْجِنَّ فَصَنَعُوا لَهُ قُبَّةٌ مِنْ قَوَارِيرَ فَبَيْنَمَا هُوَ مُتَّكِى عَلَى عَصَاهُ فِي الْقُبَّةِ يَنْظُرُ إِلَى الْجِنِّ كَيْفَ يَعْمَلُونَ وَهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْهِ إِذْ حَانَتْ مِنْهُ الْتِفَاتَةُ فَإِذَا رَجُلُ مَعَهُ فِي الْقُبَّةِ قَالَ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا الَّذِي لَا أَقْبَلُ الرِّشَاءَ وَلَا أَهَابُ الْمُلُوكَ أَنَا مَلَكَ الْمَوْتِ فَقَبَضَهُ وَ هُوَ قَائِمُ مُتَّكِيُّ عَلَى عَصَاهُ فِي الْقُبَّةِ وَالْجِنُّ يَنْظُرُونَ إِلَيْهِ قَالَ فَمَكَثُوا سَنَةً وَ هُمْ يَدْأَبُونَ لَهُ حَتَّى بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْأَرَضِةَ فَأَكَلَتْ مِنْسَأَتَهُ وَ هِيَ الْعَصَا فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُهِينِ قَالَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام إِنَّ الْجِنَّ يَشْكُرُونَ الْأَرَضِةَ مَا صَنَعَتْ بعَصا سُلَيْمَانَ علیه السلام فَمَا تَكَادُ تَرَاهَا فِي مَكَان إِلَّا وَعِنْدَهَا مَاء وَطِين. (2)

5-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - لَمَّا أَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَى سُلَيْمَانَ علیه السلام إِنَّكَ مِّيْتُ أَمَرَ الشَّيَاطِينَ أَنْ يَتَّخِذُوا لَهُ بَيْنَا مِنْ قَوَارِيرَ وَ وَضَعُوهُ فِي لُجَّةِ الْبَحْرِ وَ دَخَلَهُ سُلَيْمَانُ علیه السلام فَاتَّكَا عَلَى عَصَاهُ وَكَانَ يَقْرَأ الزَّبُورَ وَالشَّيَاطِينُ حَوْلَهُ يَنْظُرُونَ إِلَيْهِ وَ لَا يَجْسُرُونَ أَنْ يَبْرَحُوا فَبَيْنَا هُوَ كَذَلِكَ إِذْ حَانَتْ مِنْهُ الْتِفَاتَةُ فَإِذَا هُوَ بِرَجُل مَعَهُ فِي الْقُيَّة فَفَرْعَ مِنْهُ سُلَيْمَانَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا الَّذِي لَا أَقْبَلُ الرِّشَاءَ وَلَا أَهَابُ الْمُلُوكَ فَقَبَضَهُ وَ هُوَ مُتَكِيُّ عَلَى عَصَاهُ سَنَةٌ وَالْجِنُّ يَعْمَلُونَ لَهُ وَلَا يَعْلَمُونَ بِمَوْتِهِ حَتَّى بَعَثَ اللَّهُ الْأَرَضِةَ فَأَكَلَتْ مِنْسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ عَلَى وَجْهِهِ تَبَيَّنَتِ الْإِنْسِ أَنْ لَوْ كَانَ الْجِنِّ يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُهين كَذَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْإِنْسَ كَانُوا يَقُولُونَ إِنَّ الْجِنَّ يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ فَلَمَّا سَقَط سُلَيْمَانُ علیه السلام عَلَى وَجْهِهِ عَلِمَ الْإِنْسِ أَنْ لَوْ عَلِمَ

ص: 326

چشمان ما را افسون می کند، در حالی که چنین نیست». مؤمنان نیز گفتند: «سلیمان علیه السلام بنده و پیامبر خداوند است و خداوند امر او را آن چنان که خود خواهد، تدبیر می کند». چون آنان اختلاف نظر پیدا کردند، خداوند عزوجل موریانه را مبعوث داشت و او در عصای سلیمان علیه السلام نفوذ کرد و چون داخل آن عصا را خورد، عصا شکست و سلیمان علیه السلام از قصر خود به رو افتاد و اجنه به خاطر این کار از موریانه سپاسگزاری کردند و به همین خاطر است که موریانه تنها در جایی که در آن آب و گل است یافت می شود و این آیه نیز به همین معنا است؛ فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ المَوْتَ مَا دَهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنسَأَتَهُ، یعنی عصایش را خورد. فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُهِينِ. یعنی وقتی سلیمان علیه السلام افتاد، انسان ها [که گمان می کردند، جنیان، علم غیب دارند] فهمیدند که اگر جنیان علم غیب داشتند در طول این مدت، دچار این گرفتاری و پستی نمی بودند.

4-1- امام باقر علیه السلام - حضرت سلیمان بن داود علیه السلام به جنیان امر کرد تا [کاخ و] سراپرده ای از بلور برایش بسازند، در حالی که آنها سرگرم ساختن آن بودند، حضرت علیه السلام در قصر خود بر عصای خود تکیه داده و به آنها می نگریست که چگونه آن را می سازند و جنیان نیز هنگامی که توجه سلیمان علیه السلام به آنها کم می شد او را نگاه می کردند. ناگهان مردی در قصر سليمان علیه السلام ظاهر گردید، سلیمان علیه السلام فرمود: «کیستی»؟ آن مرد گفت: «من کسی هستم که رشوه از کسی نمی پذیرم و از ملوک و سلاطین ترس و وحشتی ندارم، من ملک الموت هستم». پس بدون درنگ در حالی که سلیمان علیه السلام ایستاده و بر عصایش تکیه داشت و جنیان او را می نگریستند روحش را قبض کرد. جنّیان یک سال درنگ نموده و در طول این مدت برای او زحمت کشیده و خود را به سختی انداختند تا وقتی که خداوند عزوجل، موریانه ای را فرستاد و آن حیوان عصای سلیمان علیه السلام را خورد؛ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الإِنسِ أَنْ الحِنَّ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ اللَّهِينِ جنيان، به خاطر کاری که موریانه با عصای سلیمان علیه السلام کرد، از او تشکر کردند، به همین خاطر است که در هر کجا که موریانه دیده شود حتماً آب و گل نیز آنجا می باشد».

5-1- علی بن ابراهیم رحمه الله - وقتی خداوند به سلیمان علیه السلام وحی فرمود که تو [به زودی] خواهی مرد، او به شیاطین امر فرمود تا برایش قصری از شیشه ساخته و آن را در اعماق دریا قرار دادند و او وارد آب شد و بر عصای خود تکیه کرد و مشغول خواندن زبور بود و شیاطین اطراف او، به او می نگریستند و جرأت نداشتند که کارشان را رها کنند، در حالی که او چنین بود، به دقت نگریست و ناگهان مردی را در کنار خود درون آن گنبد مشاهده کرد. سلیمان علیه السلام از آن مرد ترسید و به او گفت: «تو کیستی»؟ آن مرد پاسخ داد: «من همان کسی هستم که رشوه نمی پذیرم و از پادشاهان هراسی ندارم». پس آن مرد که فرشته ی مرگ بود، سلیمان علیه السلام را در حالی که به عصای خود تکیه داده بود، قبض روح کرد و جنیان به مدت یک سال برای او کار می کردند و از اینکه او مرده بود، آگاه نبودند تا اینکه خداوند آن موریانه را مبعوث داشت و آن موریانه، عصای سلیمان علیه السلام را خورد و وقتی سلیمان علیه السلام به رو بر زمین افتاد، برای انسان ها روشن شد که اگر جنیان، علم غیب داشتند، در این عذاب خفت بار، باقی نمی ماندند و پی می بردند به اینکه سلیمان علیه السلام مرده است.

ص: 327

الْجِنُّ الْغَيْبَ لَمْ يَعْمَلُوا سَنَةً لِسُلَيْمَانَ علیه السلام وَ هُوَ مَيِّتُ وَ يَتَوَهَّمُونَهُ حَيَا قَالَ فَالْجِنُّ تَشْكُرُ الْأَرَضِةَ بِمَا عَمِلَتْ بِعَصَا سُلَيْمَانَ علیه السلام وَ ذَكَرَ نَحْوَ مَا مَرَّ إِلَى قَوْلِهِ عَبْدُ اللَّهِ وَ نَبِيُّهُ وَ فِي بَعْضِ النِّسَخ مَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ نَبِيِّهِ وَ فِي بَعْضِهَا إِنَّمَا هُوَ. (1)

6-1- الصادق علیه السلام - فَكَانَ آصِف يُدبِّرُ أَمْرَهُ حَتَّى دَبَّتِ الْأَرَضَةُ فَلَمَّا خَرَّ أَيْ سَقَط سُلَيْمَانُ علیه السلام ميتاً تَبَيَّنَتِ الحِنُّ أَي ظَهَرَتِ الْجِنُّ فَانْكَشَفَتْ لِلنَّاسِ أَنْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُهِينِ مَعْنَاهُ في الأَعْمَال الشاقة . (2)

باب 2 : دَابَّةُ الْأَرْضِ

2-1 - الصادق علیه السلام - لَقَدْ شَكَرَتِ الشَّيَاطِينُ الْأَرَضِةَ حِينَ أَكَلَتْ عَصَاةَ سُلَيْمَانَ علیه السلام حَتَّى سَقَطَ وَ قَالُوا عَلَيْكَ الْخَرَابُ وَ عَلَيْنَا الْمَاءُ وَالطِّينِ، فَلَا تَكَادُ تَرَاهَا فِي مَوْضِع إِلَّا رَأَيْتَ مَاءً وَطِينا. (3)

باب 3 : الجن

3-1 - الصادق علیه السلام - الْجِنُّ كَانُوا يَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ الْجِنُّ كَانُوا يَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ لَا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ فَقَالَ الرَّجُلُ فَكَيْفَ هِيَ فَقَالَ إِنَّمَا أَنْزَلَ اللهُ فَلَمَّا حَرَّ تَبَيَّنَتِ الْإِنسُ أَنْ لَوْ كَانَ الجِنُّ يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ المهين. (4)

قوله تعالى: لَقَدْ كانَ لِسَبَا فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينِ وَ شِمال كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةً طَيِّبَةٌ وَ رَبُّ غَفُورٌ (15)

1۔ على بن ابراهيم رحمه الله - لَقَدْ كانَ لِسَبَا فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينِ وَ شِمالِ قَالَ فَإِنَّ بَحْراً كَانَ مِنَ الْيَمَن وَكَانَ سُلَيْمَانُ علیه السلام أَمَرَ جُنُودَهُ أَنْ يُجْرُوا لَهُمْ (لَهُ) خَلِيجاً مِنَ الْبَحْرِ الْعَذْبِ إِلَى بَلَادِ الْهِنْدِ فَفَعَلُوا ذَلِكَ وَعَقَدُوا لَهُ عُقْدَةً عَظِيمَة مِنَ الصَّخْرِ وَ الْكِلْس حَتَّى يُفِيضَ عَلَى بَلَادِهِمْ وَ جَعَلُوا لِلْخَلِيج مَجَارِيَ وَكَانُوا إِذَا أَرَادُوا أَنْ يُرْسِلُوا مِنْهُ الْمَاءَ أَرْسَلُوهُ بِقَدْرِ مَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ وَ كَانَتْ لَهُمْ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينِ وَ شِمَالِ عَنْ مَسِيرَةِ عَشَرَةِ أَيَّامٍ فِيمَنْ يَمُرُّ لَا تَقَعُ عَلَيْهِ الشَّمْسَ مِن

ص: 328

این آیه این گونه نازل شده است. چرا که انسان ها می گفتند: جنیان عالم به غیب هستند. پس چون سلیمان علیه السلام به رو افتاد، انسان ها پی بردند به اینکه اگر جنیان عالم به غیب بودند، به مدت یک سال برای سلیمان علیه السلام که مرده و بی جان بود، کار نمی کردند و او را زنده نمی پنداشتند. پس جنیان از موریانه به خاطر عملی که با عصای سلیمان علیه السلام انجام داد سپاسگزاری نمودند.

6-1 امام صادق علیه السلام - آصف [وزیر سلیمان علیه السلام بود و به دستور او] به کارها و دستورات سليمان علیه السلام رسیدگی می کرد، تا آنکه [در حالی که به عصایش تکیه زده بود، مرد و] موریانه ای عصای او را خورد؛ فَلَا خَرَّ؛ یعنی وقتی [ جنازه ] سلیمان علیه السلام که مرده بود، افتاد، تبيَّنَتِ الإنس أنّ الجنَّ؛ یعنی ضعف و خاری جنیان آشکار شد و مردم فهمیدند که جنیان اگر از غیب آگاه بودند در عذاب خوارکننده باقی نمی ماندند.

بخش 2 : جنبنده ی زمین (موریانه)

1-2- امام صادق علیه السلام - هنگامی که آن موریانه، عصای سلیمان علیه السلام را خورد و سلیمان علیه السلام زمین افتاد، جنیان از موریانه به خاطر این عملش تشکر کردند و گفتند: «تو خراب کن و ما، آب و گل را [که محیط مناسب زیست تو است] فراهم می کنیم». به خاطر همین است که، موریانه را تنها در جایی که آب و گل باشد، می یابی.

بخش 3: جن

1-3- امام صادق علیه السلام - امام صادق علیه السلام فرمود: «خود جنّیان می دانند که به علم غیب اطلاع ندارند». فردی پرسید: «چطور»؟ امام علیه السلام فرمود: «خداوند فرموده است هنگامی که بر زمین افتاد جنیان فهمیدند که اگر از غیب آگاه بودند در عذاب خوارکننده باقی نمی ماندند»!

برای قوم سبا در محل سکونتشان نشانه ای [از قدرت الهی] بود؛ دو باغ [بزرگ با میوه های فراوان] از راست و چپ [رودخانه ی عظیم و به آن ها گفتیم]: از روزی پروردگارتان بخورید و شکر او را به جا آورید، شهری است پاک و پاکیزه و پروردگاری آمرزنده [و مهربان] (15)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - لَقَدْ كانَ لِسَبَا فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينِ وَ شمال، دریایی در یمن بود و حضرت سلیمان علیه السلام به لشکریان خود دستور داد تا برای او، از آن دریا که آب گوارایی داشت تا سرزمین هند، خلیجی احداث کنند. آنان چنین کردند و بر سر راه آن، سد بزرگی از صخره و ساروج درست کردند تا آب در آن پر شده و به سرزمینشان بریزد و برای آن خلیج کانال هایی قرار دادند هرگاه می خواستند که از راه آن، آب بفرستند، به اندازه ی نیاز خودشان آب را گسیل می داشتند و برای آنان در دوطرف راست و چپ دو باغ بود که در مسیری که پیمودن آن ده روز طول می کشید، قرار داشت و آن باغ چنان از درختان و گیاهان پوشیده شده بود که اگر کسی از آن عبور می کرد، نور خورشید به او نمی رسید؛ اما چون آنان مرتکب معصیت شدند و از فرمان پروردگارشان سرکشی نمودند

ص: 329

الْتِفَافِهَا فَلَمَّا عَمِلُوا بِالْمَعَاصِي وَ عَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ وَ نَهَاهُمُ الصَّالِحُونَ فَلَمْ يَنْتَهُوا بَعَثَ اللَّهُ عَلَى ذَلِكَ السَّدَّ الْجُرَةَ وَ هِيَ الْفَارَةُ الْكَبِيرَةُ فَكَانَتْ تَقْلَعُ الصَّخْرَةَ الَّتِي لَا يَسْتَقِلُهَا الرَّجُلُ وَ تَرْمِي بِهَا فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ قَوْمُ مِنْهُمْ هَرَبُوا وَتَرَكُوا الْبَلَادَ فَمَا زَالَ الْجُرَةُ تَقْلَعُ الْحَجَرَ حَتَّى خَرَّبُوا ذَلِكَ السَّدَّ فَلَمْ يَشْعُرُوا حَتَّى غَشِيَهُمُ السَّيْلُ وَ خَرَبَ بِلَادَهُمْ وَ قَلَعَ أَشْجَارَهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ لَقَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينِ وَ شِالَ إِلَى قَوْلِهِ سَيْلَ الْعَرِمِ. (1)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ فَرْوَةَ بْنِ مُسَيْكَ أَنَّهُ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَنْ سَبَا أَ رَجُلُ هُوَ أَمِ الله. امْرَأَةُ فَقَالَ هُوَ رَجُلُ مِنَ الْعَرَبَ وَلِدَ لَهُ عَشَرَةُ تَيَامَنَ مِنْهُمْ سِتَّةُ وَ تَشَاءَمَ مِنْهُمْ أَربَعَةُ فَأَمَّا الَّذِينَ تَيَامَنُوا فَالْأَرْدُ وَكِنْدَةً وَمَدْحِجَ وَالْأَشْعَرُونَ وَ الْأَنْمَارُ وَ حِمْيَرُ فَقَالَ رَجُلُ مِنَ الْقَوْمِ مَا أَنْمَارُ قَالَ الَّذِينَ مِنْهُمْ خَثْعَمُ وَ بَحِيلَةُ وَ أَمَّا الَّذِينَ تَشَاءَمُوا فَعَامِلَةً وَ جُدَامُ وَلَحْمُ وَ غَسَّان. (2)

قوله تعالى : فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَواتِي أُكُل خَمْطٍ وَ أَثْلِ وَ شَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَليل (16)

قوله تعالى : ذلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِما كَفَرُوا وَ هَلْ نُجَازِي إِلَّا الْكَفُورَ (17)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - قَوْلِهِ سَيْلَ الْعَرِمِ أَي الْعَظِيمِ الشَّدِيدِ وَ بَدَّلْنَاهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتِ أُكُلِ عَمْطٍ وَ هُوَ أُمُّ غَيْلَانَ وَ أَثْلِ قَالَ هُوَ نَوْعُ مِنَ الطَّرْفَاءِ وَ شَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلِ ذلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِا كَفَرُوا. (3)

2 - الصادق علیه السلام - سَأَلَ رَجُلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَيْنَ أَسْفَارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمُ الْآيَةَ فَقَالَ هَوْلَاءِ قَوْمُ كَانَتْ لَهُمْ قُرَى مُتَّصِلَةُ يَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ وَأَنْهَارُ جَارِيَةً وَ أَمْوَالُ ظَاهِرَةُ فَكَفَرُوا نِعَمَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ غَيَّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ مِنْ عَافِيَة اللَّهِ فَغَيَّرَ اللَّهُ مَا بِهِمْ مِنْ نِعْمَةٍ وَ إِنَّ اللهَ لا يُغَيْرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيَّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ فَغَرَّقَ أَهُمْ وَ خَرِّبَ دِيَارَهُمْ وَ ذَهَبَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَبْدَلَهُمْ مَكَانَ بِجَنَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَيْ أُكُل خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ

شَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلِ ثُمَّ قَالَ ذلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِما كَفَرُوا وَ هَلْ نُجَازِي إِلَّا الْكَفُورَ. (4)

ص: 330

و افراد صالح، آنان را نهی نموده، اما به حرف آنان گوش نکردند، خداوند، جرذ - که موش بزرگی بود - را به سوی آن سد فرستاد و آن موش، صخره هایی که یک مرد قادر به کندن آن نیست را از جا می کند و آن را پرتاب می نمود. پس چون آن قوم، این صحنه را دیدند، گریختند و سرزمین خود را ترک گفتند. پس آن موش همچنان سنگ ها را می کند تا آنکه آن سد را تخریب نمود و در حالی که اطلاع نداشتند، سیل آنان را در برگرفت و سرزمینشان را از بین برد و درختان آنان را از جا کند و این همان است که فرمود: لَقَدْ كَانَ لِسَبَا فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتَانِ عَن يَمِينِ وَ شِمَالِ ... سَيْلَ الْعَرِمِ.

2 - پیامبر صلی الله علیه وآله - فروة بن مسیک نقل می کند: از رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره ی [پادشاه قوم] سبأ پرسیدم: «آیا مرد بود یا زن»؟ فرمود: «او مردی بود از نژاد عرب که ده فرزند به دنیا آورد. شش نفر از آنها خوش یمن و چهار نفرشان شوم بودند. آن هایی که خوش یمن بودند، عبارتند از؛ ازد، کنده، مذحج، اشعرون، انمار و حمیر». مردی از میان جمعیت گفت: «انمار کیست»؟ فرمود: «کسانی هستند که خثعم و بجیله از آنها هستند و آن هایی که شوم بودند عبارتند از؛ عامله و جذام و لخم و غسان».

اما آنها [از خدا] روی گردان شدند و ما سیل ویرانگر را بر آنان فرستادیم و دو باغ [پر برکت] شان را به دو باغ [بی ارزش] با میوه های تلخ و درختان شوره گز و اندکی درخت سدر مبدل ساختیم. (16)

این کیفر را به خاطر کفرانشان به آنها دادیم و آیا ما کسی جز افراد کفران کننده را مجازات می کنیم؟! (17)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِم، یعنی سیل بزرگ و شدید. وَ بَدَّلْنَاهُم جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَى أُكُل خَمْطٍ، که منظور خار مغیلان است و آثل، که نوعی درخت گز می باشد. وَ شَيْءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِيلِ * ذَلِكَ جَزَيْنَاهُم بِمَا كَفَرُوا.

2- امام صادق علیه السلام - آن ها جماعتی بودند که آبادیهای متصل به هم داشتند در آن آبادی ها نهرها و رودخانه ها جاری بود و مال های زیادی هم داشتند که از آن ها استفاده می کردند، آن جماعت به نعمتهای خداوند کافر شدند و از متابعت خداوند دست کشیدند و اخلاق خود را تغییر دادند، خداوند متعال هم زندگی آنها را تغییر داد و خداوند سرنوشت هیچ قوم [و ملتی] را تغییر نمی دهد مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند! (رعد/11) بنابراین خداوند سیل بنیان کنی برای آن قوم فرستاد که آبادی های آن ها را غرق کرد و خانه های آنها را خراب نمود، اموال و هستی آنان را با خود برد و به جای آن دو باغ پر از میوه های گوناگون دو باغ دیگر به آن ها داد؛ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَى أُكُل خَمْطٍ وَأَثْلِ وَ شَيْءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِيلٍ.

ص: 331

3- امیرالمؤمنين علیه السلام - یستجمع هَوْلاءِ لشر یوم لِبَنِي أُمَيَّةَ كَمَا يَجْمَعُ قَزَعَ الْخَرِيفِ يُؤَلِّفُ اللَّهُ بَيْنَهُمْ ثُمَّ يَجْعَلُهُمْ رُكَاماً كَرُكَامٍ السحاب، ثم یفتح لَهُمْ أَبْوَاباً يَسِيلُونَ مِنْ مُسْتَشَارِهِمْ کسیل الْجَنَّتَيْنِ سَيْلِ الْعَرِمِ حیث بعث علیه فارة فَلَمْ تَثْبت عَلَيْهِ أَكَمَةُ وَ لَمْ يَرُدُّ سَنتَهُ رَضُ طَوْر يُدَعْذِعْهُمُ اللَّهُ فِي بُطُونِ أَوْدِيَةٍ ثُمَّ يَسْلُكُهُمْ يَنابِيعَ فِي الْأَرْضِ يَأْخُذُ بِهِمْ مِنْ قَوْمٍ حُقُوقَ قَوْمٍ وَ يُمَكنُ مِنْ قَوْمٍ لِدِيَارِ قَوْمٍ تَشْرِيداً لِبَنِي أُمَيَّةَ. (1)

4- ابن عباس رحمه الله - الْخَمْطُ هُوَ الْأَرَاكَ وَ قِيلَ هُوَ شَجَرُ الغَضَا، وَقِيلَ: هُوَ كُلٌّ شَجَرِ لَهُ شَوْكَ وَ الْأَثْلُ الطَّرْفَاء. (2)

قوله تعالى: وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتي باركنا فيها قُرى ظاهِرَةً وَ قدرنا فيهَا السَّيْرَ سيروا فيها ليالي و أياما آمِنينَ (18)

1- الباقر علیه السلام - دَخَلَ قَتَادَةُ بْنُ دِعَامَةَ عَلَى أَبي جَعْفَر علیه السلام فَقَالَ يَا قَتَادَةُ أَنْتَ فَقِيهُ أَهْل الْبَصْرَة فَقَالَ هَكَذَا يَزْعُمُونَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام أَنَّكَ تُفَسِّرُ الْقُرْآنَ فَقَالَ لَهُ قَتَادَةُ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرِ علیه السلام بِعِلْمٍ تُفَسِّرُهُ أَمْ بِجَهْلِ قَالَ لَا بِعِلْمٍ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرِ علیه السلام فَإِنْ كُنْتَ تُفَسِّرُهُ بِعِلْمٍ فَأَنْتَ أَنْتَ وَأَنَا أَسْأَلُكَ قَالَ قَتَادَةُ سَلَ قَالَ أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي سَبَا وَقَدَّرْنَا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيَالِيَ وَ أَيَّاماً آمِنِينَ فَقَالَ قَتَادَهُ ذَلِكَ مَنْ حَ مِن بَيْتِهِ بزَادٍ حَلَال وَ رَاحِلَةِ وَكِرَاءٍ حَلَالِ يُرِيدُ هَذَا الْبَيْتَ كَانَ آمِناً حَتَّى يَرْجِعَ إِلَى أَبُو جَعْفَر علیه السلام نَشَدْتُكَ اللَّهَ يَا قَتَادَةُ هَلْ تَعْلَمُ أَنَّهُ قَدْ يَخْرُجُ الرَّجُلُ مِنْ بَيْتِهِ حلال و رَاحِلَة وَ كِرَاءٍ حَلَال يُريدُ هَذَا الْبَيْتَ فَيُقْطَعُ عَلَيْهِ الطَّرِيقُ فَتُذْهَبُ نَفَقَتُهُ ذَلِكَ ضَرْبَةً فِيهَا اجْتِيَاحُهُ قَالَ قَتَادَةُ اللَّهُمَّ نَعَمْ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام وَيْحَكَ يَا قَتَادَهُ إِنْ كُنْتَ إِنَّمَا فَسَّرْتَ الْقُرْآنَ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِكَ فَقَدْ هَلَكْتَ وَ أَهْلَكْتَ وَإِنْ كُنْتَ قَدْ أَخَذْتَهُ مِنَ الرِّجَالِ فَقَدْ هَلَكْتَ وَأَهْلَكْتَ وَيْحَكَ يَا قَتَادَةُ ذَلِكَ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَيْتِهِ بِزَادٍ وَ رَاحِلَة وَ كِرَاءِ حَلَالِ يَرُومُ هَذَا الْبَيْتَ عَارِفاً بِحَقِّنَا يَهْوَانَا قَلْبُهُ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً

ص: 332

3- امام علی علیه السلام - ستایش مخصوص اوست، اینها را همانگونه که پاره های ابرها در فصل پاییز به هم می پیوندند به زودی گرد هم می آورد تا بنی امیه را به بدترین روزشان بنشانند و خداوند در میان آنان الفت اندازد و آن ها را چون ابرهای متراکم پشت در پشت هم قرار می دهد سپس برای آنها درهایی بگشاید تا مانند سیل از محل خیزششان جاری شوند؛ همچون سیل دو باغ مردم سبأ، سیلی ویرانگر به طوری که کوه ها را با خود ببرد و هیچ تپه ای در برابرش مقاومت نکرده و راهش را کج نکند و خدا آن گروه را در میان دره ها و رودخانه ها پراکنده می نماید سپس چون چشمه های خروشان در نواحی گوناگون زمین جاری می سازد تا به وسیله آنان حق از دست رفته ی گروهی از مردم را از گروهی دیگر بستاند و در شهرها جمعی را جایگزین جمعی دیگر سازد تا بدین وسیله بنی امیه آواره شوند.

4- ابن عباس رحمه الله - خمط؛ همان درخت اراک است [که از چوب آن مسواک می سازند] و گفته شده: آن (خَمطِ) درخت مویز است و گفته شده هر درختی است که خار دارد و اثل همان درخت گز است.

و میان آن ها و شهرهایی که برکت داده بودیم، آبادی های آشکاری [بر سر راهشان] قرار دادیم و سفر در میان آن ها را به طور متناسب [با فاصله ی نزدیک] مقرر داشتیم، [و به آنان گفتیم]: شب ها و روزها در این آبادی ها با ایمنی [کامل] سفر کنید. (18)

1- امام باقر علیه السلام - قتادة بن دعامه نزد امام باقر علیه السلام آمد و حضرت علیه السلام به او فرمود: «ای قتاده! آیا تو فقیه مردم بصره هستی»؟ قتاده پاسخ داد: «این گونه می گویند». امام باقر علیه السلام فرمود: «به من خبر رسیده که تو قرآن را تفسیر می کنی، آیا این حقیقت دارد»؟ قتاده پاسخ داد: «آری»! امام باقر علیه السلام فرمود: «تفسیر تو از روی دانش است یا از روی جهل»؟ قتاده پاسخ داد: «خیر! بلکه از روی دانش است». امام باقر علیه السلام فرمود: «پس اگر از روی دانش قرآن را تفسیر می کنی، من سؤال می کنم و تو [جواب بده]». قتاده عرض کرد: «بپرسید». حضرت علیه السلام فرمود: «تفسیر این آیه از سورهی سبأ را به من بگو که خداوند در آن می فرماید: وَ قَدَّرْنَا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيهَا لَيَالِيَ وَأَيَّامًا آمِنِينَ». قتاده پاسخ داد: «منظور از این آیه، کسی است که به همراه توشه، شتر و کرایه حلال از خانه ی خود به قصد این خانه (بیت الله الحرام) خارج می شود که از هرگونه دزدی و غارتی در امان می ماند تا آنکه به سوی خانواده اش بازگردد». امام باقر علیه السلام فرمود: «ای قتاده! تو را به خداوند سوگند می دهم! آیا احتمال نمی دهی که فردی به همراه توشه ی حلال، شتر و کرایه حلال از خانه خود به قصد این خانه (بیت الله الحرام) خارج شود، اما دست خوش راهزنان قرار گیرد و توشه راه او از بین رود و یا حتی ضربه ای بخورد که از آن ضربه بمیرد»؟! قتاده پاسخ داد: «بله! چنین است». امام باقر علیه السلام فرمود: «وای بر تو ای قتاده! اگر قرآن را تفسیر به رأی کنی، نابود می شوی و دیگران را نیز به همراه خود نابود می کنی و اگر تفسیر قرآن را از آن مردان (افرادی غیر از اهل بیت علیهم السلام) گرفته ای، باز هم نابود می شوی و دیگران را نیز به همراه خود نابود می کنی. وای بر تو ای قتاده! منظور از این آیه، کسی است که به همراه توشه، شتر و کرایه ی حلال به قصد این خانه (بیت الله الحرام) خارج می شود، در حالی که به حق ما آگاه است و دل او لبریز از عشق ماست. چنانکه خداوند عزوجل فرمود: تو دل های گروهی از مردم را متوجه آن ها ساز.

ص: 333

مِنَ النَّاسِ تَهْوِى إِلَيْهِمْ وَ لَمْ يَعْنِ الْبَيْتَ فَيَقُولَ إِلَيْهِ فَنَحْنُ وَ اللَّهِ دَعْوَةُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام الَّتِي مَنْ هَوَانَا قَلْبُهُ قُبِلَتْ حَجَّتُهُ وَ إِلَّا فَلَا يَا قَتَادَةُ فَإِذَا كَانَ كَذَلِكَ كَانَ آمِناً مِنْ عَذَابِ جَهَنَّمَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ قَالَ قَتَادَةُ لَا جَرَمَ وَ اللَّهِ لَا فَسَّرْتُهَا إِنَّا هَكَذَا فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام وَيْحَكَ يَا قَتَادَهُ إِنَّمَا يَعْرفُ الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِهِ. (1)

2 - المهدى عجل الله تعالی فرجه الشریف - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ صَالِحٍ الْهَمَدَانِي قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى صَاحِبِ الزَّمَانِ عجل الله تعالی فرجه الشریف أَنَّ أَهْلَ بَيْتِي يُؤْذُونِي وَ يُقَرِّعُونِي بِالْحَدِيثِ الَّذِي رُوِيَ عَنْ آبَائِكَ علیهم السلام أَنَّهُمْ قَالُوا خُدَّامَنَا وَقُوَّامُنَا شِرَارُ خَلْ-قِ اللَّهِ فَكَتَب وَيْحَكُمْ مَا تَقْرَءُونَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَجَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا قُرى ظاهِرَةً فَنَحْنُ وَ اللَّهِ الْقُرَى الَّتِي بَارَكَ اللَّهُ فِيهَا وَأَنْتُمُ الْقُرَى الظَّاهِرَةُ. (2)

3- الصادق علیه السلام - عَنْ شُعَيْب بن أَنَس عَنْ بَعْض أَصْحَاب أبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ أَبُو حَنِيفَة فَسَلَّمَ عَلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَرَدَّ ثُمَّ قَالَ ... أَنْتَ فَقِيهُ أَهْ-ل الْعِرَاقِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَبِمَا تُفْتِيهِمْ قَالَ بِكِتَابِ اللهِ وَسُنَّة نَبِيِّهِ قَالَ يَا أَبَا حَنِيفَةَ تَعْرِفُ كِتَابَ اللَّهِ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ وَ تَعْرِفُ النَّاسِخَ وَ الْمَنْسُوخَ قَالَ نَعَمْ قَالَ يَا أَبَاحَنِيفَةَ وَلَقَدْ ادَّعَيْتَ عِلْمَا وَيْلَكَ مَا جَعَلَ اللَّهُ ذَلِكَ إِلَّا عِنْدَ أَهْلِ الْكِتَابِ الَّذِينَ أَنْزِلَ عَلَيْهِمْ وَيْلَكَ وَلَا هُوَ إِلَّا عِنْدَ الْخَاصٌ مِنْ ذُرِّيَّة نبيِّنَا صلی الله علیه وآله وَ مَا وَرَتَكَ اللَّهُ مِنْ كِتَابِهِ حَرْفَاً فَإِنْ كُنْتَ كَمَا تَقُولُ وَلَسْتَ كَمَا تَقُولُ فَأَخْبِرْنِي عَنَ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ سِيرُوا فِيها لَيَالِيَ وَأَيَّاماً آمِنِينَ أَيْنَ ذَلِكَ مِنَ الْأَرْضِ قَالَ أَحْسَبُهُ مَا بَيْنَ مَكَّةَ وَ الْمَدِينَةَ أَيْنَ ذَلِكَ مِنَ الْأَرْضِ قَالَ أَحْسَبُهُ مَا بَيْنَ مَكَّةَ وَالْمَدِينَةِ فَالْتَفَتَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ تَعْلَمُونَ أَنَّ النَّاسَ يُقْطَعُ عَلَيْهِمْ بَيْنَ الْمَدِينَة وَ مَكَّةَ فَتُؤْخَذُ أَمْوَالُهُمْ وَ لَا يَأْمَنُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَيُقْتَلُونَ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَسَكَتَ أَبُو حَنِيفَةَ فَقَالَ يَا أَبَا حَنِيفَةَ أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً أَيْنَ ذَلِكَ مِنَ الْأَرْضِ قَالَ الْكَعْبَةُ قَالَ أَ فَتَعْلَمُ أَنَّ الْحَجَّاجِ بْن يُوسُفَ حِينَ وَضَعَ الْمَنْجَنِيقَ عَلَى ابْنِ الزُّبَيْرِ فِي الْكَعْبَةِ فَقَتَلَهُ كَانَ آمِناً فِيهَا قَالَ فَسَكَت ثُمَّ قَنَّعَ رَأْسَهُ وَ خَرَجَ فَقَالَ أَبُو بَكْرِ الْحَضْرَمِيُّ جُعِلْتُ فِدَاكَ الْجَوَابُ فِي الْمَسْأَلَتَيْنِ الْأَوَلَتَيْنِ فَقَالَ يَا أَبَابَكْرِ سِيرُوا فِيهَا لَيَالِيَ وَ

ص: 334

(ابراهیم/37) و منظور خداوند از این آیه، بیت الحرام نبوده است و اگر قصد او بیت الحرام بود، كلمه ى إليه را [به صورت مفرد] می آورد. به خداوند سوگند! منظور از دعای ابراهیم علیه السلام ما بوده ایم و هرکس که عشق ما در دلش باشد، حجش پذیرفته می شود و گرنه پذیرفته نمی شود. ای قتاده! پس اگر کسی این گونه باشد (عشق ما در قلب او باشد)، از عذاب جهنم در روز قیامت در امان خواهد بود». قتاده گفت: «حتماً تفسیر آیه همین گونه است. به خداوند سوگند من این آیه را جز به این شکل تفسیر نمی کنم». امام باقر علیه السلام فرمود: «وای بر تو ای قتاده! تنها، کسی که مخاطب قرآن است، قرآن را می شناسد».

2- امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف - محمد بن صالح همدانی گوید: به حضرت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نامه نوشته عرض کردم: «اهل بیت من، مرا مورد آزار قرار می دهند و به خاطر حدیثی که از پدران شما علیهم السلام روایت شده و آنها در آن حدیث گفتند: خادمان ما و کسانی که به امور ما سر و سامان می بخشند، بدترین خلق خداوند هستند، مرا مورد سرزنش قرار می دهند». حضرت علیه السلام در جواب نامه ام نوشت: «وای بر شما! آیا سخن خداوند که فرمود: وَ جَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا قُرَى ظَاهِرَةً را نمی خوانید؟ به خداوند سوگند! منظور از آبادیهایی که خداوند به آنان برکت داده بود، ما (اهل بیت) هستیم و منظور از آبادی های آشکار، شما هستید».

3- امام صادق علیه السلام - شعیب بن انس به نقل از عده ای از اصحاب امام صادق علیه السلام می گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که ابوحنیفه وارد شد و بر امام صادق علیه السلام سلام کرد ... فرمود: «تو فقیه اهل عراق هستی»؟ عرض کرد: «بلی» حضرت فرمود: «برای ایشان با چه مدرکی فتوی می دهی»؟ عرض کرد: «با کتاب خدا و سنت پیامبرش صلی الله علیه وآله». حضرت فرمود: «ای ابو حنیفه، به کتاب خدا آگاه و عالم هستی، آن طور که باید آگاه باشی؟ آیا آگاه و واقف می باشی، یا ناسخ و منسوخش را می دانی»؟ عرض کرد: «بلی» حضرت فرمود: «ای ابوحنیفه، ادعای علم نمودی، وای بر تو! خداوند متعال این علم را فقط در بین اهل قرآن که آن را بر ایشان نازل کرده قرار داده. وای بر تو! این علم صرفاً نزد افراد خاص از ذریه پیامبر صلی الله علیه وآله بوده و از آن یک حرف هم خدا به تو تعلیم نفرموده، و اگر آن طور که ادعا می کنی نیستی، مرا از فرموده حق عزوجل: سِيرُوا فِيها لَيالي وَ أَيَّاماً آمنين خبر ده که این ده ها و شهرها در کدام نقطه زمین بودند»؟ ابو حنیفه گفت: «تصور می کنم بین مکه و مدینه بودند». امام علیه السلام به اصحابش نگریست و فرمود: «شما می دانید که در بین مدینه و مکه راه امن نبوده و قطاع الطریق در اینجا راه را بر مسافرین می بستند و اموالشان را به یغما می بردند و آنها هیچ بر نفوس خود اطمینانی نداشته و چه بسا که کشته می شدند، پس مقصود حق عزوجل این ده و شهرها نمی باشد». اصحاب عرض کردند: «بلی همین طور است که شما می فرمایید». ابوحنیفه ساکت شد. پس از آن، حضرت فرمود: ای ابوحنیفه، مرا از فرموده حق عزوجل: هر کس داخل آن [خانه ی خدا] شود در امان خواهد بود (آل عمران /97) خبر ده که این مکان کدام جای زمین می باشد»؟ ابوحنیفه گفت: «مراد کعبه است». امام علیه السلام فرمود: «آیا می دانی حجاج بن یوسف در کعبه منجنیق قرار داد و ابن زبیر را کشت؟ پس چطور ابن زبیر در امان قرار نگرفت»؟ ابو حنیفه ساکت شد ... ابوبکر حضرمی گفت: «فدایت شوم! جواب آن دو سؤال چیست»؟ فرمود: «ای ابوبکر! سِيرُوا فِيها لَيالي وَ أَيَّاماً آمِنِينَ اين (سفر ایمن) همراه

ص: 335

أياماً آمِنِينَ فَقَالَ مَعَ قَائِمِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً فَمَنْ بَايَعَهُ وَ دَخَلَ مَعَهُ وَ مَسَحَ عَلَى يَدِهِ وَ دَخَلَ فِي عَقْدِ أَصْحَابِهِ كَانَ آمِناً. (1)

4 - الصادق علیه السلام - دَخَلَ النُّعْمَانُ عَلَى الصَّادِقِ علیه السلام فَقَالَ: مَنْ أَنْتَ؟ قَالَ: مُفْتِي الْعِرَاقِ. قَالَ: بِمَا تُفْتِي؟ قَالَ: بِكِتَابِ اللهِ. قَالَ: هَلْ تَعْرِفُ نَاسِخَهُ وَ مَنْسُوحَهُ وَ مُحْكَمَهُ وَ مُتَشَابِهَهُ؟ قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: فَقَوْلُهُ تَعَالَى وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالي وَ أَيَّاماً آمِنِينَ أَيُّ مَوْضِعِ هِي؟ قَالَ: بَيْنَ مَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ. فَقَالَ: وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً مَا هُوَ؟ قَالَ: بَيْتُ الله الْحَرَامِ فَأَنْشَدَ علیه السلام جُلَسَائَهُ هَلْ تَعْلَمُونَ عَدَمَ الْأَمْن عَنِ النَّفْسِ وَ الْمَالِ بَيْنَ مَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ وَ عَدَمَ أَمْنِ ابْنِ الزُّبَيْرِ وَ ابْنِ جُبَيْرِ فِي الْبَيْتِ قَالُوا: نَعَمْ قَالَ أَبُو حَنِيفَةَ: لَيْسَ لِى عِلْمُ الْكِتَاب. (2)

5- الباقر علیه السلام - عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثَّمَالِيُّ قَالَ: أَتَى الْحَسَنِ الْبَصْرِيُّ أَبَا جَعْفَر علیه السلام فَقَالَ جِئْكَ لِأَسْألُكَ عَنْ أَشْيَاءَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَر علیه السلام َألَسْتَ فَقِيهَ أَهْلِ الْبَصْرَةِ قَالَ قَدْ يُقَالُ ذَلِكَ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَر علیه السلام هَلْ بِالْبَصْرَة أَحَدٌ تَأخُذَ عَنْهُ قَالَ لَا قَالَ فَجَمِيعُ أَهْلِ الْبَصْرَة يَأْخُذُونَ عَنْكَ قَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَلَّدْتَ عَظِيماً مِنَ الْأَمْرِ بَلَغَنِي عَنْكَ أَمْرُ فَمَا أَدْرِى أَ كَذَاكَ أَنْتَ أَمْ يُكَذِّبُ عَلَيْكَ قَالَ مَا هُوَ قَالَ زَعَمُوا أَنَّكَ تَقُولُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْعِبَادَ فَفَوَّضَ إِلَيْهِمْ أُمُورَهُمْ قَالَ فَسَكَتَ الْحَسَنُ فَقَالَ أَفَرَأَيْتَ مَنْ قَالَ اللَّهُ لَهُ فِي كِتَابِهِ إِنَّكَ آمِنْ هَلْ عَلَيْهِ خَوْفٌ بَعْدَ هَذَا الْقَوْلَ فَقَالَ الْحَسَنُ لَا فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام إِنِّي أَعْرِضُ عَلَيْكَ آيَةً وَأَنْهى إِلَيْكَ خَطْبَاً وَلَا أَحْسَبُكَ إِلَّا وَقَدْ فَسَرْتَهُ عَلَى غَيْرِ وَجْهِهِ فَإِنْ كُنْتَ فَعَلْتَ ذَلِكَ فَقَدْ هَلَكْتَ وَ أَهْلَكْتَ فَقَالَ لَهُ مَا هُوَ قَالَ أَ رَأَيْتَ حَيْثُ يَقُولُ وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا قُرى ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالي وَ أَيَّاماً آمِنِينَ يَا حَسَنُ بَلَغَنِي أَنَّكَ أَفْتَيْتَ النَّاسَ فَقُلْتَ هِيَ مَكَةُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام فَهَلْ يُقْطَعُ عَلَى مَنْ حَجَّ مَكَّةَ وَ هَلْ يَخَافُ أَهْلُ مَكَّةَ وَ هَلْ تَذْهَبُ أَمْوَالُهُمْ فَمَتَى يَكُونُونَ آمِنِينَ بَلْ فِينَا ضَرَبَ اللَّهُ الْأَمْثَالَ فِي الْقُرْآنِ فَنَحْنُ الْقُرَى الَّتِي بَارَكَ اللَّهُ فِيهَا وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ أَقَرَّ بِفَضْلِنَا حَيْثُ أَمَرَهُمُ اللَّهُ أَنْ يَأْتُونَا فَقَالَ وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بارَكْنَا فِيها أَوْ جَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ شِيعَتِهِمُ الْقُرَى الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا قُرِى ظَاهِرَةً وَ الْقُرَى الظَّاهِرَةُ الرُّسُلُ وَالنَّقَلَةُ عَنَّا إِلَى شِيعَتِنَا وَ فُقَهَاءُ شِيعَتِنَا إلَى شِيعَتِنَا وَ قَوْلُهُ وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ

ص: 336

قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف اهل بیت علیهم السلام صورت می گیرد و اما این کلام او: هر کس داخل آن [خانه ی خدا] شود در امان خواهد بود (آل عمران /97) کسی است که با او (قائم ما عجل الله تعالی فرجه الشریف) بیعت کند و با او داخل [کعبه] شود و دست روی دست او بگذارد و در شمار اصحاب او داخل شود [ آن شخص] ایمن است».

4 - امام صادق علیه السلام - نعمان (ابوحنیفه) بر امام صادق علیه السلام وارد شد ... فرمود: «تو کیستی»؟ گفت: «مرجع و فقیه عراق هستم». فرمود: «منبع فتوای تو چیست»؟ گفت: «براساس کتاب خدا». فرمود: «آیا ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه آن را می شناسی» گفت «آری» فرمود: «درباره ی این کلام خداوند متعال که می فرماید: و قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالي وَ أَيَّاماً آمِنِينَ، آن (محل امن) کدام مکان است»؟ گفت: «میان مکه و مدینه». فرمود: «مَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً؛ هر کس داخل آن [خانه ی خدا] شود در امان خواهد بود. (آل عمران /97) آن (مکان امن) چیست»؟ گفت: «بیت الحرام (کعبه)». [امام علیه السلام] همنشینانش را قسم داد که آیا به نظر شما محل بین مکه و مدینه، نسبت به جان و مال، ایمن است و پسر زبیر و پسر جبیر در خانه خدا در امان بودند [و در خانه ی خدا کشته نشدند]»؟ گفتند: «آری! [می دانیم] ابوحنیفه گفت: «من هیچ علمی به کتاب خدا ندارم».

5- امام باقر علیه السلام - ابوحمزه ثمالی گوید: حسن بصری خدمت حضرت باقر علیه السلام رسیده، گفت: «آمده ام از شما درباره ی کتاب خدا چند سؤال نمایم». حضرت باقر علیه السلام به او فرمود: «مگر تو فقیه اهل بصره نیستی»؟ گفت: «چنین می گویند». فرمود: «آیا در بصره کسی هست که تو از او استفاده کنی»؟ گفت: «نه» فرمود: پس تمام اهالی بصره از معلومات تو استفاده می کنند»؟ گفت: «بلی»! فرمود: «سبحان الله! عهده دار کار بزرگی شده ای، از تو مطلبی را شنیده ام، نمی دانم راست گفته اند یا دروغ»!؟ پرسید: «چه مطلبی»؟ فرمود: «می گویند؛ تو مدعی هستی خداوند مردم را آفریده و کارهای آنها را به خودشان واگذارده». حسن بصری ساکت شد. فرمود: «کسی که خدا در کتاب خود به او بگوید تو در امانی، آیا پس از این وعده خوف و وحشتی برای او هست»؟ حسن بصری گفت: «نه» حضرت باقر علیه السلام فرمود: «اینک یک آیه از قرآن را برای تو می خوانم، می دانم تو برخلاف واقع آن را تفسیر خواهی کرد، اگر چنین کنی خود و دیگران را به هلاکت انداخته ای» پرسید: «کدام آیه»؟ فرمود: «بگو ببینم معنی این آیه چیست؛ وَ جَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بارَكْنَا فِيها قُرى ظَاهِرَةً وَ قَدَّرْنَا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالي وَ أَيَّاماً آمِنِينَ شنیده ام تو به مردم گفته ای آن شهر مکه است»؟ فرمود: «آیا کسانی که قصد حج داشته اند تاکنون در بین راه مکه آن ها را دزد نزده است و آیا اهل مکه ترس و وحشت ندارند و اموال آن ها را نمی برند، پس چطور در امان هستند؟ این مثال را خدا در قرآن درباره ی ما فرموده؛ ما آن قریه هایی هستیم که خداوند برکت در آنها قرار داده، این است معنی فرموده ی خدا، هرکس اقرار به مقام ما داشته باشد همان طوری که خداوند آنها را امر کرده که به جانب ما رو آورند فرموده: وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بارَكْنَا فِيها يعنى بین آنها و بین شیعیانشان، روستاهایی که پربرکت هستند و روستاهایی نمایان هستند، قرار دادیم و منظور از قُرئَ ظاهِرَةً پیکها و ناقلین علوم ما به شیعیانمان و دانشمندان شیعه هستند که به شیعیان تعلیم می دهند و قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ؛ که منظور از سیر و حرکت،

ص: 337

فَالسَّيْرُ مَثَلُ لِلْعِلْمِ سِيرُوا بِهِ لَيَالِيَ وَأَيَّامَاً مَثَلُ لِمَا يَسِيرُ مِنَ الْعِلْمِ فِي اللَّيَالِي وَ الْأَيَّامِ عَنَّا إِلَيْهِمْ فِي الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ الْفَرَائِضِ وَ الْأَحْكَامِ آمِنِينَ فِيهَا إِذَا أَخَذُوا مِنْ مَعْدِنِهَا الَّذِي أُمِرُوا أَنْ يَأْخُذُوا مِنْهُ آمِنِينَ مِنَ الشَّكَ وَ الضَّلَالِ وَ النُّقْلَةِ مِنَ الْحَرَامِ إِلَى الْحَلَالِ لِأَنَّهُمْ أَخَذُوا الْعِلْمَ مِمَّنْ وَجَبَ لَهُمْ بِأَخْذِهِمْ إِيَّاهُ عَنْهُمُ الْمَغْفِرَةَ لِأَنَّهُمْ أَهْلُ مِيرَاتِ الْعِلْمِ مِنْ آدَمَ علیه السلام إِلَى حَيْثُ انْتَهَوْا ذُرِّيَّةً مُصْطَفَاةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ فَلَمْ يَنْتَهِ الاصْطِفَاءُ إِلَيْكُمْ بَلْ إِلَيْنَا انْتَهَى وَنَحْنُ تِلْكَ الذُرِّيَّةُ لَا أَنْتَ وَلَا أَشْبَاهُكَ يَا حَسَنُ. (1)

6- السجاد علیه السلام - دَخَلَ قَاضِ مِنْ قُضَاة أَهْلِ الْكُوفَة عَلَى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا قُرى ظَاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالي وَ أَيَّاماً آمِنِينَ قَالَ لَهُ مَا يَقُولُ النَّاسُ فِيهَا قَبْلَكُمْ بِالْعِرَاقِ قَالَ يَقُولُونَ إِنَّهَا مَكَةُ قَالَ وَ هَلْ رَأَيْتَ السَّرَقَ فِي مَوْضِع أَكْثَرَ مِنْهُ بِمَكَّةَ قَالَ فَمَا هُوَ قَالَ إِنَّمَا عَلَى الرِّجَالَ قَالَ وَ أَيْنَ ذَلِكَ فِي كِتَابِ اللَّهِ فَقَالَ أَ وَ مَا تَسْمَعُ إِلَى قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهَا وَ رُسُلِهِ وَ قَالَ وَ تِلْكَ الْقُرِى أَهْلَكْنَاهُمْ وَ قَالَ وَ سُئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنَا فِيهَا فَلْيَسْأَلِ الْقَرْيَةَ أَو الرِّجَالَ وَ الْعِيرَ قَالَ وَ تَلَا علیه السلام آيَاتٍ فِي هَذَا الْمَعْنَى قَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَمَنْ هُمْ قَالَ نَحْنُ هُمْ وَ قَوْلُهُ سِيرُوا فِيهَا لَيَالِيَ وَ أَيَّاما آمِنِينَ قَالَ آمِنِينَ مِنَ الزَّيْعَ. (2)

7- السجاد علیه السلام - عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ آمِنِينَ مِنَ الزَّيْعَ أَي فِيمَا يقتبسونه مِنْهُمْ مِنَ الْعِلْمِ فِي الدُّنْيَا وَ الدِّين. (3)

8- الصادق علیه السلام - عَن الرضا علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ عَلَى أَبِي بَعْضُ مَنْ يُفَسِّرُ الْقُرْآنَ فَقَالَ لَهُ أَنْتَ فَلَانُ وَ سَمَّاهُ بِاسْمِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَنْتَ الَّذِي تُفَسِّرُ الْقُرْآنَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَكَيْفَ تُفَسِّرُ هَذِهِ الْآيَةَ وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بارَكْنَا فِيها قُرى ظاهِرَةٌ وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالي وَ أَيَّاماً آمِنِينَ قَالَ هَذِهِ بَيْنَ مَكَّةَ وَ مِنَى فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ يَكُونُ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ خَوْفٌ وَ قَطِيعُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَوْضِعُ يَقُولُ اللَّهُ أَمْنُ يَكُونُ فِيهِ خَوْفُ وَ قَطْعُ قَالَ فَمَا هُوَ قَالَ ذَاكَ نَحْنُ أَهْلَ الْبَيْتِ قَدْ سَمَّاكُمُ اللَّهُ نَاساً وَ سَمَّانَا قُرَى قَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَوْجَدْنِي هَذَا فِي كِتَابِ اللَّهِ

ص: 338

انتقال علم است [ازما به شیعیانمان] و منظور از لیالی و ایاماً این است که در شب ها و روزها از جانب ما علم به سوی آن ها می رسد، علم حلال و حرام و فرایض و احکام زمانی که از معدن دانش که دستور استفاده از آن داده شده استفاده کنند از شک و گمراهی و افتادن از حرام به حلال ایمن هستند. زیرا علم را از کسانی استفاده نمودهاند که با این استفاده شایسته ی مغفرت و آمرزش می شوند، چون آن ها اهل میراث علم از زمان آدم علیه السلام هستند تا زمانی که به ایشان منتهی شده، نژادی برگزیده که با یکدیگر پیوسته اند، این برگزیدگی به شما نرسیده، بلکه مختص به ما است، ما همان نژاد هستیم نه تو و اشخاصی شبیه تو ای حسن»!

6- امام سجاد علیه السلام - ابوحمزه ثمالی رحمه الله روایت می کند: یکی از قاضیان اهل کوفه، نزد امام سجاد علیه السلام آمد و عرض کرد: «جانم به فدای شما باد! تفسير آيه وَ جَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا قُرّى ظَاهِرَةً وَ قَدَّرْنَا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيهَا لَيَالِي وَ أَيَّامًا آمِنِينَ، چیست»؟ حضرت علیه السلام فرمود: «مردم قبل از شما در عراق در تفسیر این آیه چه می گفتند»؟ آن قاضی پاسخ داد: «می گویند که منظور از آیه، مکه است». حضرت علیه السلام از او پرسید: «آیا دزدی و سرقت را در مکانی بیشتر از مکه دیده ای»؟ آن قاضی پرسید: «پس منظور آیه چیست»؟ حضرت علیه السلام پاسخ داد: «منظور آیه، تنها مردان است». آن قاضی پرسید: «در کجای کتاب خدا شبیه این مورد داریم که قُری (آبادی ها) به معنای مردان آمده باشد»؟ حضرت علیه السلام پاسخ داد: «آیا نشنیده ای که خداوند عزوجل در آیاتی فرمود: چه بسیار شهرها و آبادی ها که اهل آن از فرمان خدا و رسولانش سرپیچی کردند (طلاق /8) و» این شهرها و آبادی هایی است که ما آن ها را هلاک نمودیم (کهف/59) [ و اگر اطمینان نداری ]، از آن شهر که در آن بودیم سؤال کن، و نیز از آن قافله که با آن آمدیم [بپرس]. (یوسف /82) از آبادی و قافله سؤال پرسیده می شود یا از مردان و کاروانیان»؟ و حضرت علیه السلام آیات دیگری را به همین معنا، تلاوت نمود. آن قاضی عرض کرد: «جانم به فدای شما باد! آن ها چه کسانی هستند»؟ حضرت علیه السلام پاسخ داد: «منظور از آن ها، ما (اهل بیت) هستیم». همچنین حضرت علیه السلام پیرامون تفسير آيه: سِيرُوا فِيهَا لَيَالِي وَ أَيَّامًا آمِنِينَ، فرمود: «منظور این است که آنان از انحراف در امان هستند».

7- امام سجاد علیه السلام - منظور این است که آنان، از انحراف در امان هستند؛ یعنی در دانشی که پیرامون دنیا و دین خود از آنان (اهل بیت علیهم السلام) فرا می گیرند، از انحراف در امان هستند.

8- امام صادق علیه السلام - عبدالله رمانی از امام رضا علیه السلام از پدرش از جدش امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: «کسی که قرآن تفسیر می کرد پیش من آمد». امام علیه السلام به او فرمود: «تو فلانی نیستی»؟ [نامش را برد] گفت: «چرا» فرمود: «تو قرآن تفسیر می کنی»؟ گفت: «آری» پرسید: «این آیه را چگونه تفسیر می کنی»؟ وَ جَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بارَكْنَا فِيها قُرى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيَالِيَ وَ أياماً آمِنِينَ گفت: «منظور بین مکه و منی است». حضرت صادق علیه السلام به او فرمود: «آیا در آنجا ترس و دزدی هست»؟ گفت: «آری» فرمود: «چگونه خداوند می فرماید محلی امن است ولی ترس و دزدی در آن وجود دارد»؟ عرض کرد: «پس چیست»؟ فرمود: «منظور از آیه ما خانواده هستیم. شما را به ناس تعبیر کرده و ما را به قریه». گفت: «فدایت شوم، آیه ای در قرآن به من نشان دهید که منظور

ص: 339

أنَّ الْقُرَى رِجَالُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَلَيْسَ اللَّهُ تَعَالَى يَقُولُ وَسُئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنا فِيها فَلِلْجُدْرَانِ وَالْحِيطَانِ السُّؤَالُ أَمْ لِلنَّاسِ وَقَالَ تَعَالَى وَ إِنْ مِنْ قَرْيَةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِكُوهَا قَبْلَ

يَوْمِ ا مِ الْقِيامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوهَا عَذَاباً شَدِيداً فَمَنِ الْمُعَذَّبُ الرِّجَالُ أَمِ الْجُدْرَانُ وَ الْحِيطَانُ. (1)

9 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي حَدِيثٍ فِي مَعْنِيُّ الاية قَالَ يَا أَبَا بَكْرٍ سِيرُوا فِيهَا لَيالي وَ أَيَّاماً آمِنِينَ فَقَالَ مَعَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ. (2)

10 - ابن عباس رحمه الله - قَوْلُهُ بَارَكْنَا فِيها قَالَ مَكَّة. (3)

قوله تعالى: فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَيْنَ أَسفارنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْنَاهُمْ أَحادِيثَ وَ مَزَّقْناهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ (19)

باب 1 : فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَيْنَ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْناهُمْ أَحَادِيثَ وَ مَزَقْنَاهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ

1-1- الصادق علیه السلام - سَأَلَ رَجُلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَيْنَ أَسْفَارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ الْآيَةَ فَقَالَ هَوْلَاءِ قَوْمُ كَانَتْ لَهُمْ قُرَى مُتَّصِلَةُ يَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ وَأَنْهَارُ جَارِيَةً وَ أَمْوَالُ ظَاهِرَةٌ فَكَفَرُوا نِعَمَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ غَيَّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ مِنْ عَافِيَةِ اللَّهِ فَغَيَّرَ اللَّهُ مَا بِهِمْ مِنْ نِعْمَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيْرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ فَغَرَقَ قُرَاهُمْ وَ خَرَّبَ دِيَارَهُمْ وَأَذْهَبَ أَمْوَالَهُمْ وَ أَبْدَلَهُمْ مَكَانَ جَنَّاتِهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَيْ أُكُل خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَ شَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلِ ثُمَّ قَالَ ذلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِما كَفَرُوا وَ هَلْ نُجَازِي إِلَّا الْكَفُورَ. (4)

2-1- الرسول صلی الله علیه وآله - يا بلال رحمه اللهَ اصْعَدْ أَبَاقْبَيْس فَنَادِ عَلَيْهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم حَرَّمَ الْحِرِّئَ وَ الضَّبَّ وَالْحَمِيرَ الْأَهْلِيَّةَ أَلَا فَاتَّقُوا اللَّهَ جَلَّ وَعَزَّ وَ لا تَأكُلُوا مِنَ السَّمَكِ إِلَّا مَا كَانَ لَهُ قِشْرُ وَ مَعَ الْقِشْرِ فُلُوسُ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَسَخَ سَبْعَمِائَةِ أُمَّةٍ عَصَوْا الْأَوْصِيَاءَ بَعْدَ الرُّسُلِ فَأَخَذَ أَرْبَعُمِائَةً مِنْهُمْ بَراً وَ ثَلَاثُمِائَة بَحْراً ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ فَجَعَلْناهُمْ أَحادِيثَ وَ مَزَّقْناهُمْ كُلَّ مُزَّقٍ. (5)

ص: 340

از قریه مردم باشند». امام صادق علیه السلام فرمود: «مگر خداوند نمی فرماید: وَ اسْتَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا وَالْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنا فِیها بگو ببینم، آیا باید از در و دیوارها بپرسد یا از مردم؟ و خداوند می فرماید: [و اگر اطمینان نداری]، از آن شهر که در آن بودیم سؤال کن، و نیز از آن قافله که با آن آمدیم [بپرس] (یوسف /82) آیا عذاب شوندگان مردم هستند یا در و دیوارها؟!

9- امام صادق علیه السلام - امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه فرمود: «ای ابوبکر! سِيرُوا فِيهَا لَيَالِيَ وَ أَيَّامًا آمنین، یعنی به همراه قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف اما اهل بیت [در امن خواهند بود]».

10 - ابن عباس رحمه الله - منظور از بارکنا فيها مکه است.

ولی [این ناسپاسان] گفتند: «پروردگارا! میان سفرهای ما دوری بیفکن» [تا بینوایان نتوانند دوش به دوش اغنیاء سفر کنند و این گونه] به خویشتن ستم کردند و ما آنان را داستان هایی [برای عبرت دیگران] قرار دادیم و جمعیتشان را به طور کامل متلاشی ساختیم، در این ماجرا، نشانه های عبرتی برای هر صبور شکرگزار است (19)

بخش 1 : ولی [این ناسپاسان] گفتند: «پروردگارا! میان سفرهای ما دوری بیفکن» [تا بینوایان نتوانند دوش به دوش اغنیاء سفر کنند و این گونه] به خویشتن ستم کردند و ما آنان را داستان هایی [ برای عبرت دیگران] قرار دادیم و جمعیتشان را به طور کامل متلاشی ساختیم.

1-1- امام صادق علیه السلام - شخصی از امام صادق علیه السلام تفسیر آیه: فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَيْنَ أَسْفَارِنَا وَ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ را پرسید و حضرت علیه السلام پاسخ داد: «اینان قومی بودند که آبادی های به هم پیوسته داشتند که می توانستند به یکدیگر نگاه کنند و در میان آن آبادی ها رودهایی جریان داشت و دارایی های بسیار چشمگیری داشتند؛ اما آن ها نسبت به نعمت های خداوند ناسپاسی نمودند و آنچه را که در درونشان بود، تغییر دادند. [اما] خداوند سرنوشت هیچ قوم [و ملتی] را تغییر نمی دهد مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند! (رعد/ 11) و خداوند سیلی سخت را به سوی آنان فرستاد و آبادی های آنان را غرق کرد و دیار آنان را تخریب و اموال آنان را از بین برد و به جای باغهای آبادشان، باغ های بی ارزش جانشین کرد، دو باغ [بی ارزش] با میوه های تلخ و درختان شوره گز و اندکی درخت سدر مبدل ساختیم!. (سبا/16)». سپس خداوند عزوجل فرمود: این کیفر را به خاطر کفرانشان به آن ها دادیم و آیا جز کفران کننده را کیفر می دهیم؟! . (سبأ /17)

2-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ای بلال! بالای کوه ابوقبیس برو و جار بزن که رسول خدا صلی الله علیه وآله [خوردن گوشت] مارماهی جری و سوسمار و خران خانگی را حرام کرد از خدا بترسید و جز از ماهی های که فلس دارند نخورید زیرا خدای تبارک و تعالی هفتصد امّت را که وصیان پس از پیغمبران علیهم السلام را نافرمانی کردند مسخ کرد و چهارصد گروه از آنها در خشکی هستند و سیصد گروه از آنها به دریا افتادند و آن گاه این آیه را خواند: و ما آنان را داستان هایی [ برای عبرت دیگران ] قرار دادیم

و جمعیتشان را متلاشی ساختیم. (سبأ /19)

ص: 341

باب 2 : إِنَّ في ذلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ

2-1 - الباقر علیه السلام - إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ قَالَ صَبَّارٍ عَلَى مَوَدَّتِنَا وَ عَلَى مَا نَزَلَ بِهِ مِنْ شِدَّةَ أَوْ رَخَاءٍ صَبور عَلَى الأذى فِينَا شكور لله على ولايَتِنَا أَهْلَ البيت. (1)

قوله تعالى: وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقًا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (20)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - رَوَى أَبُو سَعِيدِ السَّمَّانُ بِإِسْنَادِهِ أَنَّ إِبْلِيسَ أَتَى رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي صُورَةٍ شَيْخ حَسَن السَّمْتِ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله مَا أَقَلَّ مَن يُبَايِعُكَ عَلَى مَا تَقُولُ فِي ابْنِ عَمِّكَ عَلَى علیه السلام فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ. (2)

2 - الصادق علیه السلام - لَمَّا أَمَرَ اللهُ نَبيَّهُ صلی الله علیه وآله أَنْ يَنْصِبَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لِلنَّاسِ فِي قَوْلِهِ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فِي عَلَى علیه السلام بغَدِير خُمَّ فَقَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيُّ مَوْلَاهُ فَجَاءَتِ الْأَبَالِسَةُ إِلَى إِبْلِيسَ الْأَكْبَرِ وَحَتَوُا التَّرَابَ عَلَى رُءُوسِهِمْ فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِيسُ مَا لَكُمْ فَقَالُوا إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ قَدْ عَقَدَ الْيَوْمَ عُقْدَةً لَا يَخْلُهَا شَيْءٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِيسُ كَلَّا إِنَّ الَّذِينَ حَوْلَهُ قَدْ وَعَدُونِي فِيهِ عِدَةَ لَنْ يُخْلِفُونِي فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ الْآيَةَ. (3)

3 - الصادق علیه السلام - عَنْ جَعْفَرَ بْن مُحَمَّدِ الْخُزَاعِيُّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَذْكُرُ فِي حَدِيثِ غَدِيرٍ خُمَّ أَنَّهُ لَمَّا قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله لِعَلِيُّ علیه السلام مَا قَالَ وَأَقَامَهُ لِلنَّاسِ صَرَحَ إِبْلِيسُ صَرْحَةً فَاجْتَمَعَتْ لَةَ الْعَفَارِيتُ فَقَالُوا يَا سَيِّدَنَا مَا هَذِهِ الصَّرْحَةُ فَقَالَ وَيْلَكُمْ يَوْمُكُمْ كَيَوْمِ عِيسَى علیه السلام وَ اللَّهِ لَأَضِلَّنَّ فِيهِ الْخَلْقَ قَالَ فَنَزَلَ الْقُرْآنُ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ صَرَحَ إِبْلِيسُ صَرْحَةً فَرَجَعَتْ إِلَيْهِ الْعَفَارِيتَ فَقَالُوا يَا سَيِّدَنَا مَا هَذِهِ الصَّرْحَةُ الْأُخْرَى فَقَالَ وَيْحَكُمْ حَكَى اللهُ وَ اللَّهِ كَلَامِي قُرْآناً وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّتِكَ وَ جَلَالِكَ لَالْحِقَنَّ الْفَرِيقَ بِالْجَمِيعِ قَالَ فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانُ قَالَ صَرَخَ

ص: 342

بخش 2 : در این ماجرا نشانه های عبرتی برای هر صبور شکرگزار است.

1-2- امام باقر علیه السلام - إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ منظور کسی است که بر مودت و دوستی با ما و سختی یا آسودگی که به این خاطر گریبان گیر او شده بردبار است و بر آزاری که به خاطر دوستی با ما می بیند، صبر پیشه می کند و خداوند را به خاطر اینکه ولایت ما اهل بیت علیهم السلام را به او ارزانی داشته، سپاسگزار است.

[آری]! به یقین ابلیس گمان خود را درباره ی آنها محقق ساخت که همگی از او پیروی کردند جز گروه اندکی از مؤمنان (20)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - از ابوسعید سمّان با سندش روایت است: ابلیس در صورت پیرمردی خوش ظاهر نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمد و گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله ! چقدر اندک هستند کسانی که با تو بر سر آنچه درباره ی پسر عمویت علی علیه السلام می گویی، پیمان بستند» که خداوند این آیه را نازل کرد: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ.

2- امام صادق علیه السلام - وقتی خداوند در آیه: ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملا [به مردم] برسان. (مائده/67) در غدیرخم به پیامبر صلی الله علیه وآله خود امر فرمود که علی علیه السلام را به عنوان امیرمؤمنان منصوب نماید، آن حضرت فرمود: «هر که من مولای اویم، علی مولای اوست» پس ابلیس ها نزد ابلیس بزرگ آمده و خاک بر سر کردند، و ابلیس به ایشان گفت: «به شما چه شده است»؟ گفتند: «این مرد امروز چنان گرهی بست که تا روز قیامت چیزی قادر به گشودن آن نیست. پس ابلیس به ایشان گفت: هرگز چنین نیست زیرا کسانی که پیرامون او هستند، چند قول به من داده اند و آنها خلاف وعده های خود عمل نمی کنند. پس خداوند آیه: و لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّه را بر رسول خود نازل کرد.

3- امام صادق علیه السلام - جعفر بن محمّد خزاعی گوید: از امام علیه السلام شنیدم که درباره ی حدیث غدیر فرمود: «چون پیغمبر درباره علی علیه السلام آنچه را که می بایست، فرمود و او را پیشوای مردم ساخت ابلیس یک جیغ کشید که همه عفریتهایش گرد او جمع شدند و گفتند: «ای آقای ما این چه جیغی بود»؟ گفت: «وای بر شما امروز شما مانند روز عیسی است، به خدا که مردم را درباره او گمراه می سازم» و فرمود: «سپس در قرآن نازل شد که وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً مِنَ المُؤْمِنِينَ و فرمود: «سپس ابلیس جیغی کشید و عفریتها دوباره دور او باز گشتند و گفتند: «ای سرور ما این جیغ دیگر چه بود»؟ گفت: «وای بر شما خداوند سخن مرا در قرآن حکایت کرده و بر پایه آن نازل کرد وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ». سپس سر به آسمان برداشت و گفت: به عزت و جلالت سوگند این گروه مؤمن را هم به دیگران ملحق سازم. گوید پس پیغمبر صلی الله علیه وآله فرمود:

ص: 343

إبْلِيسُ صَرْخَةٌ فَرَجَعَتْ إِلَيْهِ الْعَفَارِيتُ فَقَالُوا يَا سَيِّدَنَا مَا هَذِهِ الصَّرْحَةُ الثَّالِثَةُ قَالَ وَ اللَّهِ مِنْ أَصْحَابِ عَلَى علیه السلام وَلَكِنَّ بِعِزَّتِكَ وَ جَلَالِكَ يَا رَبِّ لَأَزَيَّنَنَّ لَهُمُ الْمَعَاصِيَ حَتَّى أَبَغْضَهُمْ إِلَيْكَ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَالَّذِي بَعَثَ بِالْحَقِّ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله للْعَفَارِيتُ وَ الْأَبَالِسَةُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَكْثَرُ مِنَ الزَّنَابِيرِ عَلَى اللَّحْمِ وَ الْمُؤْمِنُ أَشَدُّ مِنَ الْجَبَلِ وَ الْجَبَلُ يُسْتَقَلُّ مِنْهُ بِالْفَاسِ فَيُنْحَتْ مِنْهُ وَالْمُؤْمِنُ لَا يُسْتَقَلَّ عَلَى دِينِهِ. (1)

4- امير المؤمنين علیه السلام - أ وَ لَمْ يَأْمُرُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَبِيَّه صلی الله علیه وآله بتبليغ مَا عَهِدَهُ إِلَيْهِ فِي وَصِيِّهِ وَإِظْهَارِ إِمَامَتِهِ وَ وَكَايَتِهِ بِقَوْلِهِ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلَ فَما بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَبَلَّغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَا قَدْ سَمِعَ وَ عَلِمَ أَنَّ الشَّيَاطِينَ اجْتَمَعُوا إِلَى إِبْلِيسَ فَقَالُوا لَهُ أَلَمْ تَكُنْ أَخْبَرْتَنَا أَنَّ مُحَمَّداً لله إِذَا مَضَى نَكَتَتْ أُمَّتُهُ عَهْدَهُ وَنَقَضَتْ سُنَتَهُ وَ أَنَّ الْكِتَابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ يَشْهَدُ بِذَلِكَ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقَابِكُمْ فَكَيْفَ يَتِمُّ هَذَا وَ قَدْ نَصَبَ لِأُمَّتِهِ عَلَماً وَأَقَامَ لَهُمْ إِمَامًا فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِيسُ لَا تَزَعُوا مِنْ هَذَا فَإِنَّ أُمَّتَهُ يَنْقُضُونَ عَهْدَهُ وَيَغْدِرُونَ بِوَصِيهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ يَظْلِمُونَ أَهْلَ بَيْتِهِ وَ يُهْمِلُونَ ذَلِكَ لِغَلَبَة حُبِّ الدُّنْيَا عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ تَمَكُنَ الْحَمِيَّة وَ الصَّغَائِنِ فِي نُفُوسِهِمْ وَ اسْتِكْبَارِهِمْ وَ عِزَّهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ. (2)

5- على بن ابراهيم رحمه الله - ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمُ الْآيَةَ أَمَّا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ فَهُوَ مِنْ قِبَلَ الْآخِرَةَ لَأَخْبِرَنَّهُمْ أَنَّهُ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ وَ لَا نُشُورَ وَأَمَّا خَلْفَهُمْ يَقُولُ مِنْ قِبَلِ دُنْيَاهُمْ آمُرُهُمْ بِجَمْعِ الْأَمْوَالِ وَآمُرُهُمْ أَنْ لَا يَصِلُوا فِي أَمْوَالِهِمْ رَحِماً وَ لَا يُعْطُوا مِنْهُ حَقَّا وَآمُرُهُمْ أَنْ لَا يُنْفِقُوا عَلَى ذَرَارِيهِمْ عَلَى الصَّيْعَة وَأَمَّا عَنْ أَيْمَانِهِمْ يَقُولُ مِنْ قِبَل دِينِهِمْ فَإِنْ كَانُوا عَلَى ضَلَالَة زَيَّنْتُهَا لَهُمْ وَ إِنْ كَانُوا عَلَى الْهُدَى أَخْرِجُهُمْ مِنْهُ وَأَمَّا عَنْ شَمَائِلِهِمْ يَقُولُ مِنْ قِبَلِ اللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ يَقُولُ اللَّهُ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ. (3)

ص: 344

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلطان فرمود: پس ابلیس جیغی عفریت هایش به سوی او باز گشتند و گفتند: «ای سرور ما این جیغ سوم برای چیست»؟ گفت: «به خدا از دست اصحاب علی است، پروردگارا به عزت و جلالت قسم گناهان را برایشان آرایش کنم تا آنان را دشمن تو سازم. گوید: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «قسم به خدایی که پیغمبر صلی الله علیه وآله را به راستی مبعوث کرده است! همانا عفریت ها و ابلیس ها بر سر مؤمن بیش از زنبورند بر سر گوشت، و مؤمن هم از کوه سخت تر است، با تیشه از کوه بکنند اما مؤمن از دینش دست نکشد».

4- امام علی علیه السلام - آیا خداوند عزوجل پیامبرش را امر نکرد تا وصی خود را به مردم معرفی کند و امامت و ولایت او را آشکار نماید؟ در قرآن مجید فرمود: «ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملا [به مردم] برسان! و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده ای! خداوند تو را از [خطرات احتمالی] مردم، نگاه می دارد (مائده/57) رسول خدا صلی الله علیه وآله امر خداوند را به مردم ابلاغ کردند. در این هنگام شیاطین نزد ابلیس جمع شدند و گفتند: «شما به ما گفتید بعد از اینکه محمد صلی الله علیه وآله درگذشت امت او از هم پراکنده خواهند شد و سنتش در هم خواهد شکست و کتاب او هم به این موضوع اشاره می کند و می گوید: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقابِكُمْ . محمد فقط فرستاده خداست و پیش از او، فرستادگان دیگری نیز بودند آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود، شما به عقب برمی گردید؟ (آل عمران / 144) اکنون چگونه پیامبری او تمام خواهد شد و یا امتش پراکنده می گردند در حالی که برای خود جانشین معین کرده و امامی نصب کرده است»؟ شیطان گفت: «شما ترسی نداشته باشید، امت او فرمان او را نقض خواهند کرد و با وصی او مکر خواهند نمود و به اهل بیت علیهم السلام او ظلم خواهند کرد. حب دنیا بر آنها چیره خواهد شد و آن ها وصیّت محمد صلی الله علیه وآله را بی اثر خواهند نمود، تعصب ها و کینه ها در دل آنها پیدا خواهد شد و از روی نخوت و تکبر، حق را از حق دار خواهند گرفت». در این هنگام خداوند این آیه را نازل کرد که وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ.

5- علی بن ابراهیم رحمه الله - سپس از پیشرو و از پشت سر، و از طرف راست و از طرف چپ آن ها، به سراغشان می روم و بیشتر آن ها را شکرگزار نخواهی یافت (اعراف/17) از پیش رو یعنی قبل از آخرت آگاهشان می سازم که نه بهشت و نه جهنّم و نه رستاخیزی در کار نیست؛ اما در پشت سر آنان می گوید: «در دنیایشان به آنان فرمان می دهم که به جمع اموال بپردازند و دستور می دهم که در اموالشان، خویشاوندان را در نظر نگیرند و از آن حقی را ندهند. به آنان فرمان می دهم که به برادرانشان انفاق نکنند و آنان را از فقر و تنگدستی می ترسانم و اما درباره ایمانشان می گوید: «درباره ی دینشان، اگر در گمراهی باشند آن را برای آنها زینت می دهم و در راه هدایت باشند آن ها را از این راه خارج می سازم». و درباره ویژگی های آنان می گوید: «درباره ی شهوات و لذت ها، خداوند می فرماید: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ».

ص: 345

6- الباقر علیه السلام - إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا أَخَذَ بِيَدِ عَلَى علیه السلام بِغَدِيرِ خُمٌ فَقَالَ صلی الله علیه وآله مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيُّ مَوْلَاهُ كَانَ إِبْلِيسَ لَعَنَهُ اللَّهُ حَاضِراً بعَفَارِيتِهِ فَقَالَتْ لَهُ حَيْثُ قَالَ صلی الله علیه وآله مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ وَ اللَّهِ مَا هَكَذَا قُلْتَ لَنَا لَقَدْ أَخْبَرْتَنَا أَنَّ هَذَا إِذَا مَضَى افْتَرَقَ أَصْحَابُهُ وَهَذَا أَمْرُ مُسْتَقَرٌّ كُلَّمَا أَرَادَ أَنْ يَذْهَبَ وَاحِدٌ بَدَرَ آخَرُ فَقَالَ افْتَرِقُوا فَإِنَّ أَصْحَابَهُ قَدْ وَعَدُونِي أَنْ لَا يُقِرُّوا لَهُ بِشَيْءٍ مِمَّا قَالَ قوله عَزَّوَجَلَّ وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ. (1)

قوله تعالى: وَ ما كانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطانِ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا في شَكٍّ وَرَبُّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ (21)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - و ما كانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطَانٍ كِنَايَةُ عَنْ إِبْلِيسَ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها فِي شَكٍّ وَ رَبُّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ. (2)

قوله تعالى: قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ الله لا يَمْلِكُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَلا فِي الْأَرْضِ وَ ما هُمْ فيهما مِنْ شِرْكِ وَمَا لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهير (22)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ احْتِجَاجاً مِنْهُ عَلَى عَبَدَةِ الْأَوْثَانِ: قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَمْلِكُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ وَ مَا هُمْ فِيهِمَا كِنَايَةُ عَنِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مِنْ شِرْكِ وَمَا لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِيرِ. وَقَوْلُهُ وَ لَا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ قَالَ: لَا يَشْفَعُ أَحَدٌ مِنْ أَنْبِيَاءِ اللَّهِ وَرُسُلِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى يَأْذَنَ اللهُ لَهُ إِنَّا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَذِنَ لَهُ فِي الشَّفَاعَةِ مِنْ قَبْلِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَالشَّفَاعَةُ لَهُ وَلِلْأَئِمَّةِ مِنْ وَلدِهِ، ثُمَّ بَعْدَ ذَلِكَ للانبیاء صلی الله علیه وآله. (3)

قوله تعالى: وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلا لَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قالُوا ما ذا قالَ رَبُّكُمْ قالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ (23)

ص: 346

6- امام باقر علیه السلام - وقتی رسول خدا صلی الله علیه وآله دست علی علیه السلام را در روز غدیر خم در دست خود گرفت و گفت: «هر کس که من مولای او هستم، علی علیه السلام مولای اوست». ابلیس که خداوند او را لعنت کند، به همراه شیاطین خود در آنجا حاضر بود. آن شیاطین هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «هرکس که من مولای او هستم، علی علیه السلام مولای اوست»، به او گفتند: «به خداوند سوگند! تو به ما این طور نگفته بودی، تو به ما خبر داده بودی که این مرد (رسول خدا صلی الله علیه وآله) اگر بمیرد، در میان اصحاب او تفرقه می افتد؛ اما این سخن امروز او باعث استواری و ثبات می شود و هرگاه کسی بخواهد برود، [و امامی بمیرد] دیگری به جای او می آید». ابلیس گفت: «پراکنده شوید، چرا که اصحاب او به من وعده داده اند که به هیچ کدام از سخنانی که او (رسول خدا صلی الله علیه وآله) گفته است، اقرار و اعتراف نخواهند کرد و این همان سخن خداوند عزوجل است که فرموده است وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقًا مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ».

او هیچ سلطه ای بر آنان نداشت جز برای اینکه مؤمنان به آخرت را از آنها که درباره ی آن شک هستند مشخص سازیم و پروردگار تو نگاهبان همه چیز است (21)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَمَا كَانَ لَهُ عَلَيْهِم مِّن سُلْطَانٍ؛ کنایه از ابلیس است. إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن يُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فِي شَكٍّ وَرَبُّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ.

بگو: «کسانی را که غیر از خدا [معبود خود] می پندارید بخوانید! [آنها هرگز گرهی از کار شما نمی گشایند، چرا که] آن ها به اندازه ی ذره ای در آسمان ها و زمین مالک نیستند و نه در [ خلقت و مالکیت ] آنها شریکند و نه یاور او [در آفرینش] بودند» (22)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - [خداوند] عزوجل از روی استدلال بر کسانی که بت ها را می پرستیدند، فرمود: قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ الله لا يَمْلِكُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ وَما هم فيهما؛ کنایه ای از آسمان ها و زمین است. مِنْ شِرْكِ وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِيرٍ و این کلام خدا: هیچ شفاعتی نزد او، جز برای کسانی که اذن داده، سودی ندارد! (سبأ/23) احدی از پیامبران خدا و رسولانش در روز قیامت، شفاعت نمی کنند تا اینکه خداوند به آن ها اذن و رخصت بدهد جز رسول خدا صلی الله علیه وآله، که به او قبل از قیامت، اذن شفاعت داده شده است و شفاعت کردن مخصوص او و امامان علیهم السلام که از فرزندان اویند، می باشد. سپس بعد از ایشان، برای پیامبران علیهم السلام است».

شفاعت نزد او، جز برای کسی که [خداوند] برای او اذن شفاعت داده، سودی ندارد. [در آن روز همه در اضطرابند] تا زمانی که اضطراب از دلهای آنان زائل گردد [و فرمان از ناحیه ی او صادر شود، مجرمان به شفیعان] می گویند: «پروردگارتان چه دستوری داده»؟ می گویند: «حق را [بیان کرد و اجازه ی شفاعت درباره ی مستحقان داد] و اوست بلند مرتبه و بزرگ» (23)

ص: 347

باب 1 : وَلا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّى إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قَالُوا ما ذا قالَ رَبُّكُمْ قَالُوا الحَقَّ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ

1-1 - السجاد علیه السلام - عَنْ أبى الْعَبَّاسِ الْمُكَبِّر قَالَ: دَخَلَ مَوْلًى لِامْرأَة عَلِيّ بْن الْحُسَيْنِ علیه السلام عَلَى أَبي جَعْفَر علیه السلام يُقَالُ لَهُ أَبُو أَيْمَنَ فَقَالَ يَا أَبَا جَعْفَر علیه السلام تُغْرُونَ النَّاسَ وَ تَقُولُونَ شَفَاعَةُ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله شَفَاعَةُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَغَضِبَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام حَتَّى تَرَبَّدَ وَجْهُهُ ثُمَّ قَالَ وَيْحَكَ يَا أَبَا أَيْمَنَ أَ غَرَكَ أَنْ عَفَّ بَطْنُكَ وَ فَرْجُكَ أَمَا لَوْ قَدْ رَأَيْتَ أَفْرَاعَ الْقِيَامَةِ لَقَدِ احْتَجْتَ إِلَى شَفَاعَةِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَيْلَكَ فَهَلْ يَشْفَعُ إِنَّا لِمَنْ وَجَبَتْ لَهُ النَّارُ ثُمَّ قَالَ مَا أَحَدٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ إِلَّا وَ هُوَ مُحْتَاجُ إِلَى شَفَاعَة مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام إِنَّ لِرَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الشَّفَاعَةَ فِي أُمَّتِهِ وَ لَنَا شَفَاعَةٌ فِي شِيعَتِنَا وَلِشِيعَتِنَا شَفَاعَةً فِي أَهَالِيهِمْ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَشْفَعُ فِي مِثْلِ رَبيعَةَ وَ مُضَرَ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَشْفَعُ حَتَّى لِخَادِمِهِ وَ يَقُولُ يَا رَبِّ حَقٌّ خِدْمَتِي كَانَ يَقِينِي الْحَرَّ وَ الْبَرْد. (1)

2-1- الصادق علیه السلام - عَن سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَن شَفَاعَةَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم يَوْمَ الْقِيَامَةِ قَالَ يُحْشَرُ النَّاسُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي صَعِيدٍ وَاحِدٍ فَيُلْحِمُهُمُ الْعَرَقُ فَيَقُولُونَ انْطَلِقُوا بِنَا إِلَى أَبِينَا آدَمَ علیه السلام لِيَشْفَعَ فَيَأْتُونَ آدَمَ علیه السلام فَيَقُولُونَ لَهُ اشْفَعْ لَنَا عِنْدَ رَبِّكَ فَيَقُولُ إِنَّ لِى ذَنْباً وَ خَطِيئَةً وَأَنَا أَسْتَحِي مِنْ رَبِّي فَعَلَيْكُمْ بِنُوحٍ فَيَأْتُونَ نُوحاً علیه السلام فَيَرُدُّهُمْ إِلَى مَنْ يَلِيهِ وَيَرُدَّهُمْ كُلٌّ نَبِيٍّ إِلَى مَنْ يَلِيهِ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ حَتَّى يَنْتَهُوا إِلَى عِيسَى علیه السلام فَيَقُولُ عَلَيْكُمْ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَيَأْتُونَ مُحَمَّدًا فَيَعْرِضُونَ أَنْفُسَهُمْ عَلَيْهِ وَيَسْأَلُونَهُ أَنْ يَشْفَعَ لَهُمْ فَيَقُولُ لَهُمْ انْطَلِقُوا بِنَا فَيَنْطَلِقُونَ حَتَّى يَأْتِيَ بَابَ الْجَنَّةِ فَيَسْتَقْبِلُ وَجْهَ الرَّحْمَن سُبْحَانَهُ وَيَخِرُّ سَاجِداً فَيَمْكُثُ مَا شَاءَ اللَّهُ فَيَقُولُ اللَّهُ لَهُ ارْفَعْ رَأْسَكَ يَا مُحَمَّدُ وَاشْفَعْ تُشَقَّعْ وَسَلَّ تُعْطَ فَيُشَقَّعُ فيهم. (2)

ص: 348

بخش 1 : شفاعت نزد او، جز برای کسی که [خداوند] برای او اذن شفاعت داده، سودی ندارد. [در آن روز همه در اضطرابند] تا زمانی که اضطراب از دل های آنان زائل گردد [و فرمان از ناحیه ی او صادر شود، مجرمان به شفیعان] می گویند: «پروردگارتان چه دستوری داده»؟ می گویند: «حق را [بیان کرد و اجازه ی شفاعت درباره ی مستحقان داد] و اوست بلند مرتبه و بزرگ».

1-1- امام سجاد علیه السلام - ابی عباس مکبر گوید: بنده همسر امام سجاد علیه السلام به نام ابوایمن نزد امام باقر علیه السلام آمد و عرض کرد: ای ابوجعفر علیه السلام! مردم را می فریبند و می گویند: شفاعت محمد صلی الله علیه وآله ، شفاعت محمد صلی الله علیه وآله [و به عمل صالح خود تکیه نمی کنند]؟! امام باقر علیه السلام به خشم آمد و رنگ چهره اش تغییر کرد. سپس فرمود: «وای بر تو - ای ابوایمن! - آیا از اینکه شکم و فرج (دامان) خود را عفیف نگاه داشته ای، مغرور شده ای؟ آیا نمی دانی وقتی صحنه های پر از هول هراس قیامت را مشاهده کنی، به شفاعت محمد صلی الله علیه وآله نیاز پیدا می کنی؟ وای بر تو! آیا محمد صلی الله علیه وآله تنها برای کسی که آتش جهنم بر او واجب شده است شفاعت می کند»؟ سپس حضرت علیه السلام فرمود: «تمام پیشینیان و آیندگان نیازمند شفاعت محمد صلی الله علیه وآله ، رسول خدا صلی الله علیه وآله در روز قیامت می باشند». سپس امام باقر علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله حق شفاعت برای امت خود را دارد و ما حق شفاعت برای شیعیان خود را داریم و شیعیان ما حق شفاعت برای مردمان خود را دارند». سپس حضرت علیه السلام فرمود: «مؤمن برای [قبیله ی بزرگی] مانند قبیله ی ربیعه و مُضَر شفاعت می کند و مؤمن حتی برای خادم خود نیز شفاعت می کند و می گوید: پروردگارا! به خاطر خدمتی که به من می کرد و مرا از سرما و گرما حفظ می کرد [او را بیامرز]».

2-1- امام صادق علیه السلام - سماعه نقل می کند: از امام صادق علیه السلام پیرامون شفاعت رسول خدا صلی الله علیه وآله در روز قیامت پرسیدم و حضرت صلی الله علیه وآله پاسخ داد: «مردم در روز قیامت همه در یک بلندی محشور می شوند، در حالی که عرق بر سر و روی آنان جاری است. می گویند: «ما را نزد پدرمان آدم علیه السلام ببرید تا او برایمان شفاعت کند». پس نزد آدم علیه السلام می آیند و به او عرض می کنند: «نزد پروردگارت برایمان شفاعت کن». آدم علیه السلام پاسخ می دهد: «من، گناه و اشتباهی انجام داده ام و در برابر پروردگارم احساس شرمساری می کنم، شما باید برای شفاعت نزد نوح علیه السلام بروید». پس آن ها نزد نوح علیه السلام می آیند و او آنان را به رفتن نزد پیامبر پس از خود ارجاع می دهد و همین طور هر پیامبر مردم را به پیامبر پس از خود ارجاع می دهد تا آنکه به عیسی علیه السلام منتهی می شوند و او می فرماید: «شما باید نزد محمد صلی الله علیه وآله بروید». و آنان نزد محمد صلی الله علیه وآله می روند و خود را بر او عرضه می دارند و از او می خواهند که برای آنان شفاعت کند. پس حضرت صلی الله علیه وآله می فرماید: «با ما بیایید»! به راه می افتند تا به در بهشت می رسند و حضرت صلی الله علیه وآله رو به وجه (ذات) خداوند سبحان می کند و به سجده افتاده و تا هر زمان خدا بخواهد صبر می کند. سپس خداوند به او می فرماید: «سرت را بالا بگیر - ای محمد صلی الله علیه وآله - و شفاعت کن که مورد پذیرش قرار می گیرد و بخواه که هر چه بخواهی به تو ارزانی

داشته می شود». این گونه می شود که رسول خدا صلی الله علیه وآله برای آنان شفاعت می کند.

ص: 349

1-3- الصادق علیه السلام - قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا مِنْ نَبِيٍّ وُلِدَ مِنْ آدَمَ إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله إِنَّا وَهُمْ تَحْتَ لِوَاءِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله قَالَ فَيَأْتُونَهُ ثُمَّ قَالَ فَيَقُولُونَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله سَلْ رَبَّكَ يَحْكُمْ بَيْنَنَا وَ لَوْ إِلَى النَّارِ قَالَ فَيَقُولُ نَعَمْ أَنَا صَاحِبُكُمْ فَيَأْتِي دَارَ الرَّحْمَنِ وَ هِيَ عَدْنُ وَ إِنَّ بَابَهَا سَعَتُهُ بُعْدُ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَيُحَرِّكُ حَلْقَةً مِنَ الْحَلَقِ فَيُقَالُ مَنْ هَذَا وَ هُوَ أَعْلَمُ بِهِ فَيَقُولُ أَنَا مُحَمَّدُ فَيُقَالُ افْتَحُوا لَهُ قَالَ فَيُفْتَحُ لِي قَالَ فَإِذَا نَظَرْتُ إِلَى رَبِّي مَجَدتُهُ تَمْجِيداً لَمْ يُمَجِدْهُ أَحَدٌ كَانَ قَبْلِي وَ لَا يُمَجِّدُهُ أَحَدٌ كَانَ بَعْدِي ثُمَّ آخِر سَاجِداً فَيَقُولُ يَا مُحَمَّدُ ارْفَعْ رَأْسَكَ وَ قُلْ يُسْمَعْ فَوَلَكَ وَاشْفَعْ تُشَفَعْ وَسَلْ تُعط. (1)

باب 2: حَتَّى إِذَا فَزَّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ

1-2 - الباقر علیه السلام - عن أبي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَا ذَا قَالَ رَبُّكُمْ قَالُوا الحَقَّ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ وَذَلِكَ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاوَاتِ لَمْ يَسْمَعُوا وَحْيَا فِيمَا بَيْنَ أَنْ بُعِثَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ علیه السلام إِلَى أَنْ بُعِثَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ جَبْرَئِيلَ علیه السلام إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله سَمِعَ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ صَوْتَ وَحْيِ الْقُرْآنِ كَوَقْعِ الْحَدِيدِ عَلَى الصَّفَا فَصَعِقَ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ الْوَحْى انْحَدَرَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام كُلَّمَا مَرَّ بِأَهْلِ السَّمَاءِ فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ يَقُولُ كُشِفَ عَنْ قُلُوبِهِمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض مَا ذَا قَالَ رَبُّكُم قالوا الحق و هو الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ. (2)

قوله تعالى: قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللهُ وَ إِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلى هُدى أَوْ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (24)

1 - امیرالمؤمنین علیه السلام - قال علیه السلام : ... وَ أَمَّا قَوْلُكُمْ أَنِّي شَكَكْتُ فِي نَفْسِي حَيْثُ قُلْتُ لِلْحَكَمَيْنِ انْظُرَا فَإِنْ كَانَ مُعَاوِيَةُ أَحَقَّ بِهَا مِنِّى فَأَثْبَتَاهُ فَإِنَّ ذَلِكَ لَمْ يَكُنْ شَكَا مِنِّي وَلَكِنِّي أَنْصَفْتُ فِي القول قَالَ الله تَعَالَى وَ إِنَّا أو إيَّاكُمْ لَعَلَى هُدى أَوْ فِي ضَلالٍ مُبِين وَ لَمْ يَكُن ذَلِكَ شَكَا وَقَدْ عَلِمَ اللهُ أَنَّ نَبيَّهُ عَلَى الْحَق. (3)

ص: 350

3-1- امام صادق علیه السلام - هر پیامبری که از زمان آدم علیه السلام تا پیامبر خدا صلی الله علیه وآله متولد شده، تحت لوای محمد صلی الله علیه وآله خواهد بود. مردم نزد پیامبر صلی الله علیه وآله می آیند و می گویند: «ای محمد صلی الله علیه وآله! از پروردگارت بخواه برای ما حکم کند حتی اگر جهنم باشد، پیامبر صلی الله علیه وآله می فرماید: «آری من صاحب شما هستم»؛ و به دار الرحمن که همان باغ عدن است می رود که در آن، از شرق تا به غرب وسعت دارد، و یکی از حلقه های در را می کوبد، گفته می شود: «کیستی»؟ در حالی که او را بهتر از همه می شناسد، پیامبر صلی الله علیه وآله می فرماید: «من محمّد هستم». گفته می شود: «در را برای او باز کنید». پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «پس آن در برایم باز می شود، وقتی خدایم را بنگرم چنان او را تمجید و اکرام می گویم که پیش از من هیچ کس خدا را چنین حمد و ثنا نگفته است و بعد از من هم نخواهد گفت؛ سپس به سجده می افتم». خداوند می فرماید: «سرت را بلند کن و برخیز، بگو، هر چه بگویی شنیده می شود و شفاعت کن که پذیرفته می شود و بخواه که عطا می شوی».

بخش 2 : تا زمانی که اضطراب از دل های آنان زائل گردد.

1-2- امام باقر علیه السلام - از امام باقر علیه السلام روایت است که پیرامون تفسير آيه: حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّكُمْ قَالُوا الحَقَّ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ . فرمود: «منظور از آیه این است که آسمانیان از زمان بعثت عیسی بن مریم علیه السلام تا بعثت محمد صلی الله علیه وآله صدای وحی را نشنیده بودند و چون خداوند، جبرئیل را به سوی رسول خدا صلی الله علیه وآله فرستاد و آسمانیان، صدای وحی قرآن را به مانند صدای فرو کوفته شدن آهن بر صخره شنیدند، همه مدهوش گشتند. چون ابلاغ وحی به پایان رسید، جبرئیل فرود آمد و هرگاه که از کنار ساکنان یک آسمان می گذشت، فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ ترس و اضطراب از دل هایشان برطرف می شد و به یکدیگر می گفتند: مَا ذَا قَالَ رَبُّكُمْ قَالُوا الحَقَّ وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ».

بگو: «چه کسی شما را از آسمان ها و زمین روزی می دهد»؟ بگو: «خداوند یگانه! و ما یا شما بر [طریق] هدایت یا در گمراهی آشکاری هستیم». (24)

1- امام علی علیه السلام - امیرالمؤمنین علیه السلام در حدیثی طولانی مطالبی را فرمود از آن جمله: اینکه می گویی در ماجرای حکمیت (در جنگ صفین) تو به خودت نیز شک کرده بودی که امر را به دو حکم سپردی و به آنها گفتی که شما به حال من و معاویه نگاه کنید و اگر او سزاوارتر به این منسب (امامت و ولایت) دانستید، او را در این منسب قرار دهید، [چنین نیست] و آن شک از ناحیه ی من نبود بلکه من مطابق کلام خداوند، انصاف به خرج دادم [و با اینکه علم به حق بودن خود داشتم، چنان گفتم] که خداوند می فرماید: وَ إِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلى هُدى أَوْ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ، و خداوند در اینجا شک ندارد و می داند که پیامبرش برحق است.

ص: 351

قوله تعالى: قُل لا تُسْتَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنا وَ لا نُسْتَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ (25) قوله تعالى: قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنَا بِالحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ العَليمُ (26)

قوله تعالى: قُلْ أَرُونِيَ الَّذِينَ أَلْحَقْتُم بِهِ شُرَكَاءَ كَلا بَلْ هُوَ اللهُ الْعَزِيزُ الحَكيمُ (27)

1- امیر المؤمنين علیه السلام - وقَوْلُهُ قُلْ يَجمَعُ بَيْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنَا يَقُولُ: يَقْضِي بَيْنَنَا بِالحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ قَالَ: الْقَاضِي الْعَلِيمُ. (1)

قوله تعالى: وَ ما أَرْسَلْنَاكَ إِلا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيراً وَ لَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ (28)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ حَفْصِ الْكِنَانِيِّ قَالَ سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْن بَكْرِ الْأَرْجَانِيُّ قَالَ قَالَ لِي الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ علیه السلام أَخْبِرْنِي عَنِ الرَّسُول صلی الله علیه وآله كَانَ عَاماً لِلنَّاسِ أَلَيْسَ قَدْ قَالَ اللَّهُ فِي مُحْكَم كِتَابِهِ وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ لِأَهْلِ الشَّرْقِ وَالْغَرْب وَأَهْل السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ هَلْ بَلَّغَ رِسَالَتَهُ إِلَيْهِمْ كَلِّهِمْ قُلْتُ لَا أَدْرِى قَالَ يَا ابْنَ بَكْرِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمْ يَخْرُجُ مِنَ الْمَدِينَةِ فَكَيْفَ بَلَغَ أَهْلَ الشَّرْقِ وَ الْغَرْب قُلْتُ لَا أَدْرِى قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَمَرَ جَبْرَئِيلَ علیه السلام فَاقْتَلَعَ الْأَرْضِ برِيشَة مِنْ جَنَاحِهِ وَ نَصَبَهَا لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ كَانَتْ بَيْنَ يَدَيْهِ مِثْلَ رَاحَتِهِ فِي كَفِّهِ يَنْظُرُ إِلَى أَهْل الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ وَ يُخَاطِبُ كُلَّ قَوْمِ بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ يَدْعُوهُمْ إِلَى اللَّهِ وَإِلَى نُبُوتِهِ بِنَفْسِهِ فَمَا بَقِيَتْ قَرْيَةً وَ لَا مَدِينَةَ إِلَّا وَدَعَاهُمُ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله بنَفْسِهِ. (2)

2- الصادق علیه السلام - عَبْدِ اللَّهِ بْن بَكْر الأَرجَانِيِّ قَالَ صَحِبْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي طَرِيقِ مَكَّةَ مِنَ الْمَدِينَة ... فقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَهَلْ يَرَى الْإِمَامُ علیه السلام مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ قَالَ يَا ابْن بَكْرِ فَكَيْفَ يَكُونُ حُجَّةً عَلَى مَا بَيْنَ قُطْرَيْهَا وَهُوَ لَا يَرَاهُمْ وَ لَا يَحْكُمُ فِيهِم لَا يَرَاهُمْ وَ لَا يَحْكُمْ فِيهِمْ وَكَيْفَ تَكُونُ حُجَّةً عَلَى

ص: 352

بگو: «شما از گناهی که ما کرده ایم سؤال نخواهید شد، [ همان گونه که] ما در برابر آنچه شما انجام می دهید، سؤال نخواهیم شد. (25)

بگو: «پروردگار ما همه ما را جمع می کند، سپس در میان ما به حق داوری می نماید [و مجرمان را از نیکوکاران جدا می سازد] و اوست داور آگاه». (26)

بگو: «کسانی را که به عنوان همتا به او ملحق ساخته اید به من نشان دهید! هرگز چنین نیست! [ او همتا و شبیهی ندارد ] بلکه او خداوند توانا و حکیم است». (27)

1 - امام على علیه السلام - قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنا رَبُّنَا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنَا، یعنی میان ما به حق حکم کند، وَ هُوَ الْفَتَاحُ الْعَلِيمُ یعنی [او] حکم کننده ی داناست». (منظور از فتح، حکم است).

و ما تو را جز برای همه ی مردم نفرستادیم تا [آن ها را به پاداش های الهی] بشارت دهی و [از عذاب او] بترسانی؛ ولی بیشتر مردم نمی دانند. (28)

1- امام صادق علیه السلام - از حفص کنانی نقل است: شنیدم عبدالله بن بکر ارجانی می گوید: امام صادق (,) از من پرسید: به من بگو رسول خدا صلی الله علیه وآله که برای عموم مردم فرستاده شده بود، آیا خداوند در آیات محکم کتاب خود نفرموده است: وَ مَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِّلنَّاسِ»؟ که منظور برای تمام ساکنین مشرق و مغرب و آسمانیان و زمینیان اعم از جن و انس می باشد. آیا رسول خدا صلی الله علیه وآله توانست رسالت و پیام خود را به همه آنها برساند»؟ عرض کردم: «نمی دانم» حضرت فرمود: «ای پسر بکر! رسول خدا صلی الله علیه وآله از مدینه خارج نشده است، پس چگونه توانسته است به اهل مشرق و مغرب ابلاغ کند»؟ عرض کردم: «نمی دانم» فرمود: «خداوند به جبرئیل علیه السلام فرمود و او زمین را با یک پر از بال خود از بیخ و بن برکند و آن را در مقابل رسول خدا نهاد و زمین در مقابل رسول خدا صلی الله علیه وآله به مانند کف دست او نسبت به دست او بود و رسول خدا صلی الله علیه وآله به ساکنین مشرق و مغرب می نگریست و هر قوم را با زبانشان مورد خطاب قرار می داد و خود، آنان را به خداوند متعال و نبوّت خود فرا می خواند. پس پیامبر صلی الله علیه وآله به این ترتیب به تنهایی توانست تمام ساکنان آبادی ها و شهرها را به سوی خداوند متعال و نبوت خود دعوت کند».

2- امام صادق علیه السلام - عبدالله بن بکر ارجانی گفت: در خدمت امام صادق علیه السلام بودم در سفری از مدینه مکه ... عرض کردم: «فدایتان شوم ! آیا امام هرچه که بین مشرق و مغرب است را می بیند»؟ فرمود: «اگر آن ها را نبیند و در میانشان حکم نکند، چگونه می تواند حجت بر هرچه بین مشرق و مغرب است باشد؟ و چگونه می تواند بر مردمی که از دیده او پنهانند و نه او بر آنها و نه آنها بر او قدرت دارند، حجت باشد؟ چگونه سفیر از جانب خدا و شاهد و گواه بر خلق باشد، با اینکه آنها را نمی بیند؟ و

ص: 353

غُيَّب لَا يَقْدِرُ عَلَيْهِمْ وَ لَا يَقْدِرُونَ عَلَيْهِ وَكَيْفَ يَكُونُ مُؤَدِّيَا عَنِ اللَّهِ وَشَاهِداً عَلَى الْخَلْقِ وَهُوَ لَا يَرَاهُمْ وَكَيْفَ يَكُونُ حَجَّةً عَلَيْهِمْ وَ هُوَ مَحْجُوبُ عَنْهُمْ وَ قَدْ حِيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَهُ أَنْ يَقُومَ بِأَمْرِ رَبِّهِ فِيهِمْ وَاللَّهُ يَقُولُ وَ ما أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ يَعْنِي بِهِ مَنْ عَلَى الْأَرْضِ وَالْحُجَّةُ مِنْ بَعْدِ النَّبِيِّ يَقُومُ مَقَامَهُ وَ هُوَ الدَّلِيلُ عَلَى مَا تَشَاجَرَتْ فِيهِ الْأُمَّةُ وَالْآخِذُ بِحُقُوقِ النَّاسِ وَالْقِيَامُ (الْقَائِم عجل الله تعالی فرجه الشریف) بِأَمْرِ اللَّهِ وَالْمُنْصِفُ لِبَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ فَإِذَا لَمْ يَكُنْ مَعَهُمْ مَنْ يَنْفُذُ قَولُه وَهُوَ يَقُولُ سَنُرِيهِمْ آيَاتِنا فِي الْآفَاقِ وَ فِي أَنْفُسِهِمْ فَأَيُّ آيَة فِي الْآفَاقَ غَيْرُنَا أَرَاهَا اللهُ أَهْلَ الْآفَاقِ. (1)

3- الباقر علیه السلام - وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيراً وَ نَذِيرًا لَا تَبْقَى أَرْضُ إِلَّا نُودِيَ فِيهَا بِشَهَادَةٍ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَأَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى آفَاق الْأَرْضِ. (2)

4 - الباقر علیه السلام - وَ إِنَّ الْأَنْبِيَاءَ بُعِثُوا خَاصَّةً وَ عَامَّةً فَأَمَّا نُوحُ علیه السلام فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَى مَنْ فِي الْأَرْضِ بنُبُوَّة عَامَّة وَ رِسَالَةَ عَامَّةً وَأَمَّا هُودُ علیه السلام فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَى عَادِ بِنُبُوَّةَ خَاصَّة وَأَمَّا صَالِحُ علیه السلام فَإِنَّهُ أَرْسِلَ إِلَى ثَمُودَ قَرْيَة وَاحِدَة وَهِيَ لَا تَكْمُلُ أَرْبَعِينَ بَيْنَا عَلَى سَاحِلٌ الْبَحْرِ صَغِيرَةً وَأَمَّا شُعَيْبُ علیه السلام فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَى مَدْيَنَ وَهِيَ لَا تَكْمُلُ أَرْبَعِينَ بَيْتاً وَ أَمَّا إِبْرَاهِيمَ علیه السلام نُبُوتُهُ بكوني ويا [ بكُوثَى رَبَّى ] وَ هِيَ قَرْيَةً مِنْ قُرَى السَّوَادِ فِيهَا مَبْدَأَ أَوَّل أَمْرِهِ ثُمَّ هَاجَرَ مِنْهَا وَ لَيْسَتْ بِهِجْرَةٍ قِتَالَ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ قالَ إِنِّي مُهاجِرٌ إِلى رَبِّي فَكَانَتَ هِجْرَةُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام بِغَيْرِ قِتَالَ وَأَمَّا إِسْحَاق أَمْ فَكَانَتْ نُبُوَّتُهُ بَعْدَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ أَمَّا يَعْقُوبُ علیه السلام فَكَانَتْ نُبُوَّتُهُ فِي أَرْضِ كَنْعَانَ، ثُمَّ هَبَطَ إِلَى أَرْضِ مِصْرَ فَتُوفِّيَ فِيهَا ثُمَّ حُمِلَ بَعْدَ ذَلِكَ جَسَدُهُ حَتَّى دُفِنَ بِأَرْضِ كَنْعَانَ، وَالرُّؤْيَا الَّتِي رَأَى يُوسُفُ الْأَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبَاً وَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَهُ سَاجِدِينَ فَكَانَتْ نُبُوتُهُ فِي أَرْضِ مِصْرَ بَدْؤُهَا، ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَرْسَلَ الْأَسْبَاطَ اثْنَيْ عَشَرَ بَعْدَ يُوسُفَ، ثُمَّ مُوسَى علیه السلام و هَارُونَ علیه السلام إِلَى فِرْعَوْنَ وَ وَ مَلَئِهِ إِلَى مِصْرَ وَحْدَهَا ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَرْسَلَ يُوشَعَ بْنَ نُونِ علیه السلام إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى علیه السلام نُبُوَّتُهُ بَدؤُهَا فِي الْبَرِّيَّةِ الَّتِي تَاهَ فِيهَا بَنُو إِسْرَائِيلَ، ثُمَّ كَانَتْ أَنْبِيَاءُ كَثِيرَةٌ مِنْهُمْ مَنْ قَصَّهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَمِنْهُمْ مَنْ لَمْ يَقْصُصْهَ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَرْسَلَ عِيسَى علیه السلام إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ خَاصَّةً وَكَانَتْ نُبُوَّتُهُ بَيْتِ الْمَقْدِسِ، وَكَانَتْ مِنْ بَعْدِهِ الْحَوَارِيُّونَ اثْنَا عَشَرَ

ص: 354

چگونه حجت بر آن هاست، با اینکه از نظر آنها پنهان است و بین آنها و او در اینکه فرمان پروردگار را در میان آن ها بر پادارد، فاصله است؟ در حالی که خداوند می فرماید: وَ ما أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ، منظور تمام مردم زمین هستند و حجت پس از ایشان جانشین او خواهد بود و هم او راهنما در اختلافات امت است و مؤدی حقوق مردم است و امر خدا را به پا می دارد و داد یکی را از دیگری می ستاند. اگر به همراه آن ها نباشد، چه کسی امر خدا را میان آنها اجرا کند؟ در حالی که خداوند می فرماید: به زودی نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان می دهیم. (فصلت /53) کدام نشانه ای در آفاق جز ما هست که خدا به اهل زمین نشان دهد؟

3- امام باقر علیه السلام - وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيراً وَ نَذِيراً، در هر سرزمینی ندا داده می شود به شهادت به اینکه خدایی جز الله نیست و محمد صلی الله علیه وآله رسول خدا است و امام علیه السلام با دستش به افق های [دور دست] زمین اشاره کرد.

4- امام باقر علیه السلام - پیامبران به صورت خاص و عام برانگیخته شدند، نوح علیه السلام با نبوت عامه و رسالت عام به سوی زمینیان فرستاده شد و هود با نبوتی خاص به سوی قوم عاد فرستاده شده و صالح به یک روستا از قوم ثمود فرستاده شد که آن روستا کمتر از چهل خانه کوچک در کنار ساحل دریا را شامل می شد و شعیب به مدین فرستاده شد که به چهل خانه نمی رسید. نبوت ابراهیم در بکونی و یا بود. بکونی ویا یکی از روستاهای سواد بود که آغاز نبوت ابراهیم در آنجا بود. سپس از آنجا مهاجرت کرد. و این مهاجرت برای جنگ نبود. این مطلب در این آیه آمده است: [ او از این مهلکه به سلامت بیرون آمد ] و گفت: «من به سوی پروردگارم می روم، او مرا هدایت خواهد کرد! (صافات /99) پس هجرت ابراهیم علیه السلام برای غیر جنگ بود. اما اسحاق، نبوت وی بعد از ابراهیم علیه السلام بود. نبوّت یعقوب علیه السلام در سرزمین کنعان بود و بعد به سرزمین مصر فرود آمد و در آنجا وفات یافت. سپس جسد او حمل شد تا در سرزمین کنعان به خاک سپرده شود. و خوابی که يوسف علیه السلام در آن یازده ستاره و ماه و خورشید را دید که برای او سجده می کنند آغاز نبوّت او در مصر بود و سپس دوازده نوه یعقوب علیه السلام بعد از یوسف که به پیامبری رسیدند. پس هارون و موسی برای هدایت فرعون و مردم مصر برانگیخته شدند و پیامبری آن ها محدود به مصر بود. پس خداوند متعال بعد از موسی، یوشع بن نون را به سوی بنی اسرائیل فرستاد. آغاز نبوت وی در صحرایی بود که بنی اسرائیل در آن حیران بودند و بعد از آن پیامبران زیادی بودند که حکایت برخی از آن ها را خداوند برای محمد صلی الله علیه وآله ذکر کرد و حکایت برخی را برای او ذکر نکرد. سپس خداوند عزوجل عیسی بن مریم علیه السلام را به طور خاص به سوی بنی اسرائیل فرستاد که نبوت وی در بیت المقدس بود و بعد از او حواریون دوازده نفر بودند و از زمانی که خداوند عیسی علیه السلام را

ص: 355

فَلَمْ يَزَلِ الْإِيمَانُ يَسْتَتِرُ فِي بَقِيَّةِ أَهْلِهِ مُنْذُ رَفَعَ اللَّهُ عِيسَى علیه السلام ، ثُمَّ أَرْسَلَ اللَّهُ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله إِلَى الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ عَامَّةً وَكَانَ خَاتَمَ الْأَنْبِيَاءِ. (1)

5- السجاد علیه السلام - كان ابو طالب رحمه الله يضرب عن رسول الله صلی الله علیه وآله بسيفه و يقيه بنفسه، الى ان قَالَ فَقَالُوا يَا أَبَا طَالِب سَلْهُ أَرْسَلَهُ اللَّهُ إِلَيْنَا خَاصَّةً أَمْ إِلَى النَّاسِ كَافَّةً فَقَالَ أَبُو طَالِب رحمه الله يَا ابْنَ أَخِ إِلَى النَّاسِ كَافَّةً أُرْسِلْتَ أَمْ إِلَى قَوْمِكَ خَاصَّةً قَالَ لَا بَلْ إِلَى النَّاسِ أُرْسِلْتُ كَافَّةً إِلَى الْأَبْيَضِ وَالْأَسْوَدِ وَالْأَحْمَر وَالْعَرَبِيِّ وَ الْعَجَمِيٌّ وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَأَدْعُوَنَّ إِلَى هَذَا الْأَمْرِ الْأَبْيَضَ وَ الْأَسْوَدَ وَ مَن عَلَى رُءُوسَ الْجِبَالِ وَ مَنْ فِي لُجَجِ الْبحَارِ وَ لَأَدْعُوَنَّ السَّنَةَ فَارِسَ وَ الرَّومَ. (2)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - قَولُهُ وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا كَافَّةً وَ قَالَ علیه السلام بُعِثْتُ إِلَى الْأَحْمَرِ وَالْأَسْوَدِ وَ الْأَبْيَضِ. (3)

7- الرسول صلى الله عليه وآله وسلم - قَالَ رَسُولُ الله صلى الله عليه وآله وسلم فَضَّلْتُ بِأَرْبَعِ خِصَال: جُعِلَتْ لِيَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُورًا، إِلَى قَوْلِهِ وَأُرْسِلْتُ إِلَى النَّاسِ كَافَّة. (4)

8- الباقر علیه السلام - وَ فِي قَوْلِهِ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ كَافَّةً لِلنَّاسِ فِي الرَّجْعَة. (5)

9 - الصادق علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَعْطَى مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله شَرَائِعَ نُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَ عیسی علیهم السلام، إلى أن قَالَ وَ أَرْسَلَهُ كَافَّةً إِلَى الْأَبْيَض وَالْأَسْوَدِ وَالْجِن وَالْإِنْسَ. (6)

10 - الرسول صلی الله علیه وآله - أُعْطِيتُ خَمْساً وَ لَا أَقُولُ فَخَراً بُعِثْتُ إِلَى الْأَحْمَر وَالْأَسْوَدِ وَجُعِلَتْ لِيَ الْأَرْضِ طَهُوراً وَ مَسْجِداً وَ أُحِلَّ لِيَ الْمَغْنَمُ وَ لَمْ يُحَلَّ لِأَحَدٍ قَبْلِي وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ فَهُوَ يَسِيرُ أَمَامِي مَسِيرَةَ شَهْرٍ وَ أَعْطِيتُ الشَّفَاعَةَ فَادَّ خَرْتُهَا لِأُمَّتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ. (7)

قوله تعالى: وَيَقُولُونَ مَتى هَذَا الْوَعْدُ إِن كُنتُمْ صادِقِينَ (29)

قوله تعالى: قُلْ لَكُمْ ميعادُ يَوْمٍ لا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَ لَا تَسْتَقْدِمُونَ (30)

ص: 356

به آسمان برد؛ ایمان در دیگر افراد اهل بیت او پنهانی باقی می ماند؛ و خداوند تبارک و تعالی محمد صلی الله علیه وآله را به سوی جن و انس به طور خاص فرستاد.

5- امام سجاد علیه السلام - ابوطالب رحمه الله با شمشیر خود از پیامبر صلی الله علیه وآله دفاع و با جان و دل از ایشان نگهبانی و نگهداری می کرد. قریش گفتند: «ای ابو طالب رحمه الله ! از او بپرس آیا خداوند او را ویژه ی ما فرستاده است یا برای همه ی مردم»؟ ابو طالب رحمه الله گفت: «ای برادرزاده! آیا برای همه ی مردم برانگیخته شده ای یا فقط برای قوم خود»؟ فرمود: «برای همه مردم از سپید و سیاه و سرخ و عرب و غیر عرب مبعوث شده ام و سوگند به کسی که جان من در دست اوست! من همگان را، سپید و سیاه را و هرکس را که بر سر کوه ها و جزایر دریاهاست به این آیین فرا می خوانم و فارسیان و رومیان را هم همین امسال به این کار فرا می خوانم».

6- پيامبر صلی الله علیه وآله - وَ ما أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً من به سوی انسان های سرخ پوست و سیاه پوست و سفیدپوست همه انسان ها مبعوث شدم.

7- پیامبر صلی الله علیه وآله - من با چهار خصلت [بر دیگر پیامبران علیهم السلام] برتری دارم؛ زمین برای من محل سجده و پاک قرار داده شده است ... من برای [هدایت] همهی مردم فرستاده شده ام».

8- امام باقر علیه السلام - در آیه ی وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ مقصود آن حضرت (پیامبر صلی الله علیه وآله) است که خدا او را در رجعت [برای هدایت و تأمین حوائج تمام مردم جهان] برانگیخته می گرداند.

9- امام صادق علیه السلام - خداوند متعال به محمد صلی الله علیه وآله شریعت های نوح و ابراهیم و موسی و عیسی علیهم السلام را عطا کرد، ... تا جن و انس و سیاه و سفید را به سوی خدا دعوت کند.

10- پیامبر صلی الله علیه وآله - پنج چیز به من عطا شد و به خاطر فخرفروشی [این پنج چیز] را نمی گویم؛ من برای انسان های سرخ پوست و زرد پوست [و همه ی انسان ها] مبعوث شدم و زمین برای من پاک و مسجد قرار داده شد. غنیمت [جنگی] برای من حلال شد، قبل از من، حد [مجازات شرعی] حلال نبود و من به وسیله ی ترس [در دل دشمنانم] یاری شدم. و پیش از آنکه من برای فتح جایی بروم، ترس در دل دشمنان من، یک ماه جلوتر قرار می گیرد و شفاعت به من عطا شده است که آن را برای امتم در روز قیامت، ذخیره کرده ام.

می گویند: اگر راست می گویید، این وعده ی [رستاخیز] کی خواهد بود». (29)

بگو: «وعده ی شما روزی خواهد بود که نه ساعتی از آن تأخیر میکنید و نه [بر آن] پیشی خواهید گرفت». (30)

ص: 357

1 - الجواد علیه السلام - أبو هَاشِمٍ دَاوُدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْجَعْفَرِى قَالَ: كُنَّا عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الرضا علیه السلام فَجَرَى ذِكْرُ السُّفْيَانِي وَ مَا جَاءَ فِي الرِّوَايَةِ مِنْ أَنَّ أَمْرَهُ مِنَ الْمَحْتُومِ فَقُلْتُ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام هَلْ يَبْدُو لِلَّهِ فِي الْمَحْتُومِ قَالَ نَعَمْ قُلْنَا لَهُ فَنَخَافُ أَنْ يَبْدُوَ لِلَّهِ فِي الْقَائِمِ فَقَالَ إِنَّ الْقَائِمَ من الْمِيعَادِ. (1)

قوله تعالى: وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ نُؤْمِنَ بِهِذَا الْقُرْآنِ وَ لَا بِالَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَ لَوْ تَرى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضَ الْقَوْلَ يَقُولُ الَّذينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لَوْ لا أَنتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِينَ (31)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ رحمه الله ثُمَّ حَكَى اللَّهُ لِنَبِيِّهِ صلی الله علیه وآله قَوْلَ الْكُفَّارِ مِنْ قُرَيْشٍ وَ غَيْرِهِمْ وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ نُؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَ لا بِالَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ مِنْ كُتُبِ الْأَنْبِيَاءِ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضِ الْقَوْلَ يَقُولُ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا وَهُمُ الرُّؤَسَاء لَوْلا أَنْتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِينَ. (2)

قوله تعالى: قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاكُمْ عَن الهدى بَعْدَ إِذْ جَاءَكُمْ بَل كُنتُمْ مُجْرِمِينَ (32)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْناكُمْ عَنِ الهُدى وَ هُوَ الْبَيَانُ بَلْ كُنتُمْ مُجْرِمِينَ. (3)

قوله تعالى: وَ قالَ الَّذينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا بَل مَكْرُ اللَّيْل وَ النَّهارِ إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَكْفُرَ بِالله وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنداداً وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلالَ فِي أَعْناقِ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ يُجْزَونَ إِلَّا ما كَانُوا يَعْمَلُونَ (33)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - قال عَلى بن إبراهیم رحمه الله ثُمَّ يَقُولُ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ يَعْنِي مَكَرْتُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَ قَوْلُهُ وَأَسَرُّوا النَّدامَةَ لَّا رَأَوُا الْعَذَابَ قَالَ: يُسِرُّونَ

ص: 358

1- امام جواد علیه السلام - ابوهاشم داود بن قاسم گوید: ما در محضر امام جواد علیه السلام بودیم و سخن از سفیانی به میان آمد و آنچه در روایات آمده که کار او از حتمیات است، من به آن حضرت علیه السلام عرض کردم: «آیا خدا را در امور حتمی بدایی پدید می آید [که از آن دست بردارد یا آن را تغییر دهد]»؟ فرمود: «آری»! به آن حضرت علیه السلام عرض کردیم: «پس با این ترتیب ما می ترسیم که در مورد قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز خدا را بدایی حاصل شود»!؟ فرمود: «قیام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف از وعده ها است و خداوند خلاف وعده ی خود رفتار نمی کند».

کافران گفتند: «ما هرگز به این قرآن و کتاب های دیگری که پیش از آن بوده ایمان نخواهیم آورد». اگر ببینی هنگامی که این ستمکاران در پیشگاه پروردگارشان [برای حساب و مجازات] نگه داشته شده اند در حالی که هر کدام گناه خود را به گردن دیگری می اندازد [از کار آنها تعجب می کنی]! مستضعفان به مستکبران می گویند: «اگر شما نبودید ما مؤمن بودیم» (31)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - خداوند [در ادامه ی آیه ی قبل] سخن کفار قریش و کفّار دیگر قبایل را برای پیامبر خود حکایت می کند: وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَ لَا بِالَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ، یعنی از کتاب های انبیاء علیهم السلام. وَ لَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ يَقُولُ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا یعنی رؤسای قبائل. لَوْلَا أَنتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِينَ.

[اما] مستکبران به مستضعفان می گویند: «آیا ما شما را از هدایت بازداشتیم بعد از آنکه به سراغ شما آمد [و آن را به خوبی دریافتید]؟ بلکه شما خود مجرم بودید». (32)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاكُمْ عَنِ الهُدى که منظور از الهدی همان بیان [و قرآن] است، بَلْ كُنتُمْ مُجْرِمِينَ.

و مستضعفان به مستکبران می گویند: «مکر و نیرنگ شما در شب و روز [مایه ی گمراهی ما شد]، هنگامی که به ما دستور می دادید که به خداوند کافر شویم و همتایانی برای او قرار دهیم». و آنان هنگامی که عذاب [الهی] را می بینند پشیمانی خود را پنهان می کنند [تا بیشتر رسوا نشوند] و ما غل و زنجیرها در گردن کافران می نهیم، آیا جز آنچه عمل می کردند به آنها جزا داده می شود؟! (33)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - بَلْ مَكْرُ اللَّيْل وَ النَّهَارِ یعنی شما در شب و روز حیله ورزیدید؛ وَ أَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَا رَأَوُا الْعَذَابَ یعنی هنگامی که در آتش جهنّم هستند و ولی خدا را [که در بهشت است] می بینند، پشیمانی خود را پنهان می دارند. برخی از امام صادق علیه السلام پرسیدند: «ای فرزند رسول

ص: 359

النَّدَامَةَ فِي النَّارِ إِذَا رَأَوْا وَلِيَّ اللَّهِ فَقِيلَ: يَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ مَا يُغْنِيهِمْ إِسْرَارُ النَّدَامَةِ وَهُمْ فِي الْعَذَاب؟ قَالَ: يَكْرَهُونَ شَمَاتَةَ الْأَعْدَاءِ . (1)

2- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ قَالَ قِيلَ لَهُ وَ مَا يَنْفَعُهُمْ إِسْرَارُ النَّدَامَةِ وَهُمْ فِي الْعَذَابِ قَالَ كَرِهُوا شَمَانَةَ الْأَعْدَا . (2)

قوله تعالى: وَ ما أَرْسَلْنا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ (34)

قوله تعالى: وَ قالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَموالاً وَ أَولاداً وَ مَا نَحْنُ بِمُعَذِّبِينَ (35)

1 - امير المؤمنين علیه السلام - لَقَدْ نَظَرْتُ فَمَا وَجَدْتُ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِينَ يَتَعَصَّبُ لِشَيْءٍ مِنَ الْأَشْيَاءِ إِلَّا عَنْ عِلَّة تَحْتَمِلُ تَمْوِيهَ الْجُهَدَاءِ أَوْ حُجَّةِ تَلِيطُ بِعْقُولِ السُّفَهَاءِ غَيْرَكُمْ فَإِنَّكُمْ تَتَعَصَّبُونَ لِأَمْرِ مَا يُعْرَفُ لَهُ سَبَبُ وَ لَا عِلَّةً أَمَّا إِبْلِيسُ فَتَعَصَّبَ عَلَى آدَمَ علیه السلام لِأَصْلِهِ وَ طَعَنَّ عَلَيْهِ فِي خِلْقَتِهِ فَقَالَ أَنَا نَارِيُّ وَأَنْتَ طِينِيُّ وَ أَمَّا الْأَغْنِيَاءُ مِنْ مُتْرَفَةِ الْأُمَمِ فَتَعَصَّبُوا لِآثَارِ مَوَاقِعِ النِّعَمِ فَ قَالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوَالًا وَ أَوْلاداً وَ مَا نَحْنُ بِمُعَذِّبِينَ فَإِنْ كَانَ لَا بُدَّ مِنَ الْعَصَيَّةِ فَلْيَكُنْ تَعَصُّبُكُمْ لِمَكَارِمِ الْخِصَالِ وَ مَحَامِدِ الْأَفْعَالِ وَ مَحَاسِن الأمور الَّتِى تَفَاضَلَتْ فِيهَا الْمُجَدَاء وَالنَّجَدَاء مِنْ بُيُوتَاتِ العَرَبَ وَ يَعَاسِيب القَبَائِلِ بِالْأَخْلَاقِ الرَّغِيبَةِ وَ الْأَحْلَامِ الْعَظِيمَةِ. (3)

2- على بن ابراهيم رحمه الله - ثُمَّ افْتَخَرُوا عَلَى اللَّهِ بِالْغِنَى فَقَالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَموالًا وَأَوْلاداً وَ ما نَحْنُ بِمُعَذِّبِينَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فَقَالَ قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ وَما أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفَىٰ إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً. (4)

قوله تعالى: قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ مَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ (36)

ص: 360

خدا صلی الله علیه وآله! پنهان ساختن پشیمانی در حالی که آنان در عذاب هستند، چه سودی برایشان دارد»؟

حضرت علیه السلام پاسخ داد: «آنان از شماتت دشمنان بیزارند».

2- امام صادق علیه السلام - از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَا رَأَوُا الْعَذابَ پرسیده شد و به حضرت عرض شد: «پنهان کردن پشیمانی چه نفعی به حالشان دارد در حالی که آنان در عذاب هستند»؟ فرمود: «آنان شماتت دشمنانشان را ناپسند می شمرند».

و ما در هیچ شهر و دیاری [پیامبری] بیم دهنده ای نفرستادیم مگر اینکه ثروتمندان آنها [که مست ناز و نعمت بودند] گفتند: «ما به آنچه فرستاده شده اید کافریم». (34)

و گفتند: «اموال و فرزندان ما [ از همه ] بیشتر است [ و این نشانه ی علاقه ی خدا به ماست ] و ما هرگز عذاب نخواهیم شد». (35)

1- امام علی علیه السلام - من در اعمال و رفتار جهانیان نظر دوختم هیچ کس را نیافتم که بدون علت درباره چیزی تعصب نورزد جز با دلیلی که با آن ناآگاهان را بفریبد، و یا برهانی آورد که در عقل سفیهان نفوذ کند جز شما، زیرا درباره ی چیزی تعصب می ورزید که نه علّتی دارد و نه سببی. ولی شیطان به خاطر اصل خلقت خود بر آدم علیه السلام تعصب ورزید و آفرینش او را مورد سرزنش قرار داد و گف: «مرا از آتش و تو را از گل آفریده اند، و سرمایه داران فساد زده امت ها برای داشتن نعمت های فراوان تعصب ورزیدند و گفتند: نَحْنُ أَكْثَرُ أَموالًا وَ أَولاداً وَ مَا نَحْنُ بِمُعَذِّبِينَ. پس اگر در تعصب ورزیدن ناچارید، برای اخلاق پسندیده، افعال نیکو و کارهای خوب تعصب داشته باشید، همان افعال و کرداری که انسان های با شخصیت و شجاعان خاندان عرب و سران قبایل در آن ها از یکدیگر پیشی می گرفتند، یعنی اخلاق پسندیده بردباری به هنگام خشم فراوان.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله - با ثروت خود به خدا فخر فروشی کردند و بر خدا ترجیح دادند و گفتند: نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً وَ مَا نَحْنُ بِمُعَذِّبِینَ که خداوند حرف آن ها را رد کرد و فرمود: قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ وَمَا أَمْوالُكُمْ وَلَا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي قَرَّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفِى إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحِاً.

بگو: «پروردگار من روزی را برای هر کس بخواهد وسعت می بخشد یا تنگ می گیرد، [این نشانه ی قرب و بعد به درگاه او نیست]، ولی بیشتر مردم نمی دانند». (36)

ص: 361

1 - السجاد علیه السلام - عَنْ أَبي حَمْزَةَ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ عَلِيّ بْن الْحُسَيْن علیه السلام وَ عَصَافِيرُ عَلَى الْحَائِطِ قبَالَتَهُ يَصِحْنَ فَقَالَ يَا بَا حَمْزَةَ أَ تَدْرِى مَا يَقُلْنَ قَالَ يَتَحَدَّثَنَ أَنَّ لَهُنَّ وَقْتُ يَسْأَلُنَ فِيهِ قُوتَهُنَّ يَا أَبَا حَمْزَةَ لَا تَنَامَنَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَإِنِّي أَكْرَهُهَا لَكَ إِنَّ اللَّهَ يُقَدِّمُ فِي ذَلِكَ الْوَقْتِ أَرْزَاقَ الْعِبَادِ وَ عَلَى أَيْدِينَا يُجْرِيهَا. (1)

قوله تعالى: وَ ما أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنَا زُلْفَى إِلا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَأُولئِكَ هُمْ جَزاءُ الضَّعْفِ بِما عَمِلُوا وَهُمْ فِي الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ (37)

قوله تعالى: وَالَّذِينَ يَسْعَوْنَ في آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ فِي الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ (38)

1 - الصادق علیه السلام - ذَكَرَ رَجُلُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْأَغْنِيَاءَ وَوَقَعَ فِيهِمْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اسْكُتُ فَإِنَّ الْغَنِيَّ إِذَا كَانَ وَصُولًا لِرَحِمِهِ بَارَا بِإِخْوَانِهِ أَضْعَفَ اللَّهُ لَهُ الْأَجْرَ ضِعْفَيْن لِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ وَما أَمْوالُكُمْ وَلَا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنَا زُلْفِى إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَأُولئِكَ هُمْ جَزاءُ الضَّعْفِ بِما عَمِلُوا وَهُمْ فِي الْغُرُفاتِ آمِنُونَ. (2)

2- امیر المؤمنين علیه السلام - فَعَلَيْكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِنَّهَا تَجْمَعُ مِنَ الْخَيْرِ مَا لَا يَجْمَعُ غَيْرُهَا وَ يُدْرَكَ بِهَا مِنَ الْخَيْرِ مَا لَا يُدْرَكَ بِغَيْرهَا خَيْرُ الدُّنْيَا وَ خَيْرُ الْآخِرَةَ ... وَإِمَّا لِخَيْرِ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ يُكَفِّرُ عَنْهُ بِكُلِّ حَسَنَة سَيِّئَةً يَقُولُ إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَىٰ لِلذَّاكِرِينَ حَتَّى إِذَا كَانَ يَوْمَ الْقِيَامَةَ حُسِبَتْ لَهُمْ حَسَنَاتُهُمْ وَ أَعْطُوا بِكُلِّ وَاحِدَة عَشْرَ أَمْثَالِهَا إِلَى سَبْعِمِائَةِ ضِعْفِ فَهُوَ الَّذِي يَقُولُ جَزَاءً مِنْ رَبِّكَ عَطَاءٌ حِساباً وَ يَقُولُ عَزَّوَجَلَّ فَأُولَئِكَ هُمْ جَزاءُ الضَّعْفِ بِما عَمِلُوا وَهُمْ فِي الْغُرُفاتِ آمِنُونَ فَارْغَبُوا فِيهِ وَ اعْمَلُوا بِهِ وَ تَحَاضُوا عَلَيْهِ. (3)

3 - الصادق علیه السلام - يَا ابْنَ جُنْدَب كُلُّ الذُّنُوبِ مَغْفُورَةُ سِوَى عُقُوقِ أَهْل دَعْوَتِكَ وَكُلُّ الْبِرِّ مَقْبُولُ إِلَّا مَا كَانَ رِئَاءَ يَا ابْنَ جُنْدَبِ أَحْبِبْ فِي اللَّهِ وَ أَبْغِضُ فِي اللَّهِ وَ اسْتَمْسِكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَ

ص: 362

1- امام سجاد علیه السلام - ابو حمزه گوید: نزد امام سجاد علیه السلام بودم و گنجشک ها روی دیوار حیاط بودند. فرمود: «ای ابو حمزه! آیا می دانی [ گنجشک ها ] چه می گویند؟ می گویند که آن ها زمانی دارند که در آن وقت، روزیشان را طلب می کنند. ای ابوحمزه! هرگز قبل از طلوع آفتاب نخواب. زیرا من آن را برای تو خوب نمی دانم، چون خداوند در آن وقت، روزی های بندگان را تقسیم می کند و بر دستان ما جاری می کند (در اختیار ما قرار می دهد)»

اموال و فرزندانتان هرگز شما را نزد ما مقرب نمی سازد، جز کسانی که ایمان بیاورند و عمل صالحی انجام دهند که برای آنان در برابر کارهایی که انجام داده اند پاداش مضاعف است و آنها در غرفه های بهشتی در [نهایت] امنیت خواهند بود. (37)

و کسانی که برای انکار و ابطال آیات ما تلاش می کنند و می پندارند از حوزه ی قدرت ما فرار خواهند کرد، در عذاب [الهی] احضار می شوند (38)

1- امام صادق علیه السلام - شخصی نزد امام صادق علیه السلام از ثروتمندان سخن به میان آورد و از آنان بدگویی نمود. امام صادق علیه السلام به او فرمود: «خاموش باش! چرا که انسان ثروتمند اگر صله ی رحم انجام دهد و به برادران خود نیکی کند، خداوند دو برابر به او اجر و پاداش می دهد؛ زیرا خداوند می فرماید: وَ مَا أَمْوَالُكُمْ وَ لَا أَوْلَادُكُم بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِندَنَا زُلْفَى إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَأُوْلَئِكَ هُمْ جَزَاء الضّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِي الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ».

2- امام علی علیه السلام - بر شما باد به رعایت تقوا، که این صفت چندان خیر دارد که هیچ خصلت دیگر ندارد و در پرتو آن در دنیا و آخرت به چیزهایی توان دست یافت که با هیچ چیز دیگر نتوان به آن ها رسید ... خیر تقوا در آخرت این است که خداوند در عوض هر نیکی، یک بدی را می پوشاند (می بخشد) می فرماید: چرا که حسنات، سیئات (و آثار آن ها را) از بین می برند این تذکری است برای کسانی که اهل تذکرند (هود/114) تا آنجا که وقتی روز قیامت فرا رسد حسناتشان به نفع آنها، حساب می شود و در عوض هر یک از آن ها، به ایشان ده برابر تا هفتصد برابر آن، عطا می شود. این همان [پاداشی] است که [خداوند درباره ی آن] می فرماید: این جزایی است از سوی پروردگارت و عطیه ای است کافی و خداوند عزوجل می فرماید: فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءُ الضَّعْفِ بِما عَمِلُوا وَهُمْ فِي الْغُرُفاتِ آمِنُونَ پس به آن (تقوا) میل و رغبت کنید و برای آن کار کنید و یکدیگر را به آن تشویق کنید.

3- امام صادق علیه السلام - پسر جندب! بر همه گناهان جز ستم به همکیشانت، امید آمرزش است. و هر احسانی جز آنکه به ریا باشد، پذیرفته خواهد بود. پسر جندب! در راه [خشنودی] خدا دوستی کن، و به دستاویز استوار چنگ بزن، و پناهنده ی هدایت شو تا کردارت پذیرفته شود، زیرا از فرمایش خداوند در

ص: 363

اعْتَصِمْ بِالْهُدَى يُقْبَلْ عَمَلُكَ فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحِةٌ ثُمَّ اهْتَدَى فَلَا يُقْبَلُ إِلَّا الْإِيمَانُ وَ لَا إِيمَانَ إِلَّا بِعَمَل وَ لَا عَمَلَ إِلَّا بِيَقِين وَ لَا يَقِينَ إِلَّا بِالْخُشُوعِ وَمِلَاكُهَا كُلُّهَا الْهُدَى فَمَنِ اهْتَدَى يُقْبَلُ عَمَلَهُ وَ صَعِدَ إِلَى الْمَلَكُوتِ مُتَقَبَّلًا وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلى صِراطِ مُسْتَقِيم. (1)

قوله تعالى : قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ وَما أَنفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخَلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ (39)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ عُثْمَانَ بْن عِيسَى عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ آيَتَانِ فِي كِتَابٍ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أطْلُبُهُمَا فَلَا أَجِدُهُمَا قَالَ وَ مَا هُمَا قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ... وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ وَ إِنِّى أَنْفِقُ وَ لَا أَرَى خَلَفاً قَالَ أَ فَتَرَى اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَخْلَفَ وَعْدَهُ قُلْتُ لَا قَالَ فَمِمَّ ذَلِكَ قُلْتُ لَا أَدْرِي قَالَ لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمُ اكْتَسَبَ الْمَالَ مِنْ حِلِّهِ وَ أَنْفَقَهُ فِي حِلِّهِ لَمْ يُنْفِقُ دِرْهَماً إِلَّا أَخْلِفَ عَلَيْهِ. (2)

2- الصادق علیه السلام - عَنْ حَرِيزِ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّبَّ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يَنْزِلُ كُلَّ لَيْلَة جُمُعَة إِلَى سَمَاءِ الدُّنْيَا مِنَ أَوَّلَ اللَّيْلِ وَ فِي كُلِّ لَيْلَة فِي الثُّلُثِ الْأَخِيرِ وَ أَمَامَهُ مَلَكَ يُنَادِي هَلَ مِنْ تَائِبَ يُتَابُ عَلَيْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرَ فَيُغْفَرَ لَهُ هَلْ مِنْ سَائِل فَيُعْطَى سُوْلَهُ اللَّهُمَّ أَعْطِ كُلَّ مُنْفِق خَلَفاً وَ كُلَّ مُمْسِكَ تَلَفَا فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ عَادَ الرَّبُّ إِلَى عَرْشِهِ فَيُقَسِّمُ الْأَرْزَاقَ بَيْنَ الْعِبَادِ ثُمَّ قَالَ لِلْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ يَا فُضَيْلُ نَصِيبَكَ مِنْ ذَلِكَ وَ هُوَ قَوْلَ اللَّهِ وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ إِلَى قَوْلِهِ

أَكْثَرُهُم بهم مُؤْمِنُونَ. (3)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - مَنْ بَسَطَ يَدَهُ بِالْمَعْرُوفِ إِذَا وَجَدَهُ يُخْلِفُ اللَّهُ لَهُ مَا أَنْفَقَ فِي دُنْيَاهُ وَ يُضَاعِفُ لَهُ فِي آخِرته. (4)

4 - الصادق علیه السلام - إِنْ كَانَ الْحِسَابُ حَقّاً فَالْجَمْعُ لِمَاذَا؟ وَ إِنْ كَانَ الْخَلَفُ مِنَ اللَّهِ حَقَّا فَالْبُخْلُ لمَاذَا؟ (5)

ص: 364

قرآن این گونه برمی آید که [نمی آمرزم کسی را] غیر از او و من هر که را توبه کند، و ایمان آورد، و عمل صالح انجام دهد، سپس هدایت شود، می آمرزم! (طه/82) بنابراین جز ایمان چیز دیگری پذیرفته نشود، و ایمان جز با عمل ،نیست و عمل جز با یقین نباشد، و یقین جز با خشوع [ممکن] نیست، و ریشه و اصل همه هدایت است؛ بدین خاطر هرکس که هدایت یابد کردارش نیز پذیرفته می شود، و فرد پذیرفته و مقبول به عالم ملکوت عروج خواهد کرد؛ وَ اللهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ.

بگو: «پروردگارم روزی را برای هر کس از بندگانش بخواهد وسعت می بخشد یا تنگ می گیرد و هرچیزی را [ در راه او] انفاق کنید، عوض آن را می دهد [و جای آن را پر می کند] و او بهترین روزی دهندگان است». (39)

1- امام صادق علیه السلام - عثمان بن عیسی از کسی که از امام صادق علیه السلام روایت کرده نقل می کند به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «دو آیه در کتاب خدا است که به آن دو عمل می کنم، ولی فایده ای نمی بینم». حضرت علیه السلام پرسید: «آن دو آیه کدامند»؟ عرض کردم: « ... آيه: وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ است و من انفاق می کنم، ولی عوضی نمی بینم». حضرت علیه السلام فرمود: «آیا به نظر تو خداوند عزوجل به وعده ی خود وفا نمی کند»؟ عرض کردم: «خیر [وعده ی خدا راست است]»! حضرت علیه السلام فرمود: «پس علت آن چیست»؟ عرض کردم: «نمی دانم»!؟ حضرت علیه السلام فرمود: «اگر هر کدام از شما اموال خود را از راه حلال به دست آورده و در راه حلال انفاق نماید، در برابر هر در همی که انفاق میکند عوضی به او داده می شود».

2- امام صادق علیه السلام - حریز گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: پروردگار تبارک و تعالی، هرشب جمعه از ابتدای شب و در یک سوم پایانی هر شب، امر و فرمان خود را به سوی آسمان دنیا نازل می کند، در حالی که روبه روی آن، دو فرشته هستند که فریاد می زنند؛ آیا توبه کننده ای هست که توبه اش پذیرفته شود؟ آیا استغفار کننده ای هست تا آمرزیده شود؟ آیا تقاضامندی هست تا تقاضایش برآورده شود؟ خدایا به هر انفاق کننده، عوضی و به هر آزمند [و بخیل که از انفاق سرباز زد]. زیانی ارزانی دار. پس به هنگام طلوع فجر امر و فرمان الهی به سوی عرش خداوند باز می گردد و روزی ها را میان بندگان قسمت می کند». سپس حضرت علیه السلام به فضیل بن یسار گفت: «ای فضیل! سعی کن سهم بیشتری از این روزی ها ببری و منظور از این آیه نیز همین است؛ [به خاطر بیاور] روزی را که خداوند همه ی آنان را بر می انگیزد، سپس به فرشتگان می گوید: «آیا اینها شما را پرستش می کردند»؟! (سب /40) پس فرشتگان عرض می کنند: سُبْحَانَكَ أَنتَ وَلِيُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الحِنَّ أَكْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ».

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس - به هنگام دسترسی داشتن - دست به کار خیر زند [و هزینه ای بپردازد]، خدا عوض آن را در دنیا به او می دهد و دو چندان در آخرت به او خواهد داد.

4 - امام صادق علیه السلام - اگر حساب قیامت حق است، گردآوری مال [از راه حرام] برای چه؟ اگر خدا عوض انفاق را می دهد، بخل به چه جهت؟

ص: 365

5 - الرسول صلی الله علیه وآله - مَنْ أَيْقَنَ بِالْخَلَفِ سَخَتْ نَفْسُهُ بِالنَّفَقَة وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ. (1)

6- الرضا علیه السلام - عَنْ صَفْوَانَ بْن يَحْيَى عَنْ أَبِي الْحَسَن الرَّضَا علیه السلام قَالَ: دَخَلَ عَلَيْهِ مَوْلًى لَهُ فَقَالَ لَهُ هَلْ أَنْفَقْتَ الْيَوْمَ شَيْئاً قَالَ لَا وَاللَّهِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَن علیه السلام فَمِنْ أَيْنَ يُخْلِفُ اللَّهُ عَلَيْنَا. (2)

7- الصادق علیه السلام - مَنْ يَضْمَنُ أَرْبَعَةَ بأربَعَة أَبْيَاتِ فِى الْجَنَّةِ أَنْفِقْ وَ لَا تَخَفْ فَقْراً وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِكَ وَأَفْشِ السَّلَامَ فِي الْعَالَمِ وَاتْرَكِ الْمِرَاءَ وَإِنْ كُنْتَ مُحِقاً. (3)

8- الرسول صلی الله علیه وآله - اياكم وَ السَّرَفُ فِي الْمَالِ وَالنَّفَقَةِ وَعَلَيْكُمْ بِالِاقْتِصَادِ فَمَا افْتَقَرَ قَوْمُ قَطُّ اقتصدوا. (4)

9- الباقر علیه السلام - عَنِ الْحُسَيْنِ بْن أَيْمَنَ عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ قَالَ: يَا حُسَيْنُ أَنْفِقُ وَأَيْقِنْ بِالْخَلَفِ مِنَ اللَّهِ فَإِنَّهُ لَمْ يَبْخَلْ عَبْدُ وَ لَا أَمَةٌ بِنَفَقَة فِيمَا يُرْضِيَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ إِلَّا أَنْفَقَ أَضْعَافَهَا فِيمَا يُسْخِطُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَل. (5)

10 - الرسول صلی الله علیه وآله - كُلَّ مَعْرُوفِ صَدَقَةٌ وَ مَا وَقَى بِهِ الرَّجُلُ عِرْضَهُ فَهُوَ صَدَقَةً وَ مَا أَنْفَقَ الرَّجُلُ نَفَقَة فَعَلَى اللَّهِ خَلْفُهَا ضَمَاناً إِلَّا مَا كَانَ مِنْ نَفَقَة فِى بُنْيَان أَوْ مَعْصِيَة. (6)

11- الباقر علیه السلام - عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: إِنَّ الشَّمْسَ لَتَطْلُعُ وَمَعَهَا أَرْبَعَةُ أَمْلَاكِ مَلَكُ يُنَادِي يَا صَاحِبَ الْخَيْرِ أَتِمَّ وَ أَبْشِرُ وَ مَلَكُ يُنَادِى يَا صَاحِبَ الشَّرِّ انْزِعْ وَ أَقْصِرُ وَ مَلَكُ يُنَادِي أَعْطِ مُنْفِقاً خَلَفاً وَ آتِ مُمْسِكاً تَلَفاً وَ مَلَكُ يَنْضِحُهَا بِالْمَاءِ وَ لَوْلَا ذَلِكَ اشْتَعَلَتِ الْأَرْضِ . (7)

قوله تعالى: وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَميعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَ هؤلاء إيَّاكُمْ كَانُوا يَعْبُدُونَ (20)

ص: 366

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - کسی که به پشتوانه [پرشدن جای انفاقش از سوی خدا] یقین داشته باشد نفسش به انفاق کردن، سخاوتمند می شود و خداوند عزّوجل فرمود: وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ.

6- امام رضا علیه السلام - صفوان بن یحیی گوید: در خدمت حضرت رضا علیه السلام بودم که یکی از غلامانش وارد شد، امام رضا علیه السلام فرمود: «امروز چیزی انفاق کردی»؟ گفت: «چیزی انفاق نکرده ام»، فرمود: «پس خداوند چگونه به ما چیزی [در عوض چیزی که ما داده باشیم] مرحمت کند»؟

7- امام صادق علیه السلام - کسی هست که با پایبند شدن به چهار خصلت، چهارخانه ی بهشتی برای او تضمین شود؟ انفاق کن و از فقر نترس، با مردم به انصاف رفتار کن، سلام را در عالم آشکار کن (بلند سلام بده) و جَدَل (بگو مگو) را رها کن هرچند حق با تو باشد.

8- پیامبر صلی الله علیه وآله - از اسراف در خرج کردن مال بپرهیزید و بر شما باد میانه روی و صرفه جویی، که میانه روان هرگز فقیر نخواهند شد.

9- امام باقر علیه السلام - حسین بن ایمن گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «ای حسین! [در راه خدا] انفاق کن و یقین کن که خداوند عوض آن را خواهد داد. هیچ مردی یا زنی از انفاق کردن مالش در راهی که خدا از آن راضی است، بخل نمی ورزد مگر آنکه خداوند [بر اثر بلایا و مصائب] او را مجبور خواهد کرد که چند برابر آن را در راهی که خشم خدا را به همراه خواهد داشت خرج کند.

10- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر کار خیری صدقه است و مالی که شخص به وسیله ی آن آبروی خود را حفظ کند صدقه است و آنچه مؤمن خرج کند خدا ضامن است که جای آن را پر کند، مگر آنکه صرف یک بنا شود [مثل ساختمان] یا در معصیتی مصرف شده باشد.

11 - امام باقر علیه السلام - خورشید هر روز طلوع می کند و با او چهار فرشته می آیند، یکی از آنها ندا می دهد که ای شخص نیکوکار، کارت را به پایان برسان و مژده ی کارت را دریافت کن، ملکی دیگر فریاد می زند که ای شخص بدکار، دست از کارت بکش و آن را رها کن، ملکی دیگر ندا دهد که به شخص انفاق کننده، عوض انفاقش را بدهید و شخصی که از انفاق سرباز زده، مالش را تلف کنید و فرشته ای دیگر بر روی آفتاب آب می ریزد تا حرارتش کم شود که اگر چنین نکند، زمین خواهد سوخت.

[به خاطر بیاور] روزی را که خداوند همه ی آنان را محشور می کند، سپس به فرشتگان می گوید: «آیا اینها شما را پرستش می کردند»؟! (40)

ص: 367

قوله تعالى : قالُوا سُبْحانَكَ أَنْتَ وَلِيُّنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الحِنَّ أَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ (21)

1 علی بن ابراهيم رحمه الله - قالَتْ قُرَيْشَ إِن الْمَلَائِكَةَ هُمْ بَنَاتُ اللهِ وَإِنْ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا إِنَاثًا وَإِنْ يَدْعُونَ إِلَّا شَيْطاناً مريداً قَالَ كَانُوا يَعْبُدُونَ الجن. (1)

قوله تعالى: فَالْيَوْمَ لا يَمْلِكُ بَعْضُكُمْ لِبَعْضِ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا وَ نَقُولُ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّتِي كُنتُم بِها تُكَذِّبُونَ (22)

قوله تعالى: وَإِذا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنا بَيِّنَاتٍ قالُوا ما هذا إِلا رَجُلٌ يُريدُ أَنْ يَصُدَّكُمْ عَمَّا كانَ يَعْبُدُ آبَاؤُكُمْ وَقَالُوا ما هذا إِلا إِفْكٌ مُفْتَرِئُ وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ ما جاءَهُمْ إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ مُبِينٌ (43)

قوله تعالى: وَ مَا آتَيْنَاهُمْ مِنْ كُتُبِ يَدْرُسُونَها وَ ما أَرْسَلْنَا إِلَيْهِمْ قَبْلَكَ مِنْ نذیر (44)

قوله تعالى: وَكَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ ما بَلَغُوا مِعْشَارَ مَا آتَيْنَاهُمْ فَكَذَّبُوا رُسُلي فَكَيْفَ كَانَ نَكير (25)

قوله تعالى : قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لله مَثْنى وَ فُرادِى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا ما بِصاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَدِيدٍ (26)

آن ها می گویند: «منزهی [ از اینکه همتایی داشته باشی ]! تنها تو ولی و سرپرست مایی، نه آنها [آن ها ما را پرستش نمی کردند] بلکه جن را پرستش می نمودند و اکثرشان به آنها ایمان داشتند». (41)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - قریش می گفتند: «ملائکه دختران خدا هستند و آنچه غیر از خدا می خوانند، فقط بت هایی است [بی روح] که هیچ اثری ندارد و [یا] شیطان سرکش و ویرانگر است» (نساء /117) جن را پرستش می نمودند.

[آری] امروز کسی از شما نسبت به دیگری مالک سود و زیانی نیست و به ستمکاران می گوییم: «بچشید عذاب آتشی را که تکذیب می کردید»! (42)

و هنگامی که آیات روشنگر ما برآنان خوانده می شود، می گویند: «او فقط مردی است که می خواهد شما را از آنچه پدرانتان می پرستیدند باز دارد». و می گویند: «این جز دروغ بزرگی که [به خدا] بسته شده چیز دیگری نیست». و کافران درباره ی حق هنگامی که به سراغشان آمد گفتند: «این جز افسونی آشکار نیست». (43)

ما [قبلاً] چیزی از کتاب های آسمانی را به آنان نداده ایم که آن را بیاموزند [و به اتکای آن سخنان تو را تکذیب کنند] و پیش از تو هیچ [پیامبری] بیم دهنده ای برای آنان نفرستادیم. (44)

کسانی که پیش از آنان بودند [نیز آیات الهی را] تکذیب کردند، در حالی که این ها به ده یک آنچه به آنان دادیم نرسیده اند. [آری] آن ها فرستادگان مرا تکذیب کردند، پس [ببین] مجازات من [ نسبت به آن ها] چگونه بود! (45)

بگو: «شما را تنها به یک چیز اندرز می دهم، دو نفر دو نفر یا به تنهایی برای خدا قیام کنید، سپس بیندیشید این دوست و همنشین شما (محمد) هیچ گونه جنونی ندارد، او فقط بیم دهنده ی شما در برابر عذاب شدید [الهی] است» (46)

ولایت

1- امام باقر علیه السلام - ابوحمزه ثمالی نقل می کند: از امام باقر علیه السلام درباره ی آیه: قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُم بِوَاحِدَةٍ پرسیدم. حضرت علیه السلام پاسخ داد: «یعنی شما را تنها به ولایت علی علیه السلام پند می دهم و ولایت علی علیه السلام همان واحده (یکی) است که خداوند تبارک و تعالی در مورد آن فرمود: إِنَّا أَعِظُكُم بِوَاحِدَةٍ».

ص: 369

2 - الصادقين علیهما السلام - قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ قَالَ الْوَلَايَةُ أَنْ تَقُومُوا اللَّه مَثْنَى وَ فُرادِي قَالَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام مِنْ ذُرِّيَّتِهما. (1)

3- الصادق علیه السلام - عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا الله مَثْنَى وَ فُرادِى قَالَ بِالْوَلَايَة قُلْتُ وَ كَيْفَ ذَاكَ قَالَ إِنَّهُ لَمَّا نَصَبَ النبی صلی الله علیه وآله أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لِلنَّاسَ فَقَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلَى (ع9 مَوْلَاهُ اغْتَابَهُ رَجُلُ وَقَالَ إِنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله لَيَدْعُو كُلَّ يَوْمٍ إِلَى أَمْر جَدِيدٍ وَ قَدْ بَدَأَ بِأَهْلِ بَيْتِهِ يُمَلِّكُهُمْ رِقَابَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى نَبِيِّهِ صلی الله علیه وآله بِذَلِكَ قُرْآناً فَقَالَ لَهُ قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ فَقَدْ أَدَيْتُ إِلَيْكُمْ مَا افْتَرَضَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ قُلْتُ فَمَا مَعْنَى قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ تَقُومُوا اللَّه مَثْنى وَ فُرادی فَقَالَ أَمَّا مَثْنَى يَعْنِي طَاعَةَ رَسُول اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ طَاعَةَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَأَمَّا فُرَادَى فَيَعْنِى طَاعَةَ الْأَئِمَّة علیهم السلام مِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا مِنْ بَعْدِهِمَا وَلَا وَ اللَّهِ يَا يَعْقُوبُ مَا عَلَى غَيْرَ ذَلِكَ. (2)

باب 1 : إن هُوَ إِلا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَدِيدٍ

1-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - لَمَّا نَزَلَتْ وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَلَى الصَّفَا فَقَالَ يَا صَبَاحَاهُ فَاجْتَمَعَتْ إِلَيْهِ قُرَيْسُ فَقَالُوا مَا لَكَ فَقَالَ أَرَأَيْتُكُمْ إِنْ أَخْبَرْتُكُمْ أَنَّ الْعَدُوَّ مُصْحُكُمْ أَوْ مُمْسِيكُمْ مَا كُنتُمْ تُصَدِّقُونَنِي قَالُوا بَلَى قَالَ فَإِنِّى نَذِيرُ لَكُمْ بَيْنَ يَدَى عَذَابٍ شَدِيدٍ قَالَ أَبُو لَهَب تَبْاً لَكَ أَ لِهَذَا دَعَوْتَنَا جَمِيعاً فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى تَبَّتْ يَدا أَبِي هَبِ إِلَى آخِرِ السُّورَةِ. (3)

قوله تعالى: قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرِ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلا عَلَى الله وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ (27)

1 - الباقر علیه السلام - عن أبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةٌ نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْناً قَالَ مَنْ تَوَلَّى الْأَوْصِيَاءَ مِنْ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ اتَّبَعَ آثَارَهُمْ فَذَاكَ يَزِيدُهُ وَلَايَةَ مَنْ مَضَى مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الْمُؤْمِنِينَ الْأَوَّلِينَ حَتَّى تَصِلَ وَلَايَتُهُمْ إِلَى آدَمَ علیه السلام وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا يُدْخِلْهُ الْجَنَّةَ وَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرِ فَهُوَ لَكُمْ يَقُولُ أَجْرُ الْمَوَدَّةَ الَّذِي

ص: 370

2- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام - قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ، منظور ولایت است، أَن تَقُومُوا لله مَثْنَى وَ فُرَادَی امامان از ذریه ی آنان است (باقی ائمه و پذیرش ولایت آنان).

3- امام صادق علیه السلام - یعقوب بن یزید گوید: از امام صادق علیه السلام تفسير آيه: قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا اللَّه مَثْنَى وَ فُرَادَی را پرسیدم. حضرت علیه السلام فرمود: «منظور توصیه به ولایت است». به حضرت علیه السلام عرض کردم: «ماجرای نازل شدن این آیه چگونه بوده است»؟ حضرت علیه السلام پاسخ داد: «رسول خدا صلی الله علیه وآله، امیرالمؤمنین علیه السلام را جانشین خود برای مردم قرار داد و فرمود: «هرکه من مولای او هستم، علی علیه السلام، مولای اوست». مردی شروع به سخن گفتن پشت سر رسول خدا صلی الله علیه وآله کرده و گفت: «محمد صلی الله علیه وآله هر روز ما را به امر جدیدی فرامی خواند و می خواهد اهل بیت خود را بر ما مسلّط سازد. این گونه بود که خداوند عزوجل درباره ی این موضوع، آیه ای بر پیامبر خود نازل کرد و فرمود: قُلْ إِنَّما أَعِظُكُم بِوَاحِدَةٍ، یعنی آنچه را که پروردگارتان بر شما واجب ساخته است به شما ابلاغ کرده ام». عرض کردم: «پس معنای سخن خداوند: أَن تَقُومُوا الله مَثْنَى وَ فُرَادَی چیست»؟ حضرت علیه السلام پاسخ داد: «منظور از مثنی (دوتایی)، اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنين علیه السلام منظور از فرادی (تنهایی و تکی) اطاعت از امامانی است که از نسل آن دو، پس از آن دو می آیند، است و - ای یعقوب! - به خداوند سوگند! آیه، معنایی غیر از این ندارد».

بخش 1 : او فقط بیم دهنده ی شما در برابر عذاب شدید [الهی] است»!

1-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - هنگامی که آیه: و خویشاوندان نزدیکت را انذار کن!. (شعراء/214) نازل شد، پیامبر بالای کوه صفا رفته، فرمود: «یا صباحاه! (به فریاد برسید)». قریش جمع شده، گفتند: «چیست»؟ فرمود: «آیا اگر به شما بگویم که دشمن شبانه یا بامدادان به شما حمله ور می شود، تصدیقم می کنید»؟ گفتند: «آری» فرمود: «شما را از عذاب شدیدی که در پیش دارید، می ترسانم». ابو لهب گفت: «هلاک بشوی! برای این همه ی ما را دعوت کردی». خداوند هم سوره ی تَبَّتْ يَدا أَبِي هَبِ وَ تَبَّ را نازل کرد.

بگو: «هر اجر و پاداشی از شما خواسته ام برای خود شماست، اجر من تنها بر خداوند است و او بر همه چیز گواه است». (47)

1- امام باقر علیه السلام - از امام باقر علیه السلام روایت است که در مورد و هرکس کار نیکی انجام دهد، بر نیکی اش می افزاییم. (شوری /23) فرمود: «هر کس که ولایت آن جانشینان را - که از آل محمد صلی الله علیه وآله هستند - بپذیرد و از آنان پیروی کند، [اجر پذیرفتن] ولایت انبیاء علیهم السلام و مؤمنان پیشین تا آدم علیه السلام نیز بر او افزوده می شود و منظور از آیه: کسانی که کار نیکی انجام دهند پاداشی بهتر از آن خواهند داشت. (نمل/89). همین است و خداوند او را وارد بهشت می سازد و منظور از آیه: قُلْ مَا سَأَلْتُكُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ

ص: 371

لَمْ أَسْأَلُكُمْ غَيْرَهُ فَهُوَ لَكُمْ تَهْتَدُونَ بِهِ وَ تَنْجُونَ مِنْ عَذَابِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَقَالَ لِأَعْدَاءِ اللَّهِ أَوْلِيَاءِ الشَّيْطَان أَهْل التَّكْذِيب وَالْإِنْكَار. (1)

2 - الباقر علیه السلام - عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ وَ ذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ الله صلی الله علیه وآله سَأَلَ قَوْمَهُ أَنْ يَوَدُّوا أَقَارَبَهُ وَ لَا يُؤْذُونَهُمْ وَأَمَّا قَوْلُهُ فَهُوَ لَكُمْ يَقُولُ ثَوَابُهُ لَكُمْ. (2)

3- الباقر علیه السلام - مَعْنَاهُ: أَنَّ أَجْرَ مَا دَعَوْتُكُمْ إِلَيْهِ مِنْ إِجَابَتِي وَ ذُخْرَهُ هُوَ لَكُمْ دُونِي. (3)

قوله تعالى : قُلْ إِنَّ رَبِّي يَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلامُ الْغُيُوبِ (48)

قوله تعالى : قُلْ جاءَ الحَقُّ وَ ما يُبْدِي الْباطِل وَ ما يُعيدُ (49)

1- الرضا علیه السلام - دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَوْمَ فَتْح مَكَّةَ وَ الْأَصْنَامُ حَوْلَ الْكَعْبَةِ وَكَانَتْ ثَلَاثَمِائَة وَ سِتِّينَ صَنَمَا فَجَعَلَ يَطْعَنُهَا بِمِخْصَرَة فِي يَدِهِ وَ يَقُولُ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا. جاءَ الحَقُّ وَما يُبْدِئُ الْباطِلَ وَما يُعِيدُ فَجَعَلَتْ تكب لوجهها. (4)

2 - الرسول صلی الله علیه وآله - مِمَّا رَوَاهُ ابْنُ مَسْعُودٍ قَالَ دَخَلْتُ يَوْماً عَلَى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَلَيْكَ السَّلَامُ أَرِنِي الْحَقَّ لِأَنْظُرَ إِلَيْهِ فَقَالَ يَا عَبْدَ اللَّهِ لِجِ الْمِخْدَعَ فَوَلَجْتُ الْمِخْدَعَ وَ عَلِيُّ بن أَبِي طَالِب علیه السلام يُصَلِّى وَ هُوَ يَقُولُ فِي سُجُودِهِ وَ رَكُوعِهِ اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله عَبْدِكَ اغْفِرْ لِلْخَاطِئِينَ مِنْ شِيعَتِي ... فَخَرَجْتُ حَتَّى اجْتَزْتُ بِرَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَرَأَيْتُهُ يُصَلَّى وَ هُوَ يَقُولُ عَلِيٌّ عَبْدِكَ اغْفِرْ لِلْخَاطِئِينَ مِنْ أُمَّتِي قَالَ فَأَخَذَنِي مِنْ ذَلِكَ الْهَلَعُ الْعَظِيمُ فَأَوْجَزَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم فِي صَلَاتِهِ وَ قَالَ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ أَ كُفْرُ بَعْدَ إِيمَان فَقُلْتُ حَاشَا وَكَلَّا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَلَكِنْ رَأَيْتُ عَلِيّا علیه السلام يَسْأَلُ اللَّهَ بِكَ وَ رَأَيْتُكَ تَسْأَلُ اللهَ بِعَلى علیه السلام فَلَا أَعْلَمُ أَيُّكُمَا أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ اجْلِسْ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ فَجَلَسْتُ بَيْنَ يَدَيْهِ فَقَالَ لِيَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَنِي وَ عَلِيّا علیه السلام مِنْ نُورٍ قُدْرَتِهِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الْخَلْقَ بِأَلْقَى عَامٍ إِذْ لَا تَسْبِيحَ وَ لَا تَقْدِيسَ فَتَقَ نُورِى فَخَلَقَ مِنْهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ وَ أَنَا وَاللَّهِ أَجَلَّ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ وَ فَتَقَ نُورَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام فَخَلَقَ مِنْهُ الْعَرْشَ وَ الْكُرْسِيَّ وَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ اللَّهِ أَفْضَلُ مِنَ الْعَرْشِ وَالْكُرْسِيِّ وَ فَتَقَ نُورَ الْحَسَنِ علیه السلام فَخَلَقَ

ص: 372

همین است. خداوند می فرماید: پاداش دوستی که تنها آن را در آیات دیگر قرآن از شما خواسته ام، به نفع شما و برای شما است و با آن هدایت می شوید و از عذاب روز قیامت نجات می یابید.

2- امام باقر علیه السلام - از امام باقر علیه السلام روایت است که پیرامون تفسیر آیه: قُلْ مَا سَأَلْتُكُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ، فرمود: «ماجرا از این قرار بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله از قوم خود خواست که با نزدیکان او دوستی ورزند و آنان را آزار ندهند و منظور از آیه: فَهُوَ لَكُمْ این است که ثواب این کار (مودت اهل بیت علیهم السلام) به نفع خود شماست».

3- امام باقر علیه السلام - معنایش این است که پاداش آنچه را که شما را به آن دعوت کردم که همان اجابت کردن من و ذخیره آن [برای قیامت] است برای شماست نه برای خودم.

بگو: «پروردگار من حق را [بر دل پیامبران خود] می افکند، که او دانای اسرار نهان است». (48)

بگو: «حق آمد و باطل [ کاری از آن ساخته نیست و ] نمی تواند آغازگر [چیزی] باشد و نه تجدید کننده [آن]». (49)

1- امام رضا علیه السلام - پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله هنگام فتح مکه وارد کعبه شد، مشاهده کرد سیصدو شصت بت در اطراف کعبه آویزان است، با عصایی که در دست داشت آن بت ها را بر زمین ریخت و فرمود: و بگو: «حق آمد، و باطل نابود شد یقیناً باطل نابود شدنی است»!. (اسراء/81) جاءَ الحَقُّ وَما يُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما يُعِيدُ و بت ها همه بر زمین ریخته شد.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن مسعود گفت: روزی بر پیامبر صلی الله علیه وآله وارد شدم و گفتم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! حق را به من نشان ده تا به آن نگاه کنم». پیامبر صلی الله علیه وآله گفت «ای ابو عبدالله داخل در آن اتاق شو». وقتی داخل شدم علی بن ابی طالب علیه السلام را در حال نماز خواندن یافتم در حالی که در سجده این کلمات را بر زبان جاری می ساخت: «پرودگارا به حق محمد عبد و فرستاده ات از گناهکاران شیعیانم بگذر». از آنجا خارج شدم و بر رسول خدا صلی الله علیه وآله گذشتم و او را هم در سجده یافتم که می فرمود: «پروردگار به حق بنده ات علی علیه السلام از گناهکاران امتم در گذر». از دیدن این دو صحنه بیتاب و پریشان شدم. پیامبر صلی الله علیه وآله نمازش را کوتاه کرد و فرمود: «ای ابن مسعود! آیا دچار کفر پس از ایمان شده ای [که این چنین آشفته ای]»؟ گفتم: «هرگز ای رسول خدا! اما علی علیه السلام را در نماز دیدم که نزد خدا به شما توسّل می جوید و شما نزد خدا به او توسل می جویید، نمی دانم کدام یک از شما در نزد خداوند عزوجل برتر است»؟ پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «ای ابن مسعود! بنشین». در مقابلش نشستم، فرمود: «بدان که خداوند دو هزار سال قبل از آفرینش مخلوقات یعنی زمانی که نه تسبیح و نه تقدیسی وجود داشت من و علی علیه السلام را از نور قدرتش آفرید. سپس نور من را شکافت و از آن آسمان ها و زمین ها را آفرید و سوگند به خدا که من برتر از آسمان ها و زمین ها هستم. بعد از آن نور علی علیه السلام را شکافت و از آن عرش و کرسی را آفرید و سوگند به خداوند، علی علیه السلام برتر از عرش و کرسی است. سپس نور حسن علیه السلام را شکافت و از آن لوح و قلم را آفرید و به خدا سوگند که حسن علیه السلام برتر از قلم و لوح است. به دنبال آن نور حسین علیه السلام را شکافت و از

ص: 373

مِنْهُ اللَّوْحَ وَ الْقَلَمَ وَ الْحَسَنُ علیه السلام وَ اللَّهِ أَفْضَلُ مِنَ اللَّوْحِ وَالْقَلَمِ وَ فَتَقَ نُورَ الْحُسَيْنِ علیه السلام فَخَلَقَ مِنْهُ الْجِنَانَ وَالْحُورَ الْعِينَ وَالْحُسَيْنُ علیه السلام وَاللهِ أَفْضَلُ مِنَ الْحُورِ الْعِينِ ثُمَّ أَظْلَمَتِ الْمَشَارِقُ وَ الْمَغَارِبُ فَشَكَتِ الْمَلَائِكَةُ علیهم السلام إِلَى اللَّهِ تَعَالَى أَنْ يَكْشِفَ عَنْهُمْ تِلَكَ الظُّلْمَةَ فَتَكَلَّمَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ كَلِمَةَ فَخَلَقَ مِنْهَا رُوحاً ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلِمَة فَخَلَقَ مِنْ تِلْكَ الْكَلِمَة نُوراً فَأَضَافَ النُّورَ إِلَى تِلْكَ الرُّوحِ وَ أَقَامَهَا مَقَامَ الْعَرْشِ فَزَهَرَتِ الْمَشَارِقُ وَالْمَغَارِبُ فَهَيَ فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ وَلِذَلِكَ سُمِّيَتِ الزَّهْرَاءَ علیها السلام لِأَنَّ نُورَهَا زَهَرَتْ بِهِ السَّمَاوَاتِ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ يَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لِي وَلِعَلِيِّ علیه السلام أَدْخِلَا الْجَنَّةَ مَنْ شِئْتُمَا وَ أَدْخِلَا النَّارَ مَنْ شِئْتُمَا وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى أَلْقِيا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍ فَالْكَافِرُ مَنْ جَحَدَ نُبُوَّتِى وَالْعَنِيدُ مَنْ جَحَدَ بِوَلَايَة عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَ عِتْرَتِهِ علیهم السلام وَالْجَنَّةُ لِشِيعَتِهِ وَلِمُحِيهِ . (1)

3 - الصادق علیه السلام - أَوْلَمَ إِسْمَاعِيلُ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَلَيْكَ بِالْمَسَاكِينِ فَأَشْبِعُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَمَا يُبْدِي الْباطِل وَما يُعِيدُ. (2)

قوله تعالى: قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّها أَضِلُّ عَلَى نَفْسِي وَ إِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِما يُوحي إلَيَّ رَبِّي إِنَّهُ سَمِيعٌ قَريبٌ (50)

قوله تعالى: وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَكانٍ قَرِيبٍ (51)

1- اميرالمؤمنين علیه السلام - كتب أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إلى معاوية .. يَا مُعَاوِيَةً إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَدْ أَخْبَرَنِي ... أَنَّ رَجُلًا مِنْ وَلْدِكَ مَيْشُومُ وَ مَلْعُونُ حِلْفٌ جَافِ مَنْكُوسَ الْقَلْبِ فَظُ غَلِيظٌ قَاسِ قَدْ نَزَعَ اللَّهُ مِنْ قَلْبِهِ الرَّافَةَ وَ الرَّحْمَةَ أَخْوَالُهُ مِنْ كَلْبَ كَأَنَّى أَنْظُرُ إِلَيْهِ وَ لَوْ شِثَتُ لَسَمَّيْتُهُ وَ وَصَفْتُهُ وَ ابْنُ كَمْ هُوَ فَيَبْعَثُ جَيْشَاً إِلَى الْمَدِينَةِ فَيَدْخُلُونَهَا فَيُسْرِفُونَ فِيهَا فِي الْقَتْلِ وَالْفَوَاحِشَ وَيَهْرُبُ مِنْهُمْ رَجُلُ مِنْ وَلْدِي رَكِيٌّ تَقِيُّ الَّذِي يَمْلَأُ الْأَرْضِ عَدْلًا وَقِسْطاً كَمَا مُلِئَتَ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ إِنِّي لأعْرِفُ اسْمَهُ وَ ابْنَ كَمْ هُوَ يَوْمَئِذٍ وَ عَلَامَتَهُ وَ هُوَ مِنْ وَلْدِ ابْنِيَ الْحُسَيْنِ علیه السلام الَّذِي يَقْتُلُهُ ابْنُكَ يَزِيدُ وَ هُوَ النَّائِرُ بِدَمَ أَبِيهِ فَيَهْرُبُ إِلَى مَكَّةَ وَيَقْتُلُ صَاحِبُ ذَلِكَ الْجَيْشِ رَجُلًا مِنْ وَلْدِي رَكِيَّاً

ص: 374

آن بهشت ها و حوریان سیاه چشم را آفرید و به خدا سوگند که حسین علیه السلام برتر از حوریان سیاه چشم است. بعد از آن مشرق و مغرب در تاریکی و ظلمت فرو رفت. ملائکه به خداوند التماس کردند که این تاریکی را از بین برد و روشنائی را به آنها بازگرداند. خداوند کلمه ای گفت و روحی از آن به وجود آورد، سپس کلمه ای دیگر گفت و این بار از آن نوری پدید آورد. آن نور را به روح اضافه کرد و آن را به جای عرش الهی نهاد و بعد از آن بود که مشرق و مغرب نورانی شدند. آن نور، فاطمه زهرا علیها السلام بود و به همین خاطر است که «زهراء» لقب گرفته است چرا که نور وی آسمان ها را نورانی کرد. ای ابن مسعود! زمانی که روز قیامت فرا رسد خداوند متعال به من و علی علیه السلام می فرماید: هر آن کس را که می خواهید در بهشت جای دهید و هر آن کس را که می خواهید وارد جهنم کنید. این معنای سخن خداوند متعال است: هر کافر متکبّر لجوج را در جهنم افکنید! (ق / 24) کافر کسی است که نبوت مرا انکار کند و عنید (طاغی) کسی است که منکر ولایت علی علیه السلام و خاندان او شود. بدان که بهشت از آن شیعیان و دوستداران علی علیه السلام است».

3- امام صادق علیه السلام - اسماعیل ولیمه ای ترتیب داد و امام صادق علیه السلام به او فرمود: «به مستمندان عنایت بورز و آنان را سیر کن؛ چرا که خداوند عزّوجل می فرماید: و ما يُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَ مَا يُعِيدُ».

بگو: «اگر من گمراه شوم، از ناحیه ی خود گمراه می شوم و اگر هدایت یابم، به وسیله ی آنچه پروردگارم به من وحی می کند می باشد؛ زیرا او شنوا و نزدیک است». (50)

اگر ببینی هنگامی که فریادشان بلند می شود اما نمی توانند [ از عذاب الهی] بگریزند و آنها را از جای نزدیکی [که انتظارش را ندارند] می گیرند [ از درماندگی آن ها تعجب خواهی کرد]! (51)

1- امام علی علیه السلام - امیرالمؤمنین علیه السلام به معاویه نوشت ... ای معاویه! رسول خدا صلی الله علیه وآله به من خبر داد ... و مردی از فرزندان تو حرامزاده خشن، خشک، بیماردل، گستاخ، سنگدل قاسی است که خداوند رقت و رحمت را از دلش جدا کرده است و دایی هایش از کلب هستند گویی که اکنون به او نگاه می کنم و اگر بخواهم نام او را می آورم توصیفش می کنم و می گویم که او چند سال دارد، او سپاهی به سوی مدینه گسیل می دارد و آنها در آن داخل می شوند و در قتل و فواحش در آن زیاده روی و مردی پاک و متقی از فرزندان من که با قسط و عدل زمین را آکنده می کند چنانکه از ظلم و ستم آکنده است از آنان می گریزد و من اسم او را و اینکه در آن روز چند سال دارد و علامتش چیست را می دانم، و او از فرزندان پسرم حسین که پسرت یزید می کشد است او خونخواه پدرش است، پس به سوی مکه می گریزد و صاحب آن لشکر مردی پاک و بی گناه از

ص: 375

بَرِيئاً عِنْدَ أَحْجَارٍ الزَّيْتِ ثُمَّ يَصِيرُ ذَلِكَ الْجَيْشُ إِلَى مَكَّةَ وَ إِنِّي لَأَعْلَمُ اسْمَ أَمِيرِهِمْ وَ عِدَّتَهُمْ وَ أَسْمَاءَهُمْ وَسِمَاتِ خُيُولِهِمْ فَإِذَا دَخَلُوا الْبَيْدَاءَ وَ اسْتَوَتْ بهِمُ الْأَرْضِ خُسِفَ بِهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَأَخِذُوا مِنْ مَكانِ قَرِيبٍ قَالَ مِنْ تَحْتِ أَقْدَامِهِمْ فَلَا يَبْقَى مِنْ ذَلِكَ الْجَيْش أَحَدٌ غَيْرُ رَجُل وَاحِدٍ يُقَلِّبُ اللَّهُ وَجْهَهُ مِنْ قِبَل قَفَاهُ. (1)

2 - الباقر علیه السلام - عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ قَالَ مِنَ الصَّوْتِ وَ ذَلِكَ الصَّوْتُ مِنَ السَّمَاءِ وَقَوْلِهِ وَ أُخِذُوا مِنْ مَكَانٍ قَرِيبٍ قَالَ مِنْ تَحْتِ أَقْدَامِهِمْ خُسِفَ بهم. (2)

3- امير المؤمنين علیه السلام - عَنْ عَلى علیه السلام أَنَّهُ قَالَ الْمَهْدِيُّ عجل الله تعالی فرجه الشریف أَقْبَلُ جَعْدُ بِخَدِّهِ خَالُ يَكُونُ مَبْدَؤُهُ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ وَ إِذَا كَانَ ذَلِكَ خَرَجَ السُّفْيَانِيُّ فَيَمْلِكُ قَدْرَ حَمْلِ امْرَأَةَ تِسْعَةَ أَشْهُرٍ يَخْرُجُ بِالشَّامِ فَيَنْقَادُ لَهُ أَهْلُ الشَّامِ إِلَّا طَوَائِفَ مِنَ الْمُقِيمِينَ عَلَى الْحَقِّ يَعْصِمُهُمُ اللَّهُ مِنَ الْخُرُوجَ مَعَهُ وَيَأْتِي الْمَدِينَةَ بِجَيْش جَرَار حَتَّى إِذَا انْتَهَى إِلَى بَيْدَاءِ الْمَدِينَة خَسَفَ اللَّهُ بِهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَكَانٍ قَرِيبٍ. (3)

4- الباقر علیه السلام - قال أبو جَعْفَر علیه السلام وَاللَّهِ لَكَأَنَّى أَنْظُرُ إِلَى الْقَائِمِ علیه السلام وَ قَدْ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ إِلَى الْحَجَرِ ثُمَّ يَنْشُدُ اللَّهَ حَقَّهُ ثُمَّ يَقُولُ يَا أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ يُحَاجِنِي فِى اللَّهِ فَأَنَا أَوْلَى بِاللَّهِ أَيُّهَا النَّاسُ مَنَ يُحَاجِنِي فِي آدَمَ علیه السلام فَأَنَا أَوْلَى بِآدَمَ علیه السلام ... فَيَكُونُ أَوَّلُ مَنْ يُبَايِعُهُ جَبْرَئِيلَ علیه السلام ثُمَّ الثَّلَاثَمِائَة وَ الثَّلَاثَةَ عَشَرَ فَمَنْ كَانَ ابْتُلِيَ بِالْمَسِيرِ وَافَى وَ مَنْ لَمْ يُبْتَلَ بِالْمَسِيرِ فُقِدَ عَنْ فِرَاشِهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ وَلَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذَابَ إِلَى أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ وَ هُمْ وَ اللَّهِ أَصْحَابَ الْقَائِمِ علیه السلام يَجْتَمِعُونَ وَاللَّهِ إِلَيْهِ فِي سَاعَة وَاحِدَةٍ فَإِذَا جَاءَ إِلَى الْبَيْدَاءِ يَخْرُجُ إِلَيْهِ جَيْشُ السُّفْيَانِيِّ فَيَأْمُرُ اللَّهُ الْأَرْضَ فَتَأْخُذُ بِأَقْدَامِهِمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَلَوْ تَرى إِذْ فَرْعُوا فَلا فَوْتَ وَأَخِذُوا مِنْ مَكانِ قَرِيبٍ وقَالُوا آمَنَّا بِهِ يَعْنِي الْقَائِمَ عجل الله تعالی فرجه الشریف مِنْ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ أَنَّى هُمُ التَّناوُشُ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ ... وَ حِيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ مَا يَشْتَهُونَ يَعْنِي أَلَّا يُعَذِّبُوا كَما فُعِلَ بِأَشْياعِهِمْ مِنْ قَبْلُ يَعْنِي مَنْ كَانَ قَبْلَهُمْ هلكوا إنهم كانوا في شَكٍّ مُرِيبٍ . (4)

قوله تعالى: وَ قالُوا آمَنَّا بِهِ وَ أَنَّى هُمُ التَّناوُشُ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ (52)

ص: 376

فرزندان مرا در نزدیکی احجار الزیت به قتل می رساند سپس آن لشکر به سوی مکه حرکت می کند و من نام فرمانده آنان، تعداد، اسماء، نشانه های اسبان آنان را می دانم و زمانی که وارد بیداء شوند زمین بر آنان استوار شد در خاک فرو رفتند خداوند فرمود: وَ لَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّكَانٍ قَرِيب؛ گوید: از زیر پاهایشان پس از آن لشکر غیر از یک مرد باقی نمی ماند که خداوند چهره اش را وارونه می گرداند».

2 امام باقر علیه السلام - امام علیه السلام در تفسیر آیه وَلَوْ تَرى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ ، فرمود: «ترس آن ها از صدایی بود که منبع آن صدا از آسمان بود. و اینکه می فرماید: وَ أُخِذُوا مِنْ مَكانٍ قَرِيبٍ يعنى می ترسند که زمین از زیر پاهایشان دهن باز کند و آنها را فرو برد».

3- امام علی علیه السلام - امیرالمؤمنين علیه السلام فرمود: «مهدی دیدگانی جالب، مویی مجعد و خالی بر گونه دارد، و ابتدای قیامش از جانب شرق است. در آن هنگام سفیانی نیز خروج می کند و به اندازه مدت حاملگی یک زن، یعنی نه ماه سلطنت می کند. او در شام خروج می کند و مردم شام از وی اطاعت می کنند و جز یک عده که بر عقیده حق استوارند، خداوند آنها را از پیوستن به او حفظ می کند. سفیانی با لشکری جرار به «بیداء» مدینه می آید. وقتی به «بیداء» رسید، خدا او را به زمین فرو می برد (البته با لشکرش) و این است معنی این آیه شریفه: وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَكَانٍ قَرِيبٍ.

4- امام باقر علیه السلام - به خدا قسم گویا قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف را می نگرم که تکیه داده است به حجرالاسود و مردم را به حق خودش سوگند می دهد و می فرماید: «ای مردم! هر کس درباره ی خدا گفتگویی دارد از من بپرسد که من از هرکس به خدا نزدیک ترم. ای مردم! هر کس که می خواهد، درباره ی آدم علیه السلام با من گفتگو کند که من نزدیک ترین مردم به آدم هستم ... نخستین کسی که با او بیعت می کند جبرئیل است. آن گاه سیصدوسیزده نفر با وی بیعت می کنند. هرکس به راه افتاد، به زودی به او می رسد و هر کس به راه نیفتاد، در رختخوابش ناپدید می شود، یعنی از همان جا که خوابیده، ناگهان حرکت می کند. چنانکه خداوند می فرماید: و اگر مجازات را تا زمان محدودی از آنها به تأخیر اندازیم. (هود /8) به خدا قسم این جمعیت کم اصحاب قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند که در یک ساعت، در پیرامونش اجتماع کنند. و چون قائم به بیابان «بیداء» می آید، لشکر سفیانی به سوی او می رود. خدا هم به زمین امر می کند که آنها را فرو گیرد، چنانکه خدا می فرماید: وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِنْ مَكانٍ قَرِيبٍ وَ قالُوا آمَنَّا، چون دیدند به زمین فرو می روند، می گویند ایمان آوردیم به قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف و أَنَّى هُمُ التَّناوُشُ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ ... وَ حِيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ ما يَشْتَهُونَ؛ (سبا/5254) خواسته ی آنان این است که عذاب نشوند. کما فُعِلَ بِأَشْياعِهِمْ مِنْ قَبلُ؛ یعنی پیشینیانشان هلاک شدند. إِنَّهُمْ كَانُوا فِي شَكٍّ مُرِيبٍ.

و [در آن حال] می گویند: «به حق ایمان آوردیم». ولی چگونه می توانند از فاصله ی دور به آن دسترسی پیدا کنند؟! (52)

ص: 377

1- الباقر علیه السلام - عَنْ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ وَ أَنَّى هُمُ التَّناوُشُ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ قَالَ إِنَّهُمْ طَلَبُوا الْمَهْدِى علیه السلام مِنْ حَيْثُ لَا يُنَالُ وَ قَدْ كَانَ لَهُمْ مَبْدُونَا مِنْ حَيْثُ يُنَالُ. (1)

قوله تعالى: وَ قَدْ كَفَرُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ وَيَقْذِفُونَ بِالْغَيْبِ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ (53)

قوله تعالى: وَحيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ ما يَشْتَهُونَ كَما فُعِلَ بِأَشْيَاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ كانُوا فِي شَكٍّ مُريب (52)

1 - اميرالمؤمنين علیه السلام - وَ أَنْتُمْ عِبَادَ اللَّهِ عَلَى مَحَجَّةِ مَنْ قَدْ مَضَى وَ سَبِيلٍ مَنْ كَانَ ثُمَّ انْقَضَى مِمَّنْ كَانَ أَطْوَلَ مِنْكُمْ أَعْمَاراً وَ أَشَدَّ بَطْشَاً وَ أَعْمَرَ دِيَاراً أَصْبَحَتْ أَجْسَادُهُمْ بَالِيَةً وَ دِيَارُهُمْ خَالِيَةً وَ آثَارُهُمْ عَافِيَةً فَاسْتَبْدَلُوا بِالْقُصُورِ الْمُشَيَّدَةِ وَالنَّمَارِقِ الْمُوَسَّدَةِ بُطُونَ اللَّحُودِ وَ مُجَاوَرَةَ اللَّدُودِ فِي دَارٍ سَاكِنُهَا مُعْتَرِبُ وَ مَحَلَّهَا مُقْتَرِبُ بَيْنَ قَوْمٍ مُسْتَوْحِشِينَ مُتَجَاوِرِينَ غَيْرَ مُتَرَاوِرِينَ لَا يَسْتَأْنِسُونَ بالْعُمْرَانِ وَ لَا يَتَوَاصَلُونَ تَوَاصُلَ الْجِيرَانِ عَلَى مَا بَيْنَهُمْ مِنْ قُرْب الْجَوَارِ وَ دُنُو الدَّارِ وَكَيْفَ يَكُونُ بَيْنَهُمْ تَوَاصْلُ وَ قَدْ طَحَنَتْهُمُ الْبَلَى وَأَظْلَّتْهُمُ الْجَنَادِلُ وَالثَّرَى فَأَصْبَحُوا بَعْدَ الْحَيَاةَ أَمْوَانَا وَ بَعْدَ غَضَارَةِ الْعَيْشِ رُفَاتاً قَدْ فُجِعَ بِهِمُ الْأَحْبَابُ وَ سَكَنُوا الْتُرَابِ وَ ظَعَنُوا فَلَيْسَ لَهُمْ إِيَابٌ وَ تَمَنَّوْا الرجوع ف حِيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ ما يَشْتَهُونَ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَاتِلُها وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ وقد أخرج أبو نعيم طَرَفاً مِنْ هَذِهِ الخُطبة في كتابه المَعْرُوفِ بالحلية. (2)

ص: 378

1- امام باقر علیه السلام - ابوحمزه ثمالی نقل می کند: از امام باقر علیه السلام درباره ی معنی آیه: وَ أَنَّى لهُمُ التّناوُشُ مِن مَكَانٍ بَعِیدٍ پرسیدم. فرمود: «یعنی آن ها مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را موقعی می طلبند که او را نخواهند دید. مهدی در دسترس آنها بود، اگر به سوی وی می رفتند، او را می دیدند».

در حالی که پیش از این [که در نهایت آزادی بودند] به آن کافر شدند و بدون آگاهی و دورا دور، نسبت های ناروا می دادند. (53)

[سرانجام] میان آن ها و خواسته هایشان جدایی افکنده شد، همان گونه که پیش از این با هم کیشان آن ها رفتار شد، چرا که آنها [نیز] در شکی توأم با بدگمانی بودند. (54)

1- امام علی علیه السلام - ای بندگان خدا شما در راه گذشتگان هستید، راه آنان که به پایان رسیده اند [و سرنوشتتان مانند آنان است]، با اینکه آنان عمرشان از شما درازتر بود و از شما دلیرتر و دیار را آباد کننده تر بودند، [در اثر عذاب الهی] در حالی صبح کردند که بدن هایشان پوسیده و دیارشان خالی و نشانه هایشان نابود شد، کاخ های محکم و سنگی را با گورستان ها و همسایگی کرم ها عوض کردند، در سرایی که ساکنش غریب و جایش نزدیک در میان مردمی بیمناک و ستمگر که انس به یکدیگر نمی گیرند و یکدیگر را زیارت نمی کنند مانند همسایگان رفت وآمد ندارند با اینکه به یکدیگر نزدیک و خانه هاشان دیوار به دیوار است. چطور میانشان رفت وآمد باشد که آسیای کهنگی آنان را آرد کرده و ریگ ها و خاک های قبر بر آنان سایه انداخته، بامداد کردند بعد از زندگی در حال مردگان و بعد از زندگی خوش جسد بی جان به طوری که دوستانشان اندوهگین شدند جای در خاک گرفتند کوچ کردند دیگر باز نمی گردند آرزوی برگشتن نمودند و فاصله ی میان آنان و آرزویشان کلمه ی کلّا است: چنین نیست! این سخنی است که او به زبان می گوید [و اگر بازگردد، کارش همچون گذشته است]! و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند (مؤمنون/100)».

ص: 379

سوره فاطر

بسم الله الرحمنِ الرَّحِيم

ثواب قرائت

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس سوره ی الملائِكَةِ (فاطر) را بخواند، در روز قیامت سه در از بهشت او را صدا می زنند که از هر دری خواستی وارد شو.

2- امام صادق علیه السلام - ابن اذینه گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «هر کس دو سوره ی سبأ و فاطر را که با کلمه ی حمد آغاز می شوند - به هنگام شب تلاوت کند تمام آن شب را در پناه و امان خداوندی به سر خواهد برد، و چنانچه این دو سوره را در روز بخواند در آن روز به هیچ چیز ناگوار و ناپسندی گرفتار نخواهد شد، و آنقدر از خیر دنیا و آخرت به او عنایت می شود که هرگز بر دلش خطور نکرده، و [حتی] تصور آن را [هم] نمی کرده است».

ستایش مخصوص خداوندی است که آفریننده آسمان ها و زمین است، که فرشتگان را رسولانی قرار داد دارای بال های دوگانه و سه گانه و چهارگانه، او هرچه بخواهد در آفرینش می افزاید، زیرا خداوند بر هر چیزی تواناست. (1)

بخش 1 : ستایش مخصوص خداوندی است که آفریننده ی آسمان ها و زمین است، که فرشتگان را رسولانی قرار داد دارای بال های دوگانه و سه گانه و چهارگانه.

1-1- امام علی علیه السلام - زیدبن وهب گوید: از علی علیه السلام درباره ی قدرت خدای بزرگ سؤال شد. پس آن حضرت برخاست و خطبه خواند و حمد و ثنای الهی را به جا آورد. بعد از آن فرمود: «خدای تبارک و تعالی دارای فرشتگانی است که اگر یکی از ایشان به سوی زمین فرود آید، زمین به جهت بزرگی خلقت و بسیاری بال هایش، گنجایش او را ندارد. و برخی از ایشان آن چنانند که اگر جن و انس را مکلف به توصیف او کنند، به خاطر فاصله ی زیاد بین مفاصلش و زیبایی ترکیب صورتش نخواهند توانست. و چگونه از فرشتگانش وصف شود، کسی که ما بین دوش ها و نرمه

ص: 381

كَلْفَتِ الْجِنُّ وَالْإِنْسِ أَنْ يَصِفُوهُ مَا وَصَفُوهُ لِبُعْدِ مَا بَيْنَ مَفَاصِلِهِ وَ حُسْنٍ تَرْكِيب صُورَتِهِ وَكَيْفَ يُوصَفَ مِنْ مَلَائِكَتِهِ مَنْ سَبْعُمِائَةِ عَامٍ مَا بَيْنَ مَنْكِبَيْهِ وَ شَحْمَةِ أَذْنَيْهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْدُّ الْأَفْقَ بِجَنَاحِ مِنْ أَجْنِحَتِهِ دُونَ عِظَم بَدَنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنِ السَّمَاوَاتُ إِلَى حُجْزَتِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ قَدَمُهُ عَلَى غَيْرَ قَ-رار فِي جَوِّ الْهَوَاءِ الْأَسْفَلِ وَ الْأَرَضُونَ إِلَى رَكْبَتَيْهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَوْ أَلْقِيَ فِي نُفْرَةِ إِبْهَامِهِ جَمِيعُ الْمِيَاهِ لَوَسِعَتْهَا وَمِنْهُمْ مَنْ لَوْ الْقِيَتِ السُّفْنُ فِي دُمُوعِ عَيْنَيْهِ لَجَرَتْ دَهْرَ الدَّاهِرِينَ فَتَبَارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الخالقين. (1)

1-2- الرسول صلى الله عليه وآله وسلم - قَالَ ابْنُ عَبَّاس سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مَلَكاً يُقَالُ لَهُ دَرْدَائِيلُ كَانَ لَهُ سِتَّةَ عَشَرَ أَلْفَ جَنَاحَ مَا بَيْنَ الْجَنَاحَ إِلَى الْجَنَاحَ هَوَاءُ وَالْهَوَاءُ كَمَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ فَجَعَلَ يَوْماً يَقُولُ فِي نَفْسِهِ أَ فَوْقَ رَبِّنَا جَلَّ جَلَالُهُ شَيْءٍ فَعَلِمَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مَا قَالَ فَزَادَهُ أَجْنِحَةً مِثْلَهَا فَصَارَ لَهُ اثْنَانِ وَ ثَلَاثُونَ أَلْفَ جَنَاحِ ثُمَّ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ أَنْ طِرْ فَطَارَ مِقْدَارَ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ فَلَمْ يَنَلْ رَأْسُهُ قَائِمَةً مِنْ قَوَائِمِ الْعَرْشِ فَلَمَّا عَلِمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنْعَابَهُ أَوْحَى إِلَيْهِ أَيُّهَا الْمَلَكَ عُدْ إِلَى مَكَانِكَ فَأَنَا عَظِيمُ فَوْقَ كُلَّ عَظِيمٍ وَلَيْسَ فَوْقِي شَيْءٌ وَ لَا أُوصَفْ بمَكَان فَسَلَبَهُ اللَّهُ أَجْنِحَتَهُ وَ مَقَامَهُ مِنْ صُفُوفِ الْمَلَائِكَة فَلَمَّا وَلِدَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِى علیه السلام الهَبَطَ جبرئيل فِى ألف قبيل من الْمَلَائِكَة لتهنئة النبى صلی الله علیه وآله فَمَرَّ بِدَرْدَائِيلَ فَقَالَ لَهُ سَل النَّبِى صلی الله علیه وآله بحق مَوْلُودِهِ أَنْ يَشْفَعَ لِي عِنْدَ رَبِّي فَدَعَا لَهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله بِحَقِّ الْحُسَيْنِ علیه السلام فَاسْتَجَابَ اللَّهُ دَعَاءَهُ وَ رَدَّ عَلَيْهِ أَجْنِحَتَهُ وَ رَدَّهُ إِلَى مَكَانِه. (2)

1-3- الباقر علیه السلام - إن فِي الْجَنَّةَ نَهَراَ يَعْتَمِسُ فِيهِ جَبْرَئِيلُ كُلَّ غَدَاةَ ثُمَّ يَخْرُجُ مِنْهُ فَيَنْتَفِضُ فَيَخْلُقُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ كُلَّ قَطْرَة تَقَطَّرَ مِنْهُ مَلَكاً. (3)

4-1- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبي عبدالله علیه السلام فِي خَبَر الْمِعْرَاجِ، قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله : فَصَعِدَ جَبْرَئِيلُ وَ صَعِدْتُ مَعَهُ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا وَ عَلَيْهَا مَلَكَ يُقَالُ لَهُ إِسْمَاعِيلُ وَ هُوَ صَاحِبُ الْخَطْفَةَ الَّتِي قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبُ وَ تَحْتَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكِ تَحْتَ ... حَتَّى دَخَلْتُ السَّمَاءَ الدُّنْيَا فَمَا لَقِيَنِي مَلَكُ إِلَّا ضَاحِكاً مُسْتَبْشِراً حَتَّى لَقِيَنِي مَلَكُ مِنَ الْمَلَائِكَة لَمْ أَرَ أَعْظَمَ خَلْقاً مِنْهُ كَرية المنظر ظَاهِرُ الغضب ... فقلتُ مَنْ هَذَا يَا جَبْرَئِيلُ ... هَذَا مَالِكَ خَازِنُ النَّارِ ...

ص: 382

گوش هایش هفتصد سال راه هست. و از جمله ی ایشان کسی است که افق آسمان را با یک بال از بال هایش با قطع نظر از بزرگی بدنش می بندد و پر می کند. و از جمله ی ایشان کسی است که آسمان ها تا کمر اوست. و از جمله ی ایشان کسی است که پایش بر چیزی قرار و آرام ندارد، بلکه در هوای زمین های پائین تر ایستاده و عمق زمین ها تا زانوهای اوست. و از جمله ی ایشان کسی است که اگر همه ی آب ها در گودی انگشت ابهامش ریخته شود، گنجایش آن را دارد. و از جمله ی ایشان کسی است که اگر کشتی ها در اشک های چشم هایش انداخته شوند، رودهای بسیار روان گردد، پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است!. (مؤمنون /14)».

2-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن عبّاس رحمه الله گوید: از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم می فرمود: «خدای سبحان ملکی دارد که به او دردائیل می گویند و دارای شانزده هزار بال است. بین هر بال وی تا بال دیگرش هوایی وجود دارد که به قدر هوای بین آسمان و زمین است. یک روز آن ملک به خودش می گفت: «آیا ما فوق پروردگار ما چیزی هست»؟ خدای علیم که از این حرف او آگاه شده بود، به تعداد بال هایی که داشت به بال های او اضافه کرد و او دارای سی و دو هزار بال شد. سپس خدای توانا به وی دستور داد که پرواز کن! وی مدت پانصد سال پرواز کرد، با این حال سرش به یکی از قائمه های عرش هم نرسید. خدای عزیز پس از مشاهده خستگی اش، به او وحی کرد که: «به جای خویشتن بازگرد! زیرا من خدای عظیمم که ما فوق هر عظیم و بزرگی هستم و مافوق من چیزی نیست و در هیچ مکانی وصف کرده نخواهم شد». سپس خدای توانا بال های او را گرفت و از صف ملائکه اخراجش کرد. و چون حسین علیه السلام زاده شد جبرئیل با هزار دسته از فرشته ها برای تهنیت به پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شدند. وقتی جبرئیل از کنار دردائیل گذر کرد دردائیل از او خواست که از پیغمبر صلی الله علیه وآله به حق نوزادش خواهش کند که نزد خدا شفیع او گردد، پیغمبر صلی الله علیه وآله برایش به حق حسین علیه السلام ادعا کرد و خدا دعایش را پذیرفت و بال هایش را برگرداند و او به مقامش بازگشت».

3-1- امام باقر علیه السلام - از امام باقر علیه السلام روایت است که در بهشت نهریست و جبرئیل هر بامداد آن نهر وارد می شود و از آن بیرون می آید و بال و پرش را می تکاند، و خدای عزوجل از هر قطره ای که از بال او می چکد، فرشته ای می آفریند.

4-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - جبرئیل بالا رفت و من هم با او بالا رفتم تا به آسمان دنیا رسیدیم و در آن فرشته ای را دیدم که او را اسماعیل می گفتند و هم او بود صاحب خطبه که خدای عزوجل درباره اش فرمود: مگر آن ها که در لحظه ای کوتاه برای استراق سمع به آسمان نزدیک شوند، که «شهاب ثاقب» آن ها را تعقیب می کند. (صافات/10) و تحت فرمان او هفتاد هزار فرشته قرار داشت ... تا وارد آسمان دنیا شدم. هر فرشته ای را که می دیدم، شاد و خندان بود، تا آنکه فرشته ای را دیدم که مخلوقی بزرگ تر از او ندیده بودم، بدچهره و خشمگین ... گفتم: «ای جبرئیل این کیست»؟ گفت: «این مالک، خازن جهنم است». ... سپس گذرم به فرشته ای افتاد که در جایی نشسته بود و تمام دنیا در میان زانوانش قرار داشت و در دستش لوحی از نور وجود داشت و او به نوشته ای که در آن بود با تمام توجه

ص: 383

ثُمَّ مَرَرْتُ بِمَلَكِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ جَالِسَ عَلَى مَجْلِس وَإِذَا جَمِيعُ الدُّنْيَا بَيْنَ رَكْبَتَيْهِ وَإِذَا بَيَدِهِ لَوْحُ مِنْ نُورِ سَطْرُ فِيهِ مَكْتُوبُ فِيهِ كِتَابُ يَنْظُرُ فِيهِ لَا يَلْتَفِتْ يَمِيناً وَ لَا شِمَالًا مُقْبِلًا عَلَيْهِ كَهَيْئَةِ الْحَزِينِ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا يَا جَبْرَئِيلُ فَقَالَ هَذَا مَلَكُ الْمَوْتِ ... فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ثُمَ رَأَيْتُ مَلَكَا مِنَ الْمَلَائِكَة جَعَلَ اللَّهُ أَمْرَهُ عَجَباً نِصْفُ جَسَدِهِ نَارُ وَالنِّصْفُ الْآخَرُ ثَلْجُ فَلَا النَّارُ تُذِيبُ الشَّلْجَ وَلَا التَّلْجُ يُطْفِئُ النَّارَ وَ هُوَ يُنَادِي بِصَوْتِ رَفِيعِ يَقُولُ سُبْحَانَ الَّذِي كَفَّ حَرَّ هَذِهِ النَّارِ فَلَا تُذِيبُ الشَّلْجَ وَ كَفَّ بَرْدَ هَذَا التَّلْجِ فَلَا يُطْفِى حَرَّ هَذِهِ النَّارِ اللَّهُمَّ يَا مُؤلَّفَ بَيْنِ الثَّلْجِ وَ النَّارِ أَلْفَ بَيْنَ قُلُوبِ عِبَادِكَ الْمُؤْمِنِينَ، فَقُلْتُ مَنْ هَذَا يَا جَبْرَئِيلُ فَقَالَ هَذَا مَلَكُ وَكَلَهُ اللَّهُ بِأَكْنَافِ السَّمَاوَاتِ وَ أَطْرَافِ الْأَرَضِينَ وَ هُوَ أَنْص وَ هُوَ أَنْصَحُ مَلَائِكَة اللَّهِ تَعَالَى لِأَهْلِ الْأَرْضِ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ يَدْعُو لَهُمْ بِمَا تَسْمَعُ مُنْذُ خُلِقَ، وَ مَلَكَان يُنَادِيَان فِي السَّمَاءِ أَحَدُهُمَا يَقُولُ اللَّهُمَّ أَعْطِ كُلَّ مُنْفِقٍ خَلَفَا وَالْآخَرُ يَقُولُ اللَّهُمَّ أَعْطِ كُلَّ مُمْسِك تَلَفَا قَالَ ثُمَّ مَرَرْنَا بِمَلَائِكَة مِنْ مَلَائِكَةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَهُمُ اللَّهُ كَيْفَ شَاءَ وَ وَضَعَ وُجُوهَهُمْ كَيْفَ شَاءَ لَيْسَ شَيْءٌ مِنْ أَطْبَاقِ أَجْسَادِهِمْ إِلَّا وَهُوَ يُسَبِّحُ اللَّهَ وَ يُحَمدُهُ مِنْ كُلِّ نَاحِيَة بِأَصْوَاتِ مُخْتَلِفَة أَصْوَاتُهُمْ مُرْتَفِعَةُ بِالتَّحْمِيدِ وَالْبُكَاءِ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ فَسَأَلْتُ جَبْرَئِيلَ عَنْهُمْ، فَقَالَ كَمَا تَرَى خُلِقُوا إِنَّ الْمَلِكَ مِنْهُمْ إِلَى جَنْبِ صَاحِبِهِ مَا كَلَّمَهُ قَطُّ وَ لَا رَفَعُوا رُءُوسَهُمْ إِلَى مَا فَوْقَهَا وَ لَا خَفَضُوهَا إِلَى مَا تَحْتَهُمْ خَوْفاً لِلَّهِ وَخُشُوعًا ثُمَ صَعِدْنَا إِلَى السَّمَاءِ الثَّانِيَة فَإِذَا فِيهَا مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ عَلَيْهِمُ الْخُشُوعُ وَقَدْ وَضَعَ اللَّهُ وُجُوهَهُمْ كَيْفَ شَاءَ لَيْسَ مِنْهُمْ مَلَكُ إِنَّا يُسَبِّحُ اللَّهَ وَيُحَمِّدُهُ بِأَصْوَاتِ مُخْتَلِفَة وَكَذَا السَّمَاءُ الثَّالِثَةُ ثُمَّ صَعِدْنَا إِلَى السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ وَإِذَا فِيهَا مِنَ الْمَلَائِكَةِ الْخُشُوعِ مِثْلُ مَا فِي السَّمَاوَات فَبَشِّرُونِي بِالْخَيْرِ لِي وَلِأُمَّتِي ثُمَ رَأَيْتُ مَلَكاً جَالِساً عَلَى سَرير وَ تَحْتَ يَدَيْهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكِ تَحْتَ كُلَّ مَلَكَ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكِ وَ سَاقَ الْحَدِيثَ إِلَى قَوْلِهِ ثُمَّ صَعِدْنَا إِلَى السَّمَاءِ السَّابِعَة قَالَ وَ رَأَيْتُ مِنَ الْعَجَائِبِ الَّتِي خَلَقَ اللَّهُ وَ صَوَّرَ عَلَى مَا أَرَادَهُ دِيكاً رِجْلَاهُ فِي تُخُومِ الْأَرَضِينَ السَّابِعَةِ وَ رَأْسُهُ عِنْدَ الْعَرْشِ وَ هُوَ مَلَكُ مِنْ مَلَائِكَةِ اللَّهِ خَلَقَهَا اللَّهُ كَمَا أَرَادَ رِجْلَاهُ فِي تُخُومِ الْأَرَضِينَ السَّابِعَةِ ثُمَّ أَقْبَلَ مُصْعِداً حَتَّى خَرَجَ فِي الْهَوَاءِ إِلَى السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَانْتَهَى فِيهَا مُصْعِداً حَتَّى انْتَهَى قَرْنُهُ إِلَى قُرْبِ الْعَرْشِ وَ هُوَ يَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّي حَيْثُ مَا كُنتُ لَا تَدْرِي أَيْنَ رَبُّكَ مِنْ عِظَمِ شَأْنِهِ وَ لَهُ جَنَاحَانِ فِي مَنْكِبَيْهِ إِذَا نَشَرَهُمَا جَاوَزَ الْمَشْرِقَ وَالْمَغْرِبَ فَإِذَا كَانَ فِي السَّحَرَ نَشَرَ جَنَاحَيْهِ وَخَفَقَ بِهِمَا وَصَرَخَ بالتَّسْبِيحِ يَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ الْمَلِكِ الْقُدُّوس سُبْحَانَ اللَّهِ الْكَبِيرِ الْمُتَعَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ

ص: 384

و بدون نظر به راست و چپ، با حالتی حزین می نگریست. پس گفتم: «ای جبرئیل این کیست»؟ جبرئیل پاسخ داد: «این فرشته مرگ است».... آنگاه حضرت فرمود: «سپس فرشته ای شگفت انگیز دیدم؛ نیمی از تنش آتش و نیم دیگر برف بود. نه آتش برف را آب می کرد، و نه برف آتش را خاموش می ساخت. و او با صدای بلند این چنین می گفت: منزه است خدائی که حرارت این آتش را از این برف باز داشته، لذا آن را آب نمی کند و سردی این برف را از این آتش باز داشته، لذا آن را خاموش نمی کند. خدایا، ای آنکه میان برف و آتش سازگاری داده ای، میان دل های بندگان مؤمنت الفت بینداز». گفتم: «ای جبرئیل این کیست»؟ گفت: «فرشته ایست که خدا او را به اکناف آسمان و اطراف زمین ها موکل نموده و او خیرخواه ترین ملائکه نسبت به بندگان مؤمن از ساکنان زمین است. و از روزی که خلق شده همواره این دعا را که شنیدی به جان آنان می کند. و دو فرشته در آسمان دیدم که یکی می گفت: پروردگارا به هر کسی که انفاق می کند، خلف و جایگزینی عطا کن و به هر کسی که از انفاق دریغ می ورزد، تلف و کمبودی ده. آن گاه فرمود: [از آنجا گذشته] به عده ای از فرشتگان خدا برخوردیم که خدا به هر نحو که خواسته، خلقشان کرده و صورت هایشان را هر طور خواسته، قرار داده بود. هیچ یک از اعضای بدنشان نبود، مگر آن که جداگانه از همه جوانب و به آوازهای مختلف، خدا را حمد و تسبیح می کردند، و فریاد آنان به ذکر و گریه از ترس خدا بلند بود. من از جبرئیل پرسیدم: «این ها چه کسانی هستند»؟ گفت: «خداوند این ها را همین طور که میبینی خلق کرده و از روزی که خلق شده اند هیچ یک از آنان به رفیق بغل دستی خود نگاه نکرده و حتی یک کلمه با او حرف نزده است و از ترس و خشوع در برابر خدا به بالای سر خود و پائین پایشان نظر نینداخته اند. سپس به آسمان دوم صعود کردیم، در آنجا ناگهان نگاهم به ملائکه ای افتاد که در حال خشوع بودند. خداوند چهره هایشان را آن طور که خواسته قرار داده بود. احدی از ایشان نبود، مگر اینکه خدا را با صوت های مختلف حمد و تسبیح می کرد. همچنان بود آسمان سوم، آنگاه به سوی آسمان چهارم صعود نمودیم. در آن جا ملائکه ای را در حال خشوع، آن گونه که در آسمان های قبل دیده بودم، دیدم که همه مرا و امتم را بشارت به خیر دادند. علاوه بر آنها در آنجا فرشته ای دیدم که بر تخت نشسته، هفتاد هزار فرشته زیر فرمان داشت که هر یک از آنها هفتاد هزار ملک زیر فرمان داشتند ... آنگاه به آسمان هفتم صعود نمودیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله افزود: از عجائب مخلوقات خدا که هر کدام را مطابق با آنچه که خواسته اوست، مسخّر ساخته خروسی را دیدم که دو بالش در بطون زمین های هفتم و سرش نزد عرش پروردگار است و این خود فرشته ای از فرشتگان خدای متعالی است که او را آن چنان که خواسته خلق کرده، دو بالش در بطون زمین های هفتم قرار داشت. و رو به بالا گرفته بود تا سر از هوا در آورد و از آنجا به آسمان هفتم و از آنجا هم چنان بالا گرفته بود تا اینکه شاخش به عرش خدا نزدیک شده بود، در حالی که می گفت: منزه است پروردگار من، هر چه هم که بزرگ باشی نخواهی دانست که پروردگارت کجا است، چون شأن او عظیم است. و این خروس دو بال در شانه داشت که وقتی باز می کرد از شرق و غرب می گذشت و چون سحر می شد بال ها را باز می کرد و به هم می زد و

ص: 385

وَ إِذَا قَالَ ذَلِكَ سَبَّحَتْ دُيُوكَ الْأَرْضِ كُلُهَا وَخَفَقَتْ بأَجْنِحَتِهَا وَ أَخَذَتْ بِالصُّرَاحَ فَإِذَا سَكَتَ ذَلِكَ الدِّيكِ فِي السَّمَاءِ سَكَتَ دُيُوكَ الْأَرْضِ كُلُّهَا وَلِذَلِكَ الدِّيكِ زَغَبُ أَخْضَرُ وَ ريش أَبْيَضُ كَأَشَدَّ بَيَاضِ مَا رَأَيْتُهُ قَطُّ وَ لَهُ رَغَبُ أَخَضَرُ أَيْضاً تَحْتَ رِيشِهِ الْأَبْيَض كَأَشَدَّ خُضْرَةً مَا رَأَيْتُهَا قَطّ. (1)

5-1- الرسول صلی الله علیه وآله - الْمَلَائِكَةُ عَلَى ثَلَاثَةِ أَجْزَاءِ: فَجُزْءُ لَهُمْ جَنَاحَانِ وَ جُزْءٌ لَهُمْ ثَلَاثَةُ أَجْنِحَة وَ جزء لَهُمْ أربعة أجنحة. (2)

6-1- الصادق علیه السلام - عَن السَّابَاطِيِّ قَالَ: أَصَبْتُ شَيْئاً عَلَى وَسَائِدَ كَانَتْ فِي مَنْزِل أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِنَا مَا هَذَا جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ كَانَ يُشْبِهُ شَيْئاً يَكُونُ فِي الْحَشِيش كَثِيراً كَأَنَّهُ خَرَزَةٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذَا مِمَّا يَسْقُطُ مِنْ أَجْنِحَةِ الْمَلَائِكَةِ ثُمَّ قَالَ يَا عَمَّارُ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَتَأْتِينَا وَإِنَّهَا لَتَمُرُّ بِأَجْنِحَتِهَا عَلَى رُءُوسِ صِبْيَانِنَا يَا عَمَّارُ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَتُزَاحِمْنَا عَلَى نَمَارِقِنَا. (3)

1-7- السجاد علیه السلام - عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثَّمَالِى قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام فَاحْتُبِسْتُ فِي الدار سَاعَةَ ثُمَّ دَخَلْتُ الْبَيْتَ وَ هُوَ يَلْتَقِطُ شَيْئاً وَ أَدْخَلَ يَدَهُ مِنْ وَرَاءِ السِّتْر فَنَاوَلَهُ مَنْ كَانَ فِي الْبَيْتِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ هَذَا الَّذِي أَرَاكَ تَلْتَقِطْهُ أَيُّ شَيْءٍ هُوَ فَقَالَ فَضْلَةُ مِنْ زَغَبِ الْمَلَائِكَةِ نَجْمَعُهُ إِذَا خَلَّوْنَا نَجْعَلُهُ سَيْحاً لِأَوْلَادِنَا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ إِنَّهُمْ لَيَأْتُونَكُمْ فَقَالَ يَا أَبَا حَمْزَةَ إِنَّهُمْ لَيُزَاحِمُونًا عَلَى تُكَاتِنَا قِيلَ: الزَّغَبُ - بِالتَّحْرِيكِ - صِغَارُ الشَّعْرِ وَالرِّيشَ وَلِينُهُمَا وَأَوَّلُ مَا يَبْدُو مِنْهُمَا. (4)

1- الصادق علیه السلام - إن الْمَلَائِكَةَ لَتَنْزِلُ عَلَيْنَا فِي رِحَالِنَا وَتَنْقَلِبُ عَلَى فُرْشِنَا وَ تَحْضُرُ مَوَائِدَنَا وَ تَأْتِينَا مِنْ كُلِّ نَبَاتِ فِي زَمَانِهِ برَطب ويابس وَ تَقْلِبُ عَلَيْنَا أَجْنِحَتَهَا وَتَقْلِبُ عَلَى أَجْنِحَتِهَا صِبْيَانَنَا. (5)

9-1- أميرالمومنين علیه السلام - قال امیرالمؤمنين علیه السلام في خلق الملائكة: وَمَلَائِكَةُ خَلَقْتَهُمْ وَ أَسْكَنْتَهُمْ سَمَاوَاتِكَ فَلَيْسَ فِيهِمْ فَتْرَةٌ وَ لَا عِنْدَهُمْ غَفْلَةً وَ لَا فِيهِمْ مَعْصِيَةً، هُمْ أَعْلَمُ خَلْقِكَ بكَ، وَ أَخْوَفُ خَلْقِكَ مِنْكَ، وَ أَقْرَبُ خَلْقِكَ إِلَيْكَ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِكَ، لَا يَغْشَاهُمْ نَوْمُ الْعُيُونِ وَ لَا سَهْمُ الْعُقُول وَ لَا فَتْرَةُ الْأَبْدَانِ، لَمْ يَسْكُنُوا الْأَصْلَابَ وَلَمْ تَتَضَمَّنْهُمُ الْأَرْحَامُ وَ لَمْ تَخْلُقُهُمْ مِنْ مَاءٍ

ص: 386

به تسبیح خدا بانگ بر می داشت و می گفت: منزه است خدای ملک قدوس، منزه است خدای کبیر متعال، معبودی جز خدای حی قیّوم نیست. و وقتی این جملات را می گفت، خروس های زمین، همگی شروع به تسبیح نموده، بال ها را به هم می زدند و مشغول خواندن می شدند و چون او ساکت می شد همه آنها ساکت می گشتند. خروس مذکور پرهایی ریز و سبز رنگ و پرهایی سفید داشت که سفیدیش، سفیدتر از هر چیز سفیدی بود که تا آن زمان دیده بودم و پرهای ریز سبز رنگی هم زیر پرهای سفید داشت، آن هم سبزتر از هر چیز سبزی بود که دیده بودم.

5-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - فرشتگان بر سه گروه اند گروهی دارای دو بال و گروهی دارای سه بال و گروهی داراتی چهار بال هستند.

6-1- امام صادق علیه السلام - ساباطی گفت: من روی یک پشتی در خانه حضرت صادق علیه السلام چیزی را یافتم. یکی از اصحاب پرسید: «فدایت شوم! این چیست»؟ شبیه چیزی بود که معمولاً در میان خاشاک پیدا می شود، مثل دانه ای کوچک. حضرت صادق علیه السلام فرمود: «این از چیزهایی است که از پر ملائکه می ریزد». سپس فرمود: «عمار! ملائکه پیش ما می آیند و پر و بال خود را بر سر بچه های ما می مالند. عمار! ملائکه روی پشتی های ما مزاحم ما می شوند».

7-1- امام سجاد علیه السلام - وارد خانه زین العابدین علیه السلام شدم. ساعتی در حیاط ایستادم و سپس وارد خانه شدم؛ دیدم چیزی را از روی زمین بر می دارد و از پشت پرده به اهل خانه می دهد! عرض کردم: «فدایت شوم! چه چیزی را از روی زمین بر می دارید»؟ فرمود: «ریزه های پر ملائکه است»! عرض کردم: «فدایت شوم! مگر ملائکه بر شما نیز وارد می شوند»؟ فرمود: «ابا حمزه! ملائکه چنان به ما نزدیک می شوند که بر بالش ما تکیه می زنند».

8-1- امام صادق علیه السلام - همانا ملائکه در خانه هایمان بر ما فرود می آیند، بر روی فرش ما پا می نهند و برای ما غذا و از هر گیاهی در زمانش از تر و خشک می آورند، بال هایشان را می گشایند و فرزندانمان را روی بال هایشان می گذارند.

9-1- امام على علیه السلام - امام علی علیه السلام در خلق فرشته ها فرمود: آنان را آفریدی و در آسمان هایت جا دادی، نه سستی دارند، نه غفلت، نه گناه، از همه نسبت به تو داناترند، و از تو ترسان تر، به تو نزدیک ترند، و از تو فرمانبرتر، نه خواب دارند، و نه از هوش می روند و نه تنشان سست می شود، نه پشت پدر بودند، و نه رحم مادر دیدند، و نه از نطفه آفریده اند، یکباره آن ها را آفریدی، و در آسمان هایت جا دادی، و در پناهت ارجمند داشتی و امین وحی خود ساختی، از هر آفتشان دور

ص: 387

مَهين، أَنْشَأْتَهُمْ إِنْشَاء فَأَسْكَنتَهُمْ سَمَاوَاتِكَ وَ أَكْرَمْتَهُمْ بِجِوَارِكَ وَ اثْتَمَنْتَهُمْ عَلَى وَحْيِكَ وَ جَنَّبْتَهُمُ الْآفَاتِ وَ وَقَيْتَهُمُ الْبَلِيَّاتِ وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الذُّنُوبِ وَلَوْ لَا قُوَّتُكَ لَمْ يَقْوَوْا وَ لَوْ لَا تَثْبِيتُكَ لَمْ يَثْبُتُوا وَ لَوْ لَا رَحْمَتُكَ لَمْ يُطِيعُوا وَ لَوْ لَا أَنْتَ لَمْ يَكُونُوا، أَمَا إِنَّهُمْ عَلَى مَكَانَتِهِمْ مِنْكَ وَ طَوَاعِيَتِهِمْ إِيَّاكَ وَ مَنْزِلَتِهِمْ عِنْدَكَ وَقِلَّةِ غَفْلَتِهِمْ عَنْ أَمْرِكَ لَوْ عَايَنُوا مَا خَفِيَ عَنْهُمْ مِنْكَ لَاحْتَفَرُوا أَعْمَالَهُمْ وَ لَاَزَرُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ لَعَلِمُوا أَنَّهُمْ لَمْ يَعْبُدُوكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ سُبْحَانَكَ خَالِقَاً وَ مَعْبُوداً مَا أَحْسَنَ بَلَاءَكَ عِنْدَ خَلْقِك. (1)

10-1 - الباقر علیه السلام - إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ دِيكاً رِجْلَاهُ فِي الْأَرْضِ السَّابِعَةِ وَ عُنْقُهُ مَثْنِيَّةٌ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ جَنَاحَاهُ فِي الْهَوَاءِ إِذَا كَانَ فِي نِصْفِ اللَّيْلَ أَوِ التَّلْثِ الثَّانِي مِنْ آخِرِ اللَّيْلِ ضَرَبَ بِجَنَاحِهِ وَ صَاحَ سُبُّوحٌ قُدُّوسُ رَبُّنَا اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ الْمُبِينُ فَلَا إِلَهَ غَيْرُهُ رَبُّ الْمَلَائِكَةَ وَالرُّوحِ فَتَضْرِبُ الدِّيَكَةُ بِأَجْنِحَتِهَا وَ تَصِيحُ. (2)

11-1 - الصادق علیه السلام - إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَلَكاً مَا بَيْنَ شَحْمَة أُذُنِهِ إِلَى عَاتِقِهِ مَسِيرَةُ خَمْسِمِائَة عَامٍ خَفَقَان الطَّيْر. (3)

12-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّ فِي السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ لَبِحَاراً عُمْقُ أَحَدِهَا مَسِيرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ فِيهَا مَلَائِكَةُ قِيَامُ مُنْذُ خَلَقَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ الْمَاءَ إِلَى رُكَبِهِمْ لَيْسَ فِيهِمْ مَلَكَ إِلَّا وَلَهُ أَلْفُ وَ أَرْبَعُمِائَة جَنَاحَ فِي كُلِّ جَنَاحَ أَرْبَعَةُ وُجُوهِ فِي كُلِّ وَجْهِ أَرْبَعَةُ أَلْسُنَ لَيْسَ فِيهَا جَنَاحٌ وَ لَا وَجْهُ وَ لَا لِسَانُ وَلَا فَمْ إِلَّا وَهُوَ يُسَبِّحُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بِتَسْبِيحِ لَا يُشْبِهُ نَوْعٌ مِنْهُ صَاحِبَهُ . (4)

13-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ ابْنُ عَبَّاس رحمه الله رَأَى رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم جَبْرَئِيلَ لَيْلَةَ الْمِعْرَاجِ وَلَهُ سِتُّمِائَةِ جَنَاحَ. (5)

14-1 - الصادق علیه السلام - عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ: هَلِ الْمَلَائِكَةُ أَكْثَرُ أَمْ بَنُو آدَمَ علیه السلام؟ فَقَالَ: وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَمَلَائِكَةُ اللَّهِ فِى السَّمَاوَاتِ أَكْثَرُ مِنْ عَدَدِ التَّرَاب فِي الْأَرْضِ وَمَا فِي السَّمَاءِ مَوْضِعُ قَدَمَ إِلَّا وَ فِيهَا مَلَكُ يُسَبِّحُهُ وَ يُقَدِّسُهُ وَ لَا فِي الْأَرْضِ شَجَرُ وَ لَا مَدَرُ إِلَّا وَفِيهَا مَلَكَ مُوَكَّلُ بِهَا يَأْتِي اللَّهَ كُلَّ يَوْمٍ بِعَمَلِهَا، وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِهَا وَ مَا مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا وَيَتَقَرَّبُ كُلَّ يَوْمٍ إِلَى اللَّهِ بِوَلَايَتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَيَسْتَغْفِرُ لِمُحِيِّينَا وَ يَلْعَنُ أَعْدَاءَنَا وَيَسْأَلُ اللهَ أَنْ يُرْسِلَ عَلَيْهِمُ الْعَذَابَ إِرْسَالَا (6).

ص: 388

داشتی، و از هر بلا برکنار نمودی، و از هر گناهی پاک هستند، اگر نیرو بخشی تو نبود نیرو نداشتند، و اگر پایدار کردنت نبود پایدار نبودند، و اگر لطف تو نبود فرمانبردار نمی شدند، اگر تو نبودی نبودند. هلا با این مقام و این فرمانبری و شأنی که در پیشگاهت دارند و کم غفلتی از فرمانت اگر آنچه از تو بر آنها نهان است ببینند، کارهای خود را خوار می شمارند، و خود را زبون می دانند، و می دانند که حق پرستشت را انجام نداده اند، آفریننده و معبود منزهی تو و چه نیک است آزمایش تو از آفریده ات».

1 - 10- امام باقر علیه السلام - از امام باقر علیه السلام روایت است که خدا خروسی دارد و پایش در زمین هفتم و گردنش زیر عرش تا شده، دو بالش در هواست، نیمه شب یا یک سوم آخر شب پر می زند و فریاد می کشد: «سبّوح قدوس پروردگار ما پادشاه حق آشکار، معبودی جز او نیست. پروردگار فرشته ها و روح است». و همه ی خروس ها پر می زنند و می خوانند.

11-1- امام صادق علیه السلام - به راستی که خدا عزوجل دارای فرشته ایست که میان پره ی گوشش تا شانه اش مسافت پانصد سال پرش پرنده است.

12-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - در آسمان های هفت گانه، دریاهایی وجود دارد که عمق یکی از آنه-ا ب-ه اندازه ی پانصد سال راه است. در آنها فرشتگانی وجود دارد که از لحظه ای که خدای عزوجل ها را آفریده است، ایستاده اند و آب تا زانوی آن هاست. هر کدام از آنها هزار و چهارصد بال دارد که در هر بالی چهار چهره و در هر چهره چهار زبان، وجود دارد. هر کدام از بال ها و چهره ها و زبان ها و دهان ها خدا را به گونه ای که مشابه دیگری نیست، تسبیح می گویند.

13-1- ابن عباس رحمه الله - رسول خدا صلی الله علیه وآله شب معراج جبرئیل را دید که ششصد بال داشت.

14-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - از امام صادق علیه السلام پرسیدند: «فرشتگان زیاد هستند یا بنی آدم»؟ فرمود: «سوگند به خدایی که جانم در دست او می باشد فرشتگان آسمان ها از عدد خاک های زمین هم زیاد هستند، در آسمان به اندازه ی پای آدمی هم جایی نیست که در آن فرشته ای نباشد و آن فرشتگان پیوسته به ذکر و تسبیح و تقدیس مشغول هستند. در زمین هم درختی و گیاهی نیست مگر اینکه در کنار آن فرشته ای هست که بر آن موکل می باشد و هر روزی وظایف و اعمال آنها را می آورد، و خداوند به حال آن ها آگاه است، هر کدام از آن فرشتگان هر روز به ولایت ما خود را به خداوند نزدیک می کنند، و برای دوستان ما استغفار می نمایند، و دشمنان ما را مورد لعن و نفرین قرار می دهند و از خداوند می خواهند که بر آنها عذاب نازل کند».

ص: 389

15-1 - الصادق علیه السلام - سَأَلَ الزَّنْدِيقُ الصَّادِقِ علیه السلام مَا عِلَّةُ الْمَلَائِكَةِ الْمُوَكَّلِينَ بِعِبَادِهِ يَكْتُبُونَ عَلَيْهِمْ وَ لَهُمْ وَاللَّهُ عَالِمُ السِّرِّ وَ مَا هُوَ أَخْفَى قَالَ اسْتَعْبَدَهُمْ بِذَلِكَ وَ جَعَلَهُمْ شُهُوداً عَلَى خَلْقِهِ لِيَكُونَ الْعِبَادُ لِمُلَازَمَتِهِمْ إِيَّاهُمْ أَشَدَّ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ مُوَاظَبَةً وَ عَنْ مَعْصِيَتِهِ أَشَدَّ انْقِبَاضاً وَكَمْ مِنْ عَبْدِ بمَعْصِيَة فَذَكَرَ مَكَانَهَا فَارْعَوَى وَكَفَّ فَيَقُولُ رَبِّي يَرَانِي وَحَفَظَتِى بِذَلِكَ تَشْهَدُ وَ إِنَّ اللَّهَ بِرَافَتِهِ وَ لُطْفِهِ أَيْضاً وَكَلَهُمْ بِعِبَادِهِ يَذْبُونَ عَنْهُمْ مَرَدَةَ الشَّيَاطِينِ وَ هَوَامَ الْأَرْضِ وَ آفَاتٍ كَثِيرَةَ مِنْ حَيْثُ لَا يَرَوْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ إِلَى أَنْ يَجِيءَ أَمْرُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ. (1)

16-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مَلَائِكَةٌ لَيْسَ شَيْءٌ مِنْ أَطْبَاقِ أَجْسَادِهِمْ إِلَّا وَهُوَ - يُسَبِّحُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَ يُحَمِّدُهُ مِنْ نَاحِيَةِ بِأَصْوَاتِ مُخْتَلِفَة لَا يَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ إِلَى السَّمَاءِ وَلَا يَخْفِضُونَهَا إِلَى أَقْدَامِهِمْ مِنَ الْبُكَاءِ وَالْخَشْيَة لِلَّهِ تَعَالَى . (2)

1-17 - أمير المومنين علیه السلام - لَيْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا وَ مَعَهُ مَلَائِكَةُ حَفَظَةٌ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَنْ يَتَرَدَّى فِي بِثْرٍ أَوْ يَقَعَ عَلَيْهِ حَائِطُ أَوْ يُصِيبَهُ سُوءُ فَإِذَا حَانَ أَجَلُهُ خَلَّوْا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ مَا يُصِيبُهُ. (3)

18-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَن ابْنِ جُبَيْرٍ أَنَّ عُمَرَ سَأَلَ النَّبِي صلی الله علیه وآله عَنْ صَلَاةِ الْمَلَائِكَةِ فَلَمْ يَرُدَّ عَلَيْهِ شَيْئًا فَأَتَاهُ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ إِنَّ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْيَا سُجُودُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ يَقُولُونَ سُبْحَانَ ذِي الْمُلْكِ وَ الْمَلَكُوتِ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ الثَّانِيَةِ رَكُوعُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ... يَقُولُونَ سُبْحَانَ الْحَيِ الَّذِي لَا يَمُوتِ وَ عَنْ أَبِي ذَرِّ رحمه الله قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِنِّى أَرَى مَا لَا تَرَوْنَ وَأَسْمَعُ مَا لَا تَسْمَعُونَ أَطَّتِ السَّمَاءُ وَ حَقٌّ لَهَا أَنْ تَيْطَ مَا فِيهَا مَوْضِعُ أَرْبَعِ أَصَابِعَ إِلَّا وَ مَلَكُ وَاضِعُ جَبْهَتَهُ لِلَّهِ سَاجِداً وَ اللَّهِ لَوْ تَعْلَمُونَ مَا أَعْلَمُ لَضَحِكْتُمْ قَلِيلًا وَ لَبَكَيْتُمْ كَثِيراً وَ مَا تَلَدَّذْتُمْ بِالنِّسَاءِ عَلَى الْفُرْشِ وَلَخَرَجْتُمْ إِلَى الصُّعُدَاتِ تَجْأَرُونَ إِلَى اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنَّى كُنْتُ شَجَرَةٌ تُعْضَد. (4)

1 - 19 - السجاد علیه السلام - اللَّهُمَّ وَ حَمَلَةٌ عَرْشِكَ الَّذِينَ لَا يَفْتُرُونَ مِنْ تَسْبِيحِكَ وَ لَا يَسْأَمُونَ العلمية مِنْ تَقْدِيسِكَ وَ لَا يَسْتَحْسِرُونَ عَنْ عِبَادَتِكَ وَ لَا يُؤْثِرُونَ التَّقْصِيرَ عَلَى الْجِدَّ فِي أَمْرِكَ وَ لَا يَغْفُلُونَ عَنِ الْوَلَهِ إِلَيْكَ وَ إِسْرَافِيلُ صَاحِبُ الصُّورِ الشَّاخِصُ الَّذِي يَنْتَظِرُ مِنْكَ الْإِذْنَ وَ

ص: 390

15-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - شخص زندیقی از امام صادق علیه السلام پرسید: «اگر خداوند، دانای به راز و نهان است، چرا فرشتگانی بر بندگان گمارده شدهاند و اعمال خوب و بد آنان را می نویسند»؟ فرمود: «خداوند آنان را به آن کار گماشته و آنان را شاهدانی بر مخلوقاتش قرار داده تا بندگان به سبب اینکه آن ها همیشه در کنارشان می باشند، بر طاعت خداوند بیشتر مواظب باشند و از معصیت خداوند بیشتر پرهیز کنند، و چه بسا بنده ای که قصد انجام معصیتی می کند و جایگاه آن فرشتگان را به یاد می آورد و باز می ایستد و دست می کشد و می گوید خداوند مرا می بیند و فرشتگان نگهبان بر آن معصیت شهادت می دهند. خداوند از روی رأفت و لطفش آن فرشتگان را بر بندگانش گماشته تا هنگامی که امر خداوند عزوجل [درباره ی آن ها] سر برسد، به اذن خداوند از آن ها در برابر شیطان های گردنکش و موجودات درون زمین و آفت های زیادی که نمی بینند دفاع کنند».

16-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - خدای تبارک و تعالی فرشتگانی دارد که با تمام اجزاء و اندام هایشان با صداهای مختلف تسبیح و حمد خدا را به جا می آورند. از شدت گریه و ترس از خدای عزوجل سرهای خود را نه به آسمان بالا می برند و نه به قدم های خود نظر می افکنند.

17-1 - امام علی علیه السلام - هیچ کس نیست، مگر اینکه به همراه او فرشته های پاسبان هستند که او را از اینکه در چاهی افتد، یا دیوار بر او ویران شود، یا شری به او رسد، حفظ می کنند. و چون مرگش فرا رسد او را با آنچه به او می رسد، رها می کنند.

18-1 - پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن جبیر گوید: عمر دربارهی نماز فرشتگان از پیامبر صلی الله علیه وآله پرسید و حضرت به او پاسخی نداد. پس جبرئیل آمد و گفت: «همانا اهل آسمان دنیا، همگی تا قیامت در سجده اند و ذکر آنها این است: منزه است خدای صاحب فرمانروایی و ملکوت عالم، و اهل آسمان دوم تا قیامت در رکوعند و می گویند: منزه است خدای صاحب عزت و جبروت، و اهل آسمان قیامت ایستاده اند و می گویند: منزه است خدای زنده که هرگز نمیرد». و از ابوذر رحمه الله روایت است که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «به راستی که من می بینم آنچه را شما نمی بینید، و می شنوم آنچه را شما نمی شنوید. آسمان ناله کرد و حق دارد که ناله کند، در آن فضایی به اندازه چهار انگشت نیست، مگر اینکه فرشته ای برای خدا پیشانی به سجده نهاده. به خدا سوگند اگر بدانید آنچه را من می دانم، بسیار کم می خندید و زیاد می گریید، از زنان در بستر کام نمی گیرید، و به سوی تپه ها بلندی ها می روید و رو به سوی خدا می کنید و ندا می دهید: «ای کاش من درختی بودم».

19-1 - امام سجاد علیه السلام - خدایا! [درود فرست بر] حمل کنندگان عرشت، کسانی که از تسبیح تو سست نمی گردند و از تقدیس تو خسته نمی شوند! و از عبادت تو هرگز خسته نمی شوند. و کوتاهی را بر کوشش در امر تو ترجیح نمی دهند و از شیفتگی به تو غفلت نمی ورزند. و [درود بر] اسرافیل، صاحب «صور»، که چشم گشوده و منتظر اذن تو و فرارسیدن فرمان توست تا با دمیدن [در صور] مردگان اسیر شده در گورها را برانگیزاند. و [درود فرست بر] میکائیل که به خاطر اطاعت از تو در نزد تو مقامی ارجمند و جایگاه بلندی دارد. و [درود فرست بر] جبرئیل که امین وحیت، اطاعت شده در

ص: 391

خُلُولَ الْأَمْرِ فَيُنَبِّهُ بالنَّفْخَةِ صَرْعَى رَهَائِنَ الْقُبُورِ وَمِيكَائِيلُ ذُو الْجَاهِ عِنْدَكَ وَ الْمَكَانِ الرَّفِيعِ مِنْ طَاعَتِكَ وَ جَبْرَئِيلُ الْأَمِينُ عَلَى وَحْيِكَ الْمُطَاعُ فِي أَهْلِ سَمَاوَاتِكَ الْمَكِينَ لَدَيْكَ الْمُقَرَّبُ عِنْدَكَ وَ الرُّوحُ الَّذِي هُوَ عَلَى مَلَائِكَةِ الْحُجُبِ وَالرُّوحُ الَّذِي هُوَ مِنْ أَمْرِكَ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَيْهِمْ وَعَلَى الْمَلَائِكَةِ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِمْ مِنْ سُكَان سَمَاوَاتِكَ وَ أَهْل الْأَمَانَةِ عَلَى رِسَالَاتِكَ وَ الَّذِينَ لَا يَدْخُلُهُمْ سَأمَةٌ مِنْ دُءُوب وَ لَا إِعْيَاءُ مِنْ لُغُوبِ وَلَا فُتُورُ وَ لَا تَشْغَلُهُمْ عَنْ تَسْبِيحِكَ الشَّهَوَاتُ وَ لَا يَقْطَعُهُمْ عَنْ تَعْظِيمِكَ سَهْمُ الْغَفَلَاتِ الْخُشَعُ الْأَبْصَارِ فَلَا يَرُومُونَ النَّظَرَ إِلَيْكَ النَّوَاكِسُ الْأَعْنَاقِ الَّذِينَ قَدْ طَالَتْ رَغْبَتُهُمْ فِيمَا لَدَيْكَ الْمُسْتَهْتَرُونَ بِذِكْرِ آلَائِکَ وَ الْمُتَوَاضِعُونَ دُونَ عَظَمَتِكَ وَ جَلَالِ كِبْرِيَائِكَ وَالَّذِينَ يَقُولُونَ إِذَا نَظَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ تَزْفِرُ عَلَى أَهْلِ مَعْصِيَتِكَ سُبْحَانَكَ مَا عَبَدَنَاكَ حَقَ عِبَادَتِكَ فَصَلِّ عَلَيْهِمْ وَ عَلَى الرُّوحَانِيِّينَ مِنْ مَلَائِكَتِكَ وَأَهْلِ الزُّلْفَةِ عَنْكَ وَحَمَلَة الْغَيْبِ إِلَى رُسُلِكَ وَالْمُؤْتَمَنِينَ عَلَى وَحْيِكَ وَ قَبَائِلِ الْمَلَائِكَةِ الَّذِينَ اخْتَصَصْتَهُمْ لِنَفْسِكَ وَأَغْنَيْتَهُمْ عَنِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ بِتَقْدِيسِكَ وَ أَسْكَنْتَهُمْ بُطُونَ أَطْبَاقِ سَمَاوَاتِكَ وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى أَرْجَائِهَا إِذَا نَزَلَ الْأَمْرُ بِتَمَامِ وَعْدِكَ وَ خَزَانِ الْمَطَرِ وَ زَوَاجِرِ السَّحَابِ وَالَّذِي بِصَوْتِ زَجْرِهِ يُسْمَعُ رَجَلُ الرُّعُودِ وَإِذَا سَبَّحَتْ بِهِ حَفِيفَةُ السَّحَابِ الْتَمَعَتْ صَوَاعِقُ الْبُرُوقِ وَ مُشَيِّعِى الثَّلْجِ وَالْبَرَدِ وَ الْهَابِطِينَ مَعَ قَطْرِ الْمَطَرِ إِذَا نَزَلَ وَ الْقُوَّامِ عَلَى خَزَائِنِ الرِّيَاحِ وَالْمُوَكَّلِينَ بِالْجِبَالِ فَلَا تَزُولُ وَ الَّذِينَ عَرَفْتَهُمْ مَثَاقِيلَ الْمِيَاهِ وَ كَيْلَ مَا تَحْوِيهِ لَوَاعِجُ الْأَمْطَارِ وَعَوَالِجُهَا وَ رُسُلِكَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ إِلَى أَهْلِ الْأَرْضِ بِمَكْرُوهِ مَا يَنْزِلُ مِنَ الْبَلَاءِ وَ مَحْبُوبِ الرَّخَاءِ وَالسَّفَرَةِ الْكِرَامِ الْبَرَرَةِ وَالْحَفَظَةِ الْكِرَامِ الْكَاتِبِينَ وَ مَلَكِ الْمَوْتِ وَ أَعْوَانِهِ وَ مُنْكَر وَ نَكِيرِ وَ مُبَشِّر وَبَشِيرٍ وَ رَوْمَانَ فَتَّانِ الْقُبُور وَ الطَّائِفِينَ بِالْبَيْتِ الْمَعْمُور وَ مَالِكِ وَالْخَزَنَة وَ رَضْوَانَ وَ سَدَنَةِ الْجِنَانِ وَالَّذِينَ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ سَلامُ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ وَ الزَّبَانِيَةِ الَّذِينَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ خُذُوهُ فَغْلُوهُ ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ ابْتَدَرُوهُ سِرَاعاً وَ لَمْ يُنْظِرُوهُ وَ مَنْ أَوْهَمْنَا ذِكْرَةَ وَ

ص: 392

اهل آسمان هایت، دارای مقام والایی نزد تو و مقرب درگاه تو است. و [درود فرست بر] روحی که [فرمانروا] بر فرشتگان حجاب ها است، و [بر] روحی که از امر تو است. بر آن ها درود بفرست و بر فرشتگانی که فروتر از آن هایند؛ آنان که ساکنان آسمان های تو و امانتداران رسالت های تو هستند و فرشتگانی که از تلاش و کوشش خسته نمی شوند و از رنج و سستی درمانده نمی شوند. خواهش های دل آنها را از تسبیح تو باز نمی دارد و فراموشی غفلت ها آن ها را از تعظیم تو جدا نمی سازد. دیدگانشان از روی خشوع به زیر افتاده و خواستار نگاه به تو نیستند و سر به زیر انداخته اند؛ فرشتگانی که رغبتشان به آنچه نزد توست بسیار است. به یاد نعمت های تو سرگرمند و در برابر بزرگی تو و جلال با عظمت تو فروتن هستند و فرشتگانی که چون به دوزخ بنگرند که صدای برافروختن آن برای گنهکاران شنیده می شود، می گویند: «پروردگارا تو منزهی! تو را چنانکه سزاوار پرستش توست عبادت نکردیم». [خداوندا] بر آنها درود فرست و بر روحانیون از فرشتگانت، و مقربان درگاهت و حاملان غیب به پیامبرانت، و امانتداران بر وحیت، و گروه هایی از فرشتگان که آنها را به خود اختصاص داده ای و با تقدیست آن ها را از خوردنی و آشامیدنی بی نیاز ساخته ای و آن ها را در درون طبقات آسمان هایت جای داده ای. و [درود فرست بر] فرشتگانی که هنگام فرا رسیدن [قیامت و] فرمان اتمام وعده ی تو، در اطراف آسمان ها قرار می گیرند. و [درود فرست بر] خزانه داران باران و روان کنندگان ابرها و فرشته ای که با صدای راندن آن، بانگ رعدها شنیده می شود و هنگامی که صدای ابرها به وسیله ی آن [فرشته] به راه افتد، نور صاعقه ها بدرخشد و [ درود فرست بر فرشتگان] مشایعت کننده ی برف و تگرگ و فرشتگانی که هنگام نزول باران با قطره های باران فرود می آیند. و [بر فرشتگانی که] نگهبانان خزانه های بادها هستند و آنان که بر کوه ها گماشته شده اند تا فرو نریزند و فرشتگانی که [سنجش] وزن های آب ها و پیمانه باران های تند و رگبارها را به آنها آموخته ای. و [درود فرست بر] فرشتگانی که رسولان تو به سوی اهل زمینند که با گرفتاری ناگواری که نازل می شود و با گشایش خوشایند فرود می آیند و [بر] سفیرانی که والا مقام و نیکوکار هستند و نگهبانانی که والا مقام و نویسنده [اعمال نیک و بد انسان ها] هستند و [درود فرست بر] فرشته ی مرگ و یارانش، و نکیر و منکر و رومان که آزمایش کننده ی [ساکنان] قبرها است [ تا قبل از نکیر و منکر نیکوکار را از بدکار تشخیص دهد ]. و فرشتگانی که [در آسمان] بر گرد «بیت المعمور» طواف می کنند. و مالک و مأموران [دوزخ] و رضوان و دربانان و خادمان بهشت. و فرشتگانی که هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آنچه را فرمان داده شده اند [به طور کامل] اجرا می نمایند. و [درود فرست بر] فرشتگانی که [به اهل بهشت] می گویند: سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان! چه نیکوست سرانجام سرای جاویدان! و [درود فرست بر] مأموران دوزخ که وقتی به آنها گفته شود: او را بگیرید و در بند و زنجیر شکنید! سپس او را در دوزخ بیفکنید! با سرعت و شتابان به سوی او می آیند و به او مهلت نمی دهند. و [درود فرست بر] فرشتگانی که نام آن ها را نیاوردیم و منزلت آن ها را در نزد تو ندانستیم و [ندانستیم که] آن ها را به چه کاری گماشته ای. و [درود فرست بر] فرشتگان ساکن در هوا،

ص: 393

لَمْ نَعْلَمْ مَكَانَهُ مِنْكَ وَ بأَيِّ أَمْرٍ وَكَلْتَهُ وَسُكَانِ الْهَوَاءِ وَالْأَرْضِ وَالْمَاءِ وَ مَنْ مِنْهُمْ عَلَى الخلق فَصَلِّ عَلَيْهِمْ يَوْمَ تَأتِي كُلِّ نَفْسٍ مَعَهَا سَائِقُ وَ شَهِيدٌ. (1)

زمین و آب و کسانی از آن ها که بر خلق گماشته شده اند. [خدایا ]! بر آن ها درود فرست در روزی که هر انسانی [به محشر] می آید در حالی که فرشته ای او را [به سوی دادگاه عدل الهی] می راند و گواهی همراه اوست!

ولایت

1- امام صادق علیه السلام - علی بن ابراهیم رحمه الله گوید: در تفسیر آیه: الحَمدُ لله فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِل المَلائِكَةِ رُسُلاً أُولِي أَجْنِحَةٍ مَّثْنى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ؛ امام صادق علیه السلام فرمود: «خداوند، فرشتگان را مختلف خلق کرد، مثلا رسول خدا صلی الله علیه وآله جبرئیل را دید در حالی که ششصد بال داشت، و بر ساق پایش، دری بود چون قطره شبنمی که روی گیاهان می افتد. آن قدر بزرگ بود که بین آسمان و زمین را پر می کرد. و نیز فرمود: هرگاه خدای عزوجل به میکائیل دستور دهد به زمین هبوط کند، یک پایش روی زمین هفتم، و پای دیگرش روی آسمان هفتم قرار خواهد گرفت، و نیز خدای تعالی فرشتگانی دارد که نیمی از آن ها از یخ، و نیم دیگرشان از آتش است، و ذکرشان این است که: ای خدایی که بین یخ و آتش الفت افکندی، دل های ما را بر طاعت خود ثبات بده. و نیز فرمود: «خدا دارای فرشته ای است که بین نرمه گوشش تا دیدگانش مسافتی است که اگر پرنده ای بخواهد آن را طی کند، باید پانصد سال بال بزند». و نیز فرمود: «ملائکه آب و طعام نمی خورند، و ازدواج ندارند، و تنها با نسیم عرش، زنده اند. و برای خدای عزوجل، فرشتگانی است که تا روز قیامت یکسره در رکوع اند، و برای او فرشتگانی دیگر است که تا روز قیامت یکسره در سجده اند». آن گاه امام صادق علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده: هیچ موجودی از مخلوقات خدا نیست که عددش بیشتر از ملائکه باشد، همانا در هر روز و یا هر شب هفتاد هزار فرشته به زمین نازل می شوند، پس به سوی خانه کعبه رفته و پیرامون آن طواف می کنند. آن گاه نزد من و سپس نزد امیرالمؤمنین علیه السلام رفته، سلام می کنند. آنگاه نزد حسین علیه السلام می روند و شب را نزد او می مانند تا سحر شود، پس معراجی برای آنان نصب می کنند تا به آسمان عروج کنند، و دیگر تا ابد به زمین باز نمی گردند».

2- امام علی علیه السلام - از امام علی علیه السلام روایت است: رسول خدا صلی الله علیه وآله به منزل من آمد. سه روز بود که چیزی نخورده بودیم، فرمود: «ای علی علیه السلام چیزی داری»؟ گفتم: «به آن کسی که تو را گرامی داشته جامه ی رسالت پوشیده سه روز است خودم و همسرم و فرزندانم چیزی نخوردیم». رو به فاطمه علیها السلام کرد و فرمود: «برو میانه ی اتاق ببین چیزی هست»؟ عرض کرد: «اکنون بیرون آمدم چیزی نبود». عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله من بروم»؟ فرمود: «به نام خدا برو» رفتم ناگاه دیدم طبقی از خرمای تازه نهاده و کاسه ی ترید پهلوی آن است آن ها را حضور رسول خدا صلی الله علیه وآله آوردم. فرمود: «ای علی علیه السلام کسی که این خوراک را آورد دیدی»؟ عرض کردم: «آری» فرمود: «او را برای من وصف كن». عرض کردم: «سرخی و سبزی و زردی داشت». فرمود: «این ها نگارهای بال جبرئیل است که شرابه های در و یاقوت دارد از آن ترید خوردیم تا سیر شدیم و هنوز دست ما پاک بود که جز خطوط کف و انگشت چیزی در آن نبود خدا از میان اصحاب پیغمبر صلی الله علیه وآله مرا بدین کرامت مخصوص گردانید».

ص: 395

3- الصادق علیه السلام - عَن الْمُفَضّل بن عُمَرَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَبَيْنَا أَنَا جَالِسٌ عِنْدَهُ إِذْ أَقْبَلَ مُوسَى علیه السلام ابْنُهُ وَ فِى رَقَبَتِهِ قِلَادَةُ فِيهَا رِيشُ غِلَاظٌ فَدَعَوْتُ بِهِ فَقَبَّلْتُهُ وَ وَضَمَمْتُهُ إِلَيَّ ثُمَّ قُلْتَ

لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاكَ أَيُّ شَيْءٍ هَذَا الَّذِي فِي رَقَبَةٍ مُوسَى علیه السلام فَقَالَ هَذَا مِنْ أَجْنِحَة الْمَلَائِكَةِ قَالَ فَقُلْتُ وَ إِنَّهَا لَتَأْتِيَنَّكُمْ قَالَ نَعَمْ إِنَّهَا لَتَأْتِينَا وَ تَتَعَفَّرُ فِي فُرُشِنَا وَ إِنَّ هَذَا الَّذِي فِي رَقَبَةَ مُوسَى علیه السلام مِنْ أَجْنِحَتِهَا. (1)

4- العسكري علیه السلام - الإحتجاج، بالْإِسْنَادِ إِلَى أَبي مُحَمَّدِ الْعَسْكَرَى علیه السلام فِيمَا احْتَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِهِ عَلَى الْمُشْرِكِينَ وَ الْمَلَكُ لَا تُشَاهِدُهُ حَوَاشْكُمْ لِأَنَّهُ مِنْ جِنْسِ هَذَا الْهَوَاءِ لَا عِيَانَ مِنْهُ وَلَوْ شَاهَدتُمُوهُ بِأَنْ يَزْدَادَ فِي قُوَى أَبْصَارِكُمْ لَقُلْتُمْ لَيْسَ هَذَا مَلَكَا بَلْ هَذَا بَشَر . (2)

5- الباقر علیه السلام - وَ اللَّهِ إِنَّ فِي السَّمَاءِ لَسَبْعِينَ صَفَا مِنَ الْمَلَائِكَةِ لَوِ اجْتَمَعَ أَهْلُ الْأَرْضِ كُلُّهُمْ يُحْصُونَ عَدَدَ كُلِّ صَفٌ مِنْهُمْ مَا أَحْصَوْهُمْ وَإِنَّهُمْ لَيَدِينُونَ بِوَلَايَتَنَا. (3)

6- الصادق علیه السلام - مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَكْثَرَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَإِنَّهُ لَيَنْزِلُ كُلَّ يَوْمٍ وَلَيْلَةٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكِ فَيَأْتُونَ الْبَيْتَ الْمَعْمُورَ فَيَطُوفُونَ بِهِ فَإِذَا هُمْ طَافُوا بِهِ نَزَلُوا فَطَافُوا بِالْكَعْبَةِ فَإِذَا طَافُوا بِهَا أَتَوْا قَبْرَ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله فَسَلَّمُوا عَلَيْهِ ثُمَّ أَتَوْا قَبْرَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَسَلَّمُوا عَلَيْهِ ثُمَّ أَتَوْا قَبْرَ الْحُسَيْنِ علیه السلام فَسَلَّمُوا عَلَيْهِ ثُمَّ عَرَجُوا وَ يَنْزِلُ مِثْلُهُمْ أَبَداً إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ قَالَ علیه السلام : مَنْ زَارَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَارِفاً بِحَقِّهِ غَيْرَ مُتَجَبرٍ وَ لَا مُتَكَبِّر كَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَجْرَ مِائَة أَلْفِ شَهِيدٍ وَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَمَا تَأَخَرَ وَبُعِثْ مِنَ الْآمِنِينَ وَ هُوِّنَ عَلَيْهِ الْحِسَابُ وَ تَسْتَقْبِلُهُ الْمَلَائِكَةُ فَإِذَا انْصَرَفَ شَيَّعُوهُ إِلَى مَنْزِلِهِ فَإِذَا مَرِضَ عَادُوهُ وَ إِنْ مَاتَ تَبِعُوهُ بِالاسْتِغْفَارِ إِلَى قَبْرِهِ. (4)

7- الصادق علیه السلام - عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ السَّيَّارِيِّ قَالَ وَ قَدْ سَمِعْتُ أَنَا مِنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو مُحَمَّدٍ عُبَيْدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْفَارِسِيُّ وَغَيْرَهُ رَفَعُوهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْكَرُوبَينَ قَوْمُ مِ-نْ شِيعَتِنَا مِنَ الْخَلْقِ الْأَوَّلَ جَعَلَهُمُ اللَّهُ خَلْفَ الْعَرْشِ لَوْ قُسِمَ نُورُ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ لَكَفَاهُمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ مُوسَى علیه السلام لَمَّا أَنْ سَأَلَ رَبَّهُ مَا سَأَلَ أَمَرَ وَاحِداً مِنَ الْكَرُوبَينَ فَتَجَلَّى لِلْجَبَل فَجَعَلَهُ دَكَّاً. (5)

ص: 396

3- امام صادق علیه السلام - مفضل بن عمر گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم در این بین پسرش موسی علیه السلام آمد در گردنش گردن بندی بود که در آن ها پرهای ضخیمی قرار داشت او را جلو کشیده بوسیدم و در آغوش گرفتم بعد به امام عرض کردم: «فدایت شوم این چیست در گردن موسی علیه السلام» ؟ فرمود: «از پر و بال ملائکه است». گفتم: «آن ها مگر پیش شما می آیند». فرمود: «آری می آیند و خود را به فرش های ما می مالند همین که در گردن موسی علیه السلام است از پر و بال ملائکه است».

4- امام عسکری علیه السلام - پیامبر صلی الله علیه وآله در احتجاج با مشرکان به آنها فرمود: «حواس شما، فرشته را درک نمی کند، چون از جنس هواست که دیده نمی شود، و اگر قدرت بصری شما به حدی برسد که او را ببینید، قطعاً می گویید که این فرشته نیست، بلکه بشر است».

5- امام باقر علیه السلام - به خدا سوگند! در آسمان هفتاد صف از فرشتگان است که اگر همه ی مردم روی زمین جمع شوند تا یک صف آنها را بشمارند نمی توانند، و به راستی همه ی آنها به ولایت ما ایمان دارند.

6- امام صادق علیه السلام - خداوند آفریده ای بیشتر از فرشته ها نیافریده، و البته هر روزی هفتاد هزار فرشته پایین می آیند و به گرد بیت المعمور می گردند، و بعد از آن پایین می آیند و گرد کعبه می گردند، بعد از آن به زیارت قبر پیغمبر صلی الله علیه وآله می آیند و بر او سلام می دهند، سپس بیرون می روند، مانند آن ها پیوسته تا روز قیامت پایین می آیند. هرکس با معرفت و بدون خود بزرگ بینی و فخرفروشی امیرالمؤمنین علیه السلام را زیارت کند خداوند برایش ثواب صد هزار شهید را می نویسد، و گناه گذشته و آینده اش را می آمرزد، و با ایمان برانگیخته می شود و حساب او آسان می باشد، و فرشته ها به پیشواز او می آیند، و چون به خانه اش برگردد، او را بدرقه می کنند، و اگر بیمار شود عیادت می کنند، و اگر بمیرد او را تا گورش تشییع می کنند و برایش آمرزش می خواهند».

7- امام صادق علیه السلام - احمد بن محمد سیّاری در حدیثی مرفوع از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: «گروهی از شیعیان ما هستند از خلق اوّل که خداوند آن ها را پشت عرش قرار داده است. اگر نور یکی از آنها بر اهل زمین تقسیم شود، آن ها را کافی است». سپس فرمود: «وقتی موسی علیه السلام آنچه را که می خواست از خدای خود درخواست کرد، خداوند به یکی از کروبیان امر کرد تا در کوه تجلی کرد و آن را از هم پاشاند».

ص: 397

8- الصادق علیه السلام - عَنْ يُونُسَ بْن ظَبْيَانَ قَالَ: اسْتَأْذَنْتُ عَلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَخَرَجَ إِلَيَّ مُعَتِّبُ فَأَذِنَ لِي فَدَخَلْتُ وَ لَمْ يَدْخُلْ مَعِي كَمَا كَانَ يَدْخُلُ فَلَمَّا أَنْ صِرْتُ فِي الدَّارِ نَظَرْتُ إِلَى رَجُلٍ عَلَى صُورَة أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَلَّمْتُ عَلَيْهِ كَمَا كُنْتُ أَفْعَلُ قَالَ مَنْ أَنْتَ يَا هَذَا لَقَدْ وَرَدْتَ عَلَى كُفْرٍ أَوْ إِيمَانِ وَ كَانَ بَيْنَ يَدَيْهِ رَجُلَانِ كَأَنَّ عَلَى رُءُوسِهِمَا الطَّيْرَ فَقَالَ ادْخُلْ فَدَخَلْتُ الدَّارَ الثَّانِيَةَ فَإِذَا رَجُلٌ عَلَى صُورَتِهِ علیه السلام وَ إِذَا بَيْنَ يَدَيْهِ خَلْقُ كَثِيرُ كُلُّهُمْ صُوَرَهُمْ وَاحِدَةً فَقَالَ مَنْ تُرِيدُ قُلْتُ أُرِيدُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ قَدْ وَرَدَدْتَ عَلَى أَمْرٍ عَظِيمٍ إِمَّا كُفْرٍ أَوْ إِيمَانِ ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْبَيْتِ رَجُلُ حِينَ بَدَا بِهِ البيت [الشَّيْبُ] فَأَخَذَ بِيَدِي فَأَوْقَفَنِي عَلَى الْبَابِ وَ غَشِيَ بَصَرِى مِنَ النُّورِ فَقُلْتُ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا بَيْتَ اللَّهِ وَ نُورَهُ وَ حِجَابَهُ فَقَالَ وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ يَا يُونُسُ فَدَخَلْتُ الْبَيْتَ فَإِذَا بَيْنَ يَدَيْهِ طَائِرَأَن يَحْكِيَان فَكُنْتُ أَفْهَمُ كَلَامَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ لَا أَفْهَمُ كَلَامَهُمَا فَلَمَّا خَرَجَا قَالَ يَا يُونُسُ سَلْ نَحْنُ مَحَلَّ النور فِي الظُّلُمَاتِ وَنَحْنُ الْبَيْتُ الْمَعْمُورُ الَّذِي مَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً نَحْنُ عِتْرَةُ اللَّهِ وَ كِبْرِيَاؤُهُ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ رَأَيْتُ شَيْئاً عَجيباً رَأَيْتُ رَجُلًا عَلَى صُورَتِكَ قَالَ يَا يُونُسُ إِنَّا لَا نُوصَفَ ذَلِكَ صَاحِبُ السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ يَسْأَلُ أَنْ أَسْتَأْذِنَ اللَّهَ لَهُ أَنْ يَصِيرَ مَعَ أَحْ لَهُ فِي السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ قَالَ فَقُلْتُ فَهَؤُلَاءِ الَّذِينَ فِي الدَّارِ قَالَ هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ الْقَائِمِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ قَالَ قُلْتُ فَهَذَانِ قَالَ جَبْرَئِيلُ وَ مِيكَائِيلُ نَزَلَا إِلَى الْأَرْضِ فَلَنْ يَصْعَدَا حَتَّى يَكُونَ هَذَا الْأَمْرُ إِنَّ شَاءَ اللهُ وَهُمْ خَمْسَةُ آلَافٍ يَا يُونُسُ بِنَا أَضَاءَتِ الْأَبْصَارُ وَ سَمِعَتِ الْآذَانُ وَ وَعَتِ الْقُلُوبُ الْإِيمَانَ. (1)

9- الصادق علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ عَرَضَ وَلَايَةَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَبلَهَا الْمَلَائِكَةُ وَأَبَاهَا مَلَكُ يُقَالُ لَهَا [لَهُ] فُطْرُسُ فَكَسَرَ اللَّهُ جَنَاحَهُ فَلَمَّا وَلِدَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِى علیه السلام بَعَثَ اللَّهُ جَبْرَئِيلَ فِي سَبْعِينَ أَلْفَ مَلَک إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله يُهَنْتُهُمْ بولَادَتِهِ فَمَرَّ بِفُطْرُسُ فَقَالَ لَهُ فُطْرُسُ يَا جَبْرَئِيلُ إِلَى أَيْنَ تَذْهَبُ قَالَ اللَّهُ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله يُهَنتُهُمْ بِمَوْلُودِ وُلِدَ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ فَقَالَ لَهُ فُطْرُسُ احْمِلْنِي مَعَكَ وَسَلْ مُحَمَّداً صلی الله علیه وآله يَدْعُو لِي فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِيلُ ارْكَبْ جَنَاحِي فَرَكِبَ جَنَاحَهُ فَأَتَى مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فَدَخَلَ عَلَيْهِ

الي وَ هَنَّاهُ فَقَالَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّ فُطْرُسَ بَيْنِي وَبَيْنَهُ أَخَوَّةً وَسَأَلَنِي أَنْ أَسْأَلَكَ أَنْ تَدْعُوَ اللَّهَ لَهُ أَنْ يَرُدَّ عَلَيْهِ جَنَاحَهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لِفُطْرُسُ أَ تَفْعَلُ قَالَ نَعَمْ فَعَرَضَ عَلَيْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَلَايَةَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَبلَهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله شَأنَكَ بِالْمَهْدِ فَتَمَسَّحْ بِهِ وَ تَمَرَّغْ فِيهِ قَالَ فَمَضَى فُطْرُسُ فَمَشَى إِلَى مَهْدِ الْحُسَيْن بْن عَلَى علیه السلام وَرَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله يَدْعُو لَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ

ص: 398

8- امام صادق علیه السلام - یونس بن ظبیان گفته: از امام صادق (ع( اجازه ی ورود خواستم، معتب از خانه آمد بیرون و به من اذن داد، پس داخل شدم ولی او بر خلاف مواقع دیگر با من داخل نشد. وقتی وارد خانه شدم، مردی را به صورت امام صادق علیه السلام دیدم و به او به شیوه گذشته سلام دادم، گفت: «ای مرد تو کیستی؟ کافری یا مؤمن»؟ و روبروی آن شخص دو مرد که گویا پرنده بر سر آن ها است، آرام و بی حرکت ایستاده بودند. گفت: «داخل شو» پس من به اتاق دوّم وارد شدم و به ناگاه مردی به صورت امام صادق علیه السلام آن جا بود و برابرش افراد هم شکل فراوانی بودند. گفت: «با چه کسی کار داری»؟ گفتم: «امام صادق علیه السلام» گفت: «بر امر بزرگی وارد شدی، یا کفر است و یا ایمان». و از اتاق مردی بیرون که پیری در او ظاهر بود و مرا کنار در نگاه داشت و حجابی از نور چشمم را فرا گرفت و گفتم: «سلام بر شما، ای خانه خدا و نور خدا و حجاب خدا». فرمود: «و بر تو سلام بادای یونس» وارد اتاق شدم و در برابر حضرت، دو پرنده سخن می گفتند و من سخن امام را می فهمیدم، ولی سخن آن دو را نمی فهمیدم. وقتی آن دو پرنده بیرون رفتند، حضرت فرمود: «ای یونس، بپرس، مائیم جایگاه نور در همه تاریکی ها و مائیم بیت المعمور که هر که در آن وارد شد ایمن گردید، مائیم عترت خدا و عظمت او». گفتم: «فدایت شوم، چیز عجیبی دیدم، مردی به صورت شما» فرمود: «ای یونس، ما را نمی توان وصف کرد. آن مرد، سرپرست آسمان سوم بود، و خواهش می کرد از خدا اجازه بگیرم که با برادرش در آسمان چهارم باشد». گفتم: «پس اینان که در خانه بودند چه کسانی بودند»؟ فرمود: «اینان یاوران فرشته ی قائم بودند». گفتم: «آن دو تا پرنده چه بودند»؟ فرمود: «جبرئیل و میکائیل بودند، به زمین فرود آمدند، و بالا نمی روند تا این کار انجام شود، و آنان پنج هزار تا بودند. روشنایی چشم ها و قدرت شنیدن گوش ها و پذیرش ایمان برای دل ها به برکت ماست».

9- امام صادق علیه السلام - ازهر بطیخی از امام صادق علیه السلام نقل کرد که فرمود: «خداوند ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام را بر ملائکه عرضه داشت، همه پذیرفتند به جز ملکی به نام فطرس. پس خداوند پر و بال او را شکست. وقتی حسین بن علی علیه السلام متولد شد، خداوند جبرئیل را با هفتاد هزار فرشته برای تهنیت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله از جهت ولادت حضرت حسین علیه السلام فرستاد. جبرئیل از فطرس گذشت. فطرس به او گفت: «جبرئیل کجا می روی»؟ جواب داد: «خدا مرا به سوی محمد صلی الله علیه وآله فرستاده تا به ایشان در مورد مولودی که در این شب برایش متولد شده، تهنیت بگویم». فطرس گفت: «مرا هم با خود ببر و از محمد صلی الله علیه وآله بخواه که برایم دعا کند»! جبرئیل گفت: «سوار بالم شو»! پس سوار بال او شد و خدمت حضرت محمد صلی الله علیه وآله رسید، به ایشان تهنیت گفت و عرض کرد: «یا رسول الله! بین من و فطرس برادری است و از من درخواست کرده از شما بخواهم که برایش از خدا بخواهید تا بال و پرش را برگرداند». پیامبر اکرم به فطرس فرمود: «می پذیری»؟ عرض کرد: «آری» پیامبر اکرم ولایت امیرالمؤمنین را به او عرضه داشت و پذیرفت. پیامبر فرمود: «اینک به گهواره پناه ببر و خود را به گهواره حسین بمال و به آن تبرک بجو»! فطرس به جانب گهواره امام حسین علیه السلام رفت. پیامبر نیز برایش دعا می کرد. پیامبر

ص: 399

فَنَظَرْتُ إِلَى رِيشِهِ وَ إِنَّهُ لَيَطْلَعُ وَ يَجْرِى مِنْهُ الدَّمُ وَ يَطُولُ حَتَّى لَحِقَ بِجَنَاحِهِ الْآخَرِ وَ عَرَجَ مَعَ جَبْرَئِيلَ إِلَى السَّمَاءِ وَصَارَ إِلَى مَوْضِعِهِ. (1)

اکرم فرمود: «می دیدم که بال و پرش می روید و از آن خون جاری می شود و بزرگ می شود، تا چسبید به بال دیگرش و با جبرئیل تا آسمان عروج کرد و به محل خود برگشت.

نزول فرشتگان

1- امام باقر علیه السلام - از امام باقر علیه السلام روایت است: جبرئیل گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله ما در خانه ای که در آن عکس آدمی باشد و یا در خانه ای که در آن بول شود، یا در آن سگ باشد نمی رویم».

2- امام باقر علیه السلام - در ضمن مناجات موسی علیه السلام با خدای عزوجل این بود که خدا به او فرمود: «ای موسی علیه السلام ، سائل را گرامی دار [اگر برایت مقدور نیست] با بخششی اندک یا [اگر چیزی نداری] به نیکی او را رد کن. همانا نزد تو کسی میآید که نه آدمی است و نه جن، بلکه فرشتگانی از فرشته های خدا هستند تا آزمایشت کنند در آنچه من به تو دادم و آنچه را من به تو بخشیدم از تو می خواهند، ای پسر عمران! مراقب باش چه می کنی».

3- امام صادق علیه السلام - هنگامی که روز موسم [حج] باشد، خداوند فرشتگانی را به صورت انسان ها می فرستد که کالای حاجیان و تاجران را بخرند. عرض کردم: «آن را چه می کنند»؟ فرمود: «آن را در دریا می اندازند».

بخش 2 : او هرچه بخواهد در آفرینش می افزاید، و او بر هر چیزی تواناست!

1-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - دارم از امام رضا علیه السلام از پدرانش نقل می کند: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «قرآن را با صوت زیبا تلاوت کنید چرا که صوت زیبا قرآن را نیکو می کند و زینت می دهد». و پس از آن این آیه ی شریفه را تلاوت فرمود: يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاء.

2-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - از پیغمبر صلی الله علیه وآله روایت است که [افزودن در خلق]: چهره ی زیبا آواز خوب، و موی نیکو است.

3-2- امام صادق علیه السلام - قضاء و قدر دو آفریده از آفریدگان خدا هستند و خداوند در آفریده ی خویش آنچه را که می خواهد، می افزاید.

4-2- امام رضا علیه السلام - حسن بن محمد نوفلی نقل می کند: سلیمان مروزی متکلّم خراسان بر مأمون وارد شد، و مأمون ضمن احترام بسیار؛ هدایایی نیز به او داده و گفت: «پسر عمویم علی بن موسی علیه السلام به تازگی از حجاز آمده و علاقه مند به بحث و مناظره است ... عمران [صابی] گفت: «با کمال میل خشنودم که امام علیه السلام برای ما دلیلی در مورد بداء بیاورد تا به وسیله ی آن بر صاحب نظران استدلال نماییم». مأمون گفت: «نظر شما در مورد بحث این دو نفر [در مورد بداء] چیست»؟ امام علیه السلام فرمود: «من منکر بداء نیستم با اینکه خداوند در قرآن می فرماید: آیا انسان به خاطر نمی آورد که ما پیش از این او را آفریدیم در حالی که چیزی نبود؟! (مریم /67) و آیه او کسی است که آفرینش را آغاز می کند،

ص: 401

فِيمَا تَشَاجَرَا فِيهِ قَالَ وَ مَا أَنْكَرْتَ مِنَ الْبَدَاءِ يَا سُلَيْمَانُ وَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ أَوَ لَا يَذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ يَكُ شَيْئاً وَ يَقُولُ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَوُا الخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَيَقُولُ بَدِيعُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَيَقُولُ عَزَّوَجَلَّ يَزِيدُ فِي الخَلْقِ مَا يَشَاءُ وَيَقُولُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِين و يَقُولُ عَزَّوَجَلَّ وَآخَرُونَ مُرْجَونَ لِأَمْرِ اللهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَيَقُولُ عَزَّوَجَلَّ وَمَا يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لَا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ قَالَ سُلَيْمَانُ هَلْ رَوَيْتَ فِيهِ شَيْئًا عَنْ آبَائِكَ قَالَ نَعَمْ رَوَيْتُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ عِلْمَيْنِ عِلْماً مَخْرُونَا مَكْنُونَا لَا يَعْلَمُهُ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِكَ يَكُونُ الْبَدَاء وَ عِلْمًا عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَالْعُلَمَاءُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّهِ يَعْلَمُونَهُ. (1)

5-2- الباقر علیه السلام - عن زرَارَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ يَسْتَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي قَالَ خَلْقُ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ وَاللَّهُ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَا. (2)

قوله تعالى : ما يَفْتَح اللهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا تُمْسِكَ لَهَا وَمَا يُمْسِكُ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكيمُ (2)

قوله تعالى: يا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ الله عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خَالِقِ غَيْرُ الله يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ (3)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ رَفَعَهُ إِلَى أَبي عبد الله علیه السلام في قول الله مَا يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةِ فَلا مُمْسِكَ لَها قال الدعاء. (3)

2 - الصادق علیه السلام - عَنْ مَالِكِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ رَجُلٍ مِنَ الْكُوفِّيِّينَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قول الله عزوجل ما يُفْتَح اللهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا تمسك لها قَالَ وَالْمُتْعَة مِنْ ذَلِكَ . (4)

3 - الصادق علیه السلام - عَنْ مُرَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا تُمْسِكَ لَهَا قَالَ هِيَ مَا أَجْرَى اللَّهُ عَلَى لِسَانِ الْإِمَامِ. (5)

ص: 402

سپس آن را بازمی گرداند. (روم/27) و در این آیه می فرماید: يَزِيدُ فِي الخَلْقِ ما يَشاءُ؛ و آیه ی دیگر: و آفرینش انسان را از گل آغاز کرد (سجده /7) و می فرماید: و گروهی دیگر، به فرمان خدا واگذار شده اند [و کارشان با خداست] یا آنها را مجازات می کند، و یا توبه آنان را می پذیرد، [هرطور که شایسته باشند]. (توبه /106). و در این آیه می فرماید: وَ ما يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَلا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ». سلیمان گفت: «آیا در مورد بداء از آباء گرامت چیزی روایت شده است»؟ فرمود: «آری، پدرم از امام صادق علیه السلام نقل کرد که فرمود: «خدا دارای دو علم است: 1- علمی پنهان و مخفی که کسی جز خود او از آن علم اطلاع ندارد که بداء جزء همین علم است. 2- علمی که به ملائکه و پیامبران علیهم السلام آن را آموخته. علمای اهل بیت (امامان) از این علم اطلاع دارند».

5-2- امام باقر علیه السلام - زراره گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد کلام خداوند متعال: و از تو درباره «روح» سؤال می کنند، بگو: «روح از فرمان پروردگار من است» (اسراء/85) پرسیدم. فرمود: «یعنی یکی از آفریده های خداست و خدا هرچه خواهد، در خلق می افزاید».

هر رحمتی را خدا به روی مردم بگشاید، کسی بازدارنده آن نیست؛ و هرچه را او باز دارد، کسی بعد از او قادر به فرستادن آن نیست؛ و او توانا و حکیم است (2)

ای مردم! نعمت خدا را بر خود به یاد آورید؛ آیا آفریننده ای جز خدا هست که شما را از آسمان و زمین روزی دهد؟ هیچ معبودی جز او نیست؛ با این حال چگونه [به سوی باطل] منحرف می شوید؟! (3)

1- امام صادق علیه السلام - حماد بن عثمان در حدیثی مرفوع از امام صادق علیه السلام نقل می کند: مقصود از گفتار خداوند - جل جلاله - آنجا که می فرماید: ما يَفْتَحِ اللهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا تُمْسِكَ لَهَا. هر رحمتی را که خداوند برای مردم بگشاید، هیچ کس نمی تواند جلو آن را بگیرد. همان دعاست.

2- امام صادق علیه السلام - مالک بن عبدالله بن اسلم از پدرش به نقل از مردی از اهل کوفه از امام صادق علیه السلام شنیده که درباره ی سخن خداوند: ما يَفْتَح اللهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُسِكَ لَهَا فرمود: «متعه هم از این نعمت ها است».

3۔ امام صادق علیه السلام مرازم گوید: امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: مَا يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمسك لها فرمود: «این رحمت مطالبی است که بر زبان امام علیه السلام جاری می شود».

ص: 403

4- أمير المومنين علیه السلام - سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَنِ الْقَدَرِ قَالَ فَقِيلَ لَهُ أَنْبِثْنَا عَنِ الْقَدَرِ يَا امیر المؤمنين علیه السلام فَقَالَ اللَّهِ فَلَا تُفَتِّشُوهُ فَقِيلَ لَهُ الثَّانِيَ أَنَبَتْنَا عَن الْقَدَر يَا امير المؤمنين علیه السلام قَالَ بَحْرُ عَمِيقُ فَلَا تَلْحَقُوهُ فَقِيلَ لَهُ الثَّالِثَ أَنْبِثْنَا عَنِ الْقَدَرِ فَقَالَ مَا يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلَا تُمْسِكَ لَهَا وَ ما يُمْسِكْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ. (1)

قوله تعالى: وَإِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ وَ إِلَى اللهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (2)

1 - الصادق علیه السلام - وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذَّبُوا وَ أُوذُوا فَقَدْ كَذَبَ نَبيُّ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَالرُّسُلُ مِنْ قَبْلِهِ وَ أُوذُوا مَعَ التكذيب بِالْحَقِّ. (2)

قوله تعالى: يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ الله حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الحَياةُ الدُّنْيا وَلا يَغُرَّنَّكُمْ بالله الْغَرُورُ (5)

قوله تعالى : إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّمَا يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِيرِ علیه السلام

1 - الصادق علیه السلام - لَا يَتَمَكَّنُ الشَّيْطَانُ بِالْوَسْوَسَةِ مِنَ الْعَبْدِ إِلَّا وَ قَدْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَاسْتَهَانَ بِأَمْرِهِ وَ سَكَنَ إِلَى نَهْيهِ وَ نَسِيَ اطَّلَاعَةَ عَلَى سِرِّهِ فَالْوَسْوَسَةُ مَا يَكُونُ مِنْ خَارِجَ الْبَدَن بِإِشَارَةِ مَعْرِفَةِ الْعَقْل وَمُجَاوَرَة الطَّبْع وَأَمَّا إِذَا تَمَكَّنَ فِي الْقَلْب فَذَلِكَ غَيٌّ وَضَلَالَةً وَكُفْرَ وَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ دَعَا عِبَادَهُ بِاللَّطَّفِ دَعْوَةَ وَ عَرَفَهُمْ عَدَاوَتَهُ فَقَالَ عَزَّ مِنْ قَائِل إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ وَ قَالَ إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا ... فَكُنْ مَعَهُ كَالْغَريب مَعَ كَلْبَ الرَّاعِي يَفْزَعُ إلَى صَاحِبِهِ فِي صَرْفِهِ عَنْهُ وَكَذَلِكَ إِذَا أَتَاكَ الشَّيْطَانَ مُوَسْوساً لِيَصُدَكَ عَنْ سَبيل الْحَقِّ وَيُنْسِيَكَ ذِكْرَ اللَّهِ فَاسْتَعِذْ بِرَبِّكَ وَ رَبِّهِ مِنْهُ فَإِنَّهُ يُؤَيِّدُ الْحَقَّ عَلَى الْبَاطِلَ وَ يَنْصُرُ الْمَظْلُومَ لِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلَى

ص: 404

4- امام علی علیه السلام - از امام علی علیه السلام پیرامون قدر پرسیده شد و به ایشان عرض شد: «ای امیرمؤمنان علیه السلام! ما را از قضا و قدر آگاه کن. فرمود: «سر خداوند است؛ پس آن را بررسی نکنید». بار دوّم به ایشان عرض شد: «ای امیرمؤمنان علیه السلام! ما را از قضا و قدر آگاه کن». فرمود: «دریای عمیقی است؛ پس در آن وارد نشوید». برای بار سوم به ایشان عرض شد: «ما را از قضا و قدر آگاه كن». فرمود: «ما يَفْتَحِ اللهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُسِكَ لَهَا وَ مَا يُمْسِكْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ».

اگر تو را تکذیب کنند [غم مخور، موضوع تازه ای نیست] پیامبران پیش از تو نیز تکذیب شدند؛ و همه کارها به سوی خدا بازگشت داده می شود. (4)

1- امام صادق علیه السلام - وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ (فاطر /4) فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذِّبُوا وَ أُوذُوا (انعام/34) به راستی پیغمبر خدا صلی الله علیه وآله و رسولان پیش از وی تکذیب شدند و آزار کشیدند».

ای مردم! وعده ی خداوند حق است؛ مبادا زندگی دنیا شما را بفریبد، و مبادا [شیطان] فریبکار شما را نسبت به [کرم] خدا فریب دهد [و مغرور سازد]! (5)

به یقین شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن بدانید؛ او فقط حزبش را به این دعوت می کند که اهل آتش سوزان [جهنم] باشند. (6)

1- امام صادق علیه السلام - امام صادق علیه السلام فرمود: «شیطان با وسوسه نمی تواند کسی را فریب دهد مگر اینکه آن شخص از خداوند روی برگردانیده باشد و اوامر او را کوچک بشمارد و منهیات او را فراموش کند و نداند که خداوند از اسرار او اطلاع دارد، وسوسه از خارج بدن نمی آید و عقل و طبع در آن دخالتی ندارد. اما وسوسه هرگاه در قلب جای گرفت، در اینجا گمراهی و کفر و طغیان می آید خداوند متعال بندگان خود را از روی لطف دعوت کرده و عداوت شیطان را به آنها گوشتزد کرده است و در قرآن مجید فرموده: او، دشمن آشکار شماست. (بقره /168) و در جای دیگر فرمود: إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا ... شما با شیطان مانند مرد غریبی که از دست سگ چوپان به صاحب او پناه می برد باشید، هرگاه سگ چوپان به مرد غریبی حمله می کند و می خواهد او را گاز بگیرد مرد غریب به صاحب سگ پناه می برد. اکنون هرگاه شیطان نزد تو آمد و خواست شما را وسوسه کند و از راه منحرف سازد و خداوند را از یاد شما ببرد، شما هم به خداوند پناه ببرید و از او یاری بجویید خداوند هم حق را بر باطل نیرو می دهد و از مظلوم یاری می کند و در قرآن فرموده: چرا که او، بر کسانی که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکل می کنند، تسلطی ندارد. (نحل /99) شما نمی توانید شیطان را از خود دور کنید، مگر اینکه بدانید شیطان از کدام راه می آید و چگونه وسوسه می کند و مردم را فریب می دهد. در اینجا مراقبت لازم است و همواره باید خداوند را در نظر داشته باشد و متوجه باشد که شیطان خود را ظاهر نکند تا او را فریب دهد، از این رو باید پیوسته در یاد خدا باشد و اگر غفلت کرد ناگزیر در دام شیطان گرفتار می شود. از سرگذشت شیطان پند بگیر و بنگر او چگونه خودخواهی کرد و

ص: 405

رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ وَ لَنْ تَقْدِرَ عَلَى هَذَا وَ مَعْرِفَةِ إِثْيَانِهِ وَ مَذْهَبِ وَسْوَسَتِهِ إِلَّا بِدَوَامِ الْمُرَاقَبَةِ وَ الِاسْتِقَامَةِ عَلَى بِسَاطِ الْخِدْمَةِ وَ هَيْبَةِ الْمُطَّلِعِ وَكَثْرَةِ الذِّكْرِ وَ أَمَّا الْمُعْمِلُ لِأَوْقَاتِهِ فَهُوَ صَيْدُ الشَّيْطَان لَا مَحَالَةَ وَ اعْتَبرَّ بِمَا فَعَلَ بِنَفْسِهِ مِنَ الْإِغْرَاءِ وَالِاسْتِكْبَارِ مِنْ حَيْثُ غَرَّهُ وَ أَعْجَبَهُ عَمَلُهُ وَ عِبَادَتُهُ وَ بَصِيرَتُهُ وَ رَأْيُهُ قَدْ أَوْرَثَهُ عَمَلُهُ وَ مَعْرِفَتُهُ وَ اسْتِدْلَالُهُ بِمَعْقُولِهِ عَلَيْهِ اللَّعْنَةَ إِلَى الْأَبَدِ فَمَا ظَنُّكَ بِنَصِيحَتِهِ وَ دَعْوَتِهِ غَيْرَهُ فَاعْتَصِمْ بِحَبْلِ اللَّهِ الْأَوْثَقِ وَ هُوَ الالْتِجَاء وَالِاضْطِرَارُ بصحة الِافْتِقَارِ إِلَى اللَّهِ فِي كُلِّ نَفَس وَ لَا يَغُرَّنَّكَ تَزْيِينُهُ الطَّاعَاتِ عَلَيْكَ فَإِنَّهُ يَفْتَحُ لَكَ تِسْعَةَ وَ تِسْعِينَ بَاباً مِنَ الْخَيْرِ لِيَظْفَرَ بِكَ عِنْدَ تَمَامِ الْمِائَةِ فَقَابِلُهُ بِالْخِلَافِ وَ الصَّدَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ الْمُضَادَّةَ بِاسْتِهْزَائِهِ. (1)

2- أميرالمومنين علیه السلام - عَنْ كِتَابِ دَعَائِمِ الدِّينِ قَالَ رُوِيَ فِي كِتَابِ التَّنْبِيهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام : أَنَّهُ خَطَبَ فِي يَوْمٍ جُمُعَةٍ خُطْبَةً بَلِيغَةً فَقَالَ فِي آخِرِهَا: أَيُّهَا النَّاسُ سَبْعُ مَصَائِبَ عِظَامُ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْهَا عَالِمٌ زَلَّ وَ عَابِدُ مَلَّ وَ مُؤْمِنٌ ضَلَّ وَ مُؤْتَمَنْ غَلَّ وَ غَنِيٌّ أَقَلَّ وَ عَزِيزٌ ذَلَّ وَ فَقِيرُ اعْتَلَّ فَقَامَ إِلَيْهِ رَجُلُ فَقَالَ صَدَقْتَ يَا امیر المؤمنين علیه السلام اَنْتَ الْقِبْلَةُ إِذَا مَا ضَلَلْنَا وَ النَّورُ إِذَا مَا أَظْلَمْنَا وَلَكِنْ نَسْأَلُكَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ فَمَا بَالْنَا نَدْعُو فَلَا يُجَابُ قَالَ إِنَّ قُلُوبَكُمْ خَانَتْ بِثَمَان خِصَالَ أَوَّلُهَا ... وَ السَّابِعَةُ أَنَّ اللَّهَ أَمَرَكُمْ بعَدَاوَة الشَّيْطَانِ وَ قَالَ إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا فَعَادَيْتُمُوهُ بِلَا قَوْل وَ وَالَيْتُمُوهُ بِلَا مُخَالَفَة. (2)

3 - الصادق علیه السلام - رَأَيْتَ عَدَاوَةَ النَّاسِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ فِي دَارِ الدُّنْيَا وَ الْحَزَازَاتِ الَّتِي فِي صُدُورِهِمْ وَ سَمِعْتُ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا فَاشْتَغَلْتُ بِعَدَاوَةَ الشَّيْطَانِ عَنْ عَدَاوَة غیره. (3)

4 - الرسول صلی الله علیه وآله - يَا ابْنَ مَسْعُودٍ اتَّخِذِ الشَّيْطَانَ عَدُوا فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا. (4)

5- أمير المومنين علیه السلام - قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لِمُوسَى علیه السلام : يَا مُوسَى علیه السلام احْفَظْ وَصِيَّتِى لَكَ بأَرْبَعَة أَشْيَاءَ ... وَالرَّابِعَةُ مَا دُمْتَ لَا تَرَى الشَّيْطَانَ مَيْتًا فَلَا تَأْمَنْ مَكْرَهُ. (5)

ص: 406

تکبّر ورزید و خود را گمراه ساخت، اعمال او وی را به عجب واداشت و عبادت زیادش او را بفریفت و علم و بصیرت و نظریه اش او را از راه بیرون کردند، و گمراهش نمودند، او با استدلال و عقل خود از راه منحرف شد. شیطان با آن همه خودخواهی و عجب از مقام خود سقوط کرد و تا پایان جهان خود را گرفتار لعنت کرد، اینک چگونه راضی می گردی شیطان با این همه سابقه تو را نصیحت کند و راه به تو نشان دهد و خیر تو را در نظر بگیرد، و تو را به حقیقت و سعادت راهنمایی کند. اکنون به ایمان خداوند چنگ بزنید که آن محکم و استوار می باشد، شما به وسیله ی آن ریسمان به خداوند پناه ببرید و خود را به آن بیاویزید، و در هر حال از خداوند یاری بخواهید و نیازهای خود را از او درخواست کنید. شیطان شما را فریب ندهد و طاعات را بر شما نکشد، شیطان نود و نه در را برای رسیدن به خیر و

شما بروی می گشاید ولی در هنگام گشودن در صدم بر شما پیروز می گردد، اینک راه او را ببندید و او را مسخره کنید، تا از شما دور شود».

2- امام علی علیه السلام - در کتاب التنبیه از امام علی علیه السلام روایت است: ای مردم! هفت بلا و مصیبت، بزرگ است؛ از آنها به خدا پناه می بریم: عالمی که بلغزد و عابدی که خسته و بی میل شود و مؤمنی که گمراه شود و امانتداری که خیانت کند و توانگری که فقیر شود و عزیزی که خوار گردد و فقیری که بیمار شود. مردی برخاست و به سوی او رفت و گفت: «راست گفتی ای امیرمؤمنان علیه السلام! هنگامی که گمراه شویم، تو قبله هستی و هنگامی که در تاریکی وارد شویم، تو نور هستی ولکن درباره ی سخن خدای تعالی: مرا بخوانید تا [دعای] شما را اجابت کنم. (غافر/60). از تو سؤال می کنم، ما را چه می شود که دعا می کنیم ولی مستجاب نمی شود»؟ فرمود: «قلب هایتان با هشت خصلت خیانت کرده است: ... و هفتمی اینکه خداوند به شما دستور دشمنی با شیطان داد و فرمود: إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا فَعَادَيْتُمُوهُ پس شما با گفتار با او دشمنی کردید و با مخالفت [دستورات خدا ] با او دوستی کردید».

3- امام صادق علیه السلام - دشمنی بعضی از مردم را بر بعض دیگر در سرای دنیا و کینه هایی که در دلشان هست را دیدم و گفته ی خدای متعال را شنیدم که می فرماید: إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّا؛ پس سرگرم عداوت شیطان از عداوت غیر شیطان شدم.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - پسر مسعود! شیطان را دشمن بدار که خدای متعال می فرماید: إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّا.

5- امام علی علیه السلام - خدای تبارک و تعالی به موسی علیه السلام فرمود: ای موسی علیه السلام! تو را به چهار چیز سفارش می کنم، آن را حفظ کن .... و چهارم؛ تا زمانی که شیطان را مرده نمی بینی، از مکر او ایمن نباش».

ص: 407

6 - الصادق علیه السلام - فَإِنَّ مَنْ لَمْ يَجْعَلْهُ اللَّهُ مِنْ أَهْلِ صِفَة الْحَقِّ، فَأُولئِكَ هُمْ شَيَاطِينُ الْإِنْسِ وَ الجن. (1)

قوله تعالى: الَّذِينَ كَفَرُوا هُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ هُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبير (7)

قوله تعالى: أَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتِ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ (8)

باب 1 : أ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَاهُ حَسَنَاً

1-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - بَيْنَمَا مُوسَى علیه السلام جَالِساً إِذْ أَقْبَلَ إِبْلِيسُ وَ عَلَيْهِ بُرْنُسُ ذُو أَلْوَانِ فَلَمَّا دَنَا مِنْ مُوسَى علیه السلام خَلَعَ الْبُرْنُسَ وَ قَامَ إِلَى مُوسَى علیه السلام فَسَلَّمَ عَلَيْهِ فَقَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا إِبْلِيسُ قَالَ أَنْتَ فَلَا قَرَّبَ اللَّهُ دَارَكَ قَالَ إِنِّى إِنَّمَا جِئْتُ لِأَسَلَّمَ عَلَيْكَ لِمَكَانِكَ مِنَ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام فَمَا هَذَا الْبُرْنُسُ قَالَ بِهِ أَخْتَطِفُ قُلُوبَ بَنِي آدَمَ علیه السلام فَقَالَ مُوسَى علیه السلام فَأَخْبِرْنِي بِالذَّنْبِ الَّذِي إِذَا أَذْنَبَهُ ابْنُ آدَمَ علیه السلام اسْتَحْوَذَتَ عَلَيْهِ قَالَ إِذَا أَعْجَبَتْهُ نَفْسُهُ وَاسْتَكْثَرَ عَمَلَهُ وَصَغْرَ فِي عَيْنِهِ ذَنْبُه . (2)

2-1- الكاظم علیه السلام - عَنْ عَلِيِّ بْنِ سُوَيْدِ الْمَدِينِي: سَأَلَهُ أَحْمَدُ بْنُ نَجْمِ عَنِ الْعُجْبِ الَّذِي يُفْسِدُ الْعَمَلَ فَقَالَ علیه السلام لِلْعُجب دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ يُزَيَّنَ لِلْعَبْدِ سُوءُ عَمَلِهِ فَيَرَاهُ حَسَناً فَيُعْجِبَهُ وَيَحْسَبَ أَنَّهُ يُحْسِنُ صُنْعاً. (3)

3-1 - الصادق علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ عَلِمَ أَنَّ الذَّنْبَ خَيْرُ لِلْمُؤْمِن مِنَ الْعُجْبِ وَلَوْلَا ذَلِكَ مَا ابْتُلِيَ مُؤْمِنُ بِذَنْب أَبَداً. (4)

باب 2: فَإِنَّ اللهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ

ص: 408

6- امام صادق علیه السلام - آن ها که خارج از حقیقت هستند. زیرا کسانی که منحرف از حق باشند همان شیاطین جن و انس اند.

کسانی که راه کفر پیش گرفتند، برای آنان عذابی شدید است؛ و کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، آمرزش و پاداشی بزرگ از آن آن هاست. (7)

آیا کسی که زشتی عملش برای او آراسته شده و آن را زیبا می بیند [ همانند کسی است که واقع را می یابد]؟ خداوند هر کس را بخواهد [ و سزاوار باشد] گمراه می سازد و هرکس را بخواهد [و شایسته ببیند] هدایت می کند؛ پس جانت به خاطر شدت تأسف بر آنان از دست نرود؛ خداوند به آنچه انجام می دهند داناست. (8)

بخش 1 : آیا کسی که زشتی عملش برای او آراسته شده و آن را زیبا می بیند.

1-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - هنگامی که موسی بن عمران علیه السلام نشسته بود ناگهان شیطان رسید و در حالی که لباسی رنگارنگ بر تن کرده بود کنار موسی علیه السلام قرار گرفت. شیطان لباس خود را در آورد و در کنار موسی علیه السلام نشست و بر او سلام نمود، موسی علیه السلام گفت: «که هستی»؟ گفت: «من ابلیس هستم». گفت: «تو ابلیس هستی! خداوند خانه ات را خراب کند». شیطان اظهار داشت آمده ام به شما سلام کنم چون در نزد خداوند مقام داری. موسی علیه السلام به او گفت: «این کلاه چیست که بر سرت گذاشته ای» گفت: «با این دل فرزندان آدم را به طرف خودم جلب می کنم». موسی علیه السلام گفت: «به من بگو آن کدام گناه است که اگر فرزند آدم مرتکب شد بر او مسلط می گردی». گفت: «هرگاه خودبین شود و گناهانش را کوچک بشمارد».

2-1- امام کاظم علیه السلام - علی بن سوید مدینی گوید: از امام کاظم علیه السلام درباره ی خودبینی و تکبّر که کردار را تباه می سازد پرسیدم. فرمود: «خودپسندی مراتبی دارد و یکی از آنها این است که رفتار بد و نادرست خودپسند در نظرش خوب و پسندیده و زیبا جلوه می کند، و او چنان خوشش می آید که گمان می کند کار شایسته ای انجام می دهد، و مورد دیگر اینکه؛ بنده به پروردگارش ایمان آورده و بر خدای عزوجل منّت می گذارد، در صورتی که خدا باید بر او منت بگذارد».

3-1- امام صادق علیه السلام - همانا خداوند دانست که گناه برای مؤمن از خودبینی بهتر است و اگر چنین نبود خداوند هرگز مؤمن را مبتلا به گناه نمی کرد.

بخش 2 : خداوند هرکس را بخواهد گمراه می سازد و هرکس را بخواهد هدایت می کند.

ص: 409

1-2 - الهادی علیه السلام - فِي الاحْتِجَاج: عَنْ أبى الْحَسَن عَلِيٍّ بن مُحَمَّدِ علیه السلام ، فِي رِسَالَتِهِ إِلَى أَهْلِ الْأَهْوَاز حِينَ سَأَلُوهُ عَنِ الْجَبْرِ وَالتَّفْويض وَذَكَرَ الرِّسَالَةَ إِلَى أَنْ قَالَ علیه السلام يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ قُلْنَا فَعَلَى مَجَازِ هَذِهِ الْآيَة يَقْتَضِي مَعْنَيَيْن أَحَدُهَمَا عَنْ كَوْنِهِ تَعَالَى قَادِراً عَلَى هِدَايَة مَنْ يَشَاءُ وَ ضَلَالَة مَنْ يَشَاءُ وَلَوْ أَجْبَرَهُمْ عَلَى أَحَدِهِمَا لَمْ يَجِبْ لَهُمْ عَلَى أَحَدِهِمَا لَمْ يَجِبْ لَهُمْ ثَوَابُ وَ لَا عَلَيْهِمْ عِقاب. (1)

باب 3 : فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ 3-1 - أمير المومنين علیه السلام - وَ قَدْ شَقَ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم مَا يَقُولُ إِلَيْهِ عَاقِبَةُ أَمْرِهِمْ وَاطَّلَاعُ اللَّهِ إِيَّاهُ - عَلَى بَوَارِهِمْ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ وفَلا تَأْسَ عَلَى الْقَوْم الْكَافِرِينَ. (2)