ص: 2

تفسیر اهل بيت علیهم السلام

(7)

يوسف- النّحل

زیر نظر

علیرضا برازش

تهران، 1396

ص: 3

ص: 4

ص: 5

1-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿أن يُوسُفَ علیه السلام رَأَى فِي الْمَنَامِ لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ لَيْلَةَ الْقَدْرِ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبَاً نَزَلْنَ مِنَ السَّمَاءِ فَسَجَدْنَ لَهُ، وَ رَأَى الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ نَزَلَا مِنَ السَّمَاءِ فَسَجَدَا لَه﴾. (1)

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿الْأَنْبِيَاءُ عَلَى خَمْسَةِ أَنْوَاعِ مِنْهُمْ مَنْ يَسْمَعُ الصَّوْتَ مِثْلَ صَوْتِ السِّلْسِلَةِ فَيَعْلَمُ مَا عُنِيَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يُنَبَّا فِي مَنَامِهِ مِثْلُ يُوسُفَ وَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ مِنْهُمْ مَنْ یُعَایِنُ، وَ مِنْهُمْ مَنْ یُنْکَتُ فِی قَلْبِهِ وَ یُوَقَّرُ فِی أُذُنِهِ﴾. (2)

1-2- ابن عباس رحمه الله علیه- يوسف در شب جمعه ای که شب قدر [نیز] بود در خواب یازده ستاره را مشاهده کرد که از آسمان فرود آمده و برای او سجده کردند و همچنین خورشید و ماه را دید که از آسمان فرود آمده و برایش سجده نمودند.

2-2- امام باقر علیه السلام- پیامبران پنج .گروهند برخی از آن ها فقط صدایی را چون صدای زنجیر می شنوند پیام خداوند را می گیرند برخی از پیامبران هستند که خداوند پیام خویش را وقتی در خوابند به آنان می دهد؛ مانند یوسف و ابراهیم بالا برخی فرشته وحی را می بینند و برخی دیگر نیز هستند که پیام خداوند در دلشان افتاده و در گوش آنان باقی می ماند.

1-4- الباقر علیه السلام- ﴿تأويلُ هَذِهِ الرُّؤْيَا أَنَّهُ سَيَمْلِكُ مِصْرَ وَيَدْخُلُ عَلَيْهِ أَبَوَاهُ وَإِخْوَتُهُ أَمَّا الشَّمْسُ فَأُمُّ يُوسُفَ رَاحِيلُ وَالْقَمَرُ يَعْقُوبُ وَ أَمَّا أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَباً فَإِخْوَتُهُ فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ سَجَدُوا شُكراً لِلَّهِ وَحْدَهُ حِينَ نَظَرُوا إِلَيْهِ وَكَانَ ذَلِكَ السُّجُودُ لِلَّهِ﴾. (1)

* عِلّة ابتلا یَعقوب

1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا ابْتَلَى يَعْقُوب علیه السلام بيوسف علیه السلام أَنَّهُ ذَبَحَ كَبْساً سَمِيناً وَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ يُدْعَى بيوم مُحْتَاجُ لَمْ يَجِدْ مَا يُفْطِرُ عَلَيْهِ فَأَغْفَلَهُ وَ لَمْ يُطْعِمْهُ فَابْتُلِيَ بِيُوسُفَ علیه السلام وَ كَانَ بَعْدَ ذَلِكَ كُلَّ صَبَاحِ مُنَادِيهِ يُنَادِى مَنْ لَمْ يَكُنْ صَائِماً فَلْيَشْهَدْ غَدَاءَ يَعْقُوب ال فَإِذَا كَانَ الْمَسَاءُ نَادَى مَنْ كَانَ صَائِماً فَلْيَشْهَدْ عَشَاءَ يَعْقُوبَ علیه السلام﴾. (2)

2- السجّاد علیه السلام- ﴿عَنِ الثَّمَالِيِّ قَالَ: صَلَّيْتُ مَعَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام الْفَجْرَ بِالْمَدِينَة يَوْمَ جُمُعَة فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ وَ سُبْحَتِهِ نَهَضَ إِلَى مَنْزِلِهِ وَ أَنَا مَعَهُ فَدَعَا مَوْلَاةَ لَهُ تُسَمَّى سُكَيْنَةً فَقَالَ لَهَا لَا يَعْبُرْ عَلَى بَابِي سَائِلُ إِلَّا أَطْعَمْتُمُوهُ فَإِنَّ الْيَوْمَ يَوْمُ الْجُمُعَةِ قُلْتُ لَهُ لَيْسَ كُلٌّ مَنْ يَسْأَلُ مُسْتَحِقَّاً فَقَالَ يَا ثَابِتُ أَخَافُ أَنْ يَكُونَ بَعْضُ مَنْ يَسْأَلُنَا مُسْتَحِقَا فَلَا نُطْعِمَهُ وَ نَرُدَّهُ فَيَنْزِلَ بِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ مَا نَزَلَ بِيَعْقُوب علیه السلامأَطْعِمُوهُمْ أَطْعِمُوهُمْ إِنَّ يَعْقُوبَ علیه السلام كَانَ يَذْبَحُ كُلَّ يَوْمٍ كَبْشاً فَيَتَصَدَّقُ مِنْهُ وَيَأْكُلُ هُوَ وَعِيَالُهُ مِنْهُ وَ إِنْ سَائِلًا مُؤْمِناً صَوَّاماً مُسْتَحِقَّاً لَهُ عِنْدَ اللَّهِ مَنْزِلَةٌ وَكَانَ مُجْتَازاً غَرِيباً اعْتَرَ عَلَى بَاب يَعْقُوب العَشِيَّةَ جُمُعَة عِنْدَ أَوَان إِفْطَارِهِ يَهْتِفُ عَلَى بَابِهِ أَطْعِمُوا السَّائِلَ الْمُجْتَارَ الْغَرِيبَ الْجَائِعَ مِنْ فَضْلِ طَعَامِكُمْ يَهْتِفُ بِذَلِكَ عَلَى بَابِهِ مِرَاراً وَ هُمْ يَسْمَعُونَهُ قَدْ جَهِلُوا حَقَّهُ وَ لَمْ يُصَدِّقُوا قَوْلَهُ فَلَمَّا يَئِسَ أَنْ يُطْعِمُوهُ وَ غَشِيَهُ اللَّيْلُ اسْتَرْجَعَ وَاسْتَعْبَرَ وَ شَكَا جُوعَهُ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ بَاتِ طَاوِياً وَ أَصْبَحَ صَائِماً جَائِعاً صَابراً حَامِداً لِلَّهِ تَعَالَى وَبَات يَعْقُوبُ علیه السلام وَآلُ يَعْقُوبَ علیه السلام شِبَاعاً بِطَاناً وَ أَصْبَحُوا وَ عِنْدَهُمْ فَضْلَةٌ مِنْ طَعَامِهِمْ قَالَ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَى يَعْقُوبَ علیه السلام فِي صَبِيحَةِ

ص: 14

1-4- امام باقر علیه السلام- تأویل آن [آیه] این بود که یوسف به زودی پادشاه مصر شده و پدر و مادر و برادرانش بر او وارد می شوند امّا الشَّمْسَ مادر یوسف راحیل و الْقَمَرَ پدر او يعقوب علیه السلام و ستاره ها برادران او هستند که وقتی در مصر بر او وارد می شوند سجده شکر الهی را به جا می آورند و از هیبت و جمال یوسف خدا را سپاس می گویند و این سجده برای خداوند بوده نه برای یوسف علیه السلام.

تِلْكَ العَبْدِى تلك اللَّيْلَة لَقَدْ أَذلَلْت يَا يَعْقُوبُ عَبْدِى ذِلَّةٌ اسْتَجْرَرْت بهَا غَضَبِى وَاسْتَوْجَبْتَ بِهَا أَدَبِى وَ نُزُولَ عُقُوبَتِي وَ بَلْوَايَ عَلَيْكَ وَ عَلَى وَلْدِكَ يَا يَعْقُوبُ اللَّهِ إِنَّ أَحَبَّ أَنْبِيَائِي إِلَيَّ وَ أَكْرَمَهُمْ عَلَيَّ مَنْ رَحِمَ مَسَاكِينَ عِبَادِى وَ قَرَبَهُمْ إِلَيْهِ وَأَطْعَمَهُمْ وَكَانَ لَهُمْ مَأوَى وَ مَلْجَأَ يَا يَعْقُوبُ الأَمَا رَحِمْتَ ذِمْيَالَ عَبْدِى الْمُجْتَهَدَ فِي عِبَادَتِهِ الْقَانِعَ بِالْيَسِيرِ مِنْ ظَاهِر الدُّنْيَا عِشَاءَ أَمْس لَمَّا اعْتَرَّ بِبَابِكَ عِنْدَ أَوَان إِفْطَارِهِ وَهَتَفَ بِكُمْ أَطْعِمُوا السَّائِلَ الْغَريبَ الْمُجْتَارَ الْقَانِعَ فَلَمْ تُطْعِمُوهُ شَيْئًا فَاسْتَرْجَعَ وَاسْتَعْبَرَ وَ شَكَا مَا بِهِ إِلَيَّ وَ بَاتَ طَاوِيَا حَامِداً لِي وَ أَصْبَحَ لِي صَائِماً وَ أَنْتَ يَا يَعْقُوبُ الله وَ وَلْدُكَ شِبَاعُ وَ أَصْبَحَتْ [أَصْبَحْتَ] عِنْدَكُمْ فَضْلَةٌ مِنْ طَعَامِكُمْ أَوَ مَا عَلِمْتَ يَا يَعْقُوبُ أَنَّ الْعُقُوبَةَ وَالْبَلْوَى إِلَى أَوْلِيَائِي أَسْرَعُ مِنْهَا إلَى أَعْدَائِي وَ ذَلِكَ حُسْنُ النَّظَر مِنِّى لِأَوْلِيَائِي وَ اسْتِدْرَاجُ مِنِّى لِأَعْدَائِي أَمَا وَ عِزَّتِي لَأَنْزِلُ بكَ بَلْوَايَ وَ لَأَجْعَلَنَّكَ وَ وَلْدَكَ غَرَضاً لِمَصَائِبِي وَ لَأُوذِيَنَّكَ بِعُقُوبَتِي فَاسْتَعِدُّوا لِبَلْوَايَ وَ ارْضَوْا بِقَضَائِي وَ اصْبِرُوا لِلْمَصَائِب فَقُلْتُ لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ الجُعِلْتُ فِدَاكَ مَتَى رَأَى يُوسُفُ علیه السلام الرُّؤْيَا فَقَالَ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةَ الَّتِى بَاتَ فِيهَا يَعْقُوبُ وَ آلَ يَعْقُوبَ علیه السلام شِبَاعاً وَ بَاتِ فِيهَا ذِمْيَالُ طَاوِياً جَائِعاً فَلَمَّا رَأَى يُوسُف علیه السلام الرُّؤْيَا وَأَصْبَحَ يَقْضُهَا عَلَى أَبِيهِ يَعْقُوبَ اللهِ فَاغْتَمَّ يَعْقُوبُ علیه السلام لِمَا سَمِعَ مِنْ يُوسُفَ المَعَ مَا أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ أَن اسْتَعِدَّ لِلْبَلَاءِ فَقَالَ يَعْقُوبُ لِيُوسُف طنها لَا تَقْصُصْ رُؤْيَاكَ هَذِهِ عَلَى إِخْوَتِكَ فَإِنِّي أَخَافُ أَنْ يَكِيدُوا لَكَ كَيْداً فَلَمْ يَكْتُمْ يُوسُفُ رُؤْيَاهُ وَ قَصَّهَا عَلَى إِخْوَتِهِ قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ كَانَتْ أَوَّلُ بَلْوَى نَزَلَتْ بيَعْقُوب و آل يَعْقُوبَ الْحَسَدَ لِيُوسُفَ علیه السلام لَمَّا سَمِعُوا مِنْهُ الرُّؤْيَا قَالَ فَاشْتَدَّتْ رقّةً يَعْقُوب عَلَى يُوسُفَ وَخَافَ أَنْ يَكُونَ مَا أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ مِنَ الِاسْتِعْدَادِ لِلْبَلَاءِ هُوَ فِى يُوسُفَ الخَاصَّةً فَاشْتَدَّتْ رِقَتُهُ عَلَيْهِ مِنْ بَيْنِ وَلْدِهِ فَلَمَّا رَأَى إِخْوَةُ يُوسُفَ علیه السلام مَا يَصْنَعُ يَعْقُوبُ بيُوسُف لها وَ تَكْرِمَتَهُ إِيَّاهُ وَإِيثَارَهُ إِيَّاهُ عَلَيْهِمْ اشْتَدَّ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ وَبَدَا الْبَلَاءُ فِيهِمْ فَتَآمَرُوا فِيمَا بَيْنَهُمْ وَقَالُوا إِنَّ يُوسُفَ وَأَخَاهُ أَحَبُّ إِلى أَبِينَا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أبانا لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ اقْتُلُوا يُوسيف أو اطرَحُوهُ أَرْضاً

ص: 16

اطعام کند و پناگاه و ملجأ ایشان باشد ای یعقوب به بنده ی من ذمیال ترحم نکردی با این که او بنده ی خالص من است و در عبادت من منتهای سعی و کوشش را می نماید و به اندکی از غذا قانع است و شب گذشته از درب خانه ی تو عبور کرد شما را صدا زد و طلب غذایی نمود و گفت: «سائل غریب رهگذر را طعام دهید و شما او را طعام ندادید و جمله استرجاع را گفت و اشک دیدگانش جاری شد و به من شکایت کرد و شب را گرسنه به سر برد و حمد و ثنای مرا به جای آورد و روز را روزه گرفت تو و خاندان تو ای یعقوب شب را با شکم سیر خوابیدید و باقیمانده ی غذای شب شما تا صبح باقی بود ای یعقوب علیه السلام مگر ندانسته ای که عقوبت و بلا به دوستان من نسبت به دشمنان من زودتر می رسد و این از لطف و حسن نظر من به اولیاء خودم است و استدراج و امتحان من نسبت به دشمنانم می باشد به عزت خودم !قسم بر تو بلا را نازل ،کنم و تو و فرزندان تو را در معرض مصیبت و عقوبت قرار دهم باید مهیا و آماده ی بلای من شوید و به قضا و مقدّرات من راضی باشید و در مصائب صبر کنید». عرض کردم: «فدایت شوم کی یوسف آن خواب را دید». فرمود: «در همان شبی که یعقوب و خاندانش با شکم سیر خوابیدند و ذمیال گرسنه خوابید و یوسف علیه السلام وقتی خواب را دید صبح به پدر خود حضرت یعقوب نقل کرد که دیدم یازده ستاره و آفتاب و ماه مرا سجده کردند حضرت یعقوب علیه السلام ز شنیدن خواب سخت مغموم شد و وحی هم به او شد که مستعد بلا باش به یوسف علیه السلام فرمود: فرزند عزیزم این خوابت را برای برادرانت حکایت مکن زیرا می ترسم حیله و مکری دربارهی تو بنمایند و یوسف علیه السلام غافل از دستور پدر شد و خواب را به برادران نقل کرد. امام سجّاد علیه السلام فرمود: «اولین بلایی که یعقوب و خاندانش گرفتار آن شدند؛ حسد بود. برادران به یوسف زمانی که از او خوابش را شنیدند بردند رشک بردند و میل و علاقه ی یعقوب به یوسف علیه السلام زیاد شد و می ترسید آن وحی که خدا به او فرموده بود که مستعد و آماده ی بلا باش، در فرزندش یوسف علیه السلام واقع گردد لذا بیشتر نسبت به او ابراز محبت می نمود و برادران چون چنین محبتی را از پدر خود به یوسف دیدند و مشاهده نمودند که او را گرامی می دارد، برایشان این عمل گران آمد و بین خود مشورت کردند گفتند «یوسف و برادرش (بنیامین) نزد پدر، از ما محبوب ترند در حالی که ما گروه نیرومندی هستیم مسلّماً پدر ما، در گمراهی آشکاری است یوسف را بکشید یا و را به سرزمین دور دستی بیفکنید تا توجه پدر فقط به شما باشد و بعد از آن از گناه خود توبه می کنید و افراد صالحی خواهید بود (یوسف/89) در همان دم به نزد پدر خود حضرت يعقوب علیه السلام آمدند گفتند: «پدرجان چرا تو درباره [برادرمان] یوسف به ما اطمینان نمی کنی؟ در حالی که ما خیرخواه و او هستیم فردا او را با ما به خارج شهر بفرست تا غذای کافی بخورد و تفریح کند و ما نگهبان او هستیم!» (یوسف/ 12-11) حضرت یعقوب علیه السلام فرمود: من از بردن او غمگین می شوم و از این می ترسم که گرگ او را بخورد، و شما از او غافل باشید!» (یوسف/13) و دلیل آن که این گونه بهانه می آورد این بود که می ترسید بلایی که به او وحی شده است درباره ی یوسف علیه السلام باشد؛ چون او را بیشتر از فرزندان دیگرش دوست می داشت ولیکن قضا و قدر الهی بر خواسته ی یعقوب غالب گردید و امر پروردگار

ص: 17

يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَ تَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْماً صَالِحِينَ أَنْ تَتُوبُونَ فَعِنْدَ ذَلِكَ قَالُوا يَا أَبانا ما لَكَ لا تَأْمَنَّا عَلى يُوسُفَ وَ إِنَّا لَهُ لَناسِ حُونَ أَرْسِ لَهُ مَعَنا غَداً يَرْتَعْ فَقَالَ يَعْقُوبُ علیه السلام إِنِّي لَيَحْزُنُنِي أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَ أَخافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّتْبُ فَانْتَزَعَهُ حَذَرَا عَلَيْهِ مِنْهُ مِنْ أَنْ تَكُونَ الْبَلْوَى مِنَ اللَّهِ عَلَى يَعْقُوبَ فِى يُوسُفَ خَاصَّةً لِمَوْقِعِهِ مِنْ قَلْبِهِ وَ حُبِّهِ لَهُ قَالَ فَغَلَبَتْ قُدْرَةُ اللَّهِ وَقَضَاؤُهُ وَ نَافِذُ أَمْرِهِ فِي يَعْقُوبَ علیه السلام وَيُوسُف علیه السلام وَإِخْوَتِهِ فَلَمْ يَقْدِرُ يَعْقُوبُ الله عَلَى دَفْعِ الْبَلَاءِ عَنْ نَفْسِهِ وَ لَا عَنْ يُوسُفَ علیه السلام وَ وَلْدِهِ فَدَفَعَهُ إِلَيْهِمْ وَ هُوَ لِذَلِكَ كَارِهُ مُتَوَقِّعُ لِلْبَلْوَى مِنَ اللَّهِ فِي يُوسُفَ علیه السلام فَلَمَّا خَرَجُوا مِنْ مَنْزِلِهِمْ لَحِقَهُمْ مُسْرِعاً فَانْتَزَعَهُ مِنْ أَيْدِيهِمْ فَضَمَّهُ إِلَيْهِ وَاعْتَنَقَهُ وَ بَكَى وَ دَفَعَهُ إِلَيْهِمْ فَانْطَلَقُوا بِهِ مُسْرِعِينَ مَخَافَةَ أَنْ يَأْخُذَهُ مِنْهُمْ وَ لَا يَدْفَعَهُ إِلَيْهِمْ فَلَمَّا أَمْعَنُوا بِهِ أَتَوْا بِهِ غَيْضَةَ أَشْجَارٍ فَقَالُوا نَدْبَحُهُ وَنُلْقِيهِ تَحْتَ هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَيَأْكُلُهُ الذَّنْبُ اللَّيْلَةَ فَقَالَ كَبِيرُهُمْ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَلَكِنْ أَلْقُوهُ فِي غَيابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِنْ كُنتُمْ فَاعِلِينَ فَانْطَلَقُوا بِهِ إِلَى الْجُبِّ فَأَلْقَوْهُ وَهُمْ يَظُنُّونَ أَنَّهُ يَغْرَقُ فِيهِ فَلَمَّا صَارَ فِي قَعْرِ الْجُبِّ نَادَاهُمْ يَا وَلدَ رُومِينَ أَقْرِ ءُوا يَعْقُوبَ علیه السلام عَنِّى السَّلَامَ فَلَمَّا سَمِعُوا كَلَامَهُ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض لَا تَزَالُوا مِنْ هَاهُنَا حَتَّى تَعْلَمُوا أَنَّهُ قَدْ مَات فَلَمْ يَزَالُوا بِحَضْرَتِهِ حَتَّى أَمْسَوْا وَ رَجَعُوا إِلَى أَبِيهِمْ عِشاءً يَبْكُونَ قالُوا يَا أَبانا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتاعِنا فَأَكَلَهُ الذَّقَبُ فَلَمَّا سَمِعَ مَقَالَتَهُمُ اسْتَرْ مَقَالَتَهُمُ اسْتَرْجَعَ وَاسْتَعْبَرَ وَ ذَكَرَ مَا أَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ مِنَ الِاسْتِعْدَادِ لِلْبَلَاءِ فَصَبَرَ وَ أَذْعَنَ لِلْبَلْوَى وَ قَالَ لَهُمْ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْعِمَ لَحْمَ يُوسُف علیه السلام ذَّنْبَ مِنْ قَبْلِ أَنْ أُرِيَ الغنية تَأْوِيلَ رُؤْيَاهُ الصَّادِقَة قَالَ أَبُو حَمْزَةَ ثُمَّ انْقَطَعَ حَدِيثُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام عِنْدَ هَذَا فَلَمَّا كَانَ الْغَدِ غَدَوْتُ عَلَيْهِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّكَ حَدَّثْتَنِى أَمْس بحَدِيث لِيَعْقُوبَ علیه السلام و وُلْدِهِ ثُمَّ قَطَعْتَهُ مَا كَانَ مِنْ قِصَّة إخوة يُوسُف علیه السلام وَ قِصَّة يُوسُف علیه السلام بَعْدَ ذَلِكَ فَقَالَ إِنَّهُمْ لَمَّا أَصْبَحُوا قَالُوا انْطَلِقُوا بنَا حَتَّى نَنظُرَ مَا حَالَ يُوسُف علیه السلام أَمَاتَ أَمْ هُوَ حَقٌّ فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَى الْجُبِّ وَجَدُوا بِحَضْرَةِ الْجُبِّ سَيَّارَةَ وَ قَدْ أَرْسَلُوا وارِدَهُمْ فَأَدْلى دَلْوَهُ فَلَمَّا جَذَبَ دَلْوَهُ

ص: 18

بر او و یوسف علیه السلام جاری شد و يعقوب علیه السلام قادر نبود و نتوانست که از خود و یوسف علیه السلام و برادر دیگرش (بنیامین) دفع بلا نماید و او را با اکراه قلب در حالی که منتظر بلا بود به برادرانش واگذار نمود. وقتی فرزندان يعقوب علیه السلام از منزل خارج شدند و حضرت یعقوب بی تاب گردید و با شتاب و سرعت خود را به ایشان رسانید و یوسف علیه السلام را در آغوش گرفت و دست در گردن او کرد و سخت گریست و سپس او را به آن ها پس داد و آن ها با سرعت روانه شدند و راه می رفتند زیرا می ترسیدند که پدرشان پشیمان شود و بیاید یوسف را بازستاند و دیگر به آن ها ندهد و آن قدر رفتند که از چشم ناپدید شدند رهسپار بیشه گردیدند و داخل جنگلی شدند و با یکدیگر گفتند که باید یوسف را بکشیم و پای یکی از این درخت ها بیندازیم تا شبانه گرگی او را بخورد و برادر بزرگ ایشان اظهار داشت که «یوسف را نکشید و اگر می خواهید کاری انجام دهید او را در نهانگاه چاه بیفکنید تا بعضی از قافله ها او را برگیرند و با خود به مکان دوری ببرند! (یوسف/ 10) بنا به رأی برادر بزرگ یوسف علیه السلام را در چاه افکندند و گمان می کردند که غرق خواهد شد لیکن چون آن حضرت به قعر چاه رسید، صدا زد و گفت: «ای نواده های رومین سلام مرا به یعقوب برسانید برادران چون صدای او را شنیدند بعضی از آن ها گفتند باید در این مکان بمانیم تا یقین کنیم که مرده است به ناچار ماندند تا هنگام غروب آفتاب و شبانه به سوی پدر با قیافه ی غمناک و صورت حق به جانب و آه و ناله ی دروغی و مصنوعی و با چشم گریان باز گشتند و گفتند ای پدر ما رفتیم و مشغول مسابقه شدیم و یوسف را نزد اثاث خود گذاردیم و گرگ او را خورد!» (یوسف/ 17) حضرت یعقوب علیه السلام چون سخن ایشان را شنید جمله ی استرجاع را گفت و سخت گریست و از آن وحی که خدا فرموده بود مستعد و مهیای بلا باش به یادش آمد، و صبر را پیشه کرد و به ایشان فرمود: هوس های نفسانی شما این کار را برایتان آراسته. (یوسف/ 18) و این سخنی بیش نیست که می گویید و گرنه خداوند گوشت یوسف را پیش از آن که تأویل آن خواب راستی را که یوسف دیده بود مشاهده نمایم خوراک گرگ قرار نمی دهد». حضرت سجاد علیه السلام سخن خود را در این جا قطع فرمود و چون فردای آن روز شد حضورش شرفیاب شدم و عرض کردم

فدایت شوم روز گذشته قصه ی یعقوب و فرزندانش را بیان داشتی و دیگر قضایای یوسف علیه السلام و برادرانش را نفرمودی» فرمود چون صبح شد برادران یوسف علیه السلام با یکدیگر گفتند بیایید برویم و حال یوسف علیه السلام را بینیم که هنوز زنده است یا مرده؟ حرکت نمودند و رفتند و چون به سر چاه رسیدند قافله ای را دیدند که از مدین به مصر می رفتند و در نزدیکی آن چاه منزل نموده اند و کسی را که از چاه آب بکشد فرستاده اند خدمتگزار دلو را در چاه فرو برد. (یوسف / 19) و بالا کشید پسری را دید که به دلو آویزان است به همراهان خود گفت مژده باد این کودکی است زیبا و دوست داشتنی! (یوسف /19) برادران یوسف پیش آمدند و گفتند این غلام ماست که دیروز به این چاه افتاده و آمده ایم بیرونش بیاوریم و یوسف را از ایشان گرفتند و به گوشه ای رفتند و به یوسف علیه السلام گفتند: «تو باید یا اقرار به غلامی ما بنمایی تا تو را به مردم این قافله بفروشیم یا کشته شدن را اختیار کنی فرمود مرا نکشید و هرچه خواهید انجام دهید برادران او را با خود پیش قافله آوردند و گفتند: «آیا در میان شما

ص: 19

إِذَا هُوَ بِغُلَامٍ مُتَعَلَّقِ بِدَلْوِهِ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ يا بُشْرى هذا غُلامٌ فَلَمَّا أَخْرَجُوهُ أَقْبَلُوا إِلَيْهِمْ إِخْوَةً يُوسُفَ فَقَالُوا هَذَا عَبْدُنَا سَقَطَ مِنَّا أَمْسِ فِي هَذَا الْجُبِّ وَ جِتْنَا الْيَوْمَ لِنُخْرِجَهُ فَانْتَزَعُوهُ مِنْ أَيْدِيهِمْ وَ تَنَخَوْا بِهِ نَاحِيَةً فَقَالُوا إِمَّا أَنْ تُقِرَ لَنَا أَنَّكَ عَبْدُ لَنَا فَنَبِيعَكَ بَعْضَ هَذِهِ السَّيَّارَةِ أَوْ نَقْتُلكَ فَقَالَ لَهُمْ يُوسُفُ تَقْتُلُونِي وَاصْنَعُوا مَا شِئْتُمْ فَأَقْبَلُوا بِهِ إِلَى السَّيَّارَةِ فَقَالُوا مِنْكُمْ مَنْ يَشْتَرى مِنَّا هَذَا الْعَبْدَ فَاشْتَرَاهُ رَجُلُ مِنْهُمْ بِعِشْرِينَ دِرْهَماً وَ كَانَ إِخْوَتُهُ فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ وَ سَارَ بهِ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنَ الْبَدْوِ حَتَّى أَدْخَلَهُ مِصْرَ فَبَاعَهُ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ مَلِكِ مِصْرَ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِاِمْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَنْواهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً قَالَ أَبُو حَمْزَةَ فَقُلْتُ لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام ابْن كَمْ كَانَ يُوسُف علیه السلام يَوْمَ أَلْقَوْهُ فِي الْجُبِّ فَقَالَ كَانَ ابْنَ تِسْعِ سِنِينَ فَقُلْتُ كَمْ كَانَ بَيْنَ مَنْزِل يَعْقُوبَ علیه السلام يَوْمَئِذٍ وَ بَيْنَ مِصْرَ فَقَالَ مَسِيرَةَ اثْنَيْ عَشَرَ يَوْمَا قَالَ وَكَانَ يُوسُفُ علیه السلام مِنْ أَجْمَل أَهْل زَمَانِهِ فَلَمَّا رَاهَقَ يُوسُفُ رَاوَدَتْهُ امْرَأَةُ الْمَلِكِ عَنْ نَفْسِهِ فَقَالَ لَهَا مَعَاذَ اللَّهُ أَنَا مِنْ أَهْلِ بَيْتِ لَا يَزْنُونَ فَعَلَّقَتِ الْأَبْوَابَ عَلَيْهَا وَ عَلَيْهِ وَقَالَتْ لَا تَخَفْ وَ أَلْقَتْ نَفْسَهَا عَلَيْهِ فَأَفْلَتَ مِنْهَا هَارباً إِلَى الْبَابِ فَفَتَحَهُ فَلَحِقَتْهُ فَجَذَبَتْ قَمِيصَهُ مِنْ خَلْفِهِ فَأَخْرَجَتْهُ مِنْهُ فَأَفْلَتَ يُوسُفُ علیه السلام مِنْهَا فِي ثِيَابِهِ وَ أَلْفَيا سَيِّدَها لَدَى الْبَابِ قَالَتْ مَا جَزاءُ مَنْ أَرادَ بِأَهْلِكَ سُوءاً إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ قَالَ فَهَمَ الْمَلِكُ بُيُوسُفَ لِيُعَذِّبَهُ فَقَالَ لَهُ يُوسُفُ علیه السلام وَ إِلَهِ يَعْقُوبَ مَا أَرَدْتُ بِأَهْلِكَ سُوءاً بَلْ هِيَ رَاوَدَتْنِي عَنْ نَفْسِي فَاسْأَلْ هَذَا الصَّبِيَّ أَيُّنَا رَاوَدَ صَاحِبَهُ عَنْ نَفْسِهِ قَالَ وَ كَانَ عِنْدَهَا مِنْ أَهْلِهَا صَبِيُّ زَائِرُ لَهَا فَأَنْطَقَ اللَّهُ الصَّبِيَّ لِفَصْلِ الْقَضَاءِ فَقَالَ يُّهَا الْمَلِكُ انْظُرْ إِلَى قَمِيص يُوسُفَ فَإِنْ كَانَ مَقْدُوداً مِنْ قُدَامِهِ فَهُوَ الَّذِي رَاوَدَهَا وَ إِنْ كَانَ مَقْدُوداً مِنْ خَلْفِهِ فَهِيَ الَّتِي رَاوَدَتْهُ فَلَمَّا سَمِعَ الْمَلِكُ كَلَامَ الصَّبِيِّ وَ مَا اقْتَصَّ أَفْزَعَهُ ذَلِكَ فَزَعَا شَدِيداً فَجِيءَ بِالْقَمِيصِ فَنَظَرَ إِلَيْهِ فَلَمَّا رَآهُ مَقْدُوداً مِنْ خَلْفِهِ قَالَ لَهَا إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ وَ قَالَ لِيُوسُفَ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَلَا يَسْمَعْهُ مِنْكَ أَحَدُ وَاكْتُمْهُ قَالَ فَلَمْ يَكْتُمْهُ يُوسُفَ وَأَذَاعَهُ فِي الْمَدِينَة حَتَّى قُلْنَ نِسْوَةً مِنْهُنَّ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُرَاوِدُ فَتَاهَا عَنْ نَفْسِهِ فَبَلَغَهَا

ص: 20

کسی هست که این غلام را از ما خریداری کند؟ یک نفر از قافله گفت: من خریدارم و او را به بیست درهم خرید و برادران اعتنایی به شأن او نداشتند و او را به قیمت بسیار کمی فروختند و آن کسی که یوسف را خریده بود او را با خود به مصر برد و به پادشاه مصر فروخت. چنان که خدای عزوجل می فرماید و آن کس که او را از سرزمین مصر خرید [عزیز مصر]، به همسرش گفت: «مقام وی را گرامی دار شاید برای ما سودمند باشد و یا او را به عنوان فرزند انتخاب کنیم». (یوسف/21) ابوحمزه گوید عرض کردم: حضرت یوسف موقعی که او را در چاه افکندند چند سال داشت؟ فرمود: نه سال عرض کردم میان منزل یعقوب و مصر چقدر راه بود؟ فرمود: «دوازده روز» و يوسف علیه السلام زیباترین مردم زمان خود در حسن و جمال بوده و راعیل ملقب به زلیخا همسر عزیز مصر در تربیت یوسف کوشش بسیار می کرد و نهایت رسیدگی را می نمود تا زمانی که آن حضرت به حدّ رشد و بلوغ رسید همسر پادشاه عاشق او شد و به او ابراز و اظهار عشق می نمود و حضرتش را به سوی خود می خواند ولیکن آن حضرت نمی پذیرفت و می فرمود معاذ الله من از خاندانی هستم که زنا نمی کنند، زلیخا درب ها را محکم بست و به آن حضرت در آویخت و گفت نترس و خود را به روی آن حضرت انداخت حضرت یوسف خود را از دست زلیخا رهایی داد و گریخت و درب ها را گشود که زلیخا از عقبش رسید و از پشت سر پیراهنش را گرفت و کشید تا پاره شد. و در کشمکش بودند که شوهر زلیخا رسید و ایشان را در آن حال دید و در این هنگام آقای آن زن را دم در یافتند آن زن گفت: «کیفر کسی که بخواهد نسبت به اهل تو خیانت کند جز زندان و یا عذاب دردناک، چه خواهد بود؟! (یوسف/25) پادشاه تصمیم گرفت که یوسف را تنبیه کند یوسف علیه السلام فرمود: «به خدای يعقوب علیه السلام قسم اراده ی بد و خیانت نسبت به اهل تو نکرده ام و چنان نیست که زلیخا می گوید بلکه او مرا با اصرار به سوی خود دعوت کرد (یوسف/26) از این طفل بپرس که کدام یک از ما اراده ی دیگری را نموده بودیم خداوند طفل شیرخوار را برای بیان قضیّه و فصل قضاوت گویا فرمود و گفت: «ای پادشاه به پیراهن یوسف نظر کن که اگر از پیش رو پاره شده یوسف علیه السلام اراده ی خیانت نموده و اگر از پشت سر پاره شده زلیخا قصد یوسف را کرده پادشاه چون این سخن را از آن طفل شنید به سختی ترسید و مضطرب شد و نگاهی به پیراهن یوسف علیه السلام کرد و مشاهده نمود که از پشت سرش پاره شده است به زلیخا گفت که این از مکر و حیله ی شما زنان است که مکر و حیله ی شما زنان عظیم است. (یوسف /28) و سپس به یوسف علیه السلام رو کرد و گفت: از این موضوع صرف نظر کن. (یوسف/19) و پنهان دار که کسی آن را نشنود و کار به رسوایی نکشد لیکن یوسف قضیه را به دیگران نقل نمود تا انتشار پیدا کرد و زنان مصری زبان به ملامت زلیخا گشودند و گفت: همسر عزیز، جوانش [غلامش] را به سوی خود دعوت می کند (یوسف/30) چون این خبر به زلیخا رسید زنان [رجال شهر] را

به قصر سلطنتی دعوت کرد و مجلسی بیاراست و لوازم پذیرایی و غذا و میوه آماده و مهیا نمود و برای ایشان ترنج آورد و به دست هر کدام چاقویی برای بریدن میوه داد یوسف (37) و [از اتاق خارج شد و] به يوسف علیه السلام گفت: وارد مجلس آنان !شو هنگامی که چشمشان به او افتاد، او را بسیار بزرگ [و

ص: 21

ذَلِكَ فَأَرْسَلَتْ إِلَيْهِنَّ وَ هَيَّاتْ لَهُنَّ طَعَاماً وَ مَجْلِساً ثُمَّ أنتهن بأترج وَانتُ كُل وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ أَتَتْهُنَّ بِأَتْرُجَ سكيناً ثُمَّ قَالَتْ لِيُوسُفَ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ فَلَمَّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ وَ قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ وَ قُلْنَ مَا قُلْنَ فَقَالَتْ لَهُنَّ هَذَا الَّذِي لمتنبي فِيهِ يَعْنِي فِي حَبِهِ وَ خَرَجْنَ النِّسْوَةُ مِنْ عِنْدِهَا فَأَرْسَلَتْ كُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ إِلَى يُوسف علیه السلام سِراً مِنْ صَاحِبَتِهَا تَسْأَلُهُ الزَّيَارَةَ فَأَبَى عَلَيْهِنَّ وَقَالَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَ أَكُنْ مِنَ الجَاهِلِينَ فَصَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ فَلَمَّا شَاعَ أَمْرُ يُوسُفَ وَ أَمْرُ امْرَأَةِ الْعَزِيزِ وَ

النِّسْوَة فِي مِصْرَ بَدَا لِلْمَلِكِ بَعْدَ مَا سَمِعَ قَوْلَ الصَّبِيِّ لَيَسْجُنَنَّ يُوسُف علیه السلام فَسَجَنَهُ فِي السِّجْنِ وَ دَخَلَ السِّجْنَ مَعَ يُوسُفَ الفَتَيَان وَكَانَ مِنْ قِصَّتِهِمَا وَ قِصَّة يُوسُفَ علیه السلام مَا قَصَّهُ اللَّهُ فِي الْكِتَابِ قَالَ أَبُو حَمْزَةَ ثُمَّ انْقَطَعَ حَدِيثُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام﴾. (1)

زیبا] شمردند و [بی توجه] دست های خود را بریدند. (یوسف/31) و گفتند حاشا که این غلام از جنس بشر باشد و [همسر عزیز] گفت: این همان کسی است که به خاطر عشق او مرا سرزنش کردید!. (یوسف/32) چون آن زنان از مجلس زلیخا برخاستند و به منزل های خود رفتند هر یک از ایشان پنهانی قاصدی پیش یوسف می فرستادند و التماس و درخواست می نمودند که آن حضرت به نزد ها برود، لیکن آن حضرت امتناع مینمود و عرض کرد: «پروردگارا زندان نزد من محبوب تر است از آن چه این ها مرا به سوی آن می خوانند و اگر مکر و نیرنگ آن ها را از من باز نگردانی، به سوی آنان متمایل خواهم شد و از جاهلان خواهم بود» (یوسف /33) خدای تعالی دعایش را مستجاب فرمود و او را از مکر زنان نجات داد و موقعی که قصه ی آن حضرت با زلیخا و خواسته های زنان دیگر از او در مصر شایع گردید پادشاه با این که از آن طفل شنیده بود که یوسف علیه السلام تقصیری ندارد تصمیم گرفت که آن حضرت را زندانی کند و حضرت را به زندان فرستاد و بعد از مدتی دو نفر دیگر برای تقصیری که داشتند را داخل زندان نمودند چنان که خدای تعالی قصه ی ایشان را در قرآن بیان فرموده است. ابوحمزه گوید: «امام زین العابدین چون سخنش را به این جا رسانید دیگر چیزی نفرمود».

قَوْلُهُ فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْداً أَنْ يَحْتَالُوا عَلَيْكَ فَقَالَ يَعْقُوبُ لِيُوسُف علیه السلام وَ كَذلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَ يُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ عَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَما أَتَهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ وَ كَانَ يُوسُفَ مِنْ أَحْسَن النَّاسِ وَجْهَا وَكَانَ يَعْقُوبُ يُحِبُّهُ وَ يُؤْثِرُهُ عَلَى أَوْلَادِهِ فَحَسَدُوهُ إِخْوَتُهُ عَلَى ذَلِكَ وَ قَالُوا فِيمَا بَيْنَهُمْ مَا حَكَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِذْ قالُوا لَيُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلى أَبِينَا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ أَنْ جَمَاعَةً إِنَّ أَبَانَا لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ فَعَمَدُوا عَلَى قَتْلَ يُوسُفَ فَقَالُوا نَقْتُلُهُ حَتَّى يَخْلُوَ لَنَا وَجْهُ أَبِينَا فَقَالَ لَاوَى لَا يَجُوزُ قَتْلُهُ وَ لكِنْ نُغَيِّبُهُ عَنْ أَبِينَا وَ نَحْنُ نَخْلُو بِهِ فَقَالُوا كَمَا حَكَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَا أَبانا ما لَكَ لا تَأْمَنَّا عَلى يُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ* أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً يَرْتَعْ وَيَلْعَبُ أَنْ يَرْعَى الْغَنَمَ وَيَلْعَبُ وَإِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ فَأَجْرَى اللَّهُ عَلَى لِسَانِ يَعْقُوبَ علیه السلام إِنِّى لَيَحْزُنُنِي أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَأَخَافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّتْبُ وَ أَنْتُمْ عَنْهُ غافِلُونَ فَقَالُوا كَمَا حَكَى اللَّهُ لَئِنْ أَكَلَهُ الذَّتْبُ وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذَا لَخَاسِرُونَ الْعُصْبَةُ عَشَرَةٌ إِلَى ثَلَاثَةَ عَشَرَ فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَ أَجْمَعُوا أَنْ يَجْعَلُوهُ فِي غَيابَتِ الْجُبِّ وَ أَوْحَيْنَا إِلَيْهِ لَتُنَبِّنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هذا وهُمْ لا يَشْعُرُونَ أَي تُخْبِرُهُمْ بمَا هَمُوا بِهِ﴾. (1)

گروه نیرومندی هستیم (یوسف) بنابراین تصمیم به کشتن یوسف گرفتند و گفتند: «او را می کشیم تا پدرمان فقط به ما توجه کند و به ما تعلّق داشته باشد» لاوی گفت: نباید او را بکشیم، بلکه باید او را از مقابل دیدگان پدر مخفی کنیم و با او تنها می شویم خداوند سخن آنان را چنین نقل کرده است پدرجان چرا تو درباره ی [برادرمان] ،یوسف به ما اطمینان نمی کنی؟ در حالی که ما خیرخواه او هستیم فردا او را با ما به خارج شهر بفرست تا غذای کافی بخورد (یوسف/ 12-11) یعنی به چوپانی گوسفندان بیاید تا غذای کافی بخورد و تفریح کند و ما نگهبان او هستیم (یوسف/12) بنابراین خداوند، این جملات را بر زبان یعقوب علیه السلام، جاری ساخت من از بردن او غمگین می شوم و از این می ترسم که گرگ او را بخورد، و شما از او غافل باشید. (یوسف /13) آنان همان طور که خداوند تبارک و تعالی فرموده است گفتند با این که ما گروه نیرومندی هستیم اگر گرگ او را بخورد ما از زیانکاران خواهیم بود [و هرگز چنین چیزی] ممکن نیست. (یوسف /14) و مقصود از عصبة (گروه)، یک جماعت ده تا سیزده نفره است. هنگامی که او را با خود بردند و تصمیم گرفتند وی را در مخفیگاه چاه قرار دهند سرانجام مقصد خود را عملی ساختند و به او وحی فرستادیم که آن ها را در آینده از این کارشان باخبر خواهی ساخت در حالی که آن ها نمی دانند (یوسف /15) یعنی آن چه را که می خواستند با او انجام دهند، به اطلاعشان می رسانی

قوله تعالى: ﴿إِذْ قالُوا لَيُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلى أَبِينَا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أبانا لفي ضلال مبين﴾ (8)

1- الباقر علیه السلام- ﴿كان يوسف مِنْ أَحْسَن النَّاسِ وَجْهَا وَ كَانَ يَعْقُوبُ اللَّهِ يُحِبُّهُ وَ يُؤْثِرُهُ عَلَى علیه السلام أَوْلَادِهِ فَحَسَدُوهُ إِخْوَتُهُ عَلَى ذَلِكَ وَ قَالُوا فِيمَا بَيْنَهُمْ مَا حَكَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِذْ قَالُوا لَيُوسُفُ وَ أخُوهُ أَحَبُّ إلى أبينا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ أَي جَمَاعَةُ إِنَّ أبانا لفِي ضَلالٍ مُبِين﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿أَقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضاً يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَ تَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْماً صالحِينَ﴾. (9)

قوله تعالى: ﴿قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَالْقُوهُ في غَيابَتِ الحب يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِنْ كُنتُمْ فَاعِلِينَ﴾. (10)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قال قائِلُ مِنْهُمْ لَا تَقْتُلُوا يُوسُفَ قِيلَ: هُوَ لَاوى﴾. (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَلَمَّا وَافَى يَعْقُوبُ وَأَهْلُهُ وَ وُلْدُهُ مِصْرَ قَعَدَ يُوسُفُ علیه السلام عَلَى سَرِيرِهِ وَ وَضَعَ تَاجَ الْمُلْكِ عَلَى رَأْسِهِ فَأَرَادَ أَنْ يَرَاهُ أَبُوهُ عَلَى تِلْكَ الْحَالَةِ فَلَمَّا دَخَلَ أَبُوهُ لَمْ يَقُمْ لَهُ فَنَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ لَهُ يَا يُوسف علیه السلام أَخْرِجْ يَدَكَ فَأَخْرَجَهَا فَخَرَجَ مِنْ بَيْنِ أَصَابِعِهِ نُورُ فَقَالَ يُوسُف علیه السلام مَا هَذَا يَا جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَقَالَ هَذِهِ النُّبُوَّةُ أَخْرَجَهَا اللَّهُ مِنْ صُلْبِكَ لِأَنَّكَ لَمْ تَقُمْ إِلَى أبيك فَحَطَّ اللَّهُ نُورَهُ وَ مَحَا النُّبُوَّةَ مِنْ صُلْبِهِ وَ جَعَلَهَا فِي وَلْدِ لَاوَى أَخِي يُوسُف علیه السلام وَذَلِكَ لِأَنَّهُمْ لَمَّا أَرَادُوا قَتْلَ يُوسُفَ قَالَ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَ أَلْقُوهُ فِي غَيابَتِ الْجُبِّ فَشَكَرَ اللَّهُ لَهُ ذَلِكَ وَ لَمَّا أَرَادُوا أَنْ يَرْجِعُوا إِلَى أبيهمْ مِنْ مِصْرَ وَقَدْ حَبَسَ يُوسُف علیه السلام هِ أَخَاهُ قَالَ فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللهُ لِي وَهُوَ خَيْرُ الحَاكِمِينَ فَشَكَرَ اللَّهُ لَهُ ذَلِكَ فَكَانَ أَنْبِيَاءُ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ وَلْدِ لَاوَى بْنِ يَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ كَانَ مُوسَى علیه السلام مِنْ وُلْدِهِ وَهُوَ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ بْن يَهْصِرَ بْن وَاهِيثُ بْن لَاوَى بْن يَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاق بْن إِبْرَاهِيم علیه السلام﴾. (3)

ص: 26

هنگامی که [برادران] گفتند: «یوسف و برادرش [بنیامین] نزد پدر از ما محبوب ترند؛ در حالی که ما مردان نیرومندی هستیم. مسلّماً پدر ما، در گمراهی آشکاری است. (8)

1- امام باقر علیه السلام- يوسف علیه السلام از نظر چهره از زیباترین مردم بود و یعقوب علیه السلام و را بسیار دوست می داشت و وی را بر سایر فرزندان خود ترجیح می داد در نتیجه برادرانش به او حسد ورزیدند و مطابق حکایت خداوند به یکدیگر گفتند: إِذْ قالُوا لَيُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلى أَبِينَا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ یعنی ما جماعتی هستیم إِنَّ أَبانا لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ.

یوسف را به قتل رسانید؛ یا او را به سرزمین دور دستی بیفکنید؛ تا توجه پدرتان، فقط به شما باشد؛ و بعد از آن از گناه خود توبه می کنید؛ و افراد صالحی خواهید بود. (9)

یکی از آن ها گفت: یوسف را به قتل نرسانید؛ و اگر می خواهید کاری انجام دهید، او را در مخفیگاه چاه بیفکنید؛ تا بعضی از قافله ها او را برگیرند و با خود به مکان دوری ببرند]». (10)

1- على بن ابراهيم رحم الله علیه- قال قائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ گفته شده است: این کلام «لاوی» بوده است.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- زمانی که یعقوب و خاندان و فرزندانش به مصر رسیدند، یوسف علیه السلام بر تختش نشسته و تاج فرمانروایی بر سر گذاشت چراکه می خواست ،پدرش او را در این حالت مشاهده کند و هنگامی که پدرش بر او وارد شد به احترام او از جای برنخاست؛ در همین حال جبرئیل بر يوسف علیه السلام نازل شد و خطاب به او گفت ای یوسف دست خود را بیرون بیاور»! وقتی یوسف علیه السلام دست خود را بیرون آورد از میان انگشتانش نوری خارج گردید یوسف علیه السلام گفت: «ای جبرئیل! این نور چه بود»؟ جبرئیل گفت: «این [نور] نبوّت است که خداوند آن را از نسل تو بیرون آورد، چراکه به احترام پدرت از جای خود برنخاستی بدین ترتیب خداوند نورش را زدوده و نبوّت را از نسل یوسف علیه السلام محو نمود و آن را در نسل لاوی برادر یوسف قرار داد و این بدان جهت بود که چون برادران، قصد کشتن یوسف را نمودند لاوی گفت: لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَ أَلْقُوهُ فِي غَيابَتِ الحب بدین خاطر خداوند از کار او تقدیر نمود؛ و زمانی هم که بنیامین به دستور یوسف علیه السلام در مصر نگه داشته شد و برادران قصد بازگشتن به نزد يعقوب علیه السلام را داشتند لاوی گفت: من از این سرزمین حرکت نمی کنم، تا پدرم به من اجازه دهد یا خدا درباره ی من داوری ،کند که او بهترین حکم کنندگان است. (یوسف/80) به همین خاطر خداوند از کار او تقدیر نمود در نتیجه همهی پیامبران بنی اسرائیل از فرزندان لاوی پسر یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم بودند و موسی نیز از فرزندان او بود، بدین صورت که او موسی بن عمران بن يهصر بن واهيث بن لاوی بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم می باشد.

ص: 27

3- السجّاد علیه السلام- ﴿فَلَمَّا أَمْعَنُوا بِهِ َأتَوْا بِهِ غَيْضَةَ أَشْجَارٍ فَقَالُوا نَذْبَحُهُ وَ نُلْقِيهِ تَحْتَ هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَيَا كُلُهُ الذِّئْبُ اللَّيْلَةَ فَقَالَ كَبيرهُمْ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَلَكِنْ أَلْقُوهُ فِي غَيابَتِ الْحُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِنْ كُنتُمْ فَاعِلِينَ فَانْطَلَقُوا بِهِ إِلَى الْجُبِّ فَأَلْقَوْهُ وَهُمْ يَظُنُّونَ أَنَّهُ يَغْرَقُ فِيهِ﴾. (1)

4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه ﴿فَقَالَ لَاوَى أَلْقُوهُ فِي هَذَا الْجُبِ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ فَأَدْنَوْهُ مِنْ رَأْسِ الْجُبِّ فَقَالُوا لَهُ انْزِعْ قَمِيصَكَ فَبَكَى وَ قَالَ يَا إِخْوَتِي لَا تُجَرِّدُونِي، فَسَلَّ وَاحِدٌ مِنْهُمْ عَلَيْهِ السِّكِّينَ وَ قَالَ لَئِنْ لَمْ تَنْزَعْهُ لَأَقْتُلَنَّكَ فَنَزَعَهُ فَأَلْقَوْهُ فِي الْيَمِّ وَ تَنَجَّوْا عَنْهُ فَقَالَ يُوسُفُ

فِي الْجُبِّ يَا إِلَهَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ ارْحَمْ ضَعْفِي وَقِلَّةَ حِيلَتِي وَ صِغَرِي﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قالوا يا أبانا ما لَكَ لا تَأْمَنَّا عَلى يُوسُفَ وَ إِنَّا لَهُ لَناصِحُونَ﴾. (11)

قوله تعالى: ﴿أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً يَرْتَعْ وَيَلْعَبُ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾. (12)

1- الباقر علیه السلام- ﴿أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ أَنْ يَرْعَى الْغَنَمَ وَ يَلْعَبُ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾. (3)

2- السجّاد علیه السلام- ﴿كَانَ أَوَّلُ بَلْوَى نَزَلَتْ بآل يَعْقُوبَ الْحَسَدَ لِيُوسُفَ الفَلَمَّا رَأَى إِخْوَةً يُوسُفَ كرامة أبيهِ إِيَّاهُ اشْتَدَّ عَلَيْهِمْ فَتَامَرُوا حَتَّى قَالُوا أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿قالَ إِنِّي لَيَحْزُنُنِي أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَ أَخافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّنْبُ وَأَنتُم عَنْهُ غَافِلُونَ﴾. (13)

1- الباقر علیه السلام- ﴿فَأَجْرَى اللَّهُ عَلَى لِسَان يَعْقُوبَ إِنِّي لَيَحْزُنُنِي أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَ أَخَافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذئبُ وَأَنتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ﴾. (5)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ بَنِي يَعْقُوبَ علیه السلام لَمَّا سَأَلُوا أَبَاهُمْ يَعْقُوبَ أَن يَأْذَنَ لِيُوسُف علیه السلام فِي الْخَرُوج مَعَهُمْ قَالَ لَهُمْ إِنِّي أَخَافُ أَنْ يَأْكُلَهُ

ص: 28

3- امام سجّاد علیه السلام- پس چون وی را همراه خود برده و از پدر دورش نمودند به جنگلی رسیدند با هم گفتند: «یوسف علیه السلام را در همین مکان کشته و زیر این درختان می اندازیم تا شب گرگ آمده و او را بخورد بزرگ آن ها گفت: قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَأَلْقُوهُ في غَيابَتِ الجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ كُنتُم فاعلين؛ برادران کلام او را تصدیق کرده لاجرم یوسف علیه السلام را بر سر چاهی برده و سپس وی را به درون چاه افکندند ایشان گمان داشتند که یوسف در آب چاه غرق می شود.

4- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- لاوی گفت: أَلْقُوهُ فِي غَيَابَةِ الجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِن كُنتُمْ فَاعِلِينَ بنابراین یوسف را لبه ی ،چاه نزدیک کردند و به او گفتند پیراهنت را از تن درآر». او گریست و گفت ای برادران من لباس را از تن من بیرون نیاورید یکی از برادران، به روی او چاقو کشید و او را تهدید کرد و گفت اگر پیراهنت را از تن بیرون نیاوری، تو را می کشیم. یوسف علیه السلام پیراهن را از تنش بیرون آورد و سپس او را با سطل به درون چاه فرستادند و از او دور شدند یوسف در چاه گفت: ای خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب بر ناتوانی و بیچارگی و سن كم من رحم كن».

[برادران نزد پدر آمدند و] گفتند ای پدر چرا تو درباره ی یوسف به ما اطمینان نمی کنی؟ در حالی که ما خیرخواه او هستیم! (11)

فردا او را با ما [به خارج شهر] بفرست تا غذای کافی بخورد و تفریح کند؛ و به یقین ما از او محافظت خواهیم کرد. (12)

1- امام باقر علیه السلام- أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً يَرْتَعْ وَ يَلْعَبُ یعنی گوسفندان را بچراند و بازی کند وَ إِنَّا لَهُ لحافِظُون.

2- امام سجّاد علیه السلام- اولین بلایی که بر آل یعقوب نازل گشت حسد برادران نسبت به یوسف بود؛ هنگامی که برادران یوسف توجه فراوان پدر به یوسف را دیدند برایشان سخت و گران آمد و با یکدیگر توطئه کردند و [به پدر] گفتند: أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً يَرْتَعْ وَ يَلْعَبُ.

[پدر] گفت: من از بردن او غمگین می شوم و از این می ترسم که گرگ او را بخورد، در حالی که شما از او غافل باشید» (13)

1- امام باقر علیه السلام- خداوند بر زبان يعقوب علیه السلام جارى ساخت: إِنِّي لَيَحْزُنُنِي أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَ أَخَافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّتْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُون.

2- امام صادق علیه السلام- حسین بن عمر بن یزید از پدرش و ایشان نیز از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: «وقتی پسران يعقوب علیه السلام از پدر خواستند که به آن ها اجازه دهد یوسف را با خود ببرند یعقوب به آن ها فرمود: «أَخافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّتْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ». يعقوب علیه السلام

ص: 29

الذئبُ وَأَنتُم عَنْهُ غَافِلُونَ قَالَ فَقَالَ أبو عبد الله علیه السلام قَرَّبَ يَعْقُوبُ علیه السلام لَهُمُ العِلةَ اقْتُلُوا بِهَا فِي يوسف علیه السلام﴾. (1)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لَا تُلقَّنُوا الْكَذِبَ فَتَكْذِبُوا فَإِنَّ بَنِي يَعْقُوبَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ الذَّنْبَ يَأْكُلُ الْإِنْسَانَ حَتَّى لَقُنهم لَقَنَهُمْ أَبُوهُم﴾. (2) 2

قوله تعالى: ﴿قالُوا لَئِنْ أَكَلَهُ الذَّنْبُ وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذا لَخَاسِرُون﴾. (14)

1- الباقر علیه السلام- ﴿الْعُصْبَةُ عَشَرَةُ إِلَى ثَلَاثَةَ عَشَر﴾. (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كَذَبَ إخْوةُ يُوسُفَ حَيْثُ قَالُوا أَكله الذنب وهم أنبياء علیهم السلام و مُرْسَلُونَ إِلَى الصَّحْرَاءِ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿فَلَا ذَهَبُوا بِهِ وَأَجْمَعُوا أَنْ يَجْعَلُوهُ فِي غَيابَتِ الْجُبِّ وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ ﴾. (15)

علتی را که برادران یوسف درباره ی یوسف بعداً به آن متمسک شدند را برای آن ها تقریب نموده و راه روی آوردن به عذر را به آن ها نشان داد».

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- دروغ گفتن را به کسی تلقین نکنید راه دروغ گفتن را به کسی یاد ندهید که در این صورت باعث دروغ گفتن خواهید شد چنان چه پسران یعقوب نمی دانستند که گرگ انسان را می خورد تا این که پدرشان این مطلب را به آن ها تلقین نمود.

گفتند: با این که ما مردان نیرومندی هستیم اگر گرگ او را بخورد، ما از زیانکاران خواهیم بود [و هرگز چنین چیزی ممکن نیست]». (14)

1- امام باقر علیه السلام- عُصْبَةٌ به [گروهی متشکّل از] ده نفر تا سیزده نفر گویند.

2- امام على علیه السلام- برادران یوسف را نسبت کذب داد آن گاه که گفتند: أَكَلَهُ الذِّئْبُ و آنان پیامبران الهی و فرستاده شدگان به صحرا بودند.

هنگامی که او را با خود بردند و به اتفاق تصمیم گرفتند وی را در مخفیگاه چاه قرار دهند، و [مقصد خود را عملی ساختند]؛ به او وحی فرستادیم که آن ها را در آینده از این کارشان باخبرخواهی ساخت؛ در حالی که آن ها نمی دانند. (15)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام صَّادِق مَا كَانَ دُعَاءُ يُوسُف علیه السلام فِي الْجُب فَإِنَّا قَدْ اخْتَلَفْنَا فِيهِ فَقَالَ إِنَّ يُوسُفَ علیه السلام لَمَّا صَارَ فِى الْجُبِّ وَ أَيسَ مِنَ الْحَيَاةِ قَالَ اللَّهُم إِنْ كَانَتِ الْخَطَايَا وَالذُّنُوبُ قَدْ أَخْلَقَتْ وَجْهِي عِنْدَكَ فَلَنْ تَرْفَعَ لِي إِلَيْكَ صَوْتاً وَ لَنَّ تَسْتَجِيبَ لِي دَعْوَةً فَإِنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ الشَّيْخِ يَعْقُوبَ فَارْحَمْ ضَعْفَهُ وَ اجْمَعْ بَيْنِي وَبَيْنَهُ فَقَدْ عَلِمْتَ رَقَتَهُ عَلَيَّ وَ شَوْقِي إِلَيْهِ﴾. (1)

2-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم دعای یوسف در چاه چه بوده است؟ زیرا ما در آن اختلاف نظر داریم» فرمود همین که یوسف علیه السلام در چاه افکنده از زندگی خویش ناامید ،شد ، گفت: خدایا بر فرض که گناهان چهره ی مرا در پیشگاه تو تباه کرده و ندای دعای من به سوی تو نمی رسد و برآورده نمی شود من از تو به حق آن پیرمرد (یعقوب) مسألت می کنم که بر ناتوانی او رحمت آوری و من و او را به یکدیگر برسانی که تو بیتابی او را نسبت من و شوق من برای او را می دانی».

فَاذْكُرُوا وَحْشَتِي، وَ إِذَا طَعِمْتُمْ فَاذْكُرُوا جَوْعَتِي، وَإِذَا شَرِبْتُمْ فَاذْكُرُوا عَطَشِي، وَإِذَا رَأَيْتُمْ شَابَاً فَاذْكُرُوا شَبَابِي فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِيلُ: يَا يُوسُف ، أَمْسِكَ عَنْ هَذَا، وَاسْتَغِلْ بالدُّعَاءِ، وَقُلْ يَا كَاشِفَ كُلِّ كُرْبَة، وَ يَا مُجِيبَ كُلِّ دَعْوَةٍ، وَ يَا جَابِرَ كُلِّ كَسِيرٍ، وَيَا حَاضِرَ كُلِّ بَلْوَى، وَ يَا مُؤْنِسَ كُلِّ وَحِيدِ، وَ يَا صَاحِبَ كُلِّ غَرِيبٍ، وَ يَا شَاهِدَ كُلِّ نَجْوَى، أَسْأَلُكَ بِحَقِّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَنْ تَجْعَلَ لِى مِنْ أَمْرِى فَرَجاً وَ مَخْرَجاً، وَ أَنْ تَجْعَلَ فِي قَلْبِي حُبَّكَ حَتَّى لَا يَكُونَ لِى هَمْ وَشُغُلُ سِوَاكَ، بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ. فَقَالَتِ الْمَلَائِكَةُ: يَا رَبَّنَا، نَسْمَعُ صَوْتاً وَ دُعَاءَ، أَمَّا الصَّوْتَ فَصَوْتُ نَبِيِّ، وَأَمَّا الدُّعَاءُ فَدْعَاءُ نَبِيِّ فَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهِمْ: هُوَ نَبِيِّي يُوسُفَ، وَأَوْحَى تَعَالَى إِلَى جَبْرَئِيلَ ال أَن اهبط عَلَى يُوسُفَ علیه السلام، وَ قُلْ لَهُ: لَتُنَبَتَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ﴾. (1)

3-2- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ لَتُنَبِّنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هذا وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ يَقُولُ لَا يَشْعُرُونَ أَنَّكَ أَنْتَ يُوسُفُ علیه السلام أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَأَخْبَرَهُ بِذَلِكَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ جاؤُ أَبَاهُمْ عِشاءٌ يَبْكُون﴾. (16)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ رَجَعَ إِخْوَتُهُ وَ قَالُوا نَعْمِدُ إِلَى قَمِيصِهِ فَنُلَطِّخُهُ بِالدَّمِ فَتَقُولُ لِأَبِينَا إِنَّ الذُّنْبَ أَكَلَهُ فَلَمَّا فَعَلُوا ذَلِكَ قَالَ لَهُمْ لَاوَى يَا قَوْمِ أَلَسْنَا بَنِي يَعْقُوبَا إِسْرَائِيلِ اللَّهِ بْنِ إِسْحَاقَ علیه السلام نَبِيِّ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الخَلِيلِ علیه السلام أَفَتَظُنُّونَ أَنَّ اللَّهَ يَكْتُمُ هَذَا الْخَبَرَ عَنْ أَنْبِيَائِهِ ۖ فَقَالُوا وَ مَا الْحِيلَةُ قَالَ نَقُومُ وَ نَغْتَسِلُ وَ نُصَلَّى جَمَاعَةٌ وَنَتَضَرَّعُ إِلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنْ يَكْتُمَ ذَلِكَ عَنْ أَبينَا فَإِنَّهُ جَوَادُ كَرِيمٌ فَقَامُوا وَاغْتَسَلُوا وَ كَانَ فِي سُنَّة إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أَنَّهُمْ لَا يُصَلُّونَ جَمَاعَةً حَتَّى يَبْلُغُوا أَحَدَ عَشَرَ رَجُلًا فَيَكُونُ وَاحِدٌ مِنْهُمْ إِمَامَ عَشَرَةَ يُصَلُّونَ خَلْفَهُ فَقَالُوا كَيْفَ نَصْنَعُ وَ لَيْسَ لَنَا إِمَامُ فَقَالَ لَاوَى نَجْعَلُ اللَّهَ إِمَامَنَا فَصَلَّوْا وَ بَكَوْا وَتَضَرَّعُوا وَ قَالُوا يَا رَبِّ اكْتُمْ عَلَيْنَا هَذَا ثُمَّ جَاءُوا إِلَى أَبِيهِمْ عِشاءٌ يَبْكُونَ وَ مَعَهُمُ الْقَمِيصُ قَدْ لَطَّخُوهُ بِالدَّمِ﴾. (3)

ص: 34

خوردید به فکر گرسنگی من باشید و اگر آبی نوشیدید به یاد تشنگی من باشید و اگر با جوانی روبرو شدید، به یاد جوانی من بیافتید. جبرئیل به یوسف گفت ای یوسف علیه السلام این حرف ها را کنار بگذار و از این سخنان دست بکش و مشغول دعا شو و بگو ای خدایی که برطرف کننده ی اندوهی ای خدایی که اجابت کننده هر دعایی ای ترمیم کنندهی هر شکستهای ای خدایی که در هر ،آزمایش حضور داری ای همدم هر فرد تنها ای همدم هر ،غریب ای آن که در مناجات حضور داری، به حق كلمه ى توحيد لا إِلهَ إِلا أَنت؛ (انبیاء (87) از درگاهت درخواست می کنم که در کار م-ن گشایش و فرج و برون ،رفت قرار دهی و در دل من محبّت خویش را بگذاری تا من جز یاد تو هیچ هم و غم و دغدغه ای نداشته باشم به لطف و عنایتت ای مهربانترین مهربانان فرشتگان گفتند: «پروردگارا! ما

صدای راز و نیاز و دعایی می شنویم صدا صدای پیامبری است و دعا دعای یک نبی است. خداوند تعالی به آن ها وحی فرمود که این صدای پیامبر صلی الله علیه و آله یوسف علیه السلام ست و سپس خداوند متعال به جبرئیل وحی کرد که نزد یوسف برود و به او بگوید: لَتُنبِّنَّهُم بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ.

3-2- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوالجارود از امام باقر علیه السلام آمده است: ﴿لَتُنَبِّنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هذا وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ﴾؛ یعنی آن ها را از آن چه انجام دادند باخبر خواهم ساخت.

[برادران یوسف] شب هنگام، گریان به سراغ پدر آمدند. (16)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله علیه- برادران یوسف [بعد از انداختن یوسف علیه السلام در چاه] برگشته و گفتند: «پیراهن یوسف علیه السلام را به خون آغشته کرده و به پدرمان می گوییم گرگ او را خورد». چون چنین کردند لاوی به آن ها گفت ای برادران آیا ما فرزندان يعقوب علیه السلام بنده ی خدا که او فرزند اسحاق پیامبر صلی الله علیه و آله فرزند ابراهیم خلیل علیه السلام می باشد نیستیم؟ آیا گمان کرده اید خداوند این جریان را از پیامبران ش مخفی نگاه می دارد؛ آن ها گفتند چاره چیست؟ لاوی گفت: «برخواسته و غسل کرده و نماز جماعت می خوانیم و به درگاه خداوند تضرع می کنیم تا این جریان را از پدرمان مخفی سازد که همانا او بخشنده و بزرگوار است پس برخاسته و غسل کردند و سنّت ابراهیم و اسحاق و یعقوب چنین بود که آن ها نماز جماعت به جا نمی آوردند مگر این که یازده مرد باشند و یکی از ایشان امام جماعت شده و ده نفر دیگر به او اقتداء کنند؛ برادران گفتند: «چه کنیم که امام جماعت نداریم»؟ لاوی گفتم: ا خدا را امام خود قرار می دهیم». آن گاه نماز خواندند و گریه و زاری نمودند و گفتند پروردگارا این جریان را مخفی نگاه دار آن گاه شب هنگام به همراه پیراهن یوسف که آغشته به خونش کرده بودند گریان به سراغ پدر آمدند.

ص: 35

قوله تعالى: ﴿قالُوا يَا أَبانا إِنَّا ذَهَبْنا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَكَلَهُ الذئبُ وَ ما أَنتَ بمُؤمِن لَنا وَ لَوْ كُنَّا صَادِقِينَ﴾ (17)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قالوا يا أبانا إِنَّا ذَهَبْنا نَسْتَبِقُ أَى نَعْدُو وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَكَلَهُ الذئب﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ جاؤُ عَلى قَمِيصِهِ بِدَم كَذِبِ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَميلٌ وَ اللهُ المُسْتَعانُ عَلى ما تَصِفُونَ﴾ (18)

1- الباقر علیه السلام- ﴿فِي رِوَايَة أبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ وَ جَاقُ عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قَالَ إِنَّهُمْ ذَبَحُوا جَدْياً عَلَى قَمِيصِه﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿كانَ فِي قَمِيصِ يُوسُفَ ثَلَاثُ آيَاتِ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ جَاؤُ عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ وَ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ إِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلِ ... وَ قَوْلِهِ اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هذا ...﴾. (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿في تفسير على بن إبراهيم: وَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللهِ علیه السلام مَا بَلَغَ مِنْ حُزْن يَعْقُوبَ عَلَى يُوسُفَ فَقَالَ حُزْنَ سَبْعِينَ تَكُلَى بِأَوْلَادِهَا وَ قَالَ إِنَّ يَعْقُوبَ لَمْ يَعْرِفِ الِاسْتِرْجَاعَ فَمِنْهَا قَالَ وَا أَسَفى عَلَى يُوسُف﴾. (4)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ، قَالَ: قِيلَ لَهُ كَيْفَ تَحَزَنَ يَعْقُوبُ يُوسُفَ وَ قَدْ أَخْبَرَهُ جَبْرَئِيلُ أَنَّهُ لَمْ يَمْت وَ أَنَّهُ سَيَرْجِعُ إِلَيْهِ فَقَالَ إِنَّهُ نَسِيَ ذَلِكَ﴾. (5)

5- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَالَ يَعْقُوبُ علیه السلام مَا كَانَ أَشَدَّ غَضَبَ ذَلِكَ الذَّنْبِ عَلَى يُوسُفَ وَ شفَقَهُ عَلَى قَمِيصِهِ حَيْثُ أَكَلَ يُوسُف علیه السلام وَلَمْ يَمْرقُ قَمِيصَهُ﴾. (6)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أُوتِيَ بِقَمِيصِ يُوسُفَ إِلَى يَعْقُوبَ قَالَ اللَّهُمَ لَقَدْ كَانَ ذِتْباً رَفِيقاً حِينَ لَّمْ يَشُقَ الْقَمِيصَ قَالَ وَ كَانَ بِهِ نَضْحُ مِنْ دَم﴾. (7)

ص: 36

گفتند: «ای پدر ما رفتیم تا مشغول مسابقه شویم و یوسف را نزد اثاث خود گذاردیم؛ و گرگ او را خورد و می دانیم تو هرگز سخن ما را باور نخواهی کرد، هرچند راستگو باشیم». (17)

1- على بن ابراهيم رحم الله علیه- قالوا يا أبانا إِنَّا ذَهَبْنا نَسْتَبِقُ؛ یعنی برای دویدن با یکدیگر به مسابقه پرداختیم. وَ تَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتاعِنا فَأَكَلَهُ الذِّتْبُ.

و پیراهن او را با خونی دروغین [آغشته ساخته نزد پدر] آوردند؛ گفت: «نفس [سرکش] شما این کار [زشت] را برایتان زینت داده؛ من صبر جمیل خواهم داشت [و شکیبایی خالی از ناسپاسی؛ و در برابر آن چه می گویید از خداوند یاری می طلبم. (18)

1- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوالجارود از امام باقر علیه السلام آمده است: وَ جَاؤُ عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبِ؛ برادران یوسف علیه السلام بزغاله ای را روی پیراهن یوسف علیه السلام کشتند.

2- امام صادق علیه السلام- پیراهن یوسف در سه مورد نشانه واقع گردید. یکی در آیه: وَ جاؤُ عَلى قمِيصِهِ بِدَم كَذِب [که نشانه ی دروغگویی برادران شد] و آیه: إِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبل (يوسف /26) که نشانه ی دروغگویی زلیخا و راستگویی یوسف علیه السلام شد و آیه ى إِذْهَبُوا بِقَمِيصِي هَذَا (يوسف /93) که باعث بینا شدن يعقوب علیه السلام گردید.

3- امام صادق علیه السلام- در کتاب تفسیر قمی آمده است از امام صادق علیه السلام سؤال شد: «اندوه و حزن يعقوب بر فراق یوسف چقدر بود؟ فرمود: به میزان اندوه هفتاد مادر در عزای فرزندشان و این به دلیل آن بود که یعقوب کلمه ی استرجاع؛ إِنَّا الله وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُون (بقره /156) را نمی دانست و به همین دلیل گفت أَسَفى عَلَى يُوسُف (يوسف /84)

4- امام صادق علیه السلام- از هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام نقل شده است: به ایشان عرض شد: چگونه با این که جبرئیل به یعقوب علیه السلام خبر داده بود یوسف نمرده است و به زودی به نزدش بازخواهد گشت با این حال يعقوب علیه السلام در اندوه یوسف علیه السلام غمگین بود؟ امام علیه السلام فرمود: «چون يعقوب علیه السلام این مطلب را فراموش کرده بود».

5- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- يعقوب علیه السلام گفت: این چگونه گرگی بوده که یوسف را خورده اما پیراهن او را سالم گذاشته و پاره نکرده؟!

6- امام صادق علیه السلام- ابوجمیله از مردی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: وقتی پیراهن يوسف علیه السلام را برای يعقوب علیه السلام آوردند گفت خدایا این چه گرگ مهربانی بوده که پیراهن را پاره نکرده است». امام علیه السلام فرمود: «بر روی لباس، لکه ی خون وجود داشت».

ص: 37

7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ الْعَسْكَرِى عَنْ آبَائِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي يَعْقُوبَ علیه السلام فَصَبْرٌ جَمِيلٌ قَالَ بِلَا شَكْوَى﴾. (1)

8- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرَ علیه السلام رَحِمَكَ اللَّهُ مَا الصَّبْرُ الْجَمِيلُ فَقَالَ كَانَ [ذاك] صَبْرُ لَيْسَ فِيهِ شَكْوَى إِلَى النَّاسِ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ جاءَتْ سَيَّارَةٌ فَأَرْسَلُوا واردَهُمْ فَأَدْلى دَلْوَهُ قالَ يا بُشرى هذا غُلامٌ وَ أَسَرُّوهُ بضاعَةٌ وَ اللهُ عَلِيمٌ بِما يَعْمَلُونَ﴾. (19)

1- السجّاد علیه السلام- ﴿إِنَّهُمْ لَمَّا أَصْبَحُوا قَالُوا انْطَلِقُوا بِنَا حَتَّى نَنظُرَ مَا حَالَ يُوسُفَ علیه السلام أَمَاتَ أَمْ هُوَ حَيُّ فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَى الْجُبِّ وَجَدُوا بِحَضْرَة الْجُبِّ سَيَّارَةَ وَ قَدْ أَرْسَلُوا وَارِدَهُمْ فَأَدْكَ دَلْوَهُ فَلَمَّا جَذَبَ دَلْوَهُ إِذَا هُوَ بِغُلَامٍ مُتَعَلِّق بدلُوهِ فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ يا بُشْرى هذا غُلامٌ فَلَمَّا أَخْرَجُوهُ أَقْبَلُوا إِلَيْهِمْ إخْوَةٌ يُوسُفَ فَقَالُوا هَذَا عَبْدَنَا سَقَطَ مِنَّا أَمْس فِى هَذَا الْجُبِّ وَ جِئْنَا الْيَوْمَ لِنُخْرِجَهُ فَانْتَزَعُوهُ مِنْ أَيْدِيهِمْ وَتَنَحَوْا بِهِ نَاحِيَةً فَقَالُوا إِمَّا أَنْ تُقرَّ لَنَا أَنَّكَ عَبْدُ لَنَا فَنَبِيعَكَ بَعْضَ هَذِهِ السَّيَّارَةِ أَوْ

فقال لَهُمْ يُو يُوسُف لَا تَقْتُلُونِى وَاصْنَعُوا مَا شِئْتُمْ فَأَقْبَلُوا بِهِ إِلَى السَّيَّارَةِ فَقَالُوا مِنْكُمْ مَنْ يَشْتَرِى مِنَّا هَذَا الْعَبْدَ فَاشْتَرَاهُ رَجُلُ مِنْهُمْ بِعِشْرِينَ دِرْهَمَا وَ كَانَ إِخْوَتُهُ فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ وَ سَارَ بهِ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنَ الْبَدْوِ حَتَّى أَدْخَلَهُ مِصْرَ فَبَاعَهُ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ مَلِكِ مِصْرَ وَ ذَلِكَ نَقْتُلك قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِاِمْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَنْواهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً﴾. (3)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَنَزَلَتْ سَيَّارَةُ مِنْ أَهْلِ مِصْرَ فَبَعَثُوا رَجُلًا لِيَسْتَقِيَ لَهُمُ الْمَاءَ مِنَ الْجُبِّ فَلَمَّا أَدْلَى الدَّلْوَ عَلَى يُوسُفَ التَشَبَّتْ بالدَّلُو فَجَرَّوهُ فَنَظَرُوا إِلَى غُلَامٍ مِنْ أَحْسَن النَّاسِ وَجْهَا فَعَدَوْا إِلَى صَاحِبِهِمْ فَقَالُوا يَا بُشرى هذا غُلامٌ فَنُخْرِجُهُ وَ نَبيعُهُ وَ نَجْعَلُهُ بِضَاعَةَ لَنَا فَبَلَغَ إِخْوَتَهُ فَجَاءُوا فَقَالُوا هَذَا عَبْدُ لَنَا أَبَقَ ثُمَّ قَالُوا لِيُوسُفَ لَئِنْ لَمْ تُقِرَّ بِالْعُبُودِيَّةِ لَنَقْتُلَنَّكَ فَقَالَتِ السَّيَّارَةُ لِيُوسُفَ علیه السلام مَا تَقُولُ قَالَ أَنَا عَبْدُهُمْ فَقَالَتِ السَّيَّارَةُ فَتَبِيعُوهُ مِنَّا قَالُوا نَعَمْ فَبَاعُوهُ مِنْهُمْ عَلَى أَنْ

ص: 38

7- امام صادق علیه السلام- امام عسکری از پدرانش از امام صادق علیه السلام روایت می کند درباره ی تفسیر فَصَبْرٌ جَمِيل که گفتار حضرت یعقوب علیه السلام ست فرمود: «فَصَبْرٌ جَمِيلٌ یعنی صبر نمودن در مصائب بدون این که انسان شکوه و شکایتی داشته باشد».

8- امام باقر علیه السلام- جابر گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم خداوند شما را بیامرزد فَصَبر جمیل چیست؟ فرمود: صبری که همراه با شکایت [به مردم] نباشد».

و [در همین حال] کاروانی فرا رسید؛ و مأمور آب را فرستادند [تا آب بیاورد]؛ او دلو خود را [در چاه] افکند؛ [ناگهان] صدا زد: «مژده باد این کودکی است زیبا و دوست داشتنی» و او را به عنوان کالایی از دیگران مخفی داشتند و خداوند به آن چه آن ها انجام می دادند، آگاه بود. (19)

1- امام سجّاد علیه السلام- آنان صبح روز بعد با هم گفتند برویم ببینیم چه بر سر یوسف علیه السلام آمده است، مرده یا زنده است؟ وقتی سر چاه رسیدند کنار آن ،چاه قافله ای را دیدند که خادم خود را فرستاده بودند تا آب از چاه بیرون بکشد و قَدْ أَرْسَلُوا وارِدَهُمْ فَأَحْل دَلْوَهُ. خادم به محض این که سطل را از چاه بر می گیرد ناگهان می بیند که پسرکی خود را به سطل آویخته است؛ بنابراین به همراهانش می گوید يَا بُشْرَى هَذَا غُلامٌ وقتی او را از چاه بیرون آوردند برادران یوسف نزد آن ها آمده و گفتند: «ای-ن پسر، برده ی ماست و دیروز در این چاه افتاده است و امروز آمده بودیم که او را از چاه بیرون آوریم. به این ترتیب آن ها یوسف را از کاروانیان گرفتند و او را به گوش های بردند و به یوسف علیه السلام گفتند: «یا پیش این کاروانیان می گویی که تو برده ی مایی و ما تو را به آن ها می فروشیم و یا آن که تو را می کشیم. یوسف به آنان گفت مرا نکشید و هرچه دوست دارید انجام دهید. پس او را به نزد کاروانیان آوردند و گفتند کدام یک از شماها این برده را از ما خریداری می کند؟ فردی از کاروان او را از آنان به بیست درهم خریداری کرد برادران یوسف به مبلغی که آن مرد به آن ها داد، قانع شدند. آن مرد یوسف را از صحرا به مصر برد و به پادشاه مصر فروخت و خداوند فرموده است و آن کس که او را از سرزمین مصر خرید [عزیز مصر] به همسرش گفت مقام وی را گرامی دار، شاید برای ما سودمند باشد و یا او را به عنوان فرزند انتخاب کنیم»! (یوسف/21).

2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- در این هنگام کاروانی در آن منطقه فرود آمد که از اهالی مصر بودند، آن ها برای برداشتن آب دلوی را به چاه انداختند اما وقتی دلو را بیرون آوردند به جای آب دیدند پسرکی چون قرص ماه در آن نشسته است غلامان مسئول آب کشیدن با دیدن یوسف علیه السلام به طرف صاحب خود رفتند و گفتند یا بشری هذا غُلامٌ او را بیرون می آوریم و می فروشیم و پول آن را بضاعتی برای خود قرار می دهیم برادران یوسف علیه السلام که در گوشه ای کمین کرده بودند جلو آمدند و گفتند: این پسر بنده ی ماست که فرار کرده است سپس پنهانی به یوسف گفتند اگر به بندگی ما اعتراف نکنی تو را می کشیم کاروانیان به یوسف گفتند این ها چه می گویند؟ یوسف با ترس گفت: «من

ص: 39

يَحْمِلُوهُ إِلَى مِصْرَ وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَكَانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ قَالَ الَّذِي بِيعَ بِهَا يُوسُف علیه السلام ثَمَانِيَةَ عَشَرَ دِرْهَمَا وَكَانَ عِنْدَهُمْ كَمَا قَالَ اللَّهُ وَ كَانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَكَانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدين﴾ (20)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْن أَبي نَصْرِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِي قَوْل اللهِ: وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ قَالَ كَانَتْ عِشْرِينَ دِرْهَماً وَ الْبَخْسُ النَّقْصُ وَ هِيَ قِيمَةُ كَلْبِ الصَّيْدِ إِذَا قُتِلَ كَانَ قِيمَتُهُ عِشْرِينَ دِرْهَماً﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَسَنِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ: وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ قَالَ كَانَتْ عِشْرِينَ دِرْهَماً﴾. (3)

3- السجّاد علیه السلام- ﴿فَقَالُوا مِنْكُمْ مَنْ يَشْتَرِى مِنَّا هَذَا الْعَبْدَ فَاشْتَرَاهُ رَجُلُ مِنْهُمْ بِعِشْرِينَ دِرْهَمَا وَ كَانَ إِخْوَتُهُ فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ﴾. (4)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿بَيْعُ يُوسُفَ بِعِشْرِينَ دِرْهَما﴾. (5)

5- الباقر علیه السلام- ﴿عن ابْنِ حُصَيْنِ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ: وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ قَالَ كَانَتِ الدَّرَاهِمُ ثَمَانِيَةَ دِرْهَماً﴾. (6)

6- على بن إبراهيم رحمه الله علیه ﴿ الَّذِي بِيعَ بِهَا يُوسُفُ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ دِرْهَمَا وَ كَانَ عِنْدَهُمْ كَمَا قَالَ اللَّهُ وَ َكانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ﴾. (7)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّمَا سُمِّيَ الدَّرْهَمُ دِرْهَمَا لِأَنَّهُ دَارُ هَمَّ مَنْ جَمَعَهُ وَ لَمْ يُنْفِقُهُ فِي طَاعَةِ اللهِ أَوْرَتَهُ النَّارِ﴾. (8)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿قَدْ كَانَ يُوسُفُ بَيْنَ أَبَوَيْهِ مُكَرَّماً ثُمَ صَارَ عَبْداً حَتَّى بِيعَ بِأَخَسٌ وَ أَوْكَسِ الثَّمَنِ ثُمَّ لَمْ يَمْنَع اللَّهُ أَنْ بَلَغَ بِهِ حَتَّى صَارَ مَلِكا﴾. (9)

ص: 40

بنده ی آن ها هستم کاروانیان گفتند آیا او را به ما می فروشید؟ گفتند «آری، پس آن ها مبلغی به برادران یوسف دادند و او را از آن ها خریدند و این مبلغ در برابر ارزش واقعی یوسف علیه السلام بسیار ناچیز بود که ظاهراً هجده در هم بوده است خداوند فرمود: نسبت به [فروختن] او، بی رغبت بودند. (یوسف/20).

و [سرانجام] او را به بهایی اندک به چند درهم فروختند؛ و نسبت به [فروختن] او، بی رغبت بودند [چراکه می ترسیدند رازشان فاش شود] (20)

1- امام رضا علیه السلام- از احمد بن محمد بن ابی نصر از امام رضا علیه السلام روایت است که در تفسیر آیه و شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ. فرمود: «بهایی که یوسف علیه السلام را به آن فروختند، بیست درهم بود- بخس به معنای کاستی و نقص است- ارزش سگ شکاری، اگر کشته می شد، بیست درهم بود.

2- امام صادق علیه السلام- حسن از مردی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که درباره ی آیه و شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ. فرمود: «مبلغی که او را فروختند، بیست درهم بود».

3- امام سجّاد علیه السلام- [برادران یوسف علیه السلام] گفتند: آیا در میان قافله ی شما کسی هست که این غلام را از ما خریداری کند؟ یک نفر از قافله گفت: من «خریدارم و او را به بیست درهم خرید و برادران اعتنایی به شأن او نداشتند [که یوسف علیه السلام پیغمبر است و پسر پیغمبر و او را نمی توان به نام غلامی فروخت].

4- امام علی علیه السلام- یوسف به بیست درهم فروخته شد.

5- امام باقر علیه السلام- ابن حصین از امام باقر علیه السلام روایت می کند که درباره ی آیه: ﴿وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ﴾. فرمود: «[بهای] آن هشت درهم بود».

6- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- بهای اندکی که یوسف را به آن فروختند هجده درهم بود؛ و ارزش یوسف علیه السلام نزد برادرانش آن چنان بود که خدا می فرماید: وَ كَانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ.

7- امام علی علیه السلام- «درهم» را از این جهت در هم گفته اند که خانه ی اندوه می باشد، کسی که در هم جمع آوری کند و در راه خداوند انفاق ننماید گرفتار آتش دوزخ خواهد شد.

8- امام صادق علیه السلام- یوسف نزد پدر و مادرش عزیز و گرامی بود تا آن که به بردگی برده شد و به کمترین و نازلترین قیمت فروخته شد؛ اما خداوند متعال از این امر دریغ نورزید که او را به جایی برساند که پادشاه شود.

ص: 41

قوله تعالى: ﴿وَ قالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِاِمْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَنْواهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ كَذلِكَ مَكَنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ وَلِنْعَلَّمَهُ مِنْ تَأْويل الأحاديثِ وَ اللهُ غَالِبٌ عَلى أَمْرِهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ﴾ (21)

1- السجّاد علیه السلام- ﴿وَ سَارَ بهِ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنَ الْبَدْوِ حَتَّى أَدْخَلَهُ مِصْرَ فَبَاعَهُ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنَ الْبَدْو مِنْ مَلِكِ مِصْرَ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِاِمْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَنْواهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿فَقَالَ الْعَزِيزُ لِامْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَنْواهُ أَيْ مَكَانَهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ فَأَكْرَمُوهُ وَ رَبَّوْهُ﴾. (2)

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿الْعَزِيزُ مَلِكُ مِصْرَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَلمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ﴾. (23)

1- الصَّادق علیه السلام- عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَحْوَل عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ، وَ لَّا بلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْنَاهُ حُكْماً وَ عِلْمًا، قَالَ الله ثَمَانِي عَشْرَةَ سَنَةَ وَاسْتَوَى الْتَحَى﴾. (4)

2- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ احْتَجَّ فِى الْإِمَامَةِ بِمِثْلِ مَا احْتَجَّ بِهِ فِى النُّبُوَّةِ فَقَالَ وَآتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا. وَ ما بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً فَقَدْ يَجُورُ أَنْ يُؤْتَى الْحِكْمَةَ وَهُوَ صَى وَيَجُورُ أَنْ يُؤْتَاهَا وَهُوَ ابن أربعين سنة﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَراوَدَتْهُ الَّتي هُوَ فِي بَيْتِها عَنْ نَفْسِهِ وَ غَلَّقَتِ الْأَبوابَ وَقالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهُ إِنَّهُ رَبِّيٌّ أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ﴾. (23)

ص: 42

و آن کس از مردم مصرکه او را خرید عزیز مصر به همسرش گفت: «مقام وی را گرامی دار شاید برای ما سودمند باشد؛ و یا او را به عنوان فرزند انتخاب کنیم. و این چنین یوسف را در آن سرزمین جایگاه ویژه ای دادیم ما این کار را کردیم تا او را بزرگ داریم؛ و از علم تعبیر خواب به او بیاموزیم؛ خداوند بر کارش توانا و پیروز است ولی بیشتر مردم نمی دانند (21)

1- امام سجّاد علیه السلام- و را به قیمت بسیار کمی فروختند چون منظور برادران پول نبود و مقصودشان این بود که از چشم پدر دور باشد و آن کسی که یوسف را خریده بود او را با خود به مصر برد و به پادشاه مصر فروخت چنان که خدای عزوجل می فرماید: وَ قالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِاِمْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَنْواهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدا.

2- امام باقر علیه السلام- عزیز مصر به همسرش گفت: لِاِمْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوَاهُ یعنی جایگاه و منزلت او را نكو دار، عَسى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً عزيز مصر، فرزندی ،نداشت پس یوسف علیه السلام را گرامی داشته و او را بزرگ کردند.

3- ابن عباس رحمه الله علیه- عزیز همان پادشاه مصر بوده است.

و هنگامی که به بلوغ و رشد رسید ما حکم [پیامبری] و «علم» به او دادیم؛ و این چنین نیکوکاران را پاداش می دهیم (22)

1- امام صادق علیه السلام- محمد بن نعمان نقل می کند امام صادق علیه السلام درباره ی این کلام خداوند و بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَ عِلْمًا فرموده است: مقصود از أشُدَّه یعنی به سن هیجده سالگی رسید و استوي یعنی ریش درآورد.

2- امام باقر علیه السلام- به راستی خدا در امامت ما حجّتی آورده است مانند آن چه در نبوت آورده و فرموده است و ما فرمان نبوت [و عقل کافی] در کودکی به او دادیم (مریم/ 12) و تا زمانی که به کمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد (احقاف /15) رواست که به او نبوت داده شود و کودکی باشد و رواست در سن چهل سالگی به او داده شود. و آن زن که یوسف در خانه ی او بود از او تمنای کامجویی کرد؛ درها را بست و گفت: بیا به سوی آن چه برای تو مهیاست» [یوسف] گفت پناه می برم به خدا او (عزیز مصر) صاحب نعمت من است؛ مقام مرا گرامی داشته؛ [آیا ممکن است به او ظلم و خیانت کنم]؟ به یقین ستمکاران رستگار نمی شوند» (23)

ص: 43

1- الباقر علیه السلام- ﴿[ف] لما بَلَغَ أَشُدَّهُ هَوَتْهُ امْرَأَةُ العزيز وَكَانَتْ لَا تَنْظُرُ إِلَى يُوسُفَ: امْرَأَةُ إِنَّا هَوَتُهُ وَ لَا رَجُلُ إِلَّا أَحَبَّهُ وَكَانَ وَجْهُهُ مِثْلَ الْقَمَرَ لَيْلَةَ الْبَدْر فَرَاوَدَتْهُ امْرَأَةُ الْعَزِيزِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ راوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْنِها عَنْ نَفْسِهِ وَ عَلَّقَتِ الأبواب و قالتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ الله إِنَّهُ رَبِّ أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِونَ فَمَا زَالَتْ تَخْدَعُهُ حَتَّى كَانَ كَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ فَقَامَتِ امْرَأَةُ الْعَزيزِ وَ غَلَقَتِ الْأَبْوابَ فَلَمَّا هَمَّا رَأَى يُوسُفُ علیه السلام صُورَةَ يعقوب علیه السلام فِي نَاحِيَةِ الْبَيْتِ عَاضِاً عَلَى إِصْبَعِهِ يَقُولُ يَا يُوسُفُ علیه السلام لهِ أَنْتَ فِي السَّمَاءِ مَكْتُوبُ فِي النَّبيِّينَ وَ تُريد أن تكتب فِي الْأَرْضِ مِن الزَّنَاةِ فَعَلِمَ أَنَّهُ قَدْ أَخْطَأَ وَتَعَدَّى﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾ (24)

1- امام باقر علیه السلام- و هنگامی که به بلوغ و قوت رسید (یوسف/22) مورد توجه همسر عزیز قرار گرفت به طوری که دلباخته ی او گشت هیچ زنی نبود که به او بنگرد اما محبّت او در دلش جای نگیرد. چهره ی همچون ماه درخشنده ی او بالاخره باعث رفت و آمدهای مشکوک زلیخا و دلدادگی او شد. و راوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِها عَنْ نَفْسِهِ؛ زليخا همواره مترصد فرصتی مناسب بود تا از یوسف کام ستاند. آن زن آهنگ او کرد و اگر نه برهان پروردگارش را دیده بود او نیز آهنگ آن زن می کرد. (یوسف/24) روزی زلیخا درهای اتاق خود را بسته و به سوی یوسف آمد اما ناگهان یوسف چهره ی يعقوب علیه السلام را دید که در گوشه ای از اتاق انگشت به دهان به او می نگرد و خطاب به او می گوید: «ای یوسف تو در آسمان ها در زمره ی پیامبران الهی می باشی چگونه است که می خواهی در زمین جزء بزهکاران واقع گردی هشدار یعقوب باعث بیداری یوسف گردید.

آن زن قصد او کرد؛ و او نیز اگر برهان پروردگار را نمی دید، قصد وی می نمود. این چنین کردیم تا بدی و فحشا را از او دور سازیم؛ چراکه او از بندگان خالص شده ی ما بود. (24)

مَعْصُوماً وَالْمَعْصُومُ لَا يَهُمُ بِذَنْب وَ لَا يَأْتِيهِ وَلَقَدْ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ أَبِيهِ الصَّادِقِ أَنَّهُ قَالَ هَمَّت بأَنْ تَفْعَلَ وَهَمَّ بِأَنْ لَا يَفْعَلَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُكَ يَا أَبَا الْحَسَن علیه السلام﴾. (1)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿في كتاب الِاحْتِجَاج لِلطَّبْرِسِيِّ رحمه الله علیه عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام حَدِيثُ طَوِيلُ يَقُولُ فِيهِ مُجيباً لِبَعْض الزَّنَادِقَة- وَقَدْ قَالَ وَ أَجِدُهُ قَدْ شَهَرَ هَفَوَاتِ أَنْبِيَائِهِ بِقَوْلِهِ فِي يُوسُفَ علیه السلام وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ: وَأَمَّا هَفَوَاتُ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ مَا بَيْنَهُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ أَدَل الدَّلَائِل عَلَى حِكْمَة اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الْبَاهِرَة وَقَدْرَتِهِ الْقَاهِرَة وَ عِزَّتِهِ الظَّاهِرَةَ لِأَنَّهُ عَلِمَ أَنَّ بَرَاهِينَ الْأَنْبِيَاءِ تَكْبُرُ فِي صُدُور أُمَمِهِمْ وَ أَنَّ مِنْهُمْ مَنْ يَتَّخِذُ بَعْضَهُمْ إِلَهَا كَالَّذِي كَانَ مِنَ النَّصَارَى فِي ابْنِ مَرْيَمَ فَذِكْرُهَا دَلَالَةٌ عَلَى تَخَلَّفِهِمْ عَنِ الْكَمَالِ الَّذِي تَفَرَّدَ بِهِ عَزَّوَجَلَّ﴾. (2)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إنَّ رضا النَّاسِ لَا يُمْلَكُ وَأَلْسِنَتَهُمْ لَا تُصْبَطُ وَكَيْفَ تَسْلَمُونَ مِمَّا لَمْ يَسْلَمْ مِنْهُ أَنْبِيَاءُ اللَّهِ وَرُسُلُهُ وَحْجَجُ اللَّهِ أَلَمْ يَنْسُبُوا يُوسُفَ إِلَى أَنَّهُ هَمَ بِالزِّنَا﴾. (3)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لما هَمَتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا قَالَتْ كَمَا أَنتَ قَالَ وَلِمَ قَالَتْ حَتَّى أَغَطِّيَ وَجْهَ الصنم لا يَرَانَا فَذَكَرَ اللَّهَ عِنْدَ ذَلِكَ وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ يَرَاهُ فَفَرَّ مِنْهَا﴾. (4)

معصوم نه قصد گناه می کند و نه مرتکب آن می شود و پدرم از پدرش حضرت صادق علیه السلام نقل نمود که ایشان چنین فرمود: «زلیخا تصمیم گرفت که انجام دهد و یوسف تصمیم گرفت که انجام ندهد» مأمون گفت آفرین بر شما ای اباالحسن»!».

3-1- امام علی علیه السلام- در کتاب احتجاج در حدیثی طولانی از امیرالمؤمنین نقل شده که ایشان طی گفتگویی با یک نفر ملحد و بیدین به اشکالات او پاسخ می دهند؛ در جایی از این گفتگو، شخص ملحد می گوید: «خداوند در آیات گوناگون خطاها و لغزش های پیامبران خود را آشکارا بیان نموده است [مثلاً] در مورد یوسف می گوید وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهَانَ رَبِّهِ». حضرت در جواب فرمود: «اما» خطاها و لغزش های پیامبران که خداوند در قرآن بیان فرموده خود بهترین دلیل و برهان بر حکمت خیره کننده ی خداوند عزوجل و قدرت غالب و عزّت آشکار اوست، چراکه او به خوبی می دانست حجت های آشکار پیامبران در قلب و جان امت های ایشان بسیار بزرگ می نماید و به همین خاطر برخی آنان را به خدایی پرستش خواهند کرد مانند آن چه مسیحیان نسبت به عیسی بن مریم علیه السلام مرتکب شدند بدین جهت این اشارات را دلیل بر تخلف و عقب ماندن پیامبران از کمال مخصوص خداوند عزوجل قرار داده است تا مورد پرستش قرار نگیرند».

4-1- امام صادق علیه السلام- رضایت مردم را نمی توان به دست آورد زیرا زبان های آن ها قابل ضبط نیست و هرچه بخواهند می گویند شما چگونه می توانید از دست و زبان مردم سالم بمانید در صورتی که پیامبران هم از آن سالم نماندند و حجّت های خداوند از زخم زبان ها آسوده نبودند مگر آن ها نگفتند که یوسف تصمیم به زنا گرفت.

5-1- امام صادق علیه السلام- وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ؛ [زلیخا] به يوسف علیه السلام گفت: همان جایی که هستی بمان یوسف گفت: «چرا»؟ گفتم: ی خواهم روی بت را بپوشانم تا ما را نبیند یوسف خدا را در همین حین به یاد آورد و یقین پیدا کرد که خداوند متعال او را می بیند پس از چنگ او گریخت».

الْبَيْتِ فَأَلْقَتْ عَلَيْهِ ثَوْباً فَقَالَ لَهَا يُوسُفُ مَا صَنَعْتِ قَالَتْ طَرَحْتُ عَلَيْهِ ثَوْباً أَسْتَحِي أَنْ يَرَانَا قَالَ فَقَالَ يُوسُفُ علیه السلام فَأَنْتِ تَسْتَحِينَ مِنْ صَنَمِكِ وَ هُوَ لَا يَسْمَعُ وَ لاَ یُبْصِرُ، وَ لاَ أَسْتَحِی أَنَا مِنْ رَبِّی﴾. (1)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّهُ النَّبُوَّةُ الْمَانِعَةُ مِن ارْتِكَابُ الْفَوَاحِشَ وَ الْحِكْمَةُ الصَّارِفَةُ عَنِ الْقَبَايح﴾. (2)

زن خواست با یوسف درآویزد و یوسف نیز بر آن شد آن زن به سوی بتی که در خانه نگه می داشت رفت و لباسی را روی آن انداخت یوسف علیه السلام به او گفت چرا چنین کردی؟ زن گفت: لباسی را بر روی آن انداختم شرم دارم از این که ما را ببیند یوسف علیه السلام گفت: «تو از ای-ن بتی که نه می بیند و نه می شنود شرم می کنی پس چگونه من از پروردگارم شرم نکنم؟

3-2- امام صادق علیه السلام- منظور از برهان همان مقام نبوّت است که مانع از ارتکاب هر کار زشت می شود و حکمتی است که از انجام هر عمل ناپسند جلوگیری می کند.

الْقَضَاءِ فَقَالَ أَيُّهَا الْمَلِكُ انْظُرْ إِلَى قَمِيص يُوسُف علیه السلام فَإِنْ كَانَ مَقْدُوداً مِنْ قُدَّامِهِ فَهُوَ الَّذِي رَاوَدَهَا وَ إِنْ كَانَ مَقْدُوداً مِنْ خَلْفِهِ فَهِيَ الَّتِي رَاوَدَتْهُ فَلَمَّا سَمِعَ الْمَلِكُ كَلَامَ الصَّبِيِّ وَ مَا اقْتَصَّ أَفْزَعَهُ ذَلِكَ فَزَعاً شَدِيداً فَجِيءَ بِالْقَمِيصِ فَنَظَرَ إِلَيْهِ فَلَمَّا رَآهُ مَقْدُوداً مِنْ خَلْفِهِ قَالَ لَهَا إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ وَ قَالَ لِيُوسُفَ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَ لَا يَسْمَعْهُ مِنْكَ أَحَدُ وَاكْتُمْهُ قَالَ فَلَمْ يَكْتُمْهُ يُوسُفُ علیه السلام هِ وَأَذَاعَهُ فِي الْمَدِينَة حَتَّى قُلْنَ نِسْوَةٌ مِنْهُنَّ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُراوِدُ فَتَاهَا عَنْ نَفْسِهِ فَبَلَغَهَا ذَلِكَ فَأَرْسَلَتْ إِلَيْهِنَّ وَ هَيَّأَتْ لَهُنَّ طَعَاماً وَ مَجْلِساً ثُمَّ أَنتُهُنَّ بأترج وَآتَتْ كُلَّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِكِّينا ثُمَّ قَالَتْ لِيُوسُفَ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ فَلَمَّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ وَ قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ وَ قُلْنَ مَا قُلْنَ فَقَالَتْ لَهُنَّ هَذَا الَّذِي لمتُنَّنِي فِيهِ يَعْنِي فِي حُبِّهِ وَ خَرَجْنَ النِّسْوَةُ مِنْ عِنْدِهَا فَأَرْسَلَتْ كُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ إِلَى يُوسُف علیه السلام سِراً مِنْ صَاحِبَتِهَا تَسْأَلُهُ الزَّيَارَةَ فَأَبَى عَلَيْهِنَّ وَ قَالَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَ أَكُنْ مِنَ الْجَاهِلِينَ فَصَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ فَلَمَّا شَاعَ أَمْرُ يُوسُف علیه السلام وَأَمْرُ امْرَأَةِ الْعَزِيزِ وَ النِّسْوَة فِي مِصْرَ بَدَا لِلْمَلِكِ بَعْدَ مَا سَمِعَ قَوْلَ الصَّبِيِّ لَيَسْجُنَنَّ يُوسُف علیه السلام فَسَجَنَهُ فِي السِّجْنِ وَ دَخَلَ السِّجْنَ مَعَ يُوسُفَ الفَتَيَان وَكَانَ مِنْ قِصَّتِهِمَا وَقِصَّة يُوسُفَ اللهُ مَا قَصَّهُ اللَّهُ فِي الْكِتَابِ قَالَ أَبُو حَمْزَةَ ثُمَّ انْقَطَعَ حَدِيثُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا قَامَتْ إِلَى صَنَم فِي بَيْتِهَا فَأَلْقَتْ عَلَيْهِ مُلَاءَةٌ لَهَا فَقَالَ لَهَا يُوسُفُ علیه السلام لهُ مَا تَعْمَلِينَ فَقَالَتْ أَلْقِي عَلَى هَذَا الصَّنَمِ ثَوْبَاً لَا يَرَانَا فَإِنِّي أَسْتَحْيِي مِنْهُ فَقَالَ يُوسُفُ أَنْتِ تَسْتَحْيِينَ مِنْ صَنَم لَا يَسْمَعُ وَلَا يُبْصِرُ وَ لَا أَسْتَحْيِي أَنَا مِنْ رَبِّي فَوَثَبَ وَ عَدَا وَ عَدَتْ مِنْ خَلْفِهِ وَ أَدْرَكَهُمَا الْعَزِيزُ عَلَى هَذِهِ الْحَالَة وَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ اسْتَبَقَا الْبابَ وَ قَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَ أَلْفَيا سَيِّدَها لَدَى الْبابِ فَبَادَرَتِ امْرَأَةُ الْعَزِيزِ فَقَالَتْ لِلْعَزيز ما جَزاءُ مَنْ أَرادَ بِأَهْلِكَ سُوءاً إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذابٌ أَلِيمٌ فَقَالَ يُوسُفُ علیه السلام لِلْعَزِيزِ هِيَ رَاوَدَتْنِي عَنْ نَفْسِي وَ شَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ أَهْلِها فَأَلْهَمَ اللَّهُ يُوسُفَ علیه السلام أَنْ قَالَ لِلْمَلِكِ سَلْ هَذَا الصَّبِيَّ فِي الْمَهْدِ فَإِنَّهُ يَشْهَدُ أَنَّهَا رَاوَدَتْنِي عَنْ نَفْسِي فَقَالَ الْعَزِيزُ لِلصَّبِيِّ فَأَنْطَقَ اللَّهُ الصَّبِيَّ فِي الْمَهْدِ لِيُوسُفَ الحَتَّى قَالَ إِنْ كانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلِ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الْكَاذِبِينَ وَ إِنْ كَانَ

ص: 50

مرتکب فحشا شده است وقتی که پادشاه سخن آن نوزاد و آن چه را که بیان کرد، شنید، سخت ناراحت و اندوهگین شد پیراهن یوسف را نزد او آوردند وقتی دید که از پشت، پاره شده است به همسرش گفت مکر و حیله ی شما زنان است که مکر و حیله ی شما زنان عظیم است! (یوسف /28) و به یوسف گفت: یوسف علیه السلام ز این موضوع صرف نظر کن (یوسف/29) نباید کسی از تو چیزی در این مورد بشنود اما یوسف آن را کتمان نکرد و در شهر پخش شد و تا آن که زنان شهر گفتند: زن عزیز در پی کامجویی از غلام خود شده است. (یوسف/30) این سخنان به گوش همسر پادشاه مصر رسید. پس افرادی را به دنبال آن زنان فرستاد و برای آنان مهمانی تدارک دید و به دست هر کدام چاقویی [برای بریدن میوه] داد. (یوسف /31) و به یوسف گفت: که گفت وارد مجلس آنان شو هنگامی که چشمشان به او افتاد او را بسیار بزرگ [و زیبا] شمردند و بی توجه] دست های خود را بریدند. (یوسف /31) و گفتند آن چه را که گفتند همسر پادشاه مصر به آنان گفت: این همان کسی است که به خاطر [عشق] او مرا سرزنش کردید (یوسف /32) امام در ادامه فرمود آن زنان از نزد همسر پادشاه آمدند بیرون و هر کدام مخفیانه و بدون این که دیگری بداند پیغامی به یوسف فرستادند و خواهان ملاقات با او بودند که یوسف علیه السلام همه ی آن ها را رد کرد و گفت و اگر مکر این زنان را از من نگردانی به آن ها میل می کنم و در شمار نادانان در می آیم (یوسف/33) و خداوند کید و مکر آن ها را از او دور کرد. وقتی موضوع یوسف علیه السلام و همسر پادشاه و زنان مصر در بین مردم شایع شد و بعد از آن که پادشاه مصر، سخنان آن کودک را شنید تصمیم گرفت یوسف را زندانی کند. بنابراین او را به زندان انداخت همراه با یوسف علیه السلام دو جوان وارد زندان شدند داستان آنان با داستان یوسف، پیوندی دارد و آن را حکایتی است که خداوند متعال آن را در قرآن بیان فرموده است. سپس سخنان امام سجّاد علیه السلام به پایان رسید.

2- امام صادق علیه السلام- هنگامی که زلیخا قصد یوسف نمود به سمت بتی که در خانه اش بود رفت و پارچه ای بر روی آن افکند یوسف پرسید چه می کنی؟ زلیخا در جواب گفت: «پارچه ای بر روی این بت می افکنم که ما را نبیند چراکه من از آن شرم دارم و نمی خواهم ما را در این حال ببیند. یوسف علیه السلام گفت: «تو از بتی که نمی شنود و نمی بیند حیاء می کنی چگونه من از پروردگارم شرم نکنم؟ برخاست و شروع به دویدن نمود و زلیخا نیز به تعقیب او می دوید که ناگهان عزیز مصر ایشان را در آن حال مشاهده کرد چنان که خداوند می فرماید و اسْتَبَقَا الْبابَ وَقَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَ أَلْفَيا سَيِّدَها لَدَى ،الباب در این هنگام زلیخا پیشدستی کرده خطاب به همسرش گفتم: ا جَزاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءاً إِلَّا أَنْ يُشَجَنَ أَوْ عَذابٌ أَلِيمٌ، در این حال یوسف خطاب به عزیز مصر گفت: «او مرا با اصرار به سوی خود دعوت کرد و در این هنگام شاهدی از خانواده ی آن زن شهادت داد. (یوسف/26) در این جا خداوند به یوسف علیه السلام هام فرمود که به عزیز مصر بگوید به عنوان شاهد از کودکی که در گهواره بود سؤال نماید چراکه او شهادت خواهد داد زلیخا مرا به خود دعوت کرده؛ عزیز رو به کودک نمود و خداوند او را به خاطر یوسف علیه السلام به سخن در آورد و کودک گفت او مرا با اصرار به سوی خود

ص: 51

قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَكَذَبَتْ وَ هُوَ مِنَ الصَّادِقِينَ فَلَمَّا رَأَى الْعَزِيزُ قَمِيصَ يُوسُفَ علیه السلام قَدْ تَخَرَّقَ مِنْ دُبُرِ قَالَ لِامْرَأَتِهِ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ ثُمَّ قَالَ لِيُوسُفَ أَعْرِضْ عَنْ هَذا وَ اسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِينَ وَ شَاعَ الْخَبَرُ بِمِصْرَ وَ جَعَلَتِ النِّسَاءُ يَتَحَدَّثْنَ بِحَدِيثِهَا وَ يَعْذِلْنَهَا وَ يَذْكُرْنَهَا وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قَالَ نِسْوَةٌ فِي المَدِينَةِ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُراوِدُ فَتاهَا عَنْ نَفْسِهِ فَبَلَغَ ذَلِكَ امْرَأَةَ الْعَزِيزِ فَبَعَثَتْ إِلَى كُلِّ امْرَأَة رئيسة فَجَمَعَتْهُنَّ فِي مَنْزِلِهَا وَهَيَّأَتْ لَهُنَّ مَجْلِساً وَ دَفَعَتْ إِلَى كُلِّ امْرَأَةَ أَتْرُجَةَ وَسِكِّيناً فَقَالَتِ اقْطَعْنَ ثُمَّ قَالَتْ لِيُوسُفَ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ وَكَانَ فِي بَيْتِ فَخَرَجَ يوسف علیه السلام عَلَيْهِنَّ فَلَمَّا نَظَرْنَ إِلَيْهِ أَقْبَلْنَ يَقْطَعْنَ أَيْدِيَهُنَّ وَ قُلْنَ كَمَا حَكَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَلَا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَيْهِنَّ وَ أَعْتَدَتْ هُنَّ مُتَكَأَ أَي أَتُرجَةَ وَ آنَتْ وَأَعْطَتْ كُلَّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِكِّيناً وَ قالَتِ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ فَلَمَّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ إلَى قَوْلِهِ إِنْ هَذَا إِلَّا مَلَكٌ كَرِيمٌ فَقَالَتِ امْرَأَةُ الْعَزيزِ فَذلِكُنَّ الَّذِي لمتُتَنِي فِيهِ فِي حُبِّهِ وَلَقَدْ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ أَنْ دَعَوْتُهُ فَاسْتَعْصَمَ أَي امْتَنَعَ ثُمَّ قَالَتْ وَ لَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ ما آمُرُهُ لَيُسْجَنَنَّ وَ لَيَكُونَا مِنَ الصَّاغِرِينَ فَمَا أَمْسَى يُوسُفُ علیه السلام فِي ذَلِكَ الْبَيْتِ حَتَّى بَعَثَتْ إِلَيْهِ كُلُّ امْرَأَةِ رَأَتْهُ تَدْعُوهُ إِلَى نَفْسِهَا فَضَجَر يُوسُف علیه السلام فِي ذَلِكَ الْبَيْتِ فَقَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَإِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُنْ مِنَ الْجَاهِلِينَ فَاسْتَجَابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ أَى حِيلَتَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ أَوْ أَمِيلُ إِلَيْهِنَّ وَ أَمَرَتِ امْرَأَةُ الْعَزِيزِ بِحَبْسِهِ فَحُبِسَ فِی السِّجْنِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قالَ هِيَ راوَدَتْني عَنْ نَفْسِي وَ شَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ أَهْلِهَا إِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبل فَصَدَقَتْ وَ هُوَ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾. (26)

قوله تعالى: ﴿وَ إِنْ كانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرِ فَكَذَبَتْ وَ هُوَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾. (27)

ص: 52

دعوت کرد»! و در این هنگام شاهدی از خانواده ی آن زن شهادت داد که؛ اگر پیراهن او از پیشرو پاره شده آن راست می گوید و او از دروغگویان است و اگر پیراهنش از پشت پاره شده آن زن دروغ می گوید و او از راستگویان است». (یوسف /27-26) هنگامی که [عزیز مصر] دید پیراهن او [یوسف] از پشت پاره شده گفت: این از مکر و حیله ی شما زنان است که مکر و حیله ی شما زنان عظیم است! (یوسف/ 28) و به یوسف گفت یوسف علیه السلام ز این موضوع صرف نظر کن و تو ای زن نیز از گناهت استغفار کن که از خطاکاران بودی (یوسف/ 29) این خبر به سرعت در مصر پراکنده و باعث شد زنان مصری همه جا درباره ی زلیخا گفتگو کرده و او را ملامت نمایند و به تعبیر قرآن [این جریان] در شهر منعکس شد گروهی از زنان شهر گفتند همسر عزیز جوانش غلامش را به سوی خود دعوت می کند عشق این جوان در اعماق قلبش نفوذ کرده ما او را در گمراهی آشکاری می بینیم! (يوسف /30) این خبر به گوش زلیخا رسید او هم زنان اشراف مصری را به منزل خود دعوت کرد و مجلسی ترتیب داد و به هر کدام از آنان ترنج و چاقویی داد و گفت مشغول پوست کندن شوند، آن گاه به يوسف علیه السلام که در اتاقی دیگر بود دستور داد بر آن ها وارد شود؛ وقتی نگاه ایشان به [جمال] یوسف علیه السلام افتاد آن چنان شیفته ی او گشتند که به جای ترنج شروع به بریدن دست خود نمودند و به تعبیر قرآن هنگامی که [همسر عزیز] از فکر آن ها باخبر شد به سراغشان فرستاد و از آن ها دعوت کرد و برای آن ها ترنجی فراهم آورد و به دست هر کدام چاقویی داد و در این موقع [به یوسف] گفت: وارد مجلس آنان شو هنگامی که چشمشان به او افتاد او را بسیار بزرگ [و زیبا] شمردند و گفتند: منزه است خدا این بشر نیست این یک فرشته ی بزرگوار است (یوسف /31) در این موقع زلیخا گفت: این همان کسی است که به خاطر [عشق] او مرا سرزنش کردید! آری من او را به خویشتن دعوت کردم و او خودداری کرد و اگر آن چه را دستور می دهم انجام ندهد به زندان خواهد افتاد و مسلماً خوار و ذلیل خواهد شد! (یوسف/32) آن روز به شب نرسیده بود که همه ی زنان اشراف با فرستادن واسطه هایی خود را به یوسف علیه السلام عرضه نمودند یوسف چون چنین دید به ستوه آمد و به پروردگارش عرضه داشت [یوسف] گفت «پروردگارا زندان نزد من محبوب تر است از آن چه این ها مرا به سوی آن می خوانند و اگر مکر و نیرنگ آن ها را از من باز نگردانی به سوی آنان متمایل خواهم شد و از جاهلان خواهم بود پروردگارش دعای او را اجابت کرد و مکر آنان را از او بگردانید چراکه او شنوا و داناست!. (یوسف /33-34) آن گاه زلیخا دستور داد که وی را زندانی کنند و چنین شد که يوسف علیه السلام به زندان افتاد.

گفت: او مرا به کامجویی از خود دعوت کرد و در این هنگام، شاهدی از خانواده ی آن زن شهادت داد که اگر پیراهنش از پیش رو پاره شده آن زن راست می گوید؛ و او از دروغگویان است». (26)

و اگر پیراهنش از پشت پاره شده آن زن دروغ می گوید؛ و او از راستگویان است». (27)

ص: 53

1- الباقر علیه السلام- ﴿فَهَمَّ الْمَلِكُ بِيُوسُفَ لِيُعَذِّبَهُ فَقَالَ لَهُ يُوسُفُ وَإِلَهِ يَعْقُوبَ مَا أَرَدْتُ بِأَهْلِكَ سُوءاً بَلْ هِيَ رَاوَدَتْنِي عَنْ نَفْسِي فَاسْأَلْ هَذَا الصَّبَرَ أَيُّنَا رَاوَدَ صَاحِبَهُ عَنْ نَفْسِهِ قَالَ وَكَانَ عِنْدَهَا من أَهْلِهَا صَبِيٌّ زَائِرُ لَهَا فَأَنْطَقَ اللَّهُ الصَّبِيَّ لِفَصْلِ الْقَضَاءِ فَقَالَ أَيُّهَا الْمَلِكُ انْظُرْ إِلَى قَمِيصِ يُوسُفَ فَإِنْ كَانَ مَقْدُوداً مِنْ قُدَامِهِ فَهُوَ الَّذِي رَاوَدَهَا وَإِنْ كَانَ مَقْدُوداً مِنْ خَلْفِهِ فَهِيَ الَّتِي رَاوَدَتْهُ فَلَمَّا سَمِعَ الْمَلِكُ كَلَامَ الصَّبِيِّ وَ مَا اقْتَصَّ أَفْزَعَهُ ذَلِكَ فَزَعاً شَدِيداً فَجِيءَ بِالْقَمِيصِ فَنَظَرَ إِلَيْهِ فَلَمَّا رَآهُ مَقْدُوداً مِنْ خَلْفِهِ قَالَ لَهَا إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ وَ قَالَ لِيُوسُفَ أَعْرِضْ عَنْ هَذا وَلَا يَسْمَعْهُ مِنْكَ أَحَدٌ وَاكْتُمْهُ قَالَ فَلَمْ يَكْتُمْهُ يُوسُفُ وَأَذَاعَهُ فِى الْمَدِينَة﴾ (1)

ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿كَانَ الصَّبِيُّ ابْنَ أُخْتِ زَلِيخَا وَهُوَ ابْنُ ثَلَاثَة أَشْهُر﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿فَلَمَّا رَأَى قَميصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرِ قَالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عظيمٌ ﴾. (28)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَلَمَّا رَأَى الْعَزِيزُ قَمِيصَ يُوسُفَ القَدْ تَخَرقَ مِنْ دُبُرٍ قَالَ لِامْرَأَتِهِ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ ثُمَّ قَالَ لِيُوسُفَ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَ اسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخاطِئِينَ﴾. (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ كَيْدَ النِّسَاءِ أَعْظَمُ مِنْ كَيْدِ الشَّيْطَانِ، لِأَنَّ اللَّهَ قَالَ: إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفاً﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَ اسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الخاطئين﴾. (29)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا يَعْنِي أَنَّ الشَّاهِدَ قَالَ: يَا يُوسُفُ أَمْسِك عَنْ هَذَا الْحَدِيثِ أَيْ عَنْ ذِكْرهَا حَتَّى لَا يَفْشُو فِي الْبَلَدِ﴾. (5)

ص: 54

1- امام باقر علیه السلام- عزیز مصر اراده کرد تا یوسف علیه السلام را مؤاخذه و عذاب کند، یوسف علیه السلام به او فرمود: به خدای یعقوب سوگند من نسبت به ناموس تو قصد سویی نکرده بلکه او از روی میل و هوای نفس با من مراوده نمود و متعرض من شد و برای این که به صدق گفته ی من اطمینان پیدا کنی از این کودک سؤال کن کدام یک از ما دو تا متعرض دیگری شدیم». امام علیه السلام فرمود: نزد آن زن کودکی از اهل و اقوامش بود که به دیدن او آمده بود و وقتی عزیز از آن طفل برسید خداوند او را به سخن آورد و گفت ای سلطان نگاه کن پیراهن یوسف علیه السلام اگر از جلو چاک خورده باشد او متعرض همسر تو شده و اگر از پشت چاک شده است همسرت متعرض او گردیده عزیز وقتی کلام طفل و قصه ای را که او بازگو کرد شنید سخت به فغان آمد. پس پیراهن را طلبید و به آن نگریست و وقتی دید که پیراهن از پشت چاک خورده است این از مکر و حیله ی شما زنان است. (یوسف /28) و سپس رو به جناب یوسف نمود و گفت: «أَعْرِضْ عَنْ هذا و مگذار احدی آن را از تو بشنود و آن را پنهان دار» امام فرمود: «یوسف علیه السلام ین راز را پنهان نداشت بلکه در شهر اشاعه داد».

2- ابن عباس رحمه الله علیه- به عنوان یک قول کودکی که به نفع یوسف علیه السلام شهادت داد خواهر زاده ی زلیخا و سه ماهه بوده است.

هنگامی که [ عزیز مصر] دید پیراهن او از پشت پاره شده گفت: «این از مکر و حیله ی شما زنان است؛ که مکر و حیله ی شما ،زنان، عظیم است! (28)

1 امام صادق علیه السلام- عزیز مصر که بر جریان مطلع گشته بود به زلیخا گفت: إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِیمٌ آن گاه رو به یوسف نموده و گفت: از این موضوع صرف نظر کن! و تو ای زن نیز از گناهت استغفار کن که از خطاکاران بودی (یوسف /29).

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- مکر زنان از مکر شیطان بزرگتر است؛ زیرا خداوند فرموده است: نقشه ی شیطان [همانند قدرتش] ضعیف است. (نساء/76).

یوسف! علیه السلام از این [جریان] صرف نظر کن؛ و تو نیز ای زن از گناهت استغفار کن زیرا تو از خطاکاران بودی» (29)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا یعنی شاهد مزبور گفت: «ای یوسف علیه السلام! از بازگو کردن این داستان پرهیز کن تا در شهر شایع نشود».

ص: 55

قوله تعالى: ﴿وَ قالَ نِسْوَةٌ فِي المَدينَةِ امْرَأَتُ الْعَزيزِ تُراوِدُ فَتَاهَا عَنْ نَفْسِهِ قَدْ شَغَفَها حُبًّا إِنَّا لَنَراها في ضَلالٍ مُبِينٍ﴾ (30)

[این جریان در شهر منعکس شد]؛ گروهی از زنان شهر گفتند: «همسر عزیز، غلامش را به سوی خود دعوت می کند. عشق این جوان] در اعماق قلبش نفوذ کرده؛ ما او را در گمراهی آشکاری می بینیم» (30)

فِي السِّجْنِ وَ دَخَلَ السِّجْنَ مَعَ يُوسُفَا فَتَيَانِ وَ كَانَ مِنْ قِصَّتِهِمَا وَ قِصَّةِ يُوسُفَ مَا قَصَّهُ اللَّهُ فِي الْكِتَاب﴾. (1)

روشن پاکدامنی و عصمت یوسف علیه السلام را عزیز مشاهده کرد باز پس از شنیدن سخنان کودک چنین صلاح دانست یوسف علیه السلام را مدتی به زندان بفرستد بنابراین او را در زندان انداخت و با یوسف علیه السلام دو جوان دیگر زندان شدند و قصه ی آن دو با یوسف را حق عزوجل در قرآن کریم نقل فرموده است.

1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَقَالَتِ امْرَأَةُ الْعَزِيزِ فَذلِكُنَّ الَّذِي لتَتَّنِي فِيهِ فِى حُبِّهِ وَلَقَدْ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ أَيْ دَعَوْتُهُ فَاسْتَعْصَمَ أَنْ امْتَنَعَ ثُمَّ قَالَتْ وَلَئِنْ لَمْ يَفْعَلُ مَا آمُرُهُ لَيُسْجَنَنَّ وَلَيَكُونَا مِنَ الصَّاغِرِينَ﴾. (1)

2- السجّاد علیه السلام- ﴿فَقَالَتْ لَهُنَّ هَذَا الَّذِي لتَتَّنِي فِيهِ يَعْنِي فِي حُبه﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ لَقَدْ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ أَى امْتَنَعَ لِأَنَّ الْعَصْمَ هُوَ الْمَنْع﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَإِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إلَيهِنَّ وَأَكُنْ مِنَ الجاهلينَ﴾. (33)

قوله تعالى: ﴿فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ العليم﴾. (34)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَمَا أَمْسَى يُوسُف علیه السلام فِي ذَلِكَ الْبَيْتِ حَتَّى بَعَثَتْ إِلَيْهِ كُلُّ امْرَأَة رَأَتُهُ تَدْعُوهُ نَفْسِهَا فَضَجَر يُوسُفُ علیه السلام فِي ذَلِكَ الْبَيْتِ فَقَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَإِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَ أَكُنْ مِنَ الْجَاهِلِينَ فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ أَوْ حِيلَتَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ أَنْ أَمِيلُ إِلَيْهِنَّ وَ أَمَرَتِ امْرَأَةُ الْعَزيزِ بِحَبْسِهِ فَحُبسَ فِي السِّجْن﴾. (4)

2- السجّاد علیه السلام- ﴿وَ خَرَجْنَ النَّسْوَةُ مِنْ عِنْدِهَا فَأَرْسَلَتْ كُلَّ وَاحِدَة مِنْهُنَّ إِلَى يُوسُفَ علیه السلام سِراً مِنْ العلي صاحبَتِهَا تَسْأَلُهُ الزَّيَارَة فَأتِي عَلَيْهِنَّ وَقَالَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّى كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُنْ مِنَ الجاهِلِينَ * فَصَرَفَ اللهُ عَنْهُ كَيْدَهُن﴾. (5)

3- الرّضا علیه السلام- ﴿عَن الْعَبَّاسِ بْن هِلَال عَنْ أَبِي الْحَسَن علیه السلام رّضا علیه السلام قَالَ قَالَ السَّجَّانُ لِيُوسُف علیه السلام إِنِّى لَأحِبُّكَ فَقَالَ يُوسُفَ علیه السلام مَا أَصَابَنِي إِلَّا مِنَ الْحُبِّ إِنْ كَانَ خَالَنِي أَحَبَّيْنِي سَرَقَتِنِي وَإِنْ كَانَ أَبِي أَحَبَّنِي فَحَسَدُونِى إِخْوَتِى وَ إِنْ كَانَتِ امْرَأَةُ الْعَزيز أحَبَّتْنِي فَحَبَسَتْنِي قَالَ وَ شَكَا يُوسُفُ علیه السلام فِي

ص: 60

1- امام صادق علیه السلام- زلیخا چون دید همه ی زنان از جمالش حیران شدهاند گفت: این همان کسی است که به خاطر [عشق] او و محبت و علاقه مرا سرزنش کردید. و من او را به خویشتن دعوت کردم و او خودداری کرد و اگر آن چه را به او دستور می دهم انجام ندهد، به زندان خواهد افتاد؛ و به یقین خوار و حقیر خواهد شد.

2- امام سجّاد علیه السلام- زن پادشاه گفت: این همان است که درباره او- یعنی درباره عشق او- سرزنشم می کردید

3- امام على علیه السلام- وَلَقَد راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ یعنی از پذیرش خواسته ی من خودداری کرد چراکه واژه ی عصم» به معنای منع و خودداری کردن است.

[یوسف] گفت: «پروردگارا! زندان نزد من محبوبتر است از آن چه این ها مرا به سوی آن می خوانند؛ و اگر مکر و نیرنگ آن ها را از من بازنگردانی، به سوی آنان متمایل خواهم شد و از جاهلان خواهم بود (33)

پروردگارش دعای او را اجابت کرد؛ و مکر آنان را از او بازگرداند؛ چراکه او شنوا و داناست. (34)

1- امام صادق علیه السلام- یوسف علیه السلام در آن خانه روز را به شب نرسانید تا آن که هر یک از آنانی که او را دیده بودند برایش پیکی فرستاد و او را به خود دعوت می.کرد یوسف علیه السلام در آن خانه آزرده خاطر شد؛ از این رو عرض کرد: رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَ أَكُنْ مِنَ الْجَاهِلِينَ * فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُن؛ یعنی حیله آنان را از او برگردانید. أَصْبُ إِلَيْهِنَّ؛ یعنی به سوی آنان متمایل می شوم. زن عزیز مصر دستور زندانی کردن او را داد؛ از این رو او را زندانی کردند.

2- امام سجّاد علیه السلام- چون آن زنان از مجلس زلیخا برخاستند و به منزل های خود رفتند چنان محو جمال یوسف علیه السلام شده بودند که آرامی نداشتند و هر یک از ایشان پنهانی قاصدی پیش یوسف علیه السلام می فرستادند و التماس و درخواست می نمودند که آن حضرت به نزد آن ها برود، لیکن آن حضرت امتناع می نمود چون اصرار زنان از حد گذشت آن حضرت مضطرب گردید و توجه به خدا کرد و عرض کرد: إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُنْ مِنَ الْجَاهِلِينَ خداى تعالى دعایش را مستجاب فرمود و او را از مکر زنان نجات داد.

3- امام رضا علیه السلام- عبّاس بن هلال از امام رضا علیه السلام روایت می کند که فرمود: زندانبان به یوسف علیه السلام گفت من تو را دوست دارم یوسف علیه السلام گفت: من تنها از راه محبت و دوست داشتن است که بلا دیده ام خاله ام مرا دوست داشت تهمت دزدی بر شانه ام نهاد. پدرم مرا دوست داشت برادرانم به من حسادت ورزیدند همسر عزیز مصر مرا دوست داشت، مرا به حبس سپس فرمود: «یوسف وقتی در زندان بود به درگاه خداوند نالید و شکایت کرد و پرسید: افکند».

ص: 61

السجن إلَى اللَّهِ فَقَالَ يَا رَبِّ بِمَا ذَا اسْتَحْقَقْتُ السِّجْنَ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَنْتَ اخْتَرْتَهُ حِينَ قُلْتَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ هَنَّا قُلْتَ الْعَافِيَةُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ﴾. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن ابْنِ مَسْعُودٍ قَال: احْتَجُوا فِي مَسْجِدِ الْكُوفَة فَقَالُوا مَا بَالُ أَمِير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لَمْ يُنَازِعِ الثَّلَاثَةَ كَمَا نَازَعَ طَلْحَةَ وَالزُّبَيْرَ وَ عَائِشَةَ وَ مُعَاوِيَةَ فَبَلَغَ ذَلِكَ عَلِيَّا فَأَمَرَ أَنْ يُنَادَى الصَّلَاةَ جَامِعَةً، فَلَمَّا اجْتَمَعُوا صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَأَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّهُ بَلَغَنِي عَنْكُمْ كَذَا وَكَذَا قَالُوا صَدَقَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام، قَدْ قُلْنَا ذَلِكَ. قَالَ فَإِنَّ لِي بِسِيَّة مِنَ الْأَنْبِيَاءِ أَسْوَةً فِيمَا فَعَلْتُ ... ولى بيوسف علیه السلام أَسْوَةُ، إِذْ قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّ يُوسُفَ علیه السلام دَعَا رَبَّهُ وَ سَأَلَهُ السِّجْنَ بِسَخَطِ رَبِّهِ فَقَدْ كَفَرْتُمْ، وَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّهُ أَرَادَ بِذَلِكَ لِئَلَّا يَسْخَطَ رَبُّهُ عَلَيْهِ فَاخْتَارَ السِّجْنَ، فَالْوَصِيُّ أَعْذَرُ﴾. (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿دَخَلَ يُوسُفُ علیه السلام سِّجْنَ وَ هُوَ ابْنُ اثْنَتَى عَشْرَةَ سَنَةً وَ مَكَثَ فِيهِ ثَمَانِيَ عَشْرَةَ سَنَةٌ وَ بَقِيَ بَعْدَ خُرُوجِهِ ثَمَانِينَ سَنَةً فَذَلِكَ مِائَةً وَ عَشْرَ سِنِينَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآيَاتِ لَيَسْجُنُنَّهُ حَتَّى حِينٍ﴾. (35)

«پروردگارا! چگونه مستحق زندان گشتم؟ خداوند به او وحی فرمود: تو خود به اختیار خویش بود که زندان را برگزیدی، آن گاه که گفتی: رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْ-هِ؛ چرا نگفت-ی ک-ه عافیت برای من دوست داشتنی تر است از آن چه مرا به آن می خوانند؟!

4- امام علی علیه السلام- ابن مسعود گوید: مردم در مسجد کوفه با هم مباحثه و محاجه کرده و می گفتند: «چرا امیرالمؤمنین علیه السلام با آن سه نفر مقاتله و منازعه نکرد همان طوری که با طلحه و زبیر و عایشه و معاویه مخاصمه فرمود؟ این خبر به سمع مبارک امیرالمؤمنین علیه السلام رسید امر فرمود منادی نداء کرده و بگوید برای نماز در مسجد گرد هم آیند؛ وقتی مردم جمع شدند حضرت بالای منبر رفته و حمد خدا ثناء الهی را به جا آورده سپس فرمود: ای مردم از شما به من خبر رسیده که چنین و چنان گفته اید؟ مردم گفتند یا امیرالمؤمنین علیه السلام بلی ما چنین گفته ایم حضرت فرمود: من در آن چه به جا آورده ام از سنت انبیاء الله پیروی کرده ام و از یوسف نیز تبعیت کرده ام چه آن که وی فرمود: رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِليه، اگر بگویید جناب یوسف علیه السلام زندان را به خاطر آن از خدا خواست که پروردگارش او را مورد سخط و غضب خود قرار داده بود این کلام شما را کافر می کند و اگر بگویید مراد یوسف علیه السلام از این دعا آن بود که پروردگارش به او غضب نکند پس زندان را اختیار کرد می گویم، وصی به انزوا و عدم تعرض سزاوارتر می باشد».

5- امام صادق علیه السلام- يوسف علیه السلام در دوازده سالگی وارد زندان شد و دوازده سال در آن جا ماند و بعد از خروج از زندان هشتاد سال عمر کرد بنابراین او صدوبیست سال عمر کرده است. سپس با این که نشانه های [ پاکی یوسف را دیدند تصمیم گرفتند او را تا مدتی زندانی کنند. (35)

فَقَالَ علیه السلام آخِرُ أَرْبعَاءَ فِي الشَّهْر وَ هُوَ الْمَحَاقُ وَ فِيهِ قَتَلَ قَابِيلُ هَابِيلَ أَخَاهُ إِلَى أَن قَالَ وَيَوْمَ الْأَرْبعَاءِ أُدْخِلَ يُوسُفُ علیه السلام سِّجْنَ﴾. (1)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿الْبَكَّاءُونَ خَمْسَةٌ ... وَأَمَّا يُوسُفُ فَبَكَى عَلَى يَعْقُوبَ حَتَّى تَأذَى بهِ أَهْلُ السِّجْنِ فَقَالُوا لَهُ إِمَّا أَنْ تَبْكِيَ اللَّيْلَ وَ تَسْكُتَ بِالنَّهَارِ وَ إِمَّا أَنْ تَبْكِي النَّهَارَ وَ تَسْكُتَ بِاللَّيْلِ فَصَالَحَهُمْ عَلَى وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا﴾. (2)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَكَى أَحَدُ بُكَاءَ ثَلَاثَةِ آدَمَ وَ يُوسُفَ وَ دَاوُدَ فَقُلْتُ مَا بَلَغَ مِنْ بُكَائِهِمْ فَقَالَ أَمَّا آدَمُ فَبَكَى حِينَ أُخْرِجَ مِنَ الْجَنَّةِ وَكَانَ رَأْسُهُ فِي بَاب مِنْ أَبْوَابِ السَّمَاءِ فَبَكَى حَتَّى تَأَذَى بِهِ أَهْلُ السَّمَاءِ فَشَكَوْا ذَلِكَ إِلَى اللَّهِ فَحَطَّ مِنْ قَامَتِهِ وَأَمَّا دَاوُدُ فَإِنَّهُ بَكَى حَتَّى هَاجَ الْعُشْبُ مِنْ دُمُوعِهِ وَإِنْ كَانَ لَيَزْفِرُ الزَّفْرَةَ فَيُحْرِقُ مَا نَبَتَ مِنْ دُمُوعِهِ وَ أَمَّا يُوسُفُ فَإِنَّهُ كَانَ يَبْكِي عَلَى أَبِيهِ يَعْقُوبَ وَ هُوَ فِي السِّجْنِ فَتَأَذَى بِهِ أَهْلُ السِّجْنِ فَصَالَحَهُمْ عَلَى أَنْ يَبْكِيَ يَوْماً وَيَسْكُتَ يَوْمًا﴾. (3)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿جَاءَ جَبْرَئِيلُ إِلَى يُوسُف علیه السلام وَ هُوَ فِى السِّجْنِ فَقَالَ لَهُ يَا يُوسُفُ علیه السلام قُلْ في دُبُرِ كُلِّ صَلَاة- اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِى فَرَجاً وَ مَخْرَجًا وَارْزُقْنِي مِنْ حَيْثُ أَحْتَسِبُ وَ مِنْ حَيْثُ أَحْتَسِبُ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ دَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيَانٍ َقالَ أَحَدُهُما إِنِّي أَرَانِي أَعْصِرُ خَمْراً وَ قالَ الْآخَرُ إِنِّي أَراني أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِي خُبْراً تَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ نَبْنَا بِتَأْوِيلِهِ إِنَّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ﴾. (36)

قوله تعالى: ﴿قَالَ لَا يَأْتِيكُمَا طَعَامُ تُرْزَقَانِهِ إِلَّا نَبِّأْتُكُما بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَن يَأْتِيَكُما ذَالِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّ إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُم بِالآخِرَةِ هُمْ كَفِرُون﴾. (37)

ص: 64

است که ماه در «محاق می باشد [محاق: سه شب آخر ماه قمری که ماه دیده نمی شود] و در چنین روزی قابیل برادر خود هابیل را کشت... و روز چهارشنبه یوسف علیه السلام به زندان افتاد».

2-2- امام صادق علیه السلام- بسیار گریه کنندگان پنج نفرند ... اما یوسف علیه السلام از دوری يعقوب علیه السلام آن چنان گریست که زندانیان ناراحت شدند و به یوسف گفتند یا شب گریه کن و روز آرام باش و یا روز گریه کن و شب آرام بگیر یوسف نیز با پیشنهاد آنان ساخت که در یکی از شبانه روز بگرید.

3-2- امام صادق علیه السلام- هشام بن سالم نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: «هیچ کس چون این سه کس- آدم و یوسف و داود گریه نکرده است» پرسیدم گریه ی آنان چگونه بود؟ فرمود: آدم وقتی از بهشت رانده شد گریست آدم علیه السلام چنان بلند قامت بود که سرش در دری از درهای آسمان بود و آن چنان گریست که موجب آزار اهالی آسمان شد آنان به درگاه خداوند شکایت بردند و خداوند قامت آدم را کوتاه کرد اما داود، آنقدر گریه کرد که گیاهان از گریه ی او به هیجان آمدند داود، چون آه می کشید و نفسی بر می آورد اشک های او گیاهان را می سوزاند اما یوسف وقتی زندان بود بر پدرش یعقوب گریه می کرد و زندانیان از گریه های او به ستوه آمدند و یوسف با آنان قرار گذاشت که یک روز گریه کند و روز دیگر ساکت بماند».

4-2- امام صادق علیه السلام- جبرئیل در زندان نزد یوسف علیه السلام آمد و به او گفت: «ای یوسف علیه السلام در آخر هر نمازی بگو: بار خدایا به من فرج و گشایشی بده و روزیم را برسان از آن جا که گمان برم و از آن جا که گمان نبرم». و در این هنگام دوجوان همراه او وارد زندان شدند؛ یکی از آن دو گفت: «من در خواب دیدم که [انگور برای ساختن] شراب می فشارم» و دیگری گفت: «من درخواب دیدم نان بر سرم حمل می کنم ؛ که پرندگان از آن می خورند؛ ما را از تعبیر این خواب آگاه کن که تو را از نیکوکاران می بینیم» (36)

[یوسف] گفت غذای روزانه ی شما را نمی آورند مگر این که پیش از آن، شما را از تعبیر خوابتان آگاه خواهم ساخت این از دانشی است که پروردگارم به من آموخته است زیرا من آیین قومی را که به خدا ایمان ندارند و به سرای دیگر کافرند، ترک گفتم [و شایسته ی چنین موهبتی شدم] (37)

ص: 65

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ قَالَ كَانَ يَقُومُ عَلَى الْمَرِيضِ وَ يَلْتَمِسُ الْمُحْتَاجَ وَيُوَسِّعُ عَلَى الْمَحْبُوس﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائي إبراهيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ ما كانَ لَنا أَنْ نُشْرِكَ بِالله مِنْ شَيْءٍ ذلِكَ مِنْ فَضْلِ الله عَلَيْنا وَ عَلَى علیه السلام نَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُونَ﴾. (38)

1- الحسن علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي الطُّفَيْلِ عَامِرِ بْنِ وَائِلَةَ قَالَ: خَطَبَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِي لا بَعْدَ وَفَاةِ أَمِير الْمُؤْمِنِينَ عَلَى علیه السلام ... ثُمَّ قَالَ مَنْ عَرَفَنِي فَقَدْ عَرَفَنِي وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْنِي فَأَنَا الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ النَّبِيِّ ثُمَّ هَذِهِ الآية قول يوسف وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِي إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿يا صاحِبَيِ السَّجْنِ أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللهُ الْواحِدُ الْقَهَارُ﴾. (39)

قوله تعالى: ﴿ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلا أَسْماءَ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ ما أَنْزَلَ اللهُ بِها مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا اللَّهَ أَمَرَ أَلا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ﴾ (40)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: جَاءَ رَجُلُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ وَ أَنَا عِنْدَهُ فَقَالَ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آلهلهِ إِنَّ اللهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشاءِ وَالمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ وَ قَوْلُهُ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ فَقَالَ نَعَمْ لَيْسَ لِلَّهِ فِي عِبَادِهِ أَمْرُ إِلَّا الْعَدْلُ وَالْإِحْسَانُ فَالدُّعَاءُ مِنَ اللَّهِ عَامُّ وَ الْهُدَى خَاصٌ مِثْلُ قَوْلِهِ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إلى صراطٍ مُسْتَقِيمٍ وَلَمْ يَقُلْ وَ يَهْدِى جَمِيعَ مَنْ دَعَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾. (3)

قوله تعالی: ﴿یا صاحِبَي السجن أمَّا أَحَدُكُما فَيَسْقِي رَبَّهُ عَمْراً وَ أَمَّا الْآخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْ رَأْسِهِ قُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيانِ﴾ (41)

ص: 68

2-2- امام صادق علیه السلام- إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ؛ یوسف علیه السلام بر سر بالین بیماران، حضور می یافت و بینوا و محتاج را سرپرستی می کرد و نیاز زندانیان را برآورده می ساخت.

و من از آیین پدرانم ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی کردم. برای ما شایسته نبود چیزی را همتای خدا قرار دهیم؛ این از فضل خدا بر ما و بر مردم است؛ ولی بیشتر مردم شکرگزاری نمی کنند (38)

1- امام حسن علیه السلام- ابوطفيل عامر بن وائله نقل می کند امام حسن علیه السلام بعد از شهادت امیرالمؤمنین خطبه خواند ... سپس فرمود: کسی که مرا نمی شناسد بداند که من پسر حضرت محمد شیدی می باشم». آن گاه این آیه را به زبان حضرت یوسف علیه السلام خواند: وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ.

ای دوستان زندانی من آیا خدایان متعدد و پراکنده بهترند، یا خداوند یگانه ای که بر همه چیز قاهر است؟ (39)

آن چه غیر از خدا می پرستید جز اسم هایی [بی مسما] که شما و پدرانتان آن ها را [خدا] نامیده اید نیست؛ خداوند هیچ دلیلی بر آن نازل نکرده؛ حکم تنها از آن خداست؛ فرمان داده که غیر از او را نپرستید این است آیین ثابت و پایدار؛ ولی بیشتر مردم نمی دانند. (40)

1- امام صادق علیه السلام- اسماعیل بن مسلم گوید: در محضر امام صادق علیه السلام علي بودم که شخصی نزد ایشان آمد و گفت: «ای پسر رسول خدا خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می دهد و از فحشا و منکر و ستم نهی می کند خداوند به شما اندرز می دهد، شاید متذکر شوید!. (نحل/90) و در جای دیگر می فرماید: أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ مراد چیست؟ امام صادق علیه السلام فرمود: آری خداوند نسبت به بندگانش فرمانی جز عدل و احسان ندارد پس دعوت از سوی خدا عام است و پذیرش هدایت از سوی مردم خاص گروهی می پذیرند و گروهی نمی پذیرند چنان که فرمود خدا هر کس را بخواهد به راه راست هدایت می کند. (بقره/142) و نفرمود: هر کسی که خدا را بخواند به راه راست هدایتش می کند».

ای دوستان زندانی من! اما [تعبیر خواب شما چنین است که] یکی از شما [دو نفر، آزاد می شود و] ساقی شراب برای آقای خود خواهد شد؛ و اما دیگری به دار آویخته می شود؛ و پرندگان از سر او می خورند و مطلبی که درباره ی آن [از من] نظر خواستید، قطعی و حتمی است. (41)

ص: 69

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سألوه عَنِ الْمُتَشَابِهِ فِى الْقَضَاءِ فَقَالَ أمير المؤمنين علیه السلام هو عَشَرَةُ أَوْجَهِ مُخْتَلِفَةُ الْمَعْنَى فَمِنْهُ قَضَاءُ فَرَاغِ وَ قَضَاءُ عَهْدِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِعْلَامِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ فِعْلِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِيجَابِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ كِتَابِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِثْمَامٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ حُكْمِ وَ فَصْلِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ خَلْقِ وَ مِنْهُ قَضَاءُ نُزُول الْمَوْتِ ... أَمَّا قَضَاءُ الْإِيجَابَ لِلْعَذَابِ كَقَوْلِهِ تَعَالَى فِي سُورَةً إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ قَالَ الشَّيْطانُ لَا قُضِيَ الْأَمْرُ أَى لَمَّا وَجَبَ الْعَذَابُ وَ مِثْلُهُ فِي سُورَة يُوسُفَ القُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيانِ مَعْنَاهُ أَيْ وَجَبَ الْأَمْرُ الَّذِي عَنْهُ تَسَاءَ لَان﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَقالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ ناجِ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ فَأَنْسَاهُ الشَّيْطانُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ﴾. (42)

علة اللبثِ الإِسْتَغَاثَةُ إلى المخلوقِ

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَجِبْتُ مِنْ أَخِي يُوسُفَ ، كَيْفَ اسْتَغَاثَ بِالْمَخْلُوقِ دُونَ الْخَالِقِ؟﴾. (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَلَمَّا أَرَادَ مَنْ رَأَى فِي نَوْمِهِ أَنْ يَعْصِرَ خَمْراً الْخُرُوجَ مِنَ الْحَبْسِ قَالَ لَهُ يُوسُفُ علیه السلام اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ فَكَانَ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَأَنْسَاهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّهِ﴾. (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عن طربال عن أبي عَبْد الله قال: ثُمَّ قالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ نَاجِ مِنْهُمَا اذْكُرْنِ عِنْدَ رَبِّكَ قَالَ وَ لَمْ يَفْزَعْ يُوسُفُ علیه السلام فِي حَالِهِ إِلَى اللَّهِ فَيَدْعُوَهُ فَلِذَلِكَ قَالَ اللَّهُ فَأَنْسَاهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ قَالَ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى يُوسُفَ فِي سَاعَتِهِ تِلْكَ يَا يُوسُفُ علیه السلام مَنْ أَرَاكَ الرُّؤْيَا الَّتِي رَأَيْتَهَا قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّي قَالَ فَمَنْ حَبَّبَكَ إِلَى أَبيكَ قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّي قَالَ فَمَنْ وَجَّهَ السَّيَّارَةَ إِلَيْكَ قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّي قَالَ فَمَنْ عَلَّمَكَ الدُّعَاءَ الَّذِي دَعَوْتَ بِهِ حَتَّى جَعَلَ لَكَ مِنَ الْجُبِّ فَرَجاً قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّي قَالَ فَمَنْ جَعَلَ لَكَ مِنْ كَيْدِ المَرْأَة مَخْرَجاً قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّي قَالَ فَمَنْ أَنْطَقَ لِسَانَ الصَّبِيِّ بعُذرِكَ قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّي قَالَ فَمَنْ صَرَفَ عَنْكَ كَيْدَ امْرَأَةِ الْعَزِيزِ وَ النِّسْوَة قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّي قَالَ فَمَنْ أَلْهَمَك تأويل الرُّؤْيَا قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّي قَالَ فَكَيْفَ اسْتَعَثْتَ بِغَيْرِى وَ لَمْ تَسْتَغِتْ بي وَتَسْأَلْنِي أَنْ أُخْرِجَكَ مِنَ السِّجْنِ وَاسْتَغَثْت وَأَمَلتَ عَبْداً مِنْ عِبَادِي لِيَذْكُرَكَ إِلَى

ص: 70

1- امام علی علیه السلام- از امام علی علیه السلام پیرامون معانی مختلف قضاء پرسیدند. فرمود: «قضاء ده قسم است و معانیشان با یکدیگر متفاوت است یکی از آن ها قضاء به معنای فارغ شدن از کاری است؛ دیگری به معنای عهد و پیمان دیگری به معنای اعلام نمودن دیگری به معنای انجام دادن دیگری به معنای واجب شدن دیگری به معنای حتمی شدن دیگری به معنای تمام کردن دیگری به معنای حکم کردن دیگری به معنای آفریدن دیگری به معنای نازل شدن مرگ ... امّا قضاء به معنای واجب [و حتمی] شدن عذاب مثل کلام الهی در سوره ی ابراهیم علیه السلام است و قالَ الشَّيْطَانُ مَا قُضِيَ الْأَمْرُ؛ (ابراهیم /22) یعنی هنگامی که عذاب واجب [و حتمی] شد؛ و همانند آیه ی قُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيانِ یعنی آن چه در موردش از من پرسیدید واجب و حتمی شد حتماً واقع خواهد شد.

و از میان آن دو نفر به آن کس که می دانست رهایی می یابد، گفت: «مرا نزد آقایت سلطان (مصر) یاد کن تا از زندان رهایی یابم. ولی شیطان یاد او را نزد آقایش از خاطر وی برد؛ و از این رو [یوسف] چند سال در زندان باقی ماند. (42)

علت باقی ماندن در زندان طلب یاری از مخلوق

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از برادرم یوسف تعجب می کنم که چگونه به جای خالق، از مخلوق یاری خواست.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- وقتی که مسئول شراب پادشاه می خواست از زندان آزاد شود، یوسف علیه السلام به او گفت: اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ همان طور که خداوند عزوجل می فرماید: ﴿فَأَنْساهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّهِ﴾. امام صادق علیه السلام از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: ﴿قالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ ناجِ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ﴾، یوسف علیه السلام به درگاه خداوند تضرع نکرد و از وی کمک نخواست، به همین خاطر، پروردگار فرموده است ﴿فَأَنسَاهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ﴾. خداوند در همان لحظه یوسف وحی کرد: ای یوسف! چه کسی آن خواب را که دیده ،بودی به تو نشان داد؟ چه کسی تو را نزد پدرت محبوب ساخت؟ عرض کرد تو ای پروردگار» خداوند فرمود: «چه کسی آن کاروان را به سوی تو گسیل داشت؟ عرض کرد تو ای پروردگار» خداوند فرمود: «چه کسی به تو آن دعا را یاد داد تا با خواندن آن از آن چاه نجات پیدا کنی؟ عرض کرد تو ای پروردگار من! خداوند فرمود: چه کسی تو را از حیله و مکر زنان رهایی داد و نجات بخشید؟ عرض کرد: «تو، ای پروردگار من»! خداوند فرمود: «چه کسی زبان نوزاد را برای بیان بی گناهی تو به نطق درآورد»؟ عرض کرد: «تو، ای خدای من خداوند فرمود چه کسی نیرنگ همسر عزیز و زنان مصر را از تو برطرف کرد؟ عرض کرد تو ای پروردگار خداوند فرمود چه کسی تعبیر خواب را به تو الهام کرد»؟ يوسف علیه السلام عرض کرد تو ای پروردگار من خداوند فرمود: پس چگونه از دیگران دادرسی خواستی و دست به دامان من نشدی؟ چرا به درگاه من به دادخواهی نیامدی تا تو را از زندان بیرون آورم و به سراغ یکی از بندگان من رفتی و به او امید بستی تا در نزدیکی از بندگان من که مرگ و زندگی اش در قبضه ی

ص: 71

مَخْلُوق مِنْ خَلْقِي فِي قَبْضَتِي وَ لَمْ تَفْزَعَ إِلَيَّ الْبَتْ فِي السِّجن بذَنْبكَ بِضْعَ سِنِينَ بِإِرْسَالِكَ عَبْداً إِلَى عَبْدِ﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ شُعَيْبِ الْعَقَرْقُوفِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: إِنَّ يُوسُفَ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ يَا يُوسُفُ إِنَّ رَبَّ الْعَالَمِينَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ مَنْ جَعَلَكَ أَحْسَنَ خَلْقِهِ قَالَ فَصَاحَ وَوَضَعَ حَدَّهُ عَلَى الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّ قَالَ ثُمَّ قَالَ لَهُ وَ يَقُولُ لَكَ مَنْ حَبَّبَكَ إِلَى أَبِيكَ دُونَ إِخْوَتِكَ قَالَ فَصَاحَ وَ وَضَعَ خَدَّهُ عَلَى الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّ قَالَ وَ يَقُولُ لَكَ مَنْ أَخْرَجَكَ الْجُبِّ بَعْدَ أَنْ طُرحت فِيهَا وَأَيْقَنتَ بِالْهَلَكَة قَالَ فَصَاحَ وَوَضَعَ حَدَّهُ عَلَى الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّ قَالَ فَإِنَّ رَبَّكَ قَدْ جَعَلَ لَكَ عُقُوبَةً فِي اسْتِعَانَتِكَ بِغَيْرِهِ فَالْبَتْ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ قَالَ فَلَمَّا انْقَضَتِ الْمُدَّةُ أَذِنَ لَهُ فِي دُعَاءِ الْفَرَجَ وَوَضَعَ خَدَّهُ عَلَى الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ كَانَتْ ذُنُوبي قَدْ أَخْلَقَتْ وَجْهِي عِنْدَكَ فَإِنِّي أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِوَجْهِ آبَائِيَ الصَّالِحِينَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَ إسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ قَالَ فَفَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَ نَدْعُو نَحْنُ بِهَذَا الدُّعَاءِ فَقَالَ ادْعُ بِمِثْلِهِ اللَّهُمَّ إِنْ كَانَتْ ذُنُوبِي قَدْ أَخْلَقَتْ وَجْهِي عِنْدَكَ فَإِنِّى أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِوَجْهِ نَبَكَ نَبِيِّ وَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ وَ الْأَئِمَّة علیهم السلام﴾. (2)

5- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَدْ يُسَمَّى الْإِنْسَانُ رَبَّاً كَقَوْلِهِ اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّکَ وَ کُلُّ مَالِکِ شَیْءٍ یُسَمَّی رَبَّهُ﴾. (3)

من است، از تو یاد کند و تو را یاری نماید ولی به درگاه من روی نیاوردی و داد نخواستی؟! اکنون به خاطر این گناه چند سال در زندان بمان؛ چراکه برای رهایی خود بنده ای را به سوی بنده ی دیگر فرستاده ای».

4- امام صادق علیه السلام- شعیب عقرقوفی از امام صادق علیه السلام ان روایت می کند که فرمود: جبرئیل نزد يوسف علیه السلام آمد و به او گفت: «پروردگار عالمیان به تو درود می فرستد و از تو می پرسد: چه کسی تو را در قالب زیباترین مخلوقات قرار داد؟ امام فرمود یوسف فریادی کشید و گونه بر خاک نهاد و گفت تو ای پروردگار سپس جبرئیل گفت: خداوند می گوید: چه کسی تو را از میان فرزندان یعقوب علیه السلام، محبوب دل پدر کرد؟ امام فرمود: پس یوسف علیه السلام فریادی کشید روی بر خاک نهاد و گفت تو ای پروردگار جبرئیل گفت: خداوند می گوید: وقتی تو را به اعماق چاه انداختند و اطمینان داشتی که خواهی مرد چه کسی تو را نجات داد؟ حضرت فرمود: پس یوسف، فریاد زد و گونه بر خاک نهاد و گفت تو ای پروردگار» فرمود: «پس خداوند، تو را مجازات می کند؛ چراکه از دیگری کمک خواستی فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ». امام علیه السلام می فرماید: «وقتی مدت زندانی شدن به سر آمد و خداوند به وی اجازه داد تا برای درخواست گشایش دعا کند یوسف چهره بر خاک نهاد و گفت پروردگارا اگرچه گناهانم موجب بی آبرویی من نزد تو شده است اما به آبرویی که پدران صالح من همانند ابراهیم و اسحاق و یعقوب، نزد تو دارند از درگاهت درخواست می کنم که مرا از این وضع برهانی و خداوند نیز گره از کار او گشود به امام علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم ما هم می توانیم با همین عبارات دعا کنیم؟ حضرت فرمود این گونه دعا کنید پروردگارا! اگرچه گناهان من باعث بی آبرویی من نزد شما شده است ولی به آبروی پیامبرت پیامبر صلی الله علیه و آله رحمت حضرت محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان علیهم السلام، روی به درگاه تو می آورم.

5- على بن ابراهیم رحمه الله علیه- گاهی اوقات به انسان رب گفته می شود مثل آیه ی اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ چرا که در زبان عربی به هر دارندهی ،چیزی رب آن چیز گفته می شود.

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ اِلْبَثْ فِی اَلسِّجْنِ بِذَنْبِکَ بِضْعَ سِنِینَ بِإِرْسَالِکَ عَبْداً إِلَی عَبْدٍ﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ رَفَعَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: فَلَبِثَ في السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ قَالَ سَبْعَ سِنِينَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ قالَ المَلِكُ إِنِّي أَرى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمانِ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَ سَبْعَ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أَخَرَ يابساتٍ يا أَيُّهَا المَلَأُ أَفْتُونِي فِي رُيَايَ إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّءيا تَعْبُرُونَ﴾. (43)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِنَّ الْمَلِكَ رَأَى رُؤْيَا فَقَالَ لِوُزَرَائِهِ إِنِّي رَأَيْتُ فِي نَوْمِي سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ أَي مَهَازِيلُ وَ رَأَيْتُ سَبْعَ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ يَابِسَاتٍ وَ قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ التي سَبْعَ سَنَابِلَ خُضْرٍ ثُمَّ قَالَ يَا أَيُّهَا المَلَأُ أَفْتُونِي فِي رُعْيَايَ إِنْ كُنتُمْ لِلرُّءُ يَا تَعْبُرُونَ فَلَمْ يَعْرِفُوا تَأْوِيلَ ذَلِكَ فَذَكَرَ الَّذِي كَانَ عَلَى رَأْسِ الْمَلِكِ رُؤْيَاهُ الَّتِي رَآهَا وَ ذَكَرَ يُوسُف علیه السلام بَعْدَ سَبْعِ سِنِينَ وَهُوَ وَهُوَ قَوْلُهُ وَ قالَ الَّذِي نَجا مِنْها وَ ادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَى بَعْدَ حِين أَنَا أُنَبِّئُكُمْ بِتَأْوِيلِهِ فَأَرْسِلُونِ فَجَاءَ إِلَى يُوسُفَ علیه السلام فَقَالَ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ أَفْتِنا فِي سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَ سَبْعِ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ- وَ أَخَرَ يابساتٍ فَقَالَ يُوسُف علیه السلام تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَبا أَوْ وَلْيَا فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تَأْكُلُونَ أَنْ لَا تَدُوسُوهُ فَإِنَّهُ يَفْسُدُ فِي طُول سَبْعِ سِنِينَ فَإِذَا كَانَ فِي سُنْبُلِهِ لَا يَفْسُد ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ سَبْعٌ شِدَادٌ يَأْكُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ فَهُنَّ أَوْ سَبْعَ سِنِينَ مَجَاعَةُ شَدِيدَةُ يَأْكُلْنَ مَا قَدَّمْتُهُمْ لَهُنَّ فِي سَبْعِ سِنِينَ الْمَاضِيَة﴾. (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ فَرْدُ يُحِبُّ الْوَتْرَ وَ فَرْدُ اصْطَفَى الْوَتْرَ فَأَجْرَى جَمِيعَ الْأَشْيَاءِ عَلَى سَبْعَة فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ وَ قَالَ خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِباقاً وَ قَالَ فِي جَهَنَّمَ لَهَا سَبْعَةُ أَبواب و قَالَ سَبْعَ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أَخَرَ يابساتٍ وَ قَالَ سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمانِ يَأْكُلُهُنَّ سبع عجاف و قَالَ حَيَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ و قَالَ سَبْعاً مِنَ المثانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيم﴾. (4)

ص: 74

2-1- امام صادق علیه السلام- اکنون به خاطر این گناه چند سال در زندان بمان؛ چراکه برای رهایی خود، بندهای را به سوی بنده ی دیگر فرستاده ای

3-1- امام صادق علیه السلام- ابن یزید در حدیث مرفوعی از امام صادق علیه السلام در تفسير آيه: فَلَبِثَ في السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ نقل کرده است که فرمود یعنی هفت سال در آن زندان ماند».

و [در این هنگام] پادشاه گفت: من در خواب دیدم هفت گاو چاق را که هفت گاو لاغر آن ها را می خورند؛ و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشکیده؛ [که خشکیده ها بر سبزها پیچیدند؛ و آن ها را از بین بردند] ای گروه اشراف درباره ی خواب من نظر دهید، اگر خواب را تعبیر می کنید (43)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- پادشاه خوابی دید و به وزیرانش گفت: من در خواب دیدم که سَبْعَ بَقَراتِ سمانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ تشبيه عجاف یعنی هفت گاو لاغر اندام و نیز در خواب دیدم: سَبعَ سنبلاتٍ خُضْرٍ وَ أَخَرَ يابسات سپس پادشاه مصر گفت: يَا أَيُّهَا المَلأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِن كُنتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ امّا آن ها نتوانستند خواب او را تأویل کنند. پس همان مردی که در کنار پادشاه ایستاده بود به یاد خوابی که دیده بود افتاد و بعد از هفت سال یوسف را به یاد آورد و خداوند فرموده است و یکی از آن دو که نجات یافته بود- و بعد از مدتی به خاطرش آمد. (یوسف/45) یعنی بعد از گذشت این مدت من تأویل آن را به شما خبر می دهم مرا به سراغ آن جوان زندانی] بفرستید. (یوسف/45) پس نزد یوسف آمد و گفت او به زندان آمد [و چنین گفت] یوسف علیه السلام ی مرد بسیار راستگو درباره ی این خواب اظهار نظر کن که هفت گاو چاق را هفت گاو لاغر می خورند و هفت خوشه تر و هفت خوشه خشکیده (یوسف /46) یوسف گفت: تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَبًا فَمَا حَصَدتُّمْ فَذَرُوهُ فِي سُنبُلِهِ إِلا قَلِيلًا مِّمَّا تَأْكُلُونَ (يوسف /47) یعنی سنبله ها را نکوبید؛ چراکه در طول این هفت سال گندیده و فاسد می شود ولی اگر داخل خوشه خود بماند فاسد نخواهد شد. ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ سَبْعٌ شِدادٌ يَأْكُلْنَ ما قَدَّمْتُمْ هُنَّ یعنی هفت سال قحطی شدید خواهد آمد که آن چه در هفت سال گذشته برای آن سال ها از پیش نهاده اید را خواهند خورد.

2- امام علی علیه السلام- خدا یکتاست و یگانگی را دوست دارد و یکتایی است که یگانگی را اختیار نموده و همه ی اشیاء را بر اساس عدد هفت آفریده است؛ از این رو فرموده همان کسی است که هفت آسمان را ،آفرید و از زمین نیز همانند آن ها (طلاق /12) و فرموده همان کسی که هفت آسمان را بر فراز یکدیگر آفرید (ملک/3) و در مورد جهنم فرموده هفت در دارد. (حجر/44) و:فرموده: سَبْعَ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ يابسات و فرموده: سَبْعَ بَقَراتِ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ و فرموده همانند بذری هستند که هفت خوشه برویاند (بقره /261) و فرموده سبع المثانی (سوره ی فاتحه) و قرآن بزرگ را به تو دادیم (حجر /87)

ص: 75

قوله تعالى: ﴿قالُوا أَضْغَاثُ أَحْلامٍ وَ مَا نَحْنُ بِتَأْوِيلِ الْأَحْلامِ بِعَالِمِينَ﴾ (44)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ النَّوْفَلِيٌّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام صَّادِقِ علیه السلام الْمُؤْمِنُ يَرَى الرُّؤْيَا فَتَكُونُ كَمَا رَآهَا وَ رُبَّمَا رَأَى الرُّؤْيَا فَلَا تَكُونُ شَيْئاً فَقَالَ إِنَ الْمُؤْمِنَ إِذَا نَامَ خَرَجَتْ مِنْ رُوحِهِ حَرَكَةُ مَمْدُودَةً صَاعِدَةُ إِلَى السَّمَاءِ فَكُلُّ مَا رَآهُ رُوحُ الْمُؤْمِن فِي مَلَكُوتِ السَّمَاءِ فِي مَوْضِعِ التَّقْدِيرِ وَالتَّدْبِيرِ فَهُوَ الْحَقُّ وَكُلُّ مَا رَآهُ فِي الْأَرْضِ فَهُوَ أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ ﴾.(1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿رُّؤْيَا عَلَى ثَلَاثَة وُجُوهِ بِشَارَةِ مِنَ اللَّهِ لِلْمُؤْمِن وَ تَحْذِيرٍ مِنَ الشَّيْطَانِ وَأَضْغَاثِ أحلام ﴾.(2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَلى صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَنِ الرَّجُل يَنَامُ فَيَرَى الرُّؤْيَا فَرُبَّمَا كَانَتْ حَقًّا وَ رُبَّمَا كَانَتْ بَاطِلًا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا مِنْ عَبْدِ يَنَامُ إِنَّا عُرِجَ بِرُوحِهِ إِلَى رَبِّ الْعَالَمِينَ فَمَا رَأَى عِنْدَ رَبِّ الْعَالَمِينَ فَهُوَ حَقٌّ ثُمَّ إِذَا أَمَرَ اللَّهُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ بِرَةٌ رُوحِهِ إِلَى جَسَدِهِ فَصَارَتِ الرِّوحُ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ فَمَا رَأَتْهُ فَهُوَ أَضْغَاثُ أَحْلَام﴾.(3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿رَأتْ فَاطِمَةُ الفِي النَّوْمِ كَأَنَّ الْحَسَنَ وَالْحُسَيْنَ ذُبِحَا أَوْ قُتِلَا فَأَحْزَنَهَا ذَلِكَ فَأَخْبَرَتْ بهِ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ يَا رُؤْيَا فَتَمَثَّلَتْ بَيْنَ يَدَيْهِ قَالَ أَنْتِ أَرَيْتِ فَاطِمَةَ هَذَا الْبَلَاءَ قَالَتْ لَا فَقَالَ يَا أَضْغَاتُ أَنْتِ أَرَيْتِ فَاطِمَةَ هَذَا الْبَلَاءَ قَالَتْ نَعَمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَا أَرَدْتِ بِذَلِكِ قَالَتْ أَرَدْتُ أَنْ أَحْزَنَهَا فَقَالَ لِفَاطِمَةَ اسْمَعِي لَيْسَ هَذَا بِشَيْءٍ﴾.(4)

قوله تعالى: ﴿وَ قالَ الَّذِي نَجا مِنْها وَاذَكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَا أُنبِّئُكُمْ بِتَأْوِيلِهِ فَأَرْسِلُونِ﴾. (45)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿و الأمهُ فِي كِتابِ اللهِ عَلَى وُجُوهِ كَثِيرَة ... فَمِنْهُ الوَقْتُ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قَالَ الَّذِي نَجا مِنْهُما واذكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَي بَعْدَ وَقت﴾.(5)

ص: 76

گفتند: «این ها خواب های پریشان و آشفته ای است و ما از تعبیر این گونه خواب ها آگاه نیستیم». (44)

1- امام صادق علیه السلام- محمد بن قاسم نوفلی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «گاهی مؤمن خوابی می بیند که با حقیقت مطابقت دارد و گاهی خوابی می بیند که چنین نیست حضرت فرمود: هنگامی که مؤمن بخوابد پرتوی از روحش تا آسمان کشیده شود پس هرچه را مؤمن در ملکوت آسمان ها که جای تقدیر و تدبیر است ببیند حقیقت و هرچه را در زمین ببیند خواب پریشان است».

2- امام صادق علیه السلام- خواب دیدن سه گونه است: «مژده ی خدا به مؤمن، ترساندن شیطان، پرت و پلا».

3- امام علی علیه السلام- از امام علی علیه السلام روایت است که فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه السلام پرسیدم: «مردی خواب می بیند چه بسا حق است و چه بسا باطل رسول خدا فرمود: «ای علی علیه السلام هر بنده ای بخوابد روحش به سوی پروردگار برآید هرچه را نزد پروردگار بیند حق است و چون خدای عزیز جبّار دستور دهد روح به تن برگردد در میان آسمان و زمین سیر کند و آن چه را در راه ببیند بیهوده و باطل است».

4- امام صادق علیه السلام- فاطمه در خواب دید که گویا حسن و حسین علیهما السلام ذبح شده اند یا کشته شده اند، پس این خواب او را اندوهناک ساخت و آن را با رسول خدا در میان گذاشت. حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: «ای خواب بلافاصله خواب در مقابل حضرتش نمایان شد». حضرت محمد فرمود: تو این مصیبت را به فاطمه نمایانده ای؟ خواب گفت: «خیر، ای رسول خدا. رسول خدا خطاب به خواب های پریشان گفت ای خواب های پریشان شما این بلا را به فاطمه نمایانده اید؟ گفتند «آری ای رسول خدا فرمود: «از چه روی، چنین کرده ای؟ گفت می خواستم فاطمه را غمگین کنم». رسول خدا به فاطمه فرمود: شنیدی چیز مهمی نبوده است.

و یکی از آن دو که نجات یافته بود و بعد از مدتی به یاد آورد؛ گفت: «من تعبیر آن را به شما خبر می دهم؛ مرا [به سراغ آن جوان زندانی] بفرستید». (45)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- أُمَّةٍ در قرآن در معانی مختلفی به کار رفته است ... یکی از آن معانی، وقت و زمان است مثل آیه ی وَ قالَ الَّذِي نَجا مِنْهُما وَادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ يعنی بعد از مدت زمانی [به خاطر آورد].

ص: 77

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سألوها عَنْ أَقْسَامِ الْأُمَّةِ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ أمير المؤمنين علیه السلام مِنْهَا الْأُمَّةُ أَى الْوَقْتُ الْمُوَقَتْ كَقَوْلِهِ سُبْحَانَهُ فِي سُورَة يُوسُفَ علیه السلام وَ قالَ الَّذِي نَجا مِنْهُما وَادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَي بَعْدَ وقت﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ أَفْتِنا في سَبْع بَقَرَاتٍ سِمانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْع سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أَخَرَ يابساتٍ لَعَلِّي أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ﴾. (46)

قوله تعالى: ﴿قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَبا فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ إِلَّا قَليلاً مِمّا تَأْكُلُونَ﴾. (47)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ لَمَّا كَانَ يُوسُفُ علیه السلام فِى السِّجن دَخَلَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ ابْتَلَاكَ وَ ابْتَلَى أَبَاكَ وَ إِنَّ اللَّهَ يُنْجِيكَ مِنْ هَذَا السِّجْنِ فَاسْأَلُ اللَّهَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَأَهْل بَيْتِهِ أَنْ يُخَلَّصَكَ مِمَّا أَنْتَ فِيهِ فَقَالَ يُوسُفُ علیه السلام لَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَأَهْلِ بَيْتِهِ إِلَّا عَجَلْتَ فَرَجِي وَ أَرَحْتَنِي مِمَّا أَنَا فِيهِ قَالَ جَبْرَئِيلُ فَأَبْشِرْ أَيُّهَا الصَّدِيقُ فَإِنَّ اللَّهَ يُخْرِجُكَ مِنَ السِّجْنِ إِلَى ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ وَيُمَلكُكَ مِصْرَ وَ أَهْلَهَا فَلَمْ يَلْبَتْ يُوسُفُ إِنَّا تِلْكَ اللَّيْلَةَ حَتَّى رَأَى الْمَلِكَ رُؤْيَا أَفَزَعَتْهُ فَقَصَّهَا عَلَى أَعْوَانِهِ فَلَمْ يَدْرُوا مَا تَأْوِيلُهَا فَذَكَرَ الْغُلَامُ الَّذِي نَجَا مِنَ السِّجْنِ يُوسُفَ فَقَالَ أَيُّهَا الْمَلِكُ أَرْسِلْنِي إِلَى السِّجْنِ فَإِنَّ فِيهِ رَجُلًا حَلِيماً عَلِيماً وَقَدْ كُنْتُ أَنَا وَ فَلَانُ اغْتَضَبْتَ عَلَيْنَا وَأَمَرْتَ بحَبْسِنَا رَأَيْنَا رُؤْيَا فَعَبَّرَهَا لَنَا وَكَانَ كَمَا قَالَ فَفَلَانُ صُلِبَ وَ أَمَّا أَنَا فَنَجَّيْتُ فَقَالَ لَهُ الْمَلِكُ انْطَلِقُ إِلَيْهِ فَدَخَلَ وَ قَالَ يُوسُفُ ... أَفْتِنَا فِي سَبْع بَقَرَاتٍ فَلَمَّا بَلَغَ رِسَالَةُ يُوسُفَ الْمَلِكَ قَالَ ائْتُونِي بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِي فَلَمَّا بَلَغَ يُوسُفَ رسَالَةُ الْمَلِكِ قَالَ كَيْفَ أَرْجُو كَرَامَتَهُ وَ قَدْ عَرَفَ بَرَاءَتِي وَ حَبَسَنِي سِنِينَ فَلَمَّا سَمِعَ اَلْمَلِكُ أَرْسَلَ إِلَى النِّسْوَة فَقالَ ما خَطْبُكُنَ ... قُلْنَ حاش لله ما عَلِمْنَا عَلَيْهِ مِنْ سُوءٍ فَأَرْسَلَ إِلَيْهِ وَأَخْرَجَهُ مِنَ السِّجْنِ فَلَمَّا كَلَّمَهُ أَعْجَبَهُ كَلَامُهُ وَعَقْلُهُ فَقَالَ اقْصُصْ رُؤْيَايَ فَإِنِّي أريدُ أَنْ أَسْمَعَهَا مِنْكَ فَذَكَرَهُ يُوسُفُ كَمَا رَأَى وَ فَسَّرَهُ قَالَ الْمَلِكُ صَدَقْتَ فَمَنْ لِي بِجَمْعِ ذَلِكَ

ص: 78

2- امام علی علیه السلام- از امیرالمؤمنین علیه السلام پیرامون انواع [کاربرد] أُمَّةٍ در قرآن سؤال شد. فرمود: یکی از آن ها به معنای وقت معین و محدود است مثل آیه ی وَ قالَ الَّذِي نَجا مِنْهُما وَادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ؛ یعنی بعد از مدت زمانی».

او به زندان آمد و گفت یوسف علیه السلام ی مرد بسیار راستگو درباره ی این خواب اظهار نظر کن که هفت گاو چاق را هفت گاو لاغر می خورند؛ و هفت خوشه تر و هفت خوشه خشکیده؛ تا من به سوی مردم بازگردم تا [از تعبیر این خواب] آگاه شوند. (46)

گفت: «هفت سال پی در پی زراعت می کنید؛ و آن چه را درو کردید، جز کمی که خورید در خوشه های خود باقی بگذارید [و ذخیره نمایید]». (47)

1- امام صادق علیه السلام- زمانی که یوسف علیه السلام در زندان بود جبرئیل بر او نازل شد و به او گفت خداوند تو و پدرت را با این فراق آزمایش کرد و خدای متعال تو را از زندان نجات خواهد داد، حال از خداوند به حق محمد و اهل بیت او درخواست کن تا تو را از این وضع نجات دهد، آن وقت یوسف علیه السلام گفت: خدایا از تو می خواهم که به حق محمد و اهل بیت او مرا از این وضع نجات دهی و گشایش و فرج مرا نزدیک گردانی سپس جبرئیل گفت ای یوسف صدیق تو را بشارت می دهم که خداوند تا سه روز دیگر تو را از زندان نجات می دهد و مصر و اهل آن را تحت فرمان و تسلّط تو قرار می دهد. در شب همان روز پادشاه مصر آن رؤیا را دید و وحشت کرد و ماجرا را با اعوان و انصارش در میان نهاد، ولی هیچ کس تأویل آن را نمی دانست تا این که آن مردی که ساقی پادشاه بود و یوسف در زندان خواب او را به درستی تأویل کرده بود، به یاد یوسفال افتاد و گفت: پادشاه مرا به جانب زندان بفرست، در آن جا مردی دانا و بردبار هست که وقتی شما بر من و دوستم غضب کرده و ما را حبس نموده بودید با او آشنا شدم و او در زندان خواب من و رفیقم را به درستی تعبیر کرد، مطابق تعبیر او دوستم کشته شد و من از زندان نجات یافتم پادشاه به او گفت تا به سوی یوسف علیه السلام رود و او را بیاورد و پیغام پادشاه را به او برساند وقتی پیغام پادشاه به یوسف علیه السلام رسید یوسف فرمود: «چگونه به کرامت او امیدوار باشم با این که علیرغم بی گناهی من سال ها مرا به زندان انداخت؟ وقتی پادشاه این امر را شنید، زنان مصر را خواند و از آن ها درباره ماجرای یوسف سؤال ،کرد آن ها گفتند: «منزه است خدا، ما هیچ عیبی در او نیافتیم (یوسف /51) وقتی پادشاه متوجه ماجرای بیگناهی یوسف علیه السلام و توطئه ی زنان شد، قاصدی به زندان فرستاد و او را از زندان آزاد کرد و به نزد خود فراخواند و خواب خود را برای او بازگو کرد، وقتی یوسف علیه السلام رأی خود و تأویل آن رویا را برای او بیان کرد، او از عقل و درایت يوسف علیه السلام متعجب شد و گفت: راست گفتی اکنون بگو چگونه می توانم در سال های قحطی مملکت و مردم خود را حفظ کنم یوسف فرمود: خدای متعال به من وحی نموده که تدبیر مملکت و قوام

ص: 79

وَ حِفْظِهِ فَقَالَ يُوسُفُ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَى إِلَيَّ أَنِّي مُدَّبِّرُهُ وَ الْقَيِّمُ فِي تِلْكَ السِّنِينَ السَّبْعِ الْخَصِيبَة يَكْبِسُهُ فِي الْخَزَائِن فِى سُنْبُلِهِ ثُمَّ أَقْبَلَتِ السِّنُونَ الْجَدْبَةُ أَقْبَلَ يُوسُفُ عَلَى جَمِيعِ الطَّعَامِ فَبَاعَهُمْ بِالسَّنَةِ الْأُولَى بِالدَّرَاهِم وَالدَّنَانِيرِ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِمِصْرَ وَمَا حَوْلَهَا دِرْهَم وَ لَا دِينَارُ إِلَّا صَارَ فِي مَمْلَكَة يُوسُفَ وَ بَاعَهُمْ فِي السَّنَةِ الثَّانِيَة بِالْحُلِيِّ وَالْجَوَاهِرٍ وَبَاعَهُمْ السَّنَةَ الثَّالِثَةِ بالدَّوَاب وَالْمَوَاشِي وَ بَاعَهُمْ فِي السَّنَة الرَّابِعَة بِالْعَبِيدِ وَالْإِمَاءِ وَبَاعَهُمْ فِي السَّنَةَ الْخَامِسَة بالدور وَالْعَقَارِ وَ بَاعَهُمْ فِي السَّنَةِ السَّادِسَةِ بِالْمَزَارِعِ وَالْأَنْهَارِ وَ بَاعَهُمْ فِي السَّنَةَ السَّابِعَة برقابهِمْ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بمِصْرَ وَ مَا حَوْلَهَا عَبْدُ وَ لَا حُرٌّ إِنَّا صَارَ فِي مَمْلَكَةِ يُوسُف علیه السلام وَصَارُوا عَبيداً لَهُ فَقَالَ يُوسُفَ لِلْمَلِكِ مَا تَرَى فِيمَا خَوَلَنِي رَبِّي قَالَ الرَأَى رَأَيْكَ قَالَ إِنِّي أَشْهِدُ اللَّهَ وَأَشْهِدُكَ أَيُّهَا الْمَلِكُ أَنَّى أَعْتَقْتُ أَهْلَ مِصْرَ كُلَّهُمْ وَ رَدَدْتُ عَلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَ عَبِيدَهُمْ وَ رَدَدْتُ عَلَيْكَ خَاتَمَکَ وَ سَريرَكَ وَ تَاجَكَ عَلَى أَنْ لَا تَسِيرَ إِنَّا بِسِيرَتِي وَ لَا تَحْكُمَ إِنَّا بِحُكْمِي فَقَالَ لَهُ الْمَلِكُ إِنَّ ذَلِكَ لَدِينِي وَ فَخْرِى وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّكَ رَسُولُه﴾. (1)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْن مُسْلِمٍ عَنْهُمَا قَالا إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: لَوْ كُنْتُ بِمَنْزِلَة يُوسُفَ حِينَ أَرْسَلَ إِلَيْهِ الْمَلِكِ يَسْأَلُهُ عَنْ رُؤْيَاهُ مَا حَدَانَهُ حَتَّى أَشْتَرطَ عَلَيْهِ أَنْ يُخْرِجَنِي مِنَ السِّجْنِ وَ عَجِبْتُ لِصَبْرِهِ عَنْ شَأن امْرَأَةِ الْمَلِكِ حَتَّى أَظْهَرَ اللَّهُ عُذْرَه﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ سَبْعٌ شِدَادٌ يَأْكُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ هُنَّ إِلَّا قَليلاً مِمَّا تُحْصِنُون﴾. (48)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عام فيهِ يُغَاثُ النَّاسُ وَ فِيهِ يَعْصِرُونَ﴾. (49)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ سَبْعٌ شِدَادٌ يَأْكُلْنَ ما قَدَّمْتُمْ هُنَّ أَي سَبْعَ سِنِينَ مَجَاعَةً شَدِيدَةٌ يَأْكُلْنَ مَا قَدَّمْتُهُمْ فَنَّ فِي سَبْعَ سِنِينَ الْمَاضِيَة﴾. (3)

ص: 80

آن در این سال های هفتگانه به دست من باشد و در هفت سال اوّل هر چه کاشتیم به جز مقدار کمی از آن بقیه را در خوشه اش انبار کنیم و وقتی سال های خشکی فرارسید از آن ها ارتزاق کنیم». پادشاه او را امین دانست و اداره امور را به او واگذار کرد وقتی سال های قحطی فرارسید، در سال اوّل یوسف علیه السلام در مقابل درهم و دینار به مردم آذوقه می فروخت تا این که در سراسر مصر همه ی دارایی نقدی مردم به تملک یوسف در آمد در سال دوم در برابر جواهر و زینت آلات به آن ها آذوقه داد و سال سوم در برابر حیوانات و دام ها سال چهارم در برابر بخشیدن کنیز و غلامانشان و سال پنجم در برابر ملک و مستغلات و سال ششم در مقابل مزارع و نهرها و سال هفتم با برده کردن آن ها به آنان آذوقه داد تا این که در پایان سال هفتم در سراسر مملکت مصر همه مردم برده ی یوسف گشته و مال و اموالشان به تملک او در آمد آن وقت یوسف علیه السلام به پادشاه فرمود: «دیدی که پروردگارم مرا چگونه تعلیم داد و تکریم نمود پادشاه گفت: «رأی رأی توست. یوسف گفت: «خدا را شاهد می گیرم و از تو نیز شهادت می طلبم که ببینی من همه ی مردم مصر را آزاد کردم و همه ی اموال دارایی ایشان را به آن ها بازگرداندم و تخت و تاج و انگشتر مهر پادشاهی را نیز به تو باز می گردانم، به شرط آن که تو هم مطابق روش و سیره ی من عمل کنی و جز به حکم من حکم ننمایی». پادشاه گفت: این امر باعث افتخار من است و من شهادت می دهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست و شهادت می دهم که تو پیامبر صلی الله علیه و آله و فرستاده ی او هستی.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام و یا امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: رسول خدا فرموده است: «اگر من به جای یوسف بودم وقتی که پادشاه مصر کسی را دنبال او فرستاد تا خوابش را تعبیر کند با او سخنی نمی گفتم بلکه شرط می کردم که مرا از زندان بیرون آورد من از صبر و شکیبایی یوسف درباره ی همسر پادشاه مصر در شگفتم؛ او آن قدر صبر کرد که خداوند حقانیت او را به اثبات رسانید».

پس از آن، هفت سال سخت [قحطی و خشکسالی] می آید که آن چه را برای آن سال ها اندوخته اید می خورند؛ جز کمی که [برای بذر] ذخیره خواهید کرد. (48)

سپس سالی فرا می رسد که باران فراوان نصیب مردم می شود و در آن سال مردم عصاره ی میوه ها را می گیرند و سال پربرکتی است». (49)

1- على بن ابراهيم رحم الله علیه- ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ سَبْعٌ شِدَادٌ يَأْكُلْنَ ما قَدَّمْتُمْ هنَّ یعنی هفت سال قحطی شدید می آید که تمام آن چه در هفت سال گذشته برای آن سال ها ذخیره کرده اید را خواهند خورد.

ص: 81

قوله تعالى: ﴿وَ قالَ الْمَلِكُ الْتُونِي بِهِ فَلَمّا جَاءَهُ الرَّسُولُ قَالَ ارْجِعْ إِلى رَبِّكَ فَسْتَلهُ ما بالُ النِّسْوَةِ اللّاتي فَطَعَنَ أَيْدِيَهُنَّ إِنَّ رَبِّ بِكَيْدِهِنَّ عَلِيمٌ﴾ (50)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَرَجَعَ الرَّجُلُ إِلَى الْمَلِكِ فَأَخْبَرَهُ بِمَا قَالَ يُوسُفُ علیه السلام فقالَ الْمَلِكُ ائْتُونِي بِهِ فَلَمَّا جَاءَهُ الرَّسُولُ قَالَ ارْجِعْ إِلى رَبِّكَ يَعْنِي إِلَى الْمَلِكِ فَسْئَلُهُ ما بالُ النِّسْوَةِ اللَّاتِي قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ إِنَّ رَبِّي بِكَيْدِهِنَّ عَلِيمٌ فَجَمَعَ الْمَلِكُ النِّسْوَةَ فَقَالَ لَهُنَّ مَا خَطْبُكُنَّ إِذْ راوَدْتُنَّ يُوسُفَ عَنْ نَفْسِهِ قُلْنَ حاشَ اللَّهُ مَا عَلِمْنَا عَلَيْهِ مِنْ سُوءٍ قَالَتِ امْرَأَةُ الْعَزِيزِ الْآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ أَنَا رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَإِنَّهُ لَنَ الصَّادِقِينَ ذلِكَ لِيَعْلَمَ أَنِّي لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَيْبِ وَ أَنَّ اللهَ لا يَهْدِي كَيْدَ الْخَائِنِينَ أَنْ لَا أَكْذِبُ عَلَيْهِ الْآنَ كَمَا كَذَبْتُ عَلَيْهِ مِنْ قَبْلُ ثُمَّ قَالَتْ وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ أَنْ تَأْمُرُ بِالسُّوءِ فَقَالَ الملِكُ اثْتُونِي بِهِ أَسْتَخْلِصُهُ لِنَفْسِي فَلَمَّا نَظَرَ إِلَى يُوسُفَ قَالَ إِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنَا مَكِينٌ أَمِينٌ سَلْ حَاجَتَكَ قَالَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ يَعْنِي عَلَى الْكَنَادِيج وَالْأَنَابِيرِ فَجَعَلَهُ عَلَيْهَا وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ كَذلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ يَتَبَوَّأْ مِنْهَا حَيْثُ يَشاءُ فَأَمَرَ يُوسُفَ علیه السلامِ أَنْ يَبْنِيَ كَنَادِيجَ مِنْ صَخْرٍ وَ طَيِّنَهَا بِالْكِلْس ثُمَّ أَمَرَ بِزُرُوعٍ مِصْرَ فَحْصِدَت وَ دُفِعَ إِلَى كُلِّ إِنْسَانِ حِصَّتُهُ وَ تُركَ الْبَاقِي فِي سُنْبُلِهِ لَمْ يَدُسُهُ فَوَضَعَهُ فِي الْكَنَادِيجِ فَفَعَلَ ذَلِكَ سَبْعَ فَلَمَّا جَاءَ سِنِي [سِنُو] الْجَدْب كَانَ يُخْرِجُ السُّنْبُلَ فَيَبيعُ بمَا شَاءَ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ ارْجِعْ إِلى رَبِّكَ فَسْئَلُهُ ما بالُ اَلنِّسْوَهِ قَالَ: یَعْنِی اَلْعَزِیزَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قالَ ما خَطْبُكُنَّ إِذْ َراوَدْتُنَّ يُوسُفَ عَنْ نَفْسِهِ قُلْنَ حَاشَ اللَّهِ ما عَلِمْنا عَلَيْهِ مِنْ سُوءٍ قالَتِ امْرَأَةُ الْعَزِيزِ الْآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ أَنَا رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَ إِنَّهُ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾. (51)

قوله تعالى: ﴿ذلِكَ لِيَعْلَمَ أَنِّي لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَيْبِ وَ أَنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي كَيْدَ الْخَائِنِين﴾. (52)

ص: 82

پادشاه گفت: «او را نزد من آورید» ولی هنگامی که فرستاده ی او نزد وی آمد یوسف گفت: «به سوی آقایت ،بازگرد و از او بپرس ماجرای زنانی که دست های خود را بریدند چه بود؟ به یقین پروردگار من به نیرنگ آن ها آگاه است».(50)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- فرستاده نزد پادشاه برگشت و آن چه یوسف برای او گفته بود را بازگو کرد. پادشاه گفت: انتوني بِهِ فَلَا جَاءَهُ الرَّسُولُ قالَ ارْجِعْ إِلى رَبِّكَ یعنی به سوی پادشاه بازگرد، فسئله ما بال النِّسْوَةِ اللَّاتِي قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ إِنَّ رَبِّي بِكَيْدِهِنَّ عَلِیمٌ پادشاه آن زنان را جمع کرده و گفت: هنگامی که یوسف را به سوی خویش دعوت کردید جریان کار شما چه بود؟ گفتند: منزه است خدا ما هیچ عیبی در او نیافتیم [در این هنگام] همسر عزیز گفت: الآن حق آشکار گشت من بودم که او را به سوی خود دعوت کردم و او از راستگویان است. این سخن را به خاطر آن گفتم تا بداند من در غیاب به او خیانت نکردم و خداوند مکر خائنان را هدایت نمی کند (یوسف/51-52) یعنی به این دلیل این اعتراف را کردم تا یوسف بداند این بار مانندگذشته علیه او دروغ نمی گویم. سپس زلیخا اضافه کرد: من هرگز خودم را تبرئه نمی کنم که نفس [ سرکش] بسیار به بدیها امر می کند. (یوسف/53). پادشاه گفت: او [یوسف را نزد من آورید تا وی را مخصوص خود گردانم؛ وقتی نگاهش به يوسف علیه السلام افتاد گفت تو امروز نزد ما جایگاهی والا داری و مورد اعتماد هستی. (یوسف/54) هر حاجتی داری بگو [یوسف] گفتم: را سرپرست خزائن سرزمین [مصر] قرار ده که نگهدارنده و آگاهم (یوسف/55) یعنی مرا بر سیلوها و انبارهای غله بگمار؛ او هم یوسف را سرپرست آن ها کرد، این سخن خداوند است که می فرماید و این گونه ما به یوسف در سرزمین (مصر) قدرت دادیم که هرجا می خواست در آن منزل می گزید و تصرف می کرد (یوسف /56). آن گاه یوسف دستور داد سیلوهایی از سنگ ساخته و آن ها را آهک اندود کرد. سپس دستور عمومی به زراعت داد تا این که وقت درو کردن رسید و سهم هر کس داده شد و باقیماندهی محصول بدون این که از پوست خارج شود با خوشه در سیلوها انبار شد و یوسف علیه السلام ین کار را تا هفت سال ادامه داد زمانی که سال های قحطی فرارسید خوشه ها را خارج کرده و به هر قیمتی که می خواست به فروش می رساند.

2- امام صادق علیه السلام- سماعه گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ارْجِعْ إِلَى رَبِّكَ فَاسْأَلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ پرسیدم». فرمود: «منظور از رَبِّكَ؛ عزیز مصر است».

[پادشاه آن زنان را طلبید و] گفت: به هنگامی که یوسف را به سوی خویش دعوت کردید جریان کار شما چه بود؟ گفتند: «منزه است خدا ما هیچ [خطا و] عیبی در او نیافتیم» [در این هنگام] همسر عزیز گفت: «الآن حق آشکار گشت من بودم که او را به سوی خود دعوت کردم؛ و او از راستگویان است (51)

این سخن را به خاطر آن گفتم تا بداند من در غیاب به او (یوسف) خیانت نکردم؛ و خداوند مکر خائنان را هدایت نمی کند. (52)

ص: 83

1- الصّادق علیه السلام- ﴿رَأَى الْمَلِكُ رُؤْيَا أَفْزَعَتْهُ فَقَصَّهَا عَلَى أَعْوَانِهِ فَلَمْ يَدْرُوا مَا تَأْوِيلُهَا فَذَكَرَ الْغُلَامُ الَّذِي نَجَا مِنَ السِّجْنِ يُوسُفَ فَقَالَ لَهُ أَيُّهَا الْمَلِكُ أَرْسِلْنِي إِلَى السِّجْنِ فَإِنَّ فِيهِ رَجُلًا لَمْ يُرَ مِثْلُهُ حِلْماً وَ عِلْماً وَتَفْسِيراً وَ قَدْ كُنْتُ أَنَا وَ فَلَانُ غَضِبْتَ عَلَيْنَا وَ أَمَرْتَ بِحَبْسِنَا رَأَيْنَا رُؤْيَا فَعَبَّرَهَا لَنَا وَ كَانَ كَمَا قَالَ فَفُلَانُ صُلِبَ وَ أَمَّا أَنَا فَنَجَوْتُ فَقَالَ لَهُ الْمَلِكُ انْطَلِقُ إِلَيْهِ فَدَخَلَ وَ قَالَ يُوسُفُ علیه السلام أَفْتِنَا فِي سَبْعِ بَقَرَاتٍ فَلَمَّا بَلَغَ رِسَالَةُ يُوسُف علیه السلام الْمَلِكَ قَالَ ائْتُونِي بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِي فَلَمَّا بَلَغَ يُوسُفرسَالَةُ الْمَلِكِ قَالَ كَيْفَ أَرْجُو كَرَامَتَهُ وَ قَدْ عَرَفَ بَرَاءَتِي وَ حَبَسَنِي سِنِينَ فَلَمَّا سَمِعَ الْمَلِكُ أَرْسَلَ إِلَى النِّسْوَة فَقَالَ مَا خَطْبُكُنَّ فَقُلْنَ حَاشَ الله ما عَلِمْنا عَلَيْهِ مِنْ سُوءٍ فَأَرْسَلَ إِلَيْهِ وَ أَخْرَجَهُ مِنَ السِّجْنِ فَلَمَّا كَلَّمَهُ أَعْجَبَهُ كَمَالُهُ وَعَقْلُهُ فَقَالَ لَهُ اقْصُصْ رُؤْيَايَ فَإِنِّي أُرِيدُ أَنْ أَسْمَعَهَا مِنْكَ فَذَكَرَهُ يُوسُفُ كَمَا رَأَى وَ فَسَّرَهُ قَالَ الْمَلِكُ صَدَقْتَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلا مَا رَحِمَ رَبِّيٌّ إِنَّ رَبِّ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. (53)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الْجِهَادِ لِلْأَنْفُسِ فَهِيَ أَعْدَى الْعَدُوِّ لَكُمْ إِنَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَالَ إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي وَإِنْ أَوَّلَ الْمَعَاصِي تَصْدِيقُ النَّفْسِ وَالرُّكُونَ إِلَى الْهَوَى﴾. (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿رُوىَ عَن النَّبيِّ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ قَالَ لِلْجَنَّةَ بَابُ يُقَالُ لَهُ بَابُ الْمُجَاهِدِينَ يَدْخُلُونَ مِنْهُ وَ أَنَّ الْمَلَائِكَةَ تَتَرَحَبُ بِهِمْ وَأَهْلُ الْجَمْعِ يَنْظُرُونَ إِلَيْهِمْ بِمَا أَكْرَمَهُمُ اللَّهُ وَ أَعْظَمُ الْجِهَادِ جِهَادُ النَّفْسِ لِأَنَّهَا أَمَارَةُ بالسُّوءِ رَاغِبَةُ فِي الشَّرِّ مَيَّالَةُ إِلَى الشَّهَوَاتِ مُتَثَاقِلَةُ بِالْخَيْرَاتِ كَثِيرَةُ الْأَمَالِ نَاسِيَةَ لِلْأَهْوَالِ مُحِبَّةُ لِلرِّئَاسَةِ وَطَالِبَةُ لِلرَّاحَة قَالَ اللَّهُ تَعَالَى إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ ربِّي﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ قالَ الْمَلِكُ ائْتُونِي بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِي فَلَمَّا كَلَّمَهُ قَالَ إِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنا مَكين أمين﴾. (54)

ص: 84

1- امام صادق علیه السلام- پادشاه مصر آن رویا را دید و وحشت کرد و ماجرا را با اعوان و انصارش در میان نهاد ولی هیچ کس تأویل آن را نمی دانست تا این که آن مردی که ساقی پادشاه بود و يوسف علیه السلام در زندان خواب او را به درستی تأویل کرده بود به یاد یوسف علیه السلام فتاد و گفت: «ای پادشاه مرا به جانب زندان بفرست در آن جا مردی دانا و بردبار هست که وقتی شما بر من و دوستم غضب کرده و ما را حبس نموده ،بودید با او آشنا شدم و او در زندان خواب من و رفیقم را به درستی تعبیر ،کرد مطابق تعبیر او دوستم کشته شد و من از زندان نجات یافتم پادشاه به او دستور داد تا به جانب یوسف رود و او را بیاورد و پیغام پادشاه را به او برساند، وقتی پیغام پادشاه به يوسف علیه السلام ،رسید یوسف علیه السلام گفت: چگونه به کرامت او امیدوار باشم با این که علی رغم بی گناهی من سال ها مرا به زندان انداخت؟ وقتی پادشاه این امر را شنید زنان مصر را خواند و از آن ها درباره ی ماجرای یوسف علیه السلام سؤال کرد آن ها گفتند ما خَطْبُكُنَّ فَقُلْنَ حَاشَ اللَّهِ مَا عَلِمْنَا عَلَيْهِ مِنْ سُوءٍ؛ وقتی پادشاه متوجه ماجرای بیگناهی یوسف و توطئه ی زنان شد، قاصدی به زندان فرستاد او را از زندان آزاد کرد و به نزد خود فراخواند و خواب خود را برای او بازگو کرد، وقتی و یوسف علیه السلام رأی خود و تأویل آن رؤیا را برای او بیان کرد او از عقل و درایت یوسف علیه السلام متعجب گشت و گفت: «راست گفتی».

من خودم را تبرئه نمی کنم که نفس [سرکش] بسیار به بدی ها امر می کند؛ مگر آن چه را پروردگارم رحم کند پروردگارم آمرزنده و مهربان است. (53)

1- امام علی علیه السلام- خدا را خدا را در مبارزه با نفس در نظر داشته باشید چراکه نفس دشمن ترین دشمنان برای شماست؛ خداوند تبارک و تعالی فرموده است: إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا ما رَحِمَ رَبِّي، اوّلین پله ی گناهان تصدیق نفس و تکیه بر هوی و هوس است.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بهشت دری دارد به نام در مجاهدان که از آن داخل بهشت می شوند و فرشتگان به ایشان خوش آمد می گویند و اهل محشر به حال آنان غبطه خورده و ایشان را با مقامی که خدا به آن ها داده می نگرند؛ جهاد اکبر جهاد نفس است زیرا نفس همواره انسان را به کارهای زشت فرا می خواند و به زشتی و شهوت ها تمایل دارد و از انجام کارهای خیر کوتاهی می کند آرزوهایش بلند و عظمت قیامت را از یاد می برد ریاست را دوست دارد و راحتی را می طلبد. چنان که خداوند متعال فرموده است: ﴿إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي﴾

پادشاه گفت: «او (یوسف) را نزد من آورید تا وی را از خالصان خود قرار دهم». هنگامی که با او صحبت کرد [پادشاه] گفت تو امروز نزد ما جایگاهی والا داری و امین ما هستی» (54)

ص: 85

1- الرّضا علیه السلام- ﴿وَ أَقْبَلَ يُوسُفُ عَلَى جَمْعِ الطَّعَامِ فَجَمَعَ فِي السَّبْعِ السِّنِينَ الْمُخْصِبَةِ فَكَبَسَهُ فِي الْخَزَائِنِ فَلَمَّا مَضَتْ تِلْكَ السِّنُونَ وَ أَقْبَلَتِ السِّنُونَ الْمُجْدِبَة، أَقْبَلَ يُوسُف علیه السلام عَلَى بَيْعِ الطَّعَامِ، فَبَاعَهُمْ فِي السَّنَةِ الْأُولَى بِالدَّرَاهِمِ وَ الدَّنَانِيرِ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِمِصْرَ وَ مَا حَوْلَهَا دِينَارُ وَ لَا دِرْهَمُ إِنَّا صَارَ فِي مِلْكِيَّةِ يُوسُفَ ، وَ بَاعَهُمْ فِي السَّنَةِ الثَّانِيَةِ بِالْحُلِيِّ وَ الْجَوَاهِرِ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِمِصْرَ وَ مَا حَوْلَهَا حُلِيُّ وَ لَا جَوْهَرَ إِنَّا صَارَ فِي مِلْكِيَّة يُوسُف علیه السلام، وَ بَاعَهُمْ فِي السَّنَةِ الثَّالِثَةِ بالدَّوَابِّ وَ الْمَوَاشِي حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِمِصْرَ وَ مَا حَوْلَهَا دَابَّةُ وَ لَا مَاشِيَةٌ إِلَّا صَارَ فِي مِلْكِيَّة يُوسُف علیه السلام ، وَ بَاعَهُمْ فِي السَّنَةِ الرَّابِعَةِ بِالْعَبِيدِ وَ الْإِمَاءِ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِمِصْرَ وَ مَا حَوْلَهَا عَبْدُ وَ لَا أَمَةً إِلَّا صَارَ فِي مِلْكِيَّة يُوسُفَ ، وَ بَاعَهُمْ فِي السَّنَةِ الْخَامِسَةِ بِالدُّورِ وَ الْعَقَارِ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بمِصْرَ وَمَا حَوْلَهَا دَارُ وَ لَا عَقَارُ إِلَّا صَارَ فِي مِلْكِيَّة يُوسُفَ علیه السلام، وَ بَاعَهُمْ فِي السَّنَةِ السَّادِسَةِ بِالْمَزَارِعِ وَالْأَنْهَارِ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِمِصْرَ وَمَا حَوْلَهَا نَهَرُ وَ لَا مَزْرَعَةً إِلَّا صَارَ فِي مِلْكِيَّة يُوسُف علیه السلام ، وَبَاعَهُمْ فِي السَّنَةِ السَّابِعَةِ برقابهِمْ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بمِصْرَ وَمَا حَوْلَهَا عَبْدُ وَلَا حُرُّ إِنَّا صَارَ عَبْدَ يُوسُفَ ، فَمَلِك أَحْرَارَهُمْ وَعَبيدَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَ قَالَ النَّاسُ مَا رَأَيْنَا وَ لَا سَمِعْنَا بِمَلِكِ أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الْمُلْكِ مَا أَعْطَى هَذَا الْمَلِكَ حُكْماً وَ عِلْماً وَ تَدْبيراً. ثُمَّ قَالَ يُوسُفُ علیه السلام لِلْمَلِكِ: أَيُّهَا الْمَلِكُ، مَا تَرَى فِيمَا خَوَلَنِي رَبِّي مِنْ مُلْكِ مِصْرَ وَأَهْلِهَا، أَشَرُّ عَلَيْنَا برأيك؟ فَإِنِّى لَمْ أَصْلِحْهُمْ لِأَفْسِدَهُمْ وَلَمْ أَنْجِهِمْ مِنَ الْبَلَاءِ لِيَكُونَ وَ بَالًا عَلَيْهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ نَجَّاهُمْ عَلَى يَدِي. قَالَ لَهُ الْمَلِكِ الرَأَى رَأْيُكَ. قَالَ يُوسُفُ: إِنِّى أَشْهِدُ اللَّهَ وَأَشْهَدُكَ أَيُّهَا الْمَلِكُ أَنَّى قَدْ أَعْتَقْتُ أَهْلَ مِصْرَ كُلِّهِمْ وَرَدَدْتُ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَ عَبِيدَهُمْ، وَرَدَدْتُ إِلَيْكَ أَيُّهَا الْمَلِكُ خَاتَمَكَ وَ سَرِيرَكَ وَ تَاجَكَ عَلَى أَنْ لَا تَسِيرَ إِنَّا بسیرتِي وَ لَا تَحْكُمَ إِنَّا بِحُكْمِي. قَالَ لَهُ الْمَلِكُ إِنَّ ذَلِكَ لَشَرَفِي وَ فَخْرِي، لَا أَسِيرُ إِنَّا بِسِيرَتِكَ وَ لَا أَحْكُمْ إِلَّا بِحُكْمِكَ، وَ لَوْلَاكَ مَا قَوِيتُ عَلَيْهِ وَ لَا اهْتَدَيْتُ لَهُ وَ لَقَدْ جَعَلْتَ سُلْطَانِي عَزِيزاً مَا يُرَامُ، وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّكَ رَسُولُهُ فَأَقِمْ عَلَى مَا وَلَّيْتُكَ فَإِنَّكَ لَدَيْنَا مَكِينٌ أَمِينٌ﴾ (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الْحُرَّ حُرٌّ عَلَى جَمِيعِ أَحْوَالِهِ إِنْ نَابَتْهُ نَائِبَةُ صَبَرَ لَهَا وَإِنْ تَدَاكَتْ عَلَيْهِ الْمَصَائِبُ لَمْ تَكْسِرَهُ وَ إِنْ أَسِرَ وَ قُهِرَ وَاسْتَبْدَلَ بِالْعُسْرِ يُسْراً كَمَا كَانَ يُوسُفُ علیه السلام صِّدِّيقُ الْأَمِينُ لَمْ يَضُرَّهُ حُزْنُهُ أَن اسْتُعْبَدَ وَ قُهِرَ وَأَسِرَ وَ لَمْ تَضَرُرْهُ ظَلْمَةُ الْجُبِّ وَ وَحْشَتُهُ وَ مَا نَالَهُ أَنْ مَنَّ اللَّهُ

ص: 86

1- امام رضا علیه السلام- يوسف علیه السلام دست به کار جمع آوری مواد خوراکی شد و در هفت سال فراوانی، انبارها را پر کرد و چون سال های قحطی فرا رسید شروع به فروش آن ها کرد؛ در سال اول در مقابل درهم و دینار به مردم آذوقه می داد تا جایی که دیگر در مصر و اطراف آن درهم و دیناری باقی نماند مگر آن که یوسف ، مالک همه ی آن ها شده بود در سال دوم در مقابل زیورآلات و جواهرات به آن ها آذوقه فروخت تا جایی که دیگر زیورآلات و جواهری باقی نماند جز آن که یوسف علیه السلام، مالک همه ی آن ها شده بود. در سال سوم در برابر چهارپایان و حیوانات اهلی به آن ها آذوقه فروخت تا آن جا که دیگر هیچ حیوان چهارپا و اهلی باقی نماند مگر این که یوسف مالک همه ی آن ها شده بود. در سال چهارم در برابر غلامان و کنیزان به آن ها آذوقه فروخت به طوری که در مصر و اطراف آن، غلام و کنیزی نماند که در ملک یوسف نباشد. سال پنجم در مقابل خانه و املاک به آن ها آذوقه فروخت تا آن جا که در مصر و اطراف آن خانه و ملکی نماند مگر آن که همه ی ملک یوسف شده بود. در سال ششم در مقابل مزرعه ها و نهرها به آن ها آذوقه فروخت و دیگر مزرعه و نهری در مصر و اطراف آن نبود که ملک یوسف علیه السلام نباشد. سال هفتم در مقابل بردگی خودشان به آن ها آذوقه فروخت و دیگر برده و آزاده ای نبود مگر آن که یوسف علیه السلام مالک آن ها شده بود. و بدین ترتیب هر انسان آزاد و برده و هرچه داشتند همه ملک یوسف شده بود و مردم گفتند تاکنون ندیده و نشنیده ایم که خداوند چنین ملکی که به یوسف به خاطر حکمت و دانش و تدبیرش داده به پادشاهی عطا کرده باشد. آن گاه یوسف به پادشاه گفت: نظرت پیرامون این سلطنتی که خداوند در مورد مصر و اهلش به من عنایت کرده چیست؟ رأی خود را در اینباره بگو که من امور مصریان را از آن روی سامان ندادم که آن ها را ویران کنم و آنان را از بلا نجات ندادم تا خود بلای جان آنان شوم. و این لطف خدا بود که آن ها را به دست من از بلا نجات داد پادشاه گفت: «هرچه خود صلاح می دانی انجام بده». یوسف علیه السلام گفت: «خدا را گواه می گیرم تو هم شاهد باش که من همه مردم مصر را آزاد کردم و دارایی ها و بردگانشان را به آن ها باز گرداندم و انگشتر پادشاهی و تاج و تختت را نیز به تو برگرداندم به شرط این که جز به روش من رفتار نکنی و جز مطابق حکم من حکمی نکنی پادشاه گفت: «کمال افتخار من است که جز به روش و سیره ی تو رفتار نکنم و جز برطبق حکم تو حکمی نکنم و اگر تو نبودی من توانایی غلبه بر قحطی و خشکسالی را نداشتم و به انجام آن هدایت نمی شدم و تو این سلطنت با عزّت و شوکت را به من دادی و اکنون گواهی می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست که شریکی ندارد و تو فرستاده او هستی و در همین منصبی که تو را بدان منصوب داشتم باقی بمان که تو امروز نزد ما جایگاهی والا داری».

2- امام صادق علیه السلام- آزاد در همه حال خود آزاد می باشد و اگر مشکلاتی برای او رسید صبر می کند. مصیبت ها هرچند پیاپی باشند او را از پا در نمی آورند اگر او اسیر و مقهور هم گردد شکست نمی خورد و مشکلات در اثر صبر آسان می گردند یوسف صدیق یک آزاد بود ولی او را به بردگی گرفتند و مقهور و اسیرش ساختند ولی تاریکی چاه و وحشت و تنهایی و مصیبت ها به

ص: 87

عَلَيْهِ فَجَعَلَ الْجَبَّارَ الْعَاتِيَ لَهُ عَبْداً بَعْدَ أَنْ كَانَ مَالِكَا لَهُ فَأَرْسَلَهُ فَرَحِمَ بِهِ أُمَّةً وَ كَذَلِكَ الصَّبْرُ يُعْقِبُ خَيْراً فَاصْبِرُوا تَظْفَرُوا وَ وَاظِبُوا عَلَى علیه السلام صَّبْرِ تُؤْجَرُوا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قالَ اجْعَلْني عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ﴾. (55)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَن الْحَسَنِ بْن مُوسَى قَالَ رَوَى أَصْحَابُنَا عَنِ الرِّضَا أَنَّهُ قَالَ لَهُ رَجُلُ أَصْلَحَكَ علیه السلام كَيْفَ صِرْتَ إِلَى مَا صِرْتَ إِلَيْهِ مِنَ الْمَأْمُون وَ كَأَنَّهُ أَنْكَرَ ذَلِكَ عَلَيْهِ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَن علیه السلام رِّضَا علیه السلام يَا هَذَا أَيُّهُمَا أَفْضَلُ النَّبِيُّ أو الْوَصِيُّ قَالَ لَا بَل النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ فَأَيُّهُمَا أَفْضَلُ مُسْلِمُ أَوْ مُشْرِكَ قَالَ لَا بَلْ مُسْلِمُ قَالَ فَإِنَّ الْعَزِيزَ عَزِيزَ مِصْرَ كَانَ مُشركا وَكَانَ يُوسُفُ نَيَا وَإِنَّ الْمَأْمُونَ مسلما [ مُسْلِمُ وَأَنَا وَصِيُّ وَيُوسُفَ سَأَلَ الْعَزِيزَ أَن يُوَلِّيَهُ حِينَ قَالَ اجْعَلَنِي عَلَى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ وَ أَنَا أُخْبِرْتُ عَلَى ذَلِكَ وَ قَالَ اللهِ فِي قَوْلِهِ اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ قَالَ حَافِظُ لِمَا فِي يَدَيَّ عَالِمُ بِكُلِّ لِسَانِ﴾. (2)

2- الرّضا علیه السلام- ﴿عَن الرَّيَّان بن الصَّلْتِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى عَلِيّ بْن مُوسَى علیه السلام لرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ النَّاسَ يَقُولُونَ إِنَّكَ قَبْلَت وَلَايَةَ الْعَهْدِ مَعَ إِظْهَارِكَ الزُّهْدَ فِي الدُّنْيَا فَقَالَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ كَرَاهَتِي لِذَلِكَ فَلَمَّا خَيِّرْتُ بَيْنَ قَبُول ذَلِكَ وَ بَيْنَ الْقَتْلِ اخْتَرْتُ الْقَبُولَ عَلَى علیه السلام قتل وَيْحَهُمْ أَمَا عَلِمُوا أَنَّ يُوسُف علیه السلام كَانَ نَبيّاً رَسُولًا فَلَمَّا دَفَعَتْهُ الضَّرُورَةُ إِلَى تَوَلَّى خَزَائِنِ الْعَزِيزِ قَالَ لَهُ اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ وَ دَفَعَتْنِي الضَّرُورَةُ إِلَى قَبُول ذَلِكَ عَلَى إِكْرَاهِ وَ إِجْبَارٍ بَعْدَ الْإِشْرَافِ عَلَى الْهَلَاكِ عَلَى أَنِّي مَا دَخَلْتُ فِي هَذَا الْأَمْرِ إِنَّا دُخُولَ خَارِجَ مِنْهُ فَإِلَى اللَّهِ الْمُشْتَكَى وَهُوَ الْمُسْتَعَانُ﴾. (3)

3- الرّضا علیه السلام- ﴿مُحَمَّدِ بْن زَيْدِ الرَّازِى قَالَ كُنْتُ فِي خِدمَة الرَّضَا لَمَّا جَعَلَهُ الْمَأْمُونُ وَلِيَّ عَهْدِهِ فَأَتَاهُ رَجُلُ مِنَ الْخَوَارِجِ فِي كَفِّهِ مُدْيَةٌ مَسْمُومَةً وَقَدْ قَالَ لِأَصْحَابِهِ وَاللَّهِ لَآتِيَنَّ هَذَا الَّذِي يَزْعُمُ أَنَّهُ ابْنُ رَسُول اللَّهِ وَقَدْ دَخَلَ لِهَذَا الطَّاغِيَةِ فِيمَا دَخَلَ فَأَسْأَلُهُ عَنْ حُجَّتِهِ فَإِنْ كَانَ لَهُ

ص: 88

او صدمه نرسانید تا آن گاه که خداوند بر او منّت نهاد و آن ستمکار سرکش را بعد از آن که مالک او بود برده ی او قرار داد خداوند ملّتی را به خاطر او رحمت کرد و این ها همه از صبر بود و این چنین در اثر صبر آدمی به نیکی ها می رسد پس صبوری کنید تا پاداش بگیرید.

[یوسف] گفت مرا سرپرست خزاین سرزمین [مصر] قرارده، که من نگاهبانی آگاهم». (55)

1- امام رضا علیه السلام- حسن بن موسی گفت: شیعیان ما از امام رضا علیه السلام روایت کرده اند که مردی به امام رضا علیه السلام گفت: «خداوند به شما خیر بدهد چگونه پذیرفتی که در کنار مأمون به چنین جایگاهی برسی؟ گویی آن مرد انتظار پذیرش ولایتعهدی مأمون از سوی امام رضا ا را نداشته است. امام رضا علیه السلام در پاسخ وی فرمود: «فلانی کدام یک بهترند پیامبر صلی الله علیه و آله یا وصی او؟ عرض کرد البته که پیامبر صلی الله علیه و آله بهتر است امام فرمود: مسلمان بهتر است یا مشرک؟ پاسخ داد طبعاً مسلمان بهتر است امام فرمود: «عزیز عزیز (مصر) مشرک بود و یوسف، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود؛ مأمون مسلمان و من وصی هستم یوسف علیه السلام از عزیز درخواست کرد که به وی حکومت بدهد حتی به او گفت قالَ اجْعَلْنِي عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَليمٌ؛ حال آنكه مأمون، مرا مجبور به این کار کرد امام درباره ی آیه ی حَفِيظٌ عَلِیمٌ. فرمود: «منظور این است که آن چه که در اختیار دارم را حفاظت می کنم و به هر زبانی آگاهم».

2- امام رضا علیه السلام- ریان بن صلت گوید: بر امام رضا علیه السلام وارد شدم و عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله مردم در مورد شما بر این اعتقادند که با وجود آن که اظهار می فرمایید تارک دنیا و زاهد هستید ولایتعهدی مأمون را پذیرفته اید؟ امام فرمود: خداوند» خودش به خوبی می داند که من از این امر ناراضی بودم ولی زمانی که بین پذیرش ولایتعهدی و کشته نشدن مخیر شدم و باید یکی را انتخاب می کردم به ناچار پذیرش ولایتعهدی را بر مرگ، ترجیح دادم وای بر آنان باد مگر نمی دانند که یوسف پیامبر صلی الله علیه و آله و رسول خدا بود ولی هنگامی که ضرورت او را به پذیرش مسئولیت خزانه داری عزیز واداشت به عزیز گفت: اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِیمٌ و ضرورت مرا وادار کرد که ولایتعهدی مأمون را با آن که آن را ناخوش می داشتم بپذیرم چراکه در آستانه مرگ قرار داشتم؛ و آن گاه من به گونه ای به این منصب، وارد شدم که گویی از آن خارج می شوم. پس شکوه به درگاه خداوند متعال می برم که اوست فریادرس».

3- امام رضا علیه السلام- محمد بن زید رازی گوید: در خدمت امام رضا بودم آن موقعی که ولیعهد مأمون بود مردی از خوارج که در دست چاقویی مسموم داشت وارد شد او به دوستان خود گفته بود، می روم پیش این کسی که مدعی است پسر پیغمبرم و ولیعهد مأمون شده! ببینم چه دلیلی برای این

ص: 89

حُجَّةً وَ إِلَّا أَرَحْتُ النَّاسَ مِنْهُ فَأَتَاهُ وَاسْتَأْذَنَ عَلَيْهِ فَأَذِنَ لَهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَجِيبُكَ عَنْ مَسْأَلَتِكَ عَلَى شَرِيطَة تَفِي لِى بِهَا فَقَالَ وَ مَا هَذِهِ الشَّرِيطَةُ قَالَ إِنْ أَجَبْتُكَ بِجَوَابِ يُقْنِعُكَ وَ تَرْضَاهُ تَكْسِرُ الَّذِي فِي كَمْكَ وَ تَرْمِي بِهِ فَبَقِيَ الْخَارِجِيُّ مُتَخَيْراً وَ أَخْرَجَ الْمُدْيَةَ وَكَسَّرَهَا ثُمَّ قَالَ أَخْبِرْنِي عَنْ دُخُولِكَ لِهَذَا الطَّاغِيَة فِيمَا دَخَلْتَ لَهُ وَهُمْ عِنْدَكَ كُفَّارُ وَ أَنْتَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا حَمَلَكَ عَلَى هَذَا فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَرَأَيْتَكَ هَؤُلَاءِ أَكْفَرُ عِنْدَكَ أَمْ عَزيزُ مِصْرَ وَأَهْلُ مَمْلَكَتِهِ أَلَيْسَ هَؤُلَاءِ عَلَى حَالٍ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ مُوَحِّدُونَ وَ أُولَئِكَ لَمْ يُوَحَدُوا اللَّهَ وَ لَمْ يَعْرِفُوهُ يُوسُفَ بْنِ يَعْقُوبَ لَمْ نَبِيُّ ابْنُ نَبِيٍّ قَالَ لِلْعَزِيزِ وَ هُوَ كَافِرُ اجْعَلْنِي عَلَى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ وَ كَانَ يُجَالِسُ الْفَرَاعِنَةَ وَأَنَا رَجُلٌ مِنْ وَلْدِ رَسُول اللَّهِ أَخْبَرَنِى عَلَى هَذَا الْأَمْرِ وَأَكْرَهَنِي عَلَيْهِ فَمَا الَّذِي أَنْكَرْتَ وَ نَقَمْتَ عَلَيَّ فَقَالَ لَا عَتَبَ عَلَيْكَ إِنِّي أَشْهَدُ أَنَّكَ ابْنُ نَبِيِّ اللَّهِ وَ أَنَّكَ صَادِقُ﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَسْعَدَةَ بْن صَدَقَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ دَخَلَ سُفْيَانُ التَّوْرِيُّ عَلَى أَبي عَبْدِ الله علیه السلام ... أَخْبِرُونِي أَيْنَ أَنْتُمْ عَن ... يُوسُفَ النَّبِيِّ الحَيْثُ قَالَ لِمَلِكِ مِصْرَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ فَكَانَ مِنْ أَمْرِهِ الَّذِي كَانَ أَن اخْتَارَ مَمْلَكَةَ الْمَلِكِ وَمَا حَوْلَهَا إِلَى الْيَمَنِ وَ كَانُوا يَمْتَارُونَ الطَّعَامَ مِنْ عِنْدِهِ لِمَجَاعَةِ أَصَابَتْهُمْ وَكَانَ يَقُولُ الْحَقَّ وَ يَعْمَلُ بِهِ فَلَمْ نَجِدْ أَحَداً عَابَ ذَلِكَ عَلَيْهِ﴾. (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿رَحِمَ اللَّهُ أَخِي يُوسُفَ لَوْ لَمْ يَقُلْ اجْعَلْنِي عَلى خَزَائِنِ الْأَرْضِ لَوَلَّاهُ عَنْ سَاعَتِهِ وَ لَكِنْ أُخْرَ ذَلِكَ سَنَة﴾. (3)

کار خود دارد. اگر دلیل قانع کننده ای داشت قبول می کنم و گرنه مردم را از دستش آسوده نمایم. وارد شد، امام رضا علیه السلام- به او فرمود: جواب سؤالت را می دهم مشروط بر این که شرطم را بپذیری». گفت: چه شرطی»؟ فرمود: به شرط این که اگر جواب سؤالت را دادم و قانع شدی چاقویی که در آستین پنهان کرده ای بشکنی و دور بیندازی مرد خارجی مذهب متحیّر ماند و چاقو را خارج نموده دست هاش را شکست. آن گاه پرسید: «چرا ولایتعهدی این ستمگر را پذیرفتی با این که آن ها را کافر می دانی؟ و تو پسر پیامبری چه چیزی شما را بر این کار واداشت؟ فرمود: بگو ببینم این ها در نظر تو کافرند یا عزیز مصر و اطرافیانش؟ مگر این ها به وحدانیت خدا قائل نیستند با این که آن ها نه خدا را می شناختند و نه موحّد بودند. یوسف علیه السلام پسر یعقوب پیغمبر و پدرش نیز پیامبر صلی الله علیه و آله بود؛ به عزیز مصر که کافر بود گفت: «قالَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَليمٌ». با فرعونیان نشست و برخاست داشت من از اولاد پیامبرم مرا به این کار مجبور کرد و به زور مرا وادار کرد چرا کار مرا نمی پسندی و از من خوشت نمی آید گفت ایرادی بر شما نیست من گواهی می دهم که تو پسر پیامبری و راست می گویی».

4- امام صادق علیه السلام- مسعدة بن صدقه نقل می کند که [سفیان ثوری خدمت امام صادق علیه السلام رسید] ... امام صادق علیه السلام فرمود: « مگر داستان یوسف پیامبر صلی الله علیه و آله را نمی دانید ... یوسف پیامبر صلی الله علیه و آله به پادشاه مصر گفت «اجْعَلْنِي عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ». بالاخره به پادشاهی مصر و اطراف آن تا یمن رسید می آمدند برای خوراک خود از او گندم می گرفتند چون گرفتار قحط سالی شدند طرفدار حق بود و به آن عمل می کرد و کسی از یوسف علیه السلام یرادی نگرفته است.

5- پیامبر خدا صلی الله علیه و آله- برادرم یوسف را مورد رحمت خویش قرار دهد که اگر جمله ی اجْعَلْنِي عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ را بر زبان نیاورده بود فوراً بر خزائن مصر استیلا می یافت اما خواهش او از عزیز مصر این مهم را یک سال به تأخیر انداخت.

1- الصّادق علیه السلام- ﴿قال سفيان: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ مَا يَجُورُ أَنْ يُزَكِّيَ الرَّجُلُ نَفْسَهُ قَالَ نَعَمْ إِذَا اضْطُرَّ إِلَيْهِ أَمَا سَمِعْتَ قَوْلَ يُوسُفَ اجْعَلْنِي عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ وَ قَوْلَ الْعَبْدِ الصالح أنا لَكُمْ ناصِحُ أَمِينٌ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَكَذلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ يَتَبَوَّأُ مِنْها حَيْثُ يَشاءُ تُصيبُ بِرَحمَتِنا مَنْ نَشاءُ وَ لا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ﴾. (56)

قوله تعالى: ﴿وَلَأَجْرُ الآخِرَةِ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ ءَامَنُوا وَكَانُواْ يَتَّقُونَ﴾. (57)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَن الْحُسَيْنِ بْن عَلِيٍّ بن بنتِ إِلْيَاسَ قَالَ: سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام يَقُولُ: وَأَقْبَلَ يُوسُف علیه السلام عَلَى جَمْعِ الطَّعَامِ فَجَمَعَ فِي السَّبْعِ السِّنِينَ الْمُخْصِبَةِ فَكَبَسَهُ فِي الْخَزَائِنِ. فَلَمَّا مَضَتْ تِلْكَ السِّنُونَ وَ أَقْبَلَتِ السِّنُونَ الْمُجْدِبَةِ، أَقْبَلَ يُوسُف علیه السلام عَلَى بَيْعِ الطَّعَامِ، فَبَاعَهُمْ فِي السَّنَةِ الْأُولَى بِالدَّرَاهِمِ وَالدَّنَانِيرِ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِمِصْرَ وَ مَا حَوْلَهَا دِينَارُ وَ لَا دِرْهَمُ إِنَّا صَارَ فِي مِلْكِ يُوسُفَ علیه السلام وَ بَاعَهُمْ فِي السنه الْأُولَى بِالدَّرَاهِمِ وَالدَّنَانِيرِ، حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِمِصْرَ وَ مَا حَوْلَهَا حَلَّى وَ لَا جَوَاهِرٍ إِلَّا صَارَ فِي مِلْكِهِ . وَبَاعَهُمْ فِي السَّنَةِ الثَّانِيَةِ بالْحُلِيِّ وَ الْجَوَاهِرِ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِمِصْرَ وَ مَا حَوْلَهَا حَلِيُّ وَ لَا جَوْهَرُ إِنَّا صَارَ فِي مِلْكِهِ، وَ بَاعَهُمْ فِي السَّنَةِ الثَّالِثَةِ بالدَّوَابِّ وَالْمَوَاشِي حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِمِصْرَ وَمَا حَوْلَهَا دَابَّةُ وَ لَا مَاشِيَةُ إِلَّا صَارَ فِي مِلْكِهِ، وَ بَاعَهُمْ فِي السَّنَةَ الرَّابِعَة بِالْعَبِيدِ وَ الْإِمَاءِ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بمِصْرَ وَمَا حَوْلَهَا عَبْدُ وَ لَا أَمَةً إِلَّا صَارَ فِي مِلْكِهِ. وَ بَاعَهُمْ فِي السَّنَةَ الْخَامِسَة بالدور وَالْعَقَارِ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِمِصْرَ وَمَا حَوْلَهَا دَارُ وَ لَا عَقَارُ إِلَّا صَارَ فِي مِلْكِهِ. وَبَاعَهُمْ فِي السَّنَةِ السَّادِسَةِ بِالْمَزَارِعِ وَالْأَنْهَارِ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِمِصْرَ وَ مَا حَوْلَهَا نَهَرُ وَ لَا مَزْرَعَةً إِلَّا صَارَ فِي مِلْكِهِ وَ بَاعَهُمْ فِي السَّنَةَ السَّابِعَة برقابهِمْ حَتَّى لَمْ يَبْقَ بِمِصْرَ وَمَا حَوْلَهَا عَبْدُ وَ لَا حُرٌّ إِنَّا صَارَ عَبْداً لِيُوسُفَ علیه السلام فَمَلِكَ أَحْرَارَهُمْ وَعَبِيدَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ، وَقَالَ النَّاسُ مَا رَأَيْنَا وَلَا سَمِعْنَا بِمَلِكَ أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الْمُلْكِ مَا أَعْطَى هَذَا الْمَلِكَ حُكْماً وَ عِلْماً وَ تَدْبِيراً. ثُمَّ قَالَ يُوسُفُ علیه السلام لِلْمَلِكِ أَيُّهَا الْمَلِكُ مَا تَرَى فِيمَا خَوَانِي رَبِّي مِنْ مُلْكِ مِصْرَ وَ مَا حَوْلَهَا أَ شَرَ عَلَيْنَا برأيك؟ فَإِنِّى لَمْ أَصْلِحْهُمْ لِأَفْسِدَهُمْ وَ لَمْ أَنْجِهِمْ مِنَ الْبَلَاءِ لِأَكُونَ بَلَاءَ عَلَيْهِمْ، وَلَكِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَنْجاهُمْ عَلَى يَدِى . قَالَ الْمَلِكِ الرَأَى رَأَيْكَ قَالَ يُوسُفَ: إِنِّى أَشْهَدُ اللَّهَ وَأَشْهَدُكَ أَيُّهَا الْمَلِكُ أَنِّى قَدْ أَعْتَقْتُ أَهْلَ مِصْرَ كُلِّهِمْ، وَ رَدَدْتُ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَعَبيدَهُمْ وَ رَدَدْتُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْمَلِكُ خَاتَمَکَ وَ سَرِيرَكَ وَ تَاجَكَ عَلَى أَنْ لَا تَسِيرَ إِنَّا بِسِيرَتِي وَ لَا تَحْكُمَ إِلَّا بِحُكْمِي. قَالَ لَهُ الْمَلِكَ إِنَّ ذَلِكَ لَزَيْنِي وَ فَخْرِى أَنْ لَا أَسِيرَ إِنَّا بِسِيرَتِكَ، وَ لَا

ص: 92

1- امام صادق علیه السلام- سفیان ثوری گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا جایز است که آدمی از خود تعریف کند؟ فرمود: آری به هنگام ضرورت آیا سخن یوسف را نشنیدی که خطاب به پادشاه مصر گفت: «اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ و نیز سخن [هود] آن بنده نیکوکار را که گفت: و من خیرخواه امینی برای شما هستم. (اعراف/68)».

و این گونه ما به یوسف در سرزمین [مصر] قدرت دادیم که هرجا می خواست در آن منزل می گزید و تصرف می کرد ما رحمت خود را به هر کس بخواهیم و شایسته ببینیم می بخشیم؛ و پاداش نیکوکاران را حتی در این دنیا ضایع نمی کنیم (56)

[اما] پاداش آخرت برای کسانی که ایمان آورده و پرهیزگاری داشتند، بهتر است (57)

1- امام رضا علیه السلام- حسین بن علی بن بنت الیاس گوید: از امام رضا شنیدم که می فرمود: «یوسف علیه السلام به کار جمع آوری آذوقه مشغول شد و در طول آن هفت سال حاصلخیز و پربار، آذوقه ی زیادی جمع آوری کرد و در انبارها قرار داد وقتی آن هفت سال گذشت و هفت سال قحطی فرارسید، اقدام به فروختن آذوقه و طعام کرد در سال اوّل قحطی غذا را قیمت درهم و دینارها می فروخت؛ به طوری که همه ی درهم و دینار مصریان به خزانه ی یوسف سرازیر شد. در سال دوم غذا را به قیمت زیورآلات و جواهر می فروخت؛ به طوری که همه ی جواهرات و زیورآلات مصریان به خزانه ی يوسف علیه السلام سرازیر شد. در سال سوم يوسف علیه السلام غذا را به بهای چهارپایان و گاو و گوسفند می فروخت. بدین سان تمامی چهارپایان مصر و اطراف آن به تملک یوسف درآمد. در سال چهارم، غذا را به بهای کنیزکان و بردگان می فروخت و بدینسان تمامی کنیزان و بردگان مصر و اطراف آن به تملک یوسف علیه السلام درآمدند او در سال پنجم غذا را به بهای خانه و املاک فروخت و همه ی خانه ها و املاک مصر و اطرافش در زمره ی ما يَمْلَك يوسف علیه السلام در آمد. در سال ششم در مقابل غذا، مزرعه و آب خریداری کرد و به این ترتیب همه ی مزارع و آب های مصر و اطرافش به تملّک يوسف علیه السلام درآمد. در سال هفتم غذا را به بهای بردگی تمام مردم فروخت؛ به طوری که دیگر در مصر و اطراف آن انسان آزاد و برده ای نبود مگر این که به تملک یوسف در آمده بود. بدین سان، یوسف علیه السلام مالک جان و مال و بردگان آنان شد و مردم می گفتند ما ندیده ایم و نشنیده ایم که خداوند به هیچ پادشاهی به اندازه ی یوسف علیه السلام سیاست و دانش و تدبیر داده باشد سپس یوسف به پادشاه گفت: «پادشاها! نظر شما درباره ی سلطنت مصر و این که اطراف آن را به من بسپاری و زمام اختیار آن را در کف من بنهی چیست؟ اکنون رأی خود را به ما بگو من امور مصریان را از آن روی سامان ندادم که آن را ویران کنم و آنان را از بلا نجات ندادم تا خود بلای جان آنان شوم این پروردگار متعال بود که آنان را به دست من نجات داد پادشاه گفت: «هر طوری که خودت می خواهی، رفتار کن. رأی، رأی توست». یوسف علیه السلام گفت: «پادشاها خداوند و شما را به گواهی می گیرم که من همه ی مردم مصر را از بردگی آزاد کرده و اموال و بردگانشان را به آن ها پس دادم و ای پادشاه به شما نیز انگشتر و تاج و تخت را باز پس دادم به این شرط که روش مرا در حکومت اتخاذ کرده و جز با مشورت من، حکم نفرمایی» پادشاه به یوسف گفت برای من بسی مایه مباهات و افتخار خواهد بود که به راهی

ص: 93

أَحْكَمَ إِلَّا بِحُكْمِكَ، وَلَوْلَاكَ مَا قَوِيتُ عَلَيْهِ وَ لَا اهْتَدَيْتُ لَهُ وَ لَقَدْ جَعَلْتَ سُلْطَانِي عَزِيزاً مَا يُرَامُ، وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّكَ رَسُولُهُ فَأَقِمْ عَلَى مَا وَلَّيْتُكَ فَإِنَّكَ لَدَيْنَا مَكِينٌ أمين﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَفْصِ بْن غِيَاثٍ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: كَانَ سِنِينُ يُوسُفَ الْغَلَاءَ الَّذِي أَصَابَ النَّاسَ وَ لَمْ يُتَمَنَ الْعَلَاءَ لِأَحَدٍ قَطُّ قَالَ فَأَتَاهُ التَّجَارُ فَقَالُوا بِعْنَا قَالَ اشْتَرُوا فَقَالُوا نَأْخُذُ كَذَا بِكَذَا فَقَالَ خُذُوا وَ أَمَرَ فَكَالُوهُمْ فَحَمَلُوا وَ مَضَوْا حَتَّى دَخَلُوا الْمَدِينَةَ فَلَقِيَهُمْ قَوْمُ تُجَارُ فَقَالُوا لَهُمْ كَيْفَ أَخَذْتُمْ فَقَالُوا كَذَا بكَذَا وَأَضْعَفُوا الثَّمَنَ قَالَ فَقَدِمُوا أُولَئِكَ عَلَى يُوسُفَ فَقَالُوا بِعْنَا فَقَالَ اشْتَرُوا كَيْفَ تَأخُذُونَ فَقَالُوا بِعْنَا كَمَا بَعْتَ كَذَا بِكَذَا فَقَالَ مَا هُوَ كَمَا تَقُولُونَ وَلَكِنْ خُذُوا فَأَخُذُوا ثُمَّ مَضَوْا حَتَّى دَخَلُوا الْمَدِينَةَ فَلَقِيَهُمْ آخَرُونَ فَقَالُوا كَيْفَ أَخَذْتُمْ فَقَالُوا كَذَا بِكَذَا وَأَضْعَفُوا الثَّمَنَ قَالَ فَعَظْمَ النَّاسَ ذَلِكَ الْعَلَاءُ وَ قَالُوا اذْهَبُوا بِنَا حَتَّى نَشْتَرى قَالَ فَذَهَبُوا إِلَى يُوسُفَ فَقَالُوا بعْنَا فَقَالَ اشْتَرُوا فَقَالُوا بَعْنَا كَمَا بِعْتَ فَقَالَ وَ كَيْفَ بِعْتُ قَالُوا كَذَا بِكَذَا فَقَالَ مَا هُوَ كَذَلِكَ وَلَكِنْ خُذُوا فَأَخُذُوا وَ رَجَعُوا إِلَى الْمَدِينَة فَأَخْبَرُوا النَّاسَ فَقَالُوا فِيمَا بَيْنَهُمْ تَعَالَوْا حَتَّى نَكْذِبَ فِي الرَّحْصِ كَمَا كَذَبْنَا فِي الْعَلَاءِ قَالَ فَذَهَبُوا إِلَى يُوسُفَ فَقَالُوا لَهُ بِعْنَا فَقَالَ اشْتَرُوا فَقَالُوا بِعْنَا كَمَا بِعْتَ قَالَ وَ كَيْفَ بِعْتُ قَالُوا كَذَا بكذا بالْحَطَّ مِنَ السِّعْرِ الْأَوَّل فَقَالَ مَا هُوَ كَذَا وَلَكِنْ خُذُوا قَالَ فَأَخُذُوا وَ ذَهَبُوا إِلَى الْمَدِينَةِ فَلَقِيَهُمْ النَّاسُ فَسَأَلُوهُمْ بِكُم اشْتَرَيْتُمْ فَقَالُوا كَذَا بِكَذَا بنِصْفِ الْحَقِّ الْأَوَّلِ فَقَالَ الْآخَرُونَ اذْهَبُوا بِنَا حَتَّى نَشْتَرِيَ فَذَهَبُوا إِلَى يُوسُفَ فَقَالُوا بِعْنَا فَقَالَ اشْتَرُوا فَقَالُوا بِعْنَا كَمَا بِعْتَ فَقَالَ وَ كَيْفَ بِعْتُ فَقَالُوا كَذَا بِكَذَا بِالْحَقِّ مِنَ النَّصْفِ فَقَالَ مَا هُوَ كَمَا تَقُولُونَ وَلَكِنْ خُذُوا فَلَمْ يَزَالُوا يَتَكَاذَبُونَ حَتَّى رَجَعَ السِّعْرُ إِلَى الْأَمْرِ الْأَوَّل كَمَا أَرَادَ الله﴾. (2)

ص: 94

جز راه تو نروم و جز به فرمان و مشورت تو حکمرانی نکنم؛ اگر تو نبودی مرا قدرت انجام چنین اقداماتی نبود و هیچ گاه به چنین سمت وسویی رهنمون نمی شدم تو حکومت مرا چنان عزیز و پایدار ساختی که کسی را یارای دستیابی به آن نیست. من گواهی می دهم هیچ معبودی جز الله نیست یکی است و شریکی ندارد و تو رسول خدایی؛ پس در اجرای مسئولیتی که به تو داده ام، بکوش که تو نزد ما جایگاهی والا داری».

2- امام صادق علیه السلام- حفص بن غیاث نقل می کند که امام صادق علیه السلام فرمود: «یوسف علیه السلام بر گرانی ای که مردم به آن دچار شدند پیشی گرفت و گرانی را هرگز برای هیچ کس نخواست». حضرت فرمود: بازرگانان نزد او آمدند و گفتند به ما [آذوقه] بفروش». یوسف علیه السلام فرمود: «بخرید»! آنان گفتند «ما فلان مقدار را به فلان قیمت می خریم یوسف فرمود: بخرید و دستور داد تا برایشان پیمانه کنند. آنان آن مقدار را برداشتند و رفتند تا این که وارد شهر شدند گروهی از بازرگانان به آنان برخوردند و پرسیدند: «چگونه خریدید»؟ آنان پاسخ دادند فلان مقدار را به فلان قیمت خریدیم و قیمت را چند برابر کردند حضرت فرمود: آنان بر یوسف علیه السلام وارد شدند و گفتند: «به ما بفروش». یوسف فرمود: «بخرید، چگونه می خرید» گفتند: «بفروش همچنان که فلان مقدار را به فلان قیمت فروختی»! یوسف فرمود: آن طور که می گویند نیست اما بخرید. آنان خریدند سپس رفتند تا این که وارد شهر شدند، گروه دیگری به آنان برخوردند و پرسیدند: چگونه خریدید؟ آنان پاسخ دادند: «فلان مقدار را به فلان قیمت» و قیمت را چند برابر کردند حضرت فرمود: مردم آن قیمت را زیاد دانستند و گفتند: «بیایید برویم و بخریم! حضرت فرمود: آنان به سوی یوسف علیه السلام رفتند و گفتند به ما [نیز] بفروش يوسف علیه السلام فرمود: «بخرید» آنان گفتند: «به ما بفروش همان طور که فروختی». يوسف علیه السلام فرمود: «آن طور که می گویید نیست اما بخرید حضرت فرمود: آنان خریدند و به شهر بازگشتند. آنان مردم را باخبر کردند و با خودشان گفتند که بیایید تا قیمت را به دروغ ارزان کنیم، همان طور که به دروغ گران کردیم حضرت فرمود: آنان نزد یوسف آمدند و گفتند: «به ما بفروش»! یوسف علیه السلام فرمود: «بخرید». آنان گفتند: «همان طور که فروختی بفروش». یوسف علیه السلام پرسید: من چگونه فروختم»! آنان پاسخ دادند: (فلان) مقدار به فلان قیمت و از قیمت اوّل کاستند یوسف فرمود: «این طور که می گویید نیست اما بخرید. حضرت فرمود: آنان خریدند و به شهر رفتند مردم به آنان برخوردند و از آنان پرسیدند به چه قیمتی خریدید؟ آنان پاسخ دادند فلان مقدار به فلان قیمت به نصف قیمت اوّل دیگران گفتند: بیایید برویم تا بخریم آنان نزد یوسف علیه السلام آمدند و گفتند: «بفروش» یوسف علیه السلام :فرمود: «بخرید» آنان گفتند: «همان طور که فروختی بفروش» یوسف پرسید: «من چگونه فروختم؟ آنان پاسخ دادند: فلان مقدار به فلان قیمت» و از آن نصف نیز کاستند. یوسف علیه السلام فرمود: آن طور که می گویید نیست امّا بخرید آنان پیوسته به یکدیگر دروغ می گفتند تا آن که قیمت همان طور که خداوند خواست به همان حالت اول بازگشت».

ص: 95

3- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا صَارَتِ الْأَشْيَاء لِيُوسُفَ بْن يَعْقُوبَ علیه السلام جَعَلَ الطَّعَامَ فِي بُيُوتِ وَ أَمَرَ بَعْضَ وَكَلَائِهِ فَكَانَ يَقُولُ بِعْ بِكَذَا وَكَذَا وَالسِّعْرُ قَائِمُ فَلَمَّا عَلِمَ أَنَّهُ يَزِيدُ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ كَرِهَ أَنْ يَجْرِيَ الْعَلَاءُ عَلَى لِسَانِهِ فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ فَبِعْ وَ لَمْ يُسَمِّ لَهُ سِعْراً فَذَهَبَ الْوَكِيلُ غَيْرَ بَعِيدٍ ثُمَّ رَجَعَ إِلَيْهِ فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ فَبِعْ وَ كَرِهَ أَنْ يَجْرِيَ الْعَلَاءُ عَلَى لِسَانِهِ فَذَهَبَ الْوَكِيلُ فَجَاءَ أَوَّلُ مَنِ اكْتَالَ فَلَمَّا بَلَغَ دُونَ مَا كَانَ بِالْأَمْسِ بِمِكْيَالَ قَالَ الْمُشْتَرى حَسْبُكَ إِنَّمَا أَرَدْتُ بكَذَا وَكَذَا فَعَلِمَ الْوَكِيلُ أَنَّهُ قَ-دْ عَلَا بِمِكْيَالَ ثُمَّ جَاءَهُ آخَرُ فَقَالَ لَهُ كِلْ لِي فَكَالَ فَلَمَّا بَلَغَ دُونَ الَّذِي كَالَ لِلْأَوَّلَ بِمِكْيَالَ قَالَ لَ-هُ الْمُشْتَرى حَسْبُكَ إِنَّمَا أَرَدْتُ بكَذَا وَكَذَا فَعَلِمَ الْوَكِيلُ أَنَّهُ قَدْ غَلَا بِمِكْيَالَ حَتَّى صَارَ إِلَى وَاحِدٍ﴾. (1)

4- الباقر علیه السلام- ﴿مَلَكَ يُوسُفُ مِصْرَ وَ بَرَارِيَهَا لَمْ يُجَاوِزْهَا إِلَى غَيْرِهَا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَجَاءَ إِخْوَةُ يُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَيْهِ فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ﴾. (58)

قوله تعالى: ﴿وَ ما جَهَزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ قَالَ ائْتُونِي بِأَحْ لَكُمْ مِنْ أَبِيكُمْ أَلا تَرَوْنَ أَنِّي أُوفِي الْكَيْلَ وَ أَنَا خَيْرُ المَنْزِلِينَ﴾. (59)

قوله تعالى: ﴿فَإِنْ لَتَأْتُونِي بِهِ فَلَا كَيْلَ لَكُمْ عِنْدِي وَ لَا تَقْرَبُونِ﴾. (60)

قوله تعالى: ﴿قَالُوا سَنُراوِدُ عَنْهُ أَبَاهُ وَ إِنَّا لَفَاعِلُونَ﴾. (61)

قوله تعالى: ﴿وَقَالَ لِفِتْيَانِهِ اجْعَلُوا بِضَاعَتَهُمْ فِي رِحَاهِمْ لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَهَا إِذَا انْقَلَبُوا إِلَى أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾. (62)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَكَانَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ أَبِيهِ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً وَكَانَ فِي بَادِيَة وَكَانَ النَّاسُ مِنَ الْآفَاقِ يَخْرُجُونَ إِلَى مِصْرَ لِيَمْتَارُوا طَعَاماً وَكَانَ يَعْقُوبُ علیه السلام وَ وَلدَهُ نُزُولَا فِي

ص: 96

3- امام صادق علیه السلام- وقتی کارها به دست یوسف علیه السلام افتاد مواد خوراکی را در خانه هایی قرار داده و به یکی از کارگزاران خود دستور داد آن ها را به قیمت ثابت و مشخصی بفروشد. زمانی که یوسف علیه السلام متوجه شد قیمت ها بالاتر می رود چون نمی خواست سخن او باعث گرانی شود، از اینرو [روز بعد] بدون آن که سخنی از قیمت به میان بیاورد به کارگزار خود گفت برو بفروش». کارگزار اندکی دور شد و نزد یوسف علیه السلام بازگشت برای بار دوم یوسف به او گفت برو بفروش و نمی خواست سخنش باعث گرانی شود. سرانجام کارگزار رفت اوّلین خریدار که آمد هنگام اندازه گیری کالا وقتی مقدار آن به یک پیمانه کمتر از مقدار روز گذشته رسید خریدار گفت کافی است من همین مقدار در مقابل فلان مبلغ می خواستم کارگزار فهمید که آن کالا به مقدار یک پیمانه گرانتر شده است. کمی بعد، خریدار دیگری آمد و درخواست کالا کرد و کارگزار مشغول اندازه گیری شد؛ وقتی به یک پیمانه کمتر از مقداری که برای مشتری قبلی پیمانه کرده بود رسید مشتری گفت: کافی است! من همین مقدار در مقابل فلان مبلغ می خواستم. باز کارگزار فهمید که [آن کالا] به مقدار یک پیمانه گرانتر شده است.

و این روند افزایش قیمت ادامه یافت تا این که آن مبلغ با یک پیمانه از آن کالا برابر شد».

4- امام باقر علیه السلام- قلمروی حکومت یوسف علیه السلام کشور مصر و صحراهای آن بود و از آن محدوده خارج نبود.

[سرزمین کنعان را قحطی فرا گرفت؛] برادران یوسف [در پی مواد غذایی به مصر] آمدند؛ و بر او وارد شدند او آنان را شناخت؛ ولی آن ها او را نشناختند. (58)

و هنگامی که [یوسف] بارهای آنان را آماده ساخت گفت: «[نوبت آینده] آن برادری را که از پدر دارید نزد من آورید آیا نمی بینید من حق پیمانه را ادا می کنم و من بهترین میزبانان هستم؟ (59)

و اگر او را نزد من نیاورید نه پیمان های [ از غله] نزد من خواهید داشت و نه [هیچ گاه] به من نزدیک شوید» (60)

گفتند: «ما درباره ی او با پدرش گفتگو خواهیم کرد؛ و ما [این کار را] انجام خواهیم داد». (61)

[سپس] به کارگزاران خود گفت: «بهایی را که پرداخته اند درباره ایشان بگذارید شاید هنگامی که به سوی خانواده ی خویش بازگشتند آن را بشناسند؛ شاید بازگردند». (62)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- [مسیر] میان یوسف و پدرش هجده روز فاصله بود و يعقوب علیه السلام در صحرا زندگی می کرد در دوران قحطی مردم از تمامی اطراف به مصر می آمدند تا غذایی به دست آورند و یعقوب علیه السلام و فرزندانش در صحرایی بودند که در آن جا گیاهی دارویی به نام «مقل» وجود داشت برادران یوسف علیه السلام ز آن گیاه دارویی برداشته و با خود به مصر بردند تا در مقابل آن مقداری مواد غذایی به دست آورند. از آن جا که

ص: 97

بَادِيَة فِيهِ مُقْلُ فَأَخَذَ إخْوَةُ يُوسُفَ مِنْ ذَلِكَ الْمُقْل وَحَمَلُوهُ إِلَى مِصْرَ لِيَمْتَارُوا بِهِ طَعَاماً وَ كَانَ يُوسُفَ علیه السلام يَتَوَلَّى الْبَيْعَ بِنَفْسِهِ فَلَمَّا دَخَلَ إِخْوَتُهُ عَلَى يُوسُفَ علیه السلام عَرَفَهُمْ وَ لَمْ يَعْرِفُوهُ كَمَا حَكَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ* فَلَمَّا جَهَزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ وَأَعْطَاهُمْ وَ أَحْسَنَ إِلَيْهِمْ فِى الْكَيْلِ قَالَ لَهُمْ مَنْ أَنْتُمْ قَالُوا نَحْنُ بَنُو يَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاق بْنِ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام خَلِيلِ اللَّهِ الَّذِي أَلْقَاهُ نُمْرُودُ فِي النَّارِ فَلَمْ يَحْتَرِقْ فَجَعَلَهَا اللَّهُ عَلَيْهِ بَرْداً وَ سَلَامًا قَالَ فَمَا فَعَلَ أَبُوكُمْ قَالُوا شَيْخُ ضَعِيفُ قَالَ فَلَكُمْ أَخُ غَيْرُكُمْ قَالُوا لَنَا أَخُ مِنْ أبِينَا لَا مِنْ أَمَنَا قَالَ فَإِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيَّ فَأْتُونِي بِهِ وَ هُوَ قولهُ الْتُونِي بِأَحْ لَكُمْ مِنْ أَبِيكُمْ أَلا تَرَوْنَ أني أو فِي الْكَبْل وَأَنَا خَيْرُ المنزلينَ، فَإِن لم تَأْتُونِ بهِ فَلا كَيْل لَكُمْ عِنْدِي وَ لَا تَقْرَبُونِ قالُوا سَنُرَاوِدُ عَنْهُ أَبَاهُ وَ إِنَّا لَفَاعِلُونَ ثُمَّ قَالَ يُوسُفُ علیه السلام لِقَوْمِهِ رُدُّوا هَذِهِ الْبضَاعَةَ الَّتِي حَمَلُوهَا إِلَيْنَا اجْعَلُوهَا فِيمَا بَيْنَ رَحَالِهِمْ حَتَّى إِذَا رَجَعُوا إِلَى مَنَازِلِهِمْ وَرَأَوْهَا رَجَعُوا إِلَيْنَا وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قَالَ لِفِتْيانِهِ اجْعَلُوا بِضاعَتَهُمْ فِي رِحَالِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَهَا إِذَا انْقَلَبُوا إِلَى أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ يَعْنِي كَيْ يَرْجِعُونَ [ يَرْجِعُوا] فَلَا رَجَعُوا إِلى أَبِيهِمْ قَالُوا يَا أَبَانَا مُنِعَ مِنَّا الْكَيْلُ فَأَرْسِلْ مَعَنا أَخانا نَكْتَلْ وَ إِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ قالَ يَعْقُوبُ هَلْ آمَنْكُمْ عَلَيْهِ إِلَّا كَمَا أَمِنْتُكُمْ عَلَى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ فَاللَّهُ خَيْرٌ حافِظاً وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ وَ لَا فَتَحُوا مَتاعَهُمْ وَجَدُوا بِضَاعَتَهُمْ رُدَّتْ إِلَيْهِمْ فِي رحَالِهِمُ الَّتِي حَمَلُوهَا إِلَى مِصْرَ قالوا يا أبانا ما نَبْغِي أَى مَا نُرِيدُ هَذِهِ بِضَاعَتُنا رُدَّتْ إِلَيْنَا وَ نَمِيرُ أَهْلَنا وَ نَحْفَظُ أَخانا وَ نَزْدادُ كَيْلَ بَعِيرِ ذلِكَ كَيْل يَسِيرُ قَالَ يَعْقُوبُ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتَّى تُؤْتُونِ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهُ لَتَأْتُنَنِي بِهِ إِلَّا أَنْ يُحَاطَ بِكُمْ فَلَمَّا آتَوْهُ مَوْثِقَهُمْ قالَ يَعْقُوبُ اللَّهُ عَلى ما تَقُولُ وَكِيلٌ فَخَرَجُوا وَ قَالَ لَهُمْ يَعْقُوبُ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابِ واحِدِ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَمَا أُغْنِي عَنْكُمْ مِنَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا اللَّهُ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَعَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ المُتَوَكَّلُونَ وَمَا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ ما كانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا حَاجَةً فِي نَفْسٍ يَعْقُوب قضاها وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْم لا

عَلَّمْناهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ﴾. (1)

ص: 98

يوسف علیه السلام شخصاً خرید و فروش مواد غذایی را بر عهده داشت برادرانش [برای معامله کردن] نزد او رفتند و یوسف آنان را شناخت ولی آن ها او را نشناختند چنان که خدا می فرماید و هنگامی که [مأمور یوسف] بارهای آن ها را بست. (یوسف/ 70) در هنگام پیمانه کردن مقداری بیشتر برایشان گذاشت و تحویلشان داد یوسف علیه السلام به آن ها گفت شما کیستید؟ گفتند ما فرزندان یعقوب بن اسحاق بن ابراهيم خليل الله هستیم که نمرود او را در آتش افکند و او نسوخت و خداوند آتش را برای او سرد و سالم قرار داد». پرسید: پدر شما چه می کند؟ گفتند او پیرمردی ناتوان است» پرسید: «آیا شما برادر دیگری هم دارید؟ گفتند: «ما برادر پدری داریم که از مادر از ما جداست» یوسف علیه السلام گفت: بار دیگر که نزد من می آیید آن برادر خود را نیز همراه بیاورید چنان که خداوند می فرماید آن برادری را که از پدر دارید، نزد من آورید آیا نمی بینید من حق پیمانه را ادا می کنم و من بهترین میزبانان هستم؟ و اگر او را نزد من نیاورید، نه کیلو پیمانه ای از غله نزد من خواهید داشت و نه [اصلا] به من نزدیک شوید» گفتند: «ما با پدرش گفتگو خواهیم کرد و سعی می کنیم موافقتش را جلب نماییم و ما این کار را خواهیم کرد (یوسف/59-61) هنگام بازگشت آن ها، يوسف علیه السلام به مأموران خود گفت: «کالایی که آن ها با خود نزد ما آوردند و با آذوقه معاوضه نمودند در میان بارهایشان قرار دهید تا وقتی به منازلشان بازگشتند و آن را مشاهده کردند باز به این جا بیایند، چنان که خداوند می فرماید: [پس] به کارگزاران خود گفت: «آن چه را به عنوان قیمت پرداخته اند، در بارهایشان بگذارید! شاید پس از بازگشت به خانواده ی خویش آن را بشناسند و شاید برگردند». (یوسف /62) یعنی تا دوباره به این جا بازگردند. هنگامی که به سوی پدرشان بازگشتند گفتند ای پدر دستور داده شده که بدون حضور برادرمان بنیامین [پیمانه ای از غله] به ما ندهند پس برادرمان را با ما بفرست تا سهمی از غله] دریافت داریم و ما او را محافظت خواهیم کرد» (یوسف /63) یعقوب گفت: آیا نسبت به او به شما اطمینان کنم همان گونه که نسبت به برادرش [یوسف] اطمینان کردم و دیدید چه شد؟! و [در هر حال] خداوند بهترین حافظ و مهربانترین مهربانان است (یوسف /64) و هنگامی که متاع خود را گشودند دیدند سرمایه ی آن ها در میان بارهایی که به مصر برده بودند (یوسف/65) بازگردانده شده گفتند پدر ما دیگر چه می خواهیم؟! این سرمایه ماست که به ما باز پس گردانده شده است [پس چه بهتر که برادر را با ما بفرستی و ما برای خانواده ی خویش مواد غذایی می آوریم و برادرمان را حفظ خواهیم کرد و یک بار شتر زیادتر دریافت خواهیم داشت این پیمانه [بار] کوچکی است (یوسف/65) هنگامی که می خواستند حرکت کنند یعقوب به آنان گفت: «من هرگز او را با شما نخواهم فرستاد تا پیمان مؤکد الهی بدهید که او را حتماً نزد من خواهید آورد مگر این که [بر اثر مرگ یا علت دیگر]، قدرت از شما سلب گردد و هنگامی که آن ها پیمان استوار خود را در اختیار او گذاردند یعقوب گفت: خداوند، نسبت به آن چه می گوییم ناظر و نگهبان است و هنگامی که می خواستند حرکت کنند یعقوب [گفت] «فرزندان من از یک در وارد نشوید بلکه از درهای متفرق وارد گردید تا توجه مردم به سوی شما جلب نشود و [من با این دستور] نمیتوانم حادثه ای را که از سوی خدا حتمی است از شما دفع کنم حکم و فرمان تنها از آن خداست بر او توکل کرده ام و همه ی متوگلان باید بر او توکل کنند، و هنگامی که از همان طریق که پدر به آن ها دستور داده بود وارد شدند این کار هیچ حادثه ی حتمی الهی را نمی توانست از آن ها دور سازد، جز حاجتی در دل یعقوب که [از این طریق] انجام شد و به خاطرش آرام گرفت و او به خاطر تعلمی که ما به او دادیم علم فراوانی داشت ولی بیشتر مردم نمی دانند. (یوسف /66-68).

ص: 99

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿لَمَّا أَصَابَ آلَ يَعْقُوبَ مَا أَصَابَ النَّاسَ مِنْ ضِيقِ الطَّعَامِ جَمَعَ يَعْقُوبُ علیه السلام بَنِيهِ فَقَالَ لَهُمْ يَا بَنِيَّ إِنَّهُ بَلَغَنِى أَنَّهُ يُبَاعُ بِمِصْرَ طَعَامُ طَيِّبُ وَ أَنَّ صَاحِبَهُ رَجُلُ صَالِحُ لَا يَحْبِسُ النَّاسِ فَاذْهَبُوا إِلَيْهِ وَاشْتَرُوا مِنْهُ طَعَامًا فَإِنَّهُ سَيُحْسِنُ إِلَيْكُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَتَجَهَّزُوا وَسَارُوا حَتَّى وَرَدُوا مِصْرَ فَأَدْخِلُوا عَلَى يُوسُفَ علیه السلام فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ فَقَالَ لَهُمْ مَنْ أَنْتُمْ قَالُوا نَحْنُ أَوْلَادُ يَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ بْن إِبْرَاهِيمَ الخَلِيلِ الرَّحْمَنِ وَنَحْنُ مِنْ جَبَل كَنْعَانَ قَالَ يُوسُف علیه السلام وَلَدَكُمْ إِذا ثَلَاثَةُ أنْبِيَاء وَ مَا أَنْتُمْ بِحْلَمَاءَ وَ لَا فِيكُمْ وَقَارُ وَ لَا خُشُوعُ فَلَعَلَّكُمْ جَوَاسِيسُ لِبَعْضِ المُلُوكِ جَنَّتُمْ إِلَى بَلَادِي فَقَالُوا أَيُّهَا الْمَلِكُ لَسْنَا بِجَوَاسِيسَ وَ لَا أَصْحَابَ الْحَرْبِ وَ لَوْ تَعْلَمُ بِأَبِينَا إِذا لَكَرَمْنَا عَلَيْكَ فَإِنَّهُ نَبِيُّ اللَّهِ وَابْنُ أَنْبِيَائِه وَ إِنَّهُ لَمَحْزُونُ قَالَ لَهُمْ يُوسُفَ فَمِمَّا حُزْنُهُ وَ هُوَ نَبِيُّ اللَّهِ وَابْنُ أَنْبِيَائِهِ وَ الْجَنَّةُ مَأوَاهُ وَ هُوَ يَنْظُرُ إِلَيْكُمْ فِي مِثْلِ عَدَدِكُمْ وَقُوَّتِكُمْ فَلَعَلَّ خَزْنَهُ إِنَّمَا هُوَ مِنْ قِبَلِ سَفَهِكُمْ وَ جَهْلِكُمْ وَ كَذِبِكُمْ وَكَيْدِكُمْ وَمَكْرَكُمْ قَالُوا أَيُّهَا الْمَلِكَ لَسْنَا بِجُهَّال وَلَا سُفَهَاءَ وَلَا أَتَاهُ الْحُزْنُ مِنْ قِبَلِنَا وَلَكِنْ كَانَ لَهُ ابْنُ كَانَ أَصْغَرَنَا سِنَا يُقَالُ لَهُ يُوسُفُ علیه السلام فَخرجَ مَعَنَا إِلَى الصَّيْدِ فَأَكَلَهُ الذِّتْبُ فَلَمْ يَزَلْ بَعْدَهُ كَثِيباً حَزيناً بَاكِياً فَقَالَ لَهُمْ يُوسُفُ علیه السلام يَةِ كُلُّكُمْ مِنْ أَبَ وَاحِدٍ قَالُوا أَبُونَا وَاحِدٌ وَ أَمَّهَاتُنَا شَتَّى قَالَ فَمَا حَمَلَ أَبَاكُمْ عَلَى أَنْ سَرَّحَكُمْ كُلَّكُمْ أَلَّا حَبَسَ مِنْكُمْ وَاحِداً يَأْنَسُ بِهِ وَ يَسْتَرِيحُ إِلَيْهِ قَالُوا قَدْ فَعَلَ قَدْ حَبَسَ مِنَّا وَاحِداً هُوَ أَصْغَرُنَا سِنّاً قَالَ وَ لِمَ اخْتَارَهُ لِنَفْسِهِ مِنْ بَيْنِكُمْ قَالُوا لِأَنَّهُ أَحَبُّ أَوْلَادِهِ إِلَيْهِ بَعْدَ يُوسُف علیه السلام فَقَالَ لَهُمْ يُوسُف علیه السلام إِنِّى أَحْبِسُ مِنْكُمْ وَاحِداً يَكُونُ عِنْدِي وَ ارْجِعُوا إِلَى أَبيكُمْ وَأَقْرءُوهُ مِنِّى السَّلَامَ وَقُولُوا لَهُ يُرْسِلُ إِلَيَّ بِابْنِهِ الَّذِى زَعَمْتُمْ أَنَّهُ حَبَسَهُ عِنْدَهُ لِيُخْبرَنَى عَنْ حُزْنِهِ مَا الَّذِي أَحْزَنَهُ وَ عَنْ سُرْعَة الشَّيْبِ إِلَيْهِ قَبْلَ أَوَان مَشِيبِهِ وَ عَنْ بُكَائِهِ وَذَهَابٍ بَصَرِهِ فَلَمَّا قَالَ هَذَا اقْتَرَعُوا بَيْنَهُمْ فَخَرَجَتِ الْقُرْعَةُ عَلَى شَمْعُونَ فَأَمَرَ بِهِ فَحُبسَ فَلَمَّا وَدَّعُوا شَمْعُونَ قَالَ لَهُمْ يَا إِخْوَتَاهُ انْظُرُوا مَا ذَا وَقَعْتُ فِيهِ وَأَقْرَءُوا وَالِدِي مِنِّي السَّلَامَ فَوَدَّعُوهُ وَ سَارُوا حَتَّى وَرَدُوا الشَّامَ وَ دَخَلُوا عَلَى يَعْقُوبَ علیه السلام وَسَلَّمُوا عَلَيْهِ سَلَامًا ضَعِيفاً فَقَالَ لَهُمْ يَا بَنِيَّ مَا لَكُمْ تُسَلِّمُونَ سَلَاماً ضَعِيفاً وَ مَا لِى لَا أَسْمَعُ فِيكُمْ صَوْتَ خَلِيلِي شَمْعُونَ قَالُوا يَا أَبَانَا إِنَّا جِئْنَاكَ مِنْ عِنْدِ أَعْظَمِ النَّاسِ مُلْكَاً لَمْ يَرَ النَّاسُ مِثْلَهُ حُكْماً وَعِلْماً وَ خُشُوعاً وَ سَكِينَةَ وَ وَقَاراً وَ لَئِنْ كَانَ لَكَ شَبِيهُ فَإِنَّهُ لَشَبِيهُكَ وَلَكِنَّا أَهْلُ بَيْت خُلِقْنَا لِلْبَلَاءِ اتَّهَمَنَا الْمَلِكُ وَ زَعَمَ أَنَّهُ لَا يُصَدِّقْنَا حَتَّى تُرْسِلَ مَعَنَا بِابْنِ يَامِينَ بِرِسَالَةِ مِنْكَ

ص: 100

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- وقتی خاندان یعقوب مانند دیگر مردم با کمبود غذا روبرو شدند، يعقوب علیه السلام پسرانش را گردهم آورد و به آنان فرمود: ای فرزندان من به من خبر رسیده است که در مصر غذای خوبی فروخته می شود و صاحب آن مردی درستکار است که مردم را زندانی نمی کند، بنابراین به سوی او بروید و مقداری غذا از او بخرید به خواست خدا او به شما نیکی خواهد کرد آنان بار سفر بستند و به راه افتادند تا این که وارد مصر شدند و نزد یوسف علیه السلام رفتند یوسف علیه السلام آن ها را شناخت، فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ. یوسف علیه السلام ز آنان پرسید: «شما کیستید؟ آنان پاسخ دادند: «ما فرزندان یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم خلیل الرحمن و اهل کوه کنعان هستیم یوسف علیه السلام فرمود: «بنابراین سه پیامبر صلی الله علیه و آله شما را به دنیا آورده اند، در حالی که شما بردبار نیستید و بزرگ منشی و فروتنی ندارید شاید شما جاسوس یکی از پادشاهان باشید که به کشور من آمدید آنان گفتند ای پادشاه ما جاسوس نیستیم و سرجنگ نیز نداریم اگر پدرمان را می شناختی به ما اکرام می کردی؛ چراکه او پیامبر خدا و فرزند پیامبران است و اندوهگین است». یوسف به آنان فرمود: «او که پیامبر صلی الله علیه و آله و فرزند پیامبران خداست و جایگاهش بهشت است و به شما که چنین زیاد و دارای توانایی هستید می نگرد پس به خاطر چه چیزی اندوهگین است؟ شاید اندوه او به دلیل بیخردی ،نادانی ،دروغ حیله و نیرنگتان باشد؟ آنان گفتند: پادشاها ما نادان و بی خرد نیستیم و اندوه او از جانب ما نیست بلکه او پسری داشت که از همه ی ما از نظر سن کوچکتر بود و یوسف نام داشت و با ما به شکار آمد و فَأَكَلَهُ الذِّتْبُ. از این رو پدرمان پس از او پیوسته افسرده و اندوهگین است و می گرید یوسف علیه السلام ز آنان پرسید: «همه شما از یک پدرید؟ آنان پاسخ دادند پدرمان» یکی است و مادرمان متفاوت هستند». یوسف علیه السلام پرسید: «چه چیزی باعث شده تا پدرتان همه شما را بفرستد و تنها یکی را نزد خود نگه دارد و با او انس و آرامش یابد؟ آنان پاسخ دادند او این کار را کرده و یکی از ما را که کوچکترین ما از نظر سن است، نزد خود نگه داشته است. یوسف علیه السلام فرمود: چرا پدرتان او را از میان شما برای خود انتخاب کرده؟ آنان پاسخ دادند زیرا او دوست داشتنی ترین فرزندانش پس از یوسف علیه السلام است. یوسف به آنان فرمود: من یکی از شما را نزد خود نگه می دارم تا پیش من بماند شما پیش پدرتان برگردید و سلام مرا برسانید و به او بگویید که پسرش را که مدعی شده اید او نزد خود نگه داشته است نزد من بفرستد. تا مرا از اندوهش و دلیل آن سفید شدن سریع مویش پیش از موعد و گریه کردن و نابینا شدنش آگاه سازد. چون یوسف علیه السلام این سخن را فرمود آنان قرعه کشیدند و قرعه به نام شمعون درآمد. یوسف علیه السلام دستور داد تا او را دستگیر کنند و او دستگیر شد وقتی برادران یوسف علیه السلام با شمعون وداع کردند شمعون به آنان گفت: برادران من بنگرید که چه بلایی به سرم آمده است و در چه چیزی گرفتار شده ام و به پدرم سلام مرا برسانید آنان با او خداحافظی کردند و به راه افتادند تا این که به شام رسیدند و نزد یعقوب آمدند و با صدای ضعیفی به او سلام دادند یعقوب فرمود: ای پسرانم! چه شده است که با صدای ضعیفی سلام می کنید؛ و مرا چه شده که صدای شمعون را در میان شما نمی شنوم». آنان گفتند: ای پدر ما از نزد کسی آمده ایم که صاحب بزرگترین فرمانروایی است و مردم تا به حال

ص: 101

يُخْبِرُهُ عَنْ حُزْنِكَ وَ عَنْ سُرْعَةِ الشَّيْب إِلَيْكَ قَبْلَ أَوَانِ الْمَشِيب وَ عَنْ بُكَائِكَ وَ ذَهَابٍ بَصَرَكَ فَظَنَّ يَعْقُوبُ أَنَّ ذَلِكَ مَكْرُ مِنْهُمْ فَقَالَ لَهُمْ يَا بَنِيَّ بِئْسَ الْعَادَةُ عَادَتْكُمْ كُلَّمَا خَرَجْتُمْ فِي وَجْهِ نَقَصَ مِنْكُمْ وَاحِدٌ لَا أَرْسِلْهُ مَعَكُمْ [ف] لَّا فَتَحُوا مَتاعَهُمْ وَجَدُوا بِضَاعَتَهُمْ رُدَّتْ إِلَيْهِمْ مِنْ غَيْرِ عِلْمٍ مِنْهُمْ أَقْبَلُوا إِلَى أَبِيهِمْ فَرِحِينَ قَالُوا يَا أَبَانَا مَا رَأَى النَّاسُ مِثْلَ هَذَا الْمَلِكِ أَشَدَّ أَتْقَاءَ لِلْإِثْمِ مِنْهُ رَدَّ عَلَيْنَا بِضَاعَتَنَا مَخَافَةَ الْإِثْمِ وَ هِيَ بِضاعَتُنا رُدَّتْ إِلَيْنا وَ نَمِيرُ أَهْلَنَا وَ نَحْفَظُ أَخانا وَ نَزْدادُ كَيْلَ بَعِيرِ ذلِكَ كَيْل يَسِيرٌ قَالَ يَعْقُوبُ الله قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ ابْنَ يَامِينَ أَحَبُّكُمْ إِلَى بَعْدَ أَخِيكُمْ يُوسُفَ وَ بِهِ أَنْسِي وَإِلَيْهِ سُكُونِي مِنْ بَيْنِ جَمَاعَتِكُمْ فَلَنْ أُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتَّى تُؤْتُونِ مَوْثِقَةٌ مِنَ الله لَتَأْتُنَنِي بِهِ إِلَّا أَنْ يُحاطَ بِكُمْ فَضَمِنَهُ يَهُودَا فَخَرَجُوا حَتَّى وَرَدُّوا مِصْرَ فَدَخَلُوا عَلَى يُوسُفَ علیه السلام قَيْهِ فَقَالَ لَهُمْ هَلْ بَلَغْتُمْ رِسَالَتِي قَالُوا نَعَمْ وَقَدْ جِئْنَاكَ بجَوَابهَا مَعَ هَذَا الغُلَامِ فَسَلُهُ عَمَّا بَدا لَكَ قَالَ لَهُ يُوسُفَ بِمَا أَرْسَلَكَ أَبُوكَ إِلَيَّ يَا غُلَامُ قَالَ أَرْسَلَنِي إِلَيْكَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ إِنَّكَ أَرْسَلْتَ إِلَيَّ تَسْأَلْنِي عَنْ حُزْنِي وَ عَنْ سُرْعَةِ الشَّيْبِ إِلَيَّ قَبْلَ أَوَانِ الْمَشِيبِ وَ عَنْ بُكَائِي وَذَهَابِ بَصَرِى فَإِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ حُزْناً وَ خَوْفًا أَذْكَرُهُمْ لِلْمَعَادِ وَ إِنَّمَا أَسْرَعَ الشَّيْبُ إِلَيَّ قَبْلَ أَوَانِ الْمَشِيبِ لِذِكْرِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ أَبْكَانِي وَ بَيَّضَ عَيْنِي الْحُزْنُ عَلَى حَبِيبِى يُوسُفَ وَ قَدْ بَلَغَنِي حُزْنُكَ بحُزْنِي وَ اهْتِمَامُكَ بِأَمْرِى فَكَانَ اللَّهُ لَكَ جَازِياً وَ مُثِيباً وَ إِنَّكَ لَنْ تَصِلَنِي بِشَيْءٍ أَنَا أَشَدُّ فَرَحاً بِهِ مِنْ أَنْ تُعَجِّلَ عَلَيَّ وَلَدِى ابْنَ يَامِينَ فَإِنَّهُ أَحَبُّ أَوْلَادِى إِلَى بَعْدَ يُوسُفَا فَأُونِسَ بِهِ وَحْشَتِي وَ أَصِلَ بِهِ وَحْدَتِي تُعَجِّلَ عَلَيَّ بِمَا أَسْتَعِينُ بِهِ عَلَى عِيَالِي فَلَمَّا قَالَ هَذَا خَنَقَتْ يُوسُفَ علیه السلام الْعَبْرَةُ وَ لَمْ يَصْبِرْ حَتَّى قَامَ فَدَخَلَ الْبَيْتَ وَ بَكَى سَاعَةً ثُمَّ خَرَجَ إِلَيْهِمْ وَأَمَرَ لَهُمْ بِطَعَامٍ وَ قَالَ لِيَجْلِسْ كُلُّ بَنِي أُمِّ عَلَى مَائِدَة فَجَلَسُوا وَ بَقِيَ ابْنُ يَامِينَ قَائِماً فَقَالَ لَهُ يُوسُفُ مَا لَكَ لَمْ تَجْلِسْ فَقَالَ لَهُ لَيْسَ لِى فِيهِمْ ابْنُ أُمّ فَقَالَ لَهُ يُوسُفُ علیه السلام أَفَمَا كَانَ لَكَ ابْنُ أُمِّ فَقَالَ لَهُ ابْنُ يَامِينَ بَلَى فَقَالَ لَهُ يُوسُفُ علیه السلام فَمَا فَعَلَ قَالَ زَعَمَ هَؤُلَاءِ أَنَّ الذَّنْبَ أَكَلَهُ قَالَ فَمَا بَلَغَ مِنْ حُزْنِكَ عَلَيْهِ قَالَ وُلِدَ لِي اثْنَا عَشَرَ ابْنَا كُلُهُمْ أَشْتَقُ لَهُ اسْماً مِن اسْمِهِ فَقَالَ لَهُ يُوسُف علیه السلام أَرَاكَ قَدْ عَانَقْتَ النِّسَاءَ وَ شَمَمْتَ

ص: 102

حکیم دانا فروتن آرام و بزرگ منشی مانند او را ندیده اند اگر برای تو نظیری وجود داشت او بود. اما ما خاندان برای آزمایش شدن آفریده شده.ایم ای پدر پادشاه به ما تهمت زد و مدعی شد که اگر بنیامین را با نام های به همراه ما نفرستی و در آن نامه از اندوه سفید شدن سریع موهایت پیش از موعد گریه است و نابینا شدنت در آن ننویسی سخن ما را باور نمی کند یعقوب گمان کرد که این کار از حیله و نیرنگشان است. از این رو به آنان فرمود: ای پسرانم چه خوی بدی و چه عادتی دارید هرگاه برای کاری بیرون رفتید یکی از شما کم شده است من بنیامین را با شما نمی فرستم». و هنگامی که متاع خود را گشودند دیدند سرمایه ی آن ها به آن ها بازگردانده شده!. (یوسف/65) برخی از آنان شادمان نزد پدر بازگشتند و گفتند ای پدر مردم تا به حال چنین پادشاهی ندیده اند که از گناه پرهیز کند؛ زیرا او از ترس گناه سرمایه مان را به ما بازگردانده است و این سرمایه ی ماست که به ما باز پس گردانده شده است پس چه بهتر که برادر را با ما بفرستی و ما برای خانواده ی خویش مواد غذایی می آوریم و برادرمان را حفظ خواهیم کرد و یک بار شتر زیادتر دریافت خواهیم داشت این پیمانه [بار] کوچکی است (یوسف/66) يعقوب علیه السلام فرمود: «شما می دانید که پس از برادرتان یوسف علیه السلام، بنیامین از همه ی شما برایم دوست داشتنی تر است و از میان شما با او غم ها را از یاد می برم و آرامش می یابم. من هرگز او را با شما نخواهم فرستاد تا پیمان مؤكِّد الهی بدهید که او را حتماً نزد من خواهید آورد! مگر این که بر اثر مرگ یا علت دیگر قدرت از شما سلب گردد. (یوسف /66) یهودا او را ضمانت کرد و بدین گونه بیرون آمدند تا این که وارد مصر و بر یوسف علیه السلام وارد شدند یوسف علیه السلام از آنان پرسید: «آیا نامه ام را رساندید»؟ آنان پاسخ دادند: آری و برای تو پاسخ آن را به همراه این پسرک آورده ایم. بنابراین درباره ی آن چه به ذهنت می رسد از او بپرس یوسف پرسید: ای پسرک پدرت تو را با چه پیامی فرستاده است؟ گفتم: را فرستاده تا به شما سلام برسانم و می گوید: «تو به من نامه نوشتی و درباره ی اندوه سفید شدن سریع موهایم پیش از موعد گریه و نابیناشدنم پرسیدی تنها سفیدشدن سریع موهایم پیش از موعد نیز به دلیل یاد کردن روز قیامت است غم عزیزم یوسف نیز مرا گریانده و چشمانم را نابینا ساخته .است به من خبر رسیده که تو به دلیل اندوه من اندوهگین شده ای و به حال من اهتمام می ورزی خداوند به تو پاداش و اجر دهد بهترین چیزی را که می توانی با آن مرا شاد سازی این است که پسرم بنیامین را به من بازگردانی؛ زیرا او پس از یوسف علیه السلام دوست داشتنی ترین فرزند من و همدم تنهایی ام است و من تنهاییام را با او سر می کنم در فرستادن چیزی شتاب کن که با آن به خانواده ام کمک کنم چون بنیامین این سخن را به نقل از يعقوب علیه السلام گفت: «گریه راه گلوی یوسف را بست و نتوانست شکیبایی کند؛ از این رو برخاست و وارد خانه شد و ساعتی گریست سپس به سوی آنان بیرون آمد و دستور داد تا برایشان غذایی بیاورند. یوسف علیه السلام فرمود: «هرکس باید با برادر مادری اش بر سر یک سفره بنشیند از این رو آنان نشستند و بنیامین ایستاده باقی ماند. یوسف علیه السلام به او فرمود: «آیا تو برادری از مادرت نداشته ای»؟ بنیامین پاسخ داد:

ص: 103

الْوَلَدَ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ لَهُ ابْنُ يَامِينَ إِنَّ لِى أباً صَالِحاً وَ إِنَّهُ قَالَ لِى تَزَوَجٍ لَعَلَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يُخْرِجُ مِنْكَ ذُرِّيَّةً يُثْقِلُ الْأَرْضِ بِالتَّسْبِيحِ فَقَالَ لَهُ يُوسُف علیه السلام هِ تَعَالَ فَاجْلِسْ عَلَى مَائِدَتِي فَقَالَ إِخْوَةُ يُوسُفَ لَقَدْ فَضَّلَ اللَّهُ يُوشَفَا وَأَخَاهُ حَتَّى إِنَّ الْمَلِكَ قَدْ أَجْلَسَهُ مَعَهُ عَلَى مَائِدَتِهِ فَأَمَرَ يُوسُفُ علیه السلام أَنْ يُجْعَلَ صُوَاعُ الْمَلِكِ فِي رَحْلِ ابْنِ يَامِينَ﴾. (1)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَأَمَرَ يُوسُفُ أَنْ يَبْنِيَ كَنَادِيجَ مِنْ صَخْرٍ وَطَيَّنَهَا بِالْكِلْس ثُمَّ أَمَرَ بزُرُوعٍ مِصْرَ فَحْصِدَت وَ دَفَعَ إِلَى كُلِّ إِنْسَانِ حِصَّتَهُ وَ تَرَكَ الْبَاقِيَ فِي سُنْبُلِهِ لَمْ يَدْسُهُ، فَوَضَعَهَا فِي الْكَنَادِيج فَفَعَلَ ذَلِكَ سَبْعَ سِنِينَ فَلَمَّا جَاءَ سِنِى الْجَدْبِ فَكَانَ يَخْرُجُ السُّنْبُلُ فَيَبيعُ بِمَا شَاءَ، وَكَانَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ أَبِيهِ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً وَكَانُوا فِي بَادِيَة وَ كَانَ النَّاسُ مِنَ الْآفَاقِ يَخْرُجُونَ إِلَى مِصْرَ لِيَمْتَارُوا طَعَاماً وَ كَانَ يَعْقُوبُ وَ وَلْدُهُ نُزُولًا فِي بَادِيَة فِيهِ مُقْلُ فَأَخَذَ إِخْوَةُ يُوسُفَ مِنْ ذَلِكَ الْمُقْل وَ حَمَلُوهُ إِلَى مِصْرَ لِيَمْتَارُوا بِهِ وَ كَانَ يُوسُفُ يَتَوَلَّى الْبَيْعَ بِنَفْسِهِ فَلَمَّا دَخَلُوا إِخْوَتُهُ عَلَى يُوسُفَ عَرَفَهُمْ وَ لَمْ يَعْرِفُوهُ كَمَا حَكَى اللَّهُ عَزَّ وَ عَلَا وَ هُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ وَ لَمَّا جَهَزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ وَأَعْطَاهُمْ وَ أَحْسَنَ إِلَيْهِمْ فِي الْكَيْلِ قَالَ لَهُمْ مَنْ أَنْتُمْ قَالُوا نَحْنُ بَنُو يَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلِ اللَّهِ الَّذِي أَلْقَاهُ نُمْرُودُ فِي النَّارِ فَلَمْ يَحْتَرِقْ وَ جَعَلَهَا اللَّهُ عَلَيْهِ بَرْداً وَ سَلاماً، قَالَ فَمَا فَعَلَ أَبُوكُمْ قَالُوا شَيْخُ ضَعِيفٌ، قَالَ فَلَكُمْ أَخُ غَيْرُكُمْ قَالُوا لَنَا أَخُ مِنْ أبِينَا لَا مِنْ أَمَنَا، قَالَ فَإِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيَّ فَأْتُونِي بِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ التوني بأع لَكُمْ مِنْ أَبِيكُمْ ألا تَرَوْنَ أبي أوفي الْكَيْلَ وَأَنَا خَيْرُ المُنزِلِينَ فَإِنْ أَتَأْتُونِي بِهِ فَلا كَيْلَ لَكُمْ عِنْدِي وَ لا تَقْرَبُونِ. قَالُوا سَنُرَاوِدُ عَنْهُ أَبَاهُ وَ إِنَّا لَفَاعِلُونَ ثُمَّ قَالَ يُوسُفُ لِقَوْمِهِ رُدُّوا هَذِهِ الْبَضَاعَةَ الَّتِي حَمَلُوهَا إِلَيْنَا وَ اجْعَلُوهَا فِيمَا بَيْنَ رحَالِهِمْ حَتَّى إِذَا رَجَعُوا إِلَى مَنَازِلِهِمْ وَ رَأَوْهَا رَجَعُوا إِلَيْنَا وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قالَ لِفِتْيانِهِ اجْعَلُوا بِضاعَتَهُمْ فِي رِحَاهِمْ لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَها إِذَا انْقَلَبُوا إِلى أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ يَعْنِي كَيْ يَرْجِعُوا﴾. (2)

ص: 104

من پدر درستکاری دارم که به من فرمود ازدواج کن تا شاید خداوند عزوجل از تو نسلی به وجود آورد که زمین را پر از ستایش او کنند یوسف فرمود: «بیا و بر سفره من بنشین» برادران گفتند: خداوند یوسف و برادرش را برتری داد به طوری که پادشاه او را بر سر سفره خود نشاند.

یوسف علیه السلام دستور داد تا آبخوری شاه را در بار بنیامین بگذارند.

3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- یوسف علیه السلام دستور داد که انبارهای گندم و غلات را با تخته سنگ بسازند و داخل آن را با ،آهک گل اندود کردند؛ سپس دستور داد تا در سراسر کشور مصر مزارع گندم و غلّات، درو شود و به هر فردی سهمیه ی مشخصی داده شده و باقیمانده را در خوشه ها نگه دارند و آن را نکوبند و در انبارها و سیلوها ذخیره سازند. او این کار را هفت سال انجام داد زمانی که سال های قحطی فرارسید خوشه های گندم و غلات را از انبارها بیرون کشید و به هر قیمت که می خواست فروخت. فاصله ی محل اقامت یوسف تا پدرش یعقوب هجده روز بود. آن ها در یک بادیه زندگی می کردند؛ مردم برای تهیه ی غذا و آذوقه از جاهای دور و نزدیک به سوی مصر می آمدند. یعقوب علیه السلام و فرزندانش در بادیه ای به سر می بردند که در آن جا درخت مقل [درخت نخل دوم] فراوان بود برادران یوسف علیه السلام از میوه ی آن درخت می چیدند و به مصر می بردند تا با آن آذوقه و غذایی برای خود تهیه کنند. یوسف، خودش مسئولیت خریدوفروش را برعهده داشت. وقتی برادران بر او وارد شدند، آنان را شناخت اما آن ها او را نشناختند قرآن کریم نیز در این آیه به این موضوع اشاره فرموده است و آن ها او را نشناختند؛ چون بارهایشان را مهیا ساخت (یوسف /58-59) به آن ها کالا فروخت و به وقت وزن کردن کالا به آنان محبت کرد و پرسید شماها کیستید؟ گفتند: «ما پسران یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم خلیل الرحمن ،هستیم همان خلیل الله که نمرود او را در آتش انداخت، اما نسوخت و خداوند، آتش را بر او خنک نمود و آسیبی به ابراهیم نرسید. یوسف گفت: «پدر شما در چه حالی است؟ گفتند: «وی پیرمردی فرتوت و ضعیف است». یوسف پرسید: «آیا شما برادر دیگری هم دارید» گفتند یک برادر ناتنی پدری داریم که از مادر یکی نیست. یوسف علیه السلام فرمود: «وقتی دوباره پیش من برگشتید او را با خود بیاورید و خداوند نیز در این باره فرموده است: [ نوبت آینده آن برادری را که از پدر دارید نزد من آورید آیا نمی بینید من حق پیمانه را ادا می کنم ، و من بهترین میزبانان هستم؟ و اگر او را نزد من ،نیاورید نه کیل [و پیمانه ای از غله] نزد من خواهید داشت و نه [اصلا] به من نزدیک شوید گفتند اما با پدرش گفتگو خواهیم کرد و سعی می کنیم موافقتش را جلب نماییم و ما این کار را خواهیم کرد (یوسف /59-61) سپس یوسف علیه السلام به کارگرانش گفت: «کالاهایی که این جماعت برای خرید اجناس با خود آورده اند را به خودشان بازگردانید و آن ها را در میان بارهایشان بگذارید تا زمانی که به خانه های خود باز می گردند و متوجه این موضوع می شوند دوباره نزد ما بازگردند و پروردگار نیز فرموده است [سپس] به کارگزاران خود گفت: «آن چه را به عنوان قیمت پرداخته اند در بارهایشان بگذارید شاید پس از بازگشت به خانواده ی خویش، آن را بشناسند و شاید برگردند» (یوسف/62) یعنی به این امید که برگردند.

ص: 105

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَلِيُّ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْمِيثَمِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا رِبْعِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ لِي قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْن أَبي عَبْدِ اللَّهِ البصرى: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْمُنْكِرُ لِهَذَا الْأَمْرِ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ وَ غَيْرِهِمْ سَوَاءٌ فَقَالَ لِى لَا تَقُلِ الْمُنْكِرُ وَ لَكِنْ قُلِ الْجَاحِدُ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ وَ غَيْرِهِمْ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ فَتَفَكَّرْتُ فِيهِ فَذَكَرْتُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي إِخْوَة يُوسُف علیه السلام لَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِى إِخْوَة يُوسُفَ فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ﴾. (1)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّا وَ اللَّهِ لَا نَعُدُّ الرَّجُلَ مِنْ شِيعَتِنَا فَقِيها حَتَّى يُلْحَنَ لَهُ فَيَعْرِفَ اللَّحْنَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ عَلَى مِنْبَرِ الْكُوفَةِ وَ إِنَّ مِنْ وَرَائِكُمْ فِتَنا مُظْلِمَةً عَمْيَاءَ مُنْكَسِفَةً لَا يَنْجُو مِنْهَا إنَّا النومَةُ قبل يا أمير الْمُؤْمِنِينَ وَ مَا النومَةُ قَالَ الَّذِي يَعْرِفُ النَّاسَ وَلَا يَعْرِفُونَهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ الْأَرْضِ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّة لِلَّهِ وَلَكِنَّ اللَّهَ سَيُعْمِي خَلْقَهُ مِنْهَا بِظُلْمِهِمْ وَ جَوْرِهِمْ وَ إِسْرَافِهِمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ خَلَتِ الْأَرْضُ سَاعَةَ وَاحِدَةً مِنْ حُجَّةِ لِلَّهِ لَسَاخَتْ بِأَهْلِهَا وَلَكِنَّ الْحُجَّةَ يَعْرِفُ النَّاسَ وَ لَا يَعْرِفُونَهُ كَمَا كَانَ يُوسُفُ يَعْرفُ النَّاسِ وَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿فَلَمَّا رَجَعُوا إِلَى أَبِيهِمْ قَالُوا يَا أَبَانَا مُنِعَ مِنَّا الْكَيْلُ فَأَرْسِلْ مَعَنَا أَخَانَا نَكُتل وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾. (63)

قوله تعالى: ﴿قالَ هَلْ آمَنْكُمْ عَلَيْهِ إِلا كَما أَمِنْتُكُمْ عَلَى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ فَاللَّهُ خَيْرٌ حافِظاً وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾. (64)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا فَقَدَ يَعْقُوبُ يُوسُفَ اشْتَدَّ حُزْنُهُ عَلَيْهِ وَ بُكَاؤُهُ حَتَّى ابْيَضَتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ وَ احْتَاجَ حَاجَةً شَدِيدَةً وَ تَغَيَّرَتْ حَالُهُ قَالَ وَ كَانَ يَمْتَارُ الْقَمْحَ مِنْ مِصْرَ لِعِيَالِهِ فِي السَّنَة مَرَّتَيْن لِلشَّتَاءِ وَ الصَّيْفِ وَإِنَّهُ بَعَثَ عِدَّةَ مِنْ وُلْدِهِ ببضَاعَة يَسِيرَة إِلَى مِصْرَ مَعَ رَةْ رِفْقَة خَرَجَتْ فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى يُوسُفَ علیه السلام وَ ذَلِكَ بَعْدَ مَا وَكَاهُ الْعَزِيزُ مِصْرَ فَعَرَفَهُمْ

ص: 106

4- امام صادق علیه السلام- میثمی نقل می کند: ربعی بن عبدالله برای ما حدیث کرد: عبدالرحمن بن ابی عبدالله بصری به من گفت که به امام صادق علیه السلام عرض کردم منکر امر امامت از خاندان بنی هاشم و دیگران برابرند؟ فرمود: نگو منکر، بلکه بگو جاحدان از خاندان بنی هاشم و دیگران میثمی گوید من در این باره فکر کردم و کلام خدای عزوجل درباره ی برادران یوسف علیه السلام به یادم افتاد او آنان را شناخت ولی آن ها او را نشناختند. (یوسف /58)

5- امام صادق علیه السلام- به خدا سوگند کسی از شیعیان خود را فقیه نمی شماریم تا این که به رمز سخنی به او گفته می شود و او آن رمز را دریابد همانا امیرالمؤمنین علیه السلام بر منبر کوفه فرمود: به راستی که فتنه هایی ظلمانی و کدر و تاریک پشت سر دارید که جز نومه (کسی که عنوانی در مردم ندارد و به کلی قدرش مجهول و ناشناخته است) کسی از آن نجات نمی یابد، به آن حضرت عرض شد: ای امیرمؤمنان نومه چیست؟ فرمود آن کسی است که مردم را می شناسد ولی مردم او را نمی شناسند بدانید که زمین از حجت خدای عزوجل خالی نمی ماند ولی خدای عزیز به زودی دیده ی خلقش را به خاطر ظلم و ستم و زیاده روی آنان نسبت به خودشان از او نابینا می سازد و اگر زمین یک ساعت از حجت خدا خالی بماند اهل خود را فرو می برد، ولیکن آن حجت مردم را می شناسد و آنان او را نمی شناسند، چنان که یوسف مردم را [برادرانش را] می شناخت ولی آن ها او را نشناختند».

هنگامی که به سوی پدرشان بازگشتند گفتند ای پدر دستور داده شده که [بدون حضور برادرمان بنیامین] پیمان های [از غله] به ما ندهند؛ پس برادرمان را با ما بفرست تا پیمانه ای [از غله] دریافت داریم؛ و به یقین ما او را محافظت خواهیم کرد (63)

گفت: «آیا نسبت به او به شما اطمینان کنم همان گونه که قبلا نسبت به برادرش [یوسف] طمینان کردم [و دیدید چه شد]؟! و [در هر حال]، خداوند بهترین حافظ، و مهربان ترین مهربانان است». (64)

1- امام صادق علیه السلام- وقتی یعقوب علیه السلام، یوسف علیه السلام را از دست داد به تدریج غم و اندوه او در فراق يوسف علیه السلام ، افزون شد و آنقدر گریست که چشمانش از اندوه سفید شده و به فقر و بیچارگی گرفتار آمد. يعقوب علیه السلام سالی دوبار برای خانواده اش از ،مصر، آذوقه و گندم تهیه می کرد؛ یک بار در فصل تابستان و بار دیگر در فصل زمستان یعقوب علیه السلام، برخی از پسرانش را با مقدار ناچیزی کالا همراه با کاروانی روانه مصر کرد و این زمانی بود که عزیز مصر حکمرانی را به یوسف علیه السلام داده بود. وقتی برادران بر یوسف علیه السلام وارد شدند یوسف آنان را شناخت اما آن ها یوسف علیه السلام را به خاطر عظمت و

ص: 107

يُوسُف علیه السلام وَ لَمْ يَعْرِفُهُ إِخْوَتُهُ لِهَيْبَةِ الْمَلِكِ وَ عِزَّهِ فَقَالَ لَهُمْ هَلْمُوا بِضَاعَتَكُمْ قَبْلَ الرِّفَاقِ وَ قَالَ لِفِتْيَانِهِ عَجِّلُوا لِهَؤُلَاءِ الْكَيْلَ وَأَوْفُوهُمْ فَإِذَا فَرَغْتُمْ فَاجْعَلُوا بِضَاعَتَهُمْ هَذِهِ فِي رِحَاهِمْ وَ لَا تُعْلِمُوهُمْ بذَلِكَ فَفَعَلُوا ثُمَّ قَالَ لَهُمْ يُوسُفُ علیه السلام قَدْ بَلَغَنِي أَنَّهُ كَانَ لَكُمْ أَخَوَانِ لِأَبِيكُمْ فَمَا فَعَلَا قَالُوا أَمَّا الْكَبِيرُ مِنْهُمَا فَإِنَّ الذَّنْبَ أَكَلَهُ وَأَمَّا الصَّغِيرُ فَخَلَّفْنَاهُ عِنْدَ أبيهِ وَ هُوَ بِهِ ضَنِينُ وَ عَلَيْهِ شَفِيقُ قَالَ فَإِنِّي أَحِبُّ أَنْ تَأْتُونِي بِهِ مَعَكُمْ إِذَا جِئْتُمْ لِتَشارُوا فَإِنْ لَمْ تَأْتُونِ بِهِ فَلَا كَيْلَ لَكُمْ عِنْدِي وَ لَا تَقْرَبُونِ قالُوا سَنُرَاوِدُ عَنْهُ أَبَاهُ وَ إِنَّا لَفَاعِلُونَ فَلَما رَجَعُوا إِلى أَبِيهِمْ ... فَتَحُوا مَتَاعَهُمْ فَوَجَدُوا بِضَاعَتَهُمْ فِيهِ قالُوا يا أبانا ما نَبْغِي هَذِهِ بِضاعَتُنا قَدْ رُدَّتْ إِلَيْنا وَكِيلَ لَنَا كَيْلُ قَدْ زَادَ حِمْلَ بَعِيرٍ فَأَرْسِلْ مَعَنا أَخانا نَكْتَل وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ قالَ هَلْ آمَنْكُمْ عَلَيْهِ إِلَّا كَما أَمِنْتُكُمْ عَلَى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ فَلَمَّا احْتَاجُوا إِلَى الْمِيرَةِ بَعْدَ سِتَّةِ أَشْهُرٍ بَعَثَهُمْ يَعْقُوبَ وَ بَعَثَ مَعَهُمْ بِضَاعَةٌ يَسِيرَةً وَ بَعَثَ مَعَهُمُ ابْنَ يَامِيلَ [يَامِينَ] وَ أَخَذَ عَلَيْهِمْ بِذَلِكَ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ لَتَأْتُنَّنِي بِهِ إِلَّا أَنْ يُحَاطَ بِكُمْ أَجْمَعِينَ فَانْطَلَقُوا مَعَ الرِّفَاقِ حَتَّى دَخَلُوا عَلَى يُوسُف علیه السلام فَقَالَ لَهُمْ مَعَكُمُ ابْنُ يَامِيلَ [يَامِينَ] قَالُوا نَعَمْ هُوَ فِي الرَّحْلِ قَالَ لَهُمْ فَأْتُونِى بِهِ فَأَتَوْهُ بِهِ وَ هُوَ فِي دَارِ الْمَلِكِ فَقَالَ أَدْخِلُوهُ وَحْدَهُ فَأَدْخَلُوهُ عَلَيْهِ فَضَمَّهُ يُوسُفُ إِلَيْهِ وَ بَكَى وَ قَالَ لَهُ أَنَا أَخُوكَ يُوسُفُ فَلَا تَبْتَئِسُ بِمَا تَرَانِي أَعْمَلُ وَ اكْتُمْ مَا أَخْبَرْتُكَ بِهِ وَ لَا تَحْزَنْ وَ لَا تَخَفْ ثُمَّ أَخْرَجَهُ إِلَيْهِمْ وَأَمَرَ فِتْيَتَهُ أَنْ يَأْخُذُوا بِضَاعَتَهُمْ وَيُعَجِّلُوا هُمُ الْكَيْلَ فَإِذَا فَرَغُوا جَعَلُوا الْمِكْيَالَ فِي رَحْلِ ابْنِ يَامِيلَ [يَامِينَ] فَفَعَلُوا بِهِ ذَلِكَ وَ ارْتَحَلَ الْقَوْمُ مَعَ الرِّفْقَة فَمَضَوْا فَلَحِقَهُمْ يُوسُفُ وَفِتْيَتُهُ فَنَادَوْا فِيهِمْ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ قالُوا وَ أَقْبَلُوا عَلَيْهِمْ ما ذَا تَفْقِدُونَ قَالُوا نَفْقِدُ صُواعَ المَلِكِ وَ لَمَنْ جاءَ بِهِ جملُ بَعِيرِ وَ أَنَا بِهِ زَعِيمٌ قالُوا تَاللهِ لَقَدْ

ص: 108

شکوه حکومت و سلطنتش نشناختند یوسف به برادران گفت: زود باشید کالاهایتان را قبل از همراهانتان تحویل دهید و به مأمورانش گفت: بار این افراد را هرچه سریعتر آماده سازید و وقتی کار شما تمام شد، کالاهایی را که با خود آورده اند در لابه لای بارهایشان جا دهید و نگذارید آن ها متوجه این موضوع بشوند و مأموران یوسف علیه السلام چنین کردند. سپس یوسف علیه السلام به برادران گفت: به من خبر داده اند که شما دارای دو برادر ناتنی هستید بگویید چه بر سر آن ها آمده است؟ گفتند برادر بزرگتر را گرگ خورد اما برادر کوچکتر را نزد پدر که او را سخت دوست دارد و او را با کسی همراه نمی کند و به او بسیار ملاطفت می کند گذاشته ایم». یوسف علیه السلام گفت: «دوست دارم دفعه ی بعد که برای بردن آذوقه به مصر می آیید وی را با خود بیاورید. گفتند: «ما درباره ی او با پدرش گفتگو خواهیم کرد؛ و ما این کار را انجام خواهیم داد. (یوسف/61)» وقتی نزد يعقوب علیه السلام برگشتند و کالاهایشان را باز کردند متوجه شدند که کالایی را که برای خرید اجناس به مصر برده بودند در میان بارهایشان نهاده شده است گفتند پدر ما دیگر چه می خواهیم؟! این سرمایه ی ماست که به ما باز پس گردانده شده است (یوسف/65) و به ما باری داده شده است که از بار شتر، افزون تر است پس برادرمان را با ما بفرست تا سهمی [از غله] دریافت داریم و ما او را محافظت خواهیم کرد گفت «آیا نسبت به او به شما اطمینان کنم همان گونه که نسبت به برادرش [یوسف] اطمینان کردم (یوسف /63-64) و شش ماه بعد زمانی که نیاز به تهیه ی آذوقه داشتند، یعقوب علیه السلام، آنان را همراه با اندک کالایی، روانه ی مصر کرد و این بار بنیامین را نیز با آنان فرستاد و از آنان پیمان الهی گرفت که بنیامین را بازگردانند مگر آن که هیچ یک باز نیایند. پسران يعقوب علیه السلام همراه با کاروانیان راهی مصر شده و نزد یوسف رفتند. يوسف علیه السلام پرسید: «بنیامیل، شما را همراهی کرده است»؟ گفتند: «آری او اکنون در میان کاروانیان است». یوسف علیه السلام گفت او را نزد من بیاورید برادران بنیامیل را نزد یوسف که در کاخ شاهی بود آوردند». یوسف گفت: «بنیامین را به تنهایی وارد کنید. مأموران یوسف علیه السلام، او را تنها به حضور یوسف علیه السلام آوردند یوسف بنیامین را در آغوش کشید و گریست و به او گفت: «منم برادرت یوسف علیه السلام نگران رفتار من با برادران مباش و آن چه را که میان من و تو گذشت، کتمان کن و غم به دل راه مده و نترس سپس بنیامین را نزد برادران برد و به مأموران خود دستور داد، کالاهایی را که با خود آورده اند تحویل دهند و هر چه سریعتر گندم آن ها را بار کرده و وزن کنند و وقتی کار با گندم ها تمام شد پیمانه را در بار بنیامین جاسازی کنند؛ و مأموران یوسف علیه السلام نیز چنین کردند برادران یوسف همراه با کاروانیان به راه خود ادامه دادند و رفتند، اما يوسف علیه السلام و مأمورانش آنان را دنبال کرده و بر آنان بانگ زدند و گفتند ای اهل قافله! شما سارقید [برادران یوسف] رو به سوی آن ها کردند و گفتند: چه چیز گم کرده اید؟ گفتند: «جام مخصوص پادشاه را! و

ص: 109

عَلِمْتُمْ ما جِئْنَا لِنفْسِدَ فِي الْأَرْضِ وَمَا كُنَّا سارِقِينَ قالُوا فَما جَزاؤُهُ إِنْ كُنتُمْ كَاذِبِينَ * قَالُوا جَزَاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَ جَزاؤُهُ ... * قَالَ فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِنْ وِعاءِ أَخِيهِ ... قالُوا إِنْ يَسْرِقُ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ ... فَقَالَ لَهُمْ يُوسُفَ ارْتَحِلُوا عَنْ بِلَادِنَا قَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَبا شَيْخاً كبيراً وَ قَدْ أَخَذَ عَلَيْنَا مَوْثِقاً مِنَ الله لِتَرُدَّ بِهِ إِلَيْهِ فَخُذْ أَحَدَنا مَكَانَهُ إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ إِنْ فَعَلْتَ قَالَ مَعاذ الله أَن تَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنا مَتَاعَنا عِنْدَهُ... فَقَالَ كَبِيرُهُمْ إِنِّي لَسْتُ أَبْرَحُ الْأَرْضِ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِى وَ مَضَى إِخْوَةُ يُوسف علیه السلام حَتَّى دَخَلُوا عَلَى يَعْقُوبَ اللهِ فَقَالَ لَهُمْ فَأَيْنَ ابْنُ يَامِيلَ [يَامِينَ] قَالُوا ابْنُ يَامِيلَ [يَامِينَ] سَرَقَ مِكْيَالَ الْمَلِكِ فَأَخَذَ الْمَلِكُ سَرِقَتَهُ

فَحَبَسَ عِنْدَهُ فَاسْأَلُ أَهْلَ الْقَرْيَةِ وَالْعِيْرَ حَتَّى يُخْبِرُوكَ بِذَلِكَ فَاسْتَرْجَعَ وَ اسْتَعْبَرَ وَ اشْتَدَّ حُزْنُهُ حَتَّی تَقَوَّسَ ظَهْرُهُ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ ما فَتَحُوا مَتاعَهُمْ وَجَدُوا بِضاعَتَهُمْ رُدَّتْ إِلَيْهِمْ قالُوا يا أَبانا ما نَبْغِي هذِهِ بِضاعَتُنا رُدَّتْ إِلَيْنا وَ نَمِيرُ أَهْلَنا وَنَحْفَظُ أَخانا وَنَزَدَادُ كَيْلَ بَعير ذلِكَ كَيْل يَسيرٌ﴾. (65)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَن علیه السلام لِمَ سُمِّيَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ لِأَنَّهُ يَمِيرُهُمْ الْعِلْمَ أَمَا سَمِعْتَ فِي كِتَابِ اللَّهِ وَ نَمِيرُ أَهْلَنَا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قالَ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتَّى تُؤْتُونِ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهُ لَتَأْتُنَّنِي بِهِ إِلَّا أَنْ يُحاطَ بِكُمْ فَلَمَّا آتَوْهُ مَوْثِقَهُمْ قالَ اللهُ عَلى ما نَقُولُ وَكيل﴾. (66)

ص: 110

هرکس آن را بیاورد یک بار شتر [غله] به او داده می شود؛ و من ضامن این [پاداش] هستم». گفتند: به خدا سوگند شما می دانید ما نیامده ایم که در این سرزمین فساد کنیم؛ و ما هیچگاه درد نبوده ایم آن ها گفتند: «اگر دروغگو باشید کیفرش چیست؟ گفتند هرکس [آن جام] در بار او پیدا شود، خودش کیفر آن خواهد بود (یوسف 70-75) گفت: در این هنگام [یوسف] قبل از بار برادرش به کاوش بارهای آن ها [سایر برادرانش پرداخت؛ سپس آن را از بار برادرش (بنیامین) بیرون آورد، گفتند: اگر او دزدی کرده برادرش نیز پیش از این دزدی کرده بود (یوسف/ 76-77) یوسف علیه السلام به آنان گفت: از سرزمین ما بیرون روید» گفتند ای عزیز او پدر بسیار پیری دارد که طاقت دوری او را ندارد] (یوسف /78) و از ما پیمان الهی گرفته که او را نزد پدر برگردانیم یکی از ما را به جای او بگیر؛ اگر این رفتار را با ما انجام دهی ما تو را از نیکوکاران می بینیم (یوسف/78) گفت معاذ الله که جز آن کس را که کالای خویش نزد او یافته ایم بگیریم (یوسف /79) برادر بزرگ گفت: تا زمانی که پدرم به من اجازه نداده و یا ،خداوند دربارهی من دستور و حکمی صادر نکند من این مکان را ترک نخواهم کرد. برادران یوسف علیه السلام راه خود را پی گرفته و بر يعقوب علیه السلام وارد شدند يعقوب علیه السلام از پسرانش پرسید: «پس بنیامین کجاست»؟ گفتند «بنیامین پیمانه شاهی را دزدید و پادشاه هم او را به خاطر دزدی پیمانه گروگان گرفت و هم اکنون نزد پادشاه زندانی است پدر اگر به ما اعتمادی نداری از مردم آن جا و یا قافله ای که در آن بودیم سؤال کن تا تو را به حقیقت ماجرا آگاه سازند». يعقوب علیه السلام استرجاع؛ إِنَّا الله وَ إِنَّا إِلَيْهِ َراجِعُونَ (بقره /156) را گفت و گریه کرد و اندوهش افزوده شد، به طوری که پشتش خمیده گشت.

و هنگامی که متاع خود را گشودند دیدند سرمایه ی آن ها به آن ها بازگردانده شده؛ گفتند: «پدر ما دیگر چه می خواهیم»؟ این سرمایه ی ماست که به ما بازپس داده شده است؛ [پس چه بهتر که برادر را با ما بفرستی]؛ و ما برای خانواده ی خویش مواد غذایی می آوریم؛ و برادرمان را حفظ خواهیم کرد؛ و یکبار شتر زیادتر دریافت خواهیم داشت؛ این پیمانه [باری که اکنون گرفته ایم پیمانه] کوچکی است». (65)

1- امام کاظم علیه السلام- احمد بن عمر گوید: از امام امام کاظم علیه السلام پرسیدم: «فدایتان شوم چرا امیرمؤمنان، امیرمؤمنان نامیده شد؟ فرمود: چون آذوقه ای که امام به آنان می دهد، دانش است؛ مگر این سخن خداوند نَمِیرُ أَهْلَنَا را نشنیده ای»؟!

گفت: «من هرگز او را با شما نخواهم فرستاد تا تعهد الهی مؤکدی بدهید که او را حتماً نزد من خواهید آورد؛ مگر این که قدرت از شما سلب گردد. و هنگامی که آن ها تعهد مؤكّد خود را در اختیار او گذاردند گفت خداوند نسبت به آن چه می گوییم، ناظر و نگهبان است». (66)

ص: 111

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿سُئِلَ ابْنُ عَبَّاس رحمه الله علیه عَن الْمَوْثَقِ الَّذِي أَخَذَهُ يَعْقُوبُ عَلَى أَوْلَادِهِ؟ فَقَالَ: قَالَ لَهُمْ: مَعْشَرَ أَوْلَادِي، إِنْ جِئْتُمُونِي بِوَلَدِي وَإِنَّا فَأَنْتُمْ بُرَآءُ مِنَ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ، لَهُ أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ، أَهْلُ كَلِمَة عَظِيمَة، أَعْظَمُ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ، عَلِيُّ وَلِيُّ اللَّهِ، صَاحِبُ النَّاقَةِ وَالْقَضِيبَ الَّذِي سَمَّاهُ اللَّهُ حَبيباً، ذُوالْوَجهِ الْأَقَمَرِ، وَالْجَبينِ الْأَزْهَرِ، وَ الْحَوْضِ وَ الْكَوْثَرِ، وَ الْمَقَامِ الْمَشْهُودِ، لَهُ ابْنُ عَمَّ يُسَمَّى حَيْدَرَةَ، زَوْجُ ابْنَتِهِ، وَ خَلِيفَتُهُ عَلَى قَوْمِهِ، عَلِيُّ بْنُ طَالِب علیه السلام، تَأْتُونَهُ وَ هُوَ مُعْرِضْ عَنْكُمْ بِوَجْهِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنْ كُنتُمُونِي فِي وَلَدِي. قَالُوا: نَعَمْ قَالَ يَعْقُوبُ علیه السلام: فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظاً وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ قَالُوا: نَعَمْ؛ فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظاً وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ قالَ يا بَنِيَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابِ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبَوابِ مُتَفَرِّقَةٍ وَ ما أَغْنى عَنْكُمْ مِنَ اللهِ مِنْ شَيْءٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا اللَّهُ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَعَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكَّلُونَ﴾. (67)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إنَّ العَيْنَ حَى وَ العَيْن تستنزل الخالق﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام في قول الله عَزَّوَجَلَّ وَ عَلَى علیه السلام فَلْيَتَوَكَّل: اللَّهِ المتوَكَّلُونَ، قَالَ الزَّارِعُونَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ مَا كَانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِّنَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا حَاجَةً فِي نَفْسٍ يَعْقُوبَ قَضَاهَا وَإِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لَّا عَلَّمْنَاهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾. (68)

قوله تعالى: ﴿وَلَا دَخَلُوا عَلى يُوسُفَ آوى إِلَيْهِ أَخاهُ قالَ إِنِّي أَنَا أَخُوكَ فَلا تَبْتَئِسُ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ﴾. (69)

ص: 112

1- ابن عباس رحمه الله علیه- از ابن عبّاس رحمه الله در مورد پیمانی که یعقوب علیه السلام از فرزندانش گرفت سؤال شد. در جواب فرمود: «يعقوب علیه السلام به آن ها گفت ای فرزندانم باید فرزندم بنیامین] را بازگردانید در غیر این صورت شما از پیامبر صلی الله علیه و آله- اُمّی از صفات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله که در آخرالزمان مبعوث خواهد شد بیزارید او پیروانی دارد که به سوی حق هدایت می کنند و به حق و عدالت حکم می نمایند، او صاحب کلام با عظمتی است که عظمتش از آسمان ها و زمین بیشتر می باشد؛ [یعنی] لا إله إلا الله محمّد رسول الله علی ولی الله او صاحب شتر ماده شتری که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بر آن سوار می شدند و نامش «عضباء» بوده [و «قضیب»] [نام یکی از شمشیرهای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است و خداوند او را حبیب خود نامیده است او صاحب چهره ای همچون ماه و پیشانی درخشان و صاحب حوض و کوثر و مقام مشهود اشاره به شهود کامل پیامبر صلی الله علیه و آله در شب معراج است؛ پسر عمویی دارد که به او حیدر گویند و شوهر دختر او و جانشین او میان امتش می باشد و نامش علی بن ابی طالب علیه السلام است. اگر شما در مورد فرزندم بنیامین به من خیانت کنید و او را بازنگردانید در روز قیامت در حالی با او روبرو خواهید شد که او از شما روی بر می گرداند. برادران گفتند: «آری! [ چنین پیمانی می بندیم. آن گاه يعقوب علیه السلام گفت: و [در هر حال]، خداوند بهترین حافظ و مهربان ترین مهربانان است. (یوسف/ 64) آن ها نیز گفتند «آری و [در هر حال] خداوند بهترین حافظ و مهربانترین مهربانان است. (یوسف/64)».

و [به هنگام حرکت یعقوب] گفت: «پسران من؛ همگی از یک در وارد نشوید؛ بلکه از درهای مختلف وارد گردید [تا توجه مردم به سوی شما جلب نشود]؛ و [من با این دستور نمی توانم تقدیر حتمی الهی را از شما دفع کنم حکم و فرمان تنها از آن خداست. بر او توکل کرده ام؛ و توگل کنندگان باید تنها بر او توکل کنند». (67)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- چشم زخم درست است تا آن جا که قله ی کوه را فرو آورد.

2- امام صادق علیه السلام- او على علیه السلام فَلْيَتَوَكَّل المؤمِنُونَ؛ مقصود، کشاورزان هستند.

و هنگامی که از همان طریق که پدرشان به آن ها دستور داده بود وارد شدند، این کار تقدیر حتمی الهی را نمی توانست از آن ها دور سازد جز این که خواسته ی قلبی یعقوب [از این طریق] انجام شد و خاطرش آرام گرفت؛ و او به خاطر تعلیمی که ما به او دادیم علم فراوانی داشت؛ ولی بیشتر مردم نمی دانند (68)

هنگامی که [برادران] بر یوسف وارد شدند برادرش را نزد خود جای داد و گفت: من برادر تو هستم از آن چه آن ها انجام می دادند غمگین مباش». (69)

ص: 113

1- على بن إبراهيم فَخَرَجُوا وَ خَرَجَ مَعَهُمْ بِنْيَامِينُ وَ كَانَ لَا يُؤَاكِلُهُمْ وَ لَا يُجَالِسُهُمْ وَ لَا يُكَلِّمُهُمْ فَلَمَّا وَافَوْا مِصْرَ دَخَلُوا عَلَى يُوسُفَ الهِ وَسَلَّمُوا فَنَظَرَ يُوسُفَ إِلَى أَخِيهِ فَعَرَفَهُ فَجَلَسَ مِنْهُمْ بِالْبَعِيدِ فَقَالَ يُوسُف علیه السلام أَنتَ أَخُوهُمْ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَلِمَ لَا تَجْلِسُ مَعَهُمْ قَالَ لِأَنَّهُمْ أَخْرَجُوا أَخِي مِنْ أبي وَ أمِّى ثُمَّ رَجَعُوا وَلَمْ يَرُدُّوهُ وَ زَعَمُوا أَنَّ الذِّنْبَ أَكَلَهُ فآلَيْتُ عَلَى نَفْسِي أَنْ لَا أَجْتَمِعَ مَعَهُمْ عَلَى أَمْرٍ مَا دُمْتُ حَيّاً قَالَ فَهَلْ تَزَوَّجْتَ قَالَ بَلَى قَالَ فَوُلِدَ لَكَ وَلَدٌ قَالَ بَلَى قَالَ كَمْ وَلِدَ لَكَ قَالَ ثَلَاثَةُ بَنِينَ قَالَ فَمَا سَمَّيْتَهُمْ قَالَ سَمَّيْتُ وَاحِداً مِنْهُمُ الذَّنْبَ وَ وَاحِداً الْقَمِيصَ وَ وَاحِداً الدَّمَ قَالَ وَكَيْفَ اخْتَرْتَ هَذِهِ الْأَسْمَاءَ قَالَ لِئَلَّا أَنْسَى أَخِي كُلَّمَا دَعَوْتُ وَاحِداً مِنْ وُلْدِى ذَكَرْتُ أَخِي قَالَ يُوسُفُ علیه السلام لَهُمْ اخْرُجُوا وَ حَبَسَ بنْيَامِينَ فَلَمَّا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِهِ قَالَ يُوسُفُ علیه السلام لِأَخِيهِ أَنَا أَخُوكَ يُوسُفُ علیه السلام فَلَا تَبْتَئِس بما كانُوا يَعْمَلُونَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَنَا أَحِبُّ أَنْ تَكُونَ عِنْدِي فَقَالَ لَا يَدَعُونِي إِخْوَتِي فَإِنَّ أَبِي قَدْ أَخَذَ عَلَيْهِمْ عَهْدَ اللَّهِ وَ مِيثَاقَهُ أَنْ يَرُدُّونِي إِلَيْهِ قَالَ فَأَنَا أَحْتَالُ بِحِيلَة فَلَا تُنْكِرْ إِذَا رَأَيْتَ شَيْئاً وَ لَا تُخْبِرْهُمْ فَقَالَ لَا﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ قَد كَانَ هَيَّا لَهُم طَعَاماً. فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ، قَالَ لِيَجْلِسْ كُلُّ بَنِي أُمِّ عَلَى مَائِدَة فَجَلَسُوا وَ بَقِيَ بِنْيَامِينُ قَائِماً فَقَالَ لَهُ يُوسُفُ مَا لَكَ لَمْ تَجْلِسَ فَقَالَ لَيْسَ لِي فِيهِمْ ابْنُ أَمِّ فَقَالَ لَهُ يُوسُفُ فَمَا كَانَ لَكَ ابْنُ أُمِّ فَقَالَ بِنْيَامِينُ بَلَى وَلَكِنْ زَعَمَ هَؤُلَاءِ أَنَّ الذَّتْبَ أَكَلَهُ قَالَ فَمَا بَلَغَ مِنْ حُزْنِكَ عَلَيْهِ قَالَ وُلِدَ لِي اثْنَا عَشَرَ ابْنَا كُلُّهُمْ أَشْتَقُ لَهُمْ اسْمَا مِنْ اسْمِهِ قَالَ يُوسُفُ أَرَاكَ قَدْ عَانَقْتَ النِّسَاءَ وَ شَمَمْتَ الْوَلَدَ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ لَهُ بِنْيَامِينُ إِنَّ لِي أباً صَالِحاً وَ إِنَّهُ قَالَ لِى تَزَوَّجٌ لَعَلَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُخْرِجُ مِنْكَ ذُرِّيَّةً تُنْقِلُ الْأَرْضَ بِالتَّسْبِيحَ فَقَالَ لَهُ يُوسُفُ فَاجْلِسْ عَلَى مَائِدَتِي فَقَالَ إِخْوَتُهُ قَدْ فَضَّلَ اللَّهُ يُوسُفَ وَأَخَاهُ حَتَّى إِنَّ الْمَلِكَ قَدْ أَجْلَسَهُ مَعَهُ عَلَى مَائِدَتِهِ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبَانِ الْأَحْمَر عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ القَالَ: لَمَّا دَخَلَ إِخْوَةٌ يُوسُفَ عَلَيْهِ وَ قَدْ جَاءُوا بِأَخِيهِمْ مَعَهُمْ وَضَعَ لَهُمُ الْمَوَائِدَ قَالَ يَمْتَارُ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْكُمْ مَعَ أَخِيهِ لِأُمِّهِ عَلَى

ص: 114

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- به هر دلیلی آن ها به همراه بنیامین از دیار خود خارج شدند، اما او با آن ها هم کلام نمی شد و با ایشان نشست و برخاست نمی کرد وقتی آن ها بر یوسف علیه السلام وارد شدند و به او سلام کردند، یوسف علیه السلام به برادر مادری خود نظر کرد و او را شناخت و مشاهده کرد که او دور از برادران دیگر می نشیند از او پرسید تو برادر آن ها هستی؟ گفت «آری» پرسید پس چرا از آن ها فاصله می گیری؟ گفت چون آن ها برادر مرا از پدر و مادرم جدا کردند و سپس بازگشتند و ادعا کردند که گرگ او را خورده است بنابراین از آن به بعد من بر خود مقرر کرده ام که تا وقتی زنده ام در کنار آن ها و با آن ها جمع نشوم یوسف علیه السلام گفت: «آیا ازدواج کرده ای و فرزندی داری؟ گفت: «آری من صاحب سه پسر هستم که نام یکی را گرگ نام دیگری را پیراهن و نام سومی را خون گذاشته ام»، یوسف علیه السلام گفت: این اسامی را از کجا آورده ای؟ او گفت به این جهت این اسامی را بر پسران خود نهاده ام که هرگز برادرم را فراموش نکنم و هربار که یکی از آن ها را صدا می زنم به یاد برادرم می افتم. آن وقت يوسف علیه السلام سایر برادران را بیرون کرد و فقط بنیامین را نگه داشت و آن گاه به او گفت: «من برادر تو یوسف هستم پس از هرچه پیش می آید نگران نشو من دوست دارم که تو را نزد خود نگاه دارم بنیامین گفت: «آن ها هرگز مرا نزد تو نمی گذارند چون پدرمان از آن ها پیمان محکم گرفته است که مرا نزد او بازگردانند»، یوسف علیه السلام گفت: «من حیله ای اندیشیده ام که تو را در جریان آن قرار می دهم ولی تو چیزی به آن ها نگو

2- امام صادق علیه السلام- يوسف علیه السلام برای برادرانش غذایی فراهم کرد وقتی آنان در نزد او حاضر شدند، یوسف علیه السلام گفت: کسانی که از طرف مادری با هم ،برادرند بر سر یک سفره بنشینند». امام فرمود: پس همه نشستند و فقط ،بنیامین سر پا ایستاده بود یوسف به او گفت: «تو چرا نمی نشینی»؟ بنیامین جواب داد: «شما گفتید آنان که از طرف مادر با هم برادرند سر یک سفره بنشینند و من در میان آنان برادری از طرف مادر ندارم یوسف گفت: «تو از طرف مادر برادری نداشته ای بنیامین به او گفت «چرا» یوسف گفت: چه به سرش آمده است؟ بنیامین گفت اینان) می پندارند که گرگ او را خورده است یوسف علیه السلام ز بنیامین پرسید: «تا چه اندازه از فقدان برادرت ناراحت هستی»؟ بنیامین گفت: صاحب» یازده پسر شده ام و نام تک تک آنان را از نام یوسف گرفته ام یوسف به او گفت ولی می بینم که زنان را در آغوش کشیده و صاحب فرزندان زیادی شده ای بنیامین پاسخ داد پدری» صالح و نیکوکار دارم که به من گفت: ازدواج کن و همسر گزین که امید است خداوند متعال فرزندانی به تو بدهد که با تنزیه و تسبیح خدای متعال زمین را پر کنند یوسف علیه السلام به بنیامین گفت: «بیا و با من بر سر سفره بنشین برادران یوسف علیه السلام گفتند: «خداوند یوسف و برادرش را برتری داده است؛ نگاه کنید حتی شاه مصر نیز بنیامین را بر سر سفره ی خود نشاند.

3- امام صادق علیه السلام- ابان احمر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود وقتی برادران یوسف علیه السلام نزد او آمدند و بنیامین نیز آنان را همراهی می کرد یوسف علیه السلام برای آنان سفره ی غذا تدارک دیده و گفت: هر دو نفر از شما که مادرتان یکی است با هم سر یک سفره بنشیند. همگی چنان کردند و

ص: 115

الْخِوَانِ فَجَلَسُوا وَ بَقِيَ أَخُوهُ قَائِماً فَقَالَ لَهُ مَا لَكَ لَا تَجْلِسُ مَعَ إِخْوَتِكَ قَالَ لَيْسَ لِي مِنْهُمْ أَخُ مِنْ أُمِّي قَالَ فَلَكَ أَخُ مِنْ أُمِّكَ زَعَمَ هَؤُلَاءِ أَنَّ الذِّئْبَ أَكَلَهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَاقْعُدْ وَ كُلِّ معی قَالَ فَتَرَكَ إِخْوَتُهُ الْأَكْلَ قَالُوا إِنَّا نُرِيدُ أَمْراً وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يَرْفَعَ وَلَدَ يَامِينَ عَلَيْنَا ثُمَّ قَالَ حِينَ فَرَغُوا مِنْ جِهَازِهِمْ أَمَرَ أَنْ يَضَعَ الصَّاعَ فِي رَحْلٍ أَخِيهِ فَلَمَّا فَصَلُوا نَادَى منَادٍ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لسارِقُونَ قَالَ فَرَجَعُوا فَقَالُوا ما ذا تَفْقِدُونَ قَالُوا نَفْقِدُ صُواعَ المَلِكِ إِلَى قَوْلِهِ جَزاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَ جَزاؤُهُ يَعْنُونَ السُّنَّةَ الَّتِى تَجْرِي فِيهِمْ أَنْ يَحْبِسَهُ فَبَدَاً بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِنْ وِعاءِ أَخِيهِ [ف] قالُوا إِنْ یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السَّقَايَةَ في رَحْل أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنُ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ﴾. (70)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَلَمَّا جَهَزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ وَ أَعْطَاهُمْ وَ أَحْسَنَ إِلَيْهِمْ قَالَ لِبَعْضٍ قُوَامِهِ اجْعَلُوا هَذَا الصَّاعَ فِي رَحْلِ هَذَا وَ كَانَ الصَّاعُ الَّذِي يَكِيلُونَ بِهِ مِنْ ذَهَبِ فَجَعَلُوهُ فِي رَحْلِهِ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَقِفُوا عَلَيْهِ إِخْوَتُهُ فَلَمَّا ارْتَحَلُوا بَعَثَ إِلَيْهِمْ يُوسُف علیه السلام وَ حَبَسَهُمْ ثُمَّ أَمَرَ مُنَادِياً يُنَادِي أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لسارِقُونَ﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا دَخَلَ إِخْوَةٌ يُوسُف علیه السلام عَلَيْهِ وَقَدْ جَاءُوا بِأَخِيهِمْ مَعَهُمْ وَضَعَ لَهُمُ الْمَوَائِدَ قَالَ يَمْتَارُ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْكُمْ مَعَ أَخِيهِ لِأُمِّهِ عَلَى الْخِوَانِ فَجَلَسُوا وَ بَقِيَ أَخُوهُ قَائِمَا فَقَالَ لَهُ مَا لَكَ لَا تَجْلِسُ مَعَ إِخْوَتِكَ قَالَ لَيْسَ لِي مِنْهُمْ أَخُ مِنْ أُمِّي قَالَ فَلَكَ أَخٌ مِنْ أُمِّكَ زَعَمَ هَؤُلَاءِ أَنَّ الذَّتْبَ أَكَلَهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَاقْعُدْ وَكُلْ مَعِي قَالَ فَتَرَكَ إِخْوَتُهُ الْأَكْلَ قَالُوا إِنَّا نُرِيدُ أَمْراً وَ يَأْبَى الله إِنَّا أَنْ يَرْفَعَ وَلَدَ يَامِينَ عَلَيْنَا ثُمَّ قَالَ حِين فرغوا مِنْ جَهَازِهِمْ أَمَرَ أَنْ يَضَعَ الصَّاعَ فِي رَحْل

ص: 116

برادرش بنیامین تنها ماند. یوسف علیه السلام به او گفت: «تو چرا با یکی از برادران بر سر یک سفره نمی نشینی؟ بنیامین گفت: در میان آنان هیچ کدام از طرف مادر برادر من نیست». يوسف علیه السلام پرسید: «آیا تو از طرف مادر، برادری داری که این جماعت برآنند که گرگ او را خورده است؟ گفت «آری». یوسف گفت بنشین و با من غذا بخور برادران چون این صحنه را دیدند، از خوردن دست کشیدند و گفتند ما دنبال سربلندی و عزت خود هستیم اما خواست خدا چیزی دیگری است گویا خداوند فقط می خواهد پسران یامین را در مرتبه ای بالاتر از ما قرار دهد. وقتی آماده ی رفتن به دیار خود شدند و بارهایشان بسته شد یوسف علیه السلام فرمان داد که پیمانه را در بار بنیامین بگذارند. وقتی کاروان برادران یوسف علیه السلام ز آن دیار رفتند منادی یوسف بانگ برآورد که؛ ای اهل قافله، شما دزد هستید. (یوسف /70) وقتی آنان متوجه صدا شدند برگشتند و گفتند چه چیز گم کرده اید؟، گفتند: «جام مخصوص پادشاه را و هر کس آن را بیاورد یکبار شتر [غله] به او داده می شود؛ و من ضامن این پاداش] هستم» گفتند به خدا سوگند شما می دانید ما نیامده ایم که در این سرزمین فساد کنیم؛ و ما هیچگاه دزد نبوده ایم» آن ها گفتند: «اگر دروغگو باشید کیفرش چیست؟ گفتند: «هرکس [آن جام در بار او پیدا شود، خودش کیفر آن خواهد بود» (یوسف 75 -70) مقصودشان، همان قانونی بوده که در میان خود آن ها اجرا می شده است؛ یعنی اگر شیء دزدیده شده را نزد هرکس پیدا می کردند، او را به زندان می انداختند پیش از بار برادر به بار آن ها پرداخت آن گاه از بار برادرش بیرونش آورد. (یوسف/76) برادران] گفتند: «اگر او [بنیامین] دزدی کند [جای تعجب نیست برادرش (یوسف) نیز قبل از او دزدی کرد». (یوسف/77).

و هنگامی که [مأمور یوسف] بارهای آن ها را بست جام آبخوری [گران قیمت] پادشاه را در بار برادرش گذاشت؛ سپس کسی صدا زد: «ای اهل قافله! شما سارقید». (70)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- کاروان فرزندان یعقوب آمادهی حرکت بود که یوسف علیه السلام به یکی از خواجگان خویش دستور داد تا پیمانه ی غله ی پادشاهی را که از جنس طلا بود پنهانی در میان اثاثیه ی بنیامین جا دهد لحظه ای که فرزندان یعقوب قصد خروج از نزد یوسف علیه السلام را داشتند فریاد کسی را شنیدند که می گفت: «ای کاروانیان شما متهم به سرقت هستید، أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسارِقُون».

2- امام صادق علیه السلام- هنگامی که برادران یوسف به همراه بنیامین بر او وارد شدند يوسف علیه السلام برایشان سفره های غذا گستراند و گفت: هر کدام از شما با برادر مادری خود بر سر سفره بنشیند و هم غذا شود. آن ها نیز چنین کردند ولی بنیامین همچنان ایستاده بود یوسف به او گفت: «چرا تو با برادرانت نمی نشینی؟ در جواب گفت: من در میان این ها برادر مادری ندارم یوسف علیه السلام گفت: «تو برادری مادری داری که این ها گمان می کنند گرگ او را خورده است؟ گفت: «آری»! یوسف علیه السلام گفت: بنشین و با من هم غذا شو در این هنگام ،برادران دست از خوردن کشیده و گفتند: «ما به دنبال رسیدن به خواسته ی خود سروری و جانشینی بعد از یعقوب هستیم ولی خدا اراده کرده است که فرزند «بنیامین» [نام مادر یوسف و بنیامین که البته نام اصلی اش «راحیل» بوده» را بر ما برتری دهد».

ص: 117

أَخِيهِ فَلَمَّا فَصَلُوا نَادَى مُنَادٍ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ قَالَ فَرَجَعُوا فَقَالُوا مَا ذَا تَفْقِدُونَ قالُوا نَفْقِدُ صُواعَ المَلِكِ إِلَى قَوْلِهِ جَزاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَ جَزاؤُهُ يَعْنُونَ السُّنَّةَ الَّتِي تَجْرِي فِيهِمْ أَنْ يَحْبِسَهُ فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَها مِنْ وِعاءِ أَخِيهِ فَقَالُوا إِنْ يَسْرِقُ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ من قبل﴾ (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَسَن علیه السلام صَّيْقَلَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ الله علیه السلام إِنَّا قَدْ رُوِّينَا عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلَ يُوسُفَ علیه السلام أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا سَرَقُوا وَ مَا كَذَبَ وَ قَالَ إِبْرَاهِيمُ صلی الله علیه و آله بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هذا فَسْتَلُوهُمْ إِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ فَقَالَ وَاللهِ مَا فَعَلُوا وَمَا كَذَبَ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا عِنْدَكُمْ فِيهَا يَا صَيْقَلُ قَالَ فَقُلْتُ مَا عِنْدَنَا فِيهَا إِنَّا التَّسْلِيمُ قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ أَحَبَّ اثْنَيْنِ وَ أَبْغَضَ اثْنَيْنِ أَحَبَّ الْخَطَرَ فِيمَا بَيْنَ الصَّفَّيْنِ وَأَحَبَّ الْكَذِبَ فِي الْإِصْلَاح وَأَبْغَضَ الْخَطَرَ الطَّرْقَاتِ وَ أَبْغَضَ الْكَذِبَ فِي غَيْرِ الْإِصْلَاحِ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ إِنَّمَا قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا إِرَادَةَ

الْإِصْلَاح وَ دَلَالَةَ عَلَى أَنَّهُمْ لَا يَفْعَلُونَ وَ قَالَ يُوسُفُ علیه السلام إِرَادَةَ الْإِصْلَاح﴾. (2)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: لَا كَذَبَ عَلَى مُصْلِح ثُمَّ تَلَا أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ ثُمَّ قَالَ وَاللَّهِ مَا سَرَقُوا وَ مَا كَذَب﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿الْكَلَامُ ثَلَاثَةُ: صِدْقُ، وَ كَذِبُ، وَإِصْلَاحُ بَيْنَ النَّاسِ﴾. (4)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ صَالِح بن سَعِيدِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابَنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ عَنْ قَوْل الله عَزَّوَجَلَّ في يوسف علیه السلام أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ قَالَ إِنَّهُمْ سَرَقُوا يُوسُفَ علیه السلام مِنْ أَبِيهِ أَلَا تَرَى أَنَّهُ قَالَ لَهُمْ حِينَ قَالُوا ما ذا تَفْقِدُونَ قالُوا تَفْقِدُ صُواعَ المَلِكِ وَلَمْ يَقُولُوا سَرَقْتُمْ صُوَاعَ الْمَلِكِ إِنَّمَا عَلَى أَنَّكُمْ سَرَقْتُمْ يُوسُفَ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ﴾. (5)

ص: 118

هنگامی که مأموران بارهای آنان را بستند یوسف دستور داد پیمانه را در بار بنیامین قرار دهند؛ چون برادران به راه افتادند کسی صدا زد ای اهل قافله شما سارقید برادران برگشته و گفتند: چه چیز گم کرده اید؟ (یوسف /71) پیمانه پادشاه را و هرکس آن را بیاورد یکبار شتر (غله) به او داده می شود و من ضامن این پاداش هستم» گفتند به خدا سوگند شما می دانید ما نیامده ایم که در این سرزمین فساد کنیم و ما [هرگز] درد نبوده ایم» آن ها گفتند: اگر دروغگو باشید، کیفرش چیست؟ گفتند: «هرکس [آن پیمانه] در بار او پیدا شود، خودش کیفر آن خواهد بود. (یوسف/72-75) مراد آن ها شیوه ای بود که در میان خودشان معمول بود یعنی یوسف ، می تواند دزد را نزد خود نگهدارد در این هنگام [یوسف] قبل از بار برادرش به کاوش بارهای آن ها پرداخت (یوسف/76) [در این هنگام برادران] گفتند اگر او بنیامین دزدی کند جای تعجب نیست برادرش (یوسف) نیز قبل از او دزدی کرد. (یوسف/77).

و

امام صادق علیه السلام- حسن بن صیقل گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم از امام باقر علیه السلام درباره ی جمله ای که یوسف در این آیه که گفته: ﴿أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ﴾ روایت شده است که امام علیه السلام فرمود: به خداوند قسم که آنان دزدی نکرده بودند و یوسف هم دروغ نگفت. و ابراهیم علیه السلام [هم] گفته است بلکه بزرگترینشان چنین کرده است. اگر سخن می گویند از آن ها بپرسید. (انبیاء/63) که امام باقر علیه السلام فرموده است به خدا قسم آن بت ها چنان نکرده بودند و ابراهیم علیه السلام هم دروغ نگفته بود امام صادق علیه السلام در توضیح آن فرمود: ای صیقل نظر شما چیست؟ عرض کردم: «ما جز تسلیم پذیرش به رأی شما در این باره هیچ نظر و دیدگاهی نداریم امام صادق علیه السلام فرمود: «خداوند دو چیز را می پسندد و از دو چیز بیزار است: خرامیدن و خودپسندانه راه رفتن در میان دو لشکر دروغ مصلحت آمیز را هم دوست دارد؛ اما خرامیدن در کوچه و بازار و بین مردم را نمی پسندد و از دروغی که برای مصلحت نباشد بیزار است. وقتی حضرت ابراهیم این آیه ی؛ بلکه این کار را بزرگشان کرده است. (انبیاء/63) را فرمود تنها قصد اصلاح داشت به این دلیل که بت ها نمی توانستند کاری انجام دهند؛ یوسف هم به قصد اصلاح، چنین گفت.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود اصلاح گر هیچ وقت دروغگو نیست. سپس آيه ﴿أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ﴾ را تلاوت کرده و فرمود: «به خدا قسم آنان دزدی نکردند و یوسف هم دروغ نگفت».

5- امام صادق علیه السلام- سخن بر سه گونه است؛ راست، دروغ و یا اصلاح بین مردم.

6- امام صادق علیه السلام- صالح بن سعید از مردی از شیعیان ما نقل می کند که از امام صادق علیه السلام و در مورد آیه: ﴿أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ﴾ در سوره یوسف را از امام صادق علیه السلام پرسیدم. امام فرمود: «آنان یوسف را از پدر دزدیدند مگر ندیدی وقتی کاروانیان و برادران یوسف علیه السلام با صدای منادی برگشته و به سوی او روی آوردند و از منادی پرسیدند ماذا تَفْقِدُونَ آنان گفتند: نَفْقِدُ صُواعَ المَلِكِ و نگفتند: شما کاروانیان دزد هستید. بنابراین در این جا نیز مقصود، این است که شما یوسف علیه السلام را از پدرش دزدیدید.

ص: 119

7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام التَّقِيَّةُ مِنْ دِينِ اللَّهِ قُلْتُ مِنْ دِينِ اللَّهِ قَالَ إِي وَ اللَّهِ مِنْ دِينِ اللَّهِ وَلَقَدْ قَالَ اللَّهِ وَلَقَدْ قَالَ يُوسُفَ علیه السلام أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسارِقُونَ وَ اللَّهِ مَا كَانُوا سَرَقُوا شَيْئًا﴾. (1)

8- الباقر علیه السلام- ﴿لَا خَيْرَ فِيمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ وَلَقَدْ قَالَ يُوسُفُ علیه السلام أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ وَ مَا سَرَقُوا﴾. (2)

9- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير قَالَ: قِيلَ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام وَ أَنَا عِنْدَهُ إِنَّ سَالِمَ بْنَ أَبِي حَفْصَةَ وَ أَصْحَابَهُ يَرُوُونَ عَنْكَ أَنَّكَ تَكَلَّمُ عَلَى سَبْعِينَ وَجْهَا لَكَ مِنْهَا الْمَخْرَجُ فَقَالَ مَا يُرِيدُ سَالِمُ مِنِّى أَيُرِيدُ أَنْ أجِيءَ بِالْمَلَائِكَةِ وَ اللَّهِ مَا جَاءَتْ بِهَذَا النَّبِيُّونَ وَ لَقَدْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ الةِ إِنِّي سَقِيمٌ وَ مَا كَانَ سَقِيماً وَ مَا كَذَبَ وَ لَقَدْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ اللَّهُ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذا وَ مَا فَعَلَهُ وَ مَا كَذَبَ وَ لَقَدْ قَالَ يُوسُفُ علیه السلام وَلَقَدْ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسارِقُونَ وَ اللَّهِ مَا كَانُوا سَارِقِينَ وَ مَا كَذَبَ﴾. (3)

10- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أَيَّتُهَا الْعِيرُ مَعْنَاهُ يَا أَهْلَ الْعِير﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿قالُوا وَ أَقْبَلُوا عَلَيْهِمْ ما ذَا تَفْقِدُونَ﴾. (71)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَقَالَ إِخْوَةُ يُوسُف علیه السلام ماذا تَفْقِدُون﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿قالُوا نَفْقِدُ صُواعَ المَلِكِ وَ لَمَنْ جَاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِيرِ وَ أَنَا بِهِ زَعِيمٌ﴾. (72)

قوله تعالى: ﴿قَالُوا تَاللهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَا جِئْنَا لِتُفْسِدَ فِي الْأَرْضِ وَمَا كُنَّا سَارِقِينَ﴾. (73)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْن أَبي حَمْزَةَ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ صُواعَ الْمَلِكِ قَالَ كَانَ قَدَحاً مِنْ ذَهَب وَ قَالَ كَانَ صُوَاعَ يُوسُفَ إِذْ كِيْلَ به قَالَ: لَعَنَ اللَّهُ الْخَوَانَ لَا تَخُونُوا بِهِ بصَوْتِ حَسَن﴾. (6)

ص: 120

7- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید امام صادق علیه السلام فرمود تقیه، جزئی از دین خداست». عرض کردم: «جزئی از دین خداست؟ امام فرمود: «آری» به خدا قسم! جزئی از دین خداست؛ یوسف علیه السلام گفته است: أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ سپس فرمود به خدا قسم چیزی را ندزدیده بودند».

8- امام باقر علیه السلام- آن کس که تقیّه ندارد هیچ خیر و برکتی در او نیست این یوسف علیه السلام است که فرموده أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ در حالی که آنان چیزی را ندزدیده بودند.

9- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: سالم بن حفصه از شما روایت می کند که شما به هفتادگونه سخن می گویید و می توانید از همه ی آن ها روزنه ای پیدا کنید و بیرون آیید». امام علیه السلام فرمود: «سالم» چه توقعی از من دارد؟ مثل این که می خواهد برای صدق ادعایم فرشته ها را به زمین بیاورم؛ به خدا قسم پیامبران نیز در اثبات خود فرشتگان را به گواهی نیاورده اند. حضرت ابراهیم فرمود من بیمارم و با شما به مراسم جشن نمی آیم (صافات/89). و به خدا قسم مريض نبود اما دروغ هم نگفت؛ همو فرمود: بلکه بزرگ ترینشان چنین کرده است. (انبیاء/63). و این بت بزرگ نبود که آن بلا را بر سر بت ها درآورد با این وصف ابراهيم علیه السلام دروغ نگفت. یوسف علیه السلام گفت: أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ به خدا سوگند که آن ها چیزی ندزدیده بودند و يوسف علیه السلام هم دروغ نگفت.

10- على بن ابراهيم رحم الله علیه- أَيَّتُهَا الْعِيرُ یعنی ای اهل کاروان!

[برادران یوسف] رو به سوی آن ها کردند و گفتند چه چیز گم کرده اید؟ (71)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- برادران یوسف گفتند: «چه چیز گم کرده اید؟

گفتند: «جام مخصوص پادشاه را و هرکس آن را بیاورد یکبار شتر [غله] به او داده می شود؛ و من ضامن این [پاداش] هستم». (72)

گفتند: به خدا سوگند شما می دانید ما نیامده ایم که در این سرزمین فساد کنیم؛ و ما هیچ گاه درد نبوده ایم! (73)

1- امام صادق علیه السلام- محمد بن ابی حمزه از کسی که از امام صادق علیه السلام ذکر کرده، نقل می کند که امام علیه السلام در توضیح عبارت صُوَاعَ المَلِكِ فرمود: «صُوَاعَ پیاله ای طلایی» بود. وقتی یوسف علیه السلام چیزی را با آن وزن و پیمانه می کرد با صدایی رسا و خوب می گفت خداوند، خیانتکاران را لعنت کند با پیمانه به بندگان خدا خیانت نکنید.

ص: 121

2- الباقر علیه السلام- ﴿صُواعَ الْمَلِكِ طَاسَهُ الَّذِي يَشْرَبُ فِيهِ﴾. (1)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَقَالَ إِخْوَةُ يُوسُف علیه السلام ما ذا تَفْقِدُونَ قالُوا نَفْقِدُ صُواعَ الْمَلِكِ وَ لَمَنْ جَاءَ بِهِ حمل بَعِيرِ وَ أَنَا بِهِ زَعِيمٌ أَي كَفيل﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قَالُوا فَقَا جَزَاؤُهُ إِنْ كُنتُمْ كَاذِبِينَ﴾ (74)

قوله تعالى: ﴿قالُوا جَزاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَ جَزَاؤُهُ كَذلِكَ نَجْزِي الظَّالِمينَ﴾ (75)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قالُوا جَزاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَخُذْهُ فَاحْبِسْهِ فَهُوَ جَزَاؤُهُ كَذلِكَ نَجْزِي الظَّالمين﴾. (3)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿و كان الرسم فِيهِمْ وَالْحُكْمَ أَنَّ السَّارِقَ يُشرَقُ وَ لَا يُقْطَعُ قَالُوا فَما جَزاؤُهُ إِنْ كُنتُمْ كاذِبِينَ قالُوا جَزاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَجَزاؤُهُ كَذلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِنْ وِعاءِ أَخِيهِ كَذلِكَ كِدنا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ في دينِ المَلِكِ إِلا أَنْ يَشَاءَ اللهُ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ وَ فَوْقَ كُلَّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ﴾. (76)

2- امام باقر علیه السلام- مقصود از صُوَاعَ المَلِكِ جامی بود که با آن می نوشید.

3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- برادران یوسف علیه السلام گفتند: ماذا تَفْقِدُون قالُوا نَفْقِدُ صُواعَ المَلِكِ وَ لَمَنْ جَاءَ بِهِ حِملُ بَعِيرٍ وَ أَنَا بِهِ زَعِیمُ یعنی من پرداخت این جایزه را] ضمانت می کنم.

آن ها گفتند: «اگر دروغگو باشید کیفرش چیست»؟ (74)

گفتند: «هرکس [آن جام] دربار او پیدا شود خودش کیفر آن خواهد بود؛ [و به خاطر این کار برده ی شما خواهد شد]؛ ما این گونه ستمکاران را کیفر می دهیم (75)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- قالُوا جَزاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ او را بگیر و نزد خود [نگهدار و] حبس کن! فَهُوَ جَزَاؤُهُ كَذلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ.

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- قانون در نزد آن ها این بود که دزد را بنده کنند نه این که دستش را ببرند. قالُوا فَما جَزاؤُهُ إِنْ كُنتُمْ كَاذِبِينَ. قَالُوا جَزاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَ جَزَاؤُهُ كَذِلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ.

در این هنگام [یوسف] قبل از بار برادرش به کاوش بارهای آن ها (سایر برادرانش) پرداخت؛ سپس آن را از بار برادرش (بنیامین) بیرون آورد؛ این گونه راه چاره را به یوسف یاد دادیم او هرگز نمی توانست برادرش را مطابق آیین پادشاه [مصر] بگیرد مگر آن که خدا بخواهد [و راه چاره را به او بیاموزد]. درجات هر کس را بخواهیم بالا می بریم؛ و برتر از هر صاحب علمی عالمی است [و از همه برتر خداست]. (76)

الَّتِي تَجْرِى فِيهِمْ فَلِذَلِكَ قَالَ إِخْوَةُ يُوسُف علیه السلام إِنْ يَسْرِقُ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ فَأَسَرَّها يُوسُفُ فِي نَفْسِهِ وَلَوْ يُبْدِها لَهُمْ﴾. (1)

2- الرّضا علیه السلام كَانَتْ لِإِسْحَاقَ النَّبِيِّ المِنْطَقَةُ تَتَوَارَثُهَا الْأَنْبِيَاءُ الْأَكَابِرُ وَكَانَتْ عِنْدَ عَمَّة يُوسُفَ الوَكَانَ يُوسُف علیه السلام عِنْدَهَا وَكَانَتْ تُحِبُّهُ فَبَعَثَ إِلَيْهَا أَبُوهُ ابْعَثِيهِ إِلَيَّ وَ أَرْدُّهُ إِلَيْكَ فَبَعَثَتْ إِلَيْهِ دَعْهُ عِنْدِئَ اللَّيْلَةَ أَشُمَّهُ ثُمَّ أَرْسِلَهُ إِلَيْكَ غَدَاةَ قَالَ فَلَمَّا أَصْبَحَتْ أخَذَتِ الْمِنْطَقَةَ فَشَدَّتْهَا فِي وَسَطِهِ تَحْتَ الشَّيَابِ وَ بَعَثَتْ بهِ إِلَى أَبِيهِ فَلَمَّا خَرَجَ مِنْ عِنْدِهَا طَلَبَتِ الْمِنْطَقَةَ فَوَجَدَتْ عَلَيْهِ وَكَانَ إِذَا سَرَقَ أَحَدٌ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ دُفِعَ إِلَى صَاحِب السَّرقَة فَكَانَ عَبْدَهُ﴾. (2)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَلَمَّا أُخْرِجَ لِيُوسُفَ الصَّاعُ مِنْ رَحْلِ أَخِيهِ قَالَ إِخْوَتُهُ إِنْ يَسْرِقُ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ يَعْنُونَ بِهِ يُوسُفَ الفَتَعَافَلَ يُوسُفُ عَنْهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَأَسَرَّها يُوسُفُ فِي نَفْسِهِ وَلَميُبْدِها هُمْ قالَ أَنْتُمْ شَرِّ مَكَانًا وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَصِفُونَ﴾. (3)

4- العسكرى علیه السلام- ﴿عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْجَعْفَرِى قَالَ: سُئِلَ أَبُو مُحَمَّدِ صل الله علیه و آله عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى إِنْ يَسْرِقُ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ وَالسَّائِلُ رَجَلُ مِنْ قُمَّ وَأَنَا حَاضِرُ فَقَالَ مَا سَرَقَ يُوسُفُ إِنَّمَا كَانَ لِيَعْقُوبَ مِنْطَقَةُ وَرَثَهَا مِنْ إِبْرَاهِيمَ وَكَانَتْ تِلْكَ الْمِنْطَقَةُ لَا يَسْرِقُهَا أَحَدٌ إِلَّا اسْتُعْبدَ فَكَانَ إِذَا سَرَقَهَا إِنْسَانُ نَزَلَ جَبْرَائِيلُ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِكَ فَأَخَذَ مِنْهُ وَأَخَذَ عَبْداً وَ إِنَّ الْمِنْطَقَةَ كَانَتْ عِنْدَ سَارَةَ بِنْتِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ وَكَانَتْ سُمِّيَتْ أُمَّ إِسْحَاقَ وَ إِنَّ سَارَةَ أَحَبَّتْ يُوسُفَ وَأَرَادَتْ أَنْ تَتَّخِذَهُ وَلَداً لَهَا وَإِنَّهَا أَخَذَتِ الْمِنْطَقَةَ فَرَبَطَتْهَا عَلَى وَسْطِهِ ثُمَّ سَدَلَتْ عَلَيْهِ سِرْبَالَهُ وَ قَالَتْ لِيَعْقُوبَ إِنَّ الْمِنْطَقَةَ سُرِقَتْ فَأَتَاهُ جَبْرَائِيلُ فَقَالَ يَا يَعْقُوبُ إِنَّ الْمِنْطَقَةَ مَعَ يُوسُفَ وَلَمْ يُخْبِرْهُ بِخَبَر مَا صَنَعَتْ سَارَةُ لِمَا أَرَادَ اللَّهُ فَقَامَ يَعْقُوبُ إِلَى يُوسُفَ فَفَتَشَهُ وَ هُوَ يَوْمَئِذٍ غُلَامُ يَافِعُ وَ اسْتَخْرَجَ الْمِنْطَقَةَ فَقَالَتْ سَارَةُ بِنْتُ إِسْحَاقَ مَتَى سَرَقَهَا يُوسُفُ فَأَنَا أَحَقِّ بِهِ فَقَالَ لَهَا يَعْقُوبُ فَإِنَّهُ عَبْدُكَ عَلَى أَنْ لَا تَبِيعِيهِ وَ

ص: 126

بنیامین را بگردد به سراغ بار برادران رفت، ولی سرانجام آن را از بار برادرش بیرون آورد. از همین روست که برادران یوسف گفتند: إِن يَسْرِقُ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِن قَبْلُ منظورشان دزدیدن کمربند بود. ﴿فَأَسَرَّهَا يُوسُفُ فِي نَفْسِهِ وَلَيُبْدِهَا هُمْ﴾.

2- امام رضا علیه السلام- اسحاق پیامبر صلی الله علیه و آله، کمربندی داشت که از پیامبران و بزرگان به او ارث رسیده بود آن کمربند را عمه ی یوسف نزد خود نگه می داشت روزی یوسف علیه السلام نزد عمه اش- که يوسف علیه السلام را بسیار دوست می داشت- رفته بود و يعقوب علیه السلام کسی را به دنبال يوسف علیه السلام فرستاد که یوسف علیه السلام را نزد پدرش برگردان دوباره او را نزد تو می فرستم عمه ی یوسف علیه السلام به يعقوب علیه السلام پیغام داد که بگذار امشب، یوسف علیه السلام پیش من بماند؛ دوست دارم او را ببویم و فردا صبح او را نزد تو می فرستم صبح روز بعد عمه ی یوسف کمربند را برداشته و به کمر يوسف بست و روی آن نیز پیراهنی بر تن یوسف علیه السلام پوشانید و یوسف علیه السلام را نزد پدرش فرستاد، سپس گفت: کمربندش به سرقت رفته است دیدند کمربند بر تن یوسف علیه السلام است؛ و در آن زمان رسم چنین بود که هروقت کسی چیزی می دزدید آن شخص به عنوان گروگان به صاحب شیء مسروقه داده می شد بنابراین عمه، یوسف علیه السلام را گرفت و نزد خود نگه داشت.

3- علیّ بن ابراهیم رحمه الله علیه- زمانی که یوسف علیه السلام پیمانه را از بار بنیامین خارج کرد، برادران گفتند: «اگر او سرقت کرده است عجیب نیست چون برادر او نیز دزد بود و منظورشان حضرت يوسف علیه السلام بود، اما یوسف پنهان نمود همچنان که خدای متعال می فرماید: ﴿فَأَسَرَّها يُوسُفُ فِي نَفْسِهِ وَلَمَّيُبْدِها هُمْ قالَ أَنْتُمْ شَرِّ مَكَانًا وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَصِفُونَ﴾.

4- امام عسکری علیه السلام- داود بن قاسم جعفری می گوید در حضور من مردی از اهالی قم از امام عسکری علیه السلام درباره تفسير آيه إِنْ يَسْرِقُ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْل پرسید و حضرت پاسخ داد: يوسف علیه السلام دزدی نکرد، بلکه یعقوب کمربندی داشت که آن را از ابراهیم علیه السلام به ارث برده بود. هر کس آن کمربند را می دزدید به بندگی گرفته می شد وقتی کسی آن را می دزدید جبرئیل نازل می شد و یعقوب علیه السلام را از هویت آن دزد آگاه می کرد. بدین سان کمربند از او گرفته و خود او به بندگی گرفته می شد آن کمربند نزد ساره دختر اسحاق بن ابراهیم بود و ام اسحاق نام داشت. ساره يوسف علیه السلام را دوست می داشت و می خواست او را به فرزندی بگیرد او کمربند را گرفت و به کمر يوسف علیه السلام .بست سپس پیراهنش را روی آن انداخت و به يعقوب علیه السلام گفت کمربند، دزدیده شده است». جبرئیل نزد یعقوب آمد و گفت ای یعقوب کمربند همراه یوسف علیه السلام است». جبرئیل به دليل مشيت الهى يعقوب علیه السلام را از کار ساره آگاه نساخت یعقوب برخاست و به سوی یوسف علیه السلام رفت و او را مورد بازرسی قرار داد یوسف در آن زمان جوانک بالغی بود. يعقوب علیه السلام کمربند را بیرون آورد. ساره دختر اسحاق گفت: یوسف کی آن را دزدیده است؟ بنابراین من شایسته تر از دیگران به یوسف هستم. يعقوب علیه السلام به ساره گفت: او به شرطی بنده توست که او را نفروشی یا

ص: 127

لَا تَهَبِيهِ قَالَتْ فَأَنَا أَقْبَلُهُ عَلَى أَنْ لَا تَأخُذَهُ مِنِّى وَأَنَا أَعْتِقَهُ السَّاعَةَ فَأَعْطَاهَا فَأَعْتَقَتْهُ فَلِذَلِكَ قَالَ إِخْوَةُ يُوسُفَ إِنْ يَسْرِقُ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ قَالَ أَبُو هَاشِمٍ فَجَعَلْتُ أُجِيلُ هَذَا فِي نَفْسِي أَفَكِّرُ وَ أَتَعَجَّبُ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ مَعَ قُرْب يَعْقُوبَ مِنْ يُوسُفَ وَحُزْن يَعْقُوبَ عَلَيْهِ حَتَّى ابْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ وَ هُوَ كَظِيمُ وَ الْمَسَافَةُ قَرِيبَةٌ فَأَقْبَلَ عَلَيَّ أَبُو مُحَمَّدٍ فَقَالَ يَا أَبَا هَاشِمٍ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِمَّا جَرَى فِي نَفْسِكَ مِنْ ذَلِكَ فَإِنَّ اللَّهَ لَوْ شَاءَ أَنْ يَرْفَعَ السَّنَامَ الْأَعْلَى بَيْنَ يَعْقُوبَ وَ يُوسُفَ حَتَّى كَانَا يَتَرَاءَ أَن فَعَلَ وَلَكِنْ لَهُ أَجَلُ هُوَ بَالِغُهُ وَ مَعْلُومُ يَنْتَهَى إِلَيْهِ مَا كَانَ مِنْ ذَلِكَ فَالْخِيَارُ مِنَ اللَّهِ لِأَوْلِيَائِهِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَبَاً شَيْخاً كَبِيرًا فَخُذْ أَحَدَنا مَكَانَهُ إِنَّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ﴾ (78)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْحُسَيْن بن أبى الْعَلَاءِ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: ذَكَرَ بَنِي يَعْقُوبَ قَالَ كَانُوا إِذَا غَضِبُوا اشْتَدَّ غَضَبُهُمْ حَتَّى تَقْطَرَ جُلُودُهُمْ دَما أَصْفَرَ وَ هُمْ يَقُولُونَ خُذْ أَحَدَنَا مَكَانَهُ يَعْنِي جَزَاءَهُ فَأَخَذَ الَّذِي وَجَدَ الصَّاعَ عِنْدَه﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قال معاذ الله أَنْ نَأْخُذَ إِلا مَنْ وَجَدْنَا مَتَاعَنَا عِنْدَهُ إِنَّا إِذا لظالمونَ﴾. (79)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَلَمَّا رَأَى يُوسُف علیه السلام ذَلِكَ قَالَ مَعَاذَ الله أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنَا مَتَاعَنا عِنْدَهُ وَ لَمْ يَقُلْ إِنَّا مَنْ سَرَقَ مَتَاعَنَا إِنَّا إِذا لَظَالُمونَ﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ اللَّيْنِيُّ قَالَ: ... قال الله: خَلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْأَشْيَاءَ كُلَّهَا لَا مِنْ شَيْءٍ فَكَانَ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَرْضاً طَيِّبَةً ثُمَّ فَجَّرَ مِنْهَا مَاءً عَدْبَاً زَكَالًا فَعَرَضَ عَلَيْهَا وَلَايَتَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَقَبِلَتْهَا فَأَجْرَى ذَلِكَ الْمَاءَ عَلَيْهَا سَبْعَةَ أَيَّامٍ حَتَّى طَبَقَهَا وَ عَمَّهَا ثُمَّ نَضَبَ ذَلِكَ الْمَاءَ عَنْهَا وَأَخَذَ مِنْ صَفْوَة ذَلِكَ الطِّين طيناً فَجَعَلَهُ طِينَ الْأَئِمَّةِ ثُمَّ أَخَذَ تُفْلَ ذَلِكَ الطِّينِ فَخَلَقَ مِنْهُ شِيعَتَنَا... و خَلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَعْدَ ذَلِكَ أَرْضاً سَبَحَةً خَبِيثَةٌ

ص: 128

نبخشی». ساره گفت: «من به شرطی او را می پذیرم که او را از من نگیری و من او را هم اکنون آزاد می کنم. یعقوب علیه السلام یوسف علیه السلام را به ساره داد و او یوسف علیه السلام را آزاد کرد از این رو برادران یوسف علیه السلام گفتند: إِنْ يَسْرِقُ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبلُ ابو هاشم می گوید من این مطلب را در ذهنم می چرخاندم به آن می اندیشیدم و از این امر در شگفت بودم که چگونه یعقوب با این که نزدیک یوسف علیه السلام بود و میانشان فاصله اندکی بود برایش غمگین شد تا این که در حالی که خشم خود را فرو می برد چشمانش از غم و اندوه نابینا شد امام عسکری به من رو کرد و فرمود: ای ابو هاشم به خدا پناه می بریم از آن چه در درون تو جریان دارد اگر خدا می خواست که تپه را میان یعقوب و يوسف علیه السلام حال بر اندازد تا این که یکدیگر را ببینند چنین می کرد اما خداوند در چنین مواردی زمان و مهلت مشخصی تعیین می کند که باید زمانش برسد؛ چرا که گزینش خداوند به اولیائش تعلق می گیرد.

گفتند: «ای عزیز او پدر بسیار پیری دارد [که طاقت دوری او را ندارد]؛ یکی از ما را به جای او بگیر؛ ما تو را از نیکوکاران می بینیم» (78)

1- امام صادق علیه السلام- حسین بن علاء گوید: امام صادق علیه السلام درباره ی پسران یعقوب علیه السلام فرمود: هرگاه آنان خشمگین می شدند خشمشان شدت پیدا می کرد تا این که از پوستشان خون زردرنگی می چکید. آنان گفتند: فَخُذْ أَحَدَنا مَكَانَهُ یعنی تا کیفر او باشیم. اما یوسف همان کسی را که پیمانه را در نزد او یافت گرفت.

گفت: «پناه بر خدا که ما غیر از آن کس که متاع خود را نزد او یافته ایم بگیریم؛ که در آن صورت از ستمکاران خواهیم بود» (79)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- يوسف علیه السلام چون چنین دید که برادران پیشنهاد می می کنند یکی از ما را به جای بنیامین بگیر گفت: قالَ مَعاذَ اللَّه أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنا مَتاعَنا عِنْدَهُ و نگفت کسی که متاع ما را دزدیده است إِنَّا إِذا لَظَالُونَ».

2- امام باقر علیه السلام- ابواسحاق لیثی گوید ... امام فرمود خدا همه چیز را از ناچیز آفریده و از آن چه خدا آفریده زمین پاک است و چشمه های گوارا و زلال از آن روان ،کرده و ولایت ما خاندان را بر آن عرضه داشته و آن آب را هفت روز بر آن روان ساخته تا آن را سراسر فراگرفته و سپس در آن فرورفته و از برگزیده ی آن گل گلی برگرفته و سرشت ائمه را ساخته سپس از ته نشین آن گل برگرفته و از آن شیعیان ما را آفریده است ... خداوند متعال بعد از آن زمین شور و ناپاک و متعفنی را آفرید، آن را شکافت و آبی بدمزه و شور از آن بیرون آورد؛ سپس ولایت ما را بر آن عرضه داشت، ولی نپذیرفت، آن آب را بر زمین برای هفت روز جاری ساخت تا تمام آن را فراگرفت، سپس آب را برد و پس از آن

ص: 129

مُنْتِنَةً ثُمَّ فَجَّرَ مِنْهَا مَاءً أَجَاجاً آسناً مَالِحاً فَعَرَضَ عَلَيْهَا وَلَايَتَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ لَمْ تَقْبَلْهَا فَأَجْرَى ذَلِكَ الْمَاءَ عَلَيْهَا سَبْعَةَ أَيَّامٍ حَتَّى طَبَقَهَا وَ عَمَّهَا ثُمَّ نَضَبَ ذَلِكَ الْمَاءُ عَنْهَا ثُمَّ أَخَذَ مِنْ ذَلِكَ الطِّين فَخَلَقَ مِنْهُ الطَّغَاةَ وَأَئِمَّتَهُمْ ثُمَّ مَرَجَهُ بِتُفْلِ طِينَتِكُمْ ... ثُمَّ خَلَطَ بَيْنَهُمَا فَوَقَعَ مِنْ سِنْحَ الْمُؤْمِن وَ طِيئَتِهِ عَلَى سِنْحَ الْكَافِرِ وَطِينَتِهِ وَ وَقَعَ مِنْ سِنْحَ الْكَافِرِ وَ طِيئَتِهِ عَلَى سِنْحَ الْمُؤْمِن وَ طِينَتِهِ فَمَا رَأَيْتَهُ مِنْ شِيعَتِنَا مِنْ زَنَا أَوْ لِوَاطِ أَوْ تَرْكِ صَلَاةٍ أَوْ صِيَامٍ أَوْ حَجٌ أَوْ جِهَادِ أَوْ خِيَانَة أَوْ كَبِيرَة مِنْ هَذِهِ الْكَبَائِرِ فَهُوَ مِنْ طِينَة النَّاصِبَ وَ عُنْصُرِهِ الَّذِى قَدْ مُرْجَ فِيهِ ... وَ مَا رَأَيْتَ مِنَ النَّاصِبِ وَ مُوَاظَيَتِهِ عَلَى علیه السلام صَّلَاةِ وَالصِّيَامِ وَ الزَّكَاةِ وَالْحَجِّ وَالْجِهَادِ وَ أَبْوَاب الْبرِّ فَهُوَ مِنْ طِينَة الْمُؤْمِن ... فَإِذَا عُرِضَتْ هَذِهِ الْأَعْمَالُ كُلُهَا عَلَى علیه السلام عَزَّوَجَلَّ قَالَ أَنَا عَدْلُ لَا أَجُورُ وَ مُنْصِفُ لَا أَظْلِمُ وَ حَكَمْ لَا أَحِيفُ وَ لَا أَمِيلُ وَ لَا أَشْطُ الْحِقُوا الْأَعْمَالَ السَّيِّئَةَ الَّتِي اجْتَرَحَهَا الْمُؤْمِنُ بِسِنْحَ النَّاصِبِ وَ طِينَتِهِ وَالْحِقُوا الْأَعْمَالَ الْحَسَنَةَ الَّتِي اكْتَسَبَهَا النَّاصِبُ بِسِنْحَ الْمُؤْمِن وَطِينَتِهِ رُدُّوهَا كُلَّهَا إِلَى أَصْلِهَا فَإِنِّي أنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا عَالِمُ السِّرِّ وَ أَخْفَى وَ أَنَا الْمُطَّلِعُ عَلَى قُلُوبِ عِبَادِي لَا أَحِيفُ وَ لَا أَظْلِمْ وَ لَا أَلْزِمُ أَحَداً إِلَّا مَا عَرَفْتُهُ مِنْهُ قَبْلَ أَنْ أَخْلُقَهُ ثُمَّ قَالَ الْبَاقِرُ يَا إِبْرَاهِيمُ اقْرَأْ هَذِهِ

ل الْآيَةَ قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَيَّةُ آيَة قَالَ قَوْلُهُ تَعَالَى قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنا مَتاعَنا عِنْدَهُ إِنَّا إِذا لَظَالُونَ هُوَ فِى الظَّاهِرِ مَا تَفْهَمُونَهُ وَ هُوَ وَ اللَّهِ فِي الْبَاطِن هَذَا بِعَيْنِهِ يَا إبْرَاهِيمُ إِنَّ لِلْقُرْآن ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ مُحْكَماً وَ مُتَشَابِهَا وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا قَالَ كَبِيرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَباكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقاً مِنَ الله وَ مِنْ قَبْلُ ما فَرَّطْتُم في يُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي وَ هُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ﴾ (80)

قوله تعالى: ﴿إِرْجِعُوا إِلى أَبِيكُمْ فَقُولُوا يَا أَبَانَا إِنَّ ابْنَكَ سَرَقَ وَ مَا شَهِدْنَا إِلَّا بما عَلِمْنَا وَمَا كُنَّا لِلْغَيْبِ حافِظين﴾ (81)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَلَمَّا أَيسُوا وَأَرَادُوا الِانْصِرَافَ إِلَى أَبِيهِمْ قَالَ لَهُمْ لَاوَى بْنُ يَعْقُوب أَلرَّتَعْلَمُوا أَنَّ أَباكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقاً مِنَ الله فِي هَذَا وَ مِنْ قَبْلُ ما فَرَّطْتُم

ص: 130

مقداری از گل روی آن زمین را برداشت و از آن طاغیان و پیشوایانشان را آفرید، ... بعد با ته نشین گل شما آن را ممزوج کرد پس از آن آن دو را مخلوط نمود؛ تا از سنخ مؤمن واقع شد و طینت آن را بر سنخ کافر بود و نیز از سنخ کافر واقع شد و طینت آن بر سنخ مؤمن بود پس آن چه از شیعیان ما می بینی از قبیل زنا، لواط، ترک نماز، ترک روزه، ترک حج، ترک ،جهاد خیانت یا کبیره ای از کبائر؛ بدانکه ناشی از طینت و عنصر ناصب است که با طینت مؤمن ممزوج گردیده است ... و آن چه از ناصبی مشاهده می کنی از قبیل مواظبت بر نماز، روزه، زکات، حج، جهاد و کارهای خیر ناشی از طینت مؤمن است که با طینت ناصبی ممزوج شده و طینت مؤمن مقتضی دریافت حسنات و به کارگرفتن اسباب خیر و اجتناب از گناهان می باشد وقتی این اعمال بر حق تبارک و تعالی عرضه شد، فرمود: «من عادل بوده جور و ستم نمی کنم منصف هستم ظلم را روا نمی دارم حاکم بوده در حکم خود جور نکرده و از صواب میل به خطاء ننموده و از حق و واقع دور نمی شوم اعمال زشتی که مؤمن آن را مرتکب شده ملحق به سنخ ناصب و طینتش کنید و اعمال حسنه و پسندیده را که ناصبی کسب نموده به سنخ مؤمن و طینت وی ملحق سازید تمام این افعال را به اصل خود برگردانید، من خداوندی هستم که معبودی غیر از او نیست آگاه به آشکار و نهان هستم من بر دل های بندگانم مطلع هستم، جور و ظلم نکرده احدی را ملزم به فعلی نکرده مگر به آن چه قبل از آفرینشش از او سراغ دارم سپس امام باقر علیه السلام فرمود: ای ابراهیم این آیه را بخوان عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا کدام آیه را بخوانم؟ فرمود: «قالَ مَعاذ الله أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنَا مَتَاعَنَا عِنْدَهُ إِنَّا إِذًا لَظَالُونَ. اين فرموده ی حق تعالی در ظاهر همان معنایی را دارد که از آن می فهمید و به خدا سوگند در باطن عيناً همان است».

هنگامی که [برادران] از او مأیوس شدند به کناری رفتند و با هم به نجوا پرداختند؛ [برادر] بزرگشان گفت: آیا نمی دانید پدرتان از شما پیمان الهی گرفته و پیش از این درباره ی یوسف نیز کوتاهی کردید؟ من از این سرزمین حرکت نمی کنم تا پدرم به من اجازه دهد؛ یا خدا درباره من حکم کند که او بهترین حکم کنندگان است. (80)

شما به سوی پدرتان بازگردید و بگویید پدر [جان] پسرت سرقت کرد؛ و ما جز به آن چه آگاه بودیم گواهی ندادیم و ما از غیب باخبر نبودیم (81)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله علیه- و چون خواستند نزد پدر خویش برگردند لاوی پسر يعقوب علیه السلام به برادران گفت: أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقاً مِنَ الله در این مسئله وَ مِنْ قَبْلُ ما فَرَّطْتُمْ فِي يُوسُفَ شما نزد پدر برگردید، اما من به سوی او باز نمی گردم حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللهُ لِي وَ هُوَ خَيْرُ الحَاكِمِينَ سپس به آنان گفت شما به سوی پدرتان بازگردید و بگویید: «پدر [جان]، پسرت

ص: 131

في يُوسُفَ فَارْجِعُوا أَنتُمْ إلى أبيكُمْ أمَّا أَنَا فَلَا أَرْجِعُ إِلَيْهِ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي وَ هُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ قَالَ لَهُمْ لَاوَى بْنُ يُعْقُوب علیه السلام ارْجِعُوا إِلى أَبِيكُمْ فَقُولُوا يَا أَبَانَا إِنَّ ابْنَكَ سَرَقَ وَ مَا شَهِدْنَا إِلَّا عَلِمْنا وَ مَا كُنَّا لِلْغَيْبِ حَافِظِينَ وَ سُئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيها وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنَا فِيها أَي أَهْلَ الْقَرْيَةِ وَ أَهْلَ الْعِيرِ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ قَالَ فَرَجَعَ إِخْوَةُ يُوسُف علیه السلام هِ إِلَى أَبِيهِمْ وَتَخَلَّفَ يَهُودَا فَدَخَلَ عَلَى يُوسُف علیه السلام وَ كَلَّمَهُ حَتَّى ارْتَفَعَ الْكَلَامُ بَيْنَهُ وَبَيْنَ يُوسُفَ وَ غَضِبَ وَ كَانَتْ عَلَى كَتِفِ يَهُودَا شَعْرَةُ فَقَامَتِ الشَّعْرَةُ فَأَقْبَلَتْ تَقْذِفُ بِالدَّمِ وَكَانَ لَا يَسْكُنُ حَتَّى يَمَسَّهُ بَعْضُ أَوْلَادِ يَعْقُوبَ قَالَ فَكَانَ بَيْنَ يَدَى يُوسُف علیه السلام ةِ ابْنُ لَهُ فِي يَدِهِ رُمَّانَةُ مِنْ ذَهَب يَلْعَبُ بِهَا فَلَمَّا رَأَى يُوسُف أَنَّ يَهُودَا قَدْ غَضِبَ وَ قَامَتِ الشَّعْرَةُ تَقْذِفُ بِالدَّمِ أَخَذَ الرُّمَّانَةَ مِنَ الصَّبِيِّ ثُمَّ دَحْرَجَهَا نَحْوَ يَهُودَا وَ تَبعَهَا الصَّبِيُّ لِيَأْخُذَهَا فَوَقَعَتْ يَدُهُ عَلَى يَدِ يَهُودَا فَذَهَبَ غَضَبُهُ فَارْتَابَ يَهُودَا وَ رَجَعَ الصَّبِيُّ بِالرُّمَّانَة إِلَى يُوسُف علیه السلام قَالَ ثُمَّ ارْتَفَعَ الْكَلَامُ بَيْنَهُمَا حَتَّى غَضِبَ يَهُودَا وَ قَامَتِ الشَّعْرَةُ تَقْذِفُ بالدَّمَ فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ يُوسُف علیه السلام دَحْرَجَ الرُّمَّانَةَ نَحْوَ يَهُودَا وَ تَبِعَهَا الصَّبِيُّ لِيَأْخُذَهَا فَوَقَعَتْ يَدُهُ عَلَى يَهُودَا فَسَكَنَ غَضَبُهُ وَ قَالَ إِنَّ فِي الْبَيْتِ لَمِنْ وَلْدِ يَعْقُوبَ علیه السلام حَتَّى صَنَعَ ذَلِكَ ثَلَاثَ مَرَّات﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا اسْتَيْأَسَ إِخْوَةُ يُوسُف علیه السلام مِنْ أَخِيهِمْ قَالَ لَهُمْ يَهُودَا وَ كَانَ أَكْبَرَهُمْ فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللهُ لِي وَ هُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ قَالَ وَ رَجَعَ إِلَى يُوسُفَ علیه السلام يُكَلِّمُهُ فِي أَخِيهِ فَكَلَّمَهُ حَتَّى ارْتَفَعَ الْكَلَامُ بَيْنَهُمَا حَتَّى غَضِبَ يَهُودَا وَ كَانَ إِذَا غَضِبَ قَامَتْ شَعْرَةٌ في كَتِفِهِ وَ خَرَجَ مِنْهَا الدَّمُ قَالَ وَكَانَ بَيْنَ يَدَى يُوسُفَ ابْنُ لَهُ صَغِيرُ مَعَهُ رُمَّانَةٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ كَانَ الصَّبِيُّ يَلْعَبُ بهَا قَالَ فَأَخَذَهَا يُوسُف علیه السلام مِنَ الصَّبِيِّ فَدَحْرَجَهَا نَحْوَ يَهُودَا قَالَ وَحَبَا الصَّبِيُّ لِيَأْخُذَهَا فَمَسَّ يَهُودَا فَسَكَنَ يَهُودَا ثُمَّ عَادَ إِلَى يُوسُفَ فَكَلَّمَهُ فِي أَخِيهِ حَتَّى ارْتَفَعَ الْكَلَامُ بَيْنَهُمَا حَتَّى غَضِبَ يَهُودَا وَ قَامَتِ الشَّعْرَةُ وَ سَالَ مِنْهَا الدَّمُ فَأَخَذَ يُوسُفُ علیه السلام لهِ الرُّمَّانَةَ مِنَ الصَّبِيَّ فَدَحْرَجَهَا نَحْوَ يَهُودَا وَ حَبَا الصَّبِيُّ نَحْوَ يَهُودَا فَسَكَنَ يَهُودَا فَقَالَ يَهُودَا إِنَّ فِي الْبَيْتِ مَعَنَا لَبَعْضَ

ص: 132

سرقت کرد و ما جز به آن چه آگاه بودیم گواهی ندادیم و ما از غیب باخبر نبودیم. [و اگر اطمینان نداری]، از آن شهر که در آن بودیم سؤال کن و نیز از آن قافله که با آن آمدیم [بپرس]؛ و ما در گفتار خود صادق هستیم». (یوسف /81-82) یعنی اهالی این آبادی و مردم این قافله ای که ما با آن بودیم برادران یوسف نزد پدر برگشته و یهودا باقی ماند و نزد یوسف علیه السلام آمد و با او صحبت کرد و گفتگوی آنان بالا گرفت یهودا خشمگین شد بر روی دوش یهودا، مویی بود و خون از آن موی سرازیر شد این خون باز نمی ایستاد تا این که یکی از فرزندان يعقوب علیه السلام ، یهودا را لمس کند. امام فرمود: «یوسف پسری داشت که در آن جا حاضر بود. در دست پسر یوسف ، اناری از جنس طلا وجود داشت که با آن بازی می کرد وقتی یوسف علیه السلام دی-د ک-ه یهودا عصبانی شده و آن ،موی سیخ شده و پیاپی از آن خون می ریزد انار را از دست کودک گرفته و آن را به سوی یهودا غلتاند ،کودک انار را دنبال کرد تا آن را بردارد و در همین حال، دست او با بدن یهودا تماس پیدا کرد و خشمش فرونشست در این لحظه یهودا، دچار تردید شد. کودک همراه با انار به سوی یوسف برگشت؛ اما بار دیگر جروبحث میان آن دو بالا گرفت و یهودا بار دیگر خشمگین شد و خون از موی شانه ی یهودا سرازیر گشت همین که یوسف علیه السلام ین منظره را مشاهده کرد انار را به سوی یهودا غلتاند و ،کودک آن را دنبال کرد تا بردارد؛ و دستش به بدن یهودا برخورد کرد و خشم او فرو نشست یهودا گفت بی گمان در این خانه کسی از فرزندان يعقوب علیه السلام حضور دارد و این ،کار سه بار تکرار شد.

2- امام صادق علیه السلام- وقتی برادران یوسف علیه السلام ز برادرشان ناامید شدند و دل کندند، یهودا که برادر بزرگترشان بود، گفت: لَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي وَ هُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ. یهودا نزد یوسف علیه السلام برگشت و درباره ی بنیامین با وی صحبت کرد جروبحث يهودا با یوسف علیه السلام بالا گرفت و یهودا عصبانی شد و هر وقت عصبانی می شد تار مویی که بر شانه اش بود، سیخ می شد و از آن خون جاری می.گشت یوسف پسری خردسال داشت که با اناری از جنس طلا بازی می کرد وقتی یهودا بر سر بنیامین با یوسف علیه السلام جروبحث می کرد، یوسف علیه السلام آن انار طلایی را به سوی یهودا غلتاند و کودک چهار دست و پا رفت تا انار را بگیرد؛ و چون یهودا کودک را لمس کرد آرام گرفت سپس ،کودک نزد یوسف بازگشت. یهودا دوباره بحث درباره ی برادرش را با یوسف علیه السلام آغاز کرد این بحث به اوج خود رسید و [باز] یهودا عصبانی شد و آن مویی که بر شانه اش ،بود راست شد و خون از آن بیرون آمد در این لحظه، یوسف علیه السلام، انار را از کودک گرفت و آن را به سمت یهودا غلتاند و دوباره کودک چهار دست و پا به سوی یهودا

ص: 133

وَلْدِ يَعْقُوبَ قَالَ فَعِنْدَ ذَلِكَ قَالَ لَهُمْ يُوسُفُ علیه السلام هَل عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَأَخِيهِ إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ سُئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتي كُنَّا فيها وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنَا فِيها وَإِنَّا لصادِقُونَ﴾ (82)

1- السجّاد علیه السلام- ﴿عَن الشَّمَالِيِّ قَالَ: دَخَلَ قَاضِ مِنْ قُضَاةِ أَهْلِ الْكُوفَة عَلَى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْن علیه السلام ... قال عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام في قَوْلِ اللَّهِ عزوجل وَسُئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلُنَا فِيهَا فَلْيَسْأَلُ الْقَرْيَةَ أو الرِّجَالَ وَالْعِيرَ قَالَ وَ تَلَا آيَاتِ فِي هَذَا الْمَعْنَى قَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَمَنْ هُمْ قَالَ نَحْنُ هُم﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الرُّمَّانِيِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ جَعْفَر علیه السلام قَالَ: دَخَلَ عَلَى أَبِي بَعْضُ مَنْ يُفَسِّرُ الْقُرْآن ... أَلَيْسَ اللَّهُ تَعَالَى يَقُولُ وَسُئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنا فِيها فَلِلْجُدْرَانِ وَالْحِيطَانِ السُّؤَالُ أَمْ لِلنَّاسِ﴾. (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: دَخَلَ الْحَسَنُ الْبَصْرِيُّ عَلَى مُحَمَّدِ بْن عَلَى علیه السلام فَقَالَ ... وَ سُئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنَا فِيهَا لِمَنْ أَمَرُوهُ أَنْ يَسْأَلَ الْقَرْيَةَ وَ الْعِيرَ أَمَ الرِّجَالَ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَأَخْبِرْنِي عَنِ الْقُرَى الظَّاهِرَة قَالَ هُمْ شِيعَتُنَا يَعْنِي الْعُلَمَاءَ مِنْهُم﴾. (4)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَأَمَّا مَا هُوَ مُتَّفِقُ اللَّفْظِ مُخْتَلِفَ الْمَعْنَى قَولُهُ وَ سُئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيها وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنا فِيهَا وَإِنَّمَا عَلَى أَهْلَ الْقَرْيَةِ وَأَهْلَ الْعِيرِ وَقَوْلُهُ تَعَالَى وَتِلْكَ الْقُرِى أَهْلَكْنَاهُمْ مَّا ظَلَمُوا وَإِنَّمَا عَلَى أَهْلَ الْقُرَى وَ قَوْلُهُ وَ كَذلِكَ أَخَذُ رَبِّكَ إِذا أَخَذَ الْقُرِى وَهِيَ ظَالِمَةٌ يَعْنِي أَهْلَهَا﴾. (5)

5- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ سُئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيها وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنَا فِيهَا يَعْنِي أَهْلَ الْقَرْيَةِ وَأَهْلَ العير﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِیلٌ عَسَی اَللّهُ أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الحَكيمُ﴾. (83)

ص: 134

رفت تا انارش را بگیرد یهودا دوباره با لمس کودک آرام شد و گفت با ما در این خانه، یکی از فرزندان يعقوب علیه السلام وجود دارد در این هنگام یوسف به آنان گفت: آیا دانستید با یوسف و برادرش چه کردید آن گاه که جاهل بودید؟! (یوسف/89)

[و اگر اطمینان نداری] از آن شهر که در آن بودیم سؤال کن، و نیز از آن قافله که با آن آمدیم [بپرس] و ما [در گفتار خود] صادق هستیم». (82)

1- امام سجّاد علیه السلام- ثمالی گفت: یکی از قاضیان کوفه خدمت امام سجّاد علیه السلام رسید ... امام سجّاد علیه السلام [در تفسیر برخی آیات] فرمود: «وَ سُئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيها وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنَا فِيها آيا سؤال از قریه است یا مردان و قافله؟ و چند آیه در این خصوص قرائت نمود. پرسید: «فدایت شوم، پس منظور کیانند؟ فرمود: «ما آن ها هستیم».

2- امام صادق علیه السلام- عبد الله رمانی از حضرت رضا علیه السلام از پدرش از جدش حضرت صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود کسی که قرآن تفسیر می کرد پیش من آمد ... . حضرت صادق علیه السلام فرمود: مگر خداوند نمی فرماید: وَ اسْتَل الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيها وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنا فيها بگو ببینم، آیا باید از در و دیوارها بپرسد یا از مردم»؟

3- امام باقر علیه السلام- عبد الله بن سنان از حضرت صادق علیه السلام نقل کرد که حسن بصری خدمت امام باقر علیه السلام آمد. به او فرمود: ... خدا در سوره یوسف می فرماید: وَ اسْئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيها وَ الْعِيرَ أقبلنا فيها پس به چه کسی امر کرده که بپرسد؛ قریه یا قافله یا «مردم»؟ گفت: «فدایت شوم»! تو از «قُرئ ظاهِرَةٌ به من خبر بده» فرمود: آن ها شیعیان ما هستند، یعنی علمای از آن ها».

4- امام علی علیه السلام- ما آن دسته از آیات قرآن که لفظشان یکی است و معنایی خلاف ظاهر دارند مثل آیه ی وَ سُئل الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيها وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنا فيها كه مراد، اهل شهر و اهل قافله است و آیه وَ تِلْكَ الْقُرى أَهْلَكْنَاهُمْ ما ظَلَمُوا (كهف /59) که مراد اهل آن شهرهاست و آیه: وَ كَذلِكَ أَخُذُ رَبِّكَ إِذا أَخَذَ الْقُرى وَ هِيَ ظَالِمَةٌ (هود/102) یعنی اهل آن شهرها است.

5- على بن ابراهيم رحم الله علیه- وَ سُئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيها وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنا فيها یعنی از اهل شهر و اهل قافله بپرس.

[یعقوب] گفت: هوای نفس ،شما این امر را چنین در نظرتان جلوه داده است؛ من صبری جمیل [و خالی از بی تابی] خواهم داشت؛ امیدوارم خداوند همه ی آن ها را به من بازگرداند؛ چراکه او دانا و حکیم است. (83)

ص: 135

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَلَمَّا رَجَعُوا إخْوَةُ يُوسُف إلى أبيهمْ وَ أَخْبَرُوهُ بِخَبَر أَخِيهِمْ قَالَ يَعْقُوبُ علیه السلام بَل سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِيلٌ عَسَى اللهُ أَنْ يَأْتِينِي بِهِمْ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام مَا الصَّبْرُ الْجَمِيلُ قَالَ ذَاكَ صَبْرُ لَيْسَ فِيهِ شَكْوَى إِلَى أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام بَعَثَ يَعْقُوبَ علیه السلام إِلَى رَاهِبِ مِنَ الرُّهْبَانِ عَابِدِ مِنَ الْعُبَّادِ فِي حَاجَةٍ فَلَمَّا رَآهُ الرَّاهِبُ حَسِبَهُ إِبْرَاهِيمَ فَوَثَبَ إِلَيْهِ فَاعْتَنَقَهُ ثُم قَالَ لَهُ مَرَّحَباً بِخَلِيل الرَّحْمَن فَقَالَ يَعْقُوبُ إِنِّى لَسْتُ بِخَلِيلَ الرَّحْمَن وَلَكِنِّي يَعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ فَقَالَ الرَّاهِبُ فَمَا بَلَغَ بِكَ مَا أَرَى مِنَ الْكَبَرِ قَالَ الْهَمْ وَالْحَزَنُ وَالسَّقَمُ قَالَ فَمَا جَازَ عَتَبَةَ الْبَاب حَتَّى أَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ شَكَوْتَنِي إِلَى الْعِبَادِ فَخَرَّ سَاجِداً عِنْدَ عَتَبَةِ الْبَابِ يَقُولُ رَبِّ لَا أَعُودُ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ إِنّى قَدْ غَفَرْتُ لَكَ فَلَا تَعُدْ إِلَى مِثْلَهَا فَمَا شَكَا شَيْئَاً مِمَّا أَصَابَهُ مِنْ نَوَائِب الدُّنْيَا إِلَّا أَنَّهُ قَالَ يَوْماً إِنَّمَا أَشْكُوا بَنِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللهِ ما لا تَعْلَمُون﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنْ يَعْقُوبَ أَتَى مَلِكاً بِنَاحِيَتِكُمْ يَسْأَلُهُ الْحَاجَةَ فَقَالَ لَهُ الْمَلِكُ أَنْتَ إِبْرَاهِيمُ قَالَ لَا قَالَ وَ أَنْتَ إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ قَالَ لَا قَالَ فَمَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا يَعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاقَ قَالَ فَمَا بَلَغَ بكَ مَا أَرَى مَعَ حَدَاثَةِ السِّن قَالَ الْحُزْنُ عَلَى يُوسُفَ قَالَ لَقَدْ بَلَغَ بِكَ اَلْحُزْنُ يَا يَعْقُوبُ كُلَّ مَبْلَغَ فَقَالَ إِنَّا مَعْشَرَ الْأَنْبِيَاءِ أَسْرَعُ شَيْءٍ الْبَلَاءُ إِلَيْنَا ثُمَّ الْأَمْثَلَ فَالْأَمْثَلَ مِنَ النَّاسِ فَقَضَى حَاجَتَهُ فَلَمَّا جَاوَزَ بَابَهُ هَبَطَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ لَهُ يَا يَعْقُوبُ رَبُّكَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ شَكَوْتَنِي إِلَى النَّاسِ فَعَفَّرَ وَجْهَهُ فِي الْتُرَابِ وَ قَالَ يَا رَبِّ زِلَّةً أَقِلْنِيهَا فَلَا أَعُودُ بَعْدَ هَذَا أَبَداً ثُمَّ عَادَ إِلَيْهِ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ يَا يَعْقُوبُ ارْفَعْ رَأْسَكَ رَبُّكَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ قَدْ أَفَلْتُكَ فَلَا تَعُودُ تَشْكُونِي إِلَى خَلْقِي فَمَا رَبَّيَ نَاطِقَا بكَلِمَة مِمَّا كَانَ فِيهِ حَتَّى أَتَاهُ بَنُوهُ فَصَرَفَ وَجْهَهُ إِلَى الْحَائِطِ وَ قَالَ إِنَّما أَشْكُوا بَنِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللهُ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾. (3)

ص: 136

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- وقتی برادران یوسف نزد پدرشان برگشتند و ماجرای برادرشان بنیامین را به او گفتند يعقوب علیه السلام فرمود: بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنفُسُكُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِيلٌ عَسَى اللَّهُ أَن يَأْتِيَني بِهِمْ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الحَكِيمُ.

2- امام باقر علیه السلام- جابر نقل می کند به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «فَصَبْرٌ جَمِيلٌ چیست؟ فرمود: صبری است که فرد با احدی از مردم درد دل نمی کند حضرت ابراهیم علیه السلام، يعقوب علیه السلام را نزد یکی از راهبان و عابدان آن روزگار جهت انجام کاری فرستاد زمانی که آن راهب يعقوب علیه السلام را مشاهده کرد، خیال کرد که ابراهیم علیه السلام است پس برخاست و او را در آغوش گرفت و به او گفت: «ای خلیل الرحمن خوش آمدی». يعقوب علیه السلام گفت: «من خلیل الرحمن نیستم من يعقوب بن اسحاق بن ابراهیم هستم» راهب به او گفت پس چه شده که این قدر پیر شده ای»؟ یعقوب گفت: «اندوه و غم و بیماری» امام علیه السلام فرمود: «هنوز از آستانه ی در عبور نکرده بود که خداوند متعال به او وحی کرد که ای یعقوب درد دلت را با بندگان در میان گذاشتی؟! يعقوب علیه السلام بلافاصله با صورت بر خاک افتاد و سجده کنان گفت پروردگارا تکرار نخواهم کرد پس خداوند به او وحی کرد که؛ «من نیز از تو درگذشتم و تو را آمرزیدم دیگر چنین مکن» یعقوب علیه السلام، بعد از آن هرگز از بلاها و سختی ها مصائب روزگار شکایت نکرد؛ فقط یک روز گفت: من غم و اندوهم را تنها به خدا می گویم و شکایت نزد او می برم و از خدا چیزهایی می دانم که شما نمی دانید! (یوسف/86).

3- امام صادق علیه السلام- یعقوب برای درخواست حاجتش نزد پادشاهی که در آن منطقه حکم می راند رفت پادشاه از یعقوب پرسید: تو ابراهیم هستی؟ یعقوب گفت: «نه». پادشاه پرسید: «پس اسحاق فرزند ابراهیمی؟ گفت «نه» پادشاه پرسید پس تو کیستی؟ گفت: «من یعقوب پسر اسحاق علیه السلام هستم پادشاه گفت: چگونه است که در عین جوانی چنین پیر و فرتوت شده ای؟ يعقوب علیه السلام گفت: «اندوه پسرم یوسف، مرا به چنین روزی انداخته است». پادشاه گفت: «واقعاً غم و اندوه کار خویش را با تو کرده است یعقوب گفت مصیبت و بلا زودتر از هر چیز دیگری بر ما جماعت پیامبران می رسد؛ سپس مردمان دیگر هرچه به درگاه خداوند مقرب تر باشند، بیشتر به بلا مبتلا می شوند» آن پادشاه خواسته ی يعقوب علیه السلام را برآورده کرد و وقتی يعقوب علیه السلام خواست از در کوچک خانه اش وارد منزل ،شود جبرئیل بر او فرود آمده و گفت ای يعقوب علیه السلام پروردگار به تو سلام می رساند و می فرماید: «در پیشگاه مردم شکوه می کنی و لب به گلایه می گشایی»؟! يعقوب علیه السلام بلافاصله، چهره بر خاک گذاشت و متضرعانه به درگاه پروردگار عرض کرد: «پروردگارا! لغزشی از من سر زد، از من درگذر، عهد می بندم که از این پس آن را تکرار نکرده و به چنین رفتاری باز نگردم». سپس بار دیگر جبرئیل نزد او آمده و به او گفت ای يعقوب علیه السلام سرت را از خاک بردار»؛ زیرا پروردگار به تو سلام می رساند و می فرماید از تو درگذشتم از این به بعد شکوه به درگاه خلایق مبر و درد دلت را با بندگان در میان مگذار بعد از آن هرگز دیده نشد که یعقوب علیه السلام، لب به چنین سخنانی بگشاید و زبان به گلایه باز کند و مصائب خویش را بیان کند تا آن زمان که فرزندانش بدون بنیامین برگشتند؛ پس یعقوب ، روی به دیوار کرده و چنین نالید من غم و اندوهم را تنها به خدا می گویم

[و شکایت نزد او می برم]! و از خدا چیزهایی می دانم که شما نمی دانید! (یوسف/86).

ص: 137

4- الصّادق علیه السلام- ﴿فَصَبْرٌ جَمِيلٌ قَالَ بِلَا شَكْوَى﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ تَوَلَّى عَنْهُمْ وَ قالَ يا أَسَفى عَلى يُوسُفَ وَ ابْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظِيمٌ﴾ (84)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ تَوَلَّى عَنْهُمْ وَ قالَ يا أَسَفى عَلى يُوسُفَ وَابْيَضَتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ يَعْنِي عَمِيَتْ مِنَ الْبُكَاءِ فَهُوَ كَظِيمٌ أَيْ مَحْزُونُ وَ الْأَسَفُ أَشَدُّ الْحُزْنِ وَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا بَلَغَ مِنْ حُزْن يَعْقُوب علیه السلام عَلَى يُوسُف ا قَالَ حُزْنَ سَبْعِينَ تَكْلَى بِأَوْلَادِهَا﴾. (2)

2- السجّاد علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْن مَنْصُورٍ عَنْ بَعْض أَصْحَابَنَا قَالَ: أَشْرَفَ مَوْلَى لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ هُوَ فِي سَقِيفَة لَهُ سَاجِدُ يَبْكِي فَقَالَ لَهُ يَا عَلَى بْنَ الْحُسَيْنَا أَمَا آنَ لِحُزْنِكَ أَنْ يَنْقَضِيَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَيْهِ فَقَالَ وَيْلَكَ أَوْ ثَكِلَتُكَ أَمُّكَ وَ اللَّهِ لَقَدْ شَكَا يَعْقُوبُ علیه السلام إِلَى رَبِّهِ فِي أَقَلَّ مِمَّا رَأَيْتُ قَالَ يَا أَسَفى عَلَى يُوسُفَ وَ إِنَّهُ فَقَدَ ابْناً وَاحِداً وَ أَنَا رَأَيْتُ أَبي وَ جَمَاعَةَ أَهْلِ بَيْتِي يُذْبَحُونَ حَوْلِي قَالَ وَكَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام يَمِيلُ إِلَى وُلْدِ عَقِيل فَقِيلَ مَا بَالُكَ تَمِيلُ إِلَى بَنِي عَمِّكَ هَوْلاءِ دُونَ آلِ جَعْفَرٍ فَقَالَ إِنِّي أَذْكُرُ يَوْمَهُمْ مَعَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِى اللَّهِ فَأَرَقُ لَهُمْ﴾. (3)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَهُوَ كَظِيمٌ أَي مَحْزُونُ وَ الْأَسَفُ أَشَدُّ الْخَزْنَ﴾. (4)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عن هشام بن سالم عن أبي عبدالله علیه السلام قال: قِيلَ لَهُ كَيْفَ تَحَزَنَ يَعْقُوبُ عَلَى يُوسُفَ وَ قَدْ أَخْبَرَهُ جَبْرَئِيلُ أَنَّهُ لَمْ يَمُتُ وَ أَنَّهُ سَيَرْجِعُ إِلَيْهِ فَقَالَ إِنَّهُ نَسِيَ ذَلِكَ﴾. (5)

5- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿... ثُمَّ تَوَلَّى عَنْهُمْ وَ قالَ يا أَسَفى عَلى يُوسُفَ وَ ابْيَضَتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ يَعْنِي عَمِيَتْ مِنَ الْبُكَاءِ فَهُوَ كَظِيمٌ أَيْ مَحْزُونُ وَ الْأَسَفُ أَشَدُّ الْحُزْنِ وَسُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ لا مَا بَلَغَ مِنْ حُزْن يَعْقُوبَ علیه السلام عَلَى يُوسُف علیه السلام قَالَ حُزْنَ سَبْعِينَ تَكْلَى بِأَوْلَادِهَا وَقَالَ إِنَّ يَعْقُوبَ ال لَمْ يَعْرِفِ الاسْتِرْجَاعَ فَمِنْهَا قَالَ وَا أَسَفَاهُ عَلَى يُوسُفَ فَقَالُوا لَهُ تَاللَّهِ تَفْتَوا تَذْكُرُ يُوسُفَ أَيْ لَا تَفْتَا عَنْ ذِكْرِ

ص: 138

4- امام صادق علیه السلام- فَصَبْرٌ جَمِيلٌ یعنی صبرنمودن در مصائب بدون این که انسان شکوه و شکایتی داشته باشد. و از آن ها روی برگرداند و گفت: وا اسفا بر یوسف و چشمان او از اندوه سفید شد؛ اما خشم خود را فرو می برد [و هرگز کفران و بی تابی نمی کرد]. (84)

1- علی بن ابراهيم- تَوَلَّى عَنْهُمْ وَ قَالَ يَا أَسَفَى عَلَى يُوسُفَ وَ ابْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ الحُزْنِ يعنى چشمانش از شدت گریه کور شده بود فَهُوَ كَظِیمٌ یعنی غمگین بود و تأسف خوردن، منتهای اندوه است. از امام صادق علیه السلام سؤال شد: یعقوب تا چه اندازه ای برای یوسف علیه السلام غمگین شد؟ فرمود: «به اندازه ی اندوه هفتاد زن که بچه هایشان مرده باشند».

2- امام سجّاد علیه السلام- اسماعیل بن منصور از بعضی از شیعیان ما روایت می کند و می گوید: یکی از غلامان امام سجّاد علیه السلام در محل مسقفی که امام در آن محل در سجده بود و گریه می کرد نگاه می کرد عرض کرد: «آقا» موقعی خواهد رسید که گریه شما تمام شود؟ سر بلند نموده فرمود: ای وای بر تو یا فرمود مادرت به عزایت بنشیند يعقوب علیه السلام به خدا شکایت کرد با این که مصیبتی بسیار کمتر از من دید آن جا که می گویدم: «يا أَسَفى عَلى يُوسُفَ وا اسفا بر یوسف». او یک پسر از دست داد من دیدم پدر و گروهی از بستگانم در اطرافم ذبح می شوند». علی بن الحسين علیه السلام فرزندان عقیل را دوست می داشت عرض کردند: آقا چرا علاقه ی شما به پسرعموهایت فرزندان عقیل بیشتر است از فرزندان جعفر؟ فرمود: «من جانفشانی آن ها را در روز عاشورا با پدرم ابی عبدالله حسین علیه السلام به یاد می آورم و دلم برای آن ها می سوزد».

3- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- فَهُوَ كَظِیمٌ یعنی اندوهگین بود. و آسف نهایت اندوه است.

4- امام صادق علیه السلام- هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: «چگونه يعقوب علیه السلام به خاطر دوری یوسف علیه السلام غمگین ،بود، در حالی که جبرئیل به او خبر داده بود که يوسف علیه السلام نمرده و به زودی نزد او باز خواهد گشت؟ فرمود: یعقوب، این موضوع را فراموش کرده بود».

5- امام صادق علیه السلام- ... تَوَلَّى عَنْهُمْ وَ قَالَ يَا أَسَفَى عَلَى يُوسُفَ وَ ابْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ الحُزْنِ يعنى چشمانش از شدت گریه کور شده بود فَهُوَ كَظِیمٌ؛ یعنی غمگین بود و تأسف خوردن، منتهای اندوه است. از امام صادق علیه السلام سؤال شد یعقوب تا چه اندازه ای برای یوسف، غمگین شد؟ فرمود: «به اندازه ی اندوه هفتاد زن که بچه هایشان مرده باشند» و امام افزود: «يعقوب علیه السلام استرجاع إِنَّا الله وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ (بقره /156) را نمی شناخت و به همین خاطر می گفت: يَا أَسَفَىٰ عَلَى يُوسُفَ پسران به او گفتند تالله تَفْتَأُ تَذْكُرُ يُوسُفَ دست از ذکر نام یوسف و یاد او برنمی داری

ص: 139

يُوسُفَ حَتَّى تَكُونَ حَرَضاً أى ميْناً أَو تَكُونَ مِنَ الْمَالِكِينَ فَقَالَ إِنَّا أَشْكُوا بَنِّي وَ حُزْنِ إِلَى اللَّهُ وَ أَعْلَمُ مِنَ الله مَا لا تَعْلَمُونَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قالُوا تَاللهِ تَفْتَوُا تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتَّى تَكُونَ حَرَضاً أَوْ تَكُونَ مِنَ الهالكين﴾. (85)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿الْبَكَّاءُونَ خَمْسَةُ آدَمُ وَ يَعْقُوبُ وَ يُوسُفُ وَ فَاطِمَةُ علیها السلام بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ على بْن الْحُسَيْن علیه السلام.. وَأَمَّا يَعْقُوبُ فَبَكَى عَلَى يُوسُف علیه السلام حَتَّى ذَهَبَ بَصَرَهُ وَ حَتَّى قِيلَ لَهُ تَاللَّهِ تَفْتَوا تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتَّى تَكُونَ حَرَضاً أَوْ تَكُونَ مِنَ الْهَالِكِينَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قالَ إِنَّما أَشْكُوا بَنِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللَّه وَ أَعْلَمُ مِنَ الله ما لا تَعْلَمُونَ﴾. (86)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ شَكَى إِلَى مُؤْمِن فَقَدْ شَكَى إِلَى اللَّه﴾. (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ شَكَا مُصِيبَةٌ نَزَلَّتْ بِهِ فَإِنَّمَا يَشْكُو رَبَّهُ﴾. (4)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ مَنْ أَصْبَحَ يَشْكُو مُصِيبَةٌ نَزَلَتْ بِهِ فَإِنَّمَا يَشْكُو رَبَّه﴾. (5)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْكَاهِلِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ إِنَّ يَعْقُوبَ لَمَّا ذَهَبَ مِنْهُ بنْيَامِينُ نَادَى يَا رَبِّ أَ مَا تَرْحَمُنِي أَذْهَبْتَ عَيْنَيَّ وَأَذْهَبْتَ ابْنَيَّ فَأَوْحَى اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَوْ أَمَتُهُمَا لَأَحْيَيْتُهُمَا لَكَ حَتَّى أَجْمَعَ بَيْنَكَ وَبَيْنَهُمَا وَلَكِنْ تَذْكُرُ الشَّاةَ الَّتِي ذَبَحْتَهَا وَ شَوَيْتَهَا وَ أَكَلْتَ وَ فُلَانُ وَ فُلَانُ إِلَى جَانِبكَ صَائِمٌ لَمْ تُنِلْهُ مِنْهَا شَيْئاً وَ فِي رِوَايَة أُخْرَى قَالَ: فَكَانَ بَعْدَ ذَلِكَ يَعْقُوبُ اللَّهِ يُنَادِي مُنَادِيهِ كُلَّ غَدَاةِ مِنْ مَنْزِلِهِ عَلَى فَرْسَحْ أَلَا مَنْ أَرَادَ الْغَدَاءَ فَلْيَأْتِ إِلَى يَعْقُوبَ وَ إِذَا أَمْسَى نَادَى أَنَا مَنْ أَرَادَ الْعَشَاءَ فَلْيَأْتِ إِلَى يَعْقُوب علیه السلام﴾. (6)

ص: 140

تا در آستانه مرگ قرار گیری (یوسف/ 85) یعنی بمیری من غم و اندوهم را تنها به خدا می گویم [و شکایت نزد او می برم] و از خدا چیزهایی می دانم که شما نمی دانید ! (یوسف/86).

گفتند: «به خدا سوگند که تو آن قدر یاد یوسف می کنی تا مشرف به مرگ شوی یا بمیری» ! (85)

1- امام صادق علیه السلام- افرادی که زیاد گریه می کردند پنج نفر بودند آدم یعقوب، يوسف، فاطمه دختر حضرت محمد و علی بن الحسین علیه السلام و حضرت یعقوب به قدری از فراق یوسف گریه نمود که چشمان خود را از دست داد و به او گفتند تالله تَفْتَوُا تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتَّى تَكُونَ حَرَضاً أَوْ تَكُونَ مِنَ الْهَالِكِينَ.

گفت: «من غم و اندوهم را تنها به خدا شکوه می کنم ؛ و از خدا چیزهایی می دانم که شما نمی دانید. (86)

1- امام صادق علیه السلام- هر کس نزد مؤمنی شکایت ببرد در حقیقت نزد خدا شکایت برده است.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس از مصیبتی که بر او وارد آمده شکوه کند در حقیقت از پروردگار خود شکایت نموده است.

3- امام علی علیه السلام- کسی که صبح کند و اندوهی که بر او وارد شده را پیش دیگران شکایت کند در حقیقت از پروردگار شکایت نموده است.

4- امام صادق علیه السلام- کاهلی گوید شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود چون بنیامین از دست يعقوب علیه السلام رفت عرض کرد بار پروردگارا به من رحم نمی کنی؟ چشمم را که گرفتی و فرزندم را هم بردی؟ پس خدای تبارک و تعالی به او وحی کرد اگر من آن دو را (یعنی یوسف علیه السلام و بنیامین را) حتی اگر مرده هم باشند برایت زنده می کنم ولی آیا به یاد داری آن گوسفندی که سر بریدی و بریان کردی و خوردی و فلان و فلان در همسایگی تو روزه بودند و چیزی از آن به آن ها ندادی و در روایت دیگری است که یعقوب علیه السلام پس از آن [وحی] همیشه از منزلش در هر چاشتگاه تا سر یک فرسنگی جار می زدند هرکس چاشت خواهد به خانه ی یعقوب آید و در شامگاه هم جار می زدند که هر کس شام خواهد نزد یعقوب آید».

ص: 141

5- الباقر علیه السلام- ﴿عَن جابر صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرِ علیه السلام رَحِمَكَ اللهُ مَا الصَّبْرُ الْجَمِيلُ فَقَالَ - كَانَ [ذَاكَ] صَبْرُ لَيْسَ فِيهِ شَكْوَى إِلَى النَّاسِ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ بَعَثَ يَعْقُوبَ علیه السلام إِلَى رَاهِب مِنَ الرُّهْبَانِ عَابِدِ مِنَ الْعُبَّادِ فِي حَاجَةٍ فَلَمَّا رَآهُ الرَّاهِبُ حَسِبَهُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فَوَثَبَ إِلَيْهِ فَاعْتَنَقَهُ ثُمَّ قَالَ مَرْحَباً بِخَلِيل الرَّحْمَن قَالَ يَعْقُوبُ إِنِّى لَسْتُ بإِبْرَاهِيمَ وَلَكِنِّي يَعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاق بْنِ إِبْرَاهِيمَ الفَقَالَ لَهُ الرَّاهِبُ فَمَا بَلَغَ بِكَ مَا أَرَى مِنَ الْكَبَرِ قَالَ الْهَمُ وَالْحُزْنُ فَمَا جَاوَزَ صَغِيرَ الْبَابِ حَتَّى أَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَنْ يَا يَعْقُوبُ الشَكَوْتَنِي إِلَى الْعِبَادِ فَخَرَّ سَاجِداً عِنْدَ عَتَبَةِ الْبَابِ يَقُولُ رَبِّ لَا أَعُودُ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَنِّي قَدْ غَفَرْتُهَا لَكَ فَلَا تَعُودَنَّ إِلَى مِثْلِهَا فَمَا شكَا شَيْئًا مِمَّا أَصَابَهُ مِنْ نَوَائِب الدُّنْيَا إِلَّا أَنَّهُ قَالَ يَوْماً إِنَّما أَشْكُوا بَنِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ الله ما لا تَعْلَمُونَ﴾. (1)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ يَعْقُوبَ الأَتَى مَلِكاً بناحيتهم يَسْأَلُهُ الْحَاجَةَ فَقَالَ لَهُ الْمَلِكُ أَنْتَ إبْرَاهِيمُ علیه السلام قَالَ لَا قَالَ وَأَنْتَ إِسْحَاق بْنُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام قَالَ لَا قَالَ فَمَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا يَعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاق علیه السلام قَالَ فَمَا بَلَغَ بك مَا أَرَى مَعَ حَدَاثَةِ السِّنِّ قَالَ الْحُزْنُ عَلَى يُوسُفَ علیه السلام قَالَ لَقَدْ بَلَغَ بِكَ الْحُزْنُ يَا يَعْقُوبُ الكُلَّ مَبْلَغَ فَقَالَ إِنَّا مَعْشَرَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام أَسْرَعُ شَيْءٍ الْبَلَاءُ إِلَيْنَا ثُمَّ الْأَمْثَلَ فَالْأَمْثَلَ من النَّاسِ فَقَضَى حَاجَتَهُ فَلَمَّا جَاوَزَ بَابَهُ هَبَطَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ يَا يَعْقُوبُ رَبُّكَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَيَقُولُ لَكَ شَكَوْتَنِي إِلَى النَّاسِ فَعَفَرَ وَجْهَهُ فِي الْتُرَابِ وَ قَالَ يَا رَبِّ زَلَّةً أَقِلْنِيهَا فَلَا أَعُودُ بَعْدَ هَذَا أَبَداً ثُمَّ عَادَ إِلَيْهِ جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَقَالَ يَا يَعْقُوبُ ارْفَعْ رَأْسَکَ رَبُّكَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ قَدْ أَقَلْتُكَ فَلَا تَعُودُ [ تَعُدْ تَشكُونِى إِلَى خَلْقِي فَمَا رَبَّيَ نَاطِقَا بِكَلِمَة مِمَّا كَانَ فِيهِ حَتَّى أَتَاهُ بَنُوهُ فَصَرَفَ وَجْهَهُ إِلَى الْحَائِطِ وَ قَالَ إِنَّمَا أَشْكُوا بَنِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ الله ما لا تَعْلَمُونَ﴾. (2)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿الْفُضَيْلُ بْنُ يَسَار قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ: إِنَّمَا أَشْكُوا بَنِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللَّهُ منصوبة﴾. (3)

ص: 142

5- امام باقر علیه السلام- جابر گوید: از امام باقر علیه السلام سؤال کردم: «فَصَبْرٌ جَمِيلٌ چیست»؟ فرمود: «آن صبری است که در آن هیچ گونه شکایتی به مردم نباشد ابراهیم خلیل حضرت يعقوب علیه السلام را برای کاری نزدیکی از راهب ها و عابدها فرستاد هنگامی که راهب او را دید خیال کرد که ابراهیم خلیل است آمد با سرعت او را استقبال نموده و به آغوش گرفت و گفتم: رحبا خوش آمدی ای ابراهیم علیه السلام و ای خلیل خدای رحمان یعقوب گفت من ابراهیم نیستم». یعقوب بن اسحاق هستم». راهب گفت: پس چه شده و چه عاملی باعث شده که این چنین پیر شده ای؟ گفت گرفتاری و ناراحتی و حزن و اندوه و بیماری یعقوب هنوز به داخل در نرسیده بود که خداوند وحی عتاب آمیز نازل کرد که ای يعقوب علیه السلام از من به بندگان من شکایت کردی؟ پس یعقوب در همان آستانه در به سجده افتاد و عرض کرد خداوندا دیگر چنین کاری نخواهم کرد پس خداوند وحی فرمود: «من تو را بخشیدم پس از این چنین نکن دیگر یعقوب در هیچ مصیبتی از مصائب دنیا لب به شکایت نگشود فقط گفت: إِنَّما أَشْكُوا بَنِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللَّهُ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهُ مَا لَا تَعْلَمُونَ.

6- امام صادق علیه السلام- يعقوب علیه السلام نزد پادشاهی که در نزدیکی محل زندگی اش بود رفت تا از او درخواستی کند. پادشاه از او پرسید: تو ابراهیم هستی؟ فرمود: «نه» پرسید: «اسحاق فرزند ابراهیم علیه السلام هستی؟ فرمود: «نه» پرسید پس تو کیستی؟ در جواب فرمود: من يعقوب علیه السلام فرزند اسحاق هستم پادشاه گفت: چه بر سرت آمده که با این که سن زیادی از تو نگذشته تو را در این حال و روز می بینم»؟! یعقوب علیه السلام فرمود: به خاطر اندوه فراق یوسف به این حال و روز افتاده ام! پادشاه گفت: «ای یعقوب به راستی که اندوه تو به نهایت خود رسیده است» يعقوب علیه السلام گفت: «سریع ترین چیزی که به ما پیامبران می رسد بلا و مصیبت است و بعد از ما دیگران به ترتیب مقام و منزلتی که نزد خدا دارند چنین هستند آن گاه پادشاه حاجت یعقوب را برطرف ساخت. وقتی يعقوب علیه السلام از بارگاه پادشاه بیرون آمد جبرئیل بر او نازل شده و گفت ای یعقوب پروردگارت سلام رسانده و می فرماید شکایت مرا به دیگران کردی؟ يعقوب علیه السلام صورت خود را روی خاک انداخته و عرض کرد پروردگارا لغزشی بود که دچارش شدم از من در گذر چنین کاری را هیچ گاه تکرار نخواهم کرد. بار دیگر جبرئیل بر او نازل شد و گفت: «ای یعقوب! سرت را بلند کن پروردگارت سلام رسانده» و می فرماید: «از لغزشت گذشتم دیگر هیچ گاه از من به دیگران شکوه نکن». از آن پس يعقوب علیه السلام سخنی از مشکلات خود بر زبان نمی راند حتی آن زمان که فرزندانش [بدون بنیامین] نزد او آمدند رو به دیوار کرده و گفت: إِنَّما أَشْكُوا بَنِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهُ مَا لَا تَعْلَمُونَ.

7- امام صادق علیه السلام- فضیل بن یسار می گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: من، غم و اندوه و شکوه خویش را تنها به درگاه خداوند بازگو می کنم و سوی او فراز می دارم.

ص: 143

8- الصّادق علیه السلام- ﴿الْحُزْنُ مِنْ شِعَارِ الْعَارِفِينَ لِكَثْرَة وَاردَاتِ الْغَيْبِ عَلَى سَرَائِرِهِمْ وَطُول مُبَاهَاتِهِمْ مْ تَحْتَ تَسَر الْكِبْرِيَاءِ وَالْمَحْرُونَ ظَاهِرُهُ قَبْضَ وَبَاطِنُهُ بَسْطُ يَعِيشُ مَعَ الْخَلْقِ عَيْشَ الْمَرْضَى وَ مَعَ اللَّهِ عَيْشَ الْقُرْبَى وَالْمَحْزُونُ غَيْرُ الْمُتَفَكِّر لِأَنَّ الْمُتَفَكِّرَ مُتَكَلِّفُ وَالْمَحْزُونُ مَطْبُوعُ وَالْحُزْنُ يَبْدُو مِنَ الْبَاطِن وَ التَفَكَّرُ يَبْدُو مِنْ رُؤْيَة الْمُحْدَثَاتِ وَبَيْنَهُمَا فَرْقُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي قِصَّة يَعْقُوبَا إِنَّمَا أَشْكُوا بَنِّي وَحُزْنِي إِلَى اللهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ فَبِسَبَبٍ مَا تَحْتَ الْحُزْنِ عِلْمُ خُصَّ بِهِ مِنَ اللَّهِ دُونَ الْعَالَمِينَ﴾. (1)

9- الحسين علیه السلام- ﴿إِنَّ يَهُودِيّاً مِنْ يَهُودِ الشَّامِ وَاَحْبَارِهِمْ قَالَ لَهُ الْيَهُودِيُّ فَإِنَّ يَعْقُوبَ قَدْ صَبَرَ عَلَى فِراق وَلَدِهِ حَتَّى كَادَ يَحْرُضُ مِنَ الْحُزْنِ؟ قَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ حَزِنَ يَعْقُوبُ الحُزْناً بَعْدَهُ تَلَاقٍ وَ مُحَمَّدٌ قُبِضَ وَلَدُهُ إِبْرَاهِيمُ قُرَةٌ عَيْنِهِ فِي حَيَاتِهِ مِنْهُ فَخَصَّهُ بِالاخْتِيَارِ لِيَعْلَمَ لَ-هُ الاذْخَارِ فَقَالَ يَحْزَنُ النَّفْسُ وَ يَجْزَعُ الْقَلْبُ وَ إِنَّا عَلَيْكَ يَا إِبْرَاهِيمُ لَمَحْزُونُونَ وَلَا نَقُولُ مَا يُسْخِطُ الرَّبَّ فِي كُلِّ ذَلِكَ يُؤْثِرُ الرِّضَا عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الِاسْتِسْلَامَ لَهُ فِی جَمِیعِ اَلْفَعَالِ﴾. (2)

10- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إنَّ يُوسُف علیه السلام دَعَى وَ هُوَ فِي السِّجن فَقَالَ يُوسُفُ أَسْأَلُكَ بِحَقِّ آبَائِي عَلَيْكَ إِلَّا فَرَّجْتَ عَنِّى فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ يَا يُوسُفُ وَأَيُّ حَقٌّ لِآبَائِكَ عَلَيَّ ... إِنْ كَانَ أَبُوكَ يَعْقُوبَ وَهَبْتُ لَهُ اثْنَنْ عَشَرَ وَلَداً فَغَيَّبْتُ عَنْهُ وَاحِداً فَمَا زَالَ يَبْكِي حَتَّى ذَهَبَ بَصَرُهُ وَ قَعَدَ عَلَى علیه السلام طَّريق يَشْكُونِى إِلَى خَلْقِي فَأَيُّ حَقٌّ لِآبَائِكَ عَلَى قَالَ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِيلُ قُلْ يَا يُوسُفُ أَسْأَلُكَ بِمَنكَ الْعَظِيمِ وَ إِحْسَانِكَ الْقَدِيمِ وَ لُطْفِكَ الْعَمِيمِ يَا رَحْمَانُ يَا رَحِيمُ فَقَالَهَا فَرَأَى الْمَلِكِ الرؤيا فكان فرجة فيها﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿يا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ أَخِيهِ وَ لا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّه إِلا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ﴾. (87)

8- امام صادق علیه السلام- اندوه از شعار عارفان می باشد زیرا آن ها از واردات غیبیه بیشتر برخوردار هستند، همواره از باطن جهان و اسرار نهان آگاهند و خداوند با لطف و عنایات خود آن ها را پوشانده است. کسی که محزون می باشد در ظاهر گرفته و غبارآلود و غمگین است ولی در باطن بسیار خوشحال می باشد او در ظاهر در میان جامعه و رفت و آمد با مردم مانند بیماران بوده ولی در رابطه با خداوند مانند خویشاوندان عمل می کند. محزون متفکر به حساب نمی آید زیرا کسی که مشغول می باشد خود را به سختی می اندازد؛ ولی حزن یک امر طبیعی است که از طبیعت آدمی سرچشمه می گردد حزن از باطن انسان بر می آید در صورتی که فکر و اندیشه از محسوسات پیدا می،گردد و این دو با هم فرق دارند خداوند متعال در داستان يعقوب علیه السلام می گوید: إِنَّما أَشْكُوا بَنِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللَّه وَ أَعْلَمُ مِنَ الله ما لا تَعْلَمُونَ، در ماورای حزن و اندوه چیزی است که فقط خداوند آن را می داند و دیگران از آن آگاهی ندارند.

9- امام حسین علیه السلام- دانشمندی یهودی از اهل شام به امیرالمؤمنین علیه السلام عرض کرد: «آن یعقوب علیه السلام ست که در غم فراق و دوری فرزند خود به قدری صبر نمود که نزدیک بود از اندوه فراوان هلاک شود». امام علی علیه السلام به او فرمود: «همین طور است [ولی] اندوه یعقوب علیه السلام اندوهی بود که در نهایت منجر به دیدار شد و [امّا] محمد فرزند و نور دیده اش ابراهیم، در زمان حیات آن حضرت از ایشان گرفته شد؛ خداوند این امتحان و مصیبت را برای او برگزید تا ذخیره ای برای او [در قیامت باشد. پیامبر صلی الله علیه و آله [در آن حال] می فرمود: جان محزون است و دل بیتابی می کند و ما ای ابراهیم در مصیبت تو اندوهگین هستیم ولی سخنی که باعث خشم پروردگار شود بر زبان جاری نمی کنیم رسول خدا صلی الله علیه و آله در تمامی کارها به دنبال کسب رضای الهی و فرمانبرداری محض از خداوند عزوجل بود».

10- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- یوسف علیه السلام در زندان چنین با خدا مناجات کرد «پروردگارا! تو را به آن حقی که پدران و اجدادم بر تو دارند قسم می دهم مرا از زندان رهایی بخش». ... خداوند به او وحی فرمود: «پدران و اجداد تو چه حقی بر من دارند؟ و اگر مرادت يعقوب علیه السلام است که به او دوازده فرزند عنایت کردم اما همین که یکی از آن ها از دید او نهان گشت، پیوسته گریه می کرد تا این که بینایی اش را از دست داد و در راه می نشست و از من به مخلوقاتم شکوه می کرد؛ با این حال پدرانت چه حقی بر من دارند؟ بعد از آن جبرئیل به یوسف علیه السلام گفت: «ای یوسف چنین بگو پروردگارا! تو را به بخشش بی انتها و نیکی همیشگی ات قسم می دهم. یوسف نیز چنین گفت و پادشاه خواب دید و گشایش کار یوسف در همان خواب قرار داده شد.

پسرانم! بروید و از یوسف و برادرش جستجو کنید؛ و از رحمت خدا مأیوس نشوید؛ که تنها گروه کافران از رحمت خدا مأیوس می شوند (87)

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ حَنَانِ بن سَدِير عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْل يَعْقُوبَ علیه السلام لِبَنِيهِ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ أَخِيهِ أَكَانَ يَعْلَمُ أَنَّهُ حَقٌّ وَ قَدْ فَارَقَهُ مُنْذُ عِشْرِينَ سَنَةً قَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ كَيْفَ عَلِمَ قَالَ إِنَّهُ دَعَا فِي السَّحَرَ وَ سَأَلَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَهْبِطَ عَلَيْهِ مَلَكُ الْمَوْتِ فَهَبَطَ عَلَيْهِ بريالُ وَ هُوَ مَلَكُ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُ بريالُ مَا حَاجَتُكَ يَا يَعْقُوبُ قَالَ أَخْبِرْنِي عَن الْأَرْوَاحٍ تَقْبِضُهَا مُجْتَمِعَةً أَوْ مُتَفَرِّقَةً قَالَ بَلْ أَقْبضُهَا مُتَفَرِّقَةً رُوحاً رُوحاً قَالَ لَهُ فَأَخْبِرْنِي هَلْ مَرَّ یک رُوحُ يُوسُفَ علیه السلام فِيمَا مَرَّ بِكَ قَالَ لَا فَعَلِمَ يَعْقُوبُ علیه السلام أَنَّهُ حَقٌّ فَعِنْدَ ذَلِكَ قَالَ لِوُلْدِهِ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ أَخِيهِ﴾. (1)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبي جَعْفَرِ علیه السلام عَادَ إِلَى الْحَدِيثِ الْأَوَّلَ قَالَ وَاشْتَدَّ حُزْنُهُ يَعْنِي يَعْقُوبَ حَتَّى تَقَوَّسَ ظَهْرُهُ وَأَدْبَرَتِ الدُّنْيَا عَنْ يَعْقُوبَ وَ وُلْدِهِ حَتَّى احْتَاجُوا حَاجَةً شَدِيدَةً وَ فَنِيَتْ مِيَرُهُمْ فَعِنْدَ ذَلِكَ قَالَ يَعْقُوبُ لِوُلْدِهِ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ أَخِيهِ وَ لا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ فَخَرَجَ مِنْهُمْ نَفَرٌ وَ بَعَثَ مَعَهُمْ بِضَاعَةَ يَسِيرَةً وَكَتَبَ مَعَهُمْ كِتاباً إِلَى عَزِيزِ مِصْرَ يَعْطِفُهُ عَلَى نَفْسِهِ وَ وَلْدِهِ وَ أَوْصَى وَلْدَهُ أَنْ يَبْدُوا بِدَفْعِ كِتَابِهِ قَبْلَ الْبضَاعَة فَكَتَبَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ إِلَى عَزِيزِ مِصْرَ وَ مَظْهَرَ الْعَدْلِ وَ مُوفِى الْكَيْلِ مِنْ يَعْقُوب بن إِسْحَاقَ بْن إِبْرَاهِيمَ خَلِيلِ اللَّهِ صَاحِب نُمْرُودَ الَّذِي جَمَعَ لِإِبْرَاهِيمَ الْحَطَبَ وَالنَّارَ لِيُحْرِقَهُ بِهَا فَجَعَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ بَرَداً وَ سَلَاماً وَ أَنْجَاهُ مِنْهَا أُخْبِرُكَ أَيُّهَا الْعَزِيزُ أَنَّا أَهْلُ بَيْتِ قَدِيمِ لَمْ يَزَلِ الْبَلَاءُ إِلَيْنَا سَرِيعاً مِنَ اللَّهِ لِيَبْلُوَنَا بِذَلِكَ عِنْدَ السَّرَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَ أَنَّ مَصَائِبَ تَتَابَعَتْ عَلَيَّ مُنْذُ عِشْرِينَ سَنَةً أَوَّلُهَا أَنَّهُ كَانَ لِيَ ابْنُ سَمَّيْتُهُ يُوسُفَ وَ كَانَ سُرُورى مِنْ بَيْن وُلْدِى وَ قُرَّةَ عَيْنِي وَ ثَمَرَةَ فُؤَادِي وَأَنَّ إِخْوَتَهُ مِنْ غَيْرِ أُمِّهِ سَأَلُونِي أَنْ أَبْعَثَهُ مَعَهُمْ يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ فَبَعَثْتُهُ مَعَهُمْ بُكْرَةً وَإِنَّهُمْ جَاءُونِي عِشَاءَ يَبْكُونَ وَ جَاءُونِي عَلَى قَمِيصِهِ بدَمَ كَذِب فَزَعَمُوا أَنَّ الذَّنْبَ أَكَلَهُ فَاشْتَدَّ

ص: 146

1-1- امام باقر علیه السلام- حنان بن سدیر گوید: به امام باقر علیه السلام- عرض کردم آیا ممکن است معنای این جمله ی يعقوب علیه السلام به فرزندانش را برای من توضيح بدهید؛ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِن يُوسُفَ وَ أَخِيهِ آيَا یعقوب که بیست سال پیش از یوسف دور شده بود می دانست که او زنده است؟ فرمود: «آری». من عرض کردم چطور می دانست؟ امام فرمود: در سحرگاهان دست به دعا گشود و از درگاه خداوند متعال درخواست نمود که فرشته مرگ بر او فرود آید؛ «تربال فرشته ی مرگ بر او نازل شد و از يعقوب علیه السلام پرسید: چه درخواستی داری؟ يعقوب علیه السلام گفت: «درباره ی روح مردمان، با من سخن بگوی؛ آیا آن ها را گروهی در چنگ می گیری یا تک تک به سراغ آن ها می روی؟ تربال گفت: من روح آدمیان را تک تک در چنگ می گیرم یعقوب علیه السلام ز او پرسید آیا در میان ارواحی که تاکنون در چنگ گرفته،ای روح یوسف را نیافته ای؟ تربال گفت «نه» يعقوب علیه السلام فهمید که يوسف علیه السلام زنده است و در همین جا به پسرانش گفت: اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِن يُوسُفَ وَ أَخِيهِ».

2-1- امام باقر علیه السلام- یعقوب ، حزن او شدت یافت یعنی که پشت او خمیده گشت. از سوی دیگر، دنیا چنان به یعقوب علیه السلام و فرزندانش پشت کرد که در وادی فقر و نیاز غلتیدند و هرآن چه از آذوقه داشتند، به انتها رسید. در این هنگام يعقوب علیه السلام به پسرانش گفت: اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِن يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلَا تَيْأَسُوا مِن رَّوْحِ اللَّهُ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ برخی از پسران یعقوب علیه السلام همراه با مقدار کمی کالا که یعقوب همراه آنان ،کرد به سوی مصر روانه شدند يعقوب علیه السلام نامه ای به عزیز مصر نوشت که آن را نیز به پسرانش سپرد تا با خود به مصر ببرند یعقوب در این نامه، خواهان لطف و مهربانی و عطوفت عزیز مصر بر خویش و پسرانش شده بود او به فرزندانش سفارش کرد که قبل از کالاها نامه را به عزیز مصر تحویل دهند. یعقوب علیه السلام در آن نامه این چنین نوشته بود: بسم الله الرَّحمنِ الرَّحيم؛ خدمت عزیز مصر که آشکار کننده ی عدل و داد و برپادارنده ی میزان است. از یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم خلیل علیه السلام ا همان که در زمان نمرود می زیست و نمرود همان [پادشاهی] بود که هیزم بسیاری گرد آورد و آتش بزرگی برافروخت تا ابراهیم را در آتش بسوزاند؛ اما خداوند، آتش را بر ابراهیم گلستان کرد و او را از آن نجات بخشید ای عزیز مصر! به پیشگاه تو بازگو می کنم که ما خانوادهای اصیل هستیم. همواره بلا از سوی ،خداوند شتابناک به سوی ما می رسد تا خداوند بدینسان ما را در آسایش و دشواری بیازماید. بیست سال است که مصیبت های روزگار پی درپی و متوالی بر من فرود می.آید نخستین مصیبت درباره ی پسرم بود پسری داشتم که او را يوسف علیه السلام نامیدم او مایه ی شادمانی و سرور من و نور چشم و میوه ی دلم بود. برادران ناتنی او از من خواستند که او را برای بازی و گردش در صحرا همراه آنان بفرستم. صبح هنگام او را با آنان روانه کردم اما شامگاهان برادران نزد من آمده و می گریستند آنان پیراهن او را به دروغ به خون آغشته کرده و پیش من آوردند و ادعا می کردند که گرگ ،یوسف را دریده است دوری او بر من، سخت گران آمد و در فراق او چنان گریستم که بینایی چشمانم از دست رفت یوسف علیه السلام، برادری داشت از خاله اش که من او را سخت دوست می داشتم و همدم و همراه و مونس تنهایی هایم بود. چون یوسف علیه السلام در خاطرم می آمد، او را به سینه ام می فشردم تا زخمی که در سینه ام بود اندکی آرام گیرد. ای عزیز مصر!

ص: 147

لِفَقْدِهِ حُزْنِي وَ كَثْرَ عَلَى فِرَاقِهِ بُكَائِي حَتَّى ابْيَضَتْ عَيْنَايَ مِنَ الْحُزْنِ وَأَنَّهُ كَانَ لَهُ أَخُ مِنْ خَالَتِهِ وَكُنْتُ بهِ مُعْجَباً وَ عَلَيْهِ رَفِيقاً وَ كَانَ لِى أنيساً وَ كُنْتُ إذَا ذَكَرْتُ يُوسُفَ ضَمَمْتُهُ إلَى صَدْرِى فَيَسْكُنُ بَعْضُ مَا أَجِدُ فِي صَدْرِى وَ أَنَّ إِخْوَتَهُ ذَكَرُوا لِي أَنَّكَ أَيُّهَا الْعَزِيزُ سَأَلْتَهُمْ عَنْهُ وَ أَمَرْتَهُمْ أَنْ يَأْتُوكَ بِهِ وَ إِنْ لَمْ يَأْتُوكَ بِهِ مَنَعْتَهُمُ الْمِيرَةَ لَنَا مِنَ الْقَمْحَ مِنْ مِصْرَ فَبَعَثْتُهُ مَعَهُمْ لِيَمْتَارُوا لَنَا قَمْحاً فَرَجَعُوا إِلَيَّ فَلَيْسَ هُوَ مَعَهُمْ وَذَكَرُوا أَنَّهُ سَرَقَ مِكْيَالَ الْمَلِكِ وَ نَحْنُ أَهْلُ بَيْتِ لَا نَسْرِقُ وَ قَدْ حَبَسْتَهُ وَ فَجَعْتَنِي بِهِ وَقَدِ اشْتَدَّ لِفِرَاقِهِ حُزْنِي حَتَّى تَقَوَّسَ لِذَلِكَ ظَهْرِى وَ عَظُمَتْ بِهِ مُصِيبَتِي مَعَ مَصَائِبَ مُتَتَابِعَاتِ عَلَى فَمُنَّ عَلَيَّ بتَخْلِيَة سَبِيلِهِ وَ إِطْلَاقِهِ مِنْ مَحْبَسِهِ وَ طَيِّبُ لَنَا الْقَمْحَ وَ اسْمَحْ لَنَا فِي السِّعْرِ وَ عَجِّلْ سَرَاحَ آل يَعْقُوبَ فَلَمَّا مَضَى وُلْدُ يَعْقُوبَ مِنْ عِنْدِهِ نَحْوَ مِصْرَ بكِتَابِهِ نَزَلَ جَبْرَئِيلُ عَلَى يَعْقُوبَ فَقَالَ لَهُ يَا يَعْقُوبُ إِنَّ رَبَّكَ يَقُولُ لَكَ مَن ابْتَلَاكَ بِمَصَائِبكَ الَّتِي كَتَبْتَ بِهَا إِلَى عَزيز مِصْرَ قَالَ يَعْقُوبُ أَنْتَ بَلَوْتَنِي بِهَا عُقُوبَةً مِنْكَ وَ أَدَبَاً لِى قَالَ اللَّهُ فَهَلْ كَانَ يَقْدِرُ عَلَى صَرْفِهَا عَنْكَ أَحَدُ غَيْرِى قَالَ يَعْقُوبُ اللَّهُمَّ لَا قَالَ أَفَمَا اسْتَحْيَيْتَ مِنِّي حِينَ شَكَوْنَ مَصَائِبَكَ إِلَى غَيْرِي وَ لَمْ تَسْتَغِتْ بِي وَ تَشْكُو مَا بِكَ إِلَيَّ فَقَالَ يَعْقُوبُ أَسْتَغْفِرُكَ يَا إِلَهَى وَأَتُوبُ إِلَيْكَ وَأَشْكُو بَنِّى وَ حُزْنِي إِلَيْكَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدْ بَلَغْتُ بكَ يَا يَعْقُوبُ وَ بِوُلْدِكَ الْخَاطِئِينِ الْغَايَةَ فِى أَدَبِي وَلَوْ كُنْتَ يَا يَعْقُوبُ شَكَوْتَ مَصَائِبَكَ إِلَى عِنْدَ نُزُولِهَا بكَ وَ اسْتَغْفَرْتَ وَ تُبْتَ إِلَيَّ مِنْ ذَنْبكَ لَصَرَفْتُهَا عَنْكَ بَعْدَ تَقْدِيرِى إِيَّاهَا عَلَيْكَ وَلَكِنَّ الشَّيْطَانَ أَنْسَاكَ ذِكْرَى فَصِرْت إِلَى الْقُنُوطِ مِنْ رَحْمَتِي وَأَنَا اللَّهُ الْجَوَادُ الْكَرِيمُ أُحِبُّ عِبَادِيَ الْمُسْتَغْفِرِينَ التَّائِبِينَ الرَّاغِبينَ إِلَيَّ فِيمَا عِنْدِي يَا يَعْقُوبُ أَنَا رَادُّ إِلَيْكَ يُوسُفَ وَ أَخَاهُ وَ مُعِيدُ إِلَيْكَ مَا ذَهَبَ مِنْ مَالِكَ وَ لَحْمِكَ وَ دَمِكَ وَ رَادُّ إِلَيْكَ بَصَرَكَ وَ يَقُومُ لَكَ ظَهْرُكَ فَطِبْ نَفْساً وَ قَرَّ عَيْناً وَ إِنَّ الَّذِي فَعَلْتُهُ بِكَ كَانَ أَدَبَاً مِنِّي لَكَ فَاقْبَلْ أَدَبِي وَ مَضَى وُلْدُ يَعْقُوبَ بِكِتَابِهِ نَحْوَ مِصْرَ حَتَّى دَخَلُوا عَلَى يُوسُفَ فِي دَارِ الْمَمْلَكَة [ف] قالوا يا أَيُّهَا الْعَزيزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنا ببضاعَةٍ مُرْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ

ص: 148

برادرانش برای من خبر آورده اند که تو از ایشان درباره ی این برادرشان پرسیده ای و به آنان فرمان داده ای تا او را به نزد تو آورند و تهدید کرده ای که اگر او را به پیشگاه تو نیاورند، ما را از آذوقه که است همان گندم سرزمین مصر محروم خواهی ساخت. پس او را با ایشان راهی کردم تا برایمان گندم و آذوقه بیاورند. اما ایشان بازگشتند بی آن که او آنان را همراهی کند به من گفتند که او پیمانه ی شاهی را به سرقت برده است ما از خانواده ای هستیم که دزدی در خصلت و مرام ما نیست؛ اما تو او را به جرم دزدی به حبس انداختی و یکباره مرا به فراق دردناک او مبتلا ساختی از مصیبت فراق او چنان زخمی بر سینه ام نشست که پشتم خمیده شده و بار اندوه و مصیبت من، سخت گران آمده؛ چراکه این بلاها پی درپی بر من فرود آمدند. پس منت بر من تمام کن و او را از حبس خویش بیرون آور و راه او را باز کن و برایمان گندمی نیکو بفرست و در قیمت مدارا کن و در راهی کردن آل یعقوب شتاب گیر زمانی که پسران یعقوب به همراه نامه ی او به سمت مصر می رفتند، جبرئیل بر يعقوب علیه السلام فرود و به او گفت ای یعقوب پروردگارت به تو چنین می گوید چه کسی تو را به مصیبت هایی که با عزیز مصر در میان نهادی مبتلا ساخته است؟ یعقوب گفت: «پروردگارا! این تو بودی که برای مجازات و تأدیب من مرا به وادی بلا مبتلا ساختی خداوند فرمود: «آیا جز من کسی می تواند این بلایا را از تو برگیرد؟ یعقوب علیه السلام گفت: خیر ای پروردگار پروردگار فرمود: «از من شرم نکردی که زخم ها و دردهایت را با کسی غیر از من در میان نهادی و درد و اندوه خویش را به پیشگاه من نیاوردی و از من دادخواهی نکردی؟ يعقوب علیه السلام گفت: پروردگارا، از تو طلب مغفرت نموده و به درگاهت توبه می آورم و غم و اندوه خویش را در پیشگاه تو از سینه بیرون می ریزم». خداوند تبارک و تعالی فرمود: ای يعقوب علیه السلام تو و فرزندان خطاکارت را نهایت ادب کرده ام. اگر مصیبت ها و نگون بختی هایی که در تقدیر تو آمد با من در میان می گذاشتی و طلب بخشش و استغفار می کردی و از گناهت توبه می نمودی من آن مصائبی که در پیشانی نوشت تو نگاشته بودم، از صفحه ی تقدیر تو بر می گرفتم اما شیطان یاد مرا از خاطر تو برد و تو مرا فراموش کردی و از رحمت من ناامید گشتی و حال آن که من همان خداوند بسیار بخشنده و کریم هستم و آن گروه از بندگانی را دوست می دارم که به درگاه من توبه می آورند و به استغفار می نشینند و به آن چه نزد من است چشم انتظارند. ای یعقوب من یوسف و برادرش را به تو باز خواهم گرداند؛ مال و گوشت و خونی که از دست تو رفته است را به تو باز پس خواهم داد؛ نور چشمانت را دوباره به تو خواهم داد و خمیدگی پشت تو را نیز راست خواهم کرد، پس شادمان باش و چشم خویش روشن بدار که آن چه با تو کردم به جهت آن بود که تو را ادب کنم؛ پس ادب مرا بپذیر امام فرمود: پسران یعقوب همراه با نامه ی پدر به سوی مصر روانه شدند. هنگامی که به کاخ پادشاهی رسیدند و هنگامی که آن ها بر او (یوسف) وارد شدند، گفتند: «ای عزیز [مصر] ما و خاندان ما را پریشانی [و قحطی] فراگرفته و بهای اندکی برای تهیه ی مواد غذایی با خود آورده ایم؛ پیمانه را برای ما کامل کن؛ و بر ما تصدق و بخشش نما. (یوسف/88). درباره برادرمان بنیامین و این نیز نامه ی پدرمان یعقوب علیه السلام ست که درباره ی برادرمان بنیامین با تو سخن گفته و از تو درخواست کرده تا بر او منت نهی و راه بنیامین را باز کرده و او را از

ص: 149

وَ تَصَدَّقُ عَلَيْنَا بِأَخِينَا ابْنِ يَامِينَ وَ هَذَا كِتَابُ أَبِينَا يَعْقُوبَ إِلَيْكَ فِي أَمْرِهِ يَسْأَلُكَ أَنْ تَمُنَّ بِهِ عَلَيْهِ قَالَ فَأَخَذَ يُوسُفُ كِتَابَ يَعْقُوبَ فَقَبَّلَهُ وَ وَضَعَهُ عَلَى عَيْنَيْهِ وَ بَكَى وَانْتَحَبَ حَتَّى بَلَّتْ دُمُوعُهُ الْقَمِيصَ الَّذِي عَلَيْهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيْهِمْ فَ قَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ مِنْ قَبْلُ وَ أَخِيهِ مِنْ بَعْدُ قالُوا أَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخِي قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَينا ... قَالُوا تَاللهِ لَقَدْ آثَ-رَكَ اللَّهُ عَلَينا .. فَلَا تَفْضَحْنَا وَ لَا تُعَاقِبْنَا الْيَوْمَ وَ اغْفِرْ لَنَا قَالَ لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُم﴾. (1)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿وَ مَضَى ولدُ يَعْقُوبل بكتابهِ نَحْوَ مِصْرَ حَتَّى دَخَلُوا عَلَى يُوسُفَ علیه السلام فِي دَارِ الْمَمْلَكَة فَقَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنا ببضاعَةٍ مُزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَ تَصَدَّقْ

عَلَينا بأخِينَا ابْنِ يَامِينَ وَ هَذَا كِتَابُ أَبِينَا يَعْقُوبَ الإِلَيْكَ فِي أَمْرِهِ يَسْأَلُكَ أَنْ تَمُنَّ بِهِ عَلَيْهِ قَالَ فَأَخَذَ يُوسُفُ علیه السلام كِتابَ يَعْقُوب الفَقَبَّلَهُ وَ وَضَعَهُ عَلَى عَيْنَيْهِ وَ بَكَى وَ انْتَحَبَ حَتَّى بَلَّتْ دُمُوعُهُ الْقَمِيصَ الَّذِى عَلَيْهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيْهِمْ فَ َقالَ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ مِنْ قَبْلُ وَ أَخِيهِ مِنْ بَعْدُ قالُوا أَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخِي قَدْ مَنَّ اللهُ عَلَينا ... قالُوا تَاللَّهُ لَقَدْ آثَرَكَ اللهُ عَلَيْنا فَلَا تَفْضَحْنَا وَ لَا تُعَاقِبْنَا الْيَوْمَ وَاغْفِرْ لَنَا قَالَ لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللهُ لَكُمْ﴾. (2)

4-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ أَمَرَ بَنِيهِ بالتَّجهيز إِلَى مِصْرَ فَسَارُوا حَتَّى أَتَوْا مِصْرَ فَدَخَلُوا عَلَى يوسف علیه السلام وَ دَفَعُوا إِلَيْهِ كِتاباً مِنْ يَعْقُوبَ علیه السلام يَسْتَعْطِفُهُ فِيهِ وَيَسْأَلُهُ رَدَّ وَلَدِهِ عَلَيْهِ فَلَمَّا نَظَرَ فِيهِ خَنَقَتْهُ الْعَبْرَةُ وَلَمْ يَصْبِرْ حَتَّى قَامَ فَدَخَلَ الْبَيْتَ فَبَكَى سَاعَةَ ثُمَّ خَرَجَ إِلَيْهِمْ﴾. (3)

حبس بیرون کنی» امام علیه السلام فرمود: «یوسف علیه السلام نامه ی پدرش يعقوب علیه السلام را گرفته و آن را بوسید و بر چشمانش نهاد و چنان گریست و نوحه کرد که پیراهنی که بر تن داشت از اشک های او خیس شد. آن گاه به پیش برادران آمد و به آنان گفت: آیا دانستید با یوسف و برادرش چه کردید. (یوسف /89) پیش از این و پس از وی؟ گفتند: «آیا تو همان یوسفی»؟ گفت [آری] من یوسفم و این برادر من است! خداوند بر ما منت گذارد هرکس تقوا پیشه کند و شکیبایی و استقامت نماید، سرانجام پیروز می شود چراکه خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند گفتند به خدا سوگند، خداوند تو را بر ما برتری بخشیده است (یوسف/91-90) پس ما را رسوا مکن و از مجازات کنونی ما درگذر و گناهان ما را ببخشای [یوسف] گفت: امروز ملامت و توبیخی بر شما نیست خداوند شما را می بخشد». (یوسف/92).

3-1- امام باقر علیه السلام- پسران یعقوب نامه او را به مصر بردند تا این که در سرای پادشاهی يوسف علیه السلام بر او وارد شدند و گفتند: «يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبضاعَةٍ مُرْجَاةٍ فَأَوْفِ یا لَنَا الْكَيْلَ وَ تَصَدَّقُ عَلَيْنا و برادرمان بنیامین را به ما صدقه بده این نامه پدرمان یعقوب علیه السلام به تو درباره برادرمان است. او از تو می خواهد که با دادن او به ما بر ما منت بگذاری. حضرت می فرماید: یوسف علیه السلام نامه یعقوب را گرفت و بوسید و بر چشمانش گذاشت. گریست و شیون کرد تا این که پیراهنی که بر تن داشت از اشک هایش خیس شد سپس به آنان رو کرد و فرمود: آیا دانستید پیش از این با یوسف و برادرش چه کردید؟ آنان پرسیدند: «آیا تو خود یوسفی»؟ یوسف علیه السلام پاسخ داد: آری من یوسفم و این برادر من است به راستی خدا بر ما منت نهاده است». آنان گفتند: به خدا سوگند که واقعاً خدا تو را بر ما برتری داده است. امروز ما را رسوا مساز و مجازات مکن و ما را ببخش» یوسف علیه السلام فرمود: ﴿لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللهُ لَكُمْ﴾.

4-1- ابن عباس رحمه الله علیه- سپس دستور داد پسرانش آماده برای مصر ،شوند به مصر نزد یوسف علیه السلام رفتند و نامه ی محبت آمیزی از یعقوب برایش بردند که در آن خواسته بود فرزندانش را به او برگرداند چون چشم یوسف به نامه ی او افتاد گریه اش گرفت و نتوانست خودداری کند و برخاست به اندرون رفت و ساعتی گریست و بیرون آمد.

يَقُولُ اللَّهُ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ بَعْدَهُ الْإِيَاسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوّح الله إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ﴾. (1)

2-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَا تَأمَنَنَّ عَلَى خَيْرِ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَذَابَ اللَّهِ لِقَوْلِهِ تَعَالَى فَلَا يَأْمَنُ مَكْرَ الله إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ وَلَا تَيْأَسَنَّ لِشَرِّ هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ لِقَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ﴾. (2)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿الْفَقِيهُ كُلُّ الْفَقِيهِ مَنْ لَمْ يُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَلَمْ يُؤْيِسْهُمْ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ وَلَمْ يُؤْمِنْهُمْ مِنْ مَكْر اللَّهِ﴾. (3)

4-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿لَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ أَنْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَتِهِ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ قالوا يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا ببضاعة مزجاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَ تَصَدَّقُ عَلَيْنَا إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ﴾. (88)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُرْجَاةٍ قَالَ الْمُقْلُ وَ كَانَتْ بِلَادُهُمْ بِلَادَ الْمُقْلِ وَهِيَ الْبِضَاعَةُ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿قالَ هَلْ عَلِمْتُمُ ما فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَ أَخِيهِ إِذْ أَنْتُمْ جَاهِلُونَ﴾. (19)

خداوند بهشت را بر او حرام کرده است (مائده/72) و پس از آن نومیدی از رحمت خدا است زیرا خدای عزوجل می فرماید: إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ».

2-2- امام علی علیه السلام- هیچ کس نباید از عذاب خدا ایمن باشد حتی بهترین افراد این است که خداوند می فرماید جز زیانکاران خود را از [مکر و مجازات] خدا ایمن نمی دانند. (اعراف/99) و هیچ کس نباید از لطف و رحمت حق مأیوس و ناامید باشد حتی بدترین افراد این امت که خداوند فرمود: ﴿لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ﴾.

3-2- امام صادق علیه السلام- فقیه کامل کسی است که مردم را از آمرزش خدا مأیوس نسازد، و از مهربانی او نومیدشان نکند و از عذاب ناگهانی وی ایمنشان ندارد.

4-2- ابن عباس رحمه الله علیه- وَ لا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْح الله یعنی از رحمت او ناامید نشوید.

هنگامی که آن ها بر او (یوسف) وارد شدند گفتند: «ای عزیز [مصر]! ما و خاندان ما را پریشانی [و قحطی] فراگرفته و بهای اندکی برای تهیه ی مواد غذایی با خود آورده ایم؛ پیمانه را برای ما کامل کن و بر ما تصدّق و بخشش نما که خداوند بخشندگان را پاداش می دهد (88)

1- امام رضا علیه السلام- احمد بن محمد نقل می کند از امام رضا علیه السلام درباره ی آیه: وَ جِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُّزْجَاةٍ پرسیدم فرمود: «مقصود، مُقل .است مقصود از آن بضاعت مقل است و سرزمین آنان، محل کشت و زرع مقل بوده است».

گفت: «آیا دانستید آن گاه که جاهل بودید با یوسف و برادرش چه کردید»؟! (89)

الْكِتَاب- فَقَالَ لِلرَّسُول مَكَانَك حَتَّى أَجِيبَهُ- فَكَتَبَ إِلَيْهِ يَعْقُوبُ علیه السلام بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنْ يَعْقُوبَ إِسْرَائِيلِ علیه السلام ابْنِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلِ اللَّهِ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ فَهِمْتُ كِتَابَكَ تَذْكُرُ فِيهِ- أَنَّكَ اشْتَرَيْتَ ابْنِي وَ اتَّخَذْتَهُ عَبْداً وَ إِنَّ الْبَلَاءَ مُوَكَّلُ بِبَنِي آدَمَ- إِنَّ جَدًى إِبْرَاهِيمَ أَلْقَاهُ نُمْرُودُ مَلِكُ الدُّنْيَا فِي النَّارِ فَلَمْ يَحْتَرِقْ وَ جَعَلَهَا اللَّهُ عَلَيْهِ بَرْداً وَ سَلاماً وَ إِنَّ أَبِي إِسْحَاقَ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى جَدِّى أَنْ يَذْبَحَهُ بِيَدِهِ- فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ يَذْبَحَهُ فَدَاهُ اللَّهُ بِكَبْشِ عَظِيمٍ- وَإِنَّهُ كَانَ لِي وَلَدُ لَمْ يَكُنْ فِي الدُّنْيَا أَحَدٌ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْهُ- وَكَانَ قُرَّةَ عَيْنِي وَ ثَمَرَةَ فُؤَادِي- فَأَخْرَجُوهُ إِخْوَتُهُ ثُمَّ رَجَعُوا إِلَيَّ وَ زَعَمُوا أَنَّ الذَّنْبَ أَكَلَهُ فَاحْدَوْدَبَ لِذَلِكَ ظَهْرِى وَ ذَهَبَ مِنْ كَثْرَة الْبُكَاءِ عَلَيْهِ بَصَرَى وَ كَانَ لَهُ أَخٌ مِنْ أُمِّهِ كُنْتُ آنَسَ بِهِ فَخَرَجَ مَعَ إِخْوَتِهِ إِلَى مُلْكِكَ لِيَمْتَارُوا لَنَا طَعَامًا فَرَجَعُوا وَذَكَرُوا أَنَّهُ سَرَقَ صُوَاعَ الْمَلِكِ وَ أَنَّكَ حَبَسْتَهُ وَ إِنَّا أَهْلُ بَيْتِ لَا يَلِيقُ بِنَا السَّرَقُ وَلَا الْفَاحِشَةُ وَأَنَا أَسْأَلُكَ بِإِلَهِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ إِلَّا مَا مَنَنْتَ عَلَيَّ بِهِ وَ تَقَرَّبْتَ إِلَى اللَّهِ وَ رَدَدْتَهُ إلَى فَلَمَّا وَرَدَ الْكِتَابُ عَلَى يُوسُفَ أَخَذَهُ وَ وَضَعَهُ عَلَى وَجْهِهِ وَ قَبَّلَهُ وَ بَكَى بُكَاءَ شَدِيداً ثُمَّ نَظَرَ إِلَى إِخْوَتِهِ فَقَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَ أَخِيهِ إِذْ أَنْتُمْ جَاهِلُونَ قَالُوا أَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخِي قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ فَقَالُوا كَمَا حَكَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ لَقَدْ آثَرَكَ اللهُ عَلَيْنَا وَ إِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ قَالَ لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ أَنْ لَا تَعْيِيرَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ قَالَ فَلَمَّا وَلَّى الرَّسُولُ إِلَى الْمَلِكِ بِكِتَابِ يَعْقُوبَ رَفَعَ يَعْقُوبُ يَدَيْهِ إِلَى السَّمَاءِ فَقَالَ: «يَا حَسَنَ الصُّحْبَةِ يَا كَرِيمَ الْمَعُونَة- يَا خَيْراً كُلُّهُ اثْتِنِي بِرَوْحُ مِنْكَ وَ فَرَجَ مِنْ عِنْدِكَ» فَهَبَطَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلَ ال فَقَالَ يَا يَعْقُوبُ أَ لَا أَعَلِّمُكَ دَعَوَاتِ يَرُدُّ اللَّهُ عَلَيْكَ بَصَرَكَ وَ ابْنَيْكَ قَالَ نَعَمْ- قَالَ قُلْ: «يَا مَنْ لَا يَعْلَمُ أَحَدٌ كَيْفَ هُوَ إِلَّا هُوَ يَا مَنْ شَيَّدَ [سَدَّ] السَّمَاءَ بِالْهَوَاءِ وَ كَبَسَ الْأَرْضِ عَلَى الْمَاءِ وَ اخْتَارَ لِنَفْسِهِ أَحْسَنَ الْأَسْمَاءِ اثْتِنِي بِرَوْحِ مِنْكَ وَ فَرَجَ مِنْ عِنْدِكَ قَالَ فَمَا انْفَجَرَ عَمُودُ الصُّبْحِ حَتَّى أُوتِيَ بِالْقَمِيصِ فَطْرِحَ عَلَيْهِ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِ بَصَرَهُ وَ وَلْدَهُ. قَالَ وَ لَمَّا أَمَرَ الْمَلِكُ بِحَبْسَ يُوسُفَ فِى السِّجْنَ أَلْهَمَهُ اللهُ تَأْوِيلَ الرُّؤْيَا فَكَانَ يُعَبِّرُ لِأَهْل السِّجْنِ فَلَمَّا سَأَلَاهُ الْفَتَيَانِ الرُّؤْيَا وَ عَبَّرَ لَهُمَا وَ قَالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ ناجِ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ وَ لَمْ

ص: 154

دل من بود برادرانش او را از من گرفته و با خود بردند و وقتی نزد من برگشتند، چنین ادعا کردند که او را گرگ خورده است از این ،خبر پشتم خم شد و تا بدانجا گریه کردم که سوی چشمانم رفت و نابینا شدم او برادری از طرف مادر داشت که بعد از وی مونس من بود او همراه با دیگر برادران به سوی سرزمین تو آمدند تا غذا و آذوقه ای برای ما بیاورند برادران برگشتند و چنین ادعا نمودند که وی پیمانه ی شاه را دزدیده ،است و تو او را زندانی کرد های ما از خانواده ای هستیم که دزدی و زشتی در شأن ما نیست و بر ما صدق نمی کند من تو را به خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب قسم می دهم که بر من منت گذاری و به خاطر رضای خدا او را آزاد کرده و به من بازگردانی وقتی جواب وب نامه ی یعقوب علیه السلام به یوسف رسید، آن را برگرفته و بر روی چهره نهاد و بوسید و سخت گریست. سپس به برادران نگاه کرد و گفت: آیا دانستید آن گاه که جاهل بودید با یوسف و برادرش چه کردید؟ گفتند: «آیا تو همان یوسفی»؟ گفت: «[آری] من یوسفم و این برادر من است! خداوند بر ما منت گذارد هرکس تقوا پیشه کند و شکیبایی و استقامت نماید سرانجام پیروز می شود چراکه خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند (یوسف، 89-90) بنا به فرموده ی پروردگار برادران به یوسف علیه السلام گفتند: «به خدا سوگند خداوند تو را بر ما برتری بخشیده و ما خطاکار بودیم». [یوسف] گفت: «امروز ملامت و توبیخی بر شما نیست». (یوسف /92-91) یعنی ملامت و سرزنشی بر شما نیست خداوند شما را می بخشد و او مهربانترین مهربانان است. (یوسف/92) وقتی فرستاده ی یوسف علیه السلام همراه با نامه ی یعقوب علیه السلام به سوی وی روانه گشت یعقوب دو دستش را به سوی آسمان، فراز کرده و گفت: ای که همدمی با تو نیکوست و یاریات بزرگوارانه ای بهترین سخن گشایش و آرامش را از جانب خویش بر من ارزانی دار در این هنگام جبرئیل بر او نازل شد و گفت ای یعقوب علیه السلام ! دوست داری به تو دعاهایی را بیاموزم که با این دعاها ،خداوند بینایی تو را به تو باز پس دهد و دو پسرت را نیز به تو بازگرداند؟ گفت .«آری» جبرئیل گفت پس این چنین بگوی ای خدایی که جز خودش کسی نمی داند که وی چگونه است ای آن که هوا را با آسمان مسدود ساخته و زمین را با آب انباشت و بهترین نام ها را برای خویش برگزید از جانب خودت آسایش و گشایشی به من ارزانی دار». امام علیه السلام فرمود: هنوز سپیده صبح ندمیده و همه جا را فرا نگرفته بود که پیراهن یوسف علیه السلام بر روی صورت او افکنده شد و خداوند متعال بینایی او را به او باز پس داد و پسرانش را نیز به وی بازگرداند». امام علیه السلام فرمود: «هنگامی که پادشاه مصر دستور داد که یوسف در زندان محبوس شود، خداوند تعبیر خواب را به وی الهام فرمود؛ بنابراین یوسف خواب زندانیان را تأویل می کرد و وقتی آن دو جوان تعبیر و تفسیر خواب خویش را از یوسف علیه السلام خواستند یوسف علیه السلام خواب آنان را تفسیر کرد و به آن که فکر می کرد از زندان رهایی می یابد گفتم: را نزد صاحبت [سلطان مصر] یادآوری کن. (یوسف/42) و در آن شرایط به درگاه خداوند تضرع نکرد و خداوند به او وحی کرد: چه کسی آن خواب را به تو نمایاند»؟ يوسف علیه السلام عرض کرد تو ای خدای من پروردگار فرمود: چه کسی تو را عزیز پدر و نزد او بسیار محبوب نمود؟ عرض کرد: تو ای خدای من پروردگار فرمود: چه کسی آن کاروان را که دیدی

ص: 155

یفْزَعْ فِي تِلْكَ الْحَالَة إِلَى اللَّهِ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ مَنْ أَرَاكَ الرُّؤْيَا الَّتِي رَأَيْنَهَا قَالَ يُوسُفُ أَنْتَ يَا رَبِّ قَالَ فَمَنْ حَبَّبَكَ إِلَى أَبيكَ قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّ، قَالَ فَمَنْ وَجَّهَ إِلَيْكَ السَّيَّارَةَ الَّتِي رَأَيْتَهَا قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّ، قَالَ فَمَنْ عَلَّمَكَ الدُّعَاءَ الَّذِي دَعَوْتَ بِهِ حَتَّى جَعَلْتُ لَكَ مِنَ الْجُبِّ فَرَجَأَ قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّ قَالَ فَمَنْ أَنْطَقَ لِسَانَ الصَّبِيِّ بعُذرِكَ قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّ قَالَ فَمَنْ أَلْهَمَكَ تَأْوِيلَ الرُّؤْيَا قَالَ أَنْتَ يَا رَبِّ، قَالَ فَكَيْفَ اسْتَعَنْتَ بِغَيْرِى وَ لَمْ تَسْتَعِنْ بِي وَأَمَّلْتَ عَبْداً مِنْ عَبِيدِي لِيَذْكُرَكَ إِلَى مَخْلُوقِ مِنْ خَلْقِي وَ فِي قَبْضَتِي وَ لَمْ تَفْزَعَ إِلَيَّ وَلَبِثْتَ السِّجْنَ بِضْعَ سِنِينَ! فَقَالَ يُوسُفُ: أَسْأَلُكَ بِحَقِّ آبَائِي وَأَجْدَادِي عَلَيْكَ إِلَّا فَرَّجْتَ عَنِّى فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ يَا يُوسُفُ وَأَيُّ حَقٌّ لِآبَائِكَ وَ أَجْدَادِكَ عَلَيَّ إِنْ كَانَ أَبُوكَ آدَمَ خَلَقْتُهُ بيَدِي وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي وَأَسْكَنْتُهُ جَنَّتِي وَ أَمَرْتُهُ أَنْ لَا يَقْرَبَ شَجَرَةٌ مِنْهَا فَعَصَانِي وَسَأَلَنِي فَتُبْتُ عَلَيْهِ، وَ إِنْ كَانَ أَبُوكَ نُوحَ انْتَجَبْتُهُ مِنْ بَيْن خَلْقِي وَجَعَلْتُهُ رَسُولًا إِلَيْهِمْ فَلَمَّا عَصَوْا دَعَانِي فَاسْتَجَبْتُ لَهُ وَأَغْرَقْتُهُمْ وَأَنْجَيْتُهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ، وَإِنْ كَانَ أبُوكَ إِبْرَاهِيمَ اتَّخَذْتُهُ خَلِيلًا وَأَنْجَيْتُهُ مِنَ النَّارِ وَجَعَلْتُهَا بَرْداً وَسَلَامًا، وَإِنْ كَانَ أَبُوكَ يَعْقُوبَ وَهَبْتُ لَهُ اثْنَى عَشَرَ وَلَداً فَغَيَّبْتُ عَنْهُ وَاحِداً فَمَا زَالَ يَبْكِي حَتَّى ذَهَبَ بَصَرُهُ وَ قَعَدَ فِي الطَّريق يَشْكُونِي إِلَى خَلْقِى فَأَيُّ حَقٌّ لِآبَائِكَ وَ أَجْدَادِكَ عَلَى قَالَ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ يَا يُوسُفُ قُلْ: أَسْأَلُكَ بِمَنّكَ الْعَظِيمِ وَ سُلْطَائِكَ الْقَدِيمِ فَقَالَهَا فَرَأَى الْمَلِكِ الرُّؤْيَا فَكَانَ فَرَجَهُ فِيهَا﴾. (1)

به سوی تو روانه کرد؟ عرض کرد تو ای پروردگار من! فرمود: چه کسی آن دعا را به تو آموخت تا با آن تو را از آن چاه بیرون کشیده و رهایی داد؟ عرض کرد تو ای خدای من! فرمود: «چه کسی آن کودک را به سخن درآورد تا بیگناهی تو را ثابت کند؟ عرض کرد تو ای خدای من! فرمود: چه کسی تفسیر خواب را به تو الهام کرد؟ عرض کرد تو ای خدای من فرمود: «چگونه جسارت کردی و از غیر من یاری جستی و از من استعانت نخواستی؟ امید به بنده ای از بندگانم بستی تا تو را نزد یکی از آفریده های من که در چنگ قدرت ،من اسیر ،است یاد کند و به درگاه من تضرع نکردی و پریشان خاطری خویش را برای من بازگو نکردی؛ پس چند سال در زندان درنگ کن». یوسف علیه السلام گفت: پروردگارا! تو را به حق همه پدرانم قسم داده و از درگاهت مسئلت دارم که در کار من گشایش آوری خداوند به یوسف علیه السلام وحی کرد: «یوسف پدران تو چه حقی بر من دارند»؟ اگر منظورت از پدرانت آدم است که خود با دستانم او را آفریدم و از روح و جان خود در او دمیدم و او را در بهشت خویش سکونت دادم و از او خواستم که به آن درخت نزدیک نشود؛ اما وی از فرمان من سرپیچی کرد و سپس بازگشت و توبه نمود. من نیز توبه اش را پذیرفتم اگر مقصود از پدرانت، نوح علیه السلام است من خود وی را از میان بندگان و مخلوقاتم برگزیدم و او را فرستاده ی خود به سوی آنان قرار دادم و هنگامی که مردم از او سرپیچیدند به درگاه من دعا کرد و من عصیانگران را غرق کردم و نوح علیه السلام و کسانی که با او در کشتی بودند را نجات دادم. اگر مقصودت از پدرانت ابراهیم است، من خود او را دوست و خلیل خویش برگرفتم و از آتش رهانیدم و آن را بر او گلستان کردم. اگر مقصود از پدرانت یعقوب علیه السلام ست من به او دوازده پسر دادم و یکی از آن ها را از او دور کردم. وی پیوسته گریست تا آن که بیناییش را از دست داد او بر سر راه می نشست و شکایت مرا به پیشگاه خلق می برد و با مردمان درد دل می.کرد با این اوصاف پدران تو چه حقی بر من دارند؟ امام علیه السلام فرمود: «جبرئیل به یوسف علیه السلام گفت ای یوسف: بگو پروردگارا من از تو از لطف و مرحمت سرشار و عظیمت و از احسان قدیمت و از لطف و عنایت فراگیرت ای رحمان و ای رحیم درخواست آسایش و گشایش می کنم». پس یوسف علیه السلام این جملات را گفت و پادشاه نیز آن خواب را دید و گشایش کار یوسف علیه السلام در همان خواب بود.

قوله تعالى: ﴿قالُوا أَ إِنَّكَ لأَنتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هَذا أَخِي قَدْ مَنَّ اللهُ عَلَيْنا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ﴾ (90)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَدِيرِ الصَّيْرِ فِى قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ إِنَّ فِي صَاحِب هَذَا الْأَمْرِ شَبَهاً مِنْ يُوسُف علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ كَأَنَّكَ تَذكُرُهُ حَيَاتَهُ أَوْ غَيْبَتَهُ قَالَ فَقَالَ لِي وَ مَا يُنْكَرُ مِنْ ذَلِكَ هَذِهِ الْأُمَّةُ أَشْبَاهُ الْخَنَازِيرِ إِنَّ إخْوَةَ يُوسُف علیه السلام كَانُوا أَسْبَاطاً أَوْلَادَ الْأَنْبِيَاءِ تَاجَرُوا يُوسُف علیه السلام وَ بَايَعُوهُ وَ خَاطَبُوهُ وَهُمْ إِخْوَتُهُ وَ هُوَ أَخُوهُمْ فَلَمْ يَعْرِفُوهُ حَتَّى قَالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هَذَا أَخِي فَمَا تُنْكِرُ هَذِهِ الْأُمَّةُ الْمَلْعُونَةُ أَنْ يَفْعَلَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ بِحُجَّتِهِ فِي وَقْتِ مِنَ الْأَوْقَاتِ كَمَا فَعَلَ بيُوسُف إِنَّ يُوسُف علیه السلام كَانَ إِلَيْهِ مُلْكُ مِصْرَ وَ كَانَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ وَالِدِهِ مَسِيرَةٌ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً فَلَوْ أَرَادَ أَنْ يُعْلِمَهُ لَقَدَرَ عَلَى ذَلِكَ لَقَدْ سَارَ يَعْقُوبُ وَ وَلْدُهُ عِنْدَ الْبِشَارَةِ تِسْعَةَ أَيَّامٍ مِنْ بَدْوِهِمْ إِلَى مِصْرَ فَمَا تُنْكِرُ هَذِهِ الْأُمَّةُ أَنْ يَفْعَلَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ بِحُجَّتِهِ كَمَا فَعَلَ بِيُوسُفَ علیه السلام أَنَّ يَمْشِيَ فِي أَسْوَاقِهِمْ وَيَطَأَ بُسُطَهُمْ حَتَّى يَأْذَنَ اللَّهُ فِي ذَلِكَ لَهُ كَمَا أَذِنَ لِيُوسُفَ علیه السلام قَالُوا أَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ في تحف العقول: دَخَلَ عَلَى علیه السلام صَّادِقِ الةِ رَجُلُ فَقَالَ لَهُ مِمَّنِ الرَّجُلُ فَقَالَ مِنْ مُحِبيكُمْ وَ مَوَالِيكُمْ ... فَقَالَ لَهُ جَعْفَرُ إِنَّ لِمُحِيِّينَا فِي السِّرِّ وَالْعَلَانِيَة عَلَامَاتِ يُعْرَفُونَ بِهَا قَالَ الرَّجُلُ وَ مَا تِلْكَ الْعَلَامَاتِ قَالَ تِلْكَ خِلَالُ أَوَّلُهَا أَنَّهُمْ عَرَفُوا التَّوْحِيدَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ وَ أَحْكَمُوا عِلْمَ تَوْحِيدِهِ وَ الْإِيمَانُ بَعْدَ ذَلِكَ بِمَا هُوَ وَ مَا صِفَتُهُ ثُمَّ عَلِمُوا حُدُودَ الإِيمَان وَ حَقَائِقَهُ وَ شُرُوطَهُ وَ تَأْوِيلَهُ قَالَ سَدِيرُ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا سَمِعْتُكَ تَصِفُ الْإِيمَانَ بِهَذِهِ الصِّفَة قَالَ نَعَمْ يَا سَدِيرُ لَيْسَ لِلسَّائِلِ أَنْ يَسْأَلَ عَنِ الْإِيمَانِ مَا هُوَ حَتَّى يَعْلَمَ الْإِيمَانَ بِمَنْ قَالَ سَدِيرُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنْ رَأَيْتَ أَنْ تُفَسِّرَ مَا قُلْتَ قَالَ الصَّادِقِ علیه السلام مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يَعْرِفُ اللَّهَ بِتَوَهُم الْقُلُوبِ فَهُوَ مُشْرِكُ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يَعْرِفُ اللَّهَ بِالِاسْمِ دُونَ الْمَعْنَى فَقَدْ أَقَرَّ بِالطَّعْنِ لِأَنَّ الِاسْمَ مُحْدَتْ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يَعْبُدُ الِاسْمَ وَ الْمَعْنَى فَقَدْ جَعَلَ مَعَ اللَّهِ شَرِيكَاً وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يَعْبُدُ الْمَعْنَى بِالصِّفَةِ لَا بِالْإِدْرَاكِ فَقَدْ أَحَالَ عَلَى غَائِب وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يَعْبُدُ الصَّفَةَ وَالْمَوْصُوفَ فَقَدْ أَبْطَلَ التَّوْحِيدَ لِأَنَّ الصِّفَةَ غَيْرُ

ص: 158

گفتند: «آیا تو همان یوسفی؟ گفت: [آری] من یوسفم و این برادر من است؛ خداوند بر ما منت گذارد؛ هرکس تقوا پیشه ،کند و شکیبایی و استقامت نماید، سرانجام پیروز می شود؛ چراکه خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند». (90)

1- امام صادق علیه السلام- سدیر صیرفی گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: (موضوع) صاحب الزمان به داستان یوسف شباهت دارد عرض کردم مقصود شما حیات امام عصر است یا دوران غیبت «وی؟ امام به من فرمود در این امت آنان که منکر آن شوند خوک صفاتی بیش نیستند. برادران يوسف علیه السلام به او به عنوان کالایی تجاری نگریسته و با وی تجارت کردند و او را فروختند. بعدها او را دیده و با وی به گفت وگو پرداختند و او نیز با آنان سخن .گفت اما برادران یوسف ، او را نشناختند تا آن که قَالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هَذَا أَخِي چه بسا به خاطر افکاری که این امت ملعون، نسبت به صاحب الامر دارند خداوند تبارک و تعالی با حجّت خویش آن کند که با یوسف کرد. يوسف علیه السلام حکومت مصر را داشت و میان او و پدرش هیجده روز فاصله بود اگر می خواست پدر را باخبر کند، قادر بود این کار را انجام دهد یعقوب همراه با پسرانش از زمان بشارت تا رسیدن به مصر، نه روز در راه بودند چرا این امت نمی توانند بپذیرند که خداوند متعال می تواند همان کاری را با حجت خویش بکند که با یوسف علیه السلام کرد؟ به این معنا که در بازارهایشان راه برود و به فرشهای آنان گام نهد تا آن که خداوند متعال این اجازه را به او بدهد همان طور که این اجازه را به یوسف داد. [و] آنان گفتند: أَإِنَّكَ لَأَنتَ يُوسُفُ قَالَ أَنَا يُوسُفُ.

2- امام صادق علیه السلام- مردی بر حضرت صادق وارد شد حضرت فرمود این مرد از کدام دسته است؟ عرض کرد: از دوستان و وابستگان شما .... حضرت فرمود: چنین مردمی نشانه هایی دارند که بدان شناخته شوند آن مرد پرسید چیست آن نشانه ها؟ فرمود: آن نشانه ها، صفات برجسته ای است که اوّل آن ها این است که یگانگی خدا را چنان چه باید شناختند و دانش توحید او را استوار کردند. پس از آن ایمان را چنان چه ،باید با اوصافش و سپس حدود و حقایق و شرایط و تأویل ایمان را دانسته اند سدیر گفت: ای پسر پیامبر صلی الله علیه و آله تا به حال نشنیده بودم که ایمان را چنین ستوده باشی فرمود: آری ای سدیر کسی را نشاید که پرسد ایمان چیست تا بداند که ایمان که را شاید سدیر گفت: ای پسر پیامبر صلی الله علیه و آله اگر موافق باشید آن چه را که فرمودید شرح دهید. حضرت فرمود: «کسی که گمان کند خدا را می شناسد از راه خیالبافی در دلش مشرک است کسی که پندارد خدا را به نام و بدون معنی شناخته به نقص خدا اقرار کرده زیرا اسم پدیده است و دوام و بقایی ندارد. هر کس که پندارد نام و معنی را می پرستد برای خدا شریک قرار داده است هر کس پندارد که معنا را می پرستد، به وصفی که آن را درک نمی کند چیزی را اراده کرده که از ذهن او غایب است. هر کس پندارد که صفت و موصوف را می پرستد توحید را نابود ،ساخته زیرا صفت غیر موصوف است. هر کس که پندارد

ص: 159

الْمَوْصُوفِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يُضِيفُ الْمَوْصُوفَ إِلَى الصِّفَة فَقَدْ صَغَرَ الْكَبِيرَ وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ قِيلَ لَهُ فَكَيْفَ سَبِيلُ التَّوْحِيدِ قَالَ بَابُ الْبَحْثِ مُمْكِنُ وَ طَلَبُ الْمَخْرَجِ مَوْجُودُ إِنَّ مَعْرِفَةَ عَيْنِ الشَّاهِدِ قَبْلَ صِفَتِهِ وَ مَعْرِفَةَ صِفَة الْغَائِبِ قَبْلَ عَيْنِهِ قِيلَ وَكَيْفَ تُعْرَفُ عَيْنُ الشَّاهِدِ قَبْلَ صِفَتِهِ قَالَ تَعْرِفُهُ وَ تَعْلَمُ عِلَمَهُ وَ تَعْرِفُ نَفْسَكَ بِهِ وَلَا تَعْرِفُ نَفْسَكَ بِنَفْسِكَ مِنْ نَفْسِكَ وَ تَعْلَمُ أَنَّ مَا فِيهِ لَهُ وَ بِهِ كَمَا قَالُوا لِيُوسُفَ لَةِ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قَالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخِي فَعَرَفُوهُ بِهِ وَ لَمْ يَعْرِفُوهُ بِغَيْرِهِ وَ لَا أَثْبَتُوهُ مِنْ أَنْفُسِهِمْ بِتَوَهُم الْقُلُوبِ أ مَا تَرَى اللَّهَ يَقُولُ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا يَقُولُ لَيْسَ لَكُمْ أَنْ تَنْصِبُوا إِمَاماً مِنْ قِبَلَ أَنْفُسِكُمْ تُسَمُّونَهُ مُحِقاً بِهَوَى أَنْفُسِكُمْ وَإِرَادَتِكُمْ ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ اللهِ ثَلَاثَةُ لَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهَ وَلَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ مَنْ أَنْبَتَ شَجَرَةَ لَمْ يُنْبِتُهُ اللَّهُ يَعْنِي مَنْ نَصَبَ إِمَاماً لَمْ يَنْصِبُهُ اللَّهُ أَوْ جَحَدَ مَنْ نَصَبَهُ اللَّهُ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِهَذَيْنِ سَهْمَا فِي الْإِسْلَامِ وَقَدْ قَالَ اللَّهُ وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشاءُ وَيَخْتارُ ما كانَ هُمُ الْخِيَرَةُ﴾. (1)

ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿سُئِلَ ابْنُ عَبَّاس: بمَ عَرَفُوا يُوسُفَ يَعْنِي إِخْوَتَهُ؟ قَالَ: كَانَتْ لَهُ عَلَامَةُ بِقَرْنِهِ، وَلِيَعْقُوبَ علیه السلام مِثْلُهَا وَلِإِسْحَاقَ وَلِسَارَةَ، وَهِيَ شَامَةً، قَدْ جَاءَ فَرَفَعَ النَّاجَ مِنْ رَأْسِهِ وَ فِيهِ رَائِحَةُ الْمِسْكِ فَشَمُوهَا فَعَرَفُوهُ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قالُوا تَالله لَقَدْ آثَرَكَ اللهُ عَلَيْنا وَ إِنْ كُنَّا الخَاطِئِينَ﴾. (91)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَيْسَ رَجُلٌ مِنْ وَلْدِ فَاطِمَةَ يَمُوتُ وَ لَا يَخْرُجُ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى يُقِرَّ لِلْإِمَامِ بإمَامَتِهِ كَمَا أَقَرَّ وَلْدُ يَعْقُوبَ علیه السلام ليوسف علیه السلام حِينَ قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ أَثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنا﴾. (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيٌّ قَالَ: قُلْت لِجَعْفَرِ بْن مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله أَخْبِرْنِي عَنْ يَعْقُوب لَمَّا قَالَ لَهُ بَنُوهُ يا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي فَأَخَّرَ الِاسْتِغْفَارَ لَهُمْ وَ يُوسُفَ لَمَّا قَالُوا لَهُ تَاللهِ لَقَدْ أَتَرَكَ اللهُ عَلَيْنا وَ إِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ الله لَكُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ قَالَ لِأَنَّ قَلْبَ الشَّابُ أَرَقُ مِنْ قَلب الشَّيْحَ وَكَانَتْ

ص: 160

موصوف را به صفت نسبت می دهد بزرگ را کوچک ساخته و چنان چه ،بایست اندازه و میزان خدا را رعایت نکرده است. کسی پرسید: پس راه توحید چگونه است؟ فرمود در کاوش باز است و راه گشایش شبهات موجود همانا شناخت ذات حاضر پیش از وصف اوست و شناخت وصف نادیده، پیش از ذات او گفتند چگونه می شناسی ذات حاضر را پیش از وصف او؟ فرمود: «او را می شناسی و می دانی و خود را بدو می شناسی و خویشتن را به خویش و به راهنمایی خود نمی شناسی و می دانی آن چه را که در اوست برای او و مخصوص اوست چنان چه برادران یوسف بدو گفتند: «إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أخي، يوسف را به خودش شناختند و او را به غیر او نشناختند و از پیش خود، به خیال دل چیزی نساختند آیا نبینی که خداوند می فرماید: ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها؛ شما هرگز قدرت نداشتید درختان آن را برویانید (نمل/60) می فرماید شما را نرسد که از پیش خود امامی وادارید و آن را به خواهش دل و خواست خود بر حق شمارید سپس حضرت صادق علیه السلام فرمود: سه نفرند که روز قیامت خدا با آنان سخن نگوید بدانها ننگرد و پاکشان نسازد و عذابی دردناک دارند و آن ها عبارتند از: کسی که درختی را بنشاند که خدایش نرویاند یعنی پیشوایی را وادارد که خدا برنیانگیخته است؛ کسی که برانگیخته خدا را انکار کند؛ ... و خداوند می فرماید: پروردگار تو هر چه بخواهد می آفریند و هر چه بخواهد برمی گزیند آنان (در برابر او) اختیاری ندارند (قصص /68).

3- ابن عبّاس رحمه الله علیه- از ابن عبّاس رحمه الله علیه سؤال شد برادران چگونه یوسف را شناختند؟ در جواب گفت: «یوسف علیه السلام خالی در بالای سرش داشت که یعقوب و اسحاق علیه السلام و ساره نیز مانند آن را داشتند و آن خال بوی مُشک می داد؛ هنگامی که یوسف نزد برادران آمد تاج را از سرش برداشت و بوی آن به مشام برادران رسید و آن ها او را شناختند».

گفتند: «به خدا سوگند خداوند تو را بر ما برتری بخشید؛ و ما خطاکار بودیم». (91)

1- امام صادق علیه السلام- هر یک از فرزندان و نسل فاطمه که دعوت حق را لبیک گوید و از دنیا برود، بی گمان به امامت امام زمان ،خود اعتراف می کند همان طور که فرزندان يعقوب علیه السلام به امامت و بزرگی یوسف علیه السلام اقرار کردند وقتی که گفتند: تَاللهِ لَقَدْ أَثَرَكَ اللهُ عَلَيْنَا.

2- امام صادق علیه السلام- اسماعیل بن فضل هاشمی گوید: محضر امام صادق علیه السلام عرض کردم مرا از يعقوب علیه السلام که وقتی فرزندانش به او عرض کردند پدر از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه که ما خطاکار بودیم. (یوسف /97) خبر دهید که چرا به ایشان فرمود به زودی برای شما از پروردگارم آمرزش می طلبم. (یوسف/ 98) یعنی چرا طلب آمرزش را تأخیر انداخت و فوراً آن ها را نبخشید. و نیز وقتی برادران یوسف علیه السلام به حضرتش عرضه داشتند تالله لَقَدْ آثَرَكَ الله وَ إِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ چرا جناب یوسف فرمود: امروز ملامت و توبیخی بر شما نیست خداوند شما را می بخشد و او مهربانترین مهربانان است (یوسف/92) پس بدون درنگ از خطای آن ها در گذشت و آن را به تأخیر نیانداخت»؟ امام فرمود: دلیلش آن است که قلب جوان نازکتر از قلب پیر است؛ از این رو یوسف علیه السلام بدون درنگ از خطای برادرانش گذشت؛ ولی يعقوب علیه السلام عفو و گذشت را به تأخیر انداخت و نیز برادران یوسف علیه السلام نسبت به

ص: 161

جنَايَةُ وَلْدِ يَعْقُوبَ علیه السلام عَلَى يُوسُف علیه السلام وَ جَنَايَتُهُمْ عَلَى يَعْقُوبَ إِنَّمَا كَانَتْ بِعِنَايَتِهِمْ عَلَى يُوسُفَ الفَبَادَرَ يُوسُفُ علیه السلام إِلَى الْعَفْو عَنْ حَقَّهِ وَأَخَرَ يَعْقُوبُ اللَّهِ الْعَفْوَ لِأَنَّ عَفْوَهُ إِنَّمَا كَانَ عَنْ حَقِّ غَيْرِهِ فَأَخْرَهُمْ إِلَى السَّحَرَ لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قالَ لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾. (92)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَكَّةَ يَوْمَ افْتَتَحَهَا فَتَحَ بَابَ الْكَعْبَةِ فَأَمَرَ بِصُوَرَ فِي الْكَعْبَةِ فَطْمِسَتْ ثُمَّ أَخَذَ بِعِصَادَتَى الْبَابِ فَقَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ صَدَقَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ مَا ذَا تَقُولُونَ وَ مَا ذَا تَظُنُّونَ قَالُوا نَظُنُّ خَيْراً وَ نَقُولُ خَيْراً أَخُ كَريمُ وَ ابْنُ أَحْ كَرِيم وَ قَدْ قَدَرْت قَالَ فَإِنِّي أَقُولُ كَمَا قَالَ أخي يُوسف لا تثريب عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ الله لَكُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿اذْهَبُوا بِقَميصي هذا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصيراً وَ أَتُونِي بأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ﴾. (93)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ فِي قَمِيصِ يُوسُفَ علیه السلام ثَلَاثُ آيَاتٍ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ جَاؤُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ وَ قَوْلِهِ تَعَالَى إِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبل ... وَ قَوْلِهِ تَعَالَى اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هَذَا﴾. (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُفَضَّل بْن عُمَرَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُول: أَ تَدْرِي مَا كَانَ قَمِيصُ سفال قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَمَّا أُوقِدَتْ لَهُ النَّارُ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ هِ بِقَوْبِ مِنْ ثِيَابِ الله الْجَنَّةَ فَأَلْبَسَهُ إِيَّاهُ فَلَمْ يَضُرَّهُ مَعَهُ حَرَّ وَ لَا بَرْدُ فَلَمَّا حَضَرَ إِبْرَاهِيمَ الْمَوْتُ جَعَلَهُ فِي تَمِيمَة وَ عَلَّقَهُ عَلَى إِسْحَاقَا وَ عَلَّقَهُ إِسْحَاقُ عَلَى يَعْقُوبَ علیه السلام فَلَمَّا وُلِدَ يُوسُفُ علیه السلام لهُ عَلَّقَهُ عَلَيْهِ فَكَانَ فِي عَضُدِهِ حَتَّى كَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا كَانَ فَلَمَّا أَخْرَجَهُ يُوسُف علیه السلام بمِصْرَ مِنَ النَّمِيمَة وَجَدَ يَعْقُوبُ العلم ريحَهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ فَهُوَ ذَلِكَ الْقَمِيصُ الَّذِي أَنْزَلَهُ اللَّهُ مِنَ

ص: 162

يوسف علیه السلام مستقیماً جنایت کردند ولی در حق يعقوب علیه السلام جنایتشان به خاطر جنایت بر یوسف علیه السلام بوده لاجرم يوسف علیه السلام نسبت به حق خودش مبادرت به عفو نمود اما یعقوب چون گذشتش در واقع عفو از حق غیر بوده نه از حق ،خود به ناچار آن را تا سحر شب جمعه تأخیر انداخت و این امر طبیعی است که انسان از حق خود به سرعت می تواند بگذرد اما درباره ی حق دیگری جای تأخیر دارد».

[یوسف] گفت: «امروز ملامت و توبیخی بر شما نیست؛ خداوند شما را می آمرزد؛ و او مهربان ترین مهربانان است». (92)

1- امام صادق علیه السلام- روز فتح مکه رسول خدا وارد مسجد الحرام شد و در کعبه را باز کرد و دستور داد تا نقش صورت ها را از دیوار داخلی کعبه بزدایند. سپس بر آستانه ی در ایستاد و بازوهای جانبی در را با دو دست خود گرفت و گفت: خدایی نیست جز آن خدا که یکتا و بی انباز است وعده خود را عمل کرد و بنده ی خود را یاری بخشید و به تنهایی گروه های مخالف را دور کرد. اینک شما چه می گویید؟ و چه تصور می کنید؟ مردم مکه گفتند: «ما جز نیکی تصوّر دیگری نداریم و جز سخن نیک بر زبان نداریم؛ تو برادر ما هستی برادری بزرگوار برادرزاده مایی والا تبار و بالأخره بر ما پیروز شدی رسول خدا فرمود: من همان شعار یوسف صدیق را تکرار می کنم لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ.

این پیراهن مرا ببرید و بر صورت پدرم بیندازید تا بینا شود؛ و همه ی خانواده ی خود را نزد من بیاورید. (93)

1- امام صادق علیه السلام- سه آیه در مورد پیراهن یوسف علیه السلام وجود دارد و پیراهن او را با خونی دروغین آغشته ساخته نزد پدر آوردند (یوسف/18) و اگر پیراهن او از پیش رو پاره شد (یوسف/26) .... و این کلام خداوند: اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هَذَا.

2- امام صادق علیه السلام- مفضل بن عمر گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «می دانی پیراهن یوسف علیه السلام چه بود؟ عرض کردم: «نه» فرمود: «وقتی برای سوزاندن ابراهیم ال آتش افروختند، جبرئیل جامه ای از جامه های بهشت برایش آورده و به او پوشانید و با آن جامه، گرما و سرما به ابراهیم علیه السلام زیانی نمی رسانید. زمان مرگ ابراهیم فرا رسید آن را در غلافی نهاد و به اسحاق علیه السلام و اسحاق علیه السلام آن را به يعقوب علیه السلام و چون یوسف علیه السلام به دنیا آمد يعقوب علیه السلام آن را بر او آویخت و پیوسته در بازوی او بود تا زمانی که آن جریانات برای یوسف علیه السلام اتفاق افتاد هنگامی که یوسف علیه السلام پیراهن را در مصر از غلاف بیرون آورد یعقوب بوی آن را در کنعان احساس کرد؛ چنان که در قرآن می فرماید: من بوی یوسف را احساس می کنم اگر مرا به نادانی و کم عقلی نسبت ندهید!. (یوسف/94). و آن همان پیراهنی بود که خداوند از بهشت فرو فرستاده بود عرض کردم فدایت شوم! در نهایت، آن

ص: 163

الْجَنَّةِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَإِلَى مَنْ صَارَ ذَلِكَ الْقَمِيصُ قَالَ إِلَى أَهْلِهِ ثُمَّ قَالَ كُلٌّ نَبِيٍّ وَرِثَ عِلْمًا أَوْ غَيْرَهُ فَقَدِ انْتَهَى إِلَى آلِ مُحَمَّدِ وَكَانَ يَعْقُوبُ بِفِلَسْطِينَ وَفَصَلَتِ الْعِيرُ مِنْ مِصْرَ فَوَجَدَ يَعْقُوبُ رِيحَهُ وَ هُوَ مِنْ ذَلِكَ الْقَمِيص الَّذِي أخْرجَ مِنَ الْجَنَّةِ وَنَحْنُ وَرَثَتُهُ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ الْقَمِيصُ الَّذِي نُزِّلَ بِهِ عَلَى إِبْرَاهِيمَ مِنَ الْجَنَّةِ فِي قَصَبَة مِنْ فِضَّةٍ وَ كَانَ إِذَا لبس كَانَ وَاسِعاً كبيرا﴾. (2)

4- الباقر علیه السلام- ﴿لَمَّا أَصَابَتِ امْرَأَةَ الْعَزِيزِ الْحَاجَةُ قِيلَ لَهَا لَوْ أَتَيْتِ يُوسُفَ بْن يَعْقُوب علیه السلام فَشَاوَرَتْ فِي ذَلِكَ فَقِيلَ لَهَا إِنَّا نَخَافُهُ عَلَيْكِ قَالَتْ كَلَّا إِنِّي لَا أَخَافُ مَنْ يَخَافُ اللَّهَ فَلَمَّا دَخَلَتْ عَلَيْهِ فَرَأَتْهُ فِى مُلْكِهِ قَالَتِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ الْعَبيدَ مُلُوكاً بِطَاعَتِهِ وَجَعَلَ الْمُلُوكَ عَبيداً بِالْمَعْصِيَة فَتَزَوَّجَهَا فَوَجَدَهَا بِكْراً فَقَالَ لَهَا أَلَيْسَ هَذَا أَحْسَنَ أَلَيْسَ هَذَا أَجْمَلَ فَقَالَتْ إِنِّي كُنْتُ يُلِيتُ مِنْكَ بأَرْبَعِ خَلَالَ كُنتُ أَجْمَلَ أَهْلِ زَمَانِي وَ كُنْتَ أَجْمَلَ أَهْلِ زَمَانِكَ وَ كُنْتُ بكْراً وَكَانَ زَوْجى عِنِّيناً فَلَمَّا كَانَ مِنْ أَمْرِ إِخْوَةِ يُوسُفَ علیه السلام مَا كَانَ كَتَبَ يَعْقُوبُ علیه السلام إِلَى يُوسُف علیه السلام وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ أَنَّهُ يُوسُفُ علیه السلام بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنْ يَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاق بْنِ إِبْرَاهِيمَ الخَلِيلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِلَى عَزِيزِ آلِ فِرْعَوْنَ سَلَامُ عَلَيْكَ فَإِنِّي أَحْمَدُ إِلَيْكَ اللَّهَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّا أَهْلُ بَيْتَ مُولَعَةُ بِنَا أَسْبَابُ الْبَلَاءِ كَانَ جدى إِبْرَاهِيمُ علیه السلام ألْقِيَ فِى النَّار فِي طَاعَةِ رَبِّهِ فَجَعَلَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ أَمَرَ اللَّهُ جَدِّى أَنْ يَذْبَحَ أَبي فَفَدَاهُ بِمَا فَدَاهُ بِهِ وَ كَانَ لِيَ ابْنُ وَ كَانَ مِنْ أَعَزَّ النَّاسِ عَلَيَّ فَفَقَدْتُهُ فَأَذْهَبَ حُزْنِي عَلَيْهِ نُورَ بَصَرَى وَكَانَ لَهُ أَخٌ مِنْ أُمِّهِ فَكُنْتُ إِذَا ذَكَرْتُ الْمَفْقُودَ ضَمَمْتُ أَخَاهُ هَذَا إِلَى صَدْرِى فَأَذْهَبَ عَنِّى بَعْضَ وَجْدِى وَ هُوَ الْمَحْبُوسُ عِنْدَكَ فِي السَّرقَة وَ إِنِّى أَشْهَدُكَ أَنَّى لَمْ أَسْرِقُ وَ لَمْ أَلِدٌ سَارقاً فَلَمَّا قَرَأَ يُوسُفُ الْكِتَابَ بَكَى وَ صَاحَ وَ قَالَ اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هذا فَأَلْقُوهُ عَلى وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصِيراً وَ أُتُونِي بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ﴾. (3)

5- الباقر علیه السلام- ﴿قالَ لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرحَمَ الرّاحِمِينَ اذْهَبُوا بِقَمِيصِي- هذا الَّذِي بَلَتهُ دُمُوعَ عَيْنِى فَأَلْقُوهُ عَلى وَجْهِ أَي يَرْتَدَّ بَصِيراً لَوْ قَدْ شَم بريجي وَأَتُونِ بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ وَ

ص: 164

پیراهن به چه کسی رسید؟ امام علیه السلام فرمود: به اهلش رسید، آن گاه فرمود: «هر پیغمبری که دانش یا چیز دیگری را به ارث برده در نهایت به آل محمد رسیده است و هنگامی که کاروان از سرزمین مصر به راه افتاد يعقوب علیه السلام در فلسطین بود که بوی یوسف را احساس کرد و آن بوی همان پیراهنی بود که از بهشت آورده شده بود؛ و ما (اهل بیت) آن را به ارث برده ایم».

3- امام صادق علیه السلام- پیراهنی که برای ابراهیم علیه السلام پیراهنی که برای ابراهیم از بهشت فرود آمد در یک نی نقره ای بود و چون به تن کسی در می آمد، بزرگ و فراخ می شد.

4- امام باقر علیه السلام- وقتی همسر عزیز (زلیخا به فقر و نیاز دچار شد به او گفتند: «ای کاش نزد يوسف علیه السلام می رفتی چرا چنین نمی کنی؟ با برخی از نزدیکان به مشورت پرداخت؛ گفتند: «می ترسیم او آسیبی به تو برساند آن زن گفت: هرگز چنین نیست من از کسی که از خداوند بیم دارد هراسی ندارم وقتی زن عزیز بر یوسف علیه السلام وارد شد و او را در آن چنان شکوه و منزلت و حکومت دید، گفت: حمد و سپاس از آن خدایی است که بردگان را با طاعت خویش به پادشاهی رسانید و پادشاهان را در پی نافرمانی خویش به ذلت و بردگی کشانید تا این که یوسف با وی ازدواج کرد و دید که باکره است. یوسف به او گفت: آیا این نیکوتر نیست؟ آیا این زیباتر نیست»؟ آن زن گفت: «من به واسطه ی تو با چهار خصلت آزموده شدم من زیباترین زمانه خود بودم و تو نیز زیباترین زمانه ی خود بودی؛ من باکره بودم و همسرم در امر زناشویی ناتوان بود زمانی که آن حوادث برای برادران يوسف علیه السلام رخ داد یعقوب که هنوز نمی دانست عزیز مصر فرزند خودش یوسف علیه السلام است، چنین نامه ای به او نوشت: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم از یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم خلیل الله عزوجل به عزیز آل فرعون سلام علیک همانا خداوندی را در پیشگاه تو می ستایم که هیچ معبودی جز او نیست. اما بعد، ما خانواده ای هستیم که به آتش انواع بلا و مصیبت سوخته.ایم جدّم ابراهیم علیه السلام چون خداوند یگانه را اطاعت می کرد در آتش افکنده شد؛ اما خداوند تبارک و تعالی آتش را بر او گلستان کرد. خداوند متعال به نیای من ابراهیم دستور داد که پدرم را قربانی کند و چون خواست او را ذبح کند، پروردگار به جای او آن قربانی را فرستاد من نیز پسری داشتم که عزیزترین کس من در این دنیا بود او را از دست داده و غم و اندوه فراق او سوی چشمانم و نور دیدگانم را از من گرفت. او از طرف مادرش برادری داشت که هر وقت به یاد پسر گمگشته ام می افتادم برادرش را به سینه می چسباندم تا بخشی از عشق و اشتیاقم به یوسف علیه السلام ز بین برود وی هم اکنون نزد تو به تهمت دزدی زندانی است. من تو را گواه میگیرم که هیچ گاه دستم را به دزدی نیالوده ام و هیچ یک از فرزندان من به دزدی آلوده نشده اند. چون یوسف نامه ی یعقوب علیه السلام را خواند گریست و بانگ برآورد و گفت: «اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصِيرًا وَ أُتُونِي بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ».

5- امام باقر علیه السلام- [یوسف] گفت امروز» ملامت و توبیخی بر شما نیست خداوند شما را می بخشد و او مهربانترین مهربانان است. (يوسف/92) اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هذا پیراهنی که با اشک چشمانم خیس شده است را ببرید و فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِي يَرْتَدَّ بَصِيراً؛ اگر بوی مرا از آن استشمام كند وَأتُونِي بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ. سپس یوسف همان روز همگی آن ها را به سوی یعقوب علیه السلام روانه

ص: 165

رَدَّهُمْ إِلَى يَعْقُوبَ علیه السلام فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ وَ جَهَزَهُمْ بِجَمِيعِ مَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ فَلَا فَصَلَتْ عِيرُهُمْ مِنْ مِصْرَ وَجَدَ يَعْقُوبُ علیه السلام رِيحَ يُوسُف علیه السلام فَقَالَ لِمَنْ بِحَضْرَتِهِ مِنْ وَلْدِهِ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْ لَا أَنْ تُفَنِّدُونِ قَالَ وَ أَقْبَلَ وَلدُهُ يُحِثُونَ السَّيْرَ بِالْقَمِيصِ فَرَحاً وَسُرُوراً بِمَا رَأَوْا مِنْ حَالَ يُوسُفَ علیه السلام وَ الْمُلْكِ الَّذِي أَعْطَاهُ اللَّهُ وَ الْعِزَّ الَّذِي صَارُوا إِلَيْهِ فِي سُلْطَان يُوسف ال وَ كَانَ مَسِيرُهُمْ مِنْ مِصْرَ إِلَى بَدْو [ بَلَدِ] يَعْقُوبَ اللهِ تِسْعَةَ أَيَّامٍ فَلَمَّا أَنْ جاءَ الْبَشِيرُ أَلْقَى الْقَمِيصَ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيرًا وَ قَالَ لَهُمْ مَا فَعَلَ ابْنُ يَامِيلَ [يَامِينَ] قَالُوا خَلَّفْنَاهُ عِنْدَ أَخِيهِ صَالِحاً قَالَ فَحَمِدَ اللَّهَ يَعْقُوبُ علیه السلام عِنْدَ ذَلِكَ وَ سَجَدَ لِرَبِّهِ سَجْدَةَ الشُّكْر وَ رَجَعَ إِلَيْهِ بَصَرُهُ وَ تَقَوَّمَ لَهُ ظَهْرُهُ وَ قَالَ لِوُلْدِهِ تَحَمَّلُوا إِلَى يُوسُف علیه السلام فِي يَوْمِكُمْ هَذَا بِأَجْمَعِكُمْ فَسَارُوا إِلَى يُوسُفَ وَ مَعَهُمْ يَعْقُوبُ وَخَالَةً يُوسُفَ يَامِيلُ [يَامِينُ] فَأَحَتُوا السَّيْرَ فَرَحاً وَ سُرُوراً فَسَارُوا تِسْعَةَ أَيَّامٍ إِلَى مصر﴾. (1)

6- الباقر علیه السلام- ﴿فَلَمَّا كَانَ مِنْ أَمْر إخوة يُوسُفَ مَا كَانَ، كَتَبَ يَعْقُوبُ إِلَى يُوسُفَ علیه السلام وَهُوَ لَا يَعْلَمُ أَنَّهُ يُوسُفُ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ مِنْ يَعْقُوبَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى عَزِيزِ آلِ فِرْعَوْنَ سَلَامُ عَلَيْكَ، فَإِنِّي أَحْمَدُ إِلَيْكَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَمَّا بَعْدُ: فَإِنَّا أَهْلُ بَيْتِ تُولَعُ بِنَا أَسْبَابُ الْبَلَاءِ، كَانَ جَدِّى إِبْرَاهِيمُ الأَلْقِيَ فِي النَّارِ فِي طَاعَةِ رَبِّهِ، فَجَعَلَهَا اللَّهُ عَلَيْهِ بَرْداً وَ سَلاماً، وَ أَمَرَ اللَّهُ جَدِّى أَنْ يَذْبَحَ أَبي فَفَدَاهُ بِمَا فَدَاهُ بِهِ، وَكَانَ لِيَ ابْنُ وَكَانَ مِنْ أَعَزَّ النَّاسِ عِنْدِي فَفَقَدْتُهُ فَأَذْهَبَ حُزْنِي عَلَيْهِ نُورَ بَصَرَى، وَكَانَ لَهُ أَخٌ مِنْ أُمِّهِ فَكُنْتُ إِذَا ذَكَرْتُ الْمَفْقُودَ ضَمَمْتُ أَخَاهُ هَذَا إِلَى صَدْرِى فَيَذْهَبُ عَنِّى بَعْضُ وَجْدِي وَ هُوَ الْمَحْبُوسُ عِنْدَكَ فِي السَّرِقَةِ، فَإِنِّى أَشْهِدُكَ أَنَّى لَمْ أَسْرِقَ وَ لَمْ أَلِدْ سَارِقَا فَلَمَّا قَرَأَ يُوسُفُ الْكِتَابَ بَكَى وَ صَاحَ وَ قَالَ: اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصِيراً وَ أُتُونِي بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِين﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ لَمَّا فَصَلَتِ العيرُ قالَ أَبُوهُمْ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَتدُون﴾. (94)

1- السجّاد علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ زَكَرِيَّا بْنِ يَحْيَى رَفَعَهُ إِلَى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام أَنَّ هَاتِفَا هَتَفَ بهِ فَقَالَ يَا عَلَى بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام أَيَّ شَيْءٍ كَانَتِ الْعَلَامَةُ بَيْنَ يَعْقُوبَ وَ يُوسُفَ علیه السلام فَقَالَ لَمَّا قُذِفَ

ص: 166

کرد و هر آن چه که به آن نیاز داشتند را به آنان داد و هنگامی که کاروان آن ها از مصر بیرون آمد و حرکت کرد، يعقوب علیه السلام گفت: من بوی یوسف را احساس می کنم پس به آنان که در حضور او بودند گفت من بوی یوسف را احساس می کنم اگر مرا به نادانی و کم عقلی نسبت ندهید. (یوسف/94) پسران يعقوب علیه السلام با شادمانی و سرور و سرخوش از منزلت یوسف علیه السلام و پادشاهی- که خداوند به وی عطا کرده بود- و شادمان از عزت و منزلتی که در درگاه یوسف علیه السلام دیده بودند، پیراهن یوسف علیه السلام را شتابان به سوی یعقوب بردند از مصر تا سرزمین يعقوب علیه السلام نه روز راه بود. زمانی که مژده رسیدن پسران آمد و در پی آن کاروانیان وارد شدند، پیراهن یوسف علیه السلام را بر روی یعقوب علیه السلام نداختند بینایی به چشمان یعقوب باز آمد يعقوب علیه السلام از پسرانش پرسید: «با بنیامین چه کردید»؟ گفتند او را نزد برادر صالح و شایسته ی او یعنی یوسف گذاشتیم. امام علیه السلام فرمود: «سپس يعقوب علیه السلام شکر خداوند متعال را به جا آورد و به درگاه ذات حق سجده ی شکر کرد. بیناییاش به او بازگشت و خمیدگی پشتش نیز راست شد و به فرزندانش گفت: همین امروز، همگی شما بار سفر به سوی یوسف علیه السلام برببندید. پس همگی آن ها همراه با يعقوب علیه السلام «ياميل» خاله يوسف علیه السلام به سوی یوسف علیه السلام حرکت کردند آنان با شادمانی و خوشحالی به سوی مصر شتاب کردند و نه روز بعد در مصر بودند.

6- امام باقر علیه السلام- بعد از جریاناتی که برای برادران یوسف علیه السلام اتفاق افتاد، يعقوب علیه السلام خطاب به يوسف علیه السلام بی آن که بداند او یوسف علیه السلام ست چنین نوشت: «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيم؛ از یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم خلیل علیه السلام خطاب به عزیز آل فرعون سلام بر تو! سپاس می گویم خدایی را که معبودی جز او نیست ما خاندانی هستیم که انواع بلا مشتاق ماست؛ جدّم ابراهیم علیه السلام بود که در راه اطاعت از پروردگارش در آتش انداخته شد و خداوند آتش را برایش سرد و سالم قرار داد؛ و خدا به جدم دستور داد که پدرم را قربانی کند و در نهایت قوچی را به جای او فدا نمود؛ و من فرزندی داشتم که عزیزترین افراد پیش من بود که او را گم کرده ام و اندوه من بر ،او بینایی ام را از من گرفت؛ او برادر مادری داشت که هرگاه به یاد گمگشته ام می افتادم این برادرش را در بغل می گرفتم که مقداری از اندوه مرا از میان می برد و او اکنون به خاطر دزدی نزد شما زندانی شده است و تو را گواه می گیرم که من هیچگاه دزدی نکرده و فرزند دزد نداشته ام هنگامی که یوسف نامه را خواند گریه نمود و فریادی کشید و گفت: إِذْهَبُوا بِقَمِيصِي هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصِيراً.

هنگامی که کاروان [از سرزمین مصر] جدا شد پدرشان (یعقوب) گفت: «من بوی یوسف را احساس می کنم اگر مرا به نادانی و کم عقلی نسبت ندهید». (94)

1 امام سجّاد علیه السلام- از علیّ بن محمّد در حدیثی مرفوع روایت است: هاتفی از امام زین العابدين علیه السلام پرسید: «چه نشانه ای میان یعقوب و یوسف قرار داشت»؟ آن حضرت فرمود: وقتی که ابراهیم در آتش افکنده شد جبرئیل لباسی از جنس نقره برایش آورده و بر او

ص: 167

إبْرَاهِیم علیه السلام فِي النَّارِ هَبَطَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ علیه السلام بقميص فِضَّة فَأَلْبَسَهُ إِيَّاهُ فَفَرَّتْ عَنْهُ النَّارُ وَ نَبَتَ حَوْلَهُ النَّرْجِسُ فَأَخَذَ إِبْرَاهِيمُ الْقَمِيصَ فَجَعَلَهُ فِي عُنُقَ إِسْحَاقَ الَ فِي قَصَبَةٍ فِضَّةٍ وَعَلَّقَهَا إِسْحَاقَ فِي عُنُقِ يَعْقُوبَ وَ عَلَّقَهَا يَعْقُوبُ علیه السلام فِي عُنُقَ يُوسُفَ وَ قَالَ لَهُ إِنْ نُرِعَ هَذَا الْقَمِيصُ مِنْ بَدَنِكَ عَلِمْتُ أَنَّكَ مَيِّتُ أَوْ قَدْ قُتِلْتَ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَيْهِ إِخْوَتُهُ أَعْطَاهُمُ الْقَصَبَةَ وَ أَخْرَجُوا الْقَمِيصَ فَاحْتَمَلَتِ الرِّيحُ رَائِحَتَهُ فَأَلْقَتْهَا عَلَى وَجْهِ يَعْقُوبَ علیه السلام بِالْأَرْدُنَّ فَقَالَ إِنِّي لَأَجِدُ ريح يُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَتدُون﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَفْص أخي مُرَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَّا فَصَلَتِ الْعِيرُ قالَ أَبُوهُمْ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ قَالَ وَجَدَ يَعْقُوبُ رِيحَ قَمِيص إبْرَاهِيمَ علیه السلام حِينَ فَصَلَتِ الْعِيْرُ مِنْ مِصْرَ وَهُوَ بفَلَسْطِين﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ الْقَمِيصُ الَّذِي أُنْزِلَ بِهِ عَلَى إِبْرَاهِيمَ مِنَ الْجَنَّةِ فِي قَصَبَة مِنْ فِضَّةٍ وَكَانَ إِذَا لَبِسَ كَانَ وَاسِعاً كَبِيراً فَلَمَّا فَصَلُوا وَيَعْقُوبُ بِالرِّمْلَةِ وَ يُوسُفُ بِمِصْرَ قَالَ يَعْقُوبُ إِنِّي لَأَجِدُ ريح يُوسُفَ عَلَى ريحَ الْجَنَّةَ حِينَ فَصَلُوا بِالْقَميص لِأَنَّهُ كَانَ مِنَ الْجَنَّة﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿قَدِمَ أَعْرَابِيُّ عَلَى يُوسُفَ لَيَشْتَرى مِنْهُ طَعَامَا فَبَاعَهُ فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ لَهُ يُوسُف علیه السلام أَيْنَ مَنْزِلُكَ قَالَ لَهُ بِمَوْضِعِ كَذَا وَكَذَا قَالَ فَقَالَ لَهُ إِذَا مَرَرْتَ بِوَادِي كَذَا وَكَذَا فَقِفْ فَنَادِ يَا يَعْقُوبُ علیه السلام يَا يَعْقُوبُ فَإِنَّهُ سَيَخْرُجُ إِلَيْكَ رَجُلُ عَظِيمٌ جَمِيلٌ وَسِيمٌ فَقُلْ لَهُ لَقِيتُ رَجُلًا بِمِصْرَ وَ هُوَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ إِنَّ وَدِيعَتَكَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لَنْ تَضِيعَ قَالَ فَمَضَى الْأَعْرَابِيُّ حَتَّى انْتَهَى إِلَى الْمَوْضِعِ فَقَالَ لِعِلْمَانِهِ احْفَظُوا عَلَيَّ الْإِبِلَ ثُمَّ نَادَى يَا يَعْقُوبُ علیه السلام يَا يَعْقُوبُ علیه السلام فَخَرَجَ إِلَيْهِ رَجُلُ أَعْمَى طَوِيلُ جَسِيمٌ جَمِيلُ يَتَّقِي الْحَائِطَ بِيَدِهِ حَتَّى أَقْبَلَ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ أَنْتَ يَعْقُوبُ علیه السلام قَالَ نَعَمْ فَأَبْلَغَهُ مَا قَالَ لَهُ يُوسُفَا فَسَقَطَ مَغْشِيَا عَلَيْهِ ثُمَّ أَفَاقَ وَقَالَ لِلْأَعْرَابِيِّ يَا أَعْرَابِيُّ أَ لَكَ حَاجَةُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ لَهُ نَعَمْ إِنِّي رَجُلُ كَثِيرُ الْمَالِ وَلِيَ ابْنَةُ عَمّ لَمْ يُولَدْ لِي مِنْهَا وَ أَحِبُّ أَنْ تَدْعُوَ اللَّهَ أَنْ يَرْزُقَنِي وَلَداً فَتَوَضَّأَ يَعْقُوبُ علیه السلام وَ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ دَعَا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فَرُزْقَ أَرْبَعَةَ بُطُونِ أَوْ قَالَ سِتَةَ بُطُون فِي كُلِّ بَطْنِ اثْنَانِ فَكَانَ يَعْقُوبُ علیه السلام يَعْلَمُ

ص: 168

پوشانید که آتش از او دور شد و اطراف ابراهیم گل های نرگس رویید». ابراهیم آن پیراهن را برداشت و در غلافی نقره ای قرار داده و بر گردن اسحاق آویخت و اسحاق ا آن را بر گردن یعقوب و يعقوب علیهما السلام نیز آن را بر گردن یوسف علیه السلام آویخت و به او فرمود: «اگر این پیراهن از تنت بیرون آورده شد متوجه می شوم که مردهای یا به قتل رسیدهای هنگامی که برادران یوسف علیه السلام بر او وارد شدند او غلاف نقره ای را به ایشان داد و آن ها پیراهن را بیرون آوردند و باد

بوی آن را با خود برده و بر صورت یعقوب که در اردن بود افکند و این جا بود که يعقوب علیه السلام فرمود: إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنَّدُونِ.

2- امام صادق علیه السلام- حفص برادر مرازم از امام صادق علیه السلام نقل می کند: در مورد آیه ی وَ ما فَصَلَتِ الْعِيرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْلاَ أَن تُفَنِّدُونِ فرمود: «وقتی که کاروان از مصر حرکت کرد يعقوب علیه السلام که در فلسطین بود بوی پیراهن یوسف علیه السلام را احساس کرد.

3- امام صادق علیه السلام- حفص از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: «پیراهنی که برای ابراهیم علیه السلام از بهشت فرود آمد در یک نی نقره ای بود و چون به تن کسی در می آمد، بزرگ و فراخ می شد وقتی برادران یوسف علیه السلام، پیراهن یوسف را از مصر بیرون آوردند، در حالی که یعقوب علیه السلام در رمله و یوسف علیه السلام در مصر بود، یعقوب گفت: إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ منظورش بوی بهشت بود، آن گاه که پیراهن یوسف را از مصر بیرون آوردند؛ زیرا آن پیراهن از بهشت بود.

4- امام صادق علیه السلام- فردی صحرانشین نزد یوسف علیه السلام آمد که از وی مقداری غذا بخرد؛ یوسف علیه السلام به او فروخت و وقتی از این ،کار فارغ شد به او گفت خانه ات کجاست؟ پاسخ داد: «در فلان جا». يوسف علیه السلام به او گفت: «اگر گذرت به دشت فلان ،افتاد بایست و بانگ برآور و بگو: «ای يعقوب علیه السلام ای یعقوب خواهی دید که مردی ،تنومند خوش سیما و زیباروی نزد تو خواهد آمد؛ به او بگو: «با مردی در مصر برخورد کردم که به تو سلام رساند و این پیغام را برای تو داشت. امانتی که نزد خدای متعال گذاشته ای هرگز تباه نخواهد شد حضرت فرمود: آن مرد بیابان نشین رفت و به آن جا که یوسف علیه السلام گفته بود رسید و به غلامانش اشاره کرد که مواظب باشید که مبادا از شتر فرو افتم؛ سپس فریاد برآورد و گفت ای يعقوب علیه السلام ای یعقوب پس دید مردی نابینا بلندقامت، درشت هیکل و زیباروی دست به دیوار گرفته به سوی او می آید؛ چون به او رسید آن مرد به او گفت: «تو يعقوب علیه السلام هستی»؟ گفت آری منم آن مرد پیغام یوسف را به يعقوب علیه السلام داد یعقوب علیه السلام از هوش رفت و بر زمین افتاد. وقتی که به هوش آمد به اعرابی گفت ای اعرابی آیا حاجت و تمنایی از خداوند متعال داری؟ گفت: «آری من مردی ثروتمند هستم و دختر عمویی دارم که از من، صاحب فرزند نمی شود؛ خوش می دارم که از خداوند بخواهی تا به من فرزندی عطا کند. امام فرمود: «يعقوب علیه السلام وضو ساخت و دو رکعت نماز گزارد و سپس به درگاه خداوند متعال دعا کرد و آن مرد چهار بار صاحب فرزند شد یا این که فرمود شش بار صاحب فرزند شد که همسرش هر بار دوقلو می زایید. يعقوب علیه السلام هی

ص: 169

أَنَّ يُوسُفَ حَى لَمْ يَمُتْ وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى ذِكْرُهُ سَيُظْهِرُهُ لَهُ بَعْدَ غَيْبَةٍ وَكَانَ يَقُولُ لِبَنِيهِ إِنِّي أَعْلَمُ مِنَ الله ما لا تَعْلَمُونَ وَكَانَ بَنُوهُ يُفَنَّدُونَهُ عَلَى ذِكْرَهِ لِيُوسُفَ حَتَّى إِنَّهُ لَمَّا وَجَدَ رِيحَ يُوسُفَ قَالَ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ قالُوا تَاللَّهِ وَ هُوَ يَهُوذَا ابْنُهُ إِنَّكَ لَفِي ضَلالِكَ الْقَدِيمِ * فَلَما أَنْ جاءَ الْبَشِيرُ فَأَلْقَى قَمِيصَ يُوسُف علیه السلام عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيرًا قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ مِنَ الله ما لا تَعْلَمُونَ﴾. (1)

5- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿هَاجَتْ ريحُ فَحَمَلَتْ قَمِيصَ يُوسُفَ إِلَى يَعْقُوبَ وَ ذَكَرَ فِي الْقِصَّةَ أَنَّ الصَّبَا اسْتَأْذَنَتْ رَبِّي فِى أَنْ تَأْتِي يَعْقُوبَ ريحَ يُوسُفَ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَهُ الْبَشِيرُ بِالْقَمِيصِ فَأَذِنَ لَهَا فَأَتَتْ بِهَا وَ لِذَلِكَ يَسْتَرْوحُ كُلَّ مَحْزُونَ رِيحَ الصَّبَا﴾. (2)

6- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿لَوْ لا أَنْ تُفَنَّدُونِ مَعْنَاهُ لَوْلَا أَنْ تُسَفّهُونِى﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿قالُوا تَاللهِ إِنَّكَ لَفِي ضَلَالِكَ الْقَدِيمِ﴾. (95)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ نَشِيط بْن صَالِحٍ الْبَجَلِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللهِ علیه السلام أَكَانَ إِخْوَةٌ يُوسُف علیه السلام علي أَنْبِيَاءَ قَالَ لَا وَ لَا بَرَرَةً أَنْقِيَاءَ وَكَيْفَ وَ هُمْ يَقُولُونَ لِأَبِيهِمْ يَعْقُوبَ تَاللَّهِ إِنَّكَ لَفِي ضَلَالِكَ الْقَدِيم﴾. (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿إن بَنِي يَعْقُوبَ بَعْدَ مَا صَنَعُوا بيُوسُفَ أَذْنَبُوا فَكَانُوا أَنْبِيَاءَ علیهم السلام﴾. (5)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْمَانَ بْن عَبْدِ اللَّهِ الطَّلْحَى قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا حَالُ بَنِي يَعْقُوبَ هَلْ خَرَجُوا عَنِ الْإِيمَانِ فَقَالَ نَعَمْ﴾. (6)

4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ حَنَانَ بْن سَدِير قَالَ قُلْتُ لِأبي جَعْفَر أَ كَانَ أَوْلَادُ يَعْقُوبَ أَنْبِيَاءَ قَالَ لَا وَ لَكِنَّهُمْ كَانُوا أَسْبَاطاً أَوْلَادَ الْأَنْبِيَاءِ وَلَمْ يُفَارِقُوا إِنَّا سُعَدَاءً تَابُوا وَ تَذَكَّرُوا مِمَّا صَنَعُوا﴾. (7)

قوله تعالى: ﴿فَلَما أَنْ جاءَ الْبَشِيرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصيراً قال الأَقل لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ مِنَ الله ما لا تَعْلَمُونَ﴾. (96)

ص: 170

می دانست یوسف علیه السلام، زنده است و نمرده است و خداوند متعال به او یادآوری کرده بود که بعد از این غیبت، روی او را آشکار خواهد نمود و به پسرانش می گفت من از خدا چیزهایی می دانم که شما نمی دانید؟! (یوسف/96) این در حالی بود که فرزندان و خویشاوندان و نزدیکانش او را به خاطر آن که بسیار از یوسف، یاد می کرد ملامت می کردند تا آن که او بوی یوسف علیه السلام را احساس کرد و گفت: ﴿إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْلا أَن تُفَنَّدُونِ * قَالُوا تَاللهِ إِنَّكَ لَفِي ضَلَالِكَ الْقَدِيمِ * فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِيرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصيراً قالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ مِنَ اللَّهُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ (يوسف /94-96).

5- ابن عبّاس رحمه الله علیه- بادی وزید و بوی پیراهن یوسف علیه السلام را به مشام يعقوب علیه السلام رسانید. و در ادامه داستان گفت: باد صبا از خداوند اجازه گرفت قبل از آن که مژده دهنده پیراهن یوسف علیه السلام را برای يعقوب علیه السلام ببرد بوی یوسف را به مشام یعقوب برساند و خداوند نیز به او این اجازه را فرمود و باد صبا چنین کرد؛ به همین خاطر است که هر غمگینی با باد صبا آرامش می یابد.

6- ابن عباس رحمه الله علیه- لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ یعنی اگر مرا نادان و بیخرد مپندارید.

گفتند: «به خدا تو در همان گمراهی سابقت هستی»! (95)

1- امام صادق علیه السلام- بجلی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا برادران یوسف پیامبر صلی الله علیه و آله بودند؟ فرمود: «خیر آن ها حتی نیک و با تقوا نبودند چگونه ممکن بود از پیامبر صلی الله علیه و آله یا نیکان باشند، در حالی که با پدرشان این گونه سخن می گفتند كه: «تَاللَّهِ إِنَّكَ لَفِي ضَلَالِكَ الْقَدِيمِ».

2- امام صادق علیه السلام- پسران یعقوبل بعد از رفتاری که با یوسف علیه السلام انجام دادند، مرتکب گناه شدند؛ بنابراین آیا می توان آن ها را پیامبر صلی الله علیه و آله دانست؟

3- امام صادق علیه السلام- طلحی گوید: به امام صادق علیه السلام- عرض کردم: پسران يعقوب علیه السلام از نظر ایمانی چگونه بودند، آیا از ایمان به خداوند بیرون آمدند؟ فرمود: «آری». پرسیدم:

4- امام باقر علیه السلام- حنان بن سدیر از پدرش نقل می کند که می گوید: از امام باقر علیه السلام «آیا فرزندان یعقوب علیه السلام ز پیامبران بودند؟ حضرت فرمود: «نه، ولی پیامبر صلی الله علیه و آله زادگانی بودند که سعادتمند از دنیا رفتند چراکه آن ها هر آن چه انجام داده بودند را به یاد آورده و از آن توبه نمودند».

اما هنگامی که بشارت دهنده آمد آن [پیراهن] را بر صورت او افکند؛ ناگهان بینا شد؛ گفت: «آیا به شما نگفتم من از خدا چیزهایی می دانم که شما نمی دانید» ؟! (96)

ص: 171

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ رَحَلَ يَعْقُوبُ علیه السلام وَأَهْلُهُ مِنَ الْبَادِيَةِ بَعْدَ مَا رَجَعَ إِلَيْهِ بَنُوهُ بِالْقَمِيصِ فَأَلْقَوْهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيراً فَقَالَ لَهُمْ أَلَمْ أَقُل لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ مِنَ الله ما لا تَعْلَمُونَ﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿قالَ لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ اذْهَبُوا بِقَمِيصِي- هذا الَّذِي بَلَّتْهُ دُمُوعْ عَيْنِي فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِي يَرْتَدَّ بَصِيرًا لَوْ قَدْ شَمَّ بِرِيحِي وَ أُتُونِي بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ وَ رَدَّهُمْ إِلَى يَعْقُوبَ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ وَ جَهَّزَهُمْ بِجَمِيعِ مَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ فَلَمَّا فَصَلَتْ عِيرُهُمْ مِنْ مِصْرَ وَجَدَ يَعْقُوبُ رِيحَ يُوسُفَ فَقَالَ لِمَنْ بِحَضْرَتِهِ مِنْ وَلْدِهِ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ قَالَ وَأَقْبَلَ ولدُهُ يُحِلُّونَ السَّيْرَ بِالْقَمِيص فَرَحاً وَسُرُوراً بمَا رَأَوْا مِنْ حَالَ يُوسُفَ وَالْمُلْكِ الَّذِي أَعْطَاهُ اللَّهُ وَالْعِزَّ الَّذِي صَارُوا إِلَيْهِ فِي سُلْطَانِ يُوسُفَ وَكَانَ مَسِيرُهُمْ مِنْ مِصْرَ إِلَى بَدْهِ [بَلَدِ] يَعْقُوبَ تِسْعَةَ أَيَّامٍ فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِيرُ الْقَى الْقَمِيصَ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيراً وَ قَالَ لَهُمْ مَا فَعَلَ ابْنُ يَامِيلَ قَالُوا خَلَّفْنَاهُ عِنْدَ أَخِيهِ صَالِحاً قَالَ فَحَمِدَ اللَّهَ يَعْقُوبُ عِنْدَ ذَلِكَ وَ سَجَدَ لِرَبِّهِ سَجْدَةَ الشُّكْرِ وَ رَجَعَ إِلَيْهِ بَصَرُهُ وَ تَقَوَّمَ لَهُ ظَهْرُهُ وَ قَالَ لِوُلْدِهِ تَحَمَّلُوا إِلَى يُوسُفَ فِي يَوْمِكُمْ هَذَا بِأَجْمَعِكُمْ فَسَارُوا إِلَى يُوسُفَ وَ مَعَهُمْ يَعْقُوبُ وَخَالَةً يُوسُفَ يَامِيلُ فَأَحَتُوا السَّيْرَ فَرَحاً وَ سُرُوراً فَسَارُوا تِسْعَةَ أَيَّامٍ إِلَى مِصْر﴾. (2)

3- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿فَلَما أَنْ جاءَ الْبَشِيرُ وَ هُوَ يَهُوداً﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ﴾. (97)

قوله تعالى: ﴿قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾. (98)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم خَيْرُ وَقْتِ دَعَوْتُمُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فِيهِ الْأَسْحَارُ وَ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ فِي قَوْل يَعْقُوبَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي وَ قَالَ أَخْرَهُمْ إِلَى السَّحَرِ﴾. (4)

2- الباقر علیه السلام- ﴿سُئِلَ أَبُو جَعْفَرَ الْبَاقِرُ علیه السلام عَنْ وَقْتِ صَلَاةِ اللَّيْلِ فَقَالَ الْوَقْتُ الَّذِي جَاءَ عَنْ جَدِّى رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ قَالَ فِيهِ يُنَادِي مُنَادِى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ هَلْ مِنْ دَاعٍ فَأَجِيبَهُ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرِ فَأَغْفِرَ

ص: 172

1- علیّ بن ابراهیم رحمه الله علیه- آن گاه یعقوب علیه السلام و خانواده اش از بیابان [به سوی مصر] کوچ نمودند، پس از آن که فرزندانش پیراهن یوسف علیه السلام را آورده فَأَلْقَوْهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيراً فَقَالَ هُمْ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ

إِنِّي أَعْلَمُ مِنَ الله ما لا تَعْلَمُونَ.

2- امام باقر علیه السلام- یوسف به برادرانش گفت: امروز ملامت و توبیخی بر شما نیست! خداوند شما را می بخشد. (یوسف/92) اذْهَبُوا بِقَمِيصِی ،هذا این پیراهن مرا که اشک دیدگانم آن را مرطوب نموده ببريد فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِي يَرْتَدَّ بَصِيراً و بر صورت پدرم بیندازید، اگر بوی مرا استشمام نماید بینا می شود و همه ی نزدیکان خود را نزد من بیاورید. (یوسف / 93) یوسف در همان روز ایشان را به آن چه نیازمند آن بودند مجهز نمود و به سوی یعقوب روانه کرد وقتی کاروان از مصر دور شد، یعقوب علیه السلام بوی یوسف را شنید و به آن فرزندانی که نزدش بودند فرمود: من بوی یوسف را احساس می کنم اگر مرا به نادانی و کم عقلی نسبت ندهید (یوسف /94) امام باقر علیه السلام در ادامه فرمود: «از طرف دیگر فرزندانی که از مصر می آمدند با شتاب می راندند تا پیراهن را زودتر برسانند چراکه از دیدن حال و روز یوسف علیه السلام و سلطنتی که خدا به او عطا کرده بود بسیار شاد و مسرور بودند، چون می دیدند خود ایشان هم به خاطر سلطنت ،برادر عزتی پیدا کرده اند. و مسافتی که باید میان مصر و دیار يعقوب علیه السلام طی می کردند نه روز راه بود فَلَا أَنْ جَاءَ الْبَشِيرُ هنگامی که بشارت دهنده به نزد یعقوب رسید أَلْقاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصيرا و از آن ها پرسید: «بنیامین چه شد؟ گفتند او را نزد برادرش در سلامت کامل گذاشتیم یعقوب در این هنگام حمد الهی را به جای آورد و سجده شکر نمود؛ چشمانش بینا شد و خمیدگی پشتش راست گردید. آن گاه به فرزندانش دستور داد همان روز با تمامی خاندان به سوی یوسف حرکت کنند. آن ها نیز به همراه یعقوب و یامیل خاله ی یوسف حرکت کرده و از روی شادی و سروری که داشتند با شتاب می راندند و پس از نه روز به مصر رسیدند.

3- ابن عبّاس رحمه الله علیه- أن جاءَ الْبَشير بشارت دهنده یهودا بوده است.

گفتند: «پدر از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه که ما خطاکار بودیم». (97)

گفت: «به زودی برای شما از پروردگارم آمرزش می طلبم که او آمرزنده و مهربان است». (98)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بهترین زمانی که خدا را در آن می خوانید سحرگاه هاست، سپس این آیه را از قول یعقوب علیه السلام تلاوت کرد: «قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ ربي» و فرمود: «يعقوب علیه السلام دعا برای آنان را تا سحرگاه به تأخیر انداخت».

2- امام باقر علیه السلام- از امام باقر علیه السلام در مورد وقت به جای آوردن نماز شب سؤال شد؛ حضرت:فرمود: «همان وقتی است که جدم رسول خدا فرمود در آن لحظه منادی از جانب خدای عزوجل ندا می دهد آیا دعاکننده ای هست تا او را اجابت کنم؟ آیا آمرزش خواهی هست تا او را

ص: 173

لَهُ قَالَ السَّائِلُ وَ مَا هُوَ قَالَ الْوَقْتُ الَّذِي وَعَدَ يَعْقُوبُ علیه السلام فِيهِ بَنِيهِ بِقَوْلِهِ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ الْوَقْتُ الَّذِي قَالَ اللَّهُ فِيهِ وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ إِنَّ صَلَاةَ اللَّيْلِ فِي آخِرِهِ أَفْضَلُ مِنْهَا قَبْلَ ذَلِكَ وَ هُوَ وَقْتُ الْإِجَابَة﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْر عَنْ بَعْض أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي فَقَالَ أَخَرَهُمْ إِلَى السَّحَرِ قَالَ يَا رَبِّ إِنَّمَا ذَنْبُهُمْ فِيمَا بَيْنِي وَبَيْنَهُمْ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَنِّي قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عن مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْل يَعْقُوبَ علیه السلام لِبَنِيهِ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّ قَالَ أَخَّرَهَا إِلَى السَّحَرَ لَيْلَةَ الْجُمُعَة﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيٌّ قَالَ قُلْتُ جعفر [لِجَعْفَر] بن مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله أخبرني عَنْ يَعْقُوبَ لَمَّا قَالَ لَهُ بَنُوهُ يا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّ فَأَخَرَ الِاسْتِغْفَارَ لَهُمْ وَ يُوسُفَ علیه السلام لَمَّا قَالُوا لَهُ تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا وَ إِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ قَالَ لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ قَالَ لِأَنَّ قَلْبَ الشَّابِّ أَرَقُ مِنْ قَلْبِ الشَّيْخ وَ كَانَتْ جَنَايَةُ وُلْدِ يَعْقُوبَ عَلَى يُوسُفَ وَ جَنَايَتُهُمْ عَلَى يَعْقُوبَ إِنَّمَا كَانَتْ بِجِنَايَتِهِمْ عَلَى يُوسُفَ فَبَادَرَ يُوسُفَ إِلَى الْعَفْو عَنْ حَقَّهِ وَأَخَرَ يَعْقُوبُ الْعَفْوَ لِأَنَّ عَفْوَهُ إِنَّمَا كَانَ عَنْ حَقٌّ غَيْرِهِ فَأَخَرَهُمْ إلَى السَّحَر لَيْلَة الْجُمُعَة﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿فَلَمَّا دَخَلُوا عَلى يُوسُفَ آوى إِلَيْهِ أَبَوَيْهِ وَ قالَ ادْخُلُوا مِصْرَ- إِنْ شاءَ اللهُ آمِنينَ﴾ (99)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿إن يوسف علیه السلام لَمَّا قَدِمَ عَلَيْهِ الشَّيْخُ يَعْقُوبَ علیه السلام دَخَلَهُ عِزَّ الْمُلْكِ فَلَمْ يَنزِلُ إِلَيْهِ فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ الفَقَالَ يَا يُوسُفُ ابْسُطُ رَاحَتَكَ فَخَرَجَ مِنْهَا نُورُ سَاطِعُ فَصَارَ فِي جَوِّ السَّمَاءِ

ص: 174

بیامرزم»؟ سؤال کننده پرسید: این ندا چه وقت است»؟ امام علیه السلام فرمود: «همان وقتی است که یعقوب به فرزندانش وعده داد که سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّيٌّ [بار دیگر] سؤال کننده پرسید. آن زمان که یعقوب و عده اش را داد چه وقت بوده است؟ امام فرمود: «همان وقتی است که خداوند در موردش می فرماید: آمرزش خواهان در سحرگاهان (آل عمران /17) نماز شب در آخر وقتش بهتر از قبل آن است و آن وقت اجابت می باشد.

3- امام صادق علیه السلام- محمد بن ابی عمیر از بعضی از شیعیان ما از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که امام علیه السلام فرمود: رسول خدا فرموده است: سحرگاهان بهترین ساعتی است که می توانید در آن با خدا راز و نیاز کنید و این آیه را تلاوت فرمود: سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي. يعقوب علیه السلام طلب آمرزش برای پسران خود را تا سحر به تأخیر افکند.

4- امام صادق علیه السلام- محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام نقل می کند که درباره ی این سخن يعقوب علیه السلام به پسرانش؛ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّيَ فرمود: «یعقوب علیه السلام، طلب استغفار را به وقت سحر، موکول کرد».

5- امام صادق علیه السلام- اسماعیل بن فضل هاشمی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم مرا از يعقوب علیه السلام که وقتی فرزندانش به او عرض کردند پدر از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه، که ما خطاکار بودیم. (یوسف/98) خبر دهید که چرا به ایشان فرمود: سَوفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي چرا طلب آمرزش را تأخیر انداخت و فوراً آن ها را .نبخشید و نیز وقتی برادران یوسف علیه السلام به حضرتش عرضه داشتند به خدا سوگند خداوند تو را بر ما برتری بخشیده و ما خطاکار بودیم»! [یوسف] گفت: امروز ملامت و توبیخی بر شما نیست خداوند شما را می بخشد و او مهربان ترین مهربانان است. (یوسف/92-91) چرا یوسف علیه السلام فرمود: «امروز» ملامت و توبیخی بر شما نیست خداوند شما را می بخشد و او مهربانترین مهربانان است». (یوسف/92) پس بدون درنگ از خطاء آن ها درگذشت و آن را به تعویق نیانداخت؟ امام علیه السلام فرمود دلیلش آن است که قلب جوان نازک تر از قلب پیر است؛ از این رو یوسف علیه السلام بدون درنگ از خطای برادرانش گذشت ولی يعقوب علیه السلام عفو و گذشت را به تأخیر انداخت و نیز برادران یوسف نسبت به يوسف علیه السلام مستقیماً جنایت کردند ولی در حق يعقوب علیه السلام جنایتشان به خاطر جنایت بر یوسف علیه السلام بوده؛ لاجرم يوسف علیه السلام نسبت به حق خودش مبادرت به عفو نمود اما يعقوب علیه السلام چون گذشتش در واقع عفو از حق غیر بوده نه از حق خود به ناچار آن را تا سحر شب جمعه تأخیر انداخت.

و هنگامی که بر یوسف وارد شدند او پدر و مادر خود را [در آغوش گرفت و] نزدیک خود جای داد و گفت: همگی وارد مصر شوید که ان شاءالله در امنیت خواهید بود (99)

1- امام صادق علیه السلام- چون يعقوب علیه السلام سالخورده بر یوسف علیه السلام وارد شد عزت سلطنت، یوسف را گرفت و به احترام او پیاده نشد جبرئیل فرود آمد و گفت «یوسف کف دستت را باز کن»،

ص: 175

فَقَالَ يُوسُفُ يَا جَبْرَئِيلُ مَا هَذَا النُّورُ الَّذِي خَرَجَ مِنْ رَاحَتِي فَقَالَ نُزِعَتِ النُّبُوَّةُ مِنْ عَقِبكَ عُقُوبَةً لِمَا لَمْ تَنْزِلْ إِلَى الشَّيْخ يَعْقُوبَ فَلَا يَكُونُ مِنْ عَقِبكَ نَبِي﴾. (1)

2- الكاظم علیه السلام- عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَسْبَاطِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فِي كَمْ دَخَلَ يَعْقُوبُ مِنْ وَلْدِهِ عَلَى يُوسُفَ قَالَ فِي أَحَدَ عَشَرَ ابْنَا لَهُ فَقِيلَ لَهُ أَسْبَاطُ قَالَ نَعَمْ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ يُوسُفَ وَ أَخِيهِ أَ كَانَ أَخَاهُ لِأُمِّهِ أمْ ابْنَ خَالَتِهِ فَقَالَ ابْنَ خَالَتِه﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَرَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً وَ قالَ يا أَبَتِ هذا تَأْوِيلُ رُءيايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَها رَبِّي حَقًّا وَ قَدْ أَحْسَنَ بِي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنَ السِّجْنِ وَ جَاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّيْطانُ بَيْنِي وَ بَيْنَ إِخْوَتِي إِنَّ رَبِّيٌّ لَطِيفٌ مَا يَشاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الحَكيمُ﴾. (100)

چون باز کرد، نوری از آن برخاست و در فضای آسمان قرار گرفت یوسف علیه السلام گفت: «این چه نوری بود که از کفم خارج شد؟ گفت به کیفر پیاده نشدنت برای یعقوب سالخورده نبوّت از فرزندانت برکنار شد و از نسل تو پیغمبری نخواهد بود.

2- امام امام کاظم علیه السلام- حسن بن اسباط گوید: از امام کاظم علیه السلام پرسیدم يعقوب علیه السلام همراه با چند نفر از فرزندانش نزد یوسف علیه السلام رفتند؟ فرمود همراه با یازده نفر از «پسرانش». گفته شد: «یعنی همان تعداد اسباط هستند؟ فرمود: «آری از ایشان درباره ی یوسف و برادرش پرسیدم که آیا وی برادر مادری یوسف علیه السلام بوده است یا پسر خاله اش؟ فرمود: «پسرخاله اش بود».

و پدر و مادر خود را بر تخت نشاند و همگی برای او [در پیشگاه خداوند] به سجده افتادند و گفت پدر این تعبیر همان خوابی است که پیش از این دیدم؛ پروردگارم آن را تحقق بخشید؛ و او به من نیکی کرد آن گاه که مرا از زندان بیرون آورد و شما را نیز از آن بیابان [به این جا آورد بعد از آن که ،شیطان میان من و برادرانم فتنه کرد پروردگارم نسبت به آن چه می خواهد [و شایسته می بیند] صاحب لطف است؛ چراکه او دانا و حکیم است. (100)

الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً سَجَدَ يَعْقُوبُ وَ وَلْدُهُ لِيُوسُفَ وَ هُمْ أَنْبِيَاءُ، فَأَجَابَ أَبُو الْحَسَن علیه السلام أَمَّا سُجُودُ يَعْقُوبَ وَ وُلْدِهِ لِيُوسُفَ فَإِنَّهُ لَمْ يَكُنْ لِيُوسُفَ وَإِنَّمَا كَانَ ذَلِكَ مِنْ يَعْقُوبَ وَ وَلْدِهِ طَاعَةً لِلَّهِ وَ تَحِيَّةٌ لِيُوسُفَ كَمَا كَانَ السُّجُودُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ لِآدَمَ وَلَمْ يَكُنْ لِآدَمَ إِنَّمَا كَانَ ذَلِكَ مِنْهُمْ طَاعَةٌ لِلَّهِ وَ تَحِيَّةٌ لِآدَمَ فَسَجَدَ يَعْقُوبُ وَ وُلْدُهُ وَ سَجَدَ يُوسُفُ مَعَهُمْ شُكْراً لِلَّهِ لِاجْتِمَاعِ شَمْلِهِمْ أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُ يَقُولُ فِي شُكْرِهِ ذَلِكَ الْوَقْتَ رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ فاطِرَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ أَنْتَ وَلِي فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ لَهُ يَا يُوسُفُ أَخْرِجْ يَدَكَ فَأَخْرَجَهَا فَخَرَجَ مِنْ بَيْنِ أَصَابِعِهِ نُورُ فَقَالَ مَا هَذَا النُّورُ يَا جَبْرَئِيلُ فَقَالَ هَذِهِ النُّبُوَّةُ أَخْرَجَهَا اللَّهُ مِنْ صُلْبكَ لِأَنَّكَ لَمْ تَقُمْ لِأَبِيكَ فَحَطَّ اللَّهُ نُورَهُ وَ مَحَا النَّبُوَّةَ مِنْ صُلْبِهِ وَ جَعَلَهَا فِي وُلْدِ لَاوَى أَخِي يُوسُفَ وَ ذَلِكَ لِأَنَّهُمْ لَمَّا أَرَادُوا قَتْلَ يُوسُفَ قَالَ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَ أَلْقُوهُ فِي غَيابَتِ الْجِبِ فَشَكَرَ اللَّهُ لَهُ ذَلِكَ وَ لَمَّا أَرَادُوا أَنْ يَرْجِعُوا إِلَى أَبِيهِمْ مِنْ مِصْرَ وَ قَدْ حَبَسَ يُوسُفُ أَخَاهُ قَالَ فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي وَ هُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ فَشَكَرَ اللَّهُ لَهُ ذَلِكَ فَكَانَ أَنْبِيَاءُ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ وُلْدِ لَاوَى وَ كَانَ مُوسَى مِنْ وُلْدِ لَاوَى هُوَ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ بْن يَهْصِرَ بْن وَاهِتِ [وَاهِب] بن لَاوَى بن يَعْقُوبَ بْن إِسْحَاقَ بن إبراهيم علیه السلام﴾. (1)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَر أَخْبِرْنِي عَنْ يَعْقُوبَ علیه السلام كَمْ عَاشَ مَعَ يُوسُفَ بِمِصْرَ بَعْدَ مَا جَمَعَ اللَّهُ لِيَعْقُوبَ شَمْلَهُ وَأَرَاهُ تَأْوِيلَ رُؤْيَا يُوسُفَ الصَّادِقَة قَالَ عَاشَ حَوْلَيْنِ قُلْتُ فَمَنْ كَانَ الْحُجَّةَ فِي الْأَرْضِ يَعْقُوبُ أَمْ يُوسُفُ قَالَ كَانَ يَعْقُوبُ الْحُجَّةَ وَكَانَ الْمُلْكَ لِيُوسُفَ فَلَمَّا مَاتَ يَعْقُوبُ علیه السلام حَمَلَهُ يُوسُفُ فِي تَابُوتِ إِلَى أَرْضِ الشَّامِ فَدَفَنَهُ فِي بَيْتِ الْمَقْدِسِ فَكَانَ يُوسُفُ بَعْدَ يَعْقُوبَ الْحُجَّةَ قُلْتُ فَكَانَ يُوسُفُ رَسُولًا نَبِيَّاً قَالَ نَعَمْ أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى ولَقَدْ جَاءَكُمْ يُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَيِّنَاتِ﴾. (2)

یوسف بود، همچنان که فرشتگان در مقابل آدم علیه السلام سجده کردند ولی این سجده به خاطر او نبود بلکه به عنوان طاعت خدا بود و تحیّتی برای آدما یعقوب علیه السلام و فرزندانش و خود یوسف علیه السلام همه به عنوان شکر الهی برای خدا سجده کردند چراکه خداوند، آن ها را گرد هم جمع نموده بود مگر نمی بینی که یوسف علیه السلام در مقام شکر الهی عرض کرد: پروردگارا! بخشی عظیم از حکومت به من بخشیدی و مرا از علم تعبیر خواب ها آگاه ساختی ای آفریننده ی آسمان ها و زمین تو ولی و سرپرست من در دنیا و آخرت ،هستی مرا مسلمان بمیران و به صالحان ملحق فرما . (یوسف/ 101) در این هنگام جبرئیل بر یوسف نازل شد و خطاب به او گفت: ای یوسف دست خود را بیرون بیاور وقتی یوسف دست خود را بیرون آورد از میان انگشتانش نوری خارج گردید یوسف علیه السلام گفت: ای جبرئیل این نور چه بود؟ جبرئیل ال گفت: این (نور) نبوّت است که خداوند آن را از نسل تو بیرون آورد چراکه به احترام پدرت از جای خود برنخاستی بدین ترتیب خداوند نورش را زدوده و نبوت را از نسل یوسف علیه السلام محو نمود و آن را در نسل لاوی برادر یوسف علیه السلام قرار داد و این بدان جهت بود که چون برادران قصد کشتن يوسف علیه السلام را نمودند لاوی گفت یوسف را نکشید و اگر می خواهید کاری انجام دهید، او را در نهانگاه چاه بیفکنید (یوسف/10) بدین خاطر خداوند از کار او تقدیر نمود؛ و زمانی هم که بنیامین به دستور یوسف در مصر نگه داشته شد و برادران قصد بازگشتن به نزد يعقوب علیه السلام را داشتند لاوی گفت: من از این سرزمین حرکت نمی کنم تا پدرم به من اجازه دهد یا خدا درباره ی من داوری کند که او بهترین حکم کنندگان است (یوسف /80) بدین خاطر خداوند از کار او تقدیر نمود در نتیجه همه ی پیامبران بنی اسرائیل از فرزندان لاوی پسر یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم ا بودند و موسی علیه السلام نیز از فرزندان او بود بدین صورت که او موسی بن عمران بن یهصر بن واهث بن لاوی بن يعقوب بن إسحاق بن ابراهیم علیه السلام می باشد.

5-1- امام باقر علیه السلام- محمّد گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم یعقوب چند سال در مصر با يوسف علیه السلام زندگی نمود؟ امام فرمود: «دو سال» پرسیدم در آن مدت حجت خدا بر روی زمین چه کسی بود يعقوب علیه السلام یا یوسف؟ فرمود: یعقوب حجّت خدا بود و سلطنت برای یوسف بود. هنگامی که يعقوب علیه السلام از دنیا رفت یوسف علیه السلام و را در تابوتی نهاده و به سرزمین شام آورد و در بیت المقدس دفن نمود و از آن پس یوسف علیه السلام حجت خدا بود. عرض کردم: «پس یوسف علیه السلام هم رسول بود هم نبی»؟ امام علیه السلام فرمود: «آری! آیا نشنیدی گه خداوند متعال فرمود پیش از این یوسف دلایل روشن برای شما آورد». (غافر/34)

1-2- الكاظم علیه السلام- ﴿وَ لَمَّا مَاتَ الْعَزِيزُ فِى السِّنِينَ الْجَدْبَة افْتَقَرَتِ امْرَأَةُ الْعَزِيزِ وَ احْتَاجَتْ حَتَّى سَأَلَتْ فَقَالُوا لَهَا: لَوْ قَعَدْتِ لِلْعَزيز. وَكَانَ يُوسُف علیه السلام سُمِّيَ الْعَزِيزَ وَكُلُّ مَلِكِ كَانَ لَهُمْ سُمِّيَ بِهَذَا الِاسْمِ. فَقَالَتْ: أَسْتَحْيِي مِنْهُ فَلَمْ يَزَالُوا بِهَا حَتَّى قَعَدَتْ لَهُ فَأَقْبَلَ يُوسُفُ علیه السلام فِي مَوْكِبِهِ فَقَامَتْ إِلَيْهِ وَقَالَتْ: سُبْحَانَ الَّذِي جَعَلَ الْمُلُوكَ بِالْمَعْصِيَة عَبيداً وَ جَعَلَ الْعَبِيدَ بِالطَّاعَةِ مُلُوكاً فَقَالَ لَهَا يُوسف علیه السلام: أَنْتِ تِيكِ؟ فَقَالَتْ: نَعَمْ وَكَانَتِ اسْمُهَا زَلِيحًا. فَقَالَ لَهَا: هَلْ لَكَ فِي؟ قَالَتْ: دَعْنِي بَعْدَ مَا كَبَرْتُ أَ تَهْزا بي؟ قَالَ: لَا قَالَتْ: نَعَمْ فَأَمَرَ بِهَا فَحُوِّلَتْ إِلَى مَنْزِلِهِ وَ كَانَتْ هَرَمَةً فَقَالَ لَهَا: أَ لَسْتِ فَعَلْتِ بي كَذَا وَكَذَا؟ فَقَالَتْ: يَا نَبِيَّ اللَّهِ لَا تَلْمْنِي فَإِنِّي يُلِيتُ بِبَلِيَّة لَمْ يُبْلَ بِهَا أَحَدٌ. قَالَ: وَ مَا هِي؟ قَالَتْ: يُلِيتُ بِحُبِّكَ وَ لَمْ يَخْلُقِ اللَّهُ لَكَ فِي الدُّنْيَا نَظِيراً وَ يُلِيتُ بِحُسْنِي بِأَنَّهُ لَمْ تَكُنْ بمِصْرَ امْرَأَةُ أَجْمَلُ مِنِّى وَ لَا أَكْثَرُ مَالًا مِنِّى فَنُزِعَا مِنِّي وَبُلِيتُ بِزَوْجٍ عَنِّينِ. فَقَالَ لَهَا يُوسُف علیه السلام: فَمَا تُرِيدِينَ؟ فَقَالَتْ: تَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ يَرُدُّ عَلَيَّ شَبَابِي فَسَأَلَ اللَّهَ فَرَدَّ عَلَيْهَا شَبَابَهَا فَتَزَوَّجَها وَهِیَ بِکْرٌ﴾. (1)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿اسْتَأْذَنَت زليخا عَلَى يُوسُفَ فَقِيلَ لَهَا يَا يُوسُفَ فَقِيلَ لَهَا يَا زَلِيحًا إِنَّا نَكْرَهُ أَنْ نُقَدِّمَ بِكِ عَلَيْهِ لِمَا كَانَ مِنْكِ إِلَيْهِ قَالَتْ إِنِّي لَا أَخَافُ مَنْ يَخَافُ اللَّهَ فَلَمَّا دَخَلَتْ قَالَ لَهَا يَا زَلِينَا مَا لِى أَرَاكِ قَدْ تَغَيَّرَ لَوْنُكَ قَالَتِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ الْمُلُوكَ بِمَعْصِيَتِهِمْ عَبيداً وَ جَعَلَ الْعَبِيدَ بِطَاعَتِهِمْ مُلُوكاً قَالَ لَهَا يَا زَلِيخَا مَا الَّذِي دَعَاكِ إِلَى مَا كَانَ مِنْكِ قَالَتْ حُسْنُ وَجْهَكَ يَا يُوسُفُ فَقَالَ كَيْفَ لَوْ رَأَيْتِ نَبَيَا يُقَالُ لَهُ مُحَمَّدٌ يَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ أَحْسَنَ مِنِّى وَجْهَا وَأَحْسَنَ مِنِّى خَلْقاً وَ أَسْمَحَ مِنِّي كَفَا قَالَتْ صَدَقْت قَالَ وَ كَيْفَ عَلِمْتِ أَنِّي صَدَقْتُ قَالَتْ لِأَنَّكَ حِينَ ذَكَرْتَهُ وَقَعَ حُبُّهُ فِي قَلْبِي فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى يُوسُفَ أَنَّهَا قَدْ صَدَقَتْ وَ أَنِّى قَدْ أَحْبَيْتُهَا لِحُبِّهَا مُحَمَّد صلی الله علیه و آله ان فَأَمَرَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَنْ يَتَزَوَّجَهَا﴾. (2)

3-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن الْحُسَيْنِ بْن عَلَى علیه السلام قَالَ: إِنَّ يَهُودِيَاً مِنْ يَهُودِ الشَّامِ وَ أَحْبَارِهِمْ قَالَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ: فَإِنَّ هَذَا يُوسُفُ قَاسَى مَرَارَةَ الْفُرْقَة وَ حُبسَ فِي السِّجْنِ تَوَفَّيا لِلْمَعْصِيَةِ وَ

ص: 180

1-2- امام امام کاظم علیه السلام- وقتی عزیز مصر در آن سال های قحطی فوت کرد همسرش به فقر گرفتار آمد و چنان محتاج گشت که از مردم گدایی می کرد به او گفتند تو را چه باک از این که به محل گذر عزیز یوسف علیه السلام در آن هنگام عزیز نامیده می شد بنشینی؟ وی گفت: از روی وی شرم دارم. اما آنان آن قدر به او اصرار کردند که بر سر راه یوسف نشست. چون یوسف در جمع همراهانش از راه رسید، از جایش برخاسته و گفت پاک و منزه است آن خدایی که پادشاهان را به دلیل ارتکاب معصیت و گناه، به بردگی می کشاند و بردگان را به دلیل اطاعت به پادشاهی می رساند یوسف علیه السلام به او گفت: تو همانی؟ گفت «بلی منم- نام وی زلیخا بود. (یوسف علیه السلام) به او گفت از من توقعی داری؟ گفت: اکنون که پیر شده ام مرا به تمسخر می گیری؟ یوسف علیه السلام گفت: خیر، قصدم این نبود». يوسف علیه السلام دستور داد که از وی مراقبت کنند آن زن را که اکنون پیرزنی بود، به خانه یوسف علیه السلام بردند. یوسف علیه السلام از او پرسید آیا تو همان کس نبودی که با من چنین و چنان کردی؟ گفت: «ای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مرا سرزنش نکن؛ به مصیبتی مبتلا گشته ام که کسی تاکنون به آن گرفتار نیامده است». پرسید: «چه «مصیبتی؟ گفت: به درد عشق تو مبتلا شده ام تو آن کسی هستی که خداوند، برای تو همتا و نظیری نیافریده است و نیز به این بلا مبتلا گشته ام که در مصر زنی به زیبایی من و ثروتمندتر از من یافت نشده بود ثروتم را از دست داده و زیبایی ام از دست رفت و به همسری که در زناشویی ناتوان بود گرفتار شدم یوسف به او گفت چه درخواستی از من داری؟ گفت: «از خدا بخواه که جوانی مرا به من «بازگرداند»؛ و یوسف علیه السلام ز خداوند درخواست نمود و خداوند جوانی او را به وی بازگرداند. یوسف علیه السلام نیز با وی که باکره بود ازدواج کرد.

2-2- امام صادق علیه السلام- زلیخا خواست که با یوسف دیدار کند برخی به او گفتند: ما دوست نداریم به خاطر رفتاری که قبلا با یوسف داشتی تو را نزد او ببریم زلیخا گفت: من از کسی که از خدا می ترسد، نمی ترسم زمانی که زلیخا نزد یوسف حاضر شد یوسف به او گفت: «تو را چه شده است؟ چرا رنگ چهره ات دگرگون شده؟ گفت: پاک و منزه است آن خدایی که پادشاهان را به خاطر ارتکاب معصیت به بردگی کشاند و بردگان را به دلیل طاعت به پادشاهی رساند». یوسف به زلیخا گفت: «ای زلیخا چرا با من چنان کردی که می دانی»؟ گفت: «زیبایی چهره ات ای یوسف»! يوسف علیه السلام به او گفت اگر پیامبر صلی الله علیه و آله آخر الزمان حضرت محمد که زیباتر و خوش اخلاق تر و سخاوتمندتر است را ببینی چه می کنی؟ زلیخا گفت: راست گفتی. یوسف علیه السلام پرسید: «چگونه دریافتی که من راست می گویم»؟ گفت زیرا وقتی تو نام او را بردی محبّتش در دل من افتاد خداوند متعال به او وحی کرد او راست می گوید و من او را به خاطر محبّت به محمّد صلی الله علیه و آله دوست می دارم پس خداوند متعال به او فرمان داد که با زلیخا ازدواج کند.

3-2- امام علی علیه السلام- از امام حسین علیه السلام روایت است عالمی از یهودیان شام به امام علی علیه السلام گفت: این حضرت یوسف علیه السلام ست که سختی دوری و فراق پدر چشید و برای پرهیز از گناه گوشه زندان را برگزید، و تک و تنها در چاه انداخته شد. حضرت فرمود همین طور است، و حضرت محمّد صلی الله علیه و آله سختی و مرارت غربت و فراق و دوری اهل و اولاد و مال را چشید و از حرم امن الهی مهاجرت نمود،

ص: 181

أُلْقِيَ فِي الْحُب وَحِيداً. قَالَ لَهُ عَلَى: لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّد قَاسَى مَرَارَةَ الْغُرْبَةِ وَ فِرَاقِ الْأَهْلِ وَ الْأَوْلَادِ وَ الْمَالِ مُهَاجِراً مِنْ حَرَمَ اللَّهِ تَعَالَى وَ أَمْنِهِ فَلَمَّا رَأَى اللَّ-هُ عَزَّ وَ جَلَّ كَابَتَ-هُ وَ اسْتِشْعَارَهُ والْحُزْنَ أَرَاهُ تَبَارَكَ اسْمُهُ رُؤْيَا تُوَازى رُؤْيَا يُوسُفَ فِي تَأْوِيلِهَا وَأَبَانَ لِلْعَالَمِينَ صِدْقَ تَحْقِيقِهَا فَقَالَ لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمُسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُؤْسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ لا تَخَافُونَ وَ لَئِنْ كَانَ يُوسُفُ علیه السلام حُبسَ فِي السِّجْنِ فَلَقَدْ حَبَسَ رَسُولُ اللَّهِ نَفْسَهُ فِي الشَّعْبِ ثَلَاثَ سِنِينَ وَ قَطَعَ مِنْهُ أَقَارِبُهُ وَ ذَوُو الرَّحِمِ وَ الْجَتُوهُ إِلَى أَضْيَقِ الْمَضِيقِ وَ لَقَدْ كَادَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ كَيْداً مُسْتَبِيناً إِذْ بَعَثَ أَضَعَفَ خَلْقِهِ فَأَكَلَ عَهْدَهُمُ الَّذِي كَتَبُوهُ بَيْنَهُمْ فِي قَطِيعَة رَحِمِهِ وَلَئِنْ كَانَ يُوسُفُ أَلْقِيَ فِى الْجُبِّ فَلَقَدْ حَبَسَ مُحَمَّدٌ لا نَفْسَهُ مَخَافَةَ عَدُوِّهِ فِي الْغَارِ حَتَّى قَالَ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا وَ مَدَحَهُ إِلَيْهِ بِذَلِكَ فِي كِتَابِهِ﴾. (1)

و هنگامی که خداوند این حال او را مشاهده فرمود خوابی را همچون خواب یوسف به او نمایاند و راستی و صدق آن را برای جهانیان نمایاند و فرمود خداوند آن چه را به پیامبرش در عالم خواب نشان داد راست گفت بطور قطع همه شما بخواست خدا وارد مسجد الحرام می شوید در نهایت امنیت و در حالی که سرهای خود را تراشیده یا کوتاه کرده اید و از هیچ کس ترس و وحشتی ندارید ولی خداوند چیزهایی را می دانست که شما نمی دانستید و در این تأخیر حکمتی بود و قبل از آن فتح نزدیکی برای شما قرار داده است. (فتح/ 37) و اگر یوسف در زندان محبوس شد، رسول خدا خود را در شعب ابی طالب به مدت سه سال محبوس نمود در حالی که تمام اقارب و فامیل با او قطع رابطه نمودند و کفار او را به شدت در تنگنا قرار دادند در این میان خداوند ضعیف ترین خلق خود را امر فرمود تا آن عهد مکتوب ایشان را در قطع رحم با آن حضرت بخورد و اگر یوسف علیه السلام در چاه انداخته شد، حضرت محمد از ترس دشمنش در غار مخفی شد تا این که به همراه خود فرمود: «غم مخور خدا با ماست (توبه/40) و خداوند با این کلام وی را در قرآن مدح فرموده است.

فِي تِلْكَ الْعِشْرِينَ السَّنَةَ [سَنَةٌ] يَدَّهِنُ وَ لَا يَكْتَحِلُ وَ لَا يَتَطَيَّبُ وَلَا يَضْحَكُ وَلَا يَمَسُّ النِّسَاءَ جَمَعَ اللَّهُ يَعْقُوبَ شَمْلَهُ وَ جَمَعَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ يَعْقُوبَ علیه السلام وَإِخْوَتِهِ﴾. (1)

3-3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَلَمَّا وَافَى يَعْقُوبُ علیه السلام وَأَهْلُهُ وَ وَلْدُهُ مِصْرَ قَعَدَ يُوسُفُ علیه السلام عَلَى سَرِيرِهِ وَوَضَعَ تَاجَ الْمُلْكِ عَلَى رَأْسِهِ فَأَرَادَ أَنْ يَرَاهُ أَبُوهُ عَلَى تِلْكَ الْحَالَةِ فَلَمَّا دَخَلَ أَبُوهُ لَمْ يَقُمْ لَهُ فَخَرُّوا كُلُّهُمْ لَهُ سُجَّداً فَقَالَ يُوسف علیه السلام يا أَبَتِ هذا تَأْوِيلُ رُرِّيَايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّ حَقًّا وَقَدْ أَحْسَنَ فِي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنَ السِّجْنِ وَ جَاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَیْنِی وَ بَیْنَ إِخْوَتِی إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِما یَشاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿رَبِّ قَدْ آتَيْتَني مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ أَنتَ وَلِبِّي فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِماً وَالحِقْني بالصَّالِحِينَ﴾. (101)

1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يَبْعَثْ أَنْبِيَاءَ مُلُوكاً فِي الْأَرْضِ إِنَّا أَرْبَعَةً ... وَأَمَّا يُوسُفُ فَمَلَكَ مِصْرَ وَ بَرَارِيَهَا لَمْ يُجَاوِزهَا إِلَى غَيْرِهَا﴾. (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَبَّاس بن يَزِيدَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُول: بَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم جَالِسٌ فِي أَهْلِ بَيْتِهِ إِذْ قَالَ أَحَبَّ يُوسُف علیه السلام أَن يَسْتَوْثِقَ لِنَفْسِهِ قَالَ فَقِيلَ بمَا ذَا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ لَمَّا عَزَلَ لَهُ عَزِيزٌ مِصْرَ عَنْ مِصْرَ لَبِسَ ثَوْبَيْن جَدِيدَيْنِ أَوْ قَالَ لَطِيفَيْن وَ خَرَجَ إِلَى فَلَاةٍ مِنَ الْأَرْضِ فَصَلَّى رَكَعَاتٍ فَلَمَّا فَرَغَ رَفَعَ يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ فَقَالَ رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ المُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلَ الْأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ أَنْتَ وَلِبِّي فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ قَالَ فَهَبَطَ إِلَيْهِ جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ يَا يُوسُفُ علیه السلام مَا حَاجَتُكَ فَقَالَ رَبِّ تَوَفَّنِي مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام خَشِيَ الْفِتَن﴾. (4)

3- الباقر علیه السلام- ﴿فَكَانَ مِنْ أَمْرِهِ الَّذِي كَانَ أَن اخْتَارَ مَمْلَكَةَ الْمَلِكِ وَ مَا حَوْلَهَا إِلَى الْيَمَن﴾. (5)

ص: 184

استعمال نکرده و نخندیده بود و به سراغ زنان نرفته بود تا آن زمان که خداوند خانواده آنان را گرد آورده و آنان را به هم رساند و یوسف را در کنار یعقوب علیه السلام و برادران خویش قرارداد».

3-3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- زمانی که یعقوب و خاندان و فرزندانش به مصر رسیدند، یوسف علیه السلام بر تختش نشسته و تاج فرمانروایی بر سر گذاشت چراکه می خواست پدرش او را در این حالت مشاهده کند و هنگامی که پدرش بر او وارد شد یوسف به احترام او از جای برنخاست و همگی به خاطر یوسف علیه السلام به سجده افتادند و یوسف گفت ﴿یا أَبَتِ هذا تَأْوِيلُ رُعْيايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّيٌّ حَقًّا وَ قَدْ أَحْسَنَ بِي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنَ السِّجْنِ وَ جَاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّيْطانُ بَيْنِي وَبَيْنَ إِخْوَتِي إِنَّ رَبِّيٌّ لَطِيفٌ لِمَا يَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ﴾.

پروردگارا! بهره ای [عظیم] از حکومت به من بخشیدی و مرا از علم تعبیر خواب آگاه ساختی ای آفریننده ی آسمان ها و زمین تو ولی و سرپرست من در دنیا و آخرت هستی مرا مسلمان بمیران و به صالحان ملحق فرما» (101)

1- امام باقر علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی هیچ پیامبری را پادشاه و ملک روی زمین قرار نداد به جز چهار نفر ... اما یوسف علیه السلام مالک مصر و صحراهای آن بود و بر غیر آن تسلطی نداشت.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- عباس بن زید گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: رسول خدا در میان خانواده خود نشسته بود که فرمود: «یوسف دوست داشت که از نفس خویش اطمینان حاصل کند». گفتند: «چگونه ای رسول خدا»؟ فرمود: وقتی عزیز مصر به نفع او از منصب خود کناره گرفت دو تکه لباس نو- و شاید هم لطیف- به تن کرد و به صحرایی بیرون از شهر رفت و چهار رکعت نماز خواند وقتی نمازش به پایان رسید دست به سوی آسمان فراز کرد و عرض کرد: ﴿رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنِي مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ﴾- و در ادامه فرمود- جبرئیل نزد یوسف آمده و از وی پرسید: «ای یوسف علیه السلام ! حاجت تو چیست؟ گفت خدایا مرا مسلمان بمیران و به صالحان ملحق فرما»! امام صادق علیه السلام فرمود: «یوسف علیه السلام از فتنه ها می ترسید».

3- امام باقر علیه السلام- یکی از کارهای یوسف علیه السلام این بود که سرزمین تحت قلمرو پادشاه و اطرافش تا سرزمین یمن را در اختیار گرفت.

ص: 185

4- الكاظم علیه السلام- ﴿عَن الْعَبَّاسِ بْن هِلَالَ الشَّامِيٌّ عَنْ أَبِي الْحَسَن علیه السلام رِّضَا قَالَ: قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا أَعْجَبَ إِلَى النَّاسِ مَنْ يَأْكُلُ الْجَشِبَ وَيَلْبَسُ الْخَشَنَ وَيَتَخَشَعُ قَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ يُوسُفَ بْنَ يَعْقُوبَ نَبِيُّ ابْنُ نَبِيَّ كَانَ يَلْبَسُ أَقْبَيَةَ الدِّيبَاجِ مَزْرُورَةٌ بِالذَّهَب وَيَجْلِسُ فِي مَجَالِس آلِ فِرْعَوْنَ يَحْكُمُ فَلَمْ يَحْتَجِ النَّاسُ إِلَى لِبَاسِهِ وَإِنَّمَا احْتَاجُوا إِلَى قِسْطِهِ وَإِنَّمَا يُحْتَاجُ مِنَ الْإِمَامِ إِلَى أَنْ إِذَا قَالَ صَدَقَ وَإِذَا وَعَدَ أَنْجَزَ وَ إِذَا حَكَمَ عَدَل﴾. (1)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَسْعَدَةَ بْن صَدَقَةَ قَالَ: دَخَلَ سُفْيَانُ الثَّوْرِيُّ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَرَأَى عَلَيْهِ ثِيَابَ بيض كَأَنَّهَا غِرَقِيُّ الْبَيْضِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ هَذَا اللَّبَاسَ لَيْسَ مِنْ لِبَاسِكَ فَقَالَ لَهُ اسْمَعْ مِنِّى وَاللهِ مَا أَقُولُ لَكَ فَإِنَّهُ خَيْرُ لَكَ عَاجِلا وَ آجِدًا إِنْ أَنْتَ مِتَ عَلَى علیه السلام سُّنَّةَ وَ الْحَقِ وَ لَمْ تَمُتْ عَلَى بِدْعَة أَخْبَرُكَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَانَ فِي زَمَانٍ مُقْفِرٍ جَدْب فَأَمَّا إِذَا أَقْبَلَتِ الدُّنْيَا فَأَحَقُ أَهْلِهَا بِهَا أَبْرَارُهَا لَا فُجَّارُهَا وَمُؤْمِنُوهَا لَا مُنَافِقُوهَا وَمُسْلِمُوهَا لَا كُفَّارُهَا فَمَا أَنْكَرْتَ يَا ثَوْرَى؟ ... أَنِّى سَمِعْتُ أَبي يَرْوى عَنْ آبَائِهِ اللهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ يَوْماً مَا عَجِبْتُ مِنْ شَيْءٍ كَعَجَبِى مِنَ الْمُؤْمِنِ إِنَّهُ إِنْ قُرضَ جَسَدُهُ فِي دَارِ الدُّنْيَا بِالْمَقَارِيضِ كَانَ خَيْراً لَهُ وَ إِنْ مَلَكَ مَا بَيْنَ مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَمَغَارِبهَا كَانَ خَيْراً لَهُ وَكُلٌّ مَا يَصْنَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ فَهُوَ خَيْرُ لَه وَ أخبرُونِى أَينَ أَنتُم عَن ... يُوسُفَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله حَيْثُ قَالَ لِمَلِكِ مِصْرَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ فَكَانَ مِنْ أَمْرِهِ الَّذِي كَانَ أَن اخْتَارَ مَمْلَكَةَ الْمَلِكِ وَمَا حَوْلَهَا إِلَى الْيَمَنِ وَ كَانُوا يَمْتَارُونَ الطَّعَامَ مِنْ عِنْدِهِ لِمَجَاعَةَ أَصَابَتْهُمْ وَكَانَ يَقُولُ الْحَقَّ وَيَعْمَلُ بِهِ فَلَمْ نَجِدْ أَحَداً عَابَ ذَلِكَ عَلَيْهِ﴾. (2)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَاشَ يَعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاقَ علیه السلام مِائَةً وَ أَرْبَعِينَ سَنَةً وَ عَاشَ يُوسُفُ بْنُ يَعْقُوبَ علیه السلام مِائَةً وَ عِشْرِينَ سَنَةً﴾. (3)

7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عُمَرُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ الْأَوْسِيُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: عَاشَ يَعْقُوبُ وَ الْعِيصُ مِائَةَ سَنَة وَسَبْعَةً وَ أَرْبَعِينَ سَنَةً، فَلَمَّا جَمَعَ اللَّهُ لِيُوسُف علیه السلام شَمْلَهُ وَأَقَرَّ عَيْنَيْهِ بِمُرَادِهِ، تَمَنَّى الْمَوْتَ خَلْفَ أَبِيهِ، فَقَالَ: رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: مَا تَمَنَّى أَحَدٌ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ

ص: 186

4- امام کاظم علیه السلام- عباس بن هلال شامی گوید: به امام کاظم عرض کردم: «فدایت شوم آن کس که غذای نامطبوع تناول کند و لباس خشن بپوشد و فروتنی ،کند، چقدر در نظر مردم، خوشایند است. فرمود: مگر نمی دانی که یوسف علیه السلام خود پیامبر صلی الله علیه و آله و پسر پیامبر صلی الله علیه و آله است؟ قبایش از حریر بود و با طلا آراسته بود در محافل آل فرعون حضور می یافت و قضاوت می کرد. مردم به پوشش او نیازی نداشتند بلکه به عدل و داد او محتاج بودند؛ بنابراین از امامان این چنین توقع می رود که هرگاه سخن بگویند راست گویند و چون و عده ای ،دهند صادق باشند و هرگاه قضاوت کنند عدل و داد را به جای آورند.

5- امام صادق علیه السلام- مسعده بن صدقه گوید: سفیان ثوری خدمت امام صادق علیه السلام رسید و دید که ایشان لباس هایی سفید رنگ به روشنی پوسته سفید تخم مرغ پوشیده است وی به امام عرض کرد: چنین لباسی در شأن شما هست؟ امام فرمود: «خوب گوش کن و آن چه را به تو می گویم به خاطر بسپار؛ چراکه هم برای اکنون تو خیر است و هم برای آینده ات مشروط بر آن که براساس حق و سنت از دنیا بروی نه بر پایه ی بدعت بدان که رسول خدا در دوران فقر و نداری زندگی می کردند، اما اگر دنیا روی آورد و وضعیت معیشت مردم بهبود یابد و دست ها گشاده گردد، شایسته ترین مردم برای لذت بردن و بهره مندی از دنیا نیکان هستند نه بدکاران و فاجران این حق مؤمنان است که از نعمت ها برخودار گردند نه منافقان بهره گرفتن از دنیا ،شایسته ی مسلمانان است نه کافران بنابراین ای ثوری چه چیز را در من ناخوشایند یافتی؟ ... بدانید که من از پدرم شنیدم که از پدرانش روایت می کرد که حضرت محمد فرمود: من از هیچ چیز به اندازه ی کار مؤمن و شأن او در شگفت نیستم؛ چراکه اگر بدنش را با قیچی قطعه قطعه کنند برای او خیر است و اگر پادشاهی و و اگر پادشاهی و سلطنت همه ی شرق و غرب زمین را به او بدهند باز هم خیر او در آن است به طور کلی هر آن چه خداوند در حق او انجام دهد برای او خیر خواهد بود به من بگویید: «شما کجا و سلیمان بن داودا کجا»؟ یوسف علیه السلام به عزیز مصر گفتم: را سرپرست خزائن سرزمین (مصر) قرار ده که نگهدارنده و آگاهم. (یوسف/55) پس به آن چه که خواست دست یافت و قدرت پادشاه مصر و سرزمین های اطراف آن تا یمن را از آن خود کرد. مردمان این سرزمین ها برای دستیابی به آذوقه نزد او می آمدند و به خاطر قحطی که به آن دچار شده بودند غذایشان را تأمین می کردند. یوسف نیز حق می گفت و به آن عمل می کرد. اما سراغ نداریم کسی یوسف را به خاطر چنین امکاناتی بازخواست کرده باشد.

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- حضرت يعقوب علیه السلام صدوچهل سال و حضرت یوسف علیه السلام صد و بیست سال در دنیا زندگی کردند.

7- پیامبر صلی الله علیه و آله- عمر بن ابراهیم اوسی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: يعقوب علیه السلام و خاندان او صد و چهل و هفت سال زندگی کردند. وقتی پروردگار خانواده یوسف را نزد او گرد آورد و چشمان یوسف با رسیدن به مرادش روشن شد از خداوند درخواست نمود که بعد از یعقوب بمیرد و به خدا چنین گفت: ﴿رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنِي مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ﴾ رسول خدا فرمود: «جز يوسف علیه السلام هیچ یک از پیامبران از خداوند درخواست مرگ نکرده است».

ص: 187

الْمَوْتَ إِلَّا يُوسُفُ فَلَمَّا حَضَرَهُ الْمَوْتُ أَوْصَى إِخْوَتَهُ أَنْ يَحْمِلُوهُ إِلَى الشَّامِ وَيَدْفِنُوهُ مَعَ آبَائِهِ، ثُمَّ اسْتَخْلَفَ مِنْ بَعْدِهِ يَهُودَا، ثُمَّ رُوبِيلَ، ثُمَّ رَيَالُونَ، ثُمَّ شَمْعُونَ، ثُمَّ مَعْجَزَ ثُمَّ مَعْمَائِيلَ، ثُمَّ دَانَ ، ثُمَّ لَاوِى، ثُمَّ شَدَخَ، ثُمَّ خَبِيرَ وَكَانَ هَارُونُ وَ مُوسَى علیه السلام ل مِنْ نَسْل لَاوى، وَكَانَ بَيْنَ دُخُول يُوسُفَ المِصْرَ وَ دُخُول مُوسَى علیه السلام أَرْبَعُمِائَة سَنَة وَ ثَمَانُونَ سَنَةً﴾. (1)

8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ يَزِيدَ الْكُنَاسِي عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صل الله علیه و آله كَانَ نَزَلَ عَلَى رَجُل بِالطَّائِفِ قَبْلَ الْإِسْلَامِ فَأَكْرَمَهُ فَلَمَّا أَنْ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله إِلَى النَّاسِ قِيلَ لِلرَّجُلِ أَ تَدْرِي مَنِ الَّذِي أَرْسَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى النَّاسِ قَالَ لَا قَالُوا لَهُ هُوَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ يَتِيمُ أَبِي طَالِب وَ هُوَ الَّذِي كَانَ نَزَلَ بِكَ بِالطَّائِفَ يَوْمَ كَذَا وَكَذَا فَأَكْرَمْتَهُ قَالَ فَقَدِمَ الرَّجُلُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَسَلَّمَ عَلَيْهِ وَ أَسْلَمَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَ تَعْرِفُنِي يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا رَبُّ الْمَنْزِلِ الَّذِي نَزَلْتَ بِهِ بالطَّائِفِ فِى الْجَاهِلِيَّة يَوْمَ كَذَا وَكَذَا فَأَكْرَمْتُكَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَرْحَباً بِكَ سَلْ حَاجَتَكَ فَقَالَ أَسْأَلُكَ مِائَتَيْ شَاءَ بِرُعَاتِهَا فَأَمَرَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ بِمَا سَأَلَ ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِهِ مَا كَانَ عَلَى هَذَا الرَّجُل أَنْ يَسْأَلَنِي سُوَّالَ عَجُوز بَنِي إِسْرَائِيلَ لِمُوسَى علیه السلام فَقَالُوا وَ مَا سَأَلَتْ عَجُورُ بَنِي إِسْرَائِيلَ لِمُوسَى فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِكْرُهُ أَوْحَى إِلَى مُوسَى أن احْمِلْ عِظَامَ يُوسُفَ مِنْ مِصْرَ قَبْلَ أَنْ تَخْرُجَ مِنْهَا إِلَى الْأَرْضِ الْمُقَدَّسَةِ بالشَّامِ فَسَأَلَ مُوسَى عَنْ قَبْر يُوسُفَ فَجَاءَهُ شَيْخُ فَقَالَ إِنْ كَانَ أَحَدُ يَعْرِفُ قَبْرَهُ فَفَلَانَةً فَأَرْسَلَ مُوسَى إِلَيْهَا فَلَمَّا جَاءَتْهُ قَالَ تَعْلَمِينَ مَوْضِعَ قَبْرِ يُوسُفَ قَالَتْ نَعَمْ قَالَ فَذَلِّينِي عَلَيْهِ وَ لَكِ مَا سَأَلْتِ قَالَ لَا أَذْلُكَ عَلَيْهِ إِلَّا بِحُكْمِي قَالَ فَلَكَ الْجَنَّةُ قَالَتْ لَا إِلَّا بِحُكْمِي عَلَيْكَ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى مُوسَى لَا يَكْبُرُ عَلَيْكَ أَنْ تَجْعَلَ لَهَا حُكْمَهَا فَقَالَ لَهَا مُوسَى فَلَكِ حُكْمُكِ قَالَتْ فَإِنَّ حُكْمِي أَنْ أَكُونَ مَعَكَ فِي دَرَجَتِكَ الَّتِي تَكُونُ فِيهَا- يَوْمَ الْقِيَامَة فِي الْجَنَّةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا كَانَ عَلَى هَذَا لَوْ سَأَلَنِي مَا سَأَلَتْ عَجُورُ بَنِي إِسْرائيل؟﴾. (2)

9- الباقر علیه السلام- ﴿أمَّا يَعْقُوبُ فَكَانَتْ نُبُوَّتُهُ فِي أَرْضِ كَنْعَانَ ثُمَّ هَبَطَ إِلَى أَرْضِ مِصْرَ فَتُوفَّىٰ فِيهَا ثُمَّ حُمِلَ بَعْدَ ذَلِكَ جَسَدُهُ حَتَّى دُفِنَ بِأَرْضِ كَنْعَانَ وَالرُّؤْيَا الَّتِي رَأَى يُوسُفُ الْأَحَدَ عَشَرَ كَوْكَباً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَهُ سَاجِدِينَ فَكَانَتْ نُبُوَّتُهُ فِي أَرْضِ مِصْرَ بَدْؤُهَا﴾. (3)

ص: 188

چون زمان مرگ یوسف علیه السلام فرا رسید به برادرانش وصیت کرد که جسد او را به شام ببرند و او را در کنار پدرانش دفن کنند. پس از یوسف ، یهودا و سپس روبیل و ریالون و شمعون و معجز و معمائیل و دان و لاوی و شدخ و خبیر و هارون و موسی- که درود خدا بر محمد و آل او و هارون و موسی باد- جانشین او شدند که اینان از نسل لاوی بودند و فاصله زمانی میان ورود یوسف به مصر و ورود موسی به این سرزمین چهارصد و هشتاد سال بود.

8- پیامبر صلی الله علیه و آله- یزید کناسی نقل می کند از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از اسلام نزد مردی در طائف رفت و او پیامبر صلی الله علیه و آله را گرامی داشت وقتی خداوند محمد را به پیامبری برانگیخت به آن مرد گفته شد: «آیا می دانی خداوند چه کسی را برای مردم فرستاده است»؟ گفت: «نه» به او گفتند: او محمّد بن عبدالله، یتیم ابوطالب و همان کسی است که فلان روز در طائف نزد تو آمد و تو او را گرامی داشتی آن مرد نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمد و بر او سلام کرد و مسلمان شد و سپس گفت: ای رسول خدا آیا مرا می شناسی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: تو کیستی؟ آن مرد گفت: «من صاحب همان خانه ای هستم که تو در دوران جاهلیت در فلان روز در طائف بدان وارد شدی و من تو را گرامی داشتم پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: خوش آمدی نیازت چیست؟ آن مرد گفت: «از تو دویست گوسفند می خواهم با چوپان هایش پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد تا آن چه را خواسته بود به وی دهند، و سپس به یاران خود فرمود: این مرد چه باکی داشت از این که از من همان خواهش را کند که آن پیرزن بنی اسرائیل از موسی کرد؟ یاران پرسیدند مگر پیرزن بنی اسرائیلی از موسی علیه السلام چه خواست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند عزوجل به موسی وحی کرد تا استخوان های یوسف علیه السلام را از مصر، پیش از خروج از زمین مقدس ،شام با خود ببرد موسی محل دفن یوسف علیه السلام را پرسید و پیرمردی نزد او الة آمد و گفت اگر کسی باشد که آن جا را بشناسد فلان زن است موسیا به دنبال او فرستاد و چون به حضور موسی علیه السلام رسید به او گفت تو می دانی قبر یوسف علیه السلام کجاست؟ او گفت: «آری می دانم». موسی علیه السلام گفتم: را به آن جا ببر و در برابر هرچه بخواهی به تو می دهم پیرزن گفت: «من تو را به آن جا می برم و در برابر هر پاداشی خواهم باید به من بدهی موسی ال گفت: «بهشت برای تو خواهد بود پیرزن گفت نه باید آن چه خودم خواهم به من دهی پس خداوند به موسی وحی کرد: «بر تو گران نیاید که حکم او را بپذیری موسی به او گفت هرچه تو خواهی می دهم پیرزن گفت خواست من این است که در روز رستاخیز در همان درجه ای باشم که تو در بهشت هستی. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «چه می شد اگر این مرد نیز همان خواهش پیرزن بنی اسرائیل را از من می کرد».

9- امام باقر علیه السلام- يعقوب علیه السلام در سرزمین کنعان نبوّت را آغاز کرد و به کشور مصر فرود آمد و در آن جا مرد و جسدش را آوردند در کنعان به خاک سپردند و خوابی که یوسف علیه السلام در آن یازده ستاره و ماه و خورشید را دید که برای او سجده کردند آغاز نبوت او در مصر بود.

ص: 189

قوله تعالى: ﴿ذلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَ ما كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ أَجمَعُوا أمرَهُمْ وَهُمْ يَمْكُرُونَ﴾ (102)

قوله تعالى: ﴿وَمَا أَكْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِينَ﴾ (103)

قوله تعالى: ﴿وَمَا تَسْأَهُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ﴾ (104)

قوله تعالى: ﴿وَكَأَيِّنْ مِنْ آيَةٍ فِي السَّماواتِ وَالْأَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْها وَهُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ﴾ (105)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ كَأَيِّنْ مِنْ آيَةٍ فِي السَّماواتِ وَالْأَرْضِ قَالَ الْكُسُوفُ وَ الزَّلْزَلَةُ وَ الصواعق﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بالله إلا وهُمْ مُشْرِكُونَ﴾ (100)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي بَصِيرٍ وَ إِسْحَاق بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ قَالَ يُطِيعُ الشَّيْطَانَ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُ فَيُشْرِكَ﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿شِرْكُ طَاعَة لَيْسَ شِرْكَ عِبَادَة وَ الْمَعَاصِي الَّتِي يَرْتَكِبُونَ فَهيَ شِرْكُ طَاعَة أَطَاعُوا فِيهَا الشَّيْطَانَ فَأَشْرَكُوا بِاللَّهِ فِى الطَّاعَةِ لِغَيْرِهِ وَ لَيْسَ بِإِشْرَاكِ عِبَادَة أَنَّ يَعْبُدُوا غَيْرَ اللَّهِ﴾. (3)

3- علىّ بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَوْلُهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ وَ هُمُ الَّذِينَ أَقَرُوا بِالْإِسْلَامِ وَأَشْرَكُوا بِالْأَعْمَالِ. وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ مَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ يَعْنِي بِالْأَعْمَالِ إِذَا أَمِرُوا بِأَمْرٍ عَمِلُوا خِلَافَ مَا قَالَ اللَّهُ، فَسَمَّاهُمُ اللَّهُ مُشْرِكِينَ﴾. (4)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿شِرْكُ النَّعَم﴾. (5)

5- الرّضا علیه السلام- ﴿شِرْکٌ لاَ یَبْلُغُ بِهِ اَلْکُفْرَ﴾. (6)

ص: 190

[ای پیامبر] این از اخبار غیبی است که به تو وحی می فرستیم؛ تو [هرگز] نزد آن ها نبودی هنگامی که به اتفاق تصمیم می گرفتند و توطئه می کردند (102)

ولی اکثر مردم هرچند اصرار داشته باشی ایمان نمی آورند. (103)

و تو [هرگز] از آن ها در برابر این دعوت پاداشی نمی طلبی؛ آن نیست مگر تذکری برای جهانیان (104)

وچه بسیار نشانه ای [از خدا] در آسمان ها و زمین است که آن ها از کنارش می گذرند در حالی که از آن روی گردان و غافلند (105)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ كَأَيِّن من آيَةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ؛ خورشیدگرفتگی و زلزله و صاعقه است.

و بیشتر آن ها به خدا ایمان نمی آورند، مگر آن که ایمان خود را با شرک آلوده می کنند (106)

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر و اسحاق بن عمّار از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که در توضیح آیه وَ مَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِالله إِلَّا وَهُم مُّشْرِكُونَ فرمود: «منظور آن است که به گونه ای از شیطان اطاعت می کنند که خود نیز متوجه نمی شوند و در نتیجه شرک می ورزند.

2- امام باقر علیه السلام- مقصود شرک در اطاعت است، نه در عبادت و گناهانی که مرتکب می شوند شرک طاعت است؛ یعنی با انجام دادن گناه از شیطان اطاعت کردند و چون از غیر خدا اطاعت کردند به خداوند شرک ورزیدند مقصود شرک در عبادت نیست که غیر خدا را بپرستند.

3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- منظور از مشرکین در آیه و ویل للمُشْرِكِينَ (فصلت/6) کسانی هستند که به اسلام اقرار و اعتراف کرده اند اما در اعمالشان مرتکب شرک می.شوند این همان امری است که خداوند در آیه زیر بیان نموده و فرموده است ومَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُم مُّشْرِكُونَ يعنى آن ها به وسیله اعمالشان مرتکب شرک می شوند. هرگاه به آن ها دستور انجام کاری داده شود، بر خلاف فرموده خداوند عمل می کنند. به همین دلیل خداوند آن ها را مشرک نامیده است.

4- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام این شریک نعمت قراردادن است.

5- امام رضا علیه السلام- این یک نوع شرک است که به حد کفر نمی رسد.

ص: 191

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ يَعْقُوبَ بْن شُعَيْب قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِالله إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ قَالَ كَانُوا يَقُولُونَ نُمْطَرُ بِنَوْءِ كَذَا وَ بِنَوْءِ كَذَا وَمِنْهَا أَنَّهُمْ كَانُوا يأتون الكهان فَيُصَدِّقُونَهُمْ بمَا يَقُولُونَ﴾. (1)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّة عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ وَ مَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ قَالَ هُوَ قَوْلُ الرَّجُلِ لَوْ لَا فُلَانُ لَهَلَكْتُ وَ لَوْ لَا فُلَانُ لَأَصَبْتُ كَذَا وَكَذَا وَ لَوْ لَا فُلَانُ لَضَاعَ عِيَالِي أَ لَا تَرَى أَنَّهُ قَدْ جَعَلَ شَريكاً فِي مُلْكِهِ يَرْزُقُهُ وَيَدْفَعُ عَنْهُ قَالَ قُلْتُ فَيَقُولُ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ مَنَّ عَلَيَّ بِفُلَان لَهَلَكْتُ قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ بِهَذَا﴾. (2)

8- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّ فِيكُمْ رَجُلًا يُقَاتِلُ النَّاسَ عَلَى تَأْوِيلِ الْقُرْآن كَمَا قَاتَلْتُ الْمُشْرِكِينَ عَلَى تَنْزِيلِهِ وَ هُمْ فِي ذَلِكَ يَشْهَدُونَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ فَيَكْبُرُ قَتْلُهُمْ عَلَى علیه السلام نَّاسِ حَتَّى يَطْعَنُوا عَلَى وَلِى اللَّهِ علیه السلام وَ يَسْخَطُوا عَمَلَهُ كَمَا سَخِطَ مُوسَى بْنُ عِمْرَ أَن خَرْقَ السَّفِينَةِ وَقَتْلَ الْغُلَامِ وَإِقَامَةَ الْجِدَارِ وَكَانَ خَرْقُ السَّفِينَةِ وَ قَتْلُ الْغُلَامِ وَإِقَامَةُ الْجِدَار لِلَّهِ رضًا وَسَخِطَ ذَلِكَ مُوسی علیه السلام﴾. (3)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَرَ بْن مُحَمَّدِ بْن أَبي فَاطِمَةَ قَالَ: قَالَ لِى أَبُو عَبْدِ اللَّهِ يَا ابْنَ أَبِي فَاطِمَةَ ... تَبَارُّوا وَ تَوَاصَلُوا فَيُنْسِيُّ اللَّهُ فِي آجَالِكُمْ وَ يَزِيدُ فِي أَمْوَالِكُمْ وَ تُعْطَوْنَ الْعَافِيَةَ فِي جَمِيعِ أُمُورِكُمْ وَ إِنَّ صَلَاتِكُمْ وَصَوْمَكُمْ وَ تَقَرَبَكُمْ إِلَى اللَّهِ أَفْضَلُ مِنْ صَلَاةِ غَيْرِكُمْ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَمَا يُؤْمِنُ أكثرهم بالله إلا وهُم مُشْرِكُونَ﴾. (4)

10- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَأَمَّا مَا جَاءَ مِنْ ذِكْرِ الشِّرْكِ فِى كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى فَمِنْ أَرْبَعَةِ أَوْجُهِ... وَأَمَّا الْوَجْهُ الثَّانِي مِنَ الشِّرْكِ فَهُوَ شِرْكُ الْأَعْمَالَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ مَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ وَما مُشْرِكُونَ وَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ أَلَا إِنَّهُمْ لَمْ يَصُومُوا لَهُمْ وَلَمْ يُصَلُّوا وَلَكِنَّهُمْ أَمَرُوهُمْ وَ نَهَوْهُمْ فَأَطَاعُوهُمْ وَ قَدْ حَرَّمُوا عَلَيْهِمْ حَلَالًا وَ أَحَلُوا لَهُمْ حَرَاما فَعَبَدُوهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ فَهَذَا شِرْكُ الْأَعْمَالِ وَالطَّاعَاتِ﴾. (5)

ص: 192

6- امام صادق علیه السلام- یعقوب بن شعیب گوید از امام صادق علیه السلام از قول خدای متعال ﴿وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِالله إِلا وَ هُم مُّشْرِكُونَ پرسیدم. ایشان فرمود: آنان می گفتند: به خاطر افتادن آن ستاره است که بر ما باران می بارد و به خاطر افتادن فلان ستاره است که بر ما باران نباریده است. حتی برخی از آنان نزد پیشگویان می رفتند و کلامی را که ایشان می گفتند، باور می کردند».

7- امام صادق علیه السلام- مالک بن عطیه از امام صادق علیه السلام نقل می کند که درباره ی آیه ی ﴿وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِالله إِلا وَ هُم مُّشْرِكُونَ فرمود: «مقصود آن است که فردی بگوید: اگر فلانی نبود، به چنین و چنان دچار می شدم و یا اگر فلانی نبود اهل و عیالم از دست من می رفتند. مگر نمی بینی که وی برای خداوند شریک و انباز قرار داده که به او روزی می دهد و بلا و مصیبت را از او دور می کند. به امام عرض کردم برخی چنین می گویند اگر لطف و مرحمت الهی بر من نبود و فلانی را به کمکم نمی فرستاد هلاک می شدم؛ این چنین تعبیری چه حکمی دارد؟ امام فرمود: «مشکلی در آن نیست».

8- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوذر غفاری گوید: رسول خدا فرمود: «قسم» به خدایی که جانم در دست اوست در میان شما مردی است علی بن ابی طالب علیه السلام که با مخالفان طبق تاویل قرآن می جنگد همچنان که من با مشرکان طبق تنزیل قرآن جنگیدم [تنزیل یعنی ظاهر قرآن و تاویل یعنی معنای باطنی آن] و این در حالی است که مخالفان علی شهادت می دهند که خدایی جز خدای یگانه نیست [ولی] وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِالله إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ؛ کشتن آن ها بر مردم سخت و سنگین می نماید به طوری که ولی خدا را نکوهش کرده و از کار او ابراز نارضایتی می کنند همچنان که حضرت موسی از سوراخ کردن کشتی و کشتن یک نوجوان و بپا داشتن دیوار [توسط حضرت خضر علیه السلام] خشمگین شد؛ با این که سوراخ کردن کشتی و کشتن یک نوجوان و به پاداشتن دیوار موجب رضای الهی بود [ولی] موسی علیه السلام را به خشم آورد.

9- امام صادق علیه السلام- جعفر بن محمد بن ابی فاطمه گوید امام صادق علیه السلام به من فرمود: «ای پسر ابی فاطمه .... با هم نیکی کنید و با هم رفت و آمد کنید تا خدا مرگ شما را به تأخیر اندازد مال شما را بیفزاید و به شما در همه امورتان عافیت دهد و راستی که نماز و روزه و تقرب شماها به خدا برتر است از نماز جز شما سپس این آیه را خواند و ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِكُون.

10- امام علی علیه السلام- در قرآن مجید از شرک هم در چهار موضوع گفتگو شده است .... وجه دوّم از شرک، شرک اعمال است، خداوند می فرماید: وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِكُونَ، در جای دیگری فرموده است [آن ها] دانشمندان و راهبان خویش را معبودهایی در برابر خدا قرار دادند. (توبه/31) البته معلوم است که آن ها برای رهبران دینی خود روزه نگرفتند و برای آنان نماز هم نگذاردند ولی هر چه آن ها گفتند مردم از آن ها اطاعت کردند حلال ها را برای آن ها حرام نمودند و حرام ها را حلال ساختند مردم در نتیجه آن ها را پرستیدند در حالی که نمی دانستند آن ها را می پرستندو به من می گویند شرک در اعمال و طاعات.

ص: 193

11- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنى الَّتِي لَا يُسَمَّى بِهَا غَيْرُهُ وَهِيَ الَّتِي وَصَفَهَا فِي الْكِتَابِ فَقَالَ فَادْعُوهُ بِها وَذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمائِهِ جَهْلًا بِغَيْرِ عِلْمٍ فَالَّذِي يُلْحِدُ فِي أَسْمَائِهِ جَهْلًا بِغَيْرِ عِلْمٍ يُشْرِكُ وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ وَ يَكْفُرُ بِهِ وَ هُوَ يَظُنُّ أَنَّهُ يُحْسِنُ فَلِذَلِكَ قَالَ وَ مَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا هُمْ مُشْرِكُونَ فَهُمُ الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَائِهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَيَضَعُونَهَا غَيْرَ مَوَاضِعِهَا﴾. (1)

12- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّهُمْ أَهْلُ الْكِتابِ آمَنُوا بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالتَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ ثُمَّ أَشْرَكُوا بِإِنْكَارِ الْقُرْآن وَ إِنْكَارِ نُبُوَّة نَبِيِّنَا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿أَفَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِيَهُمْ عَاشِيَةٌ مِنْ عَذَابِ اللَّهُ أَوْ تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ﴾. (107)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿غَاشِيَةٌ أَي عُقُوبَةٌ تَغْشَاهُمْ وَتَعْمُهُمْ وَالْبَغْنَةُ الْفُجْأَة قَالَ ابْنُ عَبَّاس تَهْجُمُ الصَّيْحَةُ بالنَّاسِ وَهُمْ فِي أَسْوَاقِهم﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿قُلْ هَذِهِ سَبيلي أَدْعُوا إِلَى الله عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِي وَ سُبْحانَ الله وَ ما أَنَا مِنَ المشركين﴾. (108)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿في تحف العقول: أَتَاهُ رَجُلُ مِنْ بَنِي تَمِيمٍ يُقَالُ لَهُ أَبُو أُمَيَّةَ فَقَالَ لَهُ إِلَى مَا تَدْعُو النَّاسَ يَا مُحَمَّدٌ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَدْعُوا إِلَى اللَّهُ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي وَأَدْعُو لى [إِلَى] مَنْ إِذَا أَصَابَكَ ضُرُّ فَدَعَوْتَهُ كَشَفَهُ عَنْكَ وَ إِن اسْتَعَنْت بِهِ وَ أَنْتَ مَكْرُوبُ أَعَانَكَ وَ إِنْ سَأَلْتَهُ وَ أَنْتَ مُقِلُ أَغْنَاكِ﴾. (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿رَبَّنَا آمَنَّا وَاتَّبَعْنَا مَوْلَانَا وَ وَلِيْنَا وَ هَادِيَنَا وَدَاعِيَنَا وَدَاعِيَ الْأَنَامِ وَ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ السَّوِئَ وَحُجَّتَكَ وَ سَبيلَكَ الدَّاعِيَ إِلَيْكَ عَلَى بَصِيرَة هُوَ وَ مَن اتَّبَعَهُ وَ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ بوَلَايَتِهِ وَ بِمَا يُلْحِدُونَ بِاتِّخَاذِ الْوَلَائِجِ دُونَه﴾. (5)

ص: 194

11- امام صادق علیه السلام- برای او (خدا) نام های نیکی است دیگران به آن نام ها نامگذاری نمی شوند و خداوند در قرآن به همین موضوع اشاره کرده است بدان نام هایش بخوانید. آن ها را که به نام های خدا الحاد می ورزند واگذارید. (اعراف/180) اگر از روی جهالت و نادانی چنین کنند. پس هر آن کس که از روی نادانی در باب اسامی پروردگار متعال دچار الحاد شود، بی آن که بداند شرک ورزیده است و به خداوند کافر شده است در حالی که فکر می کند کار خوبی انجام می دهد. از همین رو است که خداوند فرموده است: ﴿وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِالله إِلا وَ هُم مُّشْرِكُونَ﴾ پس همین جماعت هستند که از روی جهالت در اسامی خداوند به الحاد دچار می شوند و این اسامی را در آن جا که شایسته نیست، می نهند.

12- امام صادق علیه السلام- منظور اهل کتاب هستند که ایمان به خدا و روز قیامت و تورات و انجیل دارند ولی با انکار قرآن و نبوّت پیامبر صلی الله علیه و آله خاتم مشرک می شوند.

آیا از این ایمن هستید که عذاب فراگیری از سوی خدا به سراغ آنان بیاید، یا قیامت ناگهان فرا رسد در حالی که متوجه نیستند؟! (107)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- غاشِيَةٌ؛ یعنی مجازاتی است که آنان را در برگرفته و شاملشان می شود و البته یعنی ناگهانی صیحه بر مردم یورش می آورد در حالی که آنان در بازارها مشغولند.

بگو: «این راه من است من و پیروانم با بصیرت کامل به سوی خدا دعوت می کنیم منزه است خدا و من از مشرکان نیستم» (108)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در کتاب تحف العقول آمده است مردی از بنی تمیم که اسمش ابوامیه بود به محضرش شرفیاب شد و عرض کرد: ای محمد مردم را به چه چیزی می خوانی؟ فرمود: «أَدْعُوا إِلَى الله عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي به آن خدایی که وقتی برای تو مشکلی پیش آید و به در گاهش دست دعا ،ببری مشکل را از تو دفع می کند و در گرفتاری اگر از او طلب یاری کنی کمکت می نماید و به وقت تهیدستی اگر از او درخواست کنی تو را بی نیاز می سازد».

2- امام صادق علیه السلام- [در بخشی از دعای بعد نماز روز عید غدیر آمده است:] پروردگارا! ما ایمان آوردیم و از مولا و سرپرست و هدایت کننده و دعوت کننده ی خود و دیگر مخلوقات، و از راه راست و استوارت و از حجت و راه تو که ما را به سویت فرا می خواند پیروی کردیم. او (امام علی علیه السلام) و پیروانش دارای بینش و بصیرت هستند منزه است خداوند از آن چه دیگران همتای علی علیه السلام قرار می دهند و بی دینی کرده و غیر او را دوست می گیرند.

ص: 195

3- الجواد علیه السلام- ﴿قَالَ عَلِيُّ بْنُ حَسَّانَ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام يَا سَيدِى إِنَّ النَّاسَ يُنْكِرُونَ عَلَيْكَ حَدَاثَةَ سَنِّكَ فَقَالَ وَ مَا يُنْكِرُونَ مِنْ ذَلِكَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِنَبِيِّهِ اللَّيْهِ قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي فَوَ اللَّهِ مَا تَبعَهُ إِنَّا عَلَى وَ لَهُ تِسْعُ سِنِینَ، وَ أَنَا اِبْنُ تِسْعِ سِنِینَ﴾. (1)

4- الباقر علیه السلام- ﴿مَنِ اتَّبَعَنِي عَلَى بْن أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (2)

5- الباقر علیه السلام- ﴿لَا نَالَتْنِي شَفَاعَةُ جَدَّى إِنْ لَمْ تَكُنْ هَذِهِ الْآيَةُ نَزَلَتْ فِي عَلِيٌّ خَاصَّةً قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّه عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي وَ سُبْحانَ الله وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾. (3)

6- الباقر علیه السلام- ﴿ذَاكَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَوْصِيَاءُ مِنْ بَعْدِهِم﴾. (4)

7- الباقر علیه السلام- ﴿هذِهِ سَبِيلي يَعْنِي نَفْسُهُ رَسُولُ الله وَ عَلَى علیه السلام [ عَلِيّاً] وَمَنْ تَبعَهُ آلُ مُحَمَّدِ علیهم السلام﴾. (5)

8- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي يَعْنِي نَفْسَهُ وَ مَنَ تَبعَهُ عَلِى بن أبي طَالِب وَ آل مُحَمَّد علیهم السلام﴾. (6)

9- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْجُعْفِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام قُل هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهُ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي قَالَ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب خَاصَّةً وَ إِلَّا فَلَا أَصَابَنِي شَفَاعَةُ مُحَمَّدِ علیهم السلام﴾. (7)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّه عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي قَالَ هِيَ ولَايَتُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ لَا يُنْكِرُهُ أَحَدٌ إِلَّا ضَالُّ قَالَ وَ لَا يَنْتَقِصُ عَلِيّا لم إِنَّا ضَالُ﴾. (8)

11- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي مِنْ أَهْلِ بَيْتِى لَا يَزَالُ الرَّجُلُ بَعْدَ الرَّجُلِ يَدْعُو إِلَى مَا أَدْعُو إِلَيْهِ﴾. (9)

12- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ المُنْكَرِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ثُمَّ أَخْبَرَ عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ مِمَّنْ هِيَ وَأَنَّهَا مِنْ ذُرِّيَّة إبراهيم علیه السلام وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام مِنْ سُكَانِ الْحَرَمِ مِمَّنْ لَمْ يَعْبُدُوا غَيْرَ اللَّهِ قَطَ الَّذِينَ وَجَبَتْ

ص: 196

امام جواد علیه السلام- علی بن حسان به امام جواد العرض:کرد مولای من! مردم، کم سن و سال بودن شما را در امر امامت بر شما ایراد می گیرند فرمود: آن چه را که می گویند، اهمیتی ندارد.

خداوند متعال به پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللهُ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي به خداوند سوگند که جز علی که نه سال داشت کسی از او اطاعت نکرد، و من نه سال دارم».

4- امام باقر علیه السلام- وَ مَنِ اتَّبَعَنِي علی بن ابی طالب علیه السلام است.

5- امام باقر علیه السلام- شفاعت جدم رسول خدا شامل من نشود اگر این آیه فقط در شأن على علیه السلام نازل نشده باشد ﴿قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى الله عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾.

6- امام باقر علیه السلام- مقصود رسول خدا و امیرمؤمنان او جانشینان ایشان می باشند.

7- امام باقر علیه السلام- هذهِ سَبیلی مراد از سبیل رسول خدا و علی و مراد از پیروانش آل محمد هستند.

8- امام باقر علیه السلام- أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي فرمود: «مقصود خود حضرت محمد است، و آن کسی که از او پیروی کرد، علی بن ابیطالب علیه السلام است».

9- امام باقر علیه السلام- اسماعیل جعفی گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: قُل هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي مقصود به طور ویژه علی بن ابی طالب علیه السلام است که اگر چنین نبود، شفاعت محمّد صلی الله علیه و آله شامل من نشود.

10- امام صادق علیه السلام- قُل هذهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّه عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي ولايت ما اهل بيت است که هرکس منکر شود گمراه است و بر علی علیه السلام خورده نمی گیرد مگر شخص گمراه. ا أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي از اهل بیت من همواره مردی پس از مردی به سوی همان

11- پیامبر صلی الله علیه و آله- چیزی می خوانند که من می خوانم.

12- امام صادق علیه السلام- خداوند عزوجل فرموده است باید از میان شما جمعی دعوت به نیکی، و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آن ها همان رستگارانند. (آل عمران /104) آن گاه این گروه را معرفی فرموده این که آن ها از میان چه کسانی و از نسل ابراهیم و اسماعیل سیاه هستند، کسانی که از ساکنین مکه بوده و هیچ گاه جز خداوند را پرستش نکرده اند کسانی که اهل مسجدالحرام بوده و دعوت ابراهیم و اسماعیل علیه السلام شامل آن ها گردیده است؛ آن ها که خداوند در قرآن خبر داده پلیدی و گناه را از ایشان دور و کاملاً آن ها را پاک فرموده است؛ کسانی که قبل از این در

ص: 197

لَهُمُ الدَّعْوَةُ دَعْوَةُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ طَنَا مِنْ أَهْلِ الْمَسْجِدِ الَّذِينَ أَخْبَرَ عَنْهُمْ فِي كِتَابِهِ أَنَّهُ أَذْهَبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهَّرَهُمْ تَطْهِيراً الَّذِينَ وَصَفْنَاهُمْ قَبْلَ هَذَا فِي صِفَة أُمَّة إِبْرَاهِيمَ اللهِ الَّذِينَ عَنَاهُمُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فِي قَوْلِهِ أَدْعُوا إِلَى اللَّه عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي يَعْنِي أَوَّلَ مَن اتَّبَعَهُ عَلَى الْإِيمَان بِهِ وَ التَّصْدِيقِ لَهُ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنَ الْأُمَّةِ الَّتِي بُعِثَ فِيهَا وَ مِنْهَا وَإِلَيْهَا قَبْلَ الْخَلْقِ مِمَّنْ لَمْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ قَطَّ وَلَمْ يَلْبِسُ إِيمَانَهُ بِظُلْمٍ وَ هُوَ الشَّرْكُ﴾. (1)

13- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ الْجَوَالِيقِيُّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ سُبْحانَ اللَّهِ مَا يُعْنَى بِهِ قَالَ تَنْزِيهُهُ﴾. (2)

14- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿سُبحانَ الله يَعْنِي تَنْزِيها لِلَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ بِهِ كُفَّارُ مَكَة﴾. (3)

15- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغَيْرَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ الله علیه السلام: مَا تَفْسِيرُ سُبْحَانَ اللَّهِ؟ قَالَ: أَنْفَةُ لِلَّهِ، أَ مَا تَرَى الرَّجُلَ إِذَا عَجِبَ مِنَ الشَّيْءِ قَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ﴾. (4)

16- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ يَزِيدَ بْنِ الْأَصَمَّ قَالَ سَأَلَ رَجُلُ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ مَا تَفْسِيرُ سُبْحَانَ اللَّهِ قَالَ إِنَّ فِى هَذَا الْحَائِطِ رَجُلًا كَانَ إِذَا سُئِلَ أَنْبَاً وَ إِذَا سَكَتَ ابْتَدَأَ فَدَخَلَ الرَّجُلُ ... فَإِذَا هُوَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب فقال: يَا أَبَا الْحَسَن علیه السلام مَا تَفْسِيرُ سُبْحَانَ اللهِ قَالَ هُوَ تَعْظِيمُ جَلَالِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ تَنْزِيهُهُ عَمَّا قَالَ فِيهِ كُلُّ مُشْرِكِ فَإِذَا قَالَهُ الْعَبْدُ صَلَّى عَلَيْهِ كُلٌّ مَلَكِ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلا رِجالاً نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا أَفَلا تَعْقِلُونَ﴾. (109)

1- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ ما أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ يَعْنِي إِلَى الْخَلْقِ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَأَخْبَرَ أَنَّهُ لَمْ يَبْعَثِ الْمَلَائِكَةَ إِلَى الْأَرْضِ لِيَكُونُوا أَئِمَّةً وَ حُكّاماً وَإِنَّمَا أُرْسِلُوا إِلَى أَنْبِيَاء الله علیهم السلام﴾. (6)

ص: 198

بیان ویژگی امت ابراهیم علیه السلام آن ها را توصیف نمودیم؛ همان ها که خداوند در آیه: أَدْعُوا إِلَى اللَّه عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي ایشان را اراده فرموده است یعنی اولین کسانی که پیش از دیگر مخلوقات، از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در ایمان آوردن به او و تصدیق کردن او در آن چه از جانب خداوند عزوجل آورده، پیروی کردند؛ از میان امتی که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در میان آن ها و از میان آن ها و به سوی آن ها برانگیخته شده است؛ کسانی که هیچ گاه به خداوند شرک نورزیده و ایمانشان را با ستم شرک در نیامیختند.

13- امام صادق علیه السلام- هشام بن جوالیقی گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «مقصود از سُبْحَانَ الله چیست؟ فرمود مقصود پیراسته بودن خداوند و فرازخواهی اوست».

14- پیامبر صلی الله علیه و آله- سُبْحَانَ الله از آن چه مشرکین مکه بر او شریک می گیرند.

15- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن مغیره گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «معنای سُبْحَانَ الله چیست؟ فرمود: «سُبْحَانَ الله رمز کبریا و تقدیس خداست نمی بینی که چون از آفرینش و صنع خدا به شگفت بیایند، سُبْحَانَ الله می گویند»؟

16- امام علی علیه السلام- یزید بن اصم گوید: مردی از عمر بن خطاب پرسید: «ای امیرمؤمنان! تفسیر سبحان الله چیست؟ عمر گفت: پشت این دیوار کسی است که اگر سؤال شود پاسخ خواهد داد و اگر سکوت کنی شروع به سخن گفتن خواهد کرد مرد به آن جا رفت و علی بن ابی طالب علیه السلام را یافت و از او پرسید ای ابا الحسن تفسیر سبحان الله چیست؟ حضرت فرمود عبارت از تعظیم پروردگار متعال و پاک و منزه دانستن وی از هر آن چه که مشرکان درباره او می گویند است هرگاه بنده ای آن را بر زبان آرد همه ملائکه بر او درود می فرستند».

و ما نفرستادیم پیش از تو جز مردانی از اهل آبادی ها که به آن ها وحی می کردیم. آیا [مخالفان دعوت تو] در زمین سیر نکردند تا ببینند سرانجام کسانی که پیش از آن ها بودند چگونه شد؟ و سرای آخرت برای پرهیزگاران بهتر است آیا فکر نمی کنید؟! (109)

1- امام عسکری علیه السلام- وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ؛ مقصود این است که به سوی مردم فرستاده است. إِلا رِجَالًا نُّوحِي إِلَيْهِم مِّنْ أَهْلِ الْقُرَی مردمان را آگاه فرموده که خداوند تبارک وتعالی فرشتگان را به عنوان پیامبر صلی الله علیه و آله به زمین ارسال نکرده که امام باشند و حکم ،دهند بلکه فرشتگان، فقط به سوی انبیای الهی فرستاده شده اند.

ص: 199

2- الرّضا علیه السلام- ﴿فِي عُيُون الْأَخْبَار- فِي بَاب مَا جَاءَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِي هَارُوتَ وَمَارُوتَ- حَدِيثُ طَوِيلُ تُقَدَّمُ مُسْنَداً عِنْدَ قَوْلِهِ تَعَالَى وَ اتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمانَ الْآيَاتِ يَقُولُ فِيهِ َلَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ يُخْلِ الدُّنْيَا قَطُّ مِنْ نَبِي أَوْ إِمَامٍ مِنَ الْبَشَرِ وَ لَيْسَ اللَّهُ يَقُولُ وَ ما أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ يَعْنِي إِلَى الْخَلْقِ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى فَأَخْبَرَ أَنَّهُ لَمْ يَبْعَثِ الْمَلَائِكَةَ إِلَى الْأَرْضِ لِيَكُونُوا أَئِمَّةً وَحُكّاماً وَإِنَّمَا أُرْسِلُوا إِلَى أَنْبِيَاءِ اللَّهِ﴾. (1)

3- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ جَابِرُ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرَ علیه السلامعَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَقَرأَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام الَّذِينَ كَفَرُوا حَتَّى بَلَغَ إِلَى أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ هَلْ لَكَ فِي رَجُلٌ يَسِيرُ بِكَ فَيَبْلُغُ بِكَ مِنَ الْمَطْلَعِ إِلَى الْمَغْرِبِ فِي يَوْمٍ وَاحِدٍ قَالَ فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ جَعَلَنِي اللَّهُ فِدَاكَ وَ مَنْ لِي بِهَذَا فَقَالَ ذَاكَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَلَمْ تَسْمَعْ قَوْلَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَتَبْلُغَنَّ الْأَسْبَابَ وَاللَّهِ لَتَرْكَبَنَّ السَّحَابَ وَاللَّهِ لَتُؤْتَنَّ عَصَا مُوسَى وَ اللَّهِ لَتُعْطَنَ خَاتَمَ سُلَيْمَانَ ثُمَّ قَالَ هَذَا قَوْلُ رَسُول الله صلی الله علیه و آله﴾ (2)

قوله تعالى: ﴿حَتَّى إِذَا اسْتَيْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنا فَنُجِّيَ مَنْ نَشاءُ وَ لا يُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ﴾ (110)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهُم قَالَ: حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ وَ عِنْدَهُ الرِّضَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى علیه السلام فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَلَيْسَ مِنْ قَوْلِكَ أَنَّ الْأَنْبِيَاءَ مَعْصُومُونَ قالَ بَلَى ... فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَركَ يَا أَبَا الْحَسَن فَأَخبرني عن قول اللهِ عَزَّوَجَلَّ حَتَّى إِذَا اسْتَيْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنا قَالَ الرَّضَا يَقُولُ عَزَّوَجَلَّ حَتَّى إِذَا اسْتَيْأَسَ الرُّسُلُ مِنْ قَوْمِهِمْ وَ ظَنَّ قَوْمُهُمْ أَنَّ الرُّسُلَ قَدْ كُذِبُوا جَاءَ الرُّسُلَ نَصْرُنَا﴾ (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَكَلَهُمْ اللَّهُ إِلَى أَنْفُسِهِمْ فَظَنُّوا أَنَّ الشَّيْطَانَ قَدْ تَمَثَّلَ لَهُمْ فِي صُورَة الْمَلَائِكَةِ﴾ (4)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿وَكَلَهُمُ اللَّهُ إِلَى أَنْفُسِهِمْ أَقَلَ مِنْ طَرْفَة عَيْن﴾ (5)

ص: 200

2- امام رضا علیه السلام- در کتاب عیون الاخبار در بخشی از روایت مفصلی که از امام رضا علیه السلام در مورد هاروت و ماروت نام دو فرشته که بر مردم بابل نازل شدند ذیل:آیه و [یهود] از آن چه شیاطین در عصر سلیمان بر مردم می خواندند پیروی کردند سلیمان هرگز [دست به سحر نیالود و] کافر نشد. (بقره/102). رسیده چنین آمده است آیا نمی دانی که خداوند عزوجل هرگز دنیا را از پیغمبر یا امامی از جنس بشر، خالی نگذاشته است؟ آیا خداوند نفرموده است و الا رجالاً نوحي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى خداوند خود خبر داده است که فرشتگان را به عنوان امامان و حاکمان به زمین نفرستاده است بلکه آنان فقط به سوی پیامبران خدا [برای ابلاغ وحی] فرستاده شده اند».

3- امام باقر علیه السلام- جابر گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی این آیه ى أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ پرسیدم. امام باقر علیه السلام آیه را خواند وَ الَّذِينَ كَفَرُوا تا رسید به أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فرمود: می خواهی به تو شخصی را معرفی کنم که قدرت داشت در یک روز تو را از مشرق به مغرب برساند»؟ گفتم: «چنین کسی کیست»؟ فرمود: «امیرالمؤمنین مگر فرمایش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را نشنیده ای به وسیله ی امیرالمؤمنین به اسباب خواهید رسید به خدا سوار ابر می شوید و به خدا سوگند! عصای موسی علیه السلام و انگشتر سلیمان را به شما خواهند داد به خدا قسم این فرموده ی پیامبر صلی الله علیه و آله است.

[پیامبران به دعوت خود و دشمنان به مخالفت با آن ها همچنان ادامه دادند] تا آن گاه که پیامبران مأیوس شدند و [گروهی] گمان کردند که به آنان دروغ گفته شده است؛ در این هنگام یاری ما به سراغ آن ها آمد؛ آنان را که خواستیم نجات یافتند؛ و مجازات و عذاب ما از قوم گنهکار بازگردانده نمی شود (110)

1- امام رضا علیه السلام- علی بن محمد بن جهم گوید: در مجلس مأمون حضور داشتم و امام رضا علیه السلام علم نیز نزد او بود. مأمون از او پرسید: «ای پسر رسول خدا مگر شما نگفته اید که پیامبران معصومند»؟ فرمود: «بله» گفت: «مفهوم آيه ﴿حَتَّى إِذَا اسْتَيْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَاءهُمْ نَصْرُنَا﴾ چیست»؟ امام رضا علیه السلام فرمود: مقصود آن است که خداوند متعال می فرماید تا آن وقت که پیامبران از مردم خویش مأیوس گشتند و مردمان گمان بردند؛ الرُّسُلَ قَدْ كُذِبُوا، در این جا بود که یاری و نصرت ما به کمک پیامبران آمد.

2- امام صادق علیه السلام- خداوند آنان را به خودشان واگذار کرد؛ بنابراین گمان بردند که شیاطین به شکل فرشته ها بر آن ها ظاهر شدند.

3- امام صادق علیه السلام- منظور آن است که خداوند پیامبران را به مدت کمتر از چشم برهم زدنی به خودشان واگذار کرد.

ص: 201

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام كَيْفَ لَمْ يَخَفْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِيمَا يَأْتِيهِ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ أَنْ يَكُونَ ذَلِكَ مِمَّا يَنْزِغُ بِهِ الشَّيْطَانُ قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ إِذَا اتَّخَذَ عَبْداً رَسُولًا أَنْزَلَ عَلَيْهِ السَّكِينَةَ وَ الْوَقَارَ فَكَانَ يَأْتِيهِ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِثْلُ الَّذِي يَرَاهُ بِعَيْنِه﴾. (1)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا عَلِمَ رَسُولُ أَنَّ جَبْرَئِيلَ علیه السلام مِنْ قِبل اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا بِالتَّوْفِيقِ﴾. (2)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿أمَّا أَهْلُ الدُّنْيَا فَقَدْ أَظْهَرُوا الْكَذِبَ، وَ مَا كَانُوا إِنَّا مِنَ الَّذِينَ وَكَلَهُمُ اللَّهُ إِلَى أَنْفُسِهِمْ لِيَمُنَّ عَلَيْهِمْ﴾. (3)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام، قَالَ: جَاءَ رَجُلُ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَشَكَا إِلَيْهِ طُولَ دَوْلَة الْجَوْرِ ، فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ اللَّهِ، لَا يَكُونُ مَا تَأْمُلُونَ حَتَّى يَهْلِكَ الْمُبْطِلُونَ، وَ يَضْمَحِلَّ الْجَاهِلُونَ، وَ يَأْمَنَ الْمُتَّقُونَ، وَقَلِيلُ مَا يَكُونُ حَتَّى لَا يَكُونَ لِأَحَدِكُمْ مَوْضِعُ قَدَمِهِ، وَ حَتَّى تَكُونُوا عَلَى علیه السلام نَّاسِ أَهْوَنَ مِنَ الْمَيْنَة عِنْدَ صَاحِبِهَا، فَبَيْنَا أَنْتُمْ كَذَلِكَ إِذْ جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ، وَهُوَ قَوْلُ رَبِّي عَزَّ وَ جَلَّ فِي كِتابه حَتَّى إِذَا اسْتَيْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنا﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿لَقَدْ كانَ في قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِي الْأَلْبَابِ مَا كَانَ حَدِيثًا يُفْتَرَى وَلَكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَ تَفْصِيلَ كُلِّ شَيْءٍ وَ هُدى وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾. (111)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿لقد كانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولي الألباب يَعْنِي لِأُولِي العُقُول مَا كانَ حَدِيثاً يُفْتَرَى يَعْنِي الْقُرْآنَ وَلَكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ يَعْنِي مِنْ كُتب الأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ تَفْصِيلَ كُلِّ شَيْءٍ وَ هُدى وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾. (5)

ص: 202

4- امام صادق علیه السلام- زراره گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «رسول خدا چگونه بیم این مسئله را نداشت که آن چه از جانب خدا برای وی می آید ممکن است از جمله حالاتی باشد که شیطان به او وسوسه می کند»؟ فرمود: خداوند هرگاه بنده ای را به عنوان پیامبر صلی الله علیه و آله برگزیند آرامش و وقار را بر او نازل می کند و در نتیجه آن چه که از نزد خداوند به سوی او می آمد، چونان چیزهایی بود که با چشم عیان می دید

5- امام صادق علیه السلام- محمد بن مروان گوید: امام علیه السلام فرمود: «اگر توفیق الهی نبود، رسول خدا نمی دانست که جبرئیل از جانب خداست

6- امام صادق علیه السلام- اما اهل دنیا بی تردید دروغ را اظهار کردند و بی گمان از کسانی بوده اند که خداوند آنان را به خودشان واگذار کرد تا بر آنان منت نهد.

7- امام علی علیه السلام- امام صادق علیه السلام فرمود: مردی به حضور امیرمؤمنان رسید و با ایشان از طولانی شدن حکومت ستم و جور شکایت کرد امیرمؤمنان علیه السلامبه او فرمود: «به خدا قسم! آن چه شما در ذهن می پرورانید هرگز محقق نخواهد شد مگر آن که آنان که باطل هستند به هلاکت برسند و جاهلان نیست و نابود گردند و با تقوایان احساس امنیت نمایند و چنین امری به ندرت پیش خواهد آمد، مگر آن که عرصه چنان بر شما تنگ گردد که حتی جای پای شما در پشت سرتان باقی نماند کسی از شما پیروی نکند و ارزش شما نزد مردمان از ارزش مرده در نزد صاحبانش کمتر باشد در چنین حالتی است که ناگهان و به صورت غیر منتظره نصرت الهی و یاری پروردگار و پیروزی از راه خواهد رسید و خداوند متعال نیز خود فرموده است ﴿حَتَّى إِذَا اسْتَيْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنَا﴾.

به راستی در سرگذشت آن ها عبرتی برای صاحبان اندیشه بود. این ها داستان دروغین نبود؛ بلکه وحی آسمانی است و با کتب آسمانی پیشین هماهنگ است؛ و در آن است شرح هر چیزی که مایه ی سعادت انسان است؛ و هدایت و رحمتی است برای گروهی که ایمان می آورند. (111)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله علیه- لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لأُولِي الأَلْبَابِ؛ یعنی خردمندان مَا كَانَ حَدِيثًا يُفْتَرَى؛ منظورش قرآن است. وَلَكِن تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ؛ یعنی از میان کتاب های پیامبران و تفْصِيلَ كُلَّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ.

ص: 203

فِيمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ الم قَالَ بَلَى قَالُوا أَتَاكَ بِهَا جَبْرَئِيلُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالُوا لَقَدْ بُعِثَ أَنْبِيَاءُ قَبْلَكَ مَا نَعْلَمُ نَبِيّاً مِنْهُمْ أَخْبَرَ مَا مُدَّةُ مُلْكِهِ وَمَا أَكَلَ أُمَّتُهُ غَيْرَكَ قَالَ فَأَقْبَلَ حيَى بن أخْطَبَ عَلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُمْ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَاللَّامُ ثَلَاثُونَ وَالمِيمُ أَرْبَعُون فهده إِحْدَى وَ سَبْعُونَ سَنَةً فَعَجَبُ مِمَّنْ يَدْخُلُ فِي دِينِ مُدَّةُ مُلْكِهِ وَ أَکْلِ أُمَّتِهِ اِحْدَی وَ سَبْعُونَ سَنَهً، قَالَ: ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله هَلْ مَعَ هَذَا غَيْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَهَاتِهِ قَالَ المص قَالَ هَذَا أَثْقَلُ وَ أَطْوَلُ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَاللَّامُ ثَلَاثُونَ وَ الْمِيمُ أَرْبَعُونَ وَالصَّادُ تِسْعُونَ وَ هَذِهِ مِائَةً وَإِحْدَى وَ سِتُونَ سَنَةَ ثُمَّ قَالَ لِرَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم هَلْ مَعَ هَذَا غَيْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ هَاتِ قَالَ الرِ قَالَ هَذَا أَثْقَلُ وَ أَطْوَلُ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ وَ الرَّاءُ مِائَتَانِ ثُمَّ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ فَهَلْ مَعَ هَذَا غَيْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ هَاتِ قَالَ المرقَالَ هَذَا أَثْقَلُ وَ أَطْوَلُ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَاللَّامُ ثَلَاثُونَ وَالْمِيمُ أَرْبَعُونَ وَالراء مِائَتَانِ ثُمَّ قَالَ فَهَلْ مَعَ هَذَا غَيْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ لَقَدِ الْتَبَسَ عَلَيْنَا أَمْرُكَ فَمَا نَدْرِي مَا أَعْطِيتَ ثُمَّ قَامُوا عَنْهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو يَاسِر لِحْيَيٍّ أَخِيهِ وَ مَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله قَدْ جَمَعَ هَذَا كُلَّهُ وَأَكْثَرَ مِنْهُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام إِنَّ هَذِهِ الْآيَاتِ أَنْزِلَتْ فِيهِمْ مِنْهُ آيَاتٌ مُحكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ وَ هِيَ تَجْرِي فِي وُجُوهِ أَخَرَ عَلَى غَيْرِ مَا تَأَوَّلَ بِهِ حُيَى بْنُ أَخْطَبَ وَأَخُوهُ أَبُو يَاسِر وَ أَصْحَابُهُ ثُمَّ خَاطَبَ اللَّهُ الْخَلْقَ فَقَالَ: اتَّبِعُوا مَا أُنزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَ لَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ غَيْرَ مُحَمَّدِ لا قَلِيلًا ما تَذَكَّرُونَ﴾. (1) 2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّ الله ... لَمَّا بَعَتْ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وأَظْهَرَهُ بمَكَّةَ ثُمَّ سَيَّرَهُ مِنْهَا إِلَى الْمَدِينَة وَ أَظْهَرَهُ بِهَا ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْهِ الْكِتَابَ وَجَعَلَ افْتِتَاحَ سُورَتِهِ الْكُبْرَى [ب] الم يَعْنِي: الم ذلِكَ الْكِتابُ وَ هُوَ ذَلِكَ الْكِتَابُ الَّذِي أَخْبَرْتُ أَنْبِيَائِيَ السَّالِفِينَ أَنِّى سَأَنْزِلُهُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدٌ لَا رَيْبَ فِيهِ فَقَدْ ظَهَرَ كَمَا أَخْبَرَهُمْ بِهِ أَنْبِيَاؤُهُمْ أَنَّ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله يُنْزَلُ عَلَيْهِ كِتَابٌ مُبَارَكَ لَا يَمْحُوهُ الْبَاطِلُ يَقْرَؤُهُ هُوَ وَأُمَّتُهُ عَلَى سَائِرِ أَحْوَالِهِمْ ثُمَّ الْيَهُودُ يُحَرِّفُونَهُ عَنْ جِهَتِهِ وَ يَتَأَوَّلُونَهُ عَلَى غَيْرِ وَجْهِهِ وَ يَتَعَاطَوْنَ التَّوَضُّلَ إِلَى عِلْمٍ مَا قَدْ طَوَاهُ اللَّهُ عَنْهُمْ مِنْ حَالٍ أَجَل [آجَالِ] هَذِهِ الْأُمَّةِ وَكَمْ مُدَّهُ مُلْكِهِ جَاءَ إِلَى رَسُول الله صلی الله علیه و آله مِنْهُمْ مِنْهُمْ جَمَاعَةُ فَوَلَّى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَيَّا الكَ مُخَاطَبَتَهُمْ فَقَالَ قَائِلُهُمْ إِنْ كَانَ مَا يَقُولُ مُحَمَّدٌ حَقَّا لَقَدْ عَلَّمْنَاكُمْ قَدْرَ مُلْكِ أُمَّتِهِ هُوَ إِحْدَى وَ سَبْعُونَ سَنَةَ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَاللَّامُ ثَلَاثُونَ وَالْمِيمُ أَرْبَعُونَ فَقَالَ عَلَى فَمَا تَصْنَعُونَ [ب] المص وَ قَدْ أَنْزِلَتْ عَلَيْهِ

ص: 206

نمی گویی، الم»، فرمود: «چرا» گفتند: «جبرئیل آن را از جانب خدا برایت آورده است»؟ فرمود: «بلی»! گفتند: «در میان انبیاء گذشته سراغ نداریم کسی مدت حکومت و قدرت ملت و امت خود را بیان کرده باشد جز تو در این موقع حیی بن اخطب رو به جانب یاران خود نموده گفت: «الف، یک است است و لام، سی است و میم چهل و مجموع آن ها هفتادویک می شود تعجب می کنم از مردمی که این دین، را برگزیدند با این که تمام مدت عمرش هفتاد و یک سال است و رو به جانب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نموده، گفت: «جز این است که من گفتم»؟ فرمود: «بلی» گفت «بگو چیست»؟ فرمود: «المص؛ (اعراف/1)». گفت: این سنگین تر و طولانی تر است الف یک و لام سیو میم چهل و صاد، نود و مجموع آن صدوشصت و یک می شود» باز گفت دیگر چیزی هست؟ فرمود: «آری» گفت: «بگو». فرمود: «المر». گفت: «این سنگین تر و طولانی تر است ،الف ،یک لام ،سی میم ،چهل راء دویست». گفت: «آیا چیز دیگری هست فرمود: «آری» گفتند ما دیگر از کار تو سر در نمی آوریم و نمی دانیم به تو چه داده اند حرکت کردند و رفتند ابویاسر به برادر خود گفت تو نمی دانی شاید برای محمّد صلی الله علیه و آله تمام این ارقام و بیشتر از آن ها جمع شده است». امام باقر علیه السلام فرمود: این آیات درباره ی آن ها نازل شد که قسمتی از آن آیات محکم» [صریح و روشن] است که اساس این کتاب می باشد و هرگونه پیچیدگی در آیات دیگر با مراجعه به این ها برطرف می گردد و قسمتی از آن متشابه» است. (آل عمران /7) این آیات دارای وجوهی دیگر است بر خلاف آن چه حی بن اخطب و برادر و یارانش تفسیر نمودند. بعد خداوند مردم را مخاطب قرار می دهد و می فرماید از چیزی که از طرف پروردگارتان بر شما نازل شده پیروی کنید و از اولیا و معبودهای دیگر جز او یعنی محمد پیروی نکنید اما کمتر متذکر می شوید. (اعراف (3)».

2-1- امام صادق علیه السلام- موقعی که خداوند پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را در مکه مبعوث نمود و به مدینه رهسپارش کرد و قرآن را بر او نازل نمود در افتتاح سوره ی بزرگ آن الم. ذلِكَ الْكِتابُ (بقره/12) را قرار داد. یعنی این همان کتابی است که پیامبران علیهم السلام خبر داده اند بر تو نازل خواهم کرد. همان طور که گفته اند نازل شده است که باطل در آن راه ندارد او و امتش قرآن را در حالات مختلف خود می خوانند سپس یهودیان برخلاف واقع آن را تحریف می کنند و برخلاف توجیه می نمایند و پیوسته می خواهند از مقدار زیست این امت که خداوند آن ها را از چنین اطلاعی محروم ،نموده اطلاع حاصل کنند. یکی از یهودیان گفت: «اگر آن چه محمد می گوید واقعیت داشته باشد مقدار حکومت او و زیست امتش هفتادو یک سال است الف ،یک لام سی و میم چهل است علی فرمود: «پس المص را چه

ص: 207

قَالُوا هَذِهِ إِحْدَى وَسِتّونَ وَ مِائَةً سَنَة قَالَ فَمَا ذَا تَصْنَعُونَ [ب] الروَ قَدْ أَنْزَلَتْ عَلَيْهِ فَقَالُوا هَذِهِ أَكْثَرُ هَذِهِ مِائَتَانِ وَ إِحْدَى وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً فَقَالَ عَلَى علیه السلام فَمَا تَصْنَعُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ المَر قَالُوا هَذِهِ مِائَتَانِ وَ إِحْدَى وَسَبْعُونَ سَنَةً فَقَالَ عَلَى امْ فَوَاحِدَةُ مِنْ هَذِهِ لَهُ أَوْ جَمِيعُهَا لَهُ فَاخْتَلَطَ كَلَامُهُمْ فَبَعْضُهُمْ قَالَ لَهُ وَاحِدَةٌ مِنْهَا وَ بَعْضُهُمْ قَالَ بَلْ يُجْمَعُ لَهُ كُلُّهَا وَذَلِكَ سَبْعُمِائَةِ وَ أَرْبَعُ وَ ثَلَاثُونَ سَنَةَ ثُمَّ يَرْجِعُ الْمُلْكُ إِلَيْنَا يَعْنِي إِلَى الْيَهُودِ فَقَالَ عَلَى علیه السلام أَكِتَابُ مِنْ كُتُبِ اللهِ نَطَقَ بِهَذَا أَمْ آرَاؤُكُمْ دَلَّتْكُمْ عَلَيْهِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ كِتَابُ اللَّهِ نَطَقَ بِهِ وَ قَالَ آخَرُونَ مِنْهُمْ بَلْ آرَاؤُنَا دَلَّتْ عَلَيْهِ فَقَالَ عَلَى علیه السلام فأتُوا بِالْكِتَابِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ يَنْطِقُ بِمَا تَقُولُونَ فَعَجَرُوا عَنْ إِيرَادِ ذَلِكَ وَ قَالَ لِلْآخَرينَ فَدَلُونَا عَلَى صَوَاب هَذَا الرأى فَقَالُوا صَوَابُ رَأَيْنَا دَلِيلُهُ أَنَّ هَذَا حِسَابُ الْجُمَل فَقَالَ عَلَى كَيْفَ دَلَّ عَلَى مَا تَقُولُونَ وَ لَيْسَ فِي هَذِهِ الْحُرُوفِ مَا اقْتَرَحْتُمْ بِلَا بَيَانِ أَرَأَيْتُمْ إِنْ قِيلَ لَكُمْ إِنَّ هَذِهِ الْحُرُوفِ لَيْسَتْ دَالَّةَ عَلَى هَذِهِ الْمُدَّةَ لِمُلْكِ أُمَّة مُحَمَّدِ وَ لَكِنَّهَا دَالَّةً عَلَى أَنَّ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْكُمْ قَدْ لُعِنَ بِعَدَدِ هَذَا الْحِسَابِ أَوْ أَنَّ عِنْدَ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْكُمْ دَيْنَا بِعَدَدِ هَذَا الْحِسَابِ دَرَاهِمَ أَوْ دَنَانِيرَ أَوْ أَنَّ لَعَلَى كُلِّ وَاحِدٍ مِنْكُمْ دَيْنَا عَدَدُ مَالِهِ مِثْلُ عَدَدِ هَذَا الْحِسَابِ قَالُوا يَا أبَا الْحَسَن لَيْسَ شَيْءٌ مِمَّا ذَكَرْتَهُ مَنْصُوصاً عَلَيْهِ فِى المروالمص والروَالمرفَقَالَ عَلَى علیه السلام وَلَا شَيْءٌ مِمَّا ذَكَرْتُمُوهُ مَنْصُوصٌ عَلَيْهِ فِي الم والمص والر والمرفَإِنْ بَطَلَ قَوْلُنَا لِمَا قُلْتُمْ بَطَلَ قَوْلُكُمْ لِمَا قُلْنَا فَقَالَ خَطِيبُهُمْ وَمِنْطِيقُهُمْ لَا تَفْرَحْ يَا عَلَى ا بأَنْ عَجَزْنَا عَنْ إِقَامَة حُجَّةٍ فِيمَا نَقُولُهُ عَلَى دَعْوَانَا فَأَيُّ حُجَّة لَكَ فِي دَعْوَاكَ إِلَّا أَنْ تَجْعَلَ عَجْزَنَا حُجَّتَكَ فَإِذَا مَا لَنَا حُجَّةٌ فِيمَا نَقُولُ وَلَا لَكُمْ حُجَّةٌ فِيمَا تَقُولُونَ قَالَ عَلِيٌّ لَا سَوَاءُ [سَوَاءَ] إِنَّ لَنَا حُجَّةَ هِيَ الْمُعْجِزَةُ الْبَاهِرَةُ ثُمَّ نَادَى جمَالَ الْيَهُودِ يَا أَيَّتُهَا الْجَمَالُ اشْهَدِى لِمُحَمَّدِ وَ لِوَصِيِّهِ فَتَبَادَرَ الْجَمَالُ صَدَقْتَ صَدَقْتَ يَا وَصِيَّ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَكَذَبَ هَؤُلَاءِ الْيَهُود﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سُفْيَانَ بْنِ السَّعِيدِ الثَّوْرِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مَعْنَى قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الم والمص و الرو المروكهيعص وطه وطس و طسم ويس وص وحم و حم عسق و ق وَن قَالَ علیه السلام أَمَّا ... المرمَعْنَاهُ أَنَا اَللَّهُ اَلْمُحْیِی اَلْمُمِیتُ اَلرَّازِقُ﴾. (2)

ص: 208

می کنید که بر پیغمبر نازل شده؟ گفتند: «این هم صدوشصت و یک سال می شود». فرمود: «الر را چه می کنید که بر پیغمبر نازل شده»؟ گفتند حالا می شود دویست و سی و یک سال باز علی علیه السلام فرمود: درباره ی المر چه می گویید؟ گفتند حالا دویست و هفتاد و یک سال علی علیه السلام فرمود: «یکی از این حروف مقطعه شاهد مدت زیست این امت است یا همه ی آن ها به اختلاف جواب دادند. بعضی گفتند: «یکی و برخی گفتند همه ی آن ها و بالأخره هفتصد و سی و چهار سال می شود و بعد قدرت به دست یهودیان خواهد افتاد. علی علیه السلام فرمود: آیا کتاب خدا این مطلب را گفته یا از خود توجیه می نمایید؟! بعضی گفتند: کتاب خدا ناطق بر این گفته است و برخی مدعی شدند که این ادعای خود ما است». فرمود: «آن کتابی را که چنین مطلبی را بیان کرده بیاورید نتوانستند بیاورند. به دیگران نیز فرمود: «دلیل بر ادعای خود بیاورید» گفتند دلیل گفتار ما حساب جمل است. فرمود: «به چه دلیل چنین حرفی را می زنید در این حروف چیزی نیست که شاهد گفتار شما باشد اگر کسی مدعی شود که این حروف شاهد مقدار زیست و عمر امّت حضرت محمد نیست ولی این حروف گواه است که هر کدام از شما به تعداد حساب این حروف مورد لعنت خدا هستید یا به مقدار این حروف شما از دره و دینار به مردم مقروض می باشید یا بگوید این حروف گواه است که هر کدام از شما به من مقروض هستید به مقدار جمع اعداد این حروف گفتند: هرگز آن چه تو می گویی از الم و المص و الر و المر فهمیده نمی شود» فرمود: «آن چه شما نیز ادعا می کنید از المر والمص والر و المر فهمیده نمی شود؛ اگر گفتار من با دلیل شما رد شود گفتار شما نیز با دلیل من رد می شود یکی از سخنوران آن ها گفت: «ای علی! خوشت نیاید از این که گفتار ما را به واسطه ی نداشتن دلیل رد کردی، ادعای شما نیز دلیلی ندارد چه دلیلی بر ادعای خود داری امیرالمؤمنین فرمود: نه این هر دو مساوی نیست ما دلیل داریم دلیل ما معجزه است بعد رو به شتران یهود نموده فرمود: ای شتران گواهی دهید برای محمّد صلی الله علیه و آله! و وصیّ او». شتران با عجله صدا زدند راست می گویی راست می گویی ای وصی محمد! این یهودیان دروغ می گویند».

3-1- امام صادق علیه السلام- سفیان بن سعید ثوری گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ای پسر رسول خدا معنی این کلام خداوند تبارک و تعالی الم (بقره /1) و المص (اعراف/1) و الر (یونس /1) و المر و كهيعص (مریم/1) و طه (طه/1) و طس (نمل /1) و طسم (شعراء/1) و پس (یس/1) و ص (ص/1) و حم (غافر/1) و حم عسق (شوری/ 12) و ق (1) و (ن قلم/1) چیست؟ گفت [المر یعنی منم خدای زنده کننده و می راننده و بسیار روزی دهنده

ص: 209

4-1- الباقر علیه السلام- ﴿أَبُو لَبِيدِ الْمَخْرُومِيُّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام يَا بَا لَبِيدِ إِنَّهُ يَمْلِكُ مِنْ وَلْدِ الْعَبَّاسِ اثْنَا عَشَرَ تُقْتَلُ بَعْدَ النَّامِن مِنْهُمْ أَرْبَعَةُ تُصِيبُ أَحَدَهُمُ الذَّبَحَةُ فَيَذْبَحُهُ هُمْ فِئَةً قَصِيرَةُ أَعْمَارُهُمْ قَلِيلَةٌ مُدَّتُهُمْ خَبيثَةٌ سِيرَتُهُمْ مِنْهُمُ الْفُوَيْسِقُ الْمُلَقَّبُ بِالْهَادِي وَ النَّاطِقِ وَ الْغَاوِي يَا بَا لَبِيدِ إِنَّ فِي حُرُوفِ الْقُرْآنِ الْمَقَطَّعَة لَعِلْماً جَمَا إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَنْزَلَ الم ذلِكَ الْكِتابُ فَقَامَ مُحَمَّد حَتَّى ظَهَرَ نُورُهُ وَ ثَبَتَتْ كَلِمَتُهُ وَ وَلِدَ يَوْمَ وُلِدَ وَقَدْ مَضَى مِنَ الْأَلْفِ السَّابِعَ مِائَةً سَنَةِ وَ ثَلَاثُ سِنِينَ ثُمَّ قَالَ وَ تِبْيَانُهُ فِي كِتَابِ اللَّهِ فِي الْحُرُوفِ الْمُقَطَّعَة إِذَا عَدَدْتَهَا مِنْ غَيْرِ تَكْرَارٍ وَ لَّيْسَ مِنْ حُرُوفِ مُقَطَّعَةٍ حَرْفُ يَنْقَضِي إِلَّا وَقِيَامُ قَائِمٍ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ عِنْدَ انْقِضَائِهِ ثُمَّ قَالَ الْأَلِفُ وَاحِدُ وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ وَالْمِيمُ أَرْبَعُونَ وَ الصَّادُ تِسْعُونَ فَذَلِكَ مِائَةٌ وَ إِحْدَى وَ سِتُّونَ ثُمَّ كَانَ بَدْرُ خُرُوحِ الْحُسَيْنِ بْن عَلى علیه السلام فَلَمَّا بَلَغَتْ مُدَّتُهُ قَامَ قَائِمُ وُلْدِ الْعَبَّاسِ عِنْدَ المص وَيَقُومُ قَائِمُنَا عِنْدَ انْقِضَائِهَا [ب] الرفَافُهُمْ ذَلِكَ وَعِهِ وَاكْتُمْهُ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِى لِأَجَلٍ مُسَمّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ﴾. (2)

4-1- امام باقر علیه السلام- ابولبید مخزومی گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: ای ابولبید در حروف قرآن دانشی بس فراوان هست خداوند تبارک و تعالی آیه الم آن کتاب با عظمتی است. (بقره/1-2)، را نازل فرمود. پس محمد صلی الله علیه و آله برخاست و نورش آشکار شد و سخنش ثابت گشت و آن روز که بایستی به دنیا می آمد به دنیا آمد. روز تولد محمّد صلی الله علیه و آله از هزاره هفتم صدوسه سال گذشته بود سپس امام علیه السلام فرمود: «تبیان و روشنی آن در قرآن در حروف مقطعه پدیدار می گردد؛ البته اگر آن ها را بدون در نظر گرفتن حروف تکراری آن شمارش کنی هر حرفی از آن حروف روزگارش منقضی شود حتماً به وقت منقضی شدن دوران آن حرف کسی از بنی هاشم قیام می نماید. سپس فرمود: «الف؛ یعنی یک لام؛ یعنی سی، میم؛ معادل چهل است و حرف صاد؛ برابر نود است. بنابراین مجموعاً می شود صدو شصت و یک. سپس، آغاز قیام امام حسین بن علی علیه السلام المر، اللهُ بود و وقتی مدت آن سپری شد، یکی از فرزندان عبّاس قیام می کند و آن آیه المص (اعراف/1) است و قائم ما به وقت انقضای آن قیام می نماید. المر پس آن را خوب بفهم و به یاد داشته باش و آن را کتمان کن».

خدا همان کسی است که آسمان ها را بدون ستون هایی که بتوانید آن ها را ببینید برافراشت، سپس بر عرش [قدرت] قرار گرفت؛ [و به تدبیر جهان پرداخت و خورشید و ماه را مسخر ساخت که هر کدام تا زمان معینی حرکت دارند کارها را او تدبیر می کند؛ آیات را برای شما] تشریح می نماید؛ شاید به لقای پروردگارتان یقین پیدا کنید.

2-1- أميرالمومنين علیه السلام- ﴿في تفسير نُور الثَّقْلَيْنِ: فَمِنْ شَوَاهِدِ خَلْقِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ مُوَطَّدَاتِ بَلَا عَمَدٍ قَائِمَاتِ بِلَا سَنَدٍ. وَ فِيهِ كَلَامُ لَهُ الله يَذْكُرُ فِيهِ خَلْقَ السَّمَاواتِ: جَعَلَ سُفْلَاهُنَّ مَوْجاً مَكْفُوفاً وَ عُلْيَاهُنَّ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ سَمْكَاً مَرْفُوعاً بِغَيْر عَمَدٍ يَدْعَمُهَا وَلَا دِسَار يَنْتَظِمُهَا﴾. (1)

3-1- علی بن ابراهيم- ﴿يَعْنِي بِغَيْرِ أَسْطُوانَة﴾. (2)

2-1- امام علی علیه السلام- در کتاب نورالثقلین آمده است از نشانه های آفرینش او خلقت آسمان ها است که بدون ستون استوار و بدون تکیه گاه پابرجا است و در این خطبه کلامی دارد که در آن آفرینش آسمان ها را بیان می کند؛ پایین ترین آن آسمان ها را موج ،مهار شده و بالاترین آن ها را بدون ستونی که به آن ها کمک کند و آن ها را نگه دارد و نه میخ هایی که آن ها را منظم سازد، سقفی محافظت شده و بلند قرارداد.

3-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- یعنی آسمان ها را بدون اسطوانه (ستون) آفرید.

جَوْهَرِهِ وَ طَعْمِهِ وَ لَطَافَتِهِ وَ كَنَافَتِهِ ثُمَّ مَنَافِعُ الْخَلْقِ مِنْ ذَلِكَ الْأَشْجَارِ وَالثَّمَارِ عَلَى قَدْرِهَا وَ قِيمَتِهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: صِنْوانٌ وَ غَيْرُ صِنْوانٍ يُسْقَى بِمَاءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ فَالتَّقْوَى لِلطَّاعَاتِ كَالْمَاءِ لِلْأَشْجَارِ وَ مَثَلُ طَبَائِعِ الْأَشْجَارِ وَ الثَّمَارِ فِي لَوْنِهَا وَ طَعْمِهَا مَثَلُ مَقَادِير الْإِيمَان﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ إِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْهُمْ أَئِذَا كُنَّا تُرَاباً أَئِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ وَ أُولَئِكَ الْأَغْلالُ فِي أَعْنَاقِهِمْ وَ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ (5)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ نُفَصِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ فَمِنْهُ حُلُو وَمِنْهُ حَامِضُ وَمِنْهُ مُرُّ يسقى بماء واحِدٍ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ثُمَّ حَكَى عَزَّوَجَلَّ قَوْلَ الدَّهْرِيَّةِ مِنْ قُرَيْشٍ فَقَالَ وَإِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْهُمْ أَ إِذا كُنَّا تُراباً أَ إِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الحَسَنَةِ وَ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ المثلاتُ وَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةِ لِلنَّاسِ عَلَى ظُلْمِهِمْ وَإِنَّ رَبَّكَ لَشَدِيدُ الْعِقَابِ﴾. (6)

اندازه ی جوهر و طعم و لطافت خود از آن بهرهمند می گردند و به اندازه ی جثه و بزرگی و کوچکی خود از آن آب بر می دارند و بعد مردم به اندازه ی قدرت و توانایی خود از میوه ی آن درختان می خورند خداوند متعال می فرماید ﴿صنوانٌ وَ غَيْرُ صِنْوانٍ يُسْقى بماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الْأُكُل؛ ...﴾ پس تقوی برای طاعات مانند آب برای درختان است، و طبیعت میوه های درختان در رنگ و طعم آن ها مانند اندازه ایمان در مردم می باشد.

و اگر [از چیزی] در شگفتی فرو می روی عجیب گفتار آن هاست که می گویند: «آیا هنگامی که ما خاک شدیم بار دیگر زنده می شویم و به خلقت جدیدی باز می گردیم»؟ آن ها کسانی هستند که به پروردگارشان کافر شده اند؛ و غل و زنجیرها در گردنشان است؛ و آن ها اهل دوزخند و جاودانه در آن خواهند ماند. (5)

1- علی بن ابراهيم- وَ نُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الأُكُلِ؛ برخی از این میوه ها شیرین هستند و برخی ترش و برخی تلخ که همگی با یک آب سیراب شده و آبیاری می شود. إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لقَوْمٍ يَعْقِلُونَ؛ سپس پروردگار متعال سخنان قریشیان دهری را نقل کرده و فرموده است: ﴿وَ إِن تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْهُمْ أَئِذَا كُنَّا تُرَابًا أَئِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ﴾.

آن ها پیش از تقاضای حسنه [و رحمت] از تو تقاضای شتاب در سیئه [و عذاب] می کنند؛ با این که پیش از آن ها بلاهای عبرت انگیز نازل شده است و پروردگار تو نسبت به مردم با این که ظلم می کنند دارای آمرزش است؛ و [در عین حال] پروردگارت سخت کیفر است. (6)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عن الفضيل قال: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ فَقَالَ كُلُّ إِمَامٍ هَادٍ لِلْقَرْنِ الَّذِي هُوَ فِيهِمْ﴾. (1)

4- الباقر علیه السلام- ﴿إِمَامُ هَادٍ لِكُلِّ قَوْمٍ فِي زَمَانِهِمْ﴾. (2)

5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن أَبي جَعْفَرِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ فَقَالَ قَالَ رَسُولُ : أنَا الْمُنْذِرُ وَ فِي كُلِّ زَمَانِ إِمَامُ مِنَّا يَهْدِيهِمْ إِلَى مَا جَاءَ بِهِ نَبِيُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَالْهُدَاهُ مِنْ بَعْدِهِ على علیه السلام و وَالْأَوْصِيَاءُ مِنْ بَعْدِهِ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ أَمَا وَاللَّهِ مَا ذَهَبَتْ مِنَّا وَ لَا زَالَتْ فِينَا إِلَى السَّاعَة رَسُولُ اللَّهِ المُنْذِرُ وَ بِعَلى اليَهْتَدِى الْمُهْتَدُونَ﴾. (3)

6- الباقر علیه السلام- ﴿رَسُولُ اللَّهِ لهُ الْمُنْذِرُ وَلِكُلِّ زَمَان مِنَّا هَادٍ يَهْدِيهِمْ إِلَى مَا جَاءَ بِهِ نَبِيُّ اللَّهِ ثُمَّ الْهُدَاةُ مِنْ بَعْدِهِ عَلَى ثُمَّ الْأَوْصِيَاءُ وَاحِدُ بَعْدَ وَاحِدٍ﴾. (4)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿أبي بَصِير قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ إِنَّا أَنتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْم هَادٍ فقال رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم الْمُنْذِرُ وَ عَلَى علیه السلام الْهَادِي يَا أَبَا مُحَمَّدِ هَلْ مِنْ هَادِ الْيَوْمَ قُلْتُ بَلَى جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا زَالَ مِنْكُمْ هَادٍ بَعْدَ هَادٍ حَتَّى دُفِعَتْ إِلَيْكَ فَقَالَ رَحِمَكَ اللَّهُ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَوْ كَانَتْ إِذَا نَزَلَتْ آيَةٌ عَلَى رَجُل ثُمَّ مَاتَ ذَلِكَ الرَّجُلُ مَاتَتِ الْآيَةُ مَاتَ الْكِتَابُ وَلَكِنَّهُ حَقٌّ يَجْرِي فِيمَنَ بَقِيَ كَمَا جَرَى فِيمَنْ مَضَى﴾. (5)

8- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحِيمِ الْقَصِيرِ قَالَ كُنتُ يَوْماً مِنَ الْأَيَّامِ عِنْدَ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فَقَالَ يَا عَبْدَ الرَّحِيمِ قُلْتُ لَبَّيْكَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ: إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ إِذْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَا الْمُنْذِرُ وَ عَلَى الْهَادِي مَنِ الْهَادِي الْيَوْمَ قَالَ فَسَكَتْ طَوِيلًا ثُمَّ رَفَعتُ رَأْسِي فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ هِيَ فِيكُمْ تَوَارَثُونَهَا رَجُلُ فَرَجُلُ حَتَّى انْتَهَتْ إِلَيْكَ فَأَنْتَ جُعِلْتُ فِدَاكَ الْهَادِي قَالَ صَدَقْتَ يَا عَبْدَ الرَّحِيمِ إِنَّ الْقُرْآنَ حَقُّ لَا يَمُوتُ وَ الْآيَةَ حَيَّةُ لَا تَمُوتُ فَلَوْ كَانَتِ الْآيَةُ إِذَا نَزَلَتْ فِي الْأَقْوَامِ مَاتُوا مَاتَتِ الْآيَةُ لَمَاتَ الْقُرْآنُ وَلَكِنْ هِيَ جَارِيَةُ فِي الْبَاقِينَ كَمَا جَرَتْ فِي الْمَاضِينَ وَ قَالَ عَبْدُ

ص: 220

3- امام صادق علیه السلام- فضیل گوید: از امام صادق علیه السلام- درباره ی مفهوم آیه: ﴿لِكُلِّ قَوْمِ هَادِ﴾ پرسیدم. ایشان فرمود: یعنی هر امام هدایتگر مردمان دوره ای است که او در آن است.

4- امام باقر علیه السلام- امام همان هادی و راهنمای مردم در زمان خودشان است.

5- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام باقر علیه السلام روایت است درباره ی آیه: ﴿إِنَّما أَنتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾ پيامبر فرمود: «من آن بیم دهنده ام و در هر دورانی امامی از ما در بین مردم حضور دارد که آنان را به سوی آن چه که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آورده راهنمایی می کند و هادیان بعد از حضرت محمد اولاً علی علیه السلام است و سپس جانشینان او یکی پس از دیگری خواهند بود قسم به خداوند که امر هدایت از میان ما بیرون نرفته و تا روز قیامت در میان ما خواهد بود رسول خدا همان بیم دهنده و علی کسی است که اهل هدایت به وی اقتدا

6- امام باقر علیه السلام- رسول خدا انذار دهنده است و در هر زمانی هدایتگری از ما هست که به آن چه پیامبر صلی الله علیه و آله آورده است هدایت می.کند بعد از حضرت محمد کند. بعد از حضرت محمد صلی الله علیه و اله، علی علیه السلام هدایتگر امت است می کنند». و بعد از علی جانشینان او یکی پس از دیگری این مسئولیت را بر عهده خواهند گرفت.

7- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «منظور از آیه: ﴿إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمِ هَادٍ هاد﴾ چیست؟ فرمود: رسول خدا انذار دهنده و علی علیه السلام هدایتگر است. اما ای ابومحمد به من بگو آیا هم اکنون هدایتگری هست؟ عرض کردم فدایت شوم، آری همیشه از میان شما اهل بیت علیهم السلام، هدایتگری و نوری وجود داشته تا به شما [امام صادق علیه السلام] رسیده است». امام علیه السلام فرمود: ای ابو محمّد خداوند تو را رحمت کند، اگر چنین بود که چون آیه ای بر مردی نازل می شود با رخت بربستن آن مرد آن آیه نیز از میان برود، کتاب [خدا] از میان می رفت اما اینک کتاب زنده است و در میان آنان که پس از این خواهند آمد جاری خواهد بود، همان طور که در میان کسانی که تاکنون بوده اند جاری و نافذ بوده است».

8- امام باقر علیه السلام- عبدالرحیم قصیر گوید: روزی نزد امام باقر علیه السلام بودم و به من فرمود: «ای عبدالرّحیم» عرض کردم در خدمت شما هستم فرمود: «آيه: ﴿إِنَّما أَنتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾ را رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین توضیح دادهاند که بیم دهنده خود رسول خدا و هدایت کننده علی علیه السلام است اما ای عبدالرحیم اکنون چه کسی هدایت مردم را عهده دار است؟ مدت مدیدی سکوت کرده و سپس سرم را بلند کرده و عرض کردم فدایت شوم امر هدایت به عهده ی شماست که از همدیگر به ارث برده اید تا به شما رسیده است و شما فدایتان گردم اکنون هادی امت هستید». امام فرمود: راست گفتی ای عبدالرحیم قرآن زنده است و نمی میرد و آیات قرآن زنده اند و نمی میرند و اگر می خواست آیه ای که درباره ی اقوامی نازل شده است، با مرگ آن ها، آیه نیز بمیرد، قرآن تاکنون مرده بود اما قرآن در میان آیندگان جاری و نافذ است، همچنان که در میان امت های گذشته که رخت بربسته اند جاری بوده است. عبدالرّحیم گفت: «امام

ص: 221

الرَّحِيمِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ الْقُرْآنَ حَقٌّ لَمْ يَمُتُ وَإِنَّهُ يَجْرِي كَمَا يَجْرِي اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَ كَمَا يَجْرِي الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَ يَجْرِى عَلَى آخِرِنَا كَمَا يَجْرِى عَلَى أَوَّلَنَا﴾. (1)

9- الحسن علیه السلام- ﴿عَن الْحَسَن علیه السلام قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ. قَالَ يَا حَسَنُ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ فَأَنَا الْمُنْذِرُ وَ عَلِيُّ الْهَادِي قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَوْلُكَ إِنَّ الْأَرْضَ تَخْلُو مِنْ حُجَّةِ. قَالَ: نَعَمْ عَلَى هُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدِى وَ أَنْتَ الْحُجَّةُ وَالْإِمَامُ بَعْدَهُ وَ الْحُسَيْنُ الهُوَ الْإِمَامُ وَالْحُجَّةُ بَعْدَكَ وَلَقَدْ نَبَّأَنِي اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ أَنَّهُ يَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَلَدٌ يُقَالُ لَهُ عَلِى علیه السلام سَمِيٌّ جَدِّهِ عَلَى علیه السلام فَإِذَا مَضَى الْحُسَيْنُ علیه السلام قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ ابْنُهُ وَ هُوَ الْحُجَّةُ وَالْإِمَامُ وَ يُخْرِجُ اللَّهُ مِنْ صُلْب عَلِيٍّ وَلَداً سَمِنِّي وَ أَشْبَهُ النَّاسِ بِي عِلْمُهُ عِلْمِي وَ حُكْمُهُ حُكْمِي وَ هُوَ الْإِمَامُ وَالْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِيهِ وَ يُخْرِجَ اللَّهُ مِنْ صُلْبِهِ مَوْلُوداً يُقَالُ لَهُ جَعْفَرَ الأَصْدَقُ النَّاسِ قَوْلًا وَ فِعْلَا وَ هُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِيهِ وَ يُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ صُلْبِ جَعْفَرٍ مَوْلُوداً سَمِيٌّ مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ: أَشَدُّ النَّاسِ تَعَبداً فَهُوَ الْإِمَامُ وَالْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِيهِ وَ يُخْرِجَ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ صُلْبِ مُوسَى وَلَداً يُقَالُ عَلَى علیه السلام مَعْدِنُ عِلْمِ اللَّهِ وَمَوْضِعُ حُكْمِهِ فَهُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِيهِ وَ يُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ صُلْب عَلَى علیه السلام مَوْلُوداً يُقَالُ لَهُ مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله فَهُوَ الْإِمَامُ وَالْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِيهِ وَ يُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ صُلْب مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله مَوْلُوداً يُقَالُ لَهُ عَلِيٌّ علیه السلام فَهُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِيهِ وَ يُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ صُلْب عَلَى علیه السلام مَوْلُوداً يُقَالُ لَهُ الْحَسَنُ فَهُوَ الْإِمَامُ وَالْحُجَّةُ بَعْدَ أَبِيهِ وَيُخْرِجُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ صُلْبِ الْحَسَن علیه السلام الْحُجَّةَ الْقَائِمَ اللهُ إِمَامَ زَمَانِهِ وَ مُنْقِذَ أَوْلِيَائِهِ يَغِيبُ حَتَّى لَا يُرَى يَرْجِعُ عَنْ أَمْرِهِ قَوْمُ وَ يَثْبُتُ عَلَيْهِ آخَرُونَ وَ يَقُولُونَ مَتى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ وَ لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمُ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذَلِكَ الْيَوْمَ حَتَّى يَخْرُجَ قَائِمُنَا فَيَمْلَؤُهَا قِسْطاً وَعَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً فَلَا يَخْلُو الْأَرْضُ مِنْكُمْ أَعْطَاكُمُ اللَّهُ عِلْمِي وَ فَهْمِي وَ لَقَدْ دَعَوْتُ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنْ يَجْعَلَ الْعِلْمَ وَ الْفِقْهَ فِى عَقِبي وَعَقِب عَقِبي وَمِنْ زَرْعِي وَ زَرْعٍ زَرْعِي﴾. (2)

ص: 222

صادق علیه السلام فرمود: «قرآن زنده ای است که نمرده است و تا آن گاه که شب و روز از پی هم می آیند تا آن زمان که خورشید و ماه پیوسته در ،گردشند جاری است و بر واپسین مردمان جریان دارد و نافذ است همان گونه که در پیشترین مردمان جاری بوده است».

9- امام باقر علیه السلام- از امام حسن علیه السلام روایت است روزی پیامبر صلی الله علیه و آله برای ما خطبه خواند ... فرمود: پروردگار متعال فرموده است: ﴿إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾ من انذار کننده هستم و علی علیه السلام هادی است». عرض کردم: ای رسول خدا شما فرمودید زمین از حجت خدا خالی نمی شود؟ فرمود: بله. علی بعد از من امام و حجت مردم است و بعد از وی امام و حجت تو هستی، و حسین علیه السلام بعد از تو امام و حجت و جانشین تو خواهد بود پروردگار لطیف و خبیر به من خبر داد که از نسل حسين علیه السلام پسری به دنیا می آید که علی نامیده می شود که همنام جدّش علی است. وقتی حسین علیه السلام دعوت حق را لبیک گوید امامت به پسرش که علی علیه السلام نام دارد می رسد و وی امام و حجت بعد از حسین علیه السلام است آن گاه خداوند از نسل علی علیه السلام [امام سجّاد علیه السلام] پسری را برون می آورد که همنام من است و شبیه ترین مردمان به من است. علم او علم من و حکم او حکم من است و او پس از پدرش امام و حجت است خداوند از نسل محمد امام باقر علیه السلام فرزندی به وجود آورد که جعفر علیه السلام نام دارد و در گفتار و کردار صادق ترین مردمان است. او پس از پدرش علیه السلام، امام و حجت است. خداوند متعال از صلب جعفر علیه السلام فرزندی به وجود آورد که موسی نامیده می شود که همنام موسی بن عمران است. او زاهدترین مردمان است و پس از پدرش امام و حجت مردم است. از صلب موسی علیه السلام فرزندی پای به عرصه ی حیات می نهد که علی نامیده می شود. وی کان دانش و انبان حکمت است وی بعد از پدرش امام و حجت است خداوند از صلب على علیه السلام، مولودی به دنیا می آورد که محمد صلی الله علیه و آله نامیده می شود و وی بعد از پدرش امام و حجت است. از نسل محمد صلی الله علیه و اله پسری به دنیا می آید که او را علی می گویند و او پس از پدرش امام و حجت است. خداوند از صلب علی علیه السلام، پسری به وجود می آورد که حسن علیه السلام نام دارد. او پس از پدرش، امام و حجت است. خداوند از صلب حسن علیه السلام [عسکری علیه السلام] حجت قائم علیه السلام، امام شیعیان را به وجود می آورد که نجات دهنده دوستان خداست او به محاق غیبت می افتد به طوری که دیده نمی شود و از همین روی، گروهی از صف او جدا می شوند و گروهی نیز بر دین او ثابت قدم می مانند. و می گویند: «اگر راست می گویی این وعده [مجازات] کی خواهد بود؟ (یونس /48) اگر از عمر دنیا فقط یک روز باقیمانده باشد، خداوند آن روز را آن قدر طولانی می کند که قائم قیام می کند و زمین را بعد از آن که پر از ظلم و بیداد شده باشد سرشار از عدالت و انصاف می کند. بنابراین زمین از وجود شما خالی نخواهد بود و خداوند دانش و درک مرا به شما عطا خواهد فرمود من از خداوند درخواست کرده ام که دانش و فقاهت را در نسل من و نسل نسل من و ذریه ی من و ذریه ی ذریه ی من قرار دهد».

ص: 223

10- الصّادق علیه السلام- ﴿الْمُنْذِرُ رَسُولُ اللهِ وَ الْهَادِي أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ بَعْدَهُ وَ الْأَئِمَّةُ وَهُوَ قَوْلُهُ وَلِكُلِّ قَوْم هادٍ فِي كُلِّ زَمَانِ إِمَامُ هَادٍ مُبيِّنُ وَ هُوَ رَدُّ عَلَى مَنْ يُنْكِرُ أَنَّ فِي كُلِّ عَصْرِ وَ زَمَانٍ إِمَاماً وَ أَنَّهُ لَا يَخْلُو الْأَرْضِ مِنْ حَجَّةِ كَمَا قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لَا يَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ إِمَّا ظَاهِرٍ مَشْهُورٍ وَ إِمَّا خَائِفٍ مَغْمُورٍ وَ فِی رِوَایَهٍ لاَ یَزَالُ فِی وُلْدِی مَأْمُورٌ مَأْمُورٌ﴾. (1)

*علي علیه السلام

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَنَا المُنْذِرُ وَ عَلَى الْهَادِي﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿الْمُنْذِرُ رسول الله و الْهَادِي أمير المؤمنين﴾. (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم الْمُنْذِرُ وَ عَلِيُّ الْهَادِي أَمَا وَاللَّهِ مَا ذَهَبَتْ مِنَّا وَ مَا زَالَتْ فِينَا إِلَى السَّاعَة﴾. (4)

4- الباقر علیه السلام- ﴿دَعَا رَسُولُ اللَّهِ بِطَهُورٍ فَلَمَّا فَرَغَ أَخَذَ بِيَدِ عَلِيَّ اللَّهِ فَأَلْزَمَهَا يَدَهُ ثُمَّ قَالَ: إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرُ ثُمَّ ضَمَّ يَدَهُ إِلَى صَدْرِهِ وَقَالَ: وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ ثُمَّ قَالَ يَا عَلَى أَنْتَ أَصْلُ الدِّينِ وَ مَنَارُ الْإِيمَان وَ غَايَةُ الْهُدَى وَقَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَلِينَ أَشْهَدُ بِذَلِكَ﴾. (5)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أمير المؤمنين علیه السلام أَلَا يَا أَيُّهَا النَّاسُ سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي إِنِّي بطرق السَّمَاءِ أَعْلَمُ مِنَ الْعَالِم بِطُرُقِ الْأَرْضِ أَنَا يَعْسُوبُ الدِّينِ وَ غَايَةُ السَّابِقِينَ وَلِسَانُ الْمُتَّقِينَ وَخَاتَم الْوَصِيِّينَ وَ وَارثُ النَّبِيِّينَ وَ خَلِيفَةً رَبِّ الْعَالَمِينَ أَنَا قَسِيمُ النَّارِ وَ خَازِنُ الْجِنَانِ وَصَاحِبُ الْحَوْضِ وَ صَاحِبُ الْأَعْرَافِ وَ لَيْسَ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ إِمَامُ إِنَّا عَارِفُ بِجَمِيعِ أَهْلِ وَلَايَتِهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلٍّ قَوْمٍ هَادٍ ﴾. (6)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَبَّادِ بْن عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قَالَ عَلَى علیه السلام مَا نَزَلَتْ مِنَ الْقُرآن آيَةً إِلَّا وَقَدْ عَلِمْتُ أَيْنَ نَزَلَتْ وَ فِيمَنْ نَزَلَتْ وَ فِي أَيِّ شَيْءٍ نَزَلَتْ وَ فِي سَهْل نَزَلَتْ أَمْ فِي جَبَل نَزَلَتْ قِيلَ فَمَا نَزَلَ فِيكَ فَقَالَ لَوْ لَا أَنَّكُمْ سَأَلْتُمُونِى مَا أَخْبَرْتُكُمْ نَزَلَتْ فِى الْآيَةُ: إِنَّا أَنتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ فَرَسُولُ اللَّهِ المُنْذِرُ وَ أَنَا الْهَادِي إِلَى مَا جَاءَ ِبهِ﴾. (7)

ص: 224

10- امام صادق علیه السلام- مقصود از مُنذِرُ، رسول خدا صلی الله علیه و آله و منظور از هَادٍ امیرمؤمنان و امامان بعد از او هستند و خداوند نیز فرموده است: «وَلِكُلِّ قَوْمِ هَادٍ؛ یعنی در هر زمانی امام هدایت و آشکار کننده وجود دارد این پاسخی است به آنان که وجود امام در هر دوره و زمان را انکار می کنند و بدانکه هیچ گاه زمین از حجت خدا تهی نخواهد شد چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است زمین از امامی که حجت خداوند را در زمین برپا دارد خالی نخواهد بود. حال این حجت یا ظاهر و مشهور است و یا ترسان و مجال نیافته؛ چرا که اگر چنین نباشد حجّتهای خداوند و دلایل روشن او باطل خواهد شد».

* علی علیه السلام

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- من بیم دهنده ام و علی علیه السلام هدایت کننده است.

2- امام صادق علیه السلام- بیم دهنده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است و هدایت کننده امیرالمؤمنین

3- امام باقر علیه السلام- بیم دهنده رسول خدا است و هدایت کننده علی است، بدانید به خدا قسم این سمت از ما بیرون نرفته و تا روز رستاخیز همواره در میان ما خواهد بود.

4- امام باقر علیه السلام- رسول خدا امر کرد تا طهور (آب برای آلایش) بیاورند و چون از آن فارغ شد، دست علی را گرفت و در دست خود نهاد سپس فرمود: إِنَّا أَنتَ مُنذِرٌ، سپس دست خود را بر سینه ی علی علیه السلام نهاد و فرمود: وَ لِكُلِّ قَوْم هَادٍ. سپس فرمود: «ای علی علیه السلام! تو اصل دین و مناره ی ایمانی و غایت هدایت و سرکرده ی سپیدرویان تابناک الغُرُّ المُحَجَّلين .هستی من گواه تو بر این مقام هستم.

5- امام علی علیه السلام- ای مردم قبل از آن که مرا از دست بدهید از من بپرسید؛ چون من به راه های آسمان بیش از عالم به راه های زمین آگاهم من امیر دین نهایت ،پیشینیان زبان پرهیزگاران آخرین اوصیاء پیغمبران علیهم السلام، وارث انبیاء و جانشین پروردگار عالمیان هستم. من تقسیم کننده ی آتش جهنم خزانه دار بهشت مالک حوض کوثر و صاحب اعراف هستم و از ما اهل بیت امامی نیست مگر آن که به همه ی اهل ولایت خود آگاه است و این است که خدای تبارک و تعالی فرمود: ﴿إِنَّا أَنتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾.

6- امام علی علیه السلام- عباد بن عبدالله گوید: امام علی علیه السلام فرمود: هر آیه ای که از قرآن نازل شده است من می دانم که کجا فرو فرستاده شده و درباره چه کسی بوده و در چه موضوعی نازل شده است و نیز می دانم در دشت نازل شده است یا در کوه کسی به علی علیه السلام ه عرض کرد کدام آیه درباره ی خودت نازل شده است؟ فرمود اگر شما از من نمی خواستید چنین سخنی را مطرح نمی کردم آیه: ﴿إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْم هَادٍ﴾ درباره ی من نازل شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله انذار دهنده است و من هدایتگرم به سوی آن چه او آورده است».

ص: 225

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿رُوىَ عَنْ مُحَمَّدِ بْن صَدَقَةَ أَنَّهُ قَالَ: سَأَلَ أَبُوذَرِّ الْغِفَارِيُّ علیه السلام سَلْمَانَ الْفَارِسِيَّ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام بِالنُّورَانِيَّةِ قَالَ يَا جُنْدَبُ فَامْضِ بِنَا حتى نَسْأَلَهُ عَنْ ذَلِكَ قَالَ فَأَتَيْنَاهُ فَقَالَا جَتْنَاكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام نَسْأَلُكَ عَنْ مَعْرِفَتِكَ بالنورانيَّة قَالَ علیه السلام... يَا سَلْمَانُ وَ يَا جُنْدَبُ فَأَنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كُنَّا نُوراً وَاحِدَا صَارَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله مَحَمَّدُ الْمُصْطَفَى وَ صِرْتُ أَنَا وَصِيَّهُ الْمُرْتَضَى علیه السلام وَ صَارَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله نَّاطِقَ وَ صِرْتُ أَنَا الصَّامِت وَ إِنَّهُ لَا بُدَّ فِي كُلِّ عَصْرِ مِنَ الْأَعْصَارِ أَنْ يَكُونَ فِيهِ نَاطِقُ وَ صَامِتْ يَا سَلْمَانُ اللَّهُ صَارَ مُحَمَّدَ الْمُنْذِرَ وَ صِرْتُ أَنَا الْهَادِيَ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ فَرَسُولُ الله الْمُنْذِرُ وَأَنَا الْهَادِي﴾. (1)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فِينَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَة: إِنَّمَا أَنتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أنَا المُنْذِرُ وَ أَنْتَ الْهَادِي يَا عَلَى علیه السلام﴾. (2)

9- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لَمَّا أشرى بي إلَى السَّمَاءِ لَمْ يَكُنْ بَيْنِي وَبَيْنَ رَّبِّي مَلَكَ مُقَرَّبُ وَ لَا نَبِيُّ مُرْسَلٌ مَا سَأَلْتُ رَبِّي حَاجَةً إِلَّا أَعْطَانِي خَيْراً مِنْهَا فَوَقَعَ فِي مَسَامِعِي إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ فَقُلْتُ إلهى أنَا الْمُنْذِرُ فَمَنِ الْهَادِي. فَقَالَ اللَّهُ يَا مُحَمَّد ذَاكَ على بن أبي طالب علیه السلام غَايَةُ الْمُهْتَدِينَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِينَ وَ قَائِدُ الْغُرُ الْمُحَجَلِينَ مِنْ أُمَّتِكَ بِرَحْمَتِي إِلَى الْجَنَّة﴾. (3)

10- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بي أَنذِرْتُمْ وَ بعلي بن ابيطالب علیه السلام اهْتَدَيْتُمْ وَقَرآ إِنَّا أَنتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْم هاد﴾. (4)

11- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ: إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ فَقَرَأَهَا عَلَيْنَا رَسُولُ اللهِ ثُمَّ قَالَ أَنَا المُنْذِرُ أَ تَعْرِفُونَ الْهَادِيَ قُلْنَا لَا يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: هُوَ خَاصِفُ النَّعْلِ فَطُوِّلَتِ الْأَعْنَاقُ إِذْ خَرَجَ عَلَيْنَا عَلَى مِنْ بَعْضِ الْحُجَرِ وَ بَيَدِهِ نَعْلُ رَسُول الله﴾. (5)

12- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن أبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ إِنَّا أَنتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِيِّ الأَنَا الْمُنْذِرُ وَأَنْتَ يَا عَلَى علیه السلام الْهَادِى إِلَى أَمْرى﴾. (6)

ص: 226

7- امام علی علیه السلام- محمد بن صدقه گوید: اباذر غفاری از سلمان فارسی رحمه الله علیه پرسید: «معرفت امام امیرالمؤمنین علیه السلام به نورانیت چگونه است؟ سلمان رحمه الله علیه گفت: «با هم برویم از خود مولا علیه السلام سؤال کنیم خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام آمدیم؛ ایشان را نیافتیم. مدتی منتظر شدیم تا آمد. فرمود: «برای چه آمده اید؟ گفتیم آمده ایم بپرسیم شما را چگونه با نورانیت می توان شناخت؟ فرمود: سلمان اباذر من و پیامبر صلی الله علیه و آله یک نور بودیم او محمّد مصطفی گردید و من وصی او علی مرتضی شدم محمد صلی الله علیه و آله ناطق شد و من صامت باید در هر زمان ناطق و صامتی باشد. سلمان محمد منذر است و من هادی. این است معنی آیه: ﴿إِنَّما أَنتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمِ هَادٍ﴾ پيامبر اکرم منذر است و من هادی».

8- امام على علیه السلام- ﴿إِنَّما أَنتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾ در شأن ما نازل شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من بیم دهنده هستم و تو ای علی هدایت کننده ای».

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- وقتی مرا شبانگاه به آسمان بردند بین من و پرورگارم نه فرشته ی مقربی بود و نه پیامبر صلی الله علیه و آله- مرسلی حاجتی از پرورگارم نخواستم مگر آن که بهتر از آن را به من عطا فرمود و آیه: ﴿إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هاد﴾ را شنیدم. عرض کردم: «خدایا! بیم دهنده منم؛ پس هدایت کننده است». کیست؟ خداوند فرمود: «ای محمد! این علی بن ابی طالب علیه السلام است که هدایت شوندگان پیشوای متقیان و رهبر سفیدرویان از امّت تو به سوی بهشت در زیر سایه ی رحمت من، است».

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- عبدالله بن عمر گوید: رسول خدا فرمود توسط من بیم داده خواهید شد و با علی بن ابی طالب علیه السلام به هدایت خواهید رسید. و آيه: ﴿إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾ را قرائت فرمود.

11- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوهریره گوید نزد رسول خدا آمدم در حالی که این آیه نازل شده بود: ﴿إنَّما أَنتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْم هادٍ﴾ رسول خدا آن را برای ما خواند؛ سپس فرمود: «مُنذِرٌ من هستم. آیا هَادٍ را می شناسید؟ عرض کردیم نه، ای رسول خدا فرمود: «او کسی است که کفش می دوزد. گردن ها دراز شد تا ببینند این شخص کیست ناگهان علی از بعضی از اتاق ها به طرف ما آمد در حالی در دستش کفش رسول خدا صلی الله علیه و آله بود.

12- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا به علی فرمود: من مُنذِرٌ هستم و تو ای علی علیه السلام هدایت کننده ی به سوی امر من هستی

ص: 227

13- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن أبي الأَسْلَمِي عَنِ النَّبِي إِنَّمَا أَنتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ قَالَ فَوَضَعَ يَدَهُ عَلَى مَنْكِب عَلَى فَقَالَ هَذَا الْهَادِى مِنْ بَعْدِي﴾ (1)

14- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَلِكُلِّ قَوْم هادٍ [هُوَ] على علیه السلام﴾ (2)

15- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَنَا الْمُنْذِرُ وَالْهَادِي رَجُلُ مِنْ بَنِي هَاشِمِ﴾ (3)

*هَاد

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لِنَبِيِّهِ إِنَّا أَنتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ، فَالْهَادِي مِنْ بَعْدِ النَّبِيِّ الله هَادٍ لِأُمَّتِهِ عَلَى مَا كَانَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ، فَمَنْ عَسَى أَنْ يَكُونَ الْهَادِيَ إِلَّا الَّذِي دَعَاكُمْ إِلَى الْحَقِّ وَقَادَكُمْ إِلَى الْهُدَى﴾ (4)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الضَّلَالُ الْمَنْسُوبُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى الَّذِي هُوَ ضِدُّ الْهُدَى وَالْهُدَى هُوَ الْبَيَانُ وَ هُوَ مَعْنَى قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ أَوَلَمْ يَهْدِ هُمْ مَعْنَاهُ أَ وَ لَمْ أَبَين لَهُمْ مِثْلُ قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ فَهَدَيْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى اهْدِى أَنْ بَيَّنَّا لَهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى: وَمَا كانَ اللَّهُ لِيُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ هُمْ ما يَتَّقُونَ وَ أَمَّا مَعْنَى الْهُدَى فَقَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ: إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ وَ مَعْنَى الْهَادِي الْمُيِّنُ لِمَا جَاءَ بِهِ الْمُنْذِرُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ قَدِ احْتَجَّ قَوْمُ مِنَ الْمُنَافِقِينَ عَلَى علیه السلام إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمَّا أَنْزَلَ عَلَى نَبِيِّهِ: وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ قَالَ طَائِفَةٌ مِنَ الْمُنَافِقِينَ ما ذا أَرَادَ اللهُ هذا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى بِقَوْلِهِ: إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا إِلَى قَوْلِهِ يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَ مَا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ فَهَذَا مَعْنَى الصَّلَالِ الْمَنْسُوب إِلَيْهِ تَعَالَى لِأَنَّهُ أَقَامَ لَهُمُ الْإِمَامَ الْهَادِيَ لِمَا جَاءَ بِهِ الْمُنْذِرُ فَخَالَفُوهُ وَ صَرَفُوا عَنْهُ بَعْدَ أَنْ أَقَرُّوا بِفَرْض طَاعَتِهِ وَ لَمَّا بَيَّنَ لَهُمْ مَا يَأْخُذُونَ وَ مَا يَذَرُونَ فَخَالَفُوه﴾ (5)

ص: 228

13- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابواسلمی از پیامبر صلی الله علیه و آله- نقل می کند: وقتی این آیه: ﴿إِنَّا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمِ هاد﴾ [نازل شد]، رسول خدا دستش را بر شانه ی علی علیه السلام گذاشت و فرمود: «این شخص بعد از من هدایت کننده است».

14- ابن عبّاس رحمه الله علیه- وَ لِكُلِّ قَوْمِ هاد؛ منظور امام، امیرالمؤمنین است.

15- پیامبر صلی الله علیه و آله- مُنذِرٌ من هستم و هاد مردی از بنی هاشم است.

*هدایت کننده

1- امام علی علیه السلام- خداوند متعال به پیغمبر خود فرموده است: ﴿إِنَّا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هاد﴾؛ پس هادی و راهنما بعد از پیغمبر صلى الله عليه وآله وسلم کسی است که امت وی را به آن چه آن حضرت آورده است هدایت ،نماید پس کیست که امید هدایت کردن امّت در او باشد غیر از آن که شما را به حق دعوت ،نماید و شما را به سوی هدایت و سعادت بکشاند؟

2- امام علی علیه السلام- اما ضلالی که به خداوند متعال منسوب است متضاد هدایت است و هدایت نیز به معنای بیان و روشنگری است که به همین معنا در این سخن خداوند سبحان آیا برای هدایت آن ها همین کافی نیست. (سجده /26) به کار رفته است و معنایش این است که مگر من برای آن ها تبیین ننمودم!؟ و مانند این سخن خداوند سبحان: اما ثمود را هدایت کردیم ولی آن ها نابینایی را بر هدایت ترجیح دادند (فصلت/17) یعنی برایشان بیان کردیم و [مثال] این [معنای ضلال] همان سخن خداوند متعال است که فرمود چنان نبود که خداوند قومی را پس از آن که آن ها را هدایت کرد و ایمان آوردند گمراه و مجازات کند مگر آن که اموری را که باید از آن بپرهیزند برای آنان بیان نماید. (توبه/115). اما معنای هدایت مانند این سخن خداوند عزوجل تو فقط بیم دهنده ای! و برای هر گروهی هدایت کننده ای است (رعد) که هادی در آن به معنای کسی است که آن چه را [از جانب پروردگار] آورده را تبیین می کند و از جانب خداوند بیم می دهد گروهی از منافقین این چنین بر خداوند احتجاج کرده اند که: خداوند از این که به موجودات ظاهرا کوچکی مانند پشه و حتی کمتر از آن مثال بزند شرم نمی کند. (بقره/26)، و این هنگامی بود که وقتی خداوند آیه وَ لِكُلِّ قَوم هاد را بر پیامبرش نازل نمود، گروهی از منافقین گفتند: «ما ذا أرادَ اللهُ بِهذا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً». خداوند متعال جواب آنان را با این سخنش داد خداوند از این که به موجودات ظاهرا کوچکی مانند پشه و حتی کمتر از آن، مثال بزند شرم نمی کند ... [آری] خدا جمع زیادی را با آن گمراه و گروه بسیاری را هدایت می کند ولی تنها فاسقان را با آن گمراه می سازد (بقره/26) این است معنای ضلالی که به خداوند متعال نسبت داده شده است؛ زیرا خداوند برای آنان پیشوایی نصب کرد که هدایتگر بود و بیم دهنده بر آن چه که از جانب پروردگار آورده بود اما آنان با او مخالفت ورزیدند و با این که به واجب بودن اطاعت از او اقرار کردند، از او روی برتافتند.

ص: 229

قوله تعالى: ﴿اللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنثَى وَمَا تَغِيضُ الْأَرْحَامُ وَمَا تَزْدَادُ وَ كُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ﴾ (8)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿الْغَيْضُ كُلُّ حَمْل دُونَ تِسْعَة أَشْهُرٍ وَ مَا تَزْدَادُ كُلُّ شَيْءٍ يَزْدَادُ عَلَى تِسْعَة فَكَلَّمَا رَأتِ الْمَرْأَةُ الدَّمَ الْخَالِصَ فِي حَمْلِهَا فَإِنَّهَا تُزْدَادُ بِعَدَدِ الْأَيَّامِ الَّتِي رَأَتْ فِي حَمْلِهَا مِنَ الدَّم﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿الْغَيْضُ مَا كَانَ أَقَلَّ مِنَ الْحَمْلِ وَ ما تَزْدادُ مَا زَادَ عَلَى الْحَمْلِ فَهُوَ مَكَانَ مَا رَأَتْ مِنَ الدَّمِ فِي حَمْلِهَا﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فى قَوْلِ اللَّهِ: اللهُ يَعْلَمُ ما تَحْمِلُ كُلُّ أُنثى قَالَ الذَّكَرُ وَالْأَنْثَى وَما تَغِيضُ الْأَرْحَامُ قَالَ مَا كَانَ دُونَ النِّسْعَة وَهُوَ غَيْضُ وَ مَا تَزْدادُ قَالَ مَا رَأَتِ الدَّمَ فِي حَالِ حَمْلِهَا ازْدَادَ بِهِ عَلَى علیه السلام نِّسْعَةِ الْأَشْهُرِ إِنْ كَانَ رَأْتِ الدَّمَ خَمْسَةَ أَيَّامٍ أَوْ أَقَلَّ أَوْ أَكْثَرَ زَادَ ذَلكَ عَلَى علیه السلام نِّسْعَة الْأَشْهُرٍ﴾. (3)

4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿اللهُ يَعْلَمُ ما تَحْمِلُ كُلُّ أُنثى وَ ما تَغِيضُ الْأَرْحَامُ وَمَا تَزْدادُ وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارِ ما تَغِيضُ أَوْ مَا تَسْقُطُ قَبْلَ السَّمَامِ وَ مَا تَزْدادُ يَعْنِي عَلَى تِسْعَةِ أَشْهُرٍ كُلَّ مَا رَأَتِ الْمَرْأَةُ مِنْ حَيْض فِي أَيَّامٍ حَمْلِهَا زَادَ ذَلِكَ عَلَى حَمْلِهَا﴾. (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ما تحمل كُل أنثى أنثى أو ذكر وَما تَغِيضُ الْأَرْحَامُ الَّتِي لَا تَحْمِلُ وَمَا تَزْدادُ مِنْ أُنْثَى أَوْ ذَكَر﴾. (5)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثَى وَمَا تَغِيضُ الْأَرْحَامُ قَالَ مَا لَمْ يَكُنْ حَمْلاً وَ ما تَزْدادُ قَالَ الذَّكَرُ وَ الْأُنْثَى جَمِيعاً﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْكَبِيرُ المُتعَال﴾. (9)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿الْغَيْبُ مَا لَمْ يَكُنْ وَالشَّهَادَةُ مَا قَدْ كَان﴾. (7)

ص: 230

خدا از جنین هایی که هر انسان یا حیوان ماده ای حمل می کند آگاه است؛ و نیز از آن چه رحم ها کم می کنند و پیش از موعد مقرر به دنیا می آورند]، و هم از آن چه افزون می کنند و بعد از موقع به دنیا می آورند؛ و هر چیز نزد او مقدار معینی دارد. (8)

1- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام الْغَيْضُ؛ هر جنینی است که به نه ماهگی نرسیده باشد. و وَمَا تَزْدَادُ؛ یعنی آن چه بیش از نه ماهگی باشد و اگر زن در دوران بارداری خون حیض ببیند، به تعداد روزهایی که به هنگام بارداری خون دیده به آن زمان افزوده می شود.

2 امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام الْغَيْضُ؛ یعنی مدتی که از وقت حاملگی کمتر باشد. وَمَا تَزْدَاد آن زمانی که از وقت حمل بگذرد؛ یعنی جایگزین روزهایی می شود که در دوران حاملگی خون دیده است.

3- امام صادق علیه السلام- زراره نقل می کند امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿اللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنثَى﴾ يعنى: مذکر یا مؤنث بودن آن وَ مَا تَغِيضُ الأَرْحَامُ؛ جنینی که کمتر از نه ماه باشد، الْغَيْضُ است. وَمَا تَزْدَاد؛ هر وقت زن به هنگام حامله بودن خون ببیند آن مدت بر نه ماه افزوده می شود. پس اگر پنج روز یا بیشتر یا کمتر خون ببیند به نه ماه افزوده می شود».

4- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿اللهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنثى وَمَا تَغِيضُ الْأَرْحَامُ وَ مَا تَزْدادُ وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بمقدار ما تَغِيضُ﴾؛ یعنی آن چه قبل از کامل شدن می افتد و ماتزداد؛ یعنی آن چه بر نه ماه افزوده می شود هرچه زن در مدت بارداری خون حیض ببیند همان مدت به بارداریش افزوده می شود.

5- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام- مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنثَى؛ مذكر يا مؤنث بودن آن وَمَا تَغِيضُ الْأَرْحَامُ؛ آن چه هنوز بار نگرفته باشد و مَا تَزْدَاد از مؤنث یا مذکر.

6- امام صادق علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنثَى وَمَا تَغِيضُ الأَرْحَامُ﴾ پرسیدم فرمود: مقصود آن است که حامله نباشد و مقصود از وَ مَا تَزْدَادُ؛ یعنی مذکر و مؤنث بودن آن با همدیگر».

او دانای پنهان و آشکار و بزرگ و متعالی است. (9)

1- امام صادق علیه السلام- الْغَيْبِ، آن چیزی است که نبوده است و الشَّهَادَةِ آن چیزی است که وجود داشته است.

ص: 231

قوله تعالى: ﴿سَوَاءٌ مِنْكُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِالَّيْلِ وَ سَارِبُ بِالنَّهَارِ﴾ (10)

1- الباقر علیه السلام- ﴿سِّرُّ وَالْعَلَانِيَةُ عِنْدَهُ سَوَاءُ﴾. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فِي قَوْلُهُ: وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفِ بِاللَّيْلِ أَى مُسْتَخْفِ فِي جَوْفِ بَيْتِهِ وَ قَوْلِهِ: وَ سارِبُ بِالنَّهارِ يَعْنِي تَحْتَ الْأَرْضِ فَذَلِكَ كُلُّهُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَاحِدٌ يَعْلَمُهُ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿له مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ وَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءاً فَلا مَرَدَّلَهُ وَ مَا هُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَال﴾. (11)

کسانی از شما که به طور پنهان سخن بگویند یا آشکار برای او یکسان است؛ و [نیز] کسانی که شبانگاه به طور مخفیانه حرکت می کنند، یا در روشنایی روز. (10)

1- امام باقر علیه السلام- مخفی و آشکار نزد خداوند یکسان است.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- هُوَ مُسْتَخْفِ باللیل؛ در دل خانه ی خود پنهان شده است. وَ سَارِبٌ بِالنَّهَارِ؛ یعنی زیر زمین و همه ی این ها نزد خداوند متعال یکسان است و همه را می داند.

برای هرکس مأمورانی است که پی در پی از پیشرو و از پشت سر او را از فرمان خدا [حوادث غیر حتمی] حفظ می کنند؛ و خداوند سرنوشت هیچ قومی [و ملتی] را تغییر نمی دهد مگر آن که آنان آن چه را در [وجود] خودشان است تغییر دهند. و هنگامی که خدا برای قومی [به خاطر اعمالشان] بدی [و عذاب] بخواهد، هیچ چیز مانع آن نخواهد شد؛ و جز خدا [نجات دهنده و] سرپرستی نخواهند داشت. (11)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الْمُعَقِّبَات... إِنَّهُمْ مَلَائِكَةُ يَحْفَظُونَهُ مِنَ الْمَهَالِكِ حَتَّى يَنْتَهُوا بِهِ إِلَى الْمَقَادِير فَيُخَلُّونَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ الْمَقَادِير﴾. (1)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿في رواية أبى الْجَارُودِ عَنْ أَبي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ: لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ الله يَقُولُ بِأَمْرِ اللَّهِ مِنْ أَنْ يَقَعَ فِي رَكِيٌّ أَوْ يَقَعَ عَلَيْهِ حَائِدٌ أَوْ يُصِيبُهُ شَيْءٌ حَتَّى إِذَا جَاءَ الْقَدَرُ حَلَّوْا بَيْنَهُ وَبَيْنَهُ يَدْفَعُونَهُ إِلَى الْمَقَادِير وَهُمَا مَلَكَان يَحْفَظَانِهِ بِاللَّيْلِ وَ مَلَكَان يَحْفَظَانِهِ بالنَّهَارِ يَتَعَاقَبَان﴾. (2)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ فُضَيْلِ بْنِ عُثْمَانَ سُكَرَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ فِي هَذِهِ الْآيَةِ: لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ. قَالَ: هُنَّ الْمُقَدِّمَاتِ الْمُؤَخَّرَاتِ الْمُعَقِّبَات الْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتِ﴾. (3)

7-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَمَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ كَمَا أَمَرَكُمْ أَنْ تَحْتَاطُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَأَدْيَانِكُمْ وَ أَمْوَالِكُمْ بِاسْتِشْهَادِ الشُّهُودِ الْعُدُولِ عَلَيْكُمْ فَكَذَلِكَ قَدِ احْتَاطَ عَلَى عِبَادِهِ وَ لَكُمْ فِي اسْتِشْهَادِ الشُّهُودِ عَلَيْهِمْ فَلِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَى كُلِّ عَبْدِ رُقَبَاءُ مِنْ كُلِّ خَلْقِهِ وَ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ الله وَ يَحْفَظُونَ عَلَيْهِ مَا يَكُونُ مِنْهُ مِنْ أَعْمَالِهِ وَأَقْوَالِهِ وَأَلْفَاظِهِ وَ أَلْحَاظِهِ﴾. (4)

4-1- امام على علیه السلام- معقبات؛ فرشتگانی هستند که او را از نابودی ها حفظ می کنند تا به تقدیراتش برسد؛ وقتی تقدیر حتمی رسید او را به دست تقدیرات سپرده و رها می کنند.

5-1- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوالجارود آمده است امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ الله﴾؛ فرمود: به خواست و فرمان الهی از انسان مواظبت می کنند که مبادا در چاه بیفتد یا دیواری بر روی او سقوط کند و یا دچار بلایی شود، مگر آن زمان که تقدیر او باشد؛ در این صورت او را در اختیار تقدیر قرار می دهند و به دست سرنوشت می سپارند. آنان دو فرشته ای هستند که به هنگام شب از او محافظت می کنند و دو فرشته ای که به هنگام روز به دنبال او هستند و از او مراقبت می کنند.

6-1- امام صادق علیه السلام- فضیل بن عثمان گوید: امام صادق علیه السلام درباره آیه: ﴿لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَيْنِ يَدَيْهِ﴾ فرمود: «آنان پیش فرستنده پس فرستنده تعقیب کننده و حفظ کنندگان صالح هستند».

7-1- پیامبر خدا صلی الله علیه و آله- عزوجل همچنان که به شما امر فرموده که با گرفتن گواه عادل بر جان و دین و اموالتان احتیاط کنید، همین طور در شاهد گرفتن بر بندگان و برای شما احتیاط کرده است؛ پس برای خدای عزوجل بر هر بنده ای از تمام مخلوقاتش محافظ هایی است ﴿و مُعَقِّباتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ الله﴾ و آن چه از او صادر می شود [از اعمال، سخنان، الفاظو لحظه هایش] بر او حفظ می کنند.

وَ تَحْوِيل عَنْ طَاعَةِ اللَّهِ وَ الْحَادِثِ مِنْ ذُنُوبِهِمْ وَ قِلَّةٍ مُحَافَظَةٍ وَ تَرْكِ مُرَاقَبَةِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ تَهَاوُن بِشُكُرَ نِعْمَةِ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فِي مُحْكَم كِتَابِهِ: إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ وَإِذا أَرادَ اللهُ بِقَوْمٍ سُوءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ وَمَا هُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالِ وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْمَعَاصِي وَ كَسَبَةَ الذُّنُوبِ إِذَا هُمْ حَذِرُوا زَوَالَ نِعَمَ اللَّهِ وَ حُلُولَ نَقِمَتِهِ وَ تَحْوِيلَ عَافِيَتِهِ أَيْقَنُوا أَنَّ ذَلِكَ مِنَ اللهِ جَلَّ ذِكْرُهُ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيهِمْ فَأَقْلَعُوا وَ تَابُوا وَفَرْعُوا إِلَى اللَّهِ جَلَّ ذِكْرُهُ بِصِدْقٍ مِنْ نِيَّاتِهِمْ وَإِقْرَارِ مِنْهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ إِسَاءَتِهِمْ لَصَفَحَ لَهُمْ عَنْ كُلِّ ذَنْب وَ إِذَا لَأَ قَالَهُمْ كُلَّ عَشْرَةَ وَ لَرَدَّ عَلَيْهِمْ كُلَّ كَرَامَةِ نِعْمَةٍ ثُمَّ أَعَادَ لَهُمْ مِنْ صَلَاحِ أَمْرِهِمْ وَ مِمَّا كَانَ أَنْعَمَ بِهِ عَلَيْهِمْ كُلَّ مَا زَالَ عَنْهُمْ وَأَفْسِدَ عَلَيْهِم﴾. (1)

3-2- السجّاد علیه السلام- ﴿ذُّنُوبُ الَّتِي تَغَيَّرُ النَّعَمَ الْبَغْنُ عَلَى علیه السلام نَّاسِ وَ الزَّوَالُ عَنِ الْعَادَةِ فِي الْخَيْرِ وَ الله اصْطِنَاعُ المَعْرُوفِ وَكُفْرَانُ النعم وَ تَرَك الشكر. قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغيروا ما بأنفسهم﴾. (2)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ قَضَى قَضَاءَ حَتْماً لَا يُنْعِمُ عَلَى عَبْدِهِ بِنِعْمَةٍ فَيَسْلُبَهَا إِيَّاهُ قَبْلَ أَنْ يُحْدِثُ الْعَبْدُ مَا يَسْتَوْجِبُ بذَلِكَ الذَّنْبِ سَلْبَ تِلْكَ النِّعْمَةِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ: إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ﴾. (3)

5-2- الرّضا علیه السلام- تفسير العياشي: ﴿عَن الْحُسَيْنِ بْن سَعِيدِ الْمَكْفُوفِ كَتَبَ إِلَيْهِ [أبي الحسن ألرضا علیه السلام] فِي كِتَابٍ لَه جُعِلْتُ فِدَاكَ يَا سَيِّدِى عَلَّمْ مَوْلَاكَ ... وَ مَا مَعْنَى قَوْله: وَإِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَكَيْفَ تَغْيِيرُ الْقَوْمِ مَا بِأَنْفُسِهِمْ حَتَّى يُغَيْرَ مَا بِأَنْفُسِهِمْ فَكَتَبَ الله .. وَ أَمَّا التَّغَيرُ إِنَّهُ لَا يُسِي إِلَيْهِمْ حَتَّى يَتَوَلَّوْا ذَلِكَ بِأَنْفُسِهِمْ بِخَطَايَاهُمْ وَ ارْتِكَابِهِمْ مَا نُهِيَ عَنْهُ وَ كَتَبَ بِخَطَّهِ﴾. (4)

6-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِن اللَّهَ لَمْ يُعْطِ لِيَأْخُذَ وَلَوْ أَنْعَمَ عَلَى قَوْمِ مَا أَنْعَمَ وَبَقُوا مَا بَقِيَ اللَّيْلُ وَ النَّهَارُ مَا سَلَبَهُمْ تِلْكَ النَّعَمَ وَ هُمْ لَهُ شَاكِرُونَ إِلَّا أَنْ يَتَحَوَّلُوا مِنْ شُكْرِ إِلَى كُفْرٍ وَ مِنْ طَاعَة إِلَى مَعْصِيَة وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بقوم حتى يغيروا ما بأنفسهم. بِأَنْفُسِهِم﴾. (5)

ص: 236

نعمت های او باشد و خداوند آن نعمت را از ایشان گرفته باشد؛ جز پس از این که خود را واژگونه کرده اند و از طاعت خداوند به دیگر سوی شدند و گناهانی پدید آوردند و دست از نگهداری خود برداشته و خدا را نادیده گرفته و شکر نعمت حضرت او را زیر پا گذاردند زیرا خدای عزوجل در آیات محکم کتابش می فرمايد: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَإِذا أَرادَ اللهُ بِقَوْمٍ سُوءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ وَمَا هُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وال﴾ و اگر که نافرمان ها و گنه پیشه ها در صورتی که از زوال نعمت خداوند و فرود آمدن نقمت او و دگرگونی عافیتش برحذر می شدند یقین می کردند که این از طرف خداوند است؛ به واسطه ی آن چه با دست خود فرا آوردند پس باز می گشتند و به درگاه خدا از صدق دل و اعترافشان به گناهان و بدکرداری های خود، پناه می بردند و هر آینه خداوند از همه گناهان آن ها در می گذشت و در این صورت از هر لغزشی که کرده اند صرف نظر می کرد و محققا کرامت نعمت خود را بدان ها باز پس می داد؛ سپس هرچه از بهبودی امور و نعمت آن ها تباه و نابود شده به آن ها باز می گردانید.

3-2- امام سجّاد علیه السلام- گناهانی که نعمت ها را تغییر می دهند عبارتند از ستم و بغی به مردم، از دست دادن عادت خوب، کفران نعمت ترک کردن شکر و سپاس؛ خداوند متعال فرموده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ﴾.

4-2- امام صادق علیه السلام- پروردگار به قضای قطعی چنین مقدر فرموده که اگر به بنده ای نعمتی اعطا فرماید قبل از آن که بنده مرتکب گناهی گردد که مستوجب محرومیت خود از آن نعمت شود، وی را از آن نعمت محروم نخواهد کرد. از همین روست که خداوند فرموده است: ﴿إِنَّ اللهَ لاَ يُغَيَّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيَّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ﴾.

5-2- امام رضا علیه السلام- در کتاب تفسیر عیاشی آمده است حسین بن سعید مکفوف نامه ای به امام رضا نوشت. در آن چنین آمده است: «فدایت شوم مولای من! ... و إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى به چه معناست؟ و چگونه گروهی حال کنونی خود را تغییر می دهند؟ امام علیه السلام يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ به چه به او پاسخ داد: « ... امّا مقصود از تغییر حال کنونی افراد آن است که خداوند برای هیچ کس بدی نمی آورد، مگر آن گاه که خود با گناهان خویش و مرتکب شدن به آن چه خداوند نهی کرده و بازداشته است وضعیت و حال خود را تغییر دهند امام علیه السلام این جمله ها را با دستخط خود نوشتند.

6-2- پیامبرصلی الله علیه و آله- خداوند نعمتی به مردم نداده که از آنان پس بگیرد؛ پس نعمت های داده اش باقی می ماند تا زمانی که شب و روز باقی است مگر این که کفران نعمت کنند و از اطاعت خدا رویگردان شوند. و آیه ی شریفه به همین معنا اشاره دارد: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيَّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيَّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ﴾.

ص: 237

7-2- أمير المومنين علیه السلام- ﴿مَا مِنْ سُلْطَانِ آتَاهُ اللَّهُ قُوَّةَ وَ نِعْمَةَ فَاسْتَعَانَ بِهَا عَلَى ظُلْمٍ عِبَادِهِ إِلَّا كَانَ حَقًّا عَلَى علیه السلام أَنْ يَنْزِعَهَا مِنْهُ أَ لَمْ تَرَ إِلَى قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنفُسِهِم﴾. (1)

8-2- أمير المومنين- ﴿وَ ايْمُ اللَّهِ مَا كَانَ قَوْمُ قَطُّ فِي غَضِ نِعْمَةٍ مِنْ عَيْشِ فَزَالَ عَنْهُمْ إِلَّا يذنوب اجترَحُوهَا لِأَنَّ اللهَ تَعَالَى لَيْسَ بظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ وَ لَوْ أَنَّ النَّاسِ حِينَ تَنْزِلُ بِهِمُ النَّقَمُ وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النَّعَمُ فَرْعُوا إِلَى رَبِّهِمْ بصدق مِنْ نِيَّاتِهِمْ وَوَلَهِ مِنْ قُلُوبهمْ لَرَدُّ عَلَيْهِمْ كُلَّ شَارِهِ وَ أَصْلَحَ لَهُمْ كُلَّ فَاسِد﴾. (2)

9-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْكُمْ أَطْرَافُ النِّعَمِ فَلَا تُنَفِّرُوا أَفْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّكْر﴾. (3)

7-2- امام علی علیه السلام- سلطانی نیست که خداوند متعال به او قوتی و نعمتی عطا کند؛ پس با آن نعمت و قوت خدایی بر بندگان خدا ظلم و ستم روا دارد و آن را وسیله ی اذیت آن ها قرار دهد مگر این که خدا آن نعمت و مقام را از او می گیرد آیا فرمایش حق تعالی را ندیدی که می فرماید: ﴿إِنَّ اللهَ لا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ.

8-2- امام علی علیه السلام- به خدا سوگند هرگز ملّتی از ناز و نعمت زندگی گرفته نشدند؛ مگر به کیفر گناهانی که انجام داده اند زیرا خداوند به بندگان خود ستم نمی کند (آل عمران /182) اگر مردم به هنگام نزول بلاها و گرفته شدن نعمت ها با درستی نیت در پیشگاه خدا زاری کنند و با قلب های پر از محبت از خداوند درخواست عفو نمایند آن چه از دستشان رفته بازخواهد گشت و هرگونه فسادی اصلاح خواهد شد.

9-2- امام علی علیه السلام- وقتی گوشه و کنار نعمت ها به شما روی آورد با شکر اندک، بالاترین حد آن را گریزان نکنید.

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿هُوَ الَّذِي يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعاً يَعْنِي يَخَافُهُ قَوْمُ وَ يَطْمَعُ فِيهِ قَوْمُ أَنْ يُمْطَرُوا وَ يُنْشِئُ السَّحابَ الثَّقالَ يَعْنِي يَرْفَعُهَا مِنَ الْأَرْضِ﴾. (1)

2- الرّضا علیه السلام- ﴿هُوَ الَّذِي يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعاً قَالَ خَوْفُ لِلْمُسَافِرِ وَطَمَعُ لِلْمُقِيمِ﴾. (2)

3- أمير المومنين علیه السلام- ﴿عَنْ مَسْعَدَةَ بْن صَدَقَةَ: عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: كَانَ عَلَى علیه السلام يَقُومُ فِي الْمَطَرَ أَوَّلَ مَا يَمْطُرُ حَتَّى يَبْتَلَّ رَأْسُهُ وَ لِحْيَتُهُ وَ ثِيَابُهُ، فَقِيلَ لَهُ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام، الْكِنَّ الْكِنَ، فَقَالَ: إِن هذا مَاءُ قَريبُ الْعَهْدِ بِالْعَرْش، ثُمَّ أَنْشَأَ يُحَدِّثُ، فَقَالَ: إِنَّ تَحْتَ الْعَرْشِ بَحْراً فِيهِ مَاءُ يُنبتُ أَرْزَاقَ الْحَيَوَانَاتِ، فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ- عَزَّ ذِكْرُهُ- أَنْ يُنْبتَ بِهِ مَا يَشَاءُ لَهُمْ رَحْمَةً مِنْهُ لَهُمْ أَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ، فَمَطَرَ مَا شَاءَ مِنْ سَمَاءِ إِلى سَمَاءِ حَتَّى يَصِيرَ إلى سَمَاءِ الدُّنْيَا- فِيمَا أَظُنُ- فَيُلْقِيَهُ إِلَى السَّحَابِ، وَ السَّحَابُ بمَنْزِلَة الْغِرْبَالِ، ثُمَّ يُوحِي إِلَى الرِّيحِ أَن الْحَنِيهِ، وَ أَذِيبيهِ ذَوَبَان الْمَاءِ، ثُمَّ انْطَلِقِي بِهِ إِلى مَوْضع كَذَا وَكَذَا، فَامْطُرِى عَلَيْهِمْ، فَيَكُونَ كَذَا وَكَذَا عُبَابَاً وَ غَيْرَ ذَلِكَ، فَتَقْطُرُ عَلَيْهِمْ عَلَى علیه السلام نَّحْو الَّذِي يَأْمُرُهَا بِهِ، فَلَيْسَ مِنْ قَطْرَة تَقْطُرُ إِلَّا وَ مَعَهَا مَلَكُ حَتى يَضَعَهَا مَوْضِعَهَا، وَ لَمْ يَنْزِلْ مِنَ السَّمَاءِ قَطْرَةً مِنْ مَطَر إِلَّا بِعَدَدِ مَعْدُودٍ، وَ وَزْنِ مَعْلُومٍ إِنَّا مَا كَانَ مِنْ يَوْمٍ الطوفان عَلَى عَهْدِ نُوح علیه السلام؛ فَإِنَّهُ نَزَلَ مَاءٌ مُنْهَمِرُ بِلَا وَزْن وَ لَا عَدَد﴾. (3)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ السَّحَابَ غَرَابِيلَ لِلْمَطَر هِيَ تُذِيبُ الْبَرَدَ حَتَّى يَصِيرَ مَاءً لِكَيْ لَا يَضُرَّ شَيْئاً يُصِيبُهُ وَ الَّذِي تَرَوْنَ فِيهِ مِنَ الْبَرَدِ وَالصَّوَاعِقِ نَقِمَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يُصِيبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِه﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصِيبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ وَ هُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللهِ وَ هُوَ شَدِيدُ الْمِحَال﴾. (13)

النُّزول

ص: 240

1- على بن ابراهيم رحم الله علیه- ﴿هُوَ الَّذِي يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً؛ یعنی با دیدن برق بعضی می ترسند و بعضی نیز به طمع می افتند که باران ببارد وَ يُنْشِئُ السَّحابَ الثّقالَ؛ یعنی ابرهای سنگین را از زمین بلند می کند.

2- امام رضا علیه السلام- هُوَ الَّذِي يُرِيكُمُ الْبَرِّقَ خَوْفًا وَطَمَعًا؛ بیم و هراس برای مسافر و امید برای آن کسی است که مقیم است.

3- امام علی علیه السلام- مسعده بن صدقه گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: امام علی علیه السلام وقتی که باران شروع به باریدن می کرد زیر آن می رفت به طوری که سر و ریش و لباس ایشان خیس می شد. به ایشان گفته می شد ای امیرالمؤمنین علیه السلام! به سرپناه تشریف ببرید به «سرپناه». امام ا می فرمود: این آب باران به عرش و تخت خدایی نزدیک بوده و فرود آمده است سپس می فرمود: «در زیر عرش الهی دریایی وجود دارد که روزی حیوانات را می رویاند و هر وقت خداوند عزوجل از روی لطف و رحمت اراده فرماید که با آن آب چیزی برای آنان بروید به آن دریا وحی می کند و هرچقدر بخواهد باران را از آسمانی به آسمان دیگر نازل می کند تا به آسمان دنیا می رسد و به گمان من آن آب را در آسمان دنیا در ابری قرار داده و ابر به منزله ی غربال است. پس خداوند به باد وحی می نماید که آن ابر را خرد کرده و ذوب نماید و به صورت آب درآورد». سپس به فلان مکان ببرد و بر سر آنان ببارد مقداری از باران آن ابر به تگرگ و غیر تگرگ تبدیل می شود و همان گونه که خداوند به آن فرمان داده بر سر آنان می ریزد همراه با هر قطره ای از باران فرشته ای است که مواظب است آن قطره در همان جایی که باید فرود آید. هر قطره بارانی که از آسمان می بارد شماره و وزن معلومی دارد مگر در طوفانی که در روزگار نوح علیه السلام وجود داشت. در آن طوفان باران بی حساب و بیاندازه فرود آمد».

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- پروردگار متعال ابرها را به عنوان غربال باران قرارداده و تگرگ را ذوب می کند تا به آب تبدیل شود برای آن که مبادا به چیزی که برخورد می کند ضرری وارد سازد آن تگرگ ها و صاعقه هایی را که می بینید در حقیقت نعمت و خشم خداوندند که هر کدام از بندگان را که بخواهد، دچار می کند.

و رعد، تسبیح و حمد او می گوید؛ و [همچنین] فرشتگان از خوف او! و [اوست که] صاعقه ها را می فرستد؛ و هرکس را بخواهد گرفتار آن می سازد با این حال آن ها [همچنان] درباره ی خدا به مجادله مشغولند؛ با این که قدرت او بی انتهاست. (13)

سبب نزول

ص: 241

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكِ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم بَعَثَ رَجُلًا إِلَى فِرْعَوْنِ مِنْ فَرَاعِنَةِ الْعَرَبِ يَدْعُوهُ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ لِرَسُول النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم أَخْبِرْنِي عَنْ هَذَا الَّذِي يَدْعُونِي إِلَيْهِ أَ مِنْ فِضَّةٍ هُوَ أَمْ مِنْ ذَهَب أَمْ مِنْ حَدِيدٍ فَرَجَعَ إِلَى النَّبِيِّ الله فَأَخْبَرَهُ بِقَوْلِهِ فَقَالَ النَّبِيُّ ارْجِعْ إِلَيْهِ فَادْعُهُ فَقَالَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّهُ أَعْتَى مِنْ ذَلِكَ قَالَ ارْجِعْ إِلَيْهِ فَقَالَ كَقَوْلِهِ فَبَيْنَا هُوَ يُكَلِّمُهُ إِذْ رَعَدَتْ سَحَابَةً رَعْدَةٌ فَأَلْقَتْ عَلَى رَأْسِهِ صَاعِقَةً ذَهَبَتْ بِقِحْفِ رَأْسِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَيُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَيُصِيبُ بها مَنْ يَشَاءُ وَهُمْ يُجادِلُونَ فِی اللّهِ وَهُوَ شَدِیدُ الْمِحَالِ﴾. (1)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- انس بن مالک گوید: رسول خدا کسی را نزد فرعونی از فرعون های عرب فرستاد و از او خواست که به خدای یگانه ایمان بیاورد فرعون به فرستاده ی رسول خدا گفت: این خدایی که مرا به سوی آن دعوت می کنید به من معرفی کنید؛ آیا از جنس نقره است یا از طلا یا از جنس آهن؟ فرستاده ی رسول خدا نزد ایشان برگشت و آن چه را فرعون گفته بود، به ایشان عرض کرد حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: «نزد او برگرد و او را به توحید دعوت کن». فرستاده عرض کرد: ای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله! وی عصیانگرتر از این است که به این شیوه هدایت شود. حضرت محمد صلی الله علیه و آله، فرمود: نزد او بازگرد» وی نزد فرعون برگشت و باز همان سخنان را با وی در میان گذاشت در حالی که داشت با فرعون سخن می گفت ناگهان ابر غرش کرد و بر سر فرعون صاعقه ای زد و کاسه سر او را جدا کرد از همین روی خداوند این آیه را نازل فرمود و يُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصِيبُ بِهَا مَن يَشَاءُ وَ هُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللَّهِ وَ هُوَ شَدِيدُ الْمِحَالِ.

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّعْدِ أَيَّ شَيْءٍ يَقُولُ قَالَ إِنَّهُ بِمَنْزَلَة الرَّجُل يَكُونُ فِى الْإِبل فَيَزْجُرُهَا هَاى هَاى كَهَيْئَة ذَلِكَ قُلَتْ فَمَا الْبَرْقُ قَالَ لِي تِلْكَ مَخَارِيقُ الْمَلَائِكَةِ تَضْرِبُ السَّحَابَ فَتَسُوقُهُ إِلَى الْمَوْضِعِ الَّذِي قَضَى اللَّهُ فِيهِ الْمَطَرَ﴾. (1)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ بن مِهْرَانَ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَرْعَدَتِ السَّمَاءُ وَ أَبْرَقَتْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الأَمَا إِنَّهُ مَا كَانَ مِنْ هَذَا الرَّعْدِ وَمِنْ هَذَا الْبَرْقِ فَإِنَّهُ مِنْ أَمْرِ صَاحِبَكُمْ قُلْتُ مَنْ صَاحِبُنَا قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (2)

8-1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿وَ الْمَلَائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ أَيْ وَ تُسَبِّحُ الْمَلَائِكَةُ مِنْ خِيفَةِ اللَّهِ تَعَالَى وَخَشْيَتِهِ، إِنَّهُمْ خَائِفُونَ مِن اللَّهِ لَيْسَ كَخَوْفِ ابْنِ آدَمَ ، لَا يَعْرِفُ أَحَدُهُمْ مَنْ عَلَى يَمِينِهِ وَ مَنْ عَلَى يَسَارِهِ، لَا يَشْغَلُهُ عَنْ عِبَادَةَ اللَّهِ طَعَامُ وَ لَا شَرَابُ وَ لَا شَيْءٌ﴾. (3)

9-1- ابن عباس علیه السلام- ﴿قَالَ ابْنُ عَبَّاس: مَنْ سَمِعَ الرَّعْدَ فَقَالَ: سَبْحَانَ الَّذِي يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ المَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٍ، فَإِنْ أَصَابَتْهُ صَاعِقَةُ فَعَلَيَّ ذَنْبُهُ﴾. (4)

10-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ بُرَيْدِ بْن مُعَاوِيَةَ الْعِجْلِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الصَّوَاعِقَ لَا تُصِيبُ ذَاكِراً قَالَ قُلْتُ وَ مَا الذَّاكِرُ قَالَ مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آيَة﴾. (5)

11-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ العَنْ مِينَةَ الْمُؤْمِن فَقَالَ يَمُوتُ الْمُؤْمِنُ بِكُلِّ مِيتَة يَمُوتُ غَرَقاً وَ يَمُوتُ بِالْهَدْمِ وَيُبْتَلَى بِالسَّبْع وَ يَمُوتُ بِالصَّاعِقَة وَلَا تُصِيبُ ذَاكِرَ اللَّهِ تَعَالَى﴾. (6)

12-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا تَمَلُّوا مِنْ قِرَاءَةِ إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا؛ فَإِنَّهُ مَنْ كَانَتْ قِرَاءَتُهُ بِهَا فِي نَوَافِلِهِ، لَمْ يُصِبْهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بزَلْزَلَة أَبَداً، وَ لَمْ يَمُتْ بهَا، وَلَابِصَاعِقَة، وَلَابَآفَة مِنْ آفَاتِ الدُّنْيَا حَتَّى يَمُوت﴾. (7)

13-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿الصَّوَاعِقِ نَقِمَةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يُصِيبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ﴾. (8)

ص: 244

6-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی رعد پرسیدم: «رعد چه می گوید»؟ فرمود: «رعد، چونان مردی است که گله ی شتران را ساربانی می کند و آن ها را به جلو می راند و چیزی شبیه این صدا را از خود بیرون می آورد های های گفتم: «پس برق چه می گوید؟ فرمود: «برق، چونان دستمال یا پارچه ای است که به دست فرشتگان است و با آن ابرها را می زنند و به آن سمت وسویی که خداوند بارش باران را در آن جا مقدر فرموده می رانند».

7-1- امام صادق علیه السلام- سماعة بن مهران گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که آسمان رعدوبرق زد: امام صادق علیه السلام فرمود: «آن چه از این رعدوبرق بود به امر صاحبتان است». عرض کردم صاحب ما کیست؟ فرمود: «امیرالمؤمنین علیه السلام است».

8-1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- وَ المَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ؛ یعنی فرشته ها از ترس خدا تسبیح می گویند، ترس آن ها از خدا مانند ترس آدمیزاده نیست چنان است که هیچ کدام نمی فهمند که چه چیزی در راست و چپ آن ها است و خوراک و پوشاک و هیچ چیز آن ها را از عبادت خدا باز نمی دارد.

9-1- ابن عباس هر که غرش رعد بشنود و بگوید پاک و منزه است خداوندی که يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ و او بر هر چیزی توانا است، اگر برق گیر شد گناهش بر من است.

10-1- امام صادق علیه السلام- بریدبن معاویه عجلی گوید امام صادق علیه السلام فرمود: «آن کس که خداوند را همیشه ذکر کند دچار صاعقه نمی شود پرسیدم مقصودتان از ذاکر و یادکننده ی خدا چیست؟ فرمود: آن کس که صد آیه از قرآن را بخواند

11-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم مرگ مؤمن چگونه است؟ فرمود: «مؤمن ممکن است که به اشکال گوناگون بمیرد در آب غرق شود یا دیوار بر او خراب گردد یا به چنگال حیوانات وحشی بیفتد و کشته شود یا بر اثر اصابت به صاعقه بمیرد. اما آن کس که خداوند تبارک و تعالی را یاد می کند، به صاعقه نمی میرد».

12-1- امام صادق علیه السلام- از خواندن سوره ی [زلزال]؛ إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا (زلزله). خسته نشوید زیرا هرکس در نمازهای نافله ی خود آن سوره را بخواند هرگز خدای عزوجل او را به زمین لرزه گرفتار نمی کند و به وسیله ی آن نمی میرد و [نیز] به وسیله ی صائقه و آفتهای دیگر دنیا دچار نمی گردد تا بمیرد.

13-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- صاعقه ها عذابی از سوی خداوند متعال هستند که هرکس از بندگانش را بخواهد گرفتار می سازد.

ص: 245

14-1- أميرالمومنين علیه السلام- ﴿عن الْأَصْبَحُ بْن نُبَاتَةَ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيّا يَقُولُ إِنَّ بَيْنَ يَدَى الْقَائِمِ سنين خَدَّاعَةَ يُكَذَّبُ فِيهَا الصَّادِقُ وَ يُصَدَّقُ فِيهَا الْكَاذِبُ وَ يُقَرَّبُ فِيهَا الْمَاحِلُ وَ فِي حَدِيثِ وَ يَنْطِقُ فِيهَا الرُّويْبِضَةُ قُلْتُ وَ مَا الرُّوَيْبِضَةُ وَ مَا الْمَاحِلُ قَالَ أَمَا تَقْرَءُونَ الْقُرْآنَ قَوْلَهُ: وَ هُوَ شَدِيدُ الحال قَالَ يُرِيدُ الْمَكْرَ فَقُلْتُ وَ مَا الْمَاحِلُ قَالَ يُرِيدُ الْمَكَارَ﴾. (1)

15-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ هُوَ شَدِيدُ الحال أى شَدِيدُ الْأَخْذ﴾. (2)

16-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ هُوَ شَدِيدُ المحال أَى شَدِيدُ الْغَضَب﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿لَهُ دَعْوَةُ الحَقِّ وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لَا يَسْتَجِيبُونَ هُمْ بِشَيْءٍ إِلَّا كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْمَاءِ لِيَبْلُغَ فَاهُ وَ مَا هُوَ بِبَالِغِهِ وَ مَا دُعَاءُ الْكَافِرِينَ إِلَّا في ضَلال﴾. (14)

1- الباقر علیه السلام- ﴿جَاءَ رَجُلُ إِلَى النَّبيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم رَأَيْتُ أَمْراً عَظِيماً فَقَالَ وَمَا رأَيْتَ قَالَ كَانَ لِى مَرِيضٌ وَ نَعَتْ لَهُ مِنْ مَاءٍ بِتْرِ الْأَحْقَافِ يُسْتَشْفَى بِهِ فِي بَرَهُوتَ قَالَ فَتَهَيَّأْتُ وَ مَعِي قِرْبَةُ وَ قَدَحُ لِآخُذَ مِنْ مَائِهَا وَأَصْبَ فِي الْقِرْبَة إِذَا شَيْءٍ قَدْ هَبَطَ مِنْ جَوِّ السَّمَاءِ كَهَيْئَة السِّلْسِلَة وَهُوَ يَقُولُ يَا هَذَا اسْقِنِي السَّاعَةَ أَمُوتُ فَرَفَعْتُ رَأْسِي وَ رَفَعْتُ إِلَيْهِ الْقَدَحَ لِأَسْقِيَهُ فَإِذَا رَجُلُ فِي عُنُقِهِ سِلْسِلَةٌ فَلَمَّا ذَهَبْتُ أَنَاوِلُهُ الْقَدَحَ اجْتُذِبَ حَتَّى عَلَّقَ بِالشَّمْسِ ثُمَّ أَقْبَلْتُ عَلَى الْمَاءِ أَغْتَرفُ إِذْ أَقْبَلَ الثَّانِيَةَ وَ هُوَ يَقُولُ الْعَطَشَ الْعَطَشَ يَا هَذَا اسْقِنِي السَّاعَةَ أَمُوتُ فَرَفَعْتُ الْقَدَحَ لِأَسْقِيَهُ فَاجْتُذِبَ حَتَّى عَلَّقَ بِعَيْن الشَّمْسِ حَتَّى فُعِلَ ذَلِكَ الثَّالِثَةَ وَ شَدَدْتُ قِرْبَتِي وَلَمْ أَسْقِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم ذَاكَ قَابِيلُ بْنُ آدَمَ قَتَلَ أَخَاهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ، وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا يَسْتَجِيبُونَ هُمْ بِشَيْءٍ إِلَّا كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْمَاءِ لِيَبْلُغَ فَاهُ وَ ما هُوَ بِبَالِغِهِ وَ مَا دُعَاءُ الْكَافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلال﴾. (4)

ص: 246

14-1- امام علی علیه السلام- صبغ بن نباته گوید: شنیدم امام علی علیه السلام فرمود: پیش از قیام قائم علیه السلام چند سال قحطی و خشکسالی خواهد بود که در آن راستگو را دروغگو و دروغگو را راستگو می پندارند. در آن وقت افراد حیله گر (ماحل) مقرب گردند و رویبضه» به آن دل بندند. عرض کردم رویبضه چیست؟ ماحل و حیله گر کدام است؟ فرمود: آیا قرآن نمی خوانید که خداوند می فرماید: وَ هُوَ شَدِيدُ الحال». عرض کردم: «محال و ماحل چیست؟ فرمود: «مقصود نیرنگ است».

15-1- امام على علیه السلام- وَهُوَ شَدِيدُ المحال؛ یعنی به شدت گرفتار می کند.

16-1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ هُوَ شَدِيدُ المحال؛ یعنی او عذاب شدید دارد.

دعوت حق [و دعای مستجاب] از آن اوست؛ و کسانی را که [مشرکان] غیر از او می خوانند [هرگز] به دعوت آن ها پاسخ نمی.گویند آن ها همچون کسی هستند که کفهای [دست] خود را به سوی آب می گشاید تا آب به دهانش برسد، و هرگز نخواهد رسید و دعای کافران جز در ضلال و گمراهی نیست. (14)

1- امام باقر علیه السلام- مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمده و به رسول خدا عرض کرد: «ای رسول خدا! امری عظیم را دیده ام حضرت رسول فرمود: چه دیده ای؟ عرض کرد: «بیماری داشتم که وصف آب چاهی در (احقاف شنزار) را برای او به میان آوردند که در منطقه ی برهوت وجود دارد و موجب شفای مریض می شود آن مرد گفت: من با خود مشک و قدحی برداشتم و به آن سوی رفتم تا از آب آن چاه بیرون بکشم و در مشک بریزم. ناگهان دیدم چیزی همانند زنجیر از آسمان فرود آمد و می گفت ای آن که نامت را نمی دانم به من آب بده چیزی نمانده که هلاک شوم. سرم را بلند کردم و قدح را به سمت او بردم تا به او آب بدهم ناگهان مردی را دیدم که بر گردنش زنجیری بود. چون خواستم تا قدح آب را به او برسانم چنان از من گرفته شد و به بالا رفت که گویی به خورشید آویخت. سپس به سمت آب آمدم که مشکم را پر کنم، ناگهان آن فرد دوباره به سمت من پیش آمد و می گفت «عطش عطش مرا کشت، ای مرد به من مقداری آب بده». اکنون هلاک می شوم کاسه را برداشتم که به او آب ،دهم اما چنان برگرفته شد و به فراز رفت که گویی به خورشید آویخت برای بار سوم این موضوع تکرار شد. من برخاستم و مشک را پرکرده و محکم بستم و به او آب ندادم رسول خدا فرمود: آن مرد، قابیل پسر آدم بود. همان که برادرش را کشت خداوند در این باره فرمود: ﴿وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ لَا يَسْتَجِيبُونَ هُم بِشَيْءٍ إِلا كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْمَاء لِيَبْلُغَ فَاهُ وَ مَا هُوَ بِبَالِغِهِ وَ مَا دُعَاءِ الْكَافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلَالٍ﴾.

ص: 247

2- الباقر علیه السلام- ﴿هَذَا مَثَلُ ضَرَبَهُ اللَّهُ لِلَّذِينَ يَعْبُدُونَ الْأَصْنَامَ وَالَّذِينَ يَعْبُدُونَ الْآلِهَةَ مِنْ دُونِ اللَّهِ: [ف] لا يَسْتَجِيبُونَ هُمْ بِشَيْءٍ وَ لَا يَنْفَعُهُمْ إِلَّا كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى المَاءِ لِيَتَنَاوَلَهُ مِنْ بَعِيدِ وَ لَا يَنَالُهُ﴾. (1)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ مَا دُعاءُ الْكافِرِينَ إِلا فِي ضَلالٍ أَي فِي بُطْلَان﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَالله يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعاً وَكَرْهاً وَ ظِلاهُم بِالْغُدُوِّ وَالْاصَال﴾ (15)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ غَالِب بْن عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى سورةُ الرعد: وَظِلاهُم بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ قَالَ هُوَ الدُّعَاءُ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَهِيَ سَاعَةً إجَابَة﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عن جابر عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَولُهُ: وَالله يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعاً وَكَرْهاً وَ ظِلاهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ قَالَ: بِالْعَشِيَّة قَالَ ظِلَّ الْمُؤْمِن يَسْجُدُ طَوْعاً وَظِلُّ الْكَافِرِ يَسْجُدُ كَرْهاً وَهُوَ نُمُوهُمْ وَ حَرَكَتْهُمْ وَ زِيَادَتْهُمْ وَ نُقَصَانُهُمْ﴾. (4)

3- الباقر علیه السلام- ﴿أمَّا مَنْ يَسْجُدُ مِنْ أَهْل السَّمَاوَاتِ طَوْعاً فَالْمَلَائِكَةُ يَسْجُدُونَ طَوْعاً وَ مَنْ يَسْجُدُ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ فَمَنْ وُلِدَ فِي الْإِسْلَامِ فَهُوَ يَسْجُدُ لَهُ طَوْعاً وَأَمَّا مَنْ يَسْجُدُ لَهُ كَرْهَا فَمَنْ جُبِرَ عَلَى الْإِسْلَام وَأَمَّا مَنْ لَمْ يَسْجُدْ فَظِلَّهُ يَسْجُدُ لَهُ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِي﴾. (5)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَتَبَارَكَ الَّذِي يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ يُعَفِّرُ لَهُ خَدَا وَ وَجْهَا وَيُلْقِى بالطَّاعَة إِلَيْهِ سِلْماً وَ ضَعْفاً وَ يُعْطِي لَهُ الْقِيَادَ رَهْبَةً وَ خَوْفا و قال الله و سَجَدَتْ لَهُ بِالْغُدُوِّ وَالأصَالَ الْأَشْجَارُ ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لاَ يَمْلِكُونَ لأَنفُسِهِمْ نَفْعاً وَلا ضَرّاً قُل هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ

ص: 248

2- امام باقر علیه السلام- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود این ضرب المثل است و خداوند این مثل را برای بت پرستان و آن کسانی که خدایانی جز خدا می پرستند آورده است که هیچ گونه قدرت اجابت آن ها را ندارند و کوچکترین نفع و سودی برای بت پرستان ندارند، مانند کسی که کف دستش را باز کرده که آب را از دور به دست آورد که نخواهد شد و این دعای کفار باطل و بیهوده است.

3- على بن ابراهيم رحم الله علیه- وَمَا دُعَاء الْكَافِرِينَ إِلا فِي ضَلَالٍ؛ یعنی در بطلان.

کسانی که در آسمان ها و زمین هستند از روی اختیار یا اجبار و همچنین سایه هایشان، هر صبح و شام برای خدا سجده می کنند. (15)

1- امام صادق علیه السلام- غالب بن عبدالله گوید: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَ ظِلاهُم بِالْغُدُوِّ وَ الآصال﴾؛ فرمود: «مقصود، دعاکردن قبل از طلوع آفتاب و قبل از غروب آفتاب است که زمان استجابت دعا است.

2- امام باقر علیه السلام- جابر گوید: امام باقر علیه السلام در مورد آیه ﴿وَ الله يَسْجُدُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَ ظِلاهُم بِالْغُدُوِّ وَ الآصَال﴾؛ فرمود: «یعنی شامگاهان» و فرمود: «سایه ی انسان مؤمن با میل و اطاعت سجده می کند و سایه ی کافر از روی اجبار سجده می کند. مقصود از سجده کردن، رشد جنبش، افزایش و کاهش انسان ها است».

3- امام باقر علیه السلام- اما آن دسته از کسانی که در آسمان ها با میل خود خداوند را اطاعت می کنند فرشتگان هستند که از روی میل ورغبت مطیع خداوند هستند اما آنان که بر روی زمین از روی رغبت مطیع خداوند هستند مسلمانان و کسانی که در اسلام به دنیا آمده اند، هستند که از روی میل و رغبت برای خداوند سجده می کنند. اما کسانی که از روی اجبار سجده می آورند، کسانی هستند که اسلام را با زور و تحمیل قبول کرده اند اما آنان که سجده نمی کنند و ایمان ندارند، به هنگام صبح و شب سایه هایشان برای خداوند سجده می کنند.

4- امام علی علیه السلام- در کتاب نهج البلاغه آمده است زوال ناپذیر و پر برکت است کسی که، آن چه در آسمان ها و زمین هستند از روی اختیار یا اجبار برای او سجده می کند و گونه و صورت برای او بر خاک می گذارد و از روی ضعف و تسلیم از او اطاعت می کند و از بیم و ترس فرمانبردار او می شود همچنین فرمود درختان صبحگاهان و شامگاهان برای او سجده می کنند».

بگو: «چه کسی پروردگار آسمان ها و زمین است؟ بگو خداوند یگانه»! [سپس] بگو: «آیا خدایانی غیر از او برای خود برگزیده اید که [حتی] مالک سود و زیان خود نیستند [تا چه رسد به شما]»؟ بگو: «آیا نابینا و بینا یکسانند؟ یا ظلمت ها و نور برابرند؟!

ص: 249

هَلْ تَسْتَوى الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُوا الله شُرَكَاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ﴾ (16)

1- الباقر علیه السلام- ﴿هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ يَعْنِي الْمُؤْمِنَ وَالْكَافِرَ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَ النُّورُ أَمَّا الظُّلُمَات فَالْكُفْرُ وَأَمَّا النُّورُ فَهُوَ الْإِيمَانُ﴾. (1)

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ قَالَ الْأَعْمَى أَبُو جَهْل وَالْبَصِيرُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَلَا الظُّلُماتُ وَلَا النُّورُ فَالظُّلُمَاتُ أَبُو جَهْل وَالنُّورُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَلَا الظَّلُ وَلَا الْحَرُورُ فَالظَّلُّ ظلُّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ الله فِى الْجَنَّةِ وَ الْحَرُورُ يَعْنِي جَهَنَّمَ لِأبي جَهْل ثُمَّ جَمَعَهُمْ جَمِيعاً فَقَالَ: وَما يَسْتَوِي الْأَحْياءُ وَ لَا الْأَمْواتُ فَالْأَحْيَاءُ عَلِيٌّ وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرُ وَ الْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ وَفَاطِمَةُ وَ خَدِيجَةُ وَالْأَمْوَاتُ كُفَّارُ مَكَّةَ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن زُرَارَه أَنَّهُ قَالَ قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام إِنَّ رَجُلًا مِنْ وَلْدِ عَبْدِ اللَّهِ بْن سَيَا يَقُولُ بِالتَّقْويض. فَقَالَ: وَمَا التَّفْوِيضُ قُلْتُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً طَحَا فَفَوَّضَ إِلَيْهِمَا فَخَلَقَا وَرَزَقَا وَ أَمَانَا وَأَحْيَا فَقَالَ الله كَذَبَ عَدُوٌّ اللَّهِ إِذَا انْصَرَفْتَ إِلَيْهِ فَاتْلُ عَلَيْهِ هَذِهِ الْآيَةَ الَّتِي فِي سُورَة الرَّعْدِ: أَمْ جَعَلُوا الله شُرَكَاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ﴾. (3)

4- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ حَمْدَانَ بْن سُلَيْمَانَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى الرِّضَاء أَسْأَلُهُ عَنْ أَفْعَالِ الْعِبَادِ أَ مَخْلُوقَةً أَمْ غَيْرُ مَخْلُوقَة فكتب أَفْعَالُ الْعِبَادِ مُقَدَّرَةُ فِي عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَبْلَ خَلْقِ الْعِبَادِ بِأَلْفَيْ عَامٍ﴾. (4)

5- الرّضا علیه السلام- ﴿عَن الْفَضْلِ عَنِ الرِّضَا فِيمَا كَتَبَ لِلْمَأْمُونِ مِنْ مَحْضِ الْإِسْلَامِ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَا يُكَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وَسْعَهَا وَ أَنَّ أَفْعَالَ الْعِبَادِ مَخْلُوقَةُ لِلَّهِ خَلْقَ تَقْدِيرَ لَا خَلْقَ تَكْوِينِ وَ اللَّهُ خالِقَ كُلِّ شَيْءٍ وَلَا تَقُولُ بِالْجَبْرِ وَ التفويض﴾. (5)

6- أمير المومنين علیه السلام- ﴿الْأَعْمَالُ عَلَى ثَلَاثَة أَحْوَال فَرَائِضُ وَفَضَائِلُ وَ مَعَاصِي فَأَمَّا الْفَرَائِضُ فَبِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى وَ بِرِضَى اللَّهِ وَ بِقَضَائِهِ وَ تَقْدِيرِهِ وَ مَشِيَّتِهِ وَ عِلْمِهِ وَأَمَّا الْفَضَائِلُ فَلَيْسَتْ بِأَمْرِ

ص: 250

7- امام علی علیه السلام- محمد بن صدقه گوید: اباذر غفاری از سلمان فارسی رحمه الله علیه پرسید: «معرفت امام امیرالمؤمنین علیه السلام به نورانیت چگونه است؟ سلمان گفت: با هم برویم از خود مولا السؤال کنیم خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام آمدیم؛ ایشان را نیافتیم مدتی منتظر شدیم تا آمد. فرمود: «برای چه آمده اید؟ گفتیم آمده ایم بپرسیم شما را چگونه با نورانیت می توان شناخت؟ فرمود: «سلمان اباذر من و پیامبر صلی الله علیه و آله یک نور بودیم او محمد مصطفی گردید و من وصی او علی مرتضی شدم. محمد ال ناطق شد و من صامت باید در هر زمان ناطق و صامتی باشد. سلمان! محمد منذر است و من هادی. این است معنی آیه: ﴿إِنَّما أَنتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمِ هَادٍ پيامبر اکرم منذر است و من هادی علیه السلام

8- امام على علیه السلام- إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ در شأن ما نازل شده است. رسول خدافرمود: من بیم دهنده هستم و تو ای علی هدایت کننده ای».

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- وقتی مرا شبانگاه به آسمان بردند بین من و پرورگارم نه فرشته ی مقربی بود و نه پیامبر مرسلی حاجتی از پرورگارم نخواستم مگر آن که بهتر از آن را به من عطا فرمود و آیه: ﴿إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾ را شنیدم. عرض کردم: «خدایا! بیم دهنده منم؛ پس هدایت کننده است». کیست؟ خداوند فرمود: «ای محمد! این علی بن ابی طالب علیه السلام ست که هدایت شوندگان پیشوای متقیان و رهبر سفیدرویان از امّت تو به سوی بهشت در زیر سایه ی رحمت من، است».

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- عبدالله بن عمر گوید: رسول خدا فرمود: «توسط» ،من، بیم داده خواهید شد و با علی بن ابی طالب به هدایت خواهید رسید». و آيه: ﴿إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾ را قرائت فرمود.

11- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوهریره گوید: نزد رسول خدا آمدم در حالی که این آیه نازل شده بود: ﴿إنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ﴾ رسول خدا آن را برای ما خواند؛ سپس فرمود: «منذر من هستم. آیا هَادٍ را می شناسید؟ عرض کردیم نه ای رسول خدا فرمود او کسی است که کفش

می دوزد گردن ها دراز شد تا ببینند این شخص کیست ناگهان علی علیه السلام از بعضی از اتاق ها به طرف ما آمد در حالی در دستش کفش رسول خدا بود.

12- پیامبر صلی الله علیه و آله- رسول خدا به علی فرمود من مُنذِرٌ هستم و تو ای علی علیه السلام هدایت کننده ی به سوی امر من هستی»!

ص: 251

آیا آن ها همتایانی برای خدا قرار دادند به خاطر این که آنان همچون خدا آفرینشی داشتند و این آفرینش ها بر آن ها مشتبه شده است»؟ بگو خدا آفریننده ی همه چیز است؛ و اوست یکتا و حاکم بر همه چیز» (16)

1- امام باقر علیه السلام- هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ؛ يعنى مؤمن و كافر. أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ؛ مقصود از تاریکی ها همان کفر است و منظور از نور، همان ایمان است.

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ الْأَعْمَى؛ أبوجهل و البَصِيرُ؛ امير المؤمنين علیه السلام است. وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ؛ پس الظُّلمات؛ أبوجهل و النُّورُ؛ امیرالمؤمنین است. وَلَا الظَّلَّ وَ لَا الحَرُورُ ؛ الظُّلُ؛ سایه ی امیرالمؤمنین علیه السلام در بهشت است و منظور از الحَرُورُ؛ جهنم برای ابوجهل است. سپس همه را جمع کرد و فرمود: ﴿وَ ما يَسْتَوِي الْأَحْياءُ وَ لَا الْأَمْواتُ﴾؛ پس زنده ها علی و حمزه و جعفر و حسن و حسین و فاطمه و خدیجه هستند و مرده ها کفار مکه اند».

3- امام صادق علیه السلام- زراره گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم یک نفر از اولاد عبدالله بن سبا قائل به تفویض است. پس فرمود تفویض چیست؟ گفتم خداوند تبارک و تعالی محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام را آفرید مسأله خلق و روزی و مرگ و زندگی را به آن ها واگذار نمود فرمود: «به خدا دشمن خدا، دروغ می گوید وقتی او را دیدی این آیه را برایش بخوان که در سوره ی رعد است: ﴿أَمْ جَعَلُوا اللهَ شُرَكَاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللهَ َخالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّار﴾.

4- امام رضا علیه السلام- حمدان بن سلیمان نقل می کند به حضرت رضا علیه السلام نامه ای نوشتم و درباره ی که آیا مخلوق خداوند است یا نه سؤال نمودم حضرت مرقوم فرمود: «افعال مردم، دو افعال مردم، هزار سال قبل از خلقت مردم در علم خداوند مقدر بود».

5- امام رضا علیه السلام- فضل روایت می کند از جمله چیزهایی که امام رضا علیه السلام به عنوان اسلام ناب برای مأمون ،نوشت این است که خدای تبارک و تعالی هیچ کس را جز به اندازه ی توانایی اش تکلیف نمی کند و عمل بندگان را خدا خلق کرده است و منظور از خلق تقدیر خداوند است نه به وجود آوردن او خداوند آفریننده همه چیز است و معتقد به جبر و تفویض نیستیم». ء امام على علیه السلام اعمال سه حالت دارند فرایض یعنی اعمالی که از جانب خدا به طور حتم معین شده فضایل یعنی کارهای خوب که انجام آن ها نیک است ولی حتمی نیست گناهان که غدقن است و نباید انجام داد اما اعمال واجبه مطابق فرمان خدا است و مورد پسند اوست و به حکم الهی و تقدیر و خواست اوست و خدا آن ها را دانسته اما فضایل به فرمان خدا نیست وگرنه ترک آن ها روا نبود ولی پسند خداست و به حکم الهی و خواست اوست و آن ها را دانسته و اما

ص: 252

اللَّهِ وَلَكِنْ برضَى اللَّهِ وَ بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ بِقَدَر اللَّهِ وَ بِمَشِيَّة اللَّهِ وَبِعِلْمِ اللَّهِ وَأَمَّا الْمَعَاصِي فَلَيْسَتْ بأَمْرِ اللَّهِ وَلَكِنْ بَقَضَاءِ اللَّهِ وَ بِقَدَرَ اللَّهِ وَبِمَشِيَّة اللَّهِ وَبِعِلْمِهِ ثُمَّ يُعَاقِبُ عَلَيْهَا﴾. (1)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْخَلْقَ فَعَلِمَ مَا هُمْ صَائِرُونَ إِلَيْهِ وَأَمَرَهُمْ وَ نَهَاهُمْ فَمَا أَمَرَهُمْ بِهِ مِنْ شَيْءٍ فَقَدْ جَعَلَ لَهُمُ السَّبِيلَ إِلَى الْأَخْذِ بِهِ وَ مَا نَهَاهُمْ عَنْهُ فَقَدْ جَعَلَ لَهُمُ السَّبِيلَ إِلَى تَرْكِهِ وَ لَا يَكُونُونَ فِيهِ آخِذِينَ وَ لَا تَارَكِينَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ﴾. (2)

قوله تعالى: اَنزَلَ مِنَّ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بقَدَرهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَداً رَابياً وَ مِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِى النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاع زَبَدُ مِثْلُهُ كَذالِكَ يَضْرِبُ اللهُ الحَقِّ وَ الْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا يَنفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ گذالِكَ يَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثَالَ﴾. (17)

1- الباقر علیه السلام- ﴿أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَسالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِها يَقُولُ الْكَبيرُ عَلَى قَدْرِ كِبَرِهِ وَ الصَّغِيرُ عَلَى قَدْرٍ صِغَرَه وقَوْلُهُ اللَّهُ: أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً يَقُولُ: أَنْزَلَ الْحَقَّ مِنَ السَّمَاءِ فَاحْتَمَلَتْهُ الْقُلُوبُ بأَهْوَائِهَا ذُو الْيَقِينِ عَلَى قَدْر يَقِينِهِ وَ ذُو الشَّكَّ عَلَى قَدْر شَكِّهِ فَاحْتَمَلَ الْهَوَى بَاطِلًا كَثِيراً وَ جَفَاءَ فَالْمَاءُ هُوَ الْحَقِّ وَ الْأَوْدِيَةُ هِيَ الْقُلُوبُ وَالسَّيْلُ هُوَ الْهَوَى وَ الزَّبَدُ هُوَ الْبَاطِلُ وَالْحِلْيَةُ وَالمَتاعُ هُوَ الْحَقِّ قَالَ اللهُ: كَذلِكَ يَضْرِبُ اللهُ الحَقَّ وَالْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَ أَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ [ف] الزَّبَدُ وَ خُبْتُ الْحِلْيَة هُوَ الْبَاطِلُ وَ المَتاعُ وَالحِلْيَةُ هُوَ الْحَقُّ مَنْ أَصَابَ الزَّبَدَ وَ خُبْتَ الْحِلْيَةِ فِي الدُّنْيَا لَمْ يَنْتَفِعْ بِهِ وَ كَذَلِكَ صَاحِبُ الْبَاطِلِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ لَا يَنْتَفِعُ بِهِ وَأَمَّا الْحِلْيَةُ وَ المَتَاعُ فَهُوَ الْحَقَّ مَنْ أَصَابَ الْحِلْيَةَ وَالْمَتَاعَ فِي الدُّنْيَا انْتَفَعَ بِهِ وَ كَذَلِكَ صَاحِبُ الْحَقِّ يَوْمَ الْقِيَامَة يَنْفَعُهُ كَذلِكَ يَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثَالَ قَولُهُ زَبَداً رابيا أى مرتفعاً وَ بِمَا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَةٍ يَعْنِي مَا يَخْرُجُ مِنَ الْمَاءِ مِنَ الْجَوَاهِرِ وَ هُوَ مَثَلُ أَنْ يَثْبُتُ الْحَقِّ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ وَ فِي قُلُوبِ الْكُفَّارِ لَا يَثْبُتُ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاء يَعْنِي يَبْطلُ وَأَمَّا ما يَنفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ و هَذَا مَثَلُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُشْرِكِينَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثال﴾. (3)

ص: 253

2- أمير المومنين علیه السلام- ﴿وَ قَدْ بَيَّنَ اللهُ تَعَالَى قِصَصَ الْمُغَيرِينَ بقَوْلِهِ ... يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ الله بِأَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ يَعْنِي أَنَّهُمْ أَثْبِتُوا فِي الْكُتُبِ مَا لَمْ يَقُلهُ اللَّهُ لِيَلْبِسُوا عَلَى الْخَلِيقَة فَأَعْمَى اللَّهُ قُلُوبَهُمْ حَتَّى تَرَكُوا فِيهِ مَا دَلَّ عَلَى مَا أَحْدَثُوهُ فِيهِ وَحَرَّفُوا مِنْهُ وَ بَيَّنَ عَنْ إِفْكِهِمْ وَ تَلْبِيسِهِمْ وَكِتْمَانِ مَا عَلِمُوهُ مِنْهُ وَلِذَلِكَ قَالَ لَهُمْ: وَتَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ ضَرَبَ مَثَلَهُمْ بِقَوْلِهِ: فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَ أَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ فَالزَّبَدُ فِي هَذَا الْمَوْضِعَ كَلَامُ الْمُلْحِدِينَ الَّذِينَ أَثْبَتُوهُ فِي الْقُرْآن فَهُوَ يَضْمَحِلَّ وَ يَبْطُلُ وَيَتَلَاشَى عِنْدَ التَّحْصِيلَ وَ الَّذِي يَنْفَعُ النَّاسَ مِنْهُ فَالتَنْزِيلُ الْحَقِيقِيُّ الَّذِي لَا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِهِ وَ الْقُلُوبُ تَقْبَلُهُ وَ الْأَرْضِ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ هِيَ مَحَلَّ الْعِلْمِ وَ قَرَارُهُ وَ لَيْسَ يَسُوغُ مَعَ عُمُومِ التَّقِيَّةِ التَّصْرِيحُ بِأَسْمَاءِ الْمُبَدِّلِينَ وَلَا الزَّيَادَةُ فِي آيَاتِهِ عَلَى مَا أَثْبَتُوهُ مِنْ تِلْقَائِهِمْ فِي الْكِتَابِ لِمَا فِي ذَلِكَ مِنْ تَقْوِيَةِ حُجَجِ أَهْلِ التَّعْطِيلِ وَ الْكُفْرِ وَ الْمِلَلِ الْمُنْحَرِفَةِ عَنْ قِبْلَتِنَا وَإِبْطَالِ هَذَا الْعِلْمِ الظَّاهِرِ الَّذِي قَدِ اسْتَكَانَ لَهُ الْمُوَافِقُ وَالْمُخَالِفُ بِوُقُوع الِاصْطِلَاح عَلَى الِايتِمَارِ لَهُمْ وَالرِّضَا بِهِمْ﴾. (1)

3- على بن ابراهيم رحم الله علیه- ﴿قوله: أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَداً رابيا أَي مُرْتَفِعاً وَ مِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْيَةٍ يَعْنِي مَا يَخْرُجُ مِنَ الْمَاءِ مِنَ الْجَوَاهِرِ وَ هُوَ مَثَلُ أَنْ يَثْبُتُ الْحَقُّ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ وَ فِي قُلُوبِ الْكُفَّارِ لَا يَثْبُتُ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً يَعْنِي يَبْطُلُ وَ أَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ وَهَذَا مَثَلُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُشْرِكِينَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿لِلَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمُ الحُسْنَى وَ الَّذِينَ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ هُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ أُوْلَئِكَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسَابِ وَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ﴾. (18)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي جَعْفَر الي فِي قَوْلِهِ لِلَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنَى إِلَى قَوْلِهِ وَبِئْسَ الْمِهَادُ فَالْمُؤْمِنُ إِذَا سَمِعَ الْحَدِيثَ ثَبَتَ فِي قَلْبِهِ رَجَاءَ رَبِّهِ وَ آمَنَ بِهِ وَهُوَ مِثْلُ الْمَاءِ الَّذِي يَبْقَى فِي الْأَرْضِ فَيَنْبُتُ النَّبَاتُ وَ الَّذِي لَا يُنْتَفَعُ بِهِ يَكُونُ مِثْلَ الزَّبَدِ الَّذِي تَضْرِبُهُ الرِّيَاحُ فَيَبْطُلُ قَوْلُهُ: وَبِئْسَ المهادُ قَالَ: يَتَمَهَّدُونَ فِى النَّار﴾. (3)

ص: 254

2- امام علی علیه السلام- خداوند متعال در بیان قصه های تغییر دهندگان فرمود: ... آنان می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش سازند ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند. (توبه/32) یعنی برای آن که امر را بر مردم مبهم کنند در کتاب خدا چیزی را ثبت کردند که کلام خدا نبود، پس خداوند نیز دل هایشان را کور کرد تا آنان آن چه را که در کتاب او بر اموری دلالت دارد که آنان در آن بدعت می گذارند و آن را تحریف می کنند رها کنند و از دروغگویی و دغل کاری و پنهانکاری آنان در آن چه خود از کتاب او می دانند پرده برداشت از این رو به آنان فرمود چرا حق را با باطل [می آمیزید و] مشتبه می کنید [تا دیگران نفهمند و گمراه شوند]. (آل عمران /71) و درباره آنان مثالی زد و فرمود: فاما الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَامّا مَا يَنفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الأَرْضِ؛ کف در این جا همان کلامی است که ملحدان در قرآن ثبت کردند و این کلام به هنگام برداشت نابود و باطل و متلاشی می شود. اما آن چه که مردم را سود می رساند تنزیل راستین است که هیچ گونه باطلی نه از پیشرو و نه از پشت سر، به سراغ آن نمی آید. (فصلت/42) و دل ها آن را می پذیرند و زمین نیز در این جا همان محل و جایگاه علم است. پس بسته به امر فراگیر تقیه آشکار کردن نام های تبدیل کنندگان روا نیست، همان گونه که افزودن بر آیات درباره آن چه آنان از جانب خود در کتاب خدا ثبت کردند نیز روا نیست؛ چرا که این کار سبب نیرومند شدن دلایل اهل تعطیل و کفرپیشگان و ملت های منحرف از قبله ما می شود و به باطل شدن این علم آشکار می انجامد علمی که موافق و مخالف به آن گردن نهاده اند؛ چرا که رای آنان سودمند می افتد و خشنودی آنان را فراهم می آورد و از این رو آن را می پذیرند.

3- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَداً رابياً﴾ يعنى بلند و مرتفع. وَ مِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْيَةٍ؛ یعنی جواهری که آب به دست می آید و این مثل است؛ یعنی حق در دل مؤمنین ثابت می ماند ولی در دل های کافران ثابت نمی ماند فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاء اما کف از بین می رود. وَ أَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ. اين مثلی است برای مؤمنین و مشرکین.

برای آن ها که دعوت پروردگارشان را اجابت کردند پاداش نیکو است؛ و کسانی که دعوت او را اجابت نکردند [آن چنان در وحشت عذاب الهی فرو می روند که] اگر تمام آن چه در روی زمین است و همانندش از آن آن ها باشد همه را برای رهایی از عذاب فدیه می دهند. [ولی از آن ها پذیرفته نخواهد شد] برای آن ها حساب بدی است؛ و جایگاهشان جهنّم و چه بد جایگاهی است. (18)

1- امام باقر علیه السلام- امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿لِلَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمُ الحُسْنَى ... وَبِئْسَ الْمِهَادُ﴾ فرمود: بنابراین انسان مؤمن زمانی که این حدیث را می شنود در دلش ثابت و استوار گشته و آن را به جان می خرد و به آن ایمان می.آورد پس چونان آبی است که در ،زمین استوار می گردد و به جان زمین فرومی رود و گیاهان را می رویاند و آن که از این حدیث سودی نمی برد چونان کفی می ماند که بادها آن را می رانند و نیست و نابود می شود وَ بِئْسَ الْمِهَادُ یعنی در آتش، بستر گسترانیده اند.

ص: 255

2- الباقر علیه السلام- ﴿تفسير العياشى عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ: فِي سُوءُ الْحِسَابِ لَا يُقْبَلُ حَسَنَاتُهُمْ وَ يُؤَاخَذُونَ بِسَيِّئَاتِهِمْ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- عل أُولئِكَ هُم سُوءُ الحِسابِ فِي الْحَدِيثِ: مَنْ نُوقِشَ فِي الْحِسَابِ عُذِّبَ﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿هُوَ أَنْ لَا يُقْبَلَ لَهُمْ حَسَنَةً وَ لَا تُغْفَرَ لَهُمْ سَيِّئَةٌ﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿هُوَ أَنْ لَا يُقْبَلَ مِنْهُمْ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّما أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ﴾. (19)

1- الباقر علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ: أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ هُوَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ الْأَعْمَى هُنَا هُوَ عَدُوُّهُ وَ أُولُو الْأَلْبَابِ شِيعَتُهُ الْمَوْصُوفُونَ بِقَوْلِهِ تَعَالَى: الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلَا يَنْقُضُونَ الْمِيثَاقَ الْمَأْخُوذَ عَلَيْهِمْ فِي الدَّرِّ بِوَلَايَتِهِ وَ يَوْمِ الْغَدِيرِ﴾. (5)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إن قوله تَعَالَى أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّما أُنزِلَ إِلَيكَ مِنْ رَبِّكَ الحَقُّ هُوَ قَوْلَهُ على بن أبي طالب علیه السلام﴾. (6)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُقْبَةَ بْن خَالِدٍ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَذِنَ لِي وَلَيْسَ هُوَ فِي مَجْلِسِهِ فَخَرَجَ عَلَيْنَا مِنْ جَانِبِ الْبَيْتِ مِنْ عِنْدِ نِسَائِهِ وَ لَيْسَ عَلَيْهِ جِلْبَابُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَيْنَا رَحَبَ بِنَا ثُمَّ جَلَسَ ثُمَّ قَالَ أَنْتُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ فِي كِتَابِ اللهِ قَالَ اللهُ: إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ﴾. (7)

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي أُمَامَةَ [الْبَاهِلِي] قَالَ: كُنَّا ذَاتَ يَوْمٍ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ جُلُوسًا فَجَاءَنَا أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ على بن أبيطالب وَ اتَّفَقَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قِيَامُ فَلَمَّا رَأَى عَلِيّا * جَلَسَ فَقَالَ يَا ابْنَ أَبِيطَالِب ... لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقِي وَ مِيثَاقَكَ وَ أَهْلَ مَوَدَّتِكَ وَ شِيعَتِكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فِيكُمْ شَفَاعَتِی ثُمَّ قَرَأَ إِنَّما یَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ هُمْ شِیعَتُكَ یَا عَلِیُ علیه السلام﴾. (8)

ص: 256

2- امام باقر علیه السلام- در کتاب تفسیر عیاشی آمده است ابواسحاق گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که در مورد سوء الحِساب؛ فرمود: «نیکی هایشان پذیرفته نمی شود و به خاطر بدی هایشان مؤاخذه می شوند».

3- امام صادق علیه السلام- اولئك لهم سُوءُ الحِسابِ؛ هركس [در قیامت در حسابرسی او دقت شود عذاب می شود.

4- امام صادق علیه السلام- [سُوءُ الحِساب]؛ آن است که هیچ نیکی از آن ها پذیرفته نمی شود و هیچ بدی از آن ها آمرزیده نمی شود.

5- امام صادق علیه السلام- مقصود آن است که خداوند کارهای نیک را از آنان قبول نمی کند.

آیا کسی که می داند آن چه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده حق است، همانند کسی است که نابیناست؟! تنها خردمندان متذکر می شوند. (19)

1- امام باقر علیه السلام- أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الحَقُّ؛ يعنى امير المؤمنين علی بن ابی طالب علیه السلام و اعمی و کور در آیه دشمن اوست و الوالألباب شیعیان علی ا هستند. که چنین توصیف شده اند آن ها که به عهد الهی وفا می کنند و پیمان را که در عالم ذر از آن ها در مورد ولایت امام علی علیه السلام و هر روز غدیر گرفته شده نمی شکنند

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- أَ فَمَن يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ الحَقُّ؛ مقصود، علی بن ابی طالب علیه السلام است.

3- امام صادق علیه السلام- عقبه بن خالد گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم به من اجازه حضور داد اما امام علیه السلام در اتاق پذیرایی نبود. پس از نزد همسران و از خانه خود بدون آن که جلباب (لباس رسمی) بر تن داشته باشد سوی ما آمد وقتی ما را ،دید فرمود ملاقات و دیدار با شما را دوست نشست و فرمود: «شما در قرآن به صاحبان خرد و عقل معرفی شده اید؛ خداوند متعال فرموده است: ﴿إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ﴾.

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابی امامه باهلی گوید: روزی محضر رسول خدا نشسته بودیم که امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام آمد و رسول خدا برخاست [تا برود] و وقتی علی علیه السلام را دید، نشست و فرمود: ای فرزند ابی طالب خدا از من و تو و دوستدارانت و شیعیانت تا روز قیامت پیمان گرفته که جز راه او راه دیگری را نپیماییم شفاعت من در مورد شما است. سپس این آیه را خواند ﴿إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ﴾ و فرمود: «اى على! آنان شیعیان تو هستند».

ص: 257

5- الصّادق علیه السلام- ﴿تَفَكَّرُ سَاعَة خَيْرُ مِنْ عِبَادَةَ سَنَةٍ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ﴾. (1)

6- الباقر علیه السلام- ﴿أُولُوا الْأَلْبابِ أى أولُو الْعُقُول﴾. (2)

7- الحسن علیه السلام- ﴿إِذَا طَلَبْتُمُ الْحَوَائِجَ فَاطْلُبُوهَا مِنْ أَهْلِهَا قِيلَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَمَنْ أَهْلُهَا قَالَ الَّذِينَ قَصَّ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَذَكَرَهُمْ فَقَالَ: إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ قَالَ هَمْ أُولُو الْعُقُول﴾. (3)

8- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ، قَالَ: قَالَ لِى أَبُو الْحَسَنُ مُوسَى بْن جَعَفَرِ علیه السلام ثم ذَكَرَ أُولِي الْأَلْبَابِ بِأَحْسَنِ الذِّكْرِ وَ حَقًّاهُمْ بِأَحْسَنِ الْحِلْيَةِ فَقَال: أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَىٰ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ﴾. (4)

9- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَا قَسَمَ اللَّهُ لِلْعِبَادِ شَيْئاً أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْل فَنَوْمُ الْعَاقِل أَفْضَلُ مِنْ سَهَرِ الْجَاهِلِ وَ إِفْطَارُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ صَوْمِ الْجَاهِلِ وَإِقَامَةُ الْعَاقِلِ أَفْضَلَ مِنْ شُخُوص الْجَاهِلِ وَ لَا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا وَ لَا نَبِيَّا حَتَّى يَسْتَكْمِلُ الْعَقْلَ وَيَكُونَ عَقْلُهُ أَفْضَلَ مِنْ عُقُولِ جَمِيعِ أُمَّتِهِ وَ مَا يُضْمِرُ النبى صلی الله علیه و آله فِى نَفْسِهِ أَفْضَلُ مِن اجْتِهَادِ الْمُجْتَهدِينَ وَ مَا أَدَّى الْعَاقِلُ فَرَائِضَ اللَّهِ حَتَّى عَقَلَ مِنْهُ وَلَا بَلَغَ جَمِيعُ الْعَابِدِينَ فِي فَضْلِ عِبَادَتِهِمْ مَا بَلَغَ الْعَاقِلُ إِنَّ الْعُقَلَاءَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ الَّذِينَ قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ: إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْباب﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿أَلَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ الله وَ لا يَنقُضُونَ المِيثَاقَ﴾. (20)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي آل مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله وَ مَا عَاهَدَهُمْ عَلَيْهِ وَ مَا أَخَذَ عَلَيْهِمْ مِنَ الْمِيثَاقَ فِي الدَّرِّ- مِنْ وَلَايَة أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُ- وَ هُوَ قَوْلُهُ الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلَا يَنْقُضُونَ الميثاق... ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ تَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ﴾. (21)

5- امام صادق علیه السلام- یک ساعت اندیشیدن بهتر از یک سال عبادت کردن است؛ زیرا خداوند فرموده است: ﴿إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ﴾.

6- امام باقر علیه السلام- أُولُوا الْأَلْبابِ؛ يعنى صاحبان عقل.

7- امام حسن علیه السلام- اگر حاجتی می خواهید از اهلش بخواهید عرض شد: «ای فرزند رسول خدا اهلش کیست»؟ فرمود: آن ها که خدا در کتابش بیان کرده و ذکر نموده و فرمود: ﴿إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ﴾ و فرمود: «آن ها خردمندانند».

8- امام امام کاظم علیه السلام- هشام بن حکم گوید: امام کاظم علیه السلام فرمود سپس پروردگار متعال خردمندان و اوصاف آن ها را به بهترین القاب بیان فرمود و به بهترین زیور آراست و فرمود: ﴿أَفَمَن يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَىٰ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الأَلْبَابِ﴾.

9- پیامبر خدا صلی الله علیه و آله- چیزی برتر از عقل را برای بندگانش تقسیم نکرده است. پس خواب عاقل از شب زنده داری جاهل برتر است؛ افطار خردمند از روزه داری نادان بهتر است؛ و اقامت عاقل در منزلش از مسافرت جاهل برتر است. خدا رسول و پیامبری را مبعوث نکرد مگر برای استکمال عقل و عقل پیامبر صلی الله علیه و آله از عقل های تمام پیروانش برتر است و آن چه که پیامبر صلی الله علیه و آله در نهان دارد، از اجتهاد مجتهدان بالاتر است و عاقل واجبات خدا را ادا نمی کند مگر با عقل از جانب خدا دریابد و همه عبادت کنندگان از نظر برتری عبادتشان به عبادت عاقل نمی رسند. همانا عاقلان الوالألباب هستند که خداوند در قرآن فرموده است: ﴿إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْباب. همان کسانی که به عهد الهی وفا می کنند و پیمان را نمی شکنند (20)

1- امام کاظم علیه السلام- این آیه در مورد آل محمد و آن چه در عالم ذر بر آن از آن ها عهدوپیمان گرفته است می باشد و آن عهدوپیمان عبارت است از ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمه علیهم السلام بعد از او. و این مطلب اشاره به همین سخن خدا است ﴿الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلا يَنْقُضُونَ الْمِيثَاقَ﴾.

و کسانی که پیوندهایی را که خدا دستور به برقراری آن داده برقرار می دارند؛ و از پروردگارشان می ترسند؛ و از بدی حساب روز قیامت بیم دارند (21)

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إن اللهَ عَزوَجَل فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِي أَمْوَالِ الْأَغْنِيَاءِ حُقُوقاً غَيْرَ الزَّكَاةِ مِمَّا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَيْضاً فِي الْمَالِ مِنْ غَيْرِ الزَّكَاة قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ مَنْ أَدَّى مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَيْهِ فَقَدْ قَضَى مَا عَلَيْهِ وَ أَدَّى شُكْرَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ فِي مَالِهِ إِذَا هُوَ حَمِدَهُ عَلَى مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ فِيهِ مِمَّا فَضَّلَهُ بِهِ مِنَ السَّعَة عَلَى غَيْرِهِ وَلِمَا وَفَقَهُ لِأَدَاءِ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ﴾. (1)

2-1- الرضا علیه السلام- ﴿رَوَى الْوَلِيدُ عَن الرّضَا قَالَ: قُلْتُ لَهُ هَلْ عَلَى علیه السلام رَّجُلِ فِي مَالِهِ شَيْءٌ سِوَى الزكاة قال نعم أَيْنَ ما قال الله: والذِينَ يَصِلُونَ... ﴾. (2)

3-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿بر الْوَالِدَيْنِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ تُهَوِّنَانِ الْحِسَابَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ: الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ صِلُوا أَرْحَامَكُمْ وَ لَوْ بِسَلَامٍ﴾. (3)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ تُهَوِّنُ الْحِسَابَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ قَرآ: يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ﴾. (4)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِن صِلَةَ الرَّحِمِ تُزَكَّى الْأَعْمَالَ وَ تُنْمِي الْأَمْوَالَ وَ تُيَسِّرُ الْحِسَابَ وَتَدْفَعُ الْبَلْوَى وَ تَزيدُ فِي الْعُمُرِ﴾. (5)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ العَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ فَقَالَ قَرَابَتُكَ﴾. (6)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَالِمَةَ مَوْلَاة أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَت كُنتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حِينَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَأَغْمِيَ عَلَيْهِ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ أَعْطُوا الْحَسَنَ بْنَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ هُوَ الْأَفْطَسُ سَبْعِينَ دِينَاراً وَ أَعْطُوا فُلاناً كَذَا وَكَذَا وَ فُلاناً كَذَا وَكَذَا فَقُلْتُ أَ تُعْطِي رَجُلًا حَمَلَ عَلَيْكَ بِالشَّفْرَةِ فَقَالَ ويْحَكِ أَ مَا تَقْرَ ينَ الْقُرْآنَ قُلْتُ بَلَى قَالَ أَمَا سَمِعْتِ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسابِ قَالَ ابْنُ مَحْبُوب فِي حَدِيثِهِ فَقُلْت أَتُعْطِي

ص: 260

1-1- امام صادق علیه السلام- خداوند متعال از مال ثروتمندان برای بینوایان و فقیران حقی غیر از زکات قائل شده ... پروردگار در مال مسلمان حقوق دیگری غیر از زکات را قرارداده که در این آیه به آن اشاره شده است ﴿الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَن يُوصَلَ﴾ و هرکس آن چه را که خداوند بر او فرض کرده باشد، ادا نماید در حقیقت واجبات الهی را ادا نموده و شکر نعمت خداوند را در مال خود بجا آورده است و آن در صورتی است که خدا را به خاطر نعمت هایی که به او ارزانی داشته بستاید و نیز این که به خاطر فراخی روزی که به وی عنایت کرده و بر دیگرانش تفضیل و ترجیح داده و توفیق ادای واجبات و کمک در انجام دادن آن ها را به او ارزانی داشته سپاسگزار پروردگار باشد.

2-1- امام رضا علیه السلام- ولید از امام رضا علیه السلام گوید به امام رضا علیه السلام گفتم: «آیا در مال مرد چیزی جز زکات بر عهده اش می باشد؟ فرمود: «آری، کجا است آن که خدا فرموده است: ﴿وَ الَّذِينَ يَصِلُّون مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ﴾.

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- نیکی به پدر و مادر و صله رحم حساب را آسان می نماید. سپس این آیه را تلاوت فرمود: ﴿يوَ الَّذِينَ يَصِلُّونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ﴾. صله ی رحم کنید گرچه با سلامی باشد.

4-1- امام صادق علیه السلام- به جا آوردن صله رحم حساب روز قیامت را آسان می کند. سپس این آیه را قرائت فرمود: ﴿يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الحِسَابِ﴾.

5-1- امام صادق علیه السلام- صله رحم اعمال را تزکیه و پاک کرده و بر اموال می افزاید و حساب را آسان می کند و بلا را دور می گرداند و عمر را زیاد می کند.

6-1- امام صادق علیه السلام- عمر بن یزید گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿وَ الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ﴾ پرسیدم. حضرت فرمود: «مقصود، خویشاوندان تو هستند».

7-1- امام صادق علیه السلام- سالمه کنیز امام صادق علیه السلام نقل می کند امام علیه السلام درحال احتضار بود و من نزد ایشان بودم ناگهان امام از حال رفت و وقتی به هوش آمد فرمود: «به حسن بن علی بن حسین که همان اَفطَس (کسی که بینی پهن و فرورفته دارد) است، هفتاد دینار بدهید». من عرض کردم به کسی می خواهی پول بدهی که با چاقو به تو حمله کرده است؟! فرمود: «وای بر تو باد آیا قرآن را نخوانده ای؟ عرض کردم «چرا» فرمود: «آیا این سخن خداوند را نشنیده ای که فرمود: ﴿الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الحِسَابِ﴾. ابن محبوب در حدیثی گفت: «گفتم به مردی پول می دهی که با تیغ بر تو یورش برد و

ص: 261

رَجُلا حَمَلَ عَلَيْكَ بِالشَّفْرَة يُرِيدُ أَنْ يَقْتُلَكَ فَقَالَ أَتُرِيدِينَ عَلَى أَنْ لَا أَكُونَ مِنَ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ نَعَمْ يَا سَالِمَةُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْجَنَّةَ وَ طَيِّبَهَا وَطَيَّبَ رِيحَهَا وَإِنَّ رِيحَهَا لَتُوجَدُ مِنْ مَسِيرَةِ أَلْفَيْ عَامٍ وَلَا يَجِدُ رِيحَهَا عَاقٌ وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ﴾. (1)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَالِ قَالَ: وَقَعَ بَيْنَ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ بَيْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ كَلَامُ حَتَّى وَقَعَتِ وَقَعَتِ الصَّوْصَاءُ بَيْنَهُمْ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ فَافْتَرَقَا عَشِيَّتَهُمَا بِذَلِكَ وَ غَدَوْتُ فِي حَاجَةٍ فَإِذَا أَنَا بأَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَى بَابِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ وَ هُوَ يَقُولُ يَا جَارِيَةً قُولِي لِأَبِي مُحَمَّدٍ يَخْرُجُ قَالَ فَخَرَجَ فَقَالَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا بَكَرَ بكَ فَقَالَ إِنِّى تَلَوْتُ آيَةً مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الْبَارِحَةَ فَأَقْلَقَتْنِي قَالَ وَ مَا هِيَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ ذِكْرُهُ الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسابِ فَقَالَ صَدَقْتَ لَكَأَنَّى لَمْ أَقْرَأَ هَذِهِ الْآيَةَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَز قط فَاعْتَنقَا وَ بَكَيًا﴾. (2)

1- 9- الكاظم علیه السلام- ﴿الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ هِيَ رَحِمْ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله﴾. (3)

10-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُمَرَ بْن مَرْيَمَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ العَنْ قَوْلِ اللَّهِ: وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ قَالَ مِنْ ذَلِكَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ غَايَةُ تَأْوِيلِهَا صِلَتُكَ إِيَّانَا﴾. (4)

11-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَسَنِ بْن مُوسَى قَالَ رَوَى أَصْحَابُنَا أَنَّهُ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ قَالَ: هُوَ صِلَةُ الْإِمَامِ فِي كُلِّ سَنَةٍ مِمَّا قَلَّ أَوْ كَثْرَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ وَمَا أُريدُ بِذَلِكَ إِلَّا تَزْكِيَتَكُمْ ﴾. (5)

12-1- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّ رَحِمَ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله مُعَلَّقَةُ بِالْعَرْشِ يَقُولُ اللَّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِي وَ اقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِي وَهِيَ تَجْرِي فِي كُلِّ رَحِمٍ وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله﴾. (6)

ص: 262

می خواست تو را بکشد؟ فرمود: تو می خواهی من از کسانی نباشم که خدا عزوجل درباره ی آن ها فرموده: وَ الَّذِينَ يَصِلُّونَ ما أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخَافُونَ سُوءَ الْحِساب؟ آرى ای سالمه راستش خدا بهشت را آفریده و بویش را خوش نموده که از مسافت دو هزار سال به مشام رسد و عاق [والدین] و قاطع رحم آن بو را نخواهد یافت».

8-1- امام صادق علیه السلام- صفوان جمال گوید: میان امام صادق علیه السلام و عبدالله بن حسن مناقشه ای پیش آمد. کار بالا گرفت و هیاهویی به پا شد و مردم دور آنان جمع شدند، این که سرانجام به وقت غروب از هم جدا گشته و هرکس به دنبال کار خود رفت من صبح روز بعد برای انجام کاری از منزل بیرون آمدم ناگهان دیدم که امام صادق علیه السلام در مقابل منزل عبدالله بن حسن ایستاده و می فرمود: ای کنیز به ابومحمّد بگو که بیرون بیاید وی بیرون آمد و گفت: «ای ابوعبدالله چه شده که چنین زودهنگام شما را به این جا کشانده است»؟ امام فرمود دیشب آیه ای از کتاب خداوند متعال را تلاوت می کردم که پریشانم کرده است «پرسید کدام آیه»؟ فرمود: «این سخن خداوند عزوجل که می فرماید: ﴿وَ الَّذِینَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الحِسَابِ﴾. عبدالله گفت: راست گفتی گویی که من نیز این آیه را به هیچ روی نخوانده بودم. سپس همدیگر را در آغوش گرفته و گریستند».

9-1- امام کاظم علیه السلام- وَ الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَن يُوصَلَ؛ همانا رحم آل محمد صلى الله عليه وآله وسلم است.

10-1- امام صادق علیه السلام- عمر بن مریم گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این کلام پروردگار ﴿و الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ﴾؛ پرسیدم فرمود: «از جمله آن صله ی رحم پیوند با خویشاوند است و نهایت تفسیر آن پیوند با ما اهل بیت است».

11-1- امام صادق علیه السلام- حسن بن موسی گوید یاران ما از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَن يُوصَلَ﴾؛ پرسیدند و ایشان فرمود: «مقصود پرداخت مالی به امام علیه السلام در طول سال است خواه کم باشد یا زیاد سپس امام فرمود: من از این پرداخت، فقط تزکیه ی شما را خواهانم».

12-1- امام کاظم علیه السلام- رَحِم آل محمد آویخته به عرش است و می گوید: «پروردگارا با آن کس که با من پیوند کند پیوند کن و با آن کس که پیوند مرا بگسلد پیوندت را بگسل». این در هر رحمی جاری است و این آیه در شأن آل محمد نازل شده است.

ص: 263

13-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ قَالَ نَزَلَتْ فِي رَحِمِ آلِ مُحَمَّدِ وَ قَدْ تَكُونُ فِي قَرَابَتِكَ ثُمَّ قَالَ فَلَا تَكُونَنَّ مِمَّنْ يَقُولُ لِلشَّيْءِ إِنَّهُ فِي شَيْءٍ وَاحِدٍ﴾. (1)

14-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الرَّحِمَ مُعَلَّقَةُ بِالْعَرْشِ تَقُولُ اللَّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِي وَ اقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِي وَ هِيَ رَحِمٌ آلِ مُحَمَّدِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ رَحِمُ كُلِّ ذِي رَحِمٍ﴾. (2)

15-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام يَقُولُ فِي قَوْلِ اللَّهِ ... وَ قَالَ أَيْضاً: قل لا أَسْتَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا المَوَدَّةَ فِي الْقُربى قَالَ أَجْرُ النُّبُوَّةَ أَنْ لَا تُؤْذُوهُمْ وَلَا تَقْطَعُوهُمْ وَلَا تُغْضِبُوهُمْ وَ تَصِلُوهُمْ وَلَا تَنْقُضُوا الْعَهْدَ فِيهِمْ لِقَوْلِهِ: وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَل﴾. (3)

16-1- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّ رَحِمَ آلِ مُحَمَّدِ مُعَلَّقَةُ بِالْعَرْشِ يَقُولُ اللَّهُمَ صِلْ مَنْ وَصَلَنِي وَاقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِي وَ هِيَ تَجْرِي فِي كُلِّ رَحِمِ. وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي آلِ مُحَمَّدِ ۖ وَمَا عَاهَدَهُمْ عَلَيْهِ وَ مَا أَخَذَ عَلَيْهِمْ مِنَ الْمِيثَاقَ فِي الدَّرِّ مِنْ وَلَايَة أمير الْمُؤْمِنِينَ وَ الْأَئِمَّة بَعْدَهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلا يَنْقُضُونَ الْمِيثَاقَ... ﴾. (4)

17-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعِ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَعَ نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَسَمِعْتُهُ وَهُوَ يَقُولُ إِنَّ رَحِمَ الْأَئِمَّةِ مِنْ آلِ مُحَمَّدِ لَيَتَعَلَّقُ بِالْعَرْشِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ تَتَعَلَّقُ بِهَا أَرْحَامُ الْمُؤْمِنِينَ يَقُولُ: يَا رَبِّ صِلَّ مَنْ وَصَلَنَا وَاقْطَعْ مَنْ قَطَعَنَا قَالَ فَيَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنَا الرَّحْمَنُ وَ أَنْتَ الرَّحِمُ شَقَقْتُ اسْمَكَ مِن اسْمِي فَمَنْ وَصَلَكَ وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَكَ قَطَعْتُهُ وَ لِذَلِكَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ الرَّحِمُ شِجْنَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ﴾. (5)

18-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: دَخَلَ رَجُلُ عَلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَشَكَا إِلَيْهِ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِهِ فَلَمْ يَلْبَتْ أَنْ جَاءَ الْمَشْكُو فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ اللهُ مَا لِفُلَانِ يَشْكُوكَ فَقَالَ لَهُ يَشْكُونِي أَنِّي اسْتَقْضَيْتُ مِنْهُ حَتَّى قَالَ فَجَلَسَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ المُغْضَباً ثُمَّ قَالَ كَأَنَّكَ إِذَا اسْتَقْضَيْتَ

ص: 264

13-1- امام صادق علیه السلام- عمر بن یزید گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «منظور از آیه: ﴿الَّذِینَ يَصِلُّونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ﴾ چیست؟ فرمود: «این آیه درباره ی صله ی رحم آل محمد صلى الله عليه وآله وسلم است و ممکن است درباره ی خویشاوندانت نیز باشد سپس فرمود هرگز از کسانی مباش که بر این باور هستند که هر چیزی فقط یک مفهوم دارد و نمی تواند معانی متعددی داشته باشد».

14-1- امام صادق علیه السلام- رحم آویخته به عرش است و می گوید خدایا پیوند نما با کسی که با من پیوند نموده و قطع کن از کسی که مرا قطع نموده این رَحِم اهل بیت محمّد صلی الله علیه و آله است و خداوند نیز در این زمینه فرموده است: ﴿وَ الَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَن يُوصَلَ﴾؛ رحم هر آن که دارای رحم است.

15-1- امام باقر علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که در مورد آیه بگو: «من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم [اهل بیتم]». (شوری /23) فرمود: پاداش و اجر رسالت این است که بستگان پیامبر صلی الله علیه و آله را آزار ندهند و با ایشان قطع رابطه ننمایند و خشم نگیرند و به ایشان دل ببندند و پیمان خویش را درباره ی آن ها بشمارند. و اشاره به همین مطلب این آیه است: ﴿وَ الَّذِینَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ﴾.

16-1- امام امام کاظم علیه السلام- رحم آل محمد آویخته به عرش است و می گوید: «خدایا! پیوند نما با کسی که با من پیوند نموده و قطع کن از کسی که مرا قطع نموده این در هر خویشاوندی جاری است اما این آیه در مورد آل محمد و آن چه در عالم ذر بر آن از آن ها عهد و پیمان گرفته است می باشد و آن عهد و پیمان عبارت است از ولایت امیرالمؤمنین و ائمه بعد از او و این سخن خداست که می فرماید: ﴿الَّذِینَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللهِ وَ لا يَنْقُضُونَ الْمِيثَاقَ﴾.

17-1- امام صادق علیه السلام- عمروبن جمیع گوید: خدمت امام صادق علیه السلام با چند نفر از اصحاب بودم که می فرمود: «رحم ائمه از آل محمّد روز قیامت به عرش چسبیده و ارحام مؤمنین نیز به آن ها چسبیده است می گوید خدایا بپیوند با کسی که مرا وصل نموده و قطع کن از کسی که مرا قطع کرده خداوند می فرماید من رحمان هستم و تو ،رحم نام ترا از نام خود جدا کرده ام هر که با تو به پیوندد با او می پیوندم و هر که ترا قطع کند با او قطع می نمایم به همین جهت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است رحم شعبه ای از خدا است.

18-1- امام صادق علیه السلام- حمّاد بن عثمان گوید: مردی به خدمت امام صادق علیه السلام رسید و از دست یکی از اصحاب آن حضرت شکایت کرد هنوز مدتی نگذشته بود که آن کس که از او شکایت شده بود، وارد شد امام صادق علیه السلام- به او فرمود چگونه است که فلانی از تو شکایت آورده»؟ او به امام صادق علیه السلام عرض کرد از این شاکی است که من و امی را که به او داده ام خواسته ام». امام صادق علیه السلام ناراحت و خشمگین بر زمین نشست. سپس فرمود: «گویا اگر حق خویش را درخواست کنی کاری نابهنجار انجام نداده ای؟ آیا دیده ای که خدای عزوجل در کتاب خویش در این باره چه فرموده است يَخَافُونَ سُوءَ الحِسَابِ به نظر تو آیا آنان از این هراس داشتند که خداوند به آنان

ص: 265

حَقَّكَ لَمْ تُسِي أَ رَأَيْتَ مَا حَكَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ: يَخافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ أَتَرَى أَنَّهُمْ خَافُوا اللَّهَ أَنْ يَجُورَ عَلَيْهِمْ لَا وَاللَّهِ مَا خَافُوا إِلَّا الِاسْتِقْضَاءَ فَسَمَّاهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ سُوءَ الْحِسَابِ فَمَن اسْتَقْضَى بِهِ فَقَدْ أَسَاءَ﴾. (1)

19-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عن هشام بن سالِم عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: وَيَخَافُونَ سُوءَ الحِسابِ. قَالَ: يُحْسَبُ عَلَيْهِمُ السَّيِّئَاتُ وَ يُحْسَبُ لَهُمُ الْحَسَنَاتِ وَ هُوَ الِاسْتِقْصَاءُ﴾. (2)

20-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ فِى سُوءِ الْحِسَابِ لَا يُقْبَلُ حَسَنَاتُهُمْ وَ يُؤْخَذُونَ بِسَيِّئَاتِهِمْ﴾. (3)

21-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عن هشام بن سالم عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: وَ يَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ قَالَ الِاسْتِقْصَاءُ وَالْمُدَاقَةُ وَقَالَ يُحْسَبُ عَلَيْهِمُ السَّيِّئَاتُ وَ لَا يُحْسَبُ لَهُمُ الْحَسَنَاتِ﴾. (4)

22-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِينَ إِيَّاكُمْ وَالزَّنَا فَإِنَ فِيهِ سِتَّ خِصَالَ ثَلَاثُ فِي الدُّنْيَا وَ ثَلَاثُ فِي الْآخِرَةِ فَأَمَّا الَّتِي فِي الدُّنْيَا فَإِنَّهُ يَذْهَبُ بِالْبَهَاءِ وَيُورث الْفَقْرَ وَ يَنْقُصُ الْعُمُرَ وَأَمَّا الَّتِي فِي الْآخِرَة فَإِنَّهُ يُوجِبُ سَخَطَ الرَّبِّ وَ سُوءَ الْحِسَابِ وَالْخُلُودَ فِي النَّار﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ وَأَنفَقُوا مِما رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَ عَلَانِيَةً وَيَدْرَونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ﴾. (22)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ يَدْرَونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ يَعْنِي يَدْفَعُونَ﴾. (6)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِعَلِيٍّ يَا عَلِيُّ مَا مِنْ دَارٍ فِيهَا فَرْحَةٌ إِلَّا تَبِعَهَا مَرْحَةً وَ مَا مِنْ هَمَّ إِلَّا وَ لَهُ فَرَجُ إِلَّا هَمُ أَهْلِ النَّارِ إِذَا عَمِلْتَ سَيِّئَةَ فَاتَّبِعْهَا بَحَسَنَة تَمْحُهَا سَريعا﴾. (7)

3- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿يَدْفَعُونَ بالْعَمَلِ الصَّالِحِ الشَّرَّ مِنَ الْعَمَل﴾. (8)

ص: 266

ستم کند؟ نه به خدا قسم جز پس گرفتن وام و دین از چیزی دیگر نهراسیدند. خداوند، همین بازپس گیری را سوءالحساب (بازخواستسخت) نامیده است پس چون کسی ادای قرضی را که داده است طلب ،کند کاری سوء انجام داده است».

19-1- امام صادق علیه السلام- هشام بن سالم گوید: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿يَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ﴾؛ فرمود: بدی های آن ها محاسبه می گردد و خوبی های آنان به حساب نمی آید که همان بازخواست دقیق است.

20-1- امام صادق علیه السلام- ابواسحاق گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که درباره ی آیه: ﴿سُوءَ الحِسَابِ﴾؛ فرمود: خوبی های آنان پذیرفته نمی شود و به خاطر زشتی هایی که مرتکب شده اند، مؤاخذه خواهند شد».

21-1- امام صادق علیه السلام- هشام بن سالم گوید: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿يَخَافُونَ سُوءَ الحِسَابِ﴾؛ فرمود: «مقصود از آن بدحسابی و دقت بیش از حد در محاسبه است و فرمود: «بدی های آنان حساب می شود و خوبی های آنان به حساب نمی آید».

22-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای گروه مسلمانان خود را از زنا دور نگهدارید که شش نکبت در آن است: سه چیز در دنیا و سه چیز در آخرت؛ اما آن سه که در دنیا است این است که آبرو را می برد و تنگدستی می آورد و عمر را کوتاه می نماید و اما نکبت های آخرت: خشم خدا و سخت گیری در حساب و جاوید ماندن در آتش است.

و کسانی که برای جلب رضای پروردگارشان شکیبایی می کنند؛ و نماز را برپا می دارند؛ و از آن چه به آن ها روزی داده ایم، پنهان و آشکار انفاق می کنند؛ و با حسنات سیئات را برطرف می سازد؛ سرانجام [نیک] سرای آخرت از آن آن هاست. (22)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ يَدْرَؤُونَ بِالحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ؛ یعنی آن را دفع می کنند.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی ای هیچ خانه ای نیست که در آن شادمانی و شرور باشد و در پی ،آن غم و اندوه نیاید هیچ اندوهی نیست مگر آن که گشایشی در پی دارد، به جز اندوه دوزخیان که آن را پایانی نیست؛ بنابراین هروقت مرتکب کاری زشت شدی، درپی آن، کار خوبی انجام بده که به سرعت آن را محو کند.

3- ابن عبّاس رحمه الله علیه- با عمل صالح عمل بد را دفع می کنند.

ص: 267

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِذَا عَمِلْتَ سَيِّئَةً فَاعْمَلْ بِجَنْبِهَا حَسَنَةً تَمْحُهَا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَ أَزْوَاجِهِمْ وَ باتِهِمْ وَ المَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍ (23)

النُّزول

1- علىّ بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَ الملائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ قَالَ نَزَلَتْ فِي الأَئِمَّةِ وَ شِيعَتِهِمُ الَّذِينَ صَبَرُوا﴾. (2)

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- وقتی عمل بدی انجام دادی در کنارش عمل نیکی انجام بده تا عمل بد را نابود کند.

[همان] باغ های جاویدان بهشتی که همراه پدران و همسران و فرزندان صالحشان، وارد آن می شوند؛ و فرشتگان از هر دری بر آنان وارد می گردند (23)

سبب نزول

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَأَزْواجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَ المَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ﴾؛ این آیه درباره ی ائمه ی اطهار علیهم السلام و شیعیان صابر آن ها نازل شده است.

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ أَطْعَمَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَطْعَمَهُ اللَّهُ مِنْ ثَلَاثِ جَنَانِ مَلَكُوتِ السَّمَاءِ الْفِرْدَوْس وَ جَنَّة عَدْنٍ وَ طُوبَى وَهِيَ شَجَرَةٌ مِنْ جَنَّة عَدْنٍ غَرَسَهَا رَبِّي بَيَدِهِ﴾. (1)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ مَسَائِلِ الْيَهُودِيٌّ إِلَى أَنْ قَالَ قَالَ الْيَهُودِيُّ وَ أَيْنَ يَسْكُنُ نَبِيُّكُمْ مِنَ الْجَنَّةَ قَالَ فِي أَعْلَاهَا دَرَجَةً وَ أَشْرَفِهَا مَكَانَا فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ قَالَ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَبِخَطِّ هَارُونَ وَ إِمْلَاءِ مُوسَى علیه السلام﴾. (2)

4-1- امام صادق علیه السلام- هر که سه مؤمن را اطعام کند خدا از سه بهشت ملکوت آسمان او را اطعام می کند، فردوس و بهشت عدن و طوبی و آن درختی است از بهشت عدن که پروردگارم بدست خودش آن را کاشته است.

5-1- امام علی علیه السلام- از جمله سؤالات شخص یهودی از امام علی علیه السلام این بود که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله شما در کجای بهشت مسکن دارد؟ فرمود: «در عالی ترین و بهترین مکان بهشت که جنّت عدن است» گفت «راست ،گفتی به خدا آن به خط هارون و املای موسی نزد من است».

كَبِيراً يَعْنِي بِذَلِكَ وَلِيَّ اللَّهِ وَمَا هُوَ فِيهِ مِنَ الْكَرَامَةِ وَالنَّعِيمِ وَالْمُلْكِ الْعَظِيمِ الْكَبِيرِ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ مِنْ رُسُلِ اللَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ يَسْتَأْذِنُونَ [فِى الدُّخُول] عَلَيْهِ فَلَا يَدْخُلُونَ عَلَيْهِ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَلِذَلِكَ الْمُلْكُ الْعَظِيمُ الْكَبِيرُ﴾. (1)

عظیمی را می بینی. (انسان/20) مقصود در این آیه دوست خدا و آن کرامت و نعمت ها و سلطنت بزرگ و با شکوهی است که او دارد که به راستی فرشتگان فرستاده خدای عزّ ذکره برای ورود از او تحصیل اجازه می گیرند و بدون اذن او وارد نمی شوند و این است سلطنت بزرگ باشکوه».

*الصَّبْرُ عَلَى الْفَقْر

1- الصّادق علیه السلام- ﴿سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ عَلَى الْفَقْرِ فِي الدُّنْيَا﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِى وَكَادِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابَنَا وَرَعاً مُسْلِماً كَثِيرَ الصَّلَاةَ قَدِ ابْتُلِيَ بِحُبِّ اللَّهُو وَهُوَ يَسْمَعُ الْعِنَاءَ فَقَالَ أَيَمْنَعُهُ ذَلِكَ مِنَ الصَّلَاةِ لِوَقْتِهَا أَوْ مِنْ صَوْمِ أَوْ مِنْ عِيَادَة مَرِيض أَوْ حُضُورِ جِنَازَةٍ أَوْ زِيَارَةِ أَحْ قَالَ قُلْتُ لَا لَيْسَ يَمْنَعُهُ ذَلِكَ مِنْ شَيْءٍ مِنَ الْخَيْرِ وَ الْبَرِّ قَالَ فَقَالَ هَذَا مِنْ خَطُوَاتِ الشَّيْطَان مَغْفُورُ لَهُ ذَلِكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ إِنَّ طَائِفَةً مِنَ الْمَلَائِكَةِ عَابُوا وَلدَ آدَمَ فِي اللَّذَّاتِ وَالشَّهَوَاتِ أَعْنِي لَكُمُ الْحَلَالَ لَيْسَ الْحَرَامَ قَالَ فَأَنفَ اللَّهُ لِلْمُؤْمِنِينَ مِنْ وَلْدِ آدَمَ علیه السلام مِنْ تَغيير الْمَلَائِكَة لَهُمْ قَالَ فَأَلْقَى اللَّهُ فِي هِمَّة أولَئِكَ الْمَلَائِكَةِ اللَّذَّاتِ وَالشَّهَوَاتِ كَيْ لَا يَعِيبُوا الْمُؤْمِنِينَ قَالَ فَلَمَّا أَحَدُّوا ذَلِكَ مِنْ هِمَمِهِمْ عَجُوا إِلَى اللَّهِ مِنْ ذَلِكَ فَقَالُوا رَبَّنَا عَفْوَكَ عَفْوَكَ رُدَّنَا إِلَى مَا خُلِقْنَا لَهُ وَأَجْبَرْتَنَا عَلَيْهِ فَإِنَّا نَخَافُ أَنْ نَصِيرَ فِي أَمْر مَرِيجٍ قَالَ فَنَزَعَ اللَّهُ ذَلِكَ مِنْ هِمَمِهِمْ قَالَ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ وَصَارَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِي الْجَنَّةِ اسْتَأْذَنَ أُولَئِكَ الْمَلَائِكَةُ عَلَى أَهْلِ الْجَنَّةِ فَيُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ فَيُسَلِّمُونَ عَلَيْهِمْ وَ يَقُولُونَ لَهُمْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فِي الدُّنْيَا عَنَ اللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ الْحَلَالِ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿اصَّبْرُ ثَلَاثَةُ صَبْرُ عِنْدَ الْمُصِيبَة وَ صَبْرُ عَلَى علیه السلام طَّاعَةِ وَ صَبْرُ عَنِ الْمَعْصِيَةِ فَمَنْ صَبَرَ عَلَى الْمُصِيبَة حَتَّى يَرُدَّهَا بِحُسْنٍ عَزَائِهَا كَتَبَ اللَّهُ لَهُ ثَلَاثَمِائَة دَرَجَة مَا بَيْنَ الدَّرَجَةِ إِلَى الدَّرَجَةِ كَمَا بَيْنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ وَ مَنْ صَبَرَ عَلَى علیه السلام طَّاعَةِ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ سِتَمِائَة دَرَجَة مَا بَيْنَ الدَّرَجَةِ إِلَى الدَّرَجَةِ كَمَا بَيْنَ تُحُومِ الْأَرْضِ إِلَى الْعَرْشِ وَ مَنْ صَبَرَ عَنِ الْمَعْصِيَة كَتَبَ اللهُ لَهُ تِسْعَمِائَة دَرَجَة مَا بَيْنَ الدَّرَجَةِ إِلَى الدَّرَجَة كَمَا بَيْنَ تَخُومِ الْأَرْضِ إِلَى مُنْتَهَى الْعَرْشِ﴾. (3)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿اصَّبْرَ صَبْرَانِ صَبْرَ عِنْدَ الْمُصِيبَة حَسَنُ جَمِيلُ وَأَحْسَنُ مِنْ ذَلِكَ الصَّبْرُ عنْدَ مَا اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ عَلَيْكَ وَالذِّكْرُ ذِكْرَانِ ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمُصِيبَة وَأَفْضَلُ مِنْ ذَلِكَ ذِكْرُ اللهِ عِنْدَ مَا حَرَّمَ عَلَيْكَ فَيَكُونُ حَاجزاً ﴾. (4)

ص: 274

*صبر بر فقر دنیا

1- امام صادق علیه السلام- سَلَامٌ عَلَيْكُم بِمَا صَبَرْتُمْ؛ شکیبایی آنان بر فقر و تنگدستی در دنیا است.

2- امام صادق علیه السلام- ابی ولاد گوید خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: «فدایت گردم! یکی از شیعیان که پارسا و مؤمن و بسیار نمازخوان ،است دوستدار لهو و لعب گشته و به غنا گوش می سپارد. امام پرسید: «آیا این کار او وی را از اقامه ی نماز به هنگام و یا روزه داری و ملاقات بیمار و تشییع جنازه و دیدار با دوستان باز نمی دارد؟ گفت عرض کردم: خیر این موضوع مانع از این نمی شود که او در انجام امور خیرونیک کوتاهی کند حضرت فرمود این) از گام های شیطان است. ان شاءالله این کار او بخشوده است. سپس فرمود: دسته ای از فرشتگان فرزندان آدم را به خاطر مشغول گشتن آنان به انواع لذت ها و امیال و شهوات نکوهش کردهاند مقصودم لذت های حلال است نه حرام [فرمود]: «پروردگار متعال ایراد گرفتن فرشتگان از فرزندان با ایمان آدم را برنتابید، بنابراین در وجود آن فرشتگان، لذت ها و شهوت ها را قرار داد تا دیگر بندگان مؤمن را ملامت نکنند». [حضرت فرمود]: چون این امیال و لذت ها در دل و جان آن ها استوار شد به درگاه خداوند تضرع کرده و شکایت آوردند و گفتند: «پروردگارا! از ما در گذر از ما در گذر و ما را به همان فطرت و سرشتی که ما را بر آن آفریده بودی بازگردان همه ی ترس ما از آن است که در وادی حیرت و شبهه بیفتیم». پروردگار آن حالت را از دل و جان ایشان برداشت امام فرمود: وقتی روز قیامت فرامی رسد و بهشتیان وارد بهشت می شوند همین فرشته ها اجازه ی ورود بر بهشتیان را می خواهند و خداوند به آنان اجازه ورود به بهشت را می.دهند آنان بر بهشتیان وارد می شوند و بر آنان سلام می دهند و می گویند سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان در دنیا در مقابل لذت ها و شهوت های حلال».

3- امام علی علیه السلام- صبر بر سه نوع: است صبر به وقت مصیبت و صبر بر طاعت خداوند و صبر بر معصیت؛ بنابراین هرکس بر مصیبت صبر کند تا با نیک تحمّل کردنش آن را برطرف کند و از سر بگذراند خداوند سیصد درجه به او عطا فرماید که فاصله میان هر درجه تا درجه ی دیگر مسافت میان آسمان و زمین است اما آن کس که بر طاعت الهی صبر کند، خداوند به او ششصد درجه اجر می دهد که فاصله ی میان درجات آن مثل مسافت آن از زمین تا عرش خداوند است. اما هرکس که بر گناه و معصیت شکیبایی ورزد خداوند به اندازه ی نهصد درجه به او اجر دهد که فاصله ی میان درجات آن چونان فاصله ی میان زمین تا منتهای عرش خواهد بود.

4- امام علی علیه السلام- صبر بر دو نوع است صبر به وقت مصیبت که نیکو و زیباست؛ اما بهتر از آن، صبر بر آن چیزی است که خداوند متعال بر تو حرام کرده است ذکر نیز بر دو نوع است: یکی ذکر و یاد خداست به هنگام مصیبت و برتر از آن ذکر دوّم است که یاد خداست به هنگام رویارویی با آن چه بر تو حرام شده است چنان که این ذکر دیواری در برابر گناه می شود.

ص: 275

5- الصّادق علیه السلام- ﴿مَن ابْتُلِيَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ بِبَلَاءِ فَصَبَرَ عَلَيْهِ كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْر أَلْفِ شَهيد﴾. (1)

5- امام صادق علیه السلام- هر مؤمنی که به گرفتاری و بلایی دچار شود و بر آن صبر نماید، اجر و مزد او برابر با هزار شهید خواهد بود.

قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ الله مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُوْلَئِكَ هُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ﴾ (25)

1- ألكاظم علیه السلام- ﴿دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدِ عَلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلَمَّا سَلَّمَ قَالَ أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ نَعَمَ أَكْبَرُ الْكَبَائِرِ الْإِشْرَاكَ بِاللَّهِ ... وَ نَقْصُ الْعَهْدِ وَقَطِيعَةُ الرَّحِيمِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ: أُولئِكَ هُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُم سُوءُ الدَّار﴾. (1)

2- السجّاد علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام، عَنْ أَبِيهِ اللهِ، قَالَ: قَالَ لِي عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام يَا بُنَيَّ انْظُرْ خَمْسَةَ فَلَا تُصَاحِبْهُمْ وَلَاتُحَادِثُهُمْ وَلَا تُرَافِقُهُمْ فِي طَرِيقِ فَقُلْتُ يَا أَبَتِ مَنْ هُمْ عَرَفْنِيهِمْ قَالَ: إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْقَاطِع لِرَحِمِهِ فَإِنِّى وَجَدْتُهُ مَلْعُونَا فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي ثَلَاثَةِ مَوَاضِعَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: فَهَلْ عَسَيْتُم إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطَّعُوا أَرْحَامَكُمْ أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمَى أَبْصَارَهُمْ. وَقَالَ عَزَّوَجَلَّ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ اللَّعْنَةُ وَ هُم سُوءُ الدَّارِ وَقَالَ: فِي الْبَقَرَةِ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الخاسِرُونَ﴾. (2)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ سَيَأْتِي مِنْ بَعْدِى أَقْوَامُ ... يُظْهرُونَ الْحِرْصِ الْفَاحِشَ وَالْحَسَدَ الظَّاهِرَ وَيَقْطَعُونَ الْأَرْحَامَ وَ يَزْهَدُونَ فِي الْخَيْرِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ﴾. (3)

4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ ذَكَرَ أَعْدَاءَهُمْ فَقَالَ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ يَعْنِي أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَهُوَ الَّذِى أَخَذَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فِي الدَّرَّ وَ أَخَذَ عَلَيْهِمْ رَسُولُ اللهُ صلی الله علیه و آله بِغَدِير خُم﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿أَللهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ مَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ وَ فَرِحُوا بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَما الحَيَاةُ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا مَتَاعٌ﴾. (26)

ص: 278

آن ها که عهد الهی را پس از محکم کردن می شکنند و پیوندهایی را که خدا دستور به برقراری آن داده قطع می کنند و در روی زمین فساد می نمایند، برای آن هاست لعنت [و دوری از رحمت الهی] و مجازات سرای آخرت. (25)

1- امام امام کاظم علیه السلام- عمروبن عبید خدمت امام صادق علیه السلام رسید و چون سلام کرد گفت: «من می خواهم گناهان کبیره را از روی قرآن خداوند عزوجل بشناسم امام علیه السلام فرمود: «آری، ای عمرو بزرگ ترین گناهان کبیره شرک به خدا است ... و عهدشکنی و قطع رحم، زیرا خداوند عزوجل می فرماید: ﴿أُولئِكَ هُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ﴾.

2- امام سجّاد علیه السلام- امام صادق علیه السلام از امام باقر علیه السلام نقل می کند که فرمود: پدرم امام سجّاد علیه السلام به من فرمود: «پسرم با پنج کس یار مشو و با ایشان صحبت نکن و رفیق سفر نشو». گفتم: «پدر جان آنان چه کسانی هستند؟ آنان را به من بشناسان» فرمود: بپرهیز از هم صحبتی با قاطع رحم خود که او را در سه جای قرآن ملعون یافتم خداوند عزوجل می فرماید اگر [ از این دستورها] روی گردان شوید جز این انتظار می رود که در زمین فساد و قطع پیوند خویشاوندی کنید؟! آن ها کسانی هستند که خداوند از رحمت خویش دورشان ساخته، گوش هایشان را کر و چشم هایشان را کور کرده است (محمد /23-22) و می فرماید: ﴿وَ الَّذینَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِنْ بَعْدِ ميثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ اللَّعْنَةُ وَهُمْ سُوءُ الدَّار﴾ و در سوره ی بقره می فرماید فاسقان کسانی هستند که پیمان خدا را پس از محکم ساختن آن، می شکنند و پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند قطع نموده و در روی زمین فساد می کنند این ها زیانکارانند. (بقره/27).

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود گروهی پس از من می آیند ... آنان حرص فراوان و حسد آشکار نشان می دهند قطع رحم می کنند و به کارهای خوب بی میلند و خداوند درباره ی آنان می فرماید: ﴿الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ الله مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ اللَّعْنَةُ وَ هُم سُوءُ الدَّارِ﴾.

4- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ الله مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ؛ منظور از عَهْدَ الله امیرالمؤمنین علیه السلام است. و او کسی است که خدا در عالم ذر و رسول خدا در غدیرخم از مردم [برای یاری او] پیمان گرفته است.

خدا روزی را برای هر کس بخواهد گسترده می سازد یا تنگ می گیرد ولی آن ها [کافران] به زندگی دنیا شاد [و خوشحال] شدند؛ در حالی که زندگی دنیا در برابر آخرت، جز متاع ناچیزی نیست. (26)

ص: 279

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ مَا يَنْفَعُ مَنْ يَتَنَعَمْ فِي الدُّنْيَا إِذَا أُخْلِدَ فِي النَّارِ يَعْلَمُونَ ظَاهِراً مِنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ عَافِلُونَ يَبْنُونَ الدُّورَ وَ يُشَيِّدُونَ الْقُصُورَ وَ يُزَخْرِفُونَ الْمَسَاجِدَ لَيْسَتْ هِمَّتُهُمْ إِلَّا الدُّنْيَا عَاكِفُونَ عَلَيْهَا مُعْتَمِدُونَ فِيهَا آلِهَتُهُمْ بُطُونُهُمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَتَتَّخِذُونَ مَصانِعَ لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ وَ إِذا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّارِينَ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ و قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: أَفَرَأَيْتَ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللهُ عَلى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ إِلَى قَوْلِهِ أَ فَلَا تَذَكَّرُونَ وَ مَا هُوَ إِنَّا مُنَافِقُ جَعَلَ دِينَهُ هَوَاهُ وَ إِلَهَهُ بَطْنَهُ كُلَّمَا اشْتَهَى مِنَ الْحَلَالِ وَالْحَرَامِ لَمْ يَمْتَنِعْ مِنْهُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَ فَرِحُوا بِالْحَيَاةِ الدُّنْيا وَ مَا الْحَيَاةُ الدُّنْيا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا مَتَاعُ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ مَحَارِيبُهُمْ نِسَاؤُهُمْ وَ شَرَفُهُمُ الدَّرَاهِمُ وَالدَّنَانِيرُ وَ هِمَّتُهُمْ بُطُونُهُمْ أُولَئِكَ هُمْ شَرُّ الْأَشْرَارِ الْفِتْنَةُ مَعَهُمْ وَإِلَيْهِمْ يَعُود﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بذكر الله أَلا بذكر الله تَطْمَئِنُ الْقُلُوبُ﴾ (27)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَرَضَ الْإِيمَانَ عَلَى جَوَارِحِ ابْنِ آدَمَ وَ قَسَّمَهُ عَلَيْهَا وَ فَرَّقَهُ فِيهَا فَلَيْسَ مِنْ جَوَارِحِهِ جَارِحَةُ إِلَّا وَقَدْ وَكَّلَتْ مِنَ الْإِيمَان بغَيْر مَا وَكَّلَتْ بهِ أُخْتُهَا . فَأَمَّا مَا فَرَضَ عَلَى الْقَلْبِ مِنَ الْإِيمَانِ فَالْإِقْرَارُ وَالْمَعْرِفَةُ وَالْعَقْدُ وَالرِّضَا وَالتَسْلِيمُ بأَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ إِلَهَا وَاحِداً لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ لَا وَ الْإِقْرَارُ بمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مِنْ نَبِيٍّ أَوْ كِتَابِ فَذَلِكَ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَى الْقَلْبِ مِنَ الْإِقْرَار وَ الْمَعْرِفَةَ وَهُوَ عَمَلُهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنُّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً وَ قَالَ: أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبِ﴾. (2)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن أنس بن مَالِكِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللهِ ألا بِذِكْرِ الله تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ أَتَدْري مَنْ هُمْ يَا ابْنَ أَمْ سُلَيْمٍ قُلْتُ مَنْ هُمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ لا قَالَ نَحْنُ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ شِيعَتُنَا﴾. (3)

ص: 280

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود اگر قرار باشد که فردی در روز قیامت برای همیشه در دوزخ به سر برد در ناز و نعمت بودن و برخورداری او در دنیا چه فایده ای به حال او دارد؟ آن ها فقط ظاهری از زندگی دنیا را می دانند و از آخرت و پایان کار غافلند (روم/7) در این دنیا خانه ها ساخته و قصرها برافراشته و مساجد را ،آراسته اند اما با این وصف مقصودی جز دنیا نداشته اند؛ با تمام وجود به دنیا روی آورده و به آن تکیه کرده اند و شکم خدایشان است در همین زمینه خداوند فرموده است و قصرها و قلعه های زیبا و محکم بنا می کنید شاید در دنیا جاودانه بمانید و هنگامی که کسی را مجازات می کنید همچون جباران کیفر می دهید پس تقوای الهی پیشه کنید و مرا اطاعت نمایید (شعراء / 129-131) و نیز پروردگار متعال فرموده است آیا دیدی کسی را که معبود خود را هوای نفس خویش قرار داده و خداوند او را با آگاهی بر این که شایسته هدایت نیست گمراه ساخته و بر گوش و قلبش مُهر زده و بر چشمش پردهای افکنده است؟ با این حال چه کسی می تواند غیر از خدا او را هدایت کند؟ آیا متذکر نمی شوید؟! (جائیه (33) و این کسی نیست جز منافق اوست که هوی و هوس خود را دیانت خویش قرارداده و ،شکم خدای اوست هر چه بخواهد چه حرام و چه حلال مانعی در رسیدن و استفاده از آن نخواهد دید. خداوند فرموده است ﴿فَرِحُوا بِالحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا الحَيَاةُ الدُّنْيَا فِي الآخِرَةِ إِلا مَتَاعُ﴾ ای پسر مسعود محرابشان زنانشان می باشد، شرفشان درهم و دینارشان، همتشان شکم هایشان اینان بدترین بدانند که فتنه با ایشان و به سوی ایشان بازمی گردد.

همان کسانی که ایمان آورده اند و دل هایشان به یاد خدا مطمئن [و آرام] است؛ آگاه باشید تنها با یاد خدا دل ها آرام می گیرد (27)

1- امام صادق علیه السلام- خداوند متعال ایمان را بر جوارح فرزندان آدم واجب گردانید و آن را بر اعضاء تقسیم فرمود و برای هر یک سهمی معین کرد هر یک از وظایف آدمیان را به یکی از جوارح اختصاص داده و هر عضوی تکلیف مخصوصی دارد که عضو دیگرش به آن مکلّف نیست ... اما آن چه از ایمان بر دل واجب گشته اقرار و شناسایی و تصمیم و رضایت و تسلیم است به این که شایسته پرستشی جز خدای یگانه بی شریک نیست او معبودیست یکتا که همسر و فرزند نگرفته و این که محمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده ی اوست و اقرار نمودن به آن چه از جانب خدا آمده از پیغمبر یا کتاب. این است آن چه خدا از اقرار و معرفت بر دل واجب ساخته و این عمل دل است و همین است کلام خدای عزوجل: به جز آن ها که تحت فشار واقع شده اند در حالی که قلبشان آرام و با ایمان است آری، آن ها که سینه خود را برای پذیرش کفر گشوده اند. (نحل/106) و فرمود: ﴿أَلا بِذِكْرِ الله تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب﴾.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- انس بن مالک گوید: رسول اکرم فرمود: ﴿الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ الله أَلاَ بذِكْرِ الله تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾ سپس به من فرمود: ای فرزند ام سلیم! می دانی این ها چه کسانی هستند؟ پرسیدم ای رسول خدا چه کسانی هستند؟ فرمود: «مقصود ما اهل بیت و شیعیان ما هستند».

ص: 281

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ الله أَلا بِذِكْرِ الله تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِيٌّ بن أبيطَالِب تَدْرِي فِيمَنْ نَزَلَتْ قَالَ اللهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ: فِيمَنْ صَدَّقَ بِی وَ آمَنَ بِی وَ أَحَبَّکَ وَ عِتْرَتَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ سَلَّمَ لَکَ اَلْأَمْرَ وَ اَلْأَئِمَّهِ مِنْ بَعْدِکَ﴾. (1)

4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿الَّذِينَ آمَنُوا الشَّيعَةُ وَ ذِكْرُ اللَّهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَئِمَّةُ ثُمَّ قَالَ: أَلا بِذِكْرِ الله تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾. (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿بمُحَمَّدِ لا تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ وَ هُوَ ذِكْرُ اللَّهِ وَ حِجَابُهُ﴾. (3)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَلِيَّ بن أبي طالب علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ أَلَا بِذِكْرِ الله تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ذَاكِرُ اللَّهِ أَحَبَ اللَّهَ تَعَالَى وَرَسُولَهُ وَ أَحَبَّ أَهْلَ بَيْتِي صَادِقاً غَيْرَ كَاذِب وَ أَحَبَّ الْمُؤْمِنِينَ شَاهِداً وَ غَائِباً﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ الله أَلَا بِذِكْرِ الله تَطْمَئِنُ الْقُلُوبُ﴾. (28)

قوله تعالى: ﴿أَلَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَى هُمْ وَ حُسْنُ مَآبِ﴾. (29)

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام صادق علیه السلام در مورد: آیه ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ الله أَلَا بِذِكْرِ الله تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾ فرمود: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از علی بن ابیطالب علیه السلام پرسید: «می دانی این آیه درباره ی چه کسی نازل شده است؟ عرض کرد خدا و پیغمبرش داناترند فرمود: «درباره ی کسی که مرا تصدیق کند و به من ایمان بیاورد و تو و عترتت را بعد از تو دوست بدارد و تسلیم تو و ائمه بعد از تو باشد».

4- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- مقصود از الَّذِينَ آمَنُوا؛ شیعیان هستند و مقصود از، ذكر الله؛ امیرمؤمنان او امامان هستند. ﴿أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾.

5- امام صادق علیه السلام- به یاد محمد دل آرام می گیرد و این همان ذکر خداوند و حجاب اوست.

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام علی علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه ﴿أَلَا بِذِكْرِ الله تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾ نازل شد [فرمود] یادکننده ی خدا خدای تعالی و رسولش را دوست می دارد و صادقانه، نه از روی دروغ اهل بیتم را دوست می دارد و حاضر و غایب مؤمنین را دوست می دارد.

آن ها کسانی هستند که ایمان آورده اند و دل هایشان به یاد خدا مطمئن و آرام است؛ آگاه باشید تنها با یاد خدا دل ها آرامش می یابد (28)

کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند برای آن ها پاکیزه ترین [زندگی] و سرانجام نیک است. (29)

3-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنْ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّهُ قَالَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام بَشِّرْ شِيعَتَكَ وَ مُحِبِّيكَ بَخِصَالٍ عَشْر أَوَّلُهَا طِيبُ مَوْلِدِهِمْ وَ ثَانِيهَا حُسْنُ إِيمَانِهِمْ وَ ثَالِتُهَا حُبُّ اللَّهِ لَهُمْ وَالرَّابِعَةُ الْفُسْحَةُ فِي قُبُورِهِمْ وَ الْخَامِسَةُ نُورُهُمْ يَسْعَى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَالسَّادِسَةُ نَزْعُ الْفَقْرِ مِنْ بَيْنِ أَعْيُنِهِمْ وَ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ السَّابِعَةُ الْمَقْتُ مِنَ اللَّهِ لِأَعْدَائِهِمْ وَ النَّامِنَةُ الْأَمْنُ مِنَ الْبَرَصِ وَ الْجُدَامَ وَ التَّاسِعَةُ انْحِطَاطُ الذُّنُوب وَالسَّيِّئَاتِ عَنْهُمْ وَ الْعَاشِرَةُ هُمْ مَعِي فِى الْجَنَّةِ وَأَنَا مَعَهُمْ [ف] طُوبىٰ هُمْ وَ حُسْنُ مَآبِ﴾. (1)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ أَطْعَمَ ثَلَاثَةَ نَفَر مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَطْعَمَهُ اللهُ مِنْ ثَلَاثِ جَنَانِ مَلَكُوتِ السَّمَاءِ الْفِرْدَوْس وَ جَنَّة عَدْنٍ وَ طُوبَى وَهِيَ شَجَرَةٌ مِنْ جَنَّة عَدْنٍ غَرَسَهَا رَبِّي بَيَدِهِ﴾. (2)

5-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن عامر بن واثلة قال: كنت في البيت يوم الشورى فسمعت عليا و هو يقول ... قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ: يَا عَلِيُّ إِنَّ اللَّهَ حَصَكَ بِأَمْرِ وَ أَعْطَاكَهُ لَيْسَ مِنَ الْأَعْمَالَ شَيْءٍ أَحَبَ إِلَيْهِ وَ لَا أَفْضَلَ مِنْهُ عِنْدَهُ، الزَّهْدُ فِي الدُّنْيَا، فَلَيْسَ تَنَالُ مِنْهَا شَيْئاً وَ لَا تَنَالُ مِنْكَ وَ هِيَ زِينَةُ الْأَبْرَارِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَة، فَطُوبَى لِمَنْ أَحَبَّكَ وَ صَدَّقَ عَلَيْكَ، وَ وَيْلٌ لِمَنْ أَبْغَضَكَ وَ كَذَّبَ عَلَيْكَ، غَيْری؟!. قَالُوا: اللَّهُمَّ لَا ... قَالَ: نَشَدْتُكُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِيكُمْ أَحَدُ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ لِله كَمَا قَالَ لِى إِنَّ طُوبَى شَجَرَةُ فِى الْجَنَّة أَصْلُهَا فِي دَارٍ عَلَى لَيْسَ مِنْ مُؤْمِن إِنَّا وَ فِي مَنْزِلِهِ غُصْنُ مِنْ أَغْصَانِهَا غَيْرَى قَالُوا اللَّهُمَّ لَا﴾. (3)

6-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَطُوبَى لِمُحِبِّي أَهْلِ بَيْتِي﴾. (4)

7-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿طُوبَى لِمَنْ رَآنِي وَآمَنَ بي وَ طُوبَى ثُمَّ طُوبَى يَقُولُهَا سَبْعَ مَرَاتٍ لِمَنْ لَمْ يَرَنِي وَ آمَنَ بِی﴾. (5)

8-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبي جَعْفَر قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ طُوبَى لِمَنْ أَدْرَكَ قَائِمَ أَهْلِ بَيْتِي وَ هُوَ يَأْتَمُ بِهِ فِي غَيْبَتِهِ قَبْلَ قِيَامِهِ وَ يَتَوَلَّى أَوْلِيَاءَهُ وَ يُعَادِي أَعْدَاءَهُ ذَاكَ مِنْ رُفَقَائِي وَ ذَوِي مَوَدَّتِي وَأَكْرَمَ أُمَّتِي عَلَيَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾. (6)

9-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الكَانَ رَسُولُ اللَّهِ يُكْثِرُ تَقْبِيلَ فَاطِمَةَ عَلَيْهَا وَ عَلَى أَبِيهَا وَ بَعْلِهَا وَأَوْلَادِهَا أَلْفُ أَلْفِ التَّحِيَّةِ وَالسَّلَامِ فَأَنْكَرَتْ ذَلِكَ عَائِشَةُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 284

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل می کند رسول خدا به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: شیعیان و دوستدارانت را به ده ویژگی بشارت بده اوّل پاکی ولادتشان دوم نیکوبودن ایمانشان سوّم خداوند آن ها را دوست دارد چهارم: باز و فراخ شدن قبرشان. پنجم: نورشان پیشاپیش آنان در حرکت است تحریم ششم برداشته شدن فقر از جلوی چشمانشان و بی نیازی قلب هایشان هفتم خداوند بر دشمنانشان غضب می کند. هشتم از بیماری پیسی و جذام در امان هستند نهم گناهان و بدی هایشان می ریزد و دهم آن ها در بهشت با من هستند و من با آن ها هستم؛ پس برای آن ها پاکیزه ترین [زندگی] و سرانجام نیک است.

4-1- امام صادق علیه السلام- هرکس سه نفر مؤمن را اطعام کند خداوند متعال او را از سه بهشت ملکوت آسمان بهره مند می سازد فردوس بهشت برین طوبی طوبی درختی است در بهشت برین و خداوند با دست خویش آن را کاشته است.

5-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- عامر بن واثله گوید: ای علی به راستی که خداوند تو را به چیزی مخصوص فرموده و آن را به تو عطا کرده است که هیچ کاری از کارها در نزد خداوند از آن بهتر و محبوب تر نیست و آن زهد در دنیا است که نه تو از دنیا چیزی به دست خواهی آورد و نه دنیا از تو به چیزی دست خواهد یافت و همین زهد است که به روز قیامت در نزد خداوند عزوجل زینت نیکوکاران است. خوشا به حال آن که تو را دوست بدارد و تو را تصدیق کند و وای بر کسی که تو را دشمن بدارد و مقام تو را تکذیب کند به جز من کسی هست؟ گفتند: «به خدا که نه».

6-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- خوشا به حال دوستان خاندان من!

7-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- خوشا به حال آن کس که مرا دید و به من ایمان آورد و خوشا به حال آن کس و خوشا به حال آن کس تا هفت بار فرمود: «خوشا به حال آن کس که مرا ندید و به من گرایش پیدا کرد».

8-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام باقر علیه السلام روایت است پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود خوش به حال کسی که قائم اهل بیت مرا ببیند و در غیبت و پیش از قیامش از وی پیروی کند و دوستان او را دوست و دشمنانش را دشمن ،بدارد اینان دوستان و رفقای من هستند و روز قیامت نزد من بسیار گرامی می باشند.

9-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا فاطمه علیها السلام را زیاد می بوسید عایشه بر این عمل عیب و ایراد گرفت؛ پس رسول خدا فرمود: ای عایشه وقتی مرا در شب [معراج]

ص: 285

يَا عَائِشَةُ إِنِّى لَمَّا أَسْرى بى إِلَى السَّمَاءِ دَخَلْتُ الْجَنَّةَ فَأَدْنَانِي جَبْرَئِيلُ مِنْ شَجَرَةٍ طُوبَى وَ نَاوَلَنِي مِنْ ثِمَارِهَا فَأَكَلْتُهُ فَحَوَّلَ اللَّهُ ذَلِكَ مَاءً فِى ظَهْرِى فَلَمَّا هَبَطتُ إلَى الْأَرْضِ وَاقَعْتُ خَدِيجَةَ فَحَمَلَتْ بِفَاطِمَةَ فَمَا قَبَّلْتُهَا قَط إِلَّا وَجَدْتُ رَائِحَةَ شَجَرَة طُوبَى فهى حوراء انسية﴾. (1)

10-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَر مُحَمَّدِ بْن عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ اللَّهِ قَالَ: بَيْنَمَا رَسُولُ اللَّهِ جَالِسٌ ذَاتَ يَوْمٍ إِذْ دَخَلَتْ أُمُّ أَيْمَنَ فِي مِلْحَفَتِهَا شَيْءٌ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَا أَمَّ الله أَيْمَنَ أَيُّ شَيْءٍ فِي مِلْحَفَتِكَ فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَلَانَةُ بِنْتُ فُلَانَةَ أَمْلَكُوهَا فَنَشَرُوا عَلَيْهَا فَأَخَذْتُ مِنْ نُثَارِهَا شَيْئاً ثُمَّ إِنَّ أمَّ أَيْمَنَ بَكَتْ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا يُبْكِيكِ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ زَوَّجْتَهَا فَلَمْ تَنْقُرْ عَلَيْهَا شَيْئاً فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَا تَبْكِينَ فَوَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِ بَشِيراً وَ نَذِيراً لَقَدْ شَهِدَ إِمْلَاكَ فَاطِمَةَ جَبْرَئِيلُ وَمِيكَائِيلُ وَإِسْرَافِيلُ فِي أَلُوفِ مِنَ مَلَائِكَة وَ لَقَدْ أَمَرَ اللَّهُ طُوبَى فَنَشَرَتْ عَلَيْهِمْ مِنْ حَلَلِهَا وَسُنْدُسِهَا وَإِسْتَبْرَقِهَا وَ دُرِّهَا وَ زَمُرُّدِهَا وَ يَاقُوتِهَا وَعِطْرِهَا فَأَخَذُوا مِنْهُ حَتَّى مَا دَرَوْا مَا يَصْنَعُونَ بِهِ وَ لَقَدْ نَحَلَ اللَّهُ طُوبَى فِي مَهْرِ فَاطِمَةَ فَهِيَ فِي دَارٍ عَلِيٌّ بن أبي طالب﴾. (2)

11-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ بِلال بن حَمَامَةَ قَالَ: طَلَعَ عَلَيْنَا النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم ذَاتَ يَوْمٍ وَ وَجْهُهُ مَشْرِقُ كَدَارَةِ الله الْقَمَرِ فَقَامَ إِلَيْهِ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفِ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، مَا هَذَا النُّورَةِ فَقَالَ: بِشَارَةُ أَتَتْنِي مِنَ عِنْدِ رَبِّي فِي أَخِي وَ ابْنِ عَمِّى وَ ابْنَتِي وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ زَوَّجَ عَلِيّا علیه السلام بِفَاطِمَةَ وَ أَمَرَ رِضْوَانَ خَازِنَ الْجَنَّة فَهَزَّ شَجَرَةَ طُوبَى فَحَمَلَتْ رقاعاً- يَعْنِي صِكَاكاً- بِعَدَدِ مُحِبِّى أَهْلِ بَيْتِي وَأَنْشَأَ مِنْ تَحْتِهَا مَلَائِكَةٌ مِنْ نُورٍ وَ دَفَعَ إِلَى كُلِّ مَلَكِ صَكَا فَإِذَا اسْتَوَتِ الْقِيَامَةُ بِأَهْلِهَا نَادَتِ الْمَلَائِكَةُ فِي الْخَلَائِقِ يَا مُحِبِّي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام ، هَلُمُوا خُذُوا وَدَائِعَكُمْ فَلَا تَلْقَى مُحِبّاً لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّا دَفَعَتِ الْمَلَائِكَةُ إِلَيْهِ صَكَا فِيهِ فَكَاكَهُ مِنَ النَّارِ ، فَبَأَخِي وَ ابْن عَمِّى وَ ابْنَتِي فَكَاكَ رِجَال وَنِسَاءِ مِنْ أُمَّتِي مِنَ النَّار﴾. (3)

12-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام قَالَ لَمَّا نَزَلَتْ عَلَى رَسُول الله صلی الله علیه و آله طُوبى لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبِ قَامَ مِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ الْكِنْدِيُّ إِلَى رَسُول اللَّهِ [النَّبِي] فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا طُوبَى قَالَ يَا مِقْدَادُ شَجَرَةٌ فِى الْجَنَّةَ لَوْ يَسِيرُ الرَّاكِبُ الْجَوَادُ

ص: 286

به آسمان بردند وارد بهشت شدم و جبرئیل مرا نزد درخت طوبی برد و از میوه هایش به من داد و من خوردم خداوند آن میوه ها را به آبی در پشت من تبدیل کرد و وقتی به زمین فرود آمدم با خدیجه همبستر شدم؛ پس به فاطمه حامله شد؛ من هیچ وقت او را نبوسیدم مگر آن که بوی درخت طوبی را استشمام کردم؛ پس او حوریهی انسان نماست.

10-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام باقر علیه السلام از پدرانش روایت است روزی رسول خدا نشسته بود که ام ایمن نزد ایشان آمد و در لباس زبرین او چیزی بود رسول خدا از او پرسید: «ای ام ایمن در بالاپوشت چه داری»؟ عرض کرد: ای رسول خدا فلانی دختر فلان زن را به عقد کسی درآوردند و بر سرش چیزی نثار کردند و من از آن مقداری برداشتم بعد ام ایمن گریه کرد و رسول خدا به او فرمود: چرا گریه می کنی؟ عرض کرد فاطمه را به خانه ی بخت فرستادی و بر سر او چیزی نثار نکردی رسول خدا به او فرمود: گریه مکن به آن خداوندی که مرا به حق بشارت دهنده و بیم دهنده مبعوث گردانیده است، در عقد فاطمه جبرئیل و می کائیل و اسرافیل همراه با هزاران فرشته حضور یافتند و خداوند به درخت طوبی فرمان داد تا بر سر آنان از زیورآلات بهشت ابریشم و سندس و استبرق و مروارید و زمرد و ياقوت و عطر بهشتی نثار کردند و خداوند درخت طوبی را کابین و مهریه ی فاطمه قرارداد و این درخت در بهشت در خانه ی علی بن ابیطالب علیه السلام قرار داد».

11-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- بلال بن حمامه گوید: روزی حضرت محمد به سوی ما می آمد در حالی که چهره اش چونان ماه شب چهارده نورانی و درخشان بود در این میان عبدالرحمن بن عوف برخاسته، از ایشان پرسید: ای رسول خدا این نور چه معنایی دارد؟ فرمود: از سوی خداوند برای من و برادر و پسر عمویم و دخترم بشارتی رسیده است و آن این است که خداوند متعال فاطمه را به همسری علی علیه السلام درآورد و به رضوان نگهبان بهشت دستورداد و او درخت طوبی را تکان داد. بار آن درخت امان نامه هایی به تعداد دوستداران اهل بیت است. در زیر آن ،درخت فرشتگانی از جنس نور آفریده و به هر فرشته ای امان نامه ای داد آن روز که قیامت برپا شود فرشتگان در میان مردم بانگ برآورند که ای دوستداران علی بن ابیطالب بشتابید و بیایید و امانت های خود را تحویل بگیرید. پس هر یک از دوستداران ما اهل بیت را که ببینی فرشتگان به وی امان نام های دهند که در آن رهایی او از آتش دوزخ تضمین شده است بنابراین خداوند به احترام برادرم و پسر عمویم و دخترم، مردان و زنان فراوانی را از آتش دوزخ می رهاند.

12-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: هنگامی که این آیه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد: طوبی هم وَ حُسْنُ مَآبِ؛ مقداد بن اسود کندی به سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برخاست و گفت: «ای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، طوبی چیست»؟ فرمود ای) ،مقداد درختی است در بهشت که اگر سوارهای بر اسب تیزرو در سایه

ص: 287

لَسَارَ فِي ظِلِّهَا مِائَةَ عَامٍ قَبْلَ أَنْ يَقْطَعَهَا وَرَقُهَا وَقُشُورُهَا بُرُودُ خُضْرُ وَ زَهْرُهَا رِيَاضٌ وَ أَفْنَانُهَا سُنْدُسُ وَإِسْتَبْرَقٌ وَ ثَمَرُهَا حُلَلُ خُضْرُ وَطَعْمُهَا زَنْجَبِيلُ وَعَسَلُ وَ بَطَحَاؤُهَا يَاقُوتُ أَحْمَرُ وَ زَمُرُّدُ أَخْضَرُ وَ تُرَابُهَا مِسْك وَ عَنْبَرُ وَ حَشِيشُهَا مَنِيعُ وَالنُّجُوجُ يَتَأَجَعُ مِنْ غَيْرِ وَقُودٍ يَتَفَجَّرُ مِنْ أَصْلِهَا السَّلْسَبِيلُ وَ الرَّحِيقُ وَالْمَعِينُ وَ ظِلُّهَا مَجْلِس مِنْ مَجَالِس شِيعَة أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ على بن أبي طالب علیه السلام يَأْلَفُونَهُ وَ يَتَحَدَّثُونَ بِجَمْعِهِمْ وَ بَيْنَا هُمْ فِي ظِلُّهَا يَتَحَدَّثُونَ إِذْ جَاءَتْهُمُ الْمَلَائِكَةُ يَقُودُونَ نُجَبَاءَ جُبلَتْ مِنَ الْيَاقُوتِ ثُمَّ نُفِخَ الرُّوحُ فِيهَا مَرْمُومَةً بِسَلَاسِلَ مِنْ ذَهَب كَأَنَّ وُجُوهَهَا الْمَصَابِيحُ نَضَارَةً وَحُسْناً وَبَرُهَا خَرُّ أَحْمَرُ وَ مِرْعِزَّى أَبْيَضُ مُخْتَلِطَانِ لَمْ يَنْظُرِ النَّاظِرُونَ إِلَى مِثْلِهِ حُسْناً وَ بَهَاءَ وَذُلُلُ مِنْ غَيْرِ مُهْلَة نُجَبَاءُ مِنْ غَيْرِ رِيَاضَة عَلَيْهَا رِجَالُ أَلْوَاحُهَا مِنَ الدُّرِّ وَالْيَاقُوتِ الْمُفَضَّضَة باللولو و الْمَرْجَانِ صَفَائِحَهَا مِنَ الذَّهَبَ الْأَحْمَر مُلَبَّسَةَ بِالْعَبْقَرِى وَالْأَرْجُوَانِ فَأَنَاخَوا تِلْكَ النَّجَائِبَ إِلَيْهِمْ ثُمَّ قَالُوا لَهُمْ رَبُّكُمْ يُقْرِ نُكُمُ السَّلَامَ وَيَرَاكُمْ وَيَنْظُرُ إِلَيْكُمْ وَيُحِبُّكُمْ وَ تُحِبُّونَهُ وَيَزِيدُكُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ سَعَتِهِ فَإِنَّهُ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَفَضْلٍ عَظِيمٍ﴾. (1)

13-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فِى خَبَرِ الْمِعْرَاَج قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَرَجْتُ مِنَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ فَانْقَادَ لى ... حَتَّى دَخَلْتُ الْجَنَّةَ... وَإِذَا شَجَرَةُ لَوْ أُرْسِلَ طَائِرُ فِي أَصْلِهَا مَا دَارَهَا سَبْعَمِائَة سَنَةٍ وَلَيْسَ فِي الْجَنَّةِ مَنْزِلُ إِلَّا وَفِيهَا قُتْرُ [غُصْنُ] مِنْهَا فَقُلْتُ مَا هَذِهِ يَا جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَقَالَ هَذِهِ شَجَرَةٌ طُوبَى قال الله: طوبى هُم وَحُسْنُ مَآبٍ﴾. (2)

14-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ عِيسَى يَا رَبِّ وَ مَا طُوبَى قَالَ شَجَرَةٌ فِي الْجَنَّةِ أَنَا غَرَسْتُهَا تُظِلُّ الْجَنَانَ أَصْلُهَا مِنْ رِضْوَان مَاؤُهَا مِنْ تَسْنِيم بَرْدُهُ بَرْدُ الْكَافُور وَطَعْمُه طَعْمُ الزَّنْجَبِيلِ مَنْ يَشْرَبُ مِنْ تِلْكَ الْعَيْنَ شَرْبَةً لَا يَظْمَا بَعْدَهَا أَبَداً فَقَالَ عِيسَى علیه السلام لَّهُمَّ اسْقِنِي مِنْهَا قَالَ حَرَامُ يَا عِيسَى عَلَى الْبَشَرِ أَنْ يَشْرَبُوا مِنْهَا حَتَّى يَشْرَبَ ذَلِكَ النَّبِيُّ وَحَرَام عَلَى الْأَمَم أَنْ يَشْرَبُوا مِنْهَا حَتَّى يَشْرَبَ أُمَّةً ذَلِكَ النَّبِيِّ أَرْفَعُكَ إِلَيَّ ثُمَّ اهْبِطُكَ فِي آخِرِ الزَّمَانِ لِتَرَى مِنْ أُمَّةِ ذَلِكَ النَّبِيِّ الْعَجَائِبَ وَ لِتُعِينَهُمْ عَلَى علیه السلام لَّعِينِ الدَّجَّالِ أَهْبَطَكَ فِي وَقْتِ الصَّلَاةَ لِتُصَلَّى مَعَهُمْ إِنَّهُمْ أُمَّةً مَرْحُومَة﴾. (3)

ص: 288

آن بتازد، تا پیش از رسیدن به انتهای آن صد سال راه طی می کند. برگ ها و پوسته آن سرد و خنک و سبز است شکوفه های آن سبزه زارها شاخه هایش سندس و استبرق، میوه هایش جامه های سبز طعم آن زنجبیل و عسل سنگفرش آن یاقوت سرخ و زمرد سبز و خاکش مشک و عنبر .است خزه هایش محکم و عود بخوری که بدون هیزم زبانه می کشد. از ریشه آن سلسبیل و رحیق و آب معین می.جوشد و سایه آن جایی برای نشستن شیعیان علی بن ابی طالب علیه السلام است که در آن گرد هم می آیند و با یکدیگر سخن می گویند و در همین حال مشغول سخن گفتن هستند که فرشتگانی نزدشان می آیند و افسار اسب هایی برگزیده در دست دارند که از یاقوت آفریده شده اند و سپس روح در آن ها دمیده شده با ریسمان های طلا بسته شده اند. چهره هایشان در زیبایی و نیکویی همچون چراغ است یال هایشان آمیخته ای از خز سرخ و پشم نرم سفید است که هیچ بیننده ای مانند آن را در زیبایی و شکوه ندیده است بدون فرصت رام شده اند و بدون تمرین برگزیده اند، بر رویشان زین هایی است که تخته هایش از مروارید و یاقوت است و با لؤلؤ و مرجان نقره کوبی شده .است صفحه هایش از طلای سرخ است که با پارچه ها و جامه های سرخ رنگ و نیکو پوشانده شده است پس آن اسب ها را برای ایشان فرو می خوابانند. سپس می گویند پروردگارتان به شما سلام رسانده و شما را می بیند و به شما نگاه می کند و دوستتان می دارد و شما نیز دوستش می دارید و از بخشش و گستردگی خود بر شما می افزاید، به راستی که او دارای رحمت گسترده و بخشش بسیار است؛ ﴿فَإِنَّهُ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَفَضْلٍ عَظِيمٍ﴾».

13-1- امام صادق علیه السلام- یکی از چیزهایی که رسول خدا در معراج دید این بود ... که فرمود: «ناگهان با درختی مواجه شدم که اگر پرنده ای فرستاده شود تا پیرامون ریشه آن بچرخد، حتی بعد از هفتصد سال نیز به این کار موفق نمی شود هیچ خانه ای در بهشت نیست، مگر آن که شاخه ای از این درخت در آن خانه وجود دارد به جبرئیل گفتم: ای جبرئیل این چیست؟ جبرئیل گفت: «این درخت طوبی است.» خداوند فرموده است: طُوبَى هُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ.

14-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- عیسی علیه السلام پرسید: «پروردگارا طوبی چیست»؟ فرمود: «درختی است در بهشت من خود آن را کاشته ام این درخت بر همه ی بهشت سایه افکنده و اصل آن از رضوان است؛ آب آن از چشمه تسنیم است و خنکی کافور را دارد و طعم آن زنجبیل است. هرکس جرعه ای از آن چشمه بنوشد دیگر تشنگی را از آن پس احساس نخواهد کرد عیسی عرض کرد: «خداوندا! مرا از آن آب بنوشان» فرمود: ای عیسی تا زمانی که محمّد صلی الله علیه و آله از آن آب ننوشیده نوشیدن آن بر بنی،بشر حرام است تا امت آن پیامبر صلی الله علیه و آله از این چشمه ننوشیده اند، نوشیدن آن بر دیگر امت ها حرام است ای عیسی علیه السلام اکنون تو را به سوی خویش بالا می آورم و آن گاه در پایان دنیا، تو را پایین می آورم تا از امّت این پیامبر صلی الله علیه و آله شگفتی ها ببینی و آنان را در مصاف با دَجّال لعین یاری رسانی تو را در وقت نماز فرود می آورم تا با آنان نماز بخوانی؛ زیرا آنان امتی هستند که خداوند به آنان رحمت آورده است».

ص: 289

15-1- الباقر علیه السلام- ﴿طُوبَى شَجَرَةٌ تَخْرُجُ مِنْ جَنَّةَ عَدْنٍ غَرَسَهَا رَبُّنَا بِيَدِهِ﴾. (1)

16-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ عُثمَانُ بن عَفَان: «يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا تَفسِيرُ أَبجَد»؟ فَقَالَ رَسُولُ الله: تُعَلِّمُوا تَفسِير ابجد إِلَى أَن قَالَ الله و أمَّا حُطّى فَالْحَاءُ حُطُوطُ الْخَطَايَا عَنِ الْمُسْتَغْفِرِينَ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَ مَا نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِيلُ الله مَعَ الْمَلَائِكَة إِلَى مَطْلَعِ الْفَجْرِ وَأَمَّا الطَّاءُ فَطُوبَى هُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ وَ هِيَ شَجَرَةً غَرَسَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ نَفَخَ فِيهَا مِنْ رُوحِهِ وَ إِنَّ أَغْصَانَهَا لَتُرَى مِنْ وَرَاءِ سُور الْجَنَّةَ تَنْبُتُ بِالْحَلِيِّ وَالْحُلَل مُتَدلَّيَةٌ عَلَى أَفْوَاهِهِمِ﴾. (2)

17-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ بِلَالِ بْنِ حَمَامَةَ قَالَ طَلَعَ عَلَيْنَا النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله ذَاتَ يَوْمٍ وَ وَجْهُهُ مُشْرِقُ كَدَارَةِ الْقَمَرِ فَقَامَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَوْفِ وَ قَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا هَذَا النُّورُ فَقَالَ بِشَارَةُ أَتَتْنِي مِنْ رَبِّي فِي أخِي وَ ابْن عَمِّى وَ ابْنَتِي وَ أَنَّ اللَّهَ زَوَّجَ عَلِيّا علیه السلام بفَاطِمَةَ وَأمَرَ رِضْوَانَ خَازِنَ الْجِنَانِ فَهَنَّ شَجَرَةَ طُوبَى فَحَمَلَتْ رقاعاً يَعْنِي صِكَاكاً بِعَدَدِ مُحِبِّى أَهْل بَيْتِى وَأَنْشَأَ مِنْ تَحْتِهَا مَلَائِكَةَ مِنْ نُورٍ وَ دَفَعَ إِلَى كُلِّ مَلَكِ صَفًّا فَإِذَا اسْتَوَتِ الْقِيَامَةُ بِأَهْلِهَا نَادَتِ الْمَلَائِكَةُ فِي الْخَلَائِقِ فَلَا تَلْقَى مُحِبّاً لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ إِلَّا دَفَعْتَ إِلَيْهِ صَكَا فِيهِ فَكَاكُهُ مِنَ النَّار بأَخِي وَ ابْنِ عَمِّى وَ ابْنَتِي فَكَاكَ رِجَال وَ نِسَاء مِنَ النَّارِِ﴾. (3)

18-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿طوبى هُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ شَجَرَةُ فِي الْجَنَّةِ غَرَسَهَا اللَّهُ بِيَدِهِ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ تُنْبِتُ الْحُلِيَّ وَ الْحُلَلَ وَالثَّمَارَ مُتَدَّأْيَةَ عَلَى أَفْوَاهِ أَهْلِ الْجَنَّة وَ إِنَّ أَغْصَانَهَا لَتُرَى مِنْ وَرَاءِ سُور الْجَنَّةِ وَ فِي مَنْزل على بن أبي طالب علیه السلام لَنْ يُحْرَمَهَا وَلِيُّهُ وَلَنْ يَنَالَهَا عَدُوُّهُِ﴾. (4)

19-1- أميرالمومنين علیه السلام- ﴿هِيَ شَجَرَةٌ غَرَسَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِيَدِهِ وَ نَفَخَ فِيهَا مِنْ رُوحِهِ وَإِنَّ أَغْصَانَهَا لَتُرَى مِنْ وَرَاءِ سُور الْجَنَّةِ تَنْبُتُ بِالْحُلِيِّ وَ الْحُلَلِ وَالثَّمَارِ مُتَدلَّيَةٌ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ﴾. (5)

20-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَأَمَّا طُوبَى فَإِنَّهَا شَجَرَةُ فِي الْجَنَّةَ سَاقُهَا فِي دَارٍ مُحَمَّدِ وَلَوْ أَنَّ طَائِراً طَارَ مِنْ سَاقِهَا لَمْ يَبْلُغْ فَرْعَهَا حَتَّى يَقْتُلَهُ الْهَرَمُ عَلَى كُلِّ وَرَقَة مِنْهَا مَلَكُ يَذْكُرُ اللَّهَ وَلَيْسَ فِي الْجَنَّةِ دَارُ إِلَّا وَ فِيهِ غُصْنُ مِنْ أَغْصَانِهَا وَ إِنَّ أَغْصَانَهَا لَتُرَى مِنْ وَرَاءِ سُورِ الْجَنَّةَ يَحْمِلُ لَهُمْ مَا

ص: 290

15-1- امام باقر علیه السلام- طُوبَي، درختی است که از بهشت عدن بیرون می آید و پروردگار متعال با دست خود آن را کاشته است.

16-1- امام علی علیه السلام- [عثمان بن عفان] گفت: ای رسول خدا تفسیر ابجد چیست؟! رسول خدا فرمود: «تفسیر ابجد را بیاموزید». ... تا این که فرمود: «و اما حرف حاء در خطی به معنی ریزش گناهان از استغفار کنندگان در شب قدر و به معنی آن چه جبرئیل علیه السلام و ملائکه با آن تا طلوع فجر بر زمین نازل می شوند، می باشد و حرف طاء؛ به معنی طُوبَى هُمْ وَ حُسْنُ مَآبِ است و طوبی درختی است که خدای عزوجل آن را کاشته و از روح خود در آن دمیده است و شاخه هایش از پشت دیوارهای بهشت دیده می شود. زیورها و جامه ها می رویاند و بر دهان بهشتیان سرازیر است.

17-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- بلال بن حمامه گوید یک روز پیغمبر خدا ا در حالی نزد ما آمد که صورت مبارکش نظیر قرص ماه بود، عبدالرحمن بن عوف برخاست و گفت: ای رسول خدا! این چه نوریست؟ فرمود: برای مژده ای است که از طرف پروردگارم درباره ی برادرم و پسر عمویم و دخترم به من داده شده آن مژده این است که خدا فاطمه را برای امیرالمؤمنین علیه السلام تزویج نموده است خدا به خازن بهشت دستور داده درخت طوبی را حرکت دهد تا رقعه هایی به عدد دوستان اهل بیت من حمل نماید و در زیر آن درخت ملائکه ای از نور آفرید و به هریک از آنان یک رقعه عطا کرد موقعی که قیامت برپا شود ملائکه محبین اهل بیت را در میان خلایق ندا می کنند احدی از دوستداران اهل بیت من باقی نمی ماند مگر این که به وسیله ی پسر عمویم، علی علیه السلام و دخترم فاطمه یه مردان و زنان امتم از جهنم نجات خواهند یافت».

18-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- الله طوبى هُمْ وَ حُسْنُ مَآبِ؛ درختی است در بهشت که خدای عزوجل آن را با دست خود کاشته و از روح خود در آن دمیده .است زیورها جامه ها و میوه ها می رویاند و بر دهان بهشتیان سرازیر است و شاخه هایش از پشت دیوارهای بهشت دیده می شود و در منزل علی بن ابی طالب علیه السلام قرار دارد؛ دوستش از آن محروم نمی شود و دشمنش به آن نمی رسد.

19-1- امام علی علیه السلام- طوبی درختی است که خدای عزوجل با دست قدرت خویش آن را کاشته و از روح خود در آن دمیده است شاخه های این درخت از پشت دیوار بهشت به چشم می خورد با زیور و جامه های زینت بخش و میوه هایی باز و راست که در دسترس استفاده بهشتیان است.

20-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- اما طوبی درختی است در بهشت که تنه ی آن در منزل حضرت محمد است و اگر پرنده پروازش را از تنه ی این درخت آغاز کند، به شاخه های آن نخواهد رسید که پیری او را از پای درخواهد آورد. بر روی هر برگ این درخت فرشته ای وجود دارد که به ذکر خداوند مشغول است. در هر یک از خانه های اهل بهشت شاخه ای از شاخه های این درخت وجود دارد و شاخه های آن از پشت باروی باغ بهشت دیده می شود که بار آن زیور و زینت و میوه هایی

ص: 291

يَشَاءُونَ مِنْ حُلِيهَا وَ حَلَلِهَا وَ ثِمَارِهَا لَا يُؤْخَذُ مِنْهَا شَيْءٌ إِلَّا أَعَادَهُ اللَّهُ كَمَا كَانَ بِأَنَّهُمْ كَسَبُوا طيباً وَ أَنْفَقُوا قَصْداً وَ قَدَّمُوا فَضْلًا فَقَدْ أَفْلَحُوا وَ أَنْجَحُوا﴾. (1)

21-1- أمير المومنين علیه السلام- ﴿طُوبَى شَجَرَةُ فِي الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِي دَارِ النَّبِيِّ وَلَيْسَ مِنْ مُؤْمِن إِنَّا وَ فِي دَارِهِ غُصْنُ مِنْهَا لَا تَخْطُرُ عَلَى قَلْبِهِ شَهْوَةً شَيْءٍ إِلَّا أَتَاهُ بِهِ ذَلِكَ الْغُصْنُ وَ لَوْ أَنَّ رَاكِباً مُجِداً صَارَ [سَارَ] فِي ظِلِّهَا مِائَةَ عَام مَا خَرَجَ مِنْهَا وَ لَوْ طَارَ مِنْ أَسْفَلِهَا غُرَابُ مَا بَلَغَ أَعْلَاهَا حَتَّى يَسْقُطَ هَرماً أَلَا فِى هَذَا فَارْغَبُوا إِنَّ الْمُؤْمِنَ نَفْسُهُ مِنْهُ فِي شُغُل وَالنَّاسُ مِنْهُ فِي رَاحَة إِذَا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ افْتَرَضَ وَجْهَهُ وَ سَجَدَ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِمَكَارِمِ بَدَنِهِ يُنَاجِي الَّذِي خَلَقَهُ فِي فَكَاكَ رَقَبَتِهِ أَنَا هَكَذَا فَكُونُوا﴾. (2)

22-1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿طُوبِي لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآب شَجَرَةٌ فِى الْجَنَّة فِي دَارٍ عَلِيٌّ مَا فِي الْجَنَّةِ دَارُ إِلَّا وَ فِيهَا غُصْنُ مِنْ أَغْصَانِهَا مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا وَ هُوَ تَحْتَ طُوبَى تَحْتَهَا مَجْمَعُ أَهْلَ الْجَنَّةِ يَذْكُرُونَ نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْهِمْ لَمَا تَحْتَ طُوبَى مِنْ كَذَّبَانِ الْمِسْكِ أَكْثَرُ مِمَّا تَحْتَ شَجَرِ اَلدُّنْیَا مِنَ اَلرَّمْلِ﴾. (3)

23-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ سُئِلَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم [عَنْ قَوْلِهِ] طُوبِي لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبِ قَالَ شَجَرَةُ فِي الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِي دَارِى وَفَرْعُهَا عَلَى أَهْلِ الْجَنَّةِ ثُمَّ سُئِلَ مَرَّةً أُخْرَى فَقَالَ شَجَرَةُ فِى الْجَنَّةِ أَصْلُهَا فِي دَارِ عَلِيٌّ وَفَرْعُهَا عَلَى أَهْلِ الْجَنَّة قَالَ قِيلَ [قُلْنَا] لَهُ سَأَلْتُكَ [سَأَلْنَاكَ] عَنْهَا [يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقُلْتَ أَصْلُهَا فِي دَارِى وَ فَرْعُهَا عَلَى أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ إِنَّ دَارِي وَ دَارَ عَلَى وَاحِدَة﴾. (4)

24-1- الباقر علیه السلام- ﴿فَبَلَغَنِي أَنَّ طُوبَى شَجَرَةٌ فِى الْجَنَّة مَنَابَتُهُ فِي دَار على بن أبيطالب علیه السلام وَ هِيَ لَهُ وَلِشِيعَتِهِ وَ عَلَى تِلْكَ الشَّجَرَةَ أَسْفَاطُ فِيهَا خَلَلُ مِنْ سَنْدُسَ وَإِسْتَبْرَقَ يَكُونُ لِلْعَبْدِ مِنْهَا أَلف أَلْفِ سَقَط فِى كُلِّ سَقَط مِائَةً أَلْفِ حُلَّة لَيْسَ مِنْهَا حُلَّةٌ إِلَّا مُخَالِفَةً لِلَوْنِ الْأُخْرَى إِلَّا أَنَّ أَلْوَانَهَا كُلَّهَا خُضْرُ مِنْ سُنْدُس وَإِسْتَبْرَقَ فَهَذَا أَعْلَى تِلْكَ الشَّجَرَةَ وَ وَسَطهَا ظَلَلُهُمْ يَظَلُّ عَلَيْهِمْ يَسِيرُ الرَّاكِبُ فِي ظِلٍّ تِلْكَ الشَّجَرَةَ مِائَةَ عَام قَبْلَ أَنْ يَقْطَعَهَا وَأَسْفَلْهَا ثَمَرَتْهَا مُتَدَلَّى [مُتَدَّلْيَةٌ عَلَى

ص: 292

است که مؤمنان خواستار آنند هر چیزی از آن برداشته شود و استفاده گردد، خداوند دوباره به همان حالت اول برمی گرداند؛ زیرا که کسب اهالی بهشت در دنیا حلال بود، آنان به قصد قربت انفاق کردند و از زیاده اموالشان بخشیدند؛ پس رستگار شده و نجات یافتند.

21-1- امام علی علیه السلام- طُوبَی، درختی است که اصل آن در خانه ی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حضرت محمّد صلی الله علیه و آله است و در خانه ی هر مؤمنی در بهشت شاخه ای از این درخت وجود دارد و در دل مؤمن هیچ خواهشی پدید نمی آید مگر آن که این درخت آن خواهش او را فراهم می کند. اگر سوار چابکی در سایه ی این درخت صدسال حرکت کند از سایه آن درخت بیرون نمی رود. اگر از پایین این درخت کلاغی پرواز کند، نمی تواند به بالای این درخت برسد، مگر آن که پیر شده و سقوط کند. پس بیایید و برای رسیدن به چنین نعمتی رغبت کنید. مؤمن همواره به خویشتن می پردازد و مردم از او در آسایش اند چون شب بر او سایه افکند چهره بر خاک می نهد و با برترین اعضای بدنش [پیشانی] به درگاه خدا سجده می آورد و با خداوندی که او را آفریده، راز و نیاز می کند تا او را از اسارت برهاند. هان! بیایید و این چنین باشید.

22-1- ابن عباس رحمه الله علیه- طُوبَي، درختی است در بهشت و در خانه ی علی علیه السلام قرار دارد و در خانه ی هر کدام از بهشتیان شاخه ای از شاخه های این درخت وجود دارد هر آن چه که خداوند آفریده باشد، در زیر این درخت است. زیر این درخت، محل گردآمدن اهل بهشت است که در این گردهمایی نعمت خداوند را بر خویش ذکر می کنند همچنان که در پای درختان این دنیا توده های شن قرار دارد در زیر درخت طوبی توده هایی است از بوی خوش.

23-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام باقر علیه السلام فرمود: از رسول خدا در مورد طُوبِى هُمْ وَ حُسْنُ مَآبِ؛ سؤال شد. فرمود: «درختی است در بهشت که ریشه اش در خانه ی من و شاخه اش بالای سر اهل بهشت است» بار دیگر سؤال شد فرمود درختی است در بهشت که ریشه اش در خانه ی علی و شاخه اش بالای سر اهل بهشت است». گفته شد: ای رسول خدا در مورد آن از شما پرسیدم فرمودید ریشه اش در خانه ی من و شاخه اش بالای سر اهل بهشت است». فرمود: «خانه ی من و خانه ی علی علیه السلام یکی است».

24-1- امام باقر علیه السلام- همانا به من خبر داده شده که طوبی درختی است در بهشت که ریشه آن در خانه علی بن ابی طالب علیه السلام ست و این درخت برای ایشان و پیروان اوست بر روی درخت جامه دان هایی است که در هر یک از آن ها لباس هایی فاخر از سندس و استبرق قرار دارد و برای هربنده ای هزار هزار جامهدان است که در هر یک صدهزار لباس قرار دارد که رنگ هر یک با دیگری متفاوت است مگر این که رنگ همه آن ها سبز و از سندس و استبرق است. پس این بلندترین بخش درخت است میانه آن سایه های درخت است که اگر سواری تیزرو در سایه آن درخت به تاخت برود صد سال طول می کشد تا آن را بپیماید پایین ترین آن میوه های درخت است که به خانه هایشان

ص: 293

بُيُوتِهِمْ يَكُونُ مِنْهَا الْقَضِيبُ مِثْلَ الْقَصَبَةِ فِيهِ مِائَةُ لَوْنِ مِنَ الْفَوَاكِهِ مَا رَأَيْتَ لَمْ تَرَ وَ مَا سَمِعْتَ وَ لَمْ تَسْمَعْ مُتَدلَّى [مُتَدلَّيَةٌ] عَلَى بُيُوتِهِمْ كَلَّمَا قَطَعُوا مِنْهَا يَنْبُتُ مَكَانَهَا يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: لَا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ وَ تُدْعَى تِلْكَ الشَّجَرَةُ طُوبَى وَ يَخْرُجُ نَهَرُ مِنْ أَصْل تِلْكَ الشَّجَرَةَ فَيَسْقِي جَنَّةَ عَدْنٍ وَ هِيَ قَصْرُ مِنْ لُؤْلُوَّةَ وَاحِدَة لَيْسَ فِيهَا صَدْعُ وَ لَا وَصْلُ لَوِ اجْتَمَعَ أَهْلُ الْإِسْلَامِ كُلُهَا عَلَى ذَلِكَ الْقَصْرِ لَهُمْ فِيهِ سَعَةُ لَهَا أَلَّفْ أَلْفِ بَابِ وَكُلُّ بَاب مِصْرَاعَانِ مِنْ زَبَرْجَدٍ وَ يَأْقُوتِ اثْنَا عَشَرَ مِيلًا لَا يَدْخُلَهَا إِلَّا نَبِيُّ أَوْ صِدِّيقُ أَوْ شَهِيدُ أَوْ مُتَحَابُّ فِي اللَّهِ أَوْ ضَعِيفٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ تِلْكَ مَنَازِلُهُمْ وَ هِي جَنَّةَ عَدْنٍ﴾. (1)

25-1- الصّادق علیه السلام- ﴿طُوبَى شَجَرَةُ فِي الْجَنَّةَ أَصْلُهَا فِي دَارٍ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ فَرْعُهَا فِي مَنَازِل أَهْلِ الْجَنَّةَ فَإِذَا افْتَرَقَا نَادَاهُمَا مَلَكَان كَرِيمَانَ أَبْشِراً يَا وَلَيَّى اللَّهِ بِكَرَامَةِ اللَّهِ وَالْجَنَّةَ مِنَ وَرَائِكُمَا﴾. (2)

26-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْن علیه السلام عَنْ أَبِيهِ القَالَ سُئِلَ النَّبِيُّ اللَّهِ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: طُوبَى هُمْ وَ حُسْنُ مَآبِ قَالَ نَزَلَتْ فِى على بن أبي طالب علیه السلام و طُوبَى شَجَرَةُ أَصْلُهَا فِي دَارِ عَلِيَّ الي فِي الْجَنَّةِ وَلَيْسَ مِنَ الْجَنَّةَ شَيْءٌ إِلَّا وَ هُوَ فِيهَا﴾. (3)

27-1- الصّادق علیه السلام- ﴿طُوبي شَجَرَةُ فِى الْجَنَّةَ فِي دَار أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ لَيْسَ أَحَدٌ مِنْ شِيعَتِهِ إِلَّا وَ فِي دَارِهِ غُصْنُ مِنْ أَغْصَانِهَا- وَ وَرَقَةً مِنْ أَوْرَاقِهَا- يَشَتَظِلُّ تَحْتَهَا أُمَّهُ مِنَ الْأُمَمِ﴾. (4)

28-1- الصّادق علیه السلام- ﴿طُوبَى لِمَنْ تَمَسَّكَ بِأَمْرِنَا فِي غَيْبَة قَائِمِنَا فَلَمْ يَزِغْ قَلْبُهُ بَعْدَ الْهَدَايَةِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَا طُوبَى قَالَ شَجَرَةٌ فِى الْجَنَّةَ أَصْلُهَا فِي دَار على بن أبي طالب علیه السلام وَلَيْسَ مِنْ مُؤْمِن إِلَّا وَ فِي دَارِهِ غُصْنُ مِنْ أَغْصَانِهَا وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ: طُوبى هُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ﴾. (5)

29-1- الصّادق علیه السلام- ﴿زارَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي هَذَا الْيَوْمِ بِهَذِهِ الزِّيَارَةُ ... السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مَنْ لَهُ طُوبَى وَ حُسْنُ مَآب وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكَاتُه﴾. (6)

ص: 294

نزدیک است هر یک از شاخه های آن مانند چوبی است که صد نوع میوه بر آن روییده، از میوه هایی که دیده ای یا تا کنون ندیده ای. خداوند متعال می فرماید که هرگز قطع و ممنوع نمی شود. (واقعه /33) و این درخت طوبی نام دارد و از ریشه آن رودی جاری است که بهشت عدن را سیراب می کند و آن کاخی است از مروارید یک دست که در آن هیچ شکستگی یا اتصالی وجود ندارد. اگر همه مسلمانان در آن جمع شوند گنجایش آنان را دارد. این کاخ هزار هزار در دارد و هر در دوقطعه است از زبرجد و یاقوت به طول دوازده میل تنها پیامبران و صدیقان و شهیدان و کسانی که در راه خدا دوستی می کرده اند وارد آن می شوند و نیز مؤمنان ناتوانی که جایگاه آنان در این جا است، و این بهشت عدن است.

25-1- امام صادق علیه السلام- طُوبَ، درختی در بهشت است که اصل آن در منزل امیرمؤمنان علیه السلام است و شاخه های آن در منازل دیگر بهشتیان است. چون از یکدیگر جدا شوند، دو فرشته ی بزرگوار آن دو را صدا زده و می گویند ای دو ولی خداوند احترام و کرامت الهی بر شما مژده باد و بهشت نیز در پی شماست».

26-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام سجّاد علیه السلام از پدرش نقل می کند از پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد سخن خدای تعالى: طوبى هُمْ وَ حُسْنُ مَآبِ؛ سؤال شد فرمود: در مورد علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است و طوبی درختی است که ریشه آن در خانه ی علیا در بهشت است و چیزی از بهشت وجود ندارد مگر آن که در آن درخت است».

27-1- امام صادق علیه السلام- طُوبَي، درختی است در بهشت و در خانه ی امیرالمؤمنین علیه السلام و در خانه ی هر یک از شیعیان شاخه ای از شاخه های این درخت و برگی از برگ های این درخت هست که زیر سایه ی آن ها ملتی از ملت ها می آسایند.

28-1- امام صادق علیه السلام- خوشا به حال آن کس که در زمان غیبت قائم ما به ما تمشک جوید و بر اعتقاد به اصول ما ثابت قدم بماند؛ پس بعد از هدایت یافتن قلب او منحرف نگردد. عرض کردم: «فدایت شوم! طُوبَ چیست»؟ فرمود: درختی در بهشت است که ریشه ی آن در منزل علیّ بن ابیطالب است و در خانه ی هر مؤمنی در بهشت شاخه ای از این درخت وجود دارد. خداوند متعال در این باره فرموده است: ﴿طُوبَى هُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ﴾.

29-1- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام در روز هفدهم ربیع الاول، با این زیارت امیرالمؤمنین را زیارت فرمود: «سلام بر تو ای کسی که پاکیزه ترین [زندگی] و بهترین سرانجام ها برای اوست و رحمت و برکات خدا بر تو باد»!

ص: 295

1-30- علىّ بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿حُسْنُ مَآبٍ يَعْنِي وَ حُسْنُ مَرْجِعِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿كَذالِكَ أَرْسَلْنَاكَ فِي أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهَا أُمَمٌ لِتَتْلُو عَلَيْهِمْ الَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَ هُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمَانِ قُلْ هُوَ رَبِّى لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ مَتَابِ﴾ (20)

* النُّزول

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنَّهَا نَزَلَتْ فِي كُفَّارِ قُرَيْشٍ حِينَ قَالَ لَهُمُ النَّبِيُّ: اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ﴾. (2)

* الأمة

1- علىّ بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ الْأُمَّةُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَلَى وُجُوهِ كَثِيرَة فَمِنْهُ الْمَذْهَبُ وَ هُوَ قَوْلُهُ: كَانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً أَى عَلَى مَذْهَب وَاحِدٍ وَ مِنْهُ الْجَمَاعَةُ مِنَ النَّاسِ وَ هُوَ قَوْلُهُ: وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةٌ مِنَ النَّاسِ يَسْقُونَ أَنْ جَمَاعَةً وَ مِنْهُ الْوَاحِدُ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ أُمَّةً وَهُوَ قَوْلُهُ: إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتَ اللَّهِ حَنِيفاً وَ مِنْهُ أَجْنَاسُ جَمِيعِ الْحَيَوَان وَهُوَ قَولُهُ وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إلا تحلا فيها نَذِيرٌ وَمِنْهُ أُمَّةً محمد صلی الله علیه و آله وَهُوَ قَولُه كَذلِكَ أَرْسَلْناكَ في أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِها أُمَمٌ وَهِيَ أُمَّةً مُحَمَّد وَمِنْهُ الْوَقْتُ وَ هُوَ قَوْلُهُ: وَ قالَ الَّذِي نَجا مِنْهُما وَ اذَكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَيْ بَعْدَ وَقْتِ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَلَوْ أَنَّ قُرْآناً سُيَّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ كُلَّمَ بِهِ المَوْتَى بَلْ اللَّهُ الْأَمْرُ جَمِيعاً أَفَلَمْ يَبْتَسِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ هَدَى النَّاسَ جَمِيعاً وَلا يَزالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ أَوْ تَكُلُّ قَرِيباً مِنْ دَارِهِمْ حَتَّى يَأْتِيَ وَعْدُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُخْلِفُ الْمِيعَادَ﴾. (31)

ص: 296

30-1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ حُسْنُ مَآبِ؛ یعنی سرانجامی نیکو.

همان گونه [که پیامبران پیشین را مبعوث کردیم] تو را به میان امتی فرستادیم که پیش از آن ها امت های دیگری آمدند و رفتند تا آن چه را به تو وحی نموده ایم بر آنان بخوانی در حالی که به خداوندی که رحمتش عام است کفر می ورزند؛ بگو: «او پروردگار من است؛ معبودی جز او نیست؛ تنها بر او توکل کردم؛ و بازگشتم به سوی اوست». (30)

*سبب نزول

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- این آیه درباره ی کافران قریش نازل شده است هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان فرمود: «برای خداوند رحمان سجده کنید!» می گویند رحمان چیست؟! (فرقان/60).

* امّت

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله علیه- الأُمَّةُ؛ در کتاب خدا به صورت های مختلفی است؛ برخی به معنی مذهب است و آن این سخن خدا است مردم [در آغاز] یک دسته بودند (بقره /213). یعنی یک مذهب داشتند. برخی جاها هم به معنی جماعت است که در این سخن خدا است گروهی از مردم را در آن جا دید که چهارپایان خود را سیراب می کنند. (قصص/ 23) یعنی جماعتی از مردم را در آن جا دید که چهارپایان خود را سیراب می کنند. برخی جاها هم یک نفر است که خدا او را امت نامیده است و آن مورد این سخن خدا است ابراهیم به تنهایی امتی بود مطیع فرمان خدا خالی از هرگونه انحراف (نحل/120) [ابراهیم علیه السلام [به تنهایی] امتی بود مطیع فرمان خدا خالی از هرگونه انحراف]. و برخی جاها جنس همه ی جانداران [مکلّف] است و آن این سخن خدا است و هر امتی در گذشته انذار کننده ای داشته است. (فاطر/ 24) و هر امتی در گذشته انذار کننده ای داشته است و برخی جاها به معنی امت محمد است و آن این سخن خدا است كَذلِكَ أَرْسَلْنَاكَ فِي أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قبلها أُمَمٌ و آن امت محمّد صلی الله علیه و آله است و در برخی موارد هم به معنی مدت زمان است و آن در این سخن خدا است و یکی از آن دو که نجات یافته بود و بعد از مدتی به خاطرش آمد. (یوسف/45).

اگر به وسیله ی قرآن کوه ها به حرکت در آیند یا زمین قطعه قطعه شود یا به وسیله ی آن با مردگان سخن گفته شود باز هم کافران ایمان نخواهند آورد. ولی تمام امور در اختیار خداست آیا آن ها که ایمان آورده اند نمی دانند که اگر خدا بخواهد همه ی مردم را [به اجبار] هدایت می کند؟ [امّا هدایت اجباری سودی ندارد]. و پیوسته بلاهای کوبنده ای بر کافران به سبب اعمالشان وارد می شود و یا به نزدیکی خانه ی آن ها فرود می آید تا وعده ی [نهایی] خدا فرارسد؛ به یقین خداوند از وعده ی خود تخلف نمی کند (31)

ص: 297

1- الباقر علیه السلام- ﴿وَلايَزالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قارِعَةٌ وَهِيَ النَّقِمَةُ أَوْ تَحُلُ قَرِيباً مِنْ دارِهِمْ فَتَحْلُّ بِقَوْمٍ غَيْرِهِمْ فَيَرَوْنَ ذَلِكَ وَ يَسْمَعُونَ بِهِ وَ الَّذِينَ حَلَّتْ بِهِمْ عُصَاةٌ كُفَّارُ مِثْلُهُمْ وَلَا يَتَّعِظُ بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ وَ لَنْ يَزَالُوا كَذَلِكَ حَتَّى يَأْتِيَ وَعْدُ اللَّهِ الَّذِى وَعَدَ الْمُؤْمِنِينَ مِنَ النَّصْرِ وَ خزى الْكَافِرين﴾. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً ... قَالَ لَوْ كَانَ شَيْءٍ مِنَ الْقُرْآن كَذَلِكَ لَكَانَ هَذَا﴾. (2)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ: قارِعَةٌ أَيْ عَذَابٌ﴾. (3)

4- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ وَلَوْ أَنَّ قُرْآناً سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ كُلَّمَ بِهِ الْموتِى وَ قَدْ وَرَثْنَا نَحْنُ هَذَا الْقُرْآنَ الَّذِي فِيهِ مَا تُسَيَّرُ بِهِ الْجِبَالُ وَ تُقَطَّعُ بِهِ الْبُلْدَانُ وَ تُحْيَا بِهِ الْمَوْتَى﴾. (4)

5- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿أَ فَلَمْ يَيْأَسِ الَّذِينَ آمَنُوا أَى أَ فَلَمْ يَعْلَمُوا وَ يَتَبَيَّنُوا﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَ لَقَدِ اسْتَهْزِهَ بِرُسُلِ مِنْ قَبْلِكَ فَأَمْلَيْتُ لِلَّذِينَ كَفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ﴾. (32)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَأَمْلَيْتُ لِلَّذِينَ كَفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ أَنْ طَوَّلْتُ لَهُمُ الْأَمَلَ ثُمَّ أَهْلَكْتُهُمْ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿أَفَمَنْ هُوَ قَائِمٌ عَلَى كُلِّ نَفْسٍ بَمَا كَسَبَتْ وَ جَعَلُوا اللهَ شُرَكَاءَ قُلْ قُوهُمْ أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِمَا لا يَعْلَمُ فِى الْأَرْضِ أَمْ بِظَاهِرِ مِنَ الْقَوْل بَلْ زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مَكْرُهُمْ وَصُدُّوا عَنْ السَّبِيلِ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ﴾. (33)

1- امام باقر علیه السلام- وَلَا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُم بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةُ؛ منظور، انتقام است أَوْ تَحلُّ قَرِيبًا مِّن دَارِهِمْ؛ یعنی به قوم دیگری غیر از آنان فرود می آید و اینان شکنجه شدن و عذاب آن ها را می بینند و آن را می شنوند و کسانی که دچار عذاب شده اند عصیانگرانی چون خودشان هستند و از همدیگر عبرت نمی گیرند و در چنین شرایطی به سر می برند تا آن که وعده ی الهی فرا می رسد؛ همان وعده ای که خداوند در ،آن قول پیروزی اهل ایمان را داده است و کافران را رسوا و بی آبرو کند.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً؛ یعنی اگر مقداری از قرآن چنین باشد، هر آینه این طور خواهد بود که در آنان اثر نمی کند.

3- علی بن ابراهيم رحمه اله علیه- قارِعَة؛ یعنی عذاب.

4- امام کاظم خداوند در کتابش فرموده است ﴿وَ لَوْ أَنَّ قُرْآنًا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ كُلَّمَ بِهِ المَوْتَى﴾ و ما وارث قرآنی هستیم که در آن چنان قدرتی هست که کوه ها را روان کرده و سرزمین ها را قطعه قطعه کرده و مردگان با آن به سخن در می آیند.

5- ابن عبّاس رحمه الله علیه- أَفَلَمْ يَيْأَسِ الَّذِینَ آمَنُوا؛ یعنی مگر نمی دانند و این مطلب برای آن ها ثابت نشده است.

[تنها تو را استهزا نکردند بلکه] پیامبران پیش از تو نیز مورد استهزا قرار گرفتند؛ من به کافران مهلت دادم؛ سپس آن ها را مجازات کردم؛ و چه مجازات شدیدی بود؟ (32)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَأَمْلَيْتُ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ﴾؛ یعنی آرزوهای آنان را دور و دراز کردم و آن گاه هلاکشان کردم.

آیا کسی که بر همه سلطه دارد و مراقب همه است و اعمالشان را می بیند [همچون کسی است که هیچ یک از این صفات را ندارد]؟ آنان برای خدا همتایانی قرار دادند؛ بگو آن ها را نام ببرید آیا چیزی را به او خبر می دهید که از وجود آن در روی زمین بی خبر است یا سخنان ظاهری و بی محتوا می گویید؟! [او همتایی ندارد]؛ ولی در نظر کافران دروغ و نیرنگشان جلوه داده شده است، [و می پندارند واقعیتی دارد] و آن ها [به سبب اعمالشان از راه [خدا] بازداشته شده اند و هرکس را خدا گمراه کند، هدایت کننده ای برای او وجود نخواهد داشت (33)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدِيم ... وَ هُوَ قَائِمُ لَيْسَ عَلَى مَعْنَى انْتِصَابِ وَ قِيَامِ عَلَى سَاقِ فِي كَبَدٍ كَمَا قَامَتِ الْأَشْيَاء وَلَكِنَّهُ أَخْبَرَ أَنَّهُ قَائِمُ يُخْبرُ أَنَّهُ حَافِظُ كَقَوْلِ الرَّجُلِ الْقَائِمُ بِأَمْرِنَا فُلَانُ وَ هُوَ عَزَّوَجَلَّ الْقَائِمُ عَلَى كُلِّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَ الْقَائِمُ أَيْضاً فِي كَلَامِ النَّاسِ الْبَاقِي وَ الْقَائِمُ أَيْضاً يُخْبِرُ عَنِ الْكِفَايَة كَقَوْلِكَ لِلرَّجُلِ قُمْ بِأَمْرِ فَلَان أَي اكْفِهِ وَ الْقَائِمُ مِنَّا قَائِمُ عَلَى سَاقِ فَقَدْ جَمَعَنَا الاسْمُ وَلَمْ يَجْمَعْنَا الْمَعْنَى﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ قَائِمُ لَا بِعَمَد﴾. (2)

1- امام رضا علیه السلام- خدای تبارک و تعالی قدیم است او قائم است اما نه به معنی ایستادن روی پا با زحمت و سختی و خستگی مثل ایستادن سایر اشیاء ولی وقتی می فرماید: «خدا قائم است؛ معنایش این است که حافظ و قیم اشیاء است مثل این که گفته می شود فلانی قائم به امر فلانی است؛ یعنی کارهای او به دست فلانی است. كُلِّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ و قائم در کلام مردم به معن-ی باقی] نیز هست و به معنی کفایت] نیز بکار می رود مثل این که گفته می شود قم بامر فلان؛ کار فلانی را برایش انجام بده یعنی نیازش را برطرف کن و نیز قائم در میان ما مردمان به معنی کسی است که روی پا ایستاده است در این مورد نیز اسم مشترک و مصداق متفاوت است.

2- امام علی علیه السلام- بر پاست نه به ستون و چیزی که بر آن تکیه داشته باشد.

قوله تعالى: ﴿وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَفْرَحُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمِنَ الْأَحْزَابِ مَنْ يُنكِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللهَ وَ لا أُشْرِكَ بِهِ إِلَيْهِ أَدْعُو وَ إِلَيْهِ مَآب﴾ (36)

قوله تعالى: ﴿وَ كَذلِكَ أَنْزَلْنَاهُ حُكْماً عَرَبِيًّا وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَكَ مِنَ اللهِ مِنْ وَلِي وَ لا واقٍ﴾ (37)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتابَ يَفْرَحُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ على بن أبي طالب علیه السلام﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿فرحوا بكِتَابِ اللَّهِ إِذَا تُلِيَ عَلَيْهِمْ وَإِذَا تَلَوْهُ تُفِيضُ أَعْيُنُهُمْ دَمْعاً مِنَ الْفَزَعَ وَ الْحَزَن وَ هُوَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِنْ قَبْلِكَ وَ جَعَلْنَا هُمْ أَزْوَاجاً وَ ذُرِّيَّةٌ وَمَا كَانَ لِرَسُول أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ الله لِكُلِّ أَجَل كِتَابٌ﴾. (38)

کسانی که کتاب آسمانی به آنان داده ایم از آن چه بر تو نازل شده شادمانند؛ و بعضی از احزاب [و گروه ها]، قسمتی از آن را انکار می کنند؛ بگو: «من مأمورم که خداوند یگانه را بپرستم؛ و همتایی برای او قایل نشوم تنها به سوی او دعوت می کنم ؛ و بازگشتم فقط به سوی اوست». (36)

همان گونه [که به پیامبران پیشین کتاب آسمانی دادیم،] بر تو نیز این (قرآن) را بعنوان فرمان روشن و صریحی نازل کردیم؛ و اگر از هوس های آنان بعد از آن که آگاهی برای تو آمده پیروی کنی هیچ کس در برابر خدا از تو حمایت و جلوگیری نخواهد کرد. (37)

1- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام- ﴿وَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتابَ يَفْرَحُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾؛ اميرالمؤمنين علی بن ابی طالب علیه السلام است.

2- امام باقر علیه السلام- اگر کتاب خداوند بر آنان تلاوت شود، خوشحال گردند و خود چون آن آیه را تلاوت کنند، از هراس و اندوه چشمانشان آکنده از اشک شود مقصود علی بن ابی طالب علیه السلام است.

و ما پیش از تو [نیز] پیامبران ی فرستادیم؛ و برای آن ها همسران و فرزندانی قراردادیم؛ و هیچ پیامبری نمی توانست معجزه ای بیاورد مگر به اذن خدا و برای هر سرنوشتی موعد مقرری است. (38)

الاسْمُ الْأَكْبَرُ وَ صُحُفُ مُوسَى علیه السلام الاسْمُ الْأَكْبَرُ فَلَمْ تَزَلَ الْوَصِيَّةُ فِي عَالِمِ بَعْدَ عَالِمِ حَتَّى دَفَعُوهَا إِلَى مُحَمَّدٍ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُحَمَّدًا أَسْلَمَ لَهُ الْعَقِبَ مِنَ الْمُسْتَحْفَظِينَ وَ كَذَّبَهُ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَ دَعَا إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِهِ﴾. (1)

صحف ابراهیم اسم اکبر است و صحف موسی اسم اکبر است این گونه همواره امر وصیت برای دانایی پس از دانای دیگر جریان یافت تا این که آن را به حضرت محمد رساندند، وقتی خدای عزوجل محمد را مبعوث کرد دنباله ی مستحفظین به او اسلام آوردند اما بنی اسرائیل تکذیبش کردند. حضرت به سوی خداوند عزّ و جلّ فراخواند در راه خدا مجاهدت کرد.

6-3- الصّادق علیه السلام- ﴿فَنَحْنُ ذُرِّيَّتُهُ فَإِنْ قَالَ النَّاسُ لَمْ يَكُنْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم ذُرِّيَّةً جَحَدُوا وَ لَقَدْ قَالَ اللهُ: وَلَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنا هُمْ أَزْواجاً وَذُرِّيَّةٌ فَنَحْنُ ذُرِّيَّتُهُ﴾. (1)

6-3- امام صادق علیه السلام- ما ذریه ی او هستیم. اگر مردم بگویند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ذریه نداشت انکار نموده اند با این که خداوند می فرماید: ﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَ جَعَلْنَا هُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّيَّة﴾.

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثَّمَالِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَا أَبَا حَمْزَةَ إِنْ حَدَّثْنَاكَ بِأَمْرِ أَنَّهُ يَجِي، مِنْ هَاهُنَا فَجَاءَ مِنْ هَاهُنَا فَإِنَّ اللَّهَ يَصْنَعُ مَا يَشَاءُ وَ إِنْ حَدَّثْنَاكَ الْيَوْمَ بِحَدِيثِ وَحَدَّثْنَاكَ غَداً بِخِلَافِهِ فَإِنَّ اللَّهَ يَمْحُو مَا يَشَاءُ وَ زيُثْبت﴾. (1)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿كَيْفَ لَنَا بِالْحَدِيثِ مَعَ هَذِهِ الْآيَةِ: يَمْحُوا اللهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ فَأَمَّا مَنْ قَالَ بِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَا يَعْلَمُ الشَّيْء إِلَّا بَعْدَ كَوْنِهِ فَقَدْ كَفَرَ وَ خَرَجَ عَنِ التَّوْحِيدِ﴾. (2)

8- الباقر علیه السلام- ﴿في قَوْلِهِ: مَا تَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنسِها نَأْتِ بِخَيْرِ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا قَالَ النَّاسِخَ مَا حُوْلَ وَ مَا يُنْسِيهَا مِثْلُ الْغَيْبِ الَّذِي لَمْ يَكُنْ بَعْدُ كَقَوْلِهِ: يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ قَالَ فَيَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُحَوِّلُ مَا يَشَاءُ مِثْلُ قَوْمِ يُونُسَ إِذَا بَدَا لَهُ فَرَحِمَهُمْ وَ مِثْلُ قَوْلِهِ: فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ قَالَ أَدْرَكَهُمْ رَحْمَتُهُ﴾. (3)

9- الباقر علیه السلام- إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ فَنَاءَ قَوْمِ أَمَرَ الْفَلَك فَأَسْرَعَ الدَّوْرَ بِهِمْ فَكَانَ مَا يُرِيدُ مِنَ النُّقْصَانِ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بَقَاءَ قَوْمٍ أَمَرَ الْفَلَك فَأَبْطَأَ الدَّوْرَ بِهِمْ فَكَانَ مَا يُرِيدُ مِنَ الرِّيَادَةِ فَلَا تُنْكِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ يَمْحُو مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾. (4)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن ابْنِ سِنَانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُول إِنَّ اللَّهَ يُقَدِّمُ مَا يَشَاءُ وَيُؤَخِّرُ مَا يَشَاءُ وَ يَمْحُو مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ مَا يَشَاءُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ وَ قَالَ فَكُلُّ أَمْرٍ يُرِيدُهُ اللَّهُ فَهُوَ فِي عِلْمِهِ قَبْلَ أَنْ يَصْنَعَهُ لَيْسَ شَيْءٌ يَبْدُو لَهُ إِلَّا وَ قَدْ كَانَ فِي عِلْمِهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَبْدُو لَهُ مِنْ جَهْل﴾. (5)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْحَاق بْن عَمَّارٍ عَمَّنْ سَمِعَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ، وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللهِ مَغْلُولَةٌ لَمْ يَعْنُوا أَنَّهُ هَكَذَا وَلَكِنَّهُمْ قَالُوا قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ فَلَا يَزِيدُ وَ لَا يَنْقُصُ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالَهُ تَكْذِيباً لِقَوْلِهِمْ غُلَتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِما قَالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ أَ لَمْ تَسْمَعَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ: يَمْحُوا اللهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾. (6)

ص: 308

6- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام- ابو حمزه ثمالی گوید: امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام فرمودند: ای ابوحمزه اگر ما درباره ی چیزی به تو گفتیم که از این جا می آید و از همان جا آمد بی گمان این خداست که هر آن چه بخواهد انجام می دهد. اگر ما امروز سخنی را با تو در میان گذاشتیم و فردا خلاف آن را گفتیم بدان چنین است که خداوند هر آن چه را بخواهد، محو می سازد و هر آن چه را بخواهد، تثبیت می کند».

7- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- با وجود این آیه ما چگونه سخن بگوییم: يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ و اما کسی که بگوید خدای تعالی به اشياء علم ندارد مگر بعد از به وجود آمدنش کافر شده و از توحید بیرون رفته است.

8- امام باقر علیه السلام- هر حکمی را نسخ کنیم و یا نسخ آن را به تأخیر اندازیم، بهتر از آن، یا همانند آن را می آوریم (بقره/ 106) ناسخ آن چیزی است که تغییر داده شود و آن چیزی است که آن (بقره/106) را به تأخیر می اندازد مانند غیبی که هنوز واقع نشده مثل سخن خداوند: ﴿يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ﴾؛ خداوند آن چه بخواهد انجام می دهد و آن چه بخواهد تغییر می دهد؛ مانند [سرنوشت] قوم یونس که وقتی برای خدا بدا حاصل شد به آنان رحم کرد و مثل سخن خدا: حال که چنین است از آن ها روی بگردان که هرگز درخور ملامت نخواهی بود. (ذاریات/54) امام علیه السلام فرمود: «خداوند به آن ها رحم کرد».

9- امام باقر علیه السلام- خداوند متعال هرگاه نابودی قومی را اراده فرماید به فلک دستور می دهد و او نیز با شتاب بیشتری برای آنان چرخیدن می گیرد پس کاهش عمر آنان این چنین حاصل می شود اما هرگاه خداوند متعال ماندگاری قومی را اراده کند به فلک دستور می دهد و او نیز از شتاب خویش می کاهد و دوران آنان به کندی پیش می رود و در نتیجه افزایش و زیادتی که در باره آنان اراده کرده است پیش می آید بنا براین هرگز چنین حقایقی را منکر نشوید؛ زیرا که يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ.

10- امام صادق علیه السلام- ابن سنان گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال هر آن چه را که بخواهد، پیش می فرستد یا به تأخیر می افکند و یا محو می کند و یا تثبیت می نماید؛ و عِنْدَهُ أُمُّ الكتاب. و نیز فرمود: «هر امری را که اراده فرماید قبل از آن که آن را انجام دهد، در علم او وجود دارد هیچ چیزی برای او جلوه نمی کند مگر آن که در علم او بوده است بی گمان، چیزی در نظر خدا جلوه نمی کند که پیش از آن چهل و نادانی بوده باشد».

11- امام صادق علیه السلام- اسحاق بن عمار از کسی که از مردی این چنین روایت می کند که امام صادق علیه السلام در مورد آیه و یهود گفتند: «دست خدا [با زنجیر] بسته است (مائده /64) فرمود: «یهودیان منظورشان این نبود که آن جناب چنین است ولیکن گفتند که از کار فارغ شده پس نمی افزاید و کم نمی کند. خدای عزوجل برای تکذیب کلام آن ها فرمود دستهایشان بسته باد و به خاطر این سخن از رحمت [الهی] دور شوند بلکه هر دو دست [قدرت] ،او گشاده است هرگونه بخواهد، می بخشد. (مانده /64) آیا نشنیده ای که خدای عزوجل می فرماید: ﴿يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾.

ص: 309

12- الباقر علیه السلام- ﴿إن الله لَمْ يَدَعْ شَيْئاً كَانَ أوْ يَكُونُ إِنَّا كتبه في كِتَابِ فَهُوَ مَوْضُوع بَيْنَ يَدَيْهِ يَنْظُرُ إِلَيْه فَمَا شَاءَ مِنْهُ قَدَّمَ وَمَا شَاءَ مِنْهُ آخَرَ وَمَا شَاءَ مِنْهُ مَحَى وَ مَا شَاءَ مِنْهُ كَانَ وَمَا لَمْ يَشَأْ لَمْ يَكُن﴾. (1)

13- الصّادق علیه السلام- ﴿هُمَا أَمْرَانِ مَوْقُوفُ وَ مَحْنُومُ فَمَا كَانَ مِنْ مَحْتُومٍ أَمْضَاهُ وَ مَا كَانَ مِنْ مَوْقُوفِ فَلَهُ فِيهِ الْمَشِيَّةُ يَقْضَى فِيهِ مَا يَشَاءُ﴾. (2)

14- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبيَّا حَتَّى يَأْخُذَ عَلَيْهِ ثَلَاثَ خِصَالَ الْإِقْرَارَ لَهُ بِالْعُبُودِيَّة وَ خَلْعَ الْأَنْدَادِ وَ أَنَّ اللَّهَ يُقَدِّمُ مَا يَشَاءُ وَ يُؤَخِّرُ مَا يَشَاءُ﴾. (3)

15- الباقر علیه السلام- ﴿الْعِلْمُ عِلْمَانِ فَعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ مَخْرُونُ لَمْ يُطْلِعْ عَلَيْهِ أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَمَا عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَإِنَّهُ سَيَكُونُ لَا يُكَذِّبُ نَفْسَهُ وَ لَا مَلَائِكَتَهُ وَ لَا رُسُلَهُ وَعِلْمٌ عِنْدَهُ مَحْزُونُ يُقَدَّمُ مِنْهُ مَا يَشَاءُ وَ يُؤَخِّرُ مِنْهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ مَا يَشَاء﴾. (4)

16- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَيْنِ عِلْمُ مَكْنُونُ مَخْرُونُ لَا يَعْلَمُهُ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِكَ يَكُونُ الْبَدَاءُ وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِيَاءَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُهُ﴾. (5)

17- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿هُمَا كِتَابَانِ كِتَابُ سِوَى أُمِّ الْكِتَابِ، يَمْحُو اللَّهُ مِنْهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ، وَ أُمُّ الْكِتَابِ لَا يُغيِّرُ مِنْهُ﴾. (6)

18- أمير المومنين علیه السلام- ﴿إِنَّهُ يَمْحُو مَا يَشَاءُ مِنَ الْقُرُونُ وَ يُثْبِتُ مَا يَشَاءُ مِنْهَا كَقَوْلِهِ ثُمَّ أَنْشَأْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْنَا آخَرِينَ وَ قَوْلِهِ وَ كَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ﴾. (7)

19- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَخْبَرَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله بمَا كَانَ مُنْذُ كَانَتِ الدُّنْيَا وَ بِمَا يَكُونُ إِلَى انْقِضَاءِ الدُّنْيَا وَأَخْبَرَهُ بِالْمَحْتُومِ مِنْ ذَلِكَ وَ اسْتَثْنَى عَلَيْهِ فِيمَا سِوَاهُ﴾. (8)

ص: 310

12- امام باقر علیه السلام- خداوند متعال هر چیز را که بوده و خواهد بود در کتاب ثبت نموده است و همه چیز در مقابل پروردگار گذاشته شده و آن را می بیند پس آن چه را که بخواهد، پیش می افکند و آن چه را که اراده نماید پس می فرستد آن چه را که بخواهد محو می سازد و با آن چه را که بخواهد، هستی می دهد و اگر نخواهد، هستی نخواهد یافت.

13- امام صادق علیه السلام- دو نوع امر است امر متوقف و امر حتمی امری که حتمی باشد اجرا می کند و امری که متوقف و غیر حتمی ،باشد خواست و مشیت الهی در آن جاری است و هرچه بخواهد در مورد آن حکم می کند.

14- امام صادق علیه السلام- خداوند کسی را به پیامبری برنیانگیخت مگر آن که سه پیمان از او بگیرد اقرار به عبودیت و بندگی برای خداوند کنار گذاشتن همتایان برای خدا و اعتقاد به این که خداوند هر آن چه را که بخواهد پیش می افکند و هرچه را که بخواهد، پس می فرستد.

15- امام باقر علیه السلام- دانش بر دو نوع است دانشی که نزد خداوند است و در خزانه ی غیب الهی است و احدی از مردم به آن آگاهی ندارد و دانشی که خداوند آن را به فرشتگان و پیامبران خود آموخته است پس آن بخش از دانشی که به فرشتگان و پیامبران ش آموخته است، به وقوع خواهد پیوست خداوند به خویش و فرشتگان و پیامبران ش نسبت دروغ نمی دهد. اما آن بخش از دانش الهی که در گنجینه و خزانه ی غیب خداوندی پنهان است، به هر اندازه که بخواهد از آن پیش می فرستد و هراندازه که بخواهد به تأخیر می افکند و هر آن چه را که بخواهد، اثبات و مستقر می گرداند.

16- امام صادق علیه السلام- خداوند دو علم دارد یکی مخزون است کسی جز او خبر ندارد که از همین نوع بداء است و دیگری علمی است که به ملائکه و انبیاء و رسل آموخته؛ ما نیز می دانیم.

17- پیامبر صلی الله علیه و آله- دو کتاب هستند؛ کتابی غیر از ام الکتاب که خداوند از آن هر چیزی را بخواهد، محو می کند و یا ثبت می کند و ام الکتاب که هیچ چیزی از آن را دگرگون نمی کند.

18- امام علی علیه السلام- هرچه را از اقوام بخواهد محو می کند و هرچه را بخواهد از آن اثبات کند مثل [این] کلام خداوند متعال سپس جمعیت دیگری را بعد از آن ها به وجود آوردیم (مؤمنون/31) و [این] کلام خداوند متعال چقدر از اقوام پیش از آنان را [به خاطر گناهانشان] هلاک می کردیم. (مریم/74).

19- امام صادق علیه السلام- خدای عزوجل محمد را به آن چه از اول دنیا واقع شده و به آن چه تا پایان دنیا واقع می شود خبر داد آن چه از این وقایع حتمی است به او خبرداد و نسبت به غیر آن که حتمی نیست و به مشیّت او مربوط است استثناء قائل شد. [و به او خبر نداد].

ص: 311

20- الكاظم علیه السلام- ﴿اَللّهُمَّ إِنْ کُنْتُ عِنْدَکَ مَحْرُوماً مقتراً عَلَى رِزْقِي فَامْحُ حِرْمَانِي وَ تَقْتِير رزقي رِزْقِى وَاكْتُبْنِي عِنْدَكَ مَرْزُوقاً مُوَفَّقاً لِلْخَيْرَاتِ فَإِنَّكَ قُلْتَ تَبَارَكْتَ وَ تَعَالَيْتَ يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُنبتُ وَ عِنْدَهُ أم الكتاب﴾. (1)

21- الصّادق علیه السلام- ﴿يَا ذَا الْمَنَّ لَا مَنَّ عَلَيْكَ يَا ذَا الطَّوْل لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ ظَهْرَ النَّاجِينَ وَ مَا مَنَ الْخَائِفِينَ وَ جَارَ الْمُسْتَجِيرِينَ إِنْ كَانَ عِنْدَكَ فِي أُمِّ الْكِتَابِ أَنَّى شَقِيُّ أَوْ مَحْرُومُ أَوْ مُقْتَرُ عَلَى رزْقِي فَامْحُ مِنْ أُمِّ الْكِتَابِ شَقَائِي وَ حِرْمَانِي وَ إِقْتَارَ رِزْقِي وَ اكْتُبْنِي عِنْدَكَ سَعِيداً مُوَفَّقَا لِلْخَيْر مُوَسَّعاً عَلَى رِزْقُكَ فَإِنَّكَ قُلْتَ فِي كِتَابِكَ الْمُنْزَلَ عَلَى نَبِيِّكَ الْمُرْسَلَ الله يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُنبتُ وَ عِندَهُ أَم الكتاب﴾. (2)

22- المهدى علیه السلام- ﴿إلهِي وَقَدْ عَلِمْتُ يَقِيناً أَنَّكَ لَا تَأْمُرُ بِالظُّلْمِ وَ لَا تَرْضَاهُ وَ لَا تَمِيلُ إِلَيْهِ وَلَا تَهْوَاهُ وَ لَا تُحِبُّهُ وَ لَا تَغْشَاهُ وَ تَعْلَمُ مَا فِيهِ هَوْلَاءِ الْقَوْمُ مِنْ ظُلْمٍ عِبَادِكَ وَ بَغْيِهِمْ عَلَيْنَا وَتَعَدِّيهِمْ بِغَيْرِ حَقٌّ وَ لَا مَعْرُوفِ بَلْ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً وَ رُوراً وَ بُهْتَاناً فَإِنْ كُنْتَ جَعَلْتَ لَهُمْ مُدَّةً لَا بُدَّ مِنْ بُلُوعَهَا أَوْ كَتَبْتَ لَهُمْ آجَالًا يَنَالُونَهَا فَقَدْ قُلْتَ وَ قَوْلُكَ الْحَقِّ وَ وَعْدُكَ الصِّدْقُ يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ فَأَنَا أَسْأَلُكَ بِكُلِّ مَا سَأَلَكَ بِهِ أَنْبِيَاؤُكَ الْمُرْسَلُونَ وَ رُسُلُكَ وَ أَسْأَلُكَ بِمَا سَأَلَكَ بِهِ عِبَادَكَ الصَّالِحُونَ وَ مَلَائِكَتُكَ الْمُقَرَّبُونَ أَنْ تَمْحُوَ مِنْ أُمِّ الْكِتَابِ ذَلِكَ وَتَكْتُبَ لَهُمُ الاضْمِخَلَالَ وَ الْمَحْقَ حَتَّى تُقَرِّبَ أَجَالَهُمْ وَ تَقْضِيَ مُدَّتَهُمْ وَتُذْهِبَ أَيَّامَهُمْ وَ تَبْتُرَ أَعْمَارَهُمْ وَ تُهْلِكَ فُجَّارَهُمْ وَتُسَلِّطَ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ حَتَّى ل اتُبْقِيَ مِنْهُمْ أَحَداً وَ لَا تُنَجِّيَ مِنْهُمْ أَحَداً وَ تُفَرِّقَ جُمُوعَهُمْ وَ تَكِلَّ سِلَاحَهُمْ وَ تُبَدِّدَ شَمْلَهُمْ وَ تُقَطَّعَ آجَالَهُمْ وَ تُقَصِّرَ أَعْمَارَهُمْ وَ تُزَلْزِلَ أَقْدَامَهُمْ وَ تُطَهِّرَ بِلَادَكَ مِنْهُمْ وَ تُظْهِرَ عِبَادَكَ عَلَيْهِمْ فَقَدْ غَيْرُوا سُنَتَكَ وَ نَقَضُوا عَهْدَكَ وَهَتَكُوا حَرِيمَكَ وَ أَتَوْا عَلَى مَا نَهَيْتَهُمْ عَنْهُ وَ عَتَوْا عُنُوا كَبِيرًا كَبِيراً وَ ضَلُّوا ضَلَالًا بَعِيدا﴾. (3)

23- الصّادق علیه السلام- ﴿ما عُبدَ اللهُ بشَيْءٍ مِثْلِ الْبَداء﴾. (4)

24- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا بَدَا لِلَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا كَانَ فِي عِلْمِهِ قَبْلَ أَنْ يَبْدُوَ لَهُ﴾. (5)

ص: 312

20- امام کاظم علیه السلام- خدایا اگر نزد تو محروم بودم و روزی ام تنگ بود محرومیت و تنگی رزقم را محو کن و مرا نزد خود روزی داده شده و موفق به انجام خیرات بنویس؛ چون خودت فرمودی: ﴿يَمْحُوا اللهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾.

21- امام صادق علیه السلام- ای صاحب منت که هیچ منتی بر تو نیست ای صاحب نعمت فراوان که هیچ معبودی جز تو نیست ای پشتیبان پناهندگان و پناهگاه بیمناکان و حمایت کننده یاری طلبان اگر در نزد تو و در ام الکتاب من بدبخت یا محرومم و یا روزی ام تنگ است از ام الکتاب بدبختی محرومیت و تنگ بودن روزی ام را محو کن و مرا در نزد خود سعادتمند موفق به خیر و دارای وسعت روزی بنویس؛ چون تو در کتاب نازل شده بر پیامبرت فرمودی: ﴿يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾.

22- امام مهدی علیه السلام- ای خدای من و من به یقین می دانم که تو به ظلم امر نمی کنی و به آن راضی نیستی و به سوی آن میل نمی کنی و آن را نمی پسندی و دوست نمی داری و آن را مرتکب نمی شوی و می دانی آن چه را که این گروه در آن هستند؛ از ستم به بندگان تو و ظلمشان بر ما و از حد بیرون رفتن ایشان به غیر حق و به غیر شرع و طریقه بلکه از روی ظلم و دشمنی و دروغ و تهمت، پس اگر قرار داده باشی برای آنان مدتی که ناچار است از رسیدن آن مدت یا آن که مقرر کردی برای ایشان موعدی را که برسند به آن موعد پس تو گفتی و گفتار تو درست است و وعده تو راست است که يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ، پس من از تو می طلبم به حق هر آن چه پیغمبران علیهم السلام تو از تو طلب نمودند و رسولان تو که فرستاده شدگانند و از تو می خواهم به آن چه سؤال کردند از تو بندگان نیکوکارت و فرشتگان تو که نزدیکند که آن را از لوح محفوظ محو کنی و برای ایشان نابود شدن و اضمحلال را ثابت گردانی و تا اجل های ایشان را نزدیک سازی و مدت ایشان را به سر آوری و روزهای ایشان را از بین ببری و عمرهای ایشان را قطع کنی و فاسقان ایشان را هلاک گردانی و بعضی ایشان را بر بعضی غالب گردانی تا از ایشان احدی را باقی نگذاری و از ایشان کسی را خلاصی ندهی و هرگز یکی را از ایشان رها نکنی و جمعیت ایشان را پراکنده سازی و سلاحشان را کند کنی و قوم ایشان را متفرق سازی و اجل های ایشان را قطع کنی و عمر آنان را کوتاه گردانی و قدم هایشان را بلرزانی و شهرهای خود را از ایشان پاک سازی و بندگان خود را بر ایشان غالب گردانی پس به راستی که رویه و طریقه تو را تغییر دادند و پیمان تو را شکستند و پرده حرمت تو را دریدند و آن چه را که ایشان را از آن منع کردی بجا آوردند و بسیار سرپیچی کردند و گمراه شدند گمراه شدنی دور.

23- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام خدا به چیزی مانند بداء پرستش نشده است.

24- امام صادق علیه السلام- در مورد چیزی برای خداوند بدا حاصل نمی شود مگر آن که قبل از آن که برای او بدا حاصل شود در علم او هست.

ص: 313

25- أميرالمومنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا مَنْ أَنْكَرَ الْبَدَاءَ فَقَدْ قَالَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ: يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ فَهَلْ يَمْحُو إِلَّا مَا كَانَ وَ هَلْ يُثْبِتُ إِلَّا مَا لَمْ يَكُنْ وَ مِثْلُ هَذَا كَثِيرُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عزوجل﴾. (1)

26- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ قَالَ كَتَبَهَا لَهُمْ ثُمَّ مَحَاهَا ثُمَّ كَتَبَهَا لِأَبْنَائِهِمْ فَدَخَلُوهَا وَ اللهُ يَمْحُو ما يَشاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ﴾. (2)

27- أمير المومنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَمْرُو بْن الْحَمِقِ قَال دَخَلْتُ عَلَى عَلى علیه السلام حِينَ ضُرِبَ ضَرْبَةً بالْكُوفَة فَقُلْتُ لَيْسَ عَلَيْكَ بَأْسُ إِنَّمَا هُوَ خَيْسٌ قَالَ لَعَمْرِى إِنِّى لَمُفَارِقُكُمْ ثُمَّ قَالَ إِلَى السَّبْعِينَ بَلَاءُ قَالَهَا ثَلَاثَاً قُلْتُ فَهَلْ بَعْدَ الْبَلَاءِ رَخَاءُ فَلَمْ يُجِبْنِي وَ أَغْمِيَ عَلَيْهِ فَبَكَتْ أُمُّ كُلْثُومٍ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ لَا تُؤْذِينِي يَا أُمَّ كُلْثُومٍ فَإِنَّكَ لَوْ تَرَيْنَ مَا أَرَى لَمْ تَبْكِي إِنَّ الْمَلَائِكَةَ مِنَ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ بَعْضُهُمْ خَلْفَ بَعْض وَ النَّبِيُّونَ يَقُولُونَ انْطَلِقُ يَا عَلِيُّ فَمَا أَمَامَكَ خَيْرُ لَكَ مِمَّا أَنْتَ فِيهِ فَقُلْتُ يَا أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّكَ قُلْتَ إِلَى السَّبْعِينَ بَلَاءُ فَهَلْ بَعْدَ السَّبْعِينَ رَخَاءُ قَالَ نَعَمْ وَ إِنَّ بَعْدَ الْبَلَاءِ رَخَاءَ يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ قَالَ أَبُو حَمْزَةَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام لَّهِ إِنَّ عَلِيًّا * قَالَ إِلَى السَّبْعِينَ بَلَاءُ وَكَانَ يَقُولُ بَعْدَ السَّبْعِينَ رَخَاءُ وَقَدْ مَضَتِ السَّبْعُونَ وَ لَمْ نَرَ رَخَاءَ فَقَالَ أبو جَعْفَر علیه السلام يَا ثَابِتُ إِنَّ اللَّهَ كَانَ قَدْ وَقَتَ هَذَا الْأَمْرَ فِي السَّبْعِينَ فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَيْنُ علیه السلام غَضِبَ اللهُ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ فَأَخَرَهُ اللَّهُ إِلَى الْأَرْبَعِينَ وَ مِائَة سَنَة فَحَدَّثْنَاكُمْ فَأَذَعْتُمُ الْحَدِيثَ وَ كَشَفْتُمْ الْقِنَاعَ قِنَاعَ السِّرِّ فَأَخَرَهُ اللَّهُ وَ لَمْ يَجْعَلْ لَهُ بَعْدَ ذَلِكَ وَقْنَا عِنْدَ اللَّهِ يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ قَالَ أَبُو حَمْزَةَ قَدْ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذَلِكَ فَقَالَ قَدْ كَانَ ذَلِكَ﴾. (3)

28- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ عَرَضَ عَلَى آدَمَ أَسْمَاءَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَأَعْمَارَهُمْ قَالَ فَمَرَّ بِآدَمَ اسْمُ دَاوُدَ النَّبِيِّ الفَإِذَا عُمُرُهُ فِي الْعَالَمِ أَرْبَعُونَ سَنَةً فَقَالَ آدَمَ يَا رَبِّ مَا أَقَلَّ عُمُرَ دَاوُدَا وَ مَا أَكْثَرَ عُمُرِى يَا رَبِّ إِنْ أَنَا رَدْتُ دَاوُدَ مِنْ عُمُرِى ثَلَاثِينَ سَنَةً أَ تُثْبِتُ ذَلِكَ لَهُ قَالَ نَعَمْ يَا آدَمُ علیه السلام قَالَ فَإِنِّي قَدْ رَدَّتُهُ مِنْ عُمُرِى ثَلَاثِينَ سَنَةَ فَأَنْفِدْ ذَلِكَ لَهُ وَأَثْبَتْهَا لَهُ عِنْدَكَ وَاطْرَحْهَا مِنْ عُمُرِى قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام فَأَثْبَتَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِدَاوُدَا فِي عُمُرِهِ ثَلَاثِينَ سَنَةً وَ كَانَتْ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ

ص: 314

25- امام علی علیه السلام- و اما کسی که بدا را انکار کند سخنش باطل است چون خداوند در کتابش فرموده است ﴿يَمْحُوا اللهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ﴾ آیا غیر آن چیزی که بوده محو می کند؟ و آیا غیر آن چه نبوده اثبات می کند آیا چیزی که بوده اثبات می کند؟! و مثل این آیه در کتاب خدای عزوجل زیاد است.

26- امام صادق علیه السلام- در مورد سخن خدا به سرزمین مقدسی که خداوند برای شما مقرر داشته وارد شوید. (مائده/21) سؤال شد فرمود: برای آن ها مقرر داشت سپس آن را محو نمود و برای فرزندانشان مقرر فرمود؛ پس به آن سرزمین وارد شدند: ﴿وَ اللهُ يَمْحُو ما يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾.

27- امام علی علیه السلام- عمروبن حمق گوید: هنگامی که علیا در کوفه ضربت خورد، گفتم: «مساله ای ندارید زخم سطحی است امام فرمود: به جان خودم سوگند من شما را ترک خواهم کرد. آن گاه سه مرتبه فرمود: تا هفتاد سال بلا می آید گفتم آیا بعد از مصیبت آسایشی است»؟ ایشان به من پاسخ نداد و بیهوش شد پس ام کلثوم گریست هنگامی که به هوش آمد فرمود: ای ام کلثوم مرا اذیت نکن اگر آن چه را که من می دیدم تو نیز می دیدی گریه نمی کردی فرشتگان هفت آسمان یکی پس از دیگری و پیامبران می فرمایند: ای علی به ما بپیوند به راستی آن چه در پیش رو داری بهتر است از آن چه در آن هستی من گفتم: ای امیرالمؤمنین شما فرمودید: «تا هفتاد سال بلا و گرفتاری است، آیا بعد از هفتاد سال آسایشی پدید می آید»؟ ایشان فرمود: «بله» به راستی بعد از بلا و سختی آسایش است: يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتاب ابو حمزه گفت: «من به امام باقر علیه السلام گفتم: علی فرمود: تا هفتاد سال بلا و سختی می آید و می فرمود: «بعد از هفت سال آسایش و راحتی است اما ما آرامشی تاکنون ندیده ایم امام باقر علیه السلام فرمود: ای ثابت خداوند برای این امر هفتاد سال تعیین کرد پس هنگامی که حسین علیه السلام شهید شد خداوند بر اهل زمین خشم گرفت و آن را تا صد و چهل سال به تأخیر انداخت. پس ما شما را از حدیث آگاه کردیم و شما آن را افشا کردید و پرده از اسرار برداشتید، پس خداوند آن را به تأخیر انداخت و بعد از آن نزد خداوند برای آن وقتی تعیین نشده است: ﴿يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ﴾. ابوحمزه گفت: «به امام صادق علیه السلام- این [روایت] را گفتم پس فرمود: «همین بوده است».

28- امام باقر علیه السلام- حق تعالی اسماء و عمرهای انبیاء را بر حضرت آدم علیه السلام عرضه داشت وقتی که به اسم داود و عمر آن جناب ،رسید عمرش را در دنیا چهل سال معرفی کرد. حضرت آدم عرضه داشت: «پروردگارا چقدر عمر داود کم و چقدر عمر من زیاد است، بار خدایا آیا ممکن است سی سال از عمر من را به او «ببخشی»؟ خداوند فرمود: «آری ای آدم علیه السلام». آدم ال عرض کرد: پس از عمر من سی سال کم کن و به عمر او بیافزا امام باقر علیه السلام فرمود: «خداوند متعال سی سال به عمر حضرت داود علیه السلام افزود و آن را برای حضرتش ثابت قرار داد و این امر البته نزد حق تعالی ثابت بود و کلام خداوند متعال يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ

ص: 315

مُثْبَتَةٌ فَذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ قَالَ فَمَحَا اللَّهُ مَا كَانَ عِنْدَهُ مُثْبَتَاً لِآدَمَ وَ أَثْبَتَ لِدَاوُدَ مَا لَمْ يَكُنْ عِنْدَهُ مُثْبَتا﴾. (1)

29- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ أَنَّهُ سَمِعَهُ * وَ هُوَ يَقُولُ مَا رَدَّ اللَّهُ الْعَذَابَ عَنْ قَوْمٍ قَدْ أَظَلَّهُمْ إِنَّا قَوْمِ يُونُسَ فَقُلْتُ أَ كَانَ قَدْ أَظْلَهُمْ فَقَالَ نَعَمْ حَتَّى نَالُوهُ بِأَكَفِّهِمْ قُلْتُ فَكَيْفَ كَانَ ذَلِكَ قَالَ كَانَ فِي الْعِلْمِ الْمُثْبَتِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِي لَمْ يَطَّلِعْ عَلَيْهِ أَحَدٌ أَنَّهُ سَيَصْرِفُهُ عَنْهُمْ﴾. (2)

30- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَبَعَثَ اللَّهُ عَلَى صَحِيفَتِهِمُ الْأَرَضِةَ فَلَحِسَهَا فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ فَأَخْبَرَ النَّبِى بذَلِكَ فَأَخْبَرَ النَّبِيُّ َأبَا طَالِب فَدَخَلَ أَبُو طَالِب عَلَى قُرَيْش فِي الْمَسْجِدِ فَعَظَمُوهُ وَقَالُوا أَرَدْتَ مُوَاصَلَتَنَا وَ أَنْ تُسَلَّمَ ابْنَ أَخِيكَ إِلَيْنَا قَالَ وَ اللَّهِ مَا جِئْتُ لِهَذَا وَ لَكِنِ ابْنُ أَخِي أَخْبَرَنِي وَ لَمْ يَكْذِيْنِي أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَخْبَرَهُ بِحَالَ صَحِيفَتِكُمْ فَابْعَثُوا إِلَى صَحِيفَتِكُمْ فَإِنْ كَانَ حَقًّا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ ارْجِعُوا عَمَّا أَنْتُمْ عَلَيْهِ مِنَ الظُّلْمِ وَ قَطِيعَةِ الرَّحِمِ وَ إِنْ كَانَ بَاطِلًا دَفَعَتُهُ إِلَيْكُمْ فَأَتَوْا بِهَا وَ فَكُوا الْخَوَاتِيمَ وَإِذَا فِيهَا بِاسْمِكَ اللَّهُمَّ وَ اسْمَ مُحَمَّد فَقَط فَقَالَ لَهُمْ أَبُو طَالِب اتَّقُوا اللَّهَ وَكُفُوا عَمَّا أَنْتُمْ عَلَيْهِ فَسَكَنُوا وَ تَفَرَّقُوا فَنَزَلَ ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ قَالَ: كَيْفَ أَدْعُوهُمْ وَ قَدْ صَالَحُوا عَلَى تَرْكِ الدَّعْوَةِ؟ فَنَزَلَ: يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ. فَسَأَل النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم أَبَا طَالِب وَ الْخُرُوجَ مِنَ الشَّعْبِ فَاجْتَمَعَ سَبْعَةُ نَفَرٍ مِنْ قُرَيْشٍ عَلَى نَقْضِهَا﴾. (3)

31- العسكري علیه السلام- ﴿فَقَالَ ابْنُ صُوريَا يَا مُحَمَّد أَيُّ مَلَكِ يَأْتِيكَ بِمَا تَقُولُهُ عَنِ اللَّهِ قَالَ جبرئيل علیه السلام قَالَ ابْنُ صُوريًا كَانَ ذَلِكَ عَدُونَا مِنْ بَيْنِ الْمَلَائِكَة يَنْزِلُ بالقتل والشِّدَّةِ وَالْحَرْب وَ رَسُولُنَا مِيكَائِيلُ يَأْتِي بِالسُّرُورِ وَالرَّخَاءِ فَلَوْ كَانَ مِيَكَائِيلُ هُوَ الَّذِي يَأْتِيكَ آمَنَّا بِكَ لِأَنَّ مِيكَائِيلَ كَانَ يَشُدُّ مُلْكَنَا وَ جَبْرَئِيلُ كَانَ يُهْلِكُ مُلْكَنَا فَهُوَ عَدُونَا لِذَلِكَ فَقَالَ لَهُ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ اللَّهُ فَمَا بَدْءُ عَدَاوَتِهِ لَكَ قَالَ نَعَمْ يَا سَلْمَانُ اللهِ عَادَانَا مِرَارًا كَثِيرَةً ... فَقَالَ سَلْمَانُ يَا ابْنَ صُورِيَا بِهَذَا الْعَقْلِ الْمَسْلُوكِ بِهِ غَيْرَ سَبيلِهِ ضَلَلْتُمْ أَرَأَيْتُمْ أَوَائِلَكُمْ كَيْفَ بَعَثُوا مَنْ يَقْتُلُ بُخْتَ نَصَرَ وَ قَدَأَ خَبَرَ اللَّهُ تَعَالَى فِي كُتُبِهِ وَ عَلَى أَلْسِنَةِ رُسُلِهِ أَنَّهُ يَمْلِكُ وَ يُخَرِّبُ بَيْتَ الْمَقْدِسِ أَرَادُوا تكْذِيبَ أَنْبِيَاءِ اللَّهِ تَعَالَى فِي أَخْبَارِهِمْ وَ اتَّهَمُوهُمْ فِي أَخْبَارِهِمْ أَوْ صَدَّقُوهُمْ فِي الْخَبَرِ عَنِ اللَّهِ وَ مَعَ ذَلِكَ أَرَادُوا مُغَالَبَةَ اللَّهِ هَلْ كَانَ هَؤُلَاءِ وَ مَنْ وَجَّهُوهُ إِنَّا كُفَّارًا بِاللَّهِ وَأَيُّ عَدَاوَة تَجُوزَ أَنْ

ص: 316

الْكِتَابِ. به همین معنا اشاره دارد سپس امام فرمود: بنابراین آن چه نزد حق تعالی برای آدم علیه السلام ثابت بود را محو نمود و آن چه نزدش برای داود ال ثابت نبود را ثابت قرار داد».

29- امام صادق علیه السلام- از سماعه روایت شده است از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرماید: خداوند از هیچ قومی عذابی را که بر ایشان سایه افکنده بود باز نمی گرداند مگر قوم يونس ). گفتم: آیا عذاب بر ایشان سایه افکنده بود؟ فرمود: آری تا جایی که با دست هایشان آن را گرفتند» گفتم پس چگونه بود که باز گردانده شد؟ فرمود در علم ثابت شده و ازلی خداوند که کسی را از آن آگاه نساخته بود چنین رقم خورده بود که عذاب را از ایشان باز خواهد داشت».

30- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند موریانه را بر نوشته ی مشرکان مکه فرستاد؛ پس آن نوشته را خورد. جبرئیل نازل شد و آن را به پیامبر صلی الله علیه و آله خبر داد و پیامبر صلی الله علیه و آله به ابو طالب خبر داد. ابوطالب در مسجد الحرام نزد قریش رفت او را بزرگ داشتند و گفتند می خواهی با ما رابطه برقرار کنی و برادر زاده ات را به ما تحویل دهی؟ گفت به خدا سوگند که برای این کار نیامده ام ولی برادر زاده ام به من خبر داده و به من دروغ نگفته است که خداوند وضعیت نوشته شما را به او خبر است؛ پس نوشته تان را برایم بیاورید؛ اگر سخنش حق است از خدا بپرهیزید و از ظلم و قطع رحمی که انجام می دهید بازگردید و اگر سخنش باطل بود او را به شما تحویل می دهم؛ پس نوشته را آوردند و مهرها را باز کردند و ناگهان دیدند که در آن فقط باسمك اللهم و اسم محمد ال مانده است؛ پس ابوطالب به آن ها گفت از خدا بپرهیزید و از آن چه انجام می دهید دست بردارید ساکت و متفرق شدند؛ پس آیه به راه پروردگارت دعوت نما!. (نحل/125)، نازل شد. پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد چگونه دعوتشان کنم در حالی که بر ترک دعوتم توافق کرده اند؛ این آيه نازل شد: يَمْحُوا اللهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ. پیامبر صلی الله علیه و آله از ابوطالب در مورد خارج شدن [از شعب ابی طالب] سؤال کرد؛ پس هفت نفر از قریش بر نقض نوشته شان توافق کردند.

31- امام عسکری علیه السلام- ابن صوریا به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: «بگو کدام فرشته برایت وحی را از جانب خدا می آورد» فرمود: «جبرئیل» ابن صوریا گفت: در بین ملائکه جبرئیل دشمن ما است پیوسته کشتار و گرفتاری و جنگ را برای ما آورده اما پیک و پیام آور ما میکائیل است که حامل شادی و فراوانی است اگر فرشته ی وحی تو میکائیل بود به تو ایمان می آوردم چون او باعث تقویت قدرت ما می شد ولی جبرئیل پادشاه ما را از میان می برد به همین جهت دشمن ما است سلمان فارسی از او پرسید: «از کجا شروع شد دشمنی او با شما»؟ جواب داد: بسیار زیاد اتفاق افتاده که با ما دشمنی ورزیده ...» سلمان رحمه الله علیه گفت: ابن صوریا با همین اندیشه ی فاسد از راه حقیقت گمراه شده.اید. می بینید که اجداد شما چگونه دانیال را مأمور می کنند برای کشتن بخت النصر با این که خداوند به وسیله ی انبیاء و پیامبران ش اطلاع داده که بر بیت المقدس دست می یابد و آن جا را خراب می کند آن ها تصمیم داشتند پیامبران را تکذیب نمایند و آن ها را در خبری که داده اند متهم نمایند یا می خواسته اند با این که تصدیق خبر پیامبران را می نمایند بر آن چه خدا مقدر نموده پیروز شوند آیا چنین افرادی ممکن است کافر نباشند چه عداوتی می توان داشت با جبرئیل علیه السلام که جلو طرح شکست تقدیر خدا را گرفته و از تکذیب خبر

ص: 317

يُعْتَقَدَ لِجَبْرَئِيلَ وَ هُوَ يَصُدُّ عَنْ مُغَالَبَة اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ يَنْهَى عَنْ تَكْذِيب خَبَرِ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ ابْنُ صُوريًا قَدْ كَانَ اللَّهُ تَعَالَى أَخْبَرَ بذَلِكَ عَلَى أَلْسُن أَنْبِيَائِهِ لَكِنَّهُ يَمْحُو مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ قَالَ سَلْمَانُ رحمه الله علیه فَإِذا لَا تَتَّقُوا بِشَيْءٍ مِمَّا فِي التَّوْرَاةِ مِنَ الْأَخْبَارِ عَمَّا مَضَى وَ مَا يَسْتَأْنِفُ فَإِنَّ اللَّهَ يَمْحُو مَا يَشَاءُ وَ يُثْبَتَ وَإِذَا لَعَلَّ اللَّهَ قَدْ كَانَ عَزَلَ مُوسَى علیه السلام وَ هَارُونَ عَنِ النُّبُوَّةَ وَأَبْطَلَا فِي دَعْوَتِهِمَا لِأَنَّ اللَّهَ يَمْحُو مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ لَعَلَّ كُلَّ مَا أَخْبَرَاكُمْ أَنَّهُ يَكُونُ لَا يَكُونُ وَ مَا أَخْبَرَاكُمْ أَنَّهُ لَا يَكُونُ يَكُونُ وَ كَذَلِكَ مَا أَخْبَرَاكُمْ عَمَّا كَانَ لَعَلَّهُ لَمْ يَكُنْ وَ مَا أَخْبَرَاكُمْ أَنَّهُ لَمْ يَكُنْ لَعَلَّهُ كَانَ وَلَعَلَّ مَا وَعَدَهُ مِنَ الثَّوَابِ يَمْحُوهُ وَلَعَلَّ مَا تَوَعَدَ بِهِ مِنَ الْعِقَابِ يَمْحُوهُ فَإِنَّهُ يَمْحُو مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ أَنَّكُمْ جَهِلْتُمْ مَعْنَى يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ فَلِذَلِكُمْ أَنْتُمْ بِاللَّهِ كَافِرُونَ وَلِإِخْبَارِهِ عَنِ الْغُيُوبِ مُكَذِّبُونَ وَ عَنْ دِينِ اللَّهِ مُنْسَلِخُونَ﴾. (1)

32- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الرَّجُلَ لَيَصِلُ رَحِمَهُ وَ قَدْ بَقِيَ مِنْ عُمُرِهِ ثَلَاثُ سِنِينَ فَيُصِيرُهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ثَلَاثِينَ سَنَةً وَيَقْطَعُهَا وَ قَدْ بَقِيَ مِنْ عُمُرِهِ ثَلَاثُونَ سَنَةً فَيُصِيرَهَا اللَّهُ ثَلَاثَ سِنِينَ ثُمَّ لَا يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ﴾. (2)

33- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الْعَبْدَ يَكُونُ بَاراً بِقَرَابَتِهِ وَ لَمْ يَبْقَ مِنْ أَجَلِهِ إِلَّا ثَلَاثُ سِنِينَ فَيُصَرُهُ اللَّهُ ثَلاثاً وَ ثَلَاثِينَ سَنَةً وَ إِنَّ الْعَبْدَ لَيَكُونُ عَاقَاً بِقَرَابَتِهِ وَ قَدْ بَقِيَ مِنْ أَجَلِهِ ثَلَاثُ وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً فَيُصِيرُهُ اللَّهُ ثَلَاثَ سِنِينَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ: يَمْحُوا اللهُ ما يَشاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتاب﴾. (3)

34- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَمْحُوا اللهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ فَقَالَ يَا حُمْرَانِ إِنَّهُ إِذَا كَانَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ وَ نَزَلَتِ الْمَلَائِكَةُ الْكَتَبَةُ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا فَيَكْتُبُونَ مَا يُقْضَى فِي تِلْكَ السَّنَة مِنْ أَمْرٍ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يُقَدِّمَ شَيْئًا أَوْ يُؤَخِّرَهُ أَوْ يَنْقُصَ مِنْهُ أَوْ يَزِيدَ أَمَرَ الْمَلَكَ فَمَحَا مَا شَاءَ ثُمَّ أَثْبَتَ الَّذِى أَرَادَ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ عِنْدَ ذَلِكَ فَكُلُّ شَيْءٍ يَكُونُ فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ فِي كِتَابِ قَالَ نَعَمْ فَقُلْتُ فَيَكُونُ كَذَا وَكَذَا ثُمَّ كَذَا وَكَذَا حَتَّى يَنْتَهِيَ إِلَى آخِرِهِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَأَيَّ شَيْءٍ يَكُونُ بِيَدِهِ بَعْدَهُ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ ثُمَّ يُحْدِثُ اللَّهُ أَيْضاً مَا شَاءَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى﴾. (4)

ص: 318

انبیاء علیهم السلام مردم را باز داشته ابن صوریا گفت صحیح است که خدا توسط انبیاء چنین خبری داده است ولی او هرچه را بخواهد محو می کند و هرچه بخواهد ثابت می دارد سلمان گفت: در این صورت نمیتوان اطمینان داشت به آن چه در تورات است نسبت به گذشته و آینده؛ زیرا خداوند هرچه را بخواهد محو و هرچه را بخواهد اثبات می نماید و شاید خداوند موسی علیه السلام و هارون را از نبوت عزل کرده است و دعوت آن ها را باطل نموده چون هر چه را بخواهد اثبات می کند و هرچه آن ها اطلاع داده اند که در آینده به وقوع می پیوندد شاید انجام نشود و آن چه گفته اند انجام نمی شود شاید انجام شد و هرچه گفته اند اتفاق افتاده شاید اتفاق نیفتاده و آن چه اطلاع داده اند اتفاق نیفتاده شاید اتفاق افتاده و ممکن است ثوابی را که می گویند در مقابل اعمال داده می شود خداوند محو کرده باشد و هر عقاب و عذابی که به وسیله ی آن ها تهدید کرده شاید انجام نشود زیرا محو و اثبات می نماید. شما معنی محو و اثبات را نمی دانید به همین جهت کافر به خدا هستید و خبر غیبی خدا را تکذیب نموده اید و از دین خارج هستید.

32- امام صادق علیه السلام- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: شخصی که سه سال از عمرش باقی مانده صله ی رحم می کند خداوند سی سال عمر او را افزایش می دهد و شخصی قطع رحم می نماید و از عمرش سی سال باقی مانده، خداوند از عمرش کاسته و به سه سال می رساند آن گاه این آیه را تلاوت نمود: ﴿يَمْحُوا اللهُ ما يَشاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتاب﴾.

33- امام صادق علیه السلام- در خطاب به ابن ابی فاطمه بنده ای به خویشانش نیکی می کند، در حالی که فقط سه سال از عمرش باقی مانده است و خدا آن را سی و سه سال می گرداند؛ و بنده ای هم برای این که نسبت به خویشانش عاق است و حق آن ها را رعایت نمی کند، از عمرش سی و سه سال مانده و خدا آن را سه سال می کند». سپس این آیه را خواند: ﴿يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتاب﴾.

34- امام صادق علیه السلام- حمران می گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم معناى ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ چيست؟ فرمود: «ای حمران! وقتی شب قدر فرا می رسد و فرشتگان نگارنده به آسمان دنیا فرود می آیند تمامی رخدادهای آن سال را می نگارند. پس اگر خداوند بخواهد چیزی را پیش می فرستد یا پس می افکند یا از آن می کاهد یا به آن می افزاید. به فرشته دستور می دهد آن چه را که خدا می خواهد محو نماید و هر آن چه را که خدا می خواهد تثبیت کند. در آن هنگام به ایشان عرض کردم پس هر آن چه که رخ خواهد داد در کتابی نزد خداست؟ فرمود: «آری» عرض کردم این چنین و آن چنان شود و سپس آن ،حوادث، رخ دهد تا سال به آخر برسد؟ فرمود: «آری» عرض کردم پس چه چیزی به دست خداوند خواهد بود؟ فرمود: «سبحان الله سپس خداوند متعال هر آن چه را که اراده فرماید، ایجاد می کند».

ص: 319

35- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: سُئِلَ أَبُو جَعْفَرِ علیه السلام عَنْ لَيْلَةِ الْقَدْرِ فَقَالَ تَنَزَّلُ فِيهَا الْمَلَائِكَةُ وَالْكَتَبَةُ إِلَى سَمَاءِ الدُّنْيَا فَيَكْتُبُونَ مَا هُوَ كَائِنُ فِى أَمْر السَّنَةِ وَمَا يُصِيبُ الْعِبَادَ فِيهَا قَالَ وَ أَمْرُ مَوْقُوفُ لِلَّهِ تَعَالَى فِيهِ الْمَشِيئَةُ يُقَدِّمُ مِنْهُ مَا يَشَاءُ وَيُؤَخَّرُ مَا يَشَاءُ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى: يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾. (1)

36- أمير المومنين علیه السلام- ﴿أنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ عَلَى الْحَوْضِ وَ مَعَنَا عِتْرَتُنَا فَمَنْ أَرَادَنَا فَلْيَأْخُذْ بقَوْلِنَا وَلْيَعْمَلْ بِأَعْمَالِنَا فَإِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ لَنَا شَفَاعَة ... بنَا فَتَحَ اللَّهُ وَبِنَا يَخْتِمُ وَبِنَا يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَبِنَا يُنَزِّلُ الْغَيْث﴾. (2)

37- الصّادق علیه السلام- ﴿إذا أَتَيْتَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَاغْتَسِل حَتَّى تَصِيرَ إِلَى بَابِ الْحُسَيْنِ علیه السلام ثُمَّ قُلْ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا حُجَّةَ اللَّهِ وَابْنَ حُجَّتِه ... بكُمْ يُبَيِّنُ اللَّهُ الْكَذِبَ وَ بِكُمْ يُبَاعِدُ اللَّهُ الزَّمَانَ الْكَلِبَ وَ بِكُمْ فَتَحَ اللهُ وَبِكُمْ يَخْتِمُ اللَّهُ وَبِكُمْ يَمْحُوا اللهُ ما يَشاءُ وَ بِكُمْ يُثْبِت﴾. (3)

38- الرّضا علیه السلام- ﴿الْحَسَنَ بْنَ مُحَمَّدٍ التَّوْفَلِيَّ يَقُول قَدِمَ سُلَيْمَانُ الْمَرْوَزِيُّ مُتَكَلَّمْ خُرَاسَانَ عَلَى الْمَأْمُونِ فَأَكْرَمَهُ وَ وَصَلَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ إِنَّ ابْنَ عَنِّى عَلِيَّ بْنَ مُوسَى علیه السلام قَدِمَ عَلَيَّ مِنَ الْحِجَازِ وَ هُوَ يُحِبُّ الْكَلَامَ وَ أَصْحَابَهُ فَلَا عَلَيْكَ أَنْ تَصِيرَ إِلَيْنَا لِمُنَاظَرَتِه ... فَوَجَّهَ الْمَأْمُونُ إِلَى الرّضا علیه السلام فَقَالَ يَا أَبَا الْحَسَن علیه السلام مَا تَقُولُ... فقال علیه السلام: زدْ فِي مَسْأَلَتِكَ قَالَ سُلَيْمَانُ فَإِنَّهَا (مُريد) اسْمُ مِنْ أَسْمَائِهِ قَالَ الرِّضَا هَلْ سَمَّى نَفْسَهُ بِذَلِكَ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا لَمْ يُسَمِّ نَفْسَهُ بذَلِكَ قَالَ الرِّضَا فَلَيْسَ لَكَ أَنْ تُسَمِّيَهُ بِمَا لَمْ يُسَمَّ بِهِ نَفْسَهُ قَالَ قَدْ وَصَفَ نَفْسَهُ بِأَنَّهُ مريدُ قَالَ الرِّضَا علیه السلام لَيْسَ صِفَتُهُ نَفْسَهُ أَنَّهُ مُرِيدُ إِخْبَاراً عَنْ أَنَّهُ إِرَادَةً وَ لَا إِخْبَاراً عَنْ أَنَّ الْإِرَادَةَ اسْمُ مِنْ أَسْمَائِهِ قَالَ سُلَيْمَانُ لِأَنَّ إِرَادَتَهُ عِلْمُهُ قَالَ الرِّضَاةِ يَا جَاهِلُ فَإِذَا عَلِمَ الشَّيْءَ فَقَدْ أَرَادَهُ قَالَ سُلَيْمَانُ أَجَلْ قَالَ فَإِذَا لَمْ يُردَّهُ لَمْ يَعْلَمُهُ قَالَ سُلَيْمَانُ أَجَلْ قَالَ مِنْ أَيْنَ قُلْتَ ذَاكَ وَ مَا الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ إِرَادَتَهُ عِلْمُهُ وَ قَدْ يَعْلَمُ مَا لَا يُرِيدُهُ أَبَداً وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَئِنْ شِثْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ فَهُوَ يَعْلَمُ كَيْفَ يَذْهَبُ بِهِ وَ لَا يَذْهَبُ بِهِ

ص: 320

35- امام باقر علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد شب قدر سؤال شد، حضرت فرمود: در آن شب فرشتگان و نویسندگان [وحی] به آسمان دنیا فرود می آیند و می نویسند آن چه را که در یک سال واقع می گردد و آن چه را که در آن سال به بندگان می رسد». حضرت فرمود: «و بعضی از امور است که وقوعش در آن سال موقوف به خواست خداوند است از آن ها آن چه را بخواهد مقدم می دارد و آن چه را بخواهد مؤخر می دارد و این است معنی کلام خداوند عزوجل: ﴿يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾.

36- امام علی علیه السلام- من و رسول خدا کنار حوض قرار می گیریم و خاندان ما هم با ما خواهند بود، هرکس می خواهد نزد ما بیاید باید به گفته های ما عمل کند و کارهای ما را انجام دهد، ما اهل بیت اهل شفاعت هستیم. خدا به واسطه ی ما آغاز کرد و به واسطه ی ما پایان داد و خداوند هرچه را بخواهد محو و هرچه را بخواهد اثبات می کند. و به واسطه ی ما باران فرود می آید. آستانه

37- امام صادق علیه السلام- هرگاه قصد زیارت اباعبدالله حسین علیه السلام را داشتی غسل کن و در حرم بایست و بگو: السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا حُجَّةَ الله وَ ابْنَ حُجَّتِه؛ به واسطه ی شما خداوند غیر واقع ها را بر طرف می کند و خدا به واسطه ی شما شداید و سختی ها را دور می نماید، خداوند به واسطه ی شما می گشاید و افتتاح می کند و ختم و تمام می نماید و به واسطه ی شما آن چه را که بخواهد محو کرده و ثابت می نماید.

38- امام رضا علیه السلام- حسن بن محمد نوفلی گوید سلیمان مروزی متکلّم خراسان بر مأمون وارد شد، و مأمون ضمن احترام بسیار هدایایی نیز به او داده و گفت پسر عمویم علی بن موسی الرّضا علیه السلام از حجاز نزد من آمده و علم کلام و اهل آن را دوست دارد لذا مانعی ندارد که روز ترویه برای مناظره با او نزد ما بیایی» ... پس مأمون رو به امام علیه السلام کرد و فرمود شما چه می گویید؟ ... امام فرمود و باز سؤالت را ادامه بده سلیمان [در حالی که گویی سخن خود را پس گرفته بود] گفت: نه، بلکه [مرید] اسمی است از اسماء خدا»، حضرت فرمود: «آیا خود چنین نامی بر خویش نهاده است»؟ سلیمان گفت: «نه او چنین نامی بر خود نگذاشته است، حضرت فرمود: «پس تو حق نداری نامی بر او بگذاری که او خود با چنین نامی خود را نخوانده است» سلیمان گفت: «ولی» او خودش خویش را مرید وصف کرده است، حضرت فرمود: او که خود را مرید وصف نموده است معنایش این نیست که خواسته بگوید او اراده است و یا این که اراده نامی از نام های اوست سلیمان گفت: «چون اراده اش عین علم اوست»، حضرت فرمود: «ای نادان اگر خداوند به چیزی عالم است آیا معنایش این است که آن را اراده کرده است»؟! سلیمان گفت: «بله» البته حضرت فرمود: «حال، اگر آن را اراده نکند آیا بدین معنی است که بدان علم و آگاهی ندارد؟ سلیمان گفت: «بله البته» حضرت فرمود: «از کجا چنین سخنی میگویی؟ و چه دلیلی داری بر این که اراده خدا عین علم اوست؟ و حال آن که گاه می شود. خدا چیزی را می داند ولی ابداً آن را اراده نمی کند از جمله این آیه ی شریفه و اگر بخواهیم، آن چه را بر تو وحی فرستاده ایم از تو می گیریم (اسراء/86)». و خداوند می داند چگونه آن را ببرد ولی هرگز این کار را نخواهد کرد. سلیمان گفت زیرا خدا از کار فارغ شده و دست از کار کشیده و بر آن چه مقدر فرموده

ص: 321

أَبَداً قَالَ: سُلَيْمَانُ لِأَنَّهُ قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ فَلَيْسَ يَزِيدُ فِيهِ شَيْئاً قَالَ الرِّضَا هَذَا قَوْلُ الْيَهُودِ فَكَيْفَ قَالَ: ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّمَا عَنَى بِذَلِكَ أَنَّهُ قَادِرُ عَلَيْهِ قَالَ أَفَيَعِدُ مَا لَا يَفِي بِهِ فَكَيْفَ قَالَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاءُ وَقَالَ عَزَّوَجَلَّ يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ وَ قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ فَلَمْ يُحِرْ جَوَابًا﴾. (1)

39- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنِ الْمُعَلَّى قَالَ: سُئِلَ الْعَالِمُ الله كَيْفَ عَلِمَ اللَّهُ قَالَ عَلِمَ وَ شَاءَ وَ أَرَادَ وَقَدَّرَ وَقَضَى وَأَمْضَى فَأَمْضَى مَا قَضَى وَقَضَى مَا قَدَّرَ وَ قَدَّرَ مَا أَرَادَ فَبِعِلْمِهِ كَانَتِ الْمَشِيَّةُ وَ بِمَشِيَّتِهِ كَانَتِ الْإِرَادَةُ وَ بِإِرَادَتِهِ كَانَ التَّقْدِيرُ وَ بِتَقْدِيرِهِ كَانَ الْقَضَاءُ وَ بَقَضَائِهِ كَانَ الْإِمْضَاءُ فَالْعِلْمُ مُتَقَدِّمُ عَلَى الْمَشِيَّة وَالْمَشِيَّةُ ثَانِيَةُ وَالْإِرَادَةُ ثَالِثَةُ وَالتَّقْدِيرُ وَاقِعُ عَلَى الْقَضَاءِ بِالْإِمْضَاءِ فَلِلَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى الْبَدَا فِيمَا عَلِمَ مَتَى شَاءَ وَ فِيمَا أَرَادَ لِتَقْدِيرِ الْأَشْيَاءِ فَإِذَا وَقَعَ الْقَضَاءُ بِالْإِمْضَاءِ فَلَا بَدَاءَ فَالْعِلْمُ بِالْمَعْلُومِ قَبْلَ كَوْنِهِ وَ الْمَشِيَّةُ فِي الْمُشَاءِ قَبْلَ عَيْنِهِ وَ الْإِرَادَةُ فِي الْمُرَادِ قَبْلَ قِيَامِهِ وَ التَّقْدِيرُ لِهَذِهِ الْمَعْلُومَاتِ قَبْلَ تَفْصِيلِهَا وَ تَوْصِيلِهَا عِيَانَا وَ قِيَاماً وَ الْقَضَاءُ بِالْإِمْضَاءِ هُوَ الْمُبْرَمُ مِنَ الْمَفْعُونَاتِ ذَوَاتِ الْأَجْسَامِ الْمُدْرَكَاتِ بِالْحَوَاسَ مِنْ ذِي لَوْن وَرِيحٍ وَ وَزْن وَكَيْل وَ مَا دَبَّ وَ دَرَجَ مِنْ إِنْسِ وَ جَنَّ وَ طَيْرِ وَ سِبَاعَ وَ غَيْرِ ذَلِكَ مِمَّا يُدْرَكَ بِالْحَوَاسَ فَلِلَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فِيهِ الْبَدَاء مِمَّا لَا عَيْنَ لَهُ فَإِذَا وَقَعَ الْعَيْنُ الْمَفْهُومُ الْمُدْرَكُ فَلَا بَدَاءَ وَ اللَّهُ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾. (2)

40- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ ذَلِكَ الْكِتَابَ كِتَابُ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ فَمِنْ ذَلِكَ الَّذِي يَرُدُّ الدُّعَاءُ الْقَضَاءَ وَ ذَلِكَ الدُّعَاءُ مَكْتُوبُ عَلَيْهِ الَّذِي يُرَدُّ بِهِ الْقَضَاءُ حَتَّى إِذَا صَارَ إِلَى أُمِّ الْكِتَابِ لَمْ يُغْنِ الدُّعَاءُ فِيهِ شَيْئاً﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ إِنْ مَا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِنَّما عَلَيْكَ الْبَلاغُ وَ عَلَيْنَا الْحِسَابُ﴾ (40)

قوله تعالى: ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا نَأْتِي الْأَرْضَ نَنْقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا وَ اللَّهُ يَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَ هُوَ سَرِيعُ الْحِسَابِ﴾ (41)

ص: 322

چیزی نخواهد افزود»، حضرت فرمود: این سخن یهود است اگر حرف شما درست باشد پس چگونه خداوند می فرماید: ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ؛ مرا بخوانید تا خواسته های شما را اجابت کنم. (غافر/ 60). سلیمان گفت: «منظورش این است که او بر این کار تواناست». حضرت فرمود: «آیا وعده ای می دهد که به آن وفا نخواهد کردL؟ پس چطور فرموده است او هر چه بخواهد در آفرینش می افزاید. (فاطر) و نیز فرموده است: ﴿يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ﴾ حال، از کارها فارغ شده است»؟! سلیمان جوابی نداشت.

39- امام امام کاظم علیه السلام- معلّی نقل می کند از امام امام کاظم علیه السلام سؤال شد: «خداوند چگونه علم یافت»؟ ایشان فرمود: علم» یافت و خواست و اراده کرد و تقدیر نمود و قضا کرد و امضا نمود، چیزی که قضا کرده بود را امضا نمود و چیزی که تقدیر نموده بود را قضا کرد و چیزی که اراده کرده بود را تقدیر نمود؛ پس مشیّت او از روی علمش است و ارادهاش از روی مشیّتش و تقدیرش از روی اراده اش و قضایش از روی تقدیرش و امضایش از روی قضایش؛ بنابراین علمش مقدم بر مشیتش و مشیت در رتبه ی دوم و اراده در رتبه سوم است و تقدیر به این است که قضا امضا شود خداوند تبارک و تعالی هر زمان که بخواهد می تواند در چیزهای که می داند و در چیزهایی که برای تقدیر اشیاء اراده کرده است بداء حاصل .کند زمانی که قضای خداوند با امضای او واقع شود دیگر بدائی در کار نیست. بنابراین علم به معلوم قبل از وجود آن است و مشیّت در مشاء قبل از عینیت آن است و اراده کردن مراد، قبل از تحقق آن و تقدیر این معلومات قبل از تفصیل و رساندن آن ها به عینیت و تحقق است قضا به وسیله امضا همان صورت حتمی کارها و اجسام و مدرکاتی است که با حواس درک می شوند همان موجوداتی که رنگ و بو و وزن و حجم دارند و همه ی جنبنده ها از قبیل انسان و جن و پرندگان و درندگان و سایر موجوداتی که با حواس درک می شوند خداوند متعال در مورد چیزهایی که هنوز عینیت پیدا نکرده اند بداء دارد [امّا] وقتی عین مفهوم و قابل درک آن ها واقع شوند، دیگر بدائی در کار نیست و خداوند هر چه بخواهد می کند».

40- امام صادق علیه السلام- همانا این کتاب، کتابی است که خداوند هرچه را بخواهد محو و هرچه را بخواهد اثبات می کند. پس از این جاست که دعاء قضا را بر طرف می سازد و این دعایی است که نوشته شده که رفع قضا می کند مادامی که در ام الکتاب ثبت نشده باشد که درصورت ثبت شدن، دعا در رفع قضا مؤثر نخواهد بود.

و اگر پاره ای از مجازات ها را که به آن ها وعده می دهیم به تو نشان دهیم، یا پیش از فرا رسیدن این مجازات ها تو را بمیرانیم در هر حال وظیفه ی تو فقط ابلاغ [وحی الهی] است؛ و حساب [آن ها] بر ماست.

آیا ندیدند که ما پیوسته از اطراف [و جوانب] زمین می کاهیم؟! [و جامعه ها، به تدریج از میان می روند]. و خداوند حکم می کند؛ و هیچ کس را یارای جلوگیری از حکم او نیست؛ و او سریع الحساب است (41)

ص: 323

3- الباقر علیه السلام- ﴿إِيَّانَا عَنى وَ عَلَىٌ علیه السلام أَولُنَا وَأَفْضَلْنَا وَ خَيْرُنَا بَعْدَ النَّبِيِّ صل الله علیه و آله﴾. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَلَا إِنَ الْعِلْمَ الَّذِي هَبَطَ بِهِ آدَمُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ وَ جَمِيعَ مَا فُصِّلَتْ بهِ النّبيُّونَ إِلَى خَاتَمِ اَلنَّبِیِّینَ، فِی عِتْرَهِ خَاتَمِ اَلنَّبِیِّینَ﴾. (2)

5- الباقر علیه السلام- ﴿نَزَلَتْ فِي عَلَى علیه السلام هِ إِنَّهُ عَالِمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله﴾. (3)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ: قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ قُلْتُ أَ هُوَ على بن أبى طالب علیه السلام قَالَ فَمَنْ عَسَى أَنَّ يَكُونَ غَيْره﴾. (4)

7- الباقر علیه السلام- ﴿عنْ جَابِرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ قَالَ هُوَ على بن أبي طالب علیه السلام﴾. (5)

الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الكِتاب قَالَ عَلَى علیه السلام﴾. (6)

9- الكاظم علیه السلام- ﴿عَن أبي الحَسَنِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ: قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ قَالَ هُوَ على بن أبي طالب علیه السلام﴾. (7)

10- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿لَا وَ اللَّهِ مَا هُوَ إِنَّا على بن أبي طالب علیه السلام لَقَدْ كَانَ عَالِماً بِالتَّفْسِيرِ وَالتَّأويل وَ النَّاسِخِ وَ الْمَنْسُوخِ وَ الْحَلَالِ وَالْحَرَامِ﴾. (8)

11- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْم بْن قَيْسِ سَأَلَ رَجُلُ على بن أبي طالب علیه السلام فَقَالَ لَهُ وَأَنَا أَسْمَعُ أخبرني بأفضل مَنْقَبَة لَكَ قَالَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ قَالَ وَ مَا أَنْزَلَ فِيكَ قَال ... وَ قَوْلُهُ: وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَى بِاللهِ شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ إِيَّايَ عَلَى بِمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ فَلَمْ يَدَعْ شَيْئاً أَنْزَلَهُ اللَّهُ فِيهِ إِلَّا ذَكَرَهُ﴾. (9)

ص: 326

3- امام باقر علیه السلام- منظور از این آیه ما هستیم. علی علیه السلام اوّل و افضل و بهترین ما بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است.

4- امام علی علیه السلام- تمام دانشی را که آدما از آسمان به زمین فرود آورد و همه امتیازات علمی پیامبران تا خاتم انبیاء علیهم السلام، در اختیار عترت پیامبر صلی الله علیه و آله خاتمه است.

5- امام باقر علیه السلام- این آیه در مورد علی علیه السلام نازل شده که او عالم امّت بعد از رسول خدا است.

6- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام- پرسیدم: «آیا مصداق آیه: ﴿قُل كَفى بالله شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتاب﴾ِ، علی بن ابی طالب علیه السلام است؟ فرمود: «غیر از او چه کسی ممکن است باشد»؟

7- امام باقر علیه السلام- جابر گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: ﴿وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ؛ منظور امام على علیه السلام است.

8- امام صادق علیه السلام- ﴿قُل كَفى بِالله شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ﴾؛ منظور امام علی علیه السلام است.

9- امام امام کاظم علیه السلام- ﴿قُل كَفى بِالله شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ﴾؛ منظور امام علی علیه السلام است.

10- ابن عباس از ابوصالح در تفسیر و توضیح آیه ی شریفه: ﴿وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ سؤال شد. آن مرد فرزانه گفت مصداق آیه علی بن ابی طالب علیه السلام است که عالم به تفسیر و تأویل، ناسخ و منسوخ حلال و حرام قرآن شریف بود.

11- امام علی علیه السلام- سلیم بن قیس گوید: شخصی از حضرت امیر علیه السلام پرسید در حالی که من به آن گوش می دادم؛ مرا از بهترین مناقب خود باخبر ساز فرمود: آن چه خداوند در قرآن نازل فرموده است. پرسید چه آیاتی را درباره ی شما نازل فرموده است؟ فرمود من آن شاهد از رسول می باشم، و در آیه: ﴿وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَى بِالله شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ﴾ منظور از کسی که علم کتاب نزد اوست من می باشم»، و آن حضرت تمام آیاتی که درباره اش نازل شده بود را ذکر نمود.

ص: 327

12- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُمَرَ بْن حَنْظَلَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ فَلَمَّا رَآنِي أَتَتَبَّعُ هَذَا وَ أَشْبَاهَهُ مِنَ الْكِتَابِ قَالَ حَسْبُكَ كُلِّ شَيْءٍ فِي الْكِتَابِ مِنْ فَاتِحَتِهِ إِلَى خَاتِمَتِهِ مِثْلُ هَذَا فَهُوَ فِي الْأَئِمَّةِ عُنِى به﴾. (1)

13- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن كَثِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ قَالَ فَفَرَّجَ أَبُو عَبْدِ اللهِ اللَّهِ بَيْنَ أَصَابِعِهِ فَوَضَعَهَا عَلَى صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ عِنْدَنَا وَاللَّهِ عِلْمُ الْكِتَابِ كُلُّهُ﴾. (2)

14- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قال على علیه السلام ... فَاسْأَلْنِي عَمَّا يَكُونُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ عَمَّا كَانَ عَلَى عَهْدِ عِيسَى علیه السلام مُنْذُ بَعَثَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى، وَ عَنْ كُلِّ وَصِيٍّ، وَكُلٌّ فِئَة تَضِلُّ مِائَةً وَ تَهْدِى مِائَةً، وَ عَنْ سَائِقِهَا وَ قَائِدِهَا وَ نَاعِقِهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَ كُلِّ آيَة نَزَلَتْ فِي كِتَابِ اللَّهِ فِي لَيْل نَزَلَتْ أَمْ نَهَارِ، وَ عَنِ التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ الْعَظِيمِ، فَإِنَّهُ لَمْ يَكْتُمْنِي مِنْ عِلْمِهِ شَيْئًا وَلَا مَا تَحْتَاجُ إِلَيْهِ الْأَمَمُ مِنْ أَهْل التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ، وَأَصْنَافَ الْمُلْحِدِينَ وَ أَحْوَالَ الْمُخَالِفِينَ، وَأَدْيَانَ الْمُخْتَلِفِينَ، وَكَانَ خَاتَمَ النَّبِيِّينَ بَعْدَهُمْ، وَعَلَيْهِمْ فُرِضَتْ طَاعَتُهُ وَ الْإِيمَانُ بِهِ وَالنُّصْرَةُ لَهُ تَجدُونَ ذَلِكَ مَكْتُوباً فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَ الزَّبُورِ، وَ فِي الصُّحُفِ الأولى صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسى علیهما السلام، وَ لَمْ يَكُنْ لِيُضِيعَ عَهْدَ اللَّهِ فِي خَلْقِهِ وَ يَتْرُكَ الْأُمَّةَ قَائِهِينَ بَعْدَهُ، وَكَيْفَ يَكُونُ ذَلِكَ وَ قَدْ وَصَفَهُ اللَّهُ بالرَّافَة وَ الرَّحْمَةِ وَالْعَفْو وَالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْي عَنِ الْمُنْكَرِ وَإِقَامَة الْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَوْحَى إِلَيْهِ كَمَا أَوْحَى إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ علیهم السلام مِنْ بَعْدِهِ، وَ كَمَا أَوْحَى إِلَى مُوسَى وَ عِيسَى طنا فَصَدَّقَ اللَّهَ وَ بَلَغَ رِسَالَتَهُ وَ أَنَا عَلَى ذَلِكَ مِنَ الشَّاهِدِينَ، وَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هؤُلاءِ شَهِيداً وَ قَالَ: وَ كَفى بالله شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ وَقَدْ صَدَقَهُ اللَّهُ وَ أَعْطَاهُ الْوَسِيلَةَ إِلَيْهِ وَإِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ، فَقَالَ: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ، فَنَحْنُ الصَّادِقُونَ﴾. (3)

ص: 328

12- امام صادق علیه السلام- عمر بن حنظله از امام صادق علیه السلام در مورد کلام خداوند متعال: خدا قُل كَفى بِالله شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الكِتابِ نقل می کند: هنگامی دید من در این مورد و امثال آن در کتاب خدا (معنای آیه مذکور) پیگیری می کنم؛ فرمود: برای تو کافی است [بدانی] هر چیزی که در کتاب خدا از فاتحة الکتابش تا پایانش مثل این باشد پس آن [آیه] در مورد ائمه است که منظور از آن هستند.

13- امام صادق علیه السلام- عبدالرحمن بن کثیر گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «کسی که مقداری از علم کتاب در اختیار او بود گفت من تخت بلقیس را می آورم برایت قبل از این که چشم به هم بزنی. (نمل/40)». حضرت انگشتان خود را از هم گشود و بر سینه گذاشت فرمود: به خدا قسم در نزد ما تمام علم کتاب هست.

14- امام علی علیه السلام- در حدیث مرفوعی از سلمان رحمه الله علیه آمده است امام علی علیه السلام فرمود: ... از من بپرس از هر چیزی که تا روز قیامت رخ می دهد و از دوران عیسی بن مریم هنگامی که خدای تعالی او را برانگیخت و بپرس از هر وصی پیامبری و از هر گروهی که گمراه شدند و هر گروهی که هدایت می شوند و از جلودار و صدا زننده ی آن گروه و برنده ی آنان تا روز قیامت و بپرس از هر آیه ای که فرود آمده در کتاب خدا که در شب فرود آمده یا روز و نیز از تورات و انجیل و قرآن بزرگ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی را از علم و دانش خود و آن چه را که امت ها از اهل تورات و انجیل و طبقات مخالفان و گروه ملحدان و ادیان گوناگون دارند از من پوشیده نداشت زیرا که او خاتم پیامبران بعد از آنان بود و بر تمامشان اطاعت او و ایمان به او واجب بود و نیز یاری کردن او واجب بود این مطلب را در تورات نوشته دیدند و نیز در انجیل و زبور و صحف ابراهیم و موسی علیهما السلام و چنین نبود که بخواهد پیمان خدا را در میان بندگانش ضایع کند و امّت را حیران و سرگردان واگذارد بعد از خودش چطور چنین کاری می شود که همانا خدا او را به مهربانی و رحمت و عفو و بخشش و امر به معروف و نهی از منکر و بپا دارنده ی عدل و داد معرفی فرموده و همانا خدای عزوجل به سوی نوحا و پیامبران پس از او وحی فرستاده و همان طوری که به سوی موسی و عیسی علیه السلام وحی فرستاده و تصدیق کرده است خدا را و به رسالتش رسیده و من بر این کار از گواهانم و همانا خدای تبارک و تعالی فرموده حال آن ها چگونه است آن روزی که از هر امتی شاهد و گواهی [بر اعمالشان] می آوریم و تو را نیز بر آنان گواه خواهیم آورد؟ (نساء/47). و نیز فرمود: ﴿بِالله شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ﴾؛ درست فرموده است خدای تعالی وسیله ی پیشرفت به سوی خدا را به او عطا فرموده سپس فرموده: ای کسانی که ایمان آورده اید از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید و با صادقان باشید. (توبه/119). به خدا سوگند که ما صادقین و راستگویان هستیم.

ص: 329

15- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الله بْن الْوَلِيدِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا يَقُولُ أَصْحَابُكَ فِي أمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ عِيسَى وَ مُوسَى أَيُّهُمْ أَعْلَمُ قَالَ قُلْتُ مَا يُقَدِّمُونَ عَلَى أُولِى الْعَزْمِ أَحَداً قَالَ أمَا إِنَّكَ لَوْ خَاصَمْتَهُمْ بِكِتَابِ اللَّهِ لَحَجَجْتَهُمْ قَالَ قُلْتُ وَ أَيْنَ هَذَا فِي كِتَابِ اللَّهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ قَالَ فِي مُوسَى علیه السلام وَ كَتَبْنَا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْعِظَةٌ وَ لَمْ يَقُلْ كُلَّ شَيْءٍ وَقَالَ فِي عِيسَى علیه السلام: وَ لأُبَيَّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَ لَمْ يَقُلْ كُلَّ شَيْءٍ وَ قَالَ فِي صَاحِبَكُمْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الكِتاب﴾. (1)

16- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِيدِ السَّمَانِ قَالَ قَالَ الْبَاقِرُ يَا عَبْدَاللَّهِ مَا تَقُولُ فِي عَلِيٌّ وَ عِيسَى وَ مُوسَى قُلْتُ وَ مَا عَسَى أَنْ أَقُولَ فِيهِمْ فَقَالَ وَ اللَّهِ عَلَى علیه السلام ةِ أَعْلَمُ مِنْهُمَا ثُمَّ قَالَ أَلَسْتُمْ تَقُولُونَ إِنَّ لِعَلِى علیه السلام مَا لِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنَ الْعِلْمِ قُلْنَا نَعَمْ وَالنَّاسُ يُنْكِرُونَ قَالَ فَخَاصِمْهُمْ بِقَوْلِهِ تَعَالَى لِمُوسَى علیه السلام : وَكَتَبْنَا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَمْ يُبَيَّنَ لَهُ الْأَمْرُ كُلُهُ وَقَالَ المُحمَّد ال و جِلْنا بِكَ شَهِيداً عَلى هؤلاءِ وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبياناً لِكُلِّ شَيْءٍ وَ قَالَ فَاسْأَلْ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ ثُمَّ قَالَ وَاللَّهِ إِيَّانَا عَلَى وَ عَلَى علیه السلام أَوَّلُنَا وَ أَفْضَلْنَا وَأَخْيَرنَا بَعْدَ رَسُول الله﴾. (2)

17- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن بُكَيْر عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ كُنْتُ عِنْدَهُ فَذَكَرُوا سُلَيْمَانَ وَ مَا أَعْطِيَ مِنَ الْعِلْمِ وَ مَا أُوتِيَ مِنَ الْمُلْكِ فَقَالَ لِي وَ مَا أَعْطِيَ سُلَيْمَانُ بْنُ دَاوُدَا إِنَّمَا كَانَ عِنْدَهُ حَرْفُ وَاحِدٌ مِنَ الِاسْمِ الْأَعْظَم وَصَاحِبُكُمُ الَّذِي قَالَ اللهُ: قُلْ كَفَى باللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ وَكَانَ وَاللَّهِ عِنْدَ عَلَى علیه السلام عِلْمُ الْكِتَابِ فَقُلْتُ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ جُعِلْتُ فِدَاكَ﴾. (3)

18- الصّادق علیه السلام- ﴿عن ابْنِ أَذَيْنَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ هُوَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ سُئِلَ عَنِ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أعْلَمُ أم الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ. فَقَالَ مَا كَانَ عِلْمُ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ عِنْدَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ إِنَّا بِقَدْرِ مَا تَأْخُذُ الْبَعُوضَةُ

ص: 330

15- امام صادق علیه السلام- عبد الله بن ولید گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «پیروان تو درباره ی امیرالمؤمنين علیه السلام و عیسی و موسی علیهما السلام چه می گویند و کدامیک را داناتر می شمارند»؟ گفتم: «ما می گوییم هیچ کس بر پیامبران اولوالعزم برتری و تقدّم ندارد حضرت صادق علیه السلام فرمود: «اگر من با شما بر اساس کتاب خدا استدلال کنم، چه خواهید گفت»؟ گفتم در کجای کتاب خدا چنین مطلبی آمده است؟ امام صادق علیه السلام فرمود: خدای تعالی به موسی فرمود: و برای او در الواح اندرزی از هر موضوعی نوشتیم. (اعراف/145). امّا نفرمود: «علم» همه چیز را نوشتیم». عیسی علیه السلام به مردم فرمود تا برخی از آن چه را که در آن اختلاف دارید روشن کنم (زخرف /63) و نفرمود: همه چیز را برایتان بیان کنم و توضیح دهم. اما درباره ی امام شما فرمود: ﴿كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتاب﴾.

16- امام باقر علیه السلام- عبدالله بن ولید گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: ای عبدالله درباره ی علی و موسی و عیسی علیه السلام چه می گویی؟ گفتم درباره ی آنان چه می توانم بگویم؟ فرمود: او به خدا سوگند از آن دو اعلم بود. سپس فرمود: مگر شما نمی گویید آن چه را که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ای دارد علی علیه السلام هم دارد؟ گفتم آری، ولی مردم انکار می کنند فرمود با این فرمایش خداوند به موسی علیه السلام با آنان جدل کن که می فرماید و برای او در الواح اندرزی از هر موضوعی نوشتیم. (اعراف/145). در این آیه خداوند به ما فهمانده است که همه چیز را برای او ننوشته است و به عیسی فرموده است تا برخی از آن چه را که در آن اختلاف دارید روشن کنم (زخرف /63) و این جا هم به ما فهمانده که تمام چیزها را برای عیسی علیه السلام بیان نکرده است و به محمد فرموده است تو را گواه بر آنان قرار می دهیم و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز. (نحل/89) و فرمود: درباره ی آیه: ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ﴾ از آن ها بپرس». سپس فرمود: «به خدا سوگند! منظور آیه ما هستیم و علی علیه السلام، نخستین ما و افضل ما و بهترین ما بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد».

17- امام صادق علیه السلام- ابن بکیر گوید: من خدمت امام صادق علیه السلام بودم سخن از علم سلیمان علیه السلام شد و قدرتی که به او داده شده بود فرمود: به سلیمان بن داود چه چیز داده شده به او یک حرف از اسم اعظم داده بودند؛ ولی صاحب شما کسی است که خداوند می فرماید: ﴿قُل كَفى بالله شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الكِتابِ﴾ و به خدا قسم علم کتاب نزد علی بود». عرض کردم: «صحیح می فرمایید فدایتان شوم».

18- امام صادق علیه السلام- ابن اذینه گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «... کسی که دارای علم کتاب است امیرالمؤمنین است». از آن جناب سؤال کردند کسی که دارای علم کتاب است داناتر است یا کسی که مقداری از علم کتاب را دارد فرمود: نسبت علم کسی که مقداری از علم کتاب دارد به کسی که علم کتاب دارد به نسبت فکر به اندازه ای که یک پشه از آب دریا با بال خود بر

ص: 331

بجَنَاحِهَا مِنْ مَاءِ الْبَحْرِ وَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَلَا إِنَّ الْعِلْمَ الَّذِى هَبَطَ بِهِ آدَمَمُ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ وَ جَمِيعَ مَا فُصِّلَتْ بِهِ النَّبِيُّونَ إِلَى خَاتَمِ النَّبِيِّينَ فِي عِتْرَةِ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ﴾. (1)

19- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن عَطَاءِ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي جَعْفَر علیه السلام جَالِساً إِذْ مَرَّ ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَّامٍ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ هَذَا ابْنُ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ قَالَ لَا وَلَكِنَّهُ صَاحِبُكُمْ على بن أبيطالب علیه السلام الَّذِي نَزَلَ فِيهِ آيَاتٌ مِنْ كِتَابِ اللهِ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ﴾. (2)

20- الصّادق علیه السلام- ﴿سَدِير قَالَ كُنتُ أنَا وَأَبُوبَصِير وَ يَحْيَى الْبَزَّارُ وَ دَاوُدُ بْن كَثِير فِي مَجْلِس أبي عَبْدِ اللَّهِ إِذْخَرَجَ إِلَيْنَا وَهُوَ مُغْضَبُ فَلَمَّا أَخَذَ مَجْلِسَهُ قَالَ يَا عَجَباً لِأَقْوَامٍ يَزْعُمُونَ أَنَّا نَعْلَمُ الْغَيْبَ مَا يَعْلَمُ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَقَدْ هَمَمْتُ بِضَرْب جَارِيَتِى فُلَانَةَ فَهَرَبَتْ مِنِّي فَمَا عَلِمْتُ فِي أَيِّ بُيُوتِ الدَّارِ هِيَ قَالَ سَدِيرُ فَلَمَّا أَنْ قَامَ مِنْ مَجْلِسِهِ وَ صَارَ فِي مَنْزِلِهِ دَخَلْتُ أَنَا وَأَبُو بَصِيرٍ وَ مُيَسِّرُ وَ قُلْنَا لَهُ جُعِلْنَا فِدَاكَ سَمِعْنَاكَ وَ أَنْتَ تَقُولُ كَذَا وَكَذَا فِي أَمْر جَارِيَتِكَ وَ نَحْنُ نَعْلَمُ أَنَّكَ تَعْلَمُ عِلْمًا كَثِيراً وَ لَا نَنْسُبُكَ إِلَى عِلْمِ الْغَيْبِ قَالَ فَقَالَ يَا سَدِيرُ أَلَمْ تَقْرَأ الْقُرْآنَ قُلْتُ بَلَى قَالَ فَهَلْ وَجَدْتَ فِيمَا قرات مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ: الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ قَرَأَتُهُ قَالَ فَهَلْ عَرَفْتَ الرَّجُلَ وَ هَلْ عَلِمْتَ مَا كَانَ عِنْدَهُ مِنْ عِلْمِ الْكِتَابِ قَالَ قُلْتُ أَخْبِرْنِي بِهِ قَالَ قَدْرُ قَطْرَة مِنَ الْمَاءِ فِي الْبَحْرِ الْأَخْضَرِ فَمَا يَكُونُ ذَلِكَ مِنْ عِلْمِ الْكِتَابِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا أَقَلَّ هَذَا فَقَالَ يَا سَدِيرُ مَا أَكْثَرَ هَذَا أَنْ يَنْسِبَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَى الْعِلْمِ الَّذِي أَخْبِرُكَ بهِ يَا سَدِيرُ فَهَلْ وَجَدْتَ فِيمَا قَرَأْتَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَيْضاً: قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ قَالَ قُلْتُ قَدْ قَرَأَتُهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ أَ فَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ كُلُّهُ أَفْهَمُ أَمْ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ بَعْضُهُ قُلْتُ لَا بَلْ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ كُلُهُ قَالَ فَأَوْمَا بِيَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ وَ قَالَ عِلْمُ الْكِتَابِ وَ اللَّهِ كُلَّهُ عِنْدَنَا عِلْمُ الْكِتَابِ وَاللَّهِ كُلُّهُ عِنْدَنَا﴾. (3)

21- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مِنْ كِتَابِ سُلَيْم بْن قَيْسِ الْهَلَالِيِّ الَّذِي رَوَاهُ عَنْهُ أَبَانُ بن أَبِي عَيَّاشٍ وَ قَرَأَ جَمِيعَهُ عَلَى سَيِّدِنَا عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْن اللي بحُضُور جَمَاعَة أَعْيَان مِنَ الصَّحَابَةِ مِنْهُمْ أَبُو الطُّفَيْلِ زَيْنَ الْعَابِدِينَ لا وَ

ص: 332

می دارد امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود تمام دانشی را که آدما از آسمان به زمین فرود آورد و همه ی امتیازات علمی پیامبران تا خاتم انبیاء علیهم السلام در اختیار عترت پیامبر صلی الله علیه و آله خاتم است».

19- امام باقر علیه السلام- عبدالله بن عطا گوید: من نزد امام باقر علیه السلام نشسته بودم که گذر عبدالله سلام به آن جا افتاد به او گفتم فدای تو شوم این است پسر کسی که نزد او است علم الكتاب»؟! فرمود: «نه» ولكن آن شخص، صاحب شما علی بن ابی طالب علیه السلام است که آیاتی از قرآن درباره ی او نازل شده است مثل آيه: ﴿وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾.

20- امام صادق علیه السلام- سدیر گوید من و ابوبصیر و یحیای بزاز و داود بن کثیر در مجلس نشسته بودیم که امام صادق علیه السلام با حالت خشم وارد شد هنگامی که در جایگاه خویش قرار گرفت. فرمود: شگفتا از مردمی که گمان می کنند ما غیب می دانیم! کسی جز خدای عزوجل غیب نمی داند من می خواستم فلان کنیزم را بزنم او از من گریخت و من نمی دانستم که در کدام اتاق منزل پنهان شده است. سدیر گوید: چون حضرت از مجلس برخاست و به منزلش رفت من و ابوبصیر و میسر، خدمتش رفتیم و عرض کردیم فدایت شویم آن چه درباره ی کنیزت فرمودی، شنیدیم و دانیم که شما علم زیادی دارید و علم غیب را به شما نسبت ندهیم فرمود ای سدیر مگر تو قرآن را نمی خوانی؟ عرض کردم چرا فرمود در آن چه از کتاب خدای عزوجل خوانده ای؟ این آیه را دیده ای مردی که به کتاب دانشی داشت؛ گفت من آن را پیش از آن که چشم به هم زنی نزد تو آورم (نمل/40) عرض کردم: فدایت شوم این آیه را خوانده ام فرمود: آن مرد را شناختی و فهمیدی چه اندازه از علم کتاب نزد او بود؟ عرض کردم شما به من خبر دهید فرمود به اندازه ی یک قطره آب نسبت به دریای اخضر بحر (محیط». عرض کردم فدایت شوم چه !کم فرمود: ای سدیر! چه بسیار است آن مقداری که خدای عزوجل نسبت داده است به علمی که اکنون به تو خبر می دهم؛ چه بسیار است آن مقدار برای کسی که خدای عزوجل او را به علمی که اکنون به تو خبر می دهم نسبت نداده است. ای سدیر! باز در آن چه از کتاب خدای عزوجل خوانده ای این آیه را دیده ای: ﴿قُلْ كَفَى بِالله شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ﴾؟ عرض کردم: فدایت شوم این آیه را هم خوانده ام». فرمود: «آیا کسی که تمام علم کتاب را می داند فهمش بیشتر است یا کسی که بعضی از آن را می داند؟ عرض کردم نه، بلکه کسی که تمام علم کتاب را می داند آن گاه حضرت علیه السلام با دست اشاره به سینه اش نمود و فرمود: «به خدا تمام علم کتاب نزد ماست به خدا تمام علم کتاب نزد ماست».

21- امام علی علیه السلام- در کتاب سلیم بن قیس هلالی آمده است که ابان بن ابی عیاشی از او روایت کرده و تمام این کتاب را در حضور جماعتی از اعیان اصحاب از جمله ابوالطفیل، بر آقا امام سجّاد علیه السلام خوانده و حضرت نیز آن را صحیح دانسته و فرموده است این ها احادیث صحیح ماست». روایت شده که ابان می گوید بعد از قرائت کتاب در محضر امام سجّاد علیه السلام ابوالطفیل را در منزلش دیدم برای من در باب رجعت حدیثی گفت که آن را از جماعتی از اهل بدر و سلمان و مقداد و ابی بن کعب شنیده بود. ابوالطفیل گفت: آن چه از اینان شنیدم را در کوفه بر علی بن ابی طالب عرضه نمودم. فرمود: «این ها

ص: 333

قَالَ هَذِهِ أَحَادِيثُنَا صَحِيحَةُ قَالَ أَبَانُ لَقِيتُ أَبَا الطُّفَيْلِ بَعْدَ ذَلِكَ فِى مَنْزِلِهِ فَحَدَّثَنِي فِي الرَّجْعَةِ عَنْ أَنَاسِ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ وَ عَنْ سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادِ وَأَبَيِّ بْنِ كَعْب وَ قَالَ أَبُو الطَّفَيْلِ فَعَرَضْتُ هَذَا الَّذِي سَمِعْتُهُ مِنْهُمْ على على بن أبيطالب علیه السلام بالْكُوفَة فَقَالَ هَذَا عِلْمُ خَاصٌ لَا يَسَعُ الْأُمَّةَ جَهْلُهُ وَ رَدُّ عِلْمِهِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى ثُمَّ صَدَقَنِي بِكُلِّ مَا حَدَثُونِي وَ قَرَأَ عَلَيَّ بِذَلِكَ قِرَاءَةً كَثِيرَةً فَسَّرَهُ تَفْسِيراً شَافِياً حَتَّى صِرْتُ مَا أَنَا بِيَوْمٍ الْقِيَامَة أَشَدَّ يَقِينَا مِنِّى بالرَّجْعَة وَكَانَ مِمَّا قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَخْبِرْنِي عَنْ حَوْضِ النَّبِيِّ فِي الدُّنْيَا أَمْ فِي الْآخِرَةِ فَقَالَ بَلْ فِي الدُّنْيَا قُلْتُ فَمَن الذَّائِدُ عَنْهُ فَقَالَ أَنَا بِيَدِي فَلْيَرِدَنَّهُ أَوْلِيَائِي وَلْيُصْرَفَنَّ عَنْهُ أَعْدَائِي وَ فِي رِوَايَة أُخْرَى وَ لَأَوردَنَّهُ أَوْلِيَائِي وَ لَأَصْرِفَنَّ عَنْهُ أَعْدَائِي فَقُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ العَةِ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَإِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةٌ مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنا لا يُوقِنُونَ مَا الدَّابَّةُ قَالَ يَا أَبَا الطُّفَيْلِ الهُ عَنْ هَذَا فَقُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَخْبِرْنِي بِهِ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ هِيَ دَابَّةُ تَأْكُلُ الطَّعَامَ وَ تَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ وَ تَنْكِحُ النِّسَاءَ فَقُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَنْ هُوَ قَالَ هُوَ زر الْأَرْضِ الَّذِي تَسْكُنُ الْأَرْضِ بِهِ قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَنْ هُوَ قَالَ صِدِّيقُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ فَارُوقُهَا وَ رَبِّيُّهَا وَ ذُو قَرْنَيْهَا قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَنْ هُوَ قَالَ الَّذِي قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَالَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ وَالَّذِي جَاءَ بِالصِّدْقِ وَ الَّذِي صَدَّقَ بِهِ وَ النَّاسُ كُلُّهُمْ كَافِرُونَ غَيْرَهُ قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ * فَسَمِّهِ لِى قَالَ قَدْ سَمَّيْتُهُ لَكَ يَا أَبَا الطُّفَيْلِ وَاللَّهِ لَوْ أَدْخِلْتُ عَلَى عَامَّة شِيعَتِي الَّذِينَ بهِمْ أَقَاتِلُ الَّذِينَ أَقَرُّوا بِطَاعَتِي وَ سَمَّوْنِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَاسْتَحَلُوا جِهَادَ مَنْ خَالَفَنِي فَحَدَّثْتُهُمْ بِبَعْضٍ مَا أَعْلَمُ مِنَ الْحَقِّ فِي الْكِتَابِ الَّذِي نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِيلُ عَلَى مُحَمَّدِ لَتَفَرَّقُوا عَنِّى حَتَّى أَبْقَى فِي عِصَابَة مِنَ الْحَقِّ قَلِيلَة أَنْتَ وَأَشْبَاهُكَ مِنْ شِيعَتِي فَفَزِعْتُ وَ قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَا وَأَشْبَاهِي مُتَفَرِّقُ عَنْكَ أَوْ نَثْبُتُ مَعَكَ قَالَ بَلْ تَنْبُتُونَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيَّ فَقَالَ إِنَّ أَمْرِنَا صَعْبُ مُسْتَصْعَبُ لَا يَعْرِفُهُ وَ لَا يُقِرُّ بِهِ إِلَّا ثَلَاثَةُ مَلَكُ مُقَرَّبُ أَوْ نَبِيُّ مُرْسَلُ أَوْ عَبْدُ مُؤْمِنُ نَجيب امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَان يَا أَبَا الطَّفَيْلِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ لِ قُبض فَارْتَدَّ النَّاسُ ضَلَالًا وَجُهَالًا إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ بِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ﴾. (1)

22- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ الْعِلْمَ الَّذِي نَزَلَ مَعَ آدَمَ عَلَى حَالِهِ وَ لَيْسَ يَمْضِي مِنَّا عَالِمُ إِنَّا خَلَّفَ مَنْ يَعْلَمُ عِلْمَهُ وَالْعِلْمُ يُتَوَارَتْ﴾. (2)

ص: 334

دانش خاصی است که امّت حق جهل به آن را ندارند و باید آن را بدانند و علم آن را باید به خدای متعال واگذار کرد». سپس حضرت مرا در تمام آن چه آن خوبان برایم روایت کرده بودند، تصدیق فرمود و قرائات فراوانی از آن احادیث را بر من خواند و تفسیری تام ،نمود تا جایی که تا روز قیامت کسی از من موقنتر به رجعت نیست از مطالبی که پرسیدم این بود که گفتم یا امیرالمؤمنین! مرا از حوض پیامبر صلی الله علیه و آله باخبر ساز که چنین حوضی در دنیاست یا در آخرت؟ فرمود در دنیاست! پرسیدم: «چه کسی بدان را از آن دور می کند»؟ فرمود: من با دستم دوستانم را به آن رسانده و دشمنانم را از آن می رانم و در روایت دیگری آمده دوستانم را وارد آن کرده و دشمنانم را از آن منصرف می کنم گفتم یا امیرالمؤمنین در این آیه و هنگامی که فرمان عذاب آن ها رسد [و در آستانه ی رستاخیز قرار گیرند] جنبندهای را از زمین برای آن ها خارج می کنیم که با آنان تکلم می کند و می گوید که مردم به آیات ما ایمان نمی آوردند. نمل /82) منظور از جنبنده چیست؟ فرمود: ای ابا طفیل از این سؤال بگذر عرض کردم: «یا امیرالمؤمنین فدایت شوم مرا مطلع ساز» فرمود: این جنبنده ای است که غذا می خورد و در بازارها راه می رود و با زنان ازدواج می کند» عرض کردم یا امیرالمؤمنین! او کیست؟ فرمود: «او قوام دین است که زمین به سبب او آرام می گیرد عرض کردم: «یا امیرالمؤمنین! او کیست»؟ فرمود: «او راستگوی این امت و جداکننده آن و عالم متقی آن و ذوالقرنین این امت است عرض کردم یا امیرالمؤمنین! او کیست؟ فرمود کسی است که خداوند متعال درباره او فرمود: شاهدی از سوی او می باشد (هود/17) و کسی که علم کتاب و آگاهی بر (قرآن نزد اوست. (رعد/43) و کسی که سخن راست بیاورد و کسی که آن را تصدیق کند (زمر/33) و تمام مردم به جز او کافرند». عرض کردم یا امیرالمؤمنین او را برایم بشناسان فرمود: ای ابا طفیل او را برایت شناساندم. به خدا قسم اگر بر عموم شیعیانم که به کمک آنان با دشمنانم می جنگم داخل ،شوم همان شیعیانی که به اطاعت من مؤمنند و مرا امیرالمؤمنین می خوانند و جهاد با دشمن مرا حلال می دانند، و با آنان بخشی از حقایقی را که در کتابی است که جبرئیل بر محمد نازل نموده بگویم، از گرد من پراکنده

می شوند و من در جماعتی اندک از اهل حقیقت می مانم که تو و امثال تو از شیعیان من هستید. ابو طفیل می گوید ترسیدم و پرسیدم آیا من و امثال من از تو جدا می شویم یا با شما ثابت قدم می مانیم؟ فرمود: «شما ثابت قدم می مانید سپس حضرت رو به من کرد و فرمود: «حقیقت امر ما بسیار مشکل است و جز سه دسته آن را نمی شناسند و به آن اقرار نمی کنند فرشته ی مقرب یا نبی مرسل یا بنده ی مؤمن نجیبی که خدا قلب او را برای ایمان امتحان نموده است ای ابا الطفیل رسول خدا قبض روح شد و مردم به صورت گمراهان و نادانان مرتد شدند، مگر کسانی که خدا به سبب ما اهل بیت علیه السلام، آنان را مصون داشت».

22- امام باقر علیه السلام- آن علمی که خداوند برای آدم علیه السلام فرستاده است به همان حال نزد ماست و از میان ما عالمی از دنیا نمی رود مگر این که کسی را که علم او را بداند جانشین خویش بگذارد و علم همین طور به ارث می رسد

ص: 335

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ سُبْحَانَهُ فِي سُورَةِ الْبَقَرَةِ اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ يَعْنِي مِنْ ظُلْمَة الْكُفْرِ إِلَى نُور الْإِيمَان فَسُمَّى الإِيمَانُ هَاهُنَا نُوراً وَ مِثْلُهُ فِي سُورَة إِبْرَاهِيمَ علیه السلام لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿نُّورُ آلِ مُحَمَّدٍ وَالظُّلُمَات عَدُوُّهُم﴾. (2)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿كِتابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ يَا مُحَمَّدَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ يَعْنِي مِنَ الْكُفْرِ إِلَى الْإِيمَانِ إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ وَ الصِّرَاطُ الطَّرِيقُ الْوَاضِحُ وَ إِمَامَةُ الأئمة﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيَّنَ هُمْ فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ﴾. (4)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُءَ أَعْجَمِيٌّ وَ عَرَبِيٌّ قَالَ لَوْ كَانَ هَذَا الْقُرْآنُ أَعْجَمِيّا لَقَالُوا كَيْفَ نَتَعَلَّمُهُ وَلِسَانُنَا عَرَبِيُّ وَ أَتَيْتَنَا بِقُرآنِ أَعْجَمِيٌّ فَأَحَبَّ أَنْ يُنَزَّلَ بِلِسَانِهِمْ وَفِيهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ ما أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ﴾. (4)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنَّ عَلَيَّ رَبِّي وَ قَالَ لِي يَا مُحَمَّدُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْكَ فَقَدْ أَرْسَلْتُ كُلَّ رَسُولُ إِلَى أمَّتِهِ بِلِسَانِهَا وَ أَرْسَلْتُكَ إِلَى كُلِّ أَحْمَرَ وَأَسْوَدَ مِنْ خَلْقِى﴾. (5)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى كِتَابَاً وَ لَا وَحْيَا إِلَّا بِالْعَرَبِيَّةِ فَكَانَ يَقَعُ فِي مَسَامِعِ الْأَنْبِيَاءِ بِأَلْسِنَةِ قَوْمِهِمْ وَ كَانَ يَقَعُ فِي مَسَامِع نَبِيِّنَا بِالْعَرَبيَّة فَإِذَا كَلَّمَ بِهِ قَوْمَهُمْ كَلَّمَهُمْ بِالْعَرَبيَّة فَيَقَعُ فِي مَسَامِعِهِمْ بِلِسَانِهِمْ وَ كَانَ أَحَدُ لَا يُخَاطِبُ رَسُولَ اللَّهِ بِأَيِّ لِسَانِ خَاطَبَهُ إِنَّا وَقَعَ فِي مَسَامِعِهِ بِالْعَرَبيَّة كُلَّ ذَلِكَ يُترجم جَبْرَئِيلُ علیه السلام وَ عَنْهُ تَشْرِيفَاً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ صلی الله علیه و آله﴾. (6)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن حَفص الكَنَاسِيِّ قَالَ سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ بُكَيْرِ الدَّجَّانِي قَالَ: قَالَ لِيَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِهِ يَا ابْنَ بُكَيْر إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَمْ يَخْرُجُ مِنَ الْمَدِينَةِ فَكَيْفَ بَلَغَ أَهْلَ الشَّرْقِ وَ

ص: 338

1- امام علی علیه السلام- خدای سبحان در سوره بقره فرمود: خداوند ولی و سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند آن ها را از ظلمت ها به سوی نور بیرون می برد (بقره /257) یعنی از ظلمت کفر به سوی نور ایمان بیرون می برد و همان طور که در سوره ی بقره ایمان را نور نامید در سوره ی ابراهیم نیز مثل سوره ی بقره [از ایمان به نور تعبیر کرد]، لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ.

2- امام صادق علیه السلام- نور آل محمد و ظلمات، دشمنان آن ها هستند.

3- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ای محمد! [این] کتابی است که بر تو نازل کردیم تا مردم را از تاریکی ها [ی شرک و ظلم و جهل] به سوی روشنایی [ایمان و عدل و آگاهی] به خواست پروردگارشان بیرون آوری إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الحَمِيدِ؛ و صراط به معنای راه روشن و امامت ائمه ی معصومین است.

ما هیچ پیامبری را نفرستادیم جز به زبان قومش تا [حقایق را] برای آن ها آشکار سازد سپس خدا هر کس را بخواهد و مستحق بداند گمراه و هرکس را بخواهد [و شایسته باشد] هدایت می کند و او توانا و حکیم است (4)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه الله علیه- سخن خداوند أَعْجَمِيٌّ وَ عَرَبِيُّ قرآن عجمی از پیغمبری عربی؟!. (فصلت/44) یعنی اگر این قرآن به زبان غیر عرب بود می گفتند چگونه آن را بیاموزیم؟ زبان ما است در حالی که تو برای ما قرآنی به زبان عجمی آورده ای پس خدا خواست که قرآن به زبان آن ها نازل شود و به همین جهت خدای متعال فرمود: ﴿وَ ما أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ﴾.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند بر من منت نهاد و به من فرمود: ای محمد من هر پیامبری را به زبان قومش مبعوث کردم ولی تو را برای همه بندگانم با هر نژاد و رنگی چه سرخ و چه سیاه مبعوث کردم».

3- امام صادق علیه السلام- خداوند هیچ کتاب و وحیای را جز به زبان عربی نازل نکرده است ولی آن کتاب و وحی در گوش هر پیامبری به زبان قوم آن پیامبر صلی الله علیه و آله القاء می شد، وحی در گوش پیامبر صلی الله علیه و آله ما به زبان عربی القا می شد و هنگامی که وحی را برای قومش بیان می کرد به زبان عربی صحبت می کرد و هرکسی با هر زبانی رسول خدا را خطاب می کرد کلام او به زبان عربی در گوش پیامبر صلی الله علیه و آله القا می شد و همه ی این ها را جبرئیل برای پیامبری به خاطر شرافت و قربی که نزد خدا داشت به زبان عربی ترجمه می کرد.

4- امام صادق علیه السلام- از عبدالله بن بکیر نقل است که می گفت امام صادق علیه السلام به من فرمود: ای ابن بکیر رسول خدا از مدینه بیرون نرفت پس چگونه توانسته است به اهل شرق و غرب ابلاغ کند؟ عرض کردم: «نمی دانم» فرمود: خدای تبارک و تعالی به جبرئیل دستور داد و او زمین را با یک پر

ص: 339

الْغَرْب؟ قُلْتُ: لَا أَدْرِي، قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَمَرَ جَبْرَئِيلَ علیه السلام فَاقْتَلَعَ الْأَرْضَ بريشة مِنْ جَنَاحِهِ وَ نَصَبَهَا لِمُحَمَّدِ فَكَانَتْ بَيْنَ يَدَيْهِ مِثْلَ رَاحَتِهِ فِى كَفِّهِ، يَنْظُرُ إِلَى أَهْلَ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ، وَ يُخَاطِبُ كُلَّ قَوْمِ بِأَلْسِنَتِهِمْ وَيَدْعُوهُمْ إِلَى اللَّهِ وَإِلَى نُبُوَّتِهِ بِنَفْسِهِ، فَمَا بَقِيَتَ قَرْيَةً وَلَا مَدِينَةً إِلَّا دَعَاهُمُ النَّبِيُّ بَنَفْسِهِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسَى بِآيَاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَذَكِّرْهُمْ بِأَيَّام الله إن في ذلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ﴾. (5)

از بال خود از بیخ و بن برکند و آن را در مقابل رسول خدا نهاد و زمین در برابر دیدگان حضرت علیه السلام مانند کف دستش بود به اهل مشرق و مغرب نگاه می کرد و هر قومی را با زبانشان مورد خطاب قرا می داد و خود آنان را به سوی خدا و نبوتش فرامی خواند پس پیامبر صلی الله علیه و آله به این ترتیب به تنهایی توانست تمام ساکنان آبادی ها و شهرها را به سوی خداوند متعال و نبوت خود دعوت کند».

ما موسی را با آیات [و معجزات] خود فرستادیم و دستور دادیم؛ قومت را از تاریکی ها به سوی نور خارج ساز و ایام الله [روزهای خاص الهی] را به آنان یادآوری کن در این نشانه هایی است برای هر شکیبای شکرگزار (5)

1- العسكرى علیه السلام- ﴿يا بَنِي إِسْرائيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ أَنْ بَعَثْتُ مُوسَى وَ هَارُونَ إِلَى أَسْلَائِكُمْ بِالنُّبُوَّة فَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى نُبُوَّةِ مُحَمَّدِ وَ وَصِيَّة عَلَى علیه السلام وَ إِمَامَةِ عِتْرَتِهِ الطَّيبِينَ وَ أَخَذْنَا عَلَيْكُمْ بِذَلِكَ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِيقِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَديدٌ﴾ (7)

1- امام عسکری علیه السلام- یا بنی اسرائیل نعمت هایی را که به شما ارزانی داشتم به یاد آورید!. (بقره / 40) موسی و هارون خانه را برای اجداد شما به پیامبری مبعوث ،نمودم آن ها را به نبوّت محمد صلی الله علیه و آله و جانشینی علی و امامت عترت پاکش هدایت کردیم و در این مورد از شما پیمان های محکم گرفتیم

و نیز به یاد آورید هنگامی را که پروردگارتان اعلام داشت: «اگر شکرگزاری کنید [نعمت خود را] بر شما افزون خواهم کرد و اگر ناسپاسی ،کنید مجازاتم شدید است» (7)

قَلَّدَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَة طَوْقاً مِنْ نَارٍ فَاحْمَدِ اللَّهَ عَلَى ذَلِكَ وَاشْكُرْهُ يَا بُنَيَّ اشْكُرْ لِمَنْ أَنْعَمَ عَلَيْكَ وَأَنْعِمْ عَلَى مَنْ شَكَرَكَ فَإِنَّهُ لَا تَزُولُ نِعْمَةُ إِذَا شَكِرَتْ وَ لَا بَقَاءَ لَهَا إِذَا كُفِرَتْ وَالشَّاكِرُ بِشَكْرِهِ أَسْعَدُ مِنْهُ بالنِّعْمَة الَّتِى وَجَبَ عَلَيْهِ بِهَا الشُّكْرُ وَ تَلَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ﴾. (1)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْكَ بِنِعْمَة فَأَحْبَبْتَ بَقَاءَهَا فَأَكْثِرُ مِنَ الْحَمْدِ وَالشُّكْرِ عَلَى علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ الْعَزِيزِ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ﴾. (2)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي ولاد قال قلت لأبي عبد الله علیه السلام: أَرَأَيْتَ هَذِهِ النِّعْمَةَ الظَّاهِرَةَ عَلَيْنَا مِنَ اللَّهِ أَلَيْسَ إِنْ شَكَرْنَاهُ عَلَيْهَا وَ حَمِدْنَاهُ زَادَنَا كَمَا قَالَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ فَقَالَ نَعَمْ مَنْ حَمِدَ اللَّهَ عَلَى نِعَمِهِ وَ شَكَرَهُ وَ عَلِمَ أَنَّ ذَلِكَ مِنْهُ لَا مِنْ غَيْرِهِ﴾. (3)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أيُّمَا عَبْدِ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ بِنِعْمَة فَعَرَفَهَا بِقَلْبِهِ وَ حَمِدَ اللَّهَ عَلَيْهَا بِلِسَانِهِ لَمْ تَنْفَدْ حَتَّى يَأْمُرَ اللَّهُ لَهُ بالرِّيَادَة وَ هُوَ قَوْلُهُ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ﴾. (4)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَعْطِيَ ثَلَاتَا لَمْ يُمْنَعْ ثَلَاثَاً مَنْ أعْطِيَ الدُّعَاءَ أَعْطِيَ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أَعْطِيَ الشُّكَرَ أَعْطِيَ الزَّيَادَةَ وَ مَنْ أَعْطِيَ التَّوَكُلَ أَعْطِيَ الْكِفَايَةَ ثُمَّ قَالَ أَتَلَوْتَ كِتَابَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى علیه السلام فَهُوَ حَسْبُهُ وَ قَالَ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ قَالَ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾. (5)

8-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ علیه السلام، قَالَ: مَنْ أَعْطِيَ الدُّعَاءَ لَمْ يُحرم الإجابة وَ مَنْ أُعْطِيَ الشُّكْرَ لَمْ يُمْنَعِ الزِّيَادَةَ، وَتَلَا أَبو جَعْفَرٍ وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ﴾. (6)

ص: 344

را ستایش کن و او را به خاطر این نعمت شکر کن فرزندم از کسی که نعمتی به تو داد تشکر کن و به کسی که از تو تشکر کرد نیکی کن و انعام بده زیرا هر نعمتی که شکر آن به جای آورده شود زائل نگردد و هر نعمتی که کفران شود باقی نماند و سعادت انسان شاکر به خاطر شکرش خیلی بیشتر از سعادت نعمتی است که شکر آن بر او واجب شده است». سپس امام زین العابدین علیه السلام این آیه را تلاوت فرمود: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ﴾.

4-1- امام صادق علیه السلام- هرگاه خدای متعال به تو نعمتی داد و دوست داشتی که آن نعمت باقی باشد، بسیار خدا را ستایش کن و شکر او را به جای آور چرا که خدای عزوجل فرموده است: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُم﴾.

5-1- امام صادق علیه السلام- ابوولاد گوید خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: «مگر نه این است که اگر ما خدا را بر این نعمت های ظاهری شکر کنیم او هم طبق آن چه که در قرآن فرموده است: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ﴾، نعمت هایش را افزایش می دهد»؟ حضرت فرمود: «بله! همین طور است، هرکس خدا را به خاطر نعمت هایش شکر و او را ستایش کند و بداند که این نعمت از اوست نه غیر او خدا نعمتش را افزایش می دهد».

6-1- امام صادق علیه السلام- هر بنده ای که خداوند به او نعمتی ارزانی کند و او قلباً قدر آن نعمت را بداند و با زبانش خدا را به خاطر آن ستایش ،کند هنوز آن نعمت تمام نشده، خدای متعال امر به افزایش نعمت او می کند و این همان سخن خدا در قرآن است که فرمود: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ﴾.

7-1- امام صادق علیه السلام- معاوية بن وهب گوید: امام صادق علیه السلام فرمود هر کس به سه چیز برسد از سه چیز محروم نمی گردد هرکس موفق به دعا شد به اجابت هم خواهد رسید و هرکس شکر نعمت کرد به فزونی نعمت خواهد رسید و هرکس توکل پیدا کرد زندگی او تأمین خواهد شد. خدای متعال در قرآن می فرماید: هر کس بر خدا توکل کند کفایت امرش را می کند. (طلاق/3) و در جای دیگر فرمود: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ﴾. و در آیه ای دیگر فرمود: مرا بخوانید تا [دعای] شما را بپذیرم. (غافر/ 60).

8-1- امام باقر علیه السلام- فضیل بن سیار از امام باقر علیه السلام نقل می کند هر کس که خداوند متعال توفیق دعا را به او عطا فرموده باشد از نعمت اجابت دعا محروم نخواهد شد و به هرکس زبان شکر داده باشند از فزونی نعمت بهره مند می گردد آن گاه امام باقر علیه السلام این آیه را تلاوت فرمود: ﴿وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِن شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ﴾.

ص: 345

9-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ أَعْطِيَ أَرْبَعاً لَمْ يُحْرَمُ أَرْبَعاً مَنْ أَعْطِيَ الدُّعَاءَ لَمْ يُحْرَمِ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أَعْطِيَ التَّوْبَةَ لَمْ يُحْرَمِ الْقَبُولَ وَ مَنْ أَعْطِرَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ يُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ وَ مَنْ أَعْطِيَ الشَّكْرَ لَمْ يُحْرَمَ الزَّيَادَةَ وَ تَصْدِيقُ ذَلِكَ فِي كِتَابِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي الدُّعَاءِ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ وَقَالَ فِي الِاسْتِغْفَارِ وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِياً وَ قَالَ فِي الشُّكْر لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَقَالَ فِي التَّوْبَة إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى علیه السلام لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً﴾. (1)

10-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْكُمْ أَطْرَافُ النَّعَم فَلَا تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّكْرِ يَا ابْنَ آدَمَ إِذَا رَأَيْتَ رَبَّكَ سُبْحَانَهُ يُتَابِعُ عَلَيْكَ نِعْمَةَ فَاحْذَرْهُ وَ مَنْ أَعْطِيَ الشُّكْرَ لَمْ يُحْرَمَ الزِّيَادَةَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ احْذَرُوا نِفَارَ النَّعَمَ فَمَا كُلُّ شَارِدٍ بِمَرْدُود﴾. (2)

11-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيَفْتَحَ بَابَ الشُّكْر وَيُعْلِقَ بَابَ الزِّيَادَةِ لِأَنَّهُ يَقُول لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ﴾. (3)

12-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿شُكْرُ النَّعَمِ يَزِيدُ فِي الرِّزْقِ﴾. (4)

13-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿حُفِظَ مِنْ وَصِيَّة رَسُول اللَّهِ لِرَجُل مِنَ الْأَنْصَارِ أَنَّهُ قَالَ: احْفَظْ عَنِّى ثَلَاثًا ... وَعَلَيْكَ بالشُّكْر فَإِنَّ مَعَهُ الرِّيَادَةَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌة﴾. (5)

14-1- الرضا علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْن فَضَّالِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: السَّجْدَةُ بَعْدَ الْفَرِيضَةِ شُكْرُ لِلَّهِ تَعَالَى عَلَى مَا وَفَّقَ لَهُ الْعَبْدَ مِنْ أَدَاءِ فَرْضِهِ وَ أَدْنَى مَا يُجْزِئُ فِيهَا مِنَ الْقَوْلُ أَنْ يَقُولَ شُكراً لِلَّهِ شُكراً لِلَّهِ شُكراً لِلَّهِ ثَلَاثَ مَرَّاتِ قُلْتُ فَمَا مَعْنَى قَوْلِهِ شُكْراً لِلَّهِ قَالَ يَقُولُ هَذِهِ السَّجْدَةُ مِنِّى شُكْرُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى مَا وَفَقَنِي بِهِ مِنْ خِدْمَتِهِ وَأَدَاءِ فَرْضِهِ وَالشُّكْرُ مُوجِبُ لِلزِّيَادَةِ فَإِنْ كَانَ فِي الصَّلَاةِ تَقْصِيرُ لَمْ يَتِمَّ بِالنَّوَافِلِ تَمَّ بِهَذِهِ السَّجْدَةِ﴾. (6)

ص: 346

9-1- امام علی علیه السلام- کسی که به چهار چیز برسد از چهار چیز محروم نمی شود؛ کسی که موفق به دعا شد از اجابت محروم نمی شود و کسی که به توبه رسید از پذیرفته شدن آن محروم نمی شود و کسی که توفیق استغفار پیدا کرد از بخشش محروم نمی شود و کسی که به مقام شکر رسید از فزونی نعمت محروم نخواهد شد و همه ی این موارد را قرآن تصدیق کرده است. در مورد دعا، قرآن می فرماید مرا بخوانید تا [دعای] شما را بپذیرم (غافر/ 60) در مورد استغفار می فرماید: کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند سپس از خداوند طلب آمرزش نماید خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت (نساء/ 110) و در مورد شکر فرمود: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ﴾ و درخصوص توبه فرمود: پذیرش توبه از سوی خدا تنها برای کسانی است که کار بدی را از روی جهالت انجام می دهند سپس زود توبه می کنند. خداوند توبه چنین اشخاصی را می پذیرد خدا دانا و حکیم است. (نساء/17)

10-1- امام على علیه السلام- هنگامی که گوشه ای از نعمت به شما رسید با کم سپاسی تمام آن را از دست ندهید ای فرزند آدم هنگامی که دیدی نعمت های خدای متعال پی درپی به تو می رسد، از او بترس. کسی که توفیق شکرگزاری پیدا کرد از فزونی نعمت بی بهره نخواهد بود. خدای متعال در قرآن می فرماید: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُم﴾ بترسید که نعمت ها از شما گرفته شود، چون این طور نیست که هر چیزی که گرفته شد دوباره برگردد.

11-1- امام علی علیه السلام-ین طور نیست که خدای متعال در شکر را بگشاید و در فزونی و زیادی نعمت را ببندد، چون در قرآن می فرماید: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ﴾.

12-1- امام علی علیه السلام- شکر نعمت ها روزی را زیاد می کند.

13-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- آن چه از سفارشات پیامبر صلی الله علیه و آله به مرد انصاری حفظ شده این است که فرمود: سه چیز را از من به خاطر بسپار؛ و بر تو باد به سپاس گزاری که زیادی [نعمت] با آن است؛ چون خدای تعالی فرمود: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ﴾.

14-1- امام رضا علیه السلام- علی بن فضال گوید: امام رضا علیه السلام فرمود: سجده بعد از نماز فریضه به خاطر تشکر نمودن بنده از خداوند متعال است که او را بر ادای واجب و انجام فریضه موفق ساخت و کمترین ذکری که در آن سجده جایز است این است که سه مرتبه بگوید: شُكراً لله شُكراً الله شُكْراً الله پرسیدم معنای شُكراً لله چیست؟ فرمود: یعنی این سجده ای است از طرف من برای تشکر از خدا به خاطر توفیق خدمت او و انجام واجبش و شکر خدا موجب افزایش نعمت است و اگر در نماز نقصانی باشد با این سجده کامل می شود».

ص: 347

15-1- الصّادق علیه السلام- ﴿شُكْرُ النِّعْمَةِ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ تَمَامُ الشُّكْرِ قَولُ الرَّجُلِ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ العالمين﴾. (1)

16-1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَى عَبْدِ بِنِعْمَةِ صَغُرَتْ أَوْ كَبُرَتْ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ إِلَّا أَدَّى شُكْرَهَا﴾. (2)

17-1- الكاظم علیه السلام- ﴿مَنْ حَمِدَ اللَّهَ عَلَى علیه السلام نِّعْمَة فَقَدْ شَكَرَهُ وَكَانَ الْحَمْدُ أَفْضَلَ مِنْ تِلْكَ النِّعْمَة﴾. (3)

18-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي بصير قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ هَلْ لِلشُّكْرِ حَدُّ إِذَا فَعَلَهُ الْعَبْدُ كَانَ شَاكِراً قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مَا هُوَ قَالَ يَحْمَدُ اللهَ عَلَى كُلِّ نِعْمَة عَلَيْهِ فِي أَهْلِ وَ مَالَ وَ إِنْ كَانَ فِيمَا أَنْعَمَ عَلَيْهِ فِي مَالِهِ حَقٌّ أَدَاه﴾. (4)

19-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَمَّادِ بْن عُثْمَانَ قَالَ: خَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِنَ الْمَسْجِدِ وَقَدْ ضَاعَتْ دَابَّتُهُ فَقَالَ لَئِنْ رَدَّهَا اللَّهُ عَلَيَّ لَأَشْكُرَنَّ اللَّهَ حَقَّ شُكْرهِ قَالَ فَمَا لَبِثَ أَنْ أُتِيَ بِهَا فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَقَالَ لَهُ قَائِلُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَلَيْسَ قُلْتَ لَأَشْكُرَنَّ اللَّهَ حَقَّ شُكْرِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَلَمْ تَسْمَعْنِي قُلْتُ الْحَمْدُ لله﴾. (5)

20-1- الصّادق علیه السلام- ﴿شُكْرُ كُل نِعْمَة وَإِنْ عَظُمَتْ أَنْ تَحْمَدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهَا﴾. (6)

21-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يُؤْتَى بِعَبْدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَيُوقَفُ بَيْنَ يَدَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَيَأْمُرُ بِهِ إِلَى النَّارِ فَيَقُولُ أَي رَبِّ أَمَرْتَ بِى إِلَى النَّارِ وَ قَدْ قَرَأَتُ الْقُرْآنَ فَيَقُولُ اللَّهُ أَيْ عَبْدِي إِنِّي أَنْعَمْتَ عَلَيْكَ فَلَمْ تَشْكُرْ نِعْمَتِي فَيَقُولُ أَيْ رَبِّ أَنْعَمْتَ عَلَيَّ بكَذَا فَشَكَرْتُكَ بِكَذَا وَ أَنْعَمْتَ عَلَيَّ بِكَذَا وَ شَكَرْتُكَ بِكَذَا فَلَا يَزَالُ يُحْصِي النَّعَمَ وَ يُعَدِّدُ الشُّكْرَ فَيَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى صَدَقْتَ عَبْدِي إِلَّا أَنَّكَ لَمْ تَشْكُرْ مَنْ أَجْرَيْتُ لَكَ نِعْمَتِي عَلَى يَدَيْهِ وَ إِنِّي قَدْ آلَيْتُ عَلَى نَفْسِى أَنْ لَا أَقْبَلَ شُكْرَ عَبْدِ لِنِعْمَة أَنْعَمْتُهَا عَلَيْهِ حَتَّى يَشكُرَ سَائِقَهَا مِنْ خَلْقِي إِلَيْهِ﴾. (7)

ص: 348

15-1- امام صادق علیه السلام- شکر نعمت به اجتناب از گناهان است و کمال شکر آن است که شخص بگوید ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است. (فاتحه/2).

16-1- امام صادق علیه السلام- هرگاه پروردگار متعال بنده ای را از نعمت کوچک یا بزرگی برخوردار کند و او بگوید الحَمدُ لله شکر آن نعمت را به جای آورده است.

17-1- امام امام کاظم علیه السلام- هرکس خدا را به خاطر نعمت سپاس گوید، شکر نعمت را به جای آورده است و ستایش خدا به خاطر نعمت از خود نعمت برتر و بالاتر است.

18-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم «آیا به جای آوردن شکر خدا حد و حدودی دارد که اگر بندهای آن را انجام داد سپاسگزار قلمداد شود؟ فرمود: «آری» عرض کردم: «حد و مرز آن چیست»؟ فرمود خدا را به خاطر هر نعمتی که به او ارزانی داشته است، اعم از خانواده و مال و ثروت سپاس گوید و اگر در میان نعمت هایی که خداوند به وی اعطا فرموده است حقی بر گردن اوست آن حق را ادا کند.

19-1- امام صادق علیه السلام- حمّاد بن عثمان گوید: امام صادق علیه السلام از مسجد بیرون آمد در حالی که مرکبش را گم کرده بود فرمود اگر خداوند آن را به من بازگرداند بی گمان خداوند را آن گونه که شایسته ی اوست سپاس خواهم گفت مدت زیادی نگذشت که مرکبش را آوردند امام علیه السلام فرمود: «الحَمدُ لله». شخصی به امام علیه السلام گفت: فدایت شوم مگر نفرمودید اگر مرکبم بازگردد، خدا را آن طور که شایسته ی اوست سپاس خواهم گفت؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «مگر نشنیدی که گفتم: الحمد الله».

20-1- امام صادق علیه السلام- شکر هر نعمتی هرچند که بزرگ و بسیار باشد آن است که خدای را به خاطر آن نعمت شکرگویی و سپاس بگزاری.

21-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- روز قیامت بنده ای را می آورند و در پیشگاه عدل پروردگار قرار می دهند، خداوند امر می کند او را به طرف دوزخ .ببرند آن مرد می گوید بار !خدایا امر می کنی مرا به دوزخ ببرند در حالی که من قرآن تلاوت می کردم خداوند می فرماید من به تو نعمت دادم ولی تو شکر آن را به جای «نیاوردی او می گوید «بار خدایا تو فلان نعمت را به من دادی و من آن گونه تشکر کردم و همین طور نعمت ها و شکر آن ها را می شمارد. خدای متعال به او می فرماید: «بنده ی من راست گفتی ولی تو شکر کسی که نعمتم را به واسطه ی او به تو رساندم به جای نیاوردی و من به خودم سوگند یاد کردم که شکر نعمت هیچ بنده ای را نپذیرم مگر این که شکر کسی که نعمت را به او رسانده به جای آورد».

ص: 349

22-1- السجّاد علیه السلام- ﴿كِتَابُهُ إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمِ الزُّهْرِى يَعِظُهُ كَفَانَا اللَّهُ وَإِيَّاكَ مِنَ الْفِتَنِ وَ رَحِمَكَ مِنَ النَّارِ فَقَدْ أَصْبَحْتَ بِحَالَ يَنْبَغِي لِمَنْ عَرَفَكَ بِهَا أَنْ يَرْحَمَكَ فَقَدْ أَثْقَلَتُكَ نِعَمُ اللَّهِ بمَا أَصَحَ مِنْ بَدَنِكَ وَ أَطَالَ مِنْ عُمُرِک وَ قَامَتْ عَلَيْكَ حَجَجُ اللَّهِ بِمَا حَمَّلَكَ مِنْ كِتَابِهِ وَ فَقَهَكَ فِيهِ مِنْ دِينِهِ وَ عَرَفَكَ مِنْ سُنَّةِ نَبِيِّهِ مُحَمَّدِ فَرَضَ لَكَ فِي كُلِّ نِعْمَةِ أَنْعَمَ بِمَا عَلَيْكَ وَ فِي كُلِّ حُجَّةَ احْتَجَ بِهَا عَلَيْكَ الْفَرْضَ فَمَا قَضَى إِلَّا ابْتَلَى شُكْرَك فِي ذَلِكَ وَ أَبْدَى فِيهِ فَضْلَهُ عَلَيْكَ فَقَالَ لَئِن شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ فَانْظُرْ أَيُّ رَجُل تَكُونُ غَداً إِذَا وقَفْتَ بَيْنَ يَدَى اللَّهِ فَسَأَلَكَ عَنْ نِعَمِهِ عَلَيْكَ كَيْفَ رَعَيْتَهَا وَ عَنْ حُجَجِهِ عَلَيْكَ كَيْفَ قَضَيْتَهَا وَ لَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ قَابلَا مِنْكَ بالتَّعْذِيرِ وَ لَا رَاضِياً مِنْكَ بالتَّقْصِير هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ لَيْسَ كَذَلِكَ أَخَذَ عَلَى الْعُلَمَاءِ فِى كِتَابِهِ إِذْ قَالَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلا تَكْتُمُونَهُ﴾. (1)

23-1- الصّادق علیه السلام- ﴿يَا مُفَضَّلُ إِنَّ الشَّكَاكَ جَهَلُوا الْأَسْبَابَ وَالْمَعَانِي فِي الْخِلْقَة وَقَصُرَتْ أَنْهَامُهُمْ عَنْ تَأمُّل الصَّوَاب وَالْحِكْمَة فِيمَا ذَرَأَ الْبَارِئُ جَلَّ قُدْسُهُ وَ بَرَا مِنْ صُنُوفِ خَلَقِهِ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَالسَّهْلَ وَ الْوَعْرَ فَخَرَجُوا بِقِصَر عُلُومِهِمْ إِلَى الْجُحُودِ وَ بِضَعْفِ بَصَائِرِهِمْ إِلَى التَّكْذِيب وَ الْعُنُودِ حَتَّى أَنْكَرُوا خَلَقَ الْأَشْيَاءِ وَ ادَّعَوْا أَنَّ كَوْنَهَا بِالْإِهْمَال لَا صَنْعَةَ فِيهَا وَلَا تَقْدِيرَ وَلَا حِكْمَةَ مِنْ مُدَّبِّر وَ لَا صَانِعِ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَصِفُونَ وَقاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ فَهُمْ فِي ضَلَالِهِمْ وَ عَمَاهُمْ وَ تَحَيْرِهِمْ بِمَنْزِلَة عُمْيَان دَخَلُوا دَاراً قَدْ بُنِيَتْ أَتْقَنَ بَنَاءِ وَأَحْسَنَهُ وَ فُرشَتْ بِأَحْسَن الْفُرْشِ وَأَفْخَرَهِ وَأَعِدَّ فِيهَا ضُرُوبُ الْأَطْعِمَة وَ الْأَشْرِبَةِ وَالْمَلَابِسِ وَالْمَارِبِ الَّتِي يُحْتَاجُ إِلَيْهَا لَا يُسْتَغْنَى عَنْهَا وَوُضِعَ كُلُّ شَيْءٍ مِنْ ذَلِكَ مَوْضِعَهُ عَلَى صَوَاب مِنَ التَّقْدِيرِ و حِكْمَة مِنَ التَّدْبِيرِ فَجَعَلُوا يَتَرَدَّدُونَ فِيهَا يَمِيناً وَ شِمَالًا وَ يَطُوفُونَ بُيُوتَهَا إِدْبَاراً وَ إقْبَالًا مَحْجُوبَةً أَبْصَارَهُمْ عَنْهَا لَا يُبْصِرُونَ بُنْيَةَ الدَّارِ وَ مَا أَعِدَّ فِيهَا وَ رُبَّمَا عَثَرَ بَعْضُهُمْ بِالشَّيْءِ الَّذِي قَدْ وُضِعَ مَوْضِعَهُ وَأَعِدَّ لِلْحَاجَةِ إِلَيْهِ وَهُوَ جَاهِلُ بِالْمَعْنَى فِيهِ وَ لِمَا أَعِدَّ وَ لِمَا ذَا جُعِلَ كَذَلِكَ فَتَدَمَّرَ وَ تَسَخَطَ وَذَمَّ الدَّارَ وَ بَانِيَهَا فَهَذِهِ حَالُ هَذَا الصِّنْفِ فِى إِنْكَارِهِمْ مَا أَنْكَرُوا مِنْ أَمْرِ الْخِلْقَة وَ ثَبَاتِ الصَّنْعَة فَإِنَّهُمْ لَمَّا غَرَبَتْ أَذْهَانُهُمْ عَنْ مَعْرِفَةِ الْأَسْبَابِ وَالْعِلَلِ فِي الْأَشْيَاءِ صَارُوا يَجُولُونَ فِي هَذَا الْعَالَمِ حَيَارَى وَ لَا يَفْهَمُونَ مَا هُوَ عَلَيْهِ مِنْ إِنْقَان خِلْقَتِهِ وَ حُسْن صَنْعَتِهِ وَصَوَاب تَهْيْتَتِهِ وَرُبَّمَا وَقَفَ بَعْضُهُمْ عَلَى علیه السلام شَّيْءِ لِجَهْلِ سَبَبِهِ وَ الْإِرْب فِيهِ فَيُسْرِعُ إِلَى ذَمِّهِ وَ وَصْفِهِ بِالْإِحَالَةِ وَالْخَطَا كَالَّذِي

ص: 350

22-1- امام سجّاد علیه السلام- در نامه ای که حضرت زین العابدین علیه السلام به محمد بن مسلم زهری می نویسد و او را پند می دهد آمده است خداوند ما و تو را از فتنه و آشوب ها نگه دارد و از آتش جهنم تو را حفظ کند تو اکنون در حالی هستی که سزاوار است آن که تو را به این حال می شناسد بر تو ترحم کند، تو از نعمت های سنگینی برخوردار شده ای خدا به تو سلامتی جسم و عمر طولانی عطا کرده است. از آن جا که خدای متعال تو را عالم به قرآن و آگاه به دین خود کرده و سنت پیامبرش را به تو شناسانده حجت هایش را بر تو تمام کرده است و برای هر کدام از این نعمت ها و حجّت هایی که بر تو تمام کرده قضایی دارد و قضای او این است که شکرگزاری تو را در آن ها آزموده و فضل و کرم خود را آشکارا به تو نشان داده و در قرآن می فرماید: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ، پس بنگر چه حالی خواهی داشت؛ روز قیامت هنگامی که در پیشگاه خدای متعال قرار می گیری و او از نعمت هایش می پرسد که چگونه حق آن ها را ادا کردی و چگونه حجّت های او را تمام کردی؟ هرگز گمان مبر که خدای متعال از تو عذری را بپذیرد یا از کوتاهی های تو راضی شود هرگز و به هیچ وجه خدای متعال این چنین از علما عهد و پیمان نگرفته است؛ بلکه در قرآن فرموده است حتماً آن را برای مردم آشکار سازید و کتمان نکنید. (آل عمران /187)

23-1- امام صادق علیه السلام- ای مفصل شکاکان از علل و مقاصد خلقت چیزی ندانستند و از تأمل در نظم حکیمانه ی آفرینش و استواری کار آفریدگار پاک ناتوان ماندند و در آفریده های گوناگون که در خشکی و دریا و کوه و دشت پراکنده است به ژرفی ننگریستند و به سبب نارسایی اطلاعات خود به انکار پرداختند و ضعف بصیرت آن ها را به تکذیب و لجبازی واداشت، تا جایی که خلقت پدیده ها را انکار کردند و ادعا کردند که پیدایش آن ها بدون سبب است و آفرینش و تقدیری در آن دیده نمی شود و حکمت مدبّر و آفریننده ای به آن راه ندارد خداوند آن ها را بکشد چگونه از حق منحرف می شوند؟! (منافقون/4) آنان در گمراهی و کوری و سرگردانی خود همچون کورانی هستند که به خانهای وارد شدهاند که هرچه نیکوتر و استوارتر ساخته و با بهترین و گرانبهاترین فرش و اثاث آراسته شده است و در آن خانه انواع خوردنی و نوشیدنی و پوشیدنی و چیزهای مورد نیاز دیگر فراهم آمده و هر یک از آن ها با اندازه گیری درست و حکمت و تدبیر در جاهای خود نهاده شده است پس این کوران در آن خانه به چپ و راست حرکت می راست حرکت می کنند و اطاق های آن داخل و خارج می شوند در حالی که چشمانشان از همه ی آن چه در آن خانه آماده شده است هیچ چیز نمی بیند و چه بسا اتفاق می افتد که یکی از ایشان به چیزی برمی خورد که در جای خود برای رفع نیازی قرار دارد ولی او خبر ندارد که آن چیز برای چه ساخته شده و چرا در آن جای ویژه قرار گرفته است؟ به همین جهت ناراحت و خشمگین می شود و خانه و سازنده ی آن را نکوهش می کند. حال کسانی که خلقت را انکار می کنند نیز چنین است آن ها چون نتوانستند از سبب و علت پدیده ها مطلع شوند سرگردان در این جهان گردش می کنند و نمی توانند از اتقان خلقت و زیبایی صنعت و حکمت فراهم آمدن آن چیزی بفهمند و گاه یکی از آنان با چیزی برخورد می کند لیکن از آن جا که نسبت به سبب و علت آن ناآگاه است و نمی داند خلقت آن برای

ص: 351

أَقْدَمَتْ عَلَيْهِ الْمَانَوِيَّةُ الْكَفَرَةُ وَ جَاهَرَتْ بهِ الْمُلْحِدَةُ الْمَارِقَةُ الْفَجَرَةُ وَأَشْبَاهُهُمْ مِنْ أَهْلِ الضَّلَالِ الْمُعَلِّلِينَ أَنْفُسَهُمْ بِالْمُحَالَ فَيَحِقُ عَلَى مَنْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ بِمَعْرِفَتِهِ وَ هَدَاهُ لِدِينِهِ وَ وَفَقَهُ لِتَأمُّلَ التدبير فِي صَنْعَة الْخَلَائِقَ وَالْوُقُوفِ عَلَى مَا خُلِقُوا لَهُ مِنْ لَطِيفِ التَّدْبير وَصَوَاب التعبير بالدلالة الْقَائِمَةَ الدَّالَّة عَلَى صَانِعِهَا أَنْ يُكْثِرَ حَمْدَ اللَّهِ مَوْلَاهُ عَلَى ذَلِكَ وَ يَرْغَبَ إِلَيْهِ فِى الثَّبَاتِ عَلَيْهِ وَ الزِّيَادَةَ مِنْهُ فَإِنَّهُ جَلَّ اسْمُهُ يَقُولُ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ﴾. (1)

چیست، خیلی زود به نکوهش آن می پردازد و مانند گروه مانویه و کفار و ملحدین و دیگر گمراهان آن را نادرست و خطا می شمارد. پس سزاوار است کسی که از نعمت معرفتِ خدای متعال بهره مند شده و خدا او را به دین خودش هدایت کرده و توفیق تأمل در امر خلقت و آگاهی از تدبیر لطیف آن یافته و از این راه به خالق یکتا پی برده است بسیار خدای متعال را که مولای اوست ستایش کند و از خدای متعال بخواهد که او را ثابت قدم بدارد و نعمتش را بر او افزایش دهد. چراکه خدای متعال در قرآن می فرماید: ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ﴾.

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْوَاهِهِمْ يَعْنِي فِي أَفْوَاهِ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَ في الله شَكٍّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَ يُؤَخِّرَكُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمَّى قَالُوا إِنْ أَنتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُنَا تُرِيدُونَ أَن تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ وَ آبَاؤُنَا فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُّبِينٍ﴾ (10)

قوله تعالى: ﴿قالَتْ هُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَمُنُّ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ ما كانَ لَنا أَنْ نَأْتِيَكُمْ بِسُلْطَانٍ إِلا بِإِذْنِ اللهِ وَ عَلَى علیه السلام فَلْيَتَوَكَّل المؤمِنُونَ﴾ (11)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَعَلَى علیه السلام فَلْيَتَوَكَّلِ المؤمِنُونَ قَالَ الزَّارِعُون﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَما لَنا أَلا نَتَوَكَّلَ عَلَى علیه السلام وَ قَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلى ما آذَيْتُمُونَا وَ عَلَى علیه السلام فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكَّلُونَ﴾ (13)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿سُئِلَ ال عَنْ قَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ عَلَى علیه السلام فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكَّلُونَ قَالَ الزَّارِعُونَ﴾. (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿شِعَارُ الْمُسْلِمِينَ عَلَى علیه السلام صِّرَاطِ يَوْمَ الْقِيَامَةَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ عَلَى علیه السلام فَلْيَتَوَكَّلِ المُتَوَكَّلُونَ﴾. (4)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ أَرَادَ التَّوَكُلَ عَلَى علیه السلام فَلْيُحِبَ أَهْلَ بَيْنِي وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ يَنْجُوَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ فَلْيُحِبَّ أَهْلَ بَيْتِي وَ مَنْ أَرَادَ الْحِكْمَةَ فَلْيُحِبَّ أَهْلَ بَيْتِى وَ مَنْ أَرَادَ دُخُولَ الْجَنَّةِ بِغَيْرِ حِسَابٍ فَلْيُحِبَّ أهلَ بَيْنِي فَوَ اللَّهِ مَا أَحَبَّهُمْ أَحَدُ إِلَّا رَبحَ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَة﴾. (5)

ص: 354

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْوَاهِهِمْ يعنى كفار دستشان را جلوی دهان انبیاء علیهم السلام می گرفتند [تا از بیان حق جلوگیری کنند].

پیامبران آن ها گفتند: «آیا در خدایی که آسمان ها و زمین را آفریده، شک و تردیدی است؟ او شما را دعوت می کند تا گناهانتان را بیامرزد و تا موعد مقرری شما را باقی گذارد. آن ها گفتند ما این ها را نمی فهمیم همین اندازه می دانیم که شما انسان هایی همانند ما هستید که می خواهید ما را از آن چه پدرانمان می پرستیدند باز دارید، پس [اگر راست می گویید] دلیل و معجزه ی روشنی برای ما بیاورید». (10)

پیامبران شان به آن ها گفتند درست است که ما بشری همانند شما هستیم، ولی خداوند بر هرکس از بندگانش بخواهد [و شایسته باشد] نعمت می بخشد و مقام رسالت عطا می کند و برای ما ممکن نیست جز به فرمان خدا معجزه ای بیاوریم و [از تهدیدهای شما نمی هراسیم] مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند. (11)

1- امام صادق علیه السلام- وَ عَلَى علیه السلام فَلْيَتَوَكَّل المُتَوَكَّلُونَ؛ مقصود کشاورزان هستند.

و چرا بر خدا توگل نکنیم با این که ما را به راه های [سعادتمان] رهبری کرده است؟ و ما به یقین در برابر آزارهای شما صبر خواهیم کرد و دست از رسالت خویش بر نمی داریم و توکّل کنندگان باید فقط بر خدا توکل کنند. (12)

1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خدای عزوجل: ﴿وَعَلَى علیه السلام فَلْيَتَوَكَّ المُتَوَكَّلُونَ﴾؛ پرسیده شد فرمود: «مقصود زارعان و کشاورزان است».

2- امام علی علیه السلام- در روز قیامت، شعار مسلمانان بر روی پل صراط لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ و عَلَى علیه السلام فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكَّلُونَ است.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس می خواهد بر خدا توکل کند اهل بیت مرا دوست داشته باشد، هرکس می خواهد از عذاب قبر نجات پیدا کند اهل بیت مرا دوست داشته باشد، هرکس حکمت می خواهد اهل بیت مرا دوست داشته باشد هرکس می خواهد بدون حساب وارد بهشت شود اهل بیت مرا دوست داشته باشد؛ به خدا سوگند هیچ کسی آن ها را دوست نداشته مگر آن که در دنیا و آخرت سود برده است.

ص: 355

4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي ذَرَ: أَنَّ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: إِذَا آذَاكَ الْبُرْغُوتُ فَخُذْ قَدَحاً مِنْ مَاءٍ وَ اقْرَأْ عَلَيْهِ سَبْعَ مَرَاتِ وَمَا لَنا أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى علیه السلام وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا الْآيَةَ ثُمَّ يَقُولُ: إِن كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ فَكُفُو شَرَكُمْ وَأَذَاكُمْ عَنَّا ثُمَّ تَرَتُهُ حَوْلَ فَرَاشِكَ فَإِنَّكَ تَبِيتَ آمِناً مِنْ شَرِّهَا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِ جَنَّكُمْ مِنْ أَرْضِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ في مِلَّتِنا فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ﴾. (13)

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ آذَى جَارَهُ طَمَعاً فِي مَسْكَنِهِ وَرَثَهُ اللَّهُ دَارَهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى قَولِهِ فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ وَلَنُسْكِنَنَّكُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ لَنُسْكِنَنَّكُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِكَ لِمَنْ خافَ مَقامِي وَ خافَ وَعِيدِ﴾ (14)

1- السجّاد علیه السلام- ﴿وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّهُ مَنْ خَافَ الْبَيَاتِ تَجَافَى عَنِ الْوِسَادِ وَ امْتَنَعَ مِنَ الرُّقَادِ وَ أَمْسَكَ عَنْ بَعْضِ الطَّعَامِ وَالشَّرَابِ مِنْ خَوْفِ سُلْطَانِ أَهْلِ الدُّنْيَا فَكَيْفَ وَيْحَكَ يَا ابْنَ آدَمَ علیه السلام مِنْ خَوْفِ بَيَاتِ سُلْطَانِ رَبِّ الْعِزَّةَ وَأَخْذِهِ الْأَلِيم وَ بَيَاتِهِ لِأَهْلِ الْمَعَاصِي وَالذُّنُوبِ مَعَ طَوَارِقِ الْمَنَايَا بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ فَذَلِكَ الْبَيَاتُ الَّذِي لَيْسَ مِنْهُ مَنْجَى وَلَا دُونَهُ مُلْتَجَا وَلَا مِنْهُ مَهْرَبُّ فَخَافُوا اللَّهَ أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ مِنَ الْبَيَاتِ خَوْفَ أَهْلِ التَّقْوَى فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ ذلِكَ لَنْ خَافَ مَقَامِي وَ خافَ وَعِيدِ﴾. (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ تَلَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَلَى أَصْحَابِهِ، فَخَرَّ فَتَى مَغْشِيَا عَلَيْهِ، فَوَضَعَ النَّبِئُ صلی الله علیه و آله يَدَهُ عَلَى فُؤَادِهِ فَوَجَدَهُ يَكَادُ يَخْرُجُ مِنْ مَكَانِهِ، فَقَالَ: يَا فَتَى قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَتَحَرَّكَ الْفَتَى فَقَالَهَا، فَبَشَرَهُ النَّبِيُّ بِالْجَنَّة فَقَالَ الْقَوْمُ: يَا رَسُولَ الله له مِنْ بَيْنِنَا؟ فَقَالَ النَّبِيُّ: أَمَا سَمِعْتُمُ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ ذلِكَ مَنْ خافَ مَقامِي وَ خافَ وَعِيدِ﴾. (4)

ص: 356

4- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابودرداء گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: وقتی کک ها تو را آزار دادند کاسه ای آب بردار هفت بار به آن بخوان؛ ﴿وَ مَا لَنَا أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى علیه السلام وَ قَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَيْتُمُونَا وَ عَلَى الله فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكَّلُونَ﴾. سپس بگو: «اگر شما مؤمنید از آزار و اذیت ما دست بردارید و آب را دور بسترت بپاش که آن شب از شر آن ها آسوده می خوابی [ولی] کافران به پیامبران خود گفتند «ما به یقین شما را از سرزمین خود بیرون خواهیم کرد مگر این که به آیین ما بازگردید.

در این هنگام پروردگارشان به آن ها وحی فرستاد که: «ما ستمکاران را هلاک می کنیم». (13)

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس که همسایه اش را آزار دهد به قصد آن که به خانه ی وی دست یابد، خداوند همسایه اش را وارث خانه ی او خواهد کرد خداوند در همین زمینه فرموده است؛ ﴿وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِ جَنَّكُم مِّنْ أَرْضِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَا فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ، وَلَنُسْكِنَنَّكُمُ الْأَرْضَ مِن بَعْدِهِمْ﴾.

و شما را بعد از آنان در این سرزمین سکونت خواهیم داد این [موهبت]، برای کسی است که [از مقام عدالت] من بترسد و از تهدیدم بیمناک باشد. 14

1- امام سجّاد علیه السلام- ای بندگان خدا بدانید آن کس که از شبیخون در هراس باشد از بستر خواب کناره می گیرد و از خوابیدن می گذرد و از ترس سلطه دنیاپرستان تا حدی از خوردن و نوشیدن خودداری می کند وای بر تو ای فرزند آدم پس چگونه ای از هراس شبیخون خداوند صاحب عزت، با گرفتن و مؤاخذه دردناک و شبیخون او بر جماعت نافرمایان و گناهکار همراه با مرگ های ناگهانی شب و روز؟ پس این همان شبیخون است که نه راه خلاص و نجاتی دارد، و نه پناهگاهی و نه گریزگاهی پس ای مؤمنان همچون هراس پرهیزکاران از بازخواست الهی بترسید که به راستی خداوند می فرماید: ﴿ذلِكَ مَنْ خَافَ مَقَامِي وَ خافَ وَعِيدِ﴾.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن سعید گوید: وقتی این آیه نازل شد؛ ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده ی خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه دارید. (تحریم/6) رسول خدا آن را برای اصحابش تلاوت فرمود و جوانی بیهوش بر زمین افتاد. پیامبر صلی الله علیه و آله دستش را بر روی قلب جوان گذاشت دید نزدیک است از جایش کنده شود فرمود: ای جوان بگو: لا إِلهَ إلاّ الله. جوان تکانی خورد و لا إِلهَ إِلا الله گفت پیامبر صلی الله علیه و آله به او مژده ی بهشت داد. مردم گفتند: «ای رسول خدا چطور از بین ما این فرد وارد بهشت می شود؟ پیامبر صلی الله علیه و آله ما این فرد وارد بهشت می شود؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا نشنیدید که خدای تعالی می فرماید: ﴿ذلِكَ لَنْ خافَ مَقامِي وَ خافَ وَعِيد﴾.

ص: 357

قوله تعالى: ﴿وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنيدٍ﴾ (15)

النُّزول

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: بَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم ذَاتَ يَوْمٍ جَالِسًا إِذْ أَقْبَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّ فِيكَ شَبَهَا مِنْ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ا وَ لَوْ لَا أَنْ تَقُولَ فِيكَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِي مَا قَالَتِ النَّصَارَى فِي عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ علیه السلام لَقُلْتُ فِيكَ قَوْلًا لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنَ النَّاسِ إِنَّا أَخَذُوا الْتُرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَيْكَ يَلْتَمِسُونَ بذَلِكَ الْبَرَكَةَ قَالَ فَغَضِبَ الْأَعْرَابِيَّانِ وَالْمُغِيرَةُ بِن شُعْبَةَ وَعِدَةٌ مِنْ قُرَيْشٍ مَعَهُمْ فَقَالُوا مَا رَضِيَ أَنْ يَضْرِبَ لِابْنِ عَمَّهِ مَثَنَا إِنَّا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ لا فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى نبيه فَقَالَ وَ ما ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ وَ قالُوا أَ التُنَا خَيْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَيْهِ وَ جَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِبَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَا مِنْكُمْ يَعْنِي مِنْ بَنِي هَاشِمٍ مَلائِكَةٌ فِي الْأَرْضِ يَخْلُفُونَ قَالَ فَغَضِبَ الْحَارِثِ بْنُ عَمْرِو الْفِهْرِيُّ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ كانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ أَنَّ بَنِي هَاشِمٍ يَتَوَارَثُونَ هِرَقْنَا بَعْدَ هِرَقْلِ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ اثْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ مَقَالَةَ الْحَارِثِ وَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ وَ مَا كانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ ما كانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ ثُمَّ قَالَ لَهُ يَا ابْنَ عَمْرُو إِمَّا تُبْتَ وَإِمَّا رَحَلْتَ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ بَلْ تَجْعَلُ لِسَائِرِ قُرَيْش شَيْئاً مِمَّا فِي يَدَيْكَ فَقَدْ ذَهَبَتْ بَنُو هَاشِمٍ بمَكْرُمَة الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم لَيْسَ ذَلِكَ إِلَيَّ ذَلِكَ إِلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَقَالَ يَا مُحَمَّد قَلْبِي مَا يُتابعُنِي عَلَى علیه السلام تَّوْبَة وَلَكِنْ أَرْحَلُ عَنْكَ فَدَعَا بِرَاحِلَتِهِ فَرَكِبَهَا فَلَمَّا صَارَ بِظَهْرِ الْمَدِينَة أَتَتْهُ جَنْدَلَةُ فَرَضَخَتْ هَامَتَهُ ثُمَّ أَتَى الْوَحْيُ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذَابِ واقِعِ لِلْكَافِرِينَ بوَكَايَة عَلَى علیه السلام لَيْسَ لَهُ دافِعٌ مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعارِج قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّا لَا نَقْرَؤُهَا هَكَذَا فَقَالَ هَكَذَا وَاللَّهِ نَزَلَ بهَا جَبْرَئِيلُ علیه السلام عَلَى مُحَمَّدِ وَ هَكَذَا هُوَ وَاللَّهِ مُثْبَتْ فِي مُصْحَفِ فَاطِمَةَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم لِمَنْ حَوْلَهُ مِنَ الْمُنَافِقِينَ انْطَلِقُوا إِلَى صَاحِبِكُمْ فَقَدْ أَتَاهُ مَا

ص: 358

و آن ها [از خدا] تقاضای فتح و پیروزی [بر کفّار] کردند و [سرانجام] هر گردنکش حق ستیزی نومید و نابود شد. (15)

سبب نزول

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوبصیر گوید: روزی رسول خدا نشسته بود که ناگهان علی علیه السلام وارد شد. رسول خدا به ایشان فرمود در تو شباهت هایی به عیسی بن مریم علیه السلام است و اگر نبود این که گروهی از امّت من همان چیزی را در مورد تو خواهند گفت که مسیحیان درباره ی عیسی بن مریم علیه السلام گفتند، حقایقی را در مورد تو می گفتم که وقتی بر گروهی از مردم گذر کنی خاک زیر پای تو را به عنوان تبرک ببرند. دو مرد عرب و نیز مغيرة بن شعبه و گروهی از قریش که در آن جا بودند، با شنیدن سخنان رسول خدا خشمگین شده و گفتند: برای پسرعمویش راضی نشد غیر عیسی بن مریم علیه السلام مثال دیگری بزند پس خداوند متعال این آیات را نازل فرمود و هنگامی که درباره ی فرزند مریم مثلی زده شد ناگهان قوم تو به خاطر آن داد و فریاد راه انداختند و گفتند آیا خدایان ما بهترند یا او [مسیح]؟! [اگر معبودان ما در دوزخند مسیح نیز در دوزخ است چراکه معبود واقع شده]!» ولی آن ها این مثل را جز از طریق جدال [و لجاج] برای تو نزدند آنان گروهی کینه توز و پرخاشگرند! مسیح فقط بنده ای بود که ما نعمت به او بخشیدی م و او را نمونه و الگویی برای بنی اسرائیل قرار دادیم و هرگاه بخواهیم به جای شما در زمین فرشتگانی قرار می دهیم. (زخرف/ 57-60) یعنی از بنی هاشم فرشتگانی که جانشین [شما] گردند. (زخرف/60) حارث بن عمر فهری از این موضوع عصبانی شد و گفت: پروردگارا! اگر این حق است و از طرف توست بارانی از سنگ از آسمان بر ما فرود آر یا عذاب دردناکی برای ما بفرست (انفال /32) بعد از آن خداوند درخواست حارث بن عمرو را به اطلاع رسول خدا رسانید و در پی آن این آیه نازل شد ولی [ای پیامبر صلی الله علیه و آله] تا تو در میان آن ها هستی، خداوند آن ها را مجازات نخواهد کرد و [نیز] تا استغفار می کنند خدا عذابشان نمی کند. (انفال/33) سپس رسول خدا به او فرمود: «ای فرزند عمرو یا به خاطر این گفته ات به درگاه خداوند توبه کن و یا از این جا برو» عمرو گفت: «ای محمد بلکه تو بیا و از آن چه در دست داری برای سایر قریش تحفه ای قرار بده. این بنی هاشم تمام کرامت عرب و عجم را از بین بردند پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «این به اختیار من نیست و به دست خدای متعال است» وی گفت: ای محمد دلم به توبه رضا نمی دهد و قصد آن ندارم که توبه کنم و از پیش تو می روم گفت تا مرکب او را بیاورند که از آن جا برود. وقتی به خارج شهر رسید، تخته سنگی بزرگ بر سر او فرود آمد و او را درهم کوبید آن گاه وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد و خداوند متعال فرمود: تقاضاکننده ای تقاضای عذابی کرد که واقع شد به ولایت علی علیه السلام لَيْسَ له دافِع است و هیچ کس نمی تواند آن را دفع کند (معارج/12) از سوی خداوند ذی المعارج [خداوندی که فرشتگانش بر آسمان ها صعود و عروج می کنند] من به امام علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم ما این آیه را این چنین که شما ،خواندی تلاوت نمی کنیم فرمود: جبرئیل آیه را این چنین از جانب خداوند بر محمد صلی الله علیه و آله فرو فرستاد و به خدا سوگند که در مصحف فاطمه علیها السلام نیز این آیه به این صورت آمده است.

ص: 359

اسْتَفْتَحَ بِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَاسْتَفْتَحُوا وَخابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدِ﴾. (1)

سپس رسول خدا به منافقینی که در اطراف او بودند فرمود: نزد دوست خود بروید، آن چه را که طلب کرد به او رسید». خداوند متعال در این زمینه فرمود ﴿و اسْتَفْتَحُوا وَخَابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ﴾.

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يَتَجَرَّعُهُ وَ لا يَكَادُ يُسِيغُهُ وَيَأْتِيهِ المَوتُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٍ قَالَ يُقَرَّبُ إِلَيْهِ فَيَكْرَهُهُ وَ إِذَا أُدْنِيَ مِنْهُ شُوىَ وَجْهُهُ وَ وَقَعَت فَرْوَةُ رَأْسِهِ فَإِذَا شَرِبَ قُطِّعَتْ أَمْعَاؤُهُ وَ مُزَّقَتْ تَحْتَ قَدَمَيْهِ وَإِنَّهُ لَيَخْرُجُ مِنْ أَحَدِهِمْ مِثْلُ الْوَادِى صَدِيداً وَ قَيْحاً ثُمَّ قَالَ وَإِنَّهُمْ لَيَبْكُونَ حَتَّى تَسِيلَ دُمُوعُهُمْ عَلَى وُجُوهِهِمْ جَدَاولَ ثُمَّ يَنْقَطِعُ الدُّمُوعُ فَيَسِيلُ الدِّمَاء حَتَّى لَوْ أَنَّ السُّفْنَ أجْرِيَتْ فِيهَا لَجَرَتْ وَهُوَ قَوْلُهُ وَ سُقُوا مَاءٌ حَمِيماً فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُمْ﴾. (1)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ لا يَمُوتُ فِيها وَلا يَحْيى يَعْنِي فِي النَّارِ فَيَكُونُ كَمَا قَالَ اللهُ وَ يَأْتِيهِ الموتُ مِنْ كُلِّ مَكانٍ وَ ما هُوَ بِمَيِّت﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ أَهْلَ النَّارِ لَمَّا عَلَى علیه السلام زَّقْومُ وَ الضَّرِيعُ فِي بُطُونِهِمْ كَعَلَى الْحَمِيمِ سَأَلُوا الشَّرَابَ فَأْتُوا بِشَرَاب غَسَّاقِ وَ صَدِيدٍ يَتَجَرَّعُهُ وَ لا يَكادُ يُسِيغَهُ وَيَأْتِيهِ المَوتُ مِنْ كُلِّ مَكانٍ وَ ما هُوَ بِمَيِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِيظٌ وَ حَمِيمٌ يَغْلِي فِي جَهَنَّمَ مُنْذُ خُلِقَتْ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقاً ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْماهُمْ كَرَمادِ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْمِ عاصِفٍ لا يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلى شَيْءٍ ذلِكَ هُوَ الضَّلال البعيد﴾. (18)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْن مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام يَقُول كُلُّ مَنْ دَانَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بعِبَادَة يُجْهَدُ فِيهَا نَفْسَهُ وَ لَا إِمَامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ فَسَعْيُهُ غَيْرُ مَقْبُول وَهُوَ ضَالُ مُتَخَيِّرُ وَاللَّهُ شَانِيُّ لِأَعْمَالِهِ إِلَى أَنْ قَالَ وَ إِنْ مَاتَ عَلَى هَذِهِ الْحَالِ مَاتَ مِينَةَ كُفْرَ وَنِفَاقِ وَ اعْلَمْ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ أَئِمَّةً الْجَوْرِ وَأَتْبَاعَهُمْ لَمَعْزُولُونَ عَنْ دِينِ اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَأَضَلُّوا فَأَعْمَالُهُمُ الَّتِي يَعْمَلُونَهَا كَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْمٍ عَاصِفٍ لا يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلى شَيْءٍ ذلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِيدُ﴾ (4)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْن مُسْلِمٍ التَّقَفِيٌّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ الْبَاقِرَ علیه السلام يَقُول ... اعْلَمْ يَا مُحَمَّدُ أَنَّ أَئِمَّةَ الْحَقِّ علیهم السلام وَأَتْبَاعَهُمْ هُمُ الَّذِينَ عَلَى دِينِ اللَّهِ وَإِنَّ أَئِمَّةَ الْجَوْرُ لَمَعْزُولُونَ

ص: 362

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿يَتَجَرَّعُهُ وَ لاَ يَكَادُ يُسِيغُهُ وَيَأْتِيهِ الْمَوْتُ مِن كُلِّ مَكَانٍ وَ مَا هُوَ بِمَيِّتٍ﴾؛ منظور این است که کافر را به این آب نزدیک می کنند او آن را ناخوش دارد. وقتی به آن نزدیک می شود رویش را بریان کند و تمامی موی سرش بریزد و وقتی از آن آب بنوشد، تمامی دل و روده اش تکه تکه گردد و کف پایش پاره شود و از هر کدام آن ها همچون رودخانه ای چرک و خون ریزد آنان آن چنان می گریند که اشک هایشان به چهره ها چون جویباری سرازیر می گردد. سپس ریزش اشک قطع می شود و خون جاری می گردد به گونه ای که اگر کشتی بر آن خون روان گردد حرکت کرده و به راه می افتد و این همان سخن خداست که فرمود و از آب جوشان نوشانده می شوند که اندرونشان را از هم متلاشی می کند. (محمد/15)

2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- سپس در آن آتش نه می میرد و نه زنده می شود! (اعلی/13) یعنی همان گونه می شود که خدا فرمود و مرگ از هرجا به سراغ او می آید ولی با این همه نمی میرد.

3- امام على علیه السلام- وقتی که زقّوم و ضریع (خار خشک تلخ و بدبو) در شکم دوزخیان، چون آب داغ به جوش آید درخواست آب کنند برای ایشان مایع غساق (مایعی از چرک و خون) و مایعی از عصاره ی اهل جهنم می آورند. ﴿و يَتَجَرَّعُهُ وَ لا يَكَادُ يُسِيغُهُ وَيَأْتِيهِ الموتُ مِن كُلِّ مَكَانٍ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٍ وَ مِن وَرَائِهِ عَذَابٌ غَلِيظٌ﴾، و مایع سوزانی که از زمان خلقت جهنّم در حال جوشش است همچون فلز گداخته صورتها را بریان می کند چه بد نوشیدنی و چه بد محل اجتماعی است (کهف/29)

کسانی که به پروردگارشان کافر شدند اعمالشان همچون خاکستری است در برابر وزش تندباد در یک روز طوفانی؛ آن ها توانایی ندارند کمترین چیزی از آن چه را انجام داده اند به دست آورند و این همان گمراهی دور و دراز است. (18)