ص: 2

تفسیر اهل بيت علیهم السلام

(11)

النمل - السجدة

زیر نظر

علیرضا برازش

تهران، 1396

ص: 3

ص: 4

ص: 5

فهرست

سوره نمل 9

سوره قصص 135

سوره عنکبوت 303

سوره روم 431

سوره لقمان 505

سوره سجده 595

ص: 7

سوره نمل

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

فضیلت

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - سوره ی طه و طواسین از الواح موسی علیه السلام [که از آسمان بر او نازل شده و به تورات معروف است] به من داده شده است.

ثواب قرائت

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس این سوره را بخواند ده برابر تعداد افرادی که سلیمان علیه السلام را تصدیق کرده و افرادی که هود و صالح و ابراهیم علیهم السلام را تکذیب نمودند، حسنه برایش نوشته میشود و در روز قيامت لا إله إلا الله گویان از قبر بر می خیزد. و هرکس آن را بر پوست آهویی بنویسد و در خانه اش قرار دهد، هرگز نه مار به آن خانه نزدیک میشود و نه عقرب و نه کرم و نه موش و نه سگ هار و نه گرگ و نه چیزی که او را بیازارد.

2- امام صادق علیه السلام - هر که در شبی آن را بر پوست آهویی بنویسد و آن را درون پوستی کامل و دباغی شده قرار دهد و در صندوقی بگذارد، به اذن خداوند متعال نه ماری به آن خانه نزدیک می شود و نه عقربی و نه پشه ای و یا چیزی که وی را آزار دهد.

3- امام صادق علیه السلام - هر کس سوره های سه گانه طواسین (سوره های شعراء، نمل و قصص که با طس شروع می شوند) را در شب جمعه بخواند از اولیای خدا به حساب می آید و در پناه و سایه ی و رحمت خداوند می باشد و هیچ گاه در دنیا دچار فقر و تنگدستی نمی گردد و در آخرت به قدری از بهشت به او داده می شود که خشنود گردد و حتی بیشتر از آن مقدار به او داده می شود و خداوند صد همسر از حوریان چشم درشت را به ازدواج او در می آورد.

4- امام صادق علیه السلام - هر کس سورههای سه گانه طواسین را در شب جمعه بخواند از اولیای خدا به حساب آید و در پناه و سایهی لطف و رحمت خداوند باشد و خداوند او را در بهشت جاودان و در وسط آن همراه پیامبران، رسولان و جانشینان هدایت یافته جای می دهد ...

ص: 9

«النمل / 1»

قوله تعالى: طس، تِلْكَ آيَاتُ الْقُرْآنِ وَ كِتابٍ مُبِين (1)

قوله تعالى : هُدى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ (2)

1 - الصادق علیه السلام - أما ... طس فَمَعْنَاهُ أَنَا الطَّالِبُ السَّمِيعُ. (1)

- الرسول صلى الله عليه وآله وسلم قال الواقدى: لما نَزَلَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم مِنَ الْجَبَل فَرَأَى عَيْنَ مَاءَ بَارِدٍ أَحْلَى مِنَ الْعَسَلِ وَ الْيَنَ مِنَ الزُّيْدِ فَقَعَدَ النَّبِى صلی الله علیه وآله عِنْدَ الْعَيْنِ فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام فِي ذَلِكَ الْمَوْضِعِ وَمِيكَائِيلُ وَ إسْرَافِيلُ وَ دَرْدَائِيلُ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ: السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَحْمَدُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا حَامِدُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مَحْمُودُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا طه السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَيُّهَا المُدَّثِّرُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا يُّهَا الْمَلِيحُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا طَابُ [يَا] طَابُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا سَيِّدُ يَا سَيِّدُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا فَارِقْلِيطُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا طس السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا طسم . (2)

قوله تعالى : الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ

يُوقِنُونَ (3)

1 - الكاظم علیه السلام - شيعتنا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكاة (3)

قوله تعالى : إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَيَّنَّا هُمْ أَعْمالَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ (4)

قوله تعالى : أُولئِكَ الَّذِينَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذَابِ وَهُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ (5)

1 - على بن إبراهيم رضی الله عنه يَعْمَهُونَ يَعْنِي يَتَحَيَّرُونَ (4)

قوله تعالى: وَ إِنَّكَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ عَلِيمٍ (6)

1 - على بن إبراهيم رضی الله عنه - وَ إِنَّكَ مُخَاطَبَةً لِرَسولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ أَى مِنْ عِنْدِ حَكِيمٍ عليم. (5)

ص: 10

طس این آیات قرآن و کتاب مبین است. (1)

که وسیله ی هدایت و بشارت برای مؤمنان است. (2)

1- امام صادق علیه السلام - اما .... و طس یعنی منم جوینده ی شنوا.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - واقدی گوید: پیامبر صلی الله علیه وآله از کوه پایین آمد و به چشمه ی آب سردی رسید که شیرین تر از عسل و گواراتر از کره بود. پیامبر صلی الله علیه وآله کنار چشمه نشست. در آن دم جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و دردائیل آنجا فرود آمدند. جبرئیل علیه السلام گفت: «سلام بر تو ای محمد! سلام بر توای احمد! سلام بر تو ای حامد! سلام بر تو ای محمود! سلام بر تو ای طه! سلام بر تو ای جامه ی به خود پیچیده! (مدثر /1) سلام بر تو ای ملیح (نمکین)! سلام بر تو ای پاکیزه! سلام بر تو ای سرور! سلام بر تو ای فارقلیط (نام پیامبر صلی الله علیه وآله به زبان عبری)! سلام بر تو ای طس! سلام بر توای طسم»!

همان کسانی که نماز را برپا می دارند و زکات را ادا می کنند و آنها که به آخرت یقین دارند. (3)

1- امام کاظم علیه السلام - شیعیان ما کسانی هستند که نماز را برپا میدارند و زکات را ادا می کنند.

کسانی که به آخرت ایمان ندارند، اعمال [بد]شان را برای آنان زینت می دهیم به گونه ای که [در تشخیص حق] سرگردان می شوند. (4)

آنان کسانی هستند که عذاب بد [و دردناک] برای آنهاست و آنها در آخرت زیانکارترین مردمند! (5)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - يَعْمَهُونَ؛ یعنی متحیر میشوند.

به یقین این قرآن از سوی [خداوند] حکیم و دانا بر تو القا می شود. (6)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ إِنَّكَ؛ در مقام خطاب به رسول خدا صلی الله علیه وآله است؛ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِن لَّدُن؛ یعنی از نزد [خداوند] حکیم و داناست.

ص: 11

قوله تعالى : إِذْ قالَ مُوسَى لِأَهْلِهِ إِنِّي آنَسْتُ ناراً سَآتِيكُمْ مِنْها بِخَبَرِ أَوْ آتِيكُمْ بشهابٍ قَبَسِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ (7)

قوله تعالى : فلما جاءَها نُودِيَ أَنْ بُورِكَ مَنْ فِي النَّارِ وَمَنْ حَوْهَا وَ سُبْحانَ الله رَبِّ الْعالَمينَ (8)

قوله تعالى: مُوسى إِنَّهُ أَنَا اللهُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (9)

قوله تعالى: وَأَلْقِ عَصاكَ فَلَما رآها تهتز كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَى مُدْبِراً وَ لَمْ يُعَقِّبْ يا مُوسى لا تَخَفْ إِنِّي لا يَخافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ (10)

1 - ابن عباس رحمه الله - صَارَتْ حَيَّةً صَفْرَاءَ لَهَا عُرْفُ كَعُرْفِ الْفَرَس وَ جُعِلَتْ تَوَرَمْ حَتَّى صَارَتْ تُعْبَاناً وَ هِيَ أَكْبَرُ الْحَيَّاتِ . (1)

قوله تعالى : إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّي غَفُورٌ رَحِيمٌ (11)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - قَوْلُهُ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ مَعْنَاهُ وَ لَا مَنْ ظَلَمَ فَوُضِعَ حَرْفُ مَكَانَ حَرْفٍ. (2)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - أمَّا مَا جَاءَ فِي أَصْلِ التَّنْزِيلَ حَرْفٌ مَكَانَ حَرْفٍ فَهُوَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَمَا كانَ لِمُؤْمِن أَن يَقْتُلَ مُؤْمِناً إِلَّا خَطَأَ مَعْنَاهُ وَلَا خَطَأَ وَكَقَوْلِهِ يا مُوسى لا تَخَفْ إِنِّي لا تَخَافُ لَدَيَّ المُرسَلُونَ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ وَإِنَّمَا مَعْنَاهُ وَلَا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ . (3)

قوله تعالى: وَ أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجُ بَيْضَاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ فِي تِسْعِ آيَاتٍ إلى فِرْعَوْنَ وَقَوْمِهِ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْماً فَاسِقِينَ (12)

1 - الصادق علیه السلام - قَالَ لِمُوسَى علیه السلام أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجُ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ قَالَ مِنْ غَيْر مرض. (4)

ص: 12

[به خاطر بیاور] هنگامی را که موسی به خانوادهی خود گفت: «من آتشی [از دور] دیدم؛ [همین جا توقف کنید] به زودی خبری از آن برای شما می آورم، یا شعله ی آتشی تا گرم شوید». (7)

نگامی که نزد آتش آمد، ندایی برخاست که: پر برکت باد آن کس که در آتش است و آن کس که در اطراف آن است (فرشتگان و موسی) و منزه است خداوندی که پروردگار جهانیان است» (8)

ای موسی! من خداوند توانا و حکیمم. (9)

عصایت را بیفکن! هنگامی که [موسی] به آن نگاه کرد دید [ با سرعت] همچون ماری به هر سو می دود ، [ ترسید و] پشت کرد [و گریخت] و حتی به پشت سرخود نگاه نکرد - ای موسی! نترس، که پیامبران در نزد من نمی ترسند. (10)

1- ابن عبّاس رحمه الله - به ماری زرد که یالی به مانند یال اسب داشت تبدیل می شد و به اندازه ثعبان که بزرگ ترین نوع مار است، بزرگ می شد.

مگر کسی که ستم کرده؛ سپس بدی را به نیکی تبدیل نموده، که [توبه ی او را می پذیرم] زیرا منم آمرزنده ی مهربان (11)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - إِلَّا مَنْ ظَلَمَ معنایش و لا مَنْ ظَلَمَ است که حرف الا به جای حرف لا گذاشته شده است.

2- امام علی علیه السلام - اما آیاتی که در ظاهر آنها کلمه ای به جای کلمه ای دیگر به کار رفته است مانند این آیه است: .... هیچ فرد با ایمانی مجاز نیست که مؤمنی را به قتل برساند، مگر اینکه این کار از روی خطا و اشتباه از او سر زند (نساء/92) معنایش و لاخطأ است [که همزه جای واو آمده شده الا خطأ] و مانند این سخن خداوند يا مُوسى لا تَخَفْ إِنِّي لا يَخافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ؛ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ که معنای آن لَا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ است.

و دستت را در گریبانت داخل کن؛ هنگامی که خارج می شود، سفید و نورانی است بی آنکه عیبی در آن باشد این از جمله معجزات نه گانه ایست که تو با آنها به سوی فرعون و قومش فرستاده می شوی، آنان قومی فاسق و نافرمانند. (12)

1- امام صادق علیه السلام - [خداوند] به موسى علیه السلام فرمود: أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ [منظور از مِنْ غَيْرِ سُوءٍ] بدون مرض است.

ص: 13

2- الصادق علیه السلام - أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ قَالَ: مِنْ غَيْرِ بَرَصٍ. (1)

قوله تعالى: فَلَمَّا جَاءَتْهُمْ آيَاتُنا مُبْصِرَةً قَالُوا هذا سِحْرٌ مُبِينٌ (13)

قوله تعالى: وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَتَتْها أَنفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عاقِبَةُ المُفْسِدِينَ (14)

1 - الصادق علیه السلام - عن أبي عَمْر و الزُّبَيْرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ: أَخْبِرْنِي عَنْ وُجُوهِ الكفر فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ: الْكُفْرُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَلَى خَمْسَة أَوْجُهِ فَمِنْهَا كُفْرُ الْجُحُودُ وَ الْجُحُودُ عَلَى وَجْهَيْن ... وَأَمَّا الْوَجْهُ الْآخَرُ مِنَ الْجُحُودِ عَلَى مَعْرِفَةَ وَهُوَ أَنْ يَجْحَدَ الْجَاحِدُ وَ يَعْلَمُ أَنَّهُ حَقٌّ قَدِ اسْتَقَرَّ عِنْدَهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَجَحَدُوا بِهَا وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوا . (2)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - فی تفسیر النعمانی: عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ وَأَمَّا الْكُفْرُ الْمَذْكُورُ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى فَخَمْسَةُ وُجُوهِ مِنْهَا كُفْرُ الْجُحُودِ وَ مِنْهَا كُفْرُ فَقَط وَالْجُحُودُ يَنْقَسِمُ عَلَى جْهَيْن ... الْوَجْهُ الْآخَرُ مِنَ الْجُحُودِ هُوَ الْجُحُودُ مَعَ الْمَعْرِفَة بِحَقِيقَتِهِ قَالَ تَعَالَى وَجَحَدُوا بِها وَ

اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوا. (3)

قوله تعالى: وَلَقَدْ آتَيْنا داوُدَ وَ سُلَيْمانَ عِلْماً وَ قالَا الْحَمْدُ لِلَّهَ الَّذِي فَضَّلَنا عَلَى كَثِير مِنْ عِبادِهِ المُؤمِنِينَ (15)

باب 1 : وَلَقَدْ آتَيْنا دَاوُدَ وَ سُلَيْمانَ عِلْماً

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله - وَلَقَد آتينا داوُدَ إِلَى قَوْلِهِ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَعْطَى دَاوُدَ وَ سُلَيْمَانَ علیه السلام مَا لَمْ يُعْطَ أَحَداً مِنْ أَنْبِيَاءِ اللَّهِ مِنَ الْآيَاتِ عَلَّمَهُمَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَأَلَانَ لَهُمَا الْحَدِيدَ وَ الصُّفْرَ مِنْ غَيْرِ نَارٍ وَ جُعِلَتِ الْجِبَالَ يُسَبِّحْنَ مَعَ دَاوُدَ علیه السلام وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ الزَّبُورَ فِيهِ تَوْحِيدُ وَ تَمْجِيدُ

ص: 14

2- امام صادق علیه السلام - وَ أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ؛ منظور از مِنْ غَيْرِ سُوءٍ، بدون برص (پیسی) است.

هنگامی که آیات روشنی بخش ما به سراغ آنها آمد، گفتند: «این سحری آشکار است»! (13)

و آن را از روی ظلم و تکبر انکار ،کردند در حالی که در دل به آن یقین داشتند. پس بنگر سرانجام تبهکاران و مفسدان چگونه بود! (14)

1- امام صادق علیه السلام - ابو عمروز بیری گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «مرا از وجوه کفر در کتاب خدای عزوجل آگاه نما فرمود: «کفر در کتاب خدا پنج نوع است که از میان آنها، کفر جحود است که خود دو وجه دارد ... امّا وجه دیگر جحود، انکار از روی آگاهی است و آن این است که جاحد (منکر) با علم به اینکه توحید حق است و این امر بروی مسلّم شده، آن را انکار می کند. و خداوند عزوجل می فرماید: وَ جَحَدُوا بِهَا وَ اسْتَيْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ ظُلْما وَعُلُوا».

2- امام علی علیه السلام - کفری که در قرآن مجید از آن نام برده شده پنج قسم می باشد و آنها عبارتند از: کفر جحود، کفر مطلق، کفر ترک، امّا کفر جحود بر دو قسم است ... وجه دوّم کفر جحود آن است که حقیقت و واقعیت را می شناسد ولی در عمل و هنگام نیاز انکار می کند، خداوند در قرآن می فرماید: وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوًّا [ حقیقت را انکار می کنند در حالی که آن را در دل قبول دارند ].

و ما به داوود و سلیمان دانشی عظیم دادیم و آنان گفتند: «ستایش مخصوص خداوندی است که ما را بر بسیاری از بندگان مؤمنش برتری بخشید» 15

بخش 1: و ما به داوود و سلیمان دانشی عظیم دادیم.

1-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ لَقَدْ آتَيْنا دَاوُودَ وَ سُلَيْمانَ عِلْماً وَ قالَا الحَمْدُ للهِ الَّذِي فَضَّلَنَا عَلَى كَثِيرٍ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِینَ؛ آیاتی که به داوود و سلیمان علیهما السلام داده شده بود، به احدی از پیامبران خدا داده نشده است. [خداوند متعال] به آن دو زبان پرندگان را آموخت و آهن و مس را بدون حرارت آتش برایشان نرم گردانید و کوه ها وادار شدند همراه با داوود علیه السلام تسبیح گویند و خداوند بر وی زبور را نازل کرد که توحید و ستایش و دعاکردن به درگاه خودش را در آن قرار داد؛ همچنین اخبار

ص: 15

وَ دُعَاءُ وَأَخْبَارُ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَئِمَّة علیهم السلام وَأَخْبَارُ الرَّجْعَةِ وَذِكْرُ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف لِقَوْلِهِ وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ. (1)

1-2- الصادق علیه السلام - إِنَّ آخِرَ الْأَنْبِيَاءِ دُخُولًا إلَى الْجَنَّةِ سُلَيْمَانُ علیه السلام وَذَلِكَ لِمَا أُعْطِيَ مِنَ الدُّنْيَا. (2)

3-1 - الصادق علیه السلام- كَانَ سُلَيْمَانَ علیه السلام يُطْعِمُ أَضْيَافَهُ اللَّحْمَ بِالْحُوَارَى وَعِيَالَهُ الْخُشْكَارَ وَيَأْكُلُ هُوَ الشَّعِيرَ غَيْرَ مَنْخُول. (3)

4-1- الباقر علیه السلام - عَنْ سُفْيَان بن نجيح عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: قَالَ سُلَيْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام أُوتِينَا مَا أُوتِيَ النَّاسُ وَ مَا لَمْ يُؤْتَوْا وَعَلَّمْنَا مَا عَلَمَ النَّاسُ وَ مَا لَمْ يُعَلَّمُوا فَلَمْ نَجِدْ شَيْئًا أَفْضَلَ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ فِي الْغَيْبِ وَالْمَشْهَدِ وَ الْقَصْدِ فِي الْغِنَى وَالْفَقْرِ وَكَلِمَة الْحَقِّ فِي الرَّضَا وَ الْغَضَبِ وَالتَّضَرُّعَ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي كُلِّ حَال. (4)

5-1- ابن عباس رحمه الله - وَ لَقَدْ آتَيْنا دَاوُدَ وَ سُلَيْمانَ عِلْماً أَى عِلْمًا بِالْقَضَاءِ بَيْنَ الْخَلْقِ وَبِكَلَامِ الطَّيْرِ وَ الدَّوابِّ.. (5)

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام - عَن أبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: خَرَجَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام ذَاتَ لَيْلَة بَعْدَ عَتَمَة وَ هُوَ يَقُولُ هَمْهَمَةً هَمْهَمَهُ وَ لَيْلَةُ مُظْلِمَةُ خَرَجَ عَلَيْكُمُ الْإِمَامُ عَلَيْهِ قَمِيصُ آدَمَ علیه السلام وَفِي يَدِهِ خَاتَمُ سُلَيْمَانَ علیه السلام وَعَصَا مُوسَى علیه السلام. (6)

7-1- أمير المؤمنين علیه السلام - فِي حَدِيثِ مَعرفَة على علیه السلام بالنورَانِيَّة: أَنَا مُعَلِّمُ سُلَيْمَانَ بْن دَاوُدَ علیه السلام وَ أنا ذُو الْقَرْنَيْن وَ أَنَا قُدْرَةُ اللَّهِ عَزَّوَجَل . (7)

1- الجواد علیه السلام - عَلِيِّ بْن سَيْف عَنْ بَعْضٍ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي جَعْفَر الثَّانِي علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّهُمْ يَقُولُونَ فِي حَدَاثَة سِنّكَ فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَوْحَى إِلَى دَاوُدَ علیه السلام أَنْ يَسْتَخْلِفَ سُلَيْمَانَ علیه السلام وَهُوَ صَبِيُّ يَرْعَى الْعَلَمَ فَأَنْكَرَ ذَلِكَ عُبَادُ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ عُلَمَاؤُهُمْ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى دَاوُدَ علیه السلام أَنْ خُدْ عَصَا الْمُتَكَلِّمِينَ وَ عَصَا سُلَيْمَانَ علیه السلام وَ اجْعَلْهَا فِي بَيْتِ وَاخْتِمْ عَلَيْهَا بِخَوَاتِيمِ الْقَوْمِ فَإِذَا كَانَ مِنَ

ص: 16

رسول خدا صلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنین علیه السلام و دیگر امامانی که از ذریه ی آن دو هستند و اخبار رجعت و حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف را در آن قرار داد به همین دلیل می فرماید: در «زبور» بعد از ذکر [تورات] نوشتیم: «بندگان شایسته ام وارث [حکومت] زمین خواهند شد»! (انبیاء/105) 2-1- امام صادق علیه السلام - آخرین پیامبری که وارد بهشت خواهد شد؛ سلیمان علیه السلام است زیرا او دنیای مفصلی داشت.

3-1- امام صادق علیه السلام - آن حضرت (سلیمان علیه السلام) مهمانان خود را با گوشت و نان سفید پذیرایی می کرد، اما خانواده ی او از نان سیاه سبوسدار ارتزاق می کردند و غذای خودش جوی سبوسدار و الک نشده بود.

4-1- امام باقر علیه السلام - سفیان بن نجیح از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود: سلیمان بن داوود علیه السلام گفت: «نعمت هایی که به دیگران بخشیده شده و نشده به صورت یکجا به ما بخشیده شده است، و ما از چیزهایی که مردم از آن آگاه شده و نشده اند آگاه شده ایم، و چیزی را برتر از ترس و حذر از خداوند در نهان و آشکار، میانه روی در ثروتمندی و فقیری، سخن حق به هنگام رضایت و خشنودی و تضرع و زاری به درگاه خداوند متعال در هر حال نیافتیم».

5-1- ابن عباس رحمه الله - وَ لَقَدْ آتَيْنا دَاوُودَ وَ سُلَيْمانَ عِلْماً، یعنی به داوود و سلیمان علیه السلام دانش قضاوت بین مردم و زبان پرندگان و حیوانات را عطا کردیم.

6-1- امام علی علیه السلام - امام باقر علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام در شبی بسیار تاریک از منزل بیرون آمد، در حالی که با خود زمزمه می کرد: «در شب تاریک همهمه ای برپاست؛ همهمه همهمه، در شبی تاریک امامی بر شما خروج کرده است که پیراهن آدم علیه السلام بر تن و انگشتر سلیمان علیه السلام در دست و عصای موسی علیه السلام بر کف دارد».

7-1- امام علی علیه السلام - در حدیث معرفت امام امیرالمؤمنین علیه السلام به روشنی آمده است: من معلم سلیمان بن داودم، من ذوالقرنین و قدرت الله هستم.

8-1- امام جواد علیه السلام - علی بن سیف از یکی از یارانمان نقل می کند که گوید: به امام جواد علیه السلام عرض کردم: «آن ها از کم سن و سالی شما ایراد می گیرند» فرمود: «خداوند متعال زمانی که به داوود علیه السلام وحی فرمود تا سلیمان علیه السلام را به جانشینی خود برگزیند، سلیمان علیه السلام کودک بود و به چوپانی گوسفندان مشغول بود. بنابراین عده ای از عابدان و علمای بنی اسرائیل منکر این امر شدند. خداوند به داوود علیه السلام فرمود که عصاهای طعنه زنان را از ایشان بگیر و عصای سلیمان علیه السلام را نیز بگیر و مهر صاحبان عصاها را بر عصاهایشان بزن و همه ی آن عصاها را تا فردا در خانه

ص: 17

الْغَدِ فَمَنْ كَانَتْ عَصَاهُ قَدْ أَوْرَقَتْ وَ أَثْمَرَتْ فَهُوَ الْخَلِيفَةُ فَأَخْبَرَهُمْ دَاوُدُ فَقَالُوا قَدْ رَضِينَا وَ سَلَّمْنَا. (1)

1-9- أمير المؤمنين علیه السلام - سَلْمَانَ الْفَارِسِي قَالَ: كُنْتُ أَنَا وَ الْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ علیهم السلام وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِيَّةِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْر وَ عَمَّارُ بْنُ يَاسِر وَالْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ الْكِنْدِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ ... فَقَالَ علیه السلام : تُرِيدُونَ أَنْ أَريَكُمْ سَلَيْمَانَ بْنَ دَاوُدَ علیه السلام؟ قُلْنَا: نَعَمْ. فَقَامَ وَ نَحْنُ مَعَهُ حَتَّى دَخَلَ بُسْتَاناً مَا رَأَيْنَا أَحْسَنَ مِنْهُ وَ فِيهِ مِنْ جَمِيعِ الْفَوَاكِهِ وَ الْأَعْنَابِ وَ أَنْهَارُهُ تَجْرِى وَ الْأَطْيَارُ يَتَجَاوَبْنَ عَلَى الْأَشْجَارِ فَحِينَ رَأَتْهُ الْأَطْيَارُ أَتَتْ تُرَفُرفُ حَوْلَهُ حَتَّى تَوَسَّطْنَا الْبُسْتَانَ وَإِذَا سَرِيرُ عَلَيْهِ شَابٌ مُلْقَى عَلَى ظَهْرِهِ وَاضِعُ يَدَهُ عَلَى صَدْرِهِ فَأَخْرَجَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام الْخَاتَمَ مِنْ جَيْبِهِ وَ جَعَلَهُ فِي إِصْبَعِ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ فَنَهَضَ قَائِماً وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ وَصِيَّ رَسُول رَبِّ الْعَالَمِينَ أَنْتَ وَ اللَّهِ الصِّدِّيقُ الْأَكْبَرُ وَ الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَمَسَّكَ بِكَ وَ قَدْ خَابَ وَخَسِرَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْكَ وَ إِنِّي سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بِكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ فَأَعْطِيتُ ذَلِكَ الْمُلْكَ قَالَ سَلْمَانُ: فَلَمَّا سَمِعْنَا كَلَامَ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام لَمْ أَتَمَالَك نَفْسِي حَتَّى وَقَعْتُ عَلَى أَقْدَامِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَقَبِّلُهَا وَ حَمِدْتُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ عَلَى جَزِيل عَطَائِهِ بِهِدَايَتِهِ إِلَى وَلَايَة أَهْلِ الْبَيْتِ الَّذِينَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمْ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِيراً وَ فَعَلَ أَصْحَابِي كَمَا فَعَلْت. (2)

قوله تعالى: وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ وَ قالَ يا أَيُّهَا النَّاسُ عُلمنا مَنطِقَ الطَّير و أُوتينا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ المُبِينُ (16)

بگذار. فردا عصای هرکس سبز شد و برگ و میوه ،داد او خلیفه خواهد شد. داوود علیه السلام آنان را از این امر آگاه نمود، همگی گفتند: «به این پیشنهاد راضی و تسلیم هستیم».

9-1- امام علی علیه السلام - سلمان فارسی رحمه الله گوید: من و حسن و حسین علیه السلام و محمد بن حنفیه و محمد بن أبي بكر و عمّار بن یاسر و مقداد بن اسود کندی [نزد امیرالمؤمنین علی علیه السلام بودیم] ... امام علی علیه السلام فرمود: «مایلید به شما سلیمان بن داود علیه السلام را نشان بدهم؟» گفتیم: «آری»! از جای حرکت کرد و ما در خدمت آن جناب بودیم تا وارد بستانی شدیم که نیکوتر از آن ندیده بودیم. در آن باغ انواع میوه ها و انگور و نهرهای جاری وجود داشت و پرندگان روی درخت ها به نغمه سرایی مشغول بودند همین که پرنده ها آن جناب را مشاهده کردند، آمدند و اطراف ایشان پر زدند تا بالأخره به وسط باغ رسیدیم. ناگهان تختی را دیدیم که بر آن جوانی به پشت خوابیده و دست خود را روی سینه اش گذاشته بود. امیرالمؤمنین علیه السلام انگشتر را از گریبان خارج نمود و آن را در انگشت سلیمان کرد. او از جای حرکت کرد و ایستاد و گفت: «سلام بر تو ای امیرالمؤمنین و وصی پیامبر خدا! به خدا قسم تو صدیق اکبر و فاروق اعظمی. هر کس به دامن تو چنگ زد رستگار شد و هرکس از تو کناره گرفت ناامید و زیانکار گردید. من از خداوند به حق شما اهل بیت علیهم السلام درخواست نمودم و خداوند این قدرت را به من داد». من سخن سلیمان بن داود علیه السلام را که شنیدم نتوانستم خود را نگه دارم و خود را بر روی پاهای امیرالمؤمنین علیه السلام انداختم و شروع به بوسه نمودم و خدا را بر این نعمت بزرگی که نصیب من نموده و به ولایت اهل بیت علیهم السلام که آنها را از آلودگی پاک و پاکیزه نموده، هدایتم کرده شکر کردم. بقیه دوستان من نیز کار مرا انجام دادند.

و سلیمان وارث داود شد و گفت: «ای مردم! زبان پرندگان به ما تعلیم داده شده و از هر چیز به ما عطا گردیده به یقین، این فضیلت آشکاری است». (16)

ارث

1- حضرت زهرا علیها السلام - امام باقر علیه السلام روایت فرمود: فاطمه علیها السلام دختر محمد صلی الله علیه وآله بر ابوبکر وارد شد و فدک را مطالبه کرد. ابوبکر گفت: «کسی از پیامبر صلی الله علیه وآله ارث نمی برد». فرمود: «خداوند متعال می فرماید: وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ » چون برای او دلیل آورد و علی بن ابی طالب علیه السلام و ام ایمن شهادت دادند دستور داد در حکمی، فدک برای او نوشته شود.

بخش 1: و سلیمان وارث داوود شد و گفت: «ای مردم! زبان پرندگان به ما تعلیم داده شده و از هرچیز به ما عطا گردیده است.

ص: 19

1 - 1 - الجواد علیه السلام - عَن عَلِيِّ بْن سَيْفِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابَنَا عَنْ أَبِي جَعْفَر الثَّانِي علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّه يَقُولُونَ فِي حَدَاثَة سِنّكَ فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَوْحَى إِلَى دَاوُدَ علیه السلام أَنْ يَسْتَخْلِفَ سُلَيْمَانَ علیه السلام وَهُوَ صَبِيُّ يَرْعَى الْغَنَمَ. فَأَنْكَرَ ذَلِكَ عُبَادُ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ عُلَمَاؤُهُمْ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى دَاوُدَ علیه السلام أَنْ خُدْ عَصَا الْمُتَكَلِّمِينَ وَ عَصَا سُلَيْمَانَ علیه السلام وَاجْعَلْهَا فِي بَيْتِ وَاخْتِمْ عَلَيْهَا بِخَوَاتِيمِ الْقَوْمِ فَإِذَا كَانَ مِنَ الْغَدِ فَمَنْ كَانَتْ عَصَاهُ قَدْ أَوْرَقَتْ وَ أَثْمَرَتْ فَهُوَ الْخَلِيفَةُ فَأَخْبَرَهُمْ دَاوُدَ علیه السلام فَقَالُوا قَدْ رَضِينَا وَ سلمنا. (1)

2-1 - الصادق علیه السلام - إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام أَرَادَ أَنْ يَسْتَخْلِفَ سُلَيْمَانَ علیه السلام لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَوْحَى إِلَيْه يَأْمُرُهُ بِذَلِكَ فَلَمَّا أَخْبَرَ بَنِي إِسْرَائِيلَ صَجُوا مِنْ ذَلِكَ وَقَالُوا يَسْتَخْلِفُ عَلَيْنَا حَدَثاً وَ فِينَا مَنْ هُوَ أَكْبَرُ مِنْهُ فَدَعَا أَسْبَاطَ بَنِي إِسْرَائِيلَ فَقَالَ لَهُمْ قَدْ بَلَغَتْنِي مَقَالَتْكُمْ فَأَرُونِي عِصِيَّكُمْ فَأَيُّ عَمَّا أَثْمَرَتْ فَصَاحِبُهَا وَلِيُّ الْأَمْرِ بَعْدِي فَقَالُوا رَضِينَا وَ قَالَ لِيَكْتُبْ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْكُمْ اسْمَهُ عَلَى عَصَاهُ فَكَتَبُوا ثُمَّ جَاءَ سُلَيْمَانُ علیه السلام بعَصَاهُ فَكَتَبَ عَلَيْهَا اسْمَهُ ثُمَّ أُدْخِلَتْ بَيْنَا وَ أَغْلِقَ الْبَابُ وَ حَرَسَهُ رُءُوسُ أَسْبَاطِ بَنِي إِسْرَائِيلَ فَلَمَّا أَصْبَحَ صَلَّى بهِمُ الْغَدَاةَ ثُمَّ أَقْبَلَ فَفَتَحَ الْبَابَ فَأَخْرَجَ عِصِيَّهُمْ وَ قَدْ أَوْرَقَتْ عَصَا سُلَيْمَانَ علیه السلام وَ قَدْ أَثْمَرَتَ فَسَلَّمُوا ذَلِكَ لِدَاوُدَ لداود علیه السلام فَاخْتَبَرَهُ بحَضْرَة بَنِي إِسْرَائِيلَ فَقَالَ لَهُ: يَا بُنَيَّ أَيُّ شَيْءٍ أَبْرَدُ؟ قَالَ: عَفْوُ اللَّهِ عَن النَّاسِ وَ عَفْوُ النَّاسِ بَعْضِهِمْ عَنْ بَعْضِ. قَالَ يَا بُنَيَّ فَأَيُّ شَيْءٍ أَحْلَى قَالَ الْمَحَبَّةُ وَهِيَ رَوْحَ اللَّهِ فِي عِبَادِهِ فَافْتَرَ دَاوُدَ علیه السلام ضَاحِكاً فَسَارَ بِهِ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ فَقَالَ هَذَا خَلِيفَتِي فِيكُمْ مِنْ بَعْدِي ثُمَّ أَخْفَى سُلَيْمَانُ علیه السلام بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرَهُ وَتَزَوَّجَ بِامْرَأَة وَاسْتَتَرَ مِنْ شِيعَتِهِ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَسْتَتِرَ ثُمَّ إِنَّ امْرَأَتَهُ قَالَتْ لَهُ ذَاتَ يَوْمٍ بِأَبِي أَنْتَ وَ أمِّي مَا أَكْمَلَ خِصَالُكَ وَأَطْيَبَ رِيحُكَ وَ لَا أَعْلَمُ لَكَ خَصْلَةَ أَكْرَهُهَا إِلَّا أَنَّكَ فِى مَتُونَة أَبي فَلَوْ دَخَلْتَ السُّوقَ فَتَعَرَّضْتَ لِرَزْقِ اللَّهِ رَجَوْتُ أَنْ لَا يُخَيْبَكَ فَقَالَ لَهَا سُلَيْمَانُ علیه السلام إِنِّي وَ اللَّهِ مَا عَمِلْتُ عَمَلًا قَطُّ وَلَا أَحْسِنَهُ فَدَخَلَ السُّوقَ فَجَالَ يَوْمَهُ ذَلِكَ ثُمَّ رَجَعَ فَلَمْ يُصِبْ شَيْئاً فَقَالَ لَهَا مَا أصَبْتُ شَيْئاً؟ قَالَتْ: لَا عَلَيْكَ إِنْ لَمْ يَكُن الْيَوْمَ كَانَ غَداً فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ خَرَجَ إِلَى السُّوقِ فَجَالَ فِيهِ فَلَمْ يَقْدِرْ عَلَى شَيْءٍ وَ رَجَعَ فَأَخْبَرَهَا فَقَالَتْ: يَكُونُ غَداً إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَلَمَّا

ص: 20

1-1- امام جواد علیه السلام - علی بن سیف از یکی از یارانمان نقل می کند که گوید: به امام جواد علیه السلام عرض کردم: «آن ها از کم سن و سالی شما ایراد می گیرند». فرمود: «خداوند متعال زمانی که به داوود علیه السلام وحی فرمود تا سلیمان علیه السلام را به جانشینی خود برگزیند، سلیمان علیه السلام کودک بود و به چوپانی گوسفندان مشغول بود. بنابراین عده ای از عابدان و علمای بنی اسرائیل منکر این امر شدند. خداوند به داوود علیه السلام فرمود که عصاهای طعنه زنان را از ایشان بگیر و عصای سلیمان علیه السلام را نیز بگیر و مهر صاحبان عصاها را بر عصاهایشان بزن و همه ی آن عصاها را تا فردا در خانه بگذار فردا عصای هرکس سبز شد و برگ و میوه داد او خلیفه باشد. داوود علیه السلام آنان را از این امر آگاه نمود، همگی گفتند: به این پیشنهاد راضی و تسلیم هستیم».

2-1- امام صادق علیه السلام - داود علیه السلام خواست که سلیمان علیه السلام را جانشین خود بکند؛ چون خداوند آن را به او دستور داده بود. هنگامی که بنی اسرائیل این خبر را شنیدند اعتراض کردند که آیا جوانی را به جانشینی خود انتخاب می کنی در حالی که بزرگتر از او در بین ما هست. بنابراین بزرگان بنی اسرائیل را فراخواند و به آنها گفت: «سخنانتان به من رسید، عصاهایتان را نشانم دهید. عصای هر کدام از شما میوه داد، صاحب آن عصا جانشین من می شود». گفتند: «قبول می کنیم» و گفت: «هر کس اسمش را بر عصایش بنویسد» و آنها نوشتند. سپس سلیمان علیه السلام عصایش را آورد و اسمش را بر عصا نوشت. سپس عصاها را در یک خانه گذاشته و در آن خانه را قفل کردند و بزرگان بنی اسرائیل خودشان از آن خانه نگهبانی می کردند، حضرت داود علیه السلام فردای آن روز، نماز ظهر را با آنها خواند. سپس آمد و در را باز کرد و عصاها را بیرون آورد که عصای سلیمان علیه السلام برگ در آورده بود و میوه داده بود. عصای سليمان علیه السلام را به داود علیه السلام دادند و در حضور بنی اسرائیل او را امتحان کرد. و به او گفت: «ای پسرم چه چیزی به انسان احساس آرامش می دهد»؟ جواب داد: «گذشت خداوند از بندگانش و گذشت مردم از همدیگر» داوود علیه السلام پرسید: -چه چیزی زیباترین است»؟ جواب داد: «مهربانی و آن روح خداوند در بندگانش است». داوود علیه السلام با یک لبخند از او خوشنود شد و او را به بین مردم برد و گفت: «سلیمان علیه السلام بعد از من، جانشین من است». سپس سلیمان علیه السلام بعد از آن؛ کارهایش را از مردم مخفی نگه داشت با زنی ازدواج کرد و تا آن زمانی که خداوند مقدر کرده بود از پیروانش پنهان شد. یک روز همسرش به او گفت: «فدایت شوم، اخلاقت چقدر نیکوست و بویت چقدر خوش است و هیچ کدام از رفتارهایت اذیتم نمی کند جز اینکه یک خصلت داری که من از آن خوشنود نیستم و آن این است که هنوز تحت سرپرستی پدرت هستی، اگر به بازار بروی و دنبال کسب روزی باشی امید دارم که خداوند تو را ناامید نمی کند». سلیمان علیه السلام گفت: «به خدا قسم! که من تاکنون کاری را انجام نداده ام و کاری را درست بلد نیستم». به بازار رفت و تمام روز را در بازار گشت و سپس به خانه برگشت در حالی که چیزی به دست نیاورده بود، به زنش گفت: «چیزی به دست نیاوردم». زنش گفت: «مشکلی ندارد اگر امروز چیزی به دست نیاوردی، فردا به دست می آوری». فردای آن روز هم به بازار رفت و در بازار گشت و چیزی به دست نیاورد و به زنش این خبر را داد. زنش گفت: «ان شاء الله فردا به دست می آوری». در روز سوم از بازار گذشت تا به ساحل دریا رسید و در آنجا با ماهیگیری برخورد کرد. به ماهیگیر گفت: «می خواهی

ص: 21

كَانَ فِي الْيَوْمِ الثَّالِثِ مَضَى حَتَّى انْتَهَى إِلَى سَاحِلِ الْبَحْرِ فَإِذَا هُوَ بصَيَّادٍ فَقَالَ لَهُ: هَلْ لَكَ أَنْ أَعِينَكَ وَ تُعْطِيَنَا شَيْئاً قَالَ نَعَمْ فَأَعَانَهُ فَلَمَّا فَرَغَ أَعْطَاهُ الصَّيَّادُ سَمَكَتَيْنِ فَأَخَذَهُمَا وَ حَمِدَ اللَّ-هَ عَزَّوَجَلَّ ثُمَّ إِنَّهُ شَقَ بَطْنَ إِحْدَاهُمَا فَإِذَا هُوَ بِخَاتَمِ فِي بَطْنِهَا فَأَخَذَهُ فَصَيَّرَهُ فِي ثَوْبِهِ وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَصْلَحَ السَّمَكَتَيْن وَ جَاءَ بِهِمَا إِلَى مَنْزِلِهِ وَ فَرحَتِ امْرَأَتُهُ بِذَلِكَ وَ قَالَتْ لَهُ إِنِّي أريدُ أَنْ تَدْعُوَ أبَوَى حَتَّى يَعْلَمَا أَنَّكَ قَدْ كَسَبْتَ فَدَعَاهُمَا فَأَكَلَا مَعَهُ فَلَمَّا فَرَغُوا قَالَ لَهُمْ هَلْ تَعْرِفُونِّي قَالُوا لَا وَ اللَّهِ إِلَّا أَنَّا لَمْ نَرَ خَيْراً مِنْكَ فَأَخْرَجَ خَاتَمَهُ فَلَبِسَهُ فَخَرَّ عَلَيْهِ الطَّيْرُ وَ الرِّيحُ وَ غَشِيَهِ الْمُلْكُ وَ حَمَلَ الْجَارِيَةَ وَ أَبَوَيْهَا إِلَى بِلَادِ إِصْطَخْرَ وَ اجْتَمَعَتْ إِلَيْهِ الشَّيعَةُ وَاسْتَبْشَرُوا بِهِ فَفَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُمْ مَا كَانُوا فِيهِ مِنْ حَيْرَةَ غَيْبَتِهِ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ أَوْصَى إِلَى آصَفَ بْن بَرْخِيَا بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ فَلَمْ يَزَلْ بَيْنَهُمْ تَخْتَلِفٌ إِلَيْهِ الشَّيعَةُ وَ يَأْخُذُونَ عَنْهُ مَعَالِمَ دِينِهِمْ ثُمَّ غَيَّبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ آصَفَ غَيْبَةَ طَالَ أَمَدُهَا ثُمَّ ظَهَرَ لَهُمْ فَبَقِيَ بَيْنَ قَوْمِهِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّهُ وَدَعَهُمْ فَقَالُوا لَهُ: أَيْنَ الْمُلْتَقَى؟ قَالَ: عَلَى الصِّرَاطِ وَ غَابَ عَنْهُمْ مَا شَاءَ اللَّهُ وَاشْتَدَّتِ الْبَلْوَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِغَيْبَتِهِ وَ تَسَلَّطَ عَلَيْهِم بختنصر. (1)

1-3- الصادق علیه السلام فَلَمَّا قُبض داود علیه السلام ولى سُلَيْمَانُ علیه السلام قَالَ يا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ سَخَّرَ اللَّهُ لَهُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ وَ كَانَ لَا يَسْمَعُ بِمَلِكِ فِي نَاحِيَةِ الْأَرْضِ إِنَّا أَتَاهُ حَتَّى يُذِلَّهُ وَ يُدْخِلَهُ فِي دِينِهِ وَ سَخَّرَ الرِّيحَ لَهُ فَكَانَ إِذَا خَرَجَ إِلَى مَجْلِسِهِ عَكَفَ عَلَيْهِ الطَّيْرُ وَقَامَ الْجِنُّ وَالْإِنْسِ وَ كَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَغْرُوَ أَمَرَ بِمُعَسْكَرِهِ فَضَرَبَ لَهُ بِسَاطًا مِنَ الْخَشَبِ ثُمَّ جَعَلَ عَلَيْهِ النَّاسَ وَ الدَّوَابَ وَآلَةَ الْحَرْبِ كُلَّهَا حَتَّى إِذَا حَمَلَ مَعَهُ مَا يُرِيدُ أَمَرَ الْعَاصِفَ مِنَ الرِّيحِ فَدَخَلَتْ تَحْتَ الْخَشَب فَحَمَلَهُ حَتَّى يَنْتَهَى بِهِ إِلَى حَيْثُ يُرِيدُ وَ كَانَ غُدُوهَا شَهْرًا وَ رَوَاحُهَا شَهْراً. (2)

4-1- الباقر علیه السلام - أعطى سليمان بن داود علیه السلام مُلْكَ مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا فَمَلَكَ سَبْعَمِائَة سَنَة وَ سَبْعَةَ أَشْهُرٍ مُلْكَ أَهْلِ الدُّنْيَا كُلُّهُمْ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ وَالشَّيَاطِينِ وَالدَّوَابِّ وَالطَّيْرِ وَ السّباع وَ أَعْطِيَ عِلَّمَ كُلِّ شَيْءٍ وَمَنْطِقَ كُلِّ شَيْءٍ وَ فِي زَمَانِهِ صُنِعَتِ الصَّنَائِعُ الْمُعْجِبَةُ الَّتِي سَمِعَ بهَا النَّاسُ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عُلَّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَ أُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هَذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ . (3)

ص: 22

که در کارت به تو کمک کنم و در آخر سهمی به من بدهی»؟ ماهیگیر قبول کرد. سلیمان علیه السلام به ماهیگیر کمک کرد و هنگامی که کارشان تمام شد به او دو ماهی داد. سلیمان علیه السلام آنها را گرفت و خدا را شکر کرد سپس وقتی شکم یکی از ماهی ها را پاره کرد ناگهان یک انگشتری در شکمش پیدا کرد آن را برداشت و آن را به لباسش بست و خدا را شکر کرد و شکم ماهی ها را درست کرد و آن ها را به خانه برد. زنش به خاطر آن ها خوشحال شد و گفت: «من می خواهم که پدر و مادرم را دعوت کنم تا بدانند که تو خودت چیزی به دست آوردی، آنها را دعوت کرد و با هم دو ماهی را خوردند. بعد از غذا سلیمان به آن ها گفت: «آیا مرا به خوبی می شناسید»؟ گفتند: «به خدا قسم! نه، ولی جز خوبی چیزی از تو ندیده ایم». انگشتر را در آورد و آن را در انگشتش کرد. ناگهان پرندگان و باد برای او سجده کردند و پادشاه نزد او آمد، و همسر و پدر و مادر همسرش را با خود به شهر اصطخر برد. آنجا پیروانش نزد او جمع شدند و مردم را به آمدن او بشارت دادند و خداوند با آمدن او فرج و پیروزی را که در زمان غیبتش از آن محروم بودند برای آن ها آورد. در هنگام مرگش به اذن خداوند آصف بن برخیا را به جانشینی خود انتخاب کرد. پس همیشه پیروانش نزد او رفت و آمد داشتند و نشانه های دینشان را از او می گرفتند. سپس خداوند به مدت طولانی آصف را نیز از آنها پنهان کرد. سپس بر آنها ظهور کرد و همان اندازه که خدا خواست در بین آنان ماند و سپس او با آنها خداحافظی کرد. به او گفتند: «کجا همدیگر را ببینیم»؟ فرمود: «بر پل صراط و تا آن زمان که خداوند اراده کرده بود از آنها پنهان شد». با غیبت او بدبختی در بین بنی اسرائیل زیاد شد، و بخت نصر بر آنها غلبه کرد.

3-1- امام صادق علیه السلام - وقتی که داوود علیه السلام وفات نمود، سلیمان علیه السلام عهده دار حکومت شد و او به زبان پرندگان علم داشت و جن و انس مسخّر او بودند و در زمان او در همه ی نقاط زمین مردم تحت فرمان او بوده و به دین او درآمدند و باد نیز تحت فرمان او بود و هروقت برای سخن گفتن می رفت، جن و انس و همه ی طیور در برابر او به صف می ایستادند و هرگاه قصد جنگ داشت به سپاه خود فرمان می داد، جایگاهی از چوب برایش مهیا می کردند و تمام چهارپایان و مردم و سلاح ها را در آن قرار می داد و سپس به باد فرمان می داد تا آن را حرکت دهد و به محل مورد نظر وی برساند و او در یک روز و شب مسافتی را که به صورت عادی در دو ماه پیموده می شود، طی می کرد.

4-1- امام باقر علیه السلام - پادشاهی شرق و غرب عالم به سلیمان بن داوود علیه السلام داده شد. وی هفتصد سال و شش ماه پادشاهی کرد و بر همه ی جهانیان حکم راند از جن و انس و شیاطین و چهارپایان و پرندگان و درندگان. علم هر چیز و زبان هر چیزی به وی داده شد. در زمان او صنعت های شگفت آوری پدید آمد که همه ی مردم، خبر آن ها را شنیدند و آیه: عُلِّمْنَا مَنطِقَ الطَّيْرِ وَ أُوتِينَا مِن كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هَذَا هُوَ الْفَضْلُ المبین، دلیل بر همین امر است.

ص: 23

5-1- الصادق علیه السلام - قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام أَعْطِيَ سُلَيْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام مَعَ عِلْمِهِ مَعْرِفَةَ الْمَنْطِقِ بِكُلِّ لِسَانِ اللُغَاتِ وَمَنْطِقِ الطَّيْرِ وَالْبَهَائِمِ وَالسَّبَاعِ فَكَانَ إِذَا شَاهَدَ الْحُرُوبَ تَكَلَّمَ بِالْفَارِسِيَّةَ وَإِذَا قَعَدَ لِعُمَّالِهِ وَ جُنُودِهِ وَ أَهْلِ مَمْلَكَتِهِ تَكَلَّمَ بِالرُّومِيَّة فَإِذَا خَلَا مَعَ نِسَائِهِ تَكَلَّمَ بِالسُّرِّيَانِيَّةِ وَ النَّبَطِيَّةِ وَ إِذَا قَامَ فِي مِحْرَابِهِ لِمُنَاجَاةِ رَبِّهِ تَكَلَّمَ بِالْعَرَبِيَّةِ وَإِذَا جَلَسَ لِلْوُفُودِ وَ الْخُصَمَاءِ تَكَلَّمَ بِالْعِبْرَانِيَّة. (1)

6-1- على بن إبراهيم رحمه الله - قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَعْطَى دَاوُدَ علیه السلام وَ سُلَيْمَانَ علیه السلام مَا لَمْ يُعْطَ أَحَداً مِنْ أَنْبِيَاءِ اللَّهِ مِنَ الْآيَاتِ عَلَّمَهُمَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَ أَلَانَ لَهُمَا الْحَدِيدَ وَ الصُّفْرَ مِنْ غَيْرِ نَارٍ وَجُعِلَتِ الْجِبَالُ يُسَبِّحْنَ مَعَ دَاوُدَ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ الزَّبُورَ فِيهِ تَوْحِيدُ وَ تَمْجِيدُ وَ دُعَاءُ وَأَخْبَارُ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ أَخْبَارُ الرَّجْعَةِ وَ ذِكْرُ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف لِقَوْلِهِ وَ لَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبادِيَ الصَّالِحُونَ وَحُشِرَ لِسُلَيْمَانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ وَ الطَّيْرِ قَعَدَ عَلَى كُرْسِيِّهِ وَ حَمَلَتْهُ الرِّيحُ عَلَى وَادِى النَّمْلِ وَ هُوَ وَادٍ يُنْبِتُ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَقَدْ وَكَّلَ اللَّهُ بِهِ النَّمْلَ وَ هُوَ قَوْلُ الصَّادِقِ علیه السلام إِنَّ لِلَّهِ َوادِياً يُنبتُ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ قَدْ حَمَاهُ اللَّهُ بِأَضْعَفِ خَلْقِهِ وَ هُوَ النَّمْلُ لَوْ رَامَتْهُ الْبَخَاتِيُّ مَا قَدَرَتْ عَلَيْهِ. (2)

5-1- امام صادق علیه السلام - به سلیمان بن داوود علیه السلام - علاوه بر علمش – سخن گفتن به همه ی زبان ها و شناخت لغات و زبان پرندگان و چهارپایان و وحوش داده شد. به گونه ای که وقتی در جنگ ها حضور می یافت؛ به زبان فارسی سخن می گفت و اگر در میان کارگزاران و سربازان و اهل مملکت خود بود؛ به زبان رومی سخن می گفت و اگر با همسران خویش خلوت می کرد؛ به زبان های سریانی و نبطی تکلّم می کرد و اگر به نماز و مناجات با خدا در محراب خود می ایستاد؛ به زبان عربی سخن می گفت و اگر با نمایندگان و فرستادگان دیگر ممالک و دشمنان می نشست؛ به زبان عبری سخن می گفت .

6-1- علی بن ابراهیم رحمه الله - آیاتی که به داوود و سلیمان علیه السلام داده شده بود، به احدی از پیامبران خدا داده نشده است [خداوند متعال] به آن دو زبان پرندگان آموخت و آهن و مس را بدون حرارت آتش برایشان نرم گردانید و کوه ها وادار شدند همراه با داوود علیه السلام تسبیح گویند و خداوند بر وی زبور را نازل کرد که توحید و ستایش و دعاکردن به درگاه خودش را در آن قرار داد، همچنین اخبار رسول خدا صلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنین علیه السلام و دیگر امامانی که از ذریه ی آن دو هستند و اخبار رجعت و حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف را در آن قرار داد به همین خاطر می فرماید در زبور بعد از ذکر [تورات] نوشتیم بندگان شایسته ام وارث [حکومت] زمین خواهند شد» (انبیاء/ 105) سلیمان علیه السلام بر تخت خود نشست و باد او را با خود برد و بر وادی النمل که در آن طلا و نقره می رویید و خداوند، مورچگان را مأمور مراقبت از آن کرده بود، گذر کرد. این سخن، کلام امام صادق علیه السلام نیز هست که می فرماید: «خداوند درّه ای دارد که طلا و نقره می رویاند و این دره را با ضعیف ترین مخلوقاتش یعنی مورچه ها محافظت می کرد، به گونه ای که اگر شتران قوی هیکل هم قصد آن می کردند، از عهده ی مورچگان محافظ آن برنمی آمدند».

ولایت

1- امام صادق علیه السلام - ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: سلیمان علیه السلام دارای اسم اکبر خدا بود هر وقت خدا را به آن اسم می خواند، هرچه می خواست به او داده می شد و اگر دعا می کرد، جواب او را می داد. [ولی] اگر سلیمان علیه السلام در زمان ما بود، به ما احتیاج داشت.

2- امام باقر علیه السلام - محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: يا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَ أُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هَذَا هُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ.

3- امام صادق علیه السلام - فیض بن مختار گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «سلیمان بن داوود علیه السلام گفت: «عُلَّمْنَا مَنطِقَ الطَّيْرِ وَأُوتِينَا مِن كُلِّ شَيْءٍ». و به خدا سوگند! ما نیز زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم و از هرچیزی به ما داده شده است».

ص: 25

4- السجاد علیه السلام - عَن أَبي حَمْزَةَ الثَّمَالِيٌّ قَالَ: كُنْتُ مَعَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام فِي دَارِهِ وَ فِيهَا شَجَرَةُ فِيهَا عَصَافِيرُ فَانْتَشَرَتِ الْعَصَافِيرُ وَ صَوَّتَتْ فَقَالَ يَا أَبَا حَمْزَةَ أَتَدْرِى مَا تَقُولُ قُلْتُ لَا قَالَ تُقَدِّسُ رَبَّهَا وَ تَسْأَلُهُ قُوت يَوْمِهَا قَالَ ثُمَّ قَالَ يَا أَبَا حَمْزَةَ عُلَّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَأُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ . (1)

5- أمير المؤمنين علیه السلام - عَن أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام: عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ كَمَا عُلِّمَهُ سلیمان بن داود علیه السلام كُلَّ دَابَّةٍ فِي بَر أَوْ بَحْر. (2)

6- الصادق علیه السلام - عَن ضُرِيس الكَنَاسِي قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عِنْدَهُ أَبُو بَصِيرٍ فَقَالَ ابو عبد الله علیه السلام إِنَّ دَاوُدَ علیه السلام وَرَثَ عِلْمَ الْأَنْبِيَاءِ وَ إِنَّ سُلَيْمَانَ علیه السلام وَرَثَ دَاوُدَ علیه السلام وَ إِنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَرَثَ سُلَيْمَانَ علیه السلام وَ إِنَّا وَرِثْنَا مُحَمَّدَا صلی الله علیه وآله وَ إِنَّ عِنْدَنَا صُحُفَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَأَلْوَاحَ مُوسَى علیه السلام، فَقَالَ أبُو بَصِيرِ: إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْعِلَمُ. فَقَالَ: يَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَيْسَ هَذَا هُوَ الْعِلْمَ إِنَّمَا الْعِلْمُ مَا يَحْدُثُ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ يَوْمَا بِيَوْمٍ وَ سَاعَةً بِسَاعَةِ. (3)

7- الكاظم علیه السلام - عَن أبى بَصِيرَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلام قَالَ ... قَالَ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَ الْإِمَامَ لَا يَخْفَى عَلَيْهِ كَلَامُ أَحَدٍ مِنَ النَّاسَ وَلَا طَيْرِ وَلَا بَهِيمَةِ وَ لَا شَيْءٍ فِيهِ رُوحُ بِهَذَا يُعْرَفُ الْإِمَامُ فَإِنْ لَمْ تَكُنْ فِيهِ هَذِهِ الْخِصَالُ فَلَيْسَ هُوَ بِإِمَام. (4)

8- الكاظم علیه السلام - قَالَ بَدْرُ مَوْلَى الرضا علیه السلام إِنَّ إِسْحَاق بْن عَمَّارٍ دَخَلَ عَلَى مُوسَى بْن جَعْفَر علیه السلام فَجَلَسَ عِنْدَهُ إِذَا اسْتَأْذَنَ عَلَيْهِ رَجُلُ خُرَاسَانِيُّ فَكَلَّمَهُ بِكَلَامِ لَمْ يُسْمَعْ مِثْلُهُ كَأَنَّهُ كَلَامُ الطَّيْرِ قَالَ إِسْحَاقُ فَأَجَابَهُ مُوسَى بِمِثْلِهِ وَ بِلُغَتِهِ إِلَى أَنْ قَضَى وَطَرَهُ مِنْ مُسَاءَلَتِهِ وَ خَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ فَقُلْتُ: مَا سَمِعْتُ بِمِثْلِ هَذَا الْكَلَامِ. قَالَ: هَذَا كَلَامُ قَوْمٍ مِنْ أَهْلِ الدِّينِ وَ لَيْسَ كُلِّ كَلَامِ أَهْلِ الصِّينِ مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ: أَ تَعْجَبَ مِنْ كَلَامِي؟ قُلْتُ: هُوَ مَوْضِعُ الْعَجَبِ. قَالَ: أَخْبِرُكَ بِمَا هُوَ أَعْجَبُ مِنْهُ إِنَّ الْإِمَامَ يَعْلَمُ مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَنُطْقَ كُلِّ ذِى رُوحِ خَلَقَهَ اللَّهُ وَ مَا يَخْفَى عَلَى الْإِمَامِ شَيْءُ. (5)

9 - الكاظم علیه السلام - عَن عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ دَخَلَ رَجُلُ مِنْ مَوَالِي أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ أُحِبُّ أَنْ تَتَغَدَّى عِنْدِي فَقَامَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام حَتَّى مَضَى مَعَهُ فَدَخَلَ الْبَيْتَ فَإِذَا فِي الْبَيْتِ

ص: 26

4- امام سجاد علیه السلام - ابوحمزه ثمالی گوید: نزد امام سجاد علیه السلام بودم، در خانه اش درختی بود که گنجشک ها روی آن قرار داشتند ناگهان پرواز نموده صدایی کردند، فرمود: «ابا حمزه! میدانی چه گفتند»؟ عرض کردم: «نه» فرمود: «پروردگار را تقدیس نمودند و روزی امروز خود را درخواست کردند». و سپس فرمود: «ای ابا حمزه رحمه الله! زبان پرندگان به ما تعلیم داده شده و از هرچیز به ما عطا گردیده است».

5- امام علی علیه السلام - زبان پرندگان به ما تعلیم داده شده؛ همان گونه که سلیمان بن داوود علیه السلام ، زبان همه ی حیوانات خشکی و دریا را آموخت.

6- امام صادق علیه السلام - ضریس کناسی گوید: خدمت امام صادق علیه السلام بودم و ابوبصیر [هم] نزد ایشان بود. امام صادق علیه السلام فرمود: «داوود علیه السلام علم پیامبران را به ارث برد و سلیمان علیه السلام ، وارث داوود علیه السلام شد و محمد صلی الله علیه وآله وارث سلیمان علیه السلام گردید و ما وارثان محمد صلی الله علیه وآله هستیم و صُحف ابراهيم علیه السلام و الواح موسی علیه السلام نزد ماست». ابوبصیر عرض کرد: «این است علم راستین». پس فرمود: «ای ابا محمد! این علم نیست، بلکه علم آن است که در شب و روز پدید می آید؛ هر روز و

هر ساعت».

7- امام کاظم علیه السلام - ابوبصیر نقل می کند که امام کاظم علیه السلام فرمود: «... ای ابا محمد! همانا سخن هیچ یک از مردم بر امام پوشیده نیست و نه سخن پرندگان و نه سخن چارپایان و نه سخن هیچ جانداری، پس هرکس این صفات را نداشته باشد، امام نیست».

8- امام کاظم علیه السلام - بدر - غلام امام رضا علیه السلام - گوید: اسحاق بن عمّار خدمت امام کاظم علیه السلام رسید و نزد ایشان نشست. در این موقع مردی خراسانی اجازه ورود خواست و وارد شد و با لهجه ای صحبت کرد که هرگز نشنیده بودم، لهجه اش مانند صدای پرندگان بود حضرت موسی علیه السلام با همان زبان و همان لهجه ی خودش جوابش را داد تا اینکه صحبت آن ها تمام شد و از محضر ایشان خارج شد. عرض کردم: «من تاکنون چنین زبانی را نشنیده بودم». فرمود: این زبانی است که گروهی از مردم چین مانند آن صحبت می کنند». سپس فرمود: «تعجب کردی که به زبان خودش صحبت کردم»؟ عرض کردم: «جای تعجب است». فرمود: «از این عجیب تر به تو بگویم؛ امام زبان پرندگان و زبان هر موجود صاحب روحی که خدا خلق کرده را می داند و بر امام چیزی مخفی نمی ماند».

9- امام كاظم علیه السلام - علی بن ابی حمزه گوید: یکی از ارادتمندان امام کاظم علیه السلام وارد شد و عرض کرد: «فدایتان شوم! مشتاقم امروز صبح با من غذا میل بفرمایید. امام با او رفت و وارد خانه اش شد و روی تختی که در اتاق بود نشست. در زیر تخت یک جفت کبوتر قرار داشت. کبوتر نر

ص: 27

سَرِيرُ فَقَعَدَ عَلَى السَّرِيرِ وَ تَحْتَ السَّرِيرِ زَوْجُ حَمَامِ فَهَدَرَ الذَّكَرُ عَلَى الْأَنْثَى وَ ذَهَبَ الرَّجُلُ لِيَحْمِلَ الطَّعَامَ فَرَجَعَ وَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام يَضْحَكَ فَقَالَ أَضْحَكَ اللَّهُ سِنَكَ بِمَ ضَحِكْتَ فَقَالَ إِنَّ هَذَا الْحَمَامَ هَدَرَ عَلَى هَذِهِ الْحَمَامَةِ فَقَالَ لَهَا يَا سَكَنِي وَ عِرْسِي وَ اللَّهِ مَا عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ أَحَدُ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْكِ مَا خَلَا هَذَا الْقَاعِدِ عَلَى السَّرِيرِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ تَفْهَمُ كَلَامَ الطَّيْرِ فَقَالَ نَعَمْ عُلَّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَ أُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ . (1)

10 - الباقر علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: كُنْتُ عِنْدَهُ يَوْمًا إِذْ وَقَعَ زَوْجُ وَرَشَان عَلَى الْحَائِطِ وَ هَدَنَا هَدِيلَهُمَا فَرَدَّ أَبُو جَعْفَر علیه السلام عَلَيْهِمَا كَلَامَهُمَا سَاعَةً ثُمَّ نَهَضَا فَلَمَّا طَارًا عَلَى الْحَائِطِ هَدَلَ الذَّكَرُ عَلَى الْأُنْثَى سَاعَةَ ثُمَ نَهَضَا فَقُلْتَ: جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا هَذَا الطَّيْرُ قَالَ: يَا ابْنَ مُسْلِمٍ كُلُّ شَيْءٍ خَلَقَهُ اللَّهُ مِنْ طَيْرِ أَوْ بَهِيمَةٍ أَوْ شَيْءٍ فِيهِ رُوحُ فَهُوَ أَسْمَعُ لَنَا وَ أَطْوَعُ مِنِ ابْنِ آدَمَ إنَّ هَذَا الْوَرَشَانَ ظَنَّ بِامْرَأَتِهِ فَحَلَفَتْ لَهُ مَا فَعَلْتُ فَقَالَتْ تَرْضَى بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ فَرَضِيَا بِي فَأَخْبَرْتُهُ أَنَّهُ لَهَا ظَالِمُ فَصَدَقَهَا. (2)

11- الرضا علیه السلام - عَن سُلَيْمَانَ مِنْ وَلْدِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِي طَالِب قَالَ: كُنْتُ مَعَ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فِي حَائِطِ لَهُ إِذْ جَاءَ عُصْفُورُ فَوَقَعَ بَيْنَ يَدَيْهِ وَأَخَذَ يَصِيحُ وَ يُكْثِرُ الصِّيَاحَ وَيَضْطَرِبُ فَقَالَ لِي: يَا فُلَانُ أَ تَدْرِى مَا تَقُولُ هَذَا الْعُصْفُورُ؟ قُلْتُ: اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَابْنُ رَسُولِهِ أَعْلَمُ قَالَ: إِنَّهَا تَقُولُ إِنَّ حَيَّةَ تُرِيدُ أَكُلَ فِرَاخِي فِي الْبَيْتِ فَقُمْ فَخُذْ تِيكَ النَّبْعَةَ وَ ادْخُلِ الْبَيْتَ وَاقْتُلِ الْحَيَّةَ قَالَ فَأَخَذْتُ النَّبْعَةَ وَ هِيَ الْعَصَا َ وَ دَخَلْتُ الْبَيْتَ وَإِذَا حَيَّةُ تَجُولُ فِى الْبَيْتِ فَقَتَلْتُهَا. (3)

12- السجاد علیه السلام - عَن الثَّمَالِي قَالَ: كُنتُ مَعَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام فِي دَارِهِ وَ فِيهَا عَصَافِيرُ وَ هُنَّ يَصِحْنَ فَقَالَ لِي: أَ تَدْرِى مَا يَقُلْنَ هَوْلَاءِ؟ قُلْتُ: لَا أَدْرِى قَالَ: يُسَبِّحْنَ رَبَّهُنَّ وَ يَطْلُبْنَ رِزْقَهُن . (4)

13 - الصادق علیه السلام - عَن عَبْدِ اللَّهِ بْن فَرْقَدِ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مُتَوَجِّهينَ إِلَى مَكَّةَ إِذَا كُنَّا بِسَرَفِ اسْتَقْبَلَهُ غُرَابُ يَنْعِقَ فِي وَجْهِهِ فَقَالَ: مُت جوعاً مَا تَعْلَمُ شَيْئًا إِلَّا وَنَحْنُ نَعْلَمُهُ إِلَّا أَنَا أَعْلَمُ بِاللَّهِ مِنْكَ فَقُلْنَا: هَلْ كَانَ فِي وَجْهِهِ شَيْءٍ؟ قَالَ: نَعَمْ سَقَطَتْ نَاقَةُ بِعَرَفَاتِ. (5)

ص: 28

شروع به خواندن برای کبوتر ماده کرد. مرد میزبان رفت که غذا بیاورد. وقتی برگشت دید در حال خندیدن هستند؛ عرض کرد: «همیشه خندان باشید! به چه می خندید»؟ فرمود: «این کبوتر برای ماده ی خود می خواند و به او می گفت: ای آرام جان و ای عروسم! به خدا روی زمین کسی را از تو بیشتر دوست ندارم مگر همین شخصی که روی تخت نشسته است». عرض کرد: «فدایتان شوم! مگر شما زبان پرنده ها را هم می دانید»؟ فرمود: «آری، زبان پرندگان به ما تعلیم داده شده و از هرچیز به ما عطا گردیده است».

10- امام باقر علیه السلام - محمّد بن مسلم گوید: روزی نزد امام باقر علیه السلام بودم که یک جفت قمری آمدند روی دیوار نشسته طبق عادت خود بانگ می کردند و امام باقر علیه السلام ساعتی به آنها پاسخ می داد، سپس

گشتند آماده ی پریدن و چون روی دیوار دیگری پریدند، قمری نر ساعتی بر قمری ماده بانگ می کرد، سپس آماده ی پریدن شدند، من عرض کردم: «فدایت شوم! داستان این پرندگان چه بود»؟ فرمود: «ای پسر مسلم! هر پرنده و چارپا و جانداری را که خدا آفریده، نسبت به ما شنواتر و فرمانبردارتر از انسان است، این قمری به ماده ی خود بدگمان شده بود و او سوگند یاد کرده بود که انجام نداده است و گفته بود به داوری محمّدبن علی راضی هستی؟ پس هر دو به داوری من راضی گشته و من به قمری نر گفتم که نسبت به ماده ی خود ستم کرده ای و او تصدیق کرد».

11 - امام رضا علیه السلام - سلیمان - از فرزندان جعفر طیار رحمه الله - گوید: در باغی متعلق به امام رضا علیه السلام که گنجشکی سراسیمه خود را به محضر امام علیه السلام رساند و سروصدای بسیاری به راه انداخت. امام علیه السلام رو به من کرده و فرمود: «ای فلانی! آیا می دانی این گنجشک چه می گوید»؟ عرض کردم: «خداو رسول و فرزند رسول او آگاه ترند». فرمود: «او می گوید: ماری قصد خوردن جوجه هایم را در خانه دارد، پس عصایی با خود بردار و وارد خانه شو و مار را بکش». شاخه ی درخت خرما را برداشتم و وارد خانه شدم و ناگهان ماری دیدم که در خانه می گشت، پس آن را کشتم.

12 - امام سجاد علیه السلام - ابو حمزه ثمالی گوید: با امام سجاد علیه السلام در خانه ی ایشان بودم. در آن درختی بود که گنجشک ها بر روی آن در حال سروصدا کردن بودند. امام علیه السلام فرمود: آیا می دانی چه می گویند»؟ عرض کردم: «نمی دانم» فرمود: پروردگارشان را تسبیح می گویند و روزی خویش را طلب می کنند».

13- امام صادق علیه السلام - عبدالله بن فرقد گوید: به همراه امام صادق علیه السلام عازم مکه بودیم تا اینکه به سرف رسیدیم. در آنجا کلاغی قارقارکنان به سمت امام صادق علیه السلام به پرواز درآمد. پس امام علیه السلام فرمود: «از گرسنگی بمیر! چیزی نیست که تو بدانی و ما از آن آگاه نباشیم با این تفاوت که من به خدا از تو آگاه ترم». عرض کردیم: «آیا چیزی در چهره ی او دیدید؟» فرمود: «بلی! ناقه ای در عرفات زمین خورد».

ص: 29

14 - الحسين علیه السلام - إِذَا صَاحَ النَّسْرُ قَالَ ابْنَ آدَمَ علیه السلام عِش مَا شِئْتَ آخِرُهُ الْمَوْتُ وَ إِذَا صَاحَ الْغُرَابُ قَالَ: إِنَّ فِي الْبُعْدِ مِنَ النَّاسِ أَنْساً وَ إِذَا صَاحَ الْقُنْبُرَةُ قَالَ اللَّهُمَّ الْعَنْ مُبْغِضِى آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ إِذَا صَاحَ الْخُطَّافُ قَرَأَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمينَ وَيَمُدُّ الضَّالِّينَ كَمَا يَمُدُّهَا الْقَارِئُ. (1)

15 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَن مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَر عَنْ أَبِيهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله اسْتَوْصُوا بِالصَّائِنَاتِ خَيْراً يَعْنِي الْخُطَّافَ فَإِنَّهُ أَنَسُ طَيْرِ النَّاسِ بِالنَّاسِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله : أَ تَدْرُونَ مَا تَقُولُ الصَّائِنِيةُ إِذَا تَرَنَّمَت تَقُولُ بِسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الحَمْدُ لله رَبِّ الْعالَمينَ حَتَّى تَقْراً أمَّ الْكِتَابِ فَإِذَا كَانَ فِي آخِر تَرتُمِهَا قَالَتْ وَلَا الضَّالِّينَ. (2)

16 - الباقر علیه السلام - عَنْ سَعْدِ بْنِ الْحَسَن قَالَ: كُنتُ عِنْدَ أَبي جَعْفَر علیه السلام جَالِساً فَسَمِعَ صَوْتَ فَاحْتَةِ قَالَ: ا تَدْرُونَ مَا تَقُولُ هَذِهِ؟ قُلْنَا: لَا وَاللَّهِ مَا نَدْرِي قَالَ: تَقُولُ فَقَدْتُكُمْ فَافْقِدُوهَا قَبْلَ أَنْ تَفْقِدَكُم. (3)

17 - الصادق علیه السلام - عَنْ عَلِيِّ بْنِ سِنَانِ قَالَ: كُنَّا عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَمِعَ صَوْتَ فَاحْتَةٍ فِي الدَّارِ فَقَالَ أَيْنَ هَذِهِ الَّتِي أَسْمَعُ صَوْتَهَا قُلْنَا هِيَ فِي الدَّارِ أَهْدِيَتْ لِبَعْضِهِمْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَمَا لَنَفْقِدَنَّكَ قَبْلَ أَنْ تَفْقِدِينَا قَالَ فَأَمَرَ بهَا فَأُخْرِجَتْ مِنَ الدَّارِ . (4)

18 - الصادق علیه السلام - عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَحْمَدَ بْن مُحَمَّدِ بْن أَبي نَصْر عَنْ بَعْض أَصْحَابِهِ قَالَ أَهْدِي إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَاحْتَهُ وَ وَرَشَانُ وَ طَيْرُ رَاعِبِيُّ. فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَمَّا الْفَاحِتَةُ فَتَقُولُ فَقَدْتُكُمْ فَقَدْتُكُمْ فَافْقِدُوهَا قَبْلَ أَنْ تَفْقِدَكُمْ وَأَمَرَ بِهَا فَذَبَحَتْ وَ أَمَّا الْوَرَشَانُ فَيَقُولُ قُدَّسْتُمْ قُدَّسْتُمْ فَوَهَبَهُ لِبَعْض أَصْحَابِهِ وَ الطَّيْرُ الرَّاعِبِيُّ يَكُونُ عِنْدِى أَنْسِي به. (5)

19 - أمير المؤمنين علیه السلام - روى عَن الْحَسَنِ علیه السلام کأَنَّ عَلِيّاً علیه السلام كَانَ يَوْماً بأَرْض قَفْر فَرَأَى دُرَاجاً فَقَالَ يَا دُرَاجُ مُنْذُ كَمْ أَنْتَ فِي هَذِهِ الْبَرِّيَّةِ وَ مِنْ أَيْنَ مَطْعَمُكَ وَ مَشْرَبُكَ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَا فِي هَذِهِ الْبَرِّيَّة مُنْذُ مِائَة سَنَة إِذَا جُعْتُ أَصَلَّى عَلَيْكُمْ فَأَشْبَعُ وَإِذَا عَطِشْتُ أَدْعُو عَلَى ظَالِمِيكُمْ فَأَرْوَى. (6)

ص: 30

14- امام حسین علیه السلام - هنگامی که کرکس بانگ کند، می گوید: «ای فرزند آدم، هرچه خواهی زندگی کن که پایانش مرگ است». و هنگامی که کلاغ آواز کند، گوید: «همانا در دوری از مردم آسودگی است». و قنبره در آوازش می گوید: «خدایا دشمنان خاندان محمد صلی الله علیه وآله را لعنت کن». و هنگامی که چلچله آواز سر دهد، سوره ی حمد می خواند و مد الضَّالِّينَ را مانند قاری می کشد.

15 پیامبر صلی الله علیه وآله - از امام باقر علیه السلام روایت است: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «درباره ی خوش رفتاری با خُطاف یکدیگر را سفارش کنید؛ زیرا مأنوس ترین پرنده به مردم است». فرمود: «آیا می دانید خُطاف ها به هنگام ترانه سرایی چه می گویند؟ می گویند: «به نام خداوند بخشنده ی بخشایشگر . ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است. [خداوندی که] بخشنده و بخشایشگر است [و رحمت عام و خاصش همگان را فرا گرفته]. [خداوندی که] مالک روز جزاست. [ پروردگارا]! تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می جوییم. ما را به راه راست هدایت کن. راه کسانی که آنان را مشمول نعمت خود ساختی نه کسانی که بر آنان غضب کرده ای و نه گمراهان . (فاتحه/17)».

16- امام باقر علیه السلام - سعد بن حسن گوید: در محضر امام باقر علیه السلام نشسته بودم که صدای فاخته ای شنیدم. فرمود: «آیا می دانید این پرنده چه می گوید»؟ عرض کردیم: «به خدا نمی دانیم»! فرمود: «می گوید: «شما را از دست دادم»، پس شما پیش از آنکه او شما را از دست دهد، وی را از دست دهید».

بیرون انداختند.

17- امام صادق علیه السلام - علی بن سنان گوید: در حضور امام صادق علیه السلام بودیم که صدای فاخته ای از خانه به گوش رسید امام علیه السلام فرمود: «این پرنده که صدایش را می شنوم کجاست»؟ گفتیم: «در خانه است. به یکی از افراد خانه هدیه داده شده است». امام صادق علیه السلام فرمود: «اما پیش از آنکه ما را از دست دهی، تو را از دست می دهیم». سپس امر فرمود آن را از خانه بیرون انداختند.

18 - امام صادق علیه السلام - علی بن محمد نقل می کند: یک فاخته یک قمری و یک نوع کبوتری خوش صدا به نام راعبی به امام صادق علیه السلام هدیه شد. پس آن حضرت علیه السلام فرمود: فاخته می گوید: «شما را از دست دادم، شما را از دست دادم». پس پیش از آنکه شما را از دست دهد، آن را از دست دهید»؛ - پس دستور داد ذبح شود - و امّا قُمری می گوید: «مقدس باشید، مقدس باشید»، پس آن را به یکی از یاران خود هدیه کرد و در ادامه فرمود: «اما راعبی نزد من میماند تا با آن مأنوس و سرگرم شوم».

19 - امام علی علیه السلام - از امام حسن علیه السلام روایت است: روزی علی بن ابی طالب علیه السلام در بیابانی بی آب و علف بود. کبکی را دید، فرمود: «ای کبک! تو در این بیابان آب و غذا پیدا می کنی؟» گفت: «یا امیر المؤمنين! من صد سال است که در این بیابان هستم؛ هر وقت گرسنه می شوم بر شما صلوات می فرستم و سیر می شوم و هر وقت تشنه شوم، ستمگران شما را نفرین می کنم و سیراب می شوم».

ص: 31

باب 2: إِنَّ هذا هو الْفَضْلُ البين

2-1 - الصادق علیه السلام - إِنَّ هَذَا هُوَ الْفَضْلُ المُبِينُ وَ عَن الصَّادِقِ علیه السلام : يَعْنِي الْمُلْكَ وَالنُّبُوَّةَ (1)

2-2- الصادق علیه السلام - عَنْ الْأَصْبَعْ قَالَ: خَرَجَ سُلَيْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام مِنْ بَيْتِ الْمَقْدِسِ مَعَ ثَلَاثِمِائَةِ أَلْفِ كُرْسِيِّ عَنْ يَمِينِهِ عَلَيْهَا الْإِنْسِ وَ ثَلَاثِمِائَةِ أَلْفِ كُرْسِيِّ عَنْ يَسَارِهِ عَلَيْهَا الْجِنَّ وَأَمَرَ الطَّيْرَ فَأَظَلَّتْهُمْ وَ أَمَرَ الرِّيحَ فَحَمَلَتْهُمْ حَتَّى وَرَدَتْ بِهِمُ الْمَدَائِنَ ثُمَّ رَجَعَ وَ بَاتَ فِي إِصْطَخْرَ ثُمَّ غَدَا فَانْتَهَى إِلَى جَزِيرَةِ بَرَكَاوَانَ ثُمَّ أَمَرَ الرِّيحَ فَخَفَضَتْهُمْ حَتَّى كَادَت أَقْدَامُهُمْ يُصِيبُهَا الْمَاءُ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضِ هَلْ رَأَيْتُمْ مُلْكا أَعْظَمَ مِنْ هَذَا فَنَادَى مَلَكُ مِنَ السَّمَاءِ لَثَوَابُ تَسْبِيحَةِ وَاحِدَةٍ أَعْظَمُ مِمَّا رَأَيْتُم (2)

قوله تعالى: وَحُشِرَ لِسُلَيْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الجِنَّ وَالْإِنْسِ وَالطَّيْرِ فَهُمْ يُوزَعُونَ (17)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - وَ حُشِرَ لِسُلَيْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ وَالطَّيْرِ قَعَدَ عَلَى كُرْسِيِّهِ وَ حَمَلَتْهُ الرِّيحُ عَلَى وَادِي النَّمْلِ وَ هُوَ وَادٍ يُنبتُ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَقَدْ وَكَلَ اللَّهُ بِهِ النَّمْلَ وَ هُوَ قَوْلُ الصادق علیه السلام إِنَّ لِلَّهِ وَادِياً يُنبتُ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ قَدْ حَمَاهُ اللهُ بأَضْعَفِ خَلْقِهِ وَهُوَ النَّمْلُ لَوْ رَامَتْهُ الْبَخَاتِيُّ مَا قَدَرَتْ عَلَيْهِ فَلَمَّا انْتَهَى سُلَيْمَانُ علیه السلام إلَى وَادِى النَّمْلِ فَقَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيمانُ وَ جُنُودُهُ وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ فَتَبَسَّمَ ضَاحِكاً مِنْ قَوْلِها وَ قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى والِدَيَّ إِلَى قَوْلِهِ فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ. (3)

2- الباقر علیه السلام - عن أبي الجارود عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ فَهُمْ يُوزَعُونَ قَالَ يُحْبَس أَوَّلُهُمْ عَلَى آخرهم. (4)

قوله تعالى : حَتَّى إِذا أَتَوْا عَلى وَادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مساكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ (18)

ص: 32

بخش 2: این فضیلت آشکاری است.

1-2- امام صادق علیه السلام - إِنَّ هذا هُوَ الْفَضْلُ المُبينُ؛ منظور [از فضیلت آشکار]، پادشاهی و پیامبری است.

2-2- امام صادق علیه السلام - اصبغ نقل می کند: سلیمان بن داوود علیه السلام از بیت المقدس خارج شد در حالی که سیصدهزار انسان در سمت راست او و سیصدهزار جن در سمت چپش قرار داشتند، و به پرندگان فرمان داد تا آنان را زیر پر و بال گرفتند و به باد دستور داد تا آنان را حمل کرد و وارد مدائن شدند، سپس بازگشت و شب را در سرزمین اصطخر به صبح رسانید، آنگاه قبل از طلوع خورشید به راه افتاد تا به جزیرهی برکاوان رسید و به باد دستور داد آنان را پایین بیاورد تا جایی که نزدیک بود آب به پاهایشان برخورد کند، و پیروان سلیمان علیه السلام به یکدیگر می گفتند: «آیا پادشاهی بزرگ تر از این مشاهده کرده اید»؟ در این هنگام فرشته ای از آسمان ندا سر داد: «پاداش و ثواب یک تسبیح گفتن از آنچه مشاهده کردید، بیشتر است».

لشکریان سلیمان، از جن و انس و پرندگان، نزد او گردآوری شدند، آنها [آن قدر زیاد بودند که] باید توقف می کردند تا به هم ملحق شوند (17)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ حُشِرَ لِسُلَيْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ وَ الطَّيْرِ؛ سليمان بر تختش نشست و باد او را تا وادی مورچگان حمل کرد، از قضا در آن وادی طلا و نقره می رویید و خداوند مورچه ها را مسؤول آن گردانده بود امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «خداوند صاحب وادی و دره ای است که در آن طلا و نقره می روید، و مسؤولیت نگهداری آن را بر عهده ی ضعیف ترین مخلوقات خود یعنی مورچه ها نهاده است، که اگر شتران خراسانی قصد این وادی کنند توان قدرت یافتن بر آن را نخواهند داشت». و هنگامی که سلیمان به وادی مورچه ها رسید، یکی از آن ها گفت: يا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيمانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ فَتَبَسَّمَ ضاحِكاً مِنْ قَوْلِها وَ قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلَى وَالِدَيَّ ... فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ.

-2- امام باقر علیه السلام - فَهُمْ يُوزَعُونَ؛ اولینشان به خاطر آخرینشان حبس می شوند.

[سپس حرکت کردند] تا به سرزمین مورچگان رسیدند؛ مورچه ای گفت: «ای مورچگان! به لانه های خود بروید تا سلیمان و لشکرش شما را پایمال نکنند در حالی که نمی فهمند». (18)

ص: 33

1 - الصادق علیه السلام - لَمَّا قَالَتِ النَّمْلَةُ يا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيمانُ وَجُنُودُهُ حَمَلَتِ الرِّيحُ صَوْتَ النَّمْلَة إِلَى سُلَيْمَانَ علیه السلام وَ هُوَ مَارُّ فِي الْهَوَاءِ وَالرِّيحُ قَدْ حَمَلَتْهُ فَوَقَفَ وَ قَالَ عَلَيَّ بِالنَّمْلَة فَلَمَّا أَتِيَ بِهَا قَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام يَا أَيَّتُهَا النَّمْلَةُ أَمَا عَلِمْتِ أَنِّي نَبِيُّ اللَّهِ وَأَنِّي لَا أَظْلِمُ أحَداً قَالَتِ النَّمْلَةُ بَلَى قَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام فَلِمَ حَذَرَتِنِيهِمْ ظُلْمِي وَ قَلْتِ يا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ قَالَتِ النَّمْلَةُ خَشِيتُ أَنْ يَنْظُرُوا إِلَى زِينَتِكَ فَيُفْتَتَنُوا بِهَا فَيَبْعُدُوا عَنِ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ ثُمَّ قَالَتِ النَّمْلَةُ أَنْتَ أَكْبَرُ أَمْ أَبُو دَاوُدُ قَالَ سُلَيْمَانَ علیه السلام بَلْ أَبِي دَاوُدُ قَالَتِ النَّمْلَةُ فَلِمَ زِيدَ فِي حُرُوفِ اسْمِكَ حَرْفٌ عَلَى حُرُوفِ اسْم أبيكَ دَاوُدَ قَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام مَا لِي بِهَذَا عِلْمُ قَالَتِ النَّمْلَةُ لِأَنَّ أَبَاكَ دَاوُدَ دَاوَى جُرْحَهُ بوُةٌ فَسُمِّيَ دَاوُدَ علیه السلام وَ أَنْتَ يَا سُلَيْمَانُ علیه السلام أَرْجُو أَنْ تَلْحَقَ بأَبيكَ ثُمَّ قَالَتِ النَّمْلَةُ هَلْ تَدْرِى لِمَ سُخَّرَتْ لَكَ الرِّيحُ مِنْ بَيْنِ سَائِرِ الْمَمْلَكَةِ قَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام مَا لِي بِهَذَا عِلْمُ قَالَتِ النَّمْلَةُ يَعْنِي عَزَّوَجَلَّ بِذَلِكَ لَوْ سَخَّرْتُ لَكَ جَمِيعَ الْمَمْلَكَةِ كَمَا سَخَّرْتُ لَكَ هَذِهِ الرِّيحَ لَكَانَ زَوَالُهَا مِنْ يَدِكَ كَزَوَالِ الرِّيحِ فَحِينَئِذٍ تَبَسَّمَ ضَاحِكَا مِنْ قَوْلِهَا. (1)

2- الباقر علیه السلام - عن أبي بصير قال: كَانَ مَوْلَانَا أَبُو جَعْفَر مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ الْبَاقِرُ علیه السلام جَالِساً فِي الْحَرَمِ وَحَوْلَهُ عِصَابَةُ مِنْ أَوْلِيَائِهِ إِذْ أَقْبَلَ طَاوُسُ الْيَمَانِيُّ فِي جَمَاعَة مِنْ أَصْحَابِهِ ثُمَّ قَالَ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام ائْذَنْ لِي بالسُّوَال قَالَ أَذِنَّا لَكَ فَسَل ... قَالَ فَأَخْبِرْنِي عَمَّنْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ لَيْسَ مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ وَ لَا مِنَ الْمَلَائِكَةَ ذَكَرَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ قَالَ النَّمْلَةُ ... حِينَ قَالَتْ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمانُ وَ جُنُودُهُ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام - عن ابن عَبَّاس رحمه الله قَالَ لَمَّا وَلَّى عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ الْخِلَافَةَ أَتَاهُ أَقْوَامُ مِنْ خبَارِ الْيَهُودِ فَقَالُوا يَا عُمَرُ أَنْتَ وَلِيُّ الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله قَالَ نَعَمْ قَالُوا نُرِيدُ أَنْ نَسْأَلَكَ عَنْ خِصَالَ إِنْ أَخْبَرْتُنَا بِهَا دَخَلْنَا فِي الْإِسْلَامِ وَ عَلِمْنَا أَنَّ دِيْنَ الْإِسْلَامِ حَقٌّ وَ أَنَّ مُحَمَّدا صلی الله علیه وآله كَانَ نَبَيَا وَ إِنْ لَمْ تُخْبِرْنَا بِهَا عَلَمْنَا أَنَّ دِيْنَ الْإِسْلَامِ بَاطِلُ وَ أَنَّ مُحَمَّدا صلی الله علیه وآله لَمْ يَكُنْ نَبِيَّا قَالَ عُمَرُ سَلُونَا عَمَّا بَدَا لَكُمْ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ قَالُوا أَخْبِرْنَا عَنْ أَقْفَالِ السَّمَاوَاتِ مَا هِيَ وَ أَخْبِرْنَا عَنْ مَفَاتِيحِ هَذِهِ الْأَقْفَالِ مَا هِيَ وَأَخْبِرْنَا عَنْ قَبْر سَارَ بِصَاحِبهِ مَا هُوَ وَ أَخْبِرْنَا عَمَّنْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ لَا مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ .. قَالَ فَنكس عُمَرُ رَأسَهُ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى عَلى بن أبي طالب علیه السلام فقال يا أبا الحسن علیه السلام

ص: 34

1- امام صادق علیه السلام - امام رضا علیه السلام از پدرش موسی بن جعفر و ایشان نیز از امام صادق علیه السلام در مورد این فرموده ی خداوند متعال: فَتَبَسَّمَ ضَاحِكاً مِنْ قَوْلِها نقل می کند هنگامی که مورچه گفت: يا أَيُّهَا النَّمْلُ

: ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيمانُ وَجُنُودُهُ باد صدای او را به سلیمان که در هوا گذر می کرد و توسط باد جابه جا می شد، رساند، پس ایستاد و گفت: «آن مورچه را نزد من بیاورید»، هنگامی که آورده شد، سلیمان گفت: «ای مورچه، آیا می دانی که من پیامبر خدا هستم و به هیچ کس ظلم نمی کنم»؟ مورچه پاسخ داد: «آری، سلیمان گفت: پس چرا سایر مورچه ها را از ظلم من برحذر داشتی و گفتی: «ای مورچگان! به لانه های خود بروید»؟ مورچه پاسخ داد: «ترسیدم که به زینت تو بنگرند و فریفته ی آن شوند و از ذکر خداوند متعال دور شوند». سپس مورچه گفت: «ای سلیمان تو بزرگتری یا پدرت داوود علیه السلام»؟ سلیمان علیه السلام گفت: «پدرم داوود علیه السلام» مورچه گفت: «پس چرا تعداد حروف اسم تو یکی بیشتر از اسم پدرت است»؟ سلیمان گفت: «آگاهی و علمی به این موضوع ندارم». مورچه گفت: «چرا که پدرت داوود علیه السلام زخمش را با دوستی و محبّت مداوا کرد؛ پس داوود نامیده شد، و تو ای سلیمان علیه السلام، امیدوارم که در این زمینه به پدرت ملحق شوی» آن گاه گفت: «آیا می دانی چرا از میان فرمانروایان سایر سرزمین ها باد فقط برای تو مسخر گشته است»؟ سلیمان گفت: «در این باره علمی ندارم». مورچه گفت: «منظور خداوند عزوجل از این کار این بوده که اگر تمام مملکت و سرزمین ها مانند این باد مسخر فرمان تو گردند، زوال و نابودی آن ها مانند زوال و نابودی این باد است». در این هنگام سلیمان علیه السلام از این سخن مورچه به خنده افتاد.

2 امام باقر علیه السلام - ابوبصیر گوید: امام باقر علیه السلام در مسجد الحرام نشسته بود اطرافش گروهی از ارادتمندان جمع شده بودند؛ در این موقع طاووس یمانی با چند نفر از اطرافیان خود آمد. به امام علیه السلام عرض کرد: «اجازه می دهی سؤالی بپرسم»؟ فرمود: «اجازه داری! بپرس». ... گفت: «چه کسی بود که همنوعان خود را بیم داد و برحذر داشت با اینکه از بشر و جن و ملائکه هم نبود و در قرآن داستانش نیز ذکر شده است». فرمود: «همان مورچه ای که گفت: ... يا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيمانُ وَجُنُودُهُ وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ».

3- امام علی علیه السلام - ابن عباس رحمه الله نقل می کند: در زمان خلافت عمر، گروهی از دانشمندان یهود نزد او آمدند و پرسیدند: «تو پس و پرسیدند تو پس از محمد ولی امری»؟ عمر گفت: «بلی»! گفتند: «پرسش هایی داریم که اگر به ما پاسخ درست بدهی به دین اسلام ایمان می آوریم و می فهمیم که این دین حق و محمد صلی الله علیه وآله پیامبر خداست وگرنه چنین نیست»؟ عمر گفت: «بپرسید، به حول و قوه ی الهی پاسختان را می دهم». پرسیدند: «قفل های آسمان ها و کلید این قفل ها چیست؟ چه قبری صاحب خود را سیر داد؟ چه کسی قوم خود را انذار کرد که آن قوم نه از جن بودند و نه از انس ...»؟ عمر سرش را به زیر انداخت، آنگاه به امام علی علیه السلام که در مجلس حضور داشت گفت: «پاسخی جز از شما بر ایشان ندارم اگر جوابی دارند، برای ایشان بیان کن»؟ امام علیه السلام به آن ها فرمود: «شرایطی

ص: 35

مَا أَرَى جَوَابَهُمْ إِلَّا عِنْدَكَ فَإِنْ كَانَ لَهَا جَوَابُ فَأَجِبْ فَقَالَ لَهُمْ سَلُوا عَمَّا بَدَا لَكُمْ وَلِى عَلَيْكُمْ شَريطَةً قَالُوا فَمَا شَرِيطَتُكَ قَالَ علیه السلام إِذَا أَخْبَرْتُكُمْ بِمَا فِي التَّوْرَاة دَخَلْتُمْ فِي دِينِنَا قَالُوا نَعَمْ قَالَ علیه السلام سَلُونِي عَنْ خَصْلَة خَصْلَة ... قَالُوا أَخَبَرْنَا عَمَّنْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ لَا مِنَ الْإِنْسِ وَ لَا مِنَ الْجِنِّ قَالَ تِلْكَ نَمْلَةُ سُلَيْمَانَ علیه السلام إِذْ قَالَتْ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيمانُ وَجُنُودَه . (1)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - عَن ابْن عَبَّاس رحمه الله قَالَ: جاء عَبْدِ اللَّهِ بْن سَلَام إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله و قَالَ أَنَا مِنْ رُسُل بَنِي إسْرَائِيلَ وَ مِمَّنْ قَرَأ التَّوْرَاةَ وَأَنا رَسُولُ الْيَهُودِ إِلَيْكَ مَعَ شَيْ. بَيِّنَهُ لَنَا مَا هُوَ وَأَنتَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ فَقَالَ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله اجْلِسُ يَا ابْنَ سَلَامِ وَ سَلْ عَمَّا شِئْتَ ... قَالَ فَأَخْبِرْنِي عَنْ نَبِيٍّ لَا مِنَ الْجِن وَالْإِنسِ وَ لَا مِنَ الطَّيْرِ وَ لَا مِنَ الْوَحْشِ قَالَ يَا ابْنَ سَلَام ذَلِكَ النَّمْلَةُ الَّتِي أَنْذَرَتْ قَوْمَهَا حِينَ قَالَتْ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ. (2)

قوله تعالى : فَتَبَسَّمَ ضَاحِكاً مِنْ قَوْلِها وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلي والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالحاً تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ (19)

باب 1 : فَتَبَسَّمَ ضَاحِكاً مِنْ قَوْلِها وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صَالِحاً تَرْضَاهُ

1-1- ابن عبّاس رحمه الله - فَوَقَفَ بِجُنُودِهِ حَتَّى دَخَلَ النَّمْلُ مَسَاكِنَهُ فَتَبَسَّمَ سُلَيْمَانُ علیه السلام ضَاحِكاً مِنْ قَوْلِهَا وَ سَبَبُ ضِحْكِ سُلَيْمَانَ علیه السلام التَّعَجِّبُ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا رَأَى مَا لَا عَهْدَ لَهُ بِهِ، تَعَجَّبَ وَ ضَحِكَ. (3)

باب 2 : وَأَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ

1-2- ابن عبّاس رحمه الله - وَ أَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسِ رحمه اللَّهُ يَعْنِي إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ علیه السلام وَ مَنْ بَعْدَهُمْ مِنَ النَّبِيِّينَ أَنْ أَدْخِلْنِي فِي جُمْلَتِهِمْ وَ اثْبَتَ إِسْمِي مَعَ أَسْمَائِهِمْ وَاحْشُرْنِي فِي زُمْرَتِهِمْ. (4)

ص: 36

دارم»؟ پرسیدند: «شرایط شما چیست»؟ فرمود: «اگر به آنچه در تورات آمده برایتان بگویم، مسلمان می شوید»؟ گفتند: «آری» فرمود: «حالا پرسش های خود را یک به یک طرح کنید»؟ گفتند: « ... چه کسی به پند و اندرزگویی و هشدار میان قوم خویش پرداخت اما از جنس انسان و پری نبود»؟ فرمود: «آن مورچه ای است که همراهیان خود را از آسیب سپاهیان سلیمان علیه السلام برحذر داشت؛ يا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمانُ وَ جُنُودُه».

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن عباس رحمه الله نقل می کند: عبدالله بن سلام نزد پیامبر صلی الله علیه وآله رفت و گفت: «من عبدالله بن سلام هستم و از رسولان بنی اسرائیل و از کسانی که تورات را خوانده اند و من نماینده پیک یهود به سوی تو با پرسش هایی که آن ها را برای ما شرح دهی و تو از نیکوکارانی». پیغمبر صلی الله علیه وآله فرمود: «ای ابن سلام بنشین و هرچه می خواهی بپرس» ... گفت: «مرا آگاه کن که، کدام پیغمبر است که نه پری بود و نه آدمی نه پرنده و نه وحشی»؟ فرمود: «آن مورچه که قومش را بیم داد و گفت» و يا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ».

[سلیمان] از سخن او تبسمی کرد و خندید و گفت «پروردگارا! شکر نعمت هایت را که بر من و پدر و مادرم ارزانی داشته ای به من الهام کن، [و توفیق ده] تا عمل صالحی که موجب رضای توست انجام دهم و مرا به رحمت خود در زمره ی بندگان صالحت وارد کن». (19)

بخش 1: [سلیمان] از سخن او تبسمی کرد و خندید و گفت: «پروردگارا! شکر نعمت هایت را که بر من و پدر و مادرم ارزانی داشته ای به من الهام کن، [و توفیق ده] تا عمل صالحی که موجب رضای توست انجام دهم.

1-1- ابن عباس رحمه الله - سلیمان علیه السلام لشکریانش را متوقف کرد تا مورچه ها وارد خانه هایشان شوند، آن گاه به سخن آن مورچه خندید و سبب خندیدن سلیمان علیه السلام تعجب و شگفتی او بود، چراکه انسان از دیدن هر چیز تازه ای که قبلا ندیده است تعجب کرده و می خندد.

بخش 2 : و مرا به رحمت خود در زمره ی بندگان صالحت وارد کن.

1-2- ابن عباس رحمه الله - وَ أَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ؛ منظور [از بندگان صالح] ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب علیهم السلام و پیامبران بعد از آن هاست. یعنی مرا در زمره ی آنان درآور و نام مرا با نام های آنان ثبت کن و مرا در جماعت آن ها محشور گردان».

ص: 37

قوله تعالى: وَ تَفَقَّدَ الطَّيْرَ فَقالَ ما لي لا أَرَى اهْدُهُدَ أَمْ كَانَ مِنَ الْغَائِبين (20)

1- الكاظم علیه السلام - عَن إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي الْحَسَن الأَول علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَخْبِرْنِي عَن النبي صلی الله علیه وآله وَرَثَ النَّبِيِّينَ كُلَّهُمْ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مِنْ لَدُنْ آدَمَ علیه السلام حَتَّى انْتَهَى إِلَى نَفْسِهِ قَالَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيَا إِلَّا وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله أَعْلَمُ مِنْهُ قَالَ قُلْتُ إِنَّ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ علیه السلام كَانَ يُحْيِي الْمَوْتَى بإِذْنِ بإذن اللهِ قَالَ صَدَقْت و سليمان بن داود علیه السلام كَانَ يَفْهَمُ مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقْدِرُ عَلَى هَذِهِ الْمَنَازِلَ قَالَ فَقَالَ إن سليمان بن داود علیه السلام قَالَ لِلْهُدْهُدِ حِينَ فَقَدَهُ وَ شَكَ فِي أَمْرِهِ فَقَالَ مَا لِيَ لا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ كَانَ مِنَ الْغَائِبِينَ حِينَ فَقَدَهُ فَغَضِبَ عَلَيْهِ فَقَالَ لَأَعَذِّبَنَّهُ عَذَابًا شَدِيداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطان مُبين وَإِنَّمَا غَضِبَ لِأَنَّهُ كَانَ يَدلُّهُ عَلَى الْمَاءِ فَهَذَا وَهُوَ طَائِرُ قَدْ أَعْطِيَ مَا لَمْ يُعْطَ سُلَيْمَانَ علیه السلام وَ قَدْ كَانَتِ الرِّيحُ وَ النَّمْلُ وَ الْإِنْسِ وَالْجِنُّ وَ الشَّيَاطِينُ وَ الْمَرَدَةُ لَهُ طَائِعِينَ وَ لَمْ يَكُنْ يَعْرِفُ الْمَاءَ تَحْتَ الْهَوَاءِ وَكَانَ الطَّيْرُ يَعْرِفُهُ وَ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ وَلَوْ أَنَّ قُرْآناً سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ كُلَّمَ بِهِ الموتى وَقَدْ وَرِثَنَا نَحْنُ هَذَا الْقُرْآنَ الَّذِي فِيهِ مَا تُسَيَّرُ بِهِ الْجِبَالُ وَ تُقَطَّعُ بِهِ الْبُلْدَانُ وَ تُحْيَا بِهِ الْمَوْتَى وَنَحْنُ نَعْرِفُ الْمَاءَ تَحْتَ الْهَوَاءِ وَ إِنَّ فِي كِتَابِ اللَّهِ لَآيَاتِ مَا يُرَادُ بِهَا أَمْرُ إِلَّا أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ بِهِ مَعَ مَا قَدْ يَأْذَنُ اللَّهُ مِمَّا كَتَبَهُ الْمَاضُونَ جَعَلَهُ اللَّهُ لَنَا فِي أُمِّ الْكِتَابِ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِي السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِي كِتابٍ مُّبِينٍ ثُمَّ قَالَ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَنَحْنُ الَّذِينَ اصْطَفَانَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ أَوْرَثَنَا هَذَا الَّذِي فِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شَيْءٍ. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله - كَانَ سُلَيْمَانُ إِذَا قَعَدَ عَلَى كُرْسِيِّهِ جَاءَتْ جَمِيعُ الطَّيْرِ الَّتِي سَخَّرَهَا اللَّهُ لِسُلَيْمَانَ علیه السلام فَتُظِلُّ الْكُرْسِيَّ وَ الْبِسَاطَ بِجَمِيعِ مَنْ عَلَيْهِ مِنَ الشَّمْسِ فَغَابَ عَنْهُ الْهُدْهُدُ مِنْ بَيْنِ الطَّيْرِ فَوَقَعَتِ الشَّمْسُ مِنْ مَوْضِعِهِ فِي حِجْرِ سُلَيْمَانَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ كَمَا حَكَى اللَّهُ مَا لِي لا أَرَى الْهُدْهُدَ إِلَى قَوْلِهِ بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ أَنْ بِحُجَّةِ قَوِيَّة فَلَمْ يَمْكُتُ إِلَّا قَلِيلًا إِذْ جَاءَ الْهُدْهُدُ فَقَالَ لَهُ سُلَيْمَانَ علیه السلام أَيْنَ كُنْتَ قَالَ أَحَطَّتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَجِئْتُكَ مِنْ سَبَا بِنَبَإٍ يَقِينِ أَي بخَبَرٍ صَحِيحٍ إِنِّي وَجَدْتُ امْرَأَةٌ تَمْلِكُهُمْ وَ أُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ وَهَذَا مِمَّا

ص: 38

[سلیمان] جویای حال پرندگان شد و گفت: «چرا هدهد را نمی بینم، آیا او از غایبان است»؟! (20)

1- امام کاظم علیه السلام - ابراهیم، از پدرش، نقل می کند: خدمت امام کاظم علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم! مرا از پیامبر صلی الله علیه وآله خبر دهید که آیا وارث همهی پیامبران بود»؟ فرمود: «بلی»! عرض کردم: «از آدم علیه السلام تا خودشان»؟ فرمود: «خداوند پیامبری را مبعوث نکرده است، مگر اینکه محمد صلی الله علیه وآله از او اعلم باشد». عرض کردم: «عیسی بن مریم علیه السلام به اذن خدا، مردگان را زنده می کرد». فرمود: «راست گفتی! و سلیمان بن داوود علیه السلام سخن پرندگان را می فهمید و رسول خدا صلی الله علیه وآله بر همه ی این کارها توانا بود». سپس ادامه داده و فرمود: «سلیمان بن داوود علیه السلام آن گاه که هدهد را نیافت و در کار او به تردید افتاد، گفت: «مَا لِيَ لَا أَرَى الهُدْهُدَ أَمْ كَانَ مِنَ الْغَائِبِينَ» و بر وی خشم گرفته و گفت: «قطعاً او را کیفر شدیدی خواهم داد، یا او را ذبح می کنم. (نمل / 21)» و علت خشم سليمان علیه السلام آن که هدهد او را از مکانهایی که آب داشت آگاه می نمود و این در حالی است که هدهد فقط یک پرنده بود، اما قدرتی به او داده شده بود که آن قدرت به سلیمان علیه السلام داده نشده بود. باد و مورچگان و جن و انس و شیاطین و دیوها به فرمان او بودند، اما نمی توانست آب را همچون پرنده بیابد و خداوند در کتاب خود می فرماید: اگر به وسیله ی قرآن، کوه ها به حرکت درآیند یا زمین ها قطعه قطعه شوند، یا به وسیله ی آن با مردگان سخن گفته شود (رعد/31). و این درحالی است که ما این قرآن که کوه ها بدان روان گشته یا زمین بدان قطعه قطعه گردیده و مرده، زنده شده است، به ارث برده ایم. می دانیم در زیر آسمان آب کجاست. در کتاب خدا آیات بسیاری است که نشان دهنده و بیانگر اموری هستند که جز به اذن خدا تحقق نمی یابند و آنچه گذشتگان درباره ی برخی از این آیات نوشته اند نیز به اذن خدا واقع شده و همه ی آنها را خداوند برای ما در أم الكتاب قرار داده است. خداوند می فرماید: و هیچ موجود پنهانی در آسمان و زمین نیست مگر اینکه در کتاب مبین [در لوح محفوظ و علم بی پایان پروردگار] ثبت است. (نمل/75). سپس فرمود: سپس این کتاب (آسمانی) را به گروهی از بندگان برگزیده ی خود به میراث دادیم. (فاطر/32)». این برگزیدگان که خداوند عزوجل می فرماید: وَ أَوْرَثَنَا هَذَا الَّذِي فِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شَيْءٍ؛ ما هستیم و این کتاب را که روشنگری هر چیزی در آن است، میراث ما قرار داده است».

2- علی بن ابراهیم رحمه الله - روزی سلیمان علیه السلام بر تخت خود نشست و جمیع پرندگان در پیشگاه او حاضر شدند و به سر او سایه افکندند، اما هدهد غایب بود و آفتاب از موضعی که همیشه هدهد در آنجا بود بر صورت سلیمان علیه السلام تابید، سلیمان علیه السلام سر خود را بالا گرفت و متوجّه عدم حضور او گشت و گفت: ما لِيَ لا أَرَى الهُدْهُدَ أَمْ كَانَ مِنَ الْغَائِبين * لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شديداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطَانٍ مُبين». مدت کوتاهی نگذشت که هدهد حاضر شد؛ من بر چیزی آگاهی یافتم که تو بر آن آگاهی نیافتی من از سرزمین «سبا» یک خبر قطعی برای تو آورده ام!. (نمل / 22)». او گفت: «من زنی را دیدم که بر آنان

ص: 39

لَفْظُهُ عَامٌ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌ لِأَنَّهَا لَمْ تُؤْتَ أَشْيَاءَ كَثِيرَةً مِنْهَا الذَّكَرُ وَ اللَّحْيَةُ ثُمَّ قَالَ وَجَدْتُها وَ قَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِلَى قَوْلِهِ فَهُمْ لا يَهْتَدُونَ ثُمَّ قَالَ الْهُدْهُدُ أَلَّا يَسْجُدُوا لله الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِي السَّماواتِ أَي الْمَطَرَ وَ فِي الْأَرْضِ النَّبَاتِ ثُمَّ قَالَ سُلَيْمَانُ سَنَنْظُرُ أَ صَدَقْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْكَاذِبِينَ إِلَى قَوْلِهِ ما ذا يَرْجِعُونَ فَقَالَ الْهُدْهُدُ إِنَّهَا فِي عَرْشِ عَظِيمٍ أَىٰ سرير فَقَالَ سُلَيْمَانُ أَلْقِ الْكِتَابَ عَلَى قُيَّتِهَا فَجَاءَ الْهُدْهُدُ فَألْقَى الْكِتَابَ فِي حِجْرِهَا فَارْتَاعَتْ مِنْ ذَلِكَ وَ جَمَعَتْ جُنُودَهَا وَ قَالَتْ لَهُمْ كَمَا حَكَى اللَّهُ يَا أَيُّهَا المُلَأُ إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتَابٌ كَرِيمٍ أَيْ مَخْتُومُ إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَلَّا تَعْلُوا عَلَيَّ وَأَتُونِي مُسْلِمِينَ أَنْ لَا تَتَكَبَّرُوا عَلَى ثُمَ قَالَتْ يَا أَيُّهَا المَلَأُ أَفْتُونِي فِي أَمْرِي مَا كُنْتُ قَاطِعَةٌ أَمْراً حَتَّى تَشْهَدُونِ قالُوا لَهَا كَمَا حَكَى اللَّهُ نَحْنُ أُولُوا قُوَّةٍ وَ أُولُوا بَأْسٍ شَدِيدِ وَ الْأَمْرُ إِلَيْكِ فَانْظُرِي ما ذا تَأْمُرِينَ فَقَالَتْ لَهُمْ إِنَّ المُلُوكَ إِذا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةٌ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كَذلِكَ يَفْعَلُونَ ثُمَّ قَالَتْ إِنْ كَانَ هَذَا نَبِيَّاً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ كَمَا يَدَّعِي فَلَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُغْلَبُ وَلَكِنْ سَأَبْعَثُ إِلَيْهِ بِهَدِيَّة فَإِنْ كَانَ مَلِكاً يَمِيلُ إِلَى الدُّنْيَا قَبْلَهَا وَ عَلِمَتْ أَنَّهُ لَا يَقْدِرُ عَلَيْنَا فَبَعَثَتْ إِلَيْهِ حُقَا فِيهِ جَوْهَرَةُ عَظِيمَةُ وَ قَالَتَ لِلرَّسُولِ قُلْ لَهُ يَنْقُبُ هَذِهِ الْجَوْهَرَةَ بِلَا حَدِيدٍ وَلَا نَارِ فَأَتَاهُ الرَّسُولُ بِذَلِكَ فَأَمَرَ سُلَيْمَانُ علیه السلام بَعْضَ جُنُودِهِ مِنَ الدِّيدَانِ فَأَخَذَ خَيْطاً فِي فَمِهِ ثُمَّ ثَقَبَهَا وَأَخْرَجَ الْخَيْطَ مِنَ الْجَانِبِ الْآخَرِ وَقَالَ سُلَيْمَانُ لِرَسُولِهَا فَمَا آتَانِيَ اللهُ خَيْرٌ مِمَّا آتَاكُمْ بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِيَّتِكُمْ تَفْرَحُونَ ارْجِعْ إِلَيْهِمْ فَلَنَأْتِيَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قِبَلَ هُم بِها أَنْ لَا طَاقَةَ وَلَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْها أَذِلَّةٌ وَ هُمْ صَاغِرُونَ فَرَجَعَ إِلَيْهَا الرَّسُولُ فَأَخْبَرَهَا بِذَلِكَ وَ بِقُوَّةَ سُلَيْمَانَ فَعَلِمَتْ أَنَّهُ لَا مَحِيصَ لَهَا فَارْتَحَلَتْ وَ خَرَجَتْ نَحْوَ سُلَيْمَانَ علیه السلام فَلَمَّا أَخَبَرَ اللَّهُ سُلَيْمَانَ علیه السلام بِإِقْبَالِهَا نَحْوَهُ قَالَ لِلْجِنِّ وَالشَّيَاطِينِ أَيُّكُمْ يَأْتِينِي ِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ قالَ عِفْرِيَتْ مِنَ عَفَارِيتِ الجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِكَ وَ إِنِّي عَلَيْهِ لَقَوِيٌّ أَمِينٌ قَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام أريدُ أَسْرَعَ مِنْ ذَلِكَ فَقَالَ أَصَفَ بْنُ بَرْخِيَا أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَدَعَا اللَّهَ بِاسْمِهِ الْأَعْظَمِ فَخَرَجَ السَّرِيرُ مِنْ تَحْتِ كُرْسِيِّ سُلَيْمَانَ بْن دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام نَكَّرُوا لَهَا عَرْشَها أَي غَيْرُوهُ نَنْظُرْ أَ تَهْتَدِي أَمْ تَكُونُ مِنَ الَّذِينَ لا يَهْتَدُونَ فَلَمَّا جاءَتْ قِيلَ أَ هَكَذَا عَرْشُكِ قالَتْ كَأَنَّهُ هُوَ وَ كَانَ سُلَيْمَانُ علیه السلام قَدْ أَمَرَ أَنْ يُتَّخَذَ لَهَا بَيْتُ مِنْ قَوَارِيرَ وَ وَضَعَهُ عَلَى الْمَاءِ ثُمَ قِيلَ لَمَا ادْخُلِي الصَّدِرِّحَ فَظَنَّتْ

ص: 40

حکومت می کند، و همه چیز در اختیار دارد (نمل/23). سلیمان علیه السلام به هدهد مأموریت داد نامه ای به سوی بلقیس برده و او را به دین حق و پیروی از سلیمان علیه السلام دعوت کند، [سلیمان] گفت: «ما تحقیق می کنیم ببینیم راست گفتی یا از دروغگویان هستی؟ این نامه ی مرا ببر و بر آنان بیفکن سپس برگرد [و در گوشه ای توقف کن] ببین آن ها چه عکس العملی نشان می دهند. (نمل/28-27)». هدهد نامه را به نزد ملکه ی سباً برد و آن را در دامان او انداخت، او با دیدن نامه، بزرگان قوم خود را جمع کرد تا با آنها مشورت کند و [ملکه سبا] گفت: «ای اشراف! نامه پرارزشی به سوی من افکنده شده!. (نمل/29)». این نامه مختوم از جانب سلیمان علیه السلام است: بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَلَّا تَعْلُوا عَلَيَّ وَ أْتُونِي مُسْلِمِینَ؛ یعنی در مقابل من تكبّر و غرور نورزید، سپس ملکه گفت: «ای اشراف (و ای بزرگان)! نظر خود را در این امر مهم به من بازگو کنید، که من هیچ کار مهمی را بدون حضور (و مشورت) شما انجام نداده ام! (نمل/32) آنان نیز آن گونه که خداوند متعال حکایت می کند گفتند: «ما دارای نیروی کافی و قدرت جنگی فراوان هستیم، ولی تصمیم نهایی با توست ببین چه دستور می دهی». گفت: «پادشاهان هنگامی که وارد منطقه آبادی شوند آن را به فساد و تباهی می کشند». (نمل/33-34). پس خداوند متعال فرمود: و این گونه رفتار می کنند. سپس ملکه گفت: اگر این شخص آن گونه که ادعا می کند پیامبری از جانب خدا باشد، توان و نیرویی در مقابل او نخواهیم داشت، چرا که خداوند مغلوب نمی شود، ولی من هدیه ای به سوی او می فرستم، اگر پادشاه باشد و به دنیا تمایل داشته باشد آن را می پذیرد و اطمینان که و اطمینان می بم ما غلبه نمی کند، پس بلوری به سوی سلیمان فرستاد که مروارید بزرگی در آن قرار داشت، و به فرستاده اش گفت: «به او بگو: این مروارید بدون استفاده از آهن و آتش سوراخ می شود»، آن گاه فرستاده ملکه نزد سلیمان آمد و هدیه را برایش آورد، پس سلیمان علیه السلام به یکی از سربازانش که از گروه کرمها بود دستور داد که نخی را به دهان بگیرد و مروارید را سوراخ کند و نخ را از سوی دیگر بیرون آورد، و کرم چنان کرد، آن گاه سلیمان به فرستاده ملکه گفت: آنچه خدا به من داده، بهتر است از آنچه به شما داده است بلکه شما هستید که به هدیه هایتان خوشحال می شوید! به سوی آنان بازگرد [و اعلام کن] با لشکریانی به سراغ آنان می آییم که قدرت مقابله با آن را نداشته باشند. (نمل/37-36)». فرستاده به سوی ملکه بازگشت و او را از این ماجرا و قدرت سلیمان آگاه کرد، ملکه فهمید که چاره ای ندارد، پس بار سفر برگرفت و به سوی سلیمان رفت، هنگامی که خداوند متعال سلیمان را از آمدن ملکه به سویش آگاه کرد به جن و شیاطین گفت: «ای بزرگان! کدام یک از شما تخت او را برای من می آورد پیش از آنکه به حال تسلیم نزد من آیند»؟ عفریتی از جن گفت: «من آن را نزد تو می آورم پیش از آنکه از مجلست برخیزی و من نسبت به این امر، توانا و امینم». (نمل/3839). پس خدا را با اسم اعظم الهی خواند و ناگهان تخت بلقیس در کنار تخت سلیمان علیه السلام ظاهر شد، [سلیمان] گفت: «تخت او را برایش ناشناس سازید» (نمل/41) ببینم آیا متوجه می شود یا از کسانی است که هدایت نخواهند شد؟ هنگامی که آمد، به او گفته شد: «آیا تخت تو این گونه است»؟ گفت: گویا خود آن است!. (نمل/42-41). سپس سلیمان علیه السلام دستور داد قصری از شیشه و بلور بسازند و

ص: 41

أَنَّهُ مَاءً فَرَفَعَتْ ثَوْبَهَا وَأَبْدَتْ سَاقَيْهَا فَإِذَا عَلَيْهَا شَعْرُ كَثِيرُ فَقِيلَ لَهَا إِنَّهُ صَرْحُ مُرَّدٌ مِنْ قَوارِيرَ قالَتْ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمانَ الله رَبِّ الْعَالَمِين فَتَزَوَّجَهَا سُلَيْمَانُ وَ هِيَ بِلْقِيس بنتُ الشَّرْحِ الْجُبَيْرِيَّةُ وَ قَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام لِلشَّيَاطِينِ اتَّخِذُوا لَهَا شَيْئًا يُذْهِبُ هَذَا الشَّعْرَ عَنْهَا فَعَمِلُوا الْحَمَّامَاتِ وَ طَبَخُوا النُّورَةَ فَالْحَمَّامَاتُ وَالنُّورَةُ مِمَّا اتَّخَذَتْهُ الشَّيَاطِينُ لِبلْقِيسَ وَ كَذَا الْأَرْحِيَةُ الَّتِي تَدُورُ عَلَى الْمَاء. (1)

الصادق علیه السلام - قال آصف بن برخيا وزير سليمان علیه السلام سليمان علیه السلام اَخْبِرْنِي عَنْكَ يَا سُلَيْمَانُ علیه السلام صِرْتَ تُحِبُّ الْهُدْهُدَ وَ هُوَ أَخَسُ الطَّيْرِ مُنْتِنَا وَ أَنْتَنُهُ ريحاً. قَالَ: إِنَّهُ يُبْصِرُ الْمَاءَ مِنْ وَرَاءِ الصَّفَا الْأَصَمِّ، قَالَ: وَكَيْفَ يُبْصِرُ الْمَاءَ مِنْ وَرَاءِ الصَّفَا وَ إِنَّمَا يُوَارَى عَنْةَ الْفَخْ بِكَفِّ مِنْ تُرَابِ حَتَّى يُؤْخَذَ بِعُنُقِهِ! فَقَالَ سُلَيْمَانَ علیه السلام : قِف يَا وَقَافُ إِنَّهُ إِذَا جَاءَ الْقَدَرُ حَالَ دُونَ الْبَصَر . (2)

4 - الصادق علیه السلام - رَوَى الْعَيَّاشِيُّ بِالْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ أَبُو حَنِيفَةَ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: كَيْفَ تَفَقَّدَ سُلَيْمَانُ علیه السلام الْهُدْهُدَ مِنْ بَيْنِ الطَّيْرِ؟ قَالَ: لِأَنَ الْهُدْهُدَ يَرَى الْمَاءَ فِي بَطْنِ الْأَرْضِ كَمَا يَرَى أَحَدُكُمْ الدُّهْنَ فِي الْقَارُورَةِ. فَنَظَرَ أَبُو حَنِيفَةَ إِلَى أَصْحَابِهِ وَ ضَحِكَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا يُضْحِكْكَ؟ قَالَ: ظَفِرْتُ بكَ جَعِلْتُ فِدَاكَ. قَالَ: وَكَيْفَ ذَاكَ؟ قَالَ الَّذِي يَرَى الْمَاءَ فِي بَطْنِ الْأَرْضِ لَا يَرَى الْفَخَ فِي الْتُرَابِ حَتَّى تَأْخُذَ بَعْنُقِهِ. فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام : يَا نُعْمَانُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ إِذَا نَزَلَ الْقَدَرُ أَغْشَى الْبَصَرِ؟ (3)

5 - الصادق علیه السلام - أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم نَهَى عَنْ قَتْلِ سِتَّةِ النَّحْلَةِ وَالنَّمْلَةِ وَالضَّفْدِعِ وَالصُّرَدِ وَ الْهُدْهُدِ وَالْخُطَّافِ ... وَأَمَّا الْهُدْهُدُ فَإِنَّهُ كَانَ دَلِيلَ سُلَيْمَانَ الإِلَى مُلْكِ بلْقِيس. (4)

6- أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ عَلى علیه السلام قَالَ: فِي جَنَاحَ كُل هُدهُدِ خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَكْنُوبُ بالسريانِيَّة آلُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله خَيْرُ الْبَرِيَّة. (5)

قوله تعالى: لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَاباً شَدِيداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ (21)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - ما لي لا أَرَى اهْدْهُدَ إِلَى قَوْلِهِ بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ أَنْ بِحُجَّةً قَوِيَّة. (6)

ص: 42

آن را بر سطحی از آب قرار دهند، سپس به بلقیس فرمود: «وارد شو» بلقیس گمان کرد که آن قصر بر دریاچه ی عمیقی واقع شده، پس دامن لباس خود را بالا زد و ساق پایش آشکار شد، که موی زیادی

روییده بود، اما سلیمان علیه السلام به او گفت: «[این آب نیست] بلکه قصری است از بلور صاف! (نمل / 44). پس بلقیس متوجّه عظمت و قدرت الهی سلیمان علیه السلام شد و [ملکه سبا] گفت: «پروردگارا! من به خود ستم کردم و [اینک] با سلیمان برای خداوندی که پروردگار عالمیان است اسلام آوردم! (نمل / 44) پس سلیمان علیه السلام با بلقیس ازدواج کرد و به شیاطین دستور داد ماده ای تهیه کنند که موی بدن را برطرف کند و بنابراین شیاطین از حمام و داروی نظافت و آسیاب هایی که بر روی آب می چرخید برای بلقیس استفاده کردند.

3- امام صادق علیه السلام - آصف بن برخیا وزیر سلیمان علیه السلام به او گفت: «اکنون به من خبر بده، چرا از میان پرندگان، هدهد را که از همه بدبوتر است، این قدر دوست می داری»؟ سلیمان علیه السلام گفت: «از آنجا که او دیده ای بینا و تیزبین دارد که آب را از ورای صخره سنگی می بیند»، آصف گفت: «پس چگونه است که دام را از ورای دانه ی گندم نمی بیند و صیاد به آسانی او را صید می کند»؟! سلیمان علیه السلام فرمود: «اینجا جای مقایسه نیست، چون وقتی قضا و قدر الهی برسد مانع از نفوذ دید او می گردد».

4- امام صادق علیه السلام - عیاشی با سند خود چنین نقل می کند: ابوحنیفه از امام صادق علیه السلام پرسید: «چگونه سلیمان علیه السلام از میان پرندگان به جست وجوی هدهد پرداخت»؟ فرمود: «چون هدهد آب را در باطن زمین می بیند، همان طور که شما روغن را در شیشه می بینید». پس ابوحنیفه نگاهی به دوستانش انداخته و خندید. امام صادق علیه السلام فرمود: «چرا می خند»ی؟ عرض کرد: «فدایت شوم! شما را محکوم کردم». امام فرمود: «چگونه»؟ عرض کرد: «کسی که آب را در درون زمین می بیند، چگونه دام را در خاک نمی بیند و گردنش در آن گرفتار می شود»؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «ای نعمان! مگر نمی دانی که چون تقدیر آید، چشم را کور می کند»؟

5- امام صادق علیه السلام - پیامبر خدا صلی الله علیه وآله از کشتن شش حیوان نهی کرده است: زنبور عسل، مورچه، قورباغه، جغد، هدهد و پرستو ... امّا هدهد، او راهنمای سلیمان علیه السلام به سرزمین بلقیس بود.

6- امام علی علیه السلام - در بال هر هدهد که خدای عزوجل آفریده به سریانی نوشته است؛ آل محمد صلی الله علیه وآله بهترین خلق خدا می باشند.

به یقین او را کیفر شدیدی خواهم داد، یا او را ذبح می کنم، مگر آنکه دلیل روشنی [ برای غیبتش ] برای من بیاورد»! (21)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَاباً شَدِيداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنَّى بِسُلْطَانٍ مُّبِينٍ يعنى با حجتی قوى.

ص: 43

2 - الصادق علیه السلام - قَوْلُهُ لَأَعَذَّبَنَّهُ عَذَاباً شَدِيداً يَقُولُ لَأَنْتِفَنَّ ريشه. (1)

3- الكاظم علیه السلام - عَن إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ سليمان بن داود علیه السلام قَالَ لِلْهُدْهُدِ حِينَ فَقَدَهُ وَ شَكَ فِي أَمْرِهِ فَقَالَ مَا لَيَ لا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ كَانَ مِنَ الْغَائِبِينَ حِينَ فَقَدَهُ فَغَضِبَ عَلَيْهِ فَقَالَ لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَابًا شَدِيداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ وَ إِنَّمَا غَضِبَ لِأَنَّهُ كَانَ يَدلُّهُ عَلَى الْمَاءِ فَهَذَا وَ هُوَ طَائِرُ قَدْ أَعْطِيَ مَا لَمْ يُعْطَ سُلَيْمَانُ علیه السلام وَ قَدْ كَانَتِ الرِّيحُ وَ النَّمْلُ وَالْإِنْسِ وَالْجِنُّ وَ الشَّيَاطِينُ وَ الْمَرَدَةُ لَهُ طَائِعِينَ وَلَمْ يَكُنْ يَعْرِفُ الْمَاءَ تَحْتَ الْهَوَاءِ وَكَانَ الطَّيْرُ يَعْرِفُهُ. (2)

4۔ العسكري علیه السلام - في تفسير العسكرى علیه السلام أَنَّ سُلَيْمَانَ علیه السلام لَمَّا سَارَ مِنْ مَكَّةَ وَ نَزَلَ بِالْيَمَن قَالَ الْهُدَهُدُ إِنَّ سُلَيْمَانَ علیه السلام قَدْ اشْتَغَلَ بِالْنُزُولَ فَارْتَفَعَ نَحْوَ السَّمَاءِ فَانْظُرْ إِلَى طُولِ الدُّنْيَا وَ عَرَضِهَا فَفَعَلَ ذَلِكَ وَنَظَرَ يَمِيناً وَ شِمَالًا فَرَأَى بُسْتَاناً لِبلْقِيسَ فَمَالَ إِلَى الْخُضْرَة فَوَقَعَ فِيهِ فَإِذَا هُوَ بِهْدْهُدِ فَهَبَطَ عَلَيْهِ وَكَانَ اسْمُ هَدْهُدِ سُلَيْمَانَ علیه السلام يَعْفُورَ وَ اسْمُ هَدْهُدِ الْيَمَنِ عَنْقِيرَ فَقَالَ عَنْقِيرُ لِيَعْفُونَ مِنْ أَيْنَ أَقْبَلْتَ وَ أَيْنَ تُرِيدُ؟ قَالَ: أَقْبَلْتُ مِنَ الشَّامِ مَعَ صَاحِبِي سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام ، قَالَ: وَ مَنْ سُلَيْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام قَالَ: مَلِكَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ وَالطَّيْرِ وَ الْوُحُوشَ وَالشَّيَاطِينِ وَ الرِّيَاحِ فَمِنْ أَيْنَ أَنْتَ قَالَ: أَنَا مِنْ هَذِهِ الْبَلَادِ. قَالَ: وَ مَنْ مَلِكُهَا؟ قَالَ: امْرَأَةَ يُقَالُ لَهَا بِلْقِيسُ وَإِن لِصَاحِبكُمْ سُلَيْمَانَ علیه السلام مُلْكَاً عَظِيماً وَ لَيْسَ مُلَكُ بلْقِيسَ دُونَهُ فَإِنَّهَا مَلِكَةُ الْيَمَنِ وَ تَحْتَ يَدَهَا اثْنَى عَشَرَ أَلَّفَ قَائِدِ فَهَلْ أَنْتَ مُنْطَلِقُ مَعِي حَتَّى تَنْظُرَ إِلَى مُلْكِهَا؟ قَالَ: أَخَافُ أَنْ يَتَفَقَّدَنِي سُلَيْمَانُ علیه السلام فِي وَقْتِ الصَّلَاةِ إِذَا احْتَاجَ إِلَى الْمَاءِ. قَالَ الْهُدْهُدُ الْيَمَانِيُّ إِنَّ صَاحِبَكَ لَيَسُرَّهُ أَنْ تَأْتِيَهُ بِخَبَر هَذِهِ الْمَلِكَة. فَانْطَلَقَ مَعَهُ وَ نَظَرَ إِلَى الْقِيسَ وَ مُلْكِهَا وَ مَا رَجَعَ إِلَى سُلَيْمَانَ علیه السلام إِلَّا وَقْتِ الْعَصْرِ فَلَمَّا طَلَبَهُ سُلَيْمَانَ علیه السلام فَلَمْ يَجِدْهُ دَعَا عَرِيفَ الطَّيُورِ وَ هُوَ النَّسْرُ فَسَأَلَهُ عَنْهُ فَقَالَ: مَا أَدْرِى أَيْنَ هُوَ وَ مَا أَرْسَلْتُهُ مَكَانَاً. ثُمَّ دَعَا بِالْعُقَابَ فَقَالَ: عَلَيَّ بِالْهُدَهُدِ. فَارْتَفَعَ فَإِذَا هُوَ بِالْهُدْهُدِ مُقْبلًا فَانْقَضَ نَحْوَهُ فَنَاشَدَهُ الْهُدْهُدُ بِحَقِّ اللَّهِ الَّذِي قَوَاكَ وَ غَلَبَكَ عَلَيَّ إِلَّا مَا رَحِمْتَنِي وَ لَمْ تَعَرَّضْ لِي بِسُوءٍ فَوَلَّى عَنْهُ الْعُقَابُ وَ قَالَ لَهُ: وَيْلَكَ ثَكِلَيْكَ أَمُكَ إِنَّ نَبِيَّ اللَّهِ حَلَفَ أَنْ يُعَذِّبَكَ أَوْ يَذْبَحَكَ ثُمَّ طَارًا مُتَوَجِّهَيْنِ إِلَى سُلَيْمَانَ علیه السلام فَلَمَّا انْتَهَى إِلَى الْمُعَسْكَرَ تَلَقَّتْهُ النَّسْرُ وَ الطَّيْرُ فَقَالُوا: تَوَعَدَكَ نَبِيُّ اللَّهِ. فَقَالَ الْهُدْهُدُ: أَ وَ مَا اسْتَثْنَى نَبِيُّ اللَّهِ؟ فَقَالُوا: بَلَى أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطان مُبِينٍ. فَلَمَّا أَتَيَا سُلَيْمَانَ علیه السلام وَ هُوَ قَاعِدُ عَلَى كُرْسِيِّهِ قَالَ الْعُقَابَ قَدْ أَتَيْتُكَ بِهِ يَا نَبِيَّ اللَّهِ فَلَمَّا قَرَبَ فَانْقَضَّ نَحْوَهُ فَنَاشَدَهُ الْهُدْهُدُ بِحَقِّ اللَّهِ الَّذِي قَوَّاكَ وَ غَلَبَكَ عَلَيَّ إِلَّا مَا رَحِمْتَنِي وَ لَمْ تَعَرَّضْ لِي بِسُوءٍ فَوَلَّى عَنْهُ الْعُقَابُ وَ قَالَ لَهُ وَيْلَكَ ثَكِلَتْكَ أَمُكَ إِنَّ نَبِيَّ اللَّهِ حَلَفَ أَنْ يُعَذِّبَكَ أَوْ يَذْبَحَكَ ثُمَ طَارًا مُتَوَجِّهَيْنِ إِلَى سُلَيْمَانَ علیه السلام

ص: 44

2- امام صادق علیه السلام - لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِيداً؛ یعنی پرهای هدهد را خواهم کند.

3- امام کاظم علیه السلام - ابراهیم از پدرش از امام کاظم علیه السلام نقل می کند: وقتی سلیمان بن داوود علیه السلام هدهد را گم کرد و درباره اش به شک افتاد؛ گفت: «چرا هدهد را نمی بینم، یا اینکه او از غایبان است؟!. (نمل/20). وقتی دید که حاضر نیست خشمگین شد و گفت: لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَاباً شَدِيداً أَوْ لأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ و نسبت به او خشمگین شد چرا که هدهد راهنمای سلیمان برای پیدا کردن آب بود. بنابراین به همین پرنده ی کوچک چیزی عطا شده بود که سلیمان علیه السلام نداشت و با اینکه باد و مورچه و انس و جن و شیاطین و سرکشان، همه مطیع او بودند، آب را زیر هوا تشخیص نمی داد و آن پرنده تشخیص می داد.

4- امام عسکری علیه السلام - در تفسیر امام عسکری علیه السلام آمده است: وقتی سلیمان علیه السلام از مکه به جانب یمن به راه افتاد، هدهد گفت: «تا شما مشغول تدارکات نزول هستید، من به دنبال آب می روم»، پس در جانب راست و چپ به دنبال آب گشت، ناگهان چشمش به باغی سرسبز از باغ های ملکه ی سبا افتاد و در آنجا فرود آمد، در آنجا هدهد دیگری را دید، نام هدهد سليمان علیه السلام يعفور بود و نام هدهد یمن عنقیر بود، عنقیر به یعفور گفت: «تو از کجا آمده ای»؟ او گفت: «من از شام به همراه سرورم سلیمان علیه السلام آمده ام که همهی ملک جن و انس و پرندگان و وحوش و شیاطین و بادها به دست اوست، تو کیستی»؟ او گفت: «من اهل همین سرزمین یمن هستم و مالک ما زنی به نام بلقیس است که ملک او کمتر از سلیمان علیه السلام نیست، او ملکه ی یمن است و دوازده هزار فرمانده و رهبر تحت فرمان او هستند، آیا تو همراه من می شوی تا به ملک او نظری بیافکنی»؟ یعفور گفت: «ترس آن دارم که سلیمان _ه( در وقت نماز به آب احتیاج پیدا کند و متوجه فقدان من شود» عنقیر گفت: «حتماً سلیمان علیه السلام خوشحال خواهد شد که از تو خبری درباره ی یمن بشنود»، پس هدهد سلیمان علیه السلام همراه هدهد یمنی به راه افتاد و ملک بلقیس را مشاهده کرد و تا هنگام عصر نتوانست به نزد سلیمان علیه السلام بازگردد. هنگام نماز ظهر سليمان علیه السلام هدهد را طلب کرد و چون او را نیافت بزرگ پرندگان یعنی کرکس را فرا خواند و از او درباره ی هدهد پرسید، سپس عقاب را فراخواند و درباره ی هدهد پرسید عقاب اوج گرفت تا او را بیابد، در همان دم هدهد در حال بازگشت بود، عقاب به سوی او رفت و هدهد گفت: «به حق آن کسی که به تو قدرت و غلبه عطا نموده، به من رحم کن و قصد سویی دربارهی من نداشته باش و عقاب را از من بردار». عقاب گفت: «وای بر تو! مادرت به عزایت بنشنید! پیامبر خدا سلیمان علیه السلام سوگند

ص: 45

فَلَمَّا انْتَهَى إِلَى الْمُعَسْكَرِ تَلَقَّتْهُ النَّسْرُ وَالطَّيْرُ فَقَالُوا: تَوَعَدَكَ نَبِيُّ اللَّهِ. فَقَالَ الْهُدْهُدُ: أَ وَ مَا اسْتَثْنَى نَبِيُّ اللَّهِ؟ فَقَالُوا: بَلَى أَوْ لَيَأْتِيَنَى بِسُلْطان مُبين فَلَمَّا أَتَيَا سُلَيْمَانَ علیه السلام وَ هُوَ قَاعِدُ عَلَى كُرْسِيِّهِ قَالَ الْعُقَابُ: قَ-دْ أَتَيْتُكَ بِهِ يَا نَبِيَّ اللَّهِ. فَلَمَّا قَرُبَ الْهُدَهُدَ مِنْهُ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ أَرْخَى ذَنَبَهُ وَ جَنَاحَيْهِ يَجُرُّهُمَا عَلَى الْأَرْضِ تَوَاضُعاً لِسُلَيْمَانَ علیه السلام فَأَخَذَ بِرَأسِهِ فَمَدَّهُ إِلَيْهِ فَقَالَ: أَيْنَ كُنْتَ؟ فَقَالَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ اذْكُرْ وُقُوفَكَ بَيْنَ يَدَى اللَّهِ تَعَالَى فَارْتَعَدَ سُلَيْمَانَ علیه السلام وَعَفَا عَنْهُ. (1)

قوله تعالى : فَمَكَثَ غَيْرَ بَعِيدٍ فَقالَ أَحَطَّتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُكَ مِنْ سَبَا بِنَبَةٍ يقين (22)

1- على بن إبراهيم رحمه الله - فَلَمْ يَمْكُتُ إِلَّا قَلِيلًا إِذْجَاءَ الْهُدْهُدُ فَقَالَ لَهُ سُلَيْمَانُ أَيْنَ كُنْتَ قَالَ أَحَطَّتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُكَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِين أَى بِخَبَر صَحِيح. (2)

2- ابن عباس رحمه الله - فَأَتَاهُ الْهُدْهُدُ بِحُجَّةِ وَاضِحَة فَقَالَ أَحَطَّتُ بِمَا لَرْتُحِطْ بِهِ أَي اطَّلَعْتُ عَلَى مَا لَمْ تَطَّلِعْ وَ جِئْتُكَ تطلع عَلَيْهِ و جنك بأمر لَمْ يُخبرك بهِ الْجِنِّ وَ لَمْ تَعْلَمُ بِهِ الْإِنْسَ وَ بَلَغْتَ مَا لَمْ تَبْلُغُهُ أَنتَ وَ لَا جُنُودُكَ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ جِئْتُكَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِينِ . (3)

3- ابن عبّاس رحمه الله - سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَنْ سَبَا فَقَالَ: هُوَ رَجُلُ وُلِدَ لَهُ عَشَرَةٌ مِنَ الْعَرَبِ تَيَامَنَ مِنْهُمْ سِتَّةُ وَ تَشَاءَمَ مِنْهُمْ أَرْبَعَةُ، فَالَّذِينَ تَشَاءَمُوا اللَّحْمُ وَ الْجُدَامُ وَغَسَّانُ وَ عَامِلَهُ، وَالَّذِينَ تَيَامَنُوا كِنْدَةُ وَالْأَشْعَرُونَ وَ الْأَرْدُ وَ حِمْيَرُ وَ مَدْحِجُ وَأَنْمَارُ وَ مِنَ الْأَنْمَارِ خَثْعَمُ وَ بَحِيلَةُ. (4)

قوله تعالى: إِنِّي وَجَدْتُ امْرَأَةَ تَملِكُهُمْ وَ أُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَيءٍ وَهَا عَرْش عَظِيمٌ (22)

1- أمير المؤمنين علیه السلام - سألُوهُ علیه السلام عَنِ الْخَاصَ وَ الْعَامِّ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ إِنَّ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى آيَاتٍ لَفْظُهَا الْخُصُوصُ وَ الْعَمُومُ وَ مِنْهُ آيَاتٌ لَفْظُهَا لَفْظُ الْخَاصٌ وَمَعْنَاهُ عَامُ وَمِنَ ذَلِكَ لَفْظُ عَامُّ يُرِيدُ بِهِ اللَّهُ تَعَالَى الْعُمُومَ وَكَذَلِكَ الْخَاصُ أَيْضاً فَأَمَّا مَا ظَاهِرُهُ الْعُمُومُ وَ مَعْنَاهُ

ص: 46

خورده که تو را ذبح نموده یا به سختی عذاب کند». سپس هر دو به طرف سلیمان علیه السلام پرواز کردند. وقتی به نزد سلیمان علیه السلام رسیدند او بر تخت خود نشسته بود، عقاب گفت: «ای پیامبر خدا صلی الله علیه وآله هدهد را به نزد تو آورده ام. هدهد با تواضع و خشوع در حالی که بال وپر خود را روی زمین گشوده بود، به سلیمان علیه السلام نزدیک شد، سلیمان علیه السلام سر او را در دست گرفت و به او نگریست و فرمود: «کجا بودی»؟ او گفت: «ای پیامبر خدا صلی الله علیه وآله! به یاد هنگام وقوف خود در پیشگاه الهی باش!

سلیمان علیه السلام به لرزه افتاد و او را عفو نمود و از وی درگذشت».

چندان درنگ نکرد [که هدهد آمد و] گفت: «من بر چیزی آگاهی یافتم که تو بر آن آگاهی نیافتی؛ من از سرزمین «سبا» خبری قطعی برای تو آورده ام. (22)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - پس دیری نپایید که هدهد آمد و سلیمان علیه السلام به او گفت: «کجا بودی»؟ گفت: «أَحَطَّتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُكَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِينِ». یعنی گزارشی درست [برای تو آورده ام].

2- ابن عباس رحمه الله _ هدهد با دلیلی آشکار نزد سلیمان علیه السلام آمد؛ فَقالَ أَحَطَّتُ بِما لَم تُحِطْ بِهِ؛ یعنی از چیزی آگاهی یافته ام که تو از آن آگاهی نداری و خبری برایت آورده ام که جنیان تو را از آن آگاه نکرده و انسان ها از آن مطلع نشده اند و به چیزی دست یافته ام که تو و سپاهیانت به آن دست نیافته اید؛ چنان که خداوند [سخن هدهد را نقل کرده و] فرموده است: وَ جِئْتُكَ مِنْ سَبَا بِنَبَإٍ يَقِينِ.

3- ابن عباس رحمه الله - از رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره ی سبأ سؤال شد و ایشان فرمود: «او مردی است که سران ده قبیله عرب از او زاده شده اند، شش نفر از آنان با برکت و خوش یمن و چهار نفر دیگر شوم و بی برکت بوده اند، کسانی که شوم بوده اند: لخت، جذام، غسان و عامله؛ و کسانی که خوش یمن بوده اند: كندة، الأشعرون، أزد، كمیر، مذحج و أنمار، و خثعم و بجیله نیز از آن ها هستند».

من زنی را دیدم که بر آنان حکومت می کند و همه چیز به او داده شده و [به خصوص] تخت سلطنتی بزرگی دارد! (23)

1 - امام علی علیه السلام - سپس از ایشان درباره عام و خاص قرآن سؤال کردند که فرمود: «در قرآن برخی آیات خاص و عام است. گروهی از آن ها لفظشان خاص است اما معنایشان عام. از جمله آنها آیاتی است که لفظ آن عام است و خداوند از آن عموم را اراده کرده است و خاص نیز این چنین است. اما آیاتی که ظاهرشان عام اما معنایشان خاص است مانند این آیه است .... وَأُوتِيَتْ

ص: 47

الْخُصُوصُ كَقَوْلِهِ تَعَالَى وَأُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ وَ هَا عَرْشُ عَظِيمٌ يَعْنِي سُبْحَانَهُ بِلْقِيسَ وَ هِيَ مَعَ هَذَا لَمْ يُؤْتَ أَشْيَاءَ كَثِيرَةً مِمَّا فَضَّلَ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ الرِّجَالَ عَلَى النِّسَا. (1)

2- ابن عبّاس رحمه الله - كَانَ عَرْشُ بلْقِيس ثَلَاثِينَ ذَرْعاً فِي ثَلَاثِينَ ذِرَاعاً وَ طُولُهُ فِي الْهَوَاءِ ثَلَاثُونَ ذِرَاعاً. (2)

قوله تعالى: وَجَدْتُها وَ قَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْس مِنْ دُونِ اللهِ وَزَيَّنَ هُمُ

لشَّيْطانُ أَعْماهُمْ فَصَدَّهُمْ عَن السَّبِيلِ فَهُمْ لا يَهْتَدُونَ (24)

باب 1 : وَجَدْتُها وَ قَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ الله

1 - 1 - الصادق علیه السلام - إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ أَتِيَ بِالشَّمْسِ وَالْقَمَرِ فِي صُورَةٍ ثَوْرَيْنِ عَقِيرَيْنِ فَيُقْذَفَانِ بهِمَا وَ بِمَنْ يَعْبُدُهُمَا فِي النَّارِ وَذَلِكَ أَنَّهُمَا عُبدَا فَرَضِيَا. (3)

1 - 2 - الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَة بكُل شَيْءٍ يُعْبَدُ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَمْسٍ أَوْ قَمَرِ أَوْ غَيْرَ ذَلِكَ، ثُمَّ يَسْأَلُ كُلَّ إِنْسَانِ عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ، فَيَقُولُ كُلُّ مَنْ عَبَدَ غَيْرَهُ: رَبَّنَا إِنَّا كُنَّا نَعْبُدُهَا لِتَّقَرِّبَنَا إِلَيْكَ زُلْفَى قَالَ فَيَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لِلْمَلَائِكَة: اذْهَبُوا بِهِمْ وَ بِمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ إِلَى النَّارِ مَا خَلَا مَنِ اسْتَثْنَيْتُ فَإِنَّ أُولئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ. (4)

باب :2 : وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْماهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لَا يَهْتَدُونَ.

1-2 - الرسول صلی الله علیه وآله - وَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ لَيَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانُ يَسْتَحِلُونَ الْخَمْرَ يُسَمُّونَهُ النَّبِيدَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلَائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ أَنَا مِنْهُمْ بَرِىءُ وَهُمْ مِنِّى بِرَاءُ يَا ابْنَ مَسْعُودِ الزَّانِي بأمِّهِ أَهْوَنُ عِنْدَ اللَّهِ بِأَنْ يُدْخِلَ فِى الرِّبَا مِثْقَالَ حَبَّة مِنْ خَرْدَل وَ مَنْ شَرِبَ الْمُسْكِرَ قَلِيلًا أَوْ كَثِيراً هُوَ أَشَدُّ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ آكِلِ الرِّبَا إِنَّهُ مِفْتَاحُ كُلِّ شَرٍّ أُولَئِكَ يَظْلِمُونَ الْأَبْرَارَ وَيُصَدِّقُونَ الْفُجَّارَ وَالْفَسَقَةَ الْحَقُّ عِنْدَهُمْ بَاطِلُ وَ الْبَاطِلُ عِنْدَهُمْ حَقٌّ هَذَا كُلَّهُ لِلدُّنْيَا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ عَلَى غَيْرِ الْحَقِّ وَلَكِنْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لا يَهْتَدُونَ رَضُوا بِالْحَيَاةِ الدُّنْيا وَ اطمأنوا بها وَالَّذِينَ هُمْ عَنْ آيَاتِنا غَافِلُونَ أُولئِكَ مَأْواهُمُ النَّارُ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ. (5)

ص: 48

مِنْ كُلِّ شَيْءٍ وَ لَهَا عَرْشُ عَظِيمٌ، که مقصود بلقیس است اما بسیاری از چیزها به او داده نشده بود، مانند خصوصیات و برتریهایی که خداوند مردان را به وسیله آنها بر زنان برتری داده است».

2- ابن عباس رحمه الله - طول و عرض تخت بلقیس سی ذراع و ارتفاع آن نیز سی ذراع بوده است.

او و قومش را دیدم که برای خورشید سجده می کنند نه برای خدا و شیطان اعمالشان را در نظرشان جلوه داده و آنها را از راه [حق] بازداشته؛ از این رو هدایت نمی شوند. (24)

بخش 1: او و قومش را دیدم که برای خورشید سجده می کنند نه برای خدا.

1-1- امام صادق علیه السلام - روز قیامت خورشید و ماه را چون دو گاو پی شده می آورند و با هرکس که آن ها را پرستیده است در دوزخ می افکنند، برای آنکه آنان را پرستیدند و به آن خشنود شدند.

2-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام صادق علیه السلام از پدر خود از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل فرمود که حضرت فرمود: «خدای تبارک و تعالی در روز قیامت هر آن چیزی را که جز خود پرستیده می شده از خورشید و و جز آن می آورد؛ سپس از هر انسانی از آنچه می پرستیده می پرسد؛ پس هرکس که جز خدا را می پرستیده می گوید: «پروردگارا! ما این را می پرستیدیم تا ما را به تو نزدیک و مقرب سازد»؛ پس خدای تبارک و تعالی به ملائکه می فرماید: «اینان و معبودانشان را به جهنم ببرید به جز کسی که من استثنا کنم که آنان از جهنم دور شدگان هستند».

بخش 2 : از این رو هدایت نمی شوند.

1-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - [ پیامبر صلی الله علیه وآله خطاب به ابن مسعود فرمود:] قسم به خداوندی که مرا به حق فرستاده زمانی خواهد آمد که مردم شراب را حلال خواهند شمرد و آن را نبیذ می نامند، لعنت خدا و ملائکه و مردم بر آنها باد که من از آن ها بیزارم و آن ها نیز از من برکنارند. پسر مسعود! آن که با مادر زنا کند گناهش کمتر است از آنکه به قدر خردلی ربا داخل مالش شود و هرکه شراب بنوشد کم یا زیاد نزد خدا از رباخوار بدتر می باشد که شراب مفتاح همه شرور می باشد. آنان به نیکان ستم می و فاجران و بدکاران را تصدیق نمایند، حق در نظرشان باطل و باطل حق خواهد بود و همه ی این ها برای دنیا است که خود می دانند بر غیر حق می روند؛ وَلَكِنْ زَيَّنَ هُمُ الشَّيْطانُ أَعْماهَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لا يَهْتَدُونَ به زندگی دنیا دلخوش و قانع گشتند و به آن آرامش و اطمینان یافتند و آنا که از آیات ما غافلند، [همه] آن ها جایگاهشان آتش است، به خاطر کارهایی که انجام می دادند! (یونس8-7)

ص: 49

قوله تعالى: أَلا يَسْجُدُوا الله الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِي السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ (25)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - قَالَ الْهُدْهُدُ أَلَّا يَسْجُدُوا الله الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِي السَّماواتِ أَى الْمَطَرَ وَ فِي الْأَرْض النَّبَات. (1)

قوله تعالى : الله لا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ (26)

1 - الصادق علیه السلام - حَنَانِ بن سَدِير قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَن الْعَرْشِ وَ الْكُرْسِيِّ فَقَالَ إِنَّ لِلْعَرْشِ صِفَاتٍ كَثِيرَةٌ مُخْتَلِفَةَ لَهُ فِي كُلٌّ سَبَبٍ وَ صُنْعَ فِي الْقُرآنِ صِفَةً عَلَى حِدَةٍ فَقَوْلُهُ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ يَقُولُ الْمُلْكُ الْعَظِيمُ وَ قَوْلُهُ الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى يَقُولُ عَلَى الْمُلْكِ احْتَوَى وَ هَذَا مُلْكُ الْكَيْفُوفِيَّة فِي الْأَشْيَاءِ ثُمَّ الْعَرْشُ فِى الْوَصْل مُفْرَدُ مِنَ الْكُرْسِيِّ لِأَنَّهُمَا بَابَانِ مِنْ أَكْبَرِ أَبْوَابٍ الْغُيُوبِ وَهُمَا جَمِيعاً غَيْبَانِ وَ هُمَا فِي الْغَيْبِ مَقْرُونَانِ لِأَنَّ الْكُرْسِيَّ هُوَ الْبَابُ الظَّاهِرُ مِنَ الْغَيْبِ الَّذِي مِنْهُ مَطْلَعُ الْبدَع وَ مِنْهَا الْأَشْيَاء كُلُّهَا وَالْعَرْشُ هُوَ الْبَابُ الْبَاطِنُ الَّذِي يُوجَدُ فِيهِ عِلْمُ الْكَيْفَ وَالْكَوْنِ وَالْقَدْرِ وَالْحَدِّ وَالْأَيْنِ وَ الْمَشِيَّةِ وَ صِفَةِ الْإِرَادَةِ وَ عِلْمُ الْأَلْفَاظِ وَالْحَرَكَاتِ وَ التَّرْكِ وَ عِلْمُ الْعَوْدِ وَ الْبَدَاءِ فَهُمَا فِي الْعِلْمِ بَابَانِ مَقْرُونَانِ لِأَنَّ مُلْكَ الْعَرْشِ سِوَى مُلْكِ الْكُرْسِيِّ وَ عِلْمَهُ أغْيَبُ مِنْ عِلْمٍ الْكُرْسِنُ فَمِنْ ذَلِكَ قَالَ رَبُّ الْعَرْشِ العَظيم أى صفتُهُ أَعْظَمُ مِنْ صِفَةِ الْكُرْسِيِّ وَ هُمَا فِي ذَلِكَ مَقْرُونَان. (2)

قوله تعالى : قالَ سَنَنْظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْكَاذِبِينَ ﴿27﴾

قوله تعالى : إِذْهَبْ بِكِتابِي هذا فَأَلْقِهُ إِلَيْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُر ما ذا

يَرْجِعُونَ (28)

ص: 50

تا برای خداوندی سجده کنند که آنچه را در آسمان ها و زمین پنهان است خارج [و آشکار] می سازد و آنچه را پنهان می دارید یا آشکار می کنید می داند؟! (25)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - هدهد گفت: تا برای خدایی که نهان را در آسمان ها و زمین بیرون می آورد و آنچه را پنهان می دارید و آنچه را آشکار می نمایید، می داند سجده نکنند. منظور از الخب؛ باران و منظور از الْأَرْضِ، گیاه است.

خداوند یگانه ای که معبودی جز او نیست و پروردگار عرش عظیم است. (26)

1 - امام صادق علیه السلام - حنان بن سدیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی عرش و کرسی پرسیدم. فرمود: «عرش دارای صفات بسیار و متفاوتی است، به گونه ای که به هر مناسبتی که قرآن آن را بکار برده، صفتی مستقل و متناسب با آن مناسبت را دارد. عرش در عبارت رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ به معناى الملك العظيم است و در آیه ی: همان بخشنده ای که بر عرش مسلط است. (طه/5) مفهوم الملك احتوي را میرساند و این نوع مالکیت را مالکیت کیفوفیت [از ماده ی کیف به معنای چگونگی] در اشیاء می نامند. از طرفی عرش در وصل، منفرد از کرسی است، زیرا هر دو، دو در از بزرگ ترین درهای غیب اند و کل این درها جزء امور غیبی است و در غیب، قرین یکدیگرند؛ زیرا کرسی در ظاهر غیبی است که محل برون آمدن امور بدیع (خلاقیت) همه ی اشیاء از آن است، می باشد. اما عرش در باطن غیبی است که علوم كَيف، کون، قَدَر، حَدّ و این مشیّت، صفتِ اراده کردن، علم الفاظ و حرکات و ترک و علم عَوْد (بازگشت) و بداء در آن است. این دو در، در علم دو در مقرون اند، زیرا ملک عرش متفاوت از ملک کرسی است و علم آن غایب تر از علم کرسی است؛ از این رو خداوند فرموده است؛ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ چون صفتش بزرگ تر از صفت کرسی است. اما به هر حال این دو لفظ در غیب بودن، قرین یکدیگرند.

[سلیمان] گفت: «تحقیق می کنیم ببینیم آیا راست گفتی یا از دروغگویان هستی؟ (27)

این نامه ی مرا ببر و آن را بر آنان بیفکن؛ سپس برگرد [و در گوشه ای توقف کن] ببین آن ها چه عکس العملی نشان می دهند. (28)

ص: 51

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - فَقَالَ الْهُدْهُدُ إِنَّهَا فِي عَرْشِ عَظِيمٍ أَنْ سَرِير فَقَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام أَلْقِ الْكِتَابَ عَلَى قُبَّتِهَا فَجَاءَ الْهُدْهُدُ فَأَلْقَى الْكِتَابَ فِي حِجْرِهَا فَارْتَاعَتْ مِنْ ذَلِكَ وَ جَمَعَتْ جُنُودَهَا وَ قَالَتْ لَهُمْ كَمَا حَكَى اللَّهُ يا أَيُّهَا الْمَلَأُ إِنِّى أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتَابُ كَريم. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام - وَ سَأَلَهُ علیه السلام ابْنُ الْكَوا، عَنْ رَسُول لَيْسَ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ وَ الْمَلَائِكَةِ وَ الشَّيَاطِينِ. فَقَالَ علیه السلام : الْهُدْهُدُ اذْهَبُ بِكِتابي هذا. (2)

قوله تعالى : قالَتْ يا أَيُّهَا المَلَأُ إِنِّي أُلْقِي إِلَيَّ كِتَابٌ كَرِيمٌ (29)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَصَّ مُحَمَّدَا صلی الله علیه وآله وَ شَرَفَهُ بِهَا وَ لَمْ يُشْرِكَ مَعَهُ فِيهَا أَحَداً مِنْ أَنْبِيَائِهِ مَا خَلَا سَلَيْمَانَ علیه السلام فَإِنَّهُ أَعْطَاهُ مِنْهَا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَلَا تَرَاهُ يَحْكِي عَنْ بلقيس حِينَ قَالَتْ إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتَابٌ كَرِيمٌ. (3)

2- على بن إبراهيم رحمه الله - جُنُودَهَا وَقَالَتْ لَهُمْ كَمَا حَكَى اللَّهُ يَا أَيُّهَا المَلَأُ إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتَابٌ كَرِيمٌ أَي مَخْتُوم. (4)

قوله تعالى : إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَانِ الرَّحِيمِ (30)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - إِنَّ بِسْم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ آيَةُ مِنْ فَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَهِيَ سَبْعُ آيَاتٍ تَمَامُهَا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لِي يَا مُحَمَّدُ وَ لَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَ الْقُرآنَ الْعَظِيمَ فَأَفْرَدَ الِامْتِنَانَ عَلَيَّ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ جَعَلَهَا بِإِزَاءِ الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ وَ إِنَّ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ أَشْرَفُ مَا فِي كُنُوزِ الْعَرْشِ وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَصَّ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ شَرفَةَ بِهَا وَلَمْ يُشْرِك مَعَهُ فِيهَا أَحَداً مِنْ أَنْبِيَائِهِ مَا خَلَا سُلَيْمَانَ علیه السلام فَإِنَّهُ أَعْطَاهُ مِنْهَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ أَلَا تَرَاهُ يَحْكِي عَنْ الْقِيسِ حِينَ قَالَتْ إِنِّي الْقِي إِلَى كِتابُ كَرِيمُ إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمَانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَلَا فَمَنْ قَرَأَهَا مُعْتَقِداً لِمُوَالَاةِ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَآلِهِ الطَّيبِينَ مُنْقَاداً لِأمْرِهِمَا مُؤْمِناً بِظَاهِرِهِمَا وَبَاطِنِهِمَا أَعْطَاهُ اللَّهُ بِكُلِّ حَرْفِ مِنْهَا حَسَنَةٌ كُلُّ وَاحِدَة مِنْهَا أَفْضَلُ لَهُ مِنَ الدُّنْيَا بِمَا فِيهَا مِنْ أَصْنَافِ أَمْوَالِهَا وَ

ص: 52

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - پس هدهد گفت: «او در سبأ در دژی استوار است». سلیمان علیه السلام گفت: «نامه را بر روی سقف قصرش بینداز». پس هدهد رفت و نامه را در دامان وی افکند، به گونه ای که موجب ترس او گشت، از این رو سپاهیانش را فراخواند و آن گونه که خداوند فرموده به آنان گفت: ای اشراف! نامه پرارزشی به سوی من افکنده شده. (نمل/29)

2- امام علی علیه السلام - ابن کواء از امام علی علیه السلام در مورد پیکی که نه جن بود و نه انسان و نه از ملائکه و شیاطین سؤال کرد، امام علیه السلام فرمود: «هدهد، اذْهَبْ بِكِتابي هذا».

[ ملکه ی سبأ ] گفت: «ای اشراف! نامه پرارزشی به سوی من افکنده شده! (29)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - خدای عزوجل محمد صلی الله علیه وآله را بدان مخصوص کرده و شرافت داده و احدی را با او از پیغمبران خود شریک نکرده جز سلیمان علیه السلام را که فقط بسم الله الرّحمنِ الرَّحِيمِ را به او داده، نمی بینی که در داستان بلقیس آورده است: قَالَتْ إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتابَ كَرِيمٌ

2- علی بن ابراهیم رحمه الله - از این رو سپاهیانش را فراخواند و آنگونه که خداوند فرموده به آنان گفت: يَا أَيُّهَا المَلَأُ إِنِّي الْقِى الَی کتاب گریم که مقصود از کتاب کریم، کتاب مهر شده است.

این نامه از سلیمان است و چنین است؛ به نام خداوند بخشنده ی مهربان. (30)

1- امام علی علیه السلام - امام عسکری از پدران بزرگوار خود از امیر مؤمنان علیه السلام چنین نقل فرمودند: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ؛ آیه ای از سوره حمد است، سوره حمد هفت آیه است که بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم به تمام و کمال می رسد. از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: «خدای عزوجل به من فرمود: یا محمد صلی الله علیه وآله! ما به تو سوره ی حمد و قرآن عظیم دادیم! (حجر / 87) و اول با سوره حمد بر من امتنان فرمود و آن را در ازاء قرآن عظیم قرار داد، و فاتحة الکتاب شریف ترین چیزی است که در گنج های عرش وجود دارد، و خداوند عزّ و جلّ آن را مختص به محمد صلی الله علیه وآله نمود و وی را بدان شرافت داد و احدی از پیامبران جز سلیمان را با او در این فضیلت شریک نکرد، زیرا به سليمان علیه السلام آيه: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را عطا فرمود، خداوند از قول بلقیس چنین حکایت کند: إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتَابٌ كَرِيمٌ إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. و هر کس آن را با اعتقاد به موالات محمّد و آل پاکش بخواند و مطیع اوامر آنان بوده، به ظاهر و باطنشان ایمان داشته باشد، خداوند برابر هر حرف آن، حسنه ای به او می دهد که برای او از دنیا و تمام خیرات و اموالش برتر است، و هر کس به قاری ای که آن را می خواند گوش دهد همانند اجر قاری را

ص: 53

خيْرَاتِهَا وَ مَنِ اسْتَمَعَ إِلَى قَارِئ يَقْرَؤُهَا كَانَ لَهُ قَدْرُ ثُلُثِ مَا لِلْقَارِى فَلْيَسْتَكْثِرُ أَحَدَكُمْ مِنْ هَذَا الْخَيْرِ الْمُعْرِضِ لَكُمْ فَإِنَّهُ غَنِيمَةً لَا يَذْهَبَنَّ أَوَّانُهُ فَتَبْقَى فِي قُلُوبِكُمُ الْحَشَرَةُ. (1)

2 - السجاد علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ قَدْ فَضَّلَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله بفَاتِحَةِ الْكِتَابِ عَلَى جَمِيعِ النَّبِيِّينَ مَا أَعْطَاهَا أَحَداً قَبْلَهُ إِلَّا مَا أَعْطَى سليمان بن داود علیه السلام مِنْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ فَرَآهَا أَشْرَفَ مِنْ جَمِيعِ مَمَالِكِهِ كُلَّهَا الَّتِي أَعْطِيَهَا فَقَالَ يَا رَبِّ مَا أَشْرَفَهَا مِنْ كَلِمَاتِ إِنَّهَا لَآثَرُ مِنْ جَمِيعِ مَمَالِكِيَ الَّتِي وَهَبْتَهَا لِي قَالَ اللَّهُ تَعَالَى يَا سُلَيْمَانُ علیه السلام وَكَيْفَ لَا تَكُونُ كَذَلِكَ وَمَا مِنْ عَبْدِ وَ لَا أَمَة سَمَّانِي بِهَا إِلَّا أَوْجَبْتُ لَهُ مِنَ الثَّوَابِ أَلْفَ ضِعْفِ مَا أَوْجَبْتُ لِمَنْ تَصَدَّقَ بِأَلْفِ ضِعْفِ مَمَالِكِكَ يَا سُلَيْمَانُ علیه السلام هَذِهِ سُبْعُ مَا أَهَبُهُ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله سَيِّدِ النَّبِيِّينَ تَمَامَ فَاتِحَةِ الْكِتَابِ إِلَى آخِرِهَا فَقَالَ يَا رَبِّ أَتَأْذَنُ لِي أَنْ أَسْأَلَكَ تَمَامَهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى يَا سُلَيْمَانَ علیه السلام اقْنَعَ بِمَا أَعْطَيْتَكَ فَلَنْ تَبْلُغَ شَرَفَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ إِيَّاكَ وَ أَنْ تَقْتَرحَ عَلَى دَرَجَة مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وفَضْلِهِ وَ جَلَالِهِ فَأَخْرَجَكَ عَنْ مُلْكِكَ كَمَا أَخْرَجْتُ آدَمَ علیه السلام عَنْ مُلْكَ الْجِنَانِ لَمَّا اقْتَرَحَ دَرَجَةً مُحَمَّدِ وَ عَلِيٍّ علیه السلام فِي الشَّجَرَةَ الَّتِي أَمَرْتُهُ أَنْ لَا يَقْرَبَهَا يَرُومُ أَنْ يَكُونَ لَهُ فَضَلُهَا وَ هِيَ شَجَرَةُ أَصْلُهَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله وَأَكْبَرُ أَغْصَانِهَا عَلِيٌّ وَ سَائِرُ أَغْصَانِهَا آلُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله عَلَى قَدْرِ مَرَاتِبِهِمْ وَقُصْبَانُهَا شِيعَتْهُ وَ أُمَّتُهُ عَلَى مَرَاتِبِهِمْ وَ أَحْوَالِهِمْ إِنَّهُ لَيْسَ لِأَحَدٍ مِثْلُ دَرَجَاتِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَعِنْدَ ذَلِكَ قَالَ سُلَيْمَانَ علیه السلام يَا رَبِّ قَنَعْنِي بِمَا رَزَقْتَنِي فَأَقْنَعَهُ فَقَالَ يَا رَبِّ سَلَّمْتُ وَ رَضِيتُ وَ قَنِعْتُ وَ عَلِمْتُ أَنْ لَيْسَ لِأَحَدٍ مِثْلُ دَرَجَاتِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله. (2)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - فِي الْقُطْبُ الرَّاوَنْدِي فِي لُبِّ اللبَاب: عَن النَّبيِّ صلی الله علیه وآله أَنَّهُ كَانَ يَأْمُرُ كَاتِبَهُ أَنْ يَكْتُبَ بِاسْمِكَ اللَّهُمَّ فَلَمَّا نَزَلَتْ بِسْمِ الله تَجْراهَا أَمَرَ أَنْ يَكْتُبَ بِسْمِ اللَّهِ فَلَمَّا نَزَلَتْ قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أو ادْعُوا الرَّحْمَنَ أَمَرَ أَنْ يَكْتُبَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ فَلَمَّا نَزَلَتْ إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمَانَ علیه السلام وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَمَرَ بِكِتَابَتِهِ تَامّاً. (3)

قوله تعالى : أَلا تَعْلُوا عَلَيَّ وَ أَتُونِي مُسْلِمِينَ (31)

قوله تعالى: قالَتْ يا أَيُّهَا المَلاً أَفْتُونِي فِي أَمْرِي ما كُنْتُ قَاطِعَةً أَمْراً حَتَّى تَشْهَدُونِ (32)

ص: 54

خواهد داشت. پس تا می توانید از این خیری که به شما عرضه شده است بیشتر استفاده کنید که غنیمت است، و مبادا وقتش برود و قلوبتان در حسرت بماند.

2- امام سجاد علیه السلام - و اینکه خداوند به پیامبر اکرم به عنایت کردن سوره ی حمد به آن جناب فضیلت بخشید که به هیچ یک از پیمبران پیشین (این فضل را) نداده مگر به سلیمان بن داود که فقط بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را از این سوره داد و این آیه را از تمام سلطنت و قدرتی که خدا به او عنایت کرده برتر شمرد و گفت: خدایا چه کلمات عالی و با ارزشی است، من این کلمات را از تمام مملکتی که عنایت کرده ای با ارزش تر می دانم. خداوند به او خطاب کرد ای سلیمان! چگونه با ارزش تر نباشد و حال اینکه هر بنده من از زن و مرد، مرا با این کلمات بخواند، ثوابی به او عنایت می کنم هزار برابر بیشتر از کسی که تمام مملکت تو را صدقه بدهد. این یک هفتم از تمام آن سوره ایست که به محمد صلی الله علیه وآله سرور انبیاء داده ام (سوره فاتحة الكتاب)». سلیمان گفت: «اجازه می فرمایی همه ی آن سوره را درخواست کنم؟» خداوند فرمود: «به آنچه داده ام قانع باش. تو به مقام محمد نمی رسی، از درخواست مقام او خودداری کن که این مقام را از تو می گیرم، چنانچه آدم را از بهشت خارج کردم». چون (آدم) مقام محمّد و علی را در مورد درختی که به او دستور داده بودم نزدیک آن نشود درخواست کرد. او مایل بود مقام آن دو را داشته باشد. آن درختی بود که ریشه اش محمد صلی الله علیه وآله است و بزرگ ترین شاخه ی آن علی علیه السلام است و سایر شاخه هایش آل محمدند، به ترتیب مقام و موقعیتشان، و شاخه های جدا شدهی آن درخت، شیعیان و امت او به ترتیب مراتب و احوالشان هستند؛ هیچ کس دارای درجات و مقام محمد صلی الله علیه وآله نیست».

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - نقل شده که پیامبر صلی الله علیه وآله به کاتب خویش دستور می فرمود که [در ابتدای نامه ها سایر نوشته ها] بِاسْمِكَ اللَّهُم بنویسد؛ چون آیه: به نام خدا بر آن سوار شوید. (هود/41) نازل شد دستور فرمود که بسم الله بنویسد؛ چون آیه: بگو خدا را بخوانید یا رحمان را بخوانید. (اسراء/110) دستور فرمود که بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ بنویسد؛ و چون آیه: إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ؛ نازل شد دستور فرمود که بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به صورت کامل نوشته شود.

توصیه ی من این است که نسبت به من برتری جویی نکنید و به سوی من آیید در حالی که تسلیم (حق) هستید. (31)

[سپس] گفت: «ای اشراف نظر خود را در این امر مهم به من بازگو کنید، که من درباره ی هیچ کار مهمی، بدون حضور [و مشورت] شما تصمیم نگرفته ام» (32)

ص: 55

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - أَلَّا تَعْلُوا عَلَيَّ وَأتُونِي مُسْلِمِينَ أَنْ لَا تَتَكَبَّرُوا عَلَى. (1)

2 - على بن إبراهيم رحمه الله - قَوْلُهُ أَلَّا تَعْلُوا عَلَيَّ يَقُولُ: لَا تَعْظُمُوا عَلَى. (2)

قوله تعالى : قالُوا نَحْنُ أُولُوا قُوَّةٍ وَأُولُوا بَأْسٍ شَدِيدٍ وَ الْأَمْرُ إِلَيْكِ فَانْظُرِي ما ذا تَأْمُرينَ (33)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ عَنِ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف مَا يَخْرُجُ إِلَّا فِي أُولِى قُوَّةَ وَ مَا يَكُونُ أُولُو الْقُوَّةَ إِلَّا عَشَرَةَ آلَافِ. (3)

قوله تعالى: قالَتْ إِنَّ الْمُلُوكَ إِذا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةً وَ كَذالِكَ يَفْعَلُونَ (34)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - قالَتْ لَهُمْ إِنَّ المُلُوكَ إِذا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةٌ فَقَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كَذلِكَ يَفْعَلُونَ ثُمَّ قَالَتْ إِنْ كَانَ هَذَا نَبِيّاً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ كَمَا يَدَّعِي فَلَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُغْلَبُ وَلَكِنْ سَأَبْعَثُ إِلَيْهِ بِهَدِيَّة فَإِنْ كَانَ مَلِكاً يَمِيلُ إِلَى الدُّنْيَا قَبْلَهَا وَ عَلِمْتُ أَنَّهُ لَا يَقْدِرُ عَلَيْنَا فَبَعَثَتْ إِلَيْهِ حُقًّا فِيهِ جَوْهَرَةٌ عَظِيمَةٌ وَ قَالَتْ لِلرَّسُول: قُلْ لَهُ يَنْقُبُ هَذِهِ الْجَوْهَرَةَ بِلَا حَدِيدٍ وَ لَا نَارِ فَأَتَاهُ الرَّسُولُ بِذَلِكَ فَأَمَرَ سُلَيْمَانُ علیه السلام بَعْضَ جُنُودِهِ مِنَ الدِّيدَانِ فَأَخَذَ خَيْطاً فِي فَمِهِ ثُمَّ ثَقَبَهَا وَ أَخْرَجَ الْخَيْطَ مِنَ الْجَانِبِ الْآخَرِ وَ قَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام لِرَسُولِهَا فَمَا آتَانِيَ اللَّهُ خَيْرٌ مِمَّا آتَاكُمْ بَلْ أَنتُمْ بِهَدِيَّتِكُمْ تَفْرَحُونَ ارْجِعُ إِلَيْهِمْ فَلَتَأْتِيَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قبل هُم بِها أَي لَا طَاقَةَ وَلَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْها أَذِلَّةٌ وَ هُمْ صَاغِرُونَ فَرَجَعَ إِلَيْهَا الرَّسُولُ فَأَخْبَرَهَا بِذَلِكَ وَ بِقُوَّةٍ سُلَيْمَانَ علیه السلام فَعَلِمَتْ أَنَّهُ لَا مَحِيصَ لَهَا فَارْتَحَلَتْ وَ خَرَجَتْ نَحْوَ سُلَيْمَان علیه السلام. (4)

قوله تعالى: وَ إِنِّي مُرْسِلَةٌ إِلَيْهِمْ بِهَدِيَّةٍ فَناظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ (35)

ص: 56

1- على بن ابراهيم رحمه الله - أَلَّا تَعلُوا عَلَى وَ أَتُونِي مُسْلِمِینَ یعنی بر من تکبّر نورزید.

2- على بن ابراهيم رحمه الله - ألا تَعلُوا عَلی؛ به معنای نزد من تظاهر به بزرگی نکنید، است.

گفتند: «ما دارای نیروی زیاد و قدرت جنگی فراوان هستیم، ولی فرمان با توست؛ ببین چه دستور می دهی»؟ (33)

1- امام صادق علیه السلام - ابوبصیر گوید: مردی از اهل کوفه از امام صادق علیه السلام پرسید: «چند نفر حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف را [در هنگام قیام] همراهی می کنند؟ چراکه مردم می گویند به تعداد مسلمانان در جنگ بدر یعنی سیصدوسیزده تن او را همراهی خواهند کرد»! حضرت فرمود: «حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف همراه گروهی قدرتمند قیام می کند و گروه قدرتمند کمتر از ده هزار نفر نمی باشد».

گفت: «پادشاهان هنگامی که وارد منطقه ی آبادی شوند آن را به فساد و تباهی می کشند و عزیزان آنجا را ذلیل می کنند؛ [آری] روش آنان همواره این گونه است (34)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - بلقیس به آنان گفت: إِنَّ الْمُلُوكَ إِذا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أذِلَّةٌ» خداوند فرمود: «وَ كَذلِكَ يَفْعَلُونَ» سپس گفت: «حال اگر این فرد همان طور که ادعا می کند، پیامبر خدا باشد، ما در برابر او قدرتی نداریم، اما اگر فردی دروغگو باشد، در برابر او ایستادگی می کنیم، اما بدانید که پادشاهان وقتی به سرزمینی هجوم می بردند، آنجا را ویران کرده و اهل آن را نابود می سازند، پس من پیشنهاد می دهم، هدیه ای به سوی او بفرستیم، اگر او پادشاهی دنیا طلب باشد، تمایل به متاع دنیوی دارد و هدیه ی ما را می پذیرد و ما متوجه می شویم که او پیامبر نیست و قدرت تسلط بر ما را ندارد»، پس صندوقی به سوی او فرستادند که در آن گوهری بسیار درشت و درخشان قرار داشت و به فرستاده ی خود گفت: «به او بگو این گوهر را بدون استفاده از آتش و آهن سوراخ کند». فرستاده با آن هدیه به نزد سلیمان علیه السلام آمد و پیام بلقیس را ابلاغ نمود، سلیمان علیه السلام نیز به قدرت حق، نخی را در دهان خود فرو برد، سپس بیرون آورد و با آن نخ گوهر را سوراخ نمود و از جانب دیگر گوهر نخ را بیرون آورد، سپس به فرستاده ی ملکه سبا گفت: «آنچه خدا به من داده، بهتر است از آنچه به شما داده است بلکه شما هستید که به هدیه هایتان خوشحال می شوید! به سوی آنان بازگرد [و اعلام کن] با لشکریانی به سراغ آنان می آییم که قدرت مقابله با آن را نداشته باشند. (نمل/37-36)». فرستاده به نزد ملکه آمد و از قدرت الهی سلیمان علیه السلام به او خبر داد، بلقیس متوجه شد که سلیمان علیه السلام پیامبر است و هیچ گریزی از او ندارند، پس به جانب سلیمان علیه السلام کوچ کرد.

من [اکنون جنگ را صلاح نمی بینم] هدیه ی گرانبهایی برای آنان می فرستم تا ببینم فرستادگان من چه خبر می آورند [تا از این طریق آنها را بیازمایم] (35)

ص: 57

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - فِي خَبَر الزَّنْدِيقِ الَّذِي سَأَلَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَمَّا تَوَهَّمَهُ مِنَ التَّنَاقُضِ فِي الْقُرْآن قَالَ علیه السلام وَ أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَى وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ ذَلِكَ فِي مَوْضِعِ يَنْتَهِي فِيهِ أَوْلِيَاءُ اللَّهِ عَزَّوَ جَلَّ بَعْدَ مَا يَفْرُغُ مِنَ الْحِسَابِ إِلَى نَهَرٍ يُسَمَّى الْحَيَوَانَ فَيَغْتَسِلُونَ فِيهِ وَيَشْرَبُونَ مِنْ آخَرَ فَتَبْيَضُ وُجُوهُهُمْ فَيَذْهَبْ عَنْهُمْ كُلُّ قَدَى وَ وَعْتِ ثُمَّ يُؤْمَرُونَ بِدُخُولِ الْجَنَّةِ فَمِنْ هَذَا الْمَقَامِ يَنْظُرُونَ إِلَى رَبِّهِمْ كَيْفَ يُثيبُهُمْ وَ مِنْهُ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ فَذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فِي تَسْلِيمٍ الْمَلَائِكَة علیه السلام عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِينَ فَعِنْدَ ذَلِكَ أثِيبُوا بدخُولِ الْجَنَّةِ وَ النَّظَرِ إِلَى مَا وَعَدَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَذَلِكَ قَوْلُهُ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ وَ النَّاظِرَةُ فِي بَعْضَ اللُّغَةِ هِيَ المُنتَظِرَةُ أَلَمْ تَسْمَعْ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى فَناظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ أَى مُنْتَظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ. (1)

قوله تعالى : فَلَمّا جَاءَ سُلَيْمانَ قَالَ أَتُمُدُّونَنِ بِمالِ فَمَا آتَانِيَ اللَّهُ خَيْرٌ بِمَا آتَاكُمْ بَلْ أَنتُمْ بِهَدِيَّتِكُمْ تَفْرَحُونَ (36)

1- على بن إبراهيم رحمه الله - وَ قَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام لِرَسُولِهَا فَمَا آتَانِيَ اللهُ خَيْرٌ مِمَّا آتَاكُمْ بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِيَّتِكُمْ تَفْرَحُونَ ارْجِعْ إِلَيْهِمْ فَلَنَأْتِيَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لَا قِبَلَ لَهُمْ بِها أَي لَا طَاقَة. (2)

2 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم الْهَدِيَّةُ عَلَى ثَلَاثَةِ أَوْجُهِ هَدِيَّةُ مُكَافَأَة وَ هَدِيَّةٌ مُصَانَعَة وَ هَدِيَّةُ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ. (3)

قوله تعالى: إِرْجِعْ إِلَيْهِمْ فَلَنَأْتِيَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لَا قِبَلَ هُمْ بِها وَلَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْها أذِلَّةً وَهُمْ صاغِرُونَ (37)

1- على بن إبراهيم رحمه الله - ارْجِعْ إِلَيْهِمْ فَلَتَأْتِيَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قبل هم بِها أَنْ لَا طَاقَةَ وَلَتُخْرِ جَنَّهُمْ مِنْهَا أَذِلَّةٌ وَ هُمْ صَاغِرُونَ. (4)

قوله تعالى : قالَ يا أَيُّهَا المَلَؤُا أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِهَا قَبْلَ أَنْ يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ (38)

ص: 58

1- امام علی علیه السلام - در حدیث زندیقی که گمان می کرد در قرآن تناقض وجود دارد، آمده است که به امام علی علیه السلام فرمود: اما کلام آن جناب [آری] در آن روز صورت هایی شاداب و مسرور است، و به پروردگارش می نگرد. (قیامت/23-22) پس به درستی که این امر در موضع است که دوستان خدای عزوجل در آن منتهی می شوند بعد از آنکه از حساب فارغ شده باشند به سوی نهری که حیوان نامیده می شود پس در آن نهر غسل می کنند و از آن می آشامند و روی ایشان تازگی به هم می رساند از روی روشنی و چون آفتاب تابان می شود و هر خاشاک و نقصان شکستگی که مراد از آن ها کثافات است که لازم بشریت است از ایشان می رود و برطرف می شود، بعد از آن به دخول در بهشت امر می شوند پس از این مقام به سوی پروردگار خود می نگردند که چگونه ایشان را ثواب می دهد و از آن داخل بهشت می شوند و این تفسیر کلام خدای عزوجل است در سلام کردن فرشتگان بر ایشان؛ سلام بر شما! گوارایتان باد این نعمت ها! داخل بهشت شوید و جاودانه بمانید .(زمر/73) پس در نزد این یقین به دخول بهشت و نظر به سوی آنچه پروردگار ایشان. (قیامت / 23) ایشان را وعده فرموده به هم رسانند. ناظره در برخی از لغت ها به معنی منتظره است، مگر این آیه را نخوانده ای که فَناظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ المُرسَلُونَ، یعنی منتظرند، ببینند رسولان چگونه پاسخی باز آرند.

هنگامی که [ فرستاده ی ملکه ی سبا ] نزد سلیمان آمد، گفت: «می خواهید مرا با مالی کمک کنید [و فریب دهید]؟ آنچه خدا به من داده، بهتر است از آنچه به شما داده؛ بلکه شمایید که به هدیه هایتان شاد می شوید (36)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - سلیمان علیه السلام آن گاه به قاصد ملکه گفت: به سوی آنان بازگرد [و اعلام کن] با لشکریانی به سراغ آنان می آییم که قدرت مقابله با آن را نداشته باشند. (نمل/37). یعنی تحمل مقابله با آن را نداشته باشند.

2- امام صادق علیه السلام - هدیه سه جور است؛ هدیه در عوض هدیه هدیه ی سازش، هدیه برای خدای عزوجل.

به سوی آنان باز گرد [و اعلام کن] با لشکریانی به سراغ آنان می آییم که قدرت مقابله با آن را نداشته باشند و آنان را از آن (سرزمین) با ذلّت و حقارت بیرون می رانیم! (37)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - ارْجِعْ إِلَيْهِمْ فَلَنَأْتِيَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قِبَلَ هُم بِها يعني طاقت نداشته باشد. وَ لَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْهَا أَذِلَّةٌ وَهُمْ صَاغِرُونَ.

[سلیمان] گفت: «ای بزرگان! کدام یک از شما تخت او را برای من می آورد پیش از آنکه به حال تسلیم نزد من آیند»؟ (38)

ص: 59

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - فَلَمَّا أَخْبَرَ اللَّهُ سُلَيْمَانَ علیه السلام بِإِقْبَالِهَا نَحْوَهُ قَالَ لِلْجِنِّ وَالشَّيَاطِين أَيُّكُمْ الله يَأْتِينِي بِعَرْشِهَا قَبْلَ أَنْ يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ قالَ عِفْرِيتٌ مِنَ عَفَارِيتِ الجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِكَ وَ إِنِّي عَلَيْهِ لَقَوِيٌّ أَمِينٌ قَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام أريدُ أَسْرَعَ مِنْ ذَلِكَ فَقَالَ أَصَفَ بْنُ بَرْخِيَا أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَدَعَا اللَّهَ بِاسْمِهِ الْأَعْظَم فَخَرَجَ السَّرِيرُ مِنْ تَحْتِ كُرْسِيِّ سليمان بن داود علیه السلام فَقَالَ سُلَيْمَانَ علیه السلام نَكَّرُوا لَهَا عَرْشَها أَي غَيْرُوهُ نَنْظُرْ أَ تَهْتَدِى أَمْ تَكُونُ مِنَ الَّذِينَ لا يَهْتَدُونَ فَلَا جَاءَتْ قِيلَ أَهَكَذَا عَرْشُكِ قالَتْ كَأَنَّهُ هُوَ وَ كَانَ سُلَيْمَانُ علیه السلام قَدْ أَمَرَ أَنْ يُتَّخَذَ لَهَا بَيْتُ مِنْ قَوَارِيرَ وَ وَضَعَهُ عَلَى الْمَاءِ ثُمَّ قِيلَ لَمَا ادْخُلِي الصَّرْحَ فَظَنَّتْ أَنَّهُ مَ-اءُ فَرَفَعَتْ ثَوْبَهَا وَ أَبْدَتْ سَاقَيْهَا فَإِذَا عَلَيْهَا شَعْرُ كَثِيرُ فَقِيلَ لَهَا إِنَّهُ صَرْحُ مُمَرَّدُ مِنْ قَوارير قالَتْ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمانَ اللهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ فَتَزَوَجَهَا سُلَيْمَانُ علیه السلام وَ هِيَ بِلْقِيسُ بِنْتُ الشَّرْحِ [بَلْبَشرح] [شَرَاحِيل] الْجُبَيْرِيَّةُ وَقَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام لِلشَّيَاطِينِ اتَّخِذُوا لَهَا شَيْئاً يُذْهِبَ هَذَا الشَّعْرَ عَنْهَا فَعَمِلُوا الْحَمَّامَاتِ وَطَبَحُوا النُّورَةَ فَالْحَمَّامَاتِ وَالنُّورَةُ مِمَّا اتَّخَذَتْهُ الشَّيَاطِينُ لِبلْقِيسَ وَكَذَا الْأَرْحِيَةُ الَّتِي تَدُورُ عَلَى الْمَاء. (1)

2 - الصادق علیه السلام - عَن الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ سَأَلْتُ سَيِّدِئَ الصَّادق علیه السلام ... فَقُلْتُ يَا سَيِّدِي وَ مَوْلَايَ وَ الدِّينُ الَّذِي فِي آبَائِهِ إِبْرَاهِيمَ وَ نُوحٍ وَمُوسَى وَعِيسَى وَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله هُوَ الْإِسْلَامُ قَالَ نَعَمْ يَا مُفَضَّلُ هُوَ الْإِسْلَامُ لَا غَيْرُ قُلْتُ يَا مَوْلَايَ أَتَجِدُهُ فِي كِتَابِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَى آخِرِهِ وَ مِنْ-هُ هَذِهِ الآية إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ الله الإِسْلامُ وَ قَوْلُهُ تَعَالَى مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَى فِي قِصَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةٌ مُسْلِمَةٌ لَكَ وَ قَوْلُهُ تَعَالَى في قصَّة فِرْعَوْنَ حَتَّى إِذا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إلهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرَائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَ فِي قِصَّة سُلَيْمَانَ وَ بِلْقِيسَ قَبْلَ أَنْ يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ وَ قَوْلِهَا أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمانَ اللَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ وَ قَوْل عِيسَى علیه السلام مَنْ أَنْصارِي إِلَى الله قال الحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللهَ آمَنَّا بِالله وَ اشْهَدْ بِأَنَا مُسْلِمُونَ وَقَوله عز وجل وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَالْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهَا وَ قَوْلُهُ فِي قِصَّةِ لُوطٍ

ص: 60

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - وقتی خداوند به سلیمان علیه السلام خبر داد که بلقیس به جانب او می آید، سلیمان علیه السلام جن و انس فرمود: «أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ». عفریتی از جن گفت: «من آن را نزد تو می آورم پیش از آنکه از مجلست برخیزی و من نسبت به این امر، توانا و امینم!» سلیمان علیه السلام فرمود: «می خواهم سریع تر از این باشد». آصف بن برخیا گفت: «پیش از آنکه چشم بر هم زنی، آن را نزد تو خواهم آورد!» پس خدا را با اسم اعظم الهی خواند و ناگهان تخت بلقیس در کنار تخت سلیمان علیه السلام ظاهر شد، سلیمان علیه السلام گفت: «تخت او را تغییر دهید تا ببینم آن را می شناسد یا نه»؟ وقتی آمد، سلیمان علیه السلام از او پرسید: «آیا این تخت توست»؟ بلقیس گفت: «گویا همان است»! سپس سليمان علیه السلام دستور داد قصری از شیشه و بلور بسازند و آن را بر سطحی از آب قرار دهند، سپس به بلقیس فرمود: «وارد شو» بلقیس گمان کرد که آن قصر بر دریاچه ی عمیقی واقع شده، پس دامن لباس خود را بالا زد و ساق پایش آشکار شد، که موی زیادی بر آن روییده بود، اما سلیمان علیه السلام به او گفت: «این قصر بلورین از جنس شیشه و آبگینه است». پس بلقیس متوجّه عظمت و قدرت الهی سليمان علیه السلام شد و گفت: «پروردگارا! من به خود ستم کردم و (اینک) با سلیمان برای خداوندی که پروردگار عالمیان است اسلام آوردم!». پس سلیمان علیه السلام با بلقیس ازدواج کرد و به شیاطین دستور داد ماده ای تهیه کنند که موی بدن را برطرف کند و آن شیاطین حمّام ساختند و نوره را طبخ نمودند، پس ساخت حمام و آسیاب آبی و تولید نوره (داروی نظافت) از موادی است که شیاطین برای بلقیس تهیه کردند.

2- امام صادق علیه السلام - مفضل بن عمر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «مولای من! آیا دینی که پدران او ابراهیم و نوح و موسی و عیسی و محمد علیهم السلام داشتند، همان دین اسلام بود»؟ فرمود: «آری! همین دین اسلام بود، نه غیر آن»! عرض کردم: «دلیلی از قرآن بر این مطلب دارید»؟ فرمود: «آری! از اوّل تا آخر قرآن پر از دلیل است، از جمله این آیه: دین در نزد خدا، اسلام [و تسلیم بودن در برابر حق] است (آل عمران/19) می باشد. و دیگر آیه: از آیین پدرتان ابراهیم پیروی کنید خداوند شما را در کتاب های پیشین و در این کتاب آسمانی «مسلمان» نامید (حج / 78) و دیگر آیه ای است که خداوند در داستان ابراهیم و اسماعیل علیه السلام را از زبان آن ها نقل می کند که گفتند: ما را تسلیم فرمان خود قرار ده! و از دودمان ما، امتی که تسلیم فرمانت باشند، به وجود آور! (بقره / 128) و دیگر این آیه در داستان فرعون است که می فرماید: هنگامی که غرقاب دامن او را گرفت، گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودی، جز کسی که بنی اسرائیل به او ایمان آورده اند، وجود ندارد و من از مسلمین هستم». (یونس/90). و در داستان سلیمان علیه السلام و بلقیس ملکه ی سبا می فرماید: وَ أَتُونِي مُسْلِمِینَ؛ و بلقیس به نزد سلیمان علیه السلام آمد گفت: با سلیمان برای خداوندی که پروردگار عالمیان است اسلام آوردم. (نمل/44) و از زبان عیسی بن مریم علیه السلام می فرماید: «کیست که یاور من به سوی خدا [برای تبلیغ آیین او] گردد؟. (آل عمران / 52) حواریان (شاگردان مخصوص او) گفتند: «ما یاوران خداییم به خدا ایمان آوردیم و تو [نیز] گواه باش که ما اسلام آورده ایم. (آل عمران / 52) و در آیه ی دیگر می فرماید: و تمام کسانی که در آسمان ها و زمین هستند، از روی اختیار یا از روی اجبار، در برابر [فرمان] او تسلیمند. (آل عمران/83). و

ص: 61

فَما وَجَدْنَا فِيها غَيْرَ بَيْتِ مِنَ المُسْلِمِينَ وَقَوْلُهُ قُولُوا آمَنَّا بِالله وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْنَا إِلَى قَوْلِهِ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ وَقَوْلُهُ تَعَالَى أَمْ كُنتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ المَوتُ إِلَى قَوْلِهِ وَ نَحْنُ لَهُ

مُسْلِمُون. (1)

قوله تعالى: قالَ عِفْرِيتُ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقَامِكَ وَإِنِّي عَلَيْهِ لَقَوِيٌّ أَمِينٌ (39)

1 - ابن عباس رحمه الله - قالَ عِفْرِيتُ مِنَ الْجِنِّ أَيْ مَارِدُ قَوِى. (2)

قوله تعالى : قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرّاً عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنْ رَبِّ غَنِيٌّ كَرِيمٌ (40)

باب 1: قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله - قال آصف بْن بُرْخِيَا أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَدَعَا اللَّهَ بِاسْمِهِ الْأَعْظَمِ فَخَرَجَ السَّرِيرُ مِنْ تَحْتِ كُرسي سليمان بن داود علیه السلام. (3)

1-2 - أمير المؤمنين علیه السلام - روى أنَّ خارجياً اخْتَصَمَ فِي رَجُل آخَرَ إِلَى عَلَى علیه السلام فَحَكَمَ بَيْنَهُمَا، فَقَالَ الْخَارِجِيُّ لَا عَدَلْتَ فِي الْقَضِيَّة. فَقَالَ علیه السلام أَحْسَأَ يَا عَدُوَّ اللَّهِ. فَاسْتَحَالَ [الْخَارِجِي] كَلْبَاً وَ طَارَ ثِيَابُهُ فِي الْهَوَاءِ، فَجَعَلَ يُبَصْبصٌ وَ تَدْمَعُ عَيْنَاهُ فَرَقَ لَهُ وَدَعَا لَهُ، فَأَعَادَهُ إِلَى حَالَ الْإِنْسَانِيَّة وَ تَرَاجَعَتْ مِنَ الْهَوَاءِ ثِيَابُهُ، فَقَالَ عَلَى علیه السلام إِنَّ آصَفَ وَصِيَّ سُلَيْمَانَ علیه السلام قَدْ صَنَعَ نَحْوَهُ فَقَصَّ اللَّهُ عَنْهُ [ بقَوْلِهِ ] قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ مِنَ الْكِتاب أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ أَيُّمَا أَكْرَمُ عَلَى اللَّهِ نَبيُّكُمْ أَمْ سُلَيْمَانَ علیه السلام : قَالُوا نَبَيْنَا. فَقِيلَ لَهُ مَا حَاجَتُكَ فِي قِتَالَ مُعَاوِيَةَ إِلَى الْأَنْصَارِ قَالَ إِنَّمَا أَدْعُو هَوْلَاءِ لِقُبُوتِ الْحُجَّةَ وَ كَمَالَ الْمِحْنَةِ، وَ لَوْ أَذِنَ لِي فِي الدُّعَاءِ بِهَلَاكِهِ لَمَا تَأَخَّرَ. (4)

ص: 62

در داستان لوط علیه السلام می فرماید: ولی جز یک خانواده با ایمان در تمام آنها نیافتیم!. (ذاریات/36) و در آیه ی دیگر می فرماید: بگویید: «ما به خدا ایمان آورده ایم و به آنچه بر ما نازل شده ... در میان هیچ یک از آن ها جدایی قائل نمی شویم، و در برابر فرمان خدا تسلیم هستیم [و تعصبات نژادی و اغراض شخصی، سبب نمی شود که بعضی را بپذیریم و بعضی را رها کنیم]. (بقره/136)).

فرد نیرومندی از جن گفت: «من آن را نزد تو می آورم پیش از آنکه از جایگاهت برخیزی و من نسبت به این امر، توانا و امینم». (39)

1 - ابن عباس رحمه الله - قالَ عِفْرِيتُ مِنَ الجِنِّ؛ که فردی قوی بود.

[اما] کسی که دانشی از کتاب (آسمانی) داشت گفت: «من پیش از آنکه چشم برهم زنی، آن را نزد تو خواهم آورد»! و هنگامی که [سلیمان] آن (تخت) را نزد خود ثابت و پابرجا دید گفت: «این از فضل پروردگار من است، تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را به جا می آورم یا کفران می کنم؟ و هر کس شکر کند، به نفع خود شکر می کند؛ و هرکس کفران نماید [به خودش زیان رسانده] چراکه پروردگار من، بی نیاز و بخشنده است». (40)

بخش 1: [اما] کسی که دانشی از کتاب (آسمانی) داشت گفت: «من پیش از آنکه چشم برهم زنی، آن را نزد تو خواهم آورد»!

1-1- علی بن ابراهیم رحمه الله - پس آصف بن برخیا گفت: أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ سپس خدا را به اسم اعظم خواند، ناگهان تخت ملکه از زیر تخت سلیمان علیه السلام بیرون آمد.

2-1- امام علی علیه السلام - یکی از خوارج با مرد دیگری دعوا کرد و نزد امام علی علیه السلام آمدند و حضرت علیه السلام، میان آنان به حکم خدا و پیامبر صلی الله علیه وآله ، قضاوت کرد اما آن مرد خارجی گفت: «در قضاوت، عدالت به خرج ندادی»! حضرت فرمود: دور شو ای دشمن خدا»! پس آن مرد به صورت سگی درآمد و لباس هایش به هوا پرید. دم خود را تکان می داد و از چشمانش اشک می ریخت. حضرت علیه السلام به حال او دلسوزی نمود و دعا کرد، مجدداً به صورت انسان برگشت و لباس هایش از هوا به تنش برگشتند. آن گاه علی علیه السلام فرمود: «آصف بن برخیا وصی حضرت سلیمان علیه السلام نیز مانند این کار را انجام داد چنانچه خداوند در کتابش از او نام برده و داستان او را به این صورت نقل کرده است که؛ قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ، آيا پيامبر صلی الله علیه وآله شما نزد خداوند گرامی تر است یا سليمان علیه السلام»؟ گفتند: «پیامبر ما». به حضرت علیه السلام گفته شد [تو با این همه معجزات و قدرتی که داری] پس چه نیازی به جمع آوری سپاه داری تا با معاویه جنگ نمایی»؟ علی علیه السلام فرمود: «این ها را می خوانم تا حجت تمام شود و امتحان به پایان برسد و اگر خداوند به من اجازه می داد که در مورد هلاکت معاویه دعا کنم، هرگز آن را به تأخیر نمی انداختم».

ص: 63

ولایت و علم کتاب

1 - امام صادق علیه السلام - قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ، انگشتان دست خود را از هم باز کرد و بر سینه خویش نهاد و فرمود: «به خدا سوگند! تمام علم کتاب نزد ماست».

2- امام صادق علیه السلام - سدیر گوید: من و ابوبصیر و میسر و یحیی بزاز و داوود رقی در مجلس امام صادق علیه السلام بودیم که امام علیه السلام برافروخته و خشمگین وارد گردید و وقتی جای خود نشست، فرمود: «در شگفتم از اقوامی که گمان می برند که ما آگاه به علم غیب هستیم! جز خدا کسی غیب نمی داند، می خواستم فلان زن خدمتکارم را بزنم که خود را از من پنهان کرد و نتوانستم دریابم در کدام اتاق خانه است» و چون از آن مجلس برخاست و عازم منزل گردید، من و ابوبصیر و مُیسر بر وی وارد شده و عرض کردیم: «فدایتان شویم! آنچه را درباره ی زن خدمتکارتان فرمودید، شنیدیم و می دانیم که علم بسیاری داری که به غیب منسوب نیست». فرمود: «ای سدیر! مگر قرآن نخوانده ای»؟ عرض کردم: «فدایت شوم! قرآن را خوانده ایم». فرمود: «آیا آیه: قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ، را خوانده ای»؟ عرض کردم: «فدایت شوم! آن را خوانده ام». فرمود: «آیا آن مرد را شناختی و دانستی چه مقدار از علم کتاب نزد اوست»؟ عرض کردم: «آگاهم کنید تا بدانم». فرمود: «به اندازه ی یک قطره از باران بسیار در دریای سبز. این مقدار چه اندازه از علم کتاب را در بر می گیرد»؟ عرض کردم: «فدایت شوم! بسیار اندک». فرمود: «ای سدیر! این مقدار برای کسی که آن را به علمی که من تو را از آن باخبر می کنم منسوب نمی کند، چقدر زیاد است! ای سدیر! آیا همه ی آنچه را که در این آیه از کتاب خدا خوانده ای که می فرماید: بگو: «کافی است که خداوند، و کسی که علم کتاب [و آگاهی بر قرآن] نزد اوست، میان من و شما گواه باشند»!. (رعد / 43) گفتم: «آن را خوانده ام، فدایت شوم». فرمود: «کسی که همه ی علم کتاب را دارد با فهم تر است یا کسی که جزئی از علم کتاب را دارد»؟ گفتم: «نه، بلکه آن که علم همه کتاب را دارد او با فهم تر است». سپس با دست خود اشاره به سینه اش کرده و فرمود: «به خدا علم کتاب نزد ما است به خدا همه اش نزد ماست».

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوسعید خدری گوید: از رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره ی آیه: الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ، سؤال کردم، فرمود: «او وصی برادرم سلیمان بن داوود علیه السلام بود». گفتم: ای رسول خدا! گفتار دیگر خدای عزوجل: بگو: «کافی است که خداوند، و کسی که علم کتاب [و آگاهی بر قرآن] نزد اوست، میان من و شما گواه باشند»!. (رعد/43)»؟ فرمود: «مقصود از آن برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام است».

ص: 65

4 - الهادى علیه السلام - رَوَى الْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ بِالْإِسْنَادِ قَالَ: الْتَقَى مُوسَى بْنُ مُحَمَّدِ بْن عَلِيِّ بْنِ مُوسَى علیه السلام وَ يَحْيَى بْنِ أَكْثَمَ فَسَأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَى أَخِي عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام بَعْدَ أَنْ دَارَ بَيْنِي وَبَيْنَهُ مِنَ الْمَوَاعِظِ حَتَّى انْتَهَيْتُ إِلَى طَاعَتِهِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ يَحْيَى بْنَ أَكْثَمَ سَأَلَنِي عَنْ مَسَائِلَ أُفْتِيهِ فِيهَا فَضَحِكَ فَقَالَ فَهَلْ أَفْتَيْتَهُ فِيهَا قُلْتُ لَا قَالَ وَلِمَ قُلْتُ لَمْ أَعْرِفُهَا قَالَ وَ مَا هِيَ قُلْتُ قَالَ أَخْبِرْنِي عَنْ سُلَيْمَانَ علیه السلام أَكَانَ مُحْتَاجاً إِلَى عِلْمٍ آصف بْنِ بَرْخِيَا ثُمَّ ذَكَرَ الْمَسَائِلَ الْأَخَرَ قَالَ اكْتُبْ يَا أَخِي بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ سَأَلْتَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فِي كِتَابِهِ قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ فَهُوَ آصَفَ بْنُ بَرْخِيَا وَ لَمْ يَعْجِزْ سُلَيْمَانُ علیه السلام عَنْ مَعْرِفَة مَا عَرَفَهُ آصَفُ لَكِنَّهُ أَحَبَّ أَنْ يُعَرِّفَ أُمَّتَهُ مِنَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ أَنَّهُ الْحُجَّةُ مِنْ بَعْدِهِ وَ ذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ سُلَيْمَانَ علیه السلام أَوْدَعَهُ آصَفَ بِأَمْرِ اللَّهِ فَفَهَّمَهُ اللَّهُ ذَلِكَ لِئَلَّا يَخْتَلَفَ فِي إِمَامَتِهِ وَ دَلَالَتِهِ كَمَا فُهُم سُلَيْمَانُ علیه السلام فِي حَيَاةِ دَاوُدَ علیه السلام لِيَتَعَرَّفَ إِمَامَتَهُ وَ نُبُوَّتَهُ مِنْ بَعْدِهِ لِتَأكِيدِ الْحُجَّةِ عَلَى الْخَلْقِ. (1)

5- السجاد علیه السلام- مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيَا إِلَّا أَعْطَاهُ مِنَ الْعِلْمِ بَعْضَهُ مَا خَلَا النَّبِيَّ صلى الله عليه وآله وسلم فَإِنَّهُ أَعْطَاهُ مِنَ الْعِلْمِ كُلَّهُ فَقَالَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ وَقَالَ كَتَبْنَا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ وَقَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ مِنَ الْكِتابِ وَلَمْ يُخْبِرُ أَنَّ عِنْدَهُ عِلْمَ الْكِتَابِ وَ مَنْ لَا يَقَعُ مِنَ اللَّهِ عَلَى الْجَمِيعِ وَ قَالَ لِمُحَمَّد صلی الله علیه وآله أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبادِنَا فَهَذَا الْكُلُّ وَنَحْنُ الْمُصْطَفَوْنَ وَ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله فِيمَا سَأَلَ رَبَّهُ رَبِّ زِدْنِي عِلْماً فَهِيَ الزَّيَادَةُ الَّتِي عِنْدَنَا مِنَ الْعِلْمِ الَّذِي لَمْ يَكُنْ عِنْدَ أَحَدٍ مِنْ أَوْصِيَاءِ الْأَنْبِيَاءِ وَ لَا ذُرِّيَّةِ الْأَنْبِيَاءِ غَيْرِنَا فَبِهَذَا الْعِلْمِ عَلِمْنَا الْبَلَايَا وَالْمَنَايَا وَ فَصْلَ الْخِطَابِ. (2)

6- الصادق علیه السلام - عن ابن أذيْنَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ هُوَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ سُئِلَ عَنِ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ مِنَ الْكِتابِ أَعْلَمُ أم الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ فَقَالَ مَا كَانَ عِلْمُ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتاب عِنْدَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ الكِتاب إِلَّا بِقَدْرِ مَا تَأْخُذُ الْبَعُوضَةً بِجَنَاحِهَا مِنْ مَاءِ الْبَحْرِ وَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَلَا إِنَّ الْعِلْمَ الَّذِي هَبَطَ بِهِ آدَمُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ وَ جَمِيعَ مَا فُصِّلَتْ بِهِ النَّبِيُّونَ إِلَى خَاتَمِ النَّبِيِّينَ فِي عِتْرَةِ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ. (3)

ص: 66

4 - امام هادی علیه السلام - عیاشی در تفسیر خود به صورت مستند روایت کرده و گفته است: موسی بن محمد بن علی بن موسی و یحیی بن اکثم با هم دیدار کردند و یحیی درباره ی مسائلی از موسی علیه السلام سؤال پرسید، پس موسی علیه السلام گفت: «نزد برادرم علی بن محمد علیه السلام رفتم و بعد از آنکه میان من و او بحث ها و مواعظی جریان پیدا کرد و در نهایت مطیع نظرات او شدم، به او گفتم: «فدایت شوم، يحيى بن أكثم درباره ی چند مسأله از من سؤال پرسیده و درخواست فتوی کرده است که حکم آن ها را برای او بیان کنم». پس خندید و گفت: «آیا فتوی دادی و حکم آن مسائل را برای او بیان کردی»؟ گفتم: «خیر». گفت: «چرا»؟ گفتم: «پاسخ آن مسائل را نمی دانستم» گفت و آن مسائل چه بودند؟» گفتم: «یحیی خواست او را از این مسأله آگاه کنم که آیا سلیمان علیه السلام به علم و دانش آصف بن برخیا محتاج بود»؟ سپس مسائل دیگری را مطرح کرد، (علی بن محمد) گفت: «بنویس ای برادرم، بسم الله الرحمن الرحيم در مورد این فرموده ی خداوند متعال: قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتاب که در کتابش ذکر شده است از من پرسیدی: «آن شخص آصف بن برخیا بوده و سلیمان از دانستن آنچه آصف می دانسته عاجز نبود، ولی چنین پسندیده که انس و جن آگاه باشند که آصف بعد از او حجت است، و آن علم را نیز سلیمان به امر خداوند نزد او به ودیعه نهاد، و خداوند آصف را در این زمینه تفهیم کرد تا در امامت و روشنگری اش دچار اختلاف نشود، آن گونه که سلیمان علیه السلام را در زمان حیات داوود علیه السلام تفهیم کرد تا با امامت و نبوتش بعد از پدر آشنا شود و این کار به خاطر تأکید حجت بر مردم صورت گرفت».

5- امام سجاد علیه السلام - خداوند هیچ پیامبری را بر نیانگیخت مگر اینکه مقداری از علم را به او داد به جز پیامبر ما صلی الله علیه وآله به او تمام علم را داد و در قرآن فرموده: بیانگر همه چیز. (نحل/89). و در آیه دیگر: و برای او در الواح اندرزی از هر موضوعی نوشتیم. (اعراف/145) و فرموده است: الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ نفرمود: کسی که دارای علم کتاب است بلکه فرموده است کسی که در نزد او مقداری از علم کتاب است ولی درباره حضرت محمد صلی الله علیه وآله فرموده است: این کتاب (آسمانی) را به گروهی از بندگان برگزیدهی خود به میراث دادیم (فاطر/32) این بیان مربوط به تمام علم است و ما آن خانواده ی برگزیده هستیم که در این آیه می فرماید: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در تقاضای خود از خدا می گفت: پروردگارا! علم مرا افزون کن! (طه/114) این همان افزایشی است که در نزد ماست که در اختیار هیچ یک از اوصیای انبیاء علیهم السلام و نه بازماندگان آنها جز ما بوده است با همین علم ما از بلاها و مرگ ومیرها و حق و باطل ها اطلاع داریم.

6 - امام صادق علیه السلام - ابن اذنیه نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که علم کتاب [و آگاهی بر قرآن] نزد اوست. (رعد/43) امیرالمؤمنین علیه السلام است. از آن جناب سؤال شد: «کسی که دارای علم کتاب است داناتر است یا کسی که مقداری از علم کتاب را دارد»؟ فرمود: «نسبت علم کسی که مقداری از علم کتاب را دارد به کسی که علم کتاب را دارد، نیست مگر به اندازه ای که یک پشه از آب دریا با بال خود بر می دارد. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «تمام دانشی را که آدم از آسمان به زمین فرود آورد و همه ی امتیازات علمی پیامبران تا خاتم انبیاء، در اختیار عترت پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله است».

ص: 67

7- الصادق علیه السلام - عَن عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ بَعْضٍ رِجَالِهِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِرَجُل تَمَصُّونَ الثَّمَادَ وَ تَدَعُونَ النَّهَرَ الْأَعْظَمَ فَقَالَ الرَّجُلُ مَا تَعْنِى بِهَذَا يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ عِلْمُ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله عِلْمٌ النَّبِيِّينَ بِأَسْرِهِ وَ أَوْحَى اللَّهُ إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَجَعَلَهُ مُحَمَّدُ عِنْدَ عَلَى علیه السلام فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ فَعَلِيُّ أَعْلَمُ أوْ بَعْضُ الْأَنْبِيَاءِ فَنَظَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَى بَعْض أَصْحَابِهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ يَفْتَحُ مَسَامِعَ مَنْ يَشَاءُ أَقُولُ لَهُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم جَعَلَ ذَلِكَ كُلَّهُ عِنْدَ عَلَى علیه السلام فَيَقُولُ عَلَى علیه السلام الأَعْلَمُ أَوْ بَعْضُ الْأَنْبِيَاءِ وفي الخرائج و الجرائح مُرْسَنَا مِثْلَهُ وَ زَادَ فِي آخِرِهِ وَ تَلَا قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ ثُمَّ فَرَّقَ بَيْنَ أَصَابِعِهِ فَوَضَعَهَا عَلَى صَدْرِهِ وَ قَالَ عِنْدَنَا وَاللَّهِ عِلْمُ الْكِتَاب كُلُّهُ. (1)

8- الكاظم علیه السلام - عَنْ عُمَرَ بْن وَاقِدِ قَالَ إِنَّ هَارُونَ الرَّشِيدَ لَمَّا ضَاقَ صَدْرُهُ مِمَّا كَانَ يَظْهَرُ لَهُ مِنْ فَضْلٍ مُوسَى بْن جَعْفَرَ علیه السلام وَ مَا كَانَ يَبْلُغَهُ عَنْهُ مِنْ قَوْل الشَّيعَة بإمَامَتِهِ وَاخْتِلَافِهِمْ فِي السِّرِّ إِلَيْهِ باللَّيْلَ وَالنَّهَارَ خَشِيَةً عَلَى نَفْسِهِ وَ مُلْكِهِ فَفَكَّرَ فِي قَتْلِهِ بِالسَّم ... إِنَّ سَيِّدَنَا مُوسَى علیه السلام دَعَا بِالْمُسَيَّبِ وَ ذَلِكَ قَبْلَ وَفَاتِهِ بِثَلَاثَةِ أَيَّامٍ وَ كَانَ مُوَكَنَا بِهِ فَقَالَ لَهُ: يَا مُسَيَّبِ فَقَالَ: لَبَّيْكَ يَا مَوْلَايَ. قَالَ: إِنِّى ظَاعِنُ فِي هَذِهِ اللَّيْلَة إِلَى الْمَدِينَة مَدِينَة جَدِّى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لِأَعْهَدَ إِلَى عَلِيٍّ ابْنِي مَا عَهِدَهُ إِلَى أَبي وَ أَجْعَلَهُ وَصِي وَ خَلِيفَتِى وَآمُرَهُ بِأَمْرى. قَالَ الْمُسَيَّبُ فَقُلْتُ: يَا مَوْلَايَ كَيْفَ تَأْمُرُنَى أَنْ أَفْتَحَ لَكَ الْأَبْوَابَ وَأَقْفَالَهَا وَ الْحَرَسُ مَعِى عَلَى الْأَبْوَابِ؟ فَقَالَ يَا مُسَيَّبُ ضَعْفَ يَقِينُكَ فِي اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ فِينَا؟ فَقُلْتُ: لَا يَا سَيِّدِي. قَالَ: فَمَهُ قُلْتُ: يَا سَيِّدِي ادْعُ اللَّهَ أَنْ يُثَبِّتَنِي. فَقَالَ: اللَّهُمَّ ثَبِّتْهُ. ثُمَّ قَالَ: إِنِّى أَدْعُو اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بِاسْمِهِ الْعَظِيمِ الَّذِي دَعَا بِهِ آصَفُ حَتَّى جَاءَ بسرير بلْقِيسَ فَوَضَعَهُ بَيْنَ يَدَيْ سُلَيْمَانَ علیه السلام قَبْلَ ارْتِدَادِ طَرْفِهِ إِلَيْهِ حَتَّى يَجْمَعَ بَيْنِي وَبَيْنَ ابْنِي عَلِيٌّ بالْمَدِينَةِ. قَالَ الْمُسَيَّبُ: فَسَمِعْتُهُ علیه السلام يَدْعُو فَفَقَدْتُهُ عَنْ مُصَلَّاهُ فَلَمْ أَزَلْ قَائِمَا عَلَى قَدَمَيَّ حَتَّى رَأَيْتُهُ قَدْ عَادَ إِلَى مَكَانِهِ وَأَعَادَ الْحَدِيدَ إِلَى رِجْلَيْهِ فَخَرَرْتُ لِلَّهِ سَاجِداً لِوَجْهِي شُكْرًا عَلَى مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَى مِنْ مَعْرفته. (2)

9 - الكاظم علیه السلام - عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أبى إبْرَاهِيمَ علیه السلام وَأَتَاهُ رَجُلُ مِنْ أَهْل نَجْرَانَ الْيَمَن مِنَ الرُّهْبَانِ وَ مَعَهُ رَاهِبَةٌ فَاسْتَأْذَنَ لَهُمَا الْفَضْلُ بْنُ سَوَار فَقَالَ لَهُ إِذَا كَانَ غَداً فَأْتِ بِهِمَا عِنْدَ بَثْرِ أُمِّ خَيْرٍ قَالَ فَوَافَيْنَا مِنَ الْغَدِ فَوَجَدْنَا الْقَوْمَ قَدْ وَافَوْا فَأَمَرَ بِخَصَفَةً بَوَارِيَّ ثُمَّ جَلَسَ وَ

ص: 68

7- امام صادق علیه السلام - علی بن اسماعیل از یکی از علمای رجال نقل می کند: امام صادق علیه السلام به شخصی فرمود: «شما یک ذره آب را می مکید و آب نهر بزرگ را رها می کنید». آن مرد گفت: «منظور شما از این حرف چیست؟» فرمود: «علم پیامبر صلی الله علیه وآله، علم تمام پیامبران است و خدا به او وحی کرد حضرت محمد صلی الله علیه وآله آن را در اختیار علی علیه السلام گذاشت». عرض کرد: «علی علیه السلام داناتر است یا بعضی از انبیاء علیهم السلام» ؟ حضرت صادق علیه السلام به یکی از یاران خود نگاه کرده، فرمود: «خدا گوش دل هر که را بخواهد باز می کند»، من می گویم: «پیامبر صلی الله علیه وآله تمام علوم را در اختیار علی علیه السلام گذاشت». او می گوید: علی علیه السلام داناتر است یا بعضی از انبیاء علیهم السلام» ؟ در خرایج و حرایج آمده که آن گاه این آیه را تلاوت فرمود؛ قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ بعد انگشتانش را از هم گشود و به سینه اش گذاشت و گفت: «به خدا سوگند تمام علم کتاب نزد ماست»!

8- امام کاظم علیه السلام - عمر بن واقد نقل کرده، وقتی هارون الرشید فضایل موسی بن جعفر علیه السلام را می شنید و به او خبر می رسید که شیعیان ایشان را امام می دانند و شب و روز، پنهانی به محضر ایشان رفت و آمد می کنند، بر جان و سلطنت خویش بیمناک شد و به فکر کشتن ایشان افتاد ... بعد سرور ما موسی علیه السلام، سه روز قبل از وفاتشان، مسیب که وکیل امورشان بود را خواست و به او فرمود: «ای مسیب»! گفت: «در خدمتمای مولای من»! فرمود: «من امشب عازم مدینه هستم، همان مدینهی جدم رسول خدا صلی الله علیه وآله، تا آنچه را پدرم با من عهد کرده بود، با پسرم على علیه السلام عهد کنم و او را وصی و جانشین خود قرار دهم و امور خود را به او بسپارم». مسیب نقل کرده، عرض کردم: «چطور به من امر می کنید که درها و قفل های آنها را باز کنم و حال آن که نگهبانان جلوی درها ایستاده اند»؟ فرمود: «ای مسیب! مگر یقین تو درباره ی خداوند عزوجل و ما ضعيف است»؟ عرض کردم: نه ای سرور من». فرمود: «پس این چه بود که گفتی»؟ گفتم: «سرور من! از خدا بخواهید مرا ثابت قدم بدارد». فرمود: «خدایا او را ثابت قدم بدار»! آن گاه فرمود: «من خداوند عزوجل را با همان اسم اعظمی که عاصف خواند و تخت بلقیس را قبل از چشم به هم زدنی آورد و در مقابل سلیمان گذاشت می خوانم، تا خداوند مرا پیش فرزندم علی علیه السلام در مدینه ببرد». مسیب نقل کرده، شنیدم که ایشان دعایی کرد و ناگاه متوجه شدم در محل نماز خود نیست؛ همان جا ایستادم تا به جای خود بازگشت و دوباره غل و زنجیرها را به پاهایش بست. من به شکرانه ی نعمت معرفت امام که خدا به من ارزانی کرده بود، به سجده افتادم».

9- امام کاظم علیه السلام - یعقوب بن جعفر گوید: خدمت امام کاظم علیه السلام بودم مردی از راهبان نجران یمن به همراه زنی راهب خدمت آن جناب رسیده فضل بن سوار برای آنها اجازه خواست امام علیه السلام فرمود: «فردا صبح آن ها را بیاور کنار چاه معروف بام خیر». فردا صبح که ما رفتیم کنار چاه ام خیر دیدیم هر دو آمده اند؛ امام علیه السلام دستور داد حصیری گستردند روی آن نشستند، ابتدا زن راهب سؤال هایی کرد که امام علیه السلام همه ی آن ها را جواب داد. حضرت موسی بن جعفر علیه السلام از او چند سؤال کرد و نتوانست جواب

ص: 69

جَلَسُوا فَبَدَأَتِ الرَّاهِبَةُ بِالْمَسَائِلِ فَسَأَلَتْ عَنْ مَسَائِلَ كَثِيرَة كُلَّ ذَلِكَ يُجِيبُهَا وَسَأَلَهَا أَبُو إِبْرَاهِيمَ علیه السلام عَنْ أَشْيَاءَ لَمْ يَكُنْ عِنْدَهَا فِيهِ شَيْءٍ ثُمَّ أَسْلَمَتْ ثُمَّ أَقْبَلَ الرَّاهِبُ يَسْأَلُهُ فَكَانَ يُجِيبُهُ فِي كُلِّ مَا يَسْأَلُهُ فَقَالَ الرَّاهِبُ قَدْ كُنتُ قَويّاً عَلَى دِينِي وَ مَا خَلَّفْتُ أَحَداً مِنَ النَّصَارَى فِي الْأَرْضِ يَبْلُغُ مَبْلَغِي فِي الْعِلْمِ وَلَقَدْ سَمِعْتُ بِرَجُلِ فِي الْهِنْدِ إِذَا شَاءَ حَجَّ إِلَى بَيْتِ الْمَقْدِسِ فِي يَوْمٍ وَلَيْلَةٍ ثُمَّ يَرْجِعُ إِلَى مَنْزِلِهِ بِأَرْضِ الْهَنْدِ فَسَأَلْتُ عَنْهُ بِأَيِّ أَرْضِ هُوَ فَقِيلَ لِي إِنَّهُ بِسُبْدَانَ وَ سَأَلْتُ الَّذِي أَخْبَرَنِي فَقَالَ هُوَ عَلِمَ الِاسْمَ الَّذِي ظَفِرَ بِهِ آصَفَ صَاحِبَ سُلَيْمَانَ علیه السلام لَمَّا أَتَى بِعَرْشِ سَبَا وَهُوَ الَّذِي ذَكَرَهُ اللَّهُ لَكُمْ فِي كِتَابِكُمْ وَ لَنَا مَعْشَرَ الْأَدْيَانِ فِي كُتُبنَا فَقَالَ لَهُ أَبُو إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فَكَمْ لِلَّهِ مِن اسْمِ لَا يُرَدُّ فَقَالَ الرَّاهِبُ الْأَسْمَاءُ كَثِيرَةُ فَأَمَّا الْمَحْتُومُ مِنْهَا الَّذِي لَا يُرَدُّ سَائِلُهُ فَسَبْعَةُ. (1)

10 - الصادق علیه السلام - عَنْ هَارُونَ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَمْ أَحْفَظُ اسْمَهُ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ إِنَّ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ علیه السلام أَعْطِيَ حَرْفَيْنِ كَانَ يَعْمَلُ بِهِمَا وَأَعْطِيَ مُوسَى علیه السلام أَرْبَعَةَ أَحْرُفٍ وَأَعْطِيَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام ثَمَانِيَةَ أَحْرُفٍ وَ أَعْطِيَ نُوحٍ علیه السلام خَمْسَةَ عَشَرَ حَرْفاً وَ أَعْطِيَ آدَمَ علیه السلام خَمْسَةٌ وَ عِشْرِينَ حَرْفاً وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى جَمَعَ ذَلِكَ كُلَّهُ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَإِنَّ اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ ثَلَاثَةُ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً أَعْطِيَ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله اثْنَيْنِ وَ سَبْعِينَ حَرْفاً وَ حُجبَ عَنْهُ حَرْفٌ واحد. (2)

11 - أمير المؤمنين علیه السلام - سَلْمَانَ الْفَارسى رحمه اللهِ قَالَ قَالَ لِى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَا سَلْمَانَ رحمه اللهُ الْوَيْلُ كُلُّ الْوَيْلِ لِمَنْ لَا يَعْرِفُ لَنَا حَقَّ مَعْرِفَتِنَا وَأَنْكَرَ فَضْلَنَا يَا سَلْمَانَ رحمه الله أَيمَا أَفْضَلُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله أَوْ سُلَيْمَانُ بْنُ دَاوُدَ علیه السلام قَالَ سَلْمَانَ رحمه الله فَقُلْتُ بَلْ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فَقَالَ يَا سَلْمَانَ رحمه الله هَذَا آصَفُ بْنُ بَرْخِيَا قَدَرَ أَنْ يَحْمِلَ عَرْشَ بِلْقِيسَ مِنْ سَبَا إِلَى فَارِسَ فِي طَرْفَةِ عَيْنِ وَ عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ وَ لَا أَقْدِرُ أَنَا وَ عِنْدِي عِلْمٌ أَلْفِ كِتَابِ أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْهَا عَلَى شَيْثِ بْنِ أَدَمَ علیه السلام خَمْسِينَ صَحِيفَةً وَ عَلَى إِدْرِيسَ النَّبِيِّ ثَلَاثِينَ صَحِيفَةً وَعَلَى إِبْرَاهِيمَ الْخَلِيلِ علیه السلام عِشْرِينَ صَحِيفَةً وَ عِلْمُ التَّوْرَاةِ وَ عِلْمُ الْإِنْجِيلِ وَالزَّبُور وَ الْفُرْقَانِ قُلْتُ صَدَقْتَ يَا سَيِّدِى فَقَالَ اعْلَمَ يَا سَلْمَانُ رحمه الله إِنَّ الشَّاكَ فِي أُمُورِنَا وَعُلُومِنَا كَالْمُمْتَرَى فِي مَعْرِفَتِنَا وَ حُقُوقِنَا وَ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ تَعَالَى وَلَايَتَنَا فِي كِتَابِهِ فِي غَيْرِ مَوْضِعِ وَ بَيَّنَ فِيهِ مَا وَجَبَ

الْعَمَلُ بِهِ وَهُوَ مَكْشُوفٌ. (3)

ص: 70

بگوید، مسلمان شد مرد راهب شروع به سؤال کرد هرچه پرسید امام علیه السلام جواب داد. راهب گفت: «من اطلاعات زیادی در دین خود داشتم و کسی از نصاری به من نمی رسید شنیدم مردی در هند هست که هر وقت اراده کند در عرض یک شبانه روز به زیارت بیت المقدس می رود و دوباره به هند برمی گردد. آدرس او را پرسیدم، گفتند: «در سندان هند ساکن است» پرسیدم: «به چه وسیله ای این همه راه را به یک شبانه روز می پیماید»؟ گفت: «او همان اسم اعظمی که عاصف بن برخیا وزیر سلیمان علیه السلام داشت موقعی که تخت ملکه ی سبا را آورد می داند». همان جریانی که خداوند در کتاب شما یادآوری کرده و در کتاب ما نیز ذکر شده. حضرت موسی بن جعفر علیه السلام پرسید: «خداوند چند اسم دارد که اگر او را به آن نام ها بخواند دعایش رد نمی شود»؟ راهب گفت: «اسم ها زیاد است اما آنچه دعا به وسیله ی آنها رد نمی گردد هفت اسم است».

10- امام صادق علیه السلام - هارون بن جهم از مردی از شیعیان امام صادق علیه السلام نقل می کند: شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرماید: عیسی بن مریم علیه السلام دو حرف از حروف اعظم خدا را می دانست و آن ها را به کار می برد و به موسی علیه السلام چهار حرف داده شد و به ابراهیم علیه السلام هشت حرف داده شد و به نوح علیه السلام پانزده حرف داده شد و به آدم علیه السلام بیست و پنج حرف داده شد و خداوند متعال مجموعه ی این حروف را یکجا برای محمد صلی الله علیه وآله جمع کرده است و اسم اعظم، هفتادوسه حرف است که هفتادودو حرف آن به محمد صلی الله علیه وآله داده شده است و فقط یک حرف از او بازداشته شد.

11- امام علی علیه السلام - سلمان رحمه الله گوید: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «سلمان! وای و تمام اندوه، مال کسی است که عارف به حق معرفت ما نباشد و منکر فضل ما باشد. ای سلمان رحمه الله ! کدام یک از این دو افضل هستند؛ حضرت محمد صلی الله علیه وآله یا سلیمان بن داوود علیه السلام»؟ سلمان رحمه الله گفت: «نه! محمد صلی الله علیه وآله افضل است.» فرمود: «اینکه عاصف بن برخیا توانست که تخت بلقیس را از فارس به سبا در یک

چشم به هم زدن ببرد با اینکه در نزد او مقداری از علم کتاب بود من نمی توانم چندین برابر آن انجام دهم با اینکه نزد من هزار کتاب است، خداوند بر شیث پسر آدم علیه السلام پنجاه صحیفه فرستاد و بر ادریس علیه السلام سی صحیفه و بر ابراهیم خلیل علیه السلام بیست و تورات و انجیل و زبور و فرقان». عرض کردم: «صحیح می فرمایید سرورم»! فرمود: «سلمان رحمه الله! کسی که شک در امور و علوم ما داشته باشد مانند شخصی است که معرفت و حقوق ما را مسخره کند؛ خداوند ولایت ما را در چند جای قرآن واجب نموده و آشکارا عمل به آن را واجب نموده و این مطلب واضح است».

ص: 71

12 - الصادق علیه السلام - أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى جَعَلَ اسْمَهُ الْأَعْظَمَ عَلَى ثَلَاثَةِ وَسَبْعِينَ حَرْفاً، فَأَعْطَى آدَمَ علیه السلام خَمْسَةَ وَ عِشْرِينَ حَرْفاً، وَأَعْطَى نُوحاً مِنْهَا خَمْسَةَ عَشَرَ حَرْفاً، وَأَعْطَى إبراهيم علیه السلام مِنْهَا ثَمَانِيَةَ أَحْرُفٍ، وَأَعْطَى مُوسَى علیه السلام مِنْهَا أَرْبَعَةَ أَحْرُفِ، وَ أَعْطَى عِيسَى علیه السلام مِنْهَا فَكَانَ يُحْيِي بهَا الْمَوْتَى وَيُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ وَأَعْطَى مُحَمَّد صلی الله علیه وآله اثْنَيْنِ وَسَبْعِينَ حَرْفاً، وَ احْتَجَبَ بِحَرْفِ لِئَلَّا يَعْلَمَ أَحَدُ مَا فِي نَفْسِهِ وَ يَعْلَمُ مَا فِي أَنْفُسِ الْعِبَادِ. (1)

13 - الباقر علیه السلام - عَنْ عُمَرَ بْن حَنْظَلَةَ فَقَالَ: قُلْتُ لِأبي جَعْفَر علیه السلام : إِنِّى أَظُنُّ أَن لِي عِنْدَكَ مَنْزِلَةً قَالَ: أَجَلْ قَالَ: قُلْتُ: فَإِنَّ لِى إِلَيْكَ حَاجَةً. قَالَ: وَمَا هِيَ؟ قَالَ: قُلْتُ: تُعَلِّمُنِي الِاسْمَ الْأَعْظَمَ. قَالَ: وَ تُطِيقُهُ؟ قُلْتُ: نَعَمْ قَالَ: فَادْخُلُ الْبَيْتَ. قَالَ: فَدَخَلَ الْبَيْتَ فَوَضَعَ أَبُو جَعْفَر ال يَدَهُ عَلَى الْأَرْضِ فَأَظْلَمَ الْبَيْتُ فَأَرْعَدَتْ فَرَائِصُ عُمَرَ فَقَالَ: مَا تَقُولُ أَعَلِّمُكَ فَقَالَ: لَا. قَالَ: فَرَفَعَ يَدَهُ فَرَجَعَ الْبَيْتَ كَمَا كَانَ. (2)

14 - الباقر علیه السلام - عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام قَالَ: مَا زَادَ الْعَالِمُ عَلَى النَّظَرِ إِلَى مَا خَلْفَهُ وَ مَا بَيْنَ يَدَيْهِ مَدَّ بَصَرِهِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَى سُلَيْمَانَ علیه السلام ثُمَّ مَدَّ بِيَدِهِ فَإِذَا هُوَ مُمَثَّلُ بَيْنَ يَدَيْهِ. (3)

15 - الصادق علیه السلام - عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ: مَا زَادَ صَاحِبُ سُلَيْمَانَ علیه السلام عَلَى أَنْ قَالَ بِإِصْبَعِهِ هَكَذَا فَإِذَا هُوَ قَدْ جَاءَ بَعَرْش صَاحِبَة سَبَا فَقَالَ لَهُ حُمْرَانُ: كَيْفَ هَذَا أَصْلَحَكَ اللَّهُ؟ فَقَالَ إِنَّ أَبي كَانَ يَقُولُ إِنَّ الْأَرْضِ طُويَتْ لَهُ إِذَا أَرَادَ طَوَاهَا. (4)

16 - أمير المؤمنين علیه السلام - [ رُوىَ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيّا علیه السلام كَانَ جَالِساً فِي الْمَسْجِدِ إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلَانِ فَاخْتَصَمَا إِلَيْهِ ... ] قَالَ علیه السلام: أَ مَا تَعْلَمُونَ أَنَّ أَصَفَ بْنَ بَرْخِيَا وَصِيَّ سُلَيْمَانَ بْن دَاوُدَا قَدْ صَنَعَ مَا هُوَ قَرِيبُ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ فَقَص اللهُ جَلَّ اسْمُهُ قِصَّتَهُ حَيْثُ يَقُولُ: أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِهَا قَبْلَ أَنْ يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ * قَالَ عِفْرِيتُ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقَامِكَ وَ إِنِّي عَلَيْهِ لَقَوِيٌّ أَمِينٌ * قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قال هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ إِلَى آخِرِ الْآيَةِ فَأَيُّمَا أَكْرَمُ عَلَى اللَّهِ نَيْكُمْ أَمْ سُلَيْمَانُ علیه السلام فَقَالُوا بَلْ نَسِينَا أَكْرَمْ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام . قَالَ: فَوَصِيُّ نَبِيِّكُمْ أَكْرَمُ مِنْ وَصِيِّ

ص: 72

12- امام صادق علیه السلام - خداوند اسم اعظم خود را بر هفتادوسه حرف قرار داده است، سپس بیست و پنج حرف آن به آدم علیه السلام داده شد و پانزده حرف آن به نوح علیه السلام داده شد و هشت حرف آن به ابراهیم علیه السلام داده شد و چهار حرف به موسی علیه السلام داده شد و دو حرف آن به عیسی علیه السلام داده شد که با آنها مردگان را زنده میکرد و کور مادرزاد و جذامی را شفا می داد و هفتادودو حرف آن به محمد صلی الله علیه وآله شد و یک حرف را برای خود نگاه داشت تا کسی از درون او و بندگان او آگاه نشود.

13- امام باقر علیه السلام - عمربن حنظله گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «من گمان دارم که نزد شما از منزلتی برخوردارم» فرمود: «بلی» گفتم: «حاجتی از شما دارم». فرمود: «آن چیست»؟ عرض کردم: «اینکه اسم اعظم را به من بیاموزی» فرمود: «آیا تحمّل آن را داری»؟ عرض کردم: «بلی»! فرمود: «داخل خانه شو». چون وارد خانه شدم، امام باقر علیه السلام دست خود را بر زمین گذاشت. ناگهان خانه تاریک شد و چنان لرزه بر بدنم مستولی شد که مرگ خود را به چشم دیدم. در این هنگام امام علیه السلام فرمود: «چه می گویی؟ به تو بیاموزم»؟ عرض کردم: «خیر»! پس دست از روی زمین برداشت و اوضاع خانه به حالت اول بازگشت.

14- امام باقر علیه السلام - زراره گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «آن عالِم - آصف بن برخیا - جز نگاهی به پس وپیش خود نکرد، سپس نظری به سلیمان علیه السلام انداخت و آنگاه دستش را دراز کرد و ناگهان تخت در پیش روی او حاضر بود».

15 - امام صادق علیه السلام - از امام صادق علیه السلام شنیدم که می گوید: «جنّی که نزد سلیمان علیه السلام بود به محض اینکه با انگشتش اشاره کرد تخت ملکه سبأ را حاضر کرد، پس حمران به امام گفت: «خداوند تو را اصلاح گرداند چگونه چنین چیزی ممکن است؟» امام پاسخ داد: «پدرم می گفت: اگر جنّی بخواهد می تواند زمین را درهم پیچد».

16- امام علی علیه السلام [ روایت است که امام علی علیه السلام در مسجد نشسته بود که دو مرد برای رفع خصومت نزد امام آمدند ... ] امام علیه السلام فرمود: مگر نمی دانید که آصف بن برخیا وصی سلیمان بن داوود علیه السلام کاری شبیه به این انجام داد و خداوند متعال داستان او را نقل کرده و فرموده است: أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِهَا قبْلَ أَن يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ * قَالَ عِفْرِيتٌ مِّنَ الْجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن تَقُومَ مِن مَّقَامِكَ وَإِنِّي عَلَيْهِ لَقَوِيٌّ أَمِينٌ قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُ قَالَ هَذَا مِن فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ حال بگویید که کدام یک نزد خدا بزرگوارترند، پیامبر شما صلی الله علیه وآله یا سلیمان علیه السلام» ؟ گفتند: «بلکه پیامبر ما، ای امیرالمؤمنین»! فرمود: «پس وصی نبی صلی الله علیه وآله شما نیز ارجمندتر از وصی سلیمان علیه السلام است و وصی سلیمان علیه السلام فقط یک حرف از حروف اسم اعظم خدا را می دانست و خداوند به وسیله ی همان یک حرف زمین میان او و تخت بلقیس را برایش شکافت به گونه ای که

ص: 73

سُلَيْمَانَ علیه السلام وَ إِنَّمَا كَانَ عِنْدَ وَصِيَّ سُلَيْمَانَ علیه السلام مِنِ اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ حَرْفُ وَاحِدٌ فَسَأَلَ اللَّهَ جَلَّ اسْمُهُ فَخَسَفَ لَهُ الْأَرْضِ مَا بَيْنَهُ وَبَيْنَ سَرير بلْقِيسَ فَتَنَاوَلَهُ فِى أَقَلَّ مِنْ طَرْفِ الْعَيْنِ وَ عِنْدَنَا مِن اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ اثْنَانِ وَ سَبْعُونَ حَرْفًا وَ حَرْفٌ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى اسْتَأْثَرَ بِهِ دُونَ خَلْقِهِ، فَقَالُوا لَهُ: يَا أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَإِذَا كَانَ هَذَا عِنْدَكَ فَمَا حَاجَتُكَ إِلَى الْأَنْصَارِ فِي قِتَالَ مُعَاوِيَةَ وَغَيْرِهِ وَ اسْتِنْفَارِكَ النَّاسَ إِلَى حَرْبهِ ثَانِيَةً؟ فَقَالَ: بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْل وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ إِنَّمَا أَدْعُو هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ إِلَى قِتَالِهِ لِقُبُوتِ الْحُجَّةِ وَ كَمَالِ الْمِحْنَة وَ لَوْ أَذِنَ لِي فِي إِهْلَاكِهِ لَمَا تَأَخَّرَ لَكِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَمْتَحِنُ خَلْقَهُ بِمَا شَاءَ قَالُوا فَنَهَضْنَا مِنْ حَوْلِهِ وَنَحْنُ نُعَلِّمُ مَا أَتَى بِهِ. (1)

17 - المهدى علیه السلام - إِلَهَى وَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي دَعَاكَ بِهِ آصَفُ بْنُ بَرْخِيَا عَلَى عَرْشِ مَلِكَة سَبَا فَكَانَ أَقَلَّ مِنْ لَحْظَة الطَّرْفِ حَتَّى كَانَ مُصَوَّراً بَيْنَ يَدَيْهِ فَلَمَّا رَأَتْهُ قِيلَ أَ هَكَذَا عَرْشُكَ قَالَتَ كَأَنَّهُ هُو فَاسْتَجَبْتَ دُعَاءَهُ. (2)

18 - الباقر علیه السلام - عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَوْلُ الْعَالِمِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ قَالَ فَقَالَ يَا جَابِرُ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ اسْمَهُ الْأَعْظَمَ عَلَى ثَلَاثَةِ وَسَبْعِينَ حَرْفاً فَكَانَ عِنْدَ الْعَالِمِ مِنْهَا حَرْفُ وَاحِدٌ فَأَنْخَسَفَتِ الْأَرْضِ مَا بَيْنَهُ وَبَيْنَ السَّرِيرِ حَتَّى الْتَفَّتِ [ الْتَقَتِ الْقِطْعَتَانِ وَ حُوِّلَ مِنْ هَذِهِ عَلَى هَذِهِ وَ عِنْدَنَا مِنِ اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ اثْنَانِ وَسَبْعُونَ حَرْفاً وَ حَرْفُ فِي عِلْمِ الْغَيْبِ الْمَكْنُونِ عِنْدَهُ. (3)

19 - الباقر علیه السلام - إِنَّ أَصَفَ بْنَ بَرْخِيَا قَالَ لِسُلَيْمَانَ علیه السلام : مُدَّ عَيْنَيْكَ حَتَّى يَنْتَهِيَ طَرْفُكَ فَمَدَّ عَيْنَيْهِ فَنَظَرَ نَحْوَ الْيَمَنِ وَ دَعَا أَصَفُ فَغَارَ الْعَرْشُ فِي مَكَانِهِ بِمَارِبَ ثُمَّ نَبَعَ عِنْدَ مَجْلِسِ سُلَيْمَانَ اللَّهِ بِالشَّامِ بقُدْرَةِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ يُرَدَّ طَرْفُهُ. (4)

باب 2: ليَبْلُوَنِ أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّ غَنِيٌّ كَرِيمٌ.

1-2 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي عَمْر و الزُّبَيْرِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنْ وُجُوهِ الْكُفْرِ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ الْكُفَرُ فِي كِتَابِ اللهِ عَلَى خَمْسَة أَوْجُهِ ... وَالْوَجْهُ الثَّالِثُ مِنَ

ص: 74

توانست در کمتر از یک چشم برهم زدن تخت را بیاورد و حال آنکه ما هفتاد و دو حرف از اسم اعظم خدا را می دانیم و حرف دیگر آن نزد خداست و آن را به کسی از مخلوقاتش نیاموخته است». گفتند: «ای امیرمؤمنان! اگر این را دارید، چه نیازی به یاران برای جنگ با معاویه و دیگران دارید؟ چرا مردم را بر جنگیدن دوباره با او فرا می خوانید»؟ فرمود: «آن ها [فرشتگان] بندگان شایسته اویند. هرگز در سخن بر او پیشی نمی گیرند و [ پیوسته] به فرمان او عمل می کنند. (انبیاء/2627) من اینان را برای ثابت شدن حجت و کامل شدن محنت، به جنگ با معاویه فرا می خوانم و اگر اجازه هلاک کردن وی را داشتم تأخیری در این امر پیش نمی آمد، لیکن خداوند آن گونه که اراده فرماید بندگانش را امتحان می کند». گفتند: «پس درحالی که آنچه به وی داده شده را امری عظیم می دانستیم، از حضورش مرخص شدیم».

17- امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف - ای خدای من! و از تو می خواهم به آن نام که آصف بن برخیا تو را به آن نام بر تخت ملکه شهر سبا خواند؛ پس کم تر از چشم بر همزدنی آن تخت در پیش روی او حاضر شد؛ هنگامی که بلقیس آن را دید، به او گفته شد: «آیا تخت تو چنین است»؟ گفت: «گویا همان است». پس دعای او را اجابت کردی.

18 - امام باقر علیه السلام - جابر گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم! درباره ی آیه: أنا آتيك به قبل أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ، براى من توضیح دهید که چیست»؟ فرمود: «ای جابر! خداوند اسم اعظم خویش را بر هفتاد و سه حرف قرار داد. آن عالم فقط یکی از آن حروف را می دانست و با آن زمین میان قصر سلیمان علیه السلام و تخت بلقیس را شکافت و پس از آوردن تخت، زمین به حال اول خود برگشت و با این یک حرف چنین کاری کرد و این در حالی است که هفتاد و دو حرف از اسم اعظم خدا نزد ماست و علم به یک حرف دیگر نزد خداوند است که آن را در عالم غیب حفظ کرده است».

19- امام باقر علیه السلام - آصف بن برخیا به سلیمان علیه السلام گفت: «چشمانت را خیره کن تا آنکه پلک هایت به هم بخورد» سلیمان علیه السلام نیز چشمانش را خیره کرد و به سمت [سرزمین] یمن نگاه افکند و آصف دعا کرد و تخت در جای خود در مأرب (نام مکانی در یمن) به زمین فرو رفت و پیش از آن که سلیمان علیه السلام چشم برهم زند به قدرت خدا در مجلس او در [سرزمین] شام از زمین سر برآورد.

بخش 2: «تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را به جا می آورم یا کفران می کنم؟ و هرکس شکر کند، به نفع خود شکر می کند و هرکس کفران نماید [به خودش زیان رسانده] چرا که پروردگار من بی نیاز و بخشنده است».

1-2- امام صادق علیه السلام - ابوعمر و زبیری گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «مرا آگاه فرما به اینکه کفر در کتاب خدای عزوجل (قرآن) به چند وجه است»؟ فرمود: «کفر در کتاب خدا بر پنج وجه است؛ ... وجه سوم از وجوه کفر، کفر به نعمت است و این گفتار خدای تعالی است که

ص: 75

الْكُفْرِ كُفْرُ النَّعَمِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى يَحْكِي قَوْلَ سُلَيْمَانَ الله هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ وَ قَالَ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ وَ قَالَ فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ. (1)

2-2- علی بن إبراهيم رحمه الله - و كُفْرُ النَّعَمِ وَ هُوَ قَوْلُهُ لِيَبْلُوَنِي أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ أَىٰ وَ مَنْ لَمْ يَشْكُرْ نِعْمَةَ اللَّهِ. (2)

2-3- الصادق علیه السلام - قال الصادق علیه السلام في قَوْلُ سُلَيْمَانَ علیه السلام لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ الَّذِي آتَانِي مِنَ الْمُلْكِ أَمْ أَكْفُرُ إِذَا رَأَيْتُ مَنْ هُوَ دُونِي أَفْضَلَ مِنِّى عِلْمًا فَعَزَمَ اللَّهُ لَهُ عَلَى الشَّكْرِ. (3)

قوله تعالى : قالَ نَكَّرُوا لَهَا عَرْشَها نَنْظُرْ أَ تَهْتَدِي أَمْ تَكُونُ مِنَ الَّذِينَ لَا يَهْتَدُونَ (41)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - قَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام نَكَّرُوا لَهَا عَرْشَها أَي غَيرُوهُ نَنْظُرْ أَتَهْتَدِي أَمْ تَكُونُ مِنَ الَّذِينَ لَا يَهْتَدُونَ. (4)

قوله تعالى: فَلَمّا جاءَتْ قِيلَ أَهَكَذَا عَرْشُكِ قَالَتْ كَأَنَّهُ هُوَ وَ أُوتِينَا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِها وَ كُنَّا مُسْلِمِينَ (22)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - فلما جاءَتْ قِيلَ أَهكَذا عَرْشُكِ قالَتْ كَأَنَّهُ هُوَ وَ كَانَ سُلَيْمَانَ علیه السلام قَدْ أَمَرَ أَنْ يُتَّخَذَ لَهَا بَيْتُ مِنْ قَوَارِيرَ وَوَضَعَهُ عَلَى الْمَاءِ. (5)

قوله تعالى: وَصَدَّها ما كانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنَّهَا كَانَتْ مِنْ قَوْمِ كَافِرِينَ (43)

قوله تعالى : قِيلَ لَهَا ادْخُلِي الصَّرْحَ فَلَما رَأَتُهُ حَسِبَتْهُ لجَةً وَ كَشَفَتْ عَنْ ساقيها قالَ إِنَّهُ صَرْحُ مُرَّدٌ مِنْ قَوارِيرَ قَالَتْ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمانَ لله رَبِّ الْعالَمينَ (44)

ص: 76

سلیمان علیه السلام را حکایت می کند: لِيَبْلُوَنِي أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ ریم و فرموده است: اگر شکرگزاری کنید، [نعمت خود را] بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است! (ابراهیم / 7) و فرموده است: پس به یاد من باشید، تا به یاد شما باشم! و شکر مرا گویید و [ در برابر نعمت هایم] کفران نکنید. (بقره/152)».

2-2- علی بن ابراهیم رحمه الله - و از جمله ی کفر نعمت است، آنجا که خداوند می فرماید: لِيَبْلُوَنِي أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ؛ یعنی کسی که شکر نعمت الهی را به جای نیاورد کفر ورزیده است. این انواع کفر در کتاب الهی است.

3-2- امام صادق علیه السلام - سخن سلیمان علیه السلام: تا مرا بیازماید که آیا شکر می گزارم کسی را که به من فرمانروایی بخشیده است. یا کفر ورزم آن گاه که کسانی را می بینم که مرتبه ی آنان از من پایین تر است ولی از نظر علم و آگاهی از من برترند پس خداوند برای او اراده ی شکر کرد.

سلیمان گفت: «تخت او را برایش ناشناس سازید؛ ببینیم آیا متوجه می شود یا از کسانی است که هدایت نمی شوند؟! (41)

1 - علی بن ابراهیم رحمه الله - سلیمان علیه السلام گفت: نَكَّرُوا لَهَا عَرْشَها؛ یعنی او را تغییر دهید تا ببینم آیا متوجه می شود یا از کسانی است که هدایت نمی شوند؟

هنگامی که [ملکه ی سبا] آمد، به او گفته شد: «آیا تخت تو این گونه است»؟ گفت: «گویا خود آن است! و ما پیش از این هم آگاه بودیم و اسلام آورده بودیم». (42)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - فَلَما جاءَتْ قِيلَ أَهكَذَا عَرْشُكِ قالَتْ كَأَنَّهُ هُوَ؛ سپس سلیمان علیه السلام دستور داد قصری از شیشه و بلور بسازند و آن را بر سطحی از آب قرار دهند.

و [سلیمان] او را از آنچه غیر از خدا می پرستید بازداشت که او [ملکه ی سبا] از قوم کافران بود. (43)

به او گفته شد: «داخل قصر شو» هنگامی که نظر به آن افکند، پنداشت نهر آبی است و ساق پاهای خود را برهنه کرد [تا از آب بگذرد، اما سلیمان] گفت: «این [آب نیست، بلکه] قصری است از بلور شفاف». [ملکه ی سبا] گفت: پروردگارا! من به خود ستم کردم و [اینک] با سلیمان به خداوندی که پروردگار جهانیان است اسلام آوردم». (44)

ص: 77

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - ثُمَ قِيلَ لَهَا ادْخُلِي الصَّرْحَ فَظَنَّتْ أَنَّهُ مَاءُ فَرَفَعَتْ ثَوْبَهَا وَ أَبْدَتْ سَاقَيْهَا فَإِذَا عَلَيْهَا شَعْرُ كَثِيرُ فَقِيلَ لَهَا إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوارِيرَ قَالَتْ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سليمانَ الله رَبِّ الْعَالَمِينَ. فَتَزَوَّجَهَا سُلَيْمَانُ علیه السلام وَ قَالَ لِلشَّيَاطِينِ اتَّخِذُوا لَهَا شَيْئاً يَذْهَبُ عَنْهَا هَذَا الشَّعَرَ فَعَمِلُوا الْحَمَّامَاتِ وَ طَبَعُوا النُّورَةَ فَالْحَمَّامَاتِ وَ النُّورَةُ مِمَّا أَحْدَثَهُ الشَّيَاطِينُ لِبلْقِيسَ وَ كَذَا الْأَرْحِيَةُ الَّتِي تَدُورُ عَلَى الْمَاءِ. (1)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - قَالَ الصَّادِقِ علیه السلام حَدَّثَنِي أَبي عَنْ جَدِّى عَنْ أَمِير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ: كُنْ لِمَا لَا تَرْجُو أَرْجَى مِنْكَ لِمَا تَرْجُو ... خَرَجَتْ مَلِكَةُ سَيَا كَافِرَةٌ فَأَسْلَمَتْ مَعَ سُلَيْمَانِ علیه السلام. (2)

قوله تعالى: وَلَقَدْ أَرْسَلْنا إلى ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً أَنِ اعْبُدُوا اللهَ فَإذا هُمْ فَرِيقَانِ يَخْتَصِمُونَ (45)

1 - الباقر علیه السلام - عن أبي الجارود عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ فَإِذَا هُمْ فَرِيقانِ يَخْتَصِمُونَ يَقُولُ مُصَدِّقُ وَ مُكَذِّبُ قَالَ الْكَافِرُونَ مِنْهُمْ أَتَشْهَدُونَ أَنَّ صالِحاً مُرْسَلُ مِنْ رَبِّهِ قَالَ الْمُؤْمِنُونَ إِنَّا بِمَا أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ فَقَالَ الْكَافِرُونَ إِنَّا بِالَّذِي آمَنْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ وَ قَالُوا يَا صَالِحُ ائْتِنَا بِآيَة إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ فَجَاءَهُمْ بِنَاقَةِ فَعَقَرُوهَا وَكَانَ الَّذِي عَقَرَهَا أَزْرَقَ أَحْمَرَ وَلَدَ الزِّنَا. (3)

قوله تعالى: قالَ يا قَوْم وَتَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْ لا تَسْتَغْفِرُونَ اللهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (46)

1- الباقر علیه السلام - ... لم تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبلَ الحَسَنَةِ فَإِنَّ هُمْ سَأَلُوهُ قَبْلَ أَنْ تَأْتِيَهُمُ النَّاقَةُ أَنْ يَأتِيَهُم بِعَذَابِ ألِيمِ فَقَالَ يَا قَوْم تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قبلاً لحَسَنَةِ يَقُولُ بِالْعَذَابِ قَبْلَ الرَّحْمَةِ. (4)

قوله تعالى : قالُوا اطَّيَّرْنا بِكَ وَ بِمَنْ مَعَكَ قال طائِرُكُمْ عِنْدَ الله بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ (47)

ص: 78

1- على بن ابراهيم رحمه الله - قِيلَ لَهَا ادْخُلِي الصَّرْحَ بلقیس گمان کرد که آن قصر بر دریاچه ی عمیقی واقع شده، پس دامن لباس خود را بالا زد و ساق پایش آشکار شد که موی زیادی بر آن روییده بود، سلیمان علیه السلام به او گفت: إِنَّهُ صَرْحُ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوارِيرَ قَالَتْ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمانَ الله رَبِّ الْعالَمينَ؛ پس سلیمان علیه السلام با بلقیس ازدواج کرد و به شیاطین دستور داد ماده ای تهیه کنند که موی بدن را برطرف کند و آن شیاطین حمّام ساختند و نوره را طبخ نمودند، پس ساخت حمام و آسیاب آبی و تولید نوره (داروی نظافت) از موادی است که شیاطین برای بلقیس تهیه کردند.

2- امام علی علیه السلام - امام صادق علیه السلام از پدرانش رویت نمود: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «نسبت به چیزی که امیدی به آن نداری، امیدوارتر باش تا چیزی که امید آن را داری ... ملکه ی سبأ هم بیرون آمد و سپس همراه سلیمان مسلمان شد».

ما به سوی ثمود، برادرشان صالح را فرستادیم که خدای یگانه را بپرستید؛ اما آنان به دو گروه تقسیم شدند و به مخاصمه پرداختند. (45)

1- امام باقر علیه السلام - در روایت ابوالجارود آمده است: امام باقر علیه السلام در مورد آیه: وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا أَنِ اعْبُدُوا اللهَ فَإِذَا هُمْ فَرِيقَانِ يَخْتَصِمُونَ می فرماید: «این دو گروه یکی راستگو بودند و دیگری دروغگو. کفّار ایشان گفتند: «آیا شما گواهی می دهید که صالح فرستاده ی خداست»؟ و مؤمنانشان گفتند: «ما به آنچه به وی فرستاده شده ایمان داریم». کفار آن ها گفتند: «ما به آنچه شما بدان ایمان دارید کافریم». و ادامه دادند: «ای صالح! اگر راست می گویی به وعده هایی که به ما می دهی عمل کن». پس ناقه ای به نشانه ی معجزه برایشان آورد، ولی آنان ناقه را پی کردند و آنکه ناقه را پی،کرد، سرخ آبی و زنازاده بود.

[صالح] گفت: «ای قوم من! چرا قبل از نیکی برای بدی عجله می کنید [و عذاب الهی را می طلبید نه رحمت او را]؟ چرا از خداوند آمرزش نمی طلبید، شاید مشمول رحمت [او] شوید»؟! (46)

1- امام باقر علیه السلام - ... لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبلَ الحَسَنَةِ؛ آنان قبل از آنکه ماده شتر برایشان بیاید، از صالح خواستند که برایشان عذاب دردناک بیاورد. پس گفت: لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الحَسَنَةِ، منظور عذاب قبل از رحمت است.

آن ها گفتند «ما تو را و کسانی که با تو هستند به فال بد گرفتیم». [صالح] گفت: «فال [نیک و] بد شما نزد خداست [و همه ی مقدرات به قدرت او تعیین می گردد]؛ بلکه شما گروهی فریب خورده هستید. (47)

ص: 79

1- على بن إبراهيم رحمه الله - قولهُ البَرْنا بِكَ وَ بِمَنْ مَعَكَ فَإِنَّهُمْ أَصَابَهُمْ جُوعُ شَدِيدُ فَقَالُوا هَذَا مِنْ مُؤْمِكَ وَ شُوْم مَنْ مَعَكَ أَصَابَنَا هَذَا وَهِيَ الطَّيرَةُ قَالَ إِنَّمَا طَائِرُكُمْ عِنْدَ الله يَقُولُ خَيْرَكُمْ وَ شركُمْ مِنْ عِندِ اللهِ بَلْ أَنتُم قَوْم تُفتَنُونَ أى تُبتَلُون. (1)

قوله تعالى: وَكانَ فِي المَدِينَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ (48)

1 - الباقر علیه السلام - وَكانَ فِي المَدِينَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَ لَا يُصْلِحُونَ كَانُوا يَعْمَلُونَ فِي الْأَرْضِ بِالْمَعَاصِي. (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله - وَكانَ فِي المَدِينَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ فَعَقَرُوا النَّاقَةَ وَ رَمَوْهَا حَتَّى قَتَلُوهَا وَ قَتَلُوا الْفَصِيلَ فَلَمَّا عَقَرُوا النَّاقَةَ قَالُوا لِصَالِحِ ابْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصّادقين. (3)

قوله تعالى: قالُوا تَقاسَمُوا بِالله لَنُبَيِّنَهُ وَ أَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِيِّهِ مَا شَهِدْنَا مَهْلِكَ أَهْلِهِ وَ إِنَّا لَصَادِقُونَ (49)

قوله تعالى: وَمَكَرُوا مَكْراً وَ مَكَرْنا مَكْراً وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ (50)

1 - الباقر علیه السلام - عن أبي الجارود عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْله تَقاسَمُوا بِاللَّهِ أَنْ تَحَالَفُوا لَنُبَيِّيَنَّهُ و أَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لَنَحْلِفَنَّ لِوَلِيِّهِ مِنْهُمْ مَا شَهِدْنا مَهْلِكَ أَهْلِهِ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ يَقُولُ لَتَفْعَلَنَّ فَأَتَوْا صَالِحاً لَيْلًا لِيَقْتُلُوهُ وَ عِنْدَ صَالِحٍ مَلَائِكَةُ يَحْرُسُونَهُ فَلَمَّا أَتَوْهُ قَاتَلَتْهُمُ الْمَلَائِكَةُ فِي دَارِصَالِحٍ رَجْمَا بِالْحِجَارَةِ فَأَصْبَحُوا فِي دَارِهِ مُقتَلِينَ وَ أَخَذَتْ قَوْمَهُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دِيارِهِمْ جَاثِمِينَ. (4)

قوله تعالى : فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ مَكْرِهِمْ أَنَا دَمَّرْنَاهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِينَ (51)

ص: 80

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - قَالُوا اطَّيَّرْنَا بِكَ وَ بِمَن مَّعَكَ؛ این است که خیر و شر و شومیتان از جانب خداست. و منظور از تُفتَنُونَ در عبارت بَلْ أَنتُمْ قَوْمٌ تُفتَنُونَ؛ امكان الهی است که بدان آزموده می شوید.

و در آن شهر به گروهک بودند که در زمین به فساد می پرداختند و اصلاح نمی کردند. (48)

1 - امام باقر علیه السلام - وَ كَانَ فِي المَدِينَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَ لَا يُصْلِحُونَ، کسانی هستند که در زمین مرتکب گناه می شدند.

2- على بن ابراهيم رحمه الله - وَكانَ فِي المَدِينَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ و أَنها أَن ماده شتر را تعقیب کرده و ذبح کردند و بچهی او را هم کشتند و آن وقت در کمال جسارت به صالح علیه السلام گفتند: پس اگر راست می گویی آنچه را (از بلا و عذاب الهی) به ما وعده می دهی، بیاور. (اعراف/70).

آن ها گفتند: «بیایید به خدا هم قسم شوید که بر او [صالح ] و خانواده اش شبیخون می زنیم [و آن ها را به قتل می رسانیم] سپس به ولی دَم او می گوییم: ما هرگز از هلاکت خانوادهی او خبر نداشتیم و در این گفتار خود راستگو هستیم» (49)

آنها توطئه مهمّی چیدند و ما هم تدبیر مهمی داشتیم؛ در حالی که آنها نمی فهمیدند. (50)

1- امام باقر علیه السلام - تَقَاسَمُوا بِالله؛ این است که به خدا سوگند یاد کردند. لَنُبَيِّنَنَّ در لَنُبَيِّيَنَّهُ وَ أَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ؛ به معنای حتماً سوگند یاد می کنیم، است. لولیه؛ به معنای از آن ها است. مَا شَهِدْنَا مَهْلِكَ أَهْلِهِ؛ منظور لَنَفْعَلَن است. سپس آنها شبانه برای کشتن صالح علیه السلام رفتند و این درحالی بود که فرشتگانی نزد صالح علیه السلام بودند و از وی نگهبانی می کردند و چون آنها آمدند، فرشتگان در خانه ی صالح علیه السلام با سنگ با ایشان به جنگ پرداخته و سنگبارانشان کردند و همگی کشته شدند و قوم او گرفتار زمین لرزه شدند و در خانه هایشان به روی افتادند و مردند.

بنگر عاقبت توطئه ی آن ها چه شد، که ما آن ها و قومشان را همگی نابود کردیم! (51)

ص: 81

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ الحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٌّ علیه السلام : فِي أَسْئِلَةِ الشَّامِيِّ قَالَ أَخْبِرْنِي عَنْ يَوْمِ الْأَرْبَعَاءِ وَ التَّطَّيرِ مِنْهُ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام هُوَ آخِرُ أَرْبَعَاءَ مِنَ الشَّهْرِ وَ سَاقَ الْحَدِيثَ إِلَى أَنْ قَالَ وَيَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ قَالَ اللهُ أَنَا دَمَّرْناهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِينَ وَ يَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ وَ يَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ عَقَرُوا النَّاقَة. (1)

قوله تعالى: فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خاوِيَةٌ بِما ظَلَمُوا إِنَّ فِي ذَالِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (52)

1۔ على بن إبراهيم رحمه الله - فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خَاوِيَةً بِما ظَلَمُوا قَالَ لَا تَكُونُ الْخِلَافَةُ فِي آلِ فُلَانِ وَ لَا آل فُلَانِ ولا آل طَلْحَةَ وَ لَا آل الزِّبَيْر . (2)

قوله تعالى: وَ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ (53)

قوله تعالى: وَلُوطاً إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ وَأَنْتُمْ تُبْصِرُونَ (54)

قوله تعالى : أَ إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنتُمْ قَوْمٌ

تَجْهَلُونَ (55)

1 - ابن عبّاس رحمه الله - تَجْهَلُونَ أَي تَفْعَلُونَ أَفْعَالَ الْجُهَالِ أَوْ تَجْهَلُونَ الْقِيَامَةَ وَ عَاقِبَةَ الْعِصْيَانِ. (3)

قوله تعالى: ما كانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ يَتَطَهَّرُونَ (56)

قوله تعالى : فَأَنْجَيْنَاهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْناها مِنَ الْغَابِرِينَ (57)

قوله تعالى: وَأَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ مَطَراً فَسَاءَ مَطَرُ المَنْذِرِينَ (58)

1 - الصادق علیه السلام - وَيْحَ هَذِهِ الْقَدَرِيَّةِ إِنَّمَا يَقْرَءُونَ هَذِهِ الْآيَةَ إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْناها مِنَ الْغَابِرِينَ وَيْحَهُمْ مَنْ قَدَّرَهَا إِلَّا اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى. (4)

ص: 82

1- امام علی علیه السلام - امام حسین علیه السلام فرمود: مردی شامی از امیرمؤمنان علیه السلام درباره ی روز چهارشنبه سؤال کرد، آن حضرت علیه السلام فرمود: «روزی که قابیل، هابیل را کشت آخرین چهارشنبه ی ماه و محاق کامل بود. روز چهارشنبه خداوند فرمود: أَنَّا دَمَرْناهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِين؛ روز چهارشنبه صیحه ی آسمانی آن ها را فرا گرفت. در چهارشنبه ناقه ی صالح را پی کردند».

این خانه های آن هاست در حالی که به خاطر ظلم و ستمشان فرو ریخته و در این نشانه ی روشنی است برای کسانی که آگاهند. (52)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - فَتِلْكَ بُيُوتُهُم خاوِيَةٌ بِما ظَلَمُوا؛ یعنی خلافت در فلان خانواده و فلان خانواده و خاندان طلحه و زبیر نخواهد بود.

و کسانی را که ایمان آورده و تقوا پیشه کرده بودند نجات دادیم. (53)

و لوط را [به یاد آور] هنگامی که به قومش گفت آیا شما به سراغ کار بسیار زشتی می روید در حالی که [نتایج شوم آن را] می بینید؟ (54)

آیا شما از روی شهوت به جای زنان به سراغ مردان می روید؟! شما گروهی جاهل هستید. (55)

1 - ابن عبّاس رحمه الله - بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ؛ یعنی کار اشخاص نادان را انجام می دهید یا نسبت به قیامت و عاقبت گناه نادان هستید.

قوم او پاسخی جز این نداشتند که [به یکدیگر] گفتند: «خاندان لوط را از شهر و دیار خود بیرون کنید، که این ها افرادی هستند که پاکدامنی را می طلبند» (56)

ما او و خانواده اش را نجات دادیم، بجز همسرش که مقدر کردیم جزء باقی ماندگان [در آن شهر] باشد. (57)

سپس بارانی [از سنگ] بر آنها فرو ریختیم [و همگی زیر آن مدفون شدند] و چه بد بود باران بیم داده شده گان! (58)

1- امام صادق علیه السلام - حسن بن علی نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «وای بر این قدری ها! این آیه: إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْناها مِنَ الْغابِرِینَ را می خوانند، وای بر آن ها! چه کسی جز خداوند تبارک و تعالی آن را مقدر کرد!

ص: 83

قوله تعالى: قُل الحَمدُ اللهَ وَ سَلامٌ عَلى عِبادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى اللهُ خَيْرٌ أَمَا يُشْرِكُونَ (59)

باب 1 : قُلِ الْحَمْدُ ِلله وَ سَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله - قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى الْحَمْدُ للهِ وَ سَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى قَالَ هُمْ آلُ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله. (1)

2-1- ابن عباس رحمه الله - عن ابن عباس رحمه الله فِى قَوْلِهِ تَعَالَى قُل الحَمدُ للهِ وَ سَلامٌ عَلى عِبادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى قَالَ هُمْ أَهْلُ بَيْتِ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله على بن أبي طَالِب وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ وَ أَوْلَادُهُمْ علیهم السلام إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة هُمْ صَفْوَةُ اللَّهِ وَخِيَرَتُهُ مِنْ خَلْقِه . (2)

1-3- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَنَس قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ خَلْقًا لَيْسَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ علیه السلام وَ لَا مِنْ وُلْدِ إِبْلِيسَ يَلْعَنُونَ مُبْغِضِي عَلَى بْن أَبي طَالِب علیه السلام قَالُوا مَنْ هُمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ؟ قَالَ: هُمُ الْقَنَابِرُ يُنَادُونَ فِي السَّحَرِ عَلَى رُءُوسِ الشَّجَرَ أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى مُبْغِضِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ سَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى . (3)

باب 2: اللهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ

1-2 - الصادق علیه السلام - وَ الرَّجُلُ إِذَا قَرَأَ اللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ أَنْ يَقُولَ اللَّهُ خَيْرُ اللَّهُ خَيْرُ اللَّهُ أَكْبَرُ. (4)

قوله تعالى : أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَنْبَتْنا به حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَة ما كانَ لَكُمْ أَن تُنبتُوا شَجَرَها أَ إِلهُ مَعَ الله بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ (60)

1- الباقر علیه السلام - الْقَاسِمُ بْنُ حَمَّادِ الدَّكَّالُ مُعَنْعَنَا عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ لَمَّا نَزَلَتْ خَمْسُ آيَاتٍ أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّماءِ مَاءً إِلَى قَوْلِهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ وَ عَلِيُّ على بن أبي طالب علیه السلام إلى جنب النَّبِي صلی الله علیه وآله فَانْتَقَضَ انْتِقَاضِ الْعُصْفُور قَالَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَا لَكَ يَا عَلِيُّ قَالَ عَجِبْتُ مِنْ جَرْأَتِهِمْ عَلَى اللَّهِ وَ حِلْمِ اللَّهِ عَنْهُمْ قَالَ فَمَسَحَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله ثُمَّ قَالَ

ص: 84

بگو: «ستایش مخصوص خداست و سلام بر بندگان برگزیده اش»! آیا خداوند بهتر است یا بت هایی که همتای او قرار می دهند؟ (59)

بخش 1 بگو: «ستایش مخصوص خداست و سلام بر بندگان برگزیده اش»

1-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - الحَمدُ للهِ وَ سَلامٌ عَلى عِبادِهِ الَّذِينَ اصْطَفى، آنها آل محمد صلی الله علیه وآله هستند.

2-1- ابن عباس رحمه الله - قُلِ الْحَمْدُ اللهَ وَ سَلامٌ عَلَى عِبادِهِ الَّذِينَ اصْطَفی؛ منظور از ایشان یعنی اهل بیت علیهم السلام پیغمبر خدا؛ علی بن ابی طالب علیه السلام ، فاطمه علیها السلام ، حسن و حسین علیه السلام و اولادشان علیهم السلام است. آن ها هستند که برگزیدگان خدا می باشند.

3-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - از انس روایت است که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «خداوند گروهی را آفرید که نه از اولاد آدم علیه السلام و نه از فرزندان ابلیس اند و همیشه دشمنان علی علیه السلام را لعن می کنند»! «اصحاب پرسیدند آن ها کیستند»؟ پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «آن ها پرندگانی هستند که قنبره نام دارند و به هنگام سحر بر شاخه ی درختان ندا می کنند؛ لعنت خدا بر دشمنان علی بن ابی طالب علیه السلام باد! سپس بر آن حضرت علیه السلام درود فرستاده و می گویند: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ سَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى».

بخش 2: آیا خداوند بهتر است یا بت هایی که همتای او قرار می دهند؟!

1-2- امام صادق علیه السلام - هنگامی که کسی آیه: اللهُ خَيْرُ امّا يُشْرِكُونَ؛ را می خواند [مستحب است] چنین بگوید: «خداوند بهتر است؛ خداوند بهتر است؛ خداوند بزرگتر است».

[آیا بت هایی که معبود شما هستند بهترند] یا کسی که آسمان ها و زمین را آفریده؟ و برای شما از آسمان، آبی فرستاد که با آن، باغ هایی زیبا و سرورانگیز رویاندیم؛ شما هرگز قدرت نداشتید درختان آن را برویانید! آیا معبودی با خداست؟! [چنین نیست]، بلکه آن ها گروهی هستند که [از روی نادانی، مخلوقات را] هم طراز [پروردگارشان] قرار می دهند. (60)

1- امام باقر علیه السلام - قاسم بن حماد دلال از امام باقر علیه السلام روایت کرد و گفت: وقتی پنج آیه: أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّماءِ مَاءً ... إِنْ كُنتُمْ صادِقِينَ، نازل شد و علی علیه السلام کنار پیامبر صلی الله علیه وآله بود همچون گنجشگ بر خود لرزید. پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «ای علی به تو چه شده»؟ فرمود: «از جسارت آن ها بر خدا و بردباری خدا نسبت به آنها در شگفتم». پیامبر صلی الله علیه وآله دستی بر سر ایشان

ص: 85

أَبْشِرْ يَا عَلِيُّ فَإِنَّهُ لَا يُحِبُّكَ مُنَافِقُ وَ لَا يُبْغِضُكَ مُؤْمِنُ وَ لَوْ لَا أَنْتَ لَمْ يُعْرَفُ حِزْبُ اللَّهِ وَ حِزْبُ رَسُولِهِ. (1)

2- الصادق علیه السلام - دَخَلَ عَلَى الصادق علیه السلام رَجُلُ فَقَالَ لَهُ ... فَكَيْفَ سَبيلُ التَّوْحِيدِ قَالَ بَابُ الْبَحْثِ مُمْكِنُ وَ طَلَبُ الْمَخْرَجَ مَوْجُودُ إِنَّ مَعْرِفَةَ عَيْنِ الشَّاهِدِ قَبْلَ صِفَتِهِ وَ مَعْرِفَةَ صِفَةِ الْغَائِبِ قَبْلَ عَيْنِهِ قِيلَ وَكَيْفَ تُعْرَفُ عَيْنُ الشَّاهِدِ قَبْلَ صِفَتِهِ قَالَ تَعْرِفُهُ وَ تَعْلَمُ عِلْمَهُ وَتَعْرِفُ نَفْسَكَ بِهِ وَلَا تَعْرِفُ نَفْسَكَ بِنَفْسِكَ مِنْ نَفْسِكَ وَ تَعْلَمُ أَنَّ مَا فِيهِ لَهُ وَ بِهِ كَمَا قَالُوا لَيُوسُفَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قَالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هَذا أَخِي فَعَرَفُوهُ بِهِ وَ لَمْ يَعْرِفُوهُ بِغَيْرِهِ وَ لَا أَثْبَتُوهُ مِنْ أَنْفُسِهِمْ بِتَوَهُم الْقُلُوب أمَا تَرَى اللَّهَ يَقُولُ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تَنْبِتُوا شَجَرَهَا يَقُولُ لَيْسَ لَكُمْ أَنْ تَنْصِبُوا إِمَاماً مِنْ قِبَلَ أَنْفُسِكُمْ تُسَمُّونَهُ مُحِقِّاً بِهَوَى أَنْفُسِكُمْ وَ إِرَادَتِكُمْ (2)

3- على بن إبراهيم رحمه الله - فِي قَولِهِ أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ أَي بَسَانِين ذَاتَ حُسنِ مَا كانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها وَهُوَ عَلَى حَدَّ الاستفهام أَإِلهُ مَعَ اللهِ يَعنِي فَعَلَ هَذَا مَعَ اللَّه بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ قَالَ عَنِ الحَقِّ. (3)

قوله تعالى: أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالها أنهاراً وَ جَعَلَ لَهَا رَواسِيَ وَ جَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْن حاجزاً أَ إِلهُ مَعَ الله بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ (61)

1 - الصادق علیه السلام - عن أبي الجارود عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى أَإِلَهُ مَعَ اللَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ قَالَ أَيْ إِمَامُ هُدًى مَعَ إِمَامٍ ضَلَالِ فِي قَرْنِ وَاحِدٍ. (4)

2- الرسول علیه السلام - عن أنس بن مَالِكِ قَالَ: لَمَّا نَزَلَّ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هَذِهِ الْآيَةُ فِي طس النَّمْلِ أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَهَا أَنْهاراً إِلَى قَوْلِهِ قَلِيلًا ما تَذَكَّرُونَ قَالَ انْتَفَضَ عَلِيُّ انْتِفَاضِ الْعُصْفُور فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَالَكَ يَا عَلِيٌّ قَالَ عَجِبْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنْ كُفْرِهِمْ وَ جُرتِهِمْ عَلَى اللَّهِ وَ حِلْمِ اللَّهِ عَنْهُمْ فَمَسَحَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ بَارَكَ ثُمَّ قَالَ أَبْشِرْ يَا عَلِيُّ فَإِنَّهُ لَا يُبْغِضُكَ مُؤْمِنُ وَ لَا يُحِبُّكَ مُنَافِقُ وَ لَوْ لَا أَنْتَ لَمْ يُعْرَفُ حِزْبُ اللَّهِ وَلَا حِزْبُ رَسُولِهِ. (5)

ص: 86

کشید و گفت: «ای علی! بشارت باد بر تو که منافقی تو را دوست و مؤمنی تو را دشمن نمی دارد. اگر تو نبودی حزب خدا و رسولش شناخته نمی شد».

2- امام صادق علیه السلام - مردی نزد امام علیه السلام آمد و گفت ... «پس راه توحید چیست»؟ فرمود: «باب خداشناسی باز است و راه خروج هم موجود می باشد. شناختن شخصی به عینه پیش از آن است که صفات او را بشناسی اول باید شخص را شناخت و بعد صفات و خصوصیات او را درک کرد، ولی کسی که غایب است او را با صفت هم می توان شناخت». گفته شد: «چگونه شاهد را می توان قبل از صفت او شناخت». فرمود: «نخست او را از جهت شخصی می شناسی و بعد به خصوصیات او علم پیدا می کنی و خود را به او شناسایی می کنی، در حالی که خودت نمی توانی به وسیله ی خویشتن خود را بشناسی و می دانی آنچه در او می باشد اختصاص به او دارد. برادران یوسف علیه السلام قبل از اینکه صفت او را بشناسند خودش را شناختند و گفتند: «تو یوسف علیه السلام هستی»؟ او هم گفت: «آری! من یوسف می باشم و این هم برادر من می باشد»، آن ها یوسف علیه السلام را به شخص خودش شناختند نه به چیزی دیگر. خداوند متعال می فرماید: ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها؛ یعنی شما حق ندارید از پیش خود امامی انتخاب کنید و با خیالات و بافته های خود او را بر حق بدانید و دنبال گفته های او را بگیرید و یا از وی دفاع کنید».

3- على بن ابراهيم رحمه الله - أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنزَلَ لَكُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاء فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ؛ به معنای باغ های زیبا است. عبارت ما كَانَ لَكُمْ أَن تُنبِتُوا شَجَرَهَا، در حد جمله ی استفهاميه آيه: أَإِلَةٌ مَّعَ الله است. و بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ، منظور، عدول از حق است.

یا کسی که زمین را مستقر و آرام قرار داد و میان آن نهرهایی روان ساخت و برای آن کوه های ثابت و استوار ایجاد کرد و میان دو دریا مانعی قرار داد [تا آب شور و شیرین با هم مخلوط نشود؛ با این حال] آیا معبودی با خداست؟! [ چنین نیست ] بلکه بیشتر آنان نمی دانند [و جاهلند]. (61)

1- امام صادق علیه السلام - ابوالجارود از امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خداوند عزوجل: أَ إِلَهُ مَّعَ الله بَل أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ روایت می کند که فرمود: «یعنی امام هدایت کننده با امام گمراهی در یک دوره می باشند»؟!

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - حسین بن حکم با سندی از أنس بن مالک آورده است که گفت: هنگامی که این آیه بر رسول خدا صلی الله علیه وآله در سوره ی نمل نازل شد: أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَجَعَلَ خِلالَها أَنهاراً ... قَلِيلًا مَّا تَذَكَّرُون گوید: علی علیه السلام همانند گنجشک دچار رعشه گردید؛ پس پیامبر صلی الله علیه وآله به وی فرمود: «ای علی علیه السلام، به تو چه شده است»؟ عرض کرد: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله، از کفر آن ها و جسارتشان بر خدا و حلم خدا درباره ی آن ها در شگفت ماندم». پس رسول خدا صلی الله علیه وآله دست به صورتش کشیده و به وی آفرین گفته سپس فرمود: «ای علی، بر تو بشارت باد! هیچ مؤمنی با تو دشمنی نمی کند و هیچ منافقی تو را دوست نخواهد داشت، و اگر تو نبودی حزب خدا و حزب رسولش شناخته نمی شدند.

ص: 87

3- على بن إبراهيم رحمه الله - أمَّا قَولُهُ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حَاجِزاً يَقُولُ فَضَاء. (1)

قوله تعالى: أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَ إِلهُ مَعَ الله قَلِيلاً ما تَذَكَّرُونَ (2)

قوله تعالى: أَمَّنْ يَهْدِيكُمْ فِي ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مَنْ يُرْسِلُ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ أَ إِلهُ مَعَ اللَّه تَعَالَى اللهُ عَمّا يُشْرِكُونَ (63)

قوله تعالى: أَمَّنْ يَبْدَوُا الخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ إِلهُ مَعَ الله قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ (64)

باب 1 : أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ

1-1 - الصادق علیه السلام - عن صالح بن عُقْبَة عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ نَزَلَتْ فِي الْقَائِمِ علیه السلام هُوَ وَ اللَّهِ الْمُضْطَرُّ إِذَا صَلَّى فِى الْمَقَامِ رَكْعَتَيْنِ وَدَعَا اللَّهَ فَأَجَابَهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُهُ خَلِيفَةً فِي الأرض (2)

2-1- الباقر علیه السلام نزَلَتْ فِي الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف إِذَا خَرَجَ تَعَمَّمَ وَ صَلَّى عِنْدَ الْمَقَامِ وَ تَضَرَّعَ إِلَى رَبِّهِ فَلَا تُرَدُّ لَهُ رَايَهُ أَبَداً. (3)

3-1 - الصادق علیه السلام - إِنَّ الْقَائِمَ عجل الله تعالی فرجه الشریف إِذَا خَرَجَ دَخَلَ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ فَيَسْتَقْبلُ الْكَعْبَةَ وَيَجْعَلُ ظَهْرَهُ إِلَى الْمَقَامِ ثُمَّ يُصَلِّى رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ يَقُومُ فَيَقُولُ يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنَا أَوْلَى النَّاسِ بِآدَمَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ أنَا أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنَا أَوْلَى النَّاسِ بِإِسْمَاعِيلَ يَا أَيُّهَا النَّاسَ أَنَا أَوْلَى النَّاسِ بمحمد صلی الله علیه وآله ثُمَّ يَرْفَعُ يَدَيْهِ إِلَى السَّمَاءِ فَيَدْعُو وَيَتَضَرَّعُ حَتَّى يَقَعَ عَلَى وَجْهِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهُ مَعَ اللَّهُ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ. (4)

4-1- الباقر علیه السلام - عَن عَبْدِ الْحَمِيدِ الطَّويل عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ قَالَ أُنْزِلَتْ فِي الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف وَ جَبْرَئِيلُ عَلَى الْمِيزَابِ فِى صُورَةِ طَيْرِ أَبْيَضَ فَيَكُونُ أَوَّلَ خَلْقٍ يُبَايِعُهُ وَ

ص: 88

علی بن ابراهيم رحمه الله - منظور از: حاجزاً در بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حَاجِزًا؛ فضا است.

یا کسی که [دعای] مضطر را هنگامی که او را بخواند اجابت می کند و ناراحتی [او] را برطرف می سازد و شما را خلفای زمین قرار می دهد؛ آیا معبودی با خداست؟! کمتر متذکر می شوید. (62)

یا کسی که شما را در تاریکی های صحرا و دریا راهنمایی می کند و کسی که بادها را بشارت دهنده در پیشاپیش [باران] رحمتش می فرستد؛ [با این حال] آیا معبودی با خداست؟ خداوند برتر است از آنچه همتای او قرار می دهند (63)

یا کسی که آفرینش را آغاز می کند، سپس آن را باز می گرداند و کسی که شما را از آسمان و زمین روزی می دهد؛ آیا معبودی با خداست؟ بگو اگر راست می گویید دلیلتان را بیاورید»! (64)

بخش 1: یا کسی که [دعای] مضطر را هنگامی که او را بخواند اجابت می کند و ناراحتی [او] را برطرف می سازد.

1-1- امام صادق علیه السلام - این آیه دربارهی قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف نازل گردیده است. به خدا سوگند! مضطر اوست، آنگاه که در مقام، دو رکعت نماز به جا آورد و به درگاه خدا دعا کند و خداوند دعای وی را مستجاب نموده، بدی را از او دور نماید و او را خلیفه ی روی زمین قرار می دهد.

2-1- امام باقر علیه السلام - این آیه درباره ی قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف نازل شده است. آن حضرت چون خروج کند، عمامه بر سر می نهد و در مقام، نماز می خواند و به درگاه پروردگار تضرع می کند، از این رو هرگز شکست نخواهد خورد.

3-1- امام صادق علیه السلام - چون قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف خروج کند، وارد مسجد الحرام می شود و رو به قبله ایستاده به گونه ای که مقام در پشت سر وی قرار گرفته باشد. سپس دو رکعت نماز می خواند و آنگاه برخاسته می گوید: «ای مردم! من نزدیک ترین مردم به آدم علیه السلام هستم؛ ای مردم! من نزدیک ترین مردم به ابراهيم علیه السلام هستم. ای مردم! من نزدیکترین مردم به اسماعیل علیه السلام هستم. ای مردم! من نزدیک ترین مردم به محمد صلی الله علیه وآله هستم» سپس دستان خود را به طرف آسمان بلند کرده و آن قدر دعا می خواند و تضرع می جوید تا اینکه به صورت بر زمین می افتد و این خود نشان می دهد که مصداق آیه: أَمَّن يُجيبُ المُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهُ مَّعَ اللَّهُ قَلِيلًا مَّا تَذَكَّرُونَ، خود اوست.

4-1- امام باقر علیه السلام - عبدالحمید طویل از امام باقر علیه السلام نقل می کند که آن حضرت در بیان این فرمایش خدای تعالی که می فرماید: أَمَّن يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهُ مَّعَ اللهُ قَلِيلًا مَّا تَذَكَّرُونَ، فرمود: «این آیه درباره ی قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف نازل شده است و جبرئیل علیه السلام به صورت پرنده ی سفیدی بر ناودان کعبه نشسته؛ نخستین کسی که با او بیعت می کند جبرئیل علیه السلام است. آن گاه سیصدوسیزده نفر با وی بیعت می کنند. هر کس به راه افتاد به زودی به او می رسد و

ص: 89

يُبَايِعُهُ النَّاسُ الثَّلَاثُمِائَة وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ فَمَنْ كَانَ ابْتُلِيَ بِالْمَسِيرِ وَافَى تِلْكَ السَّاعَةَ وَ مَنْ لَمْ يُبْتَلَ بِالْمَسِيرِ فُقِدَ عَنْ فِرَاشِهِ وَ هُوَ قَوْلُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام الْمَفْقُودُ عَنْ فُرُشِهِمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ أَينَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللهُ جَمِيعاً قَالَ الْخَيْرَاتِ الْوَلَايَةُ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ. (1)

5-1- الباقر علیه السلام - قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام وَ اللَّهِ لَكَأني أنْظُرُ إِلَى الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف وَقَدْ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ إِلَى الْحَجَرِ ثُمَّ يَنْشُدُ اللَّهَ حَقَّهُ ثُمَّ يَقُولُ يَا أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ يُحَاجِنِي فِي اللَّهِ فَأَنَا أَوْلَى بِاللَّهِ أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ يُحَاجَنِي فِي آدَمَ فَأَنَا أَوْلَى بِآدَمَ أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ يُحَاجِّنِي فِي نُوحِ علیه السلام فَأَنَا أَوْلَى بِنُوحٍ أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ يُحَاجَنِي فِي إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فَأَنَا أَوْلَى بِإِبْرَاهِيمَ علیه السلام أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ يُحَاجَنِي فِي مُوسَى فَأَنَا أَوْلَى بمُوسَى أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ يُحَاجِّنِي فِي عِيسَى فَأَنَا أَوْلَى بِعِيسَى أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ يُحَاجِّنِي فِي مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَأَنَا أَوْلَى بِمُحَمَّدٍ أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ يُحَاجَنِي فِي كِتَابِ اللَّهِ فَأَنَا أَوْلَى بِكِتَابِ اللَّهِ ثُمَّ يَنْتَهِي إِلَى الْمَقَامِ فَيُصَلِّى رَكْعَتَيْن وَيَنْشُدُ اللَّهَ حَقَّهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام هُوَ وَ اللَّهِ الْمُضْطَرَّ فِي كِتَابِ اللَّهِ فِي قَوْلِهِ أَمَّنْ يُجيب المضطر إذا دَعاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ. (2)

باب 2: وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ

2-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - عِمْرَانَ بْنِ الْحُصَيْن قَالَ كُنتُ أنَا وَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ جَالِسَيْنِ عِنْدَ النَّبى صلی الله علیه وآله عَلِيٌّ جَالِسٌ إِلَى جَنْبِهِ إِذْ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَ إِلهُ مَعَ الله قَلِيلًا ما تَذَكَّرُونَ قَالَ فَانْتَقَضَ عَلَى علیه السلام انْتِقَاضِ الْعُصْفُورِ فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله . مَا شَأْنُكَ تَجْزَعْ فَقَالَ وَ مَا لِي لَا أَجْزَعْ وَ اللَّهُ يَقُولُ إِنَّهُ يَجْعَلْنَا خُلَفَاءَ الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ النَّبِي صلی الله علیه وآله لَا تَجْزَع وَاللهِ لَا يُحِبُّكَ إِنَّا مُؤْمِنُ وَلَا يُبْغِضُكَ إِنَّا مُنَافِقُ. (3)

قوله تعالى : قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللهُ وَما يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ (65)

ص: 90

هرکس به راه نیفتاد، در رختخوابش ناپدید می شود، یعنی از همان جا که خوابیده، ناگهان حرکت می کند. این است معنی گفته ی حضرت علی علیه السلام که فرمود: «آنان در رختخوابشان ناپدید می شوند». چنانکه خداوند می فرماید: در نیکی ها و اعمال خیر، بر یکدیگر سبقت جویید! هرجا باشید، خداوند همه ی شما را [برای پاداش و کیفر در برابر اعمال نیک و بد، در روز رستاخیز]، حاضر می کند. (بقره / 148). آن حضرت علیه السلام فرمود: «خیرات همان ولایت ما خاندان است».

5-1- امام باقر علیه السلام - به خدا قسم گویا قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف را می نگرم که به حجر الأسود تکیه داده و مردم را به حق خودش سوگند می دهد و می فرماید: «ای مردم! هر کس دربارهی خدا گفتگویی دارد از من بپرسد که من از هرکس به خدا نزدیک ترم. ای مردم! هر کس که می خواهد، درباره ی آدم علیه السلام با من گفتگو کند که من نزدیک ترین مردم به آدم علیه السلام هستم. ای مردم! هر کس که می خواهد، درباره ی نوح علیه السلام با من گفتگو کند که من نزدیک ترین مردم به نوح علیه السلام هستم. ای مردم! هرکس که می خواهد درباره ی ابراهیم علیه السلام با من گفتگو کند که من نزدیک ترین مردم به ابراهیم علیه السلام هستم. ای مردم! هرکس که می خواهد، درباره ی موسی علیه السلام با من گفتگو کند که من نزدیک ترین مردم به موسی علیه السلام هستم. ای مردم! هر کس که می خواهد، درباره ی عیسی علیه السلام با من گفتگو کند که من نزدیک ترین مردم به عیسی علیه السلام هستم. ای مردم! هر کس که می خواهد، درباره محمد صلی الله علیه وآله با من گفتگو کند که من نزدیک ترین مردم به محمد صلی الله علیه وآله هستم. ای مردم! هر کس که می خواهد، با من در مورد کتاب خدا گفتگو کند که من از همه نسبت به کتاب خدا سزاوارترم». آن گاه به طرف مقام ابراهیم می رود و دو رکعت نماز می گزارد. سپس مجدداً مردم را به حق خودش به خدا سوگند می دهد که الله حق. به خدا سوگند! که منظور از مضطر در آیه: أَمَّن يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ اوست و این آیه در حق وی نازل شده است.

بخش 2: و شما را خلفای زمین قرار می دهد.

1-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - عمران بن حصین من و عمر بن خطاب نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله نشسته بودیم و علی علیه السلام در کنار وی نشسته بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله آيه أَمَّن يُجِيبُ المُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهُ مَّعَ الله قَلِيلاً مَّا تَذَكَّرُونَ را تلاوت فرمود. علی علیه السلام از شنیدن این آیه همچون گنجشک باران زده به لرزه افتاد. رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «چرا چنین بی تابی می کنی»؟ عرض کرد: چرا بی تابی نکنم در حالی که خداوند می فرماید: «که ما را خلفای روی زمین قرار می دهد»؟ پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «بی تابی مکن، به خدا سوگند! کسی جز مؤمن تو را دوست نمی دارد و کسی جز منافق با تو دشمنی نمی ورزد».

بگو: «کسانی که در آسمان ها و زمین هستند غیب نمی دانند جز خدا و نمی دانند چه زمانی [در قیامت] برانگیخته می شوند» (65)

ص: 91

1 - المهدى عجل الله تعالی فرجه الشریف - وَ مِمَّا خَرَجَ عَنْ صَاحِب الزَّمَانِ عجل الله تعالی فرجه الشریف رَدَاً عَلَى الْغُلَاةِ مِنَ التَّوْقِيعِ جَوَاباً لِكِتاب كُتِبَ إِلَيْهِ عَلَى يَدَيْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ هِلَالَ الْكَرْخِي يَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ تَعَالَى اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَمَّا يَصِفُونَ سُبْحَانَهُ وَ بِحَمْدِهِ لَيْسَ نَحْنُ شُرَكَاءَهُ فِي عِلْمِهِ وَ لَا فِي قُدْرَتِهِ بَلْ لَا يَعْلَمُ الْغَيْبَ غَيْرُهُ كَمَا قَالَ فِي مُحْكَم كِتَابِهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللهُ وَأَنَا وَ جَمِيعُ آبَائِي مِنَ الْأَوَّلِينَ آدَمُ وَ نُوحٌ وَإِبْرَاهِيمُ وَ مُوسَى علیهم السلام وَ غَيْرُهُمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ مِنَ الْآخِرِينَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَعَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهم السلام وَغَيْرُهُمْ مِمَّنْ مَضَى مِنَ الْأَئِمَّة علیهم السلام إِلَى مَبْلَغَ أَيَّامِي وَ مُنْتَهَى عَصْرِى عَبِيدُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام - في نهج البلاغه: قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ لَقَدْ أَعْطِيتَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عِلْمَ الْغَيْبِ فَضَحِكَ وَ قَالَ لِلرَّجُلِ وَكَانَ كَلْبَيَا يَا أَخَا كَلْبَ لَيْسَ هُوَ بِعِلْمٍ غَيْب وَإِنَّمَا هُوَ تَعَلَّمُ مِنْ ذِي عِلْمٍ وَ إِنَّمَا عِلْمُ الْغَيْبِ عِلْمُ السَّاعَةِ وَمَا عَدَدَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِقَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ الْآيَةَ فَيَعْلَم سُبْحَانَهُ مَا فِي الْأَرْحَامِ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى أَوْ قَبيح أَوْ جَمِيلَ أَوْ سَخِيٌّ أَوْ بَخِيل أَوْ شَقِيٌّ أَوْ سَعِيدٍ وَ مَنْ يَكُونُ فِي النَّارِ حَطَبَاً أَوْ فِى الْجِنَانِ لِلنَّبِيِّينَ مُرافِقاً فَهَذَا عِلْمُ الْغَيْبِ الَّذِي لَا يَعْلَمُهُ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ وَ مَا سِوَى ذَلِكَ فَعِلْمُ عَلَّمَهُ اللَّهُ نَبِيَّةَ فَعَلَّمَنِيهِ وَدَعَا لِي بِأَنْ يَعِيَهُ صَدْرِي وَ تَضْطَمَ عَلَيْهِ جَوَانِحِي. (2)

قوله تعالى: بَلِ ادّارَكَ عِلْمُهُمْ فِي الْآخِرَةِ بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْها بَلْ هُمْ مِنْها عمُونَ (66)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - قَوْلُهُ بَلِ ادَّارَكَ عِلْمُهُمْ فِي الْآخِرَةِ يَقُولُ: عَلِمُوا مَا كَانُوا جَهَلُوا فِي الدُّنْيَا . (3)

قوله تعالى: وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَ إِذا كُنَّا تُراباً وَ آبَاؤُنَا أَ إِنَّا مُخْرَجُونَ (67)

قوله تعالى : لَقَدْ وُعِدْنا هذا نَحْنُ وَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ إن هذا إِلَّا أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ (68)

ص: 92

1 - امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف - آنچه از حضرت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بر رد غلات رسیده توقیعی است که در جواب نامه ای که محمدبن علی بن هلال کرخی نوشته بود صادر شده، به این مضمون: ای محمد بن علی! خداوند بزرگ تر است. از آنچه ایشان می ستایند منزه است. او را ستایش می کنم. ما هرگز شریک در علم و قدرت او نیستیم. بلکه غیب را جز او کسی نمی داند چنانچه در قرآن کریم فرموده است: قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللهُ و من و تمام پدرانم، آدم و نوح و ابراهیم و موسی و سایر پیامبران علیهم السلام و رهبران متأخر حضرت محمد صلی الله علیه وآله و علی بن ابی طالب علیه السلام او حسن و حسین علیه السلام و دیگر پیشوایان علیهم السلام تا منتهی به زمان و عصر من شده، همه بنده ی خدا هستیم.

2- امام علی علیه السلام - یکی از اصحاب گوید: «ای امیرمؤمنان! آیا به تو علم غیب داده اند»؟ امام علیه السلام خندید و به آن مرد که از طایفه ی بنی کلب بود فرمود: «ای برادر کلبی! این اخباری که اطلاع می دهم علم غیب نیست، علمی است که از دارندهی علم غیب (پیامبر صلی الله علیه وآله) آموخته ام، همانا علم غیب علم قیامت است و آنچه خدا در گفته ی خود آورده: آگاهی از زمان قیام قیامت مخصوص خداست. (لقمان / 34) خدا باران را نازل کرده و آنچه در شکم مادران است می داند و کسی نمی داند که فردا چه خواهد کرد؟ و در کدام سرزمین خواهد مرد؟ پس خداوند سبحان، از آنچه در رحم مادران است، از پسر یا دختر، از زشت یا زیبا، سخاوتمند یا بخیل، سعادتمند یا شقی آگاه است و از آن کسی که آتشگیره ی آتش جهنم است یا در بهشت همسایه و دوست پیامبران علیهم السلام است، از همه ی این ها آگاهی دارد. این است آن علم غیبی (ذاتی) که غیر از خدا کسی نمی داند. جز این ها، علومی است که خداوند به پیامبرش تعلیم داده (علم غیب اکتسابی) و او به من آموخته است، پیامبر صلی الله علیه وآله برای من دعا کرد که خدا این دسته از علوم و اخبار را در سینه ام جای دهد و اعضاء و جوارح بدن من از آن پر گردد».

آن ها [مشرکان] اطلاع صحیحی درباره ی آخرت ندارند؛ بلکه در اصل آن شک دارند؛ بلکه نسبت به آن نابینا [وکوردل] هستند. (66)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - بَل ادَّارَكَ عِلْمُهُمْ فِي الْآخِرَةِ؛ یعنی آنچه در دنیا نسبت به آن ناآگاه بودند در قیامت آگاهی پیدا می کنند.

و کافران گفتند: «آیا هنگامی که ما و پدرانمان خاک شدیم، [زنده می شویم و از دل خاک] بیرون می آییم؟! (67)

این وعده ای است که به ما و پدرانمان از پیش داده شده؛ این ها همان افسانه های پیشینیان است. (68)

ص: 93

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - ثُمَّ حَكَى عَزَّوَجَلَّ قَولُ الدَّهرِيَّة فَقَالَ وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَ إِذا كُنَّا تُراباً وَ آبَاؤُنَا أَ إِنَّا مُخْرَجُونَ لَقَدْ وُعِدْنا هذا نَحْنُ وَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ إِنْ هذا إِلَّا أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ أَى أَكَاذِيبُ الأوَّلِينَ، فَحَزَنَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله لِذَلِكَ فَأَنزَلَ اللهُ تَعَالَى وَلا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلا تَكُنْ فِي ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ ثُمَّ حَكَى أَيضاً قَولَهُم وَيَقُولُونَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله مَتى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ قُلْ عَسَى أَنْ يَكُونَ رَدِفَ لَكُمْ أى قد قَربَ مِن خَلفِكُم بَعْضُ الَّذِي تَسْتَعْجِلُونَ ثُمَّ قَالَ إِنَّكَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله لا تُسْمِعُ الموتى وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ أَوْ إِنَّ هَوْاءِ الَّذِينَ تَدْعُوهُمْ لَا يَسْمَعُونَ مَا تقُولُ كَمَا لَا يَسْمَعُ المَولى والصم. (1)

قوله تعالى : قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ (69)

1 - الصادق علیه السلام - سُئِلَ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى أَوَ لَرَ

يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ. قَالَ: مَعْنَاهُ أَوَلَمْ يَنْظُرُوا فِي الْقُرآن. (2)

قوله تعالى: وَلا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلا تَكُنْ فِي ضَيْقٍ مِما يَمْكُرُونَ (70)

قوله تعالى: وَيَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ (71)

قوله تعالى : قُلْ عَسَى أَنْ يَكُونَ رَدِفَ لَكُمْ بَعْضُ الَّذِي تَسْتَعْجِلُونَ (72)

1- ابن عباس رحمه الله - رَدِفَ لَكُمْ أَى قَرابَ لَكُمْ (3)

قوله تعالى: وَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو فَضْلِ عَلَى النّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَشْكُرُونَ (73)

قوله تعالى: وَ إِنَّ رَبَّكَ لَيَعْلَمُ ما تُكِن صُدُورُهُمْ وَما يُعْلِنُونَ (74)

قوله تعالى : وَ ما مِنْ عَائِبَةٍ فِي السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ (75)

ص: 94

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - سپس خداوند، سخن دهریون را نقل کرده و فرموده است: وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَئِذَا كُنَّا تُرَابًا وَآبَاؤُنَا أَئِنَّا مُخْرَجُونَ لَقَدْ وُعِدْنَا هَذَا نَحْنُ وَ آبَاؤُنَا مِن قَبْلُ إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ؛ و منظور از اساطیر اکاذیب است. رسول خدا صلی الله علیه وآله از این سخن دهریون کافر اندوهگین شد. از این رو خداوند آیه: وَ لَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَ لَا تَكُن فِي ضَيْقٍ مِّمَّا يَمْكُرُونَ؛ را نازل فرمود. سپس سخن آنان را نقل می کند که ای محمد صلی الله علیه وآله! اگر راست می گویی، این وعده (مجازات) کی خواهد بود؟ (نمل/77) و از پیامبر صلی الله علیه وآله می خواهد به آن ها پاسخ دهد، بگو: شاید پاره ای از آنچه درباره ی آن شتاب می کنید. (نمل / 72) نزدیک و در کنار شما باشد! (نمل / 72) سپس فرمود: ای محمد صلی الله علیه وآله! مسلماً تو نمی توانی سخنت را به گوش مردگان برسانی، و نمی توانی کران را هنگامی که روی برمی گردانند و پشت می کنند فراخوانی! (نمل/ 80) یعنی اینکه این هایی که تو دعوت می کنی، سخن شما را نمی شنوند، همان طور که مردگان و ناشنوایان نمی شنوند.

بگو: «در روی زمین سیرکنید و ببینید سرانجام مجرمان چگونه بود»! (69)

1- امام صادق علیه السلام - آیا در زمین گردش نکردند. (روم/9) مقصود این است که آیا در قرآن نمی نگرید؟

و به خاطر [کارهای] آنان اندوهگین [و دلسرد] مشو و از توطئه های آنان در تنگنا قرار مگیر (70)

آن ها می گویند: «اگر راست می گویید، این وعده ی [ عذاب که به ما می دهید] کی خواهد آمد»؟! (71)

بگو: «شاید پاره ای از آنچه درباره ی آن شتاب می کنید، نزدیک و در کنار شما باشد». (72)

1 - ابن عبّاس رحمه الله - عَسَى أَن يَكُونَ رَدِفَ لَكُم؛ یعنی از پشت سر به شما نزدیک شده است.

به یقین پروردگارتو نسبت به مردم، دارای فضل [و رحمت] است؛ ولی بیشترشان شکرگزار نیستند. (73)

و پروردگارت آنچه را در سینه هایشان پنهان می دارند و آنچه را آشکار می کنند [به خوبی] می داند. (74)

و هیچ موجود پنهانی در آسمان و زمین نیست مگر اینکه در کتاب مبین [و علم بی پایان پروردگار] ثبت است. (75)

ص: 95

قوله تعالى : إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يَقُصُّ عَلى بَنِي إِسْرائِيلَ أَكْثَرَ الَّذِي هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ (76)

قوله تعالى : وَإِنَّهُ فَهُدى وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ (77)

قوله تعالى : إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ بِحُكْمِهِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ (78)

قوله تعالى : فَتَوَكَّلْ عَلَى اللهِ إِنَّكَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِينِ (79)

1- الكاظم علیه السلام - عَن إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي الْحَسَن الأَول علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَخْبِرْنِي عَنِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَرَثَ النَّبِيِّينَ كَلَّهُمْ قَالَ نَعَم قُلْتُ مِنْ لَذَنْ آدَمَ حَتَّى انْتَهَى إِلَى نَفْسِهِ قَالَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيّاً إِلَّا وَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله أَعْلَمُ مِنْهُ ... و قَدْ وَرَثْنَا نَحْنُ هَذَا الْقُرْآنَ الَّذِي فِيهِ مَا تُسَيَّرُ بِهِ الْجِبَالُ وَ تُقَطَّعَ بِهِ الْبُلْدَانُ وَ تُحْيَا بِهِ الْمَوْتَى وَنَحْنُ نَعْرِفُ الْمَاءَ تَحْتَ الْهَوَاءِ وَإِنَّ فِي كِتَابِ اللَّهِ لآيَاتِ مَا يُرَادُ بِهَا أَمْرُ إِلَّا أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ بِهِ مَعَ مَا قَدْ يَأْذَنُ اللَّهُ مِمَّا كَتَبَهُ الْمَاضُونَ جَعَلَهُ اللَّهُ لَنَا فِي أم الكتاب إنَّ اللهَ يَقُولُ وَ ما مِنْ عَائِبَةٍ فِي السَّماءِ وَالْأَرْضِ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينِ ثُمَّ قَالَ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَنَحْنُ الَّذِينَ اصْطَفَانَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ أَوْرَثَنَا هَذَا الَّذِي فِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شیء. (1)

2 - الصادق علیه السلام - قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ علیه السلام ... دَخَلْنَا أَبِي وَأَنَا عَلَى هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِكِ بْن مَرْوَانَ وَإِذَا هُوَ قَدْ قَعَدَ عَلَى سَرِيرِ الْمُلْكِ وَ جُنْدُهُ وَ خَاصَّتُهُ وَقُوفُ عَلَى أَرْجُلِهِمُ ... فرَفَعَ هِشَامُ رَأْسَهُ فَقَالَ لِأَبِى أَلَسْنَا بَنِي عَبْدِ مَنَافِ نَسَبُنَا وَ نَسَبُكُمْ وَاحِدٌ فَقَالَ أَبِي نَحْنُ كَذَلِكَ وَلَكِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ اخْتَصَّنَا مِنْ مَكْنُون سِرِّهِ وَ خَالِص عِلْمِهِ بِمَا لَمْ يَخُصَّ بِهِ أَحَداً غَيْرَنَا فَقَالَ أَلَيْسَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بَعَثَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله مِنْ شَجَرَةٍ عَبْدِ مَنَافَ إِلَى النَّاسِ كَافَّةً أَبْيَضِهَا وَأَسْوَدِهَا وَ أَحْمَرِهَا مِنْ أَيْنَ وَرَثْتُمْ مَا لَيْسَ لِغَيْرِكُمْ وَرَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَبْعُوثُ إِلَى النَّاسِ كَافَّةً وَذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَمَا مِنْ عَائِبَةٍ فِي السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ إِلَى آخِرِ الْآيَةِ فَمِنْ أَيْنَ وَرِثْتُمْ هَذَا الْعِلْمَ وَ لَيْسَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ نَبِى صلی الله علیه وآله وَ لَا أَنْتُمْ أَنْبِيَاءُ فَقَالَ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَى لِنَبِيِّهِ لَا تُحَرِّكٌ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ فَالَّذِي أَبْدَاهُ فَهُوَ لِلنَّاسِكَافَّةً وَ الَّذِي لَمْ يُحَرِّكَ بِهِ لِسَانَهُ أَمَرَ اللَّهُ أَنْ يَخْصِنَا بِهِ مِنْ دُونِ غَيْرِنَا

ص: 96

این قرآن اکثر چیزهایی را که بنی اسرائیل در آن اختلاف دارند برای آنان بیان می کند. (76)

و مایه ی هدایت و رحمت برای مؤمنان است. (77)

پروردگار تو میان آن ها در قیامت به حکم خود داوری میکند و اوست توانا و دانا. (78)

پس بر خدا توکل کن به یقین تو بر حق آشکارهستی. (79)

1- امام کاظم علیه السلام - ابراهیم از پدرش نقل می کند: به امام کاظم علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم! به من بفرمایید که آیا پیامبر ما وارث تمام پیامبران است»؟ فرمود: «آری» عرض کردم: «از زمان آدم علیه السلام تا وقتی به خود آن حضرت برسد»؟ فرمود: «خدا هیچ پیامبری را مبعوث نفرمود، جز اینکه محمد صلی الله علیه وآله از او اعلم بود ... ما وارث آن قرآنیم که آنچه کوه ها به وسیله ی آن حرکت کند، در آن است و به وسیله ی به کشورها مسافرت می شود و مردگان به وسیله ی آن سخن می گویند، ما آب را در زیر هوا تشخیص می دهیم و همانا در کتاب خدا آیاتی است که به وسیله ی آن ها چیزی از خدا خواسته نمی شود مگر اینکه به آن اجازه می دهد (هر دعایی از برکت آن آیات مستجاب می شود) علاوه بر آنچه خدا برای پیغمبران گذشته اجازه فرموده است همه ی این ها را خدا در قرآن برای ما مقرر فرموده است، همانا خداوند متعال می فرماید: ما مِنْ عَائِبَةٍ فِي السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ و باز می فرماید: سپس این کتاب (آسمانی) را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم . (فاطر/32) مائیم کسانی که خدای عزوجل انتخابمان کرده و وارث کتابی که بیان کننده ی هرچیزی است، هستیم.

2- امام صادق علیه السلام - امام صادق علیه السلام فرمود: من و پدرم نزد هشام بن عبدالملک پسر مروان رفتیم، وقتی به در بارگاه آمدیم هشام روی تخت نشسته بود؛ سران سپاه و شخصیت های دربارش همه بر سرپا غرق در سلاح در دو طرف ایستاده بودند ... بعد سرش را بلند کرد و با پدرم چنین گفت: «آیا نسب ما و شما - که همگی فرزندان عبد منافیم - یکی نیست»؟ پدرم فرمود: «آری! چنین است، ولی خداوند عزوجل ما را از مکنون سر خود و خالص علم خویش به فضیلت و شرافت ویژه ای اختصاص داد که به دیگری عطا نفرمود». هشام گفت: «آیا چنین نیست که پروردگار عزوجل محمد صلی الله علیه وآله را از شجره ی عبد مناف به سوی همه ی مردم، از سپید و سیاه و سرخ، فرستاد؟ پس این میراث که شما می گویید، از کجا مخصوص شما گردانیده شده است که جز شما دیگری حقی از آن ندارد؟ حال آن که پیامبراکرم صلی الله علیه وآله بر همه ی خلق مبعوث شده است و این همان فرموده ی خداست: وَ ما مِنْ عَائِبَةٍ فِي السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلا فِي كِتابٍ مُبين. پس از کجا و به چه سبب فقط شما این علم را ارث برده اید و حال آن که بعد از محمد صلی الله علیه وآله، پیغمبری مبعوث نگشته است و شما هم که پیغمبر نیستید»؟ پدرم فرمود: «از آن جا خدا ما را مخصوص گردانیده که به پیغمبر خود وحی فرمود: ای محمد صلی الله علیه وآله، زبانت را به خاطر

ص: 97

فَلِذَلِكَ كَانَ يُنَاجى أَخَاهُ عَلِيّاً مِنْ دُون أَصْحَابِهِ وَ أَنْزَلَ اللهُ بذَلِک قرآن [قُرْآناً] فِي قَوْلِهِ وَتَعِيَها أُذُنْ واعِيَةٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لِأَصْحَابِهِ سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ يَجْعَلَهَا أُذُنَكَ يَا عَلِيٌّ فَلِذَلِكَ قَالَ على بن أبي طالب علیه السلام بِالْكُوفَةِ عَلَّمَنِي رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَلْفَ بَاب مِنَ الْعِلْمِ يَفْتَحُ كُلُّ بَابٍ أَلْفَ بَابِ

خَصَّهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ مِنْ مَكْنُونِ سِرِّهِ فَكَمَا خَصَّ اللهُ أَكْرَمَ الْخَلْقِ عَلَيْهِ كَذَلِكَ خَصَّ نَةٌ أَخَاهُ عَلِيّاً مِنْ مَكْنُون سِرِّهِ وَ عِلْمِهِ بِمَا لَمْ يَخُصَّ بِهِ أَحَداً مِنْ قَوْمِهِ حَتَّى صَارَ إِلَيْنَا فَتَوَارَتْنَا مِنْ دُونَ أَهْلِهَا فَقَالَ هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِكَ إِنَّ عَلِيّاً كَانَ يَدَّعِى عِلْمَ الْغَيْبِ وَ اللَّهُ لَمْ يُطْلِعْ عَلَى غَيْبِهِ أَحَداً فَمِنْ أَيْنَ ادَّعَى ذَلِكَ فَقَالَ أَبِى إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِكْرُهُ أَنْزَلَ عَلَى نَبِيِّهِ كِتَاباً بَيَّنَ فِيهِ مَا كَانَ وَ مَا يَكُونُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فِي قَوْلِهِ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتابَ بياناً لِكُلِّ شَيْءٍ وَ هُدى وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ و فِي قَوْلِهِ كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ وَ فِى قَوْلِهِ ما فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ وَ فِي قَوْلِهِ وَمَا مِنْ غائِبَةٍ فِي السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ وَ أَوْحَى اللَّهُ إِلَى نَبِيِّهِ صلی الله علیه وآله أَنْ لَا يُبْقِيَ فِي غَيْبِهِ وَسِرِّهِ وَ مَكْنُون عِلْمِهِ شَيْئاً إِلَّا يُنَاجى بهِ عَلِيّاً علیه السلام فَأَمَرَهُ أَنْ يُؤَلِّفَ الْقُرْآنَ مِنْ بَعْدِهِ وَيَتَوَلَّى غُسْلَهُ وَ تَكْفِينَهُ وَ تَحْنِيطَهُ مِنْ دُونِ قَوْمِهِ وَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ حَرَامٌ عَلَى أَصْحَابِي وَ أَهْلِي أَنْ يَنْظُرُوا إِلَى عَوْرَتِي غَيْرَ أَخِي عَلِيٌّ فَإِنَّهُ مِنِّي وَأَنَا مِنْهُ لَهُ مَا لِي وَ عَلَيْهِ مَا عَلَيَّ وَ هُوَ قَاضِي دَيْنِي وَ مُنْجِزُ مَوْعِدِي ثُمَّ قَالَ : لِأَصْحَابِهِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام يُقَاتِلُ عَلَى تأويل الْقُرْآنِ كَمَا قَاتَلْتُ عَلَى تَنْزِيلِهِ وَلَمْ يَكُنْ عِنْدَ أَحَدٍ تَأْوِيلُ الْقُرْآنِ بِكَمَالِهِ وَ تَمَامِهِ إِلَّا عِنْدَ عَلَى علیه السلام وَلِذَلِكَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لِأَصْحَابِهِ أَقْضَاكُمْ عَلِيُّ أَيْ هُوَ قَاضِيكُمْ وَ قَالَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ لَوْ لَا عَلِيُّ لَهَلَكَ عُمَرُ يَشْهَدُ لَهُ عُمَرُ وَ يَجْحَدُ غَيْرُهُ فَأَطْرَقَ هِشَامُ طَويلا. (1)

قوله تعالى : إِنَّكَ لا تُسْمِعُ الموتى وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ (80)

قوله تعالى: وَ ما أَنْتَ بِهادِي الْعُمِّي عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ يُؤْمِنُ بِآيَاتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ (81)

ص: 98

عجله برای خواندن آن [قرآن] حرکت مده (قیامت / 16) از طرفی هم به پیامبر خود فرمان داد که ما را به علم خود مخصوص گرداند و بدین سبب پیغمبراکرم صلی الله علیه وآله برادر خود علی علیه السلام را جهت آموختن اسراری برگزید که از سایر صحابه مخفی می داشت. خداوند در این مورد آیه ای نازل فرمود: و گوش های شنوا آن را دریابد و بفهمد (حاقه / 12) پس پیغمبر صلی الله علیه وآله فرمود: «یا علی علیه السلام، من از خدا خواستم که آن گوش ها را گوش های تو قرار دهد». و به این جهت علی بن ابی طالب علیه السلام در کوفه می فرمود: «پیامبر خدا صلی الله علیه وآله هزار در از دانش را به من آموخت که از هر دری هزار در دیگر گشوده گردید». پیامبر خدا صلی الله علیه وآله ، علی علیه السلام را به سر پنهان خود اختصاص داد و رازهای خود و خالص علم خود را تنها به او می گفت و با دیگران در میان نمی نهاد. همچنین علی علیه السلام هم آن اسرار را به افرادی از خاندان خود که آن ها را محرم اسرار می دانست، اختصاص داد و او هم به دیگری و بدین طریق تنها ما وارث این علوم و اسراریم». هشام گفت: «علی علیه السلام ادعا می کرد که علم غیب می داند، حال آنکه پروردگار در علم غیب خود هیچ کس را شریک خود نساخته است؛ پس علی علیه السلام به چه دلیل چنین ادعایی می کرد؟! پدرم فرمود: «خداوند عزوجل بر پیامبرش کتابی فرستاد که هر چه بوده و آنچه تا روز واپسین خواهد بود را در آن بیان داشته است: و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز، و مایه ی هدایت. (نحل/89) در جای دیگر فرموده: همه چیز را در کتاب آشکار کننده ای برشمرده ایم! (یس / 12) در جایی می فرماید: ما هیچ چیز را در این کتاب فرو گذار نکردیم. (انعام / 38) و یا گفته: وَ ما مِنْ عَائِبَةٍ فِي السَّماءِ وَالْأَرْضِ إِلَّا فِي کتاب مبین خداوند متعال به پیامبر خود وحی کرد که از علوم و اسرار غیبیه، علی علیه السلام را هم آگاه کند و به او دستور داد تا قرآن را جمع آوری کند و خود او را غسل دهد و کفن نماید، به یارانش گفت: «کسی غیر از علی علیه السلام حق ندارد مرا برهنه بنگرد زیرا او از من است و من هم از او می باشم، هرچه به سود او باشد به سود من هم می باشد و هرچه به زیان اوست به زیان من هم خواهد بود، علی علیه السلام دین مرا ادا می کند و وعده های مرا انجام می دهد». بعد از آن رسول اکرم صلی الله علیه وآله به یاران خود فرمود: «علی بن ابی طالب علیه السلام در تأویل قرآن جنگ خواهد کرد همان گونه که من در تنزیل آن جنگ کردم». و تأویل قرآن به طور کامل فقط در دست علی علیه السلام بود و هیچ کس مانند آن نبود. و برای همین است که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «علی علیه السلام از همه بهتر داوری می کند، یعنی او قاضی شما می باشد». عمر بن خطاب می گفت: «اگر وجود علی علیه السلام نبود، عمر هلاک می شد». عمر برای او گواهی می دهد ولی دیگری فضل و مقام او را انکار می کند». در اینجا هشام سرش را پایین انداخت.

مسلماً تو نمی توانی صدای خود را به گوش مردگان برسانی و نه سخنت را به گوش کران هنگامی که روی برگردانند و دور شوند. (80)

و نیز نمی توانی نابینایان را از گمراهیشان هدایت کنی، تو فقط می توانی سخن خود را به گوش کسانی برسانی که آماده پذیرش ایمان به آیات ما هستند و [ در برابر حق ] تسلیمند (81)

ص: 99

1 - الرسول صلى الله عليه وآله وسلم قال أبو عبد الله علیه السلام إنَّ رَسُولَ اللَّهِ كَانَ يَدْعُو أَصْحَابَهُ مَنْ أَرَادَ اللَّهُ بِهِ خَيْراً سَمِعَ وَ عَرَفَ مَا يَدْعُوهُ إِلَيْهِ وَ مَنْ أَرَادَ اللَّهُ بِهِ شَرَا طَبَعَ عَلَى قَلْبِهِ فَلَا يَسْمَعُ وَ لَا يَعْقِلُ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ قَالُوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنفاً أُولئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَقَالَ إِنَّكَ لا تُسْمِعُ الموتى ولا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ وَ مَا أَنتَ بِهادِي الْعُمْي عَنْ ضَلالَتِهِمْ.... (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله - ثُمَّ قَالَ: إِنَّكَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله لا تُسْمِعُ الموتى ولا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذَا وَلَوا مُدْبِرِينَ أَي إِنَّ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ تَدْعُوهُمْ لَا يَسْمَعُونَ مَا تَقُولُ كَمَا لَا يَسْمَعُ الْمَوْتَى وَالصُّمُّ. (2)

قوله تعالى: وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنا هُمْ دَابَّةٌ مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أنَّ النّاس كانوا بآياتِنا لا يُوقِنُونَ (82)

باب 1 : وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ

1-1- أمير المؤمنين علیه السلام - رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ كَعْبِ الْقُرْطِيُّ قَالَ: سُئِلَ عَلَى علیه السلام عَنِ الدَّابَّةِ؟ فَقَالَ: أَمَا وَ اللَّهِ مَا لَهَا ذَنَبُ وَ إِنَّ لَهَا لَلِحْيَةً. (3)

2-1- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ حُذَيْفَةَ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: دَابَّةُ الْأَرْضِ طُولُهَا سِتُّونَ ذِرَاعاً لَا يُدْرِكُهَا طَالِبُ وَ لَا يَفُوتُهَا هَارِبُ فَتَسِمُ الْمُؤْمِنَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ تَكْتُبُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ مُؤْمِنُ وَ تَسِمُ الْكَافِرَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ تَكْتُبُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ كَافِرُ وَ مَعَهَا عَصَا مُوسَى علیه السلام وَ خَاتَمُ سُلَيْمَانَ علیه السلام فَتَجْلُو وَجْهَ الْمُؤْمِنِ بالْعَصَا وَ تَخْطِمُ أَنْفَ الْكَافِر ِبالْخَاتَم حَتَّى يُقَالَ يَا مُؤْمِنُ وَ يَا كَافِرِ. (4)

3-1- الرسول صلی الله علیه وآله - رُوِيَ عَن النَّبيِّ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ يَكُونُ لِلدَّابَّة ثَلَاثُ خَرْجَاتِ مِنَ الدَّهْرِ فَتَخْرُجُ خُرُوجاً بأَقْصَى الْمَدِينَةِ فَيَفْشُو ذِكْرُهَا فِي الْبَادِيَةِ وَ لَا يَدْخُلُ ذِكْرُهَا الْقَرْيَةَ يَعْنِي مَكَّةَ ثُمَّ تَمْكُتُ زَمَاناً طَوِيلًا ثُمَّ تَخْرُجُ خَرْجَةً أُخْرَى قَريباً مِنْ مَكَّةَ فَيَفْشُو ذِكْرُهَا فِي الْبَادِيَةِ وَيَدْخُلُ ذِكْرُهَا الْقَرْيَةَ يَعْنِي مَكَّةَ ثُمَّ صَارَ النَّاسُ يَوْماً فِي أَعْظَمِ الْمَسَاجِدِ عَلَى اللَّهِ حُرْمَةً وَأَكْرَمِهَا عَلَى اللَّهِ يَعْنِي الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ لَمْ تَرَعْهُمْ إِلَّا وَهِيَ فِي نَاحِيَةِ الْمَسْجِدِ تَدْنُو وَ تَرْغُو مَا بَيْنَ الرُّكْنِ الْأَسْوَدِ إِلَى

ص: 100

1- پیامبر صلی الله علیه وآله جابر گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله اصحابش را دعوت می کرد و هر کسی که خدا خیرش را می خواست می شنید و دعوت آن حضرت را درک می کرد، و هرکسی را که خدا شرش را می خواست بر قلبش مهر می زد، پس نمی شنید و نمی اندیشید؛ و این است معنای آیه: اما هنگامی که از نزد تو خارج می شوند به کسانی که علم و دانش به آنان بخشیده شده [ از روی استهزا] می گویند: «[این مرد] الان چه گفت»؟! آن ها کسانی هستند که خداوند بر دل هایشان مهر نهاده. (محمد/16) و فرمود: إِنَّكَ لَا تُسْمِعُ أُمَوْتَى وَ لَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ وَ ما أَنْتَ بِهَادِي الْعُمْيِ عَنْ ضَلَالَتِهِمْ ...

2- علی بن ابراهیم رحمه الله - ای محمد صلی الله علیه وآله! مسلماً تو نمی توانی صدای خود را به گوش مردگان برسانی و نه سخنت را به گوش کران هنگامی که روی برگردانند و دور شوند؛ یعنی اینکه این هایی که تو دعوت می کنی، سخن شما را نمی شنوند، همان طور که مردگان و ناشنوایان نمی شنوند.

و هنگامی که فرمان عذاب آن ها فرا رسد [و در آستانه ی رستاخیز قرار گیرند]، جنبنده ای را از زمین برای آن ها خارج می کنیم که با آنان سخن می گوید که مردم به آیات ما ایمان نمی آوردند. (82)

بخش 1: و هنگامی که فرمان عذاب آن ها فرا رسد.

1-1- امام علی علیه السلام - محمد بن کعب قرطی گوید: «از امام علی علیه السلام درباره ی دابة الارض پرسیدند، فرمود: «به خدا سوگند دم ندارد، بلکه ریش دارد».

2-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - حذیفه از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل می کند که فرمود: «طول دابة الارض شصت ذراع است و او به قدری نیرومند است که هیچ کس، نه به او می رسد و نه از دست او می تواند بگریزد، بر پیشانی مؤمن علامت می گذارد و می نویسد: «مؤمن» و در پیشانی کافر نشان می گذارد و می نویسد: «کافر» با او عصای موسی علیه السلام و انگشتر سلیمان علیه السلام است. پس و انگشتر سلیمان است. پس با عصا چهره ی مؤمن را جلوه می بخشد و با انگشتر بینی کافر مهار می شود تا آنجا که مردم اهل خیام جمع شوند. سپس گوید: «ای مؤمن»! و گوید: «ای کافر»!

3-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - از پیامبر صلی الله علیه وآله روایت است که فرمود: «آن جنبنده در روزگار سه خروج دارد: یکبار در انتهای مدینه خروج می کند و صحبت خروجش در بیابان منتشر می شود، ولی در منتشر نمی شود. سپس مدتی طولانی مکث می کند و آن گاه در نزدیکی مکه برای بار دوم خروج می کند و صحبت خروجش در بیابان منتشر می شود و در مکه نیز منتشر می شود. سپس مردم در یک روز در بزرگ ترین مساجد خدا از حیث احترام و با کرامت ترین آن ها، یعنی مسجد الحرام جمع می شوند. آنگاه دابه ایشان را در حالی که در ناحیه ای از مسجد است، به ترس وا می دارد و از سمت ما بین رکن حجر الاسود تا درب بنی مخزوم، در وسط آن که در سمت راست کسی که از مسجد خارج می شود قرار دارد، نزدیک می آید. بعضی مردم با آمدن او پراکنده می شوند و گروهی که می دانند توان عاجز کردن خدای متعال

ص: 101

بَاب بَنِي مَخْرُومٍ عَنْ يَمِينِ الْخَارج فِي وَسَطِ مِنْ ذَلِكَ فَيُرْفَضُ النَّاسُ عَنْهَا وَ تَثْبُتُ لَهَا عِصَابَةُ عَرَفُوا أَنَّهُمْ لَنْ يُعْجِرُوا اللَّهَ فَخَرَجَتْ عَلَيْهِم تَنْفُضُ رَأْسَهَا مِنَ الْتُرَابِ فَمَرَّتْ بِهِمْ فَجَلَّتْ عَنْ وُجُوهِهِمْ حَتَّى تَرَكَتْهَا كَأَنَّهَا الْكَوَاكِبُ الدُّرِّيَّةُ ثُمَّ وَلَتْ فِي الْأَرْضِ لَا يُدْرِكُهَا طَالِبُ وَ لَا يُعْجِزُهَا هَارِبُ حَتَّى إِنَّ الرَّجُلَ يَقُومُ فَيَتَعَوَّذُ مِنْهَا بِالصَّلَاةِ فَتَأْتِيهِ مِنْ خَلْفِهِ فَتَقُولُ يَا فَلَانُ الْآنَ تُصَلَّى فَيُقْبِلُ عَلَيْهَا بِوَجْهِ فَتَسِمُهُ فِي وَجْهِهِ فَيَتَجَاوَرُ النَّاسُ فِي دِيَارِهِمْ وَيَصْطَحِبُونَ فِي أَسْفَارِهِمْ وَيَشْتَرِكُونَ فِي الْأَمْوَالِ يُعْرَفُ الْمُؤْمِنُ مِنَ الْكَافِرِ فَيُقَالُ لِلْمُؤْمِن يَا مُؤْمِنُ وَلِلْكَافِر يَا كَافِر. (1)

4-1- الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم تَخْرُجُ دَابَّةُ الْأَرْضِ وَمَعَهَا عَصَا مُوسَى علیه السلام وَخَاتَمُ سُلَيْمَانَ علیه السلام تَجْلُو وَجْهَ الْمُؤْمِن بَعَصَا مُوسَى علیه السلام وَ تَسِمُ وَجْهَ الْكَافِرِ بِخَاتَم سُلَيْمَانَ علیه السلام. (2)

را ندارند، فرار نمی کنند. آن جنبنده به سمت آنان می آید، سر خود را از گرد و خاک می تکاند، از کنار آنان عبور می کند و چهره هایشان را جلا می دهد، حتی آنان را مانند ستاره ی درخشان می گرداند. سپس به سمت زمین بر می گردد، به طوری که طالب آن به آن نمی رسد و گریزنده از آن خلاص نمی شود. حتی مردی بر می خیزد و برای رهایی از آن به نماز خواندن پناه می برد، ولی دابة الارض از پشت سر او می آید و می گوید: «ای فلانی! آیا الآن نماز می گزاری»؟ پس به سمت صورت او می آید و بر صورتش داغ می نهد. خلایق آنگاه در شهرها با هم، همسایه و در مسافرت ها با هم، همراه و در اموال با هم شریک هستند، و کافر از مؤمن باز شناخته می شود، پس به مؤمن با خطاب «یا مؤمن»! و با کافر با خطاب «یا کافر»! مورد تخاطب قرار می گیرند».

4-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - دابة الأرض به همراه عصای موسی علیه السلام و خاتم سلیمان بن داوود علیه السلام ظهور می کند و با عصای موسی علیه السلام سیمای مؤمن را نورانی و با خاتم سلیمان علیه السلام سیمای کافر را داغ می نهد».

ولایت

1 - امام رضا علیه السلام - أَخْرَجْنا هُمْ دَابَّةٌ مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ. منظور از دابة الارض، علی علیه السلام است.

2- امام باقر علیه السلام - ابوبصیر گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «مردم درباره آیه: وَ إِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنا هُمْ دَابَّةٌ مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُم چه می گویند»؟ پس فرمود: «منظور از جنبنده، امیرالمؤمنین علیه السلام است».

3- امام علی علیه السلام - ابوطفیل گوید: به امیرالمؤمنین علیه السلام عرض کردم: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام در آيه: وإِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا هُمْ دَابَّةٌ مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهم، منظور از جنبنده چیست»؟ فرمود: «ای ابا طفیل! از این سؤال بگذر»! عرض کردم: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام! فدایت شوم مرا مطلع ساز»! فرمود: «این جنبنده ای است که غذا می خورد و در بازارها راه می رود و با زنان ازدواج می کند»! عرض کردم: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام ! او کیست»؟ فرمود: «او قوام دین است که زمین به سبب او آرام می گیرد» عرض کردم: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام ! او کیست»؟ فرمود: «او راستگوی این امت و جداکننده ی آن و عالم متقی آن و ذوالقرنین این امّت است»! عرض کردم: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام ! او کیست»؟ فرمود: «کسی است که خداوند متعال دربارهی او فرمود: و به دنبال آن، شاهدی از سوی او می باشد. (هود/17) و و کسی که علم کتاب [و آگاهی بر قرآن] نزد اوست. (رعد / 43) و اما کسی که سخن راست بیاورد و کسی که آن را تصدیق کند. (زمر/33) و تمام مردم به جز او کافرند». عرض کردم: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام ! او را برایم نام ببر»! فرمود: «او را برایت نام بردم ای ابا طفیل! به خدا قسم! اگر بر عموم شیعیانم که به کمک آنان با دشمنانم می جنگم داخل شوم، همان شیعیانی که به اطاعت من مؤمن هستند و مرا امیرالمؤمنین می خوانند و جهاد با دشمن مرا حلال می دانند، و با آنان بخشی از حقایقی را که در کتابی است که جبرئیل علیه السلام بر محمد صلی الله علیه وآله نازل نموده بگویم، از گرد من پراکنده می شوند و من در جماعتی اندک از اهل حقیقت

ص: 103

عَنِّى حَتَّى أَبْقَى فِي عِصَابَةِ مِنَ الْحَقِّ قَلِيلَة أَنْتَ وَ أَشْبَاهُكَ مِنْ شِيعَتِي فَفَزِعْتُ وَ قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَا وَأَشْبَاهِي مُتَفَرِّقُ عَنْكَ أَوْ نَثْبُتُ مَعَكَ قَالَ بَلْ تَنْبُتُونَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيَّ فَقَالَ إِنَّ أَمْرَنَا صَعْبُ مُسْتَصْعَبُ لَا يَعْرِفُهُ وَ لَا يُقِرُّ بِهِ إِلَّا ثَلَاثَةُ مَلَكُ مُقَرَّبُ أَوْ نَبِيُّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدُ مُؤْمِنُ نَجِيبُ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَان يَا أَبَا الطَّفَيْلِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قُبض فَارْتَدَّ النَّاسُ ضُلَّالًا وَجُهَالًا إِنَّا مَنْ عَصَمَهُ اللهُ بنَا أَهْلَ الْبَيْتِ. (1)

4 - الصادق علیه السلام - قَالَ رَجُلُ لِعَمَّار بن يَاسِر يَا أَبَا الْيَقْظَان آيَةً فِى كِتاب اللَّهِ قَدْ أَفْسَدَتْ قَلْبِي وَ شَكَكَتْنِي قَالَ عَمَّارُ وَأَيَّةُ آيَة هِيَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ وَإِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةٌ مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنا لا يُوقِنُونَ الْآيَةَ فَأَيَّةُ دَابَّةٍ هَذِهِ قَالَ عَمَّارُ وَ اللَّهِ مَا أَجْلِسُ وَ لَا أَكُلُ وَ لَا أَشْرَبُ حَتَّى أَريَكَهَا فَجَاءَ عَمَّارُ مَعَ الرَّجُلِ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ هُوَ يَأْكُلُ تَمْراً وَ زَبْداً فَقَالَ لَهُ يَا أَبَا الْيَقْطَانِ هَلُمَّ فَجَلَسَ عَمَّارُ وَ أَقْبَلَ يَأْكُلُ مَعَهُ فَتَعَجَّبَ الرَّجُلُ مِنْهُ فَلَمَّا قَامَ عَمَّارُ قَالَ لَهُ الرَّجُلُ سُبْحَانَ اللَّهِ يَا أَبَا الْيَقْطَان حَلَفْتَ أَنَّكَ لَا تَأْكُلُ وَ لَاتَشْرَبُ وَ لَاتَجْلِسُ حَتَّى تُرِيَنِيهَا قَالَ عَمَّارُ قَدْ أَرَيْتُكَهَا إِنْ كُنْتَ تَعْقِلُ. (2)

5- على بن إبراهيم رحمه الله - عَن أَبي عَن ابْنِ أَبِي عُمَيْر عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ انْتَهَى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ هُوَ نَائِمَ فِي الْمَسْجِدِ قَدْ جَمَعَ رَمْلَاوَ وَضَعَ رَأْسَهُ عَلَيْهِ فَحَرَكَهُ بِرِجْلِهِ ثُمَّ قَالَ قُمْ يَا دَابَّةَ اللَّهِ فَقَالَ رَجُلُ مِنْ أَصْحَابِهِ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَيُسَمِّى بَعْضُنَا بَعْضاً بِهَذَا الِاسْمِ فَقَالَ لَا وَاللَّهِ مَا هُوَ إِلَّا لَهُ خَاصَّةً وَ هُوَ دَابَّةَ الْأَرْضِ الَّذِي ذَكَرَ اللَّ-هُ فِي كِتَابِهِ وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا هُمْ دَابَّةٌ مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كانُوا بِآيَاتِنَا لا يُوقِنُونَ ثُمَّ قَالَ يَا على علیه السلام إِذَا كَانَ آخِرُ الزَّمَانِ أَخْرَجَكَ اللَّهُ فِي أَحْسَنِ صُورَة وَ مَعَكَ مِيسَمُ تَسِمُ بِهِ أَعْدَاءَكَ فَقَالَ الرَّجُلُ لِابي عبد الله علیه السلام إِنَّ الْعَامَّةَ يَقُولُونَ هَذِهِ الْآيَةُ إِنَّمَا هِيَ تَكْلُمُهُمْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السلام كَلَمَهُمُ اللَّهُ فِي نَارِ جَهَنَّمَ إِنَّمَا هُوَ يُكَلِّمُهُمْ مِنَ الْكَلَامِ وَ الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ هَذَا فِي الرَّجْعَةِ قَوْلُهُ وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِنَ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ حَتَّى إذا جاؤُ قَالَ أَكَذَّبْتُمْ بِآيَاتِي وَلَمْ تُحِيطُوا بِها عِلْمًا أَمَّا ذَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ قَالَ الْآيَاتُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام فَقَالَ الرَّجُلُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْعَامَّة تَزْعُمُ أَنَّ قَوْلَهُ وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً عَلَى فِى الْقِيَامَةِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَيَحْشُرُ

ص: 104

می مانم که تو و امثال تو از شیعیان من هستید»؛ پس ترسیدم و پرسیدم: «من و امثال من از تو جدا می شویم یا با شما ثابت قدم می مانیم»؟ فرمود: «شما ثابت قدم می مانید»! سپس حضرت رو به من کرد و فرمود: «حقیقت امر ما بسیار مشکل است و جز سه دسته آن را نمی شناسند و به آن اقرار نمی کنند: فرشته مقرب، یا نبی مرسل، یا بنده مؤمن نجیبی که خدا قلب او را برای ایمان امتحان نموده! ای ابا الطفیل! رسول خدا صلی الله علیه وآله قبض روح شد، پس مردم به صورت گمراهان و نادانان مرتد شدند، مگر کسانی که خدا به سبب ما اهل بیت، آنان را مصون داشت».

4۔ امام صادق علیه السلام - مردی به عماریاسر گفت: «ای ابویقظان! آیه ای در کتاب خدا هست که قلب مرا آزرده و گرفتار شک و تردید کرده است». عمار گفت: «کدام آیه»؟ گفت: «وَ إِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةٌ مِّنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لَا يُوقِنُونَ، این جنبنده چه جنبنده ای است»؟ عمار گفت: «به خدا سوگند! نه می نشینم و نه غذایی می خورم و نه آبی می نوشم تا اینکه این جنبنده را به تو نشان دهم». سپس عمّار با آن مرد نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد در حالی که امیرالمؤمنین علیه السلام مشغول خوردن خرما و کره بود. امام علیه السلام فرمود: «ای ابویقظان! زود باش»! عمّار نشست و مشغول خوردن با امیرالمؤمنین علیه السلام شد. آن مرد از رفتار عمّار شگفت زده شده بود، لذا چون عمار برخاست، به وی گفت: «سبحان الله! ای ابویقظان سوگند یاد کردی که چیزی نخوری و نیاشامی و ننشینی، مگر دَابَّةَ الْأَرْضِ را به من نشان دهی»؟! عمّار گفت: «اگر عاقل باشی، نشانت دادم»!

5- على بن ابراهیم رحمه الله - ابوبصیر نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله در پی امیرالمؤمنین علیه السلام که در مسجد مقداری شن گرد آورده و سر بر روی آن نهاده و به خواب رفته بود، رفت. پس با پا او را تکان داده و به وی فرمود: «ای جنبنده ی زمین! برخیز»! یکی از صحابه گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! می توانیم یکدیگر را به این نام بخوانیم»؟ فرمود: «نه، به خدا سوگند! این نام فقط مخصوص علی علیه السلام است و منظور از دابَّة الأرض در آيه: وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةٌ مِّنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لَا يُوقِنُونَ، کسی جز على علیه السلام نیست». سپس فرمود: «ای

علی علیه السلام! چون آخر الزمان فرارسد، خداوند تو را به بهترین صورت بیرون می آورد در حالی که آهن داغی با توست که با آن دشمنانت را نشانه دار می کنی». مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: «مردم می گویند: آیا این جنبنده آنان را زخمی هم می کند»؟ فرمود: «خداوند آنان را در آتش دوزخ، داغ دار نشانه دار کرده است و امیرالمؤمنین علیه السلام با سخن، آنان را می سوزاند و دلیل این که این امر در رجعت اتفاق می افتد، آیه: وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ * حَتَّى إِذَا جَاؤُوا قَالَ أَكَذَّبْتُم بِآيَاتِي وَلَمْ تُحِيطُوا بِهَا عِلْمًا أَمَّاذَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ است. منظور از این دو آیه امیرالمؤمنین علیه السلام و دیگر ائمه علیهم السلام هستند». آن مرد گفت: «عموم مردم بر این گمان اند که منظور از: وَ يَوْمَ نَحْشُرُ - مِن كُلِّ أُمَّةٍ فوجا؛ روز قیامت است». امام صادق علیه السلام فرمود: «آیا خداوند از هر امتی جمعی را محشور کرده و بقیه را

ص: 105

الله يوم الْقِيَامَة مِنْ كُلِّ أُمَّة فَوْجاً وَ يَدَعُ الْبَاقِينَ لَا وَلَكِنَّهُ فِي الرَّجْعَة وَأَمَّا آيَةُ الْقِيَامَة وَحَشَرْناهُمْ فَلَمْ تُغادِرُ مِنْهُمْ . (1)

6- أمير المؤمنين علیه السلام - الأصبغ بن نُبَاتَةَ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَهُوَ يَأْكُلُ خُبْرًا وَ خَلًّا وَ زَيْتاً فَقُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَإِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا هُمْ دَابَّةٌ مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ فَمَا هَذِهِ الدَّابَّةُ قَالَ هِيَ دَابَّةُ تَأكُلُ خُبْراً وَ حَلًّا وَ زَيْتاً. (2)

7- أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام - عَنْ عِمْرَانَ بْن مِيثَم عَنْ أَبِيهِ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام خَامِسَ خَمْسَة وَ أَنَا أَصْغَرُهُمْ يَوْمَئِذٍ نَسْمَعُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَقُولُ حَدَّثَنِي أَخِي أَنَّهُ خَتَمَ أَلْفَ نَبِيٍّ وَأَنِّي خَتَمْتُ أَلْفَ وَصِيٌّ وَأَنَا كَلَّفْتُ مَا لَمْ يُكَلَّفُوا إِنِّي لَأَعْلَمُ أَلْفَ كَلِمَة مَا يَعْلَمُهَا غَيْرِى وَ غَيْرُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله مَا مِنْهَا كَلِمَةٌ إِنَّا وَهِيَ مِفْتَاحُ أَلْفِ بَاب مَا تَعْلَمُونَ مِنْهَا كَلِمَةً وَاحِدَةً غَيْرَ أَنَّكُمْ تَقْرَءُونَ مِنْهَا آيَةً وَاحِدَةً فِي الْقُرْآن وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةٌ مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنا لا يُوقِنُونَ وَ مَا تَدْرُونَهَا . (3)

8- أمير المؤمنين علیه السلام - وَ لَقَدْ أعْطِيتُ السِّتَ عِلْمَ الْمَنَايَا وَ الْبَلَايَا وَالْوَصَايَا وَفَصْلَ الْخِطَابِ وَ إِنِّي لَصَاحِبُ الْكَرَاتِ وَ دَولَةِ الدُّوَل وَ إِنِّي لَصَاحِبُ الْعَصَا وَالْمِيسَم وَالدَّابَّةُ الَّتِي تُكَلِّمُ النَّاسِ. (4)

9- الرسول صلی الله علیه وآله - إِنَّ اللهَ أوحَى إِلَيهِ لَيلَةَ الإسراء: يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله : عَلى علیه السلام أَوَّلُ مَنْ أَخُذُ مِيثَاقَهُ مِنَ الْأَئِمَّة علیهم السلام . يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله : عَلى علیه السلام الآخِرُ مَنْ أَقْبضُ رُوحَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام، وَهُوَ الدَّابَّةُ الَّتِي تُكَلِّمُهُمْ. (5)

10 - الباقر علیه السلام - عَن خَيْثَمَةَ الْجُعْفِيِّ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْن عَلَى علیه السلام فَقَالَ لِي يَا خَيْثَمَةُ أَبْلِغْ مَوَالِيَنَا مِنَّا السَّلَامَ وَأَعْلِمْهُمْ أَنَّهُمْ لَنْ يَنَالُوا مَا عِنْدَ اللَّهِ إِنَّا بِالْعَمَلِ وَكُنْ يَنَالُوا وَلَايَتَنَا إِنَّا بِالْوَرَعَ يَا خَيْثَمَةُ لَيْسَ يَنْتَفِعُ مَنْ لَيْسَ مَعَهُ وَلَايَتُنَا وَ لَا مَعْرِفَتُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَاللَّهِ إِنَّ الدَّابَّةَ لَتَخْرَجُ فَتُكَلَّمَ النَّاسَ مُؤْمِنُ وَ كَافِرُ وَ إِنَّهَا تَخْرُجُ مِنْ بَيْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ فَلَيْسَ يَمُرُّ بِهَا أَحَدٌ مِنَ الْخَلْقِ إِنَّا قَالَ مُؤْمِنُ أَوْ كَافِرُ وَ إِنَّمَا كَفَرُوا بِوَلَايَتِنَا لَا يُوقِنُونَ يَا خَيْثَمَةً كَانُوا بِآيَاتِنَا لَا يُقِرُّونَ يَا خَيْثَمَةُ اللَّهُ الْإِيمَانُ وَ هُوَ قَوْلُهُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ وَ نَحْنُ أَهْلُهُ وَفِينَا مَسْكَنُهُ يَعْنِي الْإِيمَانَ وَ مِنَّا يَشَعَبُ وَ مِنَّا

ص: 106

رها می کند؟ هرگز، لیکن در رجعت چرا. اما آیه ی قیامت این است: همه ی آنان [انسان ها] را بر می انگیزیم، و احدی از ایشان را فروگذار نخواهیم کرد!. (کهف / 47)».

6- امام علی علیه السلام - اصبع بن نُباته گوید: خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام رسیدم در حالی که مشغول تناول نان و سرکه و روغن [زیتون] بود. عرض کردم: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام! خداوند عزوجل می فرماید: وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا هُمْ دَابَّةٌ مِّنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لَا يُوقِنُونَ، در این [آیه منظور از] دابه چیست»؟ فرمود: «دابه ای است که نان و سرکه و روغن زیتون می خورد»!

7- امام على علیه السلام - عمران بن میثم از پدرش نقل می کند: «من خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام بودم که پنجمین نفر آن ها و از همه کوچک تر بودم. آن روز به امیرالمؤمنین علیه السلام گوش می دادیم که می فرمود: «برادرم به من گفت که او هزار پیامبر را ختم کرد و من هزار وصی را ختم کردم، و من به چیزهایی مکلف شده ام که آن ها مکلف نشده اند. و من هزار کلمه می دانم که احدی غیر از محمد صلی الله علیه وآله از آن ها خبر ندارد. هر یک از این کلمات کلید هزار در است. آن ها حتی یک کلمه را از آنها نمی دانند، شما یک آیه را از آن در قرآن می خوانید که وَ إِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا هُمْ دَابَّةٌ مِّنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لا يُوقِنُونَ، ولی مفهوم آن را نمی دانید.

8- امام على علیه السلام - به من شش چیز داده شده است؛ مرگ و بلا، وصیّت ها، فصل الخطاب، من شیر میدان جنگ و بهترین دولتم، صاحب عصا و آهن داغ (نشان داغ) منم و دابه ای که با مردم سخن می گوید، منم!

9- پیامبر صلی الله علیه وآله - خداوند در شب اسرا به پیامبر صلی الله علیه وآله وحی کرد: ای محمد صلی الله علیه وآله! اولین امامی که میثاق خود را دریافت نمود، علی علیه السلام بود. ای محمد صلی الله علیه وآله! علی علیه السلام آخرین امامی است که او را قبض روح می کنم و دابه ای که با مردم سخن می گوید، اوست.

10- امام باقر علیه السلام - خیثمه جعفی گوید: خدمت امام باقر علیه السلام رسیدم. به من فرمود: «ای خیثمه! سلام ما را به دوستان ما برسان و آگاهشان ساز که هرگز ثواب هایی را که نزد خداست نمی یابند، مگر به عمل و هرگز به ولایت ما نمی رسند، مگر با پارسایی. ای خیثمه! کسی که ولایت و شناسایی ما را ندارد، بهره ای نمی برد. به خدا وقتی «دابه» از خانه کعبه بیرون آید و با مردم مؤمن و کافر سخن گوید، کسی بر او نمی گذرد مگر اینکه می گوید مؤمن است یا کافر. ای خیثمه! تنها کسانی که به ولایت ما کافر شدند و یقین ندارند، به نشانه های ما اقرار نمی کنند. ای خیثمه! خدا ایمان است که خود را در قرآن مؤمن و مهیمن نامیده و ما اهل و مسکن ایمانیم، ایمان از ما

ص: 107

عرف الْإِيمَانُ وَنَحْنُ الْإِسْلَامُ وَ مِنَّا عُرف شَرَائِعُ الْإِسْلَام وَ بِنَا تَشَعَبُ يَا خَيْثَمَةً مَنْ عَرَفَ الْإِيمَانَ وَ اتَّصَلَ بِهِ لَمْ يُنَجِّسْهُ الذُّنُوبُ كَمَا أَنَّ الْمِصْبَاحَ يُضِيءُ وَ يُنْفِذُ النُّورَ وَلَيْسَ يَنْقُصُ من يَوْئِهِ شَيْءٌ كَذَلِكَ مَنْ عَرَفَنَا وَ أَقَرَّ بِوَلَايَتِنَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ. (1)

11 - أمير المؤمنين علیه السلام - عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُسَيْدِ الْكِنْدِيُّ وَكَانَ مِنْ شُرْطَةِ الْخَمِيسِ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: إِنِّي لَجَالِسُ مَعَ النَّاسِ عِنْدَ عَلَى علیه السلام إِذْ جَاءَ ابْنُ مُعِزَّ وَ ابْنُ نَعْجِ مَعَهُمَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ وَهْبٍ قَدْ جَعَلَا فِي حَلْقِهِ ثَوْباً يَجْرَانِهِ فَقَالَا يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام اقْتُلُهُ وَ لَا تُدَاهِنِ الْكَذَّابِينَ. قَالَ: ادْنُهُ فَدَنَا فَقَالَ لَهُمَا: فَمَا يَقُولُ؟ قَالا: يَزْعُمُ أَنَّكَ دَابَّةُ الْأَرْضِ وَ أَنَّكَ تُضْرَبُ عَلَى هَذَا قُبَيْلَ هَذَا يَعْنُونَ رَأْسَهُ إِلَى لِحْيَتِهِ فَقَالَ: مَا يَقُولُ هَؤُلَاءِ؟ قَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام حَدَّثْتُهُمْ حَدِيثًا حَدَّثَنِيهِ عَمَّارُ بْنُ يَاسِرٍ قَالَ: اتْرَكُوهُ فَقَدْ رَوَى عَنْ غَيْرِهِ يَا ابْنَ أَمَّ السَّوْدَاءِ إِنَّكَ تَبْقُرُ الْحَدِيثَ بَقْراً خَلُوا سَبِيلَ الرَّجُلَ فَإِنْ یک كَاذِباً فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَ إِنْ يَكُ صَادِقاً يُصِيبُنِي الَّذِي يَقُولُ. (2)

شعبه گیرد و شناخته شود و ما اسلامیم، و احکام اسلام از ما شناخته شده و از ما شعبه می گیرد. ای خیثمه! هر کس ایمان را شناخت و به آن پیوست، گناهان او را پلید نمی سازد، چنانچه چراغ می تابد و نور می پراکند و هیچ چیز از روشنایی او نمی کاهد. هرکس ما را شناخت و به ولایت ما اقرار کرد، خدا گناهانش را بیامرزد.

11- امام علی علیه السلام - ابن اسید کندی که از وفاداران به حضرت امیر علیه السلام بود، از پدرش نقل می کند که گفت: من با مردم نزد علی علیه السلام نشسته بودیم که این معز و ابن نعج به همراه عبدالله بن وهب به نزد حضرت آمدند، در حالی که لباسی دور گردن او پیچیده و او را می کشاندند. ابن معز و ابن نعج گفتند: «ای امیرمؤمنان! او را بکش و با دروغ گویان اهمال مفرما»! حضرت فرمود: «نزدیک بیا»! ابن وهب جلو آمد. فرمود: «حرف این مرد چیست»؟ آن دو گفتند: «این مرد خیال می کند شما جنبنده ی زمین هستید و شما هستید که ضربتی بر سرتان زده می شود که خونش بر محاسن مبارکتان می ریزد». حضرت به ابن وهب فرمود: «این دو نفر چه می گویند»؟ عرض کرد: «ای اميرالمؤمنين علیه السلام ! من حدیثی را که از عمار یاسر شنیده بودم، برای آنان بازگو کردم»؛ حضرت فرمود: «رهایش کنید که او از غیر خود حدیث می گوید و از پیش خود دروغ نمی سازد. ای پسر ام السوداء! تو حدیث را خیلی خوب می شکافی. این مرد را آزاد بگذارید که اگر دروغ بگوید، گناهش وبال گردن خود اوست و اگر راست بگوید، آنچه می گوید درباره من محقق می شود».

قیام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف

1- امام مهدی علیه السلام - علی بن مهزیار در حدیث طولانی تشرف خود به محضر صاحب الأمر عجل الله تعالی فرجه الشریف و سؤالی که از او کرده بود، ذکر می کند: «عرض کردم: «مولای من! کی قیام می فرمایی»؟ فرمود: «موقعی که راه حج را به روی شما ببندند، خورشید و ماه در یک جا جمع شوند و نجوم و ستارگان در اطراف آن به گردش درآیند». عرض کردم: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله! این علائم چه زمانی خواهد بود»؟ فرمود: «در فلان سال و فلان سال، دابة الارض در بین صفا و مروه قیام می کند، در حالی که عصای موسی علیه السلام و انگشتر سلیمان علیه السلام با او باشد و مردم را به سوی محشر سوق دهد». [ دابة الارض یعنی متحرک در روی زمین و مقصود خود آن حضرت است].

2- امام على علیه السلام - در کتاب کمال الدین و تمام النعمة با استنادش به نزال بن سیاره از امیرالمؤمنین علیه السلام حدیثی طولانی نقل شده که در آن بعد از ذکر دجال و کسی که او را می کشد، چنین فرمود: «بدانید که بعد از آن، حادثه بزرگی روی می دهد». عرض کردیم: «ای امیرالمؤمنین! آن حادثه چیست»؟ فرمود: «آمدن دابة الارض از سمت صفاست انگشتر سلیمان علیه السلام و عصای موسی علیه السلام با اوست و آن انگشتر را بر روی هر مؤمنی که می گذارد، در جای آن نوشته می شود: «این مؤمن حقیقی است». و بر روی هر کافری که بگذارد، نوشته می شود «این کافر حقیقی است». تا جایی که مؤمن می زند: «ای کافر، وای بر تو»! و کافر صدا می زند: «ای مؤمن، خوش به حالت! دوست داشتم من هم امروز مثل تو بودم و به چنین سعادتی می رسیدم»! سپس دابة الارض سر خود را بلند می کند و مردمی که در بین مشرق و مغرب هستند، بعد از طلوع خورشید از جانب مغرب به اذن خدا او را می بینند. در

ص: 109

وَ لَا عَمَلُ يُرْفَعُ وَلَا يَنْفَعُ نَفْساً إيمانها لم تكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ في إيمانها خَيْراً ثُمَّ قَالَ علیه السلام لَا تَسْأَلُونَى عَمَّا يَكُونُ بَعْدَ هَذَا فَإِنَّهُ عَهْدُ عَهِدَهُ إِلَيَّ حَبيبى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَنْ لَا أَخْبَرَ بِهِ غَيْرَ عِتْرَتِي. (1)

باب 2 : تُكَلِّمُهُمُ

1-2- الباقر علیه السلام - عَن الْبَاقِرِ علیه السلام: كَلَّمَ اللَّهُ مَنْ قَرَأَ يُكَلِّمُهُمْ وَلَكِنْ تُكَلِّمُهُم بِالتَّشْدِيدِ. (2)

قوله تعالى: وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ (83)

1 - الباقر علیه السلام - عن أبي بصير قَالَ قَالَ لِي أَبُو جَعْفَر علیه السلام يُنْكِرُ أَهْلُ الْعِرَاقِ الرَّجْعَةَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أمَا يَقْرَءُونَ القُرآنَ وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً . (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام - و أمَّا الرَّدُّ عَلَى مَن أنكر الرَّجْعَة فَقَولُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ أَي إِلَى الدُّنْيَا. (4)

3 - الصادق علیه السلام - أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُ الْأَرْضِ عَنْهُ وَ يَرْجِعُ إِلَى الدُّنْيَا الْحُسَيْنُ بْنُ عَلَى علیه السلام، وَإِنَّ الرَّجْعَةَ لَيْسَتْ بِعَامَّة بَلْ هِيَ خَاصَّةُ، لَا يَرْجِعُ إِلَّا مَنْ مَحَضَ الْإِيمَانَ مَحْضَاً أَوْ مَحَضَ الشِّرْكَ محضا. (5)

4 - الصادق علیه السلام - عَن الْمُفَضَّلَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً قَالَ لَيْسَ أَحَدٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ قُتِلَ إِلَّا يَرْجِعُ حَتَّى يَمُوتَ وَ لَا يَرْجِعُ إِلَّا مَنْ مَحَضَ الْإِيمَانَ مَحْضَاً وَ مَنْ مَحَضَ الْكُفْرَ مَحْضِاً. (6)

5 - الصادق علیه السلام - فَقَالَ رَجُلُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام : إِنَّ النَّاسَ يَقُولُونَ هَذِهِ الدَّابَّةُ إِنَّمَا تَكْلِمُهُمْ. فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام كَلَمَهُمُ اللَّهُ فِي نَارِ جَهَنَّمَ إِنَّمَا هُوَ يُكَلِّمُهُمْ مِنَ الْكَلَامِ وَ الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ هَذَا فِي الرَّجْعَة قَوْلُهُ وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ حَتَّى إِذَا جَاؤُ قَالَ أَ كَذَّبْتُمْ بِآيَاتِي وَلَمْ تُحِيطُوا بِها عِلْماً أَمَّا ذَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ قَالَ: الْآيَاتُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام

ص: 110

آن وقت دیگر توبه برداشته می شود. نه توبه ای قبول می شود و نه عملی به سوی خدا بالا می رود؛ ایمان آوردن افرادی که قبلا ایمان نیاورده اند، یا در ایمانشان عمل نیکی انجام نداده اند، سودی به حالشان نخواهد داشت!. (انعام / 158) آن گاه حضرت فرمود: ا«ز آنچه بعد از آن روی می دهد از من نپرسید، زیرا حبیبم رسول خدا صلی الله علیه وآله با من عهد بسته که جز به عترت خود اطلاع ندهم».

بخش 2: با آنان سخن می گوید

1-2- امام باقر علیه السلام هرکس [در این آیه] تُكَلِّمُهُم که با تشدید [نازل شده] است را به صورت تَكْلِمُهُمُ بخواند، خداوند او را زخمی و مجروح می سازد.

[به خاطر آور] روزی را که ما از هر امتی، گروهی را از کسانی که آیات ما را تکذیب می کردند محشور می کنیم و آن ها را نگه می داریم تا به یکدیگر ملحق شوند. (83)

1- امام باقر علیه السلام - ابوبصیر گوید: امام باقر علیه السلام از من پرسید: «آیا اهل عراق رجعت را انکار می کنند»؟ عرض کردم: «بلی»! فرمود: «مگر این آیه: يَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا را نخوانده اند»؟!

2- امام علی علیه السلام - اما در رد سخن منکرین رجعت این آیه: وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ است؛ یعنی در دنیا محشور می شوند.

3- امام صادق علیه السلام - نخستین کسی که قبرش می شکافد و زنده شده و به دنیا بازمی گردد حسین بن علی علیه السلام است و این رجعت عمومی نیست (که تمام مردگان زنده شده سر از قبر درآورند] بلکه افراد خاصی به دنیا برمی گردند که یا مؤمن خالص و یا مشرک محض باشند.

4- امام صادق علیه السلام - مفصل از امام صادق علیه السلام روایت می کند که درباره ی آیه: وَ يَوْمَ نَحْشُرُ - مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا فرمود: «همه ی مؤمنان کشته شده رجعت می کنند تا دوباره بمیرند و هیچ کس رجعت نمی کند، مگر اینکه ایمانش خالص یا مشرک محض باشد».

5- امام صادق علیه السلام - مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: مردم می گویند: «آیا این جنبنده آنان را زخمی هم می کند»؟ فرمود: «خداوند آنان را در آتش دوزخ، داغ دار و نشانه دار کرده است و امیرالمؤمنین علیه السلام با سخن، آنان را می سوزاند و دلیل اینکه این امر در رجعت اتفاق می افتد، وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ * حَتَّى إِذَا جَاؤُوا قَالَ أَكَذَّبْتُم بِآيَاتِي وَلَمْ تُحِيطُوا بِهَا عِلْمًا أَمَّاذَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ است. منظور این دو آیه امیرالمؤمنين علیه السلام و دیگر ائمه علیهم السلام

ص: 111

فَقَالَ الرَّجُلُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام : إِنَّ الْعَامَّةَ تَزْعُمُ أَنَّ قَوْلَهُ وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً عَنَى يَوْمَ الْقِيَامَة، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام : أَ فَيَحْشُرُ اللَّهُ مِنْ كُلِّ أُمَّة فَوْجاً وَيَدَعُ الْبَاقِينَ لَا، وَلَكِنَّهُ فِي الرَّجِعَةَ، وَأَمَّا آيَةُ القِيَامَة فَهِيَ وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ تُغادِرُ مِنْهُمْ أَحَداً. (1)

6- الصادق علیه السلام - حَمَّادِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ مَا يَقُولُ النَّاسُ فِي هَذِهِ الْآيَةِ وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً قُلْتُ يَقُولُونَ إِنَّهَا فِي الْقِيَامَةِ قَالَ لَيْسَ كَمَا يَقُولُونَ إِنَّ ذَلِكَ فِي الرَّجْعَة أَيَحْشُرُ الْقِيَامَةِ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا وَيَدَعُ الْبَاقِينَ إِنَّمَا آيَةُ الْقِيَامَةِ قَوْلُهُ وَحَشَرْ نَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرٌ مِنْهُمْ أَحَداً قَالَ عَلَى بْنُ إِبْرَاهِيمَ وَ مِمَّا يَدُلُّ عَلَى الرَّجْعَةِ قَوْلُهُ وَحَرامٌ عَلَى قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَنَّهُمْ لَا يَرْجِعُونَ فَقَالَ الصادق علیه السلام كُلُّ قَرْيَة أَهْلَكَ اللهُ أَهْلَهَا بِالْعَذَابِ لَا يَرْجِعُونَ فِي الرَّجْعَة فَأَمَّا إِلَى الْقِيَامَة فَيَرْجِعُونَ وَ مَنْ مَحَضَ الْإِيمَانَ مَحْضاً وَغَيْرُهُمْ مِمَّنْ لَمْ يَهْلِكُوا بِالْعَذَابِ وَ مَحَضُوا الْكُفْرَ مَحْضَاً يَرْجِعُونَ. (2)

7- أمير المؤمنين علیه السلام - يُفَرِّقَ اللَّهُ بَيْنَ الْحَقِّ وَالْبَاطِل بخُرُوج دَابَّةَ الْأَرْضِ وَ تُقْبِلُ الرُّومُ إِلَى قَرْيَةٍ بِسَاحِلِ الْبَحْرِ عِنْدَ كَهْفِ الْفِتْيَةِ وَ يَبْعَثُ اللَّهُ الْفِتْيَةَ مِنْ كَهْفِهِمْ إِلَيْهِمْ مِنْهُمْ رَجُلٌ يُقَالُ لَهُ مَلِيخَا وَ الْآخَرُ كمسلمينا وَ هُمَا الشَّاهِدَانِ الْمُسْلِمَانِ لِلْقَائِمِ فَيَبْعَثُ أَحَدَ الْفِتْيَةِ إِلَى الرُّومِ فَيَرْجِعُ بِغَيْرِ حَاجَةِ وَ يَبْعَثُ بِالْآخَرِ فَيَرْجِعُ بِالْفَتْح فَيَوْمَئِذٍ تَأْوِيلُ هَذِهِ الْآيَة وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَكَرْهاً ثُمَّ يَبْعَثُ اللَّهُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا لِيُرِيَهُمْ مَا كَانُوا يُوعَدُونَ فَيَوْمَئِذٍ تَأْوِيلُ هَذِهِ الْآيَة وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ وَ الْوَزَعْ خَفَقَانُ أَفْئِدَتِهِمْ وَ يَسِيرُ الصِّدِّيقُ الْأَكْبَرُ بِرَايَةِ الْهُدَى وَ السَّيْفِ ذِي الْفَقَارِ وَ الْمِحْصَرَةِ حَتَّى يَنْزِلَ أَرْضَ الْهِجْرَةِ مَرَّتَيْنِ وَهِيَ الْكُوفَةُ فَيَهْدِمُ مَسْجِدَهَا وَ يَبْنِيهِ عَلَى بِنَائِهِ الْأَوَّلِ وَيَهْدِمُ مَا دُونَهُ مِنْ دُورِ الْجَبَابِرَة وَيَسِيرُ إِلَى الْبَصْرَة حَتَّى يُشْرِفَ عَلَى بَحْرِهَا وَ مَعَهُ التَّابُوتُ وَعَصَا مُوسَى علیه السلام فَيَعْزِمُ عَلَيْهِ فَيَزْفَرُ فِي الْبَصْرَة زَفْرَةً فَتَصِيرُ بَحْراً لُجِّيّاً لَا يَبْقَى فِيهَا غَيْرُ مَسْجِدِهَا كَجُوجُو السَّفِينَة عَلَى ظَهْرِ الْمَاءِ ثُمَّ يَسِيرُ إِلَى حَرُورَاءَ حَتَّى يُحْرقَهَا وَ وَ يَسِيرٍ مِنْ بَابِ بَنِي أَسَدِ حَتَّى يَزْفِرَ زَفْرَةً فِي ثَقِيفِ وَ هُمْ زَرْعُ فِرْعَوْنَ ثُمَّ يَسِيرُ إِلَى مِصْرَ فَيَصْعَدُ مِنْبَرَهُ فَيَخْطُبُ النَّاسَ فَتَسْتَبْشِرُ الْأَرْضِ بِالْعَدْلِ وَ تُعْطِي السَّمَاءِ

ص: 112

هستند». آن مرد عرض کرد: «عموم مردم بر این گمان هستند که منظور از وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا روز قیامت است»! امام صادق علیه السلام فرمود: «آیا خداوند از هر امتی جمعی را محشور کرده و بقیه را رها می کند؟ هرگز! لیکن در رجعت چرا. اما آیه ی قیامت این است؛ همه ی آنان [انسان ها] را برمی انگیزیم و احدی از ایشان را فروگذار نخواهیم کرد!. (کهف/47)».

6- امام صادق علیه السلام - حماد می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «عوام درباره این آیه: وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً چه می گویند»؟ گفتم: «می گویند: این حشر در قیامت اتفاق می افتد»! فرمود: «چنین نیست! این آیه دربارهی رجعت است؛ آیا خدا روز قیامت فقط گروهی از هر امتی را محشور می کند و باقی را رها می سازد؟ آیه ی مربوط به قیامت این آیه است: همه ی آنان [انسان ها] را بر می انگیزیم، و احدی از ایشان را فروگذار نخواهیم کرد! (کهف / 47)».

7- امام علی علیه السلام - با خروج جنبنده ی زمین، بین حق و باطل فرق نهاده می شود، و طایفه ی روم به سمت روستایی در ساحل دریا نزد غار جوانان رو میآورد و خدا جوانان را از غارشان به سمت آنان بر می انگیزد. مردی از آنان به نام «ملیخا» و مرد دیگری به نام «کمسلمینا» هستند که دو شاهد تسلیم شونده ی قیام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند. آن حضرت یکی از اصحاب کهف را به سمت روم می فرستد و او نمی تواند کاری بکند، و فرد دیگری را می فرستد که فاتحانه برمی گردد و آن روز تأویل این آیه است: و تمام کسانی که در آسمان ها و زمین هستند، از روی اختیار یا از روی اجبار، در برابر [فرمان] او تسلیمند. (آل عمران / 83) سپس خدا از هر امتی گروهی را بر می انگیزد تا آنچه وعده داده می شدند را ببینند، و آن روز تأویل این آیه است: وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ و ترس موجب اضطراب دل های آنان می شود. و صدیق اکبر با پرچم هدایت و شمشیر ذوالفقار و چیزی شبیه تازیانه حرکت می کند تا اینکه دو مرتبه به سرزمین هجرت که همان کوفه است، فرود می آید. مسجد آن را ویران نموده و آن را بر بنای نخستینش می سازد، و خانه های ستمگران را که پایین مسجد است ویران می کند و به بصره می رود تا مشرف بر دریای آن شود و همراه او تابوت و عصای موسى علیه السلام است. پس تصمیم بر فتح بصره می گیرد و نفس خود را با درنگی خارج می سازد تا اینکه بصره دریایی ژرف می شود و جز مسجد آنکه مانند سینه کشتی بر پشت آب باقی می ماند، چیزی در آن نمی ماند. سپس به «حرورا» می رود تا آنجا را به آتش بکشد، و از باب بنی سقیف می رود تا نفس خود را با درنگی در بین قبیله ی ثقیف که کشت فرعون هستند، خارج سازد. سپس به مصر می رود و منبر آن بالا می رود و برای مردم خطبه می خواند و زمین را به عدالت بشارت می دهد و آسمان باران خود درختان میوه های خود و زمین گیاهان خود را بیرون می دهند، و زمین برای اهلش زینت داده

ص: 113

قَطْرَهَا وَالشَّجَرُ ثَمَرَهَا وَ الْأَرْضِ نَبَاتَهَا وَ تَتَزَيَّنُ لِأَهْلِهَا وَ تَأْمَنُ الْوُحُوشُ حَتَّى تَرْتَعِي فِي طُرق الْأَرْضِ كَأَنْعَامِهِمْ وَيُقْذَفَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ الْعِلْمُ فَلَا يَحْتَاجُ مُؤْمِنُ إِلَى مَا عِنْدَ أَخِيهِ مِنْ عِلْمٍ. (1)

8- ابن عباس رحمه الله - وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ أَي يُدْفَعُونَ. (2)

قوله تعالى : حَتَّى إِذا جاؤا قالَ أَكَذَّبْتُمْ بِآيَاتِي وَلَمْ تُحِيطُوا بِها عِلْمَا أَمَّا ذَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ (84)

قوله تعالى : وَوَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ بِما ظَلَمُوا فَهُمْ لا يَنْطِقُونَ (85)

قوله تعالى : أَلَرَيَرَوْا أَنَا جَعَلْنَا الَّيْلَ لِيَسْكُنُوا فِيهِ وَ النَّهَارَ مُبْصِراً إِنَّ فِي ذَالِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (86)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ الْآيَاتُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام. (3)

قوله تعالى: وَيَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إلّا مَنْ شاءَ اللهُ وَ كُل أَتَوْهُ دَاخِرِينَ (87)

باب 1 : وَ كُل أَتَوْهُ دَاخِرِينَ

1-1 - الباقر علیه السلام - وَكُلُّ أَتَوْهُ دَاخِرِينَ قَالَ صَاغِرِينَ. (4)

1-2- على بن إبراهيم رحمه الله - وَ كُلِّ أَتَوْهُ دَاخِرِينَ قَالَ: خَاشِعِينَ. (5)

می شود و حیوانات وحشی ایمنی می یابند، تا جایی که مانند چارپایان اهلی در زمین می چرند. و علم در قلوب مؤمنان افکنده می شود و هیچ مؤمنی نیازمند مطالب علمی برادر مؤمن خویش نیست.

8- ابن عباس رحمه الله - وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ؛ يُوزَعُونَ يعنى دفع می شوند.

تا زمانی که [ به پای حساب ] می آیند، [خداوند به آنان] می گوید: «آیا آیات مرا تکذیب کردید در حالی که احاطه ی علمی بر آن نداشتید؟! [بگویید] شما چه اعمالی انجام می دادید»؟! (84)

در این هنگام، به سبب ظلمشان فرمان عذاب بر آن ها واقع می شود و آنها سخنی برای گفتن ندارند. (85)

آیا ندیدند که ما شب را برای آرامش آن ها قرار دادیم و روز را روشنی بخش؟ در این امور نشانه های روشنی است برای کسانی که ایمان می آورند [و آماده ی قبول حقند]. (86)

1- امام صادق علیه السلام - منظور از آیات در این ،آیه امیرالمؤمنین و دیگر ائمه علیهم السلام هستند.

و [به خاطر آورید] روزی را که در «صور» دمیده می شود و تمام کسانی که در آسمان ها و زمین هستند در وحشت فرو می روند، جز کسانی که خدا خواسته و همگی با خضوع در پیشگاه او حاضر می شوند (87)

بخش 1: و همگی با خضوع در پیشگاه او حاضر می شوند.

1-1- امام باقرعلیه السلام - در روایت ابوالجارود آمده است: امام باقر علیه السلام در مورد آیه: وَكُلُّ أَتَوْهُ دَاخِرِينَ فرمود: «معادل صاغرین (ذلت و خواری) دانسته است».

2-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ كُلُّ أَتَوْهُ داخِرینَ؛ داخرین معادل خاشعین است.

صور

1- امام رضا علیه السلام - خدایا، بر اسرافیل درود فرست، او که حامل عرش تو ست و در شیپور قیامت می دمد و منتظر فرمان توست.

2- امام سجاد علیه السلام - صور اسرافیل شاخی بزرگ است که یک طرف آن در آسمان و طرف دیگرش در زمین است و به تعداد ارواح مخلوقات سوراخ دارد و دهانش به وسعت فاصله ی زمین و آسمان است و سه بار اسرافیل در آن می دمد دمیدن اوّل [نفخه ی] فزع [و گریه و زاری] است

ص: 115

نَفْخَةُ الْفَزَعِ وَ نَفْخَةُ الْمَوْتِ وَ نَفْحَةُ الْبَعْثِ فَإِذَا أَفْنِيَتْ أَيَّامُ الدُّنْيَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِسْرَافِيلَ أَنْ يَنْفُخَ فِيهِ نَفْحَةَ الْفَزَعِ فَرَآتِ الْمَلَائِكَةُ إِسْرَافِيلَ وَ قَدْ هَبَطَ وَ مَعَهُ الصُّورُ قَالُوا قَدْ أَذِنَ اللَّهُ فِي مَوْتِ أَهْلِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ فَيَهْبِطُ إِسْرَافِيلُ عِنْدَ بَيْتِ الْمَقْدِسِ مُسْتَقْبل الْكَعْبَةِ فَيَنْفُخُ فِي الصُّور نَفْخَةَ الْفَزَعِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَيَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شَاءَ اللَّهُ وَ كُلٌّ أَتَوْهُ دَاخِرِينَ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَ هُمْ مِنْ فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ وَ تَزَلْزِلَتِ الْأَرْضِ وَ تَذْهَلَ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذاتِ حَمْلِ حَمْلَهَا وَ يَصِيرُ النَّاسُ يَمِيدُونَ وَ يَقَعُ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ كَأَنَّهُمْ سُكَارَى وَ ما هُمْ بِشکاری وَ لَكِنْ مِنْ عَظِيمٍ مَا هُمْ فِيهِ مِنَ الْفَزَعِ وَ تَبْيَضُ لِحَى الشَّبَّانِ مِنَ الْفَزَعِ وَ تَطِيرُ الشَّيَاطِينُ هَارِبَةَ إِلَى أَقْطَارِ الْأَرْضِ ... ثُمَّ يَأْمُرُ اللَّهُ تَعَالَى إِسْرَافِيلَ أَنْ يَنْفُخَ فِي الصُّور نَفَخَةَ الصَّعْقِ فَيَخْرُجُ الصَّوْتَ مِنَ الطَّرَفِ الَّذِي يَلِي الْأَرْضَ ... فَلَا يَبْقَى فِي السَّمَاوَاتِ ذُو رُوحٍ إِلَّا مَاتَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ وَ هُوَ جَبْرَائِيلُ وَمِيكَائِيلُ وَ إِسْرَافِيلُ وَ عِزْرَائِيلُ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ شَاءَ اللَّهُ فَيَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى يَا مَلَكَ الْمَوْتِ مَنْ بَقِيَ مِنْ خَلْقِي فَقَالَ يَا رَبِّ أَنْتَ الْحَيُّ الَّذِي لا يَمُوتُ بَقِيَ جَبْرَائِيلُ وَمِيكَائِيلُ وَ إِسْرَافِيلُ وَ بَقِيتُ أَنَا فَيَأْمُرُ اللَّهُ بِقَبْضِ أَرْوَاحِهِمْ فَيَقْبِضُهَا ثُمَّ يَقُولُ اللَّهُ يَا مَلَكَ الْمَوْتِ مَنْ بَقِيَ فَيَقُولُ مَلَكُ الْمَوْتِ بَقِيَ عَبْدُكَ الضَّعِيفُ الْمِسْكِينُ مَلَكُ الْمَوْتِ فَيَقُولُ اللَّهُ مُتْ يَا مَلَكَ الْمَوْتِ بِإِذْنِي فَيَمُوتُ مَلَكُ الْمَوْتِ وَ يَصِيحُ عِنْدَ خُرُوحِ رُوحِهِ صَيْحَةً عَظِيمَةً لَوْ سَمِعَهَا بَنُو آدَمَ قَبْلَ مَوْتِهِمْ لَهَلَكُوا وَ يَقُولُ مَلَكُ الْمَوْتِ لَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ أَنَّ فِي نَزْعِ أَرْوَاحٍ بَنِي آدَمَ هَذِهِ الْمَرَارَةَ وَالشِدَّةَ وَالْغُصَصَ لَكُنتُ عَلَى قَبْض أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِينَ شَفِيقاً فَإِذَا لَمْ يَبْقَ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فِي السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ نَادَى الْجَبَّارُ جَلَّ جَلَالُهُ يَا دُنْيَا أَيْنَ الْمُلُوک وَ أَبْنَاءُ الْمُلُوكِ أَيْنَ الْجَبَابِرَةُ وَأَبْنَاؤُهُمْ وَ أَيْنَ مَنْ مَلَكَ الدُّنْيَا بِأَقْطَارِهَا أَيْنَ الَّذِينَ كَانُوا يَأْكُلُونَ رِزْقِى وَ لَا يُخْرِجُونَ مِنْ أَمْوَالِهِمْ حَتَّى ثُمَّ يَقُولُ مَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ فَلَا يُجيبُهُ أَحَدٌ فَيُجيبُ هُوَ عَنْ نَفْسَهُ فَيَقُولُ اللهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ ثُمَّ يَأْمُرُ اللَّهُ السَّمَاءَ فَتَمُورُ أَى تَدُورُ بِأَفْلَاكِهَا وَ نُجُومِهَا كَالرَّحَى وَ يَأْمُرُ الْجِبَالَ فَتَسِير كَمَا تَسِيرُ السَّحَابُ ثُمَّ تُبَدَّلُ الْأَرْضِ بأَرْضِ أُخْرَى لَمْ يُكْتَسَبْ عَلَيْهَا الذُّنُوبُ وَ لَا سَفِكَ عَلَيْهَا دَمُ بَارِزَةُ لَيْسَ عَلَيْهَا جِبَالُ وَ لَا نَبَاتُ كَمَا دَحَاهَا أَوَّلَ مَرَّةً وَكَذَا تُبَدَّلُ السَّمَاوَاتُ كَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا الله الْواحِدِ الْقَهَّارِ وَ يُعِيدُ عَرْشَهُ عَلَى الْمَاءِ كَمَا كَانَ قَبْلَ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مُسْتَقِلًّا بِعَظَمَتِهِ وَ قُدْرَتِهِ ثُمَّ يَأْمُرُ اللَّهُ السَّمَاءَ أَنْ تُمْطِرَ عَلَى الْأَرْضِ ... ثُمَّ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى لَنُحْيِي جَبْرَئِيلَ وَمِيكَائِيلَ وَإِسْرَافِيلَ وَ عِزْرَائِيلَ وَ حَمَلَةَ الْعَرْشِ فَيُحْيَوْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ فَيَأْمُرُ اللَّهُ

ص: 116

و دمیدن دوّم، [نفخه ی] مرگ است [که همه می میرند] و دمیدن سوم، [نفخه ی] محشور شدن مردم است، پس وقتی که روزگار جهان سرآید، خداوند به اسرافیل امر می کند که نفخه ی فزع را بدمد و فرشتگان اسرافیل را با صور در حال فرود [به زمین] ببینند می گویند: «خداوند اذن مردن اهل آسمان و زمین را داده است و اسرافیل در بیت المقدس فرود می آید و رو به قبله می ایستد نفخه ی فزع [و زاری] را در صور می دمد، چنانچه خدای متعال می فرماید: يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ تا آنجا که می فرماید: مَنْ جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَع يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ پس کسی که کاری نیک کرده باشد، بهتر از آن را به او می دهند و آن ها از هول و هراس این روز در امانند. در آن روز کوه ها حرکت کرده و فرو می ریزند و زمین به لرزه در می آید روزی که آن را می بینید، [آن چنان وحشت سراپای همه را فرامی گیرد که] هر مادر شیردهی، کودک شیرخوارش را فراموش می کند و هر بارداری جنین خود را بر زمین می نهد و مردم را مست می بینی، در حالی که مست نیستند ولی عذاب خدا شدید است. (حج/2) و محاسن سیاه جوانان سفید شود و هرکس به گوشه ای پناه برد سپس خداوند دستور نفخه ای دیگر را به اسرافیل می دهد و از آن سری که به طرف زمین است صدایی بیرون می آید و کسی را زنده نمی گذارد، مگر کسانی که بخواهند زنده بمانند، مانند جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل، آن گاه خداوند از عزرائیل می پرسد: «چه کسانی باقیمانده اند»؟ می گوید: «این چهار فرشته، سپس امر می کند که آن سه فرشته را قبض روح کند» و بعد می پرسد: «چه کسی باقیمانده»؟ عزرائیل می گوید: «بنده ی ضعیف تو؛ عزرائیل» خطاب می رسد: «تو هم بمیر و در این موقع عزرائیل صیحه ای می زند که اگر مردم پیش از مردنشان آن را شنیده بودند، همه میمردند. اینجاست که عزرائیل تلخی مرگ را می چشد و می گوید: «اگر می دانستم مرگ به این تلخی است با مؤمنین بیشتر مدارا می کردم». در این موقع کسی زنده نمی ماند و خداوند خطاب می کند: «ای دنیا! کجا رفتند پادشاهان و شاهزادگان و مستکبران و ستمگران و مالدارانی که حقوق واجب را ادا نکردند؟ و امروز پادشاهی از آن چه کسی است»؟ چون کسی پاسخ نگوید، خودش می فرماید: «پادشاهی از آن خدای یکتای توانمند است». سپس طومار آسمان ها و ستارگان را درهم می پیچد و کوه ها را متلاشی می سازد و این زمین را به زمینی که در آن معصیت نشده باشد، تبدیل می کند زمینی که خونی به ناحق در آن نریخته و وسیع و گسترده باشد و کوه و تپه و گیاهی در آن وجود ندارد چنانکه در آغاز چنین بوده است و آسمان ها را هم تبدیل نماید و همه ی مردم به امر خدا پیشگاه حق حاضر شوند و چنانکه پیش از خلقت آسمان ها و زمین، عرش بر روی آب قرار داشت، دوباره آن را به حال اوّل برگرداند، سپس به آسمان ها دستور می دهد که چهل شبانه روز بر زمین ببارد تا همه جا را آب فرا گیرد و اجزاء بدن مردگان در آب جمع شود، سپس جبرئیل و میکائیل و

ص: 117

إِسْرَافِيلَ أَنْ يَأْخُذَ الصُّورَ بِيَدِهِ ثُمَّ يَأْمُرُ اللَّهُ أَرْوَاحَ الْخَلَائِقِ فَتَأْتِي فَتَدْخُلُ فِي الصُّورِ ثُمَّ يَأْمُرُ اللَّهُ إِسْرَافِيلَ أَنْ يَنْفُخَ فِى الصُّوَرَ لِلْحَيَاةِ وَ بَيْنَ النَّفْحَتَيْنِ أَرْبَعِينَ سَنَةَ قَالَ فَتَخْرُجُ الْأَرْوَاحُ مِنْ أَثْقَابِ كَأَنَّهَا الْجَرَادُ الْمُنْتَشِرُ فَتَمْلَأَ مَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ فَتَدْخُلُ الْأَرْوَاحُ فِي الْأَرْضِ إِلَى الْأَجْسَادِ وَ هُمْ نِيَامُ فِي الْقُبُورِ كَالْمَوْتَى فَتَدْخُلُ كُلُّ رُوحِ فِي جَسَدِهَا فَتَدْخُلُ فِي خَيَاشِيمِهِمْ فَيُحْيَوْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى فَتَنْشَى الْأَرْضُ عَنْهُمْ كَمَا قَالَ يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ سِراعا كَأَنَّهُمْ إِلَى نُصْبٍ يُوفِضُونَ خاشِعَةً أَبصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِكَ الْيَوْمُ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ وَ قَالَ تَعَالَى ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُمْ قِيامُ يَنْظُرُونَ ثُمَّ يَدْعُو إِلَى عَرْصَةِ الْمَحْشَر فَيَأْمُرُ اللَّهُ الشَّمْسَ أَنْ تَنْزِلَ مِنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَة إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا قَريبُ حَرَّهَا مِنْ رُءُوسِ الْخَلْقِ فَيُصِيبُهُمْ مِنْ حَرِّهَا أَمْرُ عَظِيمُ حَتَّى يَعْرِفُونَ مِنْ شِدَّةِ حَرِّهَا كَرْبَهَا حَتَّى يَخُوضُونَ فِي عَرَقِهِمْ ثُمَّ يُبْعَثُونَ عَلَى ذَلِكَ حُفَاةً عُرَاةٌ عِطَاشاً وَكُلُّ وَاحِدٍ دَالِعُ لِسَانَهُ عَلَى شَفَتَيْهِ قَالَ فَيَبْكُونَ عِنْدَ ذَلِكَ حَتَّى يَنْقَطِعَ الدَّمْعُ ثُمَّ يَبْكُونَ بَعْدَ الدُّمُوعِ دَماً قَالَ الرَّاوى وَ هُوَ الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوب يَرْفَعُهُ إِلَى يُونُسَ بْن أَبِي فَاحْتَةَ قَالَ رَأَيْت زيْنَ الْعَابِدِينَ علیه السلام عِنْدَ بُلُوغِهِ الْمَكَانَ يَنْتَحِبُ وَ يَبْكِي بُكَاءَ التَّكْلَى وَ يَقُولُ آهِ ثُمَّ آهِ عَلَى عُمُرِى كَيْفَ ضَيَّعْتُهُ فِي غَيْرِ عِبَادَةِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ لِأَكُونَ مِنَ النَّاجِينَ الْفَائِزين. (1)

3 - السجاد علیه السلام - عَنْ تُوَيْرِ بْن أَبي فَاحْتَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ سُئِلَ عَنِ النَّفْخَتَيْنِ كَمْ بَيْنَهُمَا قَالَ: مَا شَاءَ اللَّهُ، فَقِيلَ لَهُ فَأَخَبَرْنِي يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ كَيْفَ يُنْفَخُ فِيهِ فَقَالَ: أَمَّا النَّفْحَةَ الْأُولَى فَإِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ إِسْرَافِيلَ فَيَهْبِطُ إِلَى الْأَرْضِ وَ مَعَهُ الصُّورُ وَلِلصُّور رَأْسُ وَاحِدٌ وَ طَرَفَانِ وَ بَيْنَ طَرَفِ كُلِّ رَأس مِنْهُمَا مَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ قَالَ: فَإِذَا رَأَتِ الْمَلَائِكَةُ إِسْرَافِيلَ وَقَدْ هَبَطَ إِلَى الدُّنْيَا وَ مَعَهُ الصُّورُ قَالُوا: قَدْ أَذِنَ اللَّهُ فِى مَوْتِ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ فِى مَوْتِ أَهْلِ السَّمَاءِ، قَالَ: فَيَهْبِطُ إِسْرَافِيلُ بحَظِيرَة بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَيَسْتَقْبلُ الْكَعْبَةَ فَإِذَا رَأَوْهُ أَهْلُ الْأَرْضِ قَالُوا: قَدْ أَذِنَ اللَّهُ فِي مَوْتِ أَهْل الْأَرْضِ، قَالَ: فَيَنْفُخُ فِيهِ نَفْخَةً فَيَخْرُجُ الصَّوْتُ مِنَ الطَّرَفِ الَّذِي يَلِي أَهْلَ الْأَرْضِ فَلَا يَبْقَى فِ-ي الْأَرْضِ ذُو رُوحٍ إِنَّا صَعِقَ وَ مَاتَ، وَيَخْرُجُ الصَّوْتُ مِنَ الطَّرَفِ الَّذِي يَلِي أَهْلَ السَّمَاوَاتِ فَلَا يَبْقَى في السَّمَاوَاتِ ذُو رُوحٍ إِلَّا صَعِقَ وَ مَاتَ إِنَّا إِسْرَافِيلُ فَيَمْكُتُونَ فِي ذَلِكَ مَا شَاءَ اللهُ قَالَ: فَيَقُولُ اللَّهُ لِإِسْرَافِيلَ: يَا إِسْرَافِيلُ مُتْ فَيَمُوتُ إِسْرَافِيلُ فَيَمْكُتُونَ فِي ذَلِكَ مَا شَاءَ اللهُ ثُمَّ يَأْمُرُ اللهُ السَّمَاوَاتِ فَتَمُورُ وَ يَأْمُرُ الْجِبَالَ فَتَسِيرُ وَ هُوَ قَوْلُهُ: يَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً وَ تَسِيرُ الْجِبالُ سَيْراً يَعْنِي

ص: 118

اسرافیل و حاملان عرش را زنده نماید و به اسرافیل فرمان می دهد که در صور (بعثت) بدمد و ارواح خلایق از سوراخ های آن مانند مور و ملخ بیرون آیند و میان زمین و آسمان پر گردد و به آیند و به جسدهای خود که در قبرها خوابیده ملحق شوند و به امر خدا زنده شده و از قبرها بیرون آیند. چنانکه در قرآن می فرماید: همان روز که از قبرها به سرعت خارج می شوند، گویی به سوی بت ها می دوند. در حالی که چشم هایشان از شرم و وحشت به زیر افتاده، و پرده ای از ذلت و خواری آن ها را پوشانده است! این همان روزی است که به آنها وعده داده می شد!. (معارج / 44-43) سپس مردم را به عرصه ی محشر بیاورند و خداوند به آفتاب امر می کند که از آسمان چهارم به آسمان دنیا فرود آید تا گرمی اش به مردم بیشتر برسد، لذا از گرمای آن مردم در آزارند و عطش بر آنها غلبه می کند و همهی بدنشان را عرق فرا می گیرد و با بدن برهنه و تشنه برانگیخته شوند و زبانشان در دهان آویزان گردد، در این موقع چنان گریه می کنند که اشکشان تمام شود و بعد به جای آن خون گریه می کنند. حسن بن محبوب، از یونس بن ابی فاخته روایت کرده که گفت: امام سجاد علیه السلام را دیدم که وقتی به گورستان رسید، گریه ی سختی نمود و فرمود: «آه! چرا عمر خود را در غیر طاعت خدا تباه کردم و چنانچه سزاوار بود، او را عبادت نکردم، تا هم از عذاب او نجات یابم و هم به درجات عالیه برسم».

3- امام سجاد علیه السلام - ثویر بن ابی فاخته از امام سجاد علیه السلام روایت کرده که شخصی از ایشان در مورد فاصله بین دو نفخه پرسید که چقدر است؟ فرمود: «هر قدر که خدا بخواهد به حضرت علیه السلام عرض شد: «مرا از آن باخبر سازید». فرمود: «حق تعالی به اسرافیل فرمان هبوط به دنیا می دهد و به همراه او شیپوری است. شیپور یک سر و دو طرف دارد. فاصله میان هر یک از دو طرف آن به اندازه فاصله آسمان تا زمین است. پس هنگامی که ملائکه اسرافیل را می بینند که به دنیا آمده و با او صور است، می گویند خداوند در مرگ اهل زمین و آسمان، اذن داده است. پس اسرافیل در بيت المقدس فرود آمده رو به کعبه می نماید، وقتی اهل زمین او را می بینند، می گویند خداوند به او برای مرگ اهل زمین، اذن داده است. پس در صور، نفخه ی موت را می دمد. و صدا از طرفی که به جانب زمین است خارج می شود. و در زمین کسانی که صاحب روح هستند، باقی نمی ماند مگر اینکه بمیرند. صدا از طرفی که به جانب آسمان است خارج می شود، در آسمان صاحب روحی باقی نمی ماند مگر اینکه بمیرد. و خداوند می فرماید: «ای اسرافیل به اذن من بمیر! پس ملک الموت می میرد. و این زمان تا هر چقدر خدا بخواهد طول می کشد. سپس خداوند آسمان ها را فرمان می دهد تا به تب و تاب افتد، و کوه ها را فرمان می دهد تا به حرکت در آیند. این سخن خدای متعال است که می فرماید: [این عذاب الهی] در آن روزی است که آسمان به شدت به حرکت در می آید، و کوه ها از جا کنده و متحرک می شوند. (طور/910) یعنی پهن

ص: 119

تَبْسُطُ وَ تُبَدَّلُ الْأَرْضِ غَيْرَ الْأَرْضِ يَعْنِي بِأَرْضِ لَمْ تُكْسَبْ عَلَيْهَا الذُّنُوبُ بَارِزَةً لَيْسَ عَلَيْهَا جِبَالُ وَ لَا نَبَاتُ كَمَا دَحَاهَا أَوَّلَ مَرَّةَ وَيُعِيدُ عَرَّشَهُ عَلَى الْمَاءِ كَمَا كَانَ أَوَّلَ مَرَّةً مُسْتَقِلًّا بِعَظَمَتِهِ وَ قُدْرَتِهِ، قَالَ: فَعِنْدَ ذَلِكَ يُنَادِي الْجَبَّارُ جَلَّ جَلَالُهُ بِصَوْتِ مِنْ قِبَلِهِ جَهُورِيٌّ يَسْمَعُ أَقْطَارُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ مَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ فَلَا يُجيبُهُ مُجِيبُ فَعِنْدَ ذَلِكَ يَقُولُ الْجَبَّارُ مُجيباً لِنَفْسِهِ اللَّهُ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ وَأَنَا قَهَرْتُ الْخَلَائِقَ كُلَّهُمْ وَ أَمَتُهُمْ إِنِّي أَنَا اللَّهُ لا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِيَ لَا شَرِيكَ لَى وَلَا وَزِيرَ لِي وَ أَنَا خَلَقْتُ خَلْقِي بِيَدِي وَأَنَا أَمَتُهُمْ بِمَشِيَّتِي وَأَنَا أَحْيِيهِمْ بِقُدْرَتِي قَالَ: فَيَنْفُخُ الْجَبَّارُ نَفْحَةٌ فِي الصُّورِ فَيَخْرُجُ الصَّوْتُ مِنْ أَحَدِ الطَّرَفَيْنِ الَّذِي يَلِي السَّمَاوَاتِ فَلَا يَبْقَى فِي السَّمَاوَاتِ أَحَدُ إِلَّا حَيِيَ وَ قَامَ كَمَا كَانَ وَيَعُودُ حَمَلَةُ الْعَرْشِ وَ تُحْضَرُ الْجَنَّةُ وَالنَّارُ وَتُحْشَرُ الْخَلَائِقُ لِلْحِسَابِ، قَالَ: فَرَأَيْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ علیه السلام يَبْكِي عِنْدَ ذَلِكَ بُكَاءَ شَدِيدا. (1)

قوله تعالى: وَ تَرَى الجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِيَ تَمرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ الله الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ (88)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ قَالَ تَصِيرُ سَوْدَاءَ مُظْلِمَةً وَإِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ قَالَ يَذْهَبُ ضَوْوْهَا وَ إِذَا الْجِبالُ سُيِّرَتْ قَالَ تَسِيرُ كَمَا قَالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَهِيَ تَمرُّ مَرَّ السَّحابِ. (2)

2- ابن عباس رحمه الله - وَ هِيَ تَمرُّ مَرَّ السَّحابِ أَي تَسِيرُ سَيْراً حَثِيثاً سَيْرَ السَّحَاب. (3)

قوله تعالى: مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَ هُمْ مِنْ فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ (89)

باب 1 : مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله - قوله مَنْ جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمثالها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلا يُجرى إِلَّا مِثْلَها وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ فهذه ناسخة لقوله مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا. (4)

ص: 120

می شوند. این زمین به زمین دیگر مبدل می شود (ابراهیم / 48) یعنی این زمین به زمینی که در روی آن آشکارا گناه نشده است، تبدیل می شود و کوه و گیاهی به مانند همان روزی که آن را گسترده بود، ندارند همان طور که خداوند در وهله ی نخستین آن را گسترد. و خداوند عرش خود را نیز بر روی آب اعاده می کند همان طوری که در وهله ی نخستین چنین بوده است، در حالی که مستقل به عظمت و قدرتش است. پس هنگامی که از خلق خدا احدی در آسمان و زمین باقی نماند، خدای جبّار با صدای بلند ندا فرماید: «امروز پادشاهی از آن کیست»؟ احدی نیست که جواب دهد. پس ذات مقدس حق تعالی خود جواب خود را می گوید و می فرماید: در پیشگاه خداوند واحد قهار. (ابراهیم / 48) من بر همه خلایق چیره شدم، و آن ها را می راندم. من آن خدایی هستم که جز من کسی نیست، نه شریکی دارم و نه وزیری. خلق را به دست خود آفریدم و با مشیّت خود می میرانم و با قدرت خود زنده می کنم». خداوند جبّار، خود در صور، یک نفخه می دمد و از آن به سمت آسمان ها است، صدایی خارج می شود که هیچ کس در آسمان ها نمی ماند؛ مگر آن که زنده می شود و برپای می ایستد و قیام می کند؛ همان گونه که بود و فرشتگان حامل عرش بر می گردند و بهشت و جهنّم حاضر می شوند و همه ی مخلوقات برای حسابرسی محشور می گردند». دیدم امام سجاد علیه السلام هنگامی که به این جای مطلب رسید، بسیار گریه کرد.

کوه ها را می بینی و آن ها را ساکن و بی حرکت می پنداری، در حالی که مانند ابرها در حرکتند؛ این صنع و آفرینش خداوندی است که همه چیز را متقن و استوار آفریده؛ به یقین او از کارهایی که شما انجام می دهید، آگاه است. (88)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - در آن هنگام که خورشید در هم پیچیده شود (تکویر/1) یعنی خورشید سیاه و تاریک می گردد، و در آن هنگام که ستارگان بی فروغ شوند. (تکویر / 2) یعنی نور ستارگان می رود. و در آن هنگام که کوه ها به حرکت درآیند. (تکویر / 3) یعنی کوه ها مثل این آیه: تَحْسَبُها جامِدَةً وَهِيَ تَمرُّ مَرَّ السَّحابِ، جاری می شود.

2- ابن عباس رحمه الله - وَ هِيَ تَمرُّ مَرَّ السَّحابِ؛ یعنی کوه ها همچون حرکت ابرها، به سرعت در حال حرکت هستند.

کسانی که کار نیکی انجام دهند پاداشی بهتر از آن خواهند داشت؛ و آنان از وحشت آن روز در امانند. (89)

بخش 1: کسانی که کار نیکی انجام دهند.

1-1- علی بن ابراهیم رحمه الله - آیه: مَنْ جَاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِها وَ مَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزِي إِلَّا مِثْلَها وَهُمْ لا يُظْلَمُونَ. (انعام / 160) مَنْ جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها را نسخ کرد.

ص: 121

2-1- الرسول صلی الله علیه وآله - أبي أيوب الْخَزَازِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ عَلَى الله النبی صلی الله علیه وآله مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم اللَّهُمَّ زِدْنِي فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله اللَّهُمَّ زِدْنِي فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافاً كَثِيرَةً فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّ الْكَثِيرَ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لَا يُحْصَى وَ لَيْسَ لَهُ مُنْتَهَى. (1)

2-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوایوب خزاز گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام فرمود: «وقتی آیه: مَنْ جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها نازل شد، رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: بار خدایا بر من افزون فرما». و چون خداوند آیه: هرکس کار نیکی بجا آورد، ده برابر آن پاداش دارد (انعام/160) را نازل کرد، پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «خدایا بر من افزون فرما». پس خداوند متعال آیه: کیست که به خدا «قرض الحسنه ای» دهد، [و از اموالی که خدا به او بخشیده، انفاق کند]، تا آن را برای او، چندین برابر کند؟. (بقره/245) را نازل گردانید. آنگاه رسول خدا صلی الله علیه وآله دانست که کثرت و زیادی از جانب خداوند متعال به شمارش نیاید و به پایان نمی رسد».

ولایت

1- امام علی علیه السلام - امام باقر علیه السلام فرمود: ابو عبدالله جدلی بر امیرالمؤمنین علیه السلام وارد گشت، امام علیه السلام فرمود: «ای اباعبدالله! دوست داری درباره ی آیه: مَن جَاء بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِّنْهَا وَ هُم مِّن فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ * وَ مَن جَاء بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ تو را آگاه کنم»؟

عرض کرد: «بلی! ای امیرالمؤمنین علیه السلام فدایت شوم»! فرمود: «حسنه شناخت ولایت و محبت به ما اهل بیت علیهم السلام است و سیئه انکار ولایت و کینه ورزیدن نسبت به ما اهل بیت علیهم السلام است» سپس این آیه را قرائت نمود.

2- امام باقر علیه السلام - جابر نقل می کند که امام باقر علیه السلام در مورد آیه: و هرکس کار نیکی انجام دهد، بر نیکی اش می افزاییم. (شوری / 23) فرمود: «هرکس اوصیاء آل محمد صلی الله علیه وآله را دوست بدارد و از سنت آنها پیروی کند، این دوستی موجب افزایش ولایت سایر پیامبران و اوصیاء علیهم السلام گذشته تا به آدم علیه السلام می شود، همین است معنی آيه: مَنْ جَاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها که موجب دخول بهشت می شود. خداوند در این آیه می فرماید: بگو: «هر اجر و پاداشی از شما خواسته ام برای خود شماست». (سبأ /47) که موجب هدایت و نجات شما از عذاب خدا در روز قیامت می شود».

3- امام باقر علیه السلام - جابر جعفی از امام باقر علیه السلام تفسیر این آیه: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ * وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّار را پرسید. امام علیه السلام فرمود: «حسنه ولایت علی علیه السلام و سیئه بغض و دشمنی با اوست».

4- امام صادق علیه السلام - مَنْ جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها، در صورتی که کار نیک را با ولایت انجام دهد ده برابر می شود و اگر گناهی انجام دهد معادل همان کیفر می شود. و اما در آیه: مَنْ جاءَ

ص: 123

مِثْلَهَا وَ أَمَّا قَوْلُهُ مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَ هُمْ مِنْ فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ فَالْحَسَنَةُ وَلَايَتْنَا وَ حُبُّنَا وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَة فَكَبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِى النَّارِ فَهِيَ بُغْضُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ لَهُمْ عَمَلًا وَلَا صَرْفاً وَ لَا عَدَنَا وَهُمْ فِي نَارِ جَهَنَّمَ لا يُخْرَجُونَ مِنْها وَلا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ. (1)

5- الرسول صلی الله علیه وآله - عَن أَنَس قَالَ سَأَلْتُ النَّبِي صلی الله علیه وآله عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها وَهُمْ مِنْ فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ قَالَ لِي يَا أَنَسُ أَنَا أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقَ الْأَرْضُ عَنْهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَأَخْرُجُ وَ يَكْسُونِي جَبْرَئِيلُ سَبْعَ حُلَلٍ مِنْ حُلَلَ الْجَنَّةِ طُولُ كُلِّ حُلَّة مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ إِلَى الْمَغْرِبِ وَيَضَعُ عَلَى رَأْسِي تَاجَ الْكَرَامَةِ وَ رِداءَ الْجَمَالِ وَيُجْلِسُنِي عَلَى الْبُرَاقِ وَ يُعْطِينِي لِوَاءَ الْحَمْدِ طُولُهُ مَسِيرَةُ مِائَة عَام ثَلَاثُمِائَة وَسِتون حُلَّةٌ مِنَ الحرير الْأَبْيَض مَكْتُوبُ عَلَيْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله على بن أبي طَالِب علیه السلام وَلِى اللَّهِ فَآخُذَهُ بِيَدِى وَأَنْظُرُ يَمْنَةً وَيَسْرَةً فَلَا أَرَى أَحَداً فَأَبْكِي وَ أَقُولُ يَا جَبْرَئِيلُ مَا فَعَلَ أَهْلُ بَيْتِي وَ أَصْحَابِي فَيَقُولُ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَوَّلُ مَنْ أَحْيَا الْيَوْمَ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ أَنْتَ فَانْظُرْ كَيْفَ يُحْيِي اللَّهُ بَعْدَكَ أَهْلُ بَيْتِكَ وَ أَصْحَابُكَ وَ أَوَّلُ مَنْ يَقُومُ مِنْ قَبْرِهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَيَكْسُوهُ جَبْرَئِيلُ خَلَنَا مِنَ الْجَنَّةَ وَيَضَعُ عَلَى رَأْسِهِ تَاجَ الْوَقَارِ وَ رِدَاءَ الْكَرَامَةِ وَ يُجْلِسُهُ عَلَى نَاقَتِيَ الْعَصْبَاءِ وَ أَعْطِيهِ لِوَاءَ الْحَمْدِ فَيَحْمِلُهُ بَيْنَ يَدَيَّ وَنَأْتِي جَمِيعًا وَ نَقُومُ تَحْتَ الْعَرْشِ. (2)

6- الصادق علیه السلام - عَن عَمَّارِ السَّابَاطِيِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ أَبَا أُمَيَّةَ يُوسُفَ بْنَ ثَابِتِ حَدَّثَ عَنْكَ أَنَّكَ قُلْتَ لَا يَضُرُّ مَعَ الْإِيمَان عَمَلُ وَ لَا يَنْفَعُ مَعَ الْكُفْرِ عَمَلُ فَقَالَ إِنَّهُ لَمْ يَسْأَلْنِي أَبُو أمَيَّةَ عَنْ تَفْسِيرِهَا إِنَّمَا عَنَيْتُ بِهَذَا أَنَّهُ مَنْ عَرَفَ الْإِمَامَ مِنْ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ تَوَفَّاهُ ثُمَّ عَمِلَ لِنَفْسِهِ مَا شَاءَ مِنْ عَمَلَ الْخَيْرِ قُبِلَ مِنْهُ ذَلِكَ وَضُوعِفَ لَهُ أَضْعَافاً كَثِيرَةَ وَانْتَفَعَ بِأَعْمَال الْخَيْرِ مَعَ الْمَعْرِفَة فَهَذَا مَا عَنَيْتُ بِذَلِكَ وَ كَذَلِكَ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةَ الَّتِي يَعْمَلُونَهَا إِذَا تَوَلَّوْا الْإِمَامَ الْجَائِرَ الَّذِي لَيْسَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْن أَبي يَعْفُور أَ لَيْسَ اللَّهُ تَعَالَى قَالَ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَ هُمْ مِنْ فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ فَكَيْفَ لَا يَنْفَعُ الْعَمَلُ الصَّالِحُ مِمَّنْ يُوَالِى أَئِمَّةَ الْجَوْرِ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ تَدْري مَا الْحَسَنَةُ الَّتِى عَنَاهَا اللَّهُ تَعَالَى فِي هَذِهِ الْآيَةِ هِيَ مَعْرِفَةٌ الْإِمَامِ وَ طَاعَتُهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَمَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ هَل تُجَزَوْنَ إِلَّا مَا

ص: 124

بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها وَهُمْ مِنْ فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ؛ حسنه ولایت و حبّ ماست. وَ مَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ؛ نيز كينه ى ما اهل بیت علیهم السلام است که از آن ها هیچ عملی را از خیر و خوبی نمی پذیرد و در آتش جهنم پیوسته خواهند بود و عذابشان تخفیف داده نمی شود.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - انس گوید: از رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره آیه مَنْ جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ آب ذ آمِنُونَ پرسیدم، به من فرمود: «ای انس، در روز قیامت من نخستین کسی هستم که سر از خاک در می آورم و بیرون می آیم و جبرئیل هفت جامه بهشتی به تن من می کند که طول هر یک از آن ها از مشرق تا مغرب است و تاج کرامت را بر سر من می نهد و ردای جمال را بر من می پوشاند و مرا سوار بر براق کرده و لوای حمد را به دست من می دهد طول آن به مقدار یکصد سال راه است و بر روی آن سیصدو شصت جامه از دیبای سفید است که بر روی آن ها نوشته شده: لا إله إلا الله محمّد رسول الله على بن أبي طالب ولی الله سپس من آن را به دست گرفته و نگاهی به راست و چپ می اندازم ولی کسی را نمی بینم، لذا به گریه افتاده و می گویم: «ای جبرئیل، اهل بیت علیهم السلام و اصحاب من چه کردند»؟ آن گاه او می گوید: «ای محمد، خدای متعال نخستین کسی از زمینیان را که امروز زنده گردانیده، تو هستی، پس بنگر که خداوند چگونه بعد از تو اهل بیت و صحابه ی تو را زنده می کند، و اولین کسی که سر از خاک بیرون می آورد، امیرمؤمنان علیه السلام است و جبرئیل جامه هایی از بهشت بر وی می پوشاند و تاج وقار و ردای کرامت را بر سر او می نهد و بر ناقه من «العضباء» سوار گشته و «لواء الحمد» را به دست وی می سپارم و او با آن پیشاپیش من حرکت می کند و همگی می آییم و زیر عرش می ایستیم.

6- امام صادق علیه السلام - عمار ساباطی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «ابوامیه یوسف بن ثابت برایم نقل کرد که شما فرموده اید: «با داشتن ایمان عمل زیان نمی رساند و با کفر نیز عمل سودی ندارد». فرمود: «ابوامیه پرسید که منظورم از این حرف چیست، منظورم از این سخن آن بود که هر کس عارف به مقام امام از آل محمد علیهم السلام باشد و او را دوست بدارد سپس هرچه مایل است برای خود از اعمال خیر انجام دهد از او پذیرفته می شود چندین برابر به او پاداش خواهند داد و با معرفت از کار خوب بهره مند می شود، منظورم این بود. همین طور است؛ خداوند اعمال مردم را در صورتی که دوستدار و طرفدار امام ستمگری باشند که از جانب خدا تعیین نشده، نخواهد پذیرفت». عبدالله بن ابی یعفور گفت: «مگر خداوند در این آیه نمی فرماید: مَنْ جَاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَ هُمْ مِنْ فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ، پس چگونه کسی با دوست داشتن پیشوایان جور، از عمل صالحی که انجام می دهد، سود نخواهد برد»؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «می دانی منظور از حسنه ای که در آیه است، چیست؟ یعنی معرفت امام و اطاعت از او. خداوند در این آیه فرموده است: و آن ها که اعمال بدی انجام دهند، به صورت در آتش افکنده می شوند آیا جزایی جز آنچه عمل می کردید

ص: 125

كُنتُمْ تَعْمَلُونَ وَإِنَّمَا أَرَادَ بِالسَّيِّئَةِ إِنْكَارَ الْإِمَامِ الَّذِي هُوَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِوَلَايَة إِمَامٍ جَائِر لَيْسَ مِنَ اللَّهِ وَ جَاءَ مُنْكِراً لِحَقِّنَا جَاحِداً لِوَلَايَتِنَا أَكَبَّهُ اللَّهُ تَعَالَى يَوْمَ الْقِيَامَة فِي النَّارِ. (1)

7- الباقر علیه السلام - عَن عَمْرِو بْنِ شَيْبَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ أَيْنَ يَكُونُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ شِيعَتُهُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَر رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ على علیه السلام وَ شِيعَتُهُ عَلَى كُتُبَانِ مِنَ الْمِسْكِ الْأَذْفَر عَلَى مَنَابِرَ مِنْ نُور يَحْزَنُ النَّاسُ وَ لَا يَحْزَنُونَ وَ يَفْرَعُ النَّاسُ وَ لَا يَفْزَعُونَ ثُمَّ تلا هَذِهِ الْآيَةَ مَنْ جَاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَع يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ فَالْحَسَنَةُ وَ اللَّهِ وَلَايَةُ عَلِيٍّ ثُمَّ قَالَ لا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ هَذَا يَوْمُكُمُ الَّذِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ. (2)

8- أمير المؤمنين علیه السلام - عَن الْأَصْبَعِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ هُمْ مِنْ فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ قَالَ فَقَالَ علیه السلام يَا أَصْبَعُ مَا سَأَلَنِي أَحَدٌ عَنْ هَذِهِ الْآيَة وَلَقَدْ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَنْهَا كَمَا سَأَلْتَنِي فَقَالَ لِي سَأَلْتُ جَبْرَئِيلَ عَنْهَا فَقَالَ يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ حَشَرَكَ اللَّهُ أَنْتَ وَ أَهْلَ بَيْتِكَ وَ مَنْ يَتَوَكَّاكَ وَ شِيعَتِكَ حَتَّى يَقِفُوا بَيْنَ يَدَى اللَّهِ فَيَسْتُرُ اللَّهُ عَوْرَاتِهِمْ وَ يُؤْمِنُهُمْ مِنَ الْفَزَعَ الْأَكْبَر بحبِّهِمْ لَكَ وَلِأَهْلِ بَيْتِكَ وَلِعَلِيِّ بن أبي طالب علیه السلام فَقَالَ جَبْرَئِيل علیه السلام أَخْبَرَنِي فَقَالَ يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله مَنَ اصْطَنَعَ إِلَى أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ مَعْرُوفًا كَافَيْتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَا عَلِيُّ شِيعَتُكَ وَاللَّهِ آمِنُونَ يَرْجُونَ فَيَشْفَعُونَ وَيُشَفَعُونَ ثُمَّ قَرَأَ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لَا يَتَسَاءَلُونَ. (3)

باب 2: فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها

1-2- ابن عبّاس رحمه الله - فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها قَالَ ابْنُ عَبَّاس الله أَى فَمِنْهَا يَصِلُ الْخَيْرَ إِلَيْهِ. (4)

باب 3: وَ هُمْ مِنْ فَزَعَ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ

3-1 - الصادق علیه السلام - إِنَّ النَّاسَ يَعْبُدُونَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ عَلَى ثَلَاثَة أَوْجُهِ فَطَبَقَةُ يَعْبُدُونَهُ رَغْبَةً إِلَى ثَوَابِهِ فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْحُرَصَاءِ وَ هُوَ الطَّمَعُ وَآخَرُونَ يَعْبُدُونَهُ خَوْفاً مِنَ النَّارِ فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ وَ

ص: 126

خواهید داشت؟!. (نمل/90) از سیئه منظورش انکار امامی است که از جانب خدا تعیین شده». آن گاه امام صادق علیه السلام فرمود: «هر کس روز قیامت با ولایت امام ستمگر وارد محشر شود رابطه ای با خدا ندارد و منکر حق و ولایت ما خاندان است خداوند او را در آتش جهنم می اندازد».

7- امام باقر علیه السلام - عمروبن شیبه گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم! در روز قیامت رسول خدا صلی الله علیه وآله و امیرمؤمنان علی علیه السلام و شیعیانش کجا هستند»؟ فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام و شیعیان و پیروان آن ها روی تپه هایی از مشک و بالای منبرهایی از نور قرار دارند؛ مردم اندوهگین می شوند ولی آنها اندوهی ندارند، مردم می ترسند ولی آن ها ترسی ندارند. بعد این آیه ی شریفه را تلاوت کرد: مَنْ جَاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ؛ حسنه، ولایت علی علیه السلام می باشد. و بعد فرمود: وحشت بزرگ، آنها را اندوهگین نمی کند و فرشتگان به استقبالشان می آیند، [و می گویند]: این همان روزی است که به شما وعده داده می شد!. (انبیاء/103)»

8- امام على علیه السلام - اصبغ بن نباته از امام علی علیه السلام نقل می کند که در تفسیر آیه: وَ هُمْ مِنْ فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ، فرمود: «ای اصبغ! همان گونه که تو از من تفسیر این آیه را سؤال کردی من هم از رسول خدا صلی الله علیه وآله تفسیر آن را پرسیدم». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «من هم از جبرئیل علیه السلام سؤال کردم». جبرئیل گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله هنگامی که روز قیامت برپا شود خداوند شما و اهل بیت علیهم السلام شما را با کسانی که به شما علاقه دارند یکجا جمع می کند، آن ها در حالی که عورتشان پوشیده است در موقف حضور پیدا می کنند و در محضر عدل خداوند حاضر می گردند. آن جماعت از ترس و وحشت روز قیامت آسوده هستند زیرا آن ها شما و خاندانت را دوست دارند و به علی بن ابی طالب علیه السلام اظهار علاقه می کنند، ای علی علیه السلام! به خداوند سوگند! شیعیانت در آسایش هستند و خوشحال می باشند، آن ها شفاعت می کنند و شفاعتشان هم قبول می گردد و بعد این آیه را قرائت کرد: هیچ یک از پیوندهای خویشاوندی میان آن ها در آن روز نخواهد بود و از یکدیگر تقاضای کمک نمی کنند [چون کاری از کسی ساخته نیست]. (مؤمنون/101).

بخش 2: پاداشی بهتر از آن خواهند داشت.

1-2- ابن عبّاس رحمه الله - یعنی هرکس روز رستاخیز با حسنه و نیکویی بیاید، پاداشی بهتر از آن خواهند داشت.

بخش 3: و آنان از وحشت آن روز درامانند.

1-3- امام صادق علیه السلام - مردم به سه دلیل خدای عزوجل را پرستش می کنند؛ یک طبقه به امید ثواب خدا را عبادت می کنند، این عبادت عبادت، حریصان است، اینان طمعکارانند. طبقه ی دوم خدا را از ترس دوزخ پرستش می کنند، این عبادت، عبادت بردگان است، اینان ترسوها هستند. اما من او را به خاطر عشقی که به وی دارم پرستش میکنم و این عبادت، عبادت بزرگواران است.

ص: 127

هِيَ الرَّهْبَةُ وَلَكِنِّي أَعْبُدُهُ هي الرهبة ولكني أعبده حباً لَهُ فَتِلْكَ عِبَادَةُ الكِرَام وَ هُوَ الأمْنُ لِقَوْلِهِ تَعَالَى وَهُمْ مِنْ فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ قُل إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ فَمَنْ أَحَبَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أحَبَّهُ اللهُ وَمَنْ أَحَبَّهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ كَانَ مِنَ الْآمِنِينَ (1)

3-2- الرسول صلی الله علیه وآله - عن أبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله : مَنْ وَقَرَ ذَا شَيْبَة فِي الْإِسْلَامِ آمَنَهُ اللهُ مِنْ فَزَع يَوْمِ الْقِيَامَة (2)

3-3- الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ مَقَتَ نَفْسَهُ دُونَ مَقْتِ النَّاسِ آمَنَهُ اللَّهُ مِنْ فَزَعِ يَوْمِ الْقِيَامَة. (3)

4-3- الرسول صلی الله علیه وآله - يَا عَلَى علیه السلام أَنْتَ وَ شِيعَتُكَ عَلَى الْحَوْضِ تَسْقُونَ مَنْ رَضِيتُمْ وَ تَمْنَعُونَ مَنْ گرهتُمْ وَأَنْتُمُ الْآمِنُونَ يَوْمَ الْفَزَعَ الْأَكْبَر فِي ظِلِّ الْعَرْشِ يَفْزَعَ الْخَلَائِقُ وَ لَا يَفْزَعُونَ وَيَحْزَنُ النَّاسُ وَ لَا يَحْزَنُونَ وَفِيهِمْ نَزَلَتْ [هَذِهِ] الْآيَةُ وَهُمْ مِنْ فَزَع يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ [وَ قَالَ] إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ هُمْ مِنَّا الْحُسْنى إِلَى ثَلَاثِ آيَاتِ يَا عَلَى علیه السلام أَنْتَ وَ شِيعَتُكَ تُطْلَبُونَ فِي الْمَوْقِفِ وَأَنْتُمْ فِي الْجِنَانِ مُتَنَعَمُون. (4)

قوله تعالى: وَمَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكَبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ هَل تُجزَوْنَ إِلَّا ما كُنتُمْ تَعْمَلُونَ (90)

1- على بن إبراهيم رحمه الله - ... وَكَذَا السَّيِّئَاتِ عَلَى وَجْهَيْنِ فَمِنَ السَّيِّئَاتِ الْخَوْفُ وَالْجُوعُ وَالشِدَّةُ وَ هُوَ مَا ذَكَرْنَاهُ فِي قَوْلِهِ وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسَى وَ مَنْ مَعَهُ وَ عُقُوبَاتِ الذُّنُوبِ قَدْ سَمَّاهَا اللَّهُ السَّيِّئَاتِ كَقَوْلِهِ تَعَالَى جَزاءُ سَيِّئَةِ سَيِّئَةٌ مِثْلُها وَ الْوَجْهُ الثَّانِي مِنَ السَّيِّئَاتِ يَعْنِي بِهَا أَفْعَالَ الْعِبَادِ الَّذِينَ يُعَاقَبُونَ عَلَيْهَا وَ هُوَ قَوْلُهُ وَمَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ وَ قَوْلُهُ مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ الله وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ يَعْنِي مَا عَمِلْتَ مِنْ ذُنُوبِ فَعُوقِبْتَ عَلَيْهَا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ فَمِنْ نَفْسِكَ بِأَعْمَالِكَ لِأَنَّ السَّارِقَ يُقْطَعُ وَ الزَّانِي يُجْلَدُ وَ يُرْجَمُ وَ الْقَاتِلُ يُقْتَلُ فَقَدْ سَمَّى اللَّهُ الْعِلَلَ وَالْخَوْفِ وَالشِّدَّةَ وَعُقُوبَاتِ الذُّنُوب كُلَّهَا سَيِّئَاتِ فَقَالَ مَا أَصَابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ

ص: 128

اینان در امان اند، زیرا خداوند عزوجل می فرماید: وَ هُم مِّن فَزَعِ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ و نیز: بگو: «اگر خدا را دوست می دارید، از من پیروی کنید! تا خدا [نیز] شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد». (آل عمران / 31) پس هر که خدای عزوجل را دوست داشت، خدای عزوجل نیز او را دوست می دارد و هر که خدای عزوجل دوستش بدارد از کسانی خواهد بود که ایمن هستند.

2-3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس پیری را که مویش را در دین اسلام سفید کرده است، احترام کند خدا او را از وحشت روز قیامت در امان دارد.

3-3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس دشمن خود باشد و دشمن مردم نباشد، خدا او را از هراس روز قیامت امان می دهد.

4-3- پیامبر صلی الله علیه وآله - ای علی علیه السلام! تو و شیعیانت بر سر حوض کوثر، هر کس را دوست داشته باشید، سیراب می کنید و دشمنانتان را باز می دارید. شما روز ترس بزرگ (قیامت) در سایه ی عرش در امانید. مردم می هراسند و شما نمی هراسید. مردم اندوهگین می شوند و شما اندوهناک نمی شوید. این آیه درباره ی شما نازل شده است: [اما] کسانی که از قبل وعده ی نیک از سوی ما به آن ها داده شده [مؤمنان صالح] از آن دور نگاهداشته می شوند. (انبیاء / 101) و درباره ی شما نازل شده است: وحشت بزرگ، آنها را اندوهگین نمی کند و فرشتگان به استقبالشان می آیند، [و می گویند]: این همان روزی است که به شما وعده داده می شد. (انبیاء/103) ای علی علیه السلام! در جایگاه رسیدگی به [حساب و کتاب] به دنبال تو و شیعیانت می گردند و حال آنکه شما در بهشت از نعمت های الهی بهره مندید.

آنها که کار بدی انجام دهند، به صورت در آتش افکنده می شوند؛ آیا جزایی جز آنچه عمل می کردید خواهید داشت؟! (90)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - همچنین سیئات نیز به دو معنا آمده است: ترس و گرسنگی و سختی از جمله معانی سیئه هستند که گفتیم در این سخن خداوند: ولی موقعی که بدی [و بلا] به آنها می رسید، می گفتند: «از شومی موسی و کسان اوست» (اعراف / 131) به همین معنا می باشد. خداوند از کیفر گناهان نیز با نام سیئات نام برده است؛ مانند این سخن خداوند متعال: کیفر بدی، مجازاتی است همانند آن. (شوری/40) معنای دوّم سیّئات نیز همان افعال بندگان است که بر آن کیفر می شوند؛ مانند این سخن خداوند: وَ مَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّار، و [نیز] این سخنش: [آری]، آنچه از نیکی ها به تو می رسد، از طرف خداست و آنچه از بدی به تو می رسد، از سوی خود توست. (نساء/79) یعنی آن گناهانی که انجام دادی و به سبب انجام آن ها در دنیا و آخرت کیفر شدی، از جانب خودت و به سبب اعمال خودت است؛ زیرا در این دنیا دستان سارق قطع می شود و زناکار شلاق زده می شود و سنگسار میشود و قاتل کشته می شود، خداوند بیماری ها و ترس و سختی و کیفرهای گناهان، این همه را

ص: 129

فَمِنْ نَفْسِكَ بِأَعْمَالِكَ قَوْلُهُ قُلْ كُلِّ مِنْ عِنْدِ اللهِ يَعْنِي الصَّحَةَ وَ الْعَافِيَةَ وَالسَّعَةَ وَالسَّيِّئَاتِ الَّتِي هِيَ عقوبات الذُّنوب مِنْ عِنْدِ الله. (1)

2 - الصادق علیه السلام - وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ فَهيَ بُعْضُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ لَهُمْ عَمَلًا وَ لَا صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا وَهُمْ فِي نَارِ جَهَنَّمَ لَا يُخْرَجُونَ مِنْهَا وَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ. (2)

3- ابن عبّاس رحمه الله - وَ مَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ أَى ِبالْمَعْصِيَة الكبيرة الَّتِي هِيَ الْكُفْرُ وَ الشَّرك. (3)

4- الرسول صلی الله علیه وآله - عن جابر رحمه الله ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا عَلَى علیه السلام لَوْ أَنَّ أُمَّتِي صَامُوا حَتَّى صَارُوا كَالْأَوْتَادِ، وَصَلَّوْا حَتَّى صَارُوا كَالْحَنَايَا، ثُمَّ أَبْغَضُوكَ لَأَكَبَّهُمُ اللَّهُ عَلَى مَنَاخِرِهِمْ فِي النَّارِ. (4)

قوله تعالى: إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِي حَرَّمَهَا وَلَهُ كُلُّ شَيْءٍ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ (91)

قوله تعالى: وَ أَنْ أَتْلُوا الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّما أَنَا مِنَ المُنْذِرِينَ (92)

1 - الصادق علیه السلام - إِنَّ قُرَيْشاً لَمَّا هَدَمُوا الْكَعْبَةَ وَجَدُوا فِي قَوَاعِدِهِ حَجَراً فِيهِ كِتَابُ لَمْ يُحْسِنُوا قِرَاءَتَهُ حَتَّى دَعَوْا رَجُلًا فَقَرَأَهُ فَإِذَا فِيهِ أَنَا اللَّهُ ذُو بَكَةَ حَرَّمْتُهَا يَوْمَ خَلَقْتُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَ وَضَعْتُهَا بَيْنَ هَذَيْنِ الْجَبَلَيْن وحَفَفْتُهَا بِسَبْعَة أَمْلَاكِ حَقًّا. (5)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ حَرِيزِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَكَّةَ يَوْمَ فَتَحَ بَابَ الْكَعْبَةِ فَأَمَرَ بِصُوَرَ فِي الْكَعْبَةِ فَطْمِسَتْ ثُمَّ أَخَذَ بِعِصَادَتَيِ الْبَابِ فَقَالَ ... إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَرَّمَ مَكَّةَ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فَهِيَ حَرَامُ بِحَرَامِ اللَّهِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا يُنَفَّرَ صَيْدُهَا وَلَا يُعْضَدُ شَجَرُهَا وَ لَا يُخْتَلَى خَلَاهَا وَ لَا تَحِلُّ لُقَطَّتَهَا إِلَّا لِمُنْشِدِ فَقَالَ: الْعَبَّاسُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّا الْإِذْخِرَ فَإِنَّهُ لِلْقَبْرِ وَالْبُيُوتِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِلَّا الْإِذْخِر. (6)

ص: 130

سیئات نامیده است و فرموده است: و آنچه از بدی به تو می رسد، از سوی خود توست. (نساء/79) و این سخن او: بگو: «همه ی این ها از ناحیه ی خداست» (نساء 77) یعنی صحت و عافیت و وسعت رزق و سیئاتی که کیفر گناهان است همه از جانب خداوند است.

2- امام صادق علیه السلام - وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّار، نيز کینه ی ما اهل بیت علیهم السلام است که از آن ها هیچ عملی را از خیر و خوبی نمی پذیرد و پیوسته در آتش جهنم خواهند بود و عذابشان تخفیف داده نمی شود.

3- ابن عبّاس رحمه الله - وَمَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ؛ یعنی کسی که گناه کبیره بیاورد که همان کفر و شرک است.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - جابر رحمه الله گوید: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «ای علی علیه السلام ! اگر أمّت من آن قدر روزه بگیرند که شبیه می شوند و آن قدر نماز بخوانند که قامتشان چون کمان خمیده شود، اما کینه ی تو را به دل داشته باشند، خداوند حتماً آنان را با صورت در آتش خواهد افکند».

[بگو] من مأمورم که پروردگار این شهر (مقدس مکه) را عبادت کنم، همان کسی که این شهر را حرمت بخشیده؛ در حالی که همه چیز از آن اوست و من مأمورم که از مسلمانان باشم. (91)

و مأمورم قرآن را [برای همگان] تلاوت کنم هرکس هدایت شود به سود خود هدایت شده و هرکس گمراه گردد بگو: «من فقط از بیم دهندگانم» (92)

1- امام صادق علیه السلام - وقتی قریش کعبه را خراب کردند، در بنای آن سنگی را یافتند که روی نوشته ای بود، نتوانستند آن را بخوانند، نزد مردی آوردند تا بخواند. آن مرد آن نوشته را چنین خواند؛ من خداوند صاحب بکه می باشم که آن را محترم قرار دادم و از ابتدای خلقت آسمان و زمین، آن را در میان این دو کوه نهادم و به وسیله ی هفت ملائکه آن را محفوظ داشتم.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - حریز از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: روز فتح مکه، رسول خدا صلی الله علیه وآله وارد مسجد الحرام شد و در کعبه را باز کرد و دستور داد تا نقش صورت ها را از دیوار داخلی کعبه زدودند. سپس بر آستانه ی در ایستاد و بازوهای جانبی در را با دو دست خود گرفت و فرمود: « .... خداوند عزیز از آن روزی که آسمان ها و زمین را آفرید، حریم مکه را قُرق کرد. حرم خدا تا روز رستاخیز قُرق خواهد که شکار آن را رم ندهند، شاخه ی آن را قطع نکنند، گیاه آن را نچینند. در اینجا برداشتن گمشده، برکسی روا نیست جز آن کسی که فریاد برآرد و صاحب گمشده را بخواند و بازیابد». عباس عموی پیامبر صلی الله علیه وآله گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! بوته ی گور گیاه (إذخر) را مستثنی بفرمایید که برای پوشش خانه ها و گورها ضروری است». و رسول خدا صلی الله علیه وآله بوته ی گور گیاه را استثنا نمود.

ص: 131

3- الرسول صلی الله علیه وآله - عَن مُعَاوِيَةَ بْن عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله يَوْمَ فَتْح مَكَّةَ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ مَكَّةَ يَوْمَ الله خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهِيَ حَرامُ إِلَى أنْ تَقُومَ السَّاعَةُ لَمْ تَحِلُّ لِأَحَدٍ قَبْلِي وَلَا تَحِلُّ لِأَحَدٍ بَعْدِي وَلَمْ تَحِلَّ فِى إِلَّا سَاعَةً مِنْ نَهَار. (1)

4- الباقر علیه السلام - عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام يَقُولُ حَرَّمَ اللَّهُ حَرَمَهُ أَنْ يُخْتَلَى خَلَاهُ أَوْ يُعْضَدَ شَجَرُهُ إِلَّا الْإِذْخِرَ أَوْ يُصَادَ طَيْرُهُ. (2)

5- على بن إبراهيم رحمه الله - هَذِهِ الْبَلْدَةِ قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ يَعْنِي مَكة شرقها الله وَلَهُ كُل شَيْءٍ أَي خَلْقاً وَ مِلكاً مِنَ المُسْلِمِينَ أَى الْمُنْقَادِينَ. (3)

قوله تعالى: وَ قُلِ الحَمْدُ للهِ سَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ فَتَعْرِفُونَهَا وَ مَ-ا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَما تَعْمَلُونَ (93)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - سَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ فَتَعْرِفُونَهَا قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام إِذَا رَجَعُوا يَعْرِفُهُمْ أَعْدَاؤُهُمْ إِذَا رَأَوْهُمْ وَ الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ الْآيَاتِ هُمُ الْأَئِمَّةُ قَوْلُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَا لِلَّهِ آيَةً أَعْظَمَ مِنِّي فَإِذَا رَجَعُوا إِلَى الدُّنْيَا يَعْرِفُهُمْ أَعْدَاؤُهُمْ إِذَا رَأَوْهُمْ فِي الدُّنْيَا. (4)

ص: 132

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - معاوية بن عمار گوید: روز فتح مکه رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «خداوند عزیز از آن روز که آسمان ها و زمین را آفرید، حریم مکه را قرق کرد و حریم مکه تا روز قیامت قرق خواهد بود. فتح مكه، پیش از من برای هیچ کس حلال و آزاد نشد و بعد از من نیز برای کسی حلال و آزاد نخواهد بود، برای من نیز فقط ساعتی از نیم روز حلال و آزاد بود».

4- امام باقر علیه السلام - خداوند، حرم مکه را قرق کرد تا گیاه آن را از ریشه برنکنند و درخت آن را قطع نکنند، مگر بوته ی گور گیاه (اذخر) که برای سقف خانه ها به کار می برند و نیز مرغان پرنده ی آن را شکار نکنند.

5- على بن ابراهيم رحمه الله - هذِهِ الْبَلْدَة؛ منظور مکه است که خداوند آن را مشرف گرداند. وَ لَهُ كُلُّ شَيْءٍ؛ یعنی از نظر مخلوقات و دارایی. مِنَ المسلمین؛ یعنی از اطاعت کنندگان.

بگو: «ستایش مخصوص خداست، به زودی نشانه هایش را به شما نشان می دهد تا آن را بشناسید و پروردگار تو از آنچه انجام می دهید غافل نیست». (93)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - سَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ فَتَعْرِفُونَها؛ منظور از «آیات»، امیرالمؤمنین و امامان علیهم السلام هستند. هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمه طاهرین علیهم السلام به دنیا رجعت نمودند، دشمنانی که ها را می بینند، آنان را می شناسند. دلیل بر اینکه این آیات ائمه علیهم السلام می باشند، کلام امیرالمؤمنین علیه السلام است که فرمود: «برای خدا آیتی بزرگ تر از من نیست». پس وقتی که آن ذوات مقدسه به دنیا برگشتند دشمنان آن ها، آنان را می شناسند.

ص: 133

سوره قصص

بسم الله الرحمنِ الرَّحِيم

فضیلت

1- امام سجاد علیه السلام - ثویر گوید: امام سجاد علیه السلام به من فرمود: «آیا می توانی قرآن بخوانی»؟ عرض کردم: «بلی» فرمود: «طسم؛ سوره ی موسی علیه السلام و فرعون را بخوان» خواندم: بسم الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ * طسم * تِلْكَ آيَاتُ الْكِتابِ المُبِينِ * نَتْلُوا عَلَيْكَ مِنْ نَبَإِ مُوسَى وَ فِرْعَوْنَ.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - سوره ی طه و طواسین (شعراء، نمل و قصص) از الواح موسى علیه السلام به من عطا شده است.

3- امام صادق علیه السلام - هر که سوره های سه گانه طواسین (شعراء، نمل و قصص) را در شب جمعه تلاوت کند از دوستان خدا و در پناه و حمایت خدا باشد و هرگز گزندی در دنیا به او نرسد و در سرای واپسین به اندازه ای از بهشت به او ارزانی شود که راضی گردد و بلکه فرای رضایتش به او ارزانی شود و خداوند صد حوری را به همسری او درآورد و در بهشت عدن، در وسط بهشت او را همنشین پیامبران و رسولان و اوصیاء هدایتگر خواهد کرد.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر کس سوره قصص را تلاوت کند به تعداد افرادی که موسی علیه السلام را تصدیق یا تکذیب کردند ده برابر حسنه پاداش دارد؛ و تمام فرشتگان زمین و آسمان در روز قیامت بر راستگویی وی شهادت خواهند داد؛ [این حسنات از بین نخواهد رفت زیرا] هر چیزی نابودشدنی است مگر ذات او. (قصص /88)

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر کس آن را بنویسد و در آب حل کند و بنوشد همه ی دردها از وی زائل می شوند.

ص: 135

قوله تعالى : طلسم (1)

قوله تعالى : تِلْكَ آيَاتُ الْكِتابِ المُبِينِ (2)

1 - الصادق علیه السلام - و أمَّا طسم فَمَعْنَاهُ أَنَا الطَّالِبُ السَّمِيعُ الْمُبْدِئُ الْمُعِيد. (1)

قوله تعالى : نَتْلُوا عَلَيْكَ مِنْ نَبَإِ مُوسى وَ فِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (3)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - نَتْلُوا عَلَيْكَ مِنْ نَبَإِ مُوسَى وَ فِرْعَوْنَ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ أَخْبَرَ اللَّهُ نَبِيَّهُ بِمَا نَالَ مُوسَى علیه السلام وَ أَصْحَابَهُ مِنْ فِرْعَوْنَ مِنَ الْقَتْلِ وَالظُّلْمِ لِيَكُونَ تَعْزِيَةً لَهُ فِيمَا يُصِيبُهُ فِي أَهْلِ بَيْتِهِ مِنْ أُمَّتِهِ ثُمَّ بَشَرَهُ بَعْدَ تَعْزِيَتِهِ أَنَّهُ يَتَفَضَّلُ عَلَيْهِمْ بَعْدَ ذَلِكَ وَ يَجْعَلُهُمْ خُلَفَاءَ فِي الْأَرْضِ وَأَئِمَّةَ عَلَى أُمَّتِهِ وَيَرُدُّهُمْ إِلَى الدُّنْيَا مَعَ أَعْدَائِهِمْ حَتَّى يَنْتَصِفُوا مِنْهُم. (2)

2 - الباقر علیه السلام - حَجَّ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام وَ مَعَهُ سَبْعُونَ نَبِيَّاً مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ خُطْمُ إِبْلِهِمْ مِنْ لِيفِ يُلبونَ وَ تُجِيبُهُمُ الْجِبَالُ وَ عَلَى مُوسَى علیه السلام عَبَا تَان قَطَوَانِيَّتَان يَقُولُ لَبَّيْكَ عَبْدُكَ ابْنُ عَبْدِكَ . (3)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - أول نبي مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مُوسَى علیه السلام وَ آخِرُهُمْ عِيسَى علیه السلام وستمائة نبي. (4)

قوله تعالى: إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فى الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَيَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ (4)

1 - السجاد علیه السلام - عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ: لَقِيَ الْمِنْهَالُ بْنُ عَمْرُو عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ بْن عَلِيٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ كَيْفَ أَصْبَحْتَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ وَيْحَكَ أَ مَا أَنَ لَكَ أَنْ تَعْلَمَ كَيْفَ أَصْبَحْتُ أصْبَحْنَا فِي قَوْمِنَا مِثْلَ بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي آلِ فِرْعَوْنَ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَنَا وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَنَا وَأَصْبَحَ خَيْرُ الْبَرِيَّة بَعْدَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله يُلْعَنُ عَلَى الْمَنَابِر وَ أَصْبَحَ عَدُونَا يُعْطَى الْمَالَ وَ الشَّرَفَ وَأَصْبَحَ مَنْ يُحِبُّنَا مَحفُوراً مَنْقُوصاً حَقَّهُ وَ كَذَلِكَ لَمْ يَزَلِ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَصْبَحَتِ الْعَجَمُ تَعْرِفُ لِلْعَرَبِ حَقَّهَا

ص: 136

طسم (1)

این آیات کتاب مبین است. (2)

1- امام صادق علیه السلام - طسم یعنی من (خدا) بازخواست کننده و طلب کننده هستم و من شنوا هستم و من هستم که بدون نیاز به مقدمات می توانم بیافرینم و سپس آن آفریده را به حال اول خود بازگردانم.

ما از داستان موسی و فرعون به درستی بر تو می خوانیم، برای گروهی که ایمان می آورند. (3)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - نَتْلُوا عَلَيْكَ مِنْ نَبَإِ مُوسى وَفِرْعَوْنَ بِالحَقِّ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ۖ إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَيَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ كَانَ مِنَ المُفْسِدِينَ، خداوند در این آیات از ناراحتی ها و کشتارها و ظلم هایی که موسی علیه السلام و اصحابش از فرعون دیدند خبر می دهد؛ تا تذکر این مطلب موجب تسلّی و تسکین پیامبراکرم صلی الله علیه وآله در مورد ناراحتی هایی که اهل بیت علیهم السلام او از امتش می بینند گردد؛ پس از این تسلّی به او مژده داد که خاندانش بر دشمنان پیروز می شوند و آن ها (اهل بیت علیهم السلام) را در روی زمین خلیفه و امام بر امت قرار خواهد داد؛ و با دشمنانشان به سوی دنیا باز می گرداند [و رجعت می کنند] تا حق خود را از آن ها بگیرند.

2- امام باقر علیه السلام - موسی بن عمران علیه السلام همراه با هفتاد پیامبر علیهم السلام از بنی اسرائیل همراه در حالی حج انجام می داد که مهار شترشان از لیف خرما بود. لبیک می گفتند و کوه ها جوابشان را می دادند و بر دوش موسی علیه السلام دو عبای قطوانی بود و می گفت «لبیک! بنده ات [آمده است]».

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - اولین پیامبر از بنی اسرائیل، موسی علیه السلام است و آخرین پیامبر بنی اسرائیل، عیسی علیه السلام است. شش صد تن از پیامبران [بین آن دو] از بنی اسرائیل بودند.

فرعون در زمین برتری جویی کرد، و اهل آن را به گروه های مختلفی تقسیم نمود؛ گروهی از آنها را به ضعف و ناتوانی می کشاند، پسرانشان را سر می برید و زنانشان را [برای کنیزی و خدمت] زنده نگه می داشت؛ او به یقین از تبهکاران بود. (4)

1- امام سجاد علیه السلام - از امام صادق (,) روایت است: منهال بن عمر با علی بن الحسين علیه السلام روبه رو به ایشان عرض کرد: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله چگونه شب را به صبح رساندی»؟! فرمود: «وای بر تو! هنوز نفهمیده ای که ما چگونه شب را به صبح می رسانیم؟ ما در میان قوم خود به بنی اسرائیل در میان آل فرعون می مانیم، فرزندانمان را سر می برند، به زنانمان بی حرمتی می شود، کار به جایی رسیده که به بهترین خلق خدا بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله (علی علیه السلام) بر بالای منبرها دشنام داده می شود. اکنون به دشمن ما ثروت و شرافت داده می شود و آنان که ما را دوست می دارند، حقیر شده و حقشان کاستی یافته مؤمنان نیز وضعی مشابه همین را دارند. هم اکنون غیر عرب این حق را برای عرب می شناسد که

ص: 137

بأَنَّ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله كَانَ مِنْهَا وَأَصْبَحَتِ الْعَرَبُ تَعْرِفُ لِقُرَيْشٍ حَقَّهَا بِأَنَّ مُحَمَّدَا صلی الله علیه وآله كَانَ مِنْهَا وَ أَصْبَحَتْ قُرَيْشُ تَفْتَخِرُ عَلَى الْعَرَبِ بِأَنَّ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله كَانَ مِنْهَا وَأَصْبَحَتِ الْعَرَبُ تَفْتَخِرُ عَلَى الْعَجَمِ بأَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه وآله كَانَ مِنْهَا وَأَصْبَحْنَا أَهْلَ بَيْتِ مُحَمَّدِ علیهم السلام لَا يُعْرَفُ لَنَا حَقٌّ فَهَكَذَا أَصْبَحْنَا. (1)

قوله تعالى: وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْض وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ (5)

باب 1 : وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ؛

1-1- ابن عباس رحمه الله - وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ الْمَعْنَى أَنَّ فِرْعَوْنَ كَانَ يُرِيدُ إهْلَاكَ بَنَى إِسْرَائِيلَ وَإِفْنَاثَهُمْ وَ نَحْنُ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَيْهِمْ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً أَيْ قَادَةً وَ رُؤَسَاءَ فِي الْخَيْرِ يُقتَدى بهم.. (2)

2-1- اميرالمومنين علیه السلام - لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْيَا عَلَيْنَا بَعْدَ شِمَاسِهَا عَطْفَ الضَّرُوسِ عَلَى وَلَدِهَا وَتَلَا عَقِيبَ ذَلِكَ وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ . (3)

محمد صلی الله علیه وآله از آنان است و اعراب نیز این حق را برای قریش می دانند که محمد صلی الله علیه وآله از آنان است قریش بر عرب فخر می فروشد که محمد صلی الله علیه وآله از ماست و عرب بر غیر عرب فخر می فروشد که محمد صلی الله علیه وآله از آنان است ولی با همه ی این احوال کسی نمی داند که حق ما چیست و کجاست [و گویا فراموش کرده اند که ما اهل بیت پیامبریم]؟ بلی ای منهال! روزگار ما چنین است».

ما اراده کرده ایم تا بر مستضعفان زمین نعمت بخشیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قراردهیم. (5)

بخش 1: ما اراده کرده ایم تا بر مستضعفان زمین نعمت بخشیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم.

1-1۔ ابن عباس رحمه الله - معنى وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ؛ این است که فرعون تصمیم دارد، بنی اسرائیل را از میان بردارد و بکشد اما ما تصمیم داریم بر آنها منت گذاریم: و نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً؛ یعنی آنها را رهبر و پیشوایان کارهای نیک قرار دهیم که از آنها پیروی شود.

2-1- امام علی علیه السلام - دنیا مانند شتر بچه داری که نسبت به دیگران تندی می کند تا فرزندش را در آغوش بگیرد، به ما بازخواهد گشت [که این وعده ی الهی است] سپس آیه: وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ را تلاوت فرمود.

ولایت؛

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - مفضل گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله به علی و حسن و حسین علیهم السلام نگاه کرد و گریست و سپس فرمود: «شما بعد از من، مصداق افراد مستضعف هستید». عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله معنی این حرف چیست»؟! فرمود: «معنایش این است که امامان بعد از من شما هستید و خداوند متعال در همین معنا می فرماید: وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ؛ این آیه تا روز قیامت درباره ی ما جاری است».

2- امام علی علیه السلام - امام علی علیه السلام فرمود: این آیه: وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ برای ما و درباره ی ماست.

3- امام صادق علیه السلام - در حضور امام صادق علیه السلام آيه: وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ خوانده شد؛ اشک از دیدگان حضرت علیه السلام جاری گشت و فرمود: «به خدا قسم آن ها که در زمین تضعیف شده اند، ما اهل بیت پیغمبر صلی الله علیه وآله هستیم».

ص: 139

4- السجاد علیه السلام - تُوَيْر بن أبي فَاحْتَةَ قَالَ قَالَ لِى عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام تَقْرَأ الْقُرْآنَ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَقَرَأَتُ طسم سُورَةَ مُوسَى وَفِرْعَوْنَ قَالَ فَقَرَأَتُ أَرْبَعَ آيَاتِ مِنْ أَوَّلَ السُّورَةِ إِلَى قَوْلِهِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ فَقَالَ لِي مَكَانَكَ حَسْبُكَ وَالَّذِي بَعَثَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله بِالْحَقِّ بَشِيراً وَنَذِيراً إِنَّ الْأَبْرَارَ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ شِيعَتَنَا كَمَنْزِلَة مُوسَى علیه السلام وَ شِيعَتِهِ. (1)

5 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِيّ رحمه الله قَالَ دَخَلْتُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَلَمَّا نَظَرَ إِلَيَّ قَالَ يَا سَلْمَانَ رحمه اللهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ يَبْعَثُ نَبِيّاً وَ لَا رَسُولًا إِنَّا جَعَلَ لَهُ اثْنَىٰ عَشَرَ نَقِيباً قَالَ قُلْتُ يَا رَسُولَ الله صلی الله علیه وآله قَدْ عَرَفْتُ هَذَا مِنَ الْكِتَابَيْن قَالَ يَا سَلْمَانُ رحمه اللهِ فَهَلْ عَلِمْتَ نُقَبَائِمَ الِاثْنَى عَشَرَ الَّذِينَ اخْتَارَهُمْ اللَّهُ لِلْإِمَامَةِ مِنْ بَعْدِى فَقُلْتُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَم ... قَالَ يَا سَلْمَانُ رحمه الله إِنَّكَ مُدْرِكُهُمْ وَأَمْثَالُكَ وَ مَنْ تَوَكَّاهُمْ بِحَقِيقَةِ الْمَعْرِفَة قَالَ سَلْمَانُ رحمه الله فَشَكَرْتُ اللَّهَ كَثِيراً ثُمَّ قُلْتَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مُؤَجَّلُ فِي إِلَى أَنْ أَدْرِكَهُمْ فَقَالَ يَا سَلَمَانُرحمه الله اقْرَأَ فَإِذا جَاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِباداً لَنا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجَاسُوا خِلالَ الدِّيارِ وَ كانَ وَعْداً مَفْعُولًا ثُمَّ رَدَدْنا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ وَأَمْدَدْنَاكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَ جَعَلْنَاكُمْ أَكْثَرَ نَفِيرًا قَالَ سَلْمَانُ رحمه الله فَاشْتَدَّ بُكَائِي وَ شَوْقِی فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِعَهْدِ مِنْكَ فَقَالَ إي وَ الَّذِي أَرْسَلَ مُحَمَّداً صلی الله علیه وآله إِنَّهُ بِعَهْدِ مِنّى وَ عَلَى علیه السلام وَ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ الْحَسَنِ علیه السلام وَ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ تِسْعَة أَئِمَّة علیهم السلام وَ كُلِّ مَنْ هُوَ مِنَّا وَ مَظْلُومٍ فِينَا إِلى وَاللهِ يَا سَلْمَانَ رحمه الله ثُمَّ لَيُحْضَرَنَ إِبْلَيسُ وَ جُنُودُهُ وَ كُلِّ مَنْ مَحَضَ الْإِيمَانَ مَحْضاً وَ مَحَضَ الْكُفْرَ مَحْضاً حَتَّى يُؤْخَذَ بِالْقِصَاصِ وَالْأَوْثَارِ [الْأَوْتَارِ] وَالْتَرَاثِ وَ لَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً وَ نَحْنُ تَأْوِيلُ هَذِهِ الْآيَةِ وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ وَ نُمَكِّنَ هُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِيَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ مَا كَانُوا يَحْذَرُونَ. (2)

6- امیرالمومنين علیه السلام - عَن مُحَمَّدِ بْن عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِى علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ قَالَ هُمْ آلُ مُحَمَّدِ علیهم السلام يَبْعَثُ اللَّهُ مَهْدِيَّهُمْ عجل الله تعالی فرجه الشریف بَعْدَ جَهْدِهِمْ فَيُعِزُهُمْ وَيُذِلُّ عَدُوَّهُمْ. (3)

ص: 140

4- امام سجاد علیه السلام - ثویر بن ابی فاخته گفت: «امام زین العابدین علیه السلام من فرمود: «قرآن می خوانی»؟ عرض کردم: «آری» فرمود: «بخوان: طسم سوره موسی و فرعون را». من چهار آیه از اوّل سوره را خواندم تا به این آیه رسیدم: وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ» فرمود: «کافی است. به آن خدایی که محمد صلی الله علیه وآله را به حق بشیر و نذیر برانگیخته، همانا نیکان از ما خانواده و شیعیان ما مانند موسی علیه السلام و پیروان او هستند».

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - سلمان رحمه الله گوید: «رسول خدا صلی الله علیه وآله به من فرمود: «خداوند متعال پیامبر و رسولی را نفرستاد مگر این که برای وی دوازده نقیب [و وحی] قرار داد». عرض کردم: «ای رسول خدا! صلی الله علیه وآله این را از تورات و انجیل شنیده ام» پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: ای سلمان! آیا می دانی نقیبان دوازده گانه ی من بعد از من که امامت مردم را بر عهده می گیرند چه کسانی هستند؟ عرض کردم: «خدا و رسولش صلی الله علیه وآله بهتر می دانند ....». حضرت فرمود: «ای سلمان! تو و امثال تو و هرکس که با معرفت از آنان پیروی کند توفیق درک [و تبعیت از] آنان را می یابد». سلمان رحمه الله گوید: شکر خدا را بسیار به جای آورده، سپس گفتم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! آیا اجل به من مهلت می دهد تا همه ی آنان را درک کنم»»؟ حضرت فرمود: «ای سلمان! این آیات را تلاوت کن: پس آن گاه که وعده (تحقق) نخستین آن دو فرارسد بندگانی از خود را که سخت نیرومندند بر شما می گماریم تا میان خانه هایتان برای قتل و غارت شما به جستجو درآیند و این تهدید تحقق یافتنی است * پس از چندی دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم و شما را با اموال و پسران یاری می دهیم و [ تعداد ] نفرات شما را بیشتر می گردانیم (اسراء/ 5 - 6) سلمان رحمه الله می گوید: [گریستم و] گریه ام شدت گرفت و شوقم افزون گشت و عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! شما این قول را به من می دهید»؟ فرمود: «آری! به خدایی که مرا به حق فرستاد. من، على علیه السلام، فاطمه ! ، حسن علیه السلام ، حسین علیه السلام و نه امامی که از نسل حسین علیه السلام می آیند همین قول را به تو می دهیم و هر که از ماست و با ماست و هر که به خاطر ما به او ظلم شده است. ای سلمان! به خدا ابلیس و سربازانش و هر که ایمانش را به کمال رسانده یا هر که کفرش را به کمال رسانده، [روز قیامت] حاضر می شوند تا قصاص و مجازات شوند و حقشان به آنها داده شود؛ و پروردگار تو به هیچ کس ستم روا نمی دارد (کهف / 49) تأویل این آیه ما هستیم که می فرماید: وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ وَنُمَكِّنَ هُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِي فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا كَانُوا يَحْذَرُونَ».

6- امام على علیه السلام - وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الوارِثِينَ؛ آنان که در زمین ضعیف گشته اند آل پیغمبر صلی الله علیه وآله هستند که خداوند پس از تلاش همه ی ائمه علیهم السلام ، مهدی آن ها را بر می انگیزد تا آنان را عزیز و دشمنانشان را ذلیل گرداند».

ص: 141

7 - الباقر علیه السلام - عَن زَيْدِ بْنِ سَلامِ الْجُعْفِيِّ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبي جَعْفَر علیه السلام فَقُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ إِنَّ خَيْثَمَةَ الْجُعْفِيَّ حَدَّثَنِي عَنْكَ أَنَّهُ سَأَلَكَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ وَ أَنَّكَ حَدَّثْتَهُ أَنَّكُمُ الْأَئِمَّةُ وَأَنَّكُمُ الْوَارِثُونَ قَالَ صَدَقَ وَ اللَّهِ خَيْثَمَةُ لَهَكَذَا حَدَّثْتُهُ. (1)

8- على بن ابراهيم رحمه الله - أنَّ اللَّهَ أَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ بَشَرَهُ بِالْحُسَيْنِ قَبْلَ حَمْلِهِ وَ أَنَّ الْإِمَامَةَ تَكُونُ فِي وُلْدِهِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ثُمَّ أَخْبَرَهُ بِمَا يُصِيبُهُ مِنَ الْقَتْلِ وَ الْمُصِيبَةِ فِي نَفْسِهِ وَ وُلْدِهِ ثُمَّ عَوَّضَهُ بِأَنْ جَعَلَ الْإِمَامَةَ فِي عَقِبِهِ وَ أَعْلَمَهُ أَنَّهُ يُقْتَلُ ثُمَّ يَرُدُّهُ إِلَى الدُّنْيَا وَيَنْصُرُهُ حَتَّى يَقْتُلَ أَعْدَاءَهُ وَيُمَلِّكَهُ الْأَرْضِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ... (2)

9- أمير المومنين علیه السلام - مَنْ أَرَادَ أَنْ يَسْأَلَ عَنْ أَمْرِنَا وَ أَمْرِ الْقَوْمِ فَإِنَّا وَأَشْيَاءَنَا يَوْمَ خَلَقَ اللَّ-هُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ عَلَى سُنَّة فِرْعَوْنَ وَأَشْيَاعِهِ فَنَزَلَتْ فِينَا هَذِهِ الْآيَاتِ مِنْ أَوَّلَ السُّورَةِ إِلَى قَوْلِهِ يَحْذَرُونَ وَ إِنِّي أُقْسِمُ بِالَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ وَ أَنْزَلَ الْكِتَابَ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله صِدْقاً وَ عَدْنَا لَيَعْطِفَنَّ عَلَيْكُمْ هَوْلَاءِ عَطْفَ الضُّرُوسِ عَلَى وَلَدِهَا. (3)

10- الصادق علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بَعَثَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فَخَتَمَ بِهِ الْأَنْبِيَاءَ فَلَا نَبِيَّ بَعْدَهُ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ كِتَابَاً فَخَتَمَ بِهِ الْكُتُبَ فَلَا كِتَابَ بَعْدَهُ أَحَلَّ فِيهِ حَلَالًا وَ حَرَّمَ حَرَامًا فَحَلَالُهُ حَلَالُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فِيهِ شَرْعُكُمْ وَ خَبَرُ مَنْ قَبْلَكُمْ وَ بَعْدَكُمْ ...

11 - أمير المومنين علیه السلام - وَ لَقَدْ سَأَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام شِيعَتَهُ عَنْ مِثْلَ هَذَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَى سَبْعَة أَقْسَام ... أمَّا مَا تَأْوِيلُهُ بَعْدَ تَنْزِيلِهِ فَهيَ الْأُمُورُ الَّتِي أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ رَسُولَهُ صلی الله علیه وآله أَنَّهَا سَتَكُونُ بَعْدَهُ مِثْلُ مَا أَخْبَرَ بِهِ مِنْ أُمُورِ الْقَاسِطِينَ وَ الْمَارِقِينَ وَ الْخَوَارِج وَ قَتْلُ عَمَّارِ رحمه الله جَرَى ذَلِكَ الْمَجْرَى وَأَخْبَارُ السَّاعَةِ وَالرَّجْعَة وَ صفَاتُ الْقِيَامَة مِثْلَ قَوْلِهِ تَعَالَى هَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ لا يَنْفَعُ نَفْساً إيماني الم تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ في إيمانها خَيْراً وقَوْلِهِ تَعَالَى يَوْمَ يَأْنِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسیيوه

ص: 142

7- امام باقر علیه السلام - زیدبن سلام جعفی گوید: «خدمت امام باقر علیه السلام رسیده عرض کردم: «خدا خیرت دهد! خیثمه ی جعفی از شما نقل کرد که از شما در مورد آیه: وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ سؤال کرده و شما فرموده اید منظور از ائمه علیهم السلام، شما هستید و وارثان نیز شمائید [آیا او از شما درست روایت کرده]؟ فرمود: «به خدا قسم خيثمه راست گفته؛ همین طور به او گفته ام».

8- علی بن ابراهیم رحمه الله - خدای علیم قبل از انعقاد نطفه امام حسین علیه السلام رسول صلی الله علیه وآله خود را به وجود حسین علیه السلام و اینکه مقام امامت تا روز قیامت نصیب فرزندان وی خواهد شد، بشارت و مژده داده بود. آن گاه آن حضرت صلی الله علیه وآله را از آن مصائبی که به حسین علیه السلام و فرزندانش علیهم السلام خواهد رسید، آگاه نموده بود. [و اینکه] مقام امامت را در عوض آن مصائب به فرزندانش خواهد داد. خداوند به پیغمبر صلی الله علیه وآله خود خبر بود که حسین علیه السلام گشته خواهد شد. سپس خدا او را به دنیا باز می گرداند و وی را یاری می کند تا دشمنان خود را به قتل برساند و زمین را ملک او خواهد کرد و این است منظور این آیه که می فرماید: وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ.

9- امام على علیه السلام - هر که مایل است وضع ما و این قوم را بداند ما و شیعیانمان در آن روز که خدا آسمان ها را آفرید شبیه زمان فرعون و پیروان او هستیم آیات ابتدایی سوره ی قصص درباره ی ما و در این مورد نازل شده است قسم به آن خدایی که دانه را شکافت و جان به انسان داد و کتاب آسمانی را بر اساس راستی و عدالت بر محمد صلی الله علیه وآله نازل نمود، قدرت و حکومت به سوی (شیعیان) بازخواهد گشت مانند ماده شتری که به فرزند خود رو می کند و متوجه او می شود.

10 - امام صادق علیه السلام - خداوند محمد صلی الله علیه وآله را برانگیخت و او را خاتم پیامبران قرار داد و پیامبری بعد از او نیست و بر او قرآن را نازل نمود و با آن تمام کتاب های آسمانی را ختم کرد و پس از آن دیگر کتابی نخواهد آمد؛ هرچه حلال بود در قرآن حلال نمود و آنچه حرام بود تحریم کرد؛ حلال قرآن تا روز قیامت حلال و حرام آن تا روز قیامت حرام است؛ در قرآن احکام دین شما و تاریخ گذشتگان و جریان های آینده آمده است.

11- امام علی علیه السلام - از امام صادق علیه السلام روایت است: امیرالمؤمنین علیه السلام درباره مثل این [اخبار و روایات] از پیروانش سؤال کرد و فرمود: «خداوند تبارک و تعالی قرآن را در هفت بخش نازل کرد ... آن بخشی که تأویلش بعد از زمان نزول آن است، آن اموری است که خداوند عزوجل رسولش صلی الله علیه وآله را از وقوع آنها بعد از او (پیامبر صلی الله علیه وآله) باخبر کرد، مثل آنچه که در مورد قاسطین و مارقین و خوارج و کشته شدن عمار در قرآن خبر داده است که از این قبیل روایات است و همچنین خبرهای قیامت و رجعت و صفات روز قیامت نیز از این موارد است مانند کلام خداوند متعال: آیا جز انتظار ظهور آیات [و فرارسیدن تهدیدهای الهی] را دارند؟ آن روز که ظهور آنها فرارسد ایمان آوردن کسی که قبلا ایمان نیاورده و یا در ایمانش عمل نیکی انجام نداده، سودی به حالش نخواهد داشت (انعام/158) و این کلام خداوند متعال: آن که ظهور آنها فرارسد [ کار از کار گذشته و پشیمان سودی ندارد و کسانی که قبلاً آن را فراموش کرده بودند می گویند «فرستادگان پروردگارما حق را آوردند آیا امروز برای ما شفاعت کنندگانی وجود دارند که برای ما شفاعت کنند یا [به ما اجازه داده شود به دنیا] بازگردیم و

ص: 143

مِنْ قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبَّنا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنَا مِنْ شُفَعاءَ فَيَشْفَعُوا لَنا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ الْآيَةَ وَ قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ وَ لَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ وَ قَوْلِهِ تَعَالَى وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ وَ تُمَكِّنَ هم في الْأَرْضِ وَنُرِيَ فِرْعَوْنَ وَهامَانَ وَجُنُودَهُما مِنْهُمْ ما كانُوا يَحْذَرُونَ ... وَأَمَّا الرَّدُّ عَلَى مَنْ أَنْكَرَ الرَّجْعَةَ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ أَيْ إِلَى الدُّنْيَا وَ أَمَّا مَعْنَى حَشْرِ الْآخِرَة فَقَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغَادِرُ مِنْهُمْ أَحَداً وَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ حَرَامٌ عَلَى قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ فِي الرَّجْعَة فَأَمَّا فِي الْقِيَامَةِ فَإِنَّهُمْ يَرْجِعُونَ وَ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَى وَ إِذْ أَخَذَ اللهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابِ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ وَ هَذَا لَا يَكُونُ إِلَّا فِي الرَّجْعَة وَمِثْلُهُ مَا خَاطَبَ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ الْأَئِمَّةَ وَ وَعَدَهُمْ مِنَ النَّصْرِ وَ الِانْتِقَامِ مِنْ أَعْدَائِهِمْ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى هُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَ هَذَا إِنَّمَا يَكُونُ إِذَا رَجَعُوا إِلَى الدُّنْيَا وَمِثْلُهُ قَوْلُهُ تَعَالَى وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الوارثين (1)

12 - الباقر علیه السلام - عَنْ أَبي الصَّبَّاح الْكِنَانِيِّ قَالَ: نَظَرَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَمْشِي فَقَالَ تَرَى هَذَا هَذَا مِنَ الَّذِينَ قَالَ اللهُ عَزَوَجَلَّ وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ تَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ. (2)

13 - الصادق علیه السلام - إِنَّ هَذِهِ الْآيَةَ مَخْصُوصَةُ بِصَاحِب الأَمْرِ الَّذِي يَظْهَرُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ وَ يَبِيدُ الْجَبَابِرَةَ وَ الْفَرَاعِنَةَ وَ يَمْلِكُ الْأَرْضِ شَرْقاً وَ غَرْباً فَيَمْلَاهَا عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً. (3)

14 - العسكرى علیه السلام - عَنْ مُوسَى بْن مُحَمَّد قَالَ حَدَّثَتْنِي حَكِيمَةُ بَنْتُ مُحَمَّدِ بْن عَلِيٍّ بن مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام قَالَتْ بَعَثَ إِلَيَّ أَبُو مُحَمَّدٍ

ص: 144

اعمالی غیر از آنچه انجام می دادیم انجام دهیم؟ (اعراف / 53) و کلام خداوند: ما در زبور بعد از ذکر (تورات) نوشتیم که بندگان صالح من وارث حکومت زمین خواهند شد (انبیاء/105) و این کلام خداوند متعال : وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ وَ نُمَكِّنَ هُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِيَ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما كانُوا يَحْذَرُون ... و اما این کلام خداوند متعال ردی است برای کسی که رجعت را انکار کرد: به خاطر بیاور روزی را که ما از هر امتی گروهی را از کسانی که آیات ما را تکذیب می کردند محشور می کنیم و آنها را نگه می داریم تا به یکدیگر ملحق شوند (نمل/83) یعنی در دنیا [به هم ملحق می شوند] و اما معنای حشر (برانگیخته شدن) آخرت این کلام خداوند عزوجل است: و همه ی آن ها (انسان ها) را محشور می کنیم و احدی را فروگذار نخواهیم کرد (کهف / 47) و این کلام خداوند: حرام است بر شهرها و آبادی هایی که [بر اثر گناه] نابودشان کردیم [که بازگردند] (اسراء/95) که این آیه در مورد رجعت است اما در قیامت آنها باز می گردند و مثل کلام خداوند تعالی: به خاطر بیاورید هنگامی را که خداوند از پیامبران و [ پیروان آن ها] پیمان مؤکد گرفت که هرگاه کتاب و دانش به شما دادم سپس پیامبری به سوی شما آمد که آنچه را با شماست تصدیق می کند به او ایمان آورید و او را یاری کنید (آل عمران / 81) و این آیه در زمان رجعت رخ خواهد داد و مانند آن، آن چیزی است که خداوند با آن امامان را مورد خطاب قرار داد و با آن وعده ی نصرت و انتقام از دشمنانشان را به آنها داد و فرمود: خداوند به کسانی که از شما ایمان آوردند و عمل صالح انجام داده اند وعده میدهد که آنها را قطعاً خلیفه روی زمین خواهد کرد همان گونه که پیشینیان را خلافت روی زمین بخشید و دین و آئینی را که برای آن ها پسندیده پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت و خوف و ترس آن ها را به امنیت و آرامش مبدل می کند آن چنان که تنها مرا می پرستند و چیزی را برای من شریک نخواهند ساخت (نور/55) و این حکومت صالحان فقط در زمان بازگشت آن ها به دنیا رجعت محقق می شوند و مانند آن، این کلام خداست: وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِين.

12- امام باقر علیه السلام - ابو صباح کنانی گوید: امام باقر علیه السلام به امام صادق علیه السلام در حالی که ایشان راه می رفتند نگاه کرده و فرمود: «ای ابو صباح آیا این (امام صادق علیه السلام) را می بینی؟ این از کسانی است که خداوند عزوجل درباره آنان فرموده است: وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ».

13 - امام صادق علیه السلام - این آیه مختص به امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است که در آخرالزمان ظاهر می شود و گردنکشان و فرعون ها (حاکمان ستمگر) را از هم می پاشد و شرق و غرب زمین را به تصرف در می آورد و سپس آن را پر از عدل و داد می کند در حالی که پیش از آن مملو از کفر و ستم بود.

14- امام عسکری علیه السلام - موسی بن محمد گوید: حکیمه دختر امام هادی علیه السلام [عمه ی بزرگوار امام عسکری علیه السلام] برایم روایت کرده که: «امام عسکری علیه السلام مرا احضار کرده و فرمود: «عمه جان، امشب نزد ما افطار کن؛ زیرا امشب نیمه ماه شعبان است و خداوند تبارک و تعالی حجت خود را در این شب ظاهر خواهد کرد و او حجت خدا بر روی زمین خواهد بود ....» ..... چون صبح شد، [و امام

ص: 145

الْحَسَنُ بْنُ عَلَى علیه السلام فَقَالَ يَا عَمَّةُ اجْعَلِى إِفْطَارَى اللَّيْلَةَ عِنْدَنَا فَإِنَّهَا لَيْلَةُ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى سَيُظْهِرُ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ الْحُجَّةَ وَ هُوَ حُجَّتُهُ فِي أَرْضِهِ ... قَالَتْ حَكِيمَةً فَلَمَّا أَصْبَحْتُ جِئْتُ لِأَسَلَّمَ عَلَى أَبي مُحَمَّدِ علیه السلام فَكَشَفْتُ السِّتْرَ لِأَفْتَقِدَ سَيِّدِي فَلَمْ أَرَهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا فُعِلَ سَيِّدِى فَقَالَ يَا عَمَّةُ اسْتَوْدَعْنَاهُ الَّذِي اسْتَوْدَعَتْهُ أُمُّ مُوسَى علیه السلام قَالَتْ حَكِيمَةً فَلَمَّا كَانَ فِي الْيَوْمِ السَّابع جئْتُ وَ سَلَّمْتُ وَ جَلَسْتُ فَقَالَ هَلُمى إِلَى ابْنِي فَجِئْتُ بِسَيِّدِي فِي الْخِرْقَةِ فَفَعَلَ بِهِ كَفَعْلَتِهِ الْأُولَى ثُمَّ أَدْلَى لِسَانَهُ فِي فِيهِ كَأَنَّهُ يُعَدِّيهِ لَبَنَا أَوْ عَسَلًا ثُمَّ قَالَ تَكَلَّمْ يَا بُنَيَّ فَقَالَ علیه السلام أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ ثَنَّى بالصَّلَاة عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام حَتَّى وَقَفَ عَلَى أَبِيهِ علیه السلام ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ وَ نُمَكِّنَ هُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِيَ فِرْعَوْنَ وَهامَانَ وَجُنُودَهُما مِنْهُمْ مَا كَانُوا يَحْذَرُونَ. (1)

زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به دنیا آمد] آمدم تا بر امام عسکری علیه السلام سلام کنم پرده را کنار زدم تا به دیدار سرور خودم (امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف) برسم ولی متوجه شدم که در رختخواب نیست». [به امام عسکری علیه السلام] عرض کردم: «فدایت شوم! سرورم (مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف) کجاست»؟ فرمود: «عمه جان، او را به کسی سپردیم که مادر موسی علیه السلام، موسی علیه السلام را به وی سپرد» حکیمه گوید: «روز هفتم [از میلاد مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف] آمدم و سلام کردم و نشستم». امام علیه السلام فرمود: «پسرم را نزد من آورید». پس سرورم را که در کهنه پیچیده شده بود به حضورش بردم. امام مانند دفعه ی قبل عمل کرد و سپس ایشان زبان مبارکش را در دهان وی گذاشت گویا شیر و عسل می نوشید. پس امام علیه السلام فرمود: ای پسر عزیزم حرف بزن. امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف فرمود: أشهد أن لا إله إلا الله و آنگاه بر پیامبر صلی الله علیه وآله امیرالمؤمنین علیه السلام و دیگر ائمه علیهم السلام درود فرستاد و چون به پدرش رسید توقف نمود سپس این آیه را تلاوت کرد: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ وَ نُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ وَنُمَكِّنَ هُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِي فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا كَانُوا يَحْذَرُونَ».

بازگشت؛

1 - امام صادق علیه السلام - امام صادق علیه السلام [ ذيل آيه ى ] وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ وَ نُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ؛ فرمود: همه این ها (امام و وارث قرار دادن مستضعفان) از آن چیزهایی است که در زمان رجعت محقق می شود.

2- امام صادق علیه السلام - مفضل بن عمر گوید: «به مولایم امام صادق علیه السلام عرض کردم: « ... آقای من! بعضی از شیعیان شما عقیده به رجعت شما ندارند». امام علیه السلام فرمود: «آیا آن ها سخن جد ما پیغمبر خدا صلی الله علیه وآله و گفته ی ما ائمه را نشنیده اند که در مورد آیه: به جای عذاب بزرگ تر، عذاب نزدیک تر به آن ها می چشانیم تا شاید برگردند. (سجده /21) چه فرموده اند»؟! امام صادق علیه السلام فرمود: «ای مفضل! الْعَذابِ الْأَدْنى رجعت آل محمد صلی الله علیه وآله (و گرفتاری های کافران در آن موقع) و الْعَذابِ الْأَكْبَرِ عذاب روز قیامت است» ... حضرت صادق علیه السلام فرمود: «احسنت ای مفضّل! اعتقاد به رجعت ما را از کجا آوردی در حالی که عده ای از مقصران از شیعیان ما می گویند: « معنی رجعت این است که خداوند سلطنت دنیا را به ما برمیگرداند و آن را برای مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ما قرار می دهد. وای بر آن شیعیان قاصر که چنین گمان کرده اند که خدا سلطنت را از ما گرفت تا آن را به ما برگرداند»؟ مفضل گفت: «نه به خدا سلطنت خدایی از شما سلب نگردیده و سلب نخواهد شد. زیرا آن سلطنت، سلطنت نبوّت و پیغمبری و جانشینی پیغمبر و منصب امامت است». حضرت علیه السلام فرمود: «اگر آنها در قرآن مجید تدبّر می کردند؛ فضل و مقام ما را به خوبی می دانستند؛ آیا آنها نشنیدند که خداوند عزّوجل می فرماید: وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ وَ نُمَكِّنَ هُمْ فِي الْأَرْضِ وَ نُرِيَ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ مَا كَانُوا يَحْذَرُونَ.

ص: 147

3- الصادق علیه السلام - الْمُفَضّل بن عُمَرَ قَالَ سَأَلْتُ سَيِّدِئَ الصَّادِقِ علیه السلام هَلْ لِلْمَأْمُورِ الْمُنْتَظَر الْمَهْدِى عجل الله تعالی فرجه الشریف مِنْ وَقْتِ مُوَقَتِ يَعْلَمُهُ النَّاسُ فَقَالَ حَاشَ لِلَّهِ أَنْ يُوَكَّتَ ظُهُورَهُ بِوَقْتِ يَعْلَمُهُ شِيعَتُنَا ... يُقْبِلُ الْمَهْدِى عجل الله تعالی فرجه الشریف عَلَى الطَّائِفَةِ الْمُنْحَرفَةِ فَيَعِظُهُمْ وَ يَدْعُوهُمْ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ فَلَا يَزْدَادُونَ إِلَّا طُغْيَاناً وَ كُفْراً فَيَأْمُرُ بِقَتْلِهِمْ فَيُقْتَلُونَ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِأَصْحَابِهِ لَا تَأخُذُوا الْمَصَاحِفَ وَدَعُوهَا تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً كَمَا بَدَّلُوهَا وَ غَيَّرُوهَا وَحَرَّفُوهَا وَ لَمْ يَعْمَلُوا بِمَا فِيهَا قَالَ الْمُفَضَّلُ يَا مَوْلَايَ ثُمَّ مَا ذَا يَصْنَعُ الْمَهْدِيُّ عجل الله تعالی فرجه الشریف قَالَ يَقُورُ سَرَايَا عَلَى السُّفْيَانِيِّ إِلَى دِمَشْقَ فَيَأْخُذُونَهُ وَ يَذْبَحُونَهُ عَلَى الصَّخْرَةِ ثُمَّ يَظْهَرُ الْحُسَيْنُ علیه السلام فِي اثْنَيْ عَشَرَ أَلْفَ صِدِّيقَ وَ اثْنَيْنِ وَسَبْعِينَ رَجُلًا أَصْحَابِهِ يَوْمَ كَرْبَنَاءَ فَيَا لَكَ عِنْدَهَا مِنْ كَرَّة زَهْرَاءَ علیها السلام بَيْضَاءَ ثُمَّ يَخْرُجُ ا ثُمَّ يَخْرُجُ الصِّدِّيقُ الْأَكْبَرُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام ... ثُمَّ يَخْرُجُ السَّيِّدُ الْأَكْبَرُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي أَنْصَارِهِ وَالْمُهَاجِرِينَ وَ مَنْ آمَنَ بِهِ وَصَدَقَهُ وَ اسْتُشْهِدَ مَعَهُ وَيَحْضُرُ مُكَذَّبُوهُ وَ الشَّاكُونَ فِيهِ وَالرَّادُّونَ عَلَيْهِ وَ الْقَائِلُونَ فِيهِ إِنَّهُ سَاحِرُ وَ كَاهِنُ وَ مَجْنُونُ وَ نَاطِقُ عَنِ الْهَوَى وَ مَنْ حَارَبَهُ وَقَاتَلَهُ حَتَّى يَقْتَصَّ مِنْهُمْ بِالْحَقِّ وَيُجَازَوْنَ بِأَفْعَالِهِمْ مُنْذُ وَقْت ظَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِلَى ظُهُورِ الْمَهْدِي عجل الله تعالی فرجه الشریف مَعَ إِمَامٍ إِمَامٍ وَ وَقْتِ وَقْتِ وَ يَحِقُ تَأْوِيلُ هَذِهِ الْآيَة وَتُرِيدُ أنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ وَ نُمَكِّنَ هُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِيَ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُما مِنْهُمْ مَا كَانُوا يَحْذَرُونَ (1)

قوله تعالى: وَ نُمَكِّنَ هُمْ فِي الأَرْضِ وَ نُرِيَ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُما

مِنْهُمْ ما كَانُوا يَحْذَرُونَ (6)

1 - أميرالمومنين علیه السلام - في تفسير عَلِيٍّ بن إبراهيم رحمه الله مُتَّصِلُ بقَولِهِ حَتَّى يَقْتُلُوهُم وَ قَدْ ضَرَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي أَعْدَائِهِ مَثَلَا مِثْلَ مَا ضَرَبَهُ اللَّهُ لَهُمْ فِي أَعْدَائِهِمْ بِفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ بَغَى عَلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضَ عَنَاقُ ابْنَةُ آدَمَ علیه السلام خَلَقَ اللَّهُ لَهَا عِشْرِينَ إِصْبَعاً فِى كُلِّ إِصْبَعِ مِنْهَا ظُفُرَان طَوِيلَان كَالْمِنْجَلَيْنِ الْعَظِيمَيْنِ وَكَانَ

ص: 148

3- امام صادق علیه السلام - مفضل بن عمر گوید: «از مولایم حضرت صادق علیه السلام پرسیدم: «آیا مأموریت مهدی منتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف وقت معینی دارد که باید مردم بدانند کی خواهد بود»؟ فرمود : «حاشا که خداوند وقت ظهور او را طوری معین کند که شیعیان ما آن را بدانند ... مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به طرف گروهی منحرف آمده و سه روز آن ها را موعظه می نماید و دعوت [به آرامش و پذیرش خودش] می کند ولی آن ها بر سرکشی و کیفر خود می افزایند. مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هم [ناچار] دستور قتل آن ها را صادر نموده همه را از دم شمشیر می گذرانند. سپس مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به اصحاب خود می گوید: «قرآن های آنها را نگیرید بگذارید تا باعث حسرت آن ها گردد؛ همان طور که آن را تبدیل کرده و تغییر دادند و تحریف کردند مطابق آنچه در آن بود عمل نکردند». مفضل گوید: عرض کردم: «آقای من! پس از آن مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چه می کند»؟ فرمود: «لشکری برای دستگیری سفیانی به دمشق می فرستد؛ او را گرفته و روی سنگی سر می برند. آنگاه حسین علیه السلام با دوازده هزار صدیق و هفتاد و دو نفری که در کربلا از یاران او بودند و با وی شهید شدند، آشکار می شود. پس از آن منتظر باش که زهرا علیها السلام رجوع می کند، رجوعی پر از نور و روشنایی سپس صدیق اکبر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام ظهور می کند ... آن گاه آقای بزرگ محمد رسول خدا صلی الله علیه وآله با انصار و مهاجرین و آن ها که به او ایمان آوردند و نبوّت او را تصدیق کردند و در رکاب وی شهید شدند ظهور می کند. با ظهور حضرتش کسانی که دعوت آن حضرت صلی الله علیه وآله را تکذیب کردند و درباره ی پیغمبریش صلی الله علیه وآله شک نمودند و اعتنا به گفتار وی نکردند و کسانی که گفتند او ساحر و کاهن و دیوانه است و از روی هوای نفس سخن می گوید و آنها که با وی جنگ کردند حاضر می کنند تا از روی حق و عدالت انتقام اعمالی را که از بعثت آن حضرت صلی الله علیه وآله و تا موقع ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با هر امامی و در هر وقتی از اوقات مرتکب شده اند از آنها بگیرد. این است تحقق تأویل آیه ی شریفه: وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ وَ نُمَكِّنَ هُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِيَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ مَا كَانُوا يَحْذَرُونَ».

و حکومتشان را در زمین استوار سازیم؛ و به فرعون و هامان و لشکریانشان، آنچه را از سوی آن ها (بنی اسرائیل) بیم داشتند نشان دهیم. (6)

1- امام علی علیه السلام - در تفسیر علی بن ابراهیم رحمه الله آمده است: [امیرالمؤمنین علیه السلام] درباره ی دشمنان خود مثلی زده مانند مثالی که خدا در مورد فرعون و هامان زده است. امام علیه السلام فرموده است: «ای مردم! اوّل کسی که ستمگری را در زمین شروع کرد عناق دختر آدم علیه السلام بود. خداوند برای او بیست انگشت آفرید و در هر انگشت دو ناخن در از هر کدام به اندازه ی یک داس بزرگ قرار داشت و محل نشستن او اندازه ی یک جریب [هر جریب معادل چهار متر مربع است] می شد وقتی ستمکاری را پیش گرفت، خداوند شیری به اندازه ی فیل و گرگی به اندازه ی شتر و عقابی مانند الاغ برای نابودی او فرستاد که این مخلوقات باقیمانده های مربوط به خلقت های اولیه بود و خداوند شیر و گرگ و عقاب را بر آن زن مسلط گردانید تا او را کشتند». خداوند فرعون و هامان را نیز کشت و قارون را در زمین فروبرد این عذاب ها نمونه ای است برای دشمنان خدا که حق را غصب کردند و خداوند آن ها را هلاک کرد. سپس

ص: 149

مَجْلِسُهَا فِي الْأَرْضِ مَوْضِعَ جَرِيبٍ فَلَمَّا بَغَتْ بَعَثَ اللَّهُ لَهَا أَسَداً كَالْفِيلِ وَ ذِثْبا كَالْبَعِيرِ وَ نَسْراً كَالْحِمَارِ وَ كَانَ ذَلِكَ فِي الْخَلْقِ الْأَوَّلِ فَسَلَّطَهُمُ اللَّهُ عَلَيْهَا فَقَتَلُوهَا أَلَا وَقَدْ قَتَلَ اللَّ-هُ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ خَسَفَ بِقَارُونَ وَإِنَّمَا هَذَا مَثَلُ أَعْدَائِهِ الَّذِينَ غَصَبُوا حَقَّهُ فَأَهْلَكَهُمُ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ عَلِيٌّ علیه السلام عَلَى أَثَرِ هَذَا الْمَثَلِ الَّذِي ضَرَبَهُ وَ قَدْ كَانَ لِي حَقٌّ حَارَهُ دُونِي مَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَ لَمْ أَكُنْ أَشْرَكُهُ فِيهِ وَ لَا تَوْبَةَ لَهُ إِلَّا بِكِتَابٍ مُنَزَّلَ أَوْ بِرَسُول مُرْسَل وَ أَنَّى لَهُ بالرِّسَالَةِ بَعْدَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ لَا نَبِيَّ بَعْدَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَأَنَّى يَتُوبُ وَ هُوَ فِي بَرِّزَحَ الْقِيَامَةِ غَرَّتْهُ الْأَمَانِيُّ وَغَرَّهُ بِاللَّهِ الْغَرُورُ وَ قَدْ أَشْفَى عَلَى جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَ اللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ وَ كَذَلِكَ مَثَلُ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف فِي غَيْبَتِهِ وَهَرَبِهِ وَ اسْتِتَارِهِ مَثَلُ مُوسَى علیه السلام خَائِفُ مُسْتَتِرُ إِلَى أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ فِي خُرُوجِهِ وَ طَلَب حَقِّهِ وَ قَتْل أَعْدَائِهِ فِي قَوْلِهِ أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرُ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍ وَ قَدْ ضَرَبَ بِالْحُسَيْن بْن عَلَى المَثَلَا فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ بِإِدَالَتِهِمْ مِنْ أَعْدَائِهِم. (1)

قوله تعالى: وَ أَوْحَيْنَا إِلى أُمَّ مُوسى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَ لا تَخَافِي وَلا تَحْزَنِي إِنا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ (7)

1 - أميرالمومنين علیه السلام - و أما تفسير وحى النبوة والرسالة فهو قوله تعالى إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنَا إِلى نُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَيْنَا إِلى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْماعيل إلى آخر الآية و أما وحى الإلهام فهو قوله عزوجل وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ و مثله وَ أَوْحَيْنَا إِلى أُمِّ مُوسى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ. (2)

2 - الباقر علیه السلام - إِنَّ مُوسَى علیه السلام لَمَّا حَمَلَتْ أُمُّهُ بِهِ لَمْ يَظْهَرْ حَمْلُهَا إِلَّا عِنْدَ وَضْعِهِ وَ كَانَ فِرْعَوْنُ قَدْ وَكَّلَ بِنِسَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ نِسَاءَ مِنَ الْقِبْطِ تَحْفَظُهُنَّ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ لَمَّا كَانَ بَلَغَهُ عَنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّهُ يُولَدُ فِينَا رَجُلُ يُقَالُ لَهُ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام يَكُونُ هَلَاكِ فِرْعَوْنَ وَ وَأَصْحَابِهِ عَلَى يَدَيْهِ فَقَالَ فِرْعَوْنُ عِنْدَ ذَلِكَ لَأَقْتُلَنَّ ذُكُورَ أَوْلَادِهِمْ حَتَّى لَا يَكُونَ مَا يُرِيدُونَ وَفَرَّقَ بَيْنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَ حَبَسَ الرِّجَالَ فِي الْمَحَابِسِ فَلَمَّا وَضَعَتْ أُمُّ مُوسَى بِمُوسَى علیه السلام نَظَرَتْ وَ

ص: 150

امیرالمؤمنین علیه السلام بعد از بیان این مثال ها فرمود: «مرا حقی بود که اشخاص نا اهل آن را غصب کردند با اینکه در آن امر شریک من نبودند و آن فرد غاصب نمی تواند از این عمل توبه نماید مگر اینکه [ برای پذیرش توبه ی او] از جانب خدا آیه ای نازل شود و یا پیامبری ارسال گردد. و چطور امکان دارد از پیامبراکرم محمد مصطفی صلی الله علیه وآله پیامبری بیاید با اینکه نبوّت به او ختم شده پس با توجه به شرط پیشین و نبود پیامبری پس از محمد صلی الله علیه وآله چطور می تواند توبه کند؟ این در حالی است که او در برزخ قیامت به سر می برد و فریب آرزوهای خود را خورده و گمراه شده بر کنار پرتگاه سستی قرار گرفته که ناگهان در آتش دوزخ فرو می ریزد؟ و خداوند گروه ستمگران را هدایت نمی کند! (توبه/109) مثل قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف در غیبت و فرار از اجتماع و پنهان زیستنش مانند موسی علیه السلام که ترسان و پنهان می زیست، است تا آنکه خداوند اجازه ی ظهور و پس گرفتن حق و کشتن دشمنانش را بدهد که در این آیه می فرماید: به کسانی که به جنگ بر سرشان تاخت آوردهاند و مورد ستم قرار گرفته اند، رخصت داده شد و خدا بر پیروز گردانیدنشان تواناست * آن هایی که به ناحق از دیارشان رانده شده اند. (حج/3940) خداوند در مقابل آن گروهی از بنی اسرائیل که [در این آیه معرفی شده اند و در مقابل دشمنانشان شکست خوردند، از این امت امام حسین علیه السلام را عنوان مثال و نمونه قرار داده [که به ناحق از شهر خود رانده شد لذا به او اجازه ی جهاد داده شد].

ما به مادر موسی الهام کردیم که: «او را شیر ده؛ و هنگامی که بر [جان] او ترسیدی، وی را در دریا [ی نیل] بیفکن؛ و نترس و غمگین مباش، که ما او را به تو باز می گردانیم، و او را از پیامبران قرار می دهیم.» (7)

1- امام علی علیه السلام - در تفسیر نعمانی از امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است که فرمود: تفسیر وحی نبوت و رسالت، این فرموده خداوند است ما به تو وحی کردیم هم چنان که به نوح و پیامبران بعد از او وحی کرده ایم و به ابراهیم و اسماعیل ... (نساء/163) ... و وحی الهام این فرموده ی خداوند عزوجل است: پروردگار تو به زنبور عسل وحی کرد که: از کوه ها و درختان و در بناهایی که می سازند خانه هایی برگزین (نحل / 68) و نیز این فرموده: وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ است.

2- امام باقر علیه السلام - هنگامی که مادر موسی علیه السلام به او حامله شد، حامله بودنش مشخص نبود تا اینکه وضع حمل کرد و فرعون زنان قبطی را مأمور زنان بنی اسرائیل کرده بود تا مراقب آن ها باشند. چون زمانی که شنیده بود بنی اسرائیلی ها می گویند: مردی بین ما متولد می شود که به او موسی بن عمران می گویند و نابودی فرعون و یارانش به دست او اتفاق می افتد. آن گاه فرعون گفت: فرزندان پسرتان را می کشم تا آنچه که می خواهید به وجود نیاید و زنان را از مردان جدا کرد و زنان را در زندان ها حبس کرد. هنگامی که مادر موسی علیه السلام او را به دنیا آورد به او نگاه کرد و ناراحت و غمگین شد و گریه کرد و

ص: 151

حَزَنَتْ وَ اغْتَمَّتْ وَ بَكَتْ وَ قَالَتْ ُيُذْبَحُ السَّاعَةَ فَعَطَفَ اللَّهُ قَلْبَ الْمُوَكَّلَة بِهَا عَلَيْهِ فَقَالَتْ لِأَمَ مُوسَى علیه السلام مَا لَكِ قَدِ اصْفَرَّ لَوْتُكِ فَقَالَتْ أَخَافُ أَنْ يُذْبَحَ وَلَدِي فَقَالَتْ لَا تَخَافِي وَ كَانَ مُوسَى لَا يَرَاهُ أَحَدٌ إِلَّا أَحَبَّهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةٌ مِنِّي فَأَحَبَّتْهُ الْقِبْطِيَّةُ الْمُوَكَّلَةُ بِهِ وَ أُنْزِلَ عَلَى أُمِّ مُوسَى علیه السلام التَّابُوتُ وَ نُودِيَتْ ضَعْهُ فِي التَّابُوتِ فَاقْذِفِيهِ فِي الْيَمِّ وَ هُوَ الْبَحْرُ وَلَا تَخَافِي وَ لَا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ فَوَضَعَتْهُ فِى التَّابُوتِ وَ أَطْبَقَتْ عَلَيْهِ وَأَلْقَتْهُ فِي النيل. (1)

3 - الصادق علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ يُوسُفَ بْنَ يَعْقُوبَ علیه السلام حِينَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ جَمَعَ آلَ يَعْقُوبَ وَهُمْ ثَمَانُونَ رَجُلًا فَقَالَ إِنَّ هَؤُلَاءِ الْقِبْطَ سَيَظْهَرُونَ عَلَيْكُمْ وَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَإِنَّمَا يُنَجِّيكُمُ اللَّهُ مِنْ أَيْدِيهِمْ برَجُل مِنْ وَلْدِ لَاوَى بْنِ يَعْقُوبَ اسْمُهُ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ غُلَامُ طَوِيلَ جَعْدُ آدَمُ فَجَعَلَ الرَّجُلُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ يُسَمِّى ابْنَهُ عِمْرَانَ وَيُسَمِّى عِمْرَانُ ابْنَهُ مُوسَى علیه السلام . (2)

4- الباقر علیه السلام - عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا خَرَجَ مُوسَى علیه السلام حَتَّى خَرَجَ قَبْلَهُ خَمْسُونَ كَذَّاباً مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ كُلُّهُمْ يَدَّعِى أَنَّهُ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام فَبَلَغَ فِرْعَوْنَ أَنَّهُمْ يُرْجِفُونَ بِهِ وَ يَطْلُبُونَ هَذَا الْغُلَامَ وَ قَالَ لَهُ كَهَنَتُهُ وَ سَحَرَتُهُ إِنَّ هَلَاكَ دِينِكَ وَ قَوْمِكَ عَلَى يَدَيَّ هَذَا الْغُلَامِ الَّذِي يُولَدُ الْعَامَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ فَوَضَعَ الْقَوَابِلَ عَلَى النِّسَاءِ وَ قَالَ لَا يُولَدُ الْعَامَ غُلَامُ إِنَّا ذُبِحَ وَ وَضَعَ عَلَى أم مُوسَى علیه السلام قَابلَةً فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ بَنُو إِسْرَائِيلَ قَالُوا إِذَا ذَبَحَ الْعِلْمَانَ وَاسْتَحْيَا النِّسَاءَ هَلَكْنَا فَلَمْ نَبْقَ فَتَعَالَوْا لَا نَقْرَبَ النِّسَاءَ فَقَالَ عِمْرَانُ أَبُو مُوسَى علیه السلام بَلْ بَاشِرُوهُنَّ فَإِنَّ أَمْرَ اللَّهِ وَاقِعُ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ اللَّهُمَّ مَنْ حَرَّمَهُ فَإِنِّي لَا أَحَرِّمُهُ وَ مَنْ تَرَكَهُ فَإِنِّي لَا أَتْرَكُهُ وَ بَاشَرَ أَمَّ مُوسَى اللَّهِ فَحَمَلَتْ بِهِ فَوَضَعَ عَلَى أُمَّ مُوسَى علیه السلام قَابَلَةَ تَحْرُسُهَا فَإِذَا قَامَتْ قَامَتْ وَإِذَا قَعَدَتْ قَعَدَتْ فَلَمَّا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَقَعَتْ عَلَيْهَا الْمَحَبَّةُ وَكَذَلِكَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ فَقَالَتْ لَهَا الْقَابِلَةُ مَا لَكِ يَا بُنَيَّة تَصْفَرِّينَ وَ تَذوبينَ قَالَتْ لَا تَلُومِينِي فَإِنِّي إِذَا وَلَدْتُ أُخِذَ وَلَدِي فَذُبِحَ قَالَتْ فَلَا تَحْزَنِي فَإِنِّي سَوْفَ أَكْتُمُ عَلَيْكِ فَلَمْ تُصَدِّقْهَا فَلَمَّا أَنْ وَلَدَتْ الْتَفَتَتْ إِلَيْهَا وَهِيَ مُقْبِلَةً فَقَالَتْ مَا شَاءَ اللَّهُ فَقَالَتْ لَهَا أَلَمْ أَقُلْ إِنِّي سَوْفَ أَكْتُمْ عَلَيْكِ ثُمَ حَمَلَتْهُ فَأَدْخَلَتْهُ الْمِخْدَعَ وَ أَصْلَحَتْ أَمْرَهُ ثُمَّ

ص: 152

گفت: «همین ساعت کشته می شود». خداوند دل زن مأمور موسی علیه السلام را به رحم آورد و به مادر موسی گفت: «چرا رنگت زرد شده است»؟ گفت: «می ترسم که بچه ام کشته شود». گفت: «نترس، هیچ کس موسی را نمی بیند مگر اینکه او را دوست داشته باشد». که خداوند فرمود: و مهری از خودم بر تو افکندم (طه/39). پس آن زن قبطی مأمور موسی علیه السلام را دوست داشت و خداوند صندوقچه را بر مادر موسی علیه السلام نازل کرد و به او ندا داده شد که او را در صندوقچه بگذار و او را به دریا بینداز و نترس و ناراحت نشو، ما او را به سوی تو برمی گردانیم و او را از پیامبران خود قرار می دهیم. پس او را در صندوقچه گذاشت و سرش را بست. و آن را به دریا انداخت.

3- امام صادق علیه السلام - وقتی وفات یوسف فرزند یعقوب علیه السلام فرارسید، خاندان یعقوب علیه السلام را که هشتاد نفر بودند گردآورد و فرمود: «این قبطیان به زودی بر شما پیروز شده و به عذاب های سختتان می آزردند (اعراف / 141) و خداوند نجات شما را به دست مردی از فرزندان لاوی پسر يعقوب علیه السلام که نامش موسی بن عمران علیه السلام است، قرار داده است. او جوانی بلند قامت با گیسوانی مجعد و گندمگون است [به خاطر همین بشارت و برای نجات از دست قبطیان] اکثر مردهای بنی اسرائیل نام فرزند خود را عمران می گذاشتند و آن فرزند نیز پس از آنکه بزرگ می شد و صاحب فرزند می شد نام فرزند خود را موسی می گذاشت به این امید که او موسی بن عمران باشد».

4- امام باقر علیه السلام - ابوبصیر گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: قبل از بعثت موسی علیه السلام بر قوم بنی اسرائیل پنجاه نفر دروغگو خودشان را موسی بن عمران معرفی کرده بودند، این موضوع به گوش فرعون رسید که مردم خودشان را برای رسیدن موسی علیه السلام آماده می کنند و مردم را تحریک می کنند. کاهنان و ساحرانش به او گفتند: «که دین و حکومتت به دست این کودکی که امسال در بین قوم بنی اسرائیل متولد می شود از بین می رود». پس زنان قابله را به نزد زنان بنی اسرائیل فرستاد و به آن ها گفت: «که امسال هر بچه ای متولد می شود باید کشته شود». یک زن را نیز به نزد مادر موسی علیه السلام فرستاد. هنگامی که قوم بنی اسرائیل این وضع را دیدند گفتند: «اگر بچه های ما کشته شوند و زنان را بگیرند همه ما نابود می شویم و چیزی از ما باقی نمی ماند. پس بیایید تا با زنانمان نزدیکی نکنیم». عمران پدر موسی علیه السلام گفت: «نه، با آن ها نزدیکی کنید چون امر خداوند واقع می شود هرچند که مشرکان از آن کراهت داشته باشند، پروردگارا، هر کس این کار را بر خودش حرام کند من آن را حرام نمی کنم و هرکس این کار را انجام ندهد من آن را انجام می دهم» پس با مادر موسی علیه السلام نزدیکی کرد. سپس زنش باردار شد سپس فرعون زن قابله ای را به نزد مادر موسی علیه السلام فرستاد تا از او مراقبت کند که هر جا برود با او باشد، هنگامی که مادر موسی علیه السلام وضع حمل کرد آن زن قابله محبت موسی علیه السلام در دلش افتاد و حجّت های خداوند بر خلقش این چنین است. آن زن به مادر موسی علیه السلام گفت: «ای دخترم، چرا رنگت زرد شده و آب ضعیف می شوی»؟ گفت: «مرا سرزنش نکن چون اگر بچه ام به دنیا بیاید، او را از من می گیرند و می کشند». گفت: «ناراحت نشو، من این جریان را مخفی می کنم»؛ اما او باورش نشد. هنگامی که موسی علیه السلام متولد شد آن زن موسی علیه السلام را گرفت و او را بوسید، و گفت: «ماشاالله» و به او گفت: «مگر به تو نگفتم که این راز را پیش خودم نگه می دارم». سپس موسی علیه السلام را

ص: 153

خَرَجَتْ إِلَى الْحَرَسَ فَقَالَتِ انْصَرِفُوا وَكَانُوا عَلَى الْبَابِ فَإِنَّهُ خَرَجَ دَمُ مُنْقَطِعُ فَانْصَرَفُوا فَأَرْضَعَتْهُ فَلَمَّا خَافَتْ عَلَيْهِ الصَّوْتَ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهَا اعْمَلِى التَّابُوتَ ثُمَّ اجْعَلِيهِ فِيهِ ثُمَّ أَخْرِجِيهِ لَيْلًا فَاطْرَحِيهِ فِي نِيلَ مِصْرَ فَوَضَعَتْهُ فِي التَّابُوتِ ثُمَّ دَفَعَتْهُ فِي الْيَمِ. (1)

5 - ابن عباس رحمه الله - قالَ انْطَلَقَتْ أُمُّ مُوسَى علیه السلام إِلَى نَجَّارِ مِنْ قَوْمٍ فِرْعَوْنَ فَاشْتَرَتْ مِنْهُ تَابُوتاً صَغِيراً فَقَالَ لَهَا مَا تَصْنَعِينُ بِهِ قَالَتْ ابْنُ لِى أَخْبتُهُ فِيهِ وَكَرِهَتْ أَنْ تَكْذِبَ فَانْطَلَقَ النَّجَّارُ إِلَى الذَّبَّاحِينَ لِيُخْبِرَهُمْ بِأَمْرِهَا فَلَمَّا هَمَّ بِالْكَلَامِ أَمْسَكَ اللَّهُ لِسَانَهُ وَ جَعَلَ يُشِيرُ بِيَدِهِ فَلَمْ يَدْرِ الأَمَنَاءُ فَلَمَّا أَعْيَاهُمْ أَمْرُهُ قَالَ كَبِيرُهُمْ اضْرِبُوهُ فَضَرَبُوهُ وَأَخْرَجُوهُ فَوَقَعَ فِي وَادٍ يَهْوِى فِيهِ حَيْرَانَ فَجَعَلَ اللَّهَ عَلَيْهِ إِنْ رَدَّ لِسَانَهُ وَ بَصَرَهُ أَنْ لَا يَدَلَّ عَلَيْهِ وَ يَكُونَ مَعَهُ يَحْفَظُهُ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِ بَصَرَهُ وَ لِسَانَهُ فَآمَنَ بِهِ وَ صَدَقَهُ فَانْطَلَقَتْ أُمُّ مُوسَى وَ أَلْقَتْهُ فِي الْبَحْرِ وَ ذَلِكَ بَعْدَ مَا أَرْضَعَتْهُ ثَلَاثَةَ أَشْهُرٍ وَكَانَ لِفِرْعَوْنَ يَوْمَئِذٍ بِنْتُ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ غَيْرُهَا وَ كَانَتْ مِنْ أَكْرَمَ النَّاسِ عَلَيْهِ وَكَانَ بِهَا بَرَصُ شَدِيدٌ وَقَدْ قَالَتْ أَطِبَّاءُ مِصْرَ وَ السَّحَرَةُ إِنَّهَا لَا تَبْراً إِلَّا مِنْ قِبَلَ الْبَحْرِ يُوجَدُ مِنْهُ شَيْءٍ شِبْهُ الْإِنْسَانِ فَيُؤْخَذُ مِنْ رِيقِهِ فَيُلَطَّخُ بِهِ بَرَضُهَا فَتَبْرَأَ مِنْ ذَلِكَ وَ ذَلِكَ فِي يَوْمٍ كَذَا مِنْ سَاعَةِ كَذَا فَلَمَّا كَانَ يَوْمُ الْإِثْنَيْنِ غَدَا فِرْعَوْنُ إِلَى مَجْلِسٍ كَانَ لَهُ عَلَى شَفِير النيل وَ مَعَهُ آسِيَةً فَأَقْبَلَتْ بِنْتُ فِرْعَوْنَ فِي جَوَارِيهَا حَتَّى جَلَسَتْ عَلَى شَاطِئ النيل مَعَ جَوَارِيهَا تُلَاعِبُهُنَّ إِذْ أَقْبَلَ النِّيلُ بِالتَّابُوتِ تَضْرِبُهُ الْأَمْوَاجُ فَأَخَذُوهُ فَدَنَتْ آسِيَةُ فَرَأَتْ فِي جَوْفِ التَّابُوتِ نُوراً لَمْ يَرَهُ غَيْرُهَا لِلَّذِي أَرَادَ اللَّهُ أنْ يُكْرِمَهَا فَفَتَحَتِ الْبَابَ فَإِذَا نُورُ مَا بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَى رِزْقَهُ فِي إِبْهَامِهِ يَمَصُّهُ لَبَنا فَأَلْقَى اللَّهُ حُبَّهُ فِي قَلْبهَا وَأَحَبَّهُ فِرْعَوْنُ فَلَمَّا أَخْرَجُوهُ عَمَدَتْ بِنْتُ فِرْعَوْنَ إِلَى مَا كَانَ يَسِيلُ مِنْ رِيقِهِ فَلَطَخَتْ بِهِ فَبَرَات فَضَمَّتْهُ إِلَى صَدْرِهَا وَ قَبَّلَتْهُ فَقَالَ الْغُوَاةُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَيُّهَا الْمَلِكُ إِنَّا نَظُنُّ أَنَّ هَذَا الْمَوْلُودَ هُوَ ذَلِكَ الَّذِي تَحْذَرُ مِنْهُ فَهَمَّ فِرْعَوْنُ بِقَتْلِهِ فَاسْتَوْهَبَتْهُ آسِيَةً فَوَهَبَهُ لَهَا ثُمَّ قَالَ لَهَا: سَمِّيهِ. فَقَالَتْ: سَمَّيْتُهُ مُوسَى لِأَنَّهُ وُجِدَ بَيْنَ الْمَاءِ وَ الشَّجَرِ. قَالُوا: وَ قَالَتْ أُمُّ مُوسَى لِأُخْتِهِ - وَكَانَتْ تُسَمَّى مَرْيَمَ - قُصِّيهِ أَي اتَّبِعِي أَثَرَهُ وَ اطْلُبِيهِ هَلْ تَسْمَعِينَ لَهُ ذِكْراً؟ أَ حَقُّ ابْنِي أَمْ قَدْ أَكَلَتْهُ دَوَابُّ الْبَحْرِ؟ وَ نَسِيَتْ وَعْدَ اللَّهِ

ص: 154

برداشت و او را داخل صندوقخانه کرد و کارش را درست کرد، سپس به نزد نگهبانانی که در جلوی در آمد و گفت: «برگردید، چند تکه خون از او خارج شد. هنگامی که مادرش به خاطر صدا نگران بود، خداوند به او الهام کرد که: «صندوقچه ای درست کن و او را در آن قرار بده سپس شبانه او را از خانه خارج کن و به رود نیل بیانداز» سپس او را در صندوقچه گذاشت و او را به دریا انداخت».

5- ابن عباس رحمه الله - مادر موسی علیه السلام نزد نجاری از قوم فرعون رفت و صندوق کوچکی از او خرید. نجار به او گفت: «می خواهی با این چکار کنی»؟ گفت: «پسری دارم و می خواهم او را در آن مخفی کنم». چون نمی خواست که دروغ بگوید. سپس نجّار به طرف قاتلان بچه ها رفت تا آن ها را باخبر کند هنگامی که می خواست حرف بزند خداوند جلوی زبانش را گرفت سپس شروع به اشاره کردن با دستش کرد ولی کسی از او چیزی نمی فهمید. هنگامی که فهمیدند خبری ندارد و از او به ستوه آمدند، بزرگ ایشان گفت: «او را بزنید، پس آنها هم او را زدند و از آنجا به بیرون انداختند. سپس در یک بیابان سرگردان شد. سپس خداوند زبان و بیناییش را به او بازگرداند به شرط اینکه جای موسی را فاش نکند و بلکه آن راز را پیش خودش نگه دارد. به راه خداوند رو آورد و سخنان او را قبول کرد. مادر موسی علیه السلام به راه افتاد و او را به دریا انداخت این در حالی بود که به مدت سه ماه او را شیر داده بود. در آن هنگام فرعون دختری داشت غیر از او بچه ای نداشت که مهربان ترین کس نسبت به فرعون بود. و بیماری پیسی شدیدی داشت که طبیبان و ساحران مصر گفته بودند که آن بیماری فقط از طریق آب دریا شفا پیدا می کند که در آن چیزی شبیه انسان وجود دارد و از آب دهان آن گرفته می شود و باید آن آب را به بدنش بمالند تا بیماریش شفا یابد. این اتفاق در چنان روز و فلان ساعت به هنگام طلوع آفتاب می افتد. چون روز دوشنبه فرارسید فرعون با آسیه به طرف استراحتگاهی که در کنار ساحل رود نیل داشت، رفت. پس دختر فرعون همراه کنیز کانش به ساحل دریا آمد و با هم بازی می کردند که ناگهان امواج رود نیل صندوقچه را آورد پس آن را گرفتند. آسیه نزدیک شد و در داخل صندوقچه نوری را دید که قبل از آن برای کسی که خداوند می خواست او را گرامی بدارد، ندیده بود. پس آن را گرفت و در آن را باز کرد که ناگهان دید آن نور در بین چشمانش است و خداوند متعال رزقش را در انگشت ابهامش قرار داده بود که وقتی آن را می مکید شیر از آن بیرون می آمد. پس خداوند عشق آن کودک را در دل او قرار داد و فرعون او را دوست داشت. هنگامی که او را از صندوقچه گرفتند، دختر فرعون دستش را به آبی که از دهان موسی سرازیر شده بود مالید و آن را به بدنش زد و از آن بیماری شفا یافت. سپس موسی علیه السلام را بوسید و او را در آغوش گرفت. بعضی از مبالغه گران و متعصبان قوم فرعون گفتند: «ای پادشاه، ما فکر می کنیم که آن بچه بنی اسرائیل که قرار است متولد شود و از او می ترسی، این بچه است که به خاطر ترس از تو او را به دریا انداخته اند. پس فرعون تصمیم به کشتن او گرفت ولی آسیه از او خواست تا آن کودک را به او ببخشد. فرعون نیز او را به آسیه بخشید. سپس به او گفت: «اسمی برای او انتخاب کن». گفت: «اسم او را نهادم موشی چون او را بین ماء (آب) و شجر (درخت) پیدا کرده بود. گفته اند: مادر موسی به خواهرش - که اسمش مریم بود - گفت: او را دنبال کن و درباه او جستجو کن و ببین چیزی از او می شنوی؟ آیا بچه ام زنده

ص: 155

تَعَالَى. فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ أَنَّهَا أَخْتُهُ فَلَمَّا امْتَنَعَ أَنْ يَأْخُذَ مِنَ الْمَرَاضِعِ ثَدْياً، قَالَتْ: هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ ناصِحُونَ. فَلَمَّا أَتَتْ بِأُمِّهِ ثَارَ إِلَى شَدِيهَا حَتَّى امْتَلَاً جَنْبَاهُ فَقَالَتِ امْكْثِى عِنْدِي تُرْضِعِينَ ابْنِي هَذَا فَقَالَتْ: لَا أَسْتَطِيعُ أَنْ أَدَعَ بَيْنِي وَ وَلْدِي، فَإِنْ طَابَتْ نَفْسُكِ أَنْ تُعْطِينِي فَأَذْهَبُ إِلَى بَيْتِى لَا آلُوهُ خَيْراً فَعَلَتْ وَ ذَكَرَتْ أُمُّ مُوسَى وَعْدَ اللَّهِ تَعَالَى فَرَجَعَتْ بِهِ إِلَى بَيْتِهَا مِنْ يَوْمِهَا. (1)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - أَنَّ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام كَانَ فِرْعَوْنُ فِي طَلَبِهِ يَنْقُرُ بُطُونَ النِّسَاءِ الْحَوَامِلَ وَ يَذْبَحُ الْأَطْفَالَ لِيَقْتُلَ مُوسَى علیه السلام فَلَمَّا وَلَدَتْهُ أُمُّهُ أَمِرَتْ أَنْ تَأخُذَهُ مِنْ تَحْتِهَا وَ تَقْذِفَهُ فِي التَّابُوتِ وَ تُلْقِيَ بِالتَّابُوت فِي الْيَمِّ فَقَالَتْ وَ هِيَ ذَعِرَةٌ مِنْ كَلَامِهِ يَا بُنَيَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكَ مِنَ الْغَرَقِ فَقَالَ لَهَا لَا تَحْزَنِي إِنَّ اللَّهَ رَادَّنِي إِلَيْكِ فَبَقِيَتْ حَيْرَانَةٌ حَتَّى كَلَّمَهَا مُوسَى علیه السلام وَ قَالَ لَهَا يَا أُمِّ اقْدَفِينِي فِي التَّابُوتِ وَ الْقِي التَّابُوتَ فِي الْيَمِّ فَفَعَلَتْ مَا أُمِرَتْ بِهِ فَبَقِيَ فِي التَّابُوتِ وَ الْيَمَ إِلَى أَنْ قَذَفَهُ فِي السَّاحِلِ وَ رَدَّهُ إِلَى أُمِّهِ بِرُمَتِهِ لَا يَطْعَمُ طَعَاماً وَ لَا يَشْرَبُ شَرَاباً مَعْصُوما. (2)

7 - العسكري علیه السلام - حَكِيمَةً بِنْتُ مُحَمَّدِ بْن عَلِي بْن مُوسَى بْن جَعْفَرَ علیه السلام عَمَّةٌ أَبِي مُحَمَّدِ الْحَسَن بن عَلِيٍّ علیه السلام قَالَت كُنتُ عِندَ أَبِي مُحَمَّدِ علیه السلام فَقَالَ علیه السلام يَا عَمَّتَاهُ بيتِيَ اللَّيْلَةَ عِنْدَنَا فَإِنَّهُ سَيُولَدُ اللَّيْلَةَ الْمَوْلُودُ الْكَرِيم عَلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الَّذِي يُحْيِي اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ الْأَرْضِ بَعْدَ مَوْتِهَا قُلْتُ مِمَّنْ يَا سَيْدِى وَ لَسْتُ أَرَى بِنَرْجِسَ شَيْئاً مِنْ أَثَرِ الْحَمْلِ فَقَالَ مِنْ نَرْجِسَ لَا مِنْ غَيْرِهَا قَالَتْ فَوَثَبْتُ إِلَى نَرْجُسَ فَقَلَبْتُهَا ظَهْراً لِبَطْن فَلَمْ أَرَ بهَا أَثَراً مِنْ حَبَل فَعُدْتُ إِلَيْهِ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا فَعَلْتُ فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ لِي إِذَا كَانَ وَقْتُ الْفَجْرِ يَظْهَرُ لَكَ بِهَا الْحَبَلُ لِأَنَّ مَثَلَهَا مَثَلَ أُمِّ مُوسَى علیه السلام لَمْ يَظْهَرْ بِهَا الْحَبَلُ وَ لَمْ يَعْلَمُ بِهَا أَحَدٌ إِلَى وَقْتِ وَلَادَتِهَا لِأَنَّ فِرْعَوْنَ كَانَ يَشْقُ بُطُونَ الْحَبَالَى فِي طَلَبِ مُوسَى اللهِ علیه السلام وَ هَذَا نَظِيرُ مُوسَى علیه السلام قَالَتْ حَكِيمَةُ ... فَصَاحَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ علیه السلام فَقَالَ يَا عَمَّة تَنَاوَلِيهِ فَهَاتِيهِ فَتَنَاوَلْتُهُ وَ أَتَيْتُ بِهِ نَحْوَهُ فَلَمَّا مَثْلْتُ بَيْنَ يَدَنْ أَبِيهِ وَ هُوَ عَلَى يَدَيَّ سَلَّمَ عَلَى أَبِيهِ فَتَنَاوَلَهُ الْحَسَنُ علیه السلام وَ الطَّيْرُ تُرَفْرِفُ عَلَى رَأْسِهِ فَصَاحَ بِطَيْر مِنْهَا فَقَالَ لَهُ احْمِلْهُ وَاحْفَظْهُ وَ رُدَّهُ إِلَيْنَا فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ يَوْماً فَتَنَاوَلَهُ الطَّائِرُ وَ طَارَ بِهِ فِى جَوِّ السَّمَاءِ وَ أَتْبَعَهُ سَائِرُ الطَّيْرِ فَسَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدِ علیه السلام يَقُولُ

ص: 156

است یا حیوانات دریایی او را خورده اند؟ و وعده خداوند را فراموش کرد؛ فَبَصْرَتْ بِهِ عَنْ جُنْبِ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ آن ها نمی دانستند که او خواهر موسی علیه السلام است. هنگامی که بچه سینه زنان شیرده را نمی گرفت گفت: هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتِ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ؛ هنگامی که مادرش را آورد به سرعت سینه مادرش را گرفت و آنقدر از آن شیر خورد تا پهلوهایش پر شد. سپس گفت: نزد ما بمان و این بچه ام را برایم بزرگ کن. گفت: «نمی توانم خانه و فرزندم را رها کنم. ولی اگر بخواهی می توانم که آن را با خودم به خانه ببرم و هر کار خیری بتوانم برایش انجام می دهم. سپس او را به مادرش داد و مادر موسی وعده خداوند را به یاد آورد و موسی را همان روز به خانه اش بازگرداند».

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - فرعون چنان در جستجوی موسی علیه السلام بود که شکم زنان باردار را می درید و کودکان را می کشت برای این که موسی علیه السلام را بکشد و همین که مادرش موسی علیه السلام را زایید فرمان داده شد که کودک را مخفیانه بردارد و در صندوقی نهد و آن را به دریا (رود نیل) افکند مادر از این دستور سرگردان شد و گفت: «ای فرزندم! من میترسم که تو غرق شوی». موسی علیه السلام فرمود: «اندوهگین مباش که خداوند مرا پیش تو برمی گرداند»، مادر موسی علیه السلام همچنان سرگردان و حیران بود که برای بار دوم، موسی علیه السلام به سخن آمد و گفت: «ای مادر! مرا در صندوق بگذار و به دریا بیفکن». و مادر سرانجام چنان کرد و موسی علیه السلام در آن صندوق بر روی دریا چندان باقی ماند که به ساحل رسید و پس از ماجراهایی پیش مادرش بازگشت بدون آنکه هیچ خوراکی خورده یا مایعی آشامیده باشد و سالم و معصوم به دامان مادر برگشت».

7- امام عسکری علیه السلام - در کتاب کمال الدین و تمام النعمه با سندش از حکیمه خاتون، عمه امام حسن عسکری علیه السلام ، آمده که فرمود: «نزد امام حسن عسکری علیه السلام بودم که فرمود: «عمه جان! امشب را پیش ما بمان که به زودی و همین امشب آن نوزاد فرخنده که در پیشگاه خدا گرامی است متولد خواهد شد. همان نوزادی که خداوند زمین را به یمن برکت او پس از مرگش زنده می فرماید». گفتم: «ای سرور من! آن مولود فرخنده از چه کسی متولد می شود؟ من که هیچ گونه نشانی از آبستنی و بارداری در نرگس علیها السلام نمی بینم»؟ فرمود: «از نرگس علیها السلام متولد می شود نه از کس دیگری». من برخاستم و سراسیمه به سمت نرگس علیها السلام رفتم و سراپای او را نگریستم و هیچ نشانی از بارداری ندیدم. پیش امام حسن علیه السلام برگشتم و گفتم که چه کار کرده ام. لبخند زد و فرمود: «هنگام سپیده دم نشان بارداری او بر تو آشکار می شود و مثل او همچون مادر موسی علیه السلام است که نشان بارداری تا هنگام زایمان در او ظاهر نشد و هیچ کس از بارداری او آگاه نشد چون فرعون در جستجوی موسی علیه السلام، شکم زنان باردار را می درید و فرزند من هم نظیر موسی علیه السلام است». و حکیمه در پایان این حدیث گفت: وقتی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به دنیا آمد امام عسکری علیه السلام با صدای بلند فرمود: «عمه جان! پسرم را پیش من بیاور». من کودک را در آغوش کشیدم و پیش ایشان بردم. همین که به حضور پدرش علیه السلام رسیدم در حالی که در دست من بود به پدر سلام کرد. امام علیه السلام او را از من گرفت در همین حال پرندگانی بر گرد سر کودک پرواز می کردند. امام علیه السلام فرمود: «[ای پرندگان!] او را با خود [به آسمان] ببرید و از او محافظت کنید و هر چهل روز یکبار او را پیش ما بازگردانید. پرندگان او را گرفتند و در آسمان پروازش دادند و با او رفتند.

ص: 157

أسْتَوْدِ عَكَ الَّذِي اسْتَوْدَعَتْهُ أُمُّ مُوسَى علیه السلام فَبَكَتْ نَرْجسُ فَقَالَ لَهَا اسْكُنِي فَإِنَّ الرَّضَاعَ مُحَرَّمُ عَلَيْهِ إِنَّا مِنْ ثَدْيكِ وَ سَيْعَادُ إِلَيْكِ كَمَا رُدَّ مُوسَى علیه السلام إِلَى أُمِّهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ فَرَدَدْنَاهُ إلى أُمَّهِ كي تقر عينها ولا تحزن. (1)

قوله تعالى : فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ هُمْ عَدُوّاً وَ حَزَنَا إِنَّ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُما كَانُوا خَاطِئِينَ (8)

قوله تعالى: وَ قالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ لِي وَ لَكَ لا تَقْتُلُوهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ (1)

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - كَانَ لِفِرْعَوْنَ قَصْرُ عَلَى شَط النيل مُتَنَزَّهُ فَنَظَرَ مِنْ قَصْرِهِ وَ مَعَهُ آسِيَةُ امْرَأَتُهُ إِلَى سَوَادِ فِي النِّيلَ تَرْفَعُهُ الْأَمْوَاجُ وَ تَضْرِبُهُ الرِّيَاحُ حَتَّى جَاءَتْ بِهِ عَلَى بَابِ قَصْرٍ فِرْعَوْنَ فَأَمَرَ فِرْعَوْنُ بِأَخْذِهِ فَأُخِذَ التَّابُوتُ وَ رَفعَ إِلَيْهِ فَلَمَّا فتحهُ وَجَدَ فِيهِ صَيّاً فَقَالَ هَذَا إِسْرَائِيلَيُّ فَأَلْقَى اللَّهُ فِي قَلْب فِرْعَوْنَ لِمُوسَى علیه السلام مَحَبَّةٌ شَدِيدَةً وَكَذَلِكَ فِي قَلْب آسِيَةَ وَأَرَادَ أَنْ يَقْتُلَهُ فَقَالَتْ آسِيَةُ لا تَقْتُلُوهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ أَنَّهُ مُوسَى علیه السلام وَ لَمْ يَكُنْ لِفِرْعَوْنَ وَلَد. (2)

2- الرسول صلى الله عليه وآله وسلم - إِنَّ أَصْحَابَ فِرْعَوْنَ لَمَّا عَلِمُوا بِمُوسَى علیه السلام جَاؤُوا لِيَقْتُلُوهُ، فَمَنَعَتُهُمْ وَ قَالَتْ لِفِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ لِي وَ لَكَ لا تَقْتُلُوهُ. قَالَ فِرْعَوْنُ قُرَّةً عَيْنِ لَكِ فَأَمَّا لِي فَلَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ الَّذِي يُحْلَفُ بِهِ لَوْ أَقَرَّ فِرْعَوْنُ بِأَنْ يَكُونَ لَهُ قُرَّةَ عَيْنِ كَمَا أَقَرَّتِ امْرَأَتُهُ لَهَدَاهُ اللَّهُ بِهِ كَمَا هَدَاهَا وَلَكِنَّهُ أَبَى لِلشَّقَاءِ الَّذِي كَتَبَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ. (3)

3- الباقر علیه السلام - عَن أبي بصير عَن أبي جَعفَر علیه السلام أَنَّهُ قَالَ ... فَلَمَّا خَافَتْ عَلَيْهِ الصَّوْتَ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهَا اعْمَلِى التَّابُوتَ ثُمَّ اجْعَلِيِّهِ فِيهِ ثُمَ أَخْرَجِيهِ لَيْنَا فَاطْرَحِيهِ فِي نِيلِ مِصْرَ فَوَضَعَتْهُ فِي التَّابُوتِ ثُمَّ دَفَعَتْهُ فِي الْيَمِّ فَجَعَلَ يَرْجِعُ إِلَيْهَا وَجَعَلَتْ تَدْفَعُهُ فِي الْغَمْرِ وَ إِنَّ الرِّيحَ ضَرَبَتْهُ فَانْطَلَقَتْ بِهِ فَلَمَّا رَأَتْهُ قَدْ ذَهَبَ بِهِ الْمَاءُ هَمَّتْ أَنْ تَصِيحَ فَرَبَطَ اللَّهُ عَلَى قَلْبهَا قَالَ وَكَانَتِ الْمَرْأَةُ الصَّالِحَةُ

ص: 158

شنیدم که امام علیه السلام می گفت: «تو را به همان کسی می سپارم که مادر موسی علیه السلام پسرش را به او سپرد». نرگس شروع به گریستن کرد. امام حسن علیه السلام فرمود: «آرام بگیر و ساکت باش که شیر خوردن از پستان دیگری بر او حرام است و به زودی پیش تو برگردانده می شود همان گونه که موسی علیه السلام به مادرش برگردانده شد و این آن گفتار خداوند عزوجل است که می فرماید: «و ما موسی را به مادرش برگرداندیم تا دیده اش به او روشن گردد و اندوهگین نباشد (قصص/13)».

[هنگامی که مادرش به فرمان خدا او را به دریا افکند] خاندان فرعون او را [از آب] گرفتند، تا سرانجام دشمن آنان و مایه اندوهشان گردد! [مسلماً] فرعون و هامان و لشکریانشان خطاکار بودند (8)

همسر فرعون [ چون دید آن ها قصد کشتن کودک را دارند] گفت: «او مایه روشنایی چشم من و توست! او را نکشید شاید برای ما مفید باشد، یا او را به فرزندی برگزینیم». و آن ها نمی فهمیدند [که دشمن اصلی خود را در آغوش می پرورانند]! (9)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - فرعون قصری برای تفریح در کنار نیل داشت. همراه همسرش آسیه در آن قصر بودند که از دور چشمش به یک سیاهی افتاد که آب نیل آن را بالا و پایین می برد و باد آن را به طرف قصر می آورد تا اینکه به در قصر فرعون رسید. فرعون دستور داد آن را از آب بگیرند و نزد وی ببرند و چون صندوق را نزد وی بردند و در آن را باز کرد کودکی در آن یافت. گفت: «این کودک یک بنی اسرائیلی است». اما خداوند محبّت موسی علیه السلام را به دل فرعون و آسیه افکند و علیرغم این محبت، فرعون قصد کرد کودک را بکشد. لذا آسیه به وی گفت: لَا تَقْتُلُوهُ عَسَى أَن يَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ؛ که منظورش موسی علیه السلام است و این در حالی بود که فرعون پسر نداشت.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - یاران فرعون وقتی از موسی علیه السلام آگاه شدند آمدند او را بکشند که آسیه مانع شد و به فرعون گفت: «قُرَّتُ عَيْنٍ لِي وَ لَكَ» فرعون گفت: «نور چشم تو بله اما نور چشم من نیست». قسم به خدایی که به او قسم می خورند اگر فرعون مانند همسرش اقرار می کرد به این که موسی علیه السلام نور چشم اوست، خداوند او را به سبب همین حرف، همان گونه که همسرش را هدایت کرد هدایت می کرد ولی فرعون به خاطر شقاوتی که خدا بر او [در تقدیرش] نوشته بود از این حرف سر باز زد.

3- امام صادق علیه السلام - ابوبصیر نقل می کند: امام باقر علیه السلام فرمود ... مادر موسی علیه السلام چون از صدای گریه ی او ترسید که مبادا به وجود او پیبرند؛ خداوند به او وحی کرد که یک صندوقچه بسازد و فرزند را درون آن قراردهد و شبانه آن را ببرد و به رودخانه نیل مصر بیفکند. او نیز موسی علیه السلام را در صندوقچه نهاده و به دریا انداخت اما صندوقچه به نزد مادر برمی گشت و او نیز آن را مجدداً به دست موج می داد تا آنکه باد بر آن وزید و در دریا روان ساخت؛ همین که مادر دید فرزندش را آب می برد خواست فریادی بکشد اما خدای تعالی قلبش را آرام ساخت. زن فرعون زنی صالح و از بنی اسرائیل بود. به فرعون گفت: «اکنون ایام بهار است مرا از این قصر بیرون بر و بر کنار ساحل نیل خیمه ای بزن

ص: 159

امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ قَالَتْ لِفِرْعَوْنَ إِنَّهَا أَيَّامُ الرَّبيع فَأَخْرِجْنِي وَاضْرِبْ لِي قُبَّةَ عَلَى شَكٍّ النيل حَتَّى أَتَنَزَّهَ هَذِهِ الْأَيَّامَ فَضَرَبَ لَهَا قُبَّةٌ عَلَى شَطَ النِّيلَ إِذْ أَقْبَلَ التَّابُوتُ يُرِيدُهَا فَقَالَتْ مَا تَرَوْنَ مَا أَرَى عَلَى الْمَاءِ قَالُوا إِلى وَ اللَّهِ يَا سَيِّدَتَنَا إِنَّا لَنَرَى شَيْئاً فَلَمَّا دَنَا مِنْهَا قَامَتْ إِلَى الْمَاءِ فَتَنَاوَلَتْهُ بِيَدِهَا وَ كَادَ الْمَاءُ يَعْمُرُهَا حَتَّى تَصَابَحُوا عَلَيْهَا فَجَذَبَتْهُ فَأَخْرَجَتْهُ مِنَ الْمَاءِ فَأَخَذَتْهُ فَوَضَعَتْهُ فِي حِجْرِهَا فَإِذَا غُلَامُ أَجْمَلُ النَّاسِ وَأَسَرَهُمْ فَوَقَعَتْ عَلَيْهِ مِنْهَا مَحَبَّةٌ فَوَضَعَتْهُ فِي حِجْرهَا وَقَالَتْ هَذَا ابْنِي فَقَالُوا إِلى وَ اللَّهِ أَنْ سَيِّدَتَنَا مَا لَكِ وَلَدْ وَ لَا لِلْمَلِكِ فَاتَّخِذِي هَذَا وَلَداً فَقَامَتْ إِلَى فِرْعَوْنَ فَقَالَتْ إِنِّي أَصَبْتُ غُلَامًا طَيِّباً حُلُوا نَتَّخِذُهُ وَلَداً فَيَكُونُ قُرَّةَ عَيْنٍ لِي وَ لَكَ فَلَا تَقْتُلُهُ قَالَ وَ مِنْ أَيْنَ هَذَا الْغَلَامُ قَالَتْ لَا وَاللَّهِ مَا أَدْرِى إِلَّا أَنَّ الْمَاءَ جَاءَ بِهِ فَلَمْ تَزَلْ بِهِ حَتَّى رَضِيَ. (1)

قوله تعالى: وَأَصْبَحَ فُؤَادُ أُمّ مُوسى فَارِغا إِنْ كَادَتْ لَتُبْدِي بِهِ لَوْلا أَنْ رَبَطْنَا عَلى قَلبها لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (10)

1- الباقر علیه السلام - فَلَمَّا بَلَغَ أَمَّ مُوسَى علیه السلام انَّ فِرْعَوْنَ قَدْ أَخَذَهُ فَحَزَنَتْ وَ بَكَتْ كَمَا قَالَ اللهُ وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمّ مُوسى فارغاً إنْ كادَتْ لَتُبدِي بِهِ يَعْنِي كادت أن تُخْبرَهُمْ بِخَبَرِهِ أَوْ تَمُوتَ ثُمَّ ضَبَطَتْ نَفْسَهَا فَكَانَتْ كَمَا قَالَ لَوْ لا أَنْ رَبَطْنَا عَلَى قَلْبِها لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ . (2)

قوله تعالى: وَ قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصَّبِهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنْبِ وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ (11)

1 - الباقر علیه السلام - قالَتْ أُمُّه لِأُخْتِ مُوسَى قُصِّيهِ أَي اتَّبِعِيهِ فَجَاءَتْ أُخْتُهُ إِلَيْهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنْبِ أَيْ عَنْ بُعْدِ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ. (3)

2 - الباقر علیه السلام - قالَتْ أُمُّ مُوسَى علیه السلام لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ انظرى أتَرَيْنَ لَهُ أَثَراً فَانْطَلَقَتْ حَتَّى أَتَتْ بَابَ الْمَلِكِ فَقَالَت قَدْ بَلَغَنِي أَنَّكُمْ تَطْلُبُونَ ظِتْراً وَ هَاهُنَا امْرَأَةُ صَالِحَةُ تَأخُذُ وَلَدَكُمْ وَ تَكْفُلْهُ لَكُم. (4)

ص: 160

تا در این ایام تفریح و تفرجی کرده باشم». در کنار ساحل نیل چادری برای او زدند و به ناگاه صندوقچه به طرف او پیش آمد. گفت: «آیا شما هم بر روی آب آنچه را که من می بینم می بینید»؟ گفتند: «ای ملکه! به خدا سوگند ما هم می بینیم». و وقتی نزدیک شد خود را به آب انداخت و با دست خود آن را گرفت و نزدیک بود که در آب غرق شود تا جایی که فریاد از نهاد همه برخاست، آن را گرفت و از آب بیرون آورد و بر دامن خود گذاشت و دید که بچه ای است زیبا و خوشرو و محبّتش بر دل او افتاد، او را در دامن گرفت و گفت: «این پسر من است»! گفتند: «ای ملکه! به خدا قسم چنین است؛ تو و پادشاه مصر فرزندی ندارید پس او را فرزند خود بگیرید». برخاست و به نزد فرعون آمد و گفت: «من پسر بچه پاکیزه و شیرینی پیدا کردم؛ او را به عنوان فرزند خود بگیریم که مایه ی روشنی چشم من و تو خواهد بود و مبادا که او را بکشی»! گفت: «این بچه از کجا آمده است»؟ گفت: «به خدا قسم نمی دانم، جز اینکه آب او را آورده است». و آنقدر گفت و گفت تا فرعون راضی شد.

[سرانجام] قلب مادر موسی [ از همه چیز جز یاد فرزندش ] تهی گشت؛ و اگر دل او را به وسیله ایمان [و امید] محکم نکرده بودیم، نزدیک بود مطلب را فاش کند. (10)

1- امام باقر علیه السلام - وقتی مادر موسی علیه السلام مطلع شد که فرعون، پسر او را گرفته، بسیار غمگین شد و بسیار گریست همانطور که خداوند فرمود: وَأَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَى فَارِضًا إِن كَادَتْ لَتُبْدِي بِهِ؛ یعنی نزدیک بود راز او را فاش کند یا اینکه خود از غصه بمیرد. اما بر خود مسلط شد و حوادث آنگونه که خداوند فرموده بود، پیش رفت: لَوْلَا أَن رَبَطْنَا وَقَالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ.

و [مادر موسی] به خواهر او گفت: «در جستجو [حال] او باش.» او نیز از دور ماجرا را مشاهده کرد در حالی که آنان بی خبر بودند. (11)

1- امام باقر علیه السلام - مادر موسی علیه السلام به خواهر موسی علیه السلام گفت، قصیه یعنی دنبال او برو، خواهر او نیز به دنبال او رفت. فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنبِ، خواهر موسی علیه السلام از دور مراقب بود و مشاهده کرد. و هُم لا يَشْعُرُونَ اما کسی متوجه او نشد.

2- امام باقر علیه السلام - مادر موسی علیه السلام به خواهر وی گفت: «به دنبال او برو و ببین اثری از او می بینی»؟ او نیز رفت تا به در خانه پادشاه رسید و گفت: «شنیده ام که شما به دنبال دایه اید در اینجا یک زن پاکدامنی هست که فرزند شما را می گیرد و برای شما کفالت می کند».

ص: 161

قوله تعالى: وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ المُراضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ ناصِحُونَ (12)

1 - الباقر علیه السلام - فَقَالَتْ آسِيَةً لا تَقْتُلُوهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ أَنَّهُ مُوسَى علیه السلام وَ لَمْ يَكُنْ لِفِرْعَوْنَ وَلَدٌ فَقَالَ الْتَمِسُوا لَهُ ظِتْراً تُرَبِّيهِ فَجَاءُوا بِعِدَّةَ نِسَاءِ قَدْ قُتِلَ أَوْلَادُهُنَّ فَلَمْ يَشْرَب لَبَنَ أَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ وَهُوَ قَوْلُ اللهِ وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ المُراضِعَ مِنْ قَبل ... فَلَمَّا لَمْ يَقْبَلُ

موسی علیه السلام بِأَخْذِ تَدى أَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ اغْتَمَ فِرْعَوْنُ غَمَا شَدِيداً فَقَالَتْ أَخْتُهُ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ ناصِحُونَ فَقَالُوا نَعَمْ. (1)

2 - الصادق علیه السلام - فَلَمَّا سَمِعَ النَّاسُ أَنَ الْمَلِكَ قَدْ تَبَنَّى ابْنَا لَمْ يَبْقَ أَحَدُ مِنْ رُءُوسِ مَنْ كَانَ مَعَ فِرْعَوْنَ إِلَّا بَعَثَ إِلَيْهِ امْرَأَتَهُ لِتَكُونَ لَهُ ظِتْراً أَوْ تَحْضُنَهُ فَأَبَى أَنْ يَأْخُذَ مِن امْرَأَةَ مِنْهُنَّ ثَدْيَا قَالَتِ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ اطْلَبُوا لِابْنِي ظِتْراً وَ لَا تُحَقِّرُوا أَحَداً فَجَعَلَ لَا يَقْبَلُ مِنِ امْرَأَةَ مِنْهُنَّ فَقَالَتْ أُمُّ مُوسَى لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ انْظُرِى أَ تَرَيْنَ لَهُ أَثَراً فَانْطَلَقَتْ حَتَّى أَتَتْ بَابَ الْمَلِكِ فَقَالَتْ قَدْ بَلَغَنِي أَنَّكُمْ تَطْلُبُونَ ظِتْراً وَ هَاهُنَا امْرَأَةُ صَالِحَةُ تَأخُذُ وَلَدَكُمْ وَ تَكْفُلُهُ لَكُمْ فَقَالَتْ أَدْخِلُوهَا فَلَمَّا دَخَلَ-تْ قَالَتْ لَهَا امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ مِمَّنْ أَنْتِ قَالَتْ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ قَالَتِ اذْهَبي يَا بُنَيَّةِ فَلَيْسَ لَنَا فِيكِ حَاجَةُ فَقَالَ لَهَا النِّسَاء عَافَاكِ اللَّهُ انْظُرِى هَلْ يَقْبَلُ أَوْ لَا يَقْبَلُ فَقَالَتِ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ أَ رَأَيْتُمْ لَوْ قَبلَ هَلْ يَرْضَى فِرْعَوْنُ أَنْ يَكُونَ الْغُلَامُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَالْمَرْأَةُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ يَعْنِي الظُّشْرَ لَا يَرْضَى قُلْنَ فَانْظُرِى يَقْبَلُ أَوْ لَا يَقْبَلُ قَالَتِ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ فَاذْهَبى فَادْعِيهَا فَجَاءَتْ إِلَى أُمِّهَا فَقَالَتْ إِنَّ امْرَأَةَ الْمَلِكِ تَدْعُوكِ فَدَخَلَتْ عَلَيْهَا فَدُفِعَ إِلَيْهَا مُوسَى فَوَضَعَتْهُ فِي حِجْرِهَا ثُمَّ الْقَمَتُهُ ثَدْيَهَا فَإِذا قَحَمَ اللَّبَنُ فِي حَلْقِهِ فَلَمَّا رَأتِ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ أَنَّ ابْنَهَا قَدْ قَبلَ قَامَتْ إِلَى فِرْعَوْنَ فَقَالَتْ إِنِّي قَدْ أصَبْتُ لِابْنِي ظِتْراً وَقَدْ قَبلَ مِنْهَا فَقَالَ وَ مِمَّنْ هِيَ قَالَتْ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ قَالَ فِرْعَوْنُ هَذَا مِمَّا لَا يَكُونُ أَبَداً الْغُلَامُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ الظُّتْرُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ فَلَمْ تَزَلْ تُكَلِّمُهُ فِيهِ وَ تَقُولُ مَا تَخَافُ منْ هَذَا الْغُلَام إِنَّمَا هُوَ ابْنك ينشأ في حِجْركَ حَتَّى قَلَبَتْهُ عَنْ رَأيهِ وَرَضِي. (2)

ص: 162

ما همه زنان شیرده را از پیش بر او حرام کرده بودیم [تا تنها به آغوش مادر باز گردد]؛ و خواهرش [که بی تابی مأموران فرعون را برای پیدا کردن دایه مشاهده کرد] گفت: «آیا شما را به خانوادهای راهنمایی کنم که این نوزاد را برای شما کفالت می کنند و خیرخواه او می باشند؟!» (12)

1- امام باقر علیه السلام - آسیه گفت: لَا تَقْتُلُوهُ عَسَى أَن يَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ؛ ولى آنها نمی دانستند که او موسی علیه السلام است و فرعون هم بچه نداشت، از یک زن شیرده درخواست کردند که او را بزرگ کند پس چند تا زن را که بچه هایشان را کشته بودند، آوردند شیر هیچ کدام را نخورد که خداوند فرمود: وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ الْمُرَاضِعَ مِن قَبْلُ ... هنگامی که موسی علیه السلام از سینه ی هیچ یک از زنان شیر نخورد فرعون خیلی ناراحت شد. خواهر موسی علیه السلام گفت: «آیا خانواده ای را به شما معرفی کنم که او را برایتان بزرگ کنند و نصیحتگر او باشند»؟ فرعون گفت: «بلی».

2- امام صادق علیه السلام - وقتی که مردم شنیدند که پادشاه، بچه ای را به فرزندی گرفته است هر یک از سرانی که با فرعون بودند، همسرش را فرستاد تا به آن بچه شیر دهد و دایه ی او باشد اما آن بچه پستان هیچ یک را نگرفت. زن فرعون گفت: «برای فرزندم دایه ای بجویید و هیچ زنی را حقیر نشمرید [و هر کس از هر طبقه ای که می تواند شیر دهد بیاورید] و موسی علیه السلام هیچ زنی را نپذیرفت. مادر موسى علیه السلام به خواهر وی گفت: «به دنبال او برو و ببین اثری از او می بینی»؟ او رفت به در خانه ی پادشاه رسید و گفت: «شنیده ام که شما به دنبال دایهاید در اینجا یک زن پاکدامنی هست که فرزند شما را می گیرد و برای شما کفالت می کند». زن فرعون گفت: «او را داخل کنید وقتی که وارد شد زن فرعون پرسید: «از کدام خاندانی»؟ گفت: از «بنی اسرائیل» گفت: «ای دخترک! برو که به تو نیازی نداریم». زنان گفتند: «خدایت عافیت دهد! ببین بچه او را می پذیرد یا نه»؟ زن فرعون گفت: «بنگرید اگر پذیرفت آیا فرعون راضی می شود که بچه از بنی اسرائیل و دایه نیز از بنی اسرائیل باشد؟ او هرگز راضی نخواهد شد». گفتند: «حالا ببین که می پذیرد یا نه»؟ زن فرعون گفت: «ای دختر! برو و بگو بیاید» و او به نزد مادرش آمد و گفت: «زن پادشاه تو را خوانده است» و او آمد و موسی علیه السلام را به او دادند او موسی علیه السلام را در دامن خود نهاد و پستان در دهانش گذاشت و شیر به حلق او سرازیر شد. وقتی که همسر فرعون دید که او دایه ای را پذیرفته است برخاست و به نزد فرعون آمد و گفت: «برای فرزندم دایهای یافته ام که او را پذیرفته است» گفت: «از کدام خاندان است»؟ گفت: «از بنی اسرائیل»! فرعون گفت: «امکان ندارد بچه از بنی اسرائیل و دایه از بنی اسرائیل»! اما زن فرعون اصرار کرد و گفت: «آیا از این بچه می ترسی؟ او پسر توست در دامن تو پرورش می یابد». تا آن جا که فرعون را از رأیش برگردانیده و او به این کار رضایت داد.

ص: 163

قوله تعالى: فَرَدَدْنَاهُ إلى أُمِّهِ كَيْ تَفَرَّ عَيْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَلِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ الله حَقٌّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ (13)

1 - الباقر علیه السلام - فَقالَتْ أَخْتُهُ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ ناصِحُونَ فَقَالُوا نَعَمْ ال- فَجَاءَتْ بِأُمِّهِ فَلَمَّا أَخَذَتْهُ فِي حِجْرهَا وَأَلْقَمَتْهُ ثَدْيَهَا الْتَقَمَهُ وَ شَربَ فَفَرحَ فِرْعَوْنُ وَ أَهْلُهُ وَ أَكْرَمُوا أَمَّهُ فَقَالُوا لَهَا رَبِّيهِ لَنَا فَإِنَّا نَفْعَلُ بِكِ وَ نَفْعَلُ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ فَرَدَدْنَاهُ إِلى أُمِّهِ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَلِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ الله حَقٌّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ وَ كَانَ فِرْعَوْنُ يَقْتُلُ أَوْلَادَ بَنِي إسْرَائِيلَ كُلَّ مَا يَلِدُونَ وَ يُرَبِّي مُوسَى وَيُكْرِمُهُ وَ لَا يَعْلَمُ أَنَّ هَلَاكَهُ عَلَى يَدِهِ. (1)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - فَلَمَّا دَرَجَ مُوسَى علیه السلام كَانَ يَوْماً عِنْدَ فِرْعَوْنَ فَعَطَسَ مُوسَى فَقَالَ الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعَالَمِينَ فَأَنْكَرَ فِرْعَوْنُ ذَلِكَ عَلَيْهِ وَ لَطَمَهُ وَ قَالَ مَا هَذَا الَّذِي تَقُولُ فَوَثَبَ مُوسَى علیه السلام عَلَى لِحْيَتِهِ وَكَانَ طَوِيلَ اللحْيَة فَهَلَبَهَا أَنْ قَلَعَهَا فَهَمَ فِرْعَوْنُ بِقَتْلِهِ فَقَالَتِ امْرَأَتُهُ غُلَامُ حَدَثُ لَا يَدْرِي مَا يَقُولُ وَ قَدْ لَطَمْتَهُ بِلَطْمَتِكَ إِيَّاهُ فَقَالَ فِرْعَوْنُ بَلْ يَدْرِي فَقَالَتْ لَهُ ضَعْ بَيْنَ يَدَيْكَ تَمْراً وَ جَمْراً فَإِنْ مَيَّزَ بَيْنَهُمَا فَهُوَ الَّذِي تَقُولُ فَوَضَعَ بَيْنَ يَدَيْهِ تَمْراً وَ جَمْرًا فَقَالَ لَهُ كُلْ فَمَدَّ يَدَهُ إِلَى النَّمْرِ فَجَاءَ جَبْرَئِيلُ فَصَرَفَهَا إِلَى الْجَمْرِ فِي فِيهِ فَاحْتَرَقَ لِسَانُهُ فَصَاحَ وَ بَكَى فَقَالَتْ آسِيَةُ لِفِرْعَوْنَ أَ لَمْ أَقُلْ لَكَ إِنَّهُ لَا يَعْقِلُ فَعَفَا عَنْهُ. (2)

3- العسكرى علیه السلام - مُحَمَّدِ بْن عَبْدِ اللَّهِ الْمُطَهَّرِيِّ قَالَ قَصَدْتُ حَكِيمَةَ بِنْتَ مُحَمَّدِ علیه السلام بَعْدَ مُضِيٌّ أَبي مُحَمَّدِ علیه السلام أَسْأَلُهَا عَنِ الْحُجَّة ... فَقُلْتُ يَا مَوْلَاتِي هَلْ كَانَ لِلْحَسَنِ علیه السلام وَلَدٌ فَتَبَسَّمَتْ ثُمَّ قَالَتْ إِذَا لَمْ يَكُنْ لِلْحَسَنِ علیه السلام عَقِبُ فَمَنِ الْحِجَّةُ مِنْ بَعْدِهِ ... قَالَتْ حَكِيمَةً فَمَضَى أَبُو الْحَسَن علیه السلام وَ جَلَسَ أَبُو مُحَمَّدِ علیه السلام مَكَانَ وَالِدِهِ وَكُنْتُ أَزُورُهُ كَمَا كُنْتُ أَزُورُ والِدَهُ فَجَاءَتْنِي نَرْجسُ يَوْماً تَخْلَعُ خُفِّى وَ قَالَتْ يَا مَوْلَاتِي نَاولْنِي خُفَّكِ فَقُلْتُ بَلْ أَنْتِ سَيِّدَتِي وَ مَوْلَاتِي وَ اللَّهِ لَا دَفَعْتُ إِلَيْكَ خُفِّى لِتَخْلَعِيهِ وَ لَاخَدَمْتِينِي بَلْ أَخْدُمُكَ عَلَى بَصَرِى فَسَمِعَ أَبُو مُحَمَّدِ علیه السلام ذَلِكَ فَقَالَ جَزَاكِ اللَّهُ خَيْراً يَا عَمَّةً فَجَلَسْتُ عِنْدَهُ إِلَى وَقْتِ غُرُوبِ الشَّمْسِ فَصِحْتُ بِالْجَارِيَةِ وَ قُلْتُ نَاوِلِينِي ثِيَابِى لِأَنْصَرِفَ فَقَالَ علیه السلام يَا عَمَّتَاهُ بِيتِيَ

ص: 164

سرانجام او را به مادرش باز گرداندیم تا چشمش روشن شود و غمگین نباشد و بداند که وعده الهی حق است؛ ولی بیشتر آنان نمی دانند (13)

1- امام باقر علیه السلام - خواهر موسی علیه السلام جلو رفت و به آنها گفت: «آیا می خواهید شما را به خانواده ای معرفی کنم که با خیرخواهی از او مراقبت کنند (قصص / 12)»؟ آن ها گفتند: «آری»! خواهرش به دنبال مادر رفت و او را آورد. موسی علیه السلام بلافاصله سینه ی مادر را به دهان گرفت و از شیر او نوشید؛ آن ها خوشحال شدند و مادر موسی علیه السلام را تکریم کردند و به او گفتند: «این کودک را برای ما پرورش بده که ما اجر و مزد تو را می دهیم». پس کلام خداوند محقق شد و فرمود: «ما او را به نزد مادرش برگرداندیم تا چشمش روشن شود و اندوهگین نباشد». و این چنین بود که فرعون صدها طفل را در جستجوی موسی علیه السلام به قتل رساند اما همان موسی علیه السلام را که نمی دانست که هلاکتش به دست وی خواهد بود را در دامان خود پرورش داد و او را گرامی داشت.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - موسی علیه السلام در زمان کودکی نزد فرعون عطسه کرد و گفت: «الحمد الله رب العالمین». فرعون این کلام را ناشناخته و عجیب یافت و موسی علیه السلام را زد و گفت: «این چه کلامی است که بر زبان راندی»؟ موسی علیه السلام ریش فرعون را که بسیار بلند بود به دست گرفت و آن را کشید و قسمتی از ریش او را کند. فرعون خشمگین شد و قصد قتل او را کرد. آسیه گفت: «او کودک است نمی داند چه می گوید و چه می کند و تو نیز او را زدی او هم عکس العمل نشان داد». فرعون گفت: «به زودی می فهمیم» تصمیم گرفت او را آزمایش کند در یک دست خود یک زغال و در دست دیگر خود یک خرما قرارداد و به موسی علیه السلام گفت: «بیا این را بگیر و بخور» موسی علیه السلام دستش را به طرف خرما دراز کرد اما جبرئیل علیه السلام آمد و دست او را به طرف زغال برد و آن را به دهان برد و زبانش سوخت و گریه کرد و فریاد زد آن وقت آسیه به فرعون گفت: «آیا به تو نگفتم این کودک است و تعقلی ندارد»؟ و فرعون از او در گذشت.

3- امام عسکری علیه السلام - محمد بن عبدالله مطهری گوید: «بعد از رحلت امام حسن عسکری علیه السلام به خدمت حکیمه خاتون رسیدم تا درباره ی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که مردم اختلاف نظر داشتند سؤال کنم ... گفتم: «ای سرور من! امام حسن عسکری علیه السلام فرزندی دارد»؟ تبسمی فرمود و گفت: «اگر امام حسن عسکری علیه السلام فرزندی ندارد پس بعد از او حجت خدا کیست»؟! ... بعد از رحلت امام علی النقی علیه السلام آن حضرت علیه السلام (امام عسکری علیه السلام) به جای پدر نشست. من هم مانند گذشته که به دیدن امام علی النقی علیه السلام نائل می گشتم به ملاقات او نیز می رفتم. یک روز که به خانه آن حضرت علیه السلام رفته بودم نرجس آمد کفش از پایم درآورد و گفت: «ای بانوی من! بگذار کفش شما را بردارم»! گفتم: «بانو و سرور من تو هستی، به خدا قسم نمی گذارم و راضی به زحمت تو نیستم من خدمت تو را بر روی چشم می پذیرم». چون امام علیه السلام گفتگوی ما را شنید فرمود: «عمه! خدا پاداش نیک به تو مرحمت فرماید». من تا غروب آفتاب خدمت امام علیه السلام بودم پس نرجس را صدا زدم و گفتم لباس مرا بیاور که بروم امام علیه السلام فرمود: «عمه! امشب را نزد ما به سر ببر که در این شب مولود مبارکی متولد می شود که

ص: 165

اللَّيْلَةَ عِنْدَنَا فَإِنَّهُ سَيُولَدُ اللَّيْلَةَ الْمَوْلُودُ الْكَرِيمُ عَلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الَّذِي يُحْيِي اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بهِ الْأَرْضِ بَعْدَ مَوْتِهَا ... فَصَاحَ أَبُو مُحَمَّدِ َالْحَسَنُ علیه السلام فَقَالَ يَا عَمَّةُ تَنَاوَلِيهِ فَهَاتِيهِ فَتَنَاوَلْتُهُ وَ أَتَيْتُ بِهِ نَحْوَهُ فَلَمَّا مَثَلْتُ بَيْنَ يَدَى أَبِيهِ وَ هُوَ عَلَى يَدَيَّ سَلَّمَ عَلَى أَبِيهِ فَتَنَاوَلَهُ الْحَسَنُ علیه السلام وَ الطَّيْرُ تُرَفْرِفُ عَلَى رَأْسِهِ فَصَاحَ بِطَيْرِ مِنْهَا فَقَالَ لَهُ احْمِلْهُ وَاحْفَظَهُ وَرُدَّهُ إِلَيْنَا فِي كُلِّ أرْبَعِينَ يَوْماً فَتَنَاوَلَهُ الطَّائِرُ وَ طَارَ بِهِ فِى جَوِّ السَّمَاءِ وَ أَتْبَعَهُ سَائِرُ الطَّيْرِ فَسَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدِ علیه السلام يَقُولُ أَسْتَوْدِعُكَ الَّذِي اسْتَوْدَعَتْهُ أُمُّ مُوسَى علیه السلام فَبَكَتْ نَرْجِسُ فَقَالَ لَهَا اسْكُتِي فَإِنَّ الرَّضَاعَ مُحَرَّمُ عَلَيْهِ إِنَّا مِنْ ثَدْيِكِ وَ سَيْعَادُ إِلَيْكِ كَمَا رُدَّ مُوسَى علیه السلام إِلَى أُمِّهِ وَ ذَلِكِ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فَرَدَدْنَاهُ إِلى أُمِّهِ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُها وَ لا تَحْزَن. (1)

4۔ العسكرى علیه السلام - الغيبة للشيخ الطوسى ابْنُ أَبي جَيْدِ عَن ابْن الْوَلِيدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْن عَبْدِ اللَّهِ الْمُطَهَّرِيِّ عَنْ حَكِيمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدِ بْن عَلِيٍّ الرِّضَا علیه السلام قَالَتْ بَعَثَ إِلَيَّ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام خَمْسٍ وَ خَمْسِينَ وَ مِائَتَيْنِ فِي النَّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ قَالَ يَا عَمَّةُ اجْعَلِي اللَّيْلَةَ إِفْطَارَكِ عِنْدِي فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ سَيَسُرُّكِ بوَلَيْهِ وَ حُجَّتِهِ عَلَى خَلْقِهِ خَلِيفَتِى مِنْ بَعْدِي ... فَنَادَانِي أَبُو مُحَمَّدِ علیه السلام يَا عَمَّةً هَلْمي فَأْتِينِي بِايْنِي فَأَتَيْتُهُ بِهِ فَتَنَاوَلَهُ وَ أَخْرَجَ لِسَانَهُ فَمَسَحَهُ عَلَى عَيْنَيْهِ فَفَتَحَهَا ثُمَّ أَدْخَلَهُ فِي فِيهِ فَحَنَّكَهُ ثُمَّ أَدْخَلَهُ فِي أَذْنَيْهِ وَ أَجْلَسَهُ فِي رَاحَتِهِ الْيُسْرَى فَاسْتَوَى وَلِيُّ اللَّهِ جَالِسًا فَمَسَحَ يَدَهُ عَلَى رَأْسِهِ وَ قَالَ لَهُ يَا بُنَيَّ انْطِقُ بِقُدْرَةِ اللَّهِ فَاسْتَعَاذَ وَلِيُّ اللَّهِ علیه السلام مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّحِيمِ وَ اسْتَفْتَحَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ وَ نُمَكِّنَ هُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِيَ فِرْعَوْنَ وَهامَانَ وَجُنُودَهُما مِنْهُمْ مَا كَانُوا يَحْذَرُونَ وَصَلَّى عَلَى رَسُول الله صلى الله عليه وآله وسلم وَ عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَئِمَّة علیهم السلام واحِداً وَاحِداً حَتَّى انْتَهَى إِلَى أَبيه فَنَاوَلَنِيهِ أَبُو مُحَمَّدِ علیه السلام وَ قَالَ يَا عَمَّةُ رُدّيهِ إِلَى أُمِّهِ حَتَّى تَقَرَّ عَيْنُها وَ لَا تَحْزَنَ وَلِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ الله حَقٌّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ [هم] لَا يَعْلَمُونَ فَرَدَدْتُهُ إِلَى أُمِّه. (2)

قوله تعالى: وَ لَما بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى آتيناهُ حُكْماً وَ عِلْماً وَ كَذَالِكَ نَجْزِي المُحْسِنِينَ (14)

ص: 166

زمین مرده را زنده می گرداند» ... امام حسن عسکری علیه السلام با صدای بلند فرمود: «عمه! او را بگیر و نزد من بیاور». چون او را در بغل گرفته نزد پدر بزرگوارش علیه السلام بردم به پدر علیه السلام سلام کرد. حضرت علیه السلام هم او را بغل گرفت؛ دیدم چند پرنده دور سر او در پروازند. امام علیه السلام یکی از آن مرغان را صدا زد و فرمود: «این طفل را ببر نگهداری کن و در هر چهل روز به ما برگردان»! مرغ او را برداشت و پرواز نمود و سایر مرغان نیز به دنبال او به پرواز درآمدند و می شنیدم که امام حسن عسکری علیه السلام می فرمود: «تو را به خدایی می سپارم که مادر موسی علیه السلام فرزند خود را به او سپرد». نرجس گریه کرد و امام علیه السلام فرمود: «آرام باش! که جز از پستان تو شیر نمی مکد. به زودی او را نزد تو می آورند همان طور که موسی علیه السلام را به مادرش برگردانیدند». خدا در قرآن می فرماید: او را به سوی مادرش بازگرداندیم تا دیده اش روشن شود و محزون نگردد.

4- امام عسکری علیه السلام - محمد بن عبدالله مطهری از حکیمه خاتون نقل کرده است: «که در نیمه ی شعبان سال دویست و پنجاه پنج امام حسن عسکری علیه السلام برای من پیغام فرستاد که [شام و] افطار امشب را نزد ما صرف کن تا خداوند تو را به میلاد مسعود ولی و حجت خود و جانشین من مسرور گرداند». ... امام علیه السلام مرا صدا کرده و فرمود: «عمّه! فرزندم را بیاور»! او را نزد پدرش بردم. حضرت علیه السلام نور دیده اش را گرفت و زبان مبارکش را روی چشم های او مالید تا دیده گشود سپس زبان در دهان و گوش های طفل نهاد و او را در دست چپ گذارد و بدین گونه ولی خدا در دست پدر نشست آنگاه دست بر سر او کشید و فرمود: «فرزند! به قدرت الهی با من سخن بگو». آن نوزاد عزیز گفت: «اعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ * بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ * وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ * وَ نُمَكِّنَ هُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِيَ فِرْعَوْنَ وَهامَانَ وَجُنُودَهُما مِنْهُمْ ما كانُوا يَحْذَرُونَ (قصص/ 6 - 5) آن گاه بر پیغمبراکرم صلی الله علیه وآله و امیرمؤمنان علیه السلام و همه ائمه علیهم السلام تا پدرش درود فرستاد. امام حسن عسکری علیه السلام او را به من فرمود: «عمه او را به نزد مادرش ببر تا دیدگانش روشن گردد و محزون نشود و بداند که وعده ی خداوند حق است هر چند اغلب آنها باور ندارند»! و من بچه را نزد مادرش برگرداندم».

و هنگامی که [موسی] به رشد و کمال رسید، حکمت و دانش به او دادیم؛ و این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم. (14)

ص: 167

1 - الصادق علیه السلام - عن أبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوى قَالَ أَشُدُّهُ ثَمَانِيَ عَشْرَةَ سَنَةً وَاسْتَوَى الْتَحَى. (1)

2- الجواد علیه السلام - عَلِيٌّ بن أَسْبَاطِ قَالَ قَدِمْتُ الْمَدِينَةَ وَأَنَا أُريدُ مِصْرَ فَدَخَلْتُ عَلَى أَبي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْن عَلِيٌّ الرِّضَا علیه السلام وَهُوَ إِذْ ذَاكَ خُمَاسِيُّ فَجَعَلْتُ أَتَأَمَلُهُ لِأَصِفَهُ لِأَصْحَابِنَا بِمِصْرَ فَنَظَرَ إِلَى وَ قَالَ يَا عَلِيُّ إِنَّ اللَّهَ أَخَذَ فِي الْإِمَامَةِ كَمَا أَخَذَ فِي النُّبُوَّةَ فَقَالَ سُبْحَانَهُ عَنْ يُوسُفَ علیه السلام وَ لما بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوى آتَيْنَاهُ حُكْماً وَ عِلْماً وَ قَالَ عَنْ يَحْيَى وَ آتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبيًّا. (2)

3- الباقر علیه السلام - مَنْ أَحْسَنَ عِبَادَةَ اللهِ فِي شَيْبَتِهِ لَقَاهُ اللَّهُ الْحِكْمَةَ عِنْدَ شَيْبَتِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَلمَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى آتَيْنَاهُ حُكْماً وَ عِلْمًا ثُمَّ قَالَ تَعَالَى وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ. (3)

4- الصادق علیه السلام - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَانٍ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ أَبِي وَأَنَا حَاضِرُ عَنْ قَوْل اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ قَالَ الِاحْتِلَامُ قَالَ فَقَالَ يَحْتَلِمُ فِي سِتَ عَشْرَةَ وَ سَبْعَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ نَحْوهَا فَقَالَ لَا إِذَا أَتَتْ عَلَيْهِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةَ كُتِبَتْ لَهُ الْحَسَنَاتُ وَكُتِبَتْ عَلَيْهِ السَّيِّئَاتِ وَ جَازَ أَمْرَهُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ سَفِيها أَوْ ضَعِيفاً فَقَالَ وَ مَا السَّفِيهُ فَقَالَ الَّذِي يَشْتَرِي الدَّرْهَمَ بِأَضْعَافِهِ قَالَ وَ مَا الضعيفُ قَالَ الْأَبلَهُ. (4)

5- الصادق علیه السلام - إِذَا بَلَغَ الْعَبْدُ ثَلاثاً وَ ثَلَاثِينَ سَنَةً فَقَدْ بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ إِذَا بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً فَقَدِ انْتَهَى مُنْتَهَاهُ وَ إِذَا بَلَغَ إِحْدَى وَ أَرْبَعِينَ فَهُوَ فِى النِّقْصَانِ وَيَنْبَغِي لِصَاحِبِ الْخَمْسِينَ أَنْ يَكُونَ كَمَنْ هُوَ في النزع. (5)

قوله تعالى : وَ دَخَلَ المَدِينَةَ عَلى حِينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها فَوَجَدَ فِيها رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِيعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسى فَقَضى عَلَيْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَل الشَّيْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلَّ مُبِينٌ (15)

ص: 168

1 - امام صادق علیه السلام - بَلَغَ أَشُدَّه در آیه: وَلَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوَى آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا؛ [یعنی] به معنای هجده سالگی است و استوی؛ یعنی ریش درآورد.

2- امام جواد علیه السلام - علی بن اسباط گوید: وارد مدینه شدم و می خواستم به مصر بروم. به محضر امام جواد علیه السلام رسیدم، ایشان در آن هنگام پنج سال داشتند. در ایشان دقت کردم تا برای دوستانمان در مصر وصفشان کنم. به من نگاه کرده و فرمود: «ای علی! خداوند همان گونه که در نبوت شروع کرد، در امامت نیز شروع کرده است. خداوند سبحان در مورد یوسف فرموده است: و هنگامی به مرحله بلوغ و قوت رسید ما حکم و علم به او دادیم (یوسف / 22) و درباره ی یحیی علیه السلام فرمود: ما فرمان نبوّت (و عقل کافی) در کودکی به او دادیم (مریم/12)».

3- امام باقر علیه السلام - هرکس خدا را در سن پیری خوب پرستش کند، خداوند در پیری به او حکمت می دهد و این آیه شاهد همین گفتار است: و لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى آتَيْنَاهُ حُكْاً وَ عِلْماً وَ كَذلِكَ تجزي المُحْسِنِينَ.

4- امام صادق علیه السلام - عبد الله بن سنان گوید: پدرم از امام صادق علیه السلام درباره ی این کلام خداوند متعال : وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى سؤال کرد و من نیز حضور داشتم. امام علیه السلام فرمود: «منظور رسیدن به سن بلوغ است که در حدود شانزده و هفده سالگی محتلم می شود گرچه وقتی سیزده ساله شود نیکی ها و بدی هایش نوشته شده و تصرف او در اموالش مجاز می باشد مگر اینکه نادان یا ضعیف باشد». گفت: «نادان چیست»؟ فرمود: «آن کسی که جنسی را چند برابر قیمتش می خرد». گفت: «ضعیف چیست»؟ فرمود: «ابله».

5- امام صادق علیه السلام - هر گاه بنده به سی و سه سالگی برسد، به حد رشد خود رسیده است و هر گاه به چهل سال برسد، به نهایت خود رسیده است و هر گاه به چهل و یک سالگی رسد، رو به کاستی است و کسی که عمرش به پنجاه رسیده، سزاوار است همانند کسی باشد که در حال نزع و جان کندن است.

او به هنگامی که اهل شهر در غفلت بودند وارد شهر شد؛ ناگهان دو مرد را دید که به جنگ و نزاع مشغولند؛ یکی از پیروان او بود [و از بنی اسرائیل]، و دیگری از دشمنانش؛ آن که از پیروان او بود در برابر دشمنش از وی تقاضای کمک نمود؛ موسی مشت محکمی بر سینه او زد و کار او را ساخت [و بر زمین افتاد و مرد]؛ موسی گفت: «این [ نزاع شما] از عمل شیطان بود، که او دشمن و گمراه کننده ای آشکار است.» (15)

ص: 169

1 - الرضا علیه السلام - عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ وَعِنْدَهُ الرِّضَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى علیه السلام فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَلَيْسَ مِنْ قَوْلِكَ أَنَّ الْأَنْبِيَاءَ مَعْصُومُونَ قَالَ بَلَى ... قَالَ الْمَأْمُونُ بَارَكَ اللَّهُ فِيكَ يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَأَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَوَكَزَهُ مُوسى فَقَضى عَلَيْهِ قَالَ هذا مِنْ عَمَل الشَّيْطانِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ مُوسَى علیه السلام دَخَلَ مَدِينَةٌ مِنْ مَدَائِنِ فِرْعَوْنَ غَفْلَة مِنْ أَهْلِهَا وَ ذَلِكَ بَيْنَ الْمَغْرِبِ وَالْعِشَاءِ فَوَجَدَ فِيها رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِيعَتِهِ وهذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَعَاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَقَضَى مُوسَى علیه السلام عَلَى الْعَدُوِّ بِحُكْمِ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ فَوَكَزَهُ فَمَاتَ قَالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ يَعْنِي الِاقْتِتَالَ الَّذِي كَانَ وَقَعَ بَيْنَ الرَّجُلَيْنِ لَا مَا فَعَلَهُ مُوسَى علیه السلام مِنْ قَبْلِهِ إِنَّهُ يَعْنِي الشَّيْطَانَ عَدُوٌّ مُضِلَّ. (1)

2- الباقر علیه السلام - عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبي جَعْفَرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِيَهْنِتُكُمُ الاسْمُ قُلْتُ مَا هُوَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ وَ إِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ وَقَوْلُهُ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَلْيَهْنِتُكُمْ الاِسمُ. (2)

قوله تعالى : قالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لي فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ (16)

قوله تعالى : قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيراً لِلْمُجْرِمِينَ (17)

1- الرضا علیه السلام - على بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهُم قَالَ حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونَ وَعِنْدَهُ الرِّضَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى علیه السلام فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله أَ لَيْسَ مِنْ قَوْلِكَ أَنَّ الْأَنْبِيَاءَ مَعْصُومُونَ قَالَ بَلَى ... فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَمَا مَعْنَى قَوْل مُوسَى علیه السلام رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي قَالَ يَقُولُ إِنِّى وَضَعْتُ نَفْسِي غَيْرَ مَوْضِعِهَا بِدُخُولِى هَذِهِ الْمَدِينَةَ فَاغْفِرْ لِى أَى اسْتُرْنِي مِنْ أَعْدَائِكَ لِئَلَّا يَظْفَرُوا بي فَقَتَلُونِي فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيم. قالَ مُوسَى علیه السلام رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ مِنَ الْقُوَّةَ حَتَّى قَتَلَتُ رَجُلًا بِوَكْزَة فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيراً لِلْمُجْرِمِينَ بَلْ أَجَاهِدُ فِي سَبِيلِكَ بِهَذِهِ الْقُوَّةَ حَتَّى تَرَضَى فَأَصْبَحَ

ص: 170

1- امام رضا علیه السلام - علی بن محمد بن جهم گوید: «در مجلس مأمون حضور یافتم در حالی که امام رضا علیه السلام نیز در آن مجلس بود و مأمون به امام رضا علیه السلام گفت: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله ! آیا شما نمی فرمایید که انبیاء معصوم هستند»؟ فرمود: «بله» ... مأمون گفت: «آفرین ای اباالحسن علیه السلام! در مورد آیه: فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَل الشَّيْطَانِ؛ چه می گویی»؟ امام رضا علیه السلام فرمود: «موسی علیه السلام در زمانی بین مغرب و عشاء بدون اطلاع مردم، وارد شهری از شهرهای فرعون شده بود در آن جا ناگهان دو مرد را دید که به جنگ و نزاع مشغولند یکی از پیروان او بود [و از بنی اسرائیل] و دیگری از دشمنانش، آن که از پیروان او بود در برابر دشمنش از وی تقاضای کمک نمود. موسی علیه السلام با حکم خدا یک مُشت بر وی زد و وی مُرد. موسی علیه السلام گفت: هَذَا مِنْ عَمَل الشَّيْطَانِ؛ یعنی جنگی که میان آن دو مرد واقع شده بود عمل شیطان بود نه آنچه موسی علیه السلام مرتکب شده بود. منظور موسی علیه السلام از این آیه آن است که شیطان، دشمنی آشکار و گمراه کننده است».

2- امام باقر علیه السلام - ابوبصیر گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «این نام بر شما مبارک باد عرض کردم: «آن، چه چیزی است»؟ فرمود: «[ کلام خداوند در قرآن ]: همانا از پیروان او ابراهیم علیه السلام (صافات/83) و در جای دیگر در مورد پیروان موسی علیه السلام فرمود: «آن که از پیروان موسی علیه السلام بود از او دادخواهی کرد پس این نام بر شما مبارک باد».

[سپس] عرضه داشت: «پروردگارا! من به خویشتن ستم کردم؛ مرا بیامرز.» خداوند او را آمرزید، که او آمرزنده مهربان است. (16)

گفت: «پروردگارا! به شکرانه نعمتی که به من دادی، هرگز پشتیبان مجرمان نخواهم بود.» (17)

1- امام رضا علیه السلام - علی بن محمد بن جهم گوید: «در مجلس مأمون حاضر شدم و امام رضا علیه السلام در نزد او بود مأمون به آن حضرت گفت: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله! آیا از گفتار تو این نیست که پیغمبران خدا معصوم اند»؟ فرمود: «بلی ... ». مأمون عرض کرد: «موسی علیه السلام در واقع می گوید من با وارد شدن به این شهر خودم را در جایی قرار داده ام که نباید قرار می دادم «پس غفران کن». یعنی مرا از چشم دشمنانت مخفی بدار تا به من دست نیافته و با من وارد جنگ نشوند «و خداوند او را بخشید چرا که او غفور و رحیم است. موسی گفت: پروردگارا با آنچه به من نعمت دادی» یعنی قدرتی که تنها با یک مشت مردی را به قتل رساندم «هرگز پشتیبان مجرمان نخواهم بود» بلکه با این قدرت در راه تو جهاد می کنم تا تو راضی باشی. موسی «در شهر ترسان و مضطرب بود که ناگهان متوجه شد کسی

ص: 171

مُوسَى فِي المَدِينَةِ خائِفاً يَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِي اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ يَسْتَصْرِخُهُ عَلَى آخَرَ قَالَ لَهُ مُوسَى إِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُبِينٌ قَاتَلْتَ رَجُلًا بِالْأَمْسِ وَ تُقَاتِلُ هَذَا الْيَوْمَ لَأَوَدِّبَنَّكَ وَأَرَادَ أَنْ يَبْطِشَ بِهِ فَلَمَّا أَنْ أَرادَ أَنْ يَبْطِشَ بِالَّذِي هُوَ عَدُوٌّ هُما وَ هُوَ مِنْ شِيعَتِهِ قالَ يا مُوسى علیه السلام أَتُرِيدُ أَنْ تَقْتُلَنِي كَما قَتَلْتَ نَفْساً بالْأَمْسِ إِنْ تُرِيدُ إِلَّا أَنْ تَكُونَ جَبَّاراً فِي الْأَرْضِ وَما تُرِيدُ أَن تَكُونَ مِنَ الْمُصْلِحِينَ قَالَ الْمَأْمُونُ جَزَاكَ اللهُ خَيْراً يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام. (1)

که دیروز از او یاری خواسته بود او را فرا می خواند» تا در مقابل فرد دیگری یاریش کند. «موسی به او گفت که تو انسان واقعاً نادانی هستی»! دیروز با مردی جنگیدی و امروز نیز در حال جنگ هستی تو را ادب خواهم کرد. موسی خواست که به سمت مرد حمله ور شود. «هنگامی که خواست به سمت کسی که دشمن هر دوی آنها بود حمله ور شود» آن فرد که از پیروان موسی بود «گفت ای موسی آیا می خواهی مرا بکشی چنانکه دیروز شخصی را کشتی تو می خواهی در این سرزمین فقط زورگو باشی و نمی خواهی از اصلاحگران باشی» مأمون گفت: یا ابا الحسن خداوند خیرت دهد».

طلب بخشش

1- امام باقر علیه السلام - کلماتی که آدم علیه السلام به واسطه ی آنها از خداوند توبه خواست و توبه او را پذیرفت این بود که گفت: خدایا خدایی جز تو نیست، تو منزهی و سپاس از آن توست. من کار بدی کردم و به خودم ظلم کردم پس مرا ببخش چرا که تو توبه پذیر و مهربان هستی. خدایا خدایی جز تو نیست، تو منزه و پاک هستی من کار بدی انجام دادم و به خودم ظلم کردم، پس مرا ببخش چرا که تو بهترین بخشندگان هستی.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - خداوند متعال زمانی که حضرت آدم علیه السلام را از بهشت به طرف زمین فرستاد به او فرمان داد که به وسیله ی دستانش کشت و کار کند و از نتیجه ی دست رنجش - بعد از اخراج بهشت و نعمت های آن - بخورد. آدم علیه السلام سرگردان مانده و می گشت و به خاطر دوری از بهشت دویست سال گریه می کرد آن گاه برای خدا سجده کرد و سرش را سه شبانه روز برنداشت سپس گفت: «پروردگارا! آیا مرا با دستان خود خلق نکردی»؟ خداوند فرمود: «بلی» آدم علیه السلام عرض کرد: «آیا از روح خود در من ندمیدی»؟ خداوند فرمود: «بلی»، آدم علیه السلام عرض کرد: «مگر تو مرا ساکن بهشتت نکردی»؟ فرمود: «آری» عرض کرد: «مگر لطف و رحمتت بر من، بیشتر از غضبت بر من نبود»؟ خداوند فرمود: «چرا ولی آیا تو صبر یا شکر کردی»؟ حضرت آدم علیه السلام عرض کرد: «پروردگاری غیر تو نیست تو پاک و منزه ای و این من هستم که به خودم ظلم کردم، مرا ببخش که تو بخشنده و مهربانی». خداوند تبارک و تعالی به گریه های او رحم کرد و توبه اش را پذیرفت خداوند توبه پذیر و مهربان است (بقره/37).

3- امام علی علیه السلام - سلیمان بن داود علیه السلام با آن همه عزّت و شوکت که خداوند به او داده بود و پادشاهی می کرد خودش نان جو می خورد و به مادرش نان گندم می داد هنگامی که شب فرامی رسید لباس پشمی در بر می کرد و دست ها را بر گردن می بست و تا صبح گریه می نمود. سليمان علیه السلام در این هنگام دعا می کرد و می گفت: «بار خدایا من به خود ظلم کردم اگر تو مرا نیامرزی و مورد رحمت قرارندهی از زیان کاران خواهم بود».

4- امام علی 0ع) - علی بن ربیعه گوید: «شاهد بودم که چهارپایی آوردند تا امیرالمؤمنین علیه السلام سوار شود و چون پا در رکاب گذاشت گفت: «خدایا! من بر خودم ظلم کرده ام پس مرا ببخش که جز تو

ص: 173

أَنْتَ ثُمَّ ضَحِكَ فَقِيلَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مِنْ أَيِّ شَيْءٍ ضَحِكْتَ فَقَالَ رَأَيْتُ النَّبِيَّ صلی الله علیه وآله فَعَلَ كَمَا فَعَلْتُ ثُمَّ ضَحِكَ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنْ أَيِّ شَيْءٍ ضَحِكْتَ فَقَالَ إِنَّ رَبَّكَ تَعَالَى لَيَعْجَبُ مِنْ

عَبْدِهِ إِذَا قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي ذُنُوبِي يَعْلَمُ أَنَّهُ لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ غَيْرِي. (1)

5- أميرالمومنين علیه السلام - أَحَبُّ الْكَلَامِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى أَنْ يَقُولَ الْعَبْدُ وَ هُوَ سَاجِدُ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسي فَاغْفِرْ لِي ثَلاثاً (2)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - الشَّيْخُ أَبُو الْفُتُوحِ فِي تَفْسِيرِهِ، عَنْ أَبِي هِشَامِ قَالَ كُنْتُ جَالِسًا فِي مَسْجِدِ وَاسِطِ وَ صَدِيقٌ لِى كَانَ جَالِسًا عِنْدِي إِذْ دَخَلَ فِى الْمَسْجِدِ رَجُلُ وَ عَلَيْهِ ثِيَابُ السَّفَرِ فَأَتَى إِلَى أَسْطُوَانَة فَصَلَّى رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ أَتَى إِلَيْنَا وَ جَلَسَ عِنْدَنَا وَ قَالَ إِنَّ فِي مَسْجِدِكُمْ هَذَا تَيَامُنَا إِلَى الْقِبْلَةِ قُلْتُ كَذَا يَقُولُونَ قَالَ مَا صَلَّيْتُ هَنَا قَطُّ قَبْلَ هَذَا الْيَوْمِ ثُمَّ قَالَ أَرَى رِجَالًا يَقُولُونَ اللهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ المَكْتُومِ إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَى اسْماً مَكْتُوماً عَنِ الْعِبَادِ أَلَا تَرَى آدَمَ علیه السلام وَحَوَّاءَ علیه السلام لَمَّا اضْطُرًّا دَعَوَا اللَّهَ تَعَالَى بِأَيِّ اسْمِ قالا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنا فَقَبلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُمَا وَ نُوحٌ علیه السلام لَمَّا اضْطُرَّ مِنَ الْكُفَّارِ دَعَا اللَّهَ بِهَذَا الاسْمِ رَبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّارًا فَأَجَابَ اللَّهُ دُعَاءَهُ وَ أَهْلَكَ الْكَافِرِينَ وَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام مَهُمَا كَانَتْ لَهُ حَاجَةُ دَعَا اللَّهَ بِهَذَا الِاسْمِ رَبِّ هَبْ لِي حُكْماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ فَاسْتُجِيبَ لَهُ وَ مُوسَى علیه السلام لَمَّا قَتَلَ الْقِبْطِيَّ قَالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي فَأَجَابَهُ اللَّهُ بِقَوْلِهِ فَغَفَرَ لَهُ ... فَلَيْسَ لِلَّهِ تَعَالَى اسْمُ أَجَلُّ مِنْ هَذَا قَالَ هَذَا وَ غَابَ عَنَّا فَعَلِمْنَا أَنَّهُ الْخَضِرِ علیه السلام. (3)

قوله تعالى: فَأَصْبَحَ فِي المَدِينَةِ خَائِفاً يَتَرَقَبُ فَإِذَا الَّذِي اسْتَنْصَرَهُ بالامس يَسْتَصْرِخُهُ قالَ لَهُ مُوسَى إِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُبِينٌ (18)

1 - الباقر علیه السلام - يَظْهَرُ السُّفْيَانِيُّ وَ مَنْ مَعَهُ حَتَّى لَا يَكُونَ لَهُ هِمَّةٌ إِنَّا آلَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ شِيعَتَهُمْ فَيَبْعَثُ بَعْثاً إلَى الْكُوفَة فَيُصَابُ بأناس مِنْ شِيعَة آل مُحَمَّد صلی الله علیه وآله بالْكُوفَة قَتْلًا وَصَلْبَاً وَ يُقْبلُ رَايَةً مِنْ خُرَاسَانَ حَتَّى يَنْزِلَ سَاحِلَ الدَّجْلَةَ يَخْرُجُ رَجُلٌ مِنَ الْمَوَالِى ضَعِيفٌ وَ مَنْ تَبِعَهُ فَيُصَابُ بِظَهْرِ الْكُوفَة وَيَبْعَثُ بَعْثاً إِلَى الْمَدِينَة فَيَقْتُلُ بِهَا رَجُلًا وَ يَهْرُبُ الْمَهْدِيُّ وَالْمَنْصُورُ مِنْهَا وَيُؤْخَذُ اَلَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله صَغِيرُهُمْ وَ كَبِيرُهُمْ لَا يُتْرَكَ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا حُبِسَ وَ يَخْرُجُ الْجَيْشُ فِي طَلَبِ الرَّجُلَيْنِ

ص: 174

کسی گناهان را نمی بخشد». و آن گاه خندید. گفتند: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام برای چه خندیدی»؟ گفت: «پیغمبر صلی الله علیه وآله را دیدم چنین کرد و آن گاه خندید و گفتم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! برای چه خندیدی»؟ فرمود: «پروردگارت از بندهای که می گوید خدایا مرا ببخش، در حالی که می داند جز من آمرزنده ای نیست، خوشش می آید».

5- امام علی علیه السلام - محبوب ترین گفتار در نزد خداوند متعال آن است که بنده در حال سجده سه مرتبه بگويد: إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي.

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - شیخ ابوالفتوح در تفسیرش از ابیهشام نقل می کند: «در مسجد واسط نشسته بودم و دوستم در کنارم نشسته بود که ناگهان مردی با لباس سفر داخل مسجد شد و به کنار ستونی رفت و دو رکعت نماز خواند آنگاه پیش ما آمد و کنار ما نشست و گفت: «در این مسجد شما قبله کمی مایل به راست است»؟ گفتم: «این طور می گویند» گفت: «پیش از امروز هرگز در این مسجد نماز نخوانده بودم». آن گاه گفت: «مردانی را می بینم که می گویند: «خدایا! از تو درخواست می کنیم و تو را به اسم پنهانت قسم می دهیم». مگر خداوند تعالی اسمی دارد که از بندگانش پنهان است؟ مگر وقتی که آدم علیه السلام و حوا علیها السلام مضطر شدند خدا را با چه اسمی خواندند! گفتند: پروردگارا! ما بر خودمان ظلم کردیم (اعراف / 23) که خدا توبه ی آن ها را قبول کرد؟ و نوح علیه السلام آن گاه که از کفار مضطر شد خدا را با این اسم خواند و این گونه دعا کرد: پروردگار! روی زمین احدی از کفار را زنده مگذار (نوح/26) خداوند دعایش را مستجاب کرد و کافران را نابود کرد و ابراهیم علیه السلام هرگاه حاجتی داشت خدا را با این اسم می خواند و دعا کرد: پروردگار! به من علم و دانش مرحمت بفرما و مرا به صالحان ملحق كن (شعراء /83) که خدا دعایش را مستجاب کرد و موسی علیه السلام وقتی آن قبطی را کشت گفت: رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لي خداوند دعایش را با اين كلام: فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ مستجاب کرد برای خدا اسمی گرامی تر از این اسم (رب) نیست». این را گفت و از دیدگان ما غایب شد که دانستیم او خضر علیه السلام بود.

موسی در شهر ترسان شد و هر لحظه در انتظار حادثه [ وخبری] بود؛ ناگهان دید همان کسی که دیروز از او یاری طلبیده بود فریاد میزند و از او کمک می خواهد؛ موسی به او گفت: «تو آشکارا انسان [ماجراجو و] گمراهی هستی». (18)

1- امام باقر علیه السلام - سفیانی و پیروانش خروج می کنند و قصدی جز کشتن و آزار اولاد پیغمبر صلی الله علیه وآله و شیعیان آن ها ندارد او یک لشکر به کوفه می فرستد و جمعی از شیعیان آنجا را می کشد و گروهی را به دار می زند و لشکری از خراسان آمده در ساحل شط دجله فرود می آیند. مرد ضعیفی از شیعیان با طرفدارانش برای مقابله با سفیانی به بیرون کوفه می رود و مغلوب می گردد سپس سفیانی لشکر دیگری به مدینه می فرستد مردی در آنجا کشته می شود و مهدی و منصور فرار می کنند سفیانی هم بزرگ و کوچک سادات و ذریه پیغمبر صلی الله علیه وآله را گرفته و حبس می کند. آن گاه لشکری برای پیداکردن

ص: 175

يَخْرُجُ الْمَهْدِيُّ مِنْهَا عَلَى سُنَّة مُوسَى خَائِفاً يَتَرَقَّبُ حَتَّى يَقْدَمَ مَكَّةَ وَ يُقْبِلُ الْجَيْشُ حَتَّى إِذَا نَزَلُوا الْبَيْدَاءَ وَ هُوَ جَيْشُ الْهَمَلَاتِ خَسِفَ بِهِمْ فَلَا يُفْلِتُ مِنْهُمْ إِنَّا مُخْبِرُ فَيَقُومُ الْقَائِمُ بَيْنَ الرُّكْنِ وَ المَقَامِ. (1)

2- الباقر علیه السلام - فَلَمْ يَزَلْ مُوسَى علیه السلام عِنْدَ فِرْعَوْنَ فِي أَكْرَم كَرَامَةِ حَتَّى بَلَغَ مَبْلَغَ الرِّجَالِ وَكَان يُنْكِرُ عَلَيْهِ مَا يَتَكَلَّمُ بِهِ مُوسَى علیه السلام مِنَ التَّوْحِيدِ التَّوْحِيدِ حَتَّى هَمَّ بِهِ فَخَرَجَ مُوسَى علیه السلام مِنْ مِنْ عِنْدِهِ وَدَخَلَ الْمَدِينَةَ فَإِذَا رَجُلَانِ يَقْتَتِلَان أَحَدُهُمَا يَقُولُ بِقَوْلُ مُوسَىعلیه السلام وَالْآخَرُ يَقُولُ بِقَوْل فِرْعَوْنَ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي هُوَ مِنْ شِيعَتِهِ فَجَاءَ مُوسَى علیه السلام فَوَكَزَ صَاحِبَهُ فَقَضَى عَلَيْهِ وَ تَوَارَى فِي الْمَدِينَةِ فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ جَاءَ آخَرُ فَتَشَبَّتْ بذَلِكَ الرَّجُلِ الَّذِي يَقُولُ بِقَوْلُ مُوسَى علیه السلام فَاسْتَغَاثَ بِمُوسَى علیه السلام فَلَمَّا نَظَرَ صَاحِبُهُ إِلَى مُوسَى علیه السلام قَالَ لَهُ أَتُرِيدُ أَنْ تَقْتُلَنِي كَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ فَخَلَّى صَاحِبَهُ وَ هَرَبَ. (2)

3- الباقر علیه السلام - دَخَلَ مُوسَى علیه السلام مَدِينَةَ لِفِرْعَوْنَ فِيهَا رَجُلُ مِنْ شِيعَتِهِ يُقَاتِلُ رَجُلًا مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ الْقِبْطِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ الْقِبْطِئَ فَوَكَرَهُ مُوسَى علیه السلام فَقَضَى عَلَيْهِ و كَانَ مُوسَى علیه السلام قَدْ أَعْطِيَ بَسْطَةَ فِي الْجِسْمِ وَ شِدَّةَ فِي الْبَطْشِ فَذَكَرَهُ النَّاسُ وَ شَاعَ أَمْرُهُ وَ قَالُوا إِنَّ مُوسَى علیه السلام قَتَلَ رَجُلًا مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ فَأَصْبَحَ فِي المَدِينَةِ خائِفاً يَتَرَقَبُ فَلَمَّا أَصْبَحُوا مِنَ الْغَدِ إِذَا الرَّجُلُ الَّذِي اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْس يَسْتَصْرِخُهُ عَلَى آخَرَ قَالَ لَهُ مُوسى علیه السلام إِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُبِينٌ بِالْأَمْس رَجُلُ وَ الْيَوْمَ رَجُلُ فَلَمَّا أَنْ أَرَادَ أَنْ يَبْطِشَ بِالَّذِي هُوَ عَدُوٌّ لَهُما قَالَ يَا مُوسى علیه السلام أَتُرِيدُ أَنْ تَقْتُلَنِي كَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِيدُ إِلَّا أَنْ تَكُونَ جَبَّاراً فِي الْأَرْضِ وَ مَا تُرِيدُ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْمُصْلِحِينَ. (3)

قوله تعالى: فَلَمّا أَنْ أَرادَ أَنْ يَبْطِشَ بِالَّذِي هُوَ عَدُوٌّ هُما قَالَ يَا مُوسى أَتُرِيدُ أَنْ تَقْتُلَنِي كَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِيدُ إِلَّا أَنْ تَكُونَ جَبّاراً فِي الْأَرْضِ وَما تُريدُ أنْ تَكُونَ مِنَ المُصْلِحِينَ (19)

ص: 176

مهدی و منصور از مدینه بیرون می رود. مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف همچون موسی بن عمران علیه السلام [که هراسان از مصر خارج شد] هراسان و نگران از مدینه بیرون می رود و بدین گونه وارد مکه می شود. لشکر اعزامی هم به دنبال وی می آیند ولی وقتی به بیابان مکه و مدینه به نام بیداء می رسند به زمین فرو می روند و جز یک نفر که خبر آن ها را می برد باقی نمی ماند. قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف در بین رکن و مقام می ایستد.

2- امام باقر علیه السلام - موسی علیه السلام در نزد فرعون با عزّت و اکرام بزرگ شد تا وقتی که به مرد جوانی مبدل شد و موسی علیه السلام هرچه با او از توحید سخن می گفت فرعون نمی پذیرفت تا این که قصد جان موسی علیه السلام را کرد پس موسی علیه السلام از قصر خارج شد و وارد شهری از شهرهای تحت سلطه ی فرعون گشت و در آنجا مشاهده کرد که دو مرد که یکی از نژاد قبطی و دیگری از بنی اسرائیل بود با یک دیگر نزاع می کنند و یکی حرف موسی علیه السلام را می گوید و یکی هم نظر با فرعون است موسی علیه السلام در پشتیبانی از فرد بنی اسرائیلی وارد نزاع شد و ضربه ای به صورت مرد قبطی زد که در اثر آن نقش زمین شد و مرد موسی علیه السلام در شهر متواری گردید و فردا مجدداً آن مرد بنی اسرائیلی با فردی دیگر در حال نزاع بود او وقتی موسی علیه السلام را دید از وی کمک خواست آن مرد وقتی چشمش به موسی علیه السلام افتاد به او گفت: آیا می خواهی من را بکشی؟ همان طور که دیروز یک نفر را کشتی»؟ پس موسی علیه السلام ناچار شد آنها را رها کند و بگریزد.

3- امام باقر علیه السلام - موسی علیه السلام به شهری از شهرهای فرعون وارد شد و در آنجا یکی از شیعیانش با یکی از فرعونیان قبطی منازعه می کرد و آن که از شیعیانش بود علیه دشمن قبطیاش طلب کمک کرد موسی علیه السلام مشتی بر آن قبطی زد و او افتاد و مرد و موسی علیه السلام تنومند و نیرومند بود و ذکرش در دهان مردم افتاد و کارش شیوع یافت و گفتند: «موسی علیه السلام یکی از فرعونیان را کشته است آن شب را موسی در آن شهر در ترس و انتظار به سر برد و فردای آن روز ناگهان همان مردی را مشاهده کرد که دیروز طلب کمک می کرد و امروز با دیگری گلاویز شده بود موسی علیه السلام به او گفت: «بی گمان تو مرد آشوبگری هستی دیروز با یکی درافتادی و امروز با دیگری»! و چون موسی علیه السلام رفت به یاری آن مؤمن و خواست علیه دشمنانش دستی دراز کند گفت: «ای موسی علیه السلام! آیا می خواهی مرا بکشی همچنان که دیروز یکی را کشتی؟ تو در زمین قصدی جز گردنکشی نداری و نمی خواهی که از مصلحان باشی».

و هنگامی که [موسی] خواست با کسی که دشمن هر دوی آن ها بود درگیر شود [و با قدرت مانع او گردد، فریاد او بلند شد،] گفت: «ای موسی! می خواهی مرا بکشی همان گونه که دیروز انسانی را کُشتی؟ تو فقط می خواهی ستمگری در روی زمین باشی، و نمی خواهی از مصلحان باشی» (19)

ص: 177

1- ابن عباس رحمه الله - فَلَمَّا أَنْ أَرادَ أَنْ يَبْطِشَ أَي فَلَمَّا أَخَذَتْهُ الرِّقْةُ عَلَى الْإِسْرَائِيلَي وَأَرَادَ أَنْ يَدْفَعَ الْقِبْطِيُّ الَّذِي هُوَ عَدُوٌّ لِمُوسَى علیه السلام وَالْإِسْرَائِيلِيُّ عَنْهُ وَيَبْطِشَ بِهِ أَنْ يَأْخُذَهُ بِشِدَّة، ظَنَّ الْإِسْرَائِيلِيُّ أَنَّ مُوسَى علیه السلام قَصَدَهُ - لِمَا قَالَ لَهُ إِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُبِينٌ - فَقَالَ أَتُرِيدُ أَن تَقْتُلَنِي. (1)

قوله تعالى: وَجاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَى المَدِينَةِ يَسْعَى قَالَ يَا مُوسَى إِنَّ المَلاً

يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجُ إِنِّي لَكَ مِنَ النَّاصِحِينَ (20)

1- الباقر علیه السلام - بَلَغَ فِرْعَوْنَ خَبَرُ قَتل مُوسَى علیه السلام الرَّجُلَ فَطَلَبَهُ لِيَقْتُلَهُ فَبَعَثَ الْمُؤْمِنُ إِلَى مُوسَى علیه السلام إِنَّ المَلَا يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ إِنِّي لَكَ مِنَ النَّاصِحِينَ. (2)

2- إبن عباس رحمه الله - لَمْ يَكُنْ مُؤْمِنُ غَيْرَهُ وَ غَيْرَ امْرَأَة فِرْعَوْنَ وَ غَيْرَ الْمُؤْمِنِ الَّذِي أَنْذَرَ مُوسَى علیه السلام فَقَالَ: إِنَّ الملا بالمرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوك . (3)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - وَ قَدْ رُوِيَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ قَالَ: سُبَّاقُ الْأَمَمِ ثَلَاثَةُ لَمْ يَكْفُرُوا بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَيْنٍ: حَرْبِيلُ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ وَ حَبِيبُ النَّجَّارُ صَاحِبُ يَاسِينَ وَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَهُوَ أَفْضَلُهُمْ قَالُوا: فَجَاءَ خَرْبِيلُ فَاخْتَصَرَ طَرِيقاً قَريباً حَتَّى سَبَقَ الذُّبَاحِينَ إِلَيْهِ وَأَخْبَرَهُ بِمَا هَمَّ بِهِ فِرْعَوْنُ فَذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ جَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ الْآيَةَ فَتَحَيَّرَ مُوسَى علیه السلام وَلَمْ يَدْر أَيْنَ يَذْهَبُ، فَجَاءَ مَلَكُ عَلَى فَرَس بِيَدِهِ عَنَزَةُ فَقَالَ لَهُ: اتَّبِعْنِي. فَاتَّبَعَهُ فَهَدَاهُ إِلَى مَدْيَنَ. (4)

قوله تعالى: فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً يَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ (21)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - وَ خَرَجَ إِلَى مَدِينَة مَدْيَنَ فَأَقَامَ عِنْدَ شُعَيْبِ علیه السلام مَا أَقَامَ فَكَانَتِ الْغَيْبَةُ الثَّانِيَةُ أَشَدَّ عَلَيْهِمْ مِنَ الْأُولَى وَكَانَتْ نَيْفاً وَ خَمْسِينَ سَنَة. (5)

2- الباقر علیه السلام - قال ... خائِفاً يَتَرَقَّبُ قَالَ يَلْتَفِتْ يَمْنَةً وَيَسْرَةَ وَيَقُولُ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ. (6)

ص: 178

1 - ابن عباس رحمه الله - فَلَمَّا أَنْ أَرادَ أَنْ يَبْطِشَ بِالَّذِي هُوَ عَدُوٌّ هُما قال يا مُوسى أَتُرِيدُ أَنْ تَقْتُلَنِي كَما قتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمس؛ معنایش این است که وقتی نسبت به آن بنی اسرائیلی رأفت کرد و خواست که قبطی را - که دشمن موسی علیه السلام و بنی اسرائیلی بود - از او دور کند. و أَنْ يَبْطِشَ؛ یعنی طوری با شدت این کار را کرد که آن بنی اسرائیلی گمان کرد موسی علیه السلام قصد زدن او را دارد چون به او گفته بود: تو آشکار انسان گمراهی هستی. به همین خاطر گفت: أَتُرِيدُ أَنْ تَقْتُلَنِي كَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ.

[در این هنگام] مردی با شتاب از دورترین نقطه شهر (مرکز فرعونیان) آمد گفت: «ای موسی! اطرافیان فرعون برای کشتن تو به مشورت نشسته اند؛ فوراً [از شهر] خارج شو، که من از خیرخواهان توام». (20)

1- امام باقر علیه السلام - خبر اینکه موسی علیه السلام، کسی را کشته است به فرعون رسید پس افرادی را به دنبال او فرستاد تا او را بکشند اما مؤمن آل فرعون قاصدی را نزد موسی علیه السلام فرستاد [تا او را از توطئه فرعون باخبر ساخته و وی را تشویق نماید تا از آن شهر خارج شود] که إِنَّ الْمَلَا يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ إِنِّي لَكَ مِنَ النَّاصِحِين.

2- ابن عباس رحمه الله - جز او (موسی علیه السلام) و جز زن فرعون و جز آن مؤمنی که به موسی علیه السلام خبر داد و گفت: إِنَّ الْمَلَا يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ، [در آن زمان] مؤمن دیگری وجودنداشت.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - از میان امت ها سه نفر هستند که حتی یک چشم برهم زدنی به خدا کافر نشده اند: حزقیل مؤمن آل فرعون حبیب نجار و علی بن ابی طالب علیه السلام که افضل آن هاست. حزقیل از کوتاه ترین راه و به نحوی که سریعتر از ماموران قتل موسی علیه السلام به او برسد نزد او رفت و به او خبر داد که فرعون چه قصدی کرده و این معنای این کلام خداست که فرمود: وَ جَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَى المدينة موسى علیه السلام متحیر و سرگردان شد و نمی دانست به کدام جهت بگریزد فرشته ای سوار اسب نازل شد که نیزه ای در دست داشت و به موسی علیه السلام گفت: «به دنبال من حرکت کن»! و او را به سوی مدین راهنمایی کرد.

موسی از شهر خارج شد در حالی که ترسان بود و هر لحظه در انتظار حادثه ای؛ [به پیشگاه خدا] عرضه داشت: «پروردگارا! مرا از این قوم ستمکار رهایی بخش». (21)

1 - پیامبر صلی الله علیه وآله - [موسی علیه السلام] به شهر مدین رفت و آن سالیان را نزد شعیب علیه السلام ساکن شد و این غیبت دوم از غیبت اولی بر آنها (بنی اسرائیل) سخت تر بود و مدت این غیبت پنجاه و چند سال مقدر گشت.

2- امام باقر علیه السلام - خَائِفًا يَتَرَقَّب؛ به چپ و راست خود نگاهی می کرد و می گفت: رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.

ص: 179

3- الباقر علیه السلام - أنه قال ... فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً يَتَرَقَّبُ فخرج من مصر بِغَيْر ظهر وَلَا دَابَّةٍ وَلَا خَادِمٍ تَخْفِضُهُ أَرْضُ وَ تَرْفَعُهُ أُخْرَى حَتَّى أَتَى إِلَى أَرْضِ مَدْيَن. (1)

4- ابن عباس رحمه الله - إِنَّهُ خَرَجَ مِنْ مِصْرَ إِلَى مَدْيَنَ وَ بَيْنَهُمَا مَسِيرَةُ ثَمَان لَيَالِ وَيُقَالُ: نَحْوُ مِنْ كُوفَةَ إِلَى الْبَصْرَةِ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ طَعَامُ إِلَّا وَرَقُ الشَّجَرِ، فَمَا وَصَلَ إِلَيْهَا حَتَّى وَقَعَ خَفَّ قَدَمَيْهِ وَإِنَّ خَضْرَةَ الْبَقْل تَتَراءَى مِنْ بَطْنِهِ. (2)

5 - الحسين علیه السلام - قَالَ الْمُفِيدُ فَسَارَ الْحُسَيْنُ إِلَى مَكَّةَ وَ هُوَ يَقْرَأَ فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفاً يَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ وَ لَزِمَ الطَّرِيقَ الْأَعْظَمَ فَقَالَ لَهُ أَهْلُ بَيْتِهِ لَوْ تَنَكَبْتَ عَنِ الطَّرِيقِ كَمَا فَعَلَ ابْنُ الزُّبَيْرِ كَيْلَا يَلْحَقَكَ الطَّلَبُ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَفَارِقُهُ حَتَّى يَقْضِيَ اللَّهُ مَا هُوَ قَاضٍ وَلَمَّا دَخَلَ الْحُسَيْنُ علیه السلام مَكَّةَ كَانَ دُخُولُهُ إِيَّاهَا يَوْمَ الْجُمُعَةِ لِثَلَاثِ مَضَيْنَ مِنْ شَعْبَانَ دَخَلَهَا وَ هُوَ يَقْراً وَ لَما تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْيَنَ قَالَ عَسى رَبِّي أَنْ يَهْدِيَنِي سَواءَ السَّبِيلِ. (3)

قوله تعالى: وَ لَما تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْيَنَ قَالَ عَسى رَبِّ أَنْ يَهْدِيَنِي سَواءَ السَّبِيلِ (22)

1 - الصادق علیه السلام - كَانَتْ عَصا مُوسَى علیه السلام قَضيبُ آس مِنَ الْجَنَّةَ أَتَاهُ بِهِ جَبْرَئِيلُ ما تَوَجَّهَ تِلْقَاءَ مَدينَ. (4)

2 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ الله صلی الله علیه وآله: مَنْ خَرَجَ فِي سَفَرٍ وَ مَعَهُ عَصَا لوز مُر وَ تَنَا هَذِهِ الآيَةَ وَ ما تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْيَنَ قَالَ عَلَى رَبِّي أَنْ يَهْدِيَنِي سَواءَ السَّبِيلِ إِلَى قَوْلِهِ وَاللَّهُ عَلى ما تَقُولُ وَكِيلٌ آمَنَهُ اللهُ مِنْ كُلِّ سَبْع صَارِ وَ مِنْ كُلِّ لِصَ عَادٍ وَ مِنْ كُلِّ ذَاتِ حُمَة حَتَّى يَرْجِعَ إِلَى أَهْلِهِ وَمَنْزِلِهِ وَ كَانَ مَعَهُ سَبْعَةُ وَسَبْعُونَ مِنَ الْمُعَقِّبَاتِ يَسْتَغْفِرُونَ لَهُ حَتَّى يَرْجِعَ وَيَضَعَهَا. (5)

ص: 180

3- امام باقر علیه السلام - فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً يَتَرَقَّبُ؛ سپس خودش به تنهایی بدون هیچ مرکب و خدمتکاری از مصر خارج شد. از مناطق مختلفی گذشت از فراز و فرود تا اینکه به شهر مدین رسید.

4- ابن عباس رحمه الله - موسی علیه السلام از مصر به سمت مدین حرکت کرد و از مصر تا مدین هشت شبانه روز فاصله بود مثل مسیر کوفه تا بصره و موسی علیه السلام طعامی جز برگ درختان نداشت که آن را هم به سختی به دست می آورد و پایش در طلب آن خشک می شد و [آنقدر برگ خورد که] سبزی گیاهان از شکمش معلوم بود.

5- امام حسین علیه السلام - شیخ مفید می نویسد: «هنگامی که امام حسین علیه السلام متوجه مکه شد [آیه ای] را خواند که می فرماید: خارج شد از آن در حالی که خائف بود و انتظار می برد و می گفت: «پروردگارا! مرا از دست گروه ستم کیشان نجات بده. امام حسین علیه السلام از شاهراه متوجه مکه گردید ولی همراهانش گفتند: «کاش نظیر ابن زبیر از بی راهه می رفتی که مأمورین تو را به دست نمی آوردند». فرمود: «نه به خدا من از راه راست خارج نمی شوم تا خدا هر قضاوتی که صلاح می داند بکند». وقتی امام حسین علیه السلام در روز جمعه که سوم ماه شعبان بود داخل مکه معظمه گردید این آیه را خواند که می فرماید: وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْيَنَ قالَ عَسى رَبِّ أَنْ يَهْدِيَنِي سَواءَ السَّبِيل. وقتی متوجه شهر مدین شد گفت: «شاید خدای من مرا براه راست هدایت فرماید» (قصص/22).

و هنگامی که به سوی مدین حرکت کرد گفت: امید است پروردگارم مرا به راه راست هدایت کند». (22)

1- امام صادق علیه السلام - عصای موسی علیه السلام از بهشت و از شاخه ی یک درخت آس بود هنگامی که رو به سوی مدین نمود جبرئیل علیه السلام آن را برایش آورد.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - [شایسته است] کسی که سفر میرود عصایی از چوب بادام تلخ در دست داشته باشد و در حال راه رفتن این آیه را تلاوت کند که: و چون (موسی) به طرف مدین روی آورد گفت: «امید است که پروردگار من مرا به راه مستقیم رهبری کند ... و خدا بر هرچه ما می گوئیم وکیل است. (قصص / 28-22) خدای عزوجل او را [که در سفر چنین عصایی دارد] از هر درنده ی آدم خوار، دزد متجاوز و هر حشره ی زهرناک نیش دار ایمن خواهد داشت تا به خانواده اش بازگردد و هفتادوهفت فرشته از فرشتگانی که به نوبت مأمور حراست اند با او هستند در حالی که برای او طلب آمرزش می کنند تا زمانی که از سفر بازآید و عصا را از دست بگذارد.

ص: 181

قوله تعالى: وَ لَما وَرَدَماءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةٌ مِنَ النَّاسِ يَسْقُونَ وَوَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَيْنِ تَذُودانِ قالَ ما خَطْبُكُما قالتا لانَسْقِي حَتَّى يُصْدِرَ الرّعاءُ وَ أَبونا شَيْخٌ كَبِيرٌ (23)

باب 1 : وَ ما وَرَدَ مَاءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةٌ مِنَ النَّاسِ يَسْقُونَ وَوَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتِينِ تَذُودَانِ قَالَ ما خَطْبُكُما قالتا لا نَسْقِي حَتَّى يُصْدِرَ الرَّعاءُ وَ أَبُونَا شَيْخٌ كَبِيرٌ .

1-1 - الباقر علیه السلام - إِنَّ مُوسَى علیه السلام مَرَّ نَحْوَ مَدْيَنَ وَ كَانَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ مَدْيَنَ مَسِيرَةُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فَلَمَّا بَلَغَ بَابِ مَدْيَنَ رَأَى بِتْراً يَسْتَقِي النَّاسُ مِنْهَا لِأَغْنَامِهِمْ وَ دَوَابِّهِمْ فَقَعَدَ نَاحِيَةً وَ لَمْ يَكُنْ أَكَلَ مُنْذُ ثَلَاثَة أيَّامٍ شَيْئاً فَنَظَرَ إِلَى جَارِيَتَيْنِ فِي نَاحِيَةِ وَ مَعَهُمَا غُنَيْمَاتٌ لَا تَدْنُوَانِ مِنَ الْبثْرِ فَقَالَ لَهُمَا مَا لَكُمَا لَا تَسْتَقِيَان فَقَالَتَا كَمَا حَكَى اللَّهُ حَتَّى يُصْدِرَ الرَّعاءُ وَ أَبُونَا شَيْخٌ كَبِيرٌ فَرَحِمَهُمَا مُوسَى علیه السلام وَدَنَا مِنَ الْبثْرِ فَقَالَ لِمَنْ عَلَى الْبَثْرِ أَسْتَقِي لِى دَلُوا وَ لَكُمْ دَلُوا وَكَانَ الدَّلْوُ يَمُدُّهُ عَشَرَةٌ رِجَالٍ فَاسْتَقَى وَحْدَهُ دَلُوا لِمَنْ عَلَى الْبَثْرِ وَ دَلُوا لِبنْتَيْ شُعَيْب وَ سَقَى أَغْنَامَهُمَا. (1)

2-1- الباقر علیه السلام - خرجَ مُوسَى علیه السلام مِنْ مِصْرَ بِغَيْرِ ظَهْرِ وَلَا دَابَّةٍ وَلَا خَادِمٍ تَخْفِضُهُ أَرْضُ وَ ال- تَرْفَعُهُ أُخْرَى حَتَّى أَتَى إِلَى أَرْضِ مَدْيَنَ فَانْتَهَى إِلَى أَصْلَ شَجَرَة فَنَزَلَ فَإِذَا تَحْتَهَا بِثْرُ وَإِذَا عِنْدَهَا أمَّةُ مِنَ النَّاسِ يَسْقُونَ فَإِذَا جَارِيَتَان ضَعِيفَتَان وَإِذَا مَعَهُمَا غُنَيْمَةٌ لَهُمَا فَقَالَ مَا خَطَبُكُما قالَها ... أبونا شَيْخٌ كَبِيرٌ وَ نَحْنُ جَارِيَتَانِ ضَعِيفَتَانِ لَا نَقْدِرُ أَنْ نَزَاحِمَ الرِّجَالَ فَإِذَا سَقَى النَّاسُ سَقَيْنَا فَرَحِمَهُمَا مُوسَى علیه السلام فَأَخَذَ دَلْوَهُمَا وَقَالَ لَهُمَا قَدَّمَا غَنَمَكُمَا فَسَقَى لَهُما ثُمَّ رَجَعَتَا بُكْرَةَ قَبْلَ النَّاسِ. (2)

باب 2: أُمَّةً

1-2- أمير المومنين علیه السلام - سُئِلَ علیه السلام: عَنْ أَقْسَامِ الأُمَّةِ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ قَوْلُهُ تَعَالَى كَانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ مِنْهَا الْأُمَّةَ أَى الْوَقْتُ الْمُوَفَّتُ كَقَوْلِهِ سُبْحَانَهُ في سورة يوسف و قالَ الَّذِي نَجا مِنْهَا وَ ادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَى بَعْدَ وَقْتِ وَ قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ وَلَئِنْ أَخَرْنَا

ص: 182

و هنگامی که به [چاه] آب مدین رسید، گروهی از مردم را در آن جا دید که چهارپایان خود را آب می دهند؛ و در کنار آنان دو زن را دید که از گوسفندان خویش مراقبت می کنند [و به چاه نزدیک نمی شوند؛ موسی] به آن دو گفت: «منظور شما [از این کار] چیست؟» گفتند: «ما آن ها را آب نمی دهیم تا چوپان ها همگی خارج شوند؛ و پدر ما پیرمرد کهنسالی است [قادر بر این کارها نیست].» (23)

بخش 1: و در کنار آنان دو زن را دید که از گوسفندان خویش مراقبت می کنند [و به چاه نزدیک نمی شوند؛ موسی] به آن دو گفت: «منظور شما [ از این کار] چیست؟» گفتند: «ما آن ها را آب نمی دهیم تا چوپان ها همگی خارج شوند؛ و پدر ما پیرمرد کهنسالی است [قادر بر این کارها نیست].»

1-1- امام باقر علیه السلام - موسی علیه السلام به طرف مدین حرکت کرد. از آنجا تا مدین سه روز راه بود؛ وقتی او به دروازه ی مدین رسید چاهی را دید که مردم از آن [چاه] برای چهارپایان خود آب می کشیدند. او در کنار همان چاه نشست در حالی که سه روز بود که چیزی نخورده بود. چشم او به دو زن افتاد که چند گوسفند داشتند و نزدیک چاه نمی شدند و منتظر بودند. موسی علیه السلام از آن ها پرسید: «چرا شما آب نمی کشید»؟ آن دو گفتند: «لا نَسْقي حَتَّى يُصْدِرَ الرّعاءُ وَ أَبونا شَيْخٌ كَبِيرٌ». موسی علیه السلام به آن ها ترحم نمود و نزدیک چاه شد و به فردی که بر سر چاه بود گفت: «من یک دلو برای شما و یک دلو برای خودم آب می کشم»، دلو بسیار سنگین بود و ده مرد با هم آن را بالا می کشیدند اما موسى علیه السلام به تنهایی دلو را بالا کشید و گوسفندان آن دختران را سیراب کرد.

2-1- امام باقر علیه السلام - [موسی علیه السلام] در حالی که نه یاوری داشت و نه مرکبی و نه خادمی، به زمینی سرازیر می شد و از زمینی بالا می رفت تا آن که به شهر مدین رسید و به زیر درختی رفت و آرمید و دید زیر آن درخت چاهی است و گرد آن گروهی از مردم آب می کشند و به ناگاه دو دختر ناتوان را مشاهده کرد که چند گوسفند همراه داشتند و به آن ها گفت: «ما خَطْبُكُم»؟ گفتند: «لا نَسْقِي حَتَّى يُصْدِرَ الرّعاءُ وَ أَبونا شَيْخٌ كَبير» موسى علیه السلام بر آنها ترحم کرد و دلو آنها را گرفت و گفت: «گوسفندان خود را جلو بیاورید» و آن ها را آب داد و آن ها آن روز زودتر از مردم برگشتند».

بخش 2: امت؛

1-2- امام علی علیه السلام - از آن حضرت علیه السلام درباره ی انواع معانی امت در کتاب خداوند متعال پرسیدند، فرمود: [امت در کتاب خدا، معانی مختلفی دارد که یکی از معانی آن مذهب است مانند] این کلام خداوند متعال که فرمود: مردم یک امت بودند، پس خدا پیامبران بشارت دهنده و ترساننده را بفرستاد (بقره /213) از معنای دیگر امّت در قرآن، زمان معین است مانند این کلام خداوند در سوره ی یوسف علیه السلام که فرمود: یکی از آن دو که رها شده بود و پس از مدتی به یادش آمده بود (یوسف/45) یعنی بعد از زمانی و مانند این کلام خداوند است که فرمود: و اگر چندگاهی

ص: 183

عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلى أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ أَيْ إِلَى وَقْتِ مَعْلُومٍ وَ الْأُمَّةُ هِيَ الْجَمَاعَةُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةٌ مِنَ النَّاسِ يَسْقُون. (1)

2-2- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ الْأُمَّةُ فِي كِتَابِ اللهِ عَلَى وُجُوهِ كَثِيرَةَ فَمِنْهُ الْمَذْهَبُ وَ هُوَ قَوْلُهُ كَانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً أَيْ عَلَى مَذْهَب وَاحِدٍ وَ مِنْهُ الْجَمَاعَةُ مِنَ النَّاسِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةٌ مِنَ النَّاسِ يَسْقُونَ أَنْ جَمَاعَة. (2)

قوله تعالى : فَسَقَى هُما ثُمَّ تَوَلّى إِلَى الظَّلِّ فَقالَ رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فقیر (24)

1 - الباقر علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظَّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ وَ كَانَ شَدِيدَ الْجُوعِ وَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنَّ مُوسَى كَلِيمَ اللَّهِ علیه السلام حَيْثُ سَقَى لَهُمَا ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظَّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ وَ اللَّهِ مَا سَأَلَ اللَّهَ إِلَّا خُبْرًا يَأْكُلُ لِأَنَّهُ كَانَ يَأْكُلُ بَقْلَةَ الْأَرْضِ وَلَقَدْ رَأَوْا خُضْرَةَ الْبَقْل مِنْ صِفَاقِ بَطْنِهِ مِنْ هُزَالِه. (3)

2- أمير المومنين علیه السلام - لَقَدْ كَانَ فِي رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَافِ لَكَ فِي الْأَسْوَةِ وَ دَلِيلُ لَكَ عَلَى ذَمّ الدُّنْيَا وَ عَيْبهَا وَ كَثْرَة مَخَازِيهَا وَ مَسَاوِيهَا إِذْ قُبِضَتْ عَنْهُ أَطْرَافُهَا وَ وُطَّئَتْ لِغَيْرِهِ أَكْنَافُهَا وَفُطِمَ عَنْ رَضَاعِهَا وَ رُوِيَ عَنْ رَخَارِفِهَا وَ إِنَّ شِئْتَ ثَنَّيْتُ بِمُوسَى كَلِيمِ اللَّهِ حَيْثُ يَقُولُ رَبِّ إِنِّي لِا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ وَ اللَّهِ مَا سَأَلَهُ إِلَّا خُبْزاً يَأْكُلُهُ لِأَنَّهُ كَانَ يَأْكُلُ بَقْلَةَ الْأَرْضِ وَلَقَدْ كَانَتْ خُضْرَةُ الْبَقْل تُرَى مِنْ شَفِيفَ صِفَاقِ بَطْنِهِ لِهُزَالِهِ وَ تَشَدُّب لَحْمِهِ. (4)

3- الباقر علیه السلام - فَرَحِمَهُمَا مُوسَى علیه السلام فَأَخَذَ دَلْوَهُمَا وَقَالَ لَهُمَا قَدِّمَا غَنَمَكُمَا فَسَقَى لَهُمَا ثُمَّ رجعنَا بُكْرَةَ قَبْلَ النَّاسِ ثُمَّ أَقْبَلَ مُوسَى إِلَى الشَّجَرَةِ فَجَلَسَ تَحْتَهَا وَقَالَ رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ فَرُوى أَنَّهُ قَالَ ذَلِكَ وَ هُوَ مُحْتَاجُ إِلَى شِقٌ تَمْرَةٍ. (5)

ص: 184

عذابشان را به تأخیر بیفکنیم (هود / 8) یعنی تا زمان معین شده و امّت به معنای جماعت هم هست مانند آنجا که خداوند تعالی فرمود: وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةٌ مِنَ النَّاسِ يَسْقُون.

2-2- علی بن ابراهیم رحمه الله - «امت» در کتاب خدا معانی متعدد دارد یک معنای آن مذهب است که در این قول خداوند است مردم یک امت بودند (بقره /213)؛ معنای دیگر «امت»، جماعتی از مردم است که در این قول خدا آمده است: وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةٌ مِنَ النَّاسِ يَسْقُونَ.

موسی برای [گوسفندان] آن دو آب کشید؛ سپس رو به سایه آورد و عرض کرد: «پروردگارا! به هر خیر و نیکی که تو بر من فرو فرستی نیازمندم.» (24)

1- امام باقر علیه السلام - محمد گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظَّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنِّي لَا أَنزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ و خیلی گرسنه بود. امام علی علیه السلام می فرماید: موسی علیه السلام هنگامی که به گوسفندان آن دو دختر آب داد به سوی یک سایه رفت و به درختی تکیه زد و گفت: «رَبِّ إِنِّي مَا أَنزَلْتَ إِلَيَّ من خیر فقیر». به خدا قسم که فقط یک نان از خداوند خواسته بود، چون او گیاه زمین را می خورد و کسانی که او را مسخره می کردند از صدای شکمش فهمیدند که او گیاه سبز خورده است.

2- امام علی علیه السلام - پیروی کردن از رسول خدا صلی الله علیه وآله برای تو کافی است و بر مذمت دنیا و معیوب بودن و بسیاری رسوایی ها و بدی های آن تو را دلیل و راهنما می باشد، زیرا اطراف آن (وابستگی و دوستداری) از آن حضرت گرفته شده، و جوانب آن (دلبستگی به همه چیز آن) برای غیر آن بزرگوار آماده گشته، و از نوشیدن شیرش آن منع شده و از آرایش های آن دور گردیده شده، و اگر بخواهی دوباره پیغمبری و پیروی نمایی، از موسی علیه السلام، که خدا با او سخن فرموده پیروی کن آن گاه که می گفت: إِنِّي لِمَا أَنزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ سوگند به خدا! موسی علیه السلام از خدا نخواسته بود مگر نانی را که بخورد، زیرا گیاه زمین را می خورد، و به جهت لاغری و کمی گوشت سبزی گیاه از نازکی پوست درونی شکمش دیده می شد.

3- امام باقر علیه السلام - موسی علیه السلام بر آن ها (دختران شعیب علیه السلام) ترحم کرد و دلو آن ها را گرفت و گفت: «گوسفندان خود را پیش برانید» و به آنها آب داد و آن روز پیش از مردم برگشتند. موسی علیه السلام به زیر درخت برگشت و نشست و گفت: «خدایا! من بدان چه برایم فروفرستی محتاجم». و روایت شده است که او این کلمات را گفت در حالی که [از شدت گرسنگی] به یک نیمه ی خرما هم محتاج بود.

ص: 185

4- الصادق علیه السلام - فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ حِكَايَةً عَنْ مُوسَى علیه السلام رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ فَقَالَ سَأَلَ الطَّعَامَ. (1)

5- الصادق علیه السلام - فِي قَوْل مُوسَى علیه السلام لِفَتَاهُ آتِنَا غَداءَنَا وَ قَوْلِهِ رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ فَقَالَ إِنَّمَا عَلَى الطَّعَامَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ مُوسَى علیه السلام لَذُو جُوعَاتِ. (2)

6- الباقر علیه السلام - شكا مُوسَى علیه السلام إِلَى رَبِّهِ الْجُوعَ فِى ثَلَاثَة مَوَاضِعَ آتِنا غَداءَنَا لَقَدْ لَقِينَا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً. لَا تَخَذْتَ عَلَيْهِ أَجْراً رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ. (3)

7- ابن عباس رحمه الله - رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسِ رحمه الله لَقَدْ قَالَ ذَلِكَ مُوسَى علیه السلام وَ لَوْ شَاءَ إِنْسَانُ أَن يَنْظُرَ إِلَى خَضْرَة أَمْعَائِهِ مِنْ شِدَّة الجُوعِ لَنَّظَر مَا يَسْأَلُ اللَّهُ تَعَالَى إِلَّا أَكْلَة. (4)

8- الصادق علیه السلام - عن أبي بَصِيرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ لِلشُّكْرِ حَدُّ إِذَا فَعَلَهُ الْعَبْدُ كَانَ شَاكِراً قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مَا هُوَ قَالَ يَحْمَدُ اللَّهَ عَلَى كُلِّ نِعْمَة عَلَيْهِ فِي أَهْلِ وَ مَالَ وَ إِنْ كَانَ فِيمَا أَنْعَمَ عَلَيْهِ فِي مَالِهِ حَقٌّ أَدَاهُ وَ مِنْهُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَى رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَى رَبِّ أَنْزِلْنِي مُنْزَلًا مُبَارَكًا وَ أَنْتَ خَيْرُ المنزِلِينَ وَ قَولُهُ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَاناً نَصِيراً. (5)

قوله تعالى : فَجَاءَتْهُ إِحداهما تمشي - عَلَى اسْتِحْياءِ قَالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ ما سَقَيْتَ لَنا فَلَمّا جَاءَهُ وَ قَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قَالَ لا تَخَفَّ نَجَوْنَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ (25)

1 - الصادق علیه السلام - سُئِلَ أَيَّتُهُمَا الَّتِى قَالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ قَالَ الَّتِي تَزَوَّجَ بِهَا قِيلَ فَأَيَّ الْأَجَلَيْنِ قَضَى قَالَ أَوْفَاهُمَا وَأَبْعَدَهُمَا عَشْرَ سِنِينَ قِيلَ فَدَخَلَ بهَا قَبْلَ أَنْ يَمْضِيَ الشَّرْطُ أَوْ بَعْدَ انْقِضَائِهِ قَالَ قَبْلَ

ص: 186

4- امام صادق علیه السلام - امام صادق علیه السلام در تفسیر کلام خدا که از موسی علیه السلام حکایت کرده است: رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ؛ فرمود: «از خداوند خواهان خوراک شد و البته بدان نیاز داشت».

5- امام صادق علیه السلام - درباره ی گفته ی موسی علیه السلام به جوان همراهش: غذای ما را بیاور. (کهف/62) و عبارت إِنِّي لَمَا أَنزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِیر فرمود: «منظور حضرت موسی علیه السلام در هر دو عبارت، غذا موسی علیه السلام بسیار گرسنگی می کشید».

6 - امام باقر علیه السلام - موسی علیه السلام از گرسنگی در سه موضع به خدا شکایت برد آیه: غذایمان را بیاور که راستی ما از این سفر رنج بسیار دیدیم. (کهف / 62) و اگر می خواستی (می توانستی) برای آن مزدی بگیری (کهف /77) و آیه رَبِّ إِنِّي لَمَا أَنزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ.

7- ابن عبّاس رحمه الله - رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ؛ موسى علیه السلام این را گفت [و غذا طلبید] و اگر انسانی از شدت گرسنگی و خوردن سبزی و برگ گیاهان سبزی شکمش معلوم باشد، قطعاً چیزی جز خوردنی، طلب نمی کند .

8- امام صادق علیه السلام - ابوبصیر گوید: «به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «آیا شکر حدی دارد که هرگاه بنده ای آن را انجام داد شاکر محسوب می گردد» فرمود: «آری» عرض کردم: «آن چیست»؟ فرمود: «خداوند را در هر نعمتی که به او و خاندانش می رسد حمد می کند و اگر در مالی که به او رسیده حقی [مثل خمس و زکات] وجود دارد اداء کرده باشد. خداوند متعال می فرماید: پاک و منزه است آن خدایی که این را برای ما مسخر کرد در صورتی که ما توانایی نداشتیم آن را به دست بیاوریم (زخرف/13)، و یا در جایی دیگر فرمود: رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ. در جایی دیگر می فرماید: بار خدایا مرا در منزلی مبارک فرودآور که تو بهترین فرودآورنده هستی (مؤمنون / 29) و در آیه ای دیگر فرمود: خداوندا مرا در جای راستی و درستی واردکن و با راستی و درستی هم مرا از آنجا بیرون نما و از نزد خودت مرا یاری کن و برهانی نما تا مرا یاری کند (اسراء/80)».

ناگهان یکی از آن دو [زن] به سراغ او آمد در حالی که با نهایت حیا گام برمی داشت، گفت: «پدرم از تو دعوت می کند تا مزد آب دادن [گوسفندان] را که برای ما انجام دادی به تو بپردازد». هنگامی که موسی نزد او (شعیب) آمد و سرگذشت خود را برای او شرح داد، گفت: «نترس، از قوم ستمکار نجات یافتی» (25)

1- امام صادق علیه السلام - امام علیه السلام در مورد اینکه کدام یک از دخترانش گفتند: «پدرم تو را دعوت می کند، فرمود: «آن یکی که با او ازدواج کرد». سپس پرسیدند: «کدام یک از شروط شعیب را قبول کرد»؟ فرمود: نسبت به آن یکی که می توانست آن را انجام دهد و طولانی ترین آن ها که ده سال طول کشید». پرسیدند: «بعد از اینکه به شرطش عمل کند با او همبستری کرد یا قبل از آن»؟

ص: 187

أَنْ يَنْقَضِيَ قِيلَ لَهُ فَالرَّجُلُ يَتَزَوَّجُ الْمَرْأَةَ وَ يَشْتَرِطُ لِأَبِيهَا إجَارَةَ شَهْرَيْنِ أَ يَجُوزُ ذَلِكَ قَالَ إِنَّ مُوسَى علیه السلام عَلِمَ أَنَّهُ سَيْتِمُّ لَهُ شَرْطَهُ قِيلَ كَيْفَ قَالَ إِنَّهُ عَلِمَ أَنَّهُ سَيَبْقَى حَتَّى يَفِي . (1)

2- الباقر علیه السلام - فَلَمَّا رَجَعَنَا ابْنَتَا شُعَيْبِ علیه السلام إِلَى شُعَيْبِ علیه السلام قَالَ لَهُمَا أَسْرَعْتُمَا الرُّجُوعَ فَأَخْبَرَنَاهُ بقِصَّة مُوسَى علیه السلام وَ لَمْ تَعْرِفَاهُ فَقَالَ شُعَيْبِ علیه السلام لِوَاحِدَة مِنْهُمَا اذْهَبى إِلَيْهِ فَادْعِيهِ لِنَجْزِيَهُ أَجْرَ مَا سَقَى لَنَا فَجَاءَتْ إِلَيْهِ كَمَا حَكَى اللَّهُ تَمْشِي عَلَى اسْتِحْيَاءِ فَقَالَتْ لَهُ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ مَا سَقَيْتَ لَنا فَقَامَ مُوسَى علیه السلام مَعَهَا فَمَشَتْ أَمَامَهُ فَسَفَقَتْهَا الرِّيَاحُ فَبَانَ عَجْزُهَا فَقَالَ لَهَا مُوسَى علیه السلام تَأَخَّرِى وَ ذُلِّينِي عَلَى الطَّرِيقِ بِحَصَاةٍ تُلْقِيهَا أَمَامِي أَتْبَعُهَا فَأَنَا مِنْ قَوْمِ لَا يَنْظُرُونَ فِي أَدْبَارِ النِّسَاءِ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَى شُعَيْبِ علیه السلام قَصَّ عَلَيْهِ قِصَّتَهُ فَقَالَ لَهُ شُعَيْبُ لَا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ. (2)

3- الرضا علیه السلام - عَنِ الْبَزَنْطِي قَالَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ مَا سَقَيْتَ لَنا أَهِيَ الَّتِي التي تزوج بها قَالَ نَعَمْ وَ لَمَّا قَالَتْ اسْتَأْجِرُهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ قَالَ أَبُوهَا كَيْفَ عَلِمْتَ ذَلِكَ قَالَتْ لَمَّا أَتَيْتُهُ برسَالَتِكَ فَأَقْبَلَ مَعِي قَالَ كُونِي خَلْفِي وَذُلِّينِي عَلَى الطَّرِيق فَكُنْتُ خَلْفَهُ أَرْشُدُهُ كَرَاهَةَ أَنْ يَرَى مِنِّى شَيْئاً وَ لَمَّا أَرَادَ مُوسَى علیه السلام الانْصِرَافَ قَالَ شُعَيْبُ علیه السلام ادْخُل الْبَيْتَ وَ خُذْ مِنْ تِلْكَ الْعِصِيَّ عَمَّا تَكُونُ مَعَكَ تَدْراً بهَا السَّبَاعَ وَ قَدْ كَانَ شُعَيْبُ علیه السلام أَخْبَرَ بأَمْرِ الْعَصَا الَّتِي أَخَذَهَا مُوسَى علیه السلام فَلَمَّا دَخَلَ مُوسَى علیه السلام الْبَيْتَ وَثَبَتْ إِلَيْهِ الْعَصَا فَصَارَتْ فِي يَدِهِ فَخَرَجَ بِهَا فَقَالَ لَهُ شُعَيْبُ علیه السلام خُذْ غَيْرَهَا فَعَادَ مُوسَى علیه السلام إِلَى الْبَيْتِ وَ وَثَبَتْ إِلَيْهِ الْعَصَا فَصَارَ فِي يَدِهِ فَخَرَجَ بِهَا فَقَالَ لَهُ شُعَيْبُ علیه السلام أَلَمْ أَقُلْ لَكَ خُذْ غَيْرَهَا قَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام قَدْ رَدَدْتُهَا ثَلَاثَ مَرَاتِ كُلَّ ذَلِكَ تَصِيرُ فِي يَدِى فَقَالَ لَهُ شُعَيْبُ علیه السلام خُذْهَا وَ كَانَ شُعَيْبُ علیه السلام يَزُورُ مُوسَى علیه السلام کل سَنَة فَإِذَا أَكَلَ قَامَ مُوسَى عَلَى رَأْسِهِ وَ كَسَرَ لَهُ الْخُبْزَ. (3)

4- أمير المومنين علیه السلام - أَنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَى سَبْعَة أَقْسَام ... مِنْهُ أَخْبَارُ الْأَنْبِيَاءِ وَ شَرَائِعُهُمْ وَ هَلَاكُ أمَمِهِمْ وَ مِنْهُ مَا بَيَّنَ اللَّهُ تَعَالَى فِي مَغَازِي النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَ حُرُوبهِ وَ فَضَائِلُ أَوْصِيَائِي وَ مَا يَتَعَلَّقُ بِذَلِكَ وَيَتَّصِلُ بِهِ ... وَأَمَّا مَا فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى مِنَ الْقَصَصِ عَنِ الْأُمَمِ فَإِنَّهُ يَنْقَسِمُ عَلَى ثَلَاثَةِ أَقْسَامٍ فَمِنْهُ مَا مَضَى وَ مِنْهُ مَا كَانَ فِي عَصْرِهِ وَ مِنْهُ مَا أَخْبَرَ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ أَنَّهُ يَكُونُ بَعْدَهُ فَأَمَّا مَا

ص: 188

فرمود: «قبل از آن». پرسیدند: «مردی با دختری ازدواج می کند و با پدرش شرط می گذارد که دو ماه او را اجاره کند، آیا این جایز است»؟ فرمود: «که موسی می دانست که به شرطش عمل می کند» پرسیدند: «چگونه»؟ فرمود: «چون می دانست که تا زمان وفای به عهدش باقی می ماند».

2- امام باقر علیه السلام - وقتی آن دو دختر که دختران شعیب علیه السلام بودند به خانه بازگشتند پدر از آن ها درباره ی علت زود آمدنشان پرسش نمود و آنها ماجرای موسی علیه السلام را برای شعیب علیه السلام تعریف کردند و این در حالی بود که موسی علیه السلام را نمی شناختند. شعیب علیه السلام به یکی از آن ها گفت: «به نزد آن مرد برو و او را فرابخوان و بگو پدرم می خواهد مزد آب کشیدن تو را به تو بدهد» آن دختر نزد موسی علیه السلام آمده و همانطور که خداوند حکایت می کند گفت: تمشِي عَلَى اسْتِحْياءِ فَقَالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ ما سَقَيْتَ لَنا. موسی علیه السلام برخاست و به دنبال او حرکت کرد لیکن وزش باد باعث آشکار شدن پای او و بالارفتن دامنش می شد لذا موسی علیه السلام به او گفت: «تو پشت سر من حرکت کن و با انداختن سنگی کوچک به هر طرف راه را به من نشان بده چون ما از قومی هستیم که به پشت سر زنان نظر نمی کنیم». وقتی موسی علیه السلام شعیب علیه السلام وارد شد ماجرای خود را برای او گفت شعیب علیه السلام فرمود: «بیم نداشته باش چون دیگر از شر آن قوم ظالم نجات یافتی».

3- امام رضا علیه السلام - بزنطی گوید: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: إِنَّ أَبي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ مَا سَقَيْتَ لَنا؛ «آیا این کلام همان دختر است که موسی علیه السلام با او ازدواج کرد»؟ فرمود: «آری! وی هنگامی که گفت: «اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ». پدرش گفت: تو از کجا دانستی او قوی و امین است». گفت: «هنگامی که پیام تو را به او رساندم، گفت: «از پشت سرم حرکت کن و راه را به من نشان ده». من پشت سر او حرکت کردم و او کراهت داشت به واسطه حرکت پشت سر من هیکل مرا مشاهده کند». هنگامی که موسی علیه السلام تصمیم گرفت از نزد شعیب علیه السلام برود، شعیب علیه السلام گفت: «داخل اتاق شو و یکی از آن عصاها را بردار تا در بیابان در مقابل درندگان از خود دفاع کنی». هنگامی که موسی علیه السلام وارد اتاق شد یکی از آن عصاها ناگهان در دست او قرار گرفت موسی علیه السلام از اتاق بیرون شد چون چشم شعیب علیه السلام بر آن عصا افتاد گفت: «عصای دیگر بردار». حضرت موسی علیه السلام بار دیگر وارد اطاق شد و باز همان عصا در دستش قرار گرفت، پس از این که بیرون شد شعیب علیه السلام گفت: «این همین عصا است که گفتم در جای خود قرار دهی و عصای دیگری برداری». موسی علیه السلام گفت: «من سه بار این عصا را برگرداندم و او باز در دست من قرار گرفت». در این هنگام شعیب علیه السلام گفت: «بردار». شعیب علیه السلام سالی یک بار موسی علیه السلام را ملاقات می کرد و هرگاه می خواست غذا بخورد موسی علیه السلام بالای سرش برای او نان خورد می کرد.

4- امام علی علیه السلام - [ خداوند ] قرآن را بر هفت قسم نازل کرد ... از جمله ی آن ها خبرهای پیامبران علیه السلام و شریعت های آنان و نابودی امت هایشان و از جمله ی آنها آن چیزی است که خداوند درباره ی فضائل پیامبر صلی الله علیه وآله و جنگ های او و فضائل وصی های من و آنچه که به این ها تعلّق و اتصال دارد، بیان کرده است ... اما قصص قرآن در خصوص امت ها بر سه شکل آمده است: گروهی درباره ی گذشتگان

ص: 189

مَضَى فَمَا حَكَاهُ اللهُ تَعَالَى فَقَالَ نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هذَا الْقُرْآنَ وَ مِنْهُ قَوْلُ مُوسَى علیه السلام لِشُعَيْبِ علیه السلام فَلَمَّا جَاءَهُ وَ قَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قَالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ. (1)

5 - الصادق علیه السلام - عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ أَيَّتُهَا الَّتِي قَالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ؟ قَالَ: الَّتِي تَزَوجَ بِهَا. (2)

قوله تعالى: قالَتْ إحداهما يا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ (26)

1 - الكاظم علیه السلام - عَن أبي الحَسَن علیه السلام فِي قَول اللهِ عَزَّوَجَلَّ يا أَبَتِ اسْتَأْجِرُهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ قَالَ قَالَ لَهَا شُعَيْبُ علیه السلام يَا بُنَيَّة هَذَا قَوِيٌّ قَدْ عَرَفْتِهِ برَفْعِ الصَّخْرَة الْأَمِينُ مِنْ أَيْنَ عَرَفْتِهِ قَالَتْ يَا أَبَةٍ إِنِّي مَشَيْتُ قُدَّامَهُ فَقَالَ امْشِي مِنْ خَلْفِي فَإِنْ ضَلَلْتُ فَأَرْشِدِينِي إِلَى الطَّرِيقِ فَإِنَّا قَوْمُ لَا تَنظُرُ فِي أَدْبَارِ النِّسَاءِ. (3)

2 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبي ذَرِّ رحمه الله قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِذَا سُئِلْتَ أَيَّ الْأَجَلَيْنِ قَضَى مُوسَى الةِ فَقُلْ الله خَيْرَهُمَا وَأَبَرَهُمَا وَإِذَا سُئِلَ أَنَّ الْمَرْأَتَيْنِ تَزَوَّجَ فَقُلِ الصُّغْرَى مِنْهُمَا وَهِيَ الَّتِي جَاءَتْ فَقَالَ يَا أَبَتِ اسْتَأْجِرُهُ. (4)

3- ابن عباس رحمه الله - اسْمُ أب امْرَأَة مُوسَى علیه السلام الَّذِي اسْتَأجَرَهُ يُثْرُونَ صَاحِبُ مَدَيْنَ ابْنُ أَخِي شُعَيْبُ علیه السلام وَ اسْمُ إِحْدَى الْجَارِيَتَيْنِ لُبّاً وَيُقَالُ: حَنُونَا وَاسْمُ الْأُخْرَى صَفُورَاءُ وَ هِيَ امْرَأَةُ مُوسَى علیه السلام. (5)

قوله تعالى: قالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمانِي حِجَجٍ فَإِنْ أَتَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِكَ وَمَا أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللهُ مِنَ الصَّالِحِينَ (27)

و گروهی در عصر نزول قرآن و گروهی نیز درباره آیندگان است. اما قصه ی گذشتگان در این آیه مورد اشاره قرار گرفته است: ما بهترین سرگذشت ها را بر تو از طریق وحی کردن این قرآن به تو بازگو کردیم (یوسف/3) که از جمله ی این قصه ها سخن موسی به شعیب علیه السلام است که فرمود: فَلَا جَاءَهُ وَ قَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قَالَ لَا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.

5- امام صادق علیه السلام - صفوان گوید: از امام صادق علیه السلام سؤال شد: کدام یک از دو دختر شعیب علیه السلام به موسی علیه السلام گفت: «پدرم از تو دعوت کرده است»؟ فرمود: «همانی که همسر وی شد».

یکی از آن دو [دختر] گفت: «ای پدر! او را استخدام کن، زیرا بهترین کسی را که می توانی استخدام کنی آن کس است که نیرومند و درستکار باشد [و او همین مرد است]». (26)

1- امام كاظم علیه السلام - يا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ؛ شعیب علیه السلام از دخترش پرسید ای دختر جانم! او نیرومند است، [این را] از برداشتن آن سنگ از در چاه دانستی، از کجا دانستی که او امین است»؟ دخترش گفت: «ای پدر! هنگام آمدن به اینجا من پیش روی او حرکت می کردم که گفت: «پشت سر من بیا و اگر راه را گم کردم مرا آگاه کن و راه را بگو! زیرا ما جماعتی هستیم که به پشت زنان نمی نگریم».

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوذر رحمه الله گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «هرگاه از تو پرسیدند که کدام یک از دو مدت را موسی علیه السلام انجام داد بگو: «بهترین و نیکوترین آن دو را». هنگامی که سؤال شد: «که کدام یک از دو دختر ازدواج کرد»؟ بگو: «کوچک ترین آن دو و او همان بود که آمد و گفت: «یا أَبَتِ استأجره».

3- ابن عباس رحمه الله - اسم پدر زن موسی علیه السلام که او را اجاره گرفته بود، شیرون بود که صاحب شهر مدین و پسر برادر شعیب علیه السلام بود و اسم یکی از آن دختران لیا بوده و گفته شده حنونا بوده است و اسم دیگری صفورا همان زن موسی علیه السلام بوده است.

[ شعیب] گفت: «من می خواهم یکی از این دو دخترم را به همسری تو درآورم به این شرط که هشت سال برای من کار کنی؛ و اگر آن را تا ده سال افزایش دهی [محبتی] از ناحیه توست؛ من نمی خواهم کار سنگینی بر دوش تو بگذارم؛ و آن شاء الله مرا از صالحان خواهی یافت.» (27)

اجاره؛

ص: 191

1- الكاظم علیه السلام - عَنِ ابْنِ سِنَانِ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْإِجَارَةِ فَقَالَ صَالِحُ لَا بَأْسَ بِهِ إِذَا نَصَحَ قَدْرَ طَاقَتِهِ قَدْ آجَرَ مُوسَى علیه السلام نَفْسَهُ وَ اشْتَرَطَ فَقَالَ إِنْ شِئْتُ ثَمَانِيَ وَ إِنْ شِئْتُ عَشْراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِيهِ أَنْ تَأْجُرَنِي ثَانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَعْمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِكَ. (1)

2 - الكاظم علیه السلام - عَن أَحمَدِ بن مُحَمَّدِ بن أَبي نَصر قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ علیه السلام قَوْلُ شُعَيْبِ علیه السلام إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَنْ تَأْجَرَنِي ثَمَانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَعْمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِنْدِكَ أَيَّ الْأَجَلَيْنِ قَضَى قَالَ الْوَفَاء مِنْهُمَا أَبْعَدُهُمَا عَشْرُ سِنِينَ قُلْتُ فَدَخَلَ بهَا قَبْلَ أَنْ يَنْقَضِيَ الشَّرْطُ أَوْ بَعْدَ انْقِضَائِهِ قَالَ قَبْلَ أَنْ يَنْقَضِيَ قُلْتُ لَهُ فَالرَّجُلُ يَتَزَوَّجُ الْمَرْأَةَ وَ يَشْتَرِطُ لِأبيهَا إِجَارَةَ شَهْرَيْنِ يَجُوزُ ذَلِكَ فَقَالَ إِنَّ مُوسَى علیه السلام قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ سَيْتِمُّ لَهُ شَرْطَهُ فَكَيْفَ لِهَذَا بِأَنْ يَعْلَمَ أَنَّهُ سَيَبْقَى حَتَّى يَفِيَ لَهُ وَقَدْ كَانَ الرَّجُلُ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَتَزَوَّجُ الْمَرْأَةَ عَلَى السُّورَةِ مِنَ الْقُرْآنِ وَ عَلَى الدَّرْهَم وَ عَلَى الْقَبْضَة مِنَ الْحِنْطَة. (2)

3- أمير المومنين علیه السلام - عَنْ عَلى علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي قِصَّة مُوسَى علیه السلام قالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَانِيَ حِجَجٍ فَقَالَ عَلَى علیه السلام عَقْدُ النِّكَاحِ عَلَى أجْرَة سَمَّاهَا وَ لَا يَحِلُّ النكاح في الإسلام بأجرة لولى المرأة بأنَّ المَرأة أحق بمهرها. (3)

4- الباقر علیه السلام - أَنَّهُ قَالَ ... قالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنَّ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَعَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِكَ فَرُويَ أَنَّهُ قَضَى أَتَمَّهُمَا لِأَنَّ الْأَنْبِيَاءَ لَا يَأْخُذُونَ إِلَّا بِالْأَفْضَلَ وَ التَّمَام. (4)

1 - امام کاظم علیه السلام - ابن سنان گوید: درباره اجیر کردن از امام کاظم علیه السلام سؤال کردم. فرمود: «نیکوست و اشکالی ندارد اگر در حد توانش تعهد کند. موسی علیه السلام خود را اجیر نمود و گفت: «اگر خواستم هشت سال و اگر خواستم ده سال». پس خداوند عزوجل درباره اش چنین فرمود: آن تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْقَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِكَ».

2۔ امام کاظم علیه السلام - احمد بن محمد بن ابی نصر گوید: «از امام کاظم علیه السلام درباره این سخن شعیب علیه السلام که می فرماید: إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَن تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَعْمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِكَ؛ پرسیدم که: «موسی علیه السلام کدام مدت را به سر برد»؟ فرمود: «ده سال، به دورترین آن وفا کرد». عرض کردم: «آیا قبل از اتمام شرط با وی عروسی کرد یا پس از اتمام مدت»؟ فرمود: «پیش از تمام شدن مهلت». عرض کردم: «مردی با زنی ازدواج می کند و شرط می کند که دو ماه برای پدر زنش کار کند. آیا این جایز است [که قبل از انجام شرط ازدواج کند]»؟ فرمود: «موسی علیه السلام می دانست که این شرط را ادا خواهد کرد. اما این یکی از کجا می داند تا دو ماه دیگر زنده می ماند تا به وعده ی خود وفا کند؟ در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله شخص به شرط آموختن یک سوره قرآن به زن و یا با دادن مقداری درهم و دادن یک کف دست گندم با وی ازدواج می کرد».

3- امام علی علیه السلام - درباره این آیه در قصه موسی علیه السلام که خداوند می فرماید: إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هاتين عَلى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَانِيَ حِجَجٍ؛ و على علیه السلام فرمود: عقد ازدواج به شرط اجرتی است که پدر دختر معین کرد و در اسلام ازدواجی که مهریه اش اجیر شدن برای ولی دختر باشد حلال نیست چون خود دختر برای گرفتن مهریه اش از دیگران سزاوارتر است (مهریه برای دختر است نه برای پدر دختر).

4- امام باقر علیه السلام - فرمود: شعیب علیه السلام به موسى علیه السلام گفت: «إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَعْتُمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِكَ». نقل است که موسی علیه السلام ده سال تمام برای شعیب علیه السلام چوپانی کرد؛ زیرا انبیای الهی کار ناقص انجام نمی دهند.

همسر موسی علیه السلام

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - عبدالله بن مسعود گوید: به پیامبر صلی الله علیه وآله گفتم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله ، هنگامی که شما از دنیا رفتید، چه کسی باید شما را غسل دهد»؟ فرمود: «هر پیامبری را وصی او غسل می دهد». پرسیدم: «وصی شما کیست»؟ فرمود: «علی بن ابی طالب علیه السلام» پرسیدم: «او چند سال پس از شما زنده خواهد ماند»؟ فرمود: سی سال. یوشع بن نون علیه السلام وصی موسی علیه السلام پس از او سی سال زنده

ص: 193

عَاشَ بَعْدَ مُوسَى علیه السلام ثَلَاثِينَ سَنَةً وَ خَرَجَتْ عَلَيْهِ صَفْرَاءُ بِنْتُ شُعَيْب زَوْجَةُ مُوسَى علیه السلام فَقَالَتْ: أَنَا أَحَقُّ مِنْكَ بِالْأَمْرِ فَقَاتَلَهَا فَقَتَلَ مُقَاتِلِيهَا وَأَسَرَهَا فَأَحْسَنَ أَسْرَهَا. (1)

بود و صفوراء دختر شعیب علیه السلام زن حضرت موسی علیه السلام بر او شورید و گفت: «من به خلافت از تو شایسته ترم». یوشع با وی جنگید و طرفدارانش را کشت و خودش را اسیر کرد و با او خوش رفتاری نمود.

حج؛

1- امام صادق علیه السلام - از امام صادق علیه السلام پرسیدند: «آیا قبل از اینکه رسول خدا صلی الله علیه وآله به پیامبری مبعوث شود، مردم به حج می رفتند»؟ امام علیه السلام فرمود: «آری و این سخن شعیب در قرآن، خود تأییدی بر این گفته است که به موسی علیه السلام ، زمانی که ازدواج کرد، فرمود: «عَلى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَانِيَ حِجَج؛ و نگفت: «ثمانی سنین؛ هشت سال».

غیبت؛

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - و در آنجا مدتی نزد شعیب علیه السلام ماند و این غیبت دومی از غیبت اولی برایشان سخت تر بود که حدود پنجاه و چند سالی بود.

2- امام صادق علیه السلام - عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: «در قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف سنتی از موسی بن عمران علیه السلام است» گفتم: «سنت او از موسی بن عمران علیه السلام چیست»؟ فرمود: «پنهانی ولادتش و غیبت از قومش». گفتم: «موسی علیه السلام از اهل و قومش چقدر غایب بود»؟ فرمود: «بیست و هشت سال».

بخش 1: ان شاء الله مرا از صالحان خواهی یافت.

1-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - انس گوید: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «شعیب از حبّ خدا آن قدر گریست تا نابینا شد. پس خداوند بیناییش را به وی بازگرداند. باز هم آن قدر گریست تا نابینا شد و خدا بینایی وی را بازگرداند. تا بار چهارم خداوند به وی وحی کرد که: «ای شعیب! علیه السلام این کار را تا کی می خواهی ادامه دهی؟ اگر این کار تو از شدت ترس از آتش است آن را از تو برداشتم و اگر به شوق بهشت است آن را به تو بخشیدم». عرض کرد: «ای خدا و سرورم! تو خود می دانی که من نه از ترس آتش و نه به شوق بهشتت گریستم؛ مهر تو در دلم افتاده و نمی توانم صبر کنم مگر آنکه به ملاقات تو بیایم». خداوند به وی فرمود: «حال که چنین است من کلیم خود موسی بن عمران علیه السلام را به خدمت تو می گمارم».

ص: 195

قوله تعالى : قالَ ذالِكَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ أَيُّهَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلَا عُدُوانَ عَلَيَّ وَ الله عَلى ما نَقُولُ وَكِيلٌ (28)

باب 1 : قالَ ذلِكَ بَيني وَبَيْنَكَ أَيُّهَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلَا عُدْوانَ عَلَى

1-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَبي ذَرِّ رحمه الله قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِذَا سُئِلْتَ أَى الْأَجَلَيْنِ قَضَى مُوسَى علیه السلام؟ فَقُلْ: خَيْرَهُمَا وَأَبْرَهُمَا. (1)

1-2- الصادق علیه السلام - عَن ابْن أَبي عُمَيْر عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ: أَلْقَى اللَّهُ تَعَالَى مِنْ مُوسَى علیه السلام عَلَى فِرْعَوْنَ وَ امْرَأَتِهِ الْمَحَبَّةَ قَالَ وَكَانَ فِرْعَوْنُ طَوِيلَ اللحْيَةِ فَقَبَضَ مُوسَى علیه السلام عَلَيْهَا فَجَهَدُوا أَنْ يُخَلَّصُوهَا مِنْ يَدِ مُوسَى علیه السلام فَلَمْ يَقْدِرُوا عَلَى ذَلِكَ حَتَّى خَلَاهَا فَأَرَادَ فِرْعَوْنُ قَتْلَهُ فَقَالَتْ لَهُ امْرَأَتُهُ إِنَّ هُنَا أَمْراً تَسْتَبِينُ بِهِ هَذَا الْغُلَامُ ادْعُ بجَمْرَة وَ دِينَارٍ فَضَعْهُمَا بَيْنَ يَدَيْهِ فَفَعَلَ فَأَهْوَى مُوسَى علیه السلام إِلَى الْجَمْرَة وَوَضَعَ يَدَهُ عَلَيْهَا فَأَحْرَقَتْهَا فَلَمَّا وَجَدَ حَرَّ النَّارِ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى لِسَانِهِ فَأَصَابَتْهُ لَغْتَةُ وَ قَدْ قَالَ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى أَيُّهَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ قَضَى أَوْفَاهُمَا وَ أَفْضَلَهُا . (2)

1-3- أمير المومنين علیه السلام - سَألوه ( عليا علیه السلام) عَن الْمُتَشَابِهِ فِى الْقَضَاءِ فَقَالَ هُوَ عَشَرَةُ أَوْجَهِ مُخْتَلِفَةُ الْمَعْنَى فَمِنْهُ قَضَاءُ فَرَاغِ وَقَضَاءُ عَهْدِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِعْلَامِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ فِعْلِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِيجَابِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ كِتَابِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِثْمَامٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ حُكْمِ وَفَضْلٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ خَلْقٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ نُزُولِ الْمَوْت ... وَأَمَّا قَضَاءُ الْإِثْمَامَ فَقَوْلُهُ تَعَالَى فِي سُورَةِ الْقَصَصِ فَلَمَّا قَضَىٰ مُوسَى الْأَجَلَ أَيْ فَلَمَّا أَتَمَّ شَرْطَهُ الَّذِي شَارَطَهُ عَلَيْهِ وَكَقَوْلِ مُوسَى علیه السلام أَيُّهَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَيَّ مَعْنَاهُ إِذَا أَتْمَمْت. (3)

باب 2: وَ اللهُ عَلى ما تَقُولُ وَكيل

2-1 - إبن عباس رحمه الله - وَ اللهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَكِيلٌ أَي شَهِيدُ فِيمَا بَيْنِي وَبَيْنَكَ. (4)

ص: 196

[موسی] گفت: «[مانعی ندارد،] این قراردادی میان من و تو باشد؛ البته هر کدام از این دو مدت را انجام دهم ستمی بر من نخواهد بود [و من در انتخاب آن آزادم]؛ و خدا بر آنچه ما می گوییم گواه است.» (28)

بخش 1: [موسی] گفت: «[مانعی ندارد] این قراردادی میان من و تو باشد؛ البته هر کدام از این دو مدت را انجام دهم ستمی بر من نخواهد بود [و من در انتخاب آن آزادم].

1-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوذر رحمه الله گوید: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «اگر از تو پرسیدند که کدام یک از آن دو وقت را موسی علیه السلام انجام داد؟ بگو: «بهترین و نیکوترین آن ها را».

2-1- امام صادق علیه السلام - ابن ابی عمیر از کسی که برایش از امام صادق علیه السلام حدیث کرد، نقل می کند: خداوند تعالی محبّتی از موسی علیه السلام در دل فرعون و همسرش افکند ... فرعون ریش بلندی داشت موسی علیه السلام ریش او را گرفت، تلاش کردند که ریش او را از دست موسی علیه السلام خلاص کنند ولی نتوانستند تا اینکه خودش آن را رها کرد». فرعون تصمیم گرفت او را بکشد ولی همسرش به او گفت: «[او بچه است و نمی فهمد] برای آزمایش او یک ذغال و یک سکه در جلوی او بگذار». این کار را کردند و موسی علیه السلام به سمت زغال میل کرد و دستش را بر روی آن قرار داد زغال دست او را سوزاند! وقتی حرارت آتش را احساس کرد دستش را بر روی زبانش گذاشت و شروع به مکیدن آن کرد». امام علیه السلام در مورد کلام خداوند تعالى: أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ؛ فرمود: «بهترین و با فضیلت ترین آنها را انجام داد».

3-1- امام علی علیه السلام - و همچنین از ایشان درباره ی متشابهات لفظ «قضاء» در قرآن سؤال نمودند که فرمود: «این لفظ بر ده وجه در قرآن آمده است که معانی متفاوتی دارند و شامل معانی فراغت، عهد، اعلام و آگاهی دادن، انجام کار، واجب کردن، مکتوب و حتمی کردن، اتمام، حکم، خلق و نزول مرگ می باشد ... و قضاء در معنای اتمام کار مانند این آیه در سوره ی قصص است: فَلَا قَضى مُوسَى الْأَجَلَ؛ یعنی زمانی که شرطی را که [شعیب] با او کرده بود به پایان رساند ... و همچنین این سخن موسی علیه السلام: أَيُّهَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلاَ عُدْوَانَ عَلَيَّ؛ یعنی وقتی به پایان رساندم.

بخش 2: و خدا بر آنچه ما می گوییم گواه است.

1-2 - ابن عبّاس رحمه الله - وَ اللهُ عَلى ما نَقُولُ وَکیل؛ یعنی خداوند شاهد اتفاقات بین من و توست.

ص: 197

قوله تعالى : فَلَا قَضى مُوسَى الْأَجَلَ وَسارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جانبِ الطُّورِ ناراً قالَ لِأَهْلِهِ اسْكُنُوا إِنِّي أَنَسْتُ ناراً لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْها بِخَيْرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ (29)

باب 1 : فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَ سَارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ ناراً 1-1 - الباقر علیه السلام - فَلَمَّا قَضى مُوسَى الْأَجَلَ قَالَ لِشُعَيْبِ علیه السلام لَا بُدَّ لِي أَنْ أَرْجِعَ إِلَى وَطَنِي وَأُمِّي وَ أَهْلِ بَيْتِي فَمَا لِي عِنْدَكَ فَقَالَ شُعَيْبُ علیه السلام مَا وَضَعَتْ أَغْنَامِي فِي هَذِهِ السَّنَةِ مِنْ غَنَمٍ يُلْقِ فَهُوَ لَكَ فَعَمَدَ مُوسَى علیه السلام عِنْدَ مَا أَرَادَ أَنْ يُرْسِلَ الْفَحْلَ عَلَى الْغَنَمِ إِلَى عَصَاهُ فَقَشَرَ مِنْهُ بَعْضَهُ وَ تَرَكَ بَعْضَهُ وَ عَزَرَهُ فِي وَسَطِ مَرْبضِ الْغَنَمِ وَ أَلْقَى عَلَيْهِ كِسَاءَ أَبْلَقَ ثُمَّ أَرْسَلَ الْفَحْلَ عَلَى الْغَنَمِ فَلَمْ تَضِ الْغَنَمُ فِي تِلْكَ السَّنَة إِلَّا بُلْقاً فَلَمَّا حَالَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ حَمَلَ مُوسَى علیه السلام امْرَأَتَهُ وَ زَوَّدَهُ شُعَيْبُ علیه السلام مِنْ عِنْدِهِ وَ سَاقَ غَنَمَهُ فَلَمَّا أَرَادَ الْخُرُوجَ قَالَ لِشُعَيْبِ علیه السلام أَبْغِى عَصَا تَكُونُ مَعِي وَكَانَتْ عَصَى الْأَنْبِيَاءِ عِنْدَهُ قَدْ وَرَثَهَا مَجْمُوعَةً فِي بَيْتِ فَقَالَ لَهُ شُعَيْبُ علیه السلام ادْخُلْ هَذَا الْبَيْتَ وَ خُذْ عَصَا مِنْ بَيْنَ تِلْكَ الْعِصِيِّ فَدَخَلَ فَوَثَبَتْ عَلَيْهِ عَصا نُوح علیه السلام وَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ صَارَتْ فِي كَفِّهِ فَأَخْرَجَهَا وَ نَظَرَ إِلَيْهَا شُعَيْب علیه السلام فَقَالَ رُدَّهَا وَ خُذْ غَيْرَهَا فَرَدَّهَا لِيَأْخُذَ غَيْرَهَا فَوَثَبَتْ إِلَيْهِ تِلْكَ بِعَيْنِهَا فَرَدَّهَا حَتَّى فَعَلَ ذَلِكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَلَمَّا رَأَى شُعَيْبُ علیه السلام ذَلِكَ قَالَ لَهُ اذْهَبْ فَقَدْ خَصَّكَ اللَّهُ بِهَا فَسَاقَ غَنَمَهُ فَخَرَجَ يُرِيدُ مِصْرَ فَلَمَّا صَارَ فِي مَفَازَة وَ مَعَهُ أَهْلُهُ أَصَابَهُمْ بَرْدُ شَدِيدٌ وَ رِيحُ وَظُلْمَةً وَقَدْ جَنَّهُمُ اللَّيْلُ وَ نَظَرَ مُوسَى علیه السلام إِلَى نَارِ قَدْ ظَهَرَتْ كَمَا قَالَ اللَّهُ فَلَمَّا قَضى مُوسَى الْأَجَلَ وَ سَارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ ناراً قالَ لِأَهْلِهِ اسْكُنُوا إِنِّي آنَسْتُ ناراً لَعَلي آتِيكُمْ مِنْهَا بِخَبَرِ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ فَأَقْبَلَ نَحْوَ النَّارِ يَقْتَبِسُ فَإِذَا شَجَرَةٌ وَ نَارُ تَلْتَهبُ عَلَيْهَا فَلَمَّا ذَهَبَ نَحْوَ النَّارِ يَقْتَبِس مِنْهَا أَهْوَتْ إِلَيْهِ فَفَزِعَ مِنْهَا وَعَدَا وَ رَجَعَتِ النَّارُ إِلَى الشَّجَرَةِ فَالْتَفَتَ إِلَيْهَا وَقَدْ رَجَعَتْ إِلَى الشَّجَرَةِ فَرَجَعَ الثَّانِيَةَ لِيَقْتَبسَ فَأَهْوَتْ نَحْوَهُ فَعَدَا وَ تَرَكَهَا ثُمَّ الْتَفَتَ وَ قَدْ رَجَعَتْ إِلَى الشَّجَرَةِ فَرَجَعَ إِلَيْهَا الثَّالِثَةَ فَأَهْوَتْ إِلَيْهِ فَعَدَا وَلَمْ يُعَقِّبُ أَنْ لَمْ يَرْجِع. (1)

ص: 198

هنگامی که موسی مدت [قرارداد] را به پایان رسانید و همراه خانواده اش [از مدین به سوی مصر] حرکت کرد، از جانب طور آتشی دید؛ به خانواده اش گفت: «درنگ کنید که من [از دور] آتشی دیدم؛ [می روم] شاید خبری از آن برای شما بیاورم، یا شعله ای از آتش تا با آن گرم شوید». (29)

بخش 1 : هنگامی که موسی مدت [قرار داد] را به پایان رسانید و همراه خانواده اش [ از مدین به سوی مصر] حرکت کرد از جانب طور آتشی دید؛

1-1- امام باقر علیه السلام - هنگامی که موسی علیه السلام مدت [قرار داد] را به پایان رسانید به شعیب گفت: «من باید به وطنم و به نزد مادرم و خانواده ام برگردم. چه چیزی به من می دهی»؟ شعیب گفت: «آنچه که گوسفندانم امسال از گوسفندان سفید و سیاه زاییدند برای تو هستند». و موسی علیه السلام هنگامی که می خواست حیوان نر را به بین حیوانات بفرستد با عصایش بعضی از پوستش را کند و بعضی دیگر از آن را رها کرد و آن را وارد آغل گوسفندان کرد و یک پارچه سیاه و سفیدی بر روی آن قرار داد. سپس را در بین گوسفندان فرستاد و آن سال همه گوسفندان بره سیاه و سفید زاییدند. هنگامی که آن سال گذشت، موسی همسرش را همراه آن چیزهایی که شعیب به آنها داده بود سوار بر حیوانات کرد و خودش هم گله گوسفندانش را می آورد. هنگامی که خواست از میان آن ها خارج شود به شعیب گفت: «عصایی می خواهم تا همراه من باشد؛ و عصای پیامبران نزد او بود که همه ی آنها را در اتاقی گذاشته بود. شعیب به او گفت: «وارد آن اتاق شو و عصایی را از بین عصاهای دیگر بردار». سپس داخل رفت و عصای نوح علیه السلام و ابراهیم علیه السلام به سمت او پرید و در دستش قرار گرفت ولی او رهایش کرد و شعیب علیه السلام به او نگاه کرد و گفت: «آن را بگذار و یکی دیگر بردار». و او آن ها را رها می کرد تا یکی دیگر بردارد ولی همان عصا به سوی او می پرید و سه بار این کار را تکرار کرد تا اینکه شعیب این منظره را دید و گفت: «آن را بردار همانا خداوند تو را برای آن انتخاب کرده است». و سپس گوسفندانش را برد و از شهر مدین به سوی مصر خارج شد. هنگامی که همراه خانواده اش از بیابان می گذشت گرفتار سرمای شدید و باد و تاریکی شدند و شب بر آنها رسید و موسی به آتشی که از دور بود نگاه کرد. آن طور که خداوند می فرماید: فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِن جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّي آتِيكُم مِّنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ؛ سپس به سوی آن آتش که شعله ور بود، آمد، که یک درخت بود و از آن آتش شعله ور شده بود. هنگامی که نزد آتش رفت تا پاره ای از آن بردارد بر روی او افتاد و او ترسید و دوید و آن آتش به طرف درخت برگشت. و او متوجه آن شده بود که به طرف درخت برگشته است. بار دیگر به سمت آن رفت تا پاره ای از آن بردارد و دوباره به سمت او پرید او هم دوباره فرار کرد و آن را رها کرد و سپس دید که آن پاره به سمت درخت برگشت. سپس برای بار سوم نزدیک درخت رفت و آتش بر روی او افتاد، پس دوید ولی دیگر بار برنگشت.

ص: 199

2-1 - الصادق علیه السلام - لَّا قَضى مُوسَى الْأَجَلَ وَ سَارَ بِأَهْلِهِ نَحْوَ بَيْتِ الْمَقْدِسِ أَخْطَأَ الطَّرِيقَ لَيْلًا فَرَأَى نَاراً. (1)

باب 2: قالَ لِأَهْلِهِ اسْكُنُوا إِني آنست ناراً لعَلي آتِيكُمْ مِنْهَا بِخَيْرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ

2-1 - الباقر علیه السلام- لَمَّا رَجَعَ مُوسَى علیه السلام إِلَى امْرَأَتِهِ قَالَت مِنْ أَيْنَ جِئْتَ؟ قَالَ: مِنْ عِنْدِ رَبِّ تِلْكَ النَّار. (2)

2-2- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبي جَمِيلَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ: كُنْ لِمَا لَا تَرْجُو أَرْجَى مِنْكَ لِمَا تَرْجُو فَإِنَّ مُوسَى علیه السلام ذَهَبَ لِيَقْتَبِسَ لِأَهْلِهِ نَاراً فَانْصَرَفَ إِلَيْهِمْ وَهُوَ نَبِيُّ مُرْسَلٌ . (3)

2-3- ابن عباس رحمه الله - إِنَّمَا سُمِّيَ الْجَبَلُ الَّذِي كَانَ عَلَيْهِ مُوسَى علیه السلام طُورَ سَيْنَاءَ لِأَنَّهُ جَبَلُ كَانَ عَلَيْهِ 3-2- شَجَرُ الزَّيْتُونِ وَ كُلِّ جَبَل يَكُونُ عَلَيْهِ مَا يُنْتَفَعُ بِهِ مِنَ النَّبَاتِ أَوِ الْأَشْجَارِ سُمِّيَ طُورَ سَيْنَاءَ وَطُورَ سِينِينَ وَ مَا لَمْ يَكُنْ عَلَيْهِ مَا يُنْتَفَعُ بِهِ مِنَ النَّبَاتِ أَوِ الْأَشْجَارِ مِنَ الْجِبَالِ سُمِّيَ طور [طوراً] وَلَا يُقَالُ لَهُ طُورُ سَيْنَاءَ وَلَا طُورُ سِينِين . (4)

قوله تعالى: فَلَا أَتاها نُودِيَ مِنْ شاطئ الْوادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ المُبارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ يا مُوسى إِنِّي أَنَا الله رَبُّ الْعالَمينَ (20)

باب 1 : فَلَا أَتَاهَا نُودِيَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ المُبارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ يَا مُوسَىٰ إِنِّي أَنَا اللهُ رَبُّ الْعالَمينَ

1-1 - الباقر علیه السلام - فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَ سَارَ بِأَهْلِهِ نَحْوَ بَيْتِ الْمَقْدِسِ أَخْطَأَ الطَّرِيقَ لَيْلًا فَرَأَى ناراً فَقالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ ناراً لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ خَبَرٍ مِنَ الطَّرِيقِ فَلَمَّا انْتَهَى إِلَى النَّارِ فَإِذَا شَجَرَةٌ تَضْطَرِمُ مِنْ أَسْفَلِهَا إِلَى أَعْلَاهَا فَلَمَّا دَنَا مِنْهَا تَأَخَّرَتْ عَنْهُ فَرَجَعَ وَأَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةَ ثُمَّ دَنَتْ مِنْهُ الشَّجَرَةُ فَنُودِيَ مِنْ شَاطِئِ الْوادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ المُبَارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ يا موسى إني أَنَا اللهُ رَبُّ الْعالَمينَ وَ أَنْ أَلْقِ عَصاكَ فَلَمَّا رَآها بهتر كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّى مُدْبِراً وَ لَوْ يُعَذِّبْ فَإِذَا

ص: 200

2-1- امام صادق علیه السلام - ما قضى مُوسَى الْأَجَلَ وَ سَارَ بِأَهْلِهِ [زمانی که] موسی علیه السلام ده سال را پشت سر گذاشت و با خانواده اش عازم بیت المقدس شد راه را گم کرد و شبانه از مسیر منحرف شد و به بیراهه رفت. در این هنگام از دور آتشی دید.

بخش 2: به خانواده اش گفت: «درنگ کنید که [من از دور] آتشی دیدم؛ [می روم] شاید خبری از آن برای شما بیاورم، یا شعله ای از آتش تا با آن گرم شوید.»

1-2- امام باقر علیه السلام - زمانی که موسی علیه السلام نزد همسرش برگشت همسرش پرسید: «از کجا آمدی»؟ موسی علیه السلام گفت: از نزد پروردگار آن آتش».

2-2- امام صادق علیه السلام - به چیزی که امیدی به آن نداری بیشتر امیدوار باش تا چیزی که به آن امید داری، حضرت موسی علیه السلام به امید آوردن شعله ی آتش به سمت آتش رفت و با مقام پیامبری برگشت.

3-2- ابن عباس رحمه الله - آن کوهی که موسی علیه السلام بر روی آن قرار داشت به این خاطر به آن طور سیناء می گفتند چون بر روی آن درخت زیتون روییده بود و هر درختی که بر روی آن گیاهان و درختان ثمردار بر روی آن برویند طور سیناء و یا طور سینین نامیده می شود و هر کوهی که بر روی آن چنان گیاهان و درختانی نمی روییدند به طور معروف بود و به آن طور سيناء یا طور سینین گفته نمی شد.

هنگامی که به سراغ آتش آمد، از کرانه راست دره، در آن سرزمین پربرکت، از میان درختی ندا آمد که: «ای موسی! منم خداوند، پروردگار جهانیان». (30)

بخش 1: هنگامی که به سراغ آتش آمد، از کرانه راست دره در آن سرزمین پربرکت، از میان درختی ندا آمد که: «ای موسی! منم خداوند، پروردگار جهانیان؛

1-1- امام باقر علیه السلام - هنگامی که موسی مدت [قرارداد] را به پایان رسانید و همراه خانواده اش به سوی بیت المقدس می رفت، شب راه را گم کرد و آتشی دید به خانواده اش گفت: «درنگ کنید که [من از دور] آتشی دیدم؛ [می روم] شاید شعله ای از آتش بیاورم تا با آن گرم شوید. و یا خبری از راه بگیرم» وقتی به آتش رسید دید درختی از بن تا شاخه فروزان است وقتی به آن نزدیک شد، آتش عقب رفت و موسی علیه السلام برگشت و در خود احساس ترسی کرد؛ هنگامی که به سراغ آتش آمد، از کرانه راست دره، در آن سرزمین پربرکت، از میان درختی ندا آمد که: «ای موسی! منم خداوند، پروردگار جهانیان * عصایت را بینداز چون دیدش که همانند ماری می جند، گریزان بازگشت و به عقب ننگریست. (قصص / 31 - 30) ماری بود مانند تنهی خرما که از

ص: 201

حَيَّةٌ مِثْلُ الْجَدَعِ لِأَنْيَابهَا صَرِيرُ يَخْرُجُ مِنْهَا مِثْلُ لَهَب النَّارِ فَوَلَّى مُدْبِرًا فَقَالَ لَهُ رَبُّهُ عَزَّوَجَلَّ ارْجِعْ فَرَجَعَ وَ هُوَ يَرْتَعِدُ وَ رَكْبَتَاهُ تَصْطَكَانِ فَقَالَ إِلَهِي هَذَا الْكَلَامُ الَّذِي أَسْمَعُ كَلَامُ-كَ قَالَ نَعَمْ فَكَا تَخَفْ فَوَقَعَ عَلَيْهِ الْأَمَانُ فَوَضَعَ رِجْلَهُ عَلَى ذَنَبهَا ثُمَّ تَنَاوَلَ لِحْيَتَهَا فَإِذَا يَدُهُ فِي شُعْبَة الْعَصا قَدْ عَادَتْ عَصَا. (1)

باب 2 : نُودِيَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبَارَكَةِ

1-2 - الصادق علیه السلام - شاطِئِ الْوادِ الْأَيْمَنِ الَّذِي ذَكَرَهُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ هُوَ الْفُرَاتُ وَالْبُقْعَةِ الْمُبَارَكَةِ هِيَ كَرْبَلاءُ وَ الشَّجَرَةِ هِيَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله. (2)

2-2- اميرالمومنين علیه السلام - ... ثُمَّ قَالَ يَا أمَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله مَا تَرَكْتُمْ لِنَبِيٍّ دَرَجَةً وَ لَا لِمُرْسَل فَضِيلَةً الا وَ قَدْ تَحَمَّلْتُمُوهَا لِنَبِيِّكُمْ فَهَلْ عِنْدَكُمْ جَوَابُ إِنْ أَنَا سَأَلْتُكُمْ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام سَلْ يَا أَخَا الْيَهُودِ مَا أَحْبَبْتَ ... قَالَ الْيَهُودِيُّ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ نَاجَى مُوسَى علیه السلام عَلَى جَبَل طُورِ سَيْنَاءَ بِثَلَاثِمِائَة وَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ كَلِمَةً يَقُولُ لَهُ فِيهَا يا مُوسَى إِنِّي أَنَا اللهُ فَهَلْ فَعَلَ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله شَيْئًا مِنْ ذَلِكَ قَالَ عَلَى علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله نَاجَاهُ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فَوْقَ سَبْعَ سَمَاوَاتِ رَفَعَهُ عَلَيْهِنَّ فَنَاجَاهُ فِي مَوْطِنَيْن أَحَدُهُمَا عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهى وَ كَانَ لَهُ هُنَاكَ مَقَامُ مَحْمُودُ ثُمَّ عَرَجَ بِهِ انْتَهَى إِلَى سَاقِ الْعَرْشِ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّى. (3)

3-2 - الصادق علیه السلام - قَالَ يَا مُفَضَلُ إِنَّ بِقَاعَ الْأَرْضِ تَفَاخَرَتْ فَفَخَرَتْ كَعْبَةُ الْبَيْتِ الْحَرَامِ عَلَى بُقْعَةِ كَرْبَنَاءَ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهَا أَنِ اسْكَنِي كَعْبَةَ الْبَيْتِ الْحَرَامِ وَ لَا تَفْتَخِرِى عَلَى كَرْبَنَاءَ فَإِنَّهَا الْبُقْعَةُ الْمُبَارَكَةُ الَّتِي نُودِيَ مُوسَى علیه السلام مِنْهَا مِنَ الشَّجَرَةَ وَإِنَّهَا الرَّبْوَةُ الَّتِي أَوَتْ إِلَيْهَا مَرْيَمَ علیها السلام وَ الْمَسِيحُ علیه السلام وَإِنَّهَا الدَّالِيَةُ الَّتِى غُسِلَ فِيهَا رَأْسُ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ فِيهَا غَسَلَتْ مَرْيَمَ علیها السلام عِيسَى علیه السلام و اغْتَسَلَتْ مِنْ وَلَادَتِهَا وَ إِنَّهَا خَيْرُ بُقْعَة عَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنْهَا وَقْت غَيْبَتِهِ وَلَيَكُونَنَّ لِشِيعَتِنَا فِيهَا خِيَرَةُ إِلَى ظُهُورٍ قَائِمَنَا عجل الله تعالی فرجه الشریف. (4)

ص: 202

دندان هایش صدا خارج می کرد و از دهانش شراره ی آتش می جهید. موسی علیه السلام [از ترس] پشت کرده دور می شد؛ پروردگار فرمود: «برگرد» برگشت و به خود می لرزید و زانوهایش به هم می خورد عرض کرد: «ای معبود من! این سخنی که می شنوم سخن تو است»؟ فرمود: «آری! نترس (قصص/31)». [ بر اثر این سخن خدا ] آسوده شد و پای خود را بر دم آن مار نهاد و زیر گلویش را گرفت ناگهان وقتی دستش بر قبضه عصا رسید، مار به صورت عصا برگشت.

بخش 2: از کرانه راست دره، در آن سرزمین پربرکت؛

1-2- امام صادق علیه السلام - شاطئ الوادِ الْأَيْمَنِ که خداوند آن را ذکر فرموده رود فرات است و آن الْبُقْعَةِ المُبارَكَةِ؛ كربلا است و الشَّجَرَةِ محمد صلی الله علیه وآله است.

2-2- امام علی علیه السلام - [ عده ای در مسجد نشسته بودند که] عالمی از علمای یهود وارد مسجد شد گفت: ای امت محمد صلی الله علیه وآله! شما هیچ درجه و مرتبه و فضیلتی را برای هیچ پیامبر یا وصی ای نیافتید مگر آنکه آن را به پیامبر خود نیز نسبت دادید. با این اوصاف، اگر من از شما سؤالی بپرسم می توانید پاسخ دهید؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای برادر یهودی! هر چه دلت می خواهد بپرس ... یهودی پرسید: «خداوند عزوجل در طور سینا با موسی علیه السلام با سیصد و سیزده کلام نجوا کرد که در هریک به او می فرمود: یا مُوسیٰ إِنِّي أَنَا الله؛ آیا با محمد صلی الله علیه وآله نیز چنین کاری کرده است»؟ على علیه السلام فرمود: «البته که چنین کرده، خداوند والامرتبه بر فراز هفت آسمان با محمد صلی الله علیه وآله نجوا کرد، او را بر هفت آسمان فراز داشت و در دو جا با او نجوا کرد، نزدیک سدر المنتهی که در آنجا جایگاهی ستوده داشت، او را بالاتر برد تا اینکه به ساق عرش رسید، خداوند عزوجل فرموده است: سپس نزدیک شد و بسیار نزدیک شد (نجم /8)».

3-2- امام صادق علیه السلام - ای مفضّل! تمام اماکن روی زمین بر یک دیگر فخر می کردند. از جمله کعبه در مسجدالحرام بر زمین کربلا فخر می نمود. خداوند وحی فرستاد: «ای کعبه ساکت باش! و بر کربلا فخر نکن! زیرا کربلا بقعه ی مبارکی است که در آنجا از جانب خداوند به وسیله ی درخت به موسی بن عمران علیه السلام وحی شد و همان تلی است که مریم علیها السلام و عیسی علیه السلام منزل کردند و محلی است که سر حسین علیه السلام را در آن شستشو دادند و مریم علیها السلام، عیسی علیه السلام را شست و خودش هم بعد از ولادت وی غسل کرد». کربلا بهترین سرزمین هاست. پیغمبر صلی الله علیه وآله هنگام غیبتش از آنجا به آسمان بالا رفت و آنجا تا موقع ظهور قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف خیر و برکت زیادی برای شیعیان ما دارد».

4-2- امام باقر علیه السلام - در روایتی آمده است که امام باقر علیه السلام فرمود: «غاضریه مکانی است که خداوند متعال در آنجا با موسی بن عمران علیه السلام تکلم نمود و با حضرت نوح علیه السلام مناجات کرد، این زمین کریم ترین و شریفترین مکان روی زمین بوده است».

ص: 203

4-2- الباقر علیه السلام - عن أَبِي جَعْفَر علیه السلام الْغَاضِرِيَّةُ هِيَ الْبُقْعَةُ الَّتِي كَلَّمَ اللَّهُ فِيهَا مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام وَنَاجَى نُوحاً فِيهَا وَهِيَ أَكْرَمُ أَرْضِ اللَّهِ عَلَيْهِ. (1)

باب 3: الشَّجَرَةِ

3-1 - ابن عباس رحمه الله - وَجَدَ النَّارَ فِي شَجَرَةَ عَنَّابٍ. (2)

باب 4: يا مُوسَى إِنِّي أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمينَ

1-4- الباقر علیه السلام - قال في قوله تعالى ... أَنْ يا مُوسى إِنِّي أَنَا اللهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ قَالَ مُوسَى علیه السلام فَمَا الدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ قَالَ اللَّهُ مَا فِي يَمِينِكَ يَا مُوسَى قالَ هِيَ عَصاي. قالَ أَلْقِها يا مُوسى علیه السلام فَأَلْقاها فَصَارَتْ حَيَّةٌ فَفَزِعَ مِنْهَا مُوسَى علیه السلام وَعَدَا فَنَادَاهُ اللَّهُ خُذْها وَلا تَخَفْ إِنَّكَ مِنَ الْآمِنِينَ. اسْلُكْ يَدَكَ في جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ أَيْ مِنْ غَيْرِ عِلَّة وَذَلِكَ أَنَّ مُوسَى علیه السلام كَانَ شَدِيدَ السُّمْرَة فَأَخْرَجَ يَدَهُ مِنْ جَيْبِهِ فَأَضَاءَتْ لَهُ الدُّنْيَا فَقَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فَدَانِكَ بُرْهَانَانِ مِنْ رَبِّكَ إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْماً فَاسِقِين. (3)

2-4- الرسول صلی الله علیه وآله - أَنَّهُ لَيْسَ شَيْءٍ مِنْ جَرَادَة إِلَّا وَ تَحْتَ جَنَاحِهَا مَكْتُوبُ بِالسُّرْيَانِيَّةِ إِنِّي أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمينَ قاصِمُ الجبابرة خلقت الجراد جنداً مِنْ جُنُودِى أَهْلِكَ بِهِ مَنْ شَئْتُ مِنْ خَلْقِي. (4)

قوله تعالى: وَ أَنْ أَلْقِ عَصاكَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَى مُدْبِراً وَ لَوْ يُعَقِّبْ يا مُوسى أَقبل وَلا تَخَفْ إِنَّكَ مِنَ الْآمِنِينَ (31)

قوله تعالى: أَسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ وَ اضْهُمْ إِلَيْكَ جَناحَكَ مِنَ الرَّهْب فَدَانِكَ بُرهانانِ مِنْ رَبِّكَ إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلَيْهِ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْماً فاسِقِينَ (32)

ص: 204

بخش 3: درخت؛

1-3- ابن عباس رحمه الله - موسی علیه السلام آتش را در درخت عناب یافت.

بخش 4: ای موسی! منم خداوند، پروردگار جهانیان!

1-4- امام باقر علیه السلام - خدای متعال صدا زد: ... ای موسی! منم خداوند، پروردگار جهانیان؛ موسی علیه السلام گفت: «دلیل [و نشانه ی] این امر چیست»؟ خداوند فرمود: «ای موسی! در دست راست تو چیست»؟ گفت: «عصای من است». (طه /17-18) فرمود: «ای موسی! عصای خود را بیفکن (طه/19)» موسی علیه السلام آن را انداخت ناگهان تبدیل به ماری جنبنده شد. پس موسی علیه السلام از آن ترسید و فرار کرد. خداوند او را صدا زد که: «ای موسی علیه السلام! آن را بگیر و نترس آن را بردار که تو در امانی (قصص /31) و دستت را در گریبان خود فرو بر، هنگامی که خارج می شود سفید و درخشنده است بدون عیب و نقص، (قصص / 32)» و این نور به دلیل عارضه ای در دست او نبود زیرا پوست موسی علیه السلام سبزه تیره بود. دستش را از گریبانش بیرون آورد که ناگهان دنیا را برایش روشن کرد. خداوند عزّوجل فرمود: این دو (نشانه) دو برهان از جانب پروردگار تو است که باید به سوی فرعون و سران (کشور) او ببری؛ زیرا آنان همواره قومی نافرمانند (قصص/32). 2-4- پیامبر صلی الله علیه وآله - هیچ ملخی نیست مگر اینکه زیر بالش به زبان سریانی نوشته: إِنِّي أَنَا اللَّهُ رَبُّ العالمينَ؛ من در هم کوبنده ی جبّاران هستم، ملخ را یکی از لشکریانم آفریدم تا به واسطه ی او هر کدام از مخلوقاتم را که بخواهم هلاک کنم.

عصایت را بیفکن.» هنگامی که [ عصا را افکند و] دید همچون ماری با سرعت حرکت می کند، ترسید و به عقب برگشت، و حتی پشت سر خود را نگاه نکرد! [ندا آمد:] «ای موسی! برگرد و نترس، تو در امان هستی. (31)

دستت را در گریبان خود فرو بر، هنگامی که خارج میشود سفید و نورانی است بدون عیب و نقص؛ و دست هایت را برای دوری از ترس و وحشت، بر سینه ات بگذار. این دو [معجزه: عصا و ید بیضا] دو دلیل روشن از پروردگارت به سوی فرعون و اطرافیان اوست، که آنان گروه نافرمانی هستند.» (32)

ص: 205

1 - ابن عباس رحمه الله - وَ اضْهُمْ إِلَيْكَ جَناحَكَ مِنَ الرَّهْبِ أَي ضُمَّ يَدَكَ إِلَى صَدْرِكَ مِنَ الْخَوْفِ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْكَ. (1)

قوله تعالى : قالَ رَبِّ إِنِّي قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ (33)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ فِى خَبَر طَويل إن أخى مُوسَى علیه السلام نَاجَى رَبَّهُ عَلَى جَبَل طُورِ سَيْنَاءَ فَقَالَ فِي آخِرِ الْكَلَامِ امْض إِلَى فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ الْقِبْطِ وَأَنَا مَعَكَ لَا تَخَفْ فَكَانَ جَوَابُهُ مَا ذَكَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى إِنِّي قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ وَ هَذَا عَلِيُّ قَدْ أَنْفَدْتُهُ لِيَسْتَرْجِعَ بَرَاءَةَ وَيَقْرَأَهَا عَلَى أهْلِ مَكَّةَ وَ قَدْ قَتَلَ مِنْهُمْ خَلْقاً عَظِيماً فَمَا خَافَ وَ لَا تَوَقَّفَ وَ لَمْ تَأْخُذْهُ فِي اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِم. (2)

قوله تعالى: وَ أَخِي هَارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعِي رِدْءاً يُصَدِّقُنِي إِنِّي أَخَافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ (34)

1 - الباقر علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام قَال ... فَقُلْتُ وَ كَانَ هَارُونَ علیه السلام أَخَا موسی علیه السلام لِأَبِيهِ وَأُمِّهِ قَالَ نَعَمْ أَ مَا تَسْمَعُ اللَّهَ يَقُولُ يَا بْنَ أمَّ لَا تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَلَا بِرَأْسِي فَقُلْتُ فَأَيُّهُمَا كَانَ أَكْبَرَ سِنّاً قَالَ هَارُونَ علیه السلام فَقُلْتُ وَكَانَ الْوَحْنُ يَنْزِلُ عَلَيْهِمَا جَمِيعاً قَالَ كَانَ الْوَحْنُ يَنْزِلُ عَلَى مُوسَى علیه السلام وَ مُوسَى علیه السلام يُوحِيهِ إِلَى هَارُونَ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنِ الْأَحْكَامِ وَ الْقَضَاءِ وَ الْأَمْرِ وَ النَّهْي أَ كَانَ ذَلِكَ إِلَيْهِمَا قَالَ كَانَ مُوسَى علیه السلام الَّذِي يُنَاجِي رَبَّهُ وَيَكْتُبُ الْعِلْمَ وَيَقْضِى بَيْنَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ هَارُونَ علیه السلام يَخْلُفُهُ إِذَا غَابَ عَنْ قَوْمِهِ لِلْمُنَاجَاةِ قُلْتُ فَأَيُّهُمَا مَاتَ قَبْلَ صَاحِبِهِ قَالَ مَاتَ هَارُونُ قَبْلَ مُوسَى علیه السلام وَ مَاتَا جَمِيعاً فِي التِّيهِ قُلْتُ وَكَانَ لِمُوسَى علیه السلام وَلَدْ قَالَ لَا كَانَ الْوَلَدُ لِهَارُونَ علیه السلام والذرِّيَّةُ لَه . (3)

قوله تعالى: قالَ سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَنَجْعَلُ لَكُما سُلْطَاناً فَلا يَصِلُونَ إِلَيْكُما بِآيَاتِنا أَنْتُها وَ مَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغَالِبُونَ (35)

ص: 206

1- ابن عباس رحمه الله - وَ اضْهُمْ إِلَيْكَ جَناحَكَ مِنَ الرَّهْبِ؛ یعنی دستت را بر سینه ات بگذار تا ترس و وحشت از تو دور شود تا هیچ ترسی در تو نماند.

عرض کرد: «پروردگارا! من یک تن از آنان را گشته ام؛ می ترسم مرا به قتل برسانند. (33)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - در حدیثی طولانی فرمود: «برادرم موسی علیه السلام بر روی کوه طور سیناء با پروردگارش مناجات می کرد که در پایان کلام خداوند فرمود: «به سوی فرعون و قوم قبطی او برو و من همراه تو هستم نترس» و جواب او (موسی علیه السلام) آن چیزی است که خداوند تعالی [در قرآن] یادآور شده که عبارت است از: إِنّي قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ؛ و این على علیه السلام است که وقتی او را مأمور کردم که سوره برائت (توبه) را از ابوبکر بگیر و بر اهل مکه قرائت کن با این که افراد زیادی از آن ها را کشته بود، نترسید و متوقف نشد و سرزنش، سرزنش کنندگان او را از انجام این کار برای خدا، باز نداشت». [و این فضل علی علیه السلام بر موسی علیه السلام است].

و برادرم هارون زبانش از من فصیح تر است؛ او را همراه من بفرست تا یاور من باشد و مرا تصدیق کند؛ زیرا می ترسم مرا تکذیب کنند.» (34)

1- امام باقر علیه السلام - محمد بن مسلم گوید: «به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «آیا موسی و هارون علیه السلام برادر تنی بودند (از یک پدر و مادر بودند)»؟ فرمود: «آری! مگر نشنیدی که خداوند عزوجل از زبان هارون علیه السلام می فرماید: «(هارون) گفت: «ای فرزند مادرم! [ای برادر] ریش و سر مرا مگیر! (طه/94)». گفتم: «کدام یک از نظر سن بزرگ تر بود»؟ فرمود: «هارون علیه السلام» گفتم: «آیا وحی بر هر دوی آن ها نازل می شد»؟ فرمود: «وحی بر موسی علیه السلام نازل می شد و موسی علیه السلام او را به هارون علیه السلام وحی می کرد». گفتم: «حکم و قضاوت و امر و نهی مردم به دست هر دو بود»؟ فرمود: «موسی علیه السلام با خداوند مناجات می کرد و علم می نوشت و در بین بنی اسرائیل قضاوت می کرد و هر وقت موسی علیه السلام به مناجات رفته بود، هارون علیه السلام در غیاب او جانشینش بود». پرسیدم: «کدام یک از آنها زودتر فوت کرد»؟ فرمود: «هارون علیه السلام قبل از موسی علیه السلام فوت کرد و همه آنها در بیابان مردند». پرسیدم: «آیا موسی علیه السلام فرزندی داشت»؟ فرمود: «نه، فرزندان برای هارون علیه السلام بودند و نسل آن ها هم از او بود.»

فرمود: «بزودی بازوان تو را بوسیله برادرت محکم [و نیرومند] می کنیم، و برای شما سلطه و برتری قرار می دهیم؛ و آن ها به برکت معجزات ما، بر شما دست نمی یابند؛ شما و پیروانتان پیروزید» (35)

ص: 207

قوله تعالى: فَلَما جاءَهُمْ مُوسَى بِآيَاتِنا بَيِّنَاتٍ قالوا ما هذا إلّا سِحْرٌ مُفْتَرَى وَ ما سَمِعْنا بهذا فِي آبَائِنَا الْأَوَّلِينَ (36)

قوله تعالى: وَ قالَ مُوسى رَبِّي أَعْلَمُ بِمَنْ جَاءَ بِالهُدَى مِنْ عِنْدِهِ وَ مَنْ تَكُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدّارِ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ (37)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ أَبُوذَرِّ الْغِفَارِيُّ رحمه الله يَا أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ عَرَفَنِي فَقَدْ عَرَفَنِي أَنَا جُنْدَبُ بْنُ جُنَادَةَ الْبَدْرِيُّ أَبُو ذَرِّ الْغِفَارِيُّ رحمه الله سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِهَاتَيْنِ وَ إِلَّا فَصَمَّتَا وَ رَأَيْتُهُ بِهَاتَيْنِ وَإِلَّا فَعَمِيَتَا يَقُولُ عَلَى اللَّهِ قَائِدُ الْبَرَرَةِ وَ قَاتِلُ الْكَفَرَةَ مَنْصُورُ مَنْ نَصَرَهُ مَحْذُولُ مَنْ خَذَلَهُ أَمَا إِنِّي صَلَّيْتُ مَعَ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَوْماً مِنَ الْأَيَّامِ الظُّهْرَ فَسَأَلَ سَائِلُ فِي الْمَسْجِدِ فَلَمْ يُعْطِهِ أَحَدٌ شَيْئًا فَرَفَعَ السَّائِلُ يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ أَنِّى سَأَلْتُ فِي مَسْجِدِ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَلَمْ يُعْطِنِي أَحَدٌ شَيْئًا وَ كَانَ على علیه السلام فِي الصَّلَاةِ رَاكِعاً فَأَوْمَاً إِلَيْهِ بِخِنْصِرِهِ الْيُمْنَى وَكَانَ مُتَخَتَمَا فِيهَا فَأَقْبَلَ السَّائِلُ فَأَخَذَ الْخَاتَمَ مِنْ خِنْصِرِهِ وَ ذَلِكَ بِمَرْأَى مِنَ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَ هُوَ يُصَلِّى فَلَمَّا فَرَغَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم مِنْ صَلَاتِهِ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ أَخِي مُوسَى علیه السلام سَأَلَكَ فَقَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَيَسِّر - لي أَمْرِي وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي هَارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي فَأَنْزَلْتَ عَلَيْهِ قُرْآناً نَاطِقَا سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَ نَجْعَلُ لَكُما سُلْطَانًا فَلا يَصِلُونَ إِلَيْكُما بِآيَاتِنَا اللَّهُمَّ وَ أَنَا مُحَمَّدُ نَبِيُّكَ وَ صَفِيْكَ اللَّهُمَّ فَاشْرَحْ لِي صَدْرِي وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي ... وَ اجْعَلْ لي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي عَلِيّا علیه السلام اشْدُدْ بِهِ ظَهْرِى قَالَ أَبُو ذَرِّ رحمه الله فَمَا اسْتَتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَلَامَهُ حَتَّى نَزَلَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله اقْرَأَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ. (1)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَنَسِ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ بَعَثَ النَّبِيُّ مُصَدِّقًا إِلَى قَوْمٍ فَعَدَوْا عَلَى الْمُصَدِّقِ فَقَتَلُوهُ - فَبَلَغَ ذَلِكَ النَّبِي صلی الله علیه وآله فَبَعَثَ عَلِيّا علیه السلام فَقَتَلَ الْمُقَاتِلَةَ وَسَبَى الذُرِّيَّةَ، فَبَلَغَ ذَلِكَ النَّبِيَ فَسَرَّهُ،

ص: 208

هنگامی که موسی با معجزات روشن ما به سوی آنان آمد، گفتند: «این چیزی جز سحر نیست که بدروغ به خدا بسته شده؛ ما هرگز چنین چیزی را در نیاکان خود نشنیده ایم!» (36)

موسی گفت: «پروردگارم از حال کسانی که هدایت را از نزد او آورده اند، و کسانی که عاقبت نیک سرا [ی دنیا و آخرت] از آن آن هاست آگاهتر است. به یقین ستمکاران رستگار نخواهند شد.» (37)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوذرغفاری رحمه الله گفت: ای مردم! هر کس که مرا می شناسد، که می شناسد [و هرکس مرا نمی شناسد بداند] من جندب بن جناده بدری، ابوذر غفاری هستم با این گوش های خودم از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم و اگر دروغ می گویم هر دو گوشم کر باد و با این چشمان خود این جریان را دیدم اگر دروغ می گویم هر دو چشمم کور باد که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «علی علیه السلام پیشوای خوبان است و کشنده کافران، هرکس او را یاری کند خدا یاریش خواهد کرد و هرکس دست از یاریش بردارد خدا دست از یاری او بر خواهد داشت». ای مردم! روزی از روزها با رسول خدا صلی الله علیه وآله در مسجد نماز ظهر می خواندم سائلی وارد مسجد شد و از مردم تقاضای کمک کرد ولی کسی چیزی به او نداد او دست خود را به آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا تو شاهد باش که من در مسجد رسول خدا صلی الله علیه وآله تقاضای کمک کردم ولی کسی جواب مساعد به من نداد» در همین حال علی علیه السلام که در حال رکوع بود با انگشت کوچک دست راست خود که انگشتری در آن بود اشاره کرد، سائل نزدیک آمد و انگشتر را از دست آن حضرت علیه السلام بیرون آورد پیامبر صلی الله علیه وآله که در حال نماز بود این جریان را مشاهده کرد هنگامی که از نماز فارغ شد سر به سوی آسمان بلند کرد و چنین گفت: «خدایا برادرم موسی علیه السلام از تو تقاضا کرد که گفت: ای پروردگار من، سینه مرا برای من گشاده گردان * و کار مرا آسان ساز * و گره از زبان من بگشای * تا گفتار مرا بفهمند * و یاوری از خاندان من برای من قرار ده * برادرم هارون را * پشت مرا بدو محکم کن * و در کار من شریکش گردان (طه/25-32) و گفتی دعای او را مستجاب نمودی و بر او آیه قرآن نازل کردی: سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَنَجْعَلُ لَكُما سُلْطَانًا فَلا يَصِلُونَ إِلَيْكُم بآياتِنا أَنْتُها وَ مَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغالِبُونَ؛ خداوندا! من محمد پیامبر و برگزیده توأم؛ سینه مرا گشاده کن * و کارها را بر من آسان ساز * از خاندانم علی علیه السلام را وزیر من گردان * تا به وسیله او پشتم قوی و محکم گردد (طه/2531)». هنوز دعای پیامبر صلی الله علیه وآله پایان نیافته بود که جبرئیل علیه السلام نازل شد و به پیامبر صلی الله علیه وآله گفت: «بخوان»! و این آیات بر او نازل شد: سرپرست و رهبر شما تنها خدا است و پیامبر صلی الله علیه وآله او و آن ها که ایمان آورده اند و نماز را برپا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند (مائده/55)».

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - انس بن مالک گوید: «رسول خدا صلی الله علیه وآله، مبلغی را [برای جمع آوری صدقات و زکات] نزد قومی فرستاد. اما آن ها به وی حمله کرده و او را به قتل رساندند. وقتی این خبر به پیامبر صلی الله علیه وآله رسید علی علیه السلام را به جنگ آنها فرستاد. علی علیه السلام قاتلان را کشت و بقیه را به اسارت گرفت و

ص: 209

فَلَمَّا بَلَغَ عَلى علیه السلام أَدْنَى الْمَدِينَة تَلَقَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَاعْتَنقَهُ وَ قَبَّلَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَقَالَ: بِأَبِي أَنْتَ وَ أمِّي مَنْ شَدَّ اللَّهُ عَضُدِي بِهِ - كَمَا شَدَّ عَضُدَ مُوسَى علیه السلام بِهَارُونَ علیه السلام. (1)

قوله تعالى: وَ قالَ فِرْعَوْنُ يا أَيُّهَا المَلَأُ ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلهِ غَيْرِي فَأَوْقِدْ لِي يا هامانُ عَلَى الطِّينِ فَاجْعَل لي صَرْحاً لَعَلِّي أَطَّلِعُ إِلى إِلَهِ مُوسَى وَإِنِّي لَأَظُنُّهُ مِن الْكاذِبِينَ (38)

1- على بن إبراهيم رحمه الله - فِي قَوْلِهِ فَحَشَرَ فَنادِى يَعْنِي فِرْعَوْنَ وَ النَّكَالُ الْعُقُوبَةُ وَ الْآخِرَةُ هُوَ قَوْلُهُ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى وَ الْأُولَى قَوْلُهُ ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرِي فَأَهْلَكَهُ اللَّهُ بِهَذَيْنِ الْقَوْلَيْنِ. (2)

2- ابن عباس رحمه الله - إِنَّ جَبْرَئِيلَ علیه السلام قَالَ لِرَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَوْ رَأَيْتَنِي وَفِرْعَوْنَ يَدْعُو بِكَلِمَة الْإِخْلَاص: آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرَائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَ أَنَا دَفَتْتُهُ فِي الْمَاءِ وَالطِّينِ لِشِدَّةِ غَضَبِى عَلَيْهِ مَخَافَةَ أَنْ يَتُوبَ فَيَتُوبَ اللَّهُ عَلَيْهِ. قَالَ لَهُ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ مَا كَانَ شِدَّهُ غَضَبِكَ عَلَيْهِ يَا جَبْرَائِيلَ علیه السلام؟ قَالَ: لِقَوْلِهِ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى وَهِيَ الْكَلِمَةُ الْآخِرَةُ مِنْهُ وَإِنَّمَا قَالَ حِينَ انْتَهَى إِلَى الْبَحْرِ وَ كَلِمَةُ ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلهِ غَيْرِي فَكَانَ بَيْنَ الْأُولَى وَ الْآخِرَةِ أَرْبَعُونَ سَنَةً، وَ إِنَّمَا قَالَ ذَلِكَ لِقَوْمِهِ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى حِينَ انْتَهَى إِلَى الْبَحْرِ فَرَآهُ قَدْ يَبسَ فِيهِ الطَّرِيقُ، فَقَالَ لِقَوْمِهِ: تَرَوْنَ الْبَحْرَ قَدْ يَبْسَ مِنْ فَرْقِي. فَصَدَّقُوهُ لَمَّا رَأَوْا ذَلِكَ فَذَلِكَ قَوْلُهُ وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ مَا هَدَى. (3)

3- الباقر علیه السلام - أَمْلَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِفِرْعَوْنَ مَا بَيْنَ الْكَلِمَتَيْن قَوْلَهُ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى وَ قَوْلَهُ ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرِي أَرْبَعِينَ سَنَةَ ثُمَّ أَخَذَهُ اللهُ نَكَالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولى وَكَانَ بَيْنَ أَنْ قَالَ الله عَزَّوَجَلَّ لِمُوسَى علیه السلام وَهَارُونَ علیه السلام قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُما وَ بَيْنَ أَنْ عَرَفَهُ اللَّهُ تَعَالَى الْإِجَابَةَ أَرْبَعِينَ سَنَةً ثُمَّ قَالَ قَالَ جَبْرَئِيلُ نَازَلْتُ رَبِّي فِى فِرْعَوْنَ مُنَازَلَةٌ شَدِيدَةٌ فَقُلْتُ يَا رَبِّ تَدَعُهُ وَقَدْ قَالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى فَقَالَ إِنَّمَا يَقُولُ مِثْلَ هَذَا عَبْدُ مِثْلُك. (4)

ص: 210

برگشت و وقتی به نزدیک مدینه رسید با استقبال رسول خدا صلی الله علیه وآله مواجه گردید پیامبر صلی الله علیه وآله او را در آغوش کشید و پیشانی وی را بوسید و فرمود: «پدر و مادرم فدایت! ای کسی که خدا بازوی مرا به وسیله او قوی گرداند همان طور که بازوی موسی علیه السلام را به وسیله هارون علیه السلام قوی گرداند».

فرعون گفت: «ای گروه اشراف! من خدایی جز خودم برای شما سراغ ندارم. [اما برای تحقیق بیشتر] ای هامان، برایم آتشی بر گل بیفروز [و آجرهای محکم بساز]، و برای من برج بلندی ترتیب ده تا از خدای موسی خبر گیرم؛ هر چند من گمان می کنم او از دروغگویان است.» (38)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - منظور از و گروهی را فراهم آورد و ندا در داد (نازعات/ 23)، فرعون است نکال در آیات: و گفت: پروردگار بزرگ تر شما منم و خدا هم او را به کیفر دنیا و آخرت گرفتار کرد، (نازعات 25-24) مجازات و عقوبت است. و منظور از الْآخِرَةِ؛ عبارت: أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى است [مجازات این حرفش را خواهد داد] و مقصود از الأُولَى؛ سخن فرعون است که گفت: مَا عَلِمْتُ لَكُم مِّنْ إِلَهِ غَيْرِي است و خداوند او را به خاطر این حرفش هلاک کرد.

2- ابن عباس رحمه الله - جبرئیل به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کرد: «کاش مرا می دیدی در آن حال که فرعون کلمه اخلاص را می گفت و دعا می کرد: گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودی، جز کسی که بنی اسرائیل به او ایمان آورده اند، وجود ندارد و من از مسلمین هستم!» (یونس /90) و من به خاطر این که از او بسیار خشمگین بودم او را در آب و گل دفن کردم چون ترسیدم که توبه کند و خداوند توبه اش را بپذیرد». رسول خدا صلی الله علیه وآله به او فرمود: «چرا از او بسیار خشمگین بودی ای جبرئیل»؟! گفت: «به خاطر این سخنش که می گفت: من خداوند بلند مرتبه شما هستم (نازعات / 24) و این (کلمه اخلاص) آخرین کلمه ی او بود، این حرف را وقتی گفت که به انتهای دریا رسیده بود و جمله ی ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلهِ غَيْرِي؛ كلام اول او بود که بین کلام اول و آخر او چهل سال فاصله بود و جمله أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى؛ را زمانی گفت که به دریا رسید و دید که یک مسیر در دریا خشک شده است و به قومش گفت: «دریا را می بینید که به خاطر من خشک شده است و آنها نیز وقتی این گونه دیدند او را تصدیق کردند» و این همان معنای کلام خداوند است: و فرعون قوم خود را گمراه ساخت و هرگز هدایت نکرد (طه/79).

3- امام باقر علیه السلام - خدای عزوجل به فرعون در میان دو جمله اش یکی این که گفت: «من پروردگار بلند مرتبه شما هستم (النازعات /24) و دیگر اینکه گفت: «من به جز خودم خدایی برای شما نمی دانم (القصص /38) چهل سال مهلت داد و سپس او را به شکنجه آن حرف اولش و حرف آخرش گرفتار ساخت و از آنگاه که خدای عزوجل به موسی علیه السلام و هارون علیه السلام فرمود: «دعای شما دو نفر مستجاب گردید (یونس/89) تا روزی که خداوند اثر استجابت دعا را به موسی علیه السلام نشان داد چهل سال فاصله بود». جبرئیل گفت: «من با پروردگار خود درباره فرعون سخت در افتادم و عرض کردم: «پروردگارا! با این که فرعون داد أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعلى می دهد تو او را به حال خودش رها کرده ای [و عذاب نمی کنی]»؟ فرمود: «چنین سخنی را بندهای چون تو می گوید [که عجول است]».

ص: 211

قوله تعالى: وَ اسْتَكْبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الحَقِّ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَيْنا لا يُرْجَعُونَ (39)

قوله تعالى: فَأَخَذْناهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِي الْيَمِّ فَانْظُر كيف كان عاقِبَةُ الظالمين (20)

قوله تعالى: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ لَا يُنْصَرُونَ (41)

1 - الصادق علیه السلام - إِنَّ الْأَئِمَّةَ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِمَامَانِ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَا بِأَمْرِ النَّاسِ يُقَدِّمُونَ أَمْرَ اللَّهِ قَبْلَ أَمْرِهِمْ وَ حُكْمَ اللهِ قَبْلَ حُكْمِهِمْ قَالَ وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ يُقَدِّمُونَ أَمْرَهُمْ قَبْلَ أَمْرِ اللهِ وَحُكْمَهُمْ قَبْلَ حُكْمِ اللهِ وَ يَأْخُذُونَ بِأَهْوَائِهِمْ خِلَافَ مَا فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ. (1)

2 - الصادق علیه السلام - إنَّ الدُّنْيَا لَا تَكُونُ إِلَّا وَ فِيهَا إِمَامَانِ بَرُّ وَ فَاجِرُ فَالْبَرُّ الَّذِي قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَمَّا الْفَاجِرُ فَالَّذِي قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ لَا يُنْصَرُونَ. (2)

3 - الصادق علیه السلام - لَا يَصْلُحُ النَّاسَ إِلَّا إِمَامُ عَادِلُ وَ إِمَامُ فَاجِرُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ قَالَ وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّار. (3)

4- أمير المومنين علیه السلام - الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَيْشٍ أَبْرَارُهَا أَئِمَّةُ أَبْرَارِهَا وَ فُجَّارُهَا أَئِمَّةُ فُجَّارِهَا ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ لَا يُنْصَرُونَ. (4)

5 - الرسول صلی الله علیه وآله - فَلَمَّا بَلَغَ غَدِيرَ خُمَّ قَبْلَ الْجُحْفَة بِثَلَاثَةِ أَمْيَال أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ علیه السلام عَلَى خَمْسٍ سَاعَاتِ مَضَتْ مِنَ النَّهَارِ بِالزَّجْر وَالِانْتِهَارِ وَالْعِصْمَة مِنَ النَّاسِ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فِي عَلَى علیه السلام .. فَأَمَرَ

ص: 212

[سرانجام] فرعون و لشکریانش به ناحق در زمین تکبر ورزیدند، و پنداشتند به سوی ما بازگردانده نمی شوند. (39)

ما نیز او و لشکریانش را گرفتیم و به دریا افکندیم؛ اکنون بنگر سرانجام ستمکاران چگونه بود! (40)

و آنان (فرعونیان) را پیشوایانی قرار دادیم که به آتش [ دوزخ] دعوت می کنند؛ و روز رستاخیز یاری نخواهند شد. (41)

1- امام صادق علیه السلام - ائمه در کتاب خداوند عزوجل دو گروه هستند: خداوند متعال می فرماید: و آنان را پیشوایانی که به سوی امر ما می خوانند قرار دادیم نه به امر مردم (انبیاء/73). اینان فرمان و اراده خدا و حکم او را بر خواست مردم ترجیح می دهند و باز می فرماید: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ؛ اینان خواست مردم را بر خواست و حکم خدا مقدم می دارند و برخلاف آنچه در کتاب خدا آمده به حسب هواهای نفس خود رفتار می کنند».

2- امام صادق علیه السلام - در دنیا پیوسته دو امام و رهبر وجود دارد؛ نیکوکار و تبهکار امام نیکوکار کسی است که این آیه می فرماید: و آنان را پیشوایانی که به سوی امر ما می خوانند قراردادیم نه به امر مردم (انبیاء/173)؛ اما این آیه اشاره به پیشوای تبهکار است: وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ الْقِيامَةِ لا يُنْصَرُونَ.

3- امام صادق علیه السلام - اصلاح امور مردم و جامعه فقط به دست امام عادل انجام می شود و امام فاجر آن را فاسد می کند و به تباهی و آتش می کشد خداوند در این آیه می فرماید: و آنان را پیشوایانی که به سوی امر ما می خوانند قرار دادیم نه به امر مردم (انبیاء/73) و فرموده است: و جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ.

4- امام علی علیه السلام - پیشوایان نیکوکار قریش امام نیکوکاران آنها هستند و پیشوایان ستمگر قریش، رهبر تبهکاران آن ها. بعد این آیه را خواند: وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ لَا يُنْصَرُونَ.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله به سرزمین غدیرخم که سه مایل قبل از سرزمین جحفه است رسیدند. پنج ساعت از روز گذشته بود که جبرئیل با امان نامه ای که در آن پیامبر صلی الله علیه وآله را از شر مردم در امان می داشت و مردم را از آزار او طرد و دور می کرد آمد و گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله! خدای عزوجل سلامت می رساند و چنین می فرماید: ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است [در مورد علی علیه السلام] ، کاملا (به مردم) برسان! ... (مائده/67) وقتی جبرئیل علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه وآله تضمین داد که از مکر مردم در امان خواهد ماند، پیامبر صلی الله علیه وآله دستور داد ندا دهند که همگان جمع

ص: 213

رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عِنْدَ مَا جَاءَتِ الْعِصْمَةُ مُنَادِياً يُنَادِى فِي النَّاس بالصَّلَاة جَامِعَةً وَ يَرُدُّ مَنْ تَقَدَّمَ مِنْهُمْ وَ يَحْبِسُ مَنْ تَأَخَّرَ عَنْهُمْ وَ تَنَحَّى عَنْ يَمِينِ الطَّرِيقِ إِلَى جَنْبِ مَسْجِدِ الْغَدِيرِ أَمَرَهُ بِذَلِكَ جَبْرَئِيلُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ اسْمُهُ وَ فِي الْمَوْضِعِ سَلَمَاتُ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنْ يُقَمَّ مَا تَحْتَهُنَّ وَ يُنْصَبَ لَهُ أَحْجَارُ كَهَيْئَةِ الْمِنْبَرِ لِيُشْرِفَ عَلَى النَّاسِ فَتَرَاجَعَ النَّاسُ وَاحْتُبِسَ أَوَاخِرُهُمْ فِي ذَلِكَ الْمَكَانِ لَا يَزَالُونَ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَوْقَ تِلْكَ الْأَحْجَارِ ثُمَّ حَمِدَ اللَّهَ وَأَثْنَى عَلَيْهِ فَقَال مَعَاشِرَ النَّاسِ سَيَكُونُ مِنْ بَعْدِي أَئِمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ لَا يُنْصَرُونَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ وَأَنَا بَرِيئَان مِنْهُم. (1)

6- أميرالمومنين علیه السلام - إسْمَاعِيلَ بْن جَابِرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ الصَّادِقِ علیه السلام يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى بَعَثَ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله فَخَتَمَ بِهِ الْأَنْبِيَاءَ فَلَا نَبِيَّ بَعْدَهُ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ كِتَاباً فَخَتَمَ بِهِ الْكُتُبَ فَلَا كِتَابَ بَعْدَهُ أَحَلَّ فِيهِ حَلَالًا وَ حَرَّمَ حَرَامًا فَحَلَالُهُ حَلَالُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فِيهِ شَرْعُكُمْ وَ خَبَرُ مَنْ قَبْلَكُمْ وَ بَعْدَكُمْ ... وَلَقَدْ سَأَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام شِيعَتَهُ عَنْ مِثْلَ هَذَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَى سَبْعَة أَقْسَام ... وَ مِنْهُ مَا تَأْوِيلُهُ فِي تَنْزِيلِهِ وَ مِنْهُ مَا تَأْوِيلَهُ قَبْلَ تَنْزِيلِهِ وَ مِنْهُ مَا تَأْوِيلُهُ بَعْدَ تَنْزِيلِ-ه ... وَأَمَّا مَا تَأْوِيلُهُ مَعَ تَنْزِيلِهِ فَمِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَى يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ فَيَحْتَاجُ مَنْ سَمِعَ هَذَا التَّنْزِيلَ عَنْ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنْ يَعْرِفَ هَؤُلَاءِ الصَّادِقِينَ الَّذِينَ آمَرُوا بِالْكَيْنُونَيَّةِ مَعَهُمْ وَ يَجِبُ عَلَى الرَّسُولِ صلی الله علیه وآله أَنْ يَدلَّ عَلَيْهِمْ وَ يَجِبُّ عَلَى الْأُمَّة حِينَئِذٍ امْتِثَالُ الْأَمْرِ ... وَ مِثْلُ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ لَا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَمَا يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحَابِ الْقُبُورِ فَوَجَبَ عَلَى الْأُمَّةِ أَنْ يَعْرِفُوا هَؤُلَاءِ الْمُنَزَّلَ فِيهِمْ هَذِهِ الْآيَاتُ مَنْ هُمْ وَ مَنْ غَضِبَ اللَّهِ عَلَيْهِمْ لِيُعْرَفُوا بِأَسْمَائِهِمْ حَتَّى يَتَبَرَّءُوا مِنْهُمْ وَ لَا يَتَوَلَّوْهُمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ يَوْمَ الْقِيامَةِ لَا يُنْصَرُونَ وَ مِثْلُ ذَلِكَ كَثِيرُ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى مِنَ الْأَمْرِ بِطَاعَةِ الْأَصْفِيَاءِ وَ نَعْتِهِمْ وَ التَّبَرِّى مِمَّنْ خَالَفَهُمْ وَقَدْ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِمَّا وَجَبَ عَلَيْهِ وَ لَمْ يَمْضِ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى بَيَّنَ لِلْأُمَّةِ حَالَ الْأَوْلِيَاءِ مِنْ أُولِي الْأَمْرِ وَ نَصَّ عَلَيْهِمْ وَأَخَذَ الْبَيْعَةَ عَلَى الْأُمَّةِ بِالسَّمْعِ لَهُمْ وَ الطَّاعَةِ

ص: 214

شوند و هر کس جلو افتاده بازگردد و هرکس عقب ماند خود را برساند و کمی از راه به سمت راست رفت و خود را کنار مسجد غدیر رساند که جبرئیل علیه السلام از سوی خداوند چنین فرمان داده بود [که به آنجا] برود و آنجا چند درخت بود و پیامبر صلی الله علیه وآله دستور داد زیر آن درخت ها با سنگ چیزی شبیه منبر بسازند که بر مردم مشرف باشد و چون همگان آنجا جمع شدند و ایستادند پیامب صلی الله علیه وآله بالای آن سنگ ها ایستادند و پس از ستایش و نیایش خداوند چنین فرمود: «... ای مردم! بعد از من چنین می شود که گروهی پیشوا می شوند که أَئِمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ لا يُنصَرُونَ ای مردم! پس از من پیشوایان و امامانی به زودی خواهند بود که مردم را به آتش فرامی خوانند و روز رستاخیز یاری کرده نخواهند شد. ای مردم! خداوند و من از آنان بیزاریم».

6- امام علی علیه السلام - اسماعیل بن جابر گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «خداوند تبارک و تعالی محمد صلی الله علیه وآله را معبوث کرد و با او سلسله ی پیامبران را به پایان رساند و پیامبری بعد از او نیست و کتابی (قرآن) بر او نازل کرد و کتاب ها [ی آسمانی] را با آن خاتمه داد و کتابی بعد از آن نیست [و نخواهد آمد]؛ که آن حلال و حرام را مشخص کرد. پس حلال آن تا روز قیامت حلال و حرام آن تا روز قیامت حرام است. دین شما و خبر پیشینیان و آیندگان در آن است ... امیرالمؤمنین علیه السلام درباره اخباری مثل این [اخبار] از پیروانش سؤال کرد و فرمود: «خداوند تبارک و تعالی قرآن را بر هفت بخش نازل کرد ... که از جمله آن هفت قسم آن قسمی است که وقوعش در زمان نزول قرآن بود و قسم دیگر آن است که وقوعش قبل از نزول قرآن بوده و قسم دیگر آن که وقوعش بعد از نزول قرآن بوده است ... و آن قسم که وقوعش همراه با نزولش بوده مانند این کلام خداوند تعالی است: ای کسانی که ایمان آورده اید از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید و همراه صادقان باشید (توبه/119) هرکسی این آیه را از رسول خدا صلی الله علیه وآله می شنید نیاز داشت که این صادقان را - که دستور به همراهی با آنان صادر شده - بشناسند و بر رسول خدا صلی الله علیه وآله واجب بود که مردم را به این صادقان راهنمایی کند و در وقتی صادقان را شناختند بر امت واجب بود که این دستور را انجام دهند و با صادقان همراهی کنند و نمونه ی دیگر این کلام خداوند عزوجل: با قومی که خداوند آنها را مورد غضب قرار داده دوستی نکنید. آن ها از آخرت مأیوس اند همان گونه که کفّار مدفون در قبرها مأیوس می باشند (ممتحنه / 13) که بر امت واجب بود آن کسانی را که این آیات درباره آنها نازل شده است، بشناسند که آنها و کسانی که مورد غضب خدا قرار گرفته اند؛ چه کسانی هستند باید همه را به اسم می شناختند تا اینکه از آن ها دوری کنند و دوستی نکنند خداوند متعال فرمود: جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ لا يُنْصَرُونَ؛ و مثل این دستورات در کتاب خدا بسیار است که به اطاعت از برگزیدگان و ستایش آنان و دوری جستن از آن کسانی که با اینان (برگزیدگان) مخالفت می کنند، امر شده؛ پیامبر صلی الله علیه وآله آنچه بر او واجب بود انجام داد و از دنیا نرفت تا اینکه برای امت، حال اولیاء - که همان اولی الامر هستند - را آشکار کرد و بر آن ها تصریح کرد و از امت پیمان گرفت که از آنها حرف شنوی داشته باشند و اطاعت

ص: 215

وَ أَبَانَ لَهُمْ أَيْضاً أَسْمَاءَ مَنْ نَهَاهُمْ عَنْ وَلَايَتِهِمْ فَمَا أَقَلَّ مَنْ أَطَاعَ فِي ذَلِكَ وَ مَا أَكْثَرَ مَنْ عَصَى فِيهِ وَ مَالَ إِلَى الدُّنْيَا وَ زُخْرُفِهَا فَالْوَيْلُ لَهُمْ. (1)

7- الصادق علیه السلام - إِسْمَاعِيلَ بْن جَابر عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ كَتَبَ بِهَذِهِ الرِّسَالَة إِلَى أَصْحَابِهِ وَ أَمَرَهُمْ بِمُدَارَسَتِهَا وَ النَّظَرِ فِيهَا وَتَعَاهْدِهَا وَالْعَمَل بِهَا فَكَانُوا يَضَعُونَهَا فِي مَسَاجِدِ بُيُوتِهِمْ فَإِذَا فَرَغُوا مِنَ الصَّلَاة نَظَرُوا فِيهَا قَالَ وَ حَدَّثَنِي الْحَسَنُ بْنَ مُحَمَّدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْن مُحَمَّدِ بْنِ مَالِكَ الْكُوفِيِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الرَّبِيعِ الصَّحَافِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْن مَخْلَدِ السَّرَاجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ خَرَجَتْ هَذِهِ الرِّسَالَةُ مِنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَى أَصْحَابه ... فَاتَّقُوا اللَّهَ أَيَّتُهَا الْعِصَابَةُ النَّاجِيَةُ إِنْ أتَمَّ اللَّهُ لَكُمْ مَا أَعْطَاكُمْ بِهِ فَإِنَّهُ لَا يَتِمُ الْأَمْرُ حَتَّى يَدْخُلَ عَلَيْكُمْ مِثْلُ الَّذِي دَخَلَ عَلَى الصَّالِحِينَ قَبْلَكُمْ وَ حَتَّى تُبْتَلَوْا فِي أَنْفُسِكُمْ وَأَمْوَالِكُمْ وَ حَتَّى تَسْمَعُوا مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ أَذًى كَثِيراً فَتَصْبِرُوا وَ تَعْرُكُوا بِجُنُوبِكُمْ وَ حَتَّى يَسْتَذِلُوكُمْ وَيُبْغِضُوكُمْ وَ حَتَّى يُحَمِّلُوا عَلَيْكُمُ الضَّيْمَ فَتَحَمَّلُوا مِنْهُمْ تَلْتَمِسُونَ بذَلِكَ وَجْهَ اللَّهِ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ حَتَّى تَكْظِمُوا الْغَيْظَ الشَّدِيدَ فِي الْأَذَى فِي اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَجْتَرِمُونَهُ إِلَيْكُمْ وَ حَتَّى يُكَذِّبُوكُمْ بِالْحَقِّ وَيُعَادُوكُمْ فِيهِ وَيُبْغِضُوكُمْ عَلَيْهِ فَتَصْبِرُوا عَلَى ذَلِكَ مِنْهُمْ وَ مِصْدَاقُ ذَلِكَ كُلِّهِ فِي كِتَابِ اللَّهِ الَّذِي أَنْزَلَهُ جَبْرَئِيلُ علیه السلام عَلَى نَبِيِّكُمْ صلی الله علیه وآله سَمِعْتُمْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لِنَبِيِّكُمْ صلی الله علیه وآله فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلَ هُمْ ثُمَّ قَالَ وَإِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلى ما كُذَّبُوا وَ أُوذُوا فَقَدْ كُذَّبَ نَبِيُّ اللَّهِ وَ الرُّسُلُ مِنْ قَبْلِهِ وَ أُوذُوا مَعَ التَّكْذِيبِ بِالْحَقِّ فَإِنْ سَرَكُمْ أَمْرُ اللَّهِ فِيهِمُ الَّذِي خَلَقَهُمْ لَهُ فِي الْأَصْلِ [أَصْلِ الْخَلْقِ] مِنَ الْكُفْرِ الَّذِي سَبَقَ فِي عِلْمِ اللَّهِ أَنْ يَخْلُقَهُمْ لَهُ فِي الْأَصْلِ وَ مِنَ الَّذِينَ سَمَّاهُمُ اللَّهُ فِي كِتابهِ فِى قَوْلِهِ وَ جَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ فَتَدَبَّرُوا هَذَا وَاعْقِلُوهُ وَ لَا تَجْهَلُوهُ فَإِنَّهُ مَنْ يَجْهَلْ هَذَا وَ أَشْبَاهَهُ مِمَّا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْهِ فِى كِتَابِهِ مِمَّا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ وَ نَهَى عَنْهُ تَرَكَ دِينَ اللَّهِ وَ رَكِبَ مَعَاصِيَهُ فَاسْتَوْجَبَ سَخَطَ اللَّهِ فَأَكَبَّهُ اللَّهُ عَلَى وَجْهِهِ فِي النَّار. (2)

8- أمير المومنين علیه السلام - يَا كُمَيْلُ لَا تَغْتَرَ بأَقْوَامٍ يُصَلُّونَ فَيُطِيلُونَ وَيَصُومُونَ فَيُدَاوِمُونَ وَ يَتَصَدَّقُونَ فَيُحْسِنُونَ فَإِنَّهُمْ مَوْقُوفُونَ يَا كُمَيْلُ أَقْسِمُ بِاللَّهِ لَسَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله يَقُولُ إِنَّ الشَّيْطَانَ إِذَا حَمَلَ قَوْماً عَلَى الْفَوَاحِشَ مِثْل الزَّنَا وَ شُرْب الْخَمْر وَالرِّبَا وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ مِنَ الْخَنَا وَ الْمَآثِم

ص: 216

کنند و همچنین برای آن ها (امت) نام آن هایی را که ولایت آنها ممنوع است، آشکار بیان کرد و چه کم بودند آنهایی که در این امر از پیامبر صلی الله علیه وآله اطاعت کردند و چه بسیار بودند آنان که در این امر نافرمانی کردند و به دنیا و زنیت آن میل کردند؛ وای بر آنها!»

7- امام صادق علیه السلام - اسماعیل بن جابر گوید: این نامه را امام صادق علیه السلام به اصحاب نوشت و دستور داد که آن را پیوسته مطالعه نمایند و به یکدیگر تعلیم کنند و به آن عمل نمایند. اصحاب نامه را در نمازخانه منزل خود می گذاشتند، هر وقت نماز را تمام می کردند آن نامه را مطالعه می کردند ... اسماعیل بن مخلد سراج گوید: این نامه از امام صادق علیه السلام به یاران ایشان است و چنین است: « ... از [معصیت] خدا بپرهیزید ای گروه رستگار و نجات یافته! اگر خداوند بخواهد آنچه به شما عطا نموده تکمیل کند، کار تمام نمی شود مگر اینکه گرفتار آزمایش های پیشینیان صالح بشوید و در جان و مال، شما را بیازماید، تا از دشمنان خدا ناراحتی های زیادی بچشید و متحمّل آن گرفتاری ها بشوید تا آنجا که شما را دشمن بدارند و خوار و ذلیل بشمارند. به شما ستم روا دارند اما شما برای رضای خدا و برای رسیدن به خوشبختی عالم آخرت آن را تحمل نمایید و خشم شدید خود را از آزار و اذیت آن ها فروخورید و با آن که حق با شماست، شما را تکذیب نمایند و بر این عقیده دشمن شما شوند. تمام آن ها را با صبر و شکیبایی بپذیرید. مصداق تمام اینه ا در قرآن کریم که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نازل شده است موجود است. شنیده اید که خداوند به پیامبرش صلی الله علیه وآله می فرماید: پس صبر کن آن گونه که پیامبران «اولو العزم» صبر کردند، و برای [عذاب] آنان شتاب مکن (احقاف / 35) باز می فرماید: «اگر تو را تکذیب نمایند پیش از تو نیز پیامبرانی تکذیب شدند و در برابر تکذیب ها، صبر و استقامت کردند و [در این راه] آزار دیدند (انعام/34) پیامبر خدا صلی الله علیه وآله و تمام رسولان قبل از او هم تکذیب شدند و هم همراه با آن، مورد آزار و اذیت قرار گرفتند. اگر خوشحال از امر خدا و کار او در ابتدای آفرینش به واسطه ی اطلاع و علمی که نسبت به آنها داشت و ایشان را کافر آفرید و شاد هستید از این که خداوند در قرآن ایشان را معرفی نموده با این آیه: وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّار؛ در مورد این عکس العمل دقت کنید و به خوبی آن را تشخیص دهید مبادا نادانی کنید زیرا کسانی که در مورد این دستورات ندانم کاری کنند چه اوامر خدا باشد یا نواهی او دین خدا را ترک کردند و مرتکب گناه شده اند و سزاوار خشم خدا می شوند و به رو آنها را در آتش خواهند انداخت.

8- امام علی علیه السلام - ای کمیل! مبادا گروهی که نمازشان را طولانی می خوانند و دائماً در حال روزه هستند و صدقه و احسان می کنند تو را فریب دهند [و فریب ظاهرشان را بخوری]! به یقین آنها در قیامت می ایستند و باید پاسخ دهند؛ ای کمیل! به خدا قسم شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرمود: «شیطان هرگاه مردم را به زنا و شراب خوردن و ربا و مانند این ها از گناه و فحشا مایل می کند، ایشان را به عبادت و فروتنی و رکوع و سجود بسیار وا می دارد و آنان را به دوستی پیشوایانی که به آتش دعوت

ص: 217

حبب إِلَيْهِمُ الْعِبَادَةَ الشَّدِيدَةَ وَالْخُشُوعَ وَالرُّكُوعَ وَالْخُضُوعَ وَ السُّجُودَ ثُمَّ حَمَلَهُمْ عَلَى وَلَايَةِ الْأَئِمَّةِ الَّذِينَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ لَا يُنْصَرُونَ يَا كُمَيْلُ لَيْسَ الشَّأْنُ أَنْ تُصَلَّى وَ تَصُومَ وَ تَتَصَدَّقَ الشَّأْنُ أَنْ تَكُونَ الصَّلَاةُ فُعِلَتْ بِقَلْبَ تَقِيٍّ وَ عَمَل عِنْدَ اللَّهِ مَرْضِيٌّ وَخُشُوعِ سَوِيٌّ يَا كُمَيْلُ انْظُرْ فِيمَ تُصَلَّى وَ عَلَى مَا تُصَلَّى إِنْ لَمْ تَكُنْ مِنْ وَجْهِهِ وَ حِلِّهِ فَلَا قَبُولَ. (1)

9 - الحسين علیه السلام - فِي كِتاب تاريخ عَن الرِّيَاشِيِّ بإِسْنَادِهِ عَنْ رَاوى حَدِيثه ... فَنَظَرَ يَزِيدُ بْنُ الْمُهَاجِرِ الْكِنَانِيُّ وَكَانَ مَعَ الْحُسَيْنِ علیه السلام إِلَى رَسُولَ ابْنِ زِيَادِ فَعَرَفَهُ فَقَالَ لَهُ يَزِيدُ تَكِلَتْكَ أَمُّكَ مَا ذَا جِئْتَ فِيهِ قَالَ أَطَعْتُ إمَامِي وَ وَفَيْتُ بِبَيْعَتِي فَقَالَ لَهُ ابْنُ الْمُهَاجِرِ بَلْ عَصَيْتَ رَبَّكَ وَ أَطَعْتَ إِمَامَكَ فِي هَلَاكِ نَفْسِكَ وَ كَسَبْتَ الْعَارَ وَ النَّارَ وَبِئْسَ الْإِمَامُ إِمَامُكَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ مِنْ قَائِل وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ لَا يُنْصَرُونَ فَإِمَامُكَ مِنْهُم. (2)

قوله تعالى: وَأَتْبَعْناهُمْ فِي هَذِهِ الدُّنْيا لَعْنَةً وَيَوْمَ الْقِيامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِينَ (42)

1 - ابن عباس رحمه الله - وَقِيلَ: مِنَ الْمُشَوَّهِينَ فِي الْخِلْقَة بِسَوَادِ الْوُجُوهِ وَ زُرْقَةِ الْأَعْيُنِ. (3)

قوله تعالى: وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتابَ مِنْ بَعْدِ مَا أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ الْأُولى بَصائِرَ لِلنَّاسِ وَ هُدى وَ رَحْمَةً لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ (23)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - مَا أَهْلَكَ اللَّهُ قَوْماً وَ لَا قَرْنا وَ لَا أُمَّةً وَ لَا أَهْلَ قَرْيَة بِعَذَابٍ مِنَ السَّمَاءِ مُنْذُ أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ غَيْرَ أهل القرية التي مسخوا قردة. ألم تر أنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الكِتابَ مِنْ بَعْدِ مَا أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ الْأُولَى . (4)

قوله تعالى: وَ ما كُنْتَ بِجانِبِ الْغَرِيِّ إِذْ قَضَيْنَا إِلى مُوسَى الْأَمْرَ وَمَا كُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِينَ (22)

ص: 218

می کنند و روز قیامت یاری نمی شوند دعوت می کند. ای کمیل! فضیلت این نیست که نماز بخوانی، روزه بگیری، صدقه بدهی بلکه شأن و فضیلت این است که با قلب پاک نماز بخوانی و عملی که خداوند می پسندد انجام دهی [نه آنکه مردم بپسندند] و در همه حال به طور یکسان خشوع داشته باشی [چه در خفا و چه در علن] ای کمیل! نگاه کن در چه حالی نماز می خوانی، برای چه نماز می خوانی؛ که اگر نمازت بر این شرایط و شکل نباشد قبول نیست».

9- امام حسین علیه السلام - در کتاب تاریخ از ریاشی نقل شده است: ... یزیدبن مهاجر کندی که از یاران امام حسین علیه السلام بود نظری به فرستاده ابن زیاد که دستور او برای آغاز جنگ و سخت گرفتن برحسین علیه السلام را آورده بود، کرد و او را شناخت و به او گفت: «مادرت در عزایت گریان شود! این چه نامه ای است که آورده ای»؟ وی گفت: «من نسبت به امام خود [یعنی یزید و ابن زیاد] اطاعت و به بیعت خود وفا کردم». ابن مهاجر به او گفت: «بلکه تو معصیت خدا را کردی و اطاعت یزید را برای هلاکت خود انجام دادی! تو خود را ننگین و دچار آتش کردی امام تو بد امامی است چنانکه خدای علیم می فرماید: وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ لَا يُنْصَرُونَ؛ امام تو از این قبیل امام ها است».

و در این دنیا نیز لعنت [ و دوری از رحمت را ] به دنبال آنان قرار دادیم؛ و روز قیامت از زشت رویانند. (42)

1- ابن عباس رحمه الله - گفته شده: لعنت آن ها در این دنیا زشت رویی آنها بود که چهره شان زشت بود و صورتی سیاه و چشم هایی زرد داشتند.

و ما به موسی کتاب آسمانی دادیم بعد از آن که اقوام [گمراه] پیشین را هلاک کردیم؛ کتابی که برای مردم بصیرت آفرین بود و مایه هدایت و رحمت؛ شاید متذکر شوند. (43)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - از آن زمان که تورات نازل شد خداوند هیچ قوم و گروه و اهل روستایی را با عذاب آسمانی هلاک نکرد جز اهل روستایی که همه میمون شدند (به شکل میمون مسخ شدند) مگر ندیدی که خداوند متعال فرمود: وَ لَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتابَ مِنْ بَعْدِ مَا أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ الْأُولى بَصائِرَ لِلنَّاسِ وَ هُدى وَ رَحْمَةٌ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ.

تو در جانب غربی نبودی هنگامی که ما فرمان [نبوت] را به موسی دادیم؛ و تو از شاهدان نبودی [در آن هنگام که معجزات را در اختیار موسی گذاردیم] (44)

ص: 219

1- ابْن عَبَّاسِ رحمه الله - فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَمَا كُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِيُّ إِذْ قَضَيْنَا إِلَى مُوسَى الْأَمْرَ وَمَا كُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِينَ قَالَ بِالْخِلَافَةِ لِيُوشَعَ بْن نُون علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ لَنْ أَدَعَ نَبِيَّا مِنْ غَيْرِ وَصِيٌّ وَ أَنَا بَاعِثُ نَبِيّاً عَرَبَيّاً وَ جَاعِلُ وَصِيَّهُ عَلِيّا علیه السلام فَذَلِكَ قَوْلُهُ وَ ما كُنْتَ بِجَانِبِ الْغَرْبِيِّ إِذْ قَضَيْنَا إِلَى مُوسَى الْأَمْرَ فِي الْوَصَايَةِ وَ حَدَّثَهُ بِمَا هُوَ كَائِنُ بَعْدَهُ قَالَ ابْنُ عَبَّاسِ رحمه اللَّهُ وَ حَدَّثَ اللَّهُ نَبِيَّه صلی الله علیه وآله بما هوَ كَائِنُ وَ حَدَّثَهُ بِاخْتِلَافِ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَاتَ بِغَيْرِ وَصِيَّة فَقَدْ كَذَبَ عَلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ عَلَى نَبِيِّهِ. (1)

2- أمير المومنين علیه السلام - و سألوه عليا علیه السلام عَنِ الْمُتَشَابِهِ فِى الْقَضَاءِ فَقَالَ هُوَ عَشَرَةُ أَوْجَهِ مُخْتَلِفَةٌ الْمَعْنَى فَمِنْهُ قَضَاءُ فَرَاغِ وَ قَضَاءُ عَهْدِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِعْلَامِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ فِعْلِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِيجَابٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ كِتَابٍ وَ مِنْهُ قَضَاء إِثْمَامِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ حُكْمِ وَفَصْلِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ خَلْقِ وَمِنْهُ قَضَاءُ نُزُولِ الْمَوْت ... أَمَّا قَضَاءُ الْعَهْدِ فَقَوْلُهُ تَعَالَى وَ قَضى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ أَيْ عَهْدُ وَ مِثْلُهُ فِي سُورَة الْقَصَصَ وَمَا كُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِيَّ إِذْ قَضَيْنَا إِلَى مُوسَى الْأَمْرَأَى عَهِدْنَا إِلَيْهِ. (2)

3- الصادق علیه السلام - قَالَ أَبُو عَبْدِ اللهِ علیه السلام فِي بَعْض رَسَائِلِهِ: لَيْسَ مَوْقِفُ أَوْقَفَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ نَبِيَّهُ فِيهِ لِيُشْهدَهُ وَيَسْتَشْهِدَهُ إِلَّا وَ مَعَهُ أَخُوهُ وَ قَرِينُهُ وَابْنُ عَمِّهِ وَ وَصِيُّهُ وَ يُؤْخَذُ مِيثَاقُهُمَا مَعَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمَا وَ عَلَى ذُرِّيَّتهما الطّيبين. (3)

قوله تعالى: وَ لكِنَّا أَنشَأْنَا قُرُوناً فَتَطَاوَلَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ وَ مَا كُنتَ ثَاوِياً في أَهْلِ مَدْيَنَ تَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِنا وَ لكِنّا كُنَّا مُرْسِلِينَ (45)

قوله تعالى: وَما كُنتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَيْنا وَلَكِنْ رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتَاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ (46)

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - سَهْلِ بْن سَعْدِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَمَا كُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَيْنَا قَالَ كَتَبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ كِتاباً قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الْخَلْقَ بِأَلْفَيْ عَامٍ فِي وَرَقِ آس ثُمَّ وَضَعَهَا عَلَى الْعَرْشِ ثُمَّ نَادَى يَا أُمَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله إِنَّ رَحْمَتِي سَبَقَتْ غَضَى أَعْطَيْتُكُمْ قَبْلَ أَنَّ

ص: 220

ولی ما اقوامی را [در اعصار مختلف] خلق کردیم و زمان های طولانی بر آنها گذشت [که آثار انبیا از دل هایشان محو شد؛ پس تو را فرستادیم]. تو هرگز در میان مردم مدین اقامت نداشتی تا [ اخبار آن ها را بدانی و] آیات ما را برای این ها (مشرکان مکه) بخوانی؛ ولی ما بودیم که تو را فرستادیم [و این اخبار را در اختیارت قرار دادیم] (45)

1- ابن عباس رحمه الله - ذيل آيه وَمَا كُنتَ بِجَانِبِ الْغَرْبِيِّ إِذْ قَضَيْنَا إِلَى مُوسَى الْأَمْرَ وَمَا كُنتَ مِنَ الشَّاهِدِینَ؛ روایت کرده که این سخن اشاره به این دارد که حضرت موسی علیه السلام یوشع بن نون را به جانشینی خود برگزیده است و خداوند فرموده است که: «هیچ پیامبری را بدون وصی نمی گذارم و من پیامبری عربی مبعوث خواهم کرد و علی علیه السلام را وصی او قرار خواهم داد». مفهوم آیه: وَمَا كُنتَ بِجَانِبِ الْغَرْبِيِّ إِذْ قَضَيْنَا إِلَى مُوسَى الْأَمْرَ؛ وصایت است و اینکه رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم تمام اتفاقات بعد خود را برای امیرالمؤمنین علیه السلام بیان فرموده است و خدا بود که هر اتفاقی را که خواهد افتاد را برای پیامبرش صلی الله علیه وآله بیان کرده بود و فرموده بود که امت او بعد از وی دچار اختلاف خواهند شد. پس هرکس گمان برد که رسول خدا صلی الله علیه وآله آنکه بعد از خود را تعیین کرده باشد کند از دنیا رفته است بر خدای عزوجل و پیامبر صلی الله علیه وآله او دروغ بسته است.

2- امام علی علیه السلام - از او (علی علیه السلام) درباره معانی مختلف کلمه «قضا» در قرآن سؤال کردند فرمود: «ده گونه است و دارای معنای مختلفی هستند از جمله آن ها: قضاء فراغ و قضاء عهد، قضاء اعلام و قضاء فعل و قضاء ایجاب و قضاء کتاب و قضاء اتمام و قضاء حكم و فصل و قضاء خلق [حکم آفرینش] و قضاء نزول موت (حکم نازل شدن مرگ) است ... مصداق قضاء عهد این کلام خداوند تعالی است که می فرماید: پروردگارت مقرر داشت که جز او را نپرستید (اسراء/23) یعنی عهدی است از جانب خدا [منظور از قضا، عهد است] و مانند آن در سوره قصص است: و ما كُنتَ بِجانِبِ الْغَرْبِيِّ إِذْ قَضَيْنَا إِلى مُوسَى الْأَمْرَ؛ یعنی امر نبوت را با او عهد کردیم».

3- امام صادق علیه السلام - هیچ محلی نیست که خداوند پیامبرش صلی الله علیه وآله را [روز قیامت] نگه دارد تا گواه باشد و گواهی بدهد مگر اینکه با او، برادر و رفیق و پسر عمو و وصیش علیه السلام نیز هست که پیمان پیروی [مردم] از آن دو و از فرزندان پاک و مطهرشان گرفته شده است.

تو در کنار کوه طور نبودی زمانی که ما [به موسی] ندا دادیم؛ ولی این رحمتی از سوی پروردگارت بود [که این اخبار را در اختیار تو نهاد] تا بوسیله آن قومی را بیم دهی که پیش از تو هیچ بیم دهنده ای برای آنان نیامده بود؛ شاید متذکر شوند. (46)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - سهل بن سعد سعد انصاری گوید: «از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله درباره این سخن خداوند پرسیدم: وَ ما كُنتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادينا»؛ پيامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «خداوند دوهزار سال پیش از آفرینش آفریدگان بر روی برگ درخت آس (مورد) که آن را رویانیده بود نوشته ای را نوشت. و آن را بر روی عرش نهاد و ندا داد: «ای امت محمد! صلی الله علیه وآله مهر و رحمت من بر خشمم پیشی گرفت؛ پیش از آنکه از من

ص: 221

تَسْأَلُونِي وَغَفَرْتُ لَكُمْ قَبْلَ أَنْ تَسْتَغْفِرُونِي فَمَنْ لَقِيَنِي مِنكُمْ يَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِنَّا أَنَا وَأَنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله عَبْدِي وَ رَسُولِى أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِي. (1)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام وَ اصْطَفَاهُ نَجِيّاً وَ فَلَقَ لَهُ الْبَحْرَ وَ نَجَّى بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ أَعْطَاهُ التَّوْرَاةَ وَ الْأَلْوَاحَ رَأَى مَكَانَهُ مِنْ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ يَا رَبِّ لَقَدْ أكْرَمْتَنِي بِكَرَامَةِ لَمْ تُكْرِمْ بِهَا أَحَداً قَبْلِى فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ يَا مُوسَى علیه السلام أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ

مُحَمَّد صلی الله علیه وآله أَفْضَلُ عِنْدِي مِنْ جَمِيعِ مَلَائِكَتِي وَ جَمِيعَ خَلْقِي قَالَ مُوسَى علیه السلام يَا رَبِّ فَإِنْ كَانَ مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله أَكْرَمَ عِنْدَكَ مِنْ جَمِيعِ خَلْقِكَ فَهَلْ فِي آلِ الْأَنْبِيَاءِ أَكْرَمُ مِنْ آلِي فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ أ مَا عَلِمْتَ أَنَّ فَضْلَ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله عَلَى جَمِيعِ آلِ النَّبِيِّينَ كَفَضلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله عَلَى جَمِيعِ الْمُرْسَلِينَ فقال موسی علیه السلام يَا رَبِّ فَإِنْ كَانَ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله كَذَلِكَ فَهَلْ فِي أُمَمِ الْأَنْبِيَاءِ أَفْضَلُ عِنْدَكَ مِنْ أمَّتِي ظَلَّلْتَ عَلَيْهِمُ الْغَمَامَ وَ أَنْزَلْتَ عَلَيْهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوَى وَ فَلَقْت لَهُمُ الْبَحْرَ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ يَا مُوسَى علیه السلام أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ فَضْلَ أُمَّةِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله عَلَى جَمِيعِ الْأُمَمِ كَفَضْلِي عَلَى جَمِيعِ خَلْقِي فَقَالَ مُوسَى علیه السلام يَا رَبِّ لَيْتَنِي كُنْتُ أَرَاهُمْ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ يَا مُوسَى علیه السلام إِنَّكَ لَنْ تَرَاهُمْ وَ لَيْسَ هَذَا أَوَانَ ظُهُورِهِمْ وَلَكِنْ سَوْفَ تَرَاهُمْ فِي الْجِنَانِ جَنَّة عَدْنٍ وَ الْفِرْدَوْسَ بِحَضْرَةَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله فِي نَعِيمِهَا يَتَقَلَّبُونَ وَفِي خَيْرَاتِهَا يَتَبَحْبَحُونَ أَ فَتُحِبُّ أَنَّ أَسْمَعَكَ كَلَامَهُمْ قَالَ نَعَمْ يَا إِلَهَى قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ قُمْ بَيْنَ يَدَيَّ وَاشْدُدْ مِثْزَرَكَ قِيَامَ الْعَبْدِ الدَّلِيل بَيْنَ يَدَى الْمَلِكِ الْجَلِيل فَفَعَلَ ذَلِكَ مُوسَى علیه السلام فَنَادَى رَبُّنَا عَزَّوَجَلَّ يَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله فَأَجَابُوهُ كُلُّهُمْ فِي أَصْلَابِ آبَائِهِمْ وَأَرْحَامٍ أمَّهَاتِهِمْ لَبِّيكَ اللهُمَّ لَبَيكَ لَبَّيْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ إِنَّ الحَمْدَ وَ النّعْمَةَ لَكَ وَ المُلْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ قَالَ فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ تِلْكَ الْإِجَابَةَ شِعَارَ الْحَجِّ ثُمَّ نَادَى رَبُّنَا عَزَّوَجَلَّ يَا أُمَّةً مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله إِنَّ قَضَائِي عَلَيْكُمْ أَنَّ رَحْمَتِي سَبَقَتْ غَضَبِى وَ عَفْوِی قَبْلَ عِقَابِي فَقَدِ اسْتَجَبْتُ لَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَدْعُونِي وَ أَعْطَيْتُكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَسْأَلُونِي مَنْ لَقِيَنِى مِنْكُمْ بِشَهَادَة أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولَهُ صَادِقُ فِي أَقْوَالِهِ مُحِقِّ فِي أَفْعَالِهِ وَ أَنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبِ علیه السلام أَخُوهُ وَ وَصِيُّهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ وَليه يلتزم طَاعَتُهُ كَمَا يُلْقَوْمُ طَاعَةُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَإِنَّ أَوْلِيَا الْمُصْطَفَيْنَ الْمُطَهَّرينَ الْمَيَامِينَ بِعَجَائِبِ آيَاتِ اللَّهِ وَ دَلَائِلِ حُجَجِ اللَّهِ مِنْ بَعْدُ [ بَعْدِهِمَا] أَوْلِيَاؤُهُ أَدْخُلُهُ جَنَّتِي وَإِنْ

ص: 222

درخواستی کنید بر شما ببخشایم و پیش از آنکه آمرزش جویید از شما در گذرم؛ پس هر که مرا دیدار کند، در حالی که گواهی دهد که معبودی جز من نیست و محمد صلی الله علیه وآله بنده و فرستاده من او را با مهر و رحمت خویش به بهشت در آورم».

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - وقتی خداوند موسی بن عمران علیه السلام را مبعوث کرد و او را برگزید و دریا را برایش شکافت و بنی اسرائیل را نجات بخشید و به او تورات و الواح را داد خود را دارای قرب و منزلت نزد خدا دید. عرض کرد: «پروردگارا! مرا چنان گرامی داشته ای که احدی را قبل از من این قدر گرامی نداشته ای». خداوند فرمود: «ای موسی! مگر نمی دانی که محمد صلی الله علیه وآله در نزد من از تمام ملائکه و همه ی خلق بهتر است»؟ موسی علیه السلام گفت: «خدایا اگر محمد صلی الله علیه وآله نزد تو از تمام جهانیان گرامی تر است آیا در میان خاندان پیامبران گرامی تر از خاندان من وجود دارد». خدا فرمود: «موسی! مگر نمی دانی که برتری خاندان محمد صلی الله علیه وآله بر تمام خاندان پیامبران مانند فضیلت محمد صلی الله علیه وآله بر پیامبران است»؟ موسی علیه السلام گفت: «خدایا اگر خاندان محمد صلی الله علیه وآله آیا میان امت های انبیاء برتر از امت من هستند؟ در حالی که بر سر آنها سایه افکندی و بلدرچین و مرغ بریان بر آن ها نازل کردی و دریا را بر آن ها شکافتی» خداوند فرمود: «موسی علیه السلام نمی دانی که فضل امت محمد صلی الله علیه وآله بر تمام امت ها مانند برتری من بر تمام مخلوقات است»؟ موسی علیه السلام گفت: «کاش آنها را می دیدم». خداوند به او وحی کرد که: «تو آن ها را نخواهی دید حالا موقع ظهور آنها نیست ولی در آینده در بهشت در جنات عدن و فردوس در حضور محمد صلی الله علیه وآله که غرق در نعمت ها و تکیه بر جایگاه های لذت بخش آن زدهاند آنها را خواهی دید آیا دوست داری صدای سخن آن ها را بشنوی»؟ عرض کرد: «آری پروردگارا»! فرمود: «بایست و کمربند خود را محکم ببند مانند ایستادن یک بنده ذلیل در مقابل فرمانروای جلیل» موسی علیه السلام این کارها را انجام داد خداوند ندا داد: «ای امت محمد صلی الله علیه وآله»! همه جواب او را دادند در حالی که در اصلاب پدران و ارحام مادران خود بودند و گفتند لَبّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ لَبّيْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ إِنَّ الحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَكَ وَ المُلْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ خداوند همین جواب را شعار حج قرار داد. سپس خداوند خطاب کرد: «ای امت محمد صلی الله علیه وآله! رحمت من بر غضبم سبقت گرفته و بخششم قبل از عقاب و کیفر من است پیش از آنکه مرا بخوانید دعای شما را مستجاب کرده ام و قبل از این که بخواهید به شما عطا کرده ام هر که مرا با گواهی أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ با این که در ادعای خود صادق باشد و عملش مطابق گفتارش می باشد و گواهی دهد به اینکه علی بن ابی طالب علیه السلام برادر و وصی او پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه وآله است و ولی اوست و اطاعت او را مانند اطاعت پیامبر صلی الله علیه وآله لازم شمارد و گواهی دهد که اولیای برگزیده پاک سرشت که آراسته با آیات شگفت انگیز خدایند و دارای دلیل های حجت خدایند پس از محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام جانشینان

ص: 223

كَانَتْ ذُنُوبُهُ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ قَالَ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَبيَّنَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله قَالَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَما كُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَيْنَا أُمَّتَكَ بِهَذِهِ الْكَرَامَة . (1)

قوله تعالى: وَ لَوْ لَا أَن تُصِيبَهُم مُّصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَيَقُولُوا رَبَّنَا لَوْ لَا أَرْسَلْتَ إِلَيْنَا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ ءَايَاتِكَ وَ نَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿47)

قوله تعالى: فَلَمَّا جَاءَهُمُ الحَقُّ مِنْ عِندِنا قالُوا لَوْ لَا أُوتِيَ مِثْلَ ما أُوتِيَ مُوسى أَ وَ لَم يَكْفُرُوا بِما أُوتِيَ مُوسى مِنْ قَبْلُ قَالُوا سِحْرانِ تَظاهَرا وَ قالُوا إِنَّا بِكُلِّ كافِرُونَ (48)

1- على بن إبراهيم رحمه الله - سَاحِران تَظَاهَرَا قَالَ مُوسَى علیه السلام وَ هَارُون علیه السلام. (2)

قوله تعالى: قُلْ فَأْتُوا بِكِتابِ مِنْ عِنْدِ الله هُوَ أَهْدَى مِنْها أَتَّبِعُهُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ (49)

1 - ابن عباس رحمه الله - وَ قَالَ رَجُلُ لِشَرِيكَ أَ لَيْسَ قَوْلُ عَلَى علیه السلام الِابْنِهِ الْحُسَيْنِ علیه السلام يَوْمَ الْجَمَلَ يَا بُنَيَّ يَوَدُّ أَبُوكَ أَنَّهُ مَاتَ قَبْلَ هَذَا الْيَوْمِ بِثَلَاثِينَ سَنَةٍ ... يَدُلُّ عَلَى أَنَّ فِي الْأَمْرِ شَيْئًا فَقَالَ شَرِيكَ لَيْسَ كُلٌّ حَقٌّ يُشْتَهَى أَنْ يُتْعَبَ فِيهِ، وَ قَدْ قَالَتْ مَرْيَمَ علیها السلام فِي حَقٌّ لَا يُشَكُ فِيهِ يَا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هَذا وَ كُنْتُ نَسْياً مَنْسِيًّا. وَ لَمَّا قِيلَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِى الْحَكَمَيْن شككت . قَالَ علیه السلام أَنَا أَوْلَى بِأَنْ لَا أشك فِي دِينِي أم النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله أَوْ مَا قَالَ اللهُ تَعَالَى لِرَسُولِهِ قُلْ فَأْتُوا بِكِتابِ مِنْ عِنْدِ الله هُوَ أَهْدَى مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ كُنتُمْ صادِقِينَ. (3)

قوله تعالى: فَإِنْ لَيَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّما يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدى مِنَ الله إِنَّ اللهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (50)

باب 1 : فَإِنْ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ؛

ص: 224

و اولیاء اویند؛ کسی که چنین گواهی بدهد داخل بهشت می کنم گرچه گناهش به اندازه ی کف روی دریا باشد» فرمود: «وقتی خداوند پیامبر ما محمد مصطفی صلی الله علیه وآله را مبعوث کرد فرمود: «محمد صلی الله علیه وآله تو در کنار کوه طور نبودی وقتی که امت تو را، این کرامت بخشیدیم».

هرگاه [ پیش از فرستادن پیامبری ] مجازات و مصیبتی بر اثر اعمالشان به آنان می رسید، می گفتند: «پروردگارا! چرا پیامبری برای ما نفرستادی تا از آیات تو پیروی کنیم و از مؤمنان باشیم؟!» (47)

ولی هنگامی که حق از نزد ما برای آن ها آمد گفتند: «چرا مثل همان معجزاتی که به موسی داده شد به این پیامبر داده نشده است»؟! مگر [بهانه جویانی همانند آنان] معجزاتی را که در گذشته به موسی داده شد، انکار نکردند و گفتند: «[قرآن و تورات]هر دو سحرند، که دست به دست هم داده اند [تا ما را گمراه کنند]» و گفتند: «ما به هر دو کافریم»؟! (48)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - منظور آنها از سِحْرانِ تَظاهرا؛ موسی علیه السلام و هارون علیه السلام است.

بگو: «اگر راست می گویید [که تورات و قرآن از سوی خدا نیست]، کتابی هدایت بخش تر از این دو از نزد خدا بیاورید، تا از آن پیروی کنم!» (49)

1- ابن عبّاس رحمه الله - و شخصی به شریک گفت: «آیا این سخن علی علیه السلام به فرزندش حسین علیه السلام در جنگ جمل: «پسرم، پدرت آرزو می کند که سی سال قبل از این می مرد»... بر این دلالت دارد که امر مبهم و ناشناخته ای وجود دارد؟ شریک گفت: حقی آرزو نمی شود که صاحب حق به خاطر آن به زحمت بیفتد و مریم علیها السلام در خصوص حقش که در آن شکی نیست، گفت: ای کاش! پیش از این مرده بودم و به کلی فراموش می شدم (مریم/23) و هنگامی که از امیرالمؤمنین علیه السلام در خصوص دو حکم گفته شد: نسبت به آن ها شک کردی؟ فرمود: بهتر است که من در دینم شک نکنم یا پیامبر اکرم؟ مگر خداوند به رسولش نمی فرماید: قُلْ فَأْتُوا بِكِتابِ مِنْ عِنْدِ الله هُوَ أَهْدَى مِنْهُما أَتَّبِعُهُ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ».

اگر پیشنهاد تو را نپذیرند، بدان که آنان تنها از هوس های خود پیروی می کنند. و چه کسی گمراه تر است از آن کس که پیروی هوای نفس خویش کرده و هیچ هدایت الهی را نپذیرفته؟! به یقین خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمی کند. (50)

بخش 1: اگر پیشنهاد تو را نپذیرند، بدان که آنان تنها از هوس های خود پیروی می کنند.

ص: 225

1-1 - الرضا علیه السلام - أَحْمَدَ بْن مُحَمَّدِ بْن أَبي نَصْرٍ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى الرِّضَا علیه السلام كِتَابَاً فَكَانَ فِي بَعْضٍ مَا كَتَبْتُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَسْتَلُوا أَهْلَ الذَّكَرِ إِنْ كُنتُمْ لا تَعْلَمُونَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَمَا كَانَ المؤمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا في الدِّينِ وَلِيُنذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ فَقَدْ فُرضَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْأَلَة وَ لَمْ يُفْرَضَ عَلَيْكُمُ الْجَوَابُ قَالَ قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فَإِنْ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّهَا يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ من اتَّبَعَ هَواه. (1)

باب 2: وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدَى مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ.

2-1- الباقر علیه السلام - أبي حمزة الثمالي قال سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدى مِنَ اللَّهِ قَالَ عَلَى اللَّهُ بِهَا مَنِ اتَّخَذَ دِينَهُ رَأيَهُ مِنْ غَيْرِ إِمَامٍ مِنْ أَئِمَّةِ الْهُدَى. (2)

2-2- الرضا علیه السلام - عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ كُنَّا مَعَ الرِّضَا علیه السلام بِمَرْوَ فَاجْتَمَعْنَا فِي الْجَامِعِ يَوْمَ الْجُمُعَة فِى بَدْءِ مَقْدَمِنَا فَأَدَارُوا أَمْرَ الْإِمَامَة وَذَكَرُوا كَثْرَةَ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِيهَا فَدَخَلْتُ عَلَى سيدي علیه السلام فَأَعْلَمْتُهُ حَوْضَ النَّاسِ فِيهِ فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ يَا عَبْدَ الْعَزِيزِ جَهِلَ الْقَوْمُ وَخُدِعُوا عَنْ آرَائِهِم ... فَكَيْفَ لَهُمْ بِاخْتِيَارِ الْإِمَام وَ الْإِمَامُ عَالِمُ لَا يَجْهَلُ وَ رَاعٍ لَا يَنْكُل ... فَهُوَ مَعْصُومُ مُؤَيَّدُ مُوَفَّقُ مُسَدَّدٌ قَدْ أَمِنَ مِنَ الْخَطَايَا وَالزَّكُل وَالْعِثَارِ يَخُصُّهُ اللهُ بذَلِكَ لِيَكُونَ حُجَّتَهُ عَلَى عِبَادِهِ وَشَاهِدَهُ عَلَى خَلْقِهِ وَ ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَ اللهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ فَهَلْ يَقْدِرُونَ عَلَى مِثْل هَذَا فَيَخْتَارُونَهُ أَوْ يَكُونُ مُخْتَارُهُمْ بِهَذِهِ الصَّفَة فَيُقَدِّمُونَهُ تَعَدَّوْا وَ بَيْتِ اللَّهِ الْحَقَّ وَ نَبَذُوا كِتَابَ اللَّهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ كَأَنَّهُمْ لَا يَعْلَمُونَ وَفِي كِتَابِ اللهِ الْهُدَى وَالشَّفَاءُ فَتَبَذُوهُ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ فَدَمهُمُ الله وَمَقَتَهُمْ وَأَتْمَسَهُمْ فَقَالَ جَلَّ وَ تَعَالَى وَمَنْ أَضَلُّ مَنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدَى مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِين . (3)

ص: 226

1-1- امام رضا علیه السلام - احمد بن محمد بن ابی نصر گوید: به امام رضا علیه السلام نامه ای نوشتم و از جمله این دو آیه را مطرح کردم: «اگر نمی دانید از اهل اطلاع بپرسید (نحل/43) و شایسته نیست مؤمنان همگی [به سوی میدان جهاد] کوچ کنند چرا از هر گروهی از آنان، طایفه ای کوچ نمی کند [و طایفه ای در مدینه بماند]، تا در دین [و معارف و احکام اسلام] آگاهی یابند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آن ها را بیم دهند؟ شاید [ از مخالفت فرمان پروردگار] بترسند، و خودداری کنند! (توبه/122) و بعد از طرح این دو آیه نوشتم: «از این آیات برداشت می شود که پرسش و تحقیق بر دیگران فرض و لازم شده است ولی پاسخ دادن به سؤالات آنان بر شما واجب نیست». امام رضا علیه السلام این آیه را در پاسخ من نوشت: «اگر مردمان دعوت تو را اجابت نکردند بدان که پیرو هوای نفس اند و گمراه تر از هواپرستان کیست»؟

بخش 2: اگر پیشنهاد تو را نپذیرند، بدان که آنان تنها از هوس های خود پیروی می کنند. چه کسی گمراه تر است از آن کس که پیروی هوای نفس خویش کرده و هیچ هدایت الهی را نپذیرفته؟ به یقین خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمی کند.

1-2- امام باقر علیه السلام - ابوحمزه گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد کلام خداوند متعال : وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ الله، پرسیدم. حضرت فرمود: «مقصود خداوند در این آیه کسی است که بدون تبعیت از ائمه هدی علیهم السلام، دینش را طبق نظر خودش قرار دهد».

2-2- امام رضا علیه السلام - عبدالعزیز بن مسلم گوید: «با امام رضا علیه السلام در مرو بودیم روز جمعه در اوایل ورود با عده ای در مسجد جامع اجتماع کردیم و سخن در پیرامون مسأله امامت در گرفت و از اختلاف های بسیاری که درباره ی آن شده بحث به میان آمد. سپس من نزد آقای خود (امام رضا علیه السلام) آمدم و او را از اینکه مردمان در این باره سخن می گفتند آگاه کردم». او لبخند زد و گفت: «ای عبدالعزیز! مردم و در اندیشه های خود دچار فریب شدند .... پس آنان چگونه می توانند امام را بگزینند؟ و حال آنکه امام دانشمندی است که نادانی به او راه ندارد و شبانی است که ضعف و سستی به او دست ندهد ... او همیشه معصوم است و مؤید و موفق و مسدّد و از خطاها و لغزش ها و سقوط ها در امان است و این ویژه گی را خدا به او عنایت فرموده تا بر بندگانش حجت و بر خلقش گواه باشد و این فضل الهی است که به هرکس بخواهد می دهد و خدا دارای فضلی بزرگ است .(جمعه/4) پس آیا آنان توانایی این را دارند که در چنین امری انتخاب کنند؟ و یا اگر برگزیدند برگزیده شان حتماً دارای این اوصاف است تا او را پیشوا کنند؟ سوگند به خانه خدا که از حق، تعدّی کردند و کتاب خدا را پشت سر انداختند آن چنان که گویی نمیدانند در حالی که راهنمایی و شفا در کتاب خدا بود و آنان او را به دور انداختند و از هواهای خویش پیروی کردند از این رو خداوند آن ها را سرزنش کرد و گنهکارشان خواند و برایشان هلاکت درخواست کرد و فرمود: کیست گمراه تر از کسی که هوای خود را که از سوی خدا راهنمایی نشود پیروی کند؟ همانا خداوند مردم ستمکار را راهنمایی نمی کند.

ص: 227

3-2- أميرالمومنين علیه السلام - عَنْ طَارق بن شِهَابٍ قَالَ قالَ علیه السلام الْإِمَامُ كَلِمَةُ اللَّهِ ... الْإِمَامُ يَجِبُ أَنْ يَكُونَ عَالِماً لَا يَجْهَلُ وَ شُجَاعَاً لَا يَنْكُلُ لَا يَعْلُو عَلَيْهِ حَسَبُ وَ لَا يُدَانِيهِ نَسَبُ فَهُوَ فِي الذَّرِّوَةَ مِنْ قُرَيْشِ وَ الشَّرَفِ مِنْ هَاشِمٍ وَ الْبَقِيَّةِ مِنْ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ النَّهْجِ مِنَ النَّبْعِ الْكَرِيمِ وَالنَّفْسِ مِنَ الرَّسُولِ و الرضى من اللَّهِ وَ الْقَوْلِ عَنِ اللَّهِ فَهُوَ شَرَفُ الْأَشْرَافِ وَ الْفَرْعُ مِنْ عَبْدِ مَنَافِ عَالِمُ بِالسِّيَاسَةِ قَائِمُ بالرِّئَاسَةِ مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ إِلَى يَوْمِ السَّاعَةِ أَوْدَعَ اللَّهُ قَلْبَهُ سِرَّهُ وَ أَطْلَقَ بِهِ لِسَانَهُ فَهُوَ مَعْصُومُ مُوَفَّقُ لَيْسَ بِجَبَان وَ لَا جَاهِلِ فَتَرَكُوهُ يَا طَارِقَ وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدَى مِنَ الله وَ الْإِمَامُ يَا طَارِقُ بَشَرُ مَلَكِيُّ وَ جَسَدٌ سَمَاوِى. (1)

4-2- أمير المومنين علیه السلام - عَنْ أمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ وَ أَمَّا الْإِيمَانُ وَالْكُفْرُ وَالشِّرْسُ وَ زِيَادَتُهُ وَ نُقْصَانُهُ فَالْإِيمَانُ باللَّهِ تَعَالَى هُوَ أَعْلَى الْأَعْمَالِ دَرَجَةً وَأَشْرَفُهَا مَنْزِلَةً وَ أسْنَاهَا حَظًّا فَقِيلَ لَهُ الْإِيمَانُ قَوْلُ وَ عَمَلُ أَمْ قَوْلُ بِلَا عَمَل فَقَالَ الْإِيمَانُ تَصْدِيقُ بِالْجَنَانِ وَ إِقْرَارُ بِالنِّسَانِ وَ عَمَلَ بِالْأَرْكَانِ وَ هُوَ عَمَلُ كُلُّةَ وَ مِنْهُ النَّامُ وَ مِنْهُ الْكَامِلُ تَمَامُهُ وَ مِنْةَ النَّاقِصَ الْبَيَّنُ نُقْصَانُهُ وَ مِنْهُ الزَّائِدُ الْبَيِّنُ زِيَادَتُهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى مَا فَرَضَ الْإِيمَانَ عَلَى جَارِحَة مِنْ جَوَارِحِ الْإِنْسَانِ إِلَّا وَقَدْ وَكِلَتْ بَغَيْر مَا وَكِلَتْ بِهِ الْأَخْرَى فَمِنْهَا قَلْبُهُ الَّذِي يَعْقِلُ بِهِ وَيَفْقَهُ وَ يَفْهَمَ وَ يَحِلُّ وَ يَعْقِدَ وَيُرِيدُ وَ هُوَ أَمِيرُ الْبَدَنِ وَ إِمَامُ الْجَسَدِ الَّذِي لَا تُورَدُ الْجَوَارِحُ وَ لَا تَصْدُرُ إِلَّا عَنْ رَأيهِ وَ أَمْرِهِ وَ نَهْيه ... وَ مَا كَانَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِيَجْعَلَ لِجَوَارِحَ الْإِنْسَانِ إِمَاماً فِى جَسَدِهِ يَنْفِى عَنْهَا الشَّكُوكَ وَ يُثْبِتُ لَهَا الْيَقِينَ وَهُوَ الْقَلْبُ وَ يُهْمِلُ ذَلِكَ فِى الْحُجَج ... ثُمَّ فَرَضَ عَلَى الْأُمَّةِ طَاعَةَ وَلَاةِ أَمْرِهِ الْقُوَّامِ بِدِينِهِ كَمَا فَرَضَ عَلَيْهِمْ طَاعَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله .. ثُمَّ بَيَّنَ مَحَلَّ وَلَاةِ أَمْرِهِ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ بِتَأْوِيلِ كِتَابِهِ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُول وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ ... وَ عَجَزَ كُلُّ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ عَنْ مَعْرِفَة تأويل كِتَابِهِ غَيْرَهُمْ لِأَنَّهُمْ هُمُ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ الْمَأْمُونُونَ عَلَى تَأْوِيلِ التَّنْزِيل ... وَإِنَّمَا هَلَكَ النَّاسُ حِينَ سَاوَوْا بَيْنَ أَئِمَّةِ الْهُدَى وَبَيْنَ أَئِمَّةِ الْكُفْرِ وَ قَالُوا إِنَّ الطَّاعَةَ مَفْرُوضَةٌ لِكُلِّ مَنْ قَامَ مَقَامَ النَّبيِّ صلی الله علیه وآله بَراً كَانَ أَوْ فَاجِراً فَأْتُوا مِنْ قِبَل ذَلِكَ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَفَنَجْعَلُ المُسْلِمِينَ كَالمُجْرِمِينَ ما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ وَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ

ص: 228

3-2- امام علی علیه السلام - طارق بن شهاب گوید: امام علی علیه السلام فرمود: امام، كلمة الله است ... امام باید عالمی باشد که جهل بر او راه نیابد و شجاعی که ترسی او را فرا نگیرد و در نژاد و نسب بی مانند و در بالاترین خانواده قریش و عظیم ترین فرزندان هاشم و بازماندگان ابراهیم علیه السلام باشد و منبع سخاوت باشد و چون جان پیامبر صلی الله علیه وآله و شخصیت مورد رضای خدا و گوینده از جانب او باشد، او بالاترین شخصیت ها و از دودمان عبدمناف، سیاستمدار و شایسته مقام ریاست تا روز قیامت است اطاعتش بر مردم فرض و لازم است، دلش گنجینه اسرار خداست و زبانش گویا و معصوم و مورد توفیق الهی است، و نه ترسو است و نه نادان است اما طارق! چنین امامی را رها کردند و پیرو هوای خویش گردیدند چه کسی گمراه تر است از آن کسی که پیرو هوای نفس خویش گردد طارق! امام انسانی ملکوتی و پیکر آسمانی است.

4-2- امام علی علیه السلام - در تفسیر نعمانی آمده که امام علی علیه السلام فرمود: «ایمان و کفر و شرک و کم و زیادی آن ها از این قرار است؛ ایمان به خداوند بالاترین اعمال می باشد و در مرتبه عالی قرار دارد و گرامی تر از آن مقامی نیست و بهره اش از همه افزون تر است». گفته شد: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام! ایمان گفتار و کردار است و یا تنها گفتار می باشد»؟ فرمود: «ایمان گواهی به قلب و اعتراف در زبان و عمل به اعضا و جوارح می باشد ایمان همهاش عمل است ایمان گاهی کامل و گاهی نیمه کامل و زمانی ناقص و گاهی هم زائد است به طوری که این نقصان و زیادت به وضوح دیده می شود. خداوند متعال برای هر یک از اعضاء و جوارح انسانی وظیفه ای از وظایف ایمان را معین کرده است که این وظیفه به عضوی دیگر ارتباط ندارد؛ یکی از آنها قلب آدمی است که به وسیله آن مسائل را درک می کند و فهم و شعورش بازمی گردد و مشکلات را حل می نماید و خیر و شرش را می فهمد. قلب امیر و فرمانده بدن است و هر کاری که سایر اعضا و جوارح انجام می دهند به دستور قلب انجام می گردد و امر و نهی در بدن به وسیله قلب اجرا می شود و آنها مطیع قلب هستند و دستورات او را به کار می گیرند... این طور نیست که خداوند در میان اعضا و جوارح آدمیان رهبر و امامی قرار دهد که شک و شبه را از آن ها دور کند و برای آن ها یقین را ثابت نماید و آن امام، قلب آدمی باشد ولی در انتخاب امام و حجت [ برای هدایت مردم ] کوتاهی کرده باشد ...». بعد از این صاحبان امر را که از اهل علم هستند بیان کرد و مقام آنها را روشن ساخت و در کتاب خود فرمود: در حالی که اگر آن را به پیامبر و پیشوایان - که قدرت تشخیص کافی دارند - بازگردانند از ریشه های مسائل آگاه خواهند شد. (نساء/83) ... از این جا معلوم است که مردم از تأویل کتاب عاجز می باشند و فقط صاحبان امر می توانند آن را استنباط کنند زیرا آنها راسخ در علم هستند و محل اطمینان در تأویل قرآن می باشند ... مردم هنگامی هلاک شدند که بین رهبران حق و کفر فرقی قائل نشدند و همه را یکسان دانستند و گفتند: «هرکس که در جای رسول اکرم صلی الله علیه وآله نشست اطاعتش واجب می باشد خواه نیکوکار و یا بدکار باشند و از همین جا هلاک شدند». خداوند متعال فرمود: آیا مؤمنان را همچون مجرمان قرار می دهیم؟! * شما را چه می شود؟! چگونه داوری می کنید؟! (قلم/35-36) در جای دیگری فرمود: آیا نابینا و بینا یکسانند؟! یا ظلمت ها و نور برابرند؟! (رعد / 16) درباره ی کسانی که رهبران کفر را رهبران راستین می دانند و غاصبان حقوق را

ص: 229

تَسْتَوِي الظُّلُماتُ وَ النُّورُ فَقَالَ فِيمَنْ سَمَّوْهُمْ مِنْ أَئِمَّة الْكُفْرِ بِأَسْمَاءِ أَئِمَّةَ الْهُدَى مِمَّنْ غَصَبَ أَهْلَ الْحَقِّ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُمْ وَ فِيمَنْ أَعَانَ أَئِمَّةَ الضَّلَالِ عَلَى ظُلْمِهِمْ إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَ آبَاؤُكُمْ ما أَنْزَلَ اللهُ بِها مِنْ سُلْطَانٍ فَأَخْبَرَهُمُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِعَظِيمٍ افْتِرَائِهِمْ عَلَى جُمْلَة أَهْلِ الْإِيمَانِ بِقَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّما يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ الله وَ قَوْلِهِ تَعَالَى وَمَنْ أَضَلَّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدى مِنَ الله . (1)

5-2 - الصادق علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى بَعَثَ مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله فَخَتَمَ بِهِ الْأَنْبِيَاءَ فَلَا نَبِيَّ بَعْدَهُ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ كِتاباً فَخَتَمَ بِهِ الْكُتُبَ فَلَا كِتَابَ بَعْدَهُ أَحَلَّ فِيهِ حَلَالًا وَ حَرَّمَ حَرَامًا فَحَلَالُهُ حَلَالُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة فِيهِ شَرْعُكُمْ وَ خَبَرُ مَنْ قَبْلَكُمْ وَبَعْدَكُمْ.. وَلَقَدْ سَأَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام شِيعَتَهُ عَنْ مِثْل هَذَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَى سَبْعَةِ أَقْسَامٍ ... وَ مِنْهُ رَدُّ عَلَى مَنْ أَنْكَرَ الْإِيمَانَ وَالْكُفْرَ وَالشَّرُكَ وَالظُّلْمَ وَالصَّلَال ... إِنَّمَا هُوَ حَقٌّ وَبَاطِلُ وَ إِيمَانُ وَ كَفْرُ وَ عِلْمُ وَ جَهْلُ وَ سَعَادَةُ وَ شِقْوَةٌ وَ جَنَّةٌ وَ نَارُ لَنْ يَجْتَمِعَ الْحَقَّ وَ الْبَاطِلُ فِي قَلْب أمْرِئ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى مَا جَعَلَ اللهُ لِرَجُل مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَ إِنَّمَا هَلَكَ النَّاسُ حِينَ سَاوَوْا بَيْنَ أَئِمَّةً الْهُدَى وَبَيْنَ أَئِمَّة الْكُفْرِ وَقَالُوا إِنَّ الطَّاعَةَ مَفْرُوضَةٌ لِكُلِّ مَنْ قَامَ مَقَامَ النَّبِيِّ بَا كَانَ أَوْ فَاجِراً فَأْتُوا مِنْ قِبَل ذَلِكَ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَفَنَجْعَلُ المُسْلِمِينَ كَالْمُجْرِمِينَ مَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُماتُ وَالنُّورُ وَ قَالَ فِيمَنْ سَمَّوْهُمْ مِنْ أَئِمَّةِ الْكُفْرِ بِأَسْمَاءِ أَئِمَّةِ الْهُدَى مِمَّنْ غَصَبَ أَهْلَ الْحَقِّ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُمْ وَ فِيمَنْ أَعَانَ أَئِمَّةَ الضَّلَالِ عَلَى ظُلْمِهِمْ إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَاؤُكُمْ ما أَنْزَلَ اللهُ بِها مِنْ سُلْطَانٍ فَأَخْبَرَهُمُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِعَظِيمِ افْتِرَائِهِمْ عَلَى جُمْلَةِ أَهْلِ الْإِيمَان بِقَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّما يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ الله وَ قَوْلِهِ تَعَالَى وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدى مِنَ اللَّهِ . (2)

قوله تعالى : وَلَقَدْ وَصَّلْنا هُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ (51)

1 - الكاظم علیه السلام - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن جُنْدَب قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَلَقَدْ وَصَّلنا لَهُمُ القَوْل لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ قَالَ إمَامُ إلى إمام . (3)

ص: 230

امامان بر حق می شمارند و گمراهان را بر ظلم و فساد تأیید می کنند فرمود: «این گونه عنوان ها و اسم ها را خود پدید آورده اید و پدران شما خود را به این عناوین مشغول کردند خداوند متعال درباره ی آنها چیزی که دلالت بر حکومت آنان بکند نازل نکرده است و به آنها به خاطر این افترای بزرگ که به تمام مؤمنان زدهاند سخت اعتراض کرده و مورد نکوهش قرار داده است و در قرآن فرموده: تنها کسانی دروغ می بندند که به آیات خدا ایمان ندارند (نحل / 105) و فرموده: کسانی گمراه تر هستند که از هوای نفس خود پیروی می کنند و راهی جز راه خداوند را می گیرند».

2-5- امام صادق علیه السلام - خداوند تبارک و تعالی محمد صلی الله علیه وآله را معبوث کرد و با او پیامبران را به پایان رساند و پیامبری بعد از او نیست و کتابی بر او نازل کرد و کتاب ها [ی آسمانی] را با آن خاتمه داد و کتابی بعد از آن نیست. حلال و حرام را مشخص کرد پس حلال آن تا روز قیامت حلال و حرام آن تا روز قیامت حرام است. دین شما و خبر پیشینیان و آیندگان در آن است ... و امیرالمؤمنین علیه السلام درباره مثل این (اخبار) از پیروانش سؤال کرد و فرمود: «خداوند تبارک و تعالی قرآن را بر هفت بخش نازل کرد: «... و از جمله آن بخش ها ردّی است بر کسی که ایمان و کفر و شرک و ظلم و گمراهی را انکار کرد در دنیا حق و باطل، ایمان و کفر، علم و جهل، سعادت و شقاوت و بهشت و دوزخ به هم آمیخته و حق و باطل در دل هیچ انسانی جمع نمی گردند و خداوند در کتاب خود فرموده: خداوند برای هیچ کس دو دل در درونش نیافریده (احزاب/4). مردم هنگامی هلاک شدند که بین رهبران حق و کفر فرقی قائل نشدند و همه را یکسان دانستند و گفتند: «هرکس که در جای رسول اکرم صلى الله عليه وآله وسلم نشست اطاعتش واجب می باشد خواه نیکوکار و یا بدکار باشند». و از همین جا هلاک شدند. خداوند متعال فرمود: «آیا مؤمنان را همچون مجرمان قرار می دهیم؟! * شما را چه می شود؟ چگونه داوری می کنید؟! (قلم/3536) در جای دیگری فرمود: آیا نابینا و بینا یکسانند؟ یا ظلمت ها و نور برابرند؟! (رعد/16)، درباره کسانی که رهبران کفر را رهبران راستین می دانند و غاصبان حقوق را امامان بر حق می شمارند و گمراهان را بر ظلم و فساد تأیید می کنند فرمود: «این گونه عنوان ها و اسم ها را خود پدیدآورده اید و پدران شما خود را به این عناوین مشغول کردند خداوند متعال درباره ی آن ها چیزی که دلالت بر حکومت آنان بکند نازل نکرده است و به آنها به خاطر این افتراء عظیم سخت اعتراض کرده و مورد نکوهش قرار داده است: و در قرآن فرموده است تنها کسانی دروغ میبندند که به آیات خدا ایمان ندارند (نحل/105) و فرمود: کسانی گمراه تر هستند که از هوای نفس خود پیروی میکنند و راهی جز راه خداوند را می گیرند».

ما آیات [قرآن] را یکی پس از دیگری برای آنان آوردیم شاید متذکر شوند. (51)

1- امام کاظم علیه السلام - عبدالله بن جندب گوید: از امام کاظم علیه السلام در مورد کلام خداوند: وَلَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ؛ پرسیدم فرمود: منظور آمدن یک امام پس از امام دیگر است.

ص: 231

2 - ابن عبّاس رحمه الله - وَ لَقَدْ وَصَّلْنا هُمُ الْقَوْلَ قَالَ الطَّبَرسِي: أى فَصَّلْنَا لَهُم القَولُ وَ بَينَا عَن ابن عباس رحمه الله. (1)

قوله تعالى : الَّذِينَ ءَاتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ مِن قَبْلِهِ هُم بِهِ يُؤْمِنُون (52) قوله تعالى: وَ إِذا يُتْلَى عَلَيْهِمْ قَالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبَّنَا إِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِينَ (53)

1 - الباقر علیه السلام - أبى الْجَارُودِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرَ علیه السلام لَقَدْ آتَى اللَّهُ أَهْلَ الْكِتَابِ خَيْراً كَثِيراً قَالَ وَ مَا ذَاكَ قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ يُؤْمِنُونَ إِلَى قَوْلِهِ أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا قَالَ فَقَالَ قَدْ آتَاكُمُ اللهُ كَمَا آتَاهُمْ ثُمَّ تَلَا يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمَشُونَ بِهِ يَعْنِي إِمَاماً تَأْتَمُونَ بِهِ. (2)

قوله تعالى : أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا وَ يَدْرَونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ (54)

باب 1 : أُولئِكَ

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله - أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا قَالَ هُمُ الْأَئِمَّةُ. (3)

باب 2 : يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ

2-1 - الصادق علیه السلام - عَلِيٌّ بن حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ النَّاسَ يَزْعُمُونَ أَنَّ أَبَا طَالِب رحمه الله فِي ضَحْصَاحَ مِنْ نَارٍ فَقَالَ كَذَبُوا مَا بِهَذَا نَزَلَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قُلْتُ وَ بِمَا نَزَلَ قَالَ أَتَى جَبْرَئِيلُ علیه السلام فِي بَعْضٍ مَا كَانَ عَلَيْهِ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله إِنَّ رَبَّكَ يُقْرَئُكَ السَّلَامَ وَيَقُولُ لَكَ إِنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ أَسَرُّوا الْإِيمَانَ وَأَظْهَرُوا الشَّرُكَ فَآتَاهُمُ اللَّهُ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ وَإِنَّ أَبَا طَالِبَ رحمه اللهُ أَسَرَّ الْإِيمَانَ وَأَظْهَرَ الشِّرْكَ فَآتَاهُ اللَّهُ أَجْرَهُ مَرَّتَيْنِ وَ مَا خَرَجَ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى أَنتُهُ

ص: 232

2- ابن عباس رحمه الله - وَلَقَدْ وَصَّلْنَا هُمُ الْقَوْلَ؛ یعنی کلام را بر آنان تفصیل دادیم (جدا جدا بیان کردیم) و روشن کردیم.

کسانی که قبلاً کتاب آسمانی به آنان داده ایم به آن (قرآن) ایمان می آورند. (52)

و هنگامی که [آیات قرآن] بر آنان خوانده شود میگویند به آن ایمان آوردیم؛ این حقیقتی از سوی پروردگار ماست؛ ما پیش از این نیز مسلمان بودیم». (53)

1- امام باقر علیه السلام - ابوالجارود گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «خداوند به اهل کتاب خیر کثیر عطا فرموده است». فرمود: «کدام خیر»؟ عرض کردم: در آیات: الَّذِینَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ مِن قَبْلِهِ هُم بِهِ يُؤْمِنُونَ وَإِذَا يُتْلَى عَلَيْهِمْ قَالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّنَا إِنَّا كُنَّا مِن قَبْلِهِ مُسْلِمِينَ أُوْلَئِكَ يُؤْتَوْنَ جُرَهُم مَّرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا (قصص /53-54) مذکور هستند». امام علیه السلام فرمود: «هرچه خداوند به آنان عطا کرده به شما نیز ارزانی داشته است. سپس این آیه را تلاوت فرمود: ای کسانی که ایمان آورده اید! تقوای الهی پیشه کنید و به رسولش ایمان بیاورید تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد و برای شما نوری قرار دهد که با آن (در میان مردم و در مسیر زندگی خود) راه بروید (حدید/28) و منظور از نور؛ در این آیه امامی است که از وی تبعیت کنید».

آن ها کسانی هستند که به خاطر شکیباییشان، پاداششان را دوبار دریافت می دارند؛ و به وسیله ی نیکی ها بدی ها را دفع می کنند؛ و از آنچه به آنان روزی داده ایم انفاق می نمایند؛ ( 54)

بخش 1: آنان؛

1-1- علی بن ابراهیم رحمه الله - در آیه: أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا؛ گفت: آن ها ائمه علیهم السلام هستند.

بخش 2: پاداششان را دوبار دریافت می دارند؛

1-2- امام صادق علیه السلام - علی بن حسان از عمویش نقل می کند به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «مردم گمان می کنند که ابو طالب رحمه الله در آن دنیا به سبب کفرش از آتش است». فرمود: «دروغ می گویند، جبرئیل علیه السلام با این امر بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل نشده است» گفتم: «با چه چیزی نازل شده»؟ فرمود: «جبرئیل علیه السلام در حالی که بعضی از اوصاف او را به همراه داشت آمد و گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله! پروردگارت به تو سلام می رساند و می گوید اصحاب کهف ایمان خود را پنهان می کردند و شرک را آشکار می ساختند و خداوند پاداش آنان را دو بار به آنها عطا کرد و ابوطالب رحمه الله ایمانش را پنهان کرده و شرک را آشکار ساخت و خدا پاداش او را دو بار عطا کرد و از دنیا نرفت مگر اینکه

ص: 233

الْبَشَارَةُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى بِالْجَنَّةَ ثُمَّ قَالَ علیه السلام كَيْفَ يَصِفُونَهُ بهَذا وَقَدْ نَزَلَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام لَيْلَةَ مَاتَ أبُو طَالِب رحمه الله فَقَالَ يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله اخْرُجْ عَنْ مَكَّةَ فَمَا لَكَ بِهَا نَاصِرُ بَعْدَ أَبِي طَالِب رحمه الله. (1)

2-2- ابن عباس رحمه الله - أَنَّهُ سَأَلَهُ رَجُلُ فَقَالَ لَهُ يَا ابْنَ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَخْبِرْنِي عَنْ أَبِي طَالِب رحمه الله هَلْ كَانَ مُسلِماً فَقَالَ وَكَيْفَ لَمْ يَكُن مُسْلِماً وَ هُوَ الْقَائِلُ :

وَقَدْ عَلِمُوا أَنَّ ابْنَنَا لَا مُكَذَّبُ *** لَدَيْنَا وَ لَا يَعْبَأَ بِقَوْلُ الْأَبَاطِل

إِنَّ أَبَا طَالِب رحمه الله كَانَ مَثَلُهُ كَمَثَل أَصْحَابِ الْكَهْفِ حِينَ أَسَرُوا الْإِيمَانَ وَأَظْهَرُوا الشِّرْكَ فَآتَاهُمُ الله أَجْرَهُم مَرَّتَيْنِ. (2)

3-2- الصادق علیه السلام - عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبعن ابي عبد الله علیه السلام قال: مَا تَقُولُ فِي قَوْمِ هَلَكَ إِمَامُهُمْ كَيْفَ يَصْنَعُونَ قَالَ فَقَالَ لِي أَ مَا تَقْرأْ كِتَابَ اللَّهِ فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ إِلَى قَوْلِهِ يَحْذَرُونَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَمَا حَالُ الْمُنْتَظِرِينَ حَتَّى يَرْجِعَ الْمُتَفَقَّهُونَ قَالَ فَقَالَ لِي يَرْحَمُكَ اللَّهُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّهُ كَانَ بَيْنَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَعِيسَى علیه السلام خَمْسُونَ وَ مِائَنَا سَنَة فَمَاتَ قَوْمُ عَلَى دِينِ عِيسَى علیه السلام انْتِظَاراً لدين محمد صلی الله علیه وآله فَآتَاهُمُ اللهُ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ. (3)

پیش از مرگ از جانب خدا به بهشت بشارت داده شد». آن گاه فرمود: «چگونه این حرف ها را می گویند و او را اهل آتش می دانند و حال آنکه جبرئیل علیه السلام در شب وفات ابوطالب رحمه الله نازل شد و گفت: «ای محمد! از مکه خارج شو که دیگر در آن بعد از ابوطالب رحمه الله یاوری نداری».

2-2- ابن عباس رحمه الله - مردی به ابن عباس رحمه الله گفت: «ای عموزاده ی رسول خدا صلی الله علیه وآله به من خبر بده که ابوطالب رحمه الله مسلمان بود یا نه»؟ گفت: «چگونه مسلمان نبود با اینکه این اشعار را گفته است: مردم می دانند که فرزند ما (محمد صلی الله علیه وآله) نزد ما مورد تکذیب نیست و به گفته ی باطل اعتناء ندارد. مثل ابوطالب رحمه الله مثل اصحاب کهف است که در دل مؤمن بودند و به ظاهر مشرک و خدا دو ثواب به آن ها داد».

3-2- امام صادق علیه السلام - یعقوب بن شعیب گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «قومی که امامشان از دنیا رفت چه کنند (تکلیفشان چیست)»؟ امام فرمود: «آیا کتاب خدا را نخوانده ای که می فرماید: شایسته نیست مؤمنان همگی [به سوی میدان جهاد] کوچ کنند ... (توبه/122)». گفتم: «فدایت شوم! آن ها که در انتظار بازگشت متفقهان هستند چه حالی دارند»؟ به من فرمود: «خدا رحمتش را شامل تو کند! آیا نمی دانی که میان محمد صلی الله علیه وآله و عیسی علیه السلام دویست و پنجاه سال فاصله بود که در این مدت گروهی با دین عیسی علیه السلام مُردند در حالی که انتظار دین محمد صلی الله علیه وآله را می کشیدند که خدا پاداش آنان را دو بار عطا کرد».

شکیبایی؛

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - عبدالله بن مسعود گوید: «من و پنج دسته از یارانمان روزی بر رسول خدا صلی الله علیه وآله وارد شدیم؛ قحطی سختی به ما رسیده بود که چهار ماه تمام جز آب و شیر و برگ درختان چیزی نچشیده بودیم. عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! تا کی ما در این قحطی به سر بریم»؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «همیشه در این قحطی خواهید بود! خدا را سپاسگزاری کنید زیرا من کتاب خدا را که بر من و پیامبران پیش از من فرود آمده، خواندم و یافتم که کسی جز صبورها و شکیبایان وارد بهشت نمی شوند. ای پسر مسعود! خدای تعالی صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می دارند! (زمر/10)، آن ها هستند که درجات عالی بهشت در برابر شکیباییشان به آنان پاداش داده می شود (فرقان/75)، ولی من امروز آن ها را به خاطر صبر و استقامتشان پاداش دادم آنها پیروز و رستگارند!» (مؤمنون/111)؛ ای پسر مسعود! سخن خدای تعالی است: و در برابر صبرشان، بهشت و لباس های حریر بهشتی را به آنها پاداش می دهد! (انسان / 12) أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ بِما صَبَرُوا. خداى عزوجل می فرماید: یا گمان کردید داخل بهشت می شوید، بی آنکه حوادثی همچون حوادث گذشتگان به شما برسد؟! همانان که گرفتاری ها و ناراحتی ها به آن ها رسید (بقره/214) ... فرمود: «آنان که بر

ص: 235

قَالَ صلی الله علیه وآله الَّذِينَ يَصْبِرُونَ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ وَ عَنْ مَعْصِيَتِهِ الَّذِينَ كَسَبُوا طَيِّباً وَ أَنْفَقُوا قَصْداً وَ قَدَّمُوا فَضْلًا فَأَفْلَحُوا وَأَنْجَحُوا. (1)

2 - الصادق علیه السلام- نَحْنُ صُبَّرُ وَ شِيعَتُنَا أَصْبَرُ مِنَّا وَ ذَلِكَ أَنَّا صَبَرْنَا عَلَى مَا نَعْلَمُ وَ الضَّرَّاءُ . (2)

3 - الصادق علیه السلام - إِذَا دَخَلَ الْمُؤْمِنُ فِى قَبْرِهِ كَانَتِ الصَّلَاةُ عَنْ يَمِينِهِ وَالزَّكَاةَ عَنْ يَسَارِهِ وَالْبَرُّ مُطِلُّ عَلَيْهِ وَ يَتَنَقَّى الصَّبْرُ نَاحِيَةً فَإِذَا دَخَلَ عَلَيْهِ الْمَلَكَان اللذان يَلِيَانِ مُسَاءَلَتَهُ قَالَ الصَّبْرُ لِلصَّلَاةَ وَ الزَّكَاةِ وَالْبِرِّ دُونَكُمْ صَاحِبَكُمْ فَإِنْ عَجَزْتُمْ عَنْهُ فَأَنَا دُونَه. (3)

باب 3: يَدْرَونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ

1-3- الصادق علیه السلام - فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا قَالَ بِمَا صَبَرُوا عَلَى التَّقِيَّةِ وَيَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ قَالَ الْحَسَنَةُ التَّقِيَّةُ وَالسَّيِّئَةُ الْإِذَاعَةُ. (4)

2-3- الصادق علیه السلام - مَا بَلَغَتْ تَقِيَّةُ أَحَدٍ تَقِيَّةَ أَصْحَاب الْكَهْفِ إِنْ كَانُوا لَيَشْهَدُونَ الْأَعْيَادَ وَ يَشُدُّونَ الزَّنَانِيرَ فَأَعْطَاهُمُ اللَّهُ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ. (5)

3-3- الصادق علیه السلام - مَعْنَاهُ يَدْفَعُونَ بالْمُدَارَاة مَعَ النَّاسِ أَذَاهُمْ عَنْ أَنْفُسِهِمْ. (6)

4-3- الصادق علیه السلام - و يَدْرَونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ ... أي الْقَبِيحَ الَّذِي يَسْمَعُونَهُ مِنَ الْكُفَّارِ. وَ قِيلَ: يَدْفَعُونَ بالْمَعْرُوفِ الْمُنْكَرَ. (7)

قوله تعالى: وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعمالنا وَلَكُمْ

أَعْمَالُكُمْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لا نَبْتَغِي الجاهِلينَ (55)

1 - الصادق علیه السلام - وَ فَرَضَ عَلَى السَّمْع أَنْ يَتَنَزَّةَ عَنِ الِاسْتِمَاع إلَى مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ أَنْ يُعْرِضَ عَمَّا لَا يَحِلُّ لَهُ مِمَّا نَهَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْهُ وَالْإِصْغَاءِ إِلَى مَا أَسْخَطَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ ... قَالَ وَإِذَا سَمِعُوا

ص: 236

فرمان برداری خدا صبر کنند و خودداری از گناه نمایند، آنان که کسب پاک دارند و در حد اعتدال انفاق می کنند و زیادی مال را انفاق می کنند، رستگار و پیروز می شوند».

2- امام صادق علیه السلام - ما صبوریم و شیعیان ما از ما صبورترند؛ زیرا صبر ما از روی علم ([به پاداش برتر صابران] است و صبر آن ها در حالی است که اجر صابران برایشان مجهول است.

3- امام صادق علیه السلام - وقتی مؤمن وارد قبرش شود نماز را در سمت راست و زکات را در سمت چپ خواهد یافت و این در حالی است که احسان پیوسته بالای سر اوست و صبر به گوشه ای می رود و وقتی دو فرشته ای که از او پرسش می کنند بر او وارد شوند، صبر به نماز و زکات می گوید: «دوست خود را دریابید و اگر شما نتوانستید کاری بکنید من به یاریش می شتابم».

بخش 3: و به وسیله ی نیکی ها بدی ها را دفع می کنند؛

1-3- امام صادق علیه السلام - أُولَئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُم مَّرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا؛ منظور صبر بر تقیه است. و در آيه: وَيَدْرَؤُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ مراد از حسنه؛ تقیه و مراد از سیئه؛ افشاگری است. [ وقتی که افشا کردن موجب آسیب رساندن به مسلمانان شود].

2-3- امام صادق علیه السلام - تقیّه ی کسی به تقیّه اصحاب کهف نرسیده که در جشن ها حاضر می شدند و زنّار به کمر می بستند و خدا دو ثواب به آنها داد.

3-3- امام صادق علیه السلام - معنای آن این است که با مدارای با مردم، آزار آنها را از خود دور می کنند.

4-3- امام صادق علیه السلام - وَيَدْرَؤُونَ بِالحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ؛ یعنی حرف ها و تهمت های زشتی که از کفار می شنوند را با حرف های خوبی که می زنند دفع می کنند، همچنین گفته شده معنای آن این است که با انجام کار نیک، کار بد را دفع می کنند.

وهر گاه سخن لغو و بیهوده بشنوند، از آن روی می گردانند و می گویند: «اعمال ما از آن ماست و اعمال شما از آن خودتان؛ سلام بر شما [سلام وداع]؛ ما خواهان جاهلان نیستیم». (55)

1- امام صادق علیه السلام - خداوند بر گوش نیز چیزهایی واجب کرده است و آن این است که نخست گوش های خود را از آنچه پروردگار حرام کرده است بازدارد، از منهیات دوری کند، به سخنانی که مورد خشم خداوند می گردد گوش فرا ندهد ... وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالنا و لَكُمْ أَعْمالُكُمْ؛ و فرمود: هنگامی که با لغو و بیهودگی برخورد کنند، بزرگوارانه از آن می گذرند

ص: 237

اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالنا وَ لَكُمْ أَعْمَالُكُمْ وَ قَالَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً فَهَذَا مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَى السَّمْعَ مِنَ الْإِيمَان أَنْ لَا يُصْغِيَ إِلَى مَا لَا يَحِلُّ لَهُ وَ هُوَ عَمَلُهُ وَ هُوَ مِنَ الْإِيمَانِ. (1)

2- أميرالمومنين علیه السلام - فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدْ فَرَضَ عَلَى جَوَارِحِكَ كُلُّهَا فَرَائِضَ يَحْتَجُ بهَا عَلَيْكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَيَسْأَلُكَ عَنْهَا وَذَكَرَهَا وَوَعَظَهَا وَحَذَرَهَا وَأَدَبَهَا وَلَمْ يَتْرُكْهَا سُدًى ... فَفَرَضَ عَلَى السَّمْع أَنْ لَا تُصْغِيَ بِهِ إِلَى الْمَعَاصِي فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ ... وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغَوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ فَهَذَا مَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى السَّمْع وَ هُوَ عَمَلُه. (2)

3- على بن إبراهيم رحمه الله - وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ تَكَرُّماً وَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ رحمه الله قَالَ: اللَّغْوُ الْكَذِبُ وَاللَّهْرُ وَ الْغِنَاءُ قَالَ: وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام يُعْرِضُونَ عَنْ ذَلِكَ كُلَّهِ. (3)

4 - أمير المومنين علیه السلام - أَمَّا مَا فَرَضَهُ عَلَى الْأُذُنَيْنِ فَالِاسْتِمَاعُ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ الْإِنْصَاتُ إِلَى مَا يُتْلَى مِنْ كِتَابِهِ وَ تَرْكُ الْإِصْغَاءِ إِلَى مَا يُسْخِطْهُ فَقَالَ سُبْحَانَه ... وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغَوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالَنا وَ لَكُمْ أَعْمالَكُمْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لا نَبْتَغِي الجَاهِلِينَ وَ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى مَا مَعْنَاهُ مَعْنَى مَا فَرَضَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَلَى السَّمْعَ وَ هُوَ الْإِيمَان. (4)

قوله تعالى : إنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالمُهتَدينَ (56)

(فرقان/72) این ها بود آنچه خداوند بر گوش واجب کرده و باید از گوش دادن به آنها اجتناب کند و این ها عمل گوش می باشد. و این عمل، ایمان گوش محسوب می شود».

2- امام علی علیه السلام - خدای متعال بر کلیه اعضاء تو وظایف و واجباتی را مقرر و مفروض داشته است که در روز قیامت به وسیله ی آنها بر تو احتجاج می کند و از آنها سؤال می نماید و آن اعضاء را تذکر داده و موعظه کرده، بر حذر داشته، تأدیب نموده و آنها را بیهوده رها نکرده است ... خداوند بر گوش واجب کرده که به سخنانی که مورد خشم خداست گوش فرا ندهد ... وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ؛ این چیزیست که خدای عزوجل آن را بر گوش واجب ساخته و این عمل [واجب ] گوش است.

3- على بن ابراهيم رحمه الله - وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغَوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ؛ وقتى سخن لغو را بشنوند بسیار کریمانه از آن دوری می کنند؛ لغو، دروغ و حرف بیهوده، غناء است. و مقصود امامان علیهم السلام هستند که از همه ی این امور روی برمی تابند.

4- امام على علیه السلام - واجبات گوش، شنیدن اذکار خداوند و گوش دادن به تلاوت آیات قرآن خودداری از شنیدن آنچه خداوند را به خشم می آورد، است ... پروردگار فرمود: وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمَالُنَا وَ لَكُمْ أَعْمَالُكُمْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لا نَبْتَغِي الجاهلين؛ در قرآن هرچه بر گوش واجب شده، ایمان گوش محسوب می شود.

تو نمی توانی هر کس را که دوست داری هدایت کنی؛ ولی خداوند هر کس را بخواهد [و شایسته باشد] هدایت می کند؛ و او به هدایت شوندگان آگاه تر است. (56)

سبب نزول

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - در بحارالأنوار آمده است: برای نزول این آیه سبب دیگری ذکر شده و آن این است: بعضی از افرادی که [در مکه] ایمانشان را به پیامبر صلی الله علیه وآله آشکار کرده بودند وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله هجرت کرد با او نرفتند و در مکه ماندند و اظهار کفر و بازگشت به سنت های کفار کردند خبر آنها به پیامبر صلی الله علیه وآله و مسلمانان رسید؛ مسلمانان در اینکه آنها را مؤمن بنامند اختلاف کردند. گروهی از مسلمانان گفتند: «آن ها مؤمن هستند و از روی اضطرار (درماندگی) اظهار کفر کرده اند». گروهی دیگر گفتند: «آن ها کافرند چون می توانستند به مدینه کوچ کنند و با ایمان باقی بمانند». همگی نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله جمع شدند. بزرگان قوم از پیامبر صلی الله علیه وآله می خواستند که حکم به مؤمن بودن آن ها (باقی ماندگان در مکه) کند چون میان آن بزرگان و باقیماندگان در مکه، خویشاوندی وجود داشت. رسول خدا صلی الله علیه وآله دوست داشت که برای جلب نظر بزرگان قوم و ایجاد الفت بین آن ها و جامعه ی اسلامی، نظر آنان را بپذیرد اما وقتی از حال آنها از او سؤال کردند. فرمود: «صبر کنید تا در این باره وحی بر من نازل شود». در این باره خداوند این را نازل کرد: إِنَّكَ

ص: 239

الْأَشْرَافِ مِنْ قَوْمِهِ لِتَأْلُفِهِمْ فَلَمَّا سَأَلُوهُ عَنْ حَالِهِمْ قَالَ حَتَّى يَأْتِيَنِيَ الْوَحْنُ فِي ذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِي ذَلِكَ إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ يُرِيدُ أَنَّكَ لَا تَحْكُمُ وَ لَا تُسَمِّى وَلَا تَشْهَدُ بِالْإِيمَانِ لِمَنْ أَحْبَبْتَ وَ لَكِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ لَهُ وَ يُسَمِّيهِ إِذَا كَانَ مُسْتَحِقَا لَهُ وَ هَذَا أَيْضاً كَانَ بَعْدَ مَوْتِ أَبِي طَالِبٍ رحمه اللَّهُ بِسِنِينَ. (1)

لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ؛ منظورش این است که تو نمی توانی برای کسی که دوست داری حکم به ایمان او کنی و او را مؤمن بنامی و شهادت به ایمان بدهی ولی خداوند برای او حکم می کند و اگر شایسته آن باشد او را مؤمن می نامد این واقعه دو سال بعد از فوت ابوطالب رحمه الله اتفاق افتاد. [و او مصداق این آیه نبود].

ابوطالب رحمه الله ؛

1- امام صادق علیه السلام - فاطمه بنت اسد نزد ابوطالب رحمه الله آمد تا مژده تولد رسول خدا صلی الله علیه وآله را به وی دهد». ابوطالب رحمه الله گفت: «به قدر یک سبت صبر کن تا به فرزندی چون او و البته بدون مقام نبوّت به تو بشارت دهم». امام علیه السلام ادامه داد: «یک سبت معادل سی سال است و اختلاف سن رسول خدا صلی الله علیه وآله با امیرالمؤمنین علیه السلام سی سال بود».

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوطالب رحمه الله به پیامبر صلی الله علیه وآله عرض کرد: «برادرزاده! آیا خداوند تو را فرستاده است»؟ فرمود: «بلی» گفت: «نشانه و دلیلی برایم بیاور» فرمود: «آن درخت را به خاطر تو می خوانم که به سوی من بیاید». و درخت را فراخواند، درخت جلو آمد و در مقابل رسول خدا صلی الله علیه وآله سجده کرد و سپس رفت. ابوطالب رحمه الله گفت: «شهادت می دهم که تو راست گویی! ای علی علیه السلام! بازوی پسر عمویت باش».

3- امام صادق علیه السلام - در حالی که رسول خدا صلی الله علیه وآله در مسجد الحرام بود و لباسی نو به تن داشت مشرکان پوست جنین شتری را به سمت او پرتاب کردند و تمام لباس او آلوده شد. رسول خدا صلی الله علیه وآله از این رفتار بسیار رنجیده خاطر شد و با همان حال نزد ابو طالب رحمه الله رفته و پرسید: «ای عمو! من چه نسبتی با شما دارم»؟ ابو طالب رحمه الله گفت: «چه شده برادرزاده»؟ پیامبر صلی الله علیه وآله ماجرا را برای وی بازگو نمود. ابوطالب رحمه الله ، حمزه رحمه الله را صدا زد و خود شمشیری به دست گرفت و به حمزه رحمه الله گفت: «پوست جنین شتر را بردار» و به همراه پیامبر صلی الله علیه وآله نزد آن جماعت رفت و چون به جمع قریشیان در پیرامون کعبه رسید قریشیان دریافتند که بسیار خشمگین است و از چهره اش شر می بارد. ابوطالب رحمه الله به حمزه رحمه الله گفت: «این پوست را به سبیل هایشان بمال»! و حمزه رحمه الله چنین کرد و سبیل آن ها را تا آخرین نفر آلوده کرد. ابوطالب رحمه الله رو به پیامبر صلی الله علیه وآله نموده و گفت: «برادرزاده! اصل و نسب و تو در میان ما تا این حد است [و ما تو را عزیز می داریم]»

4۔ امام کاظم علیه السلام - ابن ابی منصور گوید: از امام کاظم علیه السلام پرسیدم: «آیا رسول خدا صلی الله علیه وآله از مراوده با ابوطالب رحمه الله منع شده بود»؟ فرمود: «نه، بلکه او نگهدارنده ی وصیت نامه ها بود و رسول خدا صلی الله علیه وآله امانات را به دست وی سپرده بود». گفتم: «وصیت نامه ها را به او می داد، علی رغم اینکه از مراوده ی با وی منع شده بود»؟ فرمود: «اگر از مراوده با او منع شده بود هرگز وصیت نامه ها را به وی نمی سپرد». گفتم: «پس حال ابوطالب رحمه الله چگونه بود»؟ فرمود: «به نبوت پیامبر صلی الله علیه وآله و رسالتی که آورده بود، ایمان آورد و وصیت نامه ها را به وی بازگرداند و همان روز درگذشت».

ص: 241

5- أمير المومنين علیه السلام - عَنْ جَعْفَر بْن مُحَمَّدِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام ... أَنَّهُ كَانَ جَالِساً فِي الرَّحْبَةِ وَالنَّاسُ حَوْلَهُ فَقَامَ إِلَيْهِ رَجُلُ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنَّكَ بِالْمَكَانِ الَّذِي أَنْزَلَكَ اللَّهُ وَأَبُوكَ مُعَذِّبُ فِي النَّارِ فَقَالَ مَهْ فَضَّ اللَّهُ فَاكَ وَ الَّذِي بَعَثَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله بِالْحَقِّ نَبيّاً لَوْ شَفَعَ أَبِي فِي كُلِّ مُذْنِبِ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ لَشَفَعَهُ اللَّهُ فِيهِمْ أَبِي مُعَذِّبُ فِي النَّارِ وَابْنُهُ قَسِيمُ الْجَنَّةِ وَالنَّارِ وَ الَّذِي بَعَثَ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله بِالْحَقِّ إِنَّ نُورَ أَبي طَالِب رحمه الله لَيُطْفِئُ أَنْوَارَ الْخَلَائِقِ إِنَّا خَمْسَةَ أَنْوَارَ نُورَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ نُورَ فَاطِمَةَ علیها السلام وَنُورَ الْحَسَن علیه السلام وَنُورَ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَنُورَ وَلْدِهِ مِنَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام أَلَا إِنَّ نُورَهُ مِنْ نُورِنَا خَلَقَهُ اللَّهُ مِنْ قَبْلِ خَلْقِ آدَمَ علیه السلام بِأَلْقَى عَامٍ. (1)

6- الصادق علیه السلام - عَن الزَّهْرِى قَالَ: أَتَى رَجُلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَأَلَهُ عَنْ شَيْءٍ فَلَمْ يُحِبُهُ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ فَإِنْ كُنْتَ ابْنَ أَبيكَ فَإِنَّكَ مِنْ أَبْنَاءِ عَبَدَة الْأَصْنَامِ فَقَالَ لَهُ: كَذَبْتَ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام أَنْ يُنْزِلَ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام بِمَكَّةَ فَفَعَلَ فَ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ فَلَمْ يَعْبُدْ أَحَدٌ مِنْ وَلْدِ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام صَنَما قَطُّ وَ لَكِنَّ الْعَرَبَ عَبَدَةُ الْأَصْنَامِ وَ قَالَتْ بَنُو إِسْمَاعِيلَ علیه السلام هؤلاء شُفَعاؤُنَا عِنْدَ اللَّهِ فَكَفَرَتْ وَ لَمْ تَعْبُدِ الْأَصْنَامَ. (2)

7- الصادق علیه السلام - عَنْ إِسْحَاق بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ علیه السلام قَالَ قِيلَ لَهُ إِنَّهُمْ يَزْعُمُونَ أَنَّ أَبَا طَالِب علیه السلام كَانَ كَافِراً فَقَالَ كَذَبُوا كَيْفَ يَكُونُ كَافِرًا وَهُوَ يَقُولُ:

لَقَدْ عَلِمُوا أَنَّ ابْنَنَا لَا مُكَذَّبُ *** لَدَيْنَا وَ لَا يَعْبَأَ بِقِيلَ الْأَبَاطِل

وَأَبْيَضَ يُسْتَسْقَى الْغَمَامُ بِوَجْهِهِ *** ثِمَالُ الْيَتَامَى عِصْمَةَ لِلْأَرَامِلَ. (3)

8- الصادق علیه السلام- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ رَفَعَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَبَا طَالِب رحمه اللَّهُ أَسْلَمَ بحِسَابِ الْجُمَل قَالَ بِكُل لِسَان. (4)

9- الصادق علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الدَّاوُدِيِّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِي الْقَاسِمِ الْحُسَيْنِ بْنِ رُوحِ رحمه الله فَسَأَلَهُ رَجُلُ مَا مَعْنَى قَوْلِ الْعَبَّاسِ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّ عَمَّكَ أَبَا طَالِب رحمه الله قَدْ أَسْلَمَ بحِسَابِ الْجُمَل وَعَقَدَ بِيَدِهِ ثَلَاثَةَ وَسِينَ فَقَالَ عَنَى بِذَلِكَ إِلَهُ أَحَدٌ جَوَادُ وَتَفْسِيرُ ذَلِكَ أَنَّ الْأَلِفَ وَاحِدٌ وَاللَّامَ ثَلَاثُونَ وَالْهَاءَ خَمْسَةُ وَ الْأَلِفَ وَاحِدُ وَ الْحَاءَ ثَمَانِيَةُ وَالدَّالَ أَرْبَعَةُ وَالْحِيمَ ثَلَاثَةُ وَالْوَاوَ سِتَّةُ وَ الْأَلِفَ وَاحِدٌ وَالدَّالَ أَرْبَعَة. (5)

ص: 242

5- امام على علیه السلام - امام سجاد علیه السلام از پدرش از امام علی علیه السلام نقل کرده است: روزی امیرالمؤمنین علیه السلام در محوطه ای نشسته بود و مردم پیرامون او جمع شده بودند. پس یکی از آنان برخاسته و گفت: یا امیرالمؤمنین، با این منزلتی که خدا به شما عنایت فرمود، چگونه پدرت در جهنّم عذاب می شود؟ فرمود: «ساکت شو که خدا دهانت را خرد کند! قسم به آنکه محمد صلی الله علیه وآله را به حق برانگیخت اگر پدرم شفاعت تمام گناهکاران روی زمین را بکند، خداوند شفاعتش را می پذیرد؛ پدرم در جهنم شکنجه شود و پسرش تقسیم کنندهی بهشت و جهنم باشد؟! سوگند به خدایی که محمد صلی الله علیه وآله را به حق فرستاد نور پدرم ابوطالب نورهای همه ی خلایق را جز پنج تن، خاموش می کند. و آن پنج نور، نور محمد صلی الله علیه وآله، نور فاطمه علیها السلام، نور حسن علیه السلام ، نور حسین علیه السلام ، و نور امامان از فرزندانش است و خداوند او را دو هزار سال پیش از خلق آدم خلق کرده است».

6- امام صادق علیه السلام - زهری گوید: مردی نزد امام صادق علیه السلام آمد و از وی چیزی پرسید. امام علیه السلام پاسخی به وی نداد. آن مرد گفت: «اگر تو فرزند پدرت باشی قطعاً از نسل بت پرستانی». امام علیه السلام به وی فرمود: «دروغ گفتی، خداوند به ابراهیم علیه السلام امر فرمود که اسماعیل علیه السلام را به مکه آورد و ابراهيم علیه السلام چنین کرد و سپس گفت: پروردگارا! این شهر [مکه] را شهر امنی قرار ده! و من و فرزندانم را از پرستش بت ها دور نگاه دار (ابراهیم / 35) بنابراین هیچ یک از فرزندان اسماعیل علیه السلام هرگز بت نپرستیده اند. اما اعراب بت پرستی کردند و فرزندان اسماعیل علیه السلام گفتند: «اینان شفیعان ما نزد خدا هستند. آنها [با این حرفشان] کفر ورزیدند اما بت نپرستیدند».

7- امام صادق علیه السلام - اسحاق بن جعفر از پدرش، امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: «عده ای گمان می کنند که ابو طالب رحمه الله کافر بوده است» فرمود: «دروغ گفتند چگونه می تواند کافر باشد در حالی که این شعر را گفته؟ مردم به یقین دریافتند که ما فرزندمان (محمد صلی الله علیه وآله) را تکذیب نمی کنیم و او به حرف های باطل اهمیتی نمی دهد. او سپیدرویی است که به برکت سیمایش، طلب باران می شود؛ او فریادرس یتیمان و پناه بیوه زنان است».

8- امام صادق علیه السلام - محمد بن عبدالله در حدیثی مرفوع نقل می کند: گفت «ابوطالب به حساب جمَّل اسلام آورد» فرمود: «به همه ی زبان ها (با تمام وجود ایمان آورد)».

9- امام صادق علیه السلام - محمد بن احمد داودی از پدرش نقل می کند: نزد ابوالقاسم حسین بن روح رحمه الله مردی پرسید: «معنی سخن عباس به پیامبر صلی الله علیه وآله در مورد عمویت ابوطالب رحمه الله چیست که گفت با حساب ابجد اسلام آورد و با دست خویش عدد شصت و سه را نشان داد چیست»؟ فرمود: «منظور وی اسلام آوردن ابو طالب رحمه الله با گفتن عبارت، إله أحدٌ جواد است. زیرا الف = 1، لام= 30، هاء =5 ، الف= 1، ح = 8، دال = 4، جیم= 3، ط و = 6 الف = 1، دال = 4 است [که در مجموع شصت و سه می شود].

ص: 243

10 - الصادق علیه السلام - لَمَّا تُوُفِّيَ أَبُو طَالِب رحمه الله نَزَلَ جَبْرَئِيلُ عَلَى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله اخْرُجُ مِنْ مَكَّةَ فَلَيْسَ لَكَ بِهَا نَاصِرُ وَثَارَتْ قُرَيْسُ بِالنَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَخَرَجَ هَارِباً حَتَّى جَاءَ إِلَى جَبَل بمَكَّةَ يُقَالُ لَهُ الْحَجُونُ فَصَارَ إِلَيْهِ. (1)

11 - الصادق علیه السلام - إِنَّ أَبَا طَالِب رحمه الله أظْهَرَ الْكُفْرَ وَ أَسَرَّ الْإِيمَانَ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَى رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله اخْرُجُ مِنْهَا فَلَيْسَ لَكَ بِهَا نَاصِرُ فَهَاجَرَ إِلَى الْمَدِينَةِ. (2)

12 - الحسن علیه السلام - أَمَّا الْقَرَابَةُ فَقَدْ نَفَعَتِ الْمُشْرِكَ وَ هِيَ لِلْمُؤْمِن أَنْفَعُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله لِعَمِّهِ أَبِي طَالِب رحمه الله فِي الْمَوْتِ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْفَعْ لَكَ بِهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَمْ يَكُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله يَقُولُ لَهُ إِلَّا مَا يَكُونُ مِنْهُ عَلَى يَقِينَ وَ لَيْسَ ذَلِكَ لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ المَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنَا هُمْ عَذَاباً أَلِيما. (3)

باب 1 : إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ

1-1 - الصادق علیه السلام - عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ اجْعَلُوا أَمْرَكُمْ لِلَّهِ وَلَا تَجْعَلُوهُ لِلنَّاسِ فَإِنَّهُ مَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِلَّهِ وَ مَا كَانَ لِلنَّاسِ فَلَا يَصْعَدُ إِلَى اللَّهِ وَ لَا تُخَاصِمُوا النَّاسَ لِدِينِكُمْ فَإِنَّ الْمُخَاصَمَةَ مَمْرَضَةُ لِلْقَلْبِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ لِنَبِيِّهِ صلی الله علیه وآله إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ وَ قَالَ أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ ذَرُوا النَّاسَ فَإِنَّ النَّاسَ أَخَذُوا عَنِ النَّاسِ وَإِنَّكُمْ أَخَذْتُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِنِّي سَمِعْتُ أَبى علیه السلام يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ إِذَا كَتَبَ عَلَى عَبْدِ أَنْ يَدْخُلَ فِى هَذَا الْأَمْرِ كَانَ أَسْرَعَ إِلَيْهِ مِنَ الطَّيْرِ إِلَى وَكْرهِ. (4)

2-1- أميرالمومنين علیه السلام - جَبْرِ بْنِ نَوْفِ قَالَ لَمَّا أَرَادَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِلَى الشَّامِ اجْتَمَعَ إِلَيْهِ وُجُوهُ أَصْحَابِهِ فَقَالُوا لَوْ كَتَبْتَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِلَى مُعَاوِيَةَ وَ أَصْحَابِهِ قَبْلَ مَسِيرنَا إِلَيْهِمْ كِتَابَاً تَدْعُوهُمْ إِلَى الْحَقِّ وَ تَأْمُرُهُمْ بِمَا لَهُمْ فِيهِ مِنَ الْحَظِّ كَانَتِ الْحُجَّةُ تَزْدَادُ عَلَيْهِمْ قُوَّةً فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لِعُبَيْدِ اللَّهِ بْن أَبي رَافِعِ كَاتِبِهِ اكْتُبْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيٌّ أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِلَى مُعَاوِيَةَ بْنِ أَبِي سُفْيَان .. أَلَا وَإِنِّى أَدْعُوكُمْ إِلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ صلی الله علیه وآله وَ

ص: 244

10- امام صادق علیه السلام - چون ابو طالب رحمه الله درگذشت جبرئیل علیه السلام بر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شد و گفت: «ای محمد صلی الله علیه وآله! از مکه خارج شو زیرا دیگر در آن یاوری نداری». با مرگ ابوطالب رحمه الله قریش بر پیامبر صلی الله علیه وآله شوریدند و آن حضرت صلی الله علیه وآله از مکه گریخت تا به کوهی به نام الحَجُون رسید و در آن پناه گرفت.

11- امام صادق علیه السلام - ابوطالب رحمه الله تظاهر به کفر کرد و ایمانش را پنهان داشت و چون زمان مرگش فرارسید خداوند عزوجل به پیامبر صلی الله علیه وآله وحی فرمود که از مکه خارج شو زیرا دیگر یاوری در آن نداری و در پی آن پیامبر صلی الله علیه وآله به مدینه مهاجرت فرمود.

12- امام حسن علیه السلام - [در ماجرای طلحه و معاویه فرموده است»]«خویشاوندی، گاهی به حال مشرک سودمند است و قطعاً برای مؤمن سودمندتر است. پیامبر صلی الله علیه وآله به عمویش ابوطالب رحمه الله که در حال مرگ بود فرمود: بگو لا اله الا الله تا بتوانم در روز قیامت تو را شفاعت کنم. رسول خدا صلی الله علیه وآله تا یقین نمی کرد چیزی نمی فرمود و وعده ای نمی داد و این امر برای کسی جز بزرگ ما ابوطالب رحمه الله پیش نیامد. خداوند عزوجل می فرماید: و توبه کسانی که گناه میکنند تا وقتی که مرگ یکی از ایشان در رسد می گوید: اکنون توبه کردم پذیرفته نیست و نیز توبه کسانی که در حال کفر می میرند پذیرفته نخواهد بود. آنانند که برایشان عذابی دردناک آماده کرده ایم (نساء/ 18).

بخش 1: تو نمی توانی هر کس را که دوست داری هدایت کنی؛ ولی خداوند هرکس را بخواهد [و شایسته باشد] هدایت می کند؛ و او به هدایت شوندگان آگاه تر است.

1-1- امام صادق علیه السلام - علی بن عقبه از پدرش نقل کرده است شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: «کارتان را به خدا واگذار کنید نه به مردم؛ زیرا کاری که برای خدا باشد از آن خداست و آنچه برای مردم باشد نزد خدا بالا نمی رود؛ و بر سر دینتان با مردم خصومت نکنید؛ زیرا مخاصمه ی قلب را بیمار می کند. خداوند عزوجل به پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَن يَشَاءُ و باز می فرماید: آیا تو مردم را به اجبار وامیداری که ایمان بیاورند؟ (یونس/99) مردم را به حال خود واگذارید زیرا دیگران کیش خود را از مردم گرفته اند و شما دینتان را از رسول خدا صلی الله علیه وآله گرفته اید. من از پدرم شنیدم که می فرمود: «اگر خداوند عزوجل نوشته باشد که بنده ای به این دین بگرود تندتر از پرنده ای که به طرف لانه اش پرواز می کند به آن روی می آورد».

2-1- امام علی علیه السلام - جبر بن نوف گوید: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام قصد کرد که به شام برود [برای جنگ با معاویه]، بزرگان اصحاب او نزد او جمع شدند و گفتند: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام! اگر پیش از اینکه ما به سوی معاویه و یارانش حرکت کنیم نامهای به آنها مینوشتی که آن نامه آن ها را به حق دعوت کند و به حظ و بهره ای که در حق است امر کند آنگاه حجت و استدلال آنها قوی تر می شد». امیرالمؤمنین علیه السلام به کاتبش عبیدالله بن رافع فرمود: «بنویس به نام خداوند بخشاینده مهربان! از بنده ی خدا علی امیرالمؤمنین علیه السلام به معاویه پسر ابوسفیان ... بدانید که من شما را به کتاب خدا و سنت پیامبرش صلی الله علیه وآله و محترم شمردن خون امّت فراخواندم، اگر پذیرفتید راه

ص: 245

حَقْنِ دِمَاءِ هَذِهِ الْأُمَّةِ فَإِنْ قَبلْتُمْ أَصَبْتُمْ رُشْدَكُمْ وَ هَدِيتُمْ لَحْظَكُمْ وَإِنْ أَبَيْتُمْ إِلَّا الْفُرْقَةَ وَ شَقَّ عَصَا هَذِهِ الْأُمَّةِ لَمْ تَزْدَادُوا مِنَ اللَّهِ إِنَّا بُعْداً وَ لَمْ يَزْدَهُ عَلَيْكُمْ إِنَّا سَخَطَأَ وَالسَّلَامُ قَالَ فَكَتَبَ إِلَيْهِ مُعَاوِيَةُ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ

لَيْسَ بَيْنِي وَبَيْنَ عَمْرُو عِتَابُ غَيْرَ طَعْنِ الْكُلَى وَ حَقٍّ الرِّقَابِ

فَلَمَّا وَقَفَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى جَوَابِهِ بِذَلِكَ قَالَ إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ. (1)

1-3- الرضا علیه السلام - الْبَزَنْطِي قَالَ كَتَبْتُ إِلَى الرِّضَا علیه السلام أَنِّى رَجُلُ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَةِ وَأَنَا وَأَهْلُ بَيْتِي نَدِينُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بِطَاعَتِكُمْ وَ قَدْ أَحْبَبْتُ لِقَاءَكَ لِأَسْأَلَكَ عَنْ دِينِي وَأَشْيَاءَ جَاءَ بِهَا قَوْمُ عَنْكَ بِحُجَجِ عنك بحجج يَحْتَجُونَ بهَا عَلَيَّ فِيكَ وَ هُمُ الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّ أَبَاكَ علیه السلام حَى فِي الدُّنْيَا لَمْ يَمْت مِيتَتَهَا وَ مِمَّا يَحْتَجُّونَ بِهِ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّا سَأَلْنَاهُ عَنْ أَشْيَاءَ فَأَجَابَ بِخِلَافِ مَا جَاءَ عَنْ آبَائِهِ وَ أَقْرَبَائِهِ كَذَا ... قال علیه السلام قَدْ أَوْصِلَ كِتَابُكَ إِلَيَّ وَ فَهُمْتُ مَا ذَكَرْتَ فِيهِ مِنْ حُبكَ لِقَائِي وَمَا تَرْجُو فِيهِ وَ يَحِبُّ عَلَيْكَ أَنْ أَشَافِهَكَ فِي أَشْيَاءَ جَاءَ بِهَا قَوْمُ عَنِّى وَ زَعَمْتَ أَنَّهُمْ يَحْتَجُونَ بِحُجَجِ عَلَيْكُمْ وَ يَزْعُمُونَ أَنَّى أَجَبْتُهُمْ بِخِلَافِ مَا جَاءَ عَنْ آبَائِي وَ لَعَمْرِي مَا يُسْمِعُ الصُّمَّ وَلَا يَهْدِى الْعُمْرَ إِلَّا اللَّهُ فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجا كَأَنَّمَا يَصَّعَدُ فِي السَّمَاءِ كَذلِكَ يَجْعَلُ اللهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ قَدْ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام لَوِ اسْتَطَاعَ النَّاسُ لَكَانُوا شِيعَتَنَا أَجْمَعِينَ وَلَكِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَخَذَ مِيثَاقَ شِيعَتِنَا يَوْمَ أَخَذَ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام إِنَّمَا شِيعَتُنَا مَنْ تَابَعَنَا وَ لَمْ يُخَالِفْنَا وَ مَنْ إِذَا خِفْنَا خَافَ وَ إِذَا أَمِنَّا أَمِنَ فَأُولَئِكَ شِيعَتُنَا وَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فَسْتَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنتُمْ لا تَعْلَمُونَ وَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ فَقَدْ فُرِضَتْ عَلَيْكُمُ الْمَسْأَلَة وَالرَّدُّ إِلَيْنَا وَ لَمْ يُقْرَضَ عَلَيْنَا الْجَوَابُ

ص: 246

رستگاری خود را یافته و به نصیب خویش رهنمون شده اید و اگر سرباز زدید و جز تفرقه و پراکندگی میان امت را نخواستید در آن صورت جز بر دوری خود از خدا نیفزوده اید والسلام». معاویه به حضرت علیه السلام این بیت شعر را نوشت:

میان من و عمرو هیچ مشکلی نیست مگر اینکه می خواهیم نیزه به پهلوی هم فرو کنیم و گردن های همدیگر را قطع کنیم!؟

وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام از جواب معاویه آگاه شد فرمود: «إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ» .

3-1- امام رضا علیه السلام - بزنطی گوید: نامه ای خدمت حضرت رضا علیه السلام نوشتم به این مضمون: «من مردی از اهل کوفه هستم. من و خانواده ام عقیده به اطاعت شما داریم. خیلی علاقه دارم که از نزدیک خدمت شما برسم تا سؤال هایی از مسائل دینی بپرسم و مطالبی را که گروهی دلیل بر امام نبودن شما گرفته اند بپرسم که آنها معتقدند پدرتان موسی بن جعفر علیه السلام زنده است و از دنیا نرفته [لذا نیازی به امام دیگر نیست]! از جمله دلیل های آن ها این است که ما سؤال هایی از او کرده ایم اما ایشان بر خلاف پدران بزرگوارش جواب داده است» ... [امام رضا علیه السلام اینگونه جواب داد] نامه ات رسید و متوجه شدم که علاقه به دیدار ما داری و در این مورد چقدر مشتاق هستی لازم است که روبرو با هم صحبت کنیم در مورد مطالبی که از طرف من نقل کرده اند که گمان می کنی آن ها به این وسیله دلیل بر ردّ شما می آورند و می گویند من بر خلاف پدران بزرگوارم به آنها پاسخ داده ام. قسم به جان خود می خورم که به گوش کر نمی توان مطلب را فهماند و آدم کور را جز خدا نمی تواند هدایت کند. آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند سینه اش را برای [ پذیرش] اسلام، گشاده می سازد و آن کس را که به خاطر اعمال خلافش بخواهد گمراه سازد، سینه اش را آن چنان تنگ می کند که گویا می خواهد به آسمان بالا برود این گونه خداوند پلیدی را بر افرادی که ایمان نمی آورند قرار می دهد! (انعام 125) آیه دیگر می فرماید: إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ. حضرت باقر علیه السلام فرمود: «اگر مردم بتوانند، همه شیعه ما می شوند ولی خداوند عزیز در همان وقت که پیمان انبیا علیهم السلام را گرفت از شیعیان ما پیمان گرفته و در جای دیگر فرمود که: «شیعیان ما کسانی هستند که تابع ما باشند و مخالفت نورزند، در هنگام وحشت و ترس ما بیمناک باشند و در هنگام آسودگی و اطمینان خاطر ما مطمئن باشند این ها شیعیان ما هستند». خداوند در قرآن کریم می فرماید: از آن ها که می دانند بپرسید اگر نمی دانید (نحل/43) در آیه دیگر می فرماید: شایسته نیست مؤمنان همگی (بسوی میدان جهاد) کوچ کنند چرا از هر گروهی از آنان، طایفه ای کوچ نمی کند (و طایفه ای در مدینه بماند)، تا در دین (و معارف و احکام اسلام) آگاهی یابند و به هنگام بازگشت بسوی قوم خود، آن ها را بیم دهند؟! شاید (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند، و خودداری کنند (توبه/122) بر شما لازم است که از ما بپرسید و به سوی ما پناه آورید و بر ما واجب نشده جواب دادن. خداوند در این آیه می فرماید: پس اگر اجابتت نکردند، بدان که از پی هوای نفس خویش می روند و کیست گمراه تر از آن کس که بی آنکه

ص: 247

قَالَ اللهُ عَزَّوَجَل فَإِن لم يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّما يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مَنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدَى مِنَ اللَّهِ يَعْنِي مَنِ اتَّخَذَ دِينَهُ رَأْيَهُ بِغَيْرِ إِمَامٍ مِنْ أَئِمَّةِ الْهُدَى. (1)

راهنمایی از خدا خواهد، از پی هوای نفس خویش رود؟ (قصص /50) منظور آیه در مورد کسی است که دین خود را بر پایه نظر و رأی خودش قرار می دهد و پیروی از ائمه علیهم السلام و رهبرانی که باید اطاعت از آن ها کنند نمی نماید.

سرنوشت؛

1- امام صادق علیه السلام - فضیل بن یسار گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: خواست و اراده کرد، در حالی که آن را دوست نداشت و به آن راضی نبود، خواست تا در فرمانرواییش جز به علم او چیزی روی ندهد، و همین را نیز اراده کرد، ولی دوست نداشت در مورد او بگویند که سومین آن سه است و به کفر بندگانش راضی نبود.

آن ها گفتند: «ما اگر هدایت را همراه تو پذیرا شویم، ما را از سرزمینمان می ربایند». آیا ما حرم امنی در اختیار آن ها قرار ندادیم که ثمرات هر چیزی [از هر شهر و دیاری] به سوی آن آورده می شود که رزقی است از جانب ما؟ ولی بیشتر آنان نمی دانند. (57)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - وَقَالُوا إِن نَّتَّبِعِ الْهُدَى مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا؛ در حق قریش نازل شده است و آن زمانی بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله ایشان را به اسلام و هجرت دعوت فرمود ولی آنان گفتند: «اگر با تو از هدایت پیروی کنیم از سرزمینمان ربوده می شویم». از این رو خداوند عزوجل فرمود: أَوَلَمْ نُمَكِّن لَّهُمْ حَرَمًا آمِنًا يُجْبَى إِلَيْهِ ثَمَرَاتُ كُلِّ شَيْءٍ رِزْقًا مِن لَّدُنَّا وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ.

2- امام سجاد علیه السلام - قریش پیش ابوطالب رحمه الله آمدند و رسول خدا صلی الله علیه وآله هم آنجا بود. قریش به ابوطالب رحمه الله گفتند: «ما از برادرزاده ات می خواهیم نسبت به ما انصاف دهد». ابوطالب گفت: «منظورتان از انصاف از او چیست»؟ ... گفتند: «ای ابوطالب رحمه الله! از او بپرس آیا خداوند او را مخصوص ما فرستاده است یا برای همه مردم فرستاده است»؟ پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «برای همه ی مردم از سپید و سیاه و سرخ و عرب و غیر عرب مبعوث شده ام و سوگند به کسی که جان من در دست اوست من همگان را سپید و سیاه را و هر کس را که بر سر کوه ها و جزایر و دریاهاست به این آیین فرا می خوانم و فارسیان و رومیان را هم همین امسال به این کار فرامی خوانم. ای مردم! من فرستاده خدا به سوی همه شما هستم. (اعراف / 158)» قریش سرگردان شدند و با نخوت و تکبر به ابوطالب رحمه الله گفتند: «به خدا سوگند اگر ایرانیان و رومیان این سخن را بشنوند ما را از سرزمین خود بیرون می کنند و سنگ های کعبه را یکی یکی خواهند کند». و خداوند این آیه را نازل فرمود: وَقَالُوا إِن نَّتَّبِعِ الْهُدَى مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا.

3- امام علی علیه السلام - امیرمؤمنان علیه السلام پس از بازگشت از نهروان نامه ای نوشت ... خداوند قریش را به سه آیه از قرآن و عموم عرب را به یک آیه اختصاص داده است؛ آن آیاتی که در مورد قریش است این است: ... سوم حرف قریش به پیامبر صلی الله علیه وآله بود، وقتی که پیامبر صلی الله علیه وآله آن ها را به اسلام دعوت کرد و از

ص: 249

الله صلی الله علیه وآله حِينَ دَعَاهُمْ إِلَى الْإِسْلَامِ وَالْهِجْرَة وَ قالُوا إِنْ نَتَّبع الهدى مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا، فَقَالَ الله تعالى أو لم تمكن هُم حَرَماً آمناً تجين إِلَيْهِ ثَمَرَاتُ كُلِّ شَيْءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ. (1)

قوله تعالى: وَكَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ بَطِرَتْ مَعيشَتَها فَتِلْكَ مَسَاكِنُهُمْ أَوْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلا قَلِيلاً وَكُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِينَ (58)

1- أمير المؤمنين علیه السلام - إنى أحَذَرَكُمُ الدُّنْيَا - فَاتَّعِظُوا فِيهَا بِالَّذِينَ كَانُوا يَبْنُونَ بِكُلِّ ريع آيَةً يَعْبَثُونَ وَيَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّهُمْ يَخْلُدُونَ وَ بِالَّذِينَ قَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةَ وَ اتَّعِظُوا بِمَنْ رَأَيْتُمْ مِنْ إِخْوَانِكُمْ كَيْفَ حُمِلُوا إِلَى قُبُورِهِمْ وَ لَا يُدْعَوْنَ رَكْبَاناً وَ أَنْزِلُوا وَلَا يُدْعَوْنَ ضِيفَانَا وَ جُعِلَ لَهُمْ مِنَ الصّريح أكنانا [أَكْنَانَ] وَ مِنَ التَّرَابِ أكفانا [أَكْفَانُ] وَ مِنَ الرُّفَاتِ جيرانا [ جِيرَانُ] فَهُمْ حِيرَةُ لَا يُجيبُونَ دَاعِياً وَ لَا يَمْنَعُونَ ضَيْماً لَا يَزُورُونَ وَ لَا يُزَارُونَ حُلَمَاءُ قَدْ بَادَتْ أَضْغَانُهُمْ جُهَلَاءُ قَ-دْ ذَهَبَتْ أَحْقَادُهُمْ لَا تُخْشَى فَجْعَتُهُمْ وَ لَا يُرْجَى دَفْعُهُمْ وَهُمْ كَمَنْ لَمْ يَكُنْ وَ كَمَا قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ فَتِلْكَ مَساكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِيلًا وَ كُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِينَ. (2)

قوله تعالى: وَ ما كانَ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرى حَتَّى يَبْعَثَ فِي أُمَّهَا رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِنا وَ ما كُنَّا مُهْلِكِي الْقُرى إِلّا وَأَهْلُها ظالِمُونَ (59)

قوله تعالى: وَما أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتاعُ الحَيَاةِ الدُّنْيا وَزِينَتُها وَ ما عِنْدَ الله خَيْرٌ وَ أَبقى أَفَلَا تَعْقِلُونَ (60)

1 - الكاظم علیه السلام - يَا هِشَامُ إِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى بَشِّرَ أَهْلَ الْعَقْلِ وَالْقَهُم فِي كِتابه ... ثُمَّ وَعَظَ أَهْلَ الْعَقْل وَ رَغَبَهُمْ فِي الْآخِرَةَ فَقَالَ وَ مَا الْحَيَاةُ الدُّنْيا إِلَّا لَعِبٌ وَ هُوَ وَلَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ وَقَالَ وَما أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتاعُ الحَياةِ الدُّنْيا وَزِينَتَهَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى أَ فَلا تَعْقِلُونَ. (3)

ص: 250

آن ها خواست که هجرت کنند اما آن ها گفتند: وَ قالُوا إِنْ نَتَّبع الهدى مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا (اگر از دستور تو در مورد علی علیه السلام تبعیت کنیم ما را از سرزمینمان تبعید می کنند) و خداوند در جواب آن ها فرمود: آیا ما حرم امنی در اختیار آن ها قرار ندادیم که ثمرات هر چیزی [از هر شهر و دیاری] به سوی آن آورده می شود که رزقی است از جانب ما؟ ولی بیشتر آنان نمی دانند.

و چه بسیار از شهرها و آبادی هایی را که بر اثر فزونی نعمت مست و مغرور شده بودند هلاک کردیم! این خانه های آن هاست که [ویران شده و] بعد از آنان جز مدت کمی، کسی در آن سکونت نکرد؛ و تنها ما وارث آنان بودیم (58)

و پروردگار تو هرگز [اهل] شهرها و آبادی ها را هلاک نمی کرد تا این که در کانون آن ها پیامبری مبعوث کند که آیات ما را بر آنان بخواند؛ و ما هرگز آبادی ها و شهرها را نابود نکردیم مگر آن که اهلش ستمکار بودند. (59)

1- امام علی علیه السلام - من شما را از دنیا برحذر می دارم ... در دنیا از کسانی پند بگیرید که خانه ها را می ساختند و خود را مشغول می کردند و کارهای بیهوده انجام می دادند آن ها برای خود کاخ های باشکوه و محکم را درست می کردند تا آنها را جاودان نگه دارند و از کسانی پند بگیرید که می گفتند: چه کسی از ما نیرومندتر است؟ (فصلت/15) از برادران خود که به سوی قبرها حمل شدند عبرت گیرید آن ها را حمل کردند در حالی که آن ها را سواره نخوانده بودند آنها را در جاهایی فرود آوردند در حالی که مهمان نبودند آنها را در میان قبرها جای دادند و از خاک برای آنها کفن ساختند و در کنار استخوان های پوسیده همسایه شدند. آنان باهم همسایه هستند ولی پاسخ کسی را نمی دهند و از خود رفع ضرر و زیان نمی کنند نه به دیدن کسی می روند و نه کسی از آن ها دیدن می کند آنها مردان بردباری هستند که کینه ها را از دل زدوده اند، نادان هایی می باشند که حسدها را از دل بیرون کرده اند. کسی از آنها وحشتی ندارد و کسی از آن ها امید دفاع از خود نمی دهد آنها مانند کسانی می باشند که هرگز وجود نداشته اند آنها همان گونه هستند که خداوند می فرماید: فَتِلْكَ مَساكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِيلًا وَكُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِينَ».

آنچه به شما داده شده، متاع زندگی دنیا و زینت آن است؛ و آنچه نزد خداست بهترو پایدارتر است؛ آیا نمی اندیشید؟! (60)

1- امام کاظم علیه السلام - ای هشام! خداوند تبارک و تعالی فرد صاحب عقل و فهم را در قرآن مژده داده ... سپس خردمندان را اندرز داده و به آخرت تشویق نموده و فرموده است: زندگی دنیا، چیزی جز بازی و سرگرمی نیست! و سرای آخرت، برای آنها که پرهیزگارند، بهتر است! آیا نمی اندیشید؟! (انعام/32) و باز فرموده است: وَ ما أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيا وَزِينَتُها وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَىٰ أَفَلَا تَعْقِلُونَ

ص: 251

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - مَنْ أَحَبَّنَا فَلْيَعْمَلْ بِعَمَلِنَا وَلْيَسْتَعِنْ بِالْوَرَعَ فَإِنَّهُ أَفْضَلُ مَا يُسْتَعَانُ بِهِ فِي أَمْرِ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ وَ لَا تُجَالِسُوا لَنَا عَائِباً وَ لَا تَمْتَدِحُوا بِنَا عِنْدَ عَدُوِّنَا مُعْلِنِينَ بِإِظْهَارِ حُبِّنَا فَتُذَلِّلُوا أَنْفُسَكُمْ عِنْدَ سُلْطَائِكُمْ الْزَمُوا الصَّدْقَ فَإِنَّهُ مَنْجَاةُ وَارْغَبُوا فِيمَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَاطْلُبُوا طَاعَتَهُ وَاصْبِرُوا عَلَيْهَا فَمَا أَقْبَحَ بِالْمُؤْمِن أَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ وَ هُوَ مَهْتُوكَ السِّتْر لَا تُعَنُّونَا فِي الطَّلَب وَ الشَّفَاعَةِ لَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَة فِيمَا قَدَّمْتُمْ لَا تَفْصَحُوا أَنْفُسَكُمْ عِنْدَ عَدُوِّكُمْ فِي الْقِيَامَةِ وَ لَا تُكَذِّبُوا أَنْفُسَكُمْ عِنْدَهُمْ فِي مَنْزِلَتَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ بِالْحَقِيرِ مِنَ الدُّنْيَا تَمَسَّكُوا بِمَا أَمَرَكُمُ اللَّهُ بِهِ فَمَا بَيْنَ أَحَدِكُمْ وَ بَيْنَ أَنْ يَغْتَبِطَ وَيَرَى مَا يُحِبُّ إِلَّا أَنْ يَحْضُرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَمَا عِنْدَ الله خَيْرٌ وَأَبْقَى وَ تَأْتِيهِ الْبَشَارَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَتَقَرُّ عَيْنُهُ وَيُحِبُّ لِقَاءَ الله . (1)

3- الزهراء علیها السلام - الدروع الواقية: مِنْ كِتاب زُهْدِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله لأبي جَعْفَرٍ أَحْمَدَ الْقُمِّي، أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَوَعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ هَا سَبْعَةُ أَبوابِ لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ بَكَى النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله بُكَاءَ شَدِيداً وَ بَكَتْ صَحَابَتُهُ لِبُكَائِهِ وَلَمْ يَدْرُوا مَا نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِيلُ اللهِ وَ لَمْ يَسْتَطِعْ أَحَدٌ مِنْ صَحَابَتِهِ أَنْ يُكَلَّمَهُ وَكَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم إِذَا رَأَى فَاطِمَةَ علیها السلام فَرِحَ بِهَا فَانْطَلَقَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ إِلَى بَاب بَيْتِهَا فَوَجَدَ بَيْنَ يَدَيْهَا شَعِيراً وَهِيَ تَطْحَنُهُ وَتَقُولُ وَمَا عِنْدَ الله خَيْرٌ وَ أَبقى فَسَلَّمَ عَلَيْهَا وَأَخْبَرَهَا بِخَبَرِ النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله وَ بُكَائِهِ فَنَهَضَتْ وَ الْتَفَّتْ بِشَمْلَةٍ لَهَا خَلَقَة قَدْ خِيطَتْ اثْنَا عَشَرَ مَكَانَا بِسَعَفِ النَّخْلِ فَلَمَّا خَرَجَتْ نَظَرَ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ رحمه اللَّهِ إِلَى الشَّمْلَةَ وَ بَكَى وَقَالَ وَا حُزْنَاهُ إِنَّ قَيْصَرَ وَكِسْرَى لَفِى السُّنْدِس وَ الْحَرير وَابْنَةُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله عَلَيْهَا شَمْلَةُ صُوفِ خَلَقَةُ قَدْ خِيطَتْ فِي اثْنَيْ عَشَرَ مَكَانًا فَلَمَّا دَخَلَتْ فَاطِمَةً علیها السلام عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّ سَلْمَانَ رحمه الله تَعَجَّبَ مِنْ لِبَاسِي فَوَ الَّذِي بَعَثَكَ بِالْحَقِّ مَا لِي وَلِعَلِيٍّ علیه السلام مُنْذُ خَمْسٍ سِنِينَ إِلَّا مِسْكَ كَبْشُ تَعْلِفُ عَلَيْهَا بِالنَّهَارِ بَعِيرُنَا فَإِذَا كَانَ اللَّيْلُ افْتَرَشْنَاهُ وَ إِنَّ مِرْفَقَتَنَا لَمِنْ أَدَمَ حَشْوُهَا لِيفٌ فَقَالَ النبی صلی الله علیه وآله يَا سَلْمَانُ رحمه الله إِنَّ ابْنَتِي لَفِى الْخَيْلِ السَّوَابق. (2)

ص: 252

2- امام علی علیه السلام - فرمود: هر کس ما را دوست دارد باید مانند ما عمل کند؛ ورع داشته باشد که ورع بهترین کاری است که در دنیا و آخرت به انسان کمک می کند. با کسانی که از ما عیب جویی می کنند مجالست نکنید و در نزد دشمنان ما علناً از ما حمایت نکنید که در این صورت حاکم را بر خود می شورانید و در نزد او خوار می گردید. همواره راستگو باشید که آن شما را نجات می دهد و آنچه در نزد خداوند می باشد طلب کنید و او را اطاعت نمایید و در طاعت صبر داشته باشید چه اندازه زشت است مؤمنی وارد بهشت شود و پرده اش دریده گردد. اگر مرتکب گناه و معصیت شده اید روز قیامت از ما انتظار شفاعت نداشته باشید. خود را در نزد دشمنان رسوا نکنید و در قیامت نزد دشمنان خوار نشوید خود را در نزد دشمنان به خاطر دنیای کوچک و پست بی اعتبار نسازید و کاری نکنید که به دروغ توسل جوئید. اکنون به آنچه خداوند امر کرده است چنگ بزنید مبادا کاری کنید که غبطه بخورید که کاش در محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله [در قیامت] بودید؛ آنچه در نزد خداوند می باشد بهتر و پایدارتر می باشد برای مؤمن از جانب خدا بشارت می آید و در این هنگام دیدگانش روشن می گردد و به لقاء خداوند علاقه مند می شود.

3- حضرت زهرا علیها السلام - در کتاب زهد النبی صلی الله علیه وآله آمده است: هنگامی که آیات: و دوزخ، میعادگاه همه آن هاست! هفت در دارد و برای هر دری، گروه معینی از آن ها تقسیم شده اند! (حجر 43-44) ؛ نازل گردید پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله به شدت گریان شد و اصحاب آن حضرت صلی الله علیه وآله نیز گریستند در حالی که نمی دانستند چه آیه ای بر پیامبر صلی الله علیه وآله نازل شده و کسی نیز قدرت نداشت با آن حضرت صلی الله علیه وآله سخن بگوید و علت گریه ی شدید او را جویا شود. هرگاه پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فاطمه علیها السلام را می دید خوشحال می شد لذا یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله به سوی خانه فاطمه علیها السلام رفت [تا او را بیاورد]. وقتی بر در خانه آن حضرت صلی الله علیه وآله رسید مشاهده نمود که وی مشغول آسیا کردن جو می باشد و در آن حال این آیه را می خواند: وَ ما عِنْدَ الله خَيْرٌ وَ أَبقى آن شخص به فاطمه علیها السلام سلام کرد و آنچه را که برای رسول خدا صلی الله علیه وآله رخ داده بود شرح داد حضرت فاطمه علیها السلام دست از کار کشید و لباسی را که دوازده جای آن با برگ نخل وصله شده بود پوشید و از اطاق خارج شد تا به نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله برود سلمان فارسی رحمه الله هنگامی که نظرش به لباس فاطمه علیها السلام افتاد منقلب شده به شدت گریست و گفت: «دختران قیصر و کسری غرق در ابریشم هستند در حالی که لباس دختر پیامبر خدا صلی الله علیه وآله پشمینه ای مندرس است که از دوازده جا وصله خورده است». هنگامی که حضرت فاطمه علیها السلام نزد پیامبر صلی الله علیه وآله رسید درباره ی تعجب سلمان فارسی رحمه الله از لباسش سخن گفت و عرض کرد: «سوگند به خداوندی که تو را مبعوث فرموده مدت پنج سال است که من و علی علیه السلام غیر از یک پوست گوسفند که روزها شترمان روی آن علف می خورد و شب ها آن را به جای تشک مورد استفاده قرار می دهیم چیز دیگری نداریم و متکای ما از جنس پوست است که درون آن را با لیف خرما پر کرده ایم». رسول خدا صلی الله علیه وآله با شنیدن این سخنان به سوی سلمان رحمه الله بازگشته فرمود: «دخترم فاطمه علیها السلام از گروه سابقین است».

ص: 253

4- الرسول صلی الله علیه وآله - أَلَا وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ حَرَّمَ عَلَى الْمَنَّانِ وَ الْمُخْتَالِ وَالْفَتَانِ وَ مُدْمِنِ الْخَمْرِ وَ الْحَرِيضِ وَالْجَعْظَرِيِّ وَالْعُتُلَّ الزَّنِيمِ الْجَنَّةَ وَ مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةِ عَلَى رَجُلٍ مِسْكِينِ كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ وَلَوْ تَدَاوَلَهَا أَرْبَعُونَ أَلْفَ إِنْسَانِ ثُمَّ وَصَلَتْ إِلَى الْمَسْكِينَ كَانَ لَهُمْ أَجْرًا كَامِنَا وَ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَ أَبقى لِلَّذِينَ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا لَوْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ . (1)

5- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ صَامَ يَوْمًا مِنْ شَعْبَانَ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ صَوْمَ سَنَتَيْنِ وَكَانَ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَتَا عَشْرَةَ دَعْوَةَ مُسْتَجَابَة ... وَ مَنْ صَامَ كُلَّهُ يَعْنِي ثَلَاثِينَ يَوْم-اً هَيْهَاتَ انْقَطَعَ الْعِلْمُ مِنَ الْفَضْلِ الَّذِي يُعْطِيهِ اللَّهُ تَعَالَى فِى الْجَنَّةَ وَيُعْطِيهِ مِائَةَ أَلْفِ أَلْفِ مَدِينَة مِنَ الْجَوَاهِرٍ فِي كُلِّ مَدِينَة أَلْفُ أَلْفِ دَارٍ فِي كُلِّ دَارٍ أَلْفُ أَلْفِ قَصْر فِي كُلِّ قَصْر أَلْفُ أَلْفِ بَيْتِ فِي كُلِّ بَيْتَ مِائَةُ أَلْفِ أَلْفَ سَرير وَمَعَ كُلِّ سَرِيرِ مِنَ الْمَشْرِقِ إِلَى الْمَغْرِبِ مِائَةٌ أَلْفِ أَلْفِ مَرَّةً وَ عَلَى كُلِّ سَرِيرِ مِائَةُ أَلْفِ أَلْفِ فِراش عَلَى كُلِّ فِرَاشَ مِائَةُ أَلْفَ أَلْفِ زَوْجَةَ مِنَ الْحُورِ الْعِينَ وَ كَتَبَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِنَ الْأَخْيَارِ إِلَّا مَنْ صَامَ رَمَضَانَ وَ عَلِمَ حَقَّهُ وَ احْتَسَبَ حُدُودَهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَى سَبْعِينَ أَلْفَ ضِعْفِ مِثْلِ هَذِهِ وَ ما عِنْدَ الله خَيْرٌ وَ أَبقى. (2)

قوله تعالى : أَفَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقيهِ كَمَنْ مَتَّعْنَاهُ مَتاعَ الْحَيَاةِ الدُّنْيا ثُمَّ هُوَ يَوْمَ الْقِيامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِينَ (61)

1 - ابن عباس رحمه الله - نَزَلَتْ قَوْلُهُ أَفَمَنْ وَعَدْنَاهُ وَعْداً حَسَناً فِي حَمْزَةَ الله وَ جَعْفَر وَ عَلَى علیه السلام. (3)

2- الباقر علیه السلام - أَفَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِيهِ هُوَ عَلَى علیه السلام. (4)

3- الصادق علیه السلام - فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ أَفَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لا قِيهِ قَالَ الْمَوْعُودُ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام وَعَدَهُ اللَّهُ أَنْ يَنْتَقِمَ لَهُ مِنْ أَعْدَائِهِ فِي الدُّنْيَا وَ وَعَدَهُ الْجَنَّةَ لَهُ وَلِأَوْلِيَائِهِ فِى الْآخِرَة. (5)

قوله تعالى: وَيَوْمَ يُناديهمْ فَيَقُولُ أَينَ شُرَكَائِيَ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ (62)

ص: 254

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - خداوند عزّوجل بر منت گذارنده و متکبّر و سخن چین و دائم الخمر و حریص و آنکه از دنیا سیر نشود و بر جفاکار و حرام زاده بهشت را حرام کرده است و هرکه به مستمندی صدقه دهد ثوابی معادل آن صدقه دارد و اگر چهل هزار نفر آن صدقه را دست به دست دهند تا به مستمند برسد، همه ی آنها ثواب کامل دارند؛ وَ ما عِنْدَ الله خَيْرٌ وَ أَبْقَى لِلَّذِينَ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا لَوْ كُنتُمْ تَعْلَمُون.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - انس بن مالک گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «کسی که یک روز از ماه شعبان را روزه بگیرد برای او دوسال روزه نوشته می شود و نزد خدا دوازده دعای مستجاب دارد ... و هرکس تمام شعبان یعنی سی روز را روزه بگیرد کسی خبر ندارد که خداوند چه فضیلتی در بهشت به او ارزانی می دارد و صدهزار شهر از جواهر در بهشت به او کرامت می فرماید که در هر شهری یک میلیون عمارت و در هر عمارت یک میلیون قصر و در هر قصر یک میلیون خانه و در هر صدمیلیون تخت و هر تختی به طول صد میلیون برابر فاصلهی شرق تا غرب است و بر هر تختی صد میلیون بستر و بر هر بستری صدمیلیون زوج از حوریان بهشتی است و خداوند متعال نام او را در زمره ی بهترین ها می نویسد، مگر کسی که در ماه رمضان روزه بگیرد و حق آن را بشناسد و حدود او را در نظر بگیرد، که خداوند هفتاد هزار برابر این پاداش را به او می دهد؛ و ما عِنْدَ الله خَيْرٌ وَ أَبقى.

آیا کسی که به او وعده نیکو داده ایم و به آن خواهد رسید، همانند کسی است که [فقط] متاع زندگی دنیا به او داده ایم سپس روز قیامت [ برای حساب و جزا] از احضار شدگان خواهد بود؟! (61)

1- ابن عباس رحمه الله - أَفَمَن وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لَاقِیهِ؛ در حق علی علیه السلام و حمزه رحمه الله و جعفر نازل شده است.

2- امام باقر علیه السلام - أَفَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقِیهِ؛ یعنی آیا کسی که وعده ی نیکو به او داده ایم [و او به آن خواهد رسید] منظور آیه، علی علیه السلام است.

3- امام صادق علیه السلام - امام صادق علیه السلام درباره آیه: أَفَمَن وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لَاقِيهِ؛ فرمود: مخاطب این آیه؛ علی بن ابی طالب علیه السلام است که خداوند به وی وعده داد که انتقام او را از دشمنانش در دنیا بگیرد و بهشت را به او و دوستدارانش در آخرت وعده نمود.

روزی را [به خاطر بیاورید] که خداوند آنان را ندا می دهد و می گوید: «کجا هستند همتایانی که شما برای من می پنداشتید»؟ (62)

ص: 255

قوله تعالى: قالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنا هؤلاء الَّذِينَ أَغْوَيْنا أَغْوَيْناهُمْ كَما غَوَيْنا تَبَرَّأنا إلَيْكَ ما كَانُوا إِيَّانا يَعْبُدُونَ (63)

قوله تعالى: وَقِيلَ ادْعُوا شُرَكَاءَكُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَجِيبُوا هُمْ وَرَأَوُا الْعَذابَ لَوْ أَنَّهُمْ كَانُوا يَهْتَدُونَ (64)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - وَ يَوْمَ يُنَادِيهِمْ فَيَقُولُ أَينَ شُرَكَائِيَ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ يَعْنِي الَّذِينَ قُلْتُمْ: هُمْ شُرَكَاءُ لِلَّهِ، قالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنَا هَؤُلاءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنا أَغْوَيْنَاهُمْ كَما غَوَيْنَا تَبَرَّأْنَا إِلَيْكَ ما كَانُوا إِيَّانَا يَعْبُدُونَ يَعْنِي مَا عَبَدُوا وَ هِيَ عِبَادَةُ الطَّاعَةِ وَ قِيلَ ادْعُوا شُرَكَاءَكُمْ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَدْعُونَهُمْ شُرَكَاءَ ، فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَجِيبُوا هُمْ وَ رَأَوُا الْعَذَابَ لَوْ أَنَّهُمْ كَانُوا يَهْتَدُونَ. (1)

قوله تعالى: وَيَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ مَا ذَا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِينَ (65)

قوله تعالى : فَعَمِيَتْ عَلَيْهِمُ الْأَنْباءُ يَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا يَتَسَاءَلُونَ (66)

قوله تعالى : فَأَمَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَعَسَى أَنْ يَكُونَ مِنَ المُفلِحِينَ (67)

1 - الصادق علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا دَخَلَ قَبْرَهُ جَاءَهُ مُنْكَرُ فَرعَ مِنْهُ يَسْأَلُ عَن النَّبي صلی الله علیه وآله فَيَقُولُ لَهُ مَا ذَا تَقُولُ فِي هَذَا الرجل الَّذِي كَانَ بَيْنَ أظهركُمْ فَإِنْ كَانَ مُؤْمِناً قَالَ: أَشْهَدُ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم جَاءَ بِالْحَقِّ فَيُقَالُ لَهُ: ارْقُدْ رَقْدَةً لَا حُلُمَ فِيهَا وَ يَتَنَحَّى عَنْهُ الشَّيْطَانُ وَ يُفْسَحُ لَهُ فِي قَبْرِهِ سَبْعَةَ أَذْرُعٍ وَ رَأَى مَكَانَهُ فِي الْجَنَّةِ، قَالَ: وَإِذَا كَانَ كَافِراً قَالَ: مَا أَدْرِي، فَيُضْرَبُ ضَرْبَةً يَسْمَعُهَا كُلٌّ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ إِلَّا الْإِنْسَانَ وَيُسَلَّطُ عَلَيْهِ الشَّيْطَانُ وَ لَهُ عَيْنَان مِنْ نُحَاسٍ أَوْ نَارٍ يَلْمَعُان كَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ فَيَقُولُ لَهُ: أَنَا أَخُوكَ وَيُسَلَّطُ عَلَيْهِ

ص: 256

گروهی [از معبودان] که فرمان عذاب درباره آن ها مسلم شده است می گویند: «پروردگارا! ما این [عبادت کنندگانمان] را گمراه کردیم؛ [آری] ما آن ها را گمراه کردیم همان گونه که خودمان گمراه شدیم؛ ما از آنان به سوی تو بیزاری می جوییم؛ آنان در حقیقت ما را نمی پرستیدند [بلکه هوای نفس خود را پرستش می کردند]» (63)

و [به آن عبادت کنندگان] گفته می شود: «معبودهایتان را که همتای خدا می پنداشتید بخوانید [تا شما را یاری کنند] معبودهایشان را می خوانند، ولی جوابی به آنان نمی دهند. و [در این هنگام] عذاب الهی را [با چشم خود] می بینند، و آرزو می کنند ای کاش هدایت یافته بودند! (64)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - وَيَوْمَ يُنَادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكَائِيَ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُون؛ منظور، کسانی است که گفتید آنها شریک خدایند، و منظور از قالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنَا هَؤُلَاءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنَا أَغْوَيْنَاهُمْ كَمَا غَوَيْنَا تَبَرَّأَنَا إِلَيْكَ مَا كَانُوا إِيَّانَا يَعْبُدُونَ؛ یعنی اینکه آنان عبادت نکردند و مقصود از عبادت اطاعت است و قیلَ ادْعُوا شُرَكَاءَكُمْ؛ یعنی کسانی که آن ها را شریک خدا می خواندید. می خوانندشان، ولی به آنها پاسخ نمی دهند. و چون عذاب را ببینند آرزو کنند که کاش از هدایت یافتگان می بودند. (قصص /64).

[به خاطر آورید] روزی را که خداوند آنان را ندا می دهد و می گوید: «چه پاسخی به پیامبران [من] گفتید؟!» (65)

در آن روز، همه اخبار بر آنان پوشیده می ماند، [حتی] نمی توانند از یکدیگر سؤالی کنند. (66)

اما کسی که توبه کند، و ایمان آورد و عمل صالحی انجام دهد، امید است از رستگاران باشد. (67)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - وقتی بنده ای وارد قبر می شود، منگر نزد او می آید و او از دیدن منکر وحشت زده می شود. از او در مورد پیغمبر صلی الله علیه وآله سؤال می کند. منکر به او می گوید: «درباره این مرد (رسول خدا صلی الله علیه وآله) که در میان شما بود چه می گویی»؟ اگر آن عبد، مؤمن باشد می گوید: «شهادت می دهم که او فرستاده خداست و به حق مبعوث گردید». در این صورت به وی گفته می شود: «بخواب، آرام بخواب بی آنکه خوابی آشفته ببینی». و شیطان از او دور می شود و قبر او از هر طرف هفت ذرع بزرگ می شود و جایگاه خود را در بهشت می بیند. اما اگر کافر باشد در جواب سؤال منكر می گوید: «نمی دانم» پس ضربه ای بر او وارد می شود که جز انسان همه مخلوقات خدا آن را می شنوند و شیطان که دو چشم چون مس یا آتش دارد و چون برق، ناگهانی می درخشند بر او مسلط می شود و

ص: 257

الْحَيَّاتُ وَ الْعَقَارِبُ وَ يُظْلَمُ عَلَيْهِ قَبْرُهُ ثُمَّ يَضْغَطُهُ ضَغْطَةً تَخْتَلِفُ أَضْلَاعُهُ عَلَيْهِ ثُمَّ نَالَ بِأَصَابِعِهِ فَشَرَجَها. (1)

قوله تعالى: وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشاءُ وَيَخْتارُ ما كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحانَ الله وَ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ (68)

به وی می گوید: «من برادر تو هستم» و مارها و عقرب ها بر او مسلط می شوند و قبرش را بر او تاریک می کنند و قبر چنان بر او فشار وارد می کند که دنده های قفسه سینه اش از دو پهلویش خارج می شوند. انگشتان او را چنان به هم می فشارد که به هم می چسبند».

پروردگار تو هرچه بخواهد می آفریند، و هر چه بخواهد برمی گزیند؛ آنان [در برابر او] اختیاری ندارند؛ منزه است خداوند، و برتر است از آنچه همتای او قرار می دهند! (68)

ولایت؛

1- حضرت زهرا علیها السلام - محمود بن لبید گوید: حضرت زهرا علیها السلام به من فرمود: «ای ابا عمرو! رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «مثل امام - یا آنکه فرمود: «مثل علی علیه السلام - همانند کعبه است که به سوی او روند و او به جانب کسی نمی آید»؛ سپس فرمود: «به خدا سوگند اگر حق را بر اهلش واگذارده بودند و از عترت پیغمبرشان پیروی کرده بودند، حتی دو نفر در مورد خداوند با هم اختلاف نمی کردند و گذشتگان و آیندگان امامت [و حکومت] را از هم ارث می بردند تا قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف ما که نهمین فرزند حسین علیه السلام است قیام کند اما مردم آن کس را که او را عقب انداخته [و مقدّم ندانسته] مقدم داشتند و آن کس که خدا مقدّم داشته به عقب انداختند تا حدی که فرستاده ی حق و رسول خدا صلی الله علیه وآله را در لحد نهاده و به خاک سپردند و خواسته دل خود را برگزیده و پیرویش کردند و به رأی خود عمل نمودند نابودی بر آنها باد آیا نشنیده اند که خدای متعال می فرماید: و خدای تو بیافریند آنچه خواهد و برگزیند و برای ایشان برگزیدن نیست، بلی شنیده اند.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ يَخْتارُ مَا كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ؛ خداوند متعال امام را انتخاب می کند و انتخاب امام توسط مردم ممکن نیست.

3- امام صادق علیه السلام - يَخْلُقُ مَا يَشاءُ وَ يَخْتارُ؛ خداوند محمد صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام او را برگزید.

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - انس بن مالک گوید: «از رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره ی معنی آيه: وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ سؤال کردم»؟ فرمود: «خداوند آدم علیه السلام را هر طوری که می خواست از گل آفرید. خداوند متعال مرا و اهل بیت علیهم السلام مرا بر جمیع خلق اختیار کرد و ما را از میان آن ها برگزید به این ترتیب که مرا پیغمبر صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام را وصی و جانشین قرار داد. سپس فرمود: ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ یعنی برای مردم حق انتخاب قرار داده نشده است و حق انتخاب [امام] با من است هر که را بخواهم من انتخاب می کنم. پس من و اهل بیت علیهم السلام من از میان خلق او، برگزیده او هستیم و سُبحانَ الله وَ تَعالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ؛ یعنی منزه است خداوند از شریک هایی که کفار مکه برای او قائل می شوند و رَبُّكَ يَعْلَمُ؛ یعنی ای محمد! صلی الله علیه وآله پروردگار تو می داند. ما تُحِنُّ صُدُورُهُمْ؛ آنچه را که منافقان از

ص: 259

مَكَةَ ثُمَّ قَالَ وَ رَبُّكَ يَعْلَمُ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله ما تُكِنُّ صُدُورُهُمْ مِنْ بُغْضِ الْمُنَافِقِينَ لَكَ وَلِأَهْلِ بَيْتِكَ وَما يُعْلِنُونَ مِنَ الْحُبِّ لَكَ وَلِأَهْلِ بَيْتِكَ. (1)

5- المهدى عجل الله تعالی فرجه الشریف - في كِتابِ كَمَالِ الدِّينِ وَ تَمَامِ النِّعْمَةِ بِإِسْنَادِهِ إِلَى سَعِدِ بنِ عَبْدِ اللَّهِ القُمِّى عَن الحجة القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف حَدِيث طَوِيلُ وَ فِيهِ: ... فَقُلْتُ أَخْبِرْنِي يَا مَوْلَايَ عَنِ الْعِلَّةِ الَّتِي تَمْنَعُ الْقَوْمَ مِنِ اخْتِيَارِ الْإِمَامِ لِأَنْفُسِهِمْ قَالَ مُصْلِحُ أَوْ مُفْسِدِ؟ فَقُلْتُ : مُصْلِحُ قَالَ: هَلْ يَجُورٌ أَنْ يَقَعَ خِيَرَتُهُمْ عَلَى الْمُفْسِدِ بَعْدَ أَنْ لَا يَعْلَمَ أَحَدُ مَا يَخْطُرُ بِبَالِ غَيْرِهِ مِنْ صَلَاحٍ أَوْ فَسَادِ؟ قُلْتُ بَلَى - قَالَ فَهيَ الْعِلَّةُ أَيَّدتُهَا لَكَ بُرْهَانِ يَقْبَلُ ذَلِكَ عَقْلُكَ؟ قَلْتُ نَعَمْ قَالَ أَخْبِرْنِي عَنِ الرُّسُلِ الَّذِينَ اصْطَفَاهُمُ اللَّهُ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِمُ الْكُتُبَ وَأَيَّدَهُمْ بِالْوَحْيِ وَ الْعِصْمَة إِذْ هُمْ أَعْلَامُ الْأُمَمِ فَأَهْدَى إِلَى ثَبْتِ الِاخْتِيَارِ وَ مِنْهُمْ مُوسَى علیه السلام وَ عِيسَى علیه السلام هَلْ يَجُوزُ مَعَ وُفُور عَقْلِهِمَا وَ كَمَال عِلْمِهِمَا إِذْ هُمَا عَلَى الْمُنَافِقِ بالاخْتِيَارِ أَنْ يَقَعَ خِيَرَتُهُمَا وَهُمَا يَظُنَّان أَنَّهُ مُؤْمِنُ؟ قُلْتُ لَا قَالَ فَهَذَا مُوسَى علیه السلام كَلِيمُ اللَّهِ مَعَ وُفُور عَقْلِهِ وَ كَمَال عِلْمِهِ وَ نُزُولِ الْوَحْى عَلَيْهِ اخْتَارَ مِنْ أَعْيَانِ قَوْمِهِ وَ وُجُوهِ عَسْكَرِهِ لِمِيقَاتِ رَبِّهِ سَبْعِينَ رَجُلًا مِمَّنْ لَمْ يَشْكَ فِي إِيمَانِهِمْ وَإِخْلَاصِهِمْ فَوَقَعَ خِيَرَتُهُ عَلَى الْمُنَافِقِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ اخْتارَ مُوسى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلًا ليقاتِنا الْآيَةَ فَلَمَّا وَجَدْنَا اخْتِيَارَ مَنْ قَدِ اصْطَفَاهُ اللَّهُ لِلنُّبُوَّةِ وَاقِعا عَلَى الْأَفْسَدِ دُونَ الْأَصْلَحَ وَ هُوَ يَظُنُّ أَنَّهُ الْأَصْلَحُ دُونَ الْأَفْسَدِ عَلِمْنَا أَنْ لَا اخْتِيَارَ لِمَنْ لَا يَعْلَمُ مَا تُخْفِي الصُّدُورُ وَ مَا تُكِنَّ الصَّمَائِرُ وَ يَنْصَرِفُ عَنْهُ السَّرَائِرُ وَ أَنْ لَا خَطَرَ لِاخْتِيَارِ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ بَعْدَ وُقُوعِ خِيَرَةَ الْأَنْبِيَاءِ عَلَى ذَوى الْفَسَادِ لَمَّا أَرَادُوا أَهْلَ الصَّلَاحِ. (2)

6- الرضا علیه السلام - الْإِمَامُ وَاحِدُ دَهْرِهِ لَا يُدَانِيهِ أَحَدٌ وَ لَا يُعَادِلُهُ عَالِم ... وَكَيْفَ يُوصَفَ بِكُلِّهِ أَوْ يُنْعَتُ بِكُنْهِهِ أَوْ يُفْهَمُ شَيْءٍ مِنْ أَمْرِهِ أَوْ يُوجَدُ مَنْ يَقُومُ مَقَامَهُ وَ يُغْنِي غِنَاهُ لَا كَيْفَ وَأَنَّى وَهُوَ بِحَيْثُ النَّجْمِ مِنْ يَدِ الْمُتَنَاوِلِينَ وَ وَصْفِ الْوَاصِفِينَ فَأَيْنَ الِاخْتِيَارُ مِنْ هَذَا وَأَيْنَ الْعُقُولُ عَنْ هَذَا وَ أَيْنَ يُوجَدُ مِثْلُ هَذَا أَ تَظُنُّونَ أَنَّ ذَلِكَ يُوجَدُ فِي غَيْرِ آلِ الرَّسُولِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله كَذَبَتْهُمْ وَاللَّهِ أَنْفُسُهُمْ وَمَتَهُمْ مُ الْأَبَاطِيلَ فَارْتَقَوْا مُرْتَقَاً صَعْباً دَحْضاً تَزِلُّ عَنْهُ إِلَى الْحَضِيضِ أَقْدَامُهُمْ رَامُوا إِقَامَةَ الْإِمَامِ بعُقُول حَائِرَة بَائِرَة نَاقِصَة وَ آرَاءِ مُضِلَّة فَلَمْ يَزْدَادُوا مِنْهُ إِنَّا بُعْداً قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ وَلَقَدَ

ص: 260

عداوت و کینه نسبت به تو و اهل بیت علیهم السلام تو در سینه های خود پنهان می دارند و ما يُعْلِنُونَ (قصص / 69)؛ و آنچه را که [مؤمنان] با زبان های خود از محبت و دوستی نسبت به تو و به اهل بیت علیهم السلام تو آشکار می سازند».

5- امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف - سعد بن عبدالله قمی حدیثی طولانی از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نقل می کند و گوید: «از حضرت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف [که آن وقت در دامن پدر نشسته بود] پرسیدم: «به چه دلیل مردم نمی توانند برای خود امام انتخاب کنند»؟ فرمود: «امام خوب یا بد»؟ گفتم «امام خوب و شایسته». فرمود: «امکان دارد انتخابی که می کنند به جای خوب بد از کار درآید با اینکه هیچ کس اطلاع از دل دیگری ندارد که چه چیز به خاطرش می گذرد، فکر خوب یا فکر بد»؟ گفتم: «آری ممکن است». فرمود: «همین موجب نداشتن چنین اختیاری است که با دلیلی برای تو توجیه کردم که عقلت بپذیرد» فرمود: «بگو ببینم پیامبرانی که خداوند آنها را برگزیده و کتاب آسمانی بر آنها نازل کرده و ایشان را به وحی ممتاز نموده و عصمت بخشیده چون برجسته ترین افراد مردم اند و از همه بهتر می توانند انتخاب نمایند که از جمله ی این پیامبران موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام نیز هستند، اگر به ایشان اختیار بدهند با توجه به کمال عقل و دانشی که این دو داشتند آیا ممکن است انتخاب آن ها در مورد کسی که خیال می کردند مؤمن است منافق از کار در آید»؟ گفتم: «نه». فرمود: «همین موسی علیه السلام با کمال عقل و دانشی که داشت و به او وحی شد: «از میان قوم خود برای میقات خدا هفتاد نفر را انتخاب کن». و او با اینکه یقین داشت منتخبان او مؤمن و مخلص هستند این انتخاب بر خلاف تصور او، بر منافقین قرار گرفت. خداوند در این آیه به همین مطلب اشاره می کند: موسی از قوم خود، هفتاد تن از مردان را برای میعادگاه ما برگزید ... (اعراف/155)؛ وقتی انتخاب پیامبری که خدا او را برگزیده بر شخص فاسدی قرار گیرد با اینکه او خیال می کرد صالح است می فهمیم اجازه ی انتخاب فقط به کسی داده شده که از راز دل ها و افکار پنهان و آینده ی اشخاص خبر دارد، داده شده، با این حال انتخاب مهاجرین و انصار چه اهمیتی دارد وقتی که انتخاب بهترین پیامبران وقتی قصد انتخاب صالحان را داشتند، اهل فساد از آب درآمد»؟!

6- امام رضا علیه السلام - امام یگانه ی روزگار خود است کسی با او برابر نیست و دانشمندی با او هم سطح نیست ... و چگونه می توان همه ی اوصاف امام را گفت و کنه ذاتش را توصیف کرد و یا چیزی از امر

و امامت را فهمید و یا کسی را به قائم مقامی او یافت، که همچون او [مردم را از مراجعه به افراد دیگر] بی نیاز گرداند؟ نه، چگونه و کجا ممکن است و حال آنکه او همچون ستاره از دسترس دست اندازها و توصیف توصیف کنندگان به دور است، این کجا و اختیار [و انتخاب مردم] کجا؟ این کجا و [اختیار] خردها کجا؟ کجا مانند این یافت می شود؟ شما گمان می کنید که چنین چیزی در غیر خاندان پیامبر، محمد صلی الله علیه وآله یافت می شود؟ به خدا قسم که بر خودشان دروغ گفته اند و سخنان باطل، آن ها را به آرزوهای دروغین کشانده است و به جایگاه بلند و دشوار و لغزنده ای برآمده اند که پایشان در آن لغزیده و به گودال خواهند افتاد، اینان خواستند با خردهای حیران و سرگردان و ناقص خود و با رأی های گمراه کننده شان، امام بسازند و جز دوری از ساحت امام چیزی به خود نیافزودند. خداوند آنها را

ص: 261

رَامُوا صَعْباً وَ قَالُوا إِفْكاً وَضَلُّوا ضَلَالًا بَعِيداً وَ وَقَعُوا فِي الْحَيْرَة إِذْ تَرَكُوا الْإِمَامَ عَنْ بَصِيرَة وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَن السَّبِيلِ وَكَانُوا مُسْتَبْصِرِينَ رَغَبُوا عَنِ اخْتِيَارِ اللَّهِ وَاخْتِيَارِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَأَهْلِ بَيْتِهِ إِلَى اخْتِيَارِهِمْ وَ الْقُرْآنُ يُنَادِيهِمْ وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتارُ ما كَانَ هُمُ الخيَرَةُ سُبحانَ اللَّهِ وَ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ. (1)

7- أمير المومنين علیه السلام - كِتَابُ الْغَارَاتِ لِإِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدِ التَّقَفِيِّ، قَالَ رُوِيَ أَنَّ عَلِيّا علیه السلام كَتَبَ إِلَى مُعَاوِيَةَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلِيٌّ بن أبي طالب علیه السلام إلَى مُعَاوِيَةَ وَبَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِكْرَامِ خَلَقَ الْخَلْقَ وَ اخْتَارَ خِيَرَةٌ مِنْ خَلْقِهِ وَاصْطَفَى صَفْوَةً مِ-نْ عِبَادِهِ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَ يَخْتارُ ما كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحانَ الله وَ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ فَأَمَرَ الْأَمْرَ وَ شَرَعَ الدِّينَ وَ قَسَمَ الْقَسْمَ عَلَى ذَلِكَ وَ هُوَ فَاعِلُهُ وَ جَاعِلُهُ وَ هُوَ الْخَالِقُ وَهُوَ الْمُصْطَفِي وَهُوَ الْمُشَرِّعُ وَهُوَ الْقَاسِمُ وَهُوَ الْفَاعِلُ لِمَا يَشَاءَ لَهُ الْخَلْقُ وَ لَهُ الْأَمْرُ وَ لَهُ الْخِيَرَةُ وَالْمَشِيئَةُ وَالْإِرَادَةُ وَالْقُدْرَةُ وَالْمُلْكُ وَ السُّلْطَانُ أَرْسَلَ رَسُولَهُ خِيَرَتَهُ وَ صَفْوَتَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ كِتَابَهُ فِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شَيْءٍ مِنْ شَرَائِعِ دِينِهِ فَبَيَّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ وَ فِيهِ فَرَضَ الْفَرَائِضَ وَ قَسَّمَ فِيهِ سِهَامَا أَحَلَّ بَعْضَهَا لِبَعْض وَحَرَّمَ بَعْضَهَا لِبَعْض . (2)

باب 1 : وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتارُ ما كانَ هُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ

1-1- الصادق علیه السلام - التَّشَهُدُ ثَنَاءُ عَلَى اللَّهِ فَكُنْ عَبْداً لَهُ بالسِّرِّ خَاضِعاً لَهُ بِالْفِعْلِ كَمَا أَنَّكَ عَبْدُ لَهُ بِالْقَوْل وَالدَّعْوَى وَصِلْ صِدْقَ لِسَانِكَ بِصَفَاءِ صِدْقٍ سِرِّكَ فَإِنَّهُ خَلَقَكَ عَبْداً وَ أَمَرَكَ أَنْ تَعْبُدَهُ بِقَلْبِكَ وَ لِسَانِكَ وَ جَوَارِحِكَ وَ أَنْ تُحَقِّقَ عُبُودِيَّنَ لَهُ وَ رُبُوبِيَّتَهُ لَكَ وَ تَعْلَمَ أَنَّ نَوَاصِيَ الْخَلْقِ بِيَدِهِ فَلَيْسَ لَهُمْ نَفَسٍ وَ لَا لَحْظَةُ إِلَّا بِقُدْرَتِهِ وَ مَشِيَّتِهِ وَ هُمْ عَاجِزُونَ عَنْ إِثْيَانِ أَقَلَّ شَيْءٍ فِي مَمْلَكَتِهِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ إِرَادَتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتارُ ما كَانَ هُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ سُبْحانَ الله عَمَّا يُشْرِكُونَ فَكُنْ لَهُ عَبْداً شَاكِراً بِالْقَوْلُ وَ الدَّعْوَى. (3)

ص: 262

بکشد، چگونه از حق منحرف می شوند؟ (منافقون / 4) به راستی که کار مشکلی را در نظر گرفتند و بهتان بر زبان راندند و به گمراهی دور و درازی گرفتار آمدند و در حیرت و سرگردانی افتادند که امام را با آنکه به چشم می دیدند رها کردند و شیطان کارهاشان را برایشان آرایش داد و آنان را از راه بازداشت و با آنکه راه را می دیدند از آنچه خدا اختیار کرده بود و رسول خدا صلی الله علیه وآله و اهل بیتش علیهم السلام اختیار کرده بودند به اختیاری که خود کرده بودند رو آوردند و حال آنکه قرآن فریادشان می زند: وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَ يَختارُ ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ.

7- امام علی علیه السلام - در کتاب «الغارات» روایت شده است: امیرالمؤمنین علیه السلام نامه ای به معاویه نوشت: «از بنده خدا، امیرالمؤمنین، علی بن ابیطالب به معاویه، خداوند تبارک و تعالی که صاحب بزرگی و بزرگواری است مخلوقات را آفرید و از میان آن ها بهترین را اختیار کرد و از بین بندگانش، برگزیده ای را انتخاب کرد هرچه بخواهد می آفریند و بهترین آن ها را بر می گزیند خداوند منزّه و بلندمرتبه است از آنچه شریک او قرار می دهند بعد از آن به اموری دستور دین را تشریع کرد و امور را بر همین روال تقسیم کرد و اوست که این کار را کرد و این امور را وضع کرد و اوست که خلق کرد و برگزید و اوست تشریع کننده و اوست قسمت کننده و او آنچه بخواهد انجام می دهد. آفرینش و امر و برگزیدن و خواست و اراده و قدرت و ملک و سلطنت از آن اوست، رسولش صلی الله علیه وآله را که برگزیده و بهترین خلق بود را به همراه هدایت و دین حق فرستاد و کتابش را بر او نازل کرد که در آن همه چیز از شریعت های دینش را بیان کرد و آن را برای قومی که می دانند تبین و روشن کرد و در آن، واجبات را بیان کرد و سهم هایی در آن تقسیم کرد که بعضی از آن ها را برای بعضی افراد حلال و بعضی را برای بعضی از افراد حرام کرد».

بخش 1: پروردگار تو هرچه بخواهد می آفریند، و هر چه بخواهد برمی گزیند؛ آنان [در برابر او] اختیاری ندارند؛ منزه است خداوند، و برتر است از آنچه همتای او قرار می دهند!

1-1- امام صادق علیه السلام - تشهد نماز، حمد و ثنای الهی است. ای نمازگزار! در دل خود بنده ی او باش و در اعمالت در مقابل او خاضع و فروتن باش. همان طور که در گفتار و عملت بنده ی او هستی [و چنین ادعا می کنی] و کاری کن که راست گویی زبانت در حد راستگویی درونت باشد [و زبان و دلت یک رأی باشند] چرا که تو بنده ی خدایی و او تو را آفریده است که او را به دل و زبان و به ظاهر و باطن و به جمیع اعضا و جوارح مطیع و منقاد باشی و بندگی خود و پروردگاری او را باور داشته باش و بدان که پیشانی جمیع خلایق [و اختیار آن ها] و جمیع کارهای ایشان همه به دست قدرت الهی است و هیچکس به قدر یک نفس و یک لحظه در این امور قدرتی ندارد. مگر به قدرت و مشیت الهی، ایشان از انجام کمترین کاری در مملکت او مگر به اذن او و مشیت و اراده ی او عاجزند، چنانکه می فرماید: وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشاءُ وَ يَخْتارُ ما كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ امْرِهِمْ سُبْحانَ الله وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ؛ پس در حرف و عمل شاکر و بنده ی او باش.

ص: 263

1-2 - أمير المومنين علیه السلام - إنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى عَلَى مَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ بِالِانْفِرَادِ وَ الْوَحْدَانِيَّة هُوَ النُّورُ الْأَزَلِيُّ الْقَدِيمُ الَّذِى لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٍ لَا يَتَغَيَّرُ وَ يَحْكُمُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتار. (1)

قوله تعالى: وَرَبُّكَ يَعْلَمُ ما تُكِن صُدُورُهُمْ وَما يُعْلِنُونَ (69)

1- على بن إبراهيم رحمه الله - وَ رَبُّكَ يَعْلَمُ مَا تُكِنُّ صُدُورُهُمْ وَ مَا يُعْلِنُونَ قَالَ: مَا عَزَمُوا عَلَيْهِ مِنَ الِاخْتِيَارِ وَأَخْبَرَ اللهُ نَبيَّهُ علیه السلام قَبْلَ ذَلِكَ. (2)

قوله تعالى: وَ هُوَ اللهُ لا إِلهَ إِلا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولى وَ الْآخِرَةِ وَلَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (70)

1 - أمير المومنين علیه السلام - مَجْمُوعُ الدَّعَوَاتِ، لِمُحَمَّدِ بْن هَارُونَ التَّلَعُكْبَرى عُوذَةُ الْأَسْمَاء كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِذَا فَرَغَ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ تَعَوَّذَ بِهَا فِي كُلِّ يَوْم ... بحَقِّ آيَةِ الْحَمْدِ الْمَكْتُوبَةِ عَلَى حِجَابِ النُّور لا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولَى وَالْآخِرَةِ وَلَهُ الحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ. (3)

قوله تعالى: قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ الَّيْلَ سَرْمَداً إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلهُ غَيْرُ الله يَأْتِيكُمْ بِضِياءٍ أَفَلَا تَسْمَعُونَ (71)

قوله تعالى : قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللهُ عَلَيْكُمُ النَّهَارَ سَرْمَداً إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلهُ غَيْرُ الله يَأْتِيكُمْ بِلَيْلِ تَسْكُنُونَ فِيهِ أَفَلَا تُبْصِرُونَ (72)

قوله تعالى: وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ الَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (73)

قوله تعالى: وَيَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ أَينَ شُرَكَائِيَ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ (74)

قوله تعالى: وَنَزَعْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهيداً فَقُلْنا هَاتُوا بُرهانَكُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الحَقَّ الله وَضَلَّ عَنْهُمْ ما كَانُوا يَفْتَرُونَ (75)

ص: 264

2-1- امام علی علیه السلام - خداوند تبارک و تعالی همان طور که خود را به یگانگی و وحدانیت توصیف کرده، نوری است ازلی و قدیم که چیزی مانند او نیست، تغییر در او راه ندارد و هر آنچه بخواهد حکم می کند و اختیار می کند.

و پروردگار تو می داند آنچه را که سینه هایشان پنهان می دارد و آنچه را آشکار می سازند. (69)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ رَبُّكَ يَعْلَمُ مَا تُكِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا يُعْلِنُونَ؛ منظور این است که آن ها از پیش تصمیم به انتخاب امام [و رد کردن علی علیه السلام] گرفته بودند و خداوند پیامبرش صلی الله علیه وآله را پیشاپیش از این امر آگاه کرده بود.

و او خدای یگانه است که هیچ معبودی جز او نیست؛ ستایش تنها برای اوست در این جهان و در جهان دیگر؛ حاکمیت [نیز] از آن اوست؛ و همه شما به سوی او باز گردانده می شوید. (70)

1- امام علی علیه السلام - در کتاب مجموع الدعوات آمده است: امیرالمؤمنین علیه السلام زمانی که از استغفار فارغ می شد در هر روز به این دعا تعویذ می کرد و خود را به سبب این دعا از بلاها حفظ می کرد ... [و آن تعویذ این است]: قسم به حق آیه حمد که بر حجاب های نور نوشته شده است: لا إِلهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولى وَالْآخِرَةِ وَلَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ.

بگو: «به من خبر دهید اگر خداوند شب را تا روز قیامت بر شما جاودان سازد، آیا معبودی جز خداوند یگانه می تواند روشنایی برای شما بیاورد؟ آیا نمی شنوید؟!» (71)

بگو: «به من خبر دهید اگر خداوند روز را تا قیامت بر شما جاودان کند، آیا معبودی غیر از خدا میتواند شبی برای شما بیاورد تا در آن آرامش یابید؟ آیا نمی بینید؟!» (72)

و از رحمت اوست که برای شما شب و روز قرار داد تا هم در آن آرامش داشته باشید و هم از فضل خدا بهره گیرید، شاید شکر [نعمت های او را] به جا آورید. (73)

[به خاطر آورید] روزی را که آن ها را ندا می دهد و می گوید «کجایند همتایانی که برای من می پنداشتید؟!» (74)

و [در آن روز] از هر امتی گواهی برمی گزینیم و [به مشرکان] می گوییم: «دلیل خود را بیاورید!» [در آن هنگام] می دانند که حق از آن خداست، و تمام آنچه را به خدا افترا می بستند از [نظر] آنها گم خواهد شد. (75)

ص: 265

1 - الصادق علیه السلام - وَ نَزَعْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً يَقُولُ مِنْ كُلِّ فِرْقَة مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِمَامَهَا فَقُلْنَا هَاتُوا برهانَكُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الحق الله وضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ. (1)

قوله تعالى : إِنَّ قارُونَ كَانَ مِنْ قَوْمٍ مُوسى فَبَغَى عَلَيْهِمْ وَآتَيْنَاهُ مِنَ الْكُتُم ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوا بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللهَ لا يُحِبُّ الفَرِحينَ (76)

باب 1: قارُونَ

1-1 - الصادق علیه السلام - كَانَ ابْنَ عَمِّهِ يَصْهَرَ بْن قَاهِثَ وَ مُوسَى علیه السلام بن عِمْرَانَ بْن قَاهِثٍ وَ قِيلَ: كَانَ ابْنَ خَالَتِهِ. (2)

1 -2- ابن عباس رحمه الله - فَقَالَ ابْنُ عَبَّاس رحمه الله كَانَ فِرْعَوْنُ قَدْ مَلَكَ قَارُونُ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ حِينَ كَانَ بمِصْرَ وَكَانَ يَظْلِمُهُم. (3)

باب 2 : العُصْبَةُ

1-2- على بن إبراهيم رحمه الله - وَ الْعُصْبَةُ مَا بَيْنَ الْعَشَرَةَ إِلَى خَمْسَةَ عَشَرَ قَالَ كَانَ يَحْمِلُ مَفَاتِيحَ خَزَائِنِهِ الْعُصْبَةُ أولى [أولُوا] الْقُوَّةَ. (4)

2-2- الصادق علیه السلام - وَ مَا يَكُونُ أُولُوا قُوَّةَ إِلَّا عَشرةَ آلَافٍ. (5)

باب 3: لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ

3-1- الباقر علیه السلام - أَوْحَى الله تَبَارَكَ وَتَعَالَى إِلَى مُوسَى علیه السلام: لا تفرح بكثرة المال وَلَا تَدَعْ تَفْرَحُ ذِكْرِى عَلَى كُلِّ حَالَ فَإِنَّ كَثْرَةَ الْمَالَ تُنسى الذُّنُوبَ وَ تَرْكُ ذِكْرَى يُقْسِيَ الْقُلُوبَ. (6)

2-3- أمير المومنين علیه السلام - وَ الْفَرَح مَكْرُوهُ عِنْدَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ. (7)

3-3- الصادق علیه السلام - عَنْ أَبَان بن عُثْمَانَ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ إِلَيْهِ رَجُلُ فَقَالَ لَهُ بِأَبِي أَنْتَ وَ أمِّى عِظْنِى مَوْعِظَةٌ ... فَقَالَ: إِنْ كَانَتِ الْعُقُوبَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ النَّارَ فَالْمَعْصِيَةُ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَ الْمَوْتُ حَقَّا فَالْفَرَحْ لِمَا ذَا؟ (8)

ص: 266

1- امام صادق علیه السلام - نَزَعْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهیدا؛ از هر فرقه از این امّت امامش را به عنوان گواه گرفته است. فَقُلْنَا هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الحَقَّ اللَّهِ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ.

قارون از قوم موسی بود، اما بر آنان ستم کرد؛ ما آن قدر از گنج ها به او داده بودیم که حمل کلیدهای آن برای گروهی نیرومند دشوار بود! [به خاطر آورید] هنگامی را که قومش به او گفتند: «این همه از سر غرور شادی مکن که خداوند شادی کنندگان مغرور را دوست نمی دارد (76)

بخش 1: قارون؛

1-1- امام صادق علیه السلام - قارون پسر عموی موسی علیه السلام بود و نام اصلی او يصهربن قاهث است که موسی علیه السلام پسر عمران بن قاهت بود و بعضی نیز او را پسر خاله موسی علیه السلام دانسته اند.

2-1- ابن عباس رحمه الله - فرعون قارون را در مصر مالک و صاحب اختیار بنی اسرائیل قرار داده بود و او به آن ها ستم می کرد.

بخش 2: گروهی نیرومند؛

1-2- علی بن ابراهيم رحمه الله - الْعُصْبَةُ بین ده تا پانزده نفر بودند که کلیدهای گنجینه های قارون را حمل می کردند، عُصبة یعنی افراد قوى.

2-2- امام صادق علیه السلام - منظور از اُولُوا قُوَّةً؛ در آیه ده هزار نفر است.

بخش 3: این همه از سر غرور شادی مکن، که خداوند شادی کنندگان مغرور را دوست نمی دارد.

1-3- امام باقر علیه السلام - خداوند به موسی علیه السلام وحی کرد: ای موسی! علیه السلام به زیادی مال و منال خوشحال نباش و در هر حالی که هستی مرا فراموش نکن، مال زیاد باعث می شود گناهانی که کرده ای را از یاد ببری [و استغفار نکنی] و دل را سخت می گرداند.

2-3- امام علی علیه السلام - خوشحالی [از سر غرور] در نزد خداوند ناپسند و زشت می باشد.

3-3- امام صادق علیه السلام - ابان گوید: مردی به خدمت امام صادق علیه السلام آمد و عرض کرد: «پدر و مادرم به فدایت! مرا پندی ده» حضرت علیه السلام فرمود: «اگر جزادادن به اعمال بندگان [و عقاب دادن به آن ها] حق است خوشحالی و سرور چه توجیهی دارد»؟!

ص: 267

قوله تعالى: وَابْتَغِ فيما آتاكَ اللهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصيبَكَ مِنَ الدُّنْيا وَ أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللهُ إِلَيْكَ وَ لا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ (77)

باب 1 : وَابْتَغِ فيهما آتَاكَ اللهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصيبَكَ مِنَ الدُّنْيا وَ أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ؛

1-1 - أمير المومنين علیه السلام - لَا تَنسَ صِحتَک وَ قُوَّتَک وَ فَرَاغَكَ وَ شَبَابَكَ وَ نَشَاطَكَ أَنْ تَطْلُبَ بهَا الْآخِرَةَ. (1)

باب 2: ولا تبغ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللهَ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ؛

1-2- الصادق علیه السلام - فَسَادُ الظَّاهِرِ مِنْ فَسَادِ الْبَاطِنِ وَ مَنْ أَصْلَحَ سَرِيرَتَهُ أَصْلَحَ اللَّهُ عَلَانِيَتَهُ وَ مَ-نْ ال- خَافَ اللَّهَ فِي السِّرِّ لَمْ يَهْتِكَ سِتْرَهُ فِي الْعَلَانِيَةِ وَ أَعْظَمُ الْفَسَادِ أَنْ يَرْضَى الْعَبْدُ بِالْغَفْلَةِ عَنِ اللَّهِ وَ هَذَا الْفَسَادُ يَتَوَلَّدُ مِنْ طُولِ الْأَمَلِ وَ الْحِرْصِ وَ الْكِبْرِ كَمَا أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي قِصَّة قَارُونَ فِي قَوْلِهِ وَ لَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ وَكَانَتْ هَذِهِ الْخِصَالُ مِنْ صُنْعَ قَارُونَ وَ اعْتِقَادِهِ وَأَصْلُهَا مِنْ حُبِّ الدُّنْيَا وَجَمْعِهَا وَ مُتَابَعَة النَّفْس وَهَوَاهَا وَإِقَامَة شَهَوَاتِهَا وَ حُبِّ الْمَحْمَدَة وَ مُوَافَقَة الشَّيْطَانِ وَ اتَّبَاعِ خُطُوَاتِهِ وَكُلُّ ذَلِكَ يَجْتَمِعُ بِحَسَبِ الْغَفْلَةَ عَنِ اللَّهِ وَنِسْيَانِ مننه. (2)

قوله تعالى: قال إنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ عِنْدِي أَوَلَوْ يَعْلَمُ أَنَّ اللهَ قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ جَمْعاً وَلا يُسْتَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ المُجْرِمُونَ (78)

قوله تعالي: فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الحَياةَ الدُّنْيا يا لَيْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِيَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَقٌّ عَظِيمٍ (79)

ص: 268

و در آنچه خدا به تو داده، سرای آخرت را بطلب؛ و بهره ات را از دنیا فراموش مکن؛ و همان گونه که خدا به تو نیکی کرده نیکی کن؛ و هرگز در زمین در جستجوی فساد مباش، که خدا مفسدان را دوست ندارد.» (77)

بخش 1: و در آنچه خدا به تو داده، سرای آخرت را بطلب؛ و بهره ات را از دنیا فراموش مکن؛ و همان گونه که خدا به تو نیکی کرده نیکی کن؛

1-1- امام على علیه السلام - وَلَا تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا؛ فراموش نکن که از تندرستی، قدرت، آسودگی خیال، جوانی و سرزندگی خودت برای طلب آخرت استفاده کنی.

بخش 2: و هرگز در زمین در جستجوی فساد مباش، که خدا مفسدان را دوست ندارد.

1-2- امام صادق علیه السلام - اگر کسی ظاهرش فاسد است لاجرم باطن او هم فاسد است و هرکس باطن خود را پاک نگهدارد خداوند ظاهر او را اصلاح می کند و هر کس در نهان از خداوند بترسد خداوند ظاهر او را حفظ می سازد؛ بزرگ ترین فساد آن است که آدمی از وضع خود راضی باشد و از خداوند غافل شود، این حالت از حرص و تکبّر و خودخواهی و فرورفتن در آرزوها و هوس ها پدید می آید همان گونه پروردگار، در داستان قارون بیان داشته است: ای قارون! در روی زمین فساد نکن که خداوند اهل فساد را دوست نمی دارد و این خصلت های پلید در قارون وجود داشت. ریشه ی همه ی این صفات از محبّت دنیا و جمع کردن مال به دست می آید. هواپرستی و پیروی از نفس موجب می گردد که این خوی های پلید و زشت در انسان پدید آیند. آدمی از هواهای نفس پیروی می کند و دنبال هوس ها می رود مال پرستی و دنبال آمال و آرزوها رفتن و شهوت پرستی نمودن و اظهار خوش وقتی از ستایش و تعریف دیگران از خود، موجب می گردد که آدمی در دام شیطان گرفتار گردد و در راه او گام بردارد و همه این ها از غفلت و فراموش کردن خدا و نعمت های او حاصل می گردد.

[قارون] گفت: «این ثروت را بوسیله دانشی که نزد من است به دست آورده ام!» آیا او نمی دانست که خداوند از میان اقوام پیشین کسانی را هلاک کردکه نیرومندترو ثروتمندتر از او بودند؟! [ و هنگامی که عذاب الهی فرا رسد، ] مجرمان از گناهانشان سؤال نمی شوند. (78)

[قارون] با تمام زینت خود در برابر قومش ظاهر شد، آن ها که خواهان زندگی دنیا بودند گفتند: «ای کاش همانند آنچه به قارون داده شده است ما نیز داشتیم! براستی که او بهره عظیمی دارد!» (79)

ص: 269

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - فَقَالَ قَارُونُ كَمَا حَكَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِي يَعْنِي مَالَهُ وَ كَانَ يَعْمَلُ الْكِيمِيَا. فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَوَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللهَ قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَكْثَرُ جَمْعاً وَ لا يُسْتَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ أَنْ لَا يُسْتَلُ مَنْ كَانَ قَبْلَهُمْ عَنْ ذُنُوبِ هَوْنَاءِ فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قَالَ: فِي النَّيَابِ الْمُصَبَّغَاتِ يَجُرُّهَا بِالْأَرْضِ قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيا يَا لَيْتَ لَنا مِثْلَ مَا أُوتِيَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ فَقَالَ لَهُمُ الْخَاصُّ مِنْ أَصْحَابِ مُوسَى علیه السلام: وَيْلَكُمْ ثَوَابُ الله : خَيْرٌ لمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً وَ لا يُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ. (1)

قوله تعالى: وَقالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيُلَكُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيْرٌ لَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صالحاً وَ لا يُلقاها إلا الصَّابِرُونَ (80)

1- الكاظم علیه السلام - عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَن علیه السلام يَقُولُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ علیه السلام إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادِ أَيْنَ الصَّابِرُونَ فَيَقُومُ عُنُقُ مِنَ النَّاسِ فَيُنَادِي مُنَادِ أَيْنَ الْمُتَصَبِّرُونَ فَيَقُومُ عُنُقُ مِنَ النَّاسِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَا الصَّابِرُونَ قَالَ الصَّابِرُونَ عَلَى أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ الْمُتَصَبِّرُونَ عَلَى تَرْكِ الْمَعَاصِي. (2)

قوله تعالى: فَخَسَفْنا بهِ وَ بدارِهِ الْأَرْضَ فَما كانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ يَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ الله وَ ما كانَ مِنَ المُنتَصِرينَ (81)

1 - أمير المومنين علیه السلام - في كتاب الخِصَالِ عَن أَبي عَبدِ الله علیه السلام قال قَامَ رَجُلُ إِلَى أَمِير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي الْجَامِعِ بِالْكُوفَة فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَخْبِرْنِى عَنْ يَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَ التَّطَّيرِ مِنْهُ وَ ثِقْلِهِ وَأَى أَرْبَعَاءَ هُوَ فَقَالَ علیه السلام آخِرُ أَرْبَعَاءَ فِي الشَّهْرِ وَ هُوَ الْمَحَاقُ وَفِيهِ قَتَلَ قَابِيلُ هَابِيلَ علیه السلام أَخَاهُ وَ يَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ الْقِيَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام فِي النَّار ... وَ يَوْمَ الْأَرْبَعَاءِ خَسَفَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِقَارُونَ. (3)

2- ابن عباس رحمه الله - قَالَ كَانَ قَارُونُ ابْنَ عَمَّ مُوسَى علیه السلام وَ كَانَتْ فِي زَمَانِ مُوسَى علیه السلام امْرَأَةُ بَغِيُّ لَهَا جَمَالُ وَ هَيْئَةً فَقَالَ لَهَا قَارُونُ أَعْطِيكَ مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ تَجِيثِينَ غَداً إِلَى مُوسَى علیه السلام وَ هُوَ جَالِسٌ عِنْدَ بَنِي إِسْرَائِيلَ يَتْلُو عَلَيْهِمُ التَّوْرَاةَ فَتَقُولِينَ يَا مَعْشَرَ بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنَّ مُوسَى علیه السلام دَعَانِي إِلَى

ص: 270

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - قارون همان گونه که خداوند فرموده گفت: قالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِي يعنى این اموال را به واسطه ی علم خودم از علم کیمیا به دست آورده ام. أَوَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَكْثَرُ جَمْعاً وَ لا يُسْتَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ؛ یعنی گذشتگان به خاطر گناه آیندگان مؤاخذه نمی شوند. فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ؛ لباسهای بلند رنگارنگی می پوشید که روی زمین کشیده می شد قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا يَا لَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِيَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ. یاران مخلص حضرت موسی علیه السلام گفتند: وای بر شما پاداش خداوند برای کسی که مؤمن گشته و عمل شایسته کرده است بهتر است و تنها صابران [ در برابر دنیا و کشش های دنیا ] چنین نگرشی دارند و از پاداش جاودان بهره مند می گردند ... (القصص /8081).

اما کسانی که دانش به آنها داده شده بود گفتند: «وای بر شما! ثواب الهی برای کسانی که ایمان آوردهاند و عمل صالح انجام می دهند بهتر است، اما جز صابران به آن نمی رسند.» (80)

1 - امام کاظم علیه السلام - حسن بن علی گوید: شنیدم امام کاظم علیه السلام فرمود: امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که قیامت برپا شود، منادی فریاد می کند: «صابران کجا هستند»؟ گروهی از میان مردم حرکت می کنند و خود را معرفی می نمایند. بار دیگر منادی صدا می زند: «متصبّران کجا می باشند»؟ گروهی دیگر بر می خیزند و خود را معرفی می کنند. عرض کردم: «فدایت شوم صابران چه کسانی [و متصبّران کدام افراد هستند]»؟ امام کاظم علیه السلام فرمود: «صابران کسانی می باشند که واجبات را انجام می دهند [و سختی انجام آن را تحمل می کنند] و متصبّران آن ها هستند که از حرام دست بازداشتند و دنبال کارهای زشت نرفتند».

سپس ما، او و خانه اش را در زمین فرو بردیم و گروهی نداشت که او را در برابر عذاب الهی یاری کنند، و خودش نیز نمی توانست خویشتن را یاری دهد. (81)

1- امام علی علیه السلام - در کتاب «خصال» از امام صادق علیه السلام نقل شده است: امام علیه السلام در مسجد کوفه بود که مردی برخواست و عرض کرد: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام مرا آگاه فرما که چرا روز چهارشنبه به فال بد گرفته می شود و آن را روز سنگینی می دانند و مقصود کدام چهارشنبه است»؟ فرمود: «چهارشنبه آخر ماه که محاق می باشد ( شب ها ماه پیدا نباشد) است و در چنین روزی قابیل برادر خود هابیل علیه السلام را کشت و روز چهارشنبه ابراهیم علیه السلام در آتش افکنده شد. در روز چهارشنبه خداوند متعال قارون را در زمین فرو برد».

2- ابن عباس رحمه الله - قارون پسر عموی موسی علیه السلام بود در زمان موسی علیه السلام زن بدکاره زیبایی بود قارون به او گفت: «به تو صدهزار درهم می دهم فردا نزد موسی علیه السلام برو و در حالی که نزد بنی اسرائیل نشسته و برایشان تورات می خواند بگو: «ای مردم بنی اسرائیل! موسی علیه السلام مرا به

ص: 271

نَفْسِهِ فَأَخَذْتُ مِنْهُ مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَم فَلَمَّا أَصْبَحَتْ جَاءَتِ الْمَرْأَةُ الْبَغِيُّ فَقَامَتْ عَلَى رُءُوسِهِمْ وَ كَانَ قَارُونُ حَضَرَ فِي زِينَتِهِ فَقَالَتِ الْمَرْأَةُ يَا مُوسَى علیه السلام إِنَّ قَارُونَ أَعْطَانِي مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَم عَلَى أَنْ أَقُولَ بَيْنَ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى رُءُوسِ الْأَشْهَادِ أَنَّكَ دَعَوْتَنِي إِلَى نَفْسِكَ وَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنَّ تَكُونَ دَعَوْتَنِي لَقَدْ أَكْرَمَكَ اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ مُوسَى علیه السلام لِلْأَرْضِ خُذِيهِ فَأَخَذَتْهُ وَابْتَلَعَتْهُ وَإِنَّهُ لَيَتَجَلْجَلُ مَا بَلَغَ وَ لِلَّهِ الْحَمْدِ. (1)

3- ابن عباس رحمه الله - ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَنْزَلَ الزَّكَاةَ عَلَى مُوسَى علیه السلام فَلَمَّا أَوجَبَ اللهُ سُبْحَانَهُ الزَّكَاةَ عَلَيْهِم أتى قَارُون فَصَالَحَ قَارُونَ عَلَى أَنْ يُعْطِيَ عَنْ كُلِّ أَلْفِ دِينَارٍ دِينَاراً وَ عَنْ كُلِّ أَلْفِ شَاةٍ شَاةَ وَ عَنْ كُلِّ أَلْفِ شَيْءٍ شَيْئاً فَرَجَعَ إِلَى بَيْتِهِ فَحَسِبَهُ فَوَجَدَهُ كَثِيراً فَلَمْ تَسْمَحْ بذَلِكَ نَفْسُهُ فَجَمَعَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ قَالَ لَهُمْ إِنَّ مُوسَى علیه السلام قَدْ أَمَرَكُمْ بِكُلِّ شَيْءٍ فَأَطَعْتُمُوهُ وَ هُوَ الْآنَ يُرِيدُ أَنْ يَأْخُذَ أَمْوَالَكُمْ فَقَالُوا لَهُ أَنْتَ كَبِيرُنَا وَ سَيِّدُنَا فَمُرْنَا بِمَا شِئْتَ فَقَالَ آمُرُكُمْ أَنْ تَجِيثُوا بفُلَانَةَ الْبَغِيَّةِ فَنَجْعَلَ لَهَا جُعْنَا عَلَى أَنْ تَقْذِفَهُ بِنَفْسِهَا فَإِذَا فَعَلَتْ ذَلِكَ خَرَجَ عَلَيْهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَ رَفَضُوهُ فَاسْتَرَحْنَا مِنْهُ فَأَتَوْا بِهَا فَجَعَلَ لَهَا قَارُونُ أَلْفَ دِرْهَم. و قيل الف دينار وَقِيلَ طَشْتاً مِنَ الذَّهَبِ وَ قَالَ لَهَا إِنِّي أَمَوِّلُكِ وَ أَخْلِطُكَ بِنِسَائِي عَلَى أَنْ تَقْذِفِي مُوسَى علیه السلام بِنَفْسِكَ غَداً إِذَا حَضَرَ بَنُو إِسْرَائِيلَ فَلَمَّا كَانَ الْغَدُ جَمَعَ قَارُونُ بَنِي إِسْرَائِيلَ ثُمَّ اتى مُوسَى علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَن بَنِي إِسْرَائِيلَ قَدِ اجْتَمَعُوا يَنْتَظِرُونَ خُرُوجَكَ لَتَأْمُرُهُم وَ تَنْهَاهُمْ وَ تَبَيَّنَ لَهُمْ إِعْلَامَ ِدينِهِمْ وَ احْكامَ شَرِيعَتِهِمْ فَخَرَجَ إِلَيْهِمْ مُوسَى علیه السلام وَ هُم فِى برَاحَ مِنَ الْأَرْضِ فَقَامَ فِيهِ خَطِيباً فَوَعَظَهُمْ وَ قَالَ مَنْ سَرَقَ قَطَعْنَا يَدَهُ وَ مَنِ افْتَرَى جَلَدْنَاهُ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَ مَنْ زَنَى وَ لَيْسَتْ لَهُ امْرَأَةُ جَلَدْنَاهُ مِائَةً وَمَنْ زَنَى وَلَهُ امْرَأَةٌ رَجَمْنَاهُ حَتَّى يَمُوتَ فَقَالَ لَهُ قَارُونُ وَ إِنْ كُنْتَ أَنْتَ قَالَ وَ إِنْ كُنْتُ أَنَا قَالَ قَارُونُ فَإِنَّ بَنِي إِسْرَائِيلَ يَزْعُمُونَ أَنَّكَ فَجَرْتَ بِفُلَانَةَ قال انا قال قَالَ دَعُوهَا فَإِنْ قَالَتْ فَهُوَ مَا قَالَتْ فَلَمَّا أَنْ جَاءَتْ قَالَ لَهَا مُوسَى علیه السلام يَا فُلَانَةُ انما انا لك مَا يَقُولُ هَؤُلَاءِ وَعَظَمَ عَلَيْهَا وَ سَأَلَهَا بِالَّذِي فَلَقَ الْبَحْرَ وَ أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ فَلَمَّا نَاشَدَهَا تَدَارَكَهَا اللَّ-هُ بِالتَّوْفِيقِ وَ قَالَتْ فِي

ص: 272

خودش دعوت کرده [و پیشنهاد زنا داده] است». زن از او صدهزار در هم گرفت. هنگام صبح زن بدکاره آمد و بالای سر اینها ایستاد و قارون هم با زیورآلاتش آنجا حاضر بود. آن زن گفت: «ای موسی علیه السلام! قارون به من صدهزار درهم داده برای اینکه در میان بنی اسرائیل در حضور همگان بگویم تو مرا به خودت دعوت کردی و پناه می برم به خدا از اینکه تو مرا به خود دعوت کرده باشی. به خدا قسم! خدا تو را از ارتکاب این گناه بزرگ داشته است»! موسی علیه السلام به زمین گفت: «او (قارون) را بگیر» و زمین او را گرفت و فروبرد و او در زمین فرو رفت.

3- ابن عباس رحمه الله - هنگامی که خداوند، حکم زکات را بر موسی علیه السلام نازل فرمود، قارون با دانستن حکم زکات، راضی شد که در برابر هر هزار دینار یک دینار و در برابر هر هزار گوسفند یک گوسفند در برابر هر هزار مال و دارایی خود یک عدد از آن را زکات دهد؛ اما وقتی به خانه برگشت و مقدار آن ها را حساب کرد به نظرش بسیار زیاد آمد لذا در دل ناراضی شد آن وقت بنی اسرائیل را جمع کرد و به آن ها گفت: «ای بنی اسرائیل تاکنون موسی هرچه از شما خواسته انجام داده اید، اکنون می خواهد اموالتان را از شما بگیرد». بنی اسرائیل گفتند: «تو سرور و بزرگتر ما هستی، هرچه می خواهی فرمان بده تا ما انجام دهیم»، قارون گفت: «من می گویم شما به نزد فلان زن فاحشه بروید و مالی به او بدهید تا شهادت دهد موسی با او زناکرده آن وقت می توانیم موسی علیه السلام را از میان خود بیرون و طرد کنیم و از شر او راحت شویم» سپس هزار درهم آورد تا به آن زن بدهند بعضی نیز گفته اند هزار دینار بوده و عده ای نیز گفته اند طشتی از طلا به آن زن داد و گفت: «من به تو پناه می دهم و تو را در میان زنان خود داخل می کنم تا با آن ها مجالست داشته باشی به شرط آنکه فردا در حضور مردم شهادت بدهی که موسی علیه السلام با تو زنا کرده». وقتی که فردا رسید قارون بنی اسرائیل را جمع کرد و موسی علیه السلام را فراخواند و به موسی علیه السلام گفت: مردم جمع شده اند و انتظار تو را می کشند تا آنها را امر و نهی کنی و احکام و دستورات دین را برایشان تبیین کنی. موسی علیه السلام هم به سمت آنان رفت، آن ها در میدان شهر جمع شده بودند، موسی علیه السلام شروع به خطبه کرد و مردم را موعظه نمود و سخنرانی کرد و فرمود: هرکس سرقت کند دست او را باید قطع کرد و هرکس تهمت بزند باید هشتاد تازیانه به او زد و هر کس زنا کند اگر همسری نداشته باشد باید صد تازیانه بخورد و اگر همسر داشته باشد باید او را سنگسار کرد تا کشته شود». قارون گفت: «حتی اگر آن فرد تو باشی»؟ موسی علیه السلام فرمود: «حتی اگر آن گناهکار من باشم» قارون گفت: «بنی اسرائیل می پندارند تو با فلان زن زنا کرده ای»! موسی علیه السلام گفت: «من»؟! قارون گفت: «آری»! موسی علیه السلام فرمود: «آن زن را بیاورید تا از او شهادت بطلبیم و هرچه او گفت درست است». وقتی آن زن آمد موسی علیه السلام از او پرسید: «ای زن! آیا من مرتکب عملی که این قوم می گویند شده ام»؟ پاسخ این سؤال بر او دشوار بود [و پاسخی نداد]، موسی علیه السلام او را به خدای گشاینده ی دریا برای بنی اسرائیل و نازل کننده ی تورات بر موسی علیه السلام سوگند داد که حقیقت را بگوید؛ وقتی آن زن این مطلب را شنید خداوند به او توفیق توبه داد و با خود گفت: «توبه کردن و اعتراف، آسان تر از اذیت و آزار رسول خدا است»، گفت: «نه! هرگز! آن ها دروغ می گویند، قارون به من مبلغی داده تا به تو تهمت زنا بزنم»، وقتی آن زن این سخنان را به زبان آورد قارون سر به زیر انداخت

ص: 273

نَفْسِهَا لَأَنْ أَحْدِثَ الْيَوْمَ تَوْبَةً أَفْضَلُ مِنْ أَنْ أَوْذِيَ رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَتْ لَا وَلَكِنْ جَعَلَ لِ-ي قَارُونُ جُعْنَا عَلَى أَنْ أَقْذِفَكَ بِنَفْسِى فَلَمَّا تَكَلَّمَتْ بِهَذَا الْكَلَامِ سَقَطَ فِي يَدِهِ قَارُونَ وَ نَكَسَ رَأْسُهُ وَ سَكَتَ المَلَاءُ وَ عَرَفَ أَنَّهُ وَقَعَ فِي مَهْلَكَةِ وَ خَرَّ مُوسَى سَاجِداً يَبْكِي وَيَقُولُ يَا رَبِّ إِن عَدُوكَ قَدْ آذَانِي وَأَرَادَ فَضِيحَتِى اللَّهُمَّ فَإِنْ كُنْتُ رَسُولَكَ فَاغْضَبْ لِي وَسَلِّطْنِي عَلَيْهِ فَأَوْحَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ إِلَيْهِ ارْفَعْ رَأْسَكَ وَ مُرِ الْأَرْضَ بِمَا شِئْتَ تُطِعْكَ فَقَالَ مُوسَى علیه السلام يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَنِي إِلَى قَارُونَ كَمَا بَعَثَنِي إِلَى فِرْعَوْنَ وَ مَنْ كَانَ مَعَهُ فَلْيَثْبُتْ مَعَهُ وَ مَنْ كَانَ مَعِي فَلْيَعْتَزِلْ فَاعْتَزِلُوا قَارُونَ وَ لَمْ يَبْقَ مَعَهُ إِلَّا رَجُلَانِ ثُمَّ قَالَ يَا أَرْضُ خُذِيهِمْ فَأَخَذَتْهُمْ إِلَى كِعَابِهِمْ ثُمَّ قَالَ يَا أَرْضُ خُذِيهِمْ فَأَخَذَتْهُمْ إِلَى رُكَبِهِمْ ثُمَّ قَالَ يَا أَرْضُ خُذِيهِمْ فَأَخَذَتْهُمْ إِلَى حِقْوَتِهِمْ ثُمَّ قَالَ يَا أَرْضُ خُذِيهِمْ فَأَخَذَتْهُمْ إِلَى أَعْنَاقِهِمْ وَ قَارُونُ وَ أَصْحَابُهُ فِي كُلِّ ذَلِكَ يَتَضَرَّعُونَ إِلَى مُوسَى علیه السلام وَ يُنَاشِدُ قَارُونُ اللَّهَ وَالرَّحِمَ حَتى روى في بعض الاخبار حَتَّى نَاشَدَهُ سَبْعِينَ مَرَّةً وَ مُوسَى علیه السلام فِي جَمِيعِ ال في جَمِيعَ ذَلِكَ لَا يَلْتَفِتْ إِلَيْهِ لِشِدَّةَ غَضَبِهِ ثُمَّ قَالَ يَا أَرْضِ خُذِيهِمْ فَأَطْبَقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضِ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى مُوسَى علیه السلام مَا أَظُنُّكَ اسْتَغَاثُوا بِكَ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَمْ تَرْحَمْهُمْ وَ لَمْ تُعِثْتُهُمْ أَمَا وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي لَوْ إِيَّايَ دَعَوْنِي مَرَّةً وَاحِدَةً لَوَجَدُونِي قَريباً مُجيباً. (1)

4- الباقر علیه السلام - قَالَ إِنَّ يُونُسَ علیه السلام لَمَّا آذَاهُ قَومُهُ وَذَكَرَ حَدِيثاً طَويلاً وَفِيهِ ... فَأَلْقَى نَفْسَهُ فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ فَطَافَ بِهِ الْبِحَارَ سَبْعَةَ حَتَّى صَارَ إِلَى الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ وَ بِهِ يُعَذِّبُ قَارُونُ فَسَمِعَ قَارُونُ دَويّاً فَسَأَلَ الْمَلَكَ عَنْ ذَلِكَ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ يُونُسُ علیه السلام وَ أَنَّ اللَّهَ حَبَسَهُ فِي بَطْنِ الْحُوتِ فَقَالَ لَهُ قَارُونَ أَ تَأْذَنُ لِي أَنْ أَكَلَّمَهُ فَأَذِنَ لَهُ فَسَأَلَهُ عَنْ مُوسَى علیه السلام فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ مَاتَ فَبَكَى ثُمَّ سَأَلَهُ عَنْ هَارُونَ علیه السلام فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ مَاتَ فَبَكَى وَ جَزِعَ جَزَعاً شَدِيداً وَ سَأَلَهُ عَنْ أُخْتِهِ كُلْتُمَ وَكَانَتْ مُسَمَّاةَ لَهُ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهَا مَاتَتْ فَبَكَى وَ جَزِعَ جَزَعاً شَدِيداً قَالَ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى الْمَلَكِ الْمُوَكَّلَ بِهِ أَنِ ارْفَعْ عَنْهُ الْعَذَابَ بَقِيَّةَ الدُّنْيَا لِرقّتِهِ عَلَى قَرَابَتِه. (2)

5- أمير المومنين علیه السلام - وَقَدْ سَأَلَ بَعْضُ الْيَهُودِ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَنْ سِجْنِ طَافَ أَقْطَارَ الْأَرْضِ بِصَاحِبِهِ؟ فَقَالَ: يَا يَهُودِيُّ أَمَّا السِّجْنُ الَّذِى طَافَ أَقْطَارَ الْأَرْضِ بِصَاحِبِهِ فَإِنَّهُ الْحُوتُ الَّذِي حُبِسَ

ص: 274

و مردم خاموش شدند و فهمید که در معرض هلاکت واقع شده، و موسی علیه السلام به سجده افتاد و گریست و عرضه داشت: «پروردگارا! دشمن تو قصد آزار و رسواکردن مرا داشت، خدایا! اگر من پیامبر تو هستم، به خاطر من غضب فرما و مرا بر او مسلط ساز»! خدای سبحان به او وحی کرد: «سر بلند کن، هر فرمانی می خواهی بران که زمین من از تو اطاعت می کند». موسی علیه السلام گفت: «ای بنی اسرائیل خداوند مرا برای انذار قارون فرستاده همان طور که برای انذار فرعون فرستاده بود حال هرکس پیرو اوست همراه او باشد و هرکس پیرو من است از او کناره بگیرد»! همگی از قارون فاصله گرفتند و به جز دو نفر هیچ کس در کنار او نماند موسی علیه السلام فرمان داد: «ای زمین! آنها را فروببر»! آن ها تا پاشنه ی پا در زمین فرورفتند، دوباره فرمود: ای زمین! آن ها را فروببر» این بار تا زانو در زمین فرورفتند، و موسی علیه السلام فرمان داد «ای زمین! آنها را فرو ببر» و این بار تا شکم فرورفتند موسی علیه السلام فرمود: «ای زمین آنها را فرو ببر» و تا گردن فرو رفتند، در طول این مدت قارون و آن دو تن به موسی علیه السلام عجز ولابه می کردند و از او رحمت و شفقت می طلبیدند و هفتاد بار به او استغاثه کردند و او را به خدا سوگند دادند که به ایشان رحم کند اما موسی علیه السلام از شدت غضب و ناراحتی به آنها توجهی نکرد. در نهایت دستور داد: «ای زمین، آن ها را فرو ببر»! و زمین آن ها را کاملاً در خود فروبرد. همان دم خدای سبحان به موسی علیه السلام وحی کرد: «هرگز تو را چنین نمی دیدم که هفتاد بار به تو استغاثه کنند و به آن ها رحم نکنی و توجهی ننمایی اما به عزت و جلالم اگر فقط یک بار به درگاه من استغاثه کرده بودند حتماً مرا نزدیک و اجابت کننده می یافتند و آنها را نجات می دادم».

4 امام باقر علیه السلام - وقتی قوم یونس علیه السلام او را اذیت کردند [او برای آن ها تقاضای عذاب کرده و با آشکار شدن نشانه های عذاب از شهر خارج شد و بر کشتی سوار شد. ناگاه کشتی متزلزل شد و تصمیم بر این گرفته شد که یکی از مسافران را به قرعه، به دریا بیندازند] امام علیه السلام حدیثی طولانی را ذکر کرد و در آن این گونه است: «[یونس علیه السلام] خود را به دریا انداخت و نهنگ او را گرفت و در دریاهای هفت گانه گرداند تا اینکه به دریای مسجور رسید که قارون در آن عذاب می شد، قارون صدایی مانند صدای رعد و برق شنید و از فرشته درباره ی آن صدا پرسید به او خبر دادند که یونس علیه السلام است خداوند او را در دل نهنگ حبس کرده است قارون به او گفت: «آیا اجازه می دهی با او صحبت کنم»؟ به او اجازه داد. قارون از یونس درباره موسی علیه السلام پرسید، خبر داد که از دنیا رفته. قارون گریه کرد. آن گاه از او درباره ی هارون علیه السلام پرسید. خبر داد که از دنیا رفت قارون گریه کرد و بی تابی زیادی کرد. از او درباره ی خواهرش کلثوم پرسید که نامزد قارون بود، خبر داد که او از دنیا رفت. گریه و بی تابی فراوانی کرد. خداوند به فرشته ای که مأمور عذاب او بود وحی کرد که به خاطر دلسوزی او نسبت به خویشاوندانش عذاب را در بقیه روزهای دنیا از او بردارد.

5- امام علی علیه السلام - یکی از یهودیان از امیرالمؤمنین علیه السلام سؤال کرد: «کدام زندان است که همراه زندانی خود در اطراف زمین می گشت»؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «ای یهودی! آن زندان نهنگ حامل یونس علیه السلام بود که همراه او وارد دریای قلزم شد و از آنجا به دریای مصر رفت و سپس وارد دریای

ص: 275

يُونُسُ فِي بَطْنِهِ فَدَخَلَ فِي بَحْرِ الْقَلْزُمِ ثُمَّ خَرَجَ إِلَى بَحْرِ مِصْرَ ثُمَّ دَخَلَ فِي بَحْرِ طَبَرِسْتَانَ ثُمَّ خَرَجَ فِي دِجْلَةَ الْغَوْرَاءِ. قَالَ: ثُمَّ مَرَّتَ بِهِ تَحْتَ الْأَرْضَ حَتَّى لَحِقَتْ بِقَارُونَ، وَ كَانَ قَارُونُ هَلَكَ فِي أَيَّامٍ مُوسَى علیه السلام وَ وَكَّلَ اللَّهُ بِهِ مَلَكاً يُدْخِلُهُ فِي الْأَرْضِ كُلَّ يَوْمَ قَامَةَ رَجُلٍ وَ كَانَ يُونُسُ فِي بَطْنِ الْحُوتِ يُسبِّحُ اللَّهَ وَ يَسْتَغْفِرَهُ فَسَمِعَ قَارُونُ صَوْتَهُ فَقَالَ لِلْمَلَكِ الْمُوَكَّلِ بِهِ: أَنْظِرْنِي فَإِنِّي أَسْمَعَ كَلَامَ آدَمِيٌّ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى الْمَلَكِ الْمُوَكَّلِ بِهِ أَنْظِرْهُ. فَأَنْظَرَهُ ثُمَّ قَالَ قَارُونَ: مَنْ أَنتَ؟ قَالَ يُونُسُ علیه السلام : أَنَا الْمُذْنِبُ الْخَاطِئُ يُونُسُ بْنُ مَتَى علیه السلام قَالَ: فَمَا فَعَلَ الشَّدِيدُ الْغَضَبُ لِلَّهِ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام؟ قَالَ: هَيْهَاتَ هَلَكَ قَالَ: فَمَا فَعَلَ الرَّءُوفُ الرَّحِيمُ عَلَى قَوْمِهِ هَارُونُ بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام؟ قَالَ: هَلَكَ. قَالَ: فَمَا فَعَلَتْ كُلْتُمُ بِنْتُ عِمْرَانَ الَّتِي كَانَتْ سُمِّيَتْ لِى؟ قَالَ: هَيْهَاتَ مَا بَقِيَ مِنْ آلِ عِمْرَانَ أَحَدٌ، فَقَالَ قَارُونُ وَا أَسَفَى عَلَى آلِ عِمْرَانَ فَشَكَرَ اللَّهُ لَهُ ذَلِكَ فَأَمَرَ اللَّهُ الْمَلَكَ الْمُوَكَّلَ بِهِ أَنْ يَرْفَعَ عَنْهُ الْعَذَابَ أَيَّامَ الدُّنْيَا، فَرَفَعَ عَنْهُ. (1)

6- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنِ الْحُسَيْنِ بْن زَيْدِ عَن الصَّادِقِ جَعْفَرَ بْن مُحَمَّدِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ: نَهَى [رَسُول الله صلی الله علیه وآله] أَنْ يَخْتَالَ الرَّجُلُ فِي مَشْيهِ وَقَالَ مَنْ لَبِسَ ثَوْباً فَاخْتَالَ فِيهِ خَسَفَ اللَّهُ بِهِ مِنْ شَفِيرِ جَهَنَّمَ وَ كَانَ قَرِينَ قَارُونَ لِأَنَّهُ أَوَّلُ مَنِ اخْتَالَ فَخَسَفَ اللَّهُ بِهِ وَ بِدارِهِ الْأَرْضَ وَ مَن اخْتَالَ فَقَدْ نَازَعَ اللَّهَ فِي جَبَرُوتِه . (2)

7 - الرسول صلی الله علیه وآله - فِي كِتَابٍ جَعْفَر بْن مُحَمَّدِ الدُّورْيَسْتِيِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه وآله حَدِيثُ طَوِيلُ يَذْكُرُ فِيهِ خُرُوجَهُ لِلْمُبَاهَلَة وَفِيهِ: فَلَمَّا رَجَعَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله بِأَهْلِهِ وَصَارَ إِلَى مَسْجِدِهِ هَبَطَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ علیه السلام وَ قَالَ: يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله إِنَّ اللَّهَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ إِنَّ عَبْدِى مُوسَى اللَّهِ بَاهَلَ عَدُوهَ قَارُونَ بأَخِيهِ هَارُونَ علیه السلام وَ بَنِيهِ فَخَسَفْتُ بِقَارُونَ وَأَهْلِهِ وَ مَالِهِ وَ بِمَنْ آزَرَهُ مِنْ قَوْمِهِ وَ بِعِزَّتِى أُقْسِمُ وَ بجَلَالِي يَا أَحْمَدُ لَوْ بَاهَلْت بك وَ بِمَنْ تَحْتَ الْكِسَاءِ مِنْ أَهْلِكَ أَهْلَ الْأَرْضِ وَالْخَلَائِقَ جَمِيعاً

لَتَقَطَّعَتِ السَّمَاءُ كِسَفاً وَ الْجَبَالُ زُبُرَاً وَ لَسَاخَتِ الْأَرْضِ فَلَمْ تَسْتَقِرٌّ أَبَداً إِلَّا أَنَّ أَشَاءَ ذَلِكَ. (3)

قوله تعالى: وَأَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنوا مَكانَهُ بالأَمْس يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنا وَيُكَأَنَّهُ لا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ (82)

ص: 276

طبرستان گردید و از آنجا به دجله ی غور رفته و سپس به زیر زمین رفت تا وقتی که به قارون رسید قارون در زمان حضرت موسی علیه السلام به زیر زمین فرورفته بود و خداوند فرشته ای را موکل بر او کرده بود تا هر روز او را به اندازه ی قامت یک مرد به زمین فروببرد و آن وقت یونس علیه السلام در شکم نهنگ مشغول تسبیح و استغفار بود. قارون صدای او را شنید و از فرشته موکل خود پرسید: «به من اندکی مهلت بده، گویا صدای یکی از آدمیان را می شنوم» آن گاه خداوند به آن فرشته فرمان داد به او مهلت دهد و فرشته به قارون مهلت داد، قارون پرسید: «تو کیستی»؟ یونس علیه السلام گفت: «من گنهکار خاطی یونس علیه السلام پسر متی هستم» قارون گفت: «خداوند شديد الغضب با موسى بن عمران چه کرد»؟ یونس علیه السلام گفت: «افسوس، از دنیا رفت» قارون گفت: «هارون علیه السلام که نسبت به قوم خود بسیار مهربان و دلسوز بود چه شد»؟ یونس علیه السلام گفت: «افسوس، هلاک شد» قارون گفت: «کلثوم دختر عمران که نامزد من بود چه شد»؟ یونس علیه السلام گفت: «هیچ یک از آل عمران زنده نمانده است» قارون گفت: «افسوس، بر آل عمران» از آن پس خداوند به ملک موکل او فرمان داد تا عذاب را در ایام دنیا از او بردارد و از آن پس عذاب دنیوی او برطرف شد.

6- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام صادق علیه السلام از پدرانش از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل فرمود: [رسول خدا صلی الله علیه وآله] از اینکه کسی متکبّرانه راه برود نهی می کرد و می فرمود: «هر که جامه ای پوشد و در آن به خود ببالد، خداوند او را در پرتگاه جهنم فرو می برد و همراه قارون می شود که نخستین کسی بود که بخود بالید و خدا او را با هرچه داشت به زمین فروبرد. هر که به دیگران فخر بفروشد گویا با خداوند در جبروتش ستیزه کرده است».

7- پیامبر صلی الله علیه وآله - در کتاب جعفر بن محمد دوریستی با سندش از پیامبر صلی الله علیه وآله ، حدیثی طولانی در خصوص مباهله ذکر شده است، در آن آمده: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وآله از مباهله برگشت و به مسجدش وارد شد، جبرئیل علیه السلام فرود آمد و گفت: «ای محمّد! خداوند به تو سلام می رساند و می گوید: «بنده ی من موسی علیه السلام به همراه برادرش هارون علیه السلام و پسر او با دشمنش قارون مباهله کرد که در اثر آن قارون و خانواده و مالش و هر کس از قومش که او را کمک می کرد به زمین فرورفتند؛ قسم به عزّت و جلالمای احمد! اگر اهل زمین و همه ی مخلوقات با تو و کسانی که زیر آن عبا هستند مباهله می کردند آسمان را قطعه قطعه می کردم و کوه ها پاره پاره و زمین فرو می رفت و همه چیز را در خود می بلعید جز آن دم که من اراده می کردم».

و آن ها که دیروز آرزو می کردند به جای او باشند بامدادان [هنگامی که این صحنه را دیدند] گفتند «وای بر ما! گویی خدا روزی را بر هرکس از بندگانش بخواهد وسعت می بخشد یا تنگ می گیرد. اگر خدا بر ما منّت ننهاده بود، ما را نیز در زمین فرو می برد. ای وای! گویی کافران هرگز رستگار نمی شوند». (82)

ص: 277

1- على بن إبراهيم رحمه الله - في قَوْلِهِ ... وَأَصْبَحَ الَّذِينَ فَمَنوا مَكانَهُ بِالْأَمْسِ يَقُولُونَ وَيُكَأَنَّ اللَّهَ قَالَ هِيَ لُغَةٌ سُرِّيَانِيَّةُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ يَقْدِرُ لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنا وَيُكَأَنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ. وَكَانَ سَبَبُ هَلَاكِ قَارُونَ أَنَّهُ لَمَّا أَخْرَجَ مُوسَى علیه السلام بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ مِصْرَ وَ أَنْزَلَهُمْ الْبَادِيَةَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوَى وَ انْفَجَرَ لَهُمْ مِنَ الْحَجَرِ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنَا بَطِرُوا وَ قَالُوا لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامِ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَقِيَّائِهَا وَفُومِها وَعَدَسِهَا وَ بَصَلِها قَالَ لَهُمْ مُوسَى علیه السلام أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَكُمْ مَا سَأَلْتُمْ فَقَالُوا كَمَا حَكَى اللَّهُ إِنَّ فِيها قَوْماً جَبَّارِينَ وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّى يَخْرُجُوا مِنْهَا ثُمَّ قَالُوا لِمُوسَى علیه السلام فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقاتِلا إِنَّا هَاهُنا قاعِدُونَ فَفَرَضَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ دُخُولَهَا وَحَرَّمَهَا عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةٌ يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ فَكَانُوا يَقُومُونَ مِنْ أَوَّلِ اللَّيْلِ وَ يَأْخُذُونَ فِي قِرَاءَةِ التَّوْرَاةِ وَالدُّعَاءِ وَ الْبُكَاءِ وَكَانَ قَارُونُ مِنْهُمْ وَ كَانَ يَقْرَأُ التَّوْرَاةَ وَ لَمْ يَكُنْ فِيهِمْ أَحْسَنُ صَوْتَا مِنْهُ وَكَانَ يُسَمَّى الْمَنُونَ لِحُسْنِ قِرَاءَتِهِ وَ قَدْ كَانَ يَعْمَلُ الْكِيمِيَاءَ فَلَمَّا طَالَ الْأَمْرُ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي التَّيْهِ وَالتَّوْبَةِ وَ كَانَ قَارُونُ قَدِ امْتَنَعَ أَنْ يَدْخُلَ مَعَهُمْ فِي التَّوْبَةِ وَ كَانَ مُوسَى علیه السلام يُحِبُّهُ فَدَخَلَ إِلَيْهِ مُوسَى علیه السلام فَقَالَ لَهُ يَا قَارُونُ قَوْمُكَ فِي التَّوْبَةِ وَ أَنْتَ قَاعِدُ هَاهُنَا ادْخُلْ مَعَهُمْ وَ إِلَّا نَزَلَ بِكَ الْعَذَابُ فَاسْتَهَانَ بِهِ وَ اسْتَهَرَا بِقَوْلِهِ فَخَرَجَ مُوسَى علیه السلام مِنْ عِنْدِهِ مُعْتَمَا فَجَلَسَ فِي فَنَاءِ قَصْرِهِ وَ عَلَيْهِ جُبَّةٌ شَعْرِ وَنَعْلَانِ مِنْ جِلْدِ حِمَارِ شِرَاكُهُمَا مِنْ خُيُوطٍ شَعْرِ بَيَدِهِ الْعَصَا فَأَمَرَ قَارُونُ أَنْ يُصَبَّ عَلَيْهِ رَمَادٌ قَدْ خُلِطَ بِالْمَاءِ فَصُبَّ عَلَيْهِ فَغَضِبَ مُوسَى علیه السلام غَضَباً شَدِيداً وَ كَانَ فِي كَتِفِهِ شَعَرَاتُ كَانَ إِذَا غَضِبَ خَرَجَتْ مِنْ ثِيَابِهِ وَ قَطَرَ مِنْهَا الدَّمُ فَقَالَ مُوسَى علیه السلام يَا رَبِّ إِنْ لَمْ تَغْضَبْ لِي فَلَسْتُ لَكَ بنَبِيٍّ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ قَدْ أَمَرْتُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنْ تطعک [ تُطِيعَكَ] فَمُرْهُمَا بِمَا شِئْتَ وَ قَدْ كَانَ قَارُونُ أَمَرَ أَنْ يُعْلَقَ بَابُ الْقَصْرِ فَأَقْبَلَ مُوسَى علیه السلام فَأَوْمَاً إِلَى الْأَبْوَابِ فَانْفَرَجَتْ وَدَخَلَ عَلَيْهِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَيْهِ قَارُونُ عَلِمَ أَنَّهُ قَدْ أُوتِيَ بِالْعَذَابِ فَقَالَ يَا مُوسَى علیه السلام أَسْأَلُكَ بِالرَّحِمِ الَّتِي بَيْنِي وَ بَيْنَكَ فَقَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام يَا ابْنَ لَاوَى لَا تَرُدَّنِى مِنْ كَلَامِكَ يَا أَرْضُ خُذِيهِ فَدَخَلَ الْقَصْرُ بمَ

ص: 278

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - در آيه: وَ أَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنوا مَكانَهُ بِالْأَمْس يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللهَ، عبارت «وَيُكَأَنَّ» به زبان سریانی است يَبْسُطُ الرِّزْقَ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبادِهِ وَيَقْدِرُ لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنا وَيُكَأَنَّهُ لا يُفْلِحُ الْكافِرُونَ، علت هلاكت قارون این بود که وقتی موسی علیه السلام، بنی اسرائیل را از مصر خارج کرد و به بیابان رسیدند، خداوند [برای غذای آن ها] مرغ بریان و بلدرچین نازل کرد و از سنگ [برای آب آن ها] دوازده چشمه جوشاند اما آنها کفران کردند و گفتند: «ای موسی! هرگز حاضر نیستیم به یک نوع غذا اکتفاء کنیم! از خدای خود بخواه که از آنچه زمین می رویاند، از سبزیجات و خیار و سیر و عدس و پیازش، برای ما فراهم سازد». موسی علیه السلام به آن ها گفت: «آیا غذای پست تر را به جای غذای بهتر انتخاب می کنید؟ [اکنون که چنین است، بکوشید از این بیابان] در شهری فرود آیید زیرا هر چه خواستید، در آنجا برای شما هست.» (بقره / 61) و آنها همان طور که قرآن بیان کرده است: گفتند «ای موسی! در آن [سرزمین] جمعیتی [نیرومند و] ستمگرند و ما هرگز وارد آن نمی شویم تا آنها از آن خارج شوند. و به موسی علیه السلام گفتند: «تو و پروردگارت بروید و (با آنان) بجنگید، ما همین جا نشسته ایم» (مائده/22-24) لذا خداوند ورود به آنجا را به آنها واجب کرد لیکن تا چهل سال ورود به آنجا را به آنان حرام نمود و آنها در بیابان سرگردان بودند [آن ها برای ابراز پشیمانی و اظهار ندامت] از ابتدای شب به عبادت برمی خاستند و شروع به خواندن تورات و دعا می کردند و گریه می کردند، قارون نیز جزء آنان بود و در میان آن ها از همه خوش صداتر بود و همواره تورات قرائت می کرد و به حسن قرائتش «منون» نامیده می شد و دستی نیز در علم کیمیا داشت. وقتی مدت سرگردانی بنی اسرائیل در بیابان به درازا کشید و مدت ها بود که توبه می کردند، قارون از توبه خودداری کرد. و چون موسی علیه السلام از خویشاوندان او بود و به وی علاقه داشت و به نزد او رفت و به او فرمود: «ای قارون! قوم توبه می کنند و تو امتناع می کنی؟ اگر تو نیز همراه آنها توبه نکنی عذاب الهی بر تو نازل خواهد شد». اما قارون به گفته موسی علیه السلام توجهی نکرد و او را مسخره کرد موسی علیه السلام هم با ناراحتی از نزد او بیرون رفت و قارون در قصر خود نشست در حالی که ردایی از خز و کفش هایی از پوست الاغ در بر داشت که بندهای آن کفش از جنس مو بودند و عصایی نیز به دست داشت، فرمان داد که قدری خاکستر که با آب مخلوط شده بر سر موسی علیه السلام بریزند، وقتی خدمتکاران چنین کردند موسی علیه السلام بسیار عصبانی شد و در کتف او موهایی بود که هر وقت عصبانی می شد آن موها از لباس او بیرون زده و از آن خون می چکید، موسی علیه السلام اظهار داشت: «پروردگارا! اگر به خاطر من غضبناک نشوی من پیامبر تو نیستم». در این وقت خداوند به او وحی کرد: «من به آسمان ها و زمین فرمان دادم که از تو اطاعت کنند پس هر کار می خواهی با او بکن»، قارون بعد از انجام این عمل دستور بستن در قصر را داده بود. اما موسی علیه السلام با اشاره ای در را شکافت و وارد شد، وقتی قارون به او نگاه کرد متوجه شد که موسی علیه السلام با خود عذاب را آورده است، لذا گفت: «ای موسی علیه السلام! از تو می خواهم که به خاطر رابطه ی خانوادگی ای که بین من و توست به من رحم کنی». اما موسی علیه السلام به او گفت: «ای پسر لاوی ساکت باش من کلام تو را نمی پذیرم». و آن وقت به زمین فرمان داد که او را فروببرد پس زمین قصر و همه متعلقات آن را فروبرد و این بود مکالمه ی موسی علیه السلام با قارون، وقتی که خدا او را کشت. خداوند به

ص: 279

فِيهِ فِي الْأَرْضِ وَ دَخَلَ قَارُونُ فِي الْأَرْضِ إِلَى الرُّكْبَةِ فَبَكَى وَ حَلَّفَهُ بِالرَّحِمِ فَقَالَ لَهُ مُوسَى الله يَا ابْنَ لَاوَى لَا تَرُدَّنِي مِنْ كَلَامِكَ يَا أَرْضُ خَذِيهِ فَابْتَلَعَتْهُ بِقَصَّرِهِ وَ خَزَائِنِهِ وَ هَذَا مَا قَالَ مُوسَى علیه السلام لِقَارُونَ يَوْمَ أَهْلَكَهُ اللَّه فَعَيَّرَهُ اللَّهُ بِمَا قَالَهُ لِقَارُونَ فَعَلِمَ مُوسَى أَنَّ اللَّهَ قَدْ عَيَّرَهُ بِذَلِكَ فَقَالَ يَا رَبِّ إِنَّ قَارُونَ دَعَانِي بِغَيْرِكَ وَ لَوْ دَعَانِي بِكَ لَأَجَبْتُهُ فَقَالَ اللَّهُ يَا ابْنِ لَاوَى لَا تَرُدَّنِي مِنْ كَلَامِكَ فَقَالَ مُوسَى علیه السلام يَا رَبِّ لَوْ عَلِمْتُ أَنَّ ذَلِكَ لَكَ رِضًا لَأجَبْتُهُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى يَا مُوسَى علیه السلام وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي وَجُودِى وَ مَجْدِي وَ عُلُو مَكَانِي لَوْ أَنَّ قَارُونَ كَمَا دَعَاكَ دَعَانِي لَأَجَبْتُهُ وَ لَكِنَّهُ لَمَّا دَعَاكَ وَكَلْتُهُ إِلَيْكَ يَا ابْنَ عِمْرَانَ لَا تَجْزَعْ مِنَ الْمَوْتِ فَإِنِّى كَتَبْتُ الْمَوْتَ عَلَى كُلِّ نَفْسٍ وَقَدْ مَهَّدْتُ لَكَ مِهَاداً لَوْ قَدْ وَرَدْتَ عَلَيْهِ لَقَرَّتْ عَيْنَاكَ فَخَرَجَ مُوسَى علیه السلام إِلَى جَبَل طُورِ سَيْنَاءَ مَعَ وَصِيِّهِ فَصَعِدَ مُوسَى علیه السلام الْجَبَلَ فَنَظَرَ إِلَى رَجُل قَدْ أَقْبَلَ وَ مَعَهُ مِكْتَلُ وَ مِسْحَاةُ فَقَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام مَا تُرِيدُ قَالَ إِنَّ رَجُلًا مِنْ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ قَدْ تُوُفِّيَ فَأَنَا أَحْفِرُ لَهُ قَبْراً فَقَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام أَ فَلَا أَعِينُكَ عَلَيْهِ قَالَ بَلَى قَالَ فَحَفَرًا الْقَبْرَ فَلَمَّا فَرَغَا أَرَادَ الرَّجُلُ أَنْ يَنْزِلَ إِلَى الْقَبْرِ فَقَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام مَا تُريدُ قَالَ أَدْخُلُ الْقَبْرَ فَأَنْظُرُ كَيْفَ مَضْجَعُهُ فَقَالَ مُوسَى علیه السلام أَنَا أَكْفِيكَ فَدَخَلَهُ مُوسَى علیه السلام فَاضْطَجَعَ فِيهِ فَقَبَضَ مَلَكُ الْمَوْتِ رُوحَهُ وَ انْضَمَّ عَلَيْهِ الْجَبَلَ. (1)

قوله تعالى : تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ (83)

باب 1 : تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَساداً وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ؛

1 - 1 - الصادق علیه السلام - عَنْ حَفْصِ بْن غِيَاثٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللهِ علیه السلام : يَا حَفْصُ مَا مَنْزِلَةُ الدُّنْيَا مِنْ نَفْسِي إِنَّا بمَنْزلَة الْمَيْتَة إذا اضطررت إلَيْهَا أَكَلْتُ مِنْهَا، يَا حَفْصُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى عَلِمَ مَا الْعِبَادُ عَامِلُونَ وَ إِلَى مَا هُمْ صَائِرُونَ فَحَلُمَ عَنْهُمْ عِنْدَ أَعْمَالِهِمُ السَّيِّئَةِ لِعِلْمِهِ السَّابِقِ فِيهِمْ فَلَا يَغُرنَّكَ حُسْنُ الطَّلَب مِمَّنْ لَا يَخَافُ الْفَوْتُ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَى تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ الْآيَةَ وَجَعَلَ يَبْكِي وَيَقُولُ ذَهَبَتْ وَ اللَّهِ الْأَمَانِيُّ عِنْدَ هَذِهِ الْآيَة. (2)

ص: 280

خاطر این نحوه ی حرف زدن موسی علیه السلام با قارون، به او ایراد گرفت و موسی علیه السلام نیز فهمید که خداوند به این خاطر به او ایراد گرفته لذا گفت: «پروردگارا! قارون مرا به غیر نام تو قسم می داد و اگر از من به نام تو تقاضا می کرد حتماً او را اجابت می کردم»، خداوند فرمود: «ای پسر لاوی! ساکت باش من کلام تو را نمی پذیرم» موسی علیه السلام گفت: «پروردگارا! اگر می دانستم رضای تو در نجات اوست حتماً درخواست او را اجابت می کردم»، آن وقت خدای تعالی فرمود: «به عزت و جلالم سوگند اگر قارون همان طور که از تو درخواست نجات کرد از من تقاضا می کرد حتماً او را اجابت می کردم اما چون از تو درخواست کرد امر او را به تو واگذار کردم ای پسر عمران علیه السلام ! از مرگ شکایت نداشته باش چون مرگ حکمی است که آن را بر همه ی نفوس رانده ام و برای آخرت تو جایگاهی آماده کرده ام که اگر به آنجا واردشوی باعث روشنی چشم توست». موسی علیه السلام همراه وصی خود به جانب طور سینا حرکت کرد و از کوه بالا رفت در این وقت چشم او به مردی افتاد که پیش می آمد و همراه خود بیل و کلنگ دارد، موسی علیه السلام گفت: «چه می خواهی» او گفت: «مردی از اولیای خدا می میرد و من مسئول حفر قبر او هستم». موسی علیه السلام فرمود: «آیا می خواهی در حفر قبر به تو کمک کنم»؟ او گفت: «آری» پس موسی علیه السلام به او کمک کرد و قبری حفر کردند وقتی قبر کامل شد آن مرد اراده کرد که وارد قبر شود موسی علیه السلام گفت: «چه می کنی»؟ او گفت: «می خواهم ببینم اندازه و قالب آن مناسب است یا نه»؟ موسی علیه السلام گفت: «من این کار را می کنم پس وارد قبر شد و در آن دراز کشید در همان دم ملک الموت نازل شد و روح او را قبض فرمود و کوه قبر او را در خود مخفی کرد».

[آری،] این سرای آخرت را [تنها] برای کسانی قرار می دهیم که اراده برتری جویی و فساد در زمین را ندارند؛ و عاقبت نیک برای پرهیزگاران است. (83)

بخش 1- [آری،] این سرای آخرت را [تنها] برای کسانی قرار می دهیم که اراده برتری جویی و فساد در زمین را ندارند؛ و عاقبت نیک برای پرهیزگاران است.

1-1- امام صادق علیه السلام - حفص بن غیاث گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: ای حفص! با دنیا مثل یک مردار برخورد کردم [چنانچه اگر فردی از گرسنگی در حال مرگ باشد و غذایی جز یک مردار نداشته باشد، مجاز است به قدر رفع اضطرارش از آن مردار بخورد] من نیز به قدر اضطرارم از دنیا استفاده کردم، ای حفص! خداوند متعال میدانست که بندگان چه می کنند و به سوی چه سرنوشتی حرکت می کنند اما به هنگام ارتکاب اعمال ناشایست توسط آن ها، بردباری به خرج داد زیرا از پیش به آن ها آگاه بود. پس زندگی خوب کسی که از مرگ واهمه ندارد، تو را فریب ندهد. سپس آیه: تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُريدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ را تلاوت کرده و در حالی که می گریست فرمود: «به خدا سوگند! با این آیه، همه ی آرزوها بر باد رفت».

ص: 281

2-1- الرسول صلی الله علیه وآله - أوصِيكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ أَوْصَى اللَّهُ بِكُمْ إِنِّي لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ أَنْ لَا تَعْلُوا عَلَى اللَّهِ فِي عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ لِي وَلَكُمْ تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوا فِي الْأَرْضِ وَلا فَساداً وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ. (1)

1-3- أميرالمومنين علیه السلام - زاذان إِنَّه (عَلِيُّ علیه السلام) كَانَ يَمْشِي فِى الْأَسْوَاقِ وَحْدَهُ وَهُوَ ذَاكَ يُرْشِدُ الضَّالَّ وَ يُعِينُ الضَّعِيفَ وَ يَمُرُّ بِالْبَيَّاعِ وَالْبَقَالِ فَيَفْتَحُ عَلَيْهِ الْقُرْآنَ وَ يَقْرَأَ تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا الآية. (2)

4-1- أمير المومنين علیه السلام - فَلَمَّا جَاءَهُ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ وَ أَبْلَغَهُ ذَلِكَ قَالَ علیه السلام اذْهَبْ إِلَيْهِمَا (إِلَى طلحه و زبیر) فَقُلْ لَهُمَا فَمَا الَّذِي يُرْضِيكُمَا فَذَهَبَ وَجَاءَ وَقَالَ إِنَّهُمَا يَقُولَان وَلَّ أَحَدَنَا الْبَصْرَةَ وَالْآخَرَ الْكُوفَةَ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّى لَا آمَنُهُمَا وَ هُمَا عِنْدِى بِالْمَدِينَة فَكَيْفَ آمَنْهُمَا وَقَدْ وَلَّيْتُهُمَا الْعِرَاقَيْنِ اذْهَبْ إِلَيْهِمَا فَقُلْ أَيُّهَا الشَّيْخَانِ احْذَرَا مِنَ اللَّهِ وَنَيِّهِ عَلَى أُمَّتِهِ وَلَا تَبْغِيَا الْمُسْلِمِينَ [لِلْمُسْلِمِينَ] غَائِلَةً وَكَيْداً وَ قَدْ سَمِعْتُمَا قَوْلَ اللَّهِ تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ. (3)

5-1- أمير المومنين علیه السلام - عَن ابْن عَبَّاس رحمه الله قَالَ ذَكَرْتُ الْخِلَافَةَ عِنْدَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَال: ... فَمَا رَاعَنِي إِلَّا وَ النَّاسُ كَعُرْفِ الصَّبْعِ إِلَيَّ يَنْتَالُونَ عَلَيَّ مِنْ كُلِّ جَانِبِ حَتَّى لَقَدْ وُطِئَ الْحَسَنَانِ وَ شُقَّ عِطْفَايَ مُجْتَمِعِينَ حَوْلِى كَرَبيضَةِ الْغَنَمِ فَلَمَّا نَهَضْتُ بِالْأَمْرِ نَكَنَتْ طَائِفَةً وَ مَرَقَتْ أُخْرَى وَ قَسَطَ آخَرُونَ كَأَنَّهُمْ لَمْ يَسْمَعُوا اللَّهَ سُبْحَانَهُ يَقُولُ تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ بَلَى وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعُوهَا وَ وَعَوْهَا وَلَكِنَّهُمْ حَلِيَتِ الدُّنْيَا فِي أَعْيُنِهِمْ وَ رَاقَهُمْ زِبْرِجُهَا. (4)

2-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - به شما وصیّت می کنم که تقوا داشته باشید و خداوند به شما وصیت کرده [و فرموده] که من برای شما بیم دهنده ای آشکارم! و درباره ی بندگان خدا و سرزمین های خدا بر خدا برتری نجویید که خداوند متعال به من و شما فرموده است: تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَساداً وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ.

3-1- امام علی علیه السلام - زاذان گوید: او در بازار تنها راه می رفت و کسی بود که راه گم کرده را راهنمایی می کرد و به ضعیف یاری می رساند و به فروشندگان و بقال ها گذر می کرد و قرآن را بر او باز می کرد و می خواند: تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَساداً وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ.

4-1- امام علی علیه السلام - امام علیه السلام پس از شنیدن این پیام (نامه ی اعتراض آمیز طلحه و زبیر) توسط محمد بن طلحه فرمود: «به نزد آن دو برو و بگو چه چیزی شما را راضی می کند»؟ وی رفت و آمد و گفت: «آنان می گویند یکی از ما را به عنوان والی بصره و دیگری را به عنوان والی کوفه منصوب کن». امام علیه السلام فرمود: «به خدا سوگند! من از آن دو که در نزد من در مدینه هستند احساس امنیت نمی کنم حال چگونه آنان را والی بصره و کوفه قرار دهم و احساس امنیت کنم. به نزد آنان برو و بگو: از خدا و پیامبرش به خاطر امتش بیم داشته باشید و در آفریدن غائله ای برای مسلمانان طغیان نکنید این سخن خداوند را شنیده اید که تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ»؟.

5-1- امام علی علیه السلام - ابن عباس رحمه الله گوید: نزد امیرالمؤمنین علیه السلام از خلافت [و ماجراهای آن] صحبت کردم؛ امام علیه السلام فرمود: ... [ پس از مرگ آن ها] مردم همچون یال های کفتار که به هم فشرده است، برای بیعت با من ازدحام کردند و مرا به قبول خلافت واداشتند. چنان ازدحام بود که نزدیک بود دو نور چشمم، حسن و حسین علیهما السلام زیر دست و پا له شوند؛ مردم، همچون گوسفندانی که گرگ به گله شان زده و دور چوپان جمع شده اند، دور من جمع شده بودند اما هنگامی که [پذیرفتم و] به پا خاستم [و زمام خلافت را به دست گرفتم]، گروهی پیمان شکستند و گروهی دیگر سرکشی کردند و گروهی نیز از دین خارج شدند [و سه گروه ناکثین و مارقین و قاسطین را به وجود آوردند]؛ گویا اصلاً این کلام خداوند را نشنیده بودند که فرمود: تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ. ولی به خدا قسم آن ها این آیات را شنیده بودند و به خوبی در حافظه داشتند اما زینت های دنیا در چشمان آن ها جای گرفته بود و جواهرات [دل فریب] دنیا، آن ها را فریفته بود.

ولایت؛

1- امام باقر علیه السلام - سعد بن طریف گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: هرکس در مقابل امام تکبیر بگوید و بگوید: لا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، خداوند رضوان اکبرش را برای او لازم می شمارد و

ص: 283

يَجْمَعْ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَالْمُرْسَلِينَ فِي دَارِ الْجَلَال فَقُلْتُ لَهُ وَ مَا دَارُ الْجَلَالِ فَقَالَ نَحْنُ الدَّارُ وَذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ فَنَحْنُ الْعَاقِبَةُ يَا سَعْدُ وَأَمَّا مَوَدَّتُنَا لِلْمُتَّقِين. (1)

2- أمير المومنين علیه السلام - كتاب الروضة مِمَّا رُوىَ عَنْ جَمَاعَة ثِقَاتِ مَوْلَانَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِى علیه السلام قَالَ طَلَّقْتُكِ يَا دُنْيَا ثَلَاثًا لَا حَاجَةَ لِي فِيكِ فَعِنْدَ ذَلِكَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى فِيهِ تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً. (2)

باب 2 : عُلُوا

1-2 - الصادق علیه السلام - عن عنوان بصرى: لَيْسَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلمِ إِنَّمَا هُوَ نُورُ يَقَعُ فِي قَلْبٍ مَنْ يُرِيدُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَنْ يَهْدِيَهُ فَإِنْ أَرَدْتَ الْعِلْمَ فَاطْلُبْ أَولَا فِى نَفْسِكَ حَقِيقَةَ الْعُبُودِيَّةِ وَاطْلُب الْعِلْمَ بِاسْتِعْمَالِهِ وَاسْتَفْهِمِ اللَّهَ يُفْهِمْكَ قُلْتُ يَا شَرِيفٌ فَقَالَ قُلْ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ قُلْتُ يَا أَبَا عَبْدِ الله علیه السلام مَا حَقِيقَةُ الْعُبُودِيَّة قَالَ ثَلَاثَةُ أَشْيَاءَ أَنْ لَا يَرَى الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِيمَا خَوَّلَهُ اللَّهُ مِلْكَا لِأَنَّ الْعَبِيدَ لَا يَكُونُ لَهُمْ مِلْكُ يَرَوْنَ الْمَالَ مَالَ اللَّهِ يَضَعُونَهُ حَيْثُ أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ وَلَا يُدَبِّرُ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ تَدْبِيراً وَ جُمْلَةُ اشْتِغَالِهِ فِيمَا أَمَرَهُ تَعَالَى بِهِ وَ نَهَاهُ عَنْهُ فَإِذَا لَمْ يَرَ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِيمَا خَوَلَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِلْكاً هَانَ عَلَيْهِ الْإِنْفَاقُ فِيمَا أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ يُنْفِقَ فِيهِ وَإِذَا فَوَّضَ الْعَبْدُ تَدْبِيرَ نَفْسِهِ عَلَى مُدَّبِّرِهِ هَانَ عَلَيْهِ مَصَائِبَ الدُّنْيَا وَإِذَا اشْتَغَلَ الْعَبْدُ بِمَا أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى وَ نَهَاهُ لَا يَتَفَرَّغُ مِنْهُمَا إِلَى الْمِرَاءِ وَالْمُبَاهَاةِ مَعَ النَّاسِ فَإِذَا أَكْرَمَ اللَّهُ الْعَبْدَ بِهَذِهِ الثَّلَاثَةِ هَانَ عَلَيْهِ الدُّنْيَا وَإِبْلِيسُ وَ اَلْخَلْقُ وَ لَا يَطْلُبُ الدُّنْيَا تَكَاثُراً وَتَفَاخُراً وَ لَا يَطْلُبُ مَا عِنْدَ النَّاسَ عِزَا وَعُلُوا وَ لَا يَدَعُ أَيَّامَهُ بَاطِلًا فَهَذَا أَوَّلُ دَرَجَة التَّقَى قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوا فِي الْأَرْضِ وَلا فَساداً وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ. (3)

2-2- أمير المومنين علیه السلام - رَوَى سَلَامُ الأَعْرَجَ عَنْ أمِير المُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنَّ الرَّجُلَ لَيَعْجَبَهُ شراکَ نَعْلِهِ فَيَدْخُلُ فِي هَذِهِ الآيَة تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ الآية. (4)

2-3- الصادق علیه السلام - الْعُلُو الشَّرَف . (5)

ص: 284

هر کس مشمول رضوان اکبر خدا شود در قیامت، در حضور ابراهیم علیه السلام و محمد صلی الله علیه وآله و پیامبران در دارالجلال خواهد بود. عرض کردم: «دار الجلال چیست»؟ فرمود: « ما هستیم و این آیه همان است: تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَساداً وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ؛ منظور از عاقبت در این آیه ما هستیم ای سعد مودت و دوستی ما متعلق به متقین است».

2- امام علی علیه السلام - در کتاب «الروضه» [مناظره ای بین حره، دختر حلیمه سعدیه و حجاج بن یوسف] آمده است: مولای ما امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «دنیا، من تو را سه طلاقه کرده ام مرا حاجتی به تو نیست در این موقع خداوند این آیه را نازل نمود: تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً».

بخش 2: شرف؛

1-2- امام صادق علیه السلام - عنوان بصری گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «علم [الهی] با آموختن به دست نمی آید بلکه نوری است که از طرف خداوند بر دل ها می تابد تا آنها را هدایت کند؛ اینک اگر طالب علم هستی ابتدا از درون خود، حقیقت عبودیت را بخواه، علم را برای عمل طلب کن و از خداوند بخواه تا فهم تو را زیاد کند تا بفهمی». عرض کردم: «ای بزرگوار!» امام صادق علیه السلام فرمود: «بگو ای اباعبدالله». عرض کردم: «ای ابا عبدالله علیه السلام حقیقت عبودیت چیست»؟ فرمود: «به سه چیز می توان این حقیقت را دریافت: یکی اینکه بندگان آنچه را که خداوند به آن ها بخشیده است ملک خود ندانند زیرا بندگان خدا مالک نیستند و هرچه دارند از خدا می باشد و هرجا خدا امر کند باید خرج کنند. دوم اینکه بنده ای هرگز قدرت ندارد با فکر و اندیشه خود کارهای خود را اداره کند سوم اینکه هرچه خداوند به او امر کرده و یا از آن نهی نموده است به کار گیرد و از اوامر و نواهی خدا سر باز نزند. هرگاه بنده ای چیزی را ملک خود نداند مال را انفاق می کند. هرگاه بنده ای امور خود را به خداوند واگذارد و بفهمد که با عقل و تدبیرش نمی تواند امور خود را آن طور که هست اداره کند گرفتاری های دنیا و مصائب آن بر او گوارا می گردد هرگاه بنده ای به اوامر و نواحی خداوند گردن گذارد دیگر با مردم جدال و مناقشه تفاخر نمی کند و آنها را آزار نمی دهد. هر وقت خداوند این سه خصلت را به انسان عطا کند و مورد دنیا و شیطان و مردم در نظر آنها کوچک می شود و دنبال جمع کردن مال و تکاثر و تفاخر نمی روند و قصد ریاست بر مردم و طلب عزّت ندارند و اوقات خود را به هدر نمی دهند. این اوصاف نخستین درجه ی پرهیزکاران است خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید: تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً.

2-2- امام علی علیه السلام - سلام اعرج از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل می کند که فرمود: اگر فردی حتی نسبت به [بند کفشش بگوید که بند کفش من از فلانی بهتر است و] احساس خوشحالی و تفاخر کند [مصداق مقام پرستی و بزرگی طلبی در دنیا شده و] مصداق این آیه است که می فرماید: تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً.

3-2- امام صادق علیه السلام - مراد از عُلُو؛ شرف است.

ص: 285

باب 3: فَساداً

1-3 - الصادق علیه السلام - أيضاً في قولهِ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً قَالَ: الْعُلُو الشَّرَفُ وَالْفَسَادُ النساء. (1)

قوله تعالى : مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها وَ مَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَى الَّذِينَ عَمِلُوا السَّيِّئاتِ إِلَّا مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ (82)

قوله تعالى: إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ قُلْ رَبِّ أَعْلَمُ مَنْ جاءَ بالهدى وَ مَنْ هُوَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (85)

باب 1 : إِنَّ الَّذي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَراتُكَ إِلى مَعادِ قُل رَبِّي أَعْلَمُ مَنْ جَاءَ بِالهُدى وَمَنْ هُوَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ

1-1 - الحسن علیه السلام - لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله بمَكَّةَ وَأَظْهَرَ بهَا دَعْوَتَهُ وَ نَشَرَ بِهَا كَلِمَتَهُ وَ عَابَ أَعْيَانَهُمْ فِي عِبَادَتِهِمُ الْأَصْنَامَ وَأَخَذُوهُ وَأَسَاءُوا مُعَاشَرَتَهُ وَسَعَوْا فِي خَرَابِ الْمَسَاجِدِ الْمَبْنِيَّة كَانَتْ لِلْقَوْمِ مِنْ خِيَارٍ أَصْحَاب مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ شِيعَة عَلِيٍّ بن أبي طَالِبِ علیه السلام كَانَ بِفَنَاءِ الْكَعْبَةَ مَسَاجِدُ يُحْيُونَ فِيهَا مَا أَمَاتَهُ الْمُبْطِلُونَ فَسَعَى هَوْلَاءِ الْمُشْرِكُونَ فِى خَرَابَهَا وَأذَى مُحَمَّد صلی الله علیه وآله أَصْحَابِهِ وَ إِلْجَائِهِ إِلَى الْخُرُوجِ مِنْ مَكَّةَ نَحْوَ الْمَدِينَةِ الْتَفَتَ خَلْفَهُ إِلَيْهَا وَقَالَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَنَّنِي أُحِبُكَ وَلَوْلَا أَنَّ أَهْلَكِ أَخَرَجُونِي عَنْكِ لَمَا أَثَرْتُ عَلَيْكِ بَلَداً وَ لَا ابْتَغَيْتُ عَلَيْكِ بَدَلًا وَ إِنِّي لَمُعْتَمُّ عَلَى مُفَارَقَتِكِ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله الْعَلِيُّ الْأَعْلَى يَقْرَأُ عَلَيْكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ سَنَرُدُّكَ إِلَى هَذَا الْبَلَدِ ظَافِراً غَائِماً سَالِماً قَادِراً قَاهِراً وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلى مَعادٍ يَعْنِي إِلَى مَكَّةَ غَائِماً ظَافِرا. (2)

1-2- الرسول صلی الله علیه وآله - قَالَ مُقَاتِلُ بْنُ سُلَيْمَانَ إِنَّ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم هَاجَرَ إِلَى الْمَدِينَةِ فَلَمَّا نَزَلَ الْجُحْفَةَ بَيْنَ مَكَّةَ وَالْمَدِينَة وَ عَرَفَ الطَّريقَ إِلَى مَكَّةَ فَاشْتَاقَ إِلَى مَكَّةَ وَذَكَرَ مَوْلِدَهُ وَ مَوْلِدَ آبَائِهِ فَأَتَاهُ

ص: 286

بخش 3: فساد

1-3- امام صادق علیه السلام - عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا؛ مراد از عُلُوّ شرف است و فساد؛ دل بستن به زنان [و شهوت های جنسی] است.

کسی که کار نیکی انجام دهد، برای او پاداشی بهتر از آن است؛ و کسی که کار بدی انجام دهد، مجازات بدکاران جز [به مقدار] اعمالشان نخواهد بود. (84)

آن کس که قرآن را بر تو لازم کرد، تو را به جایگاهت (زادگاهت) باز می گرداند. بگو: «پروردگار من از همه بهتر می داند چه کسی [برنامه] هدایت آورده، وچه کسی در گمراهی آشکار است.» (85)

بخش 1: آن کس که قرآن را بر تو لازم کرد، تو را به جایگاهت [ زادگاهت ] باز می گرداند. بگو: «پروردگار من از همه بهتر می داند چه کسی [ برنامه] هدایت آورده، وچه کسی در گمراهی آشکار است.»

1-1- امام حسن علیه السلام - هنگامی که خداوند حضرت محمد صلی الله علیه وآله را در مکه مبعوث داشت و او در آنجا دعوت خود را آشکار ساخت و کلمه و سخن خود را در آنجا نشر داد و بر بزرگان آن ها به خاطر پرستش بت ها خرده گرفت، بر او تنگ گرفتند و با او به بدی رفتار نمودند و کوشیدند تا مساجد ساخته شده برای گروهی از برگزیدگان اصحاب محمد صلی الله علیه وآله و شیعیان علی بن ابی طالب علیه السلام را ویران سازند. در جوار کعبه مساجدی بود که در آن، آنچه را اهل باطل تباه ساخته بودند، آنان به پا می داشتند. این مشرکان در ویرانی آن ها و آزار محمد صلی الله علیه وآله و اصحاب او کوشیدند و او را وادار به خروج از مکه به سوی مدینه نمودند. پیامبر صلی الله علیه وآله به پشت سرش به سوی مکه برگشت و فرمود: «خدا می داند که من تو را دوست دارم و اگر اهل تو مرا از تو اخراج نمی ساختند، به یقین هیچ شهری را بر تو ترجیح نمی دادم و جایگزینی برای تو نمی جستم و من به خاطر جداگشتن از تو غمگین و اندوهگینم». و خداوند نیز به وی وحی فرمود: «ای محمّد! خداوند والا مرتبه بر تو سلام می فرستد و می فرماید: به زودی تو را به این شهر در حالی که پیروز و با غنایم و سالم و قدرتمند و قاهر باشی، باز خواهیم گرداند». و این همان سخن حق تعالی است که می فرماید: إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلى مَعادِ؛ یعنی تو را پیروز و با غنایم به مکه باز می گرداند.

2-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله به مدینه هجرت ،فرمود همین که در جحفه که میان مکه و مدینه است، رسید و راه مکه را دید مشتاق مکه شد و از محل تولد خویش و نیاکانش که آنجا

ص: 287

جَبْرَئِيلُ فَقَالَ أَ تَشْتَاقُ إِلَى بَلَدِكَ وَ مَوْلِدِكَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلى مَعادٍ يَعْنِي لَرَادُّكَ إِلَى مَكَّةَ ظَاهِراً عَلَيْهَا. (1)

3-1- ابن عباس رحمه الله - قَوْلُهُ تَعَالَى لَرَادُّكَ إِلى مَعَادٍ رُوِيَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسِ رحمه اللَّهُ وَ غَيْرِهِ: أَنَّهُ وَعْدُ بِفَتْحِ مَكَّةَ وَ عَوْدِهِ صلی الله علیه وآله إِلَيْهَا. (2)

بود یادآورد. جبرئیل علیه السلام به حضورش آمد و گفت: «آیا به شهر و محل تولد خود مشتاقی»؟ فرمود: «آری»! جبرئیل علیه السلام گفت: «خداوند عزوجل می فرماید: إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ؛ یعنی تو را به مکه برمی گرداند در حالی که بر آن پیروز شده باشی». 3-1- ابن عباس رحمه الله - لَرَادُّكَ إِلى مَعادٍ ؛ از ابن عباس رحمه الله و غیر او روایت شده: این کلام خداوند وعده ای برای فتح مکه و بازگشت پیامبر صلی الله علیه وآله به آن است.

رجعت؛

1- امام باقر علیه السلام - عمروبن شمر گوید: در محضر امام باقر علیه السلام ذکر نام جابر رحمه الله شد. حضرت فرمود: «خدا جابر را رحمت فرماید. او از نظر علمی به آنجا رسید که تأویل این آیه را می دانست: إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ؛ یعنی رجعت».

2- امام سجاد علیه السلام - إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ؛ یعنی پیامبرتان صلی الله علیه وآله به سوی شما بازمی گردد [و رجعت خواهد کرد].

3- امام باقر علیه السلام - پیامبر شما حتماً به سوی شما رجوع می کند و بر شما طالع می شود.

4- امام صادق علیه السلام - اولین کسی که به دنیا رجعت می کند حسین بن علی علیه السلام است. آن حضرت علیه السلام آن قدر حکومت می کند که از شدت پیری ابروهایش جلوی دیدش را می گیرد. معنای إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ؛ این است که پیامبرتان نزد شما رجعت می کند.

5- امام صادق علیه السلام - ابومروان گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد کلام خداوند: إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادِ؛ پرسیدم. فرمود: «نه به خدا! دنیا به پایان نمی رسد و از بین نمی رود تا اینکه رسول خدا صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام در منطقه ی ثویه دیدار کنند و در آنجا مسجدی بسازند که دوازده هزار در داشته باشد» [و مقصود وی از ثَوِيَّة؛] موضعی در کوفه است.

6- امام باقر علیه السلام - صالح بن میثم گوید: ... به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «حدیثی برای من نقل کنید». فرمود: «مگر از پدرت حدیث را نشنیده ای»؟ عرض کردم: «کودک بودم که پدرم از دنیا رفت» فرمود: «همان چه شنیده ای بگو» عرض کردم: «چیزی شنیده ام که آن را عرض می کنم اما اگر اشتباه بود اشتباه مرا اصلاح فرمایید». فرمود: «این بهتر است». عرض کردم: «من بر این باورم که دابّة الأرض؛ على علیه السلام است». امام علیه السلام ساکت شد. سپس فرمود: «به خدا سوگند! گمان می کردم که خواهی گفت: «علی علیه السلام نزد ما رجعت می کند» و سپس آيه: إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ را تلاوت فرمود. عرض کردم: «به خدا سوگند! می خواستم درباره ی آن از شما پرسش کنم اما فراموش کردم».

ص: 289

7- أمير المومنين علیه السلام - وَ أمَّا الرَّدُّ عَلَى مَنْ أَنْكَرَ الرَّجْعَة ... قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلى مَعَادٍ أَي رَجْعَة الدُّنْيَا. (1)

8- ای على بن إبراهيم رحمه الله - أمَّا قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلى مَعَادٍ فَإِنَّ الْعَامَّةَ رَوَّوْا أَنَّهُ إِلَى مَعَادٍ الْقِيَامَةِ وَأَمَّا الْخَاصَّةَ فَإِنَّهُم رَوَّوْا أَنَّهُ فِي الرَّجْعَةِ. (2)

قوله تعالى: وَ ما كُنْتَ تَرْجُوا أَنْ يُلْقى إِلَيْكَ الْكِتَابُ إِلا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُونَنَّ ظَهيراً لِلْكَافِرِينَ (86)

قوله تعالى: وَلَا يَصُدُّنَّكَ عَنْ ءَايَاتِ اللهِ بَعْدَ إِذْ أُنزِلَتْ إِلَيْكَ وَ ادْعُ إِلَى رَبِّكَ وَ لَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِين (87)

1 - على بن إبراهيم رحمه الله - مُخَاطَبَةُ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم وَ الْمَعْنَى لِلنَّاسِ وَهُوَ قَوْلُ الصَّادِقِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ نَبِيَّهُ بِإِيَّاكَ أَعْنِي وَ اسْمَعِي يَا جَارَةُ. (3)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - رُوِيَ عَنْهُ صلی الله علیه وآله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ جَمِيعُهُ عَلَى مَعْنَى إِيَّاكَ أَعْنِي وَاسْمَعِي يَا جَارَة.. (4)

قوله تعالى: وَلا تَدْعُ مَعَ اللهِ إِلهَا آخَرَ لَا إِلَهَ إِلا هُوَ كُلٌّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (88)

باب 1 : كُل شَيْءٍ هَالِكٌ إِلا وَجْهَهُ

1-1- الباقر علیه السلام - عن أبي حمزة قَالَ قُلتُ لأبي جعفر علیه السلام قولُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ كُل شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ قَالَ فَيَهْلِكَ كُلَّ شَيْءٍ وَيَبْقَى الْوَجْهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يُوصَفَ بِالْوَجْهِ وَلَكِنَّ مَعْنَاهُ كُلُّ شَيْءٍ هَالِك إِلَّا دِينَهُ وَ الْوَجْهُ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ. (5)

ص: 290

7- امام علی علیه السلام - کسی که رجعت را انکار کند این کلام خدا آن را رد می کند: إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ؛ یعنی رجعت به دنیا (بازگشت به دنیا).

8- على بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ؛ از نظر مفسران اهل سنت، روز قیامت و از نظر مفسران شیعه، رجعت است.

و تو هرگز امید نداشتی که این کتاب آسمانی به تو القا شود؛ ولی رحمت پروردگارت چنین اقتضا کرد؛ اکنون که چنین است، هیچ گاه پشتیبان کافران مباش. (86)

و مبادا [آن ها] تو را از آیات خداوند، بعد از آن که بر تو نازل گشت، باز دارند؛ به سوی پروردگارت دعوت کن، و هرگز از مشرکان مباش. (87)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - مخاطب این آیه پیامبر صلی الله علیه وآله است اما مقصود و مخاطب اصلی مردماند مثل آن کلام امام صادق علیه السلام که فرمود: فرستادن پیامبر صلی الله علیه وآله در میان مردم [و مخاطب قرار دادن او] داستان همان مثلی است که می گویند: با توام و ای همسایه! تو بشنو (به در می گویم که دیوار بشنود).

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - [ داستان خطاب های قرآن، در] تمام قرآن، مصداق آن ضرب المثل است که می گوید: با تو ام، اما ای همسایه تو بشنو (به در می گویم دیوار بشنود، خطاب به پیامبر صلی الله علیه وآله است اما مقصود اصلی مردم هستند).

معبود دیگری را با خدا مخوان، که هیچ معبودی جز او نیست؛ همه چیز جز ذات [پاک] او فانی می شود؛ حاکمیت تنها از آن اوست؛ و همه به سوی او باز گردانده می شوید. (88)

بخش 1: همه چیز جز ذات [ پاک] او فانی می شود؛

1-1- امام باقر علیه السلام - ابوحمزه گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «وجه، در فرموده ی خدای تعالى: كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ، چه معنایی دارد»؟ فرمود: «هر چیزی زوال پذیر است و تنها وجه آن باقی می ماند و خداوند بزرگتر از آن است که بگوییم وجه دارد ولی مقصود از آن این است که هر چیزی نابود می شود مگر دین خدا و وجه خدا، که همان راهی است که از آن طریق به سوی خدا می روند».

ص: 291

2-1- الصادق علیه السلام - عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ النَّصْرِيِّ قَالَ: سئل أبو عبدالله علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى كُلُّ شَيْءٍ هَالِكَ إِلَّا وَجْهَهُ فَقَالَ مَا يَقُولُونَ فِيهِ قُلْتُ يَقُولُونَ يَهْلِكُ كُلُّ شَيْءٍ إِلَّا وَجْهَ اللَّهِ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ لَقَدْ قَالُوا قَوْلًا عَظِيماً إِنَّمَا عَنَى بِذَلِكَ وَجْهَ اللَّهِ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ. (1)

1-3- الباقر علیه السلام - فِي قَوْلِهِ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ قَالَ فَيَفْنَى كُلُّ شَيْءٍ وَيَبْقَى الْوَجْهُ اللَّهُ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يُوصَفَ لَا وَ لَكِنَّ مَعْنَاهُ كُلَّ شَيْءٍ هَالِكُ إِلَّا دِينَهُ. (2)

4-1- الرسول صلی الله علیه وآله - يَا ابْنَ مَسْعُودِ الدُّنْيَا مَلْعُونَةُ مَلْعُونَ مَنْ فِيهَا مَنْعُونُ مَنْ طَلَبَهَا وَأَحَبَّهَا وَ نَصَبَ لَهَا وَ تَصْدِيقُ ذَلِكَ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الجلال و الْإِكْرام وقوله كُل شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجهَه. (3)

5-1- الباقر علیه السلام - عَنْ أَبي بَصِير قَالَ: جَاءَ رَجُلُ إِلَى أَبي جَعْفَر علیه السلام فَقَالَ لَهُ يَا أَبَا جَعْفَر علیه السلام أخْبِرْنِي عَنْ رَبِّكَ مَتَى كَانَ فَقَالَ وَيْلَكَ إِنَّمَا يُقَالُ لِشَيْءٍ لَمْ يَكُن فَكَانَ مَتَى كَانَ إِنَّ رَبِّي تَبَارَكَ وَ تَعَالَى كَانَ لَمْ يَزَلْ حَيَا بِلَا كَيْفَ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كَانَ وَ لَا كَانَ لِكَوْنِهِ كَيْفَ وَ لَا كَانَ لَهُ أَيْنُ وَلَا كَانَ فِي شَيْءٍ وَ لَا كَانَ عَلَى شَيْءٍ وَ لَا ابْتَدَعَ لِكَانِهِ مَكَاناً وَ لَا قَوىَ بَعْدَ مَا كَوَّنَ شَيْئاً وَلَا كَانَ ضَعِيفاً قَبْلَ أَنْ يُكَوِّنَ شَيْئاً وَ لَا كَانَ مُسْتَوْحِشَاً قَبْلَ أَنْ يُبْدِعَ شَيْئاً وَ لَا يُشْبِهُ شَيْئاً مُكَوِّنَا وَ لَا كَانَ خِلُوا مِنَ الْقُدْرَةِ عَلَى الْمُلْكِ قَبْلَ إِنْشَائِهِ وَ[لَا] يَكُونُ مِنْهُ خِلُوا بَعْدَ ذَهَابِهِ لَمْ يَزَلْ حَيَا بِلَا حَيَاةِ وَ مَلِكاً قَادِراً قَبْلَ أَنْ يُنْشِيَّ شَيْئاً وَ مَلِكاً جَبَّارٍاً بَعْدَ إِنْشَائِهِ لِلْكَوْن فَلَيْسَ لِكَوْنِهِ كَيْفَ وَ لَا لَهُ أَيْنَ وَ لَا لَهُ حَدُّ وَ لَا يُعْرَفُ بِشَيْءٍ يُشْبِهُهُ وَلَا يَهْرَمُ لِطُولَ الْبَقَاءِ وَ لَا يَصْعَقُ لِشَيْءٍ وَلَا يُخَوِّفُهُ شَيْءٌ تَصْعَقُ الْأَشْيَاء ُ كُلُّهَا مِنْ خِيفَتِهِ كَانَ حَيَّا بِلَا حَيَاةِ حَادِثَة وَ لَا كَوْن مَوْصُوفِ وَ لَا كَيْفَ مَحْدُودِ وَ لَا أَثَرِ مَقْفُو وَلَا مَكَان جَاوَرَ شَيْئًا بَلْ حَىٰ يُعْرَفُ وَ مَلِكُ لَمْ يَزَلُّ لَهُ الْقُدْرَةُ وَالْمُلْكُ أَنْشَأَ مَا شَاءَ بِمَشِيئَتِهِ لَا يُحَدُّ وَ لَا يُبَعَضُ وَ لَا يَفْنَى كَانَ أَولَا بِلَا كَيْفِ وَيَكُونُ آخِراً بِلَا أَيْن وَكُلُّ شَيْءٍ هالِك إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبارَكَ اللهُ رَبُّ الْعالَمينَ وَيْلَك أَيُّهَا السَّائِلُ إِنَّ رَبِّي لَا تَغْشَاهُ

ص: 292

2-1- امام صادق علیه السلام - حارث بن مغیره گوید: از امام صادق علیه السلام درباره کلام خدای تبارک و تعالی كُلُّ شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ، پرسش شد. ایشان فرمود: «عوام در این باره چه می گویند»؟ عرض کردم: «می گویند همه چیز جز وجه خدا هلاک شود» فرمود: «منزه است خدا! سخن درشتی گفتند، مقصود از وجه، راهی است که از آن طریق به سوی خدا می روند».

3-1- امام باقر علیه السلام - كُلَّ شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ؛ همه چیز از بین همه چیز از بین می رود فقط وجه باقی می ماند؟ خدا منزه است از این که به داشتن صورت توصیف شود. نه به خدا قسم معنای آن این نیست، معنای آن این است که همه چیز جز دین خدا نابود می شود.

4-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ای پسر مسعود! دنیا لعنت شده و کسی که در طلب آن است لعنت شده و کسی که آن را دوست دارد و تمام تلاشش آن باشد ملعون است و تصدیق این حرف، گفته ی خدای تعالی است: همه کسانی که روی آن [زمین] هستند فانی می شوند، و تنها ذات ذو الجلال و گرامی پروردگارت باقی می ماند (الرحمن / 26-27) و گفته ی خداست: كُلَّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ.

1-5- امام باقر علیه السلام - ابوبصیر گوید: مردی خدمت امام باقر علیه السلام رسید و گفت: «ای ابا جعفر علیه السلام! به من بگو پروردگارت از کی و چه زمانی بود»؟ امام علیه السلام فرمود: «وای بر تو! به موجودی که نبوده و سپس به آمده باشد می گویند که از کی و چه زمانی به وجود آمده؛ در حالی که پروردگار من همواره و بدون هیچ چون و چرایی از نوع چیستی او، زنده بوده است. فعل ایجادشدن در مورد او نیست و برای بودنش هم بحثی از چگونگی بودن مطرح نیست، مکانی ندارد و در چیزی قرار ندارد و بر روی چیزی واقع نشده و برای خود مکانی ایجاد نکرده و نه بعد از آنکه چیزی را آفرید قوی شد و نه پیش از آنکه چیزی را ایجاد کند ضعیف بود و نه پیش از ایجاد چیزها در وحشت بود. و شباهت به چیزی که ساخته شده ندارد و پیش از ایجاد ملک از قدرت بر آن خالی نبود و بعد از رفتن آن از آن خالی نخواهد بود. در حالی که هیچ کس زنده نبوده او زنده بود پادشاه صاحب قدرتی بوده پیش از آنکه چیزی را ایجاد کند و پادشاه بزرگوار عظیم الشأنی بوده بعد از آنکه بودن را ایجاد فرموده است؛ پس بودنش را چگونگی نیست و او را حد و اندازه و جا و مکان نیست و او را به چیزی که به او شباهت داشته باشد نمی توان شناخت، زیرا او را شبیهی نیست و به جهت طول بقاء و ماندن پیر نمی شود و از ترس چیزی بیهوش نمی گردد و چیزی او را نمی ترساند بلکه همه چیزها از ترس او بیهوش می شوند، زنده بوده، بدون آنکه در یک زمانی زنده شدن بر او اتفاق افتاده باشد، بوده، اما نه چنان که به وصف درآید و چگونگی ای که محدود و معلوم باشد ندارد و اثر و ردّی که بتوان آن را پیگیری کند ندارد، مکانی که با چیزی مجاورت داشته باشد ندارد بلکه زنده ایست که شناخته می شود و پادشاهی است که همیشه قدرت و پادشاهی داشته و آنچه را که خواسته به هر وضع که خواسته، ایجاد فرموده و او را اندازه نمی توان کرد و تجزیه نمی شود و نیست و نابود نخواهد شد، اولی بود بی چگونگی و آخری می باشد بی آنکه مکانی داشته باشد [که از آن سؤال شود که در کجا است] كُلَّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ. آفرینش و تدبیر [جهان] از آن او [و به فرمان او] ست پر برکت [و زوال ناپذیر] است خداوندی که پروردگار جهانیان است!. (اعراف/54) وای بر تو ای سائل! پندارها پروردگار من را احاطه نمی کند و شبهه ها بر او

ص: 293

الْأَوْهَامُ وَ لَا تَنزِلُ بِهِ الشُّبُهَاتِ وَ لَا يُجَارُ مِنْ شَيْءٍ وَ لَا يُجَاوِرُهُ شَيْءٌ وَلَا تَنْزِلُ بِهِ الْأَحْدَاثُ وَلَا يُسْأَلُ عَنْ شَيْءٍ يَفْعَلُهُ وَلَا يَقَعُ عَلَى شَيْءٍ وَلا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَما بَيْنَهُما وَ ما تَحتَ الثّرى. (1)

6-1- الصادق علیه السلام - رَوَى خَالِدُ بْنُ نَجِيحٍ قَالَ دَخَلْنَا عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ مَرْحَباً بِكُمْ وَ أَهْلًا وَسَهْلًا وَاللَّهِ إِنَّا لَنَسْتَأْنِسُ بِرُؤْيَتِكُمْ إِنَّكُمْ مَا أَحْبَبْتُمُونَا لِقَرَابَة بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ وَ لَكِنْ لِقَرَابَتِنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله فَالْحُبُّ لِرَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَلَى غَيْرِ دُنْيَا أَصَبْتُمُوهَا مِنَّا وَ لَا مَالَ أَعْطِيتُمْ عَلَيْهِ أَجَبْتُمُونَا فِي تَوْحِيدِ اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ قَضَى عَلَى أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ فَقَالَ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ وَ لَيْسَ يَبْقَى إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ. (2)

1-7- أمير المومنين علیه السلام - بحذفِ الْإِسْنَادِ مَرْفُوعًا إِلَى سَلْمَانَ الْفَارِسِيِّ رحمه الله قَالَ ... [ قَالَ النَّصرَانِي] ... فَأَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَمَا قَدَرُوا اللهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ فَإِذَا طُويَتِ السَّمَاوَاتِ وَ قُبِضَتِ الْأَرْضِ فَأَيْنَ تَكُونُ الْجَنَّةُ وَالنَّارُ وَهُمَا فِيهِمَا؟ قَالَ: فَدَعَا بدَوَاةِ وَ قِرْطَاس ثُمَّ كَتَبَ فِيهِ الْجَنَّةَ وَالنَّارَ الْقِرْطَاسَ وَ دَفَعَهُ إِلَى النَّصْرَانِيُّ، وَقَالَ لَهُ: أَلَيْسَ قَدْ طَوَيْتُ هَذَا الْقِرْطَاسَ؛ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: فَافْتَحْهُ فَفَتَحْتُهُ قَالَ: هَلْ تَرَى آيَةَ النَّارِ وَ آيَةَ الْجَنَّة أ مَحَاهُمَا الْقِرْطَاسُ قَالَ: لَا قَالَ: فَهَكَذَا فِي قُدْرَةِ اللَّهِ تَعَالَى إِذَا طُويَتِ السَّمَاوَاتُ وَ قُبِضَتِ الْأَرْضِ لَمْ تَبْطُلِ الْجَنَّةُ وَالنَّارُ كَمَا لَمْ تُبْطِلْ طَى هَذَا الْكِتَابِ آيَةَ الْجَنَّةَ وَآيَةَ النَّارِ فَأَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ مَا هَذَا الْوَجْهُ، وَكَيْفَ هُوَ، وَ أَيْنَ يُؤْتَى، وَ مَا دَلِيلُنَا عَلَيْهِ. قَالَ عَلِيٌّ علیه السلام يَا غُلَامُ عَلَيَّ بِحَطَبٍ وَ نَارِ، فَأَتَى بحَطَب وَ نَارٍ وَ أَمَرَ أَنْ تُضْرَمَ، فَلَمَّا اسْتَوْقَدَتْ وَاشْتَعَلَتْ قَالَ لَهُ يَا نَصْرَانِيُّ هَلْ تَجِدُ لِهَذِهِ النَّارِ وَجْهَا دُونَ وَجْهِ. قَالَ لَا، حَيْثُمَا أَتَيْتُهَا فَهُوَ وَجْهُ. قَالَ علیه السلام فَإِذَا كَانَتْ هَذِهِ النَّارُ الْمَخْلُوقَةُ الْمُدَبَّرَةَ فِي ضَعْفِهَا وَ سُرْعَة زَوَالِهَا لَا تَجِدُ لَهَا وَجْهَا فَكَيْفَ مَنْ خَلَقَ هَذِهِ النَّارَ وَ جَمِيعُ مَا فِي مَلَكُوتِهِ مِنْ شَيْءٍ أَجَابَهُ كَيْفَ يُوصَفُ بِوَجْهِ أَوْ يُحَدُّ بحَدَّ، أَوْ يُدْرَك بَصَرَ ، أَوْ يُحِيطُ بِهِ عَقْلُ، أَوْ يَضْبطُهُ وهُمْ، وَقَالَ اللهُ تَعَالَى لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِير. (3)

ص: 294

فرود نمی آید و چیزی مجاور او نمی شود. حوادث بر او فرود نمی آید و او را به خاطر کاری که می کند بازخواست نمی کنند و بر روی چیزی قرار ندارد و هیچگاه خواب سبک و سنگینی او را فرا نمی گیرد (بقره /255) از آن اوست آنچه در آسمان ها، و آنچه در زمین، و آنچه میان آن دو، و آنچه در زیر خاک (پنهان) است! (طه/6)».

6-1 امام صادق علیه السلام - خالدبن نجیح روایت می کند برامام صادق علیه السلام وارد شدیم. فرمود: «خوش آمدید شاد باشید و موفق! به خدا قسم ما به دیدار شما انس داریم شما ما را به واسطه ی خویشاوندی که بینمان باشد دوست نمی دارید. ولی برای خویشاوندی ما با پیامبر صلی الله علیه وآله است، این علاقه ی شما به واسطه ی پیامبر است نه برای بهره ای دنیوی که از ما ببرید. و نه مالی بر این محبّت به شما پرداخت شده شما دعوت ما را در راه یکتایی خدا که شریک ندارد پذیرفتید خداوند درباره ی ساکنین آسمان ها و زمین حکمی مقرر نموده فرموده: كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ؛ همه چیز از بین میرود جز وجه پروردگار چیزی باقی نمی ماند مگر خدای یکتا که شریک ندارد. 7-1- امام علی علیه السلام - در حدیثی مرفوع از سلمان رحمه الله نقل شده است ... مرد نصرانی به امام علی علیه السلام عرض کرد: «مرا از این فرموده خداوند با خبر کن: آن ها خدا را آن گونه که شایسته است نشناختند، در حالی که تمام زمین در روز قیامت در قبضه اوست و آسمان ها پیچیده در دست او خداوند منزّه و بلندمقام است از شریک هایی که برای او می پندارند. (زمر / 67) [ جاثلیق پرسید:] هنگامی که آسمان ها بپیچد و زمین قبض شود، بهشت و جهنم که داخل آسمان و زمین است کجا قرار می گیرد»؟ سلمان رحمه الله گوید: «امام علیه السلام قلم و کاغذی خواست و در کاغذ نوشت: بهشت و جهنم، پس از آن، کاغذ را پیچید و آن را به مسیحی داد و فرمود: «آیا این کاغذ را نپیچیدم»؟ جاثلیق گفت: «آری»، امام علیه السلام فرمود: «کاغذ را باز کن». جاثلیق کاغذ را باز کرد. امام علیه السلام فرمود: «آیا بهشت و جهنم را می بینی؟ و آیا پیچاندن آن کاغذ، آن ها را از بین برده است»؟ جاثلیق گفت: «نه». امام فرمود: «قدرت خداوند هم، این گونه است. هنگامی که آسمان ها بپیچند و زمین گرفته شود، همانطور که پیچیدن این کاغذ بهشت و جهنم را از بین نبرد، بهشت و جهنم هم محو نمی شوند». جاثلیق گفت: «منظور از وجه در این سخن خداوند چیست: كُلُّ شَيْءٍ هالِكُ إِلَّا وَجْهَهُ؛ چگونه است؟ کجا نزد او می توان رفت؟ و دلیل ما بر او چیست»؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: «ای غلام، برای من هیزم و آتش بیاور» و دستو داد هیزم ها را روشن کنند، هنگامی که آتش شعله ور شد، امام علیه السلام به جاثلیق فرمود: «ای نصرانی، آیا می توانی وجهی خاص را برای این آتش پیدا کنی که با وجوه دیگر آن متفاوت باشد»؟ جاثلیق گفت: «نه، از هر طرف نگاه می کنم، تنها یک وجه است». امام فرمود: «اگر برای این آتش کوچک که شعله ور گردیده و به سرعت از بین می رود، وجهی نمی یابی، پس چگونه می باشد کسی که این آتش و همه موجودات را خلق کرده، با یک وجه توصیف شود و یا با یک حد و اندازه مشخص شود؟ یا با چشم دیده شود و یا با عقل درک شده و یا با هم تصوّر شود؟ خداوند بلند مرتبه می فرماید: هیچ چیز همانند او نیست و او شنوا و بیناست!. (شوری/11)»

ص: 295

چهره خدا؛ ولی

1 - امام صادق علیه السلام - كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ؛ ما وجه خداييم.

2- امام باقر علیه السلام - ابوحمزه گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: ما وجه خداییم که خدا از طریق ما به بندگان خود رزق می دهد، ما همواره در میان بندگان خواهیم بود و هرگاه «رویه» و صلاحی در بودنشان ندید ما را به جانب خود می برد و آنچه مایل باشد درباره ما انجام خواهد داد». گفتم «فدایت شوم «رویه» چیست»؟ فرمود: «حاجت و نیاز [یعنی تا خدا صلاح در بقای مردم بداند]».

3- امام صادق علیه السلام - هر که از راه اطاعت محمد صلی الله علیه وآله که توسط خدا به آن مأمور شده است به سوی خدا رود، همان وجهی است که نابود نمی گردد.

4- امام صادق علیه السلام - خثیمه گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آيه: كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ پرسیدم. فرمود: «یعنی دینش [نابود نمی شود] پیامبراکرم صلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنین علیه السلام دین او و چشم خدا در میان مردم بودند و زبانی که با آن سخن می گوید و دست خدا در میان مردم بودند؛ ما وجه الله هستیم که باید از جانب ما به خدا نزدیک شد. ما پیوسته در میان بندگان او هستیم تا زمانی که خداوند را به وجود مردم نظری است و صلاحی در وجود آنها می بینند ولی وقتی چشم از وجود آن ها برداشت ما را به جانب خود می برد و آنچه بخواهد انجام می دهد».

5- امام باقر علیه السلام - سلام بن مستنیر گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد این آیه: كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وجهه پرسیدم. فرمود: «به خدا قسم ما وجه الله وجه الله هستیم که تا روز قیامت پایدار است. امری که خداوند در مورد ولایت و فرمانبرداری از ما نموده است معنی وجه اللهی است که فرمود: كُلُّ شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ؛ هر کدام از ما ائمه بمیرد تا روز قیامت یک نفر از فرزندان او جانشینش می شود».

6- امام رضا علیه السلام - اباصلت گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله معنی خبری که نقل می کنند: ثواب لا إِلهَ إِلَّا اللهُ؛ نگاه کردن به وجه خداست چیست»؟ فرمود: «اباصلت! هر که خدا را به یکی از صورت ها تشبیه کند کافر است؛ وجه خدا، انبیا و پیامبران و حجّت های خدایند، کسانی که به وسیله ی آن ها متوجّه به جانب خدا و دین و معرفت او می شوند خداوند در این آیه می فرماید: همه کسانی که روی آن [زمین] هستند فانی می شوند، و تنها ذات ذو الجلال و گرامی پروردگارت باقی می ماند! (الرحمن / 26-27)؛ و خداوند فرمود: كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ. نگاه کردن به انبیا و پیامبران و حجج الهی در درجاتی که دارند [و با فهم و درک مقام آنان]، برای مؤمنین در روز قیامت ثواب بزرگی دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرموده است: «هر که با اهل بیت علیهم السلام و عترت من به دشمنی برخیزد نه مرا خواهد دید و نه در روز قیامت من او را می بینم [تا شفاعتش

ص: 297

يَرَنِى وَ لَمْ أَرَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ قَالَ صلی الله علیه وآله إِنَّ فِيكُمْ مَنْ لَا يَرَانِي بَعْدَ أَنْ يُفَارقَنِي يَا أَبَا الصَّلْتِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَا يُوصَفُ بِمَكَان وَ لَا يُدْرَكَ بِالْأَبْصَارِ وَالْأَوْهَامِ. (1)

7- الصادق علیه السلام - فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ كُلَّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ قَالَ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا مَا أُرِيدَ بِهِ وَجْهُ اللَّهِ وَ وَجْهُ اللهِ عَلى علیه السلام . (2)

8- الباقر علیه السلام - قَالَ: نَحْنُ الْمَثَانِي الَّذِي أَعْطَاهُ اللَّهُ نَبَيَّنَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ نَتَقَلَّبُ فِي الْأَرْضِ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ وَ نَحْنُ عَيْنُ اللَّهِ فِى خَلْقِهِ وَيَدَهُ الْمَبْسُوطَةُ بِالرَّحْمَةِ عَلَى عِبَادِهِ عَرَفَنَا مَنْ عَرَفَنَا وَ جَهَلَنَا مَنْ جَهَلَنَا وَإمَامَةَ الْمُتَّقِينَ. (3)

9- الصادق علیه السلام - إنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا فَأَحْسَنَ خَلْقَنَا وَصَوَّرَنَا فَأَحْسَنَ صُوَرَنَا وَ جَعَلَنَا عَيْنَهُ فِي عِبَادِهِ وَ لِسَانَهُ النَّاطِقَ فِي خَلْقِهِ وَ يَدَهُ الْمَبْسُوطَةَ عَلَى عِبَادِهِ بالرافَة وَ الرَّحْمَة وَ وَجْهَهُ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ وَ بَابَهُ الَّذِي يَدْلُّ عَلَيْهِ وَ خُزَانَهُ فِي سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ بِنَا أَثْمَرَتِ الْأَشْجَارُ وَ أَيْنَعَتِ الثَّمَارُ وَ جَرَتِ الْأَنْهَارُ وَ بِنَا يَنْزِلُ غَيْثُ السَّمَاءِ وَيَنْبُتُ عُشْبُ الْأَرْضِ وَ بِعِبَادَتِنَا عُبدَ اللَّهُ وَلَوْلَا نَحْنُ مَا عُبدَ اللَّه. (4)

10 - الصادق علیه السلام - نَحْنُ حُجَّةُ اللَّهِ وَنَحْنُ بَابُ اللَّهِ وَ نَحْنُ لِسَانُ اللَّهِ وَنَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ وَنَحْنُ عَيْنُ اللَّهِ فِي خَلْقِهِ وَ نَحْنُ وَلَاهُ أَمْرِ اللَّهِ فِي عِبَادِهِ. (5)

11 - المهدى عجل الله تعالی فرجه الشریف - في زيارة القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف : السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَجْهَ اللَّهِ الَّذِي لَا يَهْلِكُ وَ لَا يَبْلَى إِلَى يَوْمِ الدِّين. (6)

12 - الصادق علیه السلام - عَن الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَة النَّضْرِى قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكَ إِلَّا وَجْهَهُ فَقَالَ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا مَنْ أَخَذَ الطَّرِيقَ الَّذِي أَنْتُمْ عَلَيْهِ. (7)

کنم]» و فرمود: «در میان شما کسانی هستند که پس از جدایی من [و مرگ من] دیگر مرا [در آن دنیا] نمی بینند. ای اباصلت! خدای تبارک و تعالی در هیچ مکانی وصف نمی شود و به دیده و وهم درک نمی شود».

7- امام صادق علیه السلام - كُلُّ شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ؛ هر چیزی نابود می شود مگر آنچه که از آن وجه الله قصد شده باشد و وجه الله همان علی علیه السلام است (ولایت علی علیه السلام شرط جاودانگی است).

8- امام باقر علیه السلام - وجه اللهی که در جلو دیدگان شما روی زمین حرکت می کند ما (اهل بیت) هستیم، چشمان خداوند در میان مخلوقاتش هستیم، ما دستان گشاده خداوند برای بذل محبت بین بندگانش هستیم، هرکس ما را بشناسد، [حقیقت] ما را خواهد شناخت و هرکس [حقیقت] ما را نشناسد، ما را نشناخته و امامت از آن متقین است.

9- امام صادق علیه السلام - خداوند ما را به بهترین وجه آفرید و بهترین صورت را بخشید، ما را چشمان خود میان مردم و زبان گویا میان خلق و دست گشاده به رأفت و رحمت و وجهی که از آن جانب به خدا نزدیک شوند و دربی که به سوی خدا است و گنجینه ها در آسمان و زمین قرار داد؛ به برکت ما درخت میوه می دهد و میوه ها قابل استفاده می شود و جوی ها جاری می گردد و به برکت ما باران از آسمان می بارد و روئیدنی ها می روید؛ به وسیله ی اطاعت از ما مردم خداپرست شدند که اگر ما نبودیم مردم خداپرست نمی شدند.

10- امام صادق علیه السلام - حجت خدا در رسیدن به خدا و زبان خداوند و وجه خدا و چشم خدا در میان خلق او ما هستیم و ما عهده دار ولایت امر او در میان بندگانش هستیم.

11 - امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف - در زیارت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف آمده: سلام بر تو ای وجه خدا که نابود نمی شود و تا روز قیامت از بین نمی رود.

12 - امام صادق علیه السلام - حارث بن مغیره نصری گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد: كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ سؤال کردم. فرمود: «همه هلاک می شوند مگر کسانی که راه حق را انتخاب کنند که شما بر آن هستید».

تعویذ؛

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - بیهقی در «دلائل النبوة» از ابودجانه که نامش سماک بن خرشه است روایت می کند که گفت: «من به رسول خدا صلی الله علیه وآله شکایت کردم از این که وقتی در بستر می خوابم، سوتی مانند سوت آسیاب و صدایی مانند صدای زنبور عسل می شنوم و درخشش نوری مانند نور رعد و برق

ص: 299

لَمَعَاناً كَلَمْعِ الْبَرْقِ فَرَفَعْتُ رَأسِى فَإِذَا أَنَا بِظِلَّ أَسْوَدَ يَعْلُو وَيَطُولُ بصَحْن دَارِى فَمَسِسْتُ جَلْدَهُ فَإِذَا هُوَ كَجِلْدِ الْقُنْفُدِ فَرَمَى فِي وَجْهِي مِثْلَ شَرَرَ النَّارِ فَقَالَ صلی الله علیه وآله عَامِرٌ دَارَكَ يَا أَبَا دُجَانَةَ ثُمَّ طَلَبَ دَوَاةً وَ قِرْطَاسًا وَ أَمَرَ عَلِيًّا علیه السلام أَنْ يَكْتُبَ بِسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ هَذَا كِتَابٌ مِنْ رَسُول رَبِّ الْعَالَمِينَ صلی الله علیه وآله إِلَى مَنْ طَرَقَ الدَّارَ مِنَ الْعُمَّارِ وَالزَّوَارَ إِلَّا طَارقاً يَطْرُقُ بِخَيْرٍ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ لَنَا وَلَكُمْ فِي الْحَقِّ سَعَةَ فَإِنْ يَكُنْ عَاشِقاً مُولَعاً أَوْ فَاجِراً مُقْتَحِماً فَهَذَا كِتَابُ اللَّهِ يَنْطِقُ عَلَيْنَا وَ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّ رُسُلَنا يَكْتُبُونَ ما تَمَكُرُونَ اتْرَكُوا صَاحِبَ كِتَابِي هَذَا وَ انْطَلِقُوا إلى عَبْدَة الْأَصْنَامِ وَ إِلَى مَنْ يَزْعُمُ أَنَّ مَعَ الله إلهَا آخَرَ لا إلهَ إِلَّا هُوَ كُل شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الحكمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ، حم لَا يُبْصِرُون حم عسق تفرق أعْدَا : اللهِ وَبَلَغَتْ حجة الله ولا حول و لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ. فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللهُ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ. (1)

ص: 300

می بینم [و از هول آن] از خواب بلند می شوم و یک چیز سیاه که بلند و دراز می شود و تمام محوطه خانه ام را می گیرد، می بینم، وقتی دست به پوستش می کشم گویا دست به پوست خارپشت

می کشم و او چیزی مثل شعله های آتش به صورتم پرت می کند. پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: ای آبادجانه! خانه ات را تعمیر و بازسازی کن»؛ پس پیامبر صلی الله علیه وآله دستور داد تا قلم و کاغذ بیاورند و به علی علیه السلام فرمود که بنویسد: «به نام خداوند بخشنده مهربان؛ این نامه ای است از فرستاده پروردگار جهانیان به کسانی که وارد این خانه شده و آسایش آن را از سازندگان آن می گیرند و نه آن کسانی که برای امر خیری وارد آن خانه می شوند. پس از حمد خداوند؛ ما و شما در انتخاب حق، دستمان باز است [و اختیار داریم] حتی اگر آن شخص عاشقی شیفته یا ستمگری مهاجم باشد، این کتاب خدا است که به حق با ما و شما سخن می گوید [و اعمال شما را بازگو می کند] ما آنچه را انجام می دادید می نوشتیم! (جائیه/29) رسولان [فرشتگان] ما، آنچه نیرنگ می کنید [و نقشه می کشید] می نویسند!» (یونس / 21) صاحب این نامه ام را رها کنید و به دنبال بت پرستان و آنان که می پندارند با خدا معبود دیگری است بروید؛ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ به آیه حم * عسق (شوری/2-1) پراکنده شوید ای دشمنان خدا من حجّت خدا را به شما رساندم و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم. خداوند، شر آن ها را از تو دفع می کند و او شنونده و داناست. (بقره/137)».

ص: 301

سوره عنکبوت

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ثواب قرائت

1- امام صادق علیه السلام - ابوبصیر نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس سوره ی عنکبوت و روم را در شب بیست و سوم ماه رمضان بخواند، به خدا سوگند ای ابا محمد! از بهشتیان است و هرگز هیچ استثنایی هم قائل نمی شوم و از آن بیم ندارم که بابت این سخن، گناهی بر من نوشته شود؛ زیرا این دو سوره نزد خدا جایگاهی والا دارند.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - هر کس سوره عنکبوت را بخواند، ده حسنه به تعداد همه ی مردان و زنان؛ چه مؤمن و چه منافق، برایش نوشته می شود. و هرکس آن را نوشته و آب آن را بنوشد، به اذن خدا تمام دردها و بیماری ها از او زائل می شوند.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - هرکس آن را بنویسد و آب آن را بنوشد، به قدرت خداوند متعال همه ی دردها و بیماری ها از وی زائل می شوند.

4- امام صادق علیه السلام - هر کس آن را بنویسد و آب آن را بنوشد، تب نوبه از او زائل می گردد، هم چنین سرما و درد؛ و هرگز به خاطر دردی غمگین نخواهد شد، مگر درد مرگ که گریزی از آن نیست؛ و تا زنده است شادی او افزون می گردد؛ و نوشیدن آب آن دل را شاد و سینه را گشاده می دارد. شستن صورت با آن برای دفع گرما و سرخی مفید است.

5- امام صادق علیه السلام - هر کس با انگشت پیرامون ناف خود اشاره کرده و در همان حال این سوره را تلاوت کند، از اوّل شب تا آخر آن آسوده می خوابد و به اذن خدا تا صبح بیدار نمی شود. و هر کس با انگشت پیرامون ناف خود اشاره کرده و در همان حال این سوره را تلاوت کند، از اوّل شب تا آخر آن آسوده می خوابد و به اذن خدا تا صبح بیدار نمی شود.

الم (1)

ص: 303

قوله تعالى: أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ (2)

باب 1 : النّاسُ

1-1 - ابن عباس رحمه الله - قَوْلُهُ تَعَالَى أَحَسِبَ النَّاسُ قِيلَ: إِنَّهُ أَرَادَ بِالنَّاسِ الَّذِينَ آمَنُوا بِمَكَّةَ سَلَمَةَ بْنَ هِشَامٍ وَ عَيَّاشَرَ بْنَ أَبِي رَبِيعَةَ وَ الْوَلِيدَ بْنَ الْوَلِيدِ وَ عَمَّارَ بْنَ يَاسِرٍ وَ غَيْرَهُمْ. (1)

باب 2 : لا يُفْتَنُونَ

1-2 - الكاظم علیه السلام - عَنْ مُعَمَّرَ بْن خَلَّادٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَن علیه السلام يَقُول الم. أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنَونَ ثُمَّ قَالَ لِى مَا الْفِتْنَةُ قُلْتُ جَعِلْتُ فِدَاكَ الَّذِي عِنْدَنَا الْفِتْنَةُ فِي الدِّين فَقَالَ يُفْتَنُونَ كَمَا يُفْتَنُ الذَّهَبُ ثُمَّ قَالَ يُخْلَصُونَ كَمَا يُخْلَصُ الذَّهَبُ. (2)

2-2- الصادق علیه السلام - وَهُمْ لا يُفْتَنُون قِيلَ مَعْنَى يُفْتَنُونَ يُبْتَلَوْنَ فِي أَنْفُسِهِمْ وَأَمْوَالِهِم. (3)

3-2- علی بن ابراهيم رحمه الله- لَا يُفْتَنُونَ اى لَا يَخْتَبِرُونَ. (4)

4-2- أمير المؤمنین علیه السلام - رَوَى النِّعْمَانِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ: فِيمَا رَوَاهُ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَّهُمْ سَأَلُوهُ الله - عَنِ الْمُتَشَابِهِ فِي تَفْسِيرِ الْفِتْنَةِ فَقَالَ مِنْهُ فِتْنَةُ الاخْتِبَارِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى: المِ. أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ . (5)

5-2- الرسول صلی الله علیه وآله - وَ فِي تَفْسِيرِ الْكَلْبِى أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ قَامَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم فَتَوَضَّأَ وَأَسْبَغَ وُضُوءَهُ ثُمَّ قَامَ وَ صَلَّى فَأَحْسَنَ صَلَاتَهُ ثُمَّ سَأَلَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَنْ لَا يَبْعَثَ عَلَى أُمَّتِهِ عَذَابًا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ لَا مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ لَا يُلْبِسَهُمْ شِيَعًا وَ لَا يُذِيقَ بَعْضَهُمْ بَأْسَ بَعْض فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى سَمِعَ مَقَالَتَكَ وَ إِنَّهُ قَدْ أَجَارَهُمْ مِنْ خَصْلَتَيْنِ وَ لَمْ يُجِرْهُمْ مِنْ خَصْلَتَيْنِ أَجَارَهُمْ مِنْ أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْهِمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِهِمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَلَمْ يُجِرْهُمْ مِنَ الْخَصْلَتَيْنِ الْأَخْرَيَيْنِ فَقَالَ صلی الله علیه وآله يَا جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَمَا بَقَاءُ أُمَّتِي مَعَ قَتْلِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً فَقَامَ وَ عَادَ إِلَى الدُّعَاءِ فَنَزَلَ

ص: 304

آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: «ایمان آوردیم»، به حال خود رها می شوند و آزمایش نخواهند شد؟! (2)

بخش 1: مردم؛

1-1- ابن عباس رحمه الله - أَ حَسِبَ النّاسُ گفته شده منظور [خدا] از النّاسُ، کسانی هستند که در مکه ایمان آوردند: سلمة بن هشام و عیاش بن ابی ربیعه و ولید بن ولید و عمار بن یاسر و دیگران.

بخش 2: آزمایش

1-2- امام کاظم علیه السلام - معمر بن خلاد گوید: شنیدم امام کاظم علیه السلام تلاوت می فرمود: الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ؛ سپس به من فرمود: «مقصود از فتنه چیست»؟ عرض کردم: «فدایتان شوم! تا جایی که ما می دانیم مقصود آزمون در دین است». فرمود: «آزموده می شوند چنانکه طلا آزموده [و به محک زده] می شود». سپس فرمود: «خالص می شوند چنانکه طلا خالص می شود».

2-2- امام صادق علیه السلام - وَهُمْ لا يُفْتَنُون؛ يُفْتَنُون به این معناست که با جان ها و اموالشان آزموده می شوند.

3-2- على بن ابراهيم رحمه الله - لايُفْتَنُون یعنی آزمایش نمی شوند.

4-2- امام علی علیه السلام - نعمانی در تفسیرش از امام علی علیه السلام روایت می کند: هنگامی که عده ای از او درباره ی متشابه، در تفسیر فتنه پرسیدند؛ فرمود: «از آن (تفسیر فتنه)، فتنه ی آزمایش است که این مطلب همان کلام خداوند متعال است: الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ.

5-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - در «تفسیر کلبی» آمده است: وقتی این آیه بر پیامبر اکرم صلى الله عليه وآله وسلم نازل شد، آن حضرت از جای خود حرکت نموده و وضویی شاداب گرفت، سپس به نماز ایستاد و نماز نیکویی خواند و بعد از نماز از خداوند درخواست کرد که امتش را گرفتار عذاب بالا و پائین ننماید و گرفتار اختلاف و جنگ نکند. پس جبرئیل نازل شد و گفت: «یا محمّد، خداوند درخواست تو را شنید و آنها را از دو چیز امان داد ولی دو چیز دیگر را اجرا خواهد کرد. به آنها امان داد از اینکه عذابی از بالا یا از پائین بر آن ها نازل کند، اما دو چیز را امان نداد». پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «جبرئیل، دیگر از امتم چه باقی می ماند، در صورتی که گرفتار جنگ با یکدیگر شوند و یکدیگر را بکشند». باز از جای حرکت کرد و شروع به دعا نمود؛ در آن هنگام این آیه نازل شد: الم * أَحَسِبَ النَّاسُ

ص: 305

الم أَحَسِبَ النَّاسُ الْآيَتَيْنِ فَقَالَ لَا بُدَّ مِنْ فِتْنَة تُبْتَلَى بِهَا الْأُمَّةُ بَعْدَ نَبِيِّهَا لِيَتَبَيَّنَ الصَّادِقُ مِنَ الْكَاذِبِ لِأَنَّ الْوَحْيَ انْقَطَعَ وَبَقِيَ السَّيْفُ وَ افْتِرَاقُ الْكَلِمَةِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ. (1)

6-2- الرسول صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله مَا زِلْتَ أَنَا وَمَنْ كَانَ قَبْلِى مِنَ النَّبِيِّينَ وَالْمُؤْمِنِينَ مُبْتَلَيْنَ بِمَنْ يُؤْذِينَا وَ لَوْ كَانَ الْمُؤْمِنُ عَلَى رَأْسِ جَبَل لَقَيَّضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ مَنْ يُؤْذِيهِ لِيَأْجُرَهُ عَلَى ذَلِكَ. (2)

7-2- أمير المؤمنين علیه السلام - مِمَّا أَجَابَ بِهِ أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ الْعَسْكَرِيُّ علیه السلام فِي رِسَالَتِهِ إِلَى أَهْل الْأَهْوَاز حِينَ سَأَلُوهُ عَن الْجَبْرِ وَ التَّفويض ... أَخْبَرَ أمير المؤمنين علیه السلام سَأَلَهُ عَبَايَةُ بْنُ ربْعِيُّ الْأَسَدِى عَن الِاسْتِطَاعَةَ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام تَمْلِكُهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْ مَعَ اللَّهِ فَسَكَتَ عَبَايَةُ بْنُ رِبْعِيٌّ فَقَالَ لَهُ قُلْ يَا عَبَايَةً قَالَ وَ مَا أَقُولُ قَالَ إِنْ قُلْتَ تَمْلِكُهَا مَعَ اللَّهِ قَتَلْتُكَ وَإِنْ قُلْتَ تَمْلِكُهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ قَتَلْتُكَ قَالَ وَ مَا أَقُولُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ تَقُولُ تَمْلِكُهَا بِاللَّهِ الَّذِي يَمْلِكُهَا مِنْ دُونِكَ فَإِنْ مَلَكَكَهَا كَانَ ذَلِكَ مِنْ عَطَائِهِ وَ إِنْ سَلَبَكَهَا كَانَ ذَلِكَ مِنْ بَنَائِهِ وَهُوَ الْمَالِكُ لِمَا مَلَكَكَ وَالْمَالِكُ لِمَا عَلَيْهِ أَقْدَرَكَ أَ مَا سَمِعْتَ النَّاسَ يَسْأَلُونَ الْحَوْلَ وَالْقُوَّةَ حَيْثُ يَقُولُونَ لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِالله فَقَالَ الرَّجُلُ وَ مَا تَأْوِيلُهَا يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ لَا حَوْلَ لَنَا عَنْ مَعَاصِي اللَّهِ إِلَّا بِعِصْمَة اللَّهِ وَلَا قُوَّةَ لَنَا عَلَى طَاعَة اللَّهِ إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ قَالَ فَوَثَبَ الرَّجُلُ وَ قَبْلَ يَدَيْهِ و رجلَيْهِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ المُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوا أَخْبارَكُمْ وَ فِى قَوْلِهِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ وَ فِى قَوْلِهِ أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ ... إن جَمِيعَهَا جَاءَتْ فِي الْقُرْآن بمَعْنَى الِاخْتِبَار. (3)

2-8- الرضا علیه السلام - عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِى نَصْرِ عَنْ أَبِي الْحَسَن الرَّضَا علیه السلام قالَ لَا يَكُونُ مَا تَمُدُّونَ إِلَيْهِ أَعْنَاقِكُمْ حَتَّى تُمَيَّزُوا وَ تُمَحَصُوا فَلَا يَبْقَى مِنْكُمْ إِنَّا الْقَلِيلَ ثُمَّ قَرآ الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ مِنْ عَلَامَاتِ الْفَرْجِ حَدَثَا يَكُونُ بَيْنَ الْمَسْجِدَيْنِ وَ يُقْتَلُ فَلَان مِنْ وُلْدِ فَلَان خَمْسَةَ عَشَرَ كَبْشَاً مِنَ الْعَرَبِ. (4)

أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «نه! باید حتما آزمایشی بعد از پیامبر باشد تا راستگو از دروغگو تشخیص داده شود. چون وحی منقطع شده است و شمشیر مانده و اختلاف و ناهماهنگی تا روز قیامت هست».

6-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - پیوسته من و پیامبران دیگر و مؤمنانی که پیش از من بوده اند، مبتلا به یک نفری بوده ایم که ما را اذیت نماید، و اگر مؤمن بالای کوهی باشد خدای تعالی کسی را می فرستد که او را اذیّت برساند تا به او اجر و مقام دهد.

7-2- امام علی علیه السلام - از جمله فرمایشاتی که امام هادی علیه السلام در ضمن نامه شان در جواب به مردم اهواز که از ایشان در مورد جبر و تفویض سؤال نموده بودند، نوشت ... مقصود امیرالمؤمنين علیه السلام نیز همین بود که وقتی عبایه بن ربعی اسدی از [ایشان در مورد این که آیا بندگان در انجام اعمال خود] قدرت [دارند یا نه؟] سؤال کرده بود، فرمود: «آیا [بندگان] بدون کمک خدا [بر اعمال خود] قادرند یا با کمک او»؟ عبایه بن ربعی سکوت کرد، امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: «جواب بده ای عبایه! اگر بگویی با کمک خدا قادری، تو را می کشم و اگر هم بگویی بدون قدرت خدا قادری، [باز] تو را می کشم [عبایه ] عرض کرد: «پس چه باید بگویمای امیرالمؤمنین علیه السلام» ؟ ایشان فرمود: «باید بگویی که تو به سبب خداوندی که بدون تو نیز قادر بر آن است، بر [انجام] آن قادر شده ای؛ اگر او قدرت انجام آن را به تو بدهد، از عطایش است و اگر قدرت آن را از تو بگیرد، به جهت [آزمون و] بلایش است. او مالک هر آنچه است که به ملکیت تو درآورده و مالک هر آنچه که تو را بر آن قادر کرده است. آیا نشنیده ای که مردم [از خداوند] طلب حرکت و نیرو می کنند و می گویند: لا حول و لا قوة إلا بالله»!؟ آن مرد (عبایه) عرض کرد: «ای امیرالمؤمنین! معنای [حقیقی] این جمله چیست»؟ ایشان فرمود: «[یعنی] ما جز به حفاظت خداوند، هیچ [چاره و] حرکتی در برابر معصیتهای خداوند نداریم و جز به کمک او هیچ نیرویی بر اطاعتش نمی یابیم»، اینجا بود که آن مرد بر دست و پای امیرالمؤمنین علیه السلام افتاد و بر آنها بوسه زد. سپس امام هادی علیه السلام فرمود: این سخن خداوند متعال : وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَ الصَّابِرِينَ وَ نَبْلُوا أَخْبارَكُمْ (محمد /31) و این کلام او سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ (اعراف 128) و این کلام او: أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ و... فرمود: «همه ی این ها در قرآن به معنای آزمایش آمده است».

8-2- امام رضا علیه السلام - احمد بن محمد بن ابی نصر نقل می کند: امام رضا علیه السلام فرمود: «آنچه انتظارش را می کشید محقق نخواهد شد تا اینکه خالص گشته و آزمایش شوید تا آنجا که عده ی کمی از شما باقی بمانند. سپس این آیه را تلاوت فرمود: الم* أحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ؛ از آن فرمود: «یکی از علامت های فر،ج اتفاقی است که بین دو مسجد رخ می دهد و فلانی از طائفه ی فلان، پانزده نفر از عرب را می کشد».

آزمایش توسط ولایت؛

ص: 307

1 - الباقر علیه السلام - عَنْ جَابر رحمه الله قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام قَوْلَهُ لِنَيهِ صلی الله علیه وآله لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ فَسِّرْهُ لِي قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام لِشَيْءٍ قَالَهُ اللَّهُ وَ لِشَيْءٍ أَرَادَهُ اللَّهُ يَا جَابِرُ رحمه اللَّهُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله كَانَ حَريصاً عَلَى أَنْ يَكُونَ عَلَى علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ عَلَى النَّاسِ وَكَانَ عِنْدَ اللَّهِ خِلَافَ مَا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ قُلْتُ فَمَا مَعْنَى ذَلِكَ قَالَ نَعَمْ عَلَى بِذَلِكَ قَوْلَ اللَّهِ لِرَسُولِهِ لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله الْأَمْرُ [إِلَى] فِي عَلى علیه السلام أَوْ فِي غَيْرِهِ أَ لَمْ أَتْلُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّد صلى الله عليه وآله وسلم فِيمَا أَنْزَلْتُ مِنْ كِتَابِي إِلَيْكَ الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ إِلَى قَوْلِهِ فَلَيَعْلَمَنَّ قَالَ فَوَّضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الْأَمْرَ إِلَيْهِ. (1)

2- الرسول صلی الله علیه وآله - جابر بن عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيِّ رحمه الله عَنْهُ قَالَ كُنَّا جُلُوسًاً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِذْ أَقْبَلَ على علیه السلام فَلَمَّا نَظَرَ إِلَيْهِ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ لا شَريكَ لَهُ قَالَ قُلْنَا صَدَقْتَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ لا شَرِيكَ لَهُ قَدْ ظَنَنَّا أَنَّكَ لَمْ تَقُلْهَا إِنَّا لِعَجَبْ مِنْ شَيْءٍ رَأَيْتَهُ قَالَ نَعَمْ لَمَّا رَأَيْتُ عَلِيّا علیه السلام مُقْبلًا ذُكَرْتُ حَدِيثاً حَدَّثَنِي حَبيبي جَبْرَئِيلَ قَالَ قَالَ إِنِّي سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ يَجْتَمِعَ الْأُمَّةُ عَلَيْهِ فَأَبَى عَلَيْهِ إِلَّا أَنْ يَبْلُوَ بَعْضَهُمْ بِبَعْض حَتَّى يَمِيرَ الْخَبيثَ مِنَ الطَّيب و أَنْزَلَ عَلَيَّ بذَلِكَ كِتاباً الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ أمَا إِنَّهُ قَدْ عَوَّضَهُ مَكَانَهُ بِسَبْعِ خِصَالَ يَلِى سَتْرَ عَوْرَتِكَ وَ يَقْضِي دَيْنَكَ وَ عِدَاتِكَ وَ هُوَ مَعَكَ عَلَى عُقْرٍ حَوْضِكَ وَ هُوَ مُتَكَا لَكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَنْ يَرْجِعَ كَافِراً بَعْدَ إِيمَانِ وَ لَا زَانِيَا بَعْدَ إِحْصَانِ فَكَمْ مِنْ ضِرْسٌ قَاطِعِ لَهُ فِي الْإِسْلَامِ مَعَ الْقَدَمِ فِي الْإِسْلَامِ وَالْعِلْمِ بكَلامِ اللَّهِ وَ الْفِقْهِ فِي دِينِ اللَّهِ مَعَ الصِّهْرِ وَالْقَرَابَة وَ النَّجْدَةِ فِي الْحَرْبِ وَ بَذْلِ الْمَاعُونَ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهَى عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْوَلَايَة لِوَلِى وَ الْعَدَاوَةَ لِعَدُوِّى وَبَشِّرُهُ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله بذَلِكَ. (2)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - بُرَيْدَةَ بْن حُصَيْب الْأَسْلَمِيٌّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله عَهِدَ إِلَيَّ رَبِّي تَعَالَى عَهْداً فَقُلْتُ يَا رَبِّ بَيِّنْهُ لِي فَقَالَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله أَسْمَعْ عَلَى علیه السلام رَايَةُ الْهُدَى وَ إِمَامُ أَوْلِيَائِي وَ نُورُ مَنْ أَطَاعَنِي وَ هُوَ الْكَلِمَةُ الَّتِي الْزَمْتُهَا الْمُتَّقِينَ فَمَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنِي وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِي فَبَشِّرْهُ بِذَلِكَ

ص: 308

1- امام باقر علیه السلام - جابر رحمه الله گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «این آیه را که خدا به پیامبر صلی الله علیه وآله می فرماید: تو را در این کارها دستی نیست. (آل عمران /128) برایم تفسیر فرمایید. فرمود: «خداوند این سخن را به سببی فرمود، و از آن منظوری داشت. ای جابر! رسول خدا صلی الله علیه وآله آزمند بود تا پس از خودش حضرت علی علیه السلام بر مردم ولی باشد حال آنکه در علم خداوند بر خلاف خواسته ی رسول خدا صلی الله علیه وآله بود». عرض کردم: «پس با این ترتیب آیه به چه معناست»؟ امام علیه السلام فرمود: «آری، منظور خداوند از اینکه به رسولش صلی الله علیه وآله فرمود: لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ این بود که ای محمد! امر درباره علی علیه السلام یا غیر علی علیه السلام به من باز می گردد. ای محمد! مگر در آنچه که از کتابم بر تو نازل کردم برایت تلاوت نکردم: الم* أحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ؛ امام علیه السلام فرمود: «پس پیامبراکرم صلی الله علیه وآله کار را به خدا واگذاشت».

2- پیامبر خدا صلی الله علیه وآله - جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده، روزی نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله نشسته بودیم که علی علیه السلام آمد؛ وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله ایشان را دید، فرمود: سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است که شریکی ندارد». گفتیم: «درست است ای رسول خدا! سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است که شریکی ندارد؛ ولی گویا شما از یک چیزی به شگفت آمدید که چنین فرمودید». ایشان فرمود: «آری، وقتی دیدم علی علیه السلام می آید، به یاد سخن جبرئیل علیه السلام افتادم که به من گفت: «از خدا خواستم تا همه ی امّت بر فرمانبرداری از علی علیه السلام متحد شوند، ولی خداوند اراده کرده بود که در مورد او بعضی از امت به وسیله ی برخی دیگر به محک آزمایش گذاشته شوند تا بدسرشتان و از پاک طینتان شناخته شوند. و این آیه را بر من نازل کرد: الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ؛ و گفت: « بدان که خداوند در عوض این، هفت خصلت در او قرار داده است: متولی کارهای باقیمانده ی تو می شود و قرض ها و وعده های تو را ادا می کند، در وسط حوضت به همراه توست، در روز قیامت تکیه گاه تو خواهد بود، هرگز پس از ایمان آوردن کافر نمی شود و با وجود برخورداری از همسر حلال، هیچ گاه زنا نمی کند. قاطعیت در اسلام دارد و از پیشگامان در اسلام است و عالم به کلام خدا و فقیه در دین خدا است و مضاف بر این، داماد و خویشاوند نزدیک است و شاهرگ جنگ ها بوده و پیوسته انفاق می کند و امر به معروف و نهی از منکر می نماید و با دوست من دوست و با دشمن من دشمن است. ای محمّد! او را به این صفات بشارت بده».

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - بريدة بن حصیب اسلمی گوید: پیامبر اکرم فرمود: «خداوند با من عهدی بست. گفتم: «خدایا! آن عهد را برایم بیان فرما». فرمود: ای محمد بشنو! علی علیه السلام پرچم هدایت و رهبر اولیای من و نور درخشان است برای کسانی که مرا اطاعت کنند. او کلمه ای است که بر پرهیزکاران لازم نموده ام. هر که او را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هر که با او خشم داشته باشد، مرا دشمن داشته است. به علی علیه السلام این مژده را بده». عرض کردم: «خدایا! دلش را روشن

ص: 309

قَالَ قُلْتُ اللَّهُمَّ أَجْلِ [أجلَّ] قَلْبَهُ وَ اجْعَلْ رَبيعَةَ الْإِيمَانِ فِي قَلْبِهِ قَالَ فَقَدْ فَعَلْتُ ثُمَّ قَالَ إِنِّي مُسْتَخِصُّهُ بِبَلَاءِ لَمْ يُصِبْ أَحَداً مِنْ أُمَّتِكَ قَالَ قُلْتُ أَخِي وَصَاحِبِي قَالَ ذَلِكَ مِمَّا قَدْ سَبَقَ مِنِّي إِنَهُ مُبْتَلَى وَ مُبْتَلَى بِهِ. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْل عَنْ أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ الْعَبَّاسُ إِلَى أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ انْطَلِقْ نُبَايِعْ لَكَ النَّاسَ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَ تَرَاهُمْ فَاعِلُونَ [ فَاعِلِينَ] قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَيْنَ قَوْلُ اللَّهِ الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَى اخْتَبَرنَاهُمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ. (2)

5- الرسول صلی الله علیه وآله - عَن الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ علیه السلام قَالَ لَمَّا نَزَلَتْ الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ قَالَ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا هَذِهِ الْفِتْنَةُ قَالَ يَا عَلَى علیه السلام إِنَّكَ مُبْتَلَى بكَ وَ إِنَّكَ مُخَاصَمُ فَأَعِدَّ لِلْخُصُومَة. (3)

6- أمير المؤمنين علیه السلام - قام إليه رجل فقال يا أمير المؤمنين علیه السلام ، أخبرنا عن الفتنة، و هل سألت رسول صلی الله علیه وآله عنها فقال علیه السلام إِنَّهُ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ قَوْلَهُ الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ عَلِمْتَ أَنَّ الْفِتْنَةَ لَا تَنْزِلُ بِنَا وَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه وآله بَيْنَ أَظْهُرِنَا فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا هَذِهِ الْفِتْنَةُ الَّتِي أَخْبَرَكَ اللهُ تَعَالَى بِهَا فَقَالَ يَا عَلَى علیه السلام إِنَّ أُمَّتِي سَيُفْتَنُونَ بَعْدِي فَقُلْتُ يَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله أَ وَ لَيْسَ قَدْ قُلْتَ لِى يَوْمَ أَحَدٍ حَيْثُ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَ حِيزَتْ عَنِّى الشَّهَادَةُ فَشَقَّ ذَلِكَ عَلَيَّ فَقُلْتَ لِي أَبْشِرْ فَإِنَّ الشَّهَادَةَ مِنْ وَرَائِكَ فَقَالَ لِي إِنَّ ذَلِكَ لَكَذِلِكَ فَكَيْفَ صَبْرُكَ إِذا فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَيْسَ هَذَا مِنْ مَوَاطِنِ الصَّبْرِ وَ لَكِنْ مِنْ مَوَاطِنِ الْبُشْرَى وَالشُّكْرِ وَ قَالَ يَا عَلَى علیه السلام إِنَّ الْقَوْمَ سَيُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ وَيَثْنُونَ بِدِينِهِمْ عَلَى رَبِّهِمْ وَيَتَمَنَّوْنَ رَحْمَتَهُ وَيَأْمَنُونَ سَطْوَتَهُ وَيَسْتَحِلُونَ حَرَامَهُ بِالشُّبُهَاتِ الْكَاذِبَة وَالْأَهْوَاءِ السَّاهِيَة فَيَسْتَحِلُونَ

ص: 310

گردان و بهار ایمان را در دلش قرار ده». خداوند در پاسخ فرمود: «چنین کردم». سپس فرمود: «من او را ممتاز به بلا و گرفتاری کرده ام که هیچ یک از امت تو به آن گرفتار نخواهند شد». عرض کردم: «خدایا! برادر و دوست من است» فرمود: «این مطلبی است که از پیش مقدر شده. او گرفتار می شود و به واسطه ی او نیز گرفتاری پیش می آید».

4- امیرالمؤمنین علیه السلام - از امام کاظم علیه السلام روایت است: ابن عباس رحمه الله نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و عرض کرد: «با هم برویم تا مردم با تو بیعت کنند». پس امیرالمؤمنین علیه السلام به وی فرمود: «گمان می کنی این کار را بکنند»؟ گفت: «بلی» امام علیه السلام فرمود: «پس فرموده ی خدا چه می شود: الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ یعنی آن را آزمودیم. فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - امام حسین علیه السلام از امام علی علیه السلام روایت فرمود: هنگامی که آیه: الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ نازل شد، به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کردم: «این فتنه چیست»؟ فرمود: «ای علی علیه السلام! تو وسیله ی آزمایش امّت هستی و با تو منازعه وخصومت خواهند کرد، پس آماده ی منازعه و خصومت باش».

6- امام علی علیه السلام - نهج البلاغه: مردی در محضر علی علیه السلام از جای خود برخاست و گفت ما را از فتنه مطلع سازید و بفرمائید شما از رسول خدا صلی الله علیه وآله در این باره سؤالی کرده اید، یا خیر؟ علی (,) فرمود: «هنگامی که این آیه شریفه فرود آمد: الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ، دانستم تا رسول خدا صلی الله علیه وآله هست فتنه نخواهد شد. عرض کردم: «یا رسول الله، این فتنه ای که خداوند شما را از آن آگاه می کند، کدام فتنه است»؟ رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «ای علی علیه السلام، امت من بعد از من گرفتار فتنه خواهند شد». عرض کردم: «یا رسول الله، در روز احد گروهی به شهادت رسیدند و من در آن روز به این فیض نرسیدم و سخت ناراحت بودم. شما در آن روز به من فرمودید: «ای علی! به تو مژده می دهم که تو هم بعد از این به شهادت خواهی رسید و این موضوع حتماً پیش خواهد آمد، شما در آن روز چگونه صبر خواهید کرد». گفتم: «یا رسول الله این جا از جاهای صبر و شکیبائی نیست، باید در این گونه جاها و از این گونه موقعیت ها خوشحال شد و سپاسگزاری کرد». رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «ای علی این مردم در اموال خود گرفتار فتنه آزمایش قرار خواهند گرفت، و برای اینکه مسلمان شده اند به خداوند منّت خواهند گذاشت و آرزوی رحمت و مغفرت خواهند کرد، و از قدرت خداوند خود را در امان خواهند دانست، و یا به شبهات دروغ حرام ها را حلال خواهند کرد. و با غفلت و نادانی از دچار هوا و هوس می شوند شراب و مسکرات را حلال می کنند و آن را به نام نبیذ و یا آب جو می خورند، به نام هدیه دادن،

ص: 311

الْخَمْرَ بِالنَّبِيذِ وَالسُّحْتَ بِالْهَدِيَّةِ وَالرِّبَا بِالْبَيْعِ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَبِأَيِّ الْمَنَازِل أَنْزِلُهُمْ عِنْدَ ذَلِكَ أَ بِمَنْزِلَة ردَّة أَمْ بِمَنْزِلَة فِتْنَة فَقَالَ بِمَنْزِلَة فِتْنَة. (1)

7- أمير المؤمنين علیه السلام - قَدْ جَاءَتِ الرِّوَايَةُ أَنَّهُ لَمَّا تَمَّ لِأبي بكر مَا تَمَّ وَبَايَعَهُ مَنْ بَايَعَ جَاءَ رَجُلُ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ هُوَ يُسَوِّى قَبْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِمِسْحَاةٍ فِي يَدِهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ الْقَوْمَ قَدْ بَايَعُوا أَبَابَكُر وَ وَقَعَتِ الْخَذْلَةُ لِلْأَنْصَارِ لِاخْتِلَافِهِمْ وَ بَدَرَ الطَّلَقَاءُ بِالْعَقْدِ لِلرَّجُلِ خَوْفاً مِنْ إِدْرَاكِكُمُ الْأَمْرَ فَوَضَعَ طَرَفَ الْمِسْحَاةِ عَلَى الْأَرْضَ وَ يَدُهُ عَلَيْهَا ثُمَّ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ أَنْ يَسْبِقُونَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ. (2)

8- الرسول صلی الله علیه وآله - فَقَالَ حُذَيْفَة ... خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم بالنَّاسِ وَ خَرَجَ بِنِسَائِهِ مَعَهُ وَ هِيَ حَجَّةً الْوَدَاعِ فَلَمَّا اسْتَتَمَّ حَجُهُمْ وَ قَضَوْا مَنَاسِكَهُمْ وَ عَرَّفَ النَّاسَ جَمِيعَ مَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ وَ أَعْلَمَهُمْ أَنَّهُ قَدْ أَقَامَ لَهُمْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَقَدْ أَزَالَ عَنْهُمْ جَمِيعَ مَا أَحْدَثَهُ الْمُشْرِكُونَ بَعْدَهُ وَ رَدَّ الْحَجَرَ الْحَجَ إِلَى حَالَتِهِ الْأُولَى وَ دَخَلَ مَكَّةَ فَأَقَامَ بِهَا يَوْماً وَاحِداً فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ : بِأَوَّلِ سُورَةِ الْعَنْكَبُوتِ فَقَالَ يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه وآله اقْرَأْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ* أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ أَنْ يَسْبقُونا ساءَ ما يَحْكُمُونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا جَبْرَئِيلُ علیه السلام وَ مَا هَذِهِ الْفِتْنَةُ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله إِنَّ اللَّهَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَيَقُولُ إِنِّى مَا أَرْسَلْتُ نَبِيَا قَبْلَكَ إِنَّا أَمَرْتُهُ عِنْدَ انْقِضَاءِ أَجَلِهِ أَنْ يَسْتَخْلِفَ عَلَى أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ يَقُومُ مَقَامَهُ وَ يُحْيِي لَهُمْ سُنَتَهُ وَ أَحْكَامَهُ فَالْمُطِيعُونَ لِلَّهِ فِيمَا يَأْمُرُهُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هُمُ الصَّادِقُونَ وَالْمُخَالِفُونَ عَلَى أَمْرِهِ الْكَاذِبُونَ وَ قَدْ دَنَا يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله مَصِيرُكَ إِلَى رَبِّكَ وَ جَنَّتِهِ وَ هُوَ يَأْمُرُكَ أَنْ تَنْصِبَ لِأُمَّتِكَ مِنْ بَعْدِكَ على بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَ تَعْهَدَ إِلَيْهِ فَهُوَ الْخَلِيفَةُ الْقَائِمُ بِرَعِيَّتِكَ وَ أُمَّتِكَ إِنْ أَطَاعُوهُ وَ إِنْ عَصَوْهُ وَ سَيَفْعَلُونَ ذَلِكَ وَهِيَ الْفِتْنَةُ الَّتِي تَلَوْتُ الْآيَ فِيهَا وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَأْمُرُكَ أَنْ تُعَلِّمَهُ جَمِيعَ مَا

ص: 312

رشوه می پذیرند و به اسم تجارت، ربا را در اموال خویش وارد می سازند» گفتم: «یا رسول الله آن ها را چگونه به حساب بیاورم، آیا آن ها مرتد هستند و یا گرفتار فتنه شده اند»؟ فرمود: «آنها مبتلا به فتنه شده اند».

7- امام علی علیه السلام - [روایت شده که] چون کار خلافت برای ابوبکر پایان گرفت و با او بیعت کردند، مردی نزد أمیرالمؤمنین علیه السلام آمد. و آن حضرت با بیلی که در دست داشت قبر پیامبر صلی الله علیه وآله را هموار می کرد، پس به او عرض کرد: «مردم با ابوبکر بیعت کردند. و انصار به واسطه ی اختلافات و دودستگی خوار و زبون شدند [و کسی در کار خلافت، آنان را یاری نکرد] و آزادشدگان [مکه] نیز از ترس مبادا نوبت خلافت به شما برسد به بیعت با آن مرد (ابوبکر) شتافتند؟! علی علیه السلام سر بیل را بر زمین نهاد و بالای آن را در دست گرفت و این آیات را خواند: بِسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ * الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ * أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ أَنْ يَسْبِقُونَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ.

8- پیامبر صلی الله علیه وآله - حذیفه گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله به همراه مردم از مدینه خارج شده و همسران خودشان را نیز با خود بردند، که این همان حجّة الوداع بود؛ هنگامی که حج آنان پایان یافت و مناسکشان را به جای آوردند و مردم هر آنچه که به آن نیاز داشتند را فرا گرفتند و پیامبر آنان را آگاه ساخت که آیین ابراهیم علیه السلام را برایشان به پا داشته است. ایشان هر آنچه را که پس از ابراهیم، مشرکان در حج بدعت نهاده بودند را از آنان زائل کرده و حجر [ یا حج ] را به صورت ابتدائی خود بازگرداند. حضرت وارد مکه شد و یک روز در آنجا اقامت نمود. جبرئیل ابتدای سوره عنکبوت را نازل نمود و گفت: ای محمد! بخوان: بِسْم الله الرَّحْمنِ الرَّحيم * الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ * أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ أَنْ يَسْبِقُونا ساءَ ما يَحْكُمُون؛ رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «ای جبرئیل این آزمایشی چیست»؟ جبرئیل گفت: «ای محمد! خداوند بر تو درود می فرستد و می فرماید: «من هر پیامبری که پیش از تو مبعوث کردم، در هنگام پایان یافتن مهلتش به او امر نمودم که کسی را تعیین کند که پس از خود جانشین او در میان امتش باشد و سنت و احکام او را برای آنها زنده گرداند. پس آنان خدا را در مورد اوامر رسولش اطاعت کنند، راستگویانند و آنان که با فرمان وی مخالفت می ورزند دروغ گویانند ای محمد بازگشت تو به سوی پروردگار و بهشتش نزدیک شده است و او تو را امر می کند تا برای امتت، علی بن ابی طالب علیه السلام را بعد از خود منصوب کنی و برای او از امت پیمان بگیری. پس او خلیفه برپای دارنده امور رعیت و امّت توست؛ چه از وی اطاعت کنند و چه از وی سرپیچی نمایند که این کار را خواهند کرد و این همان آزمایشی است که این آیات را در مورد آن تلاوت کردم.

ص: 313

عَلَّمَكَ وَ تَسْتَحْفِظَهُ جَمِيعَ مَا حَفَظَكَ وَ اسْتَوْدَعَكَ فَإِنَّهُ الْأَمِينُ الْمُؤْتَمَنُ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله إِنِّي اخْتَرْتُكَ مِنْ عِبَادِى نَبيّاً وَ اخْتَرْتُهُ لَكَ وَصِيّاً. (1)

9 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ عَلْقَمَةَ وَأَبِى أَيُّوبَ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ الم* أَحَسِبَ النَّاسُ الْآيَاتِ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله لِعَمَّارٍ إِنَّهُ سَيَكُونُ بَعْدِى هَنَاتُ حَتَّى يَخْتَلِفَ السَّيْفَ فِيمَا بَيْنَهُمْ وَ حَتَّى يَقْتُلَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ حَتَّى يَتَبَراً بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْض فَإِذَا رَأَيْتَ ذَلِكَ فَعَلَيْكَ بِهَذَا الْأَصْلَعَ عَنْ يَمِينِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَإِنْ سَلَكَ النَّاسُ كُلُّهُمْ وَادِياً وَ سَلَكَ عَلَى علیه السلام وَادِياً فَاسْلُك وَادِيَ عَلَى علیه السلام وَ خَلٌّ عَنِ النَّاسِ يَا عَمَّارُ إنَّ عَلِيّا علیه السلام لَا يَرُدُّكَ عَنْ هُدَى وَ لَا يَرُدُّكَ إِلَى رَدَى يَا عَمَّارُ طَاعَةُ عَلَى اللَّهُ طَاعَتِي وَ طَاعَتِي طَاعَةُ اللَّهِ. (2)

10 - المهدى عجل الله تعالی فرجه الشریف - توقيع مِنْهُ علیه السلام كَانَ خَرَجَ إِلَى الْعَمْرِيِّ وَ ابْنِهِ رحمه اللهُ عَنْهُمَا رَوَاهُ سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ الشَّيْخُ أَبُو جَعْفَرَ وَجَدْتُهُ مُثْبَتَاً بِخَطَّ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ رحمه الله وَفَقَكُمَا اللَّهُ لِطَاعَتِهِ وَ ثَبَّتَكُمَا عَلَى دِينِهِ وَأَسْعَدَكُمَا بِمَرْضَاتِهِ انْتَهَى إِلَيْنَا مَا ذَكَرْتُمَا أَنَّ الْمِيثَمِيَّ أَخْبَرَكُمَا عَنِ الْمُخْتَارِ وَ مُنَاظَرَتِهِ مَنْ لَقِيَ وَ احْتِجَاجِهِ بِأَنْ لَا خَلَفَ غَيْرُ جَعْفَرِ بْن عَلِيٍّ وَ تَصْدِيقِهِ إِيَّاهُ وَ فَهِمْتَ جَمِيعَ مَا كَتَبْتُمَا بِهِ مِمَّا قَالَ أَصْحَابُكُمَا عَنْهُ وَ أَنَا أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْعَمَى بَعْدَ الْجِلَاءِ وَ مِنَ الضَّلَالَةِ بَعْدَ الْهُدَى وَ مِنْ مُوبِقَاتِ الْأَعْمَال وَ مُرْدِيَاتِ الْفِتَنِ فَإِنَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ كَيْفَ يَتَسَاقَطُونَ فِي الْفِتْنَةِ وَ يَتَرَدَّدُونَ فِي الْحَيْرَةِ وَ يَأْخُذُونَ يَمِينَا وَ شِمَالًا فَارَقُوا دِينَهُمْ أَم ارْتَابُوا أَمْ عَانَدُوا الْحَقَّ أَمْ جَهِلُوا مَا جَاءَتْ بِهِ الرِّوَايَاتَ الصَّادِقَةُ وَالْأَخْبَارُ الصَّحِيحَةُ أَوْ عَلِمُوا ذَلِكَ فَتَنَاسَوا. (3)

11 - أمير المؤمنين علیه السلام - وَ رُوىَ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ فِى خُطْبَة لَهُ وَ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بِأَنْبِيَائِهِ حَيْثُ بَعَثَهُمْ أَنْ يَفْتَحَ لَهُمْ كُنُوزَ الذَّهْبَانِ وَ مَعَادِنَ الْعِقْيَانِ وَمَغَارِسَ الْجِنَانِ وَأَنْ يَحْشُرَ طَيْرَ السَّمَاءِ وَ وَحْشَ الْأَرْضِ مَعَهُمْ لَفَعَلَ وَ لَوْ فَعَلَ لَسَقَطَ الْبَلَاءُ وَ بَطَلَ الْجَزَاءَ وَاضْمَحَلَّتِ الْأَنْبَاءُ وَ لَمَا وَجَبَ لِلْقَائِلِينَ أَجُورُ الْمُبْتَلَيْنَ وَلَا لَحِقَ الْمُؤْمِنِينَ ثَوَابُ الْمُحْسِنِينَ وَ لَا لَزِمَتِ الْأَسْمَاءُ أَهَالِيَهَا عَلَى مَعْنِّى مُبِين وَلِذَلِكَ لَوْ أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ آيَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِينَ وَ لَوْ فَعَلَ لَسَقَطَ الْبَلْوَى عَنِ النَّاسِ أَجْمَعِينَ وَلَكِنَّ اللَّهَ

ص: 314

خداوند عزوجل به تو فرمان می دهد تا هر آنچه را که به تو آموخته، به علی بیاموزی و هر آنچه را که پیش تو نگه داشته و به امانت سپرده، به او واگذاری، که او امانت داری مورد اعتماد است. ای محمد! من تو را از میان بندگانم به پیامبری برگزیدم و او را وصی تو انتخاب کردم».

9- پیامبر صلی الله علیه وآله - علقمه و ابوایوب نقل می کنند که: چون آیه الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا؛ نازل گردید، رسول خدا صلی الله علیه وآله به عمار فرمود: بعد از من، شر و فساد خواهد بود تا اینکه جنگ میان ایشان واقع خواهد شد و همدیگر را خواهند کشت و از یکدیگر بیزاری خواهند جست. پس چون اوضاع را چنین دیدی، با علی بن ابی طالب علیه السلام باش؛ زیرا اگر همه ی مردم به یک راه روند و او به تنهایی به راه دیگر، راه او بر حق است. ای عمار! علی علیه السلام تو را از راه هدایت منحرف نمی کند و به بدی نمی افکند و اطاعت از علی علیه السلام، اطاعت از من است و اطاعت از من، اطاعت از خداست.

10- مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف - این توقیع به افتخار عثمان بن سعید و پسرش محمّدبن عثمان (نائب اوّل و دوم امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف) از ناحیه ی مقدسه صادر شده است. این توقیع را سعد بن عبدالله اشعری روایت کرده است. شیخ ابوعبدالله جعفر گفت: «من آن را به خط سعد بن عبدالله اشعری دیدم. توقیع این است: «خداوند شما دو نفر را در راه بندگی خود موفق و بر دین مقدسش ثابت بدارد، و شما را با آنچه موجب خشنودی اوست، نیکبخت گرداند، آنچه گفته بودید که «میثمی» از «مختار» و گفتگویش با شخصی که او را ملاقات کرده بود و استدلال کرده بود که پدرم امام حسن عسکری علیه السلام جانشینی غیر از جعفربن علی (جعفر کذاب) ندارد و او هم امامت او را تصدیق کرده و به ما رسید و از تمام مضمون مکتوبی که از آنچه دوستان شما در خصوص او به شما خبر داده بودند و به وی نوشته اید؛ مطلع شدیم. من از نابینایی بعد روشنی و از ضلالت بعد از هدایت و از عواقب سوء اعمال و فتنه های خطرناک، به خدا پناه می برم. خداوند عزوجل می فرماید: أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ، چگونه این مردم در فتنه افتاده و در حیرت و سرگردانی قدم می زنند و از چپ و راست می روند؟ آیا از دین خود کناره گرفته اند یا دچار شک و تردید گشته اند، یا با حق و حقیقت دشمنی ورزیده اند یا جهالت را پیشه خود ساخته اند؟ آیا اخبار و روایات صحیحه در این باره به آن ها نرسیده، یا اینکه از این موضوع اطلاع دارند ولی آن را به دست فراموشی سپرده اند»؟

11- امام علی علیه السلام - روایت شده امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه اش فرمود: اگر خدای متعال هنگامی که پیامبران را برانگیخت، اراده می فرمود، گنج های طلا و معادن زر ناب و باغ های سرسبز را در دسترس آنها قرار دهد و پرندگان آسمان و حیوانات زمین را در اختیار آنها قرار دهد، چنین می کرد، اما در این صورت دیگر جایی برای ابتلا و آزمایش باقی نمی ماند و پاداش و جزا باطل بود و اخبار آسمانی همه از بین می رفت و کسانی که دعوت انبیا علیهم السلام را می پذیرفتند، مزد ابتلا و آزمایش دریافت نمی کردند و مؤمنین سزاوار پاداش نیکوکاران نمی شدند و کلمات بار معنایی و ارزشی خود را از دست می دادند لذا اگر خدای متعال اراده کند از آسمان بر آنان آیه ای نازل کند که گردن هایشان در برابر آن [بی اختیار] خاضع گردد. [این کار را خواهد کرد] و اگر چنین کند، فتنه و آشوب از مردم فروکش خواهد کرد. لیکن

ص: 315

جَلَّ ثَنَاؤُهُ جَعَلَ رُسُلَهُ أُولِى قُوَّةَ فِى عَزَائِمِ نِيَّاتِهِمْ وَضَعَفَةً فِيمَا تَرَى الْأَعْيُنُ مِنْ حَالَاتِهِمْ مِنْ قَنَاعَة تَمْلَأَ الْقُلُوبَ وَ الْعُيُونَ غَنَاؤُهُ وَخَصَاصَة تَمْلَأَ الْأَسْمَاعَ وَالْأَبْصَارَ أَذَاؤُهُ وَلَوْ كَانَتِ الْأَنْبِيَاءُ أَهْلَ قُوَّة لَا تُرَامُ وَ عِزَّةٍ لَا تُضَامُ وَ مُلْكِ يُمَدُّ نَحْوَهُ أَعْنَاقُ الرِّجَالِ وَيُشَدُّ إِلَيْهِ عُقَدُ الرِّحَالِ لَكَانَ أَهْوَنَ عَلَى الْخَلْقِ فِي الِاخْتِبَارِ وَأَبْعَدَ لَهُمْ فِي الاسْتِكْبَارٍ وَلَآمَنُوا عَنْ رَهْبَة قَاهِرَة لَهُمْ أَوْ رَغْبَة مَائِلَة بِهِمْ فَكَانَتِ النِّيَّاتِ مُشْتَرَكَةً وَالْحَسَنَاتِ مُقْتَسَمَةً وَ لَكِنَّ اللَّهَ أَرَادَ أَنْ يَكُونَ الاتِّبَاعُ لِرُسُلِهِ وَالتَّصْدِيقُ بِكُتُبِهِ وَ الْخُشُوعُ لِوَجْهِهِ وَ الِاسْتِكَانَةُ لِأمْرِهِ وَالِاسْتِسْلَامُ لِطَاعَتِهِ أُمُوراً لَهُ خَاصَّةً لَا تَشُوبُهَا مِنْ غَيْرِهَا شَائِبَةَ وَكُلَّمَا كَانَتِ الْبَلْوَى وَالِاخْتِبَارُ أَعْظَمَ كَانَتِ الْمَثُوبَةُ وَالْجَزَاء أَجْزَلَ أَلَا تَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ اخْتَبَرَ الْأَوَّلِينَ مِنْ لَدُنِ آدَمَ اللهُ إِلَى الْآخِرِينَ مِنْ هَذَا الْعَالَمِ بِأَحْجَارٍ لَا تَضُرُّ وَ لَا تَنْفَعُ وَ لَا تُبْصِرُ وَ لَا تَسْمَعُ فَجَعَلَهَا بَيْنَهُ الْحَرَامَ الَّذِى جَعَلَهُ لِلنَّاسِ قِيَاماً ثُمَّ وَضَعَهُ بِأَوْعَرَ بِقَاعِ الْأَرْضِ حَجَراً وَأَقَلَّ نَتَائِق الدُّنْيَا مَدَراً وَ أَضْيَق بُطُونِ الْأَوْدِيَة مَعَاشاً وَ أَغْلَظِ مَحَالٌ الْمُسْلِمِينَ مِيَاهَا بَيْنَ جِبَالِ خَشِنَةً وَ رِمَال دَمِثَة وَ عُيُون وَشَلَة وَقُرَى مُنْقَطِعَة وَأَثَر مِنْ مَوَاضِع قَطر السَّمَاءِ دَائِرَ لَيْسَ يَزْكُو بِهِ خُفٌ وَلَا ظُلْفٌ وَلَا حَافِرُ ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ علیه السلام وَ وَلدَهُ أَنْ يَثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَهُ فَصَارَ مَثَابَةً لِمُنْتَجَعِ أَسْفَارِهِمْ وَ غَايَةً لِمُلْقَى رِحَالِهِمْ تَهْوِى إِلَيْهِ ثِمَارُ الْأَفْئِدَةِ مِنْ مَفاوز قِفَارٍ مُتَّصِلَة وَ جَزَائِر بحَارٍ مُنْقَطِعَة وَ مَهَاوِى فِجَاج عَمِيقَةً حَتَّى يَهْزُوا مَنَاكِبَهُمْ ذُلْنَا يُهَلِّلُونَ لِلَّهِ حَوْلَهُ وَيَرْمَلُونَ عَلَى أَقْدَامِهِمْ شُعْتَا غُبْراً لَهُ قَدْ نَبَدُوا الْقُنُعَ وَالسَّرَابِيلَ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ حَسَرُوا بالشُّعُور حَلْقاً عَنْ رُءُوسِهِمُ ابْتِلَاء عَظِيماً وَاخْتِبَاراً كَبيراً وَ امْتِحَاناً شَدِيداً وَ تَمْحِيصاً بليغاً وَقُنُوتاً مُبيناً جَعَلَهُ اللَّهُ سَبَباً لِرَحْمَتِهِ وَ وُصْلَةً وَوَسِيلَةٌ إلَى جَنَّتِهِ وَعِلَّةَ لِمَغْفِرَتِهِ وَ ابْتِلَا لِلْخَلْقِ بِرَحْمَتِهِ وَلَوْ كَانَ اللهُ تبارک و تعالى وَضَعَ بَيْنَهُ الْحَرَامَ وَمَشَاعِرَهُ الْعِظَامَ بَيْنَ جَنَّاتٍ وَأَنْهَارِ وَ سَهْل وَ قَرَار جَمَّ الْأَشْجَارِ دَانِيَ الثَّمَارِ مُلْتَفَّ النَّبَاتِ مُتَّصِلَ الْقُرَى مِنْ بُرَةً سَمْرَاءَ وَرَوْضَة خَضْرَاءَ وَأَرْيَافِ مُحْدِقَةِ وَ عِرَاصَ مُعْدِقَة وَزُرُوعٍ نَاضِرَة وَ طُرُقُ عَامِرَة وَ حَدَائِقَ كَثِيرَة لَكَانَ قَدْ صَغُرَ الْجَزَاءُ عَلَى حَسَبٌ ضَعْفَ الْبَلَاءِ ثُمَّ لَوْ كَانَتِ الْأَسَاسُ الْمَحْمُولُ عَلَيْهَا وَالْأَحْجَارُ الْمَرْفُوعُ بِهَا بَيْنَ رُمُردَة خَضْرَاءَ وَ يَاقُوتَة حَمْرَاءَ وَ نُور وَ ضِيَاءِ لَخَفَّفَ ذَلِكَ مُصَارَعَةَ الشَّكَ فِي الصُّدُورِ وَ لَوَضَعَ مُجَاهَدَةَ إِبْلِيسَ عَنِ الْقُلُوب وَلَنَفَى مُعْتَلِجَ الرَّيْب مِنَ النَّاسِ وَلَكِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ يَخْتَبرُ

ص: 316

خدای متعال اراده ی فرستادگان خود را نیرومند گرداند، اما به لحاظ ظاهری؛ آنان را ساده و بی پیرایه، توأم با قناعتی که دل و چشم ها را سرشار از بی نیازی می کند، نشان داد. فقر و تنگدستی آن ها و سختی هایی که متحمل می شوند، گوش و چشم ها را پر کرده است، اگر پیامبران آن قدر قدرتمند بودند که کسی توانایی مقابله با آنها را نداشت، و عزتی داشتند که کاستی در آن راه نداشت، و حکومتی داشتند که چشم همه به آن بود، و آرزومندان، آرزوی آن را داشتند، در این صورت مردم به آسانی و بدون هیچ گونه آزمایشی پیامبران را می شناختند و راهی برای سرکشی از دستورات انبیا علیهم السلام نداشتند، لیکن در چنین حالی ایمانشان یا از بیم جان بود و یا به امید رسیدن به حطام دنیا و در این صورت در نیت ها خلوص یافت نمی شد، و غیر از خداوند جنبه های دیگری نیز در اعمالشان شرکت داشت. و با انگیزه های گوناگون به سراغ نیکی ها می رفتند اما خواسته خدای متعال این بود که فرمانبرداری از پیامبران و تصدیق به کتاب و تواضع در برابر او و گردن نهادن به اوامر او و تسلیم طاعت او شدن؛ اموری خالص برای خود او باشد و هیچ انگیزه ای غیر او در آن ها نباشد. و هرچه سختی و آزمایش بزرگتر و سنگین تر باشد، پاداش آن نیز سنگین تر خواهد بود. مگر نمی بینید که خدای متعال پیشینیان را از زمان آدم علیه السلام تا بشر کنونی توسط سنگ های بی سود و زیان که قدرت دیدن ندارند، آزموده است؟ خدای متعال آن سنگ ها را برای خود «بیت الحرام» قرار داد و امور مردم را به واسطه ی آن سامان داد و «بیت الحرام» را از بین تمام مناطق زمین، در یک سرزمین سخت و ناهموار پایه گذاری کرد. سرزمینی که کم ترین جمعیت را در بین شهرها داشت و زندگی در آن سخت تر از هرجایی بود و کمترین آب را در بین مناطق مسلمین داشت. بین کوه های خشک و ریگزارهای نرم و چشمه های کم آب و آبادی هایی که از یکدیگر فاصله طولانی دارند، قرار گرفته بود. جایی که کم ترین بارش را در طول سال دارد. سپس به آدم علیه السلام و فرزندانش دستور داد تا به سوی آن رو آورند. و همین امر باعث شد که «بیت الحرام» محلی برای رفت و آمد فرزندان آدم و مقصد سفر آنها شود و آن ها از بیابان های پهناور و بی آب و علف و جزایر پراکنده دریا و وادی های عمیق، با توجّه قلبی متمایل به این مکان مقدس شوند. و شانه های خود را در حالی که دور کعبه طواف می کنند، با حالت خضوع و خشیت به حرکت درآورند و خدا را تهلیل و تسبیح گویند و بین صفا و مروه هروله کنند در حالی که موهایشان پریشان و لباس و بدنشان غبار آلود است. جامه و لباس دوخته خود را کنار گذاشته اند و سرهای خود را برای تراشیدن موها مهیا ساخته اند. همه این ها ابتلایی بزرگ و امتحانی سخت و آزمایشی روشن و خالص کردنی کامل، برای بندگان است که خدای متعال این امور را سبب رحمت خود و رسیدن به بهشت قرار داده است. اگر خدای متعال اراده می کرد که «بیت الحرام» و مکان های مراسم حج را در میان باغ ها و نهرها و دشت های خرم که درختان انبوه و پرمیوه دارند و در میان کاخ های متعدد و شهرهای متصل به هم و گندمزار مرغوب و مرغزارهای خرم و کشتزارهای سرسبز و مناطق پر آب و پرتردد، پایه گذاری کند، به میزان سادگی آزمایش و سهولت آن، جزای آن را هم ناچیز قرار می داد، اگر پایه های کعبه و سنگ هایی که در آن به کار رفته از زمرد سبز و یاقوت سرخ بود و درخشندگی روشنایی خاصی داشت، مقابله با شک و تردید بسیار راحت و آسان بود و تلاش شیطان برای اثر در

ص: 317

عَبِيدَهُ بِأَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ وَ يَتَعَبَّدُهُمْ بِأَلْوَانِ الْمَجَاهِدِ وَيَبْتَلِيهِمْ بِضُرُوبِ الْمَكَارِهِ إِخْرَاجًا لِلتَكَبَرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ وَ إِسْكَانَا لِلتَّذَكُل فِي أَنْفُسِهِمْ وَ لِيَجْعَلَ ذَلِكَ أَبْوَاباً فتحاً إِلَى فَضْلِهِ وَأَسْبَابَاً ذُلْنَا لِعَفُوهِ وَ فِتْنَتِهِ كَمَا قَالَ الم * أَحَسَبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ. (1)

قوله تعالى: وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ (3)

1 - الصادق علیه السلام - التَّوْبَةُ حَبْلُ اللَّهِ وَ مَدَدُ عِنَايَتِهِ وَ لَا بُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ مُدَاوَمَةِ التَّوْبَة عَلَى كُلِّ حال وَ كُلٌّ فِرْقَةِ مِنَ الْعِبَادِ لَهُمْ تَوْبَةً فَتَوْبَةُ الْأَنْبِيَاءِ مِنِ اضْطِرَابِ السِّرِّ وَ تَوْبَةَ الْأَصْفِيَاءِ مِنَ التَّنَفْس وَ تَوْبَةُ الْأَوْلِيَاءِ مِنْ تَلْوِينِ الْخَطَرَاتِ وَ تَوْبَةُ الْخَاصٌ مِنَ الِاشْتِغَالَ بِغَيْرِ اللَّهِ وَ تَوْبَةُ الْعَامَّ مِنَ الذُّنُوبِ وَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَعْرِفَةٌ وَ عِلْمُ فِي أَصْلِ تَوْبَتِهِ وَ مُنْتَهَى أَمْرِهِ وَ ذَلِكَ يَطُولُ شَرْحُهُ هَاهُنَا فَأَمَّا تَوْبَةُ الْعَام فَأَنْ يَغْسِلَ بَاطِنَهُ بِمَاءِ الْحَسْرَةِ وَالِاعْتِرَافِ بِالْجِنَايَةِ دَائِماً وَ اعْتِقَادِ النَّدَمِ عَلَى مَا مَضَى وَالْخَوْفِ عَلَى مَا بَقِيَ مِنْ عُمُرِهِ وَ لَا يَسْتَصْغِرَ ذُنُوبَهُ فَيَحْمِلَهُ ذَلِكَ إِلَى الْكَسَل وَيُدِيمَ الْبُكَاءَ وَ الْأَسَفَ عَلَى مَا فَاتَهُ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ وَ يَحْبس نَفْسَهُ عَن الشَّهَوَاتِ وَيَسْتَغِيثَ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى لِيَحْفَظَهُ عَلَى وَفَاءِ تَوْبَتِهِ وَ يَعْصِمَهُ الْعَوْدِ إِلَى مَا سَلَفَ وَ يَرُوضِ نَفْسَهُ فِى مَيَدَانِ الْجُهْدِ وَ الْعِبَادَة وَ يَقْضِيَ عَنِ الْفَوَائِتِ مِنَ الْفَرَائِضِ وَ يَرُدَّ الْمَظَالِمَ وَ يَعْتَزِلَ قُرنَاءَ السَّوْءِ وَيَسْهَرَ لَيْلَهُ وَ يَظْمَا نَهَارَهُ وَ يَتَفَكَّرَ دَائِماً فِي عَاقِبَتِهِ وَ يستهين [ يَسْتَعِينَ] باللَّهِ سَائِلًا مِنْهُ الِاسْتِقَامَةَ فِى سَرَائِهِ وَ ضَرَّائِهِ وَ يَثْبُتَ عِنْدَ الْمِحَنِ وَ الْبَلَاءِ كَيْلَا يَسْقُطَ عَنْ دَرَجَةِ التَّوَّابِينَ فَإِنَّ فِي ذَلِكَ طَهَارَةٌ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ زِيَادَةٌ فِي عَمَلِهِ وَ رِفْعَةً فِي دَرَجَاتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ . (2)

ص: 318

قلب ها بی فایده بود و دیگر وسوسه پنهانی در مردم به وجود نمی آمد. اما خدای متعال بندگانش را با انواع سختی ها می آزماید و با تکالیف گوناگون به عبادت وا می دارد و به گرفتاری های مختلف مبتلا می کند تا تکبّر را از قلوب آنها بیرون کند و فروتنی را جایگزین کند و درهای فضل و رحمتش را به روی آنها بگشاید و اسباب عفو و بخشش خود را به به آسانی در اختیار آنها قرار دهد همان طور که فرموده است: الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ.

ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم [و این ها را نیز امتحان می کنیم]؛ تا خداوند کسانی را که راست می گویند و کسانی را که دروغ می گویند مشخص سازد. (3)

1- امام صادق علیه السلام - توبه ریسمان خداوند بزرگ ،است و یاری و کشش عنایت و لطف اوست، و بنده را باید که پیوسته و در همه حال به مقتضای حال و جریان امور خود در حال توبه باشد، و برای هر فرقه و طائفه ای توبه ی مخصوصی است؛ پس توبه ی پیامبران الهی از مضطرب شدن باطن و به هم خوردن حالت اطمینان است. توبه اولیاء از عوارض رنگارنگ و تلوّن خاطر است که بر خلاف ثبوت و استقامت است. توبه اصفیاء و برگزیدگان حق از استراحت و فراغت و غفلت و کدورت می باشد که بر خلاف دوام توجه است و توبه افراد خاص و بندگان مخصوص از مشغول بودن به غیر پروردگار است که توجه به غیر خدا پیدا کرده و سر گرم به آن ها باشد، توبه عوام و عموم مردم از گناهان و معاصی و خلاف ها است. برای هر کدام از این اصناف و طبقات نسبت به موضوع توبه مخصوص خود و نتیجه توبه و هدف و برنامه خود معرفت و علم مخصوصی است که به دیگری صدق نمی کند، و شرح و تفصیل آن ها به طول می انجامد. پس در اینجا به تو به عمومی می پردازیم. و حقیقت توبه عوام این است که: باطن خود را که از معاصی آلوده و کدر شده است به اشک حسرت و ندامت بشوید، و به تقصیر و جنایت خود دائما اعتراف کند و در همه حال، و از صمیم دل بر اعمال سوء و غفلت گذشته خود اظهار پشیمانی کند، و پیوسته نسبت به آینده خود ترسناک و مضطرب باشد، و هرگز معصیت و خلاف را کوچک نشمارد تا موجب جرأت و بی اعتنایی و کسل بودن او گردد. بر آنچه از طاعات خدا که از دستش رفته گریه و تاسف را ادامه دهد؛ نفسش را از شهوات حبس کند؛ پس به پیشگاه خدای متعال استغاثه کند تا او را بر وفای به توبه حفظ نموده، از بازگشت به گذشته مصون دارد. و نیز خود را در میدان کوشش و عبادت ورزش دهد؛ واجبات از دست رفته را قضا کند؛ رد مظالم نماید؛ از همنشینان بد کناره گیرد؛ شبش را به بیداری و روزش را به تشنگی سپری سازد؛ دائما در عاقبتش بیندیشد؛ از خدا یاری جوید در حالی که از او در خوشی و ناراحتی خواستار کمک باشد، و به هنگام گرفتاری ها و بلا پایدار بماند تا از درجه توابین سقوط نکند؛ که در این امور پاکی از گناهانش و زیادی در علمش (عملش) و بلندی در درجاتش نهفته است. خدای متعال فرموده: به یقین و تحقیق که خدای تعالى عالم و دانا است، به کسانی که در توبه خود صادق هستند و به آنان که در توبه کاذب هستند.

ص: 319

قوله تعالى: أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ أَنْ يَسْبِقُونَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ (4)

1- ابن عبّاس رحمه الله - فِي قَوْلِهِ: أَمْ حَسِبَ [قَالَ] وَ ذَلِكَ أَنَّ عُتْبَةَ وَ شَيْبَةَ ابْنَيْ رَبيعَةَ، وَ الْوَلِيدَ بْنَ عُتْبَةَ قَالُوا لِعَلِيٌّ وَ حَمْزَةَ وَ عُبَيْدَةَ: إِنْ كَانَ مَا يَقُولُ مُحَمَّدُ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الثَّوَابِ وَالْجَنَّةِ وَالنَّعِيمِ حَقَّا لَنُعْطَيَنَّ فِيهَا أَفْضَلَ مِمَّا تُعْطَوْنَ، وَلَنَفْضُلُنَّ عَلَيْكُمْ كَمَا فُضِّلْنَا فِي الدُّنْيَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ أَظُنُّ شَيْبَةَ وَ عُتْبَةَ وَ الْوَلِيدَ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ عَلِيٌّ وَ حَمْزَةٌ وَ عُبَيْدَةُ سَواءٌ تَحْيَاهُمْ وَ تَماتُهُمْ ساءَ ما يَحْكُمُونَ لِأَنْفُسِهِم. (1)

2- ابن عباس رحمه الله - قَالَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ أَنْ يَسْبِقُونَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ نَزَلَتْ فِي عُتْبَةَ وَ شَيْبَةَ وَ الْوَلِيدِ بْنِ عُتْبَةَ وَ هُمُ الَّذِينَ بَارَزُوا عَلِيّاً علیه السلام وَ حَمْزَةَ وَ عُبَيْدَةَ وَ نَزَلَتْ فِيهِمْ العَلَم مَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقاءَ الله فَإِنَّ أَجَلَ الله لَآتٍ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ. وَ مَنْ جَاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسِهِ قَالَ فِي عَلى علیه السلام وَصَاحِبَيْهِ. (2)

قوله تعالى : مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ الله فَإِنَّ أَجَلَ الله لَأَتٍ وَ هُوَ السَّمِيعُ

الْعَلِيمُ (5)

یا کسانی که اعمال بد انجام می دهند گمان کردند بر ما پیشی خواهند گرفت [و چیره خواهند شد]؟! چه بد داوری می کنند! (4)

1 - ابن عبّاس رحمه الله - أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ أَنْ يَسْبِقُونا ساءَ ما يَحْكُمُونَ؛ عتبه و شیبه دو فرزند ربیعه و ولید بن عتبه به علی علیه السلام و حمزه و عبیده گفتند: اگر آنچه محمد صلی الله علیه وآله درباره ی آخرت از ثواب و بهشت و نعمت ها می گوید حق باشد، به ما بهتر از آنچه به شما داده خواهد شد، عطا می شود و بر شما برتری خواهیم داشت همان گونه که در دنیا برتری داریم، پس خداوند نازل فرمود: أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ؛ یعنی آیا شیبه و عتبه و ولید گمان می کنند در شمار کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته کرده اند یعنی علی علیه السلام و حمزه و عبیده قرارشان می دهیم؟ از پیش خودشان چه داوری بدی می کنند!

2- ابن عبّاس رحمه الله - أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ أَنْ يَسْبِقُونا ساءَ ما يَحْكُمُونَ درباره ی عتبه و شیبه و ولیدبن عتبه که با علی بن ابی طالب علیه السلام و حمزه و عبیده مبارزه کردند درباره ی آن ها این آیه نازل شده است. مَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهُ لَآتٍ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ * وَ مَنْ جَاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسِهِ؛ درباره ی علی علیه السلام و دو یارانش نازل شده است.

کسی که امید به لقای خداوند یگانه [و رستاخیز] دارد [باید در اطاعت فرمان او بکوشد]. زیرا سرآمدی را که خدا تعیین کرده فرا می رسد؛ و او شنوا و داناست! (5)

سبب نزول؛

1 - ابن عبّاس رحمه الله - مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ الله فَإِنَّ أَجَلَ الله لَآتِ؛ این آیه درباره ی بنی هاشم نازل شده که حمزه بن عبدالمطلب و عبیده بن حارث از آن جمله می باشند. و این آیه: وَ مَنْ جَاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسه نیز در مورد آنها نازل شده است.

بخش 1: کسی که امید به لقای خداوند یگانه [و رستاخیز] دارد [باید در اطاعت فرمان او بکوشد]. زیرا سرآمدی را که خدا تعیین کرده فرا می رسد؛ و او شنوا و داناست.

1-1- امام علی علیه السلام - در کتاب «الإحتجاج» آمده است: فرد زندیقی نزد مولی الموحدين أمير المؤمنين علیه السلام آمده و گفت: «اگر این اختلاف در آیات قرآن شما نبود حتماً به دین شما می آمدم». حضرت فرمود: «آن آیه کدام است»؟ [گفت:] فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّه ... حضرت علی علیه السلام فرمود: «و اما آیه شریفه: ایشان به دیدار با پروردگارشان ایمان ندارند (سجده/10) و آیه: آنان که بی گمان می دانند که با پروردگار خود دیدار خواهند کرد (بقره / 46) و تا روزی که با او

ص: 321

يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ قَوْلُهُ إِلى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ وَ قَوْلُهُ فَمَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحِاً يَعْنِي الْبَعْثَ فَسَمَّاهُ اللَّهُ لِقَاءَ وَكَذَلِكَ قَوْلُهُ مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ الله فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهُ لَآتِ يَعْنِي مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ أَنَّهُ مَبْعُوثُ فَإِنَّ وَعْدَ اللَّهِ لَآتِ مِنَ الثَّوَابِ وَالْعِقَابِ فَالْقَاءُ هَاهُنَا لَيْسَ بِالرُّؤْيَة وَ اللقَاءُ هُوَ الْبَعْث. (1)

قوله تعالى: وَ مَنْ جَاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ علیه السلام

1- على بن ابراهيم رحمه الله - وَ مَنْ جَاهَدَ قَالَ نَفْسُهُ عَن الشَّهَوَاتِ وَاللَّذَّاتِ وَالْمَعَاصِي فَإِنَّا يُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللهَ لَغَنِيٌّ عَن الْعالَمينَ. (2)

قوله تعالى: وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنْكَفْرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِي كَانُوا يَعْمَلُونَ (7)

ابن عبّاس رحمه اللهُ - فِي قَوْلِهِ: وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ [ قَالَ:] يَعْنِي عَلِيّا علیه السلام وَ عُبَيْدَةَ وَ حَمْزَةَ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ [ يَعْنِي ] ذُنُوبَهُمْ [وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ] مِنَ الثَّوَابِ فِي الْجَنَّةِ أَحْسَنَ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ فِي الدُّنْيَا، فَهَذِهِ الثَّلَاثُ آيَاتِ نَزَلَتْ فِي عَلَى علیه السلام وَ صَاحِبَيْهِ ثُمَّ صَارَتْ لِلنَّاسِ عَامَّةِ مَن كَانَ عَلَى هَذِهِ الصِّفَة. (3)

قوله تعالى: وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْناً وَ إِنْ جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ (8)

باب 1 : وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْناً وَ إِنْ جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُما إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ

ص: 322

ملاقات کنند (توبه / 77) و هرکس دیدار پروردگار خویش را امید می بندد، باید کرداری شایسته داشته باشد (کهف /110) مراد از لقای خداوند همان رستاخیز و قیامت است که آن را لقاء نامیده است، و همچنین است آیه: مَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقاءَ الله فَإِنَّ أَجَلَ الله لَآتٍت؛ یعنی: هرکس که یقین دارد که برانگیخته خواهد شد، پس وعده الهی حتمی است که یا ثواب دهد یا عقاب کند، پس مراد از لقاء در این آیه رؤیت نیست، و آن همان رستاخیز است».

کسی که جهاد [و تلاش] کند، به سود خود جهاد می کند؛ چرا که خداوند از همه ی جهانیان بی نیاز است. (6)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَ مَنْ جَاهَدَ؛ یعنی نفس خود را از شهوات و لذات باز دارد و این چنین شخصی برای خود جهاد می کند و خداوند از همه بی نیاز می باشد.

و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دادند، گناهان آنان را می بخشیم و آنان را به بهترین اعمالی که انجام می دادند پاداش می دهیم. (7)

1 - ابن عباس رحمه الله - وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ؛ یعنی علی علیه السلام و حمزه و ابوعبیده. لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ یعنی گناهان آنان را به پاس خدماتشان در جنگ بدر محو و نابود می کنیم و آنان را مورد لطف و نوازش و بخشش قرار می دهیم. وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ به آنان ثواب و اجر اخروی که بهشت باشد، می دهیم. اینان کسانی بودند که بهترین اعمال را در دنیا انجام دادند، و این سه آیه در شأن علی علیه السلام و دو مصاحبش نازل شد سپس شامل هرکسی که بر این صفت باشد نیز

می شود.

ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، و اگر آن دو[ مشرک باشند و] تلاش کنند که برای من همتایی قائل شوی که از آن آگاهی نداری، از آن ها پیروی مکن. بازگشت شما به سوی من است، و شما را از آنچه انجام می دادید با خبر خواهم ساخت (8)

بخش 1: ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، و اگر آن دو [مشرک باشند و] تلاش کنند که برای من همتایی قائل شوی که از آن آگاهی نداری، از آن ها پیروی مکن. بازگشت شما به سوی من است، و شما را از آنچه انجام می دادید با خبر خواهم ساخت.

ص: 323

1-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - عن مهر بْنِ حَكِيمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: قُلْتُ لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه وآله يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ أبْرَرُ قَالَ أَمَّك قلت ثُمَّ مَنْ قَالَ ثُمَّ أَمَكَ قُلتَ ثُمَّ مَنْ قَالَ ثُمَّ أَمَكَ قُلَت ثُمَّ مَن قَالَ ثُمَّ أَبَاكَ ثُمَّ الْأَقْرَبَ فَالْأَقْرَب وَ عَن أنس مالك عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ قَالَ: الْجَنَّةُ تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَاتِ. (1)

2-1- الصادق علیه السلام - عَبْدِ اللَّهِ بْن مُسْكَانَ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ وَأَنَا عِنْدَهُ لِعَبْدِ الْوَاحِدِ الْأَنْصَارِيِّ فِي بِرِّ الْوَالِدَيْنِ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْسَانًا فَظَنَنَّا أَنَّهَا الْآيَةُ الَّتِي فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ قَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوالِدَيْنِ إِحْسَاناً فَلَمَّا كَانَ بَعْدُ سَأَلْتُهُ فَقَالَ هِيَ الَّتِي فِي لُقْمَانَ وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْناً وَ إِنْ جَاهَدَاكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما فَقَالَ إِنَّ ذَلِكَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يَأْمُرَ بِصِلَتِهِمَا وَحَقَّهُمَا عَلَى كُلِّ حَالَ وَإِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَقَالَ لَا بَلْ يَأْمُرُ بِصِلَتِهِمَا وَ إِنْ جَاهَدَاهُ عَلَى الشِّرْكِ مَا زَادَ حَقَّهُمَا إِلَّا عظماً. (2)

3-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - قَوْلُهُ وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْناً قَالَ هُمَا اللَّذَانِ وَلَدَاهُ. (3)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام - عَن الْأَصْبَعَ بن نُبَاتَةَ أَنَّهُ سَأَلَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ فَقَالَ الْوَالِدَانِ اللَّذَانِ أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُمَا الشُّكْرَ هُمَا اللَّذَانِ وَلَدَا الْعِلْمَ وَ وَرَّنَا الْحُكْمَ وَ أَمَرَ النَّاسَ بِطَاعَتِهِمَا ثُمَّ قَالَ اللَّهُ إِلَيَّ المَصِيرُ فَمَصِيرُ الْعِبَادِ إِلَى اللَّهِ وَالدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ الْوَالِدَانِ ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَى ابْنِ حَنْتَمَةَ وَ صَاحِبِهِ فَقَالَ فِي الْخَاصِ وَ الْعَامِّ وَ إِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي يَقُولُ فِي الْوَصِيَّة وَ تَعْدِلُ عَمَّنْ أَمِرْتَ بِطَاعَتِهِ فَلَا تُطِعْهُما وَلَا تَسْمَعْ قَوْلَهُمَا ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَى الْوَالِدَيْنِ فَقَالَ وَ صاحِبُهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً يَقُولُ عَرِّفِ النَّاسَ فَضْلَهُمَا وَادْعُ إِلَى سَبِيلِهِمَا وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ وَ اتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَقَالَ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ إِلَيْنَا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوا الْوَالِدَيْنِ فَإِنَّ رِضَاهُمَا رضا اللَّهِ وَسَخَطَهُمَا سَخَطُ اللَّهِ. (4)

ص: 324

1-1- پیامبر صلی الله علیه وآله - مهر بن حکیم از پدرانش نقل می کند: به پیامبر صلی الله علیه وآله عرض کردم: «ای رسول خدا! صلی الله علیه وآله چه کسی را احسان کنم»؟ فرمود: «مادرت را». گفتم: «سپس چه کسی را»؟ فرمود: «مادرت را». گفتم: «از آن پس چه کسی را»؟ فرمود: «مادرت را». گفتم: «پس از آن چه کسی را»؟ فرمود: «پدرت را»؟ و از انس بن مالک روایت است که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «بهشت زیر پای مادران است».

2-1- امام صادق علیه السلام - از عبدالله بن مسکان روایت شده است: «نزد امام صادق علیه السلام بودم که آن حضرت به عبدالواحد انصاری درباره نیکی به والدین در زمینه ی تفسیر کلام خدای عزوجل: وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً فرمود و ما حاضران پنداشتیم مقصود حضرت تفسیر آن آیه ای است که در سوره مبارکه بنی اسرائیل است: پروردگارت مقرر داشت که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید (اسراء/23) و چون پس از آن به دیدارش رسیدم، از آن به دیدارش رسیدم از آن حضرت درباره آیه پرسیدم، (این پرسنده زراره بود) حضرت فرمود: «مقصود من آیه ای بود که در سوره لقمان است: وَ وَصَّيْنَا الانسَانَ بِوَالِدَيْه حُسنَا و فرمود: دنباله سفارش در آیه آمده است: اگر آن دو به کوشش از تو بخواهند چیزی را که نمی دانی چیست با من شریک گردانی اطاعتشان مكن. (لقمان / 15) (یعنی سفارش را به این جا محدود کرده است)، سپس زراره گفت: «همانا آن سفارش سوره بنی اسرائیل بالاتر است، چون به صله پدر و مادر و رعایت حقشان در هر حال فرمان داده است. اگر آن دو به کوشش از تو بخواهند تا چیزی را که نمی دانی چیست با من شریک گردانی اطاعتشان نکن. (القمان /15) امام علیه السلام فرمود: «نه، بالاتر نیست، بلکه در آیه ی لقمان هم به صله ی آنها فرمان داده و افزوده اگر با او برای شرک درافتند، و در حق آنان جز عظمت و والایی نیفزوده است.

3-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - «والدین در وَ وَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسنا؛ کسانی هستند که او را به دنیا آوردند.

4-1- امام علی علیه السلام - اصبغ بن نباته از امیرالمؤمنین علیه السلام از تفسیر آیه: أَنِ اشْكُرْ لي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ المَصِيرُ ؛ مرا و پدر و مادرت را شکر گوی که سرانجام تو نزد من است (لقمان / 14) سؤال کرد. فرمود: «پدر و مادری که خداوند سپاس آنها را لازم شمرده آن پدر و مادری هستند که علم را به وجود آوردند و حکمت را به ارث گذاشتند و مردم مأمور به اطاعت از آن ها شده اند. سپس فرموده است: إِلَيَّ المَصِيرُ، بازگشت بندگان به سوی خدا است و دلیل بر این، لفظ «والدان» است. را به ابن حنطمه و دوستش برگرداند و در خطاب به پیامبر و دیگران فرمود: وَ إِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بی می فرماید: در وصیت و از کسی که مأمور به اطاعت از او شده ای، منحرف شوی. فَلَا تُطِعْهُما و به سخن ایشان گوش نده سپس سخن را به والدین برگرداند و فرمود: وَ صاحِبَهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً، می فرماید: فضل و شخصیت آن دو را به مردم بشناسان و مردم را دعوت به راه آن ها نما، و این آیه اشاره به همان مطلب است. و راه کسی را پیروی کن که توبه کنان به سوی من بازمی گردد. (لقمان/15) فرمود: «به سوی خدا و سپس به سوی ما. پس تقوای الهی پیشه کنید و با والدین مخالفت نکنید که رضای آن ها رضای خدا و خشم ایشان خشم خدا است».

ص: 325

ولایت؛

1- امام صادق علیه السلام - ابوالجارود گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که این آیه [را تلاوت نمود] و وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْناً سپس فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله یکی از والدین است». عبدالله بن عجلان گفت: «و دیگری کیست»؟ گفت: «امام علی علیه السلام و زنان او بر ما حرام هستند. و این آیه در شأن ما نازل شده است و ما مصداق این آیه هستیم».

2- امام باقر علیه السلام - جابر رحمه الله گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوَالِدَيْهِ، منظور، رسول خدا صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام باشند.

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - در تفسیر امام عسکری علیه السلام آمده است: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «برترین دو پدر و محق ترین آن ها به سپاسگزاری شما، محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام هستند».

4- پیامبر صلی الله علیه وآله - علی علیه السلام فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: «من و علی علیه السلام دو پدر این امت هستیم و حق ما بر ایشان بزرگتر از حق پدرانی است که موجب به دنیا آمدنشان بوده اند؛ زیرا ما - اگر از ما اطاعت کنند - آنها را از جهنم به سوی دار القرار (بهشت) نجات می دهیم و آنها را از بردگی به آزادی می رسانیم».

5- حضرت زهرا علیها السلام - محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام دو پدر این امت هستند که کژی های آنان را راست می کنند و ایشان را از عذاب جاودان نجات می دهند؛ اگر از این دو اطاعت کنند و با ایشان همراه شوند، بهشت جاودان را به آنان ارزانی می دارند .

6- امام حسن علیه السلام - محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام پدران این امت اند، پس خوشا به حال آن که حق آنها را می شناسد و در همه حال مطیع آن هاست. خداوند این گونه افراد را در بهترین باغ های بهشتی خود قرار داده و با بخشش و خرسندی خود آنان را خوشبخت می سازد.

7- امام حسین علیه السلام - هر کس حق دو پدر برتر خود یعنی محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام را بشناسد و به درستی از ایشان اطاعت کند، به وی گفته می شود: «در هر باغ بهشتی که دوست داری اقامت کن».

8- امام سجاد علیه السلام - اگر پدر و مادر به خاطر احسانشان در حق فرزندان، حق بزرگی بر آنان دارند، اما احسان محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام در حق این امّت بزرگ تر و عظیم تر است. این دو به پدر بودن برای امت سزاوارترند.

ص: 327

9 - الباقر علیه السلام - مَنْ أَرَادَ أَنْ يَعْلَمَ كَيْفَ قَدْرُهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْيَنْظُرْ كَيْفَ قَدْرُ أَبَوَيْهِ الْأَفْضَلَيْنِ عِنْدَهُ مُحَمَّدٍ وَ عَلى علیه السلام. (1)

10 - الصادق علیه السلام - مَنْ رَعَى حَقَّ أَبَوَيْهِ الْأَفْضَلَيْنِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ عَلَى علیه السلام لَمْ يَضُرَّهُ مَا ضَاعَ مِنْ حَقِ أَبَوَى نَفْسِهِ وَ سَائِرِ عِبَادِ اللَّهِ فَإِنَّهُمَا يُرْضِيَانِهِمَا بِسَعْيِهِمَا. (2)

11 - الكاظم علیه السلام - يُعَظَّمُ ثَوَابُ الصَّلَاةِ عَلَى قَدْرِ تَعْظِيمِ الْمُصَلَّى عَلَى أَبَوَيْهِ الْأَفْضَلَيْنِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله وَ على علیه السلام. (3)

12 - الرضا علیه السلام - قَالَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا علیه السلام أَ مَا يَكْرَهُ أَحَدَكُمْ أَنْ يُنْفَى عَنْ أَبِيهِ وَأُمِّهِ اللَّدَيْنِ وَلَدَاهُ قَالُوا بَلَى قَالَ فَلْيَجْتَهِدْ أَنْ لَا يُنْفَى عَنْ أَبِيهِ وَأُمِّهِ اللَّذِيْن هُمَا أَبَوَاهُ أَفْضَلَ مِنْ أَبَوَى نَفْسِه. (4)

13 - الجواد علیه السلام - قَالَ رَجُلُ بحَضْرَتِهِ إِنِّى لَأحِبُ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ عَلِيّا علیه السلام حَتَّى لَوْ قُطَّعْتُ إِرْبَاً أَوْ قُرِضْتُ لَمْ أَزْلْ عَنْهُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلَى علیه السلام لَا جَرَمَ أَنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ عَلِيا علیه السلام مُعْطِيَاكَ مِنْ أَنْفُسِهِمَا مَا تُعْطِيهِمَا أَنْتَ مِنْ نَفْسِكَ إِنَّهُمَا لَيَسْتَدْعِيَان لَكَ فِي يَوْمٍ فَصْلِ الْقَضَاءِ مَا لَا يَفِي مَا بَذَلْتَهُ لَهُمَا بِجُزْءٍ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ جُزْءٍ مِنْ ذَلِكَ. (5)

14 - أمير المؤمنين علیه السلام - مَنْ لَمْ يَكُنْ وَالِدَا دِينِهِ مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ عَلَى علیه السلام أَكْرَمَ عَلَيْهِ مِنْ وَالِدَىٰ نَسَبِهِ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي حِلٌّ وَ لَا حَرَامِ وَ لَا قَلِيلِ وَ لَا كَثِير. (6)

15 - العسكرى علیه السلام - مَنْ آثَرَ طَاعَةَ أَبَوَى دِينِهِ: مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله وَ عَلَى علیه السلام عَلَى طَاعَة أَبَوَىٰ نَسَبِهِ، قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ: لَأُوثِرَنَّكَ كَمَا آثَرْتَنِي وَ لَأَشَرِّفَنَّكَ بحَضْرَة أَبَوَى دِينِكَ، كَمَا شَرَّفْتَ نَفْسَكَ بإيثار حبهما - عَلَى حُبِّ أَبَوَىٰ نَسَبكَ. (7)

قوله تعالى: وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِي الصَّالِحِين (9)

قوله تعالى: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِالله فَإِذا أُوذِيَ فِي اللهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النّاسِ كَعَذابِ الله وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرُ مِنْ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ إِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ أَ وَلَيْسَ اللهُ بِأَعْلَمَ بِما فِي صُدُورِ الْعَالَمِينَ (10)

ص: 328

9- امام باقر علیه السلام - هر که می خواهد بداند چه ارزشی نزد خدا دارد پس بنگرد که جایگاه دو پدر برترش یعنی محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام نزد وی چگونه است.

10- امام صادق علیه السلام - هرکس حق دو پدر برتر خویش یعنی محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام را بشناسد، تباه کردن حق پدر و مادر خودش و دیگر بندگان، زیانی به او نمی رساند؛ زیرا محمد صلی الله علیه وآله و على علیه السلام برای ایشان شفاعت می کنند و با شفاعت خود آنان را خشنود می سازند.

11- امام کاظم علیه السلام - ارزش ثواب نماز به اندازه ارزش بزرگداشت نمازگزار نسبت به دو پدر برتر خود محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام است.

12- امام رضا علیه السلام - امام رضا علیه السلام فرمود: «آیا شما ناراحت نمی شوید که از پدر و مادری که شما را به دنیا آورده اند، دور شوید»؟ گفتند: «بله به خدا! فرمود: «پس سعی کنید از پدر و مادری که از پدر و مادر خودش بهترند، دور نشوید».

13- امام جواد علیه السلام - مردی در محضر ایشان عرض کرد: من محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام را چنان دوست می دارم که اگر قطعه قطعه شوم یا گوشت بدنم کنده شود دست از محبت او بر نمی دارم. امام جواد علیه السلام فرمود: «مطمئن باش که محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام نیز به همین مقدار به تو محبت می ورزند. آن ها در روز داوری، بابت هر کار نیکی که انجام داده ای دعا می کنند که صد هزار هزار برابر به تو پاداش داده شود».

14- امام علی علیه السلام - هرکس پدر و مادر دینی خود یعنی محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام، از پدر و مادر نسبی اش نزد وی گرامی تر نباشند، خداوند هرگز از وی نمی گذرد.

15- امام عسکری علیه السلام - هرکس پدر و مادر دینی خود یعنی محمد صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام را بر پدر و مادر نسبی اش ترجیح دهد، خداوند عزوجل درباره اش می فرماید: من هم تو را برتری می دهم، همان طور که مرا برتری دادی، و تو را نزد پدر و مادر دینی ات شرافت می بخشم، همان طور که با برتری دادن محبّت آن ها بر پدر و مادر نسبی خود، خویشتن را شرافت بخشیدی .

و کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، البته آنان را در زمره شایستگان در می آوریم. (9)

بعضی از مردم کسانی هستند که می گویند: «به خدا ایمان آورده ایم.» اما هنگامی که در راه خدا آزار می بینند، آزار مردم را همچون عذاب الهی می شمارند [و از آن وحشت می کنند]؛ ولی هنگامی که پیروزی از سوی پروردگارت [ برای شما] فرا رسد، می گویند: «ما هم با شما بودیم [و در این پیروزی شریکیم]». آیا خداوند به آنچه در سینه های جهانیان است آگاه تر نیست؟! (10)

ص: 329

1- على بن ابراهيم رحمه الله - قَوْلُهُ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذاب الله قَالَ إِذَا آذَاهُ إِنْسَانُ أَوْ أَصَابَهُ ضُرُّ أَوْ فَاقَةٌ أَوْ خَوْفُ مِنَ الظَّالِمِينَ دَخَلَ مَعَهُمْ فِي دِينِهِمْ فَرَأَى أَنَّ مَا يَفْعَلُونَهُ هُوَ مِثْلُ عَذَابِ اللَّهِ الَّذِي لَا ينقطعُ قَولُهُ وَلَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّكَ يَعْنِي الْقَائِمُ عجل الله تعالی فرجه الشریف لَيَقُولُنَّ إِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ أَوَ لَيْسَ اللهُ بِأَعْلَمَ بما في صُدُورِ الْعالَمينَ. (1)

2 - الباقر علیه السلام - حَمْزَةَ بنِ بَزِيعِ قَالَ كَتبَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام إِلَى سَعْدِ الْخَيْرِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ جَاءَنِي كِتَابُكَ تَذَكَّرُ فِيهِ مَعْرِفَةَ مَا لَا يَنْبَغِي تَرْكُهُ وَ طَاعَةَ مَنْ رَضَ اللَّهِ رِضَاهُ فَقَبَلْتُ مِنْ ذَلِكَ لِنَفْسِكَ مَا كَانَتْ نَفْسُكَ مُرْتَهَنَةً لَوْ تَرَكْتَهُ تَعْجَبُ إِنَّ رضا اللَّهِ وَطَاعَتَهُ وَنَصِيحَتَهُ لَا تُقْبَلُ وَ لَا تُوجَدُ وَ لَا تُعْرَفُ إِلَّا فِي عِبَادِ غُرَبَاءَ أَخِلَّاءَ مِنَ النَّاسِ قَدِ اتَّخَذَهُمُ النَّاسُ سِخْرِيَّا لِمَا يَرْمُونَهُمْ بِهِ مِنَ الْمُنْكَرَاتِ وَ كَانَ يُقَالُ لَا يَكُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً حَتَّى يَكُونَ أَبْغَضَ إِلَى النَّاسِ مِ-نْ جيفَةِ الْحِمَارِ وَ لَوْ لَا أَنْ يُصِيبَكَ مِنَ الْبَلَاءِ مِثْلُ الَّذِي أَصَابَنَا فَتَجْعَلُ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ اللَّهِ وَ أَعِيدَكَ بِاللَّهِ وَ إِيَّانَا مِنْ ذَلِكَ لَقَربْتَ عَلَى بُعْدِ مَنْزِلَتِكَ وَ اعْلَمْ رَحِمَكَ اللَّهُ أَنَّا لَا نَنَالُ مَحَبَّةَ اللَّهِ إِلَّا بِبَغْضِ كَثِير مِنَ النَّاسِ وَ لَا وَلَايَتَهُ إِلَّا بِمُعَادَاتِهِمْ وَ فَوْتُ ذَلِكَ قَلِيلٌ يَسِيرُ لِدَرْكِ ذَلِكَ مِنَ الله لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ. (2)

قوله تعالى: وَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِينَ (11)

1 - الصادق علیه السلام - وَ لَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا يَعْنِي بوَكَايَة عَلِيٍّ علیه السلام وَلَيَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِينَ يَعْنِي الَّذِينَ أنكروا ولايته. (3)

قوله تعالى: وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنا وَلْتَحْمِل

خَطاياكُمْ وَ مَا هُمْ بِحامِلِينَ مِنْ خَطاياهُمْ مِنْ شَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ (12)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - قَوْلُهُ وَلْتَحْمِلْ خَطاياكُمْ قَالَ كَانَ الْكُفَّارُ يَقُولُونَ لِلْمُؤْمِنِينَ كُونُوا مَعَنَا فَإِنَّ الَّذِي تَخَافُونَ أَنْتُمْ لَيْسَ بِشَيْءٍ فَإِنْ كَانَ حَقًّا فَنَحْمِلُ نَحْنُ ذُنُوبَكُمْ فَيُعَذِّبُهُمُ اللَّهُ مَرَّتَيْنِ مَرَّةً بذُنُوبِهِمْ وَ مَرَةٌ بِذُنُوبِ غَيْرِهِمْ. (4)

ص: 330

1 - علی بن ابراهیم رحمه الله - در مورد این کلام خدای متعال: جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ الله گفت: منظور از أُوذِيَ آن است که اگر زندگی انسانی او را آزار دهد، یا زیانی به وی رسد، یا دچار تنگدستی یا ترس از ستمگران شود، به دین آن ها نیز سرایت کند و چنین پندارد که آنچه با او می شود، شبیه عذاب خداست که قطع نمی شود؛ و منظور از وَلَئِن جَاء نَصْرٌ مِّن رَّبِّكَ حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف است لَيَقُولُنَّ إِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ أَوَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِمَا فِي صُدُورِ الْعَالَمِينَ.

2- امام باقر علیه السلام - حمزة بن بزيع گوید: امام باقر علیه السلام به سعد الخیر نوشت: به نام خداوند بخشنده مهربان، اما بعد، نامه ات به من رسید و در آن از دانستن اموری یاد کرده بودی که ترکش شایسته نیست، و نیز فرمانبری از کسی که خداوند از خشنودی او خشنود است، و بر خود پذیرفتی آنچه را در گرو آنی، که اگر آن را ترک کنی از این به شگفت آیی که خشنودی و خیرخواهی خدا پذیرفته نباشد و موجود نگردد و دانسته نیاید، جز در بنده هایی بر کنار از جامعه که دوست مردمند، ولی مردم آن ها را به سبب اینکه ایشان را به ارتکاب امور منکر و غیر متعارف متهم می سازند، به مسخره می گیرند، و چنین گفته می شود که مؤمن مؤمن نباشد تا در میان مردم منفورتر از لاشه گندیده الاغ باشد. و اگر نمی بود که به تو نیز همچون ما بلا و گرفتاری های سخت می رسید و چه بسا تو فتنه و سخت گیری مردم را، مانند عذاب خدا تصور می کردی، و از عقیده خود باز می گشتی، من تو و خودمان را از برگشت از عقیده حق، به دلیل فتنه مردم در پناه خدای گذاردم و هر آینه با دوری محل سکونتت به ما نزدیک شدی.

مسلماً خداوند مؤمنان را می شناسد، و به یقین منافقان را [نیز] می شناسد. (11)

1- امام صادق علیه السلام - وَ لَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا؛ خداوند کسانی را که به ولایت علی علیه السلام ایمان آوردند می شناسد. و وَلَيَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِینَ؛ یعنی کسانی که ولایت او را انکار کردند، می شناسد.

و کافران به مؤمنان گفتند: «شما از راه ما پیروی کنید، [و اگر گناهی داشته باشد] ما گناهانتان را برعهده می گیریم.» آنان هرگز چیزی از گناهان این ها را بر عهده نخواهند گرفت؛ آنان به یقین دروغگو هستند. (12)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - وَ لْنَحْمِلْ خَطاياكُمْ؛ کفار به مؤمنین می گفتند: با ما باشید آنچه موجب ترس شما است اهمیتی ندارد. اگر صحیح باشد ما گناهان شما را به گردن می گیریم. خداوند آن ها را دو مرتبه عذاب می کند یک بار به واسطه ی گناهان خودشان و یک بار به واسطه ی گناهان دیگران .

ص: 331

2 - الباقر علیه السلام - عَنْ إِسْحَاقَ اللَّيْثِيِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَر مُحَمَّدِ بْن عَلِيِّ الْبَاقِرِ اللهِ يَا ابْنَ رَسُول الله صلی الله علیه وآله أَخْبِرْنِي عَنِ الْمُؤْمِن ... قَالَ فَإِذَا عُرِضَتْ هَذِهِ الْأَعْمَالُ كُلُّهَا عَلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ أَنَا عَدْلُ لَا أَجُورُ وَ مُنْصِفُ لَا أَظْلِمُ وَ حَكَمْ لَا أَحِيفُ وَ لَا أَمِيلُ وَ لَا أَشْطُطُ الْحِقُوا الْأَعْمَالَ السَّيِّئَةَ الَّتِي اجْتَرَحَهَا الْمُؤْمِنُ بِسِنْخِ النَّاصِبِ وَ طِينَتِهِ وَ الْحِقُوا الْأَعْمَالَ الْحَسَنَةَ الَّتِي اكْتَسَبَهَا النَّاصِبُ بِسِنْحَ الْمُؤْمِنِ وَ طِينَتِهِ رُدُّوهَا كُلَّهَا إِلَى أَصْلِهَا ... فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا أَعْجَبَ هَذَا تُؤْخَذُ حَسَنَاتِ أَعْدَائِكُمْ فَتُرَدُّ عَلَى شِيعَتِكُمْ وَ تُؤْخَذُ سَيِّئَاتِ مُحِبِّيكُمْ فَتُرَدُّ عَلَى مُبْغِضِيكُمْ قَالَ إِى وَاللَّهِ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَالِقِ الْحَبَّةِ وَ بَارِئ النَّسَمَة وَ فَاطِرِ الْأَرْضِ وَالسَّمَاءِ مَا أَخْبَرْتُكَ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ مَا أَتَيْتُكَ إِلَّا بِالصِّدْقِ وَ مَا ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ وَإِنَّ مَا أَخْبَرْتُكَ لَمَوْجُودُ فِي الْقُرآن كُلَّه [ كُلُّهُ] قُلْتَ هَذَا بِعَيْنِهِ يُوجَدُ فِي الْقُرْآن قَالَ نَعَمْ يُوجَدُ فِي أَكْثَرَ مِنْ ثَلَاثِينَ مَوْضِعاً فِي الْقُرْآن أَتُحِبُّ أَنْ أَقْرَأَ ذَلِكَ عَلَيْكَ قُلْتُ بَلَى يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنا وَلْتَحْمِلْ خَطاياكُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُمْ مِنْ شَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ * وَلَيَحْمِلُنَّ أَنْقاهُمْ وَأَثْقَالًا مَعَ أَثْقَالهِمْ. (1)

قوله تعالى: وَلَيَحْمِلُنَّ أَثْقَاهُمْ وَ أَثْقالاً مَعَ أَثْقَاهِمْ وَلَيُسْئَلُنَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَمّا كانُوا يَفْتَرُونَ (13)

1- الرسول صلی الله علیه وآله - السَّخِيُّ بمَا مَلَكَ وَ أَرَادَ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ وَأَمَّا السَّخِيُّ فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ فَحَمَّالُ سَخَطِ اللَّهِ وَغَضَبِهِ وَهُوَ أَبْخَلُ النَّاسِ عَلَى نَفْسِهِ فَكَيْفَ لِغَيْرِهِ حَيْثُ اتَّبَعَ هَوَاهُ وَخَالَفَ أَمْرَ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَلَيَحْمِلُنَّ أَنفاهُمْ وَأَثقالا مَع أثقالهم. (2)

قوله تعالى: وَلَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِيهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِينَ عاماً فَأَخَذَهُمُ الطُّوفان وَهُمْ ظَالِمُونَ (12)

ص: 332

2- امام باقر علیه السلام - اسحاق لیثی گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «ای پسر رسول خدا! صلی الله علیه وآله به من از مؤمن خبر بده ... » فرمود: «چون این اعمال (اعمال بد مؤمن و اعمال نیک ناصبی) بر حق تبارک و تعالی عرضه شود، می فرماید: «من عادل بوده، جور و ستم نمی کنم، منصف هستم ظلم را روا نمی دارم، حاکم بوده در حکم خود جور نکرده و از صواب میل به خطاء ننموده و از حق و واقع دور نمی شوم، اعمال زشت را که مؤمن را مرتکب شده ملحق به سنخ ناصب و طینتش کنید و اعمال حسنه و پسندیده را که ناصبی کسب نموده به سنخ مؤمن و طینت وی ملحق سازید. تمام این افعال را به اصل خود برگردانید ....» عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله! چقدر عجیب و شگفت انگیز است! آیا اعمال حسنه و کردار نیک دشمنان را می گیرند و به شیعیان شما می دهند و در مقابل اعمال زشت دوستان شما را اخذ کرده و بر مبغضین شما رد می کنند»؟ حضرت فرمود: «آری! خدایی که معبودی غیر از او نیست، شکافنده ی حبّه و آفریننده ی انسان و ایجاد کننده ی زمین و آسمان است؛ جز حق به تو خبر ندادم و جز صدق و راستی سخنی برایت نگفتم. خدا به بندگانش ظلم نکرده، و نسبت به آن ها ستمکار نیست، او ظلام نسبت به عباد نیست و آنچه به تو خبر دادم در قرآن تمامش می باشد». عرض کردم: «این اخبار عیناً در قرآن می باشد»؟ فرمود: «بلی! در بیش از سی مورد از قرآن می باشد، آیا دوست داری بر تو آیاتش را قرائت کنم»؟ عرض کردم: «بلی ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله ! حضرت فرمود: «خداوند متعال می فرماید: و کافران به مؤمنان گفتند: «شما از راه ما پیروی کنید، [و اگر گناهی داشته باشد] ما گناهانتان را برعهده می گیریم». آنان هرگز چیزی از گناهان این ها را بر عهده نخواهند گرفت؛ آنان به یقین دروغگو هستند * آن ها بار سنگین [گناهان] خویش را بر دوش می کشند، و [ همچنین] بارهای سنگین دیگری را اضافه بر بارهای سنگین خود».

آن ها بار سنگین [گناهان] خویش را بر دوش می کشند و [همچنین] بارهای سنگین دیگری را اضافه بر بارهای سنگین خود؛ و روز قیامت به یقین از دروغ هایی که به خدا می بستند سؤال خواهند شد. (13)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - سخاوتمند هنگامی می تواند از جود خود استفاده کند که انفاق او برای رضای خدا باشد، و اگر در کارهای معصیت و بر خلاف رضای خدا بخشش کند مورد خشم و غضب خداوند قرار می گیرد. این چنین انسانی نسبت به خود بخل می کند تا چه رسد به دیگران زیرا او از هوای نفس خود پیروی کرده و با اوامر خداوند مخالفت می کند، خداوند در این باره فرموده است: و لَيَحْمِلُنَّ أَنْقاهُمْ وَأَثْقَالًا مَعَ أَثْقَاهِم.

و ما نوح را به سوی قومش فرستادیم؛ و او در میان آنان نهصد و پنجاه سال، درنگ کرد؛ [ولی تبلیغ او جز در گروه اندکی مؤثر واقع نشد] و سرانجام طوفان [عظیم] آنان را فرا گرفت در حالی که ستمکار بودند. (14)

ص: 333

قوله تعالى: فَأَنجَيْنَاهُ وَ أَصْحَابَ السَّفِينَةِ وَ جَعَلْنَاهَا ءَايَةٌ لِّلْعَالَمِينَ (15)

1 - الباقر علیه السلام - كَانَتْ شَريعَةُ نُوح علیه السلام أَنْ يُعْبَدَ اللَّهُ بالتَّوْحِيدِ وَ الْإِخْلَاصِ وَ خَلْعِ الْأَنْدَادِ وَهِيَ الْفِطْرَةُ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا وَأَخَذَ مِيثَاقَهُ عَلَى نُوح علیه السلام وَ النَّبِيِّينَ أَنْ يَعْبُدُوا اللَّهَ وَ لَا يُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ أَمَرَهُ بالصَّلَاةِ وَ الْأَمْرِ وَالنَّهى وَالْحَرَامِ وَ الْحَلَالِ وَ لَمْ يَفْرضْ عَلَيْهِ أَحْكَامَ حُدُودٍ وَلَا فَرَضَ مَوَارِيثَ فَهَذِهِ شَرِيعَتْهُ فَلَبِثَ فِيهِمْ أَلْفَ سَنَة إِلَّا خَمْسِينَ عَامَا يَدْعُوهُمْ سِرًّا وَ عَلَانِيَة. (1)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - أحْمَدَ بْنِ عَامِرِ الطَّائِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْن عَلَى علیه السلام قَالَ كَانَ عَلَى بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام بِالْكُوفَة فِي الْجَامِعِ إِذْ قَامَ إِلَيْهِ رَجُلُ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام: إِنِّي أَسْأَلُكَ عَنْ أَشْيَاءَ فَقَالَ سَلْ تَفَقُهَا وَ لَا تَسْأَلُ تَعَتُنَا فَأَحْدَقَ النَّاسُ بِأَبْصَارِهِمْ فَقَالَ أَخْبِرْنِي عَنْ أَوَّل مَا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فَقَالَ خَلَقَ النور ... وَسَأَلَهُ عَنِ اسْمِ نُوح علیه السلام مَا كَانَ فَقَالَ كَانَ اسْمُهُ السَّكَنَ وَ إِنَّمَا سُمِّيَ نُوحاً علیه السلام لِأَنَّهُ نَاحَ عَلَى قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِينَ عاماً. (2)

3 - الصادق علیه السلام - كَانَ اسْمُ نُوح علیه السلام عَبْدَ الْغَفَّارِ وَإِنَّمَا سُمِّيَ نُوحا علیه السلام لِأَنَّهُ كَانَ يَنُوحُ عَلَى نَفْسِهِ. عَنْ سَعِيدِ بْنِ جَنَاحَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اسْمُ نُوحِ علیه السلام عَبْدُ الْمَلِكِ وَإِنَّمَا سُمِّيَ نُوحا علیه السلام لِأَنَّهُ بَكَى خَمْسَمِائَةَ سَنَةٍ. عَنْ مُحَمَّدِ بْن أُورَمَةَ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ سَعِيدِ بْنِ جَنَاحَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ كَانَ اسْمَ نُوحٍ علیه السلام عَبْدَ الْأَعْلَى وَإِنَّمَا سُمِّيَ نُوحا علیه السلام لِأَنَّهُ بَكَى خَمْسَمِائَة عَامِ. (3)

4- الباقر علیه السلام - مَكَثَ نُوح علیه السلام فِي قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَة إِلَّا خَمْسِينَ عاماً لَمْ يُشَارِكْهُ فِي نُبُوَّتِهِ أَحَدٌ. (4)

5 - الباقر علیه السلام - لبث فيهمْ نُوحٌ علیه السلام أَلْفَ سَنَة إِلَّا خَمْسِينَ عاماً يَدْعُوهُمْ سِرًّا وَ عَلَانِيَةً فَلَمَّا أَبَوْا وَ عَتَوْا قَالَ رَبَّهُ أَنِّي مَعْلُوبٌ فَانْتَصِر. (5)

6- الحسن علیه السلام - كَانَ عُمُرُهُ أَلْفاً وَ أَرْبَعَمِائَةِ سَنَة وَ لَبِثَ فِي قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَة إِلَّا خَمْسِينَ عاماً. (6)

ص: 334

ما او و همراهانش را که بر کشتی سوار بودند رهایی بخشیدیم، و آن را آیتی برای جهانیان قرار دادیم. (15)

1- امام باقر علیه السلام - شریعت و دین نوح علیه السلام چنین بود که باید خدا را از سر توحید و اخلاص پرستید و از پرستش مانندها و امثالی که برای او ساخته اند دست شست، و این همان سرشتی است که مردم بر آن سرشته شده اند و خداوند از نوح علیه السلام و دیگر پیامبران پیمان گرفته است که او را بپرستند و شریکی برایش قائل نشوند. و به نماز و امر به معروف و نهی از منکر و در نظر داشتن حلال و حرام، امر کرده است، ولی بر او احکام حدود و مواریث را واجب نساخت و آئین نوح علیه السلام اینچنین بود. نوح علیه السلام در میان مردم آن روزگار از هزار سال پنجاه سال کمتر زندگی کرد و در طول این مدت در پنهان و پیدا آنها را به پرستش خدا فرا خواند.

2- امام علی علیه السلام - عامر طائی از امام رضا علیه السلام از پدرانشان روایت کرده است که امام حسین علیه السلام فرمود: «روزی حضرت علی علیه السلام در مسجد جامع کوفه حضور داشت، مردی از اهل شام برخاست عرض کرد: «یا امیرالمؤمنین علیه السلام از چند چیز سؤال و پرسش دارم»؟ حضرت فرمود: «بپرس، ولی قصدت از سؤال فهمیدن باشد نه رسوا کردن شخص و به مشقت انداختن او». تمام مردم و حضار چشم دوختند که او چه می پرسد و حضرت چه جوابی می فرماید، آن مرد شامی پرسید: «اولین چیزی را که حق تعالی آفرید چه بود»؟ حضرت فرمود: «نور بود ... از اسم نوح علیه السلام پرسید. فرمود: «اسم او «سکن» بود او را نوح نامیدند چون نهصدو پنجاه سال با آه و ناله قوم خود را دعوت کرد». 3- امام صادق علیه السلام - احمد بن حسن میثمی گوید: امام صادق علیه السلام فرموده است: «اسم حضرت نوح علیه السلام عبدالغفار بوده و دلیل آنکه آن حضرت را نوح نامیدند این بود که: زیاد بر حال خود [گریه و] نوحه می کرد». امام صادق علیه السلام در جای دیگری فرموده است: «اسم حضرت نوح علیه السلام عبدالاعلی بوده و آن حضرت را بدین جهت نوح علیه السلام نامیدند که پانصد سال گریست».

4- امام باقر علیه السلام - حضرت نوح علیه السلام نهصد و پنجاه سال در میان قوم خود بدون اینکه کسی در پیغمبری شریک او باشد، ماند.

5- امام باقر علیه السلام - نوح علیه السلام نهصد و پنجاه سال در میان آنان ماند و در خفا و آشکار آنان را دعوت کرد. وقتی سر باز زده و سرکشی کردند، گفت: «پروردگارا، من مغلوب شده ام، انتقام بکش (قمر/ 10)».

6- امام حسن علیه السلام - عمر نوح علیه السلام هزار و چهارصد سال بود و در میان قوم خود نهصدو پنجاه سال زندگی کرد.

ص: 335

7 - الباقر علیه السلام - عَن الثَّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَال إِن عَدُوٌّ اللَّهِ إِبْلِيسَ قَالَ لِقَابِيلَ إِنَّهُ قَدْ تُقْبَلَ قُرْبَانُ هَابِيلَ وَ لَمْ يُتَقَبَّلْ قُرْبَانُكَ فَإِنْ تَرَكْتَهُ يَكُونُ لَهُ عَقِبُ يَفْتَخِرُونَ عَلَى عَقِبكَ فَقَتَلَهُ قَابيل .. ثُمَّ إِن هِبَةَ اللَّهِ لَمَّا دَفَنَ آدَمَ علیه السلام أَبَاهُ أَتَاهُ قَابِيلُ فَقَالَ لَهُ يَا هِبَةَ اللَّهِ علیه السلام إِنِّي قَدْ رَأَيْتُ آدَمَ علیه السلام أَبِي خَصَّكَ مِنَ الْعِلْمِ بِمَا لَمْ أَخَصَّ بِهِ وَهُوَ الْعِلْمُ الَّذِي دَعَا بِهِ أَخُوكَ هَابِيلُ علیه السلام فَتُقُبِّلَ قُرْبَانُهُ وَإِنَّمَا قتَلْتُهُ لِكَيْلَا يَكُونَ لَهُ عَقِبُ فَيَفْتَخِرُونَ عَلَى عَقِبِي فَيَقُولُونَ نَحْنُ أَبْنَاءُ الَّذِي تُقبِّلَ قُرْبَانُهُ وَ أَنْتُمْ أَبْنَاءُ الَّذِي لَمْ يُتَقَبَّلْ قُرْبَانُهُ فَإِنَّكَ إِنْ أَظْهَرْتَ مِنَ الْعِلْمِ الَّذِي اخْتَصَكَ بِهِ أَبُوكَ شَيْئًا قَتَلْتُكَ كَمَا قتلتُ أَخَاكَ هَابِيلَ فَلَبِثَ هِبَةُ اللَّهِ وَ الْعَقِبُ مِنْهُ مُسْتَخْفِينَ بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْإِيمَانِ وَ الاسْمِ الْأَكْبَرِ وَ مِيرَاثِ الْعِلْمِ وَآثَارِ عِلْمِ النُّبُوَّةِ حَتَّى بُعِثَ نُوح علیه السلام وَ ظَهَرَتْ وَصِيَّةً هِبَة اللَّهِ علیه السلام حِينَ نَظَرُوا فِي وَصِيَّة آدَمَ علیه السلام فَوَجَدُوا نُوحاً علیه السلام قَدْ بَشِّرَ بِهِ أَبُوهُمْ آدَمَ علیه السلام فَآمَنُوا بِهِ وَاتَّبَعُوهُ وَ صَدَقُوهُ وَ قَدْ كَانَ آدَمَ علیه السلام وَصَّى هِبَةَ اللَّهِ علیه السلام أَنْ يَتَعَاهَدَ هَذِهِ الْوَصِيَّةَ عِنْدَ رَأْسِ كُلَّ سَنَةٍ فَيَكُونَ لا يَوْمَ عِيدِ لَهُمْ فَيَتَعَاهَدُونَ بَعْثَ نُوح علیه السلام فِي زَمَانِهِ الَّذِي بُعِثَ فِيهِ وَ كَذَلِكَ جَرَى فِي وَصِيَّة كُلِّ نَبِيٌّ حَتَّى بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ إِنَّمَا عَرَفُوا نُوحاً علیه السلام بِالْعِلْمِ الَّذِي عِنْدَهُمْ وَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَلَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ الْآيَةَ وَ كَانَ مَا بَيْنَ آدَمَ علیه السلام وَ نُوح علیه السلام من الانبیاء مُسْتَخْفِينَ وَ مُسْتَعْلِنِينَ وَلِذَلِكَ خَفِيَ ذِكْرُهُمْ فِي الْقُرْآنِ فَلَمْ يُسَمَّوْا كَمَا سُمِّيَ مَنِ اسْتَعْلَنَ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ. (1)

8- الصادق علیه السلام - الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ كُنْتُ مَعَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بالْكُوفَة ... فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ كَانَتِ الْكُوفَةُ وَ مَسْجِدُهَا فِي زَمَن نُوح علیه السلام فَقَالَ نَعَمْ يَا مُفَضَّلُ وَ كَانَ مَنْزِلُ نُوحِ علیه السلام وَ قَوْمِهِ فِي قَرْيَة عَلَى مَتْنِ الْفُرَاتِ مِمَّا يَلِى غَرْبِيَّ الْكُوفَة فَقَالَ وَكَانَ نُوحٌ علیه السلام رَجُلًا نَجَاراً فَجَعَلَهُ اللهُ نَيّاً وَ انْتَجَبَهُ وَ نُوحُ اللَّهِ أَوَّلُ مَنْ عَمِلَ سَفِينَةَ تَجْرِى عَلَى ظَهْرِ الْمَاءِ وَإِنَّ نُوحا علیه السلام لَبِثَ فِي قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَة إِلَّا خَمْسِينَ عاماً يَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدَى فَيَهْزَءُونَ بِهِ وَيَسْخَرُونَ مِنْهُ. (2)

9 - الصادق علیه السلام - عَاشَ نُوحٌ علیه السلام أَلْفَى سَنَة وَ ثَلَاثَمِائَة سَنَة مِنْهَا ثَمَانُمِائَة وَخَمْسِينَ سَنَةً قَبْلَ أَنْ يُبْعَثَ وَأَلْفُ سَنَة إِلَّا خَمْسِينَ عاماً وَ هُوَ فِي قَوْمِهِ يَدْعُوهُمْ وَ خَمْسُمِائَةِ عَامٍ بَعْدَ مَا نَزَلَ مِنَ السَّفِينَةِ وَنَضَبَ الْمَاءُ فَمَصَّرَ الْأَمْصَارَ وَ أَسْكَنَ وَلْدَهُ الْبُلْدَانَ ثُمَّ إِنَّ مَلَكَ الْمَوْتِ جَاءَهُ وَ هُوَ فِي

ص: 336

7- امام باقر علیه السلام - ابوحمزه ثمالی نقل می کند: امام باقر علیه السلام فرمود: دشمن خدا، ابلیس، به قابیل گفت: «قربانی هابیل علیه السلام قبول شد و قربانی تو مقبول درگاه واقع نگردید. اگر هابیل علیه السلام را زنده بگذاری تا فرزندی آورد فرزندان او به فرزندان تو افتخار ورزند». (وسوسه شیطان در قابیل اثر کرد و) هابیل علیه السلام را کشت ... سپس چون هبة الله علیه السلام پدرش آدم علیه السلام را دفن کرد، قابیل به نزد وی آمد و گفت: «ای هبة الله علیه السلام من می دانم که پدرم آدم علیه السلام علمی را به تو داده که به من نداده است و این همان علمی است که برادرت هابیل علیه السلام به آن استحضار پیدا کرد و قربانی اش پذیرفته شد و من او را کشتم تا فرزندانی نداشته باشد که بر فرزندان من افتخار کنند و بگویند: «ما فرزندان کسی هستیم که قربانیش قبول شد و شما فرزندان کسی هستید که قربانیش پذیرفته نشد». و اگر از آن علمی که پدر تو را به آن مخصوص گردانیده است چیزی را اظهار کنی تو را نیز خواهم کشت، همچنان که برادرت هابیل علیه السلام را کشتم». پس هبة الله علیه السلام و فرزندان او آنچه که در نزدشان بود از علم و ایمان و اسم اکبر و میراث علم و آثار علم نبوت همه را نهان داشتند تا آنکه نوح علیه السلام مبعوث شد و چون در وصیت آدم علیه السلام نگریستند، وصی بودن هبة الله آشکار شد و دریافتند که پدرشان آدم علیه السلام به نوح علیه السلام بشارت داده است، پس از آن به نوح علیه السلام ایمان آورده و از او پیروی کرده و تصدیقش کردند و آدم علیه السلام به هبة الله علیه السلام وصیت کرده بود که در ابتدای هر سال با این وصیت تعاهد کنند و آن روز برای ایشان عید باشد، و نبوت نوح علیه السلام و زمان ظهورش را در نظر داشته باشند، و امر وصیّت هر پیامبری چنین بود تا آنکه خدای تعالی محمد صلی الله علیه وآله را مبعوث فرمود. و جز این نیست که نوح علیه السلام را به واسطه علمی شناختند که نزد ایشان بود و این گفته خدای تعالی است که ما نوح را بر مردمش به پیامبری فرستادیم. او هزار سال و پنجاه سال کم در میان آنان بزیست. و چون مردمی ستم پیشه بودند، طوفانشان فروگرفت. (عنکبوت / 14) و ما بین آدم علیه السلام و نوح علیه السلام پیامبرانی بودند که برخی نهان و برخی آشکار بودند و از این رو ذکرشان در قرآن کریم مخفی است و نامشان مانند انبیایی که آشکار بودند نیامده است.

8 - امام صادق علیه السلام - مفضل بن عمر گوید: با امام صادق علیه السلام در کوفه بودم ... به ایشان عرض کردم: «فدایت شوم! آیا کوفه و مسجد آن در زمان نوح علیه السلام وجود داشت»؟ فرمود: «آری! ای مفضل! خانه نوح علیه السلام و قومش در روستایی بر دل فرات که به غرب کوفه چسبیده بود، قرار داشت. نوح علیه السلام مردی نجار بود که خدا او را پیامبر قرار داد و برگزید. و نوح علیه السلام اولین کسی است که کشتی ای ساخت که بر روی آب حرکت می کرد. و نوح علیه السلام در میان قومش نهصدو پنجاه سال ماند و آن ها را به هدایت دعوت کرد، اما آنها او را استهزاء و مسخره می کردند».

9- امام صادق علیه السلام - نوح علیه السلام دو هزار و سیصد سال زندگی کرد که هشتصد و پنجاه سال آن پیش از بعثت وی بود و نهصدو پنجاه سال در زمان بعثت مشغول دعوت کردن مردم به سوی دین خدا بود و پانصد سال دیگر بعد از طوفان و فروکش کردن آب و پایین آمدن از کشتی بود و در این

ص: 337

الشَّمْسِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ فَرَدَّ عَلَيْهِ نُوحٌ علیه السلام قَالَ مَا جَاءَ بِكَ يَا مَلَكَ الْمَوْتِ قَالَ جِئْتُكَ لِأَقْبض رُوحَكَ قَالَ دَعْنِي أَدْخُلْ مِنَ الشَّمْسِ إِلَى الظَّلِّ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ فَتَحَوَّلَ ثُمَّ قَالَ يَا مَلَكَ الْمَوْتِ كُلٌّ مَا مَرَّ بِى مِنَ الدُّنْيَا مِثْلُ تَحْوِيلِى مِنَ الشَّمْسِ إِلَى الظَّلِّ فَامْضِ لِمَا أُمِرْتَ بِهِ فَقَبَضَ

روحه علیه السلام. (1)

10 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَن ابْن عَبَّاس رحمه الله قَالَ خَرَجَ مِنَ الْمَدِينَةِ أَرْبَعُونَ رَجُلًا مِنَ الْيَهُودِ قَالُوا انْطَلِقُوا بنَا إِلَى هَذَا الْكَاهِنِ الْكَذَابَ حَتَّى نُوبَّخَهُ فِي وَجْهِهِ وَ نُكَذِّبَهُ بأَنَّهُ يَقُولُ أَنَا رَسُولُ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ فَكَيْفَ يَكُونُ رَسُولًا وَ آدَمُ علیه السلام خَيْرُ مِنْهُ وَ نُوحٌ علیه السلام خَيْرُ مِنْهُ وَذَكَرُوا الْأَنْبِيَاءَ فَقَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله لِعَبْدِ اللَّهِ بْن سَلَامِ التَّوْرَاةُ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ فَرَضِيَتِ الْيَهُودُ بِالتَّوْرَاةِ ... قَالَتِ الْيَهُودُ نُوح علیه السلام خیر مِنْكَ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله وَ لِمَ ذَلِكَ قَالُوا لِأَنَّهُ رَكِبَ فِي السَّفِينَةِ فَجَرَتْ عَلَى الْجُودِيِّ قَالَ النبی صلی الله علیه وآله لَقَدْ أَعْطِيتُ أَنَا أَفْضَلَ مِنْ ذَلِكَ قَالُوا وَ مَا ذَاكَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَعْطَانِي نَهَراً فِي السَّمَاءِ مَجْرَاهُ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ وَ عَلَيْهِ أَلْفُ أَلْفِ قَصْرِ لَبَنَةٌ مِنْ ذَهَب وَ لَبَنَةٌ مِنْ فِضَّةٍ حَشِيشُهَا الزَّعْفَرَانُ وَ رُضَاضُهَا الدُّرُّ وَالْيَاقُوتُ وَ أَرْضُهَا الْمِسْكَ الْأَبْيَضُ فَذَاكَ خَيْرُ لِي وَلِأُمَّتِي وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ قَالُوا صَدَقْت يَا مُحَمَّد صلی الله علیه وآله وَ هُوَ مَكْتُوبُ فِي التَّوْرَاةِ هَذَا خَيْرٌ مِنْ ذَاكَ ... ثم قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَقَدْ أَقَامَ نُوح علیه السلام فِي قَوْمِهِ وَ دَعَاهُمْ أَلْفَ سَنَة إِنَّا خَمْسِينَ عاماً ثُمَّ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فَقَلَّلَهُمْ فَقَالَ وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ وَلَقَدْ تَبِعَنِي فِي سِنِي الْقَلِيلَةِ مَا لَمْ يَتْبَعْ نُوحاً علیه السلام فِي طُول عُمُرِهِ وَ كِبَرِ سِنْهِ وَ إِنَّ فِى الْجَنَّةِ عِشْرِينَ وَ مِائَةَ أَلْفِ صَفٌ أُمَّتِي مِنْهَا ثَمَانُونَ صَفًّا وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ كِتَابِيَ الْمُهَيْمِنَ عَلَى كُتُبِهِمُ النَّاسِخَ لَهَا وَ لَقَدْ جِئْتُ بِتَحْلِيلِ مَا حَرَّمُوا وَ بِتَحْرِيمِ بَعْض مَا حَلَّلُوا. (2)

قوله تعالى: وَ إِبْرَاهِيمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللهَ وَاتَّقُوهُ ذَلِكُم خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ (16)

1- الباقر علیه السلام - إنَّ نُوحاً علیه السلام لَمَّا انْقَضَتْ نُبُوَّتُهُ وَ اسْتُعْمِلَتْ ُأيَّامُهُ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ أَنْ يَا نُوحُ علیه السلام قَدْ قَضَيْتَ نُبُوَّتَكَ وَ اسْتَكْمَلْت أَيَّامَكَ فَاجْعَلِ الْعِلْمَ الَّذِي عِنْدَكَ وَ الْإِيمَانَ

ص: 338

مدت شهرها را ساخت و فرزندانش را در این شهرها ساکن گردانید و چون ملک الموت نزد وی آمد، در زیر نور خورشید بود. ملک الموت بر وی سلام کرد و آن حضرت سلام او را پاسخ داده و پرسید: «علت آمدنت چیست»؟ گفت: «آمده ام شما را قبض روح کنم». نوح علیه السلام گفت: «آیا اجازه می دهید به سایه بروم»؟ ملک الموت گفت: «بلی» سپس نوح علیه السلام به سایه رفته و گفت: «ای ملک الموت! هر چه عمر کردم، به اندازه آمدنم از زیر آفتاب به سایه نبود. مأموریت خویش را انجام بده». آن گاه ملک الموت وی را قبض روح کرد.

10- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن عباس رحمه الله گوید: چهل نفر از یهودیان مدینه گفتند، برویم پیش این جادوگر دروغگو و او را سرزنش نماییم و تکذیبش کنیم. او مدعی است من پیامبر خدای جهانم، چگونه می تواند پیامبر باشد با اینکه آدم بهتر از اوست و نوح از او بهتر است و یکایک انبیاء را نام بردند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عبد الله بن سلام فرمود: بین من و تو تورات حاکم باشد. یهودیان راضی شدند... گفتند، نوح بهتر از تو است. فرمود: به چه دلیل؟ گفتند، چون او سوار کشتی شد و بر جودی گذشت. فرمود: به من از نوح بهتر داده اند. گفتند، چه چیز؟ فرمود: خداوند به من نهری در آسمان عنایت کرده که مجرای آن زیر عرش است بر آن یک میلیون قصر است با یک خشت از طلا و یک خشت از نقره. خار و خاشاک آن زعفران است و سنگریزه آن در و یاقوت است و زمینش از مشک سفید. این برای من و امتم بهتر است و اشاره به همین است آیه شریفه: ما کوثر را به تو عطا کردیم. (کوثر /1) گفتند: «صحیح است این مطلب در تورات نوشته شده و این نهر بهتر از آن است».... نوح در میان قوم خود نهصدو پنجاه سال درنگ کرد و آنها را دعوت به دین خدا نمود، ولی خداوند تعداد مؤمنین به او را اندک شمرده و فرمود: و جز اندکی به او ایمان نیاورده بودند (هود/ 40) ولی در سن کم و عمر کوتاهم آنقدر پیرو من شدند که در طول عمر نوح پیرو او نشدند. در بهشت صدوبیست صف هستند که هشتاد صف آن از امت من می باشند. خداوند عزیز کتاب مرا حاکم و ناسخ بر کتب آن ها قرار داده، من چیزهایی را که حرام کرده اند حلال نموده ام و بعضی از چیزهایی را که حلال دانسته اند؛ حرام نموده ام».

ما ابراهیم را [نیز] فرستادیم هنگامی که به قومش گفت: «خدا را پرستش کنید و از [عذاب] او بپرهیزید که این برای شما بهتر است اگر بدانید. (16)

1- امام باقر علیه السلام - پس هنگامی که نبوّت نوح علیه السلام و دوران پیامبریش پایان یافت خداوند عزوجل به او وحی کرد که: «ای نوح نبوّت و دوران پیامبری تو پایان یافت پس علمی را که در نزد توست، ایمان، اسم اکبر، میراث علم و آثار علم نبوّت را به ذریّه ات از نسل سام قرار بده و آن را از منازل انبیایی که بین تو و آدم بودند قطع نکردم و همیشه در زمین عالمی قرار دادم که به

ص: 339

وَ الِاسْمَ الْأَكْبَرَ وَ مِيرَاثَ الْعِلْمِ وَآثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّةَ فِي الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّيَّتِكَ فَإِنِّي لَنْ أَقْطَعَهَا كَمَا لَمْ أَقْطَعْهَا مِنْ بُيُوتَاتِ الْأَنْبِيَاءِ الَّتِي بَيْنَكَ وَبَيْنَ آدَمَ علیه السلام وَ لَنْ أَدَعَ الْأَرْضِ إِلَّا وَفِيهَا عَالِمُ يُعْرَفُ بِهِ دِينِي وَ تُعْرَفُ بِهِ طَاعَتِي وَ يَكُونُ نَجَاةٌ لِمَنْ يُولَدُ فِيمَا بَيْنَ قَبْضِ النَّبِيِّ إِلَى خُرُوجِ النَّبِيِّ الْآخَرِ وَ بَشَرَ نُوح علیه السلام ساما علیه السلام بهود علیه السلام وَ كَانَ فِيمَا بَيْنَ نُوحٍ علیه السلام وَ هُودِ علیه السلام مِنَ الْأَنْبِيَاءِ وَ قَالَ نُوح علیه السلام إِنَّ اللَّهَ بَاعِثُ نَبيَّاً يُقَالُ لَهُ هُودُ علیه السلام وَإِنَّهُ يَدْعُو قَوْمَهُ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَيُكَذِّبُونَهُ وَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُهْلِكُهُمْ بِالرِّيحِ فَمَنْ أَدْرَكَهُ مِنْكُمْ فَلْيُؤْمِنْ بِهِ وَلْيَتَّبِعْهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يُنْجِيهِ مِنْ عَذَابِ الرِّيحِ وَ أَمَرَ نُوح علیه السلام ابْنَهُ سَامَا علیه السلام أَنْ يَتَعَاهَدَ هَذِهِ الْوَصِيَّةَ عِنْدَ رَأْسِ كُلَّ سَنَة فَيَكُونَ يَوْمَئِذٍ عِيداً لَهُمْ فَيَتَعَاهَدُونَ فِيهِ مَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْإِيمَانِ وَ الِاسْمِ الْأَكْبَرِ وَ مَوَارِيثِ الْعِلْمِ وَ آثَارِ عِلْمِ النُّبُوَّةِ فَوَجَدُوا هُودًا علیه السلام نَبِيَا وَ قَدْ بَشَرَ بهِ أَبُوهُمْ نُوحٌ علیه السلام فَآمَنُوا بِهِ وَاتَّبَعُوهُ وَصَدَّقُوهُ فَنَجَوْا مِنْ عَذَابِ الرِّيحِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِلى عادٍ أَخاهُمْ هُوداً وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ كَذَّبَتْ عادٌ الْمُرْسَلِينَ إِذْ قالَ هُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَ لَا تَتَّقُونَ وَ قَالَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَ وَصَّى بِها إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ وَ قَوْلُهُ وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ كُلًّا هَدَيْنا لِنَجْعَلَهَا فِى أَهْلِ بَيْتِهِ وَ نُوحاً هَدَيْنا مِنْ قَبْلُ لِنَجْعَلَهَا فِي أَهْلِ بَيْتِهِ فَآمَنَ الْعَقِبُ مِنْ ذُرِّيَّةِ الْأَنْبِيَاءِ علیه السلام مَنْ كَانَ قَبْلَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام لإِبْرَاهِيمَ علیه السلام و كان بَيْنَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ هُودِ علیه السلام مِنَ الْأَنْبِيَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ ما قَوْمُ لُوطٍ مِنْكُمْ بِبَعِيدٍ وَ قَوْلُهُ عَزَّ ذِكْرُهُ فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَ قالَ إِنِّي مُهَاجِرٌ إِلى رَبِّي وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ إِبْرَاهِيمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ فَجَرَى بَيْنَ كُلِّ نَبِيَّيْن عَشَرَةُ أَنْبِيَاءَ وَتِسْعَةُ وَ ثَمَانِيَةُ أنْبِيَاءَ كُلُّهُمْ أَنْبِيَاءُ وَ جَرَى لِكُلِّ نَبِيٍّ مَا جَرَى لِنُوحِ علیه السلام وَ كَمَا جَرَى لِآدَمَ وَ هُودِ وَ صَالِحٍ وَ شُعَيْب وَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام حَتَّى انْتَهَتْ إِلَى يُوسُفَ بْن يَعْقُوبَ (ع9 ثُمَّ صَارَتْ مِنْ بَعْدِ يُوسُف علیه السلام فِي أَسْبَاطِ إِخْوَتِهِ حَتَّى انْتَهَتْ إِلَى مُوسَى علیه السلام فَكَانَ بَيْنَ يُوسُف علیه السلام وَ بَيْنَ مُوسَى علیه السلام مِنَ الْأَنْبِيَاءِ فَأَرْسَلَ اللَّهُ مُوسَى وَهَارُونَ علیهما السلام إِلَى فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَقَارُونَ ثُمَّ أَرْسَلَ الرُّسُلَ تَتْرَى. (1)

ص: 340

وسیله ی او دین و طاعتم شناخته می شود. آن عالم وسیله نجاتی است برای کسانی که از زمان مرگ یک پیامبر تا زمان آمدن پیامبری دیگر متولد می شوند. بعد از سام فقط هود است اما بین نوح علیه السلام و هود علیه السلام هم پیامبران ناشناس بودند و هم پیامبران علنی. نوح گفت: همانا خداوند تبارک و تعالی پیامبری را مبعوث می گرداند که هود نام دارد. او قومش را به سوی خداوند تبارک و تعالی دعوت می کرد اما تکذیبش می کردند و خداوند آنها را هلاک می گرداند. پس هر کس از شما او را درک کرد باید به او ایمان آورد و از او تبعیت کند که در این صورت خداوند او را از عذاب طوفان نجات می دهد. نوح به فرزندش سام دستور داد که در آغاز هر سال این وصیت را زنده کرده و یادآور شود. آن روز، روز عیدی برای آن ها خواهد بود که در آن به مبعوث شدن هود و زمانی که مبعوث می شود اقرار می کردند وقتی خداوند تبارک و تعالی هود را مبعوث گرداند با توجه به چیزهایی که در اختیارشان بود یعنی علم، ایمان، میراث علم، اسم اکبر وآثار علم نبوت، متوجه شدند که هود پیامبری است که پدرشان نوح بشارت وی را به آنها داده بود پس به او ایمان آورده و پس از تصدیقش از او تبعیت کردند و به همین علت از عذاب طوفان نجات یافتند ، و این است گفتار خدای عزوجل: و به سوی قوم عاد برادرشان هود را فرستادیم. (هود/50) و گفتار دیگرش عزوجل: قوم عاد پیامبران را تکذیب کردند، هنگامی که برادرشان هود بدیشان گفت مگر شما نمی ترسید. (شعراء / 123) و فرمود: و ابراهیم آن را بپسران خویش و یعقوب سفارش کرد (بقره/132) و گفتارش که فرماید: و اسحاق و یعقوب را بدو بخشیدیم، همه را هدایت کردیم (تا آن را در خاندانش قرار دهیم) و نوح را پیش از آن هدایت کردیم. (انعام/84) تا آن را در خاندانش قرار دهیم. و همچنین کسانی را که پیش از ابراهیم علیه السلام بودند درباره ی ابراهیم علیه السلام دستور دادند، و میان ابراهیم علیه السلام و هود علیه السلام پیامبرانی بودند و این است گفتار خدای عزّوجل: و قوم لوط از شما چندان دور نیست (هود/89) و گفتار دیگرش: پس لوط به او ایمان آورد و گفت: من به سوی پروردگارم مهاجرت می کنم. (عنکبوت / 26) و این فرموده اش: و ابراهیم هنگامی که به قومش گفت خدای را بپرستید و از او بترسید این برای شما بهتر است (عنکبوت / 16) پس بین هر دو پیامبر، ده پدر و نه پدر و هشت پدر بود که همگی انبیا بودند. برای هر پیامبری همان اتفاق افتاد که برای نوح اتفاق افتاده بود و همان طور که برای آدم، هود، صالح، شعیب و ابراهیم علیهم السلام اتفاق افتاده بود تا اینکه به یوسف بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم رسید. سپس بعد از یوسف رسالت به برادرانش انتقال یافت و در نهایت به موسی بن عمران رسید. بین یوسف علیه السلام و موسی بن عمران علیه السلام ده پیامبر بودند. خداوند عزوجل موسی علیه السلام و هارون علیه السلام را به سوی فرعون، هامان و قارون فرستاد و پیامبران بعدی را پیاپی مبعوث گرداند.

ص: 341

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - أما الرُّحْصَةُ الَّتِي ظَاهِرُهَا خِلَافُ بَاطِنِهَا وَالْمُنْقَطِعُ الْمَعْطُوفُ فِي التَّنْزِيلَ هُوَ أَنَّ الْآيَةَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ كَانَتْ تَجِيءُ بِشَيْءٍ مَا ثُمَّ تَجِيءُ مُنْقَطِعَةَ الْمَعْنَى بَعْدَ ذَلِكَ وَ تَجِيءُ بِمَعْنَى غَيْرِهِ ثُمَّ تَعْطِفُ بِالْخِطَابِ عَلَى الْأَوَّلَ ... كَقَوْلِهِ فِى سُورَةِ الْعَنْكَبُوتِ وَ إِبْرَاهِيمَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللهَ وَاتَّقُوهُ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانَا وَ تَخْلُقُونَ إِفْكاً إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ الله لا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقاً إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ المُبِينُ ثُمَّ اسْتَأْنَفَ الْقَوْلَ بِكَلَامِ غَيْرِهِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ أَوَلَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهُ يَسِيرٌ قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ يُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ وَيَرْحَمُ مَنْ يَشَاءُ وَ إِلَيْهِ تُقلَبُونَ وَما أَنتُمْ بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّماءِ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ الله مِنْ وَلِيٌّ وَ لا نَصِيرٍ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللهِ وَلِقَائِهِ أُولئِكَ يَيْسُوا مِنْ رَحْمَتِي وَ أُولئِكَ هُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَى الْكَلَام الْأَوَّلِ فِي وَصْفِ إِبْرَاهِيمَ فَقَالَ تَعَالَى فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ ثُمَّ جَاءَ تَعَالَى بِتَمَامٍ قِصَّة إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فِي آخِرِ الآيَات. (1)

قوله تعالى : إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّه أَوثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْكاً إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ الله لا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقاً فَابْتَغُوا عِنْدَ الله الرّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (17)

على بن ابراهيم رحمه الله - وَ تَخْلُقُونَ إِفْكاً أَوْ تُقَدِّرُونَ كَذِباً إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ إِلَى قَوْلِهِ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ وَ انْقَطَعَ خَبَرُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام ثُمَّ خَاطَبَ اللَّهُ أُمَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه وآله فَقَالَ وَإِنْ تُكَذِّبُوا إِلَى قَوْلِهِ وَ أُولئِكَ هُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ثُمَّ عَطَفَ عَلَى خَبَر إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فَقَالَ فَمَا كَانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَى قَوْلِهِ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ فَهَذَا من المنقطع المعطوف. (2)

قوله تعالى: وَ إِنْ تُكَذِّبُوا فَقَدْ كَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا

الْبَلاغُ الْمُبِينُ (18)

ص: 342

2- امام علی علیه السلام - و امّا رخصتی که ظاهرش خلاف باطن است و آیه ای که در ظاهر منقطع و معطوف است مانند آن است که آیه ای در کتاب خدا در موضوعی بیاید و پس از آن مطلبی که از نظر معنا متفاوت با آن است بیاید سپس کلامی بیاید که در ادامه سخن اول است... مانند این کلام خدا در سوره ی عنکبوت: وَ إِبْرَاهِيمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللهَ وَاتَّقُوهُ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ الله أَوثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْكَا إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقاً ... وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ (عنکبوت /18-16) سپس کلامی دیگر را آغاز می کند و می فرماید: أَ وَ لَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِيُّ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرُ * قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ * يُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ وَ يَرْحَمُ مَنْ يَشَاءُ وَ إِلَيْهِ تُقْلَبُونَ * وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّمَاءِ وَ مَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لَا نَصِيرٍ * وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللهِ وَ لِقائِهِ أُولئِكَ يَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِي وَ أُولئِكَ هُمْ عَذَابٌ أليم. (عنكبوت / 19-23) و سپس کلام را در ادامه ی سخن اول در وصف ابراهیم آورده و می فرماید: فما كانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجَاهُ اللهُ مِنَ النَّار (عنکبوت / 24) و پس از آن نیز در آیات پایانی قصد ابراهیم علیه السلام را کامل می کند.

شماغیر از خدا فقط بت هایی [از سنگ و چوب] را می پرستید و دروغی به هم می بافید؛ آن هایی را که غیر از خدا پرستش می کنید، مالک هیچ گونه روزی برای شما نیستند؛ روزی را تنها نزد خدا بطلبید و او را پرستش کنید و شکر او را به جا آورید که به سوی او بازگردانده می شوید. (17)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - منظور از تَخلُقُونَ إِفْكَا؛ این است که دروغ پردازی می کنید. ماجرای حضرت ابراهيم علیه السلام با آيه: إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ الله لا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقاً فَابْتَغُوا عِنْدَ الله الرِّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ؛ قطع می شود و از این پس خداوند امت محمد صلی الله علیه وآله را مورد خطاب قرار داده و می فرماید: وَ إِن تُكَذِّبُوا فَقَدْ كَذَّبَ أُمَمٌ... وَ أُولَئِكَ هُمْ عَذَابٌ أَلِيم؛ سپس دوباره به ماجرای ابراهیم علیه السلام بازگشته و می فرماید: پاسخ قوم او جز این نبود که گفتند: بکشیدش یا بسوزانیدش. و خدایش از آتش برهانید (عنکبوت / 24) و این روش را منقطع معطوف می نامند.

اگر شما [مرا] تکذیب کنید [ جای تعجب نیست ] امت هایی پیش از شما نیز [پیامبرانشان را] تکذیب کردند؛ وظیفه فرستاده [خدا] جز ابلاغ آشکار نیست». (18)

ص: 343

1 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَن ابْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ فِي خُطْبَتِهِ أَيُّهَا النَّاسُ لَا تَسُبُّوا عليا علیه السلام وَ لَا تَحْسُدُوهُ [ وَ لَا تحدوه] فَإِنَّهُ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَة بَعْدِي فَأَحِبُوهُ بحُبي [لِحُبي] إِيَّاهُ وَأَكْرِمُوهُ لِكَرَامَتِي وَأَطِيعُوهُ لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ وَ اسْتَرْشِدُوهُ تُوَفَّقُوا وَ تُرْشَدُوا فَإِنَّهُ الدَّلِيلُ لَكُمْ عَلَى اللَّهِ بَعْدِي فَقَدْ بَيَّنْتُ لَكُمْ أَمْرَ عَلَى علیه السلام [ أَمْرَهُ] فَاعْقِلُوهُ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ. (1)

قوله تعالى : أَوَلَرْيَرَوْا كَيْفَ يُبْدِى اللَّهُ الخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ إِنَّ ذَالِكَ عَلَى الله يسير (19)

قوله تعالى: قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (20)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - أنَا الْحَاشِرُ إِلَى اللَّهِ وَ أَنَا كَلِمَةُ اللَّهِ الَّتِى يَجْمَعُ بِهَا الْمُفْتَرِقَ وَيُفَرِّقُ بِهَا الْمُجْتَمِعَ وَأَنَا أَسْمَاءُ اللَّهِ الْحُسْنَى وَأَمْثَالُهُ الْعُلْيَا وَ آيَاتُهُ الْكُبْرَى وَأَنَا صَاحِبَ الْجَنَّةِ وَالنَّارِ أَسْكِنُ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَأَسْكِنُ أَهْلَ النَّارِ النَّارَ وَ إِلَيَّ تَزْوِيجُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ إِلَيَّ عَذَابُ أَهْلِ النَّارَ وَ إِلَيَّ إِيَابُ الْخَلْقَ جَمِيعاً وَ أَنَا الْإِيَابُ الَّذِي يَتُوبُ إِلَيْهِ كُلَّ شَيْءٍ بَعْدَ الْقَضَاءِ وَ إِلَيَّ حِسَابُ الْخَلْقَ جَمِيعاً ... أَنَا الَّذِي احْتَجَ اللَّهُ بِهِ عَلَيْكُمْ فِي ابْتِدَاءِ خَلْقِكُم. (2)

2 - الصادق علیه السلام - وَ فِي زِيَارَة الجَامِعَة: بِكُمْ فَتَحَ اللَّهُ وَبِكُمْ يَخْتِمُ. (3)

قوله تعالى : يُعَذِّبُ مَن يَشَاءُ وَيَرْحَمُ مَن يَشَاءُ وَ إِلَيْهِ تُقْلَبُونَ (21)

قوله تعالى: وَ مَا أَنتُم بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ وَ مَا لَكُم مِّن دُونِ الله مِن وَلي وَ لَا نَصِيرٍ (22)

قوله تعالى: وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللهِ وَ لِقَائِهِ أُوْلَئِكَ يَعْسُوا مِن رَّحْمَتِي وَ أُولَئِكَ هُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ (23)

ص: 344

آیا آنان ندیدند چگونه خداوند آفرینش را آغاز می کند، سپس آن را باز

می گرداند؟ این امر بر خدا آسان است. (19)

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابن عمر گوید: از رسول خدا صلی الله علیه وآله در خطبه اش شنیدم [که می فرمود:] «ای مردم! به علی علیه السلام ناسزا نگویید و به او حسد نورزید [و با او دشمنی نکنید] زیرا او ولی هر مرد مؤمن و زن مؤمن بعد از من است او را دوست بدارید چون من او را دوست دارم، و برای گرامیداشت من او را گرامی بدارید. و به خاطر خدا و رسول از او اطاعت کنید، و هدایت بطلبید که موفق خواهید شد و هدایت خواهید یافت چون او بعد من راهنمای شما به سوی خدای متعال است و من مقام و منزلت علی علیه السلام را برای شما تبیین کردم خوب در مقام او تعقل كنيد. وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ المُبِينُ».

بگو: «در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است؟ سپس خداوند [به همین گونه] جهان آخرت را ایجاد می کند؛ به یقین خدا بر هر چیزی تواناست. (20)

1- امام علی علیه السلام - من برانگیزنده ی مردمان به سوی خدا هستم؛ من کلمه ی خدا هستم که خدا با آن مؤمنان پراکنده را جمع و کفّار مجتمع را پراکنده می سازد. من نام های نیکوی خدا و مثال های بلند او و آیات عظیم او و صاحب بهشت و جهنم هستم؛ بهشتیان را در بهشت اسکان می دهم و جهنمیان را به جهنم می فرستم؛ تزویج اهل بهشت به دست من و عذاب اهل جهنم نیز به دست من است و آمدن تمام خلق به سوی من است. من آن جایگاهی هستم که هر چیزی بعد از فنا به آن برمی گردد و حساب تمام خلق به سوی من است ... من کسی هستم که خدا در ابتدای آفرینش شما با او به شما احتجاج کرد.

2- امام صادق علیه السلام - در زیارت امام حسین علیه السلام آمده است: خدا به شما آغاز کرده است، و به شما پایان می بخشد.

هر کس را بخواهد [و سزاوار باشد] مجازات می کند و هر کس را بخواهد مورد رحمت قرار می دهد؛ و شما به سوی او باز گردانده می شوید. (21)

شما هرگز نمی توانید از حوزه قدرت خداوند در زمین و آسمان بگریزید؛ و برای شما جز خدا، سرپرست و یاوری نیست». (22)

کسانی که به آیات خدا و لقای او کافر شدند، از رحمت من مأیوسند؛ و برای آن ها عذاب دردناکی است! (23)

ص: 345

قوله تعالى : فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَن قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنجَيْهُ اللهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِي ذَالِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (24)

قوله تعالى: وَ قالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ الله أَوثاناً مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الحَيَاةِ الدُّنْيا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً وَمَأْواكُمُ النَّارُ وَما لَكُمْ مِنْ ناصِرِينَ (25)

اما جواب قوم او (ابراهیم) جز این نبود که گفتند: «او را بکشید یا بسوزانید!» ولی خداوند او را از آتش رهایی بخشید؛ به یقین در این ماجرا نشانه هایی است برای کسانی که ایمان می آورند (24)

[ ابراهیم] گفت: «شما غیر از خدا بت هایی برای خود انتخاب کرده اید که مایه دوستی و محبت میان شما در زندگی دنیا است؛ سپس روز قیامت منکر یکدیگر شده [و از هم بیزاری می جویید] و یکدیگر را لعن می کنید؛ و جایگاه [ همه] شما آتش است و هیچ یار و یاوری برای شما نخواهد بود». (25)

کفر

1- امام صادق علیه السلام - ابو عمرو زبیری گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «مرا آگاه فرما به اینکه کفر در کتاب خدای عزوجل (قرآن) به چند وجه است»؟ فرمود: «کفر در کتاب خدا بر پنج وجه است: کفر جحود [و انکار ربوبیت] و آن بر دو قسم است، و کفر به ترک کردن آنچه خداوند به آن فرمان داده، و کفر برائت [و بیزاری جستن] و کفر نعمت ها .... وجه پنجم از وجوه کفر، کفر برائت است و این است کلام خدای عزوجل که از ابراهیم علیه السلام حکایت می کند: ما به شما کافریم و میان ما با شما دشمنی و بغض پدیدار شده تا هرگز تا شما به خدای یگانه بگروید. (ممتحنه/4) یعنی ما از شما بیزاریم، و خدا در ذکر ابلیس و بیزاری جستن او از دوستان خود از آدمی زاده در قیامت فرموده است: راستی من کافر شدم بدان چه پیش از این با من در آن شریک شدید. (ابراهیم /22) و خدا فرموده است: همانا شما در برابر خدا بتانی را به پرستش گرفتید میان خودتان در زندگی [چند روزه] دنیا سپس روز رستاخیز به همدیگر کافر شوید و همدیگر را لعنت کنید یعنی از همدیگر بیزاری و دوری جویید».

2- امام علی علیه السلام - کفری که در قرآن مجید از آن نام برده شده پنج قسم می باشد، و آن ها عبارتند از: کفر انکاری، کفر مطلق، کفر ترک، کفر برائت، و کفر نعمت ... وجه چهارم کفر آن است که خداوند متعال از ابراهیم علیه السلام نقل می کند در آنجا که فرمود: ما به شما کافریم و میان ما با شما دشمنی و بغض پدیدار شده تا هرگز تا شما به خدای یگانه بگروید. (ممتحنه/4)، مقصود از كَفَرْنا بِكُم در اینجا یعنی تَبَرَّانَا مِنكُم ما از شما برائت می جوئیم، می باشد. در داستان ابلیس در آنجا که روز قیامت از دوستانش بیزاری حاصل می کند، می گوید: راستی من کافر شدم بدان چه پیش از این با من در آن شریک شدید (ابراهیم/22) یعنی من از شما برائت می جویم از سخنان شرک آمیزی که قبلاً به من می گفتید. در جای دیگر خداوند می فرماید: إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ الله أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الحَياةِ الدُّنْيا ... الْقِيامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً.

ص: 347

3- أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ أَبي مَعْمَر السَّعْدَانِي عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِي جَوَاب مَن ادَّعَى التَّنَاقُضِ بَيْنَ آيَاتِ الْقُرْآن فَقَالَ وَ أَجِدُ اللَّهَ يَقُولُ يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلائِكَةُ صَفًّا لَا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً وَ قَالَ وَ اسْتَنْطَقُوا فَقَالُوا وَ الله رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ وَ قَالَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً وَ قَالَ إِنَّ ذلِكَ لَحَقُّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ وَ قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعِيدِ وَ قَالَ الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى أَفْوَاهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ فَمَرَّةَ يُخْبرُ أَنَّهُمْ لا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قَالَ صَواباً وَ مَرَّةً يُخْبِرُ أَنَّ الْخَلْقَ يَنْطِقُونَ وَ يَقُولُ عَنْ مَقَالَتِهِمْ وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ وَ مَرَّةً يُخْبِرُ أَنَّهُمْ يَخْتَصِمُونَ فَأَجَابَ علیه السلام بِأَنَّ ذَلِكَ فِي مَوَاطِنَ غَيْرِ وَاحِدٍ مِنْ مَوَاطِنِ ذَلِكَ الْيَوْمِ الَّذِي كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ يَجْمَعُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْخَلَائِقَ يَوْمَئِذٍ فِي مَوَاطِنَ يَتَفَرَّقُونَ وَ يُكَلِّمُ بَعْضُهُمْ بَعْضًا وَ يَسْتَغْفِرُ بَعْضُهُمْ لِبَعْض أُولَئِكَ الَّذِينَ كَانَ مِنْهُمُ الطَّاعَةُ فِي دَارِ الدُّنْيَا مِنَ الرُّؤَسَاءِ وَالْأَتْبَاعِ وَ يَلْعَنُ أَهْلُ الْمَعَاصِي الَّذِينَ بَدَتْ مِنْهُمُ الْبَغْضَاءُ وَتَعَاوَنُوا عَلَى الظُّلْم وَالْعُدْوَانِ فِي دَارِ الدُّنْيَا الْمُسْتَكْبِرِينَ وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ يَكْفُرُ بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ الْكُفْرُ فِي هَذِهِ الْآيَةِ الْبَرَاءَةُ يَقُولُ فَيَتَبَراً بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ. (1)

3- امام علی علیه السلام - ابو معمر سعدانی نقل می کند که امام علی علیه السلام فرمود: کسی که ادعا می کرد میان آیات قرآن تناقض وجود دارد [خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام رسید] و گفت: خدا را این گونه یافتم که می گوید: «در آن روز روح و ملائکه در یک صف قیام می کنند و هیچ یک جزبه اذن خداوند رحمان سخن نمی گویند و آن گاه که می گویند صواب می گویند. (نبا /38) و گفت: آن ها به سخن می آیند و می گویند: سوگند به خداوند که پروردگار ماست که ما مشرک نبودیم! (انعام/23) وَ قَالَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً. گفت نزد من جدال و مخاصمه نکنید، من قبلاً به شما اتمام حجت کرده ام. (ق /28) و گفت: امروز بر دهان آنها مهر می نهیم و دست هایشان با ما سخن می گویند و پاهایشان کارهایی را که انجا می دادند شهادت می دهند (یس /65) که یک بار خبر می دهد که کس سخن نمی گوید مگر آنکه خدای رحمان به او رخصت دهد و او سخن به صواب گوید (نبا /38). بار دیگر خبر می دهد که مخلوقات سخن می گویند و درباره گفته ی آن ها می گوید: سوگند به خدا پروردگار ما که ما مشرک نبوده ایم (انعام/23) و بار دیگر خبر می دهد که آن ها مخاصمه می کنند. امیرالمؤمنین علیه السلام] جواب داد: «پس به درستی که این آیات در چند موطن است از موطن های آن روز که مقدارش پنجاه هزار سال باشد خدای عزوجل در آن روز خلایق را در موطن ها جمع می کند که متفرق می باشند و با یکدیگر سخن می گویند و برای همدیگر استغفار می کنند و این گروه آنانند که در دار دنیا طاعت از ایشان بوده یعنی سر کردگان و پیروان و اهل معاصی که دشمنی از ایشان ظاهر شده و یکدیگر را بر ظلم و عدوان در دار دنیا یاری کرده اند خواه گردنکشان و خواه ضعیفان برخی به برخی دیگر کفر ورزیده و برخی، برخی دیگر را لعن می کنند و کفر در این آیه برائت و بیزاری است می فرماید که پس بعضی از ایشان از بعضی بیزاری جوید.

لعنت، ناسزا؛

1- امام صادق علیه السلام - ای مالک! هیچ قومی در دنیا به امامی اقتدا نمی کنند مگر اینکه آن امام روز قیامت آن ها را لعنت می کند و آنها نیز او را لعنت می کنند مگر شما و کسانی که [ در تبعیت از اهل بیت ] مانند شما باشند.

2- امام صادق علیه السلام - عقیل بن دراج از مالک بن اعین نقل کرده که گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «ای مالک! آیا راضی نمی شوی که در روزی که هر گروهی وارد می شود دیگری را لعن می کند، تنها شما و کسانی که سخن شما را پذیرفته اند چنین نباشید».

و لوط به او (ابراهیم) ایمان آورد و [ ابراهیم] گفت: «من به سوی پروردگارم هجرت می کنم به یقین او توانا و حکیم است.» (26)

ص: 349

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ أَى لِإِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ قالَ إِنِّي مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّي قَالَ الْمُهَاجِرُ مَنْ هَجَرَ السَّيِّئَاتِ وَ تَابَ إِلَى الله. (1)

2 - الصادق علیه السلام - عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْن أَبِي زِيَادِ الْكَرْخِي قَالَ سَمِعتُ أَبَا عَبدِ اللَّهِ علیه السلام وَذَكَرَ حَدِيثِ مُهَاجَرَة ابْرَاهِيمَ علیه السلام وَذَكَرَ فِي آخِرِهِ ... سَارَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام حَتَّى نَزَلَ بِأَعْلَى الشَّامَاتِ وَخَلَّفَ لُوطاً علیه السلام بأَدْنَى الشَّامَات. (2)

3- الصادق علیه السلام - الْأَنْبِيَاءُ وَ الْمُرْسَلُونَ عَلَى أَرْبَع طَبَقَاتِ فَنَبِيُّ مُنَبَّا فِي نَفْسِهِ لَا يَعْدُو غَيْرَهَا وَنَبِيُّ يَرَى فِي النَّوْمِ وَيَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا يُعَايِنُ فِي الْيَقَظَةِ وَ لَمْ يُبْعَثْ إِلَى أَحَدٍ وَ عَلَيْهِ إِمَامُ مِثْلُ مَا كَانَ إبْرَاهِيمُ علیه السلام عَلَى لُوط علیه السلام .... (3)

4- الصادق علیه السلام - كانت أم إبْرَاهِيم علیه السلام و أم لُوط علیه السلام سَارَةَ وَ وَرَقَةً وَ هُمَا ابْتَانِ لِلناحِجِ وَكَانَ النَّاحِجُ نَبيّاً مُنْذِراً وَ لَمْ يَكُنْ رَسُولا. (4)

5- الباقر علیه السلام - فَآمَنَ لَهُ لُوطُ وَ خَرَجَ مُهَاجِراً إِلَى الشَّامِ هُوَ وَ سَارَةً وَلُوط علیه السلام. (5)

قوله تعالى: وَوَهَبْنا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَ الْكِتابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ في الدُّنْيا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الصَّالِحِينَ (27)

1 - أمير المؤمنين علیه السلام - اعْلَمُوا يَا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنَ مَنْ يَعْمَلُ لِثَلَاثِ مِنَ الثَّوَابِ إِمَّا لِخَيْرِ فَإِنَّ اللَّهَ يُثِيبُهُ بِعَمَلِهِ فِي دُنْيَاهُ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِإِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمنَ الصَّالِحِينَ فَمَنْ عَمِلَ لِلَّهِ تَعَالَى أَعْطَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ وَكَفَاهُ الْمُهمَّ فِيهِمَا. (6)

2-ابن عبّاس رحمه الله - قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ آتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا قَالَ ابْنُ عَبَّاس رحمه الله الأَجْرُ فِي الدُّنْيَا الثَّنَاءِ الْحَسَنُ وَ الْوَلَدُ الصَّالِحُ. (7)

قوله تعالى: وَلُوطاً إذْ قالَ لِقَوْمِهِ إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَكُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمينَ (28)

ص: 350

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ ؛ یعنی به ابراهیم علیه السلام ایمان آورد. حضرت درباره: وَ قالَ إِنِّي مُهاجِرُ إِلى رَبِّيٌّ فرمود: «مقصود از مهاجر، کسی است که از بدی ها و گناهان هجرت کند و به سوی خدا بازگردد».

2- امام صادق علیه السلام - إبراهيم بن ابی زیاد کرخی گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام حديث مهاجرت ابراهیم علیه السلام را روایت نموده و در پایان آن فرمود: و ابراهیم علیه السلام به هجرت خویش ادامه داد تا به شمال شامات رسید و لوط علیه السلام را در جنوب شامات به جای خویش نهاد.

3- امام صادق علیه السلام - پیامبران و رسولان چهار طبقه می باشند: پیغمبری که تنها برای خودش پیغمبر و به دیگری تجاوز نمی کند (و خدا به وسیله ای وظائف شخصی او را به او می فهماند)، پیغمبری که در خواب می بیند و ندای هاتف را می شنود ولی خود او را در بیداری نمی بیند و بر هیچ کس مبعوث نیست و خود او امام و پیشوایی دارد. چنان که ابراهیم بر لوط علیه السلام امام بود...

4- امام صادق علیه السلام - مادر ابراهیم علیه السلام به نام ساره با مادر لوط علیه السلام به نام ورقه دو خواهر بودند، و این هر دو، دختران لاحج بودند. لاحج، پیامبری بود که بیم می داد ولی مقام رسالت نداشت.

5- امام باقر علیه السلام - فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ ؛ و او به همراه ساره و لوطا به شام مهاجرت نمود.

و [در پیری] اسحاق و یعقوب را به او بخشیدیم و نبوت و کتاب آسمانی را در دودمانش قرار دادیم و پاداش [دنیوی] او را دادیم و او در آخرت از صالحان است. (27)

1- امام علی علیه السلام - بدانید - ای بندگان خدا - که مؤمن کسی است که سه ثواب را انجام دهد: اما کار خیر، به درستی که خداوند پاداش کار او را در این دنیا به وی عطا کند؛ زیرا خداوند متعال به حضرت ابراهیم علیه السلام می فرماید: وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَنَ الصَّالِحِينَ؛ پس هرکس برای خدا کار کند، پاداش او را در دنیا و آخرت مرحمت می کند و نیز در دنیا و آخرت، گرفتاری های سخت را از وی دور می سازد.

2- ابن عبّاس رحمه الله - وَ آتَيْناهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْیا؛ پاداشت در دنیا ستایش خوب و فرزند صالح است.

لوط را فرستادیم هنگامی که به قوم خود گفت: «شما عمل بسیار زشتی انجام می دهید که هیچ یک از جهانیان پیش از شما آن را انجام نداده است! (28)

ص: 351

1- الصادق علیه السلام - تُحْفَةُ الإِخْوَانِ: قَالَ الْإِمَامُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ الصَّادِقِ علیه السلام: وَكَانَ أَهْلُ الْمُؤْتَفِكَاتِ مِنْ أَجَلَّ النَّاسِ وَكَانُوا فِي حُسَن وَ جَمَال فَأَصَابَهُمُ الْعَلَا وَ الْقَحْطُ، فَجَاءَهُمْ إِبْلِيسُ اللَّعِينُ وَ قَالَ لَهُمْ: إِنَّمَا جَاءَكُمُ الْقَحْط لِأَنَّكُمْ مَنَعْتُمُ النَّاسَ مِنْ دُورِكُمْ وَ لَمْ تَمْنَعُوهُمْ مِنْ بَسَاتِينِكُمْ الْخَارِجَة فَقَالُوا: وَكَيْفَ السَّبِيلُ إِلَى الْمَنْعِ؛ فَقَالَ لَهُمُ اجْعَلُوا السُّنَّةَ بَيْنَكُمْ إِذَا وَجَدْتُمْ غَرِيباً فِي بَلَدِكُمْ سَلَبْتُمُوهُ وَ نَكَحْتُمُوهُ فِي دُبُرِهِ حَتَّى أَنَّكُمْ إِذَا فَعَلْتُمْ ذَلِكَ لَمْ يَتَطَرَّقُوا عَلَيْكُمْ قَالَ: فَعَزَمُوا عَلَى ذَلِكَ فَخَرَجُوا إِلَى ظَاهِرِ الْبَلَدِ يَطْلُبُونَ مَنْ يَجُورُ بِهِمْ فَتَصَوَّرَ لَهُمْ إِبْلِيسُ اللَّعِينُ غُلَامًا أَمْرَدَ، فَتَزَيَّنَ فَحَمَلُوا عَلَيْهِ، فَلَمَّا رَأَوْهُ سَلَبُوهُ وَ نَكَحُوهُ فِي دُبُرِهِ، طَابَ لَهُمْ ذَلِكَ حَتَّى صَارَ هَذَا عَادَةً لَهُمْ فِي كُلِّ غَرِيبٍ وَجَدُوهُ حَتَّى تَعَدَّوْا مِنَ الْغُرَبَاءِ إِلَى أَهْلِ الْبَلَدِ وَ فَشَا ذَلِكَ لَهُمْ فِيهِمْ وَ ظَهَرَ ذَلِكَ مِنْ غَيْرِ انْتِقَامَ بَيْنَهُمْ فَمِنْهُمْ مَنْ يُؤْتَى وَ مِنْهُمْ مَنْ يَأْتِي وَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَى إِبْرَاهِيمَ علیه السلام: أَنِّي اخْتَرْتُ لُوطاً نَبيّاً فَابْعَثْهُ إِلَى هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ فَأَقْبَلَ إِبْرَاهِيمُ إِلَى لُوطٍ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِكَ، ثُمَّ قَالَ: انْطَلِق إِلَى مَدَائِنِ سَدُومَ وَ ادْعُهُمْ إِلَى عِبَادَةِ اللَّهِ وَ حَذَرْهُمْ أَمْرَ اللَّهِ وَعَذَابَهُ وَذَكِّرْهُمْ بِمَا نَزَلَ بِقَوْمٍ نَمْرُودَ بْنَ كَنْعَانَ. فَسَارَ لُوطُ حَتَّى صَارَ إِلَى الْمَدَائِن فَوَقَفَ وَ هُوَ لَا يَدْرِي بِأَيهَا يَبْدَأُ، فَأَقْبَلَ حَتَّى دَخَلَ مَدِينَةَ سَدُومَ وَ هِيَ أَكْبَرُهُمْ وَ فِيهَا مَلِكُهُمْ، فَلَمَّا بَلَغَ وَسَطَ السُّوقِ قَالَ: يَا قَوْمِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ أطِيعُونِي وَ ارْجُرُوا أَنْفُسَكُمْ عَنْ هَذِهِ الْفَوَاحِشَ الَّتِي لَمْ تُسْبَقُوا إِلَى مِثْلِهَا وَانْتَهُوا عَنْ عِبَادَة الْأَصْنَامِ فَإِنِّى رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ فَذِلِكَ مَعْنَى قَوْلِهِ: وَلُوطاً إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَكُم بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعَالَمِينَ إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ وَمَا كَانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ يَتَطَهَّرُونَ يَعْنِي عَنْ إِثْيَانِ الرِّجَالِ. وَقَالَ فِي مَكَانٍ آخَرَ: أَ إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبِيلَ وَتَأْتُونَ فِي نَادِيكُمُ الْمُنْكَرَ يَعْنِي الْحَذْفَ بِالْحَصَى وَ التَّصْفِيقَ وَ اللَّعْبَ بِالْحَمَامِ وَ تَصْفِيقَ الطُّيُورِ وَ مُنَاقَرَةَ الدُّيُوكِ وَ مُهَارَشَةَ الْكِتَابِ وَ مُهَارَبَةَ الرِّجَالِ وَ الْحَبَقَ فِي الْمَجَالِسَ وَ لَبْسَ الْمُعَصْفَرَاتِ فَا كَانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا اثْتِنا بِعَذَابِ اللَّهِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ وَ بَلَغَ ذَلِكَ مَلِكَهُمْ فِي سَدُومَ فَقَالَ: ائْتُونِي بِهِ. فَلَمَّا وَقَفَ بَيْنَ يَدَيْهِ، قَالَ لَهُ: مَنْ أَنْتَ وَ مَنْ أَرْسَلَكَ وَإِلَى مَنْ بُعِثْت فَقَالَ لَهُ: أَمَّا اسْمِي فَلُوطُ ابْنُ أَحْ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام، وَأمَّا الَّذِي أَرْسَلَنِي فَهُوَ اللَّهُ رَبِّي وَرَبُّكُمْ، وَأَمَّا مَا جنت بهِ فَأَدْعُوكُمْ إِلَى اللهِ وَأَنْهَاكُمْ عَنْ هَذِهِ الْفَوَاحِشَ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِكَ مِنْ

ص: 352

1- امام صادق علیه السلام - در «تحفة الإخوان» آمده است: امام صادق علیه السلام فرمود: مردم مؤتفکات از بزرگوارترین مردم بودند و بهره مند از حسن و جمال. پس گرفتار قحطی و گرانی شدند. آن گاه ابلیس لعین نزد ایشان آمد و گفت: «علت اینکه دچار قحطی شده اید این است که شما مردم را از ورود به خانه هایتان منع کردید، اما ایشان را از ورود به باغ هایتان در صحرا منع نکردید». گفتند: «چگونه آن ها را از ورود به باغ هایمان منع کنیم»؟ گفت: «این را میان خود یک سنت کنید که اگر مرد غریبه ای را در شهر خویش دیدید، لباس های وی را به غارت برید و از پشت به او تجاوز کنید و اگر چنین کنید دیگر کسی به شهر شما نخواهد آمد». پس آن ها به قصد انجام این کار به سمت حومه شهر بیرون رفتند تا غریبه ای را بیابند و با او آن کار را انجام دهند. در همان حال ابلیس لعین خود به صورت جوانی امرد و زیبا ظاهر شد. مردم با دیدن او، به وی حمله کرده و جامه هایش را به غارت برده و مورد تجاوز جنسی قراردادند و این کار به مذاقشان خوش آمد و کم کم به صورت عادتی درآمد که در مورد هر غریبی به کار می بستند و به مرور این کار را میان خود نیز انجام دادند و کار به جایی رسید که مردم شهر به دو دسته تقسیم شدند: یا مفعول بودند، یا فاعل. خداوند متعال به ابراهیم علیه السلام وحی فرمود که «من لوط علیه السلام را به پیامبری برگزیدم. پس وی را نزد این قوم بفرست» ابراهیم علیه السلام نزد لوط علیه السلام رفت و او را از ماجرا آگاه ساخت و سپس به وی گفت: «به شهر سَدُوم برو و آنان را به پرستش خدا دعوت کن و آنان را از فرمان و عذاب خدا برحذر دار و به خاطرشان بیاور که خداوند با قوم نمرود بن کنعان چه کرد». پس لوط علیه السلام عازم شد تا به مجموعه شهرهایی رسید و توقف کرد بی آنکه بداند از کدام شهر کار خود را آغاز کند. اما بالأخره وارد شهر سدوم شد که بزرگترین شهرها بود و حاکم آن شهرها نیز در آن اقامت داشت. چون به وسط بازار رسید، گفت: «ای مردم! از خدا پروا کنید و از من فرمان برید و در انجام این کارهای ناپسند که پیش از این سابقه نداشته، خویشتندار باشید و خودداری کنید. بت پرستی را رها کنید که من فرستاده خدا به سوی شما هستم». این است معنای آیه: و لوط را [فرستادیم] هنگامی که به قوم خود گفت: آیا آن کار زشت [ی] را مرتکب می شوید که هیچ کس از جهانیان در آن بر شما پیشی نگرفته است * شما از روی شهوت به جای زنان با مردان در می آمیزید. آری شما گروهی تجاوز کارید * ولی پاسخ قومش جز این نبود که گفتند: آنان را از شهرتان بیرون کنید؛ زیرا آنان کسانی اند که به پاکی تظاهر می کنند یعنی خود را از آمیزش با مردان، پاک می دارند. (اعراف/80-82) و در جای دیگر می فرماید: آیا با مردان می آمیزید و راه ها را می برید و در محفل خود مرتکب کارهای ناپسند می شوید؟ (عنکبوت / 29) و مقصود از منکر، ریگ بازی، کف زدن، کبوتر بازی، به جان هم انداختن کبوترهای جنگی، به جان هم انداختن خروس های جنگی، به جان هم انداختن سگ ها، باد رها کردن در مجالس و جامه های رنگارنگ پوشیدن است، جواب قومش جز این نبود که گفتند: اگر راست می گویی عذاب خدا را بر سر ما بیاور. (عنکبوت / 29) چون این خبر به پادشاه سدوم رسید، گفت: «وی را نزد من آورید». و چون لوط علیه السلام در برابر پادشاه ایستاد، پادشاه به وی گفت: «کیستی»؟ گفت: «نام من لوط علیه السلام و برادر زاده ابراهیم علیه السلام هستم. اما آنکه مرا فرستاده، پروردگار من و شماست و اما آنچه را که آورده ام این است که شما را به اطاعت از خدا و اوامر او دعوت کنم و شما را از ارتکاب این اعمال

ص: 353

لُوطٍ وَقَعَ فِي قَلْبِهِ الرُّعْبَ وَ الْخَوْفِ، فَقَالَ لَهُ: إِنَّمَا أَنَا رَجُلُ مِنْ قَوْمِي، فَسِرْ إِلَيْهِمْ فَإِنْ أَجَابُوكَ فَأَنَا مَعَهُمْ قَالَ: فَخَرَجَ لُوطُ مِنْ عِنْدِهِ وَ وَقَفَ عَلَى قَوْمِهِ وَ أَخَذَ يَدْعُوهُمْ إِلَى عِبَادَةِ اللَّهِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمَعَاصِى وَيُحَذِّرُهُمْ عَذَابَ اللَّهِ حَتَّى وَثَبُوا عَلَيْهِ مِنْ كُلِّ جَانِبِ وَ قَالُوا: لَئِنْ لَتَنْتَهِ يَا لُوطُ مِنْ هَذِهِ الدَّعْوَةِ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمُخْرَجِينَ أَى مِنْ بَلَدِنَا. قَالَ إِنِّي لِعَمَلِكُمُ الْخَبِيثِ مِنَ الْقَالِينَ أَى مِنَ الْمُبْغِضِينَ، رَبِّ نَجِّنِي و أهلي يما يَعْمَلُونَ يَعْنِي مِنَ الْفَواحِش. ثُمَّ قَامَ فِيهِمْ لُوط عشرين سنة وهُوَ يَدْعُوهُمْ وَ تَوَفَّتِ امْرَأَتُهُ وَ كَانَتْ مُؤْمِنَةً فَتَزَوَّجَ بِأخْرَى مِنْ قَوْمِهِ، وَكَانَتْ قَدْ آمَنَتْ بِهِ يُقَالُ لَهَا قوابُ. فَقَامَ مَعَهَا أَعْوَاماً وَهُوَ مَعَ ذَلِكَ يَدْعُوهُمْ إِلَى طَاعَةِ اللَّهِ. فَجَعَلُوا يَشْتُمُونَهُ وَ يَضْرِبُونَهُ حَتَّى بَقِيَ فِيهِمْ مِنْ أَوَّلِ مَا بُعِثَ إِلَى أَرْبَعِينَ سَنَةَ فَلَمْ يُبَالُوا بِهِ وَ لَمْ يُطِيعُوهُ، فَضَجَتِ الْأَرْضِ إِلَى رَبِّهَا وَ اسْتَغَاثَهُ الْأَشْجَارُ وَالْأَطْيَارُ وَالْجَنَّةُ وَالنَّارُ مِنْ فِعْلِهِمْ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى فَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهِمْ أَنِّى حَلِيمُ لَا أَعْجَلُ عَلَى مَنْ عَصَانِي حَتَّى يَأْتِيَ الْأَجَلُ الْمَحْدُودُ. قَالَ: فَلَمَّا اسْتَخَفُوا بِنَبِيِّ اللَّهِ وَ لَمْ يَذْهَبُوا إِلَى طَاعَتِهِ وَ دَامُوا عَلَى مَا كَانُوا فِيهِ مِنَ الْمَعَاصِي، أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى أَرْبَعَةً مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ هُمْ جَبْرَائِيلُ وَ مِيكَائِيلُ وَ إِسْرَافِيلُ وَ دَرْدَائِيلُ أَنْ يَمُرُّوا بِإِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ يُبَشِّرُونَهُ بوَلَدِ مِنْ سَارَةَ بِنْتِ هَارَارَ بْن نَاخُورَ وَ كَانَتْ قَدْ آمَنَتْ بِهِ حِينَ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ النَّارَ بَرْداً وَ سَلَامًا، فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ: أَنْ تَزَوَّجْ بِهَا يَا إِبْرَاهِيمُ علیه السلام . قَالَ: فَجَاؤُوا عَلَى صُورَةِ الْبَشَرِ الْمُعْتَجِرِينَ بِالْعَمَائِمِ وَ كَانَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام لَا يَأْكُلُ إِنَّا مَعَ الصَّيْفِ، قَالَ: فَانْقَطَعَتِ الْأَصْيَافُ عَنْهُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ، فَلَمَّا كَانَ بَعْدَ ذَلِكَ قَالَ: يَا سَارَةُ، قُومِي وَ اعْمَلِي شَيْئاً مِنَ الطَّعَامِ فَلَعَلَّى أَخْرُجُ عَسَى أَنْ أَلْقَى ضَيْفاً؟ فَقَامَتْ لِذَلِكَ وَ خَرَجَ إبْرَاهِيمُ علیه السلام فِي طَلَبِ الصَّيْفِ فَلَمْ يَجِدْ ضَيْفاً فَقَعَدَ فِي دَارِهِ يَقْرَأُ الصُّحْفَ الْمُنْزَلَةَ عَلَيْهِ فَلَمْ يُشْعِرُ إِنَّا وَ الْمَلَائِكَةُ قَدْ دَخَلُوا عَلَيْهِ مُفَاجَأَةً عَلَى خَيْلِهِمْ فِي زِينَتِهِمْ فَوقَفُوا بَيْنَ يَدَيْهِ فَفَزِعَ مِنْ مُفَاجَأَتِهِمْ حَتَّى قَالُوا سَلاماً فَسَكَنَ خَوْفُهُ فَذَلِكَ مَعْنَى قَوْلِهِ تَعَالَى: لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَي قَالُوا سَلَامًا وَ قَالَ تَعَالَى فِي آيَةٍ أُخْرَى هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ الْمُكْرَمِينَ إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَاماً قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ لِأَنَّهُ لَا يَعْرِفُ صُوَرَهُمْ فَرَحِبَ بِهِمْ وَ أَمَرَهُمْ بِالْجُلُوسِ بالْجُلُوسِ وَ دَخَلَ عَلَى سَارَةَ، وَ قَالَ لَهَا قَدْ نَزَلَتْ عِنْدَنَا أَرْبَعَةُ أَضْيَافَ حِسَانِ الْوُجُوهِ وَ اللِّبَاسِ وَ قَدْ دَخَلُوا عَلَيَّ بِسَلَامِ الْأَبْرَارِ. فَقَالَ لَهَا: وَ حَاجَتِي أَنْ تَقُومِی وَ تَخْدِمِيهِمْ فَقَالَتْ: عَهْدِی بكَ يَا إِبْرَاهِيمُ وَ أَنْتَ أَغْيَرُ النَّاسِ فَقَالَ: هُوَ كَمَا تَقُولِينَ غَيْرَ

ص: 354

زشت نهی کنم». چون پادشاه این سخنان را از لوط علیه السلام شنید، وحشت و ترس بزرگی در دلش افتاد، لذا به لوط گفت: «من یک مرد از قوم خودم هستم و نمی توانم از طرف همه آن ها به تو پاسخ دهم. تو خود نزد آنها برو، اگر به تو ایمان آوردند، من هم با آنها هستم». پس لوط علیه السلام از نزد وی خارج شد و نزد قوم سدوم رفت و آنان را به پرستش خدا دعوت نمود و از ارتکاب گناه نهی فرمود و از عذاب خدایشان برحذر داشت. اما آن ها از هر طرف به وی حمله کرده و گفتند: [اگر دست برنداری] قطعاً از اخراج شدگان خواهی بود یعنی از شهر ما، من از کارتان از دشمنانم یعنی از آن متنفرم پروردگارا! مرا و کسان مرا از آنچه انجام می دهند، رهایی بخش یعنی از زشت کاری ها. (شعراء/169_167) پس لوط علیه السلام مدت بیست سال در میان ایشان اقامت گزید و آنان را به یکتا پرستی دعوت می کرد. در این مدت همسرش که زنی مؤمن بود، در گذشت و با زنی دیگر از قوم خود به نام «قواب» ازدواج کرد که قبلاً به وی ایمان آورده بود. از آن پس هر دو با هم مردم را به اطاعت خدا فرامی خواندند. اما مردم لوط علیه السلام را دشنام داده و می زدند. این کار از آغاز بعثت لوط علیه السلام تا چهل سال ادامه داشت و هیچ اهمیتی به سخنان وی نمی دادند و از او اطاعت نمی کردند. در این هنگام زمین، به درگاه پروردگار شکایت برد و درختان و پرندگان و بهشت و دوزخ با زمین همنوا شده و به درگاه پروردگار ناله کردند. اما خداوند به آنان وحی فرمود: «من حلیم و بردبارم و با عجله در مورد کسانی که مرا نافرمانی می کنند، تصمیم نمی گیرم تا اینکه زمان مشخص فرا رسد». و چون دعوت پیامبرشان را سبک شمرده اقرار به اطاعت از خدا نکردند و همچنان به گناهان خود ادامه می دادند، خداوند متعال، چهار فرشته را که عبارت بودند از: جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و دردائیل، امر فرمود که نزد ابراهیم علیه السلام رفته و او را به پسری از همسرش ساره دختر «هاراز بن ناخور» بشارت دهند. ساره، زمانی که خداوند آتش را بر ابراهیم علیه السلام سرد و سلامت گردانید، به وی ایمان آورده بود و خداوند به ابراهیم علیه السلام وحی فرمود که با وی ازدواج کند و ابراهیم علیه السلام نیز با وی ازدواج کرد. این چهار فرشته به هیأت انسان هایی که عمامه هایی بر سرداشتند، در آمدند. عادت ابراهیم علیه السلام این بود که جز با مهمان خدا غذا نخورد و سه روز بود که مهمانی نرسیده بود. لذا ابراهیم علیه السلام به ساره فرمود: «برخیز و غذایی را تدارک کن تا من بیرون شاید مهمانی بیابم». ساره در پی تهیه غذا رفت و ابراهیم علیه السلام در پی مهمان؛ اما هرچه گشت مهمانی نیافت. لذا در خانه اش نشست و به خواندن صُحفی که بر وی نازل شده بود، مشغول گردید. ناگهان متوجه شد چهار مهمان اسب سوار در حضورش ایستاده اند. این حادثه غیر منتظره به شدت وی را به وحشت انداخت. لذا آن چهار فرشته به وی سلام کردند و او آرام گرفت و ترسش برطرف گشت و معنای آیه: و به راستی فرستادگان ما برای ابراهیم مژده آوردند، سلام گفتند (هود/69) همین است. و خداوند متعال در آیه دیگری می فرماید: آیا خبر مهمانان ارجمند ابراهیم به تو رسید؟ * چون بر او درآمدند، پس سلام گفتند. گفت: سلام. مردمی ناشناسید (ذاریات/24-25) چون صورت آن ها را نمی دید و آن ها را نمی شناخت. پس به ایشان خوشامد گفت و دعوت به نشستن کرد. آن گاه نزد ساره رفت و به وی فرمود: «چهار مهمان خوش سیما و خوش لباس خانه ما آمده اند. آنها وقتی بر من وارد شدند، چون درستکاران به من سلام گفتند، لذا از تو می خواهم برخیزی و به ایشان خدمت کنی».

ص: 355

أَنَّ هَوْلَاءِ أَعِزَّاءُ خِيَارُ ثُمَّ عَمَدَ إِبْرَاهِيمُ إِلَى عِجْلٍ سَمِينِ فَذَبَحَهُ وَنَطْفَهُ وَ عَمَدَ إِلَى التَّنْورِ فَسَجَرَهُ، فَوَضَعَ الْعِجْلَ فِي التَّنُّورِ حَتَّى اشْتَوَى وَ ذَلِكَ مَعْنَى قَوْلِهِ: فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِيدٍ وَ الْحَنِيدُ الَّذِي يَشْوِي فِي

الْحُفْرَة وَقَدِ انْتَهَى خُبْرُهُ وَنِضَاجَتُهُ فَوَضَعَ إِبْرَاهِيمُ الْعِجْلَ عَلَى الْخِوَان وَوَضَعَ الْخُبْرَ مِنْ حَوْلِهِ وَ قَدَّمَهُ إِلَيْهِمْ، وَ وَقَعَتْ سَارَةُ عَلَيْهِمْ تَخْدِمُهُمْ وَ إِبْرَاهِيمُ يَأْكُلُ وَ لَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ، فَلَمَّا رَأَتْ سَارَةُ ذَلِكَ مِنْهُمْ قَالَتْ: يَا إِبْرَاهِيمُ إِنَّ أَضْيَافَكَ هَؤُلَاءِ لَا يَأْكُلُونَ شَيْئًا. فَقَالَ لَهُمْ إِبْرَاهِيمُ أَلَا تَأْكُلُونَ. وَ دَخَلَهُ الْخَوْفُ مِنْ ذَلِكَ وَذَلِكَ مَعْنَى قَوْلِهِ تَعَالَى: فَلَمَّا رَأَي أَيْدِيَهُمْ لَا تَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً أَي أَضْمَرَ مِنْهُمْ خَوْفاً. ثُمَّ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لَوْ عَلِمْتُ أَنَّكُمْ مَا تَأكُلُونَ مَا قَطَعْنَا الْعِجْلَ عَن الْبَقَرَةِ. فَمَدَّ جَبْرَائِيلُ يَدَهُ نَحْوَ العِجْل وَ قَالَ: قُمْ ِبإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى فَقَامَ وَ أَقْبَلَ نَحْوَ الْبَقَرَة حَتَّى الْتَقَمَ ضَرْعَهَا. فَعِنْدَ ذَلِكَ اشْتَدَّ خَوْفُ ابراهیم علیه السلام وَ قَالَ: إِنَّا مِنْكُمْ وَجِلُونَ قالُوا لا تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ عَلِيمٍ قَالَ أَبَشَّرْتُمُونِي عَلَى أَنْ مَسَّنِيَ الْكِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرُونَ قالُوا بَشَّرْناكَ بِالحَقِّ فَلا تَكُنْ مِنَ الْقانِطِينَ قَالَ وَ مَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ قَالَ: وَكَانَتْ سَارَةُ قَائِمَةٌ فَلَمَّا سَمِعَتْ قَالَتْ: أَوَّاهُ وَ هِيَ الصَّرَّةُ الَّتِي قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِي صَرَّةٍ فَصَكَتْ وَجْهَها يَعْنِي ضَرَبَتْ وَجْهَهَا وَقالَتْ عَجُوزٌ عَقِيمٌ أَيْ كَبِيرَةً لَمْ تَلِدَ؛ قَالَتْ يَا وَيْلَتى أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ وَ هَذا بَعْلِي شَيْخاً إِنَّ هذا لَشَيْءٍ عَجِيبٌ قالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللهِ رَحْمَتُ الله وَبَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ الْمَوْجُودُ ذُو الشَّرَفِ وَالْمَجْدِ وَ الْكَرَمِ وَ فِي رِوَايَةِ أُخْرَى: وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُوا لا تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلى قَوْمِ لُوطٍ وَ امْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ تَحْدِمُهُمْ فَضَحِكَتْ أَيْ حَاضَتْ فَبَشَّرْناها بِإِسْحَاقَ وَ مِنْ وَرَاءِ إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ، فَإِسْحَاقُ قَدْ مَضَى عَلَيْهِ ثَمَانُونَ سَنَةً فَانْكَفَّ بَصَرُهُ وَ كَانَ مُلَازِما لِمَسْجِدِهِ فَبَيْنَمَا هُوَ ذَاتَ يَوْمٍ جَالِسُ إِلَى جَانِبِ امْرَأَتِهِ إِذْ رَاوَدَهَا فَضَحِكَتْ حَتَّى بَدَتْ نَوَاجِدُهَا، فَقَالَتْ زَوْجَتُهُ - وَ اسْمُهَا رَبَابُ بَنْتُ لُوط علیه السلام وَقِيلَ: القَدْرَةُ يَا إِسْحَاقُ فَقَالَ: نَعَمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ. فَوَاقَعَهَا فَحَمَلَتْ بِوَلَدَيْنِ ذَكَرَيْنِ وَ أَخْبَرَتْهُ بِحَمْلِهَا، فَقَالَ لَهَا إِسْحَاقُ: لَا تَعْجَبِي مِنْ ذَلِكَ لِأَنِّي رَأَيْتُ فِي أَوَّلِ عُمُرِى فِى الْمَنَامِ ذَاتَ لَيْلَة كَأَنَّهُ خَرَجَتْ مِنْ ظَهْرِى شَجَرَةٌ عَظِيمَةٌ خَضْرَاءُ لَهَا أَغْصَانُ وَ فُرُوعُ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهَا عَلَى لَوْنِ، فَقِيلَ لِي فِي الْمَنَامِ: هَذِهِ الْأَغْصَانُ أَوْلَادُكَ الْأَنْبِيَاءُ عَلَى قَدْرِ أَنْوَارِهِمْ فَانْتَبَهْتُ فَزعاً مَرْعُوباً، فَهَذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ فَقَالَتْ زَوْجَتُهُ: يَا نَبِيَّ اللَّهِ وَرَسُولَهُ إِنَّهُمَا اثْنَانِ لِأَنَّهُمَا يَتَضَارَبَانِ فِي

ص: 356

عرض کرد: «ای ابراهیم علیه السلام! تا آنجا که من تو را می شناسم، با غیرتترین مردان بوده ای»؟! فرمود: «هنوز هم هستم، اما این میهمانان عزیز و برگزیده اند». سپس ابراهیم علیه السلام گوساله فربهی را سر بریده، پاک نمود و سپس تنور را برافروخت و گوساله را در تنور گذاشت تا بریان گشت و این معنای آیه ای است که می فرماید: و دیری نپایید که گوساله ای بریان آورد. (هود/69) «حنیذ» به چیزی گفته می شود که در گودال بریان گردد. وقتی غذا آماده شد، ابراهیم علیه السلام گوساله بریان را روی سفره نهاد و مقداری نان در اطراف آن گذاشت و به ایشان تعارف کرد که تناول کنند. ساره نیز کمر به خدمت ایشان بسته بود و منتظر بود که هر کدام چیزی احتیاج داشته باشند، فراهم کند که متوجه شد در حالی که ابراهیم علیه السلام بدون نگاه کردن به میهمانان مشغول غذا خوردن است، مهمان ها چیزی نمی خورند. لذا به ابراهیم علیه السلام گفت: «ابراهیم! علیه السلام این میهمانان شما چیزی نمی خورند»! پس ابراهیم علیه السلام به ایشان گفت: «نمی خورید»؟ و از این بابت، ترسی در دل او پیدا شد و معنای آیه: و چون دید دست هایشان به غذا دراز نمی شود، آنان را ناشناس یافت و از ایشان ترسی بر دل گرفت (هود/70) همین است. سپس ابراهیم علیه السلام فرمود: «اگر می دانستم شما نمی خورید، گوساله را از گاو جدا نمی کردم». پس جبرئیل علیه السلام دستش را به طرف گوساله دراز کرده و گفت: «به اذن خدای متعال برخیز»! پس گوساله برخاست و به طرف گاو رفت و پستانش را به دهان گرفت و مشغول شیر خوردن شد. در اینجا ترس ابراهيم علیه السلام شدت گرفته و گفت: «ما از شما بیمناکیم * گفتند: مترس که ما تو را به پسری دانا مژده می دهیم * گفت: آیا با این که مرا پیری فرا رسیده است. بشارتم می دهید؟ به چه بشارت می دهید؟ * گفتند: ما تو را به حق بشارت دادیم. پس از نومیدان مباش * گفت: چه کسی جز گمراهان از رحمت پروردگارش نومید می شود؟ (حجر/52-56) ساره ایستاده بود و چون این سخنان را شنید، گفت: «أوه» که از آن در قرآن با لفظ «صَرَّة» یاد شده است: و زنش با فریادی [از شگفتی] سر رسید و بر چهره ی خود زد. و گفت زنی پیر نازا [ چگونه بزاید] یعنی زنی سالخورده که ناز است (ذاریات/29) [همسر ابراهیم] گفت: ای وای بر من! آیا فرزند آورم با آن که من پیرزنم و این شوهرم پیرمرد است؟ واقعاً این چیز بسیار عجیبی است * گفتند: آیا از کار خدا تعجب می کنی؟ رحمت خدا و برکات او بر شما خاندان [رسالت] باد بی گمان او ستودهای بزرگوار است (هود/72-73) (مجید) به معنای موجود برخوردار از شرافت و بزرگی و کرم است. در آیه ی دیگری آمده است: و از ایشان ترسی بر دل گرفت. گفتند: مترس ما به سوی قوم لوط فرستاده شده ایم * و زن او ایستاده بود یعنی برای خدمت به آن ها ایستاده بود فَضَحِكَتْ یعنی دچار حیض شد. پس وی را به اسحاق و از پی اسحاق به یعقوب مژده دادیم. (هود/70-71) اسحاق بیش از هشتاد سال عمر کرد و نابینا گشت. وی پیوسته در معبد خود زندگی می کرد. روزی در کنار همسرش نشسته بود. ناگهان از وی خواست با او همبستر شود. زنش که رباب بنت لوط علیه السلام یا قدره نام داشت چنان خندید که دندان های آسیای وی نمایان گشته و به همسرش گفت: «اسحاق علیه السلام»! اسحاق علیه السلام گفت: «بلی! اگر خدا خواهد» پس با وی نزدیکی کرد و همسرش به دو پسر باردار شد و چون خبر باردار بودن خود را به اسحاق علیه السلام داد، به وی فرمود: «از این امر تعجب نکن، زیرا در آغاز جوانی شبی در خواب دیدم که درخت تنومند سرسبزی از پشتم رویید که شاخ و

ص: 357

بَطْنِي كَالْمُتَخَاصِمَيْنِ. فَقَالَ إِسْحَاقُ يَكُونُ خَيْراً إِنْ شَاءَ اللهُ تَعَالَى فَلَمَّا تَمَّتْ مُدَّةُ الْحَمْ-ل وَضَعَتْهُمَا وَأَحَدُهُمَا بِعَقِب صَاحِبِهِ ، مُتَعَلَّقَ بعَقِبهِ، فَسُمِّيَ يَعْقُوبَ لِأَنَّهُ بِعَقِب أَخِيهِ وَ الْآخَرُ اسْمُهُ عِيصُ لِأَنَّهُ أَخَرَ أَخَاهُ وَ تَقَدَّمَ عَلَيْهِ وَ قِيلَ: إِنَّ سَارَةَ قَدْ مَضَى مِنْ عُمُرِهَا تِسْعُ وَتِسْعُونَ سَنَةً وَ إِبْرَاهِيمَ ثَمَانِي وَتِسْعُونَ، وَ حَمَلَتْ سَارَةُ بِإِسْحَاقَ فِي اللَّيْلَةِ الَّتِي خَسَفَ اللَّهُ فِيهَا قَوْمَ لُوطٍ فَلَمَّا تَمَّتْ أَشْهُرُهَا وَ وَضَعَتْهُ فِي لَيْلَةِ الْجُمُعَةِ يَوْمَ عَاشُورَاءَ وَ لَهُ نُورُ شَعْشَعَانِي فَلَمَّا سَقَطَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ خَرَّ لِلَّهِ سَاجِداً ثُمَّ اسْتَوَى قَاعِداً وَ رَفَعَ يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ بِالثَّنَاءِ لِلَّهِ وَالتَّوْحِيدِ. قَالَ: فَأَخَذَتْ تَرَدَّدَ قَوْلُهَا: عَجُورٌ عَقِيمٌ، وَ هِيَ لَا تَدْرِى أَنَّ هَؤُلَاءِ مَلَائِكَةُ فَرَفَعَ جَبْرَائِيلُ طَرْفَهُ إِلَيْهَا وَ قَالَ لَهَا جَبْرَائِيلُ علیه السلام : يَا سَارَةُ، كَذلِكِ قَالَ رَبُّكِ إِنَّهُ هُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ فَلَمَّا فَرَغُوا مِنْ ذَلِكَ قَالَ لَهُمْ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام: فَمَا خَطْبُكُمْ أَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ يَعْنِي مَا بَالُكُمْ بَعْدَ هَذِهِ الْبِشَارَةِ. قَالُوا إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلى قَوْمٍ مُجْرِمِينَ يَعْنُونَ قَوْمَ لُوطٍ لِنُرْسِلَ عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِنْ طِينٍ. قَالَ قَتَادَةُ: كَانَتْ حِجَارَةً مَخْلُوطَةَ بالطِّين، مَطْبُوحَةً فِي نَارِ جَهَنَّمَ، مُسَوَّمَةً يَعْنِي مُعَلَّمَةً وَ قِيلَ: إِنَّهُ كَانَ مَكْتُوبَاً عَلَى كُلِّ حَجَرٍ اسْمُ صَاحِبِهِ مِنَ الْمُشْرِفِينَ (الْمُسْرِفِينَ) مِنْ قَوْمٍ لُوطٍ فِي مَعَاصِيهِمْ فَقَالَ: فَعَادَ جَبْرَائِيلُ إِلَى صُورَتِهِ حَتَّى عَرَفَهُ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام فَأَخْبَرَهُ أَنَّ هَذَا أَخِي مِيكَائِيلُ وَ هَذَانِ إِسْرَافِيلُ وَ دَرْدَائِيلُ. فَاغْتَمَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام شَفَقَةً عَلَى ابْنِ أَخِيهِ لُوطٍ وَ أَهْلِهِ، وَ ذَلِكَ مَعْنَى قَوْلِهِ تَعَالَى حِكَايَةٌ عَنْ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام إِنَّ فِيهَا لُوطاً قالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِيها لَنُنَجِّيَنَّهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ كانَتْ مِنَ الْغَابِرِينَ يَعْنِي مِنَ الْبَاقِينَ فِي الْعَذَابِ. ثُمَّ سَأَلَهُمْ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ فِي هَذِهِ الْمَدَائِنِ؟ قَالَ لَهُ جَبْرَائِيلُ: مَا فِيهَا إِنَّا لُوطُ وَ ابْنَتَاهُ فَذَلِكَ مَعْنَى قَوْلِهِ: فَأَخْرَجْنَا مَنْ كانَ فِيهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَما وَجَدْنَا فِيها غَيْرَ بَيْتِ مِنَ الْمُسْلِمِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ الرَّوْعُ أَي الْخَوْفُ وَ جَاءَتْهُ الْبُشْرَي يَعْنِي بِإِسْحَاقَ يُجَادِلُنَا فِي قَوْمٍ لُوطٍ يَعْنِي مَا جَرَى بَيْنَهُ وَ بَيْنَ جَبْرَائِيلَ، يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: إِنَّ إِبْراهِيمَ حَلِيمٌ أَوَّاهُ مُنِيبٌ يَعْنِي هُوَ مُؤْمِنُ فِي الدُّعَاءِ مُقْبِلُ عَلَى عِبَادَةِ رَبِّهِ. قَالَ: فَعِنْدَ ذَلِكَ قَالَ لِإِبْرَاهِيمَ علیه السلام : يا إِبْراهِيمُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا إِنَّهُ قَدْ جَاءَ أَمْرُ رَبِّكَ يَعْنِي عَذَابَهُ وَ إِنَّهُمْ آتِيهِمْ عَذَابٌ غَيْرُ مَرْدُودٍ أَنْ غَيْرُ مَصْرُوفِ قَالَ فَعِنْدَ ذَلِكَ قَالَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام : يَا مَلَائِكَةَ رَبِّي وَ رُسُلَهُ، امْضُوا حَيْثُ تُؤْمَرُونَ. قَالَ: فَاسْتَوَتِ الْمَلَائِكَةُ عَلَى خَيْلِهِمْ وَ قَارَبَتْ مَدَائِنَ لُوطٍ وَقْتَ الْمَسَاءِ فَرَأَتْهُمْ رَبَابُ بِنْتُ لُوطٍ زَوْجَةُ إِسْحَاقَ علیه السلام وَهِيَ الْكُبْرَى وَكَانَتْ تَسْتَقِي

ص: 358

برگ های بسیار داشت و هر یک از این شاخ و برگ ها به رنگی بودند. سپس در خواب به من گفته شد: این شاخ و برگ ها فرزندان تو هستند و منزلت هر کدام متناسب با نورانیت آن هاست و ناگهان هراسان از خواب بیدار شدم. این باردار شدن تو تحقق خواب من است همسرش گفت: «ای پیامبر خدا و فرستاده او آن ها دو تا هستند و در شکم من چون دو دشمن با هم می جنگند». اسحاق گفت: «ان شاء الله خير است». چون مدت حمل به پایان رسید و نوزادان به دنیا آمدند، یکی از آن ها که دیرتر به دنیا آمده، آن یکی را گرفته بود. از این رو یعقوب علیه السلام نامیده شد و آن که برادر خود را کنار زده و خود اوّل به دنیا آمده بود را «عیص» نامیدند. گویند ساره نودونه سال داشت و ابراهیم علیه السلام نودوهشت سال داشت که ساره در همان شبی که خداوند قوم لوط علیه السلام را در زمین فرو برد، به اسحاق علیه السلام باردار گشت و چون مدت حملش کامل شد، در شب جمعه، روز عاشورا، وی را در حالی که نور درخشانی از او می تابید، به دنیا آورد و چون بر زمین افتاد، به درگاه پروردگار سجده کرد، آن گاه نشست و دست به دعا برداشته و حمد و ثنای خدا را به جا آورد. امام صادق علیه السلام در ادامه می فرماید: سپس ساره مشغول تکرار این عبارت خود: «پیرزنی نازا» شد، بی آنکه بداند این میهمانان فرشته هستند. پس جبرئیل به وی نگریسته و گفت: «ای ساره! این سخن پروردگار توست و اوست حکیم دانا». چون از این موضوع فارغ شدند، ابراهیم علیه السلام به آنها گفت: ای فرستادگان! مأموریت شما چیست؟ یعنی اینکه بعد از مژده ای که به من دادید، می خواهید چه کنید؟ گفتند: ما به سوی مردمی پلیدکار فرستاده شده ایم و منظورشان قوم لوط بود. تا سنگ هایی از گل رس بر [سر] آنان فرو فرستیم. (ذاریات/31-33) یعنی علامت گذاری شده، و گفته شده: «روی هر سنگی نام شخصی از گناهکاران اسراف گر قوم لوط علیه السلام که به وسیله ی آن کشته می شد، نوشته شده بود». سپس جبرئیل علیه السلام به شکل واقعی خود درآمد و ابراهیم علیه السلام وی را شناخت. سپس میکائیل و اسرافیل و دردائیل را به عنوان برادران خود به حضرت ابراهيم علیه السلام معرفی نمود. سپس ابراهیم علیه السلام به خاطر وضعیت برادر زاده اش لوط علیه السلام و خانواده او غمگین شد و به فرشتگان گفت: گفت: لوط در آنجاست. گفتند: ما بهتر می دانیم چه کسی در آنجاست. او و خاندانش را - جز زنش را که در همان جا خواهد ماند نجات می دهیم. (عنکبوت/32) یعنی زن لوط علیه السلام از جمله کسانی است که گرفتار عذاب می شوند. سپس از جبرئیل از تعداد مؤمنان در آن شهرها پرسید. جبرئیل گفت: «جز لوط علیه السلام و دو دخترش کس دیگری وجود ندارد»؛ و این همان معنایی است که خداوند بیان فرموده: پس هر که از مؤمنان در آن [شهرها] بود بیرون بردیم * ولی در آن جا جز یک خانه از فرمانبران [خدا بیشتر] نیافتیم. (ذاریات/35-36) خداوند متعال می فرماید: پس وقتی ترس ابراهیم زائل شد وَجَاءَتْهُ الْبُشْرَى و مژده [فرزنددار شدن] به او رسید [درباره قوم لوط با ما (به قصد شفاعت) چون و چرا می کرد یعنی آن چه میان ابراهیم علیه السلام و جبرئیل اتفاق افتاد. خداوند می فرماید: ابراهیم بردبار است و رئوف است و فرمانبردار است یعنی اینکه وی در دعا مؤمن است به عبادت پروردگارش روی می آورد. آن گاه به ابراهیم علیه السلام فرمود: «[ای ابراهیم! از این [چون و چرا] روی برتاب که فرمان پروردگارت آمده] و برای آنان عذابی که بی بازگشت است خواهد آمد] (هود/76-74) غیر مردود به معنای غیر مصروف یعنی «بی بازگشت» است. آن گاه ابراهیم علیه السلام فرمود: «ای

ص: 359

الْمَاءَ فَنَظَرَتْ إِلَيْهِمْ وَإِذَا قَوْمُ عَلَيْهِمْ جَمَالُ وَ هَيْئَةُ حَسَنَةٌ فَتَقَدَّمَتْ إِلَيْهِمْ وَقَالَتْ لَهُمْ مَا لَكُمْ تَدْخُلُونَ عَلَى قَوْمٍ فَاسِقِينَ لَيْسَ فِيهِمْ مَنْ يُضِيفُكُمْ إِنَّا ذَلِكَ الشَّيْخَ وَإِنَّهُ لَيْقَاسِي مِنَ الْقَوْمِ أَمْراً عَظِيماً. قَالَ: وَ عَدَلَتِ الْمَلَائِكَةُ إِلَى لُوطٍ وَ قَدْ فَرَغَ مِنْ حَرْثِهِ. فَلَمَّا رَآهُمْ لُوطُ اغْتَمَ لَهُمْ وَفَزِعَ عَلَيْهِمْ مِنْ قَوْمِهِ. وَ ذَلِكَ مَعْنَى قَوْلِهِ تَعَالَى: فَلَا جَاءَتْ رُسُلُنَا لُوطاً سِيءَ بِهِمْ وَضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً وَ قالَ هَذا يَوْمٌ عَصِيبٌ يَعْنِي: شَدِيدٌ شَرُّهُ. وَ قَالَ فِي آيَة أَخْرَى فَلَمَّا جَاءَ آلَ لُوطٍ الْمُرْسَلُونَ قَالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ أَنْكَرَهُمْ لوطُ كَمَا أَنْكَرَهُمْ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام فَقَالَ لَهُمْ لُوط علیه السلام : مِنْ أَيْنَ أَقْبَلْتُمْ؟ قَالَ لَهُ جَبْرَائِيلُ علیه السلام وَ لَمْ يَعْرِفُهُ: مِنْ مَوْضِع بَعِيدٍ وَ قَدْ حَلَّلْنَا بِسَاحَتِكَ، فَهَلْ لَكَ فِيهَا أَنْ تُضِيفَنَا فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ وَ عِنْدَ رَبِّكَ الْأَجْرُ وَ الثَّوَابِ قَالَ: نَعَمْ، أَخَافُ عَلَيْكُمْ مِنْ هَؤلَاءِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ. فَقَالَ جَبْرَائِيلُ لِإِسْرَافِيلَ علیه السلام: هَذِهِ وَاحِدَةُ. وَ قَدْ كَانَ اللَّهُ تَعَالَى أَمَرَهُمْ أَنْ لَا يُدَمِّرُوهُمْ إِلَّا بَعْدَ أَرْبَعِ شَهَادَاتٍ تَحْصُلُ مِنْ لُوطٍ بِفِسْقِهِمْ

وَ لَعْنَتِهِ عَلَيْهِمْ ثُمَّ أَقْبَلُوا عَلَيْهِ وَقَالُوا: يَا لُوطُ، قَدْ أَقْبَلَ عَلَيْنَا اللَّيْلُ وَ نَحْنُ أَضْيَافُكَ فَاعْمَلْ عَلَى ذَلِكَ. فَقَالَ لَهُمْ لُوطٍ قَدْ أَخْبَرْتُكُمْ أَنَّ قَوْمِي يَفْسُقُونَ وَيَأْتُونَ الذُكُورَ شَهْوَةَ وَ يَتْرُكُونَ النِّسَاءَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ فَقَالَ جَبْرَائِيلُ لِإِسْرَافِيلَ: هَذِهِ ثَانِيَةُ. ثُمَّ قَالَ لَهُمْ لُوطٍ: انْزِلُوا عَنْ دَوَابِّكُمْ وَ اجْلِسُوا هَيَهْنَا حَتَّى يَشْتَدَّ الظَّلَامُ، ثُمَّ تَدْخُلُونَ وَ لَا يَشْعُرُ بِكُمْ مِنْهُمْ أَحَدٌ، فَإِنَّهُمْ [كَانُوا] قَوْمَ سَوْءٍ فَاسِقِينَ - عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ - فَقَالَ جَبْرَائِيلُ لِإِسْرَافِيلَ: هَذِهِ الثَّالِثَةُ. ثُمَّ مَضَى لُوطُ بَعْدَ أَنْ أَسْدَلَ الظَّلَامُ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ إِلَى مَنْزِلِهِ، وَ الْمَلَائِكَةُ خَلْفَهُ حَتَّى دَخَلُوا مَنْزِلَهُ فَأَغْلَقَ عَلَيْهِمُ الْبَابَ ثُمَّ دَعَا بِامْرَأَتِهِ يُقَالُ لَهَا قِوابُ وَ قَالَ لَهَا: يَا هَذِهِ، إِنَّكِ عَصَيْتِ مُدَّةَ أَرْبَعِينَ سَنَةً وَ هَؤُلَاءِ أَضْيَافِي قَدْ مَلَؤُوا قَلْبِي خَوْفاً، اكْفِينِي أَمَرَهُمْ هَذِهِ اللَّيْلَةَ حَتَّى أَغْفِرَ لَكِ مَا مَضَى قَالَتْ: نَعَمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: ضَرَبَ اللهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانتا تحتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالحَيْنِ فَخَانَتَاهُما وَ لَمْ يَكُنْ خِيَانَتُهُمَا فِى الْفِرَاشِ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَا يَبْتَلِي أنْبِيَانَهُ بِذَلِكَ، وَلَكِنْ خِيَانَةُ امْرَأَةِ نُوح علیه السلام أَنَّهَا كَانَتْ تَقُولُ لِقَوْمِهِ: لَا تَضْرِبُوهُ لِأَنَّهُ مَجْنُونَ وَكَانَ مَلِكُ قَوْمِهِ رَجُلًا جَبَّارٍاً قَوِيّاً عَاتِياً يُقَالُ لَهُ دَوقِيلُ بْنُ عَوِيلَ بْنِ لَامَك بنِ جَنَحِ بْنِ قَابِيلَ وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ شَرِبَ الْخَمْرَ وَقَعَدَ عَلَى الْأَسِرَةَ وَأَوَّلُ مَنْ أَمَرَ بصَنْعَة الْحَدِيدِ وَالرَّصَاصَ وَالنَّحَاسِ وَ أَوَّلُ مَنِ اتَّخَذَ الثَّيَابَ الْمَنْسُوجَةَ بِالذَّهَبِ، وَكَانَ يَعْبُدُ هُوَ وَ قَوْمُهُ الْأَصْنَامَ الْخَمْسَ وَدًّا وَ سُواعاً وَيَغُوثَ وَيَعُوقَ وَنَسْراً، وَهِيَ أَصْنَامُ قَوْمِ إِدْرِيس علیه السلام ، ثُمَّ اتَّخَذُوا فِي كَثْرَةِ لأَصْنَامِ

ص: 360

فرشتگان و رسولان پروردگارم! به هر جا که فرمانتان دادهاند بروید (حجر/65). پس فرشتگان بر اسبان خویش نشستند و نزدیک غروب به شهرهای قوم لوط علیه السلام رسیدند. پس رباب دختر لوط علیه السلام و همسر اسحاق علیه السلام که دختر بزرگتر بود و مشغول برداشتن آب بود، آن ها را دید و متوجه شد مردمی صاحب جمال و خوش ظاهرند. لذا به آنان نزدیک شده و گفت: «شما را چه می شود که می خواهید بر قومی فاسق وارد شوید! کسی از آن ها شما را میهمان نمی کند، مگر آن پیرمرد. او از بابت قوم، رنج و مصیبت زیادی کشیده است». پس آن فرشتگان به سمت حضرت لوط علیه السلام تغییر مسیر دادند که تازه از شخم زدن فارغ شده بود. چون حضرت لوط علیه السلام ایشان را دید، برای آنان غمگین شد و برایشان از قوم خود بیمناک شد و معنای کلام خدا همین است که: و چون فرستادگان ما نزد لوط آمدند به [آمدن] آنان ناراحت و دستش از حمایت ایشان کوتاه شد و گفت: امروز، روزی سخت است یعنی شر آن سخت و شدید است. (هود/77) و در آیه ی دیگری گوید: «پس چون فرشتگان نزد خاندان لوط آمدند [لوط] گفت: شما مردمی ناشناس هستید (حجر /61-62) یعنی، لوط علیه السلام هم مثل ابراهيم علیه السلام ایشان را نشناخت. پس حضرت لوط علیه السلام به ایشان گفت: «از کجا آمده اید؟ جبرئیل در حالی که [لوط علیه السلام] وی را نشناخته بود، گفت: «از جایی دور و به خانه شما در آمده ایم، آیا می توانی ما را امشب میهمان کنی و اجر و ثواب شما نزد خدا باشد»؟ حضرت لوط علیه السلام گفت: «آری! اما از این قوم فاسق که خدا لعنتشان کند بر شما بیمناک هستم». پس جبرئیل به اسرافیل گفت: «این، یک بار». خداوند به ایشان فرمان داده بود که شهر را نابود نکنند، مگر اینکه از زبان حضرت لوط علیه السلام چهار بار شهادت بر فسق آن ها و لعنت بر ایشان را بشنوند. سپس جلو رفته و گفتند: «ای لوط علیه السلام! شب ما را دریافته و ما میهمان توایم، پس کاری را که لازم است انجام دهید». لوط علیه السلام به ایشان گفت: «به شما اطلاع دادم که قوم من فسق می ورزند و زنان را رها کرده با مردان شهوترانی می کنند که لعنت خدا برایشان باد». پس جبرئیل به اسرافیل گفت: «این هم دومین شهادت» سپس لوط علیه السلام به ایشان گفت: «از اسب های خویش پیاده شوید و همین جا بنشینید تا تاریکی زیاد شود و آنگاه بی آنکه کسی متوجه شما شود، وارد شوید. آن ها که خدایشان لعنت کند قوم فاسقی هستند». پس جبرئیل به اسرافیل گفت: «این هم شهادت سوم». سپس لوط علیه السلام بعد از اینکه تاریکی بر همه جا سایه افکند پیشاپیش آن ها حرکت کرده تا اینکه وارد خانه او شدند و لوط علیه السلام، در را پشت سر آن ها بست. سپس زنش را که «قواب» نام داشت، صدا زده و به وی گفت: «ای زن! تو چهل سال مرا نافرمانی کرده ای. این ها میهمان من هستند؛ دلم به خاطر ایشان، سرشار از ترس و لرز شده است. امشب از آن ها پذیرایی کن تا از گذشته تو بگذرم». زن گفت: «باشد»! خداوند متعال می فرماید: خدا برای کسانی که کفر ورزیده اند، زن نوح و زن لوط را مثل آورده [که] هر دو در نکاح دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آنها خیانت کردند. (تحریم/10) خیانت این دو زن، خیانت به ناموس پیامبران نبوده است، زیرا خداوند متعال پیامبران خود را به این مصیبت مبتلا نمی کند؛ بلکه خیانت زن نوح علیه السلام این بود که به قوم خود می گفت: «او را نزنید، چون دیوانه است. پادشاه قوم او مردی جبار و قوی و گمراه به نام دوقیل بن عویل بن لامک بن جنح بن قابیل بود. او نخستین کسی بود که خمر نوشید و بر تخت نشست و اولین کسی است که دستور داد لوازمی از آهن و سرب و

ص: 361

حَتَّى صَارَ لَهُمْ أَلْفُ وَ تِسْعُمِائَةِ صَنَمِ عَلَى كَرَاسِيِّ الذَّهَبِ وَأَسِرَةً مِنَ الْفِضَّةِ مَفْرُوشَةِ بِأَنْوَاعِ الْفُرْشِ الْفَاخِرَةِ، مُتَوِّحِينَ الْأَصْنَامَ بِتِيجَانِ مُرَصَّعَة بِالْجَوَاهِرِ وَ اللَّالِي وَ الْيَوَاقِيتِ، وَ لِهَذِهِ الْأَصْنَامِ خَدَمُ يَخْدِمُونَهَا تَعْظِيماً لَهَا. وَ خِيَانَةُ امْرَأَةَ لُوطٍ أَنَّهَا كَانَتْ إِذَا رَأَتْ ضَيْفاً لَيْلًا أَوْ نَهَاراً أَدْخَنَتْ وَإِذَا كَانَ اللَّيْلُ أَوْقَدَتْ فَعَلِمَ الْقَوْمُ أَنَّ هُنَاكَ ضُيُوفاً فَلَمَّا كَانَ فِي تِلْكَ اللَّيْلَة خَرَجَتْ وَ بِيَدِهَا سِرَاجُ كَأَنَّهَا تُرِيدُ أَنْ تَشْعَلَهُ وَ طَافَتْ عَلَى جَمَاعَةٍ مِنْ قَوْمِهَا وَ أَهْلِهَا وَ أَخْبَرَتْهُمْ بِجَمَال الْقَوْمِ وَ بِحُسْنِهِمْ. قَالَ: فَعَلِمَ لُوطُ بِذَلِكَ فَأَغْلَقَ الْبَابَ وَأَوْثَقَهُ وَ أَقْبَلَ الْفَسَاقُ يُهْرَعُونَ مِنْ كُلِّ جَانِبِ وَ مَكَان وَيُنَادُونَ حَتَّى وَقَفُوا عَلَى بَابِ لُوط علیه السلام فَفَزَّعُوهُ وَ ذَلِكَ مَعْنَى قَوْلِهِ تَعَالَى: وَ جَاءَهُ قَوْمُهُ يُبْرَعُونَ إِلَيْهِ أَي يُسْرِعُونَ إِلَيْهِ وَ مِنْ قَبْلُ كَانُوا يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ قَالَ: فَنَادَاهُمْ لُوطُ علیه السلام وَ قالَ: يا قَوْمِ هَؤُلاءِ بَنَاتِي هُنَّ أَطْهَرُ لَكُمْ يَعْنِي بِالزَّوَاجِ وَ النِّكَاحِ إِنْ آمَنْتُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تُخْزُونِ فِي ضَيْفِي، يَعْنِي لَا تَفَضَحُونِي فِى ضِيَافَتِى أَلَيْسَ مِنْكُمْ يَا قَوْمِ رَجُلٌ رَشِيدٌ أَنْ حَلِيمٌ يَأْمُرُكُمْ بِالْمَعْرُوفِ يَنْهَاكُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ؟ فَقَالُوا لَهُ: لَقَدْ عَلِمْتَ مَا لَنَا فِي بَنَاتِكَ مِنْ حَقِ يَعْنِي مِنْ حَاجَةٍ، وَلَا شَهْوَةَ لَنَا فِيهِنَّ وَإِنَّكَ لَتَعْلَمُ مَا نُرِيدُ يَعْنِى عَمَلَهُمُ الْخَبِيثَ وَهُوَ إِثْيَانُ الذُكُورِ ثُمَّ كَسَرُوا الْبَابَ وَدَخَلُوا، فَقَالُوا: يَا لُوطُ أَوَلَنَنْهَكَ عَن الْعالَمينَ يَعْنِي عَن النَّاسِ أَجْمَعِينَ، قَالَ: فَوَقَفَ لُوطُ علیه السلام عَلَى الْبَابِ دُونَ أَضْيَافِهِ، وَ قَالَ: وَاللَّهِ لَا أَسَلَّمُ أَضْيَافِي إِلَيْكُمْ وَ فِي عَرَقَ يَضْطَرِبُ (يَضْرِب) دُونَ أَنْ تَذْهَبَ نَفْسِي أَوْ لَا أَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ، وَ ذَلِكَ مَعْنَى قَوْلِهِ تَعَالَى: لَوْ أَنَّ لِي بِكُمْ قُوَّةً أَوْ آوِي إِلى رُكْنٍ شَدِيدٍ فَتَقَدَّمَ بَعْضُهُمْ إِلَيْهِ فَلَطَمَ وَجْهَهُ وَ أَخَذَ بِلِحْيَتِهِ وَ دَفَعَهُ عَن الْبَابِ. فَعِنْدَ ذَلِكَ قَالَ لُوطُ وَاهِ لَوْ إِنَّ لی بِكُمْ قُوَّةً أَوْ آوِي الي رُكْنٍ شَدِيدٍ قَالَ: فَرَفَعَ لُوط علیه السلام رَأسَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ قَالَ: إِلهِي خُذْ لِي مِنْ قَوْمِي حَتّى وَالْعَنْهُمْ لَعْناً كَثِيراً فَقَالَ جَبْرَائِيلُ لِإِسْرَافِيلَ: هَذِهِ الرَّابِعَةُ. ثُمَّ قَالَ جَبْرَائِيلُ: يَا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّكَ لَنْ يَصِلُّوا إِلَيْكَ فَأَبْشِرْ وَ لَا تَحْزَنْ عَلَيْنَا. فَهَجَمَ الْقَوْمُ عَلَيْهِمْ وَهُمْ يَقُولُونَ: أَوَلَمْ نَنْهَكَ عَنِ الْعَالَمِينَ أَنْ لَا تُؤوى ضَيْفاً فَرَأَوْا جَمَالَ الْقَوْمِ وَ حُسْنَ وُجُوهِهِمْ فَبَادَرُوا نَحْوَهُمْ فَطَمَسَ اللَّهُ عَلَى أَعْيُنِهِمْ وَإِذَا هُمْ عُمْى لَا يُبْصِرُونَ وَ صَارَتْ وُجُوهُهُمْ كَالْقَارِ وَ هُمْ يَدُورُونَ وَ وُجُوهُهُمْ تُضْرَبُ الْحِيطَانَ، فَذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى: وَ لَقَدْ رَاوَدُوهُ عَنْ ضَيْفِهِ فَطَمَسْنا أَعْيُنَهُمْ فَذُوقُوا عَذَابِي وَنُذُرِ. قَالَ: وَإِذَا نَفَرُ آخَرُونَ قَدْ لَحِقُوا بِهِمْ وَ نَادَوْهُمْ إِنْ كُنتُمْ قَضَيْتُمْ شَهْوَتَكُمْ مِنْهُمْ فَأَخْرِجُوا حَتَّى نَدْخُلَ وَنَقْضِيَ شَهْوَتَنَا مِنْهُمْ فَصَاحُوا يَا قَوْمِ، إِنَّ

ص: 362

مس بسازند و اولین کسی است که لباس زربفت پوشید. او و قومش، بت های پنج گانه را که «ودا، سُواع، يَغُوث، يعوق و نَسر» نام داشتند، می پرستیدند که بت های قوم ادریس علیه السلام بودند. آنان به مرور زمان بر این بت ها افزودند تا به هزار و نهصد بت رسید که آن ها را روی صندلی هایی از طلا تخت هایی از نقره که به وسیله ی انواع فرش های فاخر فرش شده بود، نشانده بودند و برای بت ها تاج هایی مرصع به انواع جواهرات و مرواریدها و یاقوت ها ساخته و بر سرشان گذاشته بودند. این بت ها خدمتکارانی داشتند که به آنان خدمت می کردند. اما خیانت زن حضرت لوط علیه السلام این بود که اگر برای همسرش روز میهمان می آمد، بر پشت بام دود راه می انداخت و اگر شب میهمان سر می رسید، آتش روشن می کرد تا مردم متوجه شوند که در خانه لوط علیه السلام میهمان هست. آن شب نیز با آمدن میهمان ها چراغی به دست گرفت و وانمود کرد که میخواهد آن را روشن کند. او با این چراغ نزد جماعتی از قوم و خویشاوندان خود رفت و آنان را از حضور میهمانان حضرت لوط علیه السلام و جمالشان باخبر ساخت. حضرت لوط علیه السلام متوجه کار وی شد، از این رو در خانه را بست و محکم کرد. فاسقان شهر که متوجه ماجرا شده بودند، از هر طرف فریادزنان راهی خانه حضرت لوط علیه السلام شدند و پشت در خانه تجمع کردند و موجب وحشت آن حضرت شدند؛ و این معنای سخن خداوند متعال است: و قوم او شتابان به سویش آمدند و پیش از آن کارهای زشت می کردند پس حضرت لوط علیه السلام آنان را خطاب قرار داده فرمود: [لوط] گفت: ای قوم من! اینان دختران منند. آنان برای شما پاکیزه ترند یعنی از طریق ازدواج و نکاح آن هم اگر ایمان بیاورید؛ پس از خدا بترسید و مرا در کار میهمانانم رسوا مکنید یعنی آبروی مرا در میزبانی این میهمانان نبرید. آیا در میان شما آدمی عقل رس پیدا نمی شود؟ یعنی آدمی بردبار و حلیم که شما را امر به معروف کند و از منکر باز دارد. به او گفتند: تو خوب می دانی که ما را به دخترانت حاجتی نیستو حق در این جا به معنای حاجت است، یعنی ما نیازی به دخترانت و میلی به آن ها نداریم. و تو خوب میدانی که ما چه می خواهیم (هود/78-79) یعنی عمل خبیششان را می خواستند که همان آمیزش با مردان بود. سپس در را شکسته و وارد خانه شده و حضرت را مورد خطاب قرار داده و گفتند: آیا تو را از [میهمان کردن] مردم بیگانه منع نکردیم؟ (حجر /70) پس به تنهایی و بدون میهمانانش بر در ایستاد و گفت: «به خدا سوگند! تا رگی جنبان در بدن دارم، میهمانان خود را به شما تحویل نمی دهم، مگر اینکه بمیرم و قادر به انجام کاری نباشم. [لوط] گفت: کاش برای مقابله با شما قدرتی داشتم یا به تکیه گاهی استوار پناه می جستم (هود/80) سپس یکی از مردان به وی نزدیک شده، بر صورت او کوفت و ریش وی را گرفته و از جلوی در، کنار زد. آنگاه لوط علیه السلام گفت: «لَوْ أَنَّ لي بِكُمْ قُوَّةً أَوْ آوِي إِلَى رُكْنٍ شَدِيدٍ». سپس حضرت لوط علیه السلام سر خویش را به آسمان بلند کرده و گفت: «خداوندا! حق مرا از قومم بستان و بر آنان لعن بسیار بفرست»! آن گاه جبرئیل علیه السلام به اسرافیل علیه السلام گفت: «این هم چهارمین شهادت»! جبرئیل علیه السلام فرمود: ای لوط! ما فرستادگان پروردگار توییم. آنان هرگز به تو دست نخواهند یافت (هود/81) پس مژده باد تو را و بر ما غمگین مشو». سپس مردم به لوط علیه السلام حمله برده و در حالی که می گفتند: «آیا تو را از [میهمان کردن] مردم بیگانه منع نکردیم (حجر / 70)»؟ یعنی اینکه چرا میهمان به خانه ات دعوت می کنی؛ اما ناگاه جمال صورت جوانان را دیدند و

ص: 363

لُوطاً أَتَى بِقَوْمٍ سَحَرَةٍ لَقَدْ سَحَرُوا أَعْيُنَنَا فَادْخُلُوا إِلَيْنَا وَ خُذُوا بِأَيْدِينَا فَدَخَلُوا وَأَخْرَجُوهُمْ، وَقَالُوا: يَا لُوطُ علیه السلام إِذَا أَصْبَحَ الصُّبْحُ نَأْتِيكَ وَ نُريكَ مَا تُحِبُّ؛ فَسَكَتَ عَنْهُمْ لُوطُ حَتَّى خَرَجُوا. ثُمَّ قَالَ لُوطُ علیه السلام لِلْمَلَائِكَةِ : بِمَاذَا أُرْسِلْتُم فَأَخْبَرُوهُ بِهَلَاكِ قَوْمِهِ. فَقَالَ: مَتَى ذَلِكَ؟ فَقَالَ جَبْرَائِيلُ علیه السلام : إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَلَيْسَ الصُّبْحُ بِقَرِيبٍ فَقَالَ جَبْرَائِيلُ (ع9 : اخْرُجُ الْآنَ يَا لُوطُ علیه السلام فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْعِ مِنَ اللَّيْلِ يَعْنِي فِي آخِرِ اللَّيْلِ وَ لَا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ إِلَّا امْرَأَتَكَ قَوْآبُ إِنَّهُ مُصِيبُهَا مَا أَصَابَهُمْ مِنَ الْعَذَابِ. قَالَ: فَجَمَعَ لُوطُ بَنَاتَهُ وَ أَهْلَهُ وَ مَوَاشِيَهُ وَ أَمْتِعَتَهُ فَأَخْرَجَهُمْ جَبْرَائِيلُ علیه السلام مِنَ الْمَدِينَةَ، ثُمَّ قَالَ جَبْرَائِيلُ علیه السلام : يَا لُوطُ قَدْ قَضَى رَبُّكَ أَنَّ دَابِرَ هَؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِينَ. فَقَالَتْ لَهُ امْرَأَتُهُ: إِلَى أَيْنَ تَخْرُجُ مِنْ دُورِكَ؟ فَأَخْبَرَهَا أَنَّ هَوْلَاءِ رُسُلُ رَبِّي جَاءُوا لِهَلَاكِ الْمُدْنِ. فَقَالَتْ: يَا لُوطٍ، وَ مَا لِرَبِّكَ مِنَ الْقُدْرَةِ حَتَّى يَقْدِرَ عَلَى هَلَاكِ هَؤُلَاءِ الْمَدَائِنِ السَّبْعِ فَمَا اسْتَتَمَّتْ كَلَامَهَا حَتَّى أَتَاهَا حَجَرُ مِنْ حِجَارَةِ السِّجِّيلِ فَوَقَعَ عَلَى رَأْسِهَا. وَقِيلَ: إِنَّهَا بَقِيَتْ مَمْسُوحَةً حَجَراً أَسْوَدَ عِشْرِينَ سَنَةً ثُمَّ خَسَفَ بهَا فِي بَطْنِ الْأَرْضِ. قَالَ: وَ خَرَجَ لوط علیه السلام مِنْ تِلْكَ الْمَدَائِن وَ إِذَا بِجَبْرَائِيلَ الْأَمِين قَدْ بَسَطَ جَنَاحَ الْغَضَب ، وَ إِسْرَافِيلَ قَدْ جَمَعَ أَطْرَافَ الْمَدَائِنِ، وَ دَرْدَائِيلَ قَدْ جَعَلَ جَنَاحَهُ تَحْتَ تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ، وَ عِزْرَائِيلَ قَدْ تَهَيَّا لِقَبْضِ أَزْوَاجِهِمْ فِي حِرَابِ النِّيرَانِ حَتَّى إِذَا بَرَزَ عَمُودُ الصُّبْحِ صَاحَ جَبْرَائِيلُ الْأَمِينُ بِأَعْلَى صَوْتِهِ: يَا بِئْسَ صَبَاحُ قَوْمٍ كَافِرِينَ وَ صَاحَ مِيكَائِيلُ مِنَ الْجَانِبِ الثَّانِي: يَا بِئْسَ صَبَاحُ قَوْمٍ فَاسِقِينَ. وَ صَاحَ إِسْرَافِيلُ مِنَ الْجَانِبِ الثَّالِثِ: يَا بِئْسَ صَبَاحُ قَوْمٍ مُجْرِمِينَ. وَ صَاحَ دَرْدَائِيلُ: يَا بِئْسَ صَبَاحُ قَوْمٍ ضَالِّينَ، وَ صَاحَ جَبْرَائِيلُ بِأَعْلَى صَوْتِهِ: يَا بِئْسَ صَبَاحٌ قَوْمٍ غَافِلِينَ. قَالَ: فَقَلَعَ جَبْرَائِيلُ الْأَمِينُ - طَاوُوسُ الْمَلَائِكَةِ الْمُطَوَّقُ بِالنَّور ذُو الْقُوَّةَ - تِلْكَ الْمَدَائِنَ السَّبْعَ عَنْ آخِرِهَا مِنْ تَحْتِ تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَى بِجَنَاحِ الْغَضَبِ حَتَّى بَلَغَ الْمَاءُ الْأَسْوَدُ ثُمَّ رَفَعَهَا بِجِبَالِهَا وَ دَوَابهَا وَأَشْجَارِهَا وَ دُورهَا وَ غُرَفِهَا وَأَنْهَارِهَا وَ مَزَارِعِهَا وَ مَرَاعِيهَا حَتَّى انْتَهَى إِلَى الْبَحْرِ الْأَخْضَرِ الَّذِي فِي الْهَوَاءِ حَتَّى سَمِعَ أَهْلُ السَّمَاءِ صِيَاحَ صِبْيَانِهِمْ وَ نَبِيحَ كِتَابِهِمْ وَصَقِيعَ الدِّيَكَةِ، فَقَالُوا: مَنْ هَؤُلَاءِ الْمَغْضُوبُ عَلَيْهِمْ؟ فَقِيلَ: هَؤُلَاءِ قَوْمُ لُوطٍ وَ لَمْ تَزَلْ كَذَلِكَ عَلَى جَنَاحَ جَبْرَائِيلَ وَهِيَ تَرْتَعِدُ كَأَنَّهَا سَعَفَةً فِي رِيحٍ عَاصِفٍ تَنْتَظِرُ مَتَى يُؤْمَرُ بِهِمْ؟ فَنُودِيَ دَرَّ الْقُرَى بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ؟ فَقَلَّبَهَا جَبْرَائِيلُ الْأَمِينُ وَجَعَلَ عَالِيَهَا سافِلَها فَذَلِكَ مَعْنَى قَوْلِهِ تَعَالَى: وَالْمُؤْتَفِكَةَ أَهْوَى فَغَشَّاها

ص: 364

حضرت لوط علیه السلام را رها کرده و به سمت آن ها حمله آوردند. در اینجا بود که خداوند پرده ای بر روی چشم ایشان کشید به طوری که دیگر چیزی نمی دیدند و صورت هایشان چون قیر سیاه گشته و مدام با صورت به دیوارها برخورد می کردند. و از میهمان [های] او کام دل خواستند. پس فروغ دیدگانشان را ستردیم و [گفتیم] [مزه] عذاب و هشدارهای مرا بچشید (قمر /37) در این هنگام عده ای دیگر به آنان نزدیک شده و خطاب به دوستان خود گفتند: «اگر از ایشان کامجویی کرده اید، بیرون آیید تا ما نیز وارد شده و شهوت خود را به وسیله ی آنها ارضا کنیم». اما فریاد برآمد که: «ای قوم! لوط علیه السلام، قومی جادوگر آورده، آن ها چشمان ما را جادو کرده اند، پس وارد شوید و دست ما را بگیرید و بیرون برید». لذا آنها وارد اتاق شده و آنها را خارج کردند و گفتند: «ای لوط علیه السلام! صبح که شد، می آییم و آنچه را که دوست داری نشانت می دهیم»! اما حضرت لوط علیه السلام سکوت کرد تا خارج شدند. سپس لوط علیه السلام به فرشتگان گفت: «برای چه کاری فرستاده شده اید»؟ آن ها به وی اطلاع دادند که مأموریتشان نابودی قوم اوست. پس گفت: «این اتفاق کی واقع می شود»؟ جبرئیل علیه السلام گفت: «بی گمان وعده گاه آنان صبح است، مگر صبح نزدیک نیست (هود/81) ؟ سپس جبرئیل علیه السلام گفت: «ای لوط! هم اکنون خارج شو! پس پاسی از شب گذشته خانواده ات را حرکت ده؛ یعنی آخر شب. و هیچ کس از شما نباید واپس بنگرد، مگر زنت [قواب] [ که آن چه به ایشان رسد به او [نیز] خواهد رسید از عذاب (هود/81)». سپس لوط علیه السلام دختران و همسر و گله و وسایل منزل خود را گرد آورد و جبرئیل علیه السلام آنان را از شهر خارج کرد. آن گاه جبرئیل علیه السلام به لوط علیه السلام گفت: «ای لوط علیه السلام! چون صبح فرارسد ریشه آن ها برکنده شود (حجر / 86). پس زن وی به لوط علیه السلام گفت: «ای لوط علیه السلام! خانه هایت را رها کرده ای، به کجا می روی»؟ حضرت لوط علیه السلام به وی خبر داد که این جوانان فرستادگان خدا هستند و برای هلاک کردن مردم این شهرها آمده اند. زن لوط علیه السلام گفت: «ای لوط علیه السلام! پروردگار تو چه قدرتی دارد که بتواند مردم این هفت شهر را هلاک کند»؟ هنوز سخنش به پایان نرسیده بود که سنگی از سجیل بر سر وی افتاد و به هلاکت رسید و گفته شده: «وی به مدت بیست سال به صورت سنگ سیاهی مسخ شده، ماند و سپس زمین آن را بلعید». و حضرت لوط علیه السلام از آن شهرها خارج گردید که ناگهان جبرئیل امین، بال خشم خود را گسترانید و اسرافیل شهرها را به محاصره در آورد و دردائیل بال خویش را زیر هفت طبقه زمین گسترانید و عزرائیل آمادهی قبض روح آنان در میان آتش گردید و چون سپیده صبح دمید، جبرئیل امین با بلندترین صدای خود فریاد زد: «چه بد است صبحگاه قومی غافل»! سپس جبرئیل - طاووس فرشتگان که حلقه ای از نور بر گردن دارد، آن فرشته قدرتمند - ریشه هفت شهر را از اساس برکند و با بال خشم خود هفت طبقه زمین را از لوث وجود ایشان پاک کرد و چون به آب سیاه رسید، هفت شهر را با کوه ها و دره ها و درختان و خانه ها و اتاق ها و رودها و کشتزارها و چراگاه ها برکند و آن ها را تا دریای سبز که در آسمان است، برد به گونه ای که ساکنان آسمان، صدای کودکان و عوعو سگان و آواز خروس های ایشان را شنیدند و گفتند: «اینان کیانند که مغضوب شده اند»؟ پاسخ آمد: «اینان قوم لوط علیه السلام هستند»؛ و آنان همچنان بر روی بال جبرئیل بودند تا اینکه بال آن چنان به لرزه افتاد که گویی برگ نخلی در معرض بادی تند قرار گرفته باشد و منتظر است کی دستور نابودی ایشان صادر

ص: 365

مَا غَشَّى يَعْنِي مِنْ رَمْيِ الْمَلَائِكَةِ بِالْحِجَارَةِ مِنْ فَوْقِهِمْ. قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَ ما جَاءَ أَمْرُنَا جَعَلْنَا عَالِيَه-ا سَافِلَها وَ أَمْطَرْنَا عَلَيْهَا حِجَارَةً مِنْ سِجِّيلٍ مَنْضُودٍ يَعْنِي: مُتَابِعِ بَعْضُهُ عَلَى بَعْضٍ وَكُلُّ حَجَرٍ عَلَيْهِ اسْمُ صَاحِبِهِ. قَالَ: فَاسْتَيْقَظَ الْقَوْمُ وَإِذَا هُمْ بِالْأَرْضِ تَهْوِى بِهِمْ مِنَ الْهَوَاءِ وَ النِّيرَانِ مِنْ تَحْتِهِمْ وَ الْمَلَائِكَةُ تَقْذِفُهُمْ بِالْحِجَارَةِ وَهِيَ مَطْبُوحَةُ بِنَارٍ جَهَنَّمَ وَ هِيَ عَلَيْهِمْ كَالْمَطَر فَسَاءَ صَباحُ الْمُنْذِرِينَ. وَ رُويَ أَنَّ كُلَّ وَاحِدٍ كَانَ غَائِباً مِنْ تِلْكَ الْمَدَائِنِ وَ هُوَ عَلَى مِثْلِ حَالِهِمْ فِي دِينِهِمْ وَ فِعْلِهِمْ، أَتَاهُ الْحَجَرُ عَلَى رَأْسِهِ حَتَّى قَتَلَهُ. وَكَانَ النَّبِيُّ صلی الله علیه وآله مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ يَقُولُ: إِنِّي لَأَسْمَعُ صَوْتَ الْقَوَاصِفِ مِنَ الرِّيحِ وَالرُّعُودِ وَأَحْسَبُ أَنَّهَا الْحِجَارَةُ الَّتِي وَعَدَ اللَّهُ بِهَا الظُّلَمَةَ، كَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَ مَا هِيَ مِنَ الظَّالِمِينَ بِبَعِيدٍ وَ قَوْلُهُ تَعَالَى: قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِكُمْ يَعْنِي بِالْحِجَارَةِ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ يَعْنِي الْخَسْفَ. قَالَ كَعْبُ: وَ جَعَلَ يَخْرُجُ مِنْ تِلْكَ الْمَدَائِن دُخَانُ أَسْوَدُ نَتِنُ لَا يَقْدِرُ أَحَدٌ أَنْ يَشَمَّهُ لِنَتْنِ رَائِحَتِهِ وَ بَقِيَتْ آثَارُ الْمَدَائِنِ وَ الْقَوْمِ، يَعْتَبِرُ بِهَا كُلُّ مَنْ يَرَاهَا، فَذَلِكَ مَعْنَى قَوْلِهِ تَعَالَى: وَ لَقَدْ تَرَكْنَا مِنْهَا آيَةٌ بَيِّنَةٌ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ. قَالَ: وَ مَضَى لُوطُ إِلَى عَمِّهِ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فَأَخْبَرَهُ بِمَا نَزَلَ بِقَوْمِهِ، فَذَلِكَ مَعْنَى قَوْلِهِ: وَلُوطاً آتيناه حُكْماً وَعِلْماً وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَتْ تَعْمَلُ الخَبَائِثَ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاسِقِينَ. (1)

قوله تعالى : أَ إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَتَقْطَعُونَ السَّبِيلَ وَ تَأْتُونَ فِي نادِيكُمُ الْمُنْكَرَ فَمَا كَانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللهِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ (29)

قوله تعالى : قالَ رَبِ انْصُرْنِي عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِدِينَ (30)

باب 1 : أَ إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبِيلَ وَ تَأْتُونَ فِي نادِيكُمُ المُنكَرَ فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أن قالُوا التِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ

ص: 366

می شود. سپس ندا آمد: «شهرها را در هم بکوب». پس جبرئیل امین آنها را زیر و رو کرد و این معنای سخن حق تعالی است که می فرماید و شهرها [ی سدوم و عاموره] را فرو افکند * پوشاند بر آن [دو شهر از باران گوگردی] آنچه را پوشاند (نجم/53-54) منظور کسانی است که فرشتگان از بالا بر آنان سنگ پرتاب کردند. خدای متعال می فرماید: پس چون فرمان ما آمد یعنی عذاب ما. آن [شهر] را زیر و زبر کردیم و سنگ پاره هایی از [نوع] سنگ گل های لایه لایه بر آن فرو ریختیم (هود/82) یعنی پشت سر هم و روی هر سنگی نام صاحبش بر آن نوشته شده بود. پس آن قوم از خواب بیدار شدند و ناگهان دریافتند که زمین به همراه آنان در حال سقوط از بالا هستند و زیرشان پر از آتش است و فرشتگان نیز آنان را با سنگ هایی که در آتش جهنم پخته شده اند، سنگ باران می کنند و بدین ترتیب، صبح کسانی که به ایشان هشدار داده بود، بد شد. و روایت شده افرادی از این شهرها که در جاهای دیگر بودند و دین و رفتارهای آنها را داشتند از آسیب سنگ ها در امان نمانده و بر اثر اصابت سنگ به سرشان کشته شدند. پیامبر خاتم، محمد بن عبد الله صلی الله علیه وآله می فرمود: «من صداهای رعد آسای بادها را می شنوم و گمان می کنم که آن ها همان سنگ هایی هستند که خداوند ستمگران را وعده کرده است». همان طور که خداوند متعال می فرماید: و [ خرابه های ] آن از ستمگران چندان دور نیست (هود/83) و فرموده: بگو او تواناست که از بالای سرتان یا از زیر پاهایتان عذابی بر شما بفرستد. (انعام/65) یعنی به وسیله سنگ، یا شما را گروه گروه به هم اندازد یعنی فرو رفتن در زمین. کعب می گوید: پس دود سیاه متعفّنی از این شهرها متصاعد شد که از شدّت تعفن، کسی قادر به استشمام آن نبود و آثار این شهرها و مردم آن به جای ماند تا عبرتی باشد برای هر که آن را می بیند، و این معنای آیه خدای متعال است که می فرماید: هر آینه از آن قریه برای خردمندان عبرتی روشن بر جای گذاشتیم (عنکبوت /35) فرمود: حضرت لوط علیه السلام نزد عمویش ابراهیم علیه السلام رفت و او را از سرنوشت قومش آگاه نمود و این همان معنای کلام حق تعالی است که می فرماید: و به لوط حکمت و دانش عطا کردیم و او را از آن شهری که [مردمش] کارهای پلید [ جنسی ] می کردند نجات دادیم به راستی آن ها گروه بد و منحرفی بودند (انبیا /74).

آیا شما به سراغ مردان می روید و راه [بقای نسل انسان] را قطع می کنید و در مرکز اجتماعتان اعمال ناپسند انجام می دهید؟!» اما پاسخ قومش جز این نبود که گفتند: «اگر راست می گویی عذاب الهی را برای ما بیاور»! (29)

(لوط) عرض کرد: «پروردگارا! مرا در برابر این قوم تبهکار یاری فرما» (30)

بخش 1: آیا شما به سراغ مردان می روید و راه [بقای نسل انسان] را قطع می کنید و در مرکز اجتماعتان اعمال ناپسند انجام می دهید؟» اما پاسخ قومش جز این نبود که گفتند: «اگر راست می گویی عذاب الهی را برای ما بیاور!»

ص: 367

1 - 1 - الصادقين علیه السلام - إن إبْلِيسَ أَتَاهُمْ فِى صُورَة حَسَنَة فِيهِ تَأْنِيثُ عَلَيْهِ ثِيَابُ حَسَنَةٌ فَجَاءَ إِلَى شَبَابِ مِنْهُمْ فَأَمَرَهُمْ أَنْ يَقَعُوا بِهِ فَلَوْ طَلَبَ إِلَيْهِمْ أَنْ يَقَعَ بِهِمْ لَأَبَوْا عَلَيْهِ وَلَكِنْ طَلَبَ إِلَيْهِمْ أَنْ يَقَعُوا بِهِ فَلَمَّا وَقَعُوا بِهِ الْتَذُوهُ ثُمَّ ذَهَبَ عَنْهُمْ وَ تَرَكَهُمْ فَأَحَالَ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ. (1)

2-1 - الصادق علیه السلام - عَنْ عَطِيَّةَ أَخِي أَبِي الْعُرَامِ قَالَ ذَكَرْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْمَنْكُوحَ مِنَ الرِّجَالِ العلمية - فَقَالَ لَيْسَ يُبْلِى اللَّهُ بِهَذَا الْبَلَاءِ أَحَداً وَ لَهُ فِيهِ حَاجَةٌ إِنَّ فِي أَدْبَارِهِمْ أَرْحَاماً مَنْكُوسَةً وَحَيَاءُ أَدْبَارِهِمْ كَحَيَاءِ الْمَرْأَة قَدْ شَرِكَ فِيهِمُ ابْنُ لِإِبْلِيسَ يُقَالُ لَهُ زَوَالُ فَمَنْ شَرِكَ فِيهِ مِنَ الرِّجَالِ كَانَ مَنْكُوحاً وَ مَنْ شَرِكَ فِيهِ مِنَ النِّسَاءِ كَانَتْ مِنَ الْمَوَارِدِ وَ الْعَامِلُ عَلَى هَذَا مِنَ الرِّجَالُ إِذَا بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً لَمْ يَتْرُكْهُ وَ هُمْ بَقِيَّةً سَدُومَ أَمَا إِنِّي لَسْتُ أَعْنِي بِهِمْ بَقِيَّتَهُمْ أَنَّهُ وَلَدُهُمْ وَلَكِنَّهُمْ مِنْ طِيئَتِهِمْ قَالَ قُلْتُ سَدُومُ الَّتِي قُلِبَتْ قَالَ هِيَ أَرْبَعُ مَدَائِنَ سَدُومُ وَ صَرِيمُ وَلَدْمَاء وَ عُمَيْراً ، قَالَ فَأَتَاهُنَّ جَبْرَئِيلُ وَ هُنَّ مَقْلُوعَاتُ إِلَى تُخُوم الْأَرْضِ السَّابِعَة فَوَضَعَ جَنَاحَهُ تَحْتَ السُّفْلَى مِنْهُنَّ وَ رَفَعَهُنَّ جَمِيعاً حَتَّى سَمِعَ أَهْلُ سَمَاءِ الدُّنْيَا نُبَاحَ كِتَابِهِمْ ثُمَّ قَلَبَهَا. (2)

باب 2 : نادِيكُمُ

2-1 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَن السَّكُونِي عَن الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ النَّبِى صلی الله علیه وآله قَالَ الْخَذْفَ فِي النَّادِي مِنْ أَخْلَاقِ قَوْمِ لُوط علیه السلام ثُمَّ تَلَا وَ تَأْتُونَ فِي نَادِيكُمُ الْمُنْكَرَ قَالَ هُوَ الْخَذْفَ. (3)

2-2- علی بن ابراهيم رحمه الله - قَوْلُهُ وَ تَأْتُونَ فِي نَادِيكُمُ الْمُنْكَرَ قَالَ هُمْ قَوْمُ لُوطٍ اللَّهِ يَضْرِطُ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْض . (4)

2-3- الرسول صلی الله علیه وآله - عَن السَّكُونِي السَّكُونِي عَنْ جَعْفَرِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیه السلام أَنَّ النَّبِي صلی الله علیه وآله أَنَّهُ رَأَى رَجُلًا يَخْذِفْ بحَصَاةَ فِي الْمَسْجِدِ فَقَالَ صلی الله علیه وآله مَا زَالَتْ تَلْعَنُهُ حَتَّى وَقَعَتْ ثُمَّ قَالَ الْحَذْفُ فِي النَّادِي مِنْ أَخْلَاقِ قَوْمِ لوط علیه السلام ثُمَّ تَنَا قَوْلَهُ تَعَالَى وَتَأْتُونَ فِي نَادِيكُمُ المُنكَرَ قَالَ هُوَ الخَذْف. (5)

ص: 368

1-1- امام صادق علیه السلام و باقر علیه السلام - ابلیس با هیئتی زیبا در حالی که لباس های نیکو به تن داشت و حالت انوثیّت به خود گرفته بود نزد قوم لوط علیه السلام آمد و خود را به جوانان آنها رسانید و از آن ها خواست که با او لواط کنند و اگر از ایشان می خواست که مفعول او واقع شوند البته نمی پذیرفتند لذا درخواست کرد که با او این عمل منکر را انجام دهند و وقتی آن ها به این کار مبادرت ورزیدند لذت بردند پس از آن ابلیس از پیش آن ها رفت و ایشان را ترک نمود و برخی را حواله به بعضی داد که با هم این عمل شنیع را انجام دهند.

2-1- امام صادق علیه السلام - عطیه اخی أبی عرام گوید: خدمت امام صادق علیه السلام سخن از مردان ملوط (مردانی که به آن ها عمل شنیع لواط انجام می شود) به میان آمد، حضرت فرمود: «خداوند متعال کسی را که به او حاجت دارد به این مبتلا نمی سازد. در پشت این مردان رحم هایی است؛ واژگون و عورت پشت آن ها همچون عورت زنان است و یکی از ابناء و فرزندان ابلیس به نام «زوال» در نطفه ایشان شرکت نموده و هر مردی که زوال در نطفه اش شرکت کرده باشد منکوح و ملوط بوده چنانچه هر زنی که زوال در نطفه اش شرکت نموده باشد از مولود و فرزنددار شدن عقیم می باشد و هر مردی که عامل چنین فعل شنیع و قبیحی باشد وقتی سنش به چهل رسید دیگر آن را ترک نکرده و رهایش نمی نماید، این اشخاص از بقایای قوم سدوم هستند، البته مقصود از این کلام آن نیست که ایشان اولاد سدوم هستند، بلکه منظورم آن است که از طینت آن ها می باشند». به امام علیه السلام عرض کردم: «آیا سدوم همان کسانی بودند که شهر بر آنها واژگون شد و به غضب الهی گرفتار شدند»؟ حضرت فرمود: «چهار شهر بود که واژگون گردید و آن ها عبارت بودند از: «سدوم، صدیم، لدنا و عمیرا». جبرئیل علیه السلام وقتی برای عذاب و هلاکت آن ها مأمور شد به زمین فرود آمد و بالش را زیر این چهار شهر برد و آنها را به آسمان بلند کرد تا جایی که اهل آسمان دنیا صدای زوزه سگ های ایشان را می شنیدند و سپس آن ها را واژگون و سرنگون نمود».

بخش 2: مرکز اجتماعتان؛

1-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - سکونی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «سنگ پرتاب کردن در محافل از عادت قوم لوط بود». سپس حضرت آیه: وَتَأْتُونَ فِي نادِيكُمُ المنکر را تلاوت کرده و فرمود: «مقصود از این آیه، سنگ پرتاب کردن است».

2-2- على بن ابراهيم رحمه الله - وَتَأْتُونَ فِي نَادِيكُمُ الْمُنكَرَ قوم لوط هستند که برای یکدیگر باد معده از مقعد خارج می کردند.

3-2- پیامبر صلی الله علیه وآله - سکونی از امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل می کند: رسول خدا صلی الله علیه وآله مردی را دید که در مسجد ریگ بازی می کرد (با انگشت ریگ ها را پرتاب می کرد)، پس فرمود: «این ریگ تا زمانی که بر زمین افتد، لعن می فرستد». سپس ادامه داد: «ریگ پرتاب کردن در جمع از اخلاق قوم لوط علیه السلام است». پس آیه: وَتَأْتُونَ فِي نَادِيكُمُ المُنكَرَ؛ را تلاوت کرد؛ و امام صادق علیه السلام فرمود: «منکر همان ریگ بازی است».

ص: 369

4-2- الباقر علیه السلام - زِيَادُ بْنُ الْمُنْذِرِ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلُ وَ أَنَا حَاضِرُ عَنِ الرَّجُل يَخْرُجُ مِنَ الْحَمَّامِ أَوْ يَغْتَسِلُ فَيَتَوَكَّحُ وَ يَلْبَسُ قَمِيصَهُ فَوْقَ الْإِزارِ فَيُصَلِّى وَ هُوَ كَذَلِكَ قَالَ هَذَا عَمَلُ قَوْمٍ لُوط علیه السلام قَالَ قُلْتُ فَإِنَّهُ يَتَوَشَحُ فَوْقَ الْقَمِيصِ فَقَالَ هَذَا مِنَ التَّجَبْرِ قَالَ قُلْتُ إِنَّ الْقَمِيصَ رَقِيقُ يَلْتَحِفُ بِهِ قَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ حَلَّ الْأَزْرَارِ فِي الصَّلَاةِ وَالْخَذْفَ بِالْحَصَى وَ مَضْعَ الْكُنْدْرِ فِي الْمَجَالِسِ وَ عَلَى ظَهْرِ الطَّرِيقِ مِنْ عَمَلِ قَوْمٍ لُوط علیه السلام. (1)

5-2- الرضا علیه السلام - قَالَ الرضا علیه السلام مَنْ أَلْقَى جِلْبَابَ الْحَيَاءِ فَلَا غَيْبَةَ لَه . (2)

قوله تعالى: وَ لَما جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرِى قَالُوا إِنَّا مُهْلِكُوا أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَهَا كَانُوا ظَالِمِينَ (31)

1 - الباقر علیه السلام - عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثَّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ إِنَّ اللَّهَ تبارك وتعالى لَمَّا قَضَى عَذَابَ قوم لوط علیه السلام وَ قَدَّرَهُ أَحَبَّ أَنْ يُعَوِّضَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام مِنْ عَذَابِ قَوْمِ لُوط علیه السلام بِغُلامٍ عَلِيمٍ لِيُسَلِّيَ بِهِ مُصَابَهُ بِهَلَاكِ قَوْمِ لُوطٍ علیه السلام قَالَ فَبَعَثَ اللَّهُ رُسُلًا إِلَى إِبْرَاهِيمَ علیه السلام يُبَشِّرُونَهُ بِإِسْمَاعِيلَ علیه السلام ... فَلَمَّا عَذَبَهُمْ اللَّهُ أَرْسَلَ اللَّهُ إِلَى إِبْرَاهِيمَ علیه السلام رُسُلًا يُبَشِّرُونَهُ بِإِسْحَاقَ علیه السلام وَ يُعَزُونَهُ بِهَلَاكِ قَوْمٍ لُوط علیه السلام وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ وَ لَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْراهِيمَ بِالْبُشْرِى فَقَالُوا سَلاماً قالَ سَلَامٌ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ فَمَا لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ يَعْنِي رَكِيَّاً مَشُويَا نَضِيجاً فَلَمَّا رَأى أَيْدِيَهُمْ لا تَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُوا لَا تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلى قَوْمٍ لُوطٍ وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام إِنَّمَا عَنَوْا سَارَةَ قَائِمَةً فَبَشِّرُوهَا بِإِسْحَاقَ وَ مِنْ وَرَاءِ إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ فَضَحِكَتْ يَعْنِي فَعَجَبَتْ مِنْ قَوْلِهم. (3)

2 - الصادقين علیه السلام - عَنْ أَبِي بَصِيرِ وَغَيْرِهِ عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَمَّا جَاءَتْ فِي هَلَاكِ قَوْمِ لُوطٍ قَالُوا إِنَّا مُهْلِكُوا أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ قَالَتْ سَارَةُ وَ عَجِبْتُ مِنْ قِلَّتِهِمْ وَكَثْرَةَ أَهْلِ الْقَرْيَةِ فَقَالَتْ وَ مَنْ يُطِيقُ قَوْمَ لُوط علیه السلام. (4)

3- الرسول صلی الله علیه وآله - عَنِ الثَّمَالِيٌّ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم سَأَلَ جَبْرَئِيلَ كَيْفَ كَانَ مَهْلِكُ قَوْمٍ لُوطٍ فَقَالَ إِنَّ قَوْمَ لُوطٍ كَانُوا أَهْلَ قَرْيَةٍ لَا يَتَنظَّفُونَ مِنَ الْغَائِطِ وَ لَا يَتَطَهَّرُونَ

ص: 370

4-2- امام باقر علیه السلام زیادبن منذر گوید: «من در خدمت امام باقر علیه السلام حضور داشتم، مردی از ایشان درباره ی کسی پرسید که: از حمام خارج می شود یا غسل می کند پس وشاح (حمایل) بر خود می افکند و پیراهن خود را روی ازار (شلوار) می پوشد و با همین حال، نماز هم می خواند». فرمود: «این کار، عمل قوم لوط علیه السلام است». عرض کردم: «همانا او وشاح را روی پیراهن می اندازد». فرمود: «این کار از رفتارهای جبّاران است». عرض کردم: «پیراهن نازک است، آن را به دور خود می پیچد» فرمود: «بله» سپس فرمود: «بی گمان، باز کردن بند شلوار در نماز و ریگ بازی و جویدن کندر در مجالس و در گذرگاه ها از رفتارهای قوم لوط علیه السلام است».

5-2- امام رضا علیه السلام - کسی که جامه حیا به دور افکند و علنی معصیت کند، غیبت ندارد.

و هنگامی که فرستادگان ما بشارت [ تولد فرزند ] را برای ابراهیم آوردند، گفتند: «ما اهل این شهر و آبادی [قوم لوط] را هلاک خواهیم کرد، چرا که اهل آن ستمکارند.» (31)

1- امام باقر علیه السلام - ابوحمزه ثمالی گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی خداوند بلند مرتبه و متعال عذاب قوم لوط را مقدّر و حتمی ساخت، دوست داشت که در عوض آن به ابراهیم علیه السلام دانا ارزانی دارد تا بدین وسیله او را در مصیبتی که با نابودی قوم لوط بر او وارد شده بود، تسلیت بخشد. حضرت فرمود: از این رو خداوند، فرستادگانی را نزد ابراهیم علیه السلام فرستاد تا به او اسماعیل علیه السلام را مژده دهند ... و چون عذابشان داد خداوند متعال فرشتگانی را به سوی حضرت ابراهیم علیه السلام فرستاد و او را به اسحاق علیه السلام بشارت داده و بدین ترتیب او را به واسطه هلاکت قوم لوط تسلّی دادند و این همان معنای آیه شریفه قرآن است که می فرماید: به تحقیق رسولان ما برای ابراهیم مژده آوردند. گفتند: سلام. گفت: سلام. و لحظه ای بعد گوساله ای بریان حاضر آورد. (هود /69) و چون دید که بدان دست نمی یازند، آنان را ناخوش داشت و در دل از آن ها بیمناک شد. گفتند: مترس، ما بر قوم لوط فرستاده شده ایم. زنش (ساره) که ایستاده بود، متبسم گردید. پس ما آن زن را به فرزندی به نام اسحاق و سپس به یعقوب بشارت دادیم. آن زن خندید یعنی از کلام ایشان تعجب کرد.

2- امام باقر علیه السلام و صادق علیه السلام - ابوبصیر از امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام نقل می کند: هنگامی که فرشتگان برای هلاک قوم لوط علیه السلام آمدند گفتند: «ما اهل این قریه را هلاک خواهیم نمود». ساره گفت: من از کمی آن ها و زیادی اهل قریه به شگفت آمدم». لذا گفت: «چه کسی طاقت قوم لوط علیه السلام را دارد».

3- پیامبر صلی الله علیه وآله - ثمالی از امام باقر علیه السلام نقل می کند: پیامبر صلی الله علیه وآله از جبرئیل پرسید: «هلاکت قوم لوط به چه کیفیتی بود»؟ جبرئیل پاسخ داد: «قوم لوط ساکن دهی بودند و خود را پس از مدفوع کردن تمیز نمی کردند و پس از جنب شدن طهارت نمی ورزیدند. آنان بخیل بودند و از غذا دادن به دیگران خست می ورزیدند. لوط علیه السلام سی سال در میان آنان درنگ کرد. او در میان آنان فرود آمده بود و از آنان نبود و

ص: 371

من الْجَنَابَةِ بُخَلَاءَ أَشِحَّاءَ عَلَى الطَّعَامِ وَ إِنَّ لُوطاً لَبِثَ فِيهِمْ ثَلَاثِينَ سَنَةً وَإِنَّمَا كَانَ نَازِنَا عَلَيْهِمْ وَلَمْ يَكُنْ مِنْهُمْ وَ لَا عَشِيرَةُ لَهُ فِيهِمْ وَلَا قَوْمُ وَ إِنَّهُ دَعَاهُمْ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِلَى الْإِيمَانِ وَ اتَّبَاعِهِ وَ نَهَاهُمْ عَنِ الْفَوَاحِشِ وَ حَتَّهُمْ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ فَلَمْ يُجِيبُوهُ وَ لَمْ يُطِيعُوهُ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمَّا أَرَادَ عَذَابَهُمْ بَعَثَ إِلَيْهِمْ رُسُلًا مُنْذِرِينَ عُدْراً نُدْراً فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ أَمْرِهِ بَعَثَ إِلَيْهِمْ مَلَائِكَةٌ لِيُخْرِجُوا مَنْ كَانَ فِي قَرْيَتِهِمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَمَا وَجَدُوا فِيهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ المُسْلِمِينَ فَأَخْرَجُوهُمْ مِنْهَا وَقَالُوا لِلُوط علیه السلام أَسْرِ بِأَهْلِكَ مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ اللَّيْلَةَ بِقِطْعِ مِنَ اللَّيْل ... وَ لا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ وَ امْضُوا حَيْثُ تُؤْمَرُونَ فَلَمَّا انْتَصَفَ اللَّيْلُ سَارَ لُوط علیه السلام بَنَاتِهِ وَ تَوَلَّتِ امْرَأَتُهُ مُدْبِرَةً فَانْقَطَعَتْ إِلَى قَوْمِهَا تَسْعَى بِلُوط علیه السلام وَتُخْبرُهُمْ أَنَّ لُوطا علیه السلام قَدْ سَارَ بِبَنَاتِهِ وَ إِنِّى نُودِيتُ مِنْ تِلْقَاءِ الْعَرْشِ لَمَّا طَلَعَ الْفَجْرُ يَا جَبْرَئِيلُ حَقَّ الْقَوْلُ مِنَ اللَّهِ بِحَتُم عَذَابِ قَوْمِ لُوط علیه السلام فَاهْبِطُ إِلَى قَرْيَةٍ قَوْمِ لُوطٍ وَ مَا حَوَتْ فَاقْلَعْهَا مِنْ تَحْتِ سَبْعِ أَرَضِينَ ثُمَ أَعْرُجُ بِهَا إِلَى السَّمَاءِ فَأَوْقِفُهَا حَتَّى يَأْتِيَكَ أَمْرُ الْجَبَّارِ فِي قَلْبِهَا وَدَعْ مِنْهَا آيَةً بَيِّنَةَ مِنْ مَنْزِل لُوط علیه السلام عِبْرَةَ لِلسَّيَّارَة فَهَبَطْتُ عَلَى أَهْلِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِينَ فَضَرَبْتُ بِجَنَاحِيَ الْأَيْمَن عَلَى مَا حَوَى عَلَيْهِ شَرْقِيُّهَا وَ ضَرَبْتُ بِجَنَاحِيَ الْأَيْسَر عَلَى مَا حَوَى عَلَيْهِ غَرْبتُهَا فَاقْتَلَعْتُهَا يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله مِنْ تَحْتِ سَبْع أَرَضِينَ إِلَّا مَنْزِلَ آل لُوط علیه السلام آيَةً لِلسَّيَّارَة ثُمَّ عَرَجْتُ بهَا فِي جَوَافِي جَنَاحِي حَتَّى أَوْقَفْتُهَا حَيْثُ يَسْمَعُ أَهْلُ السَّمَاءِ رُقَاءَ دُيُوكِهَا وَنُبَاحَ كِلَابِهَا فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ نُودِيتُ مِنْ تِلْقَاءِ الْعَرْشِ يَا جَبْرَئِيلُ اقْلِب الْقَرْيَةَ عَلَى الْقَوْمِ فَقَلَبْتُهَا عَلَيْهِمْ حَتَّى صَارَ أَسْفَلُهَا أَعْلَاهَا وَ أَمْطَرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِنْ سِجِّيلٍ مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ وَ ما هِيَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه وآله مِنَ الظَّالِمِينَ مِنْ أُمَّتِك ببعيد. (1)

قوله تعالى: قالَ إِنَّ فِيها لُوطاً قالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِيها لَنُنَجِّيَنَّهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ كانَتْ مِنَ الْغابِرِينَ (32)

1 - الصادق علیه السلام - إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بَعَثَ أَرْبَعَةَ أَمْلاكِ فِي إِهْلَاكِ قَوْمِ لُوطٍ علیه السلام جَبْرَئِيلَ وَ مِيكَائِيلَ وَإِسْرَائِيلَ وَ كَرُوبِيلَ فَمَرُّوا بِإِبْرَاهِيمَ علیه السلام ... فَقَالَ لَهُمْ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام لِمَا ذَا جِئْتُمْ قَالُوا فِي إِهْلَاكِ قَوْمٍ لُوط علیه السلام فَقَالَ لَهُمْ إِنْ كَانَ فِيهِمْ مِائَةٌ منَ الْمُؤْمِنِينَ أَ تُهْلِكُونَهُمْ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ لَا قَالَ

ص: 372

هیچ قوم و قبیله ای در میان آنان نداشت. او آنان را به سوی خداوند عزوجل و ایمان آوردن به او و پیروی اش فرا خواند و از کارهای زشت باز داشت و به اطاعت از خداوند تشویق نمود. اما آنان او را پاسخ نگفتند و از او اطاعت نکردند. وقتی خداوند عزوجل خواست تا آنان را عذاب کند فرستادگانی بیم دهنده را به سویشان مبعوث داشت. چون آنان از فرمان خداوند سر باز زدند خداوند، فرشتگانی را به سویشان فرستاد تا مؤمنان دِهِ آنان را بیرون آورند. فرشتگان در آن ده تنها اهل یک خانه را مسلمان یافتند و آنان را از ده بیرون آوردند. فرشتگان به لوط علیه السلام گفتند: «خانواده ات را با گذشتن پاسی از امشب حرکت ده و نباید هیچ از یک شما رو برگرداند و باید به آنجایی که دستور داده می شوید، بروید». بدین سان لوط علیه السلام نیمه شب به همراه دختران خود حرکت کرد. زن او بازگشت و به سوی قومش رفت تا از لوط علیه السلام سخن چینی کند او آنان را آگاه ساخت که لوط علیه السلام با دخترانش حرکت کرده است. با طلوع فجر، من از جانب عرش ندا داده شدم که ای جبرئیل، آن سخن خدا درباره حتمیت عذاب قوم لوط حقیقت یافته است. بنابراین بر دِهِ قوم لوط و آن چه در بر دارد فرود بیا و آن را از زیر هفت زمین بر کن سپس آن را به سوی آسمان، بالا ببر و در آنجا متوقف ساز تا آنکه دستور خداوند جبار در دل آن ده نازل شود و از آن ده تنها منزل لوط علیه السلام را به حال خود رها کن تا نشانه ای روشن و عبرتی برای مسافران باشد. بدین سان بر ساکنان ستمگر آن ده فرود آمدم و با بال راست خود بر آنچه شرقش در بر داشت زدم و با بال چپ خود بر آنچه غربش در بر داشت زدم. ای محمد، من تمام آن ده را از زیر هفت زمین برکندم و تنها منزل خاندان لوط علیه السلام را به حال خود رها کردم تا نشانه ای برای مسافران باشد. سپس آن ده را در گستره ی بالم گرفته و آن را بالا بردم و در جایی متوقف ساختم که ساکنان آسمان، بانگ خروس ها و پارس سگ های آن را می شنیدند. چون خورشید طلوع کرد از جانب عرش ندا داده شدم که ای جبرئیل آن ده را به روی قوم لوط برگردان. من این کار را کردم به طوری که آن ده زیر و رو شد و خداوند، سنگی از جنس سنگ و گل که نزد پروردگارت نشان زده بود، بر آن ها بارانید. ای محمد، آن عذاب از ستمگران امت تو چندان دور نیست».

[ابراهیم] گفت: «در آنجا لوط است»! گفتند: «ما به کسانی که در آن هستند آگاه تریم؛ او و خانواده اش را نجات می دهیم؛ جز همسرش که از بازماندگان در شهرو از هلاک شدگان خواهد بود.» (32)

1- امام صادق علیه السلام - خداوند متعال برای نابود کردن قوم لوط علیه السلام چهار فرشته با نام های جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و کروبیل فرستاد. آنها در حالی که عمامه بر سر داشتند، بر ابراهیم علیه السلام گذر کردند ... ابراهیم علیه السلام به آن ها فرمود: «برای چه آمده اید»؟ گفتند: «برای هلاکت قوم لوط علیه السلام». فرمود: «اگر در میان آن ها صد نفر مؤمن باشند آنها را هلاک می کنید»؟ جبرئیل علیه السلام عرض کرد: «نه» ابراهیم علیه السلام فرمود: «اگر پنجاه نفر باشند»؟ گفت: «نه» ابراهیم علیه السلام فرمود: «اگر سی نفر باشند»؟ گفت: «نه» حضرت فرمود: «اگر بیست نفر باشند»؟ گفت: «نه»! حضرت فرمود: «اگر ده نفر باشند»؟ گفت: «نه» ابراهیم علیه السلام فرمود: «اگر پنج نفر باشند»؟ گفت: «نه»! حضرت ابراهیم علیه السلام

ص: 373

فَإِنْ كَانَ فِيهَا خَمْسُونَ قَالَ لَا قَالَ فَإِنْ كَانَ فِيهَا ثَلَاثُونَ قَالَ لَا قَالَ فَإِنْ كَانَ فِيهَا عِشْرُونَ قَالَ لَا قَالَ فإن كان فِيهَا عَشرة قال لا قال فإن كان فِيهَا خَمْسَةٌ قال لا قال فإن كان فِيهَا وَاحِدٌ قال لا قال فإن فيها لُوطاً قالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِيها لَنُنَجِّيَنَّهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَابِرِينَ. (1)

2- الباقر علیه السلام - عن أبي بصير قال ... قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام فَلَمَّا اشْتَدَّ أَسَفُ اللَّهِ عَلَى قَوْمِ لُوط علیه السلام وَ قَدَّرَ عَذَابَهُمْ وَقَضَى أَنْ يُعَوِّضَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام مِنْ عَذَابِ قَوْمِ لُوطٍ علیه السلام بِغُلَامٍ عَلِيمٍ فَيُسَلِّيَ بِهِ مُصَابَهُ بِهَلَاكِ قَوْمِ لُوطٍ علیه السلام فَبَعَثَ اللَّهُ رُسُلًا إِلَى إِبْرَاهِيمَ علیه السلام يُبَشِّرُونَهُ بِإِسْمَاعِيلَ علیه السلام فَدَخَلُوا عَلَيْهِ لَيْنَا فَفَزِعَ مِنْهُمْ وَ خَافَ أَنْ يَكُونُوا سُرَاقاً فَلَمَّا رَأَتْهُ الرُّسُلُ فَزعاً مَدْعُوراً قَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ إِنَّا مِنْكُمْ وَجِلُونَ قالُوا لا تَوْجَل. إِنَّا رُسُلُ رَبِّكَ نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ عَلِيمٍ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام وَ الْغُلَامُ الْعَلِيمُ هُوَ إِسْمَاعِيلُ علیه السلام مِنْ هَاجَرَ فَقَالَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام لِلرُّسُل أَ بَشَرْتُمُونِي عَلَى أَنَّ مَسَّنِيَ الْكِبَرُ فَيمَ تُبَشِّرُونَ قَالُوا بَشَّرْنَاكَ بِالْحَقِّ فَلا تَكُنْ مِنَ الْقائِطِينَ فَقَالَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام فَما خَطْبُكُمْ بَعْدَ الْبَشَارَةِ قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلى قَوْمٍ مُجْرِمِينَ قَوْمٍ لُوطٍ علیه السلام إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْماً فَاسِقِينَ لِمُنْذِرَهُمْ عَذَابَ رَبِّ الْعَالَمِينَ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام فَقالَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام لِلرُّسُلِ إِنَّ فِيهَا لُوطاً قالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِيهَا لَنُنَجِّيَنَّهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعِينَ إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرنا إنها من الغابرين. (2)

3 - الصادقين علیه السلام - إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَمَّا جَاءَتْ فِي هَلَاكِ قَوْمِ لُوط علیه السلام ... فَجَادَلَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام عَنْهُمْ وَ قالَ إِنَّ فِيها لُوطاً علیه السلام قَالَ جَبْرَئِيلُ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِيهَا. (3)

4- علی بن ابراهيم رحمه الله - قَالَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام لِجَبْرَئِيلَ بِمَا ذَا أُرْسِلْت قَالَ بِهَلَاكِ قَوْمِ لُوط علیه السلام فَقَالَ إبْراهِيمُ علیه السلام إِنَّ فِيها لُوطاً قَالَ جَبْرَئِيلُ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فيها لتنجينَّهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَ أَنه كانتْ مِنَ الغابرين. (4)

قوله تعالى: وَ ما أَنْ جَاءَتْ رُسُلُنَا لُوطاً سِيءَ بِهِمْ وَضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً وَ قالُوا لا تَخَفْ وَلا تَحْزَنْ إِنَّا مُنَجُوكَ وَأَهْلَكَ إِلا امْرَأَتَكَ كَانَتْ مِنَ الْغَابِرِينَ (33)

قوله تعالى: إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلى أَهْل هذِهِ الْقَرْيَةِ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بما كانُوا يَفْسُقُونَ (34)

ص: 374

فرمود: «اگر یک نفر باشد»؟ گفت: «نه» [در این هنگام] ابراهیم علیه السلام گفت: «در آنجا لوط است»! گفتند: «ما به کسانی که در آن هستند آگاه تریم؛ او و خانواده اش را نجات می دهیم؛ جز همسرش که از بازماندگان در شهر و از هلاک شدگان خواهد بود».

2- امام باقر علیه السلام - ابابصیر گوید ... امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی در اثر کثرت فعل گناه غضب حق تعالی بر قوم لوط علیه السلام شدید شد و بر آنها عذاب مقدّر فرمود و جناب ابراهیم علیه السلام وقتی از حکم الهی به عذاب قوم لوط مطلع شد سخت محزون و اندوهگین گردید و پروردگار مهربان به منظور تسلّی خاطر پیامبرش و اینکه آن حضرت را از غم و اندوه بیرون آورد فرشتگانی را به رسالت نزد آن حضرت فرستاد که به او بشارت دهند به زودی فرزندی دانا به وی عنایت خواهد شد و حضرت اسماعیل علیه السلام را به او خواهد داد، فرشتگان بر جناب ابراهیم علیه السلام شب داخل شدند، آن حضرت ترسید و پنداشت که دزدان به خانه اش آمده اند رسولان وقتی فزع و وحشت آن حضرت را دیدند گفتند: «سلام بر تو». ابراهيم علیه السلام جواب سلام آنها را داده و گفت: «از اینکه بی موقع بر من داخل شدید بیمناک هستم». آنها گفتند: «نترس ما رسولان پروردگارت بوده و آمده ایم تو را به فرزندی دانا بشارت دهیم». امام باقر علیه السلام فرمود: «مقصود از غُلامٌ عَلِیم حضرت اسماعیل بن هاجر علیه السلام می باشد». حضرت ابراهیم علیه السلام به رسولان فرمود: «مرا در این سن پیری مژده فرزند می دهید، نشانه ی این مژده چیست»؟ گفتند: «ما تو را به حق بشارت دادیم و تو هرگز از لطف خدا ناامید مباش» ابراهیم علیه السلام فرمود: «بعد از بشارت بگویید کار شما چیست»؟ رسولان پاسخ دادند: «ما را بر قومی زشتکار فرستاده اند (حجر /58)، ایشان، قوم لوط علیه السلام بوده که مردمی فاسق هستند ما آمده ایم تا آنها را از عذاب پروردگار عالمیان بیم دهیم». ابراهيم علیه السلام به فرشتگان فرمود: «در میان این قوم لوط می باشد»! فرشتگان گفتند: «ما به کسی که در میان ایشان هست واقف و آگاهیم، ما او و تمام اهلش غیر از همسری که داشته و مقدر کرده ایم که با زشتکاران هلاک شود را از بلا نجات خواهیم داد».

3- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام - هنگامی که فرشتگان برای هلاک قوم لوط علیه السلام آمدند ... باری ابراهیم علیه السلام با فرشتگان عذاب به مجادله پرداخت و فرمود: چگونه این قوم را هلاک می کنید و حال آنکه در میان ایشان لوط می باشد؟

4- علی بن ابراهیم رحمه الله - ابراهیم علیه السلام به جبرئیل علیه السلام گفت: «ای جبرئیل علیه السلام! برای چه مأموریتی ارسال شده ای»؟ پاسخ داد: «برای هلاکت قوم لوط علیه السلام» ابراهیم علیه السلام گفت: «همانا لوط در میان ایشان است»، جبرئیل علیه السلام از جانب خداوند پاسخ داد: «ما به کسانی که در آن هستند آگاهتریم؛ او و خانواده اش را نجات می دهیم؛ جز همسرش که از بازماندگان در شهرو از هلاک شدگان خواهد بود.

و هنگامی که فرستادگان ما به سوی لوط آمدند، به علت حضور ایشان ناراحت شد و دستش از [حمایت] آن ها کوتاه گردید. گفتند: «مترس و غم مدار که ما تو و خانواده ات را - جز زنت که از باقی ماندگان [در خاکستر آتش] است - حتماً می رهانیم. (33)

ما بر اهل این شهر و آبادی به خاطر گناهانشان، عذابی از آسمان فرو می فرستیم. (34)

ص: 375

قوله تعالى: وَلَقَدْ تَرَكْنَا مِنْهَا آيَةً بَيِّنَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ (35)

1 - الصادق علیه السلام - يَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تبارك وتعالى بَشَّرَ أَهْلَ الْعَقْلِ وَ الْفَهْمِ فِي كِتَابِهِ ... ثُمَّ خَوَّفَ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ عِقَابَهُ فَقَالَ تَعَالَى ثُمَّ دَمَّرَنَا الْآخَرِينَ وَ إِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِمْ مُصْبِحِينَ وَ بِاللَّيل أ فَلا تَعْقِلُونَ وَقَالَ إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلى أَهْل هَذِهِ الْقَرْيَةِ رِجْراً مِنَ السَّماءِ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ وَلَقَدْ تَرَكْنَا مِنْهَا آيَةً بَيِّنَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ. (1)

قوله تعالى: وَ إِلَى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللهَ وَ ارْجُوا الْيَوْمَ الآخِرَ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ (36)

قوله تعالى: فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دَارِهِمْ جَاثِمِينَ (37)

قوله تعالى : وعاداً وَ ثَمُودَاً وَ قَدْ تَبَيَّنَ لَكُمْ مِنْ مَساكِنِهِمْ وَزَيَّنَ هُمُ

الشَّيْطانُ أَعْاهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَكَانُوا مُسْتَبْصِرِينَ (38)

و از این آبادی نشانه ی روشنی [ و درس عبرتی] برای کسانی که می اندیشند باقی گذاردیم. (35)

1- امام صادق علیه السلام - [امام صادق علیه السلام خطاب به هشام فرمود:] ای هشام! بی شک خداوند تبارک و تعالی فرد صاحب عقل و فهم را در کتابش مژده داده است ... ای هشام! سپس آنان که از کیفرش بیم تعقل نکنند، ترسانیده و فرموده است: سپس دیگران را نابود کردیم. و شما پیوسته صبحگاهان از کنار [ویرانه های شهرهای] آن ها می گذرید، و [همچنین] شبانگاه؛ آیا نمی اندیشید؟! (صافات /136-138) و فرمود: إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلى أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ وَلَقَدْ تَرَكْنَا مِنْهَا آيَةً بَيْنَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ.

و ما به سوی «مدین»، برادرشان «شعیب» را فرستادیم؛ گفت: «ای قوم من! خدا را بپرستید، و به روز بازپسین ایمان بیاورید، و در زمین به فساد نکوشید.» (36)

[ولی] آن ها او را تکذیب کردند، و به این سبب زلزله آنان را فرا گرفت، و بامدادان در خانه های خود به رو در افتاده و مرده بودند. (37)

ما قوم «عاد» و «ثمود» را نیز [به سبب اعمالشان هلاک کردیم] وخانه های [ویران شده] آنان برای شما آشکار است؛ شیطان اعمالشان را برای آنان آراسته بود، از این رو آنان را از راه [خدا] باز داشت در حالی که بینا بودند [و حق را می شناختند]. (38)

کلیات آیه

1- علی بن ابراهیم رحمه الله - اما رد کردن [اعتقاد] جبری مسلکان که گفته اند ما هیچ کاری را به اختیار خود انجام نمی دهیم و [در اعمال خود] مجبور هستیم و این خداست که هنگامی که ما عملی را انجام می دهیم، آن عمل را برای ما ایجاد می کند و این که اعمال به بندگان منسوب می شوند، نسبتی مجازی است نه حقیقی. آنان تعدادی از آیات کتاب خداوند عزوجل که [حقیقت] معنایشان را نفهمیده اند نیز بر اساس همین سخنان تأویل کردهاند؛ مانند آیه: و شما هیچ چیز را نمی خواهید مگر اینکه خدا بخواهد (انسان/30) و آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه اش را برای [ پذیرش] اسلام، گشاده می سازد و آن کس را که بخاطر اعمال خلافش بخواهد گمراه سازد، سینهاش را آن چنان تنگ می کند که گویا می خواهد به آسمان بالا برود (انعام/125) و آیات دیگری که تأویل صحیح آن بر خلاف معنای ظاهری آن است. این سخن ایشان به باطل [و بیهوده] بودن پاداش و کیفر می انجامد. هنگامی که از یک طرف این سخنان را میگویند و از آن سو به پاداش و کیفر نیز معترفند [خواسته یا ناخواسته] خداوند را به ستم، و به اینکه او بندگان را بدون اینکه عملی انجام داده یا کاری کرده باشند عذاب می کند، نسبت داده اند. خداوند بسیار بلندمرتبه تر از آن است که کسی را بدون اینکه کاری کرده باشد و بدون اینکه دلیل واضحی علیه او داشته باشد عذاب کند، و در تمام قرآن جملاتی در رد اعتقاد

ص: 377

جاءَهُمْ مُوسَى بِالْبَيِّنَاتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ما كانُوا سابِقِينَ* فَكُلًّا أَخَذْنَا بِذَنْبِهِ فَلَمْ يَقُلْ بِفِعْلِنَا فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَيْهِ حاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا وَ ما كانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ. (1)

2- الرضا علیه السلام - عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: كُنَّا فِي أَيَّامٍ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا علیه السلام بِمَرْوَ فَاجْتَمَعْنَا فِي مَسْجِدِ جَامِعِهَا فِي يَوْمِ الْجُمُعَة فِي بَدْءِ مَقْدَمِنَا فَإِذَا رَأَى النَّاسُ أَمْرَ الْإِمَامَةِ وَذَكَرُوا كَثْرَةَ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِيهَا فَدَخَلْتُ عَلَى سَيِّدِي وَ مَوْلَائِيَ الرِّضَا علیه السلام فَأَعْلَمُتُهُ مَا خَاضِ النَّاسُ فِيهِ فَتَبَسَّمَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ يَا عَبْدَ الْعَزِيزِ جَهِلَ الْقَوْمُ وَخُدِعُوا عَنْ أَدْيَانِهِمْ ... الْإِمَامُ وَاحِدُ دَهْرِهِ لَا يُدَانِيهِ أَحَدٌ وَ لَا يُعَادِلُهُ عَالِمُ وَ لَا يُوجَدُ مِنْهُ بَدَلُ وَ لَا لَهُ مِثْلُ وَ لَا نَظِيرُ مَخْصُوصٌ بِالْفِعْلِ كُلِّهِ مِنْ غَيْرِ طَلَب مِنْهُ لَهُ وَ لَا اكْتِسَابِ بَلِ اخْتِصَاصُ مِنَ الْمُفْضِلِ الْوَهَّابِ فَمَنْ ذَا الَّذِي يَبْلُغُ مَعْرِفَةَ الْإِمَامِ وَ يُمْكِنَّهُ اخْتِيَارُهُ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ ضَلَّتِ الْعُقُولُ وَتَاهَتِ الْحُلُومُ وَ حَارَتِ الْأَلْبَابُ وَ حَسَرَتِ الْعُيُونُ وَ تَصَاغَرَتِ الْعُظَمَاءُ وَتَحَيَّرَتِ الْحُكَمَاءُ وَتَقَاصَرَتِ الْحُلَمَاءُ وَ حَصِرَتِ الْخُطَبَاءُ وَ جَهَلَتِ الْأَلِيَّاءُ وَكَلَّتِ الشُّعَرَاءُ وَ عَجَزَتِ الْأَدَبَاءِ وَ عَيْيَتِ الْبُلَغَاءُ عَنْ وَصْفِ شَأْنٍ مِنْ شَأْنِهِ أَوْ فَضِيلَةَ مِنْ فَضَائِلِهِ فَأَقَرَّتْ بِالْعَجْزِ وَ التَّقْصِير وَكَيْفَ يُوصَفُ لَهُ أَوْ يُنْعَتُ بكُنْهِهِ أَوْ يُفْهَمُ شَيْءٌ مِنْ أَمْرِهِ أَوْ يُوجَدُ مَنْ يُقَامُ مَقَامَهُ وَ يُغْنِي غِنَاهُ لَا كَيْفَ وَأَنَّى وَهُوَ بحيت [بحَيْثُ] النَّجْمُ مِنْ أَيْدِي الْمُتَنَاوِلِينَ وَ وَصْفِ الْوَاصِفِينَ فَأَيْنَ الِاخْتِيَارُ مِنْ هَذَا وَ أَيْنَ الْعُقُولُ عَنْ هَذَا وَ أَيْنَ يُوجَدُ مِثْلُ هَذَا أَ ظَنُّوا أَنْ يُوجَدَ ذَلِكَ فِي غَيْرِ آلِ الرَّسُول صلی الله علیه وآله كَذَبَتْهُمْ وَاللَّهِ أَنْفُسُهُمْ وَ مَنَّتْهُمُ الْبَاطِلَ فَارْتَقَوْا مُرْتَقَى صَعْبًا دَحْضِاً تَزِلُّ عَنْهُ إِلَى الْحَضِيضَ أَقْدَامُهُمْ رَامُوا إِقَامَةَ الْإِمَامِ بِعُقُول جائرة [حَائِرَة ] بَائِرَة نَاقِصَة وَآرَاءِ مُضِلَّة فَلَمْ يَزْدَادُوا مِنْهُ إِنَّا بُعْداً قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ لَقَدْ رَامُوا صَعْباً وَقَالُوا إفكاً وَضَلُّوا صَلالًا بَعِيداً وَ وَقَعُوا فِي الْحَيْرَةِ إِذْ تَرَكُوا الْإِمَامَ عَنْ بَصِيرَة وَ زَيَّنَ هُمُ الشَّيْطانُ أَعْمَاهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ مَا كَانُوا مُسْتَبْصِرِينَ وَ رَغِبُوا عَنِ اخْتِيَارِ اللَّهِ وَاخْتِيَارِ رَسُولِهِ إِلَى اخْتِيَارِهِم. (2)

ایشان وجود دارد ... و عاداً وَ ثَمُودَ وَ قَدْ تَبَيَّنَ لَكُمْ مِنْ مَساكِنِهِمْ وَ زَيَّنَ هُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَاهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَكَانُوا مُسْتَبْصِرِينَ * وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَهامَانَ وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مُوسَى بِالْبَيِّنَاتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْأَرْضَ وَ ما كانُوا سابِقِينَ * فَكُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ فَلَمْ يَقُلْ بِفِعْلِنَا فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِ حَاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ وَ مِنْهُم مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنَا وَما كَانَ اللهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُون.

2- امام رضا علیه السلام - عبدالعزیز بن مسلم گوید: «ما در روزگار امام رضا علیه السلام در مرو بودیم و یک روز جمعه در مسجد جامعش گرد آمدیم و تازه وارد بودیم، مردم موضوع امامت را مورد گفتگو و اختلاف بسیار مردم را در آن یادآور شدند من شرفیاب حضور سیّد و مولایم رضا علیه السلام شدم و موضوع بحث روز مرو را به او خبر دادم». لبخندی زد و فرمود: «ای عبدالعزیز مردم نادانند و از دین خود فریب خوردند ... امام یگانه روزگار و شخصیت بی نظیری است که مثل و مانند ندارد امتیاز دارد به علم و فضل بدون آنکه از مکتب و مدرسه ای آموخته باشد بلکه خداوند بخشنده به او عنایت نموده چه کسی را یارای معرفت امام است و یا امکان انتخاب او را دارد. هیهات! واقعا هیهات! عقل ها سرگردان و افکار پریشان و خردها حیران و چشم ها نگران و بزرگان به زانو در آمده اند و دانشمندان متحیّرند و خردمندان فرومانده و سخنوران درمانده اند و دانایان در گرداب افتاده و شاعران زبانبند شده و ادیبان عاجز گشته و بلیغان فرومانده اند از وصف و ستایش یک مقام یا فضیلت از امام همه اقرار به عجز و ناتوانی خود کرده اند. چگونه می توان او را به واقع ستود یا درک مقداری از مقامش را نمود و یا برایش نظیری یافت که جایگزین او شود و یا چون او بی نیاز پیدا کرد چگونه و کجا می توان به مقام و موقعیت او رسید با اینکه او چون ستاره ایست که از دسترس مردم و از ستایش ستایش کنندگان فاصله ها دارد چطور می توان چنین شخصی را انتخاب نمود چطور عقل ها به سویش راه می یابد و یا کجا می توان مانندش را پیدا کرد. گمان می کنند. امامت را می توان در غیر اولاد پیامبر یافت. دل های آن ها گواهی بر دروغ گفتنشان می دهد و در آرزوی باطلی فرو رفته اند به پرتگاه بس دشوار و بلندی قرار گرفته اند که با سر به زمین می افتند می خواهند با عقل های ناقص و سرگردان بی ارزش خود و با آراء گمراه کننده خویش امام را کنند هر چه بیشتر بکوشند فاصله بیشتری از مقام پیدا می کنند. خدا آن ها را بکشد چگونه از حق منحرفشان می کنند؟ (توبه/30) بر گردنه ای بلند بالا رفته اند و دروغ بزرگی می گویند و بس در گمراهی فرو رفته اند در حیرت و نادانی گرفتارند چون با بصیرت و بینایی امام را رها کرده اند؛ شیطان کارهای آن ها را در نظرشان جلوه می دهد و از راه حقیقت بازشان می دارد با اینکه چشم بینا دارند. کسی را که خدا و پیامبر انتخاب نموده کنار زدهاند و روی آورده اند به کسی که خود انتخاب نموده اند».

شیطان؛

ص: 379

1 - الصادق علیه السلام - بعد أن ذَكَرَ الشَّيْطَانِ: وَلَا يَغُرَنَكَ تَزْيِينُهُ الطَّاعَاتِ عَلَيْكَ فَإِنَّهُ يَفْتَحُ لَكَ تِسْعَةَ وَ تِسْعِينَ بَاباً مِنَ الْخَيْرِ لِيَظْفَرَ بِكَ عِنْدَ تَمَامِ الْمِائَةِ فَقَابِلُهُ بِالْخِلَافِ وَالصَّدَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ الْمُضَادَّة باسْتِهْزَائِه . (1)

1- امام صادق علیه السلام - و چون شیطان طاعات و اعمال تو را تزیین بنماید، هرگز مغرور و فریفته مباش، زیرا ممکن است نودونه باب از خیر و نیکویی را به روی تو باز کند، و پس از نودونه امر در قدم صدم کار خود را صورت بدهد پس در مخالفت او پیوسته برقرار باش، و راه نفوذ و فریب او را بگیر، و با میل و هوی خواهی و مقاصد او مبارزه کن.

ولایت؛

1- امام على علیه السلام - امام كلمة الله و حجت الله الله و وجه و نور الله و حجاب الله و آية الله است خداوند انتخابش می کند و هر چه خواست در او قرار می دهد ... و آن ها حجاب خداوند بزرگ و بلند مرتبه اند؟ چگونه می توان چنین شخصیت هایی را با انتخاب تعیین نمود و کجا عقل ها می توانند آن ها را درک کنند؟ آن ها را که من توصیف نمودم چه کسی می تواند بشناسد یا وصف کند؟ خیال کردند چنین موقعیت و مقامی می تواند در غیر آل محمد باشد، دروغ گفته اند و پایشان لغزیده است و گوساله را به خدائی پذیرفته اند و در گروه شیاطین وارد شدند. تمام این انحرافات به جهت بغضی بود که با آل محمد علیهم السلام و خاندان عصمت داشتند و حسادتی که به معدن رسالت و حکمت می ورزیدند. شیطان اعمالشان را زیبا جلوه داد، مرگ بر آن ها باد و از خدا به دور باشند! چگونه امامی را انتخاب نمودند که نادان و بت پرست بود و در میان انبوه جنگاوران ترسو بود؟

و «قارون» و «فرعون» و «هامان» را نیز [هلاک کردیم] موسی با دلایل روشن به سراغشان آمد، اما آنان در زمین تکبر ورزیدند ولی نتوانستند [بر خدا] پیشی گیرند. (39)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله - وَقَارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَلَقَدْ جَاءَهُم مُوسَى بِالْبَيِّنَاتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْأَرْضِ وَمَا كَانُوا سَابِقِينَ، این آیه باور جبریون را که گمان می کنند فاعل همه ی افعال خداوند عزّوجل است و آنها هیچ نقشی و ثوابی در آن ندارند، باطل می کند؛ زیرا خداوند به آن ها پاسخ داده و می فرماید: فَكُلًّا أَخَذْنَا بِذَنبِه و نفرمود: بفعلنا به؛ زیرا خدای عزوجل عادل تر از آن است که بنده اش را به خاطر فعلش که او را مجبور به انجام آن کرده، عذاب دهد.

2- پیامبر صلی الله علیه وآله - ابوذر رحمه الله گوید: شما گواه نیستید که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «بدترین مردم از اولین و آخرین دوازده نفر هستند شش تن از پیشینیان و شش تن از متأخرین؟ سپس شش نفر پیشینیان را چنین نام برد: فرزند آدم که برادرش را کشت، فرعون ، هامان، قارون، سامری و دجال که نامش در میان پیشینیان است ولی با متأخرین خروج می کند».

ص: 381

3- أمير المؤمنين علیه السلام - إنَّ فِى التَّابُوتِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ سِتَّةَ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَسِتَةَ مِنَ الْآخِرِينَ، فَأَمَّا السِّتَّةُ مِنَ الْأَوَّلِينَ: فَابْنُ آدَمَ علیه السلام الَّذِي قَاتَلَ أَخِيهِ، وَ فِرْعَوْنُ الْفَرَاعِنَةِ، وَ السَّامِرِيُّ، وَالدَّجَّالُ كِتَابُهُ فِي الْأَوَّلِينَ، وَيَخْرُجُ فِي الْآخِرِينَ وَ هَامَانُ، وَقَارُونَ. (1)

قوله تعالى: فَكُلاً أَخَذْنا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِ حَاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنَا وَمَا كانَ اللهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ (20)

1 - علی بن ابراهيم رحمه الله - فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِ حاصِباً وَهُمْ قَوْمُ لُوط علیه السلام وَمِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ وَهُمْ قَوْمُ شُعَيْب وَصَالِحٍ علیه السلام وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَهُمْ قَوْمُ هُودِ علیه السلام وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا فِرْعَوْنُ وَأَصْحَابُهُ ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ تَأكِيداً وَ رَدَاً عَلَى الْمُجَبِّرَة وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ. (2)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام - أمَّا الرَّدُّ عَلَى الْمُجَبِّرَة وَ هُمُ الَّذِينَ زَعَمُوا أَنَّ الْأَفْعَالَ إِنَّمَا هِيَ مَنْسُوبَةُ إِلَى الْعِبَادِ مَجَازَاً لَا حَقِيقَةً وَإِنَّمَا حَقِيقَتُهَا لِلَّهِ لَا لِلْعِبَادِ وَ تَأوَّلُوا فِي ذَلِكَ آيَاتٍ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى لَمْ يَعْرِفُوا مَعْنَاهَا كَمَا فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ ما أَشْرَكُوا فَرَدَّ عَلَيْهِمْ أَهْلُ الْحَقِّ فَقَالُوا لَهُمْ إِنَّ فِي قَوْلِكُمْ ذَلِكَ بُطْلَانَ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ إِذَا نَسَبْتُمْ أَفْعَالَكُمْ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى عَمَّا يَصِفُونَ وَكَيْفَ يُعَاقِبُ مَخْلُوقاً عَلَى غَيْرِ فِعْل مِنْهُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى ... فَكُلًّا أَخَذْنَا بِذَنْبِهِ إِلَى قَوْلِهِ وَمَا كَانَ اللهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ وَمِثْلُ هَذَا كَثِيرُ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى وَفِيهِ بُطْلَانُ مَا وَ نَسَبُوهُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى أَنْ يَأْمُرَ خَلْقَهُ بِمَا لَا يَقْدِرُونَ أَوْ يَنْهَاهُمْ عَمَّا لَيْسَ فِيهِمْ صُنْعُ وَلَا اكتِسَابُ. (3)

قوله تعالى: مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ الله أَولِياءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ (41)

ص: 382

3- امام علی علیه السلام - در تابوت ته دوزخ شش نفر از امت های پیشین جا دارند و شش نفر از امت آخر الزمان؛ اما آن شش نفر که از پیشینیان اند: فرزند آدم علیه السلام است که برادرش را کشت و فرعون فرعونها است و سامری است و دجال است که نامش در زمره ی پیشینیان است ولی در آخرالزمان خروج خواهد کرد و هامان و قارون.

ما هر یک از آنان را به گناهشان گرفتیم [و مجازات کردیم]، بر بعضی از آن ها طوفانی از سنگریزه فرستادیم، و بعضی از آنان را صیحه [مرگبار آسمانی] فروگرفت، و بعضی دیگر را در زمین فروبردیم، و بعضی را غرق کردیم؛ خداوند هرگز به آن ها ستم نکرد ولی آنها خودشان بر خویشتن ستم می کردند. (40)

1- على بن ابراهيم رحمه الله - فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَيْهِ حاصِباً؛ آنها قوم لوط علیه السلام بودند. وَمِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ؛ آن ها قوم شعیب علیه السلام و صالح علیه السلام بودند. وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ؛ وآن ها قوم هود علیه السلام بودند. وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا؛ آن ها فرعون و یارانش بودند. سپس خداوند عزوجل در پاسخ به جبری مذهبان می فرماید: ما كانَ اللهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ.

2 -امام علی علیه السلام - و اما ردّ بر قائلین به جبر که گمان می کنند همه کارها از روی مجاز به بندگان منسوب است و در حقیقت از خداست نه بندگان و برای این سخنشان آیاتی را شاهد می آورند که معنای آنها را نمی دانند، مانند این آیه وَ لَوْ شَاءَ اللهُ مَا أَشْرَكُوا (انعام/107) کسانی که اعتقاد حق دارند، در جواب آن ها می گویند: «این سخن شما خط بطلانی است بر ثواب و عقاب الهى. وقتی کارهایتان را به خدای متعال منسوب می کنید چطور خداوند مخلوقات را به خاطر کاری که خود انجام نداده اند عذاب می کند؟ خدای متعال فرمود: ... فَكُلاً أَخَذْنَا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِ حاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنَا وَمَا كانَ اللهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ که از نمونه های آن ها در کتاب خداوند فراوان است که بطلانی است بر ادعای آنها و چیزی که به خدا نسبت می دهند به این صورت که خداوند خلایق را امر به چیزی می کند که قادر به انجام آن نیستند و یا نهی از چیزی می کند که نمی توانند انجام دهند».

مثل کسانی که غیر از خدا را اولیای خود برگزیدند مثل عنکبوت است که خان های برای خود انتخاب کرده؛ در حالی که سست ترین خانه ها خانه ی عنکبوت است اگر می دانستند. (41)

ص: 383

1 - العسكرى علیه السلام - تفسير الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا مَا بَعُوضَةً فَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ مَا ذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ * الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ قَالَ الْبَاقِران فَلَمَّا قَالَ اللهُ تَعَالَى يا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلُ وَ ذَكَرَ الذَّبَابَ فِي قَوْلِهِ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَمَّا قَالَ مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبوتِ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ وَ ضَرَبَ الْمَثَلَ فِى هَذِهِ السُّورَةِ بِالَّذِي اسْتَوْقَدَ نَاراً و بالصَّيِّبِ مِنَ السَّمَاءِ قَالَتِ النَّوَاصِبُ وَ الْكُفَّارُ وَ مَا هَذَا مِنَ الْأَمْثَالَ فَتُضْرَبَ يُرِيدُونَ بِهِ الطَّعْنَ عَلَى رَسُول الله صلی الله علیه وآله. (1)

2- على بن ابراهيم رحمه الله - ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلَا فِيمَن اتَّخَذَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيّاً فَقَالَ مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً وَ هُوَ الَّذِي نَسَجَهُ الْعَنْكَبُوتُ عَلَى بَابِ الْغَارِ الَّذِي دَخَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ هُوَ أَوْهَنُ الْبُيُوتِ فَكَذَلِكَ مَن اتَّخَذَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيَّا. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ ثَوْرِ بْن سَعِيدٍ عَنْ سَعِيدِ بْن عِلَاقَةَ قَالَ سَمِعتُ أَمِيرُ المُؤمِنِينَ علیه السلام يَقُولُ تَرکُ نَسج العَنكَبُوتِ فِى البَيتِ يُورث الفقر. (3)

4 - السجاد علیه السلام - الْمُسُوخُ مِنْ بَنِي آدَمَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ إِلَى أَنْ قَالَ: وَ أَمَّا الْعَنْكَبُوتُ فَكَانَتِ امْرَأَةَ سَيِّئَةَ الْخُلُقِ عَاصِيَةَ لِزَوْجِهَا مُوَلِّيَةً عَنْهُ فَمَسَخَهَا اللَّهُ عَنْكَبُوتاً. (4)

5 - الرسول صلی الله علیه وآله - عَنْ مُغِيرَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام القَال سَأَلْتُ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وآله عن الْمُسُوحَ فَقَالَ هُمْ ثَلَاثَةَ عَشَر إلى أن قال صلی الله علیه وآله وأَمَّا الْعَنْكَبُوتُ فَكَانَتِ امْرَأَةَ تَخُونُ زَوْجَهَا. (5)

6- الكاظم علیه السلام - وَ أَمَّا الْعَنْكَبُوتُ فَكَانَتِ امْرَأَةَ سَحَرَتْ زَوْجَهَا. (6)

1- امام عسکری علیه السلام - در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام آمده است: خدا ابایی ندارد که به پشه و کمتر از آن مثل بزند. آنان که ایمان آورده اند می دانند که آن مثل درست و از جانب پروردگار آن هاست. و اما کافران می گویند که خدا از این مثل چه می خواسته است؟ بسیاری را بدان گمراه می کند و بسیاری را هدایت اما تنها فاسقان را گمراه می کند. کسانی که پیمان خدا را پس از بستن آن می شکنند و آنچه را که خدا به پیوستن آن فرمان داده می گسلند و در زمین فساد می کنند، زیانکارانند (بقره /27-26) امام باقر علیه السلام فرمود: «وقتی خداوند فرمود: مردم مثلی زده شده و اسم مگس را برد». در این آیه: کسانی را که غیر از خدا می خوانید [و پرستش می کنید]، هرگز نمی توانند مگسی بیافرینند (حج/73) و در جای دیگر فرمود: مثل کسانی که غیر از خدا را اولیای خود برگزیدند، مثل عنکبوت است که خانه ای برای خود انتخاب کرده؛ در حالی که سست ترین خانه ها خانه ی عنکبوت است اگر می دانستند. و در این سوره مثل زد به کسی که آتشی افروزد و یا به بارانی که از آسمان فرو ریزد [بعد از این مثل هایی که خداوند برای مردم در قرآن آورد]، ناصبیان و کفار گفتند این چه مثل هایی است به این وسیله بر پیامبر صلی الله علیه وآله خرده می گرفتند».

2- علی بن ابراهیم رحمه الله - خداوند مثل می زند در مورد کسانی که غیر خدا را به دوستی برگزیده اند مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً؛ این خانه همان تارهایی است که عنکبوت بر در غاری که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وارد شد، تنید که سست ترین خانه هاست همین طور است هر کس غیر خدا دیگری را به دوستی برگزیند.

3- امام على علیه السلام - سعیدبن علاقه گوید: از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام شنیدم که می فرمود: «پاک نکردن تار عنکبوت از خانه، فقر می آورد».

4- امام سجاد علیه السلام - مسخ شده ها از بنی آدم سیزده صنف اند ... امّا عنکبوت؛ زنی بد اخلاق بود که شوهرش را نافرمانی می کرد و از او روی گردان بود، به همین خاطر خدای متعال او را به شکل عنکبوت مسخ کرد.

5- پیامبر صلی الله علیه وآله - مغیره از امام صادق علیه السلام و ایشان از پدرانشان نقل نمود که جدشان فرمود از پیامبر صلی الله علیه وآله پرسیدم: «حیوانات مسخ شده کدامند»؟ فرمود: «سیزده صنف هستند ... عنکبوت: زنی به شوهرش خیانت می کرد.

6- امام کاظم علیه السلام - اما عنکبوت؛ زنی بود که شوهرش را سحر کرد.

ولایت؛

ص: 385

1 - الباقر علیه السلام - عَنْ سَالِمِ بْنِ مُكْرَم عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام يَقُولُ فِي قَوْلِهِ مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا قَالَ هِيَ الْحُمَيْرَاء. (1)

قوله تعالى: إِنَّ اللهَ يَعْلَمُ مَا يَدْعُونَ مِن دُونِهِ مِن شَيْءٍ وَهُوَ الْعَزِيزُ الحَكِيمُ (22)

قوله تعالى: وَتِلْكَ الْأَمثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُها إِلَّا الْعَالِمُونَ (43)

1 امام باقر علیه السلام - سالم بن مکرم گوید: از امام باقر علیه السلام که درباره ی آیه: مَثَلُ الْعَنكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنكَبُوتِ فرمود: «آن حمیراء است».

خداوند آنچه را غیر از او می خوانند می داند و او شکست ناپذیر و حکیم است. (42)

این ها مثال هایی است که ما برای مردم می زنیم، و جز اهل دانش آن را درک نمی کنند. (43)

کلیات آیه

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - واحدی در «مجمع البیان» با سندش از جابر رحمه الله آورده است: پیامبر صلی الله علیه وآله این آیه را تلاوت کرد و فرمود: «عالم کسی است که خداوند را دریابد پس اطاعت کند و از خشمش دوری کند».

2- امام کاظم علیه السلام - هشام بن حکم گوید: امام کاظم علیه السلام به من فرمود: ای هشام! خداوند به اهل عقل و فهم در کتاب خود بشارت داده است: ... ای هشام! عقل همراه دانش می باشد و فرموده است: وَتِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِون.

3- امام باقر علیه السلام - ابوبصیر گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: ابوذر رحمه الله می گفت: «گویا این اشیاء دنیا چیزی نیست جز عملی که خیر آن سود بخشد، و شر آن زیان رساند، مگر به کسی که خداوند به او رحم آورد. ای طالب علم، نباید اهل و مال تو را از رسیدگی به خودت سرگرم سازد؛ آن روزی که از آنان جدا می شوی، همانند میهمانی هستی که شب را در میان آنان به سر برده و صبح از نزدشان به سوی دیگران می روی. و دنیا و آخرت به سان منزلی است که در آن فرود آمده، سپس به سوی غیر آن خواهی رفت. و فاصله میان مرگ و برانگیخته شدن پس از آن، جز خواب کوتاهی که به زودی از آن بیدار شوی چیز دیگری نیست. ای طالب علم، برای حضور در پیشگاه پروردگار عملی پیش فرست که تو در گرو عمل خود هستی، و هر گونه که عمل کنی جزا بینی. ای طالب علم، پیش از آنکه نتوانی شب و روزی دست یابی که در آن نماز بگزاری، نماز بخوان؛ همانا مثل نماز برای صاحبش - به اذن پروردگار - مثل مردی است که بر سلطانی وارد شود و آن سلطان خوب به سخنان او گوش دهد تا از بیان نیازش فارغ شود. همچنین مرد مسلمان تا آن زمان که در نماز است پیوسته خداوند را در نظر دارد تا از نمازش فارغ گردد. ای طالب علم، صدقه بده پیش از آنکه قادر بر دادن چیزی نباشی و از دادن آن ممنوع نگردی؛ همانا مثل صدقه برای صاحبش مثل مردی است که دستش به خون کسی آلوده شده و اقوام او در پی خونخواهی وی هستند و او گوید: مرا نکشید و مدتی برایم قرار دهید تا در جلب رضایت شما کوشش نمایم. مرد مسلمان نیز - به اذن خدا - این چنین است. هر زمان صدقه ای

ص: 387

بصَدَقَة حَلَّ بِهَا عُقْدَةً فِي رَقَبَتِهِ حَتَّى يَتَوَفَّى اللَّهُ أَقْوَاماً وَ قَدْ رَضِيَ عَنْهُمْ وَ مَنْ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَدْ عَتَقَ مِنَ النَّارِ يَا مُبْتَغِيَ الْعِلْمِ إِنَّ قَلْباً لَيْسَ مِنْهُ مِنَ الْحَقِّ شَيْ كَالْبَيْتِ الْخَرَابِ الَّذِي لَا عَامِرَ لَهُ يَ-ا مُبْتَغِيَ الْعِلْمِ إِنَّ هَذَا اللَّسَانَ مِفْتَاحُ خَيْر وَ مِفْتَاحُ شَرِّ فَاخْتِمْ عَلَى قَلْبِكَ كَمَا تَخْتِمُ عَلَى ذَهَبكَ وَ وَرِقِكَ يَا مُبْتَغِيَ الْعِلْمِ إِنَّ هَذِهِ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعالُونَ. (1)

4 - أمير المؤمنين علیه السلام - عَنْ سِنَان بن ظريف، عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَال كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَكْتُبُ بهَذِهِ الْخُطْبَة إِلَى أَكَابِر أَصْحَابِهِ، وَ فِيهَا كَلَامُ عَنْ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله. بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، إِلَى الْمُقَرَّبِينَ فِى الْأَظِلَّة، الْمُمْتَحَنِينَ بالْبَلِيَّة، الْمُسَارِعِينَ فِي الطَّاعَةِ الْمُنْشَئِينَ فِي الْكَرَةَ، تَحِيَّةُ مِنَّا إِلَيْكُمْ، سَلَامُ عَلَيْكُمْ، أَمَّا بَعْدُ فَإِنْ نُورَ الْبَصِيرَةِ (رُوحَ الْبَصَرِ) رُوحُ الْحَيَاةِ الَّذِي لَا يَنْفَعُ إِيمَانُ إِنَّا بِهِ مَعَ اتَّبَاعِ كَلِمَةِ اللَّهِ وَ التَّصْدِيقِ بِهَا، فَالْكَلِمَةُ مِنَ الرُّوحِ، وَ الرُّوحُ مِنَ النُّورِ، وَ النُّورُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ، فَبِأَيْدِيكُمْ سَبَبُ وَصَلَ إِلَيْكُمْ مِنَّا نِعْمَةُ مِنَ اللَّهِ لَا تَعْقِلُونَ شُكْرَهَا، خَصَّكُمْ بِهَا وَ استخلصكُمْ لَهَا وَتِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ. (2)

5- أمير المؤمنين علیه السلام - الصَّبْرُ مِنَ الْإِيمَانِ كَالرَأَسِ مِنَ الْجَسَدِ رَأْسُ الصَّبْرِ الْبَلَاءُ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا العالِمُونَ. (3)

بدهد، یک گره از گردنش گشوده شود تا اینکه خداوند اقوامی (چنین کسانی) را به نزد خویش بازستاند در حالی که از آنان راضی گشته است، و هر کس که خدا از وی راضی باشد، همانا از آتش آزاد شده است. ای طالب علم، آن دل که در آن چیزی از حق نباشد، همچون خانه ویرانی است که آباد کننده ای ندارد ای طالب علم، همانا این زبان کلید خیر و کلید شر است. دهانت مهر زن همان گونه که طلا و نقره ات مهر می نهی. این مثل ها را برای مردم می زنیم و آنها را جز دانایان در نمی یابند».

4- امام علی علیه السلام - سنان بن ظریف از امام صادق علیه السلام نقل می کند که امیرمؤمنان علیه السلام این خطبه را برای بزرگان اصحابش نوشته که در بردارنده ی سخنانی از پیامبر صلی الله علیه وآله است. بسم الله الرحمن الرحیم این نامه ای است برای مقربان الهی و آنان که با بلاها امتحان شده و در پیروی از خداوند، از یکدگر پیشی می گیرند و بعد از مرگ رجعت می کنند، سلام و درود ما بر شما. اما بعد، همانا نور بینش، مایه زندگی است که ایمان بدون آن فایده ای ندارد مگر اینکه از سخن خدا شده و به آن تصدیق شود. سخن خداوند از روح است و این روح از نوری است که این نور، نور آسمان ها و زمین می باشد. شما نعمتی در اختیار دارید که به وسیله ی ما به شما رسیده و شما در سپاسگزاری از این نعمت الهی نمی اندیشید، خداوند این نعمت را به شما ارزانی داشت شما را برای آن برگزید. و تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ.

5- امام علی علیه السلام - شکیبایی در پیکر ایمان چون سر است از تن. و سر شکیبایی بلا است و ما يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعالُونَ.

ولایت؛

1 - على بن ابراهيم رحمه الله - وَ ما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالُونَ، یعنی جز آل محمد صلی الله علیه وآله کسی درک نمی کند.

2- امام باقر علیه السلام - وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالُونَ، يعنى ما آل محمد صلی الله علیه وآله .

3- امام صادق علیه السلام - سؤال کننده ای از ایشان پرسید: «چه دلیلی وجود دارد که امام عالم به تمام آنچه فرمودید هست»؟ فرمود: «این آیه از قرآن که درباره ی رهبران دینی و پیشوایان مذهبی است: ما تورات را که در آن هدایت و روشنایی است، نازل کردیم. پیامبرانی که تسلیم فرمان بودند بنا بر آن برای یهود حکم کردند و نیز خداشناسان و دانشمندان (مائده/44)، منظور از ربانیون ائمه علیهم السلام هستند نه پیامبران. آن ها هستند که مردم را با دانش خود پرورش می دهند و منظور از اخبار دانشمندان است که امام و پیشوا نیستند. سپس خداوند می فرماید: به حفظ کتاب خدا مأمور بودند و بر آن گواهی دادند (مائده/44) در این آیه خداوند نفرموده: «با پیمانی که از آن ها راجع به آنچه اطلاع دارند از کتاب گرفته شد. سپس فرمود: بگو: آیا آن هایی که می دانند با آن هایی که نمی دانند برابرند؟ تنها خردمندان پند می پذیرند (زمر/9) و فرمود بلکه قرآن آیاتی است روشن،

ص: 389

وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الألباب وَقَالَ بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَقَالَ وَ ما يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعالُونَ ثُمَّ قَالَ إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ وقال أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهدِّي إِلَّا أَنْ يُهدى فَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ فَهَذِهِ الْحُجَّةُ بِأَنَّ الْأَئِمَّةَ لَا يَكُونُونَ إِنَّا عُلَمَاءَ. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام - قال ابن عباس رحمه الله كُنْتُ أَتَتَبَّعْ غَضَبَ أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِذَا ذَكَرَ شَيْئاً أَوْ هَاجَهُ خَبَرُ، فَلَمَّا كَانَ ذَاتَ يَوْمٍ كَتَبَ إِلَيْهِ بَعْضُ شِيعَتِهِ مِنَ الشَّامِ يَذْكُرُ فِي كِتَابِهِ أَنَّ مُعَاوِيَةَ وَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ وَ عُتْبَةَ بْنِ أَبِي سُفْيَانَ وَ الْوَلِيدُ بْنَ عُقْبَةَ وَ مَرْوَانَ اجْتَمَعُوا عِنْدَ مُعَاوِيَةَ فَذَكَرُوا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَعَابُوهُ وَ أَلْقَوْا فِي أَفْوَاهِ النَّاسِ أَنَّهُ يَنْتَقِصُ أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ يَذْكُرُ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَا هُوَ أَهْلُهُ، وَذَلِكَ لَمَّا أَمَرَ أَصْحَابَهُ بِالِانْتِظارِ لَهُ بِالْخَيْلَة فَدَخَلُوا الْكُوفَةَ فَتَرَكُوهُ، فَغَلَظَ ذَلِكَ عَلَيْهِ وَ جَاءَ هَذَا الْخَبَرُ فَأَتَيْتُهُ بَابَهُ فِي اللَّيْلِ، فَقُلْتُ يَا قَنْبَرُ أَيُّ شَيْءٍ خَبَرُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ هُوَ نَائِمُ، فَسَمِعَ كَلَامِي. فَقَالَ علیه السلام مَنْ هَذَا قَالَ ابن عبّاس رحمه الله يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام . قَالَ ادْخُلْ فَدَخَلْتُ، فَإِذَا هُوَ قَاعِدُ نَاحِيَةً عَنْ فِرَاشِهِ فِى ثَوْبِ جَالِسُ كَهَيْئَةِ الْمَهْمُومِ، فَقُلْتُ مَا لَكَ يَا أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام اللَّيْلَةَ. فَقَال ... باللَّهِ أَحْلِفُ يَا ابن عباس الله لَقَدْ نُبِدَ الْكِتَابُ، وَتُركَ قَوْلُ الرَّسُولِ إِنَّا مَا لَا يُطِيقُونَ تَرَكَهُ مِنْ حَلَالِ وَ حَرَامِ، وَ لَمْ يَصْبِرُوا عَلَى كُلِّ أَمْرِ نَبِيِّهِمْ وَتِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَما يَعْقِلُها إِلَّا الْعَالِمُونَ. أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّها خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ. فبيننا وبَيْنَهُمُ الْمَرْجِعُ إلى الله. (2)

که در سینه اهل دانش جای دارد. و آیات ما را جز ستمکاران انکار نمی کنند (عنکبوت / 49) آن ها را جز دانایان در نمی یابند. (عنکبوت / 43) بعد فرمود: هر آینه از میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او می ترسند (فاطر / 28) و فرمود: آیا آن که به حق راه می نماید به متابعت سزاوارتر است یا آن که به حق راه نمی نماید و خود نیز نیازمند هدایت است؟ شما را چه می شود؟ چگونه حکم می کنید (یونس /35)» ؟ پس این ها حجت و دلیل بر اینکه امامان عالم هستند».

4- امام علی علیه السلام - ابن عباس رحمه الله گوید: من هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام چیزی را می گفت و یا خبری وی را به خشم می آورد، همواره خشم و عصبانیت وی را زیر نظر داشتم. در یکی از روزها یکی از شیعیانش از شام نامه ای برای وی نوشت و در آن ذکر کرد که معاویه و عمر و عاص و عتبة بن ابی سفیان و ولید بن عقبه و مروان نزد معاویه جمع شدند و از امیرالمؤمنین علیه السلام یاد کردند و وی را نکوهش کردند و این چنین میان مردم شایعه کردند که حضرت، قدر و منزلت یاران رسول خدا صلی الله علیه وآله را پایین می آورد و هر کدام از آنان را، با آنچه لایق آن هستند ذکر می کند. این امر در زمانی صورت گرفت که حضرت به یارانش فرموده بود که در النخیله منتظر وی باشند و آن ها رفتند و او را تنها گذاشتند. این امر بر او گران آمد و این خبر به من رسید، و من شبانه در خانه وی رفتم و گفتم: «قنبر، امیرالمؤمنین علیه السلام در چه حالی است»؟ گفت: «او خواب است». حضرت صحبت مرا شنید و فرمود: «کیست»؟ گفتم: «ای امیرالمؤمنين، من ابن عباس هستم». فرمود: «داخل شو» و من داخل شدم. وی در کنار رختخواب خویش و در حالی که جامه ای بر تن داشت، اندوهگین نشسته بود گفتم: «یا امیرالمؤمنین! امشب تو را چه شده است»؟ فرمود: ... ابن عباس! به خدا سوگند می خورم، کتاب خدا پشت سر افکنده شد، و گفتار و دستورات رسول خدا صلی الله علیه وآله ترک شد، مگر حلال و حرامی که نمی توانند ترک کنند، و بر تمام دستورات پیامبر صبر نکردند. وَتِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعالُونَ. آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریده ایم، و به سوی ما باز نمی گردید؟ (مؤمنون /115) بازگشت ما و آن ها به سوی خداوند است.

دانش؛

1- پیامبر صلی الله علیه وآله - عالمی که مدتی به بستر خود تکیه داده و به علم خود فکر کند بهتر از هفتاد سال عبادت عابد است.

خداوند آسمان ها و زمین را به حق آفرید قطعاً در این [آفرینش] برای مؤمنان عبرتی است. (44)

آنچه را از کتاب [آسمانی] به تو وحی شده تلاوت کن، و نماز را برپا دار که نماز [انسان را] از زشتی ها و اعمال؛ ناپسند باز می دارد، و یاد خدا بزرگ تر [و برتر] است و خداوند آنچه را انجام می دهید می داند. (45)

ص: 391

باب 1 : اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ

1-1- علی بن ابراهيم رحمه الله - خَاطَبَ نبيه صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ اتْلُ ما أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَ أَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ المُنْكَر . (1)

باب 2: وَأَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ والمنكر

1-2- على بن ابراهيم رحمه الله - إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ المُنكَرِ قَالَ مَنْ لَمْ يَنْهَهُ الصَّلَاةُ عَن الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ لَمْ يَزْدَدْ مِنَ اللَّهِ إِنَّا بُعْداً. (2)

2-2- الصادق علیه السلام - مَنْ أَحَبَ أَنْ يَعْلَمَ أَ قُبِلَتْ صَلَاتُهُ أَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ مَنَعَتُهُ صَلَاتُهُ عَن الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَر فَبَقَدر مَا مَنَعَتْهُ قُبَلَتْ مِنْه. (3)

3-2- الرسول صلی الله علیه وآله - أَنَّ فَتَى مِنَ الْأَنْصَارِ كَانَ يُصَلَّى الصَّلَاةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ يَرْتَكِبُ الْفَوَاحِشَ فَوُصِفَ ذَلِكَ لِرَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ إِنَّ صَلَاتَهُ تَنْهَاهُ يَوْماً ما. (4)

4-2- الرسول صلی الله علیه وآله - وَ عَنْ جَابر رحمه الله قَالَ: قِيلَ لِرَسُول اللَّهِ صلی الله علیه وآله إِنَّ فُلاناً يُصَلِّى بِالنَّهَارِ وَيَسْرِقُ بِاللَّيْل فَقَالَ إِنَّ صَلَاتَهُ لَتَرْدَعُه. (5)