ص: 2

تفسیر اهل بيت السلام

(9)

مريم- الحج

زیر نظر

علیرضا برازش

تهران، 1396

ص: 3

ص: 4

ص: 5

1- المهدى علیه السلام- ﴿سَأَلَ سَعْدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقَائِمَ عَنْ تَأويل كهيعص قَالَ علیه السلام هَذِهِ الْحُرُوفُ منْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ أَطْلَعَ اللَّهُ عَلَيْهَا عَبْدَهُ زَكَرِيَّا علیه السلام ثُمَّ قَصَّهَا عَلَى مُحَمَّدِ وَ ذَلِكَ أَنَّ زَكَرِيَّا سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ يُعَلِّمَهُ أَسْمَاءَ الْخَمْسَةِ فَأَهْبَطَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلَ علیه السلام فَعَلَّمَهُ إِيَّاهَا فَكَانَ زَكَرِيَّاِ إِذَا ذَكَرَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ عَلِيّا وَ فَاطِمَةَ وَالْحَسَنَا سُرِّئَ عَنْهُ هَمُّهُ وَ انْجَلَى كَرْبُهُ وَإِذَا ذَكَرَ اسْمَ الْحُسَينال خنقتهُ الْعَبْرَةُ وَ وَقَعَتْ عَلَيْهِ الْبُهْرَةُ فَقَالَ ذَاتَ يَوْمِ إِلَهِي مَا بَالِى إِذْ ذَكَرْتُ أَرْبَعَةً مِنْهُمْ تَسَلَّيْتُ بِأَسْمَائِهِمْ مِنْ هُمُومِي وَإِذَا ذَكَرْتُ الْحُسَيْنَ علیه السلام تَدْمَعُ عَيْنِي وَ تَنُّورُ زَفْرَتِي فَأَنْبَأَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَنْ قِصَّتِهِ فَقَالَ كَهيعص فَالْكَافُ اسْمُ كَرْبَنَاءَ وَ الْهَاءُ هَلَاكُ الْعِتْرَةِ وَالْيَاءُ يَزِيدُ وَ هُوَ ظَالِمُ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ الْعَيْنُ عَطَشُهُ وَ الصَّادُ صَبْرُهُ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِكَ زَكَرِيَّا لَمْ يُفَارِقُ مَسْجِدَهُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ وَ مَنَعَ فِيهِنَّ النَّاسَ مِنْ الدُّخُولِ عَلَيْهِ وَأَقْبَلَ عَلَى الْبُكَاءِ وَالنَّحِيبِ وَكَانَ يُرْثِيهِ إِلَهِى أتُفْجِعُ خَيْرَ خَلْقِكَ بوَلَدِهِ إِلَهى أ تُنْزِلُ بَلْوَى هَذِهِ الرَّزْيَّة بفِنَائِهِ إِلَهَى أَتُلْبِسُ عَلِيّا وَ جميع فَاطِمَةَ ثِيَابَ هَذِهِ الْمُصِيبَة إِلَهَى أَ تَحْلُّ كَرُبَةَ هَذِهِ الْمُصِيبَة بِسَاحَتِهَا ثُمَّ كَانَ يَقُولُ إِلَهَى ارْزُقْنِي وَلَداً تَقَرَّ بِهِ عَيْنِي عَلَى الْكِبَرِ فَإِذَا رَزَقْتَنِيهِ فَافْتِني بحبهِ ثُمَّ افْجَعْنِي بِهِ كَمَا تَفْجَعُ مُحَمَّد القَيْنَ

حَبِيبَكَ بوَلَدِهِ فَرَزَقَهُ اللَّهُ يَحْيَى وَ فَجَعَهُ بهِ وَكَانَ حَمْلُ يَحْيَى علیه السلام سِتَّةَ أَشْهُرٍ وَحَمْلُ الْحُسَيْن علیه السلام﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أَبي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ كهيعص قَالَ هَذِهِ أَسْمَاءُ اللَّهِ مُقَطَّعَةً أَمَّا قَوْلُهُ كهيعص قَالَ اللَّهُ هُوَ الْكَافِي الْهَادِي الْعَالِمُ الصَّادِقُ ذُو الْأَيَادِي الْعِظَامِ وَ هُوَ كَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سُفْيَانَ الثَّوْرِيِّ قَالَ قُلْتُ لِلصَّادِقِ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا مَعْنَى قَوْلُ اللَّهِ عزوجل الم و المص و الرو المر و كهيعص و طه و طس و طسم ويس و ص وحم و حم عسق و ق وَن قال ... و كهيعص مَعْنَاهُ أَنَا الْكَافِي الْهَادِى الْوَلِيُّ الْعَالِمُ الصَّادِقُ الْوَعْدِ﴾. (3)

ص: 10

1- امام مهدی علیه السلام- سعد بن عبدالله روایت می کند به حضرت قائم آل محمد علیهم السلام گفتم: تأویل کهیعص چیست؟ فرمود این حروف از اخبار غیبی می باشند که خدای علیم بنده ی خود حضرت زکریا را از آن ها آگاه نمود و سپس داستان آن را برای حضرت محمد شرح داد. جریان این قضیه بدین شرح است که حضرت زکریا علیه السلام از خدا خواست که نام های مبارک پنج تن آل عبا را به او یاد دهد. جبرئیل به زمین هبوط کرد و آن ها را به حضرت زکریا او تعلیم داد هر وقت حضرت زکریا نام های مبارک محمد، علی، زهرا و حسن را می برد غم و اندوه وی برطرف می شد، ولی هرگاه نام مبارک حسین علیه السلام را می برد گریه راه گلوی او را می گرفت و نفس وی بشماره می افتاد! تا این که یک روز حضرت زکریا علیه السلام گفت: بار خدایا! برای چیست که هر وقت من نام آن چهار نفر را می برم غم و اندوه من برطرف می شود ولی موقعی که نام حسین علیه السلام را می برم چشمانم اشکبار و نفسم به شماره می افتد؟ خدای علیم داستان شهادت امام حسین علیه السلام را برای زکریا شرح داد و فرمود: «کهیعص؛ "ک" اشاره به کربلای امام حسین است "ه" اشاره به شهادت عترت پاک می باشد. "ی" اشاره به نام یزید است که در حق حسین ظلم کرد، "ع " اشاره به عطش حسین علیه السلام و "ص" اشاره به صبر آن بزرگوار است هنگامی که حضرت زکریا ا این جریان را شنید مدت سه روز از مسجد خویش خارج نشد و در آن مدت اجازه ی ورود به احدی نداد آن گاه مشغول گریه وزاری شد، وی برای امام حسین مرثیه می خواند و می گفت: «پروردگارا! آیا بهترین خلق خود یعنی حضرت محمد را دچار مصیبت فرزندش می کنی؟ بار خدایا آیا چنین بلایی را بر در خانه ی آن حضرت پیاده خواهی کرد؟ پروردگارا! آیا لباس چنین مصیبتی را به علی و زهرا علیهما السلام می پوشانی بار خدایا! آیا چنین مصیبتی را نصیب آنان خواهی کرد؟ سپس حضرت زکریا دعاء کرد و گفت: «پروردگارا! پسری به من عطا کن که در این زمان پیری چشم من به وی روشن شود موقعی که این پسر را به من عطا کردی مرا شیفته ی محبّت وی بگردان سپس مرا دچار مصیبت او بکن همچنان که حضرت محمد صلی الله علیه و آله حبیب خود را دچار مصیبت فرزند خواهی کرد آن گاه خدا حضرت یحیی را به زکریا عطا کرد و او را دچار مصیبت وی نمود. مدت حمل حضرت یحیی شش ماه بود و مدت حمل امام حسین علیه السلام نیز شش ماه بود.

2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود کهیعص؛ این ها حروف مقطعه هستند اما منظور از کهیعص، این است خداوند کفایت کننده و هدایتگر و عالم و صادق و دارای بخشش های فراوان است و او چنان است که ،خود ذات مبارک خویش را وصف کرده است».

3- امام صادق علیه السلام- سفیان ثوری گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله معنای فرموده خداوند چیست؟ آن جا که می گوید الم والمص والر و المر و كهيعص و طه و طس و طسم و پس و ص و حم و جمعسق و ق و ن؟ فرمود: «کهیعص- ک ها ،یا عین، صاد- یعنی منم کفایت کننده ی مهمات تمامی مخلوق به گونه ای که به دیگران پناه نبرند و منم راهنما (هادی) بر مراد خود با عقل ها و به طور الهام و منم ولی (اولی) به تصرف همه هستی و اولی به نفس انسان از خود او و عالم (دانای) بالذات که مطلع بر ضمایر پنهانی است و منم صادق وفاکننده) به عهد و پیمان».

ص: 11

4- الصّادق علیه السلام- ﴿هَذِهِ أسْمَاءُ اللَّهُ تَبَارَک و تَعَالَى﴾. (1)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ حَضَرْتُ عِنْدَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام فَدَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلُ فَسَأَلَهُ عَنْ كهيعص فَقَالَ اللَّهِ كَافُ كَافَ لِشِيعَتِنَا هَا ، هَادٍ لَهُمْ يَا ، وَلَيُّ لَهُمْ عَيْنُ عَالِمُ بِأَهْلِ طَاعَتِنَا صَادُ صَادِقُ لَهُمْ وَعْدُهُمْ حَتَّى يَبْلُغَ بِهِمُ الْمَنْزِلَةَ الَّتِي وَعَدَهَا إِيَّاهُمْ فِي بَطْنِ الْقُرْآنِ﴾. (2)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن الْأَصْبَحَ بْن نُبَاتَةَ قَالَ: مَا كَانَ عَلَى علیه السلام فِي قِتَالَ قَطُّ إِنَّا نَادَى يَا كهيعص﴾. (3)

7- الرّضا علیه السلام- ﴿يَا إِلَهِي وَإِلَهَ إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ يَا رَبَّ كهيعص وَيَس وَ الْقُرْآنِ الحكيم﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا﴾. (2)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا يَقُولُ ذَكَرَ رَبُّكَ زكَرِيَّا الفَرَحِمَهُ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿إذ نادى رَبَّهُ نِداءٌ خَفِيًّا﴾. (3)

1- الحسين علیه السلام- ﴿أَنْتَ الَّذِي نَادَاكَ زَكَرِيَّا علیه السلام نداءً خَفِيًّا قالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْباً وَلَوْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا وَقُلْتَ وَ يَدْعُونَنَا رَغَباً وَرَهَباً وَ كَانُوا لَنا خَاشِعِينَ وَ أَنْتَ الَّذِي اسْتَجَبْتَ لِلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لِتَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِكَ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿قالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْئًا وَلَمْ أَكُنْ بدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿قالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي يَقُولُ ضَعْفَ وَ لَرَأَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا يَقُولُ لَمْ يَكُنْ دُعَائِي خَائِباً عِنْدَكَ﴾. (7)

ص: 12

4- امام صادق علیه السلام- کهیعص اسم های خدای تبارک و تعالی است.

5- امام صادق علیه السلام- عماره گوید: نزد امام صادق علیه السلام رفتم و مردی نزد او آمد و در مورد «کهیعص» از او سؤال کرد فرمود: حرف کاف به معنای کفایت کننده ی شیعیان ما و هاء ، یعنی هدایتگر آنان یاء، یعنی ولی آنان عین، یعنی عالم به کسانی که از ما اطاعت می کنند و صاد یعنی که او در وعده هایش نسبت به آنان صادق است تا این که آنان را به جایگاهی برساند که در بطن قرآن به آنان وعده داده است.

6- امام علی علیه السلام صبغ بن نباته گوید: علی در هیچ جنگی نبود مگر این که ندا می داد: «ای كهيعص»!

7- امام رضا علیه السلام- ای خدای من و خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب ای پروردگار کهیعص ويس و الْقُرْآنِ الحكيم.

[این] یادی است از رحمت پروردگار تو نسبت به بنده اش زکریّا. (2)

1- امام باقر علیه السلام- ذِكْرُ رَحْمَةِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زکریا؛ منظور از آیه این است: ذكر ربك عبده فرحمه یعنی یاد پروردگار از بنده اش و رحمش در حق او.

در آن هنگام که پروردگارش را در خلوتگاه [عبادت] خواند. (3)

1- امام حسین علیه السلام- [دعای بعد از نماز شب نیمه شعبان در کنار قبر سرور ما اباعبدالله حسین بن علی: [خدایا] تو کسی هستی که زکریا تو را در خلوتگاه [عبادت] خواند: ﴿قالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْباً وَ لَمْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيّاً﴾ و فرمودی: و از روی بیم و امید ما را می خواندند؛ و پیوسته برای ما [خاضع و] خاشع بودند (انبیاء/90) و تو کسی هستی که درخواست کسانی را که ایمان آورده و کارهای نیک انجام داده اند پذیرفتی تا از فضل خود بر آن ها بیفزایی.

گفت: «پروردگارا! استخوانم سست شده و شعله ی پیری سرم را فراگرفته؛ و من هرگز در دعای تو ای پروردگار من از اجابت محروم نبوده ام.

1- امام باقر علیه السلام- قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي؛ منظور از «وهن» یعنی این که ضعیف شده است. وَلَمْ أَكُن بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا؛ یعنی دعای من نزد تو بی نتیجه نبوده است.

ص: 13

2- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ النَّاسُ لَايَشِيبُونَ، فَأَبْصَرَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام شَيْباً فِي لِحْيَتِهِ، فَقَالَ: يَا رَبِّ، مَا هَذَا؟ فَقَالَ: هذا وَقَارُ، فَقَالَ: يَا رَبِّ، زِدْنِي وَقَارًا﴾. (1)

3- الباقر علیه السلام- ﴿أَصْبَحَ إِبْرَاهِيمُ علیه السلام فَرَأَى فِي لِحْيَتِهِ شَيْباً شَعْرَةً بَيْضَاءَ فَقَالَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ الَّذِي بَلَغَنِي هَذَا الْمَبْلَغَ وَ لَمْ أَعْصِ اللَّهَ طَرْفَةَ عَيْن﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الموالي مِنْ وَرائي وَ كانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا﴾ (5)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ إِنِّي خِفْتُ الموالي مِنْ وَرَائِي يَعْنِي أَنَّهُ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَارِثُ﴾. (3)

2- الرّضا علیه السلام- ﴿عن الريَّانِ بن شَبِيبٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى الرِّضَا علیه السلام فِي أَوَّلِ يَوْمِ مِنَ الْمُحَرَّمِ فَقَالَ: يَا ابْنَ شَبِيبٍ أَصَائِمُ أَنتَ؟ فَقُلْتَ لَا فَقَالَ: إِنَّ هَذَا الْيَوْمَ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي دَعَا فِيهِ زَكَرِيَّا علیه السلام رَبَّهُ فَقَالَ: رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةٌ طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعاءِ فَاسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُ وَ أَمَرَ الْمَلَائِكَةَ فَنَادَتْ زَكَرِيَّا وَهُوَ قائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيِي فَمَنْ صَامَ هَذَا الْيَوْمَ ثُمَّ دَعَا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ اسْتَجَابَ اللهُ لَهُ كَمَا اسْتَجَابَ لِزَكَرِيَّا علیه السلام﴾. (4)

3- الباقر علیه السلام- ﴿وَ إِنِّي خِفْتُ المَوالِيَ مِنْ وَرَائِي يَقُولُ خِفْتُ الْوَرَثَةَ مِنْ بَعْدِي وَ كَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا وَ لَمْ يَكُنْ لِزَكَرِيَّا علیه السلام يَوْمَئِذٍ وَلَدٌ يَقُومُ مَقَامَهُ وَ يَرِثُهُ وَ كَانَتْ هَدَايَا بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ نُذُورُهُمْ لِلْأَحْبَارِ وَ كَانَ زَكَرِيَّا رَئِيسَ الْأَحْبَارِ وَ كَانَتِ امْرَأَةُ زَكَرِيَّا علیه السلام َأخْتَ مَرْيَمَ بَنْتِ عِمْرَانَ بْنِ مَاثَانَ وَ يَعْقُوبُ بْن مَاثَانَ وَ بَنُومَاثَانَ إِذْ ذَاكَ رُؤَسَاءُ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ بَنُو مُلُوكِهِمْ وَ هُمْ مِنْ وُلْدِ سُلَيْمَان بن داود علیه السلام﴾. (5)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿دَعَا زَكَرِيَّا علیه السلام رَبَّهُ فَقَالَ فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ فَبَشَّرَهُ اللَّهُ تَعَالَى بِيَحْيَى علیه السلام﴾. (6)

5- المهدى علیه السلام- ﴿أسألكَ بِالِاسْمِ الَّذِي دَعَاكَ بِهِ عَبْدُكَ وَ نَبِيُّكَ زَكَرِيَّا حِينَ سَأَلَكَ دَاعِياً رَاجِياً لِفَضْلِكَ فَقَامَ فِي الْمِحْرَابِ يُنَادِى نِدَا خَفِيّاً فَقَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيَّا فَوَهَبْتَ لَهُ يَحْيَى الوَاسْتَجَبْتَ لَهُ دُعَاءَه﴾. (7)

ص: 14

2- امام صادق علیه السلام- قبلاً مردم پیری را به خود نمی دیدند و اولین کسی که آن را مشاهده نمود حضرت ابراهیم بود که در محاسنش موی سفید دید به درگاه خدا عرض کرد: «پروردگارا این چیست؟ حق عزوجل فرمود: این وقار و سنگینی است. عرض کرد: «پروردگارا، به وقار و سنگینی من بیفزا».

3- امام باقر علیه السلام- ابراهیم علیه السلام هنگامی که صبح شد در ریش خود یک موی سپید دید و گفت: سپاس خدا را که مرا به این سن رساند و خدا را چشم به هم زدنی نافرمانی نکردم.

و من از بستگانم بعد از خودم بیمناکم [که حق پاسداری از آیین تو را نگاه ندارند]؛ و در حالی که همسرم نازا و عقیم است؛ تو از نزد خود جانشینی به من ببخش.

1- امام على علیه السلام- وَإِنِّي خِفْتُ الموالِيَ مِنْ وَرَائِي یعنی مرا وارثی نیست.

2- امام رضا علیه السلام- ریّان بن شبیب گوید: روز اوّل ماه محرم خدمت امام رضا علیه السلام رسیدم به من فرمود: ای پسر شبیب «روزهای؟ گفتم «نه» فرمود: این روزهایست که زکریا به درگاه پروردگارش سپس دعا کرد وگفت: پروردگارا به من ببخش از پیش خود نژاد پاکی زیرا تو شنوای دعایی خدا برایش اجابت کرد و به فرشتگان دستور داد ندا کردند زکریا را که در محراب ایستاده بود که خدا تو را به یحیی بشارت می دهد (آل عمران /38-39) هر که این روز را روزه بدارد و به درگاه خدا کند خدا دعایش را مستجاب می کند چنان که برای زکریا مستجاب کرد.

3- امام باقر علیه السلام- وَإِنِّي خِفْتُ المُوَالِيَ مِن وَرَائِي؛ از وارثان بعد از خود می ترسم. وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا؛ در آن زمان زکریا علیه السلام فرزندی نداشت که جانشین او شود و وارث او گردد و هدیه ها و نذرهای بنی اسرائیل به احبار تعلق می گرفت و زکریا نیز رئیس احبار بود و زن زکریا خواهر مریم علیها السلام دختر عمران بن ماثان بود و بنی ماثان در آن زمان رؤسای بنی اسرائیل و شاهزادگان آن ها بوده و از فرزندان سلیمان بن داود ا بودند.

4- امام صادق علیه السلام- زکریا اس پروردگارش را خواند و گفت: «فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ؛ در نتیجه خدای تعالی او را به یحیی بشارت داد».

5- امام مهدی علیه السلام- ای خدای من و از تو می خواهم بدان نام که بنده ی تو و پیغمبر تو زکریا علیه السلام تو را بدان نام ،خواند هنگامی که از تو مسالت .نمود دعا کننده و امیدوار به افزایش احسان تو پس در محراب ایستاد و تو را خواند به ندای پنهان و گفت: رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا پس به او يحي علیه السلام را بخشیدی و دعای او را اجابت کردی.

ص: 15

6- الباقر علیه السلام- ﴿فَأَصَابَ الْقُرْعَةُ زَكَرِيَّا علیه السلام وَ هُوَ زَوْجُ أُخْتِهَا وَ كَفَّلَهَا وَ أَدْخَلَهَا الْمَسْجِدَ فَلَمَّا بَلَغَتْ مَا تَبْلُغُ النِّسَاءُ مِنَ الطَّمْثِ وَ كَانَتْ أَجْمَلَ النِّسَاءِ وَ كَانَتْ تُصَلِّي فَتُضِيءُ الْمِحْرَابَ لِنُورِهَا فَدَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا علیه السلام فَإِذَا عِنْدَهَا فَاكِهَةُ الشَّتَاءِ فِى الصَّيْفِ وَفَاكِهَةُ الصَّيْفِ فِي الشَّتَاءِ فَقَالَ أَنِّي

لَكِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللهِ [ف] هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ إِنِّي خِفْتُ المَوالِيَ مِنْ وَرَائِي ....﴾. (1)

7- الهادي علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِي قِصَّة يَحْيَى ... هُنالِكَ دَعا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةٌ طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعاءِ يَعْنِي لَمَّا رَأَى زَكَرِيَّا علیه السلام عِنْدَ مَرْيَمَ فَاكِهَةَ الشَّتَاءِ فِي الصَّيْفِ وَ فَاكِهَةَ الصَّيْفِ فِي الشَّتَاءِ وَقَالَ لَهَا يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ وَأَيْقَنَ زَكَرِيَّا أَنَّهُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِذْ كَانَ لَا يَدْخُلُ عَلَيْهَا أَحَدٌ غَيْرُهُ قَالَ عِنْدَ ذَلِكَ فِي نَفْسِهِ: إِنَّ الَّذِي يَقْدِرُ أَنْ يَأْتِيَ مَرْيَمَ بِفَاكِهَةِ الشَّتَاءِ فِي الصَّيْفِ وَ فَاكِهَةِ الصَّيْفِ فِي الشَّتَاءِ لَقَادِرُ أَنْ يَهَبَ لِى وَلَداً وَ إِنْ كُنْتُ شَيْخاً وَ كَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِراً [ف] هُنالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ [ف] قالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةٌ طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعاءِ قَالَ اللهُ عزوجل فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ يَعْنِي نَادَتْ زَكَرِيَّا وَهُوَ قائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ قَالَ: مُصَدِّقاً يُصَدِّقُ يَحْيَى بِعِيسَى علیه السلام وَ سَيِّداً يَعْنِي رئيساً فِي طَاعَة اللَّهِ عَلَى أَهْلِ طَاعَتِهِ وَحَصُوراً وَ هُوَ الَّذِي لَا يَأْتِي النِّسَاءَ وَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ﴾. (2)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عِيسَى بْن دَاوُدَ النَّجَّارِ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو الْحَسَن مُوسَى بْنُ جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أبي يَوْماً قَاعِداً حَتَّى أَتَى رَجُلُ فَوَقَفَ بِهِ قَالَ أَفِيكُمْ بَاقِرُ الْعِلْمِ وَ رَئِيسُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ قِيلَ لَهُ نَعَمْ فَجَلَسَ طَوِيلًا ثُمَّ قَامَ إِلَيْهِ فَقَالَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَوجِلَّ فِي قِصَّة زكَرِيَّا وَإِنِّي خِفْتُ الموالِيَ مِنْ وَرَائِي وَ كَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِراً قَالَ نِعْمَ الْمَوَالِي بَنُو الْعَمِّ وَأَحَبَّ اللَّهُ أَنْ يَهَبَ لَهُ وَلِيّاً مِنْ صُلْبِهِ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ فِيمَا كَانَ عَلِمَ مِنْ فَضْل مُحَمَّدِ قَالَ يَا رَبِّ أَمَعَ مَا شَرَفْتَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ كَرَّمْتَهُ وَ رَفَعْتَ ذِكْرَهُ حَتَّى قَرَنْتَهُ بذِكْرِكَ فَمَا يَمْنَعُكَ يَا سَيِّدِي أَنْ تَهَبَ لَهُ ذُرِّيَّةً

ص: 16

6- امام باقر علیه السلام- [چون پدر حضرت مریم از دنیا رفته بود افراد متعددی برای سرپرستی حضرت داوطلب بودند. با هم به توافق نرسیدند تا این که برای حل اختلاف و مشخص شدن سرپرست مریم حضرت مریم قرعه زدند قرعه به نام زکریا افتاد و او همسر خواهر مریم علیها السلام بود کفالت او را به عهده گرفت و او را وارد مسجد کرد. زمانی که مریم به سنی رسید که زنان می رسند و خون حیض دید و زیباترین زنان بود و نماز می خواند و با نورش محراب را نورانی می کرد پس زکریا علیه السلام نزد او آمد، ناگهان دید که در تابستان میوه ی زمستان و در زمستان میوه ی تابستان نزد اوست؛ پس گفت: این روزی از کجا نصیب تو شده است؟ گفت: این از سوی خداست پس آن جا بود که زکریا ا با مشاهده ی آن همه شایستگی در مریم علیها السلام، پروردگار خویش را خواند و گفت: «وَ إِنِّي خِفْتُ الموالِيَ مِنْ وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِراً فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا ....»

7- امام هادی علیه السلام- خدای تعالی در داستان یحیی فرمود: ... آن جا بود که زکریا علیه السلام، با مشاهده ی آن همه شایستگی در مریم پروردگار خویش را خواند و گفت: پروردگارا! از سوی خود، فرزند پاکیزه ای [نیز] به من عطا فرما که تو دعا را می شنوی (آل عمران/ 38) یعنی هنگامی که زکریا میوه ی زمستان را در تابستان و میوه ی تابستان را در زمستان نزد مریم دید به او گفت: «ای مریم این روزی از کجا نصیب تو شده؟ گفت این) از سوی خداست خداوند به هرکس بخواهد، بی حساب روزی می دهد. (آل عمران/ 37) و زکریا علیه السلام یقین پیدا کرد که آن از نزد خدا است؛ چون غیر از او کسی نزد مریم نمی آمد. در این هنگام پیش خود گفت: کسی که می تواند میوه ی زمستان را در تابستان و میوه ی تابستان را در زمستان برای مریم بیاورد می تواند برای من فرزندی ببخشد اگرچه پیر شده ام و همسرم ناز است؛ پس آن جا بود که زکریا علیه السلام، با مشاهده ی آن همه شایستگی در مریم علیها السلام، پروردگار خویش را خواند؛ سپس گفت: پروردگارا! از سوی خود، فرزند پاکیزه ای [نیز] به من عطا فرما که تو دعا را می شنوی خدای عزوجل در این فرمود: خداوندا! از طرف خود فرزند پاکیزه ای (نیز) به من عطا فرما که تو دعا را می شنوی (آل عمران /38) و در حالی که او در محراب ایستاده مشغول نیایش بود فرشتگان او را صدا زدند- یعنی زکریا علیه السلام را صدا زدند- که: «خدا تو را به «یحیی علیه السلام» بشارت می دهد؛ کسی که کلمه ی خدا (مسیح) را تصدیق می کند؛- یحیی عیسی علیه السلام را تصدیق می کند- و رهبر خواهد بود یعنی در اطاعت خداوند بر اهل اطاعتش رئیس خواهد بود و از هوس های سرکش برکنار- و او کسی است که به سراغ زنان نمی رود- و پیامبری از صالحان است.

8- امام صادق علیه السلام- عیسی بن داود نجار گوید: امام کاظم علیه السلام برایم حدیث کرد و فرمود: «روزی نزد پدرم نشسته بودم تا این که مردی آمد و در مقابلش ایستاد و گفت: «آیا شکافنده ی علم که زعیمش محمد بن علی علیه السلام است در میان شما است»؟ گفته شد «آری» سپس او برای مدت زمانی طولانی نشست، آن گاه در برابر حضرت برخاست و گفت: «ای فرزند رسول خدا مرا از این آیه ی خداوند در مورد قصه ی زکریا علیه السلام باخبر ساز: وَإِنِّي خِفْتُ المُوَالِيَ مِن وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا». ایشان فرمود: «آری»، موالی فرزندان عمو می باشند و خداوند دوست داشت که از پشت او برایش یک ولی برگزیند و این بدین خاطر بود که وقتی زکریا از فضیلت محمد و آگاه شد گفت ای پروردگار من، آیا محمدی

ص: 17

مِنْ صُلْبِهِ فَيَكُونَ فِيهَا النُّبُوَّةُ قَالَ يَا زَكَرِيَّا قَدْ فَعَلْتُ ذَلِكَ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَلَا نُبُوَّةَ بَعْدَهُ وَ هُوَ خَاتَمُ الْأَنْبِيَاءِ وَ لَكِنَّ الْإِمَامَةَ لِابْنِ عَمِّهِ وَ أَخِيهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب مِنْ بَعْدِهِ وَأَخْرَجْتُ الدُّرِّيَّةَ مِنْ صلب على علیه السلام علي إِلَى بَطْن فَاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدِ لا وَصَيَّرْتُ بَعْضَهَا مِنْ بَعْضٍ فَخَرَجَتْ مِنْهُ الْأَئِمَّةُ عَلَى خَلْقِي وَ إِنِّي مُخْرِجُ مِنْ صُلْبكَ وَلَداً يَرتُكَ وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ فَوَهَبَ اللَّهُ لَهُ یحیی علیه السلام﴾. (1)

* الولد

1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَرَّ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ علیه السلام بِقَبْر يُعَذِّبُ صَاحِبُهُ ثُمَّ مَرَّ بِهِ مِنْ قَابِل فَإِذَا هُوَ لَا يُعَذِّبُ فَقَالَ يَا رَبِّ مَرَرْتُ بِهَذَا الْقَبْرِ عَامَ أَوَّلَ فَكَانَ يُعَذِّبُ وَ مَرَرْتُ بِهِ الْعَامَ فَإِذَا هُوَ لَيْسَ يُعَذِّبُ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَنَّهُ أَدْرَكَ لَهُ وَلَدٌ صَالِحُ فَأَصْلَحَ طَرِيقاً وَ آوَى يَتِيمَا فَلِهَذَا غَفَرْتُ لَهُ بِمَا فَعَلَ ابْنُهُ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِيرَاثُ اللَّهِ عزّوجلّ مِنْ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ وَلَدُ يَعْبُدُهُ مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ تَلَا أبُو عَبْد اللَّهِ الآيَةَ زَكَرِيَّا علیه السلامرَبِّ فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾. (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن الْفَضْلُ بْن أبي قُرَّةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِيرَاثُ اللَّهِ عزوجل مِنْ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ وَلَدُ يَعْبُدُهُ مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ تَلَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام آيَةَ زَكَرِيَّا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾. (6)

1- الرضا علیه السلام- ﴿عَن ابْن قِيَامَا قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أبى الْحَسَن الرَّضَا علیه السلام وَقَدْ وُلِدَ لَهُ أبُو جَعْفَر علیه السلام فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ وَهَبَ لِي مَنْ يَرِثُنِي وَ يَرِثُ آلَ دَاوُد﴾. (4)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿لما عَلِمَ زَكَرِيَّا مِنْ فَضْلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله قَالَ يَا رَبِّ أَ مَعَ مَا شَرَفْتَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَ كَرَّمْتَهُ وَ رَفَعْتَ ذِكْرَهُ حَتَّى قَرَنْتَهُ بذِكْرِكَ فَمَا يَمْنَعُكَ يَا سَيِّدِى أَنْ تَهَبَ لَهُ ذُرِّيَّةً مِنْ صُلْبِهِ

ص: 18

را مفتخر نساختی و او را بزرگ نداشتی و او را بلند آوازه نساختی تا جایی که نامش را همراه نام خود قرار دادی حال ای سرور من- چه می شود که به او ذریّه ای از پشتش ببخشی که نبوّت در میانشان باشد؟ خداوند فرمود: «ای زکریا ! من این کار را با محمد انجام دادم و نبوتی بعد از او نیست و او خاتم پیامبران است امّا امامت را بعد از او به پسر عمو و برادرش علی بن ابیطالب علیه السلام واگذار نمودم و ذریه را از پشت علیا به رحم فاطمه ی منتقل ساختم و آن ها را از [نسل] یکدیگر به وجود آوردم و از او امامانم را که حجّت های من در میان بندگانم هستند خارج گرداندم من از پشت تو فرزندی بیرون می آورم که وارث تو و وارث آل یعقوب باشد پس خداوند یحیی را به او بخشید».

* فرزند

1- امام صادق علیه السلام- عیسی علیه السلام از کنار قبری که صاحب آن عذاب می شد، گذر کرد. در سال بعد از کنار همان قبر رد شد و دید که عذاب نمی شود پس عرض کرد پروردگارا! من سال اوّل از کنار این قبر گذر کردم او داشت عذاب می شد و بعد از یک سال که دوباره از کنارش رد شدم دیدم که دیگر عذاب نمی شود حکمت آن چیست؟ سپس خداوند به او وحی نمود: «او فرزند صالحی دارد که بزرگ شده و راهی را مرمت کرده و یتیمان را پناه داده است. به خاطر کارهایی که فرزندش انجام می دهد او را آمرزیدم سپس رسول خدا ادامه داد: «میراث خداوند بعد از مرگ بندهی ،مؤمنش فرزندی است که بعد از او خدا را می پرستد سپس امام صادق علیه السلام آیه ی زکریا علیه السلام را تلاوت کرد: پروردگارا پس از جانب خود ولی [و جانشینی] به من ببخش که از من ارث برد و از خاندان یعقوب [نیز] ارث برد و او را ای پروردگار من، پسندیده گردان.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- فضل بن ابوقرّه از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: میراث خدای تعالی از بندهی مؤمنش فرزند صالحی است که بعد از پدر خدای تعالی را عبادت کند». سپس امام صادق علیه السلام آیه ی زکریا ا را قرائت کرد: ﴿فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيَّا ۖ يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾.

که وارث من و وارث دودمان یعقوب باشد؛ و او را ای پروردگار من مورد رضایت خود قرار ده. (6)

1- امام رضا علیه السلام- ابن قیام گفت: به دیدار امام رضا علیه السلام آمدم در حالی که فرزندش امام جواد علیه السلام متولد شده بود؛ پس فرمود: خداوند کسی را به من بخشیده که از من ارث می برد و از خاندان داود ان ارث می برد.

2- امام کاظم علیه السلام- چون زکریا علیه السلام از مقام و منزلت حضرت محمد اطلاع داشت گفت: «خدایا با این مقام و شرافتی که به محمد عنایت کرده ای و نام او را قرین و ردیف نام خود

ص: 19

فَيَكُونَ فِيهَا النُّبُوَّةُ قَالَ يَا زَكَرِيَّا علیه السلام قَدْ فَعَلْتُ ذَلِكَ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ لَا نُبُوَّةَ بَعْدَهُ وَ هُوَ خَاتَمُ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام قَدْ وَلَا وَ لَكِنَّ الْإِمَامَةَ لِابْن عَمِّهِ وَأَخِيهِ عَلِيّ بْن أَبِي طَالِب علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ وَأَخْرَجْتُ الذُرِّيَّةَ مِنْ صُلْب عَلِيٌّ إِلَى بَطْن فَاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدِ علیه السلام وَصَيَّرْتَ بَعْضَهَا مِنْ بَعْض فَخَرَجَتْ مِنْهُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام حُجَجى عَلَى خَلْقِي وَ إِنِّي مُخْرِجُ مِنْ صُلْبكَ وَلَداً يَرتُكَ وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ فَوَهَبَ اللَّهُ لَهُ يَحْيَى علیه السلام﴾. (1)

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿المُرَادُ بِهِ فِى الأَوَّل ميراثُ المَالِ وَ فِي الثَّانِي مِيرَاثُ النُّبُوَّةَ﴾. (2)

4- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿وَ وَرِثَ سُلَيمانُ دَاوُدَ وقَالَ ابنُ عَبَّاس رحمه الله علیه وَرَثَهُ الحُبُورَة يَعنِى العِلمُ والحِكمة﴾. (3)

* الارث

1- الزّهراء علیها السلام- ﴿مَّا أَجْمَعَ أَبُو بَكْر عَلَى مَنْعِ فَاطِمَةً فَدَك ... فَقَالَتْ يَا ابْنَ أَبِي قُحَافَةَ، أَفِي الله كِتَابِ اللَّهِ أَنْ تَرِثَ أَبَاكَ وَلَا أَرِثَ أَبِي ... قَالَ اللهُ عزوجل فِيمَا اقْتَصَّ مِنْ خَبَرِ يَحْيَى بْنِ زكريا علیه السلام إِذْ قَالَ رَبِّ فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوب﴾. (4)

2- الزّهراء علیها السلام- ﴿عَنْ عَطِيَّةَ الْعَوْفِ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا بَكْر يَوْمَئِذٍ يَقُولُ لِفَاطِمَةَ... وَأَمَّا فَدَکُ وَ مَا جَعَلَ أَبُوكِ لَكِ، فَإِنْ مَنَعْتُكِ فَأَنَا ظَالِمُ، وَ أَمَّا الْمِيرَاتُ فَقَدْ تَعْلَمِينَ أَنَّهُ [ قَالَ لَا نُوَرِّثُ مَا أَبْقَيْنَاهُ صَدَقَةٌ قَالَتْ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ عَنْ نَبِيٍّ مِنْ أَنْبِيَائِهِ يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَ قَالَ وَ وَرِثَ سُلَيمانُ داوُدَ فَهَذَان نَبِيَّانِ، وَقَدْ عَلِمْتَ أنَّ النبوَّةَ لَا تُورَتْ وَإِنَّمَا يُورَثُ مَا دُونَهَا، فَمَا لِي أَمْنَعُ إِرْتَ أبي أ أَنْزَلَ اللَّهُ فِى الْكِتَابِ إِلَّا فَاطِمَةَ بِنْتَ مُحَمَّدٍ فَتَدَلَّنِي عَلَيْهِ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿يا زَكَرِيَّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ اسْمُهُ يحيى لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سميا﴾. (7)

1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّمَا وُلِدَ يَحْيَى بَعْدَ الْبشَارَةِ لَهُ مِنَ اللَّهِ بِخَمْسِ سِنِين﴾. (6)

2- الباقر علیه السلام- ﴿لَمْ يُسَمَّ بِاسْمِ يَحْيَى علیه السلام أَحَدٌ قَبْلَه﴾. (7)

ص: 20

قرار داده ای چه شد که به او فرزندی از نهاد و صلب خودش ندادی که نبوّت به او برسد» فرمود: یا زکریا! چنین کاری نیز درباره ی محمد انجام داده ام پس از او پیامبری نیست، او آخرین پیامبر صلی الله علیه و آله است ولی امامت متعلّق به پسر عمو و برادرش علی بن ابی طالب علیه السلام است بعد از او نژاد از صلب على علیه السلام به رحم فاطمه دختر محمد قرار دادم و آن ها را به یکدیگر پیوستم و از همین نژاد امام ها و حجّت های خود را برگزیدم می خواهم از صلب تو نیز فرزندی خارج کنم که وارث تو و آل یعقوب باشد خداوند به او یحیی علیه السلام را عنایت فرمود.

3- ابن عباس رحمه الله علیه- منظور از ارث بردن در اولی: يَرِثُنِي ارث بردن از اموال است و در دومی يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ ارث بردن نبوّت است.

4- ابن عبّاس رحمه الله علیه- وَرِثَ سُلَيمانُ داوُدَ؛ حبورة- یعنی علم و حکمت- را از او ارث برد.

* ارث

1- حضرت زهرا علیه السلام- چون ابوبکر بر آن شد که فاطمه را از فدک و عوالی ممنوع و محروم سازد [و کار از کار گذشت] حضرت فاطمه فرمود: آیا باید ارث من به زور گرفته شود؟! ای پسر ابی قحافه به من پاسخ بده حال آن که کلام خدای عزوجل این است که و سلیمان وارث داود شد. (نمل/16). و خبر می دهد از زکریا و یحیی علیه السلام که رَبِّ فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا * يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوب.

2- حضرت زهرا علیه السلام- عطیّه عوفی نقل می کند که او روزی از ابابکر شنید که به فاطمه می گوید ... و اما فدک پدرت آن را در زمان حیاتش برای تو قرار نداده است؛ اگر آن مال تو است و من تو را از آن منع کردم پس من ظالمم و ارث بردن فدک می دانی که او فرمود: «[ما پیامبران، مالی] به ارث نمی گذاریم؛ آن چه باقی می گذاریم صدقه است». [فاطمه علیها السلام] فرمود: «خداوند [در قرآن] از طرف پیامبری از پیامبرانش می فرماید: يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ و فرمود و سلیمان وارث داود شد. (نمل/16)». این دو پیامبرند و می دانی که نبوّت ارث برده نمی شود و پایین تر از آن ارث برده می شود؛ پس چرا من از ارث پدرم منع می شوم. آیا خداوند در قرآن نازل فرموده که همه از پدر خود ارث می برند به غیر از فاطمه دختر محمد صلی الله علیه و آله، تا مرا به آن راهنمایی کنی؟!

ای زکریّا! ما تو را به پسری بشارت می دهیم که نامش «یحیی» است؛ و پیش از این همنامی برای او قرار نداده ایم. (7)

1- امام باقر علیه السلام- یحیی علیه السلام پنج سال بعد از آن که از طرف خداوند بشارت به او داده شد به دنیا آمد.

2- امام باقر علیه السلام- مراد آن است که قبل از او کسی با نام یحیی علیه السلام نام گذاری نشده بود.

ص: 21

3- الصّادق علیه السلام- ﴿الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِى علیه السلام لَيَكُنْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيّاً وَ يَحْيَى بْنُ زَكَرِيَّا علیه السلام لَمْ يَكُنْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَميّا﴾. (1)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ الله صلى الله عليه وآله وسلم فِي قَول الله عَزَّوجَلٌ لَنَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا قَالَ ذَلِكَ يحيى علیه السلام وقُرَّةُ عَينِي الحُسَين علیه السلام﴾. (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ وَ كَذَلِكَ الْحُسَيْنُ لَمْ يَكُنْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيٌّ وَ لَمْ تَبْكِ السَّمَاءُ إِلَّا عَلَيْهِمَا أَرْبَعِينَ صَبَاحاً قِيلَ لَهُ وَ مَا بُكَاؤُهَا قَالَ كَانَتْ تَطْلُعُ حَمْرَاءَ وَ تَغِيبُ حَمْرَاءَ وَ كَانَ قَاتِلُ يَحْيَى الوَلَدَ زناً وَ قَاتِلُ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَلَدَ زناً﴾. (3)

6- الحسين علیه السلام- ﴿عَنْ عَلَى بْنِ الْحُسَيْن علیه السلام قَالَ خَرَجْنَا مَعَ الْحُسَيْنِ علیه السلام فَمَا نَزَلَ مَنْزِلًا وَلَا ارْتَحَلَ مِنْهُ إِلَّا ذَكَرَ يَحْيَى بْن زَكَرِيَّا علیه السلام وَقَتْلَهُ وَقَالَ يَوْماً وَ مِنْ هَوَانِ الدُّنْيَا عَلَى اللَّهِ أَن رَأْسَ يَحْيَى بْن زَكَرِيَّا علیه السلام أَهْدِى إِلَى بَغِيِّ مِنْ بَغَايَا بَنِي إِسْرَائِيل﴾. (4)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمْ تَبْكِ السَّمَاء أَحَداً مُنْذُ قُتِلَ يَحْيَى بْنُ زَكَريَّا حَتَّى قُتِلَ الْحُسَيْنُ علیه السلام فَبَكَتْ عَلَيْه﴾. (5)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿عن الصادق علیه السلام فِي أَحْوَالِ الْقِيَامَةِ إِلَى أَنْ قَالَ: ثُمَّ يُنَادِى الْمُنَادِى وَ هُوَ جَبْرَئِيلُ أَيْنَ فَاطِمَةً بِنْتَ مُحَمَّدِ علیها السلام؟ أين خديجة بنت خويلد علیها السلام أَيْنَ مَرْيَمَ بنتَ عِمْرَانَ علیها السلام و أَيْنَ خَدِيجَةَ بِنْتَ خَوَيْل آسِيَةً بِنْتَ مُزاحِم علیها السلام؟ أَيْنَ أمْ كُلْثُومٍ أُمُّ يَحْيَى بْن زَكَرِيَّا علیه السلام، فَيَقُمْن﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿قالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ كَانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً وَ قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا﴾. (8)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ قالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ كَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا وَ قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا فَهُوَ الْبُؤْس﴾. (7)

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا أى قَد بَلَغَتْ مِن كِبَرِ السِّن إلى حَالِ اليبس و الجِفَافِ و نَحُولُ العَظم﴾. (8)

ص: 22

3- امام صادق علیه السلام- نام حسین قبل از امام حسین علیه السلام و نام یحیی قبل از حضرت یحیی علیه السلام نبوده است.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- از رسول خدا در مورد آیه ی لَمْ نَجْعَل لَّهُ مِن قَبْلُ سَمِيًّا روایت می کند که ایشان فرمود: «منظور از آن یحیی علیه السلام و نور چشمم حسین است».

5- امام صادق علیه السلام- لَنَجْعَل لَّهُ مِن قَبْلُ سَمِيًّا؛ منظور از این آیه یحیی بن زکریا علیه السلام است، که قبل از او کسی چنین اسمی نداشت و حسین نیز این چنین است و قبل از او کسی با این اسم نامگذاری نشده بود و آسمان فقط برای این دو چهل صبح گریست. گفته شد: «گریه آسمان چگونه بود»؟ ایشان فرمود: «خورشید» با رنگی قرمز طلوع و غروب می کرد و ایشان همچنین فرمود: قاتل حسین و قاتل یحیی بن زکریا علیه السلام هر دو، زنا زاده بودند».

6- امام حسین علیه السلام- از امام سجاد روایت است با حسین علیه السلام به سوی مکانی خارج شدیم، پس در هیچ منزلگاهی فرود نمی آمد و خارج نمی شد مگر آن که از یحیی بن زکریا علیه السلام یاد می کرد روزی فرمود: خواری و بی ارزش بودن دنیا نزد خداوند متعال از آن جا آشکار می شود که سر جدا شده ی یحیی بن زکریا به یکی از طاغیان و سرکشان بنی اسرائیل هدیه داده شد».

7- امام صادق علیه السلام- آسمان از زمانی که یحیی بن زکریا کشته شد بر کسی نگریست، تا این که حسین علیه السلام کشته شد و برای او گریست.

8- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام در حدیثی طولانی درباره ی قیامت فرمود: سپس جبرئیل ندا می دهد: «فاطمه علیها السلام دختر محمّد کجاست؟ خدیجه کجاست؟ مریم علیها السلام کجاست؟ آسیه کجاست؟ ام کلثوم مادر یحیی بن زکریا علیه السلام کجاست؟ آن ها همه برخاستند.

گفت: پروردگارا! چگونه برای من پسری خواهد بود؟ در حالی که همسرم ناز است و من نیز به سبب پیری ناتوان شده ام» (8)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿قَالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا وَقَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا﴾؛ و او در این هنگام بسیار ناامید بود.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا﴾ یعنی از [شدّت] پیری به حالت خشکی [بدن] و سالخوردگی و لاغری استخوان رسیده ام

ص: 23

قوله تعالى: ﴿قالَ كَذلِكَ قَالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَ قَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ وَلَمَّ تَكُ شَيْئاً﴾ (1)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿قَالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَى هَيِّنْ أرُدُّ عَلَيْكَ قُوَّتَكَ حَتَّى تَقْوَى عَلَى الْجِمَاعِ وَ أَفْتِقُ رحم امرأتک بالولد﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قالَ رَبِّ اجْعَل لي آيةً قالَ آيَتُكَ أَلا تُكَلَّمَ النَّاسَ ثَلاثَ لَيال سَوِيًّا﴾ (10)

1- الباقر علیه السلام- ﴿آيتُكَ أَلَّا تُكَلَّمَ النَّاسَ ثَلاثَ لَيالٍ سَوِيًّا صَحِيحاً مِنْ غَيْر مَرَضٌ﴾. (2)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿اعتُقلَ لِسَانُهُ مِنْ غَيْرِ مَرَضِ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ﴾ (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿فَبَشَّرَهُ اللَّهُ تَعَالَى بِيَحْيَى فَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ ذَلِكَ الْكَلَامَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَعَالَى جَلَّ ذِكْرُهُ وَ خَافَ أَنْ يَكُونَ مِنَ الشَّيْطَانِ فَقَالَ أَنَّى يَكُونُ لِي وَلَدْ وَ قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةٌ فَأَسْكِتَ فَعَلِمَ أَنَّهُ مِنَ اللهِ تَعَالَى﴾ (4)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: إِنَّ زَكَرِيَّا علیهم السلام مَّا دَعَا رَبَّهُ أَنْ يَهَبَ لَهُ فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ بِمَا نَادَتْهُ بِهِ فَأَحَبَّ أَنْ يَعْلَمَ أَنَّ ذَلِكَ الصَّوْتَ مِنَ اللَّهِ أُوحِيَ إِلَيْهِ أَنَّ آيَةً ذَلِكَ أَنْ يُمْسَكَ لِسَانُهُ عَنِ الْكَلَامِ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ قَالَ لَمَّا أَمْسِكَ لِسَانُهُ وَ لَمْ يَتَكَلَّمْ عَلِمَ أَنَّهُ لَا يَقْدِرُ عَلَى ذلك إِنَّا الله وَذَلِكَ قَوْلُ اللهِ رَبِّ اجْعَل فِي آيَةً قَالَ ابْتُكَ أَلَّا تُكَلَّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَيَّامِ إِلَّا رَمزا﴾ (5) 5

قوله تعالى: ﴿فَخَرَجَ عَلى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا﴾ (6) (11)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿قال أمير المُؤْمِنِينَ علیه السلام حين سألُوهُ عَنْ مَعْنَى الْوَحْي فَقَالَ مِنْهُ وَحْى النبوَّةَ وَ مِنْهُ وَحْى الْإِلْهَامِ وَمِنْهُ وَحْى الْإِشَارَةِ وَسَاقَهُ إِلَى أَنْ قَالَ وَأَمَّا وَحْى الْإِشَارَةِ فَقَوْلُهُ عَزَوجِلَ فَخَرَجَ

ص: 24

فرمود: «این گونه است؛ پروردگارت گفته این کار بر من آسان است؛ و قبلاً تو را آفریدم در حالی که چیزی نبودی»! (9)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- قالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ، قدرتت را به تو برمی گردانم تا توانایی جماع داشته باشی و رحم زنت را برای فرزند باز می کنم.

عرض کرد: پروردگارا! نشانه ای برای من قرار ده» فرمود: «نشانه ی تو این است که سه شبانه روز قدرت تکلم با مردم را نخواهی داشت؛ در حالی که سالم هستی». (10)

1- امام باقر علیه السلام- قَالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلَّمَ النَّاسَ ثَلَاثَ لَيَالٍ سَوِيًّا یعنی در حالی که سالمی و تو هیچ بیماری ای نداری سه شبانه روز با مردم سخن بگو.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- زبان او سه روز- بی آن که بیمار شود- از سخن گفتن بند آمد.

3- امام صادق علیه السلام- خدای تعالی او را به یحیی علیه السلام بشارت داد و زکریا علیه السلام ندانست که آن سخن از نزد خدای تعالی عزوجل است و ترسید که از شیطان باشد؛ پس گفت: «چگونه برای من فرزندی خواهد بود؟ و قالَ رَبِّ اجْعَل لي آيةً؛ در نتیجه از سخن گفتن باز داشته شد و دانست که آن از طرف خدای تعالی است».

4- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل می کند وقتی زکریا علیه السلام پروردگارش را خواند که به او [فرزندی] ببخشد و فرشتگان او را صدا زدند به آن چه او را صدا زدند. و دوست داشت که بداند آن صدا از طرف خداوند است خداوند به او وحی کرد که نشانه ی آن این است که سه روز زبانش از سخن گفتن باز داشته می شود. فرمود وقتی زبانش بازداشته شد و سخن نگفت، دانست که جز خدا کسی بر آن توانایی ندارد و آن سخن خداوند است: [زکریا گفت]: رَبِّ اجْعَل لي آية.

او از محراب عبادت به سوی مردم بیرون آمد؛ و با اشاره به آن ها گفت: «به شکرانه ی این موهبت صبح و شام [خدا را] تسبیح گویید». (11)

1- امام صادق علیه السلام- هنگامی که از امیرالمؤمنین از معنای وحی سؤال شد، ایشان فرمود: یکی از انواع آن وحی نبوّت است و دیگری وحی الهام و دیگری و حی اشاره است؛ مانند این آیه که خداوند عزوجل در آن می فرماید: ﴿فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَىٰ إِلَيْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً

ص: 25

عَلَى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا أَنْ أَشَارَ إِلَيْهِمْ لِقَوْلِهِ تَعَالَى أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا رَمْزاً﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿يا يحيى خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّةٍ وَآتَيْنَاهُ الحُكْمَ صَبِيًّا﴾. (12)

1- الباقر علیه السلام- ﴿كَانَ زَكَرِيَّا علیه السلام الْحُجَّةَ لِلَّهِ عزّوجلّ عَلَى النَّاسِ بَعْدَ صَمْتِ عِيسَى علیه السلام بسَنَتَيْن ثُمَّ مَات زَكَرِيَّا فَوَرَثَهُ ابْنُهُ يَحْيَى الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَهُوَ أ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ عزّوجل يا يحيى خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَيْنَاهُ الحُكْمَ صَبِيًّا فَلَمَّا بَلَغَ عِيسَى علیه السلام سَبْعَ سِنِينَ تَكَلَّمَ بِالنُّبُوَّةِ وَالرِّسَالَةِ حِينَ أَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهِ فَكَانَ عِيسَى علیه السلام الْحُجَّةَ عَلَى يَحْيَى علیه السلام وَ عَلَى النَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾. (2)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ آتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيَّا أَيْ آتَيْنَاهُ النُّبُوَّةَ فِي حَالَ صِبَاهُ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثِ سِنِينَ﴾. (3)

3- الحسين علیه السلام- ﴿عن الحُسَينِ بنِ عَلى علیه السلام قَالَ إِنَّ يَهُودِيَا مِن يَهُودِ الشَّامِ وَأَحَبَارِهِم قَالَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ: فَهَذَا يَحيَى بن زَكَرِيَّا علیه السلام يُقَالُ إِنَّهُ أُوتِيَ الْحُكْمَ صَيّا وَالْحِلْمَ وَالْفَهْمَ وَ إِنَّهُ كَانَ يَبْكِي مِنْ غَيْرِ ذَنْب وَكَانَ يُوَاصِل الصوم. قال لَهُ عَلَى علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّدٌ أَعْطِيَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ يَحْيَى بْنَ زَكَرِيَّا علیه السلام كَانَ فِى عَصْرِ لَا أَوْثَانَ فِيهِ وَ لَا جَاهِلِيَّةَ وَ مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله أُوتِيَ الْحُكْمَ وَالْفَهْمَ صَبِيَّا بَيْنَ عَبَدَةِ الْأَوْثَانِ وَ حِزْبِ الشَّيْطَانِ فَلَمْ يَرْغَبُ لَهُمْ فِي صَنَمِ قَطُّ وَلَمْ يَنْشَطُ لِأَعْيَادِهِمْ وَلَمْ يُرَ مِنْهُ كَذِبُ قَطُّ وَكَانَ أَمِينَا صَدُوقاً حَلِيماً وَ كَانَ يُوَاصِلُ الصَّوْمَ الْأَسْبُوعَ وَالْأَقَلَّ وَ الْأَكْثَرَ فَيُقَالُ لَهُ فِي ذَلِكَ فَيَقُولُ إِنِّي لَسْتُ كَأَحَدِهِمْ إِنِّي أَضَلُّ عِنْدَ رَبِّي فَيُطْعِمُنِي وَ يَسْقِينِي وَكَانَ يَبْكِي حَتَّى تَبْتَلَّ مُصَلَّاهُ خَشْيَةَ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ غَيْرِ جُرْمٍ ﴾. (4)

4- الهادى علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِي قِصَّة يَحْيَى علیه السلام .. يا يحيى خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّةٍ وَآتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا .. قَالَ وَ مِنْ ذَلِكَ الْحُكْمِ أَنَّهُ كَانَ صَبيّاً فَقَالَ لَهُ الصِّبْيَانُ هَلُمَّ نَلْعَبْ فَقَالَ أَوَّهُ وَاللَّهِ مَا لِلَّعِب خُلِقْنَا وَ إِنَّمَا خُلِقْنَا لِلْجِدِّ لِأَمْرِ عَظِيمٍ﴾. (5)

ص: 26

وَ عَشِيًّا؛ یعنی به آن ها اشاره کرد چرا که خداوند تبارک و تعالی در یک سوره ی دیگر در مورد این موضوع می فرماید که سه ،روز جز به اشاره و رمز، با مردم سخن نخواهی گفت (آل عمران /41)

ای یحیی! کتاب الهی را باقوت بگیر و ما در کودکی فرمان [نبوّت] به او دادیم! (12)

1- امام باقر علیه السلام- حجت خدای عزوجل بر مردم بعد از سکوت عیسی تا دو سال زکریا علیه السلام بود، سپس زکریا علیه السلام در گذشت و پسرش یحیی علیه السلام کتاب و حکمت را از او ارث برد، در حالی که کودکی خردسال بود. مگر نمی شنوی گفته ی خدای عزوجل را: یا يَحيى خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّةٍ وَآتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيَّا؛ یعنی ما که تو را در کودکی حکم نبوت دهیم نیرو و استعداد آن را هم به تو می بخشیم چون عیسی هفت ساله شد و خدای تعالی به او وحی فرستاد، از نبوت و رسالت خود سخن گفت و بر یحیی علیه السلام و همه ی مردم حجت گشت

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- و آتيناه الحُكْمَ صَبِيّاً یعنی نبوت را در زمان کودکی اش به او دادیم در حالی که او سه سال داشت.

3- امام حسین علیه السلام- از امام کاظم از پدرانش روایت است امام حسین فرمود: شخصی یهودی از دانشمنان شام به امام علی گفت: خداوند به یحیی بن زکریا حکم و فهم و حلم را در کودکی بخشید بی آن که گناهی کرده باشد گریه می کرد و روزه ها را به هم می پیوست. علی فرمود: صحیح است اما به محمد بهتر از آن داده شد یحیی بن زکریا در زمانی بود که بت پرستی و جاهلیت وجود نداشت ولی به حضرت محمد حکم و فهم را در حال کودکی دادند. یعنی بت پرستان و حزب شیطان هرگز اظهار علاقه به بتی نکرد و در اعیاد آن ها شرکت ننمود و از او دروغی شنیده نشد پیوسته امین و راستگو و بردبار بود و روزه را در هفته کمتر و بیشتر به هم می پیوست دیگران در این مورد به او اشکال می گرفتند. می فرمود: «من مثل شما نیستم من پیوسته در حضور پروردگارم به من غذا می دهد و آب می آشام اند. و آنقدر از خشیت خدا گریه می کرد که جای نمازش خیس می شد».

4- امام هادی علیه السلام- خدای متعال در داستان یحی فرمود: ... يا يحيى خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتيناه الحُكْمَ صَبِيًّا فرمود و از جمله آن حکم این بود که او کودک بود؛ پس کودکان به او گفتند: «بیا بازی کنیم» گفت «آه به خدا سوگند برای بازی آفریده نشده ایم؛ تنها برای تلاش برای امری بزرگ آفریده شده ایم».

ص: 27

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ كُلُّ هَذَا مِنْهُمْ يُبْغِضُونَ مَا أَبْغَضَ اللَّهُ وَ يُصَغَرُونَ مَا صَغَرَ اللَّهُ وَ يُزْهِدُونَ مَا أَزْهَدَ اللَّهُ وَ قَدْ أَثْنَى اللَّهُ عَلَيْهِمْ فِي مُحْكَم كِتابه وَ قَالَ لِيَحْيَى علیه السلام وَآتَيْنَاهُ الْحُكْمِ صَبِيًّا﴾. (1)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ الله أَمَّا الْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ مَا فَسَيِّدَا شَبَاب أَهْلِ الْجَنَّةَ إِلَّا مَا كَانَ مِن ابْنَى الْخَالَة عِيسَى وَ يَحْيَى علیهما السلام فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى مَا أَلْحَقَ صِبْيَاناً برجَالَ كَامِلِي الْعُقُولُ إِنَّا هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ وَ يَحْيَى بْنَ زَكَرِيَّا وَالْحَسَنَ وَالْحُسَيْنَ﴾. (2)

7- الرسول صلى الله عليه وآله وسلم- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنَّ أَحْمَقَ النَّاسِ مَنْ طَلَبَ الدُّنْيَا ... قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَآتَيْنَاهُ الحُكْمَ صَبِيَّا يَعْنِي الزَّهْدَ فِي الدُّنْيَا﴾. (3)

8- الجواد علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطِ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا جَعْفَرِ علیه السلام فَقَالَ لِي يَا عَلِيُّ إِنَّ اللَّهَ احْتَجَّ فِي الْإِمَامَةِ بِمِثْلِ مَا احْتَجَّ بِهِ فِى النَّبُوَّةِ فَقَالَ وَ آتَيْنَاهُ الحُكْمَ صَبِيًّا وَ لَما بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةٌ فَقَدْ يَجُورُ أَنَّ يُؤْتَى الْحِكْمَةَ وَ هُوَ صَبَيٍّ وَيَجُورُ أَنْ يُؤْتَاهَا وَهُوَ ابْنُ أَرْبَعِينَ سَنَةً﴾. (4)

9- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿جَاءَ أَبُوسُفْيَانَ إِلَى عَلَى علیه السلام... وَ كَانَتْ فَاطِمَةٌ مِنْ وَرَاءِ السِّتْرِ وَ الْحَسَنُ يَدْرُجُ بَيْنَ يَدَيْهَا وَ هُوَ طِفْلُ مِنْ أَبْنَاءِ أَرْبَعَةَ عَشَرَ شَهْرًا فَقَالَ لَهَا يَا بِنْتَ مُحَمَّدِ قُولِى لِهَذَا الطِّفْلِ يُكَلِّمْ لِى جَدَهُ فَيَسُودَ بِكَلَامِهِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمَ فَأَقْبَلَ الْحَسَنُ علیه السلام إِلَى أَبِي سُفْيَانِ ... فَقَالَ يَا أَبَا سُفْيَانَ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم حَتَّى أَكُونَ شَفِيعاً فَقَالَ اللَّهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ فِي آلِ مُحَمَّدٍ مِنْ ذُرِّيَّةِ مُحَمَّدِ الْمُصْطَفَى نَظِيرَ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا علیه السلام وَ آتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا﴾. (5)

10- الباقر علیه السلام- ﴿وَ اللَّهِ لَقَدْ أُوتِيَ عَلَى علیه السلام الْحُكْمَ صَبيّاً كَمَا أُوتِيَ يَحْيَى بْنُ زَكَرِيَّا الْحُكْمَ صَيّا﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿وَ حَناناً مِنْ لَدُنَّا وَ زَكاةً وَ كانَ تَقِيًّا﴾. (13)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ فَمَا عَنَى بِقَوْلِهِ فِي يَحْيَى علیه السلام وَ حَناناً مِنْ لَدُنَّا وَ زَكَاةً قَالَ تَحَكُّنَ اللَّهِ قَالَ قُلْتَ فَمَا بَلَغَ مِنْ تَحَبُّنِ اللَّهِ عَلَيْهِ قَالَ كَانَ إِذَا قَالَ يَا رَبِّ قَالَ اللَّهُ عز وجل لَبَّيْكَ يَا يَحْيَى علیه السلام﴾. (7)

ص: 28

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود این ها همه ی آن چه را که خدا دشمن می داشت و دشمن می داشتند آن چه را که خدا کوچک می شمرد ناچیز می شمردند و نسبت به آن چه را که خدا دوست نداشت

زهد و بی رغبتی نشان می دادند خداوند آن ها را در کتاب خود مدح کرده و درباره ی حضرت یحیی می فرماید: ﴿وَ آتَيْنَاهُ الحُكْم صَبِيًّا﴾.

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا فرمود: «و اما حسن و حسین علیهما السلام؛ پس سرور جوانان اهل بهشتند به استثناء دو پسر خاله،عیسی و یحیی بن زکریا اسلام خدای تعالی هیچ کودکی را به مردان دارای عقل کامل ملحق نکرده مگر این چهار نفر عیسی بن مریم یحیی بن زکریّا، حسن و حسین علیه السلام».

7- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا فرمود: احمق ترین مردم آن کس است که به دنبال دنیا بیفتد. خدا فرموده: و آتيْناهُ الحُكْمَ صَبِيًّا یعنی زهد در دنیا».

8- امام جواد علیه السلام- علی بن اسباط گوید: امام جواد علیه السلام را دیدم که به من فرمود: «ای علی علیه السلام، خدا حجت درباره ی امامت را به مانند حجت درباره ی نبوت آورده است. و فرموده: وَ آتيناه الحكم صَبِيَّا؛ وَ لَمَا بَلَغَ أَشُدَّهُ (قصص /14). وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةٌ (احقاف/15) پس رواست که به شخصی در کودکی حکمت داده شود چنان چه به یحیی داده شد و رواست که در چهل سالگی داده شود چنان چه به یوسف علیه السلام داده شد].

9- امام علی علیه السلام- ابوسفیان نزد حضرت امیر آمد و گفت «فاطمه اطهر پشت پرده بود و امام حسن علیه السلام که کودکی چهارده ماهه و تازه راه افتاده بود نزد حضرت زهرا بود، ابوسفیان به فاطمه ی اطهر گفت: ای دختر حضرت محمد صلی الله علیه و آله به این کودک بگو: برای من نزد جدش سخنی بگوید که عرب و عجم از آن بهره مند شوند حضرت امام حسن متوجه ابوسفیان شد.... و به ابوسفیان فرمود: ای ابوسفیان تو بگو لا اله الا الله محمّد رسول الله تا من شفیع تو گردم. سپس آن حضرت فرمود: سپاس مخصوص آن خدایی است که در آل محمّد ذریه ای از آن حضرت قرار داد که نظیر یحیی بن زکریا است که درباره اش فرموده: «وَ آتَيْنَاهُ الحُكْمَ صَبِيَّا».

10- امام باقر علیه السلام- به خدا قسم در کودکی به علی علیه السلام حکمت و دانش عنایت شد، چنان که به یحیی بن زکریا علیه السلام از کودکی حکمت و دانش عطا شد.

و محبت و پاکی [روح] از ناحیه ی خود به او بخشیدیم و او پرهیزگار بود (13)

1- امام باقر علیه السلام- ابوحمزه گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: منظور خداوند از عبارت وَحَنَانًا من لَّدُنَّا وَزَكَاةً وَكَانَ تَقِيًّا در مورد یحیی علیه السلام چیست؟ ایشان فرمود: «مهربانی و عطوفت خدا». گفتم: «مهربانی خداوند در چه حدی شامل او شد»؟ ایشان فرمود: به حدی که هرگاه می گفت: ای پروردگار من! خداوند عزوجل در جوابش می فرمود: لبیک ای یحیی».

ص: 29

2- الصّادق علیه السلام- ﴿في رواية أبي بصير قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ القَوْلُ اللَّهِ فِي كِتَابِهِ وَحَناناً مِنْ لَدُنَّا قَالَ إِنَّهُ كَانَ يَحْيَى إِذَا دَعَا قَالَ فِى دُعَائِهِ يَا رَبِّ يَا اللَّهُ نَادَاهُ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ لَبَّيْكَ يَا عَبْدِي سَلْ حَاجَتَكَ﴾. (1)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ثُمَّ قَالَ وَ حَنانَا مِنْ لَدُنَّا يَعْنِي تَحَتُنَا وَ رَحْمَةً عَلَى وَالِدَيْهِ وَ سَائِرِ عِبَادِنَا وَ زَكَاةً- يَعْنِي طَهَارَةٌ لِمَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ وَكَانَ تَقِيًّا يَتَّقِى الشَّرُورَ وَالْمَعَاصِي ... مَا مِنْ عَبْدِ لِلَّهِ عَزَوجل إِلَّا وَقَدْ أَخْطَأَ أَوْ هَمَّ بِخَطِيئَة مَا خَلَا يَحْيَى بْن زَكَرِيَّا علیه السلام لَّهُ فَإِنَّهُ لَمْ يُذْنِبُ وَ لَمْ يَهُم بِذَنْبٍ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ بَرًّا بِوَالِدَيْهِ وَلَمْ يَكُنْ جَبَّاراً عَصِيًّا﴾. (14)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ... وَ بَرًّا بِوَالِدَيْهِ مُحْسِناً إِلَيْهِمَا مُطِيعاً لَهُمَا وَ لَمْ يَكُنْ جَبَّارٍاً عَصِيَّا يَقْتُلُ عَلَى الْغَضَبِ وَ يَضْرِبُ عَلَى الْغَضَبِ لَكِنَّهُ مَا مِنْ عَبْدِ عَبَدَ اللَّهَ عَزّوجلّ إِنَّا وَ قَدْ أَخْطَاً أَوْ هَمَّ بِخَطِيئَةٍ مَا خَلَا يَحْيَى بْنَ زَكَرِيَّا علیه السلام فَإِنَّهُ لَمْ يُذْنِبُ وَ لَمْ يَهُم بِذَنْبٍ﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي بصير قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ عِمْرَانَ أَكَانَ نَبِيَّاً فَقَالَ نَعَمْ كَانَ نَبِيّاً مُرْسَنَا إِلَى قَوْمِهِ وَكَانَتْ حَنَّةً امْرَأَةُ عِمْرَانَ وَ حَنَّانَةُ امْرَأَةُ زَكَريَّا أُخْتَيْنَ فَوْلِدَ لِعِمْرَانَ مِنْ جَنَّةَ مَرْيَمُ وَ وُلِدَ لِزَكَرِيَّا مِنْ حَنَّانَةَ يَحْيَى علیه السلام وَ وَلَدَتْ مَرْيَمُ عيسى علیه السلام وَ كَانَ عِيسَى علیه السلام ابْنَ بنْتِ خَالَتِهِ وَ كَانَ يَحْيَى علیه السلام ابْنَ خَالَةِ مَرْيَمَ علیها السلام وَخَالَةُ الْأُمِّ بِمَنْزِلَةِ الْخَالَة﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا﴾. (15)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ يَاسِرِ الْخَادِمِ قَالَ: سَمِعْتُ الرِّضَا يَقُول إِنَّ أَوْحَشَ مَا يَكُونُ هَذَا الْخَلْقُ فِي ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ يَوْمَ يُولَدُ وَ يَخْرُجُ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ فَيَرَى الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَمُوتُ فَيُعَايِنُ الْآخِرَةَ وَ أَهْلَهَا يَوْمَ يُبْعَثُ فَيَرَى أَحْكَاماً لَمْ يَرَهَا فِي دَارِ الدُّنْيَا وَ قَدْ سَلَّمَ اللَّهُ عَزَوجِلٌ عَلَى يَحْيَى اللَّهِ فِي هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْمَوَاطِن وَ آمَنَ رَوْعَتَهُ فَقَالَ وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَيَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا﴾. (5)

ص: 30

2- امام صادق علیه السلام- در روایت ابوبصیر آمده است به امام صادق علیه السلام گفتم: «منظور از عبارت وَحَنَانًا مِّن لَّدُنَّا چیست؟ ایشان فرمود: «یحیی علیه السلام هرگاه گاه دعا می کرد و در دعایش می گفت: خدایا پروردگارا خداوند او را از آسمان صدا می زد لبیک ای یحیی، نیازت را بخواه».

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- سپس [خداوند] فرمود: و حَناناً مِنْ لَدُنا یعنی محبت و رحمت برای پدر و مادرش و سایر بندگان ما. وَ زَكاةً یعنی [مایه ی] پاکی برای کسی که به او ایمان آورد و تصدیقش کرد. وَ کانَ تَقِياً؛ از بدی ها و گناهان پرهیز می کرد ... هیچ یک از بندگان خدای عزوجل نیست مگر این که خطا کرده است و گناهی را قصد کرده است به جز یحیی بن زکریا رحمه الله علیه که او گناهی مرتکب نشد و قصد گناهی نکرد.

و نسبت به پدر و مادرش نیکوکار بود؛ و جبّار [و متکبّر] و عصیانگر نبود.(14)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا فرمود: «... وَ بَرًّا بِوَالِدَيْهِ؛ یعنی نیکوکار به آن دو و اطاعت کننده ی از آن دو. وَلَيَكُنْ جَبَّاراً عَصِيًّا که از روی عصبانیت می کشد و به خاطر عصبانیت می زند؛ لكن هیچ بنده ای که خدای عزوجل را عبادت کرده- نیست مگر این که خطا کرده است و گناهی را قصد کرده است به جز یحیی بن زکریا رحمه الله علیه که او گناهی مرتکب نشد و گناهی را قصد نکرد».

2- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید از امام باقر علیه السلام درباره ی عمران پرسیدم: «آیا پیامبر صلی الله علیه و آله بود؟ فرمود: «بله پیامبر صلی الله علیه و آله مرسلی به سوی قومش بود و حنّه زن عمران و حنانه زن زکریا علیه السلام دو خواهر بودند. برای عمران از حنّه متولد شد و برای زکریا علیه السلام از حنانه یحیی علیه السلام متولد شد و مریم علیها السلام، عیسی علیه السلام را به دنیا آورد و عیسی پسر دختر خاله ی او بود و یحیی علیه السلام، دخترخاله، پسرخاله ی خاله ی مادر به منزله ی خاله است.

سلام بر او، روزی که تولد یافت و روزی که می میرد و روزی که زنده برانگیخته می شود (15)

1- امام رضا علیه السلام- یاسر خادم گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که می فرمود: «همانا در سه جایگاه انسان از همه جا بیشتر به وحشت می افتد یکی روزی که به دنیا می آید و از شکم مادرش خارج می شود و دنیا را می بیند و روزی که می میرد و آخرت و اهالی آن را مشاهده می کند و روزی که زنده برانگیخته می شود و احکامی را می بیند که در دنیا ندیده است و خداوند عزوجل در این سه جایگاه بر یحیی علیه السلام درود فرستاده و او را از وحشت آن ایمن داشته و فرموده است: ﴿وَسَلَامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا﴾ و عیسی بن مریم علیه السلام نیز در این سه جایگاه بر خود درود فرستاده و گفته است: ﴿وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَيَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا﴾.

ص: 31

قوله تعالى: ﴿وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيًّا﴾ (16)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ اذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيَّا قَالَ: خَرَجَتْ إِلَى النَّخْلَةِ الْيَابِسَة فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً. قَالَ فِي مِحْرَابِهَا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا يَعْنِي جَبْرَئِيلَ علیه السلام فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَراً سَوِيًّا قَالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا فَقَالَ لَهَا جَبْرَئِيلُ علیه السلام إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلاماً زَكِيًّا فَأَنْكَرَتْ ذَلِكَ لِأَنَّهُ لَمْ يَكُنْ فِي الْعَادَةَ أَنْ تَحْمِلَ الْمَرْأَةُ مِنْ غَيْرِ فَحْل فَقَالَتْ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَ لَمْ أَكُ بَغِيًّا وَ لَمْ يَعْلَمْ جَبْرَئِيلُ أَيْضاً كَيْفِيَّةَ الْقُدْرَةِ فَقَالَ لَهَا كَذلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةٌ لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةٌ مِنَّا وَ كَانَ أَمْراً مَقْضِيًّا قَالَ: فَنَفَخَ فِي جَيْبِهَا فَحَمَلَتْ بِعِيسَى علیه السلام بِاللَّيْلِ فَوَضَعَتْهُ بِالْغَدَاةِ وَ كَانَ حَمْلُهَا تِسْعَ سَاعَاتِ جَعَلَ اللَّهُ الشُّهُورَ لَهَا سَاعَاتِ ثُمَّ نَادَاهَا جَبْرَئِيلُ وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ أَنْ هُنِّى النَّخْلَةَ الْيَابِسَةَ فَهَزَّتْ وَ كَانَ ذَلِكَ الْيَوْمَ سُوقا [سُوق] فَاسْتَقْبَلَهَا الْحَاكَةُ وَكَانَتِ الْحِيَاكَةُ أَنْبَلَ صِنَاعَة فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ فَأَقْبَلُوا عَلَى بِغَال شُهْب فَقَالَتْ: لَهُمْ مَرْيَمُ أَيْنَ النَّخْلَةُ الْيَاسَةُ فَاسْتَهْرَ وا بِهَا وَ زَجَرُوهَا فَقَالَتْ لَهُمْ جَعَلَ اللَّهُ كَسْبَكُمْ نَزْراً وَ جَعَلَكُمْ فِي النَّاسِ عَارَاً ثُمَّ اسْتَقْبَلَهَا قَوْمُ مِنَ الْتُجَارِ فَدَلُّوهَا عَلَى النَّخْلَةِ الْيَابِسَةِ فَقَالَتْ لَهُمْ جَعَلَ اللَّهُ الْبَرَكَةَ فِي كَسْبِكُمْ وَ أَحْوَجَ النَّاسَ إِلَيْكُمْ فَلَمَّا بَلَغَتِ النَّخْلَةَ أَخَذَهَا الْمَخَاصَ فَوَضَعَتْ بِعِيسَى علیه السلام فَلَمَّا نَظَرَتْ إِلَيْهِ قَالَتْ يا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هذا وَ كُنْتُ نَسْياً مَنْسِيَّا مَاذَا أَقُولُ لِخَالِي وَ مَا ذَا أَقُولُ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ فَنَادَاهَا عِيسَى علیه السلام مِنْ تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيَّا أَنْ نَهَراً وَ هُنِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ أَى حَرِّكِي النَّخْلَةَ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَبَاً جَنِيًّا أَنْ طَيِّبَاً وَ كَانَتِ النَّخْلَةُ قَدْ يَبسَتْ مُنْذُ دَهْر طَوِيل فَمَدَّتْ يَدَهَا إِلَى النَّخْلَة فَأَوْرَقَتْ وَأَثْمَرَتْ وَ سَقَطَ عَلَيْهَا الرُّطَبُ الطَّرِئُ وَ طَابَتْ نَفْسُهَا فَقَالَ لَهَا عِيسَى قَمِّطِينِي وَسَوِّينَي ثُمَّ افْعَلِي كَذَا وَكَذَا فَقَمَّطَتْهُ وَ سَوَّتْهُ وَ قَالَ لَهَا عِيسَى علیه السلام فَكُلِي وَاشْرَبِي وَ قَرِّي عَيْناً فَإِمَّا تَرَينَ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً وَ صَمْتاً كَذَا نَزَلَتْ فَلَنْ أُكَلَّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيَّا فَفَقَدُوهَا فِي الْمِحْرَابِ فَخَرَجُوا فِي طَلَبِهَا وَ خَرَجَ خَالُهَا زَكَرِيَّا علیه السلام فَأَقْبَلَتْ وَ هُوَ فِي صَدْرِهَا وَأَقْبَلْنَ مُؤْمِنَاتُ بَنِي إِسْرَائِيلَ يَبْزُقْنَ فِي وَجْهَهَا فَلَمْ تُكَلِّمْهُنَّ حَتَّى دَخَلَتْ فِي مِحْرَابِهَا فَجَاءَ إِلَيْهَا بَنُو إِسْرَائِيلَ وَ زَكَرِيَّا علیه السلام فَقَالُوا لَهَا يَا مَرْيَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئاً فَرِيَّا يا أُخْتَ هَارُونَ ما كانَ أَبُوكِ امْرَأَ سَوْءٍ وَما كانَتْ أُمُّكِبَغِيًّا وَ مَعْنَى قَوْلِهِمْ يَا أُخْتَ

ص: 32

و مریم را در این کتاب یاد کن آن هنگام که از خانوادهاش در ناحیه ی شرقی بيت المقدس کناره گرفت. (16)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيَّا، مريم به سمت درخت خرمای خشکی رفت و فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَابًا؛ و او در محرابش بود. فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا یعنی جبرئیل را به سوی او فرستادیم و فتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا قَالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمَن مِنكَ إِن كُنتَ تَقِيًّا؛ اگر از جمله کسانی هستی که از خداوند می ترسی جبرئیل به او گفت إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلَامًا زَكِيَّا؛ امّا مراد از «تقیا» این است که حرفش را باور نکرد، چرا که معمولاً این چنین بود مریم که زن نمی توانست بدون مرد باردار شود و گفت: أَنَّى يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَلَم يَمْسَسْنِي بَشَرٌ- وَلَمْ أَكُ بَغِيًّا؛ و جبرئیل نیز چگونگی قدرت انجام این کار را نمی دانست و به مریم گفت: كَذَلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيَّنْ وَلِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنَّاسِ وَرَحْمَةٌ مِّنَّا وَكَانَ أَمْرًا مَّقْضِيّاً؛ جبرئیل در گریبان مریم دمید و او در شب به عیسی علیه السلام باردار شد و صبح روز بعد او را زایید و بارداری او نه ساعت از روز به طول انجامید و خداوند ماه ها را به اندازه ی ساعت هایی برایش قرار داد. سپس جبرئیل مریم را صدا زد. و هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ؛ یعنی درخت خرمای خشک را تکان بده و او نیز آن را تکان داد و آن روز روز برپای بازار بود و به همین خاطر چند بافنده با او روبرو شدند و بافندگی در آن زمان شریفترین صنعت بود و آن ها بر روی قاطرهایی اشهب به سمت او آمدند و مریم به آن ها گفت: «درخت خرمای خشک کجاست؟ آنان او را مسخره کردند و از خود راندند و او به آن ها گفت: «خداوند درآمدتان را اندک گرداند و شما را در میان مردم مایه ننگ قرار دهد. سپس گروهی از تاجران نزد او آمدند و درخت خرمای خشک را به او نشان دادند و او به آن ها گفت: خداوند به درآمدتان برکت دهد و مردم را نیازمند شما سازد. هنگامی که او به درخت خرما ،رسید او را درد زایمان در برگرفت و عیسی علیه السلام را وضع حمل نمود و هنگامی که به او نگاه کرد، گفت: يَا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هَذَا وَكُنتُ نَسْيًا مَّنسِيًّا به دایی ام چه بگویم و جواب بنی اسرائیل را چه بدهم؟ فَنَادَاهَا؛ یعنی عیسی او را صدا زد. مِن تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيَّا؛ یعنی نهری را قرار داد. وَهُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ؛ یعنی آن را تکان بده. تُسَاقِطْ عَلَيْكِ رُطَبًا جَنِيًّا؛ یعنی خرمایی پاک بر تو فرو خواهد ریخت درخت خرما برای مدت زمانی طولانی خشک شده بود مریم دستش را به سمت درخت دراز کرد و آن برگ و میوه داد و خرمای تازه را برایش فروریخت و او خوشحال شد سپس عیسی به مریم گفت: «مرا قنداق کن و مرتب نما مریم او را قنداق کرد و مرتب نمود و عیسی علیه السلام به او گفت: فَكُلِي وَ اشْرَبِي وَ قَرِّي عَيْنًا فَإِمَّا تَرَينَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَدًا فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا وصمتاً؛ و آیه این چنین نازل شده است فن أُكَلَّمَ الْيَوْمَ إِنسِيًّا؛ سپس سپس آن ها مریم را در محراب نیافتند و به دنبال او به راه افتادند و دایی اش زکریا علیه السلام نیز خارج شد او به راه افتاد در حالی که عیسی در آغوش مریم بنی اسرائیل شروع به پرتاب آب دهان خود به سمت او کردند و مریم با آنان صحبت نکرد تا زمانی که وارد محراب شد و بنی اسرائیل و زکریا ا نزد او آمدند و به او گفتند: يَا مَرْيَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئًا

بود. پس زنان مؤمن

ص: 33

هَارُونَ أَنَّ هَارُونَ كَانَ رَجُلًا فَاسِقاً زَانِياً فَشَبَهُوهَا بِهِ مِنْ أَيْنَ هَذَا الْبَلَاءُ الَّذِي جِئْتِ بِهِ وَ الْعَارُ الَّذِي الْزَمْتِهِ بَنِي إِسْرَائِيلَ فَأَشَارَتْ إِلَى عِيسَى علیه السلام فِي الْمَهْدِ فَقَالُوا لَهَا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كَانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيَّا فَأَنْطَقَ اللَّهُ عِيسَى علیه السلام فَقَالَ إِنِّي عَبْدُ اللهِ آتَانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا وَ جَعَلَنِي مُبارَكاً أَينَ مَا كُنْتُ وَ أَوْصَانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكَاةِ ما دُمْتُ حَيَّا وَ بَرًّا بِوَالِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّاراً شَقِيًّا وَ السَّلامُ عَلَيَّ يَوْ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ أَمُوتُ وَ يَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا ذلِكَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِي فِيهِ يَمْتَرُونَ أَنْ يَتَخَاصَمُونَ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فِي قَوْلِهِ وَ أَوْصَانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكَاةِ قَالَ زَكَاةُ الرُّءُوسِ لِأَنَّ كُلَّ النَّاسِ لَيْسَتْ لَهُمْ أَمْوَالُ وَ إِنَّمَا الْفِطْرَةُ عَلَى الْغَنِى وَ الْفَقِيرِ وَالصَّغِير و الكبير﴾. (1)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى علیه السلام إِذْ أَتَاهُ رَجُلُ نَصْرَانِي ... فَقَالَ لَهُ أَبُو إِبْرَاهِيمَا أَعَجِّلُكَ أَيْضاً خَبَراً لَا يَعْرِفُهُ إِلَّا قَلِيلٌ مِمَّنْ قَرَأَ الْكُتُبَ أَخْبِرْنِي مَا اسْمُ أَمِّ مَرْيَمَ وَأَيُّ يَوْمٍ نُفِخَتْ فِيهِ مَرْيَمَ وَلِكُمْ مِنْ سَاعَةِ مِنَ النَّهَارِ وَأَيُّ يَوْمٍ وَضَعَتْ مَرْيَمَ فِيهِ عِيسَى علیه السلام وَلِكُمْ مِنْ سَاعَة مِنَ النَّهَارِ فَقَالَ النَّصْرَانِيُّ لَا أَدْرِى فَقَالَ الوَلِكُمْ أَبُو إِبْرَاهِيمَ علیه السلام أَمَّا أَمَّا أُمُّ مَرْيَمَ فَاسْمُهَا مَرْنَا وَ هِيَ وَ هِيبَةُ بِالْعَرَبِيَّةِ وَأَمَّا الْيَوْمُ الَّذِي حَمَلَتْ فِيهِ مَرْيَمَ فَهُوَ يَوْمُ الْجُمُعَة لِلزَّوَالِ وَ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي هَبَطَ فِيهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ وَ لَيْسَ لِلْمُسْلِمِينَ عِيد كَانَ أَوْلَى مِنْهُ عَظَمَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَ عَظَمَهُ مُحَمَّد فَأَمَرَ أَنْ يَجْعَلَهُ عِيداً فَهُوَ يَوْمُ الْجُمُعَةِ وَ أَمَّا الْيَوْمُ الَّذِى وَلَدَتْ فِيهِ مَرْيَمَ فَهُوَ يَوْمُ الثَّلَاثَاءِ لِأَرْبَعِ سَاعَاتِ وَنِصْفِ مِنَ النَّهَارِ وَ النَّهَرُ الَّذِي وَلَدَتْ عَلَيْهِ مَرْيَمُ علیها السلام، عِيسَى علیه السلام هَلْ تَعْرِفُهُ قَالَ لَا قَالَ هُوَ الْفُرَاتُ وَ عَلَيْهِ شَجَرُ النَّخَلِ وَالْكَرْمِ وَ لَيْسَ يُسَاوَى بِالْفُرَاتِ شَيْءٌ لِلْكُرُومِ وَ النَّخِيلِ فَأَمَّا الْيَوْمُ الَّذِي حَجَبَتْ فِيهِ لِسَانَهَا وَ نَادَى قَيْدُوسُ وَلْدَهُ وَ أَشْيَاعَهُ فَأَعَانُوهُ وَ أَخْرَجُوا آلَ عِمْرَانَ لِيَنْظُرُوا إِلَى مَرْيَمَ فَقَالُوا لَهَا مَا قَصَّ اللَّهُ عَلَيْكَ فِي كِتَابِهِ وَ عَلَيْنَا فِي كِتَابِهِ فَهَلْ فَهَمْتَهُ قَالَ نَعَمْ وَ قَرَأَتُهُ الْيَوْمَ الْأَحْدَث﴾. (2)

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿اتَّخَذَتِ النَّصَارَى الْمَشْرِقَ قِبْلَةَ لِقَوْلِهِ وَ اذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيَّا فَاتَّخَذُوا مِيلَادَ عِيسَى علیه السلام قِبْلَةً﴾. (3)

ص: 34

فَرِيَّا؛ یعنی گناه بزرگی را مرتکب شدى يَا أُخْتَ هَارُونَ مَا كَانَ أَبُوكِ امْرَأَ سَوْءٍ وَمَا كَانَتْ أُمُّكِ بَغِيًّا؛ و معنی سخن آنان يَا أُخْتَ هَارُونَ؛ این است که هارون انسان فاسق و زناکاری بود، لذا مریم را به او تشبیه کردند که این مصیبتی که با خود آوردی و ننگی که دامن گیر بنی اسرائیل کردی، از کجا آمده است؟ و سپس مریم به عیسی علیه السلام که در گهواره بود اشاره کرد و آن ها به او گفتند کَیف نُكَلِّمُ مَن كَانَ فِي المَهْدِ صَبِيَّا؛ سپس خداوند، عیسی بن مریم علیه السلام را به سخن آورد و او گفت: ﴿إِنِّي عَبد الله علیه السلام آتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيَّا * وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَادُمْتُ حَيًّا * وَبَراَ بِوَالِدَتِي وَلَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا شَقِيَّا وَالسَّلَامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدتُّ وَيَوْمَ أَمُوتُ وَيَوْمَ أُبْعَثُ حَيَّا ذَلِكَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِي فِيهِ يَمْتَرُونَ﴾؛ و کلمه ی يَمْتَرُونَ یعنی جدال می کنید. و امام صادق علیه السلام در مورد آیه ی وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ؛ فرمود: «منظور از آن زکات رؤوس (فطر) است، چرا که همه ی مردم از مال و ثروت برخوردار نیستند و پرداخت فطریه بر فقیر و غنی و کوچک و بزرگ واجب است».

2- امام کاظم علیه السلام- یعقوب بن جعفر بن ابراهیم گوید: نزد امام کاظم بودم که مردی مسیحی خدمت ایشان آمد... امام علیه السلام به او فرمود: «اکنون برایت چیزی را توضیح می دهم که جز عده ی کمی از کسانی که به کتاب های آسمانی واردند می دانند بگو ببینم اسم مادر مریم چه بود و در کدام روز مریم در او دمیده شد چه ساعتی از روز بود و کدام روز مریم عیسی را زایید در چه ساعتی از روز نصرانی عرض کرد نمی دانم. فرمود: نام مادر مریم مرثا بود که که به عربی وهیبه می شود روزی که مریم علیها السلام حامله شد ظهر جمعه بود همان روزی که روح الامین در آن روز فرود آمد مسلمانان عیدی بزرگتر از آن ندارند خداوند آن روز را بزرگ داشته و حضرت محمد صلی الله علیه و آله نیز به آن روز اهمیت داده دستور داده آن را عید خود قرار دهند آن روز جمعه است. روزی که مریم متولد شد روز سه شنبه بود. چهار ساعت و نیم از روز گذشته بود. بگو ببینم نهری که مریم عیسی را کنار آن زایید می شناسی؟ عرض کرد: «نه» فرمود: «فرات است که اطراف آن درخت خرما و انگور فراوان است هیچ جا به اندازه ی آن جا دارای خرما و انگور نیست اما روزی که زبان مریم بسته شد و قیدوس فرزندان و همکاران خود را جمع کرد و قبیله عمران را گرد آورد تا مریم را مشاهده کنند به او نسبت هایی دادند که خداوند در کتاب خود برای تو و در قرآن کریم برای ما توضیح داده آن را خوانده ای؟ گفت: «آری همین امروز آن را می خواندم»

3- ابن عباس رحمه الله علیه- مسیحیان مشرق را قبله ی قرار دادند؛ به خاطر سخن خداوند: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيَّا؛ پس محل ولادت عیسی را قبله قرار دادند.

ص: 35

قوله تعالى: ﴿فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ هَا بَشَراً سويا﴾ (17)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن الْأَصْبَحُ بْن نُبَاتَةِ أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ عَلِيا علیه السلام عَنِ الرُّوحِ قَالَ لَيْسَ هُوَ جَبْرَئِيلَ قَالَ عَلَى الجَبْرَئِيلُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَالرُّوحُ غَيْرُ جَبْرَئِيلَ علیه السلام وَكَانَ الرَّجُلُ شَاكَا فَكَبُرَ ذَلِكَ عَلَيْهِ فَقَالَ لَقَدْ قُلْتَ عَظِيماً مَا أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ يَزْعُمُ أَنَّ الرُّوحَ غَيْرُ جَبْرَئِيلَ علیه السلام قَالَ أَنْتَ ضَالُّ تَرْوى عَنْ أَهْلِ الصَّلَال يَقُولُ اللَّهُ لِنَبِيِّهِ أَتَى أَمْرُ الله فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ يُنَزِّلُ المَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبادِهِ فَالرُّوحُ غَيْرُ الْمَلَائِكَةِ.. وَ قَالَ لِمَرْيَمَ فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَراً سَوِيًّا﴾. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً قَالَ فِى مِحْرَابِهَا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا يَعْنِي جبرئيل علیه السلام﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا﴾ (18)

1- الباقر علیه السلام ﴿قال الباقر علیه السلام إن مريم بشرت بِعِيسَى فَبَيْنَا هِيَ فِي الْمِحْرَابِ إِذْ تَتَّلَ لَهَا الرُّوحُ الأمين بَشَراً سوياً قالت إني أعُوذُ بالرَّحْمنِ مِنْكَ إِن كُنتَ تَقِيًّا﴾. (3)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيَّا يَعْنِي: إِنْ كُنْتَ مَنْ يَتَّقِي اللَّهَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿قالَ إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلاماً زَكِيًّا﴾. (19)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَقَالَ لَهَا جَبْرَئِيلُ: إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلاماً زَكِيًّا﴾. (5)

5- الباقر علیه السلام- ﴿قال الباقر إِنَّ مَرْيَمَ بُشْرَتْ بعيسَى فَبَيْنَا هِيَ فِي الْمِحْرَابِ إِذْ تَتَّلَ لَنَا الرُّوح الأمينُ بَشَرًا سَوِيّاً قَالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْكَ إِن كُنتَ تَقِيًّا، قالَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلاماً زَكِيَّا فَتَفَلَ فِي جَيْبَهَا فَحَمَلَتْ بِعِيسَى علیه السلام فَلَمْ يَلْبَتْ أَنْ وَلَدَتْ وَ قَالَ لَمْ يَكُنْ عَلَى وَجْهِ

ص: 36

و میان خود و آنان حجابی افکند [تا خلوتگاهش از هر نظر برای عبادت آماده باشد. در این هنگام ما روح و فرشته ی مقرب] خود را به سوی او فرستادیم؛ و او در شکل انسانی بی عیب و نقص بر مریم ظاهر شد. (17)

1- امام على علیه السلام- اصبغ بن نباته گوید: مردی درباره ی روح از علی پرسید و گفت: «[آیا] آن جبرئیل نیست»؟ علی فرمود: جبرئیل از فرشتگان است و روح غیر از جبرئیل است. آن مرد شک داشت و این سخن بر او سنگین آمد و گفت سخن بزرگی گفتی؛ هیچ کس از مردم گمان نمی کند که روح غیر از جبرئیل است» فرمود: تو گمراه هستی؛ از اهل گمراهی روایت می کنی دلیل من بر این که روح غیر از جبرئیل است این است که خداوند به پیامبرش می فرماید: فرمان خدا برای مجازات مشرکان و مجرمان فرا رسیده است برای آن عجله نکنید منزّه و برتر است خداوند از آن چه همتای او قرار می دهی فرشتگان را با روح (الهی) بفرمانش بر هر کس از بندگانش بخواهد نازل می کند (نحل/2-1) پس روح غیر از فرشتگان است. ... و به مریم فرمود: ﴿فَأَرْسَلْنا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَراً سَوِيًّا﴾.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا؛ یعنی جبرئیل را به سوی او فرستادیم.

[مریم سخت ترسید و] گفت اگر خدا ترس هستی من از تو، به خدای رحمان پناه می برم». (18)

1- امام باقر علیه السلام- زمانی مریم به عیسی علیه السلام بشارت داده شد که در محراب بود؛ وقتی روح الامین در شکل انسانی بی عیب و نقص بر مریم علیه السلام ظاهر شد گفت: «اگر خدا ترس هستی من از تو به خدای رحمان پناه می برم».

2- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- قَالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمَن مِنكَ إِن كُنتَ تَقِيًّا؛ یعنی اگر از جمله کسانی هستی که از خداوند می ترسی.

گفت: «من تنها فرستاده ی پروردگار توام؛ [آمده ام] تا پسر پاکیزه ای به تو ببخشم». (19)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- جبرئیل به او گفت: إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلَامًا زَكِيًّا.

2- امام باقر علیه السلام- مریم علیها السلام در حالی که در محراب بود به او بشارت عیسی داده شد و خداوند روح خود یعنی جبرئیل را به سوی او فرستادیم جبرئیل برای مریم به شکل انسانی کامل ظاهر گشت. [مریم سخت ترسید و] گفت: «اگر خدا ترس هستی من از تو به خدای رحمان پناه می برم». گفت: «من تنها فرستاده ی پروردگار توام؛ [آمده ام] تا پسر پاکیزه ای به تو ببخشم». آن گاه در گریبان مریم دمید و او به عیسی آبستن شد و طولی نکشید که وضع حمل کرد. بر زمین درختی وجود نداشت مگر آن که دارای میوه بود و خار نداشت و آدمیان از آن سود می بردند، تا این که

ص: 37

الْأَرْضِ شَجَرَةٌ إِلَّا يُنْتَفَعُ بِهَا وَ لَهَا ثَمَرَةُ وَ لَا شَوْكَ لَهَا حَتَّى قَالَتْ فَجَرَةٌ بَنِي آدَمَ كَلِمَةَ السُّوءِ فَاقْشَعَرَتِ الْأَرْضِ وَ شَاكَتِ الشَّجَرُ وَ أَتَى إِبْلِيسُ تِلْكَ اللَّيْلَةَ فَقِيلَ لَهُ وُلِدَ اللَّيْلَةَ وَلَدُ لَمْ يَبْقَ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ صَنَمُ إِلَّا خَرَّ لِوَجْهِهِ وَ أَتَى الْمَشْرِقَ وَالْمَغْرِبَ يَطْلُبُهُ فَوَجَدَهُ فِي بَيْتِ دَيْرٍ قَدْ حَقَّتْ بِهِ الْمَلَائِكَةُ فَذَهَبَ يَدْنُو فَصَاحَتِ الْمَلَائِكَةُ تَنَجَّ فَقَالَ لَهُمْ مَنْ أَبُوهُ فَقَالَتْ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ آدَمَ علیه السلام﴾ (1)

ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلاماً زَكِيَّا قِيلَ: يُريدُ نَبِيّاً﴾ (2)

قوله تعالى: ﴿قالَتْ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَ لَرَأَكُ بَغِيًّا﴾ (20)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فأنكرت ذَلِكَ لِأَنَّهُ لَمْ يَكُنْ فِي الْعَادَةَ أَنْ تَحْمِلَ الْمَرْأَةُ مِنْ غَيْرِ فَحْل فَقَالَتْ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ لَيَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَ لَمْ أَكُ بَغِيًّا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿قالَ كَذلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةً منا وَ كانَ أَمْراً مَقْضِيًّا﴾ (21)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ لَمْ يَعْلَمْ جَبْرَئِيلُ أَيْضاً كَيْفِيَّةَ الْقُدْرَةِ فَقَالَ لَهَا كَذلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيَّنْ وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةٌ مِنَّا وَ كَانَ أَمْراً مَقْضِيًّا قَالَ فَنَفَخَ فِي جَيْبِهَا فَحَمَلَتْ بِعِيسَى علیه السلام باللَّيْلِ فَوَضَعَتْهُ بِالْغَدَاةِ وَكَانَ حَمْلُهَا تِسْعَ سَاعَاتِ جَعَلَ اللهُ الشُّهُورَ لَهَا سَاعَات﴾. (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ: لِمَ خَلَقَ اللَّهُ عِيسَى علیه السلام مِنْ غَيْر أَب وَ خَلَقَ سَائِرَ النَّاسِ مِنَ الْآبَاءِ وَالْأَمْهَاتِ؟ فَقَالَ: لِيَعْلَمَ النَّاسُ تَمَامَ قُدْرَتِهِ وَ كَمَالَهَا وَ يَعْلَمُوا أَنَّهُ قَادِرُ عَلَى أَنْ يَخْلُقَ خَلْقاً مِنْ أُنْثَى مِنْ غَيْرِ ذَكَر كَمَا هُوَ قَادِرُ عَلَى أَنْ يَخْلُقَهُ مِنْ غَيْرِ ذَكَرٍ وَ لَا أُنْثَى وَ إِنَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَعَلَ ذَلِكَ لِيُعْلَمَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرُ﴾. (5)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ سَأَلُوهُ العَنِ الْمُتَشَابِهِ فِي الْقَضَاءِ فَقَالَ هُوَ عَشَرَةُ أَوْجَهِ مُخْتَلِفَةٌ الْمَعْنَى فَمِنْهُ قَضَاءُ فَرَاغِ وَ قَضَاءُ عَهْدِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِعْلَامِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ فِعْلِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِيجَابِ وَ

ص: 38

انسان های فاجر و معصیت کار سخن زشت بر زبان راندند پس زمین به لرزه درآمد و درختان خاردار شدند ابلیس در شب میلاد عیسی آمد و به او گفته شد امشب پسری متولد شده است که تمام بت های روی زمین در برابر او بر زمین افتاده اند بنابراین ابلیس در طلب آن نوزاد شرق و غرب زمین را گشت تا این که او را در خانه ای که مخصوص عبادت بود و ملائکه اطرافش را گرفته بودند یافت سپس به او نزدیک شد آن گاه ملائکه فریاد زدند کناره گیری کن ابلیس به آنان گفت: «پدر او کیست؟ گفتند: «مَثَل خلقت او همچون مثل آدم است».

3- ابن عباس رحمه الله علیه- جبرئیل گفت: ﴿إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلاماً زَكِيَّا؛ که به او پیامبر صلی الله علیه و آله می گویند.

گفت: «چگونه ممکن است پسری برای من باشد؟ در حالی که تاکنون انسانی با من تماس نداشته و زن آلوده ای نبوده ام» (20)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- که تا آن لحظه نشنیده بود زنی بدون شوهر باردار شود، باحالت مریم ترس و انکارگفت: «أَنَّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَلَمْ أَكُ بَغِيًّا.

گفت: «این گونه پروردگارت فرموده این کار بر من آسان است. [ما او را می آفرینیم] تا او را برای مردم نشانه ای قرار دهیم؛ و رحمتی باشد از سوی ما؛ و این امری است پایان یافته و گفتگو ندارد]» (21)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- جبرئیل که خود نیز کیفیت امر حق و قدرت الهی را نمی دانست به مریم علیها السلام گفت: كَذلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةٌ لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةٌ مِنَّا وَ كَانَ أَمْراً مَقْضِيًّا، پس جبرئیل در گریبان مریم علیها السلام دمید و او در همان شب به عیسی باردار شد و صبح نوزاد او را به دنیا آورد و مدت حمل او نه ساعت بود که خداوند هر ساعت را برابر یک ماه قرار داده بود».

2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: چرا همانا خداوند حضرت عیسی علیها السلام را بدون پدر خلق کرد و سایر مردم جز از پدر و مادر خلق نشدند [و نمی شوند]». فرمود: «برای آن که مردم تمامیت و کمال قدرت خدای قادر را بدانند که می تواند و قادر است بدون پدر و مادر خلق نماید و نیز بدون پدر خلق کند همچنان که قادر است مردم را با پدر و مادر خلق نماید».

3- امام علی علیه السلام- و همچنین از ایشان درباره ی متشابهات لفظ «قضاء» در قرآن سؤال نمودند که فرمود: «این لفظ بر ده وجه در قرآن آمده است که معانی متفاوتی دارند و شامل معانی فراغت، عهد اعلام و آگاهی دادن انجام کار واجب کردن، مکتوب و حتمی کردن، اتمام، حکم،

ص: 39

مِنْهُ قَضَاءُ كِتَابٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِثْمَام وَ مِنْهُ قَضَاءُ حُكْم وَفَصْلِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ خَلْقَ وَ مِنْهُ قَضَاءُ نُزُو الْمَوْت ... أَمَّا قَضَاءُ الْكِتَابِ وَالْحَثْمِ فَقَوْلُهُ تَعَالَى فِي قِصَّة مَرْيَمَ وَكَانَ أَمْراً مَقْضِيَّا أَى مَعْلُوما﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَكاناً قَصِيًّا﴾ (22)

1- الباقر علیه السلام- ﴿وَ رُويَ عَن الْبَاقِرِ الأَنَّهُ تَناوَلَ جَيْبَ مِدْرَعَتِهَا فَنَفَخَ نَفْحَةً فَكَمَلَ الْوَلَدُ فِي الرَّحِمِ مِنْ سَاعَتِهِ كَمَا يَكْمُلُ الْوَلَدُ فِي أَرْحَامِ النِّسَاءِ تِسْعَةَ أَشْهُرٍ فَخَرَجَتْ مِنَ الْمُسْتَحَم وَهِيَ حَامِلَ مُثْقِلُ فَنَظَرَتْ إِلَيْهَا خَالَتُهَا فَأَنْكَرَتْهَا وَ مَضَتْ مَرْيَمَ عَلَى وَجْهِهَا مُسْتَحْيِيَةً مِنْ خَالَتِهَا وَ مِنْ زَكَرِيَّا علیه السلام﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿إن مَرْيَمَ الحَمَلَتْ بِعِيسَى علیه السلام تِسْعَ سَاعَاتِ كُلِّ سَاعَةَ شَهْرًا﴾. (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَتْ مُدَّةُ حَمْلِهَا تِسْعَ سَاعَات﴾. (4)

4- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَكاناً قَصِيًّا قَالَ ابْنُ عَبَّاس رحمه الله علیه: لَمْ يَكُنْ بَيْنَ الِانْتِبَاذِ وَ الْحَمْلِ إِلَّا سَاعَةً وَاحِدَةُ لِأَنَّهُ تَعَالَى لَمْ يَذْكُرْ بَيْنَهُمَا فَضْلًا لِأَنَّهُ قَالَ فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِهِ﴾. (5)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمْ يُولَدْ لِسِتَةَ أَشْهُرٍ إِلَّا عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ والْحُسَيْنُ بْنُ عَلى علیه السلام﴾. (6)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمْ يَعِشْ وَلَدٌ قَط لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ غَيْرُ الْحُسِيْنِ بْنِ عَلَى علیه السلام وَ عِيسَى بْنِ مَرْيَمَ علیه السلام﴾. (7)

7- السجّاد علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَكَانًا قَصِيًّا قَالَ خَرَجَتْ مِنْ دِمَشْقَ حَتَّى أَتَتْ كَرْبَلَاءَ فَوَضَعَتْهُ فِي مَوْضِع قَبْرِ الْحُسَيْنِ علیه السلام ثُمَّ رَجَعَتْ مِنْ لَيْلَتِهَا﴾. (8)

8- الرّضا علیه السلام- ﴿لَيْلَةُ خَمْسَة وَعِشْرِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَة ولِدَ فِيهَا إِبْرَاهِيمُ علیه السلام وَوُلِدَ فِيهَا عيسى بْنُ مريم علیه السلام﴾. (9)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا وُلِدَ الْمَسِيحُ أَخْفَى اللَّهُ وَلَادَتَهُ وَ غَيَّبَ شَخْصَهُ لِأَنَّ مَرْيَمَ لَمَّا حَمَلَتْهُ انْتَبَذَتْ بهِ مَكاناً قَصِيَّا ثُمَّ إِنَّ زَكَرِيَّا علیه السلام وَ خَالَتَهَا أَقْبَلَا يَقُصَّانِ أَثَرَهَا حَتَّى هَجَمَا عَلَيْهَا﴾. (10)

ص: 40

خلق و نزول مرگ می باشد ... امّا «قضاء» به معنی «قطعی و حتمی بودن» پس سخن خدای تعالی در قصه ی مریم است: وَ كانَ أَمْراً مَقْضِيَّا».

سرانجام [مریم] به او (عیسی) باردار شد؛ و او را به نقطه ی دور دستی برد (22)

1- امام باقر علیه السلام- از امام باقر علیه السلام روایت شده که جبرئیل جیب پوشش مخصوص عبادت که بر تن مریم بود را گرفت و یک بار در آن دمید پس بچه فوراً در رحم او کامل گشت آن گونه که بعد از گذشت نه ماه در رحم زنان کامل می گردد سپس در حالی که باردار و سنگین شده بود از حمام خارج شد و خاله اش به او نگاه و سرزنشش کرد مریم در حالی که در مقابل خاله و شوهر خاله اش زکریا احساس شرمندگی می کرد راه در پیش گرفت و آهنگ رفتن کرد.

2- امام صادق علیه السلام- همانا مریم عیسی را پس از نه ساعت وضع حمل کرد و هر ساعت به اندازه ی یک ماه بود.

3- امام صادق علیه السلام- مدت بارداری او نه ساعت بود.

4- ابن عباس رحمه الله علیه- فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَكاناً قصيّاً بين بردن به نقطه ی دور دست و آبستن شدن جز یک ساعت فاصله نبود؛ چون خدای تعالی بین آن دو فاصله ای بیان نفرمود؛ چون فرمود: ﴿فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِهِ﴾

5- امام صادق علیه السلام- فرزندی شش ماهه متولد نشد جز عیسی بن مریم و حسین بن علی علیه السلام.

6- امام صادق علیه السلام- هیچ فرزندی شش ماهه به دنیا نیامده است مگر عیسی بن مریم و حسین بن علی علیهما السلام.

7- امام سجّاد علیه السلام- فَحَمَلَتْهُ فَانتَبَذَتْ بِهِ مَكَانًا قَصِيًّا؛ او از دمشق خارج شد تا این که به کربلا رسید و عیسی علیه السلام را در جایگاه قبر حسین علیه السلام قرار داد و سپس همان شب برگشت.

8- امام رضا علیه السلام- در شب بیست و پنجم ذی القعده حضرت ابراهیم و عیسی بن مریم علیه السلام خلال به دنیا آمده اند.

9- امام صادق علیه السلام- هنگامی که عیسی متولد شد خداوند ولادت او را مخفی نگاه داشت از دیدگان پنهانش داشت چرا که مریم آن گاه که به عیسی آبستن شد او را به مکان دور افتاده ای برد سپس زکریا و همسرش که خاله مریم بود دنبال او به راه افتادند و تعقیبش کردند تا این که در نهایت بر او هجوم بردند.

ص: 41

10- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ قَالَ إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لَمَّا رَجَعَ. مِنْ وَقْعَة الْخَوَارِجِ اجْتَارَ بِالزَّوْرَاءِ فَقَالَ لِلنَّاسِ: إِنَّهَا الزَّوْرَا فَسِيرُوا وَ جَنَّبُوا عَنْهَا فَإِنَّ الْخَسْفَ أَسْرَعُ إِلَيْهَا مِنَ الْوَتَدِ فِى النَّخَالَة فَلَمَّا أَتَى يَمْنَةَ السَّوَادِ إِذَا هُوَ برَاهِب فِي صَوْمَعَة لَهُ فَقَالَ لَهُ الرَّاهِبَ: لَا تَنْزِلْ هَذِهِ الْأَرْضَ بِجَيْشِكَ. قَالَ: وَلِمَ؛ قَالَ لِأَنَّهَا لَا يَنْزِلُهَا إِلَّا نَبِيُّ أَوْ وَصِيُّ نَبِيٍّ يُقَاتِلُ فِي سَبيلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ هَكَذَا نَجِدُ فِي كُتُبنَا. فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ الَ: أَنَا وَص نید الْأَنْسَاءِ وَ سَيِّدُ الْأَوْصِيَاءِ. فَقَالَ لَهُ الرَّاهِبُ فَأَنْتَ إِذَنْ أَصْلَعُ قُرَيْشٍ وَ وَصِيُّ مُحَمَّدٍ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَا ذَلِكَ فَنَزَلَ الرَّاهِبُ إِلَيْهِ فَقَالَ: خُذْ عَلَى شَرَائِعَ الْإِسْلَامِ إِنِّى وَجَدْتُ فِي الْإِنْجِيلِ نَعْتَكَ وَ أَنَّكَ تَنْزِلُ أَرْضَ بَرَانَا بَيْتَ مَرْيَمَ وَ أَرْضَ عِيسَى علیه السلام فَأَتَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَوْضِعا فَلَكَزَهُ بِرِجْلِهِ فَأَنْبَجَسَتْ عَيْنُ خَرَّارَةُ فَقَالَ: هَذِهِ عَيْنُ مَرْيَمَ الَّتِي أَنْبعَتْ لَهَا ثُمَ قَالَ: اكْشِفُوا هَاهُنَا عَلَى سَبْعَةَ عَشَرَ ذِرَاعاً فَكُشِفَ فَإِذَا بِصَخْرَة بَيْضَاءَ فَقَالَ علیه السلام عَلَى هَذِهِ وَضَعَتْ مَرْيَمَ عِيسَى علیه السلام مِنْ عَاتِقِهَا وَصَلَّتْ هَاهُنَا ثُمَّ قَالَ أَرْضُ بَرَانَا هَذِهِ بَيْتُ مَرْيَم علیه السلام﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَأَجاءَها المخاض إلى جذع النَّخْلَةِ قَالَتْ يَا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هذا وَ كُنتُ نَسْياً مَنْسِيًّا﴾ (23)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿نَظَرَتْ مَرْيَمَ إِلَى أَكَمَةِ فَصَعِدَتْ مُسْرِعَةً فَإِذَا عَلَيْهَا جِذْعُ النَّخْلَةِ لَيْسَ عَلَيْهَا سَعَفْ وَالْجِذْعُ سَاقُ النَّخْلَة فَالْتَجَاتَ إِلَيْهَا لِتَسْتَنِدَ إِلَيْهَا﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللهِ إِنَّ نَخْلَةَ مَرْيَمَ إِنَّمَا كَانَتْ عَجْوَةً وَ نَزَلَتْ مِنَ السَّمَاءِ اللهِ فَمَا نَبَتَ مِنْ أَصْلِهَا كَانَ عَجْوَةً وَ مَا كَانَ مِنْ لُقَاطِ فَهُوَ لَوْنَ﴾. (3)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَلَمَّا بَلَغَتِ النَّخْلَةَ أَخَذَهَا الْمَخَاصُ فَوَضَعَتْ بِعِيسَى علیه السلام﴾. (4)

ص: 42

10- امام علی علیه السلام- امام سجّاد علیه السلام از پدرانش روایت فرمود: وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام از جنگ با خوارج بازگشتند از بیابان زوراء عبور کرده و به مردم فرمود: «این جا زوراء است، پس به سرعت حرکت کنید و از این جا دوری نمایید چون وقوع خسف فروبردن زمین و وقوع گسل در این جا سریع تر از فرو رفتن میخ در دیوار کاهگلی است. وقتی به عينة السواد رسیدند، در آن جا راهبی را در صومعه ای دیدند. راهب عرضه داشت: در این سرزمین پیاده نشوید حضرت از علت آن سؤال کردند. راهب گفت چون در این جا کسی جز پیامبر صلی الله علیه و آله- و وصی او که در راه خدای عزوجل جهاد کرده پیاده نمی شود و ما این مطلب را در کتب خود یافته ایم امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «من وصی سید انبیاء علیهم السلام، سید اوصیاء علی علیه السلام هستم» راهب گفت: ما در روایات خود خوانده ایم وصیّ محمد از خاندان قریش و مردیست که موی پیشانیش کم است». امیرالمؤمنین علیه السلامفرمود من همان هستم. راهب به سوی آن حضرت شتافت و گفت من صفات تو را در انجیل خوانده ام، مطابق شریعت اسلام بر ما نازل شو این جا سرزمین براثا خانه ی مریم و عیسی است امیرالمؤمنین پیاده شد و به جانب موضعی رفت و با پای خود ضربه ای به زمین زد، ناگهان چشم های از زمین جوشید حضرت فرمود: این چشمه ایست که خداوند برای مریم از زمین بیرون آورد، سپس فرمود: این نقطه را تا هفده ذراع بشکافید، چنین کردند، ناگهان به سنگ سفیدی رسیدند حضرت فرمود: این سنگی است که مریم عیسی علیه السلام را روی آن وضع حمل نمود و مریم علیها السلام در همین جا نماز خواند این جا سرزمین براثا خانه مریم است.

درد زایمان او را به کنار تنه درخت خرمایی کشاند؛ [آن قدر ناراحت شد که] گفت: «ای کاش پیش از این مرده بودم و کاملاً فراموش شده بودم» (23)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- مریم علیها السلام به تپه ای نگاه کرد و با سرعت بالا رفت و ناگهان بالای آن درخت خرمایی بود که شاخه ای نداشت- و الجذع تنه ی درخت خرما است- پس به آن پناهنده شد تا به آن تکیه کند.

2- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام علیه السلام فرمود: «درخت خرمای مریم که پس از زاییدن عیسی علیه السلام مأمور به خوردن از آن شد خرمای عجوه بهترین نوع (خرما) بود و از آسمان فرود آمد، پس هرچه از ریشه آن رویید عجوه شد و آن چه هسته اش از این سو و آن سو گرفته و کاشته شد لون (خرمای پست) گردید.

3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- وقتی به آن نخل رسید درد زایمان او را فرا گرفت و عیسی علیه السلام را وضع حمل نمود.

ص: 43

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ يَحْيَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: كُنَّا بِالْحِيرَة فَرَكِبْتُ مَعَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلَمَّا صِرْنَا حِيَالَ قَرْيَةٍ فَوْقَ الْمَاصِرِ قَالَ: هِيَ هِيَ حِينَ قَرَبَ مِنَ الشَّطُ وَ صَارَ عَلَى شَفِيرِ الْفُرَاتِ ثُمَّ نَزَلَ فَصَلَّى رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ قَالَ: أَ تَدْرِى أَيْنَ وَلِدَ عِيسَى علیه السلام؟ قُلْتُ: لَا. قَالَ: فِي هَذَا الْمَوْضِعِ الَّذِي أَنَا فِيهِ جَالِسٌ ثُمَّ قَالَ: أَ تَدْرِى أَيْنَ كَانَتِ النَّخْلَةُ؟ قُلْتُ: لَا فَمَدَّ يَدَهُ خَلْفَهُ فَقَالَ: فِي هَذَا الْمَكَانِ. ثُمَّ قَالَ: أَ تَدْرِي مَا الْقَرَارُ وَ مَا الْمَاءُ الْمَعِينُ قُلْتُ لَا قَالَ: هَذَا هُوَ الْفُرَاتِ ثُمَّ قَالَ: أَ تَدْرِي مَا الرَّبْوَةُ ۚ قُلْتُ: لَا فَأَشَارَ بِيَدِهِ عَنْ يَمِينِهِ فَقَالَ: هَذَا هُوَ الْجَبَلُ إِلَى النَّجَفِ وَ قَالَ: إِنَّ مَرْيَمَ ظَهَرَ حَمْلُهَا وَ كَانَتْ فِي وَادٍ فِيهِ خَمْسُمِائَة بكْر يَتَعَبَّدْنَ وَ قَالَ: حَمَلَتْهُ تِسْعَ سَاعَاتِ فَلَمَّا ضَرَبَهَا الطَّلْقُ خَرَجَتْ مِنَ الْمِحْرَابِ إلَى بَيْتِ دَيْر لَهُمْ فَأَجاءَهَا الْمَحَاصُ إِلى جِذْعِ النَّخْلَةِ فَوَضَعَتْهُ فَحَمَلَتْهُ فَذَهَبَتْ بِهِ إِلَى قَوْمِهَا فَلَمَّا رَأَوْهَا فَزِعُوا فَاخْتَلَفَ فِيهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ هُوَ ابْنُ اللَّهِ وَقَالَ بَعْضُهُمْ هُوَ عَبْدُ اللَّهِ وَ نَبِيُّهُ وَ قَالَتِ الْيَهُودُ بَلْ هُوَ ابْنُ الْهَنَة﴾. (1)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ قَدْ وَضَعَتْ مَا فِي بَطْنِهَا وَهِيَ تَقُولُ يا لَيْتَنِي مِتُ قبل هذا وَ كُنْتُ نَسْياً مَنْسِيًّا فَأَطْلَقَ اللَّهُ تَعَالَى ذِكْرُهُ لِسَانَهُ بعُذرِهَا وَإظْهَارِ حُجَّتِهَا فَلَمَّا ظَهَرَ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَى وَ الطَّلَبُ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ أَكَبَّ الْجَبَابِرَةُ وَالطَّوَاغَيتُ عَلَيْهِمْ حَتَّى كَانَ مِنْ أَمْرِ الْمَسِيحَ مَا قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ بِهِ﴾. (2)

6- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَوَضَعَتْ بِعِيسَى علیه السلام فَلَمَّا نَظَرَتْ إِلَيْهِ قَالَتْ يَا لَيْتَنِي مِتُ قَبْلَ هَذَا وَ كُنْتُ نَسْياً مَنْسِيَّا مَا ذَا أَقُولُ لِخَالِى وَ مَا ذَا أَقُولُ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ﴾. (3)

7- ابن عبّاس رحمه الله علیه ﴿كُنْتُ نَسْياً مَنْسِيًّا أَي شَيْئاً حقيراً مَتْرُوكاً﴾. (4)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ: ... فَقَالَ علیه السلام عَلَى هَذِهِ وَضَعَتْ مَريم علیها السلام عيسى علیه السلام من عَاتِقِهَا وَصَلَّتْ هَاهُنَا ثُمَّ قَالَ أَرْضُ بَرَانَا هَذِهِ بَيْتُ مَرْيَم علیها السلام﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿فَناداها مِنْ تَحْتِها أَلا تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا﴾. (24)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَنَادَاهَا عِيسَى علیه السلام مِنْ تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيَّا أَوْ نَهَرا﴾. (6)

ص: 44

4- امام صادق علیه السلام- یحیی بن عبدالله گوید: در «حیره» بودیم که به همراه امام صادق علیه السلام سوار شدم. هنگامی که روبروی آبادیی از روی آبگیرها منتقل شدیم وقتی به ساحل رودخانه نزدیک شد فرمود: آن همان است و به کرانه ی رودخانه فرات منتقل شد سپس فرود آمد و دو رکعت نماز خواند. فرمود: «آیا می دانی عیسی علیه السلام کجا متولد شد؟ عرض کردم: «نه» فرمود: «در این مکانی که من در آن نشسته ام». پرسید: «آیا می دانی درخت خرما کجا بود؟ عرض کردم «نه». دستش را به طرف پشت سرش دراز کرد و فرمود: در این مکان و فرمود: «آیا می دانی «القرار» و «الماء المعين»- که در آیه پنجاه سوره ی مؤمنون آمده: وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ ءَايَةً وَ عَاوَيْنَاهُمَا إِلَى رَبِّوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَ مَعِين- چیست؟ عرض کردم .«نه» با اشاره به فرات] فرمود: منظور از آن فرات است». سپس فرمود: «آیا می دانی رَبوَةٍ چیست؟ عرض کردم «نه» با دستش به طرف راستش اشاره کرد و فرمود: این همان کوه است که به طرف نجف است و فرمود بارداری مریم ظاهر شد و درجایی بود که در آن پانصد زن باکره عبادت می کردند و فرمود: نه ساعت او را [در شکمش] حمل کرد و وقتی درد زایمان بر او فشار آورد از محراب خارج شد و به سوی خانه ی دیری که داشتند رفت. درد زایمان او را به کنار تنه درخت خرمایی کشاند و او زایمان کرد؛ سپس او را حمل کرد و به سوی قومش برد و هنگامی که مریم را دیدند، وحشت کردند و بنی اسرائیل در مورد عیسی علیه السلام اختلاف کردند؛ بعضی از آن ها گفتند او فرزند خدا است و بعضی از آن ها گفتند: او بنده خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله او است». و یهود گفتند: بلکه او فرزند مردی است.

5- امام صادق علیه السلام- آن گاه به سر وقت او رسیدند که وضع حمل کرده بود و می گفت: «ای کاش پیش از این مرده بودم و به کلی فراموش می شدم خدای تعالی زبان مسیح علیه السلام را گشود تا عذر او باشد و حجت مریم را اظهار کند و چون ظاهر شد گرفتاری و تعقیب بنی اسرائیل شدت گرفت و سرکشان و طاغوتیان بر آن ها فشار آوردند تا جایی که کار مسیح بدان جا رسید که خدای تعالی از آن خبر داده است.

6- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- عیسی علیه السلام را وضع حمل نمود، زمانی که مریم به نوزاد نگریست از بیم تهمت مردم با خود گفت: ای کاش پیش از این مرده بودم و به کلی فراموش می شدم حال به خاله ی خود و بنی اسرائیل چه بگویم؟

7- ابن عبّاس رحمه الله علیه- كُنْتُ نَسْياً مَنْسِيّاً؛ یعنی چیز حقیر متروکی [بودم].

8- امام علی علیه السلام- از امام سجاد روایت است ... امام علی فرمود .... مریم علیها السلام، عیسی علیه السلام را بر روی این صخره به دنیا آورد و این جا نماز گزارد، سپس فرود «سرزمین براثا، این خانه مریم است».

ناگهان از طرف پایین پایش او را صدا زد که غمگین مباش! پروردگارت زیر پای تو چشمه ی آبی [گوارا] قرار داده است (24)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- عیسی در زیر پایش او را مخاطب قرار داد: «ای مادر نترس، خداوند در زیر پایت نهر آبی جریان داده است».

ص: 45

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿فَسَمِعَ جَبْرَئِيلُ كَلَامَهَا وَ عَرَفَ جَزَعَهَا فَنَادَاهَا مِنْ تَحْتِهَا وَكَانَ أَسْفَلَ مِنْهَا تَحْتَ الْأَكَمَة﴾. (1)

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا وَ كَانَ نَهَراً قَدِ انْقَطَعَ الْمَاءُ عَنْهُ فَأَرْسَلَ اللَّهُ الْمَاءَ فِيهِ لِمَرْيَمَ وَ أَحْيَا ذَلِكَ الْجِدْعَ حَتَّى أَثْمَرَ وَأَوْرَقَ﴾. (2)

4- الباقر علیه السلام- ﴿ضرب جبرئيل برجْلِهِ فَظَهَرَ مَاءُ عَذَبُ﴾. (3)

5- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَ قَدَمَيْكِ نَهَراً تَشْرَبينَ مِنْهُ وَ مَتَطَهِّرِينَ مِنَ النِّفَاسِ﴾. (4)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿أبو عُبَيْدَةَ عَن الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: بَكَتْ فَاطِمَةٌ عَلَى أَبِيهَا خَمْسَةً وَسَبْعِينَ يَوْماً وَكَانَ جَبْرَئِيلُ يَأْتِيهَا وَ يُخْبرُهَا بحَال أبيهَا وَيُعَزِّيهَا وَ يُخْبرُهَا بِالْحَوَادِثِ بَعْدَهَا وَ كَانَ عَلَى علیه السلام يَكْتُبُ ذَلِكَ وَ هَذَا كَقَوْلِهِ تَعَالَى فَناداها مِنْ تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِي﴾. (5)

7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي عُمَرَ و أَبي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ قَالَا كُنَّا جُلُوسًاً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ إِذْ دَخَلَ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ وَ أَبُوذَرِّ الْغِفَارِقُ وَالْمِقْدَا دَ بْنِ الْأَسْوَدِ وَ عَمَّارُ بْنُ يَاسِرٍ وَ حُذَيْفَةُ بْنُ الْيَمَانِ وَ أبُو الْهَيْثَمِ بْنِ أَلتَيْهَانِ وَ خَزَيْمَةُ بْنُ ثَابِتِ ذُو الشَّهَادَتَيْنِ وَ أَبُو الطُّفَيْلِ عَامِرُ بْنُ وَاثِلَةً فَجَتَوْا بَيْنَ يَدَيْ رَسُول اللَّهِ وَالْحُزْنُ ظَاهِرُ فِي وُجُوهِهِمْ فَقَالُوا فَدَيْنَاكَ بِالْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا نَسْمَعُ مِنْ قَوْمٍ فِي أخِيكَ وَ ابْن عَمِّكَ مَا يَحْزُنُنَا وَ إِنَّا نَسْتَأْذِنُكَ فِي الرَّدَّ عَلَيْهِمْ فَقَالَ لَ وَ مَا عَسَاهُمْ يَقُولُونَ فِي أَخِي وَ ابْنِ عَمِّى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام فَقَالُوا يَقُولُونَ أَيُّ فَضْلُ لِعَلِيٌّ فِي سَبْقِهِ إِلَى الْإِسْلَامِ وَإِنَّمَا أَدْرَكَهُ الْإِسْلَامُ طِفْنَا وَ نَحْوَ هَذَا الْقَوْلِ فَقَالَ فَهَذَا يَحْزُنُكُمْ قَالُوا إِى وَ اللَّهِ فَقَالَ بِاللَّهِ أَسْأَلُكُم .. وَ هَذَا عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ قَالَ الله عزوجل فِيهِ فَناداها مِنْ تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا إِلَى قَوْلِهِ إِنْسِيَّا فَكَلَّمَ أُمَّهُ وَقْت مَوْلِدِهِ وَ قَالَ حِينَ أَشَارَتْ إِلَيْهِ [ف] قالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كَانَ فِي الْمُهْدِ صَبِيَّا إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتابَ إِلَى آخِرِ الْآيَة فَتَكَلَّمَا فِي وَقْتِ وَلَادَتِهِ وَ أَعْطِيَ الْكِتَابَ وَ النُّبُوَّةَ وَ أُوصِيَ بِالصَّلَاةَ وَ الزَّكَاةِ فِي ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ مِنْ مَوْلِدِهِ وَكَلَّمَهُمْ فِي الْيَوْمِ الثَّانِي مِنْ مَوْلِدِهِ﴾. (6)

ص: 46

2- ابن عباس رحمه الله علیه- جبرئیل سخن مریم را شنید و بی تابی او را فهمید؛ فناداها مِن تَحتِها؛ پایین تر از او- پایین تپه- بود.

3- ابن عباس رحمه الله علیه- قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيّا. رودی که به واسطه ی آن برای مریم آب فرستاده و آن درخت خشکیده را تازه کرده تا سبز شود و میوه دهد.

4- امام باقر علیه السلام- جبرئیل با پایش زد؛ در نتیجه آب گوارایی ظاهر شد.

5- ابن عبّاس رحمه الله علیه- خداوند زیر پاهایت رودی قرار داده؛ از آن بنوش و از نفاس پاکی جو.

6- امام صادق علیه السلام- ابوعبیده گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «فاطمه بر پدرش هفتادو پنج روز گریه کرد و جبرئیل نزد او می آمد و او را از حال پدرش آگاه می ساخت و به او تسلیت می گفت و از حوادث بعد از او خبر می داد و علی علیه السلام آن را می نوشت و این مانند سخن خدای تعالی است: فناداها مِنْ تَحْتِها أَلَّا تَحْزَنِي».

7- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابی عمر و ابوسعید خدری گویند در حضور رسول خدا نشسته بودیم که سلمان فارسی و ابوذر غفاری و مقداد بن اسود رحمه الله علیه و عمار بن یاسر و حذيفة بن یمان و ابوالهیثم بن تیهان و خزيمة بن ثابت ذوالشهادتین و ابوالطفيل عامر بن واثله آمدند و مقابل پیامبر صلی الله علیه و آله زانو زدند و اندوه بر چهره ی ایشان آشکار بود و گفتند ای رسول خدا پدر و مادرمان به فدای تو باد ما از گروهی درباره ی برادر و پسر عمویت سخنانی می شنویم که اندوهگین می شویم و اکنون از شما اجازه می خواهیم که پاسخ آنان را بدهیم پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «چه چیزی درباره ی برادر و پسر عمویم علی بن ابی طالب علیه السلام می گویند؟ گفتند می گویند چه فضیلتی برای علی در مورد پیشی گرفتن او به اسلام آوردن است و حال آن که به هنگام ظهور اسلام او کودک و کوچک بوده است و امثال این سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: «همین موضوع شما را اندوهگین می سازد»؟ گفتند: «آری» به خدا سوگند پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «شما را به خدا سوگند از شما می پرسم ... مگر درباره عیسی بن مریم خدای عزوجل چنین نفرموده است: فناداها مِنْ تَحتِها أَلَّا تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا ... مگر عیسی علیه السلام به هنگام تولد و هنگامی که مادرش به او اشاره کرد سخن نگفت و قرآن در این مورد می گوید: قالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كَانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا إِنِّي عَبْدُ الله آتَانِيَ الْكِتابَ؛ بنابراین می بینید که عیسی علیه السلام به هنگام تولد سخن گفته است و به او در همان سن و سال کتاب آسمانی و نبوت خاصه عنایت شده است و چون سه روز از عمر او گذشته به گزاردن نماز و پرداخت زکات سفارش شده است و روز دوم تولدش با مردم سخن گفته است».

ص: 47

قوله تعالى: ﴿وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَبَاً جَنِيًّا﴾ (25)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ هُنِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ أَى حَرِّكِي النَّخْلَةَ تُسَاقِطْ عَلَيْكِ رُطَبَاً جَنِيًّا أَنْ طَيِّباً وَكَانَتِ النَّخْلَةُ قَدْ يَبسَتْ مُنْذُ دَهْر طَويل فَمَدَّتْ يَدَهَا إِلَى النَّخْلَة فَأَوْرَقَتْ وَأَثْمَرَتْ وَسَقَطَ عَلَيْهَا الرُّطَبُ الطَّرِئُ وَ طَابَتْ نَفْسُهَا فَقَالَ لَهَا عِيسَى علیه السلام قَمَطِينِي وَ سَوِّينِي ثُمَّ افْعَلِي كَذَا وَكَذَا فَقَمَّطَتْهُ وَ سَوَّتْه﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَتَخَلَّلُ بَسَاتِينَ الْكُوفَةِ فَانْتَهَى إِلَى نَخْلَةِ فَتَوَضَّأَ عِنْدَهَا ثُمَّ رَكَعَ وَ سَجَدَ فَأَحْصَيْتُ فِي سُجُودِهِ خَمْسَمِائَةِ تَسْبِيحَةِ ثُمَّ اسْتَنَدَ إِلَى النَّخْلَةِ فَدَعَا بِدَعَوَاتِ ثُمَّ قَالَ يَا أَبَا حَفْص إِنَّهَا وَ اللَّهِ النَّخْلَةُ الَّتِي قَالَ اللَّهُ عَزَّ وجلَّ لِمَرْيَمَ وَ هُنِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَيْكِ رُطَبَاً جَنِيًّا﴾. (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَبْدُ اللَّهِ بْن كَثِيرٍ قَالَ: نَزَلَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام بوادٍ فَضَرَبَ خِبَاهُ فِيهِ ثُمَّ خَرَجَ يَمْشِي إِلَى نَخْلَة يَابِسَة فَحَمِدَ اللَّهَ عِنْدَهَا ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلَام لَمْ أَسْمَعْ بِمِثْلِهِ ثُمَّ قَالَ أَيَّتُهَا النَّخْلَةُ أَطْعِمِينَا مِمَّا جَعَلَ اللَّهُ فِيكَ فَتَسَاقَطَتْ رُطَبُ أَحْمَرُ وَ أَصْفَرُ فَأَكَلَ وَ مَعَهُ أَبُو أُمَيَّةَ الْأَنْصَارِيُّ فَقَالَ يَا أَبَا أُمَيَّةَ هَذِهِ الْآيَةُ فِينَا كَالْآيَة فِى مَرْيَمَ إذْ هَزَّتْ إِلَيْهَا النَّخْلَةَ فَتُسَاقِطْ عَلَيْهَا رُطَبَاً جَنِيّاً﴾. (3)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِيَكُنْ أَوَّلُ مَا تَأْكُلُ النُّفَسَاءُ الرُّطَبَ فَإِنَّ اللهَ تَعَالَى قَالَ لِمَرْيَمَ وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَبَاً جَنِيًّا قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَإِنْ لَمْ يَكُنْ أَوَانُ الرُّطَب قَالَ سَبْعَ تَمَرَاتِ مِنْ تَمْرُ الْمَدِينَةِ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ فَسَبْعَ تَمَرَاتِ مِنْ تَمْر أَمْصَارِكُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزّوجل يَقُولُ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي وَ عَظَمَتِي وَ ارْتِفَاعِ مَكَانِي لَا تَأْكُلُ نُفَسَاءُ يَوْمَ تَلِدُ الرُّطَبَ فَيَكُونُ غُلَامًا إِنَّا كَانَ حَلِيماً وَ إِنْ كَانَتْ جَارِيَةً كَانَتْ حَلِيمَةٌ﴾. (4) 3

5- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ... فَاطِمَةُ خَامِسَةُ أَهْل الْعَبَاءِ وَ افْتِخَارُ جَبْرَئِيلَ بِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ قَوْلُهُ مَنْ مِثْلِى وَ أَنَا سَادِسُ خَمْسَة وَ لَهَا تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَبَاً جَنِيًّا فَكُلِي وَاشْرَبَى﴾. (5)

ص: 48

* و این تنه ی نخل را به طرف خود تکان ده تا رطب تازه ای بر تو فرو ریزد. (25)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ؛ و درخت خشکیده را تکان بده! تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَبَاً جَنِيًّا؛ و آن درخت سال ها بود که خشکیده بود، اما به محض این که مریم دست خود را به درخت زد درخت شاخ و برگ آورد و میوه داد و خرمای تازه در دامان او ریخت و او با دیدن این منظره آرامش یافت و عیسی به او گفت مرا بشوی و به پارچه ای بپوشان» و مریم چنین کرد.

2- امام صادق علیه السلام- حفص بن غیاث گوید: امام صادق علیه السلام را دیدم که از کوچه باغ های کوفه حرکت می کرد پس به درخت خرمایی رسید و در آن جا وضو گرفت و رکوع و سجود به جای آورد و من شمردم که او در سجده اش پانصد تسبیح گفت و سپس به درخت تکیه داد و دعاهایی را زمزمه نمود و سپس فرمود: ای ابا حفص به خدا ،قسم این همان درخت خرمایی است که خداوند عزوجل به مریم فرمود: ﴿وَ هُنِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَيْكِ رُطَبًا جَنِيًّا﴾.

3- امام باقر علیه السلام- عبدالله بن کثیر گوید: امام باقر علیه السلام در بیابانی خیمه زد ایشان برای کاری رفت تا رسید به درخت خرمایی کنار آن درخت چنان حمد و ستایش خدا را نمود که مانند آن را کسی نشنیده بود. آن گاه فرمود: «درخت از آن چه خداوند در نهاد تو قرار داده به ما بخوران». در این موقع خرمای زرد و قرمز فرو ریخت امام علیه السلام میل کرد ابوامیه انصاری نیز بود او هم خورد آن گاه امام علیه السلام فرمود: این آیه برای ما چون آیتی است که برای مریم بود که شاخه ی خرما را تکان داد، خرمای تازه از آن ریخت.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام علی علیه السلام روایت است پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اولین چیزی که زن نفساء می خورد باید رُطّب باشد زیرا خداوند عزوجل به مریم دختر عمران فرمود: ﴿وَ هُزِّي إِلَيْكِ بجذع النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَبَاً جَنِيًّا﴾؛ به آن حضرت گفته شد: ای رسول خدا، اگر فصل رطب نبود؟ فرمود: «هفت خرما از خرماهای شهر مدینه و اگر فصل آن نبود، هفت عدد خرما از خُرماهای شهرهایتان زیرا خداوند تبارک و تعالی فرمود: به عزت و جلال و عظمتم و به بلندای وگند، زن زائو در روز زایمان رطب نخورد مگر این که اگر فرزندش پسر باشد حلیم و جایگاهم سو بردبار گردد و اگر دختر باشد نیز حلیم و بردبار می شود».

5- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام فرمود: «فاطمه هم پنجمین نفر اهل کساء بود و جبرئیل به وجود ایشان افتخار کرد و گفت کیست مثل من در صورتی که ششمین نفر آنان می باشم. و به حضرت مریم می فرماید: ﴿وَ لَهَا تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَبَاً جَنِيًّا فَكُلِي وَاشْرَبِي﴾.

ص: 49

قوله تعالى: ﴿فَكُلِي وَاشْرَبِي وَ قَرِّي عَيْناً فَإِمَّا تَرَينَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحمن صَوْماً فَلَنْ أُكَلَّمَ الْيَوْمَ إِنسِيًّا﴾ (20)

پس [از این غذای لذیذ و آب گوارا[ بخور و بنوش و چشمت [به فرزندت] روشن باد و هرگاه کسی از انسان ها را دیدی با اشاره بگو من برای خداوند رحمان روزه ای نذر کرده ام؛ بنابراین امروز با هیچ انسانی سخن نمی گویم. [و بدان که این نوزاد از تو دفاع خواهد کرد]». (26)

الْمَسَاجِدِ جُنُباً قَالَ قُلْتُ وَ مَا الرَّفَتْ فِي الصِّيَامِ قَالَ مَا كَرِهَ اللَّهُ لِمَرْيَمَ فِي قَوْلِهِ إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُكَلَّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيَّا قَالَ قُلْتُ صَمْتُ مِنْ أَيِّ شَيْءٍ قَالَ مِنَ الْكَذِب﴾. (1)

5-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير قَالَ: سَأَلَ طَاوُسُ الْيَمَانِى أَبُو جَعْفَر مُحَمَّدُ بْنُ عَلَى الْبَاقِرِ علیه السلام فَقَالَ.. فَأَخْبِرْنِي عَنْ صَلَاةِ مَفْرُوضَة تُصَلِّي بِغَيْرِ وُضُوءٍ وَ عَنْ صَوْمِ لَا يُحْجَرُ عَنْ أَكُل وَ شُرْب قَالَ أَمَّا الصَّلَاةُ بِغَيْرِ وُضُوءِ فَالصَّلَاةُ عَلَى النَّبِي وَ أَمَّا الصَّوْمُ فَقَوْلُهُ عَزَوجل إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْمًا فَلَنْ أعلمَ الْيَوْمَ إنسيا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿فَأَتَتْ بِهِ قَوْمَهَا تَحْمِلُهُ قالوا يا مَرْيَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئاً فَرِيًّا﴾ (27)

1- علی بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَجَاءَ إِلَيْهَا بَنُو إِسْرَائِيلَ وَ زَكَرِيَّا علیهما السلام فَقَالُوا لَهَا يَا مَرْيَمَ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئًا الله فَرِيَّا أى عظيما من المناهي﴾. (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ عَلْقَمَةُ فَقُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ النَّاسَ يَنْسُبُونَنَا إِلَى عَظَائِم الْأُمُورِ وَ قَدْ ضَاقَتْ بذَلِكَ صُدُورُنَا فَقَالَ الله يَا عَلْقَمَة ... أ لَمْ يَنْسَبُوا مَرْيَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ إِلَى أنَّهَا حَمَلَتْ بِعِيسَى مِنْ رَجُل نَجَّارِ اسْمُهُ يُوسُف﴾. (4)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَلَى اللهِ قَالَ: دَعَانِي رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ: يَا عَلِيُّ علیه السلام، إِنَّ فِيكَ شَبَهَا مِنْ عِيسَى ابْن مَرْيَمَ علیه السلام، أَحَبَّتْهُ النَّصَارَى حَتَّى أَنْزَلُوهُ بِمَنْزِلَة لَيْسَ بهَا، وَأَبْغَضَتْهُ الْيَهُوذَ حَتَّى بَهَتُوا أُمَّهُ﴾. (5)

4- الباقر علیه السلام- ﴿لَمَّا قَالَتِ الْعَوَاتِقُ الْفِرْيَةَ وَهُنَّ سَبْعُونَ لِمَرْيَمَ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئًا فَرِيَّا أَنْطَقَ اللَّهُ عِيسَى علیه السلام عِنْدَ ذَلك﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿يا أُخْتَ هَارُونَ ما كانَ أَبُوكِ امْرَأَ سَوْءٍ وَ ما كَانَتْ أُمُّك بغيا﴾. (28)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا أُخْتَ هَارُونَ قِيلَ: فِيهِ أَقْوَالُ: أَحَدُهُمَا أَنَّ هَارُونَ كَانَ رَجُلًا صَالِحاً فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ يُنْسَبُ إِلَيْهِ كُلٌّ مَنْ عُرف بالصَّلَاح عَن ابْنِ عَبَّاس رحمه الله علیه وَ قَتَادَةَ وَ كَعْب وَ ابْنِ زَيْدِ وَ الْمُغَيْرَة بن شُعْبَةَ رَفَعَهُ إِلَى النَّبيِّ صلی الله علیه و آله﴾. (7)

ص: 52

رفث در روزه چه باشد؟ فرمود: «آن چه خدا بد داشت برای مریم که فرمود: ﴿إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُكَلَّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيًّا﴾ گوید: گفتم خاموش بودن از چه چیزی»؟ فرمود: «از دروغ».

5-2- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید طاوس یمانی از امام باقر علیه السلام پرسیده است: «مرا از نماز فریضه که بدون وضو ادا می شود و از روزهای که انسان را از خوردن و نوشیدن باز نمی دارد باخبر ساز»؟ آن حضرت فرمود: «اما» نماز بدون وضو نمازی [صلواتی] است که بر محمد و آلش فرستاده می شود و در مورد این گونه روزه این آیه بیانگر آن است: ﴿إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا فَلَنْ أُكَلَّمَ الْيَوْمَ إِنسِيَّاه﴾.

[مریم] در حالی که او را در آغوش گرفته بود وی را نزد قومش آورد؛ گفتند: «ای مریم کار بسیار عجیب و بدی انجام دادی» (27)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- بنی اسرائیل و زکریا ا نزد او آمدند و به او گفتند: ﴿يَا مَرْيَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئًا فَرِيَّا﴾ یعنی گناه بزرگی را مرتکب شدی.

2- امام صادق علیه السلام- علقمه گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم ای پسر رسول خدا مردم ما را به کارهای زشت نسبت می دهی به طوری که سینه ما تنگ شده و شدیداً ناراحت می شویم فرمود: «ای علقمه! ... مگر آن ها مریم دختر عمران را منتسب به این نکردند که او عیسی را از مردی نجار به نام یوسف حامله شده است»؟

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام علی روایت است پیامبر صلی الله علیه و آله مرا فراخواند و فرمود: یا علی علیه السلام در تو مشابهتی به عیسی بن مریم است یهودی ها با او دشمن بودند تا جایی که به مادرش تهمت زدند و نصاری او را دوست داشتند تا جایی که او را به مقامی بردند که در آن نبود.

4- امام باقر علیه السلام- وقتی هفتاد زن آزاد به مریم بی احترامی کرده و نسبت زنا دادند و گفتند: لَقَدْ جِئْتِ شَيْئاً فَرِيَّا، خداوند عیسی علیه السلام را به سخن در آورد.

* ای خواهر هارون! نه پدرت مرد بدی بود، و نه مادرت زن بدکاره ای»! (28)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- يا أُخْتَ هَارُونَ در مورد آن چند سخن گفته شده است؛ یکی از آن ها این که: هارون مردی صالح در بنی اسرائیل بود که هر کس به نیکی شناخته می شد به او نسبت داده می شد این سخن از ابن عباس رحمه الله علیه قتاده کعب و ابن زید [نقل شده است] و مغيرة بن شعبه در حدیث مرفوعی آن را از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده است.

ص: 53

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿الْمُغَيْرَةُ بْنُ شُعْبَةَ قَالَ لَمَّا أَرْسَلَنِي رَسُولُ الله له إِلَى أَهْل نَجْرَانَ قَالَ لِي أَهْلُهَا أَ لَيْسَ نَشِيكُمْ يَزْعُمُ أَنَّ هَارُونَ أَخُو مُوسَى علیه السلام وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ مَا كَانَ بَيْنَ مُوسَى علیه السلام وَ عِيسَى علیه السلام مِنَ السِّنِينَ. فَلَمْ أَدْر مَا أَرُدُّ حَتَّى رَجَعْتُ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَذَكَرْتُ لَهُ ذَلِكَ فَقَالَ لِي: فَهَنَّا قُلْتَ إِنَّهُمْ كَانُوا يَدْعُونَ بأَنْبِيَائِهِمْ وَالصَّالِحِينَ قَبْلَهُمْ﴾. (1)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ قَالَ: هَارُونُ هَذَا الَّذِي ذَكَرُوهُ هُوَ هَارُونَ علیه السلام أَخُو مُوسَى علیه السلام﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿فَأَشارَتْ إِلَيْهِ قالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي المَهْدِ صَبِيًّا﴾ (29)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قال أمير المؤمنين علیه السلام... إنَّ اللَّهَ تَعَالَى مَا أَلْحَقِّ صِبْيَاناً برجَال كَامِلِي الْعُقُولُ إِلَّا هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ وَ يَحْيَى بْنَ زَكَرِيَّا علیه السلام وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ علیهما السلام أَمَّا عِيسَى علیه السلام فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى حَكَى قِصَّتَهُ فَأَشارَتْ إِلَيْهِ قَالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي المَهْدِ صَبِيَّا قَالَ اللهُ تَعَالَى حَاكِياً عَنْ عِيسَى علیه السلام قالَ إِنِّي عَبْدُ الله آتَانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا الْآيَةَ﴾. (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ وَهْبِ بْن مُنَبِّهِ الْيَمَانِيِّ قَالَ: إِنَّ يَهُودِيًا سَأَلَ النَّبِي فَقَالَ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله كُنْتَ فِى أُمِّ الْكِتَابِ نَبيّاً قَبْلَ أَنْ تُخْلَقَ؛ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: وَ هَؤُلَاءِ أَصْحَابُكَ الْمُؤْمِنُونَ مُثْبَتُونَ مَعَكَ قَبْلَ أَنْ يُخْلَقُوا؟ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: فَمَا شَأْنُكَ لَمْ تَتكَلَّمْ بِالْحِكْمَة حِينَ خَرَجْتَ مِنْ بَطْنِ أُمِّكَ كَمَا تكَلَّمَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ عَلَى زَعْمِكَ وَ قَدْ كُنْتَ قَبْلَ ذَلِكَ نَبيّاً؟ فَقَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله: إِنَّهُ لَيْسَ أَمْرِى كَأَمْرِ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ علیها السلام إِنَّ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ علیها السلام خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ أُمَّ لَيْسَ لَهُ أَبْ كَمَا خَلَقَ آدَمَ اللهِ مِنْ غَيْرِ أَب وَ لَا أُمِّ وَ لَوْ أَنَّ عِيسَى علیه السلام حِينَ خَرَجَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ لَمْ يَنْطِقُ بِالْحِكْمَة لَمْ يَكُنْ لِأُمِّهِ عُذْرُ عِندَ النَّاسِ وَقَدْ أَتَتْ بِهِ مِنْ غَيْرِ آب وَكَانُوا يَأْخُذُونَهَا كَمَا يُؤْخَذُ بِهِ مِثْلَهَا مِنَ الْمُحْصَنَاتِ فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَنْطِقَهُ عُذراً لِأُمَّهِ﴾. (4)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ لَهُ الْيَهُودِيُّ فَإِنَّ هَذَا عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُ تَكَلَّمَ فِي الْمَهْدِ صَيًّا قَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ﴾. (5)

ص: 54

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- مغيرة بن شعبه گوید: زمانی که رسول خدا مرا نزد اهالی نجران فرستاد، اهالی آن جا به من گفتند: «آیا پیامبر صلی الله علیه و آله شما گمان نمی کند که هارون برادر موسی علیه السلام است و خداوند آگاه است که بین موسی و عیسی علیه السلام سال ها فاصله بوده است»؟ سپس من ندانستم که در جوابشان چه بگویم تا این که نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشتم و آن را به ایشان یادآور شدم آن حضرت فرمود: «چرا این جواب را به آن ها ندادی که آن ها با نام پیامبران و صالحان پیش از خود صدا زده می شدند».

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است که ایشان فرمود: «هارونی که این جا ذکر شده، همان هارون برادر موسی است».

[مریم] به او اشاره کرد؛ گفتند چگونه با کودکی که در گاهواره است سخن بگوییم»؟! (29)

1- امام علی علیه السلام- امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «... خدای تعالی هیچ کودکی را به مردان دارای عقل کامل ملحق نکرده مگر این چهار نفر عیسی بن مریم یحیی بن زکریا، حسن و حسین علیهم السلام اما عیسی علیه السلام، پس خدای تعالی داستان او را حکایت فرمود: ﴿فَأَشارَتْ إِلَيْهِ قَالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كَانَ فِي المَهْدِ صَبِيّاً﴾. خدای تعالی در حال حکایت سخن عيسى علیه السلام فرمود: ﴿إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيّا﴾.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از وهب بن منبه یمانی روایت است مردی یهودی از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال کرد: «ای محمد تو در علم الهی قبل از این که آفریده شوی پیامبر صلی الله علیه و آله بوده ای»؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آری»، یهودی گفت: «و این اصحاب تو هم قبل از آفرینش مقدّر بوده که تو را تصدیق کنند؟ فرمود: «آری» یهودی گفت: پس چرا تو مثل عیسی وقتی از شکم مادرت متولّد شدی به اندرز و حکمت سخن نگفتی؟! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «امر من با عیسی علیه السلام متفاوت بود، خداوند او را بدون پدر از مادری باکره خلق نمود همان طور که آدم را بدون پدر و مادر ایجاد کرد اگر عیسی در آن لحظه به سخن در نمی آمد مادرش هیچ عذری برای تولد او نداشت و مردم او را حدّ می زدند، پس خداوند سخن گفتن او را عذر مادرش قرار داد».

3- امام علی علیه السلام- یهودی گفت: «می پندارند که عیسی بن مریم علیها السلام در گهواره سخن می گفت». على علیه السلام فرمود: «صحیح است».

ص: 55

4- الباقر علیه السلام- ﴿لَمَّا وُلِدَ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ: كَانَ ابْنَ يَوْمٍ كَأَنَّهُ ابْنُ شَهْرَيْنِ فَلَمَّا كَانَ ابْنَ سَبْعَة أَشْهُرٍ أَخَذَتْ وَالِدَتْهُ بِيَدِهِ وَ جَاءَتْ بِهِ الْكِتَابَ وَأَقْعَدَتْهُ بَيْنَ يَدَى الْمُؤَدِّبُ فَقَالَ لَهُ الْمُؤَدِّبُ قُلْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَقَالَ عِيسَى علیه السلام بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ فَقَالَ لَهُ الْمُؤَدِّبُ قُلْ أَبْجَدْ فَرَفَعَ عيسَى رَأسَهُ فَقَالَ وَ هَلْ تَدْرِى مَا أَبْجَدْ فَعَلَاهُ بالدَّرَة لِيَضْرِبَهُ فَقَالَ يَا مُؤَدِّبُ لَا تَضْرِبْنِي إِنْ كُنتَ تَدْرِى وَ إِنَّا فَاسْأَلْنِي حَتَّى أَفَسِّرَ لَكَ فَقَالَ فَسِّرْ لِي فَقَالَ عِيسَى علیه السلام الْأَلِفُ آلَاء اللَّهِ وَالْبَاء بَهْجَةُ اللَّهِ وَ الْجِيمُ جَمَالُ اللَّهِ وَالدَّالُ دِينُ اللَّهِ هَوَرْ الْهَاءُ هِيَ هَوْلُ جَهَنَّمَ وَالْوَاوُ وَيْلٌ لِأَهْلِ النَّارِ وَ الزَّاءُ زَفَيرُ جَهَنَّمَ حُطَّى حُطَّتِ الْخَطَايَا عَنِ الْمُسْتَغْفِرِينَ كَلَمَنْ كَلَامُ اللَّهِ لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ سَعْفَصٌ صَاعُ بِصَاعِ وَالْجَزَاء بِالْجَزَاءِ قَرَشَتْ قَرَشَهُمْ فَحَشَرَهُمْ فَقَالَ الْمُؤَدِّبُ أَيَّتُهَا الْمَرْأَةُ خُذِي بِيَدِ ابْنِكِ فَقَدْ عَلَمَ وَ لَا حَاجَةَ لَهُ فِي الْمُؤَدِّب. (1)

5- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ صَفْوَانَ بْن يَحْيَى قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضا علیه السلام قَدْ كُنَّا نَسْأَلُكَ قَبْلَ أَنْ يَهَبَ اللَّهُ لَكَ أبَا جَعْفَر علیه السلام فَكُنْتَ تَقُولُ يَهَبُ اللَّهُ لِى غُلَامًا فَقَدْ وَهَبَهُ اللَّهُ لَكَ فَأَقَرَّ عُيُونَنَا فَلَا أَرَانَا اللَّهُ يَوْمَكَ فَإِنْ كَانَ كَوْنُ فَإِلَى مَنْ فَأَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام وَ هُوَ قَائِمُ بَيْنَ يَدَيْهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ هَذَا ابْنُ ثَلَاثِ سِنِينَ فَقَالَ وَ مَا يَضُرُّهُ مِنْ ذَلِكَ فَقَدْ قَامَ عِيسَى علیه السلام بِالْحُجَّةِ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثِ سِنِينَ﴾

قوله تعالى: ﴿قالَ إِنِّي عَبْدُ اللهُ آتَانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا﴾ (30)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَأَنْطَقَ اللَّهُ عِيسَى علیه السلام فَقَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿لَمَّا قَالَتِ الْعَوَاتِقُ الْفِرْيَةَ وَ هُنَّ سَبْعُونَ لِمَرْيَمَ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئاً فَريَّا أَنْطَقَ اللَّهُ عِيسَى علیه السلام عِنْدَ ذَلِكَ فَقَالَ لَهُنَّ وَيْلَكُنَّ تَفْتَرِينَ عَلَى أُمِّى أنَا عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتابَ وَ أَقْسِمُ بِاللَّهِ لَأَضْرِبَنَّ كُلَّ امْرَأَة مِنْكُنَّ حَداً بِافْتِرَائِكُنَّ عَلَى أُمِّى﴾. (3)

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿آتاني الكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا قِيلَ: يَوْمَ وُلِدَ﴾. (4)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبي عَمْرُو وَ أَبي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ فِي حَدِيثِ طَوِيل فِي وَلَادَة عَلَى علیه السلام عَن النبي صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: هَذَا عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِيهِ فَناداها مِنْ تَحْتِهَا أَلَّا تَخَزَنِي قَدْ جَعَلَ

ص: 56

4- امام باقر علیه السلام- هنگامی که عیسی متولد شد و یک روزه بود گویا که دو ماهه است، پس آن گاه که هفت ماهه بود مادرش دست او را گرفت و به مکتب خانه برد و در مقابل معلمش نشاند، پس معلّم به عیسی گفت: بگو بسم الله الرحمن الرحيم، عيسى گفت: بسم الله الرحمن الرحیم» سپس به او گفت «بگو بجد» پس عیسی سرش را بالا گرفت و گفت و آیا می دانی که ابجد چیست؟ معلّم تازیانه ای را بلند کرد تا با آن عیسی را بزند ولی او گفت: «ای معلّم، اگر معناى أبجد را می دانی مرا نزن وگرنه معنایش را از من بپرس تا برایت تفسیر کنم»، پس معلم گفت: «برایم تفسیر کن» آن گاه عیسی گفت: (ألف) نشانه های خداوند، (باء) شکوه و بهجت خداوند (جیم) جمال و زیبایی خداوند (دال) دین و آئین خداوند (هوز هاء) ترس و هراس جهنم، (واو) ویل و هلاکت ساکنان جهنم (زاء) صدای گرگر آتش جهنم؛ (حطی): گناه آنان که طلب بخشش کردند از بین رفت و زدوده شد کلمن کلام خداوند است که هیچ تغییر و تحویلی در کلماتش روی نمی دهد (سعفص) پیمانه در مقابل پیمانه و پاداش نیک یا بد در مقابل پاداش، (قرشت): آنان را جمع کرد و گرد هم آورد. سپس معلم گفت: «ای زن، دست پسرت را بگیر او آگاه گشته است و هیچ نیازی به معلم ندارد».

5- امام رضا علیه السلام- صفوان بن یحیی روایت می کند که به امام رضا علیه السلام گفتم: «ما قبل از این که خداوند ابا جعفر علیه السلام را به تو ،ببخشد از شما سؤال می کردیم و شما می فرمودید خداوند فرزندی به من عطا می کند و خداوند فرزندی به شما داد و چشمانمان را روشن کرد، خداوند مرگت را به ما ننمایاند و اگر دنیا پابرجا باشد مقام امامت به چه کسی می رسد؟ سپس ایشان با دستش به امام جوادال که در برابرش ایستاده بود اشاره نمود من گفتم: فدایت شوم این که سه سال دارد؟ ایشان فرمود: «چه عیبی دارد؟ و حال آن که عیسی علیه السلام سه ساله به عنوان حجت برگزیده شد.

[ناگهان عیسی زبان به سخن گشود و] گفت: «من بنده ی خدایم؛ او کتاب آسمانی به من داده؛ و مرا پیامبر قرار داده است. (30)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- همان دم به اذن الهی عیسی علیه السلام به سخن آمد و گفت: إِنِّي عَبْدُ اللهِ آتَانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا .

2- امام باقر علیه السلام- وقتی هفتاد زن آزاد به مریم بی احترامی کرده و نسبت زنا دادند و گفتند: لَقَدْ جِئْتِ شَيْئاً فَرِيَّا خداوند عیسی علیه السلام را به سخن در آورد و او فرمود: «وای بر شما که به مادر من تهمت می زنید من بنده خدا هستم که به من کتاب داده شده و به خدا سوگند هر یک از شما را به سبب تهمتی که به مادرم زدید، حد می زنم».

3- ابن عباس رحمه الله علیه- آتانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا؛ گفته شده روزی که به دنیا آمد.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- از ابو عمرو و ابوسعید خدری روایت است پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد ولادت امام علی علیه السلام فرمود: «و مگر درباره ی عیسی بن مریم خدای عزوجل چنین نفرموده است: فَناداها مِنْ تَحْتِها أَلاً تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيَّا؛ وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَبَاً جَنِيًّا؛ فَكُلِي وَاشْرَبي

ص: 57

رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيَّا إِلَى قَوْلِهِ إِنسِيًّا فَكَلَّمَ أُمَّهُ وَقْت مَوْلِدِهِ وَ قَالَ حِينَ أَشَارَتْ إِلَيْهِ [فَ] قَالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا ... إِنِّي عَبْدُ اللهِ آتَانِيَ الْكِتابَ إِلَى آخِر الْآيَةِ فَتَكَلَّمَا فِي وَقْتِ وَلَادَتِهِ﴾. (1)

5- الباقر علیه السلام- ﴿يَزِيدَ الْكُنَاسِي قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام كَانَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ علیه السلام حِينَ تَكَلَّمَ فِي الْمَهْدِ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَى أَهْلِ زَمَانِهِ فَقَالَ كَانَ يَوْمَئِذٍ نَبِيّاً حُجَّةَ اللَّهِ غَيْرَ مُرْسَل أَ مَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ حِينَ قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيَّا وَ جَعَلَنِي مُبارَكاً أَيْنَ مَا كُنْتُ وَ أَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيَّا قُلْتُ فَكَانَ يَوْمَئِذٍ حُجَّةٌ لِلَّهِ عَلَى زَكَرِيَّا فِي تِلْكَ الْحَالِ وَ هُوَ فِي الْمَهْدِ فَقَالَ كَانَ عِيسَى علیه السلام فِي تِلْكَ الْحَالِ آيَةَ لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةٌ مِنَ اللَّهِ لِمَرْيَمَ حِينَ تَكَلَّمَ فَعَبَّرَ عَنْهَا وَ كَانَ نَبِيّاً حُجَّةً عَلَى مَنْ سَمِعَ كَلَامَهُ فِي تِلْكَ الْحَالِ ثُمَّ صَمَتَ فَلَمْ يَتَكَلَّمْ حَتَّى مَضَتْ لَهُ سَنَتَانِ وَ كَانَ زَكَرِيَّا علیه السلام ا الْحُجَّةَ لِلَّهِ عزّوجلّ عَلَى النَّاسِ بَعْدَ صَمْتِ عِيسَى بِسَنَتَيْنِ ثُمَّ مَاتَ زَكَرِيَّا علیه السلام فَوَرَثَهُ ابْنُهُ يَحْيَى الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَهُوَ صَبى صَغِيرُ أَمَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ عَزَوجِلٌ يَا يَحْيى خُذِ الْكِتَابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا فَلَمَّا بَلَغَ عِيسَى علیه السلام سَبْعَ سِنِينَ تَكَلَّمَ بالنَّبُوَّةِ وَالرِّسَالَةِ حِينَ أَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهِ فَكَانَ عِيسَى علیه السلام لَ الْحُجَّةَ عَلَى يَحْيَى وَ عَلَى النَّاسِ أَجْمَعِينَ وَ لَيْسَ تَبْقَى الْأَرْضِ يَا أَبَا خَالِدِ يَوْماً وَاحِداً بِغَيْرِ حُجَّة لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ مُنْذُ يَوْمَ خَلَقَ اللَّهُ أَدَمَ وَأَسْكَنَهُ الْأَرْضِ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ جَعَلَني مُبارَكاً أَينَ ما كُنْتُ وَ أَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ ما دُمْتُ حَيًّا﴾ (31)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ رَجُل عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَوجِلٌ وَ جَعَلَنِي مُبارَكاً أَينَ ما كُنْتُ قَالَ نَفَاعاً﴾. (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْن وَهْب قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَفْضَلَ مَا يَتَقَرَّبُ بِهِ الْعِبَادُ إِلَى رَبِّهِمْ وَ أَحَبِّ ذَلِكَ إِلَى اللَّهِ عَزَوجِلَّ مَا هُوَ فَقَالَ مَا أَعْلَمُ شَيْئًا بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ أَفْضَلَ مِنْ هَذِهِ الصَّلَاةِ ألَا تَرَى أَنَّ الْعَبْدَ الصَّالِحَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ علیه السلام قَالَ وَ أَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيَّا﴾. (4)

ص: 58

وَ قَرِّي عَيْنًا فَإِمَّا تَرَينَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُكَلَّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيَّا؛ و مگر عیسی علیه السلام به هنگام تولد و هنگامی که مادرش به او اشاره کرد سخن نگفت و قرآن در این مورد می گوید: «قالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا »؟ ... عيسى علیه السلام گفت: «إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ وَ جَعَلَنِي نَبيَّا» بنابراین می بینید که عیسی علیه السلام به هنگام تولد سخن گفته است».

5- امام باقر علیه السلام- یزید کناسی گوید: از امام باقر علیه السلام علیه السلام پرسیدم که آیا عیسی بن مریم علیه السلام زمانی که در گهواره سخن ،گفت حجت خدا بر اهل زمانش بود؟ فرمود او آن زمان پیغمبر و حجت غیر مرسل خدا بود در آن زمان مأمور به تبلیغ و دعوت نبود مگر نمی شنوی گفته ی خود او را که می گوید: «إِنِّي عَبْدُ اللهِ آتَانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا؛ وَ جَعَلَنِي مُبارَكاً أَينَ مَا كُنْتُ وَ أَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيَّا». عرض کردم در آن زمان و در همان حالی که در گهواره بود، بر زکریا علیه السلام حجت خدا بود؟ فرمود: «عیسی علیه السلام در همان حال برای مردم آیت بود و برای مریم، زمانی که سخن گفت و از جانب او دفاع کرد رحمت خدا بود و پیغمبر بود و حجّت بر هر که سخنش را در آن حال شنید. سپس سکوت نمود و تا دو ساله شد سخن نگفت و حجت خدای عزوجل بر مردم بعد از سکوت عیسی تا دو سال زکریا علیه السلام بود سپس زکریا درگذشت و پسرش يحيى علیه السلام، کتاب و حکمت را از او ارث برد در حالی که کودکی خردسال بود. مگر نمی شنوی گفته خدای عزوجل را؟ يا يحيى خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَيْنَاهُ الحُكْمَ صَبِيَّاً ؛ یعنی ما تو را در کودکی حکم نبوت دهیم نیرو و استعداد آن را هم به تو می بخشیم چون عیسی هفت ساله شد و خدای تعالی به او وحی فرستاد از نبوّت و رسالت خود سخن گفت و بر یحیی و همه ی مردم حجت گشت ای ابا !خالد از روزی که خدا آدم را آفرید و در زمینش ساکن ساخت یک روز زمین، بدون حجت خدا بر مردم نباشد».

و هرجا که باشم مرا وجودی پربرکت قرار داده و تا زمانی که زنده ام مرا به نماز و زکات توصیه کرده است. (31)

1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام در مورد آیه وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنتُ روایت است که ایشان فرمود: « مُبَارَكًا یعنی بسیار سودمند».

2- امام صادق علیه السلام- معاوية بن وهب گوید: از امام صادق علیه السلامدر مورد بهترین و محبوب ترین کارهایی که انسان با آن به خدا تقرب می جوید پرسیدم ایشان پاسخ داد: «من بعد از شناخت و معرفت چیزی را بهتر از نماز نمی بینم آیا نمی بینی که بنده صالح خدا، عيسى بن مريم علیه السلام می گوید: وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيَّا».

ص: 59

3- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ الصَّادِقِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ وَ أَوْصَانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكَاةِ قَالَ زَكَاةُ الرُّءُوس لِأَنَّ كُلَّ النَّاسِ لَيْسَتْ لَهُمْ أَمْوَالُ وَ إِنَّمَا الْفِطْرَةُ عَلَى الْفَقِيرِ وَ الْغَنِيِّ وَالصَّغِيرِ وَالْكَبير﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ بَرًّا بِوَالِدَتي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارٍاً شَقِيًّا﴾ (32)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُوسَى بْن جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدِ الْبَصْرِيُّ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فقَالَ أَحِبُّ أَنْ أَعْرفَ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللهِ عزوجل.. فَقَالَ علیه السلام وَ مِنْهَا عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ لِأَنَّ اللَّهَ عز وجل جَعَلَ الْعَاقَ جَبَّارٍاً شَقِيّا فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ بَرًّا بِوَالِدَتِي وَلَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارٍاً شَقِيًّا﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ مِنْ جُنُودِ العقل ... بر الْوَالِدَيْن وَ ضِدَّهُ الْعُقُوق﴾. (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿بَرُوا آبَاتَكُمْ يَبَرَكُمْ أَبْنَاء كُمْ﴾. (4)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا يَمْنَعُ الرَّجُلَ مِنْكُمْ أَنْ يَبَرَ وَالِدَيْهِ حَيَّيْن و مَيِّتَيْنِ يُصَلِّى عَنْهُمَا وَ يَتَصَدَّقَ عَنْهُمَا وَ يَحْجَ عَنْهُمَا وَ يَصُومَ عَنْهُمَا فَيَكُونَ الَّذِي صَنَعَ لَهُمَا وَ لَهُ مِثْلُ ذَلِكَ فَيَزِيدَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بيرهِ وَصِلَتِهِ خَيْراً كَثيراً﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَ السَّلامُ عَلَى يَوْمَ وُلِدْتُ وَيَوْمَ أَمُوتُ وَ يَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا﴾. (33)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّ أَوْحَشَ مَا يَكُونُ هَذَا الْخَلْقُ فِي ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ يَوْمَ يُولَدُ وَ يَخْرُجُ مِنْ بَطْن أُمِّهِ فَيَرَى الدُّنْيَا وَ يَوْمَ يَمُوتُ فَيُعَايِنُ الْآخِرَةَ وَأَهْلَهَا وَيَوْمَ يُبْعَثُ فَيَرَى أَحْكَامًا لَمْ يَرَهَا فِي دَارِ الدُّنْيَا وَ قَدْ سَلَّمَ اللَّهُ عزّوجلّ عَلَى يَحْيَى علیه السلام فِي هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْمَوَاطِنِ وَ آمَنَ رَوْعَتَهُ فَقَالَ وَ سَلَامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَيَوْمَ يُبْعَثُ حَيَّا وَقَدْ سَلَّمَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ الله عَلَى نَفْسِهِ فِي هَذِهِ الثَّلَاثَةِ الْمَوَاطِن فَقَالَ وَ السَّلامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ أَمُوتُ وَ يَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا﴾. (6)

ص: 60

3- امام صادق علیه السلام- وَ أَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ، منظور از آن زکات رؤوس (فطر) است، چرا که همه ی مردم از مال و ثروت برخوردار نیستند و پرداخت فطریه بر فقیر و غنی و کوچک و بزرگ واجب است.

و مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده؛ و جبار و عصیانگر قرار نداده است. (32)

1- امام صادق علیه السلام- از امام کاظم علیه السلام روایت است عمروبن عبید بر پدرم امام صادق علیه السلام وارد شد ... عرض کرد: «دوست دارم گناهان کبیره را از کتاب خدای عزوجل بشناسم» امام علیه السلام فرمود: «... نافرمانی پدر و مادر زیرا نافرمان پدر و مادر شقی است»؛ به دلیل این آیه: ﴿وَ بَرًّا بِوَالِدَتِي وَلَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارٍاً شَقِي﴾.

2- امام صادق علیه السلام- از سپاهیان عقل ... مراعات حقوق پدر و مادر و در مقابلش حق نشناسی نسبت به آن ها است.

3- امام صادق علیه السلام- به پدران خود نیکی کنید تا فرزندان شما به شما نیکی کنند.

4- امام صادق علیه السلام- چه چیز مانع می شود که آدمی به پدر و مادر خود درحال زندگی و بعد از مرگشان نیکی کند برای ایشان نماز بخواند و صدقه بدهد و از جانب ایشان حج برود و برای ایشان روزه بگیرد، پس [پاداش] آن چه انجام داده برای آن ها باشد و برای خود او هم مثل [جزای] آن خواهد بود و خداوند با عزّت و جلال به سبب نیکی و احسانش [که به پدر و مادر نموده] خیر و نیکی فراوانی به او عطا فرماید.

و سلام [خدا] بر من روزی که متولد شدم و روزی که می میرم، و روزی که زنده برانگیخته خواهم شد» (33)

1- امام رضا علیه السلام- این مردم در سه جا از همه جا بیشتر وحشت زده اند؛ روزی که متولد می شود و از شکم مادر بیرون می آید و چشم بر این دنیا می گشاید و روزی که می میرد و آخرت و اهلش را می بیند و روزی که برانگیخته می شود و مقرراتی را می بیند که در دنیا ندیده بود و خدای عزوجل یحیی علیه السلام را در همین سه جا سلامتی عنایت کرده و وحشتش را تأمین کرده و فرموده است: سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَيَوْمَ يُبْعَثُ حَيَّا؛ و عیسی بن مریم برای خود در این سه جا سلامتی درخواست کرده و فرمود: وَ السَّلامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَيَوْمَ أَمُوتُ وَيَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا.

ص: 61

2- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ أَقْمَانُ لاتيه ... وَأَشَدُّ سَاعَاتِهِ يَوْمَ يُولَدُ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ وَلَقَدْ سَلَّمَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى يَحْيَى علیه السلام فِي هَذِهِ السَّاعَاتِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا وَ قَدْ سَلَّمَ عِيسَى علیه السلام عَلَى نَفْسِهِ فَقَالَ وَ السَّلامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدتُ وَ يَوْمَ أَمُوتُ وَيَوْمَ أَبْعَثُ حَيًّا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿ذلِكَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِي فِيهِ يَمْتَرُونَ﴾ (34)

قوله تعالى: ﴿ما كانَ الله أَنْ يَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ سُبْحانَهُ إِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾ (35)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلَ الحَقِّ الَّذِي فِيهِ يَمْتَرُونَ أَي يَتَخَاصَمُونَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَإِنَّ اللَّهَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾. (36)

قوله تعالى: ﴿فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِنْ بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾. (37)

2- امام صادق علیه السلام- لقمان به پسرش گفت: .... سخت ترین لحظه های انسان روزی است که متولد می شود و روزی است که می میرد و روزی است که برانگیخته می شود و خدای تعالی در این لحظه ها بر یحیی السلامسلام و درود فرستاد و فرمود ﴿وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَيَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا﴾. و عیسی علیه السلام بر خود درود فرستاد و فرمود: ﴿وَ السَّلامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَيَوْمَ أَمُوتُ وَيَوْمَ أبعَثُ حَيّاً﴾.

این است عیسی پسر مریم؛ گفتار حقی که در آن تردید می کنند. (34)

هرگز برای خدا شایسته نبود که فرزندی اختیار کند؛ منزه است او هرگاه امری را اراده کند، تنها به آن می گوید: «موجود» باش بی درنگ موجود می شود. (35)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- قَوْلَ الحَقِّ الَّذِي فِيهِ يَمْتَرُونَ؛ منظور از کلمه: يَمْتَرُونَ یعنی جدال می کنید.

و [عیسی گفت]: خداوند، پروردگار من و پروردگار شماست؛ او را پرستش کنید؛ این است راه راست (36)

ولی [بعد از او] گروه هایی از میان آن ها اختلاف کردند؛ پس وای به حال کسانی که کافر شدند از حضور روز بزرگ [رستاخیز]! (37)

1- الباقر علیه السلام- ﴿وَلَمْ يَجْعَل الْوَيْلَ لِأَحَدٍ حَتَّى يُسَمِّيَهُ كَافِراً قَالَ اللهُ عزّوجل فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُو مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿أَسْمِعْ بِهِمْ وَأَبْصِرْ يَوْمَ يَأْتُونَنَا لَكِنِ الظَّالِمُونَ الْيَوْمَ فِي ضَلالٍ مُبين﴾ (38)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَبْدِ اللَّهِ بْنِ وَالِ التَّيْمِيِّ قَالَ إِنِّى لَعِنْدَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِذَا فَيْجُ قَدْ جَاءَهُ يَسْعَى بِكِتَابٍ مِنْ قَرَظَةَ بْن كَعْب الْأَنْصَارِيِّ وَكَانَ أَحَدُ عُمَّالِهِ يُخْبِرُهُ بِأَنَّ خَيْلًا مَرَّتْ مِنْ قِبَل الْكُوفَةِ مُتَوَجِّهَةً نَحْوَ نَفَر ... فَكَذَّبَ إِلَيْهِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ فَهُمْتُ مَا ذَكَرْتَ مِنْ أَمْر الْعِصَابَةِ الَّتِي مَرَّتْ بِعَمَلِكَ فَقَتَلَتِ الْبَرَّ الْمُسْلِمَ وَ أَمِنَ عِنْدَهُمُ الْمُخَالِفُ الْمُشْرِك وَ أَنَّ أُولَئِكَ قَوْمُ اسْتَهْوَاهُمُ الشَّيْطَانُ فَضَلُّوا كَالَّذِينَ حَسِبُوا أَلَّا تَكُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَصَمُّوا [ف] أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ يَوْمَ يُحْشَرُ أَعْمَالُهُمْ فَالْزَمْ عَمَلَكَ وَ أَقْبلُ عَلَى خَرَاجِکَ فَإِنَّكَ كَمَا ذَكَرْتَ فِي طَاعَتِكَ وَ نَصِيحَتِكَ وَ السَّلَام﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَأَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ وَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ﴾ (39)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي وَكَادِ الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ الْآيَةَ قَالَ يُنَادِي مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ذَلِكَ بَعْدَ مَا صَارَ أَهْلُ الْجَنَّة فِي الْجَنَّةِ وَأَهْلُ النَّارِ فِي النَّارِ يَا أهْلَ الْجَنَّةِ وَ يَا أَهْلَ النَّارِ هَلْ تَعْرِفُونَ الْمَوْتَ فِى صُورَة مِنَ الصُّوَرَ فَيَقُولُونَ لَا فَيُؤْتَى بِالْمَوْتِ فِي صُورَةٍ كَبْشُ أَمْلَحَ فَيُوقَفُ بَيْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ ثُمَّ يُنَادُونَ جَمِيعاً أَشْرِفُوا وَ انْظُرُوا إِلَى الْمَوْتِ فَيُشْرِفُونَ ثُمَّ يَأْمُرُ اللَّهُ بِهِ فَيُذْبَحْ ثُمَّ يُقَالُ يَا أَهْلَ الْجَنَّةِ خُلُودُ فَلَا مَوْتَ أَبَداً وَ يَا أَهْلَ النَّارِ خُلُودُ فَلَا مَوْتَ أَبَداً وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ أَنْ قُضِيَ عَلَى أَهْلِ الْجَنَّةِ بالْخُلُودِ فِيهَا وَقُضِيَ عَلَى أَهْلِ النَّارِ بِالْخُلُودِ فِيهَا﴾. (3)

ص: 64

1- امام باقر علیه السلام- و خدا تا کسی را کافر نخواند کلمه ی ویل را درباره ی او به کار نمی برد، چنان که فرموده است: ﴿فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾.

روزی که نزد ما می آیند چه گوش های شنوا و چه چشم های بینایی پیدا می کنند! ولی این ستمکاران امروز در گمراهی آشکارند. (38)

1- امام علی علیه السلام- از عبدالله بن وال تیمی روایت است زمانی که فیج در حالی که با نامه ای از قرظة بن کعب انصاری که از کارگزاران او بود نزد امیرمؤمنان علیه السلام ،آمد نزد او بودم در آن نامه خبر می داد که سوارانی از جانب کوفه به قصد نفر گذر کرد ... پس امیرمؤمنان برای او نوشت: «اما بعد، آن چه که در خصوص امر آن گروهی که در حوزه عملت گذشتند ذکر کردی را فهمیدم، درستکار مسلمان را کشتند و مخالف مشرک نزد آنان ایمن است و به راستی اینان قومی هستند که شیطان آنان را فریب داد. پس مانند کسانی که پنداشتند که فتنه ،نیست، گمراه شدند، پس کور و کر شدند، در حالی که عملشان محشور می شود آنان را می شنوم و می بینم، پس به عمل-ت ملزم باش و به خراجت روی کن که تو چنانکه ذکر کردی در طاعت و خلوصت هستی. و السلام».

آنان را از روز حسرت (روز رستاخیز که برای همه مایه تأسف است) بترسان، در آن هنگام که همه چیز پایان می یابد؛ ولی [امروز] آن ها در غفلتند و ایمان نمی آورند. (39)

1- امام صادق علیه السلام- ابوولاد حناط گوید از امام صادق علیه السلام در مورد آيه: ﴿وَأَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرِةِ﴾ سؤال شد. و ایشان پاسخ داد: بعد از این که بهشتیان وارد بهشت می شوند و جهنمیان به جهنم می روند، منادی ای از جانب خداوند ندا می دهد ای اهالی بهشت و جهنم آیا مرگ را درصورت خاصی می شناسید؟ آن ها می گویند: «نه، سپس مرگ را در صورت قوچی سیاه که آمیخته با سفیدی است، می آورند و بین جهنم و بهشت قرار می دهی و سپس به همگی اعلام می کنند بیایید و به مرگ نگاه کنید. آن ها بالا می آیند و سپس خداوند دستور ذبح آن را می دهد و مرگ را ذبح می کنند. بعد از آن اعلام می شود ای بهشتیان بعد از این جاودانگی است و مرگی در کار نیست. ای جهنمیان، بعد از این جاودانگی است و دیگر مرگی در کار نیست. منظور از آیه: ﴿وَأَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ﴾ نيز همین است یعنی میان بهشتیان حکم می شود که آنان تا ابد در بهشت خواهند بود و میان جهنمیان نیز حکم شود که تا ابد در جهنم خواهند بود».

ص: 65

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِذَا دَخَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَأَهْلُ النَّارِ النَّارَ قِيلَ يَا أَهْلَ الْجَنَّةِ فَيُشْرِفُونَ وَ يَنْظُرُونَ وَقِيلَ يَا أَهْلَ النَّارِ فَيُشْرِفُونَ وَ يَنْظُرُونَ فَيُجَاءُ بِالْمَوْتِ كَأَنَّهُ كَبْشُ أَمْلَحُ فَيُقَالُ لَهُمْ تَعْرِفُونَ الْمَوْتَ فَيَقُولُونَ هُوَ هَذَا وَكُلُّ قَدْ عَرَفَهُ قَالَ فَيُقَدَّمُ وَيُذْبَحُ ثُمَّ يُقَالُ يَا أَهْلَ الْجَنَّةِ خُلُودُ فَلَا مَوْتَ وَ يَا أَهْلَ النَّارِ خُلُودُ فَلَا مَوْتَ قَالَ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ وَأَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ الْآيَةَ﴾. (1)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِي بَصِيرِ قَالَ: لَا أَعْلَمُهُ ذَكَرَهُ إِلَّا عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ إِذَا أَدْخَلَ اللَّهُ أَهْلَ الْجَنَّةَ الْجَنَّةَ وَأَهْلَ النَّارِ النَّارَ جِيءَ بِالْمَوْتِ فِي صُورَةٍ كَيْشَ حَتَّى يُوقَفَ بَيْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ قَالَ ثُمَّ يُنَادِى مُنَادٍ يَسْمَعُ أَهْلُ الدَّارَيْنِ جَمِيعاً يَا أَهْلَ الْجَنَّةِ يَا أَهْلَ النَّارِ فَإِذَا سَمِعُوا الصَّوْتَ أَقْبَلُوا قَالَ فَيُقَالُ لَهُمْ أَ تَدْرُونَ مَا هَذَا هَذَا هُوَ الْمَوْتُ الَّذِي كُنْتُمْ تَخَافُونَ مِنْهُ فِي الدُّنْيَا قَالَ فَيَقُولُ أَهْلُ الْجَنَّةِ اللَّهُمَّ لَا تُدْخِلَ الْمَوْتَ عَلَيْنَا قَالَ وَ يَقُولُ أَهْلُ النَّارِ اللَّهُمَّ أَدْخِلُ الْمَوْتَ عَلَيْنَا قَالَ ثُمَّ يُذْبَحُ كَمَا تُذْبَحُ الشَّاةُ قَالَ ثُمَّ يُنَادِى مُنَادِ لَا مَوْتَ أَبَداً أَيْقِنُوا بِالْخُلُودِ قَالَ فَيَفْرَحُ أَهْلُ الْجَنَّةَ فَرَحاً لَوْ كَانَ أَحَدٌ يَوْمَئِذٍ يَمُوتُ مِنْ فَرَح لَمَاتُوا قَالَ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآيَةَ أَ فَا نَحْنُ بِمَيِّتِينَ إِلَّا مَوْتَتَنَا الأولى و ما نَحْنُ بِمُعَذِّبِينَ إِنَّ هذا هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ مثل هذا فَلْيَعْمَلِ الْعَامِلُونَ قَالَ وَ يَشْهَقُ أَهْلُ النَّارِ شَهْقَةً لَوْ كَانَ أَحَدٌ يَمُوتُ مِنْ شَهِيقٍ لَمَاتُوا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عزوجل وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَهِ اِذْ قُضِیَ الاَْمْرُ﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ يَوْمَ الْحَسْرَةَ يَوْمَ يُؤْتَى بِالْمَوْتِ فَيُذْبَحُ﴾. (3)

5- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فِي غَفْلَةٍ أَنْ قُضِيَ عَلَى أَهْلِ الْجَنَّة بالْخُلُودِ وَ عَلَى أَهْلِ النَّارِ بِالْخُلُودِ فِيهَا﴾. (4)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ الْمَوْتَ فَخَرَ فِي نَفْسِهِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَا تَفْخَرْ فَإِنِّي ذَابِحُكَ بَيْنَ الْفَرِيقَيْنِ أهْل الْجَنَّة وأهل النار ثُمَّ لَا أخبيك أبداً فَتُرْجَى أَوْ تُخَافِ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَرِثُ الْأَرْضَ وَمَنْ عَلَيْها وَإِلَيْنا يُرْجَعُونَ﴾ (40)

ص: 66

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- بعد از این که بهشتیان وارد بهشت می شوند و جهنمیان به جهنم می روند، منادی ای از جانب خداوند ندا می دهد ای اهالی بهشت و جهنم آیا مرگ را درصورت خاصی می شناسید؟ آن ها می گویند نه سپس مرگ را در صورت قوچی سیاه که آمیخته با سفیدی است می آورند و بین جهنم و بهشت قرار می دهی و سپس به همگی اعلام می کنند بیایید و به مرگ نگاه کنید آن ها بالا می آیند و سپس خداوند دستور ذبح آن را می دهد و مرگ را ذبح می کنند بعد از آن اعلام می شود ای بهشتیان بعد از این جاودانگی است و مرگی در کار .نیست ای جهنمیان بعد از این جاودانگی است و دیگر مرگی در کار نیست. این است منظور از آيه: ﴿وَأَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ﴾.

3- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید امام باقر علیه السلام فرمود: «هنگامی که خداوند اهل بهشت را در بهشت و اهل جهنم را در جهنم وارد کند مرگ به صورت گوسفندی آورده شود تا این که بین بهشت و جهنم نگه داشته شود. سپس ندا دهنده ای فریادی می زند که اهل بهشت و جهنم همه می شنوند و می گوید: «ای اهل بهشت ای اهل آتش» وقتی صدا را بشنوند به آن روی آورند. به آن ها گفته می شود آیا می دانید این چیست؟ این همان مرگی است که در دنیا از آن می ترسیدید. اهل بهشت می گویند «خدایا مرگ را بر ما وارد نکن و اهل آتش می گویند خدایا مرگ را بر ما وارد کن ذبح می شود همچنان که گوسفند ذبح می شود. سپس ندا دهنده ای فریاد می زند: «بعد از این سپس لحظه دیگر هرگز مرگ نیست؛ به جاودانگی یقین داشته باشید در نتیجه اهل بهشت چنان خوشحال می شوند که اگر ممکن بود در این روز کسی از خوشحالی بمیرد، حتماً می مردند. سپس این آیه را خواند آیا ما هرگز نمی میریم و در بهشت جاودانه خواهیم بود و جز همان مرگ اول، مرگی به سراغ ما نخواهد آمد و ما هرگز عذاب نخواهیم شد؟ راستی این همان پیروزی بزرگ است! [آری] برای همانند چنین پاداشی باید عمل کنندگان عمل کنند (صافات/ 58-61). اهل آتش چنان ناله می زنند که اگر ممکن بود کسی از ناراحتی بمیرد، حتماً می مردند و آن سخن خدای عزوجل است: ﴿وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ﴾.

4- امام صادق علیه السلام- و روز حسرت روزی است که مرگ را می آورند و ذبح می کنند.

5- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- منظور از آيه ﴿وَأَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ﴾ نيز همين است یعنی میان بهشتیان حکم می شود که آنان تا ابد در بهشت خواهند بود و میان جهنمیان نیز حکم شود که تا ابد در جهنم خواهند بود.

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- مرگ در خودش فخر می کند و خدای عزوجل می فرماید: «افتخار نکن چرا که من تو را بین دو گروه اهل بهشت و اهل جهنم ذبح خواهم کرد سپس هیچ گاه تو را زنده نخواهم کرد تا جائیکه گروهی به تو امید ببرند یا از تو بترسند».

ما زمین و تمام کسانی را که روی آن هستند به ارث می بریم؛ و همگی به سوی ما بازگردانده می شوند. (40)

ص: 67

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ قَالَ: سَأَلَ الْمَأْمُونُ الرِّضَا علیه السلام أَنْ يَكْتُبَ لَهُ مَحْضَ الْإِسْلَامِ عَلَى إِيجَازِ وَ اخْتِصَارِ فَكَتَبَا إِنَّ مَحْضَ الْإِسْلَامِ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَه ... وَ أَنَّ مُحَمَّد الله عَبْدُهُ وَرَسُولُه ... وَأَنَّ الدَّلِيلَ بَعْدَهُ وَ الْحُجَّةَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ وَلِيُّهُ الَّذِي كَانَ مِنْهُ بمَنْزِلَة هَارُونَ مِنْ مُوسَى عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ بَعْدَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیه السلام سَيدا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَجْمَعِينَ ثُمَّ عَلَى بْنِ الْحُسَيْنِ زَيْنَ الْعَابِدِينَ علیه السلام ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِى بَاقِرَ علیه السلام عِلْم النَّبِيِّينَ ثُمَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّد الصَّادِقُ وارث علم الْوَصِيِّينَ ثُمَّ مُوسَى بن جعفر الكاظم علیه اللسام ثُمَّ عَلَى وَارِثُ عِلْمِ

بن مُوسَى علیه السلام رّضَا ثُمَّ جَعْفَر مُحَمَّدُ بْنُ عَلَى علیه السلام ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ ثُمَّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِى علیه السلام ثُمَّ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ علیه السلام الْمُنْتَظَرُ وَلْدُهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ وَأَشْهَدُ لَهُمْ بِالْوَصِيَّةِ وَالْإِمَامَةِ وَ أَنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّةِ اللَّهِ تَعَالَى عَلَى خَلْقِهِ فِي كُلِّ عَصْرِ وَ أَوَان وَأَنَّهُمُ الْعُرْوَةَ الْوُثْقَى وَأَئِمَّةُ الْهُدَى وَ الْحُجَّةُ عَلَى أَهْلِ الدُّنْيَا إِلَى أَنْ يَرثَ اللَّهُ الْأَرْضِ وَ مَنْ عَلَيْهَا وَأَنَّ كُلَّ مَنْ خَالَفَهُمْ ضَالَّ مُضِلَّ تَارَك لِلْحَقِّ وَالْهُدَى﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿زرَارَةُ بْنُ أَعْيَنَ قَالَ: دَعَا الصَّادِقِ علیه السلام دَاوُدَ بْنَ كَثِير الرقيَّ وَحُمْرَانَ بْن أَعْيَنَ وَ أبَابَصِير وَ دَخَلَ عَلَيْهِ الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ وَ أَتَى بِجَمَاعَة حَتَّى صَارُوا ثَلاثِينَ رَجُلًا فَقَالَ احْسِرُوا عَنْ جْهِهِ وَ انْظُرُوهُ أَجْمَعُكُمْ حَىٰ هُوَ أَمْ مِّيِّتُ فَقَالُوا بَلْ هُوَ يَا سَيِّدَنَا مِّيِّتُ فَقَالَ شَهِدْتُمْ بِذَلِكَ ... ثُمَّ أَعَادَ عَلَيْنَا الْقَوْلَ فَقَالَ الْمَيِّتُ الْمُكَفَّنُ الْمُحَنَّطُ الْمَدْفُونُ فِى هَذَا اللَّحْدِ مَنْ هُوَ قُلْنَا إِسْمَاعِيلُ وَلَدُكَ فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ مُوسَى علیه السلام فَقَالَ هُوَ حَقٌّ وَالْحَقُّ مَعَهُ وَ مِنْهُ إِلَى أَنْ يَرِثَ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَيْها﴾. (2)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَوْلُهُ إِنَّا نَحْنُ نَرِثُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَيْهَا قَالَ: كُلٌّ شَيْءٍ خَلَقَهُ اللَّهُ يَرِثُهُ اللهُ يَوْمَ الْقِيَامَة﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا﴾. (41)

قوله تعالى: ﴿إِذْ قالَ لِأَبِيهِ يا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا يَسْمَعُ وَلَا يُبْصِرُ- وَلَا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئاً﴾. (42)

ص: 68

1- امام رضا علیه السلام- فضل بن شاذان گوید: مأمون از امام رضا علیه السلام سؤال کرد که حقیقت اسلام را با اختصار برای او بنویسد امام علیه السلام نوشت حقیقت اسلام آن است که بر یگانگی خداوند شهادت دهی و شریکی برای او قائل نگردی ... گواهی به این که محمد صلی الله علیه و آله بنده ی خدا و رسول خداست... این که راهنمای بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله و حجت [خدا] بر مؤمنین و بپا دارنده ی امور مسلمین، و گوینده از جانب قرآن، و دانای به احکام ،قرآن برادر و خلیفه و وصی و ولی اوست کسی که مقامش در نزد او همچون مقام هارون نزد موسی علیه السلام است علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین و پیشوای متقین و پیشرو سفیدرویان نورانی و برترین وصی و میراث بر علم انبیاء و مرسلین و بعد از آن حضرت، حسن و حسین اسیا دو سید جوانان بهشتیان سپس علی بن الحسین زین العابدین ، و بعد از آن، محمد بن علی علیه السلام شکافندهی علم انبیاء ، و سپس جعفر بن محمد ال میراث بر علم اوصیاء و بعد از آن

موسی بن جعفر علیه السلام و از آن پس علی بن موسی علیه السلام رضا علیه السلام و بعد محمد بن على علیه السلام و پس از آن علی بن محمد علیه السلام و آن گاه حسن بن علی علیه السلام و بعد از آن حجت قائم منتظر فرزند امام حسن عسکری، درود خدا بر همه شان باد و گواهی دهم نامبردگان را به وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله و امامت و رهبری و این که در هر زمان و دوره زمین خالی نمی ماند از حجت خدا و آن ها عروة الوثقی و پیشوایان هدایتند و حجت بر اهل دنیا هستند تا آن گاه که خداوند وارث زمین و موجودات روی آن شود (تا انقراض عالم)، و هر کس با آن ها مخالفت کند گمراه و رها کننده ی حق و هدایت است.

2- امام صادق علیه السلام- زراره گوید: امام صادق علیه السلام داود بن کثیر رقی و حمران بن اعین و ابابصیر را خواست، مفضل بن عمر نیز آمد و گروهی را آورد تا سی نفر رسیدند فرمود: «داود! صورت اسماعیل را بگشا رو پوش از روی او برداشت فرمود: خوب نگاه کن مرده است یا زنده. عرض کرد: «آقا مرده است». به یک یک آن ها نشان داد تا همه دیدند فرمود: «خدایا تو شاهد باش». دستور داد او را غسل دهند و کفن کنند. بعد فرمود: مفضّل صورتش را باز کن ببین زنده است یا مرده همه نگاه کنید.گفت: «آقا مرده است». فرمود: درست نگاه كرديد و دقت نمودید؟ گفتند «آری» از این کار امام ا در شگفت بودند. گفت: خدایا تو شاهد باش او را برای دفن بردند وقتی درون قبر گذاشتند، فرمود: مفضل صورتش را بگشا» صورت او را که باز کرد فرمود نگاه کنید ببینید مرده است یا زنده». عرض کرد: «آقا مرده است» گفت «خدایا شاهد باش... باز فرمود: این مرده کفن پوشیده که در این قبر دفن شده کیست؟ گفتیم «اسماعیل» فرمود: «خدایا گواه باش دست امام کاظم را گرفته فرمود: «این صاحب حق است و حقیقت با او و از اوست تا خداوند وارث زمین و ساکنان آن شود».

3- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- إِنَّا نَحْنُ نَرِثُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَيْها؛ آن چه را که خداوند خلق کرده است، در روز قیامت به ارث می برد.

در این کتاب ابراهیم را یاد کن که او پیامبری بسیار راستگو بود. (41)

هنگامی که به پدرش گفت ای پدر چرا چیزی را می پرستی که نه می شنود، و نه می بیند، و نه هیچ نیازی را از تو برطرف می سازد؟! (42)

ص: 69

قوله تعالى: ﴿يا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جَاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صراطاً سَوِيًّا﴾ (43)

قوله تعالى: ﴿يا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمنِ عَصِيَّا﴾ (44)

قوله تعالى: ﴿يا أَبَتِ إِنِّي أَخافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَكُونَ للشَّيْطَانِ وَلِيًّا﴾ (45)

قوله تعالى: ﴿قالَ أَراغِبٌ أَنتَ عَنْ آهِتي يا إِبْرَاهِيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَ اهْجُرْنِي مَلِيًّا﴾ (46)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَاعْلَمُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ إِنَّمَا هَلَكَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ وَارْتَدَّتْ عَلَى أَعْقَابِهَا بَعْدَ نَبِيَّهَا صلی الله علیه و آله بركُوبِهَا طَرِيقَ مَنْ خَلَا مِنَ الْأُمَمِ الْمَاضِيَةِ وَ الْقُرُونِ السَّالِفَةِ الَّذِينَ آثَرُوا عِبَادَةَ الْأَوْثَانِ عَلَى طَاعَة أَوْلِيَاءِ اللَّهِ عزوجل وَ تَقْدِيمِهِمْ مَنْ يَجْهَلُ عَلَى مَنْ يَعْلَمُ فَعَقَّبَهَا اللَّهُ تَعَالَى بِقَوْلِهِ هَلَ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ وَ قَالَ فِي الَّذِينَ اسْتَوْلَوْا عَلَى تُرَاثِ رَسُولِ اللَّهِ بِغَيْرِ حَقٌّ مِنْ بَعْدِ وَفَاتِهِ أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدِى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ فَلَوْ جَازَ لِلْأُمَّةِ الِايتِمَامُ بِمَنْ لَا يَعْلَمُ أَوْ بِمَنْ يَجْهَلُ لَمْ يَقُلْ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا يَسْمَعُ وَلَا يُبْصِرُ وَ لَا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئاً فَالنَّاسُ أَتْبَاعُ مَن اتَّبَعُوهُ مِنْ أَئِمَّةِ الْحَقِّ وَ أَئِمَّة ال بَاطِل﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْمُفَضَّل بن عُمَر عَن الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ بْنِ وَ جَلَ وَ إِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتِ مَا هَذِهِ الْكَلِمَاتِ قَالَ هِيَ الْكَلِمَاتُ الَّتِي تَلَقَّاهَا آدَمُ اللهِ مِنْ ربِّه ... ثُمَّ الْعُزْلَةُ عَنْ أَهْلِ الْبَيْتِ وَ الْعَشِيرَةِ مُضَمَّنُ مَعْنَاهُ فِي قَوْلِهِ وَ أَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ الله الْآيَةَ وَالْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْى عَنِ الْمُنْكَرِ بَيَانُ ذَلِكَ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ يَا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا يَسْمَعُ وَلا يُبْصِرُ وَ لا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئًا يَا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جَاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صراطاً سَوِيًّا يا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمنِ عَصِيًّا يَا أَبَتِ إِنِّي أَخَافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ وَلِيًّا وَدَفَعَ السَّيِّئَةَ بِالْحَسَنَة وَ ذَلِكَ لَمَّا قَالَ لَهُ أَبُوهُ أَرَاغِبٌ

ص: 70

ای پدر دانشی برای من آمده که برای تو نیامده است؛ بنابراین از من پیروی کن تا تو را به راه راست هدایت کنم. (43)

ای پدر شیطان را پرستش مکن، که شیطان نسبت به خداوند رحمان، نافرمان بود. (44)

ای پدر من از این می ترسم که از سوی خداوند رحمان عذابی به تو رسد، درنتیجه از دوستان شیطان باشی» (45)

گفت: ای ابراهیم آیا تو از معبودهای من روی گردانی؟ اگر [از این کار] دست برنداری تو را سنگسار می کنم و برای مدتی طولانی از من دور شو» (46)

1- امام علی علیه السلام- بدانید خداوند شما را رحمت کند که این امّت بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله خود هلاک شدند و به عقب برگشتند آن ها از امّت های گذشته که عبادت بت ها را بر عبادت خداوند اختیار کردند پیروی کردند و دنبال آن ها را گرفتند آن ها نادانان را بر دانایان مقدّم داشتند درصورتی که خداوند می فرماید: آیا مساوی هستند کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند، فقط صاحبان عقل و خرد این مطالب را درک می کنند (زمر/9) خداوند درباره ی کسانی که بعد از وفات رسول خدا بر میراث آن جناب مسلط شدند فرمود آیا کسی که هدایت به سوی حق می کند برای پیروی شایسته تر است یا آن کس که خود هدایت نمی شود مگر هدایتش کنند؟ شما را چه می شود، چگونه داوری می کنید؟! (یونس/35) اگر جایز بود جاهلان بر ملت حکومت کنند ابراهيم علیه السلام به پدرش نمی گفت چرا کسی را که گوش ندارد و جایی را مشاهده نمی کند و کاری از وی برنمی آید عبادت می کنی مردم پیرو کسانی هستند که از امامان حق اطاعت می کنند.

2- امام صادق علیه السلام- مفصل گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد اذ ابتلى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمات پرسیدم: این کلمات چه چیزی هستند؟ فرمود: «منظور، کلماتی است که آدم آن را از پروردگار آموخت ... مفهوم کناره گیری از اهل بیت و خاندان در این آیه قرار دارد ﴿و أَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ أَدْعُوا رَبِّي عَسى أَلا أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّي شَقِيًّا﴾ و در مورد امر معروف و نهی از منکر، در این آیات توضیح داده شده است: ﴿يَا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جَاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِرَاطًا سَوِيَّا يَا أَبَتِ لَا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمَنِ عَصِيَّا يَا أَبَتِ إِنِّي أَخَافُ أَن يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ ولیّا﴾ و همچنین از این آیات می توان مقابله خوبی در برابر بدی را برداشت کرد و این در جایی است که پدر ابراهیم علیه السلام به او می گوید: ﴿أَرَاغِبٌ أَنتَ عَنْ آهِتِي يَا إِبْرَاهِيمُ لَئِن لَّمْ تَنتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَاهْجُرْنِي مَلِيًّا﴾؛ و ابراهیم علیه السلام در جواب پدرش می گوید: ﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيَّا﴾؛ همچنین

ص: 71

أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي يَا إِبْرَاهِيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَ اهْجُرْنِي مَلِيًّا فَقَالَ فِي جَوَابٍ أَبِيهِ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيَّا وَ التَّوَكُلُ بَيَانُ ذَلِكَ فِي قَوْلِهِ الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ وَ الَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَيَسْقِينِ وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ وَ الَّذِي يُمِيتُنِي ثُمَّ يُحْيِينِ وَ الَّذِي أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يَوْمَ الدِّينِ ثُمَّ الْحُكْمُ وَ الِانْتِمَاءُ إِلَى الصَّالِحِينَ فِي قَوْلِهِ رَبِّ هَبْ لِي حُكْماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ يَعْنِي بالصَّالِحِينَ الَّذِينَ لَا يَحْكُمُونَ إِلَّا بِحُكْم اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَا يَحْكُمُونَ بِالْآرَاءِ وَالْمَقَابِيسِ حَتَّى يَشْهَدَ لَهُ مَنْ يَكُونُ بَعْدَهُ مِنَ الْحَجَجَ بِالصَّدْقِ بَيَانُ ذَلِكَ فِي قَوْلِهِ وَ اجْعَلْ لِي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ أَرَادَ بِهِ هَذِهِ الْأُمَّةَ الْفَاضِلَةَ فَأَجَابَهُ اللَّهُ وَ جَعَلَ لَهُ وَ لِغَيْرِهِ مِنْ أَنْبِيَائِهِ لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ وَهُوَ على بن أبي طَالِب ال وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَجَعَلْنا هُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيًّا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قالَ سَلامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّ إِنَّهُ كانَ بي حَفِيَّا﴾ (47)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيَّا أَي بَارَا لَطِيفاً رَحِيماً﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَأَعْتَزِلُكُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ أَدْعُوا رَبِّيٌّ عَسَى أَلا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبِّي شَقِيًّا﴾. (48)

می توان بر اساس آیه پروردگارا به من علم و دانش ببخش و مرا به صالحان ملحق كن!. (شعراء/83). [که مرتبط با این آیه ها است] حکم و انتساب به صالحان را از این آیه دریافت کرد و منظور از صالحان کسانی هستند که تنها براساس حکم خداوند حکومت و داوری می کنند و براساس نظریات و قیاس های خود حکم نمی کنند تا این که حجّت هایی که بعد از او می آیند برای ایشان به راستی شهادت دهند و بیان این مطلب در آیه و برای من در میان امّت های آینده زبان صدق [و ذکر خیری] قرار ده!. (شعراء /84) آمده است و منظور از آن حضرت این امت فاضل (مسلمانان) بوده است و خداوند درخواستش را اجابت نمود و برای او و دیگر پیامبران آوازهای نیکو در میان آیندگان قرار داد، و آن علی بن ابی طالب علیه السلام است که بیانگر آن این آیه می باشد برای آن ها نام نیک و مقام برجسته ای [در میان همه ی امّت ها قرار دادیم!. (مریم/50).

[ابراهیم] گفت: «سلام بر تو! من به زودی از پروردگارم برای تو آمرزش می طلبم؛ چرا که او همواره نسبت به من مهربان بوده است (47)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- إِنَّهُ كانَ بِي حَفِيّاً؛ يعنى نيكوكار، صاحب لطف و مهربان است.

و از شما و آن چه غیر خدا می خوانید، کناره گیری می کنم؛ و پروردگارم را می خوانم و امیدوارم در خواندن پروردگارم محروم و بی پاسخ نمانم» (48)

1-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً طَلَبَ مِنَ اللَّهِ عزوجل حَاجَةً فَأَلْحَ فِي الدُّعَاءِ اسْتُجِيبَ لَهُ أَوْ لَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ وَ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَأَدْعُوا رَبِّ عَسَى أَلَّا أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّي شَقِيًّا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَلَمَّا اعْتَزَهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ كُلاً جَعَلْنَا نَبِيًّا﴾ (49)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّ إِبْرَاهِيمَ الكَانَ قَدْ دَعَا اللَّهَ أَنْ يَجْعَلَ لَهُ لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ وَكُلًّا جَعَلْنَا نَبِيا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ وَهَبْنَا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنَا وَ جَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا﴾. (50)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ وَهَبْنا هُمْ مِنْ رَحْمَتِنَا يَعْنِي لِإِبْرَاهِيمَ وَ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ مِنْ رَحْمَتِنَا يَعْنِي رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَجَعَلْنا هُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيًّا يَعْنِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ وَهَبْنَا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا هُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيًّا يَعْنِي عَلى بن ابيطالب علیه السلام﴾. (4)

3- العسكرى علیه السلام- ﴿فَلَمَّا اعْتَزَهُمْ يَعْنِي إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ وَهَبْنَا هُمْ مِنْ رَحْمَتِنَا يَعْنِي لِإِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ مِنْ رَحْمَتِنَا يَعْنِي رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَجَعَلْنَا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيًّا يَعْنِي أمير المؤمنين علیه السلام﴾. (5)

4- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ قَوْماً طَالَبُونِي بِاسْمِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي كِتَابِ اللَّهِ عزوجل فَقُلْتُ لَهُمْ مِنْ قَوْلِهِ تَعَالَى وَ جَعَلْنَا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيًّا فَقَالَ صَدَقْتَ هُوَ هَكَذَا﴾. (6)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ تَعَالَى وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّه جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام قَالَ هُوَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام عَرَضَتْ وَلَايَتُهُ عَلَى إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فَقَالَ اللَّهُمَّ اِجْعَلْهُ مِنْ ذُرِّیَّتِی، فَفَعَلَ اَللَّهُ ذَلِکَ﴾. (7)

ص: 74

1-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند بیامرزد بنده ای را که از خداوند درخواست چیزی نماید و در دعایش اصرار بورزد، خواه دعایش مستجاب شود و خواه نشود؛ و سپس این آیه را تلاوت کرد: ﴿وَأَدْعُو رَبِّي عَسَى أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاء رَبِّي شَقِيًّا﴾.

هنگامی که از آنان و آن چه غیر خدا می پرستیدند کناره گیری کرد، ما اسحاق و یعقوب را به او بخشیدیم؛ و هر یک را پیامبر صلی الله علیه و آله-ی [بزرگ] قرار دادیم. (49)

1- امام صادق علیه السلام- حضرت ابراهیم از خداوند درخواست کرد که برای او یادی نیکو در میان آیندگان قرار دهد و خداوند نیز فرمود: وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَكُلًّا جَعَلْنَا نَبِيًّا.

و از رحمت خود به آنان عطا کردیم؛ و برای آن ها نام نیک و مقام برجسته ای [در میان همه ی امّت ها] قرار دادیم. (50)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ وَهَبْنَا هُم مِّن رَّحْمَتِنَا؛ منظور ابراهیم و اسحاق و یعقوب است. منظور از مِّن رَّحْمَتِنَا، منظور رسول خدا است وَ جَعَلْنَا هُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا، منظور، امیرالمؤمنین است.

2- امام صادق علیه السلام- وَوَهَبْنَا لَهُم مِّن رَّحْمَتِنَا وَجَعَلْنَا هُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا، منظور از عَلِيًّا علی بن ابی طالب است.

3- امام عسکری علیه السلام- فَلَمَّا اعْتَزَهُمْ؛ یعنی ابراهیم از آنان دوری کرد. وَ مَا يَعْبُدُونَ مِن دُونِ الله وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَكُلًّا جَعَلْنَا نَبِيَّا وَ وَهَبْنَا هُم مِّن رَّحْمَتِنَا؛ منظور، ابراهیم و اسحاق و یعقوب است. و منظور از مِّن رَّحْمَتِنَا، یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله. وَ جَعَلْنَا هُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا، منظور امیرالمؤمنین علیه السلام است.

4- امام رضا علیه السلام- یونس بن عبدالرحمن گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: «جمعی از من خواسته اند نام امیرالمؤمنین علیه السلام را در قرآن به آن ها نشان دهم؛ پس به ایشان گفتم: نام آن حضرت در آیه ﴿وَ جَعَلْنَا لَهُم لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا﴾ آمده است». فرمود: «راست گفتی؛ او چنین است».

5- امام صادق علیه السلام- وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ، مراد از این آیه، علی بن ابی طالب علیه السلام است از آن رو که وقتی خداوند ولایت خود را بر ابراهیم خلیل علیه السلام عرضه داشت ابراهیم گفت: «پروردگارا! این منصب را در ذریّه ی من قرار ده خداوند دعای او را مستجاب نمود و به علی این منصب و مقام را بخشید».

ص: 75

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَيْلَةَ عُرجَ بي إِلَى السَّمَاءِ حَمَلَنِي جَبْرَئِيلُ عَلَى جَنَاحِهِ الْأَيْمَن فَقِيلَ لِي: مَنِ اسْتَخْلَفْتَهُ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ فَقَلَتْ خَيْرَ أَهْلِهَا لَهَا أَهْلًا عَلَى بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام أخي وَ حَبِيبِي وَ صِهْرِي يَعْنِي ابْنَ عَمِّى فَقِيلَ لِي: يَا مُحَمَّد أَ تُحِبُّهُ فَقُلْتُ: نَعَمْ يَا رَبَّ الْعَالَمِينَ. فَقَالَ لِي: أَحَبَّهُ وَ مُرْ أَمَّتك بحبِّهِ، فَإِنِّى أَنَا الْعَلِيُّ الْأَعْلَى اشْتَقَقْتُ لَهُ مِنْ أَسْمَائِي إِسْمَا فَسَمَّيْتُهُ عليا علیه السلام، فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ يَقْرَأُ عَلَيْكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ اقْراً. قُلْتُ: وَمَا أَقْراً قَالَ: وَوَهَبْنَا هُمْ مِنْ رَحْمَتِنا، وَ جَعَلْنا هُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيًّا﴾. (1)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لِسَانُ الصِّدْقِ لِلْمَرْءِ يَجْعَلُهُ اللهُ فِى النَّاسِ خَيْراً مِنَ الْمَالِ يَأْكُلُهُ وَ یورثه﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مُوسَى إِنَّهُ كانَ مُخلصاً وَ كانَ رَسُولاً نَبِيًّا﴾. (51)

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود آن شب که مرا به معراج بردند جبرئیل مرا با بال راست خود گفته شد حمل کرد به من گفته شد که چه کسی را جانشین خود برای اهل زمین قرار دادی؟ گفتم بهترین اهل آن علی بن ابی طالب برادرم و دوستم و دامادم و پسر عمویم را قرار دادم». گفته شد: «ای محمد آیا او را دوست داری»؟ گفتم: «آری ای پروردگار جهانیان» به من او را دوست بدار و امّت خود را به دوست داشتن او امر کن همانا من على اعلی هستم و نام او را از نام های خود مشتق کردم و او را علی نامیدم، پس جبرئیل فرود آمد و گفت: «خداوند بر تو سلام می رساند و به تو می گوید بخوان» گفتم چه بخوانم؟ گفت: «وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا».

7- امام علی علیه السلام- نام نیکی که خدا برای کسی در میان مردم می گذارد، از مالی که می خورد و به ارث می گذارد بهتر است.

و در این کتاب از موسی یاد کن که او خالص شده و رسول و پیامبر صلی الله علیه و آله [والامقامی] بود. (51)

أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ هَكَذَا النَّبِيُّ وَمِنْهُمْ يَجْتَمِعُ لَهُ الرِّسَالَةُ وَالنُّبُوَّةُ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ نَيَا يَأْتِيهِ جَبْرَئِيلُ قُبْنَا فَيُكَلِّمُهُ وَ يَرَاهُ وَ يَأْتِيهِ فِي النَّوْمِ وَالنَّبِيُّ الَّذِي يَسْمَعْ كَلَامَ الْمَلَكِ حَتَّى يُعَايِنَهُ فَيُحَدِّثُهُ فَأَمَّا الْمُحَدَّثُ فَهُوَ الَّذِي يَسْمَعُ وَ لَا يُعَايِنُ وَلَا يُؤْتَى فِى الْمَنَامِ﴾. (1)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ بُرَيْدِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِي وَ لَا مُحَدَّتْ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَيْسَتْ هَذِهِ قِرَاءَتَنَا فَمَا الرَّسُولُ وَالنَّبِيُّ وَالْمُحَدَّثُ قَالَ الرَّسُولُ الَّذِي يَظْهَرُ لَهُ الْمَلَكُ فَيُكَلِّمُهُ وَ النَّبِيُّ هُوَ الَّذِي يَرَى فِي مَنَامِهِ وَرُبَّمَا اجْتَمَعَتِ النُّبُوَّةُ وَالرِّسَالَةُ لِوَاحِدٍ وَالْمُحَدَّثُ الَّذِي يَسْمَعُ الصَّوْتَ وَلَا يَرَى الصُّورَةَ قَالَ قُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ كَيْفَ يَعْلَمُ أَنَّ الَّذِي رَأَى فِي النَّوْمِ حَقٌّ وَ أَنَّهُ مِنَ الْمَلَكِ قَالَ يُوَفَّقُ لِذَلِكَ حَتَّى يَعْرِفَهُ لَقَدْ خَتَمَ اللَّهُ بِكِتَابِكُمُ الْكُتُبَ وخَتَمَ بنَبِيِّكُمُ الْأَنْبِيَا﴾. (2)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿الرَّسُولُ الَّذِي تَأْتِيهِ الْمَلَائِكَةُ وَ يُعَايِنُهُمْ وَ تَبْلُغُهُ [الرِّسَالَةُ عَنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ النَّبِيُّ الَّذِي يَرَى فِي مَنَامِهِ فَهُوَ كَمَا رَأَى وَ الْمُحَدَّثُ الَّذِي يَسْمَعُ كَلَامَ الْمَلَائِكَةِ وَيُنْقَرُ فِي أُذُنِهِ وَيُنْكَتُ فِي قَلْبِهِ﴾. (3)

5-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ زَرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّسُولِ فَقَالَ الرَّسُولُ الَّذِي يُعَايِنُ الْمَلَكَ يَجِيتُه برسَالَة عَنْ رَبِّهِ فَيُكَلِّمُهُ كَمَا يُكَلَّمُ أَحَدُكُمْ صَاحِبَهُ وَ النَّبِيُّ لَا يُعَايِنُ مَلَكَا إِنَّمَا يُنَزَّلُ عَلَيْهِ الْوَحْيِّ وَ يَرَى فِي مَنَامِهِ قُلْتُ مَا عَلِمَهُ إِذَا رَأَى فِي مَنَامِهِ أَنَّ هَذَا حَقُّ قَالَ يُبَيِّنُهُ اللَّهُ حَتَّى يَعْلَمَ أَنَّ ذَلِكَ حَقٌّ وَالْمُحَدَّثُ يَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا يَرَى شَيْئًا﴾. (4)

6-2- الرضا علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْن مَرَار قَالَ كَتَبَ الْحَسَنُ بْن الْعَبَّاسِ الْمَعْرُوفِيُّ إِلَى الرِّضَا علیه السلام جعِلْتُ فِدَاكَ أخْبِرْنِي مَا الْفَرْقُ بَيْنَ الرَّسُول وَالنَّبِي وَ الْإِمَام قَالَ فَكَتبَ أَوْ قَالَ الْفَرقُ بَيْنَ الرَّسُولِ وَ النَّبِيِّ وَالْإِمَامِ أَنَّ الرَّسُولَ الَّذِي يُنْزَلُ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ فَيَرَاهُ وَ يَسْمَعُ كَلَامَهُ وَ يُنْزَلُ عَلَيْهِ الْوَحْنُ وَ رَبَّمَا رَأَى فِي مَنَامِهِ نَحْوَ رُؤْيَا إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ النَّبِيُّ رُبَّمَا سَمِعَ الْكَلَامَ وَ رَبَّمَا رَأَى الشَّخص وَلَمْ يَسْمَعْ وَالْإِمَامُ هُوَ الَّذِي يَسْمَعُ الكلام ولا يَرَى الشَّخص﴾. (5)

ص: 78

مقام رسالت هستند و هم نبوّت پیامبر اکرم هم رسول و هم نبی بود؛ جبرئیل بر او نازل می شد او را می دید و با او به صحبت می پرداخت و در خواب نیز او را می دید نبی سخن فرشته را می شنود و به طوری که با او به صحبت می پردازد اما محدّث می شنود ولی او را نمی بیند و به خواب او نمی آید.

3-2- امام صادق علیه السلام- برید از ابی جعفر روایت کرده است که به امام صادق علیه السلام درباره ی این آيه: وما أرسَلنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ وَ لاَ نَبِيٌّ. و لا محدّث عرض کردم: «فدایت گردم، این قرائت ما نیست بفرمایید که رسول و نبی و محدث کیست؟ امام فرمود: رسول کسی است که فرشته نزد او حاضر می شود و با او سخن می گوید و نبی کسی است که در عالم خواب می بیند و گاهی نبوت و رسالت برای یک یک نفر جمع می شود و محدث کسی است که صدا را می شنود و صورت را نمی بیند گفتم خدایت به سلامت دارد چگونه می داند آن چه که در خواب دیده حق است و فرشته به او گفته است؟ فرمود: خداوند به او توفیق می دهد که آن را بداند خداوند با کتاب شما به فرستادن کتاب های آسمانی پایان داده و با پیامبر صلی الله علیه و آله شما فرستادن پیامبران را ختم نموده است».

4-2- امام صادق علیه السلام- رسول کسی است که فرشته بر او نازل می شود و پیغام را از طرف خداوند بر او می آورد اما نبی کسی است که در خواب می بیند هرچه در خواب دید واقعیت است. اما محدث کسی است که صدای ملک را می شنود و به گوش او می خورد و به قلبش القاء می گردد.

5-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- زراره گوید از امام صادق علیه السلام در مورد رسول سؤال کردم فرمود: «رسول کسی است که در خواب می بیند و فرشته را هم مشاهده می.کند گفتم پس نبی می تواند رسول نباشد فرمود: آری او در خواب می بیند و صدا را می شنود ولی نمی بیند» گفتم: «مقام امام چگونه است»؟ فرمود: «صدا» را می شنود ولی با او روبرو نمی شود و نمی بیند.

6-2- امام رضا علیه السلام اسماعیل بن مرار گوید: حسن بن عبّاس معروفی نامه ای به امام رضا علیه السلام نوشت: «فدایت شوم فرق بین رسول و نبی و امام چیست؟ امام نوشت یا فرمود: «فرق بین این سه آن است که رسول کسی است که جبرئیل بر وی نازل می شود و در حالی که وحی بر وی نازل می شود فرشته ی خدا را دیده و صدایش را می شنود. البته این دیدار می تواند در خواب اتفاق بیفتد؛ مانند رویای ابراهیم نبی ممکن است فرشته را دیده و صدایش را بشنود و نیز احتمال دارد که گاهی نیز ندیده و نشنود اما امام کسی است که سخن فرشته وحی را می شنود اما او را نمی بیند».

ص: 79

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عِلْمُ النُّبُوَّةِ يُدْرَجُ فِي جَوَارِحِ الْإِمَامِ﴾. (1)

8-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا الْوُقُوفُ عَلَيْنَا فِي الْحَلَالِ وَالْحَرَامِ فَأَمَّا النُّبُوَّةُ فَلَا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ ناديناهُ مِنْ جانِبِ الطُّورِ الْأَيْمَنِ وَ قَرَّبْناهُ نَجِيَّا﴾. (52)

7-2- امام صادق علیه السلام- علم نبوّت در جوارح امام علیه السلام داخل می شود.

8-2- امام صادق علیه السلام- در مورد حلال و حرام به در خانه ی ما بیایید و ملجأ احكام الهي ما هستیم. اما مقام نبوت نه ما پیامبر صلی الله علیه و آله نیستیم.

ما او را از جانب راست [کوه] طور فرا خواندیم؛ و [همچون] نجوا کننده او را [به خود] نزدیک ساختیم. (52)

فَمَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفَ حَقَّهُمْ جَعَلْتُ لَهُ عِنْدَ الْجَهْلِ عِلْماً وَ عِنْدَ الظُّلْمَةِ نُوراً أَجِيبَنَّهُ قَبْلَ أَنْ يَدْعُونِي وَأَعْطِيَنَّهُ قَبْلَ أَنْ يَسْأَلَنِي. يَا مُوسَى إِذَا رَأَيْتَ الْفَقْرَ مُقْبلًا فَقُلْ مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِينَ، وَإِذَا رَأَيْتَ الْغِنَى مُقْبلًا فَقُلْ ذَنْبُ تَعَجَّلَتْ عُقُوبَتُهُ يَا مُوسَى إِنَّ الدُّنْيَا دَارُ عُقُوبَة عَاقَبْتُ فِيهَا آدَمَ عِنْدَ خَطِيئَتِهِ وَجَعَلْتُهَا مَلْعُونَةٌ مَلْعُونَةٌ بِمَنْ فِيهَا إِلَّا مَا كَانَ فِيهَا لِي يَا مُوسَى علیه السلام إِنَّ عِبَادِيَ الصَّالِحِينَ زَهِدُوا فِيهَا بِقَدْرِ عِلْمِهِمْ بِهَا وَسَائِرَهُمْ مِنْ خَلْقِي رَغِبُوا فِيهَا بِقَدْرِ جَهْلِهِمْ، وَ مَا أَحَدُ مِنْ خَلْقِي عَظَمَهَا فَقَرَّتْ عَيْنَاهُ فِيهَا، وَ لَمْ يُحَقِّرْهَا إِلَّا تَمَتَّعَ بِهَا، ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنْ قَدَرْتُمْ أَنْ لَا تَعْرِفُوهَا فَافْعَلُوا وَ مَا عَلَيْكَ إِنْ لَمْ يُثْنِ عَلَيْكَ النَّاسُ وَ مَا عَلَيْكَ أَنْ تَكُونَ مَدْمُومَا عِنْدَ النَّاسِ وَ كُنْتَ عِنْدَ اللَّهِ مَحْمُوداً، إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام كَانَ يَقُولُ: لَا خَيْرَ فِي الدُّنْيَا إِلَّا لِأَحَدِ رَجُلَيْنِ، رَجُل يَزْدَادُ كُلَّ يَوْمٍ إِحْسَاناً، وَرَجُل يَتَدَارَكَ مَنِيَّتَهُ بالتَّوْبَة، وَ أَنَّى لَهُ بِالتَّوْبَة وَ اللَّهِ إِنْ سَجَدَ حَتَّى يَنْقَطِعَ عُنُقُهُ مَا قَبلَ اللَّهُ مِنْهُ إِلَّا بِوَلَايَتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ، أَلَا وَ مَنْ عَرَفَ حَقَّنَا وَ رَجَا الثَّوَابَ فِينَا رَضِيَ بقوتِهِ نِصف مُدَّ كُلِّ يَوْمٍ وَ مَا يَشْرِهِ عَوْرَتَهُ وَ مَا أَكَنُ رَأْسَهُ وَهُمْ فِي ذَلِكَ وَاللَّهِ خَائِفُونَ وَجِلُونَ﴾. (1)

* إِنَّ اللهَ نَاجَى عَليا علیه السلام

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حُمْرَانَ بْن أَعْيَنَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ الجُعِلْتُ فِدَاكَ بَلَغَنِي أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ تَعَالَى قَدْ نَاجَى عَلِيّا اللهِ قَالَ أَجَلْ قَدْ كَانَ بَيْنَهُمَا مُنَاجَاتِ بِالطَّائِفِ وَ نَزَلَ بَيْنَهُمَا جبرئيل﴾. (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْن مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ الله علیه السلام: إِنَّ سَلَمَةَ بْنِ كَهَيْلِ يَرْوى فِي على علیه السلام أَشْيَاء قَالَ: مَا هِي؟ قُلْتُ: حَدَّثَنِي أَنَّ رَسُولَ الله كَأَن مُحَاصَرَ أَهْلِ الطَّائِفٌ وَأَنَّهُ خَلَا بعَلِى علیه السلام يَوْماً فَقَالَ رَجُلُ مِنْ أَصْحَابِهِ: عَجَباً لِمَا نَحْنُ فِيهِ مِنَ الشَّدَّةِ وَ أَنَّهُ يُنَاجِي هَذَا الْغُلَامَ مِثْلَ الْيَوْمِ. فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا أَنَا بِمُنَاجِ لَهُ إِنَّمَا يُنَاجِي رَبَّهُ. فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذِهِ أَشْيَاءُ يُعَرَفُ بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ﴾. (3)

ص: 82

موسی علیه السلام! هنگامی که دیدی فقر به سویت می آید بگو خوش آمدی ای نشانه ی افراد صالح؛ و هرگاه دیدی که ثروت به سویت می آید. بگو این گناهی است که عقوبتش به تعجیل افتاده است. ای موسی همانا! دنیا سرای مجازات است، آدم را در این دنیا به هنگام ارتکاب خطا عقوبت نمودم و آن (دنیا) را با کسانی که در آن ،هستند ملعون قرار دادم مگر آن چه از دنیا که برای من باشد. ای موسی علیه السلام همانا بندگان صالح من به اندازه ی علمشان به دنیا از آن کناره گیری می کنند و دیگر مخلوقاتم به اندازه ی نادانیشان به آن متمایل می شوند و در میان بندگانم کسی نیست که آن را بزرگ بدارد و از آن خیری ببیند و چشمش به آن روشن گردد هرکس نیز آن (دنیا) را به دیده ی تحقیر بنگرد، از آن بهره مند می گردد سپس امام صادق علیه السلام ادامه داد: «اگر قدرت آن را داشتید که معروف و شناخته نشوید چنین کنید و لازم نیست که مردم از شما تعریف کنند. اگر در نزد خداوند محبوب بودید، ناپسند بودن در نزد مردم ملالی ندارد؛ همانا امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمود: «هیچ خیری در دنیا نیست مگر برای دو نفر؛ فردی که هر روز به نیکی بیشتری دست پیدا می کند و فردی که با توبه مرگ و هلاک خود را جبران کند اما این که چه طور توبه اش قبول است؟ به خدا قسم اگر به سجده افتد تا حدی که گردنش بشکند خداوند جز با ولایت ما آن را از او قبول نمی کند. بدانید که هرکس به حق ما پی ببرد و با ولایت ما به امید ثواب باشد در هر روز به اندازه ی نصف کف دست خوراک و مقداری که بتواند عورت و سرش را بپوشاند راضی می شود. ایشان در این راه هراسان و بیمناکند».

* همانا خداوند با علی علیه السلام نجوا کرد.

1- امام صادق علیه السلام- حمران گوید: به اباعبدالله علیه السلام عرض:کردم فدایت شوم، شنیده ام که خدای تبارک و تعالی با علی علیه السلام نجوا کرده است فرمود: «بله، مناجات و گفتگویی خصوصی در طائف بود که جبرئیل بینشان نازل شد.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- محمد بن مسلم گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم همانا سلمة بن کهیل در مورد امام علی مطالبی روایت می کند امام فرمود چه چیزی؟ عرض کردم «برایم حدیث کرد: رسول خدا اهل طائف را محاصره کرده بود و روزی با علی علیه السلام خلوت کرد و به گفتگو پرداخت. مردی از اصحابش گفت: بسیار شگفت آور است که ما در سختی هستیم و او با این جوان در چنین روزی نجوا می کند و راز می گوید. رسول خدا فرمود: «من با او نجوا نمی کنم؛ بلکه پروردگارش با او نجوا می کند امام صادق علیه السلام فرمود این ها چیزهایی است که برخی به وسیله ی برخی دیگر شناخته می شود.

ص: 83

3- الرسول صلى الله عليه وآله وسلم- ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: لَمَّا كَانَ يَوْمُ الطَّائِفِ نَاجَى رَسُولُ اللَّهِ عَلِيّا علیه السلام فَقَالَ أَبُو بَكْر وَ عُمَرُ انْتَجَيْتَهُ دُونَنَا فَقَالَ مَا انْتَجَيْتُهُ بَلِ اللَّهُ نَاجَاهُ﴾. (1)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي رَافِعِ قَالَ: لَمَّا دَعَا رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَلِيّا اليَوْمَ خَيْبَرَ فَتَفَلَ فِي عَيْنَيْهِ قَالَ لَهُ إِذَا أَنْتَ فَتَحْتَهَا فَقِفٌ بَيْنَ النَّاسِ فَإِنَّ اللَّهِ أَمَرَنِى بِذَلِكَ قَالَ أَبُو رَافِعِ فَمَضَى عَلَى علیه السلام وَ أَنَا مَعَهُ فَلَمَّا أَصْبَحَ افْتَتَحَ خَيْبَرَ وَ وَقَفَ بَيْنَ النَّاسِ وَ أَطَالَ الْوُقُوفَ فَقَالَ النَّاسُ إِنَّ عَلِيّا * يُنَاجِي رَبَّهُ فَلَمَّا مَكَثَ سَاعَةَ أَمَرَ بِانْتِهَابِ الْمَدِينَةِ الَّتِي فَتَحَهَا قَالَ أَبُو رَافِعِ فَأَتَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقُلْتَ إِنَّ عَلِيَ علیه السلام وَقَفَ بَيْنَ النَّاسِ كَمَا أَمَرَّتَهُ قَالَ قَوْمُ مِنْهُمْ يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ نَاجَاهُ فَقَالَ نَعَمْ يَا رَافِعُ إِنَّ اللَّهَ نَاجَاهُ يَوْمَ الطائف و يوم وَ يَوْمَ عَقَبَةٍ تَبُوكَ وَ يَوْمَ حُنین﴾. (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم لِأَهْلِ الطَّائِفِ لَأَبْعَثَنَ إِلَيْكُمْ رَجُلًا الله. کنَفْسِى يَفْتَحُ اللَّهُ بِهِ الْخَيْبَرَ سَيْفُهُ سَوْطُهُ فَيُشْرِفُ النَّاسُ لَهُ فَلَمَّا أَصْبَحَ وَ دَعَا عَلِيّا علیه السلام فَقَالَ اذْهَبْ بالطَّائِفِ ثُمَّ أَمَرَ اللَّهُ النَّبِى أَنْ يَرْحَلَ إِلَيْهَا بَعْدَ أَنْ رَحَلَهُ عَلَى علیه السلام فَلَمَّا صَارَ إِلَيْهَا كَانَ عَلَى رأس الْجَبَل فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ اثْبُتُ فَسَمِعْنَاهُ مِثْلَ صَرِيرَ الرَّجُل فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذَا قَالَ إِنَّ اللَّهَ يُنَاجِي عَلِيّا علیه السلام﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنَا أَخَاهُ هَارُونَ نَبِيًّا﴾. (53)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عاش مُوسَى مِائَةً وَسِتّاً وَ عِشْرِينَ سَنَةً وَ عَاشَ هَارُونُ علیه السلام مِائَةً وَ ثَلَاثًا وَ ثَلَاثِينَ سَنَةً﴾. (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام الْحَسَنُ علیه السلام أَفْضَلُ أَمِ الْحُسَيْنُ علیه السلام فَقَالَ الْحَسَن الأَفْضَلُ مِنَ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ فَكَيْفَ صَارَتِ الْإِمَامَةُ مِنْ بَعْدِ الْحُسَيْن علیه السلام فِي عَقِبهِ دُونَ وَلْدِ الْحَسَنِ اللهِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَحَبَّ أَنْ يَجْعَلَ سُنَّةَ مُوسَى علیه السلام وَ هَارُونَ الجَارِيَةً فِي الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ علیه السلام أَلَا تَرَى أَنَّهُمَا كَانَا شَرِيكَيْنِ فِي النُّبُوَّة

ص: 84

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- جابر بن عبدالله رحمه الله علیه گوید در روز طائف رسول خدا با علی علیه السلام خصوصی سخن گفت؛ پس ابوبکر و عمر گفتند: بدون ما با او خصوصی سخن و راز] .گفتی. فرمود: «من با او راز نگفتم؛ بلکه خداوند با او نجوا کرد».

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابورافع گوید: هنگامی که رسول خدا در روز خیبر علی را خواند، آب دهان خود را برای بهبودی درد چشم های علی در چشم او ،ریخت سپس به او فرمود: «وقتی تو [خوب شدی و] چشمانت را باز کردی بین مردم بایست؛ چون خداوند این دستور را به من داده است» ابورافع گوید: علی رفت و من با او بودم و هنگامی که در خیبر صبح کرد، بین مردم ایستاد و توقف را طولانی کرد. مردم گفتند: «علی علیه السلام با پروردگارش نجوا می کند و خصوصی سخن می گوید و هنگامی که مدتی ،ماند دستور داد از شهری که فتح کرده بود غنیمت ببرند». ابورافع گوید نزد رسول خدا آمدم و عرض کردم علی همان طور که به او دستور دادی بین مردم ایستاد؛ پس گروهی گفتند که خدا با او نجوا کرد فرمود: «بله» ای ابارافع خداوند در روز طائف، روز عقبه تبوک و روز خیبر با او نجوا کرد.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است رسول خدا به اهل طائف فرمود: «مردی را که مانند خودم است به سوی شما می فرستم خداوند خیبر را به وسیله ی او فتح می کند. تازیانه اش شمشیر اوست و مردم در اختیار او قرار می گیرند وقتی صبح کرد علی را خواند و فرمود: «به طائف برو» سپس خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد که بعد از این که علی علیه السلام به آن وارد شد وارد شود. وقتی به سوی آن منتقل شد، علی بالای کوه بود. رسول خدا به او فرمود: «[در جای خود] بمان»؛ پس ماند و صدایی مثل صدای آسیاب شنیدیم عرض شد: این چیست ای رسول خدا؟ فرمود: «خداوند با علی علیه السلام نجوا می کند».

و ما از رحمت خود برادرش هارون را- که پیامبر صلی الله علیه و آله بود- به او بخشیدیم.

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- موسی یکصدوسی وشش سال و هارون یک صدوسی و سه سال زندگی کردند.

2- امام صادق علیه السلام- هشام بن سالم گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «فضایل امام حسن علیه السلام بیشتر است یا امام حسین ؟ امام صادق علیه السلام پاسخ داد: فضایل امام حسن علیه السلام». عرض کردم

پس چرا پس از امام حسین علیه السلام امامت در نسل او قرار گرفته است نه در نسل امام حسن علیه السلام»؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «خداوند دوست داشت که سنت موسی و هارون علیه السلامخ را در میان امام حسن و امام حسین علیه السلام حال جاری سازد مگر نشنیده ای که آن ها در نبوّت شریک بودند؛ همچنان که امام

ص: 85

كَمَا كَانَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهما السلام شَرِيكَيْنِ فِي الْإِمَامَةِ وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ النُّبُوَّةَ فِي وُلِدِ هَارُونَ وَلَمْ يَجْعَلْهَا فِي وُلْدِ مُوسَى علیه السلام وَ إِنْ كَانَ مُوسَى علیه السلام أَفْضَلَ مِنْ هَارُونَ علیه السلام﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ اذْكُرْ فِي الكِتاب إسماعيل إنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولاً نَبِيًّا﴾ (54)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ثَلَاثَ مَنْ كُنَّ فِيهِ كَانَ مُنَافِقاً وَ إِنْ صَامَ وَصَلَّى وَ زَعَمَ أَنَّهُ مُسْلِمُ مَنْ إِذَا اثْتُمِنَ خَانَ وَ إِذَا حَدَّثَ كَذَبَ وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ إِنَّ اللَّهَ عَزَوجلٌ قَالَ فِي كِتَابِهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ وَ قَالَ أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ وَ فِي قَوْلِهِ عزوجل وَ اذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كَانَ رَسُولًا نَبِيًّا﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ إِسْمَاعِيلَ ال الَّذِي قَالَ اللهُ عزّوجلّ فِي كِتَابِهِ وَ اذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كَانَ رَسُولًا نَبِيَّا لَمْ يَكُنْ إِسْمَاعِيلَ بْن إِبْرَاهِيمَ علیه السلام بَلْ كَانَ نَبِيَّا مِنَ الْأَنْبِيَاءِ بَعَثَهُ اللَّهُ عزّوجلّ إِلَى قَوْمِهِ فَأَخَذُوهُ فَسَلَخُوا فَرْوَةَ رَأْسِهِ وَ وَجْهِهِ فَأَتَاهُ مَلَكُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ بَعَثَنِي إِلَيْكَ فَمُرْنِي بِمَا شِئْتَ فَقَالَ لِي أَسْوَةٌ بِمَا يُصْنَعُ بِالْحُسَيْنِ علیه السلام﴾. (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الْعِجْلِيُّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَا ابْنَ رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِي عَنْ إِسْمَاعِيلَ الَّذِي ذَكَرَهُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ حَيْثُ يَقُولُ وَ اذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ كانَ رَسُولًا نَبِيًّا أَ كَانَ إِسْمَاعِيلُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فَإِنَّ النَّاسَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُ إِسْمَاعِيلُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ فَقَالَ الله إِنَّ إِسْمَاعِيلَ مَاتَ قَبْلَ إِبْرَاهِيمَ وَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام كَانَ حُجَّةً الله علیه السلام قَائِماً صَاحِبَ شَرِيعَة فَإِلَى مَنْ أَرْسَلَ إِسْمَاعِيلُ إِذَنْ قُلْتُ فَمَنْ كَانَ جَعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ ذَاكَ إِسْمَاعِيلُ بْنُ حِزْقِيلَ النَّبِيِّ بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَى قَوْمِهِ فَكَذَّبُوهُ وَقَتَلُوهُ وَ سَلَخُوا وَجْهَهُ فَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ لَهُ فَوَجَّهَ إِلَيْهِ سَطَاطَائِيلَ مَلِكَ الْعَذَابِ فَقَالَ لَهُ يَا إِسْمَاعِيلَ ال أَنَا سَطَاطَائِيلُ مَلِكُ الْعَذَابِ وَجَّهَنِي رَبُّ الْعِزَّةَ إِلَيْكَ لِلْعَذَّبَ قَوْمَكَ بِأَنْوَاعِ الْعَذَابِ إِنْ شِئْتَ فَقَالَ لَهُ إِسْمَاعِيلُ علیه السلام حَاجَةَ لِي فِي ذَلِكَ يَا سَطَاطَائِيلُ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ فَمَا حَاجَتُكَ يَا إِسْمَاعِيلُ فَقَالَ إِسْمَاعِيلُ علیه السلام يَا رَبِّ إِنَّكَ

ص: 86

حسن و امام حسین علیه السلام در امامت شریک بودند و اگر چه فضایل موسی علیه السلام از هارون علیه السلام بیشتر بود اما خداوند نبوّت را در میان فرزندان هارون علیه السلام و نه فرزندان موسی علیه السلام قرار داد».

و در این کتاب از اسماعیل [نیز] یاد کن که او در وعدهاش صادق و رسول و پیامبری [بزرگ] بود. (54)

1- یامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا فرمود: هر کس سه خصلت در او باشد از منافقان به شمار می رود، اگرچه نماز بخواند و روزه بگیرد و گمان کند که مسلمان می باشد کسی که دروغ بگوید، و هرگاه وعده دهد خلف وعده نماید و در امانت ها خیانت کند. خداوند متعال در قرآن مجید فرموده است: خداوند خیانت کنندگان را دوست نمی دارد (انفال/ 58) و در جای دیگر فرمود: لعنت خداوند بر دروغگویان باد. (نور/7). و در جای دیگر فرمود: ﴿وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كانَ رَسُولًا نَبِيًّا﴾.

2- امام صادق علیه السلام- آن اسماعیلی که خدای سبحان درباره اش فرموده: ﴿وَ اذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إسماعيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كانَ رَسُولاً نَبِيًّا﴾ این اسماعیل بن ابراهیم علیه السلام نبود. بلکه یکی از پیامبران بود که خدا او را بر قوم خود مبعوث .نمود آن قوم وی را گرفتند و پوست سروصورت آن حضرت را کندند آن گاه ملکی نزد آن بزرگوار آمد و گفت هر دستوری داری به من بده تا از ایشان انتقام بگیریم فرمود من هم به مظلومیت امام حسین علیه السلام اقتدا می نمایم.

3- امام صادق علیه السلام- بریدبن معاویه عجلی گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: «ای فرزند رسول خدا مرا از حال اسماعیلی باخبر ساز که خداوند در قرآنش درباره ی او این چنین می فرماید: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَّبِيًّا﴾، آیا او، اسماعيل بن ابراهيم علیه السلام بوده است چرا که مردم چنین گمان می کنند؟ ایشان فرمود: «اسماعیل قبل از ابراهیم علیه السلام درگذشت و ابراهیم علیه السلام نیز خود حجت خداوند و صاحب شریعت بود حال، اسماعیل علیه السلام برای چه کسانی مبعوث شده بود؟ سپس من گفتم فدایت شوم پس آن شخص کیست؟ ایشان فرمود: او اسماعیل بن حزقیل پیامبری است که خداوند به سوی قومش مبعوث گرداند و آنان او را تکذیب کردند و شکنجه دادند و پوست صورتش را کندند سپس خداوند بر آنان خشم گرفت و سطاطائیل فرشته عذاب را نزد او فرستاد و به او گفت ای اسماعیل من سطاطائیل فرشته ی عذاب هستم پروردگار بزرگ مرا نزد تو فرستاده تا اگر بخواهی قومت را با عذاب شکنجه کنم». اسماعیل به او گفت ای سطاطائیل مرا نیازی به آن نیست سپس خداوند به او وحی نمود: خواسته ات چیست ای اسماعیل»؟ اسماعیل گفت پروردگارا تو برای خود پیمان خدایی و

ص: 87

أخَذْتَ الْمِيثَاقَ لِنَفْسِكَ بالرُّبُوبيَّة وَ لِمُحَمَّدِ له بالنُّبُوَّةَ وَلِأَوْصِيَائِهِ بِالْوَلَايَةِ وَ أَخْبَرْتَ خَلْقَكَ بِمَا تَفْعَلُ أُمَّتُهُ بِالْحُسَيْنِ بْن عَلَى علیه السلام مِنْ بَعْدِ نَبَيهَا وَإِنَّكَ وَعَدْتَ الْحُسَيْنَ علیه السلام أَنْ تَكْرَهُ إِلَى الدُّنْيَا حَتَّى يَنْتَقِمَ بِنَفْسِهِ مِمَّنْ فَعَلَ ذَلِكَ بِهِ فَحَاجَتِي إِلَيْكَ يَا رَبِّ أَنْ تَكْرَنِي إِلَى الدُّنْيَا حَتَّى أَنْتَقِمَ مِمَّنْ فَعَلَ مَا فَعَلَ ذَلك بی مل كَمَا تَكُرُّ الْحُسَيْنَا فَوَعَدَ اللَّهُ إِسْمَاعِيلَ بْنَ حِزْقِيلَ ذَلِكَ فَهُوَ يَكُرُّ مَعَ الْحُسَيْن بن على علیه السلام﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن سَمَاعَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ إِنَّ الَّذِي قَالَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كَانَ رَسُولًا نَبِيًّا سُلْطَ عَلَيْهِ قَوْمُهُ فَكَشَطُوا وَجْهَهُ وَ فَرْوَةَ رَأْسِهِ فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَيْهِ مَلَكَا فَقَالَ لَهُ إِنَّ رَبَّ الْعَالَمِينَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ قَدْ رَأَيْتُ مَا صَنَعَ بكَ قَوْمُكَ فَسَلْنِى مَا شِئْتَ فَقَالَ يَا رَبَّ الْعَالَمِينَ لِى بِالْحُسَيْنِ بْن عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام أَسْوَةٌ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَيْسَ هُوَ إِسْمَاعِيلُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام﴾. (2)

5- على بن إبراهيم علیه السلام- ﴿وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْماعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ قَالَ: وَعَدَ وَعْداً فَانْتَظَرَ صَاحِبَهُ سَنَةً وَ هُوَ إِسْمَاعِيلُ بْنُ حِزْقِيلَ﴾. (3)

6- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْمَانَ الْجَعْفَرِى عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا قَالَ أَ تَدْرِي لِمَ سُمِّيَ إِسْمَاعِيلُ صَادِقَ الْوَعْدِ قَالَ قُلْتُ لَا أَدْرِى فَقَالَ وَعَدَ رَجُلًا فَجَلَسَ لَهُ حَوْلًا يَنْتَظِرُهُ﴾. (4)

7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿الْعِدَةُ دَيْنَ وَ قَدْ أَثْنَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَلَى إِسْمَاعِيلَ فَقَالَ: إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ﴾. (5)

8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ أَرَادَ أَنْ يَنْظُرَ إِلَى إِسْمَاعِيلَ فِي صِدْقِهِ هُوَ إِسْمَاعِيلُ بْنُ حِزْقِيلَ وَ هُوَ الَّذِي ذَكَرَهُ اللَّهُ فِي الْقُرْآن وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْمَاعِيلَ فَلْيَنْظُرْ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (6)

9- الرّسول صلی الله علیه و آله- إِن عَابِدَ بَنِي إِسْرَائِيلَ الَّذِي كَانَ أَعْبَدَهُمْ كَانَ يَسْعَى فِي حَوَائِجِ النَّاسِ عِنْدَ الْمَلِكِ وَ إِنَّهُ لَقِيَ إِسْمَاعِيلَ بْن حِزْقِيلَ فَقَالَ لَا تَبْرَحْ حَتَّى أَرْجِعَ إِلَيْكَ يَا إِسْمَاعِيلُ فَأَبْقِيَ عِنْدَ الْمَلِكِ فَبَقِيَ إِسْمَاعِيلُ إِلَى الْحَوْلِ هُنَاكَ فَأَنْبَتَ اللَّهُ لِإِسْمَاعِيلَ عُشْبَاً فَكَانَ يَأْكُلُ مِنْهُ وَ أَجْرَى لَهُ وَ أَظَلَّهُ بِغَمَامٍ فَخَرَجَ الْمَلِكُ بَعْدَ ذَلِكَ إِلَى التَّنَزَّهِ وَ مَعَهُ الْعَابِدُ فَرَأَى إِسْمَاعِيلَ فَقَالَ إِنَّكَ

ص: 88

برای محمد صلی الله علیه و اله، پیمان نبوت و برای وصی او پیمان ولایت گرفتی تو به حسين علیه السلام وعده دادی که او را به دنیا برگردانی تا این که خود از کسانی که آن کار را با او کردند، انتقام بگیرد. حال ای پروردگار من خواسته ی من از تو این است که مرا نیز به مانند حسین علیه السلام به دنیا بازگردانی تا از کسانی که آن کار را با من کردند انتقام بگیرم. و خداوند به اسماعیل بن حزقیل علیه السلام این وعده را داد و او به همراه حسین بن علی علیه السلام به دنیا باز خواهد گشت.

4- امام صادق علیه السلام- سماعة بن مهران از امام صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان فرمود: «همانا کسی که خداوند در قرآن درباره اش می گوید: وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَّبِيًّا؛ کسی بود که قومش بر او دست یافتند و پوست صورت و سرش را کندند و خداوند فرشته ای را نزد او فرستاد و به او گفت پروردگار جهانیان به تو سلام می فرستد، و می گوید من دیدم که قومت با تو چه کرده اند حال هرچه می خواهی بگو. او گفت ای پروردگار جهانیان من می خواهم الگویی به مانند حسین داشته باشم امام صادق علیه السلام فرمود: آن شخص اسماعیل بن ابراهیم علیه السلام، نبود».

5- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ؛ وعده ای داد و یک سال منتظر رفیقش ماند و او اسماعیل بن حزقیل ال است.

6- امام رضا علیه السلام سلیمان جعفری گوید امام رضا علیه السلام به من فرمود: «آیا می دانی که چرا اسماعيل، صادِقَ الْوَعْدِ نامیده شد؟ گفتم نمی دانم ایشان فرمود با مردی وعده داشت و یک سال منتظرش نشست [تا بیاید]».

7- پیامبر صلی الله علیه و آله- وعده، دین [و بدهی] است و خداوند سبحان اسماعیل علیه السلام را ستایش کرد و فرمود: ﴿إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ﴾.

8- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس می خواهد به صداقت اسماعیل علیه السلام پی ببرد که منظور از آن اسماعیل بن حزقیل علیه السلام است که خداوند در قرآن درباره اش می فرماید: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَّبِيًّا﴾ به علی بن ابی طالب علیه السلام بنگرد.

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- مرد عابدی در میان بنی اسرائیل بود که از همه ی آن ها عابدتر و زاهدتر بود روزی برای حوائج مردم به نزد پادشاه می رفت در راه اسماعیل بن حزقیل را ملاقات کرد، به او گفت: «همین جا باش تا من به نزد تو باز گردم اما وقتی به نزد پادشاه رفت در آن جا ماندگار شد و اسماعیل علیه السلام یک سال در آن جا منتظر ایستاد و خداوند برای او گیاهی رویانید که از آن تغذیه می کرد و چشم های در زیر پایش جوشیدن گرفت که از آن می نوشید و خداوند ابری را هم سایبان او قرار داد، از یک سال عابد در کنار پادشاه برای گردش و تفریح خارج شد و اسماعیل علیه السلام را دید که در همان محل ایستاده است گفت ای اسماعیل علیه السلام چرا این جا ایستاده ای»؟ اسماعیل علیه السلام گفت: تو به من گفتی همین جا باشم پس من هم به انتظار تو ایستاده ام و از آن پس نام او را صادق الوعد نهادند در همان لحظه ستمگری همراه پادشاه بود که برای عزیز کردن خود و

ص: 89

لَهَاهُنَا يَا إِسْمَاعِيلُ فَقَالَ لَهُ قُلْتَ لَا تَبْرَحْ فَلَمْ أَبْرَحْ فَسُمِّيَ صادِقَ الْوَعْدِ قَالَ وَ كَانَ جَبَّارُ مَعَ الْمَلِكِ كَذَّبَ هَذَا الْعَبْدَ وَ قَالَ بَرْبَرْتَ بِهَذِهِ الْبَرِيَّةِ فَلِمَ تَقُولُ إِنِّى هَاهُنَا فَقَالَ لَهُ إِسْمَاعِيلُ إِنْ كُنْتَ كَاذِبَا فَنَزَعَ اللَّهُ صَالِحَ مَا أَعْطَاكَ قَالَ فَتَنَاثَرَتْ أَسْنَانُ الْجَبَّارَ فَقَالَ الْجَبَّارُ إِنِّي كَذَبْتُ عَلَى هَذَا الْعَبْدِ الصَّالِحِ فَاطْلُبْ أَنْ يَدْعُوَ اللَّهَ أَنْ يَرُدَّ أَسْنَانِي فَإِنِّي شَيْخَ كَبِيرُ فَطَلَبَ إِلَيْهِ الْمَلِكُ فَقَالَ إِنِّي أَفْعَلُ قَالَ السَّاعَةَ قَالَ لَا قَالَ وَ أَخَّرَهُ إِلَى السَّحَرِ ثُمَّ دَعَا ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَفْضَلَ مَا دَعَوْتُمُ اللَّهَ بِالْأَسْحَارِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ﴾. (1)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ إِسْمَاعِيلَ نَبِيَّ اللَّهِ وَعَدَ رَجُلًا بالصِّفَاح فَمَكَتْ بِهِ سَنَةٌ مُقِيماً وَ أَهْلُ مَكَّةَ يَطْلُبُونَهُ لَا يَدْرُونَ أَيْنَ هُوَ حَتَّى وَقَعَ عَلَيْهِ رَجُلُ فَقَالَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ ضَعْفْنَا بَعْدَكَ وَ هَلَكْنَا فَقَالَ إِنَّ فُلَانَ الطَّائِفِيَّ وَعَدَنِي أَنْ أَكُونَ هَاهُنَا وَ لَنْ أَبْرَحَ حَتَّى يَجى ، قَالَ فَخَرَجُوا إِلَيْهِ حَتَّى قَالُوا لَهُ يَا عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدْتَ النَّبِيَّ فَأَخْلَفْتَهُ فَجَاءَ وَ هُوَ يَقُولُ لِإِسْمَاعِيلَ ال يَا نَبِيَّ اللَّهُمَا ذَكَرْتُ وَ لَقَدْ نَسِيتُ مِيعَادَكَ فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ لَمْ تَجِثْنِي لَكَانَ مِنْهُ الْمَحْشَرُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ اذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كانَ صَادِقَ الْوَعْدِ﴾. (2)

11- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي الْحَمْسَاءِ قَالَ كَانَ بَيْنِي وَبَيْنَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله بَيْعُ قَبْلَ أَنْ يُبْعَثَ . فَبَقِيَتْ لِى بَقِيَّةً فَوَعَدتُهُ أَنْ آتِيَهُ فِي مَكَانِهِ فَنَسِيتُ يَوْمِي وَالْعَدَ فَأَتَيْتُهُ فِي الْيَوْمِ الثَّالِثِ وَكَانَ مُحَمَّدُ اللهُ فِي مَكَانِهِ يَنْتَظِرْنِي فَقُلْتُ لَهُ فِى ذَلِكَ فَقَالَ أَنَا هَاهُنَا مُذْ وَعَدْتُكَ أَنْتَظِرُكَ ضَاهَى جَدَهُ إِسْمَاعِيلَ بْنَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فَإِنَّهُ وَعَدَ رَجُلًا فَبَقِيَ فِي مَكَانِهِ سَنَةٌ فَشَكَرَ اللَّهُ لَهُ ذَلِكَ فَقَالَ وَاذْكُرُ في الكتاب إسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَكانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بالصَّلاةِ وَالزَّكاةِ وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا﴾. (55)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ عَنْهُ أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ ناراً قَالَ النَّاسُ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَيْفَ نَقِى أَنْفُسَنَا وَأَهْلِينَا قَالَ اعْمَلُوا الْخَيْرَ وَ ذَكِّرُوا بِهِ أَهْلِيكُمْ فَأَذْبُوهُمْ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ألَا تَرَى أَنَّ اللَّهَ يَقُولُ لِنَيِّهِ وَ أَمْرٌ أَهْلَكَ

ص: 90

ضایع کردن اسماعیل علیه السلام به دروغ گفت: او دروغ می گوید و من قبلاً که از این محل گذشتم او را ندیدیم اسماعیل به او گفت: «اگر من دروغ می گویم خداوند دندان های سالمی را که به تو عطا کرده از تو باز گیرد در همان دم دندان های آن ستمگر کنده شد و او با التماس گفت: «من به این بنده ی خدا دروغ بستم، پس ای اسماعیل از تو می خواهم دعا کنی خداوند دندان هایم را باز پس دهد». اسماعیل پذیرفت لیکن دعا را تا هنگام سحر تأخیر انداخت و در هنگام سحر برای او دعا کرد و دندان های آن مرد سالم شد بهترین زمان برای دعا هنگام سحر است همان طور که خدای تعالی فرمود و در سحرگاهان استغفار می کردند. (ذاریات/18).

10- امام صادق علیه السلام- اسماعیل پیغمبر خدا با مردی در گوشه ی بیابان وعده کرد و یک سال در آن جا انتظار کشید و مردم مکه جویایش بودند و نمی دانستند کجا است تا مردی به او برخورد و گفت: ای پیغمبر !خدا پس از تو ناتوان و هلاک شدیم فرمود: فلانی- که معلوم الحال بود- به من وعده داد که این جا بنشینم و من تکان نمی خورم تا او بیاید مردم به سوی آن شخص رفتند و به او گفتند: ای دشمن خدا به پیغمبر وعده دادی و خلف وعده کردی؟ و آن مرد آمد و به اسماعیل علیه السلام گفت: ای پیامبر خدا یادم نیامد و فراموش کردم فرمود: «به خدا اگر نمی آمدی کار به محشر می کشید و خدا فرو فرستاد ﴿و اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ﴾.

11- پیامبر صلی الله علیه و آله- عبدالله بن ابی الحمساء می گوید قبل از بعثت بین من و محمد داد و ستدی بود، مقداری طلبکار شدم به او گفتم همین جا باش و من بر می گردم. آن روز و روز بعد، فراموش کردم که برگردم پس در روز سوم نزد او آمدم و دیدم که او همان جا منتظر من است». برای او جریان را گفتم که فراموش کردم فرمود من سه روز است که این جا منتظر شما هستم مانند جدش حضرت اسماعیل علیه السلام که وقتی در جایی به مردی وعده داد یک سال در آن جا منتظر ماند، خدای متعال به خاطر این عمل، از او قدردانی می کند و می فرماید: ﴿وَ اذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إسماعيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ﴾.

او همواره خانواده اش را به نماز و زکات فرمان می داد؛ و پیوسته مورد رضایت پروردگارش بود. (55)

1- امام صادق علیه السلام- هنگامی که این آیه نازل شد ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتش نگه دارید. (تحریم/ 6) مردم سؤال کردند ای رسول خدا! چگونه خود و خانواده هایمان را حفاظت کنیم؟ ایشان فرمود کار نیک انجام دهید و خانواده تان را نیز بدان متذکر شوید و آنان را بر فرمانبرداری از خداوند تربیت کنید سپس امام صادق علیه السلام فرمود: «آیا نمی بینید که خداوند به پیامبرش می فرماید خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن

ص: 91

بِالصَّلاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا وَقَالَ وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كَانَ رَسُولًا نَبِيًّا وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا﴾. (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿رُوِيَ أَنَّهُ ذُكِرَ عِنْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم رَجُلَان كَانَ أَحَدُهُمَا يُصَلِّى الْمَكْتُوبَةَ وَ يَجْلِسُ فَيُعَلِّمُ النَّاسَ الْخَيْرَ وَكَانَ الْآخَرُ يَصُومُ النَّهَارَ وَ يَقُومُ اللَّيْلَ فَقَالَ لَا فَضْلُ الْأَوَّلَ عَلَى الثَّانِي كَفَضْلِي عَلَى الْأَنَامِ وَ قَدْ أَثْنَى اللَّهُ تَعَالَى عَلَى إِسْمَاعِيلَ بِقَوْلِهِ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كَانَ رَسُولًا نَبِيًّا. وَ كَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ كَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيَّا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا﴾. (56)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى غَضِبَ عَلَى مَلَكِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ فَقَطَعَ جَنَاحَهُ وَأَلْقَاهُ فِي جَزِيرَة مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ فَبَقِيَ مَا شَاءَ اللَّهُ فِي ذَلِكَ الْبَحْرِ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ إِدْرِيسَ الةِ جَاءَ ذَلِكَ الْمَلَكُ إِلَيْهِ فَقَالَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ادْعُ اللَّهَ أَنْ يَرْضَى عَنِّى وَ يَرُدَّ عَلَيَّ جَنَاحِي قَالَ نَعَمْ فَدَعَا إدْرِيسُ رَبَّهُ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِ جَنَاحَهُ وَ رَضِيَ عَنْهُ قَالَ الْمَلَكُ لِإِدْرِيسَ أَ لَكَ إِلَيَّ حَاجَةُ قَالَ نَعَمْ أحِبُّ أَنْ تَرْفَعَنِي إِلَى السَّمَاءِ حَتَّى أَنْظُرَ إِلَى مَلَكِ الْمَوْتِ فَإِنَّهُ لَا تَعَيشَ لِى مَعَ ذِكْرِهِ فَأَخَذَهُ الْمَلَكُ إِلَى جَنَاحِهِ حَتَّى انْتَهَى بِهِ إِلَى السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ فَإِذَا مَلَكُ الْمَوْتِ جَالِسُ يُحَرِّكُ رَأْسَهُ تَعَجُّباً فَسَلَّمَ إِدْرِيسُ عَلَى مَلَكِ الْمَوْتِ وَ قَالَ لَهُ مَا لَكَ تُحَرِّكُ رَأْسَكَ قَالَ إِنَّ رَبَّ الْعِزَّةَ أَمَرَنِي أَنْ أَقبضَ رُوحَكَ بَيْنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ وَ الْخَامِسَة فَقُلْتُ رَبِّ كَيْفَ ي كُونُ هَذَا وَ غِلَظُ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ مَسِيرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ مِنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ إِلَى السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ مَسِيرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ مِنَ السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ إِلَى الثَّانِيَةَ مَسِيرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ كُلَّ سَمَاءِ وَ مَا بَيْنَهُمَا كَذَلِكَ فَكَيْفَ يَكُونُ هَذَا ثُمَّ قَبَضَ رُوحَةً بَيْنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ وَالْخَامِسَةِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ رَفَعْنَاهُ مَكَانًا عَلِيًّا قَالَ وَ سُمِّيَ إِدْرِيسَ لِكَثْرَة دِرَاسَة الكتب﴾. (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ثُمَّ صَعِدْنَا إِلَى السَّمَاءِ الرَّابِعَة وَإِذَا فِيهَا رَجُلُ، قُلْتُ مَنْ هَذَا يَا جَبْرَئِيلُ قَالَ هَذَا إِدْرِيسُ رَفَعَهُ اللَّهُ مَكَانًا عَلِيًّا فَسَلَّمْتُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَيَّ وَاسْتَغْفَرْتُ لَهُ وَاسْتَغْفَرَ لِي﴾. (4)

ص: 92

شکیبا باش!. (طه/132). و همچنین فرموده است: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كَانَ رَسُولًا نَّبِيَّا وَ كَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ كَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا﴾.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- در نزد پیغمبردر نزد پیغمبر ذکر شد: دو نفر هستند که یکی از آن دو نماز واجب خود را به جا می آورد و می نشیند و آن چه خیر مردم در آن است به آن ها یاد می دهد از قبیل مسائل فقهی یا اخلاقی یا اعتقادی یا آداب معاشرت و حقوق و امثال این ها و آن دیگری روزها روزه است و شب ها به عبادت قیام می کند و به این حال اوقات این دو نفر طی می گردد، کدام یک افضل است؟ رسول خدا فرمود: آن شخص اولی که به واجبات اکتفا می کند و مشغول تعلیم مردم است فضیلتش بر دوّمی مانند فضیلت من است بر مردم دیگر. به تحقیق خداوند حضرت اسماعیل علیه السلام صّادق علیه السلام وعد را در قرآن کریم مدح کرده و فرموده: ﴿إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كَانَ رَسُولًا نَبِيَّا وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ كَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا﴾.

و در این کتاب از ادریس [نیز] یاد کن او بسیار راستگو و پیامبر صلی الله علیه و آله- [بزرگی] بود. (56)

1- امام صادق علیه السلام- همانا خداوند تبارک و تعالی بر یکی از فرشتگان خشم گرفت و بال هایش را قطع کرد و آن را در یکی از جزایر دریا انداخت و تا زمانی که اراده کرد او را در آن جا نگه داشت و هنگامی که خداوند ادریس علیه السلام را برانگیخت آن فرشته نزد او آمد و گفت ای پیامبر خدا از خداوند بخواه که از من راضی گردد و بال هایم را به من بازگرداند ادریس علیه السلام گفت: «باشد، دعا می کنم». سپس برایش دعا کرد و خداوند نیز بال هایش را به او بازگرداند و از او راضی گشت فرشته به ادریس علیه السلام گفت: «از من درخواستی داری»؟ ادریس علیه السلام گفت «آری، می خواهم مرا به آسمان ببری تا فرشته ی مرگ را ببینم چرا که با یاد او زندگی بر من ناخوش می گردد سپس فرشته ادریس علیه السلام را بر روی بالش گذاشت تا این که به آسمان چهارم رسید و ناگهان دید که فرشته ی مرگ از تعجب، سرش را تکان می دهد. ادریس علیه السلام به او سلام کرد و گفت چه شده است که سرت را تکان می دهی؟ او گفت: «همانا پروردگار بزرگ به من دستور داده تا جانت را بین آسمان چهارم و پنجم بگیرم». من گفتم: پروردگارا! چگونه این ممکن است و حال آن که ضخامت آسمان چهارم به اندازه ی مسیر پانصد سال و از آسمان چهارم تا سوم نیز مسیر پانصد سال است و ضخامت آسمان سوم و مسافت بین آسمان سوم تا آسمان دوم نیز هر کدام مسیر پانصد سال است و هر آسمانی و مسافت بین آن ها نیز همین مقدار فاصله دارد، حال چگونه این ممکن است؟ سپس روح ادریس علیه السلام را بین آسمان چهارم و پنجم گرفت و منظور از آیه ﴿وَرَفَعْنَاهُ مَكَانًا عَلِيًّا﴾ نیز همین است همچنین آن حضرت فرمود: «او را ادریس علیه السلام نامیدند چون بسیار کتاب می خواند

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- سپس به آسمان چهارم رفتم و در آن جا مردی را دیدم و گفتم: «این کیست ای جبرئیل»؟ گفت این ادریس است که خداوند او را به مقامی بلند ارتقا داد. سپس به او سلام کردم و او نیز به من سلام کرد من برای او طلب استغفار کردم.

ص: 93

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿كَانَ إِدْرِيسُ النَّبِيُّ علیه السلام يَسِيحُ النَّهَارَ وَ يَصُومُهُ وَ يَبِيتُ حَيْثُ مَا جَنَّهُ اللَّيْلُ وَ يَأْتِيهِ رِزْقُهُ حَيْثُ مَا أَفْطَرَ وَ كَانَ يَصْعَدُ لَهُ مِنَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ مِثْلُ مَا يَصْعَدُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ كُلِّهِمْ فَسَأَلَ مَلَكُ الْمَوْتِ رَبَّهُ فِي زِيَارَة إِدْرِيسَ وَ أَنْ يُسَلَّمَ عَلَيْهِ فَأَذِنَ لَهُ فَنَزَلَ وَ أَتَاهُ فَقَالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أَصْحَبَكَ فَأَكُونَ مَعَكَ فَصَحِبَهُ وَكَانَا يَسِيحَان النَّهَارَ وَ يَصُومَانِهِ فَإِذَا جَنَّهُمَا اللَّيْلُ أُتِيَ إِدْرِيسَ فِطْرُهُ فَيَأْكُلُ وَ يَدْعُو مَلَكَ الْمَوْتِ إِلَيْهِ فَيَقُولُ لَا حَاجَةَ لِي فِيهِ ثُمَّ يَقُومَان يُصَلِّيَان وَ إِدْرِيسُ يُصَلِّى وَيَفْتُرُ وَ يَنَامُ وَ مَلَكُ الْمَوْتِ يُصَلَّى وَ لَا يَنَامُ وَ لَا يَفْتُرُ فَمَكَنَا بِذَلِكَ أَي-ام [أَيَّاما] ثُمَّ إِنَّهُمَا مَرَّاً بِقَطِيعِ غَنَمٍ وَ كَرْمٍ قَدْ أَيْنَعَ فَقَالَ مَلَكُ الْمَوْتِ هَلْ لَكَ أَنْ تَأْخُذَ مِنْ ذَلِكَ حَمَلَا أَوْ هَذَا عَنَاقِيدَ فَتُفْطِرَ عَلَيْهِ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَدْعُوكَ إِلَى مَالِى فَتَأبَى فَكَيْفَ تَدْعُونِي إِلَى مَال ثُمَّ قَالَ إِدْرِيسُ القَدْ صَحِبْتَنِي وَأَحْسَنْتَ فِيمَا بَيْنِي وَبَيْنَكَ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مَلَكَ الْمَوْتِ قَالَ إِدْرِيسُ لِى إِلَيْكَ حَاجَةُ فَقَالَ وَ مَا هِيَ قَالَ تَصْعَدُ بي إِلَى السَّمَاءِ فَاسْتَأْذَنَ مَلَكُ الْمَوْتِ رَبَّهُ فِي ذَلِكَ فَأَذِنَ لَهُ فَحَمَلَهُ عَلَى جَنَاحِهِ فَصَعِدَ بِهِ إِلَى السَّمَاءِ ثُمَّ قَالَ لَهُ إِدْرِيس علیه السلام إِنَّ لِى إِلَيْكَ حَاجَةً أُخْرَى قَالَ وَ مَا هِيَ قَالَ بَلَغَنِي مِنَ الْمَوْتِ شِدَّةٌ فَأَحِبُّ أَنْ تُذِيقَنِي مِنْهُ طَرَفَا فَأَنْظُرَ هُوَ كَمَا بَلَغَنِي فَاسْتَأْذَنَ رَبَّهُ لَهُ فَأَخَذَ بِنَفْسِهِ سَاعَةَ ثُمَّ حَلَّى عَنْهُ فَقَالَ لَهُ كَيْفَ رَأَيْتَ قَالَ بَلَغَنِي عَنْهُ شِدَّةً وَ إِنَّهُ لَأَشَدُّ مِمَّا بَلَغَنِي وَلِى إِلَيْكَ حَاجَةٌ أُخْرَى تُرينِي النَّارَ فَاسْتَأْذَنَ مَلَكُ الْمَوْتِ صَاحِبَ النَّارِ فَفَتَحَ لَهُ فَلَمَّا رَآهَا إِدْرِيسُ سَقَط مَغْشِيَاً عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ لِي إِلَيْكَ حَاجَةُ أُخْرَى تُرِينِي الْجَنَّةَ فَاسْتَأْذَنَ مَلَكُ الْمَوْتِ خَازِنَ الْجَنَّةِ فَدَخَلَهَا فَلَمَّا نَظَرَ إِلَيْهَا قَالَ يَا مَلَكَ الْمَوْتِ مَا كُنْتُ لِأَخْرُجَ مِنْهَا إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الموتِ وَ قَدْ ذَقَتُهُ وَيَقُولُ وَإِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وَارِدُها وَقَدْ وَرَدْتُهَا وَيَقُولُ فِي الْجَنَّةَ وَمَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنْهَا﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ بنِ مِهْرَانَ قَالَ قَالَ لِي الصَّادِقِ علیه السلام إِذَا دَخَلْتَ الْكُوفَةَ فَأْتِ مَسْجِدَ السَّهْلَة فَصَل فِيهِ وَاسْأَلُ اللَّهَ حَاجَتَكَ لِدِينِكَ وَ دُنْيَاكَ فَإِنَّ مَسْجِدَ السَّهْلَة بَيْتُ إِدْرِيس علیه السلام الَّذِي كَانَ يَخِيطُ فِيهِ وَيُصَلِّي فِيهِ وَ مَنْ دَعَا اللَّهَ فِيهِ بِمَا أَحَبَّ قَضَى لَه حَوَائِجَهُ وَ رَفَعَهُ يَوْمَ الْقِيَامَة مَكاناً عَلِيًّا إِلَى دَرَجَة إِدْرِيسَ وَ أَجِيرَ مِنْ مَكْرُوهِ الدُّنْيَا وَ مَكَايِدِ أَعْدَائِه﴾. (2)

ص: 94

ابن عباس رحمه الله علیه- ادریس نبی علیه السلام روزها را به تسبیح و روزه مشغول بود و هرجا که شب او را در بر می گرفت استراحت می کرد و روزی او هر وقت که زمان افطارش بود به نزدش می رسید و اعمال صالح او به اندازه ی اعمال صالح همه ی اهل زمین بود بنابراین ملک الموت از پروردگار درخواست زیارت ادریس ا را نمود تا بتواند به او سلام و درود بفرستد، پس به او اجازه داده شد و به نزد ادریس علیه السلام رفت و به او گفت من می خواهم همنشین تو و همراه تو باشم، بنابراین با ادریس علیه السلام همراه شد و آن دو روز را به تسبیح و روزه گذرانده و شب که می شد ادریس علیه السلام نان خود را آورده و افطار می کرد و وقتی ملک الموت او را دعوت به غذای بهشتی می نمود می گفت: «من احتیاجی به غذایی که تو برایم بیاوری ندارم آن وقت هر دو برخاسته و به نماز مشغول می شدند و ادریس علیه السلام بعد از نماز استراحت و خواب هم می کرد اما ملک الموت بی وقفه و بدون احتیاج به خواب به نماز مشغول بود و به این ترتیب روزهایی چند سپری شد تا این که آن ها به گله گوسفند و تاکستانی رسیدند که میوه های رسیده و تازه ای داشت ملک الموت گفت: آیا می خواهی یکی از این چهار پایان یا مقداری خوشه انگور را برداری و با آن افطار کنی؟ ادریس علیه السلام گفت: «سُبحانَ الله، تو مرا به مال خودت فرا می خوانی و من امتناع می کنم چگونه است که مرا به مال غیر دعوت می کنی؟ لیکن تو مصاحب خوبی بودی، بگو که هستی؟ گفت من ملک الموت هستم ادریس علیه السلام گفت: «من از تو درخواستی دارم ملک الموت گفت: «بگو ادریس علیه السلام فرمود شنیده ام که مرگ بسیار سخت و شدید است می خواهم اندکی از عذاب آن را به من بچشانی چنان که گویا در حال مرگ هستم ملک الموت از پروردگار اجازه گرفت و آن وقت مدت کوتاهی روح ادریس علیه السلام را قبض نمود و آن گاه آن را به بدن او باز گرداند و از او پرسید چگونه بود و مرگ را چگونه دیدی؟ ادریس علیه السلام گفت: «آن چه چشیدم بسیار از آن چه شنیده بودم سخت تر و شدیدتر بود حال حاجت دیگری دارم و آن این است که آتش جهنم را مشاهده کنم»، پس ملک الموت از خازن جهنّم اجازه گرفت و حجاب ها کنار رفت و در جهنّم گشوده شد و وقتی ادریس آتش جهنم را مشاهده کرد بیهوش شد مجدّداً به ملک الموت گفت: «من از تو درخواست دیگری دارم و می خواهم بهشت را ببینم آن وقت ملک الموت از فرشته موکل بهشت، درباره ی آن اجازه گرفت و ادریس واردبهشت شد و وقتی آن جا را مشاهده کرد به ملک الموت گفت: من دیگر از این جا بیرون نمی روم زیرا که خداوند فرمود هر نفسی چشنده مرگ است. (عنکبوت /57) و نیز فرمود: هیچ یک از شما نیست جز این که وارد آتش جهنّم می شود. (مریم/71). و من اکنون هم طعم مرگ را چشیده ام و هم وارد جهنم شده ام و هم بهشت را دیده ام و به آن وارد شده ام».

4- امام صادق علیه السلام- اسماعیل بن مهران گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «وقتی که به کوفه وارد شدی به مسجد سهله برو و در آن جا نماز بگزار و از خدا حاجتی برای دین و دنیای خود بخواه که همانا مسجد سهله خانه ی ادریس علیه السلام بوده که در آن جا خیاطی کرده و نماز می خوانده و کسی که در آن مکان نماز گزارده و دعا کند خداوند حاجت او را بر آورده می سازد و او را در روز قیامت تا مکانی والا و درجه ی ادریس علیه السلام بالا می برد و از امور ناپسند دنیوی و نقشه های دشمنانش نیز در پناه خواهد بود.

ص: 95

5- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ: كَانَ بَدْءُ نُبُوَّةَ إِدْرِيس علیه السلام أَنَّهُ كَانَ فِي زَمَانِهِ مَلِكُ جَبَّارُ وَ أَنَّهُ رَكِبَ ذَاتَ يَوْمٍ فِي بَعْضِ نُزَهِهِ فَمَرَّ بِأَرْضِ خَضِرَةٍ نَضِرَةٍ لِعَبْدِ مُؤْمِن مِنَ الرَّافِضَةِ فَأَعْجَبَتْهُ فَسَأَلَ وُزَرَاءَهُ لِمَنْ هَذِهِ الْأَرْضِ قَالُوا لِعَبْدِ مُؤَمِن مِنْ عَبِيدِ الْمَلِكَ فُلَانِ الرَّافِضِي فَدَعَا بِهِ فَقَالَ لَهُ أَمْتِعْنِي بِأَرْضِكَ هَذِهِ فَقَالَ عِبَالِي أَحْوَجُ إِلَيْهَا مِنْكَ قَالَ فَسُمْنِي بِهَا أَثْمِنْ لَكَ قَالَ لَا أَمْتِعُكَ بِهَا وَ لَا أَسْومُكَ دَعْ عَنْكَ ذِكْرَهَا فَغَضِبَ الْمَلِكُ عِنْدَ ذَلِكَ وَأَسِفَ وَانْصَرَفَ إِلَى أَهْلِهِ وَ هُوَ مَعْمُومُ مُتَفَكِّرُ فِي أَمْرِهِ وَ كَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ مِنَ الْأَزَارِقَةِ وَ كَانَ بِهَا مُعْجَباً يُشَاوِرُهَا فِي الْأَمْرِ إِذَا نَزَلَ بِهِ فَلَمَّا اسْتَقَرَّ فِي مَجْلِسِهِ بَعَثَ إِلَيْهَا لِيُشَاوِرَهَا فِى أَمْرٍ صَاحِبَ الْأَرْضِ فَخَرَجَتْ إِلَيْهِ فَرَأَتْ فِي وَجْهِهِ الْغَضَبَ فَقَالَتْ أَيُّهَا الْمَلِكُ مَا الَّذِي دَهَاكَ حَتَّى بَدَا الْغَضَبُ فِي وَجْهَكَ قَبْلَ فِعْلِكَ فَأَخْبَرَهَا بِخَبَرِ الْأَرْضِ وَ مَا كَانَ مِنْ قَوْلِهِ لِصَاحِبِهَا وَ مِنْ قَوْلَ صَاحِبِهَا لَهُ فَقَالَتْ أَيُّهَا الْمَلِكُ إِنَّمَا يَهْتَمُّ بِهِ مَنْ لَا يَقْدِرُ عَلَى التَّغْسِيرِ وَالِانْتِقَامِ فَإِنْ كُنْتَ تَكْرَهُ أَنْ تَقْتُلَهُ بِغَيْرِ حُجَّةً فَأَنَا أَكْفِيكَ أَمْرَهُ وَ أَصَيْرُ أَرْضَهُ بِيَدَيْكَ بِحُجَّةَ لَكَ فِيهَا الْعُذْرُ عِنْدَ أَهْلِ مَمْلَكَتِكَ قَالَ وَ مَا هِيَ قَالَتْ أَبْعَثُ إِلَيْهِ أَقْوَاماً مِنْ أَصْحَابِيَ الْأَزَارِقَة حَتَّى يَأْتُوكَ بِهِ فَيَشْهَدُوا عَلَيْهِ عِنْدَكَ أَنَّهُ قَدْ بَرِئَ مِنْ دِينِكَ فَيَجُورَ لَكَ قَتْلُهُ وَأَخَذْ أَرْضِهِ قَالَ فَافْعَلِي ذَلِكَ قَالَ وَ كَانَ لَهَا أَصْحَابُ مِنَ الْأَزَارِقَة عَلَى دِينِهَا يَرَوْنَ قَتَلَ الرَّوَافِضِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَبَعَثَتْ إِلَى قَوْمِ مِنَ الْأَزَارِقَةِ فَأَتَوْهَا فَأَمَرَتْهُمْ أَنْ يَشْهَدُوا عَلَى فُلَانِ الرَّافِضِيِّ عِنْدَ الْمَلِكِ أَنَّهُ قَدْ بَرِئَ مِنْ دِينِ الْمَلِكِ فَشَهِدُوا عَلَيْهِ أَنَّهُ قَدْ بَرِئَ مِنْ الْمَلِكِ فَقَتَلَهُ وَاسْتَخْلَصَ أَرْضَهُ فَغَضِبَ اللَّهُ تَعَالَى لِلْمُؤْمِن عِنْدَ ذَلِكَ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى إِدْرِيسَ أَن أَنْتِ عَبْدِى هَذَا الْجَبَّارَ فَقُلْ لَهُ أَمَا رَضِيتَ أَنْ قَتَلْتَ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنَ ظُلْماً حَتَّى اسْتَخَلَصْتَ أَرْضَهُ خَالِصَةً لَكَ فَأَخْوَجْتَ عِيَالَهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَجَعْتَهُمْ أَمَا وَ عِزَّتِي لَأَنْتَقِمَنَّ لَهُ مِنْكَ فِي الْآجِلِ وَ لَأَسْلُبَنَّكَ مُلْكَكَ فِي الْعَاجِل وَ لَأَخَرِّبَنَّ مَدِينَتَكَ وَ لَأَذِلَّنَّ عِرَكَ وَ لَأَطْعِمَنَّ الْكِتَابِ لَحْمَ امْرَأَتِكَ فَقَدْ غَرَكَ يَا مُبْتَلَى حِلْمِي عَنْكَ فَأَتَاهُ إِدْرِيس ال برسَالَة رَبِّهِ وَ هُوَ فِي مَجْلِسِهِ وَ حَوْلَهُ أَصْحَابُهُ فَقَالَ أَيُّهَا الْجَبَّارُ إِنِّى رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكَ وَ هُوَ يَقُولُ لَكَ أَ مَا رَضِيتَ أَنْ قَتَلْتَ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنَ ظُلْماً حَتَّى اسْتَخْلَصْتَ أَرْضَهُ خَالِصَةً لَكَ وَ أَحْوَجْتَ عِيَالَهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَجَعْتَهُمْ أَمَا وَ عِزَّتِي لَأَنْتَقِمَنَّ لَهُ مِنْكَ فِي الْآجل وَ لَأَسْلُبَنَّكَ مُلْكَكَ فِي الْعَاجِل وَلَأَخَرِّبَنَّ مَدِينَتَكَ وَ لَأَذِلَّنَّ عِزَكَ وَلَأطْعِمَنَّ الْكِتَابَ لَحْمَ امْرَأَتِكَ فَقَالَ الْجَبَّارُ اخْرُجْ عَنِّى يَا إِدْرِيسُ فَلَنْ تَسْبِقَنِي بِنَفْسِكَ ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَى امْرَأَتِهِ فَأَخْبَرَهَا بِمَا جَاءَ بِهِ إِدْرِيسُ فَقَالَتْ لَا تَهُولَنَّكَ رِسَالَهُ إِلَهِ إِدْرِيسَ أَنَا أَكْفِيكَ أَمْرَ إِدْرِيسَ أُرْسِلُ إِلَيْهِ مَنْ يَقْتَلُهُ فَتَبْطِلُ رِسَالَهُ إِلَهِهِ وَ كُلُّ مَا جَاءَكَ بِهِ قَالَ فَافْعَلِي وَ

ص: 96

5- امام باقر علیه السلام- ابتدای نبوت ادریس علیه السلام در زمان پادشاهی ستمگر بود، روزی آن پادشاه در هنگام سواری در دشتی از زمینی سرسبز و شاداب که متعلق به مردی مؤمن و مخالف او بود، عبور کرد و به آن مرد گفت این زمین خود را در اختیار من قرار بده آن مرد گفت: «خانواده ی من به این زمین محتاج تر از تو هستند پادشاه گفت: «پس آن را به من بفروش»، ولی او امتناع کرد و آن گاه پادشاه خشمگین شد و با حالت غمگین و متفکر به قصر بازگشت، همسر پادشاه زنی از فرقه ی از ارقه بود که غیر خودشان خون همه را روا می شمارند لذا وقتی خشم و غضب را در چهره ی شوهر دید ماجرا را از او پرسید آن وقت به او گفت اگر تو از این که او را بی جهت به قتل برسانی کراهت داری من تو را کفایت می کنم و زمین او را ملک تو می گردانم». و آن زن یارانی از فرقه خود داشت که قتل مؤمنان مخالف پادشاه را جایز می دانستند، پس به دنبال آن ها فرستاد و به آن ها دستور داد که شهادت بدهند که آن مرد مؤمن از مخالفان پادشاه است و از دین او تبری می جوید و آن افراد به این مطلب شهادت دادند پادشاه هم او را کشت و زمین وی را غصب کرد و خداوند از کشته شدن بندهی مؤمنش در خشم شده و به ادریس علیه السلام وحی نمود: «به نزد این بنده ی ستمگر من برو و به او بگو آیا راضی شدی که بندهی مؤمن مرا به قتل برسانی تا زمین او را غصب کرده و خانواده او را بی سرپرست کنی؟ حال که چنین است به عزتم سوگند به زودی انتقام او را از تو می گیرم و حکومت و ملک را از تو می ستانم و شهر تو را ویران می سازم و سگ ها را از گوشت همسرت اطعام می کنم که همانا حلم و بردباری من باعث غرور تو شده و پنداشته ای دست انتقام ما به تو نمی رسد پس ادریس علیه السلام با رسالت پروردگارش به نزد پادشاه آمد و پیغام الهی را به او ابلاغ کرد اما پادشاه ستمگر به او گفت ای ادریس علیه السلام بیرون برو، وگرنه تو را به قتل می رسانم و همسرش به او گفت: مبادا از پیغام خدای ادریس علیه السلام بترسی، من کسی را می فرستم که او را بکشد و رسالتش را نابود سازد» پادشاهگفت: این امر را به انجام برسان، از طرف دیگر ادریس علیه السلام دارای یارانی مؤمن و مخالف پادشاه بود که با آن ها مؤانست داشت و به همین جهت ماجرای تبلیغ رسالت خود برای پادشاه را به آن ها بازگو نمود و آن ها که آن پادشاه ستمگر را می شناختند از بابت جان ادریس نگران شدند در این وقت همسر پادشاه چهل مرد از ازارقه را فرستاد تا ادریس علیه السلام را بکشند و آن ها در جستجوی ادریس به اطراف پراکنده شدند ولی او را نیافتند لیکن یاران ادریس آن افراد را مشاهده کردند و دانستند که در جستجوی ادریس هستند پس در طلب او روان شده و وقتی او را ملاقات کردند، گفتند: «ای ادریس از این شهر بیرون برو و بر جان خود بیمناک باش چون این پادشاه ستمگر تو را خواهد

ص: 97

كَانَ لِإِدْرِيسَ أَصْحَابُ مِنَ الرَّافِضَةِ مُؤْمِنُونَ يَجْتَمِعُونَ إِلَيْهِ فِي مَجْلِسِ لَهُ فَيَأْنَسُونَ بِهِ وَ يَأْنَسُ بِهِمْ هُمْ إِدْرِيسُ بِمَا كَانَ مِنْ وَحْى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ وَ رَسَالَتِهِ إِلَى الْجَبَّارِ وَ مَا كَانَ مِنْ تَبْلِيغِهِ رسَالَةَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِلَى الْجَبَّارِ فَأَشْفَقُوا عَلَى إِدْرِيسَ وَأَصْحَابِهِ وَ خَافُوا عَلَيْهِ الْقَتْلَ وَ بَعَثَتِ امْرَأَةٌ الْجَبَّارِ إِلَى إِدْرِيسَ أَرْبَعِينَ رَجُلًا مِنَ الْأَزَارِقَة لِيَقْتُلُوهُ فَأَتَوْهُ فِى مَجْلِسِهِ الَّذِي كَانَ يَجْتَمِعُ إِلَيْهِ فِيهِ أَصْحَابُهُ فَلَمْ يَجِدُوهُ فَانْصَرَفُوا وَقَدْ رَآهُمْ أَصْحَابُ إِدْرِيسَ فَحَسِبُوا أَنَّهُمْ أَتَوْا إِدْرِيسَ لِيَقْتُلُوهُ فَتَفَرَّقُوا فِي طَلَبِهِ فَلَقُوهُ فَقَالُوا لَهُ خُذْ حِدْرَكَ يَا إِدْرِيسُ فَإِنَّ الْجَبَّارَ قَاتِلُكَ قَدْ بَعَثَ الْيَوْمَ أَرْبَعِينَ رَجُلًا مِنَ الْأَزَارِقَة لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجُ مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ فَتَنَحَى إِدْرِيسُ عَنِ الْقَرْيَةِ مِنْ يَوْمِهِ ذَلِكَ وَ مَعَهُ نَفَرُ مِنْ أَصْحَابِهِ فَلَمَّا كَانَ فِى السَّحَر نَاجَى إِدْرِيسُ رَبَّهُ فَقَالَ يَا رَبِّ بَعَثْتَنِي إِلَى جَبَّارٍ فَبَلَّغْتُ رِسَالَتَكَ وَ قَدْ تَوَعَدَنِي هَذَا الْجَبَّارُ بِالْقَتْلَ بَلْ هُوَ قَاتِلِي إِنْ ظَفِرَ بِي فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ تَنَحَ عَنْهُ وَاخْرُجْ مِنْ قَرْيَتِهِ وَ خَلَّنِي وَ إِيَّاهُ فَوَ عِزَّتِى لَأَنْفِذَنَّ فِيهِ أَمْرِى وَ لَأَصَدِّقَنَّ قَوْلَكَ فِيهِ وَمَا أَرْسَلْتُكَ بِهِ إِلَيْهِ فَقَالَ إِدْرِيسُ يَا رَبِّ إِنَّ لِى حَاجَةَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ سَل تُعْطَهَا قَالَ أَسْأَلُكَ أَنْ لَا تُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَى أَهْلَ هَذِهِ الْقَرْيَةِ وَمَا حَوْلَهَا وَ مَا حَوَتْ عَلَيْهِ حَتَّى أَسْأَلُكَ ذَلِكَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَا إِدْرِيسُ إِذا تَخْرُبُ الْقَرْيَةَ وَيَشْتَدُّ جَهْدُ أَهْلِهَا وَيَجُوعُونَ قَالَ إِدْرِيسُ وَ إِنْ خَرَبَتْ وَ جَهَدُوا وَجَاعُوا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَإِنِّي قَدْ أَعْطَيْتُكَ مَا سَأَلْتَ وَلَنْ أَمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَيْهِمْ. تَسْأَلَنِي ذَلِكَ وَ أَنَا أَحَقُّ مَنْ وَفَى بِوَعْدِهِ فَأَخْبَرَ إِدْرِيسُ أَصْحَابَهُ بِمَا سَأَلَ اللَّهَ مِنْ حَبْسَ الْمَطَرِ عَنْهُمْ وَ بِمَا أَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ وَ وَعَدَهُ أَنْ لَا يُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَيْهِمْ حَتَّى يَسْأَلَهُ ذَلِكَ فَاخْرُجُوا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِلَى غَيْرِهَا مِنَ الْقُرَى فَخَرَجُوا مِنْهَا وَ عِدَّتُهُمْ يَوْمَئِذٍ عِشْرُونَ رَجُلًا فَتَفَرَّقُوا فِي الْقُرَى وَ شَاعَ خَبَرُ إِدْرِيسَ فِي الْقُرَى بِمَا سَأَلَ رَبَّهُ تَعَالَى وَ تَنَحَى إِدْرِيسُ إِلَى كَهْفِ فِي جَبَل شَاهِقٍ فَلَجَأَ إِلَيْهِ وَ وَكَّلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ مَلَكاً يَأْتِيهِ بِطَعَامِهِ عِنْدَ كُلِّ مَسَاءٍ وَكَانَ يَصُومُ النَّهَارَ فَيَأْتِيهِ الْمَلَكُ بِطَعَامِهِ عِنْدَ كُلِّ مَسَاءِ وَ سَلَبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عِنْدَ ذَلِكَ مُلْكَ الْجَبَّارِ وَ قَتَلَهُ وَ أَخْرَبَ مَدِينَتَهُ وَ أَطْعَمَ الْكِتَابَ لَحْمَ امْرَأَتِهِ غَضَباً لِلْمُؤْمِن فَظَهَرَ فِي الْمَدِينَةِ جَبَّارُ آخَرَ عَاصِ فَمَكنُوا بِذَلِكَ بَعْدَ خُرُوجِ إِدْرِيسَ مِنَ الْقَرْيَةِ عِشْرِينَ سَنَةَ لَمْ تُمْطِرِ السَّمَاءِ عَلَيْهِمْ قَطْرَةً مِنْ مَائِهَا عَلَيْهِمْ الْقَوْمُ وَاشْتَدَّتْ حَالُهُمْ وَصَارُوا يَمْتَارُونَ الْأَطْعِمَةَ مِنَ الْقُرَى مِنْ بُعْدِ فَلَمَّا جَهَدُوا مَشَى بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ فَقَالُوا إِنَّ الَّذِي نَزَلَ بِنَا مِمَّا تَرَوْنَ بِسُؤال إدْرِيسَ رَبَّهُ أَنْ لَا يُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَيْنَا حَتَّى يَسْأَلَهُ هُوَ وَ قَدْ خَفِيَ إِدْرِيسُ عَنَّا وَ لَا عِلْمَ لَنَا بِمَوْضِعِهِ وَ اللَّهُ أَرْحَمُ بِنَا مِنْهُ فَأَجْمَعَ أَمْرُهُمْ عَلَى أَنْ يَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ وَيَدْعُوهُ وَيَفْزَعُوا إِلَيْهِ وَيَسْأَلُوهُ أَنْ يُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَيْهِمْ وَعَلَى مَا

ص: 98

کشت». پس ادریس علیه السلام از آن قریه بیرون آمد در حالی که جمعی از یارانش همراه او بودند، در هنگام سحر ادریس علیه السلام با پروردگارش مناجات کرد و گفت پروردگارا تو به من وعده دادی که آن جبّار را به قتل می رسانی پس خداوند به او وحی کرد که از این قریه بیرون برو و کار او را به من واگذار کن، پس قسم به عزّتم امر خود را درباره ی او اجرا می کنم آن گاه ادریس علیه السلام گفت: پروردگارا من درخواستی دارم پروردگار فرمود: بگو بخواه تا آن را به تو بدهم». ادریس علیه السلام گفت: از تو می خواهم که باران بر این شهر و اطراف آن نبارد تا وقتی که من از تو درخواست کنم. خداوند عزوجل فرمود: در این صورت این شهر ویران می شود و اهل آن دچار قحطی و گرسنگی می شوند، ادریس علیه السلام به این عذاب رضایت داد و خداوند درخواست او را اجابت کرد، آن گاه ادریس علیه السلام یاران خود را خبردار کرد و آن ها همراه ادریس علیه السلام از شهر خارج شدند و عده آن ها بیست نفر بود که در شهرهای مختلف پراکنده شدند و ماجرای رسالت ادریس علیه السلام را در آن شهرها بیان نمودند و خود ادریس علیه السلام به غاری در دل کوه پناه برد و خداوند فرشته ای را مأمور نموده بود تا در هر عصر طعام او را برایش ببرد در این زمان خداوند پادشاهی آن ملک ستمگر را سلب نمود و دیار او را ویران کرد و او به قتل رسید و سگان شهر از گوشت همسرش ارتزاق کردند و همه ی این ها به جهت قتل آن مؤمن و غصب اموال او بود پس از آن در شهر، ستمگر دیگری به فرمانروایی رسید و نیامدن باران پس از خروج ادریس علیه السلام بیست سال طول کشید بنابراین و خامت احوال اهل آن شهر به شدت رسید به طوری که به سختی طعام خود را از شهرهای مجاور تهیه می کردند آن وقت با خود گفتند هرآینه ما به دعای ادریس علیه السلام دچار این مصیبت شده ایم و آسمان ما نخواهد بارید تا وقتی که او از خدایش درخواست کند و ما از مکان ادریس علیه السلام بی اطلاعیم، پس ای خدا خودت بر ما رحم کن و آن گاه همگی تصمیم گرفتند که به سوی خدا توبه و رجوع نمایند و از او بخواهند که نزولات آسمانی را بر ایشان فرو فرستد. بنابراین با لباس های خشن بر خاکستر نشستند و خاک بر سر ریختند و از خدا طلب عفو نمودند، آن وقت خداوند مهربان به ادریس علیه السلام وحی کرد که هر آینه قوم تو توبه کرده اند و من خدای بخشنده و مهربان و توبه پذیرم پس به آن ها رحمت کرده ام و هیچ چیز مانع از فرستادن باران نیست جز درخواستی که تو از من نموده ای که من بر آن ها نبارم تا وقتی که تو درخواست کنی، پس ای ادریس علیه السلام تو نیز از من بخواه که بر آن ها باران فرو فرستم ادریس علیه السلام گفت: «خدایا من از تو درخواست نمی کنم آن وقت خداوند عزوجل به ملکی که مأمور رساندن غذای ادریس بود وحی کرد که به او غذا نرساند آن روز تا شب غذایی به ادریس نرسید، پس گرسنه و غمگین

ص: 99

حَوَتْ قَرْيَتُهُمْ فَقَامُوا عَلَى الرَّمَادِ وَ لَبِسُوا الْمُسُوحَ وَ حَتَوْا عَلَى رُءُوسِهِمُ التِّرَابِ وَ عَجُوا إِلَى اللَّهِ تَعَالَى بِالتَّوْبَة وَالِاسْتِغْفَارِ وَالْبُكَاءِ وَالتَّضَرْعِ إِلَيْهِ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ حَلَّ إِلَى إِدْرِيسَ يَا إِدْرِيسُ إِنَّ أَهْلَ قَرْيَتِكَ قَدْ عَجُوا إِلَيَّ بِالتَّوْبَة وَالِاسْتِغْفَارَ وَالْبُكَاءِ وَالتَّصَرُّعِ وَ أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ أَقْبَلُ التَّوْبَةَ وَ أَعْفُو عَنِ السَّيِّئَةَ وَ قَدْ رَحِمْتُهُمْ وَ لَمْ يَمْنَعْنِي إِجَابَتَهُمْ إِلَى مَا سَأَلُونِي مِنَ الْمَطَرِ إِنَّا مُنَاظَرَتْكَ فِيمَا سَأَلْتَنِي أَنْ لَا أَمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَيْهِمْ حَتَّى تَسْأَلَنِي فَسَلْنِي يَا إِدْرِيسُ حَتَّى أَغِيثَهُمْ وَ أمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَيْهِمْ قَالَ إِدْرِيسُ اللَّهُمَّ إِنِّى لَا أَسْأَلُكَ ذَلِكَ قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ أَ لَمْ تَسْأَلْنِي يَا إِدْرِيسُ فَأَجَبْتُكَ إِلَى مَا سَأَلْتَ وَ أَنَا أَسْأَلُكَ أَنْ تَسْأَلَنِي فَلِمَ لَا تجب [تُجِيبُ] مَسْأَلَتِي قَالَ إِدْرِيسُ اللَّهُمَّ لَا أَسْأَلُكَ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَى الْمَلَكِ الَّذِي أَمَرَهُ أَنْ يَأْتِيَ إِدْرِيسَ بِطَعَامِهِ كُلَّ مَسَاءِ أَن أَحْبَس عَنْ إِدْرِيس الطَعَامَهُ وَ لَا تَأْتِهِ بِهِ فَلَمَّا أَمْسَى إِدْرِيسُ فِي لَيْلَة ذَلِكَ الْيَوْمِ فَلَمْ يُؤْتَ بِطَعَامِهِ حَزِنَ وَ جَاعَ فَصَبَرَ فَلَمَّا كَانَ فِي لَيْلَةِ الْيَوْمِ الثَّانِي فَلَمْ يُؤْتَ بِطَعَامِهِ اشْتَدَّ حُزْنُهُ وَ جُوعُهُ فَلَمَّا كَانَتِ اللَّيْلَةُ مِنَ الْيَوْمِ الثَّالِثِ فَلَمْ يُؤْتَ بِطَعَامِهِ ِاشْتَدَّ جُهْدُهُ وَ جُوعُهُ وَ حُزْنُهُ وَ قَلَّ صَبْرهُ فَنَادَى رَبَّهُ يَا رَبِّ حَبَسْت عَنِّى رِزْقِي مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْبض رُوحِي فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ يَا إِدْرِيسُ جَزِعْتَ أَنْ حَبَسْتُ عَنْكَ طَعَامَكَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ وَلَيَالِيَهَا وَ لَمْ تَجْزَعْ وَ لَمْ تَذْكُرْ جُوعَ أَهْلِ قَرْيَتِكَ وَ جَهْدَهُمْ مُنْذُ عِشْرِينَ سَنَةَ ثُمَّ سَأَلْتُكَ عَنْ جُهْدِهِمْ وَ رَحْمَتِي إِيَّاهُمْ أَنْ تَسْأَلَنِي أَنَّ أمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَيْهِمْ فَلَمْ تَسْأَلْنِى وَ بَخِلْتَ عَلَيْهِمْ بِمَسْأَلَتِكَ إِيَّايَ فَأَذَبْتُكَ بِالْجُوعِ فَقَلَّ عِنْدَ ذَلِكَ صَبْرُكَ وَ ظَهَرَ جَزَعَكَ فَاهْبِطُ مِنْ مَوْضِعِكَ فَاطْلُب الْمَعَاشَ لِنَفْسِكَ فَقَدْ وَكَلْتُكَ فِي طَلَبِهِ إِلَى حِيلَتِكَ فَهَبَطَ إِدْرِيسُ مِنْ مَوْضِعِهِ إِلَى قَرْيَةٍ يَطْلُبُ أكْلَةَ مِنْ جُوعِ فَلَمَّا دَخَلَ الْقَرْيَةَ نَظَرَ إِلَى دُخَانِ فِي بَعْض مَنَازِلِهَا فَأَقْبَلَ نَحْوَهُ فَهَجَمَ عَلَى عَجُوزٍ كَبيرَة وَهِيَ تُرَقِّقُ قُرْصَتَيْنِ لَهَا عَلَى مِقَلَاة فَقَالَ لَهَا أَيَّتُهَا الْمَرْأَةُ أَطْعِمِينِي فَإِنِّي مَجْهُودُ مِنَ الْجُوعِ فَقَالَتْ لَهُ يَا عَبْدَاللَّهِ مَا تَرَكَتْ لَنَا دَعْوَةٌ إدْرِيسَ فَضْلًا نُطْعِمُهُ أَحَداً وَ حَلَفَتْ أَنَّهَا مَا تَمْلِكُ غَيْرَهُ شَيْئاً فَاطلب الْمَعَاشَ مِنْ غَيْرِ أَهْل هَذِهِ الْقَرْيَةِ فَقَالَ لَهَا أَطْعِمِينِي مَا أَمْسِك بِهِ رُوحِی وَ تَحْمِلُنِي بِهِ رِجْلِی إِلَى أَنْ أَطْلُبَ قَالَتْ إِنَّمَا هُمَا قُرْصَتَانِ وَاحِدَةُ لِى وَالْأُخْرَى لِايْنِي فَإِنْ أَطْعَمْتُكَ قُوتِى مِتُّ وَ إِنْ أَطْعَمْتُكَ قُوتَ ابْنِي مَاتَ وَ مَا هَاهُنَا فَضْلُ أَطْعِمُكَهُ فَقَالَ لَهَا إِن ابْنَكَ صَغِيرُ يُجْزِيهِ نِصْفُ قُرْصَة فَيَحْيَا بِهِ وَيُجْزِينِي النِّصْفُ الآخَرُ فَأَحْيَا بِهِ وَ فِي ذَلِكَ بُلْغَةُ لِى وَ لَهُ فَأَكَلَتِ الْمَرْأَةُ قُرْصَتَهَا وَ كَسَرَتِ الْأُخْرَى بَيْنَ إِدْرِيسَ وَ ابْنِهَا فَلَمَّا رَأَى ابْنُهَا إِدْرِيسَ يَأْكُلُ مِنْ قُرْصَتِهِ اضْطَرَبَ حَتَّى مَاتَ قَالَتْ أُمُّهُ يَا عَبْدَ اللَّهِ قَتَلْتَ عَلَيَّ ابْنِي جَزَعاً عَلَى قُوتِهِ قَالَ لَهَا إِدْرِيسُ فَأَنَا أَحْيِيهِ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى فَلَا تَجْزَعِي ثُمَّ أَخَذَ إِدْرِيسُ

ص: 100

شد و وقتی روز دوم هم غذایش نرسید گرسنگی او شدت گرفت و آن وقت به مناجات پرداخت وگفت: پروردگارا قبل از این که مرا قبض روح کنی روزی مرا قطع نموده ای»؟! در این هنگام خداوند عزوجل به او وحی کرد: ای ادریس علیه السلام تو از این که غذایت سه روز قطع شده به جزع افتاده ای اما چون از گرسنگی اهل قریه ات بی خبری و نمی دانی که در این بیست سال بر آن ها چه گذشته، از بابت احوال آنان جزع نمی کنی و وقتی هم که من تو را از توبه و کوشش آنان در جلب رحمت خود خبردار نمودم و به تو امر کردم که از من درخواست نزول باران نمایی، دریغ ورزیدی و بر آن ها بخل نمودی و وقتی که گرسنگی را چشیدی صبر تو به انتها رسید و جزع و فزعت آشکار شد پس حالا از جای خود برخیز و خودت معاش خود را مهیا کن هر آینه من روزی تو را به چاره اندیشی خودت واگذار کردم آن وقت ادریس از جای خود برخاست و برای طلب طعامی که سد جوع کند به جانب غیر رهسپار شد پس وقتی که وارد قریه شد و دود برخاسته از بعضی خانه ها را مشاهده کرد و به سوی آن شتافت و دید پیرزنی دو قرص نان را در تنور طبخ می کند به او گفت ای پیر زن اندکی طعام به من ببخش که از گرسنگی بی رمق شده ام آن پیر زن به او گفت ای بنده ی خدا نفرین ادریس علیه السلام برای ما طعام اضافه ای باقی نگذاشته که آن را به غیر خود اختصاص دهیم برخیز و روزی خود را در غیراین شهر جستجو کن»، ادریس علیه السلام گفت: ای زن من از گرسنگی در حال مرگم و قدرت ایستادن بر پای خود را ندارم اندکی از طعام خود را به من بده پیر زن گفت: این دو قرص ،نان یکی از آن من و دیگری متعلق به پسرم است و اگر روزی خود یا پسرم را به تو بدهم ما خودمان از گرسنگی خواهیم مرد». ادریس گفت نصف قرص نان فرزندت را کفایت کرده و او را زنده نگاه می دارد و نصف دیگر هم مرا کفایت می کند و باعث نجات من از مرگ می شود آن وقت آن پیر زن نان خود را خورد و نان فرزندش را تقسیم کرد تا نصف آن را به پسر و نصف دیگر را به ادریس علیه السلام بدهد و وقتی آن کودک دید که مادرش نان او را نصف کرده تا نیم آن را به دیگری بدهد، از شدت اضطراب و اندوه دق کرد و وفات یافت آن زن به ادریس علیه السلام گفت: «ای بنده ی خدا تو باعث مرگ فرزندم شدی ادریس علیه السلام گفت جزع و بی تابی مکن، من به اذن خدای متعال او را زنده می سازم آن وقت ادریس علیه السلام بازوی آن پسر را گرفت و گفت ای روحی که به اذن خدا از بدن ای پسر خارج شده ای، من ادریس نبی هستم اکنون به اذن خدا به بدن این بازگرد»، پسر آن وقت روح آن پسر به اذن الهی به بدن او بازگشت و وقتی آن پیر زن این سخن را شنید و زنده شدن فرزند خود را مشاهده کرد گفت شهادت می دهم که تو ادریس نبی هستی».

ص: 101

بعَضُدَى الصَّبِيِّ ثُمَّ قَالَ أَيَّتُهَا الرُّوحُ الْخَارِجَةُ عَنْ بَدَنِ هَذَا الْغُلَامِ بِأَمْرِ اللَّهِ ارْجِعِي إِلَى بَدَنِهِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَأَنَا إِدْرِيسُ النَّبِيُّ فَرَجَعَتْ رُوحُ الْغُلَامِ إِلَيْهِ بِإِذْنِ اللَّهِ فَلَمَّا سَمِعَتِ الْمَرْأَةُ كَلَامَ إِدْرِيسَ وَ قَوْلَهُ أَنَا إِدْرِيسُ وَ نَظَرَتْ عَلَى ابْنِهَا قَدْ عَاشَ بَعْدَ الْمَوْتِ قَالَتْ أَشْهَدُ أَنَّكَ إِدْرِيسَ النَّبِيُّ وَ خَرَجَتْ تُنَادِى بِأَعْلَى صَوْتِهَا فِي الْقَرْيَةِ أَبْشِرُوا بِالْفَرَجَ فَقَدْ دَخَلَ إِدْرِيسُ قَرْيَتَكُمْ وَ مَضَى إِدْرِيسُ حَتَّى جَلَسَ عَلَى مَوْضِع مَدِينَةِ الْجَبَّارِ الْأَوَّلِ فَوَجَدَهَا وَهِيَ تَلُّ فَاجْتَمَعَ إِلَيْهِ أَنَاسُ مِنْ أَهْلَ قَرْيَتِهِ فَقَالُوا لَهُ يَا إِدْرِيساً مَا رَحِمْتَنَا فِي هَذِهِ الْعِشْرِينَ سَنَةَ الَّتِي جُهَدْنَا فِيهَا وَ مَسَّنَا الْجُوعُ وَ الْجُهْدُ فِيهَا فَادْعُ اللَّهَ لَنَا أَنْ يُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَيْنَا قَالَ لَا حَتَّى يَأْتِيَنِي جَبَّارُكُمْ هَذَا وَ جَمِيعُ أَهْلِ قَرْيَتِكُمْ مُشَاةَ حُفَاةَ فَيَسْأَلُونِي ذَلِكَ فَبَلَغَ الْجَبَّارَ قَوْلُهُ فَبَعَثَ إِلَيْهِ أَرْبَعِينَ رَجُلًا يَأْتُوهُ بِإِدْرِيسَ فَأَتَوْهُ فَقَالُوا لَهُ إِنَّ الْجَبَّارَ بَعَثَنَا إِلَيْكَ لِنَذْهَبَ بِكَ إِلَيْهِ فَدَعَا عَلَيْهِمْ فَمَاتُوا فَبَلَغَ الْجَبَّارَ ذَلِكَ فَبَعَثَ إِلَيْهِ خَمْسَمِائَة رَجُلٍ لِيَأْتُوهُ بِهِ فَأَتَوْهُ فَقَالُوا لَهُ يَا إِدْرِيسُ إِنَّ الْجَبَّارَ بَعَثْنَا إِلَيْكَ لِنَذْهَبَ بِكَ إِلَيْهِ فَقَالَ لَهُمْ إِدْرِيسَ انْظُرُوا إِلَى مَصَارِعِ أَصْحَابِكُمْ فَقَالُوا لَهُ يَا إِدْرِيسُ قَتَلْتَنَا بِالْجُوعِ مُنْذُ عِشْرِينَ سَنَةً ثُمَّ تُرِيدُ أَنْ تَدْعُوَ عَلَيْنَا بِالْمَوْتِ أَ مَا لَكَ رَحْمَةُ فَقَالَ مَا أَنَا بِذَاهِب إِلَيْهِ وَ مَا أَنَا بِسَائِلِ اللَّهِ أَنْ يُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ حَتَّى يَأْتِيَنِي جَبَّارُكُمْ مَاشِيَا حَافِياً وَأَهْلُ قَرْيَتِكُمْ فَانْطَلَقُوا إِلَى الْجَبَّارِ فَأَخْبَرُوهُ بِقَوْلُ إِدْرِيسَ وَ سَأَلُوهُ أَنْ يَمْضِيَ مَعَهُمْ وَ جَمِيعُ أَهْل قَرْيَتِهِمْ إِلَى إِدْرِيسَ مُشَاةً حُفَاةَ فَأَتَوْهُ حَتَّى وَقَفُوا بَيْنَ يَدَيْهِ خَاضِعِينَ لَهُ طَالِبينَ إِلَيْهِ أَنْ يَسْأَلَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَهُمْ أَنْ يُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَيْهِمْ فَقَالَ لَهُمْ إِدْرِيسُ أَمَّا الْآنَ فَنَعَمْ فَسَأَلَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ إِدْرِيسُ عِنْدَ ذَلِكَ أَنْ يُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَيْهِمْ وَ عَلَى قَرْيَتِهِمْ وَ نَوَاحِيهَا فَأَظَلَّتْهُمْ سَحَابَةُ مِنَ السَّمَاءِ وَ أَرْعَدَتْ وَ أَبْرَقَتْ وَ هَطَلَتْ عَلَيْهِمْ مِن سَاعَتِهِمْ حَتَّى ظَنُّوا أَنَّهُ الْغَرَقُ فَمَا رَجَعُوا إِلَى مَنَازِلِهِمْ حَتَّى أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ مِنَ الْمَاءِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَرَفَعْناهُ مَكاناً عَلِيًّا﴾. (57)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَخْبَرَنِى جَبْرَئِيلُ أَنَّ مَلَكاً مِنْ مَلَائِكَةِ اللَّهِ كَانَتْ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ عزوجل مَنْزِلَةٌ عَظِيمَةٌ فَتُعْتِبَ عَلَيْهِ فَأَهْبِطَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ فَأَتَى إِدْرِيس ال فَقَالَ إِنَّ لَكَ اللَّهِ مَنْزَلَةٌ فَاشْفَعْ لِي عِنْدَ رَبِّكَ فَصَلَّى ثَلَاثَ لَيَالِ لَا يَفْتُرُ وَ صَامَ أَيَّامَهَا لَا يُفْطِرُ ثُمَّ طَلَبَ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى فِي السَّحَرِ فِي الْمَلَكِ فَقَالَ الْمَلَك إِنَّكَ قَدْ أَعْطِيتَ سُؤْلُكَ وَ قَدْ أَطْلِقَ لِي جَنَاحِيَ وَ

ص: 102

آن وقت بیرون رفت و با صدای بلند مردم را خبردار کرد و گفت بشارت باد بر شما که به زودی فرج و گشایش فرا می رسد چون ادریس به شهر شما وارد شده است ادریس علیه السلام رفت تا در جایگاه آن پادشاه جبّار که بر بالای تپه ای ،بود قرار گرفت و مردم اهل قریه به دور او اجتماع کردند و به او گفتند: ای ادریس علیه السلام در این بیست سال گرسنگی و مشقت فراوان بردیم، اکنون تو از خداوند درخواست کن تا آسمان بر ما ببارد ادریس علیه السلام گفت: هرگز! مگر این که پادشاه ستمگرتان و جمیع اهل این شهر با پای پیاده به این جا بیایند و از من درخواست نمایند». این سخن به گوش پادشاه رسید و او چهل نفر را فرستاد تا ادریس علیه السلام را به نزد او بیاورند، ادریس علیه السلام وقتی سرکشی آن پادشاه را مشاهده کرد آن ها را نفرین نمود و آن چهل نفر هلاک شدند و این مطلب به گوش پادشاه رسید این بار پانصد مرد به نزد ادریس علیه السلام فرستاد تا او را به نزد وی ببرند، وقتی آن پانصد مرد ادریس علیه السلام را یافتند ادریس علیه السلام گفت: به مردانی که قبل از شما برای بردن من آمده اند، نگاه کنید و سرنوشت خود را حدس بزنید آن ها گفتند: «ای ادریس علیه السلام بیست سال است که ما را به بلای گرسنگی مبتلا کردهای و اکنون نفرین می کنی تا ما هلاک شویم به ما رحم کن ادریس علیه السلام مجددا تکرار کرد من برای بارش باران دعا نمی کنم، مگر این که پادشاه شما و همه مردم با پسر و پای برهنه به نزد من بیایند آن گاه مردم به نزد پادشاه رفتند و او را از گفتار ادریس باخبر کردند و از او خواستند که همراه ایشان به نزد ادریس علیه السلام روانه شود آن جبّار هم مجبور به اطاعت شد و همگی باحالت خضوع و خشوع به نزد ادریس علیه السلام رفته و از او درخواست کردند که برای بارش باران دعا کند آن وقت ادریس علیه السلام به آنان جواب مثبت داد و به درگاه الهی دعا کرد که آسمان بر آن شهر و اطراف آن ببارد، ناگهان ابرها نمودار شد و رعد و برق در گرفت و آنقدر باران بارید که پنداشتند غرق خواهند شد و هر یک درحالی به خانه خود باز می گشتند که مهمترین مقصدشان نجات از سیل بود.

* و ما او را به مقام والایی رساندیم. (57)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل به من خبر داده است که فرشته ای از فرشتگان آسمان که در نزد خداوند از جایگاه عظیمی برخوردار بود مورد خشم خداوند قرار گرفت، و از آسمان به زمین فرو فرستاده شد. پس نزد ادریس علیه السلام آمد و گفت تو در نزد خداوند از منزلت والایی برخورداری نزد خداوند مرا شفاعت کن او نیز سه شب پشت سر هم نماز گزارد و روزهایش را نیز بی آن که افطار کند، روزه گرفت. سپس درهنگام سحر برای آن فرشته به درگاه خداوند عزوجل دعا کرد. فرشته گفت: درخواست تو اجابت شد و من نیز آزاد شدم اکنون می خواهم تو را پاداش دهم. حال چیزی از من

ص: 103

أنَا أُحِبُّ أَنْ أَكَافِيَكَ فَاطْلُبْ إِلَيَّ حَاجَةً فَقَالَ تُرينِي مَلَكَ الْمَوْتِ لَعَلَّى أَنَسُ بِهِ فَإِنَّهُ لَيْسَ يَهْنِتُنِي مَعَ ذِكْرِهِ شَيْءٌ فَبَسَطَ جَنَاحَهُ ثُمَّ قَالَ ارْكَبْ فَصَعِدَ بِهِ يَطْلُبُ مَلَكَ الْمَوْتِ فِي السَّمَاءِ الدُّنْيَا فَقِيلَ لَهُ اصْعَدْ فَاسْتَقْبَلَهُ بَيْنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَة وَالْخَامِسَة فَقَالَ الْمَلَكُ يَا مَلَكَ الْمَوْتِ مَا لِي أَرَاكَ قَاطِبَاً قَالَ الْعَجَبُ إِنِّي تَحْتَ ظِلَّ الْعَرْشِ حَيْثُ أُمِرْتُ أَنْ أَقْبَضَ رُوحَ آدَمِيٌّ بَيْنَ السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ وَ الْخَامِسَة فَسَمِعَ إِدْرِيسُ الفَامْتَعَضَ فَخَرَّ مِنْ جَنَاحَ الْمَلَكِ فَقُبِضَ رُوحُهُ مَكَانَهُ وَ قَالَ عزوجل وَ رَفَعْناهُ مَكَانًا عَلِيًّا﴾. (1)

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿وَ رَفَعْناهُ مَكاناً عَلِيًّا أَى عَالِياً رَفِيعاً وَقِيلَ: إِنَّهُ رُفِعَ إِلَى السَّمَاءِ السَّادِسَة﴾. (2)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قوله عزوجل ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَة قَالَ الْإِمَامُ هَذَا التَّقْرِيعُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى لِلْيَهُودِ وَ النَّاصِبِ وَ الْيَهُودُ جَمَعُوا الْأَمْرَيْنِ وَ اقْتَرَفُوا الْخَطِيئَتَيْنِ فَغَلُظَ عَلَى الْيَهُودِ مَا وَبَّخَهُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ جَمَاعَةٌ مِنْ رُؤَسَائِهِمْ وَ ذَوِى الْأَلْسُنِ وَ الْبَيَانِ مِنْهُمْ يَا مُحَمَّدُهُ زَعَمْتَ أَنَّهُ مَا فِي قُلُوبِنَا شَيْءٌ مِنْ مُوَاسَاةِ الْفُقَرَاءِ وَ مُعَاوَنَة الضُّعَفَاءِ وَ النَّفَقَة فِي إِبْطَالِ الْبَاطِل وَ إِحْقَاقِ الْحَقِّ وَ أَنَّ الْأَحْجَارَ أَلْيَنُ مِنْ قُلُوبَنَا وَأَطْوَعُ لِلَّهِ مِنَّا وَ هَذِهِ الْجِبَالُ بِحَضْرَتِنَا فَهَلُمَّ بِنَا إِلَى بَعْضِهَا فَاسْتَشْهِدُهُ عَلَى تَصْدِيقِكَ وَ تَكْذِيبَنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم نَعَمْ فَخَرَجُوا إِلَى أَوْعَرَ جَبَل رَأَوْهُ فَقَالُوا يَا مُحَمَّدُ هَذَا الْجَبَلُ فَاسْتَشْهِدْهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِلْجَبَل إِنِّي أَسْأَلُكَ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيبِينَ الَّذِينَ بِذِكْرِ أَسْمَائِهِمْ خَفَّفَ اللَّهُ الْعَرْشِ عَلَى كَوَاهِلِ ثَمَانِيَة مِنَ الْمَلَائِكَةِ بَعْدَ أَنْ لَمْ يَقْدِرُوا عَلَى تَحْرِيكِهِ وَ هُمْ خَلْقُ كَثِيرُ لَا يَعْرِفُ عَدَدَهُمْ إِلَّا اللَّهُ عَزَوجِلٌ وَ بحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيبينَ الَّذِينَ بذِكْرِ أَسْمَائِهِمْ تَابَ اللَّهُ عَلَى آدَمَ وَ غَفَرَ خَطِيئَتَهُ وَأَعَادَهُ إِلَى مَرْتَبَتِهِ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدِ اللهِ وَ آلِهِ الطَّيبِينَ الَّذِينَ بِذِكْرِ أَسْمَائِهِمْ وَ سُؤَالِ اللَّهِ بِهِمْ رُفِعَ إِدْرِيس اللَّهِ فِي

ص: 104

طلب کن ادریس علیه السلام گفت: می توانی فرشته مرگ را به من نشان دهی شاید که با او انس بگیرم زیرا با یادآوری نام او، هیچ چیز برایم خوشایند نمی گردد او بال هایش را گشود و گفت سوار شو» آن گاه ادریس را در آسمان دنیا بالا برد و در جستجوی فرشته مرگ برآمد. به او گفتند: «باید بالاتر بروی او رفت تا این که فرشته ی مرگ را بین آسمان چهارم و پنجم ملاقات کرد. آن فرشته صدا زد: ای فرشته مرگ چرا تو را اندوهگین و چهره درهم کشیده می بینم؟ او گفت: «شگفتی ام از آن است که در زیر سایه عرش دستور گرفتم که روح یک آدمیزاد را بین آسمان چهارم و پنجم قبض .کنم ادریس با شنیدن این جمله حالش تغییر کرد و بر روی بال فرشته بیهوش شد و فرشته ی مرگ در همان لحظه روحش را قبض نمود خداوند عزوجل در مورد او فرموده است و رَفَعْنَاهُ مَكَانًا عَلِيًّا».

2- ابن عباس رحمه الله علیه- مكاناً عَلِيًّا يعنى موقعيّتى بلند مرتبه که همان رسالت الهی است و بعضی هم گفته اند خداوند او را تا آسمان ششم بالا برده است.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- وقتی آیه پس از آن دل هاتان سخت شد همچون سنگ یا سخت تر و همانا از برخی سنگ ها جوی ها روان شود و برخی از آن ها بشکافد و آب از آن بیرون آید، و برخی از آن ها از بیم خدا [از کوه] فرو ریزد و خدا از آن چه می کنید غافل نیست (بقره/174) در شأن یهود و ناصبیها نازل شد؛ مفاد آن که حاوی سرزنش پیامبر صلی الله علیه و آله- بر یهودیان بود بر آنان گران ،آمد پس گروهی از سران و خطیبانشان به رسول خدا گفتند: «یا محمد صلی الله علیه و آله تو پنداشته ای که در دل ما تمایلی به دستگیری از مستمندان و کمک بیچارگان و اقدامات مالی در راه جلوگیری باطل و از بین بردن آن و یاری حق و زنده کردن آن نیست خلاصه در این دلها از صفات انسانی خبری نیست و این سنگ های سخت به مراتب از این دل ها نرمتر و در برابر فرمان خدا تسلیم تر است بفرمایید اینک کوه ها در مقابل هست با هم می رویم نزدیک آن ها و از آن ها بخواهد که صدق و حقانیت تو و کذب و دروغ ما را گواهی دهند اگر به نطق آمدند و با زبان فصیح تو را تصدیق نمودند البته تو بر حقی و ما هم لزوماً از تو متابعت نموده و تسلیم می شویم ولی اگر تو را تکذیب کردند و یا این که اصلاً سکوت کرده و پاسخی ندادند باید بدانی که تو در ادعای خود خطا رفته ای و از طریق هوی و هوس مسیر لجاجت و عناد را در پیش داری پیغمبر فرمود: اشکالی ندارد به طرف هر یک از این کوهها که می خواهید برویم تا استشهاد نمایم و او هم به نفع من و زیان شما گواهی خواهد داد حرکت کردند و سخت ترین صخره را انتخاب نموده». گفتند: «این کوه استشهاد کن» رسول خدا متوجه آن کوه شده و فرمود: «ای کوه من تو را سوگند می دهم به عظمت مقام محمد و پاکان از خاندانش که به احترام بردن نام آن ها عرش بزرگ الهی که تعداد زیاد و بی شماری از مخلوقات خداوند نیروی حرکت دادن آن را نداشتند بر دوش حاملین عرش که فقط هشت نفر از ملائکه هستند سبک و آسان گشت و قسم می دهم تو را به حق و خاندان پاکش که با بردن نام آن ها خداوند توبه آدم را پذیرفت و از خطایش درگذشت و به مقام و رتبه اولش برگرداند و به حق محمد و خاندان پاکش که به احترام نام بردن آن ها و توسل به آنان ادریس پیغمبر علیه السلام به جایگاه بلند و مقام رفیع بهشتی ارتقاء یافت. که گواهی دهی برای

ص: 105

الْجَنَّةَ مَكاناً عَلِيًّا لَمَّا شَهِدْتَ لِمُحَمَّدٍ بِمَا أَوْدَعَكَ اللَّهُ بِتَصْدِيقِهِ عَلَى هَؤُلَاءِ الْيَهُودِ فِي ذِكْرٍ قَسَاوَة قُلُوبِهِمْ وَ تَكْذِيبِهِمْ فِي جَحْدِهِمْ لِقَوْلِ مُحَمَّدٍ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَتَحَرَّكَ الْجَبَلُ وَ تَزَلْزَلَ وَ فَاضَ عَنْهَ الْمَاءُ وَنَادَى يَا مُحَمَّدُ: أَشْهَدُ أَنَّكَ رَسُولُ الرَبِّ الْعَالَمِينَ﴾. (1)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿في كِتَابِ عِلَلُ الشَّرَائِعِ بِإِسْنَادِهِ إِلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَزِيدَ بْنِ سَلَّامٍ أَنَّهُ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ قَدْ سَأَلَهُ عَنِ الْأَيَّامِ فَالْخَمِيسُ قَالَ هُوَ يَوْمَ خَامِ مِنَ الدُّنْيَا وَ هُوَ يَوْ وَ هُوَ يَوْمُ أَنيس لُعِنَ فِيهِ إبْلِيسُ وَ رُفِعَ فِيهِ إِدْرِيسُ علیه السلام الْحَدِيثِ﴾. (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿نَعَمْ يَا ابْنَ سَلَام.. وَ أَمَّا التَّسْعَةُ وَالْعِشْرُونَ رَفَعَ اللَّهُ إِدْرِيسَ مَكَانًا عَلِيًّا﴾. (3)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فِيمَا احْتَجَّ بِهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى يَهُودِيِّ الشَّامِ أَنَّ إِدْرِيسَ الةِ رَفَعَهُ اللهُ مَكاناً عَلِيًّا وَأَطْعِمَ مِنْ تُحَفِ الْجَنَّةَ بَعْدَ وَفَاتِهِ﴾. (4)

7- الرّضا علیه السلام- ﴿أَبُو الْمَضَاءِ صَبِيحُ مَوْلَى الرِّضَا قَالَ سَمِعْتُهُ يُحَدِّثُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ رَفَعْنَاهُ مَكاناً عَلِيًّا قَالَ نَزَلَتْ فِي صُعُودِ عَلَى علیه السلام عَلَى ظَهْرِ النَّبِى لِقَلْعِ الصَّنَم﴾. (5)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنِ الْحُسَيْنِ بْن عَلَى أَنَّ يَهُودِيَا مِنْ يَهُودِ الشَّامِ وَ أَحْبَارِهِمْ كَانَ قَدْ قَاً التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحُفَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ عَرَفَ دَلَائِلَهُمْ جَاءَ إِلَى مَجْلِس فِيهِ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ وَ فِيهِمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام قَالَ لَهُ الْيَهُودِيُّ فَإِنَّ هَذَا إِدْرِيس علیه السلام رَفَعَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَكَانًا عَلِيّاً وَ أَطْعَمَهُ مِنْ تُحَفِّ الْجَنَّةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ قَالَ لَهُ عَلَى اللهِ لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّدُ أعْطِيَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ قَالَ فِيهِ وَ رَفَعنا لَكَ ذِكْرَكَ فَكَفَى بِهَذَا مِنَ الله رفعه﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرائيلَ وَ مَنْ هَدَيْنَا وَ اجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنُ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا﴾. (58)

ص: 106

محمد در موضوع قساوت قلب یهود و تکذیب آن ها قول رسول الله را و عناد آن ها با پیغمبری به آن مطالبی که خدا در تو ودیعه نموده و به تو سپرده است که او همان تصدیق محمد و تکذیب یهود است یک مرتبه آن کوه سخت تکان خورده و متزلزل شد و آبی از او جریان پیدا کرد و با صدای رسا فریاد زد یا محمد گواهی می دهم که تو رسول پروردگار جهانیانی».

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- عبدالله بن یزید بن سلام از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره ی روز پنج شنبه پرسید پیغمبر فرمود: «پنجشنبه روز پنجم دنیا است روز انیس است که در آن ابلیس لعن شده و ادریس علیه السلام بالا برده شده است».

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- [پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد برخی اعداد خطاب به ابن سلام] فرمود: «آری، پسر سلام... اما بیست و نه خداوند ادریس علیه السلام را به مکانی بلند برداشت».

6- امام علی علیه السلام- در کتاب احتجاج آمده است که یهودی گفت: ادریس را خداوند به مقام عالی رسانید و از تحفه های بهشت پس از مرگ به او خورانید».

7- امام رضا علیه السلام- ابوالمضاء صبیح گوید از امام رضا علیه السلام شنیدم که از پدرش، از جدش درباره ی سخن خدای تعالی وَرَفَعْناهُ مَكاناً عَلِيّاً حديث نموده و فرمود: «[این آیه] درباره ی بالارفتن علی علیه السلام بر پشت پیامبر صلی الله علیه و آله برای کندن بت ها نازل شده است.

8- امام علی علیه السلام- امام کاظم از پدرانش از امام حسین روایت فرمود یهودی ای از یهودیان شام و عالمشان در کلامی طولانی به علی گفت: این ادریس علیه السلام است که خدای عزوجل به او مقام والایی داده است علی به او فرمود: «همین طور بود و به محمّد صلی الله علیه و آله چیزی که بهتر از این است عطا شده است». خداوند عزّوجل درباره ی او فرمود: و آوازه ی تو را بلند ساختیم. (شرح/4) و این بلندی مرتبه از طرف خداوند کافی است.

آن ها پیامبرانی بودند از فرزندان آدم و از کسانی که با نوح [برکشتی] سوار کردیم و از دودمان ابراهیم و یعقوب و از کسانی که هدایت کردیم و برگزیدیم، کسانی که خداوند مشمول نعمتشان قرار داده بود هنگامی که آیات خداوند رحمان بر آنان خوانده می شد به خاک می افتادند در حالی که سجده می کردند و گریان بودند.

ص: 107

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عِيسَى بْن دَاوُدَ النَّجَّارِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى بْن جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْل اللَّهِ عزّوجل أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا قَالَ نَحْنُ ذُرِّيَّةُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ نَحْنُ الْمَحْمُولُونَ مَعَ نُوحٍ الله وَ نَحْنُ صَفْوَةُ اللَّهِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ مِمَّنْ هَدَيْنَا وَ اجْتَبَيْنَا فَهُمْ وَ اللَّهِ شِيعَتُنَا الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ لِمَوَكَّتِنَا وَ اجْتَبَاهُمْ لِدِينِنَا فَحَبُّوا عَلَيْهِ وَ مَاتُوا عَلَيْهِ وَصَفَهُمُ اللَّهُ بِالْعِبَادَة وَالْخُشُوع و رقَة الْقَلْب فَقَالَ إِذا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا ثُمَّ قَالَ عَزَوجَلٌ فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيَّا وَ هُوَ جَبَلُ مِنْ صُفْر ي دُورُ فِي وَسَطِ جَهَنَّمَ﴾. (1)

2- السجّاد علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَرَ قَالَ: كَانَ عَلَى بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام يَسْجُدُ فِي سُورَةِ مَرْيَمَ حِينَ يَقُولُ وَ مِنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا وَيَقُولُ نَحْنُ عُنِينَا بِذَلِكَ وَ نَحْنُ أَهْلُ الْجَبْوَة وَ الصَّفْوَة﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا﴾ (59)

1- امام کاظم علیه السلام- عیسی بن داود نجار گوید: از امام کاظم علیه السلام در مورد آیه: ﴿أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَ اجتبينا إِذا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا﴾ پرسیدم ایشان فرمود: «ما نسل ابراهیم علیه السلام و کسانی هستیم که به همراه نوح علیه السلام که به همراه نوح بر روی کشتی سوار شدیم و ما برگزیدگان خداوندیم. اما منظور از عبارت وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَ اجْتَبَيْنَا ایشان- به خدا قسم- شیعیان مایند که خداوند آنان را به محبّت ما هدایت نمود و آنان را برای دین ما برگزید و با آن زندگی کردند و با آن مردند و خداوند آنان را با عبادت و خشوع و رقت قلب توصیف نموده است». سپس فرمود: ﴿إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَن خَرُّوا سُجَّدًا وَ بُكِيًّا﴾ سپس خداوند فرموده است: ﴿فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيَّا﴾؛ و آن کوهی از مس زرد است که در جهنم می چرخد».

2- امام سجاد علیه السلام- از امام باقر علیه السلام روایت است حضرت زین العابدین علیه السلام وقتی به این آیه از سوره ی مریم می رسید وَ مِنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَبُكِيًّا سجده می کرد و می فرمود: «منظور ما هستیم که برگزیده و منتخب می باشیم».

اما پس از آنان فرزندان ناشایست های جای آن ها را گرفتند که نماز را تباه کرده، و از شهوات پیروی نمودند؛ و به زودی [مجازات] گمراهی [خود] را خواهند دید (59)

4-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودِ سَيَأْتِي مِنْ بَعْدِي أَقْوَامُ يَأْكُلُونَ طَيِّبَ الطَّعَامِ وَ أَلْوَانَهَا وَ الله يَرْكَبُونَ الدَّوَابَّ وَ يَتَزَيَّنُونَ بزينَةَ الْمَرْأَة لِزَوْجِهَا وَيَتَبَرَّجُونَ تَبَرَّجَ النِّسَاءِ وَ زِيُّهُنَّ مِثْلُ رَىّ الْمُلُوكِ الْجَبَابِرَة وَ هُمْ مُنَافِقُو هَذِهِ الْأُمَّة فِي آخِرِ الزَّمَانِ شَارِبُونَ بِالْقَهَوَاتِ لَاعِبُونَ بِالْكِعَابِ رَاكِبُونَ الشَّهَوَاتِ تَارِكُونَ الْجَمَاعَاتِ رَاقِدُونَ عَنِ الْعَتَمَاتِ مَفْرِطُونَ فِي الْعَدَوَاتِ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيَّا يَا ابْنَ مَسْعُودٍ مَثَلُهُمْ مِثْلُ الدِّفْلَى زَهْرَتُهَا حَسَنَةٌ وَ طَعْمُهَا مرُّ﴾. (1)

5-1- السجّاد علیه السلام- ﴿كِتَابُهُ إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِم الزُّهْرِى ... مَا لَكَ لَا تَنْتَبِهُ مِنْ نَعْسَتِكَ وَ الله تَسْتَقِيلُ مِنْ عَشْرَتِكَ فَتَقُولَ وَ اللَّهِ مَا قُمْتُ لِلَّهِ وَاحِدًا أَحْيَيْتُ بِهِ لَهُ دِينَا أَوْ أَمَتُ لَهُ فِيهِ بَاطِئًا فَهَذَا شكركَ مَنِ اسْتَحْمَلَكَ مَا أَخْوَفَنِي أَنْ تَكُونَ كَمَنْ قَالَ اللَّهَ تَعَالَى فِي كِتَابِهِ أَضَاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيَّا اسْتَحْمَلَكَ كِتَابَهُ وَ اسْتَوْدَعَكَ عِلْمَهُ فَأَضَعْتَهَا فَنَحْمَدُ اللَّهَ الَّذِي عَافَانَا مِمَّا ابْتَلَاكَ به﴾. (2)

6-1- المهدى علیه السلام- ﴿أَبُو مُحَمَّدِ الْحُسَيْنُ بن أَحْمَدَ الْمُكَتبُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيِّ بْنُ هَمَّامٍ بِهَذَا الدُّعَاءِ وَ ذَكَرَ أَنَّ الشَّيْحَ الْعَمْرِيَّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ أَمْلَاهُ عَلَيْهِ وَ أَمَرَهُ أَنْ يَدْعُوَ بِهِ وَ هُوَ الدُّعَاءُ فِي غَيْبَة الْقَائِمِ: اللَّهُم ... وَ عَذَّبْ أَعْدَا وَكَ وَ أَعْدَاءَ دِينِكَ وَ أَعْدَاءَ رَسُولِكَ بِيَدِ وَلِيْكَ وَ أَيْدِيَ عِبَادِكَ الْمُؤْمِنِينَ اللَّهُمَّ اكْفِ وَلِيَکَ وَ حُجَتَكَ فِي أَرْضِكَ هَوَلَ عَدُوِّهِ وَ كِدْ مَنْ كَادَهُ وَ امْكُرْ بِمَنْ مَكَرَ بِهِ وَاجْعَلْ دَائِرَةَ السَّوْءِ عَلَى مَنْ أَرَادَ بِهِ سُوءاً وَ اقْطَعْ عَنْهُ مَادَّتَهُمْ وَأَرْعِبْ بِهِ قُلُوبَهُمْ وَ زَلْزِلْ لَهُ أَقْدَامَهُمْ وَ خُذْهُمْ جَهْرَةً وَ بَغْتَةً شَدَّدْ عَلَيْهِمْ عِقَابَكَ وَأَخْزِهِمْ فِي عِبَادِكَ وَ الْعَنْهُمْ فِي بِلَادِكَ وَأَسْكِنْهُمْ أَسْفَلَ نَارِک وَ أَحِطُّ بِهِمْ أَشَدَّ عَذَابِكَ وَ أَصْلِهِمْ نَاراً وَ احْشُ قُبُورَ مَوْتَاهُمْ نَاراً وَأَصْلِهِمْ حَرَّ نَارِكَ فَإِنَّهُمْ أَضَاعُوا الصَّلاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ وَأَذِلُّوا عِبَادَكَ﴾. (3)

4-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود گروهی پس از من می آیند که غذاهای رنگین و گوارا می خورند چهار پایان را سوار می شوند مانند زنان که برای شوهر آرایش می کنند آرایش می آرایش خود را مانند زنان به دیگران نشان می دهی لباسشان لباس پادشاهان ستمگر می باشد اینان در آخرالزمان منافقان امتند؛ باده گساری می کنند نرد ببازند، به فرمان هوی و هوس می باشند اجتماع را وامی گذارند و نماز خفتن را نمی خوانند زیاده روی در ستم می کنند و خدای تعالی می فرماید: ﴿فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيَّا﴾ اى پسر مسعود مثل آنان مانند خرزهره است گلشن خوب مزه اش تلخ است.

5-1- امام سجّاد علیه السلام- نامه ای که امام زین العابدین علیه السلام به محمد بن مسلم زهری می نویسد... تو را چه شده که از خواب غفلت بیدار نمی شوی و از لغزش خویش باز نمی ایستی تا بگویی سوگند به خدا که من در تمام عمر خود یک بار هم نشد که به پا خیزم و محض رضای خدا، دین خدا را زنده سازم یا باطلی را بمیرانم پس این است سپاسگزاری ،تو از کسی که تأمین زندگی تو را به عهده گرفته است. چقدر بیمناکم که تو در شمار کسانی باشی که خداوند متعال در قرآن فرمود: ﴿أضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيَّا﴾؛ خداوند قرآنش را در دسترس تو گذاشت و علم آن را به تو آموخت ولی تو آن را تباه ساختی پس ما سپاس می گذاریم خداوندی را که ما را از آن چه تو به آن مبتلا گشتی محفوظمان داشت.

6-1- امام مهدی علیه السلام- دعایی در غیبت امام مهدی علیه السلام است: خدایا ولی و حجت خود را در زمینت از بیم دشمنش کفایت فرما و هرکس به او نیرنگ زند حیله کن و هرکس او را مکر کند، فریب ده، و کسانی که خواهان بدی برای او هستند در احاطه بدی قرار ده، اصل آنان را قطع کن و دل هایشان را به او بترسان و گام هایشان را برای او به لرزه درآور و آن ها را آشکارا یا پنهانی برگیر عذابت را بر آنان بسیار کن و در میان بندگانت خوار ساز و آن ها را در سرزمین خود، نفرین کن و در پایین ترنی نقطه آتش خود سکنی ده و سخت ترین عذابت را بر آنان احاطه گردان و بر آتش جهنم وارد ساز به راستی که آنان نماز را تباه کردند و از شهوت ها پیروی نمودند و بندگانت را به خواری کشاندند.

2-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ اتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ رَوَوْا عَنْ عَلِيٍّ علیه السلام مَنْ بَنَى الشَّدِيدَ وَ رَكِبَ الْمَنْظُورَ وَلَبسَ الْمَشْهُورَ﴾. (1)

2-2- امام علی علیه السلام- وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ؛ کسی که بنای محکم بسازد و مورد پسند خود را سوار شود و لباس [شهرت و] گرانبها بپوشد.

3- الكاظم علیه السلام- ﴿ثُمَّ قَالَ عزوجل إِلَّا مَنْ تابَ مَنْ غَشَّ آلَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحِاً فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا يُظْلَمُونَ شَيْئًا إِلَى قَوْلِهِ مَنْ كَانَ تَقِيًّا﴾. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مِنْ كِتاب إرْشَادِ الْقُلُوبِ، فِيمَا كَتَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِلَى مَلِكِ الرُّومِ: كَتَبَ عَلَى علیه اللسام إِلَى قَيْصَر.. فَأَمَّا سُؤَالُكَ عَنِ اسْمِ اللَّهِ تَعَالَى فَإِنَّهُ اسْمُ فِيهِ شِفَاءُ مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَعَوْنُ عَلَى كُلِّ دَوَاءِ.. وَأَمَّا الرَّحِيمُ فَرَحِمَ مَنْ عَصَى وَ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً﴾. (2) 2

قوله تعالى: ﴿جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتي وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّهُ كَانَ وَعْدُهُ مَأْتِيًّا﴾. (61)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ ضُريس الْكُنَاسِي قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام أَنَ النَّاسَ يَذْكُرُونَ أَن فُرَاتَنَا يَخْرُجُ مِنَ الْجَنَّةِ فَكَيْفَ هُوَ وَ هُوَ يُقْبلُ مِنَ الْمَغْرِب وَ تُصَبُّ فِيهِ الْعُيُونُ وَالْأَوْدِيَةُ قَالَ فَقَالَ أبو جَعْفَر علیه السلام وَ أَنَا أَسْمَعُ إِنَّ لِلَّهِ جَنَّةَ خَلَقَهَا اللَّهُ فِي الْمَغْرِب وَ مَاءَ فُرَاتِكُمْ يَخْرُجُ مِنْهَا وَإِلَيْهَا تَخْرُجُ أَزْوَاحُ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ حُفَرِهِمْ عِنْدَ كُلِّ مَسَاءٍ فَتَسْقُطُ عَلَى ثِمَارِهَا وَتَأْكُلُ مِنْهَا وَتَتَنَعَمْ فِيهَا وَ تَتَلَاقَى وَ تَتَعَارَفُ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ هَاجَتْ مِنَ الْجَنَّةِ فَكَانَتْ فِي الْهَوَاءِ فِيمَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ تَطِيرُ ذَاهِبَةً وَ جَائِيَةً وَ تَعْهَدُ حُفَرَهَا إِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ وَ تَتَلَاقَى فِي الْهَوَاءِ وَ تَتَعَارَفُ قَالَ وَإِنَّ لِلَّهِ نَاراً فِي الْمَشْرِقِ خَلَقَهَا لِيُسْكِنَهَا أَرْوَاحَ الْكُفَّارِ وَيَأْكُلُونَ مِنْ زَقَومِهَا وَ يَشْرَبُونَ مِنْ حَمِيمِهَا لَيْلَهُمْ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ هَاجَتْ إِلَى وَادِ بِالْيَمَنِ يُقَالُ لَهُ بَرَهُوتُ أَشَدُّ حَراً مِنْ نِيرَانِ الدُّنْيَا كَانُوا فِيهَا يَتَلَاقَوْنَ وَ يَتَعَارَفُونَ فَإِذَا كَانَ الْمَسَاءُ عَادُوا إِلَى النَّارِ فَهُمْ كَذِلِكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ قَالَ قُلْتُ أصْلَحَكَ اللَّهُ فَمَا حَالُ الْمُوَحَدِينَ الْمُقِرِّينَ بِنُبُوَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمُسْلِمِينَ الْمُذْنِبِينَ الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ لَيْسَ لَهُمْ إِمَامُ وَ لَا يَعْرِفُونَ وَلَايَتِكُمْ فَقَالَ أَمَّا هَؤُلَاءِ فَإِنَّهُمْ فِى حُفْرَتِهِمْ لَا يَخْرُجُونَ مِنْهَا فَمَنْ كَانَ مِنْهُمْ لَهُ عَمَلُ صَالِحٌ وَ لَمْ يَظْهَرْ مِنْهُ عَدَاوَةُ فَإِنَّهُ يُخَدُّ لَهُ خَدُّ إِلَى الْجَنَّةِ الَّتِي خَلَقَهَا اللَّهُ فِ-ي الْمَغْرِبِ فَيَدْخُلُ عَلَيْهِ مِنْهَا الرَّوْحُ فِي حُفْرَتِهِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَيَلْقَى اللَّهَ فَيُحَاسِبُهُ بِحَسَنَاتِهِ وَ سَيِّئَاتِهِ فَإِمَّا إِلَى الْجَنَّة وَإِمَّا إِلَى النَّارِ فَهَوْلَاءِ مَوْقُوفُونَ لِأمْرِ اللهِ قَالَ وَكَذَلِكَ يَفْعَلُ اللَّهُ بِالْمُسْتَضْعَفِينَ وَالْبُلَهِ وَالْأَطْفَالِ وَ أَوْلَادِ الْمُسْلِمِينَ الَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ فَأَمَّا النَّصَابُ مِنْ أَهْلِ

ص: 114

3- امام كاظم علیه السلام- إِلَّا مَنْ تابَ مگر کسی که از خیانت به آل محمد توبه کند. ﴿وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الجَنَّةَ وَلا يُظْلَمُونَ شَيْئًا تا مَنْ كَانَ تَقِيًّا﴾.

4- امام علی علیه السلام- حضرت علی نوشت نامه ایست به سوی قیصر روم اما پرسش تو از نام خدا همانا آن اسمی است که درمان همه ی دردهاست کمک هر دارویی است ... اما رحیم پس رحم می کند به هر کس گناه کرده و توبه کند و ایمان بیاورد و کاری شایسته انجام دهد.

باغ های جاویدان بهشتی که خداوند رحمان بندگانش را به آن وعده داده است، هر چند آن را ندیده اند؛ به یقین وعده خدا تحقق یافتنی است. (61)

1- امام باقر علیه السلام- ضریس کناسی گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم مردم می گویند که آب فرات ما از بهشت سرچشمه می گیرد چگونه آن از مغرب می آید و چشمه ها و مسیل ها در آن می ریزند؟ من به پاسخ امام باقر علیه السلام گوش فرا دادم و ایشان در جواب من فرمود: «همانا خداوند بهشتی دارد که آن را در مغرب آفریده است و آب فرات از آن خارج می شود. ارواح مؤمنان در هر شامگاه، از قبرهایشان به سمت آن می روند و بر روی میوه های آن می افتند و از آن می خورند و بهره مند می گردند و با هم دیدار می کنند و با یکدیگر آشنا می شوند با ظهور سپیده دم آنان از بهشت بیرون می شوند و در آسمان و بین آسمان و زمین شروع به رفت و آمد می کنند و با طلوع خورشید، به قبرهایشان می روند آن ها در آسمان یکدیگر را دیدار می کنند و با هم آشنا می شوند. ایشان در ادامه فرمود و خداوند آتشی در مشرق دارد که آن را برای اسکان روح کافران آفریده و آنان از زقوم آن می خورند و در شب از آب جوشان آن می نوشند و آن گاه که سپیده دم سر ،زند به وادی ای در یمن می روند که به آن برهوت گفته می شود که از آتش های دنیا سوزنده تر است. آنان در آن جا با یکدیگر ملاقات می کنند و با یکدیگر آشنا می شوند و در شامگاه به آتش بازمی گردند و پیوسته تا روز قیامت حالشان این چنین است». پرسیدم: «خداوند خیرتان دهد، حال موحدانی که به نبوت محمد اذعان دارند اما از جمله مسلمانان گناهکاری هستند که بدون امام می میرند و از ولایت شما آگاهی ندارند چگونه است؟ ایشان فرمود: «اینان در قبرهایشان می مانند و از آن خارج نمی شوند و هرکس که کار نیکی داشته باشد و دشمنی و عداوتی از او سر نزده باشد گونه او را به سوی بهشت می گردانند که خداوند در مغرب آفریده است و از جانب آن تا روز قیامت باد ملایمی به قبرش وزیده می شود و سپس به دیدار خداوند می رود و خداوند نیکی ها و گناهان او را محاسبه می کند و در نهایت یا به بهشت می رود و یا وارد جهنم می شود. قضیه ی اینان موکول به خداوند است. خداوند با مستضعفان و دیوانگان و کودکان و مسلمان زادگانی که قبل از سن بلوغ مرده اند نیز چنین کند. اما ناصبی هایی که به سوی

ص: 115

الْقِبْلَةِ فَإِنَّهُمْ يُخَدُّ لَهُمْ خَدُّ إِلَى النَّارِ الَّتِي خَلَقَهَا اللَّهُ فِي الْمَشْرِقِ فَيَدْخُلُ عَلَيْهِمْ مِنْهَا اللَّهَبُ وَ الشَّرَرُ وَ الدُّخَانُ وَ فَوْرَةُ الْحَمِيمِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ثُمَّ مَصِيرُهُمْ إِلَى الْحَمِيمِ ثُمَّ فِي النَّارِ يُسْجَرُونَ ثُمَّ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَيْنَ إِمَامُكُمُ الَّذِى اتَّخَذْتُمُوهُ دُونَ الْإِمَامِ الَّذِي جَعَلَهُ اللَّهُ للنَّاسِ إِمَاماً﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الْأَرْوَاحَ فِي صِفَةِ الْأَجْسَادِ فِي شَجَر فِي الْجَنَّةَ، تَسَاءَلُ وَ تَعَارَفُ فَإِذَا قَدِمَتِ الرُّوحُ عَلَى الْأَرْوَاحِ تَقُولُ: دَعُوهَا فَإِنَّهَا قَدْ أَقْبَلَتْ مِنْ هَوْلَ عَظِيمٍ، ثُمَّ يَسْأَلُونَهَا مَا فَعَلَ فُلَانُ وَ مَا فَعَلَ فَلَانُ، فَإِنْ قَالَتْ لَهُمْ تَرَكْتُهُ حَيَا ارْتَجَوْهُ وَ إِنْ قَالَتْ لَهُمْ: قَدْ هَلَكَ، قَالُوا: قَدْ هَوَى هَوَى﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِينَ لَفِي شَجَرَةَ مِنَ الْجَنَّةِ يَأْكُلُونَ مِنْ طَعَامِهَا وَ يَشْرَبُونَ مِنْ شَرَابِهَا وَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَقِمِ السَّاعَةَ لَنَا وَ أَنْجِزْ لَنَا مَا وَعَدْتَنَا وَ الْحِقِّ آخِرِنَا بِأَوَلَنَا﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿مِنْ كِتَابِ فَضَائِلِ الشَّيعَةَ لِلصَّدُوقِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِشِيعَتِهِ: دِيَارِكُمْ لَكُمْ جَنَّةً و قبوركُمْ لَكُمْ جَنَّهٌ لِلْجَنَّهِ خُلِقْتُمْ وَ إِلَی اَلْجَنَّهِ تَصِیرُونَ﴾. (4)

5- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَقَالَ بِالْغَيْبِ لِأَنَّهُمْ غَابُوا عَمَّا فِيهَا مِمَّا لَا عَيْنُ رَأَتْ وَ لاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغُوا إِلا سَلاماً وَهُمْ رِزْقُهُمْ فيها بُكْرَةً وَ عشیا﴾. (62)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَى مَنْ أَنْكَرَ الثَّوَابَ وَالْعِقَابِ قَوْلُهُ النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوا وَ عَشِيَّا فَأَمَّا الْغُدُو وَ الْعَشِيُّ إِنَّمَا يَكُونَان فِي الدُّنْيَا فِي دَارِ الْمُشْرِكِينَ وَ أَمَّا فِي الْقِيَامَةِ فَلَا يَكُونُ غُدُو وَلَا عَشِيُّ وَ قَوْلُهُ هُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَعَشِيًّا يَعْنِي فِي جَنَانِ الدُّنْيَا الَّتِي يُنْقَلُ إِلَيْهَا أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِينَ فَأَمَّا فِى جَنَّاتِ الْخُلْدِ فَلَا يَكُونُ غُدُو وَلَا عَشِيُّ﴾. (6)

2- أمير المؤمنين علیه السلام ﴿أَمَّا الرَّدُّ عَلَى مَنْ أَنْكَرَ الثَّوَابَ وَالْعِقَابَ فِى الدُّنْيَا بَعْدَ الْمَوْتِ قَبْلَ الْقِيَامَة فَيَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ وَالْغُدُو وَ السَّاعَةُ وَالْغُدُو وَ الْعَشِيُّ لَا يَكُونَانَ

ص: 116

قبله نماز می خوانند خداوند گونه آنان را به سوی جهنمی قرار می دهد که در مشرق آفریده است و تا روز قیامت از آن جانب زبانه ی آتش و گدازه و دود و فیضانهای حمیم به سوی آنان می آید و در نهایت به جحیم می روند و آن گاه به آتش کشیده می شوند سپس به آن ها گفته می شود: کجایند آنانی که جز خداوند فرا می خواندید؟ کجاست امامتان که او را به جای امامی که خداوند برای مردم برگزیده بود انتخاب کردید»؟

2- امام صادق علیه السلام- روح ها به مانند جسدها در میان درختانی از بهشت جای می گیرند و با یکدیگر آشنا می شوند و از هم سؤال می پرسند و هنگامی که روح [جدیدی] نزد آنان می آید می گویند رهایش کنید چرا که او بعد از ترسی بزرگ نزد ما آمده است سپس از او می پرسند که فلانی و فلانی چه کردند؟ و اگر به آن ها بگوید که او را زنده رها کردم؛ بدو امید می بندند و اگر بگوید مرده است؛ می گویند هلاک شد، هلاک شد».

3- امام صادق علیه السلام- همانا روح مؤمنان در میان درختانی از بهشت است که از خوردنی ها و نوشیدنی های آن می خورند و می گویند پروردگارا قیامت را برایمان برپا کن و به آن چه که به ما وعده دادی عمل نما و افراد پسین ما را به پیشینیان ما ملحق کن».

4- امام صادق علیه السلام- شهرها و گورهای شما برایتان بهشت است برای بهشت آفریده شده اید و به آن جا هم خواهید رفت.

5- ابن عباس رحمه الله علیه- بِالْغَيْبِ؛ چون آن ها از آن چه در بهشت است- از آن چیزهایی که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده است- غایب هستند و آن را ندیده اند

در آن جا هرگز گفتار لغو و بیهوده ای نمی شنوند؛ و جز سلام در آن جا سخنی نیست؛ و هر صبح و شام روزی آنان در بهشت آماده است. (62)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله علیه- اما رد بر کسی که پاداش و عذاب قبل از قیامت را انکار می کند، سخن خداوند است عذاب آن ها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می شوند؛ و اما صبح و شام، تنها در دنیا در خانه ی مشرکین می باشد و اما در قیامت صبح و شامی نمی باشد و سخن خداوند هم رِزْقُهُمْ فِيها بُكْرَةً وَعَشِيًّا؛ یعنی در بهشت دنیا که ارواح مؤمنین به آن جا منتقل می شوند و اما در بهشت جاودانی صبح و شامی وجود ندارد.

2- امام علی علیه السلام- اما ردّ بر کسی که پاداش و عذاب را بعد از مرگ و قبل از قیامت در دنیا انکار کند این آیه است که خدای تعالی می فرماید [عذاب آن ها] آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می شوند و روزی که قیامت برپا شود (غافر/46) و صبح و شام در قیامت- که

ص: 117

فِي الْقِيَامَة الَّتِي هِيَ دَارُ الْخُلُودِ وَ إِنَّمَا يَكُونَان فِي الدُّنْيَا وَقَالَ اللهُ تَعَالَى فِي أَهْلِ الْجَنَّةَ وَهُم رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَعَشِيًّا وَ الْبُكْرَةُ وَالْعَشِيُّ إِنَّمَا يَكُونَانِ مِنَ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ فِي جَنَّةِ الْحَيَاةِ قَبْلَ يَوْمٍ الْقِيَامَة قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لا يَرَوْنَ فِيها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِيراً!﴾ (1)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ هُمْ رِزْقُهُمْ فِيها بُكْرَةً وَ عَشِيًّا قَالَ ذَلِكَ فِي جَنَّاتِ الدُّنْيَا قَبْلَ الْقِيَامَة وَ الدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ قَوْلُهُ بُكْرَةً وَعَشِيَّا فَالْبُكْرَةُ وَالْعَشِيُّ لَا تَكُونَان فِي الْآخِرَةِ فِي جَنَانِ الْخُلْدِ وَإِنَّمَا يَكُونُ الْغُدُو وَ الْعَشِيُّ فِى جنَانِ الدُّنْيَا الَّتِي تَنْقُلُ إِلَيْهَا أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِينَ وَتَطْلُعُ فِيهَا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ﴾ (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن ابْن أَخِي شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ: شَكَوْتُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا أَلْقَى مِنَ الْأَوْجَاعِ وَ التَّخَم فَقَالَ لِي تَغَدَّ وَ تَعَشَ وَلَا تَأْكُلْ بَيْنَهُمَا شَيْئاً فَإِنَّ فِيهِ فَسَادَ الْبَدَنِ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ عزوجل يَقُولُ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا﴾ (3)

قوله تعالى: ﴿تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتي نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا مَنْ كَانَ تَقِيًّا﴾. (63)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَا كُمَيْلُ كُلَّ يَصِيرُ إِلَى الْآخِرَةَ وَ الَّذِي [نَرْغَبُ] فِيهِ مِنْهَا ثَوَابُ اللَّهِ عزّوجلّ وَالدَّرَجَاتُ الْعُلَى مِنَ الْجَنَّة الَّتِي لَا يُورِثُهَا إِنَّا مَنْ كَانَ تَقِيًّا﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلا بِأَمْرِ رَبِّكَ لَهُ ما بَيْنَ أَيْدِينَا وَمَا خَلْفَنا وَمَا بَيْنَ ذلِكَ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا﴾. (64)

جایگاه جاودانه است- نیستند و تنها در دنیا هستند و خدای تعالی در مورد اهل بهشت فرمود: ﴿هُمْ رِزْقُهُمْ فِيها بُكْرَةً وَ عَشِيًّا﴾ و صبح و شام تنها از شب و روز به وجود می آید و در بهشت زندگانی قبل از قیامت است و اما در مورد قیامت خدای تعالی فرمود نه آفتاب [سوزان] را در آن جا می بینند و نه سرما را. (انسان/13)

3- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيها بُكْرَةً وَ عَشِيًّا؛ آن در باغ های دنیا قبل از قیامت است و دلیل بر آن سخن خداوند: بُكْرَةً وَ عَشِيًّا است؛ چون صبح و شام در آخرت، در بهشت جاودانه نمی باشند و صبح و شام تنها در بهشت دنیا است که ارواح مؤمنین به آن جا منتقل می شوند و در آن خورشید و ماه طلوع می کنند.

4- امام صادق علیه السلام- شهاب بن عبد ربه گوید: از بیماری ها و پرخوری به امام صادق علیه السلام شکایت کردم. ایشان فرمود: صبحانه و شام بخور و در فاصله ی بین آن ها چیزی نخور؛ چرا که آن موجب تباهی بدن می شود مگر این گفته ی خدا را نشنیدی که می فرماید: ﴿وَ هُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً عَشِيًّا﴾.

این همان بهشتی است که به بندگان ما که پرهیزگار باشند به ارث می دهیم. (63)

1- امام علی علیه السلام ای کمیل! همه به طرف آخرت می روند و هر کسی که در دنیا به سوی آخرت میل کند، ثواب خدای عزوجل و درجات بلند از بهشتی که به بندگان پرهیزگار به ارث می رسد، برای اوست.

[پس از تأخیر وحی جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد]: ما جز به فرمان پروردگار تو نازل نمی شویم؛ آن چه پیش روی ما و پشت سر ما و آن چه میان آن است، همه از آن اوست؛ و پروردگارت هرگز فراموشکار نبوده [و نیست]. (64)

1-2- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَخِيهِ عَبْدِ الْعَزِيزِ قَالَ: سَأَلْتُ الرَّضَاعَلِي بْن مُوسَى علیه السلام عَنْ قَوْل اللَّهِ عزّوجل نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَا يَنْسَى وَلَا يَسْهُو وَإِنَّمَا يَنْسَى وَ يَسْهُو الْمَخْلُوقُ الْمُحْدَثُ أَلَا تَسْمَعُهُ عزوجل يَقُولُ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا وَ إِنَّمَا يُجَازِى مَنْ نَسِيَهُ وَ نَسِيَ لِقَاءَ يَوْمِهِ بِأَنْ يُنْسِيَهُمْ أَنْفُسَهُم﴾. (1)

2-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَة إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِي الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَالتَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِي دِينِكُمْ فَقَالَ لَهُ عَلَى وَ مَا هُوَ قَالَ قَوْلُهُ تَعَالَى نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ وَ قَوْلُهُ فَالْيَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا وَقَوْلُهُ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا ... فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَأَمَّا قَوْلُهُ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا فَإِنَّ رَبَّنَا تَبَارَكَ وَتَعَالَى عُلُوا كَبيراً لَيْسَ بِالَّذِي يَنْسَى وَ لَا يَغْفُلُ بَلْ هُوَ الْحَفِيظُ الْعَلِيمُ وَ قَدْ يَقُولُ الْعَرَبُ قَدْ نَسِيَنَا فَلَانُ فَلَا يَذْكُرُنَا أَوْ إِنَّهُ لَا يَأْمُرُ لَهُمْ بِخَيْرٍ وَلَا يَذْكُرُهُمْ بِهِ﴾. (2)

3-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي مَعْمَر السَّعْدَانِي أَنَّ رَجُلًا أَتَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بَن أَبِي طَالِب علیه السلام فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنِّي قَدْ شَكَكْتُ فِي كِتَابِ اللهِ الْمُنْزَل حيث أَجِدُ اللَّهَ يَقُولُ فَالْيَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا وَ قَالَ أَيْضاً نَسُوا اللهَ فَنَسِيَهُمْ وَ قَالَ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا فَمَرَّةً يُخْبرُ أَنَّهُ يَنْسَى وَ مَرَّةً يُخْبرُ أَنَّهُ لَا يَنْسَى.. فَقَالَ ال أَمَّا قَوْلُهُ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّمَا يَعْنِي نَسُوا اللَّهَ فِي دَارِ الدُّنْيَا لَمْ يَعْمَلُوا بِطَاعَتِهِ فَنَسِيَهُمْ فِي الْآخِرَةِ أَنْ لَمْ يَجْعَلْ لَهُمْ فِي ثَوَابِهِ شَيْئًا فَصَارُوا مَنْسِيِّينَ مِنَ الْخَيْرِ وَكَذَلِكَ تَفْسِيرُ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فَالْيَوْمَ نَنْسَاهُمْ كَمَا نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هَذا يَعْنِي بِالنِّسْيَانِ أَنَّهُ لَمْ يُثْبُهُمْ كَمَا يُثِيبُ أَوْلِيَاءَهُ الَّذِينَ كَانُوا فِي دَارِ الدُّنْيَا مُطِيعِينَ ذَاكِرِينَ حِينَ آمَنُوا بِهِ وَ بِرُسُلِهِ وَ خَافُوهُ بِالْغَيْبِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا فَإِنَّ رَبَّنَا تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عُلُوا كَبِيراً لَيْسَ بِالَّذِي يَنْسَى وَ لَا يَغْفُلُ بَلْ هُوَ الْحَفِيظُ الْعَلِيمُ وَقَدْ يَقُولُ الْعَرَبُ فِي بَابِ النِّسْيَانِ قَدْ نَسِيَنَا فُلَانُ فَلَا يَذْكُرُنَا أى إِنَّهُ لَا يَأْمُرُ لَهُمْ بِخَيْر وَ لَا يَذْكُرُهُمْ بِهِ فَهَلْ فَهِمْت مَا ذَكَرَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ قَالَ نَعَمْ﴾. (3)

ص: 120

1-2- امام رضا علیه السلام- عبدالعزیز گوید: از امام رضا علیه السلام تفسیر: خدا را فراموش کردند و خدا [نیز] آن ها را فراموش کرد توبه (67) را پرسیدم فرمود: «خداوند متعال نسیان و سهو ندارد و مخلوق حادث گرفتار سهو و نسیان می گردد مگر نشنیده ای که خداوند متعال فرموده است و ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا؛ بلکه خداوند پاداش کسانی را که او را فراموش کرده و روز قیامت را از یاد برده اند می دهد به این که مردم را از خویشتن فراموش می سازد.

2-2- امام علی علیه اللسام- فرد زندیقی نزد مولی الموحدین امیرالمؤمنین آمده و گفت: «اگر این اختلاف در آیات قرآن شما نبود حتماً به دین شما می آمدم حضرت فرمود: «آن آیه کدام است»؟گفت: این فرمایش:خداوند خدا را فراموش کردند و خدا [نیز] آن ها را فراموش کرد. (توبه/67). امروز ما آن ها را فراموش می کنیم همان گونه که لقای چنین روزی را فراموش کردند. (اعراف/51). و وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا... امام على فرمود: اما کلام خدای تبارک و تعالی که فرمود: و ما کانَ رَبُّكَ نَسِيًّا؛ پروردگار ما تبارک و تعالی والامرتبه و بزرگ است و کسی نیست که فراموش کند و غفلت ورزد، بلکه او به یاد دارنده و داناست عرب می گوید فلان کس را فراموش کردیم و او از ما یاد نمی کند؛ یعنی او در حق آنان نیکی نکرد و با نیکی از ایشان یاد نکرد.

3-2- امام علی علیه السلام- ابومعمر سعدانی نقل می کند مردی به خدمت امام علی علیه السلام آمد و عرض کرد: یا امیرالمؤمنین امن در کتاب منزل خدا شک کرده ام که می گوید امروز ما آن ها را فراموش می کنیم همان گونه که لقای چنین روزی را فراموش کردند (اعراف/51) و نیز گفته خدا را فراموش کردند، و خدا [نیز] آن ها را فراموش کرد. (توبه /67) و گفته است و ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا پس یک بار خبر وَ می دهد که فراموش می کند و بار دیگر خبر می دهد که فراموش نمی کند ... امام علی علیه السلام فرمود: «... اما کلام آن:جناب خدا را فراموش کردند و خدا [نیز] آن ها را فراموش کرد. (توبه/67) جز این نیست که این را قصد دارد که خدا را در دار دنیا فراموش کردند و به طاعتش عمل نکردند پس خدا ایشان را در آخرت فراموش کرد یعنی برای ایشان در ثوابش چیزی را قرار نداد و فراموش شدند. و همچنین است تفسیر کلام خدای عزوجل امروز ما آن ها را فراموش می کنیم همان گونه که لقای چنین روزی را فراموش کردند. (اعراف/51) و از نسیان و فراموشی این را قصد می کند که به آن ها چنان که دوستان خود را که در دار دنیا مطیع و ذاکر بودند در هنگامی که به او و رسولانش ایمان آوردند و در پنهانی از او ترسیدند ثواب نمی دهد و امّا کلام آن جناب وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيّاً به درستی که پروردگار ما تبارک و تعالی کسی نیست که فراموش کند و بیخبر نمی باشد بلکه اوست نگاهدار دانا و آگاه است که عرب در باب نسیان می گویند فلان کس را فراموش کردیم و او از ما یاد نمی کند؛ یعنی او در حق آنان نیکی نکرد و با نیکی از ایشان یاد نکرد پس آیا آن چه را که خدای عزوجل ذکر کرده فهمیدی»؟ عرض کرد: «آری».

ص: 121

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ التَّيَمُّم فَتَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما وَ قَالَ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ قَالَ فَامْسَحْ عَلَى كَفَّيْكَ مِنْ حَيْثُ مَوْضِعِ الْقَطْعِ وَ قَالَ وَ مَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا﴾. (1)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿رسالة الصَّادِقِ فِي الْغَنَائِم وَ وُجُوبِ الْخُمُسِ لِأَهْلِهِ .. اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ رَبِّي وَ رَبِّكَ مَا غَابَ عَنْ شَيْءٍ وَ مَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا وَ مَا فَرَّطَ فِي الْكِتَابَ مِنْ شَيْءٍ وَ كُلَّ شَيْءٍ فَصَّلَهُ تفصيلا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿رَبُّ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما فَاعْبُدُهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبَادَتِهِ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا﴾ (65)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي مَعْمَر السَّعْدَانِي أَنَّ رَجُلًا أَتَى أَمِير الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنِّي قَدْ شَكَكْتُ فِي كِتَابِ اللهِ الْمُنْزَل ... قَالَ هَاتِ وَيْحَكَ مَا شَكَكْتَ فِيهِ قَالَ وَ أَجِدُ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ يَقُولُ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا وَقَدْ يُسَمَّى الْإِنْسَانُ سَمِيعاً بَصِيراً وَ مَلَكاً وَ رَبِّاً فَمَرَّةً يُخْبرُ أَنَّ لَهُ أَسَامِيَ كَثِيرَةٌ مُشْتَرَكَةً وَ مَرَّةً يَقُولُ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا... فَقَالَ ال وَأَمَّا قَوْلُهُ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا فَإِنَّ تَأْوِيلَهُ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ أَحَداً اسْمُهُ اللَّهُ غَيْرُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَإِيَّاكَ أَنْ تُفَسِّرَ الْقُرْآن برايكَ حَتَّى تَفْقَهَهُ عَنِ الْعُلَمَاءِ فَإِنَّهُ رُبَّ تَنْزِيلَ يُشْبِهُ بِكَلَامِ الْبَشَرِ وَ هُوَ كَلَامُ اللَّهِ وَ تَأْوِيلُهُ لَا يُشْبِهُ كَلَامَ الْبَشَرِ كَمَا لَيْسَ شَيْءٌ مِنْ خَلْقِهِ يُشْبِهُهُ كَذَلِكَ لَا يُشْبِهُ فِعْلُهُ تَعَالَى شَيْئًا مِنْ أَفْعَالِ الْبَشَرِ وَ لَا يُشْبِهُ شَيْءٍ مِنْ كَلَامِهِ بِكَلامِ الْبَشَرِ فَكَلَامُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى صِفَتُهُ وَ كَلَامُ الْبَشَرِ أَفْعَالُهُمْ فَلَا تُشْبِهُ كَلَامُ اللَّهِ بِكَلَامِ الْبَشَرِ فَتَهْلِكَ وَ تَضِل﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ يَقُولُ الْإِنْسانُ أَ إِذا ما مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَيَّا﴾. (66)

قوله تعالى: ﴿أَ وَلا يَذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَرَ يَكُ شَيْئاً﴾. (67)

ص: 122

4-2- امام صادق علیه السلام- حمّاد بن عیسی از یکی از یارانش نقل می کند از امام باقر علیه السلام پرسیده شد: «چگونه باید تیمّم کنم؟ امام علیه السلام دو کف دست را بر خاک کوبید و بعد هر دو کف را به هم سایید تا شن و خاشاک را از دست خود فرو ریخت آن گاه با کف دست یک بار پیشانی و جبین خود را مسح کشید و یکبار پشت دست ها را خداوند می فرماید: ﴿وَ ما كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا﴾.

5-2- امام صادق علیه السلام- نامه ی امام صادق علیه السلام درباره ی غنیمت ها و حکم وجوب خمس: «بدان که پروردگار من و تو از هیچ چیزی نهان نیست و پروردگار تو فراموشکار نمی باشد و هیچ چیز را در «کتاب» فروگذار نکرده و هرچیز را کامل تفصیل داده است.

اوست پروردگار آسمان ها و زمین و آن چه میان آن دو قرار دارد. او را پرستش کن و در عبادتش شکیبا باش آیا همنام و مانندی برای او می دانی؟! (65)

1- امام علی علیه السلام- ابو معمر سعدانی گوید: مردی به خدمت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام آمد و عرض کرد: یا امیرالمؤمنین امن در کتاب منزل خدا شک کرده ام. علی به آن مرد فرمود: مادرت به مرگت نشیند و چگونه در کتاب منزل خدا شک کرده ای... وای بر تو آن چه را که در آن شک کرده ای بیاور گفت خدای عزوجل را می یابم که می گوید: حال آن که انسان نیز سمیع و بصیر و ملک و ربّ نامیده شده است باری خبر می دهد که او نام های مشترک بسیاری دارد و بار دیگر می فرماید: «هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا چگونه این ممکن است ای امیر مؤمنان». حضرت فرمود: «اما کلام آن جناب که هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا تأویل آن چنین است: آیا کسی را می شناسی که الله نام داشته باشد، به جز خداوند تبارک و تعالی؟ مبادا قرآن را به رأی خود تفسیر کنی تا آن گاه که آن را از فقیهان بیاموزی چه بسا تنزیل همانند کلام آدمی باشد حال آن که کلام خداست و تأویلش همانند کلام آدمی نیست. همان گونه که هیچ یک از آفریدگانش همانند او نیست. همچنین فعل او تبارک و تعالی به هیچ یک از فعل های آدمی نمی ماند و هیچ یک از کلام او به مانند کلام آدمی نیست. کلام خداوند تبارک و تعالی صفت اوستو کلام آدمیان فعل آن هاست. پس کلام خداوند را با کلام آدمی همانند مپندار که هلاک و گمراه می شوی.

انسان می گوید: «آیا هنگامی که مردم پس از آن زنده [از قبر] بیرون آورده می شوم»؟! (66)

آیا انسان به خاطر نمی آورد که ما پیش از این او را آفریدیم در حالی که چیزی نبود؟! (67)

ص: 123

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَالِكِ الْجُهَنِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى أَ وَ لَيَرَ الْإِنْسَانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَرَيَكُ شَيْئاً قَالَ فَقَالَ لَا مُقَدَّراً وَ لَا مُكَوَّنا﴾. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أوَ لا يَذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئًا أَنْ لَمْ يَكُنْ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كَيْفَ لَوْ لَا فَضْلُكَ حَلُمْتَ عَمَّنْ خَلَقْتَهُ مِنْ نُطْفَةٍ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً فَرَبَّيْتَهُ بطِيب رِزْقِكَ وَ أَنْشَأْتَهُ فِي تَوَاتُرِ نِعْمَتِكَ وَ مَكَّنْتَ لَهُ فِي مِهَادِ أَرْضِكَ وَ دَعَوْتَهُ إِلَى طَاعَتِكَ﴾. (3)

4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْل اللَّهِ عَزَّ وجلَّ هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً فَقَالَ كَانَ شَيْئاً وَ لَمْ يَكُنْ مَذْكُوراً قُلْتُ فَقَوْلُهُ أَ وَ لا يَذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً قَالَ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً فِي كِتَابِ وَلَا عِلْمٍ﴾. (4)

5- الرّضا علیه السلام- ﴿الْحَسَنُ بن مُحَمَّدِ التَّوْفَلِيُّ قَالَ الرضا علیه السلام لِسُلَيْمَانَ الْمَرْوَرَى مَا أَنْكَرْتَ مِنَ الْبَدَاءِ يَا سُلَيْمَانُ وَاللَّهُ عزّوجلَّ يَقُولُ أَوَ لَا يَذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَلَرْيَكُ شَيْئًا وَيَقُولُ عزوجل وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَوُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ يَقُولُ بَدِيعُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَ يَقُولُ عَزَوجِلٌ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاءُ وَ يَقُولُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ وَيَقُولُ عزوجل وَ آخَرُونَ مُرْجَونَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَيَقُولُ عزوجل وَ ما يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ قال سُلَيْمَانُ هَلْ رُوِّيتَ فِيهِ عَنْ آبَائِكَ شَيْئاً قَالَ نَعَمْ رُوِّيتُ عَنْ أَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ عزّ وجلّ عِلْمَيْن عِلْماً مَخْرُوناً مَكْنُوناً لَا يَعْلَمُهُ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِكَ يَكُونَ الْبَدَاء وَعِلْماً عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَالْعُلَمَاءُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّكَ يَعْلَمُونَه﴾. (5)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿بَعَثَ اللَّهُ جَبْرَئِيلَ علیه السلام فَأَخَذَ مِنْ أدِيمِ الْأَرْضِ قَبْضَةً فَعَجَنَهُ بِالْمَاءِ الْعَذْبِ وَ الْمَالِحِ وَ رَكَّبَ فِيهِ الطَّبَائِعَ قَبْلَ أَنْ يَنْفُخَ فِيهِ الرُّوحَ فَخَلَقَهُ مِنْ أَدِيمِ الْأَرْضِ فَلِذَلِكَ سُمِّيَ آدَمَ ال لِأَنَّهُ لَمَّا عُجِنَ بِالْمَاءِ اسْتَأْدَمَ فَطَرَحَهُ فِي الْجَبْل كَالْجَبْلِ الْعَظِيمِ وَ كَانَ إِبْلِيسُ يَوْمَئِذٍ خَازِنَا عَلَى السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ يَدْخُلُ فِي مَنْخِرِ آدَمَ ثُمَّ يَخْرُجُ مِنْ دُبُرِهِ ثُمَّ يَضْرِبُ بِيَدِهِ عَلَى بَطْنِهِ فَيَقُولُ لِأَيِّ أَمْرِ خُلِقْتَ لَئِنْ جُعِلَتَ فَوْقِى لَا أَطَعْتُكَ وَإِنْ جُعِلْتَ أَسْفَلَ مِنِّى لَا أَعِينُكَ فَمَكَثَ فِي الْجَنَّةَ أَلْفَ سَنَةً

ص: 124

1- امام صادق علیه السلام- مالک جهنی گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آيه ﴿أَوَلَا يَذْكُرُ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ وَلَمَّيَكُ شَيْئًا﴾ سؤال کردم. ایشان فرمود: «انسان در آن زمان نه اندازه اش مشخص شده بود و نه شکل گرفته بود».

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿أَوَلَا يَذْكُرُ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ وَ لَرَيَكُ شَيْئًا﴾ و عبارت: وَ لَرَيَكُ شَيْئًا یعنی در آن جا یادی از او نبود.

3- امام علی علیه السلام- به راستی اگر فضل تو نبود چگونه حلم می ورزیدی نسبت به کسی که از نطفه او را آفریدی و پیش از آن هیچ نبود پس او را به روزی پاک خود پروریدی، و در [میان] نعمت های پی در پیت نشو و نمایش دادی و در زمین [چون] بسترت جایش دادی، و وی را به طاعت خویش خواندی، ولی او به وسیله ی احسانت و بر نافرمانی و عصیانت نیرو گرفت و تو را انکار کرده و در سایه ی سلطنت تو دیگری را پرستش کرد؟

4- امام باقر علیه السلام- حمران گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه ﴿هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئًا مَّذْكُورًا﴾ سؤال پرسیدم. ایشان فرمود: «او شیئ بود اما اسمی از آن به میان نبود». گفتم نظرتان درباره ی آیه ﴿أَوَلَا يَذْكُرُ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ وَلَرَيَكُ شَيْئًا﴾ چیست؟ ایشان فرمود: او وجودی در هیچ کتاب و علمی نداشت».

5- امام رضا علیه السلام- حسن بن محمد نوفلی گوید: امام رضا علیه السلام به سلیمان مروزی فرمود: «من منکر بداء نیستم خداوند در قرآن می فرماید: ﴿أَ وَ لا يَذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَرَيَكُ شَيْئًا﴾، انسان نمی بیند ما او را آفریدیم با این که چیزی نبود و آیه او کسی است که آفرینش را آغاز می کند، سپس آن را باز می گرداند (روم/27) و در این آیه می فرماید: او هر چه بخواهد در آفرینش می افزاید .(فاطر/1) و آیهی دیگر آفرینش انسان را از گل آغاز کرد. (سجده /7). و می فرماید: گروهی انتظار فرمان خدا را دارند که یا آن ها را عذاب کند و یا از ایشان در گذرد. (توبه/9). و در این آیه می فرماید: هیچ کس عمر طولانی نمی کند و هیچ کس از عمر او کاسته نمی شود مگر این که در کتابی ثبت است. (فاطر/11) سلیمان گفت: «آیا در مورد بداء از پدران گرامیات چیزی روایت شده»؟ فرمود: آری، پدرم از امام صادق علیه السلام نقل کرد که فرمود خدا دارای دو علم است علمی پنهان و مخفی؛ و کسی جز خود او از آن علم اطلاع ندارد که بداء جزء همین علم است. علمی که آن به ملائکه و پیامبران آموخته است و علمای اهل بیت امامان از این علم اطلاع دارند».

6- امام علی علیه السلام- پس خدا جبرئیل را فرستاد و از روی زمین مشتی [خاک] برگرفت و آن را با آب شیرین و تلخ خمیر کرد و طبع ها را در آن در آمیخت پیش از آن که جان در آن بدمد و او را از روی گندمگون زمین آفرید و برای همین او را آدم نامید چون او را با آب خمیر کرد، گل آلود شد و آن را چون کوهی بزرگ به دامنه کوه افکند ابلیس در آن روز بر آسمان پنجم بود، از سوراخ بینی آدم درون می شد و از دبر او در می آمد، سپس دست بر شکمش می زد و میاً می گفت: «تو

برای چه آفریده شدی؟ اگر برتر و بالا دست من شوی از تو فرمان نمی برم و اگر زیردستم شوی

ص: 125

مَا بَيْنَ خَلْقِهِ إِلَى أَنْ يُنْفَخَ فِيهِ الرُّوحُ فَخَلَقَهُ مِنْ مَاءٍ وَطِين وَ نُور وَظُلْمَةِ وَرِيحٍ وَ نُورٍ مِنْ نُور اللَّهِ فَأَمَّا النُّورَ فَيُورتُهُ الْإِيمَانَ وَأَمَّا الظُّلْمَةُ فَيُورثُهُ الْكُفْرَ وَ الضَّلَالَةَ وَأَمَّا الطَّينَ فَيُورِثُهُ الرِّعْدَةَ وَ الضَّعْفَ وَ الِاقْشِعْرَاَرَ عِنْدَ إِصَابَةِ الْمَاءِ فَيُنْعَتْ بِهِ عَلَى أَرْبَعِ الطَّبَائِعِ عَلَى الدَّمِ وَ الْبَلْغَمِ وَ الْمِرَارِ وَ الرِّيحِ فَذَلِكَ قَوْلُهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَوَ لَا يَذْكُرُ الْإِنْسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمَّ يَكُ شَيْئًا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَوَ رَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّياطينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جثِيًّا﴾ (68)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿و الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ النَّارَ فِي الْأَرْضِ قَوْلُهُ تَعَالَى فِي سُورَةِ مَرْيَمَ فَوَ رَبِّكَ لَنَحْشُرَتَهُمْ وَالشَّيَاطِينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيًّا وَ مَعْنَى حَوْلَ جَهَنَّمَ الْبَحْرُ الْمُحِيطُ بِالدُّنْيَا يَتَحَوَّلُ نِيرَانَا وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ وَ مَعْنَى جِثِيَا أَي عَلَى رَكَبِهِمْ ثُمَّ قَالَ تَعَالَى وَ نَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيها جِثِيًّا يَعْنِي فِي الْأَرْضِ إِذَا تَحَوَّلَتْ نِيرَاناً﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ لَتَنْزِعَنَّ مِنْ كُلِّ شيعَةِ أَيُّهُمْ أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمنِ عِتِيًّا﴾ (69)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِينَ هُمْ أَولى بِها صِلِيَّا﴾. (70)

قوله تعالى: ﴿وَإِنْ مِنْكُمْ إِلا وارِدُها كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْماً مَقْضِيًّا﴾. (71)

نَسخُ الآية

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن أمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ نَسَخَ قَوْلَهُ تَعَالَى وَإِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ هُم مِنا الحسنى أُولئِكَ عَنْها مُبْعَدُونَ﴾. (3)

* جَهَنَّمُ الدُّنيا

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿رُوىَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَادَ مَريضاً فَقَالَ أَبْشِرْ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ الْحُمَّى هی نارى أسَلِّطْهَا عَلَى عَبْدِيَ الْمُؤْمِن فِي الدُّنْيَا لِيَكُونَ حَظَّهُ مِنَ النَّارِ﴾. (4)

ص: 126

یاریت نمی کنم». از روزی که آفریده شد تا جان در او دمیده شد هزار سال در بهشت ماند. او را از آب و گل، نور و ظلمت و باد و پرتوی از خدا آفرید اما بر اثر نور ایمان می آورد و بر اثر ظلمت به کفر می گراید و گمراهی سرشت خاکی اش در مواجهه با آب او را دچار لرزش و ناتوانی و زبری پوست تن می نماید و او را به چهار طبع وصف می کنند طبع خون و بلغم و صفراء و باد، و این است قول خدا تبارک و تعالی که فرمود: ﴿أَ وَ لا يَذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَرَيَكُ شَيْئاً﴾.

به پرورگارت سوگند که همه ی آن ها را همراه با شیاطین [در قیامت] جمع می کنیم؛ سپس آنان را- در حالی که به زانو درآمده اند- گرداگرد جهنم حاضر می سازیم. (68)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- دلیل بر این که جهنم در زمین است سخن خدای تعالی در سوره ی مریم است: ﴿فَوَ رَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّيَاطِينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيّاً﴾؛ و معنای: حَوْلَ جَهَنَّمَ دریایی است که به دنیا احاطه دارد و به آتش تبدیل می شود و آن سخن خدای تعالی است و دریاها برافروخته شوند (تکویر/6) و معنای جِثِیاً؛ یعنی بر زانوهایشان سپس خدای تعالی فرمود: و ظالمان را- در حالی که از ضعف و ذلت به زانو درآمده اند- در آن رها می سازیم. (مریم/72). یعنی در زمین هنگامی که به آتش تبدیل شود.

سپس از پیروان هرگروهی، کسانی را که در برابر خداوند رحمان از همه سرکش تر بوده اند جدا می کنیم. (69)

سپس ما به خوبی از کسانی که برای سوختن در آتش سزاوارترند، آگاهتریم. (70)

و همه ی شما [بدون استثنا] وارد جهنّم می شوید؛ این امر نزد پروردگارت حتمی و پایان یافته است. (71)

* نسخ آیه

1- امام على علیه السلام- سخن خدا: ﴿وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وارِدُها﴾ را این سخن خداوند: [اما] کسانی که [صالح بودند و] از قبل وعده ی نیک از سوی ما به آن ها داده شده از آن دور نگاهداشته می شوند. (انبیاء/101) نسخ کرده است.

* جهنم دنیا

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا از بیماری عیادت کرد و فرمود بشارت باد بر تو! خدای عزّوجلّ می فرماید: «تب، آتش من است که بر بندهی مؤمنم در دنیا مسلط می کنم تا بهره اش از آتش باشد».

ص: 127

2- الصّادق علیه السلام- ﴿الْحُمَّى رَائِدُ الْمَوْتِ وَ هُوَ سِجْنُ اللَّهِ فِى الْأَرْضِ وَهُوَ حَظٍّ الْمُؤْمِن مِنَ النَّارِ﴾. (1)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿الْحُمَّى رَائِدُ الْمَوْتِ وَ سِجْنُ اللَّهِ تَعَالَى فِي أَرْضِهِ وَ فَوْرُهَا مِنْ جَهَنَّمَ وَهِيَ حَظٍّ كُلِّ مُؤْمِن مِنَ النَّارِ﴾. (2)

* الوُرُودُ غَيْرُ الدُّخول

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عن الحُسَيْنِ بْن أَبي العَلَاءِ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ وَإِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وَارِدُها قَالَ أَ مَا تَسْمَعُ الرَّجُلَ يَقُولُ وَرَدْنَا مَاءَ بَنِي فَلَانٍ فَهُوَ الْوُرُودُ وَ لَمْ يَدْخُلُهُ﴾. (3)

* الوُرُودُ، الدُّخُولُ

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِى سَمِينَةَ قَالَ: اخْتَلَفْنَا فِي الْوُرُودِ فَقَالَ قَوْمُ لَا يَدْخُلُهَا مُؤْمِنُ وَ قَالَ آخَرُونَ يَدْخُلُونَهَا جَمِيعًا ثُمَّ يُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا فَلَقِيتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ فَسَأَلْتُهُ فَأَوْمَا بِإِصْبَعِهِ إِلَى أُذُنَيْهِ فَقَالَ صَمَّتَا إِنْ لَمْ أَكُنْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ الْوُرُودُ الدُّخُولُ لَا يَبْقَى بَرُّ وَلَا فَاجِرُ إِنَّا يَدْخُلُهَا تَكُونُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ بَرْداً وَ سَلَاماً كَمَا كَانَتْ عَلَى إِبْرَاهِيمَ علیه السلام حَتَّى إِنَّ لِلنَّارِ أَوْ قَالَ لِجَهَنَّمَ ضَجيجاً مِنْ بَرْدِهَا ثُمَّ يُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا﴾. (4)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ مَعْنَى الْآيَةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَجْعَلُ النَّارَ كَالسَّمْنِ الْجَامِدِ وَ يَجْتَمِعُ عَلَيْهَا الْخَلْقُ ثُمَّ يُنَادِى الْمُنَادِى أَنْ خُذِى أَصْحَابَكِ وَ ذَرِى أَصْحَابِي فَوَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَهِيَ أَعْرَفُ بِأَصْحَابِهَا مِنَ الْوَالِدَةِ بِوَلَدِهَا﴾. (5)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله ﴿يَردُ النَّاسُ النَّارَ ثُمَّ يَصْدُرُونَ بِأَعْمَالِهِمْ فَأَوَّلُهُمْ كَلَمْعِ الْبَرْقِ ثُمَّ كَمَرَ الرِّيحِ ثُمَّ كَحُضْرِ الْفَرَس ثُمَّ كَالرَّاكِب ثُمَّ كَشَدَّ الرَّجُل ثُمَّ كَمَشْيِهِ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيهَا جِثِيًّا﴾. (72)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا الشَّرِكَ وَ صَدَقُوا﴾. (7)

ص: 128

2- امام صادق علیه السلام- تب فرستاده ی مرگ است و زندان خدا در زمین او و گرمی او از جهنم است و آن بهره ی هر مؤمن از آتش است.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- تب پیشرو مرگ است و زندان خداوند در زمین است و جوشش آن از دوزخ و بهره ی مؤمن از آتش است».

* ورود غیر دخول

1- امام صادق علیه السلام- حسین بن ابی علاء گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَ إِن مِّنكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا﴾ پرسیدم. ایشان فرمود: آیا نمی شنوی که گفته می شود به آب فلان کس وارد شدیم و داخل آن نشدیم، پس آن ورود است نه دخول».

* ورود، دخول

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوسمینه گوید: در مورد داخل شدن در جهنّم با هم اختلاف پیدا کردیم؛ گروهی گفتند: «مؤمن در آن وارد نمی شود و گروه دیگری گفتند همه در آن وارد می شوند سپس خداوند کسانی را که تقوا پیشه کردند از آن رهایی می بخشد با جابر بن عبدالله علیه السلام ملاقات کردم و از او پرسیدم با دو انگشتش به دو گوشش اشاره کرد و گفت «کر باشند اگر از پیامبران نشنیده باشم که می فرماید ورود [در آیه] داخل شدن [در جهنم] است؛ هیچ نیکوکار و بدکاری باقی نمی ماند مگر این که در آن داخل می شود؛ پس برای مؤمنین سرد و سالم می باشد همان طور که برای ابراهیم بود تا آن جا که آتش- یا فرمود: «جهنم- از سرمای آن ضجّه و ناله می زند». سپس خداوند کسانی را که تقوا پیشه کردند از آن رهایی می بخشد و ستمکاران را در حالی که به زانو درآمده اند در آن رها می سازد.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت است که از ایشان از معنای آیه سؤال شد؛ پس فرمود: «خدای تعالی آتش را مانند روغن جامد قرار می دهد و خلق را بر روی آن جمع می کند. سپس منادی ندا می دهد که ای جهنم یاران خود را بگیر و یاران مرا رها کن سوگند به کسی که جانم در دست او است او (جهنم) به یاران خود آشناتر است از مادر به فرزندش».

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- مردم وارد آتش می شوند سپس به تناسب اعمالشان از آن خارج می شوند؛ اوّلین گروه از آن ها مانند درخشش رعد و برق سپس دومین گروه مانند باد، عبور سپس سومین گروه مانند دویدن اسب سپس چهارمین گروه مانند سواره، سپس پنجمین گروه مانند مرد دونده و سپس ششمین گروه مانند کسی که راه می رود [از آن خارج می شوند].

سپس کسانی را که تقوا پیشه کردند [از آن] رهایی می بخشیم؛ و ستمکاران را در حالی که به زانو درآمده اند- در آن رها می سازیم. (72)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوا؛ [کسانی را که] از شرک [پرهیز کردند] و راست گفتند [از آن رهایی می بخشیم].

ص: 129

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ نَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيهَا جِثِيًّا يَعْنِي مَنْ فِي الْبِحَارِ إِذَا تَحَوَّلَتْ نِيرَانَا يَوْمَ الْقِيَامَة﴾. (1)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ قَالَ تَعَالَى وَ نَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيهَا جِثِيًّا يَعْنِي فِي الْأَرْضِ إِذَا تَحَوَّلَتْ نِيرَاناً﴾.(2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام عَنِ الْجَهَنَّمِينَ فَقَالَ كَانَ أبُو جَعْفَرَ علیه السلام يَقُولُ يَخْرُجُونَ مِنْهَا فَيِّنْتَهَى بِهِمْ إِلَى عَيْنٍ عِنْدَ بَاب الْجَنَّةِ تُسَمَّى عَيْنَ الْحَيَوَانِ فَيُنْضَحُ عَلَيْهِمْ مِنْ مَائِهَا فَيَنْبُتُونَ كَمَا تَثبت الزَّرْعُ تَنبت لُحُومُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ وَ شُعُورُهُمْ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وإذا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنا بَيِّنَاتٍ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا أَيُّ الْفَرِيقَيْن خَيْرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِيَّا﴾ (73)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم دَعَا قُرَيْشاً إِلَى وَلَايَتِنَا فَنَفَرُوا وَ أَنْكَرُوا [ف] قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قُرَيْشَ لِلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ أَقَرُّوا لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ أَيُّ الْفَرِيقَيْنِ خَيْرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِيَّا تَعْيِيراً مِنْهُمْ فَقَالَ اللَّهُ رَدَا عَلَيْهِمْ وَ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنِ مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ﴾. (4)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَأَحْسَنُ نَدِيَّا أَى مَجلِساً﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَكَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِعْياً﴾. (74)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ رحمه الله علیه فِي قَوْلِهِ هُمْ أَحْسَنُ أَثَاثًا وَ رِعْياً قَالَ عَنَى بِهِ الثَّيَابَ وَ الْأَكْلَ وَالشِّرْبَ﴾. (6)

2- الباقر علیه السلام رحمه الله علیه- ﴿الْأَثَاثُ الْمَتَاعُ وَ رِياً الْجَمَالُ وَ الْمَنْظَرَ الْحَسَنُ﴾. (7)

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿الْأَثَاثُ الْمَتَاعُ وَ زِينَةُ الدُّنْيَا وَ الرَّثْيُّ الْمَنْظَرُ وَالْهَيْئَةُ﴾. (8)

ص: 130

2- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَنَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيهَا جِثِيًّا؛ منظور از آن دریاهایی است که در روز قیامت تبدیل به آتش می شوند.

3- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَنَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيهَا جِثِيًّا؛ منظور از آن زمینی است که تبدیل به آتش می شوند.

4- امام صادق علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: از امام صادق علیه السلام از جهنمیان پرسیدم. فرمود: «امام باقر علیه السلام فرمود: از آن خارج می شوند و آن ها را به چشم های نزد درب بهشت که چشمه زندگانی نامیده می شود، می آورند و از آب آن بر روی آن ها پاشیده می شود؛ پس همانند روییدن کشتزار می رویند و گوشت و پوست و شعورشان می روید».

و هنگامی که آیات روشنگر ما بر آنان خوانده می شود کافران به مؤمنان می گویند کدام یک از [ما] دو گروه جایگاهش بهتر و محفل انسش زیباتر است»؟! (73)

1- امام صادق علیه السلام- رسول خدا قریش را به ولایت ما دعوت کرد اما آنان شانه ی خالی کردند و آن را انکار نمودند قَالَ الَّذِینَ كَفَرُوا؛ یعنی کسانی که از قریش کافر شدند. لِلَّذِينَ آمَنُوا یعنی به کسانی که به ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و ما اهل بیت اعتراف کردند، گفتند: أَيُّ الْفَرِيقَيْنِ خَيْرٌ مَّقَامًا وَ أَحْسَنُ نَدِيَّا؛ و این بیان حال ایشان است و خداوند هم در جواب ایشان فرمود: وَ كَم أَهْلَكْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرن؛ یعنی نسلهایی از امّت های گذشته.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- وَ أَحْسَنُ نَدِيَّا شما دارای بهترین موقعیت و مقام و مجلس هستید.

چه بسیار اقوامی را پیش از آنان نابود کردیم که هم مال و ثروتشان و هم ظاهرشان از آن ها بهتر بود (74)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ كَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثَانَا وَ رِئيا؛ منظور از رئيًا لباس ها و خوراک ها و نوشیدنی هاست.

2- امام باقر علیه السلام- منظور از آثانًا کالاست اما رئیا به معنای زیبایی و قیافه ی نیکو است.

3- ابن عبّاس رحمه الله علیه- أثَاثًا لوازم زندگی و زینت دنیا است. رئیًا منظر و قیافه است.

ص: 131

قوله تعالى: ﴿قُل مَنْ كانَ في الضَّلالَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا حَتَّى إذا رَأَوْا ما يُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذابَ وَإِمَّا السَّاعَةَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضْعَفُ جنداً﴾ (75)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام .. قُلْتُ قَوْلُهُ مَنْ كَانَ فِي الضَّلَالَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا قَالَ كُلُهُمْ كَانُوا فِي الضَّلَالَةِ لَا يُؤْمِنُونَ بِوَلَايَة أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ لَا بِوَلَايَتِنَا فَكَانُوا ضَالِّينَ مُضِلِّينَ فَيَمُدُّ لَهُمْ فِي ضَلَالَتِهِمْ وَطَغْيَانِهِمْ حَتَّى يَمُوتُوا فَيُصَيِّرُهُمُ اللَّهُ شَرَا مَكَانًا وَأَضْعَفَ جُنْداً قُلْتُ قَوْلُهُ حَتَّى إِذا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذابَ وَإِمَّا السَّاعَةَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَكَانًا وَ أَضْعَفُ جُنْداً قَالَ أَمَّا قَوْلُهُ حَتَّى إِذا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ فَهُوَ خُرُوجُ الْقَائِمِ وَ هُوَ السَّاعَةُ فَسَيَعْلَمُونَ ذَلِكَ الْيَوْمَ وَ مَا نَزَلَ بِهِمْ مِنَ اللَّهِ عَلَى يَدَى قَائِمِهِ فَذَلِكَ قَوْلُهُ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَكَانًا يَعْنِي عِنْدَ الْقَائِم وَأَضْعَفُ جُنْدا﴾. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿حَتَّى إِذا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ قَالَ الْقَائِمُ وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَعْنِي مِنْ قَبْل أَنْ تَجِي، هَذِهِ الْآيَةُ وَ هَذِهِ الْآيَةُ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبهَا وَ إِنَّمَا يَكْتَفِى أولُو الْأَلْبَاب وَالْحِجَى وَ أُولُو النَّهَى أَنْ يَعْلَمُوا أَنَّهُ إِذَا انْكَشَفَ الْغِطَاءُ رَأَوْا مَا يُوعَدُون﴾. (3)

4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ حَتَّى إِذَا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذَابَ وَ إِمَّا السَّاعَةَ قَالَ الْعَذَابُ الْقَتْلُ والسَّاعَةُ المَوت﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَيَزِيدُ اللهُ الَّذينَ اهْتَدَوْا هُدى وَ الْباقِياتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَ خَيْرٌ مَرَدًّا﴾. (76)

بگو: «آن ها که در گمراهی بوده اند باید خداوند به آن ها مهلت دهد تا زمانی که وعده ی الهی را با چشم خود ببینند: یا مجازات این دنیا] یا عذاب] قیامت را! [و به زودی خواهند دانست چه کسی جایگاهش بدتر و لشکرش ناتوان تر است» (75)

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: ... به امام علیه السلام عرض کردم سخن خداوند عزّوجل: مَنْ كَانَ في الضَّلالَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا یعنی چه؟ فرمود: «همه آن ها در ضلالت بودند و به ولایت امیر المؤمنین و ما ایمان نداشتند گمراه و گمراه کننده بودند خداوند گمراهی و سرکشی آن ها را گسترش داد تا بمیرند و بدون یار و یاور به بدترین جایگاه منتقل شوند». گفتم: «این آیه: ﴿حَتَّى إِذا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذابَ وَإِمَّا السَّاعَةَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضْعَفُ جُنْداً﴾. فرمود: ﴿اما این قسمت:آيه حَتَّى إِذا رَأَوْا ما يُوعَدُونَ﴾؛ منظور خروج قائم علیه السلام است و همین معنی ساعت است آن روز خواهند فهمید که از جانب خدا به وسیله حضرت مهدی چه بر سر آن ها نازل شده، این است معنی آیه: ﴿مَنْ هُوَ شَرٌّ مَكاناً﴾؛ یعنی نزد قائم.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- حَتَّى إِذا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ؛ مقصود قائم آل محمد علیهم السلام و امیرالمؤمنین علیه السلام است. است

3- امام علی علیه السلام- یعنی پیش از آن که این آیه و نشانه بیاید و این آیه طلوع آفتاب از مغرب آن و جز این نیست که صاحبان عقل های خالص و خردهای مانع از ناشایست، و صاحبان عقول بازدارنده اکتفاء به این می کنند که چون پرده برداشته شود آن چه را که وعده داده می شوند می ببیند.

4- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- حَتَّى إِذَا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ امّا الْعَذابَ وَ امّا السَّاعَةَ؛ الْعَذاب؛ کشته شدن و السَّاعَة مرگ است.

و کسانی که پذیرای هدایت شوند خداوند بر هدایتشان می افزاید؛ و آثار ماندگار شایسته ای که [از انسان] باقی می ماند ثوابش در پیشگاه پروردگارت بهتر، و عاقبتش نیکوتر است. (76)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ يَزِيدُ اللهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدى رَدُّ عَلَى مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْإِيمَانَ لَا يَزِيدُ وَ لَا يَنْقُص﴾. (1)

2-1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَيَزِيدُ اللهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدی؛ این آیه ی شریفه گفتار کسانی را که معتقد هستند ایمان کم و زیاد نمی شود، باطل می کند.

اللَّهُ أَكْبَرُ فَإِنَّ لَكَ إِنْ قُلْتَهُ بِكُلِّ تَسْبيحَة عَشْرَ شَجَرَاتِ فِي الْجَنَّةِ مِنْ أَنْوَاعِ الْفَاكِهَةِ وَ هُنَّ مِنَ الْبَاقِيَاتِ الصَّالحات﴾. (1)

6-2- الرسول صلی الله علیه وآله- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ مَرَّ عِيسَى بْن مريم بِقَبْرِ يُعَذِّبُ صَاحِبُهُ ثُمَّ مَرَّ بِهِ مِنْ مَرْيَمَ ال قَابِل فَإِذَا هُوَ لَيْسَ يُعَذِّبُ فَقَالَ يَا رَبِّ مَرَرْتُ بِهَذَا الْقَبْرِ عَامَ أَوَّلَ فَكَانَ صَاحِبُهُ يُعَذِّبُ ثُمَّ مَرَرْتُ بِهِ الْعَامَ فَإِذَا هُوَ لَيْسَ يُعَذِّبُ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ يَا رُوحَ اللَّهِ إِنَّهُ أَدْرَكَ لَهُ وَلَدْ صَالِحٌ فَأَصْلَحَ طَرِيقاً وَ آوَى يَتِيماً فَغَفَرْتُ لَهُ بِمَا عَمِلَ ابْنُهُ قَالَ وَقَالَ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ الله لِيَحْيَى بْن زَكَرِيَّا علیه السلام إِذَا قِيلَ فِيكَ مَا فِيكَ فَاعْلَمْ أَنَّهُ ذَنْبُ ذُكِّرْتَهُ فَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ مِنْهُ وَإِنْ قِيلَ فِيكَ مَا لَيْسَ فِيكَ فَاعْلَمْ أَنَّهَا حَسَنَةٌ كُتِبَتْ لَكَ لَمْ تَنْعَبْ فِيهَا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿أَفَرَأَيْتَ الَّذي كَفَرَ بِآيَاتِنا وَ قالَ لَأُوتِيَنَّ مَالاً وَ وَلَداً﴾ (77)

* النُّزُولُ

1- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبى الْجَارُود عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ أَ فَرَأَيْتَ الَّذِي كَفَرَ بِآيَاتِنَا وَ قَالَ لَأُوتِيَنَّ مَالًا وَ وَلَداً وَ ذَلِكَ أَنَّ الْعَاصِ بْنَ وَائِلِ بْنِ هِشَامِ الْقُرَشِيَّ ثُمَّ السَّهْمِيَّ وَ هُوَ أَحَدُ الْمُسْتَهْزِينَ- وَ كَانَ لِخَبَّابِ بْنِ الْأَرَتْ عَلَى الْعَاصِ بْن وَائِل حَقٌّ- فَأَتَاهُ يَتَقَاضَاهُ فَقَالَ لَهُ الْعَاصِ أَ لَسْتُمْ تَزْعُمُونَ أَنَّ فِي الْجَنَّةِ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَالْحَرِيرَ- قَالَ بَلَى قَالَ فَمَوْعِدُ مَا بَيْنِي وَبَيْنَكَ الْجَنَّةُ فَوَ اللَّهِ لَأُوتِيَنَّ فِيهَا خَيْراً مِمَّا أُوتِيتُ فِي الدُّنْيَا كَلَّا سَيَكْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَيَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدًّا الضِّدُّ الْقَرِينُ الَّذِي يَقْتَرِنُ بِهِ﴾. (3)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿بَاعَ خَبَّابِ بْنِ الْأَرَتْ سُيُوفاً مِنَ الْعَاص بن وائل فَجَاءَهُ يَتَقَاضَاهُ فَقَالَ أَ لَيْسَ يَزْعُمُ مُحَمَّدُ أَنَّ فِي الْجَنَّةَ مَا ابْتَغَى أَهْلُهَا مِنْ ذَهَب وَ فِضَّة وَ ثِيَاب وَخَدَمَ قَالَ بَلَى قَالَ فَأَنْظِرْنِي أَقْضِكَ هُنَاكَ حَقَّكَ فَوَاللَّهِ لَا تَكُونُ هُنَالِكَ وَأَصْحَابُكَ عِنْدَ اللَّهِ آثَرَ مِنِّي فَنَزَلَ أَ فَرَأَيْتَ الَّذِي كَفَرَ بِآيَاتِنا إِلَى قَوْلِهِ فَرْداً﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿أَطَّلَعَ الْغَيْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً﴾ (78)

ص: 136

زیرا اگر آن را بگویی به شماره ی هر تسبیحی (هریک مرتبه) ده درخت در بهشت داری که هر درختی از آن ها نوعی از انواع میوه ها را می دهد و آن ها از کارهای شایسته و پاینده است».

6-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا فرمود: «عیسی علیه السلام از کنار قبری گذشت که صاحبش را عذاب می کردند و سال دیگر بر آن گذشت و عذاب ،نداشت عرض کرد: پروردگارا! پارسال به از کنار این قبر می گذشتم در حالی که صاحبش در عذاب بود و امسال عذابی ندارد». خدا به او وحی کرد: «ای روح الله! فرزند صالحی داشت که بالغ شده و راهی را مرمت کرد و یتیمی را پناه داد او را به خاطر کار پسرش آمرزیدم عیسی بن مریم به یحیی علیه السلام فرمود: اگر از عیبی که داری بگویند، گناهت را به یادت آورده اند؛ از آن گناه از خدا آمرزش بخواه و اگر به تو تهمت عیبی زنند حسنه ای برایت نوشته می شود که برای به دست آوردن آن زحمتی نکشیده ای».

آیا دیدی کسی را که به آیات ما کافر شد و گفت: «ثروت و فرزند فراوانی به من داده خواهد شد»؟! (77)

* سبب نزول

1- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوجارود آمده است امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿أَفَرَأَيْتَ الَّذِي كَفَرَ بِآيَاتِنَا وَ قَالَ لَأُوتِيَنَّ مَالًا وَ وَلَدًا﴾ فرمود: «سبب نزول این آیه این است که عاص بن وائل قرشی سهمی که یکی از کسانی بود که قرآن را به تمسخر می،گرفت به خباب بن ارت بدهکار بود خباب نزد عاص آمد و بدهی خود را مطالبه نمود عاص به او گفت: آیا شما عقیده ندارید که در بهشت، طلا و نقره و حریر وجود دارد؟ او گفت «چرا» عاصگفت: پس وعده ی من و تو در بهشت، چرا که به خدا سوگند یاد می کنم که در آن جا از جمله نعمتهایی که در دنیا برخوردار هستم، بهره مند خواهم بود». خداوند در این باره می فرماید: ﴿كَلَّا سَيَكْفُرُونَ بِعِبَادَتِهِمْ وَ يَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضدا﴾، ضد یعنی همراه و قرینی که کسی را با او مقایسه می کنند».

2- ابن عباس رحمه الله علیه- خبّاب بن ارت شمشیرهایی به عاص بن وائل فروخت و نزد او آمد [طلب خود را] از او مطالبه می کرد. گفت: آیا محمد گمان نمی کند که اهل بهشت هرچه بخواهند- از طلا، نقره لباس ها و خادمان- در آن است»؟! گفت: «بله» گفت پس به من مهلت بده آن جا حق تو را بپردازم؛ به خدا سوگند آن جا نزد خداوند تو و اصحابت از من برتر نیستید. در نتیجه نازل شد: ﴿فَرَأَيْتَ الَّذِي كَفَرَ بِآيَاتِنَا وَ قالَ لَأُوتِيَنَّ مالاً وَ وَلَداً، أَطَّلَعَ الْغَيْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً، كَلا سَنَكْتُبُ ما يَقُولُ وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذَابِ مَدًّا وَ نَرِثُهُ ما يَقُولُ وَيَأْتِينَا فَرْداً﴾.

آیا او از غیب آگاه گشته یا نزد خداوند رحمان عهد و پیمانی گرفته است؟! (78)

ص: 137

قوله تعالى: ﴿كَلاً سَنَكْتُبُ مَا يَقُولُ وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذَابِ مَدًّا﴾ (79)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿أعَلِمَ الْغَيْبَ حَتَّى يَعْلَمَ أ هُوَ فِي الْجَنَّة أم لا﴾. (1)

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿أمْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ فَيَرحمه الله بها﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ نَرِثُهُ ما يَقُولُ وَيَأْتينا فَرْداً﴾. (80)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ نَرتُهُ مَا يَقُولُ أَي مَا عِنْدَهُ مِنَ الْمَالِ وَالْوَلَدِ بإهْلَاكِنَا إِيَّاهُ و إبْطَال ملكه﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ الله آلتةً لِيَكُونُوا هُمْ عِزّا﴾. (81)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا هُمْ عِزًا كَلَّا سَيَكْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ يَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدًّا يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَنْ يَكُونُ هَوْلَاءِ الَّذِينَ اتَّخَذُوهُمْ آلِهَةً مِنْ دُونِ اللَّهِ عَلَيْهِمْ ضِداً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَيَتَبَرَّءُونَ مِنْهُمْ وَ مِنْ عِبَادَتِهِمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ثُمَّ قَالَ لَيْسَ الْعِبَادَةُ هِيَ السُّجُودَ وَ لَا الرَّكُوعَ إِنَّمَا هِيَ طَاعَةُ الرِّجَالِ مَنْ أَطَاعَ الْمَخْلُوقَ فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِقِ فَقَدْ عبده﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿كَلاً سَيَكْفُرُونَ بعِبادَتِهِمْ وَيَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدًّا﴾. (82)

1- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ أَ فَرَأَيْتَ الَّذِي كَفَرَ بِآيَاتِنَا وَ قَالَ لَأُوتِيَنَّ مَالًا وَ وَلَداً وَ ذَلِكَ أَنَّ الْعَاصِ بْنَ وَائِلِ بْنِ هِشَامِ الْقُرَشِيَّ ثُمَّ السَّهْمِيَّ هُوَ أَحَدُ الْمُسْتَهْزِ مِنَ وَكَانَ لِخَبَّابِ بْنِ الْأَرَتْ عَلَى الْعَاصِ بْن وَائِلَ حَقٌّ فَأَتَاهُ يَتَقَاضَاهُ فَقَالَ لَهُ الْعَاصِ أَ لَسْتُمْ تَزْعُمُونَ أَنَّ فِي الْجَنَّةِ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَ الْحَرِيرَ قَالَ بَلَى قَالَ فَمَوْعِدُ مَا بَيْنِي وَبَيْنَكَ الْجَنَّةُ فَوَاللَّهِ لَأُوتِيَنَّ فِيهَا خَيْراً مِمَّا أُوتِيتُ فِي الدُّنْيَا كَلَّا سَيَكْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ يَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدًّا الضُّدُّ الْقَرِينُ الَّذِي يَفْتَرنُ بهِ﴾. (5)

ص: 138

هرگز چنین نیست! ما به زودی آن چه را می گوید می نویسیم و عذاب را برای او مستمر می سازیم! (79)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- آیا غیب را دانسته تا این که بداند که آیا او در بهشت است یا نه؟

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- اله یا این که لَا إِلَهَ إِلَّا الله» گفته است تا این که به سبب آن خداوند متعال به او رحم کند.

آن چه را او می گوید از اموال و فرزندان از او به ارث می بریم و تنها نزد ما خواهد آمد (80)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- وَنَرِثُهُ ما يَقُولُ؛ یعنی آن چه از مال و فرزند نزد اوست، با نابودکردن آن و باطل نمودن مالکیتش [از او به ارث می بریم].

و آنان غیر از خدا معبودانی را برای خود برگزیدند تا مایه ی عزّتشان باشد. [چه پندار خامی]! (81)

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر نقل می کند امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَاتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ آلِهَةٌ ليَكُونُوا هُمْ عِزَّا كَلَّا سَيَكْفُرُونَ بِعِبَادَتِهِمْ وَ يَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدًّا﴾ فرمود: «یعنی در روز قیامت، این هایی را که کافران به جای خدا الهه ای خود برگزیدند مخالف آنان می شوند، و از آنان و عبادتشان بیزاری می جویند در ادامه فرمود عبادت تنها به جای آوردن رکوع و سجود نیست بلکه فرمانبرداری از مردم نیز عبادت است؛ و هرکس در قبال نافرمانی از خداوند از مخلوقی فرمانبرداری کند در واقع او را پرستیده است.

هرگز چنین نیست! به زودی [معبودهایشان] منکر عبادت آنان خواهند شد؛ و بر ضد آن ها گواهی می دهی. (82)

1- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوجارود آمده است: امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿أَفَرَأَيْتَ الَّذِي كَفَرَ بآيَاتِنَا وَ قَالَ لَأُوتِيَنَّ مَالًا وَ وَلَدًا﴾؛ فرمود: سبب نزول این آیه این است که عاص بن وائل قرشی سهمی که یکی از کسانی بود که قرآن را به تمسخر می گرفت به خباب بن ارت بدهکار بود. خباب نزد عاص آمد و بدهی خود را مطالبه نمود عاص به او گفت: آیا شما عقیده ندارید که در بهشت، طلا و نقره و حریر وجود دارد؟ او گفت «چرا» عاص گفت: پس و عده ی من و تو در ،بهشت چرا که به خدا سوگند یاد می کنم که در آن جا از جمله نعمت هایی که در دنیا برخوردار هستم، بهره مند خواهم بود. خداوند در این باره می فرماید: ﴿كَلَّا سَيَكْفُرُونَ بِعِبَادَتِهِمْ وَ يَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضدا﴾، ضد یعنی همراه و قرینی که کسی را با او مقایسه می کنند.

ص: 139

قوله تعالى: ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّياطينَ عَلَى الْكَافِرِينَ تَؤُزُّهُمْ أَذًا﴾ (83)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿نزلَتِ الْآيَةُ فِي مَانِعِى الْخُمُسِ وَالزَّكَاةِ وَ الْمَعْرُوفِ، يَبْعَثُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ سُلْطَاناً أَوْ شَيْطَانَا فَيُنْفِقُ مَا يَجِبُ عَلَيْهِ مِنَ الزَّكَاةِ وَ الْخُمُسِ فِي غَيْرِ طَاعَةِ اللَّهِ ثُمَّ يُعَذِّبُهُ عَلَى ذلك﴾. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَوْلُهُ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّيَاطِينَ عَلَى الْكَافِرِينَ تَؤُزُّهُمْ أَذًا قَالَ: لَمَّا طَغَوْا فِيهَا وَ فِتْنَتِهَا وَ فِي طَاعَتِهِمْ مَدُّ لَهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ وَ ضَلَالِهِمْ أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ تَؤُزُّهُمْ أَنَّا أَوْ تَنْخَسُهُمْ نَخْساً وَ تَحْضُهُمْ عَلَى طَاعَتِهِمْ وَ عِبَادَتِهِمْ فَقَالَ اللَّهِ فَلَا تَعْجَلَ عَلَيْهِمْ إِنَّا نَعُدُّ هُمْ عَدًّا أَيْ فِي طُغْيانِهِمْ وَفِتَنِهِمْ وَكُفْرِهِمْ﴾. (2)

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿تَؤُزُهُمْ أَنَّا أَنْ تُزْعِجُهُمْ إِزعاجاً مِنَ الطَّاعَة إِلَى الْمَعْصِيَة﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿فَلا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ إِنَّما نَعُدُّ هُمْ عَدًّا﴾ (84)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَالَ اللهُ فَلا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ إِنَّمَا نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا أَي فِي طُغْيَانِهِمْ وَ فِتَنِهِمْ وَ كُفْرِهِمْ﴾. (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى مَوْلَى آل سَامٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وجلَّ إِنَّما نَعُدُّ هُمْ عَدًّا قَالَ مَا هُوَ عِنْدَكَ قُلْتُ عَدَدُ الْأَيَّامِ قَالَ إِنَّ الْآبَاءَ وَ الْأُمَّهَاتِ يُحْصُونَ ذَلِكَ لَا وَلَكِنَّهُ عَدَدُ الْأَنْفَاس﴾. (5)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَرِ بْن مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى إِنَّا نَعُدُّ هُمْ عَذَا قَالَ اللَّهِ الْأَنْفَاسِ كَمْ نَفَس لَهُمْ فِي دَارِ الدُّنْيَا قَالَ عَلى إِنَّ مَلَكَ الْمَوْتِ يَعُدُّ أنْفَاسَك وَ يَتَّبِعُ آثَارَكَ فَلَوْ أَجَلَكَ وَ

ص: 140

آیا ندیدی که ما شیاطین را به سوی کافران فرستادیم تا آنان را شدیداً تحریک کنند؟! (83)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این آیه در مورد استنکاف کنندگان از خمس و زکات و کارهای نیک نازل شده است و خداوند سلطان یا شیطانی را به سوی آنان می فرستد و او هم مقدار مبلغی را که باید در راه زکات و خمس خرج می کرد در عدم فرمانبرداری از خداوند خرج می کند و خداوند به خاطر این کار او را عذاب می کند

2- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّيَاطِينَ عَلَى الْكَافِرِينَ تَؤُزُّهُمْ أَذًا؛ هنگامی که کافران در دنیا و در آزمایش های آن و در فرمانبرداریشان به سرکشی پرداختند خداوند در سرکشی و گمراهیشان به آنان مهلت داد و شیطان های جن و انس را به سراغشان فرستاد. تَؤُزُهُمْ أَزا؛ یعنی آنان را تشویق و تحریک می کنند که آنان را فرمانبرداری و عبادت کنند خداوند فرموده است: ﴿لَا تَعْجَل عَلَيْهِمْ إِنَّا نَعُدُّ هُمْ عَدًّا﴾؛ یعنی در سرکشی و آزمای شها و کفرشان به آن ها مهلت دادیم.

3- ابن عبّاس رحمه الله علیه- تَؤُزُّهُمْ أَذًا؛ تا آن ها را کاملاً از طاعت گناه به سوی برانند.

پس درباره ی آنان شتاب مکن؛ ما آن ها [و اعمالشان] را به دقت شماره می کنیم (84)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند فرموده است: ﴿فَلَا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ إِنَّمَا نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا﴾ یعنی در سرکشی و آزمایش ها و کفرشان به آن ها مهلت دادیم.

2- امام صادق علیه السلام- عبدالاعلی گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: کتاب خدا که می گوید: إِنَّا نَعُدُّ هُمْ عَدًّا چه منظوری دارد؟ امام فرمود: «نظر تو در این باره چیست»؟ عرض کردم: «شمارش روزهای عمر است که پایان بپذیرد و مهلت زندگی به سر آید. امام گفت: «پدران و مادران نیز تاریخ تولد را ثبت می کنند و زندگی فرزندان خود را با تعیین روز و ماه و سال به خاطر دارند؛ نه منظور کتاب خدا شمارش ایام عمر ،نیست بلکه شمارش نفس ها است که چند نفس دیگر از عمر او باقی مانده است».

3- امام علی علیه السلام- امام باقر علیه السلام از پدرانش از علی بن ابی طالب علیه السلام روایت کرده است که از ایشان درباره ی سخن خدای تبارک و تعالى: ﴿إِنَّما نَعُدُّ هُمْ عَداً﴾ سؤال شد. فرمود: «نفس ها را می شمارد که در دنیا چقدر نفس می کشند و نیز علی فرمود: «فرشته ی مرگ، نفس هایت را می شمارد و آثار و نشانه هایت را دنبال می کند؛ پس اگر برای تو مدتی معیّن کند و مدتت از

ص: 141

انْقَطَعَتْ مِنَ الدُّنْيَا مُدَّتُكَ نَزَلَ بكَ مَلَكُ الْمَوْتِ فَلَا يَقْبَلُ بَدِيلًا وَلَا يَأْخُذُ كَفِيلًا وَلَا يَدَعُ صَغِيراً وَ لَا كَبيراً﴾. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَلَا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ إِنَّمَا نَعُدُّ هُمْ عَدًّا مَعْنَاهُ فَلْتَطِبْ نَفْسُكَ يَا مُحَمَّد وَ لَا تَسْتَعْجِلْ لَهُمُ الْعَذابَ فَإِنَّ مُدَّةَ بَقَائِهِمْ قَلِيلَةٌ فَإِنَّا نَعُدُّ لَهُمْ الْأَيَّامَ وَ السِّنِينَ وَ مَا دَخَلَ تَحْتَ الْعَدِّ فَكَأَنَّهُ قَدْ نَفَدَ﴾. (2)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَقَدْ طَالَ يَا ابْنَ عَبَّاسِ فِكْرِى وَ هَمِّى وَ تَجَرُّعِي غُصَّةً بَعْدَ غُصَّة لِأَمْرِ أَوْ قَوْمٍ عَلَى مَعَاصِي اللَّهِ وَ حَاجَتُهُمْ إِلَيَّ فِي حُكْمِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ حَتَّى إِذَا أَتَاهُمْ مِنَ الدُّنْيَا أَظْهَرُوا الْغِنِّى عَنِّي، كَأَنْ لَمْ يَسْمَعُوا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُول وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُوا أَنَّهُمُ احْتَاجُوا إِلَى وَلَقَدْ غَنِيتُ عَنْهُمْ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُها فَمَضَى مَنْ مَضَى قَال عَلَيَّ بِضِعْنِ الْقُلُوب وَ أَوْرَثَهَا الْحِقْدَ عَلَيَّ، وَ مَا ذَاكَ إِلَّا مِنْ أَجْلٍ طَاعَتِهِ فِي قَتْلِ الْأَقَارِب مُشْرِكِينَ فَامْتَلَوْا غَيْظاً وَ اعْتِرَاضاً، وَ لَوْ صَبَرُوا فِي ذَاتِ اللَّهِ لَكَانَ خَيْراً لَهُمْ، قَالَ اللَّهُ عزّوجل لَا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِالله وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَبْطَنُوا مِنْ تَرْكِ الرّضَا بِأَمْرِ اللَّهِ، مَا أَوْرَتَهُمُ النِّفَاقَ، وَأَلْزَمَهُمْ بِقِلَّةِ الرِّضَا الشَّقَاءَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَوجِلٌ فَلَا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ إِنَّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿يَوْمَ نَحْشُرُ المُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفداً﴾. (85)

دنیا به سر آید، فرشته مرگ به خاطر تو فرود می آید و جایگزینی قبول نمی کند و کفیل و ضامنی نمی پذیرد و کوچک و بزرگی را رها نمی کند.

4- امام على علیه السلام- فَلَا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ إِنَّما نَعُدُّ هُمْ عَذَا، معنایش این است که: ای محمد خاطرت آسوده باشد و برای عذاب آن ها عجله نداشته باش زیرا مدت باقی ماندن آن ها در این جهان کوتاه است و ما روزها و سال ها را برای فرارسیدن زمان مرگ آن ها می شماریم و چیزی که قابل شمارش باشد، گویا تمام شده است.

5- امام على علیه السلام- [امام علی علیه السلام خطاب به ابن عبّاس رحمه الله علیه فرمود:] ابن عباس رحمه الله علیه! فکر و نگرانی و اندوه و غصه و خوردن پی در پی من به خاطر امر یا قومی که مشغول گناه هستند و نسبت به امور حلال و حرام نیازمند من هستند به طول انجامید و چون دنیا به آن ها اقبال کند از من اظهار بی نیازی می- کنند؛ مثل این که این سخن خداوند را نشنیده اند که می فرماید در حالی که اگر آن را به پیامبر صلی الله علیه و آله و پیشوایان که قدرت تشخیص کافی دارند بازگردانند از ریشه های مسائل آگاه خواهند شد. و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود جز عده ،کمی همگی از شیطان پیروی می کردید و گمراه می شدید. (نساء/83)، و آن ها می دانستند که به من احتیاج دارند و من از آن ها بی نیاز بودم؛ بر دل هایشان قفل نهاده شده است (محمد /24)؟ و تعداد زیادی کشته شدند که بازماندگانشان را نسبت به من دشمن کرد و کینه را در دل آن ها به ارث گذاشت و این عمل من فقط به خاطر اطاعت از خداوند بود که خویشاوندان آن ها را کشتم و آن ها در پی آن از خشم و اعتراض مالامال شدند، و اگر برای خدا صبر پیشه می کردند برای آن ها بهتر بود خداوند عزوجل می فرماید هیچ قومی را که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند نمی یابی که با دشمنان خدا و رسولش دوستی کنند (مجادله/22) و عدم رضایت به امرالهی، نفاق را در دل آن ها به امانت گذاشت و شقاوت آن ها را به نارضایتی ملزم کرد. خداوند عزوجل می فرماید: ﴿فَلا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ إِنَّمَا نَعُدُّ هُمْ عَدًّا﴾.

در آن روز که پرهیزگاران را به صورت گروهی به سوی خداوند رحمان [و پاداش های او] محشور می کنیم (85)

بنُوق مِنَ الْعِزَّةُ عَلَيْهَا رَحَائِلُ الذَّهَب مُكَلَّلَةٌ بالدُّرِّ وَ الْيَاقُوتِ وَ جَلَالُهَا الْإِسْتَبْرَقُ وَالسُّنْدُسُ وَ خِطَامُهَا جُدْلُ الْأَرْجُوَانِ وَ زِمَامُهَا مِنْ زَبَرْجَدِ فَتَطِيرُ بِهِمْ إِلَى الْمَجْلِسِ [الْمَحْشَرِ] مَعَ كُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ أَلْفُ مَلَكِ مِنْ قُدَامِهِ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ يَرْفُونَهُمْ رَقًّا حَتَّى يَنْتَهُوا بِهِمْ إِلَى بَابِ الْجَنَّةَ الْأَعْظَمِ وَ عَلَى بَابِ الْجَنَّةِ شَجَرَةُ الْوَرَقَةُ مِنْهَا تَسْتَظِلَّ تَحْتَهَا مِائَةُ أَلْفِ مِنَ النَّاسِ وَ عَنْ يَمِينِ الشَّجَرَةَ عَيْنُ مُطَهَّرَةُ مُرَكَّيَةٌ قَالَ فَيُسْقَوْنَ مِنْهَا شَرْبَةً فَيُطَهِّرُ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ مِنَ الْحَسَدِ وَ يُسْقِطَ مِنْ أَبْشَارِهِمُ الشَّعْرِ. فَقَالَ عَلِيٌّ عَ مَنْ هَوْلَاءِ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ رَسُولُ اللَّه هَؤُلَاءِ شِيعَتُكَ يَا على وَ أَنْتَ إِمَامُهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ يَوْمَ نَحْشُرُ المُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً عَلَى الرَّحَائِلِ وَ نَسُوقُ الْمُجْرِمِينَ إِلَى جَهَنَّمَ وَرْداً﴾. (1)

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَمَّادِ بْن عُثْمَانَ وَ غَيْرِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ نَحْشُرُ المُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وَقداً قَالَ يُحْشَرُونَ عَلَى النَّجَائِب﴾. (2)

1-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفداً إِلَى الرَّحْمَنِ أَي إِلَى جَنَّتِهِ وَ دَارٍ كَرَامَتِهِ وُفُوداً وَ جَمَاعَاتِ﴾. (3)

* الوِلَايَةُ

1- الرّسول صلى الله عليه وآله وسلم- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَا أَوَّلُ وَافِدٍ عَلَى الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَكِتَابُهُ وَأَهْلُ بَيْتِى ثُمَّ أُمَّتِى ثُمَّ أَسْأَلُهُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِكِتَابِ اللهِ وَ بِأَهْل بَيْتِى﴾. (4)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ وَ عِنْدَهُ نَفَرُ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ فِيهِمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى إِذَا بَعَثَ النَّاسَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَخْرُجُ قَوْمُ مِنْ قُبُورِهِمْ بَيَاضُ وُجُوهِهِمْ كَبَيَاضِ الثَّلْجِ عَلَيْهِمْ ثِيَابُ بَيَاضُهَا كَبَيَاضِ اللَّبَنِ وَ عَلَيْهِمْ نِعَالُ مِنْ ذَهَبٍ، شِرَاكُهَا وَاللَّهِ مِنْ نُورٍ يَتَلَالَهُ، فَيُؤْتَوْنَ بِنُوقِ مِنْ نُور عَلَيْهَا رِحَالُ الذَّهَب قَدْ وَشْحَتْ بِالزَّبَرْجَدِ وَ الْيَاقُوتِ أَزِمَّةً نُوقِهِمْ سَلَاسِلُ الذَّهَبِ فَيَرْكَبُونَهَا حَتَّى يَنْتَهُوا إِلَى الْجِنَانِ وَالنَّاسُ يُحَاسَبُونَ وَيَعْتَمُونَ وَ يَهْتَمُونَ وَ

ص: 144

ارغوان فراهم آمده است این ناقه ها آنان را به سوی صحرای محشر به پرواز در می آورند و به همراه هر یک از آنان هزار فرشته است که از جلو و راست و چپ او را احاطه کرده اند تا این که آنان را به در بزرگ بهشت می رسانند. در برابر در بهشت درختی است که یک برگ آن هزار نفر را سایه می دهد و در سمت راست درخت چشم های است که انسان را پاک می کند و طاهر می گرداند. و نیز آن حضرت فرمود: بهشتیان جرعه ای از آن می نوشند و خداوند با آن قلب هایشان را از حسد پاک گردانده و مو را از گونه هایشان می زداید. سپس امام علی علیه السلام پرسید: ای رسول خدا این ها کیستند؟ آن حضرت علیه السلام فرمود: «ای علی اینان شیعیان تو و افراد مخلص به ولایت تو هستند و تو پیشوای آن ها هستی و این بیان آیه: ﴿يَوْمَ نَحْشُرُ المُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمَنِ وَفَدًا﴾ است؛ یعنی ما پرهیزگاران را گروه گروه، سوار بر مرکب به سوی خداوند رحمان محشور می گردانیم. وَنَسُوقُ المُجْرِمِينَ إِلَى جَهَنَّمَ وِرْدًا؛ و مجرمان را با حال تشنگی به سوی دوزخ می رانیم.

2-1- امام صادق علیه السلام- حماد بن عثمان از امام صادق علیه السلام- درباره ی سخن خدای عزوجل: ﴿يَوْمَ نَحْشُرُ المُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمَانِ وَفداً﴾ نقل می کند که فرمود: «بر روی مرکب های نفیس و خوب محشور می شوند».

3-1- امام على علیه السلام- يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمَانِ وَفداً، إِلَى الرَّحْمان یعنی به سوی بهشت و خانه ی کرامتش دسته دسته و گروه گروه [محشور می شوند].

* ولایت

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا فرمود: من نخستین کسی هستم که روز قیامت بر خدای عزیز جبار با کتابش و اهل بیتم وارد خواهم ،شد سپس امتم وارد می شوند و از آن ها خواهم پرسید: چه کردید با کتاب خدا و اهل بیت من؟

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام باقر علیه السلام روایت است رسول خدا در حالی گروهی از اصحابش- که در بین آن ها علی بن ابی طالب بود- نزد او بودند فرمود: خدای تعالی هنگامی که روز قیامت مردم را برانگیزد، گروهی از قبرهایشان بیرون می آیند که سفیدی صورتشان مانند سفیدی برف است؛ بر روی آن ها لباس هایی است که سفیدی آن مانند شیر است و کفش هایی از طلا پوشیده اند که بندش- به خدا سوگند از نوری است که می درخشد؛ پس شترهایی از نور برایشان آورده می شود که بر روی آن ها جهازهایی از طلا است؛ حمایل هایی از زمرد و یاقوت بر آن ها بسته شده است؛ مهار شترانشان سلسله های طلا است بر آن ها سوار می شوند تا به بهشت برسند و مردم محاسبه می شوند و غمزده و محزون هستند و آن ها می خورند و می آشامند». امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام پرسید: آن ها چه کسانی هستند ای رسول خدا فرمود: «آن ها شیعیان تو

ص: 145

هُمْ يَأْكُلُونَ وَ يَشْرَبُونَ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب مَنْ هُمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ هُمْ شِيعَتُكَ وَأَنْتَ إِمَامُهُمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمَنِ وَفْداً قَالَ عَلَى النَّجَائِبِ﴾. (1)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَخْرُجُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ قَوْمُ مِنْ قُبُورِهِمْ بَيَاضُ وُجُوهِهِمْ كَبَيَاضِ الثَّلْجِ عَلَيْهِمْ ثِيَابُ بَيَاضُهَا كَبَيَاضِ اللَّبَن عَلَيْهِمْ نِعَالُ مِنْ ذَهَبٍ شِرَاكُهَا مِنْ زبَرْجَدِ فَيُؤْتَوْنَ بِنُوقِ مِنْ نُورٍ عَلَيْهَا رَحَائِلُ مِنْ ذَهَب أَزمَتُهَا مِنْ زَبَرْجَدٍ فَيَرْكَبُونَ حَتَّى يَنْتَهُونَ إِلَى الرَّحْمَنِ وَ النَّاسِ فِي الْمُحَاسَبَة يَعْتَمُونَ وَ يَهْتَمُونَ وَهَوْلَاءِ يَأْكُلُونَ وَ يَشْرَبُونَ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ مَنْ هَؤُلَاءِ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَضَرَبَ عَلَى مَنْكِب عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَقَالَ هَؤُلَاءِ شِيعَتُكَ وَ أنتَ إِمَامُهُمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ- يَوْمَ نَحْشُرُ المُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وفداً﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَنَسُوقُ الْمُجْرِمِينَ إِلى جَهَنَّمَ وِرْداً﴾. (8)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿أَي وَ نَحْثُ الْمُجْرِمِينَ عَلَى السَّيْرِ إِلَى جَهَنَّمَ عِطَاشَا كَالْإِبِلِ الَّتِي تُرَدُّ عِطَاشَا مُشَاةٌ عَلَى أَرْجُلِهِمْ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿لا يَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ إِلا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحمن عَهْداً﴾. (87)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بصير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ: قُلْتُ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَل لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا - اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً قَالَ إِلَّا مَنْ دَانَ اللَّهَ ِبوَلَايَة أمير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَالْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ فَهُوَ الْعَهْدُ عنْدَ الله﴾. (4)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ الْجُعْفِيٌّ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام مَنْ دَعَا بِهَذَا الدُّعَاءِ مَرَةٌ وَاحِدَةٌ فِي دَهْرِهِ كُتِبَ فِي رَبِّ الْعَبُودِيَّةَ وَ رُفِعَ فِي دِيوَانِ الْقَائِمِ علیه السلام فَإِذَا قَامَ قَائِمُنَا نَادَى بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أبيهِ ثُمَّ يُدْفَعُ إِلَيْهِ هَذَا الْكِتَابُ وَ يُقَالُ لَهُ خُذْ هَذَا كِتَابُ الْعَهْدِ الَّذِي عَاهَدْتَنَا فِي الدُّنْيَا وَ ذَلِكَ قوله عزوجل إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً ﴾. (5)

ص: 146

هستند و تو امامشان هستی و آن سخن خدای تعالی است ﴿يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمَانِ وَفداً﴾؛ فرمود: [یعنی] بر روی مرکبهای نجیب و نفیس».

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است: حضرت رسول به على علیه السلام فرمود: «یا علی علیه السلام روز قیامت جمعی از قبرهای خود با صورت های سفید همچون برف و لباس های سفید همچون شیر بیرون می آیند، کفش هایی از طلا به پا دارند که بندهای آن از لؤلؤ است و می درخشد، و ناقه هایی از نور برای آن ها می آورند با زین هایی از طلا که نگین هایی از در و یاقوت دارد. بر آن ناقه ها سوار می شوند تا به عرش خدا برسند مردم مشغول بازخواست و محاکمه و غمگین و افسرده اند اما این عده می خورند و می نوشند خوشحال و مسرورند امیرالمؤمنین علیه السلام عرض کرد: ای رسول خدا این ها چه کسانی هستند؟ فرمود: آن ها شیعیان تو هستند و تو پیشوای آنانی. و این فرموده خدای عزوجل است ﴿يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً﴾.

و مجرمان را تشنه کام [همچون شترانی که به طرف آبگاه می روند] به سوی جهنم می رانیم (86)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- یعنی مجرمان را بر حرکت به سوی جهنّم ترغیب می کنیم و تشنه کام همچون شترانی که تشنه وارد آب می شوند بر روی پاهایشان [به سرعت] راه می روند.

آنان هرگز مالک شفاعت نیستند؛ مگر کسی که نزد خداوند رحمان، عهد و پیمانی گرفته است. (87)

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید به امام باقر علیه السلام عرض کردم: عبارت: لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا چه معنایی را می رساند؟ ایشان فرمود: «خداوند در این جا کسانی را که با ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و دیگر ائمه عزتمند نموده استثنا کرده است و این پیمان نزد خداوند است».

2- امام باقر علیه السلام- جابربن یزید جعفی گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: هر کس این دعا را در مدت عمر خود یکبار بخواند در پوستی نوشته شده و در دیوان حضرت قائم بالا برده می شود.

پس هرگاه قائم اهل بیت ظهور کند او را به اسم او و اسم پدر او ندا می کنند. پس به او این نوشته داده می شود و به او گفته می شود که این نوشته عهدنامه را بگیر که تو با ما در دار دنیا عهد کرده ای و این است گفته خدای تعالی که فرموده اند: ﴿إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً﴾.

ص: 147

3- الرّسول صلی الله علیه وآله ﴿عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ أَنَّ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ لِأَصْحَابِهِ ذَاتَ يَوْمٍ: أَ يَعْجِرُ أَحَدُكُمْ أَنْ يَتَّخِذَ عِنْدَ كُلِّ صَبَاحٍ وَ مَسَاءِ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً؟ قَالُوا: وَكَيْفَ ذَاكَ؟ قَالَ: يَقُولُ اللَّهُمَّ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ عَالِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ إِنِّي أَعْهَدُ إِلَيْكَ بِأَنِّي أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ وَ أَنَّ مُحَمَّد الله عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ وَ أَنَّكَ إِنْ تَكِلْنِي إِلَى نَفْسِي تُقَرِّيْنِي مِنَ الشَّرِّ وَ تُبَاعِدْنِي مِنَ الْخَيْرِ وَ أَنِّي لَا أَثِقُ إِنَّا بِرَحْمَتِكَ فَاجْعَلْ لِي عِنْدَكَ عَهْدَاً تُوَفِّينِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ فَإِذَا قَالَ ذَلِكَ طُبعَ عَلَيْهِ بِطَابِع وَ وُضِعَ تَحْتَ الْعَرْشِ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادٍ: أَيْنَ الَّذِينَ لَهُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْدُ. فَيَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ﴾. (1)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ لَمْ يُحْسِنُ وَصِيَّتَهُ عِنْدَ الْمَوْتِ الله كَانَ نَقصاً فِي مُرُوءَتِهِ وَعَقْلِهِ قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ كَيْفَ يُوصِى الْمَيِّتُ قَالَ إِذَا حَضَرَتْهُ وَفَاتُهُ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَيْهِ قَالَ اللَّهُمَّ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ عَالِمَ الْغَيْبِ وَ الشَّهَادَةِ الرَّحْمَنَ الرَّحِيمَ اللَّهُم إِنِّي أَعْهَدُ إِلَيْكَ فِي دَارِ الدُّنْيَا أَنَّى أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَكَ لَا شَرِيكَ لَكَ وَ أَنَّ مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَأَنَّ النَّارَ حَقٌّ وَ أَنَّ الْبَعْثَ حَقٌّ وَ أَنَّ الْحِسَابَ حَقٌّ وَ الْقَدَرَ وَ الْمِيزَانَ حَقٌّ وَأَنَّ الدِّينَ كَمَا وَصَفْتَ وَ أَنَّ الْإِسْلَامَ كَمَا شَرَعْتَ وَ أَنَّ الْقَوْلَ كَمَا حَدَّثْتَ وَ أَنَّ الْقُرْآنَ كَمَا أَنْزَلْتَ وَ أَنَّكَ أَنْتَ اللهُ الْحَقُّ الْمُبِينَ جَزَى اللَّهُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله خَيْرَ الْجَزَاءِ وَ حَيًّا اللَّهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدِ بِالسَّلَامِ اللَّهُمَّ يَا عُدَّتِي عِنْدَ كُرْبَتِي وَ يَا صَاحِبِي عِنْدَ شِدَّتِي وَ يَا وَلِيَّ الله نِعْمَتِي إِلَهَى وَإِلَهَ آبَائِي لَا تَكِلْنِي إِلَى نَفْسِى طَرْفَةَ عَيْنِ أَبَداً فَإِنَّكَ إِنْ تَكِلْنِي إِلَى نَفْسِي طَرْفَةَ عَيْنٍ أَقْرَبُ مِنَ الشَّرَ وَ أَبْعُدْ مِنَ الْخَيْرِ فَانِسُ فِي الْقَبْرِ وَحْشَتِي وَ اجْعَلْ لِى عَهْداً يَوْمَ أَلْقَاكَ مَنْشُوراً ثُمَّ يُوصِي بِحَاجَتِهِ وَ تَصْدِيقُ هَذِهِ الْوَصِيَّةِ فِي الْقُرْآنِ فِي السُّورَةِ الَّتِي يَذْكُرُ فِيهَا مَرْيَمَ فِي قَوْلِهِ عزوجل لا يَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْداً فَهَذَا عَهْدُ الْمَيِّتِ وَ الْوَصِيَّةُ حَقٌّ عَلَى كُلِّ مُسْلِم أَنْ يَحْفَظَ هَذِهِ الْوَصِيَّةَ وَيُعَلِّمَهَا وَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَّمَنِيهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ قَالَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله عَلَّمَنِيهَا جَبْرَئِيلُ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً﴾ (88)

ص: 148

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- از ابن مسعود روایت است روزی پیامبر صلی الله علیه و آله به اصحابش فرمود: «آیا کسی از شما عاجز است از این که هر صبح و شب نزد خداوند عهدی بگیرد؟ گفتند آن چگونه است؟ فرمود: «[هر صبح و شام] می گوید: خداوندا ای آفریننده آسمان ها و زمین و آگاه از اسرار نهان و آشکار من با تو پیمان می بندم به این که شهادت می دهم که معبودی جز تو نیست، تنهایی شریکی نداری و این که محمد بنده ی تو و فرستاده تو است و اگر تو مرا به خودم واگذار کنی مرا به بدی ها نزدیک می کنی و از خوبی ها دور می گردانی و من جز به رحمت تو اطمینان ندارم؛ پس برای من نزد خود عهدی قرار بده که روز قیامت آن را به من می دهی؛ زیرا تو هیچ گاه از وعده ی خود تخلّف نمی کنی وقتی آن را گفت، با مهری بر آن مهر زده شود و در زیر عرش قرار داده می شود و هنگامی که روز قیامت شود، ندا دهندهای فریاد می زند «کجایند کسانی که نزد خداوند عهدی دارند؟ پس به خاطر آن عهدشان وارد بهشت می شوند».

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «هرکس به هنگام مرگ، وصیّت پسندیده نکند، موجب کاستی در مروّت و خرد اوست» گفته شد ای رسول خدا چگونه باید وصیت کرد؟ فرمود: چون مرگش فرا رسد و مردم پیش او جمع شوند بگوید: پروردگارا! ای پدید آورنده ی آسمان ها و زمین ای آگاه آشکار و نهان ای مهربان به دوست و دشمن! پروردگارا! من در این جهان به پیشگاه تو عهد و اقرار می کنم و گواهی می دهم که خدایی جز تو نیست تنهایی شریکی نداری و این که محمد بنده ی تو و فرستاده ی توست و همانا که بهشت و دوزخ حق است و حساب و برانگیختن و میزان و قدر حق است و قرآن چنان است که تو فرو فرستاده ای و تو خود خدای حق و آشکاری خداوند به محمد بهترین پاداش را دهد و به محمد و آل او بهترین تحیّت را عنایت فرماید پروردگارا! ای ساز و برگ من به هنگام گرفتاری، و ای یاور من به هنگام سختی و ای ولی نعمت من تو که خدای من و خدای پدر و نیاکان منی مرا لحظه ای به خود وامگذار که اگر یک چشم برهم زدن مرا به خودم واگذاری به بدی نزدیک و از نیکی دور می شوم. خدایا انیس وحشت من در گورم باش و این عهد مرا روزی که تو را دیدار می کنم به من ارزانی فرما سپس به نیازهای خود وصیت کند. این وصیت، همان است که خداوند فرموده است: ﴿لا يَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً﴾. و این عهد و پیمان میت است و وصیت بر هر مسلمانی حق است و لازم است که این را حفظ و به این عمل کند. امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرموده است این گونه وصیت کردن را پیامبر صلی الله علیه و آله به من آموخت و فرمود: جبرئیل به من آموزش داده است».

و گفتند: «خداوند رحمان فرزندی اختیار کرده است». (88)

ص: 149

1- امام صادق علیه السلام- ﴿عَن أبي بصير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ قَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً قَالَ هَذَا حَيْثُ قَالَتْ قُرَيْش إِنَّ لِلَّهِ وَلَداً وَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ إِنَاث فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى رَدَاً عَلَيْهِمْ لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئاً إِذًا أَى عَظِيماً تَكادُ السَّماواثَ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ مِمَّا قَالُوا أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمنِ وَلَداً فَقَالَ الله تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَ ما يَنبَغِي لِلرَّحْمنِ أنْ يَتَّخِذَ وَلَداً إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً لَقَدْ أَحْصاهُمْ وَ عَدَّهُمْ عَدًّا وَ كُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَرْداً وَاحِداً وَاحِداً﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئاً إِذًا﴾ (89)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئًا إِذًا أَىٰ عَظِيماً﴾. (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿و قَوْلُهُ لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئًا إِذًا أَنْ ظُلماً﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿تَكادُ السَّماواتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا ﴾. (90)

قوله تعالى: ﴿أَنْ دَعَوُا لِلرَّحْمنِ وَلَداً﴾. (91)

قوله تعالى: ﴿وَما يَنْبَغِي لِلرَّحمن أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً﴾. (92)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِير عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قال ... تكادُ السَّماواتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ مِمَّا قَالُوا أَنْ دَعَوُا لِلرَّحْمنِ وَلَداً﴾. (4)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ الشَّجَرَ لَمْ يَزَلْ حَصِيداً كُلُّهُ حَتَّى دُعِيَ لِلرَّحْمَنِ وَلَدٌ عَزَّ الرَّحْمَنُ وَ جَلَّ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ فَكَادَتِ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَتَنْشَقُ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبَالُ هَذَا فَعِنْدَ ذَلِكَ اقْشَعَرَّ الشَّجَرُ وَ صَارَ لَهُ شَوْكُ حذارًا [حَذَرا] أَنْ يَنْزِلَ بِهِ الْعَذَابُ فَمَا بَالُ قَوْمٍ غَيَّرُوا سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَعَدَلُوا عَنْ وَصِيِّهِ لَا يَخَافُونَ أَنْ يَنْزِلَ بِهِمُ الْعَذَابَ﴾. (5)

ص: 150

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: نظرتان درباره ی آیه ﴿وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدًا﴾، چیست؟ ایشان فرمود: این سخن قریش است که گفته اند: خداوند فرزند دارد و فرشتگان از جنس زنان اند خداوند تبارک و تعالی نیز در رد آنان فرموده است: ﴿لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئًا إِذًا﴾، یعنی چیز بزرگی تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ در اثر سخنی که گفتند: «أَن دَعَوْا لِلرَّحْمَنِ وَلَدًا». پس خدای تعالی فرمود: ﴿وَمَا يَنبَغِي لِلرَّحْمَنِ أَن يَتَّخِذَ وَلَدًا * إِن كُلُّ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمَنِ عَبْدًا * لَقَدْ أَحْصَاهُمْ وَعَدَّهُمْ عَدًا * وَكُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَرْدًا﴾، یعنی تک تک.

*راستی مطلب زشت و زننده ای گفتید! (89)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- آيه: ﴿لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئًا إِذَا؛ إِذًا﴾ يعنى عظيم.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خداوند تبارک و تعالی نیز در رد آنان فرموده است: ﴿لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئًا إِدًّا﴾ یعنی عقیده ای ظالمانه آورده اید.

نزدیک است به سبب این سخن آسمان ها از هم متلاشی گردد، و زمین شکافته شود و کوه ها به شدت فرو ریزد. (90)

از این رو که برای خداوند رحمان فرزندی قائل شدند! (91)

در حالی که سزاوار نیست خداوند رحمان فرزندی اختیار کند! (92)

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر نقل می کند ابا عبدالله امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿تكادُ السَّماوات يَتَفَطَّرْنَ مِنْه﴾؛ یعنی از آن چه گفته اند و برای خداوند رحمان فرزندی قائل شدند».

2- امام علی علیه السلام- همه ی درخت ها قابل درو کردن بودند تا برای خدای رحمان فرزند خوانده شد و خدای رحمان عزیزتر و والاتر است از این که فرزند داشته باشد و نزدیک شد آسمان ها به خاطر آن از هم بپاشند و زمین شکافته شود و کوه ها به سختی خاک شوند، و این جا بود که درخت لرزید و خار برآورد مبادا عذاب بر او نازل شود حال چه شده است مردمی را که سنت رسول خدا را دگرگون کردند و از وصیش روی گرداندند و نمی ترسند که عذاب بر آن ها فرود آید.

ص: 151

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَتَحَرَكَ ابْنُ مَلْجَمِ الْمَلْعُونُ كَأَنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَقُومَ وَ هُوَ مِنْ مَكَانِهِ لَا يَبْرَحْ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لَقَدْ هَمَمْتَ بِشَيْءٍ تَكادُ السَّماواتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الجِبالُ هَدًّا وَلَوْ شِئْتَ لَأَنْبَاتُكَ بِمَا تَحْتَ ثِيَابك﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً﴾ (93)

قوله تعالى: ﴿لَقَدْ أَحْصاهُمْ وَعَدَّهُمْ عَذَا﴾ (14)

قوله تعالى: ﴿وَكُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَرداً﴾ (95)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ كُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَرْداً وَاحِداً وَاحِداً﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمنُ وُدّا﴾. (96)

3- امام علی علیه السلام- بن ملجم ملعون [در شب ضربت خوردن امیرالمؤمنین در مسجد خوابیده بود. حضرت او را بیدار کرد و فرمود به شکم نخواب»؛ پس] تکان خورد گویا می خواهد بایستد در حالی که او از جای خود حرکت نمی کرد امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود چیزی را قصد کرده ای که نزدیک است به سبب این سخن آسمان ها از هم متلاشی گردد و زمین شکافته شود، و کوه ها به شدت فرو ریزد و اگر بخواهی از آن چه زیر لباس تو است به تو خبر می دهم».

تمام کسانی که در آسمان ها و زمین هستند تنها به سوی خداوند رحمان می آیند در حالی که بنده ی اویند (93)

خداوند همه ی آن ها را احصا کرده و کاملاً شمارش کرده است. (94)

و همگی روز رستاخیز تک و تنها نزد او حاضر می شوند. (95)

1- امام صادق علیه السلام- وَكُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَرْدًا، یعنی یکی یکی.

به یقین کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، به زودی خداوند رحمان محبتی برای آنان در دل ها] قرار می دهد! (96)

*علی علیه السلام

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قُلْتُ قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمنُ وَذَا قَالَ وَلَايَةُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ هِيَ الْوُدُّ الَّذِي قَالَ اللَّهُ تَعَالَى قُلْتُ قَوْلُهُ فَإِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ المُتَّقِينَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدَّا قَالَ إِنَّمَا يَسَّرَهُ اللَّهُ عَلَى لِسَانِهِ حِينَ أَقَامَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَماً فَبَشِّرَ بِهِ الْمُؤْمِنِينَ وَ أَنْذَرَ بِهِ الْكَافِرِينَ وَ هُمُ الَّذِينَ ذَكَرَهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ لداً أَي كُفَّارا﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَرَ بْن مُحَمَّد عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام دَخَلْتُ اللةِ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ أَصْبَحْتَ وَ اللَّهِ يَا عَلَى اللهِ عَنْكَ رَاضِيَاً وَ أَصْبَحَ وَاللَّهِ رَبُّكَ عَنْكَ رَاضِياً وَأَصْبَحَ كُلُّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَةٍ عَنْكَ رَاضِينَ إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ قَالَ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَدْ نَعَيْتَ إِلَيَّ نَفْسَكَ فَيَا لَيْتَ نَفْسِي الْمُتَوَفَّاةُ قَبْلَ نَفْسَكَ قَالَ أَبَى اللَّهُ فِي عِلْمِهِ إِلَّا مَا يُرِيدُ قَالَ فَادْعُ اللَّهَ لِي بَدَعَوَاتِ يُصِينُنِي بَعْدَ وَفَاتِكَ قَالَ يَا عَلَى علیه السلام ادْعُ لِنَفْسِكَ بِمَا تُحِبُّ وَ تَرْضَى حَتَّى أُؤَمِّنَ فَإِنَّ تَأْمِينِي لَكَ لَا يُرَدُّ قَالَ فَدَعَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ اللَّهُمَّ ثَبِّتْ مَوَدَّتِي فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ آمِينَ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام ادْعُ فَدَعَا بِتَثْبِيتِ مَوَدَّتِهِ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ حَتَّى دَعَا ثَلَاثَ مَرَاتِ كُلَّمَا دَعَا دَعْوَةٌ قَالَ النَّبِيُّ آمِينَ فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا ... فَقَالَ النبي صلی الله علیه و آله الْمُتَّقُونَ عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام وَ شِيعَتُهُ﴾. (2)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام وَ قُرَيْشُ فِي حَدِيثٍ لَهُمْ فَلَمَّا رَأَوْهُ سَكَنُوا فَشَقَّ ذَلِكَ عَلَيْهِ فَجَاءَ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَتَلْتُ بَيْنَ يَدَيْكَ سَبْعِينَ رَجُلًا صَبْراً مِمَّا تَأْمُرُنِي بِقَتْلِهِ وَ ثَمَانِينَ رَجُلًا مُبَارَزَةٌ فَمَا أَحَدٌ مِنْ قُرَيْشَ وَ لَا مِنْ وُجُوهِ الْعَرَبِ إِنَّا وَ قَدْ دَخَلَ عَلَيْهِمْ بُغْضُ لِى فَادْعُ اللَّهَ أَنْ يَجْعَلَ لِى مَحَبَّةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ فَسَكَتَ رَسُولُ اللَّهِ حَتَّى نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا فَقَالَ النَّبِيُّ يَا عَلَى إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَنْزَلَ فِيكَ آيَةٌ مِنْ كِتَابِهِ وَ جَعَلَ لَكَ فِي قَلْبِ كُلِّ مُؤْمِن مَحَبَّةٌ﴾. (3)

4- الحسين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي الْجَارِيَة وَالْأَصْبَعَ بن نُبَاتَةَ الْحَنْظَلِيٌّ قَالا: لَمَّا كَانَ مَرْوَانُ عَلَى الْمَدِينَة خَطَبَ النَّاسَ فَوَقَعَ فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام على بن أبى طالب الله قَالَ فَلَمَّا نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ أَتَى

ص: 154

* علی علیه السلام

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام- در مورد آیه: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا﴾ پرسیدم که چیست؟ ایشان فرمود: «ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام همان مودت و دوستی است که خداوند تبارک و تعالی فرموده است گفتم: «عبارت: ﴿فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا﴾، به چه معناست؟ ایشان فرمود: «همانا خداوند ولايت امیرالمؤمنین علیه السلام را بر زبان پیامبر صلی الله علیه و آله آسان نمود و آن زمانی بود که ایشان را به مانند علمی بر افراشت و با او مؤمنان را بشارت داد و کافران را ترساند و ایشان کافران) کسانی هستند که خداوند از آنان در کتاب خویش باعنوان دشمنان سرسخت یعنی کافران، یاد کرده است».

2- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل می کند که امیرالمؤمنین فرمود: «نزد رسول خدا آمدم. فرمود: «ای علی به خدا سوگند از تو راضی شدم و به خدا سوگند پروردگات از تو راضی شد و هر زن و مرد مؤمنی از تو راضی شدند تا قیامت برپا شود فرمود: عرض کردم: «ای رسول خدا از مرگ خود به من خبر دادی؛ پس ای کاش جان من قبل از جان تو گرفته شود». فرمود: «خداوند در علمش از غیر آن چه خود می خواهد ابا دارد. گفتم پس با دعاهایی به درگاه خدا برایم دعا کن که بعد از وفات تو مرا حفظ می کند فرمود: ای علی برای خودت به آن چه دوست داری و می پسندی دعا کن تا آمین بگویم؛ چون آمین گفتن من برای تو رد نمی شود». امیرالمؤمنین دعا کرد: «خدایا! دوستی مرا تا روز قیامت در قلب زنان و مردان مؤمن ثابت بگردان». سپس رسول خدا آمین گفت و فرمود: ای امیرالمؤمنین! دعا کن؛ پس برای تثبیت محبّتش در قلب زنان و مردان مؤمن تا روز قیامت دعا کرد تا این که سه بار دعا کرد؛ هربار که دعا کرد پیامبری آمین گفت؛ سپس جبرئیل فرود آمد و گفت: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمانُ وُدّاً﴾. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «پرهیزگاران علی بن ابی طالب و شیعیان او هستند».

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام باقر علیه السلام روایت است امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام آمد در حالی که قریش مشغول گفتگو بودند وقتی او را دیدند ساکت شدند؛ پس آن کار قریش] بر او سخت آمد. به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت ای رسول خدا در حضور تو هفتاد مرد از کسانی را که مرا به کشتنشان امر فرمودی گردن زدم و هشتاد نفر را در میدان جنگ کشتم؛ پس کسی از قریش یا بزرگان عرب نیست مگر این که کینه ی من در [قلب] آن ها وارد شده است؛ پس خدا را بخوان که محبت مرا در قلب مؤمنان قرار دهد رسول خدا ساکت ماند تا این آیه نازل شد: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمَانُ وُدّاً﴾ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی! خداوند درباره ی تو آیه ای از کتابش را نازل کرده است و محبّت تو را در قلب هر مؤمنی قرار داده است».

4- امام حسین علیه السلام- ابوجاریه و اصبغ بن نباته حنظلی گویند: مروان حکم در مدینه ی طیبه سخنرانی کرد و به حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام ناسزا گفت هنگامی که مروان از منبر فرود آمد امام حسین وارد مسجد شد به آن حضرت گفتند: مروان» به حضرت امیر ناسزا گفت....فرمود: ای پسر زن کبود چشم ای پسر زن ملخ خوار! سر تو به جایی رسیده که به حضرت امیر

ص: 155

الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَقِيلَ لَهُ إِنَّ مَرْوَانَ قَدْ وَقَعَ فِي عَلِيٍّ ... قَالَ الْحُسَيْنُ لَهُ يَا ابْنَ الزَّرْقَاءِ و يَا ابْنَ آكِلَة الْقُمَّل أنْتَ الْوَاقِعُ فِي عَلِيٌّ قَالَ لَهُ مَرْوَانُ إِنَّكَ صَبَى لَا عَقْلَ لَكَ قَالَ فَقَالَ لَهُ الْحُسَيْنُ أ لَا أُخْبرُكَ بِمَا فِيكَ وَ فِي أَصْحَابِكَ وَ فِي عَلِيٍّ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا فَذَلِكَ لِعَلِيٍّ وَ شِيعَتِهِ فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ فَبَشِّرَ بذَلِكَ النَّبِيُّ الْعَرَبِيُّ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا فَذَلِكَ لَكَ وَلِأَصْحَابِكَ﴾. (1)

5- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ المُتَّقِينَ وَهُوَ عَلَى علیه السلام وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًا قَالَ بَنُو أُمَيَّةَ قَوْماً ظَلَمَةٌ﴾. (2)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي آخِر صَلَاتِهِ رَافِعاً بِهَا صَوْتَهُ يُسْمِعُ النَّاسَ يَقُولُ اللَّهُمَّ هَبْ لِعَلِيٍّ الْمَوَدَّةَ فِي صُدُورِ الْمُؤْمِنِينَ وَالْهَيْبَةَ وَالْعَظَمَةَ فِي صُدُورِ الْمُنَافِقِينَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَى قَوْلِهِ وُدًّا قَالَ وَلَايَةُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام هِيَ الْوُد الَّذِي قَالَ اللَّهُ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًا بَنِي أُمَيَّةَ فَقَالَ رُمَعُ وَ اللَّهِ لَصَاحٌ مِنْ تَمْرِ فِي شَنِّ بَالَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا سَأَلَ مُحَمَّدُ رَبَّهُ أَ فَلَا سَأَلَ مَلَكاً يَعْضُدُهُ أَوْ كَنْزاً يَسْتَظهرُ بِهِ عَلَى فَاقَتِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ عَشْرَ آيَاتٍ مِنْ هُودٍ أَوَّلُهَا فَلَعَلَّكَ تَارِكٌ بَعْضَ مَا يُوحَى إِلَيْكَ﴾. (3)

7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام كَانَ سَبَبَ نُزُول هَذِهِ الْآيَة أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام كَانَ جَالِسًا بَيْنَ يَدَيَّ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ لَهُ قُلْ يَا عَلَى اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِي فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ وُدًّا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا﴾. (4)

8- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا قَالَ مَحَبَّةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ﴾. (5)

ص: 156

ناسزا بگویی»!؟ مروان در جوابش گفت: «تو کودک هستی عقل نداری»! امام حسین علیه السلام در جوابش فرمود: «آیا می خواهی تو و یارانت را از عیوبی که دارید و حضرت امیر و شیعیانش را از مقام و مرتبه ای که دارند آگاه نمایم علی همان شخصیتی است که خدا درباره اش می فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا﴾. این آیه در شأن علی و شیعیان او نازل شده است. نیز درباره ی آن حضرت در همان سوره] می فرماید: ﴿فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ المتَّقِينَ﴾ ما این بشارت را به نحو آسانی در زبان تو جاری نمودیم تا تو این مژده را به افراد با تقوا بدهی سپس این مژده را رسول عربی به حضرت علی بن ابی طالب داد»!

5- امام باقر علیه السلام- منظور از آیه: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا﴾ علی است و همچنین مراد از عبارت: إِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ، على علیه السلام است. و منظور از وَ تُنذِرَ بِهِ قَوْمًا لدا، بنی امیه، آن قوم ظالم می باشند.

6- امام صادق علیه السلام- از عمّار بن سوید از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: رسول خدا در پایان نماز خود دست ها را برداشته و به گونه ای که مردم بشنوند، در حق امیرالمؤمنین ادعا کرد خداوندا محبّت علی را در دل مؤمنان و هیبت و عظمت او را در دل منافقین جای بده! پس آیه: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا﴾ نازل گردید. ولایت امیرالمؤمنین همان ودی است که خداوند فرموده است و منظور از ﴿وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لدا﴾؛ بنی امیه هستند. پس رمع گفت: به خدا سوگند یک صاع خرما در سبدی کهنه و فرسوده نزد من محبوب تر است از آن چه محمد از پروردگارش درخواست نمود. چه می شد از خدا می خواست فرشته ای را به یاریش بفرستد تا به وسیله ی او قوی گردد یا گنجی به او ارزانی دارد تا بر این فقر و نداریش غالب آید؟ پس خداوند متعال ده آیه از سوره هود را در حق او نازل فرمود که با آیه: شاید [ابلاغ] بعض آیاتی را که به تو وحی می شود به خاطر عدم پذیرش [آن ها] ترک کنی [و به تأخیر اندازی] (هود/12) شروع شد.

7- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است شأن نزول این آیه این است که امام علی علیه السلام در پیشگاه رسول خدا نشسته بود و رسول خدا به ایشان فرمود: ای علی ا! بگو: «خداوندا دوستی مرا در قلب مؤمنان قرار ده» پس خداوند این آیه را نازل کرد: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا﴾.

8- ابن عبّاس رحمه الله علیه- اين آيه: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا﴾، در شأن علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است و مراد از «ود محبّت آن حضرت است که در دل های مؤمنان استوار است.

ص: 157

9- الباقر علیه السلام- ﴿لَا تَلَقَى مُؤْمِنَا إِلَّا وَ فِي قَلْبِهِ وُدُّ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَ أَهْلِ بَیْتِهِ﴾. (1)

10- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبي سَعِيدِ الْخُدْرِي قَالَ قَالَ النَّبي صلی الله علیه و آله لِعَلِيِّ علیه السلام يَا أَبَا الْحَسَنِ قُلِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِي عِنْدَكَ عَهْداً وَ اجْعَلْ لِي عِنْدَكَ وُا وَ اجْعَلْ لِي فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ مَوَدَّةَ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا قَالَ لَا تَلْقَى رَجُلًا مُؤْمِناً إِنَّا وَ فِي قَلْبِهِ حُبُّ لِعَلِيِّ بن أَبِي طَالِب أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿فَإِنَّمَا يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ المُتَّقِينَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لدا﴾. (97)

* النزول

1-ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّانَزَلَتْ فِی بَنِی أُمَیَّهَ وَ بَنِی اَلْمُغِیرَهِ﴾. (3)

* المَتَّقُونُ

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ دَخَلْتُ عَلَى رَسُول الله ... قَالَ النَّبِي صلی الله علیه و آله آمِينَ فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلَ هُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا إِلَى آخِرِ السُّورَةِ فَقَالَ النبي صلی الله علیه و آله الْمُتَّقُونَ عَلَى بْن أَبِي طَالِب وَ شِيعَتُهُ﴾. (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِى بَصِيرَ عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام ... قُلْتُ قَوْلُهُ فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ به المُتَّقِينَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًا قَالَ إِنَّمَا يَسَّرَهُ اللَّهُ عَلَى لِسَانِهِ حِينَ أَقَامَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَما فَبَشِّرَ بِهِ الْمُؤْمِنِينَ وَ أَنْذَرَ بِهِ الْكَافِرِينَ وَ هُمُ الَّذِينَ ذَكَرَهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ لُدّاً أَي كُفَّارًا﴾. (5)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئًا إِذَا أَوْ عَظِيماً قَوْلُهُ قَوْمًا لَّدًا قَالَ أَصْحَابُ الْكَلَامِ وَ الْخُصُومَة﴾. (6)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَا عَلَى علیه السلام قُلْ اللَّهُمَّ ثبت لِيَ الْوُدَّ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ، وَ اجْعَلْ لِي عِنْدَكَ وُدًّا وَ عَهْداً. فَقَالَهَا عَلِيُّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: ثَبَتَتْ وَ رَبِّ الْكَعْبَةِ ثُمَّ نَزَلَتْ: إِنَّ

ص: 158

9- امام باقر علیه السلام- هیچ مؤمنی را نمی یابی که در قلبش محبّت نسبت به علی بن ابی طالب علیه السلام و اهل بیتش علیهم السلام نباشد.

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوسعید خدری گوید پیامبر صلی الله علیه و آله به امام علی علیه السلام فرمود: «ای علی! بگو: «خداوندا دوستی مرا در قلب مؤمنان قرار ده» پس خداوند این آیه را نازل کرد: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا﴾. هیچ مؤمنی را نمی یابی که در قلبش محبّت نسبت به علی بن ابی طالب علیه السلام و اهل بیتش نباشد».

و ما فقط قرآن را بر زبان تو آسان ساختیم برای آن که پرهیزگاران را به وسیله ی آن بشارت دهی و گروه دشمنان سرسخت را با آن انذار کنی (97)

* سبب نزول

1- ابن عباس رحمه الله علیه- وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لدا، درباره ی بنی امیه و بنی مغیره نازل شده است.

* پرهیزکاران

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امیرالمؤمنین علی فرمود: نزد رسول خدا آمدم فرمود: «... جبرئیل فرود آمد و گفت: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمانُ ودّا....﴾ پيامبر فرمود: منظور از پرهیزگاران علی بن ابی طالب علیه السلام و شیعه اش می باشد».

2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر نقل می کند به امام صادق علیه السلام- گفتم: «عبارت فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ المُتَّقِينَ وَتُنذِرَ بِهِ قَوْمَا لدا به چه معناست»؟ ایشان فرمود: «همانا خداوند ولایت امیرالمؤمنین را بر زبان پیامبر صلی الله علیه و آله آسان نمود و آن زمانی بود که ایشان را به مانند علمی برافراشت و با او مؤمنان را بشارت داد و کافران را ترساند و ایشان کسانی هستند که خداوند از آنان در کتاب خویش با عنوان دشمنان سرسخت یعنی کافران، یاد کرده است».

3- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئاً إِذَا؛ یعنى عظيم. قَوْماً لدا؛ یعنی اهل بحث و خصومت.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا به علی علیه السلام فرمود: «یا علی بگو: خدایا محبتی برای من در دل های مؤمنان ثابت کن و مرا نزد خود پیمان و محبّتی قرار بده چون على علیه السلام برطبق دستور محمد صلی الله علیه و آله دعا کرد پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به خدای کعبه آن چه علیا خواسته بود تثبیت شد». سپس

ص: 159

الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ إِلَى قَوْلِهِ قَوْماً لُدًا فَقَالَ رَسُولُ اللهِ: قَدْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِيمَنْ كَانَ مُخَالِفاً لِرَسُول الله له وَ لِعَلِى علیه السلام﴾. (1)

5- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِبَانَةُ ابْن أَبي عَبْدِ اللَّهِ بْن بُطَة نَاظَرَ ابْنُ عَبَّاس جَمَاعَةَ الْحَرُورِيَّة فَقَالَ مَا ذَا نَقَمْتُمْ عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ قَالُوا ثَلَاثَاً أَنَّهُ حَكَمَ الرِّجَالَ فِي دِينِ اللَّهِ فَكَفَرَ بِهِ وَ قَاتَلَ وَ لَمْ يَغْنَمْ وَ لَمْ يَسْبٍ وَ مَحَى اسْمَهُ مِنْ إِمْرَةِ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ حَكَمَ رِجَالًا فِي أَمْرِ اللَّهِ مِثْلَ قَتْلَ صَيْدِ فَقَالَ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ وَ فِي الْإِصْلَاحِ بَيْنَ الزَّوْجَيْنِ قَالَ وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِما فَابْعَثُوا حَكَما مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَما مِنْ أَهْلِها وَ أَمَّا أَنَّهُ قَاتَلَ وَلَمْ يَسْبٍ وَلَمْ يَغْنَمْ أَ فَتَسْبُونَ أَمَكُمْ عَائِشَةَ ثُمَّ تَسْتَحِلُونَ مِنْهَا مَا يُسْتَحَلُّ مِنْ غَيْرِهَا فَلَئِنْ فَعَلْتُمْ لَقَدْ كَفَرْتُمْ وَ هِيَ أَيُّكُمْ وَإِنْ قُلْتُمْ لَيْسَتْ بِأَمِّنَا فَقَدْ كَذَبْتُمْ لِقَوْلِهِ وَأَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأَمَّا أَنَّهُ مَحَى اسْمَهُ مِنْ إِمْرَة الْمُؤْمِنِينَ فَقَدْ سَمِعْتُمْ بِأَنَّ النَّي أَتَاهُ سُهَيْلُ بْنُ عَمْرُو وَ أَبُو سُفْيَانَ لِلصُّلْحِ يَوْمَ الْحُدَيْنِيَةِ فَقَالَ اكْتُبْ هَذَا مَا صَالَحَ عَلَيْهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ الْقِصَّةَ وَ وَ اللَّهِ لَرَسُولُ الله صلی الله علیه و آله خَيْرُ مِنْ عَلِيَّ علیه السلام وَ مَا خَرَجَ مِنَ النُّبُوَّةَ بِذَلِكَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ هَذَا من الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ وَ قَالَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًا قَالَ وَ رَجَعَ مِنْهُمْ خَلْقُ كَثِير﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَكَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ هُم رِكْزاًر﴾. (98)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ قَوْلُهُ وَ كَمْ أَهْلَكْنَا الْآيَةَ قَالَ أَهْلَكَ اللهُ مِنَ الْأَمَمِ مَا لَا يُحْصَوْنَ فَقَالَ يَا مُحَمَّد هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ هُمْ رَكْراً أَي ذكراً﴾. (3)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿تَسْمَعُ هُمْ رِكْزاً أَى حِسّاً﴾. (4)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿جابرٌ عَنْ أَبي عَبْدِ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى هَل تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ هم ركزاً فَقَالَ يَا جَابرُ هُمْ بَنُو أُمَيَّةَ وَيُوشِكُ أَنْ لَا يُحَسَّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ يُرْجَى وَ لَا يُخْشَى فَقُلْتُ

ص: 160

آيه: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ هُمُ الرَّحْمَانُ وُدّاً﴾، نازل شد. و رسول خدا فرمود: این آیه برای کسانی که هم قسم با رسول خدا و علی علیه السلام هستند، نازل شد».

5- ابن عبّاس رحمه الله علیه- از ابانه بن ابی عبدالله روایت است ابن عبّاس با جماعت حروریة (طائفه ای از خوارج که در محلی نزدیک کوفه به نام حروراء جمع شده بودند مناظره کرد و گفت: «چه چیزی را در مورد امیرالمؤمنین زشت و بد دانستید؟ گفتند سه چیز را؛ [اوّل] او اشخاصی را در دین خدا حکم قرار داد و به سبب آن کافر شد و دوم جنگید و غنیمت نگرفت و اسیر نکرد. و [سوم]: اسمش را از امیری برای مؤمنان محو کرد [ ابن عبّاس رحمه الله علیه] گفت: خداوند مردانی را در امر خدا حکم قرار داد؛ مثل شکار کردن [در حال احرام] که فرمود کفّاره ای که دو نفر عادل از شما معادل بودن آن را تصدیق کنند. و در اصلاح بین زن شوهر فرمود و اگر از جدایی و شکاف میان آن دو (همسر) بیم داشته باشید، یک داور از خانواده شوهر و یک داور از خانواده زن انتخاب کنید تا به کار آنان رسیدگی کنند) (نساء/35). و اما این که او جنگید ولی اسیر نکرد و غنیمت نگرفت؛ آیا مادرتان عایشه را اسیر می گیرید و سپس از او حلال می شمارید چیزی را که از غیر او حلال شمرده می شود؛ پس اگر انجام دادید، کافر شدید در حالی که او مادر شما است و اگر بگویید مادر ما نیست دروغ می گویید؛ به خاطر سخن خداوند و همسران او مادران آن ها (مؤمنان محسوب می شوند) (احزاب/6). و اما این که او اسمش را از امیر بودن برای مؤمنان محو کرد؛ پس شما شنیده اید که سهیل بن عمرو و ابوسفیان روز حدیبیه برای صلح نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند [پیامبر صلی الله علیه و آله] فرمود: «بنویس این چیزی است که بر آن مصالحه نمود محمد رسول خدا... که در این جا به خاطر اعتراض آن ها پیامبری کلمه رسول الله را حذف کرد و به خدا سوگند رسول خدا از علی علیه السلام برتر است و به سبب آن از نبوت خارج نشد؛ پس بعضی از آن ها گفتند: «این از کسانی است که خدای تعالی در مورد آن ها فرمود آنان گروهی کینه توز و پرخاشگرند (زخرف /58) و فرمود: ﴿وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوماً لداً﴾. افراد زیادی از آن ها به خاطر این سخنان ابن عباس رحمه الله علیه از اعتقاد باطلشان برگشتند».

چه بسیار اقوام [بی ایمان و گنهکاری] را که پیش از آنان هلاک کردیم؛ آیا [اثری] از هیچ یک از آن ها احساس می کنی؟ یا کمترین صدایی از آنان می شنوی؟! (98)

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید به امام صادق علیه السلام گفتم: «آیه: ﴿وَ كَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُم مِّنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ هُمْ رِكْزًا﴾ به چه معنا می باشد؟ ایشان فرمود: «خداوند امت های بی شماری را هلاک کرده است و می گوید: ای محمد! هل تُحِسُّ مِنْهُم مِّنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ هُمْ رِكُزًا یعنی آیا یادی از آنان می شنوی».

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- تَسْمَعُ هُم رِكُزاً یعنی صدای آرامی.

3- امام صادق علیه السلام- جابر گوید: امام صادق علیه السلام در مورد این آیه: ﴿هَل تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ هُم رِكْزاً﴾. فرمود: «این ها بنیامیه هستند، امید است به زودی چنان نابود شوند که احدی از آن ها یافت نشود که به او بتوان امیدی داشت یا از او ترسید. عرض کردم: «واقعاً چنین

ص: 161

رَحِمَكَ اللَّهُ وَ إِنَّ ذَلِكَ لَكَائِنُ فَقَالَ مَا أَسْرَعَهُ سَمِعْتُ عَلَى بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام يَقُولُ إِنَّهُ قَدْ رَأَى أَسْبَابَهُ﴾. (1)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله قَالَ كَانَ فِيمَا وَعَظَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِهِ عِيسَى بْنَ مَرْيَمَ اللهِ أَنْ قَالَ لَه ... يَا عِيسَى ا حَقًّا أَقُولُ مَا آمَنَتْ بِي خَلِيقَةٌ إِنَّا خَشَعَتْ لِي وَ مَا خَشَعَتْ لِي إِلَّا رَجَتْ ثَوَابِي ... يَا عِيسَى ارْهَدْ فِي الْفَانِي الْمُنْقَطِعِ وَ طَارُسُومَ مَنَازِلِ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ فَادْعُهُمْ وَ نَاجِهِمْ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ فَخُدْ مَوْعِظَكَ مِنْهُمْ وَ اعْلَمْ أَنَّكَ سَتَلْحَقُهُمْ فِي الصَّاحِقِينَ﴾. (2)

ص: 162

می شود»؟ فرمود چقدر زود و به سرعت آن روز می آید. از حضرت زین العابدین علیه السلام شنیدم که او مقدمات زوال و نابودی آن ها را مشاهده کرد.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است در پندهای خداوند به حضرت عیسی علیه السلام آمده است ای عیسی درست می گویم که کسی به من ایمان ندارد مگر آن که برایم خاشع است و کسی خاشع برایم نباشد جز آن که امید ثوابم دارد.... ای عیسی در آن چه فنا می شود، بی رغبت باش و گام بر آثار آن ها که پیش از تو بودند بنه و آن ها را بخوان و با آن ها راز گو ببین احدی از آن ها احساس می کند از آن ها پند گیر و بدان که تو هم به آن ها می رسی».

ص: 163

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿روى عَنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِى عَشَرَةُ أَسْمَاءَ وَ ذَكَرَ مِنْهُ طَه وَ يس﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْكَلْبِى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ قَالَ لِي كَمْ لِمُحَمَّدِ اسْمُ فِي الْقُرْآن قَالَ قُلْتُ اسْمَانِ أَوْ ثَلَاثُ فَقَالَ يَا كَلْبِيُّ لَهُ عَشَرَةُ أَسْمَاء وَ منها طه﴾. (2)

4- السجاد علیه السلام ﴿عن جابر بن عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ: أَتَيْتُ الْمَسْجِدَ فَدَخَلْتُهُ فَمَا وَجَدْتُ فِيهِ إِلَّا سَيِّدِي عَلَى بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام و هو يقول إلَهَى وَ سَيِّدِى فَلَمَّا بَلَغْتَ بي تَنَاهِيَ الرَّحْمَة مِنْكَ عَلَى مَنَنْتَ بِمَنْ هَدَيْتَنِي بِهِ مِنَ الضَّلَالَة وَاسْتَنَقَذَتَنِي بِهِ مِنَ الْهَلَكَة وَاسْتَخْلَصْتَنِي بِهِ مِنَ الْحَيْرَةِ وَ فككْتَنِي بِهِ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ هُوَ حَبيبُكَ وَ نَبِيُّكَ مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله أَزْلَفُ خَلْقِكَ عِنْدَكَ وَ قُلْتَ جَلَّ قَوْلُكَ لَهُ حِينَ اخْتَصَصَتَهُ بِمَا سَمَّيْتَهُ مِنَ الْأَسْمَاءِ طه ما أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ الصَّادِقِ علیه السلام زارَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي هَذَا الْيَوْمِ بِهَذِهِ الزِّيَارَةِ وَ عَلَّمَهَا لِمُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ التَّقَفِى فَقَالَ إِذَا أَتَيْتَ مَشْهَدَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فقل السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا طَهِ وَيس﴾. (4)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَا سَلْمَانَ رحمه الله علیه وَ يَا جُنْدَبُ فَأَنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ كُنَّا نُوراً وَاحِداً صَارَ رَسُولُ اللهِ مُحَمَّدُ الْمُصْطَفَى صلی الله علیه و آله وَ صِرْتُ أَنَا وَصِيَّهُ الْمُرْتَضَى علیه السلام وَ صَارَ مُحَمَّد طه ما أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى وَصَارَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله صاحِبَ الدَّلَالَاتِ وَ صِرْتُ أَنَا صَاحِبَ الْمُعْجِزَاتِ وَ الْآيَاتِ﴾. (5) 5

* مَعْنَاهَا

1- الصادقين علیهم السلام- ﴿وَ هِيَ بلُغَة طَيِّ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله﴾. (6)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿في تفسير التَّعْلَبِيِّ قَالَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیه السلام قَولُهُ عَزَّوَجَلَّ طَه أَيْ طَهَارَةُ أَهْلِ الْبَيْتِ مِنَ الرِّجْسَ ثُمَّ قَرَأَ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً﴾. (7)

* الفَضْلُ

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿عن ابن عَبَّاس رحمه الله علیه قَالَ كُنَّا جُلُوسًا مَعَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم إِذْ هَبَطَ عَلَيْهِ الْأَمِينُ جَبْرَئِيلُ وَ مَعَهُ جَامُ مِنَ الْبَلَوْرِ الْأَحْمَرِ مَمْلُوا مِسْكَاً وَ عَنْبَراً وَكَانَ إِلَى جَنْبِ رَسُول اللَّهِ

ص: 166

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از رسول خدا روایت شده که ده اسم به من اختصاص داده شده است و طه و یس را از آن ده اسم نام برد.

3- امام صادق علیه السلام- کلبی نقل می کند امام صادق علیه السلام به من فرمود: ای کلبی! محمّد چند اسم در قرآن دارد؟ گفتم دو یا سه اسم ایشان فرمود ای کلبی! پیامبر صلی الله علیه و آله ده اسم دارد و از جمله ی آن طه است».

4- امام سجّاد علیه السلام- جابر گوید وارد مسجد شدم و فقط آقایم علی بن الحسين علیه السلام را آن جا دیدم در حالی که می فرمود: «خداوندا هنگامی که نهایت رحمتت را به من می رسانی توسط کسی بر من منت می گذاری که به واسطه ی او مرا از گمراهی رهاندی و از هلاکت نجات دادی و از سرگشتگی بیرون آوردی و از نادانی خلاص کردی و او حبیب و فرستاده ی تو محمد مقرب ترین بندگان در پیشگاه توست و تو هنگامی که اسماء اختصاصی او را نام می بردی این گونه در مورد او فرمودی طه ما أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى».

5- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام امیرالمؤمنین علیه السلام را در چنین روزی (سالروز ولادت رسول اکرم صلی الله علیه و آله) زیارت کرده و آن را به محمّد بن مسلم ثقفی آموخته است امام علیه السلام فرمود: «زمانی که به محل شهادت امیرالمؤمنین رسیدی بگو... سلام برتو ای طه و پس.

6- امام على علیه السلام- ای سلمان و ابوذر ... من و پیامبر صلی الله علیه و آله یک نور بودیم؛ او محمد مصطفی گردید و من وصی او علی مرتضی شدم... محمد طه ما أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى است؛ محمد صلی الله علیه و آله صاحب دلالات است و من صاحب معجزات و آیات هستم.

* معنای آن

1- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- شاه طه با لهجه ی قبیله ی طی می شودای محمّد صلی الله علیه.

2- امام صادق علیه السلام- ثعلبی در مورد آیه ی طه از امام صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان فرمود: طه طهارت اهل بیت است». سپس آیه: خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر صلی الله علیه و آله] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند. (احزاب/33) را تلاوت نمود.

* فضیلت

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ابن عباس رحمه الله علیه گوید نزد پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته بودیم که جبرئیل بر او نازل شد و همراه او ظرفی از بلور سرخ انباشته از مشک و عنبر بود و در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله علی بن ابی طالب علیه السلام

ص: 167

عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَ وَلَدَاهُ الْحَسَنَا وَ الْحُسَيْنُ عَلَيْهِمُ التَّحِيَّةُ وَالْإِكْرَامُ فَقَالَ لَهُ السَّلَامُ عَلَيْكَ اللَّهُ يَقْرَأُ عَلَيْكَ السَّلَامَ وَيُحَيِّيكَ بِهَذِهِ التَّحِيَّةِ وَ يَأْمُرُكَ أَنْ تُحَيِيَ عَلِيّا علیه السلام وَ وَلَدَيْهِ قَالَ ابْنُ عَبَّاس فَلَمَّا صَارَتْ فِي كَفَّ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هَلَلَتَ ثَلاثاً وَكَبَّرَتْ ثَلَاثَاً ثُمَّ قَالَتْ بِلِسَان ذَرب طَلْقٍ يَعْنِي الْجَامَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ طه ما أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى فَاشْتَمَّهَا النَّبِيِّ وَحَيَّا بها علیا علیه السلام﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿ما أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى﴾ (2)

قوله تعالى: ﴿إلَّا تَذْكِرَةً مَنْ يُخشى﴾ (3)

*النُّزُولُ

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبي جَعْفَر قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ عَائِشَةَ لَيْلَتَهَا فَقَالَتْ يَا رَسُولُ اللَّهِ لِمَ تُتَعِبُ نَفْسَكَ وَ قَدْ غَفَرَ اللهُ لَكَ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ فَقَالَ يَا عَائِشَةُ أَلَا أكُونُ عَبْداً شَكُوراً قَالَ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُومُ عَلَى أَطْرَافِ أَصَابِعِ رِجْلَيْهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى طه ما أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّ النَّبِي كَانَ يَرْفَعُ إِحْدَى رِجْلَيْهِ فِي الصَّلَاةِ لِيَزِيدَ تَعَبُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى طه ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى فَوَضَعَهَا﴾. (3)

3- الصادقين خلا- ﴿كَانَ رَسُولُ اللَّهِ إِذَا صَلَّى قَامَ عَلَى أَصَابع رِجْلَيْهِ حَتَّى تَوَرَّمَتْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى طه وَ هِيَ بِلُغَة طَيِّ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله ما أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى﴾. (4)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ لَقَدْ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَشْرَ سِنِينَ عَلَى أَطْرَافِ أَصَابِعِهِ حَتَّى تَوَرَّمَتْ قَدَمَاهُ وَ اصْفَرَّ وَجْهُهُ يَقُومُ اللَّيْلَ أَجْمَعَ حَتَّى غُوتِبَ فِي ذَلِكَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ طَه مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى بَلْ لِتَسْعَدَ﴾. (5)

ص: 168

و دو فرزندش حسن و حسین علیهما السلام بودند جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت سلام بر تو خداوند بر تو سلام می فرستد، و با این چنین تحیّتی بر تو درود می فرستد و از تو می خواهد که تو هم با آن بر علی و فرزندانش درود فرستی»ابن عباس رحمه الله علیه گوید: هنگامی که آن ظرف به دست رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید، پیامبر صلی الله علیه و آله سه بار لا إله إلّا اللهُ و سه بار نیز تکبیر گفت و بعد آن ظرف با زبانی گویا و روان گفت: ﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * طه * مَا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَی﴾. پیامبرآن را بویید و به علی علیه السلام تعارف کرد.

ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را سخت به زحمت بیفکنی! (2)

آن را فقط برای یادآوری کسانی که [از خدا] می ترسند نازل ساختیم. (3)

* سبب نزول

1- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر نقل می کند امام باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا شبی نزد عایشه بود [عایشه] به آن حضرت گفت ای رسول خدا چرا خودت را به زحمت می اندازی حال آن که خداوند گناهان قبل و بعد تو را آمرزیده است؟ (فتح /2) آن حضرت فرمود: «ای عایشه آیا نباید بنده ای شکرگزار باشم»؟ آن گاه امام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله بر روی انگشتان پایش می ایستاد. پس خداوند این آیه را نازل کرد ﴿طه ما أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى﴾.

2- امام صادق علیه السلام- پیامبر صلی الله علیه و آله خدا یکی از دو پایش را در نماز بلند می کرد تا بیشتر خسته شود، تا این که خداوند این آیه را نازل کرد: ﴿طه مَا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى﴾ سپس آن حضرت پایش را روی زمین گذاشت

3- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- رسول خدا هرگاه نماز می گزارد، بر لبه ی انگشتان پاهایش می ایستاد تا این که انگشتانش ورم .کرد سپس خداوند تبارک و تعالی این آیه را نازل کرد «طه با لهجه ی قبیله ی طی می شود ای محمد ا ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را سخت به زحمت بیفکنی (طه/13)

4- امام علی علیه السلام- ده سال آنقدر بر روی قدم های خود ایستاد که پاهایش ورم کرد و صورتش زرد شد؛ تمام شب را به شب زنده داری می پرداخت به قدری که او را سرزنش نمودند؛ طه ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را سخت به زحمت بیفکنی برای این که به سعادت برسی.

ص: 169

5- الصادق علیه السلام ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن بُكَيْر قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَن الصَّلَاةِ قَاعِداً أَوْ يَتَوَكَّا عَلَى عَصَا أَوْ عَلَى حَائِطِ فَقَالَ لَا مَا شَأْنُ أَبيكَ وَ شَانُ هَذَا مَا بُلِّغَ أَبُوكَ هَذَا بَعْدُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ بَعْدَ مَا عَظُمَ أَوْ بَعْدَ مَا ثَقُلَ كَانَ يُصَلَّى وَ هُوَ قَائِمُ وَ رَفَعَ إِحْدَى رِجْلَيْهِ حَتَّى أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى طه ما أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى فَوَضَعَهَا﴾. (1)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ لَقَدْ قَامَ العَشْرَ سِنِينَ عَلَى أَطْرَافِ أَصَابِعِهِ حَتَّى تَوَرَّمَتْ قَدَمَاهُ وَ اصْفَرَّ وَجْهُهُ يَقُومُ اللَّيْلَ أَجْمَعَ حَتَّى عُوتِبَ فِي ذَلِكَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ طَه مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى بَلْ لِتَسْعَدَ بِهِ وَ لَقَدْ كَانَ يَبْكِي حَتَّى يُغْشَى عَلَيْهِ فَقِيلَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَلَيْسَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ قَدْ غَفَرَ لَكَ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ مَا تَأَخَّرَ قَالَ بَلَى أَ فَلَا أَكُونُ عَبْداً شَكُوراً﴾. (2)

5- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن بکیر گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد نماز نشسته یا در حال تکیه به عصا یا دیوار پرسیدم امام فرمود: «نه، هنوز پدر تو به این جا نرسیده که چنین کاری کند. رسول خدا بعد از این که سنش بالارفت یا وقتی که مریض بود ایستاده نماز می خواند و یکی از دو پای خود را بلند می کرد تا این که خدای متعال این آیه را نازل کرد ﴿طه ما أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى﴾.

6- امام علی علیه السلام- از این رو ده سال بر لبه ی انگشتانشان نماز می خواند تا این که پاهایش ورم کرد و صورتش زرد گشت و ایشان تمامی شب را به نماز می ایستاد تا حدی که مورد عتاب قرار گرفت و خداوند فرمود طه ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را سخت به زحمت بیفکنی بلکه این قرآن را بدین خاطر نازل کردیم که با آن خوشبخت گردی. گاهی گریه ی ایشان به نحوی بود که بی هوش می شدند و دیگران می گفتند ای رسول خدا آیا خداوند عزوجل خدا! گناهان قبل و بعد ما تقدّم و ما «تأخّر شما را نیامرزیده است»؟ ایشان فرمود: «چرا اما من نباید بنده ای شکرگزار باشم»؟!

كُلِّ نَفْسٍ وَ فَوْقَ كُلِّ شَيْءٍ وَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَ لَا يُقَالُ مَحْمُولُ وَ لَا أَسْفَلُ قَوْلًا مُفْرَداً لَا يُوصَلُ بِشَيْءٍ فَيَفْسُدُ اللَّفْظُ وَ الْمَعْنَى قَالَ أَبُو قُرَّةَ فَتُكَذِّبُ بالرِّوَايَة الَّتِي جَاءَتْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى إِذَا غَضِبَ إِنَّمَا يُعْرَفُ غَضَبُهُ أَنَّ الملائكة الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ يَجِدُونَ ثِقْلَهُ عَلَى كَوَاهِلِهِمْ فَيَخِرُونَ سُجَّداً فَإِذَا ذَهَبَ الْغَضَبُ خَفَّ وَ رَجَعُوا إِلَى مَوَاقِفِهِم﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَنَانِ بن سَدِير قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ عَنِ الْعَرْشِ وَالْكُرْسِيَّ فَقَالَ إِنَّ لِلْعَرْشِ صِفَاتِ كَثِيرَةٌ مُخْتَلِفَةً لَهُ فِي كُلِّ سَبَبٍ وَ صُنْع فِي الْقُرْآنِ صِفَةٌ عَلَى حِدَةٍ فَقَوْلُهُ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ يَقُولُ الْمُلْكُ الْعَظِيمُ فَقَولُه الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَىٰ يَقُولُ عَلَى الْمُلْكَ احْتَوَى وَ هَذَا مُلْكُ الْكَيْفُوفِيَّة فِي الْأَشْيَاءِ ثُمَّ الْعَرْشُ فِي الْوَصْل مُفْرَدُ مِنَ الْكُرْسِيِّ لِأَنَّهُمَا بَابَانِ مِنْ أَكْبَر أَبْوَاب الْغُيُوبِ وَهُمَا جَمِيعاً غَيْبَان وَ هُمَا فِي الْغَيْبِ مَقْرُونَانِ لِأَنَّ الْكُرْسِيَّ هُوَ الْبَابُ الظَّاهِرُ مِنَ الْغَيْبِ الَّذِي مِنْهُ مَطْلَعُ الْبَدَعِ وَمِنْهَا الْأَشْيَاءُ كُلُّهَا وَالْعَرْشُ هُوَ الْبَابُ الْبَاطِنُ الَّذِي يُوجَدُ فِيهِ عِلْمٌ الْكَيْفِ وَالْكَوْنِ وَالْقَدْرِ وَالْحَدِّ وَالْأَيْنِ وَ الْمَشِيَّة وَصِفَةِ الْإِرَادَة وَ عِلْمُ الْأَلْفَاظِ وَالْحَرَكَاتِ وَ التَّرْكِ وَ عِلْمُ الْعَوْدِ وَ الْبَدَاءِ فَهُمَا فِي الْعِلْمِ بَابَانِ مَقْرُونَانِ ل أَنَّ مُلْكَ الْعَرْشِ سِوَى مُلْكِ الْكُرْسِيِّ وَعِلْمَهُ أَغْيَبُ مِنْ عِلْمٍ الْكُرْسِيُّ﴾. (2)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيِّ رَفَعَهُ قَالَ: سَأَلَ الْجَاثَلِيقُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ الة فَقَالَ أَخْبِرْنِي عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَحْمِلُ الْعَرْشِ أَمَ الْعَرْشُ يَحْمِلُهُ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَزَّوَجَلَّ حَامِلُ الْعَرْشِ وَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا فِيهِمَا وَمَا بَيْنَهُمَا وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللهَ يُمْسِكُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَلَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَكَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ كَانَ حَلِيماً غَفُوراً قَالَ فَأَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِهِ وَيَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمَانِيَةٌ فَكَيْفَ قَالَ ذَلِكَ وَ قُلْتَ إِنَّهُ يَحْمِلُ الْعَرْشِ وَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنَّ الْعَرْشَ خَلَقَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ أَنْوَارِ أَرْبَعَةِ نُورٍ أَحْمَرَ مِنْهُ احْمَرَتِ الْحُمْرَةُ وَ نُور أَخْضَرَ مِنْهُ اخْضَرَتِ الْخُضْرَةُ وَ نُورٍ أَصْفَرَ مِنْهُ اصْفَرَتِ الصَّفْرَةُ وَ نُور أَبْيَضَ مِنْهُ ابْيَضَ الْبَيَاضُ وَ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِى حَمَّلَهُ اللهُ الْحَمَلَةَ وَذَلِكَ نُورُ مِنْ عَظَمَتِهِ فَبِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ أَبْصَرَ قُلُوبُ الْمُؤْمِنِينَ وَ بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ عَادَاهُ الْجَاهِلُونَ وَ بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ ابْتَغَى مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مِنْ جَمِيعَ خَلَائِقِهِ إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ بِالْأَعْمَالَ الْمُخْتَلِفَة وَ

ص: 172

عمل می کنند و فرشته هایی هستند که کردار بنده هایش را می نویسند و مردم زمین را به عبادت و طواف گرد خانه اش واداشت و خدا چنان که فرموده بر عرش استوار است و عرش و حاملانش و هر که گرد آن است خدا حامل و نگهبان و نگهدار بر آن ها و قائم بر هر کس و برتر از هر چیز است ولی او را محمول نمی گویند و به تنهایی اسفل نمی خوانند و به چیزی پیوسته نمی باشد تا لفظ و معنا فاسد باشد».

3-1- امام صادق علیه السلام- حنان بن سدیر گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد عرش و کرسی پرسیدم، فرمود: عرش اوصاف بسیار و گوناگون دارد برای هر وصفی در قرآن یک معنا آمده است، این که فرموده است: پروردگار عرش بزرگ (توبه/129). یعنی ملک بزرگ و آیه: ﴿الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ استوی﴾؛ بر ملک فراگیر است و این ملک چگونگی هر چیز است و آن گاه عرش در پیوست از کرسی جدا است زیرا این دو بزرگترین ابواب امور نهانی اند و هر دو از امور غیبی اند و در نهان با هم هستند، زیرا کرسی باب بیرونی غیب است که پدیدگاه آفرینش است و همه چیز از آن است، و عرش باب درونی ،است که دانش چگونگی و بودن و اندازه و مرز و مکان و خواست و وصف اراده و دانش الفاظ و حرکات و وانهادن و دانش بازگشت و بداء در آن است؛ و هر دو باب دانش همراه هم هستند زیرا ملک عرش جز ملک کرسی است و علمش نهان تر از علم کرسی است».

4-1- امام علی علیه السلام- احمد بن محمّد برقی در حدیثی مرفوع گوید: جاثلیق از امیرالمؤمنین علیه السلام سؤال کرد و به ایشان گفت: در مورد خداوند به من توضیح بده او عرش را حمل می کند یا عرش او را؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی حمل کننده ی عرش و آسمان ها و زمین و آن چه در آن دو و میان آن هاست، می باشد و این آیه بیانگر آن است خداوند آسمان ها و زمین را نگاه می دارد تا از نظام خود منحرف نشوند و هرگاه منحرف گردند کسی جز او نمی تواند آن ها را نگاه دارد، او بردبار و غفور است. (فاطر/41) او گفت مرا از آیه و آن روز عرش پروردگارت را هشت فرشته بر فراز همه ی آن ها حمل می کنند. (حاقه /17) باخبر ساز چگونه این امر ممکن است حال آن که تو گفتی او عرش و آسمان ها و زمین را حمل می کند؟ سپس امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: «خداوند، عرش را از نورهایی چهارگانه آفریده است نوری سرخ که سرخی از آن پدید آمده و نوری سبز که سبزی از آن به وجود آمده و نوری زرد که زردی از آن شکل گرفته و نوری سفید که سفیدی از آن هستی یافته است، و آن همان علمی است که خداوند بر دوش حمل کنندگان قرار داده است و آن نوری است از عظمت او، و خداوند به واسطه ی عظمت و نورش قلب مؤمنان را بینا کرده است و با نور و عظمت اوست که نادانان با او به مخالفت برخاستند و با نور و عظمت اوست که تمامی آفریدگانش در آسمان ها و زمین، با اعمال گوناگون و ادیانی که بر آنان مشتبه گردیده راه و وسیله ای به سوی او می جویند و هر آن چه را که خداوند با نور و عظمت و قدرت خویش حمل می کند نمی تواند به خود سود یا ضرری رساند و مرگ و زندگی و رستاخیز را برای خود به وجود آورد پس هر چیز در این دنیا محمول است و خداوند تبارک و تعالی آسمان و زمین را نگه داشته تا از بین نروند و بر آن دو احاطه دارد و او مایه ی زندگی و نور هر چیزی است و حضرت حق از آن چه که ظالمان می گویند منزه و بسیار برتر و والاتر است. او

ص: 173

الْأَدْيَانِ الْمُشْتَبهَة فَكُلُّ مَحْمُول يَحْمِلُهُ اللَّهُ بِنُورِهِ وَ عَظَمَتِهِ وَ قُدْرَتِهِ لَا يَسْتَطِيعُ لِنَفْسِهِ ضَرَا وَ لَا نَفْعاً وَلَا مَوْنَا وَ لا حَيَاةً وَلَا نُشُوراً فَكُلُّ شَيْءٍ مَحْمُولُ وَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى الْمُمْسِكَ لَهُمَا أَنْ تَزُولَا وَ الْمُحِيطُ بِهِمَا مِنْ شَيْءٍ وَهُوَ حَيَاةُ كُلِّ شَيْءٍ وَ نُورُ كُلِّ شَيْءٍ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى عَمَّا يَقُولُونَ عُلُوا كَبِيرًا قَالَ لَهُ فَأَخْبِرْنِي عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَيْنَ هُوَ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ هُوَ هَاهُنَا وَ هَاهُنَا وَ فَوْقُ وَتَحْتُ وَ مُحِيطُ بِنَا وَ مَعَنَا وَ هُوَ قَوْلُهُ ما يَكُونُ مِنْ نَجْوى ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَ لا أَدْنى مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ ما كانُوا فَالْكُرْسِيُّ مُحِيطٌ بِالسَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُما وَ مَا تَحْتَ التَّرى وَ إِنْ تَجْهَرُ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفَىٰ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى: وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَ لا يَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ فَالَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ هُمُ الْعُلَمَاءُ الَّذِينَ حَمَّلَهُمُ اللَّهُ عِلْمَهُ وَ لَيْسَ يَخْرُجُ عَنْ هَذِهِ الْأَرْبَعَةِ شَيْءٌ خَلَقَ اللَّهُ فِي مَلَكُوتِهِ الَّذِي أَرَاهُ اللَّهُ أَصْفِيَاءَهُ وَأَرَاهُ خَلِيلَهُ الفَقَالَ وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ المُوقِنِينَ وَ كَيْفَ يَحْمِلُ حَمَلَةُ الْعَرْشِ اللَّهَ وَ بِحَيَاتِهِ حَييَتْ قُلُوبُهُمْ وَ بِنُورِهِ اهْتَدَوْا إِلَى مَعْرِفَتِهِ﴾. (1)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ: مِمَّا سَأَلَ الزَّنْدِيقُ أَبَا عَبدِ اللهِ * أَن قَالَ فَالْكُرْسِيُّ أَكْبَرُ أَمِ الْعَرْشِ؟ قَالَ كُلُّ شَيْءٍ خَلَقَهُ اللَّهُ فِي جَوْفِ الْكُرْسِيِّ مَا خَلَا عَرْشَهُ فَإِنَّهُ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يُحِيطَ بِهِ الكُرْسِيُّ قَالَ فَخَلَقَ النَّهَارَ قَبْلَ اللَّيْلِ؟ قَالَ ال خَلَقَ النَّهَارَ قَبْلَ اللَّيْلِ وَالشَّمْسَ قَبْلَ الْقَمَرِ وَالْأَرْضِ قَبْلَ السَّمَاءِ وَوَضَعَ الْأَرْضِ عَلَى الْحُوتِ وَالْحُوتَ فِي الْمَاءِ وَالْمَاءَ فِي صَخْرَةٍ مُجَوَّفَة وَالصَّخْرَةَ عَلَى عَاتِقِ مَلَكِ وَ الْمَلَكَ عَلَى الثَّرَى وَ الثَّرَى عَلَى الرِّيحِ الْعَقِيمِ وَ الرِّيحَ عَلَى الْهَوَاءِ وَالْهَوَاء تُمْسِكُهُ الْقُدْرَةُ وَ لَيْسَ تَحْتَ الرِّيحِ الْعَقِيمِ إِلَّا الْهَوَاء وَالظُّلُمَاتُ وَ لَا وَرَاءَ ذَلِكَ سَعَةٌ وَ لَا ضِيقُ وَ لَا شَيْءٌ يُتَوَهَّمْ ثُمَّ خَلَقَ الْكُرْسِيَّ فَحَشَاهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَ الْكُرْسِيُّ أَكْبَرُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ خَلَقَهُ اللَّهُ ثُمَّ خَلَقَ الْعَرْشِ فَجَعَلَهُ أَكْبَرَ مِنَ الْكُرْسِيِّ﴾. (2)

6-1- الهادي علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ يَا سَيِّدِى قَدْ رُوِيَ لَنَا أَنَّ اللَّهَ فِي مَوْضِع دُونَ مَوْضِع عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى وَ أَنَّهُ يَنْزِلُ كُلَّ لَيْلَة فی النِّصْفِ الْأَخِيرِ مِنَ اللَّيْلِ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا وَ رُوِيَ أَنَّهُ يَنْزِلُ عَشِيَّةَ عَرَفَةَ ثُمَّ يَرْجِعُ إِلَى مَوْضِعِهِ

ص: 174

گفت: «حال به من بگو که خداوند عزوجل کجاست؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «او این جا و آن جا و بالا و پایین و در برگیرنده ی ما و همراه ماست و چنان که این آیه می گوید هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر این که او چهارمین آن هاست و نه میان پنج تن مگر این که او ششمین آن هاست و نه کمتر از این [ عدد] و نه بیشتر مگر این که هر کجا باشند او با آن هاست (مجادله/7). بنابراین کرسی احاطه کننده ی آسمان ها و زمین است و آن چه را که میان آن ها و زیر خاک است و اگرچه صدایتان را بلند کنید بدانید که او سر و پنهانی ها را می داند چنان که خداوند می فرماید: تخت [حکومت] او آسمان ها و زمین را در بر گرفته و نگاهداری آن دو [آسمان و زمین] او را خسته نمی کند بلندی مقام و عظمت مخصوص اوست (بقره /255) و کسانی که عرش را حمل می کنند همان عالمانی هستند که خداوند علمش را بر دوش آنان قرار داده است و هر آن چه که در ملکوت خداست، از این چهار چیز خارج نیست و آن ملکوتی است که خداوند آن را به برگزیدگان خود نشان می دهد. همان طور که آن را به ابراهیم خلیل نشان داد و سپس گفت: و این چنین ملکوت آسمان ها و زمین [و حکومت مطلقه خداوند بر آن ها را به ابراهیم نشان دادیم تا به آن استدلال کنده و اهل یقین گردد. (انعام/75). و چگونه حاملان عرش می توانند خدا را حمل کنند حال آن که با حیات اوست که قلب هایشان زنده است با نور اوست که به شناختش راه می یابند؟!

5-1- امام صادق علیه السلام- در کتاب الاحتجاج آمده است از جمله سؤالاتی که فرد زندیق از امام صادق علیه السلام پرسید این بود که کرسی بزرگتر است یا عرش امام صادق علیه السلام فرمود: «به جز»؟

عرش، هرچیزی که خدا خلق کرده است در درون کرسی قرار دارد عرش بزرگتر از آن است که کرسی، آن را احاطه کند گفت: آیا روز را پیش از شب خلق کرده است؟ فرمود: «بله، روز را را پیش از شب خورشید را پیش از ماه و زمین را پیش از آسمان خلق کرده است. زمین را بر پشت ماهی و ماهی را در آب و آب را در دل صخره ای توخالی و صخره را بر شانه ی یک فرشته و فرشته را بر روی خاک و خاک را بر روی باد عقیم و باد را بر روی هوا قرار داد و هوا توسط قدرت [خداوند] کنترل می شود و در زیر باد ،عقیم چیزی جز هوا و تاریکی وجود ندارد و در ورای آن پهناوری و تنگی و چیزی که به و هم درآید نیست سپس خداوند کرسی را خلق کرد و آسمان ها و زمین را در درون آن قرار داد کرسی از هرچیزی که خلق شده است، بزرگتر است. سپس عرش را خلق کرد و آن را بزرگتر از کرسی قرار داد».

6-1- امام هادی علیه السلام- محمد بن عیسی گوید: به امام هادی نوشتم ای سرورم خداوند مرا فدای تو گرداند برایمان روایت شده است که خداوند در جایگاهی پایین تر از عرش قرار دارد و او در آخر هر شب به آسمان دنیا می آید و روایت شده که او در شامگاه روز عرفه پایین می آید و سپس به جایگاهش باز می گردد. بعضی از طرفدارانتان در این باره گفته اند: «اگر خدا در نقطه ای باشد در معرض هوا قرار می گیرد و به ناچار با آن سازگار می گردد و هوا جسم رقیقی است که با

ص: 175

فَقَالَ بَعْضُ مَوَالِيكَ فِي ذَلِكَ إِذَا كَانَ فِي مَوْضِعِ دُونَ مَوْضِعِ فَقَدْ يُنَاقِيهِ الْهَوَاءُ وَ يَتَكَنَّفُ عَلَيْهِ وَ الْهَوَاءُ جِسْمُ رَقِيقُ يَتَكَنَّفُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ بِقَدْرِهِ فَكَيْفَ يَتَكَنَّفٌ عَلَيْهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ عَلَى هَذَا الْمِثَالَ فَوَقَعَ العِلْمُ ذَلِكَ عِنْدَهُ وَ هُوَ الْمُقَدِّرُ لَهُ بِمَا هُوَ أَحْسَنُ تَقْدِيراً وَ اعْلَمْ أَنَّهُ إِذَا كَانَ فِي السَّمَاءِ الدُّنْيَا فَهُوَ كَمَا هُوَ عَلَى الْعَرْشِ وَ الْأَشْيَاء كُلَّهَا لَهُ سَوَاءٌ عِلْماً وَ قُدْرَةً وَ مُلْكَاً وَ إِحَاطَةً﴾. (1)

7-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن الْحَسَنِ بْن عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام قَالَ: جَاءَ نَفَرُّ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى رَسُولَ اللَّهِ اللَّ فسالوه عَنْ أَشْيَاءَ فَكَانَ فِيمَا سَأَلُوهُ عَنْهُ أَن قَالَ لَهُ أَحَدُهُمْ ... لِمَ صَارَ الْبَيْتُ الْمَعْمُورُ مُرَبَّعاً قَالَ لِأَنَّهُ بِحِذَاءِ الْعَرْشِ وَ هُوَ مُرَبَّعُ فَقِيلَ لَهُ وَلِمَ صَارَ الْعَرْشُ مُرَبَّعاً قَالَ لِأَنَّ الْكَلِمَاتِ الَّتِي يُنِي عَلَيْهَا الْإِسْلَامُ أَرْبَعُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاللَّهُ أَكْبَرُ﴾. (2)

1- السجّاد علیه السلام- ﴿فِى الْعَرْشِ تِمْثَالُ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَالَ وَ هَذَا تَأْوِيلُ قَوْلِهِ وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزائِنُهُ وَ إِنَّ بَيْنَ القائم الله مِنْ قَوَائِمِ الْعَرْشِ وَ القائم صلى الله عليه وآله وسلم الثَّانِيَةِ حَفَقَانَ الطَّيْرِ الْمُسْرِعِ مَسِيرَةَ أَلْفِ عَامِ وَ الْعَرْشِ يُكْسَى كُلَّ يَوْمٍ سَبْعِينَ أَلْفَ لَوْنِ مِنَ النُّورِ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يَنْظُرَ إِلَيْهِ خَلَقُ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ وَ الْأَشْيَاءُ كُلُّهَا فِي الْعَرْشُ كَحَلْقَة فِي فَلَاة وَ إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَى مَلَكاً يُقَالُ لَهُ خرقائيلَ لَهُ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ أَلْفَ جَنَاحَ مَا بَيْنَ الْجَنَاحَ إِلَى الْجَنَاحِ خَمْسُمِائَةِ عَامٍ فَخَطَرٍ لَهُ خَاطِرُ هَلْ فَوْقَ الْعَرْشِ شَيْءٍ فَزَادَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِثْلَهَا أَجْنِحَةَ أَخَرَى فَكَانَ لَهُ سِتْ وَ ثَلَاثُونَ أَلْفَ جَنَاحَ مَا بَيْنَ الْجَنَاحِ إِلَى الْجَنَاحِ خَمْسُمِائَةِ عَامٍ ثُمَّ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَيُّهَا الْمَلَك طِرْ فَطَارَ مِقْدَارَ عِشْرِينَ أَلْفَ عَامِ لَمْ يَنَلْ رَأْسَ قَائِمَة مِنْ قَوَائِمِ الْعَرْشِ ثُمَّ ضَاعَفَ اللَّهُ لَهُ فِي الْجَنَاحَ وَ الْقُوَّةَ وَ أَمَرَهُ أَنْ يَطِيرَ فَطَارَ مِقْدَارَ ثَلَاثِينَ أَلْفَ عَامِ لَمْ يَنَلْ أَيْضًا فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَيُّهَا الْمَلَكَ لَوْ طِرْتَ إِلَى نَفْحِ الصُّورِ مَعَ أَجْنِحَتِكَ وَ قُوَّتِكَ لَمْ تَبْلُغْ إِلَى سَاقٍ عَرْشِي فَقَالَ الْمَلَكَ سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى فَأَنْزَلَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى فَقَالَ النَّبِيُّ اجْعَلُوهَا فِي سُجُودِكُمْ﴾. (3)

هر چیز به اندازه ی خود سازگار می گردد حال چگونه هوا می تواند با این خاصیت با خداوند عزوجل سازگار گردد؟ آن حضرت در پاسخ به آن نوشت «علم» این در نزد خداست و اوست که این شرایط را در بهترین حالت سنجیده است و بدان اگر او در آسمان دنیا باشد، هیچ فرقی با زمانی که در عرش است ندارد و همه ی اشیاء در برابر علم و قدرت و حکومت و احاطه ی او یکسان هستند.

7-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام حسن علیه السلام روایت است چند نفر یهودی محضر رسول خدا رسیدند و از آن سرور از اشیایی سؤال کرده، یکی از سؤالاتشان این بود برای چه بیت المعمور چهار گوش است؟ حضرت فرمود زیرا محاذی عرش است و آن چهار گوش می باشد. محضر مبارکش عرض شد چرا عرش مربع است؟ فرمود «زیرا کلماتی که اسلام بر آن بناشده چهار تا است و آن ها عبارتند از: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اكبر».

8-1- امام سجاد علیه السلام- در عرش نمونه هرآن چه خدا در خشکی و دریا آفریده هست، فرمود: این است تأویل کلام خدا و خزائن همه چیز تنها نزد ماست؛ ولی ما جز به اندازه معین آن را نازل نمی کنیم. (حجر /21) و میان دو ستون عرش هزار سال پرش پرنده سریع فاصله است و هر روز هفتاد هزار رنگ از نور بر عرش می پوشند که هیچ آفریدهای تاب دیدن آن ها را ندارد، همه ی چیزها در برابر عرش چون حلقه ایست درمیان بیابان خداوند دارای فرشته ایست به نام «خرقائیل» هجده هزار بال دارد که میان هر دو بالش پانصد سال راه است به خاطرش رسید که آیا بالای عرش چیزیست؟ خدا بال هایش را دو برابر کرد و دارای سی و شش هزار بال شد که میان هر دو بال پانصد سال راه بود و خدا به او وحی کرد ای فرشته بپر بیست هزار سال پرید و بر سر یک ستون عرش نرسید و خدا بال و نیرویش را دو چندان کرد و سی هزار سال دیگر پرید و باز هم نرسید و خدا به او وحی کرد: ای فرشته اگر تا دمیدن صور بپری با بال هایت به ساق عرشم نرسی آن فرشته گفت: منزه باد پروردگار والاترم و خداوند نازل کرد: منزه شمار نام پروردگار بلندمرتبه ات را (اعلی) و پیغمبر فرمود: «آن را ذکر سجده کنید».

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى فَقَالَ اسْتَوَى فِي كُلِّ شَيْءٍ فَلَيْسَ شَيْءٌ أَقْرَبَ إِلَيْهِ مِنْ شَيْءٍ لَمْ يَبْعُدْ مِنْهُ بَعِيدُ وَ لَمْ يَقْرُبُ مِنْهُ قَرِيبُ اسْتَوَى فِي كُلِّ شَيْءٍ﴾. (1)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَم أَنَّهُ قَالَ: مِنْ سُؤَال الزَّنْدِيقِ الَّذِي أَتَى أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنْ قال ... فَقَالَ السَّائِلُ فَقَوْلُهُ الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بذَلِكَ وَصَفَ نَفْسَهُ وَ كَذَلِكَ هُوَ مُسْتَوْل عَلَى الْعَرْشِ بَائِنُ مِنْ خَلْقِهِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَكُونَ الْعَرْشِ حَامِلَا لَهُ وَ لَا أَنَّ الْعَرْشَ مَحَلُّ لَهُ لَكِنَّا نَقُولُ هُوَ حَامِلُ للعَرْشِ وَ مُمْسِك لِلْعَرْشِ وَتَقُولُ فِي ذَلِكَ مَا قَالَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ فَثَبَّتْنَا مِنَ الْعَرْشِ وَ الْكُرْسِيِّ مَا ثَبَّتَهُ وَنَفَيْنَا أَنْ يَكُونَ الْعَرْشِ وَ الْكُرْسِيُّ حَاوِياً لَهُ وَ أَنْ يَكُونَ عَزَّوَجَلَّ مُحْتَاجاً إِلَى مَكَان أَوْ إِلَى شَيْءٍ مِمَّا خَلَقَ بَلْ خَلْقُهُ مُحْتَاجُونَ إِلَيْهِ﴾. (2)

4-2- الصّادق علیه السلام-علي- ﴿سُئِلَ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ قَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى فَقَالَ اسْتَوَى مِنْ كُلِّ شَيْءٍ فَلَيْسَ شَيْءٍ أَقْرَبَ مِنْهُ مِنْ شَيْءٍ وَأَمَّا الْعَرْشِ الَّذِي هُوَ جُمْلَةُ جَمِيعِ الْخَلْقِ فَحَمَلَتْهُ ثَمَانِيَةُ مِنَ الملائكة لِكُلِّ وَاحِدٍ ثَمَانِي أَعْيُنِ كُلُّ عَيْن طِبَاقُ الدُّنْيَا وَاحِدٌ مِنْهُمْ عَلَى صُورَةَ بَنِي آدم علیه السلام يَسْتَرْزِقُ اللَّهَ تَعَالَى لِبَنِي آدم علیه السلام وَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ عَلَى صُورَةِ التَّوْرِ يَسْتَرْزِقُ اللَّهَ تَعَالَى لِلْبَهَائِم كُلَّهَا وَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ عَلَى صُورَةِ الْأَسَدِ يَسْتَرْزِقُ اللَّهَ تَعَالَى لِلسَّبَاعِ وَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ عَلَى صُورَةِ الدِّيكِ يَسْتَرْزِقُ اللَّهَ تَعَالَى لِلطُّيُورِ فَهُمُ الْيَوْمَ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةُ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ صَارُوا ثَمَانِيَةً وَ أَمَّا الْعَرْشِ الَّذِي هُوَ الْعِلْمُ فَحَمَلَتْهُ أَرْبَعَةُ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ أَرْبَعَةَ مِنَ الْآخِرِينَ فَأَمَّا الْأَرْبَعَةُ مِنَ الأَوَّلِينَ فَنُوحُ وَإِبْرَاهِيمُ علیه السلام وَ مُوسَى علیه السلام وَ عِيسَى علیه السلام وَ أَمَّا الْأَرْبَعَةُ مِنَ الْآخِرِينَ فَمُحَمَّد عَلى وَالْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ علیهما السلام﴾. (3)

5-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى يَعْنِي اسْتَوَى تَدْبِيرَهُ وَ عَلَا أَمْرَهُ﴾. (4)

6-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي مَعْمَر السَّعْدَانِيُّ: أَنَّ رَجُلًا أَتَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ على بن أبي طالب علیه السلام ﴿فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنِّى قَدْ شَكَكْتُ فِي كِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَل حين اجد

ص: 178

2-2- امام صادق علیه السلام- عبدالرحمن بن حجاج گوید از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَی سؤال کردم ایشان پاسخ داد: «خداوند بر هر چیزی استیلاء یافته، بنابراین هیچ چیز از دیگری به او نزدیکتر نیست و هیچ دوری از او دور نمی شود و هیچ نزدیکی به او نزدیک نمی گردد و اوست که بر هر چیزی استیلا یافته است.

3-2- امام صادق علیه السلام- هشام بن حکم گوید: از جمله سؤالات شخص زندیق از امام صادق علیه السلام این بود که پرسید: «نظرت درباره ی آیه الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَی چیست؟ امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند با این آیه خود را وصف کرده است و این چنین او بر عرش استیلا دارد و از آفریده هایش جداست، بی آن که عرش او را حمل کند و یا در برگیرد و یا جایگاه او باشد. بلکه ما می گوییم او خود حامل عرش و نگهدارنده ی آن است و دلیلمان همان چیزی است که خداوند فرموده است تخت [حکومت] او آسمان ها و زمین را دربرگرفته. (بقره/255). و ما آن چه را که خداوند خود از عرش و کرسی محقق کرده اثبات می کنیم اما قبول نداریم که عرش و کرسی در برگیرنده ی او باشند و ذات باری تعالى محتاج مکان یا چیزی از میان آفریدگانش باشد؛ بلکه تمامی آفریدگانش محتاج او هستند».

4-2- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند عزوجل: ﴿الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوی﴾ پرسش شد. فرمود: «استوار بر هر چیزی است و چیزی به او نزدیکتر از چیزی نیست و اما عرشی که همه ی آفریده ها است هشت فرشته آن را برداشته اند و هر کدام هشت چشم دارند و هر چشمی برابر دنیاست؛ یکی به صورت آدمی است و از خدای تعالی برای آدمیزاده ها روزی می خواهد و یکی به صورت نره گاو است و از خدای تعالی روزی همه ی بهایم را خواستار است و یکی به صورت شیر است و از خدا تعالی روزی همه ی درنده ها را می خواهد و یکی به صورت خروس است و از خدا تعالی روزی پرنده ها را می خواهد اما حاملان عرش که عبارت از علم است از پیشینیان چهار نفر و از دیگران نیز چهار نفرند از:پیشینیان نوح، ابراهیم موسی و عیسی علیهم السلام است؛ اما چهار نفر دیگر حضرت محمد و علی و حسن و حسین علیهم السلام می باشد».

5-2- امام على علیه السلام- رَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى یعنی تدبیرش مستقر و کارش بالا گرفت.

6-2- امام علی علیه السلام- ابو معمر سعدانی گوید: مردی به خدمت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام آمد و عرض کرد یا امیرالمؤمنین امن در کتاب منزل خدا شک کرده ام یافته ام که خداوند می فرماید: ﴿الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى ...﴾ امیرالمؤمنین فرمود: «سخن خداوند را که فرموده: آیا خود را از عذاب کسی که حاکم بر آسمان است در امان می دانید که دستور دهد زمین بشکافد و شما را فرو برد و به لرزش خود ادامه دهد؟! (ملک /16) و کلام آن جناب اوست خداوند در

ص: 179

قَوْلُهُ الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى ... فَقَالَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَوْلُهُ أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَاءِ أَنْ يَخْسِفَ بِكُمُ الْأَرْضِ فَإِذَا هِيَ تَمُورُ وَ قَوْلُهُ وَ هُوَ اللَّهُ فِي السَّماواتِ وَ فِي الْأَرْضِ وَ قَوْلُهُ الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى وَقَوْلُهُ وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ وَ قَوْلُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ فَكَذَلِكَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى سُبُّوحاً قُدُّوساً أَنْ يَجْرِيَ مِنْهُ مَا يَجْرِي مِنَ المُخْلُوقِينَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ وَ أَجَلُ وَأَكْبَرُ أَنْ يَنْزِلَ بِهِ شَيْءٌ مِمَّا يَنْزِلُ بِخَلْقِهِ شَاهِدٌ لِكُلِّ نَجْوَى وَ هُوَ الْوَكِيلُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَ الْمُنِيرُ لِكُلِّ شَيْءٍ وَ الْمُدَّبِّرُ لِلْأَشْيَاءِ كُلَّهَا تَعَالَى اللَّهُ عَنْ أَنْ يَكُونَ عَلَى عَرْشِهِ عُلُوا كَبِيرًا﴾. (1)

7-2- الكاظم علیه السلام - ﴿القاسم بن يَحْيَى عَنْ جَدِّهِ الْحَسَن عَن أبي الحَسَنِ مُوسَى علیه السلام و سُئِلَ عَنْ مَعْنَى قَوْل الله عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى فَقَالَ اسْتَوْلَى عَلَى مَا دَقَّ وَ جَلَّ﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿كَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَن اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ مِنْ شَيْءٍ أَوْ فِي شَيْءٍ أَوْ عَلَى شَيْءٍ﴾. (3)

9-2- أمير المؤمنين علیه السلام ﴿... و عَلَى الْعَرْش بلَا زَوَال﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُما وَمَا تَحْتَ الثرى﴾. (6)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: قَال النبي صلى الله عليه وآله وسلم وَ السَّبْعُ وَ الدِّيكَ وَ الصَّخْرَةُ وَالْحُوتُ وَ الْبَحْرُ الْمُظْلِمُ وَالْهَوَاءُ عَلَى الثَّرَى كَحَلْقَةٍ مُلْقَاةٍ فِي فَلَاةٍ فِي ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُما وَ ما تَحتَ الثَّرَى ثُمَّ انْقَطَعَ الْخَبَرُ وَ السَّبْعُ وَ الدِّيكَ وَ الصَّخْرَةُ وَالْحُوتُ وَ الْبَحْرُ الْمُظْلِمُ وَ الْهَوَاء وَ الثَّرَى بِمَنْ فِيهِ وَ مَنْ عَلَيْهِ عِنْدَ السَّمَاءِ الْأُولَى كَحَلْقَةٍ فِي فَلَاةٍ فِي﴾. (5)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿في مَسَائِل الْيَهُودِى عَنْ أمير المؤمنين علیه السلام قَالَ لَهُ فَرَبِّكَ يَحْمِلُ أَوْ يُحْمَلُ قَالَ إِنَّ رَبِّي عَزَّوَجَلَّ يَحْمِلُ كُلَّ شَيْءٍ بِقُدْرَتِهِ وَ لَا يَحْمِلُهُ شَيْءٌ قَالَ فَكَيْفَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ يَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَانِيَةٌ قَالَ يَا يَهُودِئُ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ الله ما فِي السَّماواتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُما وَ ما تَحتَ الشَّرِى فَكُلُّ شَيْءٍ عَلَى الثَّرَى وَ الثَّرَى عَلَى الْقُدْرَةِ وَالْقُدْرَةُ تَحْمِلُ كُلَّ شَيْءٍ﴾. (6)

ص: 180

آسمان ها و در زمین پنهان (انعام /3) و کلام آن جناب الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى و كلام آن جناب: و هرجا باشید او با شما است (حدید/4) و کلام آن جناب: و ما به او از رگ قلبش نزدیکتریم!. (ق/16) همچنین خداوند تبارک و تعالی ستوده و پاک و والاتر از آن است که کار آفریدگان از او سر بزند، حال آن که او مهربان و آگاه است و او والامقام تر و بزرگتر از آن است که پیشامد آفریدگانش بر او پیش آید حال آن که او بر عرش نشسته است و علمش بر هر نجوایی گواه است و او بر همه چیز وکیل است و آسان ساز هر چیز است و گرداننده ی تمامی چیزهاست. خداوند بسیار والاتر از آن است که بر عرش خود باشد.

7-2- امام کاظم علیه السلام- از امام کاظم علیه السلام درباره ی معنی کلام خدا عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَىٰ سؤال شد. فرمود: «یعنی مستولی شده بر آن چه دقیق و جلیل باشد (بر همه چیز غلبه دارد)».

8-2- امام صادق علیه السلام- هرکس که گمان کند که خداوند از چیزی است یا در چیزی است یا بر روی چیزی است، دروغ گفته است.

9-2- امام على علیه السلام- تسلّط خدای متعال برعرش دائمی و همیشگی است.

از آن اوست آن چه در آسمان ها و آن چه در زمین و آن چه میان آن دو، و آن چه در زیر خاک [پنهان] است.

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: این هفت زمین و این خروس و این صخره و این ماهی و این دریای تاریک و این هوا و این ثری با هر آن که در آن و بر آن است همه در برابر آسمان نخست چون حلقه ای است در بیابانی ،پرت و این همه با آسمان نزدیک و با هرکه بر آن و در آن است نزد آن که بر فراز آن است چون حلقه ای است در دشتی پرت، و این دو آسمان و هر که در آن و بر آن است نزد آن که بر فراز آن هاست چون حلقه ای است در بیابانی پهناور و پرت و این هر سه با هر آن که در آن و بر آن است نزد چهارمین چون حلقه ای است در دشتی پهناور و پرت، تا برسد به آسمان هفتم و همه آن ها و هرکه در آن و بر آن است در برابر دریایی که از اهل زمین نهفته است چون حلقه ای است در دشتی پهناور و پرت».

2- امام علی علیه السلام- یکی از سؤال هایی که یهودی از امیرالمؤمنین پرسید این بود: «پروردگار تو حمل می کند یا حمل می شود؟ حضرت فرمود: پروردگار من همه چیز را به توانایی خود حمل می کند و هیچ چیز تاب تحمّل عظمت او را ندارد عرض:کرد چگونه خدا می فرماید: عرش پروردگار تو را در این روز هشت تن بر دوش خود می کشند؟ (الحاقه/ 17) حضرت فرمود: «ای یهودی مگر نمی دانی آن چه در آسمان ها و آن چه در زمین و آن چه میان آن دو، و آن چه در زیر خاک [پنهان] است از آن اوست هر چیز بر خاک استوار است؛ و خاک به توانایی خدا بر قرار است و توانایی حق هر چیزی را تحمل می کند

ص: 181

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِي فِي حَدِيثٍ طَوِيل يَذْكُرُ فِيهِ قُدُومَ الْجَاثِلِيقِ الْمَدِينَةَ مَعَ مِائَةٍ مِنَ النَّصَارَى بَعْدَ قَبْض رَسُولِ اللَّهِ لهُ ۖ وَسُوَّالَهُ أَبَا بَكْر عَنْ مَسَائِلَ لَمْ يُجِبُهُ عَنْهَا ثُمَّ أَرْشِدَ إلَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب فَسَأَلَهُ عَنْهَا فَأَجَابَهُ وَكَانَ فِيمَا سَأَلَهُ أَنْ قَالَ لَهُ .... أَخْبِرْنِي عَنْ رَبِّكَ أَ يَحْمِلَ أَوْ يُحْمَلُ فَقَالَ عَلَى علیه السلام إِنَّ رَبَّنَا جَلَّ جَلَالُهُ يَحْمِلُ وَ لَا يُحْمَلُ قَالَ النَّصْرَانِيُّ فَكَيْفَ ذَاكَ وَ نَحْنُ نَجِدُ فِي الْإِنْجِيلِ وَ يَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَانِيَةٌ فَقَالَ عَلَى علیه السلام إِنَّ الْمَلَائِكَةَ تَحْمِلُ الْعَرْشَ وَلَيْسَ الْعَرْشِ كَمَا تَظُنُّ كَهَيْئَةِ السَّرِيرِ وَلَكِنَّهُ شَيْءٌ مَحْدُودُ مَخْلُوقُ مُدَبَّرُ وَ رَبُّكَ عَزَّوَجَلَّ مَالِكُهُ لَا أَنَّهُ عَلَيْهِ كَكَوْنِ الشَّيْءِ عَلَى الشَّيْءِ وَ أَمَرَ الْمَلَائِكَةَ بِحَمْلِهِ فَهُمْ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ بِمَا أَقْدَرَهُمْ عَلَيْهِ قَالَ النَّصْرَانِيُّ صَدَقْتَ رَحِمَكَ اللَّهُ﴾. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيِّ رَفَعَهُ قَالَ: سَأَلَ الْجَاثِلِيقُ امير المؤمنين علیه السلام فَقَالَ فَأَخْبِرْنِي عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَيْنَ هُوَ فَقَالَ هُوَ هَاهُنَا وَ هَاهُنَا وَ فَوْقُ وَ تَحْتُ وَ مُحِيطُ بَنَا وَ مَعَنَا وَهُوَ قَوْلُهُ مَا يَكُونُ مِنْ نَجْوى ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلَا أَدْنى مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مَا كَانُوا فَالْكُرْسِيُّ مُحِيطٌ بالسَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُما وَما تحتَ الثّرى﴾. (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن العَلَاءِ المَكفُوفِ عَن بَعض أَصحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سُئِلَ عَنِ الْأَرْضِ عَلَى أَى شَيْءٍ هِيَ قَالَ عَلَى الْحُوتِ قِيلَ لَهُ فَالْحُوتُ عَلَى أَيِّ شَيْءٍ هُوَ قَالَ: عَلَى الْمَاءِ فَقِيلَ لَهُ فَالْمَاءُ عَلَى أَيُّ شَيْءٍ هُوَ قَالَ عَلَى الثَّرَى قِيلَ لَهُ فَالثَّرَى عَلَى أَيِّ شَيْءٍ هُوَ قَالَ: عِنْدَ ذَلِكَ انْقَضَى عِلْمُ الْعُلَمَاء﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْل فَإِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفى﴾. (7)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَن عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمَنْصُورٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَأَلْتُ مَوْلَانَا أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى بْنَ جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفَى قَالَ فَقَالَ لِى سَأَلْتُ أَبي قَالَ سَأَلْتُ جَدَّى قَالَ سَأَلْتُ أَبي عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُ أَبِي الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِى قَالَ سَأَلْتُ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَِّ يَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفى قَالَ سَألت اللهَ عَزَّوَجَلَّ فَأَوْحَى إِلَى أَنِّي خَلَقْتُ فِي قَلْب آدم علیه السلام عرقين

ص: 182

3- امام علی علیه السلام- سلمان فارسی رحمه الله علیه در حدیث طویلی ورود جاثلیق را با صد نفر از نصاری به مدینه ذکر می کند و این که جائلیق چیزهایی از ابوبکر پرسید و او جواب نداد و بعد از آن به سوی امیر المؤمنين علی بن ابی طالب راهنمائی شد و از آن حضرت چند مسأله پرسید که حضرت جواب فرمود از جمله آن چه از آن حضرت پرسید این بود ... به حضرت عرض کرد مرا خبر ده از پروردگار خویش که آیا چیزها را برمی دارد یا برداشته می شود به این که عرش او را برمی دارد؟ علی علیه السلام فرمود: «پروردگار عزوجل ما برمی دارد و برداشته نمی شود». نصرانی گفت: این چگونه می شود در حالی که ما در انجیل می یابیم که عرش پروردگار تو را روز قیامت هشت فرشته بر می دارند؟ علی فرمود: «به درستی که فرشتگان عرش را بر می دارند و عرش چنان نیست که تو گمان می کنی به شکل تخت است. و لیکن آن چیزی است محدود که به اندازه در می آید و آفریده ایست که خدا آن را تدبیر می فرماید و پروردگار عزوجل تو مالک آن است نه آن که بر روی آن باشد؛ مانند بودن چیزی بر بالای چیزی و فرشتگان را به برداشتن آن امر فرموده و فرشتگان به وسیله قدرتی که به ایشان داده عرش را بر می دارند نصرانی گفت: راست گفتی خدا تو را رحمت کند.

4- امام علی علیه السلام- احمد بن محمّد برقی گوید: جاثلیق از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسید: به من بگو خدا عزوجل کجا است؟ فرمود: «این جا آن، جا بالا پایین فراگیرنده به ما و به همراه ما و این است کلام او نیست رازگویی سه کس جز آن که او چهارم آن ها است و نه پنج کس جز آن که او ششمی آن ها است و نه کمتر از آن و نه بیشتر جز آن که او به همراه آن ها است هرکجا باشند. (مجادله/7) و کرسی محیط به آسمان ها و زمین است: ﴿وَ ما بَيْنَهُما وَ ما تَحتَ الثّرى﴾.

5- امام صادق علیه السلام- علاء مکفوف از یکی از یارانش نقل می کند از امام صادق علیه السلام پرسیده شد: زمین بر چیست؟ فرمود بر ماهی گفتند ماهی بر چیست؟ فرمود بر آب». گفتند: «آب بر چیست؟ فرمود بر ثری پرسیدند «ثری بر چیست؟ فرمود: «دانش دانشمندان در این جا پایان می یابد و از آن نمی گذرد».

اگر آشکارا سخن بگویی [یا پنهان] او اسرار پنهانی و پنهان تر از آن را نیز می داند. (7)

1- امام كاظم علیه السلام- عبدالله بن منصور از پدرش نقل می کند از امام کاظم علیه السلام درباره ی آیه: ﴿يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى﴾ سؤال کردم حضرت فرمود: من از پدرم سؤال کردم که او گفت، من از پدرم سؤال کردم و حضرت سجاد علیه السلام فرمود من از پدرم امام حسین که فرمود: من از رسول اکرم صلی الله علیه و آله راجع به این آیه سؤال کردم حضرت فرمود: من از خداوند متعال درباره ی این آیه ﴿يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أخفى﴾ سؤال کردم خداوند فرمود: «من در قلب آدم دو رقم رگ آفریده ام که با هوای اندگی به حرکت می آیند شاید مقصود این باشد که دل انسان هم به طرف اعمال نیک کشش دارد هم

ص: 183

يَتَحَرَ كَانَ بِشَيْءٍ مِنَ الْهَوَاءِ فَإِنْ يَكُنْ فِي طَاعَتِي كَتَبْتُ لَهُ حَسَنَاتٍ وَ إِنْ يَكُنْ فِي مَعْصِيَتِي لَمْ أَكْتُبْ عَلَيْهِ شَيْئاً حَتَّى يُوَاقِعَ الْخَطِيئَةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عَلَى مَا أَعْطَاكُمْ أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى قَالَ السِّرُّ مَا كَتَمْتَهُ فِي نَفْسِكَ وَ أَخْفَى مَا خَطَرَ بِبَالِكَ ثُمَّ أَنْسَيْتَهُ﴾. (2)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَولُهُ وَ إِنْ تَجْهَرُ بِالْقَوْل فَإِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفَى قَالَ السِّرُّ مَا أَخْفَيْتَهُ فِي نَفْسِكَ وَ أَخْفَى مَا خَطَرَ بِبَالِكَ ثُمَّ أَنْسِيتَهُ﴾. (3)

4- الرّضا علیه السلام- ﴿فَلَمْ يَكُنْ قِوامُ الْخَلْقِ وَ صَلَاحَهُمْ إِلَّا بِالْإِقْرَارِ مِنْهُمْ بِعَلِيمٍ خَبِيرٍ يَعْلَمُ السَّرَّ وَ أَخْفَى الله آمِرِ بِالصَّلَاحِ نَاهِ عَنِ الْفَسَادِ وَ لَا تَخْفَى عَلَيْهِ خَافِيَةُ لِيَكُونَ فِي ذَلِكَ انْزِجَارُ لَهُمْ عَمَّا يَخْلُونَ بِهِ مِنْ أَنْواع الْفَسادِ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿الله لا إله إلا هُوَ لَهُ الْأَسْماءُ الحسنى﴾ (8)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنى الَّتِي لَا يُسَمَّى بِهَا غَيْرُهُ وَهِيَ الَّتِي وَصَفَهَا فِي الْكِتَابِ فَقَالَ فَادْعُوهُ بِهَا وَ ذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَائِهِ جَهْلًا بِغَيْرِ عِلْمٍ فَالَّذِي يُلْحِدُ فِي أَسْمَائِهِ جَهْلًا بِغَيْرِ عِلْمٍ يُشرك وَهُوَ لَا يَعْلَمُ وَ يَكْفُرُ بِهِ وَ هُوَ يَظن أنه يُحْسِنُ﴾. (5)

* الوِلَايَةُ

1- الباقر علیه السلام- ﴿نَحْنُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى الَّتِى لَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ عَمَلًا إِلَّا بِمَعْرِفَتِنَا وَ نَحْنُ وَاللَّهِ الْكَلِمَاتُ الَّتِي تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتابَ عَلَيْهِ ... بنَا أَثْمَرَتِ الْأَشْجَارُ وَأَيْنَعَتِ الثَّمَارُ وَ جَرَتِ الْأَنْهَارُ وَنَزَلَ الْغَيْتُ مِنَ السَّمَاءِ وَ نَبَتَ عُشْبُ الْأَرْضِ﴾. (6)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿نَحْنُ الاسْمُ الْمَخْزُونُ الْمَكْنُونُ نَحْنُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى الَّتِى إِذَا سُئِلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهَا أَجَابَ نَحْنُ الْأَسْمَاءُ الْمَكْتُوبَةُ عَلَى الْعَرْشِ ... نَحْنُ وَ اللَّهِ الْكَلِمَاتُ الَّتِي تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتابَ عَلَيْهِ﴾. (7)

ص: 184

به طرف بدی ها) که اگر حرکت و تصمیمش به طرف اطاعت باشد من برای او حسنات می نویسم و اگر به طرف گناه حرکت کرد تا وقتی که آن گناه را انجام نداده چیزی بر او نمی نویسم پس ای مؤمنین در مقابل این عطایای الهی در یاد او باشید.

2- امام صادق علیه السلام- محمد بن مسلم گوید از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه پرسیدم: ﴿يَعلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى﴾ فرمود: «السِّرَّ؛ چیزی است که آن را در قلب خود پوشیده و محفوظ می داری». و أخفى آن چیزی است که به ذهنت خطور می کند سپس فراموش می کنی».

3- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ إِنْ تَجْهَرُ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى؛ السر آن است که در قلب و نفس خود پنهان می کنی و أَخُفی آن است که از ذهنت عبور می کند و سپس از یادت می رود.

4- امام رضا علیه السلام- بنابراین استقامت خلق و صلاح حال آنان بسته به اعتقاد به خدایی است دانا و آگاه که از پنهان و آشکار با خبر است و به صلاح و درستی فرمان می دهد و از بدی و زشتی نهی می کند و هیچ چیز بر او پوشیده و پنهان نمی ماند؛ این اعتراف و اعتقاد خود سبب دوری جستن مردمان از انواع گوناگون فساد خواهد بود.

او خداوندی یگانه است که معبودی جز او نیست؛ و نیکوترین نام ها از آن اوست. (8)

1- امام صادق علیه السلام- وَ لَهُ الْأَسْماء الحسنی که غیر خداوند با این اسماء نامیده نمی شوند. و آن ها را در کتاب خود شرح داده و فرموده است: وَ لَهُ الْأَسْماءُ الحُسنی و کسانی را که در اسماء خدا تحریف می کنند و بر غیر او می نهند و شریک برایش قائل می شوند رها سازید. (اعراف/180) از روی نفهمی و نادانی و آن که به نادانی نام ناروا بر او نهد ندانسته مشرک می شود و به او کافر می گردد و می پندارد کار خوبی کرده است.

*ولایت

1- امام باقر علیه السلام- ما آن اسمای حسنی هستیم که خداوند عملی را از بندگان قبول نخواهد کرد مگر با معرفت ما به خدا قسم ما همان کلماتی هستیم که آدم از خدا فرا گرفت و خداوند توبه او را پذیرفت (بقره /37) به واسطه ی ما درختان میوه می دهد و میوه ها می رسد و نهرها جاری می گردد و باران از آسمان می بارد و گیاه در زمین می روید.

2- امام علی علیه السلام- ما همان اسمی هستیم که در خزانه ی الهی نهاده شده و پنهان است و ما همان الْأَسْماءُ الحسنی هستیم که وقتی به وسیله ی آن ها از خدای متعال درخواست شود، اجابت می کند. ما همان اسماء نوشته شده بر عرش الهی هستیم ... و ما همان کلماتی هستیم که آدم علیه السلام از پروردگارش دریافت کرد و خداوند توبه او را پذیرفت. (بقره /37)

ص: 185

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَا أَسْمَاءُ اللَّهِ الْحُسْنَى وَأَمْثَالُهُ الْعُلْيَا وَ آيَاتُهُ الْكُبْرَى﴾. (1)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أنَّ لِلَّهِ تِسْعَةَ وَ تِسْعِينَ اسْمَا مَنْ أَحْصَاهَا دَخَلَ الْجَنَّةِ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَهَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ مُوسى﴾. (9)

5- على بن إبراهيم علیه السلام- ﴿وَ هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ مُوسى يَعْنِي قَدْ أَتَاكَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿إِذْ رَأى ناراً فَقَالَ لِأَهْلِهِ اسْكُنُوا إِنِّي آنَسْتُ نَاراً لَعَلِّي آتيكُمْ مِنْها بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدى﴾. (10)

1- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبى الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ آتِيكُمْ مِنْها بِقَبَسٍ يَقُولُ آتِيكُمْ بِقَبَسٍ مِنَ النَّارِ تَصْطَلُونَ مِنَ الْبَرْدِ وَ قَوْلِهِ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدى كَانَ قَدْ أَخْطَأَ الطَّرِيقَ يَقُولُ أَوْ أَجِدُ عِنْدَ النَّارِ طَريقا﴾. (4)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿كَانَ مُوسَى رَجُلًا غَيُوراً لَا يَصْحَبُ الرِّفْقَةَ لِئَلَّا تَرَى امْرَأَتَهُ فَلَمَّا قَضَى- الأَجَلَ وَ فَارَقَ مَدْيَنَ خَرَجَ وَ مَعَهُ غَنَمْ لَهُ وَ كَانَ أَهْلُهُ عَلَى أَتَان وَ عَلَى ظَهْرِهَا جُوَالِقٌ لَهُ فِيهَا أَثَاثُ الْبَيْتِ فَأَضَلَّ الطَّريقَ فِي لَيْلَة مُظْلِمَة سَوْداءَ وَ تَفَرَّقَتْ مَاشِيَتُهُ وَ لَمْ تَنقَدِحْ زَنْدُهُ وَ امْرَأَتُهُ فِي الطَّلْق وَ رَأَى نَاراً مِنْ بَعِيدِ كَانَتْ عِنْدَ اللَّهِ نُوراً وَ عِنْدَ مُوسَى علیه السلام ناراً فَقَالَ عِنْدَ ذَلِكَ لِأَهْلِهِ وَ هِيَ بَنْتُ شُعَيْبِ علیه السلام كَانَ تَزَوَّجَهَا بِمَدْيَنَ: امْكُثُوا أَى الْزَمُوا مَكَانَكُمْ بِقَبَسٍ أَيْ بِشُعْلَةٍ أَقْتَبِسُهَا مِنْ مُعْظَم النَّارِ تَصْطَلُونَ بهَا أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدى أَنْ هَادِياً يَدلُّنِي عَلَى الطَّرِيقِ أَوْ عَلَامَةٌ أَسْتَدِلُ عَلَيْهِ لِأَنَّ النَّارَ لَا تَخْلُو مِنْ أَهْلِ لَهَا وَنَاس عِنْدَهَا﴾. (5)

3- الباقر علیه السلام- ﴿فَلَمَّا قَضى مُوسَى علیه السلام الْأَجَلَ وَسارَ بِأَهْلِهِ نَحْوَ بَيْتِ الْمَقْدِسِ أَخْطَأَ الطَّرِيقَ لَيْلًا الةِ فَرَأَى ناراً فَقالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ ناراً لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ خَبَرٍ مِنَ الطَّرِيقِ فَلَمَّا انْتَهَى إِلَى النَّارِ فَإِذَا شَجَرَةٌ تَضْطَرِمُ مِنْ أَسْفَلِهَا إِلَى أَعْلَاهَا فَلَمَّا دَنَا مِنْهَا تَأَخَّرَتْ عَنْهُ فَرَجَعَ وَ أَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةً ثُمَّ دَنَتْ مِنْهُ الشَّجَرَةَ﴾. (6)

ص: 186

3- امام علی علیه السلام- من اسمای نیکو، مثل های برتر و نشانه های بزرگ خداوند هستم.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- خدای تبارک و تعالی دارای نودونه نام است؛ هرکس آن ها را احصاء کند داخل بهشت شود.

و آیا خبر موسی به تو رسیده است؟ (9)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ مُوسى؛ یعنی خبر حضرت موسی به تو رسیده است.

هنگامی که [از دور] آتشی مشاهده کرد و به خانوادهی خود گفت: «اندکی درنگ کنید که من آتشی دیدم؛ شاید شعله ای از آن برای شما بیاورم یا به وسیله ی این آتش راهی پیدا کنم». (10)

1- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوجارود آمده است: امام باقر علیه السلام درباره ی آیه: ﴿آتِيكُمْ مِنْها بِقَبَسٍ يَقُولُ آتِيكُمْ بِقَبَس﴾ فرمود: برای شما پاره ای از آتش می آورم تا در برابر سرما خود را گرم کنید». و نیز درباره ی این آیه ﴿أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدى﴾ فرمود: به واسطه ی آتش راهی می جوییم».

2- ابن عباس رحمه الله علیه- موسی علیه السلام مرد غیرتمندی بود و در سفر برای این که همسرش دیده نشود با جمع همراه نمی شد زمانی که مدت تعیین شده از طرف شعیب پدر زنش را به پایان رساند و از «مدین» بیرون آمد، همراه خود گوسفندی برد و خانواده اش را بر روی چهارپایی سوار کرد که در پشت آن جایگاهی بود و موسی اساس منزلش را در آن گذاشته بود. در یک شب تاریک موسی علیه السلام راه را گم کرد و چهارپایانی که همراهش بودند پراکنده شدند و چوب آتش زنش روشن نشد؛ در حالی که همسرش درد ولادت فرزند داشت موسی از دور آتشی دید که به گمان او آتش بود اما نزد خدا نور بود در این هنگام به همسرش دختر شعیب که در مدین با او ازدواج کرده بود، گفت: امکثوا؛ یعنی درجای خود بمانید. بقبس؛ یعنی شعله ای از آتش که با آن خودتان را گرم کنید. اَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدى؛ یعنی راهنمایی که ما را به راه آشنا کند یا نشانه ای که به واسطه ی آن راه را پیدا کنیم چون همیشه آتش نشان دهنده ی مردمی است که آن را افروخته اند یا کنار آن هستند».

3- امام باقر علیه السلام- هنگامی که موسی علیه السلام مدت را تمام کرد و خانواده اش را به طرف بيت المقدس حرکت داد شبانه راه را گم کرد. از دور آتشی دید و به خانواده اش گفت: امكُثُوا إِنِّي آنسْتُ نَارًا لَّعَلِّي آتِيكُم مِّنْهَا بِخَبَرِ؛ هنگامی که به آتش نزدیک شد متوجه شد که یک درخت است که آتش از پایین آن تا بالای آن شعله می کشد. هنگامی که به آن نزدیک شد، عقب رفت و برگشت و در دلش احساس ترس کرد درخت به او نزدیک شد.

ص: 187

4- الباقر علیه السلام- ﴿فَأَقْبَلَ نَحْوَ النَّارِ يَقْتَبسُ- فَإِذَا شَجَرَةٌ وَ نَارُ تَلْتَهبُ عَلَيْهَا- فَلَمَّا ذَهَبَ نَحْوَ النَّارِ يَقْتَبِسُ مِنْهَا أَهْوَتْ إِلَيْهِ فَفَزِعَ مِنْهَا وَعَدَا وَ رَجَعَتِ النَّارُ إِلَى الشَّجَرَةَ، فَالْتَفَتَ إِلَيْهَا وَقَدْ رَجَعَتْ إِلَى الشَّجَرَةِ فَرَجَعَ الثَّانِيَةَ لِيَقْتَبِسَ فَأَهْوَتْ إِلَيْهِ فَعَدَا وَ تَرَكَهَا ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَيْهَا وَقَدْ رَجَعَتْ إِلَى الشَّجَرَةِ- فَرَجَعَ إِلَيْهَا الثَّالِثَةَ فَأَهْوَتْ إِلَيْهِ فَعَدَا وَ لَمْ يُعَقِّبْ أَنْ لَمْ يَرْجِعْ فَنَادَاهُ اللَّهُ أَنْ يَا مُوسَىٰ إِنِّي أَنَا اللهُ رَبُّ العالمين﴾. (1)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كُنْ لِمَا لَا تَرْجُو أَرْجَى مِنكَ لِمَا تَرْجُو فَإِنَّ مُوسَى بْن عِمْرَانَ خَرَجَ يقتبس لِأَهْلِهِ نَاراً فَكَلَّمَهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ رَجَعَ نَبيّا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿فلما أَتَاهَا نُودِيَ يَا مُوسَى﴾ (11)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿لَمَّا تَوَجَّهَ نَحْوَ النَّارِ فَإِذَا النَّارُ فِي شَجَرَة عَنَّابِ فَوَقَفَ مُتَعَجِّباً مِنْ حُسْنٍ ضَوْءِ تِلْكَ تلك النَّارِ وَ شِدَّة خُضْرة تلك الشَّجَرَةَ فَسَمِعَ النداء مِنَ الشَّجَرَةِ يَا مُوسَى إِنِّي أَنَا رَبُّكَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿إِنِّي أَنَا رَبُّكَ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوى﴾. (12)

قوله تعالى: ﴿وَ أَنَا اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِما يُوحَى﴾. (13)

4- امام باقر علیه السلام- ناگهان درختی را دید که آتش از آن زبانه می کشید، به جانب آن درخت رفت تا مشعلی از آن برگیرد آتش به جانب او حرکت کرد موسی علیه السلام ترسید و بازگشت، اما دوباره آتش به روی درخت رفت و موسی علیه السلام دوباره به خود جرأت داد که به آن نزدیک شود و این ماجرا سه بار تکرار شد بار سوم موسی علیه السلام ترسید اما بازنگشت در همان دم خدای سبحان به او ندا داد.

5- امام علی علیه السلام- در ناامیدی امید بیشتری است؛ موسی بن عمران رفت تا برای خاندانش آتش بیاورد؛ خدای عزوجل با او سخن گفت و با مقام نبوّت برگشت.

هنگامی که نزد آتش آمد ندا داده شد که ای موسی (11)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- هنگامی که به آتش نگریست متوجه شد که آتش در درخت انگور است. از زیبایی نور آتش و شدت سبزی درخت تعجب کرد در این هنگام این نداء را از درخت شنید ای موسی من پروردگار توام. (طه/12).

من پروردگار تو هستم؛ کفش هایت را بیرون آر، که تو در سرزمین مقدس «طوی» هستی. (12)

و من تو را [برای مقام رسالت] برگزیدم؛ اکنون به آن چه بر تو] وحی می شود، گوش فرا ده. (13)

2-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ مُوسَى لَمَّا نُودِيَ مِنَ الشَّجَرَةَ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ أَسْرَعَ الْإِجَابَةَ وَ تَابَعَ الله التَّلْبيَةَ وَ قَالَ إِنِّي أَسْمَعُ صَوْتِكَ وَ أُحِسُّ وَجْسَكَ وَ لَا أَرَى مَكَانَكَ فَأَيْنَ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا فَوْقَكَ وَ تَحْتَك وَ أَمَامَک وَ خَلْفَكَ وَ مُحِيطُ بك وَ أَقْرَبُ إِلَيْكَ مِنْ نَفْسِكَ﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿جَاءَ إِبْلِيسُ لَعَنَهُ اللَّهُ إِلَى مُوسَى علیه السلام وَ هُوَ يُنَاجِي رَبَّهُ، فَقَالَ لَهُ مَلَكُ مِنَ الْمَلَائِكَة وَيْلَكَ مَا تَرْجُو مِنْهُ وَ هُوَ عَلَى هَذِهِ الْحَالَة يُنَاجى رَبَّهُ، فَقَالَ أَرْجُو مِنْهُ مَا رَجَوْتُ مِنْ أبِيهِ آدَمَ وَهُوَ فِي الْجَنَّة﴾. (2)

2-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- زمانی که از ناحیه ی درخت به موسی علیه السلام ندا داده شد: فَاخْلَعْ نَعْلَيكَ؛ به سرعت اجابت کرد و لبیک را تکرار کرد و گفت: من صدای تو را می شنوم و حضورت را حس می کنم ولی جای تو را نمی بینم تو کجایی؟ خدای متعال پاسخ داد من بالای سر تو و پایین تو و روبروی تو و پشت سرت .هستم به تو احاطه دارم و از خودت به تو نزدیکترم».

3-1- امام صادق علیه السلام- ابلیس که نفرین خداوند بر او باد در حالی که موسی علیه السلام به مناجات با پروردگارش مشغول بود نزد او رفت پس یکی از ملائکه به ابلیس گفت: «وای بر تو از او چه می خواهی»؟ مگر نمی بینی که او به مناجات با پروردگارش مشغول است؟ ابلیس گفت از او همان چیزی را می خواهم که از پدرش آدم آن زمان که در بهشت بود، می خواستم».

3-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ نَسِيَ شَيْئاً مِنَ الصَّلَاةِ فَلْيُصَلِّهَا إِذَا ذَكَرَهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي﴾. (1)

4-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَنَس أَنَّ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: مَنْ نَسِيَ صَلَاةَ فَلْيُصَلِّهَا إِذَا ذَكَرَهَا لَا كَفَّارَةَ لَهَا غَيْرُ ذلِكَ وَ قَرَأَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي﴾. (2)

5-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وأقيم الصَّلاةَ لِذِكْرِي قَالَ إِذا نَسِينَهَا ثُمَّ ذكرتها فَصَلِّهَا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ ما تِلكَ بيَمينِكَ يا مُوسى﴾. (17)

1- الباقر علیه السلام- ﴿فَنَادَاهُ اللَّهُ أَنْ يَا مُوسى علیه السلام إِنِّي أَنَا اللهُ رَبُّ الْعالَمينَ قَالَ مُوسَى علیه السلام فَمَا الدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ قَالَ اللَّهُ: مَا فِي يَمِينِكَ يَا مُوسى قالَ هِيَ عَصايَ ... قالَ أَلْقِها يَا مُوسَىٰ فَأَلْقاهَا فَصَارَتْ حَيَّةٌ تَسْعَى فَفَرْعَ مِنْهَا مُوسَى وَ عَدَا﴾. (4)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لَمَّا كَانَتِ اللَّيْلَةُ الَّتِي أَسْرى بى إِلَى السَّمَاءِ وَقَفَ جَبْرَائِيلُ فِي مَقَامِهِ وَ غِبْتُ عَن تَحِيَّة كُلِّ مَلَكِ وَ كَلَامِهِ وَ صِرْتُ بِمَقَامِ انْقَطَعَ عَنِّى فِيهِ الْأَصْوَاتُ وَ تَسَاوَى عِنْدِي الْأَحْيَاءُ وَ الْأَمْوَاتُ اضْطَرَبَ قَلْبی وَ تُضَاعَفُ كَرْبى فَسَمِعْتُ مُنَادِياً يُنَادِى بِلُغَة عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام: قِف يَا مُحَمَّد فَإِنَّ رَبَّكَ يُصَلِّي. قُلْتُ: كَيْفَ يُصَلِّى وَ هُوَ غَنِيٌّ عَنِ الصَّلوةَ لَأَحَدِ؟ وَكَيْفَ بَلَغَ عَلَى القِيهِ هَذَا الْمَقَامَ؛ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى: اقْراً يَا مُحَمَّدَ هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ الي النُّورِ وَ صَلَاتِي رَحمَةُ لَكَ وَ لِأُمَّتِكَ فَأَمَّا سَمَاعُكَ صَوْتَ عَلِيٍّ ا فَإِنَّ أَخَاكَ مُوسَى بْن عِمْرَانَ أَ لَمَّا جَاءَ جَبَلَ الطُّورِ وَ عَايَنَ مَا عَايَنَ مِنْ عِظَمِ الْأُمُورِ أَذْهَلَهُ مَا رَآهُ عَمَّا يُلْقَى إِلَيْهِ فَشَعَلْتُهُ عَنِ الْهَيْبَة بذِكْرِ اللَّهِ أَحَبَّ الْأَشْيَاءِ إِلَيْهِ وَهِيَ الْعَصَا إِذْ قُلْتُ لَهُ وَمَا تِلْكَ بِيَمِينِكَ يَا مُوسَى وَ لَمَّا كَانَ عَلَى أَحَبَّ النَّاسِ إِلَيْكَ نَادَيْنَاكَ بِلْغَتِهِ وَ كَلَامِهِ لِيُسْكَنَ مَا بِقَلْبِكَ مِنَ الرغب وَلِتَفْهَمَ مَا يُلْقَى إِلَيْكَ﴾. (5)

ص: 194

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- اگر کسی چیزی از نماز را فراموش کرد هر زمان که یادش آمد آن را به جای آورد؛ چون خدای عزوجل می فرماید: ﴿وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي﴾.

4-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- انس گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اگر کسی نمازی را فراموش کرد، هر زمان که یادش آمد آن را به جای آورد که هیچ کفّاره ای جز به جای آوردن آن ندارد. سپس این آیه را قرائت کرد: ﴿أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي﴾.

5-1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْري؛ اگر نماز را فراموش کردی و سپس به یاد آوردی، پس آن را به جای آور.

و آن چیست در دست راست تو ای موسی؟ (17)

1- امام باقر علیه السلام- در همان دم خدای سبحان به او ندا کرد ای موسی منم الله، پروردگار جهانیان (قصص/ 30). موسی علیه السلام گفت: «دلیل بر این سخن چیست»؟ خطاب رسيد: ﴿وَ ما تِلْكَ بِيَمِينِكَ يا مُوسى قالَ هِيَ عَصايَ﴾؛ فرمود: عصایت را بیانداز وقتی موسی عصا را به زمین انداخت، ناگهان به صورت ماری جهنده در آمد موسی علیه السلام ترسید و فرار کرد.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- در آن شبی که مرا به معراج بردند، جبرئیل در جایگاه خود ایستاد و دیگر درود فرشتگان و سخن آنان را نمی شنیدم و به مقام و جایگاهی رسیده بودم که دیگر صدایی به گوش نمی رسید و در نظرم مردگان و زندگان یکسان بودند قلبم به شماره افتاد و اندوهم افزون شد. در این هنگام صدای ندا دهنده ای را شنیدم که با صدای علی بن ابی طالب علیه السلام این ندا را سر داد: «بایست ای محمد پروردگارت بر تو سلام و درود می فرستد» گفتم: چگونه درود می فرستد و حال آن که او را به درود بر کسی نیاز نیست و چگونه علی به این جایگاه رسیده است؟ پس خداوند متعال:فرمود: «بخوان ای محمد او کسی است که بر شما درود و رحمت می فرستد، و فرشتگان او [نیز] برای شما تقاضای رحمت می کنند تا شما را از ظلمات [جهل و شرک گناه] به سوی نور [ایمان و علم و تقوا] رهنمون گردد. (احزاب/ 43) سلام من همان رحمتم بر تو و امّت توست و اما این که صدای علی را شنیدی پس همانا برادرت موسی بن عمران علیه السلام نیز آن هنگام که به کوه طور رسید و با چشم خود هر آن چه از عظمت [وحی] بود را دید او را مبهوت نمود و آن چه را که می دید، او را از آن چه به او می شد، گفته غافل ساخت پس برترین چیزها در نزد او یعنی عصا او را از هیبت ذکر خدا غافل نمود. از همین روی به او گفتم وَ ما تِلْكَ بِيَمينِكَ يا مُوسی و چون برای تو نیز محبوب ترین انسان ها علی بن ابی طالب است پس تو را با زبان و کلام او خطاب کردیم تا دلت از رعب در امان باشد و آرام گیرد و آن چه را به تو وحی می کنیم، دریابی.

ص: 195

قوله تعالى: ﴿قالَ هِيَ عَصايَ أَتَوَكَّوُا عَلَيْهَا وَ أَهُشُ بِها عَلى غَنَمِي وَلي فيها مَارِبُ أُخرى﴾ (18)

گفت: این عصای من است؛ بر آن تکیه می کنم، برگ درختان را با آن برای گوسفندانم فرو می ریزم؛ و من در آن منافع دیگری نیز دارم». (18)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَن جابر بن يَزِيدَ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: ... أ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَتَبْلُغَنَّ الْأَسْبَابَ وَاللَّهِ لَتَرْكَبَنَّ السَّحَابَ وَاللَّهِ لَتُؤْتَنَ عَصَا مُوسَى علیه السلام وَ اللَّهِ لَتُعْطَنَّ خَاتَمَ سُلَيْمَان رحمه الله علیه﴾. (1)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبي الْجَارُود عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ وَ أَهُشُ بِها عَلَى غَنَمِي يَقُولُ أَخْبِطُ بِهَا الشَّجَرَ لِغَنَمِي وَلِيَ فِيهَا مَارِبُ أُخْرى فَمِنَ الْفَرَقِ لَمْ يَسْتَطِعِ الْكَلَامَ فَجَمَعَ كَلَامَهُ فَقَالَ وَ لِي فِيها مَآرِبُ أُخْرِى يَقُولُ حَوَائِجُ أُخْرَى﴾. (2)

8-1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿وَلِي فِيهَا مَارِبُ أُخْرَى أَيْ حَاجَاتِ أَخَرُ قَالَ ابْنُ عَبَّاسِ رحمه الله علیه كَانَ يَحْمِلُ عَلَيْهَا زادَهُ وَيَرْكزُهَا فَيَخْرُجُ مِنْهَا الْمَاء وَيَضْرِبُ بهَا الْأَرْضِ فَيَخْرُجُ مَا يَأْكُلِّ وَكَانَ يَطْرُدُ بِهَا السَّبَاعَ وَإِذَا ظَهَرَ عَدُوٌّ حَارَبَتْ وَإِذَا أَرَادَ الِاسْتِقَاءَ مِنْ بُتْر طَالَتْ وَ صَارَتْ شُعْبَتَاهَا كَالدَّلُو وَكَانَ يُظْهرُ عَلَيْهَا كَالشَّمْعَة فَيُضِيءُ لَهُ اللَّيْلَ وَ كَانَتْ تَحْرُسُهُ وَ تُؤْنِسُهُ وَ إِذَا طَالَتْ شَجَرَةُ حَنَّاهَا بِمِحْجَنِهَا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿قالَ الْقِها يا موسى﴾. (19)

قوله تعالى: ﴿فَالْقاها فَإِذا هِيَ حَيَّةٌ تَسْعى﴾. (20)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿سَأَلَ عَبد الله بن السَّلَام عَن النَّبيِّ صلى الله عليه وآله وسلم يَا مُحَمَّد فَأَخْبِرْنِي عَنْ مَخْلُوقَ أَوَّلُهُ عُودُ وَ آخِرُهُ رُوحُ قَالَ يَا ابْنَ سَلَام تِلْكَ عَصا موسى بن عمران علیه السلام أمره الله أنْ يُلْقِيهَا فِي بَيْتِ الْمَقْدِسِ فَأَلْقَاهَا فَإِذَا هِيَ حَيَّةٌ تَسْعَى﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿قالَ خُذْها وَ لا تَخَفْ سَنُعِيدُها سيرتها الأولى﴾. (21)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَن العَلَاءِ عَن مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ قَالَ اللهُ مَا فِي يَمِينِكَ يَا مُوسَى علیه السلام قالَ هِيَ عَصايَ. قالَ أَلْقِها يا مُوسى فَأَلْقاها فَصَارَتْ حَيَّةً فَفَزِعَ مِنْهَا مُوسَى علیه السلام لَهِ وَ عَدَا فَنَادَاهُ اللَّهُ خُذها وَ لا تَخَفْ إِنَّكَ مِنَ الآمِنِينَ﴾. (5)

ص: 198

6-1- امام باقر علیه السلام- جابر بن یزید گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: آیا نشنیده ای که رسول خدا [به امیرالمؤمنین علیه السلام] فرمود: «قسم به خدا که انگشتر سلیمان علیه السلام را برایت می آورند و قسم به خدا که عصای حضرت موسی به تو داده می شود.

7-1- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوجارود آمده است: امام باقر علیه السلام فرمود: ﴿وَ أَهُشُ بِها عَلى غَنَمي﴾ به وسیله ی آن از درخت برای گوسفندانم برگ می تکانم. و لي فيها مَارِبُ أُخرى؛ از ترس دیگر توانایی سخن گفتن نداشت، پس سخنش را به این جمله ختم کرد و گفت: وَلي فيها مَآرِبُ أُخْرى در این عصا برایم کارهای دیگری نیز هست.

8-1- ابن عباس رحمه الله علیه- موسی توشه راهش را بر آن عصا حمل می کرد آن را می فشرد و از آن آب خارج می شد عصا را به زمین میزد و از زمین چیزهایی می رویید که از آن تناول می کرد. به وسیله ی آن حیوانات وحشی را دور می کرد اگر دشمنی پیدا می شد عصا مقابله می کرد. و زمانی که موسی قصد داشت از چاهی آب بکشد عصا طولانی می شد و دو شاخه ی آن شبیه دلو می شد. همچنین هنگام شب روشنایی مانند شمع بر بالای آن ظاهر می شد و شب را بر او روشن می کرد. عصا از موسی حراست می کرد و همدم او بود و زمانی که درختی بلند می شد موسی علیه السلام آن را با کجی سرعصا کوتاه می کرد.

*گفت: ای موسی! آن را بیفکن». (19)

پس موسی آن (عصا) را افکند و ناگهان اژدهایی شد که به هر سو می شتافت.

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن سلام پرسید: ای محمد صلی الله علیه و آله به من بگو: «کدام آفریده آغازش چوب بود و سرانجامش جان»؟ حضرت فرمود: عصای موسی بن عمران که خداوند به او دستور داد آن را در بیت المقدس بیفکند و ناگهان به ماری جهنده تبدیل شد.

گفت: آن را بگیر و نترس به زودی آن را به صورت اولش باز می گردانیم». (21)

1- امام باقر علیه السلام- محمد نقل می کند امام باقر علیه السلام فرمود: خدای متعال فرموده است: ﴿قالَ أَلْقِها یا موسی﴾؛ وقتی موسى علیه السلام عصا را به زمین انداخت ناگهان به صورت ماری جهنده در آمد، موسی علیه السلام ترسید و فرار کرد، خداوند او را ندا داد آن را بگیر و نترس؛ چون تو در امان هستی».

ص: 199

2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَنَادَاهُ اللَّهُ خُذْهَا وَ لا تَخَفْ سَنُعِيدُها سيرتها الأُولى فَرَجَعَ مُوسَى علیه السلام وَ لَفَّ عَلَى علیه السلام يَدِهِ عَبَاءَةَ كَانَتْ عَلَيْهِ ثُمَّ أَدْخَلَ يَدَهُ فِي فَمِهَا فَإِذَا هِيَ عَمَّا كَمَا كَانَت﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ اضْمُمْ يَدَكَ إِلى جَناحِكَ تَخْرُجُ بَيْضَاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ آيَةً أُخرى﴾ (22)

1- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ عَزَّوَجَلَّ فِي قِصَّة مُوسَى علیه السلام أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ يَعْنِي مِنْ غَيْر مَرض﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿أنَّ مُوسَى علیه السلام كَانَ شَدِيدَ السُّمْرَةِ فَأَخْرَجَ يَدَهُ مِنْ جَيْبِهِ فَأَضَاءَتْ لَهُ الدُّنْيَا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿لِنُرِيَكَ مِنْ آيَاتِنَا الكُبرى﴾. (23)

قوله تعالى: إِذْهَبْ إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى﴾. (24)

1- أمير المؤمنين علیه السلام - ﴿مَا لِلَّهِ آيَةُ أَكْبَرُ مِنّى﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي﴾. (25)

قوله تعالى: ﴿وَيَسر لي أمري﴾. (26)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثَّمَالِيِّ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام إِذَا أَرَدْتَ الْمَسِيرَ إِلَى قَبْرٍ الحسين بن على علیه السلام اغْتَسِلُ قَبْلَ خُرُوجِكَ وَ قُلْ حِينَ تَغْتَسِلُ اللَّهُمَّ طَهِّرْنِي وَ طَهِّرْ قَلْبِي وَاشْرَحْ لِي صَدْرِي وَأَجْرٍ عَلَى لِسَانِي ذِكْرَكَ وَمِدْحَتَكَ وَ الثَّنَاءَ عَلَيْكَ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِساني﴾. (27)

قوله تعالى: ﴿يَفْقَهُوا قَوْلي﴾. (28)

ص: 200

2- امام صادق علیه السلام- از جانب خداوند ندا رسید: ﴿خُذْها وَ لا تَخَفْ سَنُعِيدُها سيرَتَهَا الْأُولى﴾. بنابراين موسی بازگشت و عبای خود را روی دستش انداخت و دست خود را به جانب اژدها برد و ناگهان آن اژدها به صورت عصا در آمد.

و دستت را به گریبانت ببر تا سفید و بیعیب بیرون آید؛ این معجزه ی دیگری از سوی خداوند است. (22)

1- امام باقر علیه السلام- أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجُ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ؛ یعنی بی مرض.

2- امام باقر علیه السلام- موسی علیه السلام بسیار گندمگون بود پس دستش را از گریبانش بیرون آورد و دنیا را برایش نورانی و روشن کرد.

تا [به این صورت] از نشانه های بزرگ خویش به تو نشان دهیم. (23)

[اینک] به سوی فرعون ،برو که او طغیان کرده است. (24)

1- امام على علیه السلام- لِنُرِيَكَ مِنْ آيَاتِنَا الكُبرى؛ خدا را آیه ای بزرگتر از من نیست.

[موسی] گفت پروردگارا سینه ام را گشاده کن» (25)

و کارم را برایم آسان گردان (26)

1- امام صادق علیه السلام- ابو حمزه ثمالی گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که خواستی به زیارت قبر حضرت امام حسین بروی؛ هنگام خروج همسر و فرزندانت را جمع کن و دعای سفر را بخوان و پیش از خارج شدنت غسل کن و در وقت غسل بگو خدایا مرا پاکیزه گردان، قلب و دلم را طاهر نما سینه ام را گشاده کن ذکر خود و ستایشت را بر زبانم جاری کن، که حمد و ستایش برای توست».

و گره از زبانم بگشای (27)

تا سخن مرا بفهمند(28)

ص: 201

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿عَن ابْنِ عَبَّاس رحمه الله علیه كَانَ فِى لِسَان مُوسَى علیه السلام رتّةٌ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي﴾. (29)

1- الرّسول صلى الله عليه وآله وسلم ﴿قَالَ النَّبيُّ صلى الله عليه وآله وسلم يَا عَلَى علیه السلام احْفَظْ وَصِيَّتِى وَارْعَ دِمَامِي وَ أَوْفِ بِعَهْدِى وَ أَنْجِزْ عِدَاتِي وَاقْضِ دَيْنِي وَأَحْى سُنَّتِي وَادْعُ إِلَى مِلَّتِي لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى اصْطَفَانِي وَاخْتَارَنِي فَذَكَرْتُ دَعْوَةَ أَخِي مُوسَى علیه السلام فَقُلْتَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي كَمَا جَعَلْتَ هَارُونَ علیه السلام مِنْ مُوسَى علیه السلام فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيَّ أَنَّ عَلِيّاً وزيركَ وَ نَاصِرُكَ وَ الْخَلِيفَةُ مِنْ بَعْدِكَ ثُمَّ يَا عَلِيُّ أَنْتَ مِنْ أَئِمَّة الْهُدَى وَأَوْلَادُكَ مِنْكَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿هارُونَ أَخي﴾. (30)

قوله تعالى: ﴿أَشْدُدْ بِهِ أَزْرِي﴾. (31)

قوله تعالى: ﴿وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي﴾. (32)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- در زبان موسی علیه السلام لکنتی بود.

و وزیری از خاندانم برای من قرار ده. (29)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- حضرت رسول فرمود: یا علی! وصیت مرا حفظ کن تعهدات مرا بپرداز و به عهدها و پیمان های من وفا کن و وعده های مرا عملی ساز و قرضم را پرداخت کن روش و سنت مرا زنده بدار و مردم را به ملّت من دعوت کن زیرا خداوند مرا انتخاب نموده و برگزید، یادم آمد از دعای برادرم موسی گفتم وزیری از خاندانم برای من قرار ده؛ چنان چه هارون را وزیر موسی گردانیدی خداوند به من وحی کرد «علی وزیر و ناصر و جانشین بعد از تو است». یا علی! تو از پیشوایان هدایت و اولاد من از تو خواهند بود.

برادرم هارون را. (30)

با او پشتم را محکم کن (31)

و او را در کارم شریک ساز. (32)

تَسْمَعُوا مِنِّى مَا أَقُولُ لَكُمْ فَإِنْ يَكُنْ حَقَّا فَاقْبَلُوهُ وَ إِنْ يَكُنْ بَاطِنَا فَأَنْكِرُوهُ قَالُوا قُلْ فَقَالَ الغَنِيهِ فَهَلْ فِيكُمْ أَحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ اللَّهُمَّ إِنِّي أَقُولُ كَمَا قَالَ عَبْدُكَ مُوسَى رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَيَسِّرْ لي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي وَاجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِ هَارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي إِلَى آخِر دَعْوَةَ مُوسَى علیه السلام إِنَّا النُّبُوَّةَ غَيْرِي قَالُوا لَا﴾. (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي ذَرَّ الْغِفَارِي قَالَ: إِنِّي صَلَّيْتَ مَعَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَوْمَا فَسَأَلَ سَائِلُ فِي الْمَسْجِدِ فَلَمْ يُعْطِهِ أَحَدٌ شَيْئًا وَكَانَ عَلَى الله فِي الصَّلَاةِ رَاكِعاً فَأَوْمَا إِلَيْهِ بِخِنْصِرِهِ الْيُمْنَى فَأَقْبَلَ السَّائِلُ فَأَخَذَ الْخَاتَمَ مِنْ خِنْصِرِهِ وَ ذَلِكَ بِمَرْأَى مِنَ النَّبِيِّ وَ هُوَ يُصَلِّى فَلَمَّا فَرَغَ النَّبِي مِنْ صَلَاتِهِ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ أَخِي مُوسَى علیه السلام سَأَلَكَ فَقَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي هَارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِى فَأَنْزَلْتَ عَلَيْهِ قُرْآناً نَاطِقَا سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَنَجْعَلُ لَكُما سُلْطَاناً فَلَا يَصِلُونَ إِلَيْكَما بِآيَاتِنَا اللَّهُمَّ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ نَبيك وَصَفَيْكَ اللَّهُمَّ [فَ] اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي عَلِيّا اشْدُدْ بِهِ ظَهْرِي قَالَ أَبُوذَرِّ ۖ فَمَا اسْتَتَمَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله كَلَامَهُ حَتَّى نَزَلَ جَبْرَئِيلُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ يَا مُحَمَّد أَقْرَأَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾. (2)

3- الرسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن ابْن عَبَّاس قَالَ أَخَذَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَدِى وَيَدَ امير المؤمنين علي بن أبي طَالِب علیه السلام فَعَلَا بِنَا عَلَى شَبِيرٍ ثُمَّ صَلَّى رَكَعَاتٍ ثُمَّ رَفَعَ يَدَيْهِ إِلَى السَّمَاءِ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَا سَأَلَكَ وَأَنَا مُحَمَّد نَبيُّكَ أَسْأَلُكَ أَنْ تَشْرَحَ لِي صَدْرِي وَ تُيَسِّرَ لِي أَمْرَى وَ تَحْلُلَ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِي لِيَفْقَهُوا قَوْلِى وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْري﴾. (3)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَيْس قَالَت رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ بإزاءِ شَبِيرٍ وَهُوَ يَقُولُ أشرق تبيرُ أشْرقْ تَبِيرُ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مَا سَأَلَكَ أخي مُوسَى علیه السلام أَنْ تَشْرَحَ لِي صَدْرِي وَ أَنْ

ص: 204

گفته باشد: خدایا من آن گونه که بنده ی تو موسی سخن گفته می گویم: «پروردگارا! سینه ام را گشاده کن و کارم را برایم آسان گردان و گره از زبانم بگشای تا سخنان مرا بفهمند و وزیری از خاندانم برای من قرار ده برادرم هارون را با او پشتم را محکم کن. (طه/31-25). تا آخر درخواست موسی برای نبوت [هارون]»؟ گفتند: «نه».

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوذر غفاری گوید: من با رسول خدا نماز ظهر را خواندم مستمندی در مسجد از مردم چیزی خواست هیچ کس چیزی به او نداد. در همین حال علی که در حال رکوع بود، با انگشت کوچک دست راست خود اشاره کرد سائل نزدیک آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بیرون آورد؛ پیامبری که در حال نماز بود این جریان را مشاهده کرد هنگامی که از نماز فارغ شد سر به سوی آسمان بلند کرد و چنین گفت رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي هَارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي [و دعای او را مستجاب نمودی و بر او آیه قرآن نازل کردی به زودی بازوان تو را به وسیله ی برادرت محکم [و نیرومند] می کنیم و برای شما سلطه و برتری قرار می دهیم و به برکت آیات ما بر شما دست نمی یابند شما و پیروانتان پیروزید. (قصص/ 35) خدایا من محمّد پیامبر صلی الله علیه و آله- و برگزیده ی تو هستم پس رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي هارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي؛ ابوذر گفت: «هنوز دعای پیامبر صلی الله علیه و آله پایان نیافته بود که جبرئیل نازل شد و به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: «بخوان» پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چه بخوانم؟ گفت: «بخوان: سرپرست و رهبر شما تنها خدا است و پیامبر او و آن ها که ایمان آورده اند و نماز را برپا می دارند و درحال رکوع زکات می پردازند. (مائده/55).

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: «روزی رسول خدا دست علی بن ابی طالب او دست مرا گرفت. در آن موقع ما در مکه بودیم پیامبر صلی الله علیه و آله و چهار رکعت نماز گزارد. سپس دو دستش را به سمت آسمان بالا برد و فرمود پروردگارا همانا پیامبرت موسی بن عمران علیه السلام از تو خواهش کرد و گفت: «رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي * وَيَسِّرْ لي أَمْری؛ و من محمّد نیز که دیگر پیامبرت هستم، از تو می خواهم که شرح صدری به من عطا کنی و کارم را برایم آسان گردانی و گره از زبانم بگشایی تا سخنم را بفهمند؛ برایم وزیری از خاندانم قرار دهی علی علیه السلام برادرم را پشتیبان من قرار بدهی و او را در کارهایم شریک گردانی ابن عباس رحمه الله علیه می گوید بلافاصله ندایی شنیدم که می گفت ای احمد آن چه خواسته بودی، برآورده شد».

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- اسماء بنت عمیس گوید: رسول خدا را بر بالای کوه ثبیر دیدم در حالی که می فرمود: «ثبیر آگاه باش ثبیر آگاه باش پروردگارا من نیز آن چه را که موسی علیه السلام برادرم از تو درخواست نمود درخواست دارم؛ این که سینه ام را فراخ گردان و امور را برای من آسان گردان، گره

ص: 205

تُيَسِّرَ لِى أَمْرِى وَ أَنْ تَحِلَّ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي وَأَنْ تَجْعَلَ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي عَلِيّا علیه السلام أخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي كَيْ نُسَبِّحَكَ كَثِيراً وَ نَذْكُرَكَ كَثِيرًا إِنَّكَ كُنْتَ بِنا بَصِيرًا﴾. (1)

الرّسول صلی الله علیه و آله ﴿عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَيْس قَالَت كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَاقِفاً بِمَكَّةَ مُسْتَقْبلًا بِشَير مُسْتَدْبراً حِرَاءَ وَ هُوَ يَقُولُ إِنِّى أَقُولُ الْيَوْمَ كَمَا قَالَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ اللَّهِ أَسْأَلُكَ اللهُم أَنْ تَشْرَحَ لِي صَدْرِى وَ تُيَسِّرَ لِى أَمْرِى وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي كَيْ نُسَبِّحَكَ كَثِيراً وَ نَذْكُرَكَ كَثِيراً إِنَّكَ كُنْتَ بِنَا بَصِيراً﴾. (2)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فِي إِسْتِخْلَافِ عَلَى علیه السلام فِي غَزْوَة تَبُوك: لَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ الْخُرُوجَ اسْتَخْلَفَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ال فِى أَهْلِهِ وَ وَلْدِهِ وَ أَزْوَاجِهِ وَ مُهَاجَرِهِ وَ قَالَ لَهُ يَا عَلَى علیه السلام إِنَّ الْمَدِينَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا بِي أَوْ بِكَ.... أَنَّ أَهْلَ النِّفَاقِ لَمَّا عَلِمُوا بِاسْتِخْلَافِ رَسُولِ اللَّهِ عَلَيَّا اللَّهِ عَلَى الْمَدِينَةِ حَسَدُوهُ لِذَلِكَ وَ عَظُمَ عَلَيْهِمْ مُقَامُهُ فِيهَا بَعْدَ خُرُوجِهِ وَ عَلِمُوا أَنَّهَا تَنْحَرِسُ بِهِ وَلَا يَكُونُ لِلْعَدُو فِيهَا مَطْمَعُ فَسَاءَهُمْ ذَلِكَ وَكَانُوا يُؤْثِرُونَ خُرُوجَهُ مَعَهُ لِمَا يَرْجُونَهُ مِنْ وَقُوعِ الْفَسَادِ وَ الاخْتِلَاطِ عِنْدَ نَأَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم عَنِ الْمَدِينَةِ وَ خُلُوِّهَا مِنْ مَرْهُوب مَخُوفِ يَحْرُسُهَا وَ غَبَطُوهُ اللهِ عَلَى الرَّفَاهِيَةِ وَالدَّعَة بِمُقَامِهِ فِى أَهْلِهِ وَ تَكَلْفِ مَنْ خَرَجَ مِنْهُمُ الْمَشَاقَّ بِالسَّفَرِ وَالْخَطَرِ. فَأَرْجَفُوا بهِ الوَقَالُوا لَمْ يَسْتَخْلِفْهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِكْرَاماً لَهُ وَإِجْلَالًا وَ مَوَدَّةً وَ إِنَّمَا خَلَّفَهُ اسْتِثْقَالًا لَهُ فَلَمَّا بَلَغَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِرْجَافُ الْمُنَافِقِينَ بِهِ أَرَادَ تَكْذِيبَهُمْ وَإِظْهَارَ فَضِيحَتِهِمْ فَلَحِقَ بِالنَّبِيِّ الاول فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّكَ إِنَّمَا خَلَّفْتَنِي اسْتِثْقَالَا وَ مَقْتَا فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ارْجِعْ يَا أَخِي إِلَى مَكَانِكَ فَإِنَّ الْمَدِينَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا بِي أَوْ بِكَ فَأَنْتَ خَلِيفَتِي فِي أَهْلِي وَدَارِ هِجْرَتِي وَ قَوْمِي أَ مَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ مِنِّى بِمَنْزِلَةَ هَارُونَ اللَ مِنْ مُوسَى علیه السلام إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿كَيْ نُسَبِّحَكَ كَثِيراً﴾. (33)

ص: 206

از زبانم بگشای تا کلام مرا بفهمند برایم وزیری از خاندانم قرار ده برادرم علی علیه السلام را حامی و پشتیبان من قرار ده او را در کارهایم شریک گردان تا بتوانم بسیار تو را تسبیح گفته و تو را فراوان یاد کنم همانا تو بر ما ناظر و آگاهی.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- اسماء بنت عمیس گوید: رسول خدا در مکه رو به کوه «ثبیر» و پشت به غار «حراء» ایستاده بود و می فرمود من امروز همان چیزی را می گویم که بنده صالح خدا موسی بن عمران علیه السلام گفت؛ خدایا! از تو می خواهم که شرح صدر به من عطا کنی و کار مرا آسان گردانی و از اهل من علی بن ابی طالب علیه السلام برادرم را وزیر من قرار دهی و به واسطه ی او مرا نیرومندتر کنی و او را در کار من شریک گردانی تا تو را بسیار تسبیح کرده و یاد کنیم و تو بر ما آگاهی.

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- در حدیث جانشینی امام علی علیه السلام در غزوه تبوک آمده است چون پیغمبر آماده ی رفتن شد امیرالمؤمنین را به جای خود به عنوان جانشینی در میان خاندان و فرزندان و زنان و آنان که با او به مدینه هجرت کرده بودند گماشت و به او فرمود: «یا علی علیه السلام به درستی که شهر مدینه اصلاح نمی پذیرد جز به بودن من یا تو.... منافقان بر وی حسادت ورزیده و بر آنان گران آمد و متوجه شدند که او به خوبی از مدینه نگهداری می کند و دشمن نمی تواند دست طمع به طرف مدینه دراز کند؛ به همین مناسبت متأثر گردیده و می خواستند برای آن که هرچه بهتر و بیشتر بتوانند تیر فسادشان را به هدف مقصود برسانند؛ علی همراه آن جناب حرکت کند و آنان در غیبت رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه دست پیدا نمایند و از هر سو سخن ها گفتند تا بدان جا که گفتند: «این که رسول خدا علی علیه السلام را به جای خود در مدینه گذارده نه به خاطر دوستی و گرامی داشتن و بزرگواری او بوده، بلکه از روی بی مهری با او نخواسته است علی را همراه خود ببرد... [ به هر صورت چون یاوه سرایی منافقین به گوش امیرالمؤمنین رسید خواست تا دروغ آن ها را آشکارا نموده کوس رسوایی نان را بر سر کوی وبازار بزند، پس خود را به پیغمبر ،رساند و عرض کرد: ای رسول خدا منافقین مدینه چنین می پندارند که شما به خاطر این که همراه بودن من برای شما گران بوده و خشمی که بر من داشته اید مرا به جای خود در مدینه نهادهای پیغمبر به او فرمود: برادر من به جای خود باز گرد؛ زیرا مدینه اصلاح نمی پذیرد جز به بودن من با تو زیرا تو جانشین من در میان خاندان و هجرتگاه و فامیل من هستی ای علی آیا خوشنود نیستی که تو نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی هستی جز این که پیغمبری پس از من نیست.

تا تو را بسیار تسبیح گوییم. (33)

ص: 207

قوله تعالى: ﴿وَنَذْكُرَكَ كَثِيراً﴾ (34)

قوله تعالى: ﴿إِنَّكَ كُنتَ بنا بَصِيراً﴾ (35)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام الْحَسَنُ: أَفْضَلُ أَمِ الْحُسَيْنُ علیه السلام فَقَالَ الْحَسَنَ علیه السلام أَفْضَلُ مِنَ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ فَكَيْفَ صَارَتِ الْإِمَامَةُ مِنْ بَعْدِ الْحُسَيْنِ علیه السلام فِي عَقِيهِ دُونَ وَلْدِ الْحَسَن علیه السلام فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَحَبَّ أَنْ يَجْعَلَ سُنَّةَ ا وَ هَارُونَ الجَارِيَةً فِي الْحَسَنِ علیه السلام وَ الْحُسَيْنِ علیه السلام أَلَا تَرَى أَنَّهُمَا كَانَا شَريكَيْنِ فِي النبوة كَمَا كَانَ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنُ علیهما السلام شَرِيكَيْنِ فِي الْإِمَامَة وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ النُّبُوَّةَ فِي وُلْدِ هَارُونَا وَ لَمْ يَجْعَلْهَا فِي وُلْدِ مُوسَى وَ إِنْ كَانَ مُوسَى علیه السلام أَفْضَلَ مِنْ هَارُونَ علیه السلام﴾. (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْن مُسْلِم قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام يَقُولُ: نَزَلَ جَبْرَئِيلُ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله برمَّانَتَيْن مِنَ الْجَنَّة فَلَقِيَهُ عَلَى الفَقَالَ مَا هَاتَانِ الرُّمَّانَتَان اللتان فِي يَدِكَ فَقَالَ أَمَّا هَذِهِ فَالنُّبُوَّة لَيْسَ لَكَ فِيهَا نَصِيبُ وَ أَمَّا هَذِهِ فَالْعِلْمُ ثُمَّ فَلَقَهَا رَسُولُ اللهِ الله بنِصْفَيْنِ فَأَعْطَاهُ نِصْفَهَا وَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم نِصْفَهَا ثُمَّ قَالَ أَنْتَ شَرِيكِي فِيهِ وَ أَنَا شَرِيكُكَ فِيهِ قَالَ فَلَمْ يَعْلَمْ وَاللَّهِ رَسُولُ حرفاً مِمَّا عَلَّمَهُ الله عزوجل إلَّا وَقَدْ عَلَّمَهُ عَلي علیه السلام ثم انتَهَى الْعِلْمُ إِلَيْنَا ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى صدره﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قالَ قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسَى﴾. (36)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ مَنَنَا عَلَيْكَ مَرَّةً أُخْرى﴾. (37)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِيَدِ علي بن أبي طَالِب علیه السلام وَ صَلَّى أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ فَلَمَّا أَسلم [سَلَّمَ] رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ اللهُ يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَقَالَ اللَّهُمَّ سَأَلَكَ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَا أَنْ تَشْرَحَ لَهُ صَدْرَهُ وَ تُيَسِّرَ أَمْرَهُ وَ تَحْلَّ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِهِ يَفْقَهُوا قَوْلَهُ وَ تَجْعَلَ لَهُ وَزِيراً مِنْ أَهْلِهِ تَشُدَّ بِهِ أَزْرَهُ وَ أَنَا مُحَمَّد أَسْأَلُكَ أَنْ تَشْرَحَ لِي صَدْرِى وَ تُيَسِّرَ لِى أَمْرِى وَ تَحْلَّ عُقْدَةٌ مِنْ لِسَانِي يَفْقَهُوا

ص: 208

و تو را بسیار یاد کنیم (34

چرا که تو همیشه از حال ما آگاه بوده ای (35)

1- امام صادق علیه السلام- هشام بن سالم گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم «امام حسن علیه السلام افضل و بهتر است یا امام حسین ؟ فرمود: امام حسن علیه السلام افضل از امام حسین علیه السلام است». عرض کردم پس چه شد که امامت پس از آن جناب در فرزندان امام حسین علیه السلام قرار گرفت و به بازماندگان امام حسن نرسید؟ فرمود: «خداوند تبارک و تعالی خواست سنت موسی و هارون علیهما السلام را در مورد آن دو نیز جاری نماید؛ مگر نه این که آن دو در نبوّت شریک بودند؛ چنانچه امام حسن و امام حسین علیه السلام در امامت شرکت داشتند خداوند نبوّت را در فرزندان هارون قرار داد؛ نه فرزندان موسی گرچه موسی علیه السلام افضل از هارون بود».

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- محمد بن مسلم گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «جبرئیل برای محمد دو انار بهشتی آورد علی علیه السلام او را ملاقات کرد و گفت این دو انار که در دست داری چیست؟ گفت: «این یکی نبوّت است که تو از آن بهره ای نداری و امّا این یکی علم است. سپس رسول خدا آن را دو نیمه کرد نیمی را به علی داد و نیمی را خود ،گرفت سپس فرمود: «در این تو با من شریک هستی و من با تو به خدا که پیغمبر و از آن چه خدایش تعلیم داد حرفی نیاموخ-ت ج-ز آن که آن را به علی تعلیم داد سپس آن علم به ما رسید آن گاه دست بر سینه خود نهاد.

فرمود: «ای موسی خواسته ات به تو داده شد». (36)

و ما بار دیگر تو را مشمول نعمت خود ساخته بودیم (37)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- رسول خدا دست علی بن ابی طالب علیه السلام را گرفت و چهار رکعت نماز گزارد هنگامی که سلام نماز را داد دستش را به آسمان بلند کرد و عرض کرد: «خداوندا موسی بن عمران علیه السلام از تو خواست که به او شرح صدر عطا کنی و کارش را آسان گردانی و لکنت را از زبانش بگشایی تا کلامش را متوجه شوند و از اهلش برای او وزیری قرار دهی که نیرویش را افزایش دهد؛ و من «محمد» از تو می خواهم که شرح صدر به من عطا کنی و کارم را آسان گردانی و لکنت را از زبانم بگشایی تا کلامم را بفهمند و از اهلم برایم وزیری قرار دهی.

ص: 209

قَوْلِى وَ تَجْعَلَ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِى تَشُدَّ بِهِ أَزْرى قَالَ ابْنُ عَبَّاس رحمه الله علیه سَمِعْتُ مُنَادِياً يُنَادِى مِنَ السَّمَاءِ يَا مُحَمَّد قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قال قَدْ أُوتِيتَ سُؤلَكَ يا مُوسى﴾ (38)

قوله تعالى: ﴿أَنِ اقْذِفيهِ فِي التَّابُوتِ فَاقْذِفيهِ فِي الْيَمِّ فَلْيُلْقِهِ الْيَمُ بِالسَّاحِلِ يَأْخُذُهُ عَدُوٌّ لِي وَ عَدُوٌّ لَهُ وَ أَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةٌ مِنِّي وَلِتُصْنَعَ عَلَى عَيْني﴾. (39)

(طه /28-29) که نیرویم را با او افزایش دهی» ابن عبّاس می گوید: «شنیدم که منادی از آسمان ندا می دهد ای محمد و آن چه خواستی به تو داده شد».

آن زمان که به مادرت آن چه لازم بود الهام کردیم. (38)

که: او را در صندوقی ،بیفکن و آن را به دریا بینداز تا دریا آن را به ساحل افکند؛ تا کسی که هم دشمن من و هم دشمن اوست آن را برگیرد و من محبتی از خودم بر تو افکندم تا تحت مراقبت من پرورش یابی (39)

وَ و روى سَبْعَةَ أَشْهُرٍ وَقَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فِي حَالَ طُفُولَيتِهِ وَلِتُصْنَعَ عَلَى عَيْنِي إِذْ تَمَنِي أُخْتُكَ فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى مَنْ يَكْفُلُهُ فَرَجَعْنَاكَ إِلى أُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُها وَ لا تَحْزَنَ الْآيَةَ﴾. (1)

چنین فرموده است: ﴿وَ لِتُصْنَعَ عَلَى عَيْنِي إِذْ تَمْشِي أُخْتُكَ فَتَقُولُ﴾ متعال در مورد کودکی موسی علیه السلام ﴿هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى مَنْ يَكْفُلُهُ فَرَجَعْناكَ إِلى أُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُها وَ لا تَحْزَنَ﴾.

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿رَوَى النُّعْمَانِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ فِيمَا رَوَاهُ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَّهُمْ سَأَلُوهُ عَن الْمُتَشَابِهِ فِي تَفْسِيرِ الْفِتْنَةِ فَقَال المرأحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ وَ قَوْلُهُ لِمُوسَى علیه السلام وَفَتَنَّاكَ فُتُوناً﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَاصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِي﴾ (41)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ اصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِي أَى اخْتَرْتُكَ﴾. (2)

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿وَ اصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِى أَيْ لِوَحْيِي وَ رِسَالَتِي﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿اذْهَبْ أَنْتَ وَ أَخُوكَ بِآيَاتِي وَ لا تَنيا في ذِكْري﴾. (42)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿لا تَنِيا أَنْ لَا تَضْعُفَا﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى﴾. (43)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سُفْيَانَ بْن سَعِيدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ الصَّادِقِ علیه السلام وَكَانَ وَ اللَّهِ صَادِقاً كَمَا سُمِّيَ يَقُولُ: يَا سَفْيَانُ عَلَيْكَ بالتَّقِيَّة فَإِنَّهَا سُنَّةُ إبْرَاهِيمَ الْخَلِيلِ اللهِ وَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لِمُوسَى وَ هَارُونَ علیهما السلام اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَيْنَا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشى﴾. (5)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَالَ عَلَى بْن ابْرَاهِيمَ في قوله اذْهَبا إلى فِرْعَوْنَ الْتِيَاهُ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَالَ لِمُوسَى علیه السلام حِينَ أَرْسَلَهُ إِلَى فِرْعَوْنَ انْتِيَاهُ فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّيْنًا لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى﴾ (44)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ قَالَ لِمُوسَى علیه السلام حَيْثُ أَرْسَلَهُ إِلَى فِرْعَوْنَ فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ لَا يَتَذَكَّرُ وَ لَا يَخْشَى وَلَكِنْ لِيَكُونَ ذَلِكَ أَحْرَصَ لِمُوسَى علیه السلام عَلَى الذَّهَاب﴾. (7)

ص: 214

4- امام علی علیه السلام از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره ی معانی متشابه در فتنه پرسیدند. حضرت پاسخ داد: یکی از معانی متشابه در فتنه فتنه به معنای آزمایش است که در این آیه قرآن آمده است: آیا مردم گمان کردند همین که بگویند ایمان آوردیم به حال خود رها می شوند و آزمایش نخواهند شد؟! (عنکبوت/12) و همین طور این آیه که خدای متعال به موسی علیه السلام فرمود: وَ فَتَنَّاكَ فتونا».

و من تو را برای خودم پرورش دادم (41)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ اصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسي؛ یعنی تو را برای خویش برگزیدم.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- وَ اصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسي؛ یعنی تو را برای وحی و رسالتم پرورش دادم.

[اکنون] تو و برادرت با نشانه های من بروید و در یاد من کوتاهی نکنید (42)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ لا تَنِیا یعنی ضعیف و سست نشوید.

به سوی فرعون بروید؛ که او طغیان کرده است (43)

1- امام صادق علیه السلام- سفیان بن سعید گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام که به خدا سوگند همان طور که نامیده شده صادق است فرمود ای سفیان! بر تو باد به تقیّه که روش ابراهیم خلیل است. خدای عزوجل به موسی و هارون فرمود: ﴿اذْهَبا إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى * فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيْنَا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يُخشى﴾

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- اذْهَبا إلى فِرْعَوْنَ ؛ به سوی فرعون روانه شوید. وآگاه باش که خداوند متعال به موسی علیه السلام هنگامی که او را به سوی فرعون فرستاد فرمود به سوی او بروید؛ ﴿و فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَّيِّنًا لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى﴾

و به نرمی با او سخن بگویید؛ شاید متذکر شود یا [از مجازات الهی] بترسد. (44)

1- امام علی علیه السلام- بدان که خداوند متعال به موسی در آن هنگام که او را به سوی فرعون گسیل داشت فرمود به پیش او بروید و به نرمی با او سخن بگویید؛ شاید متذکر شود، یا [از مجازات الهی] بترسد در حالی که خداوند می دانست که فرعون نه متنبه می شود و نه می ترسد، ولی می خواست تا با آن موسی علیه السلام را به رفتن به سوی فرعون تشویق کند.

ص: 215

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ لَا يَتَذَكَّرُ وَلَا يَخْشَى وَلَكِنْ قَالَ اللهُ لِيَكُونَ أَحْرَصَ لِمُوسَى علیه السلام عَلَى الذَّهَابِ وَآكَدَ فِي الْحُجَّةِ عَلَى فِرْعَوْنَ﴾. (1)

3- الكاظم ال ابن أَبي عُمَيْر قَالَ قُلْتُ لِمُوسَى بْن جَعْفَر علیه السلام أخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لِمُوسَى اذْهَبا إلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَيْنَا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ تَخْشَى فَقَالَ أَمَّا قَوْلُهُ فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيْناً أَي كَنْيَاهُ وَ قُولَا لَهُ يَا أَبَا مُصْعَب وَكَانَ اسْمُ فِرْعَوْنَ أَبَا مُصْعَبِ الْوَلِيدَ بْنَ مُصْعَب وَأَمَّا قَوْلُهُ لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى فَإِنَّمَا قَالَ لِيَكُونَ أَحْرَصَ لِمُوسَى عَلَى الذَّهَابِ وَقَدْ عَلِمَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَّ فِرْعَوْنَ لَا يَتَذَكَّرُ وَ لَا يَخْشَى إِنَّا عِنْدَ رُؤْيَةِ الْبَأس أ لَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرَائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ فَلَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ إِيمَانَهُ وَ قَالَ الْآنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَ كُنْتَ مِنَ المُفْسِدِينَ﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سُفْيَانَ بْن سَعِيدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ الصَّادِقِ علیه السلام يَقُولُ يَا سُفْيَانُ عَلَيْكَ بِالتَّقِيَّةِ فَإِنَّهَا سُنَّةُ إِبْرَاهِيمَ الْخَلِيلِ الله وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لِمُوسَى علیه السلام هَارُونَ علیه السلام اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَيْنَا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى يَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ كَنْيَاهُ وَ قُولَا لَهُ يَا أَبَا مُصْعَب قَالَ سُفْيَانُ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ اللهِ هَلْ يَجُوزُ أَنْ يُطْمِعَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عِبَادَهُ فِي كَوْن مَا لَا يَكُونُ قَالَ لَا فَقُلْتُ فَكَيْفَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِمُوسَى علیه السلام وَ هَارُونَ علیه السلام لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ فِرْعَوْنَ لَا يَتَذَكَّرُ وَ لَا يَخْشَى فَقَالَ إِنَّ فِرْعَوْنَ قَدْ تَذَكَّرَ وَ خَشِيَ وَ لَكِنْ عِنْدَ رُؤيَة الْبَاس حَيْثُ لَمْ يَنْفَعُهُ الْإِيمَانُ ألَا تَسْمَعُ اللهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتَ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرَائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ فَلَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِيمَانَه﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخَافُ أَنْ يَفْرُطَ عَلَيْنا أَوْ أَنْ يَطْغَى﴾ (45)

قوله تعالى: ﴿قال لاتخافا إِنَّنِي مَعَكُما أَسْمَعُ وَ أَرى﴾. (46)

ص: 216

2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- خدا دانسته بود که فرعون متنبه نمی شود و از خدا نمی ترسد ولی برای این که موسی علیه السلام را تحریک به رفتن کند و حجّت خود را بیشتر بر فرعون تمام کند این جمله را فرمود.

3- امام کاظم علیه السلام- محمد بن ابوعمیر گوید: به امام کاظم علیه السلام- عرض کردم: «مرا از منظور این گفته ی خداوند به موسی و هارون: ﴿اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّيْنَا لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى آگاه کن». امام فرمود: اما این فرموده خدا فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّيَّنا منظور از آن این است او را با کنیه اش خطاب کنید و به او بگویید ای اَبا مُصعَب چرا که نام فرعون ابا مصعب ولید بن مصعب بود. و اما این گفته خدای متعال يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى؛ برای این است که موسی علیه السلام را بر رفتن به سوی فرعون تحريض کند؛ با آن که خدای متعال به خوبی می دانست که فرعون هرگز متنبه نمی شود و نمی ترسد، مگر آن که عذاب را .ببیند مگر کلام خدای متعال را نشنیده ای که می فرماید تا وقتی که در شرف غرق شدن قرار گرفت گفت ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آن که فرزندان اسرائیل به او گرویده اند، نیست و من از تسلیم شدگانم (یونس/90) پس خداوند ایمان او را نپذیرفت و فرمود [اما به او خطاب شد]: الآن؟!! در حالی که قبلاً عصیان کردی و از مفسدان بودی!. (یونس/91).

4- امام صادق علیه السلام- سفیان بن سعید گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام که به خدا سوگند همان طور که نامیده شده صادق است، فرمود: ای سفیان [در جایی که افشا کردن عقیده سبب اتلاف نیروها و به هم خوردن نقشه ها و هدف ها گردد] بر تو باد به تقیه چون آن سنت و قانون حضرت ابراهیم خلیل الله است و خداوند عزوجل به موسی و هارون دستور داد: ﴿اذْهَبا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيْناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشی﴾؛ خداوند می فرماید: وی را با بهترین نامش که کنیه ی اوست صدا بزنید و به او بگویید ای أبا مصعب نامش ولید بن مصعب بن ریان بود.... سفیان گوید: به آن حضرت عرض کردم: «ای پسر پیامبر صلی الله علیه و آله- خدا! آیا رواست که خداوند به بندگان خودش طمع داشته باشد که پدید آورند آن چه را ایجاد نمی شود؟ فرمود: «نه» گفتم بنابراین چگونه خداوند به موسی علیه السلام و هارون فرموده: ﴿لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخشی﴾؛ و حال آن که خداوند می دانست که فرعون نه ایمان خواهد آورد، و نه خواهد ترسید. فرمود: «فرعون» به یاد خدا افتاد و ترسید ولی هنگامی که در چنگال امواج خروشان گرفتار شد و مرگ را در پیش روی خود دید جایی که دیگر ایمان برایش سودی نداشت. آیا فرموده خداوند را نشنیده ای که می فرماید به دنبال آن ها رفتند هنگامی که غرقاب دامن او را گرفت، گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودی جز کسی که بنی اسرائیل به او ایمان آورده اند وجود ندارد و من از مسلمین هستم (یونس/90) و خداوند ایمانش را نپذیرفت

[موسی و هارون] گفتند: «پروردگارا از این می ترسیم که به ما مهلت ندهد یا طغیان کند [و نپذیرد]» (45)

فرمود: «نترسید! من با شما هستم؛ [همه چیز را] می شنوم و می بینم. (46)

ص: 217

قوله تعالى: ﴿فَأْتِياهُ فَقُولا إِنَّا رَسُولا رَبِّكَ فَأَرْسِلْ مَعَنا بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ لا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْنَاكَ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكَ وَ السَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الهدى﴾ (47)

قوله تعالى: إِنَّا قَدْ أُوحِيَ إِلَيْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلى مَنْ كَذَّبَ وَ تَوَلّى﴾ (38)

1- الباقر علیه اللسام- ﴿أَقْبَلَ أَبُو جَهْلِ بْنُ هِشَامٍ وَ مَعَهُ قَوْمُ مِنْ قُرَيْشٍ فَدَخَلُوا عَلَى أَبِي طَالِب فَقَالُوا إِنَّ ابْنَ أَخِيكَ قَدْ آذَانَا وَ آذَى آلِهَتَنَا فَادْعُهُ وَ مُرْهُ فَلْيَكُفَّ عَنْ أَلِهَتِنَا وَنَكُفْ عَنْ إِلَهَهِ قَالَ فَبَعَثَ أبُو طَالِب إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَدَعَاهُ فَلَمَّا دَخَلَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم لَمْ يَرَ فِي الْبَيْتِ إِنَّا مُشْرَكاً فَقَالَ السَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبع الهدى ثم جلس﴾. (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿ثُمَّ دَعَا بِكِتَابِ رَسُولِ اللَّهِ الَّذِي بَعَثَ بِهِ دِحْيَةً إِلَى عَظِيمٍ بُصْرَى فَدَفَعَهُ إِلَى هِر قُل فَقَراهُ فَإِذَا فِيهِ بِسم الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ مِنْ مُحَمَّدٍ رَسُول اللَّهِ عَبْدِهِ وَرَسُولِهِ إِلَى هِرقُل عَظِيمٍ الرومِ وَسَلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى﴾. (2)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاق قَالَ: بَعَثَ رَسُول عبد الله بن حذافة بن قَيْس إلى كِسْرَى بْنِ هُرْمُزَ مَلِكِ فَارِسَ وَكَتَبَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ مِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ إِلَى كِسْرَى عَظِيمٍ فَارِسَ سَلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدى﴾. (3)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَمَّا النَّجَاشِيُّ فَإِنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم بَعَثَ عَمْرَو بْن أُمَيَّةَ إِلَيْهِ فِي شَأْنٍ جَعْفَرِ بْنِ أَبِي طَالِب وَ أَصْحَابِهِ وَكَتَبَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ مِنْ مُحَمَّدِ رَسُولِ اللَّهِ إِلَى النَّجَاشِيَّ مَلِكِ الْحَبَشَة إِنِّى أَحْمَدُ إِلَيْكَ اللَّهَ الْمَلِكَ الْقُدُّوسَ السَّلَامَ الْمُهَيْمِنَ وَأَشْهَدُ أَنَّ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الةِ رُوحُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ ألقاها إلى مَرْيَمَ الْبَسُول الطَّيِّبَة فَحَمَلَتْ بِعِيسَى علیه السلام وَإِنِّي أدْعُوكَ إِلَى اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ فَإِنْ تَبِعْتَنِي وَ تُؤْمِنْ بِالَّذِي جَاءَنِي فَإِنِّي رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آلهوَقَدْ بَعَثْتُ إِلَيْكَ ابْنَ عَنِّى جَعْفَراً وَ مَعَهُ نَفَرَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَالسَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الهُدى﴾. (4)

ص: 218

به سراغ او بروید و بگویید: «ما فرستادگان پروردگار توییم بنی اسرائیل را با ما بفرست؛ و آنان را شکنجه و آزار مکن؛ ما با نشانه و معجزه ی روشنی از سوی پروردگارت به سوی تو آمده ایم؛ و درود بر آن کس که از هدایت پیروی کند». (47)

به ما وحی شده که مجازات الهی بر کسی است که آیات او را تکذیب کند و سرپیچی نماید (48)

1- امام باقر علیه السلام- ابوجهل بن هشام با گروهی از قریش نزد ابوطالب رفتند و گفتند: «این برادرزاده ات ما و خدایان ما را می آزارد او را فراخوان و به او امر کن که از خدایان ما دست بردارد تا ما هم از خدای او دست برداریم ابوطالب کسی را نزد رسول خدا فرستاد و ایشان را فراخواند. چون رسول خدا وارد خانه شد در خانه به جز مشرک کسی ندید، پس فرمود: ﴿السَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدى﴾ سپس نشست.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- نامه ای را که رسول اکرم همراه با دحیه به پادشاه بصری توقیع فرموده است هرچه زودتر برای امپراطور حاضر کرده و قرائت نمایند در آن نامه چنین آمده بود: «به نام خدای بخشنده ی مهربان این توقیعی است از محمّد بن عبدالله و رسول خدا به هرقل امپراطور روم. السَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدى».

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- محمّد بن اسحاق گوید: رسول خدا حذافة بن قیس را به سوی پادشاه فارس کسری پسر «هرمز فرستاد و این گونه برای او نوشت: به نام خدای بخشنده ی مهربان از محمد رسول خدا به کسری بزرگ فارس؛ سَلَامٌ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدى».

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- حضرت رسول ا عمرو بن امیه ضمیری را نزد نجاشی فرستاد تا درباره ی جعفر بن ابی طالب و یاران او با وی مذاکره کند و نام های هم در این باره برای ملک حبشه نوشت و متن آن نامه از این قرار است به نام خدای بخشنده ی مهربان این نامه ایست از محمد رسول پروردگار برای نجاشی پادشاه حبشه سلام بر شما من اینک خدای را برای شما وصف می کنم خداوند مالک و مقتدر که از هر عیب و نقصی پاک و مبراست خداوندی که همگان را در پرتو عنایت خود از هر آسیبی نگاه می دارد و به همه ی موجودات غالب و فرمانروا و همه چیز را در تحت قدرت خود دارد گواهی می دهم که عیسی بن مریم روح خداوند و کلمه اوست که به مريم بتول القاء ،فرموده و مریم از هرگونه زشتی و ناروایی پاک و دامنش از هر آلودگی منزه است. مریم در اثر اراده پروردگار به عیسی علیه السلام حامله شد و خداوند وی را از روحی که مورد عنایتش بود آفرید همان طور که آدم را آفرید و از آن روح در وی دمید. اینک من شما را به خداوند یگانه دعوت می کنم و از شما می خواهم که از خداوند اطاعت ،کنید و همچنین از من که فرستاده ی او هستم پیروی کنی و به من و آن چه بر من نازل می گردد تصدیق نمایی، من رسول پروردگار هستم و اینک پسر عمّ خود جعفر را نزد شما فرستاده ام و عده ای از مسلمین هم با وی همراه هستند، هنگامی که آنان نزد شما آمدند به رسالت من اقرار کن و کبر و بزرگی را از خود دور نما، من شما و لشکریان شما را به طرف خداوند دعوت می کنم من اینک تبلیغ رسالت کردم و شما نیز وظیفه دارید از من بپذیرید و السَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدى.

ص: 219

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن ابْنِ عَبَّاس قَالَ: لَمَّا بُعِثَ النَّبى صلی الله علیه و آله أَمَرَ عَلِيّاً أَنْ يَكْتُبَ كِتَاباً إِلَى الْكُفَّارِ وَ إِلَى النَّصَارَى وَ إِلَى الْيَهُودِ فَكَتَبَ كِتَاباً أَمْلَاهُ جَبْرَئِيلُ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَكَتَبَ بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنْ مُحَمَّدِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِلَى يَهُودِ خَيْبَرَ أَمَّا بَعْدُ [ف] إِنَّ الْأَرْضَ الله وَالْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ. وَ السَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ ثُمَّ خَتَمَ الْكِتَابَ وَ أَرْسَلَهُ إِلَى يَهُودِ خَيْبَر فَلَمَّا وَصَلَ الْكِتَابُ إِلَيْهِمْ أَتَوْا إِلَى شَيْخِهِمْ ابْنِ سَلَامِ فَأَخَذَهَا وَ أَتَى بِهَا إِلَى مُحَمَّدِ وَ هُوَ فِي مَسْجِدِهِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدَ وَ عَلَى أَصْحَابِكَ فَقَالُوا وَ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهدى السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكَاتُه﴾. (1)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنِ الْأَصْبَعِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: دَخَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنِ الْكَوَاءِ عَلَى الْإِمَامِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ الفَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى وَ خَشِيَ عَوَاقِبَ الرّدى﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قالَ فَمَنْ رَبُّكُما يا مُوسَى﴾. (49)

قوله تعالى: ﴿قالَ رَبُّنَا الَّذي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى﴾. (50)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى قَالَ لَيْسَ شَيْءٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ إِلَّا وَ هُوَ يُعْرَفُ مِنْ شَكْلِهِ الذَّكَرُ مِنَ الْأُنْثَى قُلْتُ مَا يَعْنِي ثُمَّ هَدَى قَالَ هَدَاهُ لِلنِّكَاحَ وَالسِّفَاح مِنْ شَكْلِهِ﴾. (3)

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿مَعْنَاهُ أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ أَيْ زَوَّجَهُ مِنْ جِنْسِهِ ثُمَّ هَدَاهُ لِنكَاحِهِ عَنِ ابْن عَبَّاس﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿قالَ فَما بَالُ الْقُرُونِ الْأُولى﴾. (51)

قوله تعالى: ﴿قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّي في كِتَابٍ لا يَضِلُّ رَبِّي وَ لا يَنْسى﴾. (52)

ص: 220

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: چون پیغمبر مبعوث شد، علی علیه السلام را فرمود: «نامه ای به کفار و ترسایان و یهود نوشت که آن را جبرئیل به پیغمبر دیکته کرد .نوشت به نام خدای بخشنده ی مهربان از محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله به یهود خیبر اما بعد زمین از آن خداست، و آن را به هر کس از را بندگانش که بخواهد و سرانجام از آن پرهیزکاران (اعراف/128) وَ السَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الهدى. لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيم؛ سپس مهر بر نامه نهاد و نزد یهود خیبر فرستاد و چون نامه به آن ها رسید، نزد بزرگ خود ابن سلام آمدند و گفتند: ای پسر سلام این نامه ی محمد است که به تو نوشته .... آن ها را برداشت و آورد نزد محمد صلی الله علیه و آله که در مسجد خود بود و گفت ای محمد درود بر تو و بر یارانت». گفتند: وَ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدى السَّلَامُ با رحمت خدا و برکاتش.

6- امام علی علیه السلام- اصبغ بن نباته گوید: عبدالله بن کواء به محضر امام علیه السلام شرفیاب شد و عرض کرد: «سلام بر تو ای امیرالمؤمنین علیه السلام. حضرت در پاسخ فرمود: السَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدى و سلام بر کسی که از فرجام هلاکت می هراسد.

[فرعون] گفت پروردگار شما کیست، ای موسی»؟! (49)

گفت: «پروردگار ما همان کسی است که به هر موجودی آن چه را لازمه آفرینش او بوده داده؛ سپس هدایت کرده است». (50)

1- امام صادق علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی عبارت: أعطى خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى سؤال کردم امام علیه السلام فرمود: «نر یا ماده بودن تمام مخلوقات خدا بدون استثنا، از شکلشان شناخته می شود عرض کردم معنای ثُمَّ هَدَی چیست؟ امام فرمود: «خدا آن مخلوق را به سوی نکاح و تزویج جنس مخالفش هدایت کرده است».

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ؛ یعنی برای هر چیزی زوجی از جنس خودش قرار داد سپس برای نزدیک شدن به آن هدایتش کرد.

گفت: «تکلیف اقوام پیشین که به این ها ایمان نداشتند چه خواهد شد»؟! (51)

گفت: «آگاهی مربوط به آن ها نزد پروردگارم در کتابی ثبت است؛ پروردگارم هرگز گمراه نمی شود و فراموش نمی کند». (52)

ص: 221

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَقِيلَ الْخُزَاعِى أَنَّ امير المؤمنين علیه السلام كَانَ إِذَا حَضَرَ الْحَرْبَ يقول إِنَّ الله عَزَّوَجَلَّ لا يَعْبَأُ بِمَا الْعِبَادُ مُقْتَرِفُونَ لَيْلَهُمْ وَنَهَارَهُمْ لَطف بهِ عِلْماً وَكُلُّ ذلك في كتاب لا ذَلِكَ يَضِلُّ رَبِّي وَ لا يَنْسى فَاصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَاسْأَلُوا النَّصْرَ وَ وَطَنُوا أَنْفُسَكُمْ عَلَى الْقِتَالِ وَاتَّقُوا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فَإِنَّ اللهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَالَّذِينَ هُمْ مُحسِنُونَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿الذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَكَ لَكُمْ فيها سُبُلاً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَبَاتِ شَتَّى﴾ (53)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿سَهَّلَ لَكُمْ فِيهَا طُرقاً﴾. (2)

ل قوله تعالى: ﴿كُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِأُولِي النُّهى﴾ (53)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ الْفَزَارِيُّ مُعَنْعَنَا عَنْ أَبي عبد الله علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِأُولِي النُّهَى قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ أُولُو النُّهَى وَ نَحْنُ قُوَّامُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ خُزَانُهُ عَلَى دِينِهِ نَحْزَنُهُ وَنَسْتُرُهُ وَ نَكْتِمُ بِهِ مِنْ عَدُوِّنَا كَمَا اكْتَتَمَ بِهِ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم حَتَّى أَذِنَ اللَّهُ لَهُ فِي الْهِجْرَةِ وَ جهَادِ الْمُشْرِكِينَ فَنَحْنُ عَلَى مِنْهَاجِ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى يَأْذَنَ اللَّهُ تَعَالَى لَنَا بِإِظْهَارِ دِينِهِ بِالسَّيْفِ وَ نَدْعُو النَّاسِ إِلَيْهِ وَ نَضْرِبُهُمْ عَلَيْهِ عَوْداً كَمَا ضَرَبَهُمْ عَلَيْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم بَدْءًا﴾. (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَمَّارُ بْنُ مَرْوَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِأُولِي النُّهَى فَقُلْتُ مَا مَعْنَى ذَلِكَ قَالَ مَا أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ رَسُولَهُ مِمَّا يَكُونُ مِنْ بَعْدِهِ يَعْنِي أَمْرَ الْخِلَافَةِ وَكَانَ ذَلِكَ كَمَا أَخْبَرَ اللَّهُ رَسُولَهُ وَ كَمَا أَخْبَرَ رَسُولُهُ عَلِيّاً وَ كَمَا انْتَهَى إِلَيْنَا مِنْ عَلِيٍّ اللَّهِ مِمَّا يَكُونَ بَعْدَهُ مِنْ الْمُلْكِ ثُمَّ قَالَ بَعْدَ كَلَام نَحْنُ الَّذِينَ انْتَهَى إِلَيْنَا عِلْمٌ ذَلِكَ كُلِّهِ وَ نَحْنُ قُوَّامُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ خَزنة علم﴾. (4)

ص: 222

1- امام علی علیه السلام- عقیل خزاعی نقل می کند امیرالمؤمنین هنگامی که جنگ پیش می آمد می فرمود: خدای متعال با علمی که دارد لطف کرده و اعتنایی به آن چه که بندگان در شب و روز انجام می دهی ندارد در حالی که همه ی اعمال بندگان نزد پروردگارم در کتابی ثبت است؛ پروردگارم هرگز گمراه نمی شود و فراموش نمی کند پس صبر پیشه کنید و یکدیگر را به صبر و مقاومت سفارش کنید. از خدا پیروزی بخواهید و خودتان را مهیای نبرد کنید و از خدای عزوجل بترسید که خداوند با کسانی است که تقوا پیشه کرده اند، و کسانی که نیکوکارند. (نحل /128).

همان خداوندی که زمین را برای شما محل آسایش قرار داد؛ و راه هایی برای شما در آن ایجاد کرد؛ و از آسمان آبی فرستاد که با آن انواع گوناگون گیاهان را [از خاک تیره] برآوردیم. 53)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- در آن راه هایی است که برایتان آسان است.

* [از آن] بخورید و چهارپایانتان را در آن به چرا برید به یقین در این ها نشانه های روشنی برای خردمندان است. (54)

1- امام صادق علیه السلام- جعفر بن محمد فزاری از امام صادق علیه السلام درباره ي آيه: ﴿إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهى ﴾ نقل می کند که فرمود: به خدا قسم ما صاحبان خرد و نگهبانان خدا بر خلق و خزائن او بر دین هستیم که آن را حفظ می کنیم و پوشیده می داریم و دین را از دشمنان خود پنهان می داریم همان طوری که پیامبر اکرم پنهان می داشت تا وقتی خدا اجازه ی هجرت و پیکار با مشرکین به او داد؛ ما بر همان روش پیامبر صلی الله علیه و آله هستیم تا خداوند اجازه ی اظهار دینش را به وسیله ی شمشیر بدهد و مردم را به سوی دین دعوت کنیم و با ایشان پیکار نماییم که به دین برگردند چنان چه پیامبر صلی الله علیه و آله و پیکار برای پذیرش دین می کرد.

2- امام صادق علیه السلام- عمار بن مروان گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «معنای آیه ی شریفه: ﴿إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهى ﴾ چیست؟ حضرت فرمود: «معنای آن خبری است که خدای متعال به رسول خودش درباره امر خلافت بعد از او داده است و آن خبر همان طور که خدا به رسولش اطلاع داده و رسول او به علیا و به ما اطلاع داده در مورد قضیه ی علی علیه السلام و حکومت بعد از اوست». سپس امام علیه السلام بعد از چند جمله فرمود: «ما همان کسانی هستیم که علم همه ی این امور به ما رسیده است و ما کسانی هستیم که خدای متعال امور خلقش را به ما سپرده است و ما گنجینه های علم دین خدای متعال هستیم.

ص: 223

3- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عِيسَى بْن دَاوُدَ النَّجَّارِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى بْن جَعْفَرَ علیه السلام أَنَّهُ سَأَلَ أَبَاهُ اللهِ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِأُولِي النُّهَى وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَا کَانَ فِی اَلْقُرْآنِ مِثْلُهَا﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن مُعَاوِيَةَ بنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْد فِي قَوْلِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِأُولِي النُّهَي قَالَ: نَحْنُ أُولُو النهى﴾. (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبي جَعْفَر قَالَ قَالَ النَّبي صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّ خِيَارَكُمْ أُولُو النُّهَى قِيلَ يَا رَسُولَ الله. وَ مَنْ أُولُو النُّهَى قَالَ هُمْ أولُو الْأَخْلَاقِ الْحَسَنَةِ وَالْأَحْلَامِ الرِّزْينَةِ وَصِلَةِ الْأَرْحَامِ وَ الْبَرَرَةُ بِالْأُمَّهَاتِ وَالْآبَاءِ وَالْمُتَعَاهِدِينَ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْجيران وَ الْيَتَامَى وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ وَيُفْشُونَ السَّلَامَ فِى الْعَالَم وَيُصَلُّونَ وَالنَّاسُ نِيَامُ غَافِلُونَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فيها نُعِيدُكُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُكُمْ تَارَةً أُخرى﴾ (55)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى خَلَقَ خَلَّاقِينَ فَإِذَا أَرَادَ أَنْ يَخْلُقَ خَلْقَا أَمَرَهُمْ فَأَخَذُوا مِنَ التُّرْبَة قَالَ فِي كِتَابِهِ مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيهَا نُعِيدُكُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرَى فَعَجَنَ النُّطْفَةَ بِتِلْكَ التّرْبَةِ الَّتِي يَخْلُقُ مِنْهَا بَعْدَ أَنْ أَسْكَنَهَا الرَّحِمَ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً فَإِذَا تَمَّتْ لَهَا أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ قَالُوا يَا رَبِّ نَخْلُقُ مَا ذَا فَيَأْمُرُهُمْ بِمَا يُرِيدُ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى أَبْيَضَ أَوْ أَسْوَدَ فَإِذَا خَرَجَتِ الرُّوحُ مِنَ الْبَدَنِ خَرَجَتْ هَذِهِ النُّطْفَةُ بِعَيْنِهَا مِنْهُ كَائِناً مَا كَانَ صَغِيراً أَوْ كَبيراً ذَكَراً أَوْ أُنْثَى فَلِذَلِكَ يُغَسَّلُ الْمَيِّتَ غُسْلَ الْجَنَابَة﴾. (4)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ الْقَزوينِي قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر مُحَمَّدَ بْنَ عَلَى علیه السلام فَقُلْتُ لِأَيِّ عِلَّة يُولَدُ الْإِنْسَانُ هَاهُنَا وَيَمُوتُ فِي مَوْضِعَ آخَرَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمَّا خَلَقَ خَلْقَهُ خَلَقَهُمْ مِنْ أدِيمِ الْأَرْضِ فَمَرْجِعُ كُلِّ إِنْسَانِ إِلَى تُرْبَتِهِ﴾. (5)

ص: 224

3- امام کاظم علیه السلام- عیسی بن داود نجار از امام کاظم علیه السلام روایت کرده است که درباره ی آیه: ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّأُولِي النُّهَى﴾ فرمود: «آنان (أُولِي النُّهَى) همان امامان از خاندان محمد هستند که همچون این آیه آیه ای در قرآن در شأن و منزلت آن ها نیست».

4- امام صادق علیه السلام- إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّأُولِي النُّهَى؛ مَا أُولِي النُّهَى هستیم.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیغمبر فرمود: «به راستی خوبان شما خردمندان هستند». گفته شد: «ای رسول خدا خردمندان چه کسانی هستند؟ فرمود: ایشان صاحبان اخلاق خوش و آرمان های سنگین و درست و خویش ،نواز و به مادر و پدر مهرورز و از فقراء و همسایه ها و یتیم ها احوال می پرسند، اطعام می کنند و سلام را در جهان بلند و آشکار می گویند و درحالی که مردم ذر خوابند و در غفلت به سر می برند، نماز می خوانند.

ما شما را از آن [زمین] آفریدیم و به آن باز می گردانیم و بار دیگر [در قیامت] شما را از آن بیرون می آوریم. (55)

1- امام صادق علیه السلام- خداوند متعال دو خلق کننده آفریده است و زمانی که اراده اش بر خلق مخلوقی قرار گیرد به آنان فرمان می دهد از آن خاکی که خداوند در کتابش فرموده است ﴿مِنْهَا خَلَقْنَاكُمْ وَفِيهَا نُعِيدُكُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُكُمْ تَارَةً أُخْرَى﴾ برگيرند و نطفه را با آن خاک که قرار است از آن خلق شوند، بیامیزند البته پس از آن که نطفه را چهل شب در رحم جای داد. وقتی چهار ماه به پایان می رسد خلق کنندگان می گویند پروردگارا چه چیزی را خلق کنیم؟ آن گاه خداوند آن چه را که اراده ی او باشد اعم از نر یا ماده و سیاه یا سفید فرمان می دهد و هرگاه روح از بدن جدا شود (شخص بمیرد) نطفه همان گونه که نخستین بار بوده هر طور که هست از بدن خارج می شود و به صورت خرد یا کلان نر یا ماده بیرون می آید و به همین سبب است که مرده را غسل جنابت می دهند.

2- امام باقر علیه السلام- ابوعبدالله قزوینی گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم برای چه انسان در این جا متولد شده و درجای دیگر از دنیا می رود؟ حضرت فرمود: زیرا خداوند متعال وقتی مخلوقات را آفرید آن ها را از خاک روی زمین خلق کرد؛ پس بازگشت هر انسانی به خاک خودش می باشد».

ص: 225

3- الصّادق علیه السلام- ﴿أَحْمَدُ بْنُ عَلِيِّ الرَّاهِبُ قَالَ: قَالَ رَجُلُ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلاملهِ يَا ابْنَ عَمِّ خَيْر خَلْ-قِ اللَّهِ مَا مَعْنَى السَّجْدَةِ الْأُولَى فَقَالَ تَأْوِيلُهُ اللَّهُمَّ إِنَّكَ مِنْهَا خَلَقْتَنِي يَعْنِي مِنَ الْأَرْضِ وَ رَفْعُ رَأْسِكَ وَ مِنْهَا أَخْرَجْتَنَا وَ السَّجْدَةُ الثَّانِيَةُ وَإِلَيْهَا تُعِيدُنَا وَ رَفْعُ رَأْسِكَ مِنَ الثَّانِيَةِ وَ مِنْهَا تُخْرِجْنَا تَارَةً أُخْرَى﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ إِنَّ النَّطْفَةَ إِذَا وَقَعَتْ فِي الرَّحِمِ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَلَكَا فَأَخَذَ مِنَ التَّرْبَةِ الَّتِي يُدْفَنُ فِيهَا فَمَاثَهَا فِي النُّطْفَ-ةِ فَلَا يَزَالُ قَلْبُهُ يَحِنَّ إِلَيْهَا حَتَّى يُدْفَنَ فِيهَا﴾. (2)

5- الصادقين علیهم السلام- ﴿مَنْ خُلِقَ مِنْ تُرْبَة دُفِنَ فِيهَا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ أَرَيْناهُ آيَاتِنَا كُلَّها فَكَذَّبَ وَ أَبى﴾ (50)

قوله تعالى: ﴿قالَ أَجِئْتَنا لِتُخْرجنا مِنْ أَرْضِنا بسِحْركَ يا مُوسى﴾ (57)

قوله تعالى: ﴿فَلَنَأْتِيَنَّكَ بِسِحْرٍ مِثْلِهِ فَاجْعَلْ بَيْنَنَا وَ بَيْنَكَ مَوْعِداً لا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَ لا أَنْتَ مكاناً سوى﴾. (58)

قوله تعالى: ﴿قالَ مَوْعِدُكُمْ يَوْمُ الزِّينَةِ وَ أَنْ يُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى﴾. (59)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها الشَّمْسُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَضُحَاهَا قِيَامُ الْقَائِمِ علیه السلام لِأَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَالَ وَ أَنْ يُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿فَتَوَلّى فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ كَيْدَهُ ثُمَّ أَتَى﴾. (60)

قوله تعالى: ﴿قالَ هُمْ مُوسى وَيْلَكُمْ لا تَفْتَرُوا عَلَى علیه السلام كَذِباً فَيُسْحِتِكُمْ بعذابِ وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَرى﴾. (61)

ص: 226

3- امام صادق علیه السلام- احمد بن علی راهب گوید: مردی به امیرالمؤمنین عرض کرد: ای پسر عم بهترین مخلوق خدا معنای سجده ی اوّل چیست؟ فرمود تأویلش این است که خدایا تو مرا از آن یعنی از زمین آفریدی و بلند کردن سرت به این معناست که ما را از آن خارج کردی و معنای سجده ی دوم این است که ما را به آن باز می گردانی و بلند کردن سر از سجده ی دوم به این معناست که دیگر بار ما را از آن خارج خواهی کرد.

4- امام صادق علیه السلام- حارث بن مغیره گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود که چون نطفه در رحم افتد خدای عزوجل فرشته ای می فرستد تا از آن خاک که در آن دفن می شود برگیرد و به آن نطفه می آمیزد و پیوسته دلش به آن جا گرایش دارد تا این که در آن به خاک دفن شود.

5- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام- هر کس از هر خاکی خلق شده باشد در همان خاک دفن می شود.

ما همه ی نشانه های خود را به او نشان دادیم؛ اما او تکذیب کرد و سرباز زد. (56)

گفت: ای موسی! آیا آمدهای که با سحر خود ما را از سرزمینمان بیرون کنی؟! (57)

به یقین ما هم سحری همانند آن برای تو خواهیم آورد هم اکنون موعدی میان ما و خودت قرار ده که نه ما و نه تو از آن تخلف نکنیم؛ در مکانی که نسبت به همه یکسان باشد. (58)

[موسی] گفت وعده گاهتان روز عید است؛ به شرط این که همه ی مردم هنگامی که روز بالا می آید، جمع شوند» (59)

1- امام صادق علیه السلام- وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها؛ (شمس). منظور از الشَّمْسِ امير المؤمنين علیه السلام است و ضُحاها قائم نور بخشی آن قیام قائم است خداوند سبحان می فرماید: وَ أَنْ يُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى. فرعون آن مجلس را ترک گفت؛ و تمام مکر و فریب خود را جمع کرد؛ و سپس آمد. (60)

موسی به آنان گفت: «وای بر شما دروغ بر خدا نبندید که شما را با عذابی [بزرگ] نابود می سازد؛ و هرکس که [بر خدا] دروغ ببندد، نومید می شود. (61)

ص: 227

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن الرضا علیه السلام عَنْ آبَائِه عَن أمير المؤمنين علیه السلام قَالَ لَقَدْ عَلِمَ الْمُسْتَحْفِظُونَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّ أَهْلَ صِفِّينَ قَدْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى لِسَان نَبِيِّهِ وَقَدْ خابَ مَنِ افْتَرى﴾. (1)

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِي قَالَ سَمِعْتُ عَلِيّا علیه السلام حِينَ بَرَزَ أَهْلُ الْجَمَل وَ هُوَ يَقُولُ وَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمَتْ صَاحِبَةُ الْهَوْدَجِ أَنَّ أَهْلَ الْجَمَلِ مَلْعُونُونَ عَلَى لِسَانِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَرَى﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿فَتَنازَعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ وَأَسَرُّوا النَّجوى﴾ (2)

قوله تعالى: ﴿قالُوا إِن هذان لساحران يُريدانِ أَنْ يُخْرِجَاكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِما وَ يَذْهَبا بِطَرِيقَتِكُمُ المُثلى﴾ (63)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ الْمَعْنَى يُريدان أَنْ يُصْرفًا وُجُوهَ النَّاسِ إِلَيْهِمَا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا وَ قَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلَى﴾. (64)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ أَيْ حِيلَتُكُم﴾. (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ قَدْ تَعَلَّمَا السِّحْرِ وَإِنَّمَا غَلَبَا النَّاسَ بِالسِّحْرِ وَادَّعَى فِرْعَوْنُ الرُّبُوبِيَّةَ بالسِّحْرِ فَلَمَّا أَصْبَحَ بَعَثَ فِي المُدَائِنِ حَاشِرِينَ مَدَائِن مِصْرَ كُلَّهَا وَ جَمَعُوا أَلْفَ سَاحِرٍ وَاخْتَارُوا مِنَ الْأَلْفِ مِائَةَ وَ مِنَ الْمِائَةِ ثَمَانِينَ، فَقَالَ السَّحَرَةُ لِفِرْعَوْنَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّهُ لَيْسَ فِي الدُّنْيَا أَسْحَرَ مِنَّا فَإِنْ غَلَبْنَا مُوسَى فَمَا يَكُونُ لَنَا عِنْدَكَ قَالَ: إِنَّكُمْ إِذَا مِنَ الْمُقَرَّبِينَ عِنْدِي أشَارَكُكُمْ فِي مُلْكِي، قَالُوا: فَإِنْ غَلَبَنَا مُوسَى وَ أَبْطَلَ سِحْرَنَا عَلِمْنَا أَنَّ مَا جَاءَ بِهِ لَيْسَ مِنْ قِبَل السِّحْرِ وَ لَا مِنْ قِبَلِ الْحِيلَةِ وَ آمَنَّا بِهِ وَ صَدَّقْنَاهُ فَقَالَ فِرْعَوْنُ إِنْ غَلَبَكُمْ مُوسَى علیه السلام صَدَّقْتُهُ أَنَا أَيْضاً مَعَكُمْ، وَلَكِنْ أَجْمَعُوا كَيْدَكُمْ أَى حِيلَتَكُمْ، قَالَ وَكَانَ مَوْعِدُهُمْ يَوْمَ عِيدٍ لَهُمْ فَلَمَّا ارْتَفَعَ النَّهَارُ مِنْ ذَلِكَ الْيَوْمِ جَمَعَ فِرْعَوْنُ النَّاسَ وَ السَّحَرَةَ وَكَانَتْ لَهُ قُبَّةٌ طُولُهَا فِي السَّمَاءِ ثَمَانُونَ ذِرَاعًا وَ

ص: 230

5-1- امام علی علیه السلام امام رضا علیه السلام از پدران گرامیش از امام علی روایت کرده است که می دانستند که خدا اصحاب صفین را به زبان پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: حفظ کنندگان احادیث پیغمبر خود لعنت کرد و هرکس که بر پیامبر صلی الله علیه و آله دروغ ببندد، نومید می شود.

6-1- امام على علیه السلام- حبّه عرنی گوید: شنیدم که امام علی علیه السلام زمانی که جنگ جمل آشکار شد، فرمود: «قسم» به خدا که صاحب کجاوه می دانست که اهل جمل به زبان رسول خدا لعنت شده اند و هرکس که [بر خدا] دروغ ببندد، نومید می شود.

آن ها در میان خود در مورد کارشان به نزاع برخاستند؛ و پنهانی به نجوا پرداختند. (62)

گفتند: به یقین این ها دو نفر ساحرند که می خواهند با سحرشان شما را از سرزمینتان بیرون کنند و راه و رسم شایسته شما را از بین ببرند» (63)

1- امام علی علیه السلام- یعنی می خواهند توجه مردم را به خودشان جلب کنند.

اکنون که چنین است تمام تدبیر و نقشه خود را جمع کنید، و در یک صف [به میدان مبارزه] بیایید و امروز رستگاری از آن کسی است که برتری یابد. (64)

1- امام صادق علیه السلام- فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ؛ تمام حیله ی خود را به کار برید.

2- امام صادق علیه السلام- فرعون و هامان سحر را یاد گرفته بودند و با سحر و جادو بر مردم غلبه می کردند و فرعون در ساحری ادعای خدایی می کرد صبح فردا کسانی را برای جمع آوری ساحران به شهرها فرستاد و آن ها را به همه شهرهای مصر فرستاد هزار نفر جمع آوری کردند؛ از میان هزار ساحر صد ساحر و از میان صد ساحر هشتاد ساحر انتخاب کردند ساحران به فرعون گفتند: «تو علم داری به این که ساحرتر از ما در دنیا نیست پس اگر بر موسی علیه السلام غلبه کنیم چه اجر و پاداشی نزد تو داریم»؟ فرعون گفت: «وَإِنَّكُمْ إِذًا لَّنَ الْمُقَرَّبِينَ؛ نزد من، شما را در پادشاهی و حکمرانی خود شریک می کنم ساحران گفتند: امّا اگر موسی بر ما غلبه کرد و سحر ما را باطل کرد روشن می شود که آن چه موسی آورده از نوع سحر و نیرنگ نیست در نتیجه به او ایمان می آوریم و رسالت او را تصدیق می کنیم فرعون گفت: «اگر موسی علیه السلام بر شما غلبه کرد من نیز با شما او را تصدیق می گویم اما کید و حیله ی خود را جمع کنید موعد این مبارزه، روزی بود که برای ایشان عید بود هنگامی که صبح روز موعود فرا رسید و روز به وسط های خود رسید فرعون مردم و ساحران را جمع کرد گنبدی داشت که طول آن هشتاد ذراع بود و لباس های

ص: 231

قَدْ كَانَ كُسِيَتْ بِالْحَدِيدِ وَ الْفُولَاذِ الْمَصْقُول فَكَانَتْ إِذَا وَقَعَتِ الشَّمْسُ عَلَيْهَا لَمْ يَقْدِرُ أَحَدُ أَنْ يَنْظُرَ إِلَيْهَا مِنْ لُمَعِ الْحَدِيدِ وَ وَهَجِ الشَّمْسِ وَ جَاءَ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ وَقَعَدَا عَلَيْهَا يَنْظُرَانِ وَ أَقْبَلَ مُوسَى علیه السلام يَنْظُرُ إِلَى السَّمَاءِ، فَقَالَتِ السَّحَرَةُ لِفِرْعَوْنَ إِنَّا نَرَى رَجُلًا يَنْظُرُ إِلَى السَّمَاءِ وَ لَنْ يَبْلُغَ سِحْرُنَا إِلَى السَّمَاءِ وَ ضَمِنَتِ السَّحَرَةُ مَنْ فِي الْأَرْضِ﴾. (1)

3- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿قَالَ فِرْعَوْنُ لَمَّا رَأَى سُلْطَانَ اللَّهِ فِي الْيَدِ وَ الْعَصَا إِنَّا لَا نُغَالِبُ مُوسَى علیه السلام إِلَّا بِمَنْ هُوَ مِثْلُهُ فَأَخَذَ غِلْمَانَا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ فَبَعَثَ بِهِمْ إِلَى قَرْيَة يُقَالُ لَهَا الْعَرْمَا يُعَلِّمُونَهُمُ السِّحْرَ كَمَا يُعَلِّمُونَ الصَّبْيَانَ فِي الْمَكْتَب فَعَلَّمُوهُمْ سِحْراً كَثِيراً وَ وَاعَدَ فِرْعَوْنُ مُوسَى علیه السلام مَوْعِدَا فَبَعَثَ فِرْعَوْنُ إِلَى السَّحَرَةِ فَجَاءَ بِهِمْ وَ مَعَهُمْ مُعَلِّمُهُمْ فَقَالُوا لَهُ مَا ذَا صَنَعْتَ قَالَ عَلَّمْتُهُمْ سِحْراً لَا يُطِيقُهُ سَحَرَةُ أَهْلِ الْأَرْضِ إِلَّا أَنْ يَكُونَ أَمْرُ مِنَ السَّمَاءِ فَإِنَّهُ لَا طَاقَةَ لَهُمْ بِهِ ثُمَّ بَعَثَ فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ السَّحَرَةَ كُلَّهُمْ وَ وَكَانُوا اثْنَيْنِ وَسَبْعِين وَسَبْعِينَ أَلْفا﴾. (2)

4- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ أَنْ لَا تَدَعُوا مِنْ كَيْدِكُمْ شَيْئًا إِلَّا جِئْتُمْ بِهِ ثُمَّ ائْتُوا صَنَّا أَعْ مُصْطَفِّينَ مُجْتَمِعِينَ لِيَكُونَ أَنْظَمَ لِأُمُورِكُمْ وَأَشَدَّ لِهَيْبَتِكُمْ﴾. (3)

5- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَقَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعَلى أَى وَ قَدْ سَعِدَ الْيَوْمَ مَنْ غَلَبَ وَ عَلَا﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿قالُوا يَا مُوسَى إِمّا أَنْ تُلْقِيَ وَإِمَّا أَنْ نَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقَى﴾ (65)

قوله تعالى: ﴿قالَ بَلْ أَلْقُوا فَإِذا حِباهُمْ وَعِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ إِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّهَا تسعى﴾ (66)

قوله تعالى: ﴿فَأَوْجَسَ في نَفْسِهِ خِيفَةً مُوسى﴾. (67)

قوله تعالى: ﴿قلنا لا تَخَفْ إِنَّكَ أَنتَ الْأَعْلى﴾. (68)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَمْ يُوجس مُوسَى علیه السلام خِيفَةً عَلَى نَفْسِهِ، أَشْفَقَ مِنْ غَلَبَةِ الْجُهَّالِ وَ دُوَل الضَّلال﴾. (5)

ص: 232

فولادی بر او پوشیده شده بود که هنگامی که نور خورشید به آن فولاد می خورد به خاطر درخشش و لمعان آن کسی نمی توانست به او نگاه کند فرعون و هامان حاضر شدند و برآن و به آسمان نگاه کرد ساحران به فرعون گفتند: «ما نشستند و نگاه می کردند. موسی پیش آمد مردی را می بینیم که به آسمان نگاه می کند سحر و جادوی ما به آسمان نرسیده است و سحر ساحران هر چیزی که در روی زمین بود را در برگرفت».

ابن عبّاس رحمه الله علیه- فرعون وقتی تسلّط و سلطه ی الهی را در مورد معجزه ی عصا و ید بیضاء مشاهده کرد با خود گفت: من نمی توانم بر موسی علیه السلام غالب شوم، جز این که افرادی مانند خود او را برای مقابله با او آماده کنم بنابراین پسر بچه هایی را از میان بنی اسرائیل برگزید و همان طور که کودکان در مکتب درس می آموزند برای آن ها مدرسه تعلیم سحر ایجاد کرد و به آن ها سحر و جادوگری آموخته شد و سپس با موسی علیه السلام موعدی معین کرد و آن جادوگران را همراه معلمشان

ل فرا خواند و از معلم پرسید چه کردی؟ او گفت آن ها را آن چنان پرورش داده ام که هیچ یک از اهل زمین طاقت مقابله با آن ها را ندارد

4- ابن عباس رحمه الله علیه- فَأَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ یعنی تمام توان خودتان را در حیله گری به کار گیرید و چیزی فروگذار نکنید. ثُمَّ انتُوا صَفَّا؛ یعنی همگی به صف شده و جمع شوید تا نظم کارتان بیشتر شود و هیبت بیشتری پیدا کنید.

5- ابن عبّاس رحمه الله علیه- وَ قَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعَلى؛ یعنی امروز کسی که بر دیگری غلبه کند، و برتری یابد، پیروز شده و به سعادت می رسد.

[ساحران] گفتند: ای موسی یا تو [ عصای خود را] بیفکن یا ما کسانی باشیم که اول بیفکنیم»؟! (65)

گفت: «شما اول بیفکنید پس در آن هنگام طناب ها و عصاهای آنان بر اثر سحرشان چنان به نظر می رسید که حرکت می کنند! (66)

موسی ترس خفیفی در دل احساس کرد [مبادا مردم گمراه شوند]. (67)

گفتیم: «نترس به یقین تو [پیروز و] برتری». (68)

1- امام علی علیه السلام- پس موسی احساس ترس کرد و از این که جاهلان و گمراهان بر او غلبه یابند نگران بود.

ص: 233

2- الصّادق علیه السلام- ﴿إسْمَاعِيلُ بْنُ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيُّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام لَمَّا رَأَى حِبَالَهُمْ وَ عِصِيَّهُمْ كَيْفَ أَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةً وَلَمْ يُوجِسْهَا إِبْرَاهِيمُ حِينَ وُضِعَ فِى الْمَنْجَنِيقِ وَ قُذِفَ بِهِ فِي النَّارِ فَقَالَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ ا حِينَ وُضِعَ فِي الْمَنْجَنِيقِ كَانَ مُسْتَئِداً إِلَى مَا فِي صُلْبِهِ مِنْ أَنْوَارِ حُجَجِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَمْ يَكُنْ مُوسَى علیه السلام كَذَلِكَ فَلِهَذَا أَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةً وَلَمْ يُوجسْهَا إِبْرَاهِيمُ علیه السلام﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَعْمَرَ بْنِ رَاشِدِ قَال: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام يَقُولُ أَتَى يَهُودِيُّ النَّبى فَقَامَ بَيْنَ يَدَيْهِ يَحْدُّ النَّظَرَ إِلَيْهِ فَقَالَ يَا يَهُودِيُّ مَا حَاجَتُكَ قَالَ أَنْتَ أَفْضَلُ أَمْ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ ا؟ النَّبِيُّ الَّذِي كَلَّمَهُ اللَّهُ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ التَّوْرَاةَ وَالْعَصَا وَ فَلَقَ لَهُ الْبَحْرَ وَ أَظَلَّهُ بِالْغَمَامِ فَقَالَ لَهُ النبي إِنَّهُ يُكْرَهُ لِلْعَبْدِ أَنْ يُزَكِّيَ نَفْسَهُ وَ لَكِنِّي أَقُولُ إِنَّ آدم لَمَّا أَصَابَ الْخَطِيئَةَ كَانَتْ تَوْبَتَهُ أَنْ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدِ وَ آل مُحَمَّدِ ۖ لَمَّا غَفَرْتَ لِي فَغَفَرَهَا اللَّهُ لَهُ وَ إِنَّ مُوسَى علیه السلام لَمَّا أَلْقَى عَصَاهُ وَ أَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةً قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آل لَمَّا آمَنْتَنِي فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لا تَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعْلَى﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَأَلْقِ ما في يَمينِكَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا إِنَّمَا صَنَعُوا كَيْدُ ساحِرٍ وَ لَا يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ أَتى﴾ (69)

قوله تعالى: ﴿فَأَلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هَارُونَ وَ مُوسى﴾ (70)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُوسَى علیه السلام فَنُودِيَ لا تَخَفْ إِنَّكَ أَنتَ الْأَعْلَى وَ أَلْقِ مَا فِي يَمِينِكَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا إِنَّما صَنَعُوا كَيْدُ ساحِرٍ وَ لا يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ أَتى فَأَلْقَى مُوسَى علیه السلام الْعَصَا فَذَابَتْ فِي الْأَرْضِ مِثْلَ الرَّصَاصِ ثُمَّ طَلَعَ رَأْسُهَا وَفَتَحَتْ فَاهَا وَوَضَعَتْ شِدْقَهَا الْعُلْيَا عَلَى رَأْسِ قُبَّة فِرْعَوْنَ ثُمَّ دَارَتْ وَ الْتَقَمَتْ عِصِيَّ السَّحَرَةُ وَ حِبَالَهَا وَ غَلَبَ كُلَّهُمْ وَ انْهَزَمَ النَّاسُ حِينَ رَأَوْهَا وَ عِظَمَهَا وَ هَوْلَهَا مِمَّا لَمْ تَرَ الْعَيْنُ وَ لَا وَصَفَ الْوَاصِفُونَ مِثْلَهُ قَبْلُ فَقُتِلَ فِي الْهَزِيمَة مِنْ وَطءِ النَّاسِ بَعْضِهُمْ بَعْضاً عَشَرَةُ آلَافِ رَجُل وَ امْرَأَة وَ صَبَيٍّ وَ دَارَتْ عَلَى قُبَّة فِرْعَوْنَ قَالَ فَأَحْدَثَ فِرْعَوْنُ وَ

ص: 234

2- امام صادق علیه السلام- اسماعیل بن فضل هاشمی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی موسی علیه السلام سؤال:کردم چگونه در آن زمان که ریسمانها و چوبهای ساحران را دید در خود ترس و واهمه احساس کرد و حال آن که ابراهیم علیه السلام در حالی که او را در منجنیق گذاردند تا او را به آتش بیفکنند، ترسی به خویش راه نداد؟ امام علیه السلام فرمود: «ابراهیم علیه السلام زمانی که او را در منجنیق گذاشتند، به انوار حجج الهی که در صلب او بود اتکا نمود و حال آن که موسی علیه السلام این چنین نبود. به همین سبب موسی علیه السلام ترس خفیفی در دل احساس کرد و ابراهیم این چنین نبود.

3- امام صادق علیه السلام- معمر بن راشد گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم فردی یهودی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد؛ در حالی که در مقابل ایشان ایستاده بود با چشمانی تیز به پیامبر صلی الله علیه و آله می نگریست. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای یهودی حاجتت چیست؟ پاسخ داد تو» برتری یا موسی بن عمران علیه السلام که خداوند با او گفتگو کرد و بر او تورات نازل کرد و دریا را برای او شکافت و با ابر بر او سایه گستراند»؟ پیامبر اکرم به یهودی فرمود: «برای بنده ی خدا پسندیده نیست که خویش را بستاید، ولی به تو می گویم در آن هنگام که از آدم علیه السلام خطایی سر زد و چون خواست توبه کند» گفت «پروردگارا از تو می خواهم تا به حق محمد و آل محمد مرا ببخشایی پس خداوند او را بخشود... موسی علیه السلام وقتی عصایش را افکند ترس خفیفی در دل احساس کرد و گفت: «خداوندا! از تو می خواهم تا به حق محمد و آل محمد و مرا ایمن بداری؛ پس خدای متعال به او فرمود: نترس تو مسلماً [پیروز و] برتری».

و آن چه را در دست راست خود داری بیفکن تمام آن چه را ساخته اند می بلعد! آن چه ساخته اند حیله ساحر است؛ و ساحر هرجا آید رستگار نخواهد شد. (69)

[موسی عصای خود را افکند و آن چه را آن ها ساخته بودند بلعید]. ساحران به سجده افتادند و گفتند ما به پروردگار هارون و موسی ایمان آوردیم». (70)

1- امام صادق علیه السلام- وقتی خداوند موسی را به سوی فرعون گسیل داشت... پس ندا داده شد: لا تَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعْلَى وَ أَلْقِ مَا فِي يَمِينِكَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا إِنَّما صَنَعُوا كَيْدُ ساحِرٍ وَلا يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ أَتى . آن وقت موسى العصای خود را انداخت ابتدا آن عصا مانند سرب مذاب در آمد و سپس سر و دهان او آشکار شد و آرواره ی بالایی آن بر روی جایگاه فرعون قرار گرفت، سپس به جنبش در آمد و تمام عصاها و ریسمان های ساحران را بلعید و مردم از ترس عظمت آن رو به فرار نهادند و عده ای زیر دست و پا رفتند و تا آن جا که ده هزار نفر از آن ها هلاک شدند و سپس اژدها قصد جایگاه فرعون را نمود فرعون و هامان از ترس جامه ی خود را آلوده کردند و

ص: 235

هَامَانُ فِي ثِيَابِهِمَا وَ شَابَ رَأْسُهُمَا وَ غُشِيَ عَلَيْهِمَا مِنَ الْفَزَعَ وَ مَرَّ مُوسَى علیه السلام فِي الْهَزِيمَةِ مَعَ النَّاسِ فَنَادَاهُ اللَّهُ خُذَهَا وَلا تَخَفْ سَنُعِيدُها سِيرَتها الأولى فَرَجَعَ مُوسَى وَ لَكَ عَلَى يَدِهِ عَبَاءَةٌ كَانَتَ عَلَيْهِ ثُمَّ أَدْخَلَ يَدَهُ فِي فَمِهَا فَإِذَا هِيَ عَمَّا كَمَا كَانَتْ وَ كَانَ كَمَا قَالَ اللَّهُ فَأُلْقِيَ السَّحَرَةُ سَاجِدِينَ لما رأوا ذلِكَ قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعالَمينَ رَبِّ مُوسى وَ هَارُونَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلافٍ وَ لَأَصَلِّبَنَّكُمْ فِي جُذُوعِ النَّخْلِ لَتَعْلَمُنَّ أَيُّنَا أَشَدُّ عَذَاباً وَ أَبقى﴾ (71)

قوله تعالى: ﴿قالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلى ما جاءَنا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَ الَّذِي فَطَرَنَا فَاقْضِ ما أَنتَ قاض إنَّما تَقضي هذِهِ الحَياةَ الدُّنْيا﴾ (72)

قوله تعالى: ﴿إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنَا لِيَغْفِرَ لَنَا خَطايانا وَ مَا أَكْرَهْتَنا عَلَيْهِ مِنَ السَّحْرِ وَ الله خَيْرٌ وَ أَبقى﴾ (73)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سَأَلُوهُ عَن الْمُتَشَابِهِ فِى الْقَضَاءِ فَقَالَ أمير المؤمنين علیه السلام هُوَ عَشَرَةً أَوْجَهِ مُخْتَلِفَةُ الْمَعْنَى فَمِنْهُ قَضَاءُ الْفِعْل مثل قَوْلُهُ تَعَالَى فِي سُورَة طه فَاقْضِ ما أنتَ قاض أى افْعَلْ مَا أَنْتَ فَاعِلُ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿إِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِمَا فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لَا يَمُوتُ فِيهَا وَ لَا يحيى﴾. (74)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿المجرِمُ الكَافِرُ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَأُولئِكَ هُمُ الدَّرَجَاتُ العُلى﴾. (75)

ص: 236

موی سرشان از وحشت راست شد خود موسی هم ترسیده بود و بیم داشت همه هلاک شوند، آن وقت به او خطاب رسید: ﴿خُذْها وَ لا تَخَفْ سَنُعِيدُها سِيرَتها الأُولى﴾ بنابراين موسى بازگشت و عبای خود را روی دستش انداخت و دست خود را به جانب اژدها برد و ناگهان آن اژدها به صورت عصا در آمد در این صورت فَأَلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هَارُونَ وَ مُوسَى.

[فرعون] گفت: پیش از آن که به شما اجازه دهم به او ایمان آوردید؟ به طور مسلم او بزرگ شماست که به شما سحر آموخته است؛ به یقین دست ها و پاهایتان را به طور مخالف قطع می کنم؛ و شما را از تنه های نخل به دار می آویزم؛ و خواهید دانست مجازات کدام یک از ما شدیدتر و پایدارتر است» (71)

گفتند: «سوگند به آن کسی که ما را آفریده هرگز تو را بر دلایل روشنی که برای ما آمده، ترجیح نخواهیم داد؛ هر حکمی می خواهی بکن تو تنها در این زندگی دنیا می توانی حکم کنی». (72)

ما به پروردگارمان ایمان آوردیم تا گناهانمان و آن چه را از سحر بر ما تحمیل کردی بیامرزد؛ و [پاداش] خدا بهتر و پایدارتر است (73)

1- امام علی علیه السلام- از امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد معانی متشابه در قضاء پرسیدند امیرالمؤمنین علیه السلام پاسخ داد: «قضاء ده وجه با معانی مختلف دارد. یکی از آن وجوه قضاء به معنی «انجام» است که خدای متعال درسوره ی طه فرموده است: ﴿فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضِ﴾.

هرکس در محضر پروردگارش حاضر شود در حالی که مجرم است، آتش دوزخ برای اوست؛ در آن جا نه می میرد و نه زندگی می کند (74)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- مجرم کافر است که نه در عذاب می میرد و نه زنده می شود.

و هرکس با ایمان نزد او آید و اعمال صالح انجام داده باشد، چنین کسانی درجات عالی دارند. (75)

ص: 237

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَمَّارِ السَّابَاطِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ- أ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ كَمَنْ باءَ بِسَخَطِ مِنَ اللَّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ هُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ اللَّهِ فَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا رِضْوَانَ اللَّهِ هُمُ الْأَئِمَّةُ وَ هُمْ وَ اللَّهِ يَا عَمَّارُ دَرَجَاتٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ بِوَلَايَتِهِمْ وَ مَعْرِفَتِهِمْ ايَّانَا يُضَاعِفَ اللَّهُ لَهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَ يَرْفَعُ اللَّهُ لَهُمُ الدَّرَجَاتِ العُلَى﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَ ذلِكَ جَزاءُ مَنْ تَزَكَّى﴾ (76)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ شَدَّادِ بْنِ أَوْس قَالَ: بَيْنَا رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يُحَدِّثُنَا عَلَى بَابِ الْحُجُرَاتِ إِذ أَقْبَلَ شَيْخُ مِنْ بَنِي عَامِرٍ هُوَ مَدَرَهُ قَوْمِهِ وَ سَيِّدُهُمْ شَيْخُ كَبِيرُ يَتَوَكَّا عَلَى عَصَاهُ فَمَثَلَ بَيْنَ يَدَيَّ رَسُول اللَّهِ وَ نَسَبَهُ إِلَى جَدِّهِ فَقَالَ يَا ابْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَإِلَى مَا تَدْعُو قَالَ أَدْعُو إِلَى عِبَادَةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنْ تَخْلَعَ الْأَنْدَادَ وَ تَكْفُرَ بِاللَّاتِ وَالْعُزَّى وَ تُقِرَّ بِمَا جَاءَ بِهِ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ كِتَابِ أَوْ رَسُول وَ تُصَلِّيَ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ بحَقَائِقِهِنَّ وَ تُؤَدِّيَ زَكَاةَ مَالِكَ يُطَهِّرُكَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ يُطَهِّرُ لَكَ مَالَكَ وَ تَصُومَ شَهْراً مِنَ السَّنَةِ وَ تَحْجَّ الْبَيْتَ إِذَا وَجَدْتَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَ تَغْتَسِلَ مِنَ الْجَنَابَةِ وَ تُؤْمِنَ بِالْمَوْتِ وَ بِالْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ بِالْجَنَّةِ وَالنَّارِ قَالَ يَا ابْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَإِذَا فَعَلْتُ ذَلِكَ فَمَا لِي قَالَ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيها وَ ذلِكَ جَزاءُ مَنَ تزکّی﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ أَوْحَيْنَا إِلى مُوسى أَن أَسْر بعبادي فَاضْرِبْ لَهُمْ طَريقاً في الْبَحْرِيساً لا تَخافُ دَرَكاً وَ لا تَخْشَى﴾. (7)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى مُوسَى علیه السلام أَنْ أَسْرِ بِعِبادِي إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ فَخَرَجَ مُوسَى علیه السلام بِبَنِي إِسْرَائِيلَ لِيَقْطَعَ بِهِمُ الْبَحْرَ وَ جَمَعَ فِرْعَوْنُ أَصْحَابَهُ وَ بَعَثَ فِى الْمَدَائِنِ حَاشِرِينَ وَحَشَرَ النَّاسَ وَ قدم مُقَدِّمَتَهُ فِي سِتِّمِائَة أَلْفِ وَ رَكِبَ هُوَ فِي أَلْفِ أَلْفِ وَ خَرَجَ كَمَا حَكَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَأَخْرَجْنَاهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ وَ كُنُوزِ وَ مَقامِ كَرِيمٍ كَذلِكَ وَ أَوْرَثْنَاهَا بَنِي إِسْرَائِيلَ فَأَتْبَعُوهُمْ

ص: 238

1- امام صادق علیه السلام- عمّار ساباطی گوید: از امام صادق علیه السلام تفسیر این آیه را پرسیدم: آیا کسی که از رضای خدا پیروی کرده همانند کسی است که به خشم و غضب خدا بازگشته؟! و جایگاه او جهنم و پایان کار او بسیار بد است هریک از آنان درجه و مقامی در پیشگاه خدا دارند. (آل عمران /163-162) فرمود: کسانی که پیرو خشنودی خدا بودند ائمه علیهم السلام هستند عمار به خدا قسم آن ها درجات برای مؤمنینند به مقدار ولایت و معرفت ایشان نسبت به ما پاداش آن ها چندین برابر می شود و خدا درجات آن ها را عالی تر می نماید».

باغ های جاویدان بهشتی که نهرها از پای درختانش جاری است، جاودانه در آن خواهند بود؛ این است پاداش کسی که خود را تزکیه نماید. (76)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- شداد بن اوس گوید: مردی از مردم بنی عامر که از بزرگان و معتبران قوم خود بود، در حالی که به چوب دستی خود تکیه داده بود در برابر پیغمبر اکرم قرار گرفت و پیغمبر را به نام جدش «عبدالمطلب» خطاب کرد و گفت: ای پسر عبدالمطلب!... مردم را به انجام چه کاری دستور می دهی؟ فرمود: مردم را به عبادت خدای یکتا دعوت می کنم و از آن ها می خواهم تا برای او نظیر و همتایی قرار ندهند و به لات و عزی» به چشم کفر و نفرت بنگرند و به کتاب و رسول او اقرار نمایند و نمازهای پنجگانه را با شرایطی که دارد، به جای آورند ماه رمضان را روزه بگیرند و زکات مالشان را به منظور تطهیر مال خود، بپردازند و از مال حلال استفاده کنند و درصورتی که مستطیع باشند به حج بیت الله بروند و غسل جنابت بنمایند و به زنده شدن پس از مرگ و به بهشت و دوزخ معتقد باشند مرد عامری گفت: «هرگاه طبق دستور شما رفتار کنم چه بهره ای از به کار بستن آن ها نصیبم می شود؟ رسول خدا در پاسخ این آیه را تلاوت فرمود: ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَ ذَلِكَ جَزَاءُ مَنْ تَزَكَّىٰ﴾.

ما به موسی وحی فرستادیم که شبانه بندگانم را [از مصر] با [خود] حرکت ده و برای آن ها راهی خشک در دریا بگشا که نه از تعقیب [فرعونیان] خواهی ترسید، و نه [از غرق شدن در دریا] به هراس می افتی». (77)

1- امام صادق علیه السلام-آن وقت خداوند به موسی علیه السلام وحی ،کرد شبانه بندگانم را [از مصر] با [خود] حرکت ده پس موسی علیه السلام همراه بنی اسرائیل حرکت کرد تا از دریا عبور کنند و مصر را پشت سر بگذارند فرعون هم یاران خود را جمع کرد و پیش قراول سپاه او ششصد هزار نفر پیاده بود و خود همراه دوهزار سواره به دنبال آن ها به راه افتاد همان طور که خدای متعال حکایت کند ما آن ها را از باغ ها و چشمه ها و گنج ها و جایگاه نیکویشان بیرون آوردیم و آن ها را به

ص: 239

مُشْرِقِينَ فَلَمَّا قَرُبَ مُوسَى علیه السلام مِنَ الْبَحْرِ وَ قَرُبَ فِرْعَوْنُ مِنْ مُوسَى قَالَ أَصْحَابُ مُوسى علیه السلام إِنَّا مُدْرَكُونَ [ف] قالَ مُوسَى علیه السلام كَلَّا إِنَّ مَعِي رَبِّي سَيَهْدِينِ أَى سَيُنْجِين فَدَنَا مُوسَى علیه السلام مِنَ الْبَحْرِ فَقَالَ لَهُ انْفَرِقْ فَقَالَ لَهُ الْبَحْرُ اسْتَكْبَرْتُ يَا مُوسَى أَنْ أَنْفَرقَ لَكَ وَ لَمْ أَعْصِ اللَّهَ طَرْفَةَ عَيْنٍ وَ قَدْ كَانَ فِيكُمُ الْمَعَاصِي فَقَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام فَاحْذَرْ أَنْ تَعْصِيَ وَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ آدما أُخْرِجَ مِنَ الْجَنَّةِ بِمَعْصِيَةِ وَإِنَّمَا لُعِنَ إِبْلِيسُ بِمَعْصِيَة فَقَالَ الْبَحْرُ عَظِيمُ رَبِّي مُطَاعُ أَمْرُهُ وَ لَا يَنْبَغِي لِشَيْءٍ أَنْ يَعْصِيَهُ فَقَامَ يُوشَع بن نون فَقَالَ لِمُوسَى علیه السلام يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا أَمَرَكَ رَبُّكَ فَقَالَ بِعْبُورِ الْبَحْرِ فَأَقْحَمَ يُوشَع علیه السلام فَرَسَهُ الْمَاءَ وَ أَوْحَى اللَّهُ إِلَى مُوسَى علیه السلام أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْبَحْرَ فَضَرَبَهُ فَانْفَلَقَ فَكَانَ كُلٌّ فِرْقِ كَالطَّوْدِ الْعَظِيمِ أَنْ كَالْجَبَلِ الْعَظِيمِ فَضَرَبَ لَهُ فِي الْبَحْرِ اثْنَا عَشَرَ طَرِيقًا فَأَخَذَ كُلُّ سِبْطِ فِي طَريقٌ فَكَانَ الْمَاءُ قَدِ ارْتَفَعَ وَ بَقِيَتِ الْأَرْضِ يَابِسَةَ طَلَعَتْ فِيهَا الشَّمْسُ فَيَسَتْ كَمَا حَكَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِيقاً فِي الْبَحْرِ يَبَساً لا تَخَافُ دَرَكاً وَ لا تَخْشى وَ دَخَلَ مُوسَى علیه السلام وَأَصْحَابُهُ الْبَحْرَ وَكَانَ أَصْحَابُهُ اثْنَيْ عَشَرَ سِبْطأَ فَضَرَبَ اللَّهُ لَهُمْ فِي الْبَحْرِ اثْنَيْ عَشَرَ طَرِيقًا فَأَخَذَ كُلُّ سِبْطٍ فِي طَرِيقِ وَ كَانَ الْمَاءُ قَدِ ارْتَفَعَ عَلَى رُءُوسِهِمْ مِثْلَ الْجِبَالِ فَجَزِعَتِ الْفِرْقَةُ الَّتِي كَانَتْ مَعَ مُوسَى علیه السلام فِي طَرِيقِهِ فَقَالُوا يَا مُوسَى أَيْنَ إِخْوَانُنَا فَقَالَ لَهُمْ مَعَكُمْ فِي الْبَحْرِ فَلَمْ يُصَدِّقُوهُ فَأَمَرَ اللَّهُ الْبَحْرَ فَصَارَتْ طَاقَاتِ حَتَّى كَانَ يَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ وَيَتَحَدَّثُونَ وَ أَقْبَلَ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ فَلَمَّا انْتَهَى إِلَى الْبَحْرِ قَالَ لِأَصْحَابِهِ أَ لَا تَعْلَمُونَ أَنَّى رَبُّكُمُ الْأَعْلَى قَدْ فُرِّجَ لِيَ الْبَحْرُ فَلَمْ يَجْسُرُ أَحَدُ أَنْ يَدْخُلَ الْبَحْرَ وَ امْتَنَعَتِ الْخَيْلُ مِنْهُ لِهَوْلِ الْمَاءِ فَتَقَدَّمَ فِرْعَوْنُ حَتَّى جَاءَ إِلَى سَاحِلِ الْبَحْرِ فَقَالَ لَهُ مُنَجِّمُهُ لَا تَدْخُلِ الْبَحْرَ وَ عَارِضُهُ فَلَمْ يَقْبَلْ مِنْهُ وَ أَقْبَلَ عَلَى فَرَس حِصَانِ فَامْتَنَعَ الْفَرَسُ أَنْ يَدْخُلَ الْمَاءَ فَعَطَفَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ وَ هُوَ عَلَى مَادِيَانَة فَتَقَدَّمَهُ وَ دَخَلَ فَنَظَرَ الْفَرَسُ إِلَى الرَّمَكَة فَطَلَبَهَا وَ دَخَلَ الْبَحْرَ وَاقْتَحَمَ أَصْحَابُهُ خَلْفَهُ فَلَمَّا دَخَلُوا كُلُّهُمْ حَتَّى كَانَ آخِرُ مَنْ دَخَلَ مِنَ أَصْحَابِهِ وَ آخِرُ مَنْ خَرَجَ مِنْ أَصْحَاب مُوسَى علیه السلام أَمَرَ اللَّهُ الرِّيَاحَ فَضَرَبَتِ الْبَحْرَ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ فَأَقْبَلَ الْمَاء يَقَعُ عَلَيْهِمْ مِثْلَ الْجِبَالِ فَقَالَ فِرْعَوْنُ عِنْدَ ذَلِكَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرَائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ فَأَخَذَ جَبْرَئِيلُ كَفَّاً مِنْ حَمْأَة فَدَسَهَا فِي فِيهِ ثُمَّ قَالَ الْآنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَ كُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ﴾. (1)

ص: 240

میراث به بنی اسرائیل دادیم (شعراء /59-57). وقتی که پیروان موسی علیه السلام به کنار دریا رسیدند و دیدند فرعونیان به آن ها نزدیک می شوند گفتند هر آینه ما دستگیر می شویم». اما موسی گفت: «هرگز پروردگارم همراه من است و مرا هدایت می کند (شعراء /62) یعنی مرا نجات می دهد، آن وقت به دریا نزدیک شد و به آن دستور داد که شکافته شود، دریا گفت: «ای موسی! موسى علیه السلام طلب بزرگی و استکبار می کنی که می خواهی من برای تو شکافته شوم، در حالی که من لحظه ای پروردگارم را عصیان نکرده ام اما در میان شما نافرمان و گنهکار هم وجود دارد. موسی گفت: «بترس از این که نافرمانی کنی چون آدم را معصیتش از بهشت بیرون کرد و ابلیس را معصیتش دچار لعن الهی نمود دریا گفت: پروردگارم عظیم و بلند مرتبه است و من از امر او اطاعت می کنم در این وقت یوشع بن نون برخاست و از موسی پرسید: «ای رسول خدا امر پروردگارت چیست؟ فرمود باید از دریا عبور کنیم و این در حالی بود که پاهای اسبش در آب بود همان دم خداوند به موسی علیه السلام وحی فرمود با عصایت به دریا بزن. (شعراء/63). وقتی موسی علیه السلام با عصای خود به دریا زد ناگهان دریا از هم شکافت و از هر جانب آب و از هر جانب آب چون کوهی سر بر آورد و چون قوم موسی علیه السلام دوازده فرقه بودند در میان دریا دوازده راه خشک پدید آمد که هر فرقه از راه مخصوص خود عبور کردند گروهی که همراه موسی بودند با ناراحتی پرسیدند: ای موسی علیه السلام برادران ما کجا هستند؟ آن حضرت گفت: آن ها در کنار شما در حال عبور از دریا هستند. اما کسی این گفتار را باور نکرد، لذا خداوند مهربان آن راه ها را به هم متصل نمود به طوری که هر فرقه فرقه ی دیگر را مشاهده کرده و با آن ها سخن گفتند و آرامش یافتند، در همان دم فرعون و سپاهیانش به کنار دریا رسیدند فرعون به یارانش گفت: «آیا نمی دانید که من پروردگار برتر شما هستم دریا را برای شما شکافته ام همراه من وارد آب شوید». اما کسی جرأت نکرد و همه از بیم جان خود ایستاده بودند و نگاه می کردند فرعون خود قدم در میان آن راه دریایی گذاشت منجّم به او گفت وارد این راه مشو». امّا فرعون قبول نکرد و سوار بر اسب شد و قصد عبور کرد اسب او از رفتن امتناع کرد اما جبرئیل آن اسب را به پیش راند، وقتی فرعون وارد شد و آسیبی ندید سایرین هم جرأت یافتند و وارد آب شدند وقتی همه ی فرعونیان وارد شدند و از آن طرف همه ی پیروان موسی خارج شدند ناگهان دو بخش جداشده آب به هم متصل شد و آب چون کوهی بر سر آن ها فرو ریخت در آن لحظه فرعون گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودی جز خدایی که بنی اسرائیل به آن ایمان آوردند وجود ندارد و من تسلیم او هستم (یونس/ 90). ولی جبرئیل مشتی از خاک برگرفت و در دهان او پاشید و به او گفت: «اکنون ایمان آورده ای؟ در حالی که قبلاً عصیان کردی و از مفسدان بودی. (یونس/91).

ص: 241

2- الحسين علیه السلام- ﴿عَنِ الْحُسَيْنِ بْن عَلى علیه السلام أَنَّ يَهُودِيًا مِنْ يَهُودِ الشَّامِ وَ أَحْبَارِهِمْ كَانَ قَدْ قَراً التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحُفَ الْأَنْبِيَاءِ وَ عَرَفَ دَلَائِلَهُمْ جَاءَ إِلَى مَجْلِس فِيهِ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ فِيهِمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام... قَالَ لَهُ الْيَهُودِيُّ فَإِنَّ مُوسَى علیه السلام قَدْ ضُرِبَ لَهُ فِي الْبَحْرِ طَرِيقُ فَهَلْ فُعِلَ بِمُحَمَّدٍ شَيْءٌ مِنْ هَذَا فَقَالَ لَهُ عَلِيٌّ لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّدٌ أَعْطِيَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا خَرَجْنَا مَعَهُ إِلَى حُنَيْنِ فَإِذَا نَحْنُ بِوَادٍ يَشْخُبُ فَقَدَّرْنَاهُ فَإِذَا هُوَ أَرْبَعَ عَشْرَةَ قَامَةً فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ الْعَدُوُّ مِنْ وَرَائِنَا وَ الْوَادِى أَمَامَنَا كَمَا قالَ أَصْحَابُ مُوسى علیه السلام إِنَّا لَمُدْرَكُونَ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّكَ جَعَلْتَ لِكُلِّ مُرْسَل دَلَالَةَ فَأَرِنِي قُدْرَتَكَ وَ ركِبَ فَعَبَرَتِ الْخَيْلُ لَا تَنْدَى حَوَافِرُهَا وَالْإِبِلُ لَا تَنْدَى أَخْفَافُهَا فَرَجَعْنَا فَكَانَ فَتَحْنَا فَتْحا﴾. (1)

3- الرضا علیه السلام- ﴿وَ إِنَّ مُوسَى علیه السلام لَمَّا ضَرَبَ طَرِيقاً فِي الْبَحْرِ دَعَا اللَّهَ بِحَقِّنَا فَجَعَلَهُ يَبَسا﴾. (2)

4- المهدى علیه السلام- ﴿إِلَهَى وَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي دَعَاكَ بِهِ عَبْدُكَ وَ نَبِيُّكَ مُوسَى بْنُ عِمْرَان علیه السلام إِذْ قُلْتَ تَبَارَكْتَ وَتَعَالَيْتَ وَ نَادَيْنَاهُ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ الْأَيْمَنِ وَ قَرَّبْنَاهُ نَجِيَّا وَ ضَرَبْتَ لَهُ طَرِيقًا فِي الْبَحْرِ يَبْساً وَ نَجَّيْتَهُ وَ مَنْ تَبعَهُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ أَغْرَقْتَ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ جُنُودَهُما وَ اسْتَجَبْتَ لَهُ دُعَاءَهُ وَ كُنْتَ مِنْهُ قَرِيباً يَا قَريبُ﴾. (3)

5- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ دَاوُدَ الرَّقَى عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: مَنْ كَانَ فِي سَفَرٍ فَخَافَ اللُّصُوصٌ وَ السَّبْعَ فَلْيَكْتُبْ عَلَى عُرْفِ دَالَّتِهِ لا تَخَافُ دَرَكاً وَ لا تَخْشَى فَإِنَّهُ يَأْمَنُ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بجُنُودِهِ فَغَشِيَهُمْ مِنَ اليَمِّ ما غَشِيَهُمْ﴾. (78)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَوْحَى إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْر ببَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ مِصْرَ فَسَرَى مُوسَى علیه السلام بَبَنِي إِسْرَائِيلَ لَيْلًا فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ فِي أَلْفِ أَلْفِ حِصَان سِوَى الْإِنَاثِ وَ كَانَ مُوسَى علیه السلام فِي سِمِائَةِ أَلْفِ وَ عِشْرِينَ أَلْفَاً﴾. (5)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَن الْجَعْفَري قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَن علیه السلام يَقُولُ ... أَ مَا عَلِمْتَ بِالَّذِي كَانَ مِنْ أصْحَاب مُوسَى علیه السلام وَكَانَ أَبُوهُ مِنْ أَصْحَاب فِرْعَوْنَ فَلَمَّا لَحِقَتْ خَيْلُ فِرْعَوْنَ مُوسَى علیه السلام تَخَلَّفَ

ص: 242

2- امام حسین علیه السلام- همانا یهودی از یهودیان شام به امیرالمؤمنین در طی سخنی طولانی گفت: برای موسی دریا را شکافتند؛ آیا چنین کاری را برای محمد کرده اند؟ على علیه السلام فرمود: «صحیح است به محمد صلی الله علیه و آله بهتر از آن داده اند با پیامبر صلی الله علیه و آله به جنگ حنین می رفتیم به دره ای رسیدیم که سیل می آمد تخمین زدیم که چهارده قامت عمق سیل هست. گفتند دشمن پشت سر ما است و این رود نیز جلو ما همان طور که اصحاب موسی گفتند ما را خواهند گرفت، پیامبر اکرم فرود آمد و فرمود: «خدایا تو برای هر پیامبر صلی الله علیه و آله معجزه ای قرار داده ای اینک قدرت خویش را به ما نشان بده سوار شد و از آب گذشت به طوری که سم اسب ها نیز تر نشد و به آب نخورد و شترها نیز همان طور برگشتیم گویا فتحی بزرگ نصیب ما شده بود».

3- امام رضا علیه السلام- حضرت موسی وقتی به دریا رهسپار شد خدا را به حق ما قسم داد، و خداوند دریا را خشک کرد.

4- امام مهدی علیه السلام- ای خدای من از تو می خواهم بدان نام که بنده تو و پیغمبر تو موسی پسر عمران تو را بدان خواند هنگامی که گفتی بزرگ گشتی و بلندی یافتی ما او را از طرف راست [کوه] طور فراخواندیم؛ و نجوا کنان او را به خود نزدیک ساختیم؛ (مریم/52) و برای او راهی را در دریا که خشک بود قرار دادی و او را و کسانی را که پیروی کرده بودند او را از بنی اسرائیل خلاصی دادی و فرعون را و هامان وزیر او را و سپاه ایشان را غرق کردی و حاجت او را برآوردی و تو به او نزدیک بودی ای نزدیک!

5- كاظم علیه السلام- داود رقی نقل می داود رقی نقل می کند امام کاظم علیه السلام فرمود: «هر که در سفر است و از دزدان و درنده ها بیم دارد بر یال شتر خود بنویسد لا تَخافُ دَرَكاً وَ لا تَخْشى که به فرمان خداوند عزوجل در امان ماند».

[به این ترتیب] فرعون با لشکریانش آن ها را تعقیب کردند؛ و [امواج خروشان] دریا آنان را به طور کامل پوشانید. (78)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- خدای متعال به موسی وحی کرد که بنی اسرائیل را از مصر بیرون ببر و موسی علیه السلام بنی اسرائیل را شب از مصر بیرون برد؛ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ فرعون با هزارهزار (یک ملیون) اسب نر جنگی به غیر از اسب های ماده ای که به همراه داشت او را تعقیب کرد. در حالی که همراه موسی ششصد و بیست هزار نفر بودند.

2- امام کاظم علیه السلام- جعفری گوید: امام کاظم علیه السلام فرمود: ... پدر یکی از یاران موسی علیه السلام در میان فرعونیان بود او هنگام حرکت به سوی دریای سرخ از لشکر موسی جدا شد تا شاید بتواند

ص: 243

عَنْهُ لِيَعِظُ أَبَاهُ فَيُلْحِقَهُ بمُوسَى فَمَضَى أَبُوهُ وَ هُوَ يُرَاغِمُهُ حَتَّى بَلَغَا طَرَفاً مِنَ الْبَحْرِ فَغَرَقَا جَمِيعاً فَأَتَى مُوسَى علیه السلام الْخَبَرُ فَقَالَ هُوَ فِي رَحْمَةِ اللَّهِ وَلَكِنَّ النَّقِمَةَ إِذَا نَزَلَتْ لَمْ يَكُنْ لَهَا عَمَّنْ قَارَبَ الْمُذْنِبَ دِفَاعْ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَأَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ ما هَدَى﴾ (79)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ضَّلَالَةُ عَلَى وُجُوهِ فَمِنْهُ مَحْمُودُ وَ مِنْهُ مَدْمُومُ وَ مِنْهُ مَا لَيْسَ بِمَحْمُودِ وَ لَا مَدْمُوم وَ مِنْهُ ضَلَالُ النِّسْيَان فَأَمَّا الْمَدْمُومُ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَأَضَلُّهُمُ السَّامِرِيُّ، وَأَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ ما هَدَى وَ مِثْلُ ذَلِكَ كَثِيرٌ ﴾. (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن ابْنِ عَبَّاس أَنَّ جَبْرَئِيلَ قَالَ لِرَسُولِ الله لَوْ رَأَيْتَنِي وَ فِرْعَوْنَ يَدْعُو بِكَلِمَة الإخْلَاصِ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرَائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَأَنَا دَفَتْتُهُ فِى الْمَاءِ وَالطَّين لِشِدَّة غَضَبِى عَلَيْهِ مَخَافَةَ أَنْ يَتُوبَ فَيَتُوبَ اللَّهُ عَلَيْهِ. قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ مَا كَانَ شِدَّهُ غَضَبَكَ عَلَيْهِ يَا جَبْرَائِيلُ؟ قَالَ: لِقَوْلِهِ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى وَ هِيَ الْكَلِمَةُ الْآخِرَةُ مِنْهُ وَإِنَّمَا قَالَ حِينَ انْتَهَى إِلَى الْبَحْرِ وَكَلِمَةُ مَا عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرِي فَكَانَ بَيْنَ الْأُولَى وَ الْآخِرَةِ أَرْبَعِينَ سَنَةً وَ إِنَّمَا قَالَ ذَلِكَ لِقَوْمِهِ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى حِينَ انْتَهَى إِلَى الْبَحْرِ فَرَآهُ قَدْ يَبسَ فِيهِ الطَّرِيقُ فَقَالَ لِقَوْمِهِ: تَرَوْنَ الْبَحْرَ قَدْ يَبسَ مِنْ فَرْقِي فَصَدَّقُوهُ لَمَّا رَأَوْا ذَلِكَ فَذَلِكَ قَوْلُهُ وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ مَا هَدَى﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿يا بَنِي إِسْرَائِيلَ قَدْ أَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ عَدُوِّكُمْ وَوَاعَدْناكُمْ جانِبَ الطُّورِ الْأَيْمَنَ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكُمُ المَنَّ وَ السَّلْوى﴾. (80)

قوله تعالى: ﴿كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ ما رَزَقْناكُمْ وَلا تَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبي وَ مَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوى﴾. (81)

پدرش را ترغیب کند همراه شود اما تلاش او بی ثمر ماند و آن دو به همراه فرعونیان موسی در دریا غرق شدند وقتی خبر این حادثه به موسی رسید بسیار متأسف شد و فرمود: «آن پسر در رحمت الهی به سر خواهد برد اما وقتی عذاب الهی فرا برسد راه دفاعی باقی نمی ماند.

فرعون قوم خود را گمراه ساخت؛ و هرگز هدایت نکرد. (79)

1- امام علی علیه السلام- گمراهی چند وجه دارد که بعضی از آن ها مطلوب و بعضی مذموم و بعضی هم نه مطلوب و نه مذمومند که گمراهی بر اثر فراموشی از دسته ی سوم است و اما گمراهی مذموم همان است که خدای متعال در قرآن می فرماید وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ يا وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ و ماهدی و مانند آن بسیار است.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله علیه گوید جبرئیل به رسول خدا عرض کرد: «ای کاش مرا می دیدی در لحظه ای که فرعون شهادت به یگانگی خداوند می داد و گفت: ایمان آوردم که هیچ معبودی، جز کسی که بنی اسرائیل به او ایمان آورده اند وجود ندارد و من از مسلمین هستم. (یونس/90). من از شدت غضب او را در آب و گل دفن کردم تا مبادا توبه کند و خدا توبه او را بپذیرد». رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای جبرئیل شدت غضب تو بر فرعون برای چه بود؟ پاسخ داد: چون گفت من پروردگار برتر شما هستم! (نازعات /24) این آخرین کلام او بود و زمانی آن را گفت که به دریا رسید. دلیل دیگر غضب من این بود که گفت: من خدایی جز خودم برای شما سراغ ندارم. (قصص /38). بین اولین کلام و آخرین کلامش چهل سال طول کشید این کلام: من پروردگار برتر شما هستم. (نازعات /24) را زمانی به قومش گفت که به دریا رسید و دید که مسیر دریا خشک است. به قومش گفت: ببینید دریا به خاطر شکافی که من ایجاد کردم خشک شده است و آن ها وقتی مسیر دریا را خشک دیدند او را تصدیق کردند و این فرموده خدای متعال در قرآن است و أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ مَا هَدَى».

ای بنی اسرائیل! ما شما را از [چنگال] دشمنتان نجات دادیم؛ و در جانب راست کوه طور با شما وعده گذاردیم؛ و «من» (نوعی صمغ شیرین گیاهان) و «سلوى» (پرنده ای مانند بلدرچین) بر شما نازل کردیم. (80)

بخورید از روزی های پاکیزه ای که به شما داده ایم؛ و در آن طغیان نکنید که غضب من بر شما وارد شود و هرکس غضبم بر او وارد شود هلاک خواهد شد. (81)

1-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿رَكِبَ عَلَى اللهِ يَوْماً دُلدُلَ لِيَخْرُجُ إِلَى مَوْضِعِ فَأَتَى مَسْجِدَ الْكُوفَة لِيُصَلِّيَ فِيهِ رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ يَخْرُجَ وَكَانَ مُنْفَرداً فَلَمَّا وَصَلَ إِلَى بَابَ الْمَسْجِدِ رَأَى رَجُلًا هُنَاكَ فَقَالَ احْفَظْهَا لِأَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَإِذَا خَرَجْتُ أَعْطَيْتُكَ شَيْئاً فَأَخَذَ الرَّجُلُ اللجَامَ مِنْ رَأْسِ الْبَغْلَةِ وَ مَضَى فَلَمَّا خَرَجَ الله مِنَ الصَّلَاةِ فَإِذَا بِقَنْبَر وَ جَمَاعَة مِنَ النَّاسِ حَوْلَ الْبَغْلَةِ وَ لَمْ يَكُنْ عَلَيْهَا اللجَامُ فقال له سُبْحَانَ اللَّهِ إِنِّى أَخَذْتُ دِرْهَمَيْنَ لِأَدْفَعَهُمَا إِلَيْهِ فَدَفَعَهُمَا إِلَى قَنْبَرَ لِيَشْتَرِئَ بِهِمَا لِجَامًا فَلَمَّا دَخَلَ قَنْبَرُ أَوَّلَ السُّوقَ فَإِذَا الرَّجُلُ بَاعَهُ بِدِرْهَمَيْنِ قُرَاضَةً فَلَمَّا عَادَ أَقْبَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى النَّاسِ وَ قَالَ لَا تَتَعَرَّضُوا لِلْحَرَامِ وَ لَا تَأْكُلُوا مَالَ غَيْرِكُمْ غَصْباً فَتُحْرَمُوا فِي يَوْمِكُمْ مِقْدَارَ ذَلِكَ مِنْ رَزْقِكُمْ وَكُلُّ مَنْ أمْكَنَهُ أَنْ يَأْخُذَ مَالَ غَيْرِهِ عَلَى وَجْهِ الْحَرَامِ وَ لَا يَأْخُذُ فَاللَّهُ يَرْزُقُهُ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ مِقْدَارَ ذَلِكَ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ حَلَالًا طَيِّباً قَالَ تَعَالَى كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَ لا تَطْغَوْا فِيهِ﴾. (1)

1-1- امام علی علیه السلام- روزی امیرالمؤمنین علیه السلام برای رفتن به مکانی چهارپایی سوار شد و به سمت مسجد کوفه آمد تا دو رکعت نماز بخواند و بیرون رود حضرت تنها بود وقتی به در مسجد رسید مردی را آن جا دید به او فرمود مواظب این حیوان باش تا به مسجد بروم وقتی برگشتم چیزی به تو می دهم. آن مرد افسار را از سر حیوان بیرون آورد و رفت زمانی که حضرت نماز خواند و بیرون آمد، دید قنبر و عده ای از مردم اطراف حیوان را گرفته اند و افساری بر حیوان نیست. حضرت فرمود: سبحان الله من دو درهم گرفتم تا به او بدهم حضرت دو درهم را به قنبر داد تا با آن ها افساری بخرد. زمانی که قنبر به اوّل بازار رسید همان مرد افسار را به دو درهم بی ارزش فروخت وقتی قنبربرگشت امیرالمؤمنین رو به مردم کرد و فرمود دست اندازی به مال حرام نکنید و مال غصبی را نخورید که در همان روز به همان مقدار از روزی محروم می شوید و هرکس در جایی که می تواند مال دیگری را به حرام از او بگیرد خودداری کرده و چنین کاری را نکند خدای متعال در آن روز به همان مقدار از آن جایی که گمان نمی کند مال پاک و حلال به او ارزانی می کند. خدای متعال می فرماید كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَ لا تَطْغَوْا فِيهِ.

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ آخَى بَيْنَ الْأَرْواحِ فِي الْأَظِلَّة قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الْأَبْدَانَ بِأَلْفَيْ عَامٍ فَلَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ لَوْرَثَ الْأَخُ الَّذِي آخَى بَيْنَهُمَا فِي الْأَظلَّة وَلَمْ يُوَرَثِ الْأَخُ مِنَ الْوِلَادَة وَ قَالَ الَ إِنَّ الْأَرْوَاحَ لَتَلْتَقِي فِي الْهَوَاءِ فَتَعَارَفُ وَ تَسَاءَلُ فَإِذَا أَقْبَلَ رُوحُ مِنَ الْأَرْضِ قَالُوا دَعُوهُ فَقَدْ أَفْلَتَ مِنْ هَوْلِ عَظِيمٍ ثُمَّ سَأَلُوهُ مَا فَعَلَ فَلَانُ وَ مَا فَعَلَ فَلَانُ فَكُلَّمَا قَالَ قَدْ بَقِيَ رَجَوْهُ أَنْ يَلْحَقِّ بِهِمْ وَكُلَّمَا قَالَ قَدْ مَاتَ قَالُوا هَوَى هَوَى وَ قَالَ تَعَالَى وَ مَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوى﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لَمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدى﴾ (82)

3-2- امام صادق علیه السلام- به درستی که حق تعالی میان ارواح در عالم اظله، پیش از آن که بدن ها را دو هزار سال پیش خلق کند؛ برادری قرار داده است پس اگر قائم ما اهل بیت، قیام کند هر آینه آن برادرانی را که حق تعالی میانشان در عالم اظله اخوّت قرار داده، میراث خواهد داد و برادر ولادتی را میراث نخواهد داد ارواح در هوا با هم ملاقات می کنند و یکدیگر را می شناسند و از هم سؤال می کنند. پس وقتی یک روح از زمین می آید می گویند رهایش کنید که از ترسی بزرگ خارج شده سپس از او می پرسند فلان کس و فلان کس چه کردند؟ پس هر بار که می گوید که هنوز زنده است امید دارند که به آنان ملحق شود و هرگاه که می گوید مرد، می گویند: سقوط کرد و افتاد و خدای تعالی می فرماید: هرکس غضبم بر او وارد شود، هلاک خواهد شد»!

و من هر که را توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، سپس هدایت شود، می آمرزم (82)

الْإِيمَانُ وَ لَا إِيمَانَ إِلَّا بِعَمَل وَ لَا عَمَلَ إِنَّا بِيَقِينِ وَ لَا يَقِينَ إِلَّا بِالْخُشُوعِ وَمِلَاكُهَا كُلُّهَا الْهُدَى فَمَنِ اهْتَدَى يُقْبَلُ عَمَلُهُ وَ صَعِدَ إِلَى الْمَلَكُوتِ مُتَقَبَّلَا وَ اللهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيم﴾. (1)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَة إِلَى اميرالمؤمنین وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِي الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَالتَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِي دِينِكُم وَ كان مِنْ سُؤَال هَذَا الزَّنْدِيقِ أَنْ قَالَ أَجِدُ اللَّهَ يَقُولُ فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا كُفْرَانَ لِسَعْيِهِ وَيَقُولُ وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صالحاً ثُمَّ اهْتَدى أَعْلَمَ فِي الْآيَةِ الْأَوْلَى أَنَّ الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةَ لَا تُكَفَّرُ وَ أَعْلَمَ فِي الْآيَةِ الثَّانِيَةَ أَنَّ الْإِيمَانَ وَ الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةَ لَا يَنْفَعُ إِلَّا بَعْدَ الِاهْتِدَاء فَقَالَ لَهُ عَلَى هِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ قَوْلُهُ وَإِنِّي لَغَفَّارٌ مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحِاً ثُمَّ اهْتَدَى فَإِنَّ ذَلِكَ كُلَّهُ لَا يُغْنِي إِلَّا مَعَ الِاهْتِدَاءِ وَ لَيْسَ كُلُّ مَنْ وَقَعَ عَلَيْهِ اسْمُ الْإِيمَانِ كَانَ حَقِيقاً بِالنَّجَاةِ مِمَّا هَلَكَ بِهِ الْغُوَاةُ وَلَوْ كَانَ ذَلِكَ كَذَلِكَ لَنَجَتِ الْيَهُودُ مَعَ اعْتِرَافِهَا بِالتَّوْحِيدِ وَإِقْرَارِهَا بِاللَّهِ وَ نَجَا سَائِرُ الْمُقِرِّينَ بِالْوَحْدَانِيَّة مِنْ إِبْلِيسَ فَمَنْ دُونَهُ مَعَ الْكُفْرِ وَقَدْ بَيَّنَ اللهُ ذَلِكَ بِقَوْلِهِ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ هُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ وَ بِقَوْلِهِ الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَتُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَلِلْإِيمَان حَالَاتٌ وَ مَنَازِلُ يَطُولُ شَرْحُهَا وَ مِنْ ذَلِكَ أَنَّ الْإِيمَانَ قَدْ يَكُونُ عَلَى وَجْهَيْنِ إيمَان بِالْقَلْب وَ إِيمَان بالسَان كَمَا كَانَ إِيمَانُ الْمُنَافِقِينَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا قَهَرَهُمْ اَلسَّيْفَ وَ شَمَلَهُمُ الْخَوَّفَ فَإِنَّهُمْ آمَنُوا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ فَالْإِيمَانَ بِالْقَلْبِ هُوَ التَّسْلِيمُ لِلرَّبِّ وَ مَنْ سَلَّمَ الْأُمُورَ لِمَالِكِهَا لَمْ يَسْتَكْبِرْ عَنْ أَمْرِهِ كَمَا اسْتَكْبَرَ إِبْلِيسُ عَنَ السُّجُودِ لِآدَمَ علیه السلام وَ اسْتَكْبَرَ أَكْثَرُ الْأُمَمِ عَنْ طَاعَةِ أَنْبِيَائِهِمْ هِ ۖ فَلَمْ يَنْفَعْهُمُ التَّوْحِيدُ كَمَا لَمْ يَنْفَعْ إِبْلِيسَ ذَلِكَ السُّجُودُ الطَّوِيلُ فَإِنَّهُ سَجَدَ سَجْدَةً وَاحِدَةً أَرْبَعَةَ آلَافِ عَامٍ لَمْ يُرِدْ بِهَا غَيْرَ زُخْرُفِ الدُّنْيَا وَ التَّمْكِينِ مِنَ النَّظِرَة فَكَذَلِكَ لَا تَنْفَعُ الصَّلَاةُ وَالصَّدَقَةُ إِلَّا مَعَ الْاهْتِدَاءِ إِلَى سَبِيلِ النَّجَاةِ وَ طُرُقِ الْحَقِّ وَ قَدْ قَطَعَ اللهُ عُذْرَ عِبَادِهِ بتَنيين آيَاتِهِ وَ إِرْسَالَ رُسُلِهِ﴾. (2)

* الوِلَايَةُ

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إلَى وَكَايَتِنَا﴾. (3)

ص: 250

یقین نمی باشد و یقین جز با خشوع [ممکن نیست] و ریشه و اصل همه هدایت است؛ بدین خاطر هر کس که هدایت یابد کردارش نیز پذیرفته می شود و فرد پذیرفته و مقبول به عالم ملکوت عروج خواهد کرد؛ خدا هر کس را بخواهد به راه راست هدایت می کند. (بقره/213).

4-1- امام علی علیه السلام- در حدیث زندیقی آمده که او از علی پرسید این آیه از قرآن و هرکس چیزی از اعمال شایسته به جا آورد، در حالی که ایمان داشته باشد کوشش او ناسپاسی نخواهد شد. (انبیاء /94) و آیه: وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لَنْ تابَ با هم تناقض دارند؛ در آیه اول چنین دانسته که کارهای نیک کفران نمی شوند و در آیه دوم چنین دانسته که ایمان و کارهای نیک، تنها پس از هدایت یافتن سودمند است ... امیرالمؤمنین علیه السلام در پاسخ زندیق فرمود: «آیه و هرکس چیزی از اعمال شایسته به جا آورد در حالی که ایمان داشته باشد ،کوشش او ناسپاسی نخواهد شد. (انبیاء/94). و يا آيه: ﴿إِنِّي لَغَفَّارٌ لَنْ تابَ وَ آمَنَ وَعَمِلَ صالحاً ثُمَّ اهْتَدى﴾، تمامی این ها بدون هدایت شدن، نیازی را برآورده نمی سازد و این گونه نیست که هر کس نام ایمان بر خود داشته باشد، سزاوار آن باشد که از مهلکه های گمراهان نجات یابد اگر چنین بود یهودیان با اعتراف خود به توحید و اقرار به وجود خداوند نجات می یافتند و دیگر کسانی که به یگانگی خداوند اقرار می کنند نیز از ابلیس گرفته تا پیروان او در کفرورزی همه نجات می یافتند حال آن که خداوند این امر را با کلام خویش روشن کرده است (آری آن ها که ایمان آوردند و ایمان خود را با شرک و ستم نیالودند، ایمنی تنها از آن آن هاست و آن ها هدایت یافتگانند!». (انعام/82) و آن چه در آیه ی: آن ها که در مسیر کفر شتاب می کنند و با زبان می گویند: «ایمان آوردیم و قلب آن ها ایمان نیاورده (مائده /41) و ایمان را حالات و منزل هایی است که شرحش دراز است از جمله این که ایمان گاهی بر دوگونه است، ایمان به دل و ایمان به زبان چنانچه منافقین زمان پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی شمشیر آن ها را بیچاره می کرد از ترس به زبان ایمان آوردند ولی دلشان باور ،نیافت زیرا باور به دل همان تسلیم در پیشگاه پروردگار است و کسی که همه کارها را به دست صاحبش گذارد دیگر از فرمان او سرنپیچد چنان چه شیطان از سجده آدم سرپیچید و بیشتر مردمان نیز از پیروی پیامبران خود سرتافتند و در نتیجه از توحید بهره ای نبردند همانند ابلیس که از آن سجده ی طولانی بهره نبرد چون یک سجده او چهار هزار سال طول کشید ولی از آن سجده چیزی جز نفع مادی و خودنمایی در نظر نداشت به همین جهت نماز و صدقه برای انسان بهره ای ندارد مگر با راه یافتن طریق ،نجات و روش حق و خداوند با روشن ساختن آیات خود و فرو فرستادن پیامبران عذر بندگانش را قطع فرموده است.

* ولایت

1- امام علی علیه السلام- مراد از اهْتَدَی یعنی به سوی ولایت ما هدایت شوند.

ص: 251

2- السجّاد علیه السلام- ﴿ثُمَّ اهْتَدَى إِلَيْنَا أَهْلَ الْبَيْتِ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ مَنْ تَابَ مِنْ ظُلْمٍ وَ آمَنَ مِنْ كُفْرٍ وَ عَمِلَ صَالِحِاً ثُمَّ اهْتَدَى إِلَى وَلَايَتِنَا وَ أَوْمَاً بِيَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ﴾. (2)

4- الباقر علیه السلام- ﴿إلى ولاية أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ علیه السلام﴾. (3)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَ اللَّهِ يَا عَلى علیه السلام مَا خُلِقْتَ إِنَّا لِيُعْبَدَ رَبُّكَ وَلِيُعْرَفَ بكَ مَعَالِمُ الدِّين وَ يُصْلَحَ بِكَ دَارِسُ السَّبِيلِ وَ لَقَدْ ضَلَّ مَنْ ضَلَّ عَنْكَ وَ لَنْ يَهْتَدِى إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَنْ لَمْ يَهْتَدِ إِلَيْكَ وَ إِلَى وَلَايَتِكَ وَهُوَ قَوْلُ رَبِّي عَزَّوَجَلَّ وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لَمَنْ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَى يَعْنِي إِلَى وَلَايَتِكَ﴾. (4)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ دَاوُدَ بْنِ كَثِير الرقّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أبي عبد فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدى فَمَا هَذَا الْهُدَى بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الْإِيمَانِ وَالْعَمَل الصَّالِحِ قَالَ فَقَالَ مَعْرِفَةُ الْأَئِمَّة وَاللَّهِ إِمَام بَعْدَ إِمَامٍ﴾. (5)

7- الصادق علیه السلام- ﴿مُوسَى بْن جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ الله فِي قَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصِّراطِ السَّوِيِّ وَ مَنِ اهْتَدَى قَالَ الصَّرَاطُ السَّوى هُوَ القائم ال وَالْهُدَى مَنِ اهْتَدَى إِلَى طَاعَتِهِ وَمِثْلُهَا فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِنِّي لَغَفَّارُ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَى قَالَ إِلَى وَلَايَتِنَا﴾. (6)

8- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِي كِتَابِهِ وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَى قَالَ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّهُ تَابَ وَآمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً وَ لَمْ يَهْتَدِ إِلَى وَلَايَتِنَا وَ مَوَدَّتِنَا وَ يَعْرِفُ فَضْلَنَا مَا أَغْنَى عَنْهُ ذلك شَيْئاً﴾. (7)

9- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ سَدِير قَالِ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرِ وَ هُوَ دَاخِلُ وَ أَنَا خَارِجُ وَ أَخَذَ بِيَدِي ثُمَّ اسْتَقْبَلَ الْبَيْتَ فَقَالَ يَا سَدِيرُ إِنَّمَا أُمِرَ النَّاسُ أَنْ يَأْتُوا هَذِهِ الْأَحْجَارَ فَيَطُوفُوا بِهَا ثُمَّ يَأْتُونَا فَيُعْلِمُونَا وَلَا يَتَهُمْ لَنَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَى ثُمَّ أَوْمَا بِيَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ إِلَى وَكَايَتَنَا﴾. (8)

ص: 252

2- امام سجّاد علیه السلام- ثُمَّ اهْتَدی؛ یعنی به سوی ما اهل بیت هدایت یافت.

3- امام صادق علیه السلام- وَ مَنْ تَابَ مِنْ ظُلْمِ وَ آمَنَ مِنْ كُفْرٍ وَ عَمِلَ صَالِحِاً ثُمَّ اهْتَدَى سپس به سوى ولایت ما هدایت شود که در این هنگام با دست به سینه ی خویش اشاره نمود.

4- امام باقر علیه السلام- به ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- به خدا سوگند! ای علی علیه السلام که تو جز برای آن که پروردگارت پرستیده شود آفریده نشده ای و به وسیله تو معالم دین شناخته شود و راه کهنه به تو اصلاح گردد، هرکس تو را گم کند گمراه گردد و راهی به خدا ندارد کسی که راهی به تو و ولایتت ندارد و این خود قول پروردگارم عزوجل است که فرمود: ﴿وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لَنْ تابَ وَ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَى﴾ يعنى من کسی را که توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد و اقرار به ولایت تو داشته باشد، می آمرزم.

6- امام صادق علیه السلام- داود بن کثیر رقّی گوید: بر امام صادق علیه السلام داخل شدم و عرض کردم «فدایت شوم خداوند تبارک و تعالی فرموده است: ﴿وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ مِنْ تابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهتدی﴾؛ معنی این هدایت آخرین بعد از توبه و ایمان و عمل صالح چیست؟ فرمود: «معرفت ائمه طاهرینه که به خدا سوگند امامی بعد از امام هستند».

7- امام صادق علیه السلام- امام کاظم علیه السلام درباره ی آیه ﴿فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصِّراطِ السَّوِيِّ وَ مَنِ اهتدی﴾؛ از پدر خود نقل کرده است الصِّرَاطُ السَّوِيُّ قائم آل محمد علیهم السلام است و الهدی کسی که راه به اطاعت از او پیدا کند. شبیه این آیه در قرآن آیه: ﴿وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدی﴾ است که یعنی به ولایت ما هدایت پیدا کند».

8- امام باقر علیه السلام- وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدی؛ به خدا قسم اگر توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد ولی راه به ولایت و محبّت ما نداشته باشد و فضل و مقام ما را نشناسد توبه و ایمان و عمل صالح او برایش سودی نخواهد داشت.

9- امام باقر علیه السلام- سدیر گوید: هنگامی که امام باقر علیه السلام- داخل مسجد الحرام می شد من خارج می شدم؛ امام علیه السلام دست مرا گرفت و رو به قبله ایستاد فرمود سدیر» به مردم دستور داده اند که بیایند اطراف این خانه سنگی را طواف نمایند؛ بعد پیش ما بیایند و ولایت و ارادت خود را به ما خانواده اعلام نمایند؛ که این آیه اشاره به همین مطلب است؛ ﴿وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صالحاً ثُمَّ اهْتَدی﴾ با دست به سینه خود اشاره نمود و فرمود به ولایت ما خاندان هدایت یابند.

ص: 253

10- الباقر علیه السلام- ﴿ثُمَّ اهْتَدَى إِلَى وَلَايَتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَوَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ رَجُلًا عَبَدَ اللَّهَ عُمُرَهُ مَا بَيْنَ الرُّكْنِ وَالْمَقَامِ ثُمَّ مَاتَ وَ لَمْ يَجِئْ بِوَلَايَتِنَا لَأَكَبَّهُ اللَّهُ فِي النَّارِ عَلَى وَجْهِهِ﴾. (1)

11- الباقر علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَارِثِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لَنْ تَابَ وَآمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَى قَالَ أَلَا تَرَى كَيْفَ اشْتَرَطَ وَلَمْ تَنْفَعُهُ التَّوْبَةُ أَوِ الْإِيمَانُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ حَتَّى اهْتَدَى وَاللَّهِ لَوْ جَهَدَ أَنْ يَعْمَلَ مَا قُبِلَ مِنْهُ حَتَّى يَهْتَدِيَ قَالَ قُلْتُ إِلَى مَنْ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ قَالَ إِلَيْنَا﴾. (2)

12- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّ التَّوْبَةَ وَ الْإِيمَانَ وَ الْعَمَلَ الصَّالِحَ لَا يَقْبَلُهَا إِلَّا بِالِاهْتِدَاءِ أَمَّا التَّوْبَةُ فَمِنَ الشِّرْكِ بِاللَّهِ وَأَمَّا الْإِيمَانُ فَهُوَ التَّوْحِيدُ لِلَّهِ وَ أَمَّا الْعَمَلُ الصَّالِحُ فَهُوَ أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ أَمَّا الِاهْتِدَاءُ فَبِوَلَاةِ الْأَمْرِ وَنَحْنُ هُمْ فَإِنَّمَا عَلَى النَّاسِ أَنْ يَقْرَءُوا الْقُرْآنَ كَمَا أُنْزِلَ فَإِذَا احْتَاجُوا إِلَى تَفْسِيرِهِ فَالِاهْتِدَاء بَنَا وَإِلَيْنَا﴾. (3)

13- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْن [عَلَى الْعَسْكَرِ علیه السلام] عَنْ أَبِيهِ وَ ذَكَرَ أَنَّهُ الةِ زَارَ بِهَا فِي يَوْمِ الْغَدِيرِ ... أَشْهَدُ شَهَادَةَ حَقٌّ وَأُقْسِمُ بِاللَّهِ قَسَمَ صِدْقٍ أَنَّ مُحَمَّد ال وَ آلَهُ سَادَات الْخَلْقِ وَ أَنَّكَ مَوْلَايَ وَ مَوْلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ أَنَّكَ عَبْدُ اللَّهِ وَ وَلِيُّهُ وَأَخُو الرَّسُول وَ وَصِيُّهُ وَ وَارثُهُ وَأَنَّهُ الْقَائِلُ لَكَ وَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ مَا آمَنَ بي مَنْ كَفَرَ بكَ وَ لَا أَقَرَّ بِاللَّهِ مَنْ جَحَدَكَ وَ قَدْ ضَلَّ مَنْ صَدَّ عَنْكَ وَ لَمْ يَهْتَدِ إِلَى اللَّهِ وَ لَا إِلَى مَنْ لَا يَهْتَدِى بِكَ وَ هُوَ قَوْلُ رَبِّي عَزَّوَجَلَّ وَإِنِّي الغَفَّارٌ مِنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَى إِلَى وَلَايَتك﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ ما أَعْجَلَكَ عَنْ قَوْمِكَ يا مُوسى﴾. (83)

قوله تعالى: ﴿قالَ هُمْ أولاءِ عَلى أَثَري وَ عَجِلْتُ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضى﴾. (84)

1- السجّاد علیه السلام- ﴿زَيْدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ سَأَلْتُ أَبي سَيِّدَ الْعَابِدِينَ علیه السلام فَقُلْتُ يَا أَبَة أخْبِرْنِي لَمَّا عُرجَ جَدِّنَا رَسُولُ اللَّهِ إِلَى السَّمَاءِ وَ أَمَرَهُ رَبُّهُ عَزَّوَجَلَّ بِخَمْسِينَ صَلَاةَ فَقَالَ لَهُ

ص: 254

10- امام باقر علیه السلام- ثُمَّ اهتدى؛ سپس به ولایت ما هدایت پیدا کند؛ به خدا قسم! اگر مردی تمام عمر خود را به عبادت بین رکن و مقام به سر ببرد، بعد بدون ولایت ما بمیرد، او را با سر در آتش می اندازند.

11- امام باقر علیه السلام- حارث بن یحیی از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که درباره ی آیه: ﴿وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لَّن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَی فرموده است: «آیا نمی بینید که خداوند چگونه شرطی گذاشته است که نه توبه نه ایمان و نه عمل صالح به حال انسان سودی نمی بخشد، مگر آن که هدایت یابد به خدا قسم بنده هر قدر هم تلاش کند تا عمل صالحی انجام دهد، از او پذیرفته نیست تا این که هدایت یابد حارث می گوید عرض کردم به سوی چه کسی هدایت شود، فدایت شوم»؟ امام فرمود: «به سوی ما (اهل بیت)».

12- امام باقر علیه السلام- خدای متعال توبه و ایمان و عمل صالح را فقط با هدایت یافتن می پذیرد. توبه از شرک به خدا است و ایمان توحید خدای متعال و عمل صالح انجام واجبات است و هدایت یافتن به وسیله ی کسانی است که ولی امرند و آن ها ما هستیم (ائمه معصومین). مردم باید قرآن را همان گونه که نازل شده قرائت کنند و هنگامی نیاز به تفسیر آن داشتند به واسطه ی ما و به سوی ما هدایت شوند.

13- امام علی علیه السلام- امام عسکری علیه السلام از پدر بزرگوارش نقل می کند که در زیارت امام علی علیه السلام در روز غدیر می:فرمود به حق شهادت می دهم و به صدق و راستی به خدا قسم می خورم که محمد و آل او سرور مخلوقاتند و تو مولای من و مولای همه ی مؤمنین هستی و این که تو بنده ی خدا و ولی او و برادر رسول و وصی و وارث او هستی و او به تو فرمود: «قسم» به آن که مرا

به حق مبعوث کرد کسی که به تو کافر شود به من ایمان نیاورده و کسی که تو را انکار کند اقرار به خدای متعال نکرده است کسی که جلوی تو را بگیرد و مانع تو شود، گمراه شده و هدایتی به سوی خدای متعال و من پیدا نکرده است و این همان معنای آیه قرآن است که خدای عزوجل فرمود: ﴿وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لَنْ تابَ وَ آمَنَ وَعَمِلَ صالحاً ثُمَّ اهْتَدى﴾ یعنی به ولایت تو هدایت شود.

ای موسی! چه چیز سبب شد که از قومت پیشی گیری و [برای آمدن به کوه طور] عجله کنی؟! (83)

گفت: «پروردگارا! آنان در پی منند؛ و من به سوی تو شتاب کردم، تا خشنود شوی» (84)

1- امام سجّاد علیه اسلام- از زیدبن علی بن الحسین علیه السلام روایت شده که گفت: از پدرم سید العابدین علیه السلام سؤال کردم و گفتم ای پدر مرا آگاه فرمایید در مورد جدمان رسول خدا هنگامی که در شب معراج ایشان را به گردش در آسمان ها بردند و خداوند عزوجل آن حضرت را به پنجاه نماز امر فرمود، چگونه بود که آن حضرت خود برای امتش از خداوند درخواست تخفیف ننمود تا موسی بن عمران علیه السلام به ایشان گفت: «نزد پروردگار خود باز گرد و از او درخواست تخفیف کن زیرا امت تو تاب انجام آن را

ص: 255

موسَى بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام ارْجِعْ إِلَى رَبِّكَ فَاسْأَلُهُ التَّخْفِيفَ فَإِنَّ أمتك لَا تُطِيقُ ذَلِكَ لَيْسَ اللهُ جَلَّ ذِكْرُهُ لَا يُوصَفُ بمَكَان فَقَالَ ال بَلَى تَعَالَى اللهُ عَنْ ذَلِكَ عُلُوا كَبِيراً قُلْتُ فَمَا مَعْنَى قَوْل مُوسَى علیه السلام لِرَسُول اللَّهِ ارْجِعْ إِلَى رَبِّكَ فَقَالَ مَعْنَاهُ مَعْنَى قَوْل إِبْرَاهِيمَ علیه السلام إِنِّي ذاهِبٌ إِلى رَبِّي سَيَهْدِينِ وَ مَعْنَى قَوْلُ مُوسَى علیه السلام وَ عَجِلْتُ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضى وَ مَعْنَى قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فَفِرُّوا إِلَى الله يَعْنِي حُجُوا إِلَى بَيْتِ اللَّهِ يَا بُنَيَّ إِنَّ الْكَعْبَةَ بَيْتُ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ بَيْتَ اللَّهِ فَقَدْ قَصَدَ إِلَى اللهِ وَ الْمَسَاجِدَ بُيُوتُ اللَّهِ فَمَنْ سَعَى إِلَيْهَا فَقَدْ سَعَى إِلَى اللَّهِ وَ قَصَدَ إِلَيْهِ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿الْمُشْتَاقُ لَا يَشْتَهى طَعَامًا وَلَا يَلْتَذُ بِشَرَابِ وَلَا يَسْتَطِيبُ رُقَاداً وَلَا يَأْنَسُ حَمِيماً وَ لَا يَأْوى دَاراً وَ لَا يَسْكُنُ عُمْرَاناً وَ لَا يَلْبَسُ لَيْناً وَ لَا يَقِرُّ قَرَاراً وَ يَعْبُدُ اللَّهَ لَيْلًا وَنَهَاراً راجياً أَنْ يَصِيرَ إِلَى مَا اشْتَاقَ إِلَيْهِ وَ يُنَاجِيَهُ بِلِسَان شَوْقِهِ مُعَبِّراً عَمَّا فِى سَرِيرَتِهِ كَمَا أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْ مُوسَى علیه السلام فِي مِيعَادِ رَبِّهِ بِقَوْلِهِ وَ عَجِلْتُ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضى وَفَسَّرَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم عَنْ حَالِهِ أَنَّهُ لَا أَكَلَ وَ لَا شَرِبَ وَ لَا نَامَ وَ لَا اشْتَهَى شَيْئاً مِنْ ذَلِكَ فِي ذَهَابِهِ وَ مَجِيئِهِ أَرْبَعِينَ يَوْمَا شَوْقاً إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَل﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ﴾. (85)

1- العسكرى علیه السلام- ﴿مِمَّا أَجَابَ بِهِ أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَسْكَري فِي رِسَالَتِهِ إِلَى أَهْل الْأَهْوَازِ حِينَ سَأَلُوهُ عَنِ الْجَبْرِ وَ التفويض قَالَ أمير المؤمنين علیه السلام فِي قَوْلِهِ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ وَ قَوْل مُوسَى علیه السلام إنْ هِيَ إِلَّا فِتْنَتُكَ بِمَعْنَى الِاخْتِبَارِ﴾. (3)

2- على بن إبراهيم علیه السلام- ﴿فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ قَالَ اخْتَبَرْنَاهُمْ مِنْ بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ قَالَ بالْعِجْل الَّذِي عَبَدُوهُ وَ كَانَ سَبَبُ ذَلِكَ أَنَّ مُوسَى علیه السلام لَمَّا وَعَدَهُ اللَّهُ أَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْهِ التَّوْرَاةَ وَ الْأَلْوَاحَ إِلَى ثَلَاثِينَ يَوْماً أَخْبَرَ بَنِي إِسْرَائِيلَ بِذَلِكَ وَ ذَهَبَ إِلَى الْمِيقَاتِ وَ خَلَّفَ هَارُونَ اللَّهِ عَلَى قَوْمِهِ فَلَمَّا جَاءَتِ الثَّلَاثُونَ يَوْماً وَ لَمْ يَرْجِعْ مُوسَى علیه السلام إِلَيْهِمْ عَصَوْا وَأَرَادُوا أَنْ يَقْتُلُوا هَارُونَ علیه السلام

ص: 256

ندارند»؟... مگر نه این است که خداوند مکانی ندارد و او را به مکان وصف نمی کنند؟ فرمود: «بلی همین طور است؛ خداوند بالاتر از آن است که مکان داشته باشد و بسیار برتر و بزرگتر است. عرض کردم پس معنی این گفته موسی علیه السلام به رسول خدا چیست که گفت: نزد پروردگارت باز گرد؟ پدرم فرمود: معنی آن سخن همان معنی گفته ی ابراهیم آن است من به سوی پروردگارم می روم او مرا هدایت خواهد کرد!. (صافات/99) و همانند سخن موسی علیه السلام است که: وَ عَجِلْتُ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضَى. همانند فرمایش خداوند عزوجل است پس به سوی خدا بگریزید. (ذاریات/50). مراد این است که به سوی بیت الله الحرام بروید و حجّ بجای آورید، ای فرزندم همانا کعبه خانه ی خداست پس هرکه حج خانه خدا می کند به منزله ی آن است که به نزد خدا رفته است و مسجدها نیز خانه های خدا است و هرکس به جانب مساجد سعی می کند همچنان است که به سوی خدا سعی می کند و روی به جانب او آورده است.

2- امام صادق علیه السلام- کسی که مشتاق هست به غذا میل ندارد و از آشامیدنی ها لذت نمی برد، از بیداری خوشش نمی آید و با دوستی انس نمی گیرد و در خانه ای منزل نمی کند و در آبادی ها جای نمی گیرد لباس نرم نمی پوشد و در جایی استقرار پیدا نمی کند. او شب و روز خدا را عبادت می کند و امیدوار است به آن چه اشتیاق دارد برسد و با زبان شوق آن چه در باطن دارد اظهار می دارد، همان گونه که خداوند از وعده ی موسی علیه السلام خبر داد و فرمود: وَ عَجِلْتُ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضى. رسول خدا در تفسیر این آیه شریفه فرمود او چیزی نخورد و آبی نیاشامید و به خواب نرفت و میل به چیزی پیدا نکرد و رفت و آمدش چهل روز به طول انجامید همه ی این ها را به خاطر اشتیاق به خداوند پایان داد و تحمل نمود.

فرمود: «ما قوم تو را بعد از تو آزمودیم و سامری آن ها را گمراه ساخت». (85)

1- امام عسکری علیه السلام- از آن چه امام حسن عسکری در جواب اهالی اهواز درباره ی پرسششان از مساله ی جبر و تفویض پاسخ داده است ... «امام علی علیه السلام فرموده است: ﴿فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ﴾؛ به راستی که ما پس از [ غیبت تو قومت را آزمودیم و سامری وعده داده گمراهشان کرد و گفته ی موسی علیه السلام این جز آزمایش تو چیز دیگر نیست. (اعراف/155)».

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ؛ بعد از تو آن ها را امتحان كرديم. و بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ؛ و آن ها را با گاوی که آن را عبادت می کردند گمراه کرد و دلیل آن این بود که وقتی خداوند متعال به موسی که تا بود سی روز تورات و لوحها را بر او نازل کند بنی اسرائیل را از آن باخبر کرد و به وعده گاه رفت و هارون علیه السلام را به عنوان جانشین برای قومش گذاشت. وقتی که سی روز گذشت و موسی به سوی آن ها باز نگشت عصیان کردند و خواستند که هارون را بکشند. گفتند: موسی به ما دروغ گفته و از دست ما فرار کرده است ابلیس به شکل مردی نزد آن ها آمد و به آن ها

ص: 257

قَالُوا إِنَّ مُوسَى كَذَبَنَا وَ هَرَبَ مِنَّا فَجَاءَهُمْ إِبْلِيسُ فِي صُورَةٍ رَجُلٍ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ مُوسَى علیه السلام قَدْ ا هَرَبَ مِنْكُمْ وَ لَا يَرْجِعُ إِلَيْكُمْ أَبَداً فَاجْمَعُوا إِلَيَّ حُلِيَّكُمْ حَتَّى أَتَّخِذَ لَكُمْ إِلَهَا تَعْبُدُونَهُ وَكَانَ السَّامِرِيُّ عَلَى مُقَدِّمَةِ مُوسَى علیه السلام يَوْمَ أَغْرَقَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ أَصْحَابَهُ فَنَظَرَ إِلَى جَبْرَئِيلَ وَ كَانَ عَلَى حَيَوَان فِي صُورَة رَمَكَة وَ كَانَتْ كُلَّمَا وَضَعَتْ حَافِرَهَا عَلَى مَوْضِع مِنَ الْأَرْضِ يَتَحَرَكَ ذَلِكَ الْمَوْضِعُ فَنَظَرَ إِلَيْهِ السَّامِرِيُّ وَكَانَ مِنْ خِيَارِ أَصْحَاب مُوسَى فَأَخَذَ الْقُرَابَ مِنْ حَافِرٍ رَمَكَة جَبْرَئِيلَ وَ كَانَ يَتَحَرَّكَ فَصَرَهُ فِي صُرَّةً وَ كَانَ عِنْدَهُ يَفْتَخِرُ بِهِ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ فَلَمَّا جَاءَهُمْ إِبْلِيسُ وَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ قَالَ لِلسَّامِرِى هَاتِ الْتَرَابَ الَّذِي مَعَكَ فَجَاءَ بِهِ السَّامِرِيُّ فَأَلْقَاهُ إِبْلِيسُ فِي جَوْفِ الْعِجْل فَلَمَّا وَقَعَ الْتُرَابُ فِي جَوْفِهِ تَحَرَكَ وَ خَارَ وَ نَبَتَ عَلَيْهِ الْوَبَرُ وَ الشَّعْرُ فَسَجَدَ لَهُ بَنُو إِسْرَائِيلَ فَكَانَ عَدَدُ الَّذِينَ سَجَدُوا سَبْعِينَ أَلْفاً مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ فَقَالَ لَهُمْ هَارُونُ الةِ كَمَا حَكَى اللهُ يا قَوْمِ إِنَّما فُتِنتُمْ بِهِ وَ إِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْرِي قَالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عَاكِفِينَ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَيْنَا مُوسَىٰ فَهَمُوا بِهَارُونَ حَتَّى هَرَبَ مِنْ بَيْنِهِمْ وَ بَقُوا فِي ذَلِكَ حَتَّى تَمَّ مِيقَاتُ مُوسَى علیه السلام أَرْبَعِينَ لَيْلَةً فَلَمَّا كَانَ يَوْمُ عَشَرَةَ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْأَلْوَاحَ فِيهِ التَّوْرَاةُ وَ مَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ مِنْ أَحْكامِ السِّيرِ وَ الْقِصَصَ ثُمَّ أَوْحَى اللَّهُ إِلَى مُوسَى علیه السلام فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ وَعَبَدُوا الْعِجْلَ وَ لَهُ خُوَارٌ فَقَالَ مُوسَى علیه السلام يَا رَبِّ الْعِجْلُ مِنَ السَّامِرِيِّ فَالْخُوَارُ مِمَّنْ قَالَ مِنِّى يَا مُوسَى أَنَا لَمَّا رَأَيْتُهُمْ قَدْ وَلَّوْا عَنِّى إِلَى الْعِجْلِ أَحْبَبْتُ أَنْ أَزِيدَهُمْ فِتْنَةٌ فَرَجَعَ مُوسى كَمَا حَكَى اللَّهُ إِلى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفاً قال يا قَوْمِ أَلم يَعِدُكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً حَسَناً أَ فَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي ثُمَّ رَمَى بِالْأَلْوَاحِ وَأَخَذَ بِلِحْيَةِ أَخِيهِ هَارُونَا وَ رَأْسِهِ يَجُرُّهُ إِلَيْهِ فَقَالَ لَهُ مَا مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَيْتَ أَمْرِي فَقَالَ هَارُونَ علیه السلام كَمَا حَكَى الله يابن أُمَّ لَا تَأْخُذُ بِلِحْيَنِي وَلَا بِرَأْسِي إِنِّي خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرائِيلَ وَ اَرْتَرْقُبْ قَوْلِي فَقَالَ لَهُ بَنُو إِسْرَائِيلَ مَا أَخْلَفْنا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنَا قَالَ مَا خَالَفْنَاكَ وَ لَكِنَّا حُمَلْنَا أَوْزاراً مِنْ زِينَةِ الْقَوْمِ يَعْنِي مِنْ حَلِيْهِمْ فَقَدَفْنَاهَا قَالَ الْتُرَابُ الَّذِي جَاءَ بِهِ السَّامِرِيُّ طَرَحْنَاهُ فِي جَوْفِهِ ثُمَّ أَخْرَجَ السَّامِرِئُ الْعِجْلَ وَ لَهُ خُوَارٌ فَقَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام فَا خَطْبُكَ يا سَامِرِيُّ قَالَ السَّامِرِيُّ بَصُرْتُ بِمَا لَيَنْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةٌ مِنْ أَثَرِ الرَّسُول يَعْنِي مِنْ تَحْتِ حَافِرٍ رَمَكَة جَبْرَئِيلَ فِي الْبَحْرِ فَنَبَذْتُها أَي أَمْسَكْتُهَا وَكَذَلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي أَيْ زَيَّنَتْ

ص: 258

گفت: موسی از شما فرار کرده و اصلا به سوی شما برنمی گردد جواهراتتان را نزد من بیاورید تا خدایی را بر شما بگیرم تا او را عبادت کنید سامری روزی که خداوند فرعون و یارانش را غرق کرد جلوی موسی بود به جبرئیل نگاه کرد سوار بر حیوانی به شکل رمکه (نوعی اسب) بود و هر بار که سمش را بر جایی از زمین می گذاشت آن مکان را تکان می داد سامری به او نگاه کرد و جزء برگزیدگان اصحاب موسی علیه السلام بود و خاک را از جای سم اسب جبرئیل گرفت و آن را در یک کیسه گذاشت و آن کیسه نزدش بود و به آن در نزد بنی اسرائیل افتخار می کرد. زمانی که ابلیس به سوی ها آمد و گوساله را گرفتند به سامری گفت: خاکی را که همراه توست بیاور. سامری آن را آورد. ابلیس آن را در درون شکم گوساله انداخت وقتی که خاک در شکم گوساله ریخته شد حرکت کرد و بر روی او پشم و مو شروع به رشد کرد بنی اسرائیل برای او سجده کردند؛ هفتاد هزار نفر از بنی اسرائیل برای آن سجده کردند. هارون چنانچه خداوند حکایت کرده به آن ها گفت: يَا قَوْمِ إِنَّما فُتِتُمْ بِهِ وَ إِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِي وَ أَطِيعُوا أَمْرِي * قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عَاكِفِينَ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَيْ ینَا مُوسَى؛ قصد کشتن هارون را کردند تا این که از میان آن ها فرار کرد و تا زمانی که میقات موسی علیه السلام بعد از چهل شب تمام شد در همان حال ماندند (اعتکاف نزد گوساله) زمانی که روز دهم ذوالحجه بود خداوند لوح ها را بر او نازل کرد و در آن تورات و هر آن چه نیازمند آن بودند از جمله احکام، زندگی نامه ها و داستان ها در آن بود. سپس خداوند به موسی وحی کرد: فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ ما بعد از تو قومت را امتحان کردیم و سامری آن ها را گمراه کرد و آن ها گوساله را عبادت کردند. و صدایی مانند صدای گاو داشت. موسی علیه السلام گفت: پروردگارا گوساله از جانب سامری است؛ پس صدا برای کیست؟ گفت: از من ای موسی علیه السلام زمانی که آن ها را دیدم از من روی گردان شده اند و به گوساله روی آورده اند دوست داشتم که آن ها را بیشتر امتحان کنم و موسی چنانچه خداوند فرموده است، با حالت خشم و غضب و تأسف به سوی قومش بازگشت و گفت: يَا قَوْم أَلَم يَعِدُكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً حَسَناً أَ فَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي؛ سپس لوح ها را انداخت و ریش و سر برادرش هارون را گرفت و او را به سوی آن کشاند و به او گفت: وقتی که آن ها را دیدی که گمراه شدند چه چیزی باعث شد که دست از متابعت من برداری آیا از دستور من سرپیچی کردی؟ چنان چه خداوند فرموده است، هارون گفت: گما حَكَى اللَّهُ يَابنَ أُمَّ لَا تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَلَا بِرَأْسِي إِنِّي خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِي. بنی اسرائیل به او گفتند: ما أَخْلَفنا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنا؛ ما با تو مخالفت نکردیم. وَ لكِنَّا حُمَلْنا أَوزاراً مِنْ زِينَةِ الْقَوْمِ؛ یعنی از زیورآلات آنان. فَقَذَفناها؛ خاکی را که سامری آورد در شکمش ریختیم سپس سامری گوساله را خارج کرد در حالی که صدا داشت. موسی به او گفت: فَما خَطْبُكَ يا سَامِرِيُّ سامری گفت: بَصُرْتُ بِمَا لَيَنْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُول؛ یعنی از زیر سم اسب جبرئیل در دریا فنبذتها یعنی آن را برداشتم. وَ كَذلِكَ

ص: 259

فَأَخْرَجَ مُوسَى علیه السلام الْعِجْلَ فَأَحْرَقَهُ بِالنَّارِ وَ أَلْقَاهُ فِي الْبَحْرِ ثُمَّ قَالَ مُوسَى علیه السلام لِلسَّامِرِي فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَكَ فِي الْحَيَاةِ أَنْ تَقُولَ لَا مِسَاسَ يَعْنِي مَا دُمْتَ حَيّاً وَ عَقِبَكَ هَذِهِ الْعَلَامَةُ فِيكُمْ قَائِمَةُ أَنْ تَقُولَ لَا مِسَاسَ حَتَّى تُعْرَفُوا أَنَّكُمْ سَامِرِيَّةُ فَلَا يَغْتَرُّوا بِكُمُ النَّاسُ فَهُمْ إِلَى السَّاعَةِ بِمِصْرَ وَ الشَّامِ مَعْرُوفِينَ بلَا مِسَاسَ ثُمَّ هَمَّ مُوسَى بقتل السَّامِرِى فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ لَا تَقْتُلُهُ يَا مُوسَى علیه السلام فَإِنَّهُ سَخِيٌّ فَقَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام انظر إلى إليكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفاً لتحرقَتْهُ ثُمَّ لَنسِفَنَّهُ فِي الْيَمُ نَسْفاً إِنَّمَا الكُمُ اللهُ الذي لا إلهَ إِلَّا هُوَ وَسِعَ كُلَّ شَيْءٍ عِلماً﴾. (1)

* السّامريّ

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ فِي التَّابُوتِ الْأَسْفَلِ سِتَةَ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَسِتَةَ مِنَ الْآخِرِينَ فَأَمَّا السِّتَّةُ مِنَ الْأَوَّلِينَ فَابْنُ آدَمَ قَاتِلُ أَخِيهِ وَ فِرْعَوْنُ الْفَرَاعِنَة وَ السَّامِرِيُّ وَالدَّجَّالُ كِتَابُهُ فِي الْأَوَّلِينَ وَ يَخْرُجُ فِي الْآخِرينَ وَهَامَانُ وَقَارُونُ وَالسَّنَّةُ مِنَ الآخرين﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿فَرَجَعَ مُوسَى إِلى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفاً قال يا قَوْمِ أَلَرْيَعِدُكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً حَسَناً أَفَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدي﴾. (86)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَرَجَعَ مُوسى كَمَا حَكَى اللَّهُ إِلى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفَاً قَالَ يَا قَوْمِ أَلَرْيَعِدُكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً حَسَناً أَفَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي لم رَمَى بالألواح وأخذ بلحية أخِيهِ هَارُونَ علیه السلام وَ رَأْسِهِ يَجْرُهُ إِلَيْهِ فَقَالَ لَهُ مَا مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ وَأَخَذَ صلُّوا أَلا تَتَّبعن أَ فَعَصَيْتَ أَمْرِى فَقَالَ هَارُونَ علیه السلامكَمَا حَكَى الله يَابنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلخَينِي وَلا برَأْسِي إِنْ خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَمْ تَرْقُب قولي﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿قالُوا ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنا وَ لكِنَّا حُمَلْنَا أَوْزاراً مِنْ زِينَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنَاهَا فَكَذِلِكَ أَلْقَى السَّامِرِيُّ﴾. (87)

ص: 260

سَوَّلَتْ لِي نَفْسِ؛ یعنی نفسم آن را برای من چنین زینت داد. موسی گوساله را خارج کرد و آن را با آتش سوزاند و در دریا انداخت. سپس موسی به سامری گفت: فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَكَ فِي الْحَيَاةِ أَنْ تَقُولَ لا مساس؛ یعنی تا زمانی که زنده ای در پشت تو این علامت هست و تا آخر عمر به شما می گویند: لا مساسَ؛ لمس نکن تا این که بدانند شما سامری هستید و مردم از شما فریب نخورند. آن ها هم اکنون در مصر و شام معروف به لا مساس هستند. سپس قصد کرد که سامری را بکشد خداوند به او وحی کرد: ای موسی او را نکش او بخشنده است. موسی به او گفت رُ إِلى الهِكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفا لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَفْسِفَنَّهُ فِي الْيَمٌ نَسْفاً إِنَّمَا إِهْهَكُمُ اللهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَسِعَ كُلَّ شَيْءٍ عِلْاً.

* سّامری

1- امام علی علیه السلام- در تابوت ته دوزخ شش نفر از امّت های پیشین جا دارند و شش نفر از امت آخر زمان؛ امّا آن شش نفر که از پیشینیان اند فرزند آدم است که برادرش را کشت و فرعون فرعون ها و سامری است.

موسی خشمگین و اندوهناک به سوی قوم خود بازگشت و گفت ای قوم من مگر پروردگارتان وعده ی نیکویی به شما نداد؟ آیا مدت [جدایی من از] شما به طول انجامید، یا می خواستید غضب پروردگارتان بر شما نازل شود که از وعده ی من تخلف کردید؟ (86)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَرَجَعَ مُوسَى كَمَا حَكَى اللهُ إِلى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفاً قَالَ يَا قَوْمِ أَلَرْ يَعِدُكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً حَسَناً أَفَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَخْلَفَتُمْ مَوْعِدِي سپس الواح را به کناری پرتاب کرد و محاسن و موی سر برادرش هارون را گرفته و به طرف خویش کشید و از او پیرامون گمراهی بنی اسرائیل و سرپیچی او از فرمانش در مدت غیبت توضیح خواست هارون اظهار داشت: من ترسیدم اگر با آن ها به مخاصمه پردازم میانشان تفرقه ایجاد شود و تو در بازگشت فکر کنی گفته ی تو را ارج ننهاده و باعث جدایی آن ها گشتم؛ «ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَيْتَ أَمْرِي قَالَ يَا بْنَ أُمَّ لَا تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَ لَا بِرَأْسِي إِنِّي خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِي.

گفتند: «ما به میل و ارادهی خود از وعده ی تو تخلف نکردیم؛ بلکه مقداری از زیورهای قوم فرعون را [که با خود داشتیم] افکندیم و سامری این چنین القا کرد. (87)

ص: 261

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَقَالَ لَهُ بَنُو إِسْرَائِيلَ ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنا قَالَ مَا خَالَفْنَاكَ وَلَكِنَّا حملنا أوزاراً مِنْ زِينَةِ الْقَوْمِ يَعْنِي مِنْ حُلَيْهِمْ فَقَدَقْنَاهَا قَالَ الْتُرَابُ الَّذِي جَاءَ بِهِ السَّامِرِيُّ طَرَحْنَاهُ فِي جَوْفِهِ ثُمَّ أَخْرَجَ السَّامِرِيُّ الْعِجْلَ وَ لَهُ خُوَار﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَأَخْرَجَ هُمْ عِجَلاً جَسَداً لَهُ خُوارٌ فَقَالُوا هذا إِهْكُمْ وَإِلهُ مُوسَى فَنَسِيَ﴾ (88)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- بنی اسرائیل به موسی علیه السلام گفتند: مَا أَخْلَفْنَا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنَا وَلَكِنَّا ما به اختیار خود با تو خلف وعده نکرده ایم. وَلَكِنَّا حُمَلْنَا أَوْزَارًا مِّن زِينَةِ الْقَوْمِ؛ یعنی از زیورآلاتشان. فَقَذَفَنَاهَا؛ یعنی خاکی که سامری با خود آورده بود در شکم گوساله ریختیم. سپس سامری گوساله را بیرون آورد در حالی که گوساله نعره می کشید.

و برای آنان مجسمه ی گوساله ای که صدایی همچون صدای گوساله داشت پدید آورد و گفتند: این خدای شما و خدای موسی است و او [حقیقت را] فراموش کرد پیمانی را که با خدا بسته بود]. (88)

5-1- العسكرى علیه السلام- ﴿فَجَاءَ السَّامِرِيُّ فَشَبَّهَ عَلَى مُسْتَضْعَفِي بَنِي إِسْرَائِيلَ فَقَالَ وَعَدَكُمْ مُوسَى أَنْ يَرْجِعَ إِلَيْكُمْ بَعْدَ أَرْبَعِينَ لَيْلَةَ وَ هَذِهِ عِشْرُونَ لَيْلَةً وَ عِشْرُونَ يَوْمَا تَمَّتْ أَرْبَعُونَ أَخْطَاً مُوسَى علیه السلام رَبَّهُ وَ قَدْ أَتَاكُمْ رَبُّكُمْ أَرَادَ أَنْ يُرِيَكُمْ أَنَّهُ قَادِرُ عَلَى أَنْ يَدْعُوَكُمْ إِلَى نَفْسِهِ بِنَفْسِهِ وَ أَنَّهُ لَمْ يَبْعَثْ مُوسَى لِحَاجَة مِنْهُ إِلَيْهِ فَأَظْهَرَ لَهُمُ الْعِجْلَ الَّذِي كَانَ عَمِلَهُ فَقَالُوا كَيْفَ يَكُونُ الْعِجْلُ إِلَهَنَا قَالَ إِنَّمَا هَذَا الْعِجْلُ يُكَلِّمُكُمْ مِنْهُ رَبُّكُمْ كَمَا كَلَّمَ مُوسَى علیه السلام مِنَ الشَّجَرَةِ فَلَمَّا سَمِعُوا مِنْهُ كَلَاماً قَالُوا لَهُ إِنَّهُ فِي الْعِجْل كَمَا فِي الشَّجَرَةَ فَضَلُّوا بِذَلِكَ وَأَضَلُّوا فَلَمَّا رَجَعَ مُوسَى علیه السلام إِلَى قَوْمِهِ قَالَ يَا أَيُّهَا الْعِجْلُ أَ كَانَ فِيكَ رَبُّنَا كَمَا يَزْعُمُ هَؤُلَاءِ فَنَطَقَ الْعِجْلُ وَ قَالَ عَزَّ رَبُّنَا مِنْ أَنْ يَكُونَ الْعِجْلُ حَاوِياً لَهُ أَوْ شَيْءٌ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ الْأَمْكِنَة عَلَيْهِ مُشْتَمِلا لَا وَاللَّهِ يَا مُوسَى علیه السلام وَلَكِنَّ السَّامِرِئَ نَصَبَ عِجْلًا مُؤَخَّرُهُ إِلَى حَائِطِ وَحَفَرَ فِي الْجَانِبِ الْآخَرَ فِي الْأَرْضِ وَأَجْلَسَ فِيهِ بَعْضَ مَرَدَتِهِ فَهُوَ الَّذِي وَضَعَ فَاهُ عَلَى دُبُرِهِ وَ تَكَلَّمَ مَا تَكَلَّمَ لَمَّا قَالَ هَذَا إِهْكُمْ وَ إِلهُ مُوسَى يَا مُوسَى بْنَ عِمْرَانَا مَا خَذَلَ هَؤُلَاءِ بِعِبَادَتِي وَ اتِّخَاذِي إِلَهَا إِنَّا لِتَهَاوِنِهِمْ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدِ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ وَ جُحُودِهِمْ بِمُوَالَاتِهِمْ وَ بِنُبُوَّة النَّبِيِّ وَوَصِيَّةِ الْوَصِيِّ حَتَّى أَذَاهُمْ إِلَى أَنِ اتَّخَذُونِى إِلَهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَإِذَا كَانَ اللَّهُ تَعَالَى إِنَّمَا خَذَلَ عَبَدَةَ الْعِجْلَ لِتَهَاوِنِهِمْ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدِ وَ وَصِيَّهِ عَلَى الفَمَا تَخَافُونَ مِنَ الْخِذْلَانِ الْأَكْبَرِ فِي مُعَانَدَتِكُمْ لِمُحَمَّدِ وَ على علیه السلام علم و قَدْ شَاهَدتُمُوهُمَا وَ تَبَيَّنْتُمْ آيَاتِهِمَا وَ دَلَائِلَهُمَا﴾. (1)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْن أَبي حَمْزَةَ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمَّا أَخْبَرَ مُوسَى أَنَّ قَوْمَهُ اتَّخَذُوا عِجْنَا لَهُ خُوَارُ فَلَمْ يَقَعْ مِنْهُ مَوْقِعَ الْعِيَانِ فَلَمَّا رَآهُمْ اشْتَدَّ فَأَلْقَى الْأَلْوَاحَ مِنْ يَدِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَلِلرُّؤْيَةِ فَضْلُ عَلَى الْخَبَرِ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿أَفَلا يَرَوْنَ أَلا يَرْجِعُ إِلَيْهِمْ قَوْلاً وَ لا يَمْلِكُ هُمْ ضَرًّا وَلا نَفْعاً﴾ (89)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أفَلا يَرَوْنَ أَلَّا يَرْجِعُ إِلَيْهِمْ قَوْلًا يَعْنِي لَا يَتَكَلَّمُ الْعِجْلُ وَ لَيْسَ لَهُ مَنْطِق﴾. (3)

ص: 264

5-1- امام عسکری وقتی سیروز گذشت و موسی بازنگشت سامری به نزد جهال و مستضعفین بنی اسرائیل رفت و به آن ها گفت: (موسی علیه السلام) به شما وعده داد که بعد از سیروز باز گردد اکنون این مدت شد سپری و موسی ا باز نگشته حتماً موسی علیه السلام از امر پروردگار نافرمانی کرده و پروردگارتان اراده کرده که به شما نشان دهد؛ می تواند خودش به نفسه شما را دعوت کند و احتیاجی به ارسال موسی ندارد. آن وقت گوساله ای را که ساخت خودش بود به آن ها نشان داد آن ها گفتند: چگونه این گوساله می تواند معبود ما باشد؟ سامری گفت: این گوساله با شما درباره ی پروردگارتان سخن می گوید همان طور که با موسی علیه السلام از ورای درخت سخن می گفت. وقتی آن ها این گفتار را از او شنیدند گفتند: «پروردگار ما در گوساله است همان طور که در درخت بود و به این ترتیب هم خود گمراه شدند و هم دیگران را گمراه کردند زمانی که موسی علیه السلام به سوی قومش بازگشت متوجه گوساله شد و در حضور مردم به او خطاب کرد ای گوساله آیا همان طور که این مردم گمان کرده اند پروردگارت در تو حلول کرده گوساله پاسخ داد: ای موسی علیه السلام به خدا قسم پروردگار ما از این که گوساله یا چیزی مثل درخت یا هر مکان دیگری او را در بر بگیرد و بر او مشتمل شود، منزه است اما سامری گوساله را در کنار دیوار قرار داد و از جانب دیگر از زیر زمین بعضی از پیروان مرتد خود را مخفی کرد و آن ها دست در دهان گوساله کرده و خود به جای او سخن گفتند: این معبود شما و معبود موسی علیه السلام است اما گوساله به سخن آمد و گفت ای موسی علیه السلام این بندگان خدا بدبخت و مبتلا نشدند مگر به جهت این که در درود فرستادن بر محمّد و آل محمد سستی کردند و در دوستی او و وصی او انکار ورزیدند و مرا به خدایی برگزیدند حال که خداوند به واسطه ی سستی در صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام و اهل بیت اطهر آن ها را به گوساله پرستی مبتلا نمود، چگونه شما از خذلان بزرگتر و دشمنی با محمد و علی علیه السلام نمی ترسید؟ در حالی که آیات و دلایل آشکار حقانیت آن ها را مشاهده کرده اید.

6-1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: وقتی که خداوند متعال به موسی علیه السلام خبر داد که قومش گوساله را عبادت کردند که صدا دارد برای او عینی و قابل درک به نظر نرسید وقتی آن ها را دید ناراحت شد و لوح ها را از دستش انداخت امام صادق علیه السلام فرمود: رؤیت و دیدن بر خبر برتری دارد.

آیا نمی دیدند که [این گوساله] هیچ پاسخی به آنان نمی دهد و مالک هیچ گونه سود و زیانی برای آن ها نیست؟ (89)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- أَفَلا يَرَوْنَ أَلَّا يَرْجِعُ إِلَيْهِمْ قَوْلًا؛ یعنی گوساله حرف نمی زند و منطق ندارد.

ص: 265

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ قَالَ هُمْ هَارُونُ مِنْ قَبْلُ يَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنَتُمْ بِهِ وَ إِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْري﴾ (90)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿كَانَ السَّامِرِيُّ عَلَى مُقَدِّمَةِ مُوسَى علیه السلام يَوْمَ أَغْرَقَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ أَصْحَابَهُ فَنَظَرَ إِلَى جَبْرَئِيلَ وَ كَانَ عَلَى حَيَوَانِ فِي صُورَةٍ رَمَكَةٍ وَ كَانَتْ كُلَّمَا وَضَعَتْ حَافِرَهَا عَلَى مَوْضِعِ مِنَ الْأَرْضِ يَتَحَرَكَ ذَلِكَ الْمَوْضِعُ فَنَظَرَ إِلَيْهِ السَّامِرِيُّ وَكَانَ مِنْ خِيَارٍ أَصْحَابِ مُوسَى علیه السلام فَأَخَذُ التّرابَ مِنْ حَافِر رَمَكَة جَبْرَئِيلَ وَكَانَ يَتَحَرَّكُ فَصَرَّهُ فِي صُرَّةً وَكَانَ عِنْدَهُ يَفْتَخِرُ بِهِ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ فَلَمَّا جَاءَهُمْ إِبْلِيسُ وَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ قَالَ لِلسَّامِرِى هَاتِ الْتُرَابَ الَّذِي مَعَكَ فَجَاءَ بِهِ السَّامِرِيُّ فَأَلْقَاهُ إِبْلِيسُ فِي جَوْفِ الْعِجْل فَلَمَّا وَقَعَ التَّرَابِ فِي جَوْفِهِ تَحَرَّكَ وَخَارَ وَ نَبَتَ عَلَيْهِ الْوَبَرُ وَ الشَّعْرُ فَسَجَدَ لَهُ بَنُو إِسْرَائِيلَ فَكَانَ عَدَدُ الَّذِينَ سَجَدُوا سَبْعِينَ أَلْفاً مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ فَقَالَ لَهُمْ هَارُونُ كَمَا حَكَى اللهُ يا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنْتُمْ بِهِ وَإِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْرِي قَالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عَاكِفِينَ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَيْنَا مُوسى علیه السلام فَهَمُّوا بِهَارُونَ حَتَّى هَرَبَ مِنْ بَيْنِهِمْ وَ بَقُوا فِي ذلك﴾. (1)

2- العسكرى علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي مُحَمَّدِ الْحَسَن بن [عَلَى الْعَسْكَري] عَنْ أَبِيهِ اللهِ وَ ذَكَرَ أَنَّهُ الزَارَ بِهَا فِي يَوْمِ الْغَدِير فَشَكَرَ اللَّهُ تَعَالَى طَاعَتِكَ وَ أَبَانَ عَنْ جَمِيلٍ فِعْلِكَ بِقَوْلِهِ جَلَّ ذِكْرُهُ وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضاتِ اللهِ ثُمَّ مِحْتَتُكَ يَوْمَ صِفِّينَ وَ قَدْ رُفِعَتِ الْمَصَاحِفُ حِيلَةً وَ مَكْراً فَأَعْرِضَ الشَّكُ وَ عُرفَ الْحَقُّ وَاتَّبَعَ الظَّنُّ أَشْبَهَتْ مِحْنَةً هَارُونَ اللَّهِ إِذْ أَمَّرَهُ مُوسَى علیه السلام عَلَى قَوْمِهِ فَتَفَرَّقُوا عَنْهُ وَ هَارُونَ علیه السلام يُنَادِي بِهِمْ وَيَقُولُ يَا قَوْمِ إِنَّا فُتِنْتُمْ بِهِ وَإِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْرِي قَالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عَاكِفِينَ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَيْنَا مُوسى اللهِ وَكَذَلِكَ أَنْتَ لَمَّا رُفِعَتِ الْمَصَاحِفُ قُلْتَ يَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنْتُمْ بِهَا وَ خُدِعْتُمْ فَعَصَوْكَ وَ خَالَفُوا عَلَيْكَ وَاسْتَدْعَوْا نَصْبَ الْحَكَمَيْنِ فَأَبَيْتَ عَلَيْهِمْ وَتَبَرَاتِ إِلَى اللَّهِ مِنْ فِعْلِهِمْ وَ فَوَّضْتَهُ إِلَيْهِمْ فَلَمَّا أَسْفَرَ الْحَقَّ وَ سَفِهَ الْمُنْكَرُ وَاعْتَرَفُوا بِالزَّلَلِ وَ الْجَوْرِ عَنِ الْقَصْدِ وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِهِ وَأَلْزَمُوكَ عَلَى سَفَهِ التَّحْكِيمِ الَّذِي أَبَيْنَهُ وَأَحَبُوهُ وَ حَظَرْتَهُ وَ أَبَاحُوا ذَنْبَهُمُ الَّذِي اقْتَرَفُوه﴾. (2)

ص: 266

و پیش از آن، هارون به آن ها گفته بود ای قوم من شما فقط به وسیله ی آن مورد آزمایش قرار گرفتید و پروردگار شما خداوند رحمان است؛ پس از من پیروی کنید و فرمانم را اطاعت نمایید». (90)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- سامری در روزی که موسی علیه السلام قوم خود را از دریا عبور می داد در جلوی موسى علیه السلام حرکت می کرد و نگاهش به جبرئیل افتاد که بر حیوانی به صورت اسب نشسته بود و هر وقت آن حیوان پای خود را در موضعی می گذاشت؛ آن موضع حرکت می نمود سامری که در آن وقت از اصحاب و یاران موسی بود دست برد و کفی از خاک مرکب جبرئیل را برداشت و آن خاک تحرک داشت، سپس آن خاک را در کیسه ای مخفی کرد و نزد خود نگاه داشت و همواره به وسیله ی آن بر بنی اسرائیل فخر فروشی می کرد. وقتی که ابلیس به نزد آن ها آمد به وسیله ی ذوب کردن زیورآلات برای آن ها گوساله ای ساخت و به سامری گفت: آن خاکی را که از رد پای جبرئیل برداشته ای بیاور» آن گاه ابلیس آن خاک را در دهان گوساله قرار داد وقتی که چنین کرد آرواره ی گوساله زرین حرکت کرد و صدا نمود و بر بدن او پشم و کرک رویید آن وقت بنی اسرائیل برای گوساله به سجده افتادند و تعداد افرادی که گوساله پرست شدند هفتاد هزار نفر بود. در این وقت هارون به آن ها گفت: «يَا قَوْمِ إِنَّما فُتِتُم بِهِ وَإِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْرِي قَالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عَاكِفِينَ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَيْنَا مُوسى؛ سپس آن ها به هارون حمله کردند و هارون مجبور شد از میان آن ها بگریزد و اوضاع بر همین منوال بود.

2- امام عسکری علیه السلام- خدای متعال طاعت تو را تحسین کرد و با آیه ای که در قرآن آورد پرده از کار نیک تو برداشت و فرمود: بعضی از مردم جان خود را به خاطر خشنودی خدا می فروشند. (بقره /207) روز صفین که قرآن ها را به نیرنگ بالا بردند و شک ظاهر شد و با این که حق معلوم بود از ظن و گمان تبعیت شد مصیبت و بلای تو شبیه مصیبت و بلای هارون بود زمانی که موسی علیه السلام او را امیر و جانشین قوم خود کرد و آن ها از دور او پراکنده شدند در حالی که هارون آن ها را صدا می زد و می گفت: يا قَوْمِ إِنَّما فُتِتُم بِهِ وَ إِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِي وَأَطِيعُوا أَمْرِي قَالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عَاكِفِينَ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَيْنَا موسی. همین طور زمانی که قرآن ها بالا برده شد فرمودی ای قوم شما به واسطه ی آن [قرآن ها] آزمایش و فریفته شدید ولی آن ها سرپیچی کردند و با تو مخالفت کردند و خواستند که دو حکم تعیین شود اما تو اکراه داشتی که خواسته ی آن ها انجام شود و از کار آن ها برائت جستی و به خودشان واگذار کردی زمانی که حق روشن شد و حماقت منگر آشکار گردید و آن ها اعتراف به لغزش و انحراف از حد اعتدال کردند شروع به اختلاف کرده و تو را وادار کردند کار سفیهانه آن ها را که همان حکمیت بود و تو از آن اکراه داشتی و از آن منع کرده بودی و آن ها مایل به آن بودند لغو کنی و آن ها گناهی که مرتکب شده بودند را مباح دانستند.

ص: 267

قوله تعالى: ﴿قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عاكِفِينَ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَيْنَا مُوسَى﴾ (91)

قوله تعالى: ﴿قال يا هارُونُ مَا مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا﴾ (92)

1- على بن إبراهيم علیه السلام- ﴿فَرَجَعَ مُوسى علیه السلام كَمَا حَكَى اللَّهُ إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفاً قَالَ يَا قَوْمِ أَلَمْ يَعِدُكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً حَسَناً أ فَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أمْ أرَدْتُمْ أَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبُ مِنْ رَّبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي ثُمَّ رَمَى بِالْأَلْوَاحِ وَ أَخَذَ بِلِحْيَةِ أَخِيهِ هَارُونَ علیه السلام وَ رَأْسِهِ يَجُرُّهُ إِلَيْهِ فَقَالَ لَهُ مَا مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلا تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَيْتَ أَمْرِي فَقَالَ هَارُونَ الله كَمَا حَكَى الله يابن أم لا تَأْخُذُ بِلحْيَنِي وَ لا بِرَأْسِي إِنْ خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَمْ تَرْقُبْ قَوْلِى﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿على بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَخْبِرْنِي عَنْ مُوسَى فَلِمَ أَخَذَ برَأْسِهِ يَجُرُّهُ إِلَيْهِ وَ بِلِحْيَتِهِ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ فِي الْخَاذِهِمُ الْعِجْلَ وَ عِبَادَتِهِمْ لَهُ ذَنْبُ فَقَالَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِكَ بِهِ لِأَنَّهُ لَمْ يُفَارِقُهُمْ لَمَّا فَعَلُوا ذَلِكَ وَ لَمْ يَلْحَقِّ بِمُوسَى وَكَانَ إِذَا فَارَقَهُمْ يَنْزِلُ بِهِمْ الْعَذَابُ ألَا تَرَى أَنَّهُ قَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام يا هارون علیه السلام ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَيْتَ أَمْرِي قَالَ هَارُونُ علیه السلام لَوْ فَعَلْتُ ذَلِكَ لَتَفَرَّقُوا وَ إِنِّي خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ لِي فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرائِيلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِي﴾. (2)

3- أميرالمؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْمٍ قَالَ: كُنَّا جُلُوساً حَوْلَ امير المؤمنين على بن أبي طالب علیه السلام و حَوْلَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُ قَائِلُ يَا أمير المؤمنين علیه السلام لهِ لَوِ اسْتَنْفَرْتَ النَّاسَ فَقَامَ وَ خَطَبَ إِلَى أَنْ قَالَ فَقَالَ ابْنُ قَيْس وَ غَضِبَ مِنْ قَوْلِهِ فَمَا مَنَعَكَ يَا ابْنَ أَبِي طَالِب علیه السلام حِينَ بُويعَ أَبُو بَكْر بَنِي تَيْمِ وَ أَخُو بَنِي عَدِيِّ بْنِ كَعْبٍ وَ أَخُو بَنِي أُمَيَّةَ بَعْدَهُمْ أَنْ تُقَاتِلَ وَ تَضْرِبَ بِسَيْفِكَ ثُمَّ قَالَ اللَّهِ يَا ابْنَ قَيْسِ اسْمَعِ الْجَوَاب لَمْ يَسْتَعْنِي مِنْ ذَلِكَ الْجُيْنُ وَ لَا كَرَاهَةً لِلقَاءِ رَبِّي وَ أَنْ لَا أَكُونَ أَعْلَمُ

ص: 268

ولی آن ها گفتند ما همچنان گِردِ آن می مانیم و آن را پرستش می کنیم تا موسی به سوی ما بازگردد». (91)

[هنگامی که موسی بازگشت] گفت ای هارون هنگامی که دیدی آن ها گمراه شدند، چه چیز مانع بود»؟ (92)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- موسی علیه السلام خشمگین و اندوهگین به سوی قومش بازگشت و وعده ی خداوند را به آن ها متذکر شد و از این که به علت طولانی شدن مدت مأموریتش خشم خداوند را برای خود خریده اند و برخلاف وعده عمل کرده اند آن ها را مرد عتاب خویش قرار داد. ﴿مُوسى إِلى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفاً قالَ يا قَوْمِ أَلَمْ يَعِدُكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً حَسَناً أَفَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي﴾؛ سپس الواح را به کناری پرتاب کرد و محاسن و موی سر برادرش هارون را گرفته و به طرف خویش کشید و از او پیرامون گمراهی بنی اسرائیل و سرپیچی او از فرمانش در مدت غیبت توضیح خواست هارون اظهار داشت: «من ترسیدم اگر با آن ها به مخاصمه پردازم میانشان تفرقه ایجاد شود و تو در بازگشت فکر کنی گفته ی تو را ارج ننهاده و باعث جدایی آن ها گشتم؛ ﴿ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَيْتَ أَمْرِي قَالَ يَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذُ بِلِحْيَتِي وَ لا بِرَأْسِي إِنِّي خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِي﴾.

2- امام صادق علیه السلام- سالم گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم که مرا از موسی علیه السلام باخبر ساز موسى علیه السلام چرا سر و ریش او را گرفت و به سوی خود کشید با این که هارون در گوساله پرستی بنى إسرائيل تقصیری نداشته بلکه عبادت گوساله را هم گناه می دانسته است فرمود: «برای آن که چرا بنی اسرائیل را رها نکرد و به موسی علیه السلام ملحق نشد و اگر از میان بنی اسرائیل بیرون رفته بود به واسطه ی گوساله پرستیدنشان عذاب بر آن ها نازل می شد. آیا نمی بینی موقعی که بازگشت، به هارون گفت: ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَيْتَ أَمْرِي؛ هارون گفت: «اگر چنین می کردم بنی اسرائیل متفرق می شدند و ترسیدم اگر به دنبال تو بیایم به من عتاب و تندی کنی و بگویی تو سبب شدى كه بنى إسرائيل متفرق و پراکنده شدند و به سخن و دستورم اعتنایی ننمودی با این که در تبلیغ دستورات تو کوشش دارم».

3- امام علی علیه السلام- سلیم گوید: در اطراف امیرالمؤمنین علیه السلام نشسته بودیم و گروهی از اصحاب نزد آن حضرت بودند یک نفر عرض:کرد یا امیرالمؤمنین چه خوب است مردم را برای رفتن به جنگ ترغیب فرمایی» حضرت برخاست و خطبه ای ایراد کرد ... اشعث بن قیس در حالی که از سخن حضرت به غضب آمده بود گفت: ای پسر ابیطالب چه مانعی داشتی هنگامی که با ابوبکر و عمر و بعد از آن ها با عثمان بیعت شد جنگ کنی و شمشیر بزنی؟ تو از روزی که به عراق آمده ای برای ما خطبه ای نخواندهای مگر این که در آن قبل از این که از منبر پایین بیایی. گفته ای به خدا قسم من سزاوارترین مردم نسبت به آنان هستم و از هنگامی که خداوند محمد ال را قبض روح کرده همچنان مظلوم بوده ام چه چیزی تو را مانع شده که با شمشیرت از مظلومیت خود دفاع کنی؟

ص: 269

أَنَّ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرُ لِى مِنَ الدُّنْيَا وَالْبَقَاءِ فِيهَا وَلَكِنْ مَنَعَنِي مِنْ ذَلِكَ أَمْرُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَعَهْدُهُ إِلَيَّ أَخْبَرَنِي رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم بمَا الْأُمَّةُ صَانِعَةُ بَعْدَهُ فَلَمْ أَكُ بِمَا صَنَعُوا حِينَ عَايَنْتُهُ بِأَعْلَمَ بِهِ وَلَا أَشَدَّ اسْتِيقَاناً مِنِّى بهِ قَبْلَ ذَلِكَ بَلْ أَنَا بِقَوْل رَسُول الله له أشَدُّ يَقِيناً مِنِّي بِمَا عَايَنْتُ وَ شَهِدْتُ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَمَا تَعْهَدُ إِلَيَّ إِذَا كَانَ ذَلِكَ قَالَ إِنْ وَجَدْتَ أَعْوَانَا فَانْبِدْ إِلَيْهِمْ وَ جَاهِدْهُمْ وَإِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَكُفَّ يَدَكَ وَ احْقِنْ دَمَكَ حَتَّى تَجِدَ عَلَى إِقَامَةِ الدِّينِ وَ كِتَابِ اللَّهِ وَسُنَّتِي أَعْوَاناً وَأَخْبَرَنِي أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَخْذُلْنِي وَ تُبَايِعُ غَيْرِى وَ أَخْبَرَنِي أَنَّى مِنْهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ الله مِنْ مُوسَى علیه السلام وَ أَنَّ الْأُمَّةَ سَيَصِيرُونَ بَعْدَهُ بِمَنْزِلَة هَارُونَا وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ الْعِجْلَ وَ مَنْ تَبِعَهُ إِذْ قَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام يا هارون ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَيْتَ أَمْرِي قَالَ يَابْنَ أُمَّ لَا تَأْخُذُ بِلِحْيَتِي وَ لَا بِرَأْسِي إِنِّي خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ لَمْ تَرْقُ-بْ قَوْلِي وَإِنَّمَا يَعْنِي أَنَّ مُوسَى أَمَرَ هَارُونَ ال حِينَ اسْتَخْلَفَهُ عَلَيْهِمْ إِنْ ضَلُّوا فَوَجَدَ أَعْوَانَا أَنْ يُجَاهِدَهُمْ وَ إِنْ لَمْ يَجِدْ أَعْوَاناً أَنْ يَكُفَّ يَدَهُ وَيَحْقِنَ دَمَهُ وَ لَا يُفَرِّقَ بَيْنَهُمْ وَ إِنِّي خَشِيتُ أَنْ يَقُولَ ذَلِكَ أَخِي رَسُولَ الله لِمَ فَرَقْت بَيْنَ الأمَّة وَلَمْ تَرْقُبُ قَوْلِى وَقَدْ عَهِدْتُ إِلَيْكَ أَنَّكَ إِنْ لَمْ تَجِدُ أَعْوَاناً أَنْ تَكُفَّ يَدَكَ وَ تَحْقِنَ دَمَكَ وَ دَمَ أَهْلِكَ وَ شِيعَتِكَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿أَلا تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَيْتَ أَمْرِي﴾ (93)

قوله تعالى: ﴿قالَ يَابْنَ أُمَّ لا تَأْخُذُ بِلِحْيَتِي وَ لَا بِرَأْسِي إِنِّي خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَني إسرائيلَ وَ لَمْ تَرْقُبُ قَوْلي﴾ (94)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: ... فَقُلْتُ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام فَكَمْ مَكَثَ مُوسَى علیه السلام غَائِباً عَنْ أُمِّهِ حَتَّى رَدَّهُ اللَّهُ عَلَيْهَا قَالَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ فَقُلْتَ وَكَانَ هَارُونَ * أَخَا مُوسَى علیه السلام لأبيهِ وَأُمِّهِ قَالَ نَعَمْ أمَا تَسْمَعُ اللَّهَ يَقُولُ يَابنَ أَمْ لا تَأْخُذُ بِلحْيَنِي وَ لا بِرَأْسِي فَقُلتُ فَأَيُّهُمَا كَانَ أَكْبَرَ سِنَا قَالَ هَارُونَ علیه السلام﴾. (2)

ص: 270

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ای پسر قیس سخنت را گفتی جواب را بشنو ترس و یا کراهت از لقای پروردگار مرا از این اقدام مانع ،نبوده و نه این که نمی دانستم آن چه نزد خداست از دنیا و بقاء در آن برای من بهتر است. آن چه مرا از این کار مانع شد امر پیامبر صلی الله علیه و آله و پیمان او با من بود. پیامبر صلی الله علیه و آله به من خبر داد که امت بعد از او با من چه خواهند کرد. بنابراین هنگامی که کارهایشان را با چشم می دیدم علم من و یقینم قوی تر از قبل نبود بلکه من به سخن پیامبر صلی الله علیه و آله بیشتر از آن چه با چشم دیدم و شاهد بودم یقین داشتم. عرض کردم: ای رسول خدا وقتی چنین کارهایی به وقوع پیوست چه سفارشی به من می فرمایی»؟ فرمود: «اگر یارانی پیدا کردی به آنان اعلان جنگ کن و با ایشان جهاد کن و اگر یارانی نیافتی دست نگهدار و خون خود را حفظ کن تا زمانی که برای برپایی دین و کتاب خدا و سنت من یارانی پیدا کنی و پیامبر صلی الله علیه و آله به من خبر داد که به زودی امّت مرا خوار کرده و با غیر من بیعت می کنند و تابع دیگری می شوند و پیامبر صلی الله علیه و آله به من خبر داد که من نسبت به او همچون هارون نسبت به موسی علیه السلام هستم و امّت بعد از او به منزله ی هارون و پیروانش و گوساله و پیروانش خواهند شد، آن جا که موسی علیه السلام گفت: «يا هارُونُ ، ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَيْتَ أَمْرِي؛ و فرمود: گفت: «فرزند مادرم این گروه مرا در فشار گذاردند و ناتوان کردند و نزدیک بود مرا بکشند. (اعراف/150) و فرمود: إِبْنَ أُمَّ لَا تَأْخُذُ بِلِحْيَتِي وَلَا بِرَأْسِي إِنِّي خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَمْ ترقب قولي؛ ای هارون چرا وقتی دیدی مردم گمراه می شوند دست از متابعت من برداشتی؟ آیا با فرمان من مخالفت کردی؟ گفت ای پسر مادرم! این قوم مرا ضعیف شمردند و نزدیک بود مرا بکشند و گفت: ای پسر مادرم گریبان مرا مگیر و دست از سرم بردار من ترسیدم بگویی این بني إسرائيل اختلاف انداختی و گفتار مرا مراعات نکردی مقصود پیامبر صلی الله علیه و آله (صلی الله علیه و آله) این بود که موسی علیه السلام وقتی هارون را جانشین خود در میان آنان قرار داد به او دستور داد که اگر گمراه شدند و یارانی پیدا کرد با آنان جهاد نماید و اگر یارانی پیدا نکرد خودداری کند و خون خود را حفظ کند و بین آنان تفرقه نیندازد. من هم ترسیدم برادرم پیامبر صلی الله علیه و آله همین سخن را به من بگوید چرا بین امّت تفرقه انداختی و مراعات سخن مرا نکردی در حالی که با تو عهد کرده بودم که اگر یارانی نیافتی دست نگه داری و خون خود و اهل بیت و شیعیانت را حفظ کنی»؟

که از من پیروی کنی؟ آیا فرمان مرا عصیان نمودی؟! (93)

[هارون] گفت: «ای فرزند مادرم! ای برادر ریش و سر مرا مگیر! زیرا من ترسیدم بگویی تو میان بنی اسرائیل تفرقه انداختی و سفارش مرا مراعات نکردی (94)

1- امام باقر علیه السلام- محمد بن مسلم گوید از امام باقر علیه السلام سؤال کردم: «موسی علیه السلام چند وقت از مادرش جدا بود تا سرانجام خداوند وی را به مادرش بازگرداند؟ فرمود: «سه روز». و گفتم: «پس هارون برادر تنی موسی علیه السلام بود؟ فرمود: «بله. مگر نشنیده ای که خداوند فرموده است: ﴿يَابنَ أُم لا تَأْخُذُ بِلِحْيَتِي وَ لا بِرَأْسي﴾ پرسیدم: «کدام یک بزرگتر است»؟ گفت: «هارون».

ص: 271

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَخْبِرْنِي عَنْ هَارُونَ علیه السلام لِمَ قَالَ لِمُوسَى علیه السلام يَابنَ أُمَّ لَا تَأْخُذُ بِلِحْيَتِي وَلَا بِرَأْسِي وَلَمْ يَقُلْ يَا ابْنَ أَبِي فَقَالَ إِنَّ الْعَدَاوَاتِ بَيْنَ الْإخْوَة أَكْثَرُهَا تَكُونُ إِذَا كَانُوا بَنِي عَلَّاتٍ وَ مَتَى كَانُوا بَنِي أُمِّ قَلَّتِ الْعَدَاوَةُ بَيْنَهُمْ إِلَّا أَنْ يَنْزِغَ الشَّيْطَانُ بَيْنَهُمْ فَيُطِيعُوهُ فَقَالَ هَارُونُ علیه السلام لِأَخِيهِ مُوسَى علیه السلام يَا أَخِي الَّذِي وَلَدَتْهُ أُمِّي وَ لَمْ يَلِدْنِي غَيْرُ أُمِّهِ لَا تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَ لَا بِرَأْسِي وَلَمْ يَقُلْ يَا ابْنَ أَبِى لِأَنَّ بَنِى الْأَبِ إِذَا كَانَتْ أُمَّهَاتُهُمْ شَتَّى لَمْ تُسْتَبْعَدِ الْعَدَاوَةُ بَيْنَهُمْ إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ مِنْهُمْ وَإِنَّمَا تَسْتَبْعَدُ الْعَدَاوَةُ بَيْنَ بَنِي أُمِّ وَاحِدَة﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قالَ فَمَا خَطْبُكَ يا سَامِرِيُّ﴾ (95)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ أَخْرَجَ السَّامِرِيُّ الْعِجْلَ وَلَهُ خُوَارُ فَقَالَ لَهُ مُوسَى فَا خَطْبُكَ يا سامرى﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قالَ بَصُرْتُ بما لَيَنْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُول فَنَبَذْتُها وَ كَذلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي﴾ (96)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قالَ السَّامِرِيُّ بَصُرْتُ بِمَا لَيَنْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةٌ مِنْ أَثَرِ الرَّسُول يَعْنِي مِنْ تَحْتِ حَافِرٍ رَمَكَة جَبْرَئِيلَ فِي الْبَحْرِ فَنَبَذْتُها أَي أَمْسَكْتُهَا وَ كَذلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي أَنْ زیّنت﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿قالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیاهِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ وَ إِنَّ لَکَ مَوْعِداً لَنْ تُخْلَفَهُ وَ انْظُرْ إِلی إِلهِکَ الَّذِی ظَلْتَ عَلَیْهِ عاکِفاً لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِی الْیَمِّ نَسْفاً ﴾ (97)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَأَخْرَجَ مُوسَى علیه السلام الْعِجْلَ فَأَحْرَقَهُ بالنَّارِ وَأَلْقَاهُ فِي الْبَحْرِ ثُمَّ قَالَ مُوسَى علیه السلام لِلسَّامِرِى فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَكَ فِي الْحَيَاةِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ يَعْنِي مَا دُمْتَ حَيّاً وَ عَقِبَكَ هَذِهِ الْعَلَامَةُ فِيكُمْ قَائِمَةُ أَنْ تَقُولَ لَا مِسَاسَ حَتَّى تُعْرَفُوا أَنَّكُمْ سَامِرِيَّةً فَلَا يَغْتَرُوا بِكُمُ النَّاسُ فَهُمْ إِلَى

ص: 272

2- امام صادق علیه السلام- سالم گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی هارون پرسیدم که چرا به موسی علیه السلام گفت: «يَابنَ أُمَّ لَا تَأْخُذُ بِلِحْيَتِي وَ لا بِرَأْسي و چرا نگفت ای پسر پدرم»؟! امام علیه السلام پاسخ داد: دشمنی میان برادرانی که پدرشان یکی و مادرشان متفاوت است بیشتر است و حال آن که میان برادرانی که مادرشان یکی است دشمنی کمتر است مگر آن که شیطان میان آن ها دشمنی اندازد و آن ها نیز از شیطان پیروی کنند. بنابراین هارون به برادرش گفت: يَابْنَ أُمَّ لَا تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَ لَا بِرَأْسِي برأسي و نگفت: ای پسر پدرم. چرا که برادرانی که مادرانشان متفاوت است، بعید نیس-ت ک-ه دشمنی میانشان باشد، مگر آن که خداوند آن ها را از این دشمنی در امان بدارد و حال آن که دشمنی میان برادران با مادر مشترک بعید می نماید».

[موسی رو به سامری کرد و] گفت: تو چرا این کار را کردی ای سامری»؟ (95)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- سامری از خاکی که داشت در دهان گوساله ریخت و گوساله به صدا در آمد، سپس موسی علیه السلام سامری را فرا خواند و گفت تو چرا این کار را کردی ای سامری؟

گفت: «من چیزی دیدم که آن ها آن را ندیدند؛ من قسمتی از آثار [و در پای] فرستاده خدا، جبرئیل را گرفتم سپس آن را [در درون گوساله] افکندم و این کاری بود که [هوای] نفس من در نظرم جلوه داد. (96)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- سپس موسی علیه السلام سامری را فرا خواند و از او پرسش کرد، سامری گفت: بَصُرْتُ بِمَا لَيَنْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُول؛ یعنی از زیر سم اسب جبرئیل در دریا. فَنَبَذْتُها یعنی آن را برداشتم و كَذلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسي یعنی نفسم آن را برای من چنین زینت داد.

[موسی] گفت برو که مجازات تو در زندگی دنیا این است که [به مردم ] بگویی با من تماس نگیرید و تو میعادی [از عذاب خدا] داری که هرگز از آن تخلف نخواهد شد. [اکنون] به این معبودت که پیوسته آن را پرستش می کردی، بنگر که آن را می سوزانیم؛ سپس تمام ذرات آن را به دریا می پاشیم». (97)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- سپس موسی گوساله را بیرون آورد و آن را آتش زد و خاکسترش را به دریا ریخت، آن گاه به سامری فرمود: فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَكَ فِي الحَياةِ أَنْ تَقُولَ لا مساس يعني تا روزی که زنده هستی علامت تو این است که می گویی نزدیک من نشوید تا بدین وسیله شناخته شوی و کسی فریب تو را نخورد پس اعقاب او تا اکنون نیز در مصر و شام معروف هستند به

ص: 273

السَّاعَةِ بِمِصْرَ وَ الشَّامِ مَعْرُوفِينَ بِلَا مِسَاسَ ثُمَّ هَمَّ مُوسَى علیه السلام َبقَتْلِ السَّامِرِيِّ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ لَا تَقْتُلُهُ يَا مُوسَى علیه السلام فَإِنَّهُ سَخِيٌّ فَقَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام انْظُرْ إِلى إِلهِكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفا لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لتنسفَنَّهُ فِي الْيَمٌ نَسْفاً إِنَّا إِهْكُمُ اللهُ الَّذِي لا إلهَ إِلَّا هُوَ وَسِعَ كُلّ شَيْءٍ عِلماً﴾. (1)

2- العسكرى علیه السلام- ﴿إِنَّ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَمَّا رَجَعَ إِلَيْهِمْ مُوسَى علیه السلام وَ قَدْ عَبَدُوا الْعِجْلَ تَلَقَّوْهُ بِالرُّجُوعِ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ لَهُمْ مُوسَى مَن الَّذِي عَبَدَهُ مِنْكُمْ حَتَّى أَنْفِذَ فِيهِ حُكْمَ اللَّهِ خَافُوا حُكْمَ اللَّهِ الَّذِي يُنْفِذُهُ فِيهِمْ فَجَحَدُوا أَنْ يَكُونُوا عَبَدُوهُ وَ جَعَلَ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ يَقُولُ أَنَا لَمْ أَعْبُدُهُ وَ عَبَدَهُ غَيْرِى وَ وَشَى بَعْضُهُمْ بِبَعْض فَلِذَلِكَ مَا حَكَى اللهُ عَنْ مُوسَى مِنْ قَوْلِهِ لِلسَّامِرِى وَ انْظُرْ إِلى إِلهِكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفَا لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفاً فَأَمَرَهُ اللَّهُ فَبَرَدَهُ بِالْمَبَارِدِ وَأَخَذَ سُحَالَتَهُ فَذَرَأَهَا فِي الْبَحْرِ الْعَدْبِ ثُمَّ قَالَ لَهُمُ اشْرَبُوا مِنْهُ فَشَرَبُوا فَكُلُّ مَنْ كَانَ عَبَدَهُ اسْوَدَّ شَفَتَاهُ وَ أَنْفُهُ مِمَّنْ كَانَ أَبْيَضَ اللَّوْنِ وَ مَنْ كَانَ مِنْهُمْ أَسْوَدَ اللَّوْنِ ابْيَضَّ شَفَتَاهُ وَ أَنْفُهُ فَعِنْدَ ذَلِكَ أَنْفَذَ فِيهِمْ حُكْمَ اللهِ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّ مُوسَى لَمَّا أَبْطَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى يَدَيْهِ أَمْرَ الْعِجْل، فَأَنْطَقَهُ بِالْخَبَرِ عَنْ تَمْوِيهِ السَّامِرِيُّ، فَأَمَرَ مُوسَى علیه السلام أَنْ يَقْتُلَ مَنْ لَمْ يَعْبُدُهُ مَنْ عَبَدَهُ، تَبَراً أَكْثَرُهُمْ وَ قَالُوا: لَمْ نَعْبُدُهُ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِمُوسَى علیه السلام : ابْرُدُ هَذَا الْعِجْلَ الذَّهَبَ بِالْحَدِيدِ بَرْداً، ثُمَّ ذُرَّهُ فِي الْبَحْرِ، فَمَنْ شَرِبَ مِنْ مَائِهِ اسْوَدَّتْ شَفَتَاهُ وَأَنْفُهُ، وَ بَانَ ذَنْبُهُ فَفَعَلَ فَبَانَ الْعَابِدُونَ لِلْعِجْلَ فَأَمَرَ اللَّهُ اثْنَيْ عَشَرَ أَلْفَا أَنْ يَخْرُجُوا عَلَى الْبَاقِينَ شَاهِرِينَ السُّيُوفَ يَقْتُلُونَهُمْ وَنَادَى مُنَادِيهِ: أَلَا لَعَنَ اللَّهُ أَحَداً أَبْقَاهُمْ بِيَدِ أَوْ رِجْلٍ، وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ تَأَمَّلَ الْمَقْتُولَ لَعَلَّهُ تَبَيَّنَهُ حَمِيماً أَوْ قَرِيباً فَيَتَوَفَّاهُ، وَيَتَعَدَاهُ إِلَى الْأَجْنَبِيَّ، فَاسْتَسْلَمَ الْمَقْتُولُونَ فَقَالَ الْقَاتِلُونَ نَحْنُ أَعْظَمُ مُصِيبَةٌ مِنْهُمْ، نَقْتُلُ بِأَيْدِينَا آبَاءَنَا وَ أمَّهَاتِنَا وَأَبْنَاءَنَا وَإِخْوَانَنَا وَ قَرَابَاتِنَا وَ نَحْنُ لَمْ نَعْبُدْ، فَقَدْ سَاوَى بَيْنَنَا وَ بَيْنَهُمْ فِي الْمُصِيبَةِ. فَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَى مُوسَى علیه السلام يَا مُوسَى علیه السلام [إِنِّى] إِنَّمَا امْتَحَنْتُهُمْ بِذَلِكَ لِأَنَّهُمْ (مَا اعْتَزَلُوهُمْ لَمَّا عَبَدُوا الْعِجْلَ، وَلَمْ يَهْجُرُوهُمْ وَلَمْ يُعَادُوهُمْ عَلَى ذَلِكَ قُلْ لَهُمْ: مَنْ دَعَا اللَّهَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيبينَ، يُسَهَّلُ عَلَيْهِ قَتْلُ الْمُسْتَحِقِّينَ لِلْقَتل بذُنُوبِهِمْ فَقَالُوهَا، فَسُهَلَ عَلَيْهِمْ [ ذَلِكَ]، وَ لَمْ يَجِدُوا لِقَتْلِهِمْ لَهُمْ أَلَماً فَلَمَّا اسْتَحَرَّ الْقَتْلُ فِيهِمْ، وَ هُمْ سِمِائَةِ أَلْفِ إِنَّا اثْنَىٰ عَشَرَ أَلْفَا الَّذِينَ لَمْ يَعْبُدُوا

ص: 274

طایفه ای که به آن ها نباید نزدیک شد سپس موسی علیه السلام تصمیم به قتل سامری گرفت، اما خداوند به او وحی نمود: «ای موسی او را مکش، چون او فردی بخشنده و سخی است». آن گاه موسى علیه السلام به او گفت: «انْظُر إِلى إِلهِكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفاً لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفاً إِنَّا إلكُمُ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَسِعَ كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً».

2- امام عسکری علیه السلام- زمانی که موسی به سوی بنی اسرائیل بازگشت و آن ها گوساله را پرستیده بودند. این گونه وانمود کردند که از پرستش آن برگشته.اند موسی علیه السلام به آن ها گفت: «از شما کدامیک گوساله را پرستیده تا حکم خدا را در مورد او اجرا کنم آن ها از اجرای حکم خدا ترسیدند و پرستش گوساله را انکار کردند و هر کدام از آن ها می گفت من نپرستیدم و دیگری پرستیده است و به سخن چینی از یکدیگر پرداختند به همین خاطر خدای متعال در قرآن از زبان موسی علیه السلام به سامری می فرماید: ﴿وَ انْظُرْ إِلى إِلهِكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفَا لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفاً﴾. خداى متعال به موسی علیه السلام امر کرد تا آن گوساله را با وسایلی سرد کرد و سپس پوست آن را گرفت و ذرات آن را در دریای آب شیرین پراکند سپس به آن هاگفت: از آن بیاشامید و آن ها از آن آب خوردند بعد از آشامیدن هر کس که گوساله را پرستیده بود اگر سفید پوست بود لب و بینی اش سیاه شد و اگر گفتند: «مصیبت سیاه پوست بود لب و بینی اش سفید شد». سپس موسی علیه السلام حکم الهی را در حق آن ها اجرا کرد.

3- امام علی علیه السلام- خداوند به موسی علیه السلام فرمان داد که گوساله پرستان را بکشد، اما اکثر آن ها از عبادت گوساله برائت جستند و گفتند ما آن را نپرستیدیم. سپس خداوند به موسی علیه السلام وحی نمود که گوساله را با آهن داغ کرده و آن را در آب بیاندازد و هرکس از آن آب می خورد، اگر از گوساله پرستان بود، لبانش سیاه می شد و بینی او تیره می گشت و گناه او آشکار می شد به این ترتیب عبادت کنندگان گوساله رسوا شدند آن وقت خداوند فرمان داد که دوازده هزار نفر از غیر آن ها با شمشیرهای آخته به جنگ با گوساله پرستان بپردازند و منادی ندا داد: لعنت خدا بر کسی که این ها را با دست و زبان یاری کند و لعنت خدا بر کسی که در کشتن کسی به جهت دوستی و نسبت سستی نماید و به جانب غریبه حمله کند. پس عده ای کشته شدند و جمعی زنده ماندند آن ها که زنده مانده بودند ما از کشته شدگان بیشتر است، چون مجبور شدیم با دست خود پدران و مادران و برادران و نزدیکان خود را بکشیم در حالی که ما مرتکب گناه گوساله پرستی نشدیم پس چرا ما دچار مصیبت شدیم؟ سپسخداوند تعالی به موسی او وحی نمود من آن ها را هم مبتلا به امتحان کردم چون این ها وقتی گوساله پرستی اقوام خود را دیدند از ایشان کناره گیری نکردند و با آن ها مقابله ننمودند، به آن ها بگو هرکس می خواهد رنج کشتن گوساله پرستان بر او آسان شود خدا را به نام محمد و علی و آل طیبین بخواند و آن ها چنین کردند و از آن پس این امر بر آن ها آسان شد و از کشتن گوساله پرستان رنجی احساس نکردند و به این عمل ادامه دادند تا آن که ششصد هزار نفر کشته شدند و آن گاه خداوند به قلب این دوازده هزار نفری که گوساله نپرستیده بودند چنین الهام کرد که آن ها با خود

ص: 275

الْعِجْلَ، وَفَّقَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ فَقَالَ لِبَعْضِهِمْ وَ الْقَتْلُ لَمْ يُفْضِ بَعْدُ إِلَيْهِمْ. فَقَالَ: أَ وَلَيْسَ اللهُ قَدْ جَعَلَ التَّوَسلَ بمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ- أَمْراً لَا يَخِيبُ مَعَهُ طَلَبَةٌ وَ لَا يُرَدُّ بِهِ مَسْأَلَهُ وَهَكَذَا تَوَسَّلَتِ الْأَنْبِيَاءُ وَالرُّسُلُ، فَمَا لَنَا لَا نَتَوَسَّلُ [بهِمْ]: قَالَ: فَاجْتَمَعُوا وَضَحُوا: يَا رَبَّنَا بِجَاهِ مُحَمَّدِ الْأَكْرَمِ، وَ بجَاهِ عَلِيٍّ الْأَفْضَلِ الْأَعْظَمِ وَ بِجَاهِ فَاطِمَةَ الْفُضْلَى وَ بِجَاهِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ سِبْطَى سَيِّدِ النَّبِيِّينَ، وَ شَبَاب أَهْلَ الْجَنَّةَ أَجْمَعِينَ، وَ بِجَاهِ الذُرِّيَّةِ الطَّيبينَ الطَّاهِرِينَ مِنْ آلَ طَه وَيسَ لَمَّا غَفَرْتَ سیدی لَنَا ذُنُوبَنَا، وَغَفَرْتَ لَنَا هَفَوَاتِنَا، وَأَزَلَتَ هَذَا الْقَتَلَ عَنَّا فَذَاكَ حِينَ نُودِيَ مُوسَى علیه السلام مِنَ السَّمَاءِ: أَنْ كُفَّ الْقَتْلَ، فَقَدْ سَأَلَنِي بَعْضُهُمْ مَسْأَلَةَ وَ أَقْسَمَ عَلَيَّ قَسَماً، لَوْ أَقْسَمَ بِهِ هَؤُلَاءِ الْعَابِدُونَ لِلْعِجْل، وَ سَأَلُوا الْعِصْمَةَ لَعَصَمْتُهُمْ حَتَّى لَا يَعْبُدُوهُ وَ لَوْ أَقْسَمَ عَلَيَّ بِهَا إِبْلِيسُ لَهَدَيْتُهُ وَ لَوْ أَقْسَمَ بِهَا [عَلَى] نُمْرُودُ [أَوْ] وَفِرْعَوْنُ لَنَجَّيْتُهُ فَرَفَعَ عَنْهُمُ الْقَتْلَ، فَجَعَلُوا يَقُولُونَ يَا حَسْرَتَنَا أَيْنَ كُنَّا عَنْ هَذَا الدُّعَاءِ ِبمُحَمَّدِ وَ آلِهِ الطَّيبين حَتَّى كَانَ اللَّهُ يَقِينَا شَرَّ الْفِتْنَةَ، وَيَعْصِمُنَا بِأَفْضَلَ الْعِصْمَة﴾. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي يَحْيَى الْوَاسِطِي قَالَ: لَمَّا افْتَتَحَ أمير المؤمنين علیه السلام الْبَصْرَةَ اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَيْهِ وَ فِيهِمُ الْحَسَنُ الْبَصْرِئُ وَ مَعَهُ أَلْوَاحُ فَكَانَ كُلَّمَا لَفَظَ أمير المؤمنين علیه السلام بِكَلِمَة كَتَبَهَا فَقَالَ لَهُ أمير المؤمنين علیه السلام بأعْلَى صَوْتِهِ مَا تَصْنَعُ قَالَ نَكْتُبُ آثَارَكُمْ لِيُحَدِّثَ بِهَا بَعْدَكُمْ فَقَالَ لَهُ أمير المؤمنين علیه السلام أَمَا إِنَّ لِكُلِّ قَوْمٍ سَامِرِيّاً وَ هَذَا سَامِرِيُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِلَّا أَنَّهُ لَا يَقُولُ لَا مِساسَ وَ لكنَّه يَقُولُ لَا قتال﴾. (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ تَفْتَرقُ أُمَّتِي ثَلَاثَ فِرَق فِرْقَةً عَلَى الْحَقِّ لَا يَنْقُصُ الْبَاطِلُ مِنْهُ شَيْئاً يُحِبُّونَنِي وَ يُحِبُّونَ أَهْلَ بَيْتِى مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الذَّهَبِ الْجَيِّدِ كُلَّمَا أَدْخَلْتَهُ النَّارَ فَأَوْقَدْتَ عَلَيْهِ لَمْ يَزِدْهُ إِلَّا جَوْدَةً وَ فِرْقَةُ عَلَى الْبَاطِل لَا يَنْقُصُ الْحَقُّ مِنْهُ شَيْئاً يُبْغِضُونَنِي وَيُبْغِضُونَ أَهْلَ بَيْنِي علیهم السلام مَثَلُهُمْ مَثَلُ الْحَدِيدِ كَلَّمَا أَدْخَلْتَهُ النَّارَ فَأَوْقَدْتَ عَلَيْهِ لَمْ يَزِدْهُ إِنَّا شَرَا وَ فِرْقَةُ مُدَهْدَهَةً عَلَى مِلَّة السَّامِرِي لَا يَقُولُونَ لا مِساسَ لَكِنَّهُمْ يَقُولُونَ لَا قِتَالَ إِمَامُهُمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ قَيْسِ الْأَشْعَرِيُّ﴾. (3)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِي قَالَ فَلَمَّا رَأَى عَلَى علیه السلام أَنَّ الْمَوْتَ عِنْدَ الْجَمَل وَأَنَّهُ مَا دَامَ قَائِماً فَالْحَرْبُ لَا تُطْفَأَ وَضَعَ سَيْفَهُ عَلَى عَاتِقِهِ وَ عَطَفَ نَحْوَهُ وَ أَمَرَ أَصْحَابَهُ بِذَلِكَ ... وَأَمَرَ

ص: 276

گفتند: مگر جز این است که توسل به محمّد و آل محمّد وسیله ای است که خداوند هرگز متوسل به آن را ناامید نمی کند؟ پس ما چرا متوسل به آن ها نمی شویم تا این حکم کشتن گوساله پرستان از ما برداشته شود؟ آن وقت همگی اجتماع کردند و به ضجّه و زاری پرداختند و گفتند: «پروردگارا! به جاه محمد اکرم و به جاه علی افضل و اعظم و به جاه فاطمه صاحب فضل و عصمت و به جاه حسن و حسین علیه السلام حالا دو نواده ی سید و سرور انبیاء صلى الله عليه وآله وسلم که سرور جوانان اهل بهشت هستند و به جاه ذریه ی طیبه آن ها از خاندان طه و پس از تو می خواهیم از گناه ما در گذری و ما را بیامرزی و این حکم قتل و کشتار را از میان ما برداری در همان دم به موسی علیه السلام ندا رسید: «دست از قتل بردار چون بعضی از این قوم مرا به سوگندی قسم دادند که اگر ابلیس و نمرود و فرعون مرا به آن سوگند می دادند هر آینه آن ها را نجات می دادم و درخواستشان را اجابت می کردم پس خداوند حکم قتل را از میان آن ها برداشت و آن گاه با خود گفتند ای افسوس و حسرت بر ما ای کاش زودتر خدا را با این سوگند می خواندیم تا ما را از شر این فتنه حفظ می کرد.

4- امام علی علیه السلام- ابویحیی واسطی گوید: زمانی که امیرالمؤمنین بصره را فتح کرد مردم دور او جمع شدند و حسن بصری میان آن ها بود و همراه خود الواحی داشت که تمام کلمات امیرالمؤمنین علیه السلام را ثبت می کرد امیرالمؤمنین علیه السلام باصدای بلند به او فرمود: «چه می کنی؟ او گفت: آثار شما را می نویسیم تا بعد از شما آن ها را بازگو کنیم امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: هر قومی یک سامری دارد و این فرد سامری این امّت است با این فرق که او نمی گوید لامساسَ؛ بلکه می گوید نجنگید.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- امت من به سه فرقه تقسیم می شوند؛ یک فرقه بر حق بوده و باطل در آن ها راه پیدا نمی کند و به من و اهل بیتم محبّت دارند و مانند طلای ناب هستند که هرگاه به آتش بیندازی و شعله آتش را بر آن افزون ،کنی بر مرغوبیت آن افزوده می.شود فرقه ای دیگر بر باطل اند و بهره ای از حق ندارند و بر من و اهل بیتم بغض می ورزند و مانند آهن هستند که هرگاه آن را به آتش بیفکنی و شعله آتش را بر آن افزون کنی چیزی جز پلیدی به آن افزوده نمی شود. فرقه ای دیگر در نوسان هستند و برآیین سامری اند، لا مساس؛ نمی گویند؛ ولی می گویند لا قتال پیشوای این فرقه عبدالله بن قیس اشعری است.

6- امام علی علیه السلام- از حبّه عرنی گوید: زمانی که امیرالمؤمنین متوجه شد بیشتر کشته ها به خاطر «شتر» است و تا زمانی که شتر پابرجا باشد جنگ نمی خوابد شمشیر را بر دوشش گذاشت و به سمت شتر رفت و اصحابش را امر کرد که همین کار را بکنند ... علی دستور داد تا شتر را بسوزانند و ذرات آن را به باد دهند. سپس فرمود: خدا این چهارپا را لعنت کند چقدر شبیه گوساله

ص: 277

عَلَى علیه السلام بِالْجَمَلِ أَنْ يُحْرَقَ ثُمَّ يُدْرَى فِى الرِّيحِ وَ قال الله: لَعَنَهُ اللَّهُ مِنْ دَابَّةٍ فَمَا أَشْبَهَهُ بِعِجْلٍ بَنِي إسْرَائِيلَ ثُمَّ قرأ وَانظُرْ إِلَى إِلَهِكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفا لَّنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَتَنسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿إِنَّا إِلهُكُمُ اللهُ الَّذي لا إِلهَ إِلا هُوَ وَسِعَ كُلَّ شَيْءٍ عِلْاً﴾ (98)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ مُوسَى علیه السلام هَمَّ بِقَتْلَ السَّامِرِيٌّ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ لَا تَقْتُلُهُ يَا مُوسَى علیه السلام فَإِنَّهُ سَخِيُّ ثُمَّ أَقْبَلَ مُوسَى عَلَى قَوْمِهِ فَقَالَ إِنَّما إِهْكُمُ الْآيَةَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿كَذلِك نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْبَاءِ ما قَدْ سَبَقَ وَ قَدْ آتَيْنَاكَ مِنْ لَدُنَّا ذكراً﴾ (99)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كِتابُ الْغَارَاتِ لِإِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّقَفِيُّ، قَالَ رُوِي أَنَّ عَلِيَا كَتَبَ إِلَى مُعَاوِيَةَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ اميرالمؤمنين علي بن أبي طالب علیه السلام إِلَى مُعَاوِيَةَ وَ بَعْدِ نَحْنُ (آلَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام) الْمَحْسُودُونَ وَأَنْتَ الْحَاسِدُ لَنَا خَلَقَ اللَّهُ آدم بِيَدِهِ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَهُ الملائكة وَ عَلَّمَهُ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا وَاصْطَفَاهُ عَلَى الْعَالَمِينَ فَحَسَدَهُ الشَّيْطَانُ فَكانَ مِنَ الْعَاوينَ وَ نُوح علیه السلام حَسَدَهُ قَوْمُهُ إِذْ قَالُوا ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ ذَلِكَ حَسَدٌ مِنْهُمْ لِنُوحٍ أَنْ يُقِرُّوا لَهُ بِالْفَضّل وَ هُوَ بَشَرُ وَ مِنْ بَعْدِهِ حَسَدُوا هُوداً إِذْ يَقُولُ قَوْمُهُ مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يَأْكُلِّ مِمَّا تَأْكُلُونَ مِنْهُ وَيَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ وَلَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذًا لَخَاسِرُونَ قَالُوا ذَلِكَ حَسَداً أَنْ يُفَضَّلَ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ وَ مِنْ قَبْلِ ذَلِكَ ابْنُ آدم ال قَابِيلُ قَتَلَ هَابِيلَ حَسَداً فَكَانَ مِنَ الْخَاسِرِينَ وَ طَائِفَةٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ إِذْ قَالُوا لِنَبِيُّ هُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِكاً نُقَاتِلُ فِي سَبِيلِ الله فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ لَهُمْ طَالُوتَ مَلِكاً حَسَدُوهُ وَ قالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ كُلَّ ذَلِكَ نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْبَاءِ مَا قَدْ سَبَقَ وَ عِنْدَنَا تَفْسِيرُهُ وَ عِنْدَنَا تَأْوِيلُهُ وَقَدْ خاب من افترى ووَتَعْرِفُ فِيكُمْ شِيْهَهُ وَ أَمْثَالَهُ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ يَحْمِلُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وِزْراً﴾. (100)

ص: 278

بنی اسرائیل بود. سپس این آیه را قرائت کرد ﴿وَ انْظُرُ إِلى الهِكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفَا لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَفْسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفاً﴾.

معبود شما تنها خداوند یگانه است که جز او هیچ معبودی نیست؛ و علم او همه چیز را فراگرفته است. (98)

1- امام صادق علیه السلام- آن گاه موسی علیه السلام خواست تا سامری را بکشد؛ ولی خداوند به موسی وحی فرمود: او را نکش؛ ای موسی! چرا که او انسان بخشنده ای است موسی علیه السلام به سوی قومش برگشت و به آن ها گفت: إِنَّا إِلهُكُمُ اللهُ الَّذي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَسِعَ كُلَّ شَيْءٍ عِلْاً.

این گونه از اخبار پیشین برای تو بازگو می کنیم؛ و ما از نزد خود، ذکری [قرآن] به تو دادیم. (99)

1- امام علی علیه السلام- حضرت علی علیه السلام در نامه ای به معاویه این گونه نوشت از طرف بنده ی خدا امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب به معاویه... ما همان آل ابراهیم هستیم که مورد حسادت واقع شدیم و تو بر ما حسد .کردی خدا آدم را با دست قدرتش آفرید و از روح خود دراو دمید. (سجده/9) و ملائکه را ملزم به سجده بر او کرد و همه ی اسماء را به او آموخت و بر همه ی جهانیان او را برتری داد پس شیطان بر او حسادت کرد و از گمراهان شد. (اعراف/175). قوم نوح علیه السلام به او حسادت کردند زمانی که در حق اوگفت: ند این فرد بشری مانند شماست می خواهد خودش را برتر از شما جلوه دهد. (مؤمنون/24) این حسودی از جانب آنان بر نوح بود که به فضل او اقرار کنند در حالی که او بشر است و پس از او بر هود حسادت ورزیدند آن گاه که به قومش گفت: «این بشری است مثل شما؛ از آن چه می خورید می خورد؛ و از آن چه می نوشید می نوشد! [پس چگونه می تواند پیامبر صلی الله علیه و آله باشد؟] و اگر از بشری همانند خودتان اطاعت ،کنید، مسلماً زیانکارید (مؤمنون/34-33) و آن را از روی حسد گفتند که خداوند هر که را بخواهد برتری می دهد و هرکه را بخواهد به رحمتش مخصوص می گرداند و پیش از آن پسر آدم قابیل از روی حسد هابیل را کشت و از زیانکاران بود و گروهی از بنی اسرائیل به پیامبر صلی الله علیه و آله خود گفتند زمامدار (و فرماندهی) برای ما انتخاب کن! تا (زیر فرمان او) در راه خدا پیکار کنیم (بقره/246) و زمانی که خداوند طالوت را به عنوان فرمانروا بر آنان فرستاد بر او حسادت کردند و گفتند هرگز فرمانروایی بر ما برای او نخواهد بود؛ و پنداشتند که خود بر فرمانروایی سزاوارتر از او هستند همه این موارد را از خبرهایی که گذشته است و تفسیر و تأویلش نزد ماست برایت بیان می کنیم.

هرکس از آن روی گردان شود، روز قیامت بار سنگینی [از گناه] بر دوش خواهد داشت! (100)

ص: 279

قوله تعالى: ﴿خالِدِينَ فِيهِ وَساءَ هُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ حِمْلاً﴾ (101)

قوله تعالى: ﴿يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ وَنَحْشُرُ المُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقاً﴾ (102)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقاً تَكُونُ أَعْيُنُهُمْ مُزْرَقَةً لَا يَقْدِرُونَ أَنْ يَطْرِفُوهَا﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ يَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ نَفْحَةٌ وَاحِدَةٌ فَيَمُوتُ إِبْلِيسُ مَا بَيْنَ النَّفْخَةِ الْأُولَى وَ الثَّانِيَة﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿يَتَخَافَتُونَ بَيْنَهُمْ إِن لَبِثْتُمْ إِلا عَشْراً﴾. (103)

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَوْلُهُ يَتَخَافَتُونَ بَيْنَهُمْ قَالَ: يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُشِيرُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ أَنَّهُمْ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا عَشْرًا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاّ عَشْراً، نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ إِذْ یَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَهً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاّ یَوْماً﴾. (102)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قال الله نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَقُولُونَ إِذْ يَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِيقَة قَالَ أَعْلَمُهُم و أصْلَحْهُمْ يَقُولُونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا يَوْماً﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ يَسْئلُونَكَ عَنِ الجِبال فَقُل يَنْسِفُها رَبِّي نَسْفاً﴾. (105)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ رَجُلًا مِنْ ثَقِيفِ سَأَلَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم كَيْفَ تَكُونُ الْجِبَالُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَعَ عِظَمِهَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ يَسُوقُهَا بأَنْ يَجْعَلَهَا کَالرِّمَالِ ثُمَّ یُرْسِلُ عَلَیْهَا اَلرِّیَاحَ فَتُفَرِّقُهَا﴾. (5)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿رَوَى أَبَانُ بن تَغْلِبَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ فَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي وَضَعْتَهُ عَلَى العلي الْجِبَالِ فَنُسِفَتْ وَوَضَعْتَهُ عَلَى السَّمَاءِ فَانْشَقَّت﴾. (6)

ص: 280

در حالی که جاودانه در آن خواهند ماند؛ و بد باری است برای آن ها در روز قیامت! (101)

روزی که در «صور» دمیده می شود؛ و مجرمان را با بدنهای کبود در آن روز جمع می کنیم. (102)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ نَحْشُرُ المُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقًا؛ چشمانشان کبود شده است به حدی که نمی توانند آن را بچرخانند.

2- امام صادق علیه السلام- يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّور؛ آن روزیست که بار یکم در صور دمیده شود، و ابلیس در میان دم یکم و دوّم صور بمیرد.

آن ها آهسته با هم گفتگو می کنند؛ [بعضی می گویند): شما فقط ده روز [در عالم برزخ] درنگ کردید. (103)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- يَتَخَافَتُونَ بَيْنَهُم؛ در روز قیامت گناهکاران به آهستگی به یکدیگر می گویند که در دنیا تنها ده روز درنگ نموده اند.

ما به آن چه آن ها می گویند آگاه تریم هنگامی که نیکو روش ترین آن ها می گوید: شما تنها یک روز درنگ کردید». (104)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَقُولُونَ إِذْ يَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِيقَةٌ؛ منظور از أَعْلَمُ این است که ما داناترین هستیم و أَعْلَمُ نیز به درستکارترین افراد میان آنان اشاره می کند که می گویند: ان لبِثْتُمْ إِلَّا يَوْمًا.

و از تو درباره ی کوه ها سؤال می کنند؛ بگو [در پایان جهان] پروردگارم آن ها را به کلی [متلاشی کرده] بر باد می دهد» (105)

1- امام صادق علیه السلام- مردی از قبیله ی ثقیف از رسول خدا پرسید: «کوه ها با آن همه عظمتی که دارند در روز قیامت چگونه اند؟ حضرت فرمود: خدای متعال آن ها را حرکت می دهد؛ به این صورت که آن ها را به ریگ تبدیل می کند و باد را بر آن ها می فرستد و آن ها را پراکنده می کند».

2- امام صادق علیه السلام- ابان بن تغلب نقل می کند امام صادق علیه السلام فرمود ... پس از تو خواهش و درخواست می کنم به نام مقدست که چون بر کوه ها بنهی از هم گسسته و فرو می پاشند.

ص: 281

3- الرضا علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ نُعْمَانَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى علیه السلام رَّضَا علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ بِي ثَالِيلَ كَثِيرَةً قَدِ اغْتَمَمْتُ بِأَمْرِهَا فَأَسْأَلُكَ أَنْ تُعَلِّمَنِي شَيْئًا أَنْتَفِعُ بِهِ فَقَالَ اللَّهِ خُدْ لِكُلِّ تُؤْلُولَ سَبْعَ شَعِيرَاتِ وَ اقْراً عَلَى كُل شَعِيرَة سَبْعَ مَرَأتِ إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ إِلَى قَوْلِهِ فَكَانَتْ هَباءً مُنْبَيًّا وَ قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَ وَيَسْتَلُونَكَ عَنِ الْجِبَالِ فَقُلْ يَنْسِفُها رَبِّي نَسْفاً فَيَذَرُهَا قاعاً صَفْصَفاً لا ترى فيها عِوَجاً وَ لا أَمْناً تَأخُذُ الشَّعِيرَ شَعِيرَة شَعِيرَة فَامْسَحُ بها عَلَى كُلِّ تُؤْلُول ثُمَّ صَبِّرْهَا فِي خِرْقَة جَدِيدَة فَارْبطُ عَلَى الْخِرْقَة حَجَراً وَ أَلْقِهَا فِي كَنِيفِ قَالَ فَفَعَلْتُ فَنَظَرْتُ إِلَيْهَا يَوْمَ السَّابِعِ فَإِذَا هِيَ مِثْلُ رَاحَتِي وَ يَنبَغِي أَنْ یَفْعَلَ ذَلِکَ فِی مُحَاقِ اَلشَّهْرِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَيَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً﴾ (106)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَوْلُهُ قاعاً صَفْصَفاً فَالْقَاعُ الَّذِي لَا تُرَابَ عَلَيْهِ وَ الصَّفْصَفُ الَّذِي لَا نَبَاتِ له﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿لا ترى فيها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً﴾ (107)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَبُو هُرَيْرَةَ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ يُبَدِّلُ اللَّهُ الْأَرْضَ غَيْرَ الْأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتِ فَيَبْسُطُهَا وَ يَمُدُّهَا مَدَّ الأدِيمِ الْمُكَافِيِّ لا تَرَى فِيهَا عِوَجاً وَ لا أَمْتاً﴾. (3)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿لَا تَرى فِيهَا عِوَجاً وَ لَا أَمْتاً قَالَ: الْأَمْتُ الارْتِفَاعُ وَ الْعِوَجُ الْحُرُونُ وَ الذكوات﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿يَوْمَئِذٍ يَتَّبِعُونَ الدَّاعِيَ لا عِوَجَ لَهُ وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمن فَلا تَسْمَعُ إِلا هَمْساً﴾. (108)

1- الباقر علیه السلام- ﴿إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَة جَمَعَ اللَّهُ النَّاسَ فِي صَعِيدٍ وَاحِدٍ فَهُمْ حُفَاةٌ عُرَاةٌ فَيُوقَفُونَ فِي الْمَحْشَر حَتَّى يَعْرَقُوا عَرَقاً شَدِيداً فَتَشَتَدُّ أَنْفَاسُهُمْ فَيَمْكُنُونَ فِي ذَلِكَ مِقْدَارَ خَمْسِينَ عَامَ-ا وَ هُوَ قولُ اللهِ وَخَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً﴾. (5)

ص: 282

3- امام رضا علیه السلام- علی بن نعمان گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم من زگیل بسیاری در بدن دارم که اسباب ناراحتی من شده از شما می خواهم چاره ای برای رفع آن بمن یاد که مفید باشد فرمود برای هر کدام از آن ها هفت دانه جو برگیر و بر هر یک هفت بار از اوّل إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ تا كلام حق تعالى: ﴿فَكانَتْ هَباءً مُنْبَيًّا و كلام حق تعالى: وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الجبال فَقُلْ يَنْسِفُها رَبِّي نَسْفاً فَيَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً لا تَرى فِيها عِوَجاً وَ لا أمتا﴾ قرائت كن و بدان بدم، آن گاه دانه دانه برگیر و هر یک را بر زگیلی بسای، سپس همه را در پارچه نشسته ای بریز و آن را با سنگی ببند و در جای تاریکی بیاویز من این دستور را عمل کردم و روز هفتم نگاه کردم دیدم چیزی باقی نمانده و مثل کف دستم صاف شده بود و سزاوار است این کار را در آخر ماه که محاق است (ماه در هیچ جای زمین پیدا نیست) انجام شود.

سپس زمین را صاف و هموار و بی آب و گیاه رها می سازد (106)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله علیه- قَاعًا صَفْصَفًا؛ قَاعًا زمینی است که خاکی ندارد. و صَفْصَفًا؛ زمینی است که هیچ نباتی ندارد.

در آن هیچ پستی و بلندی نمی بینی (107)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوهریره نقل می کند پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خدای متعال زمین را دگرگون کرده به طوری که غیر از زمین کنونی می شود و همچنین آسمان ها را غیر از آسمان کنونی می کند سپس خدای متعال زمین را می گستراند و آن را کاملا پهن می کند؛ لا تَرى فِيهَا عِوَجاً وَ لا أَمْتاً.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- لَا تَرَى فِيهَا عِوَجًا وَلَا أَمْتاً؛ منظور از أمتا؛ ارتفاع های زمین است و مراد از عِوَجًا ناهمواری های زمین و بیشه هاست.

آن روز همه از دعوت کننده ی الهی پیروی نموده و قدرت بر مخالفت او نخواهند داشت و همگی از قبرها برمی خیزند؛ و همه ی صداها در برابر [عظمت] خداوند رحمان خاضع می شود؛ و جز صدای آهسته چیزی نمی شنوی (108)

1- امام باقر علیه السلام- در روز قیامت خداوند مردم را در حالی که پابرهنه و لخت می باشند، در یک سطح همسان جمع می کند و سپس آنان را در صحرای محشر نگه می دارد تا این که به شدت عرق کنند و نفس هایشان به سختی بیرون ،آید آن ها پنجاه سال در آن مکان درنگ می کنند، منظور از آیه: ﴿وَخَشَعَتِ الْأَصْوَاتُ لِلرَّحْمَنِ فَلَا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْسًا﴾ نیز همان است.

ص: 283

2- الصّادق علیه السلام- ﴿الدَّاعِى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (1)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَوْلُهُ يَوْمَئِذٍ يَتَّبِعُونَ الدَّاعِيَ لَا عِوَجَ لَهُ قَالَ مُنَادِياً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿يَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِيَ لَهُ قولاً﴾ (109)

قوله تعالى: ﴿يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَلا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً﴾ (110)

1- الرضا علیه السلام- ﴿عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى قَالَ: سَأَلَنِي أبو قُرَةَ الْمُحَدِّثُ أَنْ أُدْخِلَهُ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ الرضا علیه السلام ... فقالَ لَه أَبُو الْحَسَن قَالَ اللهُ وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً فَإِذَا رَأَتْهُ الْأَبْصَارُ فَقَدْ أَحَاطَتْ بِهِ الْعِلْمُ وَ وَقَعَتِ الْمَعْرِفَةُ فَقَالَ أَبُوقُرَةَ فَتُكَذِّبُ بِالرِّوَايَاتِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ اللَّهِ إِذَا كَانَتِ الرَّوَايَاتُ مُخَالِفَةً لِلْقُرْآن كَذَّبْتُهَا وَ مَا أَجْمَعَ الْمُسْلِمُونَ عَلَيْهِ أَنَّهُ لَا يُحَاطُ بِهِ عِلْمَا وَلَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ﴾. (3)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَوْلُهُ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً قَالَ: مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ مَا مَضَى مِنْ أَخْبَارِ الْأَنْبِيَاءِ وَمَا خَلْفَهُمْ مِنْ أَخْبَارِ الْقَائِم علیه السلام﴾. (4)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَدْ يَئِسَتْ مِن اسْتِنْبَاطِ الْإِحَاطَة بِهِ طَوَامِحُ الْعُقُول وَ نَضَبَتْ عَنِ الْإِشَارَة إلَيْهِ بِالاكْتِنَاهِ بِحَارُ الْعُلُوم ... وَ تَحَيَّرَتِ الْأَوْهَامُ عَنْ إِحَاطَة ذِكْرِ أَزَلِيَّتِه﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ وَ قَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً﴾. (111)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿روَايَةً أَبي أَمَامَةَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ الَّذِي إِذَا دُعِيَ بِهِ أَجَابَ فِي ثَلَاثِ فِي الْبَقَرَة وَ آلِ عِمْرَانَ وَ طه قَالَ أَبُو أُمَامَةَ فِي الْبَقَرَة آيَةُ الْكُرْسِيِّ وَ فِى آل عِمْرَانَ علیه السلام لا إلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ وَ في طه وَ عَنتِ الوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّوم﴾. (6)

ص: 284

2- امام صادق علیه السلام- الدَّاعِي، اميرالمؤمنین علیه السلام است.

3- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- يَوْمَئِذٍ يَتَّبِعُونَ الدَّاعِيَ لَا عِوَجَ لَهُ؛ منظور از آن، منادی خداوند می باشد.

در آن روز شفاعت [هیچ کس] سودی نمی بخشد، جز کسی که خداوند رحمان به او اجازه داده و از گفتار او راضی است. (109)

خداوند آن چه را پیش رو دارند و آن چه را [در دنیا] پشت سر گذاشته اند می داند؛ در حالی که آن ها به او احاطه علمی ندارند (110)

1- امام رضا علیه السلام- صفوان بن یحیی گوید ابوقره از من خواست که او را به محضر امام رضا علیه السلام ببرم ... امام رضا علیه السلام فرمود: و خداوند فرموده است وَلَا يُحِيطُونَ بِهِ عِلما هنگامی که چشم ها او را ببینند، نسبت به او آگاهی حاصل می کنند و به دانش می رسند سپس ابوقره گفت: «آیا روایات را دروغ می خوانی؟ امام رضا علیه السلام در جواب ایشان فرمود: اگر روایات مخالف قرآن باشند، من آنان را دروغ می خوانم و اجماع تمامی مسلمانان این است که نمی توانیم خداوند را در احاطه ی دانش خود در بیاوریم؛ و لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَلَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ».

2- على بن ابراهيم علیه السلام- ﴿يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَ لَا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْمًا؛ منظور از مَا بَيْنَ ایدیهم؛ اخبار پیامبران گذشته و مراد از وَ مَا خَلْفَهُمْ؛ اخبار قائم علیه السلام می باشد. امام علی علیه السلام خردهای سرکش از احاطه به آن مأیوس گشته و پندارها از احاطه ی ذکر أزليتش سرگردان شده است.

و [در آن روز] همه ی چهره ها در برابر خداوند زنده ،پاینده خاضع می شود؛ و آن که بار ستمی بر دوش دارد مأیوس [و زیان کار] است. (111)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در روایت ابوامامه آمده است پیغمبر خدا فرمود: «اسم اعظمی که هرگاه خدای تعالی به آن اسم خوانده شود حاجت بنده خود را بر می آورد در سه سوره است در سوره ی بقره و آل عمران و طه ابوامامه گفته است و اما آن که در سوره ی بقره است، آیة الكرسی است و اما آن که در سوره آل عمران است پس آن این است الم، معبودی جز خداوند یگانه زنده و پایدار و نگهدارنده نیست (آل عمران/12) و امّا آن که در سوره طه است این است و ی عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ.

ص: 285

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّوم أى ذلت﴾. (1)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿سُئِلَ مَا الْحِكْمَةُ فِى أَنَّهُ جُعِلَ لِلصَّلَاةِ الْأَذَانُ وَلَمْ يُجْعَلْ لِسَائِرِ الْعِبَادَاتِ أَذَانِ وَ لَا دُعَاءُ قَالَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ شَبيه بأحْوَال يَوْمِ الْقِيَامَةِ ... وَ الرُّكُوعَ شَبِيهُ لِخُضُوعِ الْخَلَائِقِ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ كَمَا قَالَ عَزَّ ذِكْرُهُ وَ عَنَتِ الْوَجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّوم﴾. (2)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ فَرْقَدِ الْبَحَلِيِّ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيّا لا يَقُولُ وَ اللَّهِ لَوْ ضَرَبْتُ خَيْشُومَ الْمُؤْمِن بِسَيْفِى هَذَا عَلَى أَنْ يُبْغِضَنِي مَا أَبْغَضَنِي وَلَوْ صَبَبْتُ الدُّنْيَا بِحَذَافِيرِهَا عَلَى الْكَافِرِ مَا أَحَبَّنِي وَ ذَلِكَ أَنَّهُ قُضِيَ فَانْقَضَى عَلَى لِسَانِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ أَنَّهُ لَا يُبْغِضُكَ مُؤْمِنُ وَلَا يُحِبُّكَ كَافِرُ وَ قَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً وَ افْتَرى﴾. (3)

5- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ البَاقِر علیه السلام: أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَضَى عَلَى لِسَانٍ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام أَنَّهُ لَا يُبْغِضُكَ مُؤْمِنُ وَ لَا يُحِبُّكَ كَافِرُ أَوْ مُنَافِقُ وَ قَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلماً﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا تَخَافُ ظُلْماً وَلا هَضْماً﴾. (112)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُوسَى بْن جَعْفَرَ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا يَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْماً قَالَ مُؤْمِنُ بِمَحَبَّة آل مُحَمَّدِ وَ مُبْغِضُ لِعَدُوِّهِمْ﴾. (5)

2- الباقر علیه السلام- ﴿فِى قَوْلِهِ تَعَالَى فَلا يَخافُ ظُلْماً وَ لا هَضْ أَنْ لَا يَنْقُصُ مِنْ عَمَلِهِ شَيْئاً وَأَمَّا ظُلْماً يَقُولُ لَنْ يَذْهَبَ بِهِ﴾. (6)

3- أمير المؤمنين علیه السلام - ﴿عن أمير المؤمنين علیه السلام فِى جَوَاب الزَّنْدِيقَ الْمُدَّعِي لِلتَّنَاقُضِ فِي الْقُرآن قَالَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ قَوْلُهُ وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ مِنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالحاً ثُمَّ اهْتَدَى فَإِنَّ ذَلِكَ كُلَّهُ لَا يُغْنِي إِنَّا مَعَ الِاهْتِدَاءِ وَلَيْسَ كُلُّ مَنْ وَقَعَ عَلَيْهِ اسْمُ الْإِيمَانِ كَانَ حقيقاً بالنَّجاة مِمَّا هَلَكَ بِهِ الْغُوَاةُ وَ لَوْ كَانَ ذَلِكَ كَذَلِكَ لَنَجَتِ الْيَهُودُ مَعَ اعْتِرَافِهَا بِالتَّوْحِيدِ وَ إِقْرَارِهَا بِاللَّهِ وَ نَجَا سَائِرُ الْمُقِرِّينَ بِالْوَحْدَانِيَّة مِنْ إِبْلِيسَ فَمَنْ دُونَهُ مَعَ الْكُفْر﴾. (7)

ص: 286

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيُّ الْقَيُّوم؛ منظور از آن این است که چهره ها در برابر خداوند ذلیل می گردند.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- از رسول خدا سؤال شد حکمت این که برای نماز اذان گذاشته شده و برای سایر عبادات اذان و دعا گذاشته نشده چیست؟ حضرت فرمود: چون نماز شبیه حالات روز قیامت است ... و رکوع شبیه خضوع مخلوقات برای پرودگار عالم است همان طور که خدای عزوجل در قرآن فرمود: ﴿وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ﴾.

4- امام علی علیه السام- فرقد بجلی گوید: شنیدم که امام علیا می فرماید ... اگر با این شمشیر بر بن بینی مؤمن بزنم که با من دشمنی ورزد دشمنی نخواهد کرد و اگر تمام جهان را در کام منافق بریزم که مرا دوست بدارد دوست نخواهد داشت زیرا قضا جاری شده و بر زبان پیامبر امّی گذشته که فرمود: «یا علی! شخص مؤمن با تو دشمنی نخواهد کرد و منافق تو را دوست نخواهد داشت. ﴿وَ قَدْ خابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً وَ افْتَری﴾.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- خدای متعال به زبان حضرت محمد در مورد علی بن ابی طالب علیه السلام این قضا را جاری کرده که هیچ مؤمنی با تو دشمنی نمی کند و هیچ کافری یا منافقی تو را دوست ندارد ﴿و قَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلماً﴾.

[امّا] آن کس که کارهای شایسته انجام دهد در حالی که مؤمن باشد، نه از ستمی می ترسد و نه از کمبود [حقش]. (112)

1- امام صادق علیه السلام- وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا يَخَافُ ظُلْماً وَ لَا هَضْماً؛ يعنى هرکس مؤمن به محبّت آل محمّد و دشمن دشمن ایشان باشد.

2- امام باقر علیه السلام- ﴿فَلَا يَخَافُ ظُلْمًا وَلَا هَضَا؛ از کارهایش هیچ چیز کم نخواهد شد و اما منظور از ظلا؛ این است که بر اساس ظلم با او رفتار نخواهد شد.

3- امام علی علیه السلام - امیرالمؤمنین علیه السلام در پاسخ زندیقی که گفت در قرآن تناقض وجود دارد فرمود: .... اما کلام خداوند که فرمود: ﴿مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ و آيه: وَإِنِّي لَغَفَّارٌ مَنْ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالحاً ثُمَّ اهْتَدی﴾؛ همه ی این ها با هدایت نتیجه می دهد. این طور نیست که هرکس نام مؤمن بر خود نهاده در حقیقت اهل نجات ،باشد و با گمراهان در هلاکت گرفتار نشود اگر چنین بود باید یهودیان با اعتراف به توحید و اقرار به خداوند نجات پیدا می کردند و یا دیگران که به وحدانیت خداوند اقرار کرده اند رستگار گردند. شیطان و کسانی که پایین تر از او می باشند از این گروه هستند».

ص: 287

4- الباقر علیه السلام- ﴿فِي رَوَايَة أَبي الجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ لَا يَخافُ ظُلْماً وَلا هَضْ يَقُولُ: لَا يُنْقَصُ مِنْ عِلْمِهِ شَيْءٌ وَأَمَّا ظُلْماً يَقُولُ يَذْهَبُ بِهِ قَوْلُهُ أَوْ يُحْدِثُ هُمْ ذِكْراً يَعْنِي مَا يَحْدُثُ مِنْ أَمْرِ الْقَائِمِ وَالسُّفْيَانِي﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ كَذلِكَ أَنْزَلْنَاهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا وَصَرَّفْنا فِيهِ مِنَ الْوَعِيدِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ أَوْ يُحْدِثُ هُمْ ذِكْراً﴾ (113)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ صَفْوَانَ بْن يَحْيَى قَالَ: سَألَنِي أَبُوقُرَّةَ الْمُحَدِّثُ صَاحِبُ شُبُرُمَةَ أَنْ أُدْخِلَهُ إِلَى أبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَاسْتَأْذَنْتُهُ فَأَذِنَ لَهُ فَدَخَلَ ... فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ فَمَا تَقُولُ فِي الْكُتُبِ قَالَ أَبُو الْحَسَنَ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِيلُ وَ الزَّبُورُ وَالْفُرْقَانُ وَ كُلُّ كِتَابِ أَنْزِلَ كَانَ كَلَامَ اللَّهِ تَعَالَى أَنْزَلَهُ لِلْعَالَمِينَ نُوراً وَ هُدَى وَهِيَ كُلُهَا مُحْدَثَةُ وَهِيَ غَيْرُ اللَّهِ حَيْثُ يَقُولُ أَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْراً﴾. (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أَوْ يُحْدِثُ هُمْ ذِكْراً يَعْنِي مِنْ أَمْرِ القائم و السُّفْيَانِي﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿فَتَعالَى اللهُ المَلِكُ الْحَقُّ وَ لا تَعْجَلُ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقضى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَ قُل رَبِّ زِدْنِي عِلْماً﴾. (114)

4- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوالجارود آمده است امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿فَلَا يَخَافُ ظُلْمًا وَلَا هَضْما﴾ فرمود: از کارهایش هیچ چیز کم نخواهد شد و امّا منظور از ظلما؛ این است که براساس ظلم با او رفتار نخواهد شد».

و این گونه آن را قرآنی عربی و فصیح و گویا] نازل کردیم، و انواع وعيدها [و انذارها] را در آن بازگو نمودیم شاید تقوا پیشه کنند؛ یا برایشان سبب یادآوری شود.

1- امام کاظم علیه السلام- صفوان بن یحیی گوید: ابوقره از من خواست تا او را به محضر امام رضا علیه السلام ببرم... حضرت رضا علیه السلام فرمود: تورات و انجیل و زبور و فرقان و هر کتابی که خدا فرستاده کلام خدا است که برای جهانیان چراغ هدایت و راهنما است. تمام آن ها آفریده شده است و آن کتاب ها، غیر خدا هستند. چنان چه در قرآن نیز می فرماید: ﴿أَوْ يُحْدِثُ هُمْ ذِكْرا﴾.

2- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- أَوْ يُحْدِثُ هُم ذِكْرًا؛ منظور از آن حوادثی است که بین حضرت قائم علیه السلام و سفیانی اتفاق خواهد افتاد.

بلند مرتبه است خداوندی که فرمانروای حقیقی است و [ای پیامبر صلی الله علیه و آله]! نسبت به [تلاوت] قرآن پیش از آن که وحی آن بر تو تمام شود شتاب مکن؛ و بگو پروردگارا! علم مرا افزون کن». (114)

الْكِتَابِ وَلَمْ يُخْبرُ أَنَّ عِنْدَهُ عِلْمَ الْكِتَابِ وَ مَنْ لَا يَقَعُ مِنَ اللَّهِ عَلَى الْجَمِيعِ وَ قَالَ لِمُحَمَّدِ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبادِنَا فَهَذَا الْكُلُّ وَ نَحْنُ الْمُصْطَفَوْنَ وَ قَالَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فِيمَا سَأَلَ رَبَّهُ رَبِّ زِدْنِي عِلْماً فَهِيَ الزِّيَادَةُ الَّتِي عِنْدَنَا مِنَ الْعِلْمِ الَّذِي لَمْ يَكُنْ عِنْدَ أَحَدٍ مِنْ أَوْصِيَاءِ الْأَنْبِيَاءِ ۖ وَلَا ذُرِّيَّةِ الْأَنْبِيَاءِ غَيْرِنَا فَبِهَذَا الْعِلْمِ عَلِمْنَا الْبَلَايَا وَالْمَنَايَا وَ فَصْلَ الْخِطَابِ﴾. (1)

2-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الْعِلْمُ عِلْمَانِ عِلْمُ لَا يَسَعُ النَّاسَ إِنَّا النَّظَرُ فِيهِ وَ هُوَ صِبْغَةُ الْإِسْلَامِ وَ عِلْمُ يَسَعُ النَّاسَ تَركُ النَّظَرِ فِيهِ وَ هُوَ قُدْرَةُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ﴾. (2)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْهُومَانِ لَا يَشْبَعَانِ مَنْهُومُ عِلْمٍ وَ مَنْهُومُ مَالِ﴾. (3)

4-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَضْلُ الْعِلْمِ أَحَبُ إِلَى اللَّهِ مِنْ فَضْلِ الْعِبَادَةِ وَ أَفْضَلُ دِينِكُمُ الْوَرَعْ﴾. (4)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَرْبَعَةُ لَا يَشْبَعْنَ مِنْ أَرْبَعَة ... وَ الْعَالِمُ مِنَ الْعِلْم﴾. (5)

6-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن ابْنِ عَبَّاس قَالَ: جَاءَ أَعْرَابِي إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَلَّمْنِي- مِنْ غَرائب الْعِلْمِ قَالَ مَا صَنَعْت في رأس العِلم حَتَّى تَسْأَلُ عَنْ غَرَائِبِهِ قَالَ الرَّجُلُ مَا رَأْسُ الْعِلْمِ يَا رَسُولَ اللهِ قَالَ مَعْرفَةُ اللهِ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ قَالَ الْأَعْرَابِيُّ وَ مَا مَعْرِفَةُ اللَّهِ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ قَالَ تَعْرِفُهُ بلَا مِثْل وَ لَا شِبْهِ وَ لَا يَدٌ وَ أَنَّهُ وَاحِدٌ أَحَدٌ ظَاهِرُ بَاطِنُ أَوَّلُ آخِرُ لَا كُفْوَ لَهُ ولا نَظیرَ فَذلِکَ حَقُّ مَعرِفَتِهِ﴾. (6)

7-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الدُّنْيَا كُلَّهَا جَهْلُ إِلَّا مَوَاضِعَ الْعِلْمِ وَ الْعِلْمُ كُلَّهُ حُجَّةً إِنَّا مَا عُمِلَ بِهِ وَ الْعَمَلُ كُلُهُ رِيَاءُ إِلَّا مَا كَانَ مُخْلَصاً وَالْإخْلَاصَ عَلَى خَطَرٍ حَتَّى يَنْظُرَ الْعَبْدُ بِمَا يُخْتَمُ لَهُ﴾. (7)

8-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَجْمَعُ الْعُلَمَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَة وَ يَقُولُ لَهُمْ لَمْ أَضَعْ نُورى و حِكْمَتِي فِي صُدُورِكُمْ إِنَّا وَ أَنَا أُرِيدُ بِكُمْ خَيْرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ اذْهَبُوا فَقَدْ غَفَرْتُ لَكُمْ عَلَى مَا كَانَ مِنْكُمْ﴾. (8)

ص: 290

فرموده است. این کتاب [آسمانی] را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم. (فاطر/32). این بیان مربوط به تمام علم است و ما آن خانواده ی برگزیده هستیم که در این آیه می فرماید: «پیامبر اکرم در تقاضای خود از خدا می گفت: ﴿رَبِّ زِدْنِي عِلْماً﴾؛ این همان افزایشی است که در نزد ما است که در اختیار هیچ یک از اوصیای انبیاء و نه بازماندگان آن ها جز ما نبوده است با همین علم ما از بلاها و مرگ و میرها و حق و باطل ها اطلاع داریم.

2-2- امام علی علیه السلام- [علی علیه السلام به ابی الطفيل عامر بن واثله کنانی] می فرمود: «ای اباطفیل علم دو قسم است: یکی علمی که مردم را چاره ای جز فرا گرفتن آن نیست؛ و آن احکام و رنگ ظاهر دین است. و دیگر علمی که مردم در فرا گرفتنش مختارند و آن تامل و تفکر در قدرت خدای عزوجل است.

3-2- امام صادق علیه السلام- دو حریص و آزمندند که سیر نمی شوند حریص و آزمند علم و دانش، و حریص و آزمند مال و دارایی».

4-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- فضیلت علم نزد خداوند محبوبتر است از فضیلت عبادت و بهترین دستورات دینی شما ورع است.

5-2- امام صادق علیه السلام- چهار چیز از چهار چیز سیر نمی شوند؛ ... یکی دانشمند از دانش.

6-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: مرد عربی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید: «ای رسول خدا به من نكات غریب و مشکل علم را بیاموز» فرمود: تو در مورد اصل علم چه می دانی که از مشکلات آن می پرسی؟ اعرابی گفت: ای رسول خدا اصل علم چیست؟ فرمود: «شناخت خدا آن طور که حق شناخت اوست» اعرابی گفت: شناخت واقعی و حقیقی خداوند چگونه است؟ فرمود: به این است که: خدا را بدون مثل و شبیه و همتا بشناسی و این که او یگانه و یکتاست در ظاهر و باطن وجود دارد آغاز است و فرجام نه همتا دارد و نه مانندی، این است حقّ شناخت او».

7-2- امام علی علیه السلام- همه ی دنیا جهل و نادانی است مگر مواضع علم و همه ی علم حجت است مرگ آن چه به آن عمل شود و همه ی علم ریاء است مگر آن چه با اخلاص باشد، و اخلاص بر خطر است تا آن که بنده به آن چه برایش ختم می شود توجه کند.

8-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند عزوجل روز قیامت علما را جمع نموده و به ایشان می فرماید: «نور و حکمت خود را در سینه های شما قرار ندادم مگر آن که خیر دنیا و آخرت را از آن قصد نمودم بروید، تمام شما را آمرزیدم».

ص: 291

9-2- السجّاد علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الشَّمَالِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ الْأَئِمَّةُ يَعْلَمُونَ مَا يُضْمَرُ فَقَالَ عَلِمْتُ وَ اللَّهِ مَا عَلِمَتِ الْأَنْبِيَاءَ وَ الرُّسُلُ ثُمَّ قَالَ أَزِيدَكَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ وَ تُزَادُ مَا لَمْ تُزَدِ الْأَنْبِيَاءُ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ عَهِدْنا إلى آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً﴾ (115)

* الوِلَايَةُ

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَقَدْ عَهِدْنَا إِلى آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً قَالَ عَهِدْنَا إِلَيْهِ فِي مُحَمَّدِ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ فَتَرَكَ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ عَزْمُ أَنَّهُمْ هَكَذَا وَإِنَّمَا سُمِّيَى أُولُو الْعَزْمِ أوَّلِى الْعَزْمِ لِأَنَّهُ عَهِدَ إِلَيْهِمْ فِي مُحَمَّدِ وَالْأَوْصِيَاءِ مِنْ بَعْدِهِ وَ الْمَهْدِى وَسِيرَتِهِ وَ أَجْمَعَ عَزْمُهُمْ عَلَى أَنَّ ذَلِكَ كَذَلِكَ وَ الْإِقْرَارِ بهِ﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿إنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى حَيْثُ خَلَقَ الْخَلْقَ خَلَقَ مَاءً عَذْباً وَ مَاءً مَالِحاً أَجَاجاً فَامْتَرَجَ الْمَاءَ أَن فَأَخَذَ طِيناً مِنْ أدِيمِ الْأَرْضِ فَعَرَكَهُ عَرَكاً شَدِيداً فَقَالَ لِأَصْحَابِ الْيَمِينِ وَهُمْ كَالذَّرِّ يَدِبُّونَ إِلَى الْجَنَّةِ بِسَلَامِ وَ قَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ إِلَى النَّارِ وَ لَا أَبَالِي ثُمَّ قَالَ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذا غَافِلِينَ ثُمَّ أَخَذَ الْمِيثَاقَ عَلَى النَّبِيِّينَ فَقَالَ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ وَ أَنَّ هَذَا مُحَمَّدٌ رَسُولِى وَ أَنَّ هَذَا عَلِيُّ أمير المؤمنين علیه السلام قَالُوا بَلَى فَثَبَتَتْ لَهُمُ النُّبُوَّةُ وَ أخَذَ الْمِيثَاقَ عَلَى أُولِى الْعَزْمِ أَنَّنِي رَبُّكُمْ وَ مُحَمَّدٌ رَسُولِى وَ عَلِيٌّ أمير المؤمنين علیه السلام وَ أَوْصِيَاؤُهُ مِنْ بَعْدِهِ وَلَاهُ أَمْرِى وَ خُزَانُ عِلْمِي وَ أَنَّ الْمَهْدِي أَنْتَصِرُ بِهِ لِدِينِي وَ أَظْهرُ بِهِ دَولَتِي وَ أَنْتَقِمُ بِهِ مِنْ أَعْدَائِي وَ أَعْبَدُ بِهِ طَوْعاً وَكَرْهَا قَالُوا أَقْرَرْنَا يَا رَبِّ وَ شَهِدْنَا وَ لَمْ يَجْحَدْ آدم علیه السلام وَ لَمْ يُقِرَّ فَثَبَّتَتِ الْعَزِيمَةُ لِهَوْلَاءِ الْخَمْسَةِ فِي الْمَهْدِى وَلَمْ يَكُنْ لآدم علیه السلام عَزْمُ عَلَى الْإِقْرَارِ بِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَقَدْ عَهِدْنا إلى آدمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمَّ نَجِدْ لَهُ عَزْماً قَالَ إِنَّمَا هُوَ فَتَرَكَ ثُمَّ أَمَرَ فَاحِجَتْ فَقَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَال ادْخُلُوهَا فَهَابُوهَا وَ قَالَ لِأَصْحَابِ الْيَمِينِ ادْخُلُوهَا فَدَخَلُوهَا

ص: 292

9-2- امام سجّاد علیه السلام- ثمالی گوید: به امام سجاد عرض کردم: فدایت شوم آیا ائمه علیهم السلام آن چه در دل پنهان می کنند می دانند فرمود به خدا قسم آن چه انبیاء و رسل می دانند، من می دانم» بعد فرمود: علاوه بر آن چه انبیاء داشتند، ما نیز داریم».

و پیش از این از آدم پیمان [اطاعت] گرفته بودیم؛ اما او فراموش کرد؛ و عزم استواری برای او نیافتیم (115)

* ولایت

1- امام باقر علیه السلام- جابر از امام باقر علیه السلام در مورد آیه ﴿وَ لَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً﴾ روایت می کند که ایشان فرمود: ما در مورد محمد و ائمه علیهم السلام بعد از او با آدم پیمان بستیم، اما او آن پیمان را ترک کرد در مورد این که ایشان چنین هستند عزمی استوار نداشت و پیامبران اولوا العزم بدین خاطر اولوالعزم نامیده شده اند که خداوند با آنان در مورد محمد صلی الله علیه و آله و اوصیاء بعد از او و مهدی و سیرت او پیمان بست و آنان یقین حاصل کردند که این افراد، این چنین اند و بدان اذعان داشتند.

2- امام باقر علیه السلام- حمران از حضرت باقر نقل کرد که فرمود وقتی خداوند خلق را آفرید آب گوارا و آب شور تندی را مخلوط کرد خاکی از روی زمین گرفت، آن را سخت مالید و مخلوط کرد و در عالم ذرّ به اصحاب یمین گفت: بدوید به طرف بهشت با سلام و به اصحاب شمال فرمود: «بدوید به جانب جهنّم، مرا باکی نیست بعد فرمود مگر پروردگار شما نیستم؟ گفتند چرا ما گواهی می دهیم بر این که بگویید روز قیامت ما از این غافل بودیم. (اعراف/172) سپس از پیامبران پیمان گرفت و فرمود: مگر پروردگار شما نیستم؟ سپس فرمود: «و این که محمد رسول خدا است و علی امیرالمؤمنین است؟ گفتند چرا نبوّت برای آن ها ثابت شد و از انبیای اولوالعزم پیمان گرفت که من پروردگار شمایم و محمد رسول خدا و على علیه السلام امیرالمؤمنین و اوصیای پس از او فرمانروایان و گنجینه علم من هستند و مهدی علیه السلام، ناصر دین من است و به وسیله ی او اظهار دینم را می کنم و خواه ناخواه با او از دشمنانم انتقام می گیرم و پرستش می شوم گفتند اقرار داریم و .گواهیم اما آدم نه انکار کرد و نه اقرار پس منصب اولوالعزم به این پنج نفر اختصاص یافت آدم درباره ی مهدی عزمی بر اقرار نداشت و این آیه اشاره به همان است وَ لَقَدْ عَهِدْنا إلى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمَّ نَجِدْ لَهُ عَزْماً، یعنی ترک کرد. سپس آتشی افروخت و به اصحاب شمال فرمود داخل آتش شوید آن ها ترسیدند. پس به اصحاب یمین فرمود: «داخل شوید»! آن ها داخل شدند و آتش برایشان سرد و سلامت شد.

ص: 293

فَكَانَتْ عَلَيْهِمْ بَرْداً وَ سَلَامًا فَقَالَ أَصْحَابُ الشِّمَالِ يَا رَبِّ أَقِلْنَا فَقَالَ قَدْ أَقَلْتُكُمُ اذْهَبُوا فَادْخُلُوا فَهَابُوهَا فَثَمَّ ثَبَتَتِ الطَّاعَةُ وَالْوَلَايَةُ وَالْمَعْصِيَةُ﴾. (1)

* العَهْدُ

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ سَلام بن الْمُسْتَنِيرِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَلَقَدْ عَهِدْنا إلى آدم بْنِ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمَّا قَالَ لَآدمِ اللهِ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ لَهُ يَا آدم علیه السلام لَا تَقْرَبْ هَذِهِ الشَّجَرَةَ قَالَ وَأَرَاهُ إِيَّاهَا فَقَالَ آدم علیه السلام لِرَبِّهِ كَيْفَ أَقْرَبُهَا وَ قَدْ نَهَيْتَنِي عَنْهَا أَنَا وَ زَوْجَتِي قَالَ فَقَالَ لَهُمَا لَا تَقْرَبَاهَا يَعْنِي لَا تَأْكُلَا مِنْهَا فَقَالَ آدم وَ زَوْجَتُهُ نَعَمْ يَا رَبَّنَا لَا نَقْرَبُهَا وَلَا نَأْكُلُ مِنْهَا وَ لَمْ يَسْتَثْنِيَا فِي قَوْلِهِمَا نَعَمْ فَوَكَلَهُمَا اللَّهُ فِي ذَلِكَ إِلَى أَنْفُسِهِمَا وَ إِلَى ذِكْرهِمَا﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَهْدَ إِلَى آدم علیه السلام أَنْ لَا يَقْرَبَ هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَلَمَّا بَلَغَ الْوَقْتُ الَّذِي كَانَ فِي عِلْمِ اللَّهِ أَنْ يَأْكُلَ مِنْهَا نَسِيَ فَأَكَلَ مِنْهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَقَدْ عَهِدْنا إلى آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً فَلَمَّا أَكَلَ آدم علیه السلام مِنَ الشَّجَرَةِ أَهْبِطَ إِلَى الْأَرْضِ﴾. (3)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَولُهُ وَ لَقَدْ عَهِدْنَا إِلى آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً قَالَ فِيمَا نَهَاهُ عَنهُ أَكل الشَّجَرَة﴾. (4)

4- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿مَعْنَاهُ عَهِدَ اللَّهُ بِأَنْ أَمَرَهُ بِهِ وَ وَصَّاهُ وَ نَسِيَ أَيْ تَرَكَ﴾. (5)

* النِّسيَانُ

1-1- الصادقين علیهم السلام- ﴿عَنْ جَمِيلَ بْن دَرَاجِ عَنْ بَعْض أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ: سَأَلْتُهُ كَيْفَ أَخَذَ اللَّهُ آدَمَ بِالنِّسْيَانِ فَقَالَ إِنَّهُ لَمْ يَنْسَ وَكَيْفَ يَنْسَى وَهُوَ يَذْكُرُهُ وَ يَقُولُ لَهُ إِبْلِيسُ مَا نَهَاكُما رَبُّكُما عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَو تَكُونَا مِنَ الخَالِدِينَ﴾. (6)

ص: 294

اصحاب شمال گفتند: «خدایا اجازه بده ما هم داخل شویم فرمود بروید و داخل شوید. باز ترسیدند. از آن جا بود که اطاعت و معصیت و ولایت ثابت شد».

* عهد

1- امام باقر علیه السلام- سلام بن مستنیر نقل می کند امام باقر علیه السلام در تفسیر كلام خدا: ﴿وَلَقَدْ عَهِدْنا إلى آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ﴾ فرمود: «هنگامی که خدا به آدم فرمود که به بهشت برو» به او فرمود: «ای آدم نزدیک این درخت مشو» و آن درخت را به وی نشان داد. آدم علیه السلام به پروردگارش گفت: «چگونه نزدیکش شوم با این که مرا و همسرم را از آن نهی کردی»؟ به آن ها فرمود: نزدیک آن نشوید! آدم و همسرش گفتند پروردگارا بسیار خوب، نزدیکش نمی شویم و از آن نمی خوریم و پس از بسیار خوب خود ان شاء الله» نگفت. و خدا آن ها را در این باره به خودشان و به یادآوریشان وانهاد».

2- امام باقر علیه السلام- همانا خداوند تبارک و تعالی با آدما پیمان بست که به درخت نزدیک نشود، زمانی که آن موعدی که در علم خداوند مشخص شده بود که آدم علیه السلام از میوه ی درخت می خورد، فرا رسید، آدم پیمانش را فراموش کرد و از آن خورد. منظور از آیه: ﴿وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمَّ نَجِدْ لَهُ عَزْما﴾ همین است. وقتی آدم علیه السلام از درخت ممنوع خورد به زمین فرود آمد.

3- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ لَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً﴾؛ از چیزهایی که خدا او را از آن نهی کرده بود، خوردن گیاه بود.

4- ابن عبّاس رحمه الله علیه- معنای آیه: ﴿وَ لَقَدْ عَهِدْنا إلى آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً﴾؛ این است که خدای متعال [با آدم علیه السلام] عهد کرد یعنی به او امر و وصیت کرد ولی آدم علیه السلام توجه نکرد.

* فراموشی

1- امام باقر و امام صادق علیه السلام علیهما السلام- جمیل بن دراج از یکی از شیعیان نقل می کند از امام علیه السلام پرسیدم چگونه خدای متعال آدم را به خاطر فراموشی مؤاخذه کرد؟ امام فرمود: آدم علیه السلام فراموش نکرد و چگونه آدم فراموش کند در حالی که نهی خدا را به یاد دارد و ابلیس به او می گوید پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرده مگر به خاطر این که [اگر از آن بخورید] فرشته خواهید شد یا جاودانه [در بهشت] خواهید ماند!. (اعراف/20).

ص: 295

2- الصّادق علیه السلام- ﴿سُمِّيَ الْإِنْسَانُ إِنْسَاناً لِأَنَّهُ يَنْسَى وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلى آدم مِنْ قَبْلُ العَزْمُ فَنَسِيَ﴾. (1)

* العزم

1- الصّادق علیه السلام- ﴿صدقُ نُورُ غَيْرُ مُتَشَعْشِعٍ إِلَّا فِي عَالَمِهِ كَالشَّمْسِ يَسْتَضِيءُ بِهَا كُلُّ شَيْءٍ يَغْشَاهُ مِنْ غَيْرِ نُقْصَانِ يَقَعُ عَلَى مَعْنَاهَا وَ الصَّادِقُ حَقَا هُوَ الَّذِي يُصَدِّقُ كُلَّ كَاذِبٌ بِحَقِيقَة صِدْقٍ مَا لَدَيْهِ وَ هُوَ الْمَعْنَى الَّذِي لَا يَسْمَعُ مَعَهُ سِوَاهُ أَوْ ضِدُّهُ مِثْلُ آدم علیه السلام صَدَّقَ إِبْلِيسَ فِي كَذِبِهِ حِينَ أَقْسَمَ لَهُ كَاذِبَاً لِعَدَمِ مَاهِيَّةِ الْكَذِبِ فِي آدم قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً وَ لِأَنَّ إِبْلِيسَ أَبْدَعَ شَيْئاً كَانَ أَوَّلَ مَنْ أَبْدَعَهُ وَ هُوَ غَيْرُ مَعْهُودٍ ظَاهِراً وَ بَاطِناً فَخَسِرَ هُوَ بكَذِبِهِ عَلَى مَعْنَى لَمْ يَنْتَفِعْ بِهِ مِنْ صِدْقِ آدم علیه السلام عَلَى بَقَاءِ الْأَبَدِ وَ أَفَادَ آدم علیه السلام بتَصْدِيقِهِ كَذِبَهُ بِشَهَادَةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِنَفْى عَزْمِهِ عَمَّا يُضَادُّ عَهْدَهُ عَلَى الْحَقِيقَةِ عَلَى مَعْنَى لَمْ يَنْقُصُ مِن اصْطِفَائِهِ بِكَذِبِهِ شَيْئًا﴾. (2)

2- الهادی علیه السلام- ﴿قَالَ مُوسَى بْن مُحَمَّدِ بْنِ الرِّضَا لَقِيتُ يَحْيَى بْن أَكْثَم ... فَجِئْتُ إِلَى أَخِي عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله ... جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ ابْنَ أَكْثَمَ كَتَبَ يَسْأَلُنِي عَنْ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى فِيهَا مَا تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ فَاسْتَهَتْ نَفْسُ آدم علیه السلام أكُلَ الْبُرِّ فَأَكَلَ وَ أَطْعَمَ فَكَيْفَ عُوقِب فال وَ أَمَّا الْجَنَّةُ فَإِنَّ فِيهَا مِنَ الْمَاكِل وَالْمَشَارِبِ وَالْمَلَاهِي مَا تَشْتَهى الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَأَبَاحَ اللهُ ذَلِكَ كُلَّهُ لِآدَم علیه السلام وَالشَّجَرَةُ الَّتِي نَهَى اللَّهُ عَنْهَا آدم وَ زَوْجَتَهُ أَنْ يَأْكُنَا مِنْهَا شَجَرَةُ الْحَسَدِ عَهِدَ إِلَيْهِمَا أَنْ لَا يَنْظُرَا إِلَى مَنْ فَضَّلَ اللَّهُ عَلَى خَلَائِقِهِ بِعَيْنِ الْحَسَدِ فَنَسِيَ وَ نَظَرَ بِعَيْنِ الْحَسَدِ وَلَم نَجِدْ لَهُ عَزْما﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لآدم فَسَجَدُوا إِلا إِبْلِيسَ أبي﴾. (116)

قوله تعالى: ﴿فَقُلْنا يا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَكَ وَ لِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقى﴾. (117)

ص: 296

2- امام صادق علیه السلام- آدمی را انسان گفته اند برای این که فراموشکار است و خدای عزوجل فرمود: ﴿وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدم مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ﴾.

* عزم

1- امام صادق علیه السلام- راستگویی نوری است که فقط در عالم خود روشنایی ایجاد می کند؛ مانند آفتاب که همه ی اشیاء از روشنایی آن استفاده می کنند و یکسان از آن بهره می برند، صادق واقعی کسی است که هر دروغگویی را راستگو می پندارد به خاطر صداقتی که خودش دارد؛ مانند آدما که ابلیس به او دروغ گفت و خودش هم می دانست که دروغ می گوید در آن هنگام که به دروغ سوگند یاد کرد و آدم علیه السلام در ذاتش دروغ وجود نداشت از این جهت سخن او را قبول کرد از این رو خداوند هم در قرآن فرموده است: ﴿وَ لَمَّ نَجِدْ لَهُ عَزْماً﴾. ابلیس نخستین کسی است که دروغ را ایجاد کرد و قبل از او دروغی وجود نداشت نه در ظاهر و نه در باطن، از این رو شیطان در دروغش زیان دید و از راستی و صداقت آدم هرگز سودی برای او حاصل نشد، اما آدم علیه السلام چون دروغ او را راست پنداشت خداوند بر صدق او گواهی داد و از مقام او کاسته نشد و كذب شیطان از او چیزی کسر نکرد.

2- امام هادی علیه السلام- موسی بن محمد گوید: یحیی بن اکثم را دیدم .... نزد امام هادی رفته و عرض کردم فدایت شوم یحیی بن اکثم از من چند سؤال کرده و نوشته که جوابش را بدهم. درباره ی این آیه و در آن بهشت آن چه دل ها می خواهد و چشم ها از آن لذت می برد موجود است. (زخرف/71) پرسیده پس به استناد این آیه] آدم نیز دلش هوای خوردن گندم را نمود و آن را خورد و در آن است هر چه دل آرزو کند، با این حال چگونه و چرا مجازات شد؟! حضرت فرمود: «و اما بهشت بی شک تمام خوردنی ها و نوشیدنی ها و سرگرمی هایی که دل بخواهد و دیده لذت برد در آن هست و خدا نیز تمام آن ها را برای آدم روا داشته بود. و آن درختی که آدم علیه السلام و همسرش را از آن نهی کرده بود درخت حسادت بود و به آن دو سفارش فرمود که بر افرادی که خداوند بر مخلوقات دیگر فضیلتی داده به دیده ی حسد ننگرند ولی آدم از یاد برد و بدان به چشم حسادت نگریست و در او عزم و آهنگی استوار نیافت.

و [به یاد آور] هنگامی را که به فرشتگان گفت: یم برای آدم سجده کنید. همگی سجده کردند؛ جز ابلیس که سرباز زد [و سجده نکرد]. (116)

پس گفتیم: ای آدم! این دشمن تو و [دشمن] همسر توست مبادا شما را از بهشت بیرون کند؛ که به زحمت و رنج خواهی افتاد» (117)

ص: 297

قوله تعالى: ﴿إِنَّ لَكَ أَلَّا تَجُوعَ فِيها وَ لا تَعرى﴾ (118)

قوله تعالى: ﴿وَ أَنَّكَ لا تَطْمَؤُا فِيها وَ لا تَضْحى﴾ (119)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه ﴿وَ أَنَّكَ لا تَطْمَؤُا فِيها وَلا تَضُحى أَيْ لَا تَعْطَشُ وَ لَا يُصِيبُكَ حَرَّ الشَّمْس﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطانُ قال يا آدم هَلْ أَدُلُّكَ عَلى شَجَرَةِ الخُلْدِ وَ مُلكِ لا يَبلى﴾. (120)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ مَسْعَدَةَ بْن صَدَقَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَفَعَهُ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّ مُوسَى علیه السلام سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ يَجْمَعَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ أَبيهِ آدم حَيْثُ عَرَجَ إِلَى السَّمَاءِ فِي أَمْرِ الصَّلَاةِ فَفَعَلَ فَقَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام يا آدما أَنْتَ الَّذِي خَلَقَ اللَّهُ بِيَدِهِ وَ نَفَخَ فِيكَ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَكَ مَلَائِكَتَهُ وَ أَبَاحَ لَكَ جَنَّتَهُ وَ أَسْكَنكَ جَوَارَهُ وَ كَلَّمَكَ قُبُلًا ثُمَّ نَهَاكَ عَنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ فَلَمْ تَصْبِرْ عَنْهَا حَتَّى أَهْبِطْتَ إِلَى الْأَرْضِ بِسَبَيهَا فَلَمْ تَسْتَطِعْ أَنْ تَضبطَ نَفْسَكَ عَنْهَا حَتَّى أَغْرَاكَ إِبْلِيسُ فَأَطَعْتَهُ فَأَنْتَ الَّذِي أَخَرَجْتَنَا مِنَ الْجَنَّةَ بِمَعْصِيَتِكَ فَقَالَ لَهُ آدم علیه السلام ارْفُقْ بِأَبِيكَ أَيْ بُنَيَّ فِيمَا لَقِي فِي أَمْرِ هَذِهِ الشَّجَرَةَ يَا بُنَيَّ إِنَّ عَدُوِّى أَتَانِي مِنْ وَجْهِ الْمَكْر وَالْخَدِيعَة فَحَلَفَ لِي بِاللَّهِ أَنَّهُ فِي مَشُورَتِهِ عَلَيَّ إِنَّهُ لَمِنَ النَّاصِحِينَ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ قَالَ لِي مُنتَصِحاً إِنِّى لِشَانِكَ يَا آدم علیه السلام لَمَعْمُومُ قُلْتُ وَكَيْفَ قَالَ قَدْ كُنْتُ أَنِسْتُ بِكَ وَ بِقُرْبكَ مِنِّى وَ أَنْتَ تَخْرُجُ مِمَّا أَنْتَ فِيهِ إِلَى مَا سَتَكْرَهُهُ فَقُلْتُ لَهُ وَ مَا الْحِيلَةُ فَقَالَ إِنَّ الْحِيلَةَ هُوَ ذَا هُوَ مَعَكَ أَفَلَا أَدُلُّكَ عَلى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكِ لَا يَبْكَ فَكُنَا مِنْهَا أَنْتَ وَزَوْجُكَ فَتَصِيرًا مَعِي فِي الْجَنَّةِ أَبَداً مِنَ الْخَالِدِينَ وَحَلَفَ لِي بِاللَّهِ كَاذِبَا إِنَّهُ لَمِنَ النَّاصِحِينَ وَ لَمْ أَظُنَّ يَا مُوسَى علیه السلام أَنَّ أَحَداً يَحْلِفُ باللَّهِ كَاذِبَاً فَوَتَقْتُ بِيَمِينِهِ فَهَذَا عُذْرِي فَأَخْبِرْنِي يَا بُنَيَّ هَلْ تَجِدُ فِيمَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ أَنَّ خَطِيئَتِى كَائِنَةُ مِنْ قَبْلِ أَنْ أَخْلَقَ قَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام بِدَهْرِ طَوِيل قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَحَجَّ آدم علیه السلام، مُوسَى علیه السلام قَالَ ذَلِكَ ثَلَاثَاً﴾. (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: جَاءَ نَفَرُ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَسَأَلُوهُ عَنْ مَسائِلَ فَكَانَ فِيمَا سَأَلُوهُ أَخْبِرْنَا يَا مُحَمَّدَ لِأَى عِلَّةٍ تُوضَأَ هَذِهِ الْجَوَارِحُ الْأَرْبَعُ وَ هِيَ أَنْظُفْ

ص: 298

زیرا تو در بهشت در آسایشی و گرسنه و برهنه نخواهی شد. (118)

و در آن تشنه نمی شوی و حرارت آفتاب آزارت نمی دهد. (119)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- وَ أَنَّكَ لا تَطْمَوا فيها و لا تضحی یعنی تشنه نمی شوی و حرارت خورشید به تو آسیب نمی رساند.

ولی شیطان او را وسوسه کرد و گفت ای آدم! آیا می خواهی تو را به درخت زندگی جاوید و ملکی بی زوال راهنمایی کنم»؟ (120)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت فرمود موسی علیه السلام از خداوند مسألت نمود که با آدم علیه السلام ملاقات کند و وقتی که درباره ی امر نماز به آسمان عروج کرده بود با آدم مواجه شد و به او گفت ای پدر تو همان کسی هستی که خداوند تو را بدست خود آفرید و بهشت خود را بر تو مباح کرد و تو را از آن درخت واحد منع فرمود اما تو نتوانستی در برابر آن مقاومت کنی و علت به همین به زمین هبوط کردی چون نتوانستی نفس خود را حفظ کنی و ابلیس تو را فریب داد و تو از او اطاعت کردی پس تو هستی که با معصیت خود ما را از بهشت بیرون رانده ای آدم فرمود: ای فرزند درباره ی این درخت با پدر خود موافقت و مدارا داشته باش به درستی که دشمن من ابلیس با من از در مکر و خدعه وارد شد و برای من به خدا سوگند یاد کرد که در خصوص امر به خوردن از درخت خیرخواه من است و با تظاهر به مهربانی و خیرخواهی به من گفت: «ای آدم! من درباره ی شأن و مقام تو ناراحت هستم». گفتم: «چطور»؟ گفت: «من به تو انس گرفته ام در حالی که تو به زودی از این مقاماتی که داری خارج می شوی و به منزلتی می رسی که از آن کراهت داری من به او گفتم چاره کار چیست؟ گفت: «چاره کار به دست خود توست أَفَلَا أَدُلُّكَ عَلى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْكِ لا يَبْلى؟ پس تو و همسرت از آن بخورید تا همیشه در بهشت کنار من جاوید بمانید و برای من سوگند دروغ یاد کرد و من گمان نمی کردم که کسی به نام خدا سوگند دروغ یاد کند و لذا به سوگند او اعتماد کردم و این عذر من در این مورد است حالا ای فرزند تو به من خبر بده آیا در کتابی که خدا بر تو نازل کرده نخوانده ای که خطای من از قبل مقدّر شده بود؟ موسی گفت: «بله» سال ها قبل از خلقت تو چنین مقدر شده بود آن وقت رسول خدا فرمود این چنین آدم در استدلال خود بر موسی علیه السلام غلبه کرد و این مطلب را سه بار تکرار فرمود.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است نبی اکرم صلى الله عليه وآله وسلم فرمود: «هنگامی که شیطان آدم را وسوسه کرد و او را به درخت منهی نزدیک کرد و آن حضرت به درخت نگریست آب

ص: 299

الْمَوَاضِعِ فِي الْجَسَدِ فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا أَنْ وَسْوَسَ الشَّيْطَانُ إِلَى آدَمَ دَنَا مِنَ الشَّجَرَةِ وَنَظَرَ إِلَيْهَا ذَهَبَ مَاءُ وَجْهِهِ ثُمَّ قَامَ وَ مَشَى إِلَيْهَا وَهِيَ أَوَّلُ قَدَمَ مَشَتْ إِلَى الْخَطِيئَةِ ثُمَّ تَنَاوَلَ بِيَدِهِ مِنْهَا مِمَّا عَلَيْهَا فَأَكَلَ فَطَارَ الْحُلِيُّ وَالْخَلَلُ عَنْ جَسَدِه﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَأَكَلا مِنْها فَبَدَتْ هُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا يَخْصِفانِ عَلَيْهما مِنْ وَرَقِ الجنَّةِ وَ عَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى﴾ (121)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَيْهِ وَ هَدى﴾ (122)

1- الباقر علیه السلام- ﴿الْكَلِمَاتُ الَّتِي تَلَقَّاهُنَّ آدم مِنْ رَبِّهِ فَتابَ عَلَيْهِ وَ هَدَى قَالَ سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِكَ إِنِّى عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ وَ بِحَمْدِكَ إِنِّى عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي إِنَّكَ أَنْتَ خَيْرُ الْغَافِرِينَ اللَّهُمَّ إِنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ وَ بِحَمْدِكَ إِنِّي عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي إِنَّكَ أنتَ الْغَفُورُ الرَّحِيم ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قالَ اهْبِطَا مِنْها جَميعاً بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدى فَمَن اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَ لا يَشْقى﴾ (123)

رونق و جلای صورتش رفت سپس ایستاد و به طرف درخت حرکت کرد و این اولین گامی بود که در عالم وجود به طرف خطا و لغزش برداشته شد پس از آن با دستش از میوه درخت تناول کرد؛ و زینت و پوشش از جسد و اندامش ریخت».

سرانجام هر دو از آن خوردند [و لباس بهشتی آن ها فرو ریخت]، و عورتشان آشکار گشت و از برگ های [درختان] بهشتی برای پوشاندن خود جامه دوختند [آری] آدم پروردگارش را نافرمانی کرد و [از پاداش او و ماندن در بهشت] محروم شد. (121)

سپس پروردگارش او را برگزید و توبه اش را پذیرفت و [او را] هدایت نمود. (122)

1- امام باقر علیه السلام- کلماتی که آدما از پروردگارش دریافت کرد و خدا توبه ی او را پذیرفت و هدایتش کرد این بود پروردگارا! تو منزهی و ستایش مخصوص توست من کار ناروایی کردم و بر خودم ستم کردم پس مرا ببخش زیرا تو بخشنده و مهربانی پروردگارا! حق این است که خدایی جز تو نیست؛ تو منزه ی و ستایش مخصوص توست؛ من کار ناروایی کردم و بر خودم ستم کردم؛ پس مرا ببخش زیرا تو بهترین بخشندگانی پروردگارا حقیقت این است که خدایی جز تو نیست تو منزهی و ستایش مخصوص توست؛ من کار ناروایی کردم و بر خودم ستم کردم پس مرا ببخش که تو بخشنده و مهربانی».

[خداوند] فرمود: همگی شما از بهشت خارج شوید در حالی که دشمن یکدیگر خواهید بود؛ ولی هرگاه هدایتی از سوی من به سراغ شما آید، هر کس از هدایت من پیروی کند، نه گمراه می شود و نه در رنج خواهد بود». (123)

وَ كَذلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ فِي عَدَاوَةِ آلِ مُحَمَّدِ علیهم السلام وَلَيُؤْمِنْ بِآيَاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أبقى﴾. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام-﴿اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ قَلِيلًا ما تَذَكَّرُونَ وَ قَالَ فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَ مَنْ تَابَ مَعَكَ وَ لَا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ فَفِي أَتْبَاعِ مَا جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ وَ فِي تَركِهِ الْخَطَأَ الْمُبِينُ قَالَ فَإِمَّا يَأْتِيَنَكُمْ مِنِّي هُدى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَ لا يَشْقى فَجَعَلَ فِى اتِّبَاعِهِ كُلَّ خَيْر يُرْجَى فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ﴾. (2)

3-1- الصادقين علیهم السلام- ﴿وَ اتَّبَاعُ الْكِتَابِ يُورثُ السَّعَادَةَ فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَ لَا يَشْقَى وَ اتَّبَاعُ الْأَئِمَّة علیهم السلام يُورَثُ الْجَنَّةَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعمى﴾ (124)

فَنَسِيتَهَا وَكَذَلِكَ الْيَوْمَ تُنسَى وَ كَذَلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ؛ یعنی در دشمنی با محمّد زیاده روی کند، وَلَمْ يُؤْمِن بِآيَاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقَى».

2-1- امام علی علیه السلام- از چیزی که از طرف پروردگارتان بر شما نازل شده، پیروی کنید و از اولیا و معبودهای دیگر جز او پیروی !نکنید اما کمتر متذکر می شوید (اعراف/3) و خدای متعال فرمود: پس همان گونه که فرمان یافته ای استقامت کن و همچنین کسانی که با تو به سوی خدا آمده اند [باید استقامت کنند] و طغیان نکنید که خداوند آن چه را انجام می دهید می بیند. (هود/112) پس پاداش بسیار بزرگی در تبعیت آن چه از سوی خدا برایتان آمده وجود دارد و انحراف روشنی در ترک آن است. خدای متعال فرمود: ﴿فَإِمَّا يَأْتِيَنَكُم مِّنى هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَائَ فَلَا يَضِلُّ وَ لَا يَشْقَى﴾ خدای متعال در تبعیت از خودش تمام خیر دنیا و آخرت را قرار داده است.

3-1- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- پیروی از قرآن موجب سعادت؛ فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَ لا يَشْقى. پیروی از ائمه علیهم السلام سبب بهشت می شود.

و هرکس از یاد من روی گردان شود زندگی [سخت و] تنگی خواهد داشت؛ و روز قیامت او را نابینا محشور می کنیم. (124)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿عن جابر قالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَمَنْ يُعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِ يَسْلُكُهُ عَذَاباً صَعَداً قَالَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ عَلَى صلى الله عليه وآله وسلم يَسْلُكُهُ الْعَذَابَ الصَّعَدَ وَهُوَ أَشَدُّ الْعَذَابِ﴾. (1)

* الوِلَايَةُ

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي بَصِير عَنْ أَبي عبد فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا قَالَ يَعْنِي بِهِ وَلَايَةَ امير المؤمنين علیه السلام قُلْتُ وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى قَالَ يَعْنِي أعْمَى الْبَصَرِ فِي الْآخِرَةَ أَعْمَى الْقَلْب فِي الدُّنْيَا عَنْ وَكَايَة امير المؤمنين علیه السلام قَالَ وَ هُوَ مُتَحَيِّرُ فِي الْقِيَامَة يَقُولُ لِرَ حَشَرْتَنِي أَعْمَى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً﴾. (2)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى وَ كَذلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ فِي عَدَاوَة آل مُحَمَّدِ وَ لَيُؤْمِنْ بِآيَاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبقى﴾. (3)

3- المهدى علیه السلام- ﴿وَ مِمَّا خَرَجَ عَنْ صَاحِب الزَّمَانِ علیه السلام رَدّاً عَلَى الْغُلَاةِ مِنَ التَّوْقِيعِ جَوَاباً لِكِتَابِ كُتِبَ إِلَيْهِ عَلَى يَدَى مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ هِلَالَ الْكَرْخِي يَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ تَعَالَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَمَّا يَصِفُونَ سُبْحَانَهُ وَ بِحَمْدِهِ لَيْسَ نَحْنُ شُرَكَاءَةٌ فِي عِلْمِهِ وَ لَا فِي قُدْرَتِهِ بَلْ لَا يَعْلَمُ الْغَيْبَ غَيْرُهُ كَمَا قَالَ فِي مُحْكَم كِتَابِهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ وَأَنَا وَجَمِيعُ آبَائِي مِنَ الْأَوَّلِينَ آدم علیه السلام وَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِيمُ و مُوسَى علیهم السلام وَ غَيْرُهُمْ مِنَ النَّبِيِّينَ علیهم السلام وَ مِنَ الْآخِرِينَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ عَلَى بْن أَبي طَالِب علیه السلام وَ الْحَسَنُ علیه السلام وَالْحُسَيْنُ علیه السلام وَ غَيْرُهُمْ مِمَّنْ مَضَى مِنَ الْأَئِمَّة علیهم السلام إِلَى مَبْلَغ أيَّامِي وَ مُنْتَهَى عَصْرِى عَبيدُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى قَالَ رَبِّ وَحَشَرْتَنِي أَعْمَىٰ وَ قَد كُنْتُ بَصِيراً قالَ كَذلِكَ أَتَنكَ آيَاتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنسى﴾. (4)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قُلْتُ لِأبي عبد قَوْلُ اللَّهِ فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا قَالَ هِيَ وَ اللَّهِ لِلنُّصَّابِ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ رَأَيْنَاهُمْ دَهْرَهُمُ الْأَطُولَ فِي كِفَايَة حَتَّى مَاتُوا قَالَ ذَاكَ وَ اللَّهِ فِى الرَّجْعَة يَأْكُلُونَ الْعَدْرَةَ﴾. (5)

ص: 304

5-1- امام باقر علیه السلام- جابر گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد آیه: و هرکس از یاد پروردگارش روی گرداند، او را به عذاب شدید و فزاینده ای گرفتار می سازد. (جن/17) سؤال کردم.امام باقر علیه السلام فرمود: «کسی که از علیا روی گرداند خدا او را به عذاب فراینده گرفتار می کند و آن شدیدترین عذاب است.

* ولایت

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: در مورد آیه ﴿وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا﴾ سؤال کردم ایشان فرمود: منظور از آن ولایت علی است گفتم: «آیه: ﴿وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى﴾ چه معنایی دارد؟ ایشان فرمود: «یعنی این که در دنیا قلبش از دیدن ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام کور بوده و در قیامت چشمانش از دیدن او نابینا خواهد بود و در قیامت متحیر می گردد و می گوید: «قَالَ رَبِّ وَ حَشَرْتَنِي أَعْمَى وَقَدْ كُنتُ بَصِيرًا».

2- امام كاظم علیه السلام- ﴿وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى ... وَ كَذلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ﴾؛ هر که در عداوت آل محمد صلى الله عليه وآله وسلم اسراف ورزد. و به آیات پروردگارش ایمان نیاورد و عذاب آخرت شدیدتر و پایدارتر است!

3- امام مهدی علیه السلام- آن چه از حضرت صاحب الزمان بر رد غلات رسیده، توقیعی است که در جواب نامه ای که محمّد بن علی بن هلال کرخی نوشته بود صادر شد به این مضمون: «ای محمد بن علی خداوند بزرگ تر است از آن چه ایشان می ستایند منزه است. او را ستایش می کنم هرگز ما شریک در علم و قدرت او نیستیم بلکه غیب را جز او کسی نمی داند، چنان چه در قرآن کریم فرموده است: بگو «کسانی که در آسمان ها و زمین هستند غیب نمی دانند جز خدا. (نمل/65) و من و تمام پدرانم آدم و نوح و ابراهیم و موسی و سایر پیامبران و رهبران متأخر حضرت محمد و علی بن ابی طالب و حسن حسین و دیگر پیشوایان تا منتهی به زمان و عصر من شده همه بنده ی خدا هستیم، خداوند می فرماید: ﴿مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى قَالَ رَبِّ وَحَشَرْتَنِي أَعْمَى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً قالَ: كَذلِكَ أَتَنكَ آيَاتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنسى﴾.

4- امام صادق علیه السلام- معاوية بن عمار گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: منظور از سخن خداوند عزوجل: ﴿فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنگا﴾ چیست. ایشان فرمود: «به خدا قسم این آیه مخصوص ناصبی هاست گفتم آن ها در طول زندگیشان از بی نیازی بیشتری برخوردارند و تا زمان مرگشان نیز این چنین است ایشان پاسخ داد به خدا قسم در زمان رجعت، نجس می خورند».

ص: 305

ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إن تَرَكَ وَلاَيَةَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ[بْنِ أَبِي طَالِبٍ أَعْمَاهُ اللهُ تَعَالَى وَ أَصَمَّهُ عَنِ النِّدَاءِ﴾. (1)

* الأَعمى

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ اليَقُولُ مَنْ مَاتَ وَ هُوَ صَحِيحُ مُوسِرُ لَمْ يَحْجُ فَهُوَ مِمَّنْ قَالَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمَى قَالَ قُلْتُ سُبْحَانَ اللَّهِ أَعْمَى قَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَعْمَاهُ عَنْ طَريقِ الْحَقِّ﴾. (2)

2- العسكرى علیه السلام- ﴿كتابه الله إِلَى إِسْحَاق بْنِ إِسْمَاعِيلَ النَّيْسَابُور ... فَاعْلَمْ يَقِينَاً يَا إِسْحَاقُ أَنَّهُ مَنْ خَرَجَ مِنْ هَذِهِ الدُّنْيَا أَعْمَى فَهُوَ فِي الْآخِرَةَ أَعْمَى وَ أَضَلُّ سَبِيلًا يَا إِسْحَاقُ لَيْسَ تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَ لَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ فِي مُحْكَم كِتَابِهِ حِكَايَةَ عَنِ الظَّالِمِ إِذْ يَقُولُ رَبِّ لوَ حَشَرْتَنِي أَعْمَى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً قالَ كَذلِكَ أَتَنكَ آيَاتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى وَأَيُّ آيَةٍ أَعْظَمُ مِنْ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ أَمِينِهِ فِي بَلَادِهِ وَ شَهِيدِهِ عَلَى عِبَادِهِ مِنْ بَعْدِ مَنْ سَلَفَ مِنْ آبَائِهِ الْأَوَّلِينَ النَّبِيِّينَ وَ آبَائِهِ الْآخِرينَ الْوَصِيِّينَ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُه﴾. (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿أبو بَصِير عَنْ أَبي عَبْدِ يَعْنِي وَلَايَةَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قُلْتُ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمَى قَالَ يَعْنِي أَعْمَى الْبَصِيرَة فِي الْآخِرَةَ أَعْمَى الْقَلْب فِي الدُّنْيَا عَنْ وَلَايَة أَمِير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ قَالَ وَ هُوَ مُتَحَيرُ فِي الْآخِرَةَ يَقُولُ وَحَشَرْتَنِي أَعْمَى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً قَالَ كَذلِكَ أَتَنكَ آيَاتُنَا قَالَ الْآيَاتُ الْأَئِمَّةُ فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى يَعْنِي تَرَكْتَهَا وَكَذَلِكَ الْيَوْمَ تُتْرَكَ فِي النَّارِ كَمَا تَرَكْتَ الْأَئِمَّةَ فَلَمْ تُطِعْ أَمْرَهُمْ وَلَمْ تَسْمَعْ قَوْلَهُمْ قَالَ وَ كَذلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ وَ لَم يُؤْمِنْ بِآيَاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقَى كَذَلِكَ نَجْزِي مَنْ أَشْرَكَ بوَلَايَة أمير الْمُؤْمِنِين علیه السلام﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿قالَ رَبِّ وَ حَشَرْتَني أعمى وَقَدْ كُنْتُ بَصيراً﴾. (125)

ص: 306

5- ابن عبّاس رحمه الله علیه- هرکس ولایت علیا را ترک نماید خداوند او را کوروکر می کند.

* نابينا

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس» که بمیرد در حالی که سالم و ثروتمند بوده و به حج نرفته است از جمله کسانی می گردد که خداوند در مورد آن ها می فرماید: ﴿وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى﴾ گفتم: پاک و منزه است خداوند، او را کور محشور می کند؟ ایشان فرمود: «آری، همانا خداوند عزوجل او را از راه راست منحرف می کند».

2- امام عسکری علیه السلام- در نامه ی ایشان به اسحاق بن اسماعیل نیشابوری آمده است: ... پس ای اسحاق به یقین بدان هرکس که از این جهان کور خارج شود در آن جهان نیز کور است و گمراه تر ای اسحاق! منظور نه کوری چشم است بلکه کوری دلهایی که در سینه ها است و این همان سخن خداوند در کتاب محکم او است که در بیان زبان حال فرد ستمگر می گوید: رَبِّ وَ حَشَرْتَنِي أَعْمَىٰ وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً. قالَ كَذلِكَ أَتَنكَ آيَاتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنسى؛ و کدام آیه بزرگتر از حجت خدا است بر خلقش و امین او در شهرهایش و گواه و شاهد او بر بندگانش، پس از پدران گذشته اش، پیامبران نیاکانش و اوصیایش که سلام و رحمت و برکات خدا بر تمامشان باد؟!

3- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا سؤال کردم ایشان فرمود: منظور از آن ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است». گفتم: «آيه: ﴿وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى﴾ چه معنایی دارد؟ ایشان فرمود: یعنی این که در دنیا قلبش از دیدن ولایت امیرالمؤمنین کور بوده و در قیامت چشمانش از دیدن او نابینا خواهد بود و در قیامت متحیر می گردد و می گوید قَالَ رَبِّ وَحَشَرْتَنِي أَعْمَى وَ قَدْ كُنتُ بَصِيرًا * قَالَ كَذَلِكَ أَتَنكَ آياتنا؛ منظور از این آیات، ائمه می باشند ﴿فَنَسِيتَهَا وَكَذَلِكَ الْيَوْمَ تُنسَی﴾؛ یعنی تو در دنیا ائمه علیهم السلام را رها کردی و امروز در آتش رها می گردی همان طور که آنان را در دنیا تنها گذاشته بودی و از فرمانشان پیروی نکردی و به حرفشان گوش ندادی» گفتم: «مراد از: وَ كَذَلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ وَ لَرَيُؤْمِن بِآيَاتِ رَبِّهِ وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقَى؛ چیست؟ آن حضرت فرمود: «یعنی کسی که در ولایت امیرالمؤمنین کسی دیگر را شریک گرداند».

* می گوید: «پروردگارا! چرا مرا نابینا محشور کردی؟ من که بینا بودم»! (125)

ص: 307

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْن عَبَّاس قَالا خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَبْلَ وَفَاتِهِ .. وَ مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ وَ لَمْ يَعْمَلْ بِهِ حَشَرَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَىٰ فَيَقُولُ رَبِّ وَحَشَرْتَنِي أَعْمَى وَ قَدْ كُنْتُ بَصِيراً قَالَ كَذلِكَ أَتَتْكَ آيَاتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذِلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى فَيُؤْمَرُ بِهِ إِلَى النَّارِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قالَ كَذلِكَ أَتَنكَ آياتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى﴾ (126)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَن أبي عبد الله علیه السلام فِي قَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَلٌ قَالَ كَذلِكَ أَتَتْكَ آيَاتُنا فَنَسِيتَها قَالَ الْآيَاتُ الْأَئِمَّةُ اللهِ فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى يَعْنِي تَرَكْتَهَا وَكَذَلِكَ الْيَوْمَ تُتْرَكُ فِي النَّارِ كَمَا تَرَكْتَ الْأَئِمَّة فَلَمْ تُطِعْ أَمْرَهُمْ وَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَهُم﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَكَذَلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ وَلَرَيُؤْمِنْ بِآيَاتِ رَبِّهِ وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبقى﴾ (127)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبي عبد الله علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل وَ كَذلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ وَلَيُؤْمِنْ بِآيَاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبقى قَالَ يَعْنِي مَنْ أَشْرَكَ بوَلَايَة امير المؤمنين علیه السلام غَيْرَهُ وَ لَمْ يُؤْمِنُ بِآيَاتِ رَبِّهِ وَ تَرَكَ الأئِمَّةَ مُعَانَدَةً فَلَمْ يَتَّبِعْ آثَارَهُمْ وَلَمْ يَتَوَلَّهُم﴾. (3)

2- الرسول صلى الله عليه وآله وسلم- ﴿قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم في قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل وَ كَذلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ فِي عَدَاوَة آل مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَلَمْ يُؤْمِنْ بِآيَاتِ رَبِّهِ وَلَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبقى﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿أَفَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَساكِنِهِمْ إِنَّ في ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولي النُّهى﴾ (128)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوهریره و ابن عباس رحمه الله علیه گویند: پیامبری پیش از وفاتش برای ما خطبه خواند و فرمود: ... هر که قرآن را بخواند ولی به آن عمل نکند خدای عزوجل در قیامت او را کور محشور می کند. ﴿و يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى؛ قَالَ رَبِّ وَ حَشَرْتَنِي أَعْمَى وَقَدْ كُنْتُ بَصِیراً﴾؛ خداوند می فرماید: چنان که آیات ما برایت آمدند و آن ها را فراموش کردی و این چنین امروز فراموش می شوی. پس به سوی دوزخ فرمان داده می شود.

می فرماید: «همان گونه که آیات ما برای تو ،آمد و تو آن ها را فراموش کردی؛ همان طور امروز تو فراموش خواهی شد». (126)

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر نقل می کند: امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خدای عزوجل: ﴿قال كَذلِكَ أَتَنكَ آيَاتُنا فَنَسِيتَها﴾ فرمود: آیات ائمه علیهم السلام هستند. ﴿فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنسى﴾؛ یعنی همچنان که آن ها را رها کردی، امروز در آتش رها می شوی چنان که ائمه را رها کردی و امرشان را اطاعت نکردی و گفتارشان را نشنیدی

و این گونه کسی را که اسراف کند و به آیات پروردگارش ایمان نیاورد، جزا می دهیم و عذاب آخرت شدیدتر و ماندگارتر است. (127)

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر نقل می کند: امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿وَ كَذلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ وَلَمْ يُؤْمِنْ بِآيَاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبقى فرمود: «یعنی کسی که در ولایت امیرالمؤمنین دیگری را شریک کند و به آیات پروردگارش ایمان نیاورد و ائمه را از روی دشمنی رها کند و از آثارشان پیروی نکند و دوستشان ندارد.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا درباره ی سخن خداوند می فرماید: ﴿وَ كَذلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ﴾ هر که در عداوت نسبت به آل محمد علیهم السلام اسراف ورزد وَلَمَ يُؤْمِنْ بِآيَاتِ رَبِّهِ وَلَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أبقى.

آیا برای هدایت آنان کافی نیست که بسیاری از اقوام پیشین را که طغیان و فساد کردند هلاک نمودیم، در حالی که این ها در مسکن های [ویران شده] آنان راه می روند؟ به یقین در این امر نشانه های روشنی برای خردمندان است. (128)

1-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أ فَلَمْ يَهْدِ هَمْ يَقُولُ يُبين لَهُم﴾. (1)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أَفَلَمْ يَهْدِ هُمْ قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام أَنْ يُبَيِّنَ لَهُمْ يَمْشُونَ فِي مَسَاكِنِهِمْ أَنْ يُشَاهِدُونَ آثَارَ هَلَاكِهِمْ﴾. (2)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَمَّارِ بْنِ عَاصِمِ السِّجِسْنَانِيِّ قَال جِئْتُ إِلَى بَاب أَبي عبد الله علیه السلام فَدَخَلْتُ عَلَيْهِ فَقُلْتُ أخبرْنِي عَن الْحَيَّةِ وَالْعَقْرَب وَالْخُنْفَس وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ قَالَ فَقَالَ أَ مَا تَقْرَأَ كِتَابَ اللَّهِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا كُلَّ كِتابِ اللهِ أعْرَف فَقَالَ أَوَ مَا تَفْراً أَ وَلَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَساكِتِهِمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً أَفَلَا يَتَذَكَّرُونَ قَالَ فَقَالَ هُمْ أُولَئِكَ خَرَجُوا مِنَ النَّارِ فَقِيلَ هُمْ كُونُوا شَيْئًا﴾. (3)

1-1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- أَفَلَمْ يَهْدِ هم؛ آیا برایشان تبیین نکرد.

2-1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- أ فَلَمْ يَهْدِ هُمْ؛ یعنی مگر برای آن ها بیان نکرد. يَمْشُونَ فِي مَساكِنِهِمْ یعنی این ها آثار هلاکت و نابودی آنان را می بینند.

3-1- امام صادق علیه السلام- عمّار بن عاصم سجستانی گوید: به در خانه ی امام صادق علیه السلام رفته و برحضرت وارد شده و گفتم مرا از ،مار ،کژدم سوسک سیاه و مانند آن باخبر ساز». فرمود: «قرآن نخوانده ای؟ گفتم: «همه ی قرآن را نمی دانم» فرمود نخوانده ای كَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَسَاكِنِهِمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ؛ حضرت فرمود: «آنان از خانه بیرون آمدند و به آن ها گفته شد: چیزی باشید (مسخ شوید)».

قوله تعالى: ﴿وَ أَمْرٌ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا لا نَسْتَلُكَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَ الْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوى﴾ (132)

خانواده ی خود را به نماز دستور ده؛ و بر انجام آن شکیبا باش؛ ما از تو روزی نمی خواهیم؛ بلکه ما به تو روزی می دهیم؛ و عاقبت نیک در [سایه ی] تقواست.

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ يُونُسَ بْن يَعْقُوبَ قَالَ: دَخَلَ عِيسَى بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّيُّ عَلَى أَبي عبد فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ لِخَادمهِ ادْعُهُ فَانْصَرَفَ إِلَيْهِ فَأَوْصَاهُ بِأَشْيَاءَ ثُمَّ قَالَ يَا عِيسَى بْن عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ وَ أَمْرٌ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَإِنَّكَ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ فَإِذَا كَانَتِ الشَّمْسُ مِنْ هَاهُنَا مِقْدَارَهَا مِنْ هَاهُنَا مِنَ الْعَصْرِ فَصَلَّ سِتَ رَكَعَاتِ قَالَ ثُمَّ وَدَعَهُ وَ قَبْلَ مَا بَيْنَ عَيْنَيْ عِيسَى وَ انْصَرَفَ قَالَ يونس بن يَعْقُوبَ فَمَا تَرَكَتُ السِّتَ رَكَعَاتِ مُنْذُ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ ذَلِكَ لِعِيسَى بْن عَبْدِ اللَّهِ﴾. (1)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ عَلَى أَبي جَعْفَر علیه السلام رَجُلُ فَقَالَ رَحِمَكَ اللَّهُ أحَدِّثُ أَهْلِي قَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نَاراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الحِجَارَةُ وَ قَالَ وَأُمُرُ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا﴾. (2)

7-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَن الرَّيَّانِ بنِ الصَّلْتِ قَالَ: حَضَرَ الرِّضَا علیه السلام مَجْلِسَ الْمَأْمُون بِمَرْوَ وَقَدِ اجْتَمَعَ فِي مَجْلِسِهِ جَمَاعَةُ مِنْ عُلَمَاءِ أَهْلِ الْعِرَاقِ وَ خُرَاسَان ... فَقَالَتِ الْعُلَمَاءُ فَأَخْبَرَنَا هَلْ فَسَّرَ اللَّهُ تَعَالَى الاصْطِفَاءَ فِى الْكِتَابِ فَقَالَ الرِّضا علیه السلام فَسَّرَ الِاصْطِفَاءَ فِى الظَّاهِرِ سِوَى الْبَاطِنِ فِي اثْنَيْ عَشَرَ مَوْطِناً وَ مَوْضِعاً أَمَّا الثَّانِيَ عَشَرَ فَقَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ أَمْرٌ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا فَخَصَّنَا مُحَمَّد ال وَ آلَ مُحَمَّدِ اللهُ عَزَّوَجَلَّ بِهَذِهِ الْخُصُوصِيَّة إِذْ أَمَرَنَا مَعَ الْأُمَّة بإقَامَة الصَّلَاةِ ثُمَّ خَصَّنَا مِنْ دُونِ الْأُمَّةِ فَكَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَجِيءُ إِلَى بَابِ عَلَى الوَفَاطِمَةَ بَعْدَ نُزُول هَذِهِ الْآيَةِ تِسْعَةَ أَشْهُرٍ كُلَّ يَوْمٍ عِنْدَ حُضُورِ كُلِّ صَلَاةِ خَمْسَ مَرَاتِ فَيَقُولُ الصَّلَاةَ رَحِمَكُمُ اللَّهَ وَ مَا أكرم اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَحَداً مِنْ ذَرَارِي الْأَنْبِيَاءِ بِمِثْل هَذِهِ الْكَرَامَة الَّتِي أَكْرَمَنَا بِهَا وَخَصَّنَا مِنْ دون جميع أهل بَيته﴾. (3)

8-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ يُوسُفَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْن سَلَّامٍ أَنَّ النَّبِي كَانَ إِذَا نَزَلَ بِأَهْلِهِ شِدَّةُ أَمَرَهُمْ بالصلاة ثم قرأ و أمر أَهْلَكَ بالصَّلاةِ وَاصْطَبَر عَلَيْها﴾. (4)

5-1- امام صادق علیه السلام- یونس بن یعقوب گوید: عیسی بن عبدالله قمی خدمت امام صادق علیه السلام رسید وقتی مرخص شد و رفت امام علیه السلام به خادم خود فرمود برو» او را برگردان». عیسی برگشت سفارش هایی به او نمود. آن گاه فرمود: «عیسی! خداوند در قرآن می فرماید: ﴿وَ أُمُرُ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ﴾ تو از ما خانواده هستی وقتی خورشید به این قسمت عصر رسید شش رکعت نماز بخوان بعد او را وداع نمود پیشانی عیسی علیه السلام را بوسید او رفت.

6-1- امام باقر علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است مردی بر پدرم امام باقر علیه السلام وارد شد و گفت: خدا تو را رحمت کند و درود بفرستد؛ من برای اهل و خانواده ام حدیث گفته، این کار من چگونه است؟ پدرم فرمود: «آری» خوب کاری است زیرا خدا می فرماید ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده ی خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه دارید. (تحریم/6). و فرموده: ﴿وَ أُمُرُ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها﴾؛ یعنی ای محمد و اهل و خویشاوندان خود را به نماز امر نموده و فرمان ده و بر آن صبر و شکیبایی داشته ثابت و پابرجا باش

7-1- امام رضا علیه السلام- ریّان بن صلت گوید: حضرت رضا علیه السلام در مرو در مجلس مأمون حاضر شد و جماعتی از علمای عراق و خراسان در آن مجلس حاضر بودند. علمای حاضر گفتند: «حال به ما بگو آیا خداوند تبارک و تعالی موضوع «إصطفاء» را در قرآن توضیح داده است؟ ایشان فرمود: خداوند تبارک و تعالی این موضوع را در ظاهر قرآن و جدای از باطن در دوازده جا تفسیر نموده است و شروع به ذکر آن دوازده موضع نمود تا این که به دوازدهمی رسید و فرمود: «اما دوازدهمین مورد آیه وَ أَمُرُ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْهَا می باشد و خداوند ما را با این ویژگی منحصر ساخته است چرا که ما را به همراه امّت به برپایی نماز امر نموده است و در ادامه به صورت خاص ما را به انجام آن مکلّف نموده است به همین خاطر بود که رسول خدا تا نه ماه بعد از نزول این آیه، بعد از هر وعده نماز، به در خانه ی علی و فاطمه علیهما السلام می آمد و می فرمود: وقت نماز است خدایتان رحمت کند. خداوند ذریّه ی هیچ پیامبری را با چنین کرامتی که به ما عطا کرده و به ما اختصاص داده مورد عنایت قرار نداده است. مأمون و دیگر دانشمندان سپس گفتند: خداوند شما را اهل بیت پیامبرتان را به خاطر این امّت جزای نیک بدهد».

8-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- یوسف بن عبدالله بن سلام نقل می کند که پیغمبر اکرم هر وقتی شدت و مصیبتی بر خانواده اش وارد می شد آن ها را به نماز خواندن امر می کرد، و این آیه را قرائت می کرد: ﴿وَ أَمر أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا﴾.

1-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لِمُوسَى علیه السلام يَا مُوسَى احْفَظْ وَصِيَّتِى لَكَ بأَرْبَعَة أَشْيَاءَ أولُهُنَّ مَا دُمْتَ لَا تَرَى ذُنُوبَكَ تُغْفَرُ فَلَا تَشْغَلْ بِعُيُوبِ غَيْرَكَ وَ الثَّانِيَةُ مَا دُمْتَ لَا تَرَى كُنُوزِى قَدْ نَفِدَتْ فَلَا تَعْتَمَّ بِسَبَبٍ رِزْقِكَ وَ الثَّالِثَةُ﴾. (1)

1-2- امام علی علیه السلام- موسی علیه السلام وصیت مرا به وسیله ی چهار چیز حفظ کن؛ اوّل مادامی که گناهانت را نمی بینی که آمرزیده می شود به عیب های دیگران مشغول نشو و دوم؛ مادامی که تو گنج های مرا نمی بینی که تمام و نابود شده به سبب روزیت اندوهگین مباش.

تَعْلَمُ أَنَّهُ مَخْدُوعُ فَقَالَ لَوْ عَمِلَ اللهُ بِعِلْمِهِ فِي خَلْقِهِ مَا احْتَجَّ عَلَيْهِمْ بِالرُّسُل وَلَوْ أَنَا أَهْلَكْنَاهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقَالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولًا فَتَتَّبِعَ آيَاتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْرَى﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قُلْ كُلِّ مُتَرَبِّضٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصّراطِ السَّوِيِّ وَ مَنِ اهْتَدى﴾ (135)

خودش در میان مخلوقات عمل کند دیگر پیامبران را نمی فرستاد؛ ﴿وَ لَوْ أَنَا أَهْلَكْنَاهُمْ بِعَذَابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقَالُوا رَبَّنَا لَوْ لَا أَرْسَلْتَ إِلَيْنَا رَسُولًا فَتَتَّبِعَ آيَاتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزِي﴾.

بگو: «همه ما و شما در انتظاریم؛ [ما در انتظار وعده پیروزی، و شما در انتظار شکست ما] پس انتظار بکشید اما به زودی خواهید دانست چه کسی از اصحاب صراط مستقیم و چه کسی هدایت یافته است». (135)

5-1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿أَصْحابُ الصّراطِ السَّوى هُوَ وَاللَّهِ مُحَمَّد وَأَهْلُ بَيْتِهِ، وَالصِّرَاط الطَّرِيقُ الْوَاضِحُ الَّذِي لَا عِوَجَ فِيهِ، وَ مَنِ اهْتَدَى فَهُمْ أَصْحَابُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله﴾. (1)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن ابْن رئاب قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ الله علیه السلام: نَحْنُ وَ اللَّهِ الَّذِينَ أَمَرَ اللَّهُ الْعِبَادَ بِطَاعَتِهِمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيَأْخَذْ هَنَا وَ مَنْ شَاءَ فَلْيَأْخُذْ هُنَا وَ لَا يَجِدُونَ عَنَّا وَاللَّهِ مَحِيصا ثُمَّ قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ السَّبيلُ الَّذِي أَمَرَكُمُ اللَّهُ بِاتِّبَاعِهِ وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمُ﴾. (2)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إن النَّاسَ يَمُرُّونَ عَلَى الصِّرَاطِ طَبَقَاتِ وَ الصِّرَاطُ أَدَقُ مِنَ الشَّعْرِ وَ مِنْ حَدَّ السَّيْفِ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمُر مِثْلَ الْبَرْقِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمُرَّ مِثْلَ عَدْوِ الْفَرَس وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمُر حَبَباً [مَرا جَرًا] وَمِنْهُمْ مَنْ يَمُر حَبُوا وَمِنْهُم مَنْ يَمُرُّ مَشْيَا وَمِنْهُمْ مَنْ يَمُرُّ [مُعَلَّقًا مُتَعَلِّقاً قَدْ تَأخُذُ النَّارُ مِنْهُ شَيْئاً وَ تَتْرُكُ شَيْئًا﴾. (3)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصِّرَاطِ فَقَالَ هُوَ الطَّرِيقُ إِلَى مَعْرِفَةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ هُمَا صِرَاطَانِ صِرَاطُ فِي الدُّنْيَا وَصِرَاطُ فِي الْآخِرَةَ وَأَمَّا الصِّرَاط الَّذِي فِي الدُّنْيَا فَهُوَ الْإِمَامُ الْمُفْتَرَضَ الطَّاعَةِ مَنْ عَرَفَهُ فِي الدُّنْيَا وَ اقْتَدَى بِهْدَاهُ مَرَّ عَلَى الصِّرَاطِ الَّذِي هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِي الْآخِرَةِ وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفُهُ فِي الدُّنْيَا زَلَتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّرَاطِ فِي الْآخِرَةَ فَتَرَدَّى فِي نَارِ جَهَنَّمَ﴾. (4)

9-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ رَرِّبْن حُبَيْش، عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا دَخَلَ حُفْرَتَهُ أَتَاهُ مَلَكَانِ اسْمُهُمَا مُنْكَرُ وَ نَكِيرُ فَأَوَّلَ مَنْ يَسْأَلَانِهِ عَنْ رَّبِّهِ ثُمَّ عَنْ نَبِيِّهِ ثُمَّ عَنْ وَلَيْهِ فَإِنْ أَجَابَ نَجَا وَ إِنْ عَجَزَ عَذَّبَاهُ فَقَالَ لَهُ رَجُلُ [مَا] لِمَنْ عَرَفَ رَبَّهُ وَ نَبِيَّهُ وَ لَمْ يَعْرِفُ وَلِيَّهُ فَقَالَ مُذَبْذَبُ لا إِلى هؤلاءِ وَ لا إِلى هؤلاءِ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِيلًا ذَلِكَ لَا سَبِيلَ لَهُ وَ قَدْ قِيلَ من الْوَلِيُّ يَا نَبِيَّ اللَّهِ؟ قَالَ وَلِيُّكُمْ فِي هَذَا الزَّمَان عَلَى الةِ وَ مِنْ بَعْدِهِ وَصِيُّهُ وَلِكُلِّ زمَان عَالِمُ يَحْتَجُ اللَّهُ بِهِ لِئَلَّا يَكُونَ كَمَا قَالَ الضَّلالَ قَبْلَهُمْ حِينَ فَارقَتْهُمْ أَنْبِيَاؤُهُمْ رَبَّنَا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنَا رَسُولًا فَتَتَّبِعَ آيَاتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْرَى تَمَامُ ضَلَالَتِهِمْ جَهَالَتُهُمْ بِالْآيَاتِ وَ هُمُ الْأَوْصِيَاءُ للنبي

ص: 326

5-1- ابن عباس رحمه الله علیه- أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِيِّ؛ منظور از آن محمّد و اهل بیت او است وَ مَنِ اهتدی نیز همان یاران محمد صلی الله علیه و آله هستند.

6-1- امام صادق علیه السلام- ابن رئاب گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: به خدا قسم ما راهی هستیم که خداوند به پیروی از آن امر کرده است به خدا سوگند ما راه راست هستیم و به خدا قسم ما کسانی هستیم که خداوند بندگان را به فرمانبرداری از ایشان امر کرده است. هرکس می خواهد از این جا برگیرد و هرکس می خواهد از آن جا برگیرد؛ به خدا قسم از ما هیچ گریزی نمی یابید اطاعت از ما اجتناب ناپذیر است.

7-1- امام صادق علیه السلام- مردم از پل صراط گوناگون می گذرند. پل صراط باریک تر از موی و برنده تر از لبه شمشیر است گروهی از آن همچون برق می گذرند، گروهی همچون تاخت اسب و گروهی دیگر چون حرکت راهوار اسب و گروهی چون پیادگان می گذرند. گروهی هم آویخته و در حالی که آتش برخی از اندام ایشان را گرفته و برخی را رها کرده است، می گذرند.

8-1- امام صادق علیه السلام- مفضل بن عمر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی صراط پرسیدم فرمود: صراط راه به سوی معرفت و شناخت خدا است و دو نوع صراط داریم یکی در دنیا و دیگری در آخرت؛ صراط دنیا امام است که اطاعت او واجب است هر کس او را بشناسد و از دستوراتش پیروی نماید از صراط آخرت که پلی است بر روی جهنم، خواهد گذشت هر کس او را نشناسد پایش در صراط جهنم می لغزد و میان جهنم خواهد افتاد.

9-1- امام علی علیه السلام- همانا بنده هنگامی که داخل قبر خود شود دو ملک نزد او حاضر می شوند (یکی منکر و دیگری نکیر است) و اول چیزی که از وی سؤال کنند از پروردگار و پیغمبر، و امام او سؤال می نمایند پس اگر جواب دهد نجات یافته است و اگر متحیّر بماند و جواب نگوید عذابش می نمایند مردی از حضرت پرسید: کسی که خدا و رسولش را بشناسد ولی امامش را نشناسد چه سرنوشتی دارد؟ فرمود متحیّر و مردّد است و نه به سمت خوبان و نه به سمت بدان می رود و هر کس را خدا گمراه کند تو بر هدایت او راهی نخواهی یافت. این چنین شخصی راهی ندارد و به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض شد: ای نبی خدا امام کیست؟ فرمود: امام در این زمان علی علیه السلام است و پس از او وصی او و در هر زمانی عالمی وجود دارد که خدا او را حجت قرار داده و به او احتجاج می کند تا مانند گمراهان سابق نباشند که هنگامی که انبیایشان از آنان جدا شدند،گفتند: رَبَّنَا لَوْلَا أَرْسَلْتَ إِلَيْنَا رَسُولًا فَتَتَّبِعَ آيَاتِكَ مِن قَبْلِ أَن نَّذِلَّ وَنَخْزَی؟ تمام گمراهی آنان این بود که به آیات که همان اوصیا ،بودند جهالت داشتند؛ پس خداوند به آنان پاسخ داد: قُل كُلّ مُتَرَبِّصُ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِيِّ وَ مَنِ اهْتَدى و انتظار آنان این بود که می گفتند ما از معرفت اوصیا راحتیم تا امامی را بشناسیم پس خدا آنان را در قبال این سخنشان

ص: 327

فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِيِّ وَ مَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا كَانَ تَرَبُّصُهُمْ أَنْ قَالُوا نَحْنُ فِي سَعَة عَنْ مَعْرِفَةِ الْأَوْصِيَاءِ حَتَّى نَعْرِفَ إِمَاماً فَعَرَفَهُمُ اللهُ بِذَلِكَ وَ الْأَوْصِيَاءُ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ وَقُوفُ عَلَيْهِ لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ وَلَا يَدْخُلُ النَّارَ إِنَّا مَنْ أَنْكَرَهُمْ وَأَنْكَرُوهُ لِأَنَّهُمْ عُرَفَاءُ اللَّهِ عَرَفَهُمْ عَلَيْهِمْ عِنْدَ أَخْذِ الْمَوَاثِيقِ عَلَيْهِمْ وَ وَصَفَهُمْ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ جَلَّ وَ عَزَّ وَ عَلَى الْأَعْرَافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُم هُمُ الشُّهَدَاءُ عَلَى أَوْلِيَائِهِمْ وَالنَّبِيُّ الشَّهِيدُ عَلَيْهِمْ أَخَذَ لَهُمْ مَوَاثِيقَ الْعِبَادِ بِالطَّاعَةِ وَ أَخَذَ النَّبِيُّ عَلَيْهِمُ الْمَوَاثِيقَ بِالطَّاعَةِ فَجَرَتْ نُبُوَّتُهُ عَلَيْهِمْ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِيداً يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَلَا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثًا﴾. (1)

ص: 328

سرزنش فرمود و اوصیا همان اصحاب صراط هستند که بر صراط ایستاده اند و داخل بهشت نمی شود مگر کسی که آنان را بشناسد و آن اوصیا نیز او را بشناسند و داخل جهنم نمی شود مگر کسی که آنان را نشناسد و آنان نیز او را نشناسند؛ زیرا آنان عارفان به خدایند که خدا آنان را به مردم شناساند؛ هنگامی که از آنان اخذ پیمان می کرد و در کتاب خود آنان را وصف فرمود: بر «اعراف» مردانی هستند که هر یک از آن دو را از چهره شان می شناسند. (اعراف/41). آنان بر دوستانشان گواه و پیامبر صلی الله علیه و آله بر آنان گواه است و خدا پیمان اطاعت از ایشان را از آنان گرفته است و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز پیمان اطاعت از ایشان را از آنان گرفته است و نبوّت او بر آنان جاری است و این است سخن خدا که فرمود پس چگونه است حال این جماعت؟ هنگامی که از هر امتی گواهی بیاوریم و ترا بر آنان گواه بیاوریم آن روز آنان که کافر شدند و رسول را نافرمانی کردند، دوست می دارند که کاش زمین برایشان هموار کرده شود و نه از خدا سخنی را پوشانند. (نساء/142-141).

ص: 329

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عن صَفْوَانَ بْن يَحْيَى قَالَ سَأَلَنِي أَبُو قُرَةَ الْمُحَدِّثُ صَاحِبُ شُبْرُمَةَ أَنْ أُدْخِلَهُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا فَاسْتَأْذَنْتُهُ فَأَذِنَ لَهُ فَدَخَلَ فَسَأَلَهُ عَنْ أَشْيَاءَ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ الْفَسورَةُ الأنبياء رَائِضِ وَ الْأَحْكَامِ حَتَّى بَلَغَ سُوَالُهُ إِلَى التَّوْحِيدِ فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِي جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ عَنْ كَلَامِ اللَّهِ لِمُوسَى فَقَالَ اللهُ أَعْلَمُ بِأَيِّ لِسَان كَلَّمَهُ بِالسُّرِّيَانِيَّةِ أَمْ بِالْعِبْرَانِيَّةِ فَأَخَذَ أَبُوقُرَةَ بِلِسَانِهِ فَقَالَ إِنَّمَا أَسْأَلُكَ عَنْ هَذَا اللَّسَانِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَن علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا تَقُولُ وَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ يُشْبِهَ خَلْقَهُ أَوْ يَتَكَلَّمَ بِمِثْل مَا هُمْ مُتَكَلَّمُونَ وَلَكِنَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ لَا كَمِثْلِهِ قَائِلُ فَاعِلُ قَالَ كَيْفَ ذَلِكَ قَالَ كَلَامُ الْخَالِقِ لِمَخْلُوقِ لَيْسَ كَكَلامِ الْمَخْلُوقِ لِمَخْلُوقِ وَ لَا يَلْفَظُ بِشِقٌ وَ لَا لِسَان وَلَكِنْ يَقُولُ لَهُ كُنْ فَكَانَ بِمَشِيَّتِهِ مَا خَاطَبَ بِهِ مُوسَى علیه السلام ي مِنَ الْأَمْرِ وَالنَّهَى مِنْ غَيْرَ تَرَدُّدِ فِي نَفَس فَقَالَ أَبُوقُرَّةَ فَمَا تَقُولُ فِي الْكُتُبِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَن التَّوْرَاةُ وَالْإِنْجِيلُ وَالزَّبُورُ وَ الْفُرْقَانُ وَ كُلٌّ كِتَابِ أَنْزِلَ كَانَ كَلَامَ اللَّهِ تَعَالَى أَنْزَلَهُ لِلْعَالَمِينَ نُوراً وَ هُدًى وَهِيَ كُلَّهَا مُحْدَثَةٌ وَ هِيَ غَيْرُ اللَّهِ حَيْثُ يَقُولُ أَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْراً وَ قَالَ مَا يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرِ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلَّا اسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ يَلْعَبُونَ وَ اللَّهُ أَحْدَثَ الْكُتُبَ كُلَّهَا الَّتِي أَنْزَلَهَا فَقَالَ أَبُو قُرَّةَ فَهَلْ يَفْنَى فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَجْمَعَ الْمُسْلِمُونَ عَلَى أَنَّ مَا سِوَى اللَّهِ فَان وَ مَا سِوَى اللَّهِ فِعْلُ اللَّهِ وَالتَّوْرَاةُ وَالْإِنْجِيلُ وَالزَّبُورُ وَ الْفُرْقَانُ فِعْلُ اللَّهِ تَعَالَى أَ لَمْ تَسْمَعَ النَّاسَ يَقُولُونَ رَبُّ الْقُرْآنِ وَ إِنَّ الْقُرْآنَ يَقُولُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَا رَبِّ هَذَا فُلَانُ وَ هُوَ أَعْرَفُ بِهِ قَدْ أَطْمَأْتُ نَهَارَهُ وَ أَسْهَرْتُ لَيْلَهُ فَشَفِّعْنِي فِيهِ وَكَذَلِكَ التَّوْرَاةُ وَ الإنجيل والربُورُ كُلْهَا مُحْدَتَهُ مَرَبُوبَةُ أَحْدَثَهَا مَنْ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ هُدًى لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُنَّ لَمْ يَزَلْنَ فَقَدْ أَظْهَرَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِأَوَّلِ قَدِيمِ وَ لَا وَاحِدٍ وَ أَنَّ الْكَلَامَ لَمْ يَزَلْ مَعَهُ وَ لَيْسَ لَهُ بَدْءُ وَ لَيْسَ بِالَه﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿لاهِيَةٌ قُلُوبُهُمْ وَأَسَرُّوا النَّجْوَى الَّذِينَ ظَلَمُوا هَل هذا إِلا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ أَفَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَأَنتُمْ تُبْصِرُونَ﴾ (3)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿لاهِيَةٌ قُلُوبُهُمْ قَالَ: مِنَ التَّلَهى﴾. (2)

2- ابن عبّاس رحمه اله علیه- ﴿مَعْنَاهُ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ مُسْتَهْزِئِينَ غَافِلَةَ قُلُوبُهُمْ عَمَّا يُرَادُ بِهِ﴾. (3)

ص: 332

1- امام رضا علیه السلام- صفوان بن یحیی گوید: ابو قره محدّث رفیق شبرمه از من خواست تا ترتیب ملاقات او را با امام رضا علیه السلام بدهم. من نیز اذن دخول گرفتم و آن حضرت اجازه فرمود. ابو قره داخل شد و از امام المسائلی در حلال و حرام و فرایض و احکام پرسید، تا این که رسید به پرسش های توحیدی و گفت قربانت گردم! نحوه کلام خداوند با موسی علیه السلام را توضیح فرمایید؟ فرمود: «خدا و رسول او داناترند که به چه زبانی با او سخن راند به زبان سریانی یا عبرانی ابوقره با اشاره به زبان خود گفت: «فقط از این زبان از شما سؤال می کنم» فرمود: سبحان الله از این طرز تفکر و پناه بر خدا در شباهت او به خلق یا تکلّم حضرت حق همچون سخنرانان و لیکن تبارک و تعالی هیچ چیزی مانند او نیست؛ نه گوینده و نه عمل کنندهای پرسید پس چگونه بوده؟ فرمود: «کلام آفریننده به مخلوق همچون کلام مخلوق با مخلوق نیست و نه با حرکت لب و زبان بلکه به او می فرماید: بشو»! و کلام حضرت حق با موسی علیه السلام بنا بر مشیت او از امر و نهی بود بدون آن که ترددی در نفس پیش آید. ابو قره پرسید نظر شما درباره کتب آسمانی چیست؟ فرمود تورات و انجیل و زبور و فرقان و هر کتابی که نازل شده همه و همه کلام خداوند است که آن ها را برای روشنایی و هدایت جهانیان نازل فرموده است و همه آن ها محدّث پدیده می باشند و آن غیر خود خداوند است، آن جا که فرماید: ﴿أَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْراً﴾ و نيز: ﴿ما يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرِ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلا اسْتَمَعُوهُ وَهُمْ يَلْعَبُون﴾ و خود خداوند سبب تمام کتاب هایی می باشد که نازل فرموده است ابو قره گفت: «آیا آن ها فنا و نابود نمی شوند»؟ فرمود: اجماع مسلمین است که هر چه جز خدا نابود می شود و همه چیز جز خدا فعل اوست و تورات و انجیل و زبور و فرقان نیز فعل اویند آیا نشنیده ای که مردم می گویند: «رب قرآن و خود قرآن در روز قیامت می گوید یا رب آن فلانی است حال این که رب او را از خودش بهتر می شناسد روزش عطشان و شبش بیدار بود شفاعت مرا درباره او بپذیر و همچنان است کار تورات و انجیل و زبور و همه آن ها محدّث (پدیده) و مخلوقند محدث پدید آورنده آن ها کسی است که هیچ کس مانند او نیست و مایه هدایت برای عاقلان .است پس کسی که می پندارد پیوسته با او بوده اند در اصل می گوید که خداوند نخست قدیم و یکتا ،نیست و کلام پیوسته با او بوده و ابتدایی ندارد و معبود نیست».

و دل هایشان در بیخبری فرو رفته است و ستمکاران پنهانی نجوا کردند [و گفتند] آیا جز این است که او بشری همانند شماست؟ آیا به سراغ سحر می روید، در حالی که چشم دارید و می بینید؟ (3)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- لاهِيَةٌ قُلُوبُهُمْ؛ این ناشی از سرگرمی و مشغول شدن آنان از امور اخروی] می باشد.

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- معنای آیه این است که به قرآن گوش می کنند در حالی که مسخره می کنند و قلب هایشان از آن چه اراده شده است غافل است.

ص: 333

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جابر رحمه الله علیه عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةٌ نَزِدْ لَهُ فِيها حُسْناً قَالَ مَنْ تَوَلَّى الْأَوْصِيَاءَ مِنْ آلِ مُحَمَّدِ وَاتَّبَعَ آثَارَهُمْ فَذَاكَ يَزِيدُهُ وَلَايَةَ مَنْ مَضَى النَّبِيِّينَ وَالْمُؤْمِنِينَ الْأَوَّلِينَ حَتَّى تَصِلَ وَلَايَتُهُمْ إِلَى آدَمَ وَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا يُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ يَقُولُ أَجْرُ المَوَدَّةِ الَّذِي لَوْ أَسْأَلُكُمْ غَيْرَهُ فَهُوَ لَكُمْ تَهْتَدُونَ بِهِ وَ تَنْجُونَ مِنْ عَذَابِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ قَالَ لِأَعْدَاءِ اللَّهِ أَوْلِيَاءِ الشَّيْطَانِ أَهْلِ التَّكْذِيبِ وَ الْإِنْكَارِ قُلْ ما أَسْتَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ المُتَكَلِّفِينَ يَقُولُ مُتَكَلَّفاً أَنْ أَسْأَلَكُمْ مَا لَسْتُمْ بِأَهْلِهِ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ عِنْدَ ذَلِكَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضِ أَ مَا يَكْفِي مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله أَنْ يَكُونَ قَهَرَنَا عِشْرِينَ سَنَةً حَتَّى يُرِيدُ أَنْ يُحَمِّلَ أَهْلَ بَيْتِهِ عَلَى رِقَابِنَا فَقَالُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ هَذَا وَ مَا هُوَ إِلَّا شَيْءٌ يَتَقَوَّلَهُ يُرِيدُ أَنْ يَرْفَعَ أَهْلَ بَيْتِهِ عَلَى رِقَابَنَا وَلَئِنْ قُتِلَ مُحَمَّدٌ أَوْ مَاتَ لَنَنْ عَنَّهَا مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ ثُمَّ لَا نُعِيدُهَا فِيهِمْ أَبَداً وَأَرَادَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يُعْلِمَ نَبِيَّهُ الَّذِي أَخْفَوْا فِي صُدُورِهِمْ وَأَسَرُّوا بِهِ فَقَالَ فِي كِتَابِهِ عَزَّوَجَلَّ أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى علیه السلام كَذِباً فَإِنْ يَشَ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلَى قَلْبِكَ يَقُولُ لَوْ شِئْتَ حَبَسْتُ عَنْكَ الْوَحْيَ فَلَمْ تَكَلَّمْ بِفَضْلِ أَهْلِ بَيْتِكَ وَ لَا بِمَوَدَّتِهِمْ وَ قَدْ قَالَ الله عَزَّوَجَلَّ وَيَمْحُ اللهُ الْباطِلَ وَيُحِقُّ الحَقِّ بِكَلِماتِهِ يَقُولُ الْحَقِّ لِأهْلِ بَيْكَ الْوَلَايَةُ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ وَ يَقُولُ بِمَا أَلْقَوْهُ فِي صُدُورِهِمْ مِنَ الْعَدَاوَةِ لِأَهْلِ بَيْتِكَ وَالظُّلْمِ بَعْدَكَ وَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَسَرُّوا النَّجْوَى الَّذِينَ ظَلَمُوا هَلْ هَذا إِلَّا بَشَر- مِثْلُكُمْ أَ فَتَأْتُونَ السَّحْرَ وَأَنتُم تُبصرُون﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَسَرُّوا النَّجْوَى الَّذِينَ ظَلَمُوا قَالَ الَّذِينَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدِ حَقَّهُمْ ﴾. (2)

5- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل ... إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ وَ يَقُولُ بِمَا أَلْقَوْهُ فِي صُدُورِهِمْ مِنَ الْعَدَاوَةَ لِأهْلِ بَيْتِكَ وَ الظُّلْم بَعْدَكَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَسَرُّوا النَّجْوَى الَّذِينَ ظَلَمُوا هَل هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ أَفَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَأَنتُمْ تُبْصِرُونَ﴾. (3)

6- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَأَنتُمْ تُبْصِرُونَ أَى تَأْتُونَ مُحَمَّداً وَ هُوَ سَاحِرٍ﴾. (4)

ص: 334

3- امام باقر علیه السلام- جابر از امام باقر علیه السلام درباره ی آیه: و هرکس کار نیکی انجام دهد، بر نیکی اش می افزاییم (شوری /23) نقل کرد که فرمود: هر کس اوصیاء آل محمد را دوست بدارد و از ایشان پیروی کند. دوستی و ولایت پیامبران و مؤمنین گذشته تا آدما نصیب او می شود و بر ولایت آل محمد که دارد اضافه می گردد این است تفسیر آیه کسانی که کار نیکی انجام دهند پاداشی بهتر از آن خواهند داشت. (نمل/89) که موجب واردشدن به بهشت گردد و این آیه اشاره به همان است بگو هر اجر و پاداشی از شما خواسته ام برای خود شماست (سبأ /47) به وسیله ی آن هدایت می شوید و از عذاب قیامت نجات می یابید. اما به کسانی که دشمن خدا و پیرو شیطانند و تکذیب و انکار می کنند می فرماید [ای پیامبر صلی الله علیه و آله]! بگو: «من برای دعوت نبوت هیچ پاداشی از شما نمی طلبم و من از متکلّفین نیستم [سخنانم روشن و همراه با دلیل است]. (ص/86) گروهی از منافقین به یکدیگر گفتند محمّد را بس نبود که بیست سال بر دوش ما سوار شد حالا تصمیم دارد که بستگان خود را بر ما تحمیل کند؛ چنین دستوری را خدا به او نداده از خودش می سازد می خواهد خویشاوندان خود را بر ما مزیت دهد، اگر کشته شود یا بمیرد این فرمانروایی را از خاندان او خواهیم گرفت دیگر نخواهیم گذاشت بر ما حکومت کنند. خداوند خواست به پیامبر صلی الله علیه و آله- خود اطلاع دهد که آن ها چه گفته اند و چه تصمیمی دارند، پس در این آیه فرمود: آیا می گویند: «او بر خدا دروغ بسته است؟ در حالی که اگر خدا بخواهد بر قلب تو مهر می نهد و اگر خلاف بگویی قدرت اظهار این آیات را از تو می گیرد (شوری/24). می فرماید: «اگر بخواهم وحی را از تو قطع می کنم تا در مورد فضایل خاندان خود سخن نگویی و مردم را به محبت آن ها وادار ،نکنی و باطل را محو می کند و حق را بفرمانش پابرجا می سازد. (شوری/24). ولی خداوند واقعیت را می گوید که ولایت اختصاص به اهل بیت تو دارد خداوند به آن چه درون سینه هاست داناست (انفال/43) او نسبت به همه چیز و آن کینه هایی که در دل از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله پنهان کرده اند داناست این آیه اشاره به همان است ﴿وَ أَسَرُّوا النَّجْوَى الَّذِينَ ظَلَمُوا هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ أَفَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَأَنْتُمْ تُبْصِرُونَ﴾.

4- امام صادق علیه السلام- وَ أَسَرُّوا النَّجْوَى الَّذِينَ ظَلَمُوا، منظور کسانی هستند که در حق خاندان محمد ظلم کردند.

5- امام باقر علیه السلام- منظور خداوند آن دشمنی و ظلمی است که نسبت به خاندانت در دل خویش قرار داده اند، و مراد از آیه: ﴿وَ أَسَرُّوا النَّجْوَى الَّذِينَ ظَلَمُوا هَلْ هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ أَفَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ﴾ است. أَنتُمْ تُبْصِرُونَ، نیز همین است.

6- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- أفتَأْتُونَ السِّحْرَ وَأَنتُمْ تُبْصِرُونَ، منظور آن این است که آیا نزد محمد می روید حال آن که به گمان شما او ساحر است.

ص: 335

قوله تعالى: ﴿قالَ رَبِّي يَعْلَمُ الْقَوْلَ فِي السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَ هُوَ السَّمِيعُ العليم﴾ (2)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قُل هُمْ يَا مُحَمَّدَ رَبِّي يَعْلَمُ الْقَوْلَ فِي السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ يَعْنِي مَا يُقَالُ فِي السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿بَل قالُوا أَضْغَاتُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ فَلْيَأْتِنَا بِآيَةٍ كَمَا أُرسلَ الْأَوَّلُونَ﴾ (5)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثم حَكَى اللهُ قَوْلَ قُرَيْش فَقَالَ بَلْ قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَرَاهُ أَنْ هَذَا الَّذِي يُخْبِرُنَا مُحَمَّد يَرَاهُ فِي النَّوْمِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ بَلِ افْتَرَاهُ أَنْ يَكْذِبُ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ فَلْيَأْتِنَا بِآيَةٍ كَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فَقَالَ مَا آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَفَهُمْ يُؤْمِنُونَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَفَهُمْ يُؤْمِنُونَ﴾. (6)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها أَفَهُمْ يُؤْمِنُونَ قَالَ كَيْفَ يُؤْمِنُونَ وَلَرَ يُؤْمِنُ مَنْ كَانَ قَبْلَهُمْ بِالْآيَاتِ حَتَّى هَلَكُوا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ إِلا رِجالاً نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْتَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنتُمْ لا تَعْلَمُونَ﴾. (7)