ص: 2

تفسیر اهل بيت علیهم السلام (10)

المؤمنون- الشعراء

زیر نظر: علیرضا برازش

تهران، 1396

ص: 3

ص: 4

ص: 5

3- الصّادق علیه السلام- ﴿أبي الصَّبَاحِ الْكِنَانِي قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ يَا أَبَا الصَّبَاحِ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَدْ أَفْلَحَ الْمُسَلِّمُونَ قَالَهَا ثَلَاثَاً وَ قُلْتُهَا ثَلَاثَاً ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْمُسَلِّمِينَ هُمُ الْمُنْتَجَبُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ هُمْ أَصْحَابُ الْحَدِيثِ.﴾ (1)

4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الْأَنْصَارِيٌّ عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ أَعْطَى الْمُؤْمِنَ ثَلَاثَ خِصَالَ الْعِزَّةَ فِي الدُّنْيَا وَ الْفَلْجَ فِي الْآخِرَةِ وَ الْمَهَابَةَ فِي صُدُورِ الظَّالِمِينَ ثُمَّ قَرَأَ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ قَرَأَ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ إِلَى قَوْلِهِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمّا خَلَقَ اللهُ الْجَنَّةَ قَالَ لَهَا تَكَلَّمِي فَقَالَتْ قَدْ أَفْلَحَ المُؤْمِنُونَ...﴾ (3)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ جَنَّةَ لَمْ يَرَهَا عَيْنُ وَ لَمْ يَطَّلِعْ عَلَيْهَا مَخْلُوقُ يَفْتَحُهَا الرَّبُّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى كُلَّ صَبَاحٍ فَيَقُولُ ازْدَادِي طيباً ازْدَادِي رِيحاً فَتَقُولُ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ. ﴾ (4)

7- الباقر علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِ بنِ قَيس قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ عَرَضَ إِبْلِيسَ لِنُوحِ علیه السلام وَ هُوَ قَائِمُ يُصَلِّى فَحَسَدَهُ عَلَى حُسْن صَلَاتِهِ فَقَالَ يَا نُوحُ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ جَنَّةَ عَدْنٍ وَ غَرَسَ أَشْجَارَهَا وَ اتَّخَذَ قُصُورَهَا وَ شَقَّ أَنْهَارَهَا ثُمَّ اطَّلَعَ عَلَيْهَا فَقَالَ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ أَنَا وَ عِزَّتِى لَا يَسْكُنُهَا دَيُّوث.﴾ (5)

8- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿لابن مَسْعُودٍ: يَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَيْكَ بالسَّكِينَة وَ الْوَقَار وَ كُنْ سَهْلًا لَّيْناً عَفِيفاً مُسْلِماً تَقِيّاً نَقِيّاً بَاراً طَاهِراً مُطَهَّراً صَادِقاً خَالِصاً سَلِيماً. صَحِيحاً لبيباً صَالِحاً صَبُوراً شَكُوراً مُؤْمِناً وَ رعاعًا بداً زَاهِداً رَحِيماً عَالِماً فَقِيها يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى... قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خاشِعُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ * وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ* وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ* إِلَّا عَلَى أَزْواجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ* فَمَنِ ابْتَغَى وَراءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العادُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رَاعُونَ* وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ* أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ* الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ. ﴾ (6)

9- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَبْدَانِ بِأَلْفَيْ عَامِ، ثُمَ خَلَقَ الْأَبْدَانَ بَعْدَ ذَلِكَ، فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا فِي السَّمَاءِ تَعَارَفَ فِي الْأَرْضِ وَ مَا تَنَاكَرَ مِنْهَا فِي السَّمَاءِ تَنَاكَرَ فِي

ص: 10

امام صادق علیه السلام- ابو صباح کنانی گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم سه بار فرمود: «ای ابوصباح! ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ﴾، بعد فرمود: «تسلیم شوندگان رستگارانند». و آن گاه سه مرتبه فرمود، و من نیز آن را سه مرتبه گفتم، سپس فرموده مانا مسلمانان که روز قیامت از برگزیدگانند، اصحاب حدیث می باشند».

4- امام باقر علیه السلام- عبدالمؤمن انصاری نقل می کند امام باقر علیه السلام فرمود: «خداوند متعال به مؤمن سه خصلت عطا کرده؛ عزّت در دنیا رستگاری در آخرت و هیبت در دل ظالمان». بعد این آیه ی شریفه را تلاوت فرمود در حالی که عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنین است. (منافقون/ 8) و هم چنین قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ را تا هُمْ فِيها خالِدُونَ تلاوت کرد.

5- امام صادق علیه السلام- هنگامی که خداوند بهشت را آفرید، به آن دستور داد: سخن بگو! گفت: ﴿قَد أفْلَحَ المُؤْمِنُونَ﴾.

6- امام صادق علیه السلام- خداوند بهشتی را آفریده که هیچ چشمی آن را ندیده است و هیچ مخلوقی بر آن آگاهی ندارد. پروردگار تبارک و تعالی هر صبح در آن را باز می کند و می فرماید: «پاک تر و خوش بوتر شو»! و [بهشت] می گوید: ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ.﴾

7- امام باقر علیه السلام- محمّد بن قیس گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: ابلیس به هنگام نماز خواندن نوح علیه السلام ، پیش او رفت و در حالی که بر زیبا نماز خواندن او حسادت می ورزید، گفت: ای نوح! خداوند عزّوجّل بهشت عدن را آفرید و درختانش را در زمین کاشت و قصرهایش را درست کرد و نهرهایش را جاری ساخت آن گاه بر آن اشراف پیدا کرد و فرمود: ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ﴾ آگاه باشید به عزّتم سوگند! هیچ دیّوثی (کسی که ناموسش را برای فحشا در اختیار دیگران قرار می دهد) در آن ساکن نمی شود».

8- پیامبر صلی الله علیه و آله- در خطاب به ابن مسعود: ای پسر مسعود! تو باید سنگین و باوقار، نرم و سهل گیر، پاکدامن، پرهیزکار، پاکیزه، مسلمان، نیکوکار، پاک و پاک کننده، راست و خالص، تسلیم و درست، خردمند و شایسته شکیبا و سپاس گزار، مؤمن و پارسا، عابد و زاهد، مهربان، عالم و دانشمند باشی. ﴿قَد أَفْلَحَ المُؤمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ* وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ* وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فاعِلُونَ* وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ* إِلَّا عَلَى أَزْواجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ* فَمَنِ ابْتَغَى وَراءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العادُونَ* وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رَاعُونَ* وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ* أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ* الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ.

9- امام کاظم علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی روح انسان را دوهزار سال قبل از جسم او آفرید. پس کسانی که روحشان در آسمان با یکدیگر آشنا گشته اند در زمین نیز هم دیگر را می شناسند و کسانی که در آسمان هم دیگر را نشناخته اند در زمین نیز نمی شناسند و هنگامی که قائم آل

ص: 11

الْأَرْضِ، فَإِذَا قَامَ الْقَائِمُ غحل الله تعالی فرجه الشریف وَ رَثَ الْأَخَ فِي الدِّينِ، وَ لَمْ يُوَرِّثِ الْأَخَ فِي الْوِلَادَةِ، وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كِتَابِهِ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ. فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لَا يَتَسَاءَلُونَ.﴾(1)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿ان اللهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فَرَضَ الْإِيمَانَ عَلَى جَوَارِحِ ابْنِ آدَمَ علیه السلام وَ قَسَّمَهُ عَلَيْهَا وَ فَرَقَهُ فِيهَا فَلَيْسَ مِنْ جَوَارِحِهِ جَارِحَةُ إِلَّا وَ قَدْ وَكَّلَتْ مِنَ الْإِيمَان بِغَيْرِ مَا وَكَّلَتْ بِهِ أَخْتُهَا... فَرَضَ عَلَى السَّمْع أن يتنزه عن الاسْتِمَاع إلى مَا حَرَّمَ اللهُ وَ أنْ يُعْرضَ عَمَّا لَا يَحِلُّ لَهُ مِمَّا نَهَى اللَّهُ عَنِ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ وَ الْإِصْغَاءِ إِلَى مَا أَسْخَطَ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ... فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ * وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ* وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ وَ قَالَ وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغَوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لنا أعمالُنا وَ لَكُمْ أعمالُكُمْ وَ قَالَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً فَهَذَا مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَى السَّمْعَ مِنَ الْإِيمَان أَنْ لَا يُصْغِي إِلَى مَا لَا يَحِلُّ لَهُ وَ هُوَ عَمَلُهُ وَ هُوَ مِنَ الْإِيمَان.﴾(2)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي عَمْر والزُّبَيْرِيِّ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنِ الدُّعَاءِ إِلَى اللهِ وَالْجِهَادِ فِي سَبِيلِهِ أهْوَ لِقَوْمٍ لَا يَحِلُّ إِنَّا لَهُمْ وَ لَا يَقُومُ بِهِ إِنَّا مَنْ كَانَ مِنْهُمْ أَمْ هُوَ مُبَاحٌ لِكُلِّ مَنْ وَحَدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آمَنَ بِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله... فَقَالَ ذَلِكَ لِقَوْمٍ لَا يَحِلُّ إِنَّا لَهُمْ وَلَا يَقُومُ بِذَلِكَ إِنَّا مَنْ كَانَ مِنْهُمْ قُلْتُ مَنْ أُولَئِكَ قَالَ مَنْ قَامَ بِشَرَائِطِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْقِتَالِ وَ الْجِهَادِ عَلَى الْمُجَاهِدِينَ فَهُوَ الْمَأْذُونُ لَهُ فِي الدُّعَاءِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ... قُلْتُ فَبَيِّنْ لِي يَرْحَمُكَ اللَّهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَخْبَرَ [ نَبيَّة صلی الله علیه و آله ] فِي كِتَابِهِ الدُّعَاءَ إِلَيْهِ وَ وَصَفَ الدُّعَاةَ إِلَيْهِ فَجَعَلَ ذَلِكَ لَهُمْ دَرَجَاتِ يُعَرِّفُ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ يُسْتَدَلَّ بِبَعْضِهَا عَلَى بَعْضٍ فَأَخْبَرَ أَنَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَوَّلُ مَنْ دَعَا إِلَى نَفْسِهِ وَ دَعَا إِلَى طَاعَتِهِ وَ اتَّبَاعِ أَمْرِهِ فَبَدَأَ بِنَفْسِهِ... ثُمَّ ثَنَّى بِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ ثَلَّثَ بِالدُّعَاءِ إِلَيْهِ بِكِتَابِهِ ثُمَّ ذَكَرَ مَنْ أَذِنَ لَهُ فِي الدُّعَاءِ إِلَيْهِ بَعْدَهُ وَ بَعْدَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله فِي كِتَابِهِ فَقَالَ وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إلى الخير ويَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ المُنكَرِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ثُمَّ أَخْبَرَ عَنْ هَذِهِ

ص: 12

محمّد قیام کند، برادر دینی از انسان ارث می برد نه برادری که از پدر و مادر انسان زاده شده و این معنای سخن خداوند است که فرمود: ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ. فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلَا أَنْسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَسَاءَلُونَ﴾ (مؤمنون/101).

10- امام صادق علیه السلام خدای تبارک و تعالی ایمان را بر اعضاء بنی آدم واجب ساخته و [میان ایشان] تقسیم نموده و پخش کرده است؛ هیچ عضوی نیست جز آن که وظیفه اش در ایمان، غیر از وظیفه عضو دیگر باشد... خداوند بر گوش واجب نمود که از شنیدن آن چه او حرام کرده، منزّه باشد و از آن چه بر او حلال نیست و خداوند از آن نهی کرده، اعراض کند. و از گوش دادن به آن چه موجب سخط خشم خداوند می شود، پرهیز کند... می فرماید: ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ، الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ، وَ الَّذِينَ هُمْ عَن اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ، وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فاعِلُونَ﴾ و فرمود: و هرگاه سخن لغو و بیهوده بشنوند، از آن روی می گردانند: و می گویند «اعمال ما از آن ماست و اعمال شما از آن خودتان». (قصص /55) و فرمود: و هنگامی که با لغو و بیهودگی برخورد کنند، بزرگوارانه از آن می گذرند. (فرقان/72) این ها چیزهایی است که خداوند بر گوش واجب کرده تا انسان به آن چه که برایش حلال نیست گوش ندهد و این عمل گوش است و این کار ایمان اوست.

11- امام صادق علیه السلام ابوعمرو زبیری گوید: به حضرت عرض کردم: «درباره ی دعوت کردن به سوی خدا و جهاد در راه او مرا خبر ده که آیا این [دعوت و جهاد] مخصوص گروهی است که این کار فقط برای آنان جایز است و جز آن ها که از این گروه هستند هیچ کس نباید به آن اقدام کند یا این که این کار بر هر فرد یکتاپرستی که به فرستاده او ایمان دارد جایز است»؟ فرمود: «این کار مخصوص گروهی است که این کار فقط برای آنان جایز است و کسی جز آنان نباید به این کار اقدام کند». گفتم: «آنان چه کسانی هستند؟ فرموده ر کسی که شرایط خدا برای مجاهدین در پیکار و جهاد را دارا باشد که او از کسانی است که اجازه داده شده که سوی خدا دعوت کند»... گفتم: خدا تو را مورد رحمت خود قرار دهد این مطلب را برایم روشن کن» فرمود: «خداوند تبارک و تعالی در کتابش به پیامبرش صلی الله علیه و آله از دعوت کنندگان به او خبر داد و دعوت کنندگان به او را توصیف کرد و برای آنان درجاتی قرار داد که برخی از آن درجات بعض دیگر را می شناسانند و به سبب بعضی از آن ها بر بعض دیگر استدلال می شود. خداوند تبارک و تعالی خبر داد که او اوّلین کسی است به سوی خودش دعوت کرد و به طاعت و پیروی از فرمانش فرا خواند در ابتدا خودش آغاز کرد... سپس در مرتبه ی دوّم به وسیله ی رسولش و در مرتبه ی سوّم به وسیله ی کتابش به سوی خود دعوت کرد آن گاه در کتابش کسانی را که به آن ها اجازه داده شده که بعد از او و رسولش به سوی او دعوت کنند ذکر کرد و فرمود: باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی، و امر به معروف و نهی از منکر کنند! و آن ها همان رستگارانند. (آل عمران/104) آن گاه درباره ی این جمع و این که از چه کسانی هستند، [چنین] خبر داد که آن ها از فرزندان ابراهیم علیه السلام و اسماعیل علیه السلام هستند، همان کسانی که در کتاب خود از آن ها خبر دارد. و بیان کرد که پلیدی را از آن ها دور کرده و ایشان را پاکیزه نموده است... آن گاه پیروان پیامبر صلی الله علیه و آله و پیروان این جمع (اهل بیت علیهم السلام) را که خداوند این ها را توصیف به امربه معروف و نهی از منکر کننده ها کرده و آن ها را دعوت کننده به

ص: 13

الأمَّة وَ مِمَّنْ هِيَ وَ أَنَّهَا مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام الَّذِينَ أَخْبَرَ عَنْهُمْ فِي كِتَابِهِ أَنَّهُ أَذْهَبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِيرًا... ثُمَّ ذَكَرَ أَتْبَاعَ نَبِيِّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَتْبَاعَ هَذِهِ الْأُمَّةِ الَّتِي وَصَفَهَا فِي كِتَابِهِ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْي عَنِ الْمُنْكَرِ وَ جَعَلَهَا دَاعِيَةٌ إِلَيْهِ وَ أَذِنَ لَهَا فِي الدُّعَاءِ إِلَيْهِ فَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللهُ وَ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ثُمَّ وَصَفَ أَتْبَاعَ نَبِيِّهِ اللهُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ الله وَ رِضْواناً سيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ وَ قَالَ يَوْمَ لا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعَى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيانِهِمْ يَعْنِي أولَئِكَ الْمُؤْمِنِينَ وَ قَالَ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ثُمَّ حَلَّاهُمْ وَ وَصَفَهُمْ كَيْ لَا يَطْمَعَ فِي اللّحَاقِ بِهِمْ إِلَّا مَنْ كَانَ مِنْهُمْ فَقَالَ فِيمَا حَلَّاهُمْ بِهِ وَ وَصَفَهُمُ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْو مُعْرِضُونَ إِلَى قَوْلِهِ أُولِئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ * الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ.﴾(1)

12- الصّادق علیه السلام- ﴿نَزَلَتْ فِي رَسُول الله صلی الله علیه و آله وَ فِى أمير الْمُؤْمِنِينَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ علیهم السلام وَ قَالَ نَزَلَ فِى أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام و وُلُدِهِ علیهم السلام.﴾(2)

13- الرّسول صلی الله علیه و اله-﴿ مَا نَزَلَتْ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِلَّا كَانَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام رَأْسَهَا وَ أَمِيرَهَا.﴾(3)

14- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ الْعَبَّاسِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ يَزِيدُ بْنُ قَعْنَبِ جَالِسَيْنِ مَا بَيْنَ فَرِيقِ بَنِي هَاشِم إِلَى فَرِيقِ عَبْدِ الْعُزَّى بِإِزَاءِ بَيْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ إِذْ أَتَتَ فَاطِمَةً بِنْتُ أَسَدِ بْنِ هَاشِمٍ أُمُّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ كَانَتْ حَامِلَةً بِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ تِسْعَةَ أَشْهُرٍ وَ كَانَ يَوْمَ السَّمَامِ قَالَ فَوَقَفَتْ بِإِزَاءِ الْبَيْتِ الْحَرَامِ... فرَأَيْنَا الْبَيْتَ قَدِ انْفَتَحَ مِنْ ظَهْرِهِ وَ دَخَلَتْ فَاطِمَةٌ علیها السلام فِيهِ وَ غَابَتْ عَنْ أَبْصَارِنَا ثُمَّ عَادَتِ الْفَتْحَةُ وَ الْتَزَقَتْ بِإِذْنِ اللَّهِ فَرُمْنَا أَنْ نَفْتَحَ الْبَابَ لِتَصِلَ إِلَيْهَا بَعْضُ نِسَائِنَا فَلَمْ يَنْفَتِحَ الْبَابُ فَعَلِمْنَا أَنَّ ذَلِكَ أَمْرُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى فَلَمَّا كَانَ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ انْفَتَحَ الْبَيْتُ مِنَ الْمَوْضِعِ الَّذِي كَانَتْ دَخَلَتْ فِيهِ فَخَرَجَتْ فَاطِمَةً وَ عَلَى علیهما السلام عَلَى يَدَيْهَا... فَلَمَّا رَآهُ أَبُوطَالِبِ سُرَّ وَ قَالَ عَلَى علیه السلام السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَبَهُ وَ رَحْمَةُ اللهوَبَرَكَاتُهُ ثُمَّ قَالَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَلَمَّا دَخَلَ اهْتَزَّ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ ضَحِكَ فِي وَجْهِهِ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ قَالَ ثُمَّ تَنَحْنَحَ

ص: 14

سوی خودش قرار داده و به آن ها اجازه داده است که به سوی او دعوت کنند، ذکر کرد و فرمود: ای پیامبر! خداوند و مؤمنانی که از تو پیروی می کنند، برای حمایت تو کافی است (فقط بر آن ها تکیّه کن).! (انفال/64) آن گاه در توصیف این مؤمنان فرمود: محمّد فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفّار سرسخت شدید و در میان خود مهربانند پیوسته آن ها را در حال رکوع و سجود می بینی؛ آن ها همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند نشانه ی آن ها در صورتشان در اثر سجده نمایان است. این توصیف آن ها در تورات است و توصیف آن ها در انجیل. (فتح/29) و فرمود: در آن روزی که خداوند پیامبر و کسانی را که با او ایمان آوردند خوار نمی کند این در حالی است که نور آن ها از پیشاپیش آن ها و از سمت راستشان در حرکت است. (تحریم/8) که مخاطب آن، همان مؤمنان است و فرمود: ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ﴾ پس زیبایی های (باطنی) آن ها را بیان کرد و به توصیفشان پرداخته تا کسی در این که خود را به ایشان ملحق کند، طمع نورزد مگر آن که از خودشان باشد، پس در بیان زیبایی (باطن) آن ها و در توصیف آن ها فرمود: ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ، الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ، وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ، وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ، وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ، إِلَّا عَلَى أَزْواجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ، فَمَنِ ابْتَغَى وَراءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العادُونَ، وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رَاعُونَ، وَالَّذِينَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ، أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيها خالدون.﴾

12- امام صادق علیه السلام این آیه درباره ی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله امیرالمؤمنین علیه السلام ، فاطمه علیها السلام، حسن و حسین علیهما السلام نازل شد و حضرت در حدیثی دیگر فرمود: «این آیه درباره ی امیرالمؤمنین علیه السلام فرزندانش علیهم السلام نازل شده است».

13- پیامبر صلی الله علیه و آله آیه ای که با عبارت یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا در قرآن شروع شده باشد، نازل نشد؛ مگر این که علی علیه السلام الرأس [مخاطبان] آن و امیر آنان است.

14- امام صادق علیه السلام- عبّاس بن عبدالمطلّب و یزیدبن قعنب در مکانی روبروی خانه ی کعبه، در جمع هاشمیان و قبیله ی عبدالعزی نشسته بودند که فاطمه بنت اسد، مادر امیر مؤمنان، علی علیه السلام وارد [مسجدالحرام] شد آن روز روزی بود که نه ماه دوران بارداری ایشان تکمیل شده بود و مقابل خانه ی خدا ایستاده بود.... دیدیم که شکافی در پشت خانه کعبه ایجاد شد و فاطمه از آن شکاف وارد خانه ی کعبه شد و از دید ما پنهان گشت سپس دوباره به اذن خداوند یکتا دیوار به حالت اول خود بازگشت و شکاف از بین رفت پس از آن هر چه سعی کردیم در را باز کنیم تا یکی از زنان به کمک او برود موفق نشدیم. در این هنگام بود که دانستیم این یک امر الهی است فاطمه سه روز در خانه ی کعبه ماند پس از سه روز مجددا همان شکاف باز شد و فاطمه در حالی که علی را در آغوش داشت از داخل خانه بیرون آمد... ابوطالب با دیدن او خشنود گشت علی علیه السلام به او فرمود: «سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو باد ای پدر»! سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد [مسجدالحرام] شد در این هنگام علی علیه السلام تکانی خورد و به روی او لبخندی زد و فرمود: «درود و رحمت خداوند بر تو باد ای پیامبر صلی الله علیه و آله»! خدا! سپس به اذن خداوند سرفه ای کرد [و به سخن درآمد] و این آیات را تلاوت کرد: بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ

ص: 15

بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى وَ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ* قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ* الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خاشِعُونَ... فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلَّم قَدْ أَفْلَحُوا بِكَ وَ قَرَأَ تَمَامَ الْآيَاتِ إِلَى قَوْلِهِ أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيها خالِدُونَ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و آله و سلم أَنْتَ وَ اللَّهِ أَمِيرُهُمْ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام تَمِيرُهُمْ مِنْ عُلُومِهِمْ فَيَمْتَارُونَ وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ دَلِيلُهُمْ وَ بِكَ يَهْتَدُونَ. (1)

15- الصّادق علیه السلام- فِي ِروَايَة الْحَسَنِ بْن مَحْبُوب عَن الصَّادِقِ علیه السلام وَ الْحَدِيثُ مُخْتَصَرُ أَنَّهُ انْفَتَحَ الْبَيْتُ مِنْ ظَهْرِهِ وَ دَخَلَتْ فَاطِمَةُ فِيهِ... فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله ... وَ اتَّخَذُوا وَلِيمَةً وَ قَالَ هَلُمُّوا وَ طُوفُوا بِالْبَيْتِ سَبْعاً وَ ادْخُلُوا وَسَلِّمُوا عَلَى عَلَىِّ اللهِ وَلَدِى فَفَعَلَ النَّاسُ مِنْ ذَلِكَ وَ جَرَتْ بِهِ السُّنَِة.﴾ (2)

* قوله تعالى : الَّذينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ (2)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا كُنْتَ دَخَلْتَ فِي صَلَاتِكَ فَعَلَيْكَ بالتَّخَشُع وَالْإِقْبَالِ عَلَى صَلَاتِكَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ.﴾ (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿الْخُشُوعُ غَضِ الْخُشُوعُ غَضُ الْبَصَرِ فِي الصَّلَاةِ وَ قَالَ مَنِ الْتَفَتَ بِالْكُلِّيَّة فِي صَلَاتِهِ قَطَعَهَا.﴾ (4)

3- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قد أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ* الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ قَالَ غَضُّكَ بَصَرَكَ فِي صَلَاتِكَ وَ إِقْبَالُكَ عَلَيْهَا.﴾ (5)

4- الباقر علیه السلام- ﴿كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله و سلم إِذَا صَلَّى رَفَعَ بَصَرَهُ إِلَى السَّمَاءِ فَلَمَّا نَزَلَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ طَأطَأَ رَأْسَهُ وَ رَمَى بَبَصَرِهِ إِلَى الْأَرْضِ.﴾ (6)

5- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّ رَسُولَ اللَّهَ صلی الله علیه و اله كَانَ يُصَلِّي رَافِعًا بَصَرَهُ إِلَى السَّمَاءِ حَتَّى نَزَلَ قَوْلُهُ قَدْ أَفْلَحَ المؤمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ فَأَلْزِمَ بَصَرَهُ مَوْضِعَ سُجُودِهِ.﴾ (7)

6- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿مَا زَادَ خُشُوعُ الْجَسَدِ عَلَى مَا فِي الْقَلْبِ فَهُوَ عِنْدَنَا نِفَاقُ. ﴾ (8)

ص: 16

الرَّحِيمِ، قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ، الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ﴾. پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «مؤمنان به واسطه ی تو رستگار شدند». و تمام آیات را تا آن جا که می فرماید: ﴿أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ، الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فيها خالِدُونَ﴾ قرائت نمود. سپس فرمود: «به خدا سوگند! امیر آن ها تویی؛ علم خود را در خدمت آن ها قرار می دهی و آنان از علم تو بهره می گیرند، به خدا سوگند! تو راهنمای آن هایی و آن ها به واسطه ی توست که راه خود را می یابند.»

15- امام صادق علیه السلام در روایت حسن بن محبوب از امام صادق علیه السلام آمده است: خانه کعبه از پشت شکافته شد و فاطمه وارد گشت.... [پس از ولادت علی علیه السلام] ابوطالب میهمانی برگزار کرد گفت: «بیایید و هفت بار دور خانه خدا بگردید و داخل خانه خدا شده و به فرزندم سلام کنید.» مردم هم چنین کردند و این امر یک سنّت شد».

* آن ها که در نمازشان خشوع دارند. (2)

1- امام صادق علیه السلام- حلبی نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی نماز می خوانی، با خشوع باش و با حضور قلب به نماز متوجّه باش که خداوند عزّوجلّ مي فرمايد: ﴿الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ.﴾

2- امام صادق علیه السلام- خشوع همان چشم را پایین انداختن در نماز است و فرمود: «کسی که در نمازش کاملاً به طرفی [غیر از قبله] برگردد آن [نماز] را قطع [و باطل] کرده است».

3- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ؛﴾ [خشوع در نماز این است که] چشمانت را ببندی و به نماز توجّه کنی...

4- امام باقر علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله موقع نماز خواندن دیدگانش را به طرف آسمان بلند می کرد. هنگامی که آیه ﴿الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِم خاشِعُونَ﴾ نازل شد [در نماز] سرش را پایین انداخت و به سوی زمین نظر افکند.

5- امام باقر علیه السلام رسول خدا صلی الله علیه و آله به هنگام نماز چشمش را به سوی آسمان نگاه می کرد تا این که این کلام خدا نازل شد: ﴿قَدْ أَفْلَحَ المُؤْمِنُونَ، الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ؛﴾ پس از آن چشمش را به محل سجده می انداخت و به آن جا نگاه می کرد.

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر خشوع ظاهری که از باطن [و نیّت شخص] افزون تر باشد نزد ما نفاق و دورویی به حساب آید.

ص: 17

7- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿رُويَ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم رَأَى رَجُلًا يَعْبَتُ بِلِحْيَتِهِ فِي صَلَاتِهِ فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ لَوْ خَشَعَ قَلْبُهُ لَخَشَعَتْ جَوَارِحُهُ﴾. (1)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لِيَخْشَعَ الرَّجُلُ فِي صَلَاتِهِ فَإِنَّ مَنْ خَشَعَ قَلْبُهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَشَعَتْ جَوَارِحُهُ فَلَا يَعْبَتْ بِشَيْء. ﴾(2)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ الصَّلَاةُ فِي كِتَابِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَحْنُ الزَّكَاة.﴾(3)

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ﴾ (3)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عَن اللَّغْوِ يَعْنِي عَن الْغِنَاءِ وَ الْمَلَاهِي.﴾(4)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كُلَّ قَوْل لَيْسَ فِيهِ لِلَّهِ ذِكْرُ فَهُوَ لَغْو﴾ (5)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ... فِي الْمَجْمَعِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: أَنْ يَتَقَوَّلَ الرَّجُلُ عَلَيْكَ بِالْبَاطِل أَوْ يَأْتِيَكَ بِمَا لَيْسَ فِيكَ فَتُعْرِضْ عَنْهُ لِلَّهِ ﴾ (6)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّهُ الْغِنَاء وَ الْمَلاهِي.﴾ (7)

5- الرّضا علیه السلام- ﴿أَبُو الْحُسَيْن مُحَمَّد بْن أَبي عَبَّادِ وَ كَانَ مُشْتَهراً بالسَّمَاع وَ بِشُرب النَّبِيذِ قَالَ سَأَلْتُ الرضا علیه السلام عَنِ السَّمَاعِ قَالَ لِأَهْلِ الْحِجَازِ رَأَى فِيهِ وَ هُوَ فِي حَيْزِ الْبَاطِل وَ اللَّهْوَ أَمَا سَمِعْتَ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً.﴾ (8)

* ﴿قوله تعالى: وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ﴾ (4)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ مَنَعَ قيراطاً مِنَ الزَّكَاةِ فَلَيْسَ بِمُؤْمِنِ وَ لَا مُسْلِمٍ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلَّى أَعْمَلُ صالحاً فيما تَرَكْتُ﴾ (9)

* ﴿قوله تعالى: وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ﴾ (5)

ص: 18

7- پیامبر صلی الله علیه و آله در روایت است: پیامبر صلی الله علیه و آله هنگام مشاهده مردی که در حال نماز با ریش خود بازی می کرد، فرمود: «اگر او دلی خاشع داشت تمام اعضای او متواضع می شدند».

8- امام علی علیه السلام شخص باید در نماز خشوع داشته باشد. هرکس در دل خشوع نماید اعضای او نیز خشوع داشته در نتیجه در نماز با چیزی [مثل محاسن] خود بازی نمی کند.

9- امام صادق علیه السلام- منظور زکات و نماز، در قرآن، ما هستیم.

* و آن ها که از لغو و بیهودگی روی گردانند. (3)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- عَنِ اللَّغْوِ یعنی از غنا (آواز)، لهو و لعب رو برگردانند.

2- امام علی علیه السلام- هر سخنی که در آن یاد و ذکر خداوند نباشد، لغو و بیفایده است.

3- امام صادق علیه السلام- ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ﴾؛ چون کسی به ناحق به تو سخنی ببندد، یا وصفی از تو بکند که [در وجود تو) نیست، به خاطر خدا از آن روی بگردان.

4- امام صادق علیه السلام- [ منظور از لغو] غنا و موسیقی (ادوات موسیقی) است.

5- امام رضا علیه السلام- محمّد بن ابی عبّاد مشهور به گوش دادن غناء و شرب نبیذ بود، گفت: از امام رضا علیه السلام درباره ی استماع غناء پرسیدم، فرمود: «اهل حجاز در این باره نظری دارند. غنا در جایگاه باطل و لهو است، آیا سخن خدا را نشنیده ای که می فرماید: و هنگامی که با لغو و بیهودگی برخورد کنند، بزرگوارانه از آن می گذرند. (فرقان/72)».

* و آن ها که به [دستور] زکات عمل می کنند. (4)

1- امام صادق علیه السلام- هر کس به اندازه قیراطی (واحد اندازه گیری معادل 2/. گرم) از زکات خود را نپردازد، نه مؤمن است و نه مسلمان؛ خداوند درباره ی او می فرماید: ﴿رَبِّ ارْجِعُونِ، لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ﴾ (مؤمنون/ 99-100)

* و آن ها که دامان خود را حفظ می کنند. (5)

ص: 19

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي سَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْهَا يَعْنِي الْمُتْعَةَ فَقَالَ لِي حَلَالُ فَلَا تَتَزَوَّجَ إِلَّا عَقِيفَةً إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ فَلَا تَضَعْ فَرْجَكَ حَيْثُ لَا تَأْمَنُ عَلَى دِرْهَمِكَ. ﴾ (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ فَرَضَ عَلَى الْبَصَر أَنْ لَا يَنْظُرَ إلى مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ، وَ أَنْ يُعْرِضَ عَمَّا نَهَى اللَّهُ عَنْهُ مِمَّا لَايَحِلُّ لَهُ، وَ هُوَ عَمَلُهُ، وَ هُوَ مِنَ الْإِيمَانِ، فَقَالَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ، فَنَهَاهُمْ أَنْ يَنْظُرُوا إِلى عَوْرَاتِهِمْ، وَ أَنْ يَنْظُرَ الْمَرْءُ إِلَى فَرْجِ أَخِيهِ، وَ يَحْفَظَ فَرْجَهُ أَنْ يُنْظَرَ إِلَيْهِ، وَ قَالَ: وَ قُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ مِنْ أَنْ تَنْظُرَ إِحْدَاهُنَ إلى فَرْج أَخْتِهَا، وَ تَحْفَظَ فَرْجَهَا مِنْ أَنْ يُنْظَرَ إِلَيْهَا وَ قَالَ: كُلَّ شَيْءٍ فِي الْقُرْآنِ مِنْ حِفْظِ الْفَرْجِ فَهُوَ مِنْ الزَّنى إِلَّا هَذِهِ الْآيَةَ؛ فَإِنَّهَا مِنَ النَّظَر.﴾ (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أبْعَدُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ مِنَ اللَّهِ إِذَا كَانَ هَمُّهُ فَرْجَهُ وَ بَطْنَهُ﴾ (3)

4- الباقر علیه السلام- ﴿عنْ نَجْم عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: قَالَ لِي يَا نَجْمُ كُلُّكُمْ فِي الْجَنَّةِ مَعَنَا إِلَّا أَنَّهُ مَا أقْبَحَ بالرَّجُل مِنْكُمْ أَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ قَدْ هَتَكَ سِتْرَهُ وَ بَدَتْ عَوْرَتُهُ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتَ فِدَاكَ وَ إِنَّ ذَلِكَ لَكَائِنُ قَالَ نَعَمْ إِنْ لَمْ يَحْفَظْ فَرْجَهُ وَ بَطْنَه. ﴾ (4)

5- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله و سلم قَالَ إِن أَوَّلَ مَا يُدْخَلُ بِهِ النَّارُ مِنْ أُمَّتِيَ الْأَجْوَفَانِ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْأَجْوَفَانِ قَالَ الْفَرْجَ وَالْفَمْ وَ أَكْثَرَ مَا يُدْخَلُ بِهِ الْجَنَّةُ تَقْوَى اللَّهِ وَ حُسْنُ الْخُلُقَ. ﴾ (5)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَحِلُّ الْفَرْجُ بِثَلَاثِ نكاح بميراثِ وَ نِكَاحِ بِلَا مِيرَاتِ وَ نِكَاحِ مِلْكِ الْيَمِين﴾ (6)

7- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿مَلْعُونُ مَنْ نَكَحَ بَهِيمَةً.﴾ (7)

8- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿مَنْ سَلِمَ مِنْ أُمَّتِى مِنْ أَرْبَعِ خِصَالِ فَلَهُ الْجَنَّةُ مِنَ الدُّخُولِ فِي الدُّنْيَا وَاتَّبَاعِ الْهَوَى وَ شَهْوَة الْبَطْنِ وَ شَهْوَة الْفَرْج. ﴾ (8)

ص: 20

1- امام صادق علیه السلام- ابوساره گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد ازدواج موقت سؤال کردم، فرمود: «حلال است؛ فقط با زن پاکدامن ازدواج کن، چرا که خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿وَ الَّذِينَ هُم لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ﴾.

2- امام صادق علیه السلام- [خداوند بر هر عضوی عملی واجب کرده که ایمان آن عضو حساب می شود] خداوند بر چشم واجب کرد به آن چه حرام است نگاه نكند و از هرچه روا نیست چشم پوشی نماید و این عمل چشم می باشد و این عمل، همان ایمان چشم است، حضرت [در ادامه] سخن خداوند متعال را ذکر کرد: «ای رسول ما! به مؤمنان بگو چشم های خود را [از نگاه به نامحرمان] فروگیرند و عفاف خود را حفظ کنند این برای آنان پاکیزه تر است خداوند از آن چه انجام می دهید آگاه است و به آنان با ایمان بگو چشم های خود را [از نگاه هوس آلود] فروگیرند و دامان خویش را حفظ کنند (نور 31-30) و [چنین] تفسیر نمود: «هرچه در قرآن راجع به نگهداری دامن آمده مقصود (اجتناب از) زنا می باشد جز این مورد که مقصود نگاه کردن است».

3- امام علی علیه السلام- دورترین حالات بنده از [رحمت] خداوند هنگامی است که به چیزی جز شکم و جماع اهتمام نداشته باشد.

4- امام باقر علیه السلام نجم نقل می کند: امام باقر علیه السلام به من فرمود: ای نجم همه ی شما در بهشت با ما خواهید بود ولی چه قدر زشت است کسی از شما وارد بهشت گردد در حالی که عورت خود را نمی پوشاند. گفتم: «فدایت شوم! مگر این گونه خواهد شد؟ فرمود: «آری؛ اگر شکم و دامن خود را [در دنیا] حفظ نکنند».

5- پیامبر صلی الله علیه و آله ابوهریره از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت می کند: نخستین چیزی که امت مرا جهنّمی می کند دو چیز میان تهی است. عرض کردند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آن دو چیز پوچ چیست؟» فرمود: «فرج و دهان و بیشتر آن چه آنان را بهشتی می کند پرهیزکاری و خوش خلقی است».

6- امام علی علیه السلام- زن از سه راه حلال می شود: عقد دائم، عقد منقطع (صیغه) و بردگی (کنیزی).

7- پیامبر صلی الله علیه و آله- کسی که با چهارپایی مقاربت کند ملعون می باشد.

8- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس از امّت من از چهار خصلت دنیا پرستی، هوی پرستی، شکم پرستی و شهوات جنسی سالم باشد بهشت را خواهد داشت.

ص: 21

* قوله تعالى: ﴿إلّا عَلى أَزْواجِهِمْ أوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِين﴾ (6)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ يَعْنِي الْإِمَا، فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ وَ الْمَتْعَةُ حَدُّهَا حَدُّ الْإِمَاءِ.﴾ (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿يَحْرُمُ مِنَ الْإِمَاءِ عَشْرُ لَا تَجْمَعُ بَيْنَ الْأُمِّ وَالِابْنَةِ وَ لَا بَيْنَ الْأَخْتَيْنِ وَلَا أَمَتَكَ وَ هِيَ حَامِلُ مِنْ غَيْرِكَ حَتَّى تَضَعَ وَ لَا أَمَتَكَ وَ هِيَ عَمَّتُكَ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ لَا أَمَتَكَ وَ هِيَ خَالَتُكَ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ لَا أَمَتَكَ وَ هِيَ أَخْتُكَ مِنَ الرَّضَاعَة وَ لَا أَمَتَكَ وَ هِيَ ابْنَةُ أَخِيكَ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ لَا أَمَنَك وَ لَهَا زَوْجُ وَ لَا أَمَتَكَ وَهِيَ فِي عِدَهُ وَ لَا أَمَتَكَ وَ لَكَ فِيهَا شَرِيكَ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿فَمَنِ ابْتَغَى وَراءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العادُون﴾ (7)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿فقه الرضا علیه السلام: أَبي قَالَ: سُئِلَ الصّادق علیه السلام عَن الْخَضْخَضَةِ فَقَالَ إِثْمُ عَظِيمٌ قَدْ اللَّهُ تَعَالَى عَنْهُ فِي كِتَابِهِ وَ فَاعِلُهُ كَنَاكِحٍ نَفْسِهِ وَ لَوْ عَلِمْتُ بِمَنْ يَفْعَلُهُ مَا أَكَلَتْ مَعَهُ فَقَالَ السَّائِلُ فَبَيِّنْ لِي يَا ابْنَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ كِتَابِ اللهِ نَهْيَهُ فَقَالَ قَوْلَ اللَّهُ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاءَ ذَلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العادُونَ وَهُوَ مِمَّا وَرَاءَ ذَلِك.﴾ (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿فَمَنِ ابْتَغَى وَراءَ ذلِكَ مَنْ جَاوَزَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْعَادُونَ﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رَاعُونَ﴾ (8)

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ﴾ (9)

1- الباقر علیه السلام- ﴿هِيَ الْفَرِيضَة.﴾ (5)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ قَوْلُهُ وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ قَالَ: عَلَى أَوْقَاتِهَا وَ حُدُودِهَا.﴾ (6)

3- فقه الرّضا علیه السلام- ﴿يُحَافِظُونَ عَلَى الْمَوَاقِيت﴾. (7)

ص: 22

* جز در مورد همسران و کنیزانشان، که در بهره گیری از آنان ملامت نمی شوند. (6)

1- امام على علیه السلام- أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيمانُهُمْ یعنی كنيزان، فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ حد و حدود ازدواج موقّت هم مثل قوانین مربوط به کنیزان است.

2- امام صادق علیه السلام- ده گروه از کنیزانند که همبستری با ایشان جایز نیست: «جمع میان مادر و دختر جمع میان دو خواهر، کنیزی که از دیگری بار داشته و تو او را خریدهای و هنوز وضع حمل نکرده است، کنیزی که عمّه ی رضاعی تو است. خاله ی رضاعی ات خواهر رضاعی تو و کنیزی برادرزاده ی رضاعی تو محسوب شود، کنیزی که مالکش تو هستی ولی او شوهر دارد آن که عده ی دیگری است و بالأخره کنیزی که با دیگری شریک هستی.

* و کسانی که جز این را طلب کنند، تجاوز گرند. (7)

1- امام صادق علیه السلام- در فقه الرّضا علیه السلام آمده است: پدرم فرمود: از امام صادق علیه السلام درباره ی استمنا سؤال شد فرمود: «گناه بزرگی است که خداوند تعالی در کتابش از آن نهی کرده است و انجام دهنده ی این کار مثل کسی است که با خودش ازدواج کرده است و اگر بدانم کسی این کار را کرده است با او همسفره نمی شوم» سؤال کننده گفت: ای پسر رسول خدا! نهی و منع آن را از کتاب خدا برایم بیان فرما». فرمود: «این کلام خداوند است: ﴿فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ العادُونَ﴾ و این کار از جمله وَراءَ ذلِكَ [ آمیزش جنسی مجاز با همسران و کنیزان] است».

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- فَمَنِ ابْتَغَى وَراءَ ذلك؛ هر کس از این حدود الهی پا فراتر گذاشت، فَأُولئِكَ هُمُ العادُونَ.

* و آن ها که امانت ها و عهد خود را رعایت می کنند. (8)

* و آن ها که بر نمازهایشان مواظبت می نمایند. (9)

1- امام باقر علیه السلام- منظور [از صَلَواتِهِمْ]؛ نمازهای واجب است.

2- على بن ابراهيم رحمه الله- وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ منظور، مراقبت بر وقت و حدود نماز است.

3- فقه الرّضا علیه السلام- يُحافِظُونَ یعنی کسانی که از وقتهای نماز مراقبت می کنند (سر وقت نماز می خوانند.)

ص: 23

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْفُضَيْل قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَن قَوْل اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ الَّذِينَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ قَالَ هِيَ الْفَرِيضَةُ قُلْتُ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دَائِمُونَ قَالَ هِيَ النَّافِلَةُ.﴾ (1)

5- الباقر علیه السلام- ﴿أنَ الْمُحَافَظَةَ عَلَى الْفَرَائِضِ وَ الْمُدَاوَمَةَ عَلَى النَّوَافِل.﴾ (2)

6- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَل وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ قَالَ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْخَمْسِ صَلَوَاتِ مِنْ شِيعَتِنَا.﴾ (3)

7- الباقر علیه السلام- ﴿عَن أبي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلَى علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ قَالَ هَذِهِ الْفَرِيضَةُ مَنْ صَلَّاهَا لِوَقْتِهَا عَارِفاً بِحَقِّهَا لَا يُؤْثِرُ عَلَيْهَا غَيْرَهَا كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةَ لَا يُعَذِّبَهُ وَ مَنْ صَلَّاهَا لِغَيْر وَقْتِهَا غَيْرَ عَارفٍ بِحَقَّهَا مُؤْثِراً عَلَيْهَا غَيْرَهَا كَانَ ذَلِكَ إِلَيْهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ شَاءَ غَفَرَ لَهُ وَإِنْ شَاءَ عَذَّبَهُ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ﴾ (10)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن الرَّضا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلى علیه السلام قَالَ: أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ* الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ قَالَ فِي نَزَلَت. (5)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً إِلَّا جَعَلَ لَهُ فِي الْجَنَّة مَنْزَلًا وَ فِى النَّارِ مَنْزِنَا فَإِذَا سَكَنَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَهْلُ النَّارِ النَّارَ نَادَى مُنَادِ يَا أَهْلَ الْجَنَّةِ أَشْرِفُوا فَيُشْرِفُونَ عَلَى النَّارِ وَ تُرْفَعُ لَهُمْ مَنَازِلَهُمْ فِيهَا ثُمَّ يُقَالُ لَهُمْ هَذِهِ مَنَازِلُكُمْ الَّتِي لَوْ عَصَيْتُمُ اللَّهَ دَخَلْتُمُوهَا قَالَ فَلَوْ أَنَّ أَحَداً مَاتَ فَرَحاً لَمَات أَهْلُ الْجَنَّةِ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ فَرَحاً لِمَا صُرِفَ عَنْهُمْ مِنَ الْعَذَابِ ثُمَّ يُنَادِي مُنَادٍ يَا أَهْلَ النَّارِ ارْفَعُوا رُءُوسَكُمْ فَيَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ فَيَنْظُرُونَ إِلَى مَنَازِلِهِمْ فِي الْجَنَّةَ وَ مَا فِيهَا مِنَ النَّعِيمِ فَيُقَالُ لَهُمْ هَذِهِ مَنَازِلُكُمُ الَّتِي لَوْ أَطَعْتُمْ رَبَّكُمْ دَخَلْتُمُوهَا قَالَ فَلَوْ أَنَّ أَحَداً مَاتَ حُزْنَا لَمَاتَ أَهْلُ النَّارِ حُزْناً فَيُورَثُ هَؤُلَاءِ مَنَازِلَ هَؤُلَاءِ وَ يُورَثُ هَؤُلَاءِ مَنَازِلَ هَوْلَاءِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ (6)

ص: 24

4- امام صادق علیه السلام- [ فضیل می گوید:] از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ﴾ سؤال کردم، حضرت فرمود: «منظور؛ نماز واجب است» پرسیدم: «آیه: الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِم دائِمُونَ چه»؟ فرمود: «مراد؛ نمازهای نافله است».

5- امام باقر علیه السلام- منظور؛ مراقبت کردن بر نمازهای واجب و مداومت کردن بر نمازهای مستحب است.

6- امام کاظم علیه السلام- آن ها صاحبان نمازهای پنجگانه از میان شیعیان ما هستند». (شیعیانی که نماز را در پنج وقت می خوانند.)

7- امام باقر علیه السلام- این واجب (نماز) را هر کس در وقتش به جا آورد، در حالی که حقّ آن (واجب) را بشناسد و غیر آن را بر آن مقدّم ندارد، خداوند برای او آزادی [از آتش] را می نویسد و او را عذاب نمی کند و هرکس آن را در خارج از وقتش به جا آورد در حالی که غیر آن را بر آن مقدّم کند کارش با خداست که اگر خواست او را می بخشد و اگر خواست عذابش می کند.

* [أرى] آن ها وارثانند. (10)

1- امام على علیه السلام- آيه ى ﴿أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ، الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ در مورد من نازل شده است.

2- امام صادق علیه السلام- خداوند برای هر یک از مخلوقات خود خانه ای در بهشت و خانه ای را در جهنّم بنا کرده است. هنگامی که بهشتیان به بهشت و جهنّمیان به جهنّم در می آیند، منادی ندا می دهد: «ای اهالی بهشت! پیش بیایید و بنگرید» آن ها می آیند و به دوزخ می نگرند. جایگاه هایشان به آنان نشان داده می شود و بعد به ایشان گفته می شود: «این ها منازلی است که اگر نافرمانی خدا را می کردید، به آن منازل می رفتید.» حضرت فرمود: «اگر قرار باشد کسی از خوشحالی بمیرد، اهل بهشت در آن روز به خاطر عذابی که از آن ها برطرف شده، از خوشحالی می میرند. سپس منادی ندا می دهد: «ای اهل آتش! سرهای خود را بالا بگیرید». آن ها سر خود را بالا می گیرند و به جایگاه خود در بهشت و نعمت های آن می نگرند. به آن ها می گویند: «این منازلی است که اگر خدا را اطاعت می کردید به آن وارد می شدید حضرت فرمود: «اگر قرار باشد که کسی به واسطه ی اندوه بمیرد جهنّمیان باید از حزن بمیرند. این گونه می شود که هر کدام از دو گروه بهشتیان و جهنّمیان منازل گروه مقابل را [که از آن محروم شده اند] به ارث می برند [و مالک می شوند] جای می گیرند و این است معنای سخن خداوند که فرمود: ﴿أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ، الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾.

ص: 25

3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿مَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا لَهُ مَنْزِلَانِ مَنْزِلُ فِى الْجَنَّةِ وَ مَنْزِلُ فِي النَّارِ فَإِنْ مَاتَ وَ دَخَلَ النَّارَ وَرَثَ أَهْلُ الْجَنَّةِ مَنْزِلَهُ.﴾ (1)

4- ابن عباس رحمه الله- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى جَعَلَ لِكُلِّ إِنْسَانِ فِي الْجَنَّة مَنْزنَا وَ أَهْلًا فَمَنْ عَمِلَ بِطَاعَتِهِ كَانَ لَهُ ذَلِكَ وَ مَنْ عَصَاءً فَصَارَ إِلَى النَّار و دُفعَ مَنزِلُهُ وَ أَهْلُهُ إِلَى مَنْ أَطَاعَ فَذَلِكَ قَوْلُهُ أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ.﴾ (2)

* قوله تعالى : ﴿الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيها خالِدُونَ﴾ (11)

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ قَالَ: حَمَلْتُ مَتَاعاً مِنَ الْبَصْرَة إِلَى مِصْرَ فَقَدِمْتُهَا... فَقُلْتُ مَنْ هَذَا فَقَالُوا هَذَا بِلَالُ مُؤَذِّن... قُلْتُ رَحِمَكَ اللَّهُ حَدَّثْنِي بِمَا سَمِعْتَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله يَقُولُ إِنَّ سُورَ الْجَنَّةِ لَبِنَةُ مِنْ ذَهَب وَ لَبَنَةً مِنْ فِضَّةٍ وَ لَبَنَةٌ مِنْ يَاقُوتِ... قُلْتُ فَهَلْ فِيهَا غَيْرُهَا قَالَ نَعَمْ جَنَّةُ الْفِرْدَوْس قَلتُ وَ كَيْفَ سُورَهَا قَالَ سُورهَا نُورُ فَقُلْتُ وَالْغُرَفُ الَّتِي هِيَ فِيهَا قَالَ هِيَ مِنْ نُور رَبِّ الْعَالَمِينَ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ﴾ (12)

* ﴿الخِلْقَةُ﴾

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و آله و سلم إِذَا وَقَعَ الْوَلَدُ فِي بَطْنِ أُمِّهِ صَارَ وَجْهُهُ قِبَلَ ظَهْرِ أُمِّه... وَ جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَى ذِكْرُهُ رِزْقَهُ فِي ثَدْيَنْ أُمَّهِ... حَتَّى إِذَا رَضَعَ آتَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ كُلَّ يَوْمٍ بِمَا قَدَّرَ لَهُ فِيهِ مِنْ رِزْقِ فَإِذَا أَدْرَكَ فَهَمَهُ الْأَهْلَ وَ الْمَالَ وَ الشَّرَةَ وَ الْحِرْضِ ثُمَّ هُوَ مَعَ ذَلِكَ يُعْرَضُ لِلْآفَاتِ ذَلِكَ يُعْرَضُ لِلْآفَاتِ وَ الْعَاهَاتِ وَ الْبَلِيَّاتِ مِنْ كُلِّ وَجْهِ وَ الْمَلَائِكَةُ تَهْدِيهِ وَ تُرْشِدُهُ وَ الشَّيَاطِينُ تُضِلُّهُ وَ تُنْوِيهِ فَهُوَ هَالِك إِلَّا أَنْ يُنْجِيَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَدْ ذَكَرَ اللَّهُ تَعَالَى ذِكْرُهُ نِسْبَةَ الْإِنْسَانِ فِي مُحْكَم كِتَابِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرارٍ مَكِينِ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَاماً فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ * ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذلِكَ لَمَيِّتُونَ * ثُمَّ

ص: 26

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- هیچ یک از شما نیست مگر این که دو خانه دارد؛ خانه ای در بهشت و خانه ای در دوزخ؛ پس اگر بمیرد و به دوزخ وارد شود اهل بهشت خانه اش را در بهشت به ارث می برند.

4- ابن عبّاس رحمه الله- خداوند تعالی برای هر انسانی در بهشت خانه و خانواده ای قرار داد. هر کس به اطاعت او عمل کند، آن [خانه و خانواده] برای اوست و اگر نافرمانی کند، به دوزخ می رود و خانه و خانواده اش به کسی که از خدا اطاعت کرده است، واگذار می شود و این همان کلام خداوند است: ﴿أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ.﴾

* [وارثانی] که بهشت برین را ارث می برند و جاودانه در آن خواهند ماند! (11)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- عبدالله بن علی روایت کرد: کالایی از بصره به سوی مصر بردم و به مصر رسیدم، در حالی که در راهی بودم به پیرمردی بلند قامت با پوستی خشن، طاس، و با ریش و موی سفید برخورد کردم که دو جامه کهنه بر تن داشت یکی سفید و دیگری سیاه؛ سؤال کردم: «این کیست»؟ گفتند: «او بلال مؤذن رسول خدا صلی الله علیه و اله است»... گفتم: «خداوند تورا مورد رحمت خویش قرار دهد درباره آن چه که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدی برایم بگو»... گفت: «شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: دیوارهای بهشت یک آجرش از طلا یک آجرش از نقره یک آجرش از یاقوت است... »گفتم: «آیا غیر از جنت عدن جنت دیگری در آن است؟ پاسخ گفت: «بله، جنت فردوس». گفتم: «دیوارهایش چگونه است»؟... گفت: «دیوار آن نور است» گفتم» «و اتاق هایی که در آن است چطور؟» گفت: «آن نیز از نور رب العالمین است.»

* و ما انسان را از عصاره ای از گل آفریدیم. (12)

* آفرینش

1- پیامبر صلی الله علیه و آله جابر رحمه الله گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: وقتی فرزند در شکم مادرش قرار گیرد، (اگر پسر) باشد صورتش به طرف کمر مادرش واقع شود... (پس از تولد او) خداوند متعال روزی کودک را در پستان مادر قرارداده... خداوند از زمانی که مادر، بچّه را بر زمین گذاشت برای او روزی مقرّر فرموده- است هرگاه به سنّ رشد رسید از زندگی، ثروت، شرارت ها و حرص مطّلع می گردد. با همه ی این ها انسان همواره در معرض هلاکت و آفت است، و ناخوشیها و گرفتاری ها از هر طرف به او روی می آورند فرشتگان او را به طرف خداوند هدایت و ارشاد می کنند و شیاطین از طرف دیگر او را گمراه کرده از راه دورش می کنند و وی در معرض هلاکت است مگر این که خداوند او را نجات دهد. خداوند متعال در قرآن کریم انسان را معرّفی کرده و فرموده است: و ما انسان را از عصاره ای از گل آفریدیم، * و سپس او را نطفه ای در قرارگاه مطمئن [رَحِم] قرار دادیم، * سپس نطفه را به صورت علقه (خون بسته) و علقه را به صورت مضغه (چیزی شبیه گوشت جویده شده) و مضغه را به صورت استخوان هایی درآوردیم و بر استخوان ها گوشت پوشاندیم؛ سپس آن را آفرینش تازه ای بخشیدیم. پس بزرگ و پر برکت است خدایی که بهترین آفرینندگان است!، *آن گاه شما بعد از آن می میرید، سپس

ص: 27

إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ تُبْعَثُونَ قَالَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيُّ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم هَذِهِ حَالُنَا فَكَيْفَ حَالُكَ وَ حَالُ الْأَوْصِيَاءِ بَعْدَكَ فِي الْوِلَادَةِ فَسَكَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم مَلِيّا ثُمَّ قَالَ يَا جَابِرُ لَقَدْ سَأَلْتَ عَنْ أَمْرٍ جَسِيمٍ لَا يَحْتَمِلُهُ إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمَ إِنَّ الْأَنْبِيَاء علیهم السلام وَ الْأَوْصِيَاءَ مَخْلُوقُونَ مِنْ نُورٍ عَظَمَة اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ يُودِعُ اللَّهُ أَنْوَارَهُمْ أَصْلَابِاً طَيِّبَةً وَ أَرْحَامَا طَاهِرَةً يَحْفَظْهَا بِمَلَائِكَتِهِ وَ يُرَبِّيهَا بِحِكْمَتِهِ وَ يَغذوهَا بِعِلْمِهِ فَأَمْرُهُمْ يَجِلُّ عَنْ أَنْ يُوصَفَ وَ أَحْوَالُهُمْ تَدِقُّ عَنْ أَنْ تُعْلَم. ﴾ (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَيُّهَا الْمَخْلُوقَ السَّوِيُّ وَ الْمُنْشَأُ الْمَرْعِيُّ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْحَامِ وَ مُضَاعَفَاتِ الْأَسْتار. بُدِئتَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِين وَ وُضِعْتَ فِي قَرارٍ مَكِينِ * إِلى قَدَرٍ مَعْلُومٍ.﴾ (2)

3- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿السُّلَالَةُ الصَّفْوَةُ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ الَّذِي يَصِيرُ نُطْفَةَ وَ النُّطْفَةُ أَصْلُهَا مِنَ السُّلَالَةِ وَ السُّلَالَةُ هُوَ مِنْ صَفْوَةِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ الطَّعَامُ مِنْ أَصْلِ الطَّينِ فَهَذَا مَعْنَى قَوْلِهِ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ.﴾ (3)

* ﴿السُّلالَة﴾

1- ابن عباس رحمه الله- ﴿السُّلَالَةُ صَفْرُ الْمَاءِ الرَّقِيقِ الَّذِي يَكُونُ مِنْهُ الْوَلَدُ.﴾ (4)

* ﴿المَوَارِيثُ﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن ابْن أبي عُمَيْر عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم قَالَ: سِهَامُ الْمَوَارِيثِ مِنْ سِتَّة أَسْهُم لَا تَزِيدُ عَلَيْهَا فَقِيلَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم وَ لِمَ صَارَتْ سِتَةَ أَسْهُم قَالَ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ مِنْ سِتَّةَ أَشْيَاءَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرارِ مَكِينِ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا المُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً.﴾ (5)

2- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِنَّمَا جُعِلَتِ الْمَوَارِيتُ مِنْ سِتَّة أَسْهُم عَلَى خِلْقَة الْإِنْسَانِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِحِكْمَتِهِ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ سِتَّةِ أَجْزَاء فَوَضَعَ الْمَوَارِيتَ عَلَى سِتَّةِ أَسَهُم وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينِ * فَفِي النُّطْفَة دِيَةٌ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَفِى الْعَلَقَة دِيَةٌ فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً وَ فِيهَا دِيَةٌ فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَاماً وَ فِيهَا دِيَةٌ

ص: 28

در روز قیامت برانگیخته می شوید. (مؤمنون/16-12) جابر گوید: عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله این حال ماست، پس حال شما و اوصیاء بعد از شما در خصوص تولّد چگونه است»؟ حضرت رسول صلی الله علیه و آله در پاسخ جابر مدتی طولانی سکوت کرد و بعد فرمود: «ای جابر از یک مسأله ی بزرگی پرسش کردی، و پاسخ این پرسش را فقط صاحبان بهره ی بزرگ درک می کنند پیامبران و اوصیاء از نور با عظمت خداوند آفریده شده اند؛ پروردگار نور آن ها را در اصلاب پاک و ارحام پاکیزه به ودیعه می گذارد، به وسیله ی فرشتگانش آن انوار را حفظ می کند و با علم و حکمتش آن ها را نیرو می دهد ماجرای آن ها بزرگ تر از آن است که توصیف شود و احوال آن ها دقیق تر از آن است که دانسته شود.

2- امام علی علیه السلام- ای آفریده راست اندام! و پدیده نگاهداری شده در تاریکی های رحم و در پرده هایی نهاده و هر پرده بر دیگری افتاده! آغاز شدی از آن چه از عصاره ای از گل بیرون کشیده شد؛ و در آرامگاهی بر جای تا مدّتی که دانسته است. (مرسلات /22-21)، نهاده شدی.

3- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- سلاله، خالص خوراک و نوشابه ای است که تبدیل به نطفه می شود، اصل نطفه از سلاله است و سلاله جوهر خالص خوراک و نوشابه است و خوراک هم از گل است و این است معنى آيه: ﴿مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ.﴾

* سلاله

1- ابن عباس رحمه الله- سلاله آب رقیقی است که فرزند از آن است.

* ارث

1- امام صادق علیه السلام- ابن ابی عمیر از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: «ارث به شش سهم تقسیم می شود نه بیشتر از آن» عرض شد: ای پسر رسول خدا! چرا شش سهم قرار داده شده»؟! حضرت فرمود: «زیرا انسان از شش چیز آفریده شده؛ چنان چه حق تعالی در قرآن فرموده است: ﴿وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ، ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينِ، ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا المُضْغَةَ عِظَاماً فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً.﴾

2- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- ارث، مطابق با خلقت انسان، از شش سهم تشکیل شده چون خداوند عزّوجل بر طبق حکمت خود، انسان از از شش جزء آفریده و مطابق آن ارث را شش سهم قرار داد و این معنای کلام خداوند است که فرمود: ﴿وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةٌ فِي قَرَارٍ مَكِينٍ،﴾ پس نطفه خود دیه دارد (یعنی اگر جنین که هنوز نطفه است، سقط گردد دیه دارد). ﴿ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً﴾، پس علقه نيز ديه دارد.﴿فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً،﴾ پس مضغه هم دیه دارد. ﴿فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً﴾، پس آن هم دیه دارد. ﴿فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لحماً﴾، پس آن هم دیه ی دیگری دارد.

ص: 29

فَكَسَوْنَا الْعِظام لحما وَ فِيهِ دِيَةٌ أُخْرَى ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ وَ فِيهِ دِيَهُ أُخْرَى فَهَذَا ذِكر آخِرِ الْمَخْلُوقِ.﴾ (1)

* ﴿الدِّيَة﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿الْجَنِينُ عَلَى خَمْسَة أَجْزَاءِ فَفِي كُلِّ جُزْءٍ مِنْهَا جُزْءٌ مِنَ الدِّيَة فَلِلنُّطْفَة عِشْرُونَ دِينَاراً لَوْ أَنَّ امْرَأَةَ ضُرَبَتْ فَأَسْقَطَتْ نَطْفَةً قَبْلَ أَنْ تَتَغَيَّرَ كَانَ فِيهَا عِشْرُونَ دِينَاراً وَ فِي الْعَلَقَة أرْبَعُونَ دِينَاراً وَ فِي الْمُضْغَةِ سِتّونَ دِينَاراً وَ فِي الْعَظْمِ ثَمَانُونَ دِينَاراً فَإِذَا كُسِيَ لَحْمًا وَ كَمَلَ خَلْقُهُ فَهُوَ مِائَةً دِينَارٍ وَ هِيَ الْغُرَّةَ فَإِنْ نَشَأَ فِيهِ الرُّوحُ فَفِيهِ الدِّيَةُ كَامِلَةً وَ هَذَا قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةٌ فِي قَرارِ مَكِينِ * إِلَى قَوْلِهِ ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ.﴾ (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن ابْن فَضَّالِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ جَمِيعًا قَالَا عَرَضْنَا كِتَابَ الْفَرَائِضِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى أَبي الْحَسَن الرضا علیه السلام فَقَالَ هُوَ صَحِيحُ وَ كَانَ مِمَّا فِيهِ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام جَعَلَ دِيَةَ الْجَنِين مِائَةَ دِينَارٍ وَ جَعَلَ مَنِيَ الرَّجُلِ إِلَى أَنْ يَكُونَ جَنِيناً خَمْسَةَ أَجْزَاءِ فَإِذَا كَانَ جَنِيناً قَبْلَ أَنْتَلِجَهُ الرُّوحُ مِائَةَ دِينَارٍ وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَة وَ هِيَ النُّطْفَةُ فَهَذَا جُزْءُ ثُمَّ عَلَقَةً فَهُوَ جُزْء انِثَّمَّ مُضْغَةً فَهُوَ ثَلَاثَةُ أَجْزَاءِ ثُمَّ عَظَمَا فَهُوَ أَرْبَعَةً أَجْزَاءِ ثُمَّ يُكْسَى لَحْماً فَحِينَئِذٍ تَمَّ جَنِيناً فَكَمَلَتْ لَهُ خَمْسَةُ أَجْزَاءٍ مِائَةُ دِينَارٍ وَ الْمِائَةُ دِينَارٍ خَمْسَةُ أَجْزَاءِ فَجَعَلَ لِلنُّطْفَة خُمُسَ الْمِائَةِ عِشْرِينَ دِينَاراً وَ لِلْعَلَقَةَ خُمُسَى الْمِائَةَ أَرْبَعِينَ دِينَاراً وَ لِلْمُضْغَة ثَلَاثَةَ أَحْمَاسِ الْمِائَةَ سِتّينَ دِينَاراً وَ لِلْعَظم أرْبَعَةَ أَخْمَاسِ الْمِائَةِ ثَمَانِينَ دِينَاراً فَإِذَا كُسِيَ اللَّحْمَ كَانَتْ لَهُ مِائَةُ دِينَارٍ كَامِلَةً فَإِذَا نَشَأَ فِيهِ خَلْقُ آخَرُ وَ هُوَ الرُّوحُ فَهُوَ حِينَئِذٍ نَفْسُ فِيهِ أَلْفَ دِينَارٍ دِيَةٌ كَامِلَةُ إِنْ كَانَ ذَكَرا وَ إِنْ كَانَ أَنْثَى فَخَمْسُ مِائَةِ دِينَارٍ وَ إِنْ قُتِلَتِ امْرَأَةُ وَ هِيَ حُبْلَى فَتَمَ فَلَمْ يَسْقُط وَلَدُهَا وَ لَمْ يُعْلَمْ أَذَكَرَ هُوَ أَمْ أَنْثَى وَ لَمْ يُعْلَمَ أَبَعْدَهَا مَاتَ أَوْ قَبْلَهَا فَدِيَتُهُ نِصْفَان نِصْفُ دِيَةِ الذَّكَرِ وَ نِصْفُ دِيَةِ الْأُنْثَى وَ دِيَةُ الْمَرْأَةِ كَامِلَةُ بَعْدَ ذَلِكَ وَ ذَلِكَ سِتَّةُ أَجْزَاءٍ مِنَ الْجَنِين.﴾ (3)

ص: 30

ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ،﴾ که این خلقت جدید نیز دیه دارد، این مورد درباره ی خلقت دیگر و جدید است.

* دیه

1- امام صادق علیه السلام- جنین پنج جزء دارد و در هر جزئی از آن اجزاء بخشی از دیه قرار داده شده است. دیه ی نطفه بیست دینار.است. اگر زن مورد ضرب قرار بگیرد و [در اثر ضربه] نطفه را پیش از این که تغییر کند [و تبدیل به علقه شود] بیندازد، دیهی آن بیست دینار است. دیه ی علقه، چهل دینار، دیهی مضغه، شصت دینار، دیهی استخوان، هشتاد دینار و وقتی که روی استخوان گوشت پوشیده شد و آفرینش آن کامل گشت، دیه اش صد دینار است و این جا آغاز [حیات] اوست. اگر روح در او دمی ده شده بود، دیه اش کامل است و این همان کلام خداوند عزّوجل است ﴿وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينِ، ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينِ، ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا المُضْغَةَ عِظَاماً فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِين.﴾

2- امام علی علیه السلام- ابن فضّال و محمّد بن عیسی از یونس نقل می کنند: کتاب فرائض امام علی علیه السلام را به امام رضا علیه السلام عرضه کردیم. ایشان فرمود: «صحیح است». از جمله مطالبی که در آن بود، این است که دیه جنین، صد دینار است و آن حضرت منی مرد را تا رسیدن به مرحله جنینی، پنج قسمت دانست. اگر جنین باشد و هنوز روح در آن دمی ده نشده باشد، دیه صد دینار است؛ چرا که خداوند انسان را از سلاله آفرید و سلاله همان نطفه است و تا این جا یک مرحله است سپس به علقه (لخته خون) تبدیل می شود. اکنون دیگر جنین به مرحله دوم رسیده است سپس مرحله مضغه (پاره گوشت) است که در این جا جنین به مرحله سوّم رسیده است. پس از آن استخوان ها تشکیل می شود و جنین به مرحله چهارم می رسد. در مرحله ی بعد استخوان ها از گوشت پوشیده می شوند. در این هنگام است که پنج مرحله تکمیل می شود و دیهاش صد دینار است. این دیه صد دینار هم به پنج قسمت تقسیم می شود: یک پنجم آن (بیست دینار) متعلّق به نطفه، دو پنجم (چهل دینار) متعلّق به علقه، سه پنجم (شصت دینار) متعلق به مضغه، چهار پنجم (هشتاد دینار) متعلق به استخوان ها است و هنگامی که گوشت، استخوان را بپوشاند دیه صد دینار کامل می شود هنگامی که روح در آن دمی ده شود، اگر فرزند پسر باشد، دیه به هزار دینار افزایش می یابد و اگر فرزند دختر باشد، دیه پانصد دینار است. اگر زن بارداری کشته شود که در جنین او روح دمی ده شده است و آن جنین سقط نشده و معلوم نیست آیا آن جنین پسر است یا دختر و معلوم نشود که بعد از مرگ مادرش مرده و یا قبل از آن در این صورت، دیه آن جنین عبارت است از نیمی از دیه پسر و نیمی از دیه دختر و دیه مادر هم، دیه کامل یک زن است. و این بود شش جزء از [ احکام مربوط به دیه] جنین.

ص: 31

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَضَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي رَجُل ضَرَبَ امْرَأَتَهُ فَأَلْقَتْ عَلَقَةً أَنَّ عَلَيْهِ دِيَتَهَا أَرْبَعِينَ دِينَاراً وَ تَلَا قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرارٍ مَكِينِ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ ثُمَّ قَالَ فِي النَّطْفَة عِشْرُونَ دِينَاراً وَ فِي الْعَلَقَةِ أَرْبَعُونَ دِينَاراً وَ فِي الْمُضْغَةَ سِتّونَ دِينَاراً وَ فِي الْعَظْم قَبْلَ أَنْ يَسْتَوِيَ خَلْقَا ثَمَانُونَ دِينَاراً وَ فِي الصُّورَة قَبْلَ أَنْ تَلِجَهَا الرُّوحُ مِائَةُ دِينَارٍ وَ إِذَا وَلَجَتْهَا الرُّوحُ كَانَ فِيهِ أَلْفُ دِينَارٍ.﴾ (1)

4- السّجّاد علیه السلام- ﴿سَعِيدُ بْنُ الْمُسَيَّبِ سَأَلْتُ عَلَى بْنَ الْحُسَيْنِ علیه السلام عَنْ رَجُل ضَرَبَ امْرَأَةٌ حَامِلَةً برجْلِهِ فَطَرَحَتْ مَا فِي بَطْنِهَا مَيِّتاً فَقَالَ الإِذَا كَانَ نُطْفَةً فَعَلَيْهِ عِشْرُونَ دِينَاراً وَ هِيَ الَّتِي وَقَعَتْ فِي الرَّحِمِ وَاسْتَقَرَّتْ فِيهِ أَرْبَعِينَ يَوْماً وَ إِنْ طَرَحَتْهُ وَ هُوَ عَلَقَةً فَإِنَّ عَلَيْهِ أَرْبَعِينَ دِينَاراً وَ هِيَ الَّتِي وَقَعَتْ فِي الرَّحِمِ وَ اسْتَقَرَّتْ فِيهِ ثَمَانِينَ يَوْماً وَ إِنْ طَرَحَتْهُ مُضَغَةً فَإِنَّ عَلَيْهِ سِتِّينَ دِينَاراً وَ هِيَ الَّتِي إِذَا وَقَعَتْ فِي الرَّحِمِ اسْتَقَرَّتْ فِيهِ مِائَةً وَ عِشْرِينَ يَوْماً وَ إِنْ طَرَحَتْهُ وَ هُوَ نَسَمَةٌ مُخَلَّقَةً لَهُ لَحْمُ وَ عَظْمُ مُرَتَّلُ الْجَوَارِحَ وَ قَدْ نُفِخَ فِيهِ رُوحُ الْحَيَاةِ وَ الْبَقَاءِ فَإِنَّ عَلَيْهِ دِيَةٌ كَامِلَةٌ.﴾ (2)

5- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَهيَ سِتَّةُ أجْزَاءِ وَ سِتَةَ اسْتِحَالَاتِ وَ فِى كُلِّ جُزْءِ وَ اسْتِحَالَة دِيَةٌ مَحْدُودَةً فَفِي النُّطْفَة عِشْرُونَ دِينَاراً وَ فِي الْعَلَقَةَ أَرْبَعُونَ دِينَاراً وَ فِي الْمُضْغَةَ سِتُّونَ دِينَاراً وَ فِي الْعَظْمِ ثَمَانُونَ دِينَاراً وَإِذَا كُسِيَ لَحْماً فَمِائَةً دِينَارٍ حَتَّى يَسْتَهَلَّ فَإِذَا اسْتَهَلَّ فَالدِّيَةُ كَامِلَة.﴾ (3)

* قوله تعالى : ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينِ﴾ (13)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أَي فِي الْأَنْثَيَيْنِ ثُمَّ فِي الرَّحِمِ.﴾ (4)

2- أمير المؤمنين علیه السلام كَانَ فِيمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنْ قَالَ لَهُ يَا بُنَى لِيَعْتَبِرُ مَنْ قَصُرَ يَقِينُهُ وَ ضَعْفَتْ نِيَّتُهُ فِي طَلَب الرِّزْقِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَهُ فِي ثَلَاثَة أَحْوَالَ مِنْ أَمْرِهِ وَ آتَاهُ رِزْقَهُ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ فِي وَاحِدَة مِنْهَا كَسْبُ وَ لَا حِيلَةُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى سَيَرْزُقُهُ فِي الْحَالِ الرَّابِعَة

ص: 32

3- امام علی علیه السلام- امام علی علیه السلام در مورد در مورد مردی که زن باردار خود را زد در نتیجه، علقه را سقط کرد قضاوت کرد و فرمود: «باید چهل دینار دیه بدهد و این آیات را خواند: ﴿وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ، ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرارٍ مَكِينِ، ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا المُضْغَةَ عِظَاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لحما ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِين؛﴾ [و در ادامه] فرمود: «برای نطفه [هرگاه سقط شود] بیست دینار، علقه چهل دینار، مضغه شصت دینار، استخوان [قبل از استحکام] هشتاد دینار و صورت بی روح صد دینار و با روح هزار دینار دیه باید داده شود».

4- امام سجاد علیه السلام- سعید بن مسیّب گوید: از امام سجّاد علیه السلام درباره ی مردی پرسیدم: «اگر مردی زن آبستنی را لگد زده و بچّه را انداخته و از میان رفته است حکمش چیست؟». فرمود: «اگر نطفه است بر او بیست دینار [به عنوان دیه واجب] است». گفتم: «حدّ نطفه چیست»؟ فرمود: «از زمانی که نطفه در رحم قرار می گیرد تا چهل روز، نطفه حساب می شود، اگر علقه بیندازد چهل دینار بر او است». گفتم: «حدّ علقه چیست؟ فرمود: «تا هشتاد روز پس از ورود نطفه [علقه] می شود] و اگر مضغه بیندازد شصت دینار بر او [به عنوان دیه واجب] است» گفتم: «حدّ مضغه کدام است»؟ فرمود: «تا یک صد و بیست روز [که در رحم است، مضغه محسوب می شود] و اگر بچّه ای با تمام آفرینش با استخوان، گوشت و اندام مرتّب که جان گرفته باشد و در او روح عقل دمی ده شده باشد بیندازد بر او یک دیه تمام [به عنوان دیه واجب] است».

5- علیّ بن ابراهيم رحمه الله-[مراحل رشد جنین] شش دور است و در هر دوری تحولی است و [در هر مرحله] دیه ی معیّنی دارد. در نطفه بیست دینار، در علقه چهل دینار، در مضغه شصت دینار، در استخوان هشتاد دینار و چون گوشت آورده باشد صد دینار تا [به دنیا بیاید و گریه کند و] بانگ کند و چون به صدا درآمد، دیه اش کامل شود».

* سپس او را نطفه ای در قرارگاه مطمئن [رَحِم] قرار دادیم. (13)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً في قرارٍ مَكين﴾، يعنى أن نطفه را در بیضه های مرد و سپس در رحم زن قرار داده است.

2- امام علی علیه السلام- بعضی از نصایح لقمان به پسرش این بود: «ای پسرم! باید در کسی که یقینش کم و نیتش در طلب روزی ضعیف است به دیدهی عبرت بنگری چون خدای متعال در سه حالت او را روزی داد که در هیچ یک از آن حالات خودش اختیار و قدرتی نداشت، پس باید مطمئن باشد که او را در حالت چهارم نیز روزی خواهد داد، امّا اوّلین حالت در رحم مادر است که

ص: 33

﴿أمَّا أَوَّلُ ذَلِكَ فَإِنَّهُ كَانَ فِي رَحِمِ أُمِّهِ يَرْزُقُهُ هنَاكَ فِي قَرَارٍ مَكِينِ حَيْثُ لَا يُؤْذِيهِ حَرٌّ وَ لَا بَرُدُ ثُمَّ أَخْرَجَهُ مِنْ ذَلِكَ. ﴾ (1)

3- الحسين علیه السلام- ﴿مِنَ الدَّعَوَاتِ الْمُشَرِّفَةِ فِى يَوْمِ عَرَفَةَ دُعَاءُ مَوْلَانَا الْحُسَيْنِ بْن عَلَى علیه السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَيْسَ لِقَضَائِهِ دَافِع... ابْتَدَأْتَنِي بِنِعْمَتِكَ قَبْلَ أَنْ أَكُونَ شَيْئاً مَذْكُوراً وَ خَلَقْتَتِنِي مِنَ الْتُرَاب ثُمَّ أَسْكَنتَنِي الْأَصْلَابَ آمِناً لِرَيْبِ الْمَنُونِ وَ اخْتِلَافِ الدُّهُورِ فَلَمْ أَزَلْ ظَاعِنَا مِنْ صُلْبِ إِلَى رَحِمٍ فِي تَقَادُمِ الْأَيَّامِ الْمَاضِيَةِ وَ الْقُرُونِ الْخَالِيَةِ لَمْ تُخْرِجْنِي لِرَأفَتِكَ بِى وَ لُطْفِكَ لِي [بي] وَإِحْسَانِكَ إِلَى فِي دَولَةِ أَيَّامِ الْكَفَرَةِ الَّذِينَ نَقَضُوا عَهْدَكَ وَ كَذَّبُوا رُسُلَكَ لَكِنَّكَ أَخْرَجْتَنِي رَأْفَةً مِنْكَ وَ تَحَبُّنا عَلَيَّ لِلَّذِي سَبَقَ لِى مِنَ الْهُدَى الَّذِي فِيهِ [لَهُ] يَسَّرْتَنِي وَ فِيهِ أَنْشَأْتَنِي وَ مِنْ قَبْلِ ذَلِكَ رَوْفْتَ بي بجميل صُنْعِكَ وَ سَوَابِعْ نِعْمَتِكَ فَابْتَدَعْتَ خَلْقِي مِنْ مَنِيٍّ يُمْنَى ثُمَّ أَسْكَنْتَنِي فِي ظُلُمَاتِ ثَلَاثٍ بَيْنَ لَحْمٍ وَ جِلْدِ وَ دَمَ لَمْ تُشَهِّرْنِى [تُشَوِّهْنِي] [تُشَبِّهْنِى] بِخَلْقِي وَ لَمْ تَجْعَلْ إِلَيَّ شَيْئًا مِنْ أَمْرِى ثُمَّ أخْرَجْتَنِي إِلَى الدُّنْيَا تَامّاً سَويّا.﴾ (2)

4- السّجّاد علیه السلام- ﴿اللَّهُمَ وَ أَنْتَ حَدَرْتَنِي مَاءً مَهِيناً مِنْ صُلْبِ مُتَضَائِقِ الْعِظَامِ، حَرِجِ الْمَسَالِكَ إِلَى رَحِمِ ضَيِّقَة سَتَرْتَهَا بِالْحُجُب، تُصَرِّفُنِي حَالَا عَنْ حَالَ حَتَّى انْتَهَيْتَ بِي إِلَى تَمَامِ الصُّورَةِ، وَ أَثْبَتَ فِي الْجَوَارِحَ كَمَا نَعَتَ فِي كِتَابِكَ نُطْفَةَ ثُمَّ عَلَقَةً ثُمَّ مُضْغَةً ثُمَّ عَظَمَا ثُمَّ كَسَوْتَ الْعِظَامَ لَحْمَا، ثُمَّ أَنْشَأْتَنِي خَلْقاً آخَرَ كَمَا شِئْتَ حَتَّى إِذَا احْتَجْتُ إِلَى رِزْقِكَ، وَ لَمْ أَسْتَغْنِ عَنْ غِيَاتِ فَضْلِكَ، جَعَلْتَ لِي قُوتاً مِنْ فَضْلِ طَعَامٍ وَ شَرَابِ أَجْرَيْتَهُ لِأَمَتِكَ الَّتِي أَسْكَيْتَنِي جَوْفَهَا، وَ أَوْدَعْتَنِي قَرَارَ رَحِمِهَا. وَ لَوْ تَكِلْنِي يَا رَبِّ فِي تِلْكَ الْحَالَاتِ إِلَى حَوْلِي، أَوْ تَضْطَرُّنِي إِلَى قُوَّتِي لَكَانَ الْحَوْلُ عَنِّى مُعْتَزِلًا، وَ لَكَانَتِ الْقُوَّةُ مِنِّى بَعِيدَةٌ. فَغَذَوْتَنِي بِفَضْلِكَ غِذَاءَ الْبَرِّ اللَّطِيفِ، تَفْعَلُ ذَلِكَ بِي تَطَوُّلًا عَلَيَّ إِلَى غَايَتِي هَذِهِ.﴾ (3)

5- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ أَوْ غَيْرِهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرَ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاكَ الرَّجُلُ يَدْعُو لِلْحُبْلَى أَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ مَا فِي بَطْنِهَا ذَكَراً سَويّاً قَالَ يَدْعُو مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ أَرْبَعَة أَشْهُرٍ فَإِنَّهُ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً نُطْفَةً وَ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً عَلَقَةً وَ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً مُضْغَةً فَذَلِكَ تَمَامُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ ثُمَّ يَبْعَثُ

ص: 34

خداوند او را در آن جایگاه محکم که هیچ سرما و گرمایی به او نمی رسید، روزی داد سپس از آن جا خارجش کرد.»

3- امام حسین علیه السلام- در دعای امام حسین علیه السلام در روز عرفه چنین آمده است: پیش از این که چیز قابل ذکر و ملاحظه ای باشم به نعمت خودت آفرینش مرا آغاز کردی، مرا از خاک آفریدی و آسوده از مرگ و میر در گذر زمان، مرا در رحم قرار دادی و در روزگاران گذشته پیوسته از صلبی به رحمی کوچ کردم از مهر لطف و احسانت به من در دولت کافران، مرا بیرون نیاوردی که آن ها عهد تو را شکستند و رسولانت را دروغ شمردند و از مهربانی و توجّهت مرا در دوران هدایتی که آماده کردی به دنیا آوردی و از آن پیش با من خوب کردی و نعمت دادی و مرا از منی ریخته خلق کردی و در سه ظلمت میان گوشت، پوست و خون نهادی و مرا به آفرینشم انگشت نما نکردی و ناقص الخلقه نیافریدی و کارم را به خودم و انگذاردی و مرا با خلقتی کامل به دنیا آوردی».

4- امام سجاد علیه السلام- بار خدایا! تو مرا از آبی پست و خوار از صلبی که استخوان هایش درهم رفته راه هایش تنگ است به رحم تنگ که آن را به پردهها پوشانده ای پایین آوردی درحالی که مرا از حالی به حالی دیگر می گرداندی تا این که به شکل کامل رساندی و اندام را در [تن] من ثابت و پابرجا گردانیدی، چنان که در کتاب خود وصف نمودی: [نخست] منی پس از آن خون بسته شده آن گاه پاره گوشتی سپس استخوان آفریدی بعد از آن استخوان ها را به گوشت پوشاندی سپس مرا چنان که خواستی، آفریده ی دیگری آفریدی تا آن که به روزی تو نیازمند گشته و از فریادرسی احسان تو بی نیاز نبودم از زیادی خوردنی و آشامیدنی کنیزت (مادرم) که مرا در اندرون او جای دادی و در ته رحمش سپردی خوراک برایم قراردادی و ای پروردگارم اگر مرا در آن احوال به توانایی خود وامی گذاشتی و به نیرویم ناچار می گرداندی حتماً قدرت از من برکنار و توانایی از من دور بود پس مرا به احسان خود غذا و خوراکی خوب و لطیف دادی، آن مهربانی ها را از روی احسان تا این پایه که هستم درباره ی من به جا می آوری».

5- امام باقر علیه السلام- محمّد بن اسماعیل خطاب به امام باقر علیه السلام عرض کرد: «فدایت شوم! آیا ممکن است که مرد برای زن باردار دعا کند تا خداوند فرزند او را پسری سالم گرداند؟ فرمود» «او به مدت چهار ماه می تواند دعا کند؛ چرا که جنین، چهل شب، نطفه و چهل شب، خون بسته و چهل شب، پاره گوشت است که جمعا چهار ماه می شود. پس از آن خداوند دو فرشته آفرینشگر را مبعوث می کند و آن ها می پرسند: «خدایا چه بیافرینیم، مرد یا زن، شقاوتمند یا سعادتمند»؟ جواب خود را دریافت می کنند. باز می پرسند: «خداوندا! رزق و روزی او چیست؟ چگونه می میرد و چه

ص: 35

اللهُ مَلَكَيْن خَلّاقَيْن فَيَقُولَان يَا رَبِّ مَا تَخْلُقُ ذكراً أمْ أنثَى شَقِيّاً أَوْ سَعِيداً فَيُقَالُ ذَلِكَ فَيَقُولَان يَا رَبِّ مَا رِزْقُهُ وَ مَا أَجَلُهُ وَ مَا مُدَّتُهُ فَيُقَالُ ذَلِكَ وَ مِيثَاقُهُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ يَنْظُرُ إِلَيْهِ وَ لَا يَزَالُ مُنْتَصِباً فِي بَطْنِ أُمِّهِ حَتَّى إِذَا دَنَا خُرُوجَهُ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَيْهِ مَلَكًا فَرَجَرَهُ زَجْرَةٌ فَيَخْرُجُ وَ يَنْسَى الميثاق.﴾ (1)

الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْن مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام... مَا صِفَةُ النُّطْفَة الَّتِي تُعْرَفُ بِهَا قَالَ النُّطْفَةُ تَكُونُ بَيْضَاءَ مِثْلَ النُّخَامَة الْغَلِيظَة فَتَمْكُثُ فِي الرَّحِمِ إِذَا صَارَتْ فِيهِ أَرْبَعِينَ يَوْمًا ثُمَّ تَصِيرُ إلَى عَلَقَة قُلْتُ فَمَا صِفَةً خِلْقَة الْعَلَقَةَ الَّتِى تُعْرَفُ بهَا قَالَ هِيَ عَلَقَةً كَعَلَقَة الدَّمِ الْمِحْجَمَة الْجَامِدَة تَمْكُثُ فِي الرَّحِمِ بَعْدَ تَحْوِيلِهَا عَنِ النُّطْفَة أَرْبَعِينَ يَوْماً ثُمَّ تَصِيرُ مُضْغَةً قَلْتُ فَمَا صِفَةً خِلْقَةَ الْمُضْغَةَ وَ خِلْقَتِهَا الَّتِي تُعْرَفُ بِهَا قَالَ هِيَ مُضْغَةً لَحْمُ حَمْرَاءُ فِيهَا عُرُوقُ خُضْرُ مُشَبِّكَةً ثُمَّ تَصِيرَ إِلَى عَظْمٍ قُلْتُ فَمَا صِفَةً خَلْقِهِ إِذَا كَانَ عَظْماً قَالَ إِذَا كَانَ عَظُماً شُقَّ لَهُ السَّمْعُ وَ الْبَصَرُ وَ رَتِّبَتْ جَوَارِحُهُ فَإِذَا كَانَ كَذَلِكَ فَإِنَّ فِيهِ الدِّيَةَ كَامِلَةً.﴾ (2)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ لِلرَّحِمِ أَرْبَعَةَ أَوْعِيَة فَمَا كَانَ فِي الْأَوَّلَ فَلِلْأَبِ وَ مَا كَانَ فِي الثَّانِي فَلِلْامَ وَ مَا كَانَ فِي الثَّالِثِ فَلِلْعُمُومَةِ وَ مَا كَانَ فِي الرَّابِعِ فَلِلْخُئولَةِ.﴾ (3)

8- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَخَلُقَ النُّطْفَةَ الَّتِي مِمَّا أَخَذَ عَلَيْهَا الْمِيثَاقَ فِي صُلْب آدَمَ الةِ أَوْ مَا يَبْدُو لَهُ فِيهِ وَيَجْعَلَهَا فِي الرَّحِمِ حَرَكَ الرَّجُلَ لِلْجَمَاعِ وَ أَوْحَى إِلَى الرَّحِمِ أَنِ افْتَحِي بَابَكِ حَتَّى يَلِجَ فِيكِ خَلْقِي وَ قَضَائِيَ النَّافِذُ وَ قَدَرَى فَتَفْتَحُ الرَّحِمُ بَابَهَا فَتَصِلُ النَّطْفَةُ إِلَى الرَّحِمِ فَتَرَدَّدُ فِيهِ أَرْبَعِينَ يَوْمًا ثُمَّ تَصِيرُ عَلَقَةً أَرْبَعِينَ يَوْماً ثُمَّ تَصِيرُ مُضْغَةً أَرْبَعِينَ يَوْمًا ثُمَّ تَصِيرُ لَحْماً تَجْرِى فِيهِ عُرُوقُ مُشْتَبَكَةُ ثُمَّ يَبْعَثُ اللَّهُ مَلَكَيْنِ خَلاقَيْنِ يَخْلُقَانِ فِي الْأَرْحَامِ مَا يَشَاءُ اللَّهُ فَيَقْتَحِمَانِ فِي بَطْنِ الْمَرْأَةَ مِنْ فَمِ الْمَرْأَةِ فَيَصِلَانِ إِلَى الرَّحِمِ وَ فِيهَا الرِّوحُ الْقَدِيمَةُ الْمَنْقُولَةُ فِي أَصْلَابِ الرِّجَالِ وَ أَرْحَامِ النِّسَاءِ فَيَنْفُخَانِ فِيهَا رُوحَ الْحَيَاةِ وَ الْبَقَاءِ وَ يَشْقَانِ لَهُ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ جَمِيعَ الْجَوَارِحِ وَ جَمِيعَ مَا فِي الْبَطْنِ إِذْنِ اللهِ ثُمَّ يُوحِى الله إلَى الْمَلَكَيْنِ اكْتُبَا عَلَيْهِ قَضَائِي وَ قَدَرِى وَ نَافِذَ أَمْرِى وَ اشْتَرَطَا لِيَ الْبَدَاءَ فِيمَا تَكْتُبَان فَيَقُولَان يَا رَبِّ مَا نَكْتُبُ فَيُوحِى اللَّهُ إِلَيْهِمَا﴾

ص: 36

مدّت در این دنیا زندگی می کند»؟ گفته می شود: فلان مقدار و همه ی این ها را می نویسند و بین دو چشمان او قرار می دهند و مادامی که جنین در شکم مادر است به آن نگاه می کند. هنگامی که زمان خروج کودک نزدیک می شود خداوند فرشته ای را مبعوث می کند و آن فرشته کودک را بانگ می زند و سپس جنین از شکم مادر خارج می شود و هیچ چیزی از آن میثاق نامه را به خاطر ندارد.»

6- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم :گوید از امام باقر علیه السلام پرسیدم: «نطفه را به چه صفتی می شناسد؟ فرمود: «سفید است مانند خلط غلیظ سینه که چهل روز در رحم می ماند می شود گفتم: «علقه چطور شناخته می شود»؟ فرمود: چون خون لخته شده و خون حجامت خشک شده است که چهل روز در رحم می ماند و پس از آن مضغه می شود» گفتم: «وصف و خلقت مضغه که بدان شناخته شود چیست؟» فرمود: «مضغه گوشتی است سرخ که رگ های سبز در هم دارد و سپس استخوان می شود» گفتم» «استخوان چگونه است؟» فرمود: «گوش، چشم و اندام مرتب دارد و چون چنین شود (در صورت سقط) دیه تمام دارد».

7- امام صادق علیه السلام- رحم چهار ظرف و جایگاه دارد؛ رحم اول مربوط به مرد (بیضه های او) است، رحم دوم، رحم مادر است، رحم سوّم، نسبت عمّه ها است و رحم چهارم نسبت خاله ها است.

8- امام باقر علیه السلام هرگاه خداوند بخواهد نطفه ای را که در صلب آدم از او پیمان گرفته و یا این که در مورد آن برایش بدا حاصل می شود، خلق کند و آن را در رحم زن قرار دهد، مرد را برای آمیزش آماده می کند و به رحم وحی می کند که در خود را بگشا تا آفرینش من و قضا و قدر نافذم در تو راه یابد. رحم، راه خود را باز می کند و نطفه به رحم می رسد. چهل روز که در آن جا می ماند تبدیل به لخته ی خون می شود و چهل روز بعد، مضغه (گوشت جویده شده) و پس از چهل روز به گوشتی تبدیل می شود که دارای رگ های در هم فرو رفته است تبدیل می شود. سپس خداوند دو فرشته آفرینشگر را مبعوث می کند و آن دو، آن چه را که خداوند اراده می فرماید، در ارحام می آفرینند. آن دو از دهان زن وارد شکم او می شوند و از آن جا به رحم می روند. جنین، روحی را که از صلب مرد و رحم زن به او منتقل شده را دارد. آن دو فرشته، روح حیات و بقا را در پیکر جنین می دمند و برای او به اذن خداوند متعال، گوش، چشم و تمامی اعضا و جوارح و احشا را خلق می کنند. سپس خداوند به این دو فرشته وحی می کند: «قضا و قدر و امر حتمی مرا بر او بنویسید و هر آن چه را که می نویسید، برای من در آن بدا و [قدرت تغییر] هست.» آن دو می گویند: «خداوند چه بنویسیم؟» خداوند به آن ها وحی می کند که سر خود را به سمت سر مادر بالا بگیرید آن دو سرهای خود را بالا می گیرند وقتی که لوح با پیشانی مادر تماس پیدا می کند، دو فرشته در آن لوح، صورت کودک، زینتش مد،ت زندگی، عهدنامه، خوشبختی و بدبختی اش و هر چیزی که به او مربوط می شود را می بینند. در این هنگام یکی از آن دو، این چیزها را

ص: 37

أن ارْفَعَا رَءُوسَكُمَا إِلَى رَأْسِ أُمِّهِ فَيَرْفَعَان رُءُوسَهُمَا فَإِذَا اللَّوْحُ يَقْرَعُ جَبْهَةَ أُمِّهِ فَيَنْظُرَانِ فِيهِ فَيَجدَانِ فِي اللَّوْحَ صُورَتَهُ وَ زِينَتَهُ وَ أَجَلَهُ وَ مِيثَاقَهُ شَقِيّاً أَوْ سَعِيداً وَ جَمِيعَ شَأْنِهِ قَالَ فَيُمْلِي أَحَدُهُمَا عَلَى صَاحِبِهِ فَيَكْتُبَان جَمِيعَ مَا فِي الأَوْحَ وَ يَشْتَرطَانِ الْبَدَاءَ فِيمَا يَكْتُبَانِ ثُمَّ يَخْتِمَان الْكِتَابَ وَ يَجْعَلَانِهِ بَيْنَ عَيْنَيْهِ ثُمَّ يُقِيمَانِهِ قَائِمَا فِي بَطْنِ أُمِّهِ قَالَ فَرُبَّمَا عَنَا فَانْقَلَبَ وَ لَا يَكُونُ ذَلِكَ إِلَّا فِي كُلِّ عَاتٍ أَوْ مَارِدٍ وَ إِذَا بَلَغَ أَوَانُ خُرُوجِ الْوَلَدِ تَامّاً أَوْ غَيْرَ تَامٌ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى الرَّحِمِ أَن افْتَحِي بَابَكَ حَتَّى يَخْرُجَ خَلْقِي إِلَى أَرْضِي وَ يَنْفُدَ فِيهِ أَمْرِى فَقَدْ بَلَغَ أَوَانُ خُرُوجِهِ قَالَ فَيَفْتَحُ الرَّحِمُ بَابَ الْوَلَدِ فَيَبْعَثُ اللَّهُ إِلَيْهِ مَلَكَاً يُقَالُ لَهُ رَاجِرُ فَيَزْجُرُهُ رَجْرَةً فَيَفْرَعُ مِنْهَا الْوَلَدُ فَيَنْقَلِبُ فَيَصِيرُ رِجْلَاهُ فَوْقَ رَأْسِهِ وَ رَأْسُهُ فِي أَسْفَلَ الْبَطْن لِيُسَهَّلَ اللَّهُ عَلَى الْمَرْأَة وَعَلَى الْوَلَدِ الْخُرُوجَ قَالَ فَإِذَا احْتُبسَ زَجَرَهُ الْمَلَك زَجْرَةَ أُخْرَى فَيَفْزَعُ مِنْهَا فَيَسْقُطُ الْوَلَدُ إِلَى الْأَرْضِ بَاكِياً فَزعاً مِنَ الزَّجْرَة.﴾ (1)

9- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام يَقُولُ قَالَ أَبُو جَعْفَرِ إِنَّ النُّطْفَةَ تَكُونُ فِي الرَّحِمِ أَرْبَعِينَ يَوْماً ثُمَّ تَصِيرُ عَلَقَةً أَرْبَعِينَ يَوْمًا ثُمَّ تَصِيرُ مُضْغَةً أَرْبَعِينَ يَوْمًا فَإِذَا كَمَلَ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ بَعَثَ اللَّهُ مَلَكَيْن خَلَّاقَيْنِ فَيَقُولَان يَا رَبِّ مَا تَخْلُقُ ذَكَرا أَوْ أُنْثَى فَيُؤْمَرَان فَيَقُولَان يَا رَبِّ شَقِيّاً أَوْ سَعِيداً فَيُؤْمَرَاَن فَيَقُولَان يَا رَبِّ مَا أَجَلُهُ وَ مَا رِزْقُهُ وَ كُلٌّ شَيْءٍ مِنْ حَالِهِ وَ عَدَدَ مِنْ ذَلِكَ أَشْيَاءَ وَ يَكْتُبَانِ الْمِيثَاقَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ فَإِذَا أَكْمَلَ اللَّهُ لَهُ الْأَجَلَ بَعَثَ اللَّهُ مَلَكاً فَرَجَرَهُ زَجْرَةً فَيَخْرُجُ وَ قَدْ نَسِيَ الْمِيثَاقَ فَقَالَ الْحَسَنُ بْنُ الْجَهُم فَقُلْتُ لَهُ أَ فَيَجُوزُ أَنْ يَدْعُوَ اللَّهَ فَيُحَوِّلَ الْأنْثَى ذَكَراً وَ الذَّكَرَ انْثَى فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ.﴾(2)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ النُّطْفَةَ إِذَا وَقَعَتْ فِي الرَّحِمِ تَصِيرُ إِلَى عَلَقَةٍ ثُمَّ إِلَى مُضْغَةٍ ثُمَّ إِلَى مَا شَاءَ اللَّهُ وَ إِنَّ النُّطْفَةَ إِذَا وَقَعَتْ فِي غَيْرِ الرَّحِمِ لَمْ يُخْلَقَ مِنْهَا شَيْءٌ.﴾ (3)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ النُّطْفَةَ إِذَا وَقَعَتْ فِي الرَّحِمِ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَكًا فَأَخَذَ مِنَ التُّرْبَةِ الَّتِي يُدْفَنُ فِيهَا فَمَاثَهَا فِي النُّطْفَةَ فَلَا يَزَالُ قَلْبُهُ يَحِنُّ إِلَيْهَا حَتَّى يُدْفَنَ فِيهَا.﴾ (4)

ص: 38

بر دیگری املا می کند و او آن ها را می نویسد و این شرط را هم می نویسند: در تمامی این موارد، برای خداوند بدا هست. سپس نوشته را مهر می زنند و آن را در پیشانی جنین قرار می دهند و کودک را در شکم مادر می ایستانند». حضرت فرمود: «و چه بسا که جنین کرنش می کند و واژگون می شود و این مسئله فقط برای سرکشان و عصیانگران اتّفاق می افتد» هنگامی که موقع ولادت کودک می رسد، خواه نه ماه تمام باشد یا کم تر خداوند عزّوجلّ به رحم وحی می کند که راه خود را باز کن تا مخلوقم به زمینم راه یابد و امرم در مورد او اجرا شود؛ که زمان خروج او فرا رسیده است. رحم راه جنین را باز می کند و خداوند فرشته ای را به نام زاجر مبعوث می کند که کودک را چنان می راند که کودک می ترسد و واژگون می شود و پاهایش بالای سرش قرار می گیرد و سرش در پایین شکم قرار می گیرد تا وضع حمل هم برای مادر و هم برای کودک آسان شود اگر زایمان و خروج نوزاد سخت شود، فرشته ی زاجر بار دیگر کودک را می ترساند و کودک می ترسد و گریه کنان و هراسان به زمین می افتد.»

9- امام رضا علیه السلام- حسن بن جهم گوید: شنیدم امام رضا علیه السلام از امام باقر علیه السلام روایت فرمود: نطفه چهل روز در رحم باقی می ماند و آن گاه به خون بسته تبدیل می شود و بعد از چهل روز دیگر به مضغه (پاره گوشت) تبدیل می شود و چهل روز بعد که چهار ماه کامل سپری می شود، خداوند دو فرشته ی خلق کننده را بر می انگیزد. آن ها می گویند: «پروردگارا! چه می آفرینی؟ مذکّر یا مؤنث»؟ در این باره به آن دو امر می شود. سپس می پرسند: «آیا او را شقاوتمند می آفرینی یا سعادتمند»؟ در این باره نیز به آن ها امر می شود. سپس می گویند: «خداوندا! مرگش چگونه است؟ رزق و روزیش به چه شکل است؟ و همه چیز را در مورد او از خدا می پرسند که حضرت تعدادی از این موارد را ذکر نمود سپس عهدنامه ای را بین دو چشمانش می نویسند. هنگامی که خداوند مدّت توقّف او را در رحم مادر به پایان رساند فرشته ای را مبعوث می گرداند و او را چنان از رحم مادر می راند که کودک از رحم مادر خارج می شود و چیزی از عهدنامه را به یاد ندارد». حسن بن جهم می گوید: «از امام رضا علیه السلام پرسیدم با این حال آیا جایز است که به درگاه خدا دعا کنیم که جنین پسر را دختر و یا دختر را به پسر تبدیل نماید؟ امام فرمود: «خداوند هرچه را که بخواهد انجام می دهد.»

10- امام صادق علیه السلام- بعد از آن که نطفه در رحم زن جا بگیرد، به علقه تبدیل می شود، بعد مانند گوشت جویده می شود، سپس رشد می کند و به صورتی که خدا بخواهد خلق می شود. امّا اگر نطفه در خارج رحم بریزد چیزی خلق نمی شود.

11- امام صادق علیه السلام- چون نطفه در رحم افتد خدای عزّوجلّ فرشته ای را می فرستد تا از آن خاک که در آن دفن می شود برگیرد و بدان نطفه بیامیزد و پیوسته دلش به آن جا گرایش دارد [تا این که بمیرد.]

ص: 39

12- الباقر علیه السلام- ﴿إِذَا وَقَعَتِ النَّطْفَةُ فِي الرَّحِمِ اسْتَقَرَّتْ فِيهَا أَرْبَعِينَ يَوْماً وَ تَكُونُ عَلَقَةً أَرْبَعِينَ يَوْماً وَ تَكُونُ مُضْغَةً أَرْبَعِينَ يَوْماً ثُمَّ يَبْعَثُ اللَّهُ مَلَكَيْن خَلَّاقَيْنِ فَيُقَالُ لَهُمَا اخْلُقَا كَمَا يُرِيدُ اللَّهُ ذَكَراً أَوْ أَنْثَى صَوِّرَاهُ وَاكْتُبَا أَجَلَهُ وَ رِزْقَهُ وَ مَنِيَّتَهُ وَ شَقِيّاً أَوْ سَعِيداً وَاكْتُبَا لِلَّهِ الْمِيثَاقَ الَّذِي أَخَذَهُ عَلَيْهِ فِي الدَّرِّ بَيْنَ عَيْنَيْهِ فَإِذَا دَنَا خُرُوجُهُ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ بَعَثَ اللَّهُ إِلَيْهِ مَلَكاً يُقَالُ لَهُ رَاجِرُ فَيَرْجُرُهُ فَيَفْزَعُ فَرَعاً فَيَنْسَى الْمِيثَاقَ وَ يَقَعُ إِلَى الْأَرْض يَبْكِي مِنْ زَجْرَةَ الْمَلَكِ.﴾ (1)

13- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ فَإِنْ خَرَجَ فِي النُّطْفَة قَطْرَةُ دَمٍ قَالَ فِي الْقَطْرَة عُشْرُ النَّطْفَة فَفِيهَا اثْنَانِ وَ عِشْرُونَ دِينَاراً قُلْتُ قَطْرتَان قَالَ أَرْبَعَةُ وَ عِشْرُونَ دِينَاراً قُلْتُ فَثَلَاثُ قَالَ سِتَّةُ وَ عِشْرُونَ دِينَاراً قُلْتُ فَأَرْبَعُ قَالَ ثَمَانِيَةُ وَ عِشْرُونَ دِينَاراً قُلْتُ فَخَمْسُ قَالَ ثَلَاثُونَ دِينَاراً وَ مَا زَادَ عَلَى النَّصْفِ فَعَلَى هَذَا الْحِسَابِ حَتَّى تَصِيرَ عَلَقَةً فَيَكُونُ فِيهَا أَرْبَعُونَ دِينَاراً، قُلْتُ فَإِنْ خَرَجَتِ النُّطْفَةُ مُتَخَضْخِضَةَ بِالدَّمِ قَالَ: قَدْ عَلِقَتْ إِنْ كَانَ دَمَا صَافِياً أَرْبَعُونَ دِينَاراً وَ إِنْ كَانَ دَماً أَسْوَدَ فَذَلِكَ مِنَ الْجَوْفِ فَلَا شَيْءَ عَلَيْهِ إِلَّا التَّعْزِيرُ لِأَنَّهُ مَا كَانَ مِنْ دَمٍ صَافِ فَذَلِكَ الْوَلَدُ وَ مَا كَانَ مِنْ دَمِ أَسْوَدَ فَهُوَ مِنَ الْجَوْفِ، قَالَ فَقَالَ أَبُو شِبْلٍ فَإِنَّ الْعَلَقَةَ إِذَا صَارَتْ فِيهَا نَبِيهَ الْعُرُوقِ وَ اللَّحْمِ قَالَ: اثْنَانِ وَ أَرْبَعُونَ دِينَاراً [وَ] الْعُشْرُ قَالَ قُلْتُ فَإِنَّ عُشْرَ الْأَرْبَعِينَ أَرْبَعَةُ قَالَ لَا إِنَّمَا عُشْرُ الْمُضْغَةَ إِنَّمَا ذَهَبَ عُشْرُهَا فَكَلَّمَا ازْدَادَتْ زِيدَ حَتَّى تَبْلُغَ السِّتِّينَ قُلْتُ فَإِنْ رَأَتْ فِي الْمُضْغَةِ مِثْلَ عُقْدَةِ عَظْمٍ يَابِسٍ قَالَ: إِنَّ ذَلِكَ عَظْمُ أَوَّلَ مَا يَبْتَدِئُ فَفِيهِ أَرْبَعَةً دَنَانِيرَ فَإِنْ زَادَ فَزَادَ أَرْبَعَةَ دَنَانِيرَ حَتَّى تَبْلُغَ مِائَةَ قُلْتُ فَإِنْ كُسِيَ الْعَظْمُ لَحْماً قَالَ كَذَلِكَ إِلَى مِائَةٍ قُلْتَ فَإِنْ رَكَزَهَا فَسَقَطَ الصَّبِيُّ لَا يُدْرَى أَ حَيَا كَانَ أَوْ مَيِّنَا، قَالَ: هَيْهَاتَ يَا أَبَاشِبُل إِذَا بَلَغَ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ فَقَدْ صَارَتْ فِيهِ الْحَيَاةُ وَ قَدِ اسْتَوْجَبَ الدِّيَة.﴾ (2)

ص: 40

12- امام باقر علیه السلام- هنگامی که نطفه در رحم قرار می گیرد، چهل روز در آن جا می ماند و چهل روز بعدی به صورت خون بسته می شود و چهل روز بعدی به صورت پاره گوشت می شود. سپس خداوند دو فرشته ی آفرینشگر را مبعوث می کند و به آن ها می فرماید: «همان گونه که خدا اراده کرده است، او را مرد یا زن بیافرینید و صورتگری اش کنید و طول عمر، رزق و روزی، مرگ، سعادت و شقاوتش را بنویسید و میثاقی را که خداوند در عالم ذر از او گرفت، بین دو چشمانش بنگارید و آن را در پیشانیش قرار دهید. هنگامی که زمان خروجش از شکم مادر نزدیک می شود، خداوند فرشته ای را به نام زاجر مبعوث می کند که کودک را بانگ زند و کودک بسیار می ترسد و عهدنامه را فراموش می کند و در حالی که از فریاد فرشته گریه می کند بر زمین می افتد.»

13- امام صادق علیه السلام- سلیمان بن خالد گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «ای پسر رسول خدا! العليا اگر در نطفه ی سقط شده یک قطره خون باشد، [مشمول چه مقدار دیه است؟] فرمود: «دیه ی یک قطره یک دهم دیه نطفه است؛ پس دیهی آن قطره بیست و دو دینار می شود». گفتم: «اگر دو قطره باشد»؟ فرمود: «بیست و چهار دینار» گفتم: «اگر سه قطره باشد»؟ فرمود: «بیست و شش دینار» گفتم «اگر چهار قطره باشد؟» فرمود: «بیست و هشت دینار» گفتم: «اگر پنج قطره باشد»؟ فرمود: «سی دینار» و هر چه بیش از نیم باشد حسابش برهمین منوال است تا این که به علقه تبدیل شود که دیه ی آن چهل دینار است. پرسیدم: «اگر نطفه خون آلود خارج شود حکم آن چیست؟» فرمود: «اگر خون پاک در آن باشد علقه است و چهل دینار دیه دارد ولی اگر خون سیاه باشد که از خون داخل رحم است دیه ای بر او نیست و تعزیر دارد چون خون آن خون صافی که برای جنین است، نیست بلکه خون سیاهی است که از داخل شکم مادر می آید» ابوشبل پرسید: «اگر در علقه چیزی شبیه رگ ها و یا گوشت باشد، چه حکمی دارد؟ فرمود: «دیه ی آن یک دهم یعنی چهل و دو دینار است». ابوشبل گفت: «یک دهم از چهل دینار که چهار دینار می شود؟» فرمود: «نه؛ مقصودم یک دهم از دیه ی مضغه است؛ زیرا که یک دهم آن رفته است سقط شده است» و هر قدر که جنین مرحله ی بیشتری از رشد را طی کند، دیه اش نیز بیشتر می شود تا این که برسد به شصت دینار» عرض کردم: «اگر در مضغه چیزی شبیه به گره ای از استخوان دیده شود چه»؟ فرمود: آن استخوان است که در ابتدا و آغاز امر، دیه ی آن چهار دینار است و هرچه زیاد شود دیهی آن نیز چهار دینار چهار دینار زیادتر می شود تا این که برسد به هشتاد دینار» پرسیدم: «اگر گوشت روی استخوان را پوشاند چه حکمی دارد»؟ فرموده مان طور دیه اش زیادتر می شود تا این که برسد به صد دینار» پرسیدم: «اگر کسی ضربه ای بزند و کودک سقط شود و معلوم نگردد که زنده بوده یا نه (روح) در او دمی ده شده یا نه) چه حکمی دارد؟» فرموده یهات، ای اباشبل! چون جنین به چهار ماهگی خود برسد، روح زندگی در او دمی ده می شود و دیه دارد».

ص: 41

14- الرضا علیه السلام- ﴿عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّا رُوِّينَا عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله و سلم أَنَّ مَنْ شَرِبَ الةِ الْخَمْرَ لَمْ تُحْسَبُ صَلَاتُهُ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً فَقَالَ صَدَقُوا فَقُلْتُ وَكَيْفَ لَا تُحْسَبُ صَلَاتُهُ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً لَا أَقَلَّ مِنْ ذَلِكَ وَ لَا أَكْثَرَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدَّرَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ فَصَيَّرَ النُّطْفَةَ أَرْبَعِينَ يَوْماً ثُمَّ نَقَلَهَا فَصَيَّرَهَا عَلَقَةً أَرْبَعِينَ يَوْمًا ثُمَّ نَقَلَهَا فَصَيَّرَهَا مُضْغَةً أَرْبَعِينَ يَوْمًا وَ هَكَذَا إِذَا شَرِبَ الْخَمْرَ بَقِيَتْ فِي مَثَانَتِهِ عَلَى قَدْر مَا خُلِقَ مِنْهُ وَ كَذَلِكَ يَجْتَمِعُ غِذَاؤُهُ وَ أَكْلُهُ وَ شُرْبُهُ تَبْقَى فِي مَثَانَتِهِ أَرْبَعِينَ يَوْماً.﴾ (1)

* قوله تعالى : ﴿ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا المُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لحماً ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾

* ﴿الخِلْقَةُ﴾

1- على بن ابراهيم رحمه الله- وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَى الْمُعْتَزِلَة فَإِنَّ الرَّدَّ مِنَ الْقُرْآن عَلَيْهِمْ كَثِيرُ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْمُعْتَزِلَةَ قَالُوا نَحْنُ نَخْلُقُ أَفْعَالَنَا وَ لَيْسَ لِلَّهِ فِيهَا صُنْعُ وَ لَا مَشِيَّةٌ وَ لَا إِرَادَةُ وَ يَكُونُ مَا شَاءَ إِبْلِيسُ وَ لَا يَكُونُ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ احْتَجُوا أَنَّهُمْ خَالِقُونَ بِقَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ فَقَالُوا فِي الْخَلْقِ خَالِقُونَ غَيْرَ اللَّهِ فَلَمْ يَعْرِفُوا مَعْنَى الْخَلْقِ وَ عَلَى كَمْ وَجْهِ هُو.﴾ (2)

* ﴿خَلْقُ الإِنْسَان﴾

1- الباقر علیه السلام- عَنْ أَبي حَمْزَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَن الْخَلْق فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمَّا خَلَقَ الْخَلْقَ مِنْ طِين أَفَاضَ بِهَا كَإِفَاضَةِ الْقِدَاحَ فَأَخْرَجَ الْمُسْلِمَ فَجَعَلَهُ سَعِيداً وَ جَعَلَ الْكَافِرَ شَقِيَّا فَإِذَا وَقَعَتِ النَّطْفَةُ تَلَقَّتْهَا الْمَلَائِكَةُ فَصَوَّرُوهَا ثُمَّ قَالُوا يَا رَبِّ أَذَكَرُ أَوْ أَنْثَى فَيَقُولُ الرَّبُّ جَلَّ جَلَالُهُ أَيَّ ذَلِكَ شَاءَ فَيَقُولَان فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ.﴾ (3)

14- امام رضا علیه السلام- حسین بن خالد گوید: «به امام رضا علیه السلام عرض کردم: «برای ما روایت شده که نبیّ اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «کسی که شراب بیاشامد تا چهل روز نمازش مقبول نیست، آیا این روایت صحیح است»؟ حضرت فرمود: «راویان این حدیث راست گفته و حدیث را صحیح نقل کرده اند». عرض کردم: «چرا نمازش تا چهل روز مقبول نیست نه کم تر از آن و نه بیش تر»؟ حضرت فرمود: «برای این که حق تعالی خلقت انسان را مقدّر و معیّن فرموده نطفه را بعد از چهل روز ایجاد کرده سپس آن را به مرحله ی بعدی منتقل کرده پس از چهل روز علقه اش می کند و بعد آن را به مرحله بعدی منتقل نموده و پس از چهل روز مضغه اش می نماید. این گونه است که وقتی انسان شراب می خورد بقایای آن شراب برحسب خلقتش چهل روز در مثانه اش می ماند همان طوری که ذرّات و بقایای غذا، مأكولات و مشروبات دیگر نیز تا چهل روز در مثانه می مانند [لاجرم تا وقتی که این بقایا در مثانه ی او هست نماز نباید مقبول درگاه الهی واقع شود]».

* سپس نطفه را به صورت علقه (خون بسته) و علقه را به صورت مضغه (چیزی شبیه گوشت جویده شده) و مضغه را به صورت استخوان هایی در آوردیم و بر استخوان ها گوشت پوشاندیم؛ سپس آن را آفرینش تازه ای بخشیدیم. پس بزرگ و پر برکت است خدایی که بهترین آفرینندگان است! (14)

* آفرینش

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- ردّ بر معتزله از قرآن زیاد است و آن رد این است که معتزله گفتند: «ما خودمان کارهایمان را می آفرینیم و خداوند در آن ها نه آفرینشی دارد، نه مشیّت نه اراده ای و آن چه ابلیس بخواهد، می شود و آن چه خدا بخواهد نمی شود». و استدلال کردند که منظور از آفرینندگان در این کلام خداوند: ﴿فَتَبارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ﴾ آن ها هستند. و گفتند: «در آفریدن، آفریدگارانی غیر از خدا هستند [چون خداوند خود را بهترین آفرینندگان نامید پس آفریدگارانی غیر از خدا هستند]». امّا آن ها معنای آفریدن را و این که آفریدن چندگونه است، نشناختند.

* آفرینش انسان

1- امام باقر علیه السلام- ابوحمزه گوید: «از امام باقر علیه السلام در مورد آفرینش سؤال کردم. فرمود: «خداوند تبارک و تعالی هنگامی که مخلوقات را از گل آفرید، خیر و شر آن ها را در هم آمیخت [تا خوب و بد انسان ها از هم تشخیص داده شوند]. مسلمان را جدا نموده و او را سعادتمند و کافر را تیره روز گردانید. هنگامی که نطفه بسته می شود، فرشتگان آن را تحویل می گیرند و صورتگری می کنند. سپس می گویند: «خداوندا! آیا این کودک مرد است یا زن»؟ و خداوند هر یک را که بخواهد می گوید: آن دو می گویند: ﴿فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ.﴾

1-1- ابن عباس رحمه الله-﴿ ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ يَقُولُ خَرَجَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ بَعْدَ مَا خَرَجَ فَكَانَ مِنْ بَدْءِ خَلْقِهِ الْآخَر أَن اسْتَهَلَ ثُمَّ كَانَ مِنْ خَلْقِهِ أَنْ دُلَّ عَلَى ثَدى أُمِّهِ ثُمَّ كَانَ مِنْ خَلْقِهِ أَنْ عَلِمَ كَيْفَ يَبْسُطُ رِجْلَيْهِ إِلَى أَنْ قَعَدَ إِلَى أَنْ حَبَا إِلَى أَنْ قَامَ عَلَى رِجْلَيْهِ إِلَى أَنْ مَشَى إِلَى أَنْ فُطمَ فَعَلِمَ كَيْفَ يَشْرَبُ وَ يَأْكُلُ مِنَ الطَّعَامِ إِلَى أَنْ بَلَغَ الْحُلُمَ إِلَى أَنْ بَلَغَ إِلَى أَنْ يَتَقَلَّبَ فِي الْبَلَادِ.﴾ (1)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿خَلْقاً آخَرَ فَهُوَ نَفْخُ الروح فِيهِ.﴾(2)

3-1- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِذَا تَمَّتِ النُّطْفَةُ أَرْبَعَةَ أَشْهُر بُعِثَ إِلَيْهَا مَلَكَ فَنَفَخَ فِيهَا الرُّوحَ فِي الظُّلُمَاتِ الثَّلَاثِ فَذَلِكَ قَوْلَهُ ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ يَعْنِي نَفَخَ الرُّوحِ﴾ (3)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ يَا بُنَيَّ إِنَّ الدُّنْيَا بَحْرُ عَمِيقٌ وَ قَدْ هَلَكَ فِيهَا عَالَمُ كَثِيرُ فَاجْعَلْ سَفِينَتَكَ فِيهَا الْإِيمَانَ بِاللَّهِ الى ان قالَ وَ الِاعْتِقَادُ فِي الرُّوحِ أَنَّهُ لَيْسَ مِنْ جِنْسِ الْبَدَن وَ أَنَّهُ خَلْقُ آخَرُ لِقَوْلِهِ تَعَالَى ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ.﴾ (4)

1-1- ابن عبّاس رحمه الله-﴿ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ﴾؛ یعنی از شکم مادر خارج می شود و با گریه ای که می کند، آغاز مرحله ی جدیدی از خلقش شروع می شود، و مراحل خلقت جدیدش این است که به سوی پستان مادر راهنمایی می شود و مرحله ی بعد آفرینشش این است که بیاموزد چگونه پاهایش را در از کند؛ بعد بیاموزد بنشیند، بر سر دست راه رود، سرپا بایستد، راه رود، تا از شیر گرفته شود و بداند چگونه بنوشد و خوراک خورد تا به بلوغ رسد، تا آن جا رشد کند که در شهرها بگردد».

2-1- امام باقر علیه السلام- مقصود از خَلْقاً آخَرَ دمیده شدن روح در جنین است.

3-1- امام علی علیه السلام- وقتی نطفه چهارماهه شود فرشته ای می آید و در ظلمات سه گانه بر او جان می دمد و این است کلام خداوند متعال که می فرماید: ﴿ثُمَّ أَنشَأْناهُ خَلْقاً آخَر﴾؛ یعنی دمیدن جان.

4-1- امام صادق علیه السلام- لقمان حکیم علیه السلام به پسرش فرمود: «فرزند عزیزم! دنیا دریایی عمیق و ژرف است و افرادی بسیار زیاد در این دریا هلاک شده اند. پس توجّه داشته باش که کشتی خود را در این دریای ژرف، ایمان به خدا قرار دهی.... و اعتقاد [حقیقی] در ذات روح آن است که از جنس بدن نیست و خلقتی دیگر است چرا که خداوند متعال فرموده است: ﴿ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾».

4-2- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ زَيْدِ بْن وَهْبٍ قَالَ سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام عَنْ قُدْرَة اللَّهِ تَعَالَى جَلَّتْ عَظَمَتُهُ فَقَامَ خَطِيبًا فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَلَائِكَةَ لَوْ أَنَّ مَلَكاً مِنْهُمْ هَبَطَ إِلَى الْأَرْضِ مَا وَسِعَتْهُ لِعِظَمِ خَلْقِهِ وَ كَثْرَةِ أَجْنِحَتِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَوْ كَلفَتِ الْجِنُّ وَ الْإِنْسِ أَنْ يَصِفُوهُ مَا وَ صَفُوهُ لِبُعْدِ مَا بَيْنَ مَفَاصِلِهِ وَ حُسْنٍ تَرْكِيب صُورَتِهِ وَ كَيْفَ يُوصَفُ مِنْ مَلَائِكَتِهِ مَنْ سَبْعُ مِائَةِ عَامٍ مَا بَيْنَ مَنْكِبَيْهِ وَ شَحْمَةِ أُذُنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسُدُّ الْأَفْقَ بِجَنَاحِ مِنْ أَجْنِحَتِهِ دُونَ عِظَمِ يَدَيْهِ وَ مِنْهُمْ مَنِ السَّمَاوَاتُ إِلَى حُجْزَتِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ قَدَمُهُ عَلَى غَيْرِ قَرار فِي جَوِّ الْهَوَاءِ الْأَسْفَلَ وَ الْأَرَضُونَ إِلَى رَكْبَتَيْهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَوْ أَلْقِيَ فِي نُقْرَة إِبْهَامِهِ جَمِيعُ الْمِيَاهِ لَوَسِعَتْهَا وَ مِنْهُمْ مَنْ لَوْ الْقِيَتِ السُّفْنُ فِي دُمُوعِ عَيْنَيْهِ لَجَرَتْ دَهْرَ الدَّاهِرِينَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ.﴾(1)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿المفضّل فَقَوْلُ مَنْ قَالَ فِي الْأَشْيَاءِ إِنَّ كَوْنَهَا بِالْعَرَضِ وَالاتِّفَاقِ مِنْ قِبَل أَنَّ شَيْئاً مِنْهَا يَأْتِي عَلَى خِلَافِ الطَّبِيعَة [بعَرَض] يَعْرِضُ لَهُ خَطَأَ وَ خَطَلُ فَإِنْ قَالُوا وَ لِمَ صَارَ مِثْلُ هَذَا يَحْدُثُ فِي الْأَشْيَاءِ قِيلَ لَهُمْ لِيُعْلَمَ أَنَّهُ لَيْسَ كَوْنُ الْأَشْيَاءِ بِاضْطِرَارِ مِنَ الطَّبِيعَةِ وَ لَا يُمْكِنُ أَنْ يَكُونَ سِوَاهُ كَمَا قَالَ [ال] قَائِلُونَ بَلْ هُوَ تَقْدِيرُ وَ عَمْدُ مِنْ خَالِقِ حَكِيمٍ إِذْ جَعَلَ الطَّبِيعَةَ تَجْرِى أَكْثَرَ ذَلِكَ عَلَى مَجْرَى وَ مِنْهَاجِ مَعْرُوفِ وَ يَزُولُ أَحْيَانَا عَنْ ذَلِكَ لِأَعْرَاضِ تَعْرِضُ لَهَا فَيُسْتَدَلُ بذَلِكَ عَلَى أَنَّهَا مُصَرَّفَةُ مُدَبَّرَةُ فَقِيرَةُ إِلَى إِبْدَاءِ الْخَالِقِ وَ قُدْرَتِهِ فِي بُلُوغِ غَايَتِهَا وَ إِتمَامِ عَمَلِهَا فَتَبارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ يَا مُفَضَلُ﴾ (2)

6-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ فِيهِ بُطْلَانُ مَا ادَّعَوْهُ وَ نَسَبُوهُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى أَنْ يَأْمُرَ خَلْقَهُ بِمَا لَا يَقْدِرُونَ أَوْ يَنْهَاهُمْ عَمَّا لَيْسَ فِيهِمْ صُنْعُ وَ لَا اكْتِسَابُ وَ خَالَفَهُمْ فِرْقَةً أُخْرَى فِي قَوْلِهِمْ فَقَالُوا إِنَّ الْأَفْعَالَ نَحْنُ نَخْلُقُهَا عِنْدَ فِعْلِنَا لَهَا وَلَيْسَ فِيهَا صُنْعُ وَ لَا احْتِسَابُ وَ لَا مَشِيَّةٌ وَ لَا إِرَادَةُ وَ يَكُونُ مَا يَشَاءُ إِبْلِيسُ وَ لَا يَكُونُ مَا لَا يَشَاءُ فَضَادُّوا الْمُجَبْرَة فِي قَوْلِهِمْ وَادْعَوْا أَنَّهُمْ خَلَّاقُونَ مَعَ اللَّهِ وَ

ص: 46

4-2- امام علی علیه السلام- زیدبن وهب گوید: «از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره ی قدرت خداوند پرسیده شد. حضرت برای ایراد سخنرانی برخاست و خدا را ستود و ستایش کرد، سپس فرمود: «خداوند متعال فرشتگانی دارد که اگر یکی از آن ها به زمین فرود آید، زمین به سبب بزرگی و بسیاری بال هایش گنجایش او را ندارد و برخی از ایشان چنان هستند که اگر جنّ و انس مکلّف به وصف ایشان بشوند، نمی توانند او را به سبب فاصله ی بسیاری که میان مفاصل ایشان است و زیبایی و ترکیب چهره ی ایشان وصف کنند. چگونه ممکن است فرشته ای که مساحت میان دوش هایش و هم چنین فاصله ی میان دوش ها تا لاله گوشش هفتصد سال راه است را توصیف کرد؟ برخی از ایشان با بال های خود سراسر افق را می پوشانند و این غیر از بزرگی دست های آنان است. برخی از ایشان چنان کشیده قامت هستند که آسمان تا کمر آنان است برخی از ایشان کف پایشان در جو هوای پایین ترین طبقه قرار دارد و بلندای تمام زمین ها تا زانوان آنان است. برخی از ایشان چنانند که اگر تمام آب های زمین در گودی کنار انگشت دست آنان ریخته شود جا می گیرد. برخی از ایشان چنان هستند که اگر کشتی ها در دریای اشک آنان به حرکت در آید تمام روزگاران باید حرکت کنند، ﴿فَتَبَارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾».

5-2- امام صادق علیه السلام- ای مفضل! (گاهی به دلایل نقص رحم یا ایرادی در پدر و مادر، جنین انسان و حتی حیوانات، معیوب و ناقص به دنیا می آید و هیچ ربطی به اتفاق و حادثه ندارد و حتماً دلیلی دارد گفته ی عده ای که می گویند این که بعضی از چیزها به صورت اتّفاقی، خلاف طبیعت و قاعده صحیح خود ایجاد می شوند، دلیل و شاهدی بر خطا و بی تدبیر بودن خلقت است، صحیح نیست. اگر بگویند: «چرا چنین وقایعی پدید می آید [و مخلوقاتی ناقص به وجود می آیند]»؟ پاسخ داده می شود: «تا خیال نشود که همه چیز ضرورتاً از طبیعت سر می زند و جز طبیعت چیزی [و خالقی] در کار نیست». بلکه همان طور که اهل علم گفته اند کار آفرینش با تقدیر و حکمت آفرینشگر حکیم است؛ زیرا طبیعت را چنان آفرید که در بیشتر اوقات بر یک مسیر باشد و گاه به خاطر وجود دلایل و علل خاصی از مسیر معروف و همیشگی بیرون رود تا بدین وسیله ثابت گردد که کار طبیعت [از خود آن نیست بلکه] کسی دیگر آن را تدبیر می کند و برای رسیدن به غایت، به ابداء، قدرت و اتمام آفرینشگر تبارک و تعالی نیازمند است. به راستی که او ﴿فتبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾ است.

6-2- امام علی علیه السلام- در بطلان کلامی است که مدّعی آن هستند و آن را به خداوند تعالی نسبت می دهد که مخلوقاتش را به چیزهایی دستور داد که توانایی انجام آن ها را ندارند یا آن ها را از چیزهایی منع کرد که در آن ها دخل و تصرّفی ندارند و فرقه ی دیگری در این سخن آن ها، با ایشان مخالفت کردند و گفتند: «ما افعال را می آفرینیم در وقتی که آن ها را انجام می دهیم، و [خدا] هیچ دخل و تصرّف، مشیّت و اراده ای در آن ها ندارد و هر آن چه ابلیس می خواهد می شود و هر آن چه [خدا] می خواهد نمی شود» و با مجبّره در این کلامش، مخالفت کرده و ادّعا کردند که آن ها هم با خدا در آفرینش سهیم هستند و به این کلام خداوند: ﴿فَتَبارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾ استدلال کردند و گفتند: «این کلام خدا: ﴿فَتَبَارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ﴾ آفریدگارانی غیر از او را اثبات می کند» آن ها نسبت به این کلام جاهل

ص: 47

احْتَجُوا بِقَوْلِهِ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ فَقَالُوا قَوْلُهُ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ يُثْبِتُ حَلَّاقِينَ غَيْرَهُ فَجَهِلُوا هَذِهِ اللَّفْظَةَ وَ لَمْ يَعْرِفُوا مَعْنَى الْخَلْقِ وَ عَلَى كَمْ وَجْهِ هُوَ فَسُئِلَ علیه السلام عَنْ ذَلِكَ وَ قِيلَ لَهُ هَلْ فَوَّضَ اللَّهُ تَعَالَى إِلَى الْعِبَادِ مَا يَفْعَلُونَ فَقَالَ اللَّهُ أَعَزُّ وَ أَجَلُّ مِنْ ذَلِكَ قِيلَ فَهَلْ يُجْرُهُمْ عَلَى مَا يَفْعَلُونَ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَعْدَلُ مِنْ أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلَى فِعْل ثُمَّ يُعَذِّبَهُمْ عَلَيْهِ قِيلَ أَبَيْنَ الْهَاتَيْنِ الْمَنْزِلَتَيْنِ مَنْزِلَةُ ثَالِثَةٌ فَقَالَ نَعَمْ كَمَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ فَقِيلَ مَا هِيَ قَالَ سِرُّ مِنْ أَسْرَارِ اللَّهِ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذَالِكَ لَمَيِّتُونَ﴾(15)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تُبْعَثُونَ﴾ (16)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يَبْعَثَ الْخَلْقَ أَمْطَرَ السَّمَاءَ عَلَى الْأَرْضِ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً فَاجْتَمَعَتِ الْأَوْصَالُ وَ نَبَتَتِ اللُّحُومُ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرائِقَ وَ مَا كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِينَ﴾ (17)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرائِقَ قَالَ السَّمَاوَاتِ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَنْزَلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّا عَلَى ذَابٍ بِهِ لَقَادِرُونَ﴾ (18)

* قوله تعالى: ﴿فَأَنشَأْنَا لَكُمْ بِهِ جَنَّاتٍ مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنَابٍ لَكُمْ فِيها فَوَاكِهُ كَثِيرَةٌ وَ مِنْهَا تَأْكُلُونَ﴾ (19)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿يَعْنِي مَاءَ الْعَقِيقِ﴾. (4)

2- الباقر علیه السلام- ﴿فَهِیَ الْأَنْهَارُ وَ الْعُيُونُ وَ الْآبَارُ.﴾ (5)

ص: 48

هستند و علم ندارند و معنای آفریدن را و این که آن بر چند نوع است، نشناختند. درباره ی این [خلق و انواع آن] از [امام] سؤال شد و گفته شد: «آیا خداوند تعالی آن چه را که بندگانش انجام می دهند به خودشان واگذار کرده است»؟ فرمود: «خداوند عزیزتر و جلیل تر از این است [که کارهای بندگان را به خودشان واگذار کند]» گفته شد: «آیا آن ها را بر آن چه که انجام می دهند مجبور کرد»؟ فرمود: «خداوند سبحان، عادل تر از آن است که آن ها را بر کاری مجبور کند و سپس به خاطر انجام آن کار آن ها را عذاب کند». گفته شد: «آیا بین این دو جایگاه (جبر و تفویض) جایگاه سوّمی هست»؟ فرمود: «آری؛ همان گونه که بین آسمان ها و زمین [جایگاه سوّمی غیر از آسمان و زمین است]». گفته شد: «آن چیست»؟ فرمود: «رازی است از رازهای خداوند».

* آن گاه شما بعد از آن می میرید (15)

* سپس در روز قیامت برانگیخته می شوید. (16)

1- امام صادق علیه السلام- وقتی خداوند اراده فرماید که مردم را زنده کند و برانگیزاند چهل شبانه روز آسمان بر زمین باران می بارد. مفاصل جمع و بر آن گوشت روییده می شود.

* ما بر فراز شما هفت راه (طبقات هفتگانه آسمان) را قرار دادیم و هرگز از خلق [خود] غافل نبوده ایم. (17)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوقَكُمْ سَبْعَ طَرائِق﴾؛ مقصود، آسمان ها است.

* و از آسمان، آبی به اندازه ی معیّن فرو فرستادیم و آن را در زمین [در جایگاه مخصوصی] ساکن نمودیم و ما بر از بین بردن آن كاملاً قادريم. (18)

* پس به وسیله ی آن باغ هایی از درختان نخل و انگور برای شما ایجاد کردیم؛ باغ هایی که در آن برای شما میوه های فراوانی است؛ و از آن می خورید. (19)

1- امام صادق علیه السلام- منظور از آبی که در زمین ساکن شده است، آبی است که در سرزمین عقیق (شهری در شمال مکه) جمع شده است.

2- امام باقر علیه السلام- مقصود؛ نهرها، چشمه ها و چاه ها است.

ص: 49

3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿أَنْزَلَ اللهُ مِنَ الْجَنَّةَ إِلَى الْأَرْضِ خَمْسَةَ أَنْهَارِ سَيْحُونَ وَ هُوَ نَهَرُ الْهَنْدِ وَ جَيْحُونَ وَ هُوَ نَهَرُ بَلْخَ وَ دِجْلَةَ وَ الْفُرَاتَ وَ هُمَا نَهْرَاَ الْعِرَاقِ وَ النِّيلَ وَ هُوَ نَهَرُ مِصْرَ أَنْزَلَهَا اللَّهُ مِنْ عَيْن وَاحِدَة مِنْ عُيُون الْجَنَّة مِنْ أَسْفَل دَرَجَة مِنْ دَرَجَاتِهَا عَلَى جَنَاحَيْ جَبْرَائِيلَ فَاسْتَوْدَعَهَا الْجِبَالَ وَ أَجْرَاهَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَهَا مَنَافِعَ لِلنَّاسِ فِي أَصْنَافِ مَعَايِشِهِمْ فَذَلِكَ قَوْلُهُ وَ أَنْزَلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ فَإِذَا كَانَ عِنْدَ خُرُوجِ يَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ أَرْسَلَ اللَّهُ جَبْرَئِيلَ رفِعَ مِنَ الْأَرْضِ الْقُرْآنُ وَ الْعِلْمُ كُلَّهُ وَ الْحَجَرُ مِنْ رُكْنِ الْبَيْتِ وَ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَ تَابُوتُ ال بمَا فِيهِ وَ هَذِهِ الْأَنْهَارُ الْخَمْسَةُ فَيُرْفَعُ كُلَّ ذَلِكَ إِلَى السَّمَاءِ فَذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ إِنَّا عَلَى ذَهَابِ بِهِ لَقَادِرُونَ فَإِذَا رُفِعَتْ هَذِهِ الْأَشْيَاء مِنَ الْأَرْضِ فَقَدَأَهْلُهَا خَيْرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيِّئَاءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِلْآكِلِينَ﴾ (20)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِلْآكِلِينَ قَالَ شَجَرَةً الزَّيْتُون وَ هُوَ مَثَلُ رَسُول الله صلی الله علیه و آله وَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام.﴾ (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿الزَّيْتَ شَجَرَةٌ مُبَارَكَةً فَاعْتَدِمُوا مِنْهُ وَادَّهِنُوا.﴾ (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ: وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْناءَ فَالطُّورُ الْجَبَلُ وَ السَّيْنَاءُ الشَّجَرَةُ- وَ أَمَّا الشَّجَرَةُ الَّتِى تَنْبُتُ بالدُّهْن فَهىَ الزَّيْتُونَ﴾ (4)

4- الباقر علیه السلام- ﴿عَن أبي جَعْفَر علیه السلام فِي حَدِيثٍ حَدَّثَ بِهِ أَنَّهُ كَانَ فِي وَصِيَّة أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنْ أَخْرِجُونِي إِلَى الظَّهْرِ فَإِذَا تَصَوَّبَتْ أَقْدَامُكُمْ وَ اسْتَقْبَلَتْكُمْ رِيحٌ فَادْفِنُونِي وَ هُوَ أَوَّلُ طُورِ سَيْنَاءَ فَفَعَلُوا ذَلِكَ﴾ (5)

5- ابن عباس رحمه الله- ﴿إِنَّمَا سُمِّيَ الْجَبَلُ الَّذِي كَانَ عَلَيْهِ مُوسَى علیه السلام طُورَ سَيْنَاءَ لِأَنَّهُ جَبَلُ كَانَ عَلَيْهِ شَجَرُ الزَّيْتُونَ وَكُلٌّ جَبَل يَكُونُ عَلَيْهِ مَا يُنْتَفَعُ بِهِ مِنَ النَّبَاتِ أَوِ الْأَشْجَارِ سُمِّيَ طُورَ سَيْنَاءَ وَ طُورَ سِينِينَ وَ مَا لَمْ يَكُنْ عَلَيْهِ مَا يُنْتَفَعُ بِهِ مِنَ النَّبَاتِ أَوِ الْأَشْجَارِ مِنَ الْجِبَالِ سُمِّيَ طُور [طُورًا] وَلَ ا يُقَالُ لَهُ طُورُ سَيْنَاءَ وَ لَا طُورُ سِينِينَ.﴾ (6)

ص: 50

3- پیامبر صلی الله علیه و آله خدا از بهشت به زمین پنج رود فرود آورد: سیحون که رودی در هند است، جیحون رودی در بلخ، دجله و فرات دو رود در عراق و نیل رودی در مصر؛ خدا آن ها را از یک چشمه ای از پایین ترین درجه های بهشت بر دو بال جبرئیل علیه السلام فرو آورد و در کوه ها سپرد و بر روی زمین جاری کرد و آن را برای مراحل مختلف زندگی مردم سودمند قرار داد و این است كلام خدا: ﴿وَ أَنْزَلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ؛﴾ وقتی که هنگام خروج یاجوج و مأجوج شود، خدا جبرئیل علیه السلام را می فرستد تا از زمین قرآن، همه ی دانش، حجر الأسود را از دیوارهای خانه ی خدا مقام ابراهیم علیه السلام، تابوت موسی علیه السلام و هرچه در تابوت است و این پنج رود را به آسمان بالا برد و این است کلام خداوند عزّوجلّ: و ما بر از بین بردن آن کاملاً قادریم و چون این چیزها از زمین بالا روند اهل زمین خیر و برکت دنیا و آخرت را از دست می دهند».

* و [نیز] درختی را که از طور سینا می روید (درخت زیتون) و از آن روغن و «نان خورش» برای خورندگان فراهم می گردد [آفریدیم]. (20)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ شَجَرَةٌ تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِلْآكِلِينَ؛﴾ منظور درخت زیتون است و نمادی است از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام .

2- پیامبر صلی الله علیه و آله زیتون را بخورانید و به تن بمالید که از درخت مبارکی است.

3- امام باقر علیه السلام- طور به معنای کوه، سیناء به معنای درخت و درختی که نان خورش (و خوراکی) است برای خورندگان، زیتون است.

4- امام باقر علیه السلام- در وصیّت نامه ی امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است: «مرا از کوفه به طرف نجف بیرون برید؛ هرجا که پاهای شما در زمین فرو نشیند و بند شود و نسیمی روبروی شما بوزد، مرا همان جا دفن کنید که آن جا اوّل طور سیناست». آن ها نیز همین کار را کردند.

5- ابن عبّاس رحمه الله- کوهی که موسی علیه السلام بر روی آن قرار داشت به این دلیل طور سینا نام گرفت که درخت زیتون بر روی آن بود هر کوهی که گیاه و درخت سودمندی بر روی آن روییده باشد طور سینا یا طور سینین نام می گیرد. کوهی که گیاه یا درخت سودمندی بر آن نباشد طور نامیده می شود امّا به آن طور سینا یا طور سینین گفته نمی شود.

ص: 51

* قوله تعالى: ﴿وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةٌ نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهَا وَ لَكُمْ فِيها منافِعُ كَثِيرَةٌ وَ مِنْهَا تَأْكُلُونَ﴾ (21)

1- ابن عباس رحمه الله- ﴿إِذَا اسْتَقَرَّ الْعَلَمُ فِي الْكَرِش صَارَ أَسْفَلُهُ فَرْثاً وَ أَعْلَاهُ دَمَا وَ أَوْسَطُهُ لَبَنا فَيَجْرِي الدَّمُ فِي الْعُرُوقِ وَ اللَّبَنُ فِي الضَّرْعِ وَ يَبْقَى الْفَرْتُ كَمَا هُوَ فَذَاكَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَ دَمِ لَبَناً خَالِصاً لَا يَشُوبُهُ الدَّمُ وَ لَا الْفَرْثُ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ عَلَيْها وَ عَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ﴾ (22)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ يَعْنِي السُّفُن﴾. (2)

* قوله تعالى: وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إلهِ غَيْرُهُ أَفَلا تَتَّقُونَ﴾ (23)

1- ابن عباس رحمه الله- ﴿إِنَّهُ سُمِّيَ نُوحاً علیه السلام لِكَثْرَةِ نَوْحِهِ عَلَى نَفْسِهِ وَ قِيلَ فِي سَبَبٍ نَوْحِهِ: إِنَّهُ كَانَ يَدْعُو عَلَى قَوْمِهِ بِالْهَلَاكِ.﴾ (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: كَانَ اسْمُ نُوحٍ علیه السلام عَبْدَ الْغَفَّارِ وَ إِنَّمَا سُمِّيَ نُوحاً لِأَنَّهُ كَانَ يَنُوحُ عَلَى نَفْسِهِ.﴾. (4)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ اسْمُ نُوح علیه السلام عَبْدَ الْمَلِكِ وَ إِنَّمَا سُمِّيَ نُوحاً لِأَنَّهُ بَكَى خَمْسَ مِائَة سَنَةٍ.﴾ (5)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ اسْمُ نُوحٍ علیه السلام عَبْدَ الْأَعْلَى وَ إِنَّمَا سُمِّيَ نُوحاً لِأَنَّهُ بَكَى خَمْسَ مِائَةِ عَامٍ.﴾ (6)

5- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ نُوحاً إِنَّمَا سُمِّيَ عَبْداً شَكُوراً لِأَنَّهُ كَانَ يَقُولُ إِذَا أَمْسَى وَ أَصْبَحَ اللَّهُمَّ إِنِّي أشْهَدُكَ أَنَّهُ مَا أَمْسَى وَ أَصْبَحَ بي مِنْ نِعْمَةٍ أَوْ عَافِيَة فِي دِينِ أَوْ دُنْيَا فَمِنْكَ وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَكَ الْحَمْدُ وَ لَكَ الشُّكْرُ بِهَا عَلَى حَتَّى تَرْضَى وَ بَعْدَ الرِّضَا إِلَهَنَا.﴾ (7)

ص: 52

* و در آفرینش چهارپایان برای شما عبرتی است از آن چه [از شیر] در درون آن هاست به شما می نوشانیم و برای شما در آن ها منافع بسیار [دیگری] است و از [گوشت] آن ها می خورید. (21)

1- ابن عبّاس رحمه الله- چون علف در شکمبه ی حیوان جا گیرد، بخش پایینی آن سرگین، بخش بالایی آن خون و میانه اش شیر می گردد؛ خون در رگ ها می رود شیر در پستان و سرگین همان جا می ماند و این است معنی کلام خداوند عزّوجلّ: از درون شکم آن ها، از میان غذاهای هضم شده و خون، شیر خالص [و گوارا به شما می نوشانیم.] (نحل/66) شیر خالصی که آن را به خون و سرگین نیالود.

* و بر آن ها و بر کشتی ها سوار می شوید. (22)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ﴾؛ یعنی کشتی ها.

* ما نوح علیه السلام را به سوی قومش فرستادیم پس گفت: «ای قوم من! خداوند یکتا را بپرستید، که جز او معبودی برای شما نیست؛ آیا [از پرستش بت ها] پرهیز نمی کنید»؟! (23)

ابن عبّاس رحمه الله- [حضرت نوح علیه السلام] به این دلیل نوح علیه السلام نامیده شده که زیاد بر خودش نوحه می کرد. درباره ی علّت نوحه کردنش گفته شده: به خاطر این بود که پیوسته قومش را به هلاک شدن نفرین می کرد.

2- امام صادق علیه السلام- اسم نوح علیه السلام عبدالغفّار بود و به این علّت نوح علیه السلام نامی ده شد که مرتب بر خودش نوحه و زاری می کرد.

3- امام صادق علیه السلام- اسم نوح علیه السلام عبد الأعلی بوده و پانصد سال نوحه و بی تابی می کرد.

4- امام صادق علیه السلام- نام نوح علیه السلام عبدالاعلی بود و چون پانصد سال گریه کرد، به نوح نام گذاری شد.

5- امام باقر علیه السلام- خداوند به این دلیل نوح علیه السلام را (در آیه 3 از سوره اسراء) بنده ی شاکر نامید که در هر صبح و شام می گفت: «خداوندا! من گواهی می دهم که هیچ روز و شبی از من نگذشت مگر آن که نعمت و عافیت در دین و دنیایم از جانب تو به من رسید. تو یکتایی، شریکی نداری، سپاس فقط از آن توست، خدای ما! آن قدر سپاس تو را می گویم که راضی شوی.»

ص: 53

* قوله تعالى: ﴿فَقالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ وَ لَوْ شَاءَ اللهُ لَأَنْزَلَ مَلائِكَةٌ ما سَمِعْنا بهذا في آبائِنَا الْأَوَّلِينَ﴾ (24)

* قوله تعالى: ﴿إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتَّى حِينٍ﴾ (25)

1- الصّادق علیه السلام- دَعَا نُوحُ علیه السلام قَوْمَهُ عَلَانِيَةً فَلَمَّا سَمِعَ عَقِبُ هِبَةِ اللَّهِ مِنْ نُوحِ علیه السلام تَصْدِيقَ مَا فِي أَيْدِيهِمْ مِنَ الْعِلْمِ صَدَّقُوهُ فَأَمَّا وُلْدُ قَابِيلَ فَإِنَّهُمْ كَذَّبُوهُ وَ قَالُوا مَا سَمِعْنَا بِهذا فِي آبَائِنَا الْأَوَّلِينَ وَ قالُوا أَنُؤْمِنُ لَكَ وَاتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُونَ يَعْنُونَ عَقِبَ هِبَة اللَّهِ.﴾ (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- كِتابُ الْغَارَاتِ لِإِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّقَفِيِّ، قَالَ رُويَ أَنَّ عَلِيًّا علیه السلام كَتَبَ إِلَى مُعَاوِيَة... أَلَمْ تَعْلَمْ يَا مُعَاوِيَةُ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنَّا لَيْسَتْ مِنْكُمْ وَ قَدْ أَخْبَرَكُمُ اللَّهُ أَنَّ أُولِي الْأَمْرِ هُمْ الْمُسْتَنبِطُو الْعِلْمِ وَأَخْبَرَكُمْ أَنَّ الْأَمْرَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ يُرَدُّ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَى الرِّسول صلی الله علیه و آله وَ إِلَى أولِى الْأَمْرِ الْمُسْتَنْبِطِى الْعِلْمِ فَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَجِدِ اللَّهَ مُوفِياً بِعَهْدِهِ وَ نَحْنُ آلُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام الْمَحْسُودُونَ وَ أَنْتَ الْحَاسِدُ لَنَا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ علیه السلام بِيَدِهِ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَهُ الْمَلَائِكَةَ وَ عَلَّمَهُ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا وَاصْطَفَاهُ عَلَى الْعَالَمِينَ فَحَسَدَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْعَاوِينَ وَ نُوحاً علیه السلام حَسَدَهُ قَوْمُهُ إِذْ قَالُوا ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ ذَلِكَ حَسَدٌ مِنْهُمْ لنوح علیه السلام أنْ يُقِرُّوا لَهُ بِالْفَضْلِ وَ هُوَ بَشَرُ﴾. (2)

* قوله تعالى : ﴿قالَ رَبِّ انْصُرْنِي بِمَا كَذَّبُونِ﴾ (26)

قوله تعالى: ﴿فَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَ وَحْيِنَا فَإِذَا جَاءَ أَمْرُنَا وَ فارَ التَّنُّورُ فَاسْلُك فيها مِنْ كُلِّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَ أَهَلَكَ إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ مِنْهُمْ وَ لا تُخاطبني في الَّذِينَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ﴾ (27)

ص: 54

* جمعیّت اشرافی [و مغرور] از قوم او که کافر بودند گفتند: «این [مرد] بشری همچون شما است، که می خواهد بر شما برتری جوید؛ اگر خدا می خواست [ پیامبری بفرستد] فرشتگانی نازل می کرد؛ ما چنین چیزی را هرگز در نیاکان خود نشنیده ایم! (24)

* و فقط مردی است که به جنونی مبتلاست؛ پس مدتی درباره ی او صبر کنید [تا مرگش فرا رسد، یا از این بیماری رهایی یابد]» (25)

1- امام صادق علیه السلام- نوح علیه السلام قومش را آشکارا [به خدا] دعوت کرد. وقتی فرزندان و نسل هبة الله از نوح علیه السلام، تصدیق آن چه را که از علم در دستانشان هست شنیدند، او را تصدیق کردند ولی فرزندان قابیل او را تکذیب کرده و گفتند: ﴿ما سَمِعْنا بِهذا فِي آبائِنَا الْأَوَّلِينَ﴾ و گفتند: «آیا ما به تو ایمان بیاوریم در حالی که افراد پست و بی ارزش از تو پیروی کرده اند؟! (شعراء/111) و منظورشان از افراد پست و بی ارزش فرزندان هبة الله علیه السلام بود.

2- امام علی علیه السلام- امام علی علیه السلام در نامه ای که به معاویه نوشت فرمود: «... «ای معاویه! آیا نمی دانی ای معاویه! که امامان از ما هستند و از شما نیستند خداوند به شما خبر داده است که اولى الأمر همان استنباط کنندگان علم می باشند؛ و به شما خبر داد که آن چه اختلاف می کنید باید به خدا، رسول و اولی الامری که استنباط کنندگان علم هستند، بازگردد. هرکس به آن چه با خدا پیمان بسته است وفا کند، خداوند را وفا کننده به عهدش می یابد و ما آل ابراهيم علیه السلام مورد حسادت واقع شدیم و تو حسادت کننده به ما هستی. خداوند آدم علیه السلام را با دستش آفرید، و در او از روح خودش دمید، ملائکه را برای او به سجده کردن وادار کرد، همه اسم ها را به او آموخت و او را به جهانیان برتری داد که باعث شد شیطان به او حسادت کند و در نهایت از گمراهان شد. (اعراف/175) قوم نوح علیه السلام آن جا که گفتند: ﴿ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ﴾ بر او حسادت کردند و از این که به فضیلت های نوح علیه السلام اقرار کنند، حسادت می کردند.

* [نوح] گفت: «پروردگارا! مرا در برابر تکذیب آنان یاری کن». (26)

* ما به نوح وحی کردیم که کشتی را در حضور ما و مطابق وحی ما بساز و هنگامی که فرمان ما فرا رسد و [ آب از] تنور بجوشد [که نشانه ی فرا رسیدن طوفان است] از هریک [از انواع حیوانات] یک جفت در کشتی سوار کن و [هم چنین] خانواده ات را، مگر آنانی که قبلاً وعده ی هلاکشان داده شده (همسر و فرزند کافرت) و دیگر درباره ی ستمکاران با من سخن مگو [و شفاعت مکن] که آنان همگی غرق خواهند شد. (27)

ص: 55

1- الباقر علیه السلام- ﴿كَانَت شَريعَةُ نُوح علیه السلام أَنْ يُعْبَدَ اللَّهُ بِالتَّوْحِيدِ وَ الْإِخْلَاصِ وَ خَلْعِ الْأَنْدَادِ وَ هِيَ الْفِطْرَةُ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا وَأَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَهُ عَلَى نُوحٍ علیه السلام وَ عَلَى النَّبِيِّينَ علیهم السلام أَنْ يَعْبُدُوا اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ لَا يُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ أَمَرَ بِالصَّلَاةِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهَى عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ لَمْ يَفْرِضْ عَلَيْهِ أَحْكامَ حُدُودٍ وَ لَا فَرَضَ مَوَارِيثَ فَهَذِهِ شَرِيعَتُهُ فَلَبِثَ فِيهِمْ نُوحُ علیه السلام أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِينَ عَاماً يَدْعُوهُمْ سِراً وَ عَلَانِيَةً فَلَمَّا أَبَوْا وَ عَتَوْا قَالَ رَبَّهُ أَنِّي مَغْلُوبٌ فَالْتَصِرْ فَأَوْحَى اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ إِلَيْهِ أَنَّهُ لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِكَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَيْسٌ بِما كانُوا يَفْعَلُونَ [يَعْمَلُونَ] فَلِذَلِكَ قَالَ نَوح الله وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِراً كَفَّاراً فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ.﴾ (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿مَكَتَ نُوحُ علیه السلام فِي قَوْمِهِ يَدْعُوهُمْ سِراً وَ عَلَانِيَةً فَلَمَّا عَتَوْا وَ أَبَوْا قَالَ رَبِّ إِنِّي مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ فَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ وَ أَمَرَهُ بِغَرْسِ النَّوَى فَمَرَّ عَلَيْهِ قَوْمُ فَجَعَلُوا يَضْحَكُونَ وَ يَسْخَرُونَ وَ يَقُولُونَ قَدْ قَعَدَ غَرَاساً حَتَّى إِذَا طَالَ وَ صَارَ طُوَالًا قَطَعَهُ وَ نَجَرَهُ فَقَالُوا قَدْ قَعَدَ نَجَاراً ثُمَّ أَلَّفَهُ فَجَعَلَهُ سَفِينَةً فَمَرُوا عَلَيْهِ فَجَعَلُوا يَضْحَكُونَ وَ يَسْخَرُونَ وَ يَقُولُونَ قَدْ قَعَدَ ملاحاً فِي أَرْضِ فَلَاةٍ حَتَّى فَرَغَ مِنْهَا.﴾ (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي مُحَاوِرَة مَعَ مُفَضَّلِ... كَانَ نُوحٌ علیه السلام رَجُلًا نَجَّارًا فَأَرْسَلَهُ اللَّهُ وَ انْتَجَبَه ... فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ يَا نُوحُ علیه السلام أَنَّ اصْنَعَ الْفُلْكَ وَ أَوْسِعْهَا وَ عَجِّلْ عَمَلَهَا بِأَعْيُنِنَا وَ وَحْيِنَا فَعَمِلَ نوح علیه السلام سفينة فِي مَسْجِدِ الْكُوفَة بِيَدِهِ يَأْتِي بِالْخَشَب مِنْ بُعْدِ حَتَّى فَرَغَ مِنْهَا... فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فِي كَمْ عُمِلَ سَفِينَةٌ نُوحِ علیه السلام وَ فُرِغَ مِنْهَا قَالَ فِي الدَّوْرَيْنِ فَقُلْتُ كَمِ الدَّوْرَانِ قَالَ ثَمَانُونَ سَنَةً قُلْتُ فَإِنَّ الْعَامَّةَ تَقُولُ عَمِلَهَا فِي خَمْسِمِائَةِ عَامٍ قَالَ فَقَالَ كَلَّا كَيْفَ وَ اللَّهُ يَقُولُ وَ وَحْيِنا.﴾ (3)

1- امام باقر علیه السلام- شریعت و دین نوح علیه السلام چنین بود که باید خدا را از سر توحید و اخلاص پرستید و از پرستش مانندها و امثالی که برای او ساخته اند دست شست؛ این همان فطرتی است که مردم بر آن سرشته شده اند. خداوند از نوح علیه السلام و دیگر پیامبران پیمان گرفته است که او را بپرستند و شریکی برایش نگیرند، به نماز، امر به معروف، نهی از منکر و در نظر داشتن حلال و حرام، امر کرد، ولی احکام حدود و مواریث را بر او واجب نساخت و این آیین نوح علیه السلام بود. و او در میان آنان نهصد وپنجاه سال، درنگ کرد. (عنکبوت/ 14)» و در طول این مدّت در پنهان و پیدا آن ها را به پرستش خدا فرا خواند و چون سر برتافتند و سرکشی در پیش گرفتند به پروردگارش گفت: من مغلوب [ این قوم طغیان گر] شده ام، پس [مرا] یاری کن! (قمر/ 10) خداوند سبحان به او وحی فرستاد: جز آن ها که [تا کنون] ایمان آورده اند، دیگر هیچ کس از قوم تو ایمان نخواهد آورد! پس، از کارهایی که می کردند، غمگین مباش!. (هود/36) و از همین روی نوح علیه السلام فرمود: «و جز نسلی فاجر و کافر به دنیا نمی آورند. (نوح/27) و خداوند فرمود: ﴿أَنِ اصْنَعَ الْفُلْكَ.﴾

2- امام باقر علیه السلام- نوح علیه السلام در میان قوم خود ماند و آشکار و نهان آن ها را دعوت کرد. هنگامی که طغیان کردند و نپذیرفتند، گفت: من مغلوب ﴿این قوم طغیان گر] شده ام، پس [مرا] یاری کن! (قمر/10) خداوند به او وحی کرد که ﴿أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ﴾ و دستور داد که هسته ی خرما بکارد. گروهی از مردم بر او گذشتند و شروع کردند به خندیدن و مسخره کردن و می گفتند: «نوح علیه السلام باغبان شده است»! تا این که وقتی زمان زیادی گذشت و درخت، بلند و تنومند شد آن را قطع کرد و با آن نجّاری کرد گفتند: «نوح علیه السلام نجار شده است» تا این که آن [چوب ها] را جمع کرد و آن ها را تبدیل به کشتی کرد.» بر او می گذشتند و شروع به خندیدن و مسخره کردن می کردند و می گفتند: «نوح در این سرزمین بی آب و علف دریانورد شده»! تا این که نوح علیه السلام کار ساخت کشتی را تمام کرد.

3- امام صادق علیه السلام- [در گفتگویی با مفضّل فرمود:] «نوح علیه السلام ا مردی نجّار بود که خدا او را رسول قرار و برگزید، خداوند به او وحی کرد: «ای نوح علیه السلام! کشتی بساز و او را وسیع (جادار) قرار بده و کار آن را در حضور ما و مطابق وحی ما، سریع انجام بده. نوح علیه السلام کشتی را در مسجد کوفه با دست خود ساخت؛ از راه دور چوب می آورد تا این که از کار ساختن کشتی فارغ شد (کار را تمام کرد)...[مفضّل گوید]: گفتم: «فدایت شوم در چه مدّت کشتی نوح علیه السلام ساخته و تمام شد»؟ فرمود: «در دو دوره». گفتم: «این دو دوره چه مدّت بود؟» فرموده شتاد سال». گفتم: «مردم می گویند که پانصد سال طول کشید». [امام] فرمود: «این گونه نیست! چگونه [این طور باشد] و حال آن که خداوند می فرماید: وَ وَحینا».

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَا سَلْمَانُ وَ يَا جُنْدَبُ قَالَا لَبَّيْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ علیه السلام أَنَا الَّذِي حَمَلْتُ نُوحاً فِي السَّفِينَة بأمْر رَبِّي وَأَنَا الَّذِي أَخْرَجْتُ يُونُسَ علیه السلام مِنْ بَطْنِ الْحُوتِ بإِذْنِ رَبِّي وَ أَنَا الَّذِي جَاوَزَتْ بِمُوسَى بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام الْبَحْرَ بِأَمْرِ رَبِّي وَأَنَا الَّذِى أَخْرَجْتُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام مِنَ النّارِ بإِذْنِ رَبِّي وَأَنَا الَّذِي أَجْرَيْتُ أَنْهَارَهَا وَ فَجَرْتُ عُيُونَهَا وَ غَرَسْتُ أَشْجَارَهَا بِإِذْن رَبِّي.﴾ (1)

* قوله تعالى: فَإِذَا اسْتَوَيْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَكَ عَلَى الْفُلْكِ فَقُلِ الْحَمْدُ للهِ الَّذِي نَجَّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ (28)

1- الصّادق علیه السلام- إِنَّ نُوحاً علیه السلام لَمَّا رَكِبَ فِي السَّفِينَةِ وَ خَافَ الْغَرَقَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ الله مُحَمَّدٍ وَ آل مُحَمَّد صلی الله علیه و آله لَمَّا أَنْجَيْتَنِي مِنَ الْغَرَقِ فَنَجَّاهُ اللَّهُ عَنْه.﴾ (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- يَا كُمَيْلُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَوْقَ مِنْبَرِهِ عَلَى علیه السلام مِنِّي وَابْنَايَ مِنْهُ وَ الطَّيِّبُونَ مِنِّى وَ أَنَا مِنْهُمْ وَ هُمُ الطَّيِّبُونَ بَعْدَ أمِّهم... يَا كُمَيْلُ عَلَامَ يَحْسُدُونَنَا وَاللَّهُ أَنْشَأْنَا قَبْلَ أَنْ يَعْرِفُونَا فَتَرَاهُمْ بِحَسَدِهِمْ إِيَّانَا عَنْ رَبِّنَا يُزِيلُونَا... يَا كُمَيْلُ ثُمَّ يُنَادُونَ اللَّهَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ بَعْدَ أَنْ يَمْكُثُوا أَحْقَابَا اجْعَلْنَا عَلَى الرَّخَاءِ فَيُجِيبُهُمْ اخْسَوُا فِيهَا وَ لا تُكَلِّمُونَ يَا كُمَيْلُ فَعِنْدَهَا يَيْأَسُونَ مِنَ الْكَرَّةَ وَ اشْتَدَّتِ الحَسْرَةُ وَ أَيْقَنُوا بِالْهَلَكَةِ وَالْمَكْثِ جَزَاءً بِمَا كَسَبُوا عُذِّبُوا يَا كُمَيْلُ قُلِ الْحَمْدُ لله الَّذِي نَجَّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ (3)

* ﴿قوله تعالى: وَ قُلْ رَبِّ أَنْزِلْني مُنْزَلاً مُبارَكاً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ﴾ (29)

- الرّسول صلی الله علیه و اله- لِعَلیِّ علیه السلام يَا عَلَى علیه السلام إِذَا نَزَلْتَ مَنْزِلَا فَقُلِ اللَّهُمَ أَنْزِلْنِي مُنْزَلًا مُبَارَكاً وَ أَنْتَ خَيْرُ المُنزِلِينَ تُرْزَقُ خَيْرَهُ وَ يُدْفَعْ عَنْكَ شَرُّهُ فِي كِتَاب الْخِصَالَ فِيمَا عَلَّمَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَصْحَابَهُ مِنَ الْأَرْبَعِ مِائَةِ بَابُ فِي مَا يُصْلِحُ لِلْمُسْلِمِ فِي دِينِهِ وَ دُنْيَاهُ: وَ إِذَا نَزَلْتُمْ مَنْزِنَا فَقُولُوا اللَّهُمَّ أَنْزِلْنَا مُنْزَلًا مباركاً وَ أنتَ خَيرُ المُنزَلينَ.﴾ (4)

ص: 60

1- امیرالمؤمنین علیه السلام- ای سلمان و جندب! آن دو گفتند: «لبیک یا امیرالمؤمنین»! حضرت فرمود: «منم آن کس که به دستور خدا نوح علیه السلام را در کشتی بردم؛ من یونس علیه السلام را با اجازه ی خدا از شکم نهنگ خارج کردم؛ من با اجازه ی خدا موسی علیه السلام را از دریا گذراندم؛ من با اجازه ی خدا ابراهیم علیه السلام را از آتش نجات دادم؛ من با اجازه ی خدایم، نهرها و چشمه هایش را جاری و درخت هایش را کاشتم».

* و هنگامی که تو و همه ی کسانی که با تو هستند در کشتی مستقر شدید، بگو: «ستایش مخصوص خدایی است که ما را از قوم ستمکار نجات بخشید». 28

1- امام صادق علیه السلام- وقتی نوح علیه السلام سوار کشتی شد و از غرق شدن ترسید گفت: «خدایا! از تو

می خواهم به حقّ محمّد و آل محمّد علیهم السلام مرا از غرق شدن نجات دهی»! و خدا او را نجات داد.

2- امام علی علیه السلام- ای کمیل! رسول خدا صلی الله علیه و آله بر بالای منبر فرمود: «علی علیه السلام از من است و دو فرزندم حسن و حسین علیه السلام از اوست؛ پاکان از من و من از ایشانم و اینان بعد از مادرشان پاکان هستند...». ای کمیل! چرا مردم بر ما حسد می برند؟ خدا ما را آفریده پیش از آن که مردم ما را بشناسند؛ پس می بینی اینان به واسطه ی حسدشان ما را از پروردگارمان جدا کنند... ای کمیل [حسودان به ما در قیامت] خدا را بعد از آن که مدّت های طولانی درنگ می کنند صدا می زنند که [خدایا] ما را در آسایش قرار ده! پس به ایشان جواب می دهد که خاموش باشید و سخن مگویید! ای کمیل! در این هنگام از آزاد شدن ناامید می شوند و افسوس سخت می شود و به نابودی و درنگ کردن یقین پیدا می کنند؛ پاداش کردارشان عذاب است. ای کميل! ﴿قُل الحَمْدُ لله الَّذِي نَجَّانا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.﴾

* و بگو: «پروردگارا! ما را در منزلگاهی پربرکت فرود آر و تو بهترین فرود آورندگانی». (29)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای علی علیه السلام! چون به منزلی داخل می شوی بگو: ﴿انْزِلْنِي مُنْزَلًا مُبارَكاً وَ أَنْتَ خَيْرُ المنزِلِینَ﴾ که این ذکر، ویژگی های خوب را روزی تو می کند ویژگی های بد را از تو دور می کند». و در کتاب خصال آمده است امیرالمؤمنان علیه السلام در یک مجلس به یاران خود چهارصد درس از مواردی که کار دین و دنیای یک مسلمان را اصلاح می کند، آموخت از جمله این که وقتی در خانه ای داخل شدید بگویید: ﴿مُنْزَلًا مُبارَكاً وَ أَنْتَ خَيْرُ المَنْزِلِينَ﴾.

ص: 61

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي بصير قال قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ لِلشُّكْرِ حَدُّ إِذَا فَعَلَهُ الْعَبْدُ كَانَ شَاكِراً قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مَا هُوَ قَالَ يَحْمَدُ اللهَ عَلَى كُلِّ نِعْمَة عَلَيْهِ فِي أَهْلِ وَ مَالَ وَ إِنْ كَانَ فِيمَا أَنْعَمَ عَلَيْهِ فِي مَالِهِ حَقٌّ أَدَاهُ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَى رَبِّ أَنْزِلْنِي مُنْزَلًا مُبَارَكاً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ وَ قَوْلُهُ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَاناً نَصِيراً.﴾ (1)

* قوله تعالى : ﴿إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ وَ إِنْ كُنَّا مُبْتَلِينَ﴾ (30)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ أَنشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْنَا آخَرِينَ﴾ (31)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَعَادَكُمْ مِنْ أَنْ يَجُورَ عَلَيْكُمْ وَ لَمْ يُعِدُكُمْ مِنْ أَنْ يَبْتَلِيَكُمْ وَ قَدْ قَالَ جَلَّ مِنْ قَائِل إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ وَ إِنْ كُنَّا لمُبتَليِن.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿فَأَرْسَلْنا فِيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ أَنِ اعْبُدُوا اللهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهِ غَيْرُهُ أَفَلا تَتَّقُونَ﴾ (32)

* قوله تعالى: ﴿وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِلِقاءِ الْآخِرَةِ وَ أَتْرَفْنَاهُمْ فِي الحَياةِ الدُّنْيا ما هذا إِلّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يَأْكُلُ مِمَّا تَأْكُلُونَ مِنْهُ وَ يَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ﴾ (33)

* قوله تعالى: ﴿وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذَا لَخَاسِرُونَ﴾ (34)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿نَحْنُ آلَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فَقَدْ حُسِدْنَا كَمَا حُسِدَ آبَاؤُنَا وَ أَوَّلُ مَنْ حُسِدَ آدَمُ علیه السلام الَّذِي خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِيَدِهِ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَأَسْجَدَ لَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ عَلَّمَهُ الْأَسْمَاءَ وَاصْطَفَاهُ عَلَى الْعَالَمِينَ فَحَسَدَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ ثُمَّ حَسَدَ قَابِيلُ هَابِيلَ فَقَتَلَهُ فَكَانَ مِنَ الخَاسِرِينَ وَ نُوح علیه السلام حَسَدَهُ قَوْمُهُ فَقَالُوا ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يَأْكُلُ ما تَأْكُلُونَ مِنْهُ وَ

ص: 62

2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: «به امام عرض کردم: «آیا شکر حدّی دارد که هرگاه بنده ای آن را انجام داد، شاکر محسوب می گردد»؟ فرمود: «آری» عرض کردم: «آن چیست؟» فرمود: «خداوند را در هر نعمتی که به او و خاندانش می رسد حمد می کند اگر چه حقّ مالی را که به او رسیده ادا کرده باشد» خداوند متعال می فرماید: پاک و منزه است کسی که این را مسخّر ما ساخت وگرنه ما توانایی تسخیر آن را نداشتیم. (زخرف/13). در جایی دیگر می فرماید: ﴿رَبِّ أَنْزِلْنِي مُنزَلًا مُبارَكاً وَ أَنْتَ خَيْرُ المُنْزِلِينَ﴾ و در آیه ای دیگر فرمود: «پروردگارا! مرا [در هر کار]، با صداقت وارد کن و با صداقت خارج ساز و از سوی خود، حجّتی یاری کننده برایم قرار ده!. (اسراء/80).

* [آری] در این ماجرا [برای صاحبان عقل و اندیشه] آیات و نشانه هایی است و ما به یقین [همگان را] آزمایش می کنیم. (30)

* سپس گروه دیگری را بعد از آن ها به وجود آوردیم. (31)

1- امیرالمؤمنین علیه السلام- ای مردم! خدا شما را پناه داده است و بر شما ستم روا نمی دارد، امّا پناهتان نداده است که در بوته ی آزمایش واردتان نکند، و خداوندی که از هر گوینده ای، فراتر است فرمود: ﴿إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ وَ إِنْ كُنَّا مُبْتَلِين.﴾

* و در میان آنان پیامبری از خودشان فرستادیم که: «خدای یگانه را بپرستید؛ که جز او معبودی برای شما نیست؛ آیا [با این همه، از شرک] پرهیز نمی کنید»؟! (32)

* ولی اشرافیان [خودخواه] از قوم او که کافر بودند و دیدار آخرت را تکذیب می کردند و در زندگی دنیا به آنان ناز و نعمت داده بودیم گفتند: «این بشری است مثل شما از آن چه شما می خورید می خورد و از آن چه می نوشید می نوشد! [ پس چگونه می تواند پیامبر باشد]؟! (33)

* و اگر از بشری همانند خودتان اطاعت کنید، در این صورت به یقین شما زیان کارید. (34)

1- امام علی علیه السلام- ما آل ابراهیم علیه السلام هستیم و مورد حسادت واقع شدیم همان گونه که پدرانمان مورد حسادت واقع شدند. اوّلین کسی که مورد حسادت واقع شد آدم علیه السلام بود [زمانی] که خداوند عزّوجلّ او را با دست خود آفرید، روح خود را در او دمید، فرشتگان را برای او به سجده در آورد، اسم ها را به او آموخت و او را بر جهانیان برگزید که شیطان به او حسودی کرد و از گمراهان بود. سپس قابیل به هابیل علیه السلام حسودی کرد و او را کشت و از زیانکاران گردید. (مائده/30) و قوم نوح علیه السلام به او حسادت کردند و خطاب به او گفتند: ﴿ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يَأْكُلُ مِمَّا تَأْكُلُونَ مِنْهُ وَ

ص: 63

يَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ * وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذا الخَاسِرُونَ. وَللَّهُ الْخِيَرَةُ يَخْتَارُ مَنْ يَشَاءُ وَ يختَصُّ بِرَحمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ. يُؤْتِي الْحِكْمَةَ وَالْعِلْمَ مَنْ يَشَاء.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿أَيَعِدُكُمْ أَنَّكُمْ إِذا مِتُّمْ وَ كُنتُمْ تُراباً وَ عِظاماً أَنَّكُمْ مُخْرَجُونَ﴾ (35)

* قوله تعالى: ﴿هَيْهاتَ هَيْهاتَ لِما تُوعَدُونَ﴾ (36)

* قوله تعالى: ﴿إِنْ هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ مَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ (37)

1- ابن عباس رحمه الله- ﴿بُعداً لِمَا تُوعَدُونَ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ افْتَرى عَلَى اللَّه كَذِباً وَمَا نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِينَ (38)

* قوله تعالى: ﴿قالَ رَبِّ انْصُرْن بما كَذَّبُونِ﴾ (39)

* قوله تعالى: ﴿قالَ عَمَّا قَليلٍ لَيُصْبِحُنَّ نَادِمِينَ﴾ (40)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿بُنِي الْكُفْرُ عَلَى أَرْبَعِ دَعَائِم... فَجَعَلَ السَّيِّئَةَ ذَنْباً وَالذَّنْبَ فِتْنَةَ وَالْفِتْنَةَ دَنَساً وَ جَعَلَ الْحُسْنَى عُتْبَى وَالْعُتْبَى تَوْبَةَ وَ التَّوْبَةَ طَهُوراً فَمَنْ تَابَ اهْتَدَى وَ مَنِ افْتِنَ غَوَى مَا لَمْ يَتُبْ إِلَى اللَّهِ وَ يَعْتَرِفْ بِذَنْبِهِ وَ لَا يَهْلِكُ عَلَى اللَّهِ إِلَّا هَالِكُ اللَّهَ اللَّهَ فَمَا أَوْسَعَ مَا لَدَيْهِ مِنَ التَّوْبَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَالْبُشْرَى وَ الْحِلْمِ الْعَظِيمِ وَ مَا أَنْكَلَ مَا عِنْدَهُ مِنَ الْأَنْكَالِ وَالْجَحِيمِ وَالْبَطْشِ الشَّدِيدِ فَمَنْ ظَفِرَ بِطَاعَتِهِ اجْتَلَبَ كَرَامَتَهُ وَ مَنْ دَخَلَ فِي مَعْصِيَتِهِ ذَاقَ وَبَالَ نَقِمَتِهِ وَ عَمَّا قَلِيل لَيُصْبِحُنَّ نَادِمِينَ.﴾ (3)

ص: 64

يَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ * وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذا الخَاسِرُونَ.﴾ این در حالی است که خداوند برگزیدگانی دارد که آن ها را برمی گزیند؛ در حالی که خداوند، رحمت خود را به هرکس بخواهد اختصاص می دهد. (بقره/105) و او علم و حکمت را به آن که بخواهد، می بخشد.

* آیا او به شما وعده می دهد هنگامی که مُردید و خاک و استخوان هایی [پوسیده] شدید [از قبرها] بیرون آورده می شوید؟! (35)

* دور است، دور است این وعده هایی که به شما داده می شود! (36)

* به یقین غیر از این زندگی دنیای ما، چیزی [ در کار] نیست؛ پیوسته گروهی از ما می میریم، و نسل دیگری زنده می شود؛ و ما هرگز برانگیخته نخواهیم شد! (37)

1- ابن عبّاس رحمه الله- تحقق وعده هایی که به شما داده می شود، بسیار دور و بعید است!

* او فقط مردی است که بر خدا دروغ بسته؛ و ما هرگز به او ایمان نخواهیم آورد! (38)

* [پیامبرشان] گفت: «پروردگارا! مرا در برابر تکذیب آنان یاری کن» (39)

* [خداوند] فرمود: «به زودی پشیمان خواهند شد [امّا زمانی که دیگر سودی به حالشان ندارد].» (40)

1- امام علی علیه السلام- کفر بر چهار پایه، بنا شده است... بدکرداری را گناه شمرده و گناه را فتنه و فتنه را آلودگی و خوش کرداری را رضایتمندی دانسته و رضایتمندی را توبه و توبه را پاک کننده. پس هر که توبه کرد به راه حق هدایت شده و هرکس فتنه انگیخت مادامی که به خدا بازنگشته و به گناهش اعتراف نکرده گمراه شد جز افرادی که هلاک می شوند کسی در برابر خدا دلیری کند خدا را در نظر داشته باش چه اندازه باب توبه به درگاهش وسیع و رحمت و بشارت و بردباریش بزرگ است کیفر و دوزخ جانکاه و ضربتش سخت است! کسی که به فرمانبریش موفق گردد کرامتش را به خود جلب می کند و هر که بر نافرمانیش درآید گرفتاری عذاب او را می چشد؛ ﴿وَ عَمَّا قَلِيلِ لَيُصْبِحُنَّ نَادِمِينَ.﴾

ص: 65

* قوله تعالى: ﴿فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ بِالْحَقِّ فَجَعَلْنَاهُمْ غُثَاءً فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ (41)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن أبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ وَجَدْنَا فِي كِتَابٍ عَلىٍّ أَنَّ قَوْماً مِنْ أَهْلِ أَبْلَّةَ مِنْ قَوْمٍ ثَمُودَ وَ أَنَّ الْحِيتَانَ كَانَتْ سَبَقَتْ إِلَيْهِمْ يَوْمَ السَّبْتِ لِيَخْتَبِرَ اللَّهُ طَاعَتَهُمْ فِي ذَلِكَ فَشَرَعَتْ إِلَيْهِمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ فِي نَادِيهِمْ وَقُدَّامَ أَبْوَابِهِمْ فِي أَنْهَارِهِمْ وَ سَوَاقِيهِمْ فَبَادَرُوا إِلَيْهَا فَأَخَذُوا يَصْطَادُونَهَا... قَالَتْ طَائِفَةً مِنْهُمُ الْآنَ نَصْطَادُهَا فَعَتَتْ وَ انْحَازَتْ طَائِفَةٌ أُخْرَى مِنْهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ فَقَالُوا نَنْهَاهُمْ عَنْ عُقُوبَة اللَّهِ أَنْ تَتَعَرَّضُوا بِخِلَافِ أَمْرِهِ... فَخَرَجُوا الطَّائِفَةُ الَّتِي وَعَظَتْهُم عَنْهُمْ مِنَ الْمَدِينَة مَخَافَةَ أَنْ يُصِيبَهُمُ الْبَلَاءُ فَنَزَلُوا قَريباً مِنَ الْمَدِينَة فَبَاتُوا تَحْتَ السَّمَاءِ فَلَمَّا أَصْبَحَ أَوْلِيَاءُ اللَّهِ الْمُطِيعُونَ لِأَمْرِ اللَّهِ غَدَوْا لِيَنْظُرُوا مَا حَالُ أَهْلِ الْمَعْصِيَة فَأَتَوْا بَابَ الْمَدِينَةِ فَإِذَا هُوَ مُصْمَتُ فَدَقُوهُ فَلَمْ يُجَابُوا وَ لَمْ يَسْمَعُوا مِنْهَا حِسَّ أَحَدٍ فَوَضَعُوا سُلَّمَا عَلَى سُورِ الْمَدِينَةَ ثُمَّ أَصْعَدُوا رَجُلًا مِنْهُمْ فَأَشْرَفَ عَلَى الْمَدِينَةِ فَنَظَرَ فَإِذَا هُوَ بِالْقَوْمِ قِرَدَةً يَتَعَاوَوْنَ فَقَالَ الرَّجُلُ لِأَصْحَابِهِ يَا قَوْمِ أَرَى وَ اللَّهِ عَجَباً قَالُوا وَ مَا تَرَى قَالَ أَرَى الْقَوْمَ قَدْ صَارُوا قِرَدَةً يَتَعَاوَوْنَ لَهَا أَذْنَابُ فَكَسَرُوا الْبَابَ قَالَ فَعَرَفَتِ الْقِرَدَةُ أَنْسَابَهَا مِنَ الْإِنْسِ وَ لَمْ تَعْرِفِ الْإِنْسِ أَنْسَابَهَا مِنَ الْقِرَدَة فَقَالَ الْقَوْمُ لِلْقِرَدَة أَلَمْ تَنْهَكُمْ فَقَالَ عَلَى علیه السلام وَ اللَّهِ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَبَرَأَ النَّسَمَةَ إِنِّي لَأَعْرِفُ أَنْسَابَهَا [أَشْبَاهَهَا] مِنْ هَذِهِ الأمَّة لَا يُنْكِرُونَ وَ لَا يُغَيِّرُونَ [يُقِرُّون] [يَقِرُّونَ] بَلْ تَرَكُوا مَا أَمِرُوا بِهِ فَتَفَرَّقُوا وَقَدْ قَالَ اللهُ تَعَالَى فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ فَقَالَ اللهُ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسِ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ.﴾ (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبى الْجَارُودِ فِى قَوْلِهِ فَجَعَلْناهُمْ غُثاء وَ الْغُثَاءُ الْيَابِسُ الْهَامِدُ مِنْ نَبَاتِ الأرض﴾. (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَلَّامٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى رَبَّنَا أَمَتَنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إلى خُرُوجِ مِنْ سَبِيل قال علیه السلام هُوَ خَاصٌ لِأَقْوَامٍ فِي الرَّجْعَةِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ يَجْرِى فِى الْقِيَامَةِ فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.﴾ (3)

ص: 66

* سرانجام صیحه ی [مرگبار آسمانی] آن ها را به حق فرو گرفت و ما آن ها را همچون خاشاکی بر سیلاب قرار دادیم؛ دور باد قوم ستمکار [از رحمت خدا] (41)

1- امام على علیه السلام- گروهی از مردم قوم اُبلّه از قوم ثمود بودند، ماهی های دریا در روز شنبه به سمت آن ها (ساحل) می رفتند و این وسیله ای شد تا این که خداوند میزان اطاعت آن ها را در این مورد بسنجد. و این حکم [که ماهی ها را در روز شنبه شکار نکنند] برای آن ها تشریح شد. ماهی ها در روز شنبه و پیش روی درب هایشان در رودها و جوی هایشان می آمدند و آن ها اقدام به رفتن به سوی آن ها (رودها) نموده و شروع به صید ماهی ها کردند... گروهی از آن ها گفتند: «الآن باید ماهی صید کنیم» و طغیان نمودند و گروهی دیگر از آن ها که به عهدشان وفادار بودند از آن ها رو گرداندند و گفتند: «آن ها را از عقوبت (عذاب) خدا نهی می کنیم. از این که خود را در معرض مخالفت دستور او قرار دهند [نهی می کنیم]... آن گروهی که آن ها (طغیان کنندگان) را نصیحت می کردند از شهر خارج شدند چون می ترسیدند که بلا به آن ها برسد و در جایی نزدیک شهر، اتراق کردند و در زیر آسمان، شب را به صبح رساندند. به هنگام صبح دوستان خدا که فرمان خدا را اطاعت کرده بودند راهی شدند تا ببینند که حال و روز گناهکاران چگونه است؛ به در شهر رسیدند و دیدند که در بسته است. در زدند ولی به آن ها جواب داده نشد و صدای کسی را از شهر نشنیدند. نردبانی روی دیوار شهر گذاشتند و شخصی از خودشان را بالا فرستادند. [آن شخص] به شهر تسلّط پیدا کرد و نگاه کرد؛ ناگاه دید همه ی مردم بوزینه شده اند آن مرد به یارانش گفت ای قوم من، به خدا سوگند چیز عجیبی می بینم»! گفتند: «چه می بینی؟ گفت: «مردم را می بینم که بوزینه شده، عوعو می کنند و دم درآورده اند». در را شکستند. امام علیه السلام فرمود: «بوزینه ها، بستگان خود از انسان ها را می شناختند ولی انسان ها بستگان خود را که بوزینه شده بودند، نمی شناختند» آن قوم به بوزینه ها گفتند: «آیا ما شما را [از نافرمانی خدا] نهی نکردیم»؟ علی علیه السلام فرمود: «سوگند به آن که دانه را شکافت و مخلوقات را آفرید! من، نسب های (مشابهان) آن ها از این امّت را می شناسم؛ [آن ها] انکار نکرده و اقرار نمی کنند؛ بلکه آن چه به آن دستور داده شده اند را ترک کرده و پراکنده شدند و خداوند تعالی فرمود: ﴿فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾. و خداوند فرمود: «نهی کنندگان از بدی را رهایی بخشیدیم و کسانی را که ستم کردند به عذاب شدیدی به خاطر نافرمانیشان گرفتار ساختیم. (اعراف/165)».

2- امام باقر علیه السلام- ﴿فَجَعَلْناهُمْ غُثاءً غثاء﴾؛ یعنی گیاه خشکیده و خاشاک.

3- امام باقر علیه السلام- محمّد بن سلّام گوید: امام باقر علیه السلام درباره ی این کلام خدای متعال: پروردگارا! ما را دوبار می راندی و دوبار زنده کردی اکنون به گناهان خود معترفیم آیا راهی برای خارج شدن [از دوزخ] وجود دارد؟ (غافر/11) فرمود: «این، مخصوص گروهی است که بعد از مرگ، رجعت می کنند. [ولی بازگشت برای ستمگران محال است؛] و در قیامت محشور می شوند؛ ﴿فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾.

ص: 67

4- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ قَالَ نَزَلَتْ فِيهِمْ، حَيْثُ دَخَلُوا الْكَعْبَةَ فَتَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَى كُفْرِهِمْ وَ جُحُودِهِمْ بِمَا نَزَلَ فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام، فَأَلْحَدُوا فِي الْبَيْتِ بِظُلْمِهِمْ الرّسول صلی الله علیه و اله وَ وَلِيَّهُ علیه السلام فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.﴾ (1)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ رحمه الله بإِسْنَادِهِ قَالَ: كَتَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام كِتاباً بَعْدَ مُنْصَرَفَهِ مِنَ النَّهْرَوَان... فَقَدْ بَغَيَا عَلَيَّ، وَ نَكَثا بَيْعَتِي، وَ مَكَرًا بي، فَمُنِيتُ بِأَطْوَعِ النَّاسِ فِي النَّاسِ عَائِشَةَ بِنْتِ أَبِي بَكْرِ، وَ بِأَشْجَعِ النَّاسِ الزُّبَيْرِ، وَ بِأَخْصَمِ النَّاسِ طَلْحَةَ، وَ أَعَانَهُمْ عَلَيَّ يَعْلَى بْن مُنَبِّهِ بأصُوعِ الدَّنَانِير... وَأَخَذُوا عَلَى عَامِلِي عُثْمَانَ بْن حُنَيْفِ الْأَنْصَارِيِّ غَدْراً فَمَثَلُوا بِهِ كُلَّ الْمُثْلَةِ، وَ نَتَفُوا كُلَّ شَعْرَة فِي رَأْسِهِ وَ وَجْهِهِ، وَ قَتَلُوا شِيعَتِي، طَائِفَةً صَبْراً، وَ طَائِفَةٌ غَدْراً، وَ طَائِفَةً عَضْوا بِأَسْيَافِهِمْ حَتَّى لَقُوا اللَّهَ، فَوَاللَّهِ لَوْلَمْ يَقْتُلُوا مِنْهُمْ إِلَّا رَجُلًا وَاحِداً لَحَلَّ لِي بِهِ دِمَاؤُهُمْ وَ دِمَاءُ ذَلِكَ الْجَيْشِ لِرِضَاهُمْ بِقَتْلِ مَنْ قُتِلَ، دَعْ مَعَ أَنَّهُمْ قَدْ قَتَلُوا أَكْثَرَ مِنَ الْعِدَّةَ الَّتِي قَدْ دَخَلُوا بِهَا عَلَيْهِمْ، وَقَدْ أَدَالَ اللهُ مِنْهُمْ فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.﴾ (2)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَقَامَنِي لِلنَّاسِ كَافَّةً يَوْمَ غَدِيرِ خُمٌ، فَقَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِى علیه السلام مَوْلَاهُ، فَبُعْداً وَ سُحْقًا لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.﴾ (3)

7- الحسين علیه السلام- ﴿وَ تَقَدَّمَ الْحُسَيْنُ علیه السلام حَتَّى وَقَفَ بِإِزَاءِ الْقَوْمِ فَجَعَلَ يَنْظُرُ إِلَى صُفُوفِهِمْ كَأَنَّهُمْ السَّيْلُ وَ نَظَرَ إِلَى ابْنِ سَعْدِ وَاقِفاً فِي صَنَادِيدِ الكوفه فَقَالَ... فَنِعْمَ الرَّبُّ رَبُّنَا وَ بِئْسَ الْعَبِيدُ أَنْتُمْ أَقْرَرْتُمْ بِالطَّاعَةِ وَ آمَنتُمْ بِالرّسول مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ إِنَّكُمْ زَحَفْتُمْ إِلَى ذُرِّيَّتِهِ وَ عِتْرَتِهِ تُرِيدُونَ قَتْلَهُمْ لَقَدِ اسْتَحْوَذَ عَلَيْكُمُ الشَّيْطَانُ فَأَنْسَاكُمْ ذِكْرَ الله العظيم فتباً لَكُمْ وَلِمَا تُرِيدُونَ إِنَّا للهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ هَوْلَاءِ قَوْمُ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿ثُمَّ أَنشَأْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ قُرُونَا آخَرِينَ﴾ (42)

* قوله تعالى: ﴿ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما يَسْتَأْخِرُونَ﴾ (43)

ص: 68

4- امام صادق علیه السلام- هر کس بخواهد در این سرزمین از راه حق منحرف گردد و دست به ستم زند. (حج/25) این آیه درباره ی آن ها نازل شد؛ موقعی که وارد کعبه شدند و در آن جا هم پیمان شدند و با یکدیگر قرار گذاشتند که آن چه در مورد ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده را انکار کرده و بدان کفر ورزند. آن ها در خانه خدا مرتد شده و قرار گذاشتند که به پیامبر صلی الله علیه و آله و جانشینش ظلم کنند. ﴿فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ!﴾

5- امام علی علیه السلام- علی بن ابراهیم رحمه الله با سند خود گوید: «امام علی علیه السلام پس از بازگشت از نهروان [در] نامه ای نگاشت... آن دو در مقابل من سرکشی کردند، بیعت مرا شکستند و به نیرنگ دست زدند. من به کسی که مردم بیش از هر کس از او اطاعت می کردند به عایشه دختر ابوبکر که در میان آن ها بود، به دلیرترین مردم «زبیر» و به دشمن ترین مردم با من «طلحه» گرفتار شدم. علی بن منبه با دینار و درهم بیاندازه به آن ها یاری رساند... کاردار من عثمان بن حنیف انصاری را به مکر و حیله گرفته، تکه تکه اش نموده و تمام موهای سر و صورت او را کندند؛ شیعیان مرا کشتند گروهی را به قتل صبر [زجرکش کردند]، گروهی را به مکر و حیله کشتند، امّا گروهی شمشیر کشیده و پایداری کردند تا [شهید شدند و] خدا را ملاقات نمودند. به خدا قسم! اگر تنها یک نفر را [هم] کشته بودند به سبب آن، خون ایشان و خون لشکریانشان بر من حلال بود؛ برای این که به قتل کشته شدگان راضی بودند و علاوه بر آن فراتر از عدّه ای که آن ها درگیر شده بودند، کشتند. خداوند شرّ آنان را زایل نمود؛ ﴿فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ.﴾

6- امام على علیه السلام- رسول خدا مرا روز غدیرخم برای همه مردمان به عنوان پیشوا گماشت و فرموده ر کسی من مولا و سرپرست او هستم علی علیه السلام مولا و سرپرست اوست، دور و هلاک باد قوم ستمکار [از رحمت خدا]»!

7- امام حسین علیه السلام- امام حسین علیه السلام جلو آمد تا در مقابل آن لشکر از خدا بیخبر قرار گرفت؛ نظری به صف های آنان که گویا سیل بود انداخت و نگاهی به ابن سعد که در میان مردان (جنگاور) کوفه ایستاده بود کرد و فرمود: «... خدای ما خوب پروردگاری است، ولی شما بد بندگانی هستید؛ زیرا [به گمان خود] اقرار به طاعت کردید و به حضرت محمّد صلی الله علیه و آله ایمان آوردید، سپس پشت به ذریّه و عترت پیامبر خود نموده و می خواهید آنان را شهید نمایید. حقّا که شیطان بر شما مسلّط شده و خدای بزرگ را از یاد شما برده است. شما و این تصمیمی که دارید نابود شوید! ما از آن خداییم و به سوی او باز می گردیم! (بقره /156) اینان همان مردمی هستند که پس از ایمان آوردن کافر شدند، ﴿فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ!﴾

* سپس اقوام دیگری را پس از آن ها پدید آوردیم. (42)

* هیچ امّتی بر اجل حتمی خود پیشی نمی گیرد، و از آن تأخیر نیز نمی کند. (43)

ص: 69

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ أَرْسَلْنا رُسُلَنا تَتْرا كُلَّ ما جاءَ أُمَّةً رَسُوها كَذَّبُوهُ فَأَتَبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضاً وَ جَعَلْنَاهُمْ أَحادِيثَ فَبُعْداً لِقَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ﴾ (44)

سپس پیامبران خود را یکی پس از دیگری فرستادیم هر زمان پیامبری برای [هدایت] قومی می آمد، او را تکذیب می کردند و ما این امتهای سرکش را یکی پس از دیگری هلاک نمودیم و آن ها را خبرهایی قرار دادیم [که تنها نامی از آنان باقی ماند]. دور باد [از رحمت خدا] قومی که ایمان نمی آورند! (44)

* قوله تعالى: ﴿إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلَئِهِ فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْماً عَالِينَ﴾ (46)

* قوله تعالى: ﴿فَقَالُوا أَنُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنَا وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ﴾ (47)

* قوله تعالى: ﴿فَكَذَّبُوهُما فَكانُوا مِنَ المُهْلكِينَ﴾ (48)

* قوله تعالى: ﴿وَ لَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتابَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ﴾ (49)

* قوله تعالى: ﴿وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ آيَةً وَ آوَيْناهُما إِلى رَبِّوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَ مَعين﴾ (50)

* به سوی فرعون و اطرافیان اشرافی او؛ اما آن ها تکبّر کردند، و آن ها مردمی برتری جوی بودند (46)

* آن ها گفتند: «آیا ما به دو بشر همانند خودمان ایمان بیاوریم، در حالی که قوم آن ها ما را می پرستند [و بردگان ما هستند]»؟! (47)

* و آن ها آن دو را تکذیب کردند؛ و سرانجام هلاک شدند. (48)

* و ما به موسی کتاب آسمانی دادیم؛ شاید آنان (بنی اسرائیل) هدایت شوند. (49)

* و ما فرزند مریم (عیسی) و مادرش را نشانه ای قرار دادیم و آن ها را در سرزمین مرتفعی که دارای امنیّت و آب روان بود جای دادیم. (50)

6-2- ابن عباس رحمه الله- ﴿الْقَرَارُ الْمَكَانُ الْمُطْمَئِنُّ الَّذِى يَسْتَقِرُّ فِيهِ الْمَاءُ وَ يُقَالُ لِلرَّوْضَةِ الْمُنْخَفِضَة: الْقَرارَةُ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صالِحاً إنِّي بِما تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ﴾ (51)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿سَدِير قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام... وَ عِنْدَنَا قَوْمُ يَزْعُمُونَ أَنَّكُمْ رُسُلُ يَقْرَءُونَ عَلَيْنَا بِذَلِكَ قُرْآناً يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَ اعْمَلُوا صَالِحاً إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ فَقَالَ يَا سَدِير سَمْعِي وَ بَصَرِى وَ شَعْرِى وَ بَشَرِى وَ لَحْمِي وَ دَمِي مِنْ هَؤُلَاءِ بَرَاءُ وَ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و آله مَا هَوْلَاءِ عَلَى دِينِي وَ لَا عَلَى دِينِ آبَائِي وَ اللَّهِ لَا يَجْمَعُنِي اللَّهُ وَ إِيَّاهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَة إِلَّا وَ هُوَ سَاخِطُ عَلَيْهِم.﴾ (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ رَجُلٍ مِنْ جُعْفِيٌّ قَالَ: كُنَّا عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ رَجُلُ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ رزْقاً طَيِّباً قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ هَذَا قُوتُ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ لَكِنْ سَلْ رَبَّكَ رِزْقاً لَا يُعَذِّبُكَ عَلَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَة هَيْهَاتَ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صالحاً.﴾ (3)

3- الباقر علیه السلام-﴿ عَنْ مُعَمَّرَ بْن خَلَّادِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الثَّانِي علیه السلام قَالَ: نَظَرَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام إِلَى رَجُلٍ وَ هُوَ يَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلَالِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام سَأَلْتَ قُوتَ النَّبِيِّينَ قُلْ اللَّهُم إِنِّي أَسْأَلُك رزْقاً وَاسِعاً طَيِّباً مِنْ رِزْقِكَ.﴾ (4)

4- الصّادق علیه السلام-﴿ الطَّيِّبَاتِ الرِّزْقُ الْحَلَالُ﴾ (5)

5- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّد بن أبي نصر قَالَ: قُلْتُ لِلرضا علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاكَ ادْعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يَرْزُقَنِيَ الْحَلَالَ فَقَالَ أَ تَدْرِى مَا الْحَلَالُ قُلْتُ الَّذِي عِنْدَنَا الْكَسْبُ الطَّيِّبُ فَقَالَ كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام یَقُولُ الْحَلَالُ هُوَ قُوتُ الْمُصْطَفَيْنَ ثُمَ قَالَ قُلْ أَسْأَلُكَ مِنْ رِزْقِكَ الْوَاسِع.﴾ (6)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ خَاطَبَ الْمُؤْمِنِينَ بِمَا خَاطَبَ بِهِ الْمُرْسَلِينَ فَقَالَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْناكُمْ وَ قَالَ يا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صالحاً.﴾ (7)

ص: 74

6-2- ابن عبّاس رحمه الله- قرار مکان آرامی است که در آن آب می ایستد و به باغی که پایین و ثابت است [نیز] گفته شده است.

* ای پیامبران از غذاهای پاکیزه بخورید و عمل صالح انجام دهید که من به آن چه انجام می دهید دانا هستم. (51)

1- امام صادق علیه السلام- سدیر گوید: «به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «مردمی عقیده دارند که شما خدا و معبودید و برای دلیل عقیده ی خود این آیه قرآن را می خوانند: ﴿يا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَ اعْمَلُوا صَالِحاً إِنِّي بِما تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ﴾. امام فرمود: «ای سدیر! شنوایی و بیناییم، پوست و گوشتم، خون و مویم از اینان بیزار است و خدا از ایشان بیزار باشد، اینان دین من و دین پدران مرا ندارند خدا در روز قیامت، مرا با آن ها گرد هم نیاورد، جز آن که بر آن ها خشمگین باشد».

2- امام صادق علیه السلام- در مجلسی در حضور امام صادق علیه السلام شخصی گفت: «خدایا! من از تو روزی پاک و طیب درخواست می کنم». امام صادق علیه السلام فرموده يهات، هيهات! این سخن را نگو؛ چرا که رزق طیب، خوراک پیامبران است. از خداوند بخواه به تو رزقی دهد که روز قیامت تو را به خاطر آن عذاب نکند. خداوند می فرماید ﴿یا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صالحاً﴾.

3- امام باقر علیه السلام- معمّر بن خلّاد از امام رضا علیه السلام نقل می کند که: امام باقر علیه السلام به مردی که چنین دعا می کرد: «خدایا من از تو رزق حلالت را طلب می کنم» نگاه کرد و فرمود: «تو از خداوند خوراک پیامبرانش را خواستی؛ باید بگویی: خداوند! از تو رزق و روزی فراوان و نیکو می خواهم».

4- امام صادق علیه السلام- منظور از الطَّيِّبات، روزی حلال است.

5- امام رضا علیه السلام- احمد بن ابی نصر نقل می کند: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم! از خداوند بخواه که رزق و روزی حلال به من عطا گرداند» امام علیه السلام فرمود: «آیا می دانی حلال چیست»؟ پاسخ دادم: «به گمان ما، حلال یعنی درآمد پاک» حضرت فرمود: «امام زین العابدین علیه السلام فرمود: «حلال، غذای خواص و برگزیدگان است؛ امّا تو بگو: خدایا من از تو از روزی و رزق فراوانت طلب می کنم».

6- امام علی علیه السلام- خداوند با همان بیان که پیامبر صلی الله علیه و آلهان خود را مورد خطاب قرار داده و فرموده: ﴿یا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَ اعْمَلُوا صالحاً﴾؛ مؤمنین را هم مورد خطاب قرار داده و فرموده: «ای کسانی که ایمان آورده اید! از نعمت های پاکیزه ای که به شما روزی داده ایم، بخورید. (بقره/172)

ص: 75

* قوله تعالى: ﴿وَ إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ﴾ (52)

1- الباقر علیه السلام- ﴿وَ إِنَّ هَذِهِ أُمَّتَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً قَالَ آلَ مُحَمَّدِ علیهم السلام﴾. (1)

2- علی بن ابراهیم رحمه الله- ﴿أُمَّةً واحِدَةً، أَى عَلَى مَذْهَب وَاحِد.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ زُبُراً كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ﴾ (53)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿و قوله كُل حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ قَالَ كُلُّ مَنْ اخْتَارَ لِنَفْسِهِ دَيْنَا فَهُوَ فَرحَ بِهِ.﴾ (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ شَدَّادِ بْنِ أَوْس قَالَ: لَمَّا كَانَ يَوْمُ الْجَمَلِ قُلْتُ لَا أَكُونُ مَعَ عَلَى علیه السلام وَ لَا أَكُونُ عَلَيْهِ وَ تَوَقَفْت... فَدَخَلْتُ عَلَى أُمِّ سَلَمَةَ قَالَت سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم يَقُولُ لِأُمَّتِي فُرْقَةُ وَ جَعلة [خُلْعَةُ] فَجَامِعُوهَا إِذَا اجْتَمَعَتْ وَ إِذَا افْتَرَقَتْ فَكُونُوا مِنَ النَّمَطِ الْأَوْسَطِ ثُمَّ ارْقُبُوا أَهْلَ بَيْتِي فَإِنْ حَارَبُوا فَحَارِبُوا وَ إِنْ سَالَمُوا فَسَالِمُوا وَ إِنْ زَالُوا فَزَالُوا مَعَهُمْ فَإِنَّ الْحَقَّ مَعَهُمْ حَيْثُ كَانُوا قُلْتُ فَمَنْ أَهْلُ بَيْتِهِ قَالَتْ أَهْلُ بَيْتِهِ الَّذِينَ أَمَرَنَا بِالتَّمَسُّكِ بِهِمْ قَالَتْ هُمُ الْأَئِمَّةُ بَعْدَهُ كَمَا قَالَ عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى علیه السلام وَ سِبْطَاهُ وَ تِسْعَةُ مِنْ صُلْبَ الْحُسَيْنِ علیه السلام الهُمْ أَهْلُ بَيْتِهِ هُمُ الْمُطَهَّرُونَ وَ الْأَئِمَّةُ الْمَعْصُومُونَ قُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ هَلَكَ النَّاسُ إِذَا قَالَتْ كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿فَذَرْهُمْ في غَمْرَتِهِمْ حَتَّى حينٍ﴾ (54)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿في غَمْرَتهم أى في سَكرَتِهِم وَ شَكَّهِم﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿أَيَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَالٍ وَ بَنِينَ﴾ (55)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَطِيَّةَ بْن نَجيح بْنِ الْمُطَهَّرَ الرَّازِيِّ وَ إِسْحَاق بْن عَمَّارِ الصَّيْرَفِيِّ قَالَا مَعَا إِنَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ علیه السلام- كَتَبَ إِلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَن حِينَ خَمِلَ هُوَ وَ أَهْلُ بَيْتِهِ يُعَزِّيهِ عَمَّا

ص: 76

* و این است امّت شما که همگی امّت واحدی هستید و من پروردگار شما هستم پس از [مخالفت فرمان] من بپرهیزید! (52)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً واحِدَةً؛﴾ منظور اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله هستند.

2- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أُمَّةًواحِدَةً؛﴾ طریقه و شیوه ی واحد است.

[گروهی از پیروان ناآگاه پیامبران] کار خود را در میان خویش به پراکندگی کشاندند و هر گروهی به راهی رفتند هر گروه به آن چه نزد خود دارند شادمانند! (53)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ؛ هر کس که برای خود دینی را برگزیده، ب-ه

همان خرسند است.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله شداد بن اوس :گوید: «بر ام سلمه وارد شدم [او] گفت... «به خدا سوگند! از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: «برای امّت من جدایی و پشت کردن است، هر زمان که اجتماع کردند با آنان اجتماع کنید و هرگاه که جدا جدا شدند با طایفه وسط (اهل بیت من) باشید و اطراف آنان باشید اگر با کسی جهاد کردند شما نیز جهاد کنید و اگر با کسی سازش کردند با او سازش کنید، اگر از چیزی دوری کردند، شما هم دوری کنید؛ زیرا هر کجا باشند حق با آن هاست» گفتم: «اهل بیت او چه کسانی هستند؟ گفت: «اهل بیت او کسانی هستند که به ما دستور داده شده به آنان متمسّک شویم و ایشان امامان پس از او هستند همان طور که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: « علی علیه السلام دو فرزندش علیهما السلام و نه نفر از صلب حسین علیه السلام به تعداد نقیبان بنی اسراییل اهل بیت او هستند و آن ها پاکانند». گفتم: «ما از خدائیم (و آیه استرجاع را خواندم و گفتم) مردم هلاک شدند» آن گاه [امّ سلمه] گفت: ﴿كُلَّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ﴾.

* آن ها را در جهل و غفلتشان رها کن تا زمانی [که مرگشان فرا رسد یا گرفتار عذاب الهی شوند.﴾ (54)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فِي غَمْرَتِهِم﴾؛ یعنی آنان را در مستی و شکّ خویش تا چندی واگذار.

* آیا گمان می کنند اموال و فرزندانی که به آنان می بخشیم (55)

1- امام صادق علیه السلام- عطية بن نجيح و اسحاق بن عمّار گویند: وقتی عبد الله بن حسن و خانواده اش را به زندان بردند و منصور آن ها را گرفت امام صادق علیه السلام جهت تسلیت از این پیش آمد نامه ای برایش نوشت: «به نام خداوند بخشنده مهربان... بدان عموجان! و پسر عموی عزیزم خداوند

ص: 77

صَارَ إِلَيْهِ بِسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيم... اعْلَمُ أَي عَمُ وَ ابْن عَمُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ لَمْ يُبال بر الدُّنْيا لوَلَّيهِ سَاعَةً قَط وَ لَا شَيْءَ أَحَبُّ إِلَيْهِ مِنَ الضَّرِّ وَالْجَهْدِ َو الصِّرِّ وَالْجَهْدِ وَ الْبَلَاءِ مَعَ الصَّبْرِ وَ أَنَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يُبَالِ بِنَعِيمِ الدُّنْيَا لِعَدُوِّهِ سَاعَةً قَط وَ لَوْ لَا ذَلِكَ مَا كَانَ أَعْدَاؤُهُ يَقْتُلُونَ أَوْلِيَاءَهُ وَ يُخِيفُونَهُمْ وَ يَمْنَعُونَهُمْ وَأَعْدَاؤُهُمْ آمِنُونَ مُطْمَئِنُّونَ عَالُونَ ظَاهِرُونَ... وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَمَا قَالَ فِي كِتَابِهِ أَيَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالِ وَ بَنِينَ نُسارِعُ هُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَلْ لا يَشْعُرُون.﴾ (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَلَوْ رَخَّصَ اللَّهُ فِي الْكِبْرِ لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادِهِ لَرَخَّصَ فِيهِ لِخَاصَّة أَنْبِيَائِهِ عَلَيْهِم السلام وَ أَوْلِيَائِهِ وَ لَكِنَّهُ سُبْحَانَهُ كَرَّةَ إِلَيْهِمُ التَّكَابُرَ وَ رَضِيَ لَهُمُ التَّوَاضُعَ فَالْصَقُوا بِالْأَرْضِ خُدُودَهُمْ وَ عَفَرُوا فِي التُّرَابِ وُجُوهَهُمْ وَخَفَضُوا أَجْنِحَتَهُمْ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ كَانُوا قَوْمًا مُسْتَضْعَفِينَ قَدِ اخْتَبَرَهُمُ اللَّهُ بِالْمَخْمَصَة وابْتَلَاهُمْ بِالْمَجْهَدَة وَامْتَحَنَهُمْ بِالْمَخَاوِفِ وَ مَخَضَهُمْ بِالْمَكَارِهِ فَلَا تَعْتَبِرُوا الرِّضَى وَالسُّخْطَ بِالْمَالِ وَالْوَلَدِ جَهْلًا بمَوَاقِعِ الْفِتْنَةِ وَالِاخْتِبَارِ فِى مَوْضِعَ الْغِنَى وَالِاقْتِدَارَ فَقَدْ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى أَيَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَالٍ وَ بَنِينَ * نُسَارِعُ لهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَلْ لَا يَشْعُرُونَ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يَخْتَبرُ عِبَادَهُ الْمُسْتَكْبِرِينَ فِي أَنْفُسِهِمْ بِأَوْلِيَائِهِ الْمُسْتَضْعَفِينَ فِي أَعْيُنِهِمْ.﴾ (2)

* قوله تعالى : ﴿نُسارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَلْ لا يَشْعُرُونَ﴾ (56)

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ يَحْزَنُ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنُ إِذَا قَتَرْتُ عَلَيْهِ شَيْئاً مِنْ هَذِهِ الدُّنْيَا وَ ذَلِكَ أَقْرَبُ لَهُ مِنِّي وَ يَفْرَحُ إِذَا بَسَطَتْ لَهُ فِي الدُّنْيَا وَ ذَلِكَ أَبْعَدُ لَهُ مِنِّي ثُمَّ تِلَا هَذِهِ الْآيَةَ إِلَى قَوْلِهِ بَلْ لا يَشْعُرُونَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ ذَلِكَ فِتْنَةٌ لَهُمْ﴾. (3)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَيَحْسَبُونَ يَا مُحَمَّد إِنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مال وَ بَنِينَ هُوَ خَيْرُ نُريدة بهم بل لَا يَشْعُرُونَ أَنَّ ذَلِكَ شَرَ لَهُمْ ثُمَّ ذَكَرَ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ يُرِيدُ بِهِمُ الْخَيْرَ فَقَالَ إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ إِلَى قَوْلِهِ يُؤْتُونَ مَا آتَوُا﴾ (4)

ص: 78

برای دوست خود اهمیتی به ناراحتی در دنیا نمی دهد و برای دوست خود چیزی را بیشتر از ناراحتی و کوشش و گرفتاری که با صبر همراه باشد دوست ندارد و هرگز برای دشمن خود به ثروت دنیا اهمیّت نداده اگر چنین نبود دشمنان خدا دوستانش را نمی کشتند و آن ها را پیوسته در وحشت و ناراحتی قرار نمی دادند در صورتی که خودشان آسوده و راحت و دارای قدرت و حکومت هستند... و اگر چنین نبود در کتابش نمی فرمود: ﴿أَيَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَالٍ وَ بَنِينَ * نُسَارِعُ لهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَلْ لا يَشْعُرُونَ﴾.

2- امام علی علیه السلام- اگر بنا بود خدا اجازه کبر و گردن فرازی به یکی از بندگان خود دهد، حتماً به پیامبران و اولیای خاص خود چنین اجازه ای می داد، ولی خدای سبحان فخرفروشی و کبر را در نظر ایشان ناپسند نمود و تواضع را برای ایشان برگزید؛ از این رو، آنان [در برابر خدا] گونه های خویش به زمین چسباندند و چهره به خاک مالیدند و در برابر مؤمنان فروتنی کردند؛ در حالی که مردمانی مستضعف بودند خدا آنان را با گرسنگی آزمود، به کارهای مشقّت بار مبتلا ساخت، با درگیری های بیم آور امتحان کرد، و با رویارویی با ناملایمات سره و نابشان گردانید. بنابراین، داشتن و نداشتن مال و فرزند را از روی نشناختن فتنه ها و آزمون های مربوط به دارایی و ناداری، دلیل خوشنودی یا ناخشنودی خداوند نگیرید! که خدای متعال خود گفته است: ﴿أَيَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالِ وَ بَنِينَ. نُسارِعُ هُمْ فِي الخَيْراتِ بَلْ لا يَشْعُرُونَ﴾ بدین گونه است که خدای سبحان، بندگان مستکبر و بزرگی طلب خویش را، به وسیله ی اولیای خود، که در نظر آنان مستضعفند، می آزماید.

* برای این است که درهای خیرات را با سرعت به روی آن ها بگشاییم؟! [چنین نیست] بلکه آن ها نمی فهمند [که این وسیله ی امتحانشان است]. (56)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام صادق علیه السلام از پدرانشان و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه السلام نقل فرمود: «خدای متعال می فرماید: هنگامی که چیزی از این نعمت های دنیا بر بنده ی مؤمن کم می شود، اندوهگین می گردد، در حالی که این امر او را به من نزدیک می سازد و هنگامی که دنیا به وی روی می آورد، شادمان می شود، در حالی که این امر او را از من دور می سازد. سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود: ﴿بَلْ لا يَشْعُرُونَ﴾. سپس فرمود: «این فتنه و آزمایش آن هاست».

2- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- خداوند فرمود: «ای محمّد ! آیا گمان می کنند اموال و فرزندانی که به آنان می بخشیم می خواهیم به سودشان در خیرات شتاب ورزیم؛ بلکه نمی فهمند؛ که این برای آنان شرّی است. سپس [در ادامه آیات] خداوند از کسانی که برای آن ها خیر می خواهد یاد می کند. ﴿إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ... يُؤْتُونَ مَا آتَوُا.﴾

ص: 79

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ﴾ (57)

1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ إِلَى قَوْلِهِ رَاجِعُونَ نَزَلَتْ فِي عَلَى اللهِ ثُمَّ جَرَتْ فِي الْمُؤْمِنِينَ وَ شِيعَتِهِ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا.﴾ (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿نَزَلَتْ فِي أَمِير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ وُلْدِهِ إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ وَ الَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ * وَ الَّذِينَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لا يُشْرِكُونَ * وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ ما آتوا وَ قُلُوبُهُم وَ جِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ * أُولئِكَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَ هُمْ لهَا سَابِقُونَ﴾ (2)

3- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قِيلَ أى مِنْ خَوْفِ عَذَابِهِ يَحْذَرُونَ.﴾ (3)

قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ﴾ (58)

قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لا يُشْرِكُونَ﴾ (59)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿اللَّهُمَّ إِنَّكَ جَعَلْتَنِي مِنَ الَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِكَ يُؤْمِنُونَ وَالَّذِينَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لَا يُشْرِكُونَ اللهُمَّ وَاجْعَلْنِي مِنَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُون.﴾(4)

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَ جِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ﴾ (60)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ... ثُمَّ قَالَ قَالَ أَبِي علىُّ بنُ أَبِي طَالِب علیه السلام لَا خَيْرَ فِي الْعَيْشِ إِلّا لِرَجُلَيْنِ رَجُلِ يَزْدَادُ كُلَّ يَوْمٍ خَيْراً وَ رَجُلٍ يَتَدَارَكَ مَنِيَّتَهُ بِالتَّوْبَة وَ أَنَّى لَهُ بِالتَّوْبَة وَاللَّهِ لَوْ سَجَدَ حَتَّى يَنْقَطِعَ عُنْقُهُ مَا قَبلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مِنْهُ إِلَّا بِوَلَايَتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ أَلَا وَ مَنْ عَرَفَ حَقَّنَا وَ رَجَا الثَّوَابَ فِينَا وَ رَضِيَ بِقُوتِهِ نِصْفِ مُدَّ فِي كُلِّ يَوْمَ وَ مَا سَتَرَ عَوْرَتَهُ وَ مَا أَكَنَّ رَأْسَهُ وَ هُمْ وَ اللَّهِ فِي ذَلِكَ خَائِفُونَ وَجِلُونَ وَدُّوا أَنَّهُ حَظُهُمْ مِنَ الدُّنْيَا وَ كَذَلِكَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى رَبِّهِمْ

ص: 80

* به یقین کسانی که از خوف پروردگارشان بیمناکند. (57)

1- امام باقر علیه السلام آيه: ﴿و الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ... راجِعُونَ﴾، درباره ی حضرت علی علیه السلام نازل شده است، سپس در مورد مؤمنین و شیعیانش که همان مؤمنان واقعی هستند، جاری می شود.

2- امام صادق علیه السلام- آيات: ﴿إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ * وَ الَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ؛ وَ الَّذِينَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لا يُشْرِكُونَ* وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ تا رَبِّهِمْ راجِعُونَ * أُولئِكَ يُسارِعُونَ فِي الخَيْراتِ وَ هُمْ لَهَا سَابِقُونَ،﴾ در شأن امام علی علیه السلام و فرزندان آن حضرت نازل شده است.

3- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- گفته شده: یعنی از ترس عذاب او در حذر و ترسند.

* و آنان که به آیات پروردگارشان ایمان می آورند (58)

* و آن ها که به پروردگارشان شرک نمی ورزند. (59)

1- امام صادق علیه السلام! خداوندا! تو مرا از جمله کسانی قرار دادی که به آیاتت ایمان دارند؛ ﴿وَ الَّذِینَ هُم بِرَبِّهِمْ لايُشْرِكُونَ﴾. خداوندا! مرا از آن هایی که نهایت کوشش را در انجام طاعات به خرج می دهند و با این حال، از این که سرانجام به سوی پروردگارشان باز می گردند، دل هایشان ترسان است، قرار بده.

* و آن ها که نهایت کوشش را در انجام طاعات به خرج می دهند و با این حال، از این که سرانجام به سوی پروردگارشان باز می گردند، دل هایشان ترسان است (60)

1- امام علی علیه السلام- حفص بن غیاث گوید: «شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: «... امام علی علیه السلام فرمود: «دو کس از خیر دنیا بهره مند می شوند: اوّل، کسی که کارهای نیک او روزبه روز در دنیا افزون می گردد و دوّم، کسی که عمل زشت خود را با توبه جبران می کند و کی توبه او پذیرفته می شود؟! به خدا سوگند! اگر آن قدر در سجده بماند که گردنش قطع شود، خداوند توبه او را نمی پذیرد؛ مگر این که به ولایت ما قائل باشد هم آنان که حقّ ما را شناخته و به واسطه ی ما امید ثواب و پاداش دارند، به اندک غذای روزانه، به لباسی که ستر عورت کند و سقفی که سایبانش باشد، اکتفا کرده و با این حال خائف ترسان هستند و دوست دارند که بهره ی آن ها از دنیا همین باشد. خداوند عزّوجلّ نیز ایشان را چنین توصیف می کند: ﴿وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ﴾ منظور از آن چه که آورده اند

ص: 81

راجِعُونَ ثُمَّ قَالَ مَا الَّذِي آتَوْا آتَوْا وَ اللَّهِ مَعَ الطَّاعَةِ الْمَحَبَّةَ وَ الْوَلَايَةَ وَ هُمْ فِي ذَلِكَ خَائِفُونَ لَيْسَ خَوْفُهُمْ خَوْفَ شَكٍّ وَ لَكِنَّهُمْ خَافُوا أَنْ يَكُونُوا مُقَصِّرِينَ فِي مَحَبَّتِنَا وَ طَاعَتِنَا.﴾ (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيٍّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْن مُحَمَّدِ علیه السلام: عَنْ قَوْل عَزَّ وَ جَلَّ- وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ قَالَ: مِنْ شَفَقَتِهِمْ وَ رَجَائِهِمْ يَخَافُونَ أَنْ تُرَدَّ إِلَيْهِمْ أَعْمَالُهُمْ إِذَا لَمْ يُطِيعُوا وَ هُمْ يَرْجُونَ أَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْهُمْ.﴾ (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي الْجَارُودِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوُا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ يَقُول يُعْطُونَ مَا أَعْطَوا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَهُ.﴾ (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِير عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يُؤْتُونَ مَا آتَوُا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَهُ قَال: يَأْتِي مَا أَتَى وَ هُوَ خَاش راجٍ﴾. (4)

5- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوُا مِنَ الْعِبَادَة وَ الطَّاعَة.﴾ (5)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ خَائِفَةٌ أَنْ لَا تَقْبَلَ مِنْهُمْ.﴾ (6)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿يَعْمَلُونَ مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَل وَهُمْ يَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ يُثَابُونَ عَلَيْهِ.﴾(7)

8- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿رُويَ عَنِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ سَأَلَ عَنْ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ مِمَّا يَأْتُونَ مِنَ السَّيِّئَاتِ قَالَ لَا بَلْ يَعْمَلُونَ الْحَسَنَاتِ وَ يُبَالِغُونَ فِي عَمَل الصَّالِحَاتِ وَ هُمْ مَعَ ذَلِكَ وَجِلُونَ خَائِفُونَ أَنْ يَكُونُوا قَصَّرُوا.﴾ (8)

9- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿قَالَ رَجُلُ لِرَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ يَعْنِي بِذَلِكَ الرَّجُلَ الَّذِي يَزْنِي وَ يَسْرِقُ وَ يَشْرَبُ الْخَمْرَ وَ هُوَ خَائِفُ قَالَ لَا وَ لَكِنَّ الرَّجُلَ الَّذِي يُصَلِّى وَ يَصُومُ وَ يَتَصَدَّقُ وَ هُوَ مَعَ ذَلِكَ يَخَافُ أَنْ لَا يُقْبَلَ مِنْهُ وَ مَتَى سَكَنَ الْخَوْفُ الْقَلْبَ أَحْرَقَ مِنْهُ مَوْضِعَ الشَّهَوَاتِ وَ طَرَدَ عَنْهُ رَغْبَةَ الدُّنْيَا وَ أَظْهَرَ آثَارَ الْحُزْنِ عَلَى الْوَجْهِ.﴾ (9)

ص: 82

در این آیه چیست؟ اطاعت کردن از خداوند به همراه محبّت و ولایت اهل بیت علیهم السلام. با این حال آن ها از این می ترسند که طاعتشان پذیرفته نشود. به خدا سوگند! که ترس آن ها ناشی از تردیدشان در دین نیست؛ بلکه از آن می ترسند که در دوستی ما و پیروی از ما کوتاهی کرده باشند».

2- امام صادق علیه السلام- ﴿وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ؛﴾ به خاطر خوف و رجایی که دارند، می ترسند که اگر طاعت خداوند را [به شایستگی] به جا نیاورند اعمالشان مورد قبول واقع نگردد و به سوی خودشان بازگردد و خداوند بر هر چیزی تواناست و آنان امید دارند که اعمالشان پذیرفته شود.

3- امام باقر علیه السلام- ابوالجارود گوید: «از امام باقر علیه السلام در مورد این آیه: ﴿وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ،﴾ پرسیدم: فرمود: «می دهند آن چه را که می دهند و دل هایشان بیمناک است».

4- امام صادق علیه السلام- ﴿يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ﴾؛ آن چه را عطا می کند با خوف و رجا می بخشد.

5- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- یعنی اطاعت و بندگی خود را عطا می کنند.

6- امام صادق علیه السلام- از این که [عطاهایشان] از آن ها پذیرفته نشود دل هایشان ترسان است.

7- امام صادق علیه السلام- اینان کسانی هستند که اعمال خویش را به انجام می رسانند؛ در حالی که آگاهند، پاداش آن اعمال را خواهند یافت.

8- پیامبر صلی الله علیه و آله- حضرت درباره ی این کلام خداوند تعالی: ﴿يُؤْتُونَ مَا آتَوُا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ﴾ [از مردم] سؤال کرد، آن ها گفتند: «ای رسول خدا! دل هایشان به خاطر آن چه از بدی ها انجام داده اند ترسناک است». ایشان فرمود: «نه؛ بلکه آن ها نیکی ها را انجام می دهند و در انجام کارهای نیک، نهایت تلاششان را می کنند و با وجود این می ترسند که [در انجام عمل صالح] کوتاهی کرده باشند».

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- مردی به حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: «تفسیر آیه: ﴿وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ﴾ چیست؟ آیا منظور کسی است که زنا می کند و دزدی می کند و شراب می نوشد و از [عاقبت] این کارهایش می ترسد»؟! حضرت فرمود: «نه؛ بلکه منظور فردی است که روزه می گیرد نماز می خواند و صدقه می دهد؛ با این حال باز هم ترسان است که عملش قبول نشود. هرگاه خوف در دلش جا گرفت آن وقت میل به شهوات می سوزد [و از بین می رود] میل به دنیا از دلش بیرون می رود و نشانه های اندوه و غم بر صورتش آشکار می گردد».

ص: 83

10- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةَ أَوْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا كَانَ فِي وَصِيَّة لُقْمَانَ قَالَ: كَانَ فِيهَا الْأَعَاجِيبُ وَ كَانَ أَعْجَبَ مَا كَانَ فِيهَا أَنْ قَالَ لِابْنِهِ خَفِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خِيفَةً لَوْ جِئْتَهُ بِرِّ الثَّقَلَيْنِ لَعَذَّبَكَ وَارْجُ اللَّهَ رَجَاءَ لَوْ جِئْتَهُ بِذُنُوبِ الثَّقَلَيْنِ لَرَحِمَكَ﴾ (1)

11- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿إِنَّ مِمَّا خَفِظَ مِنْ خَطَبَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَلَا إِنَّ الْمُؤْمِنَ يَعْمَلُ بَيْنَ مَخَافَتَيْنِ بَيْنَ أَجَل قَدْ مَضَى لَا يَدْرِي مَا اللَّهُ صَانِعُ فِيهِ وَ بَيْنَ أَجَلِ قَدْ بَقِيَ لَا يَدْرِي مَا اللَّهُ قَاضِ فِيهِ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿أُولئِكَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَ هُمْ لَهَا سَابِقُونَ﴾ (61)

1- الباقر علیه السلام- ﴿هُوَ عَلِيُّ بْنُ أَبِيطَالِبِ علیه السلام لَمْ يَسْبَقُهُ أَحَدٌ﴾. (3)

2- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ قَالَ أُولَئِكَ يُسارِعُونَ فِي الخيراتِ وَ هُمْ لَهَا سَابِقُونَ وَ هُوَ مَعَطُوفٌ عَلَى قوله أَيَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَالٍ وَ بَنِينَ نُسَارِعُ هُمْ فِي الخيراتِ﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ لا نُكَلِّفُ نَفْساً إِلا وُسْعَهَا وَ لَدَيْنَا كِتابٌ يَنْطِقُ بِالحَقِّ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ﴾ (42)

10- امام صادق علیه السلام- حارث بن مغیره یا پدرش گوید: «به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: «در وصیت لقمان چه چیز «بود»؟ فرمود: «چیزهای عجیبی بوده و عجیب ترین چیزهایی که در آن بود، این بود که به پسرش گفت: «ای پسرم خوف و ترس تو از خدا باید طوری باشد که اگر فرضاً تمام اعمال نیک جن و انس را داشته باشی باز هم احتمال عذاب را باید بدهی. و امیدت به خداوند باید طوری باشد که اگر فرضا تمام گناهان جن و انس را داشته باشی، باز هم احتمال مشمول رحمت و لطف او قرار گرفتن را بدهی.»

11- پیامبر صلی الله علیه و آله- از جمله خطبه های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که محفوظ مانده آن است که فرمود: «... آگاه باشید که مؤمن همیشه از دو جهت در خوف و اضطراب است، از جهت گذشته ی خود و عمری که صرف کرده و نمی داند که خداوند نسبت به گذشته او و کارهایی که انجام داده چه می کند و چگونه نظر خواهد داد.

* چنین کسانی در خیرات شتاب می کنند و از دیگران پیشی می گیرند. (61)

1- امام باقر علیه السلام- منظور علیّ بن ابی طالب است که هیچ کس [در خیرات] بر او پیشی نگرفت.

2- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أُولئِكَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَ هُمْ لهَا سَابِقُونَ؛﴾ به آيه: ﴿أَيَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَالٍ وَ بَنِينَ نُسارعُ لَهُم فِي الخَيرات﴾ عطف شده [و معنای آن را تکمیل می کند]».

* و ما هیچ کس را جز به اندازه ی تواناییش تکلیف نمی کنیم و نزد ما کتابی است که به حق سخن می گوید: «و به آنان هیچ ستمی نمی شود. (62)

أبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَمَتَى أَنْتَ مُسْتَطِيعُ قَالَ لَا أَدْرِى قَالَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقاً فَجَعَلَ فِيهِمْ آلَةَ الِاسْتِطَاعَةِ ثُمَّ لَمْ يُفَوِّضُ إِلَيْهِمْ فَهُمْ مُسْتَطِيعُونَ لِلْفِعْلِ وَقْتِ الْفِعْل مَعَ الْفِعْل إِذَا فَعَلُوا ذَلِكَ الْفِعْلَ فَإِذَا لَمْ يَفْعَلُوهُ فِي مُلْكِهِ لَمْ يَكُونُوا مُسْتَطِيعِينَ أَنَّ يَفْعَلُوا فِعْنَا لَمْ يَفْعَلُوهُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ أَعَزُّ مِنْ أَنْ يُضَادَهُ فِى مُلْكِهِ أَحَدٌ قَالَ الْبَصْرِيُّ فَالنَّاسُ مَجْبُورُونَ قَالَ لَوْ كَانُوا مَجْبُورِينَ كَانُوا مَعْذُورِينَ قَالَ فَفَوَّضَ إِلَيْهِمْ قَالَ لَا قَالَ فَمَا هُمْ قَالَ عَلِمَ مِنْهُمْ فِعْنَا فَجَعَلَ فِيهِمْ وْ آلَةَ الْفِعْلِ فَإِذَا فَعَلُوهُ كَانُوا مَعَ الْفِعْلِ مُسْتَطِيعِينَ- قَالَ الْبَصْرِيُّ أَشْهَدُ أَنَّهُ الْحَقِّ وَ أَنَّكُمْ أَهْلَ بَيْتِ النُّبُوَّةَ وَ الرَّسَالَة. ﴾ (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ صَالِحِ النِّيلِيُّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ لِلْعِبَادِ مِنَ الِاسْتِطَاعَة شَيْءٌ قَالَ فَقَالَ لِى إِذَا فَعَلُوا الْفِعْلَ كَانُوا مُسْتَطِيعِينَ بِالاسْتِطَاعَة الَّتِي جَعَلَهَا اللَّهُ فِيهِمْ قَالَ قُلْتُ وَ مَا هِيَ قَالَ الْآلَةُ مِثْلَ الزَّانِي إِذَا زَنَى كَانَ مُسْتَطِيعاً لِلزَّنَا حِينَ زَنَى وَ لَوْ أَنَّهُ تَرَكَ الزِّنَا وَ لَمْ يَزْن كَانَ مُسْتَطِيعاً لِتَرْكِهِ إِذَا تَرَكَ قَالَ ثُمَّ قَالَ لَيْسَ لَهُ مِنَ الِاسْتِطَاعَة قَبْلَ الْفِعْلِ قَلِيلُ وَ لَا كَثِيرُ وَ لَكِنْ مَعَ الْفِعْلِ وَ التَّرْكِ كَانَ مُسْتَطِيعاً قُلْتُ فَعَلَى مَا ذَا يُعَذِّبُهُ قَالَ بِالْحُجَّةِ الْبَالِغَةِ وَ الْآلَةِ الَّتِي رَكَّبَ فِيهِمْ إِنَّ اللَّهَ لَمْ يُخْبِرُ أَحَداً عَلَى مَعْصِيَتِهِ وَ لَا أَرَادَ إِرَادَةَ حَثْمِ الْكُفْرَ مِنْ أَحَدٍ وَ لَكِنْ حِينَ كَفَرَ كَانَ فِي إِرَادَةَ اللَّهِ أَنْ يَكْفُرَ وَ هُمْ فِي إِرَادَةِ اللَّهِ وَ فِي عِلْمِهِ أَنْ لَا يَصِيرُوا إِلَى شَيْءٍ مِنَ الْخَيْرِ قُلْتُ أَرَادَ مِنْهُمْ أَنْ يَكْفُرُوا قَالَ لَيْسَ هَكَذَا أَقُولُ وَ لَكِنِّي أَقُولُ عَلِمَ أَنَّهُمْ سَيَكْفُرُونَ فَأَرَادَ الْكُفْرَ لِعِلْمِهِ فِيهِمْ وَ لَيْسَتْ هِيَ إِرَادَةَ حَتَّمٍ إِنَّمَا هِيَ إِرَادَةُ اخْتِيَارِ.﴾ (2)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿حَمْزَةَ بْن حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الِاسْتِطَاعَةِ فَلَمْ يُجِبْنِي فَدَخَلْتُ عَلَيْهِ دَخْلَةَ أُخْرَى فَقُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ إِنَّهُ قَدْ وَقَعَ فِي قَلْبِي مِنْهَا شَيْءٌ لَا يُخْرِجُهُ إِلَّا شَيْءٌ أَسْمَعُهُ مِنْكَ قَالَ فَإِنَّهُ لَا يَضُرُّكَ مَا كَانَ فِي قَلْبَكَ قُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ إِنِّي أَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يُكَلِّفِ الْعِبَادَ مَا لَا يَسْتَطِيعُونَ وَلَمْ يُكَلِّفْهُمْ إِلَّا مَا يُطِيقُونَ وَأَنَّهُمْ لَا يَصْنَعُونَ شَيْئًا مِنْ ذَلِكَ إِنَّا بإرَادَةِ اللَّهِ وَ مَشِيئَتِهِ وَ قَضَائِهِ وَ قَدَرِهِ قَالَ فَقَالَ هَذَا دِينُ اللَّهِ الَّذِي أَنَا عَلَيْهِ وَ آبَائِي أَوْ كَمَا قَالَ.﴾ (3)

ص: 86

سپس کار را به آن ها واگذار کرد. پس آنان زمانی که کاری را انجام می دهند، هنگام کار و همراه با کار، توانایی انجام آن را دارند. و هرگاه کاری را در ملک خداوند انجام ندهند، برای انجام کاری که انجام نداده اند، توانایی ندارند؛ زیرا خداوند عزّوجلّ تواناتر از آن است که کسی در ملک او با وی مخالفت ورزد» آن مرد اهل بصره گفت: «پس مردم مجبور هستند»؟ فرمود: «اگر مجبور می بودند، معذور بودند» گفت: پس خداوند به آنان تفویض نموده (و آن ها را آزاد گذاشته) است»؟ فرمود: «نه» گفت: «پس حال آنان چیست»؟ فرمود: «خداوند کار آن ها را می دانست، پس ابزار آن کار را در وجود آنان قرار داد. پس هرگاه آنان کاری را انجام دهند، همراه با انجام آن کار، استطاعت دارند». مرد بصری «گواهی می دهم که حق، همین است و شما خاندان نبوّت و رسالت هستید.»

3-1- امام صادق علیه السلام صالح نیلی گوید: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «آیا بندگان هم از استطاعت سهمی دارند»؟ امام علیه السلام فرموده رگاه کاری را انجام دهند به واسطه ی استطاعتی که خداوند در وجود آن ها قرار داده است، استطاعت دارند». گفتم: «آن استطاعت چیست»؟ فرمود: «وسیله است؛ مانند زناکار که چون زنا کند، درحین زنا برای زنا استطاعت دارد و اگر او زنا را ترک کند و زنا نکند، درهنگام ترک، برای ترک زنا استطاعت دارد». آن گاه فرمود: «پیش از آن کار، نه کم و نه زیاد استطاعت ندارد؛ اما هنگام انجام آن کار و یا ترک آن، استطاعت دارد». گفتم: «پس چرا خداوند زناکار را مجازات می کند؟» فرمود: «به سبب حجّت رسا و اعضایی که در بدن آن ها قرار داده است. خداوند هیچ کسی را بر ارتکاب معصیت مجبور نساخته است؛ همان طور که برای کسی با اراده ی حتمی کفر را نخواسته است. امّا هنگامی که کفر ورزید، در اراده خداوند بود که کفر ورزد و نیز در اراده و علم خداست که کافران به سوی خوبی نروند» گفتم: «خداوند از آنان خواسته است که کفر ورزند»؟! فرمود: «این را نمی گویم؛ بلکه می گویم: خداوند می دانست که آنان کافر می شوند؛ پس به جهت علمی که نسبت به آنان داشت برای آنان کفر را اراده کرد. امّا این اراده حتمی [ برای آن ها] نیست؛ بلکه اراده اختیار است.»

4-1- امام صادق علیه السلام- حمزة بن حمران گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره ی استطاعت سؤال کردم و ایشان جوابی نداد. بار دیگر خدمت ایشان رفتم و گفتم: خدا تو را سلامت بدارد چیزی (تردیدی) درباره استطاعت در دلم افتاده است که تنها آن چه از شما بشنوم آن را خارج می سازد» فرمود: آن چه در دل داری به تو زیانی نمی رساند» گفتم: خداوند شما را به سلامت بدارد! من می گویم خداوند بندگان را نسبت به آن چه که استطاعت ندارند، مکلّف نساخته است و نسبت به آن چه خارج از طاقت و توانشان است، مکلّف نساخته است و مردم هم چیزی از آن را جز با اراده، مشیّت و قضاء و قدر خداوند انجام نمی دهند». امام علیه السلام فرمود: «این دین خداوند است که من و پدرانم که درورد خدا بر تمامیشان باد بر آن هستیم.»

ص: 87

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا كَلَّفَ اللَّهُ الْعِبَادَ كُلْفَةَ فِعْل وَ لَا نَهَاهُمْ عَنْ شَيْءٍ حَتَّى جَعَلَ لَهُمْ الِاسْتِطَاعَةَ ثُمَّ أَمَرَهُمْ وَ نَهَاهُمْ فَلَا يَكُونُ الْعَبْدُ آخِذا وَلَا تَارَكاً إِنَّا بِاسْتِطَاعَةِ مُتَقَدِّمَة قَبْلَ الْأَمْرِ وَ النَّهْي وَ قَبْلَ الْأَخْذِ وَ التَّرْكِ وَ قَبْلَ الْقَبْضِ وَ الْبَسْطِ وَ عَنْه: لَا يَكُونُ مِنَ الْعَبْدِ قَبْضَ وَ لَا بَسْطُ إِنَّا باسْتِطَاعَة مُتَقَدِّمَة لِلْقَبْضِ وَ الْبَسْطِ.﴾ (1)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿الاسْتِطَاعَةُ قَبْلَ الْفِعْلِ لَمْ يَأْمُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِقَبْضِ وَلَا بَسْطِ إِلَّا وَ الْعَبْدُ لذلك مُسْتَطِيعُ﴾ (2)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَكُونُ الْعَبْدُ فَاعِلا وَ لَا مُتَحَرِّكاً إِلَّا وَ الِاسْتِطَاعَةُ مَعَهُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ إِنَّمَا وَقَعَ التَّكْلِيفُ مِنَ اللَّهِ بَعْدَ الِاسْتِطَاعَة فَلَا يَكُونُ مُكَلَّفَا لِلْفِعْلِ إِنَّا مُسْتَطِيعاً.﴾ (3)

8-1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿رُفِعَ عَنْ أُمَّتِي تِسْعَةُ الْخَطَأَ وَ النِّسْيَانُ وَ مَا اسْتُكْرِهُوا عَلَيْهِ وَ مَا لَا يُطِيقُونَ وَ مَا لَا يَعْلَمُونَ وَ مَا اضْطُرُّوا إِلَيْهِ وَ الْحَسَدُ وَ الطَّيَرَةُ وَ التَّفَكُرُ فِي الْوَسْوَسَةِ فِي الْخَلْقِ مَا لَمْ يَنْطِقُ بِشَفَةٍ.﴾ (4)

5-1- امام صادق علیه السلام- خداوند بار هیچ کاری را بر دوش هیچ بنده ای نگذاشته و آنان را از هیچ کاری نهی نکرده است؛ مگر این که استطاعت آن را به آن ها داده است و سپس آنان را امر و نهی کرده است. بنده هیچ عملی را انجام نمی دهد و هیچ عملی را ترک نمی کند؛ مگر این که قبل از امر و نهی، انجام یا ترک عمل و پیش از قبض و بسط، خداوند این استطاعت را به او داده است. و در حدیثی دیگر فرموده یچ قبض و بسطی در مورد بنده صورت نمی گیرد؛ مگر این که خداوند پیش از آن توانایی اش را به بنده داده باشد.»

6-1- امام صادق علیه السلام- استطاعت قبل از انجام کار می آید. خداوند به هیچ قبض و بسطی دستور نداده است؛ مگر این که بنده برای آن کار، استطاعت و توانایی داشته باشد.

7-1- امام صادق علیه السلام- بنده هیچ عملی را انجام نمی دهد و هیچ حرکتی از او سر نمی زند؛ مگر این که خداوند استطاعت آن را به او داده است و همواره تکلیف، پس از استطاعت می آید و بنده به کاری مکلّف نمی شود؛ مگر آن که استطاعت آن را داشته باشد.

8-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- نه چیز از امّت من برداشته شده است: خطا، فراموشی، آن چه بدان وادار شوند، آن چه طاقت آن را ندارند، آن چه نمی دانند، آن چه چاره ای جز آن نداشته باشند، حسد، فال بد زدن، اندیشه ی وسوسه آور درباره ی آفرینش تا زمانی که به زبان آورده نشود.

* قوله تعالى : ﴿حَتَّى إِذا أَخَذْنَا مُتْرَفِيهِمْ بِالْعَذَابِ إِذَا هُمْ يَجْأَرُونَ﴾ (64)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿حَتَّى إِذا أَخَذْنَا مُتْرَفِيهِمْ أى كُبَرا، هُم بِالْعَذَابِ إِذَا هُمْ يَجْأَرُونَ أَي يَضِحُونَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ لَا تَجْأَرُوا الْيَوْمَ﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿لا تَجأَرُوا الْيَوْمَ إِنَّكُمْ مِنَّا لَا تُنْصَرُونَ﴾ (65)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لا تَجْأَرُوا الْيَوْمَ قَالَ لَا تَدْعُوا الْيَوْم﴾(2)

* قوله تعالى: ﴿قَد كانَتْ آياتِي تُتلى عَلَيْكُمْ فَكُنْتُمْ عَلى أَعْقَابِكُمْ تَنْكِصُون﴾ (66)

* قوله تعالى: ﴿مُسْتَكْبِرينَ بهِ سامِراً تَهْجُرُونَ﴾ (67)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿سامِراً تَهْجُرُونَ أَى جَعَلْتُمُوهُ سَمَراً وَ هَجَرْتُمُوه.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿أَفَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جَاءَهُمْ ما لَم يَأْتِ آبَاءَهُمُ الْأَوَّلِينَ﴾ (68)

* قوله تعالى: ﴿أَمْ لَيَعْرِفُوا رَسُولهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ﴾ (69)

1- ابن عباس رحمه الله- ﴿يُرِيدُ أَلَيْسَ قَدْ أَرْسَلْنَا نُوحاً علیه السلام وَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ النَّبِيِّينَ إِلَى قَوْمِهِمْ وَ كَذَلِكَ أَرْسَلْنَا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أَمْ لَمْ يَعْرِفُوا رَسُولهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ﴾ (4)

* قوله تعالى : ﴿أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ﴾ (70)

1- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قولهُ أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ يَعْنِي بِرَسُولِ الله صلی الله علیه و آله قَولُهُ وَ لَوِ اتَّبَعَ الحَقُّ أَهْوَاءَهُم قَالَ الْحَقِّ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله وَ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام و الدَّليلُ عَلَى ذَلِكَ قَولُهُ قَدْ جَاءَكُمُ الرّسولِ بِالحَقِّ مِنْ

ص: 90

* تا زمانی که متنعمان [مغرور] آن ها را در چنگال عذاب گرفتار سازیم؛ ناگاه، ناله های دردناک و استغاثه آمیز آن ها بلند می شود. (64)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿حَتَّى إِذا أَخَذْنَا مُتْرَفِيهِمْ؛﴾ یعنی وقتی بزرگان آن ها را گرفتار عذاب کنیم، ﴿بِالْعَذابِ إِذا هُمْ يَجْتَرُونَ؛﴾ یعنی ناله های سوزناک سر می دهند. خداوند در پاسخ آنان می فرماید: ﴿لَا تَجَأَرُوا الْيَوْمَ.﴾

* [امّا به آن ها گفته می شود]: امروز ناله و فریاد نکنید، زیرا از سوی ما یاری نخواهید شد. (65)

1- امام على علیه السلام- ﴿لا تَجأَرُوا الْيَوْمَ؛﴾ یعنی امروز درخواست [نجات و بخشش] نکنید.

* [آیا فراموش کرده اید که] در گذشته آیات من پیوسته بر شما خوانده می شد؛ امّا شما [اعراض کرده] به عقب باز می گشتید؟! (66)

* در حالی که در برابر او (پیامبر) استکبار می کردید و در جلسات شبانه ی خود به بدگویی می پرداختید! (67)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿سامراًتهجُرُونَ؛﴾ یعنی امروز درخواست [نجات و بخشش] نکنید.

* آیا آن ها در این گفتار [الهی] نیندیشیدند، یا این که چیزی برای آنان آمده که برای نیاکانشان نیامده است؟! (68)

* یا این که پیامبرشان را نشناختند [و از سوابق او آگاه نیستند]، از این رو او را انکار می کنند؟ (69)

1- ابن عبّاس رحمه الله- منظورش این است همان طور که نوح، ابراهیم و پیامبران را به سوی قومشان فرستادیم؟! پس همین گونه محمّد صلی الله علیه و آله را فرستادیم؛ ﴿أَمْ لَ يَعْرِفُوا رَسُوهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ.﴾

* یا می گویند او به جنون مبتلا است؟! [چنین نیست] بلکه او حق را برای آنان آورده امّا بیشترشان از حق کراهت دارند [و گریزانند]. (70)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ؛ یا می گویند رسول خدا دیوانه است. ﴿وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوَاءَهُمْ؛﴾ رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام حق است. دلیل بر این مطلب تا آیه: پیامبر[ی که

ص: 91

رَبِّكُمْ يَعْنِي وَلَايَةَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ مِثْلُهُ كَثِيرُ وَ الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ الْحَقَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوِ اتَّبَعَ رَسُولُ الله وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قُرَيْشاً لَفَسَدَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ فِيهِنَّ فَفَسَادُ السَّمَاءِ إِذَا لَمْ تَمْطُرُ وَ فَسَادُ الْأَرْضِ إِذَا لَمْ تَنْبُتُ وَ فَسَادُ النَّاسِ فِي ذَلِك.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ لَوِ اتَّبَعَ الحَقُّ أَهْوَاءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فيهِنَّ بَل أَتَيْنَاهُم بِذِكْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ﴾ (71)

انتظارش را می کشیدید،] حق را از جانب پروردگارتان برای شما آورده است. (نساء/170) بر ولایت امیر المؤمنین علیه السلام و شبیه این، زیاد است. و دلیل بر این که حق، رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام است، این آیه است که می فرماید، اگر رسول خدا و امیر المؤمنین علیهما السلام تابع قریش شوند، آسمان ها و زمین و هرچه در آن هاست تباه می شود. تباه شدن آسمان به باران نباریدن است و فساد زمین به گیاه نروییدن و فساد مردم به این است.

* و اگر حق از هوس های آن ها پیروی می کرد، آسمان ها و زمین و همه ی کسانی که در آن ها هستند تباه می شدند و ما به آن ها چیزی دادیم که مایهی یادآوری [و عزّت و شرف] آن هاست، امّا آنان از آن چه مای هی یادآوری [و عزّت] آن هاست روی گردانند. (71)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ مُقَرِّن قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ: جَاءَ ابْنُ الْكَوَاءِ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ عَلَى الْأَعْرَافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُمْ فَقَالَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ نَعْرِفُ أَنْصَارَنَا بِسِيمَاهُمْ وَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ الَّذِينَ لَا يَعْرِفُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا بِسَبيل مَعْرِفَتِنَا وَ نَحْنُ الْأَعْرَافُ يُعَرِّفْنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى الصِّرَاطِ فَلَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِنَّا مَنَ عَرَفَنَا وَ نَحْنُ عَرَفْنَاهُ وَ لَا يَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْكَرَنَا وَ أَنْكَرْنَاهُ إِنَّ اللَّهِ لَوْ شَاءَ لَعَرَّفَ الْعِبَادَ نَفْسَهُ وَ لَكِنْ جَعَلَنَا أَبْوَابَهُ وَ صِرَاطَهُ وَ سَبيلَهُ وَ الْوَجْهَ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ فَمَنْ عَدَلَ عَنْ وَلَايَتِنَا أَوْ فَضَّلَ عَلَيْنَا غَيْرنَا فَإِنَّهُمْ عَنِ الصِّراطِ لَنَاكِبُونَ وَ لَا سَوَاءٌ مَنِ اعْتَصَمَ النَّاسُ بِهِ وَلَا سَوَاءٌ مَنْ ذَهَبَ حَيْثُ ذَهَبَ النَّاسُ ذَهَبَ النَّاسُ إِلَى عُيُون كَدِرَة يُفْرَغْ بَعْضُهَا فِي بَعْض وَ ذَهَبَ مَنْ ذَهَبَ إِلَيْنَا إِلَى عَيْنٍ صَافِيَة تَجْرِي بِأَمُورِ لَا نَفَادَ لَهَا وَ لَا انْقِطَاعَ.﴾ (1)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ زَيْدِ بْن مُوسَى عَنْ أَبِيهِ مُوسَى بْن جَعْفَرَ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ قَال: عَنْ وَلَايَتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ.﴾ (2)

3- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿عَنِ الْإِمَامِ لَحَادُّونَ.﴾ (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصِّرَاطِ فَقَالَ هُوَ الطَّرِيقُ إِلَى مَعْرِفَة اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُمَا صِرَاطَان صِرَاطُ فِي الدُّنْيَا وَ صِرَاطُ فِي الْآخِرَةَ وَ أَمَّا الصِّرَاطَ الَّذِي الدُّنْيَا فَهُوَ الْإِمَامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَة مَنْ عَرَفَهُ فِي الدُّنْيَا وَ اقْتَدَى بِهُدَاهُ مَرَّ عَلَى الصِّرَاطِ الَّذِي هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِي الْآخِرَةِ وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفُهُ فِي الدُّنْيَا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّرَاطِ فِي الْآخِرَةِ فَتَرَدَّى فِي نَارِ جَهَنَّمَ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ لَوْ رَحِمْناهُمْ وَ كَشَفْنا ما بهِمْ مِنْ ضُرِّ لَلَجُوا فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ﴾ (75)

ص: 94

1- امام على علیه السلام- مقرّن گوید: «شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: «ابن کوّاء نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد گفت: «ای امیرمؤمنان ! و بر «اعراف» مردانی هستند که هر یک از آن دو گروه را از چهره هایشان می شناسند. (اعراف/46) یعنی چه»؟ فرمود: «بر اعراف ماییم که یاران خود را از رخسارشان می شناسیم، اعراف ماییم که خدای عزّوجلّ جز از طریق معرفت ما شناخته نشود و اعراف ماییم که خدا ما را در روز قیامت بر روی صراط قرار دهد، جز کسی که ما او را بشناسیم و او ما را شناسد کسی داخل بهشت نمی شود؛ و جز آن که ما او را ناشناس دانیم و او ما را نشناسد، به دوزخ وارد نمی شود. خدای تبارک و تعالی اگر می خواست خودش را بی واسطه به بندگانش می شناسانید ولی ما را در جاده، راه و طریق معرفت خود قرار داد، کسانی که از ولایت ما روگردانیده و دیگران را بر ما ترجیح دهند از صراط مستقیم منحرفند [در قیامت از صراط نمی گذرند] کسانی که مردم به آن ها پناه گیرند [که ما اهل بیت پیغمبر باشیم] با کسانی که خود محتاج پناهندگی به دیگران باشند [که پیشوایان عامّه باشند] برابر نیست؛ زیرا آن مردم به سوی چشمه های کم آب تیره که از چشم های به چشمه ی دیگر ریزد رفتند و کسانی که ما آمدند سوی به سوی چشمه های صافی آمدند که آبش به امر پروردگار جاریست و تمام شدن و خشک شدن ندارد.»

2- امام كاظم علیه السلام- ﴿وَ إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناكِبُونَ﴾ یعنی از ولایت ما اهل بيت روی گردان هستند.

3- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- یعنی از امام انحراف دارند.

4- امام صادق علیه السلام- مفضل بن عمر گفت از امام صادق علیه السلام در مورد صراط پرسیدم، فرمود: «راهی به سوی شناختن خدای بزرگ است؛ صراط دوگونه است: صراط در این سرا و صراط در آن سرا امّا صراط دنیا؛ امام می باشد که فرمانبرداری از او واجب است؛ هرکس که در دنیا او را شناخت و رهنمودهای او را به کار بست، در آخرت از صراط که پلی است به روی جهنّم، خواهد گذشت و هر کس در این جا امام خود را نشناخت، هنگام گذشتن از صراط آخرت گامش خواهد لغزید و در آتش دوزخ خواهد افتاد».

* و اگر به آنان رحم کنیم و ناراحتی ها [و مشکلات] آنان را برطرف سازیم، [نه تنها بیدار نمی شوند، بلکه] در طغیانشان لجاجت می ورزند و سرگردان می مانند. (75)

ص: 95

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- وَ لَمَّا أَسْلَمَ ثُمَامَةُ بْنُ أَثَالٍ الْحَنَفِيُّ وَ لَحِقَ بِالْيَمَامَةِ وَ مَنَعَ الْمِيرَةَ مِنْ أَهْلِ مَكَّةَ وَ أَخَذَهُمُ اللَّهُ بِالسِّنِينَ حَتَّى أكَلُوا الْعِلْهِمْ وَ هُوَ دَمُ الْقُرَادِ مَعَ الصُّوفِ جَاءَ أَبُو سُفْيَانَ بْنُ حَرْب إِلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و آله و سلم فَقَالَ لَهُ: أَنْشُدُكَ اللَّهَ وَ الرَّحِمَ أَ لَسْتَ تَزْعُمُ أَنَّكَ بَعَثْتَ رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ؟ فَقَالَ: بَلَى فَقَالَ لَهُ: قَتَلْتَ الْآبَاءَ بِالسَّيْفِ وَ الْأَبْنَاءَ بِالْجُوعِ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ وَ مَا يَتَضَرَّعُونَ﴾ (76)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله [ پس از جنگ بدر که سران کفار کشته شدند، به نفرین پیامبر صلی الله علیه و آله قحطی در مکّه آمد در همان زمان بود که] ثمامة بنراثان حنفی ایمان آورد [و از مکّه گریخت] و به شهر یمامه [در یمن] رفت. در همان زمان خوراک و آذوقه ی مردم مکه کم شد و خداوند آن ها را به قحطی مبتلا کرد تا جایی که علهز (غذایی که از مخلوط کردن پشم شتر با خون و تفت دادن آن درست می کردند) می خوردند. [کفار مکّه متوجّه شدند که این بلا به واسطه ی نفرین محمّد صلی الله علیه و آله است پس] ابوسفیان بن حرب پیش رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و گفت: «تو را به خدا قسم رحم کن! اگر تو به خیال خود رحمتی برای جهانیان نیستی؟! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آری چنین است، گفت: [در جنگ بدر] پدران را با شمشیر کشتی و [حالا] فرزندان آنان را با گرسنگی [و قحطی که به نفرین تو آمده] می کشی؟

* و به راستی ما آن ها را به عذاب [و بلا] گرفتار ساختیم [تا بیدار شوند]، امّا آنان نه در برابر پروردگارشان تواضع کردند و نه به درگاهش تضرّع می کنند. (76)

مَيْلِى إِلَى عِبَادِكَ بِالِاسْتِكَانَة لَهُمْ وَ التَّضَرَّع إِلَيْهِمْ وَ قَدْ أَسْمَعْتَنِي قَوْلَكَ فِي مُحْكَم كِتَابِكَ فَمَا اسْتَكانُوا لِرَبِّهِمْ وَ مَا يَتَضَرَّعُونَ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آل مُحَمَّدِ وَاغْفِرْهُ لِي يَا خَيْرَ الْغَافِرِينَ﴾. (1)

7-2- السّجّاد علیه السلام- ﴿فِي عَمَل يَوْمِ الْجُمُعَة... فَإِنِّى أَعْتَرِفُ لَك بذُنُوبِي وَأَذْكُرُ لَكَ حَاجَتِي وَ أَشْكُو إِلَيْكَ مَسْكَنَتِي وَ فَاقَتِي وَ قَسْوَةَ قَلبي وَ مَيْلَ نَفْسِي فَإِنَّكَ قُلْتُ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ وَمَا يَتَضَرَّعُونَ وَهَا أَنَا ذَا يَا إِلَهَى قَدِ اسْتَجَرْتَ بِكَ وَقَعَدْتُ بَيْنَ يَدَيْكَ مُسْتَكِيناً مُتَضَرِّعاً إِلَيْكَ رَاجِياً لِمَا عِنْدَكَ تَرَانِي وَ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَ تَسْمَعُ كَلَامِي وَ تَعْرِفُ حَاجَتِي وَ مَسْكَنَتِي وَ حَالِي وَ مُنْقَلَبِي وَ مَثْوَايَ وَ مَا أُريدُ أَنْ أَبْتَدِئَ فِيهِ مِنْ مَنْطِقِى.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿حَتَّى إِذا فَتَحْنا عَلَيْهِمْ باباً ذا عَذابٍ شَدِيدٍ إِذَا هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ (77)

1- الباقر علیه السلام ﴿عَنْ جابر بن يَزِيدَ، عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: وَ قَوْلَهُ تَعَالَى حَتَّى إِذَا فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ باباً ذا عَذَابٍ شَدِيدٍ هُوَ عَلِيُّ بْنَ أَبِي طَالِب علیه السلام إِذَا رَجَعَ فِي الرَّجْعَة.﴾ (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿حَتَّى إِذَا فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ باباً ذَا عَذابٍ شَدِيدٍ ذَلِكَ حِينَ دَعَا النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله و سلم فَقَالَ: اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا عَلَيْهِمْ سِنِينَ كَسنِى يُوسُفَ علیه السلام فَجَاعُوا حَتَّى أكَلُوا الْعِلْهِز وَ هُوَ الْوَبَرُ بالدَّم.﴾ (4)

3- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِذَا هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ يَقُولُ آيَسُونَ﴾. (5)

* قوله تعالى: ﴿وَ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَليلاً ما تَشْكُرُونَ﴾ (78)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿اعْجَبُوا لِهَذَا الْإِنْسَانِ يَنْظُرُ بِشَحْمٍ وَ يَتَكَلَّمُ بِلَحْمٍ وَ يَسْمَعُ بِعَظْمٍ وَ يَتَنَفَّسُ مِنْ خَرم.﴾ (6)

ص: 98

سخنت را: فَمَا اسْتَكانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما يَتَضَرَّعُونَ در کتاب محکمت به من شنواندی، طلب بخشش می کنم پس ای بهترین بخشندگان! بر محمّد صلی الله علیه و آله درود بفرست و آن [گناه] را بر من ببخش»!

7-2- امام سجاد علیه السلام- در عمل [مستحب] روز جمعه آمده:.... من به گناهانم پیش تو اعتراف می کنم و حاجتم را برای تو ذکر می کنم و از فقر و نداری، سنگ دلی و هوای نفسم به تو شکایت می کنم؛ زیرا تو فرمودی: فَمَا اسْتَكانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما يَتَضَرَّعُونَ. و حال ای خدای من! من همان کس هستم که به تو جرأت کردم [پناه آوردم] و درمانده، پیش روی تو نشستم و به سوی تو زاری می کنم و به آن چه نزد توست، امیدوارم. تو مرا می بینی، هر آن چه در من است می دانی، سخنم را می شنوی، نیاز و درماندگی من، حالم، جایگاه و محلّ استقرارم و هرچیزی را که می خواهم بگویم، می شناسی.

* [این وضع ادامه می یابد] تا زمانی که دری از عذاب شدید به روی آنان بگشاییم [و چنان گرفتار می شوند که] ناگهان کاملاً مأیوس گردند. (77)

1- امام باقر علیه السلام- منظور از آیه: ﴿حَتَّى إِذا فَتَحْنا عَلَيْهِمْ باباً ذا عَذابٍ شَدیدٍ﴾؛ علیّ بن ابی طالب علیه السلام: است، آن وقتی که رجعت صورت می گیرد و ایشان به دنیا باز می گردند.

2- امام صادق علیه السلام- آيه: ﴿حَتَّى إِذا فَتَحْنا عَلَيْهِمْ باباً ذا عَذاب شَديدٍ﴾ مربوط به آن زمانی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله آن ها را نفرین کرد و فرمود: «خدایا! آن [زمان] را بر آن ها سال هایی مانند سال های يوسف علیه السلام قرار بده که گرسنه شوند تا این که علهز بخورند که نوعی غذا بود که از ترکیب پشم شتر با خون (و تفت دادن آن) درست می کردند.

3- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إذا هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ؛﴾ نومید شدند.

* و او کسی است که برای شما گوش و چشم و عقل آفرید اما کمتر شکر [او را] به جا می آورید. (78)

1- امام علی علیه السلام- از این انسان که با چربی (چشم که جنسش از چربی است) می بیند، با گوشت (زبان) می گوید: «با استخوان (گوش) می شنود و از سوراخ بینی نفس کشد، تعجب کنید [که با این نعمت ها، شاکر خدا نیست]»!

ص: 99

* قوله تعالى: ﴿وَ هُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾ (79)

* قوله تعالى: ﴿وَ هُوَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ لَهُ اخْتِلافُ الَّيْلِ وَ النَّهَارِ أَفَلا تَعْقِلُونَ﴾ (8)

* قوله تعالى: ﴿بَل قالُوا مِثْلَ ما قالَ الْأَوَّلُونَ﴾ (81)

* قوله تعالى: ﴿قالُوا أَإِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً وَ عِظَاماً أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ﴾ (82)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ حَكَى قَوْلَ الدَّهْرِيَّة فَقَالَ قَالُوا أَ إِذَا مِتْنَا وَ كُنَّا تُرَاباً وَ عِظَاماً أَإِنَّا لَمبْعُوثُونَ إِلَى قَوْلِهِ أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ يَعْنِي أَحَادِيثَ الْأَوَّلِينَ فَرَدَّ اللهُ عَلَيْهِمْ فَقَالَ: بَلْ أَتَيْنَاهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ ثُمَّ رَدَّ اللَّهُ عَلَى التَّنَويَّة الَّذِينَ قَالُوا بِالهَيْنِ قَالَ اللَّهُ تَعَالِى مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ مَا كَانَ مَعَهُ مِنْ إِله إِذا لَذَهَبَ كُلُّ إِلهِ بِما خَلَقَ وَ لَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ قَالَ: لَوْ كَانَ الهَيْنِ كَمَا زَعَمْتُمْ فَكَانَا يَخْتَلِفَانِ فَيَخْلُقُ هَذَا وَ لَا يَخْلُقُ هَذَا، يُرِيدُ هَذَا وَ لَا يُرِيدُ هَذَا وَلْيَطْلُب كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا الْغَلَبَةَ لِنَفْسِهِ وَ لَا يَسْتَبدَّ كُلٌّ وَاحِدٍ بِخَلْقِهِ وَ إِذَا أَرَادَ أَحَدُهُمَا خَلْقَ إِنْسَانِ وَ أَرَادَ الْآخَرُ خَلْقَ بَهِيمَة فَيَكُونُ إِنْسَاناً وَ بَهِيمَةً فِي حَالِة وَاحِدَةٍ وَ هَذَا غَيْرُ مَوْجُودِ فَلَمَّا بَطَلَ هَذَا ثَبَتَ التَّدْبِيرُ وَ الصُّنْعَ لِوَاحِدِ وَ دَلَّ أَيْضاً التَّدْبِيرُ وَ ثبَاتُهُ وَ قِوَامُ بَعْضِهِ بِبَعْض عَلَى أَنَّ الصَّانِعَ وَاحِدٌ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ إِلَى قَوْلِهِ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ ثُمَّ قَالَ آنِفَا سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿لَقَدْ وُعِدْنا نَحْنُ وَ آبَاؤُنا هذا مِنْ قَبْلُ إِنْ هذا إِلا أَساطير الأولينَ﴾ (8)

2- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ يَعْنِي أَكَاذِيبَ الْأَوَّلِينَ﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿قُلْ مَنِ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِيهَا إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (84)

* قوله تعالى: ﴿سَيَقُولُونَ اللهُ قُل أَفَلا تَذَكَّرُون﴾َ (85)

ص: 100

* و او کسی است که شما را در زمین آفرید؛ و به سوی او محشور می شوید. (79)

* و او کسی است که زنده می کند و می میراند؛ و آمد و شد شب وروز از آن اوست؛ آیا نمی اندیشید؟! 80

* [نه تنها نمی اندیشند] بلکه آنان نیز مثل آن چه پیشینیان گفته بودند، گفتند. (81)

* آن ها گفتند: «آیا هنگامی که مُردیم و خاک و استخوان هایی [پوسیده] شدیم، آیا برانگیخته خواهیم شد»؟! (82)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- سپس خداوند متعال سخن دهریّون (فرقه ای که قائل به معاد نیستند) را ای بازگو می کند: ﴿قالُوا أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ... أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ﴾ یعنی داستان های نخستین (و افسانه های قدیمی و کهن). خداوند پاسخ آن ها را این گونه می دهد: ﴿بَل أَتَيْناهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ.﴾ در ادامه ی سخن، خداوند پاسخی هم به پیروان ثنویّه که معتقد به وجود دو هستند می دهد و می فرماید: ﴿مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما كَانَ مَعَهُ مِنْ إِله إِذا لَذَهَبَ كُلُّ إِله بِما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ.﴾ خداوند می فرماید: اگر آن طور که شما می پندارید، دو خدا وجود داشت، قطعاً دچار اختلاف می شدند، یکی خلق می کرد و دیگری نمی کرد، یکی می خواست و دیگری نمی خواست و هر یک سعی می کرد بر دیگری غلبه کند. اگر یکی اراده می کرد انسانی بیافریند و دیگری خلق چهارپایی را اراده می کرد، انسان و چهارپایی در قالب واحد آفریده می شد که چنین چیزی در جهان خلقت موجود نیست. پس حال که چنین فرضی محال است و باطل، درمی یابیم که آفرینش و تدبیر هستی به دست یک خدای واحد است و ثبات و قوام یافتن هر یک از ارکان هستی به وسیله ی رکن دیگر، بهترین دلیل است برای اثبات یکتایی خداوند و این است معنای این سخن خداوند متعال: ﴿مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ مَا كَانَ مَعَهُ مِنْ إِلَهِ إِذَا لَذَهَبَ كُلُّ إِلهِ بِمَا خَلَقَ وَ لَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ﴾ سپس بلافاصله فرمود: ﴿سُبْحانَهُ وَ تَعَالَى عَمَّا يَصِفُونَ.﴾

* این وعده به ما و پدرانمان از قبل داده شده این فقط افسانه های پیشینیان است.» (83)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أساطِيرُ الْأَوَّلِينَ﴾ يعنى [افسانه ها و] دروغ های پیشینیان.

* بگو: «زمین و کسانی که در آن هستند از آن کیست، اگر شما می دانید»؟! (84)

* به زودی می گویند: «[همه] از آن خداست». بگو: آیا متذکّر نمی شوید»؟! (85)

ص: 101

* قوله تعالى: ﴿قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ﴾ (86)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَنَان بن سَدِير قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْعَرْشِ وَ الْكُرْسِيِّ فَقَالَ إِنَّ لِلْعَرْشِ صِفَاتِ كَثِيرَةٌ مُخْتَلِفَةً لَهُ فِي كُلِّ سَبَبٍ وَ صُنْعَ فِي الْقُرْآنِ صِفَةٌ عَلَى حِدَةٍ فَقَوْلُهُ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ يَقُولُ الْمُلْكُ الْعَظِيم... وَ الْعَرْشِ هُوَ الْبَابُ الْبَاطِنُ الَّذِي يُوجَدُ فِيهِ عِلَّمُ الْكَيْفِ وَ الْكَوْنِ وَ الْقَدْرِ وَالْحَدِّ وَ الْأَيْنِ وَ الْمَشِيَّة وَ صِفَة الْإِرَادَة وَ عِلْمُ الْأَلْفَاظِ وَ الْحَرَكَاتِ وَ التَّرْكِ وَ عِلْمُ الْعَوْدِ وَ الْبَدَاءِ فَهُمَا فِي الْعِلْمِ بَابَانِ مَقْرُونَانِ لِأَنَّ مُلْكَ الْعَرْشِ سِوَى مُلْكِ الْكُرْسِيِّ وَ عِلْمَهُ أَغْيَبُ مِنْ عِلْمِ الْكُرْسِيِّ فَمِنْ ذَلِكَ قَالَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ أَى صِفَتُهُ أَعْظَمُ مِنْ صِفَةِ الْكُرْسِيِّ وَ هُمَا فِي ذَلِكَ مَقْرُونَان... فَمِنِ اخْتِلَافِ صِفَاتِ الْعَرْشِ أَنَّهُ قَالَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى رَبِّ الْعَرْشِ رَبِّ الْوَحْدَانِيَّة عَمَّا يَصِفُونَ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿سَيَقُولُونَ اللهُ قُلْ أَفَلا تَتَّقُونَ﴾ (87)

قوله تعالى: ﴿قُلْ مَنْ بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَ هُوَ يُجِيرُ وَ لا يُجَارُ عَلَيْهِ إِنْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (88)

قوله تعالى: ﴿سَيَقُولُونَ الله قُل فَأَنَّى تُسْحَرُونَ﴾ (89)

قوله تعالى: ﴿بَل أَتَيْناهُمْ بالحقِّ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾ (90)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ثُمَّ حَكَى اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَوْلَ الدَّهْرِيَّة قَالُوا أَ إِذَا مِتْنَا وَ كُنَّا تُراباً وَ عِظَاماً أَإِنَّا لَمبْعُوثُونَ إِلَى قَوْلِهِ أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ يَعْنِي أَكَاذِيبَ الأولِينَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فَقَالَ بَلْ أَتَيْنَاهُمْ بِالحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ.﴾ (2)

قوله تعالى: ﴿مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما كَانَ مَعَهُ مِنْ إِلَهِ إِذا لَذَهَبَ كُلُّ إِله بِما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ سُبْحانَ اللهِ عَمَّا يَصِفُونَ﴾ (91)

ص: 102

* بگو: «چه کسی پروردگار آسمان های هفتگانه، و پروردگار عرش عظیم است؟» (86)

1- امام صادق علیه السلام- حنان بن سدیر گفت از امام صادق علیه السلام در مورد عرش و کرسی سؤال کردم، فرمود: «عرش، وصف بسیار و گوناگون دارد، هر وصفی برایش در قرآن یک معنا دارد، این که فرمود است: پروردگار عرش بزرگ؛ یعنی پادشاهی و حکومتی بزرگ... عرش بابی درونی است که دانش چگونگی و بود، اندازه و مرز، مکان، خواست و وصف اراده، دانش الفاظ و حرکات و وانهادن و دانش بازگشت و بداء در آن است. هر دو باب دانش با هم قرین هستند؛ زیرا ملک عرش غیر از ملک کرسی است و علمش نهان تر از علم کرسی است، از این رو فرمود: ﴿رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيم﴾ یعنی وصفش بزرگ تر از وصف کرسی است، با این که هر دو از نظر دانش با هم برابرند... و نمونه اختلاف وصف عرش این است که خدای تبارک و تعالی فرمود: «پروردگار عرش، پروردگار یگانگی است از آن چه وصف می کنند [مبرّی و بری است]».

* به زودی خواهند گفت: «[همه ی این ها] از آن خداست»! بگو: «آیا تقوا پیشه نمی کنید [و دست از شرک بر نمی دارید]»؟! (87)

* بگو: «اگر می دانید، چه کسی حاکمیّت همه ی موجودات را در دست دارد، و [به بی پناهان] پناه می دهد و نیاز به پناه دادن ندارد؟ (88)

* خواهند گفت: «[همه ی این ها] از آن خداست» بگو: «با این حال چگونه [می گویید] سحر شده اید [و این سخنان سحر و افسون است]»؟! (89)

* [چنین نیست] بلکه ما حق را برای آن ها آوردیم و به یقین آن ها دروغ گو هستند. (90)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله،- خداوند متعال سخن دهریّون را بازگو کرده: ﴿قالُوا أَإِذا مِتْنَا وَ كُنَّا تُراباً وَ عِظَاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ* لَقَدْ وُعِدْنا نَحْنُ وَ آبَاؤُنا هذا مِنْ قَبْلُ إِنْ هذا إِلَّا أَساطِيرُ الْأَوَّلِين؛﴾ يعنى دروغ های نخستین. و پاسخ آن ها را این گونه می دهد: ﴿بل أَتَيْنَاهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ.﴾

* خدا هرگز فرزندی اختیار نکرده و خدای دیگری با او نیست که اگر چنین می شد، هر یک از خدایان مخلوقات خود را تحت تدبیر خود می برد و بعضی از آنان بر بعضی دیگر برتری می جست [و جهان هستی به تباهی کشیده می شد] منزّه است خدا از آن چه آنان توصیف می کنند! (91)

ص: 103

1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَكُلُّ هَذَا مِمَّا يَسْتَدِلُ بِهِ الْقَلْبُ عَلَى الرَّبِّ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى فَعَرَفَ الْقَلْبُ بِعَقْلِهِ أَنَّ مُدَّبِّرَ هَذِهِ الْأَشْيَاءِ هُوَ الْوَاحِدُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ الَّذِي لَمْ يَزَلْ وَ لَا يَزَالُ وَ أَنَّهُ لَوْ كَانَ فِي السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ آلِهَةُ مَعَهُ سُبْحَانَهُ لَذَهَبَ كُلُّ إِلهِ بما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ لَفَسَدَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَلَى صَاحِبه.﴾ (1)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿لَيْسَ لَكَ فِي الْخَلْقِ شَرِیک وَ لَوْ كَانَ لَكَ شَرِيكَ لَتَشَابَهَ عَلَيْنَا وَ لَذَهَبَ كُلُّ إله بما خَلَقَ وَ لَعَلَا عُلُوا كَبيراً جَلَّ قَدْرَكَ عَنْ مُجَاوَرَة الشُرَكَاءِ وَ تَعَالَيْتَ عَنْ مُخَالَطَة الْخُلَطَاء.﴾ (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَى الثَّنَويَّة مِنَ الْكِتَابِ فَقَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما كانَ مَعَهُ مِنْ إِله إِذا لَذَهَبَ كُلُّ إِلهِ بِما خَلَقَ وَلَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ فَأَخْبَرَ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ لَوْ كَانَ مَعَهُ آلِهَةً لَانْفَرَدَ كُلُّ إِلَهِ مِنْهُمْ بِخَلْقِهِ وَ لَأَبْطَلَ كُلٌّ مِنْهُمْ فِعْلَ الْآخَرِ وَ حَاوَلَ مُنَازَعَتَهُ فَأَبْطَلَ تَعَالَى إِثْبَاتِ إِلَهَيْنِ خَلَّاقَيْنِ بِالْمُمَانَعَة وَ غَيْرِهَا وَ لَوْ كَانَ ذَلِكَ لَثَبَتَ الِاخْتِلَافُ وَ طَلَبَ كُلُّ إِلَهِ أَنْ يَعْلُو عَلَى صَاحِبِهِ فَإِذَا شَاءَ أَحَدُهُمْ أَنْ يَخْلُقَ إِنْسَانَا وَ شَاءَ الْآخَرُ أَنْ يَخْلُقَ بَهِيمَةَ اخْتَلَفَا وَ تَبَايَنَا فِي حَالٍ وَاحِدِ وَ اضْطَرَّهُمَا ذَلِكَ إِلَى التَّضَادُّ وَ الِاخْتِلَافِ وَ الْفَسَادِ وَ كُلُّ ذَلِكَ مَعْدُومُ وَ إِذَا بَطَلَتْ هَذِهِ الْحَالُ كَذَلِكَ ثَبَتَ الْوَحْدَانِيَّةُ بِكَوْنِ التَّدْبِيرِ وَاحِداً وَ الْخَلْقُ مُتَّفِقُ غَيْرُ مُتَفَاوِتِ وَ النِّظَامُ مُس تَقِيمُ وَ أَبَانَ سُبْحَانَهُ لِأَهْلِ هَذِهِ الْمَقَالَةِ وَ مَنْ قَارَبَهُمْ أَنَّ الْخَلْقَ لَا يَصْلُحُونَ إِلَّا بِصَانِعَ وَاحِد.﴾ (3)

4- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ رَدَّ عَلَى الثَّنَويَّة الَّذِينَ قَالُوا بِإِلَهَيْنِ فَقَالَ تَعَالَى مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما كانَ مَعَهُ مِنْ إِلَهِ إِذَا لَذَهَبَ كُلُّ إِله بِما خَلَقَ وَ لَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ قَالَ لَوْ كَانَ إِلَهَيْنِ كَمَا زَعَمْتُمْ لَكَانَا يَخْلُقَان فَيَخْلُقُ هَذَا وَ لَا يَخْلُقُ هَذَا وَ يُرِيدُ هَذَا وَ لَا يُرِيدُ هَذَا وَ لَطَلَبَ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا الْغَلَبَةَ وَ إِذَا أَرَادَ أَحَدُهُمَا خَلْقَ إِنْسَان وَ أَرَادَ الْآخَرُ خَلْقَ بَهِيمَة فَيَكُونُ إِنْسَاناً وَ بَهِيمَةً فِي حَالَة وَاحِدَةٍ وَ هَذَا غَيْرُ مَوْجُودِ فَلَمَّا بَطَلَ هَذَا ثَبَتَ التَّدْبِيرُ وَالصُّنَعُ لِوَاحِدٍ وَ دَلَّ أَيْضاً التَّدْبِيرُ وَ ثَبَاتُهُ وَ

ص: 104

1- امام صادق علیه السلام- دل به وسیله ی این استدلال ها به وجود پروردگار دلیل می یابد و قلب می فهمد که مدبّر همه ی این چیزها همان یگانه عزیز و حکیم است که همیشه بوده و هست. اگر در آسمان ها و زمین معبودانی [غیر از او] با او بودند هریک از خدایان مخلوقات خود را تحت تدبیر خود می برد و بعضی از آنان بر بعضی دیگر برتری می جست [و جهان هستی به تباهی کشیده می شد] و همدگر را تباه می نمودند.

2- امام کاظم علیه السلام- برای تو در مخلوقات شریکی نیست و اگر برای تو شریکی بود، امور برای ما مشتبه و نهان بود و هر یک از خدایان مخلوقات خود را تحت تدبیر خود می برد تو از این اوصاف فراتری و این صفت ها از تو دور است مرتبه ی تو از هم سهمی شریکان بزرگ است منزلت تو از مشارکت و هم صحبتی اختلاط کنندگان بلند است.

3- امام علی علیه السلام- ردّ بر ثنویه (دوگانه پرستان) از کتاب خدا، این کلام خدا است که فرمود: ﴿مَا اتَّخَذَ اللهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما كَانَ مَعَهُ مِنْ إِله إِذا لَذَهَبَ كُلُّ إِلهِ بِما خَلَقَ وَ لَعَلَّا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ سُبْحَانَ اللهِ عَمَّا يَصِفُونَ﴾ خداوند تعالی در این آیه خبر داد که اگر همراه او خدایانی بودند، هر خدایی از آن ها، به آفریده ی خود به تنهایی توجّه می کرد و هر یک از آن ها کار دیگری را از بین می برد و می خواست با حیله به مقصود خود برسد و خداوند تعالی [با دلایلی چون] ممانعت (درگیر شدن خدایان با یکدیگر) و غیر آن اثبات دو خدای آفریننده را باطل کرد و اگر این گونه بود اختلاف به وجود می آمد و هر خدایی می خواست تا بر دیگری برتری پیدا کند، پس وقتی یکی از آن ها بخواهد انسانی بیافریند و دیگری بخواهد که حیوانی را بیافریند با یکدیگر اختلاف می کنند و در یک حال با هم کنند و در یک حال با هم مخالفت می کنند و این امر، به ناچار آن ها را به ضدّیت و اختلاف و فساد می کشاند در حالی که هیچ کدام از این ها (ضدیّت اختلاف و فساد) [در عالم] وجود ندارد و هنگامی که این فرض باطل شد، همین گونه نیز یگانگی ثابت می شود به این صورت که تدبیر یکی است و آفرینش بدون و آفرینش بدون اختلاف و تفاوت است و نظام [عالم] یکپارچه است و خداوند برای گویندگان این سخن و کسانی که نزدیک آن ها هستند این مطلب را روشن کرد که آفرینش جز با یک آفریدگار، اصلاح نمی شود».

4- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- خداوند پاسخی به پیروان ثنویه می دهد، همان هایی که معتقد به وجود دو خدا هستند، و می فرماید:﴿ مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما كَانَ مَعَهُ مِنْ إِلَهِ إِذَا لَذَهَبَ كُلُّ إِلهِ بِما خَلَقَ وَلَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ﴾ خداوند می فرماید: اگر آن طور که شما می پندارید، دو خدا وجود داشت، قطعاً دچار اختلاف می شدند، یکی خلق می کرد و دیگری نمی کرد، یکی می خواست و دیگری نمی خواست و هر یک سعی می کرد بر دیگری غلبه کند. اگر یکی اراده می کرد انسانی بیافریند و دیگری خلق چهارپایی را اراده می کرد، انسان و چهارپایی در قالب واحدی آفریده می شد که چنین چیزی در جهان خلقت موجود نیست. پس حال که چنین فرضی محال است و باطل در می یابیم که آفرینش و تدبیر هستی به دست یک خدای واحد است و ثبات و قوام یافتن هر یک از ارکان هستی به وسیله رکن دیگر،

ص: 105

قِوَامُ بَعْضِهِ بِبَعْضٍ عَلَى أَنَّ الصَّانِعَ وَاحِدٌ جَلَّ جَلَالُهُ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ... ثُمَّ قَالَ أَنَفَا [آنفا] سُبْحانَ الله عَمَّا يَصِفُونَ.﴾ (1)

5- الكاظم علیه السلام- ﴿عن فَتحِ بنِ يَزيدَ الجُرْجَانِي عَنْ أبِي الْحَسَنَ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ يَعْلَمُ القَديمُ الشَّيْ الَّذِي لَمْ يَكُنْ أَنْ لَوْ كَانَ كَيْفَ كَانَ يَكُونُ قَالَ وَيْحَكَ إِنَّ مَسْأَلَتَكَ لَصَعْبَةُ أَمَا سَمِعْتَ اللَّهَ يَقُولُ لَوْ كَانَ فِيهما آلةٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَنَا وَ قَوْلَهُ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلى بَعْض وَ قَالَ يَحْكِي قَوْلَ أَهْلِ النَّارِ أَخْرِجْنَا نَعْمَل صالحاً غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَل وَقَالَ وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ فَقَدْ عَلِمَ الشَّيْءَ الَّذِي لَمْ يَكُنْ أَنْ لَوْ كَانَ كَيْفَ كَانَ يَكُونُ الْخَبَرَ﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿عالم الْغَيْب وَالشَّهادَةِ فَتَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ (92)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عالمِ الْغَيْبِ مَا لَمْ يَكُنْ وَ الشَّهَادَةِ: مَا قَدْ كَانَ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِيَنِّي مَا يُوعَدُونَ﴾ (93)

* قوله تعالى: ﴿رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِي فِي الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ (94)

* قوله تعالى: ﴿وَ إِنَّا عَلى أَنْ نُرِيَكَ ما تَعِدُهُمْ لَقَادِرُونَ﴾ (95)

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿جَابِرٍ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ إِنِّي لَأَدْنَاهُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ بِمِنِّي فَقَالَ لَا عَرَفْتُكُمْ تَرْجِعُونَ بَعْدِي كَفَّاراً يَضْرِبُ بَعْضُكُمْ رِقَابَ بَعْض وَايْمُ اللَّهِ لَئِنْ فَعَلْتُمُوهَا لَتَعْرِفْنَّنِي فِي العلية الكتيبة الَّتِي تُصَارِبُكُمْ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى خَلْفِهِ ثُمَّ قَالَ أَوْ عَلَى علیه السلام أَوْ عَلَىٌّ علیه السلام أَوْ عَلَى علیه السلام قَالَ جَابِرُ فَرَأَيْنَا أَنَّ جَبْرَئِيلَ علیه السلام غَمَرَهُ وَ أَنْزَلَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِكَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ بِعَلِيَّ أَوْ نُرِيَنَّكَ الَّذِي وَعَدْنَاهُمْ فَإِنَّا عَلَيْهِمْ مُقْتَدِرُونَ ثُمَّ نَزَلَتْ قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِيَنِّي مَا يُوعَدُونَ* رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِي فِي الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ * وَ إِنَّا عَلى أَنْ نُرِيَكَ ما نَعِدُهُمْ لَقَادِرُونَ * ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَن.(4)

ص: 106

بهترین دلیل است برای اثبات احدیت خداوند. و این است معنای این سخن خداوند متعال: ﴿مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ...﴾ و سپس از روی تنزّه و دوری از کلام ایشان فرمود: ﴿سُبْحانَ الله عَمَّا يَصِفُونَ﴾

5- امام کاظم علیه السلام- فتح بن یزید گرگانی گوید: «به حضرت عرض کردم: [آیا] خدا می داند آن چه که نبوده، اگر بوجود آید چگونه خواهد بود؟ حضرت فرمود: «وای بر تو! سؤال تو سؤال سنگینی است، آیا نشنیدی که خداوند در قرآن می فرماید: اگر در آسمان و زمین، جز خداوند یگانه، خدایان دیگری بود، نظام جهان به هم می خورد. (انبیاء/22) و فرموده است: اگر خدایان متعدّدی بودند بعضی بر بعض دیگر برتری پیدا می کردند؟» حضرت فرمود: «خدای تبارک و تعالی گفتار اهل آتش را حکایت می کند که در [جهنّم] می گویند: بازگردان ما را [به دنیا] تا کارهای شایسته و پسندیده کنیم غیر از آن چه می نمودیم. (فاطر/34) و فرموده: و اگر بازگردند، به آن چه که از آن نهی شده بودند باز می گردند. (انعام/28) پس خدا داناست به چیزی که نبوده و به این که اگر بود، چگونه بود».

* او دانای نهان و آشکار است پس برتر است از آن چه همتای او قرار می دهند! (92)

1- امام صادق علیه السلام- عَالِمُ الْغَيْبِ یعنی چیزی که اصلاً نبوده و عالم الشَّهادَة یعنی آن چه که خلق شده است و موجود است.

بگو: «پروردگارا! اگر عذاب هایی را که به آنان وعده داده می شود به من نشان دهی. (93)

* پروردگارا! مرا [در این عذاب ها] با گروه ستمکاران قرار مده». (94)

* ما تواناییم که آن چه را به آن ها وعده می دهیم به تو نشان دهیم. (95)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- جابر گوید: «پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در حالی که من در حجّة الوداع نزدیک ترین فرد [از لحاظ فاصله] با او در سرزمین منی بودم، فرمود: «مبادا پس از مرگم شما را بیابم که برگشته کافر شدید و بعضی از شما گردن های بعض دیگر را می زنید، به خدا قسم! اگر این کار را انجام دهید؛ مرا در میان آن لشکری می یابید که با شما می جنگد» سپس به پشت نگاه کرد، بعد فرمود: «يا على! يا على! يا على! و ما دیدیم که جبرئیل علیه السلام به او اشاره کرد و خدای متعال این آیه را نازل فرمود: «و هرگاه تو را از میان آن ها ببریم، حتماً از آنان انتقام خواهیم گرفت. (زخرف/41) یعنی با علیّ بن ابی طالب علیه السلام از آنان انتقام می کشیم. و یا اگر [زنده بمانی] آن چه را [از کیفر اعمالشان] به آنان وعده داده ایم به تو نشان خواهیم داد، زیرا ما بر آن ها مسلّط هستیم. (زخرف/42) و بعد این آیه: ﴿قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِيَنِّي مَا يُوعَدُونَ * رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِي فِي الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ * وَ إِنَّا عَلَى أَنْ نُرِيَكَ ما نَعِدُهُمْ لَقَادِرُونَ* ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَن﴾ نازل شد».

ص: 107

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ جَابِرِ بْن عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ: أَخْبَرَ جَبْرَئِيلُ النَّبِيّ صلی الله علیه و آله أَنَّ أَمَّتَكَ سَيَخْتَلِفُونَ مِنْ بَعْدِكَ فَأَوْحَى الله إلى النَّبىِّ صلی الله علیه و آله قُل رَبِّ إِمَّا تُرِيني ما يُوعَدُونَ رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِي فِي الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ قَالَ أَصْحَابُ الْجَمَل.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ﴾ (96)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ التَّقِيَّة.﴾ (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن أبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَعَثَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِلَى بَشِّرِ بْن عُطَارِدِ التَّمِيمِيِّ فِي كَلَامِ بَلَغَهُ فَمَرَّ بِهِ رَسُولُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي بَنِي أَسَدِ وَ أَخَذَهُ فَقَامَ إِلَيْهِ نَعَيْمُ بْنُ دَجَاجَةً الْأَسَدِيُّ فَأَفْلَتَهُ فَبَعَثَ إِلَيْهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَأَتَوْهُ بِهِ وَ أَمَرَ بِهِ أَنْ يُضْرَبَ فَقَالَ لَهُ نُعَيْمُ أَمَا وَاللَّهِ إِنَّ الْمُقَامَ مَعَكَ لَذُّلُّ وَ إِنَّ فِرَاقَكَ لَكُفْرُ قَالَ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِكَ مِنْهُ قَالَ لَهُ يَا نُعَيْمُ قَدْ عَفَوْنَا عَنْكَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ أَمَّا قَوْلُكَ إِنَّ الْمُقَامَ مَعَكَ لَذَلُّ فَسَيِّئَةُ اكْتَسَبْتَهَا وَ أَمَّا قَوْلُكَ إِنَّ فِرَاقَكَ لَكُفْرُ فَحَسَنَةُ اكْتَسَبْتَهَا فَهَذِهِ بِهَذِهِ ثُمَّ أَمَرَ أَنْ يُحَلَّى عَنْهُ﴾ (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿لَاكَافاً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِسَيِّئَة قَطَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ فَفَعَل.﴾ (4)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿صَافِحٌ عَدُوكَ وَ إِنْ كَرهَ فَإِنَّهُ مِمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ عِبَادَهُ يَقُولُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ الْآيَتَيْن.﴾ (5)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَلَيْكَ بالصَّبْرِ فِي جَمِيع أُمُورك- فَإِنَ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَهُ بالصَّبْرِ وَ الرِّفْقِ فَقَالَ وَ اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلًا فَقَالَ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ فَصَبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّى قَابَلُوهُ بِالْعَظَائِمِ وَ رَمَوْهُ بِهَا فَضَاقَ صَدرُه.﴾ (6)

ص: 108

2 پیامبر صلی الله علیه و آله- در روایت جابر رحمه اله آمده است: [پس از آن که] جبرئیل علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله خبر داد که امّت تو پس از تو اختلاف خواهند کرد و خداوند آیه: ﴿قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِيَنِّي مَا يُوعَدُونَ رَبِّ فَلَا تَجْعَلْنِي فِي الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ را به او وحی نمود؛ حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: «آنان اصحاب جمل هستند».

* بدی را به بهترین راه و روش دفع کن [و پاسخ بدی را به نیکی ده]. ما به آن چه توصیف می کنند داناتریم. (96)

1- امام صادق علیه السلام- منظور از الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ تقیّه است.

2 امام علی علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است: حضرت فرستاده ای به سوی بشر بن عطارد تمیمی فرستاد تا پیامی را به او برساند. فرستاده ی امیرالمؤمنین علیه السلام در قبیله ی بنی اسد، با بشر شد و او را گرفت؛ نعیم بن دجاجه اسدی برخاسته و به طرف او آمد و او (بشر) را [از دست روبرو فرستاده امیرالمؤمنین علیه السلام] نجات داد. امیرالمؤمنین علیه السلام [افرادی را] سوی او فرستاد. او را آوردند و دستور داد که او را بزنند. نعیم گفت: «به خدا سوگند! همراهی با تو مایه ی ذلّت و خواری و جدایی از تو کفر است» وقتی [حضرت] این سخن را از او شنید به او فرمود: «ای نعیم تو را بخشیدیم؛ زیرا خداوند عزوجل می فرماید: ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ﴾. این سخنت که گفتی: همراهی با تو مایه ی ذلّت است، این بدی است که آن را کسب کردی ولی این سخنت که گفتی جدایی از تو کفر است، حسنه ای است که به دست آوردی، این (حسنه) به عوض آن (سیّئه)». آن گاه دستور داد که او را رها کنند».

3- امام صادق علیه السلام- هیچ گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله بدی را با بدی پاسخ نداد؛ چرا که به سخن خداوند عمل می کرد که فرمود: ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ.﴾

4- امام علی علیه السلام- حتّی با دشمنت مصافحه کن گرچه او نخواهد؛ زیرا مصافحه از کارهایی است که خدا بندگانش را به آن دستور داده و می فرماید: ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ.﴾

5- امام صادق علیه السلام- همیشه و در همه ی کارهایت شکیبا باش؛ خداوند متعال رسول خود صلی الله علیه و آله را مبعوث کرده و او را به صبر امر نمود و در قرآن مجید فرمود: «و در برابر آن چه [دشمنان] می گویند شکیبا باش و به طرزی شایسته از آنان دوری گزین!. (مزمل/10) و فرمود: ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئة ﴾ و فرموده مان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است!. (فصلت/ 34) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز صبر کرد تا آن که ناراحتی های شدید برایش ایجاد کردند و او را سخت در معرض هدف تیرهای کینه ی خود قرار دادند تا این که حضرت صلی الله علیه و آله دلتنگ شد».

ص: 109

* قوله تعالى : ﴿وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّيَاطِينِ﴾ (97)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَعُوذُ بكَ رَبِّ أَنْ يَحْضُرُونِ﴾ (98)

* ﴿فَضِيلَتُهَا﴾

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿رَوَى مَالِك أَنَّ خَالِدَ بْنَ الْوَلِيدِ قَالَ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم إِنِّي أَرَوَّعُ فِي مَنَامِي فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم قُلْ أَعُوذُ بِكَلِمَاتِ اللَّهِ التَّامَّاتِ مِنْ غَضَبِهِ وَ عِقَابِهِ وَ شَرِّ عِبَادِهِ وَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّيَاطِينِ وَ أَنْ يَحْضُرُونِ. ﴾ (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿أعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّيَاطِينِ وَ لَمَزَاتِهِمُ الَّتِي تَضِلُّ بَعْدَ الْهُدَى وَ تَبَدَّلُ بَعْدَ النَّهَى وَ تَحْجُبُ عَنْ سَبِيلِ الرَّشْدِ وَ التَّقْوَى.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ﴾ (99)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَن مَنَعَ قيراطاً مِنَ الزَّكَاة فَلَيْسَ بِمُؤْمِن وَلَا مُسْلِم وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحاً فِيها تَرَكْتُ. ﴾ (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ مَنَعَ الزَّكَاةَ سَأَلَ الرَّجْعَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلى أَعْمَلُ صالحاً فيما تَرَكْتُ﴾(4)

3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿لِعَلِي علیه السلام: يَا عَلى علیه السلام تارّكُ الزَّكَاة يَسْأَلُ اللهَ الرَّجْعَةَ إِلَى الدُّنْيَا وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الموتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُون.﴾ (5)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا مِنْ ذِي مَالَ ذَهَب وَ لَا فِضَّةٍ يَمْنَعُ زَكَاةَ مَالِهِ أَوْ خُمُسَهُ إِلَّا حَبَسَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِقَاعِ قَفْرٍ وَسَلَّطَ عَلَيْهِ سَبَاعاً تُرِيدُهُ وَ تَحِيدُ عَنْهُ [ فِيهِ ] فَإِذَا عَلِمَ أَنَّهُ لَا مَحِيصَ لَهُ أَمْكَنَهُ يَدِهِ فَقَضِمَهَا كَمَا يُقْضَمُ الْفُجْلُ وَ مَا مِنْ ذِى مَال إِبل أَوْ بَقَر أَوْ غَنَمٍ يَمْنَعُ زَكَاةَ مَالِهِ إِلَّا حَبَسَهُ

ص: 110

* و بگو: پروردگارا! از وسوسه های شیاطین به تو پناه می برم. (97)

* و پروردگارا! از این که آنان نزد من حاضر شوند به تو پناه می برم. (98)

* فضیلت آیه

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از مالک روایت است: خالدبن ولید گفت: «ای رسول خدا! من در خواب می هراسم [و خواب ترسناک می بینم]» فرمود: «بگو از غضب و مجازات الهی و از شرّ بندگانش و از وسوسه های شیطان ها و از این که در کنار من حاضر شوند، به کلمات تامّه ی الهی پناه می برم»

2- امام صادق علیه السلام- ﴿أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّياطين؛﴾ من از وسوسه های شیطان ها و عیب جویی هایی که بعد از آن که هدایت آمد، گمراهی به همراه می.آورد و بعد از [حکم] عقل، [کار را] دگرگون می کنند و از راه رشد و تقوی منع می کنند، به تو پناه می برم.

** [آن ها هم چنان به راه غلط خود ادامه می دهند] تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرا رسد، می گوید: «پروردگارا! مرا باز گردانید». (99)

1- امام صادق علیه السلام- هر کس به اندازه ی یک قیراط (واحد اندازه گیری معادل 0/2 گرم) از زکات خود را نپردازد، نه مؤمن است و نه مسلمان. خداوند درباره ی او می فرماید: ﴿رَبِّ ارْجِعُونِ، لَعَلَّي أَعْمَلُ صالحاً فيما تَرَكْتُ.﴾

2- امام صادق علیه السلام- هرکس که از دادن زکات خوداری کند، در هنگام مرگ درخواست بازگشت به دنیا را خواهد داشت. همان طور که در این سخن خداوند متعال آمده است: ﴿رَبِّ ارْجِعُونِ، لَعَلَّي أَعْمَلُ صالحاً فيما تَرَكْتُ.﴾

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای علی! کسی که زکات نمی پردازد از خداوند درخواست می کند که او را [پس از مرگ] به دنیا برگرداند و همین است کلام خدای متعال: [آن ها همچنان به راه غلط خود ادامه می دهند] تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرا رسد می گوید: «پروردگارا! مرا باز گردانید.

4- امام صادق علیه السلام- هر فرد ثروتمند و سیم و زراندوزی که از پرداخت خمس و زکات مال خود اجتناب کند خداوند در روز قیامت او را در زمینی بی آب و علف و خالی از سکنه حبس می کند و حیوان وحشی ای را به جان او می اندازد که همواره به او حمله می کند. هنگامی که این فرد دانست که هیچ راه فراری از چنگ این حیوان ندارد دست خود را جلوی حیوان می گیرد و حیوان دست او را هم چون تربی گاز می گیرد هر ثروتمند دارای شتر، گاو یا گوسفندی که خمس و زکات مال خود را نپردازد خداوند روز قیامت او را در زمینی بی آب و علف و خالی از سکنه می اندازد و حیوان های شاخ دار او را

ص: 111

اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَة بقاع قَفْر يَنْطَحْهُ كُلُّ ذَاتِ قَرْن بِقَرْنِهَا وَ كُلُّ ذِي ظُلْفِ بِظُلْفِهَا وَ مَا مِنْ ذِي مَالَ نَخْلِ أَوْ زَرْعٍ أَوْ كَرْمِ يَمْنَعُ زَكَاةَ مَالِهِ إِلَّا طَوَّقَهُ اللَّهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ رَفَعَ أَرْضَهُ إِلَى سَبْعِ أَرَضِينَ یُقَّلُدُة [یُقِّلبُهُ] إيّاه﴾ (1)

5- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿لِعَلِىٍّ علیه السلام: يَا عَلى علیه السلام تَارِكُ الصَّلَاة يَسْأَلُ الرَّجْعَةَ إِلَى الدُّنْيَا وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ المَوتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ....﴾ (2)

6- ابن عباس رحمه الله- ﴿مَنْ كَانَ عِنْدَهُ مَا يَزْكَى فَلَمْ يَزكَ وَ كَانَ عِنْدَهُ مَا يَحْجُ فَلَمْ يَحْجَ، سَأَلَ الرَّجْعَةَ يَعْنِي قَوْلَهُ رَبِّ ارْجِعُونِ.﴾ (3)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿نَزَلَتْ فِيمَنْ تَرَكَ الزَّكَاةَ فَمَا مِنْ أَحَدٍ تَرَكَهَا إِلَّا وَ هُوَ يَقُولُ ذَلِكَ عِنْدَ الْمَوْتِ.﴾ (4)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا مَاتَ الْكَافِرُ شَيْعَهُ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنَ الزَّبَانِيَةِ إِلَى قَبْرِهِ... يَقُولُ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيمَا تَرَكْتُ فَتُجِيبُهُ الزَّبَانِيَةُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةُ أَنْتَ قَائِلُهَا.﴾ (5)

9- الكاظم علیه السلام- ﴿إِذَا مَاتَ الْكَافِر يَقُولُ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صالحاً فِيما تَرَكْتُ فَتُجِيبُهُ الزَّبَانِيَةُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ أَنْتَ قَائِلُهَا وَ يُنَادِيهِمْ مَلَكُ لَوْ رُدَّ لَعَادَ لِمَا نُهِيَ عَنْهُ.﴾ (6)

10- السّجّاد علیه السلام- ﴿أَنَّ عَلَامَةَ الزَّاهِدِينَ فِى الدُّنْيَا الرَّاغِبينَ فِى الْآخِرَةَ تَرَكُهُمْ كُلَّ خَلِيطٍ وَ خَلِيل وَ رَفْضُهُمْ كُلَّ صَاحِب لَا يُرِيدُ مَا يُرِيدُونَ أَلَا وَ إِنَّ الْعَامِلَ لِتَوَاب الْآخِرَةِ هُوَ الزَّاهِدُ فِي عَاجِل زَهْرَةَ الدُّنْيَا الْآخِذُ لِلْمَوْتِ أَهْبَتَهُ الْحَاثُ عَلَى الْعَمَلِ قَبْلَ فَنَاءِ الْأَجَلِ وَ نُزُولِ مَا لَا بُدَّ مِنْ لِقَائِهِ وَ تَقْدِيمَ الْحَذَرِ قَبْلَ الْحَيْنِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمُوثَ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحاً فِيها تَرَكْتُ فَلْيُنْزَلَنَّ أَحَدَكُمْ الْيَوْمَ نَفْسَهُ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا كَمَنْزِلَةِ الْمَكْرُورِ إِلَى الدُّنْيَا النَّادِمِ عَلَى مَا فَرَّطَ فِيهَا مِنَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ لِيَوْمٍ فَاقَتِهِ.﴾(7)

ص: 112

شاخ می زنند و حیوانات سمدار با سم به او می زنند. هر فرد ثروتمندی که نخلستان، تاکستان و یا زمین های کشاورزی داشته باشد و زکات آن را نپردازد، خداوند در روز قیامت، آن زمین را تا هفت زمین بالا برده و به همراه جانوران کشتزارش هم چون طوقی برگردن او می آویزد.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای علی! بی نماز از خدا می خواهد که او را به سوی دنیا برگرداند و این در گفته ی خدای تعالی است: ﴿حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ المَوتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ.﴾

6- ابن عبِاس رحمه الله- هر کس که مالی را که باید زکات می داده اما زکاتش را نداده، داشته باشد و توان حج رفتن دارد امّا حج نرفته است در هنگام مرگ، درخواست بازگشت به دنیا می کند که اشاره با این کلام خداوند است که فرمود: ﴿رَبِّ ارْجِعُونِ.﴾

7- امام صادق علیه السلام- [این آیه] در مورد کسی که زکات نمی دهد نازل شد؛ هیچ کس آن (زکات) را ترک نمی کند؛ مگر این که به هنگام مرگ این را خواهد گفت.»

8- امام صادق علیه السلام- هنگامی که کافری از دنیا می رود، هفتاد هزار فرشته ی نگهبان جهنّم او را تا قبرش همراهی می کنند... [ او با صدایی بلند می گوید: ﴿رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صالحاً فيما تَرَكْتُ.﴾ امّا فرشتگان نگهبان جهنّم در پاسخ او می گویند: هرگز چنین نیست و این که تو می گویی فقط یک حرف است [و اگر بازگردی چنین نمی کنی].

9- امام کاظم علیه السلام- هنگامی که کافری از دنیا می رود گوید: ﴿رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صالحاً فيما تَرَكْتُ﴾؛ فرشتگان نگهبان جهنّم به او پاسخ دهند: «نه؛ چنین نیست! این سخنی است که به زبان می گویی [امّا عمل نخواهی کرد]» و فرشته ای به آن ها می گوید: «که اگر برگردد باز بدان چه نهی شده باز می گردد».

10- امام سجّاد علیه السلام- علامت کسانی که در دنیا زاهد و پارسایند و دل به آخرت بسته اند، ترک نمودن هم صحبتی با هر همنشین و دوست و رها کردن هر رفیقی که با آن ها هماهنگ نیست، می باشد. بدانید هرکس برای ثواب آخرت عمل کند نسبت به زیبایی زودگذر دنیا زاهد، آماده ی مرگ و علاقمند و مشتاق به عمل قبل از دست رفتن فرصت زندگی و قبل از رسیدن چیزی که چاره ای از آن نیست (یعنی مرگ) و بیم داشتن قبل از مردن است؛ زیرا خداوند می:فرماید: ﴿حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ المَوتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحاً فِيما تَرَكْتُ﴾ پس هر کدام از شما باید در زندگی امروزش خود را به جای آن شخص پشیمانی تصوّر کند که دوباره برای جبران آن اعمال صالحی که برای روز تنگدستی و احتیاجش به جا نیاورده به دنیا برگشته است».

ص: 113

* قوله تعالى: ﴿لَعَلِّي أَعْمَلُ صالحاً فيما تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾ (100)

* شاید در برابر آن چه ترک کردم [و کوتاهی نمودم] عمل صالحی انجام دهم». [ولی به او می گویند]: چنین نیست! این سخنی است که او به زبان می گوید: [و اگر بازگردد، همان راه را ادامه می دهد] و در پی [مرگ] آنان برزخی است تا روزی برانگیخته شوند. (100)

يَسْتَأْنِسُونَ بِالْعُمْرَانِ وَ لَا يَتَوَاصَلُونَ تَوَاصْلَ الْجِيرَانِ عَلَى مَا بَيْنَهُمْ مِنْ قُرْبِ الْجَوَارِ وَ دُنُو الدَّارِ وَ كَيْفَ يَكُونَ بَيْنَهُمْ تَوَاصُلُ وَ قَدْ طَحَنَتْهُمُ الْبَلَى وَأَظَلَّتْهُمُ الْجَنَادِلُ وَ الثَّرَى فَأَصْبَحُوا بَعْدَ الْحَيَاةِ أَمْوَاتاً وَ بَعْدَ غَضَارَةِ الْعَيْشِ رُفَانَا قَدْ فُجِعَ بِهِمُ الْأَحْبَابُ وَ سَكَنُوا الْتُّرَابَ وَ ظَعَنُوا فَلَيْسَ لَهُمْ إِيَابَ وَ تَمَنَّوْا الرُّجُوعَ فَحِيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ مَا يَشْتَهُونَ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَ مِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ.﴾ (1)

نمی گیرند، یکدیگر را زیارت نمی کنند، و با این که به یک دیگر نزدیکند و خانه هایشان دیوار به دیوار هم است، مانند همسایگان رفت و آمد ندارند. چطور میانشان رفت و آمد، باشد، در حالی که آسیای کهنگی آنان را آرد کرده و ریگ ها و خاک های قبر بر آن سایه انداخته؟ بعد از زندگی صبح کردند در حالی که مرده بودند و به جسدی بی جان تبدیل شدند، دوستانشان اندوهگین شدند، جای در خاک گرفتند، کوچ کردند و دیگر باز نمی گردند، آرزوی برگشتن کردند و فاصله میان آنان و آرزویشان، کلمه «کلّا» است: ﴿كَلاً إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾.

6-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سَلَكُوا فِي بُطُونِ الْبَرْزَحَ سَبِيلًا سُلْطَتِ الْأَرْضِ عَلَيْهِمْ فِيهِ فَأَكَلَتْ مِنْ لُحُومِهِمْ وَ شَرَبَتْ مِنْ دِمَائِهِمْ فَأَصْبَحُوا فِى فَجَوَاتِ قُبُورِهِمْ جَمَاداً لَا يَنْمُونَ وَ ضِمَارا لَا يُوجَدُونَ يُفْزِعُهُمْ وُرُودُ الْأَهْوَالِ وَ لَا يَحْزُنُهُمْ تَنَكَّرُ الْأَحْوَالَ وَ لَا يَحْفِلُونَ بِالرَّوَاحِفِ وَ لَا يَأْذَنُونَ لِلْقَوَاصِفِ غُيَّباً لَا يُنْتَظَرُونَ وَ شُهُوداً لَا يَحْضُرُونَ وَ إِنَّمَا كَانُوا جَمِيعاً فَتَشَتَلُوا وَ أَكَافاً فَافْتَرَقُوا وَ مَا عَنْ طُولِ عَهْدِهِمْ وَ لَا بُعْدِ مَحَلِّهِمْ عَمِيَتْ أَخْبَارُهُمْ وَ صَمَّتْ دِيَارُهُمْ وَ لَكِنَّهُمْ سُقُوا كَأْسًا بَدَلَتْهُمْ بالنَّطْقِ خَرَسَا وَ بِالسَّمْع صَمَماً وَ بِالْحَرَكَاتِ سُكُونَا فَكَأَنَّهُمْ فِي ارْتِجَالَ الصِّفَة صَرْعَى سُبَاتِ جيرَانَ لَا يَتَأَنَّسُونَ وَ أَحِبَّاءُ لَا يَتَزَاوَرُونَ بَلِيَتْ بَيْنَهُمْ عُرَى التَّعَارُفِ وَانْقَطَعَتْ مِنْهُمْ أَسْبَابُ الْإِخَاءِ فَكُلُهُمْ وَحِيدُ وَ هُمْ جَمِيعُ وَ بِجَانِبِ الْهَجْرِ وَ هُمْ أَخِلَّاءُ لَا يَتَعَارَفُونَ لِلَيْل صَبَاحاً وَ لَا لِنَهَارِ مَسَاءَ أَيُّ الْجَدِيدَيْنِ ظَعَنُوا فِيهِ كَانَ عَلَيْهِمْ سَرْمَداً شَاهَدُوا مِنْ أَخْطَارٍ دَارِهِمْ أَفْطَعَ مِمَّا خَافُوا وَرَأَوْا مِنْ آيَاتِهَا أَعْظَمَ مِمَّا قَدَّرُوا فَكِلْنَا الْغَايَتَيْن مُدَّتْ لَهُمْ إِلَى مَبَاءَهُ فَأَتَتْ مَبَالَغَ الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ فَلَوْ كَانُوا يَنْطِقُونَ بهَا لَعَيُّوا بصِفَة مَا شَاهَدُوا وَ مَا عَايَنُوا.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَسَاءَلُونَ﴾ (101)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿مَنْ أَحَبَّ عَاصِياً فَهُوَ عَاصٍ وَ مَنْ أَحَبَّ مُطِيعاً فَهُوَ مُطِيعُ وَ مَنْ أَعَانَ ظَالِماً فَهُوَ ظَالِمُ وَ مَنْ خَذَلَ عَادِنَا فَهُوَ خَاذِلُ إِنَّهُ لَيْسَ بَيْنَ اللَّهِ وَ بَيْنَ أَحَدٍ قَرَابَةُ وَ لَا يَنَالُ أَحَدُ وَلَايَةَ اللَّهِ إِلَّا بالطَّاعَةِ وَ لَقَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلی الله علیه و آله لَبَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ائْتُونِي بِأَعْمَالِكُمْ لَا بِأَنْسَابِكُمْ وَأَحْسَابِكُمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَسَاءَلُونَ فَمَنْ ثَقَلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ.﴾ (2)

2-الصّادق علیه السلام- ﴿الِاقْتِدَاءُ نِسْبَةُ الْأَرْوَاحِ فِي الْأَزَل وَ امْتِرَاجُ نُور الْوَقْتِ بِنُورِ الْأَزَلَ وَ لَيْسَ الِاقْتِدَاء بِالتَّوَسم بِحَرَ كَاتِ الظَّاهِرِ وَ التَّنَسُّب إِلَى أَوْلِيَاءِ الدِّينِ مِنَ الْحُكَمَاءِ وَ الْأَئِمَّةَ قَالَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناس بإمامِهِمْ أَى مَنْ كَانَ افْتَدَى بِمُحِقِّ قبل و زَكَى قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَساءَلُونَ﴾ (3)

ص: 118

2- 6- امام علی علیه السلام- [مردگان] سرانجام به درون برزخ (قبر) راه یافتند، زمین آن ها را در خود گرفت، از گوشت بدن های آنان خورد و از خون آنان نوشید، و آن ها در شکاف گورها، بی جان و بدون حرکت و رشد پنهان ماندند که هیچ کس پیدایشان نمی کند. نه از دگرگونی ها نگرانند، نه از زلزله های ترسناک اعتنا می کنند و نه به فریادهای شدید گوش می دهند غایب شدگانی هستند که کسی انتظار آنان را نمی کشد و حاضرانی هستند که حضور نمی یابند. اجتماعی داشتند و پراکنده شدند با یکدیگر مهربان بودند و جدا گردیدند اگر یادشان فراموش گشت یا دیارشان ساکت شد برای طولانی شدن زمان مرگشان یا دوری مکان آن ها نیست؛ بلکه جام مرگ نوشیدند و به این واسطه گویا بودند و لال شدند، شنوا بودند و کر گشتند و حرکاتشان به سکون تبدیل شد چنان آرمیدند که گویا بی هوش بر خاک افتاده و در خواب فرو رفته اند. همسایگانی هستند که با یک دیگر انس نمی گیرند و دوستانی اند که به دیدار یکدیگر نمی روند. پیوندهای شناسایی در میانشان پوسیده و اسباب برادری قطع گردیده است با این که در یک جا گرد آمده اند تنهایند رفیقان یکدیگرند و از هم دورند نه برای شب صبحگاهی می شناسند و نه برای روز شام گاهی شب یا روزی که به سفر مرگ رفته اند برای آن ها جاویدان است. خطرات آن جهان را وحشتناک تر از آن چه می ترسیدند یافتند، و نشانه های آن را بزرگ تر از آن چه می پنداشتند؛ مشاهده کردند. برای رسیدن به بهشت یا جهنّم تا قرارگاه اصلیشان مهلت داده شدند و جهانی از بیم و امید برایشان فراهم آمد. اگر می خواستند آن چه را که دیدند توصیف کنند، زبانشان عاجز می شد».

* و هنگامی که در «صور» دمیده شود، هیچ یک از پیوندهای خویشاوندی در آن روز میان آن ها نخواهد بود و از یکدیگر تقاضای کمک نمی کنند [ چون کاری از کسی ساخته نیست]. (101)

1- امام رضا علیه السلام- هر کس گنهکاری را دوست داشته باشد، گنهکار است و هرکه شخص مطیع را دوست داشته باشد، او نیز مطیع خداست. کسی که به ظالم کمک کند، ظالم است و هرکه عادلی را خوار کند، خود خوار است؛ بین خدا و احدی قرابت و خویشاوندی نیست؛ هیچ کس به خدا نزدیک نمی شود؛ مگر با اطاعت. پیغمبر صلی الله علیه و آله به فرزندان عبدالمطلّب فرمود: «اعمال خود را، به من نشان دهید نه خویشاوندی و خانواده تان را؛ خداوند بزرگ می فرماید: ﴿فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَسَاءَلُونَ، فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ، وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ﴾.

2- امام صادق علیه السلام- اقتدا همان ارتباط روحها در ازل و متّصل شدن نور الآن به نور ازل است. اقتدا این نیست که با اعمال ظاهری نام آن ها را برای خود برگزینیم و خود را به اولیاء دین از دانشمندان و امامان علیهم السلام منتسب کنیم (به زور خود را به آن ها وصل کنیم در حالی که ارواح ما با آن ها نسبتی ندارد) خداوند عزّوجلّ فرمود: روزی را که هر گروهی را با پیشوایشان می خوانیم (اسراء/71) یعنی کسی که از صاحب حقّی پیروی کرد؛ پذیرفته و پاک شد. خداوند عزّوجلّ فرمود: «فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لَا يَتَسَاءَلُونَ.﴾

ص: 119

3- السّجّاد علیه السلام- ﴿طَاوُسُ الْفَقِيهِ رَأَيْتُه يَطُوفُ مِنَ الْعِشَاءِ إِلَى سَحَر... فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذَا الْجَزَعُ وَ الْفَزَعُ وَنَحْنُ يَلْزَمْنَا أَنْ نَفْعَلَ مِثْلَ هَذَا وَ نَحْنُ عَاصِونَ جَانُونَ أَبُوكَ الْحُسَيْنُ بْنُ على علیه السلام وأمُّكَ فَاطِمَةُ الزَّهْرَا علیها السلام، وَ جَدُّکَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَيَّ وَ قَالَ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ يَا طَاوِسُ دَعْ عَنِّى حَدِيث أَبي وَ أُمِّى وَ جَدِّى خَلَقَ اللَّهُ الْجَنَّةَ لِمَنْ أَطَاعَهُ وَأَحْسَنَ وَ لَوْ كَانَ عَبْداً حَبَشِيّاً وَ خَلَقَ النَّارَ لِمَنْ عَصَاهُ وَ لَوْ كَانَ وَلَداً قُرَشِيّاً أَمَا سَمِعْتَ قَوْلَهُ تَعَالَى فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَسَاءَلُونَ وَ اللَّهِ لَا يَنْفَعُكَ غَداً إِلَّا تَقْدِمَةُ [أى هديّة ] تُقَدِّمُهَا مِنْ عَمَلَ صَالِحٍ.﴾ (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَتَقَدَّمُ يَوْمَ الْقِيَامَة أَحَدٌ إِلَّا بِالْأَعْمَالَ وَالدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ الْعَرَبِيَّةَ لَيْسَتْ بأَب وَالِدِ وَإِنَّمَا هُوَ لِسَانُ نَاطِقُ فَمَنْ تَكَلَّمَ بِهِ فَهُوَ عَرَبَى أَلَا إِنَّكُمْ ولْدُ آدَمَ وَ آدَمُ مِنْ تُرَابِ وَ اللَّهِ لَعَبْدُ حَبَشِيُّ أَطَاعَ اللَّهَ خَيْرُ مِنْ سَيِّدِ قُرَشِيٌّ عَاصِ لِلَّهِ وَ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ الله أَتْقَاكُمْ وَ الدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لَا يَتَسَاءَلُونَ * فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ قَالَ بِالْأَعْمَال الْحَسَنَةِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ قَالَ مِنَ الْأَعْمَالَ السَّيِّئَة فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ * تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ قَالَ أَيْ تَلْهَبُ عَلَيْهِمْ فَتُحْرِقُهُمْ وَ هُمْ فِيها كالِحُونَ أَي مَفْتُوحِى الْقَمِ مُسْوَدِّى الْوَجْهِ.﴾ (2)

5- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَبْدَانِ بِأَلْفَيْ عَامِ، ثُمَ خَلَقَ الْأَبْدَانَ بَعْدَ ذَلِكَ، فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا فِى السَّمَاءِ تَعَارَفَ فِي الْأَرْضِ، وَ مَا تَنَاكَرَ مِنْهَا فِي السَّمَاءِ تَنَاكَرَ فِي الْأَرْضِ، فَإِذَا قَامَ الْقَائِمُ الوَرَثَ الْأَخَ فِي الدِّينِ، وَ لَمْ يُوَرِّثِ الْأَخَ فِي الْوِلَادَةِ، وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عزّ وجَلَّ فِى كِتابه: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ* فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَسَاءَلُونَ.﴾ (3)

6- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿أَنَّ الْخَلَائِقَ إِذَا عَايَنُوا الْقِيَامَةَ وَ دِقَةَ الْحِسَابِ وَأَلِيمَ الْعَذَابِ فَإِنَّ الْأَبَ يَوْمَئِذٍ يَتَعَلَّقُ بِوَلَدِهِ فَيَقُولُ أَيْ بُنَيَّ كُنْتُ لَكَ فِي دَارِ الدُّنْيَا أَلَمْ أَربِّكَ وَ أَغَذِّيكَ وَأَطْعِمُكَ مِنْ كَدِّى وَ أكْسِيكَ وَأَعَلِّمُكَ الْحِكَمَ وَ الْآدَابِ وَ أَدَرِّسُكَ آيَاتِ الْكِتَابِ وَ أَزَوِّجُكَ كَرِيمَةً مِنْ قَوْمِي وَ أَنْفَقْتُ عَلَيْكَ وَ عَلَى زَوْجَتِكَ فِي حَيَاتِي وَ آثَرْتُكَ عَلَى نَفْسِي بِمَالِي بَعْدَ وَفَاتِي فَيَقُولُ

ص: 120

3- امام سجّاد علیه السلام- طاوس فقیه نقل می کند: [وقتی امام را از شب تا صبح در حال مناجات و طواف خانه ی خدا دیدم] عرض کردم: «ای پسر رسول خدا! این ناله و فغان چیست؟! ما که گنهکار و جنایتکاریم باید این طور زاری و اندوه داشته باشیم؛ شما که پدرت حسین بن علی علیه السلام، مادرت فاطمه زهرا علیها السلام و جدّت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله است»! حضرت روی به من نموده، فرمود: «هیهات هیهات طاوس! اسم پدر، مادر و جدّم را نبر! خدا بهشت را برای بنده ی مطیع و نیکوکارش گرچه غلامی سیاه باشد آفریده و جهنم را برای هر که معصیت کند گرچه از اولاد قریش باشد، آفریده است. [آیا] نشنیده ای که خداوند می فرماید: ﴿فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَسَاءَلُونَ؟!﴾ به خدا سوگند فردا هیچ چیز سودی برایت ندارد؛ مگر عمل صالحی که پیشاپیش فرستی».

4- امام صادق علیه السلام- هیچ کس در قیامت پیش نمی رود؛ مگر با اعمالی که انجام داده است؛ دلیل این گفته فرمایش رسول خدا صلى الله عليه وآله و سلم است که فرمود: «ای مردم عربیت به پدری که فرزندی به وجود آورده، نیست؛ بلکه عربیت زبان گویاست. هر کس به عربی فصیح سخن گوید او عرب می باشد، بدانید که شما از آدم متولد شده اید و آدم از خاک است به خدا سوگند برده ی حبشی که خدا را اطاعت کند، بهتر است از آقای قریشی که نافرمانی خدا را کند؛ و گرامی ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست. (حجرات/13) و دلیل این سخن این قول خداوند عزّوجلّ است: ﴿فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَسَاءَلُونَ * فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ﴾ به خاطر اعمال نیکویشان ﴿فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ﴾ به خاطر اعمال بد [ترازویش سبک است] «فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خالِدُونَ * تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ؛﴾ یعنی به سوی آن ها شعله ور می شود و آن ها را می سوزاند ﴿وَ هُم فيها كالِحُونَ﴾ یعنی [آن ها در آتش] دهانشان باز و صورت هایشان سیاه است».

5- امام کاظم علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی روح انسان را دوهزار سال قبل از جسم او آفرید. پس کسانی که روحشان در آسمان با هم دیگر آشنا گشته اند، در زمین نیز هم دیگر را می شناسند کسانی که در آسمان هم دیگر را نشناخته اند، در زمین نیز نمی شناسند و هنگامی که قائم آل محمّد صلی الله علیه و آله قیام کند، برادر دینی از انسان ارث می برد نه برادری که از پدر و مادر انسان زاده شده است و این است معنای سخن خداوند که فرمود: ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ. فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلَا أَنْسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَسَاءَلُونَ.﴾

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- همانا مردمان در قیامت، دقّت حساب و دردناکی عذابش را می بینند، پس پدر در این روز به فرزندش می چسبد و می گوید: «من چطور پدری برای تو در دنیا بودم؟ آیا من تو را تربیت نکردم؟! از دست رنج و زحمت خودم تو را غذا ندادم و نپوشاندم؟ احکام را به تو نیاموختم؟ آیا قرآن را به تو آموختم؟ از فامیل خودم برای تو همسر اختیار نکردم؟ من مخارج زندگی تو و همسرت را تا زنده بودم، تأمین کردم و بعد از مرگ هم مال فراوانی برایت به جا گذاشتم فرزند می گوید: «پدرم! راست و درست می فرمایی خواسته شما چیست؟ پدر می گوید: «پسرم همانا میزان عمل و کردارم سبک است؛ گناهم از ثوابم بیش تر است؛ فرشتگان گفته اند اگر یک حسنه دیگر داشته باشی میزان خوبی ها از بدی ها سنگین تر می شود هم اکنون خواهش من از تو این است که یک حسنه از کردار نیک خویش

ص: 121

صَدَقْتَ فِيمَا قُلْتَ يَا أَبِي فَمَا حَاجَتُكَ فَيَقُولُ يَا بُنَيَّ إِنَّ مِيزَانِي قَدْ خَفَّتْ وَ رَجَحَتْ سَيِّئَاتِي عَلَى حَسَنَاتِي وَ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَحْتَاجُ كِفَةً حَسَنَاتِكَ إِلَى حَسَنَة وَاحِدَةٍ حَتَّى تَرْجِحَ بِهَا وَ إِنِّي أريدُ أَنْ تَهَبَ لِي حَسَنَةً وَاحِدَةً أَثْقَلُ بِهَا مِيزَانِي فِي هَذَا الْيَوْمِ الْعَظِيمِ خَطَرُهُ قَالَ فَيَقُولُ الْوَلَدُ لَا وَ اللَّهِ يَا أَبَتِ إِنِّي أَخَافُ مِمَّا خِفْتَهُ أَنْتَ وَ لَا أَطِيقُ أَعْطِيكَ مِنْ حَسَنَاتِى شَيْئاً قَالَ فَيَذْهَبُ عَنْهُ الْأَبُ بَاكِياً نَادِماً عَلَى مَا كَانَ أَسْدَى إِلَيْهِ فِي دَارِ الدُّنْيَا وَكَذَلِكَ قِيلَ الْأُمُّ تَلْقَى وَلَدَهَا فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ فَتَقُولُ يَا بُنَيَّ أَلَمْ يَكُنْ بَطْنِي لَكَ وعَاءً فَيَقُولُ بَلَى يَا أَمَاهُ فَتَقُولُ أَلَمْ يَكُنْ ثَدْيَيَّ لَكَ سِقَاءَ فَيَقُولُ يَا أَمَّاهُ فَتَقُولُ لَهُ إِنَّ ذُنُوبِي أَثْقَلَتْنِي فَأريدُ أَنْ تَحْمِلَ عَنِّى ذَنْباً وَاحِداً فَيَقُولُ إِلَيْكَ عَنِّى يَا أَمَّاهُ فَإِنِّي مَشْغُولُ بنَفْسِي فَتَرْجِعُ عَنْهُ بَاكِيةً و ذلك تأويل قوله تَعَالَى فَلا أَنْسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لَا يَتَساءَلُون.﴾ (1)

* الْوِلَايَةُ

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن الْأَصْبَحُ بْن نُبَاتَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ هُمْ مِنْ فَزَعَ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ قَالَ فَقَالَ: يَا أَصْبَعُ مَا سَأَلَنِي أَحَدٌ عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ وَ لَقَدْ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْهَا كَمَا سَأَلْتَنِي فَقَالَ لِي سَأَلْتُ جَبْرَئِيلَ علیه السلام عَنْهَا فَقَالَ يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ حَشَرَكَ اللَّهُ أَنْتَ وَ أَهْلَ بَيْتِكَ علیهم السلام وَ مَنْ يَتَوَكَّاكَ وَ شِيعَتَكَ حَتَّى يَقِفُوا بَيْنَ يَدَى اللَّهِ فَيَسْتُرُ اللَّهُ عَوْرَاتِهِمْ وَ يُؤْمِنُهُمْ مِنَ الْفَزَعَ الْأَكْبَر بحبِّهِمْ لَكَ وَلِأَهْلِ بَيْتِكَ علیهم السلام وَ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِيطَالِبِ علیه السلام فَقَالَ جَبْرَئِيلَ القيم أَخْبَرَنِي فَقَالَ يَا مُحَمَّد مَنَ اصْطَنَعَ إِلَى أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ مَعْرُوفاً كَافَيْتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَة يَا علىٌّ شِيعَتُكَ وَ اللَّهِ آمِنُونَ يَرْجُونَ فَيَشْفَعُونَ وَيُشَفَعُونَ ثُمَّ قَرَأَ فَلَا أَنْسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لَا يتساءلون﴾ (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿كُلِّ حَسَب وَ نَسَب يَوْمَ الْقِيَامَة مُنْقَطِعُ إِلَّا حَسْبي وَ نَسَبِي إِنْ شِئْتُمْ أَقْرَءُوا: فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَسَاءَلُون.﴾ (3)

3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام أَنَّ صَفِيَّةَ بِنْتَ عَبْدِ الْمُطَّلِب مَاتَ ابْنُ لَهَا فَأَقْبَلَتْ فَقَالَ لَهَا الثَّانِي غَطَّى قُرْطَكِ فَإِنَّ قَرَابَتَكَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم لَا تَنْفَعُكَ شَيْئًا، فَقَالَتْ لَهُ هَلْ رَأَيْتَ لِي

ص: 122

به من ببخشی تا امروز که خطرش بزرگ است میزان خوبی هایم به واسطه همان حسنه سنگین شود. فرزند به پدر می گوید: «نه پدر جان به خدا حاضر نمی شوم خودم هم می ترسم که کفه ی گناهانم سنگین و کفه ی کارهای نیک من سبک باشد؛ من قدرت این که چیزی به تو ببخشم، ندارم». سپس پدر می رود در حالی که پشیمان و گریانست بر آن خوبی ها که به فرزندش در دنیا کرده است. همین طور مادر فرزندش را درین روز ملاقات می کند و می گوید: «پسرم آیا رحم من جایگاه تو نبود»؟! [پسر] می گوید: «بلی ای مادر» [مادر] می گوید: «آیا سینه ام برای تو وسیله ی آشامیدنی نبود؟ می گوید: «بلی مادرم» سپس مادر می گوید: «پسرم گناهانم سنگین و فراوانست از تو می خواهم که یکی از گناهانم را تو تحمّل کنی و بپذیری تا سبک بار شوم» [پسر] می گوید: «ای مادر از من دور شو همانا من سرگرم نفس و حساب خودم هستم» سپس مادر اشک ریزان از پسر جدا می شود. این است تأويل كلام خداوند متعال: ﴿فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لَا يَتَسَاءَلُونَ﴾.

* ولایت

1- امام علی علیه السلام اصبغ بن نباته نقل می کند: امام علی علیه السلام در تفسیر آیه: و آنان از وحشت آن روز در امانند (نمل/89) فرمود: «ای اصبغ! همان گونه که تو از من تفسیر این آیه را سؤال کردی من هم از رسول خدا صلی الله علیه و آله تفسیر آن را پرسیدم: «؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «من هم از جبرئیل سؤال کردم و او پاسخ داد: «ای محمّد ! هنگامی که روز قیامت برپا شود خداوند شما و اهل بیت شما را به همراه کسانی که به شما علاقه دارند یک جا جمع می کند آن ها در حالی که عورتشان پوشیده است در موقف حضور پیدا می کنند و در محضر عدل خداوند حاضر می گردند و از ترس و وحشت روز قیامت آسوده اند؛ زیرا آن ها تو و خاندانت را دوست داشته و به علیّ بن ابی طالب علیه السلام اظهار علاقه می کنند. ای علی! به خداوند سوگند شیعیانت در آسایش هستند و خوشحال می باشند. آن ها شفاعت کنند و شفاعتشان هم قبول می گردد. سپس این آیه را قرائت کرد: ﴿فَلا أَنساب بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لَا يَتَسَاءَلُونَ﴾.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر حسب و نسبی در روز قیامت قطع می شود به جز حسب و نسب من، اگر خواستید بخوانيد: ﴿فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لَا يَتَسَاءَلُونَ.﴾

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- یکی از پسران صفیّه دختر عبدالمطلّب (عمّه ی پیامبر صلی الله علیه و آله) مرد؛ پس عمر پیش آمد و به او گفت: «چراغت خاموش شد؛ زیرا خویشاوندی تو با رسول خدا هیچ سودی به حالت نخواهد داشت». صفیّه به او گفت: «آیا برای من چراغی دیده ای یابن الخناء»؟! آن گاه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد و او را از این واقعه باخبر ساخت و گریست رسول خدا صلی الله علیه و آله خارج شد و مردم را

ص: 123

قُرْطاً يَا ابْنَ اللَّخْنَاءِ، ثُمَّ دَخَلَتْ عَلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَأَخْبَرَتُهُ بذَلِكَ وَ بَكَتْ، فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَادَى الصَّلَاةَ جَامِعَةً، فَاجْتَمَعَ النَّاسُ فَقَالَ مَا بَالُ أَقْوَامٍ يَزْعُمُونَ أَن قَرَابَتِي لَا تَنْفَعُ لَوْ قَدْ قَرَبْتُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ لَشَفَعْتُ فِي أَحْوَجَكُم.﴾ (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ يُدْعَى النَّاسُ جَمِيعاً بِأَسْمَائِهِمْ وَأَسْمَاءِ أُمَّهَاتِهِمْ سِتْراً مِنَ اللَّهِ عَلَيْهِمْ إِنَّا شِيعَةَ عَلَىٍّ علیه السلام فَإِنَّهُمْ يُدْعَوْنَ بِأَسْمَائِهِمْ وَأَسْمَاءِ آبَائِهِمْ.﴾ (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَقُولُ لِعَلِيِّ علیه السلام أَلَا أُبَشِّرُكَ يَا علیُّ؟ قَالَ بَلَى بأبي أنت وأمى يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم قَالَ أَنَا وَ أَنْتَ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهم السلام خُلِقْنَا مِنْ طِينَة وَاحِدَة وَ فَضَلَتْ مِنْهَا فَضْلَةٌ فَجُعِلَ مِنْهَا شِيعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ دُعِيَ النَّاسُ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ أُمَّهَاتِهِمْ مَا خَلَا نَحْنُ وَ شِيعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا فَإِنَّهُمْ يُدْعَوْنَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ.﴾ (3)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إذا كان الْقِيَامَةِ يُدْعَى النَّاسُ بِأَسْمَائِهِمْ إِلَّا شِيعَتِي وَ مُحِبِّيَّ فَإِنَّهُمْ يُدْعَوْنَ بِأَسْمَاءِ آبَائِهِمْ لِطِيب مَوَالِيدِهِمْ.﴾ (4)

* قوله تعالى : ﴿فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ (102)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿رَوَى هِشَامُ بْنُ الْحَكَم أَنَّهُ سَأَلَ الزَّنْدِيقُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ أَوَ لَيْسَ تُوزَنُ الْأَعْمَالُ قَالَ لَا إِنَّ الْأَعْمَالَ لَيْسَتْ بِأَجْسَامٍ وَ إِنَّمَا هِيَ صِفَةُ مَا عَمِلُوا وَ إِنَّمَا يَحْتَاجُ إِلَى وَزْنِ الشَّيْ مَنْ جَهِلَ عَدَدَ الْأَشْيَاءِ وَ لَا يَعْرِفُ ثِقْلَهَا وَ خِفَّتَهَا وَإِنَّ اللَّهَ لَا يَخْفَى عَلَيْهِ شَيْءٌ قَالَ فَمَا مَعْنَى الْمِيزَانَ قَالَ الْعَدْلُ قَالَ فَمَا مَعْنَاهُ فِي كِتَابِهِ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ قَالَ فَمَنْ رَجَحَ عَمَلُهُ.﴾ (5)

2- الباقر علیه السلام- ﴿نَزَلَتْ فِينَا﴾.(6)

3- علی بن ابراهيم رحمه الله- فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ يَعنى بالأعمال الحَسَنَة فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ قَالَ مِنَ الأعمال الحَسَنَةِ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ.﴾ (7)

ص: 124

برای نماز ندا داد مردم جمع شدند. فرمود: «چه شده است گروهی را که گمان می کنند خویشاوندی من سودی نمی بخشد؟!!! وقتی در مقام (محمود جایگاه ستایش شده) قرار گرفتم درباره ی کسی که خارج از شماست شفاعت می کنم (بستگان که خارج از مردم عادی هستند)».

4- امام صادق علیه السلام- روز رستاخیز مردم زاده مادرشان خوانده می شوند، جز ما و شیعه دوستانمان که به نام خود و زاده پدرشان خوانده می شوند.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله علیه السلام در خطاب به علی علیه السلام: من، تو، فاطمه علیهم السلام همه از یک سرشتیم؛ شیعه و دوستانمان را از مقدار باقیمانده ی آن ساختند. روز رستاخیز مردم زاده ی مادرشان خوانده می شوند؛ جز ما و شیعه و دوستانمان که به نام خود و زاده پدرشان خوانده می شوند. روز قیامت، مردم را به نام های مادرانشان می خوانند به استثنای شیعیان ما که چون پاک طینتند به نام پدرانشان خوانده می شوند.

6- امام على علیه السلام- على علیه السلام فرمود: «وقتی روز قیامت فرا برسد مردم را با نام های خودشان فرا می خوانند مگر شیعیان و محبّان من که به خاطر حلال زادگیشان با نام های پدرانشان خوانده می شوند.

* کسانی که کفه ی ترازوهای [عمل] آن ها سنگین است همان رستگارانند. (102)

1- امام صادق علیه السلام-کافری از حضرت پرسید: آیا اعمال، سنجیده نمی شوند؟ امام پاسخ داد: «خیر، عمل از جنس ماده نیست؛ بلکه صفتِ آن چیزی است که [انسان ها] انجام داده اند. کسی به وزن کردن چیزی احتیاج دارد که وزن و مقدار سبکی و سنگینی آن را نداند، حال آن که چیزی بر خداوند متعال پوشیده نیست او پرسید: پس معنای میزان چیست؟ امام علیه السلام پاسخ داد: «عدالت». پرسید معنای این آیه ﴿فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ﴾ چیست»؟ امام علیه السلام فرمود: «یعنی هرکس که اعمال نیک او [از گناهانش] بیشتر باشد».

2- امام باقر علیه السلام- این آیه در شأن ما اهل بیت علیهم السلام نازل شده است.

3- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ؛ یعنی ترازوی عملش با اعمال نیک سنگین می گردد؛ پس آن ها رستگارانند. ﴿و منْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ؛﴾ یعنی کفه ی اعمال نیکش سبک می باشد؛ پس آن ها کسانی هستند که سرمایهی وجود خود را از دست داده، در جهنّم جاودانه خواهند ماند.»

ص: 125

4- أميرالمؤمنين- ﴿فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَهُوَ قِلَّةُ الْحِسَابِ.﴾ (1)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَإِنَّمَا يَعْنِي الْحِسَابَ بِوَزنِ الْحَسَنَاتِ وَ السَّيِّئَاتِ وَ الْحَسَنَاتُ ثِقْلُ الْمِيزَان وَالسَّيِّئَاتُ خِفَّةُ الْمِيزَان.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خالِدُونَ﴾ (103)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ مِنْهُمْ أَئِمَّةُ الْكُفْرِ وَقَادَةُ الضَّلَالَة فَأُولَئِكَ لَا يُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْناً وَ لَا يَعْبَأُ بِهِمْ لِأَنَّهُمْ لَمْ يَعْبَثُوا بِأَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ هُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ * تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَهُمْ فِيها كالِحُون.﴾ (3)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ قَالَ: مِنَ الْأَعْمَالَ الْحَسَنَةِ.﴾ (4)

* قوله تعالى : ﴿تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ فِيها كالحُونَ﴾ (104)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ قَالَ أَنْ تَلْهَبُ عَلَيْهِمْ فَتُحْرِقُهُمْ وَ هُمْ فِيهَا كَالِحُونَ أَی مَفتُوحِى الفَمِ مُسْوَدى الْوَجْهِ.﴾ (5)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿وَهُمْ فِيهَا كَالِحُونَ [أَيْ] تَتَقَلَّصُ شَفَتُهُ الْعُلْيَا حَتَّى تَبْلُغَ وَسَطَ رَأْسِهِ وَ تَسْتَرْخِي شَفَتْهُ السُّفْلَى حَتَّى تَضْرِبَ سُرَتَهُ﴾ (6)

3- الهادي علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْن عَلَى الْعَسْكَري عَنْ أَبِيهِ علیه السلام الوَ ذَكَرَ أَنَّهُ علیه السلام زَارَ بِهَا فِي يَوْمِ الْغَدِير: السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام... لَقَدْ رَفَعَ اللَّهُ فِي الْأُولَى مَنْزِلَتَكَ وَ أَعْلَى فِي الْآخِرَة دَرَجَتَكَ وَ بَصَّرَكَ مَا عَمِيَ عَلَى مَنْ خَالَفَكَ وَ حَالَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ مَوَاهِبِ اللَّهِ لَكَ فَلَعَنَ اللَّهُ مُسْتَحِلَّى الْحُرْمَةِ مِنْكَ وَدَائِدَ الْحَقِّ عَنْكَ وَ أَشْهَدُ أَنَّهُمُ الْأَخْسَرُونَ الَّذِينَ تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ فِيها كَالِحُونَ وَ أشْهَدُ أَنَّكَ مَا أَقْدَمْتَ وَلَا أَحْجَمْتَ وَ لَا نَطَقْتَ وَ لَا أَمْسَكْتَ إِلَّا بِأَمْرِ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ.﴾ (7)

ص: 126

4- امام علی علیه السلام- معنای: ﴿فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ وَ مِنْ خَفَّتْ مَوَازِینه﴾، کمی حساب و کتاب است.

5- امام على علیه السلام- ﴿فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ وَ منْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ،﴾ محاسبه ی و سنجیدن خوبی ها و بدی ها است؛ خوبی ها سنگینی ترازو و بدی ها سبکی ترازو است.»

* و آنان که کفه ی ترازوهای [عمل] آن ها سبک باشد، کسانی هستند که سرمایه ی وجود خود را از دست داده، در جهنّم جاودانه خواهند ماند. (103)

1- امام علی علیه السلام- «از جمله آن ها (کسانی که ترازوی اعمالشان سبک است) سردمداران کفر و رهبران گمراهی هستند. آن ها کسانی هستند که در قیامت ترازو برایشان قرار داده نشده و به ایشان توجهی نمی شود؛ زیرا آن ها به امر و نهی خداوند توجه نکردند ایشانند که در جهنم جاودانند؛ شعله های سوزان آتش هم چون شمشیر به صورت هایشان نواخته می شود و در دوزخ چهره ای عبوس دارند».

2- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینه﴾ یعنی هرکس که اعمال نیک او [از گناهانش] بیش تر باشد.

* شعله های سوزان آتش [هم چون شمشیر] به صورت هایشان نواخته می شود و در دوزخ چهره ای زشت و عبوس دارند. (104)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ﴾ به این معناست که شعله ی آتش آن ها را در برمی گیرد و می سوزاند ﴿وَ هُمْ فِيها كالِحُونَ﴾ یعنی در حالی که دهان هایشان باز و چهره هایشان [از شدّت خشم] سرخ تیره مایل به سیاه است.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ﴿و هُمْ فِيها كالِحُونَ؛﴾ یعنی آتش او را کباب می کند به گونه ای که لب بالا تا وسط سر جمع می شود و لب پایین تا نزدیک ناف کشیده می شود».

3- امام هادی علیه السلام- از امام عسکری علیه السلام روایت است امام هادی علیه السلام در روز غدیر، قبر امام علی علیه السلام را چنین زیارت کرد و فرمود: «سلام بر تو ای امیرالمؤمنین علیه السلام!!... خداوند در دنیا جایگاهت را رفیع و بلند کرد و در آخرت درجه ات را بالا می برد و تو را بر آن چه که بر کسانی که با تو مخالفت کردند و میان تو و آن چه خدا به تو عطا کرده مانع ایجاد کردند پنهان است، بینا می کند خدا لعنت کند کسانی را که حرمت تو را حلال شمرده و حق را از تو گرفتند. گواهی می دهم که آن ها همان زیانکارانند که خدا فرموده: ﴿تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ فِيهَا كَالِحُونَ.﴾ گواهی می دهم تو هیچ اقدامی نکرده دست از چیزی نکشیده سخن نگفته و امساک ننمودی جز به فرمان خدا و رسولش هر کاری کردی به دستور خدا و رسولش بود.)

ص: 127

* قوله تعالى : ﴿أَلَمْ تَكُنْ آياتي تُتلى عَلَيْكُمْ فَكُنتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ﴾ (105)

1- الباقر علیه السلام- ﴿أَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فِي عَلَىٍّ علیه السلام فَكُنتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ.﴾ (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿أَنَّ أَهْلَ النَّارِ إِذَا دَخَلُوهَا وَ رَأَوْا نَكَالَهَا وَ أَهْوَالَهَا وَ عَلِمُوا عَذَابَهَا وَ عِقَابَهَا. يَئِسُوا مِنْ مَوْلَاهُمْ رَبِّ الْعَالَمِينَ الَّذِي كَانَ أَهْوَنُ شَيْءٍ عِنْدَهُمْ فِي دُنْيَاهُمْ وَ كَانَ قَدْ آثَرَ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَلَيْهِ هَوَاهُ مُدَّةَ الْحَيَاةِ وَ كَانَ قَدْ قُدَرَ عِنْدَهُمْ بِالْعَقْلِ وَالنَّقْلِ أَنَّهُ أَوْضَحَ لَهُمْ عَلَى يَدِ الْهُدَاةِ سُبُلَ النَّجَاةِ وَ عَرَفَهُمْ بِلِسَانِ الْحَالِ أَنَّهُمُ الْمُلْقُونَ بأَنْفُسِهِمْ إِلَى دَارِ النَّكَالِ وَ الْأَهْوَال وَ أَنَّ بَابَ الْقَبُولِ يُغْلَقُ عَنِ الْكُفَّارَ بِالْمَمَاتِ أَبَدَ الْآبِدِينَ وَ كَانَ يَقُولُ لَهُمْ فِي أَوْقَاتِ كَانُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا الْمُكَلَّفِينَ بِلِسَانِ الْحَالِ الْوَاضِحِ الْمُبِين هَبْ أَنَّكُمْ مَا صَدَقْتُمُونِي فِي هَذَا الْمَقَالِ أَمَا تُجَوِّرُونَ أنْ أَكُونَ مِنَ الصّادق علیه السلام ينَ فَكَيْفَ أَعْرَضْتُمْ عَنِّى وَ شَهِدتُمْ بتكذيبي وَ تَكْذِيب مَنْ صَدَقَنِي مِنَ الْمُرْسَلِينَ وَ هَنَّا تَحَرَّرْتُمْ مِنْ هَذِهِ الضَّرَرِ الْمُحَذَرِ الْهَائِلِ أَ مَا سَمِعْتُمْ بِكَثْرَةِ الْمُرْسَلِينَ وَ تَكْرَارِ الرَّسَائِلِ ثُمَّ كَرَّرَ جَلَّ جَلَالُهُ مُرَافَقَتَهُمْ فِى النَّارِ بِلِسَانِ الْمَقَال فَقَالَ أَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَكُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ * فَقَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنا وَ كُنَّا قَوْماً ضالِّينَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظالُونَ فَيَقِفُونَ أَرْبَعِينَ سَنَةَ ذَلَّ الْهَوَانِ لَا يُجَابُونَ وَ فِي عَذَابِ النَّارِ لَا يُكَلَّمُونَ ثُمَّ يُجِيبُهُمُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ اخْسَوُا فِيهَا وَ لَا تُكَلِّمُونِ قَالَ فَعِنْدَ ذَلِكَ يَيْأَسُونَ مِنْ كُلِّ فَرَجَ وَ رَاحَة وَيُغْلَقُ أَبْوَابُ جَهَنَّمَ عَلَيْهِمْ وَ يَدُومُ لَدَيْهِمْ مَآتِمُ الْهَلَاكِ وَ الشَّهِيقُ وَ الزَّفِيرُ وَ الصُّرَاخُ وَ النِّيَاحَةُ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿قالُوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا وَ كُنَّا قَوْماً ضالّينَ﴾ (106)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ يُونُسَ بْن عَبْدِ الرَّحْمَنِ، قَالَ: قَالَ لِي أَبُو الْحَسَن الرِّضَا علیه السلام: يَا يُونُسُ لَا تَقُلْ بِقَوْل العلمية: الْقَدَريَّة فَإِنَّ الْقَدَريَّةَ لَمْ يَقُولُوا بِقَوْل أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ لَا بِقَوْلِ أَهْلِ النَّارِ وَ لَا بِقَوْلِ إِبْلِيسَ فَإِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةَ قَالُوا الحَمْدُ لله الَّذِي هَدانَا هِذَا وَ مَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ وَ قَالَ أَهْلُ النَّارِ رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنا وَ كُنَّا قَوْماً ضالِّينَ وَ قَالَ إِبْلِيسُ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي.﴾ (3)

ص: 128

* [به آن ها گفته می شود]: آیا آیات من بر شما خوانده نمی شد، پس آن را تکذیب می کردید؟! (105)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿أَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتلى عَلَيْكُمْ؛﴾ آيا آیات من در مورد علی علیه السلام بر شما خوانده نمی شد؛ پس آن را تکذیب می کردید؟

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- اهل آتش هنگامی که وارد آن می شوند و خاری و سختی های آن را می بینند و از عذاب و عقاب آن آگاه می شوند... هنگامی که از مولای خود پروردگار جهانیان که در دنیا بی ارزش ترین چیز در نزد آنان بود و آن ها هوا و هوس خود را بر او ترجیح می دادند نومید شدند در حالی که وجود او عقلا و نقلا به وسیله ی هدایت گران به سوی راه نجات برایشان اثبات شده بود و به زبان حال به آن ها فهمانده بود که با اعمال خود خود را به عذاب می کشانند و در قبول با مرگ تا ابد بر روی کفار بسته است و به آن ها گفته بود وقتی که در دنیا بودند، شما مرا باور نکردید آیا گمان نمی کنید که من از صدیقین می باشم؟ پس چگونه از من رویگردان می شوید و مرا تکذیب می کنید و پیامبرانی که مرا باور دارند تکذیب می کنید؟ شما را از این زیان هائل بر حذر می دارم. آیا از زیادی تعداد پیامبران و تکرار رسالت آنان چیزی نشنیدید؟ سپس خداوند متعال ورود آنان را به آتش تکرار کرد و فرمود: ﴿أَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتلى عَلَيْكُمْ فَكُنتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ﴾ پس کفار گفتند: ﴿رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا وَ كُنَّا قَوْماً ضالِّينَ رَبَّنَا أَخْرِجْنا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالُمونَ﴾ آن ها چهل سال در خواری و ذلّت می مانند و در عذاب آتش پاسخی به ایشان داده نمی شود و کسی با آنان سخن نمی گوید. سپس خداوند عزّوجلّ به آن ها پاسخ می دهد: در آتش بمانید و سخن نگویید. گفت که در این هنگام آن ها از هر گشایش و آسایشی نومید می گردند و درهای جهنم به روی آن ها بسته می شود و ماتم هلاک و آه و ناله و شیون آنان ابدی می شود.

* می گویند: «پروردگارا! تیره بختی ما بر ما چیره شد و ما گروه گمراهی بودیم. (106)

1- امام رضا علیه السلام- یونس بن عبدالرّحمن گوید: «امام رضا علیه السلام به من فرمود: «ای یونس! سخن قدریه را نگو، چون قدریّه نه کلام اهل بهشت را می گویند، نه سخن اهل آتش و نه سخن ابلیس را؛ چرا که اهل بهشت می گویند: گویند: ستایش مخصوص خداوندی است که ما را به این (همه نعمت ها) رهنمون شد و اگر او ما را هدایت نکرده بود ما [به این ها] راه نمی یافتیم. (اعراف/43) و اهل آتش می گویند: ﴿رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا وَ كُنَّا قَوْماً ضالِّینَ﴾ و ابلیس می گوید: «پروردگارا! به سبب آن که مرا گمراه ساختی. (حجر/ 39)

ص: 129

2- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ قَالَ: قَالَ أَبُو الْحَسَن علیه السلام لِيُونُسَ مَوْلَى عَلِيِّ بْنِ يَقْطِين يَا يُونُسُ لَا تَتكَلَّمْ بِالْقَدَر قَالَ إِنِّي لَا أَتَكَلَّمُ بِالْقَدَر وَلَكِنْ أَقُولُ لَا يَكُونُ إِلَّا مَا أَرَادَ اللَّهُ وَ شَاءَ وَ قَضَى وَ قَدَّرَ فَقَالَ لَيْسَ هَكَذَا أَقُولُ وَ لَكِنْ أَقُولُ لَا يَكُونُ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَ أَرَادَ وَ قَدَّرَ وَ قَضَى ثُمَّ قَالَ أَتَدْرِى مَا الْمَشِيَّةُ فَقَالَ لَا فَقَالَ هَمُّهُ بالشَّيْءِ أَوَ تَدْرِى مَا أَرَادَ قَالَ لَا قَالَ إِثْمَامُهُ عَلَى الْمَشِيَّة فَقَالَ أَوَ تَدْرِي مَا قَدَّرَ قَالَ لَا قَالَ هُوَ الْهَنْدَسَةُ مِنَ الطُّولِ وَ الْعَرْضِ وَ الْبَقَاءِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ إِذَا شَاءَ شَيْئاً أَرَادَهُ وَ إِذَا أَرَادَ قَدَّرَهُ وَ إِذَا قَدَّرَهُ قَضَاهُ وَ إِذَا قَضَاهُ أَمْضَاهُ يَا يُونُسُ إِنَّ الْقَدَرِيَّةَ لَمْ يَقُولُوا بِقَوْلِ اللَّهِ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ وَ لَا قَالُوا بِقَوْل أَهْلِ الْجَنَّة الحَمدُ لله الَّذِي هَدَانَا هَذا وَ مَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ وَ لَا قَالُوا بِقَوْل أَهْلِ النَّارِ رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَثَنا وَ كُنَّا قَوْماً صَالِّينَ وَ لَا قَالُوا بِقَوْل إِبْلِيسَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِ وَ لَا قَالُوا بِقَولُ نُوحٍ وَ لا يَنْفَعُكُمْ نُصْحِي إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَكُمْ إِنْ كَانَ اللَّهُ يُرِيدُ أَنْ يُغْوِيَكُمْ هُوَ رَبُّكُمْ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ثُمَّ قَالَ قَالَ اللَّهُ يَا ابْنَ آدَمَ علیه السلام بِمَشِيَّتِي كُنْتَ أَنْتَ الَّذِي تَشَاءُ وَ بِقُوَّتِي أَدَيْتَ إِلَيَّ فَرَائِضِي وَ بِنِعْمَتِي قَويْتَ عَلَى مَعْصِيَتِي وَ جَعَلْتُكَ سَمِيعاً بَصِيرًا قَوِيَّاً فَمَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَة فَمِنِّى وَ مَا أَصَابَكَ مِنْ سَيِّئَة فَمِنْ نَفْسِكَ وَ ذَلِكَ أَنِّي لَا أَسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْتَلُونَ ثُمَّ قَالَ قَدْ نَظَمْتُ لَكَ كُلَّ شَيْءٍ تُرِيدُهُ.﴾ (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿بأَعْمَالِهِمْ شَقُوا.﴾ (2)

4- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَإِنَّهُمْ عَلِمُوا حِينَ عَايَنُوا أَمْرَ الْآخِرَةَ أَنَّ الشَّقَا كُتِبَ عَلَيْهِمْ عَلِمُوا حِينَ لَمْ يَنْفَعْهُمُ الْعِلْمُ قَالُوا رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْها فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالُمونَ قَالَ اخسَوا فِيهَا وَ لَا تُكَلِّمُونِ فَبَلَغَنِي وَ اللَّهُ أَعْلَمُ أَنَّهُمْ تَدَارَكُوا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ سَبْعِينَ عَامًا حَتَّى انْتَهَوْا إِلَى قَعْرِ جَهَنَّمَ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿رَبَّنَا أَخْرِجْنا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالُونَ﴾ (107)

* قوله تعالى: ﴿قالَ اخْسَوا فيها وَ لا تُكَلِّمُونِ﴾ (108)

ص: 130

2- امام رضا علیه السلام- محمّد بن اسحاق گوید: «امام رضا علیه السلام به یونس که از غلامان علی بن یقطین بود فرمود: «ای یونس به قدريّه تكلّم نكن سخن قدریّه را نگو» [گفت: من سخنان آن ها را نمی گویم بلکه می گویم: هیچ اتفاقی نمی افتد، مگر آن چه خدا اراده نموده [سپس] خواسته، [سپس] حکم کرده و [سپس] مقدّر کرده باشد». فرمود: «ای یونس! این گونه نیست که می گویی؛ امّا من می گویم: هیچ اتّفاقی نمی افتد، مگر آن چه خدا بخواهد، [سپس] اراده کند، [سپس] مقدّر کرده و [سپس] حکم کرده باشد؛ [مشیّت قبل از اراده است نه بعد از آن] آن گاه فرمود: «ای یونس! آیا می دانی مشیّت چیست؟» عرض کردم: «نه». فرمود: «تصمیم بر انجام هرچه می خواهد آیا می دانی اراده چیست»؟ عرض کردم: «نه». فرمود: «تمام کردن آن [چیز] برطبق مشیّت است. آیا می دانی قدر چیست؟ عرض کردم: «نه». :فرمود: «[قدر] هندسه و مشخص کردن حدود طول و عرض و تعیین مرزهای بقا و فناست. خداوند هنگامی که چیزی را بخواهد [مشیّت] آن را اراده می کند، هنگامی که اراده کند، تقدیر می کند (اندازه اش را معیّن می کند) چون تقدیر کرد، حکم می کند [قضا] و هنگامی که حکم کرد، آن را به اتمام می رساند ای یونس! قدریّه نه سخن خدا را می گویند که فرمود: «و شما چیزی را نمی خواهید مگر این که خدا بخواهد (انسان/ 30) نه کلام اهل بهشت را می گویند که فرمود: «ستایش مخصوص خداوندی است که ما را به این [همه نعمت ها] رهنمون شد و اگر خدا ما را هدایت نکرده بود، ما [به این ها] راه نمی یافتیم. (اعراف/43) نه سخن اهل آتش را می گویند که فرمود: «پروردگارا! شقاوت ما بر ما چیره و ما قوم گمراهی بودیم (مؤمنون/ 106) نه سخن ابلیس: پروردگارا! به سبب آن که مرا گمراه ساختی (حجر/39) را و نه سخن نوح علیه السلام را می گویند که می گفت: [اما چه سود که هرگاه خدا بخواهد شما را [به خاطر گناهانتان] گمراه سازد، و من بخواهم شما را اندرز دهم، اندرز من سودی به حالتان نخواهد داشت! او پروردگار شماست و به سوی او بازگشت داده می شوید. (هود/34) آن گاه امام رضا علیه السلام ادامه داد: «خدا می فرماید: ای فرزند آدم! آن چه تو می خواهی به خواست من است؛ با نیروی من واجبات مرا به جا آوردی و با نعمت من بر نافرمانی ام نیرو یافتی و تو را شنوا، بینا و نیرومند قرار دادم. هر نیکویی که به تو رسد از جانب من و هر بدی به تو رسد از جانب خودت است و این به خاطر این است من از آن چه انجام دهم بازخواست نمی شوم و آن ها مورد بازخواست قرار می گیرند. (انبیاء/33) و این من هستم که هر چه خواستی را برایت مرتب ساختم»

3- امام صادق علیه السلام- اعمالشان، مایه ی بدبختی آن ها شد.

4- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- هنگامی که آخرت را دیدند، متوجّه شدند که شقاوت برای آن ها نوشته شده است، امّا زمانی دانستند که به حال آنان هیچ سودی نداشت. در این هنگام گفتند: ﴿رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظَالِمُونَ.﴾ و خداوند در پاسخ آنان فرمود: ﴿اخْسَؤُا فِيها وَ لا تُكَلِّمُونِ؛﴾ به من این گونه خبر رسیده که آن ها هفتاد سال در پی یکدیگر می روند تا به قعر جهنم می رسند و خداوند در این مورد داناتر است.

* پروردگارا! ما را از این [دوزخ] بیرون آر، اگر تکرار کردیم به یقین ستمکاریم [و مستحقّ عذاب]». (107)

* [خداوند] می گوید: «دور شوید و به دوزخ درآیید و با من سخن مگویید!» (108)

ص: 131

* قوله تعالى: ﴿إِنَّهُ كانَ فَرِيقٌ مِنْ عِبادِي يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا و أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمين﴾ (109)

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿لَا تُجَالِسُوا مَعَ شَارِبِ الْخَمْرِ وَ لَا تَعُودُوا مَرْضَاهُمْ وَ لَا تُشَيِّعُوا جَنَائِزَهُمْ وَ لَا تُصَلُّوا عَلَى أَمْوَاتِهِمْ فَإِنَّهُمْ كِتَابُ أَهْلَ النَّارِ كَمَا قَالَ اللَّهُ اخْسَوُا فِيهَا وَ لا تُكَلِّمُونِ.﴾ (1)

2-أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَصِيَّةُ أمير المُؤمِنِينَ علیه السلام لِكُميل بن زيَادِ: يا كُمَيْلُ ثُمَّ يُنَادُونَ اللَّهَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ بَعْدَ أَنْ يَمْكُلُوا أَحْقَابِاً اجْعَلْنَا عَلَى الرَّخَاءِ فَيُجِيبُهُمْ اخْسَؤُا فِيهَا وَلَا تُكَلِّمُونِ يَا كُمَيْلُ فَعِنْدَهَا يَيْأَسُونَ مِنَ الْكَرَّةَ وَاشْتَدَّتِ الْحَسْرَةُ وَ أَيْقَنُوا بِالْهَلَكَة وَالْمَكْثِ جَزَاءً بِمَا كَسَبُوا عُذِّبُوا.﴾ (2)

3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿جَاءَ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ نادَوْا يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ قَالَ يُنَادُونَ أَرْبَعِينَ عَاماً يُجيبُهُمْ ثُمَّ يَقُولُ إِنَّكُمْ مَاكِتُونَ فَيَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظَالِمُونَ فَيَدْعُونَ أَرْبَعِينَ عَاماً فَيُقَالُ لَهُمْ احْسَوا فِيهَا وَ لا تُكَلِّمُونِ فَيَئِسَ الْقَوْمُ بَعْدَهَا فَلَمْ يَبْقَ إِلَّا الزَّفِيرُ وَالشَّهِيقُ كَمَا تَتَناهَقُ الحَمِيرُ.﴾ (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿رُوِى الصّادق علیه السلام: وَ إِنِ اسْتَغَاثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقَاً يُنَادَوْنَ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ * رَبَّنَا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظَالُونَ فَيُمْسَكُ الْجَوَابُ عَنْهُمْ أَحْيَانَا ثُمَّ قِيلَ لَهُمْ اخْسَوا فِيها وَ لا تُكَلِّمُونِ* وَ نادَوا يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ إِنَّكُمْ ماكِثُونَ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيَّا حَتَّى أَنسَوْكُمْ ذِكْرِي وَ كُنتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ﴾ (110)

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودِ إِنَّهُمْ لَيَعِيبُونَ عَلَى مَنْ يَقْتَدِى بِسُنَّتِي فَرَائِضَ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيَّا حَتَّى أَنْسَوْكُمْ ذِكْرِي وَ كُنتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ * إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ احْذَرْ سُكْرَ الْخَطِيئَة فَإِنَّ لِلْخَطِيئَة شكراً كَسُكْر الشَّرَابِ بَلْ هِيَ أَشَدُّ سُكْراً مِنْهُ.﴾ (5)

ص: 132

* گروهی از بندگانم می گفتند: «پروردگارا! ما ایمان آوردیم؛ ما را بیامرز و بر ما رحم کن؛ و تو بهترین رحم کنندگانی. (109)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- با شراب خوار همنشینی نکنید، به عیادت مریض هایشان نروید، جنازه هایشان را تشییع نکنید و بر مردگانشان نماز نخوانید؛ زیرا آن ها سگ های اهل آتش هستند همان گونه که خدا فرمود: ﴿اخْسَؤُا فِيها وَ لا تُكَلِّمُونِ﴾.

2- امام علی علیه السلام- ای کمیل! بعد از آن که مدّت های طولانی در عذاب باقی می مانند؛ خداوند را صدا می زنند که ما را در آسایش قرار ده امّا به ایشان جواب می دهد ﴿اخسَؤُا فِيها وَ لا تُكَلِّمُون﴾ اى کمیل! در این هنگام از آزاد شدن ناامید می شوند و افسوس آن ها بیش تر می شود و یقین به نابودی و باقی ماندن [در عذاب] پیدا می کنند و پاداش کردارشان، عذاب است.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- اهل جهنّم، چهل سال فریاد می زنند و می گویند: آن ها فریاد می کشند: «ای مالک دوزخ! [ای کاش] پروردگارت ما را بمیراند [تا آسوده شویم]!» اما کسی جواب آن ها را نمی دهد تا آن که به آن ها می گویند: انکم ماکسون «شما در اینجا ماندنی هستید». (زخرف/ 77) آن ها می گویند: ﴿رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظَالِمُونَ.﴾ پس از چهل سال دیگر به آن ها گفته می شود: ﴿اخسَؤُا فِيها وَ لا تُكَلِّمُونِ،﴾ پس از آن دوزخیان ناامید می شوند و جز ناله وزاریی همانند عرعر الاغ، صدایی نخواهند داشت.

4 امام صادق علیه السلام- و اگر تقاضای آب کنند، آبی برای آنان می آورند که هم چون فلز گداخته صورت ها را بریان می کند. چه نوشیدنی بدی، و چه اجتماع ناپسندی! (کهف/29) از مکان دوری آواز به آن ها می رسد (فصلت/44) و می گویند: ﴿رَبَّنَا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظَالُمونَ.﴾ مدّتى به آن ها هیچ جوابی داده نمی شود، سپس گفته می شود: ﴿اخْسَوُا فِيهَا وَ لا تُكَلِّمُونِ، وَ نادَوْا يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ إِنَّكُمْ مَاكِثُونَ.﴾

* امّا شما آن ها را به باد مسخره گرفتید تا [این عمل] شما را از یاد من غافل کرد و شما به آنان می خندیدید! (110)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود! آن ها بر کسانی عیب جویی می کنند که به روش من که همان انجام واجبات الهی است، اقتدا کرده اند،... خدا می فرماید: ﴿فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيَّا حَتَّى أَنْسَوْكُمْ ذِكْرِي وَ كُنتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ، إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ؛﴾ ای پسر مسعود! از مستی گناه بپرهیز؛که گناه، مستی ای دارد مانند مستی شراب؛ بلکه مستی گناه بیشتر از مستی شراب است!

ص: 133

* قوله تعالى: ﴿إِنِّی جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾ (111)

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ خَمْسَةُ رَهْطٍ مِنْ أَصْحَابِنَا يَوْماً عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم وَ قَدْ أَصَابَتْنَا مَجَاعَةُ شَدِيدَةُ وَ لَمْ يَكُنْ ذُقْنَا مُنْذُ أَرْبَعَة أَشْهُر إِلَّا الْمَاءَ وَ اللَّبَنَ وَ وَرَقَ الشَّجَر... قَالَ رَسُولُ اللَّهِ... يَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابِ أُوْلَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ... قُلْنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَن الصَّابِرُونَ قَالَ الَّذِينَ يَصْبِرُونَ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ وَ عَنْ مَعْصِيَتِهِ الَّذِينَ كَسَبُوا طَيِّباً وَ أَنْفَقُوا قَصْداً وَ قَدَّمُوا فَضْلًا فَأَفْلَحُوا وَ أَنْجَحُوا يَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَيْهِمُ الْخُشُوعُ وَ الْوَقَارُ وَ السَّكِينَةُ وَ التَّفَكُرُ وَ اللَّينُ وَ الْعَدْلُ وَ التَّعْلِيمُ وَ الِاعْتِبَارُ وَ التَّدْبِيرُ وَ التَّقْوَى وَالْإِحْسَانُ وَالتَّحَرُّجُ وَالْحُبُّ فِي اللَّهِ وَ الْبُغْضُ فِي اللَّهِ وَ أَدَاء الْأَمَانَةِ وَالْعَدْلُ فِي الْحُكْمِ وَ إِقَامَةُ الشَّهَادَةِ وَ مُعَاوَنَةُ أَهْلِ الْحَقِّ وَالْبَغِيَّةُ عَلَى الْمُسِيءِ وَالْعَفْرُ لِمَنْ ظَلَمَ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِذَا ابْتَلُوا صَبَرُوا وَ إِذَا أَعْطُوا شَكَرُوا وَ إِذَا حَكَمُوا عَدَلُوا وَ إِذَا قَالُوا صَدَقُوا وَ إِذَا عَاهَدُوا وَقَوْا وَ إِذَا أَسَاءُوا أَسْتَغْفَرُوا وَ إِذَا أَحْسَنُوا اسْتَبْشَرُوا وَ إِذا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قالُوا سَلاماً وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً وَ يَقُولُونَ لِلنَّاسِ حُسْنا. ﴾ (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿إن عَليَّاً علیه السلام وَ شِيعَتَهُ هُمُ الْفَائِزُونَ.﴾ (2)

3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَن الرِّضا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم يَا عَلِيُّ إِنِّي سَأَلْتُ رَبِّي فِيكَ خَمْسَ خِصَالٍ فَأَعْطَانِيهَا... أَنْ يَجْعَلَكَ حَامِلَ لِوَائِي وَ هُوَ لِوَاءُ اللَّهِ الْأَكْبَرُ مَكْتُوبُ عَلَيْهِ الْمُفْلِحُونَ هُمُ الْفَائِزُونَ بِالْجَنَّة.﴾ (3)

4- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿وَ مَنْ قَرأَ مِائَةَ آيَة كُتِبَ مِنَ الْفائِزين.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿قالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِينَ﴾ (112)

* قوله تعالى: ﴿قالُوا لَبِثْنَا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَسْئَلِ الْعَادِّينَ﴾ (113)

ص: 134

* ولی من امروز آن ها را به خاطر صبر و استقامتشان پاداش دادم؛ آن ها پیروز و رستگارند. (111)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- عبد الله بن مسعود روایت کند: روزی من و پنج گروه از دوستانمان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتیم در حالی که گرفتار قحطی و گرسنگی شدید شده بودیم و در طول چهار ماه جز آب و شیر و برگ درختان، چیزی نخورده بودیم... رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما فرمود: «... ای پسر مسعود! خدای تعالی فرموده است: که صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می دارند. (زمر/10) آن ها هستند که در برابر شکیباییشان درجات عالی بهشت به آنان پاداش داده می شود. (فرقان (75) ﴿إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ...﴾ عرض کردیم: «ای رسول خدا! صابرین چه کسانی هستند؟» فرمود: «آنان که بر فرمان برداری خدا صبر کرده، از گناه خودداری نموده کسب پاک داشته و بدون افراط و تفریط انفاق می کنند و فضیلتها را [برای قیامتشان] پیش می فرستند ایشان رستگار و پیروز می شوند پسر مسعود! بر آن هاست خشوع و وقار، آرامش و تفکر، نرمی و عدل عبرت گیری و تدبیر تقوا و احسان دوستی و دشمنی برای خدا، ادای امانت و عدل در حکم اقامه شهادت یاری اهل حقّ و گذشت از کسی که به آنان بدی کند. مسعود چون مبتلا شوند صبر کنند چون عطا شوند شکر کنند؛ چون حکم کنند راه عدل پویند؛ در سخن راستگو و در وعده باوفا باشند؛ اگر بدی و لغزشی از آن ها سر زد استغفار کنند و اگر کار نیکی انجام دهند شادمان گردند، هنگامی که جاهلان آن ها را مخاطب سازند [و سخنان نابخردانه گویند] به آن ها سلام می گویند [و با بی اعتنایی و بزرگواری می گذرند]. (فرقان/63) و هنگامی که با لغو و بیهودگی برخورد کنند بزرگوارانه از آن می گذرند (فرقان/72) کسانی که شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قیام می کنند. (فرقان/64) و با مردم به نیکی سخن می گویند».

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ﴿هُمُ الْفَائِزُونَ؛﴾ علی علیه السلام و شیعیان او پیروزند.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام رضا علیه السلام از پدرانش روایت نمود: پیامبر صلی الله علیه و آله خطاب به علی علیه السلام فرمود: «ای علی! من برای تو پنج چیز از خدا درخواست،کردم تمام آن ها را به من عطا فرمود .... از خدا العلية 1 درخواست کردم که تو را بردارنده ی پرچم حق در روز قیامت قرار دهد، که آن پرچم الله اکبر است و بر آن نوشته شده است: رستگاران آن هایی هستند که به بهشت رسیدند.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر کس صد آیه تلاوت کند از نجات یافتگان به شمار می آید.

* [خداوند] می گوید: «چند سال در روی زمین درنگ کردید»؟ (112)

* [در پاسخ] می گویند: «به اندازه یک روز، یا بخشی از یک روز. از شمار بپرس». (135)

ص: 135

* قوله تعالى :﴿قالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلا قَليلاً لَوْ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (114)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿سَل الْمَلَائِكَةَ الَّذِينَ كَانُوا يَعْدُّونَ عَلَيْنَا الْأَيَّامَ وَ يَكْتُبُونَ سَاعَاتِنَا وَ أَعْمَالَنَا الَّتِي اكْتَسَبْنَاهَا فِيهَا عَلَى الْأَنَامِ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فَقَالَ قُلْ لَهُمْ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلاً لَوْ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ.﴾ (1)

2- علی بن ابراهیم رحمه الله- ﴿كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْأَرْضِ أَينْ فِي القُبُورِ عَدَدَ سِنِينَ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ﴾ (2)

3- ابن عباس رحمه الله- ﴿أَنْسَاهُمُ اللَّهُ قَدْرَ لَبثِهِمْ فَيَرَوْنَ أَنَّهُمْ لَمْ يَلْبَثُوا إِنَّا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ لِعِظَمِ مَا هُمْ بصَدَدِهِ مِن الْعَذَابِ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنَا لا تُرْجَعُونَ﴾ (115)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- يَا ابْن عَبَّاس رحمه الله أَنَا أَوْلَى النَّاسِ بِالنَّاسِ بَعْدَهُ وَ لَكِنْ أُمُورُ اجْتَمَعَتْ عَلَى رَغْبَة النَّاسِ فِي الدُّنْيَا وَ أَمْرِهَا وَنَهْيِهَا وَ صَرْفِ قُلُوبِ أَهْلِهَا عَنِّى... يَا ابْنَ عَبَّاسِ رحمه الله ذَهَبَ الْأَنْبِيَاءُ فَلَا تَرَى نَبِيّاً، وَ الْأَوْصِيَاءُ وَرَثَتُهُمْ، عَنْهُمْ أخَذُوا عِلْمَ الْكِتَابِ، وَ تَحْقِيقَ الْأَسْبَابِ، قَالَ اللهُ عزّوجلّ وَ كَيْفَ تَكْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتلى عَلَيْكُمْ آيَاتُ الله وَ فِيكُمْ رَسُولُهُ، فَلَا يَزَالُ الرَّسُول بَاقِيا مَا نَفِدَتْ [مَا نَفَذَتْ] أَحْكَامُهُ، وَ عُمِلَ بِسُنَّتِهِ، وَ دَارُوا حَوْلَ أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ، وَ بِاللَّهِ أَحْلِفُ يَا ابْنَ عَبَّاس لَقَدْ نُبدَ الْكِتَابُ، وَ تُرَكَ قَوْلُ الرّسول صلی الله علیه و اله إِلَّا مَا لَا يُطِيقُونَ تَرَكَهُ مِنْ حَلَالِ وَ حَرَامِ، وَ لَمْ يَصْبِرُوا عَلَى كُلِّ أَمْرٍ نَبِّيْهِمْ وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثًا وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنَا لا تُرْجَعُونَ، فَبَيْنَنَا وَ بَيْنَهُمُ الْمَرْجِعُ إِلَى اللَّهِ وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُون.﴾ (4)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيُّ قَال:... أَيُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ أَنَّ مَثَلَكُمْ فِي هَذَا الْيَوْمِ كَمَثَلِ وَرَقِ لَا شَوْكَ فِيهِ إِلَى أَرْبَعِينَ وَ مِائَةِ سَنَةٍ ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ شَوْكَ وَ وَرَقُ إِلَى مِائَتَى سَنَة ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ شَوْكَ لَا وَرَقَ فِيهِ حَتَّى لَا يُرَى فِيهِ إِنَّا سُلْطَانُ جَائِرُ أَوْ غَنِيٌّ بخيلُ أَوْ عَالِمُ مُرَاغِبُ فِي الْمَالِ أَوْ فَقِيرُ كَذَّابٌ أَوْ شَيْخُ فَاجِرُ أَوْ صَبِيُّ وَقَع أو امْرَأَةُ رَعْنَاء فَقَامَ

ص: 136

* می فرماید: «[آری،] شما مقدار کمی درنگ کردید اگر می دانستید!» (114)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- منظور این است که از فرشتگانی بپرس که روزها را می شمارند و ساعات و اعمالی را که در آن ساعات انجام می دهیم می نویسند خداوند در جواب آن ها می فرماید: «ای محمّد! به آن ها بگو: ﴿إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا لَوْ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾.

2- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- چند سال در زمین یعنی در قبرها مانده اید؟ [در پاسخ] می گویند: «تنها به اندازه ی یک روز، یا قسمتی از یک روز».

3- ابن عبّاس رحمه الله- خداوند باعث شده آن ها طول مدت زندگی خود را فراموش کنند و به دلیل عظمت عذابی که در آن قرار دارند این طور تصور می کنند که فقط یک روز یا قسمتی از یک روز را مانده اند.

* آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریده ایم و به سوی ما بازگردانده نمی شوید؟! (115)

1- امام علی علیه السلام- ای ابن عبّاس! من بعد از او (پیامبر صلی الله علیه و آله) به مردم از خود آن ها سزاوارتر هستم ولی کارهایی پیش آمد تا مردم به دنیا و امر و نهی آن، تمایل پیدا کرده و دل های اهل دنیا از من روگردان شد... ای ابن عباس پیامبران از دنیا رفتند و حال تو هیچ پیامبری را نمی بینی؛ اوصیاء، وارثان آن ها هستند و از آن ها علم الكتاب (علم به معارف قرآن) و تحقيق الاسباب (علم به محقق شدن سبب های وقوع حوادث) را فراگرفتند. خداوند عزّوجلّ فرمود: «و چگونه ممکن است شما کافر شوید، با این که [در دامان وحی قرار گرفته اید و] آیات خدا بر شما خوانده می شود، و پیامبر او در میان شماست؟! (آل عمران/101) پس تا زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله باقی بود احکام خدا پایان نیافت و به روش او عمل شد و گرداگرد امر و نهی او می چرخیدند و اطاعت می کردند. به خدا سوگند ای ابن عبّاس کتاب خدا رها شد و سخن رسول صلی الله علیه و آله به جز آن حلال و حرامی که توانایی ترک کردنش را نداشتند، رها شد و بر همه ی دستورات پیامبرشان بردباری نکردند؛ و این ها مثال هایی است که ما برای مردم می زنیم و جز اهل دانش آن را درک نمی کنند (عنکبوت/43) آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریده ایم و به سوی ما بازگردانده نمی شوید؟ ما و آن ها به سوی خدا بازخواهیم گشت [و او بین ما قضاوت خواهد کرد] آن ها که ستم کردند به زودی می دانند که بازگشتشان به کجاست!. (شعرا/227).

2- پیامبر صلی الله علیه و آله جابر رحمه الله گوید: «... [سپس پیغمبر گریست به طوری که از گریه حضرت همه ی مردم گریستند وقتی آرام گرفت] فرمود: «ای مردم! خدا شما را بیامرزد شما از این روز تا صد و چهل سال مانند برگی هستید که خار نداشته باشد بعد از آن تا دویست سال برگ و خار خواهد داشت و بعد از آن خار بدون برگ است به طوری که در آن زمان جز سلطان ظالم یا ثروتمند بخیل یا عالم دنیاپرست یا فقیر دروغگو یا پیرمرد زناکار یا بچه بی آبرو و یا زن احمق دیده نمی شود. در این وقت جمعی از اصحاب برخاستند و عرض کردند: ای رسول خدا! بفرمایید بدانیم این ها که فرمود: «ید، کی پدید می آید؟ فرموده نگامی که نمازها را از اوقات خود به تأخیر بیاندازند شهوت رانی و شراب خواری

ص: 137

إِلَيْهِ جَمَاعَةُ مِنَ الصَّحَابَة فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم أَخْبِرْنَا مَتَى يَكُونُ ذَلِكَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله عِنْدَ تَأخِير اَلصَّلَوَاتِ وَ اتِّبَاعِ الشَّهَوَاتِ وَ شُرْبِ الْقَهَوَاتِ وَ شَتْمَ الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ حَتَّى تَرَوْنَ الْحَرَامَ مَعْنَما وَ الزَّكَاةَ مَغْرَماً... أصْبَحَ الْمُؤْمِنُ ذَلِيلًا وَ الْمُنَافِقُ عَزِيزاً مَسَاجِدُهُمْ مَعْمُورَةُ بِالْأَذَانِ وَ قُلُوبُهُمْ خَالِيَةً مِنَ الْإِيمَانِ وَ اسْتَخَفُوا بِالْقُرْآنِ وَ بَلَغَ الْمُؤْمِنُ عَنْهُمْ كُلَّ هَوَانِ فَعِنْدَ ذَلِكَ تَرَى وُجُوهَهُمْ وُجُوهَ الْآدَمِيِّينَ وَ قُلُوبَهُمْ قُلُوبَ الشَّيَاطِينِ كَلَامُهُمْ أَحْلَى مِنَ الْعَسَلِ وَ قُلُوبُهُمْ أَمَرُّ مِنَ الْحَنْظَلِ فَهُمْ ذِتَابُ وَ عَلَيْهِمْ ثِيَابُ مَا مِنْ يَوْمِ إِلَّا يَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَ فَبِى تَعْتَرُونَ أَمْ عَلَيَّ تَجْتَرِءوَنَ أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ فَوَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي لَوْلَا مَنْ يَعْبُدُنِي مُخْلِصاً مَا أَمْهَلْتُ مَنْ يَعْصِينِي طَرْفَةَ عَيْنِ وَ لَوْ لَاوَرَعُ الْوَرعِينَ مِنْ عِبَادِى لَمَا أَنْزَلْتُ مِنَ السَّمَاءِ قَطْرَةً وَ لَا أَنْبَتْ وَرَقَةً خَضْرَاءَ فَوَا عَجَبَاهُ لِقَوْمٍ آلِهَتُهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَ طَالَتْ آمَالُهُمْ وَ قَصُرَتْ آجَالُهُمْ وَهُمْ يَطْمَعُونَ فِي مُجَاوَرَة مَوْلَاهُمْ وَ لَا يَصِلُونَ إِلَى ذَلِكَ إِلَّا بِالْعَمَل وَ لَا يَتِمُّ الْعَمَلُ إِنَّابِالْعَقْل.﴾ (1)

3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ فَلَا تُلْهِيَنَّكَ الدُّنْيَا وَ شَهَوَاتُهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثًا وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنَا لا تُرْجَعُونَ.﴾ (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ لِمَ خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَمْ يَخْلُقُ خَلْقَهُ عَبَثًا وَلَمْ يَتْرُكْهُمْ سُدَى بَلْ خَلَقَهُمْ لِإِظْهَارِ قُدْرَتِهِ وَلِيُكَلَّفَهُمْ طَاعَتَهُ فَيَسْتَوْجِبُوا بِذَلِكَ رِضْوَانَهُ وَ مَا خَلَقَهُمْ لِيَجْلِبَ مِنْهُمْ مَنْفَعَةً وَ لَا لِيَدْفَعَ بِهِمْ مَضَرَّةً بَلْ خَلَقَهُمْ لِيَنْفَعَهُمْ وَ يُوصِلَهُمْ إِلَى نَعِيمِ الْأَبَدِ.﴾ (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ زِيَادٍ قَالَ: قَالَ رَجُلُ لِجَعْفَرِ بْن مُحَمَّدِ علیه السلام يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا خُلِقْنَا لِلْعَجَب قَالَ وَ مَا ذَاكَ لِلَّهِ أَنْتَ قَالَ خُلِقْنَا لِلْفَنَاءِ فَقَالَ مَهْ يَا ابْنَ أَخِ خُلِقْنَا لِلْبَقَاءِ وَ كَيْفَ تَفْنَى جَنَّةُ لَا تَبِيدُ وَ نَارُ لَا تَحْمُدُ وَ لَكِنْ قُلْ إِنَّمَا نَتَحَرَّكُ مِنْ دَارٍ إِلَى دَار.﴾ (4)

6- الهادي علیه السلام- ﴿عَن رِسَالَتِهِ علیه السلام فِي الرَّدَّ عَلَى أهل الجبر والتفويض وَ هُوَ... فَأَمَّا شَوَاهِدُ الْقُرْآن

ص: 138

پیشه گیرند، به پدران و مادران ناسزا گویند، مال حرام را غنیمت و پرداخت زکات را زیان ببینند... مؤمنین خوار و اهل نفاق عزیز می گردند مساجد آن ها با اذان گفتن آباد و دل های آن ها از ایمان خالی می باشد قرآن را سبک می شمارند و شخص با ایمان هرگونه اذیّت و خواری از آن ها می بیند. در آن زمان می بینی که صورت آن ها صورت آدمی ولی دل هایشان دل های شیاطین است. سخنان آن ها از عسل شیرین تر و دل هایشان از حنظل (میوه تلخ) تلخ تر است، آن ها گرگانی هستند که لباس آدمی پوشیده اند. در آن موقع روزی نیست که خداوند به آن ها نفرماید: آیا از رحمت من مغرور شده اید؟! یا بر من جرأت پیدا کرده اید؟ ﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنَا لاتُرْجَعُونَ؟﴾ به عزّت و جلالم سوگند! اگر به خاطر آن ها که از روی اخلاص مرا عبادت می کنند،نبود به اندازه ی یک چشم برهم زدن به کسانی که نافرمانی من می کنند مهلت نمی دادم اگر به واسطه ی تقوای پرهیزکاران بندگانم نبود یک قطره باران از آسمان فرود نمی فرستادم و یک برگ سبز از زمین نمی رویاندم». شگفتا! از مردمی که خدایشان اموالشان است آرزوهایشان طولانی و عمرشان کوتاه است در عین حال چشم دارند که در جوار رحمت حق منزل کنند، در صورتی که جز با عمل به آن نمی رسند و عمل هم بدون عقل کامل نمی شود».

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود! مبادا دنیا و شهوت هایش تو را سرگرم نماید؛ چراکه خدای تعالی می فرماید: ﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثًا وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنَا لاتُرْجَعُون.﴾

4- امام صادق علیه السلام- محمّد بن عماره گوید: «از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: چرا خداوند مخلوقات را خلق کرده است؟ فرمود: «خدای تعالی بشر را عبث و بیهوده نیافریده و آن ها را به حال خود وانگذارده بلکه آن ها را برای نشان دادن قدرت خود خلق نمود و ایشان را به اطاعت و بندگی خود تکلیف کرد تا مستوجب و مستحق بهشت شوند و آنان را خلق ننمود که منفعت و سودی برد و یا به سبب آنان دفع سوء و ضرری از خود بنماید؛ بلکه آنان را آفریده که به خودشان منفعت برساند و متنعم به نعمت های همیشگی آخرتش گرداند».

5- امام صادق علیه السلام- مسعدة بن زیاد گوید: «مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: «ما برای امر عجیبی خلق شده ایم.» فرمود: «تو را به خدا آن امر عجیب چیست؟ گفت: «ما برای فنا و نابودی آفریده شده ایم. فرمود: «برادرزاده خود را نگهدار؛ زیرا ما برای بقاء و ماندن خلق شده ایم. چگونه بهشتی که هرگز تفرق و پراکندگی ندارد فانی شود؟ چگونه آتشی که هرگز شعله اش فروکش نمی کند، فانی شود؟! ما فقط از عالمی به عالم دیگر منتقل می شویم [اما نابود نمی شویم]».

6- امام هادی علیه السلام- در نامه حضرت پیرامون ردّ جبریّون و اهل تفویض [آمده]:... شواهد قرآنی درباره ی امتحان و آزمایش انسان در حالی که توانایی انجام آن امتحان را دارد؛ فراوان است که این عقیده جامع بین دو عقیده جبر و تفویض است؛ از جمله آن ها این فرمایش خداست ما همه ی شما را قطعاً می آزماییم تا معلوم شود مجاهدان واقعی و صابران از میان شما کیانند و اخبار شما را بیازماییم (محمد/31) و این فرمایش خدا: ما آنان را از جایی که نمی دانند به تدریج به سوی عذاب پیش می بریم (اعراف/182) و این فرمایش خدا: الم، آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: «ایمان آوردیم»، به

ص: 139

عَلَى الِاخْتِبَارِ وَ الْبَلْوَى بِالاسْتِطَاعَةِ الَّتِي تَجْمَعُ الْقَوْلَ بَيْنَ الْقَوْلَيْنِ فَكَثِيرَةٌ وَ مِنْ ذَلِكَ قَوْلُهُ لَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ المُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَ نَبْلُوا أَخْبارَكُمْ وَ قَالَ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ وَ قَالَ المِ. أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ وَ قَالَ فِي الْفِتَنِ الَّتِي مَعْنَاهَا الِاخْتِبَارُ- وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمانَ الْآيَةَ وَ قَالَ فِي قِصَّة مُوسَى علیه السلام فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ وَ قَوْلُ مُوسَى إِنْ هِيَ إِلَّا فِتْنَتُكَ أَى اخْتِبَارَكَ فَهَذِهِ الْآيَاتُ يُقَاسُ بَعْضُهَا بِبَعْضٍ وَ يَشْهَدُ بَعْضُهَا لِبَعْضٍ وَ أَمَّا آيَاتُ الْبَلْوَى بِمَعْنَى الِاخْتِبَارِ قَوْلُهُ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ وَ قَوْلُهُ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَ قَوْلُهُ إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ كَما بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ وَ قَوْلُهُ خَلَقَ الْمُوْتَ وَ الْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ قَوْلُهُ وَ إِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ وَ قَوْلُهُ وَ لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لكِنْ لِيَبْلُوا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَ كُلُّ مَا فِي الْقُرْآنِ مِنْ بَلْوَى هَذِهِ الْآيَاتِ الَّتِي شَرَحَ أَوْلَهَا فَهِيَ اخْتِبَارُ وَ أَمْثَالُهَا فِي الْقُرْآنِ كَثِيرَةً فَهِيَ إِثْبَاتُ الِاخْتِبَارِ وَ الْبَلْوَى إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ لَمْ يَخْلُقِ الْخَلْقَ عَبَثًا وَ لَا أَهْمَلَهُمْ سُدًى وَ لَا أَظْهَرَ حِكْمَتَهُ لَعِباً وَ بِذَلِكَ أَخْبَرَ فِي قَوْلِهِ أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْنَاكُمْ عَبَاً فَإِنْ قَالَ قَائِلُ فَلَمْ يَعْلَمُ اللَّهُ مَا يَكُونُ مِنَ الْعِبَادِ حَتَّى اخْتَبَرَهُمْ قُلْنَا بَلَى قَدْ عَلِمَ مَا يَكُونُ مِنْهُمْ قَبْلَ كَوْنِهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّمَا اخْتَبَرَهُمْ لِيُعَلِّمَهُمْ عَدَلَهُ وَ لَا يُعَذِّبَهُمْ إِنَّا بحجة بَعْدَ الْفِعْل.﴾ (1)

7- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَخْرَجَ ذُرِّيَّةَ آدَمَ علیه السلام مِنْ ظَهْرِهِ لِيَأْخُذَ عَلَيْهِمُ الْمِيثَاقَ لَهُ- بالربوبية و بالنُّبُوَّةَ لِكُلِّ نَبيَّ كَان أول مَنْ أَخَذَ عَلَيْهِمُ المِيثَاقَ نُبُوَّةَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لَآدَمَ انْظُرْ مَا ذَا تَرَى قَالَ فَنَظَرَ آدَمُ إِلَى ذُرِّيَّتِهِ وَ هُمْ ذَرُّ قَدْ مَلَثُوا السَّمَاءَ فَقَالَ آدَمُ يَا رَبِّ مَا أَكْثَرَ ذُرِّيَّتِي وَ لِأَمْرِ مَا خَلَقْتَهُمْ فَمَا تُرِيدُ مِنْهُمْ بأَخْذِ الْمِيثَاقَ عَلَيْهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ يَعْبُدُونَنِي وَ لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَ يُؤْمِنُونَ بِرُسُلِي وَ يَتَّبِعُونَهُمْ قَالَ آدَمُ يَا رَبِّ فَمَا لِي أَرَى بَعْضَ الدَّرِّ أَعْظَمَ مِنْ بَعْض وَ بَعْضَهُمْ لَهُ نُورُ كَثِيرُ وَ بَعْضَهُمْ لَهُ نُورُ قَلِيلُ وَ بَعْضَهُمْ لَيْسَ لَهُ نُورُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ كَذَلِكَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَهُمْ فِي كُلِّ حَالَاتِهِمْ... قَالَ آدَمُ يَا رَبِّ لَوْ كُنْتَ خَلَقْتَهُمْ عَلَى مِثَالِ وَاحِدٍ وَ قَدْر وَاحِدٍ وَ طَبيعَة وَاحِدَة و جبلَّة وَاحِدَة وَ الْوَان وَاحِدَة وَأَعْمَارِ وَاحِدَةٍ وَ أَرْزَاقَ سوَاءٍ لَمْ يَبْعَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْض وَ لَمْ يَكُن بَيْنَهُمْ تَحَاسَدُ وَ لَا تَبَاغُضُ وَ لَا اخْتِلَافُ فِي شَيْءٍ مِنَ

ص: 140

حال خود رها می شوند و آزمایش نخواهند شد؟ (عنکبوت/12) خداوند متعال درباره ی فتنه که به همان معنی امتحان و آزمایش است فرمود: ما سلیمان را آزمودیم (ص/34) و در داستان موسی علیه السلام فرمود: «ما قوم تو را بعد از تو آزمودیم و سامری آن ها را گمراه ساخت (طه/85) و سخن موسی علیه السلام: این چیزی جز آزمایش تو نیست. (اعراف / 155) فتنهی تو یعنی آزمایش تو این آیات است که با یکدیگر سنجیده می شوند و گواه یکدیگر می گردند امّا آیاتی که لفظ «بلوی» به معنی آزمون در آن ها آمده عبارتند از: ولی خدا می خواهد شما را در آن چه به شما بخشیده بیازماید. (مائده/48) و این آیه: سپس خداوند شما را از غلبه بر آنان بازگرداند [و پیروزی شما به شکست انجامید] تا شما را بیازماید. (آل عمران/152) و این آیه: ما آن ها را آزمودیم، همان گونه که «صاحبان باغ» را آزمایش کردیم (قلم/17) و این آیه: آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می کنید. (ملک/2) و هم چنین این آیه [به خاطر آورید] هنگامی که خداوند ابراهیم را با وسایل گوناگونی آزمود. (بقره/124) و نیز این آیه: و اگر خدا می خواست خودش آن ها را مجازات می کرد اما می خواهد بعضی از شما را با بعضی دیگر بیازماید (محمد/4) و هرچه در قرآن به لفظ «بلوی» آمده توضیح آن در آغاز بیان شد که همه به معنی آزمایش است و امثال آن ها در قرآن بسیار است و همه ی این ها اثبات آزمایش و امتحان است. حقیقت این است که خدای عزوجل مردم را بیهوده نیافریده و آن ها را سرخود رها نساخته و حکمت خود را بازیچه ننموده است و این حقیقت را با این آیه بیان فرمود: «آیا پنداشتید که شما را بیهوده آفریده ایم»؟ پس اگر کسی بگوید: «مگر خدا سرنوشت بندگان را نمی داند که آن ها را مورد آزمایش قرار می دهد؟ گوییم چرا حتی پیش از آن که کاری انجام دهند می داند چه خواهند کرد؛ این فرمایش خداست و اگر باز گردند به آن چه که از آن نهی شده بودند باز می گردند. (انعام/ 28) همانا خداوند آنان را مورد آزمایش قرار می دهد تا عدل خود را به آن ها نشان دهد و قبل از آن که کار بدی از آن ها سرزند، بدون دلیل عذابشان ننماید».

امام باقر علیه السلام زمانی که حق تعالی ذریّه ی آدم را به منظور اخذ میثاق، شهادت و اقرار به ربوبیّت حق عزّوجلّ و نبوت تمام انبیاء علیهم السلام از نسل و ذریه ی آدم علیه السلام خلق کرد، اولین میثاقی که از ایشان گرفت اقرار به نبوت حضرت محمد بن عبدالله صلی الله علیه و اله بود. سپس خداوند به آدم علیه السلام فرمود: «بنگر، چه می بینی؟» آدم علیه السلام به ذریه ی خود در حالی که به صورت مورچگان بوده و آسمان را پر کرده بودند، نگریست و وقتی تفاوت های فرزندانش را دید گفت: «پروردگارا! چقدر زیاد هستند، برای چه ایشان را آفریده ای؟ از گرفتن میثاق و بستن پیمان با ایشان چه اراده کرده ای؟» خداوند عزّوجلّ فرمود: «می خواهم مرا بپرستند و برایم شریک نیاورند و به فرستادگانم ایمان آورده و از ایشان پیروی نمایند.» آدم علیه السلام عرضه داشت: «پروردگارا! چرا بعضی بزرگ تر برخی نورانی تر، عده ای با نورانیت کمتر، و جمعی بی نور می باشند؟» خداوند عزّوجلّ فرمود: «این گونه ایشان را آفریدم تا در تمام حالات آن ها را بیازمایم....» آدم علیه السلام عرضه داشت: «پروردگارا! آیا اگر ایشان را متفاوت نمی آفریدی و از نظر صورت، اندازه، طبیعت، فطرت، رنگ، عمر، رزق و روزی یکسان خلق می نمودی دیگر این اتفاق نمی افتاد که بعضی بر برخی ستم کنند و بینشان حسادت و کینه واقع شود و در هیچ موضوعی با هم اختلاف پیدا

ص: 141

الْأَشْيَاءِ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ يَا آدَمُ بِرُوحِي نَطَقْت وَ بِضَعْفِ طَبْعِكَ تَكَلَّفْتَ مَا لَا عِلْمَ لَكَ بِهِ وَ أنَا اللَّهُ الْخَالِقُ الْعَلِيمُ بِعِلْمِي خَالَفْتُ بَيْنَ خَلْقِهِمْ وَ بِمَشِيَّتِى يَمْضِي فِيهِمْ أَمْرِى وَ إِلَى تَدْبيرى وَ تَقْدِيرى هُمْ صَائِرُونَ لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِي وَ إِنَّمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ لِيَعْبُدُونِي وَ خَلَقْتُ الْجَنَّةَ لِمَنْ عَبَدَنِي وَ أَطَاعَنِي مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ رُسُلِي وَ لَا أَبَالِي وَ خَلَقْتَ النَّارَ لِمَنْ كَفَرَ بِي وَ عَصَانِي وَ لَمْ يَتَّبِعْ رُسُلِي وَ لَا أَبَالِي وَ خَلَقْتُكَ وَ خَلَقْتُ ذُرِّيَّتِكَ مِنْ غَيْرِ فَاقَة لِى إِلَيْكَ وَ إِلَيْهِمْ وَ إِنَّمَا خَلَقْتُكَ وَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَكَ وَ أَبْلُوَهُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا فِي دَارِ الدُّنْيَا فِي حَيَاتِكُمْ وَ قَبْلَ مَمَاتِكُمْ وَ كَذَلِكَ خَلَقْتُ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةَ وَ الْحَيَاةَ وَ الْمَوْتَ وَ الطَّاعَةَ وَ الْمَعْصِيَةَ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَكَذَلِكَ أَرَدْتُ فِي تَقْدِيرِى وَ تَدْبِيرِى وَ بِعِلْمِيَ النَّافِذِ فِيهِمْ خَالَفْتُ بَيْنَ صُوَرِهِمْ وَ أَجْسَامِهِمْ وَ أَلْوَانِهِمْ وَ أَعْمَارِهِمْ وَ أَرْزَاقِهِمْ وَ طَاعَتِهِمْ وَ مَعْصِيَتِهِمْ فَجَعَلْتُ مِنْهُمُ السَّعِيدَ وَ الشَّقِيَّ وَالْبَصِيرَ وَالْأَعْمَى وَ الْقَصِيرَ وَالطَّوِيلَ وَ الْجَمِيلَ وَالنَّمِيمَ وَ الْعَالِمَ وَ الْجَاهِلَ وَ الْغَنِيَّ وَ الْفَقِيرَ وَالْمُطِيعَ وَالْعَاصِيَ وَ الصَّحِيحَ وَ السَّقِيمَ وَ مَنْ بِهِ الزَّمَانَةُ وَ مَنْ لَا عَاهَدَ بِهِ فَيَنْظُرُ الصَّحِيحُ إِلَى الَّذِي بِهِ الْعَاهَةُ فَيَحْمَدُنِي عَلَى عَافِيَتِهِ وَ يَنْظُرُ الَّذِي بِهِ الْعَاهَةُ إِلَى الصَّحِيحَ فَيَدْعُونِي وَ يَسْأَلْنِي أَنْ أَعَافِيَهُ وَ يَصْبِرُ عَلَى بَلَائِي فَأْتِيبُهُ جَزِيلَ عَطَائِي وَ يَنْظُرُ الْغَنِيُّ إِلَى الْفَقِير فَيَحْمَدُنِي وَ يَشْكُرُنِي وَ يَنْظُرُ الْفَقِيرُ إِلَى الْغَنِيِّ فَيَدْعُونِي وَ يَسْأَلُنِي وَ يَنْظُرُ الْمُؤْمِنُ إِلَى الْكَافِرَ فَيَحْمَدُنِي عَلَى مَا هَدَيْتُهُ فَلِذَلِكَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَهُمْ فِي السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ فِيمَا عَافَيْتُهُمْ وَ فِيمَا ابْنَتَلَيْتُهُمْ وَ فِيمَا أَعْطَيْتُهُمْ وَ فِيمَا أَمْنَعُهُمْ وَ أَنَا اللَّهُ الْمَلِكُ الْقَادِرُ وَلِى أَنْ أَمْضِيَ جَمِيعَ مَا قَدَّرْتُ عَلَى مَا دَبَّرْتُ وَلِى أَنْ أَغَيْرَ مِنْ ذَلِكَ مَا شِئْتُ إِلَى مَا شِئْتُ فَأَقَدَّمَ مِنْ ذَلِكَ مَا أَخَرْتُ وَ أُؤَخِّرَ مَا قَدَّمْتُ وَ أَنَا اللَّهُ الْفَعَالُ لِمَا أُرِيدُ لَا أَسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ و أنا أَسْأَلُ خَلقِى عَمَّا هُمْ فَاعِلُونَ.﴾ (1)

8- الحسين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام القَالَ: خَرَجَ الْحُسَيْنُ بن عَلَى علیه السلام عَلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِكْرُهُ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلَّا لِيَعْرِفُوهُ فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبدُوهُ فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوْا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَة مَنْ سِوَاهُ فَقَالَ لَهُ رَجُلُ يَا ابْنَ رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِي أَنْتَ وَ أَمِّى فَمَا مَعْرِفَةُ اللَّهِ قَالَ مَعْرِفَةً أَهْل كُلِّ زَمَانِ إِمَامَهُمُ الَّذِي يَجِبُ عَلَيْهِمْ طَاعَتُهُ.﴾ (2)

ص: 142

نمی کردند؟ خداوند عزّوجلّ فرمود: «ای آدم! اصل سخن گفتنت ناشی از انشعاب روحت از روح است ولی ناتوانی طبیعتت تو را به تکلّف انداخت و از چیزی که علم به آن نداری سؤال کردی؛ من آفریننده ی دانا هستم که با علم و آگاهی بین آفرینش مخلوقات اختلاف انداخته و با مشیّت و خواسته ام در بین آن ها امر خود را می گذرانم و ایشان با تدبیر و تقدیر من می گردند، هیچ تغییری در خلقت و آفرینش من نمی باشد جن و انس را آفریدم تا مرا عبادت کنند، و بهشت را برای آنان که مرا پرستیده، اطاعت نموده و از فرستادگانم پیروی کنند ایجاد کردم و دیگر التفاتی نکرده و باکی ندارم و آتش را برای کسانی که به من کفر ورزیده از فرمانم سرپیچی کرده، از فرستادگانم پیروی نمی کنند ایجاد کردم و دیگر التفاتی نداشته و باکی ندارم تو و ذریه ی تو را آفریدم بدون این که به تو و آن ها نیازی داشته باشم فقط ایجادتان کردم تا جملگی را آزموده باشم و آشکار شود که در دنیا در دوران زندگانی و قبل از مردن کدامیک از حیث کردار بهتر هستید و دنیا و آخرت حیات و ممات طاعت عصیان، بهشت و دوزخ را نیز به همین خاطر آفریدم تا آزموده شوید و در تقدیر و تدبیرم نیز چنین اراده ای را نموده ام و با علم و آگاهی بین صورت ها اجسام، رنگ ها، عمرها، ارزاق، طاعت و معصیتشان اختلاف و تفاوت انداختم در نتیجه برخی از ایشان را سعید و بعضی را شقی، دسته ای را بینا و گروهی را نابینا جمعی را کوتاه و نفراتی را بلند تعدادی را زیبا و جمیل و عددی را زشت و ذمیم جمله ای را عالم و فرقه ای را جاهل، تنی چند را غنی و قومی را فقیر جماعتی را مطیع و طایفه ای را عاصی و گروهی را سالم و صحیح و معدودی را بیمار و سقیم عده ای را مبتلا به زمین گیری و ردیفی را مبرّا از آفات قرار دادیم و سرّ این اختلاف بین مخلوقات آن است که شخص سالم و صحیح به کسی که مبتلا به آفت است می نگرد آن گاه در مقابل عافیت و سلامتیش مرا حمد و شکر می کند و در مقابل آن کس که به آفت مبتلا است به شخص صحیح نظر نموده مرا خوانده و درخواست می کند که وی را عافیت دهم و پیوسته بر این بلایی که به او داده ام صبر کرده در نتیجه به او ثواب جزیل و عطاء کثیر می دهم. غنی به فقیر نگریسته مرا سپاس و شکر می نماید و فقیر به غنی نظر نموده مرا خوانده درخواست می کند که وی را از فقر برهانم مؤمن به کافر می نگرد در قبال هدایتی که او را کرده ام حمد مرا به جا می آورد. مخلوقات را بدین گونه و با این اختلاف آفریدم تا در خوشحالی و بدحالی، سلامتی و بیماری دارایی و نداری ایشان را بیازمایم؛ من معبود و سلطانی قادر بوده و منم که تمام مقدرات را براساس تدبیر قرار داده ام و منم که می توانم آن چه را بخواهم تغییر دهم؛ مثلا مؤخّرات را مقدم نموده و مقدّمات را مؤخّر نمایم من آن چه را اراده کنم به مرحله ی فعل آورده و هرگز کسی حق سؤال از افعال من را نداشته ولی من از فعل و کردار مخلوقاتم می پرسم.»

8- امام حسین علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است: امام حسین علیه السلام به سوی یارانش رفت و خطاب به آن ها فرمود: «ای مردم خداوند مخلوقات را خلق کرده تا او را بشناسند و چون او را شناختند عبادتش کنند و چون او را عبادت نمودند از عبادت غیر بی نیاز شوند مردی عرض کرد: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله پدر و مادرم فدای تو باد! معرفت خدا [و حق و حقیقت خداشناسی] چگونه است؟ فرمود: «[این که] اهل هر زمان، امام زمان خودشان را که اطاعت فرمایشات و أوامر و نواهی او بر آن ها واجب است، بشناسند.»

ص: 143

* قوله تعالى : ﴿فَتَعَالَى الله الملك الحَقُّ لا إِلهَ إِلا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الكَريمِ﴾ (116)

* قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهَانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمَا حِسَابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ﴾ (117)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله ﴿لا بُرْهَانَ لَهُ بِهِ أَى لَا حُجَّةَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما حِسَابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الكافِرُون.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ﴾ (118)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ رَجَاءِ بْن أَبي الصَّحَابِ فِيمَا ذُكِرَ مِنْ عَمَلِ الرِّضا علیه السلام فِي طَرِيقِ خُرَاسَانَ قَالَ ... كَانَ قُنُوتُهُ فِي جَمِيعِ صَلَوَاتِهِ رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعَزُّ الْأَكْرَمُ﴾ (2)

2- فقه الرّضا علیه السلام- ﴿دُعَاءُ الْوَتْر... أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أتُوبُ إِلَيْهِ رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ فَإِنَّكَ أَنتَ الأَعْةُ الأكْرَمُ﴾ (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿أَدْنَى الْقُنُوتِ: رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّكَ الْأَعَزُّ الْأَكْرَمُ.﴾ (4)

ص: 144

* پس بلند مرتبه است خداوندی که فرمانروای حق است، معبودی جز او نیست و او پروردگار عرش کریم است. (116)

* و هر کس معبود دیگری را با خدا بخواند به یقین هیچ دلیلی بر آن نخواهد داشت؛ حساب او نزد پروردگارش خواهد بود؛ به راستی کافران رستگار نخواهند شد. (117)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿لا بُرهانَ لَهُ بِهِ؛﴾ یعنی برای این کار خود هیچ دلیلی ندارند. ﴿فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ﴾.

* و بگو: «پروردگارا! مرا بیامرز و رحمت کن و تو بهترین رحم کنندگانی». (118)

1- امام رضا علیه السلام- رجاء بن ابی ضحّاک که در مسیر آمدن امام رضا علیه السلام به خراسان همراه او بود نقل می کند... قنوت امام علیه السلام در تمام نمازهایش این بود که می فرمود: «پروردگارا! مرا بیامرز و رحمت کن و از آن چه خود می دانی [از خلاف کاری های ما] در گذر تو عزیزتر و کریم تر هستی [از آن که عزّت و کرم و بزرگواری ات را بتوان تصوّر کرد]».

2- فقه الرّضا علیه السلام- دعای نماز وتر چنین است: «از خدا آمرزش می خواهم و به سویش توبه می کنم، پروردگارا! مرا بیامرز و رحمت کن و از آن چه خود می دانی [از خلاف کاری های ما] در گذر؛ همانا تو عزیزتر و کریم تر هستی [از آن که عزّت و کرم و بزرگواری ات را بتوان تصوّر کرد».

3- امام صادق علیه السلام- کم ترین و کوتاه ترین دعا در قنوت این است: «پروردگارا! ما را بیامرز و بر ما ببخشا و از آن چه خود می دانی [از خلاف کاری های ما] در گذر؛ همانا تو عزیزتر و کریم تر هستی [از آن که عزّت و کرم و بزرگواری ات را بتوان تصوّر کرد]»

ص: 145

سُورَةُ النّور

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ثَوَابُ الْقِرَائَةِ

1- الصّادق علیه السلام- ﴿حَصَّنُوا أَمْوَالَكُمْ وَ فُرُوجَكُمْ بِتَلَاوَةِ سُورَةِ النُّورِ وَ حَصِّنُوا بِهَا نِسَاءَكُمْ قَالَ مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَتَهَا فِي كُلِّ يَوْمٍ أَوْ فِى كُلِّ لَيْلَة لَمْ يَزْنِ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ أَبَداً حَتَّى يَمُوتَ فَإِذَا هُوَ مَاتَ شَيَّعَهُ إِلَى قَبْرِهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكِ كُلُّهُمْ يَدْعُونَ وَ يَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَهُ حَتَّى يُدْخَلَ فِي قَبْرِهِ.﴾ (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿مَنْ قَرَأَ سُورَةَ النُّورِ أَعْطِيَ مِنَ الْأَجْرِ عَشْرَ حَسَنَاتِ بِعَدَدِ كُلِّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَة فِيمَا مَضَى وَ فِيمَا بَقِى.﴾ (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَلِّمُوهُنَّ سُورَةَ النُّور فَإِنَ فِيهَا الْمَوَاعِظَ.﴾ (3)

* قوله تعالى: سُورَةُ أَنْزَلْناها وَ فَرَضْناه وَ أَنْزَلْنا فيها آياتٍ بَيِّنَاتٍ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾ (1)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ يَعْنِي كَيْ تَذَكَّرُوا.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي ِدينِ اللهِ إِنْ كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ (2)

ص: 146

* الزَّنَا

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿الزِّنَا عَلَى وُجُوهِ وَ الحَدُّ فِيهِ عَلَى وُجُوهٍ فَمِنْ ذَلِكَ أَنَّهُ أَحْضَرَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَاب سِتَةَ نَفَر أَخِذُوا بِالزِّنَا- فَأَمَرَ أَنْ يُقَامَ عَلَى كُل وَاحِدٍ مِنْهُمُ الْحَدُّ- وَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام الجَالِساً عِنْدَ عُمَرَ فَقَالَ يَا عُمَرُ لَيْسَ هَذَا حُكْمَهُمْ، قَالَ: فَأَقِمْ أَنْتَ عَلَيْهِمْ الْحَدَّ، فَقَدَّمَ وَاحِداً مِنْهُمْ فَضَرَبَ عُنُقَهُ وَ قَدَّمَ الثَّانِيَ فَرَجَمَهُ وَ قَدَّمَ الثَّالِثَ فَضَرَبَهُ الْحَدَّ وَ قَدَّمَ الرَّابِعَ فَضَرَبَهُ نِصْفَ الْحَدَّ وَ قَدَّمَ الْخَامِسَ فَعَزَرَهُ وَ أَمَّا السَّادِسُ فَأَطْلَقَهُ فَتَعَجَبَ عُمَرُ وَ تَحَيَّرَ النَّاسِ، فَقَالَ عُمَرُ يَا أَبَا الْحَسَنَ علیه السلام سِتَّةُ نَفَرٍ فِي قَضِيَّة وَاحِدَة أَقَمْتَ عَلَيْهِمْ سِتَّ عُقُوبَاتِ لَيْسَ مِنْهَا حُكْمُ يُشْبِهُ الْآخَرَ فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الْأَوَّلُ فَكَانَ ذُمِّيَّا زَنَى بِمُسْلِمَةِ وَ خَرَجَ عَنْ ذِمَّتِهِ فَالْحُكْمُ فِيهِ السَّيْفِ، وَ أَمَّا الثَّانِي فَرَجُلُ مُحْصَنُ زَنَى فَرَجَمْنَاهُ، وَ أَمَّا الثَّالِثُ فَغَيْرُ مُحْصَن فَحَدَدْنَاهُ، وَ أَمَّا الرَّابِعُ فَعَبْدُ زَنَى فَضَرَبْنَاهُ نِصْفَ الْحَدِّ، وَ أَمَّا الْخَامِسُ فَكَانَ مِنْهُ ذَلِكَ الْفِعْلَ بِالشُّبْهَةِ فَعَزَرْنَاهُ وَ أَدَبَنَاهُ وَ أَمَّا السَّادِسُ فَمَجْنُونُ مَغْلُوبُ عَلَى عَقْلِهِ سَقَطَ مِنْهُ التَّكليف.﴾ (1)

* زنا

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- زنا چند صورت دارد و مجازات شرعی آن [نیز] چند قسم است؛ ازاین رو یک بار عمر بن خطّاب شش نفر را که به خاطر ارتکاب زنا دستگیر شده بودند حاضر کرده و دستور داد تا بر هر یک از آن ها مجازات شرعی زنا جاری شود، امیرمؤمنان علیه السلام که کنار عمر نشسته بود فرمود: «ای عمر! حکم همه ی این ها چنین نیست.» عمر عرض کرد: «پس خودت مجازات شرعی را بر ایشان جاری ساز». امام علیه السلام یکی از آنان را جلو آورده و گردنش را زد؛ دوّمی را پیش آورده و سنگسارش کرد؛ سوّمی را جلو آورد و حدّ شرعی (صد تازیانه) بر وی زد؛ چهارمی را آورد و نیمی از حدّ شرعی (پنجاه تازیانه) بر او زد؛ پنجمی را پیش آورد و تعزیرش نمود و ششمین فرد را رها نمود. عمر [از قضاوت حضرت] شگفت زده شد و مردم نیز متحیّر شدند. عمر گفت: «ای ابا الحسن ! شش نفر با گناهی مشابه بودند ولی شما بر آنان پنج مجازات جاری ساختی و یکی را رها نمود و حکم هیچ کدام مانند دیگری نبود حضرت فرمود: «آری [چنین است] اما نفر اوّل، کافری ذمّی بود که با زنی مسلمان زنا کرده و [با این کار] از [ شرایط] ذمّه خارج شده بود؛ بنابراین حکم وی کشتن با شمشیر است؛ امّا نفر دوّم، مردی همسردار بود که زنا کرده و ما او را سنگسار نمودیم؛ امّا نفر سوّم مردی بی همسر بود که او را حدّ (صد تازیانه) زدیم؛ نفر چهارم برده ای بود که زنا کرده و ما نیمی از حدّ را بر وی زدیم؛ نفر پنجم این کار را به اشتباه انجام داده بود که ما او را تعزیر کرده و تنبیه نمودیم [تا از این به بعد بیشتر دقّت کند؛] و امّا ششمین نفر، دیوانه ای بود که عقلش در اختیارش نیست و تکلیف از وی ساقط است.

فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لا تَأْخُذْكُم بها رَأْفَةٌ فِي دِين الله إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِالله وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ.﴾ (1)

2-2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا قال النبى صلی الله علیه و آله خُذُوا عَنِّى قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلا.﴾ (2)

3-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى بَعَثَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله بالرَّافَة وَ الرَّحْمَةِ فَكَانَ مِنْ رَأْفَتِهِ وَ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ لَمْ يَنْقُلَ قَوْمَهُ فِي أَوَّلِ نُبُوَّتِهِ عَنْ عَادَتِهِمْ حَتَّى اسْتَحْكَمَ الْإِسْلَامُ فِي قُلُوبِهِمْ وَ حَلَّتِ الشَّرِيعَةُ فِي صُدُورِهِمْ فَكَانَتْ مِنْ شَرِيعَتِهِمْ فِي الْجَاهِلِيَّةِ أَنَّ الْمَرْأَةَ إِذَا زَنَتْ حُبِسَتَ فِي بَيْتِ وَ أَقِيمَ بِأَوَدِهَا حَتَّى يَأْتِيَ الْمَوْتُ وَ إِذَا زَنَى الرَّجُلُ نَفَوْهُ عَنْ مَجَالِسِهِمْ وَ شَتَمُوهُ وَ آذَوْهُ وَ عَيَّرُوهُ وَ لَمْ يَكُونُوا يَعْرِفُونَ غَيْرَ هَذَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِي أَوَّلَ الْإِسْلَامِ وَاللَّاتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ المُوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللهُ هُنَّ سَبِيلًا وَ الَّذانِ يَأْتِيانِها مِنْكُمْ فَآذُوهُما فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما إِنَّ اللَّهَ كَانَ تَوَّاباً رَحِياً فَلَمَّا كَثُرَ الْمُسْلِمُونَ وَ قَوِى الْإِسْلَامُ وَ اسْتَوْحَشُوا أَمُورَ الْجَاهِلِيَّةِ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ... هَذِهِ الْآيَةُ آيَةَ الْحَبْسِ وَ الْأَذَى.﴾ (3)

4-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فِي دَعَائِمُ الْإِسْلَام عَنْ عَلَى علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ حَدَّ الزَّانِيَيْنِ الْبُكْرَيْنِ فَقَالَ جَلْدُ مِائَة وَ تَلَا قَوْلَ اللَّهِ الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ﴾ (4)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ جَلْدُ الزَّانِي مِنْ أَشَدَّ الْجَلْدِ وَ إِذَا جُلِدَ الزَّانِي الْبَكْرُ نُفِيَ عَنْ بَلَدِهِ سَنَةٌ بَعْدَ الْجَلْدِ وَ إِنْ كَانَ أَحَدُ الزَّانِيَيْن بكْراً وَ الْآخَرُ ثَيْباً جُلِدَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَة وَ نُفِى الْبَكْرُ مِنْهُمَا وَ رُجِمَ الثيِّبُ﴾ (5)

6-2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله و سلم قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا الْبَكْرُ بالْبكْرِ جَلْدُ مِائَةٍ وَتَغْرِيبُ عَام و الثَّيِّبُ بالثَّيبِ الْجَلْدُ ثُمَّ الرَّجمُ.﴾ (6)

ص: 150

بَيِّنَاتٍ لَّعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ، الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا مِئَةَ جَلْدَةٍ وَ لَا تَأْخُذْكُم بِهَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِالله وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ.﴾

2-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- زمانی که سخن خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد: ﴿الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا.﴾ ايشان فرمود: «از من فرا گیرید، خداوند برای زنان راهی قرار داده است.

3-2- امام علی علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی پیامبرش را به همراه دلسوزی و مهربانی به سوی مردم فرستاد؛ یکی از مصادیق دلسوزی و مهربانی پیامبر صلی الله علیه و آله این بود که حضرت در ابتدای [دوران] پیامبری خویش، آداب و رسوم قوم خود را تغییر نداد تا زمانی که اسلام در دل های ایشان استوار گردید و آیین خدا در سینه هایشان جایگزین شد. یکی از آداب و رسوم آن ها در دوران جاهلیّت این بود که اگر زنی زنا می کرد در خانه ای زندانی شده و مخارج زندگی اش تأمین می شد تا مرگش فرا رسد؛ و اگر مردی زنا می کرد او را از مجالس خویش دور کرده و دشنام و آزارش می دادند و سرزنش می کردند و مجازاتی جز این نمی شناختند. خداوند متعال در آغاز اسلام فرمود: «و کسانی از زنان شما که مرتکب زنا شوند، چهار نفر از شما مسلمانان را به عنوان شاهد بر آن ها بطلبید؛ اگر گواهی دادند، آن زنان را در خانه ها[ی خود] نگاه دارید تا مرگشان فرا رسد؛ یا این که خداوند، برای آن ها راه نجاتی قرار دهد* و از میان شما، آن مرد و زنی که [ همسر ندارند، و] مرتکب آن کار [زشت] می شوند، آن ها را [با اجرای حد] آزار دهید؛ و اگر توبه کنند و [خود را] اصلاح نمایند، از آن ها درگذرید زیرا خداوند توبه پذیر و مهربان است. (نساء/15-16) هنگامی که مسلمانان فزونی یافته و اسلام قدرتمند گشت و مسلمانان از کارهای دوران جاهلیّت کناره گرفتند؛ خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: ﴿الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ﴾ پس این آیه، [حکم] آیه ی نگاه داشتن [در خانه] و آزاردادن [که در سوره ی نساء آمده بود] را نسخ و باطل نمود.

4-2- امام علی علیه السلام- از امام علی علیه السلام پیرامون مجازات شرعی مرد و زن زناکاری که [تاکنون] ازدواج نکرده اند سؤال شد؛ حضرت فرمود: «[مجازات شرعی آن دو] زدن صد تازیانه است». و [به عنوان دلیل برای این حکم] این آیه را تلاوت فرمود: ﴿الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ.﴾

5-2- امام صادق علیه السلام- و تازیانه زناکار از نوع] شدیدترین تازیانه زدن هاست و چون زناکاری که [تاکنون] ازدواج نکرده است تازیانه زده شود، پس از خوردن تازیانه، یک سال از شهرش تبعید می شود و اگر یکی از مرد و زن زناکار ازدواج نکرده و دیگری ازدواج کرده باشد، هر کدام صد تازیانه خورده و آن که ازدواج نکرده، تبعید و آن که ازدواج کرده، سنگسار می شود.

6-2 پیامبر صلی الله علیه و آله- هنگامی که آیه: ﴿الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ﴾ نازل شد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند [با فرستادن این آیه] برای زنانی که مرتکب زنا شوند راه نجاتی قرار داد؛ اگر مرد و زنی که تاکنون ازدواج نکرده اند زنا کنند صد تازیانه خورده و یک سال تبعید می شوند، توجه به این نکته لازم است که طبق نظر مشهور میان علمای شیعه- به دلیل اجماع فقها و ادلّه ای دیگر که در جای خود بیان شده است- زنی که زنا کرده باشد را تبعید نمی کنند و اگر مرد و زنی که ازدواج کرده اند زنا کنند صد تازیانه خورده و سپس سنگسار می شوند.

ص: 151

7-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ إِن وجدَ الزَّانِي عُرْيَاناً ضُرِبَ عُرْيَاناً وَ إِنْ وُجِدَ عَلَيْهِ ثِيَابُ ضُرِبَ وَ عَلَيْهِ ثِيَابُ وَ يُضْرَبُ أَشَدَّ الْجَلْدِ وَ يُضْرَبُ الرَّجُلُ قَائِماً وَ تُجْلَدُ الْمَرْأَةُ قَاعِدَةَ وَ يُضْرَبُ كُلُّ عُضو مِنْهُ وَ مِنْهَا مَا خَلَا الْوَجْهَ وَالْفَرْجَ وَ الْمَذَاكِيرَ كَأَشَدِّ مَا يَكُونُ مِنَ الضَّرْب.﴾ (1)

8-2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْحَاق بْن عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ علیه السلام عَنِ الزَّانِي كَيْفَ يُجْلَدُ قَالَ أَشَدَّ الْجَلْدِ فَقُلْتُ فَوْقَ الشَّيَابِ فَقَالَ بَلْ يُجَرَّدُ﴾ (2)

9-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْحُرُّ وَ الْحُرَّةُ إِذَا زَنَيَا جُلِدَ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَة فَأَمَّا الْمُحْصَنُ وَالْمُحْصَنَةُ فَعَلَيْهِمَا الرَّجْمُ.﴾ (3)

10-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: قَضَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي الشَّيْحَ وَالشَّيْحَة أَنْ يُجْلَدَا مِائَةً وَ قَضَى لِلْمُحْصَنِ الرَّحْمَ وَ قَضَى فِي الْبَكْرِ وَ الْبَكْرَةَ إِذَا زَنَيَا جَلْدَ مِائَةَ وَ نَفْيَ سَنَةَ فِي غَيْرِ مِصْرِهِمَا وَ هُمَا اللَّذَانِ قَدْ أَمْلِكَا وَ لَمْ يَدْخُلَا بِهَا.﴾ (4)

11-2- الباقر علیه السلام- ﴿الْمُحْصَنُ يُرْجَمُ وَالَّذِى قَدْ أَمْلِكَ وَ لَمْ يَدْخُلْ بِهَا يُجْلَدُ مِائَةً وَ نُفِيَ سَنَةٌ.﴾ (5)

12-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا زَنَى الشَّيْخُ وَ الْعَجُورُ جُلِدَا ثُمَّ رُحِمَا عُقُوبَةً لَهُمَا وَ إِذَا زَنَى النَّصَفُ مِنَ الرِّجَالِ رُحِمَ وَ لَمْ يُجْلَد إِذَا كَانَ قَدْ أَحْسِنَ وَ إِذَا زَنَى الشَّابَ الْحَدَثُ السِّنِّ جَلِدَ وَ نُفِيَ سَنَةٌ مِنْ مِصرِهِ.﴾ (6)

13-2- الصّادق علیه السلام- ﴿له عَنْ أَبَان بن تَغْلِبَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا زَنَى الْمَجْنُونُ أو الْمَعْتُوهُ جُلِدَ الإِذَا الْحَدَّ وَ إِنْ كَانَ مُحْصَنَا رَحِمَ قُلْتُ وَ مَا الْفَرْقُ بَيْنَ الْمَجْنُونِ وَالْمَجْنُونَة وَالْمَعْتُوهِ وَالْمَعْتُوهَةِ قَالَ الْمَرْأَةُ إِنَّمَا تُؤْتَى وَالرَّجُلُ يَأْتِي وَ إِنَّمَا يَزْنِي إِذَا عَقَلَ كَيْفَ يَأْتِي اللَّذَّةَ وَ إِنَّ الْمَرْأَةَ إِنَّمَا تُسْتَكْرَهُ وَ يُفْعَلُ بِهَا وَ هِيَ لَا تَعْقِلُ مَا يُفْعَلُ.﴾ (7)

14-2- الصّادق علیه السلام- ﴿الرَّجمُ فِي الْقُرْآن قَوْلُهُ تَعَالَى الشَّيْخُ وَ الشَّيْحَةُ فَارْجُمُوهُمَا الْبَيَّةَ فَإِنَّهَا قَضَيَا الشَّهوَة.﴾ (8)

ص: 152

7-2- امام علی علیه السلام- مرد را به هر حالی که یافتند حدّ می زنند اگر [در حال زنا] برهنه بود، عریان و اگر لباس به تن داشت از روی لباس تازیانه می زنند. حدّ زناکار را از دیگر حدّها سخت تر اجرا می کنند. مرد را در حال ایستادن تازیانه می زنند، و زن را در حال نشستن، و همه جای بدن را می توان زد جز سر و صورت و آلات تناسلی و بیضه ها.

8-2- امام کاظم علیه السلام- اسحاق بن عمّار گوید: «از امام کاظم علیه السلام پرسیدم: «زناکار چگونه تازیانه زده می شود؟» حضرت فرمود: «به شدیدترین شکل ممکن» پرسیدم: «از روی لباسش [به او تازیانه می زنند»؟ حضرت فرمود: «خیر لباسش را در می آورند [البتّه به جز لباس زیری که شرمگاه را می پوشاند و در روایات دیگر، استثناء شده است.]

9-2- امام صادق علیه السلام- سماعه گوید: «امام صادق علیه السلام فرمود: «مرد آزاد و زن آزاد هنگامی که زنا کنند، هر کدامشان صد تازیانه می خورند و امّا محصن و محصنه، سنگسار می شوند».

10-2- امام علی علیه السلام- از امام باقر علیه السلام روایت است: امیرمؤمنان علی علیه السلام در مورد پیرمرد و پیرزن [که مرتکب زنا شده باشند] حکم نمود که صد تازیانه زده شوند؛ و در مورد کسی که همسر دارد [و زنا کند] حکم به سنگسار نمود؛ و درباره ی مرد و زنی که ازدواج نکرده اند و زنا کنند حکم ب-ه زدن صد تازیانه و تبعید یک ساله به محلّی غیر از محل سکونتشان نمود و مراد از آن ها مرد و زنی هستند که [با دیگری] عقد نموده ولی هنوز [با همسرِ شرعی خویش] آمیزش نکرده اند.

11-2- امام باقر علیه السلام- کسی که ازدواج کرده است [و مرتکب زنا شود] سنگسار می شود و آن کس که [با دیگری] عقد نموده ولی هنوز با او آمیزش نکرده است [اگر مرتکب زنا شود] صدتازیانه خورده و یکسال تبعید می شود.

12-2- امام صادق علیه السلام- هرگاه پیرمرد یا پیرزن زنا کنند، یک صد تازیانه حد می خورند و سپس سنگسار می شوند، این است کیفر آنان، و اگر میان سال که نه پیر و نه جوان باشد، و محصن یا محصنه باشد، تنها سنگسار می شود و اگر جوان زنا کند یک صد تازیانه حد می خورد و یک سال تبعید می شود.

13-2- امام صادق علیه السلام- ابان بن تغلب گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «هنگامی که مرد دیوانه یا کم عقل مرتکب زنا شود صد تازیانه می خورد؛ و اگر دارای همسر باشد سنگسار می گردد.» عرض کردم: «چه فرقی میان مرد و زن دیوانه و مرد و زن کم عقل است [که فقط مرد دیوانه یا کم عقل چنین حکمی دارد]»؟ حضرت فرمود: «به زن [دیوانه] تجاوز می شود ولی مرد تجاوز می کند و تنها زمانی مرد تجاوز [و زنا] می کند که می فهمد چگونه لذّت ببرد (یعنی در آن حال دیگر دچار جنون و کم عقلی نیست)؛ ولی زن [دیوانه] مجبور [به زنا دادن] شده و مورد تجاوز قرار می گیرد در حالی که نمی فهمد با او چه می کنند [توجّه به این نکته لازم است که اگر دیوانه در حال جنون چنین گناهی را مرتکب شود مجازات نمی شود؛ پس این روایت در مورد جایی است که دیوانه در حال ارتکاب این گناه، حتّی به مقداری اندک، هوشیاری خود را بدست آورده باشد و به اصطلاح دیوانه ادواری باشد.]

14-2- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام سؤال شد: «آیا در قرآن رجم ذکر شده است؟» فرمود: «پیرمرد و پیرزن را سنگسار کنید، چرا که زمان شهوتشان گذشته است».

ص: 153

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أمَّا مَا لَفْظُهُ خُصُوصٌ وَ مَعْنَاهُ عُمُومُ فَقَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ... الزَّانِي لَا يَنْكِحُ إِلَّا زانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَ الزَّانِيَةُ لا يَنْكِحُهَا إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَ حُرِّمَ ذلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي نساء كُنّ بِمَكَّةَ مَعْرُوفَات بالزِّنَا مِنْهُنَّ سَارَةً وَ خَتَمَهُ وَ رَبَاب حَرَّمَ اللهُ تَعَالَى نِكَاحَهُنَّ فَالآيَةُ جَارِيَةً فِى كُلِّ مَنْ كَانَ مِنَ النِّسَاءِ مِثْلَهُن.﴾ (1)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ الزَّانِي لَا يَنْكِحُ إِلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً قَالَ هُمْ رِجَالُ وَ نِسَاءُ كَانُوا عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و آله و سلم مَشْهُورِينَ بِالزِّنَا فَنَهَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ أُولَئِكَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَالنَّاسُ الْيَوْمَ عَلَى تِلَكَ الْمَنْزِلَة مَنْ شَهَرَ شَيْئاً مِنْ ذَلِكَ أَوْ أَقِيمَ عَلَيْهِ الْحَدُّ فَلَا تُزَوِّجُوهُ حَتَّى تُعْرَفَ تَوْبَتُهُ.﴾ (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن حَكَم بن حُكَيْمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الزَّانِيَةُ لَا يَنْكِحُها إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِكٌ قَالَ إِنَّمَا ذلكَ فِي الْجَهْرِ ثُمَّ قَالَ لَوْ أَنَّ إنْسَاناً زَنَى ثُمَّ تَابَ تَزَوَّجَ حَيْثُ شَاءَ.﴾ (3)

5- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نِكَاحَ الزَّوَانِي فَقَالَ الزَّانِي لَا يَنْكِحُ إِلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَ الزَّانِيَةُ لا يَنْكِحُهَا إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِكُ وَ حُرِّمَ ذَلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ هُوَ رَدُّ عَلَى مَنْ يَسْتَحِلَّ التَّمَتِّعَ بالزَّوَانِي وَ التَّزْويجَ بِهِنَّ وَ هُنَّ الْمَشْهُورَاتُ الْمَعْرُوفَاتُ فِي الدُّنْيَا لَا يَقْدِرُ الرَّجُلُ عَلَى تَحْصِينِهِنَّ وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي نِسَاءِ مَكَةَ كُنَّ مُسْتَعْلِنَاتِ بِالزِّنَا سَارَةَ وَ حَنْتَمَةَ وَ الرَّبَابِ وَ كُنَّ يُعَنِّينَ بِهِجَاءِ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و آله و سلم فَحَرَّمَ اللَّهُ نِكَاحَهُنَّ وَ جَرَتْ بَعْدَهُنَّ فِي النِّسَاءِ مِنْ أَمْثَالِهِنَّ.﴾ (4)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ الزَّانِی لا يَنْكِحُ إِلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَالزَّانِيَةُ لا يَنكِحُهَا إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَ حُرِّمَ ذَلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ نَزَلَ فِى نِسَاءِ مُشْرِكَاتِ مَشْهُورَاتِ بِالزِّنَى كُنَّ فِي الْجَاهِلِيَّة بمَكَّةَ مُوَاجَرَاتِ مُسْتَعْلِنَاتِ بِالزِّنَى مِنْهُنَّ حَنْتَمَةُ وَالرِّبَابِ وَ سَارَةُ الَّتِي أَحَلَّ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم دَمَهَا يَوْمَ فَتْح مَكَةَ مِنْ أَجْلٍ أَنَّهَا كَانَتْ تُحَرِّضُ الْمُشْرِكِينَ عَلَى قِتَالَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله﴾ (5)

7-الباقر علیه السلام- ﴿إنَّ الْآيَةَ نَزَلَتْ فِي أَصْحَابِ الرَّايَاتِ فَأَمَّا غَيْرُهُنَّ فَإِنَّهُ يَجُوزُ أَنْ يَتَزَوَّجَهَا وَ إِنْ كَانَ الْأَفْضَلُ غَيْرَهَا وَ يَمْنَعَهَا مِنَ الْفُجُور.﴾ (6)

ص: 156

2- امام علی علیه السلام- امّا آیه ای که لفظش خاصّ (یعنی مخصوص یک مورد) و معنایش عامّ (یعنی شامل موارد دیگر هم می شود) باشد مثل آيه: ﴿الزَّانِي لا يَنْكِحُ إِلَّا َزانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَالزَّانِيَةُ لَا يَنْكِحُهَا إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَ حُرِّمَ ذلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ﴾ است؛ این آیه در مورد زنانی از مکّه که ﴿قبل از ظهور اسلام] مشهور به زنا بودند؛ هم چون ساره، حنتمه و رباب نازل شد و خداوند [با این آیه] ازدواج با آن ها را حرام نمود؛ با این حال، [حکم] این آیه در مورد زنانی دیگر که مانند آن ها باشد نیز جریان خواهد داشت.

3- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم نقل می کند: امام باقر علیه السلام درباره ی آيه: ﴿الزَّانِي لَا يَنْكِحُ إِلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً﴾ فرمود: «آنان مردان و زنانی هستند که در زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به زنا مشهور بوده اند و خداوند متعال از ازدواج با آنان نهی کرده است و مردم امروزه در چنین منزلتی هستند؛ پس با کسی که به زنا مشهور است است و بر او حد جاری شده است ازدواج نکنید، مگر این که بدانید توبه کرده است.»

4- امام صادق علیه السلام- حکم بن حکیم نقل می کند: امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿الزَّانِي لَا يَنكِحُ إِلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً﴾ فرموده است: منظور زنای آشکار است». آن گاه فرمود: «اگر کسی زنا کند و بعد از آن توبه کند، می تواند هرگونه که بخواهد ازدواج کند».

5- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- خداوند عزّوجلّ ازدواج با زناکاران را حرام نموده و فرموده است: ﴿الزَّانِي لا يَنْكِحُ إِلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَ الزَّانِيَةُ لا يَنْكِحُهَا إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَ حُرِّمَ ذَلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ﴾ و اين آيه ردّ سخن کسی است که ازدواج موقّت و دائم با زنان زناکار را حلال می داند در حالی که این زنان در این دنیا مشهور و معروف به دادن زنا هستند و مرد با ازدواج [با آن ها] نمی تواند آن ها را پاکدامن کند.» و این آیه در مورد زنانی از مکّه که آشکارا زنا می دادند یعنی ساره، حنتمه و رباب نازل شد و این سه کارشان این بود که در هجو رسول خدا صلی الله علیه و آله آواز می خواندند و خداوند [با این آیه] ازدواج با آن ها را حرام نمود و بعد از ایشان [حکم این آیه] در تمام زنانی که مانند آن ها [مشهور به دادن زنا] باشند جریان خواهد داشت.»

6- امام صادق علیه السلام- ﴿الزَّانِي لَا يَنْكِحُ إِلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَ الزَّانِيَةُ لَا يَنْكِحُهَا إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَ حُرِّمَ ذلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ؛﴾ این آیه در مورد زنان مشرکی که مشهور به [دادن] زنا بودند نازل شد، زنانی که در دوران جاهلیّت در مکّه خود را آشکارا اجاره برای زنا می دادند؛ همچون حنتمه، رباب و ساره، همان که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز فتح مکّه خونش را حلال شمرد؛ چرا که ساره، مشرکان را بر جنگ با رسول خدا صلی الله علیه و آله تحریک می نمود».

7- امام باقر علیه السلام- این آیه در مورد زنانی نازل شده که [در دوران جاهلیّت] صاحبان پرچم بودند (زنانی که شغلشان، دادن زنا بود و برای این که شناخته شوند بر درب خانه های خود پرچمی می افراشتند؛) امّا می توان با دیگر زنان (که مرتکب زنا شده اند ولی مشهور به زنا دادن نیستند) ازدواج نمود تا شوهرش او را از زنا دادن باز بدارد؛ هرچند بهتر است ازدواج با کسی غیر از آن ها صورت پذیرد.

ص: 157

8- الباقر علیه السلام- ﴿أَنْزَلَ اللَّهُ بِالْمَدِينَة الزَّانِي لَا يَنْكِحُ إِلَّا َزانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَ الزَّانِيَةُ لَا يَنْكِحُهَا إِلَّا زَانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَ حُرِّمَ ذلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ فَلَمْ يُسَمَّ اللَّهُ الزَّانِيَ مُؤْمِناً وَ لَا الزَّانِيَةَ مُؤْمِنَةً وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَيْسَ يَمْتَرى فِيهِ أَهْلُ الْعِلْمِ أَنَّهُ قَالَ لَا يَزْنِي الزَّانِي حِينَ يَزْنِي وَ هُوَ مُؤْمِنُ وَ لَا يَسْرِقُ السَّارِقُ حِينَ يَسْرِقُ وَ هُوَ مُؤْمِنُ فَإِنَّهُ إِذَا فَعَلَ ذَلِكَ خُلِعَ عَنْهُ الْإِيمَانُ كَخَلْعِ الْقَمِيصِ وَ نَزَلَ بالْمَدِينَة وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِينَ جَلْدَةً وَ لا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً أَبَداً وَ أُولئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ فَبَرَأَهُ اللَّهُ مَا كَانَ مُقِيماً عَلَى الْفِرْيَة مِنْ أَنْ يُسَمَّى بِالْإِيمَانِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ أَ فَمَنْ كَانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كَانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ وَ جَعَلَهُ اللهُ مُنَافِقاً قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ الْمُنافِقِينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ وَ جَعَلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَوْلِيَاءِ إِبْلِيسَ قَالَ إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ وَ جَعَلَهُ مَلْعُونَا فَقَالَ إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ هُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ الستَهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بما كانُوا يَعْمَلُونَ.﴾ (1)

8- امام باقر علیه السلام- خداوند در مدینه آیات مربوط به زنا را نازل فرمود: ﴿الزَّانِي لَا يَنْكِحُ إِلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَ الزَّانِيَةُ لا يَنْكِحُهَا إِلَّا زانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَ حُرِّمَ ذلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ.﴾ خداوند زانی و زانیه را مؤمن نام گذاری کرده است». ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اهل علم در این جا به شک گرفتار نکردند مقصود آن است که مؤمن در حال زنا مؤمن نیست و سارق درحین سرقت ایمان ندارد، زیرا در حین ارتکاب عمل ایمان از وی خارج می گردد همان گونه که پیراهن را از بدن بیرون می آورد.» خداوند متعال در مدینه نازل فرمود: ﴿وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِينَ جَلْدَةً وَ لا تَقْبَلُوا هُمْ شَهادَةً أَبَداً وَ أُولئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ؛﴾ خداوند در این جا کسانی را که افتراء می بندند، از ایمان خارج دانسته است». در جای دیگر فرمود: «آیا کسی که با ایمان باشد هم چون کسی است که فاسق است؟! نه، هرگز این دو برابر نیستند. (سجده /18 ) خداوند متعال فاسق را جزء منافقان دانسته و گفته: همانا منافقان از فاسقان به حساب می آیند و خداوند فاسقان را از دوستان شیطان معرفی کرده و گفته: مگر ابلیس که از جن بود و از امر خدا سرپیچی کرد و از فاسقان به شمار رفت. (کهف/50) پروردگار کسانی را که زن های پارسا و مؤمنه را متهم می کنند و به آن ها افتراء می بندند ملعون دانسته است و فرموده: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَ هُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ.﴾

كَذَا وَ أَنْتَ تَجْبُنُ عَنْ قِتَالَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ تَدِينُ لَهُ فَنَهَى اللَّهُ أَنْ يُنْكَحَ امْرَأَةٌ مُسْتَعْلِنَةُ بِالزِّنَا أَوْ يُنْكَحَ رَجُلٌ مُسْتَعْلِنُ بِالزِّنَا قَدْ عُرفَ ذَلِكَ مِنْهُ حَتَّى يُعْرَفَ مِنْهُ التَّوْبَةُ.﴾ (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْن وَهْبٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُل تَزَوَّجَ امْرَأَةٌ فَعَلِمَ بَعْدَ مَا تَزَوَّجَهَا أَنَّهَا كَانَتْ زَنَتْ قَالَ إِنْ شَاءَ زَوْجُهَا أَنْ يَأْخُذَ الصَّدَاقَ مِنَ الَّذِي زَوَّجَهَا وَ لَهَا الصَّدَاقُ بمَا اسْتَحَلَّ مِنْ فَرْجِهَا وَ إِنْ شَاءَ تَرَكَهَا﴾ (2)

4-1- الصّادق علیه السلام- في قولِهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ الزَّانِيَةُ لا يَنْكِحُها إلا زانٍ أَوْ مُشْرِكٌ قَالَ إِنَّمَا ذلِكَ فِي الجَهرِ ثم قَالَ لَوْ أَنَّ إنْسَاناً زَنَى ثُمَّ تَابَ تَزوج حَيْثُ شَاءَ﴾ (3)

* فَإِنْ غَابَ

1- الرّضا علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا قَوْلُهُ الزَّانِي لَا يَنْكِحُ إِلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً... قَالَ أَرَادَ فِي الْحَضَرِ فَإِنْ غَابَ تَزَوَّجَ حَيثُ شَاءَ﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِينَ جَلْدَةً وَ لا تَقْبَلُوا لهُمْ شَهادَةً أَبَداً وَ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ﴾ (4)

* القَذْفُ وَ الرَّمَى

1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿لَمَّا نَزَلَتْ وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ... قَرَأَهَا النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله و سلم يَوْمَ الْجُمُعَةِ عَلَى الْمِنْبَرِ فَقَامَ عَاصِمُ بْنُ عَدِيٍّ الْأَنْصَارِيُّ وَ قَالَ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ إِنْ رَأَى رَجُلُ مِنَّا مَعَ امْرَأَتِهِ رَجُلًا فَأَخْبَرَ بمَا رَأَى جُلِدَ ثَمَانِينَ وَ سَمَّاهُ الْمُسْلِمُونَ فَاسِقاً لَا تَقْبَلُ شَهَادَتُهُ أَبَداً فَكَيْفَ لَنَا بِالشُّهَدَاءِ وَ نَحْنُ إِذَا الْتَمَسْنَا الشُّهَدَاءَ كَانَ الرَّجُلُ قَدْ فَرَغَ مِنْ حَاجَتِهِ وَ مَرَّ وَ كَانَ لِعَاصِمِ هَذَا ابْنُ عَمَّ يُقَالُ لَهُ عُوَيْمِرُ وَ لَهُ امْرَأَةٌ يُقَالُ لَهَا حَوْلَةُ بِنْتُ قَيْسِ بْنِ مِحْصَن فَأَتَى عُوَيْمِرُ عَاصِماً وَ قَالَ قَدْ رَأَيْتُ شَرِیک بْنَ السَّحْمَاءِ عَلَى بَطْنِ امْرَأَتِي حَوْلَةً فَاسْتَرْجَعَ عَاصِمْ وَ أَتَى رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فِي الْجُمُعَةِ الْأَخْرَى فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم مَا أَسْرَعَ مَا ابْتُلِيتُ بالسُّؤَالِ الَّذِي سَأَلْتُ فِي الْجُمُعَةِ الْمَاضِيَةِ فِي أَهْلِ بَيْنِي وَكَانَ عُوَيْمِرُ وَ حَوْلَةُ وَ الشَّرِيكَ كُلُّهُمْ بَنُوعَم

ص: 160

می ترسی و تسلیم او شده ای. پس خداوند [با این آیه] از ازدواج کردن با زن یا مردی که آشکارا زنا کرده و مشهور به زنا باشد بازداشته است تا آن زمان که توبه کردنش آشکار شود».

3-1- امام صادق علیه السلام- معاوية بن وهب گوید: «از امام صادق علیه السلام در مورد مردی پرسیدم: «که با زنی ازدواج کرده و بعد از ازدواج با او می فهمد که آن زن قبلاً زنا کرده است، تکلیف او چیست؟» امام علیه السلام فرمود: «اگر شوهرش بخواهد می تواند به این زندگی ادامه داده و مهریه ای که به زن پرداخته است را از سرپرست زن بگیرد چون او بوده که چنین زنی را به ازدواج این مرد درآورده و عیب زن را به او نگفته است پس باید متحمّل خسارت شده و مهریه را بپردازد و مهریه ای که زن از شوهرش گرفته مال زن است و قابل بازستاندن نیست چرا که مرد با او آمیزش کرده است؛ و اگر شوهر بخواهد می تواند زن را طلاق دهد.

4-1- امام صادق علیه السلام- ﴿زَّانِي لَا يَنْكِحُ إِلَّا زانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً؛﴾ اين حكم، در مورد زنای آشکار است. و اگر کسی مرتکب زنا شده و پس از آن توبه نماید هرگاه که بخواهد می تواند ازدواج کند.

* پس اگر به جای دیگری رفت

1- امام رضا علیه السلام- آيه ى ﴿الزَّانِي لَا يَنْكِحُ إِلَّا زانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً...﴾ منظور آیه [ازدواج زناکار] در وطن و محلّ زندگی اش می باشد امّا اگر زناکار از وطن خود به جایی دیگر رفت هرگاه که بخواهد می تواند ازدواج کند.

* و کسانی که زنان پاکدامن را [به زنا] متّهم می کنند، سپس چهار شاهد [بر مدّعای خود] نمی آورند آن ها را هشتاد تازیانه بزنید و شهادتشان را هرگز نپذیرید؛ و آن ها همان فاسقانند (4)

* قذف و رمی

1- ابن عبّاس رحمه الله- هنگامی که آیه: ﴿وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمَّ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَ لا تَقْبَلُوا هُمْ شَهادَةً أَبَداً وَ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ﴾ نازل شد... پیامبر صلی الله علیه و آله روز جمعه این آیه را بالای منبر تلاوت فرمود. «عاصم بن عدیّ انصاری برخاسته و گفت: «خداوند مرا فدای شما کند! اگر مردی از ما، مردی را با همسر خود [ در حال زنا کردن] ببیند و از آن چه دیده [دیگران را] آگاه سازد هشتاد تازیانه خواهد خورد و مسلمانان او را فاسق خواهند نامید و هیچگاه گواهی دادنش [چون فاسق شده] پذیرفته نخواهد شد چگونه ما در این موارد که مردی را با همسر خود در حال زناکردن می بینیم گواهانی بیابیم که صحنه را دیده و حرف ما را تأیید نمایند با این که اگر بخواهیم به دنبال گواهان برویم آن مرد نیاز خود را با همسرمان برطرف کرده و رفته است؟ همین عاصم پسر عمویی به نام عویمر داشت که او همسری بنام خوله دختر قیس بن محصن داشت؛ [روزی] عویمر نزد عاصم آمد و گفت: «شریک بن سحماء را بر روی شکم همسرم خوله دیدم! عاصم ما از آن خداییم و به سوی او بازمی گردیم. (بقره /156) را بر زبان جاری ساخته و جمعه بعدی به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و عرض کرد چه زود به آن سؤالی که جمعه گذشته پیرامون خاندانم پرسیدم مبتلا شدم!- این درحالی است

ص: 161

لِعَاصِمِ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِهِمْ جَمِيعاً وَ قَالَ لِعُوَيْمِ اتَّقِ اللَّهَ فِي زَوْجَتِكَ وَابْنَة عَمِّكَ فَلَا تَقْذِفْهَا بِالْبُهْتَانِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَقْسِمُ بِاللَّهِ أَنَّى رَأَيْتُ شَرِيكَاً عَلَى بَطْنِهَا وَ أَنِّي مَا قَرَبْتُهَا مُنْذُ أَرْبَعَة أَشْهُرٍ وَ أَنَّهَا حُبْلَى مِنْ غَيْرِى فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم لِلْمَرْأَةِ اتَّقِي اللَّهَ وَ لَا تُخبرينِي إِلَّا بِمَا صَنَعْتِ فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم إِنَّ عُوَيْمِراً رَجُلُ غَيُورُ وَ إِنَّهُ رَآنِي وَ شَريكاً نُطِيلُ السَّمَرَ وَ نَتَحَدَّثُ فَحَمَلَتْهُ الْغِيرَةُ عَلَى مَا قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِشَرِيكَ مَا تَقُولُ فَقَالَ مَا تَقُولُهُ الْمَرْأَةُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوَاجَهُم... فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صلی الله علیه و آله حَتَّى نُودِيَ الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَصَلَّى الْعَصْرَ ثُمَّ قَالَ لِعُوَيْمِرِ قُمْ فَقَامَ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّ خَوْلَةَ زَانِيَةُ وَ أَنِّي لَمِنَ الصَّادِقِينَ ثُمَّ قَالَ فِي الثَّانِيَةِ أَشْهَدُ باللَّهِ أَنِّي رَأَيْتُ شَرِيكَاً عَلَى بَطْنِهَا وَ أَنِّى لَمِنَ الصَّادِقِينَ ثُمَّ قَالَ فِي الثَّالِثَةِ أَشْهَدُ أَنَّهَا حُبْلَى مِنْ غَيْرِي وَ أَنَّي لَمِنَ الصَّادِقِينَ ثُمَّ قَالَ فِي الرَّابِعَة أَشْهَدُ باللَّهِ أَنَّى مَا قَرَبْتُهَا مُنْذُ أَرْبَعَة أَشْهُرٍ وَ أَنِّى لَمِنَ الصَّادِقِينَ ثُمَّ قَالَ فِي الْخَامِسَةِ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى عُوَيْمِرٍ يَعْنِي نَفْسَهُ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ فِيمَا قَالَ ثُمَّ أَمَرَهُ بِالْقُعُودِ وَ قَالَ لِخَوْلَةَ قُومِي فَقَامَتْ فَقَالَتْ أَشْهَدُ باللَّهِ مَا أَنَا بِزَانِيَةِ وَ أَنَّ عُوَيْمِرا لَمِنَ الْكَاذِبِينَ ثُمَّ قَالَتْ فِي الثَّانِيَة أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنَّهُ مَا رَأَى شَريكاً عَلَى بَطْنِي وَ أَنَّهُ لَمِنَ الْكَاذِبِينَ ثُمَّ قَالَتْ فِي الثَّالِثَةِ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنَّهُ مَا رَآنِي قَطُّ عَلَى فَاحِشَةِ وَ أَنَّهُ لَمِنَ الْكَاذِبِينَ ثُمَّ قَالَتْ فِي الرَّابِعَةِ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنَّى حُبْلَى مِنْهُ وَ أَنَّهُ لَمِنَ الْكَاذِبِينَ ثُمَّ قَالَتْ فِي الْخَامِسَةِ إِنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَى خَوْلَةَ يَعْنِي نَفْسَهَا إِنْ كَانَ مِنَ الصَّادِقِينَ فَفَرَّقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَيْنَهُمَا وَ قَالَ لَوْلَا هَذِهِ الْأَيْمَانُ لَكَانَ لِى فِى أَمْرُهَا أمْرهمَا رَأَى وَ قَالَ تَحَيَّنُوا بِهَا الْوِلَادَةَ فَإِنْ جَاءَتْ بِأَصْهَبَ أَثَيْجَ يَضْرِبُ إِلَى السَّوَادِ فَهُوَ لِشَرِيكَ وَ إِنْ جَاءَتْ بِأَوْرَقَ جَعْداً جُمَالِيَا حَدَلَّجَ السَّاقَيْنِ فَهُوَ لِغَيْرِ الَّذِي رُمِيَت بِهِ].﴾ (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿الْقَاذِفُ يُجْلَدُ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَ لَا تُقْبَلُ لَهُ شَهَادَةُ أَبَداً إِلَّا بَعْدَ التَّوْبَة أَوْ يُكَذِّبَ نَفْسَهُ وَ إِنْ شَهِدَ ثَلَاثَةُ وَ أَبَى وَاحِدٌ يُجْلَدُ الثَّلَاثَةُ وَ لَا يُقْبَلُ شَهَادَتُهُمْ حَتَّى يَقُولَ أَرْبَعَةً رَأَيْنَا مِثْلَ الْمِيلِ فِي الْمُكَحْلَةِ وَ مَنْ شَهِدَ عَلَى نَفْسِهِ أَنَّهُ زَنَى لَمْ تُقْبَلْ شَهَادَتُهُ حَتَّى يُعِيدَهَا أَرْبَعَ مَرَاتِ﴾ (2)

ص: 162

که عویمر، خوله و شریک همگی عموزادگان عاصم بودند، رسول خدا صلی الله علیه و آله همه ی آن ها را خواسته به عویمر فرمود: «در مورد همسر و دختر عمویت از خداوند پروا کرده و به او تهمّت ناروا مزن. عویمر عرض کرد: «ای رسول خدا! به خداوند سوگند می خورم که شریک را [خوابیده] بر روی شکم همسرم دیدم و من چهار ماه است که با او آمیزش نکرده ام و او از غیر من حامله شده است». رسول خدا به آن زن فرمود: «از خداوند پروا کرده و مرا از کاری که کرده ای باخبر ساز» آن زن عرض کرد: «عویمر مردی غیرتمند [و ناموس پرست] است و مرا با شریک مشاهده کرد که شب نشینی طولانی داشته و گفتگو می کنیم و غیرتش او را وادار به زدن این تهمت کرده است». رسول خدا صلی الله علیه و آله به شریک فرمود: «تو چه می گویی؟» شریک عرض کرد: «همان که این زن می گوید». در این هنگام خداوند این آیه را نازل فرمود: ﴿الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْواجهم...﴾ به دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله اعلام برگزاری نماز جماعت شد و پیامبر صلی الله علیه و آله نماز عصر را [با جماعت] بجا آورد؛ آن گاه به عویمر فرمود: «برخیز»! او برخاست و گفت: «گواهی می دهم که خوله زناکار است و من قطعاً از راستگویان هستم». در مرتبه ی دوم گفت: «به سوگند می خورم که من شریک را [خوابیده] بر روی شکم خوله دیدم و من قطعاً از راستگویان هستم». در مرتبه سوّم گفت: «گواهی می دهم که خوله از غیر من حامله شده است و من قطعاً از راستگویان هستم». در مرتبه ی چهارم گفت: «به خدا سوگند می خورم که من چهار ماه است با خوله آمیزش از راستگویان هستم» و در مرتبه پنجم گفت: «لعنت خدا بر عویمر باد اگر در آن چه گفت از دروغگویان باشد.» سپس پیامبر صلی الله علیه و آله به او دستور داد تا بنشیند و به خوله فرمود: «برخیز»! خوله برخاسته و گفت: «به خدا سوگند می خورم که من زناکار نیستم و قطعاً عویمر از دروغگویان است». در مرتبه ی دوّم گفت: «به خدا سوگند می خورم که عویمر شریک را [ خوابیده] بر روی شکم من ندیده و قطعاً او از دروغگویان است» در مرتبه سوم گفت: «به خدا سوگند می خورم که هیچ گاه مرا در حال زنا ندیده است و قطعا او از دروغگویان است». در مرتبه چهارم گفت: «به خدا سوگند می خورم که من از او حامله شده ام و قطعا او از دروغگویان است» و در مرتبه ی پنجم گفت: خشم خدا بر خوله باد اگر عویمر از راستگویان باشد» آن گاه رسول خدا میان آن دو جدایی انداخته و فرمود: «اگر این سوگند خوردن ها نبود من در مورد جریان این دو نظری داشتم و [هم چنین] فرمود: «در انتظار زاییدن این زن بمانید اگر فرزندی بُور گوژ پشتِ متمایل به رنگ سیاه به دنیا آورد، فرزند شریک است و اگر فرزندی گندمگون با موهای به هم تابیده با استخوان بندی درشت و با ساق پای درشت به دنیا آورد فرزند برای کسی غیر از آن است که زن متّهم به رابطه با او شده است».

2- امام صادق علیه السلام- کسی که به دیگری اتّهام زنا بزند هشتاد تازیانه بر او جاری شود و دیگر شهادت او پذیرفته نمی شود، مگر آن که توبه کند یا به دروغ خویش اعتراف نماید و اگر سه نفر به نفع او شهادت داده و یکی با کند (از شهادت دادن امتناع کند) بر آن سه نفر حدّ تازیانه جاری گردد و شهادتشان پذیرفته نمی شود تا این که هر چهار نفر بگویند: «ما دیدیم که او دخول کرده هم چون دخول میله در سرمه دان و هرکس علیه خود شهادت دهد که مرتکب زنا شده از او پذیرفته نیست تا این که چهار بار شهادت خود را تکرار کند.»

ص: 163

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّ قُدَامَةَ بْن مَظعُون شَربَ الْخَمْرَ فَلَمَّا أَرَادَ عُمَرُ أَنْ يَحْدَّهُ قَالَ لَهُ قُدَامَةً لَا يَجِبْ عَلَيَّ الْحَدُّ فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا فَدَرَأَ عَنْهُ الْحَدَّ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام أَقِمْ عَلَى قُدَامَةَ الْحَدَّ فَلَمْ يَدْرِ عُمَرُ كَيْفَ يَحْدُّهُ فَقَالَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ أَشِرْ عَلَيَّ فِي حَدِّهِ فَقَالَ حَدَّهُ ثَمَانِينَ إِنَّ شَارِبَ الْخَمْرِ إِذَا شَرِبَهَا سَكِرَ وَ إِذَا سَكِرَ هَدَى وَ إِذَا هَدَى افْتَرَى قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَم يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَانِينَ جَلْدَةً فَجَلَدَهُ عُمَرُ ثَمَانِينِ.﴾ (1)

4- الباقر علیه السلام- ﴿أنَّ عليا علیه السلام أتى برَجُل وَقَعَ عَلَى جَارِيَة امْرَأَتِهِ فَحَمَلَتْ فَقَالَ الرَّجُلُ وَهَبَتْهَا لِي فَأَنْكَرَتِ الْمَرْأَةُ فَقَالَ علیه السلام لَتَأْتِيَنى بالشُّهُودِ أَوْ لَأَرْجُمَنَّكَ بِالْحِجَارَةِ فَلَمَّا رَأتِ الْمَرْأَةُ ذَلِكَ اعْتَرَفَتْ فَجَلَدَهَا عَلَى علیه السلام الْحَدَّ.﴾ (2)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كَانَ عَلَى علیه السلام لَمْ يَكُنْ يَحُدُّ بِالتَّعْرِيض حَتَّى يَأْتِيَ بِالْفِرْيَةِ الْمُصَرَّحَةِ يَا زَانِ [زَانِي] أَوْ يَا ابْنَ الزَّانِيَةِ أَوْ لَسْتَ لِأَبِيكَ.﴾ (3)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿حَدُّ الزَّانِي أَشَدُّ مِنْ حَدَّ الْقَاذِفِ وَ حَدُّ الشَّارِبِ أَشَدُّ مِنْ حَدٌ الْقَاذِفِ.﴾ (4)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن أبي عبد الله علیه السلام: إِنَّ رَجُلًا لَقِيَ رَجُلًا عَلَى عَهْدِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ إِنِّي احْتَلَمْتُ بِأَمِّكَ فَرَفَعَ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ هَذَا افْتَرَى عَلَيَّ فَقَالَ وَ مَا قَالَ لَكَ قَالَ زَعَمَ أَنَّهُ احْتَلَمَ بِأَمِّي فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي الْعَدْلُ إِنْ شِئْتَ أَقَمْتُهُ لَكَ فِي الشَّمْسِ وَ جَلَدت ظِلَّهُ فَإِنَّ الْحَلْمَ مِثْلُ الظَّلِّ وَ لَكِنَّا سَنَضْرِبُهُ إِذْ ذَاكَ حَتَّى لَا يَعُودَ يُؤْذِي الْمُسْلِمِينَ﴾. (5)

ص: 164

3- امام علی علیه السلام- در روایت است: در زمان خلافت عمر، قدامة بن مظعون شراب نوشیده بود؛ پس از اثبات مطلب، عمر تصمیم گرفت او را حدّ بزند وی به دفاع خویش پرداخت و گفت: «اقامه ی حدّ بر من روا نیست، چرا که خدای متعال می فرماید: بر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، گناهی در آن چه خورده اند نیست [و نسبت به نوشیدن شراب، قبل از نزول حکم تحریم، مجازات نمی شوند] اگر تقوا پیشه کنند، و ایمان بیاورند، و اعمال صالح انجام دهند. (مائده/93) بنابراین با ارتکاب این گناه بر من مجازاتی نخواهد بود، زیرا که اهل تقوی و ایمان می باشم. عمر حدّ را از او برگرفت و او را رها کرد! جریان به علی علیه السلام ابلاغ شد و فورا به نزد عمر رفت و فرمود: «قدامه اهل این آیه نیست، چرا که اهل تقوی حرامی را حلال نمی پندارند و اگر او اهل این آیه بود، هرگز مرتکب چنین عمل حرامی نمی شد و آن را حلال نمی پنداشت، سپس رو به عمر نمود و فرمود: «فوراً او را برگردان و دستور بده تا توبه کند و این عمل را بار دیگر تکرار نکند، آن گاه اگر او توبه کرد، وی را حدّ بزن چرا که با توبه حدّ از او ساقط نمی شود و اگر بر گفتارش اصرار داشت او را به قتل برسان، زیرا در این حالت دیگر مسلمان نخواهد بود و از ملت اسلام، فاصله گرفته است. عمر که از حکم آگاه گردید بر اجرای حدّ تصمیم گرفت اما نمی دانست حدّ او چه اندازه است؟ علی علیه السلام فرمود: «حدّ شراب خوار هشتاد تازیانه می باشد، سپس به علّت و یا حکمت این مسأله اشاره نموده و فرمود: «شرابخوار به هنگام نوشیدن شراب مست می گردد و با مستی ناروا و هذیان می گوید: «و به خدا و رسول افترا می بندد؛ ﴿وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَانِينَ جَلْدَةً﴾ پس باید تأدیب شود». عمر او را هشتاد تازیانه زد.

4- امام باقر علیه السلام- مردی را که از کنیز همسرش بدون اجازه کام گرفته و او را حامله کرده بود نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آوردند مرد گفت: «یا امیرالمؤمنین! همسرم این کنیز را خود به من بخشیده بود و همسرش انکار می کرد. امام به مرد گفت: «تو خود باید شاهد بیاوری که کنیز را به تو هبه کرده است و الّا تو را با سنگسار می کنم» زن چون چنان دید اعتراف کرد که به او بخشیده است پس حضرت زن را حدّ فریه و تهمت زد.»

5- امام علی علیه السلام- امیرالمؤمنین علیه السلام در تعریض (به اشاره و کنایه) کسی را حدّ نمی زده تا این که به افترا تصریح کند، مانند این که بگوید: «ای زناکار، و یا ای پسر زانیه، یا بگوید: تو فرزند پدرت نیستی».

6- امام علی علیه السلام- از مجازات شرعی زناکار، شدیدتر از کسی است که دیگری را متّهم به زنا می کند و مجازات شرعی شرابخوار [نیز] شدیدتر از کسی است که دیگری را متّهم به زنا می کند.

7- امام علی علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است در زمان علی علیه السلام مردی با شخصی مواجه شد و به او گفت: «من با مادرت در خواب محتلم شده ام آن شخص نزد امیرالمؤمنین علیه السلام شکایت کرد و عرض نمود این مرد به من افتراء زده است حضرت فرمود: «چه چیزی به تو گفته است؟» گفت: «پنداشته که با مادرم در خواب محتلم شده است.» امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «اگر بخواهی او را در آفتاب نگه می دارم و بر سایه اش تازیانه می زنم زیرا خواب مانند سایه است ولی او را به خاطر اذیت تو خواهم زد تا بار دیگر مسلمانان را اذیّت نکند.»

ص: 165

الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْفَضل بن إِسْمَاعِيلَ الْهَاشِمِيٌّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَوْ أَبَا الْحَسَنَ علیه السلام عَنِ امْرَأَةِ زَنَتْ فَأَتَتْ بِوَلَدِ وَ أَقَرَتْ عِنْدَ إِمَامِ الْمُسْلِمِينَ بِأَنَّهَا زَانِيَةً وَ أَنَّ وَلَدَهَا ذَلِكَ مِنَ الزِّنَا فَأَقِيمَ عَلَيْهَا الْحَدُّ وَأَنَّ ذَلِكَ الْوَلَدَ نَشَأَ حَتَّى صَارَ رَجُلًا فَافْتَرَى عَلَيْهِ رَجُلُ هَلْ يُجْلَهُ مَنِ افْتَرَى عَلَيْهِ قَالَ يُجْلَدُ وَ لَا يُجْلَدُ قُلْتُ كَيْفَ يُجْلَهُ وَ لَا يُجْلَدُ قَالَ مَنْ قَالَ لَهُ يَا وَلَدَ الزِّنَا لَا يُجْلَدُ إِنَّمَا يُعَزَّرُ وَ هُوَ دُونَ الْحَدِّ وَ مَنْ قَالَ يَا ابْنَ الزَّانِيَةِ جُلِدَ الْحَدَّ تَامَا قُلْتُ وَ كَيْفَ صَارَ هَكَذَا قَالَ لِأَنَّهُ إِذَا قَالَ يَا وَلَدَ الزِّنَا فَقَدْ صَدَقَ فِيهِ وَ إِذَا قَالَ يَا ابْنَ الزَّانِيَة جُلِدَ الْحَدَّ تَامّاً لِفِرْيَتِهِ عَلَيْهَا بَعْدَ إِظْهَارِ التَّوْبَةِ وَ إِقَامَةِ الْإِمَامِ عَلَيْهَا الْحَدَّ.﴾ (1)

9- فقه الرّضا- ﴿اعْلَمْ يَرْحَمُكَ اللَّهُ إِذَا قَذَفَ مُسْلِمُ مُسْلِماً فَعَلَى الْقَاذِفِ ثَمَانُونَ جَلْدَةً فَإِذَا قَذَفَ ذِمِّيُّ مُسْلِما جُلِدَ حَدَيْنِ حَدا لِلْقَذْفِ وَ الْحَدُّ الْآخَرُ بِحُرْمَةِ الْإِسْلَامِ وَ إِذَا زَنَى الذِّمِّيُّ بِمُسْلِمَةِ قُتلَا جَميعاً.﴾ (2)

10- الباقر علیه السلام- ﴿عَن زرارة عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام فِى رَجُل قَالَ لِامْرَأَتِهِ مَا أَتَيْتِنِي وَ أَنْتِ عَذرَاءُ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ شَيْءٍ قَدْ تَذْهَبُ الْعُدْرَةُ مِنْ غَيْرِ جَمَاعَ.﴾ (3)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُل وَقَعَ عَلَى جَارِيَة لِأُمِّهِ فَأَوْلَدَهَا فَقَذَفَ رَجُلُ ابْنَهَا فَقَالَ يُضْرَبُ الْقَاذِفُ الْحَدَّ لِأَنَّهَا مُسْتَكْرَهَةً.﴾ (4)

12- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَذفِ مُحْصَنَة حُرَّةً قَالَ يُجْلَد ثَمَانِينَ لِأَنَّهُ إِنَّمَا يُجْلَدُ بِحَقِّهَا﴾ (5)

13- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبى الْحَسَنِ الْحَذَاءِ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَأَلَنِي رَجُلُ فَقَالَ يَا أَبَا الْحَسَنِ مَا فَعَلَ غَريمُكَ قُلْتُ ذَاكَ ابْنُ الْفَاعِلَة فَنَظَرَ إِلَى أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام نَظَراً شَدِيداً فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّهُ مَجُوسِيُّ يَنْكِحُ أُمَّهُ وَ أَخْتَهُ قَالَ أَوَ لَيْسَ ذَلِكَ فِي دِينِهِمْ نِكَاحاً.﴾ (6)

14- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَيْسَ فِي كَلَامِ قِصَاصُ.﴾ (7)

ص: 166

8- امام صادق علیه السلام- اسماعیل هاشمی گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد زنی پرسیدم که زنا داده و فرزندی به دنیا آورده است و نزد حاکم مسلمانان اعتراف نموده که زناکار بوده و این فرزندش از زناست و مجازات شرعی بر آن زن جاری شده است اکنون آن فرزند رشد کرده و مردی شده است و دیگری بر او افترا بسته؛ آیا کسی که بر او افترا بسته است (هشتاد) تازیانه می خورد؟ حضرت فرمود: «تازیانه می خورد و هم نمی خورد»؟! عرض کردم: «چگونه هم تازیانه می خورد و هم نمی خورد؟» حضرت فرمود: «کسی که به او بگوید: «ای فرزند زنا» تازیانه نمی خورد و تنها تعزیر می شود که کمتر از حدّ (هشتاد تازیانه) است؛ و کسی که بگوید: «ای پسر مادر زناکار» هشتاد تازیانه را به طور کامل می خورد عرض کردم: «چگونه [حکمش] چنین است؟» فرمود: «چون زمانی که بگوید: «ای فرزند زنا در این مورد حقیقت را گفته است و زمانی که بگوید: «ای پسر مادر زناکار» هشتاد تازیانه را به طور کامل می خورد چون پس از این که مادرش توبه نموده و مسلمانان، مجازات شرعی را بر او جاری ساخته است این شخص بر مادر او افترا بسته است».

9- فقه الرّضا علیه السلام- خداوند تو را رحمت کند، بدان اگر مسلمان، مسلمانی دیگر را متّهم به زنا کند، بر تهمت زننده هشتاد تازیانه است و اگر کافر ذمّی مسلمانی را متّهم به زنا کند دو حدّ می خورد، یکی برای تهمت زدن و دیگری برای حرمت اسلام [که او آن حرمت را شکسته است] و اگر کافر ذمّی با زنی مسلمان زنا کند هر دو کشته می شوند.

10- امام باقر علیه السلام- زراره از امام باقر علیه السلام درباره ی مردی که به همسرش گفت: «وقتی پیش من آمدی باکره نبودی» سؤال کرد. آن حضرت فرمود: «بر مرد حدّی نیست زیرا گاهی پرده ی بکارت بدون جماع و عمل نزدیکی زائل می شود پس کلام مرد دلالت بر نسبت ناروا به زن ندارد تا حدّ بر او ثابت شود.»

11- امام صادق علیه السلام- از آن جناب سؤال شد: «مردی با کنیز مادرش نزدیکی کرده و او را صاحب فرزند نموده حال شخصی به فرزند کنیز نسبت ناروا می دهد حکمش چیست؟» حضرت فرمود: «نسبت دهنده را باید حدّ زد زیرا کنیز مورد اکراه واقع شده و از روی میل اقدام به زنا نکرده است.»

12- امام باقر علیه السلام- در مورد نسبت ناروا دادن به زن محصنهی آزاد روایت شده که آن جناب فرمود: «نسبت دهنده را هشتاد تازیانه باید زد؛ زیرا این مقدار از تازیانه حقّ آن زن می باشد».

13- امام صادق علیه السلام- ابوحسن حذّاء گوید: «محضر مبارک امام صادق علیه السلام بودم، مردی از من سؤال کرد و گفت: «غریم و بدهکارت چه کرد؟» من گفتم: «ای پسر زن زانیه بدهکارم اوست در این هنگام امام صادق علیه السلام نظر تندی به من فرمود: «من عرض کردم: «فدایت شوم: این مرد زرتشتی بوده و با مادر و خواهر ازدواج می کند» حضرت فرمود: «مگر این نکاح در دین ایشان نیست»؟!

14- امام علی علیه السلام- در سخن مقابله به مثل وجود ندارد (یعنی اگر کسی به تو تهمتی زد و نسبت ناروایی داد حقّ نداری مقابله به مثل کرده و تو نیز به او تهمتی بزنی).

ص: 167

15- الباقر علیه السلام- ﴿عَن أبي بصير عَن أبي جَعْفَر علیه السلام فِي امْرَأَة قَذَفَتْ رَجُلًا قَالَ تُجْلَهُ ثَمَانِينَ جَلْدَة.﴾ (1)

16- الصّادق علیه السلام- ﴿لَوْ أتيتُ برَجُل قَذَفَ عَبْداً مُسْلِماً بالزِّنَا لَا نَعْلَمُ مِنْهُ إِلَّا خَيْراً لَضَرَبْتُهُ الْحَدَّ حَدَّ الْحُرِّ إِنَّا سَوْطاً.﴾ (2)

17- الصّادق علیه السلام- ﴿إذا قَذَفَ الْعَبْدُ الْحُرَّ جُلِدَ ثَمَانِينَ وَ قَالَ هَذَا مِنْ حُقُوق النَّاسِ.﴾(3)

18- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا قَذَفَ الرَّجُلُ الرَّجُلَ فَقَالَ إِنَّكَ لَتَعْمَلُ عَمَلَ قَوْمٍ لُوطٍ تَنْكِحُ الرِّجَالَ قَالَ يُجْلَدُ حَدَّ الْقَاذِفِ ثَمَانِينَ جَلْدَةٌ.﴾ (4)

19- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي مَرْيَمَ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام عَنِ الْغُلَامِ لَمْ يَحْتَلِمْ يَقْذِفُ الرَّجُلَ هَلْ يُجْلَدُ قَالَ لَا وَذَاكَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا قَذَفَ الْغُلَامَ لَمْ يُجْلَدَ﴾. (5)

20- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي الرَّجُلِ يَقْذِفُ الصَّيَّةَ يُجْلَدُ قَالَ لَا حَتَّى تَبْلُغَ﴾ (6)

21- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أَبي بَصِير قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَن الرَّجُل يَقْذِفُ الْجَارِيَةَ الصَّغِيرَةَ فَقَالَ لَا يُجْلَدُ إِنَّا أَنْ تَكُونَ قَدْ أَدْرَكَتْ أَوْ قَارَبَتْ﴾. (7)

22- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي الرَّجُل يَقْذِفُ بالزَّنَا قَالَ يُجْلَهُ هَذَا فِي كِتَابِ اللهِ وَ سُنَّة نَبِيِّه صلی الله علیه و آله﴾ (8)

23- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَاجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ افْتَرَى عَلَى قَوْمٍ جَمَاعَةً قَالَ إِنْ أَتَوْا بِهِ مُجْتَمِعِينَ ضُرِبَ حَدَا وَاحِداً وَ إِنْ أَتَوْا بِهِ مُتَفَرِّقِينَ ضُرِبَ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ حَداً.﴾ (9)

24- الرضا علیه السلام- ﴿حَرَّمَ اللَّهُ قَدْفَ الْمُحْصَنَاتِ لِمَا فِيهِ مِنْ إِفْسَادِ الْأَنْسَابِ وَ نَفْسِ الْوَلَدِ وَ إِبْطَالِ الْمَوَارِيثِ وَ تَرْكِ التَّرْبِيَةِ وَ ذَهَابِ الْمَعَارِفِ وَ مَا فِيهِ مِنَ الْمَسَاوِي وَ الْعِلَلِ الَّتِي تُؤَدِّي إِلَى فَسَادِ الخَلقِ.﴾ (10)

ص: 168

15- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر نقل می کند: امام باقر علیه السلام درباره ی زنی که به مردی فحش داده بود فرمود: «باید هشتاد تازیانه به او بزنند».

16- امام صادق علیه السلام- اگر مردی را نزد من آرند که بنده ی مسلمان زرخریدی را به زنا قذف کرده باشد و ما از او جز خوبی چیزی ندیده باشیم همانا او را همان حد هشتاد تازیانه می زنم جز یکی.

17- امام صادق علیه السلام- و هرگاه بندهای فرد آزادی را قذف کند، بر او هشتاد تازیانه باید بزنند زیرا این از حقوق مردم است، [نه حق الله].

18- امام صادق علیه السلام- اگر مردی دیگری را متّهم ساخته و بگوید: «تو کار قوم لوط را انجام می دهی و با مردان آمیزش می کنی! مجازات شرعی تهمت زننده که هشتاد تازیانه است بر او زده خواهد شد.

19- امام صادق علیه السلام- ابو مریم گوید: «از امام باقر علیه السلام پرسیدم: «آیا جوان نابالغی که به مردی نسبت ناروا داده است را حدّ می زنند؟» حضرت فرمود: «خیر زیرا اگر آن مرد به این جوان نسبت ناروا می داد حدّ نمی خورد».

20- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام درباره ی مردی سؤال شد که: «اگر به دختری نابالغ تهمت بزند آیا باید تازیانه بخورد؟» حضرت فرمود: «خیر، مگر آن که بعد از بالغ شدنش به او تهمت بزند».

21- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره ی مردی که کنیز کم سنی را متّهم به زنا کند، پرسیدم که ایشان در جواب فرمود: «تازیانه نمی خورد مگر آن که کنیز به بلوغ رسیده یا در شرف بالغ شدن باشد.»

22- امام صادق علیه السلام- نقل شده که امام درباره ی مردی که مرد دیگری را متّهم به زنا کند. فرمود: «براساس کتاب خدای متعال و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله باید تازیانه بخورد».

23- امام صادق علیه السلام- جمیل بن درّاج گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره ی مردی پرسیدم: «بر گروهی به طور جمعی افترا بسته است» حضرت فرمود: «اگر همه با هم او را [نزد حاکم یا امام] بیاورند یک بار حدّ (هشتاد تازیانه) می خورد و اگر جدا جدا او را بیاورند برای هر یک از آنان یک حدّ می خورد».

24- امام رضا علیه السلام- خداوند عزّوجلّ نسبت ناروا به زنان عفیف را حرام کرده زیرا در آن مفاسدی است به این شرح فساد و تباه شدن انساب؛ نفی و سلب کردن فرزند از مادر؛ ابطال و از بین بردن مواریث؛ ترک تربیت فرزند؛ نابودشدن معارف و مساوی و شرور و علّت های دیگری که جملگی موجب فساد مخلوق می باشند.

ص: 169

* الشَّهَادَةُ

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنَ حَمَّادِ بْنِ أَبِي حَنِيفَةَ عَنْ أَبِيهِ حَمَّادِ عَنْ أَبِيهِ أَبِي حَنِيفَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَيُّهُمَا أَشَدُّ الزِّنَا أم الْقَتْلُ قَالَ فَقَالَ الْقَتْلُ قَالَ فَقُلْتُ فَمَا بَالُ الْقَتْلِ جَازَ فِيهِ شَاهِدَانِ وَ لَا يَجُوزُ فِى الزِّنَا إِلَّا أَرْبَعَةُ فَقَالَ لِى مَا عِنْدَكُمْ فِيهِ يَا أَبَا حَنِيفَةَ قَالَ قُلْتُ مَا عِنْدَنَا فِيهِ إِلَّا حَدِيثَ عُمَرَ إِنَّ اللَّهَ أَخْرَجَ فِي الشَّهَادَة كَلِمَتَيْنِ عَلَى الْعِبَادِ قَالَ قَالَ لَيْسَ كَذَلِكَ يَا أَبَا حَنِيفَةَ وَ لَكِنَّ الزِّنَا فِيهِ حَدَان وَ لَا يَجُورُ أَنْ يَشْهَدَ كُلُّ اثْنَيْنِ عَلَى وَاحِدٍ لِأَنَّ الرَّجُلَ وَالْمَرْأَةَ جَمِيعاً عَلَيْهِمَا الْحَدُّ وَ الْقَتْلُ إِنَّمَا يُقَامُ الْحَدُّ عَلَى الْقَاتِلِ وَ يُدْفَعُ عَنِ الْمَقْتُول.﴾ (1)

* شهادت

1- امام صادق علیه السلام- حمّاد بن ابوحنیفه از پدرش نقل می کند: محضر مبارک امام صادق علیه السلام عرض کردم: «زنا شدیدتر است یا قتل نفس»؟ حضرت فرمود: «قتل» گفتم: «پس چرا در قتل دو شاهد کافی است ولی در زنا غیر از چهار شاهد، کفایت نمی کند؟ حضرت به من فرمود: «ای ابوحنیفه در این باره چه مأخذ و مدرکی شما دارید؟» گفتم ما تنها حدیثی که داریم این خبر است که عمر گفت: خداوند در شهادت دو کلمه بر بندگان اظهار نموده است حضرت فرمود: «ای ابوحنیفه این طور نیست ولی بدان که در زنا دو حدّ است (حدّی تعلّق به مرد داشته و حدّی دیگر متعلّق است به زن) و برای هر کدام دو شاهد منظور گردیده که مجموعاً چهار شاهد اعتبار شده، منتهی جایز نیست که چهار شاهد توزیع و تقسیم گشته و هر دو نفر بر یک حدّ شهادت دهند زیرا مرد و زن جملگی یک حدّ دارند و به عبارت دیگر حدّ زنا اگرچه در واقع دو حدّ است ولی تشریعاً یک حدّ بسیطی است که مثبت آن شهادت چهار شاهد عادل می باشد و امّا در قتل یک حدّ است به حسب واقع و به ملاحظه شرع و آن حدی است که با شهادت عدلین بر قاتل ثابت شده و از مقتول ساقط می گردد.»

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن سَمَاعَةَ قَالَ:... قُلْتُ كَيْفَ تُعْرَفُ تَوْبَتُهُ قَالَ يُكْذِبُ نَفْسَهُ عَلَى رُءُوسِ النَّاسِ حَتَّى يُضْرَبَ وَ يَسْتَغْفِرَ رَبَّهُ وَ إِذَا فَعَلَ ذَلِكَ فَقَدْ ظَهَرَتْ تَوْبَتُهُ﴾ (1)

2- فقه الرّضا علیه السلام- لَا تَجُوزُ شَهَادَةُ الْمُفْتَرى حَتَّى يَتُوبَ مِنَ الْفِرْيَةِ وَ تَوْبَتُهُ أَنْ يَقِفَ فِي الْمَوْضِعِ الَّذِي قَالَ فِيهِ مَا قَالَ يُكْذِبُ نَفْسَهُ﴾ (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿الْقَاذِفَ إِذَا تَابَ وَ كَانَ عَدْلًا جَازَتْ شَهَادَتُهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَ يُحِبُّ المُتَطَهِّرِينَ وَ لَا وَجْهَ لِرَدِّ شَهَادَةِ مَنْ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ كَانَ عَدْلًا وَ قَدِ اسْتَثْنَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي ذِكْر رَدَّ شَهَادَة الْقَاذِفِ مَنْ تَابَ فَقَالَ وَ لا تَقْبَلُوا هُمْ شَهادَةً أَبَداً ثُمَّ اسْتَكْنَى فَقَالَ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا﴾ (3)

4- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿فَإِذَا تَابَ قُبِلَتْ شَهَادَتُهُ حُدَّ أَوْ لَمْ يُحَدٌ.﴾ (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْقَاسِمِ بْن سُلَيْمَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَن الرَّجُل يَقْذِفُ الرَّجُلَ فَيُجْلَدُ حَداً ثُمَ يَتُوبُ وَ لَا يُعْلَمُ مِنْهُ إِلَّا خَيْراً أَتَجُورُ شَهَادَتُهُ قَالَ نَعَمْ مَا يُقَالُ عِنْدَكُمْ قُلْتُ يَقُولُونَ تَوْبَتُهُ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ وَ لَا تُقْبَلُ شَهَادَتْهُ أَبَداً فَقَالَ بِئْسَ مَا قَالُوا كَانَ أَبِي يَقُولُ إِذَا تَابَ وَ لَمْ يُعْلَمْ مِنْهُ إِلَّا خَيْراً جَازَتْ شَهَادَتُهُ﴾. (5)

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمْ وَ لَيَكُنْ هُمْ شُهَدَاءُ إِلّا أَنْفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهاداتِ بِالله إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ﴾ (6)

* النُّزُولُ

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿أَنَّ هِلَالَ بْن أُمَيَّةَ قَذَفَ زَوْجَتَهُ بِشَرِیک بْنِ السَّحْمَاءِ فَقَالَ النَّبِيُّ الْبَيِّنَةَ وَ إِلَّا حُدَّ فِي ظَهْرِكَ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم يَجِدُ أَحَدُنَا مَعَ امْرَأَتِهِ رَجُلًا يَلْتَمِسُ الْبَيِّنَةَ فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم يَقُولُ الْبَيِّنَةَ وَ إِنَّا حُدَّ فِى ظَهْركَ فَقَالَ وَالَّذِي بَعَثَكَ بِالْحَقِّ إِنَّنِي لَصَادِقُ وَ سَيُنْزِلُ اللَّهُ مَا يُبْرِئُ ظَهْرِى مِنَ الْجَلْدِ فَنَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْواجَهُمْ...﴾ (6)

ص: 172

1- امام صادق علیه السلام- سماعه گوید: «به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «چگونه می توان فهمید که توبه کرده است؟» فرمود: «در انظار مردم به دروغ خود اعتراف کند تا این که تازیانه بر او جاری شود و از خدای خود استغفار کند و اگر چنین کند، توبه اش آشکار گشته است».

2- فقه الرّضا علیه السلام- گواهی دادن کسی که به دیگری افترا بسته است پذیرفته نمی شود مگر این که از آن افترا توبه نماید و توبه اش به این است که در همان مکانی که به او افترا بسته ایستاده و اقرار به دروغ گفتن خود کند.

3- امام صادق علیه السلام- کسی که دیگری را به زنا متّهم نموده اگر توبه کند و [دیگر شرایط] عادل [بودن را دارا] باشد، گواهی دادنش پذیرفته می شود و خداوند عزّوجلّ فرموده است: خداوند، توبه کنندگان را دوست دارد و پاکان را (نیز) دوست دارد. (بقره/222) و سببی برای نپذیرفتن گواهی دادن کسی که خداوند او را دوست داشته و عادل است، وجود ندارد؛ و خداوند نیز در آن جا که از نپذیرفتن گواهی دادن کسی که به دیگری تهمت زنا زده سخن رانده است کسی که [از این گناه] توبه کند را استثنا نموده و فرموده : ﴿وَ لا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً أَبَداً﴾ سپس استثنایی را بیان کرده و فرموده : ﴿إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا.﴾

4- ابن عبّاس رحمه الله- اگر کسی که به دیگری تهمت زنا زده [از این کار] توبه نماید، گواهی دادنش پذیرفته می شود، چه [هشتاد] تازیانه خورده باشد و چه نخورده باشد.

5- امام صادق علیه السلام- قاسم بن سلیمان گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد مردی پرسیدم که: «دیگری را متّهم به زنا کرده و [هشتاد] تازیانه می خورد، سپس توبه می کند و جز خیر و نیکی از او دیده نمی شود آیا گواهی دادنش پذیرفته می شود؟ حضرت فرمود: «آری! [سپس از من پرسید]: فقهایی که نزد شما هستند چه می گویند؟ عرض کردم: «آن ها می گویند: توبه اش میان خودش و خدا پذیرفته می شود اما گواهی دادنش هیچ گاه قبول نخواهد شد»! امام علیه السلام فرمود: «آنان سخن بدی بر زبان رانده اند، پدرم می فرموده: نگامی که توبه کند و جز خیر و نیکی از او دیده نشود گواهی دادنش پذیرفته خواهد شد.»

* و کسانی که زنان خود را [به زنا] متّهم می کنند و گواهانی جز خودشان ندارند، هر یک از آن ها باید چهار مرتبه به نام خدا شهادت دهد که از راستگویان است. (6)

* سبب نزول

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- هلال بن امیّه همسرش را به زنادادن به شریک بن سحماء متّهم نمود؛ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «یا باید شاهد بیاوری و یا بر پشتت تازیانه زده خواهد شد» هلال [با تعجّب] گفت: «ای رسول خدا! یک نفر از ما دیگری را با همسرش [در حال زناکردن] می بیند باید درپی شاهد برود»؟! باز رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «یا باید شاهد بیاوری و یا بر پشتت تازیانه زده خواهد شد». هلال عرض کرد: «سوگند به خدایی که تو را به حق به پیامبری برانگیخت من حقیقت را می گویم و به زودی خداوند آیه ای نازل خواهد فرمود: «که پشت مرا از [خوردن] تازیانه رهایی بخشد؛ پس این آیه نازل شد: ﴿وَالَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْواجَهُمْ وَ لَيَكُنْ فَهُمْ شُهَداءُ إِلَّا أَنْفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهَادَاتِ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمنَ الصَّادِقِينَ﴾

ص: 173

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أمَّا الَّذِي تَأْوِيلُهُ قَبْلَ تَنْزِيلِهِ فَمِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَى فِي الْأُمُورِ الَّتِي حَدَثَتْ فِي عَصْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِمَّا لَمْ يَكُنِ اللَّهُ أَنْزَلَ فِيهَا حُكْماً مَشْرُوحاً وَ لَمْ يَكُنْ عِنْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله و سلم فِيهَا شَيْءٌ وَ لَا عُرفَ مَا وَجَبَ فِيهَا... مِثْلُ ذَلِكَ فِي اللَّعَانِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم لَمَّا رَجَعَ مِنْ غَزَاةٍ تَبُوكَ قَامَ إِلَيْهِ عُوَيْمِرُ بْنُ الْحَارِثِ الْعَجْلَانِيُّ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ امْرَأَتِي زَنَتْ بشَريك بْنِ السَّمْخَاطِ فَأَعْرَضَ عَنْهُ فَأَعَادَ عَلَيْهِ الْقَوْلَ فَأَعْرَضَ عَنْهُ فَأَعَادَ ثَالِثَةَ فَقَامَ وَ دَخَلَ فَنَزَلَ اللَّعَانُ فَخَرَجَ إِلَيْهِ فَقَالَ اثْتِنِي بِأَهْلِكَ فَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِيكُمَا قُرْآناً فَمَضَى وَأَتَى بأهْلِهِ وَ أَتَى مَعَهَا قَوْمُهَا وَ كَانَتْ فِي شَرَفَ مِنَ الْأَنْصَارِ فَوَافَوْا رَسُولَ اللَّهِ وَ هُوَ يُصَلِّى الْعَصْرَ فَلَمَّا فَرَغَ أَقْبَلَ عَلَيْهِمَا وَ قَالَ لَهُمَا تَقَدَّمَا إِلَى الْمِنْبَرِ فَلَاعِنَا فَتَقَدَّمَ عُوَيْمِرُ إِلَى الْمِنْبَرِ فَتَلَا عَلَيْهِمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آيَةَ اللَّعَانِ وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْواجَهُمْ وَ لَيَكُنْ هُمْ شُهَدَاءُ إِلَّا أَنْفُسُهُمْ فَشَهادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهادَاتٍ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ فِيمَا رَمَاهَا بِهِ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم وَالْعَنِي نَفْسَكِ بِالْخَامِسَة فَشَهِدَتْ وَ قَالَتْ فِي الْخَامِسَةِ إِنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَيْهَا إِنْ كَانَ مِنَ الصَّادِقِينَ الناهُ فِيمَا رَمَانِي بِهِ فَقَالَ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اذْهَبَا وَ لَنْ يَحِلَّ لَكِ وَ لَنْ تَحِلَّى لَهُ أَبَداً فَقَالَ عُوَيْمِرُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَالَّذِي أَعْطَيْتُهَا فَقَالَ لَهُ إِنْ كُنتَ صَادِقاً فَهُوَ لَهَا بمَا اسْتَحْلَلْتَهُ مِنْ فَرْجِهَا وَ إِنْ كُنْتَ كَاذِباً فَهُوَ أَبْعَدُ لَكَ مِنْهُ وَ فَرَّقَ بَيْنَهُمَا.﴾ (1)

3- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمْ إِلَى قَوْلِهِ إِنْ كَانَ مِنَ الصَّادِقِينَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي اللَّعَانِ وَ كَانَ سَبَبُ ذَلِكَ أَنَّهُ لَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم مِنْ غَزْوَة تَبُوكَ جَاءَ إِلَيْهِ عُوَيْمِرُ بْنُ سَاعِدَةَ الْعَجْلَانِيُّ وَ كَانَ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم إِنَّ امْرَأَتِي زَنَى بِهَا شَرِيكَ بْنُ سَمْحَاءَ وَ هِيَ مِنْهُ حَامِلُ فَأَعْرَضَ عَنْهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَأَعَادَ عَلَيْهِ الْقَوْلَ فَأَعْرَضَ عَنْهُ حَتَّى فَعَلَ ذَلِكَ أَرْبَعَ مَرَاتِ فَدَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم مَنْزِلَهُ فَنَزَلَ عَلَيْهِ آيَةُ العَانِ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ وَ صَلَّى بِالنَّاسِ الْعَصْرَ وَ قَالَ لِعُوَيْمِرِ اثْتِنِي بِأَهْلِكَ فَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِيكُمَا قُرْآناً فَجَاءَ إِلَيْهَا فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَدْعُوكِ وَ كَانَتْ فِي شَرَفِ مِنْ قَوْمِهَا فَجَاءَ مَعَهَا جَمَاعَةٌ فَلَمَّا دَخَلَتِ الْمَسْجِدَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعُوَيْمِرٍ تَقَدَّمْ إِلَى الْمِنْبَرِ وَ الْتَعِنَا فَقَالَ كَيْفَ أَصْنَعُ فَقَالَ تَقَدَّمْ وَ قُلْ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنِّي إِذا لَمِنَ الصَّادِقِينَ فِيمَا

ص: 174

2- امام علی علیه السلام- امّا آیاتی که تأویل [و مصداق خارجی] آن قبل از نازل شدن خود آیه بوده مانند کلام خداوند متعال در مورد اموری است که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله واقع شده و خداوند قبل از آن، در موردش حکم بیان شده ای نازل نفرموده و نزد پیامبر صلی الله علیه و آله هم در مورد آن جریان، حکمی وجود نداشت و کاری که باید در مورد آن انجام شود نیز [در میان مسلمانان] شناخته نشده بود... و مانند آن در مورد جریان "لعان" (نفرین کردن زن و شوهر در حقّ یکدیگر) است؛ هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از جنگ تبوک بازگشت، عویمر بن حارث عجلانی نزد ایشان آمده و عرض کرد: «ای رسول خدا! همسرم به شریک بن سمخاط زنا داده است»! پیامبر صلی الله علیه و آله از او روی برگرداند؛ عویمر سخن خود را تکرار نمود؛ باز پیامبر صلی الله علیه و آله از او روی برگرداند؛ عویمر برای بار سوّم سخن خود را تکرار نمود؛ پیامبر صلی الله علیه و آله برخواسته و درون خانه ی خویش رفت؛ در این هنگام آیه ی لعان نازل شد و پیامبر صلی الله علیه و آله نزد عویمر رفته و فرمود: «همسرت را نزد من بیاور که خداوند در مورد جریان شما آیه ای نازل فرموده است». عویمر رفته و همسرش را آورد و چون همسرش نزد انصار، زن آبرومندی بود قوم و قبیله اش نیز همراه او آمدند؛ هنگامی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیدند که حضرت مشغول خواندن نماز عصر بود. چون حضرت از خواندن نماز فراغت یافت به آن دو رو کرده و فرمود: «نزدیک منبر آمده و یکدیگر را نفرین نمایید.» عویمر کنار منبر آمد و رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه ی لعان را برای آن دو تلاوت فرمود: ﴿وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْواجَهُمْ وَ لَم يَكُنْ هُمْ شُهَداءُ إِلَّا أَنْفُسُهُمْ فَشَهادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهادَاتٍ بِالله إِنَّهُ مَنَ الصَّادِقِينَ (یعنی: چهار مرتبه به نام خدا شهادت دهد) در مورد نسبتی که به همسرش داده [از راستگویان است؛] رسول خدا صلی الله علیه و آله همسرش نیز فرمود: «تو نیز چهار مرتبه به نام خدا شهادت بده که شوهرت از دروغگویان است و در مرتبه ی پنجم خودت را نفرین کن؛ زن نیز [چهار مرتبه] شهادت داد و در مرتبه ی پنجم گفت: «غضب خدا بر من باد اگر شوهرم در نسبتی که به من داده از راستگویان باشد» در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن دو فرمود: «بروید و [بدانید که از این پس] هیچ گاه برای یکدیگر حلال نمی شوید [و دیگر نمی توانید با یکدیگر ازدواج نمایید]». عویمر عرض کرد: «ای رسول خدا! مهریه ای که به او داده ام [چه می شود؟] پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «اگر تو [در این جریان] راست گفته باشی، آن مهریه حقّ اوست چون با او آمیزش کرده ای؛ و اگر دروغ گفته باشی آن مال از خودِ این زن از تو دورتر است؛ و آن دو را از هم جدا نمود.»

3- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمْ وَلَمْ يَكُنْ هُمْ شُهَداءُ إِلَّا أَنْفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شهادات بالله إِنَّهُ لَنَ الصَّادِقِينَ، وَالْخَامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللهُ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ، وَ يَدْرَوُا عَنْهَا الْعَذَابَ أَنْ تَشْهَدَ أَرْبَعَ شَهَادَاتٍ بِاللهِ إِنَّهُ مِنَ الْكَاذِبِينَ، وَ الْخَامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ الله عَلَيْهَا إِنْ كَانَ مِنَ الصَّادِقِين؛﴾ اين آیات درباره ی لعان نازل شده و سبب نزولش این بود که وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله از جنگ تبوک بازگشت عویمر بن ساعده عجلانی که از انصار بود نزد ایشان آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! همسرم به شریک بن سمحاء زنا داده و اکنون از او حامله شده است. رسول خدا از او روی برگرداند؛ عویمر دوباره سخن خود را تکرار کرد و رسول خدا از او روی برگرداند تا این که عویمر چهار مرتبه این کار را تکرار کرد؛ رسول خدا به درون خانه ی خویش رفت در این هنگام آیه ی لعان بر حضرت نازل شد. رسول خدا از خانه بیرون آمده و نماز عصر را به جماعت خواند و [بعد از نماز] به عویمر فرمود:

ص: 175

رَمَيْتُهَا بِهِ فَتَقَدَّمَ وَ قَالَهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعِدْهَا فَأَعَادَهَا ثُمَّ قَالَ فَأَعِدْهَا حَتَّى فَعَلَ ذَلِكَ أَرْبَعَ مَرَاتِ وَ قَالَ فِي الْخَامِسَة عَلَيْكَ لَعْنَةُ اللَّهِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الْكَاذِبِينَ فِيمَا رَمَيْتَهَا بِهِ فَقَالَ فِي الْخَامِسَة أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ فِيمَا رَمَاهَا بِهِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم إِنَّ اللَّعْنَةَ مُوجَبَةً إِنَّ كُنتَ كَاذِباً ثُمَّ قَالَ لَهُ تَنَحَ فَتَنَحَّى ثُمَّ قَالَ لِزَوْجَتِهِ تَشْهَدِينَ كَمَا شَهِدَ وَ إِلَّا أَقَمْتُ عَلَيْكِ حَدَّ اللَّهِ فَنَظَرَتْ فِي وُجُوهِ قَوْمِهَا فَقَالَتْ لَا أَسَوِّدُ هَذِهِ الْوُجُوهَ فِي هَذِهِ الْعَشِيَّة فَتَقَدَّمَتْ إِلَى الْمِنْبَرِ وَ قَالَتْ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنَّ عُوَيْمِرَ بْنَ سَاعِدَةَ مِنَ الْكَاذِبِينَ فِيمَا رَمَانِي بهِ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعِيدِيهَا فَأَعَادَتْهَا حَتَّى أَعَادَتْهَا أَرْبَعَ مَرَاتِ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم الْعَنِي نَفْسَكِ فِي الْخَامِسَةِ إِنْ كَانَ مِنَ الصَّادِقِينَ فِيمَا رَمَاكِ بِهِ فَقَالَتْ فِي الْخَامِسَة أَنَّ غَضَبَ اللهِ عَلَيْهَا إِنْ كَانَ مِنَ الصَّادِقِينَ فِيمَا رَمَانِي بِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم وَيْلَكِ إِنَّهَا مُوجَبَةٌ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم لِزَوْجِهَا فَلَا تَحِلُّ لَكَ أَبَداً قَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَمَالِيَ الَّذِي أَعْطَيْتُهَا قَالَ إِنْ كُنْتَ كَاذِباً فَهُوَ أَبْعَدُ لَكَ مِنْهُ وَ إِنْ كُنْتَ صَادِقاً فَهُوَ لَهَا بِمَا اسْتَحْلَلْت مِنْ فَرْجِهَا ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم إِنْ جَاءَتْ بِالْوَلَدِ أَحْمَشَ السَّاقَيْنِ أَنْفَس الْعَيْنَيْن جَعْدَ قَطَط [جَعْداً قَطَطاً] فَهُوَ لِلْأمْر السّيئ.﴾ (1)

4- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿عَن ابْن عَبَّاس رحمه الله قَالَ:... سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ لَوْ أَتَيْتُ لَكَاعٍ وَقَدْ تَفَخَذَهَا رَجُلُ لَمْ يَكُنْ لِى أَنْ أَهَيِّجَهُ حَتَّى آتِيَ بأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَوَ اللَّهِ مَا كُنْتُ لِآتِي بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ حَتَّى يَفْرُغَ مِنْ حَاجَتِهِ وَ يَذْهَبَ وَ إِنْ قُلْتُ مَا رَأَيْتُ إِنَّ فِي ظَهْرِى لَثَمَانِينَ جَلْدَةٌ فَقَالَ يَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ أَمَا تَسْمَعُونَ إِلَى مَا قَالَ سَيِّدُكُمْ فَقَالُوا لَا تَلُمْهُ فَإِنَّهُ رَجُلُ غَيُورُ مَا تَزَوَجَ امْرَأَةَ قَطُّ إِلَّا بِكْراً وَلَا طَلَّقَ امْرَأَةَ لَهُ فَاجْتَرَأَ امْرُقُ مِنَّا أَنْ يَتَزَوَّجَهَا فَقَالَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بأَبي أَنْتَ وَ أُمِّي وَ اللَّهِ لَأَعْتَرِفُ أَنَّهَا مِنَ اللَّهِ وَ أَنَّهَا حَقٌّ وَلَكِنْ عَجِبْتُ مِنْ ذَلِكَ لَمَّا أَخْبَرَتَكَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ اللَّهَ يَأْبَى إِلَّا ذَاكَ فَقَالَ صَدَقَ اللهُ وَ رَسُولَهُ فَلَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا يَسِيراً حَتَّى جَاءَ ابْنُ عَمَّ لَهُ يُقَالُ لَهُ هِلَالُ بْنُ أُمَيَّةَ مِنْ حَدِيقَة لَهُ قَدْ رَأَى رَجُلًا مَعَ امْرَأَتِهِ فَلَمَّا أَصْبَحَ غَدَا إِلَى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَقَالَ إِنِّى جِئْتُ أَهْلِي عِشَاءٌ فَوَجَدْتُ مَعَهَا رَجُلًا رَأَيْتُهُ بعَيْنِي وَ سَمِعْتُهُ بأَذُنِى فَكَرهَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم حَتَّى رَأَى الْكَرَاهَةَ فِي وَجْهِهِ فَقَالَ هِلَالُ إِنِّي لَأَرَى الْكَرَاهَةَ فِي وَجْهِكَ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِنِّي لَصَادِقُ وَ إِنِّي لَأَرْجُو أَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِي

ص: 176

«همسرت را نزد من بیاور که خداوند درباره ی شما آیهای نازل نموده است». عویمر نزد همسرش آمد و به او گفت: «رسول خدا صلی الله علیه و آله تو را می خواند همسرش که زن آبرومندی بود به همراه جمعی از قوم آمد؛ چون داخل مسجد شد رسول خدا صلی الله علیه و آله به عویمر فرمود: «نزدیک منبر آمده و یکدیگر را نفرین کنید» عویمر عرض کرد: چگونه نفرین کنم؟ حضرت فرمود: «پیش بیا و بگو به نام خدا شهادت می دهم در مورد نسبتی که به همسرم داده ام از راستگویان هستم» عویمر نیز جلو آمده و این جمله را بر زبان جاری ساخت. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «این جمله را تکرار کن او نیز تکرار نمود.» دوباره فرمود: «تکرار کن»؛ تا این که چهار مرتبه این کار را تکرار نمود و در مرتبه پنجم فرمود: «لعنت خدا بر تو باد اگر در نسبتی که به همسرت می دهی از دروغگویان باشی» عویمر نیز در مرتبه پنجم گفت: «لعنت خدا بر او باد اگر در نسبتی که به همسرش می دهد از دروغگویان باشد» آن گاه حضرت فرمود: «[مواظب باش که] لعنت دعای مستجابی است اگر دروغ بگویی تو را خواهد گرفت. سپس به او فرمود: «کنار بایست» و به همسرش فرمود: «مثل او شهادت بده و گرنه مجازات خدا را بر تو جاری خواهم ساخت. زن نگاهی به چهره ی قوم و قبیله خود انداخت و گفت من این چهره ها را در این شامگاه رو سیاه نمی کنم؛ پس نزدیک منبر رفته و گفت: به نام خدا شهادت می دهم عویمر بن ساعده در مورد نسبتی که به من داده از دروغگویان است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «این جمله را تکرار کن». او نیز تکرار نمود تا این که چهار مرتبه تکرار نمود. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «در مرتبه ی پنجم خودت را لعنت کن اگر عویمر در نسبتی که به تو داده از راستگویان باشد» او نیز در مرتبه پنجم گفت: غضب خدا بر من باد اگر شوهرم در نسبتی که به من داده از راستگویان باشد». رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «وای بر تو! لعنت دعای مستجابی است آن گاه به شوهرش فرمود: «دیگر این زن هیچ گاه بر تو حلال نمی شود». عویمر عرض کرد: مالی که به عنوان مهریه به او داده ام چه می شود؟ فرمود: «اگر تو در این جریان دروغ گفته باشی که آن مال از خودِ این زن از تو دورتر است و اگر راست گفته باشی آن مال حق اوست چون با او آمیزش کرده ای سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر این زن فرزندی به دنیا آورد که ساقه ای پایش لاغر و باریک و چشمانش درشت و موهایش به شدت به هم تابیده بود زاییده ی آن کار زشت است؛ و اگر فرزندی با چشمان میشی و موهای بور به دنیا آورد برای پدرش (عویمر) است.

4- ابن عبّاس رحمه الله- ابن عبّاس رحمه الله گوید: «سعد بن عباده گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله اگر در خانه ای وارد شوم و ببینم مردی میان ران های زنم هست هیچ سر و صدایی نکنم تا بروم چهار شاهد حاضر کنم؟ به خدا قسم تا من بروم چهار نفر را بیاورم آن مرد کار خود کرده است و بیرون می رود. اگر هم گزارش دهم هشتاد تازیانه بر پشتم خواهم خورد حضرت فرمود: «ای گروه انصار نمی شنوید که سعد چه می گوید؟» گفتند: «ای رسول خدا سعد را سرزنش نکن چون او مردی بسیار غیرتمند است و فقط با دختران باکره ازدواج کرده و هیچ گاه زنی را طلاق نداده است تا مبادا کسی از ما جرأت کند با مطلقه ی او ازدواج کند. سعد گفت: ای رسول خدا پدر و مادرم فدای تو باد. من این را حکم خداوند می دانم و آن حکم حق و حقیقت است ولی تعجب من از این حکم به خاطر همان اشکالی است که به عرضتان رساندم. حضرت فرمود: «خدا غیر از این را نخواسته است». سعد گفت: «خدا و رسول او درست می گویند» چیزی نگذشت پسر عموی سعد به نام هلال بن

ص: 177

فَرَجاً فَهَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ يَضْرِبَهُ قَالَ وَ اجْتَمَعَتِ الْأَنْصَارُ وَ قَالُوا ابْتُلِينَا بِمَا قَالَ سَعْدُ أَ يُجْلَدُ هِلَالُ وَ تَبْطُلُ شَهَادَتُهُ فَنَزَلَ الْوَحْنُ وَ أَمْسَكُوا عَنِ الْكَلَامِ حِينَ عَرَفُوا أَنَّ الْوَحْيَ قَدْ نَزَلَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمُ الْآيَاتِ فَقَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله أَبْشِرْ يَا هِلَالُ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَ فَرَجاً فَقَالَ قَدْ كُنْتُ أَرْجُو ذَلِكَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَرْسِلُوا إِلَيْهَا فَجَاءَتْ فَلَاعَنَ بَيْنَهُمَا فَلَمَّا انْقَضَى اللَّعَانُ فَرَّقَ بَيْنَهُمَا وَ قَضَى أَنَّ الْوَلَدَ لَهَا وَ لَا يُدْعَى لِأَبِ وَ لَا يُرْمَى وَلَدُهَا ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنْ جَاءَتْ بِهِ كَذَا وَ كَذَا فَهُوَ لِزَوْجِهَا وَ إِنْ جَاءَتْ بِهِ كَذَا وَ كَذَا فَهُوَ لِلَّذِي قِيلَ فِيهِ.﴾ (1)

امیه از باغ آمد در حالی که دید مردی با زنش جمع شده است وقتی صبح شد. پیش رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و گفت: من عصر به خانه آمدم و دیدم مردی همراه زنم است. با دو چشم خود دیدم و با دو گوشم شنیدم» رسول خدا خیلی ناراحت شد به گونه ای که ناراحتی در چهره ایشان مشاهده می شد هلال گفت: می بینم شما ناراحت گشتید. به خدا قسم من راست می گویم و امیدوارم خدا فرجی فراهم کند». رسول خدا صلی الله علیه و آله خواست او را بزند. پس انصار جمع شدند. گفتند: «ما به همان حرفی که دیروز سعد می گفت مبتلا شدیم». آیا هلال تازیانه بخورد و شهادتش باطل گردد؟ پس وحی نازل شد و به محض نزول وحی ساکت گشتند. خداوند متعال این آیات را نازل کرد: ﴿وَالَّذِینَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ﴾ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای هلال بشارت باد تو را که خداوند فرجی گشوده است». هلال گفت: «به فرج و گشایش از طرف خداوند امیدوار بودم» حضرت فرمود: «همسر هلال را حاضر کنید. پس رسول خدا بین این زن و شوهر ملاعنه کرد. وقتی لعان تمام شد میان آن دو تفرقه افکند و حکم کرد که فرزند از آن زن باشد در حالی که پدر معیّنی نداشته باشد و مردم فرزند زن را به بدی نسبت ندهند سپس حضرت فرمود: «اگر چنین و چنان بیاورد برای شوهرش آورده و اگر چنین و چنان بیاورد برای کسی آورده که در مورد او این حرف ها زدند».

أَخْوَالُهُ وَ مَنْ قَالَ إِنَّهُ وَلَدُ زِنّى جُلِدَ الْحَدَ قُلْتُ يُرَدُّ إِلَيْهِ الْوَلَدُ إِذَا أَقَرَّ بِهِ قَالَ لَا وَ لَا كَرَامَةً وَ لَا يَرِثُ الِابْنَ وَ يَرِثُهُ الِابْنُ﴾ (1)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿يُلَاعِنُ الْمُسْلِمُ امْرَأَتَهُ الذِّمِّيَّةَ إِذَا قَذَفَهَا وَهَذَا عَلَى ظَاهِرٍ كِتَابِ اللهِ عَزَّ وَ جَل [لِأَنَّهُ يَقُولُ] وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمْ وَ هَذِهِ زَوْجَتُهُ﴾ (2)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَيْسَ بَيْنَ خَمْسِ مِنَ النِّسَاءِ وَ بَيْنَ أَزْوَاجهنَّ مُلَاعَنَةُ الْيَهُودِيَّةُ تَكُونُ تَحْتَ الْمُسْلِمِ فَيَقْذِفُهَا وَ النَّصْرَانِيَّةُ وَ الْأَمَةٌ تَكُونُ تَحْتَ الْحُرِّ فَيَقْذِفُهَا وَالْحُرَّةُ تَكُونُ تَحْتَ الْعَبْدِ فَيَقْذِفُهَا وَالْمَجْلُودُ فِي الْفِرْيَة لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ وَ لا تَقْبَلُوا هُمْ شَهَادَةً أَبَداً وَ الْخَرْسَاءُ لَيْسَ بَيْنَهَا وَ بَيْنَ زَوْجِهَا لِعَانُ إِنَّمَا اللَّعَانُ بِاللَّسَانِ.﴾ (3)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فِى رَجُل قَذَفَ امْرَأَتَهُ وَ هِيَ خَرْسَاءُ قَالَ يُفَرِّقُ﴾ (4)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿لَا يَكُونُ الْمُلَاعَنَةُ وَ لَا الْإِيلَاءُ إِلَّا بَعْدَ الدُّخُول.﴾ (5)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿لَا يَكُونُ لِعَانُ إِلَّا بِنَفْى وَلَدٍ وَ قَالَ إِذَا قَذَفَ الرَّجُلُ امْرَأَتَهُ لَاعَنَهَا.﴾ (6)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَقَعُ اللعَانَ حَتَّى يَدْخُلَ الرَّجُلُ بِامْرَأَتِهِ وَ لَا يَكُونُ اللَّعَانُ إِنَّا بِنَفْيِ الْوَلَدِ.﴾ (7)

8-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ قَذَفَ امْرَأَتَهُ فَلَا لِعَانَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهَا حَتَّى يَدَّعِيَ الرُّؤْيَةَ فَيَقُولَ رَأَيْتُ رَجُلًا بَيْنَ رِجْلَيْهَا يَزْنِي بِهَا.﴾ (8)

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الحَلَبِى عَن أبي عَبدِ الله علیه السلام وَ سَأَلْتُهُ عَن الْمُلَاعَنَةَ الَّتِي يَرْمِيهَا زَوْجُهَا وَ يَنْتَفِي مِنْ وَلَدِهَا وَ يُنَاعِنُهَا وَ يُفَارِقُهَا ثُمَّ يَقُولُ بَعْدَ ذَلِكَ الْوَلَدُ وَلَدِي وَ يُكْذِبُ نَفْسَهُ فَقَالَ أَمَّا الْمَرْأَةُ فَلَا تَرْجِعُ إِلَيْهِ أَبَداً وَ أَمَّا الْوَلَدُ فَإِنِّى أَرْدُّهُ إِلَيْهِ إِذَا ادَّعَاهُ وَ لَا أَدَعُ وَلَدَهُ وَ لَيْسَ لَهُ مِيرَاثُ وَ يَرتُ الِابْنُ الْأَبَ وَ لَا يَرِثُ الْأَبُ الِابْنَ وَ يَكُونُ مِيرَاثُةَ لِأَخْوَالِهِ فَإِنْ لَمْ يَدَّعِهِ أَبُوهُ فَإِنَّ أَخْوَالَهُ يَرَثُونَهُ وَ لَا يَرِثُهُمْ فَإِنْ دَعَاهُ أَحَدُ ابْنَ الزَّانِيَةِ جُلِدَ الْحَدَّ.﴾ (9)

ص: 180

فرمود: «خیر و احترامی [نیز] میان آن ها وجود ندارد و مرد از او ارث نمی برد ولی آن فرزند از پدر ارث خواهد برد».

2-1- امام صادق علیه السلام- مرد مسلمان اگر به همسر [موقّت] ذمّی اش نسبت زنا دهد با او لعان می کند و این حکم طبق ظاهر کتاب خداوند عزّوجلّ است چرا که می فرماید: ﴿وَالَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْواجَهُم﴾ و این زن ذمّی [نیز] همسر اوست.

3-1- امام علی علیه السلام- میان پنج گروه از زنان و شوهرانشان حکم ملاعنه نیست. زن یهودی که شوهرش مسلمان باشد، زن مسیحی و کنیز که شوهرشان مسلمان و آزاد باشد و نسبت زنا به آنان بدهد، زن آزادی که همسر برده ای باشد و برده ی زن خود را متّهم به زنا کند، مردی که پیشتر برای متّهم ساختن دیگری تازیانه ی حد بر او جاری شده باشد که خدای عزّوجلّ درباره اش می فرماید: ﴿وَ لا تَقْبَلُوا هُمْ شَهادَةً أَبداً﴾، زن گنگ که میان او و شوهرش نیز لعان جاری نمی گردد و لعان فقط با زبان است.

4-1- امام صادق علیه السلام- اگر مردی همسرش را که لال است متّهم به زنا کند میان آن دو جدایی حاصل می شود.

5-1- امام باقر علیه السلام- لعان کردن زن و شوهر و ایلاء جز بعد از [تحقّق] آمیزش جنسی واقع نمی شود.

6-1- امام باقر علیه السلام- لعان جز با نفی کردن فرزند (یعنی مرد بگوید این فرزند از من نیست) واقع نمی شود. اگر مرد همسرش را متّهم به زنا نماید با او باید لعان کند.

7-1- امام صادق علیه السلام- لعان جز پس از همبستر شدن زن و مرد و کام گرفتن واقع نمی شود و لعانی واقع نمی شود مگر این که مرد فرزندش را نفی کند و بگوید این فرزند از آن من نیست.

8-1- امام علی علیه السلام- کسی که به همسرش نسبت زنا دهد میان آن دو لعان صورت نمی گیرد مگر این که مرد ادّعا کند که با چشم خود دیده و بگوید: «مردی را میان دو پای همسرم دیدم که با او زنا می کرد.

9-1- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره ی زن ملاعنه سؤال کردم، که شوهرش او را متّهم می کند، و فرزندش را نفی می نماید، و با او ملاعنه می کند، و پس از آن شوهرش می گوید: «فرزند متعلّق به من است، و این گونه خودش را تکذیب می نماید.» امام علیه السلام فرمود: «امّا زن هرگز به او باز نمی گردد و امّا درباره ی فرزند چون او مدّعی صحّت نسبش می گردد، به او باز می گردانم، و فرزندش را به حالی و انمی گذارم که میراثی از او نداشته باشد، و پسر از پدر ارث می برد، ولی آن پدر از پسر ارث نمی برد، بلکه میراث او به دایی هایش تعلّق می گیرد، و اگر کسی او را زنازاده بخواند حد قذف بر او جاری می شود».

ص: 181

10-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام فِي أَرْبَعَة شَهِدُوا عَلَى امْرَأَةَ بِالزِّنَى أَحَدُهُمْ زَوْجُهَا قَالَ يُطَاعِنُ وَ يُجْلَدُونَ الْآخَرُونَ.﴾ (1)

11-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَمِيل بن دَرَاجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْحُرِّ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْمَمْلُوكَةِ لِعَانُ فَقَالَ نَعَمْ وَ بَيْنَ الْمَمْلُوكَ وَ الْخَرَّةَ وَبَيْنَ الْعَبْدِ وَالْأَمَةِ وَ بَيْنَ الْمُسْلِمِ وَ الْيَهُودِيَّة وَ النَّصْرَانِيَّة وَ لَا يَتَوَارَثَانِ وَ لَا يَتَوَارَتْ الْحُرُّ وَالْمَمْلُوكَةُ﴾ (2)

12-1- فقه الرضا علیه السلام- ﴿أَمَّا اللعَانُ فَهُوَ أَنْ يَرْمِيَ الرَّجُلُ امْرَأَتَهُ بِالْفُجُورِ وَ يُنْكِرَ وَلَدَهَا فَإِنْ أَقَامَ عَلَيْهَا أَرْبَعَةَ شُهُودٍ عُدُول رُجِمَتْ وَ إِنْ لَمْ يُقِمْ عَلَيْهَا بَيِّنَةَ لَاعَنَهَا وَ إِن امْتَنَعَ مِنْ لِعَانِهَا ضُرِبَ حَدَّ الْمُفْتَرِى ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَ إِنْ لَاعَنَهَا أَدْرِئَ عَنْهُ الْحَدُّ وَاللعَانُ أَنْ يَقُومَ الرَّجُلُ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةَ فَيَحْلِفَ أَرْبَعَ مَرَاتِ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ فِيمَا رَمَاهَا بِهِ ثُمَّ يَقُولَ لَهُ الْإِمَامُ اتَّقِ اللَّهَ فَإِنَّ لَعْنَةَ اللَّهِ شَدِيدَةُ ثُمَّ يَقُولَ الرَّجُلُ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ فِيمَا رَمَاهَا بِهِ ثُمَّ تَقُومَ الْمَرْأَةُ مُسْتَقْبِلَةَ الْقِبْلَةِ فَتَحْلِفَ بِاللَّهِ أَرْبَعَ مَرَاتِ إِنَّهُ لَمِنَ الْكَاذِبِينَ فِيمَا رَمَاهَا بِهِ ثُمَّ يَقُولَ الْإِمَامُ اتَّقِي اللَّهَ فَإِنَّ غَضَبَ اللَّهِ شَدِيدٌ ثُمَّ تَقُولَ الْمَرْأَةُ غَضَبُ اللَّهِ عَلَيْهَا إِنْ كَانَ مِنَ الصَّادِقِينَ فِيمَا رَمَاهَا بِهِ ثُمَّ يُفَرِّقُ بَيْنَهُمَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ أَبَداً وَ لَا يَتَوَارَثَانِ لَا يَرِثُ الزَّوْجَ الْمَرْأَةَ وَ لَا تَرثُ الْمَرْأَةُ الزَّوْجَ وَلَا الْأَبُ الِابْنَ فَإِنِ ادَّعَى [ دَعَا] أَحَدُ وَلَدَهَا وَلَدَ الزَّانِيَة جُلِدَ الْحَدَّ وَ إِن ادَّعَى الرَّجُلُ بَعْدَ الْمُلَاعَنَةِ أَنَّهُ وَلَدُهُ لَحِقَ بِهِ وَ نُسِبَ إِلَيْهِ.﴾ (3)

* كيفية الملاعنة

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: إِنَّ عَبَّادَ الْبَصْرِى سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا حَاضِرُ كَيْفَ يُلَاعِنُ الرَّجُلُ الْمَرْأَةَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِن رَجُلًا مِنَ الْمُسْلِمِينَ أَتَى رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَرَأَيْتَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ مَنْزِلَهُ فَوَجَدَ مَعَ امْرَأَتِهِ رَجُلًا يُجَامِعُهَا مَا كَانَ يَصْنَعُ قَالَ فَأَعْرَضَ عَنْهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم وَ انْصَرَفَ ذَلِكَ الرَّجُلُ وَ كَانَ ذَلِكَ الرَّجُلُ هُوَ الَّذِي ابْتُلِيَ بِذَلِكَ مِنِ امْرَأَتِهِ قَالَ فَنَزَلَ عَلَيْهِ الْوَحْنُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْحُكْمِ فِيهِمَا فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَى ذَلِكَ الرَّجُل فَدَعَاهُ فَقَالَ لَهُ أَنْتَ الَّذِي رَأَيْتَ مَعَ امْرَأَتِكَ رَجُلًا فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ

ص: 182

10-1- امام باقر علیه السلام- زراره از امام باقر علیه السلام در مورد چهار نفری که بر ضدّ یک زن شهادت به زنا داده اند و یکی از آن ها همسر آن زن می باشد نقل کرده که امام علیه السلام فرمود: «آن مرد [با همسرش] لعان می کند و بقیّه ی شاهدها [هشتاد] تازیانه می خورند»

11-1- امام صادق علیه السلام- جمیل بن درّاج گوید: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «آیا میان مرد آزاد و کنیزش لعان صورت می گیرد؟» امام علیه السلام فرمود: «آری» و هم چنین میان مرد برده و زن آزاد، و میان برده و کنیز [که با هم ازدواج کرده اند] و میان مرد مسلمان و زن یهودی و [یا] مسیحی [که ازدواج موقّت کرده باشند] لعان صورت می گیرد و [در این موارد] زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند و مرد آزاد و کنیز [که مورد سؤال] از یکدیگر ارث نمی برند».

12-1- فقه الرّضا علیه السلام- لعان این است که مرد همسر خود را به زنا متّهم ساخته و نسبت فرزندش را به خود انکار کند. پس اگر چهار شاهد عادل بر علیه زن آورد، زن سنگسار می شود، و اگر شاهد بر علیه او اقامه ننمود با او ملاعنه می کند، و اگر از لعان سر باز زد هشتاد ضربه شلاق به عنوان حدّ قذف می خورد، و اگر با زن لعان کرد حد از او برداشته می شود. و لعان به این صورت است که مرد رو به قبله بایستد و چهار مرتبه به اسم «الله» قسم بخورد که در مورد آن چه به زن اتهام بسته، صادق بوده است. آنگاه امام به او می گوید: «از خدا بترس، زیرا لعنت خداوند شدید است. سپس مرد می گوید: «لعنت خدا بر او باد، اگر در آن چه به زن نسبت داده است از دروغگویان باشد. آن گاه زن رو به قبله می ایستد چهار مرتبه به اسم «الله» قسم می خورد که مرد در اتهامی که به او زده دروغگو است. پس امام به او می گوید: «از خدا بترس که غضب خداوند شدید است. آن گاه زن می گوید: «غضب خدا بر او اگر مرد در اتهامی که به او زده است صادق باشد سپس امام آن ها را از هم جدا می کند و برای همیشه زن نسبت به مرد حرام می شود و از یکدیگر ارث نمی برند نه شوهر از زن ارث می برد و نه زن از شوهر ارث می برد و نه پدر از پسر پس اگر کسی فرزند این زن را ولدالزنا خواند، به عنوان حد تازیانه می خورد، و اگر مرد بعد از ملاعنه ادّعا کرد که فرزند از آن اوست فرزند به او ملحق و منتسب می گردد.

* کیفیت ملاعنه

1- امام صادق علیه السلام- عبدالرّحمن بن حجّاج گوید: «عبّاد بصری از امام صادق علیه السلام پرسید: «ملاعنه شوهر با زوجه اش چگونه است؟» امام علیه السلام فرمود: «مردی از مسلمانان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا! بفرمایید چنان چه مردی به خانه اش برود و مردی دیگر را با زوجه اش درحال مقاربت ببیند با آن دو چه کار باید انجام دهد؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «رسول خدا از شنیدن این کلام روی برگردانید و مرد منصرف شد و آن مرد خود بدین مصیبت از سوی زوجه اش مبتلا شده بود». فرمود: «وحی از جانب خداوند عزّوجلّ بر حکم آن دو نازل شد، و رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی آن مرد کسی را فرستاد و وی را خواست و پرسید: آیا تو آن کسی هستی که با زوجه ات چنین ماجرایی دیدی؟ عرض کرد: «آری» فرمود: «برو» و همسرت را نزد من بیاور زیرا خداوند عزّوجلّ حکم تو و آن

ص: 183

انْطَلِقُ فَأْتِنِي بِامْرَأَتِكَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَنْزَلَ الْحُكْمَ فِيكَ وَ فِيهَا قَالَ فَأَحْضَرَهَا زَوْجُهَا فَأَ وَقَفَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ لِلزَّوْجِ اشْهَدْ أَرْبَعُ شَهادَاتِ بِاللَّهِ إِنَّكَ لَمِنَ الصَّادِقِينَ فِيمَا رَمَيْتَهَا بِهِ قَالَ فَشَهِدَ ثُمَّ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم أَمْسِك وَ وَعَظَهُ ثُمَّ قَالَ اتَّقِ اللَّهَ فَإِنَّ لَعْنَةَ اللَّهِ شَدِيدَةُ ثُمَّ قَالَهُ اشْهَدِ الْخَامِسَةَ أَنَّ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَيْكَ إِنْ كُنْتَ مِنَ الْكَاذِبِينَ قَالَ فَشَهِدَ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ فَنُجِّيَ ثُمَّ قَالَ لِلْمَرْأَةِ اشْهَدِى أَرْبَعَ شَهَادَاتِ بِاللَّهِ إِنَّ زَوْجَكِ لَمِنَ الْكَاذِبِينَ فِيمَا رَمَاكِ بِهِ قَالَ فَشَهِدَتْ ثُمَّ قَالَ لَهَا أَمْسِكِى فَوَعَظَهَا وَ قَالَ لَهَا اتَّقِى اللَّهَ فَإِنَّ غَضَبَ اللَّهِ شَدِيدُ ثُمَّ قَالَ لَهَا اشْهَدِي الْخَامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ زَوْجُكَ مِنَ الصَّادِقِينَ فِيمَا رَمَاكِ بِهِ قَالَ فَشَهِدَتْ قَالَ فَفَرَّقَ بَيْنَهُمَا وَ قَالَ لَهُمَا لَا تَجْتَمِعَا بِنِكَاحَ أَبَداً بَعْدَ مَا تَلَاعَنْتُمَا﴾ (1)

2- الجواد علیه السلام ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ أَبِي جَعْفَر الثَّانِي علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ كَيْفَ صَارَ الزَّوْجُ إِذَا قَذَفَ امْرَأَتَهُ كَانَتْ شَهَادَتُهُ أَرْبَعَ شَهَادَاتِ بِاللَّهِ وَ كَيْفَ لَا يَجُورُ ذَلِكَ لِغَيْرِهِ وَ صَارَ إِذَا قَذَفَهَا غَيْرُ الزَّوْجِ جُلِدَ الْحَدَّ وَ لَوْ كَانَ وَلَداً أَوْ أَخاً فَقَالَ قَدْ سُئِلَ أَبُو جَعْفَرِ علیه السلام عَنْ هَذَا فَقَالَ أَلَا تَرَى أَنَّهُ إِذَا قَذَفَ الزَّوْجُ امْرَأَتَهُ قِيلَ لَهُ وَ كَيْفَ عَلِمْتَ أَنَّهَا فَاعِلَةُ فَإِنْ قَالَ رَأَيْتُ ذَلِكَ مِنْهَا بِعَيْنِي كَانَتْ شَهَادَتُهُ أَرْبَعَ شَهَادَاتِ بِاللَّهِ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ قَدْ يَجُوزُ لِلرَّجُل أَنْ يَدْخُلَ الْمَدْخَلَ فِي الْخَلْوَةِ الَّتِي لَا تَصْلُحُ لِغَيْرِهِ أَنْ يَدْخُلَهَا وَ لَا يَشْهَدُهَا وَلَدْ وَ لَا وَالِدٌ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ فَلِذَلِكَ صَارَتْ شَهَادَتُهُ أَرْبَعَ شَهَادَاتِ ِباللَّهِ إِذَا قَالَ رَأَيْتُ ذَلِكَ بِعَيْنِي وَ إِذَا قَالَ إِنِّى لَمْ أَعَايِنَ صَارَ قَاذِفَا فِي حَدٌ غَيْرِهِ وَ ضُرِبَ الْحَدَّ إِلَّا أَنْ يُقِيمَ عَلَيْهَا البَيِّنَةَ وَ إِنْ زَعَمَ غَيْرُ الزَّوْجَ إِذَا قَذَفَ وَ ادَّعَى أَنَّهُ رَآهُ بِعَيْنِهِ قِيلَ لَهُ وَ كَيْفَ رَأَيْتَ ذَلِكَ وَ مَا أَدْخَلَكَ ذَلِكَ الْمَدْخَلَ الَّذِى رَأَيْتَ فِيهِ هَذَا وَحْدَكَ أَنْتَ مُتَهَمْ فِي دَعْوَاكَ وَ إِنْ كُنْتَ صَادِقاً فَأَنْتَ فِي حَدَّ التَّهَمَة فَلَا بُدَّ مِنْ أَدَبَكَ بِالْحَدِّ الَّذِي أَوْجَبَهُ اللَّهُ عَلَيْكَ قَالَ وَ إِنَّمَا صَارَتْ شَهَادَةُ الزَّوْجِ أَرْبَعَ شَهَادَاتِ بِاللَّهِ لِمَكَانِ الْأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ مَكَانَ كُلِّ شَاهِدِ يَمِين﴾ (2)

3- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَر عَنْ أَخِيهِ أبى الْحَسَن علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُل لَاعَنَ امْرَأَتَهُ فَحَلَفَ أَرْبَعَ شَهَادَاتِ بِاللَّهِ ثُمَّ نَكَلَّ فِي الْخَامِسَةَ قَالَ إِنْ نَكَلَ فِي الْخَامِسَة فَهِيَ امْرَأَتُهُ وَجُلِدَ وَ

ص: 184

دو را نازل فرموده است» مرد همسر خویش را حاضر کرد و حضرت زن را بازداشت و به مرد فرمود: «چهار بار به خدا سوگند یاد کن که تو در آن چه به این زن نسبت دادی راست می گویی». مرد شهادت داد، سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آرام باش و او را نصیحت کرد و فرمود: «ای مرد از خداوند بترس، لعنت خداوند بسیار سخت است» آن گاه فرمود: «برای پنجمین بار شهادت ده و بگو لعنت خداوند بر من اگر از دروغگویان باشم». مرد شهادت پنجم را انجام داد، چنان که فرموده بود، رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور وی را به کناری بردند، آن گاه رو به زن کرده و فرمود: «تو نیز چهار بار به لفظ جلاله سوگند یاد کن شوهرت در آن چه به تو نسبت داده از دروغگویان است؛ زن شهادت را اجرا کرد». سپس به او فرمود: «آرام گیر و او را موعظه فرمود: «از خدا بترس زیرا خشم و غضب خداوند شدید است». بعد فرمود: «شهادت پنجم را چنین ادا کن و بگو که غضب خداوند بر من اگر شوهرم از راستگویان باشد در آن چه به من نسبت می دهد، و زن شهادت داد، آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله میان آن دو را جدایی انداخت» و فرمود: «شما هیچگاه نمی توانید پس از این ملاعنه با یکدیگر ازدواج کنید».

2- امام جواد علیه السلام- محمد بن سلیمان گوید: «از امام جواد علیه السلام السؤال کردم: «چرا مرد وقتی همسرش را مورد قذف قرار دهد چهار بار باید شهادت دهد و اگر غیر شوهر این نسبت را بدهد او را مورد حدّ قرار می دهند اگرچه پدر یا برادر آن زن باشد؟» حضرت فرمود: «از امام صادق علیه السلام همین سؤال را کردند». آن جناب در جواب فرمود: «علتش آن است که شوهر وقتی همسرش را مورد قذف و نسبت ناروا اقرار داد به او می گویند: چگونه دانستی که همسرت مرتکب فحشاء شده؟ اگر بگوید: «آن را با چشم خود از او دیدم، پس موظّف است چهار بار خدا را شاهد بگیرد این معنا را شهادت دهد. و این که چطور می تواند بگوید: «این فعل را با چشم خود از او دیدم، جهتش آن است که برای شوهر جایز است در مواضع پنهانی که دیگران حق ورود به آن جا را ندارند داخل شده و همسرش را زیر نظر بگیرد در حالی که این معنا بر احدی حتی فرزند و پدر زن جایز نیست نه در شب و نه در روز؛ از این رو وقتی ادعا رؤیت با چشم نمود می باید چهار مرتبه خدا را بر آن گواه و شاهد قرار دهد و به ذات او قسم بخورد و امّا اگر گفت: با چشم خود این را ندیده ام در این فرض قاذف محسوب شده و بدین ترتیب به او حدّ می زنند مگر آن که بیّنه عادل اقامه کند و امّا اگر غیر شوهر این نسبت را دهد و ادعا کند که فعل مزبور را از زن دیده به او می گویند چگونه دیدی و چطور در پنهانی او را زیر نظر قرار دادی در حالی که در دیدنت متّهم می باشی؟ پس اگر صادقی در مرتبه ی تهمّت بوده به ناچار باید تو را تأدیب نمود. و امّا این که شوهر باید چهار مرتبه قسم بخورد جهتش آن است که هر یک بار به جای یک شاهد عادل محسوب می شود».

3- امام کاظم علیه السلام- علیّ بن جعفر گوید: «از برادرم امام کاظم علیه السلام پیرامون مردی پرسیدم: «با همسرش لعان کرده و چهار مرتبه به نام خداوند سوگند خورده و در مرتبه ی پنجم [از شهادت دادن] خودداری کرده است؟» امام علیه السلام فرمود: «اگر مرد در مرتبهی پنجم [از شهادت دادن] خودداری کند آن زن [همچنان] همسر اوست و [به خاطر این تهمت زدن، هشتاد] تازیانه می خورد؛ و اگر زن از شهادت دادن خودداری کند در صورتی که سوگند [از طرف شوهر] بر ضد او داده شده زن تازیانه خواهد خورد». و نیز از

ص: 185

إِنْ نَكَلَتِ الْمَرْأَةُ عَنْ ذَلِكَ إِذَا كَانَتِ الْيَمِينُ عَلَيْهَا فَعَلَيْهَا مِثْلُ ذَلِكَ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُلَاعَنَة قَائِماً يُطَاعِنُ أَوْ قَاعِداً قَالَ الْمُلَاعَنَةُ وَ مَا أَشْبَهَهَا مِنْ قِيَام.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ الْخَامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ الله عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾ (7)

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم ثَلَاثُ مَنْ كُنَّ فِيهِ كَانَ مُنَافِقَا وَ إِنْ صَامَ وَ صَلَّى وَ زَعَمَ أَنَّهُ مُسْلِمُ مَنْ إِذَا اثْتُمِنَ خَانَ وَ إِذَا حَدَّثَ كَذَبَ وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فِي كِتَابِهِ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ وَ قَالَ أَنَّ لَعْنَتَ اللهُ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ وَ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَجَلَّ وَاذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كَانَ رَسُولًا نَبِيا﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ يَدْرَؤُا عَنْهَا الْعَذابَ أَنْ تَشْهَدَ أَرْبَعَ شَهادَاتٍ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَنَ الكاذبينَ﴾ (8)

* قوله تعالى: ﴿وَ الْخَامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ الله عَلَيْهَا إِنْ كَانَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾ (9)

1- الرضا علیه السلام- ﴿وَ إِنْ لَاعَنَهَا أَدْرِئَ عَنْهُ الْحَدُّ.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿وَ لَوْ لا فَضْلُ الله عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَكيمٌ ﴾ (10)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿الْفَضْلُ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله، وَ رَحْمَتُهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾ (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَضْلُ الله رَسُولُهُ وَ رَحْمَتُهُ وَلَايَةُ الْأَئِمَّة علیهم السلام﴾ (5)

3- الكاظم علیه السلام- ﴿الرَّحْمَةُ رَسُولُ الله صلی الله علیه و اله، وَ الفَضْلُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾ (6)

ص: 186

امام کاظم علیه السلام پیرامون لعان پرسیدم: «که آیا ایستاده لعان می کند یا نشسته؟ امام علیه السلام فرمود: «لعان کردن و مانند آن [مثل شهادت دادن] ایستاده انجام می شود».

* و در پنجمین بار بگوید: «که لعنت خدا بر او باد اگر از دروغگویان باشد.» (7)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است: رسول خدا صلی الله علیه و اله فرمود: «هرکس سه خصلت در او باشد از منافقان به شمار می رود. اگرچه نماز بخواند و روزه بگیرد و گمان کند که مسلمان می باشد؛ کسی که دروغ بگوید: «و هرگاه وعده دهد خلف وعده نماید، و در امانت ها خیانت کند. خداوند متعال در قرآن مجید فرموده : خداوند خیانت کنندگان را دوست نمی دارد. (انفال/58) و در جای دیگر فرموده : ﴿أَنَّ لَعْنَتَ اللهُ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ،﴾ و در جای دیگر فرمود: «و در این کتاب [ آسمانی] از اسماعیل [نیز] یاد کن که او در وعده هایش صادق و رسول و پیامبری [بزرگ] بود!. (مریم/54).

* آن زن نیز می تواند کیفر [زنا] را از خود دور کند به این طریق که چهاربار خدا را به شهادت طلبد که آن مرد [در این نسبتی که به او داده] از دروغگویان است. (8)

و بار پنجم بگوید که غضب خدا بر او باد اگر آن مرد از راستگویان باشد و در این صورت مجازات از هر دو برداشته می شود] (9)

1- امام رضا علیه السلام- اگر مرد با زن لعان کند مجازات (هشتاد تازیانه) از او برداشته می شود.

* و اگر فضل و رحمت خدا شامل حال شما نبود و این که او توبه پذیر و حکیم است [ بسیاری از شما گرفتار مجازات سخت الهی می شدید] (10)

1- امام كاظم علیه السلام- الفَضْلُ، همان رسول خدا صلی الله علیه و آله است و منظور از رَحمَتُهُ، امام علی علیه السلام است.

2- امام صادق علیه السلام- مراد از فَضْلُ الله همان رسول خدا صلی الله علیه و آله است و منظور از رحمته ولایت ائمه علیهم السلام است.

3- امام کاظم علیه السلام- منظور از،الرَحمَةُ، رسول خدا صلی الله علیه و آله و منظور از الفَضْلُ، علىّ بن ابى طالب علیه السلام است.

ص: 187

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ جاؤ بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ لا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَكُمْ بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اكْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ وَ الَّذِي تَوَلَّى كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عظيم﴾ (11)

* قوله تعالى: ﴿لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً وَ قالُوا هذا إفك مُبِينٌ﴾ (12)

* قوله تعالى: ﴿لَوْ لَا جَاؤُ عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَإِذْ لَرْيَأْتُوا بِالشُّهَدَاءِ فَأُولئِكَ عِنْدَ اللهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ﴾ (13)

* به یقین کسانی که آن تهمت عظیم را عنوان کردند گروهی [متشکّل و توطئه گر] از شما بودند؛ اما گمان نکنید این ماجرا به زیان شماست بلکه خیر شما در آن است؛ هر یک از آن ها سهم خود را از این گناهی که مرتکب شدند دارند؛ و آن کس از آنان که بخش مهم آن را بر عهده داشت عذاب عظیمی برای اوست (11)

* چرا هنگامی که این [تهمت] را شنیدید مردان و زنان با ایمان نسبت به کسی که از خودشان بود، گمان خیر نبردند و نگفتند: «این دروغ بزرگ آشکاری است؟! (12)

* چرا چهار شاهد بر آن نیاوردند؟ و هنگامی که گواهان را نیاوردند، آنان در پیشگاه خدا دروغگویانند. (13)

بِمَارِيَةَ مِنْ دُونِهِمْ وَ كَانَ مَعَهَا خَادِمُ يُقَالُ لَهُ جُرَيْحُ وَ حَسُنَ إِيمَانُهَا وَ إِسْلَامُهَا، ثُمَّ مَلَكَتْ مَارِيَةً قَلْبَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَحَسَدَهَا بَعْضُ أَزْوَاجِهِ، وَ أَقْبَلَتْ عَائِشَةُ وَ حَفْصَةً تَشْكُوَانِ إِلَى أَبَوَيْهِمَا مَيْلَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم إِلَى مَارِيَةَ وَ إِيثَارَهُ إِيَّاهَا عَلَيْهِمَا حَتَّى سَوَّلَتْ لِأَبَوَيْهِمَا أَنْفُسُهُمَا بِأَنَّ يَقْذِفُوا مَارِيَةَ بأَنَّهَا حَمَلَتْ بِإِبْرَاهِيمَ مِنْ جُرَيْحِ الْخَادِمِ، وَ كَانُوا لَا يَظُنُّونَ جُرَيْحَا خَادِمًا فَأَقْبَلَ أَبَوَاهُمَا إِلَى وَ هُوَ جَالِسُ فِي مَسْجِدِهِ فَجَلَسَا بَيْنَ يَدَيْهِ، ثُمَّ قَالا: يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا يَحِلُّ لَنَا وَ لَا لِشِيعَتِنَا أَنْ نَكْتُمَ عَلَيْكَ مَا يَظْهَرُ مِنْ خِيَانَة وَاقِعَة بكَ، قَالَ: مَا ذَا تَقُولَانِ؟ قَالا: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ جُرَيْحاً يَأْتِي مِنْ مَارِيَةَ الْفَاحِشَةَ الْعُظْمَى، وَ إِنَّ حَمَلَهَا مِنْ جُرَيْجٍ لَيْسَ هُوَ مِنْكَ، فَارْبَدَّ وَجَهُ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم وَ عَرَضَتْ لَهُ سَهْوَةُ لِعَظِيمِ مَا تَلَقَّيَاهُ بِهِ، ثُمَّ قَالَ: وَيْحَكُمَا مَا تَقُولَانِ؟ قَالا: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا خَلَّفْنَا جُرَيْحاً وَ مَارِيَةَ فِي مَشْرَبَتِهَا يَعْتِبُهَا فِي حُجْرَتِهَا وَ يُفَاكِهُها وَ يُطَاعِبُهَا وَ يَرُومُ مِنْهَا مَا يَرُومُ الرِّجَالُ مِنَ النِّسَاءِ فَابْعَتْ إِلى جُرَيْحٍ فَإِنَّكَ تَجِدُهُ عَلَى هَذِهِ الْحَالِ فَأَنْفِدْ فِيهِمَا حُكْمَ اللَّهِ وَ حُكْمَكَ. فَأَتَى النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله و سلم إِلَى عَلَى قَالَ: قُمْ يَا أَبَا الْحَسَن بِسَيْفِكَ ذِي الْفَقَارِ حَتَّى تَمْضِيَ مَشْرَبَةً مَارِيَةَ فَإِنْ صَادَفْتَهَا وَ جُرَيْحاً كَمَا يَصِفَان فَأَخْمِدْهُمَا بِسَيْفِكَ ضَرْباً. وَ قَامَ عَلَى علیه السلام وَ مَسَحَ سَيْفَهُ وَ أَخَذَهُ تَحْتَ ثَوْبِهِ فَلَمَّا وَلَّى مِنْ بَيْنِ يَدَيَّ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم انْتَنَى إِلَيْهِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ: أَكُونُ كَالشَّكَةِ، وَالشَّاهِدُ يَرَى مَا لَا يَرَى الْغَائِبُ، فَقَالَ لَهُ: فَدَيْتُكَ يَا أَبَا الْحَسَنِ امْضِ، فَمَضَى وَ سَيْفُهُ فِي يَدِهِ حَتَّى تَسَوَّرَ مِنْ فَوْقِ مَشْرَبَةِ مَارِيَةَ وَ هِيَ فِي جَوْفِ الْمَشْرَبَةِ، وَ جُرَيْحُ مَعَهَا يُؤَدِّبُهَا بِآدَابِ الْمُلُوكِ، وَ يَقُولُ لَهَا: عَظَّمِي رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم وَ لَبَيهِ وَ أَكْرِمِيهِ حَتَّى الْتَفَتَ جُرَيْحُ فَنَظَرَ إِلَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ سَيْفَهُ مَشْهُورُ فِي يَدِهِ فَفَزِعَ جُرَيْحُ، وَ صَعِدَ إِلَى نَخْلَة فِي الْمَشْرَبَةِ فَصَعِدَ إِلَى رَأْسِهَا فَنَزَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى الْمَشْرَبَةِ، فَكَشَفَ الرِّيحُ عَنْ أَثْوَابِ جُرَيْحِ فَرَآهُ خَادِمًا مَمْسُوحًا لَيْسَ لَهُ مَا لِلآدَمِيِّينَ، فَقَالَ: انْزِلْ يَا جُرَيْحُ، قَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ آمِناً عَلَى نَفْسِي؟ فَقَالَ: آمِناً عَلَى نَفْسِكَ، فَنَزَلَ جُرَيْحُ وَ أَخَذَ بِيَدِهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَأَوْقَفَهُ بَيْنَ يَدَيْهِ، وَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ جُرَيْحاً خَادِمُ مَمْسُوحٌ، فَوَلَّى النَّبِيُّ وَجْهَهُ إِلَى الْجِدَارِ، وَ قَالَ: حُلَّ لَهُمَا لَعَنَهُمَا اللَّهُ يَا جُرَيْحُ حَتَّى يَتَبَيَّنَ كَذِبُهُمَا وَ يَحْتَقِبَا خِزْيَهُمَا، بجُرْأَتِهِمَا عَلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَكَشَفَ جُرَيْحُ عَنْ أَثْوَابِهِ فَإِذَا هُوَ خَادِمُ مَمْسُوحٍ فَسَقَطَا بَيْنَ يَدَى رَسُول الله صلى الله عليه وآله و سلم وَ قَالا: يَا رَسُولَ اللَّهِ التَّوْبَةَ، اسْتَغْفِرْ لَنَا وَ لَنْ نَعُودَ. فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم لَا تَابَ اللَّهُ عَلَيْكُمَا فَمَا يَنْفَعُكُمَا اسْتِغْفَارِى َو مَعَكُمَا هَذِهِ الْجُرْأَةُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ عَلَى رَسُولِهِ فَقَالا: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم إِن اسْتَغْفَرْتَ لَنَا رَجَوْنَا أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَنَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ الْآيَةَ

ص: 190

از این رو عایشه و حفصه نزد پدرانشان رفته، از مهر و محبّتی که آن حضرت صلى الله عليه وآله و سلم در حقّ ماریه داشت و و او را بر آن ها ترجیح می داد شکایت بردند. تا این که عایشه و حفصه و پدرانشان دستخوش وسوسه های شیطانی شدند که ماریه را تهمّت زنند که او از جریح، ابراهیم را باردار شده است در حالی که گمان نمی کردند که جریح خواجه است. پدران عایشه و حفصه نزد رسول خدا صلى الله عليه وآله و سلم که در مسجد نشسته بود آمده و کنار حضرت صلى الله عليه وآله و سلم نشستند و گفتند: «ای نشستند و گفتند: «بر ما حلال و شایسته نیست که خیانتی را که در حق تو شده پنهان کنیم رسول خدا صلى الله عليه وآله و سلم فرمود: «چه می گویید؟ گفتند: «جریح با ماریه عملی قبیح و بزرگ مرتکب شده و او به واسطه ی جریح باردار شده نه به واسطه ی تو» چهره ی رسول خدا صلى الله عليه وآله و سلم از خشم کبود شد و به خاطر گفته ی سنگین آن دو مبهوت گردیده و فرمود: «وای بر شما چه می گویید؟» گفتند: «ای رسول خدا صلى الله عليه وآله و سلم ما جریح و ماریه را تا مشربه اش- مرادشان از مشربه، اتاق ماریه بود- که جریح با او به مزاح و بازی مشغول است و از او چیزی طلب می کند که مردان از زنانشان طلب دارند، تعقیب کرده ایم پس به دنبال جریح بفرست و در این صورت بی گمان او را در چنین وضعی خواهی دید؛ آن گاه حکم الهی را درباره ی او اجرا کن». رسول خدا صلى الله عليه وآله و سلم رو به سوی علی علیه السلام کرد و فرمود: «برخیز ای برادرم! و با ذوالفقارت برو تا به اتاق ماریه برسی و همان طور که او و جریح را همان گونه که این دو می گویند، دیدی، آن دو را از دم شمشیرت بگذران» علی علیه السلام از جا برخاست، شمشیر را در غلاف کرد و زیر جامه اش گرفت. وقتی خواست از نزد رسول خدا صلى الله عليه وآله و سلم برود، رو به ایشان نمود: و عرض کرد: ای رسول خدا! در آن چه به من امر فرموده ای هم چون آهن گداخته در پشم باشم یا همچون حاضری که می بیند آن چه را غایب نمی بیند؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی جانم به فدایت، بلکه همچون حاضری باش که می بیند آن چه را غایب نمی بیند» علی علیه السلام در حالی که شمشیر در دست داشت حرکت کرد تا از دیوار حجره ی ماریه بالا رفت. ماریه در میان حجره نشسته و جریح همراه او بود، آداب و رسوم پادشاهان را به او می آموخت و به او می گفت: «رسول خدا صلى الله عليه وآله و سلم را بزرگ و گرامی دار و درخواست او را پاسخ گوی» و به همین صورت سخن می گفت تا این که متوجّه حضور امیرمؤمنان علیه السلام شد که شمشیر از نیام بر کشید. جریح که این صحنه را دید هراسناک شد و از درخت خرمایی که در مشربه بود بالا رفت و امیرمؤمنان علیه السلام داخل مشربه شد. در این هنگام باد لباس جریح را کنار زد ناگهان مشخص شد که او خادمی خواجه است، امیرمؤمنان به او فرمود: «ای جریح پایین بیا او عرض کرد: ای امیرمؤمنان آیا جانم در امان است؟ حضرت فرمود: «بله تو در امان هستی جریح پایین آمد و امیرمؤمنان دست او را گرفت و نزد رسول خدا صلى الله عليه وآله و سلم آورد و فرمود: «ای رسول خدا جریح خادمی مخنّث (خواجه) است. رسول خدا صلى الله عليه وآله و سلم صورتش را به سمت دیوار برگرداند و فرمود: «ای جریح! خودت را به آن دو بنمایان تا دروغ و رسوایی آنان و گستاخی شان علیه خدا و رسولش برملا شود». جریح لباس خویش را کنار زد و مشخص شد که جریح خادمی مخنّث است، آن دو به دامن رسول خدا صلى الله عليه وآله و سلم افتادند و گفتند: «ای رسول خدا! توبه ی ما را بپذیر و برای ما طلب آمرزش کن. رسول خدا صلى الله عليه وآله و سلم فرمود: «خدا توبهتان را نمی پذیرد با این گستاخی، طلب آمرزش من برای شما سودی ندارد. پس خدا این دو آیه را در شأن آن دو نازل فرمود: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ

ص: 191

بهِمَا وَ فِي بَرَاءَةِ مَارِيَة: إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ هُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ.﴾ (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن بُكَيْر قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: جُعِلْتُ فِدَاكَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم أَمَرَ بِقَتْلِ الْقِبْطِيِّ وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّهَا قَدْ كَذَبَتْ عَلَيْهِ، أَوْ لَمْ يَعْلَمْ وَ إِنَّمَا دَفَعَ اللَّهُ عَنِ الْقِبْطِي الْقَتْلَ بِتَثْبتِ عَلَى ال فَقَالَ بَلَى قَدْ كَانَ وَ اللَّهِ أَعْلَمَ وَ لَوْ كَانَتْ عَزِيمَةٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله الْقَتْلُ مَا رَجَعَ عَلَى علیه السلام حَتَّى يَقْتُلَهُ، وَلَكِنْ إِنَّمَا فَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله لِتَرْجِعَ عَنْ ذَنْبِهَا، فَمَا رَجَعَتْ وَ لَا اشْتَدَّ عَلَيْهَا قَتْلُ رَجُلٍ مُسْلِمٍ بِكَذِبِهَا.﴾ (2)

* قوله تعالى: وَ لَوْ لا فَضْلُ الله عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ لَمَسَّكُمْ فيهما أَفَضْتُمْ فِيهِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ (14)

1- ابن عباس رحمه الله- ﴿فِيمَا أَفَضْتُمْ أَنْ خُضْتُمْ فِيهِ مِنَ الْإِفْكِ عَذَابٌ عَظِيمٌ أَيْ عَذَابُ لَا انْقِطَاعَ لَه﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَيْناً وَ هُوَ عِنْدَ الله عَظِيمٌ﴾ (15)

* قوله تعالى: وَ لَوْلا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما يَكُونُ لَنا أَنْ نَتَكَلَّمَ بهذا سُبْحانَكَ هذا بُهتانٌ عَظِيمٌ﴾ (16)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي وَصِيَّتِهِ لِابْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِيَّةِ رحمه اللهِ يَا بُنَيَّ لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ بَلْ لَا تَقُلْ كُلَّ مَا تَعْلَمُ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدْ فَرَضَ عَلَى جَوَارِحِكَ كُلَّهَا فَرَائِضَ يَحْتَجُ بِهَا عَلَيْكَ يَوْمَ الْقِيَامَة وَ يَسْأَلُكَ عَنْهَا وَ ذَكَرَهَا وَ وَعَظَهَا وَ حَذَرَهَا وَ أَدَبَهَا وَ لَمْ يَتْرُكْهَا سُدَى فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ وَ لَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ كُلُّ أُولئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا وَ قَالَ عَزَّ وَجَلَّ إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِالْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ الله عَظِيم.﴾ (4)

ص: 192

الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ هُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ * يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُم بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ.﴾

3-1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن بکیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم، رسول خدا صلی الله علیه السلام دستور به قتل قبطی داد، در حالی که می دانست عایشه به او دروغ بسته یا این که این مسئله را نمی دانست و خداوند با دوراندیشی علی علیه السلام قتل را از او دور گردانید؟ حضرت علیه السلام فرمود: «به خدا سوگند، پیامبر صلی الله علیه و آله این را می دانست و اگر قصد کشتن او را داشت، علی علیه السلام باز نمی گشت مگر این که او را می کشت.» امّا پیامبر صلی الله علیه و آله این کار را کرد تا عایشه از گناه خود باز گردد. امّا او بازنگشت و کشته شدن مردی مسلمان به خاطر دروغ او بر او گران نیامد.

* و اگر فضل و رحمت الهی در دنیا و آخرت شامل حال شما نمی شد به خاطر این گناهی که کردید عذاب سختی به شما می رسید! (14)

1- ابن عبّاس رحمه الله- فيما أَفَضْتُم فيه يعنى تهمتی که به آن پرداختید؛ عَذابٌ عَظِيمٌ یعنی عذابی [به شما می رسید] که هرگز پایان نمی پذیرفت.

* [به یاد آورید] زمانی را که این شایعه را از زبان یکدیگر می گرفتید، و با دهان خود سخنی می گفتید که به آن یقین نداشتید؛ و آن را ساده و کوچک می پنداشتید در حالی که نزد خدا بزرگ است! (15)

* چرا هنگامی که آن را شنیدید نگفتید: «ما حق نداریم که به این سخن تکلّم کنیم؛ خداوندا منزّهی تو، این بهتان بزرگی است»؟! (16)

1- امام على علیه السلام- امیرالمؤمنین علیه السلام در وصیّتش به فرزندش محمّد بن حنفیّه رحمه الله فرمود: «فرزند عزیزم آن چه را نمی دانی نگو، بلکه همه ی آن چه را که می دانی نیز نگو، زیرا خدای تعالی بر کلّیه ی اعضاء تو وظایف و واجباتی را مقرّر و مفروض داشته است که در روز قیامت به وسیله ی آن ها بر تو احتجاج می کند و از آن ها سؤال می نماید و آن اعضاء را تذکر داده و موعظه کرده و برحذر داشته و تأدیب نموده و آن ها را بیهوده رها نکرده است چنان که خدای عزّوجلّ فرموده است: از آن چه به آن آگاهی نداری، پیروی مکن، چراکه گوش و چشم و دل، همه مسئولند. (اسراء/36) و خدای عزّوجلّ فرموده است: ﴿إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمٍ.﴾

ص: 193

2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا تَدَعَ الْيَقِينَ بالشَّكِ وَ الْمَكْشُوفَ بِالْخَفِيِّ وَ لَا تَحْكُمْ مَا لَمْ تَرَهُ بِمَا تُرَوَى عَنْهُ قَدْ عَظَمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْرَ الْغِيبَة وَ سُوءِ الظَّنِّ بِإِخْوَانِكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَكَيْفَ بِالْجُرْأَةِ عَلَى إِطْلَاقِ قَوْلَ وَ اعْتِقَادِ زُورٍ وَ بُهْتَانِ فِي أَصْحَابِ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمٌ وَ مَا دُمْتَ تَجِدُ إِلَى تَحْسِينِ الْقَوْلِ وَالْفِعْلِ فِي غَيْبَتِكَ وَ حَضْرَتِكَ سَبِيلًا فَلَا تَتَّخِذْ غَيْرَةً قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسناً.﴾ (1)

3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿قَالَ أَبُو جَعفَر علیه السلام النَّبِي صلی الله علیه و آله لَمَّا نَزَلَ بِغَدِير خُم أَمَرَ لَهُ أَنْ يُقَمَّ مَا تَحْتَهُنَّ وَ يُنْصَبَ لَهُ أَحْجَارُ كَهَيْئَةِ الْمِنْبَرِ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَوْقَ تِلْكَ الْأَحْجَارِ ثُمَّ حَمِدَ اللَّهَ وَأَثْنَى عَلَيْهِ فَقَالَ... أَوْحَى إِلَيَّ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُ فَما بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ مَعَاشِرَ النَّاسِ مَا قَصَّرْتُ فِي تَبْلِيغِ مَا أَنْزَلَهُ إِلَيَّ... ولكن سَأَلْتُ جَبْرَئِيلَ أَنْ يَسْتَعْفِيَ لِى عَنْ تَبْلِيغِ ذَلِكَ إِلَيْكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ لِعِلْمِي بِقَلَّة الْمُؤْمِنِينَ وَكَفْرَة الْمُنَافِقِينَ وَ أَدْغَالَ الْآثِمِينَ وَ خَتْلِ الْمُسْتَهْزِ مِنَ بِالْإِسْلَامِ الَّذِينَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ بِأَنَّهُمْ يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَ يَحْسَبُونَهُ هَيْناً وَ هُوَ عِندَ اللهُ عَظِيمٌ وَ كَثْرَة أَذَاهُمْ لِى غَيْرَ مَرَّةً حَتَّى وَ هُوَ سَمَّوْنِى أُذُناً وَ زَعَمُوا أَنِّى كَذَلِكَ لِكَثْرَة مُلَازَمَتِهِ إِيَّايَ وَ إِقْبَالِى عَلَيْهِ حَتَّى أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ فِي ذَلِكَ وَ مِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنَّ قُلْ أُذُنَّ عَلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ الْآيَةَ وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أُسَمِّيَ الْقَائِلِينَ بذَلِكَ بِأَسْمَائِهِمْ لَسَمَّيْتُ وَ أَنْ أُومِيَّ إِلَيْهِمْ بِأَعْيَانِهِمْ لَأَوْمَأْتُ وَ أَنْ أَدلَّ عَلَيْهِمْ لَدَلَلْتُ وَ لَكِنِّى وَ اللَّهِ فِي أُمُورِهِمْ قَدْ تَكَرَّمْتُ وَ كُلَّ ذَلِكَ لَا يَرْضَى اللَّهُ مِنِّي إِنَّا أن أبلغ مَا أَنْزَلَ اللهُ إِلَى ثُمَّ تَلَا صلی الله علیه و آله يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغ ما أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فِي عَلىِّ وَ إِنَّ لَم تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاس. ﴾ (2)

ص: 194

2- امام صادق علیه السلام- از یقین خود به خاطر شکّ و تردید نگذر، و از امری روشن به واسطه ی چیزی که پنهان و پوشیده است، اعراض نکن. و به آن چه با چشم خود ندیدی به سبب آن چه از دیگران در آن موضوع روایت می کنی، حکم نکن. خداوند موضوع غیبت و سوء ظن به برادران مؤمن را بزرگ و مهم شمرده است، تا برسد به این که انسان جرأت و جسارت پیدا کرده و به طور مطلق و بدون قید و احتیاط نسبت به دیگران و مخصوصاً درباره ی اصحاب پیغمبر اکرم صلى الله عليه وآله و سلم سخن ناصواب بگوید، و یا اعتقاد بی اساس و روی پایه ی سست و دروغ و بهتان داشته باشد؛ خداوند متعال در سوره ی نور می فرماید: ﴿إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهُ عَظِيمٌ؛﴾ و تا می توانی راهی برای نیکوشدن و صحت و حسن عمل دیگران پیدا کن، خواه آن عمل در حضور تو صورت بگیرد و یا در غیاب تو؛ به راه های دیگر حمل نکرده، و توجیهات فاسد و بد برای آن عمل درست نکن. خداوند متعال می فرماید: برای مردم خوبی و خیر بگویید. (بقره/83).

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام باقر علیه السلام روایت است: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله وارد غدیر خم شد پیامبر دستور داد زیر آن درخت ها با سنگ چیزی شبیه منبر بسازند که بر مردم مشرف باشد هنگامی که همه آن جا جمع شدند و ایستادند، پیامبر صلی الله علیه و آله بالای آن سنگ ها ایستاد و پس از ستایش و نیایش خداوند چنین فرمود: «خدا به من چنین وحی فرموده است: ﴿بِسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؛﴾ ای پیامبر! آن چه از خدا بر تو نازل شد برسان که اگر نرسانی تبلیغ رسالت او را نکرده ای و خدای ترا از مردم محفوظ خواهد داشت. (مائده/67) ای گروه مردم! اینک من در تبلیغ آن چه خداوند بر من نازل فرمود: «کوتاهی نکردم؛ از جبرئیل خواهش کردم که از خدا بخواهد مرا از اقدام به این موضوع معاف بدارد، زیرا می دانستم افراد با ایمان خیلی کم اند و مردمان دو روی منافق بسیار و کاملاً به دغل بازی جنایتکاران آگاهی داشتم و متوجه بودم چگونه به اسلام با دیده ی استهزاء می نگرند همان کسانی که خداوند آن را در قرآن توصیف فرموده است: آن ها به زبان خود چیزی می گویند که در دل ندارند. (فتح /11) ﴿وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللهُ عَظِيم؛ من می دانستم اینان چه قدر به من اذیّت خواهند کرد تا آن حدّی که مرا «اذن» و گوش (خوش باور و ساده لوح) نام گذاری کرده اند و اکنون هم خیال کرده اند علّت این که علی علیه السلام را به این مقام نصب نموده ام به خاطر این است که وی همواره ملازم من است و من هم به او توجه دارم این مردم کسانی هستند که خداوند درباره شان می فرماید از آن ها کسانی هستند که پیامبر صلی الله علیه و آله را آزار می دهند و می گویند: «او آدم خوش باوری است» بگو «خوش باور بودن او به نفع شماست! [ولی بدانید] او به خدا ایمان دارد و [تنها] مؤمنان را تصدیق می کند (توبه/61) اگر می خواستم در همین محفل اسامی یکایک این منافقین را می بردم و به سوی فرد فرد آن ها اشاره می کردم، ولی در عین حال در مورد آن ها بزرگواری می کنم زیرا فقط فرمان خدا و خوشنودیش به تبلیغ آن چه نازل کرده بستگی دارد و ما زاد بر آن از من چیزی نخواسته است، سپس این آیه را تلاوت فرمود: «ای پیامبر! آن چه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است کاملا به مردم برسان و اگر نکنی رسالت او را انجام نداده ای! خداوند تو را از [خطرات احتمالی] مردم نگاه می دارد. (مائده/67).

ص: 195

* قوله تعالى: ﴿يَعِظُكُمُ اللهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَداً إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ (17)

* قوله تعالى: ﴿وَ يُبَيِّنُ اللهُ لَكُمُ الْآيَاتِ وَ اللهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ (18)

1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿يَعِظُكُمُ اللهُ أى يَحرُمُ اللهُ عَلَيْكُم أَن تَعُودُوا لِمِثْلِهِ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ اللهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ﴾ (19)

* قوله تعالى: ﴿وَ لَوْ لا فَضْلُ الله عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللهَ رَءوُفٌ رَحِيمٌ﴾ (20)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ قَالَ فِي مُؤْمِن مَا رَأَتْهُ عَيْنَاهُ وَ سَمِعَتْهُ أَذْنَاهُ فَهُوَ مِنَ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ﴾ (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ قَالَ فِي مُؤْمِن مَا رَأَتْ عَيْنَاهُ وَ سَمِعَتْ أَذْنَاهُ مَا يَشِينُهُ وَ يَهْدِمُ مُرُوتَهُ فَهُوَ مِنَ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا هُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ (3)

3- الكاظم علیه السلام- ﴿مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْل عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَول علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ الرَّجُلُ مِنْ إِخْوَانِي يَبْلُغُنِي عَنْهُ الشَّيْءُ الَّذِي أَكْرَهُهُ فَأَسْأَلُهُ عَنْ ذَلِكَ فَيُنْكِرُ ذَلِكَ وَ قَدْ أَخْبَرَنِي عَنْهُ قَوْمُ ثِقَاتُ فَقَالَ لِي يَا مُحَمَّدُ كَذَّبُ سَمْعَكَ وَ بَصَرَكَ عَنْ أَخِيكَ فَإِنْ شَهِدَ عِنْدَكَ خَمْسُونَ قَسَامَةً وَ قَالَ لَكَ قَوْلًا فَصَدِّقْهُ وَ كَذَّبْهُمْ لَا تُذِيعَنَّ عَلَيْهِ شَيْئًا تَشِينُهُ بِهِ وَ تَهْدِمَ بِهِ مُرُوءَتَهُ فَتَكُونَ مِنَ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ.﴾ (4)

4- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿مَنْ أَذَاعَ فَاحِشَةً كَانَ كَمُبْتَدِئِهَا.﴾ (5)

ص: 196

* خداوند شما را اندرز می دهد که اگر ایمان دارید هرگز چنین کاری را تکرار نکنید. (17)

* و خداوند آیات را برای شما بیان می کند و خدا دانا و حکیم است (18)

1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿يَعِظُكُمُ اللهُ﴾؛ یعنی خداوند بر شما حرام می کند که چنین کاری را تکرار کنید.

* به یقین کسانی که دوست دارند زشتی ها در میان مردم با ایمان شایع شود برای آنان در دنیا و آخرت عذاب دردناکی است؛ و خداوند می داند و شما نمی دانید. (19)

* و اگر فضل و رحمت الهی شامل حال شما نبود و این که خدا رئوف و مهربان است [مجازات سختی دامانتان را می گرفت]! (20)

1- امام صادق علیه السلام- کسی که درباره ی مؤمنی آن چه را چشمانش دیده و گوش هایش شنیده بگوید: پس او از جمله کسانی است که خداوند عزّوجلّ درباره ی آنان فرموده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا هُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ.﴾

2- امام علی علیه السلام- هرکس درباره ی مؤمنی مطلبی را که با چشم دیده یا با گوش خود شنیده بگوید که به آن وسیله از او عیب جویی کند و به شخصیّت او زیان برساند، چنین کسی از جمله ی آن هایی است که خداوند درباره ی آنان فرموده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ.﴾

3- امام كاظم علیه السلام- محمّد بن فضیل گوید: «به امام کاظم علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم! درباره ی یکی از برادرانم خبرهایی به من می رسد که برایش بد است، و از او می پرسم و منکر می شود با این که افراد موثّقی به من خبر داده اند». فرمود: «ای محمّد! گوش و چشمت را نسبت به برادرت دروغ شمار و اگر پنجاه عادل هم نزد تو گواهی دهند و خودش چیز دیگری بگوید، او را راستگو بشمار و همه را دروغگو به حساب بیاور و چیزی که او را زشت کند و آبرویش را ببرد، فاش نکن، که اگر فاش کنی از آن هایی می باشی که خدای عزّوجلّ می فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا هُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ.﴾

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- اگر کسی زشتی ای را آشکار سازد همچون آغازگر آن است.

ص: 197

5- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ أَحْصَى عَلَى أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ عَيْباً لِيَعِيبَهُ بِهِ يَوْماً مَا كَانَ مِنْ أَهْلِ هَذِهِ الْآيَةِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ..﴾ (1)

6- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿فِي وَصِيَّة النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله لِعَلِى علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِأَصْحَابِهِ أَلَا أُخْبِرُكُمْ بِشِرَارِكُمْ قَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم قَالَ الْمَشَاءُونَ بِالنَّمِيمَةِ الْمُفَرِّقُونَ بَيْنَ الْأَحِبَّةَ الْبَاغُونَ لِلْبرَاءِ الْعَيْب.﴾ (2)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ قَالَ فِى أَخِيهِ الْمُؤْمِن شَيْئاً يَعْلَمُهُ مِنْهُ يُرِيدُ بِهِ انْتِقَاصَةٌ فِي نَفْسِهِ وَ مُرُوّتِهِ فَهُوَ مِنَ الَّذِينَ قَالَ اللهُ إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ.﴾ (3)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن ابْن أَبي يَعْفُور عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ بَهَتَ مُؤْمِناً أَوْ مُؤْمِنَةً بِمَا لَيْسَ فِيهِ بَعَثَهُ اللَّهُ فِي طِينَة خَبَالَ حَتَّى يَخْرُجَ مِمَّا قَالَ قُلْتُ وَ مَا طِينَةُ الْخَبَالَ قَالَ صَدِيد يَخْرُجُ مِنْ فُرُوجِ المُومِسَاتِ.﴾ (4)

9- الباقر علیه السلام- ﴿يَجِبُ لِلْمُؤْمِن عَلَى الْمُؤْمِن أَنْ يَسْتُرَ عَلَيْهِ سَبْعِينَ كَبيرۀ﴾ (5)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿إن مِنَ الْغَيْبَةِ أَنْ تَقُولَ فِي أَخِيكَ مَا سَتَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ إِنَّ مِنَ الْبُهْتَانِ أَنْ تَقُولَ فِي أَخِيكَ مَا لَيْسَ فِيهِ.﴾ (6)

11- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿وَ اللَّهِ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَا أَعْطِيَ مُؤْمِنُ قَطُّ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةَ إِلَّا بِحُسْنِ ظنه باللهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ الْكَفِّ عَن اغْتِيَابَ الْمُؤْمِن وَ اللهِ الَّذى لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَا يُعَذِّبُ الله عَزَّوَ جَلَّ مُؤْمِناً بِعَذَابٍ بَعْدَ التَّوْبَةِ وَالاسْتِغْفَارَ لَهُ إِنَّا بِسُوءٍ ظَنهِ بِاللهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَاغْتِيَابِهِ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ (7)

* قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ وَ مَنْ يَتَّبع خُطُواتِ الشَّيْطانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَالمُنكَر وَ لَوْ لا فَضْلُ الله عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكَى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لكِنَّ اللهَ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ وَ اللهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ (21)

ص: 198

5- امام صادق علیه السلام- کسی که عیبی از برادر مؤمنش ببیند و روزی با آن عیب، او را لکّه دار سازد، مصداق این آیه است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا هُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ.﴾

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیغمبر صلی الله علیه و آله به یارانش فرمود: «آیا شما را به بدترین هایتان خبر ندهم؟ گفتند: «چرا ای رسول خدا! فرمود: «سخن چین ها که دوستان را از هم جدا می کنند و برای پاکان عیب جویی می کنند.»

7- امام صادق علیه السلام- هرکس درباره ی برادر مؤمن خود عیبی که از او سراغ دارد را بازگو کند تا از آبرو و جوانمردی او بکاهد از آن هایی است که خداوند در موردشان فرموده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا هُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ.﴾

8- امام صادق علیه السلام- ابن ابی یعفور گوید: «امام صادق علیه السلام فرمود: «هر کس به زن یا مرد مؤمنی تهمت بزند بدون این که گناهی مرتکب شده باشد، خداوند او را در گِل خبال بر می انگیزد تا این که نسبت به آن چه گفته، دست بکشد» عرض کردم: «منظور از گل خبال چیست؟» امام علیه السلام فرمود: «چرکی است که از شرمگاه زنان فاحشه بیرون می آید.»

9- امام باقر علیه السلام- مؤمن باید هفتاد گناه کبیره ی برادر مؤمنش را بپوشاند.

10- امام صادق علیه السلام- از موارد غیبت آن است که آن چه را درباره ی برادرت بگویی که خداوند پوشیده نگهداشته است و بهتان آن است که در حقّ برادرت چیزی بگویی که در او نیست.

11- پیامبر صلی الله علیه و آله- سوگند به خدایی که جز او خدایی نیست، هرگز به مؤمنی خیر دنیا و آخرت داده نشده مگر این که نسبت به خداوند عزّوجلّ خوش گمان بوده و از غیبت کردن مؤمنی دست کشیده باشد؛ و به خدایی که جز او خدایی نیست سوگند که او مؤمنی را بعد از توبه و طلب مغفرت عذاب نمی کند مگر آن که نسبت به خداوند عزّوجل بدگمان بوده و درپی مؤمنی غیبت کرده است.

* ای کسانی که ایمان آورده اید! از گام های شیطان پیروی نکنید. هرکس پیرو گام های شیطان شود او به کارهای زشت و منکر فرمان می دهد و اگر فضل و رحمت الهی شامل حال شما نبود هرگز احدی از شما پاک نمی شد؛ ولی خداوند هر که را بخواهد و شایسته باشد پاکیزه می سازد و خدا شنوا و داناست. (21)

ص: 199

1- الباقر علیه السلام- ﴿لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ قَالَ كُلٌّ يَمِين بغَيْرِ اللَّهِ فَهيَ مِنْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ.﴾ (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَن امْرَأَةَ جَعَلَتْ مَالَهَا هَدْياً وَ كُلَ مَمْلُوكِ لَهَا حُرِّاً إِنْ كَلَّمَتْ أَخْتَهَا أَبَداً قَالَ تُكَلِّمُهَا وَ لَيْسَ هَذَا بِشَيْءٍ إِنَّمَا هَذَا وَ شِبْهُهُ مِنْ خُطُواتِ الشَّيْطَانِ قَالَ تَعَالَى يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطَانِ وَ مَنْ يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ المُنْكَر﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ لا يَأْتل أُولُوا الْفَضْل مِنْكُمْ وَ السَّعَةِ أَنْ يُؤْتُوا أُولى القُربى وَ المَساكينَ وَ المُهاجرينَ فِي سَبيل الله وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللهُ لَكُمْ وَ اللهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (22)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ؛﴾ هر سوگندی به غیر [نام] خدا از گام های شیطان است.

2- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت کرده که از آن حضرت پرسیدند: «زنی چنین نذر کرده که هرچه از مال دارد همه ی هدیّه و پیشکش برای کعبه باشد، و هر آن چه برده دارد همه آزاد باشند اگر با خواهرش کلامی سخن بگوید: «فرمود: «با او سخن بگوید، این نذرها نذر نیست، این ها و امثال این ها گام های شیطان است؛ خداوند فرموده است: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ وَ مَنْ يَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّيْطانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَر.﴾

* آن ها که از میان شما دارای برتری [مالی] و وسعت زندگی هستند نباید سوگند یاد کنند که از انفاق نسبت به نزدیکان و مستمندان و مهاجران در راه خدا دریغ نمایند؛ آن ها باید عفو کنند و چشم بپوشند؛ آیا دوست نمی دارید خداوند شما را بیامرزد؟ و خداوند آمرزنده و مهربان است. (22)

حَقَّ بِهِ الْعُوَادُ قَالَ علیه السلام... إِنْ أَبْقَ فَأَنَا وَلِيُّ دَمِي وَ إِنْ أَفْنَ فَالْفَنَاءُ مِيعَادِي وَإِنْ أَعْفُ فَالْعَفْوُلِي قُرْبَةً وَ لَكُمْ حَسَنَةً فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا أَلا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى الْحَسَنِ اللَّهِ فَقَالَ يَا بُنَيَّ ضَرْبَةً مَكَانَ ضَرْبَةٍ وَ لَا تَأْثَمْ﴾ (1)

3-2- السّجّاد علیه السلام- ﴿قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْن علیه السلام... فَاعْفُ وَاصْفَحْ يَعْفُ عَنْكَ الْمَلِيكُ وَ يَصْفَحْ فَإِنَّهُ يَقُولُ وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللهُ لَكُم.﴾ (2)

4-2- الباقر علیه السلام- ﴿يَعْفُو بَعْضُكُمْ عَنْ بَعْضٍ وَ يَصْفَحُ فَإِذَا فَعَلْتُمْ كَانَتْ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ لَكُمْ يَقُولُ اللَّهُ: أَلا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (3)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاتِ المُؤمِناتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ (23)

روزگارشان به بدبختی و شقاوت بگذرد، خداوند ما و شما را از کسانی قرار دهد که به خاطر تمایلات نفسانی از اطاعت خداوند کوتاهی نمی کند یا بعد از مرگ انتقام از او گرفته نمی شود، ما فقط متعلق به او هستیم و به سوی او باز می گردیم آن گاه حسن علیه السلام جلو آمد و امام علی علیه السلام فرمود: «ای پسرم فقط یک ضربه در مقابل ضربه اش به او بزن و دچار لغزش نشو.»

3-2- امام سجّاد علیه السلام- امام سجّاد علیه السلام می فرمود: «... امروز از ما در گذر و ببخش تا آن روز خدا از تو بگذرد؛ چون خودش می فرماید: ﴿وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ.﴾

4-2- امام باقر علیه السلام- برخی از شما عدّه ای دیگر را ببخشند و اگر چنین کنند، رحمت خداوند شامل حالشان می شود، خداوند می فرماید: ﴿أَلَا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللهُ لَكُمْ وَ اللهُ غَفُورٌ رَّحِيمٍ.﴾

* کسانی که زنان پاکدامن و بی خبر [از هرگونه آلودگی] و مؤمن را متّهم می سازند، در دنیا و آخرت از رحمت الهی دور شدند و عذاب سختی برای آن هاست. (23)

الْفَاسِقُونَ وَجَعَلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَوْلِيَاء إِبْلِيسَ قَالَ إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ وَ جَعَلَهُ مَلْعُونَا فَقَالَ إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاتِ المُؤمِناتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَ هُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ وَ لَيْسَتْ تَشْهَدُ الْجَوَارِحُ عَلَى مُؤْمِن إِنَّمَا تَشْهَدُ عَلَى مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذَابِ.﴾ (1)

* ﴿الغُلُو فِي شَأْنِ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام، مِصْدَاقُ الرَّمَى﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْمُفَضَّلَ أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الفَجَاءَهُ هَذَا الْجَوَابُ مِنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام .. وَأَمَّا مَا ذَكَرْتَ فِي آخِرِ كِتَابِكَ أَنَّهُمْ يَزْعُمُونَ أَنَّ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ هُوَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله... أخْبرُكَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى هُوَ خَلَقَ الْخَلْقَ لَا شَرِيكَ لَهُ لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ وَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةُ وَ هُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ وَ خَالِقُهُ خَلَقَ الْخَلْقَ وَ أَحَبَّ أَنْ يَعْرِفُوهُ بِأَنْبِيَائِهِ وَ احْتَجَّ عَلَيْهِمْ بِهِمْ فَالنَّبِيُّ الله هُوَ الدَّلِيلُ عَلَى اللَّهِ عَبْدُ مَخْلُوقُ مَرْبُوبُ اصْطَفَاهُ لِنَفْسِهِ بِرِسَالَتِهِ وَ أَكْرَمَهُ بِهَا فَجَعَلَهُ خَلِيفَتَهُ فِي خَلْقِهِ وَ لِسَانَهُ فِيهِمْ وَ أَمِينَهُ عَلَيْهِمْ وَ خَازِنَهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ قَوْلُهُ قَوْلُ اللَّهِ لَا يَقُولُ عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ مَنْ أَطَاعَهُ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُ عَصَى اللَّهَ وَ هُوَ مَوْلَى مَنْ كَانَ اللَّهُ رَبَّهُ وَ وَلِيَّهُ مَنْ أَبَى أَنْ يُقِرَّ لَهُ بالطَّاعَة فَقَدْ أبَى أَنْ يُقِرَّ لِرَبِّهِ بالطَّاعَة وبالْعُبُودِيَّة وَ مَنْ أَقَرَّ بِطَاعَتِهِ أطَاعَ اللَّهَ وَ هَدَاهُ فَالنَّبِيُّ صلى الله عليه وآله و سلم مَوْلَى الْخَلْقِ جَمِيعاً عَرَفُوا ذَلِكَ وَ أَنْكَرُوهُ وَ هُوَ الْوَالِدُ الْمَبْرُورُ فَمَنْ أَحَبَّهُ وَ أَطَاعَهُ وَ هُوَ الْوَالِدُ الْبَارُ وَ مُجَانِبُ الْكَبَائِرِ قَدْ كَتَبْتُ لَكَ مَا سَأَلْتَنِي عَنْهُ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ قَوْماً سَمِعُوا صِفَتَنَا هَذِهِ فَلَمْ يَقُولُوا بِهَا بَلْ حَرِّفُوهَا وَ وَضَعُوهَا عَلَى غَيْرِ حُدُودِهَا عَلَى نَحْو مَا قَدْ بَلَغَكَ وَ احْذَرْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ مَنْ يَتَعَصَّبُونَ بِنَا أَعْمَالَهُمُ الْخَبِيثَةَ وَ قَدْ رَمَانَا النَّاسُ بِهَا وَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَنَا وَ بَيْنَهُمْ فَإِنَّهُ يَقُولُ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ هُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ * يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللهُ أَعْمَالَهُمُ السَّيِّئَةَ وَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللهَ هُوَ الحَق المُبين.﴾ (2)

* الغَافِلَاتُ

ص: 204

بود- و از فرمان پروردگارش بیرون شد. (کهف/50) و کسانی را که زن های پارسا و مؤمنه را متّهم می کنند و به آن ها افتراء می بندند، ملعون دانسته و فرموده: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاتِ المؤمِناتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ لهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ كانُوا يَعْمَلُون؛﴾ جوارح بر ضدّ مؤمن گواهی نمی دهند بلکه برای آن گروهی که مستحق عذاب هستند گواهی می دهند.

* غلو در مقام ائمّه مصداق تهمت است.

1- امام صادق علیه السلام- مفضّل نقل می کند که نامه ای به امام صادق علیه السلام نوشت. ایشان در جواب چنین فرمود: «.... خواسته بودی این مطلب را برایت توضیح بدهم که منظور چیست. دقت کن! خداوند جهانیان را آفرید و شریکی هم ندارد. آفرینش و امر و دنیا و آخرت در اختیار اوست. او آفریننده ی هر چیز است. خواست مردم او را به وسیله ی انبیاء بشناسند و به وسیله ی ایشان نیز حجّت را بر آن ها تمام کرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که راهنمای به سوی خداست، بنده ای مخلوق و دارای پروردگار است. خداوند او را به رسالت خویش برگزیده و اکرام کرده و خلیفه خویش در میان مردم قرار داده و زبان گویای خدا در بین مردم و امین خدا بر آن ها و نگهبان او در آسمان ها و زمین است گفتار او گفتار خداست. درباره ی خدا جز حقیقت نمی گوید: «هر که مطیع او باشد از خدا اطاعت کرده، و نافرمان او نافرمان خداست. او مولای هر کسی است که خدا پروردگار اوست. هر که به اطاعت پیامبر اقرار ندارد از اطاعت خدا و بندگی او امتناع ورزیده و هر که اقرار به اطاعت پیامبر کند از خدا اطاعت نموده و هدایت یافته است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مولای جهانیان است، چه او را بشناسند و چه انکار کنند و پدر مهربان است. هر که مطیع و دوستدار او باشد فرزندی نیکوکار و پرهیزگار از گناهان است. آن چه سؤال کرده بودی توضیح دادم من می دانم گروهی این امتیازات ما را شنیده اند ولی درک نکرده اند و آن ها را تغییر داده و بر غیر حدود اصلی قرار داده اند، مانند آن چه تو شنیده ای خدا و پیامبرش از گروهی که اعمال زشت خود را به وسیله ما حلال می شمارند، بیزارند مردم کارهای آن ها را سبب خرده گیری بر ما قرار داده اند. خداوند بین ما و آن ها حکومت خواهد کرد. او در قرآن کریم می فرماید: ﴿الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاتِ المؤمِناتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ هُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ، يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بما كانُوا يَعْمَلُونَ، يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللهُ، دِينَهُمُ الحَقَّ وَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الحَقُّ الْمُبِينُ.﴾

* بی خبر [ از هرگونه آلودگی]

ص: 205

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قَولُهُ إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاتِ الْمُؤْمِنَاتِ يَقُولُ غَافِلَاتِ عَن الفَوَاحِشَ.﴾ (1)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ؛﴾ منظور از غافلات، زنانی هستند که از کارهای زشت بی خبر و به دور هستند.

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿رَحِمَ اللَّهُ امْرَأَ قَصَّرَ مِنْ أَمَلِهِ وَ جَدَّ فِي عَمَلِهِ وَ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ وَ أَمْسَكَ الْفَضْلَ مِنْ قُوتِهِ قَدَّمَ لِيَوْمٍ فَاقَتِهِ يَوْمَ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرِ مُحْضَراً وَ مَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً.﴾ (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي انْحَسَرَتِ الْأَوْصَافُ عَنْ كُنْهِ مَعْرِفَتِهِ وَ رَدَعَتْ عَظَمَتُهُ الْعُقُولَ فَلَمْ تَجِدْ مَسَاعَاً إِلَى بُلُوغ غَايَة مَلَكُوتِهِ هُوَ اللَّهُ الْحَقُّ الْمُبِينُ أَحَقُّ وَ أَبْيَنُ مِمَّا تَرَاهُ الْعُيُونُ لَمْ تَبْلُغُهُ الْعُقُولُ بِتَحْدِيدِ فَيَكُونَ مُشَبَّهَا وَ لَمْ تَقْدِرْ عَلَيْهِ الْأَوْهَامُ بِتَقْدِيرِ فَيَكُونَ مُمَثَلًا.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿الخَبيثَاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَ الْخَبيثُونَ لِلْخَبيثَاتِ وَ الطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَ الطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّباتِ أُولئِكَ مُبَرَّؤُنَ مِمَّا يَقُولُونَ هُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾ (26)

1- الحسن علیه السلام- ﴿قَالَ الْحَسَنَ علیه السلام المُعَاوِيَةُ الْخَبِيثَاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَ الْخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثَاتِ هُمْ وَاللَّهِ يَا مُعَاوِيَةُ أَنْتَ وَ أَصْحَابُكَ هَؤُلَاءِ وَ شِيعَتُكَ وَ الطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ أُولئِكَ مُبَرَّؤُنَ مِمَّا يَقُولُونَ هُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ هُمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَأَصْحَابُهُ وَ شِيعَتُه.﴾ (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام يَقُول... لِرَجُل مِنَ الشَّيعَة أَنْتُمْ الطَّيِّبُونَ وَ نِسَاؤُكُمُ الطَّيِّبَات.﴾ (4)

3- الباقر علیه السلام- ﴿أبي إِسْحَاقَ اللَّيْثيِّ قَالَ: قال الله علیه السلام يَا إِبْرَاهِيمُ مَا تَرَاهُ مِنْ شِيعَتِنَا مِنْ رِبَا وَزِنَا وَ لِوَاطَة وَ خِيَانَةِ وَ شُرْبِ خَمْرٍ وَ تَرْكِ صَلَاةِ وَ صِيَامٍ وَ زَكَاةِ وَ حَجٌ وَ جِهَادِ فَهِيَ كُلُهَا مِنْ عَدُوِّنَا النَّاصِبِ وَ سِنْخِهِ وَ مِزَاجِهِ الَّذِي مُرْجَ بِطِيئَتِهِ وَ مَا رَأَيْتَهُ فِى هَذَا الْعَدُوِّ النَّاصِبِ مِنَ الزُّهْدِ وَ الْعِبَادَةِ وَ الْمُوَاظَبَةِ عَلَى الصَّلَاةِ وَ أَدَاءِ الزَّكَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ أَعْمَالِ الْبِرِّ وَ الْخَيْرِ فَذَلِكَ كُلُهُ مِنْ طِينِ الْمُؤْمِن وَ سِنْخِهِ وَ مِزاجه... فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ يَنْزِعُ اللَّهُ تَعَالَى مِنَ الْعَدُوِّ النَّاصِب سِنْخَ الْمُؤْمِن وَ مِرَاجَهُ وَ طِينَتَهُ وَ جَوْهَرَهُ وَ عُنْصُرَهُ مَعَ أَعْمَالِهِ الصَّالِحَةِ وَيَرُدُّهُ إِلَى الْمُؤْمِنِ وَ يَنْزِعُ اللَّهُ مِنَ الْمُؤْمِنِ سِنْخَ النَّاصِبِ وَ مِزَاجَهُ وَ طِينَتَهُ وَ جَوْهَرَهُ وَ عُنْصُرَهُ مَعَ جَمِيعِ

ص: 208

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند رحمت کند کسی که آرزویش را کوتاه ساخته و در کار خویش، تلاش و کوشش نموده و اضافه ی مالش را انفاق نماید و زیادی رزق و روزی اش را نگاه داشته و برای روز نداری اش (قیامت) پیش فرستد... روزی که هر کس، هر کار نیکی که انجام داده، حاضر می بیند؛ و آرزو می کند میان او و هر کار بدی که انجام داده فاصله ی زمانی زیادی باشد. (آل عمران/30).

2- امام علی علیه السلام- سپاس از آن خداست که کنه شناختش در وصف نگنجد و بزرگیش خردها را خیره کند و راهی به دریافت پایان ملکوتش نیابند، اوست پادشاه راستین روشن درست تر و روشن تر از آن چه به چشم آید، اوهام نمی توانند او را اندازه بگیرند تا شبیه چیزی کنند.

* زنان ناپاک از آن مردان ناپاکند، و مردان ناپاک از آن زنان ناپاک؛ و زنان پاک از آن مردان پاکند، و مردان پاک از آن زنان پاک! اینان از آن چه که [ناپاکان] به آنان نسبت می دهند مبرّا هستند؛ و برای آنان آمرزش [الهی] و روزی پرارزشی است. (26)

1- امام حسن علیه السلام- امام حسن علیه السلام به معاویه فرمود: ﴿الخبيثاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَالْخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثَاتِ؛﴾ و تو و اصحاب تو ای معاویه داخل این جماعت خواهی بود ﴿وَ الطَّيِّباتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ أُولئِكَ مُبَرَّؤُنَ مِمَّا يَقُولُونَ هُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ؛﴾ منظور از این گونه افراد علیّ بن ابی طالب علیه السلام و یاران و شیعیان آن بزرگوار هستند.

2- امام صادق علیه السلام- ابوحمزه گوید: «شنیدم از امام صادق علیه السلام که به مردی از شیعیان می فرمود: «شما پاکان هستید، زنانتان نیز پاکان هستند.»

3- امام باقر علیه السلام- ابواسحاق لیثی گوید: «امام باقر علیه السلام فرمود: «... ای ابراهیم آن چه در شیعیان ما می بینی از ربا، زنا، لواط، جنایت و می خواری و ترک نماز و روزه و زکات و حج و جهاد، همه از دشمن ناصبی است و برخاسته از طبع و مزاج او چون سرشتش آمیخته است؛ و آن چه در این دشمن می بینی، از زهد و عبادت و مواظبت بر نماز و پرداخت زکات و روزه و حج و جهاد و کارهای خیر و خوب همه از مؤمن و طبع و مزاج اوست... و چون رستاخیز شود، خدا از دشمن ناصبی، منش مؤمن و مزاج و سرشت و جوهر و مایه او را، با همه کارهای خوب، از او می ستاند آن را به مؤمن برمی گرداند؛ از مؤمن نیز، منش و مزاج و سرشت و جوهر و مایه ی او را، با هر کار بدی که کرده باشد، از او می ستاند و به ناصبی برمی گرداند، از روی عدالت جله جلاله و تقدّست أسمائه و به ناصبی می فرماید: بر تو ستم نشده این کارهای بد از سرشت و مزاج توست و تو به

ص: 209

أَعْمَالِهِ السَّيِّئَةِ الرَّدِيَّةِ وَ يَرُدُّهُ إِلَى النَّاصِب عَدَلًا مِنْهُ جَلَّ جَلَالُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ وَ يَقُولُ لِلنَّاصِب لَا ظُلْمَ عَلَيْكَ هَذِهِ الْأَعْمَالُ الْخَبِيثَةُ مِنْ طِينَتِكَ وَ مِزَاجِکَ وَ أَنْتَ أَوْلَى بِهَا وَ هَذِهِ الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةُ مِنْ طِينَةِ الْمُؤْمِنِ وَ مِزَاجِهِ وَ هُوَ أَوْلَى بِهَا الْيَوْمَ تُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ لَا ظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللهَ سَرِيعُ الْحِسابِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام أَزِيدَكَ بَيَاناً فِي هَذَا الْمَعْنَى مِنَ الْقُرْآنِ قُلْتُ بَلَى يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَلَيْسَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ الْخَبِيثَاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَ الْخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثَاتِ وَ الطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَ الطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ أُولئِكَ مُبَرَّؤُنَ بِمَا يَقُولُونَ هُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَالَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ لِيَمِينَ اللهُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَ يَجْعَلَ الْخَبِيثَ بَعْضَهُ عَلَى بَعْضٍ فَيَرْكُمَهُ جَمِيعاً فَيَجْعَلَهُ فِي جَهَنَّمَ أُولئِكَ هُمُ الْخَاسِرُون فَقُلْتُ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِيمِ وَ مَا أَوْضَحَ ذَلِكَ لِمَنْ فَهِمَهُ وَ مَا أَعْمَى قُلُوبَ هَذَا الْخَلْقِ الْمَنْكُوسِ عَنْ مَعْرِفَتِهِ.﴾(1)

4- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قَولُهُ الخبيثَاتُ لِلْخَبِيثِينَ والخَبيثُونَ لِلْخَبِيثات والطيباتُ لِلطَّيِّبِينَ وَ الطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ أُولئِكَ مُبَرَّؤُنَ مِمَّا يَقُولُونَ يَقُولُ: الْخَبِيثَاتُ مِنَ الْكَلَامِ وَ الْعَمَلِ لِلْخَبِيثِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ يُلْزِمُونَهُمْ وَ يُصَدِّقُ عَلَيْهِمْ مَنْ قَالَ: وَالطَّيِّبُونَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ مِنَ الْكَلَامِ وَ الْعَمَل لِلطَّيِّبات.﴾ (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿إِذَا طَابَ قَلْبُ الْمَرْءِ طَابَ جَسَدُهُ وَ إِذَا خَبُثَ الْقَلْبُ خَبُثَ الْجَسَد.﴾ (3)

* قوله تعالى : ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلى أَهْلِها ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾ (27)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن أَبي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ لا تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنَسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِها قَالَ الِاسْتِينَاسُ وَقعُ النَّعْلِ وَ التَّسْلِيم.﴾ (4)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- أبى أَيُّوبَ الْأَنْصَارِيِّ، عَنْ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا مَا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَى بِالِاسْتِينَاس فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِذَا جَاءَ الرَّجُلُ إِلَى بَابِ الدَّارِ يُسَبِّحُ وَ يُهَلِّلُ حَتَّى يَعلَمَ أهلُ الدَّار أنَّه يُريدُ الدُّخُولَ فِيها﴾. (5)

ص: 210

داشتن آن ها سزاواری، این کارهای خوب از سرشت و مزاج مؤمن است و او به آن ها سزاوار است؛ امروز سزا بیند هرکس بدان چه بدست آورده ستم نیست امروز راستی خدا زود به حساب رسد. (غافر/17) ای ابراهیم، آیا در این جا ستم و ناروا می بینی»؟ گفتم: «نه ای پسر رسول خدا! بلکه حکمتی رسا و خوب و روشن و آشکار ارائه دادی» آن گاه فرمود: «در این باره، از قرآن توضیح بیشتری به تو بدهم؟ گفتم: «آری ای زاده رسول خدا». فرمود: «آیا خدای عزّوجلّ نفرموده است: ﴿الخَبِيثَاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَ الخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثَاتِ وَ الطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ أُولئِكَ مُبَرَّؤُنَ مِمَّا يَقُولُونَ هُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ.﴾ و: و آنان که کافرند به دوزخ محشور شوند تا خدا تمیز دهد پلید را از پاک و بنهد پلید را بر هم و انباشته کند همه را و بنهد در دوزخ آنان همان زیانکارانند. (انفال (37) گفتم: «سبحان الله، چه روشن است آن برای هر کس که بفهمد، و این خلق وارونه در شناختش چه کور دل اند».

4- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿الخبيثَاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَالخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثَاتِ وَ الطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ أُوْلَئِكَ مُبَرَّؤُونَ مِمَّا يَقُولُونَ؛﴾ زنان پلید زشت گفتار و زشت کردار برای مردان پلید زشت گفتار و زشت کردارند که ملازم یکدیگر بوده و سخن دیگران درباره ی آن ها قابل باور است و مردان و زنان نیکو گفتار و نیکو کردار برای زنان نیکو گفتار و نیکو کردار هستند.»

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- دل مرد که پاک شد، جسمش نیز پاکیزه است و چون دلش ناپاک باشد جسمش نیز پلید و ناپاک خواهد بود.

* ای کسانی که ایمان آورده اید! در خانه هایی غیر از خانه ی خود وارد نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن خانه سلام کنید؛ این برای شما بهتر است؛ شاید متذکّر شوید. (27)

1- امام صادق علیه السلام- عبدالرحمن بن ابی عبدالله گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره ی این سخن خداوند که می فرماید: ﴿لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا﴾، سؤال کردم و ایشان فرمود: «استئناس یعنی در را کوبیدن و سلام کردن».

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابو ایّوب انصاری گوید: «از رسول خدا صلی الله علیه و آله پیرامون این کلام خداوند: حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا پرسیدم: «مراد خداوند متعال از استیناس (انس گرفتن) چیست؟» پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «هنگامی که شخصی به در خانه ای می آید، سُبْحانَ الله و لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ بگوید: «تا اهل خانه بفهمند او قصد داخل شدن به خانه را دارد».

ص: 211

3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ: خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله يُرِيدُ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ أَنَا مَعَهُ فَلَمَّا انْتَهَيْتُ إِلَى الْبَابِ وَضَعَ يَدَهُ عَلَيْهِ فَدَفَعَهُ ثُمَّ قَالَ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ فَقَالَتْ فَاطِمَةً عَلَيْكَ السَّلَامُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم قَالَ أَدْخُلُ قَالَتْ ادْخُلْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم قَالَ أَدْخُلُ أَنَا وَ مَنْ مَعِي فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم لَيْسَ عَلَيَّ قِنَاعٌ فَقَالَ يَا فَاطِمَةُ خُذِى فَضْلَ مِلْحَفَتِكَ فَقَنِّعِي بِهِ رَأْسَكِ فَفَعَلَتْ ثُمَّ قَالَ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم قَالَ أَدْخُلُ قَالَتْ نَعَمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم قَالَ أَنَا وَ مَنْ مَعِي قَالَتْ وَ مَنْ مَعَكَ قَالَ جَابِرُ فَدَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ وَ دَخَلْتُ وَ إِذَا وَجْهُ فَاطِمَة أَصْفَرُ كَأَنَّهُ بَطْنُ جَرَادَة فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله مَا لِي أَرَى وَجْهَكَ أَصْفَرَ قَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله الْجُوعُ فَقَالَ صلی الله علیه و اله اللَّهُمَّ مُشْبِعَ الْجَوْعَةِ وَ دَافِعَ الصَّيْعَةِ أَشْبِعْ فَاطِمَةَ بِنْتَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله قَالَ جَابِرُ فَوَ اللَّهِ لَنَظَرْتُ إِلَى الدَّمِ يَنْحَدِرُ مِنْ قُصَاصِهَا حَتَّى عَادَ وَجْهُهَا أَحْمَرَ فَمَا جَاءَتْ بَعْدَ ذَلِكَ الْيَوْمِ﴾. (1)

4- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿إِنَّ رَجُلًا اسْتَأْذَنَ عَلَى رَسُول الله صلى الله عليه وآله و سلم فَتَنَحْنَحَ فَقَالَ صلی الله علیه و اله لِامْرَأَةَ يُقَالُ لَهَا رَوْضَةُ: قَوْمِي إِلَى هَذَا فَعَلْمِيهِ وَ قُولِى لَهُ: قُلِ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ أَأَدْخُلُ فَسَمِعَهَا الرَّجُلُ فَقَالَهَا، فَقَالَ صلی الله علیه و اله. ادْخُلُ.﴾ (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿نَهَى رَسُولُ الله صلی الله علیه و اله أَنْ يَدْخُلَ الرَّجُلُ عَلَى النِّسَاءِ إِلَّا بِإِذْنِ أَوْلِيَائِهِنَّ.﴾ (3)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الرَّجُلُ يَسْتَأْذِنُ عَلَى أَبِيهِ قَالَ نَعَمْ قَدْ كُنْتُ أَسْتَأْذِنُ عَلَى أَبِى وَ لَيْسَتْ أُمِّى عِنْدَهُ إِنَّمَا هِيَ امْرَأَةُ أَبِي تُوفِّيَتْ أُمِّى وَ أَنَا غُلَامُ وَ قَدْ يَكُونُ مِنْ خَلْوَتِهِمَا مَا لَا أَحِبُّ أَنْ أَفْجَأَهُمَا عَلَيْهِ وَ لَا يُحِبَّانِ ذَلِكَ مِنِّي السَّلَامُ أَصْوَبُ وَ أَحْسَنُ﴾ (4)

7- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَن سَهْلِ بْنِ سَعْدِ السَّاعِدِيَّ يَقُولُ اطَّلَعَ رَجُلُ مِنْ جُحْرٍ فِي حُجْرَةِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله وَ مَعَهُ مِدْرَى يَحْكُ بِهِ رَأْسَهُ، فَقَالَ لَوْ أَنَّى أَعْلَمُ أَنْ تَنْظُرَ لَطَعَنْتُ بِهِ فِي عَيْنِكَ، إِنَّمَا جُعِلَ الِاسْتِقْدَانُ مِنْ أجَلِ النَّظَرِ﴾ (5)

ص: 212

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- جابر بن عبدالله انصاری رحمه الله گوید: «روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی خانه ی فاطمه علیها السلام رفت و من هم با او همراه بودم، پس هنگامی که به در خانه رسیدیم رسول خدا صلی الله علیه و آله در زد و گفت: «السلام علیکم.» فاطمه علیها السلام گفت: علیک السلام، ای رسول خدا! سؤال فرمود: «داخل شوم»؟ پاسخ داد: داخل شوید ای رسول خدا. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا با این شخصی که همراه من است داخل شوم؟ فاطمه علیها السلام گفت: ای رسول خدا من مقنعه ای بر سر ندارم» پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «گوشه ی ملافه- یا روپوش- خود را مقنعه قرار بده و سرت را بپوشان» هنگامی که فاطمه علیها السلام چنان کرد پیامبر صلی الله علیه و آله مجدداً سلام کرده اجازه ورود خواست و فاطمه علیها السلام گفت: ای رسول خدا داخل شوید». پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: «بله، آیا داخل شوم با کسی که همراه من است؟» فاطمه علیها السلام گفت: «بله». جابر می گوید: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و من داخل شدیم و در این حال متوجه شدم که چهره ی فاطمه علیها السلام زرد است مثل شکم ملخ زرد» رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: چرا صورتت رنگ پریده و زرد است؟ فاطمه علیها السلام گفت: ای رسول خدا از گرسنگی» سپس پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دعا نموده و فرمود: «ای خدایی که گرسنگان را سیر می کنی، و افتادگان را دستگیری می نمایی، فاطمه علیها السلام را سیر نما». جابر می گوید: «به خداوند سوگند با این دعا خون در چهره ی فاطمه علیها السلام چنان جریان یافت که صورتش قرمز و گلگون گردید و بعد از آن روز هرگز گرسنه نشد».

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- مردی از رسول خدا اجازه ی ورود خواست و [برای این کار] سینه اش را [با در آوردن صدا] صاف کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله به زنی که نامش روضه بود فرمود: «نزد این مرد برو و به وی آموزش داده و بگو: هنگام اجازه ورود خواستن، چنین] بگو: سلام علیکم، آیا وارد بشوم؟ آن مرد این کلام پیامبر صلی الله علیه و آله را شنیده و آن جمله را تکرار نمود؛ پیامبر صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «[اکنون] داخل شو».

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا صلی الله علیه و آله از این که مردی به دیدار زنان بدون اجازه ی سرپرستانشان برود نهی فرمود.

6- امام صادق علیه السلام- محمّد بن علی حلبی گوید: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «آیا انسان هنگام ورود بر پدرش باید از او اجازه بگیرد؟ امام فرمود: «آری! من همواره هنگام ورود بر پدرم از او اجازه می گرفتم با این که مادرم نزد او نبود بلکه زن پدرم نزد ایشان بود، من پسر خردسالی بودم که مادرم از دنیا رفت؛ [با این حال هنگام ورود بر پدرم اجازه می گیرم چون] چه بسا آنان در تنهایی خویش به کاری مشغول باشند که نه من می پسندم در آن حالت آنان را غافلگیر سازم و نه آنان این کار را بر من می پسندند؛ و [در این موارد برای اجازه خواستن] سلام کردن، صحیح تر و نیکوتر است».

7- پیامبر صلی الله علیه و آله- سهل بن سعد ساعدی گوید: «مردی از سوراخی به داخل حجره پیامبر صلی الله علیه و آله نگاه می کرد و در آن حال، پیامبر صلی الله علیه و آله با شانه ای که داشت سر خویش را می خاراند؛ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر می دانستم که [به درون حجره] می نگری این شانه را درون چشمت فرو می کردم؛ اجازه گرفتن [هنگام وارد شدن به جایی] به خاطر [همین] نگاه کردن قرار داده شده است.»

ص: 213

8- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿انَّ رَجُلًا قَالَ لِلنَّبِي صلی الله علیه و آله أَسْتَأْذِنُ عَلَى أُمِّي؟ فَقَالَ: نَعَمْ قَالَ: أَنَّهَا لَيْسَ لَهَا خَادِمُ غَيْرى أفَاسْتَأْذِنُ عَلَيْهَا كُلَّما دَخَلْتُ؟ قَالَ: أَتُحِبُّ أَن تَرَاهَا عُريَانَةً؟ قَالَ الرَّجُلُ: لَا، قَالَ: فَاسْتَأْذِن عَلَيْهَا.﴾ (1)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿يَسْتَأْذِنُ الرَّجُلُ إِذَا دَخَلَ عَلَى أَبِيهِ وَ لَا يَسْتَأْذِنُ الْأَبُ عَلَى الِابْنِ قَالَ وَ يَسْتَأْذِنُ الرَّجُلُ عَلَى ابْنَتِهِ وَ أُخْتِهِ إِذَا كَانَتَا مُتَزَوِّجَتَيْن.﴾ (2)

10- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿أمَّا قَولُهُ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا قَالَ الاستِينَاسُ هُوَ الاستِئذان﴾ (3)

11- على بن إبراهيم رحمه الله- قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ رحمه الله فِي قَوْلِهِ فَإِذا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً قَالَ هُوَ سَلَامُكَ عَلَى أَهْلِ الْبَيْتِ وَ رَدُّهُمْ عَلَيْكَ فَهُوَ سَلَامُكَ عَلَى نَفسِكَ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فيها أَحَداً فَلا تَدْخُلُوها حَتَّى يُؤْذَنَ لَكُمْ وَ إِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكَى لَكُمْ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ﴾ (28)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ أَدَبَ اللَّهُ تَعَالَى خَلْقَهُ فَقَالَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ إِلَى قَوْلِهِ فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّى يُؤذَنَ لَكُمْ قَالَ: مَعْنَاهُ مُعَلِّماً لِلنَّاسِ فَإِنْ لَم تَجِدُوا فِيهَا أَحَداً يَأْذَنُ لكُمْ فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّى يُؤذَنَ لَكُمْ.﴾ (5)

قوله تعالى: ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فِيها مَتَاعٌ لَكُمْ وَ اللهُ يَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما تَكْتُمُونَ﴾ (29)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَرَّاحِ الْمَدَائِنِي قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ دَارٍ فِيهَا ثَلَاثَةُ أَبْيَاتٍ وَ لَيْسَ لَهَا حُجْرَةٌ قَالَ إِنَّمَا الْإِذْنُ عَلَى الْبُيُوتِ لَيْسَ عَلَى الدَّارِ إِذْنُ.﴾ (6)

ص: 214

8- پیامبر صلی الله علیه و آله- مردی به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و سؤال کرد: «آیا هر وقت می خواهم وارد اتاق مادرم شوم، باید اذن بگیریم؟ رسول خدا فرمود: «آری» مرد پرسید: «علّت آن چیست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا خوشحال می شوی وقتی وارد شدی، او را عریان ببینی»؟ مرد پاسخ داد: «نه». آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «پس با اذن و اطّلاع وارد شو».

9- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام فرمود: «مرد باید برای داخل شدن بر اتاق پدرش اجازه بگیرد ولی پدر نیازی به اجازه بر پسر ندارد. مرد باید از دختر و خواهرش که شوهر دارند اجازه ی ورود بخواهد.»

10- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا،﴾ استئناس همان اجازه خواستن است.

11- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿فَإِذا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللهِ مُبارَكَةٌ طَيِّبَةً؛﴾ سلام بر اهل خانه است و جواب آن ها به تو که در حکم سلام بر خود است.

* و اگر کسی را در آن نیافتید، وارد آن نشوید تا به شما اجازه داده شود؛ و اگر گفته شود: «بازگردید» بازگردید؛ این برای شما پاکیزه تر است؛ و خداوند به آن چه انجام می دهید دانا است. (28)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- آن گاه خداوند، آفریدگانش را ادب آموخته و فرموده است: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلَّمُوا عَلى أَهْلِها ذالِكُم خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ، فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِيهَا أَحَداً فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّى يُؤْذَنَ لَكُمْ وَ إِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكَى لَكُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَليمٌ؛﴾ یعنی مردم را [از ورود خود] آگاه کنيد، ﴿فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِيهَا أَحَداً؛﴾ به شما اجازه دهد. ﴿فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّى يُؤْذَنَ لَكُمْ.﴾

* [ولی] هیچ گناهی بر شما نیست که وارد خانه های غیر مسکونی بشوید که در آن متاعی متعلّق به شما وجود دارد؛ و خدا آن چه را آشکار می کنید و آن چه را پنهان می دارید، می داند. (29)

1- امام صادق علیه السلام- جرّاح مدائنی گوید: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «خانه ای دارای سه اتاق است که در و مانع ندارد؛ آیا می توان بدون اجازه وارد شد»؟ امام علیه السلام فرمود: «باید برای ورود به اتاق ها اجازه گرفت، وارد خانه شدن نیازی به اجازه ندارد.»

ص: 215

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ رَخَّصَ اللهُ فَقَالَ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فِيها مَتاعُ لَكُمْ قَالَ الصَّادِقِ علیه السلام هِيَ الْحَمَّامَاتُ وَ الْخَانَاتُ وَالْأَرْحِيَةُ تَدْخُلُهَا بِغَيْرِ إِذْن.﴾ (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي عبد الله علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ الْآيَةَ قَالَ بِإِذْنِ وَ بِغَيْرِ إذنِ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿قُل لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكَى هُمْ إِنَّ اللهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾ (20)

* النُّزُول

1- الباقر علیه السلام- ﴿اسْتَقْبَلَ شَابٌ مِنَ الْأَنْصَارِ امْرَأَةَ بِالْمَدِينَة وَ كَانَ النِّسَاءُ يَتَقَنَّعْنَ خَلْفَ آذَانِهِنَّ فَنَظَرَ إِلَيْهَا وَ هِيَ مُقْبِلَةٌ فَلَمَّا جَازَتْ نَظَرَ إِلَيْهَا وَ دَخَلَ فِي رُقَاقٍ قَدْ سَمَّاهُ بِبَنِي فَلَانٍ فَجَعَلَ يَنْظُرُ خَلْفَهَا وَاعْتَرَضَ وَجْهَهُ عَظْمُ فِي الْحَائِطِ أَوْ زَجَاجَةُ فَشَقَّ وَجْهَهُ فَلَمَّا مَضَتِ الْمَرْأَةُ نَظَرَ فَإِذَا الدِّمَاءِ تَسِيلُ عَلَى صَدْرِهِ وَ ثَوْبِهِ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَآتِيَنَّ رَسُولَ اللَّهِ وَ لَأخْبِرَنَّهُ قَالَ فَأَتَاهُ فَلَمَّا رَآهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم قَالَ لَهُ مَا هَذَا فَأَخْبَرَهُ فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام بِهَذِهِ الْآيَة قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى هُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ.﴾ (3)

2- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- سپس می کند خداوند اجازه صادر می کند و می فرماید: ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فِيهَا مَتَاعٌ لَكُمْ﴾ امام صادق علیه السلام درباره: ﴿بُيُوتًا غَيْرَ مَسْكُونَةٍ﴾ می فرماید: «مراد گرمابه ها، دکّان ها و آسیاب ها است که می توانی بدون اذن وارد شوی».

3- امام صادق علیه السلام- ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فِيها مَتَاعٌ لَكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما تَكْتُمُونَ﴾، با اجازه و بی اجازه.

* به مؤمنان بگو چشم های خود را [از نگاه به نامحرمان] فرو گیرند، و دامان خود را [از بی عفّتی] حفظ کنند؛ این برای آنان پاکیزه تر است؛ خداوند به آن چه انجام می دهند آگاه است. (30)

* سبب نزول

1- امام باقر علیه السلام- جوانی از انصار در مدینه با زنی روبرو شد. در آن زمان، زنان از پشت گوش هایشان نقاب می زدند جوان به آن زن که از روبرو می آمد نگاه می کرد و هنگامی که زن از پیش روی او گذشت نیز همچنان به او چشم دوخته بود. در این هنگام وارد کوچه ای به نام بنی فلان شده، از پشت به آن زن نگاه می کرد که در این حال استخوان یا شیشه ای که از دیوار بیرون آمده بود، صورتش را شکافت وقتی زن رفت، آن جوان دید که خون بر سینه و لباسش ریخته با خود گفت: «به خدا سوگند نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفته و ایشان را در جریان می گذارم». چون به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، پیامبر صلی الله علیه و آله از او پرسید: چه شده است. جوان، حضرت را در جریان امر گذاشت، جبرئیل این آیه را بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل فرمود: ﴿قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى هُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ.﴾

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَرَضَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى عَلَى الْبَصَر أَنْ لَا يَنظُرَ إِلَى مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهِ فَقَالَ عَزَّ مِنْ قَائِل قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ فَحَرَّمَ أَنْ يَنْظُرَ أَحَدٌ إِلَى فَرْجِ غَيْره.﴾ (1)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى مَا فَرَضَ الْإِيمَانَ عَلَى جَارِحَة مِنْ جَوَارِحِ الْإِنْسَانِ إِلَّا وَ قَدْ وَكِلَتْ بغَيْر مَا وُكِلَتْ بهِ الْأخْرَى... أمَّا مَا فَرَضَهُ عَلَى الْعَيْنَيْنِ فَمِنْهُ النَّظَرُ إِلَى آيَاتِ اللَّهِ تَعَالَى وَ غَضُ الْبَصَرِ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ وَ إِلَى السَّمَاءِ كَيْفَ رُفِعَتْ وَ إِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ وَ إِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ وَ قَالَ تَعَالَى أَوَلَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْء وَ قَالَ سُبْحَانَهُ انْظُرُوا إِلَى ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَيَنْعِهِ وَ قَالَ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ عَمِيَ فَعَلَيْها وَ هَذِهِ الْآيَةُ جَامِعَةُ لِأَبْصَارِ الْعُيُونِ وَ أَبْصَارِ الْقُلُوبِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَإِنَّهَا لا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَ لَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَى قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى هُمْ مَعْنَاهُ لَا يَنْظُرُ أَحَدُكُمْ إِلَى فَرْجِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ أَوْ يُمَكِّنُهُ مِنَ النَّظَرِ إِلَى فَرْجِهِ ثُمَّ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ أَى مِمَّنْ يُلْحِقُهُنَّ النَّظَرَ كَمَا جَاءَ فِي حِفْظِ الْفَرْجِ وَ النَّظَرُ سَبَبُ إيقاع الْفِعْل مِنَ الزِّنَا وَ غَيْره.﴾ (2)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿سُئِلَ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُل لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكَى هَمْ فَقَالَ كُلُّ مَا كَانَ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى مِنْ ذِكْرِ حِفْظِ الْفَرْجِ فَهُوَ مِنَ الزِّنَا إِلَّا فِي هَذَا الْمَوْضِع فَإِنَّهُ لِلْحِفْظِ مِنْ أَنْ يُنْظَرَ إِلَيْهِ.﴾(3)

5-1- الصّادق علیه السلام- قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام مَا اعْتَصَمَ أَحَدُ بِمِثْلِ مَا اعْتَصَمَ بِغَضُ الْبَصَرِ فَإِنَّ الْبَصَرَ لَا يُغَضُّ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ إِنَّا وَ قَدْ سَبَقَ إِلَى قَلْبِهِ مُشَاهَدَةُ الْعَظَمَةِ وَ الْجَلَالِ وَ سُئِلَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام بِمَا يُسْتَعَانُ عَلَى غَمْضَ الْبَصَرِ فَقَالَ بِالْخُمُودِ تَحْتَ سُلْطَانِ الْمُطَّلِعِ عَلَى سَتْرَكِ وَ الْعَيْنَ جَاسُوسُ الْقَلَبِ وَ بَرِيدُ الْعَقْل فَعُضَ بَصَرَكَ عَمَّا لَا يَلِيقُ بدِينِكَ وَ يَكْرَهُهُ قَلْبُكَ وَ يُنْكِرُهُ عَقْلُكَ قَالَ النَّبِي غَضُوا أَبْصَارَكُمْ تَرَوْنَ الْعَجَائِبَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ قَالَ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ علیه السلام لِلْحَوَارِيِّينَ إِيَّاكُمْ وَ النَّظَرَ إِلَى

ص: 218

2-1- امام علی علیه السلام- خدای عزّوجلّ بر چشم فرض و مقرّر داشته است که بر چیزی که خدای عزّوجلّ آن را بر او حرام کرده است نگاه نکند، پس خدای عزّوجلّ دراین باره فرموده است: ﴿قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ﴾ و نگریستن شخص به عورت دیگری را تحریم کرده است.

3-1- امام علی علیه السلام- خداوند متعال برای هر یک از اعضاء و جوارح انسانی وظیفه ای را معیّن کرده است که این وظیفه به عضوی دیگر ارتباط ندارد امّا واجبات چشم یکی از آن ها نگاه کردن در آیات خداوند و پوشیدن دیده از آن چه خداوند حرام کرده است در قرآن مجید می فرماید: آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده؟ و به آسمان که چسانش برافراشته اند؟ و به کوه ها که چگونه برکشیده اند؟ و به زمین که چسان گسترده شده؟ (غاشیه/1720) در آیه دیگری فرمود: «آن ها به ملکوت آسمان ها و زمین توجه ندارند و به مخلوقات خدا نگاه نمی کنند. (اعراف/185) در جای دیگر فرموده به میوه های درخت هنگامی که می رسد توجه کنید (انعام/99) در آیه ی دیگر فرموده هر کس بصیرت پیدا کند به نفع خودش می باشد و هرکس کور شد به زیان او خواهد بود. (انعام/104) این آیه در بینایی دل ها و چشم ها بسیار جامعیت دارد و حقیقت را روشن می کند. در آیه ی دیگری فرمود: «دیده ها کور نیستند ولی دل های سینه کور می باشند و حقیقت را دریافت نمی کنند (حج/46) در جای دیگر فرمود: ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ﴾ معناى آیه این است که به عورت دیگری نگاه نکند و اگر توانست به عورت خود هم نگاه نکند. در آیه ی دیگری فرموده به زنان مؤمن بگویید دیدگان خود را بپوشانند و عورت های خود را نگه دارند. (نور/31) یعنی همان گونه که دامن ها را نگه می دارند دیدگان خود را هم از نگاه کردن به این و آن حفظ کنند؛ زیرا نگاه کردن به صورت ها موجب زنا و چیزهای دیگر می گردد.

4-1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام درباره ی فرمایش خدای عزّوجلّ : ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكی﴾ هم پرسیدند. آن حضرت فرمود: «تمامی مواردی که در کتاب خدای تعالی از حفظ و نگهداری فرج یا عورت سخن به میان آمده منظور خودداری از زنا است جز در این جا که آیه ی مربوط به حفظ عورت از دیده شدن و نظر کردن نامحرمان به آن است».

5-1- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام می فرماید: کسی به چیزی چنگ نزد (دست نیاویخت)، مانند فروبستن چشم؛ زیرا چشم از حرام های الهی بسته نمی شود مگر این که پیش از آن، جلوه عظمت و جلال [خداوندی] در دل مشاهده گردد و از امیرمؤمنان علیه السلام سؤال شد: «برای موفّق شدن به کنترل چشم از چه وسیله ای می توان کمک گرفت؟ فرمود: «به وسیله ی خضوع و فروافتادگی در زیر سلطه حکومت کسی که بر باطن تو آگاه است و چشم جاسوس قلب و سفیر عقل است، بنابراین از آن چه مناسب با دینت نیست و از چیزی که قلبت از آن کراهت دارد و یا عقلت آن را نمی پذیرد، چشم خود را بپوشان». پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «چشمانتان را فروبندید تا عجایب و شگفتی ها را ببینید». و خداوند عزوجل فرمود: ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ.﴾ عیسی بن مریم به حواریان گفت:

ص: 219

الْمَحْذُورَاتِ فَإِنَّهَا بَدْرُ الشَّهَوَاتِ وَ نَبَاتُ الْفِسْقِ وَ قَالَ يَحْيَى بْنُ زَكَرِيَّا علیه السلام الْمَوْتُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ نظرة لِغَيْر واجِبٍ.﴾ (1)

6-1- الصَّادَقَ علیه السلام- ﴿عَنْ مَرْوَك بْن عُبَيْدِ عَنْ بَعْض أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا لِلرَّجُلِ أَنْ يَرَى مِنَ الْمَرْأَةِ إِذَا لَمْ يَكُنْ لَهَا بِمَحْرَمِ قَالَ الْوَجْهَ وَالْكَفَّيْنِ وَ الْقَدَمَيْنِ﴾ (2)

7-1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿كُلِّ عَيْن بَاكِيَةُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا ثَلَاثَةَ أَعْيُنِ عَيْنُ بَكَتْ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَ عَيْنُ بَاتَتْ سَاهِرَةً فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ عَيْنُ غُضَّتْ عَنْ مَحَارَم اللَّهِ..﴾ (3)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَرْبَعَةُ لَا يَشْبَعْنَ مِنْ أَرْبَعَةِ الْأَرْضُ مِنَ الْمَطَر وَ الْعَيْنُ مِنَ النَّظَرِ وَ الْأَنْثَى مِنَ الذَّكَرِ وَ الْعَالِمُ مِنَ الْعِلْمِ.﴾ (4)

9-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِى نَصْرِ عَن الرّضا علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَحِلُّ لَهُ أَنْ يَنْظُرَ إِلَى شَعْرِ أُخْتِ امْرَأَتِهِ فَقَالَ لَا إِلَّا أَنَّ تَكُونَ مِنَ الْقَوَاعِدِ قُلْتُ لَهُ أَخْتَ امْرَأَتِهِ وَ الْغَرِيبَةُ سَوَاءُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَمَا لِى مِنَ النَّظَر إِلَيْهِ مِنْهَا فَقَالَ شَعْرُهَا وَ ذِرَاعُهَا. ﴾ (5)

10-1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿ لَا حُرْمَةَ لِنِسَاءِ أَهْل الدِّمَة أَنْ يُنْظَرَ إِلَى شُعُورِهِنَّ وَ أَيْدِيهِنَّ ﴾ (6)

11-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا بَأسَ بالنَّظَر إلى رُؤُوسَ أهْلِ النَّهَامَة وَ الْأَعْرَابِ، وَ أَهْلِ السَّوَادِ، وَ الْعُلُوج؛ لِأَنَّهُمْ إِذَا نُهُوا لَايَنْتَهُون قَال: وَالْمَجْنُونَة وَالْمَعْلُوبَة عَلَى عَقْلِهَا، وَ لَا بَأْسَ بِالنَّظَرِ إِلَى شَعْرِهَا وَ جَسَدِهَا مَا لَمْ يَتَعَمَّدْ ذِلِكَ. ﴾ (7)

12-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمَمْلُوكِ يَرَى شَعْر مَوْلَاتِهِ قَالَ لَا بَأس. ﴾ (8)

13-1- الصّادق علیه السلام- ﴿له عَنْ مُعَاوِيَةَ بْن عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْمَمْلُوكُ يَرَى شَعْرَ مَوْلَاتِهِ وَ سَاقَهَا قَالَ لَا بَأْسَ. ﴾ (9)

14-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَحِلُّ لِلْمَرْأَة أَنْ يَنْظُرَ عَبْدُهَا إِلَى شَيْءٍ مِنْ جَسَدِهَا إِنَّا إِلَى شَعْرِهَا غَيْرَ مُتَعَمِّد لذلك.﴾ (10)

ص: 220

«مبادا به چیزهای ممنوع نگاه کنید، زیرا آن بذر شهوات و رویش فسق (گناه) است». و یحیی بن زکریا فرمود: «مرگ برای من دوست داشتنی تر است از نگاهی که واجب و لازم نباشد».

6-1- امام صادق علیه السلام- مروک بن عبید از یکی از شیعیان نقل می کند: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «آن چه مرد می تواند از زن نامحرم ببیند چیست؟» فرمود: «صورت و دو دست و دو پا».

7-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر چشمی در قیامت گریان خواهد بود مگر سه چشم؛ چشم گریان از ترس خدا، چشمی که از گناه پوشیده شود و چشمی که شب ها برای خدا بیدار بماند».

8-1- امام صادق علیه السلام- چهار چیز از چهار چیز سیر نمی گردند: زمین از باران، چشم از نگاه، زن از مرد و عالم از علم».

9-1- امام رضا علیه السلام- احمد بن ابی نصر بزنطی گوید: «از امام رضا علیه السلام پرسیدم: «آیا مرد می تواند به موی خواهر زنش نگاه کند؟» امام فرمود: «خیر، مگر این که جزو زنان از کار افتاده و سالخورده باشد [که امیدی به ازدواج ندارند] به حضرت عرض کردم: «یعنی خواهر زنش با زن بیگانه یکی هستند»؟! امام فرمود: «آری»! عرض کردم: «به کدام یک از اعضای زنان سالخورده می توانم نگاه کنم؟ امام فرمود: «به مو و آرنج او».

10-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- نگاه کردن به مو و دست های زنان اهل ذمّه حرام نیست [البتّه نگاهی که بدون قصد لذّت باشد.]

11-1- امام صادق علیه السلام- اشکالی ندارد که به سرهای اهل تهامه و اعراب و کوه نشینان از اهل ذمّه نگاه نمود زیرا ایشان را اگر نهی کنند اطاعت نمی کنند. و نیز حضرت فرمود: «نگاه کردن به موها و جسد زنان مغلوبه و زیر دست اشکالی ندارد به شرطی که عمدی نباشد».

12-1- امام صادق علیه السلام- عبد الرّحمن بن ابی عبدالله گوید: خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: «آیا برده می تواند موی صاحبش را که زن است ببیند»؟ فرمود: «اشکالی ندارد».

13-1- امام صادق علیه السلام- معاوية بن عمار گوید: خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: «برده می تواند موی و ساق پای صاحبش را که زن است مشاهده کند؟ فرمود: «آری، اشکالی ندارد».

14-1- امام صادق علیه السلام- برای زن حلال نیست که غلامش به عضوی از بدن او بنگرد مگر موی سرش به شرط این که غلام، قصد [لذّت بردن] نداشته باشد.

ص: 221

15-1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿مَنْ مَلَا عَيْنَيْهِ حَرَاماً يَحْشُوهُمَا اللَّهُ تَعَالَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَسَامِيرَ مِنَ النَّارِ ثُمَّ حَشَاهُمَا نَاراً إِلَى أَنْ تَقُومَ النَّاسُ ثُمَ يُؤْمَرُ بِهِ إِلَى النَّارِ.﴾ (1)

16-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ أَطْلَقَ نَاظِرَهُ أَتْعَبَ خَاطِرَهُ مَنْ تَتَابَعَتْ لَحَظَاتُهُ دَامَتْ حَسَرَاتُهُ ﴾ (2)

17-1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿النَّظَرُ سَهُمْ مَسْمُومُ مِنْ سِهَامٍ إِبْلِيس.﴾ (3)

18-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَحِلُ لِلرَّجُلِ أَنْ يَنْظُرَ إِلَى فَرْجِ أَخْتِهِ وَ لَا يَحِلُّ لِلْمَرْأَةِ أَنْ تَنْظُرَ إِلَى فَرْجِ أَخِيهَا.﴾ (4)

19-1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ كُنْتُ عِنْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله و سلم وَ عِنْدَهُ مَيْمُونَةً فَأَقْبَلَ ابْنُ أَمِ مَكْتُومٍ وَ ذَلِكَ بَعْدَ أنْ أمِرَ بِالْحِجَاب فَقَالَ احْتَجِبَا فَقُلْنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ألَيْسَ أَعْمَى لَا يُبْصِرُنَا فَقَالَ أَفَعَمْيَا وَ ان أَنْتُمَا أَلَسْتُمَا تُبْصِرَانَه.﴾ (5)

20-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَن الرَّجُل يُرِيدُ أَنْ يَتَزَوَّجَ الْمَرْأَةَ أيَنْظُرُ إِلَيْهَا قَالَ نَعَمْ إِنَّمَا يَشْتَرِيهَا بِأَغْلَى الثَّمَنِ.﴾ (6)

21-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا بَأْسَ بِأَنْ يَنْظُرَ إِلَى وَجْهِهَا وَ مَعَاصِمِهَا إِذَا أَرَادَ أَنْ يَتَزَوَّجَهَا.﴾ (7)

22-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَسَنِ بْنِ السَّرَى قَالَ: قَلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الرَّجُلُ يُريدُ أَنْ يَتَزَوَّجَ الْمَرْأَةَ يَتَأَمَّلُهَا وَ يَنْظُرُ إِلَى خَلْفِهَا وَ إِلَى وَجْهِهَا قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ بِأَنْ يَنْظُرَ الرَّجُلُ إِلَى الْمَرْأَةِ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَتَزَوَّجَهَا يَنْظُر إِلَى خَلْفِهَا وَ إِلَى وَجْهِهَا.﴾ (8)

23-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ القَالَ: قُلْتُ لَهُ أَيَنْظُرُ الرَّجُلُ إِلَى الْمَرْأَةَ يُرِيدُ تَزْوِيجَهَا فَيَنْظُرُ إِلَى شَعْرِهَا وَ مَحَاسِنِهَا قَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِكَ إِذَا لَمْ يَكُنْ مُتَلَذِّذَا.﴾ (9)

* قوله تعالى: ﴿وَ قُل لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِ بْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَ لا يُبْدِينَ زينَتَهُنَّ إِلا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ

ص: 222

15-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر کس چشم های خود را از دیدن حرام سیر کند، خدای متعال او را در روز قیامت بر می انگیزد در حالی که در چشم او میخ های آتشین می باشد پس چشم او پر از آتش می شود تا آن که خدا میان مردم حکم کند بعد از آن امر می کند او را به دوزخ ببرند.

16-1- امام علی علیه السلام- هرکس چشم خود را برای نگاه کردن به نامحرم باز کند آرامش خود را به خطر می اندازد و هرکس پی در پی نگاه کند حسرت های او فراوان می شود.

17-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- نگاه تیری مسموم از تیرهای شیطان است.

18-1- امام صادق علیه السلام- برای مرد نگاه کردن به شرمگاه خواهرش و برای زن نگاه کردن به شرمگاه برادرش حلال نیست.

19-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ام سلمه گوید: «من با میمونه نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله بودیم ابن ام مکتوم آمد- پس از نزول آیهی حجاب- پیغمبر دستور داد که پشت پرده برویم، گفتیم: «ای رسول خدا این شخص کور نیست؟» حضرت فرمود: «مگر شما هم کورید و او را نمی بینید.»

20-1- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: «از امام باقر علیه السلام پرسیدم: «مردی که می خواهد با زنی ازدواج کند آیا می تواند به او نگاه نماید؟» امام فرمود: «آری! [چرا که] او را به بالاترین بها بدست می آورد».

21-1- امام صادق علیه السلام- اگر مردی قصد ازدواج با زنی را دارد می تواند به صورت و مچ دستش نگاه کند.

22-1- امام صادق علیه السلام- حسن بن سَری گوید: «به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «مردی قصد ازدواج با زنی را دارد آیا می تواند با دقّت به پشت و صورت آن زن نگاه کند؟ امام علیه السلام فرمود: «آری! اگر قصد ازدواج با او را دارد اشکالی ندارد که مرد به پشت و صورت زن نگاه کند».

23-1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن فضل از پدرش از شخصی نقل می کند: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «آیا مرد می تواند به مو و زیبایی های زنی که قصد ازدواج با او را دارد بنگرد»؟ امام علیه السلام فرمود: «این کار در صورتی که قصد لذّت جویی نداشته باشد، اشکالی ندارد».

* و به زنان با ایمان بگو چشم های خود را [ از نگاه هوس آلود] فرو گیرند و دامان خویش را [از بی عفّتی] حفظ کنند و زینت خود را- جز آن مقدار از آنان که نمایان است- آشکار ننمایند و [اطراف] روسری های خود را بر سینه ی خود افکنند [تا گردن و سینه با آن پوشانده شود] و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان، یا پدرانشان، یا پدران شوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران همسرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان، یا زنان هم کیششان یا بردگانشان

ص: 223

إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أولي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطَّفْلِ الَّذِينَ لَم يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللَّه جَمِيعاً أَيُّهَا المؤمنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ (31)

(کنیزانشان) یا مردان سفیه وابسته [به آن ها] که تمایلی به زن ندارند، یا کودکانی که از امور جنسی مربوط به زنان آگاه نیستند؛ و [به زنان با ایمان بگو: هنگام راه رفتن] پاهای خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانیشان دانسته شود [و صدای خلخال که برپا دارند به گوش رسد]. و ای مؤمنان همگی به سوی خدا بازگردید، تا رستگار شوید. (31)

لِلْمَحْرَمِ وَ زِينَةُ لِلزَّوْجِ فَأَمَّا زِينَةُ النَّاسِ فَقَدْ ذَكَرْنَا وَ أَمَّا زِينَةُ الْمَحْرَمِ الْقِلَادَةُ فَمَا فَوْقَهَا وَ الدُّمْلُجُ وَ مَا دُونَهُ وَ الْخَلْخَالُ وَ مَا أَسْفَلَ مِنْهُ وَ أَمَّا زِينَةُ الزَّوْجِ فَالْجَسَدُ كُلَّه.﴾ (1)

گردنبند و بالاتر از آن، محلّ بستن بازوبند و پایین تر از آن و محلّ بستن خلخال و پایین تر از آن. امّا زینتی که برای شوهر است تمام بدن زن می باشد».

1-6- الباقر علیه السلام- ﴿عن زرارَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجال... قَالَ الْأَحْمَقُ الَّذِي لَا يَأْتِي النِّسَاءَ.﴾ (1)

2-6- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿أو التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجال فَهُوَ الشَّيْخُ الْكَبِيرُ الْفَانِي الَّذِي لَا حَاجَةَ لَهُ فِي النِّسَاء.﴾ (2)

3-6- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ بِالْمَدِينَة رَجُلَانِ يُسَمَّى أَحَدُهُمَا هِيتَ وَ الْآخَرُ مَانِعُ فَقَالَا لِرَجُل وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَسْمَعُ إِذَا افْتَحْتُمُ الطَّائِفَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَعَلَيْكَ بِابْنَةِ غَيْلَانَ الثَّقَفِيَّةِ فَإِنَّهَا شُمُوعُ بَخَاءُ مُبَتَّلَةً هَيْفَاءُ شَنْبَاءُ إِذَا جَلَسَتْ تَتَنَّتْ وَ إِذَا تَكَلَّمَت غَنَّتْ تُقْبَلُ بِأَرْبَعِ وَ تُدْبِر عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن مَيْمُونِ الْقَدَاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: كَانَ بِالْمَدِينَةِ رَجُلَانِ يُسَمَّى أَحَدُهُمَا هِيتَ وَالْآخَرُ مَانِعُ فَقَالا لِرَجُل وَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم يَسْمَعُ إِذَا افْتَحْتُمُ الطَّائِفَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَعَلَيْكَ بِابْنَةِ غَيْلَانَ التَّقَفِيَّةِ فَإِنَّهَا شُمُوعُ بَخْلَاءً مُبَتَّلَةُ هَيْفَاءُ شَنْبَاءُ إِذَا جَلَسَتْ تَثَنَّتْ وَ إِذَا تَكَلَّمَت غَنَتْ تُقْبلُ بِأَرْبَعِ وَ تُدْبِرِ بِثَمَانِ بَيْنَ رِجْلَيْهَا مِثْلُ الْقَدَحَ فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله و سلم لَا أريكُمَا مِنْ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجال فَأَمَرَ بِهِمَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَغُرِّبَ بِهِمَا إِلَى مَكَان يُقَالُ لَهُ الْعَرَايَا وَ كَانَا يَتَسَوَّقَان فِي كُلِّ جَمُعَة.﴾ (3)

1-6- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: «از امام باقر علیه السلام در مورد سخن خداوند: ﴿أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَم يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّساءِ وَ لا يَضْرِ بْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ پرسیدم. آن حضرت فرمود: «مراد، کم خردی است که شهوت به زنان ندارد».

2-6- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجال﴾ مراد از غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ؛ مرد فرتوتی است که نیازی به زنان ندارد و کودکی است که عورت زنان را تشخیص نمی دهد.

3-6- امام صادق علیه السلام- در مدینه دو مرد بودند یکی به نام هیت و دیگری به نام مانع. در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و آله حرف آن ها را می شنید، به مردی گفتند: «ان شاء الله- وقتی طائف را فتح کردید نزد دختر غیلان ثقفی برو چرا که او زنی بذله گو، درشت چشم، زیبارو، کمر باریک و سفید دندان است. هرگاه می نشیند به یک سو مایل می شود و چون زبان به سخن گشاید گویی ترانه سر می دهد، از روبرو با چهار چیز می آید و با هشت چیز پشت می کند و می رود، میان پاهایش چیزی چون پیاله ی [شراب] است» پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «گمان نمی کنم از مردانی باشید که نسبت به زنان شهوت چندانی ندارند» پس پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد که آنان را به جایی به نام عرایا بردند تا از زنان دور باشند. این دو در روزهای جمعه برای معامله به بازار می آمدند.

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿فَمَنْ أَحَبَّ حَبَّ فِطْرَتِي فَلْيَسْتَنَّ بِسُنَّتِي وَ مِنْ سُنَّتِيَ النِّكَاح.﴾ (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿يَا مَعْشَرَ الشَّبَابِ مَنِ اسْتَطَاعَ مِنْكُمُ الْبَاهَ فَلْيَتَزَوَّجْ فَإِنَّهُ أَغَضُ لِلْبَصَرِ وَأَحْصَنُ الفرج ومَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَليد مِن الصَّوْمَ فَإِنَّ الصَّوْمَ لَهُ وِِجَاءٌ﴾ (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿رَكْعَتَان يُصَلِّيهِمَا الْمُتَزَوِّجُ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِينَ رَكْعَةً يُصَلِّيهَا أَعْرَبُ﴾ (3)

4- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿مَنْ تَزَوَّجَ أَحْرَزَ نِصْفَ دِينِهِ وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ فَلْيَتَّقِ اللَّهَ فِي النِّصْفِ الْآخَرِ أو الْبَاقي﴾ (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿رُذَالُ مَوْتَاكُمُ الْعُذَابُ﴾ (5)

6- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿أَرْبَعُ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلِينَ الْعِطْرُ وَ النِّسَاءُ وَ السَّوَاكَ وَ الْحِنَّاءُ﴾ (6)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أمَّا السَّبَبُ الَّذِي بِهِ بَقَاءُ الْخَلْقِ فَقَدْ بَيَّنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كِتَابِهِ أَنَّ بَقَاءَ الْخَلْقِ مِنْ أَرْبَعِ وُجُوهِ الطَّعَام وَ الشَّرَابِ وَ اللبَاسِ وَ الْكِنَّ وَ الْمَنَاكِحِ لِلتَّنَاسُل مَعَ الْحَاجَةِ فِي ذَلِكَ كُلِّهِ إِلَى الْأَمْرِ وَالنَّهْي... وَ أَمَّا الْمَنَاكِحَ فَقَوْلُهُ تَعَالَى يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنثَى وَ جَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ وَ قَالَ تَعَالَى يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَ بَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيراً وَ نِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَائَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَ الصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ... وَ قَالَ تَعَالَى وَ مِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ وَ مِثْلُ هَذَا كَثِيرُ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى فِي مَعْنَى النِّكَاحَ وَ سَبَبُ التَنَاسُل وَ الْأَمْرُ وَ النَّهْرُ وَجْهُ وَاحِدٌ لَا يَكُونُ مَعْنَى مِنْ مَعَانِي الْأَمْرِ إِلَّا وَيَكُونُ بَعْدَ ذَلِكَ نَهْيَا وَ لَا يَكُونَ وَجْهُ مِنْ وُجُوهِ النَّهْي إِلَّا وَ مُقِرُونَ بِهِ الْأَمْرَ.﴾ (7)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- کسی که به فطرت من علاقه دارد البته باید از سنّت من پیروی کند و در راه من قدم بردارد و یکی از سنن من ازدواج و آمیزش با زنان است.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای گروه جوانان، هر کس از شما که از وضعیت زندگانی خوبی برخوردار باشد باید ازدواج کند، چون که آن چشم را فرو پوشاننده و شرمگاه نگاهدارنده تر است و هر آن کس که از این توانایی برخوردار نیست، بر اوست که روزه گیرد چون که آن فروکاهنده ی شهوت اوست.

3- امام صادق علیه السلام- دو رکعت نماز که مرد همسردار می گزارد بهتر است از هفتاد رکعت که مرد بی همسر انجام می دهد.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس همسری اختیار کرد نیمی از دین خود را نگه داشته- و در خبر دیگری آمده پس در نیم دیگرش از خداوند پروا کند.

5- امام صادق علیه السلام- بی ارج ترین مردگان شما عزب هایتان هستند.

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- چهار چیز از سنن انبیاء علیهم السلام می باشد؛ عطر، زنان، مسواک و حنا.

7- امام علی علیه السلام- امّا سبب و علّتی که دوام مخلوقات وابسته به آن است خداوند عزّوجلّ در قرآن فرموده است: «دوام مخلوقات از چهار چیز [ سرچشمه گرفته] است: خوراک، نوشیدنی، لباس و پوشش، و زناشویی برای زاد و ولد کردن که در مورد تمام این چهار چیز نیاز به امر و نهی [از جانب خداوند] وجود دارد... امّا [ پیرامون] زناشویی این کلام خداوند است که فرمود: «ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید [این ها ملاک امتیاز نیست] گرامی ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست (حجرات/13) و فرمود: «ای مردم! پروردگار خود را پرستش کنید آن کس که شما و کسانی را که پیش از شما بودند آفرید. (بقره/21) و فرمود: «ای مردم! از [مخالفت] پروردگارتان بپرهیزید همان کسی که [همه] شما را از یک انسان آفرید؛ و همسر او را [نیز] از جنس او خلق کرد؛ و از آن دو مردان و زنان فراوانی [در روی زمین] منتشر ساخت و از خدایی بپرهیزید که هرگاه چیزی از یکدیگر می خواهید نام او را می برید و [نیز] از قطع رابطه با خویشاوندان [ پرهیز کنید] زیرا خداوند مراقب شماست. (نساء/1) و فرمود: «و از نشانه های قدرت اوست که برایتان از جنس خودتان همسرانی آفرید، تا به ایشان آرامش یابید، و میان شما دوستی و مهربانی نهاد در این عبرت هایی است برای مردمی که تفکر می کنند. (روم/21) و مانند این آیات در قرآن که پیرامون معنای ازدواج و سبب زاد و ولد کردن است، فراوان وجود دارد. امر و نهی در یک جهت هستند چون معنایی از معانی امر نیست مگر این که بعدش نهیی می آید و گونه ای از نهی نیست مگر این که همراهش امری می آورند».

1-1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله زَوَّجَ مِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ صُبَاعَةَ ابْنَةَ الزبير بن عَبْدِ الْمُطَّلِب وَ إِنَّمَا زَوْجَهُ لِتَضِيعَ المَناكِحُ وَلِيَتَأسُوا بِرَسُول الله صلی الله علیه و آله وَ لِيَعْلَمُوا أَنَّ أَكْرَمَهُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاهُم.﴾ (1)

* خُطبَةُ النِّكَاحِ

1- الرّضا علیه السلام- ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي كَانَ فِي عِلْمِهِ السَّابق وَ كِتَابِهِ النَّاطِقِ وَ بَيَانِهِ الصَّادِقِ أَنَّ أَحَقَّ الْأَسْبَاب بالصَّلَة وَالْأَثَرَة وَ أَوْلَى الْأمور بالرَّغْبَة فِيهِ سَبَبُ أَوْجَبَ نَسَباً وَ أَمْرُ أَعْقَبَ غِنِّى فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ المَاءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ كانَ رَبُّكَ قَدِيراً وَ قَالَ وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ فِي الْمُنَاكَحَة وَ الْمُصَاهَرَة آيَةً مُحْكَمَةُ وَ لَا سُنَّةٌ مُتَّبَعَةً وَ لَا أَثَرُ مُسْتَفِيضُ لَكَانَ فِيمَا جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بُرِّ الْقَريب و تقريب الْبَعِيدِ وَ تَألِيفِ الْقُلُوبِ وَ تَشْبِيكِ الْحُقُوقِ وَ تَكْثِير الْعَدَدِ وَ تَوْفِيرِ الْوَلَدِ لِنَوَائِبِ الدَّهْرِ وَ حَوَادِثِ الْأُمُورِ مَا يَرْغَبُ فِي دُونِهِ الْعَاقِلُ اللَّبِيبُ وَ يُسَارِعُ إِلَيْهِ الْمُوَفَّقُ الْمُصِيبُ وَ يَحْرِصُ عَلَيْهِ الْأَدِيبُ الْأَريب.﴾ (2)

2- الجواد علیه السلام- ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ إِقْرَاراً بِنِعْمَتِهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِخْلَاصاً لِوَحْدَانِيَّتِهِ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى سَيِّدِ بَرِيَّتِهِ وَ الْأَصْفِيَاءِ مِنْ عِشْرَتِهِ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ كَانَ مِنْ فَضْلَ اللَّهِ عَلَى الْأَنَامِ أَنْ أَغْنَاهُمْ بِالْحَلَالِ عَنِ الْحَرَامِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَ الصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللهُ واسِعٌ عَلِيمٌ.﴾ (3)

1-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام صادق علیه السلام روایت فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله ضبیعه دختر زبیربن عبدالمطلب را به ازدواج مقداد بن اسود در آورد؛ بنی هاشم در این باره گفتگو کردند؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «من تنها می خواستم [موقعیت اجتماعی] ازدواج و زناشویی پایین بیاید تا کسی گمان نکند که در ازدواج شأن و رتبه ی اجتماعی ملاک است].»

* خطبه عقد نکاح

1- امام رضا علیه السلام- [بخشی از خطبه عقدی که توسط امام رضا علیه السلام جاری شده است]: ستایش مخصوص خداوندی است که در علم ازلیش، قرآن گویایش [که به حقّ، سخن می گوید] «و گفتار حقیقت گویش چنین بوده که سزاوارترین سبب ها به پیوند و برگزیدن و شایسته ترین کارها برای مشتاق شدن در آن، سببی است که باعث بوجود آمدن رابطه خویشاوندی شود و کاری است که غنا و بی نیازی را به دنبال خود می آورد؛ [در همین رابطه] خداوند عزّوجلّ فرموده است او کسی است که از آب، انسانی را آفرید سپس او را نسب و سبب قرار داد [و نسل او را از این دو طریق گسترش داد] و پروردگار تو همواره توانا بوده است. (فرقان/54) و فرموده است ﴿وَ أَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللهُ واسِعٌ عَلِيمٌ؛﴾ و چنان چه در مورد زناشویی و آن قوم و خویشی که در نتیجه ی ازدواج حاصل می شود آیه ای روشن، سیره ای که از آن پیروی گردد و روایت های مشهور نبود، همین آثاری که خداوند در ازدواج قرار داده است همچون نیکی به خویشاوند در صورت ازدواج فامیلی نزدیک کردن غریبه ها در صورت ازدواج غیر فامیلی، برقراری الفت میان دل ها در هم تنیدگی [و ایجاد] حقوق [طرفینی میان زن و شوهر]، افزایش تعداد جمعیّت اندوختن فرزند برای [یاری گرفتن از او در] مصیبت های روزگار و رویدادهای پیش رو، [به تنهایی] کافی بود که به خاطر کمتر از آن نیز انسان عاقل خردمند، مشتاق شود و انسان کامروای درستکار به سویش بشتابد و سخندان عاقل، نیازمند آن گردد.

2- امام جواد علیه السلام- خدا را می ستایم و به روزی او اقرار دارم و او را خدای یکتای بی همتا می دانم و در برابر وحدانیّت او خاکسارم و درود خدا بر محمّد صلی الله علیه و آله آقای آفریدگان و بر خاندان برگزیده ی او باد، امّا بعد از فضل خدا بر بندگان خود، آن است که آن ها را به اعطای حلال از حرام خدا بی نیاز ساخته و فرموده است: ﴿وَ أَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَ الصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللهُ واسِعٌ عَلِيمٌ.﴾

فَأَمَرَهُ بِالتَّزويج قَالَ فَاشْتَدَّتْ بِهِ الْحَاجَةُ فَأَتَى أَبَا عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَسَأَلَهُ عَنْ حَالِهِ فَقَالَ لَهُ اشْتَدَّتْ بِيَ الْحَاجَةُ فَقَالَ فَارِقْ ثُمَّ أَتَاهُ فَسَأَلَهُ عَنْ حَالِهِ فَقَالَ أَثْرَيْتُ وَ حَسُنَ حَالِي فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّي أَمَرْتُكَ بِأَمْرَيْنِ أَمَرَ اللَّهُ بِهِمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ إِلَى قَوْلِهِ وَ اللهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ وَ قَالَ إِنْ يَتَفَرَّقا يُغْنَ اللهُ كُلًّا مِنْ سَعَتِهِ.﴾ (1)

3-2- فقه الرضا علیه السلام- ﴿إِنْ خَطَبَ إِلَيْكَ رَجُلُ رَضِيتَ دِينَهُ وَ خَلْقَهُ فَزَوِّجْهُ وَ لَا يَمْنَعْكَ فَقْرُهُ وَ فَاقَتُهُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ إِنْ يَتَفَرَّقا يُغْنِ اللَّهُ كُلَّا مِنْ سَعَتِهِ وَ قَالَ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللهُ واسِعٌ عَلِيمٌ وَ لَا يُتَزَوَّجْ شَارِبُ خَمْرٍ فَإِنَّ مَنْ فَعَلَ فَكَأَنَّمَا قَادَهَا إِلَى الزِّنَا.﴾ (2)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا تَزَوَّجَ الرَّجُلُ المَرْأَةَ لِحُسْنِهَا أَوْ لِمَالِهَا وَكِلَ إِلَى ذَلِكَ وَ إِنْ تَزَوَّجَهَا لِدِينِهَا و َفَضْلِهَا رَزَقَهُ اللَّهُ الْجَمَالَ وَ الْمَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللهُ واسِعٌ عَلِيمٌ﴾ (3)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْحَاق بْن عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ال الْحَدِيثُ الَّذِي يَرْوِيهِ النَّاسُ حَقُ أَنَّ رَجُلًا أَتَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله و سلم فَشَكَا إِلَيْهِ الْحَاجَةَ فَأَمَرَهُ بِالتَّزْوِيجِ فَفَعَلَ ثُمَّ أَتَاهُ فَشَكَا إِلَيْهِ الْحَاجَةَ فَأَمَرَهُ بِالتَّزْويج حَتَّى أَمَرَهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام نَعَمْ هُوَ حَقٌّ ثُمَّ قَالَ الرِّزْقُ مَعَ النِّسَاءِ وَ الْعِيَال. ﴾ (4)

6-2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جَاءَ رَجُلُ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله و سلم فَشَكَا إِلَيْهِ الْحَاجَةَ فَقَالَ تَزَوَّجْ فتزوج فَوُسعَ عَلَيْهِ. ﴾ (5)

7-2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ الأَتَى رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم شَابٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَشَكَا إِلَيْهِ الْحَاجَةَ فَقَالَ لَهُ تَزَوَّجْ فَقَالَ الشَّابُ إِنِّي لَأَسْتَحْيِي أَنْ أَعُودَ إِلَى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَلَحِقَهُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ إِنَّ لِى بنتاً وَسِيمَةً فَزَوَّجَهَا إِيَّاهُ قَالَ فَوَسَّعَ اللَّهُ فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ عَلَيْه قال فاتى الشاب النبى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم يَا مَعْشَرَ الشَّبَابِ عَلَيْكُمْ بِالْبَاهِ. ﴾ (6)

ص: 234

امام صادق علیه السلام آمد و ایشان از حال او پرسید. خدمت آن حضرت علیه السلام عرض کرد: «نیاز من شدیدتر شده است» فرمود: «پس جدا شو» بار دیگر به نزد امام علیه السلام آمد و امام علیه السلام حال او را جویا شد. عرض کرد: به مال و ثروت رسیده و وضعم خوب شده است.» امام صادق علیه السلام فرمود: «تو را به دو فرمان دستور دادم که خدا به آن ها امر فرموده است. یکی آن که خدای متعال فرمود: ﴿و أَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَ الصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ﴾ و دیگر آن که فرموده است: و اگر آن دو از یکدیگر جدا شوند خدا هر دو را به کمال فضل خویش بی نیاز سازد که خدا گشایش دهنده و حکیم است. (نساء/130)

3-2- فقه الرّضا علیه السلام- اگر مردی که دینداری و اخلاقش برایت رضایت بخش است نزد تو برای خواستگاری [از دخترت] آمد دخترت را به او تزویج کن و فقر و تنگدستی اش مانع تو نشود [چرا که] خداوند فرموده است: و اگر آن دو از یکدیگر جدا شوند خدا هر دو را به کمال فضل خویش بی نیاز سازد که خدا گشایش دهنده و حکیم است. (نساء/130) و فرموده است: ﴿إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللهُ واسِعٌ عَلِيمٌ؛﴾ و زنی به ازدواج شرابخوار در نیاید که اگر کسی چنین کند گویا آن زن را به زنا سوق داده است.

4-2- امام صادق علیه السلام- اگر مردی، با زن به خاطر زیبایی یا دارایی اش ازدواج کند به همان واگذار و رها می گردد و اگر به خاطر دین و کمالش با او ازدواج کند خداوند زیبایی و مال را [نیز] روزی او می گرداند، خداوند عزّ و جلّ فرموده است: ﴿وَ أَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَ الصَّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ.﴾

5-2- امام صادق علیه السلام- اسحاق بن عمار گوید: «به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «آن چه مردم نقل می کنند که مردی محضر پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و از نیازمندی خود به حضرت شکایت نمود و پیامبر صلی الله علیه و آله به او دستور ازدواج داد و او نیز چنین کرد؛ بعد از مدّتی دوباره نزد حضرت آمد و از نیاز خویش به حضرت شکوه کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله به او دستور ازدواج داد تا این که سه بار چنین دستوری به او داد حقیقت دارد؟» امام صادق علیه السلام فرمود: «آری حقیقت دارد». آن گاه فرمود: «روزی همراه زنان و فرزندان می آید.»

6-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است: مردی محضر پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و از نیازمندی خویش به حضرت شکایت نمود. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ازدواج کن»! او نیز ازدواج کرد و برایش گشایشی حاصل شد».

7-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است: جوانی از انصار خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و از نیازمندی خویش به حضرت شکایت نمود. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ازدواج کن جوان [با خود] گفت: «من از این که دوباره نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بروم [و دوباره از نیازمندی ام شکایت کنم] شرم دارم. مردی از انصار به او رسید و گفت: «من دختری زیبارو دارم» و دخترش را به ازدواج آن جوان درآورد. خداوند در اثر این ازدواج گشایشی برای او بوجود آورد. آن جوان نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و ایشان را [از جریان] باخبر ساخت. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای جوانان! بر شما باد به ازدواج کردن»!».

ص: 235

8-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إبن القَدّاح عن الصّادق علیه السلام قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى أَبِي فَقَالَ لَهُ: هَلْ لَكَ زَوْجَةً؟ قَالَ: لَا. قَالَ: لَا أَحِبُّ أَنَ لِيَ الدُّنْيَا وَ مَا فِيهَا، وَ أَنِّي أَبيتُ لَيْلَةً لَيْسَ لِى زَوْجَةً قَالَ: ثُمَّ قَالَ: إِنَّ رَكْعَتَيْن يُصَلِّيهِمَا رَجُلٌ مُتَزَوِّجُ أَفْضَلُ مِنْ رَجُلٍ يَقُومُ لَيْلَهُ وَ يَصُومُ نَهَارَهُ أَعْرَبُ ثُمَّ أَعْطَاهُ أَبِي سَبْعَةَ دَنَانِيرَ قَالَ: «تَزَوَّجْ بِهَذِهِ»، وَ حَدَّثَنِي بِذَلِكَ سَنَةَ ثَمَانِ وَتِسْعِينَ وَ مِائَةٍ. ثُمَّ قَالَ أَبِي قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : اتَّخِذُوا الْأَهْلَ فَإِنَّهُ أَرْزَقُ لَكُم.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذينَ لا يَجِدُونَ نِكاحاً حَتَّى يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ الَّذينَ يَبْتَغُونَ الكِتابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ فَكاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً وَ آتُوهُمْ مِنْ مال اللهِ الَّذِي آتَاكُمْ وَ لا تُكْرِهُوا فَتَيَاتِكُمْ عَلَى الْبِغَاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَخَصُّناً لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الحَيَاةِ الدُّنْيا وَ مَنْ يُكْرِهَهُنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِنْ بَعْدِ إِكْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (33)

2- امام صادق علیه السلام- ابن قدّاح نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرموده است، مردی به حضور پدرم آمد. پدرم از او پرسید: آیا زن داری؟ گفت «نه» فرمود: «دوست ندارم که دنیا و هرچه در آن است از من باشد و شبی را بدون همسر به صبح برسانم» و سپس فرمود: «دو رکعت نمازی که مرد متأهل بگزارد برتر از آن است که شخص بدون همسر تمام شب را نماز بگزارد و روز را روزه بگیرد.» سپس پدرم هفت دینار به او بخشید و فرمود: «با این پول ازدواج کن» و فرمود: همسر بگیرید که مایهی افزونی روزی شماست».

* و کسانی که امکانی برای ازدواج نمی یابند باید پاکدامنی پیشه کنند تا خداوند از فضل خود آنان را بی نیاز گرداند و آن بردگانتان که خواستار قرار داد برای آزادی هستند، با آنان قرارداد ببندید اگر صلاحیت [ زندگی مستقل را] در آنان احساس می کنید؛ و چیزی از مال خدا را که به شما داده است به آنان بدهید و کنیزان خود را برای دستیابی شما به متاع ناپایدار زندگی دنیا مجبور به خودفروشی نکنید [به خصوص] اگر خودشان می خواهند پاک بمانند. و هرکس آن ها را [بر این کار] اجبار کند [سپس پشیمان گردد، و توبه کند] خداوند بعد از این اجبار کردن آن ها آمرزنده و مهربان است. (33)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً وَ آتُوهُمْ مِنْ مَال الله الَّذِي آتَاكُمْ قَالَ تَضَعُ عَنْهُ مِنْ نُجُومِهِ الَّتِي لَمْ تَكُنْ تُرِيدُ أَنْ تَنْقُصَهُ مِنْهَا وَ لَا تَزِيدُ فَوْقَ مَا فِي نَفْسِكَ فَقُلْتُ كَمْ فَقَالَ وَضَعَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام عَنْ مَمْلُوكِهِ أَلْفَا مِنْ سِتّة آلاف.﴾ (1)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً قَالَ الْخَيْرُ أَنْ يَشْهَدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ علیه السلام وَ يَكُونَ بَيَدِهِ عَمَلُ يَكْتَسِبُ بِهِ أَوْ يَكُونَ لَهُ حِرْفَةٌ.﴾ (2)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللهِ الَّذِي آتَاكُمْ قَالَ سَمِعْتُ أبى علیه السلام يَقُولُ لَا يُكَاتِبُهُ عَلَى الَّذِي أَرَادَ أَنْ يُكَاتِبَهُ ثُمَّ يَزِيدُ عَلَيْهِ ثُمَّ يَضَعُ عَنْهُ وَ لَكِنَّهُ يَضَعُ عَنْهُ مِمَّا نَوَى أَنْ يُكَاتِبَهُ عَلَيْهِ.﴾ (3)

6-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عن الحَلَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً قَالَ إِنْ عَلِمْتُمْ لَهُمْ مَالًا وَ دِيناً.﴾ (4)

7-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً يَعْنِي قُوَّةً عَلَى أَداءِ الْمَال.﴾ (5)

8-2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ عَلَى علیه السلام أَنَّهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ قَالَ رَبُعُ الْكِتَابَة قَالَ عَلَى علیه السلام يُتْرَكَ لِلْمُكَاتَبِ رُبُعُ الْكِتَابَةِ.﴾ (6)

9-2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿فَإِن الْعَبِيدَ وَ الْإِمَاءَ كَانُوا يَقُولُونَ لِأَصْحَابِهِمْ كَاتِبُونَا وَ مَعْنَى ذَلِكَ أَنَّهُمْ يَشْتَرُونَ أَنْفُسَهُمْ مِنْ أَصْحَابِهِمْ عَلَى أَنْ يُؤَدُّوا ثَمَنَهُمْ فِي نَجْمَيْنِ أَوْ ثَلَاثَةِ فَيَمْتَنِعُوا عَلَيْهِمْ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَكاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً وَ مَعْنَى قَوْلِهِ وَآتُوهُمْ مِنْ مال الله الَّذِي آتَاكُمْ قَالَ إِذَا كاتبتهُمْ تَجْعَلُ لَهُمْ مِنْ ذَلِكَ شَيْئاً.﴾ (7)

ص: 238

3-2- امام صادق علیه السلام- علاء بن فضیل نقل می کند: امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خداوند: ﴿فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْرًا وَ آتُوهُم مِّن مَّال الله الَّذِي آتَاكُمْ،﴾ فرمود: «یعنی از بدهکار، بخشی از آن را که نمی خواستی از آن کم کنی به او تخفیف ده و بیش از آن چه در نیّت تو بوده، زیاد نکن». گفتم: «به چه مقدار»؟ گفت: امام باقر علیه السلام از برده اش مبلغ هزار تا از شش هزار تا کم کرد.»

4-2- امام صادق علیه السلام- محمّد بن مسلم نقل می کند: امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً﴾ فرمود: «خیر آن است که شهادت دهد هیچ خدایی جز الله نیست و محمّد صلی الله علیه و اله فرستاده خداست و او دارای شغلی می باشد که به وسیله ی آن ارتزاق می کند یا او دارای حرفه ای می باشد».

5-2- امام صادق علیه السلام- قاسم بن سلیمان گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره ی این کلام خداوند تبارك و تعالى: ﴿وَ آتُوهُم مِّن مَّال الله الَّذِي آتَاكُمْ پرسیدم. و امام صادق علیه السلام فرمود: «از پدرم شنیدم که می فرمود: «نباید برای او آن گونه که در نظر داشته بنویسد آن گاه بر آن بیفزاید و سپس از آن بکاهد؛ بلکه از آن چه که نیّت داشته برای او بنویسد [تخفیف بدهد] و کمتر بنویسد».

6-2- امام صادق علیه السلام- ﴿فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً؛﴾ اگر دیدید و دانستید که مال و دین دارند.

7-2- امام علی علیه السلام- از امیرمؤمنان علیه السلام نقل شده که حضرت پیرامون این کلام خداوند عزّوجلّ: ﴿فَكاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً﴾ فرمود: «منظور از خَيْراً توانایی پرداخت مال [در مقابل آزادی] است».

8-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام علی علیه السلام روایت است: رسول خدا صلی الله علیه و آله پیرامون این کلام خداوند عزّوجلّ: ﴿وَآتُوهُمْ مِنْ مال الله الَّذِي آتَاكُمْ﴾ فرمود: «منظور، یک چهارم قراداد مکاتبه است». امام علی علیه السلام فرمود: «یک چهارم قرارداد مکاتبه برای برده ای که چنین قراردادی [با ارباب خود] بسته واگذار می شود».

9-2- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- بردگان و کنیزان به اربابان خود می گفتند: «با ما قرارداد مکاتبه ببندید» و معنای آن قرارداد این بود که خودشان را از اربابانشان بازخرید می کردند در مقابل این که بهای خود را در دو یا سه قسط پرداخت نمایند، ولی اربابانشان از بستن این قراداد با آن ها امتناع می کردند [در نتیجه] خداوند فرمود: ﴿إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً﴾ و معنای این که فرمود: ﴿وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ الله الَّذِي آتَاكُمْ﴾ این است که چون با آن ها قرارداد مکاتبه می بندی مقداری از آن مبلغ را برای خودشان قرار بده.

ص: 239

10-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَرْبَعُ تَعْلِيمِ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى لَيْسَ بِوَاجِبَاتِ قَوْلُهُ تَعَالَى فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً فَمَنْ شَاءَ كَاتَبَ رَقِيقَةً وَ مَنْ شَاءَ تَرَكَ لَمْ يُكَاتِبُ﴾ (1)

11-2- الصّادق علیه السلام- ﴿سَأَلَهُ (الصَّادِق علیه السلام) سَمَاعَةُ عَنِ الْعَبْدِ يُكَاتِبُهُ مَوْلَاهُ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنْ لَيْسَ لَهُ قَلِيلٌ وَ لَا كَثِيرُ قَالَ فَلْيُكَاتِبُهُ وَ إِنْ كَانَ يَسْأَلُ النَّاسَ وَ لَا يَمْنَعُهُ الْمُكَاتَبَةُ مِنْ أَجْلٍ أَنَّهُ لَيْسَ لَهُ مَالُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَرْزُقُ الْعِبَادَ بَعْضَهُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالْمُحْسِنُ مُعَانُ.﴾ (2)

10-2- امام علی علیه السلام- چهار دستور از جانب خداوند متعال است که واجب نیستند... یکی این کلام خداوند است که فرمود: ﴿فَكاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً﴾، پس هر کس که بخواهد می تواند با برده خود قرارداد مکاتبه ببندد و هرکس بخواهد این دستور را رها کرده و چنین قراردادی را نمی بندد.

11-2- امام صادق علیه السلام- سماعه از امام صادق علیه السلام پرسید: «بندهای را که مولایش می داند نه کم و نه بیش، مالی ندارد می تواند او را مکاتب نماید؟» فرمود: «آری، هرچند به گدایی اقساط را بپردازد و نباید نداری بنده مولا را از مکاتب ساختن وی بازدارد؛ زیرا خداوند عزیز روزی پاره ای از بندگان خویش را به واسطه ی بندگان دیگرش می رساند و نیز شخص خیر و نیکوکار، کمک خواهد شد».

1- الرضا علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن جُنْدَب قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى الرِّضَا علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ اللَّهُ نُورُ العليا السَّماواتِ وَالْأَرْضِ إِلَى آخِرِهَا فَأَجَابَنِي نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِينَا وَ اللَّهُ ضَرَبَ لَنَا الْمَثَلَ وَ عِنْدَنَا عِلْمٌ الْمَنَايَا وَ الْبَلَايَا وَ أَسْبَابُ الْغَيْبِ وَ مَوْلِدُ الْإِسْلَامِ وَ مَا مِنْ فِئَةٍ تُضِلُّ مِائَةَ وَ تَهْدِى مِائَةً إِنَّا وَ عِنْدَنَا عِلْمُ قَائِدِهَا وَ سَائِقِهَا وَ تَابِعِهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة.﴾ (1)

2- الرضا علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنَ جُنْدَبٍ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنْ تَفْسِيرٍ قَوْلِهِ تَعَالَى اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ... فَكَتَبَ إِلَيَّ الْجَوَابَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مُحَمَّدَاً صلی الله علیه و آله كَانَ أَمِينَ اللَّهِ فِي خَلْقِهِ فَلَمَّا قُبِضَ النَّبِى صلی الله علیه و اله كُنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ رَتَتَهُ فَنَحْنُ أَمَنَاءُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ عِنْدَنَا عِلْمُ الْمَنَايَا وَ الْبَلَايَا وَ أَنْسَابِ الْعَرَبِ وَ مَوْلِدِ الْإِسْلَامِ وَ مَا مِنْ فِئَةٍ تُضِلُّ مِائَةَ وَ تَهْدِي مِائَةً إِلَّا وَ نَحْنُ نَعْرِفُ سَائِقَهَا وَ قَائِدَهَا وَ نَاعِقَهَا وَ إِنَّا لَنَعْرِفُ الرَّجُلَ إذَا رَأَيْنَاهُ بحَقِيقَة الْإِيمَان وَحَقِيقَة النِّفَاقَ إِنَّ شِيعَتَنَا لَمَكْتُوبُونَ بِأَسَامِيهِمْ وَ أَسَامِيَ آبَائِهِمْ أَخَذَ اللَّهُ عَلَيْنَا وَ عَلَيْهِمُ الْمِيثَاقَ يَرِدُونَ مَوْرِدَنَا وَ يَدْخُلُونَ مَدْخَلَنَا لَيْسَ عَلَى جُمْلَةِ الْإِسْلَامِ غَيْرُنَا وَ غَيْرُهُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ نَحْنُ آخِذُونَ بِحُجْرَةِ نَيِّينَا وَ نَبيَّنَا آخِذُ بحُجْزَة ربِّنَا وَ الْحَجْرَةُ النُّورُ وَ شِيعَتُنَا آخِذُونَ بِحُجْزَتِنَا مَنْ فَارقَنَا هَلَكَ وَ مَنْ تَبَعَنَا نَجَا وَ مُفَارِقُنَا وَ الْجَاحِدُ لِوَلَايَتِنَا كَافِرُ وَ مُتَّبِعُنَا وَ تَابِعُ أَوْلِيَائِنَا مُؤْمِنُ لَا يُحِبُّنَا كَافِرُ وَ لَا يُبْغِضُنَا مُؤْمِنُ وَ مَنْ مَاتَ وَ هُوَ يُحِبُّنَا كَانَ حَقًّا عَلَى اللَّهِ أَنْ يَبْعَثَهُ مَعَنَا نَحْنُ نُورُ لِمَنْ تَبِعَنَا وَ هُدَى لِمَنِ اهْتَدَى بِنَا وَ مَنْ لَمْ يَكُنْ مِنَّا فَلَيْسَ مِنَ الْإِسْلَامِ فِي شَيْءٍ بِنَا فَتَحَ اللَّهُ الدِّينَ وَ بِنَا يَخْتِمُهُ وَ بنَا أَطْعَمَكُمْ عُشْبَ الْأَرْضِ وَ بنَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَطْرَ السَّمَاءِ وَ بِنَا آمَنَكُمُ اللَّهُ مِنَ الْغَرَقِ فِي بَحْرِكُمْ وَ مِنَ الْخَسْفِ فِي بَرَكُمْ وَ بِنَا نَفَعَكُمُ اللَّهُ فِي حَيَاتِكُمْ وَ فِي قُبُورِكُمْ وَ فِي مَحْشَرِكُمْ وَ عِنْدَ الصَّرَاطِ وَ عِنْدَ الْمِيزَانِ وَ عِنْدَ دُخُولِكُمُ الْجِنَانَ مَثَلُنَا فِي كِتَابِ اللَّهِ كَمَثَلِ الْمِشْكَاةِ وَالْمِشْكَاةُ فِي الْقِنْدِيلِ فَنَحْنُ الْمِشْكَاةُ فِيهَا الْمِصْبَاحُ مُحَمَّدَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله الْمُصَباحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبَ دُرِّى يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ لَا دَعِيَّة وَ لَا مُنْكَرَة يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَوْ تَمْسَسْهُ نَارُ الْقُرْآنُ نُورٌ عَلَى نُورٍ إِمَامُ بَعْدَ إِمَامٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ فَالنَّورُ عَلَى اللهِ يَهْدِى اللَّهُ لِوَلَايَتِنَا مَنْ أَحَبَّ وَ حَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ يَبْعَثَ وَلِيْنَا

ص: 242

1- امام رضا علیه السلام- عبدالله بن جندب گوید: «نامه ای به امام رضا علیه السلام نوشته و از حضرت پیرامون آیه: ﴿أَللهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ...﴾ پرسیدم: «؛ امام علیه السلام این گونه پاسخم را فرمود: «این آیه در شأن ما اهل بیت نازل شده و خداوند برای ما [در این آیه] مثال زده است و علم مرگ و میرها و مصیبت ها علم اسباب غیب و این که چه کسانی بر دین اسلام به دنیا آمده و از دنیا می روند، نزد ما اهل بیت است و هیچ گروه و دست های که تعداد زیادی را گمراه کرده یا هدایت نماید، نیست مگر این که ما جهت دهنده پیشوا و پیروانش را تا روز قیامت می شناسیم».

2- امام رضا علیه السلام- عبدالله بن جندب گوید: «برای امام رضا علیه السلام نوشتم تفسیر آیه: ﴿اللهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ...﴾ را برایم بیان فرمایید. امام رضا علیه السلام در جواب من نوشت: «امّا بعد محمّد صلی الله علیه و آله در میان مردم خداوند بود، پس از این که پیغمبر از دنیا رفت ما اهل بیت، وارث او می باشیم، پس ما اکنون امنای پروردگار در روی زمین هستیم، علم منایا و بلایا و انساب عرب در نزد ما قرار دارد، و ما می دانیم چه اشخاصی بر فطرت اسلام متولّد شده اند و حقیقت ایمان هر کس را می دانیم. ما هرگاه مردی را مشاهده کنیم حقیقت ایمان و نفاق را در چهره ی او مشاهده می کنیم، شیعیان ما و پدران آن ها با نام و نشان در کتاب مخصوص نوشته شده اند خداوند از ما و آن ها پیمان گرفته، آن ها با ما در یک جا وارد می شوند و منزل می.کنند ما و شیعیان مسلمان حقیقی و واقعی هستیم و تا روز قیامت مسلمان حقیقی ما و شیعیان ما می باشند ما به ریسمان محکم پیغمبر چنگ می زنیم و پیغمبر به ریسمان محکم خداوند چنگ می زند و شیعیان ما هم به ریسمان ما چنگ خواهند زد هر کس از ما جدا شود، هلاک می گردد و هرکس از ما پیروی کند نجات پیدا می کند. کسانی که از ما جدا شوند و ولایت ما را انکار نمایند، کافر هستند، و هرکس از ما و یا پیروان ما متابعت کند مؤمن است، کافر ما را دوست نمی دارد و مؤمن با ما دشمنی نمی کند. هرکس بمیرد در حالی که ما را دوست داشته باشد خداوند او را با ما محشور می کند ما برای پیروان خود نوری هستیم که با آن نور راه پیدا می کنند و هدایت می شوند هرکس بخواهد هدایت یابد به وسیله ی ما هدایت می شود هرکس با ما نباشد مسلمان نخواهد بود دین را خداوند به وسیله ی ما افتتاح کرد و به وسیله ی ما هم ختم خواهد کرد، خداوند به وسیله ی ما شما را از طعام و غذای دنیا سیر کرد و به وسیله ی ما از آسمان باران فرستاد؛ خداوند متعال به جهت ما شما را از غرق شدن در دریا و فرورفتن در زمین حفظ کرده است و خداوند به وسیله ی ما شما را در دنیا و در قبر در محشر در صراط در نزد میزان و درهنگام وارد شدن بهشت نفع می رساند مثل ما در کتاب خداوند مانند مشکاتی است که در قندیل باشد، مشکات ما هستیم و مصباح محمد رسول خداست که در میان آبگینه، مانند ستاره فروزان می درخشد. ﴿يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَوْ تَمْسَسْهُ نَارُ الْقُرْآنُ نُورٌ عَلَى نُورٍ إِمَامٌ بَعْدَ إِمَامٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَ يَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللهُ بِكُلِّ شَيْءٍ علیمٌ﴾ قرآن نوریست بالای نوری، و خداوند با نور هدایت خود هر کس را بخواهد هدایت می کند. پروردگار برای مردم مثل ها می زند و او بر هر چیزی قادر است پس نور، علی علیه السلام است، و خداوند به ولایت ما هر کس را بخواهد هدایت می نماید و بر خداوند است که دوست ما را با چهره نورانی مبعوث کند و حجت وی را به او نشان دهد همنشین کسانی خواهد بود که خدا، نعمت خود را

ص: 243

اللَّهِ حُجَّتُهُ حَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ يَجْعَلَ وَلِيَّنَا مَعَ الْمُتَّقِينَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً فَشُهَدَاؤُنَا لَهُمْ فَضْلُ عَلَى الشُّهَدَاءِ بِعَشْرِ دَرَجَاتٍ وَ لِشَّهِيدِ شِيعَتِنَا فَضْلُ عَلَى كُلِّ شَهيدِ غَيْرِنَا بِتِسْع دَرَجَاتِ نَحْنُ النَّجَبَاءُ وَ نَحْنُ أَفْرَاطَ الْأَنْبِيَاءِ صلی الله علیه و اله وَ نَحْنُ أَبْنَاءُ الْأَوْصِيَاءِ وَ نَحْنُ الْمَخْصُوصُونَ فِي كِتَابِ اللَّهِ وَ نَحْنُ أَوْلَى النَّاسِ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله وَ نَحْنُ الَّذِينَ شَرَعَ اللَّهُ لَنَا دِينَهُ فَقَالَ فِي كِتَابِهِ شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ يَا مُحَمَّدٌ وَ مَا وَصَّيْنا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسَى وَ عِيسَى فَقَدْ عَلَّمَنَا وَ بَلَّغَنَا مَا عَلَّمَنَا وَ اسْتَوْدَعَنَا عِلْمَهُمْ وَ نَحْنُ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ وَ نَحْنُ وَرَثَةُ أَوْلِى الْعِلْمِ وَالْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ كَمَا قَالَ وَ لَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَنْ أَشْرَكَ بوَلَايَة عَلَى علیه السلام ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ مِنْ وَلَايَة عَلِيٌّ اللَّهُ يَا مُحَمَّدٌ لا يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ مَنْ يُجِيبُكَ إِلَى وَلَايَةِ عَلَى علیه السلام وَ قَدْ بَعَثْتُ إِلَيْكَ بِكِتَابِ فِيهِ هُدًى فَتَدَبَّرْهُ وَ افْهَمْهُ فَإِنَّهُ شِفَاءُ وَ نُورً﴾ (1)

3- الصّادق علیه السلام- عَن صَالِحٍ بْن سَهْلِ الْهَمْدَانِي قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ فِي قَولُ اللَّهِ اللهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةِ الْمِشْكَاةُ فَاطِمَةُ فيها مِصْباحُ الْحَسَنُ علیه السلام المِصْباحُ الْحُسَيْنُ علیه السلام فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ كَأَنَّ فَاطِمَةَ علیها السلام كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ بَيْنَ نِسَاءِ أَهْلِ الدُّنْيَا وَ نِسَاءِ أَهْل الْجَنَّةَ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ يُوقَدُ مِنْ إِبْرَاهِيمَ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةِ لَا يَهُودِيَّة وَ لَا نَصْرَانِيَّة يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ يَكَادُ الْعِلْمُ يَنْفَجرُ مِنْهَا وَ لَوْ لَوْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلى نُورٍ إِمَامُ مِنْهَا بَعْدَ إِمَامٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ يَهْدِى اللَّهُ لِلأَئِمَّة مَنْ يَشَاء وَ يَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ اللهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ.﴾ (2)

4- الباقر علیه السلام- ﴿عَن جابر عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ... إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم وَضَعَ الْعِلْمَ الَّذِي كَانَ عِنْدَهُ عِنْدَ الْوَصِيِّ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَقُولُ أَنَا هَادِي السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ الْعِلْمِ الَّذِي أَعْطَيْتُهُ وَ هُوَ نُورِيَ الَّذِي يُهْتَدَى بِهِ مَثَلُ الْمِشْكَاةِ فِيهَا الْمِصْبَاحُ فَالْمِشْكَاةُ قَلْبُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله و الْمِصْبَاحُ النُّورُ الَّذِي فِيهِ الْعِلْمُ وَ قَوْلُهُ الْمِصْباحُ فِي زُجَاجَةٍ يَقُولُ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أَقْبَضَكَ فَاجْعَل الَّذِي عِنْدَكَ عِنْدَ الْوَصِيِّ كَمَا يُجْعَلُ الْمِصْبَاحُ فِي الزُّجَاجَةِ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ

ص: 244

بر آنان تمام کرده از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان و آن ها رفیق های خوبی هستند!. (نساء/69) و خداوند دوستان ما را از پرهیزکاران قرار می دهد و آنان را در زمره ی صدّیقان و شهیدان و صالحان به شمار می آورد شهیدان ما بر سایر شهدا برتری دارند و شهدای شیعیان ما نیز بر سایر شهیدان برتری دارند، ما برگزیدگان و فرزندان پیامبران هستیم و در کتاب خداوند ما را معصوم معرريالفی کرده و ما از همه ی مردم به رسول خدا سزاوارتریم. و ما کسانی هستیم که خداوند برای آن ها دین خود را تشریع کرده است، و در کتاب خود فرموده است برای شما آیینی مقرريالر کرد از همان گونه که به نوح علیه السلام توصیه کرده بود و از آن چه بر تو وحی کرده ایم و به ابراهیم و موسی و عیسی توصیه کرده ایم. (شوری/13) ما شریعت را فرا گرفتیم و آن چه را فرا گرفته بودیم، ابلاغ کردیم. علوم پیامبران علیهم السلام را خداوند در نزد ما ودیعه گذاشت. ما وراث پیغمبران و ورثه صاحبان علم و پیامبران اولوالعزم علیهم السلام می باشیم، اینک دین را به پا دارید همان طور که خداوند فرموده است: از هم دیگر پراکنده نگردید؛ بر مشرکین بسیار سنگین است که شما آن ها را به ولایت علی علیه السلام دعوت می کنید ای محمد! خداوند کسانی که تو را در مورد ولایت علی علیه السلام اجابت می کنند، هدایت می کند. ای محمّد! کتابی را برای تو نازل کردم، در آن کتاب تدبّر کن و تامّل نما که در آن شفا و نور هست.»

3- امام صادق علیه السلام- صالح بن سهل همدانی گوید: «از امام صادق علیه السلام شنیدم که درباره: ﴿اللهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ﴾ می فرمود: «مِشكَاةٍ؛ فاطمه علیها السلام است؛ فِيهَا مِصْبَاح؛ مصباح حسن و حسین علیهما السلام هستند. ﴿فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ؛﴾ گویی فاطمه علیها السلام ستاره ای درخشان در بین زنان زمین است، ﴿يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَكَةٍ؛﴾ از شجره ابراهیم علیه السلام نور می گیرد و برافروخته می شود. ﴿شَرْقِيَّةٍ وَ لَا غَرْبِيَّةِ﴾؛ یعنی نه یهودی است و نه مسیحی است، ﴿يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ؛﴾ نزدیک است که چشمه های علم از آن بجوشد. ﴿وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَى نُورٍ﴾ مراد از نور علي نور، امامی بعد از امامی دیگر است، ﴿يَهْدِي اللهُ لِنُورِهِ مَن يَشَاء﴾ یعنی خداوند به سوی ائمه هدایت می کند؛ هر کس را که بخواهد او را وارد نور ولایت آن ها می گرداند؛ ﴿يَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ.﴾

4- امام باقر علیه السلام- جابر از امام باقر علیه السلام روایت می کند:... «پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دانش و علمی که داشت به وصی خود سپرد این آیه همان مطلب است ﴿اللهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْض﴾ می فرماید: خدا هادی آسمان ها و زمین است، مثل علمی که به من داده شد و آن نور من است که به وسیله ی آن راهنمایی می شوند مانند مشکات است که در آن چراغ است مشکات قلب محمد صلی الله علیه و آله است و چراغ نوری است که در آن علم است این قسمت آيه ﴿المِصْباحُ فِي زُجَاجَةٍ﴾ می فرماید من تصمیم دارم تو را قبض روح کنم علمی که در نزد تو است بسپار به وصی خود همان طور که چراغ را در شیشه می گذارند ﴿کأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ﴾ به آن ها اعلام کن مقام عالی را ﴿يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ﴾ اصل این نژاد مبارک ابراهیم علیه السلام است و آن همین آیه است که می فرماید: ﴿رَحْمَتُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ،﴾ رحمت و برکات خدا بر شما اهل این خانه ارزانی باد. او ستودنی و بزرگوار

ص: 245

فَأَعْلَمَهُمْ فَضْلَ الْوَصِيِّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ فَأَصْلُ الشَّجَرَةِ الْمُبَارَكَةِ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعَالَمِينَ ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ. لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ يَقُولُ لَسْتُمْ بِيَهُودِ فَتُصَلُّوا قِبَلَ الْمَغْرِبِ وَ لَا نَصَارَى فَتُصَلُّوا قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ أَنْتُمْ عَلَى مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لَا نَصْرَانِيًّا وَ لَكِنْ كَانَ حَنِيفاً مسلماً و ما كانَ مِنَ المُشْرِكِينَ وَ قَولُهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَو لم تَمسَسهُ نارٌ نُورٌ عَلى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ يَقُولُ مَثَلُ أَوْلَادِكُمُ الَّذِينَ يُولَدُونَ مِنْكُمْ كَمَثَلِ الزَّيْتِ الَّذِي يُعْصَرُ مِنَ الزَّيْتُونَ يَكادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَوْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ يَقُولُ يَكَادُونَ أَنْ يَتَكَلَّمُوا بِالنُّبُوَّةَ وَ لَوْ لَمْ يُنْزَلْ عَلَيْهِمْ مَلَكٌ.﴾ (1)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَار قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ قَالَ كَذَلِكَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ قُلْتُ مَثَلُ نُورِهِ قَالَ لِى مُحَمَّدصلی الله علیه و آله قُلْتُ كَمِشْكَاةٍ قَالَ صَدْرُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله قُلتُ فيها مِصْباحٌ قَالَ فِيهِ نُورُ الْعِلْمِ يَعْنِي النُّبُوَّةَ قُلْتُ المِصْباحُ فِي زُجَاجَةٍ قَالَ عِلْمُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم صَدَرَ إِلَى قَلْب عَلَى علیه السلام قُلْتُ كَأَنَّهَا قَالَ لِأَيِّ شَيْءٍ تَقْراً كَأَنَّهَا قُلْتُ وَ كَيْفَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ كَأَنَّهُ كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ قُلْتُ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَ لَا غَرْبِيَّةٍ قَالَ ذَاكَ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام لَا يَهُودِيُّ وَ لَا نَصْرَانِيُّ قُلْتُ يَكادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ قَالَ يَكَادُ الْعِلْمُ يَخْرُجُ مِنْ فَم الْعَالِم مِنْ آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام مِنْ قَبْلِ أَنْ يَنطِقَ بِهِ قُلْتُ نُورُ عَلَى نُور قَالَ الْإِمَامُ عَلَى أَثَرِ الْإِمَامِ﴾. (2)

6- الباقر علیه السلام- ﴿فِي قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْباحٌ قَالَ الْعِلْمُ فِي صَدْر رَسُول اللهِ صلی الله علیه و آله فِي زُجَاجَةٍ قَالَ الزُّجَاجَةُ صَدْرُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ قَالَ نُورُ الْعِلْمِ لَا شَرْقِيَّةِ وَ لا غَرْبِيَّةِ قَالَ مِنْ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام خَلِيلِ الرَّحْمَنِ إِلَى مُحَمَّدٍ رَسُول الله صلى الله عليه وآله و سلم إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّة لَا يَهُودِيَّة وَ لَا نَصْرَانِيَّة يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارُ نُورُ عَلَى نُورٍ قَالَ يَكَادُ الْعَالِمُ مِنْ آلِ مُحَمَّدِ يَتَكَلَّمُ بِالْعِلْمِ قَبْلَ أَنْ يُسْأَلَ عنْهُ.﴾ (3)

ص: 246

است. (هود/73) و این آیه ی شریفه ﴿إِنَّ اللهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَ آلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ؛﴾ خدا آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد. (آل عمران/33) ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضِ وَ اللهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛﴾ فرزندانی بودند، برخی از نسل برخی دیگر پدید آمده. (آل عمران /34) ﴿لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةِ﴾ می فرماید: «شما یهودی نیستید که به جانب مغرب نماز بخوانید و نه نصرانی که به جانب مشرق شما بر ملت ابراهیم علیه السلان هستید خداوند در این آیه می فرماید ﴿ما کان إِبْراهِيمُ يَهُودِيًا وَ لا نَصْرَانِيًّا وَ لكِنْ كانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ؛﴾ ابراهیم نه یهودی بود نه نصرانی بلکه حنیفی مسلمان بود و از مشرکان نبود (آل عمران/67) این قسمت آیه که می فرماید: ﴿يَكادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ﴾ مى فرماید مثل فرزندانی که از شما بوجود می آیند مانند روغن زیتون است که فشرده ای از زیتون می باشد ﴿یَکادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ﴾ می فرماید: «نزدیک است که سخن به نبوّت کنند گرچه بر آن ها ملکی نازل نشده».

5- امام صادق علیه السلام- فضیل بن یسار گوید: «از امام صادق علیه السلام در مورد: ﴿اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ﴾ پرسیدم: «و ایشان در جواب فرمود: «خداوند عزّوجلّ همین گونه است». در مورد مثل نوره پرسیدم: فرمود: «مراد محمّد صلی الله علیه و آله است» گفتم: «كَمِشْكَاةٍ»؟ فرمود: «سینه ی محمّد صلی الله علیه و آله است». گفتم: «فيها مِصْبَاحُ». فرمود: «در آن نور علم است؛ یعنی همان نبوّت» گفتم: «المِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ»؟ فرمود: «علم رسول خدا است که به سوی علی جاری گشت» گفتم: «كَأَنَّهَا». فرمود: «چرا كَأَنَّهَا می خوانی»؟ عرض کردم: «جانم فدایت پس چگونه بخوانم؟ فرمود: ﴿كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ﴾. عرض کردم: ﴿يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَكَةٍ زَيْتُونِةٍ لَّا شَرْقِيَّةٍ وَ لَا غَرْبِيَّةٍ﴾. فرمود: «مراد، علی بن ابوطالب علیه السلام است که نه یهودی است و نه نصرانی گفتم»: ﴿يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ﴾. فرمود: «نزدیک است که علم از دهان عالم آل محمّد علیهم السلام خارج شود قبل از آن که درباره ی آن زبان بگشاید». گفتم: ﴿نُّورٌ عَلَى نُورٍ﴾ فرمود: «امامی درپی امام دیگر».

6- امام باقر علیه السلام- ﴿مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيها مِصْباح؛﴾ علم در سینه محمّد رسول خداست. و زُجاجَةٍ؛ سینه ی علیّ بن ابی طالب علیه السلام است. ﴿كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ؛﴾ نور علم. ﴿لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّة؛﴾ از ابراهیم خلیل الرحمن به سوی محمّد رسول الله؛ به سوی علیّ بن ابی طالب علیه السلام ﴿لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّة؛﴾ نه یهودی است و نه نصرانی است. ﴿يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَوْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ؛﴾ نزدیک است عالم آل محمد علیهم السلام به علم سخن گوید: «قبل از این که از او درخواست شود.

ص: 247

7- الباقر علیه السلام- ﴿عَن طَلْحَةَ بْن زَيْدِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ علیه السلام فِي هَذِهِ الآية اللهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ قَالَ بَدَأَ بَنُور نَفْسِهِ تَعَالَى مَثَلُ نُورِهِ مَثَلُ هُدَاهُ فِي قَلْبِ الْمُؤْمِن قَوْلُهُ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِشْكَاةُ جَوْفُ الْمُؤْمِنِ وَالْقِنْدِيلُ قَلْبُهُ وَ الْمِصْبَاحُ النُّورُ الَّذِي جَعَلَهُ اللَّهُ فِيهِ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ قَالَ الشَّجَرَةُ الْمُؤْمِنُ زَيْتُونَة لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّهُ قَالَ عَلَى سَوَاءِ الْجَبَلِ لَا غَرْبِيَّة أَيْ لَا شَرْقَ لَهَا وَ لَا شَرْقِيَّة أَنْ لَا غَرْبَ لَهَا إِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ طَلَعَتْ عَلَيْهَا وَ إِذَا غَرَبَتْ غَرَبَتْ عَلَيْهَا يَكادُ زَيْتُها يَعْنِي يَكَادُ النُّورُ الَّذِي جَعَلَهُ اللَّهُ فِي قَلْبِهِ يُضِيءُ وَ إِنْ لَمْ يَتَكَلَّمْ نُورُ عَلَى نُورٍ فَرِيضَةً عَلَى فَريضَة وَ سُنَّةٌ عَلَى سُنَّة يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ يَهْدِى اللَّهُ لِفَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ مَنْ يَشَاءُ وَ يَضْرِبَ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَهَذَا مَثَلُ ضَرَبَهُ اللَّهُ لِلْمُؤْمِن ثُمَّ قَالَ فَالْمُؤْمِنُ مَنْ يَتَقَلَّبُ فِي خَمْسَة النور مَدْخَلُهُ نُورُ وَ مَخْرَجْهُ نُورُ وَ عِلْمُهُ نُورُ وَ كَلَامُهُ نُورُ وَ مَصِيرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَى الْجَنَّةِ نُورُ قُلْتُ لِجَعْفَر علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاكَ يَا سَيِّدِى إِنَّهُمْ يَقُولُونَ مَثَلُ نُورِ الرَّبِّ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ لَيْسَ لِلَّهِ بمَثَل مَا قَالَ اللَّهُ فَلَا تَضْرِبُوا الله الْأَمْثَالَ﴾ (1)

8- الرّضا علیه السلام- ﴿مَثَلُنَا فِي كِتَابَ اللهِ كَمَثَلِ الْمِشْكَاةِ وَالْمِشْكَاةُ فِي الْقِنْدِيلِ فَنَحْنُ الْمِشْكَاةُ فِيها مِصْباحٌ الْمِصْبَاحُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ مِنْ عُنْصُرِهِ الطَّاهِرَ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى لَا شَرْقِيَّةٍ وَ لَا غَرْبِيَّةِ لَا دَعِيَّةٍ وَ لَا مُنْكَرَة يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ الْقُرْآنُ نُورُ عَلَى نُورٍ إِمَامُ بَعْدَ إِمَام يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ... فَالنَّورُ عَلِيُّ يَهْدِى اللَّهُ لِوِلَايَتِنَا مَنْ أَحَبَّ حَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ يَبْعَثُ وَلَيَّنَا مُشْرقاً وَجْهُهُ نَيْراً بُرْهَانُهُ ظَاهِرَةً عِنْدَ اللهِ حُجَّتُه.﴾ (2)

9- السّجاد علیه السلام- ﴿مَثَلُنَا فِي كِتَابِ اللهِ كَمَثَلِ مِشْكَاةٍ فَنَحْنُ الْمِشْكَاةُ وَ الْمِشْكَاةُ الْكُوَّةُ فِيهَا مِصْبَاحٌ وَ الْمِصْباحُ فِي زُجَاجَةٍ وَ الزُّجَاجَةُ مُحَمَّد كَأَنَّهُ كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ قَالَ عَلَى علیه السلام زَيْتُونَة لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةِ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ الْقُرْآنُ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ يَهْدِي لِوَلَايَتِنَا مَنْ أَحَبَّ﴾ (3)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿رُويَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ... فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْجُمُعَةِ اغْتَسِلُ... وَ صَلَّ رَكْعَتَيْن... ثُمَّ ارْفَعْ يَدَيْكَ إِلَى السَّمَاءِ... وَ قُل... يَا نُورُ يَا نُورَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنْتَ كَمَا وَصَفْتَ نَفْسَكَ فِي كِتَابِكَ وَ عَلَى لِسَان نَبِّيْكَ وَ قَوْلُكَ الْحَقُّ تَبَارَكْتَ وَ تَعَالَيْتَ وَ قُلْتَ وَ

ص: 248

7- امام باقر علیه السلام- طلحة بن زید نقل می کند: امام صادق، علیه السلام از پدرش روایت کرده که در تفسیر آیه: ﴿اللهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ﴾ فرموده است: «خداوند متعال با نور خویش آغاز کرد، مَثَلُ نُورِهِ: مَثَل هدایت خداوند در قلب انسان مؤمن است. ﴿كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحُ الْمِصْبَاحُ؛﴾ مشکاة، درون انسان مؤمن است. و قندیل، قلب انسان مؤمن است و،مصباح نوری است که خداوند در قلب مؤمن انداخته است. درباره ی: ﴿يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَكَةٍ﴾ فرمود: «درخت همان مؤمن است؛ ﴿زَيْتُونِةٍ لَّا شَرْقِيَّةٍ وَ لَا غَرْبِيَّةٍ﴾ اين درخت بر کوهی هموار استوار گشته که نه شرق دارد و نه غرب که اگر خورشید طلوع کند بر آن طلوع می کند و اگر غروب کند بر آن غروب می کند ﴿يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ﴾ نزدیک است نوری که خداوند در قلب مؤمن قرار داده درخشش گیرد، اگر چه سخن نگفته باشد ﴿نُورٌ عَلَى نُورٍ؛﴾ یعنی واجب در پس واجب و سنّت در پی سنتی دیگر. ﴿يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَن يَشَاء﴾ خداوند به واجبات و سنت های خود، هر کسی را که بخواهد هدایت می فرماید؛ ﴿و يَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ﴾ و این مثلی است که خداوند آن را برای مؤمن زده است و سپس فرمود: «انسان مؤمن در پنج نور حرکت می کند ورودی آن نور و خروجی آن نور است علم او نور و کلام او نور و بازگشتش در روز قیامت به سوی بهشت نور است. به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «ای سرورم فدایت شوم آنان می گویند مانند نور خدا»؟ آن حضرت فرمود: «سبحان الله خداوند از این صفات منزّه است برای خدا شبیه و نظیری نیست، خداوند خود فرموده است برای خدا مثل نزنید. (نحل/74)».

8- امام رضا علیه السلام- مَثَل ما در کتاب خدا هم چون چراغدان است که آن چراغدان در قندیل قرار گرفته است، ما همان چراغدانیم که فیها مصباح؛ چراغ، رسول خدا صلی الله علیه و آله است. تا آن جا که می فرماید: ﴿لَّا شَرْقِيَّةٍ وَ لَا غَرْبِيَّةِ؛﴾ یعنی نه بی اصل و نسب و نه ناشناس است. ﴿يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ؛﴾ مراد قرآن است. ﴿نُورٌ عَلَى نُورٍ﴾؛ یعنی امامی در پی امامی دیگر. ﴿يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَن يَشَاء؛﴾ نور همان علی است، خداوند هر که را دوست بدارد به ولایت ما هدایت می کند، بر عهده ی خداوند است که دوستدار ما را با چهره ای تابناک و برهانی آشکار و حجتی ظاهر در نزد خداوند برانگیزد.

9- امام سجّاد علیه السلام- مَثَل ما در کتاب خدا، مثل مشکات است. پس ما مشکاتیم و مشکات دریچه ای است که مصباح در آن است ﴿و المِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ و زُجَاجَةٍ﴾ محمّد صلی الله علیه و اله است. ﴿كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَكَةٍ؛﴾ على علیه السلام است. ﴿زَيْتُونِةٍ لَّا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ﴾؛ قرآن، ﴿يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَن يَشَاءُ﴾ هر کس را که دوست بدارد به ولایت ما هدایت می کند.

10- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت شده که [در مورد چگونگی خواندن نماز حاجت] فرمود: «چون روز جمعه شد، غسل نما... و دو رکعت نماز بجای آور... آن گاه دو دست خود را رو به آسمان بلند کن... و بگو... ای نور! ای نور آسمان ها و زمین! تو همان گونه ای که خودت را در

ص: 249

قَولُكَ الْحَقُّ اللهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمُ اللَّهُمَّ فَاهْدِنِي لِنُورِكَ﴾ (1)

11- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿يَا عَلَى علیه السلام النُّورُ اسْمِي وَ الْمَشْكَاةُ أَنْتَ يَا عَلى علیه السلام مِصْباحُ الْمِصْباحُ الْحَسَنِ علیه السلام وَ الْحُسَيْنُ علیه السلام الزُّجاجَةُ عَلَى بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلَى علیه السلام يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ علیه السلام مُبارَكَةٍ مُوسَى بْنُ جَعْفَر علیه السلام زَيْتُونَةٍ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى علیه السلام شَرْقِيَّةٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلَى علیه السلام وَ لا غَرْبِيَّةِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ علیه السلام يَكَادُ زَيْتُهَا الْحَسَنُ بْنُ عَلَى علیه السلام يُضِيءُ الْقَائِمُ الْمَهْدِيُّ عجل الله تعالی فرجه الشّریف﴾ (2)

12- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَا فَرْعُ مِنْ فُرُوعِ الزَّيْتُونَةِ وَ قِنْدِيلُ مِنْ قَنَادِيلِ بَيْتِ النُّبُوَّةَ وَ أَدِيبُ السَّفَرَةَ وَ رَبِيبُ الْكِرَامِ الْبَرَرَةِ وَ مِصْبَاحُ مِنْ مَصَابِيحَ الْمِشْكَاة الَّتِي فِيهَا نُورُ النُّورِ وَ صَفْوَ الْكَلِمَة الْبَاقِيَة فِي عَقِبِ الْمُصْطَفَيْنَ إِلَى يَوْمِ الْحَشْر.﴾ (3)

کتابت (قرآن) و بر زبان پیامبرت صلی الله علیه و آله توصیف نمودی و کلام تو حقّ است، تو خجسته و برتری، و [چنین] فرمودی و کلام تو حقّ است: ﴿اللهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ المِصْباحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجاجَةُ كَأَنها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا تَرْقِيَّةٍ وَ لَا غَرْبِيَّةٍ يكادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَ يَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ اللهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ،﴾ خداوندا! پس مرا به نور خویش هدایت فرما.

11- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای علی! ﴿نُور﴾؛ نام من استو و مشکاةٍ اى على! تو هستی. ﴿مِصْباحٌ الْمِصْباحُ﴾ حسن و حسین؛ ﴿الزُّجاجَةُ﴾؛ علیّ بن حسین علیه السلام؛ ﴿كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ؛﴾ محمّد بن على علیه السلام ﴿يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ؛﴾ جعفر بن محمد علیه السلام؛ ﴿مُبارَكَةٍ﴾؛ موسی بن جعفر علیه السلام؛ ﴿زَيْتُونَةٍ﴾؛ على بن موسى علیه السلام؛ ﴿لا شَرْقِيَّة؛﴾ محمد بن على علیه السلام؛ ﴿وَ لا غَرْبِيَّة﴾؛ علی بن محمد علیه السلام؛ ﴿يَكادُ زَيْتُها﴾؛ حسن بن على علیه السلام؛ ﴿يُضِيءُ﴾؛ مهدى علیه السلام هستند.

12- امام صادق علیه السلام- من شاخه ای از شاخه های زیتونم و چراغی از چراغ های خاندان نبوّت و عترت پیامبر و تربیت شده ی سفیران خدا و دست پروردهی رادمردان پاک و چراغی از چراغ های مشکات نورم که در آن نور، نور است، و برگزیده پایدار در نهاد رهبران برجسته ی پروردگارم».

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سألوه علیه السلام عَنْ أَقْسَام النور فِي الْقُرْآن قَالَ النُّورُ الْقُرْآنُ وَالنُّورُ اسْمُ مِنْ سْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَى وَالنُّورُ النُّوريَّةُ وَالنُّورُ الْقَمَرُ وَ النُّورُ ضَوْءُ الْمُؤْمِن وَ هُوَ الْمُوَالَاةُ الَّتِي يَلْبَسُ بِهَا نُوراً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ النُّورُ فِي مَوَاضِعَ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ حَجَّةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى عِبَادِهِ وَهُوَ الْمَعْصُوم... قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِى سُورَة النور اللهُ نُورُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْباحُ الْمِصْباحُ فِي زُجَاجَةِ الزُّجاجَةُ كَأَنها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ [ف] الْمَشْكَاةُ رَسُولُ الله صلی الله علیه و اله وَ الْمِصْبَاحُ الْوَصِيُّ وَالْأَوْصِيَاءُ وَ الزُّجَاجَةُ فَاطِمَةُ علیها السلام وَالشَّجَرَةُ الْمُبَارَكَةُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم وَ الْكَوْكَبُ الدُّرِّيُّ الْقَائِمُ علیه السلام الْمُنتَظَرُ الَّذِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدنَا ثُمَّ قَالَ تَعَالَى يَكادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تمسَسْهُ نَارٌ أَنْ يَنْطِقُ بِهِ نَاطِقُ ثُمَّ قَالَ تَعَالَى نُورُ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ اللهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِي بُيُوتِ أذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ وَ هُمُ الْأَوْصِيَاءُ.﴾ (1)

3-1- امام علی علیه السلام- از امیرمؤمنان علیه السلام در مورد اقسام نور در قرآن سؤال کردند؛ امام علیه السلام فرمود: «نور همان قرآن است و نور نامی از نام های خداوند متعال است و نور روشنایی است و نور ماه است و نور روشنی [سیمای] مؤمن است و آن [نتیجه ی] پیروی کردن مؤمن است که به وسیله ی آن در قیامت نور را بر تن می کند؛ و نور در مواردی از تورات و انجیل و قرآن حجّت الهی بر بندگان است که همان انسان معصوم می باشد. و خداوند در سوره نور فرموده است: ﴿اللهُ نورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْباحُ الْمِصْباحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لا شَرْقِيَّةِ وَ لا غَرْبِيَّةٍ يَكادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَ يَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ اللهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ؛﴾ پس مِشْكَاةٍ رسول خدا صلی الله علیه و آله مِصباحٌ؛ جانشین ایشان و دیگر امامان علیهم السلام، الزُّجاجَةُ؛ فاطمه علیها السلام، شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ رسول خدا صلی الله علیه و آله و كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ همان قائمی علیه السلام است که انتظارش را می کشند، همو که زمین را پر از عدالت خواهد نمود. سپس خداوند متعال فرمود: ﴿يَكادُ زَيْتُها يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ﴾؛ یعنی گوینده ای به آن سخن خواهد گفت. آن گاه خداوند متعال فرمود: ﴿نُورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ اللهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ؛﴾ آن گاه خداوند عزوجل فرموده : [این چراغ پرفروغ] در خانه هایی قرار دارد که خداوند اذن فرموده [دیواره های] آن را بالا برند [تا از دستبرد شیاطین در امان باشد؛] و در آن ها نام خدا برده شود و صبح و شام در آن ها تسبیح او گویند * مردانی که هیچ تجارت و داد و ستدی آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و ادای زکات غافل نمی کند. (نور/37-36) که این مردمان، جانشینان [برحقِّ] پیامبر صلی الله علیه و آله هستند.

يُحِبُّنَا عَبْدُ وَ يَتَوَكَّانَا حَتَّى يُطَهِّرَ اللَّهُ قَلْبَهُ وَ لَا يُطَهَرُ اللَّهُ قَلْبَ عَبْدِ حَتَّى يُسَلَّمَ لَنَا وَ يَكُونَ سِلْمَا لَنَا فَإِذَا كَانَ سِلْمَا لَنَا سَلَّمَهُ اللَّهُ مِنْ شَدِيدِ الْحِسَابِ وَ آمَنَهُ مِنْ فَزَعِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ الْأَكْبَرِ.﴾ (1)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿رُوِىَ عَن الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْباحٌ فَقَالَ هُوَ مَثَلُ ضَرَبَهُ اللَّهُ لَنَا فَالنَّبِيُّ صلی الله علیه و آله وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام مِنْ دَلَالَاتِ اللَّهِ وَ آيَاتِهِ الَّتِي يُهْتَدَى بِهَا إِلَى التَّوْحِيدِ وَ مَصَالِحِ الدِّينِ وَ شَرَائِعِ الْإِسْلَامِ وَ الْفَرَائِضِ وَ السَّنَنِ وَ لَا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ العَلِىِّ العَظِيمِ.﴾ (2)

4-2- الباقر علیه السلام- ﴿مَثَلُ نُورِهِ فَهُوَ مُحَمَّدُ فِيهَا مِصْبَاحٌ وَ هُوَ الْعِلْمُ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ فَرْعِمَ أَنَّ الزُّجَاجَةَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام و عِلمَ نَبِيِّ اللهِ عِنْدَه.﴾ (3)

تسلیم ما باشد و با ما از در آشتی درآید. پس زمانی که از در آشتی با ما درآمد، خدا او را از شدّت گرفتاری های حساب در امان قرار می دهد و از وحشت بزرگ قیامت ایمن می گرداند.

3-2- امام صادق علیه السلام- از ایشان درباره ی کلام خدای عزّوجلّ: ﴿اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْباحٌ﴾ سؤال شد. فرمود: «این مثل و داستانی است که خدا آن را برای ما زده و بیان فرموده ؛ بنابراین پیغمبر و امامان علیهم السلام از دلالت های خدا و آیت های او هستند که به وسیله ی آن ها به سوی توحید و مصالح دین و شرایع اسلام و سنّت ها و فریضه ها راه برده می شود و هیچ توانایی نیست مگر به خدای بلند و مرتبه بزرگوار.

4-2- امام باقر علیه السلام- ﴿مَثَلُ نُورِهِ﴾؛ منظور محمّد صلی الله علیه و اله است. ﴿فِيهَا مِصْبَاح﴾؛ مصباح همان علم است و المِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ؛ همان امیرمؤمنان می باشد که حامل علم پیامبر صلی الله علیه و آله است.

الْمَهْدِى صلی الله علیه و آله كَأَنَّهُ كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله هَؤُلَاءِ الْحُجَجُ وَ هُوَ النَّائِرُ مِنْ عِتْرَتِكَ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي إِنَّهُ الْحُجَّةُ الْوَاحِبَةُ لِأَوْلِيَائِي وَالْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِى.﴾ (1)

2-3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿حذَيْفَةَ بْنِ الْيَمَانِ قَالَ: صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُم... قال صلی الله علیه و آله: لَمَّا عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ وَ نَظَرْتُ إِلَى سَاقِ الْعَرْشِ فَرَأَيْتُ مَكْتُوبَاً بالنُّور لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم أَيَّدَتُهُ بعَلىٍّ وَ نَصَرْتُهُ بِهِ وَ رَأَيْتُ أَنْوَارَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنَ وَ فَاطِمَةَ وَ رَأَيْتُ فِي ثَلَاثَةِ مَوَاضِعَ عَلِيّاً عَلِيّاً عَلِيّا علیه السلام وَ مُحَمَّداً مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ جَعْفَراً وَ مُوسَى علیهم السلام وَ الْحَسَنَ علیهم السلام وَ الْحُجَّةَ عجل الله تعالی فرجه الشریف يَتَلَالَا مِنْ بَيْنِهِمْ كَأَنَّهُ كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ فَقُلْتُ يَا رَبِّ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ قَرَنْتَ أَسْمَاءَهُمْ بِاسْمِكَ قَالَ يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِنَّهُمْ الْأَوْصِيَاءُ وَ الْأَئِمَّةُ بَعْدَكَ خَلَقْتَهُمْ مِنْ طِينَتِكَ فَطُوبَى لِمَنْ أَحَبَّهُمْ وَالْوَيْلُ لِمَنْ أَبْغَضَهُمْ وَ بِهِمْ أُنْزِلُ الْغَيْثَ وَ بِهِمْ أَثِيبُ وَ أَعَاقِبُ ثُمَّ رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ دَعَا بِدَعَوَاتِ فَسَمِعْتُهُ فِيمَا يَقُولُ اللَّهُمَّ اجْعَلِ الْعِلْمَ وَ الْفِقْهَ فِي عَقِبِي وَ عَقِبِ عَقِبِي وَ فِي زَرْعِي وَ زَرْعٍ زَرْعِي.﴾ (2)

خونخواه از عترت تو هستند؛ ای محمّد، به عزّت و جلالم سوگند، او حجّت واجبه برای اولیای من است و انتقام گیرنده از دشمنان من است».

2-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- حذيفة بن یمان گوید: چون من به آسمان برده شدم به ساق عرش نظر کردم دیدم به وسیله ی نور نوشته شده بود: خدایی جز خدای یگانه نیست، محمّد رسول خدا صلی الله علیه و آله است، او را به واسطه ی علی مدد کرده و به وسیله ی او یاریش نمودم؛ و نور حسن و حسین علیهما السلام و فاطمه علیها السلام را دیدم، و در سه جا علی، علی، علی و محمّد، محمّد و جعفر و موسی و حسن علیهم السلام و حجّت را دیدم که در میان ایشان چون ستاره درخشانی می درخشید. عرض کردم: «پروردگارا! اینان چه کسانی هستند که نامشان را به نام خود همراه کرده ای؟» فرمود: «ای محمّد صلی الله علیه و آله ایشان اوصیاء و امامان بعد از تو هستند آن ها را از طینت تو خلق کرده ام، خوشا به حال کسی که ایشان را دوست دارد و وای به حال کسی که ایشان را دشمن دارد، به واسطه ی آن ها باران می فرستم و به سبب آن ها ثواب دهم و عقاب کنم.» سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله دست به سوی آسمان بلند کرد و دعاهایی خواند شنیدم می گوید: «پروردگارا» علم و فقه را در فرزندان و فرزندان فرزندان من و زراعت و زراعت زراعت من قرار ده».

4-4- الحسن علیه السلام- ﴿قَالَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ علیه السلام أَيُّهَا النَّاسُ اعْقِلُوا عَنْ رَبِّكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعَالَمِينَ * ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ فَنَحْنُ الذُّرِّيَّةُ مِنْ آدَمَ علیه السلام وَ الْأَسْرَةُ مِنْ نُوح علیه السلام والصَّفْوَةُ مِنْ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ السَّلَالَةُ مِنْ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام وَ آلُ مِنْ مُحَمَّدِ علیه السلام نَحْنُ فِيكُمْ كَالسَّمَاءِ الْمَرْفُوعَة وَالْأَرْضِ الْمَدْحُوةَ وَالشَّمْسِ الصَّاحِيَةِ وَ كَالشَّجَرَةَ الزَّيْتُونَة لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةِ الَّتِي بُوركَ زَيْتُهَا النَّبِيُّ علیه السلام أَصْلُهَا وَ عَلَى علیه السلام فَرْعُهَا وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ ثَمَرَةُ تِلْكَ الشَّجَرَةَ فَمَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَعْصَانِهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا فَإِلَى النَّارِ هَوَى.﴾ (1)

5-4- الكاظم علیه السلام- ﴿كَانَ مِمَّا أَوْصَى بِهِ آدَمُ علیه السلام إِلَى هِبَة اللَّهِ علیه السلام أَنْ كُلِّ الزَّيْتُونَ فَإِنَّهُ مِنْ شَجَرَةَ مُباركة.﴾ (2)

6-4- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿كُلُوا الزَّيْتَ وَ ادَّهِنُوا بِهِ فَإِنَّهُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ.﴾ (3)

4-4- امام حسن! ای مردم تعقّل کنید! خدای سبحان حضرت آدم و نوح و آل ابراهیم علیهم السلام و آل عمران را که آن ها فرزندان و [دودمانی] بودند که [ از نظر پاکی و تقوا و فضیلت]، بعضی از بعض دیگر گرفته شده بودند و خداوند، شنوا و داناست [و از کوشش های آن ها در مسیر رسالت خود، آگاه می باشد. (آل عمران/34) ما خاندان از فرزندان حضرت آدم علیه السلام می باشیم، ما از اهل بیت نوح علیه السلام هستیم ما از برگزیدگان حضرت ابراهیم علیه السلام می باشیم، ما سلاله ی حضرت اسماعیل هستیم؛ ما آل محمّد صلی الله علیه و آله هستیم ما در میان شما نظیر آسمان بر افراشته، زمین گسترده، آفتاب درخشنده و درخت زیتونی هستیم [که قرآن می فرماید]: شرقی و غربی نیست، زیتون آن پر برکت است، همان شجره ای که پیغمبر اسلام و اصل آن و علی شاخه آن می باشند به خدا قسم که ما ثمره و میوه ی آن درخت هستیم. کسی که به یکی از شاخه های این شجره چنگ بزند نجات پیدا می کند، کسی که از آن متخلّف شود به دوزخ خواهد رفت.

5-4- امام کاظم علیه السلام- از سفارش های آدم علیه السلام به هبة الله این بود که زیتون بخور! زیرا از درخت مبارکی است.

6-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- زیتون بخورید و آن را به تنتان بمالید که از درختی مبارک است.

وَ الْأَرْضِ الْآيَةَ ثَلَاثَ مَرَاتِ فِي جَامِ ثُمَّ اغْسِلْهُ وَصَيِّرْهُ فِي قَارُورَةِ وَاكْتَحِلْ بِهِ قَالَ فَمَا اكْتَحَلْتُ إِلَّا أَقَلَّ مِنْ مِائَةٍ مِيلَ حَتَّى صَحَ بَصَرَى أَصَحَ مِمَّا كَانَ أَوَّلَ مَا كُنْتُ﴾ (1)

* قوله تعالى : ﴿في بُيُوتٍ أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فيها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصال﴾ (36)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أَبي بَصِير قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ العَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أنْ تُرْفَعَ قَالَ هِيَ بُيُوتُ النَّبي صلی الله علیه و آله﴾ (2)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿مُحَمَّدُ بنُ الفضيل قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنَ الله عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ قَالَ بُيُوتُ مُحَمَّدِ رَسُول اللَّهِ ثُمَّ بُيُوتُ عَلَى اللهِ مِنْهَا. ﴾ (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي جَعْفَر ا فِي قَوْلِهِ تَعَالَى فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ قَالَ هِيَ بُيُوتُ الْأَنْبِيَاءِ وَ بَيْتُ عَلَى المِنْهَا. ﴾ (4)

4- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿ابْن عَبَّاس قَالَ: كنتُ... فَقُلتُ: يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم مَا الْبُيُوتُ؟ فَقَالَ بُيُوتُ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ أَوْمَاً بِيَدِهِ إِلَى مَنْزِل فَاطِمَةَ علیها السلام﴾ (5)

5- الكاظم علیه السلام- ﴿عيسى بن دَاوُدَ قَالَ حَدَّثَنَا الْإِمَامُ مُوسَى بْنُ جَعْفَر عَنْ أَبِيهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ * رِجَالٌ قَالَ بُيُوتُ آل مُحَمَّدُ علیه السلام بَيْتُ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَن وَالْحُسَيْنِ علیهم السلام وَ حَمْزَةَ رحمه الله وَ جَعْفَرٍ قُلْتُ بِالْغُدُوِّ وَ الْأَصَالَ قَالَ الصَّلَاةُ فِي أَوْقَاتِهَا قَالَ ثُمَّ وَصَفَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ قَالَ هُمُ الرِّجَالُ لَمْ يَخْلِطِ اللَّهُ مَعَهُمْ غَيْرَهُمْ ثُمَّ قَالَ لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ قَالَ مَا اخْتَصَّهُمْ بِهِ مِنَ الْمَوَدَّةِ وَ الطَّاعَةِ الْمَفْرُوضَةِ وَ صَيَّرَ مَأْوَاهُمُ الْجَنَّةَ وَ اللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِساب.﴾ (6)

ص: 260

السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ﴾ را سه بار در ظرفی بنویس و بشوی و در شیشه ای بریز و از آن به چشم بکش» کمتر از صد میل به چشم کشیدم تا این که چشمم از اوّل سالم تر شد.

* [این چراغ پرفروغ] در خانه هایی قرار دارد که خداوند اذن فرموده [دیواره های] آن را بالا برند [تا از دستبرد شیاطین در امان باشد]؛ و در آن ها نام خدا برده شود، و صبح و شام در آن ها تسبیح او گویند. (36)

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ سؤال کردم و آن حضرت فرمود: «منظور خانه های پیامبر صلی الله علیه و آله است.»

2- امام كاظم علیه السلام- محمّد بن فضیل گوید: «از امام کاظم علیه السلام درباره ى آيه: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ﴾ سؤال کردم آن حضرت فرمود: «منظور خانه های پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است سپس خانه های علی علیه السلام از آن هاست».

3- امام باقر علیه السلام- ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللهُ أَن تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا؛﴾ این خانه ها، خانه های انبیاء علیهم السلام است که خانه ی علی علیه السلام نیز یکی از آن است.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عبّاس رحمه الله گوید: «خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کردم: «منظور کدام خانه ها است؟» آن حضرت فرمود: «خانه ی انبیاء علیهم السلام» و با دست به خانه ی دخترش حضرت فاطمه علیها السلام اشاره کرد.

5- امام کاظم علیه السلام- عیسی بن داود گوید: امام کاظم علیه السلام- از پدر بزرگوارش روایت فرمود: «منظور خداوند در آیه: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللهُ أَن تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ،﴾ خانه ى آل محمّد، خانه ی علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام و حسن و حسین علیهما السلام، حمزه و جعفر رحمه الله است. عرض کردم: «منظور از بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ چیست؟» فرمود: «نماز سر وقت». آن گاه خداوند متعال آنان را این گونه وصف کرد: ﴿رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ؛﴾ آنان مردانی هستند که خداوند آنان را با دیگران در نیامیخته است. سپس آن حضرت علیه السلام به آیه: ﴿لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُم مِّن فَضْلِهِ؛﴾ اشاره کرد و فرمود: «مراد، مودّت و دوستی و اطاعت واجبی است که خداوند به آنان اختصاص داده و جایگاهشان را بهشت قرار داده است و خدا هر که را خواهد بی حساب روزی دهد.

ص: 261

الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّمَا الْحُجَّةُ فِي آل إِبْرَاهِيمَ علیه السلام لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَلَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْراهِيمَ الكِتابَ وَ الحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلَكاً عَظِيماً فَالْحُجَّةُ الْأَنْبِيَا علیهم السلام، وَ أَهْلُ بُيُوتَاتِ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ لِأَنَّ كِتَابَ اللَّهِ يَنْطِقُ بِذَلِكَ وَصِيَّةُ اللَّهِ بَعْضُهَا مِنْ بَعْضِ الَّتِي وَضَعَهَا عَلَى النَّاسِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ هِيَ بُيُوتَاتُ الْأَنْبِيَاءِ وَالرُّسُلِ وَالْحُكَمَاءِ وَ أَئِمَّةِ الْهُدَى﴾ (1)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّهُ مَنْ أَتَى الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا اهْتَدَى وَ مَنْ أَخَذَ فِي غَيْرِهَا سَلَكَ طَرِيقَ الرَّدَى وَصَلَ اللَّهُ طَاعَةَ وَلِيٌّ أَمْرِهِ بِطَاعَة رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ طَاعَةَ رَسُولِهِ بِطَاعَتِهِ فَمَنْ تَرَكَ طَاعَةَ ولاة الأمر لَمْ يُطع الله و وَلَا رَسُولَهُ وَ هُوَ الْإِقْرَارُ بمَا نَزَلَ مِنْ عِنْدِ اللهِ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَالْتَمِسُوا البيوت الَّتِي أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ فَإِنَّهُ قَدْ خَيْرَكُمْ أَنَّهُمْ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ وَ إقام الصَّلاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَ الأبصار.﴾ (2)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أصلُ الْإِيمَانِ الْعِلْمُ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ أَهْلًا نَدَبَ إِلَى طَاعَتِهِمْ وَ مَسْأَلَتِهِمْ فَقَالَ فَسْتَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنتُمْ لا تَعْلَمُونَ وَ قَالَ جَلَّتْ عَظَمَتُهُ وَ أَتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِهَا وَ الْبُيُوتُ فِي هَذَا الْمَوْضِع اللَّاتِي عَظَمَ اللهُ بنَاءَهَا بِقَوْلِهِ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ ثُمَّ بَيَّنَ مَعْنَاهَا لِكَيْلَا يَظُنَّ أَهْلُ الْجَاهِلِيَّةِ أَنَّهَا بُيُوتُ مَبْنِيَّةُ فَقَالَ تَعَالَى رِجَالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ فَمَنْ طَلَبَ الْعِلْمَ فِي هَذِهِ الْجِهَةِ أَدْرَكَهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ فِي مَوْضِعِ آخَرَ أَنَا مَدِينَةُ الْحِكْمَةِ وَ عَلَى علیه السلام بَابُهَا فَمَنْ أَرَادَ الْحِكْمَةَ فَلْيَأْتِهَا مِنْ بَابِهَا وَ كُلُّ هَذَا مَنْصُوصٌ فِي كِتَابِهِ تَعَالَى إِلَّا أَنَّ لَهُ أَهْلًا يَعْلَمُونَ تَأْوِيلَهُ فَمَنْ عَدَلَ مِنْهُمْ إِلَى الَّذِينَ يَنْتَحِلُونَ مَا لَيْسَ لَهُمْوَ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشابَهَ مِنْةَ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وَ هُوَ تَأْوِيلُهُ بِلَا بُرْهَانِ وَ لَا دَلِيلِ وَلَا هُدًى هَلَكَ وَ أَهْلَكَ وَ خَسِرَتْ صَفْقَتُهُ وَ ضَلَّ سَعْيُهُ يَوْمَ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتَّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَرَأَوُا العَذابَ وَتَقَطَّعَتْ بهِمُ الْأَسبابُ﴾ (3)

9- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَن بُرَيدَة قَالَ قَرَآ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آلهه في بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ فَقَامَ إِلَيْهِ رَجُلُ فَقَالَ أَيُّ بُيُوتِ هَذِهِ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَقَالَ بُيُوتُ

ص: 262

6- امام باقر علیه السلام و حجّت تنها در خاندان ابراهیم علیه السلام است؛ به دلیل گفتار خدای عزّوجلّ: ما به آل ابراهیم [که یهود از خاندان او هستند، نیز] کتاب و حکمت دادیم و حکومت عظیمی در اختیار آن ها [ پیامبران بنی اسرائیل] قرار دادیم. (نساء/54) و روی این حساب، حجّت خدا پیامبران علیهم السلام و خانواده های پیامبران هستند تا روزی که رستاخیز برپا شود؛ زیرا کتاب خدا بدان گویا است و وصیّت خداست که حجّت های الهی از هم دیگر ند؛ آنان که خداوند بر مردم فرمانروایشان کرده و فرموده است: ﴿في بُيُوتٍ أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ﴾ و آن ها خانه های پیامبران و رسولان و حکیمان و امامان راهنما است.

7- امام صادق علیه السلام- هر کس از در خانه ها وارد خانه شود، هدایت یافته و هر کس راه دیگر در پیش گیرد راه هلاکت را پیموده است خداوند فرمانبرداری از ولی امر خود را به فرمانبرداری از پیامبرش پیوند داده است و فرمانبرداری از پیامبرش را به فرمانبرداری از خودش پیوند داده است. پس هر کس اطاعت والیان امر را ترک گوید: «از خداوند و از پیامبرش اطاعت نکرده است و این اقرار به چیزی است که از جانب خداوند نازل شده است: در هر مسجدی جامه خود را برگیرید و خانه هایی را بجویید که خداوند اجازه فرموده که [قدر و منزلت] آن ها رفعت یابد و نامش در آن ها یاد شود. زیرا او به شما خبر داده است: ﴿رجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللهِ وَ إِقَامِ الصَّلاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصَار.﴾

8- امام علی علیه السلام- اصل ایمان علم است و خداوند برای علم اهلی معیّن کرده و مردم را به اطاعت سؤال از آن ها دعوت کرده و فرموده است: شما از کسانی که اهل ذکر هستند سؤال کنید در صورتی که خود عالم به آن نیستید. (نحل/43) در آیه ای دیگر می فرمود: هنگام ورود به خانه ها از درهای آن وارد شوید مقصود از خانه ها در این جا آن خانه هائی است که خداوند آن ها را بزرگ دانسته و گفته است: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ﴾ بعد از این معنی آن را روشن کرده تا جاهلان خیال نکنند که آن ها از نوع خانه های معمولی می باشند و فرمود: ﴿رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللهِ؛﴾ و هر کس در این طرف علم را دنبال کند به آن می رسد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «من شهر علم هستم». و در جای دیگری گفت: «من شهر حکمت می باشم و علی هم در آن شهر می باشد، اکنون هرکس طالب حکمت و یا علم هست باید از آن در وارد گردد و علم و حکمت را فرا گیرد. تمام این مطالبی که ذکر شد در کتاب خدا به آن تصریح شده است و کسانی هستند که تأویل آن را می دانند؛ اکنون هر کس از آن ها عدول کند و به طرف کسانی که خود را عالم می دانند بروند و به سبب فتنه جویی و میل به تأویل از متشابهات پیروی می کنند. (آل عمران/7) و بدون برهان و دلیل خود را هلاک می کنند دیگران را هم به هلاکت می رسانند آن ها زیان می کنند و از کوشش خود استفاده ای نمی برند، و آن گاه که پیشوایان، عذاب را بنگرند و از فرمانبران خویش بیزاری جویند و پیوند میان ایشان گسسته گردد. (بقره /166)

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- بریده گوید: «پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اين آيه: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَ الْآصال﴾ را خواند. مردی از جای خود بلند شد و پرسید: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 263

الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام فَقَامَ إِلَيْهِ أَبُو بَكْر فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم هَذَا الْبَيْتُ مِنْهَا وَ أَشَارَ إِلَى بَيْتِ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةَ علیهما السلام قَالَ نَعَمْ مِنْ أَفْضَلِهَا.﴾ (1)

10- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ وَضَعَ وَلَاةَ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَهْلَ اسْتِنْبَاطِ عِلْمِهِ فِي غَيْرِ الصَّفْوَة مِنْ بُيُوتَاتِ الْأَنْبِيَاءِ فَقَدْ خَالَفَ أَمْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَعَلَ الْجُهَالَ وَلَاةَ أَمْرِ اللَّهِ وَالْمُتَكَلِّفِينَ بِغَيْرِ هُدَى مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ أَهْلُ اسْتِنْبَاطِ عِلْم اللَّهِ فَقَدْ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله. رَغِبُوا عَنْ وَصِيِّهِ وَ طَاعَتِهِ وَ لَمْ يَضَعُوا فَضْلَ اللَّهِ حَيْثُ وَضَعَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَضَلُّوا وَ أضَلُّوا أَتْبَاعَهُمْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ حُجَّةُ يَوْمَ الْقِيَامَة إِنَّمَا الْحُجَّةُ فِي آل إِبْرَاهِيمَ ةِ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ لَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَ النُّبوَّةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكَاً عَظِياً فَالْحُجَّةُ الْأَنْبِيَاءُ وَ أَهْلُ بُيُوتَاتِ الْأَنْبِيَاءِ صلى الله عليه وآله و سلم حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ لِأَنَّ كِتَابَ اللَّهِ يَنْطِقُ بِذَلِكَ وَصِيَّةُ اللَّهِ بَعْضُهَا مِنْ بَعْضَ الَّتِي وَضَع هَا عَلَى النَّاسِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ هِيَ بُيُوتَاتُ الْأَنْبِيَاءِ وَ الرُّسُلُ وَالْحُكَمَاءِ وَ أَئِمَّة الْهُدَى علیهم السلام فَهَذَا بَيَانُ عُرْوَة الْإِيمَانِ الَّتِي نَجَا بِهَا مَنْ نَجَا قَبْلَكُمْ وَ بِهَا يَنْجُو مَنْ يَتَّبِعُ الْأَئِمَّةَ. علیهم السلام﴾ (2)

11- الباقر علیه السلام- ﴿عَن زيدِ الشَّحَامِ قَالَ دَخَلَ قَتَادَةُ بْنُ دِعَامَةَ الْبَصْرِى على أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام فَقَالَ لَه علیه السلام أَنْتَ فَقِيهُ أَهْلِ الْبَصْرَة قَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَر علیه السلام وَيْحَكَ يَا قَتَادَةُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ خَلْقاً مِنْ خَلْقِهِ فَجَعَلَهُمْ حُجَجَاً عَلَى خَلْقِهِ فَهُمْ أَوْتَادُ فِي أَرْضِهِ قُوَّامُ بِأَمْرِهِ نُجَبَاءُ فِي عِلْمِهِ اصْطَفَاهُمْ قَبْلَ خَلْقِهِ أَظِلَّةَ عَنْ يَمِينِ عَرْشِهِ قَالَ فَسَكَتَ قَتَادَةُ طَوِيلًا ثُمَّ قَالَ أَصْلَحَكَ اللهُ وَ اللَّهِ لَقَدْ جَلَسْتُ بَيْنَ يَدَى الْفُقَهَاءِ وَ قُدَامَ ابْنِ عَبَّاسِ فَمَا اضْطَرَبَ قَلْبِي قُدَامَ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَا اضْطَرَبَ قُدَّامَكَ قَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَر الوَيْحَكَ أَتَدْرِى أَيْنَ أَنْتَ أَنْتَ بَيْنَ يَدَيْ بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ فَأَنْتَ ثَمَّ وَ نَحْنُ أُولَئِكَ فَقَالَ لَهُ قَتَادَةُ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ وَ اللَّهِ مَا هِيَ بُيُوتُ حِجَارَة وَ لَا طِين.﴾ (3)

ص: 264

منظورش کدام خانه ها است؟ فرمود: «خانه های انبیاء علیهم السلام» ابوبکر از جای خود بلند شد و گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله این خانه از آن ها است؟» و به خانه ی علی و فاطمه علیهما السلام اشاره کرد. فرمود: «آری» از بهترین آن خانه ها است».

10- امام باقر علیه السلام- هر کس حکمرانان از طرف خدای عزّوجلّ و اهل استنباط علم او را در غیر برگزیده های از اهل بیت پیامبران علیهم السلام بداند، با امر خدای عزّوجلّ مخالفت کرده است و مردم نادانی را والی و حکمران از طرف خدا دانسته است. و آن کسانی که بدون هدایت و ندانسته به زور خود را به خدای عزّوجلّ منسوب دانسته اند و پنداشتند که اهل استنباط علم خدا هستند. محقّقاً به خدا و رسولش دروغ بستند و از وصیّت و طاعتش روی گردانیدند و فضل خدا را در آن جا که خدای تبارک و تعالی خودش نهاده است نگذاردند، پس گمراه شدند و پیروان خود را گمراه کردند و در روز رستاخیز برای آن ها حجتی نیست؛ همانا حجّت در آل ابراهیم علیهم السلام است به خاطر کلام خدای عزّوجلّ که می فرماید: و هرآینه به آل ابراهیم کتاب و حکم و نبوّت دادیم و به آن ها ملک بزرگی دادیم (نساء/54) پس حجّت خدا تا روز قیامت همان پیامبران و خانواده های پیامبرانند؛ زیرا کتاب خدا به آن ناطق است و این وصیّت و سفارش خداست که حجج او از یکدیگر هستند که آن ها را برای مردم مقرر ساخته و خداوند عزّوجلّ فرموده است: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ﴾ و این همان خانواده های انبیاءو رسولان و حکماء و ائمّه هدی علیهم السلام است این است بیان حلقه ی محکم ایمان که هر کس پیش از شماها به وسیله ی آن نجات یافته و هر که هم پیرو ائمه باشد به وسیله ی آن نجات می یابد.

11- امام باقر علیه السلام- زید شحّام گوید: «قتادة بن دعامه بصری خدمت امام باقر علیه السلام رسید. امام به او فرمود: «تو فقیه اهل بصره ای»؟ جواب داد: «آری» فرمود: «وای بر تو خداوند گروهی از آفریده های خود را حجّت بر مردم قرار داده؛ آن ها اوتاد و استوانه های زمین هستند و به پا دارنده ی امر او و برجستگان دانش قبل از آفرینش؛ آن ها را به صورت سایه ای در طرف راست عرش برگزید». قتاده مدّتی سکوت کرد، آن گاه گفت: «خدا خیرخواه تو باشد! سوگند به پروردگار که من در خدمت فقها و دانشمندان و ابن عبّاس رحمه الله نشسته ام؛ آن چنان که در خدمت شما من به لرزه افتاده ام پیش هیچ کس چنین اتّفاقی برایم نیفتاده است.» امام باقر علیه السلام به او فرمود: «می دانی کجا هستی؟ ﴿بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله وَ إقامِ الصَّلاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكاةِ﴾. قتاده گفت: «فدایت شوم صحيح می فرمایید این خانه ها خانه های ساخته شده از سنگ و گل نیست».

ص: 265

12- الباقر علیه السلام- ﴿أَبُو حَمْزَةَ الثَّمَالِيُّ فِي خَبَر : لَمَّا كَانَتِ السَّنَةُ الَّتِي حَجَّ فِيهَا أبُو جَعْفَر مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ علیه السلام وَ لَقِيَهُ هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِكِ أَقْبَلَ النَّاسُ يَنْتَالُونَ عَلَيْهِ فَقَالَ عِكْرِمَةً مَنْ هَذَا عَلَيْهِ سِيمَاءُ زَهْرَةِ الْعِلْمِ لَأَجَرِّبَنَّهُ فَلَمَّا مَثْلَ بَيْنَ يَدَيْهِ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُ وَ أَسْقِطَ فِي يَدِ أبي جَعْفَر علیه السلام وَ قَالَ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله لَقَدْ جَلَسْتُ مَجَالِسَ كَثِيرَةٌ بَيْنَ يَدَى ابْنِ عَبَّاسِ علیه السلام وَ غَيْرِهِ فَمَا أَدْرَكَنِي مَا أَدْرَكَنِي آنفاً فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام وَيْلَكَ يَا عُبَيْدَ أَهْلِ الشَّامِ إِنَّكَ بَيْنَ يَدَى بُيُوتِ أذن الله أن تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ. (1)

13- الهادى علیه السلام- ﴿أَشْهَدُ أَنَّ أَرْوَاحَكُمْ وَ نُورَكُمْ وَ طِينَتَكُمْ وَاحِدَةً طَابَتْ وَ طَهُرَتْ بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ خَلَقَكُمُ اللَّهُ أَنْوَاراً فَجَعَلَكُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقِينَ حَتَّى مَنَّ عَلَيْنَا بِكُمْ فَجَعَلَكُمْ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَ جَعَلَ صَلَوَاتِنَا عَلَيْكُم وَ مَا خَصَّنَا بِهِ مِنْ وَلَايَتِكُمْ طِيباً لِخَلْقِنَا وَ طَهَارَةً لأنفُسنا.﴾ (2)

14- الباقر علیه السلام- ﴿إِذَا أَتَيْتَ الْقُبُورَ بِالْبَقِيعِ قُبُورَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام فَقِفْ عِنْدَهُمْ وَ اجْعَلِ الْقَبْرَ بَيْنَ يَدَيْكَ ثُمَّ تَقُولُ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ التَّقْوَى... أَنَّكُمْ دَعَائِمُ الدِّينِ وَ أَرْكَانُ الْأَرْضِ لَنْ تَزَالُوا بِعَيْنِ اللَّهِ يَنْسَخُكُمْ مِنْ أَصْلَابِ كُلِّ مُطَهَّرِ وَ يَنْقُلُكُمْ مِنْ أَرْحَامِ الْمُطَهَّرَاتِ لَمْ تُدَنِّسْكُمُ الْجَاهِلِيَّةُ الْجَهْلَاءُ وَ لَمْ تَشْرَكَ فِيكُمْ فِتَنَ الْأَهْوَاءِ طَبْتُمْ وَ طَابَ مَنْتُكُمْ مَنَّ بِكُمْ عَلَيْنَا دَيَّانُ الدِّينِ فَجَعَلَكُمْ فِي بُيُوتِ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَ جَعَلَ صَلَاتَنَا عَلَيْكُمْ رَحْمَةً لَنَا وَكَفَّارَةً لِذُنُوبَنَا.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إيتاءِ الزَّكاةِ يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبصارُ﴾ (37)

* النُّزُولُ

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عن ابن عباس رحمه الله: أَنَّ النَّبِي صلی الله علیه و اله أَعْطَى عَلِيّا علیه السلام يَوْماً ثَلَاثَمِائَةِ دِينَارٍ أَهْدِيَتْ إِلَيْهِ قَالَ عَلى علیه السلام فَأَخَذْتُهَا وَ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَأتَصَدَّقَنَّ اللَّيْلَةَ مِنْ هَذِهِ الدَّنَانِير صَدَقَةً يَقْبَلُهَا اللَّهُ مِنِّى فَلَمَّا صَلَّيْتُ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ مَعَ رَسُول الله صلی الله علیه و آله أخَذْتُ مِائَةَ دِينَارٍ وَ خَرَجْتُ مِنَ الْمَسْجِدِ فَاسْتَقْبَلَتْنِي امْرَأَةُ فَأَعْطَيْتُهَا الدَّنَانِيرَ فَأَصْبَحَ النَّاسُ بِالْغَدِ يَقُولُونَ تَصَدَّقَ عَلَى اللَّيْلَةَ بِمِائَةِ دِينَارٍ عَلَى امْرَأَةَ

ص: 266

12- امام باقر علیه السلام- در روایت ابو حمزه ثمالی آمده است: سالی که امام باقر علیه السلام به مکّه رفت و هشام بن عبدالملک نیز در مکّه بود مردم پی درپی گرد امام می آمدند و مسائل خود را می پرسیدند. عکرمه گفت: «این کیست که نور علم از جبینش درخشان است بروم او را آزمایش کنم». گفت: همین که مقابلش ایستادم چنان لرزه ای اندامم را گرفت که در مقابل او ناتوان شدم. عرض کردم: «ای پسر رسول خدا من در مقابل مردان بزرگی نشسته ام؛ ابن عباس و دیگران را درک نموده ام ولی آن چه اکنون دچار شدم هیچ وقت برایم پیش نیامده است». امام باقر علیه السلام فرمود: «وای بر تو بنده ی شامیان تو در مقابل شخصیتی قرار گرفته ای که خداوند دستور احترام آن ها را داده و رهنمای خلق و نماینده ی خدا است.»

13- امام هادی علیه السلام- شهادت می دهم که ارواح شما و نور شما و خمیر مایه ی شما یکی است، هر یک از شما پاکیزگی و پاکی را از آن دیگر گرفته است. خدا شما را به صورت انواری بیافرید، و آن گاه پیرامون عرش خود قرار داد تا آن گاه که به وسیله ی وجود شما بر ما منّت نهاد، و شما را در خانه هایی قرار دارد که خداوند اذن فرموده [دیواره های] آن را بالا برند [تا از دستبرد شیاطین در امان باشد] و درودهایی را که ما بر شما می فرستیم و ولایت شما را که به ما اختصاص داده است، موجب حسن خلق ما و پاکی نفوس ماست.

14- امام باقر علیه السلام- وقتی به زیارت قبر امامان علیهم السلام در [قبرستان] بقیع رفتی نزد [قبور] ایشان بایست و قبر را مقابل خویش قرار بده و بگو: «سلام بر شما امامان که اهل پرهیزکاری هستید. به یقین، شما ستون های دین و پایههای زمین هستید، همواره مورد توجّه خداوند بوده اید، خداوند شما را از صلب های پاک خارج ساخت و به رحم های پاک منتقل نمود نادانی جاهلان شما را آلوده نساخت و فتنه های هوای نفس در وجود شما شریک نگردید، پاک بودید و اصل و نسب شما پاک بود خدای جزا دهنده به واسطه ی شما بر ما منت گذارد؛ و شما را در خانه هایی قرار داد که خداوند اذن فرموده [ دیوارهای] آن را بالا برند و در آن ها نام خدا برده شود و درودمان بر شما را رحمتی برای ما و کفّاره ی گناهانمان قرار داد.

* مردانی که هیچ تجارت و داد و ستدی آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و ادای زکات غافل نمی کند؛ آن ها از روزی می ترسند که در آن، دل ها و چشم ها دگرگون می شود. (37)

* سبب نزول

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عبّاس رحمه الله گوید: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله سیصد دیناری که به ایشان هدیه شده بود را به علی علیه السلام بخشید. علی علیه السلام فرمود: «من آن دینارها را گرفته و [با خود] گفتم: «به خدا سوگند امشب از این دینارها صدقه ای خواهم داد که خداوند آن را از من بپذیرد». چون نماز عشاء را با رسول خدا صلی الله علیه و آله جای آوردم صد دینار برگرفته و از مسجد بیرون آمدم که زنی با من روبرو شد و من آن دینارها را به

ص: 267

فَاجرَة فَاعْتَمَمْتُ غَمَا شَدِيداً فَلَمَّا صَلَّيْتُ اللَّيْلَةَ الْقَابِلَةَ صَلَاةَ الْعَتَمَة أَخَذْتُ مِائَةَ دِينَارٍ وَ خَرَجْتُ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ قُلْتُ وَ اللَّهِ لَأَتَصَدَّقَنَّ اللَّيْلَةَ بِصَدَقَة يَتَقَبَّلُهَا رَبِّي مِنِّي فَلَقِيتُ رَجُلًا فَتَصَدَّقْتُ عَلَيْهِ بالدَّنَانِير فَأَصْبَحَ أَهْلُ الْمَدِينَة يَقُولُونَ تَصَدَّقَ عَلَى الْبَارحَةَ بمِائَةِ دِينَارٍ عَلَى رَجُل سَارق فَاغْتَمَمْتُ عَمَّا شَدِيداً وَ قُلْتَ وَ اللَّهِ لَأَتَصَدَّقَنَّ اللَّيْلَةَ صَدَقَةً يَتَقَبَّلُهَا اللَّهُ مِنِّي فَصَلَّيْتُ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ خَرَجْتُ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ مَعِى مِائَةُ دِينَارٍ فَلَقِيتُ رَجُلًا فَأَعْطَيْتُهُ إِيَّاهَا فَلَمَّا أَصْبَحْتُ قَالَ أَهْلُ الْمَدِينَة تَصَدَّقَ عَلِيُّ علیه السلام الْبَارِحَةَ بمِائَةِ دِينَارٍ عَلَى رَجُلٍ غَنِيٌّ فَاغْتَمَمْتُ عَمَّا شَدِيداً فَأَتَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَخَبَرْتُهُ فَقَالَ لِي يَا عَلَى هَذَا جَبْرَئِيلُ يَقُولُ لَكَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ قَبلَ صَدَقَاتِكَ وَ زَكَّى عَمَلَكَ إِنَّ الْمِائَةَ دِينَار الَّتِي تَصَدَّقْتَ بهَا أَوَّلَ لَيْلَة وَقَعَتْ فِي يَدَى امْرَأَة فَاسِدَة فَرَجَعَتْ إِلَى مَنْزِلِهَا وَ تَابَتْ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْفَسَادِ وَ جَعَلَتْ تِلْكَ الدَّنَانِيرَ رَأْسَ مَالِهَا وَ هِيَ فِي طَلَب بَعْل تَتَزَوَّجُ بِهِ وَ إِنَّ الصَّدَقَةَ الثَّانِيَةَ وَقَعَتْ فِي يَدَى سَارِقٍ فَرَجَعَ إِلَى مَنْزِلِهِ وَ تَابَ إِلَى اللَّهِ مِنْ سَرِقَتِهِ وَ جَعَلَ الدَّنَانِيرَ رَأْسَ مَالِهِ يَتَّجِرُ بِهَا وَ إِنَّ الصَّدَقَةَ الثَّالِثَةَ وَقَعَتْ فِي يَدَيْ رَجُل غَنِيٌّ لَمْ يُرَبِّ مَالَهُ مُنْذُ سِنِينَ فَرَجَعَ إِلَى مَنْزِلِهِ وَ وَبَّخَ نَفْسَهُ وَ قَالَ شُحًا عَلَيْكَ يَا نَفْسُ هَذَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام تَصَدَّقَ عَلَيَّ بِمِائَةِ دِينَارٍ وَ لَا مَالَ لَهُ وَ أَنَا فَقَدْ أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَى مَالِيَ الزَّكَاةَ لِأَعْوَامِ كَثِيرَةِ لَمْ أَرَكِّهِ فَحَسَبَ مَالَهُ وَ زَكَاهُ وَ أَخْرَجَ زَكَاةَ مَالِهِ كَذَا وَ كَذَا دِينَاراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِيكَ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ....﴾ (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿إِنَّ دِحْيَةَ الْكَلْبِيِّ جَاءَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ مِنَ الشَّامِ بِالْمِيرَةِ فَنَزَلَ عِنْدَ أَحْجَارِ الزَّيْتِ ثُمَّ ضَرَبَ بِالطُّبُولِ لِيُؤْذِنَ النَّاسَ بِقُدُومِهِ فَتَفَرَّقَ النَّاسُ إِلَيْهِ إِنَّا عَلِيُّ وَالْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ فَاطِمَةً وَ سَلْمَانَا وَ أَبُوذَر وَ الْمِقْدَادُ وَ صُهَيْبُ وَ تَرَكُوا النَّبِى قَائِماً يَخْطُبُ عَلَى الْمِنْبَرِ الله فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله و سلم لَقَدْ نَظَرَ اللَّهُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ إِلَى مَسْجِدِى فَلَوْلَا الْفِئَةُ الَّذِينَ جَلَسُوا فِي مَسْجِدِى لَأَضْرِمَتِ الْمَدِينَةُ عَلَى أَهْلِهَا وَ حُصِبُوا بِالْحِجَارَةِ كَقَوْمِ لُوطٍ وَ نَزَلَ فِيهِمْ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ...﴾ (2)

وی دادم» صبح روز بعد مردم چنین می گفتند: «علی علیه السلام شب گذشته صد دینار به زنی زناکار صدقه داده است؛ من [با شنیدن این حرف] بسیار اندوهگین شدم» چون شب بعد، نماز عشاء را به جا آوردم صد دینار برگرفته و از مسجد بیرون شدم و [با خود] گفتم: به خدا سوگند امشب از این دینارها صدقه ای خواهم داد که خداوند آن را از من بپذیرد» پس با مردی روبرو گشته و دینارها را به او صدقه دادم صبحگاهان مردم مدینه می گفتند: «شب گذشته علی علیه السلام صد دینار به مرد دزدی صدقه داده است؛ من با شنیدن این حرف بسیار اندوهگین شده و گفتم: به خدا سوگند امشب صدقه ای خواهم داد که خداوند آن را از من بپذیرد نماز عشاء را با رسول خدا صلی الله علیه و آله خوانده و با صد دیناری که همراه داشتم از مسجد بیرون آمدم که با مردی روبرو شده و آن دینارها را به او بخشیدم». صبحگاهان مردم مدینه می گفتند: «شب گذشته علی علیه السلام صد دینار به مردی ثروتمند صدقه داده است؛ من [با شنیدن این حرف بسیار اندوهگین شده و نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله رفتم و ایشان را از جریان آگاه نمودم». پیامبر صلی الله علیه و آله به من فرمود: «ای علی! این جبرئیل است که به تو می گوید: «خداوند عزّوجلّ صدقه های تو را پذیرفته و پاداش عمل تو را افزون کرده است؛ صد دیناری که شب اوّل صدقه دادی به دست زن فاسدی افتاد و او به خانه اش بازگشت و از فساد و تباهی به درگاه خداوند عزوجل توبه نمود و آن دینارها را سرمایه خویش [ برای کسب و کار] قرار داد و اکنون به دنبال شوهری می گردد که با او ازدواج کند. صدقه ی دومی که دادی به دست دزدی افتاد و او به خانه اش بازگشت و از دزدی هایش به محضر خداوند توبه نمود و آن دینارها را سرمایه خویش قرار داد تا با آن ها تجارت کند. و صدقه سومی که دادی به دست مرد ثروتمندی افتاد که چندین سال بود زکات دارایی اش را پرداخت نکرده بود، او به خانه اش بازگشت و خودش را سرزنش نموده و گفت: ای نفس وای بر تو که بخل می ورزی، این علی بن ابیطالب علیه السلام است که با آن که مالی ندارد صد دینار به من صدقه داده است در حالی که خداوند چندین سال است زکات اموالم را بر من واجب نموده و من زکات آن را نداده ام، پس دارایی خویش و مقدار زکاتش را حساب کرده و فلان مقدار دینار زکات پرداخت نمود؛ به همین خاطر خداوند در شأن تو این آیه را نازل فرمود: ﴿رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله﴾

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- دحیه کلبی روز جمعه از شام آمد و با خود خوار و بار همراه داشت و در کنار احجار زیت فرود آمد و به طبل کوبید تا مرم را از آمدنش آگاه کند. مردم که باخبر شدند به سوی او شتافتند جز علی، حسن، حسین و فاطمه علیها السلام و سلمان و ابوذر (رحمه الله) و مقداد و سلمان و ابوذر (رحمه الله) و مقداد و صهیب مردم پیامبر صلی الله علیه و آله را که بر روی منبر در حال ایراد خطبه بود، ترک کردند پس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند روز جمعه به مسجد من نگریست و اگر این هشت نفر که در مسجد نشسته اند، حاضر نمی بودند، مدینه با مردمانش در آتش می سوختند و مردم آن همچون قوم لوط سنگباران می شدند و در شأن این چند نفر، آیه نازل شد: ﴿رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ﴾.

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَأَلَنَا عَنْ عُمَرَ بْنِ مُسْلِمٍ مَا فَعَلَ فَقُلْتُ صَالِحُ وَ لَكِنَّهُ قَدْ تَرَكَ التِّجَارَةَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَمَلُ الشَّيْطَان ثَلَاثَاً أمَا عَلِمَ رَسُولَ اللَّهِ علیه السلام اشْتَرَى عِيراً أَتَتْ مِنَ الشَّامِ فَاسْتَفْضَلَ فِيهَا مَا قَضَى دَيْنَهُ وَ قَسَمَ فِي قَرَابَتِهِ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله... يَقُولُ الْقُصَاصِ إِنَّ الْقَوْمَ لَمْ يَكُونُوا يَتَّجِرُونَ كَذَبُوا وَ لَكِنَّهُمْ لَمْ يَكُونُوا يَدَعُونَ الصَّلَاةَ فِي مِيقَاتِهَا وَ هُوَ أَفْضَلُ مِمَّنْ حَضَرَ الصَّلَاةَ وَ لَمْ يَتَّجِرْ﴾ (1)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿كَانُوا أَصْحَابَ تِجَارَة فَإِذَا حَضَرَتِ الصَّلَاةُ تَرَكُوا التِّجَارَةَ وَ انْطَلَقُوا إِلَى الصَّلَاةِ و هُمْ أَعْظَمُ أجْراً مِمَّنْ لَمْ يَتَّجِرْ﴾ (2)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّهُمْ قَوْمُ إِذَا حَضَرَتِ الصَّلَاةُ تَرَكُوا التَّجَارَةَ وَ انْطَلَقُوا إِلَى الصَّلَاةِ وَ هُمْ أَعْظَمُ أَجْراً مِمَّنْ لَمْ يَتَّجِرْ﴾ (3)

4-1- الرّضا علیه السلام- ﴿وَ إِذَا كُنتَ فِي تِجَارَتِكَ وَ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَلَا يَشْغَلُكَ عَنْهَا مَتْجَرُكَ فَإِنَّ اللَّهَ وَصَفَ قَوْماً وَ مَدَحَهُمْ فَقَالَ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ كَانَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ يَتَّجِرُونَ فَإِذَا حَضَرَتِ الصَّلَاةُ تَرَكُوا تِجَارَتَهُمْ وَ قَامُوا إِلَى صَلَاتِهِمْ وَ كَانُوا أَعْظَمَ أَجْراً مِمَّنْ لَا يَتَحَرَّفُ وَ يُصَلِّى.﴾ (4)

5-1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن مَسْعُودٍ قَالَ... فقال النبى صلی الله علیه و اله يَا ابْنَ مَسْعُودٍ وَ الَّذِي بَعَثَنِي بالْحَقِّ نَبيّاً إِنَّ مَنْ يَدَعُ الدُّنْيَا وَيُقْبلُ عَلَى تِجَارَة الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَتَّجِرُ لَهُ مِنْ وَرَاءِ حِجَارَتِهِ وَ يُرْبحُ اللَّهُ تِجَارَتَهُ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ قَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم كَيْفَ لِى بِتِجَارَةِ الْآخِرَةَ فَقَالَ لَا تُرِيحَنَّ لِسَانَكَ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذَلِكَ أَنْ تَقُولَ سُبْحَانَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ فَهَذِهِ التَّجَارَةُ الْمُرْبَحَةُ يَقُولُ اللهُ تَعَالَى يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ لِيُوَفِّيَهُمْ أَجُورَهُمْ وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ كُلَّمَا أَبْصَرْتَهُ بِعَيْنِكَ وَ اسْتَحْلَاهُ قَلْبُكَ فَاجْعَلْهُ لِلَّهِ فَذَلِكَ تِجَارَةُ الْآخِرَةَ لِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ مَا عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ مَا عِنْدَ اللَّهِ بِاقِ

ص: 270

1-1- امام صادق علیه السلام- اسباط بن سالم گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و از ما درباره ی عمر بن مسلم پرسید که چه می کند؟ عرض کردم: «خوب است و کار نیکو می کند، امّا تجارت را رها کرده است.» امام صادق علیه السلام سه بار فرمود: «کار شیطان است. آیا او نمی داند که رسول خدا صلی الله علیه و آله کاروانی را که از جانب شام می آمد، خریداری نمود و با بخشی از آن قرض خود را ادا نمود و اضافه ی آن را در میان نزدیکان تقسیم کرد؟ خدای متعال می فرماید: ﴿رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ الله وَ إِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصَارُ﴾ قصه سرایان می گویند: این قوم تجارت نمی کردند، دروغ گفته اند، ولی آنان نماز را در وقت خودش ترک نمی گفتند، این بهتر از کسی است که در نماز حاضر می شود و تجارت نمی کند.

2-1- امام باقر علیه السلام- این ها تاجر بودند و هنگام نماز تجارت را رها کرده آهنگ نماز می کردند و به سوی آن گام برمی داشتند و البتّه اینان ثوابشان از کسانی که به کار مشغول نیستند و به نماز حاضر می شوند، بیشتر است.

3-1- امام باقر علیه السلام- آنان گروهی هستند که چون وقت نماز رسد، تجارت را رها می کنند به سمت نماز می روند و اینان اجرشان بیشتر از کسانی است که تجارت می کنند.

4-1- امام رضا علیه السلام- چون مشغول کسب باشی و وقت نماز برسد، نباید کار تجارت تو را از نماز باز دارد، که خداوند قومی را توصیف کرده و چنین به ستایش آنان پرداخته است: ﴿رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله﴾ و آنان مردمی بودند که کسب می کردند و چون وقت نماز می رسید، کسب خود را رها می کردند و به نماز می ایستادند؛ و اجر آن ها بالاتر از اجر کسی خواهد بود که مشغول کسب و کاری نیست و در وقت نماز به نماز می ایستد.

5-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از عبدالله بن مسعود روایت است:... به خدایی که مرا برانگیخت آن کس که دنیا را رها کند و تجارت آخرت را در پیش گیرد، خداوند برای او تجارت کند که می فرماید: ﴿رجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله وَ إِقَامِ الصَّلاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمَا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَ الأَبصارُ﴾ ابن مسعود گفت: ای رسول خدا! پدر و مادرم به فدایت! چگونه به تجارت آخرت روی آورم؟ فرمود: «زبانت را از یاد خدا آسوده مگذار به این ترتیب که همواره بگو: ﴿سُبْحَانَ الله وَ الحمد الله وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ اللهُ أَكْبَرُ﴾ پس این است بازرگانی سودمند خدای تعالی می فرماید. امیدوار به تجارتی هستند که هرگز زیان نمی کند. زیرا خدا پاداششان را به تمامی می دهد و از فضل خود چیزی بر آن می افزاید (فاطر/ 29-30) پسر مسعود! بکوش تا هرچه که با چشم ببینی و در قلب بگذرانی برای خدا باشد، که این تجارت اخروی است و خداوند می فرماید: آن چه نزد شماست فنا می شود و آن چه نزد خداست باقی می ماند. (نحل/96) پسر مسعود! چون ذکر لا إله إلا الله گویی

ص: 271

يَا ابْنَ مَسْعُودٍ وَ إِذَا تَكَلَّمْتَ بِلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ تَعْرِفُ حَقَّهَا فَإِنَّهُ مَرْدُودُ عَلَيْكَ وَ لَا يَزَالُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ يَرُدُّ غَضَبَ اللَّهِ عَنِ الْعِبَادِ حَتَّى إِذَا لَمْ يُبَالُوا مَا يَنْقُصُ مِنْ دِينِهِمْ بَعْدَ إِذْ سَلِمَتْ دُنْيَاهُمْ يَقُولُ الله تَعَالَى كَذَبْتُمْ كَذَبْتُمْ لَسْتُمْ بِهَا بِصَادِقِينَ فَإِنَّهُ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُه﴾ (1)

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَقِيل الْخُزَاعِى أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام الكَانَ إِذَا حَضَرَ الْحَرْبَ يُوصِى لِلْمُسْلِمِينَ بِكَلِمَاتِ فَيَقُولُ تَعَاهَدُوا الصَّلَاةَ وَ حَافِظُوا عَلَيْهَا وَاسْتَكْثِرُوا مِنْهَا وَ تَقَرَّبُوا بِهَا فَإِنَّهَا كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَاباً مَوْقُوتاً وَ قَدْ عَلِمَ ذَلِكَ الْكُفَّارُ حِينَ سُئِلُوا مَا سَلَكُكُمْ فِي سَفَرَ قَالُوا لَمْ نَكَ مِنَ الْمُصَلِّينَ وَ قَدْ عَرَفَ حَقَّهَا مَنْ طَرَقَهَا وَ أَكْرَمَ بهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ لَا يَشْغَلُهُمْ عَنْهَا زَيْنُ مَتَاعِ وَ لَا قُرَّةٌ عَيْنِ مِنْ مَالِ وَ لَا وَلَدٍ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم مُنصِباً لِنَفْسِهِ بَعْدَ الْبُشْرَى لَهُ بِالْجَنَّةَ مِنْ رَّبِّهِ.﴾ (2)

7-1- أميرالمؤمنين علیه السلام- مُحَمَّد بْن الْحُسَيْنِ الرَّضِي فِي نَهْحِ الْبَلَاغَةِ أَنَّهُ قَالَ فِي كَلَامِ يُوصِى أَصْحَابَهُ تَعَاهَدُوا أَمْرَ الصَّلَاة وَ حَافِظُوا عَلَيْهَا وَ اسْتَكْثِرُوا مِنْهَا وَ تَقَرَّبُوا بِهَا فَإِنَّهَا كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً أَ لَا تَسْمَعُونَ إِلَى جَوَاب أَهْلِ النَّارِ حِينَ سُلُوا مَا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ قالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ وَ إِنَّهَا لَتَحْتُ الذُّنُوبَ حَتَّ الْوَرَقِ وَ تُطْلِقُهَا إِطْلَاقَ الرِّبَقِ وَ شَبَّهَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله بِالْحَمَّةِ تَكُونُ عَلَى بَابِ الرَّجُلِ فَهُوَ يَغْتَسِلُ مِنْهَا فِي الْيَوْمِ وَ اللَّيْلَةِ خَمْسَ مَرَّاتٍ فَمَا عَسَى أَنْ يَبْقَى عَلَيْهِ مِنَ الدَّرَنِ وَ قَدْ عَرَفَ حَقَّهَا رِجَالُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ لَا يَشْغَلُهُمْ عَنْهَا زِينَةٌ مَتَاعِ وَ لَا قُرَّةً عَيْن مِنْ وَلَدٍ وَ لَا مَال يَقُولُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم نَصِباً بالصَّلَاة بَعْدَ التَّبَاشُر لَهُ بِالْجَنَّة.﴾ (3)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ صَلَ اللَّهُ طَاعَةَ وَلِى أَمْرِهِ بِطَاعَة رَسُولِهِ وَ طَاعَةَ رَسُولِهِ بِطَاعَتِهِ فَمَنْ تَرَكَ طَاعَةَ وَلَاةِ الْأَمْرِ لَمْ يُطِعِ اللَّهَ وَ لَا رَسُولَهُ وَ هُوَ الْإِقْرَارُ بِمَا أُنْزِلَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ خُذُوا زينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ التَمِسُوا النيوت الَّتِي أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ فَإِنَّهُ أَخْبَرَكُمْ

ص: 272

حقّ آن را نشناسی، آن ذکر به خودت باز می گردد [و مقبول خدا نشود] و همواره لا إله إلا الله بگوید مگر خشم خدا را از بندگان برگرداند تا از آخرتشان چیزی کم نشود و دنیاشان نیز سالم بماند که می فرماید: سخن خوش و پاک به سوی او بالا می رود و کردار نیک است که آن را بالا می برد. (فاطر/ 10)

6-1- امام علی علیه السلام- عقیل خزاعی نقل می کند: هرگاه امیرمؤمنان علی علیه السلام در جنگی شرکت می نمود مسلمانان را با جملاتی موعظه کرده و می فرمود: «به نماز پایبند باشید و بر آن مراقبت نمایید آن را زیاد بخوانید و به وسیله ی نماز به خدا نزدیکی بجویید، چرا که نماز وظیفه ی ثابت و معیّنی برای مؤمنان است! (نساء/103) و کافران هنگامی این حقیقت را می فهمند که از آن ها سؤال شود: چه چیز شما را به دوزخ وارد ساخت؟ می گویند: «ما از نمازگزاران نبودیم» (مدثّر/43-42) و حقیقت نماز را کسی شناخت که شب ها با آن مأنوس باشد و مؤمنانی با نماز گرامی داشته می شوند که زیبایی کالای دنیا و روشنایی چشمشان یعنی دارایی ها و فرزندان، آنان را از نماز باز ندارد، خداوند عزّوجل می فرماید: ﴿رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلَاةِ؛﴾ و رسول خدا صلی الله علیه و اله با این که مژده بهشت را از پروردگارش دریافت کرده بود، پیوسته خود را [برای خواندن نماز] به زحمت می انداخت.

7-1- امام علی علیه السلام- در نهج البلاغه آمده است: همواره یارانش را به آن سفارش می کرد: مردم! [خواندن و اقامه ی] نماز را بر عهده گیرید، و آن را حفظ کنید، زیاد نماز بخوانید، و با نماز خود را به خدا نزدیک کنید. نماز دستوری است که در وقت های خاص بر مؤمنان واجب گردیده است؛ آیا به پاسخ دوزخیان گوش فرا نمی دهید، آن هنگام که از آن ها پرسیدند: که چه چیز شما را به جهنّم کشانید؟ می گویند: ما از نمازگزاران نبودیم. (مدثّر/43-42) همانا نماز، گناهان را چونان برگ های پاییزی فرو می ریزد و غل و زنجیر گناهان را از گردن ها می گشاید پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نماز را به چشمه آب گرمی که بر در سرای انسان جریان داشته باشد تشبیه کرده است؛ اگر روزی پنج بار خود را در آن شستشو دهد، هرگز چرک و آلودگی در بدن او نمی ماند همانا کسانی از مؤمنان حق نماز را شناختند که زیور دنیا از نماز بازشان نمی دارد و روشنایی چشمشان یعنی اموال و فرزندان مانع نمازشان نمی شود. خدای سبحان می فرماید: ﴿رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله وَ إِقَامِ الصَّلاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ،﴾ رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از بشارت، به بهشت خود را در نماز خواندن به زحمت می انداخت.

8-1- امام صادق علیه السلام- خداوند اطاعت ولیّ خود را به اطاعت رسول نزدیک کرده، و هر کس اطاعت والیان امر را ترک کند از خدا و رسول هم اطاعت نمی کند اینک به آن چه از طرف خداوند نازل شده اعتراف کنید، در هنگام ورود به مساجد خود را زینت نمایید و پاکیزه باشید. (اعراف/31) دنبال خانه هایی بروید که خداوند آن ها را بلند گردانیده و نامش در آن خانه همواره ورد زبان ها

ص: 273

أَنَّهُمْ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمَا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبصار.﴾ (1)

9-1- السّجّاد علیه السلام- ﴿الْعَقْلُ دَلِيلُ الْخَيْرِ وَ الْهَوَى مَرْكَبُ الْمَعَاصِي وَ الْفِقْهُ وعَاءُ الْعَمَل وَالدُّنْيَا سُوقُ الْآخِرَةِ وَالنَّفْسُ تَاجِرَةُ وَاللَّيْلُ وَالنَّهَارُ رَأْسُ الْمَالِ وَ الْمَكْسَبُ الْجَنَّةَ وَالْخُسْرَانَ النَّارُ هَذَا وَ اللَّهِ التِّجَارَةُ الَّتِى لَا تَبُورُ وَالْبَضَاعَةُ الَّتِي لَا تَحْسَرُ وَ قَالَ مِثْلَهُ وَ سُوقُ الْفَائِزِينَ مِنْ شِيعَتِهِ وَ شِيعَة آبَائِهِ وَ أَبْنَائِهِ علیهم السلام وَ لَقَدْ جَمَعَ اللَّهُ هَذَا كُلَّهُ بِقَوْلِهِ تَعَالَى يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ الله وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله.﴾ (2)

10-1- فقه الرّضا علیه السلام- ﴿وَ إِذَا كُنْتَ فِي تِجَارَتِكَ وَ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَلَا يَشْغَلُكَ عَنْهَا مَتْجَرُكَ فَإِنَّ اللَّهَ وَصَفَ قَوْمًا وَ مَدَحَهُمْ فَقَالَ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ كَانَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ يَتَّخِرُونَ فَإِذَا حَضَرَتِ الصَّلَاةُ تَرَكُوا تِجَارَتَهُمْ وَ قَامُوا إِلَى صَلَاتِهِمْ وَ كَانُوا أَعْظَمَ أَجْراً مِمَّنْ لَا يَتَّخِرُ فَيُصَلِّي﴾ (3)

11-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مِنْ كَلَامِهِ علیه السلام عِنْدَ تِلَاوَتِهِ قَوْلَهُ تَعَالَى رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ... فَلَوْ مَثَلْتَهُمْ لِعَقْلِكَ فِي مَقَاوِمِهِمُ الْمَحْمُودَة وَ مَجَالِسِهِمُ الْمَشْهُودَة و قَدْ نَشَرُوا دَوَاوِينَ أَعْمَالِهِمْ وَ فَرَغُوا لِمُحَاسَبَةِ أَنْفُسِهِمْ عَلَى كُلِّ صَغِيرَة وَ كَبيرة أمِرُوا بِهَا فَقَصَّرُوا عَنْهَا أَوْ نُهُوا [عَنْهَا] فَفَرَّطُوا فِيهَا وَ حَمَلُوا ثَقُلَ أَوْزَارِهِمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ فَضَعْفُوا عَنِ الِاسْتِقْلَالَ بِهَا فَنَشَحُوا نَشِيجاً وَ تَجَاوَبُوا حَنِينَا يَعِجُّونَ إِلَى رَبِّهِمْ مِنْ مَقَامِ نَدَمَ وَ اعْتِرَافِ لَرَأَيْتَ أَعْلَامَ هُدَى وَ مَصَابِيحَ دُجَى قَدْ حَفَّتْ بِهِمْ الْمَلَائِكَةُ وَ تَنَزَّلَتْ عَلَيْهِمُ السَّكِينَةُ وَ فُتِحَتْ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أُعِدُّتْ لَهُمْ مَقَاعِدُ الْمَكْرُمَاتِ إِلَى أَنْ قَالَ الله فَحَاسِبْ نَفْسَكَ لِنَفْسِكَ فَإِنَّ غَيْرَهَا مِنَ الْأَنْفُسِ لَهَا حَسِيبُ غَيْرُكَ.

ص: 274

می باشد، خداوند خود خبر داده است که ﴿رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبصارُ﴾.

9-1- امام سجّاد علیه السلام- عقل راهنمای خیرات است و هوا و هوس های نفسانی مرکب گناهان است. فهم ظرف عمل، دنیا بازار آخرت است. و نفس تاجر این بازار است. و شب و روز سرمایه است. و سود این تجارت بهشت است. و ضرر آن آتش است. این است به خدا تجارت آن چنانی که فانی نخواهد شد و بضاعت و جنسی که در معامله ی آن ضرر نیست. و مثل این فرمایش از رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیده است. و در آن ذکر شده که دنیا بازار رستگاران از شیعیان است که ائمّه پیرو خود می باشند. و به تحقیق که جامع همه این فرمایشات این آیه کریمه است: ای کسانی که ایمان آورده اید مال ها و اولادتان شما را از ذکر خدا باز ندارد و کسانی که چنین کنند پس اینان از زیان کارانند (منافقون/ 9) ﴿و رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ.﴾

10-1- فقه الرّضا علیه السلام- چون مشغول کسب باشی و وقت نماز برسد، نباید کار تجارت تو را از نماز باز دارد که خداوند گروهی را توصیف کرده و چنین به ستایش آنان پرداخته است: ﴿رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله﴾. و آنان مردمی بودند که کسب می کردند، و چون وقت نماز می رسید، کسب خود را رها می گردند و به نماز می ایستادند؛ و اجرایشان بالاتر از اجر کسی خواهد بود که مشغول کسب و کاری نیست و در وقت نماز به نماز می ایستد.

11-1- امام على علیه السلام- ﴿رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله،﴾ اگر اهل ذکر را در اندیشه ی خود آوری و مقامات ستوده آنان و مجالس آشکارشان را بنگری می بینی که آنان نامه های اعمال خود را گشوده و برای حسابرسی آماده اند که همه را جبران کنند و در اندیشه اند در کدام یک از اعمال کوچک و بزرگی که به آنان فرمان داده شده کوتاهی کرده اند یا چه اعمالی که از آن نهی شده بودند مرتکب گردیده اند بار سنگین گناهان خویش را بر دوش نهاده و در برداشتن آن ناتوان شدند گریه در گلویشان شکسته و با ناله و فریاد می گریند و با یکدیگر گفتگو دارند در پیشگاه پروردگار خویش به پشیمانی اعتراف دارند آنان نشانه های هدایت و چراغ های روشنگر تاریکی ها می باشند، فرشتگان آنان را در میان گرفته و آرامش بر آن ها می بارند درهای آسمان به رویشان گشوده، و مقام ارزشمندی برای آنان آماده کرده اند، مقامی که خداوند با نظر رحمت به آن می نگرد و از تلاش آن ها خشنود، و منزلت آن ها را می ستاید دست به دعا برداشته و آمرزش الهی می طلبند در گرو نیازمندی فضل خدا، و اسیران بزرگی اویند غم و اندوه طولانی دل هایشان را مجروح و گریه های پیاپی چشم هایشان را آزرده است. دست آنان به طرف تمام درهای امیدواری خدا دراز است از کسی درخواست می کنند که بخشش او را کاستی، و درخواست کنندگان او را نومیدی نیست، پس اکنون به خاطر خودت، حساب خویش را بررسی کن زیرا دیگران حسابرسی غیر از تو دارند.

ص: 275

12-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مِنْ كَلَام لَهُ علیه السلام عِنْدَ تِلَاوَتِهِ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله قَالَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ الذِّكْرَ جَلاءَ لِلْقُلُوبِ تَسْمَعُ بِهِ بَعْدَ الْوَقْرَةَ وَ تُبْصِرُ بِهِ بَعْدَ الْعَشْوَةَ وَ تَنْقَادُ بِهِ بَعْدَ الْمُعَانَدَة ﴾ (1)

* الْوِلَايَةُ

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بالْغُدُو والأصال رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله وإقام الصَّلاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ وَ هُمُ الْأَوْصِيَاءُ﴾ (2)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنَ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي قَوْل اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَ الْآصَالِ رِجال قَالَ بُيُوتُ آل مُحَمَّدِ بَيْتُ عَلَى علیه السلام وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ علیهم السلام وَ حَمْزَةَ رحمه اللهِ وَ جَعْفَرَ رحمه اللهُ قُلْتُ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ قَالَ الصَّلَاةُ فِي أَوْقَاتِهَا قَالَ ثُمَّ وَصَفَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ رِجَالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ و لا بيع عَنْ ذِكْرِ الله وَ إِقامِ الصَّلاة وُ إيتاءِ الزَّكاة﴾ (3)

12-1- امام على علیه السلام- ﴿رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله﴾، خداوند ذکر را برای روشنایی دل ها قرار داد دل ها بعد از کری گوش آن را می شنوند و بعد از کوری آن را مشاهده می کنند و بعد از دشمنی از آن اطاعت می نمایند.

* ولایت

1- امام على علیه السلام- ﴿في بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصال رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكاة؛﴾ منظور از آن ها اوصياء هستند.

2- امام کاظم علیه السلام- محمد بن فضیل گوید: «امام کاظم علیه السلام درباره ی آيه: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَ الْآصال رِجالٌ﴾ فرمود: «خانه های آل محمّد؛ علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام و حمزه و جعفر (رحمهما الله) است گفتم: «بِالْغُدُوِّ وَ الْآصال چیست». فرمود: «یعنی نماز در وقت های آن؛ آن گاه خداوند آن ها را با این صفت مشخّص نموده است: ﴿رجال لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ﴾.

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَعماهُمْ كَسَراب بقيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذا جاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئاً وَ وَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَ اللهُ سَرِيعُ الْحِسابِ﴾ (39)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلَا لِأَعْمَالِ مَنْ نَازَعَهُمْ يَعْنِي عَلِيّا علیه السلام وَ وَلْدَهُ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام فَقَالَ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَعْاهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ وَ السَّرَابُ هُوَ الَّذِي تَرَاهُ فِي الْمَفَارَةِ يَلْمَعُ مِنْ بَعِيدِ، كَأَنَّهُ الْمَاءُ وَ لَيْسَ فِي الْحَقِيقَةِ بِشَيْءٍ فَإِذَا جَاءَ الْعَطْشَانُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئاً وَ الْبَقِيعَةُ الْمَفَارَةُ الْمُسْتَوِيَةُ.﴾ (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذِكْرُهُ فِي أَعْدَائِنَا النَّاصِبَة وَ قَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَل فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءٌ مَنْشُوراً وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً وَ قَالَ جَلَّ جَلَالُهُ يَحْسَبُونَ أَنَّهُم عَلى شَيْءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَعْماهُمْ كَسَرَابِ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا كَذَلِكَ النَّاصِبُ يَحْسَبُ مَا قَدَّمَ مِنْ عَمَلِهِ نَافِعَةً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا ثُمَّ ضَرَبَ مَثَلَا آخَرَ أَوْ كَظُلُمَاتٍ فِي بَحْرٍ مُحَيَّ يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَراها وَ مَنْ لَ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ﴾ (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ الصَّادِقِ علیه السلام: كَتَبَ مَلِكِ الرَّومِ إِلَى مُعَاوِيَةَ يَسْأَلُهُ عَنْ خِصَالَ فَكَانَ فِيمَا سَأَلَهُ أَخْبِرْنِي عَنْ لَا شَيْءٍ فَتَحَيَّرَ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَجَهُ فَرَسَا فَارِهَا إِلَى مُعَسْكَر عَلَى علیه السلام لِيُبَاعَ فَإِذَا قِيلَ لِلَّذِي هُوَ مَعَهُ بِكُمْ يَقُولُ بِلَا شَيْءٍ فَعَسَى أَنْ تَخْرُجُ الْمَسْأَلَةَ فَجَاءَ الرَّجُلُ إِلَى عَسْكَرِ عَلِيٌّ إِذْ مَرَّ بِهِ عَلَى اللَّهِ وَ مَعَهُ قَنْبَرُ فَقَالَ يَا قَنْبَرُ سَاوِمْهُ فَقَالَ بِكُمِ الْفَرَسُ قَالَ بِلَا شَيْءٍ قَالَ يَا قَنْبَرُ خُذْ مِنْهُ قَالَ أَعْطِنِي لَا شَيْءٍ فَأَخْرَجَهُ إِلَى الصَّحْرَاءِ وَأَرَاهُ السَّرَابَ فَقَالَ ذَلِكَ لَا شَيْءَ قَالَ اذْهَبْ فَخَبَرْهُ قَالَ وَ كَيْفَ قُلْتَ قَالَ أَمَا سَمِعْتَ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذا جاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا.﴾ (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلَ رَجُلُ أَبَاحَنِيفَةَ عَنِ الشَّيْءِ وَ عَنْ لَا شَيْءٍ وَ عَنِ الَّذِي لَا يَقْبَلُ اللَّهُ غَيْرَهُ فَأَخْبَرَ عَنِ الشَّيْءِ وَ عَجَزَ عَنْ لَا شَيْءٍ فَقَالَ اذْهَبْ بِهَذِهِ الْبَغْلَةِ إِلَى إِمَامَ الرَّافِضَةِ فَبِعْهَا مِنْهُ بِلَا شَيْءٍ وَ اقْبَضَ الثَّمَنَ فَأَخَذَ بِعِدَارِهَا وَ أَتَى بهَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِاللَّهِ علیه السلام

ص: 278

* کسانی که کافر شدند اعمالشان همچون سرابی است در یک کویر که انسان تشنه [از دور] آن را آب می پندارد؛ امّا هنگامی که به سراغ آن می آید چیزی نمی یابد، و خدا را نزد آن می یابد که حساب او را به طور کامل می دهد؛ و خداوند سریع الحساب است. (39)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- خداوند برای اعمال کسانی که با علی علیه السلام و فرزندانش یعنی ائمّه اطهار علیهم السلام سر نزاع داشتند، مثلی زد و فرمود: ﴿وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَاهُمْ كَسَرَابِ بِقِيعَةٍ؛﴾ سراب آن چیزی است که در بیابان از دور می درخشد و گویی آب است و در حقیقت چیزی نیست و هنگامی که تشنه به سراغ آن می آید چیزی نمی یابد و البقيعة به بیابان صاف و هموار گفته می شود».

2- امام باقر علیه السلام- خدای عزّوجلّ دربارهی دشمنان ناصبی ما فرموده است: و ما به سراغ اعمالی که انجام داده اند می رویم، و همه را همچون ذرّات غبار پراکنده در هوا قرار می دهیم! (فرقان/23) و فرموده است می پندارند کار نیک انجام می دهند (کهف/104) و فرموده است: و گمان می کنند کاری می توانند انجام دهند بدانید آن ها دروغگویانند! (مجادله/18) و فرموده است: ﴿وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَعْماهُمْ كَسَراب بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئاً﴾ و به دنبالش نمونه ی دیگر آورده است: ﴿أَوْ كَظُلُمَاتِ فِي بَحْرٍ حِيٍّ يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمَّ يَكَدْ يَراهَا وَ مَنْ لَمْ يَجْعَل اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُور.﴾

3- امام علی علیه السلام امام صادق علیه السلام فرمود: «پادشاه روم به معاویه نامه نوشت و از او در باب چند خصلت سؤال کرد. از آن جمله از او خواست تا درباره ی «هیچ چیز او را آگاه کند». معاویه در جواب دادن به او متحیّر ماند، پس عمروبن عاص گفت: اسبی تندرو و چابک را برای فروش به اردوگاه علی علیه السلام بفرست، و هنگامی که از سوار کار پرسیدند قیمت اسب چقدر است؟ او بگوید: «هیچ چیز و شاید از این راه بتوان جواب سؤال را پیدا کرد» آن مأمور به اردوگاه امام علی علیه السلام آمد. هنگامی علی علیه السلام بر او گذشت که قنبر نیز همراه او بود به قنبر فرمود: «ای قنبر! با او معامله کن» پس قنبر گفت: «اسبت را به چند می فروشی»؟ گفت: «هیچ چیز» آن حضرت علیه السلام فرمود: «ای قنبر! اسب را از او بخر مرد فروشنده گفت: بهای اسب را که هیچ چیز است بر من عطا کن پس علی دست او را گرفت و به صحرا برد و سراب را به او نشان داد و فرمود: «این سراب است که هیچ چیز است» و فرمود: «برو و او را خبر ده آن مرد خطاب به علی علیه السلام گفت: بر چه اساس این نظر را دادی؟ آن حضرت فرمود: «آیا نشنیده ای که خداوند متعال در قرآن می فرماید: ﴿يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاء حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا﴾.

4- امام صادق علیه السلام- سماعه گوید: «مردی از ابوحنیفه در خصوص «چیز» و «هیچ چیز» سؤال کرد و هم چنین از کارهایی که خداوند، چیزی جز آن ها را نمی پذیرد ابوحنیفه او را از معنای چیز خبر داد، اما از جواب دادن به این که هیچ چیز چیست ناتوان ماند پس به سؤال کننده گفت: این قاطر را نزد امام رافضی ها (امام صادق علیه السلام) ببر و به بهای «هیچ چیز» به او بفروش پس آن مرد لگام قاطر را گرفت و آن را نزد امام صادق علیه السلام برد. امام صادق علیه السلام به او فرمود: «در فروش این قاطر نظر ابوحنیفه را جویا شو». آن مرد گفت: «ابوحنیفه مرا به فروش آن امر کرده است.» امام فرمود: «چند می فروشی»؟ آن

ص: 279

اسْتَأمِرُ أَبَا حَنِيفَةَ فِي بَيْعِ هَذِهِ الْبَغْلَة قَالَ قَدْ أَمَرَنِى بِبَيْعِهَا قَالَ بِكُمْ قَالَ بِلَا شَيْءٍ قَالَ لَهُ مَا تَقُولُ قَالَ الْحَقَّ أَقُولُ فَقَالَ قَدِ اشْتَرَيْتُهَا مِنْكَ بِلَا شَيْءٍ قَالَ وَ أَمَرَ غُلَامَهُ أَنْ يُدْخِلَهُ الْمَرْبطَ قَالَ فَبَقِيَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَن سَاعَةَ يَنْتَظِرُ الثَّمَنَ فَلَمَّا أَبْطَأَهُ الثَّمَنُ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ الثَّمَنَ قَالَ الْمِيعَادُ إِذَا كَانَ الْغَدَاةُ فَرَجَعَ إِلَى أَبي حَنِيفَةَ فَأَخْبَرَهُ فَسُرَ بذَلِكَ فَرَضِيَهُ مِنْهُ فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ وَافَى أَبُو حَنِيفَةَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جِئْتَ لِتَقْبِضَ ثَمَنَ الْبَغْلَة لَا شَيْءٍ قَالَ نَعَمْ وَ لَا شَيْءٍ ثَمَنْهَا قَالَ نَعَمْ فَرَكِبَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْبَغْلَةَ وَ رَكِبَ أَبُو حَنِيفَةَ بَعْضَ الدَّوَابِّ فَتَصَحْرَا جَمِيعاً فَلَمَّا ارْتَفَعَ النَّهَارُ نَظَرَ أبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِلَى السَّرَاب يَجْرِى قَدِ ارْتَفَعَ كَأَنَّهُ الْمَاءُ الْجَارِى فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَا أَبَا حَنِيفَةَ مَا ذَا عِنْدَ الْمِيلَ كَأَنَّهُ يَجْرِى قَالَ ذَاكَ الْمَاءُ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ فَلَمَّا وَافَيَا الْمِيلَ وَجَدَاهُ أَمَامَهُمَا فَتَبَاعَدَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَقْبِضُ ثَمَنَ الْبَغْلَةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إذا جاءَهُ لَمْ يَجِدُه شَيْئاً وَ وَجَدَ اللهَ عِنْدَه.﴾ (1)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿إِيَّاكَ وَ صُحْبَةَ الْأَحْمَقِ الْكَذَابِ فَإِنَّهُ يُريدُ نَفْعَكَ فَيَضُرُّكَ وَ يُقَرِّبُ مِنْكَ الْبَعِيدَ وَ يُبَعدُ مِنْكَ الْقَرِيبَ إِن اثْتَمَنْتَهُ خَانَكَ وَ إِن اثْتَمَنَكَ أَهَانَكَ وَ إِنْ حَدَّثَكَ كَذَبَكَ وَ إِنْ حَدَّثْتَهُ كَذَّبَكَ وَ أَنْتَ مِنْهُ بِمَنْزِلَة السَّرَاب الَّذِي يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئاً.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿أَوْ كَظُلُماتِ في بَحْرٍ لجِّيِّ يَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ يَدَهُ لَم يَكَدْ يَراها وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ﴾ (40)

آن مرد گفت: «هیچ چیز». امام علیه السلام فرمود: «چه می گویی؟ گفت: «حق را می گویم». امام علیه السلام فرمود: «آن را به بهای هیچ چیز خریدم.» پس به غلامش دستور داد که قاطر را به آغل ببرد. محمّد بن حسن ساعتی برای گرفتن بهای قاطر منتظر ماند. هنگامی که دید امام علیه السلام در پرداختن قیمت قاطر تعلّل می ورزد، گفت: جانم به فدایت آیا بهای قاطر را نمی پردازی»؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «وعده ی ما فردا صبح». پس مرد به سوی ابوحنیفه بازگشت و او را خبردار کرد و او از این خبر شاد شده و از آن راضی گشت. صبح که شد، ابوحنیفه نزد امام صادق علیه السلام آمد. آن حضرت علیه السلام فرمود: «آمده ای که هیچ چیز را که بهای قاطر است بگیری؟ گفت: «آری» آن حضرت فرمود: «آیا بهای آن هیچ چیز است»؟ ابوحنیفه گفت: «بله» پس امام صادق علیه السلام بر قاطر سوار شد و ابوحنیفه هم بر مرکبی سوار شد و با هم به صحرا رفتند. هنگامی که خورشید بالا آمد امام صادق علیه السلام به سراب که همچون آب، روان بود نگاه کرد و فرمود: «ای ابوحنیفه! آن چه که بر شن ها جاری است چیست؟ ابوحنیفه گفت: «ای فرزند رسول خدا! آن چه می گویی آب است، هنگامی که به شن زار رسیدند، دیدندآن چه که به مانند آب می نمود، به تدریج دور شد پس امام صادق علیه السلام فرمود: «بهای قاطر را بگیر خداوند متعال فرموده است: ﴿كَسَرَابِ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاء حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا وَ وَجَدَ اللَّهَ عِندَهُ﴾

5- امام صادق علیه السلام- از همنشینی با احمقی دروغ گو بپرهیز زیرا او تصمیم می گیرد به تو سودی برساند ولی زیان می رساند و دور را برایت نزدیک و نزدیک را دور جلوه می دهد؛ اگر به او اعتماد کنی خیانت می کند، اگر او به تو امانت سپارد توهین می کند و اگر جریانی را برایت بگوید دروغ پردازی می کند و اگر برایش چیزی را نقل کنی تکذیبت می کند. تو نسبت به او همچون سرابی خواهی بود که تشنه خیال می کند آب است ولی وقتی جلو می آید چیزی را نمی بیند.

* یا همچون ظلماتی در یک دریای عمیق و پهناور که موجی آن را پوشانده و بر فراز آن موج دیگری و بر فراز آن ابری تاریک است؛ ظلمت هایی است یکی بر فراز دیگری [آن گونه] که هرگاه دست خود را خارج کند ممکن نیست آن را ببیند! و کسی که خدا نوری برای او قرار نداده، هیچ نوری برای او نیست. (40)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿الْحَكِيم بن حُمْرَانَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ كَظُلُماتِ فِي بَحْرٍ مُجيٍّ يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ قَالَ أَصْحَابُ الْجَمَلِ وَ صِفِّينَ وَ النَّهْرَوَانِ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ قَالَ بَنُوأُمَيَّةَ إِذَا أَخْرَجَ يَدَهُ يَعْنِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي ظُلُمَاتِهِمْ لَم يَكَدْ يراها أَي إِذَا نَطَقَ بِالْحِكْمَةِ بَيْنَهُمْ لَمْ يَقْبَلْهَا مِنْهُ أَحَدٌ إِلَّا مَنْ أَقَرَّ بِوَلَايَتِهِ ثُمَّ بِإِمَامَتِهِ وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ أَيَّ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ إِمَاماً فِي الدُّنْيَا فَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ نُورٍ إِمَامٍ يُرْشِدُهُ وَيَتَّبِعُهُ إِلَى الْجَنَّة.﴾ (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّ أَبَاحَنِيفَةَ أَكَلَ طَعَاماً مَعَ الْإِمَامِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام فَلَمَّا رَفَعَ الصَّادِقِ اليَدَهُ مِنْ أَكْلِهِ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ اللَّهُمَّ هَذَا مِنْكَ وَ مِنْ رَسُولِكَ فَقَالَ أبُو حَنِيفَةَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَجَعَلْتَ مَعَ اللَّهِ شَرِيكَاً فَقَالَ لَهُ وَيْلَكَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ فِي كِتَابِهِ وَما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ يَقُولُ فِي مَوْضِع آخَرَ وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا مَا آتَاهُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَيُؤْتِينَا اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ رَسُولُهُ فَقَالَ أَبُو حَنِيفَةَ وَاللَّهِ لَكَأَنِّي مَا قَرَأَتُهُمَا قَطَّ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَ لَا سَمِعْتُهُمَا إِلَّا فِى هَذَا الْوَقْتِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بَلَى قَدْ قَرَأْتَهُمَا وَ سَمِعْتَهُمَا وَ لَكِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَنْزَلَ فِيكَ وَ فِي أَشْبَاهِكَ أَمْ عَلَى قُلُوبِ أَقْفَاهُا وَ قَالَ كَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبهمْ ما كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾ (2)

* النُّورُ

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم قَالَ أَتَانِي جَبْرَئِيلُ فَقَالَ أَبَشِّرُكَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله بمَا تَجُورُ عَلَى الصِّرَاطِ قَالَ قُلْتُ بَلَى قَالَ تَجُورُ بِنُورِ اللَّهِ وَ يَجُوزُ عَلَى علیه السلام بِنُورِكَ وَ نُورُكَ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ يَجُورُ أَمَّتُكَ بِنُور عَلی علیه السلام وَ نُورُ عَلَى علیه السلام مِنْ نُورِكَ وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ.﴾ (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿ عَن مُحَمَّدِ بْنِ ثَابِتِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِى علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَنِي وَ إِيَّاكَ مِنْ نُورِهِ الْأَعْظَم ثُمَّ رَشَ مِنْ نُورنَا عَلَى جَمِيعِ الْأَنْوَارِ مِنْ بَعْدِ خَلْقِهِ لَهَا فَمَنْ

ص: 282

2-1- امام صادق علیه السلام- حکیم بن حمران گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿أَوْ كَظُلُماتِ في بَحْرِ حَيٍّ يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ﴾ پرسیدم: «فرمود: «آن ها اصحاب جنگ جمل و صفین و نهروان هستند؛ ﴿مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ؛﴾ منظور، بنی امیّه هستند. ﴿إِذا أَخْرَجَ يَدَهُ؛﴾ يعنى وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام دست خود را در آورد. ﴿لَمْ يَكَد يَراها﴾؛ منظور این است که وقتی سخن به حکمت گوید: از او نمی پذیرند مگر کسانی که اعتراف به ولایت و امامتش دارند. ﴿وَ مَنْ لَمْ يَجْعَل الله لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ؛﴾ یعنی کسی که خدا برایش امامی در دنیا قرار نداده در آخرت نوری ندارد و یعنی امامی که راهنمای به بهشت باشد و از پی او به بهشت برود، ندارد».

3-1- امام صادق علیه السلام- ابوحنیفه با امام صادق علیه السلام غذا می خورد وقتی امام دست از غذا کشید، گفت: ﴿الحَمدُ لله رَبِّ الْعَالَمِينَ اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا مِنْكَ وَ مِنْ رَسُولِك؛﴾ یعنی این نعمت از خدا و پیامبر تو است. ابوحنیفه گفت: «یا اباعبدالله با خدا شریک قرار دادی» فرمود: «وای بر تو خدا در قرآن می فرماید: آن ها فقط از این انتقام می گیرند که خداوند و رسولش، آنان را به فضل [و کرم] خود، بی نیاز ساختند!. (توبه/74) و در آیه ی دیگر می فرماید: [در حالی که] اگر به آن چه خدا و پیامبرش به آنان داده راضی باشند، و بگویند: «خداوند برای ما کافی است! و به زودی خدا و رسولش، از فضل خود به ما می بخشند. (توبه/59) ابوحنیفه گفت: «به خدا قسم مثل این که تاکنون این دو آیه را در قرآن نخوانده بودم و نه تا حالا شنیده بودم» امام صادق علیه السلام فرمود: «بلی من خوانده ام و شنیده ام ولی خداوند این آیه را دربارهی تو و امثال تو نازل نموده است: یا بر دل هایشان قفل نهاده شده است؟ (محمّد /24) و فرمود: «چنین نیست که آن ها می پندارند، بلکه اعمالشان چون زنگاری بر دلرهایشان نشسته است! (مطّفقین/14)

* نور

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوهریره نقل می کند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «[روزی] جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و گفت: «ای محمّد! آیا به تو بشارت دهم که روز قیامت به وسیله ی چه چیزی از پل صراط عبور می کنی؟ گفتم: «آری» گفت تو با نور خداوند عبور می کنی و علی علیه السلام با نور تو؛ و نور تو برگرفته از نور خداوند است؛ و امّتت با نور علی علیه السلام عبور خواهند کرد و نور علی علیه السلام برگرفته از نور توست؛ ﴿وَ مَنْ لَمَّ يَجْعَل اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ.﴾

2- پیامبر صلی الله علیه و آله محمد بن ثابت گوید: «حضرت رسول الله صلی اله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: «همانا خداوند متعال من و تو را از نور بزرگ خویش آفریده، سپس از نور ما به تمام نورهایی که آفریده بود پاشید. هرکس که این نور ما به او اصابت کرد، به سوی ما راه یافت و هرکس که از این نور محروم

ص: 283

أصَابَهُ مِنْ ذلك النور اهْتَدَى إِلَيْنَا وَ مَنْ أَخْطَأَهُ ذَلِكَ النُّورُ ضَلَّ عَنَّا ثُمَّ قَرَا وَ مَنْ أَوْ يَجْعَل اللَّهُ لَهُ نُوراً فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ يَهْتَدِى إِلَى نُورِنَا.﴾ (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ اى مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ إِمَامًا فِي الدُّنْيَا العلي فَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ نُورٍ إِمَامٍ يُرْشِدُهُ وَيُتَّبِعُهُ إِلَى الْجَنَّةِ﴾ (2)

* الْقِرَاءَةُ

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ أَبْقَ لَهُ شَيْءٌ فَلْيَقْراً أَوْ کَظُلُمَاتِ فِي بَحْرِ لُجِّيٍّ يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعضُها فَوقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ يَدَهُ لَم يَكَد يَراها وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَمَا لَهُ مِنْ نُور.﴾ (3)

* قوله تعالى : ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّيْرُ صَافَّاتٍ كُلِّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبيحَهُ وَ اللهُ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ﴾ (21)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ مَلَكاً فِي صُورَة الدِّيكِ الأَمْلَحَ الْأَشْهَب بَرَاثِينُهُ فِي الْأَرْضِ السَّابِعَةِ وَ عُرْفُهُ تَحْتَ الْعَرْشِ لَهُ جَنَاحَانِ جَنَاحَ بِالْمَشْرِقِ وَ جَنَاحَ بِالْمَغْرِبَ فَأَمَّا الْجَنَاحَ الَّذِي بِالْمَشْرِقِ فَمِنْ ثَلْجِ وَ أَمَّا الْجَنَاحَ الَّذِي بِالْمَغْرِبِ فَمِنْ نَارِ فَكَلَّمَا حَضَرَ وَقْتُ الصَّلَاةِ قَامَ الدِّيكِ عَلَى بَرَاثِينِهِ وَ رَفَعَ عُرَّفَهُ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ ثُمَّ أَمَالَ أَحَدَ جَنَاحَيْهِ عَلَى الْأَرْضِ يُصَفِّقُ بِهِمَا كَمَا يُصَفِّقُ الدِّيَكَةُ فِي مَنَازِلِكُمْ فَلَا الَّذِي مِنَ الثَّلْجِ يُطْفِئُ النَّارَ وَ لَا الَّذِي مِنَ النَّارِ يُذِيبُ النَّلْجَ ثُمَّ يُنَادِي بِأَعْلَى صَوْتِهِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ خَاتَمُ النَّبِيِّينَ وَ أَنَّ وَصِيَّهُ خَيْرُ الْوَصِيِّينَ سُبُوحٌ قُدُّوسُ رَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوحِ، فَلَا يَبْقَى فِي الْأَرْضِ دِيكَ إِلَّا أَجَابَهُ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ: وَ الطَّيْرُ صافات كُلِّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبيحه.﴾ (4)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- عَن الْأَصْبَغ بن نُبَاتَةَ قَالَ: جَاءَ ابْنُ الْكَوَاءِ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام... فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَا ابْنَ الْكَوَاءِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَ الْمَلَائِكَةَ فِي صُوَرٍ شَتَّى إِنَّا أَن لِلَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَلَكاً فِي صُورَة دِيكِ أَبَحَّ أَشْهَبَ بَرَاثُنهُ فِي الْأَرْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَى وَ عُرْفُهُ مُثَنَّی

ص: 284

ماند، از ما گمراه شد». سپس این آیه را قرائت فرمود: «و کسی که خدا نوری برای او قرار نداده، هیچ نوری برای او نیست تا به نور ما راه یابد».

3- امام صادق علیه السلام- ﴿وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللهُ لَهُ نُوراً فَا لَهُ مِنْ نُورٍ؛﴾ یعنی کسی که خدا برایش امامی در دنیا قرار نداده، در آخرت نوری ندارد یعنی امامی که او را راهنمایی کند و از پی او به بهشت برود، ندارد.

* قرائت

1- امام علی علیه السلام- کسی که چیزی [مانند برده] از او بگریزد این آیه را بخواند: ﴿أَوْ كَظُلُماتِ فِي بَحْرٍ لُجِيٍّ يَغْشاء مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَراها وَ مَنْ أَيَجْعَلِ اللهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ.﴾

* آیا ندیدی تمام آنان که در آسمان ها و زمینند برای خدا تسبیح می گویند، و هم چنین پرندگان به هنگامی که بر فراز آسمان بال گسترده اند؟! هر یک از آن ها نماز و تسبیح خود را می داند؛ و خداوند به آن چه انجام می دهند داناست (41)

1- امام علی علیه السلام- خداوند فرشته ای دارد در صورت خروسی خاکستری که پنجه هایش در طبقه ی هفتم زیرین زمین و تاج سرش در زیر عرش قرار دارد. این خروس دو بال دارد که یکی از آتش و در مشرق و دیگری از برف و در مغرب قرار دارد و هرگاه وقت نماز برسد، بر پنجه هایش می ایستد و تاجش را از زیر عرش بالا می آورد. سپس دو بالش را به هم نزدیک ساخته آن ها را همانند خروس های خانگی شما به هم می زند، بی آن که بال برفی، آتش را خاموش و یا بال آتشین، برف را آب کند. آن گاه با صدایی بلند بانگ برمی آورد؛ ﴿أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدَهُ وَ رَسُولَهُ خَاتَمُ النَّبِيِّينَ وَ أَنَّ وَصِيَّهُ خَيْرُ الْوَصِيِّينَ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوح﴾ در این حال هر خروس زمینی او را جواب می گوید: «و این است منظور خداوند عزّوجل از آیه ﴿وَ الطَّيْرُ صَافَاتِ كُلِّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَ تَسْبِيحَهُ.﴾

2- امام علی علیه السلام- اصبغ بن نباته گوید: «ابن کوّاء نزد امام علی علیه السلام آمد... امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «ای ابن کوّاء! خداوند متعال فرشتگان را در صورت های مختلفی آفرید، و همانا خدای متعال دارای فرشته ای است که به صورت خروس می باشد که صدایی گرفته و رنگی خاکستری دارد. پنجه هایش تا اعماق طبقه هفتم زمین فرو رفته و تاج سرش زیر عرش خم شده است. این فرشته دارای دو بال است یکی از جنس آتش که تا خاور و دیگری از جنس برف تا باختر کشیده

ص: 285

تَحْتَ الْعَرْشِ لَهُ جَنَاحَانُ جَنَاحٌ فِى الْمَشْرِقِ وَ جَنَاحٌ فِي الْمَغْرب وَاحِدٌ مِنْ نَارٍ وَ آخَرُ مِنْ ثَلْجِ فَإِذَا حَضَرَ وَقْتُ الصَّلَاةِ قَامَ عَلَى بَرَاثِنِهِ ثُمَّ رَفَعَ عُنُقَهُ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ ثُمَّ صَفَقَ بِجَنَاحَيْهِ كَمَا تَصْفِقُ الدُّيُوكَ فِي مَنَازِلِكُمْ فَلَا الَّذِي مِنَ النَّارِ يُذِيبُ الثَّلْجَ وَ لَا الَّذِي مِنَ التَّلْحِ يُطْفِئُ النَّارَ فَيُنَادِي أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً سَيِّدُ النَّبِيِّينَ وَ أَنَّ وَصِيَّهُ سَيِّدُ الْوَصِيِّينَ وَ أَنَّ اللَّهَ سُوحٌ قُدُّوسُ رَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوحِ قَالَ فَتَخْفِقُ الدِّيَكَةُ بِأَجْنِحَتِهَا فِي مَنَازِلِكُمْ فَتُجِيبُهُ عَنْ قَوْلِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ الطَّيْرُ صَافَّاتٍ كُلِّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَ تَسْبِيحَهُ مِنَ الدِّيَكَة فِي الْأَرْضِ.﴾ (1)

3- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَ دِيكاً أَبْيَضَ عُنْقُهُ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ رِجْلَاهُ فِي تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَة لَهُ جَنَاحٌ فِي الْمَشْرِقِ وَ جَنَاحٌ فِي الْمَغْرِب لَا تَصِيحُ الدُّيُوكَ حَتَّى يَصِيحَ فَإِذَا صَاحَ خَفَقَ بِجَنَاحَيْهِ ثُمَّ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِيمِ الَّذِي لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ قَالَ فَيُجِيبُهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَيَقُولُ لَا يَحْلِفُ بى كَاذِباً مَنْ يَعْرفُ مَا تَقُولُ.﴾ (2)

4- الرّسول صلی الله علیه و اله- أنَّ لِلَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى دِيكَاً رِجْلَاهُ فِي تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَى وَ رَأْسُهُ عِنْدَ الْعَرْشِ ثَانِيَ عُنُقِهِ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ مَلَكُ مِنْ مَلَائِكَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَهُ اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ رِجْلَاهُ فِي تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَى مَضَى مُصْعِداً فِيهَا مَدَّ الْأَرَضِينَ حَتَّى خَرَجَ مِنْهَا إِلَى أُفُقِ السَّمَاءِ ثُمَّ مَضَى فِيهَا مُصْعِداً حَتَّى انْتَهَى قَرْنُهُ إِلَى الْعَرْشِ وَ هُوَ يَقُولُ سُبْحَانَكَ رَبِّي وَ إِنَّ لِذَلِكَ الدِّيكِ جَنَاحَيْنِ إِذَا نَشَرَهُمَا جَاوَزَ الْمَشْرِقَ وَالْمَغْرِبَ فَإِذَا كَانَ فِي آخِرِ اللَّيْلِ نَشَرَ جَنَاحَيْهِ وَ خَفَقَ بهِمَا وَ صَرَحَ بِالتَّسْبيح يَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ الْمَلِكِ الْقُدُّوس سُبْحَانَ الْكَبِيرِ الْمُتَعَالِ الْقُدُّوسِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِكَ سَبَّحَتْ دِيَكَةُ الْأَرْضِ كُلُّهَا وَ خَفَقَتْ بِأَجْنِحَتِهَا وَ أَخَذَتْ فِي الصُّرَاحَ فَإِذَا سَكَنَ ذَلِكَ الدِّيكُ فِي السَّمَاءِ سَكَنَتِ الدِّيَكَةُ فِي الْأَرْضِ فَإِذَا كَانَ فِي بَعْضِ السَّحَرِ نَشَرَ جَنَاحَيْهِ فَجَاوَزَا الْمَشْرِقَ وَالْمَغْرِبَ وَ خَفَقَ بهِمَا وَ صَرَحَ بِالتَّسْبِيحَ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِيمِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْقَهَّارِ سُبْحَانَ اللَّهِ ذِي الْعَرْشِ الْمَجِيدِ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ الرَّفِيعِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِكَ سَبَّحَتْ دِيَكَةُ الْأَرْضِ فَإِذَا هَاجَ هَاجَتِ الدِّيَكَةُ فِي الْأَرْضِ تُجَاوِبُهُ بالتَّسْبِيحَ وَ التَّقْدِيسِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِذَلِكَ الدِّيكَ ريش أَبْيَضُ كَأَشَدَّ بَيَاضِ مَا رَأَيْتُهُ قَطُّ وَ لَهُ رَغَبُ أَخْضَرُ

ص: 286

است. هنگام نماز بر پنجه های خود ایستاده، گردن خویش را از زیر عرش برافراشته، چون خروس های خانگی بال های خویش را بر هم می زند. نه آن بال آتشین، بال برفی را آب می کند و نه آن بال برفی، بال آتشین، را ذوب کند. پس ندا می دهد: ﴿أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدَهُ وَ رَسُولَهُ خَاتَمُ النَّبِيِّينَ وَ أَنَّ وَصِيَّهُ خَيْرُ الْوَصِيِّينَ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوحِ.﴾ امام علیه السلام فرمود: «چون خروس های خانگی این صدا را بشنوند بال های خویش را بر هم می زنند و سخن او را جواب می گویند و این آیه: ﴿وَ الطَّيْرُ صَافَّاتٍ كُلِّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَ تَسبِیحَهُ﴾ درباره ی خروس های زمین است».

3- امام باقر علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی را فرشته ای است که به شکل خروس سفید است، سر او زیر عرش و پاهایش در منتهای زمین هفتم است، یک بال او در مشرق و بال دیگرش در مغرب است تا آن خروس آواز نخواند، هیچ خروسی نمی خواند، و چون او آواز خواند بال های خود را برهم می زند و سپس این ذکر را می خواند: ﴿سُبْحَانَ اللهِ سُبْحَانَ الله سُبْحَانَ اللهُ الْعَظِيمِ الَّذِي لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْء.﴾ پس خداوند تبارک و تعالی او را پاسخ می دهد و می فرماید: «کسی که گفته ی تو را بفهمد هرگز به دروغ مرا قسم نخورد.»

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- همانا خداوند دارای خروسی است که پاهایش تا طبقه هفتم زیرین زمین فرو رفته و سرش در کنار عرش و گردنش را زیر عرش خم می کند و فرشته ای از فرشتگان که خدای متعال او را آفرید در حالی که پاهایش در طبقه ی هفتم زیرین زمین قرار دارد که به اندازه ی کرات خاکی بالا آمده تا جایی که از زمین خارج شده تا اوج آسمان بالا می رود تا شاخش به عرش می رسد در حالی که می گوید: «پروردگار من تو پاک و منزه هستی. این خروس دارای دو بال است که چون آن ها را باز کند به مشرق و مغرب می رسد و از آن گذر می کند و چون شب به آخر رسد بال های خویش را می گسترد و آن ها را به هم می زند و بانگ تسبیح برآورده و می گوید: ﴿سُبْحَانَ اللهُ المَلِكِ الْقُدُّوسِ سُبْحَانَ الْكَبِيرِ المُتَعَالِ الْقُدُّوسِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّوم﴾ و چون چنین کند، خروس های زمینی نیز تسبیح خدا می گویند و بال های خویش را به هم زنند و بانگ بر می آورند و چون که آن خروس آسمانی ساکت شود، خروس های زمینی نیز ساکت می شوند و چون سحر نزدیک شود بال های خویش را می گسترد و از مشرق و مغرب فراتر می رود و آن ها را به هم می زند، بانگ تسبیح برمی آورد، می گوید: ﴿سُبْحَانَ الله الْعَظِیمِ سُبْحَانَ اللهُ الْعَزِيزِ الْقَهَّارِ سُبْحَانَ اللَّه ذِي الْعَرْشِ المَجِيدِ سُبْحَانَ الله ذِي الْعَرْشِ الرَّفِيع.﴾ و هنگامی که چنین کند، خروس های زمینی نیز تسبیح گویند و چون خروس آسمانی به حرکت افتد، خروس های زمینی نیز به تکاپو می افتند و با تسبیح و تقدیس خداوند عزّوجل، ندای او را جواب می دهند. این خروس آسمانی

ص: 287

تَحْتَ ريشِهِ الْأَبْيَض كَأَشَدَّ خُضْرَة مَا رَأَيْتُهَا قَطَّ فَمَا زِلْتُ مُشتاقاً إِلَى أَنْ أَنْظُرَ إِلَى رِيشِ ذَلِكَ الدِّيكِ.﴾ (1)

5- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿إِنَّ فِي السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ لَبحَاراً عُمْقُ أَحَدِهَا مَسِيرَةٌ خَمْسِمِائَة عَامٍ فِيهَا مَلَائِكَةُ قِيَامُ مُنْذُ خَلَقَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْمَاءُ إِلَى رَكَبِهِمْ لَيْسَ فِيهِمْ مَلَكُ إِلَّا وَ لَهُ أَلْفُ وَ أَرْبَعُمِائَةِ جَنَاحَ فِي كُلِّ جَنَاحَ أَرْبَعَةُ وُجُوهِ فِى كُلَّ وَجْهِ أَرْبَعَةُ السُن لَيْسَ فِيهَا جَنَاحٌ وَ لَا وَجْهُ وَ لَا لِسَانُ وَ لَا فَمُ إِلَّا وَ هُوَ يُسَبِّحُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِتَسْبِيحَ لَا يُشْبِهُ نَوْعُ مِنْهُ صَاحِبَهُ.﴾ (2)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن إسحاق، قَالَ: حَدَّثَنِي مَن سَمِعَ أَبَا عَبدِ اللهِ علیه السلام يَقُولُ: مَا ضَاعَ مَالُ فِي بَرٌّ وَ لَا بَحْرِ إِنَّا بتَضييعِ الزَّكَاةِ وَ لَا يُصَادُ مِنَ الطَّيْرِ إِلَّا مَا ضَيَّعَ تَسْبِيحَهُ. عَنْ سَالِمٍ مَوْلَى أَبَانِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم يَقُولُ مَا مِنْ طَيْرِ يُصَادُ إِنَّا بِتَرَكِهِ التَّسْبِيحَ وَمَا مِنْ مَالِ يُصَابُ إِنَّا بَتَرَبِّ الزَّكَاةِ.﴾ (3)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا مِنْ طَيْر يُصَادُ فِي بَر وَ لَا بَحْرٍ وَ لَا يُصَادُ شَيْءٌ مِنَ الْوُحُوش إِلَّا بَتَضَيِيعِهِ التَّسبِيحَ.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿و لله مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَى الله المصيرُ﴾ (42)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَلَكاً بُعْدُ مَا بَيْنَ شَحْمَة أُذُنِهِ إِلَى عُنُقِهِ مَسِيرَةٌ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ خَفَقَانَ الطَّيْرِ.﴾ (5)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَلَائِكَةَ أَنْصَافُهُمْ مِنْ بَرَدٍ وَ أَنْصَافُهُمْ مِنْ نَارِ يَقُولُونَ يَا مُؤلّفاً بَيْنَ الْبَرَدِ وَ النَّار ثَبِّتْ قُلُوبَنَا عَلَى طَاعَتِک﴾ (6)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ حَمَلَةَ الْعَرْشِ ثَمَانِيَةُ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ ثَمَانِيَةُ أَعْيُنِ كُلِّ عَيْن طِبَاقُ الدُّنْيَا.﴾ (7)

4- الرّضا علیه السلام- ﴿أَنَّ سُلَيْمَانَ علیه السلام كَانَ سِمَاطُهُ كُلَّ يَوْمٍ سَبْعَةَ أَكْرَار فَخَرَجَتْ دَابَّةُ مِنْ دَوَابٌ الْبَحْرِ يَوْماً وَ قَالَتْ يَا سُلَيْمَانَ علیه السلام أَضِفْنِي الْيَوْمَ فَأَمَرَ أَنْ يُجْمَعَ لَهَا مِقْدَارُ سِمَاطِهِ شَهْرًا فَاجْتَمَعَ

ص: 288

دارای پرهایی سفید است به نهایت سفیدی، که مثل آن را ندیده ام و او دارای کرکی سبز است در زیر پر سفیدش، که در نهایت سبزی است و من شبیه آن را ندیده ام و همواره آرزوی دیدن پر آن خروس را دارم.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- در آسمان های هفت گانه، دریاهایی وجود دارد که عمق یکی از آن ها به اندازه پانصد سال راه است. در آن ها فرشتگانی وجود دارد که از لحظه ای که خدای عزّوجلّ آن ها را آفریده است ایستاده اند و آب تا زانوی آن هاست. هر کدام از آن ها هزار و چهارصد بال دارد که در هر بالی چهار چهره و در هر چهره چهار زبان، وجود دارد. هر کدام از بال ها و چهره ها و زبان ها و دهان ها خدا را به گونه ای که مشابه دیگری نیست، تسبیح می گویند.

6- امام صادق علیه السلام- اسحاق گوید: «کسی که از امام صادق علیه السلام شنیده بود، برای من روایت کرد که آن حضرت علیه السلام فرمود: «هیچ مالی در خشکی یا دریا از بین نمی رود، مگر این که زکات آن مال را نپرداخته باشند و هیچ پرنده ای صید نمی شود مگر این که حق تسبیح گفتن را ادا نکرده باشد.» از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: هیچ پرنده ای شکار نمی شود مگر این که تسبیح را رها کرده باشد و هیچ مالی از بین نمی رود، مگر این که زکات آن مال پرداخت نشده باشد.»

7- امام صادق علیه السلام- هیچ پرنده ای در خشکی و دریا و هیچ جاندار وحشی شکار نمی شود مگر برای این که از تسبیح خدا غافل شده است.

* و از برای خداست حکومت و مالکیت آسمان ها و زمین؛ و بازگشت [همه] به سوی اوست. (42)

1- امام صادق علیه السلام- خداوند فرشته ای دارد که میان نرمی گوش تا گردنش به اندازه ی پانصد سال راه است که پرنده ای پرواز می کند.

2- امام صادق علیه السلام- خداوند متعال فرشتگانی دارد که نیمی از بدنشان از یخ و نیمی دیگر از آتش است که می گویند ای کسی که سرما و گرما را در کنار هم جمع آورده ای قلب های ما را بر طاعت و بندگی خودت استوار بدار».

3- امام صادق علیه السلام- حاملان عرش هشت فرشته اند که هر یک هشت چشم دارند و هر چشمی با دنیا برابری می کند.

4- امام رضا علیه السلام- درباره ی سلیمان پیامبر صلی الله علیه و آله آورده اند که در غذای یک روزش هفتصد و بیست صاع نمک داشت. روزی یکی از جانوران دریایی سر از دریا بیرون آورد و به سلیمان علیه السلام گفت: «ای سلیمان ! امروز از من پذیرایی کن پس سلیمان دستور داد تا غذای یک ماهش را برای او جمع کنند و هنگامی که این غذا بر ساحل دریا گرد آورده شد همچون کوهی بزرگ گشت، و آن

ص: 289

عَلَى سَاحِلِ الْبَحْرِ كَالْجَبَلِ الْعَظِيمِ أَخْرَجَتِ الْحُوتُ رَأسَهَا وَابْتَلَعَتْهُ وَ قَالَتْ يَا سُلَيْمَانَ علیه السلام أَيْنَ تَمَامُ قُوتِي الْيَوْمَ هَذَا بَعْضُ قُوَّتِى فَتَعَجَّبَ سُلَيْمَانُ علیه السلام وَ قَالَ لَهَا هَلْ فِي الْبَحْرِ دَابَّةُ مِثْلَكَ فَقَالَتْ أَلْفُ أُمَّة فَقَالَ سُلَيْمَانُ علیه السلام السُبْحَانَ اللهِ الْمَلِكِ الْعَظِيم.﴾ (1)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ زَيْدِ بْن وَهْبٍ قَالَ: سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْن أَبي طَالِب علیه السلام عَن الْحُجُبِ فَقَالَ أَوَّلُ الْحُجُبِ سَبْعَةُ غَلَظُ كُلِ حِجَابٍ مَسِيرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ بَيْنَ كُلِّ حِجَابَيْنِ مِنْهَا مَسِيرَةٌ خَمْسِمِائَة عَام وَ الْحِجَابُ الثَّالِثُ سَبْعُونَ حِجَابَا بَيْنَ كُلِّ حِجَابَيْنَ مِنْهَا مَسِيرَةُ خَمْسِمِائَة عَام وَ طُولُهُ خَمْسُمِائَة عَام حَجَبَةً كُلِّ حِجَابٍ مِنْهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكِ قَوَّةُ كُلِّ مَلَكِ مِنْهُمْ الثَّقَلَيْنِ مِنْهَا ظُلْمَةٌ وَ مِنْهَا نُورُ وَ مِنْهَا نَارُ وَ مِنْهَا دُخَانُ وَ مِنْهَا سَحَابٌ وَ مِنْهَا بَرْقٌ وَ مِنْهَا مَطَرُ وَ مِنْهَا رَعْدُ وَ مِنْهَا ضَوْءُ وَ مِنْهَا رَمْلُ وَ مِنْهَا جَبَلُ وَ مِنْهَا عَجَاجٌ وَ مِنْهَا مَاءُ وَ مِنْهَا أَنْهَارُ وَ هِيَ حُجُبُ مُخْتَلِفَةٌ غِلَظُ كُلِّ حِجَاب مَسِيرَةُ سَبْعِينَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ سُرَادِقَاتُ الْجَلَالِ وَ هِيَ سَبْعُونَ سُرَادِقاً فِي كُلِّ سُرَادِقِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكِ بَيْنَ كُلِّ سُرَادِقِ وَ سُرَادِقِ مَسِيرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ ثُمَّ سُرَادِقُ الْعِزَّ ثُمَّ سُرَادِقُ الْكِبْرِيَاءِ ثُمَّ سُرَادِقُ الْعَظَمَةِ ثُمَّ سُرَادِقُ الْقُدْسِ ثُمَّ سُرَادِقِ الْجَبَرُوتِ ثُمَّ سُرَادِقُ الْفَخْرِ ثُمَّ النُّورُ الْأَبْيَضَ ثُمَّ سُرَادِقُ الْوَحْدَانِيَّةِ وَ هُوَ مَسِيرَةُ سَبْعِينَ أَلْفَ عَامٍ فِي سَبْعِينَ أَلْفَ عَامِ ثُمَّ الْحِجَابُ الْأَعْلَى وَ انْقَضَى كَلَامُهُ وَ سَكَتَ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ لَا بَقِيتُ لِيَوْمٍ لَا أَرَاكَ فِيهِ يَا أَبَا الْحَسَن علیه السلام.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿اَلَم تَرَ أَنَّ اللهَ يُزْجِي سَحاباً ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكاماً فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالِ فِيهَا مِنْ بَرَدٍ فَيُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ يَشَاءُ يَكَادُ سَنا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبصارِ﴾ (43)

* قوله تعالى: ﴿يُقَلِّبُ اللهُ الَّيْلَ وَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَالِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصارِ﴾ (44)

1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجِي سَحاباً أَنْ يُثِيرُهُ مِنَ الْأَرْضِ ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ فَإِذَا غَلُظَ بَعَثَ اللَّهُ ريحاً فَتُعْصِرُهُ فَيَنْزِلُ مِنْهُ الْمَاءُ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ أَى الْمَطَرَ.﴾ (3)

ص: 290

نهنگ از دریا بیرون آورد و غذا را بلعید و گفت: «ای سلیمان! غذای کامل امروزم کجاست، این که بخشی از غذای روزانه من است؟» سلیمان علیه السلام در شگفت ماند و به او گفت: «آیا در دریا جانداری مانند تو وجود دارد؟ گفت: «آری هزار جاندار مثل من در دریا هست». پس سلیمان علیه السلام فرمود: «پاک منزه است خداوندی که مالکی بزرگ و مقتدر است و آن چه را که نمی دانید می آفریند.

5- امام علی علیه السلام- زید بن وهب گوید: «درباره ی پرده ها از امیرمؤمنان علیه السلام پرسیدند و ایشان فرمود: «اولین پرده ها هفت تاست و قطر هر یک به اندازه ی مسیر پانصد سال است و میان هر پرده ای پانصد سال فاصله است.» پرده ی دوّم، هفتاد پرده است که بین هریک، فاصله پانصد ساله است که طول آن پانصد سال است و برای هر پرده ای هفتاد هزار فرشته است که قدرت هریک به اندازه ی قدرت جن و انس است. برخی از این پرده ها نور، برخی تاریکی، برخی آتش، برخی دود، برخی ابر، برخی آذرخش، برخی باران، برخی تندر، برخی نور، برخی شن، برخی کوه، برخی گرد و غبار، برخی آب و برخی دیگر رودهایند و هریک از این ها پرده هایی متفاوتند که قطر هر پرده، مسیر هفتاد هزار سال است. آن گاه پرده های سرا پرده های جلال است که عدد آن به هفتاد می رسد که در هر سرا پرده، هفتاد هزار فرشته است و فاصله ی بین هر سرا پرده، مسیر پانصد سال است. آن گاه سرا پرده ی عزت است، سپس سرا پرده ی کبریاء، سپس سرا پرده ی عظمت، سپس سرا پرده ی قدس بعد از آن سرا پرده ی جبروت و سپس سرا پرده ی فخر و بعد از آن نور سپید و تابان و سپس سرا پرده یگانگی و وحدانیّت است که آن مسیر هفتصد هزار سال است و بعد از حجاب اعلی قرار دارد.» سخن امام علی علیه السلام که پایان پذیرفت و ساکت ماند، عمر به ایشان گفت: «ای ابوالحسن! زنده نباشم روزی که تو را نبینم».

* آیا ندیدی که خداوند ابرهایی را به آرامی می راند، سپس میان آن ها پیوند می دهد، و بعد آن را متراکم می سازد؟ در این حال، می بینی که [دانه های] باران از لابه لای آن خارج می شود؛ و از آسمان- از کوه هایی در آن (ابرهایی به شکل کوه) دانه های تگرگ نازل می کند، و هرکس را بخواهد به وسیله ی آن زیان می رساند، و از هرکس بخواهد این زیان را برطرف می کند؛ نزدیک است درخشندگی برق آن [ابرها، بینایی] چشم ها را ببرد! (43)

* خداوند شب و روز را دگرگون [و جابه جا] می کند؛ به یقین در این عبرتی است برای صاحبان بصیرت (44)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ يُزْجِي سَحَابًا؛﴾ منظور آن است که ابر را از زمین بر می انگیزد. ﴿ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ؛﴾ یعنی هنگامی که غلیظ و متراکم شود، خداوند فرشته ای از باد را می فرستد تا آن را بچکاند و آب باران از آن فرو ریزد که این همان عبارت: ﴿فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ﴾ است که اشاره به باران دارد».

ص: 291

2- الصّادق علیه السلام- ﴿في كِتابِ الاهليلجة قَالَ الصَّادِق علیه السلام في كلام طويل يذكر فيه: بهَا الريح يَأْتَلِفُ الْمُفْتَرِقُ وَ بِهَا يَتَفَرَّقُ الْعَمَامُ الْمُطَبَقُ حَتَّى يَنْبَسِطَ فِي السَّمَاءِ كَيْفَ يَشَاءُ مُدَبِّرُهُ فَ يَجْعَلُهُ كِسَفاً فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ لِمَعَاشِ مَفْهُومٍ وَ أَرْزَاقِ مَقْسُومَةٍ وَ آجَالٍ مَكْتُوبَةِ.﴾ (1)

3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ السَّحَابَ غَرَابِيلَ لِلْمَطَر هِيَ تُذِيبُ الْبَرَدَ حَتَّى يَصِيرَ مَاءَ لِكَيْ لَا يُضِرَّ بِهِ شَيْئاً يُصِيبُهُ الَّذِي تَرَوْنَ فِيهِ مِنَ الْبَرَدِ وَ الصَّوَاعِقِ نَقِمَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يُصِيبُ بهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِه.﴾ (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: كَانَ عَلَى علیه السلام يَقُومُ فِي الْمَطَرِ أَوَّلَ مَا يَمْطرُ حَتَّى يَبْتَلَّ رَأْسُهُ وَ لِحْيَتُهُ وَ ثِيَابُهُ فَقِيلَ لَهُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام الْكِنَّ الْكِنَ فَقَالَ إِنَّ هَذَا مَاءُ قَريبُ عَهْدٍ بِالْعَرْشِ ثُمَّ أَنْشَأَ يُحَدِّثُ فَقَالَ إِنَّ تَحْتَ الْعَرْشِ بَحْراً فِيهِ مَاءُ يُنْبتَ أَرْزَاقَ الْحَيَوَانَاتِ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ ذِكْرُهُ أَنْ يُنْبتَ بِهِ مَا يَشَاءُ لَهُمْ رَحْمَةً مِنْهُ لَهُمْ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ فَمَطَرَ مَا شَاءَ مِنْ سَمَاءِ إِلَى سَمَاءِ حَتَّى يَصِيرَ إِلَى سَمَاءِ الدُّنْيَا فِيمَا أَظُنُّ فَيُلْقِيَهُ إِلَى السَّحَابِ وَالسَّحَابُ بمَنْزِلَة الْغِرْبَالِ ثُمَّ يُوحِى اللَّهُ إِلَى الرِّيحِ أَن الْحَنِيهِ وَ أَذِيبيهِ ذَوَبَانَ الْمَاءِ ثُمَّ انْطَلِقِي بِهِ إِلَى مَوْضِعِ كَذَا وَ كَذَا فَامْطُرِى عَلَيْهِمْ فَيَكُونَ كَذَا وَ كَذَا عُبَاباً وَ غَيْرَ ذَلِكَ فَتَقْطُرُ عَلَيْهِمْ عَلَى النَّحْوِ الَّذِي يَأْمُرُهَا بِهِ فَلَيْسَ مِنْ قَطْرَة تَقْطُرُ إِلَّا وَ مَعَهَا مَلَكُ حَتَّى يَضَعَهَا مَوْضِعَهَا وَ لَمْ يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ قَطْرَةً مِنْ مَطَرٍ إِلَّا بِعَدَدِ مَعْدُودٍ وَ وَزْنِ مَعْلُومٍ إِلَّا مَا كَانَ مِنْ يَوْمِ الطُّوفَانِ عَلَى عَهْدِ نُوحِ علیه السلام فَإِنَّهُ مَاءُ مُنْهَمِرُ بِلَا وَزْن وَ لَا عَدَد. (3)

5- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿لَا تُشِيرُوا إِلَى الْمَطَر وَ لَا إِلَى الْهَلَال فَإِنَ اللَّهَ يَكْرَهُ ذَلِك.﴾. (4)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿الْبَرَدُ لَا يُؤْكَلُ لِقَوْلِهِ فَيُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشَاءُ.﴾ (5)

* قوله تعالى: ﴿وَ اللهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مَاءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشَى عَلى بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى أَرْبَع يَخْلُقُ اللهُ مَا يَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ (45)

ص: 292

2- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام در کلامی طولانی که پیرامون بادها بیان داشت، فرمود: « به وسیله ی بادها، ابرهای پراکنده گردهم می آیند و ابرهای فشرده پراکنده می شوند تا آن گونه که تدبیر کننده آن ها بخواهد، در آسمان گسترانده شوند؛ سپس آن ها را متراکم می سازد؛ در این هنگام دانه های باران را می بینی که از لابه لای آن خارج می شود. (روم/48) که مقداری معیّن برای زندگانی مشخّص شده، روزی های قسمت شده و مهلت های حتمیّت یافته است.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند ابر را اَلَکِ باران گردانید تا تگرگ را ذوب کند و به آب تبدیل شود. برای این که اگر به چیزی برخورد کرد به آن آسیب نرساند بارش هایی که به صورت تگرگ و صاعقه می بینید، عذابی است از سوی خداوند متعال که هر کس را از میان بندگانش بخواهد به آن مبتلا می کند.

4- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است: وقتی آسمان آغاز به بارش می کرد، علی علیه السلام زیر باران می رفت، تا سر و ریش و لباسش خیس شود. به ایشان گفتند: «ای امیرمؤمنان! بر سر خود پوششی بگذار». امام علیه السلام در جواب می فرمود: «این آب تازه از عرش باریده است» سپس شروع می کرد به سخن گفتن و می فرمود: «زیر عرش، دریایی از آب است که روزی حیوانات به وسیله ی آن می روید و اگر خدای متعال بخواهد از رحمت خویش برای آن ها چیزی روزی دهد، به آن وحی می کند و هر آن چه بخواهد باران می بارد از آسمانی به آسمانی دیگر تا این که به آسمان دنیا می رسد- آن گونه که گمان می کنم- باران را در ابر که حکم اَلَک را دارد می ریزد. سپس به باد وحی می شود که آن را بکوب و مانند آب ذوب کن پس آن را به این جا و آن جا ببر و سپس مدتی طولانی بر آنان فرو ریز پس باران نیز به همان گونه که خدا امر فرموده بر آنان قطره قطره می بارد و هر قطره ای که فرو می ریزد همراه آن فرشته ای است که آن قطره را در جای خود قرار می دهد و هر قطره بارانی که از آسمان فرو می ریزد شماره ی آن مشخص و وزن آن معلوم است مگر باران طوفان نوح علیه السلام که در آن آبی فراوان و سیل آسا سیل آسا، بی آن که وزن و شماره ی آن مشخص باشد، فرو ریخت».

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- به باران و هلال ماه اشاره نکنید؛ چرا که خداوند از این کار ناخشنود می شود.

6- امام صادق علیه السلام- تگرگ را نخورید که خداوند فرموده است: ﴿فَيُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشَاءُ.﴾

* و خداوند هر جنبنده ای را از آبی آفرید؛ گروهی از آن ها بر شکم خود راه می روند، و گروهی بر دو پای خود و گروهی بر چهارپا راه می روند؛ خداوند آن چه را بخواهد می آفریند زیرا خدا بر همه چیز تواناست. (45)

ص: 293

* قوله تعالى: ﴿لَقَدْ أَنْزَلْنَا آيَاتٍ مُبَيِّنَاتٍ وَ اللهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلى صِراطِ مُسْتَقِيمٍ﴾ (46)

1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَن ابْنِ عَبَّاس رحمه الله قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم إِذَا أَرَادَ حَاجَةً أَبْعَدَ فِي الْمَشْى فَأَتَى يَوْماً وَادِياً لِحَاجَة فَنَزَعَ خُفَّهُ وَ قَضَى حَاجَتَهُ ثُمَّ تَوَضَّأَ وَ أَرَادَ لُبْسَ خُفِّهِ فَجَاءَ طَائِرُ أَخْضَرَ فَحَمَلَ الْخُفَّ فَارْتَفَعَ بِهِ ثُمَّ طَرَحَهُ فَخَرَجَ مِنْهُ أَسْوَدُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ هَذِهِ كَرَامَةُ أَكْرَمَنِيَ اللَّهُ بِهَا اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ مَنْ يَمْشِي عَلَى بَطْنِهِ وَ مِنْ شَرِّ مَنْ يَمْشِي عَلَى رِجْلَيْنِ وَ مِنْ شَرِّ مَنْ يَمْشِي عَلَى أَرْبَعِ وَ مِنْ شَرِّ كُلِّ ذِي شَرِّ وَ مِنْ شَرِّ كُلِّ دَابَّةٍ أَنْتَ آخِذُ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى على صراط مُسْتَقِيمٍ﴾ (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ اللهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مَاءٍ أَى مِنْ مَنِي فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلَى بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلَى رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلَى أَرْبَعِ يَخْلُقُ اللهُ مَا يَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ قَالَ عَلَى رِجْلَيْنِ النَّاسُ وَ عَلَى بَطْنِهِ الْحَيَّاتُ وَ عَلَى أَرْبَعِ الْبَهَائِمُ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلَى أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ يَقُولُونَ آمَنَّا بِالله وَ بِالرَّسُول وَ أَطَعْنَا ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ ما أُولئِكَ بالمُؤمِنينَ﴾ (47)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِى أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَعُثْمَانَ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ كَانَ بَيْنَهُمَا مُنَازَعَةٌ فِي حَدِيقَة فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام تَرْضَى بِرَسُول الله صلى الله عليه وآله و سلم فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَن بْن عَوْفِ لِعُثْمَانَ لَا تُحَاكِمْهُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم فَإِنَّهُ يَحْكُمُ لَهُ عَلَيْكَ وَ لَكِنْ حَاكِمُهُ إِلَى ابْن شَيْبَةَ الْيَهُودِي فَقَالَ عُثْمَانُ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَرْضَى إِلَّا بِابْن شَيْبَةَ الْيَهُودِيٍّ فَقَالَ ابْنُ شَيْبَةَ لِعُثْمَانَ تَأْتَمِنُونَ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله عَلَى وَحْيِ السَّمَاءِ وَ تَتَهمُونَهُ فِي الْأَحْكَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ صلی الله علیه و اله وَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ إِلَى قَوْلِهِ بَلَ أُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾. (3)

ص: 294

* ما آیات روشنگری نازل کردیم؛ و خدا هر که را بخواهد و شایسته باشد به راه راست هدایت می کند. (46)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله گوید: «روزی برای رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگاه می خواست قضای حاجت کند قدم زنان دور می شد. روزی به دشتی رفت و کفشش را درآورد و قضای حاجت کرد و سپس وضو گرفت وقتی خواست کفشش را بپوشد ناگهان پرندهای سبز رنگ آمد و کفش را برداشت و بالا برد و سپس پایین انداخت. ناگاه ماری سیاه از کفش بیرون آمد. حضرت فرمود: «این کرامتی است که خداوند مرا با آن ارج نهاد، خداوندا به تو پناه می برم از شرّ آن چه بر روی شکم راه می رود و از شرّ آن چه بر روی دو پا راه می رود. و از شرّ آن چه بر روی چهار [پا] راه می رود. و از شرّ هر شروری و از شرّ هر چهارپایی که تو بر آن تسلّط داری [امّا سلطه ای با عدالت! چرا که] پروردگار من بر راه راست است.! (هود/56)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ اللهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ؛﴾ یعنی از آب منی؛ ﴿فَمِنْهُم مَّن يَمْشِي عَلَى بَطْنِهِ وَ مِنْهُم مَّن يَمْشِي عَلَى رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُم مَّن يَمْشِي عَلَى أَرْبَعِ يَخْلُقُ اللهُ مَا يَشَاء إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛﴾ آن هایی که بر دو پا راه می روند مردم اند و آن ها که بر شکم راه می روند، مارها هستند و آن ها که بر چهار پا راه می روند چهارپایان می باشند و امام صادق علیه السلام فرمود: «برخی هم بر بیش تر از چهار پا راه می روند».

* آن ها می گویند: «به خدا و پیامبر ایمان آورده ایم و اطاعت کرده ایم». ولی بعد از این [ادّعا]، گروهی از آنان رویگردان می شوند؛ آن ها [در حقیقت] مؤمن نیستند. (47)

1- امام صادق علیه السلام- این آیه درباره امیرمؤمنان علیه السلام او عثمان نازل شده است و ماجرا از این قرار است که بین امیرمؤمنان علیه السلام و عثمان بر سر باغی اختلاف افتاد امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «آیا راضی می شوی رسول خدا صلی الله علیه و اله را به داوری بگیریم؟ عبدالرّحمن بن عوف به عثمان گفت: «داوری را نزد رسول خدا نبرید؛ چرا که او به نفع علی داوری می کند؛ ابن شیبه یهودی را به داوری بگیرید». عثمان به امیرمؤمنان علیه السلام گفت: «من فقط به داوری ابن شیبه راضی می شوم». ابن شیبه گفت: «آیا شما رسول خدا صلی الله علیه و آله را امانت دار وحی می دانید در حالی که او را در داوری کردن متّهم می کنید»! پس خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله خدا چنین وحی کرد: ﴿وَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّه وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ إِذَا فَرِيقٌ مِّنْهُم مُّعْرِضُونَ، وَ إِن يَكُن هُمُ الحَقُّ يَأْتُوا إِلَيْهِ مُذْعِنِينَ، أَفِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ يَخَافُونَ أَن تحيفَ اللهُ عَلَيْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولئِكَ هُمُ الظَّالِمونَ.﴾

ص: 295

2- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿قَوْلُهُ تَعَالَى وَ يَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُول وَ أَطَعْنَا عَنِ ابْنِ عَبَّاس أَنَّهَا نَزَلَتْ فِي عَلِيٍ وَ رَجُلٍ مِنْ قريشٍ ابْتَاعَ مِنْهُ أَرضاً.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ إِذا دُعُوا إِلَى اللهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ إِذَا فَرِيقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ﴾ (48)

1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿إِذا دُعُوا إِلَى اللهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا أَنْ سَمِعْنَا قَوْلَ النَّبِيّ صلی الله علیه و آله وَ أَطَعْنَا أَمْرَهُ وَ إِنْ كَانَ ذَلِكَ فِيمَا يَكْرَهُونَهُ وَ يَضُرُّهُمْ.﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ إِنْ يَكُنْ لَهُمُ الْحَقُّ يَأْتُوا إِلَيْهِ مُذْعِنِينَ﴾ (49)

* قوله تعالى: ﴿أَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا أَمْ يَخَافُونَ أَنْ يَحِيفَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ (50)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّما كانَ قَوْلَ المُؤمِنِينَ إِذا دُعُوا إِلَى الله وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ (51)

1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّما كانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذا دُعُوا إِلَى الله إِنَّ الْمَعْنِيَّ بِالْآيَة أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾ (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ إِنَّما كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّه فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ عُثْمَان... ثمَّ ذَكَرَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام الفَقَالَ إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا اللَّةِ إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا إِلَى قَوْلِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُون.﴾ (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللَّهَ وَيَتَّقْهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾ (52)

1- ابن عباس رحمه الله- ﴿نَزَلَتْ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (5)

ص: 296

2- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿وَ يَقُولُونَ آمَنَّا بِالله وَ بِالرَّسُول وَ أَطَعْنا ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ؛﴾ اين آیه درباره ی امیرالمؤمنین علیه السلام و مغيرة بن وایل در باب آن زمینی که امیرالمؤمنین علیه السلام از او خریده بود، نازل شده است.

* و هنگامی که به سوی خدا و پیامبرش دعوت شوند تا در میانشان داوری کند، ناگهان گروهی از آنان رویگردان می شوند. (48)

1- 1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿إِذا دُعُوا إِلَى اللَّه وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنا؛﴾ یعنی سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را شنیدیم و از دستور او اطاعت کردیم، اگر چه دستور پیامبر صلی الله علیه و آله در موردی باشد که مؤمنان از آن خوششان نیاید و به ضررشان می باشد.

* ولی اگر آن ها حقی داشته باشند [و داوری به نفع آن ها باشد] با سرعت و تسلیم به سوی او می آیند (49)

* آیا در دل های آنان بیماری است، یا شکّ و تردید دارند، یا می ترسند خدا و پیامبرش بر آنان ستم کنند؟! [چنین نیست] بلکه آن ها خودشان ستمکارند. (50)

* سخن مؤمنان، هنگامی که به سوی خدا و پیامبرش دعوت شوند تا میان آنان داوری کند، تنها [و در هر حال] این است که می گویند: «شنیدیم و اطاعت کردیم». و این ها همان رستگاران [واقعی] هستند. (51)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿إِنَّما كانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذا دُعُوا إِلَى الله؛﴾ منظور آیه امیرالمؤمنین علیه السلام است.

2- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است که فرموده: این آیه: ﴿إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دعُوا إِلَى الله﴾ درباره ی امیرالمؤمنین علیه السلام و عثمان نازل شده است سپس خداوند به امیرمؤمنان علیه السلام اشاره کرده و فرموده است: ﴿إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَن يَقُولُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا وَ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ، وَ مَن يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَخْشَ اللَّهَ وَ يَتَّقْهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ.﴾

* و هرکس خدا و پیامبرش را اطاعت کند، و از خدا بترسد و از [مخالفت فرمان] او بپرهیزد، چنین کسانی همان پیروزمندان [واقعی] هستند (52)

1- ابن عبّاس رحمه الله- این آیه درباره ی علیّ بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است.

ص: 297

2- الباقر علیه السلام-أعِينُونَا بِالْوَرَع فَإِنَّهُ مَنْ لَقِيَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْكُمْ بِالْوَرَعَ كَانَ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ فَرَجاً إنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصَّدِّيقِينَ وَالشُّهَداءِ وَالصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً فَمِنَّا النَّبِىُّ وَ مِنَّا الصِّدِّيقَ وَ الشُّهَدَاء وَ الصَّالِحُونَ.﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ أَقْسَمُوا بِالله جَهْدَ أَيمانِهِم لَئِنْ أَمَرتَهُمْ لَيَخْرُجُنَّ قُل لا تُقْسِمُوا طَاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ إِنَّ اللهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾ (53)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ قَالَ: ذَكَرْنَا خُرُوجَ الْقَائِمِ علیه السلام عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ كَيْفَ لَنَا أَنْ نَعْلَمَ ذَلِكَ قَالَ يُصْبِحُ أَحَدَكُمْ وَ تَحْتَ رَأْسِهِ صَحِيفَةً عَلَيْهَا مَكْتُوبُ طَاعَةً مَعْرُوفَةٌ.﴾ (2)

* قوله تعالى : ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَيْهِ ما حُمِّلَ وَ عَلَيْكُمْ ما حُمِّلْتُمْ وَ إِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾ (54)

2- امام باقر علیه السلام- ما را به ورع کمک کنید، هر کس با ورع خدا را ملاقات کند برای او فرج و گشایشی هست خداوند متعال می فرماید: و کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند، [در روز رستاخیز] همنشین کسانی خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان و آن ها رفیق های خوبی هستند!. (نساء/69) پیامبر صلی الله علیه و آله از ما می باشد، و صدیق از ما هست و شهیدان و صالحان هم از ما می باشند.

* آن ها با نهایت تأکید به خدا سوگند یاد کردند که اگر به آنان فرمان دهی، [به سوی میدان جهاد] بیرون می روند [و حاضرند از مال و جان خود چشم بپوشند؛] بگو: «سوگند یاد نکنید؛ شما اطاعت شایسته داشته باشید که خداوند به آن چه انجام می دهید آگاه است». (53)

1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن عجلان گوید: «در خدمت امام صادق علیه السلام درباره ی قیام قائم علیه السلام سخن به میان آوردیم؛ من عرض کردم: «چگونه ما می توانیم از آمدن او اطّلاع حاصل کنیم»؟ فرمود: «صبح که یکی از شما از خواب برمی خیزد کاغذی را در زیر سر خود می یابد که در آن نوشته است طَاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ؛ یعنی پیروی از قائم علیه السلام کار معروف و خوبی است».

* بگو: «اطاعت کنید خدا را، و اطاعت کنید پیامبر [خدا] را؛ و اگر سرپیچی نمایید، پیامبر مسؤول تکالیف خویش است و شما مسؤول تکالیف خود؛ و اگر از او اطاعت کنید هدایت خواهید شد؛ و بر پیامبر چیزی جز ابلاغ آشکار نیست». (54)

فَقَولُهُ وَ إِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا أَي وَ إِن تُطِيعُوا عَلیاً علیه السلام تَهْتَدُوا وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ هَكَذَا نَزَلَت.﴾ (1)

3-1- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿قَولُهُ قُلْ أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ قَالَ مَا حُمِّلَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله مِنَ النَّبُوَّةَ وَ عَلَيْكُمْ مَا حُمِّلْتُمْ مِنَ الطَّاعَة.﴾ (2)

4-1- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿يَا مَعَاشِرَ قُرَاءِ الْقُرْآنِ اتَّقُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِيمَا حَمَّلَكُمْ مِنْ كِتَابِهِ فَإِنِّي مَسْئُولُ وَ إِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ إلى مَسْئُولُ عَنْ تبليغ الرسالة و أمَّا أَنتُمْ فَتُسْأَلُونَ عَمَّا حَمَلْتُمْ مِنْ كِتابِ اللهِ وَ سُنَّتی.﴾ (3)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَبَلَّغَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم مَا أُرْسِلَ بِهِ وَ صَدَعَ بِمَا أُمِرَ وَ أَدَّى مَا حُمِّلَ مِنْ أَثْقَالِ النبوة﴾ (4)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَبْدُ الْجَبَّارِ بْنُ كَثِيرِ التَّمِيمِيُّ الْيَمَانِيُّ قَالَ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ حَرْبِ الْهَلَالِيَّ أَمِيرَ الْمَدِينَةِ يَقُولُ سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فِي نَفْسِي مَسْأَلَةُ أُرِيدُ أَنْ أَسْأَلَكَ عَنْهَا فَقَالَ إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُكَ بِمَسْأَلَتِكَ قَبْلَ أَنْ تَسْأَلَنِي وَ إِنْ شِئْتَ فَسَلْ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِأَيِّ شَيْءٍ تَعْرِفُ مَا فِي نَفْسِي قَبْلَ سُوَالِي عَنْهُ قَالَ بِالتَّوَسّمِ وَ التَّفَرُّسِ أَمَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآياتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ وَ قَوْلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اتَّقُوا فِرَاسَةَ الْمُؤْمِن فَإِنَّهُ يَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ قُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَنِي بِمَسْأَلَتِي قَالَ أَرَدْتَ أَنْ تَسْأَلَنِي عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله لِمَ لَمْ يُطِقُ حَمْلَهُ عَلَى علیه السلام عِنْدَ حَطَّهِ الْأَصْنَامَ مِنْ سَطْحِ الْكَعْبَة مَعَ قُوَّتِهِ وَ شِدَّتِهِ وَ مَا ظَهَرَ مِنْهُ فِي قَلْعِ بَابِ الْقَمُوص بِخَيْبَرَ وَ الرَّمِّي بِهَا وَرَاءَهُ أَرْبَعِينَ ذِرَاعًا وَ كَانَ لَا يُطِيقُ حَمْلَهُ أَرْبَعُونَ رَجُلًا وَ قَدْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله يَرْكَبُ النَّاقَةَ وَ الْفَرَسَ وَ الْبَغْلَةَ وَالْحِمَارَ وَ رَكِبَ الْبُرَاقَ لَيْلَةَ الْمِعْرَاجِ وَ كُلُّ ذَلِكَ دُونَ عَلَى علیه السلام فِي الْقُوَّةَ وَالشِدَّةَ قَالَ فَقُلْتُ لَه عَنْ هَذَا وَ اللَّهِ أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَكَ يَا ابْنَ رَسُول الله صلی الله علیه و اله فأخبرني فَقَالَ إِنَّ عَلِيّا علیه السلام بِرَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله شُرِّفَ وَ بِهِ ارْتَفَعَ وَ بِهِ وَصَلَ إِلَى إِطْفَاءِ نَارِ الشِّرْكِ وَ إِبْطَالَ كُلِّ مَعْبُودِ دُونَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ لَوْ عَلَا النَّبِیُّ لِحَطَّ الأَصْنَامِ لَكَانَ بِعَلَى علیه السلام مُرْتَفِعاً وَ شَرِيفاً وَ وَاصِلَا إِلَى حَطَّ الْأَصْنَامِ وَ لَوْ كَانَ ذَلِكَ

ص: 300

در قرآن برایتان تبیین نموده، لزوم فرمانبرداری از اوست. و منظور از ﴿وَ إِن تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا﴾ این است که اگر از علی علیه السلام پیروی کنید، راه خواهید یافت و ﴿وَ مَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ.﴾

3-1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوا فَإِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ؛﴾ آن چه بر عهده ی نبی اکرم صلی الله علیه و اله است نبوّت می باشد و آن چه بر دوش شماست، طاعت و فرمانبرداری می باشد.

4-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای گروه های قاریان قرآن، از خداوند عزّوجلّ از آن چه از کتابش برعهده ی شما نهاد پروا داشته باشید چراکه هم من و هم شما مسئولید من از رساندن رسالت [الهی] مسئولم و اما شما، از آن چه از قرآن و سنّت من که [عهده دارش] شدید، پرسیده خواهید شد.

5-1- امام صادق علیه السلام- و پیامبر صلی الله علیه و آله بار سنگین نبوّت که بر عهده اش نهاده شده بود را به کامل ترین شکل، به منزل رسانید.

6-1- امام صادق علیه السلام- جبّار بن كثیر تمیمی گوید: «شنیدم محمّد بن حرب هلالی امیر مدینه گوید: «به امام صادق علیه السلام گفتم: ای پسر رسول خدا! در ذهنم مسأله ای است که می خواهم از تو بپرسم.» فرمود: «اگر بخواهی پیش از آن که از من بپرسی تو را از سؤالت خبر خواهم داد! و اگر خواستی می توانی سؤال کنی به او گفتم ای پسر پیامبر خدا! به چه وسیله ای پیش از پرسشم به آن چه که در دل دارم خبر می دهی؟ فرمود: «به فراست و زیرکی، آیا نشنیدی سخن خداوند متعال را که می فرماید: در این (سرگذشت عبرت انگیز)، نشانه هایی است برای هوشیاران! (حجر/75) و سخن رسول اکرم صلی الله علیه و آله که فرمود: «از فراست و زیرکی مؤمن بترسید؛ چرا که او به وسیله ی نور خداوند متعال می نگرد» گفتم: «ای پسر رسول خدا! مرا از مسأله ام خبر ده فرمود: «می خواهی از من بپرسی که چرا به هنگام در هم ریختن بت ها بر بام کعبه، علی علیه السلام، رسول خدا صلی الله علیه و آله را بر دوش نگرفت؛ با این که قوت و قدرت على علیه السلام در باب کندن قلعه ی خیبر و دور انداختن آن به چهل ذرع پشت سر خود در حالی که چهل نفر نمی توانستند آن را بر دارند [ بر کسی پوشیده نیست] و از طرفی رسول خدا صلی الله علیه و آله بر اسب و شتر و الاغ سوار می شد و در شب معراج بر براق سوار گردید و همه ی این ها در قوّت و قدرت بسی پایین تر از وی بودند؟ گفتم: به خدا سوگند همین را می خواستم بپرسم ای پسر رسول خدا جوابم بده. فرمود: «علی در پیشگاه پیامبر اکرم شرف و فضیلتی [خاصّ] داشت و به همین جهت پا بر دوش آن حضرت نهاد و بدان وسیله آتش شرک را خاموش و هر معبودی جز خدا را باطل نمود. و اگر علی علیه السلام، پیامبر صلی الله علیه و آله را برای ریختن بت ها بالا می برد در آن صورت پیامبر صلی الله علیه و آله به واسطه ی علی مقام و مرتبت پیدا می کرد و به وسیله ی او به ریختن بت ها دست می یافت و اگر چنین می بود علی علیه السلام افضل از او می شد، و حال آن که چنین نیست. مگر ندیدی که علی علیه السلام فرمود: «چون پا بر دوش رسول خدا نهادم، شرافت و مرتبت پیدا کردم تا جایی که اگر می خواستم به آسمان برسم، هر آینه می رسیدم. آیا ندانستی

ص: 301

كَذَلِكَ لَكَانَ أَفْضَلَ مِنْهُ أَلَا تَرَى أَنَّ عَلِيّا علیه السلام قَالَ لَمَّا عَلَوْتُ ظَهْرَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله شُرِّفْتُ وَ ارْتَفَعْتُ حَتَّى لَوْ شِئْتُ أَنْ أَنَالَ السَّمَاءَ لَئِلْتُهَا أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْمِصْبَاحَ هُوَ الَّذِي يُهْتَدَى بِهِ فِي الظُّلْمَةِ وَانْبعَاثُ فَرْعِهِ مِنَ أَصْلِهِ وَ قَدْ قَالَ عَلَى علیه السلام أَنَا مِنْ أَحْمَدَ كَالضَّوْءِ مِنَ الضَّوْءِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ مُحَمَّداً وَ عَلِيَا كَانَا نُوراً بَيْنَ يَدَى اللهِ جَلَّ جَلَالُهُ قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ بِأَلْفَيْ عَامٍ وَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَمَّا رَأتْ ذَلِكَ النُّورَ رَأَتْ لَهُ أَصْنَا قَدِ انْشَعَبَ فِيهِ شُعَاعُ لَامِعُ فَقَالَتْ إِلَهَنَّا وَ سَيِّدَنا مَا هَذَا النُّورُ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِمْ هَذَا نُورُ مِنْ نُورِى أَصْلُهُ نُبُوَّةً وَ فَرْعُهُ إِمَامَةً أَمَّا النُّبُوَّةُ فَلِمُحَمَّدِ عَبْدِي وَ رَسُولِى وَ أَمَّا الْإِمَامَةُ فَلِعَلِيٍّ حُجَّتِي وَ وَلَّى وَ لَوْلَاهُمَا مَا خَلَقْتُ خَلْقِى أمَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم رَفَعَ يَدَى عَلِيَّ البغَدِير حَمٌ حَتَّى نَظَرَ النَّاسُ إِلَى بَيَاضِ إِبْطَيْهِمَا فَجَعَلَهُ مَوْلَى الْمُسْلِمِينَ وَ إِمَامَهُمْ وَ قَدِ احْتَمَلَ صلی الله علیه و آله الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ علیهما السلام يَوْمَ حَظِيرَة بَنِي النَّجَارِ فَلَمَّا قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ نَاوِلْنِي أَحَدَهُمَا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم قَالَ نِعْمَ الْحَامِلَانِ وَ نِعْمَ الرَّاكِبَانِ وَ أَبُوهُمَا خَيْرُ مِنْهُمَا وَ رُوىَ فِي خَبَر آخَرَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَمَلَ الْحَسَنَ وَ حَمَلَ جَبْرَئِيلُ الْحُسَيْنَ فَلِهَذَا قَالَ نِعْمَ الْحَامِلَانِ وَ إِنَّهُ علیه السلام كَانَ يُصَلِّى بأَصْحَابِهِ فَأَطَالَ سَجْدَةً مِنْ سَجَدَاتِهِ فَلَمَّا سَلَّمَ قِيلَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ أَطَلْتَ هَذِهِ السَّجْدَةَ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ ابْنِي ارْتَحَلَنِي فَكَرِهْتُ أَنْ أَعَجِّلَهُ حَتَّى يَنْزِلَ وَ إِنَّمَا أَرَادَا بِذَلِكَ رَفْعَهُمْ وَ تَشْرِيفَهُمْ فَالنَّبِيُّ صلی الله علیه و آله رَسُولُ بَنِي آدَمَ وَ عَلَى علیه السلام إِمَامُ لَيْسَ بِنَبِيٍّ وَ لَا رَسُول فَهُوَ غَيْرُ مُطِيقٍ لِحَمْلِ أَثْقَالِ النُّبُوَّةَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ حَرْبِ الْهَلَالِيُّ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِي يَا ابْنَ رَسُول اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَقَالَ إِنَّكَ لَأَهْلُ لِلزَّيَادَةِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم حَمَلَ عَلِيّاً عَلَى ظَهْرِهِ يُرِيدُ بِذَلِكَ أَنَّهُ أَبُووُلْدِهِ وَ إِمَامُ الْأَئِمَّةِ مِنْ صُلْبِهِ كَمَا حَوَّلَ رَدَاءَهُ فِي صَلَاةَ الِاسْتِسْقَاءِ وَ أَرَادَ أَنْ يُعْلِمَ أَصْحَابَهُ بِذَلِكَ أَنَّهُ قَدْ تَحَوَّلَ الْجَدْبُ خَصْباً قَالَ فَقُلْتُ لَهُ زِدْنِي يَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَقَالَ احْتَمَلَ رَسُولُ اللَّهِ بَيْنَ عَلِيّا علیه السلام يُرِيدُ بِذَلِكَ أَنْ يُعْلِمَ قَوْمَهُ أَنَّهُ هُوَ الَّذِي يُخَفِّفُ عَنْ ظَهْر رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم مَا عَلَيْهِ مِنَ الدَّيْنِ وَ الْعِدَاتِ وَ الْأَدَاءِ عَنْهُ مِنْ بَعْدِهِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ زِدْنِي فَقَالَ إِنَّهُ احْتَمَلَهُ لِيُعْلِمَ بذَلِكَ أَنَّهُ قَدِ احْتَمَلَهُ وَ مَا حَمَلَ لِأَنَّهُ مَعْصُومُ لَا يَحْتَمِلُ وزراً فَتَكُونُ أَفْعَالُهُ عِنْدَ النَّاسِ حِكْمَةَ وَ صَوَاباً وَ قَدْ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِى علیه السلام يَا عَلَى إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى حَمَلَنِي ذُنُوبَ شِيعَتِكَ ثُمَّ غَفَرَهَا لِي وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَيْهِ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله و سلم يَا أَيُّهَا النَّاسُ عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ وَ عَلِيٌّ نَفْسِى وَ أَخِي أَطِيعُوا عَلِيّاً فَإِنَّهُ مُطَهَّرُ مَعْصُومُ فَلا يَضِلُّ وَلَا يشقى ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ- قُلْ أَطِيعُوا اللهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيْكُمْ ما

ص: 302

که این چراغ است که به وسیله ی آن در تاریکی راه یافته می شود و شعاع نور از اصل نور است.» على علیه السلام فرمود: «من از احمدم، همچون روشنایی که از نور است؟» آیا ندانستی که محمّد و علی علیه السلام و دو هزار سال پیش از آن که خلق شوند هر دو نوری در پیشگاه خداوند متعال بودند؛ و چون فرشتگان آن نور را دیدند که شعاعی تابان از آن درخشیدن گرفت، گفتند: «معبودا و بزرگوارا! این نور چیست»؟ آن گاه بود که خداوند متعال به آنان وحی فرستاد که این نور، نور من است؛ اصلش نبوّت و فرعش امامت است. امّا نبوّت برای بنده ام و فرستاده ام محمّد صلی الله علیه و آله است و امّا امامت برای حجّتم و دوستم، على علیه السلام است، و اگر این دو نبودند مخلوقم را نمی آفریدم. آیا ندانستی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، در غدیر خمّ دو دست علی علیه السلام گرفت؛ به نحوی که مردم زیر بغل آن دو را می دیدند و او را سرپرست و امام مردم قرار داد؟ روزی در «سرای بنی نجّار»، حسن و حسین علیهماالسلام را به دوش گرفته بود یکی از اصحابش به آن حضرت گفت: «یکی از این دو را به من بده [به دوش بگیرم] فرمود: «خودم خوب باربری هستم! و این دو هم خوب سواره ای هستند، و پدرشان از آن ها بهتر است» و روزی با اصحابش نماز می خواند سجده ای از سجده هایش را طول داد چون سلام داد گفتند: «ای رسول خدا سجده را طول دادی» فرمود: «پسرم بر من سوار شده بود دوست نداشتم پیاده اش کنم تا خود پایین آید و همه ی این امور برای نشان دادن رفعت و شرافت آنان بود و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خود رسول، نبی و امام بود و على علیه السلام فقط امام بود نه رسول بود و نه نبیّ پس او تحمّل سنگینی مقام نبوّت را نداشت. گفتم: «باز هم بیشتر بفرمایید. امام صادق علیه السلام فرمود: «به راستی که تو شایسته ی آنی که بیشتر بگویم رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را بر دوشش گرفت تا به مردم بفهماند که او پدر فرزندانش و امام امامان از صلبش است، عبایش را در «نماز باران» وارونه پوشید تا به اصحابش فهماند [که این کار نشانه] تحوّل از سختی و خشکسالی به آسانی و فراخسالی است» به امام صادق علیه السلام گفتم: «باز بیشتر بفرمایید». امام صادق علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله هدفش از بر دوش گرفتن علی علیه السلام این بود که امّتش بدانند، آن کسی که بعد از او بار سنگین بدهکاری ها و وعده ها و اداء [امانات] را از دوشش بر می دارد، او فقط علی است». باز بیشتر بفرمایید. امام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله که آن حضرت را به دوش گرفت، معصوم بود و گناهی مرتکب نمی شد بنابراین جمیع گفتار و افعال او در حضور مردم براساس حکمت و مصلحتی بوده است. پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: «ای علی خداوند متعال گناهان شیعیانت را به عهده ی من نهاد و سپس همه را آمرزید و این است سخن خدای تعالی که می فرماید: تا خداوند گناهان گذشته و آینده ای را که به تو نسبت می دادند ببخشد. (فتح/2) و چون خدای تعالی آیه: ای کسانی که ایمان آورده اید! مراقب خود باشید! (مائده/105) را نازل کرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «، «هان ای مردم، به خودتان بپردازید که هرگاه هدایت یابید آن کس که گمراه است نمی تواند به شما زیانی

ص: 303

حُمَلْتُمْ وَ إِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِينُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ حَرْبِ الْهَلَالِيُّ ثُمَّ قَالَ لِي جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ علیه السلام أَيُّهَا الْأَمِيرُ لَوْ أَخْبَرْتُكَ بِمَا فِي حَمْلِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله عَلِيّا علیه السلام عِنْدَ حَطَ الْأَصْنَامِ مِنْ سطح الْكَعْبَةِ مِنَ الْمَعَانِي الَّتِى أَرَادَهَا بِهِ لَقُلْتَ إِنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ لَمَجْنُونُ فَحَسْبُكَ مِنْ ذَلِكَ مَا قَدْ سَمِعْتَهُ فَقَمْتُ إِلَيْهِ وَ قَبَّلْتُ رَأسَهُ وَ قُلْتُ اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ.﴾ (1)

برساند و به من و برادرم بپردازید، علی علیه السلام را اطاعت کنید زیرا که او پاکیزه و معصوم است، نه گمراه است و نه بدبخت. سپس این آیه را خواند؛ ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ وَ عَلَيْكُم ما حُمِّلتُم﴾ سپس امام صادق علیه السلام فرمود: «ای امیر! اگر تو را از فلسفه ی تمام نکات و ریزه کاری های رسول خدا در مورد بر دوش گرفتن علی مرتضی علیه السلام و فرو ریختن بت ها بر بام کعبه خبر دهم، هر آینه خواهی گفت که جعفر بن محمّد دیوانه شده است! پس همین مقدار که شنیدی برای تو کافی است.» سرانجام به جانب آن حضرت رفتم و سرش را بوسیدم و گفتم: خداوند آگاه تر است که رسالت خویش را کجا قرار دهد!. (انعام/124)

أَنْتُمْ وَ مِنْكُمْ أَعْدَاءُ اللَّهِ أَلَا إِنَّهُ لَا يُبْغِضُ عَلِيّا علیه السلام إِنَّا شَقِيُّ وَ لَا يَتَوَالَى عَلِيّا علیه السلام إِلّا تَقِيُّ وَ لَا يُؤْمِنُ بِهِ إِنَّا مُؤْمِنُ مُخْلِصُ فِي عَلى علیه السلام والله نَزَلَتْ سُورَةُ العَصْر؛ بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِيم، والعصر... مَعَاشِرَ النَّاسِ قَدْ أَشْهَدْتُ اللَّهَ وَ بَلَغَتْكُمْ رِسَالَتِي وَ مَا عَلَى الرَّسُولَ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ.﴾ (1)

2-3- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿أَيُّهَا النَّاسُ لَا تَسبُوا عَلِيّا علیه السلام وَ لَا تَحْسُدُوهُ فَإِنَّهُ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَةٍ بَعْدِى فَأَحِبُوهُ بِحُبِّي إِيَّاهُ وَ أَكْرَمُوهُ لِكَرَامَتِي وَ أَطِيعُوهُ الله وَ لِرَسُولِهِ وَ اسْتَرْشِدُوهُ تَوَفَقُوا وَ تَرْشُدُوا فَإِنَّهُ الدَّلِيلُ لَكُمْ عَلَى اللَّهِ بَعْدِي فَقَدْ بَيَّنْتُ لَكُمْ أَمْرَ عَلى فَاعْقِلُوهُ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ المبين﴾ (2)

* قوله تعالى: ﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ وَ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ هم دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى هم و لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ ولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ﴾ (55)

* الْوِلَايَةُ

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَانِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْل اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَالَ هُمُ الأئمّة علیهم السلام.﴾ (3)

2- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ... قَالَ نَزَلَتْ فِي آلِ مُحَمَّد علیهم السلام.﴾ (4)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن صفوان لَمَّا طَلَبَ الْمَنْصُورُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَوَضَّأَ وَ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّكْر وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّكَ وَعَدْتَنَا عَلَى لِسَان نَبِّيْكَ مُحَمَّدِ وَ وَعْدَكَ الْحَقُّ أَنَّكَ تُبَدِّلُنَا مِنْ بَعْدِ خَوْفِنَا أَمْنَا اللَّهُمَّ فَأَنْجِرْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا إِنَّكَ لا تُخْلِفُ الميعادَ قَالَ قُلْتُ لَهُ يَا سَيِّدِي فَأَيْنَ وَعْدُ

ص: 306

نیستید، بلکه برخی از شما دشمنان خدا هستند، همانا کسی جز بدبخت و شقیّ علی علیه السلام را دشمن نمی دارد و کسی جز پرهیزگار او را دوست نمی دارد و کسی جز مؤمن مخلص به او ایمان نمی آورد. به خدا سوگند سوره ی والعصر درباره ی علی علیه السلام نازل شده است ﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ الْعَصْرِ﴾ (عصر/1) ای مردم! من خدا را گواه گرفتم و پیام و رسالت او را به شما تبلیغ کردم بر پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی جز رساندن آشکار نیست.

3-2- پیامبر صلی الله علیه و آله! ای مردم! به علی علیه السلام دشنام ندهید و نسبت به او حسادت نورزید چرا که علی علیه السلام بعد از من، سرپرست [و امام] هر مرد و زن با ایمان است؛ پس او را به خاطر این که من او را دوست می دارم دوست بدارید و به خاطر این که من او را گرامی می دارم گرامی بدارید، أَطِیعُوهُ الله وَ لِرَسُولِهِ و به خاطر خدا و رسولش از او پیروی کرده و از او راهنمایی بخواهید تا کامیاب شده و هدایت یابید؛ چرا که او بعد از من راهنمای شما به سوی خداوند است. من آن چه مربوط به على علیه السلام است را برای شما بیان کردم، پس در آن چه گفتم بیاندیشید؛ ﴿وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ المُبِينُ.﴾

* خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند وعده داده است که به یقین، خلافت روی زمین را به آنان خواهد داد، همان گونه که به پیشینیان آن ها خلافت بخشید؛ و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، بر ایشان پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت؛ و ترسشان را به امنیّت و آرامش مبدّل می کند، [به گونه ای] که فقط مرا می پرستند و چیزی را همتای من قرار نخواهند داد. و کسانی که پس از آن کافر شوند، آن ها همان فاسقانند. (55)

* ولایت

1- امام صادق علیه السلام- از عبدالله بن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم﴾ پرسیدم: فرمود: «مراد از آیه، ائمّه علیهم السلام هستند».

2- ابن عبّاس آيه: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ؛﴾ درباره ی آل محمّد صلی الله علیه و آله نازل شده است.

3- امام صادق علیه السلام- از صفوان روایت است: هنگامی که منصور خلیفه عباسی امام صادق علیه السلام را خواست، حضرت وضو گرفت و دو رکعت نماز گزارد سپس سجده شکر نمود و فرمود: «پروردگارا توسّط پیغمبرت محمّد صلی الله علیه و آله به ما اهل بیت وعده ی پیروزی دادی که ما را از هرگونه هراسی ایمنی بخشی. پروردگارا؛ آن چه به ما وعده کرده ای به ما موهبت کن، چه می دانیم که

ص: 307

اللَّهِ لَكُمْ فَقَالَ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ.﴾ (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿اللَّهُمَ وَ ضَاعِفٌ صَلَوَاتِكَ وَ رَحْمَتَكَ وَ بَرَكَاتِكَ عَلَى عِشْرَةَ نَبِيِّكَ الْعِترَةَ الضَّائِعَة الْخَائِفَةِ الْمُسْتَذَلَّة بَقِيَّة الشَّجَرَةِ الطَّيِّبَة الزَّاكِيَة الْمُبَارَكَة وَأَعْلَ اللَّهُمَّ كَلِمَتَهُمْ وَ أَفْلِجْ حُجَّتُهُمْ وَاكْشِفَ الْبَلَاءَ وَ اللَّأَوَاءَ وَ حَنَادِسَ الْأَبَاطِيلِ وَ الْعَمَى عَنْهُمْ وَ ثَبَتْ قُلُوبَ شِيعَتِهِمْ وَ حِزْبِكَ عَلَى طَاعَتِهِمْ وَ وَلَايَتِهِمْ وَ نُصْرَتِهِمْ وَ مُوالاتِهِمْ وَ أَعِنْهُمْ وَ امْنَحْهُمُ الصَّبْرَ عَلَى الْأَذَى فِيكَ وَ اجْعَلْ لَهُمْ أَيَّاماً مَشْهُودَةً وَ أَوْقَاتاً مَحْمُودَةً مَسْعُودَةً تُوشِكُ فِيهَا فَرَجَهُمْ وَ تُوجِبُ فِيهَا تَمْكِينَهُمْ وَ نَصْرَهُمْ كَمَا ضَمِنْتَ لِأَوْلِيَائِكَ فِي كِتَابِكَ الْمُنْزَلَ فَإِنَّكَ قُلْتَ وَ قَوْلُكَ الْحَقِّ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى هُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا.﴾ (2)

5- الباقر علیه السلام- ﴿لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ لَيْلَةَ الْقَدْر أَوَّلَ مَا خَلَقَ الدُّنْيَا وَ لَقَدْ خَلَقَ فِيهَا أَوَّلَ يَكُونُ وَ أَوَّلَ وَصِيٍّ يَكُونُ وَ لَقَدْ قَضَى أَنْ يَكُونَ فِي كُلِّ سَنَة لَيْلَةُ يَهْبِطُ فِيهَا بِتَفْسِيرِ الْأُمُورِ إِلَى مِثْلِهَا مِنَ السَّنَةِ الْمُقْبِلَة مَنْ جَحَدَ ذَلِكَ فَقَدْ رَدَّ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَهُ لِأَنَّهُ لَا يَقُومُ الْأَنْبِيَاءُ الرُّسُلُ علیهم السلام وَالْمُحَدَّثُونَ إِلَّا أَنْ تَكُونَ عَلَيْهِمْ حُجَّةُ بِمَا يَأْتِيهِمْ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ مَعَ الْحُجَّةِ الَّتِي يَأْتِيهِمْ بِهَا جَبْرَئِيلُ علیه السلام قُلْتُ وَ الْمُحَدَّثُونَ أَيْضاً يَأْتِيهِمْ جَبْرَئِيلُ علیه السلام أَوْ غَيْرُهُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ علیهم السلام قَالَ أمَّا الْأَنْبِيَاءُ علیهم السلام وَ الرُّسُلُ علیهم السلام فَلَا شَكَ وَلَا بُدَّ لِمَنْ سِوَاهُمْ مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ خُلِقَتْ فِيهِ الْأَرْضَ إِلَى آخِرِ فَنَاءِ الدُّنْيَا أَنْ تَكُونَ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ حُجَّةُ يَنْزِلُ ذَلِكَ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ إِلَى مَنْ أَحَبَّ مِنْ عِبَادِهِ وَايْمُ اللَّهِ لَقَدْ نَزَلَ الرُّوحُ وَ الْمَلَائِكَةُ بِالْأَمْرِ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ عَلَى آدَمَ علیه السلام وَايْمُ اللَّهِ مَا مَاتَ آدَمُ علیه السلام إِلَّا وَ لَهُ وَصِيُّ وَ كُلُّ مَنْ بَعْدَ آدَمَ علیه السلام مِنَ الْأَنْبِيَاءِ قَدْ أَتَاهُ الْأَمْرُ فِيهَا وَ وَضَعَ لِوَصِيِّهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ ايْمُ اللَّهِ إِنْ كَانَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله لَيُؤْمَرُ فِيمَا يَأْتِيهِ مِنَ الْأَمْرِ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ مِنْ آدَمَ علیه السلام إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله أَنْ أَوْص إِلَى فَلَان وَ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كِتَابِهِ لَوْلَاةِ الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله خَاصَّةً وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ إِلَى قَوْلِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ يَقُولُ أَسْتَخْلِفُكُمْ لِعِلْمِي وَ دِينِي وَ عِبَادَتِي بَعْدَ نَبِيِّكُمْ كَمَا اسْتَخْلَفَ

ص: 308

وعده ات خلاف پذیر نیست. (آل عمران/194) عرض کردم: «آقا! وعده ی خداوند کدام است که به شما داده است؟» فرمود: «این آیه: ﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ...﴾.

4- امام صادق علیه السلام- خداوندا! صلوات و رحمت و برکات خود را بر عترت پاک تباه گشته ی بیم خورده ی تحقیر گشته که باقیماندگان از تبار نیک آیند پاکدامن برکت یافته اند، فرو فرست و سخن حقیقت ایشان را فراز گردان و حجت ایشان را از پرده برون کن و بلا و سختی و تاریکی اباطیل و ره نیافتگی را از ایشان برکنار دار و دل های شیعیان ایشان و حزبت را بر فرمانبری از تو و ولایت پذیری ایشان و یاری و دوستی نمودن با آنان قرص و استوار گردان و یاریشان نما و در برابر آزار دیدن در راهت شکیبایشان کن و ایشان را ایام شکوهمند که همگان به فضلش اعتراف نمایند و روزگارانی ستوده نصیب گردان که فرج و گشایش در امرشان در آن نزدیک گردد و قدرت دادن و یاری را برایشان چنان که آن را در کتابت برای دوستدارانت تضمین نمودی واجب گردانی. چرا که تو خود فرموده ای و فرموده ات حق است ﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ هُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى هُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بي شيْئًا.﴾

5- امام باقر علیه السلام- خداوند لیلة القدر را در اوّل آفرینش دنیا آفرید و در آن شب اوّلین پیامبر و اوّلین وصی را نیز آفرید و مقرّر نمود که در هر سال یک شب باشد که تفسیر تمام جریان ها را تا سال آینده در آن شب نازل کند. هرکس منکر این مطلب باشد، ردّ علم خدا را نموده است؛ زیرا پیامبران و رسل و پیشوایان کاری نمی کنند مگر به وسیله ی آن چه که در این شب بر آن ها وارد می شود و حجّتی که جبرئیل برای آن ها می آورد. پرسیدم: «آیا بر ائمّه هم جبرئیل یا ملائکه ی دیگری نازل می شود؟ فرمود: «در مورد انبیا و رسل که شکّی نیست، و برای دیگران نیز، از اوّل آفرینش زمین تا آخر زوال دنیا، باید حجّتی، از هر یک از بندگان خدا که خود بخواهد، بر روی زمین وجود داشته باشد؛ که آن امر در آن شب بر او نازل شود که او همان حجّت است. به خدا سوگند که ملائکه و روح در شب قدر بر آدم علیه السلام نازل شدند و به خدا سوگند آدم علیه السلام از دنیا نرفت مگر این که وصیی برای خود داشت و همه ی پیامبران پس از آدم در شب قدر برایش مأموریت می آمد و آن را برای وصی بعد از خود توصیف می نمود به خدا قسم از جمله چیزهایی که پیامبران از آدم علیه السلام گرفته تا محمد صلی الله علیه و اله، در این شب به آن مأمور می شدند این بود که فلان کس را وصی خود قرار بده خداوند متعال در کتابش، درباره ی والیان امر بعد محمد صلی الله علیه و آله می فرماید: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى هُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا

ص: 309

وصَاةَ آدَمَ علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ حَتَّى يَبْعَثَ النَّبى صلی الله علیه و آله الَّذِي يَلِيهِ يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا يَقُولُ يَعْبُدُونَنِي بِإِيمَان لَا نَبِيَّ صلی الله علیه و آله بَعْدَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله فَمَنْ قَالَ غَيْرَ ذَلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ فَقَدْ مَكَّنَ وَلَاةَ الْأَمْرِ بَعْدَ محَمَّد صلی الله علیه و آله بِالْعِلْمِ وَ نَحْنُ هُمْ فَاسْأَلُونَا فَإِنْ صَدَقْنَاكُمْ فَأَقِرُوا وَ مَا أَنْتُمْ بِفَاعِلِينَ أَمَّا عِلْمُنَا فَظَاهِرُ وَ أَمَّا إِيَّانُ أَجَلِنَا الَّذِي يَظْهَرُ فِيهِ الدِّينُ مِنَّا حَتَّى لَا يَكُونَ بَيْنَ النَّاسِ اخْتِلَافُ فَإِنَّ لَهُ أَجَلَّا مِنْ مَمَرِّ اللَّيَالِي وَ الْأَيَّامِ إِذَا أَتَى ظَهَرَ وَ كَانَ الْأَمْرُ وَاحِداً وَ ايْمُ اللَّهِ لَقَدْ قُضِيَ الْأَمْرُ أَنْ لَا يَكُونَ بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ اخْتِلَافُ وَ لِذَلِكَ جَعَلَهُمْ شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ لِيَشْهَدَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله عَلَيْنَا وَ لِنَشْهَدَ عَلَى شِيعَتِنَا وَ لِتَشْهَدَ شِيعَتُنَا عَلَى النَّاس أَبَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يَكُونَ فِي حُكْمِهِ اخْتِلَافُ أَوْ بَيْنَ أَهْلِ عِلْمِهِ تَنَاقُضِ﴾ (1)

6- الرّسول صلی الله علیه و اله- ﴿عَن جابر بن عَبدِ الله الأَنصَارِيِّ، قَالَ دَخَلَ جَنْدَلُ بْنُ جُنَادَةَ الْيَهُودِيُّ مِنْ خَيْبَرَ عَلَى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَقَالَ... يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّي رَأَيْتُ الْبَارِحَةَ فِي النَّوْمِ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام فَقَالَ لِي يَا جَنْدَلُ أَسْلِمْ عَلَى يَدِ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ اسْتَمْسِك بِالْأَوْصِيَاءِ مِنْ بَعْدِهِ فَقَدْ أَسْلَمْتُ وَ رَزَقَنِيَ اللَّهُ ذَلِكَ فَأَخْبِرْنِي مَا الْأَوْصِيَاءُ بَعْدَكَ لِأَتَمَسَّكَ بِهِمْ فَقَالَ يَا جَنْدَلُ أَوْصِيَائِي مِنْ بَعْدِي بِعَدَدِ نُقَبَا بَنِي إِسْرَائِيلَ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُمْ كَانُوا اثْنَيْ عَشَرَ هَكَذَا وَجَدْنَا فِي التَّوْرَاةِ قَالَ نَعَمْ الْأَئَمَّةُ علیهم السلام بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم كُلُّهُمْ فِي زَمَنِ وَاحِدٍ قَالَ لَا وَلَكِنْ خَلَفٌ بَعْدَ خَلَفٍ قَالَ فَسَمِّهِمْ لِى يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم قَالَ نَعَمْ إِنَّكَ تُدْرِك سَيِّدَ الْأَوْصِيَاءِ وَ وَارِثَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ أبَا الْأَئِمَّةِ عَلَى بن أبي طالب علیه السلام بَعْدِي ثُمَّ ابْنَهُ الْحَسَنَ علیه السلام ثُمَّ الْحُسَيْنَ علیه السلام فَاسْتَمْسِكَ بِهِمْ مِنْ بَعْدِي وَ لَا يَغُرنَّكَ جَهْلُ الْجَاهِلِينَ... فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَكَذَا وَجَدْتُ فِي التَّوْرَاة اليايقطوا شَبَّراً وَ شَبِيراً فَلَمْ أَعْرِفُ أَسَامِيَهُمْ فَكَمْ بَعْدَ الْحُسَيْنِ علیه السلام مِنَ الْأَوْصِيَاءِ وَ مَا أَسَامِيهِمْ فَقَالَ تِسْعَةُ مِنْ صُلْب الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ الْمَهْدِيُّ عجل الله تعالی فرجه الشریف مِنْهُمْ فَإِذَا انْقَضَتَ مُدَّةُ الْحُسَيْن علیه السلام قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ عَلِيُّ ابْنُهُ وَ يُلَقَّبَ بزَيْنِ الْعَابِدِينَ علیه السلام فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةُ عَلِيٍّ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ ابْنُهُ يُدْعَى بِالْبَاقِرِ علیه السلام فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةً مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ جَعْفَر علیه السلام وَ يُدْعَى بِالصَّادِقِ علیه السلام فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةُ جَعْفَرٍ علیه السلام قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ مُوسَى علیه السلام وَ يُدْعَى بِالْكَاظم علیه السلام ثُمَّ إِذَا انْتَهَتْ مُدَّةُ مُوسَى علیه السلام قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ ابْنُهُ عَلَى علیه السلام وَ يُدْعَى بالرضا علیه السلام فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةُ عَلَى علیه السلام قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ ابْنُهُ مُحَمَّدُ علیه السلام يُدْعَى بِالزَّكِي علیه السلام فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةٌ مُحَمَّدِ علیه السلام القَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ عَلِيُّ ابْنَهُ وَ يُدْعَى بِالنَّقِيِّ علیه السلام فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةً عَلَى علیه السلام قَامَ

ص: 310

﴿وَ مَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ؛﴾ شما را پس از پیامبرتان جانشین خود در علم و دین و عبادت قرار دادم، چنان که جانشینان آدم علیه السلام بعد از او همین مرتبه را داشتند تا وقتی که پیامبر بعد مبعوث شود. ﴿يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً؛﴾ یعنی مرا به این ایمان که بعد از محمّد صلی الله علیه و آله پیامبری نیست، بپرستند و هرکس جز این بگوید از فاسقین است. خداوند در اختیار والیان امر بعد از محمّد صلی الله علیه و آله علم قرار داده و ما آن والیان امر هستیم. از ما بپرسید؛ اگر درست گفتیم، تصدیق کنید و اگر نه، تصدیق نکنید. امّا دانش و علم ما آشکار است. و امّا زمان ما که در آن دین، از طرف ما، طوری که اختلافی بین مردم نباشد، آشکار گردد، یک زمان معینی در گذر شب ها و روزها دارد، که وقتی فرا برسد، دین آشکار خواهد شد و آن هنگام فقط یک امر خواهد بود. به خدا سوگند خداوند چنین قرار داده که روزی برسد که بین مؤمنان اختلافی نباشد، و به همین جهت مؤمنان را گواه بر مردم قرار داده است، تا محمد صلی الله علیه و آله گواه بر ما باشد و ما گواه بر شیعیان و شیعیان ما گواه بر مردم. هرگز خدا حکم خود را تغییر نمی دهد و بین اهل علمش تناقضی نمی اندازد».

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- جابر بن عبدالله انصاری رحمه الله گوید: «جندل بن جناده یهودی خیبری بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد گشته و گفت... ای رسول خدا! شب گذشته موسی بن عمران علیه السلام را در خواب دیدم که به من فرمود: «ای جندل، بر محمد صلی الله علیه و آله اسلام بیاور و به اوصیای پس از وی تمسّک جوی. اکنون خداوند توفیق اسلام آوردن را نصیب من فرمود، اکنون بفرمایید اوصیا چه کسانی هستند تا پس از شما به ایشان تمسّک جویم؟» فرمود: «ای جندل، اوصیای من پس از خودم به عدد نقبای بنی اسرائیل است». عرض کرد: «ایشان دوازده نقیب بودند، در تورات آن ها را چنین یافتیم.» فرمود: «آری، امامان علیهم السلام پس از من دوازده هستند. عرض کرد: ای رسول خدا! آیا همه آن ها در یک زمان خواهند بود؟ فرمود: «خیر، هر یک جانشین دیگری می شوند و تو فقط سه تن از ایشان را خواهی دید.» عرض کرد: «ایشان را برای من نام ببرید» فرمود: «آری، تو سیّد اوصیا و وارث انبیا و پدر ائمّه، علی بن ابی طالب علیهم السلام را پس از من درک خواهی کرد و بعد از او پسرش حسن علیه السلام و آن گاه حسین علیه السلام؛ پس از به ایشان تمسّک جوی و جهل نادانان فریبت ندهد... عرض کرد: ای رسول خدا! در تورات نوشته ای به مضمون إليا يقطوا شبّراً و شبيراً یافتیم و متوجه نام های ایشان نشدم تعداد اوصیا بعد از حسین علیه السلام چند تن است و نامشان چیست؟ فرمود: «نه تن از صلب حسین علیه السلام هستند و مهدی علیه السلام از جمله ی ایشان است». چون امامت حسین علیه السلام به سر آمد،پسرش علی علیه السلام جانشین وی خواهد شد و به زین العابدین ملقّب خواهد شد؛ و چون دوره ی او بگذرد، پسرش باقر علیه السلام امام خواهد بود و چون عمر محمّد باقر علیه السلام به سر آید، این مسئولیّت را پسرش جعفر علیه السلام که صادق نامیده می شود، برعهده خواهد گرفت؛ پس از جعفر علیه السلام، پسرش موسی علیه السلام ملقّب به کاظم امامت را بر عهده خواهد گرفت؛ و پس از موسی علیه السلام پسرش علی علیه السلام معروف به رضا این مهم را برعهده خواهد گرفت؛ و پس از پایان مهلت رضا علیه السلام نوبت به پسرش محمّد علیه السلام که زکیّ نامی ده می شود، خواهد رسید؛ بعد از محمّد علیه السلام زکی پسرش علی علیه السلام معروف به نقیّ امام خواهد بود؛ و چون عمر علی نقی علیه السلام به سرآید پسرش حسن علیه السلام ملقّب به أمين امام خواهد بود و بعد از وی امامشان از دید ایشان پنهان خواهد گشت». عرض کرد: «ای رسول

ص: 311

بالْأَمْرِ بَعْدَهُ الْحَسَنَ علیه السلام ابْنُهُ يُدْعَى بِالْأَمِينِ ثُمَّ يَغِيبُ عَنْهُمْ إِمَامُهُمْ قَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ لْحَسَنَ صلی الله علیه و آله يَغِيبُ عَنْهُمْ قَالَ لَا وَلَكِن ابْنُهُ الْحُجَّةُ قَالَ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَمَا اسْمُهُ قَالَ لَا يُسَمَّى حَتَّى يُظْهِرَهُ اللَّهُ قَالَ جَنْدَلُ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم قَدْ وَجَدْنَا ذِكْرَكُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَ قَدْ بَشَرَنَا مُوسَى بْنُ عِمْران بک وَ بِالْأَوْصِيَاءِ بَعْدَكَ مِنْ ذُرِّيَّتِكَ ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ هُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى هُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا فَقَالَ جَنْدَلُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم فَمَا خَوْفُهُمْ قَالَ يَا جَنْدَلُ فِي زَمَن كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ جَبَّارُ يَعْتَرِيهِ وَ يُؤْذِيهِ فَإِذَا عَجَّلَ اللَّهُ خُرُوجَ قَائِمِنَا يَمْلَأُ الْأَرْضِ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً ثُمَّ قَالَ علیه السلام طُوبَى لِلصَّابِرِينَ فِي غَيْبَتِهِ طُوبَى لِلْمُقِيمِينَ عَلَى مَحَجَّتِهِمْ أُولَئِكَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَ قَالَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بالْغَيْبِ وَ قَالَ أُولئِكَ حِزْبُ الله أَلا إِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾. (1)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عن أبي جَعفَرَ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَحَدٌ وَاحِدٌ تَفَرَّدَ فِي وَحْدَانِيَّتِهِ ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلِمَة فَصَارَتْ نُوراً ثُمَّ خَلَقَ مِنْ ذَلِكَ النُّورِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله و خَلَقَنِي وَ ذُرِّيَّتِي ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلِمَة فَصَارَتْ رُوحاً فَأَسْكَنَهُ اللَّهُ فِي ذَلِكَ النُّورِ وَأَسْكَنَهُ فِي أَبْدَانِنَا فَنَحْنُ رُوحُ اللَّهِ وَ كَلِمَاتُهُ فَبَنَا احْتَجَّ عَلَى خَلْقِهِ فَمَا زِلْنَا فِي ظُلَّة خَضْرَاءَ حَيْثُ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ وَ لَا لَيْلَ وَ لَا نَهَارَ وَ لَا عَيْنَ تَطْرِفُ نَعْبُدُهُ وَ نُقَدِّسُهُ وَ نُسَبِّحُهُ وَ ذَلِكَ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الْخَلْقَ وَ أَخَذَ مِيثَاقَ الْأَنْبِيَاءِ بِالْإِيمَانِ وَ النَّصْرَة لَنَا وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ يَعْنِي لَتُؤْمِنُنَّ بمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ لَتَنْصُرُنَّ وَصِيَّهُ وَ سَيَنْصُرُونَهُ جَمِيعاً وَ إِنَّ اللَّهَ أَخَذَ مِيثَاقِي مَعَ مِيثَاقَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بالنَّصْرَة بَعْضِنَا لِبَعْض فَقَدْ نَصَرْتُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ جَاهَدْتُ بَيْنَ يَدَيْهِ وَ قَتَلْتُ عَدُوَّهُ وَ وَفَيْتْ لِلَّهِ بِمَا أَخَذَ عَلَيَّ مِنَ الْمِيثَاقِ وَالْعَهْدِ وَالنَّصْرَةِ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ يَنْصُرْنِي أَحَدُ مِنْ أَنْبِيَاءِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم وَ رسله صلی الله علیه و آله ذَلِكَ لِمَا قَبَضَهُمُ اللَّهُ إِلَيْهِ وَ سَوْفَ يَنْصُرُونَنِي وَ يَكُونُ لِي مَا بَيْنَ مَشْرِقِهَا إِلَى مَغْرِبهَا وَ لَيَبْعَثَنَّ اللَّهُ أَحْيَاء مِنْ آدَمَ علیه السلام إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله كُلَّ نَبِيٍّ مُرْسَل يَضْرِبُونَ بَيْنَ يَدَيَّ بِالسَّيْفِ هَامَ الْأَمْوَاتِ وَ الْأَحْيَاءِ وَالثَّقَلَيْنِ جَمِيعاً فَيَا عَجَبَا وَ كَيْفَ لَا أَعْجَبُ مِنْ أَمْوَاتِ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ أَحْيَاء يُلْبُونَ زُمْرَةً زُمْرَةٌ بِالتَّلْبِيَة لَبَّيْكَ لَبَّيْكَ يَا دَاعِيَ اللَّهِ قَدْ تَخَلَّلُوا بسِكَكِ الْكُوفَة قَدْ شَهَرُوا سُيُوفَهُمْ

ص: 312

خدا! حسن علیه السلام است که از نظرشان نهان خواهد شد»؟ فرمود: «خیر، پسرش حجّت»! عرض کرد: «ای رسول خدا! نامش چیست؟ فرمود: «تا زمانی که خدا او را آشکار کند، نامش برده نمی شود». جندل گفت: ای رسول خدا! ما ذکر شما را در تورات دیده ایم و موسی بن عمران ما را به شما و اوصیا پس از شما که از ذریّه ی شما هستند آشنا ساخته است». سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت فرمود: ﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ هُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى هُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفَاسِقُون﴾ جندل عرض کرد: «ترسشان چیست»؟ فرمود: «ای جندل! در زمان هریک از آنان شیطانی [و سلطان ظالمی] است که متعرّض آنان می گردد و ایشان را آزار می دهد، پس هنگامی که خداوند در خروج قائم علیه السلام ما تعجیل فرماید [و خروج کند] زمین را پر از عدل داد می کند چنان چه پر از ظلم و جور شده باشد»، سپس فرمود: «خوشا به حال کسانی که بر دوستی ایشان استوار باشند، آنان کسانی هستند که خداوند در قرآن وصف نموده: [پرهیزکاران] کسانی هستند که به غیب [آن چه از حس پوشیده و پنهان است] ایمان می آورند (بقره/3) و ایشانند حزب خدا، و آگاه باشید که حزب خداوند رستگارانند (مجادله/23)».

7- امام باقر علیه السلام- از امام باقر علیه السلام روایت است: امام علی علیه السلام فرمود: «خداوند تبارک و تعالی یکتای همتاست که یگانگی اش مانند ندارد آن گاه خدای متعال کلمه ای گفت که آن کلمه به نور مبدّل گشت. از آن نور محمّد صلی الله علیه و آله را آفرید و من و خاندانم را از او آفرید. سپس خداوند کلمه ای فرمود که آن کلمه به روح مبدّل گشت و خداوند او را در آن نور قرار داد و آن را در بدن های ما جای داد، پس ما روح و کلمات و نشانه های خداییم. و خدا به واسطه ی ما حجّت خویش را بر خلقش تمام گرداند. ما پیوسته در سایه ساری سبز بودیم؛ آن جا که نه خورشیدی، نه ماهی، نه شب و روزی است و نه چشمی که پلک زند در آن جا او را می پرستیدیم و تقدیس می کردیم و تسبیح می گفتیم و این قبل از آن بود که چیزی آفریده شود خدا از انبیاء پیمان ایمان و یاری ما را گرفت و این همان کلام خداوند است و خدا از پیامبران پیمان گرفت که شما را کتاب و حکمت داده ام به پیامبری که آیین شما را تصدیق می کند و به رسالت نزد شما می آید بگروید و یاری اش کنید. (آل عمران/81) یعنی حتماً به محمّد صلی الله علیه و آله و ایمان بیاورید و وصیّ او را یاری کنید و آنان همگی مرا یاری خواهند کرد. خداوند از من و محمد صلی الله علیه و اله عهد گرفت که هم دیگر را یاری کنیم، پس من محمّد صلی الله علیه و آله را یاری کردم و در رکاب او جنگیدم، دشمنش را از پای درآوردم و به آن عهدی که خداوند از من گرفته بود وفا نمودم و محمّد صلی الله علیه و آله را یاری کردم، هیچ یک از انبیاء الهی و رسولانش مرا یاری نکردند؛ چرا که خداوند جان آنان را گرفته بود و به نزد خود برده بود، امّا آنان مرا یاری خواهند کرد و از شرق تا غرب عالم از من خواهد بود و خداوند آنان را از آدم تا خاتم صلی الله علیه و اله زنده بر می انگیزد و هر پیامبر فرستاده شده ای را؛ آنان در رکاب من،

ص: 313

عَلَى عَوَاتِقِهِمْ لَيَضْرِبُونَ بِهَا هَامَ الْكَفَرَةِ وَ جَبَابِرَتِهِمْ وَ أَتْبَاعِهِمْ مِنْ جَبَّارَةِ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ حَتَّى يُنْجِزَ اللَّهُ مَا وَعَدَهُمْ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ هُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى هُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً أَنْ يَعْبُدُونَنِي آمِنِينَ لَا يَخَافُونَ أَحَداً مِنْ عِبَادِى لَيْسَ عِنْدَهُمْ تَقِيَّةُ وَ إِنَّ لِي الْكَرَةَ بَعْدَ الْكَرَةَ وَ الرَّجْعَةَ بَعْدَ الرَّجْعَةِ وَ أَنَا صَاحِبُ الرَّجَعَاتِ وَ الْكَرَاتِ وَ صَاحِبُ الصَّوْلَاتِ وَ النَّقِمَاتِ وَ الدُّولَاتِ الْعَجِيبَاتِ وَ أَنَا قَرْنُ مِنْ حَدِيدٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُول الله صلی الله علیه و آله أنَا أَمِينُ اللهِ وَ خَازِنُهُ وَ عَيْبَةُ سِرِّهِ وَ حِجَابُهُ وَ وَجْهُهُ وَ صِرَاطه﴾ (1)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إنِّي أُقْسِمُ بِالَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ- وَ أَنْزَلَ الْكِتَابَ عَلَى مُحَمَّدٍ صِدقاً وَ عَدْلًا- لَتَعْطِفَنَّ عَلَيْكُمْ هَذِهِ الْآيَةُ: وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ليَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ...﴾ (2)

* المهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي بصير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ هُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى هُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً قَالَ الْقَائِمُ عجل الله تعالی فرجه الشریف وَ أَصْحَابُهُ﴾ (3)

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ قَوْلُهُ وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ هُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى هُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً نَزَلَتْ فِي القَائِم عجل الله تعالی فرجه الشریف مِنْ آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام﴾ (4)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا كَانَ لَيْلَةُ الْجُمُعَة أَهْبَطَ الرَّبُّ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مَلَكاً إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ نَصَبَ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ وَ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ علیهم السلام مَنَابِرَ مِنْ نُور عِنْدَ الْبَيْتِ الْمَعْمُور فَيَصْعَدُونَ عَلَيْهَا وَ يَجْمَعُ لَهُمُ الْمَلَائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ وَالْمُؤْمِنِينَ وَ يَفْتَحُ أَبْوَابَ السَّمَاءِ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله و سلم يَا رَبِّ مِيعَادَكَ الَّذِي وَعَدْتَ فِي كِتابكَ وَ هُوَ هَذِهِ الْآيَةُ وَعَدَ اللَّهُ

ص: 314

سر مردگان و زندگان [کافر] از جن و انس را با شمشیر خواهند زد شگفتا! و چگونه در شگفت نمانم از مردگانی که خداوند آنان را زنده می گرداند و گروه گروه ندای لبیک سر می دهند: «ای دعوت کننده به سوی خدا! لبیک، لبیک، از راه ها و جاده های کوفه نفوذ می کنند و گردن کافران و جبّاران و پیروان آن ها را از اوّل تا آخر از دم تیغ خود می گذرانند تا این که خداوند و عده ی خود را محقّق می سازد، آن جا که می فرماید: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ هُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى هُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا؛﴾ یعنی در حال امنیّت مرا می پرستند و از احدی از بندگان نمی ترسند و دیگر تقیّه نمی کنند. همانا مرا بازگشتی از پی بازگشتی و رجعتی از پس رجعت دیگر است؛ و منم که یورش می برم و بر دشمن سخت می تازم و منم که صاحب دگرگونی های شگفتم، و منم شاخی از آهن و بنده ی خدا و برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله و منم امین خدا و خزانه دار و رازدار و حجاب او، منم صراط و میزان.

8- امام على علیه السلام- همانا من به کسی که دانه را شکافت و انسان را آفرید و کتاب را بر اساس راستی و عدل بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل کرد، سوگند می خورم که [وعده ی] این آیه: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ] وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ﴾ بر شما خواهد آمد.

* مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

1- امام صادق علیه السلام- ابو بصیر نقل می کند: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى هُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا﴾ فرمود: «این آیه درباره ی حضرت قائم عجل و یارانش نازل شده است.»

2- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- این آیه: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ هُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا﴾ درباره ی قائم آل محمّد صلى الله عليه وآله و سلم است.

3- امام صادق علیه السلام- چون شب جمعه فرا رسید خداوند فرشتگان خود را به آسمان دنیا می فرستد و هنگام طلوع صبح منبری از نور در جنب بیت المعمور برای محمّد و علی و حسن و حسین علیهم السلام می گذارد و آن ها از آن بالا می روند. سپس خداوند امر می کند که فرشتگان و پیغمبران و مؤمنین پای منبر آن ها اجتماع کنند، و درهای آسمان گشوده می شود. آن گاه هنگام ظهر پیغمبر صلی الله علیه و آله عرض کند: پروردگارا! اکنون موقع و عده ای است که در کتاب خود وعده داده ای و آن این آیه است: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ

ص: 315

الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ... و يَقُولُ الْمَلَائِكَةُ وَ النَّبِيُّونَ مِثْلَ ذَلِكَ ثُمَّ يَخِرُّ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ عَلِيُّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهم السلام سُجَّداً ثُمَّ يَقُولُونَ يَا رَبِّ اغْضَبْ فَإِنَّهُ قَدْ هُتِكَ حَريمُكَ وَ قُتِلَ أَصْفِيَاؤُكَ وَ أَذِلَّ عِبَادُكَ الصَّالِحُونَ [فَ] يَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ ذَلِكَ وَقْتُ مَعْلُومُ﴾ (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿سَدِير السَّيْرَفِيَّ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ وَ أَبُو بَصِيرِ وَ أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ عَلَى مَوْلَانَا أَبِي عَبْدِ الله علیه السلام ... قال: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ أَدَارَ فِي الْقَائِمِ علیه السلام مِنَّا ثَلَاثَةَ أَدَارَهَا فِي ثَلَاثَةِ مِنَ الرُّسُل قَدَّرَ مَوْلِدَهُ بِقَدَرٍ مُوسَى علیه السلام وَ قَدَّرَ غَيْبَتَهُ بِقَدَر غَيْبَة عِيسَى علیه السلام وَ قَدَّرَ إِبْطَاءَهُ بِقَدَر إِبْطَاءِ نُوح علیه السلام وَ جَعَلَ لَهُ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ عُمُرَ الْعَبْدِ الصَّالِحِ الْخَضِرِ علیه السلام دلِيلًا عَلَى عُمُرِهِ فَقُلْنَا لَهُ اَكْشِفْ لَنَا يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ وُجُوهَ هَذِهِ الْمَعَانِي قَالَ... وَ أَمَّا إِبْطَاءِ نُوحٍ فَإِنَّهُ لَمَّا اسْتَنْزَلَتِ الْعُقُوبَةَ عَلَى قَوْمِهِ مِنَ السَّمَاءِ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الرُّوحَ الْأَمِينَ جَبْرَئِيلَ علیه السلام مَعَهُ سَبْعُ نَوَيَاتٍ فَقَالَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ لَكَ إِنَّ هَؤُلَاءِ خَلَائِقِي وَ عِبَادِى وَ لَسْتُ أَبِيدُهُمْ بِصَاعِقَة صَوَاعِقِي إِلَّا بَعْدَ تَأْكِيدِ الدَّعْوَةِ وَ إِلْزَامِ الْحُجَّةِ فَعَاوِدِ اجْتِهَادَكَ فِي الدَّعْوَةَ لِقَوْمِكَ فَإِنِّي مشِيبُكَ عَلَيْهِ وَ اغْرِسُ هَذَا النَّوَى فَإِنَّ لَكَ فِي نَبَاتِهَا وَ بُلُوغِهَا وَ أَطْرَافِهَا وَ إِدْرَاكِهَا [إِذَا أَثْمَرَتْ] الْفَرَجَ وَ الْخَلَاصَ فَبَشِّرْ بِذَلِكَ مَنْ تَبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَلَمَّا نَبَتَتِ الْأَشْجَارُ وَ تَأَزَرَتْ وَ تَسَوَّقَتْ وَ أَغْصَنَتْ وَ أَثْمَرَتْ وَ زَهَا الثَّمَرُ عَلَيْهَا بَعْدَ زَمَان طَويل اسْتَنْجَزَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْعِدَةَ فَأَمَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يَغْرِسَ مِنْ نَوَى تِلْكَ الْأَشْجَارِ وَ يُعَاوِدَ الصَّبْرَ وَالِاجْتِهَادَ وَ يُؤَكِّدَ الْحُجَّةَ عَلَى قَوْمِهِ فَأَخْبَرَ بِذَلِكَ الطَّوَائِفَ الَّتِي آمَنَتْ فَارْتَدَّ مِنْهُمْ ثَلَاثُمِائَةِ رَجُل وَ قَالُوا لَوْ كَانَ مَا يَدَّعِيهِ نُوحُ علیه السلام حقاً لَمَا وَقَعَ فِي وَعْدِ رَبِّهِ خُلْفٌ ثُمَّ إِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ لَمْ يَزَلْ يُوعِدُهُ وَ يَأْمُرُهُ عِنْدَ كُلِّ مَرَّةً أن يَغْرسَهَا تَارَةً بَعْدَ أخْرَىإِلَى أَنْ غَرَسَهَا سَبْعَ مَرَأت فَمَا زَالَتْ تِلْكَ الطَّوَائِفُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ تَرَتَدُّ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ بَعْدَ طَائِفَة إِلَى أَنْ عَادَ إِلَى نَيْفِ وَ سَبْعِينَ رَجُلًا فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ ذَلِكَ إِلَيْهِ وَ قَالَ يَا نُوحُ علیه السلام الْآنَ أَسْفَرَ الصُّبْحُ عَن اللَّيْلِ لِعَيْنِكَ حِينَ صَرَّحَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ وَ صَفَا الأَمْرُ وَ الْإِيمَانُ مِنَ الْكَدَر بارْتِدَادِ كُلِّ مَنْ كَانَتْ طِينَتُهُ خَبِيثَةَ فَلَوْ أَنَّى أَهْلَكْتُ الْكُفَّارَ وَ أَبْقَيْتُ مَن ارْتَدَّ مِنَ الطَّوَائِفِ الَّتِي كَانَتْ آمَنَتْ بِك لَمَا كُنْتُ صَدَّقْتُ وَعْدِى السَّابِقَ لِلْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ أَخْلَصُوا

ص: 316

قَبلِهِم... فرشتگان و پیغمبران نیز همین مطلب را می گویند، سپس محمّد و علی و حسن و حسین علیهم السلام به سجده می افتند آن گاه می گویند: ؟ «خدایا [بر بی دینان] غضب کن، زیرا حریمت هتک شده و برگزیدگانت کشته گشته و بندگان نیکوکارت خوار گردیده است خداوند هم آن چه می خواهد می کند و این وقت معلومی است».

4- امام صادق علیه السلام- سدیر سیرفی گوید: «من و مفضّل و ابوبصیر و ابان خدمت امام صادق علیه السلام رسیدیم.... ایشان فرمود: «خداوند متعال سه چیز را که در مورد پیغمبران عملی ساخت، در خصوص قائم ما علیه السلام نیز عملی می سازد: ولادت او را مانند ولادت موسی علیه السلام و غیبتش را چون غیبت عیسی علیه السلام و طول عمرش را به سان طول عمر نوح علیه السلام مقدّر فرموده ، و سپس طول عمر بنده ی صالح خدا، خضر پیغمبر را دلیل طول عمر آن حضرت قرار داده است. عرض کردیم: «ای پسر رسول خدا! علل این معانی را که فرمودی برای ما شرح بده فرمود: «... طول عمر نوح علیه السلام چنین بود که چون از خداوند خواست تا بر قومش عذاب فرو فرستد، جبرئیل هفت دانه هسته نزد وی آورد و گفت: «ای پیغمبر خدا پروردگار می فرماید: این ها مخلوق و بندگان من هستند آن ها را با صاعقه هلاک نمی گردانم مگر بعد از تأکید دعوت و الزام حجّت بر آن ها. پس دوباره قوم را به خداپرستی دعوت کن که در مقابل آن به تو ثواب خواهیم داد. این هسته ها را کشت کن موقعی که روییدند و به حد کمال رسیدند و بارور شدند هنگام نزول رحمت الهی فرا رسد و از شر قوم آسوده خواهی شد و مؤمنین را به این خبر مژده ده». چون درخت ها رویید و شاخ و برگ درآورد و باردار شد و بعد از مدّتی چنان که می باید ثمر داد، نوح علیه السلام از خداوند درخواست نمود که طبق وعده او را از شرّ قوم خلاصی دهد، ولی خداوند دوباره دستور داد که از هسته ی آن درخت ها بکارد و صبر پیشه گیرد و سعی کند و حجّت را بر قوم مؤکّد بدارد. نوح علیه السلام حکم جدید را به اطّلاع کسانی که به وی ایمان آورده بودند رسانید و سیصد تن از آن ها از وی برگشتند و گفتند: اگر دعوت نوح علیه السلام حق بود نمی باید خدایش خلف وعده کند. سپس خداوند متعال هفت بار پی درپی او را مأمور کشت تخم آن درخت نمود و هربار گروهی از مؤمنین از وی رو بر می تافتند تا این که پیروان او مردّد شدند و به هفتاد و چند مرد تقلیل یافتند. آن گاه خداوند به وی وحی فرستاد که نقاب شب ظلمانی از چهره صبح نورانی در پیش رویت برداشته شد. زیرا حق آشکار گشت و نور ایمان از زنگار ارتداد کسانی که دارای سرشت پلید بودند پاک گردید. اگر من کفّار را نابود کنم، ولی کسانی را که به تو ایمان آورده بودند و بعد از تو روی برتافتند و مرتّد گشتند باقی گذارم، به وعده خود عمل نکرده ام، و عده ای که به مؤمنین سابق قومت که در ایمان به یگانگی خدا اخلاص ورزیده و به ریسمان پیغمبریت چنگ زده اند، دادم که آن ها را در

ص: 317

التَّوْحِيدَ مِنْ قَوْمِكَ وَاعْتَصَمُوا بِحَبْلِ نُبُوَّتِكَ بِأَنِّى أَسْتَخْلِفُهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ أَمَكِّنُ لَهُمْ دِينَهُمْ وَ أَبَدِّلُ خَوْفَهُمْ بِالْأَمْنِ لِكَيْ تَخْلُص الْعِبَادَةُ لِي بِذَهَابِ الشِّرْكِ مِنْ قُلُوبِهِمْ وَ كَيْفَ يَكُونُ الاسْتِخْلَافُ وَالتَّمَكُّنُ وَ بَدَلُ الْخَوْفِ بِالْأَمْنِ مِنِّى لَهُمْ مَا كُنْتُ أَعْلَمُ مِنْ ضَعْفِ يَقِينِ الَّذِينَ ارْتَدُّوا لِخُبُثِ طِيئَتِهِمْ وَسُوءِ سَرَائِرِهِمْ الَّتِي كَانَتْ نَتَائِجَ النِّفَاقِ وَ سُنُوحُ الضَّلَالَةِ فَلَوْ أَنَّهُمْ تَنَسَّمُوا مِنَ الْمُلْكِ الَّذِي أُوتِيَ الْمُؤْمِنِينَ وَقت الِاسْتِخْلَافِ إِذَا أَهْلَكْتُ أَعْدَاءَهُم لَنَشَقُوا رَوَائِحَ صَفَائِهِ لَاسْتَحْكَمَتْ مَرَائِرُ نِفَاقِهِمْ وَ تَأَبَّدَتْ حِبَالُ ضَلَالَةِ قُلُوبهمْ وَلَكَاشَفُوا إخْوَانَهُمْ بِالْعَدَاوَةَ وَ حَارِبُوهُمْ عَلَى طَلَب الرِّئَاسَة وَالتَّفَرُّدِ بِالْأَمْرِ وَالنَّهى وَ كَيْفَ يَكُونُ التَّمْكِينَ فِي الدِّينَ وَ انْتِشَارُ الْأَمْرِ فِي الْمُؤْمِنِينَ مَعَ إِثَارَةِ الْفِتَنِ وَ إِيقَاعِ الْحُرُوبِ كَلَّا فَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَ وَحْيِنَا قَالَ الصَّادِقِ علیه السلام وَ كَذَلِكَ الْقَائِمُ فَإِنَّهُ يَمْتَدُّ أَيَّامُ غَيْبَتِهِ لِيُصَرِّحَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ وَ يُصَفّى الْإِيمَانُ مِنَ الْكَدَرَ بِارْتِدَادِ كُلِّ مَنْ كَانَتْ طِينَتُهُ خَبِيثَةٌ مِنَ الشَّيعَةِ الَّذِينَ يُخْشَى عَلَيْهِمُ النِّفَاقُ إِذَا أَحَسُّوا بِالاسْتِخْلَافِ وَالتَّمْكِينِ وَ الْأَمْنِ الْمُنْتَشِرِ فِي عَهْدِ الْقَائِمِ قَالَ الْمُفَضَّلُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَإِنَّ النَّوَاصِبَ يَزْعُمُونَ أَنَّ آيَةً التَّمْكِينِ وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ هُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً نَزَلَتْ فِي أَبي بَكْر وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ وَ عَلِيٌّ علیه السلام فَقَالَ لَا هَدَى اللَّهُ قُلُوبَ النَّوَاصِب مَتَى كَانَ الَّذِي ارْتَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مُتَمَكِّناً بانْتِشَار الأمن فِي الْأُمَّةِ وَ ذَهَابِ الْخَوْفِ مِنْ قُلُوبِهَا وَ ارْتِفَاعِ الشَّكَ مِنْ صُدُورِهَا فِي عَهْدِ وَاحِدٍ مِنْ هَؤُلَاءِ وَ فِي عَهْدِ عَلَى علیه السلام مَعَ ارْتِدَادِ الْمُسْلِمِينَ وَ الْفِتَنِ الَّتِي كَانَتْ تَنُورُ فِي قُلُوبِهِمْ وَ الْحُرُوبِ الَّتِي كَانَتْ تَنْشَبُ بَيْنَ الْكُفَّارِ وَ بَيْنَهُم.﴾ (1)

5- السّجاد علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْن علیه السلام أَنَّهُ قَرَأَ هَذِهِ الْآيَةَ وَ قَالَ هُمْ وَ اللَّهِ شِيعَتُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ يَفْعَلُ اللَّهُ ذَلِكَ بِهِمْ عَلَى يَدَى رَجُل مِنَّا وَ هُوَ مَهْدِئُ هَذِهِ الْأُمَّة الَّذِي قَالَ رَسُولُ اللَّهِ اللَّيْلَ فِيهِ لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمُ وَاحِدٌ لَطَوَلَ اللَّهُ ذَلِكَ الْيَوْمَ حَتَّى يَأْتِيَ رَجُلٌ مِنْ عِتْرَتِي اسْمُهُ اسْمِي يَمْلَأُ الْأَرْضِ عَدْلًا وَ قِسْطاً كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً.﴾ (2)

* القُرَيش

ص: 318

روی زمین جای دهم و در دین ثابت بدارم و ترس آن ها را تبدیل به امن کنم، تا شک از لوح دلشان برطرف شود و مرا با اخلاص، پرستش کنند چطور ممکن بود کسانی را که مرتّد شدند در زمین جای دهم و دینشان را ثابت نگهدارم و ترسشان را تبدیل به امن کنم؟ در صورتی که می دانم که ایمانی ضعیف و سرشتی پلید و باطنی بد دارند؟ اگر در موقع نابود ساختن دشمنان، که می خواستم مؤمنین را در زمین جای دهم آن طایفه مرتد به وی خلافت را که به مؤمنین داده شده استشمام می کردند در نفاق و گمراهی راسخ تر می گشتند و با برادران خود به دشمنی بر می خواستند و به خاطر ریاست با آن ها می جنگیدند بنابراین با این فتنه ها و جنگ ها با برادران چطور ممکن است تمکین از دین و انتشار ایمان در میان مؤمنین جمع شود؟ پس با امداد و وحی ما کشتی را بساز» سپس امام صادق علیه السلام فرمود: «قائم ما عجل الله تعالی فرجه الشریف هم غیبتش طولانی می گردد تا آن که حق آشکار گردد، و نور ایمان از زنگار ارتداد شیعیانی که دارای سرشت پلید هستند پاک شود به طوری که اگر آن ها احساس کنند در ایام ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مؤمنین با اخلاص از عزّت و ثبات ایمان و امنیت آن زمان بهره مند خواهند بود به واسطه ی نفاقی که دارند، به وحشت می افتند». مفضّل می گوید: «عرض کردم: ای پسر رسول خدا! ناصبی ها می پندارند که این آیه: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ هُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى هُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شیئاً﴾ درباره ی ابوبکر و عمر و عثمان و علی علیه السلام نازل شده است». فرمود: «خداوند دل های ناصبی ها را هدایت نکند. چه وقت دینی را که خدا و رسول پسندیده اند، از انتشار امن میان امّت و رفع ترس از دل ها و برطرف ساختن شک از سینه های آن ها، در زمان یکی از این سه نفر و در خلافت ظاهری امیرالمؤمنین علیه السلام که مسلمین مرتدّ گشتند و فتنه ها و جنگ هایی که میان آن ها كفّار واقع شد، برخوردار بود»؟

5- امام سجاد علیه السلام- در روایت است: امام سجّاد علیه السلام این آیه را خواند و فرمود: «به خدا سوگند که آنان شیعیان ما اهل بیت علیهم السلام هستند و خداوند [مؤمنان و صالحان را از زمین] به دست مردی از خانواده ی ما که او مهدی علیه السلام است به حکومت می رساند و او همان است که پیامبر درباره ی او فرمود: «اگر از دنیا فقط یک روز باقیمانده باشد، خداوند آن را آن قدر طولانی می کند تا مردی از اهل بيت علیهم السلام من که همنام من است بیاید و زمین را همان طور که پر از ظلم و ستم شده است، پر از عدل و داد کند».

* قریش

ص: 319

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ رحمه الله بِإِسْنَادِهِ قَالَ: كَتَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام كِتاباً بَعْدَ مُنْصَرَفَهِ مِنَ النَّهْرَوَان وَ أَمَرَ أَنْ يُقْراً عَلَى النَّاسِ و هو ... بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ أَنْتُمْ مَعَاشِرَ الْعَرَب عَلَى شَرِّ حَالَ، يَعْذُوا [يَغْدُو] أَحَدُكُمْ كَلْبَهُ، وَ يَقْتُلُ وَلَدَهُ، وَ يُغِيرُ عَلَى غَيْرِهِ، فَيَرْجِعُ وَ قَدْ أغِيرَ عَلَيْهِ، تَأكُلُونَ الْعِلْهِرَ وَالْهَبِيدَ وَ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ، مُنِيخُونَ عَلَى أَحْجَارٍ خَشِنٍ وَ أَوْثَانَ مُضِلَّة، تَأكُلُونَ الطَّعَامَ الْجَشِبَ، وَ تَشْرَبُونَ الْمَاءَ الْآجِنَ، تُسَافِكُونَ دِمَاءَكُمْ، وَ يَسْبِي بَعْضُكُمْ بَعْضَاً، وَ قَدْ خَصَّ اللَّهُ قُرَيْشاً بِثَلَاثِ آيَاتٍ وَ عَمَّ الْعَرَبَ بِآيَة، فَأَمَّا الْآيَاتُ اللَّوَاتِي فِي قُرَيْشٍ فَهُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ اذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِيلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الْأَرْضِ تَخَافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ فَآوَاكُمْ وَ أَيَّدَكُمْ بِنَصْرِهِ وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ، وَ الثَّانِيَةُ وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ هُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ، وَ الثَّالِثَةُ قَوْلُ قُرَيْ لِنَبيِّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِينَ دَعَاهُمْ إِلَى الْإِسْلَام وَ الْهَجْرَةِ وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَكَ نُتَخَطَّفَ مِنْ أَرْضِنَا، فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى أَوَلَمْ نُمَكِّنْ لَهُمْ حَرَما آمِنَا يُحْيِي إِلَيْهِ ثَمَرَاتُ كُلَّ شَيْءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُون.﴾ (1)

* الرَّجْعَةُ

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿تَفْسِيرُ النَّعْمَانِيُّ، فِيمَا رَوَاهُ عَنْ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَى مَنْ أَنْكَرَ الرَّجْعَةَ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ أَيْ إِلَى الدُّنْيَا فَأَمَّا مَعْنَى حَشْرِ الْآخِرَةَ فَقَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ وَ حَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرُ مِنْهُمْ أَحَداً وَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ حَرَامٌ عَلى قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ فِي الرَّجْعَة فَأَمَّا فِي الْقِيَامَةِ فَهُمْ يَرْجِعُونَ وَ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَى وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابِ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ وَ هَذَا لَا يَكُونُ إِلَّا فِي الرَّجْعَة وَ مِثْلُهُ مَا خَاطَبَ اللَّهُ بِهِ الْأَئِمَّةَ وَ وَعَدَهُمْ مِنَ النَّصْرِ وَ الِانْتِقَامٍ مِنْ أَعْدَائِهِمْ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ إِلَى قَوْلِهِ لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَ هَذَا إِنَّمَا يَكُونُ إِذَا رَجَعُوا إِلَى الدُّنْيَا وَ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَى وَ تُرِيدُ أَن تَمنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ.﴾ (2)

ص: 320

1- امام علی علیه السلام- علیّ بن ابراهیم رحمه الله با سند خود نقل می کند: امیرمؤمنان علیه السلام پس از بازگشت از نهروان نامه ای نگاشت و فرمان داد بر مردم بخوانند... خداوند پیامبرش حضرت محمّد صلی الله علیه و آله را فرستاد، در حالی که شما عرب ها در بدترین حال بودید؛ بعضی از شما سگش را غذا می داد و فرزندش را می کشت، بر دیگری حمله می کرد، و هنگامی که بر می گشت می دید که بر او حمله کرده اند. عِلهِز (غذایی که به هنگام خشکسالی از خون و پشم شتر درست می کردند) و هَبید (هندوانه ابوجهل، عَلْقَم) و مردار و خون می خوردید. بر روی سنگ های سخت دراز می کشیدید و بت های گمراه کننده را می پرستیدید، غذای ناگوار می خوردید و از آب گندیده می نوشیدید، خون یکدیگر را می ریختید و هم دیگر را اسیر می کردید. خداوند درباره ی قریش سه آیه و در مورد عرب یک آیه نازل کرد؛ اما آیاتی که درباره قریش هستند: و به خاطر بیاورید هنگامی را که شما در روی زمین، گروهی کوچک و اندک و زبون بودید آن چنان که می ترسیدید مردم شما را بربایند ولی او شما را پناه داد و با یاری خود تقویت کرد و از روزی های پاکیزه بهره مند ساخت شاید شکر نعمتش را بجا آورید! (انفال/26) دوم؛ ﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ.﴾ سوّم: آیا ما حرم امنی در اختیار آن ها قرار ندادیم که ثمرات هرچیزی [ از هر شهر و دیاری] به سوی آن آورده می شود؟! رزقی است از جانب ما ولی بیشتر آنان نمی دانند! (قصص/57).

* رجعت

1- امام على علیه السلام- اما ردّ سخن کسی که رجعت را انکار نماید این کلام خداوند عزّوجلّ است: [به خاطر آور] روزی را که ما از هر امّتی، گروهی را از کسانی که آیات ما را تکذیب می کردند محشور می کنیم و آن ها را نگه می داریم تا به یکدیگر ملحق شوند! (نمل/83) همه ی آنان [انسان ها] را برمی انگیزیم، و احدی از ایشان را فروگذار نخواهیم کرد! (کهف/47) و نیز این کلام خداوند: و حرام است بر شهرها و آبادی هایی که [بر اثر گناه] نابودشان کردیم [که به دنیا بازگردند] آن ها هرگز باز نخواهند گشت! (انبیاء/95) یعنی در دوران رجعت؛ وگرنه در روز قیامت، آنان نیز باز خواهند گشت؛ و مانند این کلام خداوند: و [به خاطر بیاورید] هنگامی را که خداوند، از پیامبران [و پیروان آن ها] پیمان مؤكّد گرفت، که هرگاه کتاب و دانش به شما دادم، سپس پیامبر صلی الله علیه و آلهی به سوی شما آمد که آن چه را با شماست تصدیق می کند، به او ایمان بیاورید و او را یاری کنید! (آل عمران/81) و این فقط در رجعت اتّفاق خواهد افتاد. و مانند آن است این آیه که خداوند، امامان علیهم السلام را مورد خطاب قرار داده و نصرت و انتقام گرفتن از دشمنانشان را به ایشان وعده داده است، آن جا که فرمود: ﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى هُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً و [تحقق] این وعده در زمانی است که امامان به دنیا رجعت می نمایند؛ و مانند این کلام خداوند، ما اراده کرده ایم تا بر مستضعفان زمین، نعمت بخشیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم. (قصص /5).

ص: 321

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿مِمَّا وَعَدَ اللَّهُ تَعَالَى الْأَئِمَّةَ علیهم السلام مِنَ الرَّجْعَة وَالنَّصْرِ فَقَالَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ يَا مَعْشَرَ الْأَئِمَّة وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ إِلَى قَوْلِهِ لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا فَهَذِهِ مِمَّا يَكُونُ إِذَا رَجَعُوا إِلَى الدُّنْيَا.﴾ (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَبْدِ اللَّهِ بْن مُسْكَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَما آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيَّا مِنْ لَدُنْ آدَمَ إِنَّا وَ يَرْجِعُ إِلَى الدُّنْيَا فَيَنْصُرُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَوْلُهُ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ يَعْنِي رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَتَنْصُرُنَّهُ يَعْنِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ وَ مِثْلُهُ كَثِيرٌ مِمَّا وَعَدَ اللَّهُ تَعَالَى الْأَئِمَّةَ علیهم السلام مِنَ الرَّجْعَة وَ النَّصْرِ فَقَالَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ يَا مَعْشَرَ الْأَئِمَّةِ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ إِلَى قَوْلِهِ لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً فَهَذِهِ مِمَّا يَكُونُ إِذَا رَجَعُوا إِلَى الدُّنْيَا وَ قَوْلُهُ وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ * وَ نُمَكِّنَ هُمْ فِي الْأَرْضِ فَهَذَا كُلُّهُ مِمَّا يَكُونُ فِي الرَّجْعَة.﴾ (2)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي جَعْفَرِ الْبَاقِر علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي حَدِيثٍ... وَ لَيَبْعَثَنَّ اللَّهُ أَحْيَاء مِنْ آدَمَ إِلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله كُلَّ نَبِيٍّ مُرْسَل يَضْرِبُونَ بَيْنَ يَدَى بِالسَّيْفِ هَامَ الْأَمْوَاتِ وَ الْأَحْيَاءِ وَ الثَّقَلَيْنِ جَمِيعاً فَيَا عَجَبَا وَ كَيْفَ لَا أَعْجَبُ مِنْ أَمْوَاتِ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ أَحْيَاءَ يُلْبُونَ زُمْرَةً زمْرَةٌ بِالتَّلْبِيَة لَبَّيْكَ لَبَّيْكَ يَا دَاعِيَ اللَّهِ قَدْ تَخَلَّلُوا بسِكَكِ الْكُوفَة قَدْ شَهَرُوا سُيُوفَهُمْ عَلَى عَوَاتِقِهِمْ لَيَضْرِبُونَ بِهَا هَامَ الْكَفَرَةِ وَ جَبَابِرَتِهِمْ وَأَتْبَاعِهِمْ مِنْ جَبَّارَةَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ حَتَّى يُنْجِزَ اللَّهُ مَا وَعَدَهُمْ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ هُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى هُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً أَنْ يَعْبُدُونَنِي آمِنِينَ لَا يَخَافُونَ أَحَداً مِنْ عِبَادِي لَيْسَ عِنْدَهُمْ تَقِيَّةُ وَ إِنَّ لِى الكَرَةَ بَعْدَ الْكَرَةَ وَ الرَّجْعَةَ بَعْدَ الرَّجْعَةِ وَ أَنَا صَاحِبُ الرَّجَعَاتِ وَ الْكَرَاتِ وَ صَاحِبُ الصَّوْلَاتِ وَ النَّقِمَاتِ وَ الدُّولَاتِ الْعَجِيبَاتِ وَ أَنَا قَرْنُ مِنْ حَدِيدٍ وَ أنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله و سلم أَنَا أَمِينُ اللَّهِ وَ خَازِنُهُ وَ عَيْبَةُ سِرِّهِ وَ حِجَابُهُ وَ وَجْهُهُ وَ صِرَاطُهُ وَ مِيزَانُهُ وَ أَنَا الْحَاشِرَ إِلَى اللهِ وَ أَنَا كَلِمَةُ اللهِ الَّتِى يَجْمَعُ بِهَا الْمُفْتَرِقَ وَ يُفَرِّقُ بِهَا

ص: 322

2- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- مانند این از چیزهایی از قبیل رجعت و نصرت که خدا به امامان علیهم السلام وعده داده، فراوان است. پس فرمود: ﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ،﴾ منظور امامان است. ﴿وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ... لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً﴾ و این اتّفاق در زمان رجعت می باشد.

3- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن مسکان نقل می کند: امام صادق علیه السلام پیرامون آیه ی ﴿وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابِ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ﴾ و [به خاطر بیاورید] هنگامی را که خداوند، از پیامبران و پیروان آن ها] پیمان مؤکّد گرفت، که هرگاه کتاب و دانش به شما دادم سپس پیامبری به سوی شما آمد که آن چه را با شماست تصدیق می کند، به او ایمان بیاورید و او را یاری کنید! (آل عمران/81) فرمود: «خدا از زمان حضرت آدم علیه السلام پیامبری را مبعوث نکرد، مگر این که به دنیا رجعت می کند و امیرمؤمنان را یاری می کند. و عبارت لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ یعنی به رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان خواهید آورد و عبارت لَتَنْصُرُنَّهُ یعنی امیرالمؤمنین علیه السلام را یاری خواهید کرد». علی بن ابراهیم رحمه الله می گوید: «و مانند این از چیزهایی از قبیل رجعت و نصرت که خدا به امامان علیهم السلام وعده داده، فراوان است ﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ؛﴾ منظور از مِنْكُمْ امامان علیهم السلام هستند. ﴿وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً﴾ که همه ی این وعده ها در زمان رجعت تحقّق خواهد یافت.»

4- امام علی علیه السلام- و خداوند افراد زنده ای از آدم تا خاتم علیهم السلام را برمی انگیزد. هر پیامبر مرسلی در ركاب من، مخّ مردگان و زندگان و جن و انس را با شمشیر می کوبد. عجیب است و چگونه تعجّب نکنم از مردگانی که خدا آنان را زنده برمی انگیزد و گروه گروه با این نوا تلبیه می گویند که لبّیک ای دعوت کننده! آنان در میان خیابان های کوفه ظاهر می شوند و شمشیرهایشان را بر دوش خود حمل کنند تا با آن مغز سر کافران و زورگویانشان و پیروان آن ها و زورگویان اوّلین و آخرین را بکوبند تا خداوند عزّوجلّ وعده ی خود در خصوص آن ها را عملی سازد، چنان چه می فرماید: ﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً،﴾ يعني مرا در امنیت بپرستند و از احدی از بندگانم نهراسند و تقیّه ای نکنند. و من بازگشتی پس از بازگشت دارم و رجوعی پس از رجوع؛ من صاحب بازگشت ها و رجعت هایم؛ صاحب حمله ها و گزندها و چیرگی های شگفت آور هستم؛ من در آهنینم و من بنده ی خدا و برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله هستم من امین خدا و خزانه دار اویم؛ جایگاه سر و حجاب و حقیقت و صراط و میزان هستم؛ من برانگیزنده ی مردمان به سوی خدا هستم من کلمه ی خدا هستم که خدا با آن مؤمنان پراکنده را جمع و کفّار مجتمع را پراکنده می سازد. من

ص: 323

الْمُجْتَمِعَ وَ أَنَا أَسْمَاءُ اللَّهِ الْحُسْنَى وَ أَمْثَالُهُ الْعُلْيَا وَ آيَاتُهُ الْكُبْرَى وَ أَنَا صَاحِبُ الْجَنَّةِ وَالنَّارِ أَسْكِنُ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَسْكِنُ أَهْلَ النَّارِ النَّارَ وَ إِلَيَّ تَزْوِيجُ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ إِلَيَّ عَذَابُ أَهْلِ النَّارَ وَ إِلَيَّ إِيَابُ الْخَلْقَ جَمِيعاً وَ أَنَا الْإِيَابُ الَّذِي يَتُوبُ إِلَيْهِ كُلٌّ شَيْءٍ بَعْدَ الْقَضَاءِ وَ إِلَى حِسَابُ الْخَلْقَ جَميعاً﴾ (1)

* مَا تَأْوِيلُهُ بَعْدَ تَنْزِيلِهِ

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أمَّا مَا تَأْوِيلُهُ بَعْدَ تَنْزِيلِهِ فَهيَ الْأَمُورُ الَّتِي أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله أَنَّهَا سَتَكُونُ بَعْدَهُ مِثْلُ مَا أَخْبَرَ بِهِ مِنْ أمُورِ الْقَاسِطِينَ وَالْمَارِقِينَ وَ الْخَوَارِجِ وَ قَتْلُ عَمَّارٍ جَرَى ذَلِكَ الْمَجْرَى وَ أَخْبَارُ السَّاعَةِ وَ الرَّجْعَة وَ صِفَاتُ الْقِيَامَةِ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَى... وَنُرِيدُ أَنْ نَهُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ وَ نُمَكِّنَ هُمْ فِي الْأَرْضِ وَ نُرِيَ فِرْعَوْنَ وَ هامَانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما كَانُوا يَحْذَرُونَ وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ هُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى هَم... فَهَذِهِ الْآيَاتُ وَ أَشْبَاهُهُمَا نَزَلَتْ قَبْلَ تَأوِيلِهَا وَ كُلُّ ذَلِكَ تَأْوِيلُهُ بَعْدَ تَنزيلِه.﴾ (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿ثُمَّ خَاطَبَ اللَّهُ الْأَئِمَّةَ وَ وَعَدَهُمْ أَنْ يَسْتَخْلِفَهُمْ فِي الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِمْ وَ عَصْهِمْ فَقَالَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ إِلَى قَوْلِهِ لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَ هَذَا مِمَّا ذَكَرْنَا أَنَّ تَأْوِيلَهُ بَعْدَ تَنْزِيلِهِ وَ هُوَ مَعْطُوفُ عَلَى قَوْلِهِ رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللهِ.﴾ (3)

نام های نیکوی خدا و مثال های بلند او و آیات عظیم او و صاحب بهشت و جهنّم هستم؛ بهشتیان را در بهشت اسکان می دهم و جهنّمیان را به جهنم می فرستم؛ تزویج اهل بهشت به دست من و عذاب اهل جهنّم نیز به دست من است و آمدن تمام خلق به سوی من است. من آن جایگاهی هستم که هر چیزی بعد از فنا به آن برمی گردد و حساب تمام خلق به سوی من است».

* آیاتی که تأویل [و مصداق خارجی] آن ها بعد از تنزیلشان است.

1- امام على علیه السلام- امّا آیاتی که تأویل [و مصداق خارجی] آن ها بعد از نازل شدنشان خواهد بود مواردی است که خداوند عزوجل به پیامبرش خبر داده بعد از او اتفاق خواهد افتاد، مانند آن چه در مورد قاسطین معاویه و پیروانش مارقین آتش افروزان (جنگ جمل) و خوارج (آتش افروزان جنگ نهروان) خبر داده است؛ و [پیش بینی] کشته شدن عمّار [در جنگ صفّین]، اخبار مربوط به قیامت، دوران رجعت و ویژگی های قیامت همگی از این قبیل هستند؛ مانند آیه: ما می خواهیم بر مستضعفان زمین منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم! و حکومتشان را در زمین پابرجا سازیم و به فرعون و هامان و لشکریانشان آن چه را از آن ها [بنی اسرائیل] بیم داشتند نشان دهیم. (قصص/56) و مانند آیه: ﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا﴾ پس این آیات و مانند آن ها قبل از این که تأویل [و مصداق خارجی] شان واقع شود نازل شدند و همه ی آن ها تأويل [و مصداق خارجی] شان بعد از نازل شدنشان بوده است.

2- علیّ بن ابراهیم رحمه الله- سپس خداوند، امامان علیهم السلام را مورد خطاب قرار داده و به آن ها وعده داد که ایشان را- پس از ستم هایی که به آن ها شد و حقّشان غصب گردید- جانشین خود روی زمین قرار دهد و فرمود: ﴿وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا﴾ و این آیه از آن دسته آیاتی است که گفتیم تأویل [و مصداق خارجی] آن ها بعد از نازل شدنشان خواهد بود؛ و این آیه عطف به آیه: ﴿رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ الله﴾ (نور/37) می باشد.

وَ لِأَمْرِ مَا خَلَقْتَهُمْ فَمَا تُرِيدُ مِنْهُمْ بِأَخْذِكَ الْمِيثَاقَ عَلَيْهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَعْبُدُونَنِي وَ لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَيُؤْمِنُونَ بِرُسُلِي وَ يَتَّبِعُونَهُمْ قَالَ آدَم علیه السلام يَا رَبِّ فَمَا لِي أَرَى بَعْضَ الدَّرِّ أَعْظَمَ مِنْ بَعْضٍ وَ بَعْضَهُمْ لَهُ نُورُ كَثِيرُ وَ بَعْضَهُمْ لَهُ نُورُ قَلِيلُ وَ بَعْضَهُمْ لَيْسَ لَهُ نُورُ أَصْلًا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كَذَلِكَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَهُمْ فِي كُلِّ حَالَاتِهِم.﴾ (1)

پروردگارا، نژاد من چه بسیار هستند. آن ها را برای کار بزرگی آفریدی؛ در برابر گرفتن پیمان، از آنان چه می خواهی؟ خدای عزوجل فرمود: ﴿يَعْبُدُونَنِي وَ لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً﴾ و رسولانم را تصدیق و پیرو آن ها باشند». آدم علیه السلام گفت: پروردگارا چه اتفاقی برای من رخ داده که می بینم برخی بزرگ تر از دیگران هستند برخی نور بیشتر دارند برخی نور کمتر و برخی هیچ»؟ خدای عزوجل فرمود: «آن ها را چنین آفریدم تا در هر حال بیازمایم».

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيمانُكُمْ قَالَ هیَ خَاصَّةُ فِى الرِّجَالِ دُونَ النِّسَاءِ قُلْتُ فَالنِّسَاءُ يَسْتَأْذِنَّ فِى هَذِهِ الثَّلَاثِ سَاعَاتِ قَالَ لَا وَ لَكِنْ يَدْخُلْنَ وَ يَخْرُجْنَ وَ الَّذِينَ لَيَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ قَالَ مِنْ أَنْفُسِكُمْ قَالَ عَلَيْكُمُ اسْتِنْدَانُ كَاسْتِتْدَانِ مَنْ قَدْ بَلَغَ فِي هَذِهِ الثَّلَاثِ سَاعَاتِ.﴾ (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَار عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ قِيلَ مَنْ هُمْ فَقَالَ هُمُ الْمَمْلُوكُونَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالصَّبْيَانُ الَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا يَسْتَأْذِنُونَ عَلَيْكُمْ عِنْدَ هَذِهِ الثَّلَاثِ الْعَوْرَاتِ مِنْ بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ وَ هِيَ الْعَتَمَةُ وَ حِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهِيرَةِ وَ مِنْ قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَ يَدْخُلُ مَمْلُوكُكُمْ [وَ غِلْمَانُكُمْ] مِنْ بَعْدِ هَذِهِ الثَّلَاثِ عَوْرَاتِ بِغَيْرِ إِذْنِ إِنْ شَاءُوا.﴾ (2)

5- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِلَى قَوْلِهِ ثَلَاثُ عَوْرَاتِ لَكُمْ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى نَهَى أَنْ يَدْخُلَ أَحَدٌ فِي هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْأَوْقَاتِ عَلَى أَحَدٍ لَا أَبِ وَ لَا أُخْتِ وَ لَا أَمَّ وَ لَا خَادِمِ إِلَّا بِإِذْنِ وَ الْأَوْقَاتُ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ وَ نِصْفِ النَّهَارِ وَ بَعْدَ عِشَاءِ الْآخِرَةِ ثُمَّ أَطْلَقَ بَعْدَ هَذِهِ الثَّلَاثَةَ الْأَوْقَاتِ فَقَالَ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَ لا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ يَعْنِي بَعْدَ هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْأَوْقَاتِ طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ.﴾ (3)

6- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ بَلَغَ الْحُلُمَ مِنْكُمْ فَلَا يَلِجُ عَلَى أُمِّهِ وَ لَا عَلَى أُخْتِهِ وَ لَا عَلَى ابْنَتِهِ وَ لَا عَلَى مَنْ سِوَى ذَلِكَ إِلَّا بِإِذْنِ وَ لَا يَأْذَنْ لِأَحَدٍ حَتَّى يُسَلَّمَ فَإِنَّ السَّلَامَ طَاعَةُ الرَّحْمَنِ.﴾ (4)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿لِيَسْتَأْذِنْ عَلَيْكَ خَادِمُكَ إِذَا بَلَغَ الْحُلُمَ فِي ثَلَاثِ عَوْرَاتِ إِذَا دَخَلَ فِي شَيْءٍ مِنْهُنَّ وَ لَوْ كَانَ بَيْتُهُ فِي بَيْتِكَ قَالَ وَلْيَسْتَأْذِنْ عَلَيْكَ بَعْدَ الْعِشَاءِ الَّتِي تُسَمَّى الْعَتَمَةَ وَ حِينَ تُصْبِحُ وَ حِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهيرة إِنَّمَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِكَ لِلْخَلْوَةِ فَإِنَّهَا سَاعَةُ غِرَّةً وَ خَلْوَة﴾ (5)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنْكُمُ الحُلُمَ فَلْيَسْتَأْذِنُوا كَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذالِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ وَ اللهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ (59)

ص: 328

3- امام صادق علیه السلام- زراره نقل می کند امام صادق علیه السلام درباره ی آیه ﴿الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ﴾ فرموده است «این آیه اشاره به مردان دارد نه زنان» گفتم: «آیا زنان هم باید در این سه موقع اجازه بگیرند»؟ فرمود: «نه، بلکه داخل شوند و بیرون روند». و درباره ی ﴿وَ الَّذِينَ لَم يَبْلُغُوا الحُلُمَ مِنكُمْ﴾ فرمود: «کسانی از خودتان که به سنّ بلوغ نرسیده اند باید مانند کسانی که به سن بلوغ رسیده اند در این سه وقت اجازه ی ورود بگیرند.»

4- امام صادق علیه السلام- فضیل بن یسار گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خداوند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الحُلُمَ مِنكُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ﴾ از ایشان سؤال شد: «منظور از کسانی که باید اجازه بگیرند چه کسانی هستند؟» آن حضرت فرمود: «مردان، زنان برده و کودکانی که به سنّ بلوغ نرسیده اند هنگام عورت در سر وقت باید برای ورود اجازه بگیرند؛ بعد از نماز عشاء که ثلث اول شب است هنگامی که لباس از تن در می آورید و قبل از نماز صبح و اگر خواستند، در غیر از این اوقات می توانند بدون اجازه وارد شوند.»

5- علىّ بن ابراهیم رحمه الله- خداوند نهی کرد که کسی در این سه وقت بر کسی وارد شود، نه پدر و نه خواهر و نه مادر و نه خدمتکار، مگر آن که اجازه بگیرد. این سه وقت پس از سپیده دم و نیمه روز و پس از نماز عشاء آخر است. پس از این سه وقت روا و جایز کرده و فرموده است: ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَ لا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ﴾؛ یعنی بعد از این سه موقع. ﴿طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ﴾.

6- امام باقر علیه السلام- هرکسی که به سنّ بلوغ برسد نباید بدون اجازه، بر مادر، دختر و خواهرش و دیگران وارد شود و به کسی اجازه داده نمی شود مگر این که سلام کند چرا که سلام فرمانبرداری از خداوند عزّوجلّ است.

7-امام صادق علیه السلام- خادمی که به سنّ بلوغ رسیده، حتّی اگر خانه اش در خانه ی شما باشد، باید در سه موقع که وقت عورت و خلوت شماست از شما اجازه ورود بگیرد، یکی وقت عشاء که ثلث اول شب است و هنگام صبح و هنگامی که لباس از تن در می آورید. خداوند عزّوجلّ این گونه برای خلوت کردن امر کرده چرا که آن ساعت سرمستی و خلوت کردن است.»

* و هنگامی که اطفال شما به حدّ بلوغ رسند باید اجازه بگیرند، همان گونه که اشخاصی که پیش از آنان بودند اجازه می گرفتند؛ این چنین خداوند آیاتش را برای شما بیان می کند و خدا دانا و حکیم است. (59 )

ص: 329

* قوله تعالى: ﴿وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللّاتي لا يَرْجُونَ نِكَاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ هَنَّ وَ اللهُ سَمِيعٌ عَليمٌ.﴾ (60)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الحَلَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ أَنَّهُ قَراً أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ قَالَ الْخِمَارَ وَالْجِلْبَابَ قُلْتُ بَيْنَ يَدَيْ مَنْ كَانَ فَقَالَ بَيْنَ يَدَ مَنْ كَانَ غَيْرَ مُتَبَرِّجَة بزِينَة فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَهُوَ خَيْرٌ لَهَا﴾ (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن حَريز بن عبد الله عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قُرأَ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ قَالَ الْجِلْبَابَ وَ الْخِمَارَ إِذَا كَانَتِ الْمَرْأَةُ مُسِنَّةٌ.﴾ (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِ بن مُسلِم عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَجَلَّ وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِي لا يَرْجُونَ نِكَاحاً مَا الَّذِي يَصْلُحُ لَهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ مِنْ ثِيَابِهِنَّ قَالَ الْجِلْبَاب﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَة عَن أبي عَبدِالله علیه السلام قَالَ: الْقَواعِدُ مِنَ النِّسَاءِ لَيْسَ عَلَيْهِنَّ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ قَالَ تَضَعُ الْجَلْبَابَ وَحْدَهُ﴾. (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي الصَّبَّاحَ الْكِنَانِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ مَا الَّذِي يَصْلُحُ لَهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ مِنْ ثِيَابِهِنَّ فَقَالَ الْجِلْبَابُ إِلَّا أَنْ تَكُونَ أَمَةً فَلَيْسَ عَلَيْهَا جُنَاحٌ أَنْ تَضَعَ خِمَارَهَا.﴾ (5)

6- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿نَزَلَتْ فِي الْعَجَائِزِ اللَّاتِي قَدْ يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ وَالتَّزويج أَنْ يَضَعْنَ النِّقاب.﴾ (6)

7-الرّضا علیه السلام- ﴿حُرِّمَ النَّظَرُ إِلَى شُعُورِ النِّسَاءِ الْمَحْجُوبِ بِالْأَزْوَاجِ وَ إِلَى غَيْرِهِنَّ مِنَ النِّسَاءِ لِمَا فِيهِ مِنْ تَهْييج الرِّجَالِ وَ مَا يَدْعُو التَّهْيِيجُ إِلَيْهِ مِنَ الْفَسَادِ وَ الدُّخُولُ فِيمَا لَا يَحِلُّ وَ لَا يَجْمُلُ وَ كَذَلِكَ مَا أَشْبَهَ الشُّعُورَ إِلَّا الَّذِي قَالَ الله عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِي لا يَرْجُونَ نِكَاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ أَى غَيْرَ الْحِلْبَابِ فَلَا بَأْسَ بِالنَّظَرِ إِلَى شُعُورِ مِثلِهِن.﴾ (7)

ص: 330

و زنان از کار افتاده ای که امید به ازدواج ندارند گناهی بر آنان نیست که لباس های [ رویین] خود را بر زمین بگذارند، در حالی که [در برابر مردم] خودآرایی نکنند؛ و اگر خود را بپوشانند برای آنان بهتر است؛ و خداوند شنوا و داناست.(60)

1- امام صادق علیه السلام- حلبی نقل می کند: امام صادق علیه السلام آيه : ﴿أَن يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ﴾ را تلاوت کرد و فرمود: «منظور از لباس روسری و روپوش است عرض کردم: برداشتن حجاب در نزد هرکس که باشد؟ فرمود: «در نزد هرکس که باشد به شرط آن که آرایش نکرده باشد و اگر حجاب را بر ندارد برای او بهتر است.

2- امام صادق علیه السلام- حریز نقل می کند: امام صادق علیه السلام این آیه: ﴿أن يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ﴾ را تلاوت کرد و و فرمود: «منظور از لباس روسری و روپوش است به شرطی که آن زن، سالخورده باشد».

3- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم نقل می کند از امام باقر علیه السلام در مورد آيه: ﴿وَ الْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاء اللَّاتِي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا﴾ از سؤال شد که منظور چه لباسی است که زنان سال خورده می توانند بردارند؟ آن حضرت فرمود: «منظور لباس روپوش است».

4- امام صادق علیه السلام- محمّد بن ابو حمزه نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: «این که خداوند فرموده است: ﴿وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِي لا يَرْجُونَ نِكَاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحَ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ﴾؛ منظور از لباس، فقط روپوش است».

5- امام صادق علیه السلام- ابو صبّاح کنانی گوید: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «زنان سالخورده چه نوع لباسی را می توانند از تن بیرون کنند و کنار بگذارند؟ فرمود: «روپوش و اگر کنیز باشد از این که روسری خود را بردارد بر او گناهی نیست».

6- علی بن ابراهیم رحمه الله- این آیه درباره ی پیرزنانی است که حیض نمی شوند و به ازدواج کردن امیدی ندارند، اینان می توانند لباس از تن برگیرند.

7- امام رضا علیه السلام- و حرام شده است نظر کردن به موهای زنانی که از جهت شوهران خود در پرده هستند و غیر از زنان از سایر زنان به جهت این که به واسطه ی نظر کردن مردان به هیجان می آیند و آتش شهوت آن ها مشتعل می شود و این باعث فساد و داخل شدن در عمل حرام و افعال غیر جمیله می شود و هم چنین است چیزهایی مانند موهای زنان یعنی سایر عورات آن ها، مگر آن چه حق تعالی فرموده است: ﴿وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِي لا يَرْجُونَ نِكَاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ؛﴾ مگر لباس روپوش که در این صورت به موی چنین زنان نگریستن اشکالی ندارد.

ص: 331

8- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِي لا يَرْجُونَ نِكَاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ قَالَ نَزَلَتْ فِي الْعَجَائِزِ اللَّاتِي قَدْ يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ وَالتَّزْوِيجِ أَنْ يَضَعْنَ الثِيَابَ ثُمَّ قَالَ وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ أَنْ لَا يَظْهَرْنَ لِلرِّجَال.﴾ (1)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿جَاءَتِ امْرَأَةُ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَتْهُ عَنْ حَقِّ الزَّوْجِ عَلَى الْمَرْأَةِ فَخَبَّرَهَا ثُمَّ قَالَتْ فَمَا حَقُهَا عَلَيْهِ قَالَ يَكْسُوهَا مِنَ الْعُرْى وَ يُطْعِمُهَا مِنَ الْجُوعِ وَ إِنْ أَذَنَبَتْ غَفَرَ لَهَا فَقَالَتْ فَلَيْسَ لَهَا عَلَيْهِ شَيْءٌ غَيْرُ هَذَا قَالَ لَا قَالَتْ لَا وَ اللَّهِ لَا تَزَوَّجْتُ أَبَداً ثُمَّ وَلَّتْ فَقَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله ارْجِعِي فَرَجَعَتْ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لهُنَّ﴾ (2)

10- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لهُنَ أَنْ لَا يَظْهَرْنَ لِلرِّجَال.﴾ (3)

* قوله تعالى: ﴿لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَ لَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لَا عَلَى المريض حَرَجٌ وَ لا عَلى أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَواتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعَامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَوالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خالاتِكُمْ أَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَأكُلُوا جَميعاً أَوْ أَشْتاتاً فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةٌ مِنْ عِنْدِ الله مُبارَكَةً طَيِّبَةً كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ (61)

8- علىّ بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِي لا يَرْجُونَ نِكَاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِينَةٍ؛﴾ در مورد زنان کهنسالی نازل شده که از عادت ماهانه شدن و ازدواج کردن ناامید شده اند و براساس این آیه می توانند لباس های رویین خود را فرو نهند [البتّه به شرط این که خودآرایی نکنند] آن گاه فرمود: ﴿وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ هُنَّ﴾ یعنی اگر در مقابل مردان [ نامحرم] نمایان نشوند [برایشان بهتر است].»

9- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: «زنی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و از او درباره ی حق مرد بر زن سؤال کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله به او جواب داد. آن زن گفت: «حقّ زن بر مرد چیست؟» پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «برهنگی او را بپوشاند او را از گرسنگی سیر کند و اگر گناه کرد از او در گذرد» زن گفت: زن حقّ دیگری غیر از این بر مرد ندارد»؟ فرمود: «نه». آن زن گفت: «به خدا سوگند که ازدواج نمی کنم». سپس خواست که برود. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «بازگرد»، و آن زن بازگشت و به او فرمود: «خداوند عزّ وجل می فرماید: ﴿أَن يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَّهُنَّ.﴾

10- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿وَ أَن يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ هُنَّ﴾ یعنی در برابر مردان آشکار نشوند.

* بر نابینا و افراد لنگ و بیمار ایرادی نیست [که با شما هم غذا شوند] و بر شما نیز ایرادی نیست که از خانه های خودتان (خانه های فرزندان یا همسرانتان که خانه ی خود شما محسوب می شود بدون اجازه خاصّی) غذا بخورید؛ و هم چنین خانه های پدرانتان یا خانه های مادرانتان یا خانه های برادرانتان یا خانه های خواهرانتان یا خانه های عموهایتان یا خانه های عمه هایتان یا خانه های دایی هایتان یا خانه های خاله هایتان یا خانه هایی که کلیدهایش در اختیار شماست یا خانه های دوستانتان بر شما ایرادی نیست که به طور دسته جمعی یا جداگانه غذا بخورید؛ و هنگامی که داخل خانه ای شدید بر خویشتن سلام کنید، سلام و تحیّتی از سوی خداوند، سلامی پربرکت و پاکیزه. این گونه خداوند آیات را برای شما روشن می کند، باشد که بیندیشید. (61)

يَقُولُونَ لَعَلَّنَا تُؤْذِيهِمْ فِي مُؤاكَلَتِهِمْ فَلَمَّا قَدِمَ النَّبِي صلی الله علیه و آله سَأَلُوهُ عَنْ ذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللهُ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَمِيعاً أَوْ أَشْتاتاً.﴾ (1)

2-1- ابن عبّاس رحمه الله- ﴿أمّا قوله تَعَالَى لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لَا عَلَى المَرِيضِ حَرَجٌ وَ لا عَلى أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبائِكُمْ... فَقَدْ قَالَ ابن عباس رحمه الله لَيْسَ فِي مُؤاكَلَتِهِمْ كَانُوا يَتَحَرَّجُونَ مِنْ ذَلِكَ. ﴾ (2)

3-1- الهادي علیه السلام- عَنِ الْإِمَامِ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام رِسَالَتِهِ فِي الرَّدُّ عَلَى أَهْلِ الْجَبْرِ وَ التفويض مِنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ سَلَامُ عَلَيْكُمْ وَ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ فَإِنَّهُ وَرَدَ عَلَيَّ كِتَابُكُم... فَأَوَّلُ نِعْمَةِ اللَّهِ عَلَى الْإِنْسَانِ صِحَةُ عَقْلِهِ وَ تَفْضِيلُهُ عَلَى كَثِيرٍ مِنْ خَلْقِهِ بِكَمَال الْعَقْلِ وَ تَمْيِيزِ الْبَيَانِ وَ ذَلِكَ أَنَّ كُلَّ ذِي حَرَكَةِ عَلَى بَسِيطِ الْأَرْضِ هُوَ قَائِمُ بِنَفْسِهِ بِحَوَاسِهِ مُسْتَكْمِلُ فِي ذَاتِهِ فَفَضَّلَ بَنِي آدَمَ بِالنُّطْقِ الَّذِي لَيْسَ فِي غَيْرِهِ مِنَ الْخَلْقِ الْمُدْرِكَ بِالْحَوَاسَ فَمِنْ أَجْل النُّطْقِ مَلَكَ اللَّهُ ابْنَ آدَمَ غَيْرَهُ مِنَ الْخَلْقِ حَتَّى صَارَ آمِراً نَاهِياً وَ غَيْرَهُ مُسَخَّرُ لَهُ كَمَا قَالَ اللَّهُ كَذلِكَ سَخَّرَها لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَ قَالَ وَ هُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحَا طَرِيَّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةٌ تَلْبَسُونَها وَ قَالَ وَالْأَنْعَامَ خَلَقَها لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنافِعُ وَ مِنْهَا تَأْكُلُونَ* وَ لَكُمْ فِيها جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ * وَ تَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلى بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بِالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ دَعَا اللَّهُ الْإِنْسَانَ إِلَى اتَّبَاعِ أَمْرِهِ وَ إِلَى طَاعَتِهِ بِتَفْضِيلِهِ إِيَّاهُ بِاسْتِوَاءِ الْخَلْقِ وَ كَمَالَ النُّطْقِ وَالْمَعْرِفَةِ بَعْدَ أَنْ مَلَكَهُمْ اسْتِطَاعَةَ مَا كَانَ تَعَبَّدَهُمْ بِهِ بِقَوْلِهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِيعُوا وَ قَوْلِهِ لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا وَ قَوْلِهِ لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا مَا آتَاهَا وَ فِي آيَاتِ كَثِيرَةَ فَإِذَا سَلَبَ مِنَ الْعَبْدِ حَاسَةٌ مِنْ حَوَاسِهِ رَفَعَ الْعَمَلَ عَنْهُ بِحَاسَتِهِ كَقَوْلِهِ لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ الْآيَةَ فَقَدْ رَفَعَ عَنْ كُلِّ مَنْ كَانَ بِهَذِهِ الصِّفَةِ الْجِهَادَ وَ جَمِيعَ الْأَعْمَالَ الَّتِي لَا يَقُومُ بهَا وَكَذَلِكَ أَوْجَبَ عَلَى ذِي الْيَسَارِ الْحَجَّ وَ الزَّكَاةَ لِمَا مَلَكَهُ مِنِ اسْتِطَاعَة ذَلِكَ وَلَمْ يُوجب على الفقير الزكاة والحَج.﴾ (3)

ص: 334

می کردند و به نظرشان هم غذا شدن با آن ها گناه بود؛ و افراد نابینا و بیمار می گفتند: «که شاید هم غذا شدن با ما آن ها را آزار می دهد هنگامی که پیغمبر صلی الله علیه و آله آمد. از آن حضرت در این باره پرسیدند، و خدا این آیه را فرستاد: ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَمِيعاً أَوْ أَشْتاتاً.﴾

2-1- ابن عبّاس رحمه الله- لَيسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى المَرِيض حَرَجٌ وَ لا عَلَى أَنفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إخوانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أخَواتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعْمامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخْوالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ حالاتِكُمْ أَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَمِيعاً أَوْ أَشتاتاً فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلَّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةٌ مِنْ عِنْدِ الله مُبارَكَةً طَيِّبَةً كَذالِكَ يُبَيِّنُ اللهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ؛﴾ یعنی به خاطر هم غذا شدن با این افراد (نابینا و...)، گناهی بر شما نیست؛ چون [عدّه ای از] مسلمانان از این کار خودداری می کردند».

3-1- امام هادی علیه السلام- نامه ی آن حضرت در انکار و ردّ مذهب جبر و تفویض است: از علیّ بن محمّد علیه السلام؛ سلام و رحمت و برکات خداوند بر شما باد!... پس نخستین نعمتی که خداوند به انسان داد درستی خرد و برتری دادن او بر بسیاری از آفریدگان خویش، به کمال خرد و تمیز نطق و بیان است و این از آن روست که هر جنبنده ای در پهنه ی زمین به حواس خود برپاست و در درون خود پویا اما آدمیزاده به وسیله ی نطق که در دیگر آفریده ها که به وسیله ی حواس خود ادراک می کنند وجود ندارد برتری دارد پس به خاطر نطق است که خدا آدمیزاد را بر دیگر آفریدگان چیرگی داده تا بدان جا که امر و نهی کننده گشته و دیگران در تسخیر او هستند. پس به همین خاطر خداوند آدمی را به پیروی فرمان و طاعت خویش فراخوانده است، که وی را به جهت خلقت موزون و دادن شعور کامل و معرفت؛ برتری و تفضیل داده، پس از آن که قدرت انجام تکلیف را به آنان ارزانی داشت بنا به فرموده خداوند در این آیه پس تا می توانید تقوای الهی پیشه کنید و گوش دهید و اطاعت نمایید (تغابن/ 16) و نیز این آیه خداوند هیچ کس را جز به اندازه ی تواناییش تکلیف نمی کند (بقره/ 286) و این آیه خدا هیچ کس را تکلیف نمی کند مگر [ به اندازه ی] آن چه به او داده است (طلاق) و نیز در آیاتی بسیار پس هرگاه خداوند از حواس بنده یکی را برگیرد تکلیف آن حس را از او برمی دارد، همچون این آیه: ﴿لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَ لَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ﴾ پس از افراد مشمول این آیه؛ جهاد و تمام کارهایی که توان و قدرت انجام آن ها را ندارد را برداشته است و انجام سفر حج و پرداخت زکات را بر توانگر و دارا واجب ساخته، زیرا از توان آن برخوردارش نموده است و بر مستمند حج و زکات را واجب نکرده است.

ص: 335

7-2- الباقر علیه السلام- ﴿وَ مَا أحِبُّ لَهُ أَنْ يَأْخُذَ مِنْ مَالِ ابْنِهِ إِلَّا مَا احْتَاجَ إِلَيْهِ مِمَّا لَا بُدَّ مِنْهُ إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ.﴾ (1)

7-2- امام باقر علیه السلام- دوست نمی دارم (یعنی جایز نیست) که پدر از مال فرزندش استفاده کند مگر به مقداری که نیاز دارد و ناگزیر از استفاده آن باشد، چرا که خداوند فساد را دوست ندارد.

* صَدِيقِكُمْ

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبائِكُمْ إِلَى آخِرِ الْآيَةِ قُلْتُ مَا يَعْنِي بِقَوْلِهِ أَوْ صَدِيقِكُمْ قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ الرَّجُلُ يَدْخُلُ بَيْتَ صَدِيقِهِ فَيَأْكُلُ بِغَيْرِ إِذْنِهِ.﴾ (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْن الْوَلِيدِ قَالَ لَنَا أَبُو جَعْفَر العلیه السلام يَوْماً أَ يُدْخِلُ أَحَدُكُمْ يَدَهُ كُمَّ صَاحِبِهِ فَيَأْخُذُ مَا يُرِيدُ قُلْنَا لَا قَالَ فَلَسْتُمْ إِخْوَاناً كَمَا تَزْعُمُونَ.﴾ (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿مِنْ عِظَم حُرْمَةِ الصَّدِيقِ أَنْ جَعَلَهُ مِنَ الْأَنْسِ وَالثَّقَةِ وَالِانْبِسَاطِ وَطَرْحٍ الْحِشْمَة، بمَنْزِلَة النَّفْس و الأب والأخ والابن.﴾ (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ فَقَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ سَمَّى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي هَذِهِ الْآيَةِ يَأْكُلُ بِغَيْرِ إِذْنِهِمْ مِنَ التَّمْرِ وَ الْمَأْدُومِ وَكَذَلِكَ تَطْعَمُ الْمَرْأَةُ بِغَيْرِ إِذْنِ زَوْجِهَا فَأَمَّا مَا خَلَا ذَلِكَ مِنَ الطَّعَامِ فَلَا.﴾ (4)

* دوستتان

1- امام صادق علیه السلام- محمّد حلبی گوید: «از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: «مقصود از صَدِيقِكُمْ کیست؟» فرمود: «به خدا آن دوستی که به خانه ی دوستش می رود و بی اجازه ی او می خورد».

2- امام باقر علیه السلام- عبدالله بن ولید گوید: «امام باقر علیه السلام به ما فرمود: «آیا کسی از شما دست در جیب دوستش می برد تا آن چه را می خواهد بردارد؟ عرض کردیم. «نه» آن حضرت فرمود: «آن گونه که گمان می برید با هم برادر نیستید.

3- امام صادق علیه السلام- از بزرگی احترام دوست این است که خداوند او را از لحاظ الفت اطمینان گشاده رویی و کنار گذاشتن شرم و حیا در روابط معمول زندگی در ردیف خود انسان، پدر، برادر و فرزند قرار داده است.

4- امام صادق علیه السلام- زراره نقل می کند امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خداوند که می فرماید: ﴿أَو مَا مَلَكْتُم مَّفَاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ﴾ فرمود: «انسان می تواند از غذاهایی مانند خرما و خورشت از خانه ی کسانی که خداوند در این آیه نام برده است بدون اجازه ی آن ها بخورد و هم چنین زن می تواند بدون اجازه شوهرش اطعام کند؛ اما خوردن غیر از این ها بدون اذن صاحب غذا جایز نیست».