ص: 2

تفسیر اهل بيت (علیهم السلام)

(6)

التّوبة- هود

زیر نظر: علیرضا برازش

تهران، 1396

ص: 3

ص: 4

ص: 5

1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ كَانَ الْفَتْحُ فِي سَنَةٍ ثَمَانِ وَ بَرَاءَةُ فِي سَنَةٍ تِسْعَ وَ حَجَّةِ الْوَدَاعِ فِي سَنَةِ عَشَرَ. ﴾ (1)

1- امام صادق (علیه السلام)- فتح در سال هشتم اتّفاق افتاد و برائت در سال نهم و حجّة الوداع در سال دهم صورت گرفت.

ترک بسم الله الرحمن الرحیم در [ابتدای سوره]

1- امام على (علیه السلام)- بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم در ابتدای سوره ی توبه نازل نشد زیرا بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم امنیّت و رحمت است و سوره ی توبه برای دفع امنیّت [مشرکان] با شمشیر نازل شد.

2- امام على (علیه السلام)- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم در آغاز سوره برائت نازل نشده است؛ چرا که بسم الله برای امنیّت و رحمت است و سوره برائت برای برداشتن امنیّت با شمشیر نازل شد.

این، [اعلام] بیزاری از سوی خدا و پیامبر او به کسانی از مشرکان است که با آن ها پیمان بسته اید! (1)

*سبب نزول

1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- بَراءَةُ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ المشرِ- كِينَ؛ درباره مشركان عرب به جز بنی ضمره نازل شد.

﴿ مِنَ المُشْرِكِينَ، فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ فَلا يَطُوفُ بِالْبَيْتِ عُرْيَانُ بَعْدَ هَذَا وَ لَا مُشْرِكَ فَمَنْ فَعَلَ فَإِنْ مُعَاتَبَتَنَا إِيَّاهُ بِالسَّيْفِ الْخَبَر. ﴾ (1)

3-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) بَعَثَ أَبَا بَكْر مَعَ بَرَاءَةَ إِلَى الْمَوْسِمِ لِيَقْرَأَهَا عَلَى النَّاسِ فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) فَقَالَ لَايُبَلَّغْ عَنْكَ إِلَّا عَلَى (علیه السلام) فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلِيا (علیه السلام) فَأَمَرَهُ أَنْ يَرْكَبَ نَاقَتَهُ الْعَصْبَاءَ وَ أَمَرَهُ أَنْ يَلْحَقَ أَبَا بَكْر فَيَأْخُذَ مِنْهُ بَرَاءَةَ وَ يَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ بِمَكَّةَ... فَلَمَّا قَدِمَ عَلِىٌ (علیه السلام) المَكَةَ وَ كَانَ يَوْمُ النَّحْرِ بَعْدَ الظُّهْر وَ هُوَ يَوْمُ الْحَج الأكبر قَامَ ثُمَّ قَالَ إِنِّي رَسُولُ رَسُول اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَيْكُمْ فَقَرَأَ عَلَيْهِمْ بَرَاءَةَ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِ- كِينَ * فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ عِشْرِينَ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمَ وَ صَفَر وَ شَهْرٍ رَبِيعِ الْأَوَّلِ وَ عَشْرِ مِنْ شَهْرٍ رَبيع الْآخِرِ وَ قَالَ لَا يَطُوفُ بِالْبَيْتِ عُرْيَانَ وَ لَا عُرْيَانَةُ وَ لَا مُشْرِكَ أَلَا

وَ مَنْ كَانَ لَهُ عَهْدَ عِنْدَ رَسُول اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَمُدَّتُهُ إِلَى هَذِهِ الْأَرْبَعَةِ الْأَشْهُرِ. ﴾ (2)

4-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ فِي مَنَاقِب أمِيرِالْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) وَ تِعْدَادِهَا قَالَ (علیه السلام) وَ أَمَّا الْخَمْسُونَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بَعَثَ بَبَرَاءَةَ مَعَ أَبي بَكر، فَلَمَّا مَضى أتى جَبْرَئِيلُ (علیه السلام)، فَقَالَ يَا مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) لَا يُؤَدَّى عَنْكَ إِلَّا أَنْتَ أَوْ رَجَلُ مِنْكَ، فَوَجَّهَنِي عَلَى نَاقَتِهِ الْغَضْبَاءِ، فَلَحِقْتُهُ بِذِي الْحُلَيْفَةِ فَأَخَذْتُهَا مِنْهُ، فَخَصَّنِي اللهُ عَزَّوَجَلَّ بذلك. ﴾ (3)

5-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنْ كَثِيرٍ أَبِي إِسْمَاعِيلَ عَنْ جُمَيْعِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: صَلَّيْتُ فِي الْمَسْجِدِ الْجَامِعِ فَرَأَيْتُ ابْنَ عُمَرَ جَالِسًا فَجَلَسْتُ إِلَيْهِ فَقُلْتُ حَدَّثْنِي عَنْ عَلَى (علیه السلام) فَقَالَ بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أبَا بَكْر بَبَرَاءَةَ فَلَمَّا أَتَى ذَا الْحُلَيْفَة أَتْبَعَهُ عَلِيّا (علیه السلام) فَأَخَذَهَا مِنْهُ قَالَ أَبُو بَكْرٍ يَا عَلَى (علیه السلام) مَا لِي أنَزَلَ فِيٌّ شَيْءٍ قَالَ لَا وَ لَكِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) قَالَ لَا يُؤَدِّى عَنِّى إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي قَالَ فَرَجَعَ إِلَى رَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ يَا رَسُول (صلی الله علیه و آله) أَ نَزَلَ فِيَّ شَيْءٍ قَالَ لَا وَ لَكِنْ لَا يُؤَدِّى عَنِّى إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِى قَالَ كَثِيرُ قُلْتُ لِجُمَيْعِ أَ تَشْهَدُ عَلَى ابْنِ عُمَرَ بِهَذَا قَالَ نَعَمْ ثَلَاتَا. ﴾ (4)

6-1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ أَنَّ رَسُولَ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) بَعَثَ أَبَا بَكْر بَبَرَاءَةَ ثُمَّ أَتْبَعَهُ عَلِيًّا (علیه السلام) فَأَخَذَهَا مِنْهُ فَقَالَ أبُو بَكْر يَا رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) خِيفَ فِي شَيْءٍ قَالَ لَا إِنَّا أَنَّهُ لَا يُؤَدِّى عَلَى إِنَّا أَنَا أَوْ عَلى (علیه السلام) وَ كَانَ الَّذِي

ص: 12

فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرِ ﴾ ؛ از امسال به بعد کسی برهنه طواف نکند، مشرکان نیز حقّ ورود به حرم را ندارند، پس هر کس چنین کند برخورد ما با او شمشیر خواهد بود».

3-1- امام صادق (علیه السلام)- همانا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ابوبکر را با سوره برائت به موسم حج اعزام کرد تا آن را برای مردم بخواند. سپس جبرئیل نازل شد و گفت: «هیچ کس جز علی (علیه السلام) آن را از جانب تو ابلاغ نمی کند». رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، علی (علیه السلام) را فرا خواند و به او دستور داد سوار ناقه ی (شتر مادّه) عضباء (گوش بریده) شود و به ابوبکر برسد و سوره برائت را از او بگیرد و برای مردم در مکّه بخواند، ... هنگامی که به مكّه رسید، بعد از ظهر روز نحر بود که روز حجّ اکبر به شمار می آمد. برخاست و چنین فرمود: «همانا من فرستاده ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سوی شما هستم». و این آیه را بر آنان خواند: ﴿ بَرَاءَةٌ مِّنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِ- كِينَ * فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ ﴾ . بیست روز از ذی الحجّه و محرّم و صفر و ماه ربیع الاوّل و ده روز از ماه ربیع الثانی. و فرمود: «پس از امسال هیچ کس حق ندارد، از مرد و زن، برهنه طواف کند و هر که نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پیمان داشته است، مهلت او تا چهار ماه است».

4-1- امام علی (علیه السلام)- در تفسیر نورالثقلین و در باب مناقب امیرالمؤمنین (علیه السلام) و تعداد آن مناقب آمده است: [امام (علیه السلام)] فرمود:... امّا پنجاهمین فضیلت من این است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، سوره ی توبه را همراه با ابوبکر روانه نمود و چون وی رهسپار گشت جبرئیل آمد و گفت: «ای محمّد! کسی از جانب تو پیامی را ابلاغ نمی گرداند مگر خود تو یا مردی از خود تو»، پس پیامبر (صلی الله علیه و آله) مرا سوار بر شترش عضباء روانه کرد و من در ذو الحلیفه به او رسیدم و سوره را از وی گرفتم و خداوند مرا به این منقبت مخصوص گرداند».

5-1- امام على (علیه السلام)- كثير نقل می کند: جمیع بن عمر گوید: در مسجد جامع نماز می خواندم که ابن عمر را دیدم. پس از نماز نزد او نشسته و گفتم: «از علی (علیه السلام) برایم بگو». گفت: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ابوبکر را با سوره برائت (توبه) فرستاد تا آن را بر مردم مکّه و حجّاج خانه ی خدا بخواند. امّا چون به «ذو الحليفه» رسيد، علی (علیه السلام) را به دنبال او فرستاد تا سوره را از وی گرفته خود ببرد و آن را بر مردم مکّه بخواند». ابوبکر گفت: «ای علی! چه اتّفاقی افتاده آیا آیه ای درباره ی من نازل شده است»؟ فرمود: «خیر! لیکن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرموده است: این مأموریت را یا باید خودم انجام دهم یا مردی از اهل بیتم». پس ابوبکر نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بازگشته و گفت: «ای رسول خدا! آیا چیزی درباره من نازل شده است»؟ فرمود: «خیر! لیکن این مأموریت را جز من یا مردی از اهل بیتم نمی تواند انجام دهد». کثیر گوید: به جمیع گفتم: «آیا بر این گفته ی ابن عمر شهادت می دهی»؟ گفت: «آری»! و سه بار آن را تکرار کرد.

6-1-ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ابوبکر را با سوره برائت نزد مشرکین مکّه فرستاد سپس علی (علیه السلام) به دنبالش آمد و به او رسید و سوره را از او گرفت. ابوبکر محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرض کرد: «ای رسول خدا! درباره ی من هراسی پیدا شده»؟ حضرت فرمود: «خیر! ولی رسالت و تکلیف مرا از طرف من کسی ادا نمی کند مگر خودم یا علی (علیه السلام)» و تکلیفی را که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به امیرالمؤمنین (علیه السلام) داده و آن حضرت را مأمور ساخت که آن را به کفّار مکّه تبلیغ کند این چند فقره بود: 1- به بهشت

ص: 13

﴿ بُعِثَ فِيهِ عَلى (علیه السلام) لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا نَفْسُ مُسْلِمَةٌ وَ لَا يَحْجُ بَعْدَ هَذَا الْعَامِ مُشْرِكَ وَ لَا يَطُوفُ بالْبَيْتِ عُرْيَانُ وَ مَنْ كَانَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) عَهْدُ فَهُوَ إِلَى مُدَّتِهِ. ﴾ (1)

7-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنِ الْحُسَيْنِ بْن زَيْدِ قَالَ حَدَّثَنِي جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ (علیه السلام) قَالَ: لَمَّا سَرَّحَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) أَبَا بَكْر بأَوَّل سُورَةَ بَرَاءَةَ إِلَى أَهْلِ مَكَّةَ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) الفَقَالَ يَا مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكَ أَنْ لَا تَبْعَثُ هَذَا وَ أَنْ تَبْعَثَ عَلَى بَن أَبِي طَالِب (علیه السلام) وَ أَنَّهُ لَا يُؤَدِّيهَا عَنْكَ غَيْرَهُ فَأَمَرَ النبي (صلی الله علیه و آله) على بن أبي طالب (علیه السلام) فَلَحِقَهُ فَأَخَذَ مِنْهُ الصَّحِيفَة... قَالَ فَانْطَلَقَ عَلَى (علیه السلام) حَتَّى قَدِمَ مَكَّةَ ثُمَّ وَافَى عَرَفَاتِ ثُمَّ رَجَعَ إِلَى جَمْعِ ثُمَّ إِلَى مِنِّي ثُمَّ ذَبَحَ وَ حَلَقَ وَ صَعِدَ عَلَى الْجَبَلِ الْمُشْرِفِ الْمَعْرُوفِ بالشَّعْب فَأَذَنَ ثَلَاثَ مَرَاتِ أَلَا تَسْمَعُونَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَيْكُمْ ثُمَّ قَالَ بَراءَةٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ، فَسِيحُوا

فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي الله وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ، وَ أَذانٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى قَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رحِيمٌ تِسْعَ آيَاتٍ مِنْ أُولِهَا ثُمَّ لَمَعَ بسيفه فَأَسْمَعَ النَّاسَ وَ كَررَهَا. ﴾ (2)

8-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنْ حَنَش عَنْ عَلَى (علیه السلام) أَنَّ النَّبي (صلی الله علیه و آله) حِينَ بَعَثَهُ بِبَراءَة قال: يَا نَبِيَّ الله (صلی الله علیه و آله) إني لَسْتُ بِلَسِن وَ لَا بِخَطِيب قَالَ إِمَّا أَنْ أَذْهَبَ بهَا أَوْ تَذْهَبَ بِهَا أَنْتَ قَالَ فَإِنْ كَانَ لَا بُدَّ فَسَأَذْهَبُ أَنَا قَالَ فَانْطَلِقْ فَإِنَّ اللَّهَ يُثَبِّتُ لِسَانَكَ وَ يَهْدِى قَلْبَكَ ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى فَمِهِ وَ قَالَ انْطَلِقْ فَاقْرَأَهَا عَلَى النَّاسِ وَ قَالَ النَّاسُ سَيَتَقَاضَوْنَ إِلَيْكَ فَإِذَا أَتَاكَ الْخَصْمَانِ فَلَا تَقْضِ لِوَاحِدِ حَتَّى تَسْمَعَ الْآخَرَ فَإِنَّهُ أَجْدَرُ أَنْ تَعْلَمَ الْحَق. ﴾ (3)

9-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنْ زَيْدِ بْن بَقيع قَالَ: سَأَلْنَا عَلِيّاً (علیه السلام) بأَيِّ شَيْءٍ بُعِثْتَ فِي ذِي الْحِجَّةَ قَالَ بُعِثْتُ بِأَرْبَعَة لَا تَدْخُلُ الْكَعْبَةَ إِلَّا نَفْسُ مُؤْمِنَةٌ وَ لَا يَطُوفُ بِالْبَيْتِ عُرْيَانُ وَ لَا يَجْتَمِعُ مُؤْمِنُ وَ كَافِرُ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ بَعْدَ عَامِهِ هَذَا وَ مَنْ كَانَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) عَهْدُ فَعَهْدُهُ إِلَى مُدَّتِهِ وَ مَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ عَهْدُ فَأَجَلُهُ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ. وَ رُوى أَنَّهُ قَامَ عِنْدَ جَمْرَةَ الْعَقَبَةِ وَ قَالَ: يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّى رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَيْكُمْ بِأَنْ لَا يَدْخُلُ الْبَيْتَ كَافِرُ وَ لَا يَحْجَّ الْبَيْتَ مُشْرِكَ وَ لَا يَطُوف بِالْبَيْتِ عُرْيَانُ وَ مَنْ كَانَ لَهُ عَهْدُ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فَلَهُ عَهْدُهُ إِلَى أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ وَ مَنْ لَا عَهْدَ لَهُ

ص: 14

داخل نمی شود مگر مسلمان. 2- بعد از سال دیگر مشرکان حقّ ندارند برای مراسم حجّ حاضر شوند.

3- افرادی که عریان و برهنه هستند حقّ ندارند طواف بیت کنند. 4- مشرکینی که با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عهد و پیمان داشته و آن را نقض کردند تا چهار ماه فقط حقّ دارند در مکّه بمانند».

7-1- امام صادق (علیه السلام)- حسین بن زید گوید: امام صادق (علیه السلام) از پدرش نقل کرد که فرمود: چون ابوبکر به همراه سوره برائت عازم مکّه شد، جبرئیل نازل گشته و گفت: «ای محمّد! خداوند به تو امر می- کند که این شخص را نفرست و علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) را بفرست که کسی غیر از علی (علیه السلام) نمی تواند به جای تو آن را به انجام برساند.» پس پیامبر (صلی الله علیه و آله) به علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) دستور داد شخصاً این مأموریت را انجام دهد پس امیرالمؤمنین (علیه السلام) خود را به ابوبکر رسانده، نامه را از وی گرفت... علی (علیه السلام) به سفر ادامه داد تا به مکّه رسید و آن گاه به عرفات رفت و سپس به جمع و منی رفت و بعد از آن مراسم قربانی و تحلیق را به جا آورد و از کوه معروف به شعب بالا رفته و سه بار اذان گفته و فرمود: «ای مردم، مگر نمی شنوید؟ من فرستاده ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برای شما هستم. سپس آیات برائت را چنین تلاوت فرمود: ﴿ بَرَاءَةٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ * فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّه وَ أَنَّ اللهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ * وَ أَذانٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ... إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ؛ (توبه /5-1). نُه آیه ی از اوّل سوره [را خواند]. سپس شمشیر را از نیام برکشیده و شروع به تکان دادن آن کرد و در همان حال آیات برائت را برایشان تکرار می کرد.

8-1- امام علی (علیه السلام)- حنش از امام علی (علیه السلام) نقل کرد که وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله) او را با سوره ی برائت [به سوی مشرکان] فرستاد، [علی (علیه السلام)] عرض کرد: «ای پیامبر خدا! همانا من سخنور و سخنران نیستم». فرمود: «گریزی نیست از این که یا من آن را ابلاغ کنم یا تو». گفت: «اگر گریزی نیست، من آن را ابلاغ می کنم». فرمود: «پس راه بیفت، همانا خدا زبانت را پایدار خواهد ساخت و قلبت را هدایت خواهد کرد». سپس دستش را بر دهانش گذاشت و گفت: «راه بیفت و آن را برای مردم بخوان». و فرمود: «مردم از تو طلب قضاوت خواهند کرد. هرگاه دو طرف متخاصم نزد تو بیایند، به نفع کسی قضاوت نکن مگر پس از گوش دادن به طرف مقابل، چرا که شایسته تر این است که حق را بدانی».

9-1- امام علی (علیه السلام) زیدبن بقیع گوید: از علی (علیه السلام) پرسیدیم: «در ذی الحجّه برای چه امری فرستاده شدی»؟ فرمود: «برای چهار چیز فرستاده شدم: جز مؤمن کسی وارد کعبه نگردد، بر گرد کعبه برهنهای طواف نسازد، و بعد از این سال، مؤمن و کافر در مسجد الحرام گرد هم نیایند، و هر که میان او و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عهد و پیمانی است پایان آن عهد، موعد او باشد و آن که را عهد و پیمانی نیست، چهار ماه مهلت یابد. و روایت شده است که علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) در کنار جمره ی عقبه ایستاد و فرمود: «ای مردم! من فرستاده خدا به سوی همه ی شما هستم ای مردم!. (اعراف /158) [پس از این] کافری وارد کعبه نمی گردد و مشرکی گرد خانه ی حج نمی گزارد و برهنه ای در کعبه طواف نمی سازد. و هر که را با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عهد و پیمانی است، تا چهار ماه

ص: 15

﴿ فَلَهُ مُدَّةً بَقِيَّة الأشهر الحرم و قرأ عَلَيْهِمْ سورة بَرَاَءَةَ. وَ قِيلَ: قَرَأَ عَلَيْهِمْ ثَلَاثَ عَشَرَ آيَةً مِنْ أَوَّل بَرَاَءَةَ. ﴾ (1)

10-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ خَطَبَ عَلَى اللهِ النَّاسَ وَ اخْتَرَطَ سَيْفَهُ فَقَال: لَا يَطُوفَنَ بِالْبَيْتِ عُرْيَانُ وَ لَا يَحْجَّنَّ بِالْبَيْتِ مُشْرِكَ وَ لَا مُشْرِكَةً وَ مَنْ كَانَتْ لَهُ مُدَّةٌ فَهُوَ إِلَى مُدَّتِهِ وَ مَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ مُدَّةٌ فَمُدَّتُهُ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ وَ كَانَ خَطَبَ يَوْمَ النَّحْرِ وَ كَانَتْ عِشْرِينَ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمَ وَ صَفَرَ وَ شَهْرَ رَبَيعِ الْأَوَّلِ وَ عَشْراً مِنْ شَهْرِ رَبِيعِ الْآخِر. ﴾ (2)

11-1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ بَرَاءَةٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ مِنَ الْعَهْدِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ غَيْرَ أَرْبَعَةِ الله أَشْهُرٍ [قَالَ فَلَمَّا] كَانَ بَيْنَ النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) وَ بَيْنَ الْمُشْرِكِينَ وَلَتْ مِنْ عُقُودٍ فَأَمَرَ اللَّهُ رَسُولَهُ (صلی الله علیه و آله) أَنْ يَنْبَذَ إِلَى كُلِّ ذِي عَهْدِ عَهْدَهُمْ إِلَّا مَنْ أَقَامَ الصَّلَاةَ وَ آتَى الزَّكَاةَ... قَالَ فَلَمَّا كَانَ يَوْمُ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ وَ فَرَغَ النَّاسُ مِنْ رَبِّى جَمْرَة الْكَبْرَى قَامَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب (علیه السلام) عِنْدَ الْجَمْرَةِ فَنَادَى فِي النَّاسِ فَاجْتَمَعُوا إِلَيْهِ فَقَراً عَلَيْهِمُ الصَّحِيفَةَ بِهَؤُلَاءِ الْآيَاتِ بَرَاءَةٌ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ المُشْرِكِينَ إِلَى قَوْلِهِ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ ثُمَّ نَادَى أَلَا لَا يَطُوفَنَّ بِالْبَيْتِ عَرْيَانُ وَ لَا يَحُجَنَّ مُشْرِكَ بَعْدَ عَامِهِ هَذَا وَإِنَّ لِكُلِّ [ذِى] عَهْدِ عَهْدَهُ إِلَى. [مُدَّتِهِ الْمَدِينَة ]. ﴾ (3)

12-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ أنَّ عَلِيَاً (علیه السلام) سُئِلَ فَقِيلَ لَهُ مَا أَفْضَلُ مَنَاقِبكَ يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) فَقَالَ السُئِلَ أَفْضَلُ مَنَاقِبِي مَا لَيْسَ لِي فِيهِ صُنْعُ وَ ذَكَرَ مَنَاقِبَ كَثِيرَةً قَالَ فِيهَا فَإِنَّ اللَّهَ لَمَّا أَنْزَلَ عَلَى رَسُولِهِ (علیه السلام) بَرَاءَةَ بَعَثَ بِهَا أَبَابَكُر إِلَى أَهْلِ مَكَّةَ فَلَمَّا خَرَجَ وَ فَصَلَ نَزَلَ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) فَقَالَ يَا مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) لا يُبَلِّغُ عَنْكَ إِلَّا عَلَى (علیه السلام) فَدَعَانِي رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَمَرَنِى أَنْ أَرْكَبَ نَاقَتَهُ الْعَصْبَاءَ وَ أَنْ أَلْحَقَ أَبَا بَكْر فَآخُذَهَا مِنْهُ فَلَحِقْتُهُ فَقَالَ مَا لِي أَسَخَطُ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) قُلْتُ لَا إِلَّا أَنَّهُ نَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ لَايُؤَدِّى عَنْهُ إِلَّا رَجُلٌ مِنْهُ قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ جَعْفَرَ بْنُ مُحَمَّدِ (علیه السلام) فَأَخَذَهَا مِنْهُ وَ مَضَى حَتَّى وَصَلَ إلَى مَكَّةَ فَلَمَّا كَانَ يَوْمُ

النَّحْرِ بَعْدَ الظُّهْر قَامَ بهَا فَقَرَأَ بَراءَةٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ المُشْرِكِينَ، فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ عِشْرِينَ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمَ وَ صَفَرَ وَ شَهر رَبِيعٍ

ص: 16

فرصت دارد و هر که را عهدو پیمانی نیست، باقی ماه های حرام، موعد او خواهد بود». و آن گاه سوره ی برائت را بر آن ها تلاوت کرد.

10-1- امام باقر (علیه السلام)- ابوبصیر، از امام محمّد باقر (علیه السلام) روایت کرده است که فرمود: «علی (علیه السلام) برای مردم خطبه خواند و شمشیرش را از نیام برکشید و فرمود: «هیچ برهنه ای بر کعبه ی طواف نخواهد کرد و هیچ مشرکی در کعبه حج نخواهد گزارد و هر که را مهلت و موعدی است، تا پایان آن موعد فرصت دارد و هر که را موعدی نیست، مهلت او چهار ماه خواهد بود». و او در روز قربانی خطبه خواند و بیست روز از ذی الحجّه و محرم و صفر و ربیع الاول و ده روز از ربیع الثانی را مهلت داد. و گفت: «روز قربانی، روز حج اکبر است».

11-1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- بَرَاءَةٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِ- كِينَ مهلت چهار ماهه به مشرکان شامل آن دسته از مشرکانی که با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پیمان عدم تعرّض بسته اند، نمی شود مگر این که اهل نماز و زکات نباشند و چون روز حج اکبر فرا رسید و مردم از مناسک فارغ گشتند، رمی جمرات را به پایان بردند، امیرالمؤمنین (علیه السلام) بر جمره ایستاد و با صدای بلند مردم را به سوی خدا خواند و چون گرد آمدند، ابتدا آیات برائت را برایشان تلاوت نمود: بَراءَةٌ مِنَ الله وَ... فَخَلُّوا سَبيلَهُم (توبه/5-4) سپس فرمود: «از این پس کسی حق ندارد برهنه طواف کند، هیچ مشرکی حق ندارد وارد حرم گردد و حج بگزارد، و هر که پیمان عدم تعرّضی با پیامبر (صلی الله علیه و آله) دارد، بر پیمان خود تا پایان زمان مقرّر بماند».

12-1- امام صادق (علیه السلام)- از امام علی (علیه السلام) سؤال شد: «برترین فضیلت های شما کدام است»؟ فرمود: «برترین فضیلت من آن چیزی است که من در آن دستی نداشته ام». سپس فضیلت های فراوانی را ذکر کرد، از جمله ی آن ها عبارت است از این که؛ «زمانی که خداوند به پیامبر (صلی الله علیه و آله) وحی نمود تا از مشرکین برائت بجوید، ایشان ابوبکر را به سوی اهل مکّه فرستاد و هنگامی که ابوبکر خارج شد، جبرئیل نازل شد و گفت: «ای محمّد! فقط علی (علیه السلام) می تواند این پیام را از طرف تو ابلاغ نماید»، پس پیامبر (صلی الله علیه و آله) مرا فرا خواند و دستور داد تا بر شتر ایشان (عضباء) سوار شوم و خود را به ابوبکر برسانم و ابلاغ را از او بگیرم، من نیز چنین کردم». ابوبکر گفت: «مرا چه شده؟ آیا من مورد خشم خداوند و رسول او قرار گرفتم»؟ گفتم: «نه! بلکه جبرئیل بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد». و فرمود: «فقط شخصی که از او باشد باید این پیام را ابلاغ کند». «علی (علیه السلام) ابلاغ را گرفت و به سوی مکّه تاخت و در بعد از ظهر روز عید قربان آن را خواند: ﴿ براءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ

* فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ ﴾ كه شامل بیست روز از ماه ذی الحجه، ماه محرم و صفر و ماه ربیع الاول و ده روز از ماه ربیع الآخر می شود و فرمود: «مرد عریان و زن

ص: 17

﴿ الْأَوَّلِ وَ عَشْراً مِنْ شَهْرِ رَبِيعِ الْآخِرِ وَ قَالَ لَا يَطُوفَنَّ بِالْبَيْتِ عُرْيَانُ وَ لَا عُرْيَانَةُ وَ لَامُشْرِكَ أَلَا وَ مَنْ كَانَ لَهُ عَهْدُ عِنْدَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَمُدَّتُهُ هَذِهِ الْأَرْبَعَةَ الْأَشْهُرٍ وَ ذَكَرَ الْحَدِيثَ بِطُولِهِ. ﴾ (1)

13-1- أميرالمؤمنين (علیه السلام)- ﴿ فِي احْتِجَاجِ عَلَى (علیه السلام) يَوْمَ الشُورَى عَلَى النَّاسِ قَالَ: نَشَدْتُكُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِيكُمْ أَحَدٌ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ رَسُولَهُ (صلی الله علیه و آله) أَنْ يَبْعَثَ بِبَرَاءَةَ، فَبَعَثَ بِهَا مَعَ أَبِي بَكْرٍ فَأَتَاهُ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام)، فَقَالَ: يَا مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) إِنَّهُ لَا يُؤَدِّى عَنْكَ إِلَّا أَنْتَ أَوْ رَجُلُ مِنْكَ، فَبَعَثَنِي رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَأَخَذْتُهَا مِنْ أبي بكر فَمَضَيْتُ بهَا وَأَدَيْتُهَا عَنْ رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله)، فَأَثْبَت اللَّهُ عَلَى لِسَان رَسُولِهِ: أَنّى مِنْهُ، غَيْرى؟!. قَالُوا: اللّهُمَ لَا. ﴾ (2)

14-1- الرسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكِ أَنَّ النَّبِيِّ (صلى الله عليه و سلم) بَعَثَ بِبَرَاءَةَ إِلَى أَهْلِ مَكَّةَ مَعَ أَبِي بَكْرٍ فَبَعَثَ عَلِيّا (علیه السلام) وَ قَالَ لَا يُبَلِّغُهَا إِنَّا رَجُلُ مِنْ أَهْلَ بَيْتِي. ﴾ (3)

15-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَن جابر الْجُعْفِى عَنْ أَبِي جَعْفَر عَنْ أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام): وَ قَدْ سَأَلَهُ رَأْسُ الْيَهُودِ: كَمْ تُمْتَحَنُ الْأَوْصِيَاءُ فِي حَيَاةِ الْأَنْبِيَاءِ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِمْ؟ فَقَالَ (علیه السلام) يَا أَخَا الْيَهُودِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ امْتَحَنَنِي فِي حَيَاةِ نَبِيِّنَا مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) فِي سَبْعَة مَوَاطِنَ فَوَجَدَنِي فِيهِنَّ مِنْ غَيْرِ تَزْكِيَة لِنَفْسِي بِنِعْمَةِ اللَّهِ لَهُ مُطِيعاً قَالَ وَ فِيمَ وَ فِيمَ يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) قَالَ أَمَّا أَوَّلُهُنَّ... وَ أَمَّا السَّابِعَةُ يَا أَخَا الْيَهُودِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) لَمَّا تَوَجَّهَ لِفَتْحِ مَكَّةَ أَحَبَّ أَنْ يُعْذِرَ إِلَيْهِمْ وَ يَدْعُوهُمْ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ آخِرَاً كَمَا دَعَاهُمْ أَولَا فَكَتَبَ إِلَيْهِمْ كِتاباً يُحَذِّرُهُمْ فِيهِ وَيُنْذِرُهُمْ عَذَابَ اللَّهِ وَ يَعِدُهُمُ الصَّفْحَ وَ يُمَنِّيهِمْ مَغْفِرَةَ رَبِّهِمْ (وَ يُنْذِرُهُمْ) وَ نَسَخَ لَهُمْ فِي آخِرِهِ سُورَةَ بَرَاءَةَ لِيَقْرَأَهَا

عَلَيْهِمْ ثُمَّ عَرَضَ عَلَى جَمِيعِ أَصْحَابِهِ الْمُضِيَّ بِهِ فَكُلُهُمْ يَرَى التَّثَاقُلَ فِيهِ فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ نَدَبَ مِنْهُمْ رَجُلًا فَوَجَهَهُ بِهِ فَأَتَاهُ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) فَقَالَ يَا مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) لَا يُؤَدِّى عَنْكَ إِلَّا أَنْتَ أَوْ رَجُلُ مِنْكَ فَأَنْبَأَنِي رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِذَلِكَ وَ وَجَّهَنِي بِكِتَابِهِ وَ رَسَالَتِهِ إِلَى أَهْل مَكَّةَ فَأَتَيْتُ مَكَةَ وَ أَهْلُهَا مَنْ قَدْ عَرَفْتُمْ لَيْسَ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا وَ لَوْ قَدَرَ أَنْ يَضَعَ عَلَى كُلِّ جَبَلَ مِنِّى إِرْبَاً لَفَعَلَ وَ لَوْ أَنْ يَبْدُلَ فِي ذَلِكَ نَفْسَهُ وَ أَهْلَهُ وَ وَلدَهُ وَ مَالَهُ فَبَلَغْتُهُمْ رَسَالَةَ النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) وَ قَرَأَتْ عَلَيْهِمْ كِتَابَهُ فَكُلُهُمْ يَلْقَانِي بِالنَّهَادِ وَ

ص: 18

عریان و نیز مشرک، نباید به طواف کعبه بپردازد، بدانید هرکس نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عهد و پیمانی دارد، مدّت آن همین چهار ماه است» و حدیث را تا آخر ذکر کرد.

13-1- امام علی (علیه السلام)- شما را به خدا آیا هیچ یک از شما غیر از من هست که خداوند عزّوجلّ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را فرمان داده باشد که کسی را به همراه سوره ی توبه گسیل نماید و حضرت آن سوره را به همراه ابوبکر فرستاد و جبرئیل به نزد حضرت آمد و گفت: «ای محمّد! هان که این ماموریّت تو را کسی جز خود تو یا مردی از اهل تو به انجام نرساند»، پس حضرت مرا فرستاد و آن را از ابوبکر گرفتم و سوره را همراه خود بردم و به نیابت از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به گوش مردم رساندم و این گونه خداوند به زبان پیامبرش اثبات فرمود که من از آن حضرت هستم»؟ گفتند: «خدا داند که نه».

14-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- انس بن مالک نقل می کند؛ نبیّ اکرم (صلی الله علیه و آله) سوره برائت را برای اهل مکّه همراه ابوبکر فرستاد و سپس علی (علیه اسلام) را به دنبالش گسیل داشت و فرمود: «آن را احدی نمی تواند برساند مگر مردی از اهل بیت من».

15-1- امام علی (علیه السلام)- امام باقر (علیه السلام) از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل کرده است که رأس الیهود از امیرالمؤمنین (علیه السلام) پرسید: «پس به ما بگو که خداوند جانشینان پیامبر را چند بار در زمان حیات پیامبران و چند بار در زمان فوتشان امتحان می کند؟ [علی (علیه السلام)] فرمود: «ای برادر یهودی! خداوند عزّوجلّ مرا در حیات پیامبرمان (صلی الله علیه و آله)، در هفت مرحله آزموده است و مرا در آن موارد- بدون این که نفس خود را تزکیه کنم- به نعمت خداوند، مطیع خود یافت». آن یهودی گفت: «ای امیرالمؤمنین! این موارد چه بوده است»؟ علی (علیه السلام) پاسخ داد: «اوّلین مورد... امّا هفتم ای برادر یهود، این که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چون عازم فتح مکّه شد، دوست داشت همان طور که در آغاز دعوت آنان را به اسلام فرا خوانده بود، در پایان نیز ایشان را به اسلام دعوت کند، از این رو نامه ای برایشان فرستاد که به آنان هشدار می داد و از عذاب خدا برحذر می داشت و در ضمن آنان را به گذشت و مغفرت الهی نوید می داد و در پایان سوره برائت را نیز پیوست نمود تا برایشان خوانده شود. سپس به همه ی صحابه پیشنهاد داد که انجام این مأموریت را بر عهده بگیرند امّا احساس نمود این کار بر آن ها دشوار است و به انحای مختلف طفره می روند و چون چنین دید یکی از آنان را مأمور انجام این مهم نمود و چون آن مرد عزم مکّه کرد، جبرئیل نازل گشته و گفت: «یا محمّد! کسی جز خودت یا مردی از اهل بیت خودت نباید این مأموریت را انجام دهد.» از این رو پیامبر (صلی الله علیه و آله) مرا از ماجرا آگاه نموده و تکلیف فرموده نامه و پیغام او را من به مکّه برده و ابلاغ کنم. وقتی به مکّه رسیدم وضع را چنان دیدم که هر کدام از آنان اگر می توانستند مرا قطعه قطعه کرده و هر عضوی از بدنم را بر بالای کوهی قرار دهند، این کار را می کردند هرچند به قیمت جان و مال و فرزندانشان تمام شود. امّا من پیام و نامه ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را برایشان خواندم و چون کارم

ص: 19

﴿ الْوَعِيدِ وَ يُبْدِي لِيَ الْبَغْضَاءَ وَ يُظْهِرُ الشَّحْنَاءَ مِنْ رِجَالِهِمْ وَ نِسَائِهِمْ فَكَانَ مِنِّي فِي ذَلِكَ مَا قَدْ رَأَيْتُمْ ثُم الْتَفَتَ إِلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَلَيْسَ كَذَلِكَ قَالُوا بَلَى يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام). ﴾ (1)

16-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ وَ اللَّهِ مَا بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَبَا بَكْر بَبَرَاءَةَ لَهْواً كَانَ يَبْعَثُ بِهَا مَعَهُ ثُمَّ يَأخُذْهَا مِنْهُ وَ لَكِنَّهُ اسْتَعْمَلَهُ عَلَى الْمَوْسِم وَ بَعَثَ بِهَا عَلِيّا (علیه السلام) بَعْدَ مَا فَصَلَ أَبُو بَكْر عَنِ الْمَوْسِمِ فَقَالَ لِعَلِى (علیه السلام) حين بَعَثَهُ إِنَّهُ لَا يُؤدِّى عَلَى إِنَّا أَنَا وَ أَنتَ. ﴾ (2)

17-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبي الصَّبَاحَ الْكِنَانِيِّ عَنْ أَبي عَبْدِالله (علیه السلام) قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ بَعْدَ مَا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ غَزْوَةِ تَبُوكَ فِي سَنَةِ سَبْعِ (تِسْع) مِنَ الْهِجْرَةِ قَالَ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَمَّا فَتح مَكَّةَ لَمْ يَمْنَع الْمُشْرِكِينَ الْحَجَّ فِي تِلْكَ السَّنَةِ وَ كَانَ سُنَّةُ فِي الْعَرَبِ فِي الْحَجِّ أَنَّهُ مَنْ دَخَلَ مَكَّةَ وَ طَافَ بِالْبَيْتِ فِي ثِيَابِهِ لَمْ يَحِلَّ لَهُ إِمْسَاكَهَا وَ كَانُوا يَتَصَدَّقُونَ بِهَا وَ لَا يَلْبَسُونَهَا بَعْدَ الطَّوَافِ، وَكُلٌّ مَنْ وَافَى مَكَةَ يَسْتَعِيرُ ثَوْبَاً وَ يَطُوفُ فِيهِ ثُمَّ يَرُدُّهُ وَ مَنْ لَمْ يَجِدْ عَارِيَّةَ اكْتَرَى ثِيَابَاً وَ مَنْ لَمْ يَجِدْ عَارِيَّةً وَ لَا كِرَاءً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ إِلَّا ثَوْبُ وَاحِدٌ طَافَ بِالْبَيْتِ عُرْيَاناً فَجَاءَتِ امْرَأَةٌ مِنَ الْعَرَب وَ سِيمَةُ جَمِيلَةُ فَطَلَبَتْ ثَوْباً عَارِيَّةً أَوْ كِرَاءً فَلَمْ تَجِدْهُ، فَقَالُوا لَهَا إِنْ طُفْتِ فِي ثِيَابِكِ احْتَجْتِ أَنْ

تَتَصَدَّقِى بهَا فَقَالَتْ وَ كَيْفَ أَتَصَدَّقُ بِهَا وَ لَيْسَ لِى غَيْرُهَا فَطَافَتْ بِالْبَيْتِ عُرْيَانَةً، وَ أَشْرَفَ عَلَيْهَا النَّاسُ فَوَضَعَتْ إِحْدَى يَدَيْهَا عَلَى قُبُلِهَا وَ الْأُخْرَى عَلَى دُبُرِهَا فَقَالَتْ مُرْتَجِزَةَ الْيَوْمَ يَبْدُو بَعْضُهُ أَوْ كُلُّهُ فَمَا بَدَا مِنْهُ فَلَا أُحِلُّه فَلَمَّا فَرَغَتْ مِنَ الطَّوَافِ خَطَبَهَا جَمَاعَةً فَقَالَتْ إِنَّ لِي زَوْجاً وَ كَانَتْ سِيرَةُ رَسُول اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) قَبْلَ نُزُول سُورَة الْبَرَاءَة أَنْ لَا يُقَاتِلَ إِلَّا مَنْ قَاتَلَهِ وَ لَا يُحَارِبَ إِلَّا مَنْ حَارَبَهُ وَ أَرَادَهُ وَ قَدْ كَانَ نَزَلَ عَلَيْهِ فِي ذَلِكَ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقاتِلُوكُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا فَكَانَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) لَا يُقَاتِلُ أَحَداً قَدْ تَنَجَّى عَنْهُ وَ اعْتَزَلَهُ حَتَّى نَزَلَتْ عَلَيْهِ سُورَةُ الْبَرَاءَةَ وَ أَمَرَهُ اللَّهُ بِقَتْلِ الْمُشْرِكِينَ مَنِ اعْتَزَلَهُ وَ مَنْ لَمْ يَعْتَزِلُهُ إِلَّا الَّذِينَ

قَدْ كَانَ عَاهَدَهُمْ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) يَوْمَ فتَحِ مَكَةَ إلَى مُدَّة، مِنْهُمْ صَفْوَان بن أُمَيَّةَ وَ سُهَيْل بُن عَمْرو، فَقَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ بَراءَةٌ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدتُمْ مِنَ المُشْرِكِينَ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ ثُمَّ يُقْتَلُونَ حَيْثُ مَا وُجِدُوا فَهَذِهِ أَشْهُرُ

ص: 20

را انجام دادم با تهدید و خط و نشان کشیدن آن ها مواجه گشتم و با نفرت و کینه توزی زن و مرد آنان مواجه گشتم. امّا رفتار من با ایشان آن گونه بود که دیدید. سپس رو به یاران خود نمود و گفت: «آیا چنین نبود»؟ گفتند «بلی، یا امیرالمؤمنین (علیه السلام)»!

16-1- امام باقر (علیه السلام)- نه به خدا! رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، ابوبکر را برای تبلیغ برائت نفرستاده است و اگر می فرستاد، آن را از او نمی گرفت، بلکه او را به عنوان کارگزار خود در موسم حج فرستاد و علی (علیه السلام) را برای ابلاغ آن سوره. بعد از این که ابوبکر بازگشت، علی (علیه السلام) را اعزام کرد و به او فرمود: «همانا کسی جز تو از جانب من مأموریّتی انجام نمی دهد».

17-1- امام صادق (علیه السلام)- ابوالصّباح کنانی از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که فرمود: این آیه پس از بازگشت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از غزوه ی تبوک، در سال نهم هجرت نازل شد. «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هنگامی که مکّه را فتح کرد، مشرکان را از گزاردن حج در آن سال منع نکرد و رسم عرب در حج این گونه بود که هرکه به مکّه می رسید و با لباسی که به تن داشت طواف می کرد، دیگر حق نداشت آن لباس را نگه دارد و باید حتماً آن را صدقه می داد و آن لباس را بعد از طواف نمی پوشیدند. از این روی بود که هر کسی که پای به مکّه می نهاد و به آن جا می رسید، لباسی را به امانت می گرفت و با آن طواف می کرد. سپس آن را باز می گرداند و هر که امانت دهنده ای را پیدا نمی کرد که لباسی را به او امانت بدهد، و نیز کرایه دهنده ای را پیدا نمی کرد تا لباسی را به او کرایه دهد و یک لباس هم بیشتر نداشت، [جز لباسی که به تن داشت، لباس دیگری نداشت] لخت و عریان طواف می کرد. زنی عرب که خوش اندام و زیبا بود، لباس امانتی یا کرایه ای خواست، امّا پیدا نکرد. به او گفتند: «اگر با لباس هایت طواف کنی، باید آن ها را به عنوان صدقه بدهی». گفت: «چگونه

آن را صدقه دهم در حالی که فقط آن ها را دارم و لباس دیگری ندارم»؟ پس برهنه دور خانه طواف کرد، و مردم به او نگاه می کردند یکی از دستانش روی جلو و دست دیگری را عقبش گذاشته بود و این بیت را می خواند: امروز قسمتی از آن یا همه اش نمایان می شود پس نگاه کردن به آن چه نمایان شده را حلال نمی دانم. هنگامی که از طواف فارغ شد، چند نفر از او خواستگاری کردند. او به آنان گفت: «من شوهر دارم». سیره رسول خدا (صل الله علیه و آله) قبل از نازل شدن سوره برائت چنین بود که با کسی جنگ نمی کرد مگر کسی که با او بجنگد و با کسی نمی جنگید، مگر کسی که با او بجنگد و قصد او را داشته باشد. این آیه در این زمینه بر او نازل شده بود؛ پس اگر از شما کناره گیری کرده و با شما پیکار ننمودند، [بلکه] پیشنهاد صلح کردند، خداوند به شما اجازه نمی دهد که متعرّض آنان شوید (نساء/90). پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، با کسی که از او کناره می گرفت و دور می شد، نمی جنگید تا این که سوره برائت نازل شد و خدا به وی دستور داد که با مشرکان، چه کسانی که از او فاصله گرفته یا فاصله نگرفته اند بجنگد، مگر کسانی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، در روز فتح مکّه تا مدّتی با آنان عهد و پیمان بسته بود. از جمله صفوان بن امیر و سهیل بن عمرو. خدای عزّوجلّ فرمود: ﴿ بَرَاءَةٌ مِّنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ * فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ. ﴾

ص: 21

السَّيَاحَةِ عِشْرُونَ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرُ وَ شَهْرُ رَبيع الأَوَّلِ وَ عَشَرَةُ مِنْ شَهْرٍ ربيع الْآخِرِ، فَلَمَّا نَزَلَتِ الْآيَاتِ مِنْ أَوَّلَ بَرَاءَةَ دَفَعَهَا رَسُولُ اللَّهِ إِلَى أَبِي بَكْرٍ وَ أَمَرَهُ أَنَّ يَخْرُجَ إِلَى مَكَّةَ وَ يَقْرَأَهَا عَلَى النَّاسِ بِمِنِّى يَوْمَ النَّحْرِ، فَلَمَّا خَرَجَ أَبُو بَكْر نَزَلَ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) عَلَى رَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ يَا مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) لَا يُؤَدِّى عَنْكَ إِنَّا رَجُلُ مِنْكَ، فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) فِي طَلَبِهِ فَلَحِقَهُ بِالرَّوْحَاءِ فَأَخَذَ مِنْهُ الْآيَاتِ فَرَجَعَ أَبُو بَكْرِ إِلَى رَسُول اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَ أَنْزَلَ اللَّهُ فِيَّ شي ء [شَيْئاً] قَالَ لَا إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِي أَنْ لَا يُؤَدِّيَ عَنِّى إِنَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّى. ﴾ (1)

18-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ ابْن عَبَّاس وَ اللَّفْظُ لَهُ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ بَراءَةٌ مِنَ اللهِ وَرَسُولِهِ إِلَى تِسْعِ آيَاتِ أَنْفَذَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) أَبَا بَكْرِ إِلَى مَكَةَ لِأَدَائِهَا فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) فَقَالَ إِنَّهُ لَا يُؤَدِّيهَا إِلَّا أَنْتَ أَوْ رَجُلُ مِنْكَ فَقَالَ النَّبِيُّ (صلى الله عليه و سلم) لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) ارْكَبْ نَاقَتِيَ الْعَصْبَاءَ وَ الْحَقِّ أَبَابَكْرِ وَ خُذْ بَرَاءَةَ مِنْ يَدِهِ قَالَ وَ لَمَّا رَجَعَ أَبُو بَكْرٍ إِلَى النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) جَزِعَ وَقَالَ يَا رَسُولَ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) إِنَّكَ أَهَلْتَنِي لِأَمْرِ طَالَتِ الْأَعْنَاقُ فِيهِ فَلَمَّا تَوَجَهْتُ لَهُ رَدَدْتَنِي عَنْهُ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) الْأَمِينُ هَبَطَ إِلَيَّ عَنِ اللَّهِ تَعَالَى أَنَّهُ لَا يُؤَدِّي عَنْكَ إِلَّا أَنْتَ أَوْ رَجُلُ مِنْكَ وَ عَلَى (علیه السلام) مِنِّي وَ لَا يُؤَدِّى عَنِّى إِنَّا عَلِى (علیه السلام). ﴾ (2)

19-1-ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ فَلَمَّا كَانَتْ غَزْوَةٌ تَبُوكَ وَ دَخَلَتْ سَنَةٌ تِسْعِ فِي شَهْرِ ذِي الْحِجَّةِ الْحَرَامِ مِنْ مُهَاجَرَة رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَاتِ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حِينَ فَتَحَ مَكَّةَ لَمْ يُؤْمَرُ أَنْ يَمْنَعَ الْمُشْرِكِينَ أَنْ يَحُجُوا وَ كَانَ الْمُشْرِكُونَ يَحُجُونَ مَعَ الْمُسْلِمِينَ عَلَى سُنَّتِهِمْ فِي الْجَاهِلِيَّةِ وَ عَلَى أُمُورِهُمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا فِي طَوَافِهِمْ بِالْبَيْتِ عُرَاةَ وَ تَحْرِيمِهِمُ الشُّهُورَ الْحُرُمَ وَ الْقَلَائِدَ وَ وُقُوفِهِمْ بِالْمُزْدَلِفَة فَأَرَادَ (صلی الله علیه و آله) الْحَجَّ فَكَرِهَ أَنْ يَسْمَعَ تَلْبِيَةَ الْعَرَبِ لِغَيْرِ اللَّهِ وَ الطَّوَافَ بِالْبَيْتِ عُرَاةٌ ثُمَّ ذَكَرَ بَعْتَهُ (صلی الله علیه و آله) أَبَابَكُر بالآيَاتِ وَ عَزَّلَهُ وَ بَعْثَهُ عَلِيّا (علیه السلام) إِلَى أَنْ قَالَ فَلَمَّا كَانَ يَوْمُ الْحَجَّ الْأَكْبَرِ وَ فَرَغَ النَّاسُ مِنْ رَمْى الْجَمْرَة الْكُبْرَى قَامَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْن أَبي طَالِب

(علیه السلام) عِنْدَ الْجَمْرَةَ فَنَادَى فِي النَّاسِ فَاجْتَمَعُوا إِلَيْهِ فَقَراً عَلَيْهِمُ الصَّحِيفَةَ بِهَذِهِ الْآيَاتِ بَرَاءَةٌ مِنَ الله إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ ثُمَّ نَادَى أَلَا لَا يَطُوفُ بِالْبَيْتِ عُرْيَانُ وَ لَا يَحْجَنَّ مُشْرِك بَعْدَ عَامِهِ هَذَا الْخَبَر. ﴾ (3)

ص: 22

پس هرجا آنان یافت شدند، کشته می شوند. ماه های سیاحت، این ماه هاست؛ بیست روز ذی الحجّه حرام و محرّم و صفر و ماه ربیع الاوّل و ده روز از ماه ربیع الثّانی. هنگامی که آیه های سوره ی برائت نازل شد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن ها را به ابوبکر داد و به او دستور داد که به مکّه برود و در مِنا در روز نحر (قربان) بر مردم بخواند. هنگامی که ابوبکر رفت، جبرئیل بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نازل شد و گفت: «ای محمّد! فقط مردی می تواند این مأموریّت را انجام بدهد که از خود تو باشد». رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، امیرمؤمنان (علیه السلام) را به دنبال ابوبکر فرستاد. او در روحاء به ابوبکر رسید و آیات را از او گرفت. ابوبکر نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برگشت و گفت: «ای رسول خدا! آیا خدا چیزی در مورد من نازل کرده است»؟ گفت: «خیر، همانا خدا به من دستور داد که فقط من و مردی که از من باشد می تواند این مأموریّت را انجام بدهد».

18-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- از ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- و این لفظ از اوست- نقل است که چون آيه: ﴿ بَراءَةٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ ﴾ تا نُه آیه، نازل شد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ابوبکر را به مکّه فرستاد تا آن را بر مردم بخواند. سپس جبرئیل بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل گشته و گفت: «این مأموریّت را فقط خودت یا مردی از خودت باید به انجام برساند». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: ناقه ام عضباء را سوار شو و به ابوبکر برس و آیات برائت را از وی بگیر». زمانی که ابوبکر نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بازگشت اظهار ناراحتی و رنجیدگی نموده و گفت: «ای رسول خدا! شما مرا برای مأموریّتی شایسته دانستید که انجام آن مایه مباهات بود و چون در پی انجام آن برآمدم، مرا از میانه ی راه باز گرداندی»؟! فرمود: «جبرئیل امین از جانب خداوند عزّوجل نزد من آمده و اعلام کرد که این مأموریّت را یا باید خودت انجام دهی یا مردی از خودت؛ و علی (علیه السلام) از من است و جز علی (علیه السلام) کسی نمی تواند کاری را که به من محوّل شده، انجام دهد».

19-1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- این آیه در سال نهم هجرت و مصادف با غزوه ی تبوک نازل گردید. هنگام فتح مکّه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مشرکان را از زیارت خانه ی خدا منع نکرده بود از این رو مشرکان به شیوه ی جاهلی خودشان با مسلمانان حج برگزار می کردند از جمله این که برخی عریان طواف نموده، حرمت ماه های حرام را پاس داشته، با پوست درختان حرم خود را می پوشاندند تا در امنیت از مکّه خارج شوند و نیز در مزدلفه وقوف داشتند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دوست نداشت در موسم حج ذکر غیر خدا به میان آید و زائران برهنه طواف کنند از این رو ابوبکر را با آیات برائت روانه حج نمود... [پس از برکناری او [از ابلاغ این آیات] و فرستادن علی (علیه السلام)... گوید]:... و چون روز حج اکبر فرا رسید و مردم از مناسک حج فارغ گشتند، رمی جمرات را به پایان بردند، امیرالمؤمنین (علیه السلام) بر جمره ایستاد و با صدای بلند مردم را به سوی خدا خواند و چون گرد آمدند، ابتدا آیات برائت را برایشان تلاوت نمود؛ ﴿ بَراءَةٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ... فَخَلُّوا سَبِيلَهُم ﴾ ؛ (توبه /5-1). سپس فرمود: «از این پس کسی حق ندارد برهنه طواف کند، هیچ مشرکی حق ندارد وارد حرم گردد و حج بگزارد».

ص: 23

*قوله تعالى: ﴿ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي الله وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ﴾ (2)

1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَن ابن عَبَّاس (رحمة الله علیه) قَامَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ (علیه السلام) عِنْدَ الْجَمْرَةِ فَنَادَى أو إنَّ اللهَ لَايُدْخِلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كَانَ مُسْلِماً وَ إِنَّ أَجَلَكُمْ أَرْبَعَةُ أَشهر إلَى أنْ تَبْلُغُوا بُلْدَانَكُمْ فَهُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرأ قَالَ فَالْأَذَانُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْنِ أَبِي طَالِبِ (علیه السلام) النَّدَاءُ الَّذِي نَادَى بِهِ قَالَ فَلَمَّا قَالَ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ قَالُوا وَ عَلَى مَا تُسَيَّرَنَا أَرْبَعَةً أَشْهُرٍ فَقَدْ بَرِثْنَا مِنْكَ وَ مِنِ ابْنِ عَمَكَ إِنْ شِئْتَ الْآنَ الطَّعْنُ وَ الضَّرْبُ ثُمَّ اسْتَثْنَى اللَّهُ مِنْهُم فَقَالَ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ فَقَالَ الْعَهْدُ مَنْ كَانَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النَّبِيِّ (صلى الله عليه و سلم) وَلْتُ مِنْ عُقُودِ عَلَى الْمُوَادَعَة مِنْ خُزَاعَةَ وَ غَيْرِهِمْ وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ لِكَيْ يَتَفَرَّقُوا عَنْ

مَكَّةَ وَ تِجَارَتِهَا فَيَبْلُغُوا إِلَى أَهْلِهِمْ ثُمَّ إِنْ لَقُوهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ قَتَلُوهُمْ وَ الْأَرْبَعَةُ الْأَشْهُرِ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ فِيهَا دِمَاءَهُمْ عِشْرُونَ مِنْ ذِي الْحِجَّةَ وَ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرُ وَ رَبِيعُ الْأَوَّلُ وَ عَشْرُ مِنْ رَبِيعِ الْآخَرِ فَهَذِهِ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ الْمُسَيَّحَاتُ مِنْ يَوْمِ قِرَاءَةِ الصَّحِيفَةِ الَّتِي قَرَأَهَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْن أَبِي طَالِبِ (علیه السلام) ثُمَّ قَالَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي الله وَ أَنَّ اللهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) قَالَ فَيُظْهِرُ نَبَيَّهُ (صلی الله علیه و آله) الصَّلَاةُ وَ السَّلَامِ. ﴾ (1)

2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ خَطَبَ عَلَى (علیه السلام) النَّاسَ فَاخْتَرَطَ سَيْفَهُ وَ قَالَ لَا يَطُوفَنَّ بِالْبَيْتِ عُرْيَانُ وَ لَا يَحْجَنَّ الْبَيْتَ مُشْرِكُ وَ مَنْ كَانَ لَهُ مُدَّةٌ فَهُوَ إِلَى مُدَّتِهِ وَ مَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ مُدَّةٌ فَمُدَّتُهُ أَرْبَعَةً وَ كَانَ خَطَبَ النَّحْرِ وَ كَانَتْ عِشْرِينَ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمَ وَ صَفَرَ وَ شَهْرَ رَبِيعِ الْأَوَّلِ وَ عَشْرًا مِنْ شَهْرٍ ربيع الآخر. ﴾ (2)

*[شما ای مشرکان]! چهارماه [مهلت دارید آزادانه] در زمین رفت و آمد کنید [و بیندیشید] و بدانید شما نمی توانید از قدرت خدا فرار کنید. [و بدانید] خداوند خوار کنندهی کافران است! (2)

1- امام علی (علیه السلام)- ابن عبّاس (رحمة الله علیه) گوید: امیرالمؤمنین علی بّن ابی طالب (علیه السلام) بر جمره ایستاد و با صدای بلند مردم را به سوی خدا خواند... خداوند کسی را به بهشت نمی برد مگر این که مسلمان شده باشد. شما چهارماه وقت دارید خود را به زادگاه هایتان برسانید که خداوند فرموده است: ﴿ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُراً ﴾ و مردم را در صورت ایمان نیاوردن وعده جنگ داد که فرموده خداست: ﴿ فَسِيحُوا في الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ. ﴾ [مشرکان] گفتند: «چرا به ما چهارماه مهلت دادی؟ ما از تو و پسر عمویت بیزاری می جوییم! اگر می خواهی همین الآن جنگ با شمشیر و نیزه را آغاز کنیم». سپس خداوند در آیات برائت جمعی از آنان را مستثنی فرمود، ﴿ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ المُشْرِكِينَ ﴾؛ (توبه/4) یعنی به استثنای کسانی که با پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیمان عدم تعرّض داشتند مانند قبیله ی خزاعه و دیگران. امّا منظور از این کلام او: فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ آن است که تا هر چه زودتر پراکنده شوند و از مکّه و دادوستد در آن صرف نظر کرده به دیار خود باز گردند چون پس از این مهلت هرکجا دیده شوند به قتل خواهند رسید و چهارماهی که خداوند ریختن خون آن ها را حرام کرد از بیستم ذی الحجه شروع می شد و محرم و صفر و ربیع الاول را در بر می گرفت و در دهم ربیع الثانی به پایان می رسید، این بود زمان چهارماهه آزادی که خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) از روز خواندن آیات برائت خدا و رسولش (صلی الله علیه و آله) به مشرکان دادند. سپس گوید: منظور از ﴿ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي الله وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ ﴾ این است که خداوند پیامبرش را بر مشرکان پیروز خواهد کرد.

2- امام باقر (علیه السلام)- روزی علی (علیه السلام) برای مردم سخنرانی می کرد. سپس شمشیرش را برکشید و گفت: «از این به بعد کسی حق ندارد برهنه طواف کند و هیچ مرد مشرک و زن مشرک، حق ندارد حج را ادا کند و هرکه مهلتی دارد تا پایان این مهلت منتظر بماند. هر که مهلت ندارد، مهلت وی چهار ماه است». او در روز نحر سخنرانی کرده بود. آن مهلت، بیست روز از ذی حجّه و محرّم و صفر و ماه ربیع الاوّل و ده روز از ماه ربیع الثّانی بود».

2-2- الكاظم (علیه السلام)- ﴿ عن الحسين بن خَالِد قال: كَتَبْتُ لِأبي الحَسَن (علیه السلام) كَيْفَ صَارَ الْحَاجُ لَا يُكْتَبُ عَلَيْهِ ذَنْبُ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ مِنْ يَوْمٍ يَحْلِقُ رَأْسَهُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ أَبَاحَ لِلْمُشْرِكِينَ الْحَرَمَ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ إِذْ يَقُولُ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضَ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ فَأبَاحَ لِلْمُؤْمِنِينَ إذا زارُوهُ حِقًّا مِنَ الذُّنُوبِ أَرْبَعَةَ أَشْهَرَ وَ كَانُوا أَحَقَّ بِذَلِكَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ. ﴾ (1)

2-3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنْ سَعْدِ الْإِسْكَافِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرَ (علیه السلام) يَقُولُ: إِنَّ الْحَاجَ إِذَا أَخَذَ فِي جَهَازِهِ... وَ كَانَ ذَا الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمَ وَ صَفَرَ وَ شَهْرَ رَبيع الْأَوَّل أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ تُكْتَبُ لَهُ الْحَسَنَاتُ وَ لَا تَكْتُبُ عَلَيْهِ السَّيِّئَاتِ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَ بِمُوجِبَة فَإِذَا مَضَتِ الْأَرْبَعَةُ الْأَشْهُر خُلِطَ بِالنَّاسِ. ﴾ (2)

4-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُجَاعَ قَالَ رَوَى أَصْحَابُنَا قِيلَ لِأَبِي عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) لِمَ صَارَ الْحَاجُ لَا يُكْتَبُ عَلَيْهِ ذَنْبُ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِكْرُهُ أَمَرَ الْمُشْرِكِينَ فَقَالَ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ لَمْ يَكُن يُقصر بوقدِهِ عَنْ ذلك. ﴾ (3)

5-2- الصادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ فُضَيْل بن عياض قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) عَنِ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ فَإِنَّ ابْن عَبَّاس (رحمة الله علیه) كَانَ يَقُولُ يَوْمُ عَرَفَةَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) الْحَجُّ الْأَكْبَرُ يَوْمُ النَّحْرِ وَ يَحْتَجُ بِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ هِيَ عِشْرُونَ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرَّ وَ شَهْرُ رَبِيعِ الْأَوَّلِ وَ عَشْرُ مِنْ رَبِيعِ الْآخِرِ وَ لَوْ كَانَ الْحَجُّ الْأَكْبَرُ يَوْمَ عَرَفَةَ لَكَانَ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ يَوْماً. ﴾ (4)

6-2- الصادقين (علیه السلام)- ﴿ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ قَالَ عِشْرُونَ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرُ وَ شَهْرُ رَبيع الأول وَ عَشْرُ مِنْ شَهْرٍ رَبِيعِ الْآخِرِ. ﴾ (5)

7-2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ قَالَ عَزَّوَجَلَّ لا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّه وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ فَجَعَلَ الشُّهُورَ عِدَّةَ مَعْلُومَةً فَجَعَلَ مِنْهَا أربعة حرماً وَ قَالَ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي الله. ﴾ (6)

ص: 26

2-2- امام کاظم (علیه السلام)- حسین بن خالد گوید: به امام کاظم (علیه السلام) نامه نوشتم: «چطور حج گزار از زمانی که موهای سرش را می تراشد برایش گناه چهار ماه نوشته نمی شود؟ امام فرمود: «خداوند متعال برای مشرکین حرم خود را به مدّت چهار ماه مباح کرده است. از این روست که می فرماید: ﴿ سِيحُوا فِي الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ. ﴾ بنابراین برای مؤمنان زمانی که به دیدارش روند گناهان چهار ماه آنان را می آمرزد و البتّه مؤمنان بر بخشش خداوند سزاوارترند».

3-2- امام باقر (علیه السلام)- سعد اسکاف گوید، از امام باقر (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: «حاجی هنگامی که شروع به آماده کردن وسایل سفرش می کند... ذی حجّه و محرّم و صفر و ماه ربیع الاوّل، چهار ماهی است که در آن ها برای او (حاجی) اعمال نیک نوشته می شود و اعمال بد نوشته نمی شود. مگر این که گناه کبیره ای مرتکب شود. هنگامی که این چهار ماه به پایان رسید با مردم مخلوط می شود [مثل سایر مردم گناهانش نیز نوشته می شود]».

4-2- امام صادق (علیه السلام)- علی بّن محمّد بن شجاع گوید: اصحاب ما روایت کرده اند که به امام صادق (علیه السلام) گفته شد: «چرا فرد حج گزار به مدّت چهار ماه گناهانش بخشوده است»؟ فرمود: «همانا خداوند عزّوجلّ به مشرکین چنين دستور داد؛ ﴿ فَسِيحُوا فِي الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ. ﴾ پس برای مؤمنين نیز همین زمان را قرار داد راضی نشد کمتر از آن را برای مؤمنین قرار دهد]».

5-2- امام صادق (علیه السلام)- فضیل بن عیاض گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره ی حج اکبر که ابن عبّاس (رحمة الله علیه) معتقد بود آن روز عرفه است، پرسیدم. امام صادق فرمود: امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «حج اکبر روز عید قربان است و به این سخن خدای متعال: ﴿ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ ﴾ احتجاج نمود». و این چهار ماه شامل بیست روز از ذی الحجّه و ماه های محرم و صفر و ربیع الاول و ده روز ابتدایی ربیع الآخر بوده است. بنابراین اگر حج اکبر، روز عرفه بود؛ می بایستی [این مهلت] چهار ماه و یک روز می بود».

6-2- امام باقر (علیه السلام)- ﴿ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ ﴾ ؛ بیست روز از ذی الحجّه، محرّم، صفر، ماه ربیع الاوّل، و ده روز از ماه ربیع الثّانی است.

7-2- امام باقر (علیه السلام)- خداوند فرموده است: ﴿ لا تُحِلُّوا شَعائِرَ الله وَ لَا الشَّهْرَ الحَرامَ ﴾ (مائده/2). ماه ها را دارای شماره ی معیّنی دانسته و چهار ماه از آن ها را ماه حرام مقرّر ساخته و فرموده است: ﴿ فَسِیحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ. ﴾

ص: 27

8-2- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ رَجَبُ مُفْرَدُ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُوالْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ مُتَّصِلَةٌ حَرَّمَ اللَّهُ فِيهَا الْقِتَالَ وَ يُضَاعِفُ فِيهَا الذُّنُوبَ وَ كَذَلِكَ الْحَسَنَاتُ وَ أَشْهُرُ السَّيَاحَةِ مَعْرُوفَةً وَ هِيَ عِشْرُونَ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرُ وَ شَهْرُ رَبِيعِ الْأَوَّلِ وَ عَشْرُ مِنْ شَهْرِ رَبِيعِ الْآخِرِ وَ هِيَ الَّتِي أَجَلَ اللهُ فِيهَا الْمُشْرِكِينَ فِي قَوْلِهِ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ أَشْهُرُ الْحَجِّ مَعْرُوفَةً وَ هِيَ شَوَالُ وَ ذُوالْقَعْدَة وَ ذُوالْحِجَّة. ﴾ (1)

8-2- علیّ بن ابراهیم (رحمة الله علیه)- ماه های حرام عبارتند از؛ رجب [که تک افتاده]، ذي القعده، ذى الحجّه و محرّم که به هم متصل هستند. خداوند در این چهار ماه پیکار و نبرد را حرام گردانده است، هم چنین مجازات گناهان و ثواب اعمال نیک در آن ها مضاعف می باشد؛ امّا ماه های سیاحت مشهورند: بیست روز از ذی الحجه، محرّم، صفرّ، ربیع الاول و ده روز از ربیع الثانی، خداوند متعال در این چهار ماه و با استناد به آیه ﴿ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ ﴾ بر مشرکان منّت نهاده است، ماه های حج نیز معروفند: شوّال، ذي القعده و ذى الحجّه.

﴿ عليا (علیه السلام) فَأَخَذَ الصَّحِيفَةَ مِنْ أَبِي بَكْر وَ مَضَى بهَا إِلَى أَهْل مَكَةَ فَسَمَّاهُ اللَّهُ تَعَالَى أَذَانَا مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّهُ اسْمُ نَحَلَهُ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ لِعَلِى (علیه السلام). ﴾ (1)

4-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ أبو سَعِيدٍ الْوَرَاقُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَعْفَر بْن مُحَمَّدِ (علیه السلام) عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: [فِي احْتِجَاج على (علیه السلام) عَلَى أَبِي بَكْرٍ] قَالَ: فَأَنْشُدُكَ بِاللَّهِ أَنَا الْأَذَانُ لِأَهْلِ الْمَوْسِمِ وَ لِجَمِيعِ الأمَّة بِسُورَةِ بَرَاءَةَ أَمْ أَنْتَ قَالَ بَلَ أَنْتَ. ﴾ (2)

5-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ خَطَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) وَ قَالَ وَ أَذانٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ وَ أَنَا ذَلِكَ الْأَذَانِ. ﴾ (3)

6-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ أنا الْمُؤَذِّنُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنُ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ الله عَلَى الظَّالِمِينَ أَنَا ذَلِكَ الْمُؤَذِّنُ وَ قَالَ وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهَ وَ رَسُولِهِ فَأَنَا ذَلِكَ الْأَذَانِ. ﴾ (4)

7-1- السّجّاد (علیه السلام)- ﴿ وَ أَذَانُ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ قَالَ: الاذان أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام). ﴾ تفسير البرهان/ تفسير نور الثقلين/ (5)

8-1- السّجاّد (علیه السلام)- ﴿ عَلِيُّ بْنُ حَمْدُونَ مُعَنْعَنَا عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) قَالَ: إِنَّ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ (علیه السلام) فِي كِتَابِ اللَّهِ اسْماً وَ لَكِنْ لَا يَعْرِفُونَهُ قَالَ قُلْتُ مَا هُوَ قَالَ أَ لَمْ تَسْمَعْ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى وَ أَذَانٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ يَوْمَ الْأَكْبَرِ هُوَ رسوله إلى الناس يوم الحج الأكبر هو و الله كان الأذان. ﴾ (6)

9-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنْ يَحْيَى بْن سَعِيدٍ عَن الرَّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلَى (علیه السلام) قَالَ: بَيْنَمَا أَنَا أَمْشِي مَعَ النَّبِيِّ (صلى الله عليه و سلم) فِي بَعْضٍ طُرُقَاتِ الْمَدِينَة إِذْ لَقِينَا شَيْخُ طُوَالُ كَثَ اللَّحْيَةِ بَعِيدُ مَا بَيْنَ الْمَنْكِبَيْنِ فَسَلَّمَ عَلَى النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) وَ وَ رَحبَ بِهِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَيَّ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَابِعَ الْخُلَفَاءِ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكَاتُهُ أَلَيْسَ كَذَلِكَ هُوَ يَا رَسُولَ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) بَلَى ثُمَّ مَضَى فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا هَذَا الَّذِي قال لي... وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ أَذانٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجَّ الْأَكْبَرِ فَكُنْتَ أَنْتَ الْمُبَلِّغَ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَنْتَ وَصِي وَ وَزِيرِي وَ قَاضِي دَيْنِي وَ الْمُؤَدِّى عَنِّى وَ أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَة هَارُونَ (علیه السلام) مِنْ مُوسَى (علیه السلام) إِلَّا أَنَّهُ

لَا نَبِى (صلی الله علیه و آله) بَعْدِي فَأَنْتَ رَابِعُ الْخُلَفَاءِ كَمَا سَلَّمَ عَلَيْكَ الشَّيْخُ أَوَ لَا تَدْرِى مَنْ هُوَ قُلْتُ لَا قَالَ ذَاكَ أَخُوكَ الْخَضِرِ (علیه السلام) فَاعْلَمْ. ﴾ (7)

ص: 30

خدا (صلی الله علیه و آله) علی (علیه السلام) را درپی ابوبکر فرستاد و او نیز صحیفه را از ابوبکر گرفته و با خود به مکّه برد. پس خداوند او را أَذَان مِّنَ الله نامید. این نام را خدا از آسمان برای علی (علیه السلام) هدیه کرده است.

4-1- امام علی (علیه السلام)- ابوسعید وراق از پدرش و او از امام صادق (علیه السلام) از جدّش نقل کرد که [علی (علیه السلام) در مناظره علی (علیه السلام) با ابوبکر] فرمود: «آیا من برای اهل موسم حج و برای همه ی امّت، سوره ی برائت را اعلام نمودم یا تو»؟ گفت: «بلکه تو».

5-1- امام علی (علیه السلام)- حضرت علی (علیه السلام) خطبه خواند و فرمود: ﴿ وَ أَذَان مِّنَ الله وَ رَسُولِهِ ﴾؛ أَن اذان من هستم».

6-1- امام علی (علیه السلام)- مؤذّن در دنیا و آخرت منم. خدای عزّوجلّ فرمود: در این هنگام، ندادهنده ای در میان آن ها ندا می دهد که: «لعنت خدا بر ستمگران باد»!. (اعراف/44) و آن مؤذّن من هستم». و فرمود: ﴿ وَ أَذَان مِّنَ الله وَ رَسُولِهِ ﴾؛ آن اذان من هستم».

7-1- امام سجّاد (علیه السلام)- وَ أَذَان مِّنَ الله وَ رَسُولِهِ ،اذان همان امیرمؤمنان (علیه السلام) است.

8-1- امام سجّاد (علیه السلام)- علیّ بن حمدون با سند خود از امام سجّاد (علیه السلام) نقل می کند که فرمود: «علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) در کتاب خدا نامّی دارد که آن را نمی شناسند». گفتم: «این نام چیست»؟ فرمود: «مگر آیه: ﴿ وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الحَجَّ الْأَكْبَر ﴾ را نشنیده ای؟ به خدا سوگند أذان خود علی (علیه السلام) است».

9-1- امام علی (علیه السلام)- در حال راه رفتن با پیامبر (صلی الله علیه و آله) در یکی از کوچه های مدینه بودم که ناگهان پیرمردی بلند قامت را با ریش پرپشت و شانه های پهن دیدیم. او بر پیامبر (صلی الله علیه و آله)، سلام کرد و به او خوش آمد گفت. پس رو به من کرد و گفت: «سلام بر شما ای چهارمین خلیفه و رحمت و برکات خدا بر تو باشد، آیا چنین نیست، ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به وی گفت: «بلی». و سپس رفت. گفتم: «ای رسول خدا! آن، چه بود که آن پیرمرد به شما گفت...» پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «... خدای عزوجل فرمود: ﴿ وَ أَذَان مِّنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الحَجِّ الأَكْبَرِ ﴾، پس مؤذّن از جانب خدا و از جانب رسولش تو بودی و تو وصی و وزیر و پرداخت کننده ی وام من و اداکننده ی دین از جانب من هستی و تو نزد من به منزله ی هارون (علیه السلام) از موسی (علیه السلام) هستی، فقط پیامبری پس از من نیست. پس تو چهارمین خلیفه هستی، چنان که آن شیخ بر تو سلام کرد. آیا می دانی او که بود»؟ عرض کردم: «خیر». فرمود: «بدان که او برادر تو خضر (علیه السلام) بود».

ص: 31

10-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن أَبي لَيْلَى قَالَ قَالَ أَبي دَفَعَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) الرَّأْيَةَ يَوْمَ خَيْبَرَ إِلَى عَلِىَّ بن أبي طالب (علیه السلام) فَتَحَ اللهُ تَعَالَى عَلَيْهِ وَ وَقَفَهُ يَوْمَ غَدِير... وَ قَالَ أَنتَ الَّذِي أَنْزَلَ اللهُ فِيهِ وَ أذانٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الحَج الأكبر. ﴾ (1) بحار الأنوار، ج 28، ص 45/ تفسير نور الثقلين/ الصراط المستقيم، ج 2، ص 87/ كشف الغمة، ج 1، ص 398/ كشف اليقين، ص 466/ تفسیر البرهان (2) تفسير نور الثقلين

12-1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ عَنِ ابْنِ عَبَّاس (علیه السلام) فَلَمَّا كَانَ يَوْمُ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ وَ فَرَغَ النَّاسُ مِنْ رَبِّيِ الْجَمْرَةِ الْكُبْرَى قَامَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْنُ أَبِي طَالِب (علیه السلام) عِنْدَ الْجَمْرَةِ فَنَادَى فِي النَّاسِ أَ أَذَّنَ النَّاسَ كُلَّهُمْ بِالْقِتَالَ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا فَهُوَ قَوْلُهُ وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ قَالَ إِلَى أَهْلِ الْعَهْدِ خُزَاعَةَ وَ بَنِي مُدَلِجِ وَمَنْ كَانَ لَهُ عَهْدُ غَيْرِهِمْ يَوْمَ الْحَجَّ الْأَكْبَر قَالَ فَالْأَذَانُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ (علیه السلام) النَّدَاءُ الَّذِي نَادَى بِه. ﴾ (3)

13-1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ الْمُؤَذِّنُ يَوْمَئِذٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْنُ أَبِي طَالِب (علیه السلام) أَذَّنَ بِأَرْبَعِ كَلِمَاتٍ بِأَنْ لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مُؤْمِنُ وَ لَا يَطُوفَ بِالْبَيْتِ عُرْيَانُ وَ مَنْ كَانَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) أَجَلْ فَأَجَلَهُ إِلَى مُدَّتِهِ وَ لَكُمْ أَنْ تَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ. ﴾ (4)

14-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ رَوَى الْبُخَاري في صحيحه فِي نِصْفِ الْجُزْءُ الْخَامِسَ فِي بَابُ وَ أَذَانٌ مِنَ العليا الله وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللهَ بَرِيءٌ مِنَ المُشْرِكِينَ وَ رَسُوله حديث سورة براءة وزاد فِيهِ قَالَ فَأَذِنَ عَلَى فِي أَهْلُ مِنَى يَوْمَ النَّحْرِ أَلَا يَحْجُ بَعْدَ الْعام مشرك وَ لَا يَطوف بالبيت غربان. ﴾ (5)

10-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- عبدالرّحمن بن ابی لیلی گوید: پدرم گفت: «در جنگ خیبر، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرچم را به علی بن ابی طالب (علیه السلام) داد و خداوند آن قلعه را به دست وی گشود. و او را در روز غدیر بر پای داشته، به مردم اعلام نمود: «... تو همانی که خدای متعال این آیه: ﴿ وَ أَذَان مِّنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الحَجِّ الأَكْبَرِ ﴾ را در شأن او نازل فرمود».

11-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- [در خطاب به امام علی (علیه السلام):] خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿ وَ أَذَان مِّنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الحَجِّ الأَكْبَرِ ﴾ و تو همان کسی هستی که [آیات برائت را] از جانب خداوند عزّوجلّ و رسولش (علیه السلام) ابلاغ کردی».

12-1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- و چون روز حج اکبر فرا رسید و مردم از مناسک حج فارغ گشتند، رمی جمرات را به پایان بردند، امیرالمؤمنین (علیه السلام) بر جمره ایستاد و با صدای بلند مردم را به سوی خدا خواند و چون گرد آمدند، ابتدا آیات برائت را برایشان تلاوت نمود... و مردم را در صورت ایمان نیاوردن وعده ی جنگ داد که این کلام خداست: ﴿ وَ أَذَان مِّنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الحَجِّ الأَكْبَرِ ﴾ و روی خطاب او با مردم خزاعه و بنی مدلج که پیمان عدم تَعرُض با پیامبر (صلی الله علیه و آله) داشتند و نیز کسانی دیگر که در حج اکبر حضور داشتند، بود. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «أذان امیرالمؤمنين علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) است».

13-1- ابن عبّاس (علیه السلام)- مؤذّن در آن روز از جانب خدا و رسول (صلی الله علیه و آله) علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) بود که چهار مطلب را اعلام نمود: جز مؤمن کسی وارد بهشت نمی شود، هیچ کس حق ندارد برهنه کعبه را طواف کند، هرکس پیمانی با پیامبر دارد، پیمان او تا پایان موعد آن معتبر است و حاضران در حج آن سال چهار ماه وقت دارند خود را به ایل و تبار خود برسانند.

14-1- امام علی (علیه السلام)- بخاری در صحیح خود در وسط جزء پنجم در بخش: ﴿ وَ أَذانٌ مِنَ الله وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِ-كِينَ وَ رَسُولُهُ ﴾، حدیث سوره ی برائت را روایت کرده و در آن افزوده است که گفت: «پس علی (علیه السلام) روز قربان در میان مردم منی اعلان کرد که از امسال به بعد هیچ بت پرستی حقّ شرکت در مراسم حج را و هیچ برهنه ای نباید خانه ی خدا را طواف کند».

2-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَن حفص بن غِيَاتِ النَّخَعِي القَاضِي: قُلْتُ فَمَا مَعْنَى هَذِهِ اللَّفْظَةِ الْحَجَّ الْأَكْبَرِ قَالَ إِنَّمَا سُمِّيَ الْأَكْبَرَ لِأَنَّهَا كَانَتَ سَنَةَ حَجَّ فِيهِ الْمُسْلِمُونَ وَالْمُشْرِكُونَ وَ لَمْ يَحْجَ الْمُشْرِكُونَ بَعْدَ تِلكَ السَّنَة. ﴾ (1)

3-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ يَوْمَ الْحَجَّ الْأَكْبَرِ قَالَ هُوَ يَوْمُ النَّحْر. ﴾ (2)

4-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ الْحَجُّ الْأَكْبَرُ يَوْمُ الْأَضْحَى. ﴾ (3)

5-2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ يَوْمَ الْحَجَّ الْأَكْبَرِ قَالَ: خُرُوجُ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف). ﴾ (4)

6-2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنْ فُضَيْلِ بْنِ عَيَّاض: فَقَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ (عليه السلام) قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) الْحَجُّ الْأَكْبَرُ يَوْمُ النَّحْرِ وَ يَحْتَجُ بِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ هِيَ عِشْرُونَ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمَ وَ صَفَرُ وَ شَهْرُ رَبِيعِ الْأَوَّلِ وَ عَشْرُ مِنْ رَبِيعِ الْآخِرِ وَ لَوْ كَانَ الْحَجُّ الْأَكْبَرُ يَوْمَ عَرَفَةَ لَكَانَ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ يَوْماً. ﴾ (5)

2-2- امام صادق (علیه السلام)- حفص بن غیاث نخعی قاضی گوید، به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «معنای کلمه: الحَجِّ الْأَكْبَرِ چیست»؟ فرمود: «به آن اکبر گفته شد، چون سالی بود که مسلمانان و مشرکین [هر دو] حج را انجام دادند و پس از آن سال، دیگر مشرکین به حج نرفتند».

3-2- امام صادق (علیه السلام)- يَوْمَ الحَجِّ الْأَكْبَرِ؛ أن (حجّ اكبر)، روز نحر است.

4-2- امام صادق (علیه السلام)- الحَجَّ الْأَكْبَرِ، روز اضحی و قربان است.

5-2- امام باقر (علیه السلام)- اليَوْمَ الحَجِّ الأَكْبَر، منظور، خروج قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.

6-2- امام علی (علیه السلام)- فضیل بن عیاض از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند: امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «حجّ اکبر روز نحر (کشتن قربانی ها] است و به این کلام خدای عزّوجلّ استناد می کرد: فَسِیحُواً فِي الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ، و آن بیست روز از ذی الحجّه و محرّم و صفر و ماه ربیع الاوّل و ده روز از ماه ربیع الثانی است و اگر حجّ اکبر روز عرفه بود، چهار ماه و یک روز می شد».

*قوله تعالى: ﴿ إِلا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ المُشرِكِينَ ثُمَّ لَم يَنقُصُوكُمْ شَيْئاً وَلم يُظاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ المُتَّقِينَ﴾ (4)

1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ فَقَالَ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ هَؤُلَاءِ بَنُوضَمْرَةَ وَ بَنُو مُدْلِج حَيَّانَ مِنْ بَنِي كِنَانَةَ كَانُوا خُلَفَاءَ النَّبِيِّ (صلى الله عليه و سلم) فِي غَزْوَةِ بَنِي الْعَشِيرَة مِنْ بَطْنِ يَنْبُعَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئاً يَقُولُ لَم يَنقُضُوا عَهْدَهُمْ بِغَدْر وَ لَوْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَداً قَالَ لَمْ يُظَاهِرُوا عَدُوكُمْ عَلَيْكُمْ فَأْتُوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلى مُدَّتِهِمْ يَقُولُ أَجَلَهُمُ الَّذِى شَرَطْتُمْ لَهُمْ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ المُتَّقِينَ قَالَ الَّذِينَ يَتَّقُونَ اللَّهَ فِيمَا حَرَّمَ عَلَيْهِمْ وَ يُوفُونَ بِالْعَهْدِ قَالَ فَلَمْ يُعَاهِدِ النَّبِيُّ (صلى الله عليه و سلم) بَعْدَ هَؤُلَاءِ الْآيَاتِ أَحَدًا. ﴾ (1)

2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ ثُمَّ اسْتَثْنَى اللَّهُ مِنْهُمْ فَقَالَ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ فَقَالَ الْعَهْدُ مَنْ كَانَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) وَلْتُ مِنْ عُقُودٍ عَلَى الْمُوَادَعَةِ مِنْ خُزَاعَةَ وَ غَيْرِهِمْ. ﴾ (2)

*قوله تعالى: ﴿ فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَ أَقَامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (5)

*مگر کسانی از مشرکان که با آن ها پیمان بستید، و چیزی از آن را در حقّ شما فروگذار نکردند، و هیچ کس را بر ضدّ شما تقویت ننمودند، پیمان آن ها را در حقِ آنان تا پایان مدّتشان محترم بشمرید، زیرا خداوند پرهیزگاران را دوست دارد. (4)

1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه) خدای متعال فرموده است: ﴿ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِ-كِينَ ﴾ و این مشركان قبایل بنی ضمره و بنی مدلج هستند که دو تیره از کنانه به شمار می روند که در غزوه بنی العشیره از تیره ینبُع هم پیمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بودند. و مقصود از: چیزی از آن را در حقّ شما فروگذار نکردند آن است که با عذر پیمان شکنی نکرده اند. و هیچ کس را بر ضدّ شما تقویت ننمودند، پس شما هم پیمان آن ها را در حق آنان تا پایان مدّتشان محترم بشمرید می گوید: «مهلتی است که با آن ها قرار گذاشته اند». ﴿ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِینَ ﴾ یعنی؛ کسانی که از خدا بابت آن چه را که برایشان حرام کرده می ترسند، و به عهد خود وفا می کنند. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «پس از نزول این آیات، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دیگر پیمان عدم تعرّضی با کسی نبست».

2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- سپس خداوند در آیات برائت جمعی از آنان را مستثنی فرمود، گوید: إِلَّا الَّذِينَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ؛ یعنی به استثنای کسانی که با پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیمان عدم تعرّض داشتند مانند قبیله ی خزاعه و دیگران.

*و هنگامی که ماه های حرام پایان گرفت، مشرکان را هرجا یافتید به قتل برسانید و آن ها را اسیر سازید و محاصره کنید و در هر کمین گاه، بر سر راه آن ها بنشینید ولی اگر توبه کنند، و نماز را برپا دارند، و زکات را بپردازند، آن ها را رها سازید زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است. (5)

1-2- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً نَزَلَتْ فِي الْيَهُودِ ثُمَّ نُسِخت بِقَوْلِهِ فَاقْتُلُوا المُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ. ﴾ (1)

2-2- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ قَوْلُهُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ مَنْسُوحَةُ بِقَوْلِهِ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِ-كِينَ حَيْثُ وَجَدتُمُوهُمْ. ﴾ (2)

3-2- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ قَوْلُهُ وَ لَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا أَنْ لَا يَحْمِلَنَكُمْ عَدَاوَةً قُرَيْشِ أَنْ صَدُّوكَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فِي غَزْوَةَ حُدَينِيَةَ أَنْ تَعْتَدُوا عَلَيْهِمْ وَ تَظْلِمُوهُمْ ثُمَّ نُسِخَتْ هَذِهِ الْآيَةُ بِقَوْلِهِ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ. ﴾ (3)

4-2- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ قَوْلُهُ وَ لا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلى خائِنَةٍ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ قَالَ مَنْسُوحَةُ بِقَوْلِهِ فَاقْتُلُوا المُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ. ﴾ (4)

5-2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ قَالَ ابْنُ عَبَّاسِ (رحمة اللَّهُ علیه) إِنَّهَا مَنْسُوحَةُ بِقَوْلِهِ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ. ﴾ (5)

6-2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ قال أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) فِي ذِكْر النَّاسِ وَ الْمَنْسُوخ... فَلَمَّا قَوِىَ الْإِسْلَامُ وَ كَثَرَ الْمُسْلِمُونَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْم وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَكُمْ وَ لَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمالَكُمْ فَنَسَخَتْ هَذِهِ الْآيَةُ الْآيَةَ الَّتِي أَذِنَ لَهُمْ فِيهَا أَنْ يَجْنَحُوا ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ فِي آخِرِ السُّورَةِ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ... وَ مِنْ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى فَرَضَ الْقِتَالَ عَلَى الْأُمَّة فَجَعَلَ عَلَى الرَّجُلِ الْوَاحِدِ أَنْ يُقَاتِلَ عَشَرَةَ مِنَ الْمُشْرِكِين. ﴾ (6)

7-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ حَفْصِ بْن غِيَاثٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدالله (علیه السلام) يَا حَفْصُ إِنَّ مَنْ صَبَرَ صَبَرَ قَلِيلًا وَ إِنَّ مَنْ جَزِعَ جَزِعَ قَلِيلا... وَ تَمَتْ كَلَمَتُ رَبِّكَ الحُسْنَى عَلَى بَني إِسْرَ ئِيلَ بِمَا صَبَرُوا وَ دَمَرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ مَا كَانُوا يَعْرِشُون فَقَالَ الله (صلی الله علیه و آله) إنَّهُ بُشْرَى وَ انْتِقَامُ فَأَبَاحَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ قِتَالَ المشركينَ فَأَنْزَلَ الله فَاقْتُلُوا المُشْرِكِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ

ص: 38

1-2- علیّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسُنا ﴾ درباره ی یهودیان نازل شد سپس به وسیله ی آیه: ﴿ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ ﴾ نسخ گردید.

2-2- علیّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ ﴾؛ (انعام /106) این آیه به [واسطه ی] آیه: ﴿ فَاقْتُلُوا المُشْرِكِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُم ﴾ منسوخ است.

3-2- علیّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ المسجد الحرام أَنْ تَعْتَدُوا ﴾؛ (مائده /2) یعنی دشمنی قریش در غزوه حدیبیّه که شما را از مسجد الحرام بازداشتند، شما را بر آن ندارد که دست درازی کرده و به ایشان ستم نمایید... و آن گاه این آیه به وسیله ی این سخن الهی نسخ شد: ﴿ فَاقْتُلُوا المُشْرِكِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ. ﴾

4-2- علیّ بن ابراهیم (رحمة الله علیه)- آیه: ﴿ وَ لا تَزالُ تَطَّلِعُ عَلى خَائِنَةٍ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَح ﴾؛ (مائده /13). به وسیله ی آیه: ﴿ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ ﴾ منسوخ شده است.

5-2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللهُ بِأَمْرِهِ ﴾؛ (بقره/109) این آیه به وسیله ی آیه ی: ﴿ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ ﴾ منسوخ شده است.

6-2- امام علی (علیه السلام)- در آن جا که ناسخ و منسوخ را ذکر می کرد؛ فرمود: «هنگامی که اسلام قدرت گرفت و بر شمار مسلمانان افزوده شد خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: پس هرگز سست نشوید و [دشمنان را] به صلح [ذلّت بار] دعوت نکنید در حالی که شما برترید، و خداوند با شماست و چیزی از [ثواب] اعمالتان را کم نمی کند!. (محمّد/35). این آیه، آیه ای را که به آنان اجازه صلح با مشرکان را داده بود نسخ کرد. و سپس خداوند در آخر سوره نازل کرد: ﴿ فَاقْتُلُوا المُشْرِكِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُر-وهُمْ وَ اقْعُدُوا هُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ ﴾، و از جمله آیات منسوخ این است که خداوند متعال، جهاد را بر امّت فرض کرد و یک مرد می بایست با ده نفر از مشرکان بجنگد.

7-2- امام صادق (علیه السلام)- حفص بن غیاث گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «ای حفص! همانا هرکس صبر کند، قطعاً کم صبر کرده است و هرکه بی تابی کند، او نیز مدّت کوتاهی بی تابی کرده است (بالاخره این عمر و این مدت کوتاه سپری می شود)... وعده ی نیک پروردگارت بر بنی اسرائیل، به خاطر صبر و استقامتی که به خرج دادند، تحقق یافت و آن چه فرعون و فرعونیان [از کاخ های مجلّل] می ساختند، و آن چه از باغ های داربست دار فراهم ساخته بودند، در هم کوبیدیم! (اعراف/137) پس از نزول این آیه حضرت (صلی الله علیه و آله) فرمود: «این گفتار خداوند بشارت و مژده و اجازه انتقام از کفار است. پس از این، خداوند متعال جنگ با مشرکین و سرکوبی آنان را مباح و مجاز نمود و آیات قتال نازل شد؛ و آن ها را [بت پرستانی که از هیچ گونه جنایتی ابا ندارند] هرکجا یافتید، به قتل برسانید!. (بقره/191)». و خداوند به دست پیامبر و یارانش کفار و مشرکان را کشت و سرکوب فرمود. و خداوند علاوه بر پاداش اخروی، در همین جهان هم پاداش صبر پیغمبر را عنایت فرمود.

ص: 39

مَرْصَدٍ... وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ فَقَتَلَهُمُ اللَّهُ عَلَى يَدَى رَسُولِ اللَّهِ وَأَحِبَّائِهِ وَ جَعَلَ لَهُ ثَوَابَ صَبْرِهِ مَعَ مَا ادَّخَرَ لَهُ فِي الْآخِرَةِ فَمَنْ صَبَرَ وَ احْتَسَبَ لَمْ يَخْرُجُ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى يُقِرَ اللَّهُ لَهُ عَيْنَهُ في أعْدَائِهِ مَعَ مَا يَدَّخِرُ لَهُ فِي الْآخِرَة. ﴾ (1)

8-2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) بِخَمْسَة أَسْيَافٍ ثَلَاثَةُ مِنْهَا شَاهِرَةٌ فَلَا تُعْمَدُ حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا وَ لَنْ تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا فَإِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ مِنْ تغريبهَا آمَنَ النَّاسُ كُلُّهُمْ فِي ذَلِكَ الْيَوْمَ فَيَوْمَئِذٍ لا يَنْفَعُ نَفْساً إيمانها لم تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إيمانِها خَيْراً وَسَيْفُ مِنْهَا مَكْفُوفُ وَ سَيْفُ مِنْهَا مَعْمُودُ سَلَّهُ إِلَى غَيْرِنَا وَ حُكْمُهُ إِلَيْنَا وَ أَمَّا السُّيُوفُ الثَّلَاثَةُ الشَّاهِرَةُ فَسَيْفُ عَلَى مُشْرِكِي الْعَرَب قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا يَعْنِي آمَنُوا وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آنوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّين فَهَوْنَا لَا يُقْبَلُ مِنْهُمْ إِنَّا الْقَتْلُ أو الدُّخُولُ فِي الْإِسْلَام وَ أَمْوَالُهُمْ وَ ذَرَارِيُّهُمْ سَبْيٌّ عَلَى مَا سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَإِنَّهُ سَبَى وَعَفَا وَ قَبلَ الْفِدَاءِ. ﴾ (2)

9-2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ فَقَالَ (علیه السلام)... فَلَمَّا قَوى الْإِسْلَامُ وَ كَثُرَ الْمُسْلِمُونَ أَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى فَلا تهنُوا وَ تَدْعُوا إلى السَّلْم وَ أَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللهُ مَعَكُمْ وَلَنْ يَرَكُمْ أَعْمالَكُمْ فَتَسَخت هَذه الآية التي أذِنَ لَهُمْ فِيهَا أَنْ يَجْتَحُوا ثُمَّ أَنْزَلَ سُبْحَانَهُ فِي آخر السُّورَة فَاقْتُلُوا المُشْرِكِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ... وَ مِنْ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى فَرَضَ الْقِتَالَ عَلَى الْأُمَّةِ فَجَعَلَ عَلَى الرَّجُل الواحد. ﴾ (3)

10-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذَا أَرَادَ أَنْ يَبْعَثَ سَرِيَّةً دَعَاهُمْ فَأَجْلَسَهُمْ بَيْنَ يَدَيْهِ ثُمَّ يَقُولُ سِيرُوا بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ عَلَى مِلَّة رَسُول اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) لَا تَعْلُوا وَ لَا تُمَتِّلُوا وَ لَا تَغْدِرُوا وَ لَا تَقْتُلُوا شَيْخاً فَانِيَا وَ لَا صَيّاً وَ لَا امْرَأَةَ وَلَا تَقْطَعُوا شَجَراً إِلَّا أَنْ تُضْطَرُّوا إِلَيْهَا وَ أَيُّمَا رَجُلٍ مِنْ أَدْنَى الْمُسْلِمِينَ وَ أَفْضَلِهِمْ نَظَرَ إِلَى رَجُلٍ مِنَ الْمُشْرِكِينَ فَهُوَ جَارُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلامَ اللَّهِ فَإِن تُبعَكُمْ فَأَخُوكُمْ فِي دِينِكُمْ وَ إِنْ أبي فَابْلِغُوهُ مَا مَنَهُ ثُمَّ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ عَلَيْهِ. ﴾ (4)

ص: 40

بنابراین نتیجه چنین می شود که هر کس برای خدا و در راه خدا صبر و تحمل و استقامت نماید، چشم از این جهان نخواهد بست تا این که خداوند چشم او را با ذلت و سرکوب شدن دشمنانش روشن نماید، بعلاوه آن پاداش هایی که در آخرت برای او هست».

8-2- امام باقر (علیه السلام)- خداوند متعال، حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) را همراه پنج شمشیر برانگیخت: سه شمشیر از آن ها آخته هستند و تا زمانی که جنگ تمام نشود و سلاح ها بر زمین گذاشته نشود غلاف نمی شوند، و جنگ تا زمانی که خورشید از مشرق غروب نکند [تا زمان برپایی قیامت] به پایان نمی رسد، و در آن که خورشید از مغرب طلوع کرد، همه مردم ایمان می آورند ایمان آوردن افرادی که قبلا ایمان نیاورده اند، یا در ایمانشان عمل نیکی انجام نداده اند، سودی به حالشان نخواهد داشت!. (انعام/158) و یکی از آن شمشیرها پیچیده شده در پوشش و شمشیر دیگر در غلاف است و آختگی آن برای دیگران و حُکمش برای ماست؛ امّا یکی از آن سه شمشیر آخته، علیه مشرکان عرب از غلاف برکشیده شده است، خداوند عزّوجلّ فرموده است: ﴿ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِ-كِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا ﴾- یعنی: اگر ایمان آوردند- ﴿ وَ أَقَامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكَاةَ ﴾ چیزی غیر از کشته شدن یا وارد شدن در اسلام از اینان پذیرفته نیست و اموال و فرزندان ایشان، با استناد به رفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله) در به اسارت گرفتن دشمنان، به اسارت [و غنیمت] گرفته می شوند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) عدّه ای از دشمنان را به اسارت می گرفت، عدّه ای را عفو و از برخی دیگر فدیه می گرفت».

9-2- امام علی (علیه السلام)- [آن حضرت (علیه السلام)] فرمود:... وقتی اسلام قوّت یافت و مسلمانان زیاد شدند، خداوند این آیه را نازل فرمود: پس هرگز سست نشوید و [دشمنان را] به صلح [ذلّت بار] دعوت نکنید در حالی که شما برترید، و خداوند با شماست و چیزی از [ثواب] اعمالتان را کم نمی کند. (محمّد/35)». این آیه، آیه ای را که در آن اذن برای گردش به صلح آمده بود را نسخ کرد، از این رو در آخر سوره این آیه را نازل کرد: ﴿ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُ-وهُمْ... و از جمله آیات منسوخ این است که خداوند متعال، جهاد را بر امّت فرض کرد و یک مرد می بایست با ده نفر از مشرکان بجنگد.

102- امام صادق (علیه السلام)- هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) یک گردان جنگی را به مأموریت دشمن می فرستاد، آنان را فرا می خواند و در مقابل خود قرار می داد. سپس می فرمود: «به نام خدا و با یاری خدا حرکت کنید و در راه خدا و بر روش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پیکار کنید، مراقب باشید که پیمان خود را نشکنید، در غنایم جنگی خیانت نکنید، گوش و بینی کسی را نبرید، درختان دشمن را قطع نکنید، مگر آن که ناچار شوید. پیران و کودکان و زنان را مکشید. هر مسلمانی، چه بی نام و نشان باشد و یا با نام و نشان باشد، اگر به یک تن از افراد دشمن نظر حمایت بدوزد، چه آن دشمن در این لشکر باشد و یا پیشاپیش صفوف، خون آن دشمن در حمایت این مرد مسلمان محترم خواهد بود، تا آن هنگام که سخن خدا را بشنود. اگر بعد از شنیدن کلام خدا، از دین شما پیروی کرد، برادر دینی شما خواهد بود. و اگر امتناع کرد، از خدا یاری بجویید و او را به محلّ امن او بازگردانید».

ص: 41

11-2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ فَأَنْزِلَ فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الحُرُمُ قَالَ هَذَا الَّذِي ذَكَرْنَا مُنْذُ يَوْمٍ قَرَا على بن أبي طَالِب (علیه السلام) عَلَيْهِمُ الصَّحِيفَةَ يَقُولُ فَإِذَا مَضَتِ الْأَرْبَعَةُ الْأَشْهُرِ قَاتِلُوا الَّذِينَ انْقَضَى عَهْدُهُمْ فِي الْحِل والحرم حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ... ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ المُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلامَ الله ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْلَمُونَ﴾ (6)

1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَبْعَثَ سَرِيَّةً دَعَاهُمْ فَأَجْلَسَهُمْ بَيْنَ يَدَيْهِ ثُمَّ يَقُولُ سِيرُوا بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ عَلَى مِلَّة رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لَا تَغْلُوا وَ لَا تُمَتِّلُوا وَ لَا تَغْدِرُوا وَ لَا تَقْتُلُوا شَيْخاً فَانِياً وَ لَا صَيّاً وَ لَا امْرَأَةٌ وَ لَا تَقْطَعُوا شَجَراً إِلَّا أَنْ تُضْطَرُّوا إِلَيْهَا وَ أَيُّمَا رَجُلٍ مِنْ أَدْنَى الْمُسْلِمِينَ أوْ أَفْضَلِهِمْ نَظَرَ إِلَى رَجُل مِنَ الْمُشْرِكِينَ فَهُوَ جَارُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلامَ اللَّهِ فَإِنْ تَبِعَكُمْ فَأْخُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ إِنْ أَبَى فَأَبْلِغُوهُ مَا مَنَهُ وَاسْتَعِينُوا بِاللَّهِ عَلَيْهِ. ﴾ (2)

2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ عَنِ ابنِ عَبَّاس (رحمة الله علیه)... حَيْثُ وَ جَدْتُمُوهُمْ... قَالَ ثُمَّ اسْتَثْنَى فَنَسَخَ مِنْهُمْ فَقَالَ وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلامَ اللهُ قَالَ مَنْ بُعِثَ إِلَيْكَ مِنْ أهل الشري الشِّرْكِ يَسْأَلُكَ لِتُؤْمِنَهُ حَتَّى يَلْقَاكَ فَيَسْمَعَ مَا تَقُولُ وَ يَسْمَعَ مَا أَنزَلَ إِلَيْكَ فَهُوَ آمِنُ فَاجِرَهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلامَ اللَّهِ وَ هُوَ كَلَامُكَ بِالْقُرْآنِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ يَقُولُ حَتَّى يَبْلُغَ مَأْمَنَهُ مِنْ بِلَادِهِ. ﴾ (3)

3- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ أَنَّ رَجُلًا قَالَ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب (علیه السلام) فَمَنْ أَرَادَ مِنَّا أَنْ يَلْقَى رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِي بَعْضِ الْأَمْرِ بَعْدَ انْقِضَاءِ الْأَرْبَعَةِ فَلَيْسَ لَهُ عَهْدُ قَالَ عَلَى (علیه السلام) بَلَى لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ المُشْرِكِينَ اسْتَجارَكَ فَأَجِرْهُ... ﴾ (4)

4- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ ثُمَّ قَالَ وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ المُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلَامَ اللَّهُ ثُمَ أَبلِغْهُ مَأْمَنَهُ قَالَ: اقْرَأَ عَلَيْهِ وَ عَرَفُهُ لَا تَتَعَرَّضُ لَهُ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَى مَأْمَنِهِ. ﴾ (5)

ص: 42

11-2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الحُرُمُ ﴾؛ این همان آیه ای است که از روزی که علی (علیه السلام) آن را برایشان خواند، به یاد داریم و منظورش آن است که چون مهلت چهارماهه گذشت، با کسانی که مهلتشان تمام شده بجنگید چه در ماه های حرام باشد و چه دیگر ماه ها. حَيْثُ وَجَدتُوهُمْ...

*و اگر کسی از مشرکان از تو پناه بخواهد، به او پناه ده تا سخن خدا را بشنود [و در آن بیندیشد] سپس او را به محلّ امنش برسان، چرا که آن ها گروهی ناآگاهند. (6)

1- امام صادق (علیه السلام)- هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) یک گردان جنگی را به مأموریّت دشمن می فرستاد، آنان را فرا می خواند و در مقابل خود قرار می داد. سپس می فرمود: «به نام خدا و با یاری خدا حرکت کنید و در راه خدا و بر روش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پیکار کنید، مراقب باشید که پیمان خود را نشکنید، در غنائم جنگی خیانت نکنید، گوش و بینی کسی را نبرید، درختان دشمن را قطع نکنید، مگر آن که ناچار شوید. پیران و کودکان و زنان را نکشید. هر مسلمانی، چه بی نام و نشان باشد و یا با نام و نشان باشد، اگر به یک تن از افراد دشمن نظر حمایت بدوزد، چه آن دشمن درین لشکر باشد و یا پیشاپیش صفوف، خون آن دشمن در حمایت این مرد مسلمان محترم خواهد بود، تا آن هنگام که سخن خدا را بشنود. اگر بعد از شنیدن کلام خدا، از دین شما پیروی کرد، برادر دینی شما خواهد بود. و اگر امتناع کرد، از خدا یاری بجویید و او را به محلّ امن او بازگردانید».

2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ حَيْثُ وَجَدتُّموهُمْ حَيْثُ وَجَدتُمُوهُمْ... ﴾ (توبه /5)، سپس استثناء قائل شده و فرموده است: ﴿ وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ المُشْرِكِينَ اسْتَجارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلامَ الله ﴾، یعنی: اگر کسی از مشرکان از تو امان خواست تا بیاید و با تو دیدار کند و سخن تو را بشنود، و آیاتی را که بر تو نازل گردیده گوش کند، او را امان ده تا کلام خدا را بشنود؛ ﴿ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَه ﴾ یعنی: تا در کمال امنیّت به سرزمین خود برگردد».

3- امام علی (علیه السلام)- در تفسیر قشیری آمده است؛ مردی به علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) گفت: «آیا اگر کسی از ما بعد از گذشت این چهارماه مهلت بخواهد برای کاری با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دیدار کند، آیا در امان است»؟ علی (علیه السلام) فرمود: «بلی! چون خداوند متعال فرموده است: ﴿ وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِ-كِينَ اسْتَجارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلامَ اللهُ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمِنهُ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْلَمُونَ. ﴾

4- علیّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلامَ اللَّهُ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنهُ ﴾، بر او بخوان و آن را تعریف کن، سپس تا برگشتن او به جایگاه امنش، متعرّض او نشو.

ص: 43

*قوله تعالى: ﴿ كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ الله وَ عِنْدَ رَسُولِهِ الا الذين عاهَدْتُمْ عِندَ المَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ المُتَّقِينَ﴾ (7)

*قوله تعالى: ﴿ كَيْفَ وَ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لا يَرْقُبُوا فِيكُمْ إِلَّا وَ لا ذِمَّةً يُرْضُونَكُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ تَأْبِي قُلُوبُهُمْ وَ أَكْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ ﴾ (8)

1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِ-كِينَ عَهْدٌ عِندَ الله وَ عِنْدَ رَسُولِهِ... فَقَالَ هُمَا بَطْنَانِ بنُو ضَمْرة وَ بَنُومُدلِجٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذَا فِيهِمْ حِينَ غَدَرُوا. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ اشْتَرَوْا بِآيَاتِ الله ثَمَنًا قَلِيلًا فَصَدُّوا عَن سَبِيلِهِ إِنَّهُمْ سَاءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُون ﴾ (9)

1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)-... ﴿ ثُمَّ قَالَ تَعَالَى كَيْفَ وَ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لا يَرْقُبُوا فِيكُمْ إِلَّا وَ لا ذِمَّةٌ إِلَى ثَلَاثِ آيَاتٍ قَالَ هُمْ قُرَيْش نكنُوا عَهْدَ النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) يَوْمَ الحديبية وَ كَانُوا رُءُوسَ الْعَرَب فِي كُفْرِهِم. ﴾ (2)

*قوله تعالى: ﴿ لا يَرْقُبُونَ فِي مُؤْمِنٍ إِلا وَ لا ذِمَّةً وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ ﴾ (10)

*قوله تعالى: ﴿ فَإِن تَابُوا وَ أَقَامُوا الصَّلوةَ وَ مَاتَوُا الزَّكَوةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَ نُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُون ﴾ (11)

1- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ عَنْ يَاسِرِ الْخَادِمِ قَال... قَالَ لَهُ الرِّضَا (علیه السلام) وَ سَرَكَ فَتْحُ قَرْيَةٍ مِنْ قُرَى الشِّرْكِ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ أَوَلَيْسَ فِي ذَلِكَ سُرُورُ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ اتَّقِ اللَّهَ فِى أُمَّةٍ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ مَا وَكَاكَ اللَّهُ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ خَصَكَ بِهِ فَإِنَّكَ قَدْ ضَيَّعْت أَمُورَ الْمُسْلِمِينَ وَ فَوَّضَتَ ذَلِكَ إِلَى غَيْرَكَ يَحْكُمُ فِيهِمْ بِغَيْرِ حُكْمِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَقَعَدْتَ فِي هَذِهِ الْبَلَادِ وَ تَرَكْتَ بَيْتَ الْهِجْرَةِ وَ مَهْبِطَ الْوَحْيِ وَ إِنَّ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارَ يُظْلَمُونَ دُونَكَ وَ لا يَرْقُبُونَ فِي مُؤْمِنِ إِلَّا وَلا ذِمَّةً وَيَأْتِي عَلَى الْمَظْلُوم دَهْرُ يُتْعِبُ فِيهِ نَفْسَهُ وَ يَعْجِرُ عَنْ نَفَقَتِهِ فَلَا يَجِدُ مَنْ يَشْكُو إِلَيْهِ حَالَهُ وَ لَا يَصِلُ إِلَيْكَ. ﴾ (3)

ص: 44

*چگونه برای مشرکان پیمانی نزد خدا و پیامبرش خواهد بود [در حالی که آن ها همواره آماده ی شکستن پیمانشان هستند]؟! مگر کسانی که نزد مسجد الحرام با آنان پیمان بستید [و پیمان خود را محترم شمردند] تا زمانی که به پیمان شما پایبند باشند، شما نیز به پیمان آن ها پایبند باشید، که خداوند پرهیزگاران را دوست دارد. (7)

*چگونه [ پیمان مشرکان ارزش دارد]، در حالی که اگر بر شما غالب شوند، نه رعایت خویشاوندی با شما را می کنند، و نه پیمان را؟! شما را با زبان خود خشنود می کنند، ولی دل هایشان ابا دارد و بیشتر آن ها گنهکارند. (8)

1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه و آله)- ﴿ كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ الله وَ عِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ المسجد الحرام فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا هُمْ إِنَّ الله يُحِبُّ المُتَّقِينَ ﴾؛ این مشرکان دو تیره از بنی ضمره و بنی مدلج هستند و خداوند این آیه را زمانی در حق آنان نازل فرمود که خیانت ورزیدند.

*آن ها آیات خدا را به بهای کمی فروختند و [مردم را] از راه او بازداشتند، آن ها چه بد اعمالی انجام می دادند! (9)

1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه و آله)- سپس خداوند فرمود: ﴿ كَيْفَ وَ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لا يَرْقُبُوا فِيكُمْ إِلَّا وَ لا ذِمَّةً ﴾ تا سه آیه ی بعدی؛ اینان قریش بودند که با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پیمان شکنی کردند و قرارداد و صلح حدیبیه را زیر پا گذاشتند و اینان سردسته کفار عرب بودند.

*[این روش آن هاست که] درباره ی هیچ فرد با ایمانی رعایت خویشاوندی و پیمان را نمی کنند و آن ها همان تجاوزکارانند! (10)

*[ولی] اگر توبه کنند و نماز را برپا دارند و زکات را بپردازند، برادر دینی شما هستند و ما آیات خود را برای گروهی که می دانند [و می اندیشند]، شرح می دهیم. (11)

1- امام رضا (علیه السلام)- یاسر خادم گوید:... امام رضا (علیه السلام) به او (مأمون) فرمود: «از این که یکی از قریه های مشرکین فتح شده است، خوشحال شدی»؟ مأمون گفت: «مگر این کار خوشحالی ندارد»؟ فرمود: «ای امیرالمؤمنین! از خدا در مورد امّت محمّد (صلی الله علیه و آله) بترس که زمامدار آن ها شده ای و این امتیاز به تو داده شد؛ زیرا تو کار آن ها را خراب کرده ای و به دیگری واگذار نموده ای که میان آن ها برخلاف حکم خدا رفتار می کنند تو خود در این سرزمین نشسته ای و مرکز هجرت و محلّ وحی را واگذاشته ای؛ مهاجرین و انصار مورد ستم قرار می گیرند؛ درباره ی هیچ فرد با ایمانی رعایت خویشاوندی و پیمان را نمی کنند. سال ها بر یک بیچاره ی مظلوم می گذرد که با رنج و مشقّت خوراک خود را می تواند به دست آورد و کسی را نمی بیند که به او از حال خود شکایت کند و دستش به تو نیز نمی رسد».

ص: 45

*قوله تعالى: ﴿ وَ إِنْ نَكَثُوا أَيمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْر إنَّهُمْ لا أَيانَ هُمْ لَعَلَّهُمْ يَنتَهُونَ﴾ (12)

*و اگر پیمان های خود را پس از عهد خویش بشکنند، و آیین شما را مورد طعن [و تمسخر] قرار دهند، با پیشوایان کفر پیکار کنید، چرا که پیمان آن ها اعتباری ندارد، شاید [با شدّت عمل] دست بردارند. (12)

5- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ أَبُو عُثْمَانَ مُؤَذِّنُ بَنِي أَفْصَى قَالَ سَمِعْتُ عَلَى بَن أَبِي طَالِبِ (علیه السلام) حِينَ خَرَجَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَيْرُ لِقِتَالِهِ يَقُولُ عَذِيرِى مِنْ طَلْحَةَ وَ الزُّبَيْرِ بَايَعَانِي طَائِعَيْنِ غَيْرَ مُكْرَهَيْنِ ثُمَّ نَكَتَا بَيْعَتِي مِنْ غَيْرِ حَدَثٍ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَ إِنْ نَكَثُوا أَيمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَيمانَ لَهُم لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ. ﴾ (1)

6- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَذَرَنِي اللَّهُ مِنْ طَلْحَةَ وَ الزُّبَيْرِ بَايَعَانِي طَائِعَيْنِ غَيْرَ مُكْرَهَيْنِ ثُمَّ نَكَنَا بَيْعَنِي مِنْ غَيْرِ حَدَثٍ أَحْدَثْتُهُ وَ اللَّهِ مَا قُوتِلَ أَهْلُ هَذِهِ الْآيَةِ مُنْذُ نَزَلَتْ حَتَّى قَاتَلْتُهُمْ وَ إِنْ نَكَثُوا... ﴾ (2)

7- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبِي الطُّفَيْلِ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيّا (علیه السلام) يَوْمَ الْجَمَلِ وَ هُوَ يُحَرِّضُ النَّاسَ عَلَى قِتَالِهِمْ وَ يَقُولُ وَ اللَّهِ مَا رُمِيَ أَهْلُ هَذِهِ الْآيَةِ بِكِنَانَة قَبْلَ الْيَوْمِ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَيمانَ فَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنتَهُونَ فَقُلْتُ لِأَبِي الطَّفَيْلِ مَا الْكِنَانَةُ قَالَ السَّهُم مَوْضِعَ الْحَدِيدِ فِيهِ عَظْمُ يُسَمِّيهِ بَعْضُ الْعَرَبِ الْكِتَانَةَ. ﴾ (3)

8- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ أَمَّا طَلْحَةُ فَجَاءَهُ سَهُمُ وَ هُوَ قَائِمُ لِلْقِتَالِ فَقَتَلَهُ ثُمَّ الْتَحَمَ الْقِتَالُ وَ قَالَ عَلَى (علیه السلام) يَوْمَ الْجَمَلِ وَ إِنْ نَكَثُوا أَيْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَا أَيمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ ثُمَّ حَلَفَ حِينَ قَرَأَهَا أَنَّهُ مَا قُوتِلَ عَلَيْهَا مُنْذُ نَزَلَتْ حَتَّى الْيَوْمِ وَ اتَّصَلَ الْحَرْبُ وَ كَثُرَ الْقَتْلُ وَ الْجُرُوحُ. ﴾ (4)

5- امام علی (علیه السلام)- ابو عثمان اذان گوی قبیله ی بنی افصی گوید؛ از علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) هنگام خروج طلحه و زبیر برای جنگ با او شنیدم که فرمود: «گله ی من از طلحه و زبیر است. آنان به میل خود با من بیعت کردند و سپس بی آن که اتّفاقی از جانب من بیفتد، بیعتم را شکستند». سپس این آیه را تلاوت فرمود: ﴿ وَ ان نَكَثُوا ايمانهُم مِّن بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُواْ أَئِمَّةَ الْكُفْرِ انهُم لا ايمان لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنتَهُون. ﴾

6- امام علی (علیه السلام)- خدا بر طلحه و زبیر اتمام حجّت کرد و اکنون می توانم با آنان بجنگم. آنان در حالی که اختیار داشتند و اجباری نداشتند با من بیعت کردند، سپس بی آن که اتفاقی از من سر بزند، پیمان شکنی کردند. به خدا قسم! از زمانی که آیه: ﴿ وَ ان نَكَثُوا... ﴾ نازل شد، کسی با اهل این آیه نجنگیده است.

7- امام علی (علیه السلام)- ابوطفیل گوید: در روز جمل از علی (علیه السلام) شنیدم که مردم را به جنگ تهییج می کرد و می فرمود: «قسم به خدا! تا امروز کسی به سمت اهل این آیه، تیر کنانه پرتاب نکرده است». سپس این آیه را خواند: ﴿ فَقَاتِلُواْ أَئِمَّةَ الْكُفْرِ انهم لا ايمان هُمْ لَعَلَّهُمْ يَنتَهُون. ﴾ به ابوطفیل گفتم: «کنانه چیست»؟ گفت: «تیری که جای آهن باشد، در آن استخوانی است که برخی عرب ها به آن کنانه می گویند».

8- امام علی (علیه السلام)- در کتاب کشف الغمّة آمده است؛ و امّا طلحه که در میان میدان جنگ ایستاده بود تیری بر جانش نشست و هلاک شد. سپس تنور جنگ شعله ور شد و برق تیغ برنّده حیدری بر دل هر یک از آنان تافت. در جنگ جمل آن حضرت این آیه را می خواند: ﴿ وَ إِنْ نَكَثُوا ايما نهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لا ايمان لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ أمام (علیه السلام) ﴾ سپس سوگند یاد کرد که این آیه تاکنون مصداق پیدا نکرده بود تا این که امروز جنگ شعله ور شد و افراد زیادی کشته و مجروح شدند.

﴿ الْقَوْم حَتَّى أَعْذَرَ فِيمَا بَيْنِي وَ بَيْنَ اللَّهِ وَ بَيْنَهُمْ فَقَامَ إِلَيْهِمْ فَقَالَ يَا أَهْلَ الْبَصْرَةِ هَلْ تَجِدُونَ عَلَى جَوْراً فِي حُكُم قَالُوا لَا قَالَ فَحَيْفاً فِي قَسْم قَالُوا لَا قَالَ فَرَغْبَةً فِي دُنْيَا أَصَبْتُهَا لِي وَ لِأَهْلِ بَيْتِى دُونَكُمْ فَنَقَمْتُمْ عَلَى فنكتُمْ عَلَى بَيْعَنِي قَالُوا لَا قَالَ فَأَقَمْتُ فِيكُمُ الْحُدُودَ وَ عَطَلَتُهَا عَنْ غَيْرَكُمْ قَالُوا لَا قَالَ فَمَا بَالُ يَبْعَنِي تُنكَثُ وَ بَيْعَةُ غَيْرِى لَا تُنْكَثُ إِنِّى ضَرَبْتُ الْأَمْرَ أَنْفَهُ وَ عَيْنَيْهِ وَلَمْ أَجِدْ إِلَّا الْكُفْرَ أَو السَّيْفَ ثُمَّ ثَنَى إلَى أَصْحَابهِ فَقَالَ إِنَّ اللهَ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ وَ إِنْ نَكَثُوا أَيمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَيمانَ هُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ فَقَالَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) وَ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ وَ اصْطَفَى مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) بِالنُّبُوَّةَ إِنَّهُمْ لَأَصْحَابُ هَذِهِ الْآيَةِ وَ مَا قُوتِلُوا

مُنْذُ نَزَلَت. ﴾ (1)

2-2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- وَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) فِي حَرْب الصَّفِّيْنِ أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ يَبِعْ يَرْبَحْ فِي هَذَا الْيَوْمِ فِي كَلَامِ لَهُ (علیه السلام) أَلَا إِنْ خِصَابَ النِّسَاءِ الْحِنَّاءُ وَ خِصَابَ الرِّجَالِ الدِّمَاءِ وَ الصَّبْرُ خَيْرُ فِي عَوَاقِب الْأُمُورِ أَلَا إِنَّهَا إِحَنُ بَدَرِيَّةٌ وَ ضَغَائِنُ أَحْدِيَّةُ وَ أَحْقَادُ جَاهِلِيَّةُ وَ قَرَأَ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَيمانَ قَمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ فَتَقَدَّمَ وَ هُوَ يَرْتَجِز. ﴾ (2)

3-2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- عَن أبي جَعْفَر (علیه السلام) قَالَ [أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْنِ أَبِي طَالِب] (علیه السلام) يَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِينَ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَيْمانَ هُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ الْآيَةَ ثُمَّ قَالَ هَوْلَاءِ [الْقَوْمُ] هُمْ وَ رَبِّ الْكَعْبَة يَعْنِي أَهْلَ صِفِّينَ َوَ الْبَصْرَة وَ الْخَوَارج. ﴾ (3)

4-2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- قالَ الْبَاقِرُ (علیه السلام) قَالَ َأمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) وَ هُوَ يُقَاتِلُ مُعَاوِيَةَ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَيمانَ هُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ... هُمْ هَؤُلَاءِ وَ رَبِّ الْكَعْبَةِ. ﴾ (4)

5-2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْن عَبَّاس (رحمة الله علیه) قَالَ وَ نَحْنُ مَعَهُ بصِفِّين... فَإِذَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) قَد أَقْبَلَ وَ سَيفُهُ يَنطُفُ وَ وَجَهُهُ كشفة الْقَمَرَ وَ هُوَ يَقُولُ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَا أَيمانَ هُمْ لَعَلَّهُمْ يَنتَهُونَ. ﴾ (5)

*قوله تعالى: ﴿ أَلا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَكَثُوا أَيمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراج الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ (13)

ص: 50

«آیا چیزی را از دنیا به خود و اهل بیتم اختصاص داده ام و شما را از آن محروم ساختم و از من خشمگین شده اید و بیعتم را شکسته اید»؟ گفتند: «خیر». فرمود: «آیا حدود را بر شما اجرا کرده ام و بر دیگران اجرا نکرده ام»؟ گفتند: «خیر». فرمود: «پس چرا بیعتم شکسته اید امّا بیعت با دیگران شکسته نمی شود، همانا من این مسئله را نیک بررسی کرده ام. پس راه حلّی را جز کفر یا شمشیر نیافته ام». سپس به اصحابش رو کرد و فرمود: «همانا خدای تبارک و تعالی در کتاب خود چنین می گوید: ﴿ وَ إِن نَّكَثُوا ایمانهُم مِّن بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ انهُمْ لَا ايمان لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنتَهُونَ. ﴾ قسم به آن که دانه را شکافت و جان را آفرید و محمّد (صلی الله علیه و آله) را به پیامبری برگزید، آنان مصداق این آیه اند و از هنگامی که آن آیه نازل شد، کسی با آنان نجنگیده است».

2-2- امام علی (علیه السلام)- در کتاب مناقب این گونه آمده است؛ امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود: ای مردم! هرکس امروز معامله کند سود می کند. از جمله فرمایشات حضرت این بود: هان! خضاب زنان حناست و خضاب مردان خون و صبر در سرانجام امور بهتر است. بدانید و آگاه باشید که این ها کینه های بدری و بغض های اُحُدی و جاهلی است و این آیه را قرائت فرمود: ﴿ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إنَّهُم لا ایمان هُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ. ﴾ پس پیش آمد و چنین رجز خواند...

3-2- امام علی (علیه السلام) از امام باقر (علیه السلام) روایت است: امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید: «ای مسلمانان ﴿ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمُ لا أَيْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُون ﴾؛ سپس فرمود: «قسم به خداوند کعبه، منظور از این قوم، اصحاب صفین، و بصره و خوارج هستند».

4-2- امام علی (علیه السلام)- امام باقر (علیه السلام) فرمود: «امیرمؤمنان (علیه السلام) در نبرد با معاویه فرمود: ﴿ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَيمانَ هُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ ﴾؛ به پروردگار کعبه سوگند که آن ها همینانند».

5-2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- عبدالله بن عباس گوید: ما به همراه او (علی (علیه السلام)) در جنگ صفّین بودیم... در این هنگام دیدم که امیرالمؤمنین (علیه السلام) پیش آمد در حالی که از شمشیرش خون می چکید و سیمای مبارک چون یک تکه ماه بود و می گفت: ﴿ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لا ايمان لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ. ﴾

*آیا با گروهی که پیمان های خود را شکستند و تصمیم به اخراج پیامبر گرفتند، پیکار نمی کنید؟! در حالی که نخستین بار، آن ها [پیکار با شما را] آغاز کردند، آیا از آن ها می ترسید؟! با این که اگر ایمان دارید، خداوند سزاوارتر است که از او بترسید. (13)

ص: 51

1- الزهراء (علیه السلام)- ﴿ عَنْ زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عَمَّتِهِ زَيْنَبَ بِنْتِ الْحُسَيْنِ (علیه السلام)، قَالَتْ: لَمَّا بَلَغَ فَاطِمَةً (علیه السلام) إِجْمَاعُ أَبِي بَكْرٍ عَلَى مَنْعِهَا فَدَكَ... قالت (علیه السلام)... إيهاً بَنِي قَيْلَةَ الْهَضِمَ تُرَاتُ أَبِيَه... وَ أَنْتُمُ الْأَوْلَى يحبه [نُخْبَةُ] اللَّهِ الَّتِي انْتَجَبَ لِدِينِهِ وَ أَنْصَارُ رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله)، وَ أَهْلُ الْإِسْلَامِ، وَ الْخِيَرَةُ الَّتِي اخْتَارَ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ، فَبَادَيْتُمُ الْعَرَبَ، وَ نَاهَضْتُمُ الْأُمَمَ، وَ كَافَحْتُمُ الْبُهَمَ، لَا نَبْرَحُ نَأْمُرُكُمْ وَ تَأْتَمِرُونَ، حَتَّى دَارَتْ لَكُمْ بِنَا رَحَى الْإِسْلَامِ، وَ دَرَّ حَلَبُ الْأَنَامِ، وَ خَضَعَتْ نَعْرَةُ الشِّرْكِ، وَ بَاخَتْ نِيرَانُ الْحَرْبِ، وَ هَدَأَتْ دَعْوَةُ الْهَرْج، وَ اسْتَوْثَقَ نِظَامُ الدِّينِ، فَأَنَّى جُرْتُمْ بَعْدَ الْبَيَانِ، وَ نَكَرْتُمْ بَعْدَ الْاِقْدَامِ، وَ أَسْرَرتُمْ بَعْدَ الْإِعْلَانِ، لِقَوْمٍ نَكَذُوا أَيْمَانَهُمْ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِن كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ ألا قد أرى أن قدْ أخْلَاتُمْ إلَى الْخَفْض، وَ رَكنتُمْ إِلَى الدَّعَةِ، فَمُحْتُمْ عن الدِّينِ، وَ مَجَحْكُمُ الَّذِي وَ عَيْتُمْ، وَ وَسَعْتُمُ الَّذِي سُوِّغْتُم. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ قاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللهُ بِأَيديكُمْ وَ يُخْزِهِمْ وَ يَنْصُرْ-كُمْ عَلَيْهِمْ وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ﴾ (14)

1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَن جابر (رحمة الله علیه) عَنْ أَبي جَعْفَر (علیه السلام) قَالَ: قَامَ عَلى (علیه السلام) فَخَطَبَ النَّاسَ بِصِفِّينَ فَقَالَ... وَ أَنَا مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ وَ مُعَاوِيَةُ طَلِيقَ بَنْ طَلِيقِ وَ اللَّهِ إِنَّا عَلَى الْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ عَلَى الْبَاطِلَ وَ لَا يَجْتَمِعُنَّ عَلَيْهِ وَ تَتَفَرَّقُوا عَنْ حَقَّكُمْ حَتَّى يَغْلِبَ بَاطِلُهُمْ حَقَكُمْ قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا لَيُعَذِّبَنَّهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِي غَيْرِكُم. ﴾ (2)

2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ عَلِيّ بْن عُقْبَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ الْمُعَلَّى عَلَى أَبي عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) فَقَالَ أَبْشِرُوا إِنَّكُمْ عَلَى إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ مِنَ اللَّهِ أَمَا إِنَّكُمْ إِنْ بَقِيتُمْ حَتَّى تَرَوْا مَا تَمُدُّونَ إِلَيْهِ رِقَابَكُمْ شَفَى اللَّهُ صُدُورَكُمْ وَأَذْهَبَ غَيْظَ قُلُوبِكُمْ وَ أَدَالَكُمْ عَلَى عَدْوَكُمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ، وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَ إِنْ مَضَيْتُمْ قَبْلَ أَن تَروا ذلكَ مَضَيْتُمْ عَلَى دِينِ اللَّهِ الَّذِي رَضِيَهُ لِنَبِيِّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لِعَلِى (علیه السلام).﴾ (3)

ص: 52

1- حضرت زهرا (علیه السلام)- زید بن علی از عمّه اش زینب بنت الحسین (علیه السلام) نقل می کند که فرمود: «هنگامی که به فاطمه (علیه السلام) خبر رسید که ابوبکر تصمیم گرفته است فدک را از وی بگیرد... فرمود: «... ای گروه انصار، آیا شما حاضر و ناظر هستید و میراث پدرم مورد دستبرد دیگران واقع شود و مرا از آن منع کنند؟!... با این که شما در گذشته، آن گروه منتخب مخصوص خدا بودید که برای دینش برگزید و شما انصار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و اهل اسلام هستید. شما برگزیدگانی بودید که خداوند برای ما اهل بیت برگزید. شما با اعراب جاهلی به جنگ پرداخته و در این راه هر سختی و مشقّت را به جان خریدید، و با طوایف مختلف مبارزه کردید و با دلیرانشان به جدال پرداختید، و پیوسته گوش به فرمان ما اهل بیت بودید، و مشتاقانه اوامر ما را اجرا می کردید، تا این که عاقبت نظم جامع اسلام برقرار گردید، و خیرات روزگار تراوش نمود، و مشرکان سر تسلیم فرود آوردند، و جوشش دروغ و باطل آرام شد، و شعله های کفر خاموش گشت، و هرج و مرج خاتمه یافت، و نظام دین محکم شد. چرا پس از روشنی حقیقت، حیران شدید؟ و پس از اظهار، آن را پنهان داشتید؟ و بعد از پیشروی، عقب نشینی کردید؟ و پس از ایمان، به شرک افتادید، آن هم برای گروهی که سوگندهای خود را شکستند؟! ﴿ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ﴾ آرى، می بینم که شما میل به رفاه و آسایش دنیا نموده و خود را از مسئولیّت تکالیف و حدود و وظایف دینی رها نمودید و آزاد ساختید، و هر آن چه دیده و شنیده و می دانستید را به دورانداختید».

*با آن ها پیکار کنید، که خداوند آنان را به دست شما مجازات کرده و رسوا می سازد و شما را بر آن ها یاری می دهد. و سینه ی گروه مؤمنین را شفا می بخشد [و بر قلب آن ها مرهم می نهد]. (14)

1- امام علی (علیه السلام) جابر گوید: از امام باقر (علیه السلام) روایت است: علی (علیه السلام) برخاست و برای مردم در جنگ صفّین خطبه خواند و فرمود: «... من از بدریّون هستم و معاویه اسیر آزاد شده جنگی و فرزند اسیری آزاد شده است. به خدا سوگند که ما بر حقّ و آنان، بر باطلند مبادا آن گروه بر باطل خویش همدست و همداستان شوند و شما بر حقّ خویش به پراکندگی دچار شوید تا باطل آنان بر حقّ شما چیره آید. ﴿ قاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیدِیكُم ﴾؛ اگر شما چنان نکنید به دست دیگران عذابشان خواهد کرد.

2- امام صادق (علیه السلام)- عقبه گوید: با معلیّ بن خنیس خدمت حضرت صادق (علیه السلام) رفتیم. فرمود: «بر شما مژده باد. به یکی از دو فرجام نیک از جانب خدا! یا شما باقی می مانید تا ببینید آن چه را که مایه ی سرافرازی شما باشد، خدا دل های شما را شفا بخشد و خشم دلتان را ببرد و شما را بر دشمن چیره سازد، چنان که در قرآن می فرماید: ﴿ وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ * وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِم ﴾؛ و اگر قبل از دیدن آن روز از دنیا برود، به دینی که خدا برای پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و خاندان او و على (علیه السلام) رضایت داده است از دنیا رفته اید».

ص: 53

3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ بْنِ خَالِدٍ قَال: دَخَلْتُ أَنَا وَ مُعَلَّى بْنُ خُنَيْس عَلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) وَ لَيْسَ هُوَ فِي مَجْلِسِهِ فَخَرَجَ عَلَيْنَا مِنْ جَانِبِ الْبَيْتِ مِنْ عِنْدِ نِسَائِهِ وَ لَيْسَ عَلَيْهِ جِلْبَابُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَيْنَا رَحَبَ فَقَالَ مَرْحَباً بِكُمَا وَ أَهْلَا ثُمَّ جَلَسَ وَ قَالَ أَنْتُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ فِي كِتَابِ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ فَأَبْشِرُوا أَنْتُمْ عَلَى إحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ مِنَ اللَّهِ أَمَا إِنَّكُمْ إِنْ بَقِيتُمْ حَتَّى تَرَوْا مَا تَمُدُّونَ إِلَيْهِ رِقَابَكُمْ شَفَى اللَّهُ صُدُورَكُمْ وَ أَذْهَبَ غَيْظَ قُلُوبِكُمْ وَ أَدَالَكُمْ عَلَى عَدُوِّكُمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ، وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَ إِنْ مَضَيْتُمْ قَبْلَ أَنْ تَرَوْا ذَلِكَ مَضَيْتُمْ عَلَى دِينِ اللَّهِ الَّذِي رَضِيَهُ لِنَبِيِّهِ (علیه السلام) وَ بَعَثَ عَلَيْهِ فَوَاللَّهِ مَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ وَ مَا بَيْنَ أَحَدِكُمْ وَ بَيْنَ أَنْ يَرَى مَا تَقَرُّ بِهِ عَيْنُهُ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ إِلَى هَذِهِ ثُمَّ أَهْوَى بِيَدِهِ إِلَى الْحَلْقِ ثُمَّ بَكَى. ﴾ (1)

4- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبِي الْأَغَرُ التَّمِيمِيُّ قَالَ إِنِّي لَوَاقِف يَوْمَ صِفِّينَ إِذْ مَرَّ بِيَ الْعَبَّاسُ بْنُ رَبِيعَةَ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِب... فَضَرَبَهُ الْعَبَّاسُ ضَرْبَةً بِالسَّيْفِ فَانْتَظَمَ بِهِ جَوَانِعُ صَدْرِهِ وَ خَرَّ الشَّامِيُّ صَريعاً بخَدِّهِ وَ سَمَا الْعَبَّاسُ فِي النَّاسِ وَ كَبَّرَ النَّاسُ تَكْبيرةً ارْتَجَتْ لَهَا الْأَرْضِ فَسَمِعْتُ قَائِلَا يَقُولُ مِنْ وَرَائِي قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَ يُخْزِهِمْ وَ يَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ، وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ فَالْتَفَتْ فَإِذَا هُوَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى (علیه السلام) فَقَالَ يَا أَبَا الْأَغَرَ مَنِ الْمُبَارِزُ لِعَدُوِّنَا قُلْتُ هَذَا ابْنُ شَيْخِكُمُ الْعَبَّاسِ بْن رَبيعَة. ﴾ (2)

5- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ عَن الْحَسَنِ بْن مَحْبُوب عَن أبى الْحَسَن الرَّضَا (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ لَابُدَّ مِنْ فِتْنَة صَمَّاءَ. صَيْلَمٍ يَسْقُطُ فِيهَا كُلٌّ بِطَانَة وَ وَلِيجَة وَ ذَلِكَ عِنْدَ فِقْدَانِ الشَّيعَةِ الثَّالِثَ مِنْ وَلْدِي يَبْكِي عَلَيْهِ أَهْلُ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ وَ كَمْ مِنْ مُؤْمِن مُتَأَسِّفِ حَرَانُ حَزِينُ عِنْدَ فَقْدِ الْمَاءِ الْمَعِينِ كَأَنَّى بِهِمْ أَسَرَّ مَا يَكُونُونَ وَقَدْ نُودُوا نِدَاءً يَسْمَعُهُ مَنْ بَعْدَ كَمَا يَسْمَعُهُ مَنْ قَرَبَ يَكُونُ رَحْمَةَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ عَذَاباً عَلَى الْكَافِرِينَ فَقُلْتُ وَ أَيُّ نِدَاءٍ هُوَ قَالَ يُنَادَوْنَ فِي رَجَب ثَلَاثَةَ أَصْوَاتِ مِنَ السَّمَاءِ صَوْتاً مِنْهَا أَلَا

ص: 54

3- امام صّادق (علیه السلام)- علیّ بن عقبه بن خالد گوید: من و علیّ بن خنیس برای زیارت حضرت صادق (علیه السلام) مشرف شدیم، امّا آن جناب در مجلس خود نبودند. بعد از مدّتی آن حضرت بدون ردا از اندرون خود به سوی ما آمدند و چون ما را دیدند، خوش آمد گفته و فرمود: «خوش آمدید، صفا آوردید»! سپس نشسته و فرمود: «شمایید صاحبان خرد که خداوند در قرآن فرموده: تنها صاحبان اندیشه متذکّر می شوند (رعد/19). پس بر شما مژده باد! شما دارای یکی از دو فرجام نیک از جانب خدا هستید؛ یا این است که زنده هستید تا ببینید آن چه را که مایهی سربلندی شما باشد؛ خداوند سینه های شما را شفا دهد و خشم دل هایتان را فرو نشاند و شما را بر دشمن خود پیروز گرداند و این همان کلام خدای متعال است: ﴿ وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْم مُؤْمِنِينَ * وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُو بِهِم ﴾؛ و اگر قبل از آن از دنیا بروید، به دینی که خدا برای پیامبرش پسندیده و او را بر آن دین برگزیده، از دنیا رفته اید و بر همان دین مبعوث می شوید. به خدا سوگند! خداوند در روز قیامت از بندگان، جز آن چه که شما به آن معتقد هستید، نمی پذیرد و میان هریک از شما [شیعیان] و دیدن آن چه که چشمش را روشن می کند،

فاصله ای جز رسیدن جانش به این جا نیست». آن گاه [امام (علیه السلام)] دستش را تا به سمت حلق بالا برد و سپس گریست. [فاصله ای جز رسیدنِ جان به گلو، نیست یعنی بلافاصله بعد از مرگ، آن چه را که چشمش را روشن می کند، می بیند].

4- امام علی (علیه السلام)- از ابی الأغر تمیمی روایت شده که گوید: روز صفین ایستاده بودم که عبّاس بن ربيعه بن حارث بن عبدالمطلب سراپا مسلح با کلاه خودی بر سر و شمشیری یمانی در دست از من گذشت،... آن گاه عبّاس یک ضربه با شمشیر به او زد و با آن ضربه قفسه ی سینه اش به نظم از هم دریده و مرد شامی با گونه به خاک افتاد و عبّاس در بین مردم بالا رفت و مردم چنان تکبیری گفتند که زمین بدان به لرزه درآمد. سپس شنیدم کسی پشت سرم می گفت: ﴿ قاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ بِأَيْدِيكُمْ وَ يُخْزِهِمْ وَ يَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ ﴾، ﴿ وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ ﴾ به سوی صدا نگریستم و ناگهان دیدم که او امیرمؤمنان علی (علیه السلام) است، فرمود: «ای ابا الأغر! کیست آن که با دشمنمان مبارزه می کرد»؟ عرض کردم: «این مبارز پسر شیخ شما عبّاس بن ربیعه بود».

5- امام رضا (علیه السلام)- حسن بن محبوب از امام رضا (علیه السلام) نقل می کند که فرمود: «آشوبی روی می دهد که زیرکان و شخص با احتیاطی که از خواصّ ما می باشند نیز دامنش به آن ورطه کشیده می شود و این به هنگامی است که شیعیان سوّمین [امام (علیه السلام)] از اولاد مرا از دست بدهند. اهل آسمان و زمین بر وی گریه می کنند. چه بسیارند مؤمنینی که موقع از دست رفتن ماء معیّن آب صاف و زلال (قائم (علیه السلام)) متأسّف و تشنه و محزون می باشند. گویا آن ها را می بینم که بسیار مسرورند، آن ها را صدا می زنند و آن صدا از دور شنیده می شود. چنان که از نزدیک شنیده می شود، و آن صدا برای اهل ایمان رحمت و برای کفّار عذاب است. [حسن بن محبوب گوید] عرض کردم: «آن صدا چیست»؟ فرمود: «در ماه رجب سه صدا از آسمان شنیده می شود؛ صدای اوّل اینست؛ «أَلا لَعْنَةُ الله عَلَى الظَّالِمِينَ؛ اى لعنت خدا بر ظالمان باد!. (هود/18)». یعنی آگاه باشید خدا مردم ستمگر را لعنت می کند، صدای دوّم می گویند؛ ای اهل

ص: 55

﴿ لَعْنَةُ الله عَلَى الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ وَ الصَّوْتَ الثَّانِيَ أَزْفَتِ الْآزِفَةُ يَا مَعْشَرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الصَّوْتَ الثَّالِثَ يَرَوْنَ بَدَنَا بَارِزاً نَحْوَ عَيْنِ الشَّمْس هَذَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) قَدْ كَرَّ فِي هَلَاكِ الظَّالِمِينَ وَ فِي رِوَايَة الْحِمْيَريِّ وَ الصَّوْتُ بَدَنْ يُرَى فِى قَرْنِ الشَّمْسِ يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ فُلَانَا فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِيعُوا وَ قَالَا جَمِيعاً فَعِنْدَ ذَلِكَ يَأْتِي النَّاسَ الْفَرَجَ وَ تَوَدُّ النَّاسُ لَوْ كَانُوا أَحْيَاءٌ وَ يَشْفِي اللَّهُ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ. ﴾ (1)

6- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِيَّة قَالَ قَالَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) يَقُولُ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَأعَذِّبَنَّ كُلَّ رَعِيَّة دَانَتْ بِطَاعَةِ إِمَامٍ لَيْسَ مِنِّي وَ إِنْ كَانَتِ الرَّعِيَّةُ فِي نَفْسِهَا بَرَةً وَ لَأَرْحَمَنَّ كُلَّ رَعِيَّة دَانَتْ بِإِمَامٍ عَادِلٍ مِنِّى وَ إِنْ كَانَتِ الرَّعِيَّةُ فِي نَفْسِهَا غَيْرَ بَرَةِ وَ لَا تَقِيَّة ثُمَّ قَالَ يَا عَلَى (علیه السلام) أَنْتَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِيفَةُ بَعْدِي... قَالَ جَلَابِيبُ النُّورِ يَتَوَقَّدُ مِنْ شُعَاعِ الْقُدْسِ كَأَنَّى بِهِمْ آيسُ مَا كَانُوا نُودِيَ بِنِدَاء يَسْمَعُهُ مِنَ الْبُعْدِ كَمَا يَسْمَعُهُ مِنَ الْقُرْبِ يَكُونُ رَحْمَةً عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ عَذَاباً عَلَى الْمُنَافِقِينَ قُلْتُ وَ مَا ذَلِكَ النَّدَاءُ قَالَ ثَلَاثَةُ أَصْوَاتٍ فِي رَجَبٍ أَوَّلُهَا أَلَا لَعْنَةُ الله عَلَى الظَّالِمِينَ وَ الثَّانِي أَزِفَتِ الْآزِفَةُ وَ الثَّالِثُ يَرَوْنَ بَدَنَا بَارِزاً مَعَ قَرْنِ الشَّمْسِ يُنَادِى أَلَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ فَلَانَ بْن فُلَانِ حَتَّى يَنْسِبَهُ إِلَى عَلَى (علیه السلام) فِيهِ هَلَاكِ الظَّالِمِينَ فَعِنْدَ ذَلِكَ يَأْتِي الْفَرَجُ وَ يَشْفِي اللهُ صُدُورَهُمْ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَكَمْ يَكُونُ بَعْدِي مِنَ الْأَئِمَّةِ (علیهم السلام) قَالَ بَعْدَ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) تِسْعَةُ التَّاسِعُ قَائِمُهُم (عجل الله تعالی فرجه الشریف).﴾ (2)

7- الجواد (علیه السلام)- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَج قَالَ: قَالَ (علیه السلام) فِي جَوَاب كِتَابِي إِلَيْهِ إِذَا انْصَرَفْتَ مِنْ صَلَاة مَكْتُوبَة فَقُلْ رَضِيتُ بِاللَّهِ رَبِّاً وَ بِمُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) نَبيّاً وَ بِالْإِسْلَامِ دِيناً وَ بِالْقُرْآنِ كِتَاباً وَ بِفُلَانِ وَ فُلَانِ أَئِمَّةَ (علیهم السلام) اللَّهُمَّ وَ لِيْكَ فَلَانُ فَاحْفَظَهُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ يَمِينِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ فَوْقِهِ وَ مِنْ تَحْتِهِ وَ امْدُدْ لَهُ فِي عُمُرِهِ وَ اجْعَلْهُ الْقَائِمَ بِأَمْرِكَ وَ الْمُنتَصِرَ لِدِينِكَ وَ أَرِهِ مَا يُحِبُّ وَ تَقِرُّ بِهِ عَيْنُهُ فِي نَفْسِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ وَ فِي أَهْلِهِ وَ مَالِهِ وَ فِي شِيعَتِهِ وَ فِي عَدُوِّهِ وَأَرِهِمْ مِنْهُ مَا يَحْذَرُونَ وَ أره فيهمْ مَا يُحِبُّ وَ تَفِرُ بِهِ عَيْنُهُ وَ اشْفِ صُدُورَنَا وَ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ. ﴾ (3)

ص: 56

ایمان روز رستخیز نزدیک است و در صدای سوّم شخصی را در سمت خورشید می بینند که می گوید: این امیرالمؤمنین (علیه السلام) است که برای کشتن بیدادگران حمله می آورد». در روایت حمیری می گوید: «در صدای سوّم شخصی از نزدیک خورشید دیده می شود که می گوید خداوند فلانی را فرستاد سخنان او را بشنوید و از وی پیروی کنید و هر دو راوی (حسن بن محبوب و حمیری) گفته اند در این موقع فرج [و آزادی] مردم و آن ها که مرده اند و دوست داشتند که شاید در آن وقت زنده می بودند، فرا می رسد، بحار الأنوار، ﴿ وَ يَشْفِي اللَّهُ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ. ﴾

6- امام علی (علیه السلام)- محمد بن حنفیه گوید: امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود: «خداوند تبارک و تعالی فرمود: من به یقین هر رعیّتی را که از پیشوایی غیر از امامی که از جانب ما باشد اطاعت کند، عذاب خواهم داد گرچه آن شخص ذاتاً آدم خوبی باشد، و من به همه ی آن مردمانی که از امام عادل ما اطاعت کرده اند، از روی عقیده و رضایت رحم خواهم نمود گرچه آدم های خوبی هم نباشند»؛ سپس فرمود: «ای علی (علیه السلام)، امام و جانشین پس از من تویی...» فرمود: «جامه هایی از نور است که از پرتو قدس روشن شود. گویی آن ها را می بینم که نومیدترین مردمانند تا آن که ندایی از دور به گوش رسد که دور و نزدیک هر دو آن را یکسان شنوند و این ندا، ندای رحمت بر مؤمنین و عذاب بر کافرین است». عرض کردم: «آن چه ندایی است؟ فرمود: «سه بانگ در ماه رجب است که نخستین آن این است: ای لعنت خدا بر ظالمان باد!. (هود/18)». و بانگ دوم این است: آن چه باید نزدیک شود، نزدیک شده است [و قیامت فرا می رسد]. (نجم/57). پس در این هنگام هیکلی آشکار را همراه با سپیده خورشید ببینند که فریاد می زند: بدانید و آگاه باشید خداوند فلان بن فلان و نسب او را تا علی (علیه السلام) بر می شمارد، برانگیخت که در برانگیختنش نابودی ستمگران است، پس در این هنگام فرج حاصل گردد ﴿ و يَشْفِي الله صُدُورَهُمْ وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ. ﴾ عرض کردم: «ای رسول خدا! پس از من چند امام خواهد بود»؟ فرمود: «امامان پس از حسین (علیه السلام)، نُه امام هستند و نهمین ایشان قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آن هاست».

7- امام جواد (علیه السلام)- محمّد بن فرج گوید: امام (علیه السلام) در جواب نامه ای که به او نوشته بودم، فرمود: «وقتی از نماز واجب فارغ شدی، بگو: به پروردگاری خدا و به پیامبری محمّد (صلی الله علیه و آله) و به اسلام بودن دینم و به قرآن بودن کتابم و به امام بودن فلانی و فلانی راضی ام. خدایا، فلانی را که ولی توست، از پیش رو و از پشت سر و از راست و از چپ و از بالای سر و از زیر آن، محافظت نما و عمر او را طولانی کن او را به دستور خودت، برپا کننده و یاری کننده دینت قرار ده و آن چه را که دوست دارد، به او بنمایان و چشم او را در خودش و نسلش و خانواده اش و مالش و بین پیروانش و بین دشمنانش روشن بگردان و آن چه را که از جانب او از آن بیم دارند، به آنان بنمایان و آن چه را که او در مورد آنان دوست دارد و مایه روشنی چشمش می شود، به او نشان ده و دل های ما و گروه مؤمنان را شفا ده».

ص: 57

*قوله تعالى: ﴿ وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَ يَتُوبُ اللهُ عَلى مَنْ يَشاءُ وَ اللهُ عَليمٌ حكيمٌ ﴾ (15)

1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ مَنْ كَفَّ غَضَبَهُ عَنِ النَّاسِ كَفَ اللَّهُ عَنْهُ غَضَبَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَيْضاً فِي الْغَضَبِ يُصَلَّى عَلَى النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) وَ يَقُولُ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمُ اللَّهُمَّ اغْفِرْ ذُنُوبِي وَ أَذْهِبْ غَيْظَ قَلْبِي وَ أَجِرْنِي مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّحِيمِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِنَّا بِاللَّهِ الْعَلِيُّ الْعَظِيمِ. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تُتْرَكُوا وَ ما يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَ لَم يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ الله وَ لا رَسُولِهِ وَ لاَ الْمُؤْمِنينَ وَ ليجَةً وَ اللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ﴾ (16)

*و خشم دل های آنان را از میان می برد. و خدا توبه هرکس را بخواهد [و شایسته ببیند] می پذیرد؛ و خداوند دانا و حکیم است. (15)

1- امام صادق (علیه السلام)- هرکس خشمش را از مردم باز دارد، خداوند خشم خود را در روز قیامت از او باز می دارد. و نیز در خشم خود بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) درود بفرستد و بگوید: ﴿ وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ ﴾ خدايا گناهانم را بیامرز و خشم قلبم را ببر و مرا از شیطان رانده شده پناه ده و هیچ نیرو و قدرتی جز به خداوند بلندمرتبه بزرگ تحقّق نمی پذیرد».

*آیا چنین پنداشتید که [به حال خود] رها می شوید در حالی که خداوند هنوز کسانی را که از شما جهاد کردند و غیر از خدا و پیامبرش و مؤمنان را محرم اسرار خویش انتخاب ننمودند، [از دیگران] مشخّص نساخته است؟! [باید آزمایش شوید تا مؤمنان واقعی شناخته شوند] و خداوند به آن چه عمل می کنید، آگاه است. (16)

﴿ أَنْفُسِهِمْ قَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) قَالَ قُمْ يَا عَلَى (علیه السلام)، فَقُمْتُ، فَقَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلَى (علیه السلام) مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَ ال مَنْ وَ الَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ. ﴾ (1)

3- الرسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ أَبِي الْعَبَّاس عَنْ أَبي عَبْدِ الله (صلی الله علیه و آله) قَالَ أَتَى رَجُلُ النَّبِيِّ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ بَايِعْنِي يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ عَلَى أَنْ تَقْتُلَ أَبَاكَ قَالَ فَقَبَضَ الرَّجُلُ يَدَهُ ثُمَّ قَالَ بَايِعْنِي يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی اللَه علیه و آله) قَالَ عَلَى أَنْ تَقْتُلَ أَبَاكَ فَقَالَ الرَّجُلُ نَعَمْ عَلَى أَنْ أَقْتُلَ أَبي فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْآنَ لَنْ تَتَّخِذَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنِينَ وَ لِيجَةً إِنَّا لَا نَأمُرُكَ أَنْ تَقْتُلَ وَ الِدَيْكَ وَ لَكِنْ نَأْمُرُكَ أَنْ تُكْرمَهُمَا. ﴾ (2)

4- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ إِبْن أَبَان قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) يَقُولُ يَا مَعْشَرَ الْأَحْدَاثِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تأتُوا الرُّؤسَاءَ وَ غَيْرَهُمْ حَتَّى يَصِيرُوا أَذْنَابَاً لَا تَتَّخِذُوا الرِّجَالَ وَ كَائِجَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنَا وَ اللَّهِ خَيْرُ لَكُمْ مِنْهُمْ ثُمَّ ضَرَبَ بِيَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ. ﴾ (3)

5- الباقر (علیه السلام)- ﴿ لَا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لِيجَةً فَلَا تَكُونُوا مُؤْمِنِينَ فَإِنَّ كُلَّ سَبَبٍ وَ نَسَب وَ قَرَابَة وَ وَلِيجَة وَ بِدْعَةِ وَ شُبْهَة مُنْقَطِعُ... إِلَّا مَا أَثْبَتَهُ الْقُرْآنُ. ﴾ (4)

فرمود: «هر که من مولای اویم، پس اکنون علی (علیه السلام) مولای اوست. خداوندا با هر آن که با او دوستی ورزید، دوستی نما و با هرکه با او ستیز نمود دشمن باش».

3- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ابوالعبّاس از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که فرمود: «مرد اعرابی خدمت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) رسید و گفت: «با من بیعت بفرمایید». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بیعت کنم بر این که پدر خود را بکشی»؟ آن مرد دست پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در دست گرفت و باز گفت: «با من بیعت کنید». فرمود: «بیعت کنم که پدرت را بکشی»؟. مرد در جواب گفت: «آری، بر این که پدرم را بکشم». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اینک نباید غیر از خدا و پیامبرش و مؤمنان را محرم اسرار خویش انتخاب نمایی. ما هرگز تو را امر نمی کنیم که پدر و مادرت را بکشی ولی دستور می دهیم آن ها را احترام کنی.».

4- امام صادق (علیه السلام)- ابن ابان گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: «ای گروه نوجوانان! از خدا بترسید و به رؤسا مراجعه نکنید. آنان را رها کنید تا از ریاست بیفتند و خوار شوند و رجال را دوست و محرم اسرار به جای خدا قرار ندهید. به خدا! ما برای شما از آنان بهتریم». سپس با دست به سینه اش زد.

5- امام باقر (علیه السلام)- ﴿ لَا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لِيجَةً فَلَا تَكُونُوا مُؤْمِنِينَ ﴾ هر نس-بت و پیوند و خویشاوندی و پشت و پناه و بدعت و شبهه ای منقطع و نابود است؛... جز آن چه قرآن آن را ثابت نموده باشد.

1-1- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- فِي قَوْلِهِ مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّه شَاهِدِينَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أَنْ لَا يَعْمُرُوا وَ لَيْسَ لَهُمْ أَنْ يُقِيمُوا وَ قَدْ أَخْرَجُوا رَسُولَ اللهُ (صلی الله علیه و آله) مِنْهُ. ﴾ (1)

1-1- علیّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ إِن يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّهُ شَاهِدِينَ عَلَى أَنفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ ﴾؛ یعنی تعمیر نمی کنند و حق ندارند در آن اقامت کنند. چرا که آنان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را اخراج کردند.

﴿ ائْذَنْ لَنَا فِي التَّرَهبِ قَالَ تَرَهُبُ أُمَّتِي الْجُلُوسُ فِي الْمَسَاجِدِ وَ قَالَ (صلی الله علیه و آله) إِذَا رَأَيْتُمُ الرَّجُلَ يَعْتَادُ الْمَسَاجِدَ فَاشْهَدُوا لَهُ بِالْإِيمَانِ لِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ الله مَنْ آمَنَ بِاللَّه. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقايَةَ الحاج وَ عِمارَةَ المَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِالله وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ في سَبيل الله لا يَسْتَوُونَ عِنْدَ الله وَ اللهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ (19)

است». و فرمود: «هرگاه شخصی را دیدید که به مسجد عادت کرده، گواهی دهید که او مؤمن است. زیرا که خداوند می فرماید: ﴿ إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ. ﴾

*آیا آب دادن به حاجیان، و آباد ساختن مسجد الحرام را، همانند [عمل] کسی قرار دادید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده، و در راه او جهاد کرده است؟! [این دو] نزد خدا یکسان نیستند و خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمی کند﴾. (19)

5- الباقر (علیه السلام)- ﴿ لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَكَّةَ أَعْطَى الْعَبَّاسَ السَّقَايَةَ وَ أَعْطَى عُثْمَانَ بْنَ طَلْحَةَ الْحِجَابَةَ وَ لَمْ يُعْطِ عَلِيّا (علیه السلام) شَيْئاً فَقِيلَ لِعَلِيِّ بن أبي طالب (علیه السلام) إنَّ النَّبِي (صلی الله علیه و آله) أَعْطَى الْعَبَّاسَ السِّقَايَةَ وَ أَعْطَى عُثْمَانَ بْنَ طَلْحَةَ الْحِجَابَةَ وَ لَمْ يُعْطِكَ شَيْئًا قَالَ فَقَالَ مَا أَرْضَانِي بِمَا فَعَلَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى هَذِهِ الْآيَةَ. أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَ عِمارَةَ المَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِي سَبِيلِ الله لا يَسْتَوُونَ عِنْدَ الله إِلَى أَجْرٌ عَظِيمٌ نَزَلَتْ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب (علیه السلام). ﴾ (1)

6- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ ابْن بُرَيْدَةَ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ بَيْنَا شَيْبَةُ وَ الْعَبَّاسُ يَتَفَاخَرَانِ إِذْ مَرَّ بِهِمَا علي بن أبي طَالِب (علیه السلام) فَقَالَ بِمَاذَا تَتَفَاخَرَانَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ لَقَدْ أُوتِيتُ مِنَ الْفَضْلِ مَا لَمْ يُؤْتَ أَحَدُ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَ قَالَ شَيْبَةُ أُوتِيتُ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَقَالَ (علیه السلام) اسْتَحْيَيْتُ لَكُمَا فَقَدْ أُوتِيتُ عَلَى صِغَرِى مَا لَمْ تُؤْتَيَا فَقَالَا وَ مَا أُوتِيتَ يَا عَلِى قَالَ ضَرَبْتُ خَرَاطِيمَكُمَا بِالسَّيْفِ حَتَّى آمَنْتُمَا باللَّهِ وَ رَسُولِهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَامَ الْعَبَّاسُ مُغْضَباً يَجْر ذَيْلَهُ حَتَّى دَخَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ قَالَ أَمَا تَرَى إِلَى مَا اسْتَقْبَلَنِي بِهِ عَلَى (علیه السلام) فَقَالَ (علیه السلام) ادْعُوا لِي عَلِيّا (علیه السلام) فَدْعِيَ لَهُ فَقَالَ مَا حَمَلَكَ عَلَى مَا اسْتَقْبَلْتَ بِهِ عَمَّكَ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) صَدَمْتُهُ بِالْحَقِّ فَمَنْ شَاءَ فَلْيَغْضَبْ وَ مَنْ شَاءَ فَلْيَرْضَ

فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) وَ قَالَ يَا مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ رَبَّكَ يَقْرَأُ عَلَيْكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ اتْلُ عَلَيْهِمْ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الحاجَّ... فَقَالَ الْعَبَّاسُ إِنَّا قَدْ رَضِينَا ثَلَاثَ مَرَاتِ. ﴾ (2)

7- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَن الْحَارِثِ الْأَعْوَر قَالَ دَخَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى (علیه السلام) في مسجد [الْمَسْجِدِ] الْحَرَامِ فَإِذَا بِشَيْبَةَ بْنِ عَبْدِ الدَّارِ وَ الْعَبَّاسِ بْن عَبْدِ الْمُطَّلِب يَتَفَاخَرَانِ وَ الْعَبَّاسُ يَقُولُ نَحْنُ أَخْيَرُ النَّاسِ بَعْدَ رَسُول اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فِي أَيْدِينَا عِمَارَةُ الْمَسْجِدِ الْحَرَامَ وَ سِقَايَةَ الْحَاجِ وَ شَيْبَةُ يَقُولُ نَحْنُ أَخْيَرُ النَّاسِ بَعْدَ رَسُول الله (صلى الله عليه و سلم) فِي أَيْدِينَا مَفَاتِيحُ الْكَعْبَة نَفْتَحْهَا إِذَا شِتْنَا وَ نَغْلِقُهَا إِذَا شِئْنَا فَقَالَ لَهُمَا عَلِى (علیه السلام) أَ لَا أَذُلكَمَا [عَلَى] مَنْ هُوَ خَيْرٌ مِنْكُمَا قَالَا وَ مَنْ هُوَ قَالَ الَّذِي ضَرَبَ رَءُوسَكُمَا بِالسَّيْفِ حَتَّى أَدْخَلَكُمَا فِي الْإِسْلَامِ قَهْراً فَقَامَ الْعَبَّاسُ مُغْضَباً حَتَّى أَتَى رَسُولَ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) [فَقَالَ يَا رَسُول الله (صلی الله علیه و آله)] فَأَخْبَرَهُ بِالْخَبَرِ فَاغْتَمَّ مِنْ ذَلِكَ النَّبِيُّ (صلى الله عليه و سلم) فَهَبَطَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ يَا جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) فَقَالَ قُلْ يَا

ص: 68

5- امام باقر (علیه السلام)- امام صادق (علیه السلام) از پدر بزرگوارش روایت می کند که فرمود: «چون خداوند مکّه را به دست رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فتح نمود، منصب سقایت را به عبّاس داد و پرده داری را عثمان بن طلحه و چیزی به علی (علیه السلام) نداد. پس به علی (علیه السلام) گفتند: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سقایت را به عباس و پرده داری را به عثمان بن طلحه داد و تو را بی بهره گذاشت»! فرمود: «از کاری که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) انجام داد، بسیار خرسند و خوشنودم». آن گاه خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الحاجَّ وَ عِمارَةَ المسجد الحرام كَمَنْ أمن بِالله وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِ الله لا يَسْتَوُونَ عِنْدَ الله... أَجْرٌ عظیم ﴾ (توبه/1922)، این آیه در شأن علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) نازل شد».

6. پیامبر (صلی الله علیه و آله)- الحاكم ابوالقاسم حسکانی با سند خود از ابن بریده از پدرش روایت کرده: شیبه و عبّاس مشغول مفاخره بودند که علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) بر ایشان گذشته و فرمود: «برای چه مفاخره می کنید»؟ عبّاس گفت: «فضایلی که به من داده شده، به کسی داده نشده است؛ سقایت حاجیان»! شیبه نیز گفت: «عمارت مسجدالحرام نیز به من داده شده است»! پس علی (علیه السلام) فرمود: «از شما شرمنده ام، لیکن علی رغم کمی سن و سالم از فضایلی برخوردار شده ام که به شما داده نشده است». گفتند: «چه فضیلت هایی به شما داده شده است»؟ فرمود: «آن قدر با شمشیر بر فرقتان کوبیدم تا به خدا و رسولش ایمان آوردید»! پس عبّاس خشمگین و دامن کشان با شتاب خود را به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسانده و گفت: «می دانید علی (علیه السلام) به من چه گفت»؟ فرمود: «علی (علیه السلام) را برای من بیاورید». چون علی (علیه السلام) را آوردند، فرمود: «چرا رو در روی عمویت قرار گرفته ای»؟ گفت: «ای رسول خدا! با حق او را مغلوب کرده ام، هر که خواهد خشمگین شود و هر که خواهد خوشنود گردد». پس جبرئیل نازل گشته و گفت: «ای محمّد! پروردگارت تو را سلام می رساند و

می گوید: این آیه را بر ایشان بخوان: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَ عِمارَةَ المسجد الحرام كَمَنْ أمن بِالله وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِي سَبِيلِ الله لا يَسْتَوُونَ عِنْدَ الله وَ اللهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ. ﴾ پس عبّاس گفت: «ما که راضی و خوشنود شدیم و این را سه بار تکرار کرد».

7- امام علی (علیه السلام)- حارث اعور گوید: امیرالمؤمنین (علیه السلام) وارد مسجد الحرام شد. شیبه بن عبدالدار عبّاس بن عبدالمطلّب باهم به تفاخر پرداخته... عبّاس گفت: «مقام سقایت حاجیان و عمارت مسجدالحرام را ما در اختیار داریم، پس بهترین مردم بعد از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ما هستیم». شیبه گفت: «کلیدهای کعبه در دست ماست، هرگاه اراده کنیم درهای آن را باز می کنیم یا می بندیم، از این رو ما پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بهترین مردم هستیم». پس امیرالمؤمنین (علیه السلام) به ایشان فرمود: «می خواهید کسی را به شما معرفی کنم که بهتر از هر دوی شماست»؟ گفتند: «او کیست»؟! فرمود: «همان کسی که بزرگان شما را با شمشیر زد تا این که شما را به اجبار وارد اسلام کند»! پس عبّاس برخاست و خشمگین نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رفته و ماجرا را برای آن حضرت بازگو نمود. امّا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سکوت فرمود و چیزی نگفت؛ در این حال بود که جبرئیل (علیه السلام) نزد وی آمده و گفت: «ای محمّد! خداوند تو را سلام می رساند و می گوید: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقايَةَ الحاج وَ عِمارَةَ المسجد الحرام كَمَنْ أَمَن بِاللَّهِ وَ

الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدَ فِي

ص: 69

مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) أَجَعَلْتُمْ سِفاية الحاج [وَ عِمارَةَ المَسْجِدِ الحرام] إلى آخر [الآية] قَالَ قُمْ يَا عَمُ اخْرُجْ فَهَذَا [رَسُولُ] الرَّحْمَن يُخَاصِمُكَ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب (علیه السلام). ﴾ تفسیر فرات الكوفي، ص 168/ (1)

8- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ أَنَس قَالَ قَعَدَ الْعَبَّاسُ وَ شَيْبَةُ يَفْتَخِرَانِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ أَنَا أَشْرَفُ مِنْكَ أَنَا عَمُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ سَاقِي الْحَاجِّ فَقَالَ شَيْبَةُ أَنَا أَشْرَفُ مِنْكَ أَنَا أَمِينُ اللَّهِ عَلَى بَيْتِهِ وَ خَزَائِنِهِ فَلَا اثْتَمَنَكَ كَمَا ائْتَمَنَنِي فَاطَّلَعَ عَلَيْهِمَا عَلَى (علیه السلام) فَأَخْبَرَاهُ بِمَا قَالَا فَقَالَ عَلَى (علیه السلام) أَنَا أَشْرَفُ مِنْكُمَا أَنَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ وَهَاجَرَ وَ جَاهَدَ فَانْطَلَقُوا ثَلَاثَتُهُمْ إِلَى النَّبِى (صلی الله علیه و آله) فَأَخْبَرُوهُ فَمَا أَجَابَهُمْ بِشَيْءٍ فَانْصَرَفُوا فَنَزَلَ عَلَيْهِ الْوَحْنُ بَعْدَ أَيَّامٍ فَأَرْسَلَ إِلَيْهِمْ فَقَرَأَ عَلَيْهِمْ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ... وَ رَوَى فِى ائِدِ السِّمْطَيْنِ أَبْسَطَ مِنْ ذَلِكَ إِلَى أَنْ قَالَ عَلَى (علیه السلام) أَنَا أَشْرَفُ مِنْكُمَا أَنَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِالْوَعِيدِ مِنْ ذُكُورِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ هَاجَرَ وَجَاهَدَ فَانْطَلَقُوا إِلَى رَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فَأَخْبَرَهُ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِفَخْرِهِ فَمَا أَجَابَهُمْ بِشَيْءٍ فَنَزَلَ الْوَحْنُ بَعْدَ أَيَّامٍ فَأَرْسَلَ إِلَى الثَّلَاثَةِ فَأَتَوْهُ فَقَرَأَ عَلَيْهِمُ الْآيَةَ. ﴾ (2)

9- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجَّ قَالَ: افْتَخَرَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ: أَنَا عَمْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله)، وَ أَنَا صَاحِبُ سِقَايَة الْحَاجَ، وَ أَنَا أَفْضَلُ مِنْ عَلَى (علیه السلام) كَذَا. وَ قَالَ شَيْبَةُ بْنُ عُثْمَانَ: أَنَا أَعْمُرُ بَيْتَ اللَّهِ وَ صَاحِبُ حِجَابَتِهِ وَ أَنَا أَفْضَلُ. فَسَمِعَهُمَا عَلَى (علیه السلام) وَ هُمَا يَذْكُرَانِ ذَلِكَ، فَقَالَ: أَنَا أَفْضَلُ مِنْكُمَا، أَنَا الْمُجَاهِدُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ. فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِمْ: أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ يَعْنِي الْعَبَّاسَ، وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ يَعْنِي شَيْبَةَ، كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ إِلَى قَوْلِهِ: أَجْرٌ عَظِيمٌ فَضَّلَ عَلَياً (علیه السلام) عَلَيْهما. ﴾ (3)

10- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ مَا رَوَاهُ التَّعْلَبِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ قَالَ: قَالَ الْحَسَنُ وَ الشَّعْبِيُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ كَعْبٍ الْقُرَظِيُّ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي عَلِيَّ بن أبي طالب (علیه السلام) وَ عَبَّاس بن عَبْدِ الْمُطَّلِب وَ طَلْحَةَ بْن شَيْبَةَ وَ ذَلِكَ افْتَخَرُوا فَقَالَ طَلْحَةُ أَنَا صَاحِبُ الْبَيْتِ بِيَدِى مِفْتَاحُهُ وَ لَوْ أَشَاءُ بَتْ فِي الْمَسْجِدِ وَ قَالَ الْعَبَّاسُ أَنَا صَاحِبُ السَّقَايَةِ وَ الْقَائِمُ عَلَيْهَا قَالَ عَلَى (علیه السلام) مَا أَدْرِى مَا تَقُولَان لَقَدْ صَلَّيْتُ سِتَّةَ أَشْهُرٍ قَبْلَ النَّاسِ وَ أَنَا صَاحِبُ الْجِهَادِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى هَذِهِ الْآيَةَ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الحَاجِّ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِ الله لا يَسْتَوُونَ عِنْدَ الله وَ اللهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِين. ﴾ (4)

ص: 70

﴿ سَبيل الله لا يَسْتَوُونَ عِنْدَ الله وَ اللهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ. ﴾ [پيامبر (صلی الله علیه و آله)] فرمود: «عمو جان، برخیز و برو، این خدای رحمان است که دارد بین تو و علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) قضاوت می کند».

8- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- أنس نقل می کند: عباس و شیبه باهم به فخرفروشی پرداختند، پس عباس گفت: شرافت من بیش از توست، من عموی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هستم و برخوردار از منصب سقایت حاجیان»! شیبه گفت: «شرافت من بیش از توست، زیرا من امین خدا بر خانه و گنجینه های او هستم؛ خداوند مرا امانت دار دانسته نه تو را»! در این حال علی (علیه السلام) بر ایشان وارد شد و آن دو ایشان را از ماجرا آگاه ساختند. پس علی (علیه السلام) فرمود: «شرافت من بیش از هر دوی شماست، من اولین مؤمن، مهاجر و مجاهد هستم». پس هر سه نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رفته و ایشان را از موضوع آگاه کردند. امّا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سکوت فرمود و پاسخی به ایشان نداد و آن ها نیز از نزد وی رفتند؛ چند روز بعد وحی بر ایشان نازل گشت و هر سه را احضار نموده آیه: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الحَاجّ... ﴾ را تا آخر آیه ی ده بر ایشان تلاوت فرمود... در «فرائد السمطین» ماجرا را مفصّل تر نقل کرده تا آن جا که گوید: علی (علیه السلام) فرمود: «من اشرف از شما دو نفر هستم، من اولین مرد این اُمّت هستم که به وعده و وعیدهای خداوند ایمان آورده، هجرت نموده و

جهاد کردم». پس هر سه نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رفته و ماجرای خود را برای ایشان نقل کردند. اما رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پاسخی به آنان نداد تا این که چند روز بعد وحی بر ایشان نازل گردید. سپس در پی هر سه نفر فرستاد و آیه را برایشان خواند.

9- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقايَةَ الحاجَّ ﴾، عبّاس بن عبدالمطلّب افتخار کرد و گفت: «من عموی محمّد (صلی الله علیه و آله) هستم و من صاحب مقام سقایت حجّاج هستم و من افضل از علی (علیه السلام) هستم»، و شيبة بن عثمان گفت: «من خانه ی خدا را تعمیر می کنم و نگهبان آن هستم و من برترم»، سخنان این دو نفر را علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) شنید و گفت: «من از هر دوی شما برترم، من مجاهد در راه خدا هستم»، پس این آیه نازل شد: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقايَةَ الحاجَّ ﴾، یعنی عبّاس، ﴿ وَ عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ﴾ یعنی شيبه، ﴿ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِ الهَا لا يَسْتَوُونَ... عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴾ (توبه/1922)

10- امام علی (علیه السلام)- و از طریق مخالفان [علمای سنّی] ثعالبی در تفسیرش آورده و گفته است، حسن و شَعبی و محمّد بن کعب قُرظی روایت کردند که؛ این آیه درباره ی علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) و عبّاس بن عبدالمطلّب و طلحة بن شیبه نازل شد. چرا که آنان بر یکدیگر تفاخر می کردند. طلحه می گفت: «من صاحب این خانه هستم و کلیدهایش به دست من است و اگر بخواهم، در مسجد بیتوته می کنم». عبّاس می گفت: «من صاحب سقایت و مسئول آن هستم». علی (علیه السلام) گفت: «نمی دانم چه می گویید. من شش ماه قبل از مردم نماز می خواندم و من جهاد کرده ام». پس خدای عزّوجلّ این آیه را نازل کرد: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الحَاجِّ وَ عِمَارَةَ المسجد الحرام كَمَنْ أمن بِالله وَ الْيَوْمِ الآخر وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِ الله لَا يَسْتَوُونَ عِندَ الله وَ اللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ. ﴾

ص: 71

11- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ قَدْ رُوِّينَا عَنْ عَلِيٍّ بن أبي طَالِب أَنَّ قَوْماً سَأَلُوهُ فَقَالُوا: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) الأَخْبِرْنَا بِأَفْضَلَ مَنَاقِبكَ. فَقَالَ... كُنتَ أَنَا وَ الْعَبَّاسُ وَ عُثْمَانُ بن شَيْبَةَ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَفَخَرَا عَلَيَّ فَقَالَ عُثْمَانَ بْنَ شَيْبَةَ أَعْطَانِي رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) السَّدَانَةَ يَعْنِي مَفَاتِيحَ الْكَعْبَةِ وَ قَالَ الْعَبَّاسِ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِب أَعْطَانِي رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) السِّقَايَةَ وَ هِيَ زَمْزَمُ قَالَا وَ لَمْ يُعْطِكَ شَيْئاً يَا عَلَى (علیه السلام) فَأَنْزَلَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الحاج وَ عِمارَةَ المَسْجِدِ الحرام كَمَنْ آمَنَ بِالله وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِي سَبِيلِ الله لا يَسْتَوُونَ عِنْدَ الله وَ اللهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ، الَّذِينَ آمَنُوا وَ هَاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ الله وَ أُولئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ، يُبَشِّرُ-هُمْ رَبُّهُم

بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوَانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِيها نَعِيمٌ مُقِيمٌ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٍ. ﴾ (1)

12- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُبَيْدَةَ الرَّبَذِي قَالَ قَالَ عَلَى (علیه السلام) لِلْعَبَّاسِ (رحمة الله علیه) يَا عَمْ لَوْ هَاجَرْتَ إِلَى الْمَدِينَة قَالَ أَ وَ لَسْتُ فِى أَفْضَلَ مِنَ الْهَجْرَة أَ لَسْتُ أسْقِي حَاجَ بَيْتِ اللهِ وَ أَعْمُرُ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ فَأَنْزَلَ اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الحاج وَ عِمارَةَ المسجد الحرام الآية. ﴾ (2)

13- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عن ابن سيرينَ قَالَ قَدِمَ عَلَى بْن أَبي طَالِب (علیه السلام) مِنَ الْمَدِينَة إِلَى مَكَّةَ فَقَالَ لِلْعَبَّاسِ يَا عَمِّ أَ لَا تُهَاجِرُ أَ لَا تَلْحَقِّ بِرَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ أَعْمُرُ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ، وَ أَحْجُبُ الْبَيْتَ. فَأَنْزَلَ اللهُ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الحاج وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِ الله لا يَسْتَوُونَ عِنْدَالله، [وَ اللهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ]. ﴾ (3)

14- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ قَالَ الْمُفَسِّرُونَ لَمَّا أَسِرَ الْعَبَّاسُ (رحمة الله علیه) يَوْمَ بَدْرٍ أَقْبَلَ الْمُسْلِمُونَ فَعَيَّرُوهُ بكُفْرِهِ بِاللَّهِ وَ قَطِيعَة الرَّحِمِ وَ أَغْلَظَ عَلَى (علیه السلام) لَهُ الْقَوْلَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ مَا لَكُمْ تَذْكُرُونَ مَسَاوِيَنَا وَ لَا تَذْكُرُونَ مَحَاسِنَنَا فَقَالَ عَلَى (علیه السلام) أَلَكُمْ مَحَاسِنُ قَالَ نَعَمْ إِنَّا لَنَعْمُرُ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ وَ نَحْجُبُ الْكَعْبَةَ وَ نَسْقِي الْحَاجَ وَ نَفْكُ العَانِي فَأَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى رَدَا عَلَى الْعَبَّاسِ (رحمة الله علیه) وفَاقاً لِعَلِيِّ بن أبي طَالِب (علیه السلام) ما كانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَساجِدَ الله.. ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللهِ.. ثُمَّ قَالَ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الحاج وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ رَوَى إِسْمَاعِيلُ بْنُ خَالِدٍ عَنْ عَامِرٍ وَ ابْن جُرَيْجٍ عَنْ عَطَاءٍ عَن ابْن عَبَّاسِ (رحمة الله علیه) وَ مُقَاتِلَ عَنِ الصَّحَابِ عَن

ص: 72

11- امام علی (علیه السلام)- از علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) برای ما روایت شده است؛ همانا به امیرمؤمنان (علیه السلام) گفته شد: «ای امیرمؤمنان! بهترین مناقب و فضایلت را به ما بگو»؟ فرمود:... «من و عبّاس عثمان بن شیبه در مسجد الحرام بودیم. عثمان بن شیبه گفت: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خزانت یعنی کلیدهای کعبه را به من واگذار کرد». و عبّاس گفت: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سقایت را، یعنی زمزم را به من واگذار کرد و به تو چیزی نداده است، ای علی (علیه السلام)»! [حضرت (صلی الله علیه و آله) فرمود]: پس خدا این آیه را نازل کرد؛ ﴿ اً جَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الحاج وَ عِمارَةَ المسجد الحرام كَمَنْ أمن بالله وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لا يَسْتَوُونَ عِنْدَ الله وَ اللهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ * الَّذِينَ أَمَنوا وَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبِيلِ الله بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ الله وَ ُاولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ * يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانِ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فِيها نَعِيمٌ مُقِيمٌ * خالِدِينَ فِيهَا أَبَداً إِنَّ اللَّهَ

عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٍ﴾ (توبه/22-19)

12- امام علی (علیه السلام) عبدالله بن عبیدهی ربذی گوید: علی (علیه السلام) به عبّاس فرمود: «ای عمو! ای کاش به مدینه هجرت کرده بودی»! او در پاسخ گفت: «مگر اکنون من در حالتی نیستم که از هجرت بهتر است؟ مگر سقایت حجّاج خانه ی خدا را بر عهده ندارم و مسجدالحرام را تعمیر نمی کنم». پس خدای عزّوجلّ این آیه را نازل کرد: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الحَاجِّ وَ عِمَارَةَ المسجد الحرام كَمَنْ أَمِن بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِ الله لَا يَسْتَوُونَ عِندَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ. ﴾

13- امام علی (علیه السلام)- ابن سیرین گوید: علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) از مدینه به مکّه آمد و به عبّاس گفت: «ای عمو چرا هجرت نمی کنی؟ چرا به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) ملحق نمی شوی»؟ عبّاس گفت: «مسجد الحرام را تعمیر می کنم و بیت را حفظ می کنم». پس این آیه نازل شد: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الحاج وَ عِمارَةَ المسجد الحرام كَمَنْ أَمَن بِالله وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهُ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ. ﴾

14- امام علی (علیه السلام)- مفسّران گویند: وقتی در روز بدر عبّاس اسیر شد مسلمانان روی آوردند و او را به خاطر کفرش به خدا و قطع رحم سرزنش کردند. و علی (علیه السلام) به درشتی با او سخن گفت. عبّاس گفت: «شما را چه می شود بدی های ما را یاد می کنید و خوبی های ما را یاد نمی کنید»؟ علی (علیه السلام) فرمود: «آیا شما خوبی هم دارید؟ گفت: «بله! ما مسجد الحرام را آباد می کنیم، پرده دار کعبه هستیم، حاجیان را سیراب می کنیم و اسیر آزاد می کنیم». پس خدای تعالی در پاسخ عبّاس و تأیید علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) نازل کرد: ﴿ ما كانَ لِلْمُشْرِ-كِينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ الله شَاهِدِينَ عَلَى أَنفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَ فِي النَّارِ هُمْ خَالِدُون ﴾ (توبه/17) سپس فرمود: ﴿ إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ الله مَنْ آمَنَ بِالله وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكَاةَ وَ لَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولَئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ المهتدین ﴾ (توبه /18) سپس فرمود: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقايَةَ الْحَاجٌ وَ عِمارَةَ المسجد الحرام كَمَنْ أمن بالله وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ. ﴾ و اسماعيل

بن خالد از عامر، ابن جریح از عطاء از ابن عبّاس (رحمة الله علیه) و مقاتل از ضحاک از

ص: 73

﴿ ابْنِ عَبَّاس (رحمة الله علیه) وَ السُّدَّى عَنِ ابْنِ صَالِحٍ وَ ابْنِ أَبِي خَالِدٍ وَ زَكَرِيَّا عَنِ الشَّعْبِيُّ أَنَّهُ نَزَلَ هَذِهِ الْآيَةُ فِي على بن أبي طالب (علیه السلام). ﴾ (1)

ابن عبّاس (رحمة الله علیه)، سدیّ از ابی صالح و ابن ابی خالد، و زکریّا از شعبی روایت کرده اند که این آیه در مورد علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) نازل شد.

4-2- الحسن (علیه السلام)- ﴿ عَنْ سُلَيْمَ بْنِ قَيْس عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلى (علیه السلام) أَنَّهُ حَمِدَاللَّهَ تَعَالَى وَ أَثْنَى عَلَيْهِ وَ قَالَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ المُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ فَكَمَا أَنَّ لِلسَّابِقِينَ فَضْلَهُمْ عَلَى مَنْ بَعْدَهُمْ كَذَلِكَ لِأَبِي عَلِيِّ بْن أَبي طَالِب (علیه السلام) فَضِيلَةُ عَلَى السَّابِقِينَ بِنِسْبَة سَبْقِهِ وَ قَالَ أَجَعَلْتُمْ سِقايَةَ الحاجّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ اسْتَجَابَ لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ وَاسَاهُ بِنَفْسِهِ ثُمَّ عَمُّهُ حَمْرَةً سَيِّدُ الشُّهَدَاءِ (رحمة الله علیه) وَ قَدْ كَانَ قُتِلَ مَعَهُ كَثِيرُ فَكَانَ حَمْزَةُ (رحمة الله علیه) سَيِّدَهُمْ بِقَرَابَتِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ جَعَلَ اللَّهُ لِجَعْفَر (رحمة الله علیه) جَنَاحَيْنِ يَطِيرُ بِهِمَا مَعَ الْمَلَائِكَة فِي الْجَنَّة حَيْثُ يَشَاءُ وَ ذَلِكَ لِمَكَانِهِمَا وَ قَرَابَتِهِمَا مِنْ رَسُول اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) و وَ مَنَزَلَتِهِمَا مِنْهُ. ﴾ (1)

5-2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب (علیه السلام). ﴾ (2)

6-2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبِي ذَرِّ (رحمة الله علیه) أَنَّ عَلَيَّا (علیه السلام) ذَكَرَ يَوْمَ السُّورَى نُزُولَ الْآيَة فِيهِ فَأَقَرُّوا بِهِ. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ الَّذِينَ آمَنُوا وَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَالله وَ أُولئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾ (20)

4-2- امام حسن (علیه السلام)- سلیم بن قیس از حسن بن علی (علیه السلام) روایت کرده که ایشان پس از حمد و ثناى خدا فرمود: ﴿ وَ السَّابِقُونَ الْاولونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ ﴾ (توبه/100) همان طوری که سبقت گیرندگان در ایمان، بر دیگران برتری دارند، علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) به نسبت سبقتی که بر دیگران داشته بر آن ها فضیلت دارد». و فرمود: ﴿ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَ عِمارَةَ المسجد الحرام ﴾؛ دعوت پیامبر را پذیرفت و با او با جان خویش مواسات نمود. سپس عمویش حمزه سیدالشهداء (رحمة الله علیه) به همراه او گروهی کشته شدند ولی حمزه (رحمة الله علیه) به جهت خویشاوندی که با پیامبر اکرم داشت، سرور آن ها بود. خداوند به جعفر (علیه السلام) دو بال داد که به وسیله ی آن دو با ملائکه در بهشت به هرجا که بخواهد پرواز می کند. این موقعیّت به واسطه ی مقام آن دو در نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) و خویشاوندی ایشان با آن جناب بود».

5-2- امام باقر (علیه السلام)- این آیه در شأن علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) نازل شد.

6-2- امام علی (علیه السلام)- ابوذر (رحمة الله علیه) گوید: علی (علیه السلام) در روز برگزاری شورای انتخاب خلیفه ی سوّم این آیه را بر حاضران قرائت کرد و جملگی حاضران در آن شورا تأیید کردند که این آیه درباره ی وی نازل شده است.

*کسانی که ایمان آوردند، و هجرت کردند، و با مال و جانشان در راه خدا جهاد نمودند، مقامشان نزد خدا برتر است؛ و آن ها رستگارانند. (20)

1-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ أبو عَمْر و الزُّبَيْرِى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّ لِلْإِيمَانِ دَرَجَاتٍ وَ مَنَازِلَ يَتَفَاضَلُ الْمُؤْمِنُونَ فِيهَا عِنْدَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ وَ قَالَ (الله) الَّذِينَ آمَنُوا وَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ الله أَفَهَذَا ذِكْرُ دَرَجَاتِ الْإِيمَانِ وَ مَنَازِلِهِ عِنْدَ اللَّهِ عَزوَجَلَّ (علیه السلام). ﴾ (1)

2-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ مَنْ قرأَ مِائَةَ آية كُتِبَ مِنَ الْفَائِزِينَ. ﴾ (2)

*قوله تعالى: ﴿ يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانِ وَ جَنَّاتٍ هُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُقِيمٌ﴾ (21)

*قوله تعالى: ﴿ خَلِدِينَ فِيهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِيمٍ﴾ (22)

1-1- امام صادق (علیه السلام)- ابو عمرو زبیری گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «آیا ایمان درجات و مراتبی دارد که مؤمنان نزد خدا نسبت به آن ها بر یکدیگر برتری می یابند»؟ ایشان فرمود: «بله»! و فرمود: «خداوند فرمود: الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبِيلِ الله بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَالله ﴾ این است بیان درجات و مراتب ایمان نزد خدای عزوجل».

2-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- هرکس صد آیه [از قرآن] قرائت کند، از جمله ی رستگاران نوشته می شود.

*پروردگارشان آن ها را به رحمتی از ناحیه ی خود، و خشنودی [خویش] و باغ های بهشتی بشارت می دهد که در آن، نعمت های پایدار دارند. (21)

*جاودانه و تا ابد در این باغ ها [و در میان این نعمت ها] خواهند بود، زیرا پاداش عظیم نزد خداوند است. (22)

1- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ لَمَّا أَذَّنَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) بمَكَّةَ أَنْ لَا يَدْخُلَ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ مُشْرك بَعْدَ ذَلِكَ الْعَامِ جَزِعَتْ قُرَيْسُ جَزَعاً شَدِيداً وَ قَالُوا ذَهَبَتْ تِجَارَتُنَا وَ ضَاعَتْ عِيَالُنَا وَ خَرِبَتْ دُورنَا فَأَنْزَلَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فِي ذَلِكَ قُلْ يَا مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) إن كانَ آبَاؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ وَ إِخْوَانُكُمْ إِلَى قَوْلِهِ وَ اللهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ. ﴾ (1)

2- الصّادقين (علیه السلام)- ﴿ أنَّهَا نَزَلَت في حَاطِبِ بنِ أبِي بَلتَعَةَ حَيثُ كَتَبَ إِلَى قُرَيْشِ يُخْبرُهُمْ بِخَبر النَّبِيِّ (صلى الله عليه و سلم) لَمَّا أَرَادَ فَتْحَ مَكَّةَ. ﴾ (2)

1- علیّ بن ابراهیم (رحمة الله علیه)- چون امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مکّه اذان گفت و اعلام داشت که از سال آینده هیچ مشرکی حقّ ورود به مسجد الحرام را ندارد، قریش امان و قرار را از دست داد و گفتند: «تجارت ما از بین رفت، خانواده هایمان تباه شدند و خانه هایمان ویران گشتند». پس خداوند فرمود: «بگو ای محمّد! ﴿ إِنْ كانَ آبَاؤُكُمْ وَ أَبناؤُكُمْ وَ إِخْوَانُكُمْ... وَ اللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ. ﴾

2- امام باقر (علیه السلام)- این آیه درباره ی حاطب بن ابی بلتعه نازل شد زیرا او هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) قصد کرد مکّه را فتح کند به قریش نامه نوشت و آن ها را باخبر ساخت.

بخش 1: بگو: «اگر پدران و فرزندان و برادران و همسران و طایفه ی شما و اموالی که به دست آورده اید و تجارتی که از کساد شدنش می ترسید و خانه هایی که به آن علاقه دارید، در نظرتان از خداوند و پیامبرش و جهاد در راه او محبوب تر است، در انتظار این باشید که خداوند عذابش را بر شما نازل کند! و خداوند گروه فاسقان را هدایت نمی کند».

1-1- امام علی (علیه السلام)- در رکاب پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) بودیم و با پدران و فرزندان و برادران و عموهای خود جنگ می کردیم، که این مبارزه بر ایمان و تسلیم ما می افزود، و ما را در جادّه ی وسیع حقّ و صبر و بردباری برابر ناگواری ها و جهاد و کوشش برابر دشمن، ثابت قدم می ساخت.

2-1- علىّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ يا أَيُّهَا الَّذِينَ أمنوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلا يَقْرَبُوا المسجد الحرام بَعْدَ عامِهِمْ هَذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةٌ فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴾ عطف بر این آیه: ﴿ قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ. ﴾ شده است.

1-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ قَالَ شَيْخُنَا الْمُفِيدِ بإِسْنَادِهِ إِلَى أَبي عَبْدِ الله (علیه السلام) قَالَ لَمَّا سَارَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) مِنَ الْمَدِينَةِ لَقِيَهُ أَفْوَاجُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ الْمُسَوَّمَة فِي أَيْدِيهِمُ الْحِرَابُ عَلَى نُجُب مِنْ نُجُبِ الْجَنَّةِ فَسَلَّمُوا عَلَيْهِ وَ قَالُوا يَا حُجَّةَ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ بَعْدَ جَدِّهِ وَ أَبِيهِ وَ أَخِيهِ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَمَدَّ جَدَكَ بنَا فِي مَواطِنَ كَثِيرَةَ وَ إِنَّ اللَّهَ أَمَدَكَ بَنَا. ﴾ (1)

1-2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ في رواية أبى الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَر (علیه السلام): ... قَالَ رَجُلُ مِنْ بَنِي نَضْرِ بْنِ مُعَاوِيَةَ يُقَالُ لَهُ شَجَرَةَ بْنُ رَبيعَةَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ هُوَ أَسِيرُ فِي أَيْدِيهِمْ أَيْنَ الْخَيْلُ الْبُلْقُ وَ الرِّجَالُ عَلَيْهِمُ الشَّيَابُ الْبِيضُ فَإِنَّمَا كَانَ قَتْلَنَا بِأَيْدِيهِمْ وَ مَا كُنَّا نَرَاكُمْ فِيهِمْ إِنَّا كَهَيْئَةِ الشَّامَةِ قَالُوا تِلْكَ الْمَلَائِكَةُ. ﴾ (2)

1-1- امام صادق (علیه السلام)- شیخ مفید به اسناد خودش از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: «هنگامی که امام حسین (علیه السلام) از مدینه حرکت نمود، گروه هایی از ملائکه با آن حضرت (علیه السلام) ملاقات نمودند که حربه هایی به دست داشتند و بر اسب های بهشتی سوار بودند، به آن حضرت (علیه السلام) سلام کردند و گفتند: ای کسی که بعد از جدّ و پدر و برادر خود بر خلق حجّت خدایی. خدای توانا جدّ بزرگوار تو را در چند موضع به وسیله ی ما امداد نمود. تو را هم به واسطه ی ما یاری نموده است».

2-1- امام باقر (علیه السلام)- در روایت ابوالجارود از امام باقر (علیه السلام) روایت است که فرمود: «مردی از بنی نصربن معاویه که به او شجرة بن ربیعه می گفتند و به دست مسلمانان اسیر شده بود، به آنان گفت: اسبان و مردان سفید جامه کجایند؟ همانا آنان ما را می کشتند و ما شما را در میانشان مانند خال می دیدیم. گفتند: آنان فرشتگان بودند».

4-2- الهادى (علیه السلام)- ﴿ يُوسُف بن السُّخْتِ قَالَ اشْتَكَى الْمُتَوَكَّلُ شَكَاة شَدِيدَةٌ فَنَذَرَ لِلَّهِ إِنْ شَفَاهُ اللَّهُ أَنْ يَتَصَدَّقَ بِمَال كَثِيرٍ أَفَقَالَ ابْنُ يَحْيَى الْمُنَجِّمُ لَوْ كَتَبْتَ إِلَى ابْنِ عَمَّكَ يَعْنِي أَبَا الْحَسَنِ (علیه السلام) فَأَمَرَ أَنْ يَكْتُبَ لَهُ فَيَسْأَلَهُ فَكَتَبَ أَبُو الْحَسَنَ (علیه السلام) تَصَدَّقْ بِثَمَانِينَ دِرْهَمَا فَقَالُوا هَذَا غَلَطُ سَلْهُ مِنْ أَيْنَ قَالَ هَذَا فَكَتَبَ قَالَ اللَّهُ لِرَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَواطِنَ كَثِيرَةٍ وَ الْمَوَاطِنُ الَّتِي نَصَرَ اللَّهُ رَسُولَهُ فِيهَا ثَمَانُونَ مَوْطِناً فَثَمَانُونَ دِرْهَماً مِنْ حِلِّهِ مَالُ كَثِيرُ. ﴾ (1)

4-2- امام هادی (علیه السلام)- یوسف بن سُخت گوید: متوکّل دچار بیماری سختی شده بود. پس برای خدا نذر کرد که اگر شفایش دهد، مال بسیاری به عنوان صدقه دهد. ابویحیی منجّم گفت: «پیشنهاد می کنم به پسر عمویت [امام هادی (علیه السلام)] نامه بنویس». و دستور داد به او بنویسند و از او سؤال کنند. امام هادی (علیه السلام) در پاسخ چنین جواب داد: «مبلغ هشتاد در هم به عنوان صدقه بده». گفتند: «این اشتباه است. از او بپرسید از کجا این حکم را آورده است»؟ فرمود: «این از کتاب خداست. خدا به رسولش (صلی الله علیه و آله) فرمود: ﴿ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللهُ فِي مَوَاطِنَّ كَثِيرَةٍ ﴾ و مواطنی (مواردی) که خدا رسولش (صلی الله علیه و آله) را یاری کرده است، هشتاد موطن بود. بنابراین هشتاد در هم از مال حلالش، مال بسیاری است».

﴿ فَمَنْ حَضَرَهَا مِنْ هَوَازِنَ قَالُوا عَمْرُو بْنُ عَامِرٍ وَ عَوْفِ بْنُ عَامِرٍ قَالَ ذَانِكَ الْجَدَعَانِ لَا يَنْفَعَانِ وَ لَا يَضُرانِ ثُمَّ تَنفَّسَ دُرَيْدُ وَ قَالَ حَرْبُ عَوَانُ لَيْتَنِي فِيهَا جَدَعٌ أَخُبُّ فِيهَا وَ أَضَعُ أَقُودُ وَ طْفَاءَ الزَّمَعِ كَأَنَّهَا شَاةٌ صَدَعَ وَ بَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) اجْتِمَاعُ هَوَازِنَ بأَوْطَاسِ فَجَمَعَ القَبَائِلَ وَ رَغَبَهُمْ فِي الْجِهَادِ وَ وَعَدَهُمُ مُ النَّصْرَ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ وَ عَدَهُ أَنْ يَغْنَمَهُ أَمْوَالَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ ذَرَارِيَّهُمْ فَرَغَبَ النَّاسِ وَ خَرَجُوا عَلَى رَايَاتِهِمْ وَ عَقَدَ اللَّواءَ الْأَكْبَرَ وَ دَفَعَهُ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) وَ كُلٌّ مَنْ دَخَلَ مَكَّةَ برَايَة أَمَرَهُ أَنْ يَحْمِلَهَا، وَ خَرَجَ فِي اثْنَيْ عَشَرَ أَلْفَ رَجُل عَشَرَةُ آلَافٍ مِمَّنْ كَانُوا مَعَهُ. ﴾ (1)

2-3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ في روايَةِ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ (علیه السلام) وَ كَانَ مَعَهُ مِنْ بَنِي سُلَيْمٍ أَلْفُ رَجُل رَئيسُهُمْ عَبَّاس بن مرداس السُّلَمِيُّ وَ مِنْ مُزَيْنَةَ أَلْفَ رَجُلٌ قَالَ فَمَضَوْا حَتَّى كَانَ مِنَ الْقَوْمِ عَلَى مَسِيرَة بَعْضٍ لَيْلَة قَالَ وَ قَالَ مَالِكِ بْنُ عَوْفِ لِقَوْمِهِ لِيُصَيِّرُ كُلُّ رَجُل مِنْكُمْ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ خَلْفَ ظَهْرِهِ وَاكْسِرُوا جُفُونَ سُيُونِكُمْ وَ اكْمُنُوا فِي شِعَابٍ هَذَا الْوَادِي وَ فِي الشَّجَرِ فَإِذَا كَانَ فِي غَبَش الصُّبْحِ فَاحْمِلُوا حَمْلَةَ رَجُلٍ وَاحِدٍ وَ هُدُوا الْقَوْمَ فَإِنَّ مُحَمَّدَا (صلی الله علیه و آله) لَمْ يَلْقَ أَحَداً يُحْسِنُ الْحَرْبَ قَالَ فَلَمَّا صَلَّى رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْغَدَاةَ انْحَدَرَ فِي وَادِي حُنَيْنِ وَ هُوَ وَادٍ لَهُ انْحِدَارُ بَعِيدُ وَ كَانَتْ بَنُوسُلَيْم عَلَى مُقَدَّمَتِهِ فَخَرَجَ عَلَيْهِمْ كَتَائِبُ هَوَازِنَ مِنْ كُلِّ نَاحِيَةِ فَانْهَزَمَتْ بَنُو سُلَيْمٍ وَ انْهَزَمَ مَنْ وَرَاءَهُمْ وَ لَمْ يَبْقَ أَحَدُ إِلَّا انْهَزَمَ وَ بَقِيَ

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) يُقَاتِلُهُمْ فِى نَفَر قَلِيل وَ مَرَّ الْمُنْهَزِمُونَ بِرَسُول اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) لَايَلُونَ عَلَى شَيْءٍ وَ كَانَ الْعَبَّاسُ أَخِدَا بِلِجَامِ بَغْلَةِ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) عَنْ يَمِينِهِ وَ أبُو سُفْيَانَ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِب عَنْ يَسَارِهِ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) يُنَادِي يَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ أَيْنَ إِلَيَّ أنَا رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فَلَمْ يَلْو أحَدُ عَلَيْهِ وَ كَانَتْ نَسِيبَةُ بِنْتُ كَعْبِ الْمَازِنِيَّةُ تَحْتُو فِي وُجُوهِ الْمُنْهَزِمِينَ التَّرَابِ وَ تَقُولُ أَيْنَ تَفِرُّونَ عَنِ اللَّهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ مَرَّ بِهَا عُمَرُ فَقَالَتْ لَهُ وَ يْلَكَ مَا هَذَا الَّذِي صَنَعْتَ فَقَالَ لَهَا هَذَا أَمْرُ اللَّهِ فَلَمَّا رأى رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْهَزِيمَةَ رَكَضَ نَحْوَ عَلِيٌّ بَغْلَتَهُ فَرَآهُ قَدْ شَهَرَ سَيْفَهُ فَقَالَ يَا عَبَّاسُ اصْعَدْ هَذَا الطَّرِبَ وَ نَادِ يَا أَصْحَابَ الْبَقَرَة وَ يَا أَصْحَابَ الشَّجَرَةَ

إِلَى أَيْنَ تَفِرُّونَ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ رَفَعَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) يَدَهُ فَقَالَ اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ وَ إِلَيْكَ الْمُشْتَكَى وَ أَنْتَ الْمُسْتَعَانُ فَنَزَلَ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) فَقَالَ يَا رَسُولَ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) دَعَوْتَ بمَا دَعَا بِهِ مُوسَى (علیه السلام) حَيْثُ فَلَقَ لَهُ الْبَحْرَ وَ نَجَّاهُ مِنْ فِرْعَوْنَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله) لأبي سُفْيَانَ بْنِ الْحَارِثِ نَاوَلُنِي كَفَا مِنْ حَصَى فَنَاوَلَهُ فَرَمَاهُ فِي وُجُوهِ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ قَالَ شَاهَتِ الْوُجُوهُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنْ تُهْلِكَ

ص: 88

زیانی». سپس درید نفسی کشید و گفت: «جنگی است سخت و طولانی. ای کاش مرا در این جنگ اسبی بود که به سرعت حرکت می کرد و من با شتاب می شتافتم. اسبی پر موی که موها از پاهایش آویخته باشد. گویی گوسفندی است جوان و قوی». رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، از آمدن هوازن به اوطاس و گرد آمدن آنان در آن جا باخبر شد. پس قبایل را جمع آوری کرد و آنان را به جهاد تشویق کرد و به آنان وعده ی پیروزی داد و خدا به او وعده داد که اموال و زنان و فرزندانشان را به عنوان غنیمت نصیب او کند. پس مردم تشویق شدند و در زیر پرچم هایشان گرد آمدند و او پرچم بزرگ را برافراشت و به امیرمؤمنان (علیه السلام) تحویل داد. به هر که با پرچم خود وارد مکّه شد دستور داد که آن را به دست گیرد و همراه دوازده هزار مرد خارج شد، ده هزار نفر از جمله کسانی بودند که با وی بودند.

2-3- امام باقر (علیه السلام)- در روایت ابوالجارود از امام باقر (علیه السلام) آمده است؛ از بنی سلیم، هزار مرد به ریاست عباس بن مرداس سلمی و هزار مرد از مزینه، او را همراهی می کردند. پس به راه افتادند تا این که به مسافت نیمی از یک شب، به آنان نزدیک شدند. مالک بن عوف به قومش گفت: «هر مردی از شما خانواده و مالش را پشت سرش نگاه دارد و غلاف شمشیرهایتان را بشکنید و در شکاف های این درّه و در میان درختان کمین کنید. هرگاه سپیده زد، مانند یک جسم واحد حمله کنید و قوم را تار و مار کنید، چرا که محمّد (صلی الله علیه و آله) و با کسی که در جنگ کار آزموده باشد، مواجه نگردیده است». هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نماز صبح را بجای آورد، از سرازیری دره حنین که دارای شیبی طولانی بود، پایین رفت و این در حالی بود که بنوسلیم در مقدمه و پیشاپیش سپاه او قرار داشتند. در این هنگام سپاهیان هوازن از هر سو بر آنان خارج شدند و بنوسلیم و کسانی که پشت سر آن ها بودند، مغلوب شدند و هیچ کس باقی نماند مگر آن که شکست خورد و گریخت. امیرمؤمنان (علیه السلام) با تعدادی اندک باقی ماند و به جنگ ادامه داد. فراریان از کنار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گذشتند و به فرار خود ادامه دادند و به هیچ چیز توجه نمی کردند. عبّاس دهنه قاطر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را گرفت و در دست راست او ایستاد و ابوسفیان حارث بن عبدالمطلّب در سمت چپش بود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فریاد می زد: «ای گروه انصار! به کجا فرار می کنید؟ من رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هستم». ولی کسی به او اعتنایی نکرد. نُسیبه دختر کعب مازِنی بر چهره ی فراریان خاک می پاشید و می گفت: «از خدا و رسولش (صلی الله علیه و آله) به کجا فرار می کنید»؟ عمر از کنار او گذشت. نُسیبه به او گفت: «وای بر تو، این چه کاری بود که کردی»؟ عمر گفت: «این فرمان خداست». هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این شکست را دید، قاطرش را به سوی علی دواند و او را دید که شمشیرش را از نیام برکشیده است. و فرمود: «ای عبّاس! از این تپه بالا برو و بگو: ای یاران بقره! ای اصحاب شجره! به کجا فرار می کنید، این رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است. سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، دستش را بالا برد. فرمود: «خدایا ستایش مخصوص توست و شکایت نزد تو می آوریم و تو تنها کسی هستی که از او یاری می جوییم». جبرئیل بر او نازل شد و گفت: «

ای رسول خدا! شما همان دعایی را کردی که موسی (علیه السلام) هنگامی که خدا دریا را برای او شکافت، کرد و او را از فرعون نجات داد». سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به ابوسفیان بن حارث فرمود: «مشتی از سنگریزه به من ده». پس به او داد و او به چهره ی مشرکان پرتاب کرد و فرمود: «ننگ باد این چهره ها». سپس سرش را به سوی آسمان بالا برد و فرمود: «خدایا! اگر این گروه را هلاک

ص: 89

﴿ هَذِهِ الْعِصَابَةَ لَمْ تُعْبَدْ وَ إِنْ شِئْتَ أَنْ لَا تُعْبَدَ لَا تُعْبَدُ فَلَمَّا سَمِعَتِ الْأَنْصَارُ نِدَاءَ الْعَبَّاسِ عَطَفُوا وَ كَسَرُوا جُفُونَ سُيُوفِهِمْ وَ هُمْ يَقُولُونَ لَتَيْكَ وَ مَرُوا بِرَسُول اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ اسْتَحْيَوْا أَنْ يَرْجِعُوا إِلَيْهِ وَ لَحِقُوا بِالرَّايَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِلْعَبَّاسِ مَنْ هَؤُلَاءِ يَا أَبَا الْفَضْلِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) هَوْلَاءِ الْأَنْصَارَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْآنَ حَمِيَ الْوَطِيسُ وَ نَزَلَ النَّصْرُ مِنَ السَّمَاءِ وَ انْهَزَمَتْ هَوَازِنُ وَ كَانُوا يَسْمَعُونَ قَعْقَعَةَ السِّلَاحِ فِي الْجَوِّ وَ انْهَزَمُوا فِي كُلِّ وَجْهِ وَ غَنَّمَ اللَّهُ رَسُولَهُ (صلی الله علیه و آله) أَمْوَالَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ ذَرَارِيَّهُمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَواطِنَ كَثِيرَةٍ وَ يَوْمَ حُنَيْنٍ. ﴾ (1)

3-3- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ ثُمَّ كَانَتْ غَزَاةُ حُنَيْنِ حِينَ اسْتَظْهَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فِيهَا بِكَثْرَةِ الْجَمْعِ فَخَرَجَ (علیه السلام) مُتَوَجِّهَا إِلَى الْقَوْمِ فِي عَشَرَةِ آلَافٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ فَظَنَ أَكْثَرُهُمْ أَنَّهُمْ لَنْ يُغْلَبُوا لِمَا شَاهَدُوهُ مِنْ جَمْعِهِمْ وَ كَثْرَة عِدَّتِهِمْ وَ سِلَاحِهِمْ وَ أَعْجَبَ أَبَابَكْر الكَثْرَةُ يَوْمَئِذٍ فَقَالَ لَنْ نُغْلَبَ الْيَوْمَ مِنْ قِلَّة فَكَانَ الْأَمْرُ فِي ذَلِكَ بِخِلَافِ مَا ظَنُّوهُ وَ عَانَهُمْ أَبُو بَكْرِ بِعُجْبِهِ بِهِمْ. فَلَمَّا الْتَقَوْا مَعَ الْمُشْرِكِينَ لَمْ يَلْبَثُوا حَتَّى انْهَزَمُوا بِأَجْمَعِهِمْ فَلَمْ يَبْقَ مِنْهُمْ مَعَ النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) الَا عَشَرَةُ أَنْفُسِ تِسْعَةً مِنْ بَنِي هَاشِمٍ خَاصَّةً وَ عَاشِرُهُمْ أَيْمَنْ أَبْنَامَ أَيْمَنَ فَقُتِلَ أَيْمَنُ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ ثَبَتَ النِّسْعَةُ الْهَاشِمِيُّونَ حَتَّى تَابَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَنْ كَانَ انْهَزَمَ فَرَجَعُوا أَولَا فَأَوْلَا حَتَّى تَلَاحَقُوا وَ كَانَتِ الْكَرَةُ

لَهُمْ عَلَى الْمُشْرِكِينَ. وَ فِي ذَلِكَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَ فِي إِعْجَاب أَبي بَكْر بالكثرة وَ يَوْمَ حُنَيْنِ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئاً وَ ضاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَ لَيْتُمْ مُدْبِرِينَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ. ﴾ (2)

*قوله تعالى: ﴿ ثُمَّ أَنْزَلَ اللهُ سَكِينَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَم تَرَوْها وَ عَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ ذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ﴾ (26)

سازی پرستش نخواهی شد و اگر تو بخواهی که پرستش نگردی، پرستش نمی شوی». هنگامی که انصار ندای عبّاس را شنیدند، برگشتند و غلاف شمشیرهایشان را شکستند و لبه های شمشیرها را رو به بالا بردند و در حالی که لبیک می گفتند، غلاف شمشیرهایشان را شکستند، از کنار رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، گذشتند و شرم داشتند از این که به سوی او برگردند. آنان به پرچم رسیدند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به عبّاس فرمود: «اینان چه کسانی هستند، ای ابوفضل»! گفت: «ای رسول خدا! اینان انصار هستند». رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، فرمود: «اکنون تنور جنگ گرم شد و کار بالا گرفت». کمک و یاری از آسمان نازل گشت و هوازن شکست خوردند و آنان صدای چکاچک سلاح را در فضای می شنیدند و در هر سو مغلوب و پراکنده گشتند. و خداوند اموال و زنان و فرزندان آنان را به غنیمت به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) داد. و این همان سخن خداوند است که فرمود: ﴿ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَ يَوْمَ حُنَینٍ. ﴾

3-3- امام علی (علیه السلام)- ﴿ در کتاب بحارالانوار آمده است؛ سپس غزوه حنین به وقوع پیوست که در آن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جمعیّتی بسیار به یاری گرفت و با ده هزار نفر از مسلمانان به سوی آن قوم خارج گردید. بیشتر مسلمانان به خاطر آن چه از جمعیّت و فراوانی نفرات و سلاحشان مشاهده کردند، گمان بردند که آنان مغلوب نخواهند شد. و فراوانی نفرات چنان ابوبکر را مغرور و فریفته ساخت که گفت: «امروز هرگز از تعدادی اندک شکست نخواهیم خورد». ولی نتیجه کار برخلاف پندار آنان رقم خورد و ابوبکر با غرور و فریفته شدنش به تعداد زیاد مسلمانان، آنان را چشم زخم زد. در نهایت چون با مشرکان رو در رو گشتند، دیری نپایید که همگی گریختند و از آن ها تنها ده نفر همراه پیامبر (صلی الله علیه و آله) باقی ماندند؛ نه نفر از بنی هاشم بودند و دهمین آن ها ایمن پسر اُمّ ایمن بود که او کشته شد و آن نُه هاشمی پایداری کردند تا آن که فراریان به سوی رسول خدا بازگشتند. در ابتدا یک نفر یک نفر برگشتند تا آن که پیاپی به هم پیوستند و به همراهی هم بر مشرکان یورش بردند. و در این باره و درباره ی غرور و فریفتگی ابوبکر به فراوانی عدّه و عدد، خداوند متعال این آیات

را نازل فرمود: ﴿ وَ يَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَفْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئًا وَ ضاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَ لَيْتُمْ مُدْبِرِينَ ثُمَّ أَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِين. ﴾

*سپس خداوند آرامش خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان نازل کرد و لشکرهایی فرستاد که شما آن ها را نمی دیدید و کافران را مجازات کرد و اینست جزای کافران! (26)

﴿ الْمُطَّلِب عَنْ يَسَارِهِ. وَ أَبُو سُفْيَانَ بْنُ الْحَارِثِ مُمْسِكُ بِسَرْجِهِ عِنْدَ تَفْرِ بَعْلَتِهِ، وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) بَيْنَ يَدَيْهِ بِالسَّيْفِ. وَ نَوْفَلُ بْنُ الْحَارِثِ وَ رَبيعَةُ بْنُ الْحَارِثِ وَ عَبْدُاللَّهِ بْنُ الزُّبَيْرِ بْن عَبْدِ الْمُطَّلِب وَ عُتْبَةً وَ مُعَتِّبُ ابْنَا أَبي لَهَب حَوْلَهُ. ﴾ (1)

2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ قَتَلَ عَلَى بْن أَبي طَالِبِ (علیه السلام) بِيَدِهِ يَوْمَ حُنَيْنِ أَرْبَعِينَ. ﴾ (2)

3- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَن الضَّحَّاكِ بن مُزَاحِم نَزَلَتْ فِي الَّذِينَ تَبَثُوا مَعَ رَسُول الله (صلی الله علیه و آله). يَوْمَ حُنَيْنٍ على (علیه السلام) وَ الْعَبَّاسِ وَ أَبُو سُفْيَانُ بْنُ الْحَارِثُ [بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ] فِي نَفَرٍ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ. ﴾ (3)

در وقت کوچ کردن استر آن جناب زینش را گرفته بود و علی (علیه السلام) با شمشیر پیشاپیش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مدافعه می پرداخت و نوفل بن حارث و ربيعة بن حارث و عبدالله بن زبیر و عتبه و معتب دو فرزند ابولهب اطراف آن حضرت را گرفته بودند.

2- امام صادق (علیه السلام)- علیّ بن ابو طالب (علیه السلام) در روز حنین چهل نفر را کشت.

3- امام علی (علیه السلام)- ضحاک بن مزاحم گوید: «این آیه درباره ی کسانی که در جنگ حنین در کنار پامبر (صلی الله علیه و آله) ثابت قدم ماندند و متواری نشدند، مثل على (علیه السلام) و عبّاس و ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلّب و عدّه ی قلیلی از بنی هاشم نازل شد».

*قوله تعالى: ﴿ ثُمَّ يَتُوبُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عَلى مَنْ يَشَاءُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (27)

1- الهادي (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْن عَلِيٍّ الْعَسْكَرى (علیه السلام) عَنْ أَبِيهِ (صلی الله علیه و آله) وَ ذَكَرَ أَنَّهُ (علیه السلام) زَارَ بِهَا فِي يَوْمِ الْغَدِير... أنْتَ وَ مَنْ يَلِيكَ وَ عَمَّكَ الْعَبَّاسُ يُنَادِي الْمُنْهَزِمِينَ يَا أَصْحَابَ سُورَةِ الْبَقَرَةَ يَا أَهْلَ بَيْعَةِ الشَّجَرَةَ حَتَّى اسْتَجَابَ لَهُ قَوْمُ قَدْ كَفَيْتَهُمُ الْمَتُونَةَ وَ تَكَفَّلْتَ دُونَهُمُ الْمَعُونَةَ فَعَادُوا آيسِينَ مِنَ الْمَثُوبَة رَاجِينَ وَعْدَ اللَّهِ تَعَالَى بِالتَّوْبَةِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ جَلَّ ذِكْرُهُ ثُمَّ يَتُوبُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عَلَى مَنْ يَشَاءُ. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِ-كُونَ نَجَسٌ فَلا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الحَرامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ الله عَليمٌ حَكِيمٌ﴾ (28)

1- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ قَوْلُهُ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا المَسْجِدَ الحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هَذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةٌ فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ وَ هِيَ مَعْطُوفَةٌ عَلَى قَوْلِهِ قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ... ﴾ (2)

2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ كَمَا رُوِيَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسِ (رحمة الله علیه) فِي قَوْلِهِ تَعَالَى فَلا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ أَنَّ الْمُرَادَ بِهِ الْحَرَمُ. ﴾ (3)

3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ نَحْنُ الشَّهْرُ الْحَرَامِ وَ نَحْنُ الْبَلَدُ الْحَرَامِ وَ نَحْنُ كَعْبَهُ اللَّهِ وَ نَحْنُ قَبْلَهُ اللَّهُ. ﴾ (4)

*قوله تعالى: ﴿ قاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالله وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لا يُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا يَدينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حَتَّى يُعْطُوا الجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ﴾ (29)

*سپس خداوند- بعد از آن- توبهی هرکس را بخواهد [و شایسته ببیند] می پذیرد و خداوند آمرزنده و مهربان است. (27)

1- امام هادی (علیه السلام)- از امام عسکری (علیه السلام) روایت است که امام هادی (علیه السلام) با این بیانات در روز عید غدیر، امیرالمؤمنین (علیه السلام) را زیارت کرد؛... و عمویت عبّاس عقب نشستگان را ندا می داد: «ای اصحاب سوره بقره! ای اهل بیت شجره! تا این که قومی که ایشان را از رنج حفاظت کردی و بار را خود بر دوش گرفتی، او را استجابت کردند [در حالی که] مأیوس از ثواب، امیدوار به وعده ی خدا [بودند و] با توبه بازگشتند. و این همان سخن خداوند جل ذکره است: ﴿ ثُمَّ يَتُوبُ اللهُ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عَلى مَنْ يَشَاءُ. ﴾

*ای کسانی که ایمان آورده اید! مشرکان ناپاکند، پس نباید بعد از این سال به مسجد الحرام نزدیک شوند! و اگر از فقر می ترسید، خداوند هرگاه بخواهد، شما را به فضل [و کرم] خود بی نیاز می سازد؛ [و از راه دیگر جبران می کند] خداوند دانا و حکیم است. (28)

1- علىّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلا يَقْرَبُوا المسجد الحرام بَعْدَ عَامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةٌ فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴾، و این آیه: عطف شده بر این آیه: ﴿ قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ... ﴾ (توبه/24).

2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- فَلا يَقْرَبُوا المسجد الحرام، منظور از آن (مسجد الحرام)، حَرَم (مسجدالحرام و اطراف آن) است.

3- امام صادق (علیه السلام)- ما در قرآن ماه حرام و شهر حرام و کعبه و قبله و وجه الله هستیم.

*با کسانی از اهل کتاب که نه به خدا و نه به روز بازپسین ایمان دارند و نه آن چه را خدا و پیامبرش تحریم کرده حرام می شمرند و نه آیین حق را می پذیرند پیکار کنید تا زمانی که با خضوع و تسلیم جزیه را به دست خود بپردازند. (29)

بخش 1: با کسانی از اهل کتاب که نه به خدا و نه به روز بازپسین ایمان دارند و نه آن چه را خدا و پیامبرش تحریم کرده حرام می شمرند و نه آیین حق را می پذیرند.

ص: 95

1-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ سَأَلَ رَجُلُ أَبي (صلی الله علیه و آله) عَنْ حُرُوب أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) وَ كَانَ السَّائِلُ مِنْ مُحِيِّينَا فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرَ (علیه السلام) بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) بخَمْسَة أَسْيَافَ... وَ السَّيْفُ الثَّانِي عَلَى أَهْلِ الذَّمَّةِ قَالَ اللهُ تَعَالَى وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي أهْلِ الذَّمَّةِ ثُمَّ نَسَخَهَا قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لا يُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حَتَّى يُعْطُوا الجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ فَمَنْ كَانَ مِنْهُمْ فِي دَارِ الْإِسْلَامِ فَلَنْ يُقبل مِنْهُمْ إِنَّا الجزية أو القتل وَ مَالَهُمْ فَيْ وَ ذَرَارَتُهُمْ سَبِّى وَ إِذَا قَبلُوا الْجِزْيَةَ عَلَى أَنفُسِهِمْ حُرم عَلَيْنَا سَبيُهُمْ وَ حُرَمَتْ أَمْوَالُهُمْ وَ حَلَّتْ لَنَا مُنَاكَحَتْهُمْ وَ مَنْ كَانَ مِنْهُمْ فِي دَارِ الْحَرْبِ حَلَّ لَنَا سَيْهُمْ

وَ أَمْوَالُهُمْ وَ لَمْ تَحِلَّ لَنَا مُنَا كَحَتُهُمْ وَ لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُمْ إِنَّا الدُّخُولُ فِي دَارِ الْإِسْلَامِ أَوِ الْجِزْيَةُ أو القتل. ﴾ (1)

2-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنِ الصَّادِقِ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) فِي ذِكْرِ النَّاسِخِ وَ الْمَنْسُوخِ وَ سَاقَ الْحَدِيثَ إِلَى قَوْلِهِ (علیه السلام) وَ نُسِخَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً يَعْنِي الْيَهُودَ حِينَ هَادَتَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَلَمَّا رَجَعَ مِنْ غَزَاة تَبُوكَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى وَ هُمْ صاغِرُونَ فَنَسَخَتْ هَذِهِ الْآيَةُ تِلْكَ الْهُدْنَةَ. ﴾ (2)

1-1- امام صادق (علیه السلام)- امام صادق (علیه السلام) فرمود: مردی از پدرم درباره ی جنگ های امیرالمؤمنین (علیه السلام) پرسید. [سؤال کننده از دوستداران ما بود]. امام باقر (علیه السلام) به او فرمود: «خداوند محمّد (صلی الله علیه و آله) را با پنج شمشیر مبعوث کرد؛... شمشیر دوّم بر اهل ذمّه (اهل کتاب) است. خدای عزّوجلّ فرمود: ﴿ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً ﴾؛ به مردم نیک بگویید. (بقره/83). این آیه درباره ی اهل ذمّه نازل شد. سپس این کلام خدای عزّوجلّ: ﴿ قَاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالله وَ لَا بِالْيَوْمِ الآخر وَ لاَ يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَن يَدٍ وَ هُمْ صَاغِرُونَ ﴾، آن را منسوخ کرد. پس هر که از آنان در دارالاسلام (سرزمین مسلمانان) باشد، یا باید جزیه دهد و یا باید کشته شود و اموال آنان فیء (غنیمت) است و فرزندانشان باید اسیر شوند و اگر جزیه را بر خود قبول کنند، اسارت آنان و اموالشان بر ما حرام است و ازدواج با آنان حلال است و هر که از آنان در دارالحرب (سرزمین خودشان) باشند، اسارت و به غنیمت

گرفتن اموالشان برای ما حلال است و ازدواج با آنان بر ما جایز نیست و از آنان چیزی پذیرفته نمی شود، مگر این که در دارالاسلام وارد شوند و یا جزیه بپردازند و یا کشته شوند».

2-1- امام علی (علیه السلام)- امام صادق (علیه السلام) فرمود: امیرالمؤمنین (علیه السلام) در بیان ناسخ و منسوخ حدیث را ادامه داده تا این جا که فرمود: و این فرموده خداوند: ﴿ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسناً ﴾؛ (بقره/83). منسوخ شد، که مقصود از آنان، یهودیان بودند زمانی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با آنان صلح کرد. و هنگامی که از غزوه ی تبوک بازگشت خداوند متعال آیه: ﴿ قاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالله وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لا يُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لَا يَدِينُونَ دِينَ الحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حَتَّى يُعْطُوا الجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صاغِرُونَ ﴾، را نازل کرد و این آیه حکم صلح و مصالحه با یهودیان را نسخ کرد».

﴿ سَوَاءٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ عَمَّنْ أَخَذْتَ ذَا قَالَ سَمِعْتُ النَّاسَ يَقُولُونَ قَالَ فَدَعْ ذَا ثُمَّ ذَكَرَ احْتِجَاجَهُ عَلَيْهِ وَ هُوَ طَويل. ﴾ (1)

3-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبي بَصِير عَنْ أَبي عَبْدِ الله (علیه السلام) قَالَ... مَا مِنْ مُؤْمِن وَ لَا مُؤْمِنَةٍ إِلَّا وَ قَلْبُهُ يحِنُ إِلَيْهِ... قلتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لا يَزالُ الْقَائِمُ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فِيهِ أَبَداً قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَمِنْ بَعْدِهِ قَالَ هَكَذَا مِنْ بَعْدِهِ إِلَى انْقِضَاءِ الْخَلْقِ قُلْتُ فَمَا يَكُونُ مِنْ أَهْلِ الذَّمَّة عِنْدَهُ قَالَ يُسَالِمُهُمْ كَمَا سَالَمَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ يُؤَدُّونَ الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صَاغِرُونَ قَلْتُ فَمَنْ نَصَبَ لَكُمْ عَدَاوَةً فَقَالَ لَا يَا بَا مُحَمَّدِ (علیه السلام) مَا لِمَنْ خَالَفَنَا فِي دَولَتِنَا مِنْ نَصِيب إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَلَّ لَنَا دِمَاءَهُمْ عِنْدَ قِيَامِ قَائِمِنَا (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فَالْيَوْمَ مُحَرَّمُ عَلَيْنَا وَ عَلَيْكُمْ ذَلِكَ فَلَا يَغْرَنَّكَ أَحَدٌ إِذَا قَامَ قَائِمُنَا (عجل الله تعالی فرجه الشریف) انتَقَمَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لَنَا أَجْمَعِينَ. ﴾ (2)

4-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبِي يَحْيَى الْوَاسِطِيٌّ عَنْ بَعْض أَصْحَابَنَا قَالَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَن الْمَجُوس أ كَانَ لَهُمْ نَّبِيُّ فَقَالَ نَعَمْ أَ مَا بَلَغَكَ كِتَابُ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَى أَهْلِ مَكَّةَ أَنْ أَسْلِمُوا وَ إِنَّا نَابَدْتُكُمْ بِالْحَرْبِ فَكَتَبُوا إِلَى النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) أَنْ خُذْ مِنَّا الْجِزْيَةَ وَ دَعْنَا عَلَى عِبَادَةَ الْأَوْثَانِ فَكَتَبَ إِلَيْهِمْ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) أَنِّى لَسْتَ آخَذُ الْجِزْيَةَ إِلَّا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ فَكَتَبُوا إِلَيْهِ يُرِيدُونَ بذَلِكَ تَكْذِيبَهُ (صلی الله علیه و آله) زَعَمْتَ أَنَّكَ لَا تَأْخُذُ الْجِزْيَةَ إِلَّا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ ثُمَّ أَخَذْتَ الْجِزْيَةَ مِنْ مَجُوسِ هَجَرَ فَكَتَبَ إلَيْهِمُ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) أَنَّ الْمَجُوسَ كَانَ لَهُمْ نَبِيُّ فَقَتَلُوهُ وَ كِتَابٌ أَحْرَقُوهُ أَتَاهُمْ نَبِيُّهُمْ بِكِتَابِهِمْ فِي اثْنَيْ عَشَرَ أَلْفَ جِلْدِ ثَوْر. ﴾ (3)

5-3- السّجّاد (علیه السلام)- ﴿ عَن الزُّهْرِى عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) قَالَ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنِ النِّسَا كَيْفَ سَقَطَتِ الْجِزْيَةُ عَنْهُنَّ وَ رُفِعَتْ عَنْهُنَّ قَالَ فَقَالَ لِأَنَّ رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) نَهَى عَنْ قَتْلَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ فِي دَارِ الْحَرْبِ إِلَّا أَنْ يُقَاتِلْنَ فَإِنْ قَاتَلَتْ أَيْضاً فَأَمْسِك عَنْهَا مَا أَمْكَنَكَ وَ لَمْ تَخَفْ خَلَنَا فَلَمَّا نَهَى عَنْ قَتْلِهِنَّ فِي دَارِ الْحَرْبِ كَانَ فِي دَارِ الْإِسْلَام أَولَى وَ لَوِ امْتَنَعَتْ أَنْ تُؤَدِّيَ الْجِزْيَةَ لَمْ يُمْكِنْ قَتْلُهَا فَلَمَّا لَمْ يُمْكِن قَتْلُهَا رُفِعَتِ الْجِزْيَةُ عَنْهَا وَ لَوِ امْتَنَعَ الرِّجَالُ أَنْ يُؤَدُّوا الْجِزْيَةَ كَانُوا نَاقِضِينَ لِلْعَهْدِ وَ حَلَّتْ دِمَاؤُهُمْ وَقَتْلُهُمْ لِأَنَّ قَتْلَ الرِّجال مُبَاحُ فِي دَارِ الشِّرْكِ وَ كَذَلِكَ الْمُقْعَدُ

ص: 100

مردم شنیدم [که این گونه] می گویند». فرمود: «این را رها کن». آن گاه استدلال خود را که بسیار طولانی است بر او بیان کرد.

3-3- امام صادق (علیه السلام)- ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که فرمود: «... هر مرد و زن مؤمنی دلش مشتاق او (قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف)) است»... عرض کردم: «فدایت شوم! قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) همیشه در آن جا اقامت می کند»؟ گفت: «آری»! عرض کردم: «بعد از او چه کسی در آن سکونت می کند»؟ فرمود: «هرکس که بعد از قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، خلیفه باشد». عرض کردم: «با کافران ذمی چه می کند»؟ فرمود: «مانند پیغمبر با آن ها صلح می کند و تا زمانی که با خضوع و تسلیم، جزیه را به دست خود بپردازند». عرض کردم: «اگر کسی با شما دشمنی ورزد چه می شود»؟ فرمود: «در دولت ما، مخالفین ما دیگر فرصتی برای دشمنی با ما ندارند، زیرا در آن موقع خداوند ریختن خون آن ها را برای ما حلال کرده است. امروز کشتن آن ها بر ما و شما حرام است، پس کسی تو را مغرور نسازد. وقتی قائم ما قیام کرد، خداوند به وسیله ی او، انتقام پیغمبرش (صلی الله علیه و آله) و ما را از دشمنان ما می گیرد».

4-3- امام صادق (علیه السلام)- ابویحیی واسطی از یکی از اصحاب ما نقل می کند که گفت: «از امام صادق (علیه السلام) درباره ی مجوس سؤال شد که آیا پیامبر داشتند»؟ فرمود: «بلی، مگر خبر نامه ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به اهل مکّه، به تو نرسیده است که اسلام بیاورید وگرنه بر شما اعلام جنگ خواهم کرد. پس به رسول خداش (صلی الله علیه و آله) نوشتند که؛ جزیه را از ما بگیر و بگذار بر پرستش بت ها باقی بمانیم. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آنان [چنین] نوشت؛ «همانا من جزیه را فقط از اهل کتاب می گیرم». سپس به او نوشتند [و می خواستند او را تکذیب کنند] که تو ادّعا کردی که جزیه را فقط از اهل کتاب می گیری، پس چرا جزیه را از مجوسیان هَجَر گرفته ای؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آنان چنین نوشت: «مجوسیان پیامبر داشتند امّا او را کشتند، و کتابی داشتند امّا آن را سوزاندند، و پیامبرشان کتابی را برای آنان آورد که بر دوازده هزار تکّه پوست گاو نوشته شده بود».

5-3- امام سجّاد (علیه السلام) زهری گوید از امام سجّاد (علیه السلام) پرسیدم: «چگونه زنان از پرداخت جزیه معاف شده اند»؟ امام فرمود: «چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از کشتن زنان و اولاد نابالغ ایشان در دار حرب نهی فرمود مگر آن که زنان جنگ کنند و اگر جنگ کنند نیز تا امکان دارد و خوف فسادی نیست ایشان را مکش [که اگر خوف فساد باشد می توان کشت] پس وقتی آن حضرت فرمود که در دار الحرب ایشان را مکش نکشتن ایشان در دار اسلام به طریق اولی لازم خواهد بود و اگر زنان جزیه ندهند ایشان را نمی توان کشت و چون نمی توان کشت، جزیه از ایشان نمی توان گرفت و اگر مردان ندهند و از دادن جزیه ابا کنند عهد و امان ایشان شکسته می شود و خون ایشان حلال می شود و واجب القتل می شوند زیرا که قتل مردان در دارالشرک حلال است. و نیز بر زمین گیران اهل ذمه، نابینا، پیرمرد کهنسال جزیه نیست، زیرا نمی توان آنان را کشت، چرا که رسول خدا (صلی الله علیه و آله)

ص: 101

﴿ مِنْ أَهْلِ الذَّمَّةِ وَ الْأَعْمَى وَ الشَّيْخُ الْفَانِي وَ الْمَرْأَةُ وَ الْوِلْدَانُ فِي أَرْضِ الْحَرْبِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ رفِعَتْ عَنْهُم الجزية. ﴾ (1)

6-3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر (علیه السلام) فِي أَهْلِ الْجِزْيَةِ يُؤْخَذُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ وَ مَوَاشِيهِمْ شَيْءٌ سوى الْجِزْيَة؟ قَالَ: لَا. ﴾ (2)

7-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ جَرَتِ السُّنَّةُ أَنْ لَا تُؤْخَذَ الْجِزْيَةُ مِنَ الْمَعْنُوهِ وَ لَا مِنَ الْمَعْلُوبِ عَلَى عَقْلِهِ. ﴾ (3)

8-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِالله (علیه السلام) عَنْ صَدَقَاتِ أَهْلِ الذَّمَّةِ وَ مَا يُؤْخَذُ مِنْ جِزْيَتِهِمْ مِنْ ثَمَنِ خُمُورِهِمْ وَ لَحْمٍ خَنَازِيرِهِمْ وَ مَيْتِهِمْ فَقَالَ عَلَيْهِمُ الْجِزْيَةُ فِي أَمْوَالِهِمْ تُؤْخَذُ مِنْهُمْ مِنْ ثَمَن لَحْمِ الْخِنْزِير أَوْ خَمْرٍ وَكُلُّ مَا أَخَذُوا مِنْ ذَلِكَ فَوِرْرُ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ وَ ثَمَنْهُ لِلْمُسْلِمِينَ حَلَال. ﴾ (4)

9-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ أَهْلِ الذَّمَّةِ مَا ذَا عَلَيْهِمْ مِمَّا يَحْقُنُونَ بِهِ دِمَاءَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ قَالَ الْخَرَاجُ فَإِنْ أَخَذَ مِنْ رُءُوسِهِمُ الْجِزْيَةُ فَلَا سَبِيلَ عَلَى أَرْضِهِمْ وَ إِنْ أَخَذَ مِنْ أَرْضِهِمْ فَلَا سَبِيلَ عَلَى رُءُوسِهِمْ. ﴾ (5)

10-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ قَالَ الصَّادِقِ (علیه السلام) إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ حَتَّى يُعْطُوا الجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صَاغِرُونَ وَ لِلْإِمَامِ أَنْ يَأْخُذَهُمْ بِمَا لَا يُطِيقُونَ حَتَّى يُسْلِمُوا وَ إِنَّا فَكَيْفَ يَكُونُ صَاغِراً وَ هُوَ لَا يَكْتَرتُ بِمَا يُؤْخَذُ مِنْهُ. ﴾ (6)

11-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ ابْن أَبي يَعْفُور، عَنْ أَبي عَبْدِالله (علیه السلام)، قَالَ: إِن أَرْضِ الْجِزْيَة لَا تُرْفَ الْجِزْيَةُ وَ إِنَّمَا الْجِزْيَةُ عَطَاءُ الْمُهَاجِرِينَ وَ الصَّدَقَةُ لِأَهْلِهَا الَّذِينَ سَمَّى اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَ لَيْسَ لَهُمْ مِنَ الْجَزْيَةِ شَيْءٌ ثُمَّ قَالَ مَا أَوْسَعَ اللَّهُ الْعَدْلَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ النَّاسَ يَسْتَغْنُونَ إِذَا عُدِلَ بَيْنَهُمْ وَ تُنْزِلُ السَّمَاءُ رزْقَهَا وَ تُخْرِجُ الْأَرْضِ بَرَكَتَهَا بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى. ﴾ (7)

*قوله تعالى: ﴿ وَ قالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ الله وَ قالَتِ النَّصارى المَسِيحُ ابْنُ الله ذلِكَ قَوْهُمْ بأفواهِهِمْ يُضَاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ ﴾ (30)

ص: 102

از کشتن زمین گیر، نابینا، پیرمرد کهنسال و زنان و بچه های نابالغ در دارالحرب نهی کرده است به همین خاطر از پرداخت جزیه معاف شده اند.

6-3- امام باقر (علیه السلام)- محمّد بن مسلم از امام باقر (علیه السلام) درباره ی اهل جزیه پرسید: «آیا چیزی جز جزیه از اموالشان گرفته می شود»؟ فرمود: «خیر».

7-3- امام صادق (علیه السلام)- سنّت بر این جاری شد که جزیه از ابلهان و دیوانگان گرفته نشود.

8-3- امام صادق (علیه السلام)- محمّد بن مسلم گوید: از امام (علیه السلام) درباره صدقه های اهل ذمّه پرسیدم و آن چه از بهای شراب و گوشت خوک و مردارشان باید گرفته شود. فرمود: «پرداخت جزیه درمورد اموالشان بر آنان واجب است و از بهای گوشت خوک و یا شرابشان از آنان گرفته می شود و هرچه از آنان از این چیزها گرفته می شود، گناه آن به گردن آنان است و بهای آن برای مسلمانان حلال است».

9-3- امام صادق (علیه السلام)- محمّد بن مسلم گوید: از ایشان درباره ی اهل ذمّه پرسیدم: «برای نریختن خونشان و نگهداشتن اموالشان، چه مقداری باید بپردازند»؟ فرمود: «باید خراج بپردازند، پس اگر جزیه از یکایک آنان گرفته شود، حق نداریم سرزمینشان را تصرّف کنیم و اگر از سرزمینشان جزیه گرفته شد، حق نداریم آنان را به اسارت بگیریم».

10-3- امام صادق (علیه السلام)- ﴿ حَتَّى يُعْطُوا الجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صاغِرُونَ ﴾، امام (علیه السلام) می تواند که به اندازه ی بیش از توانشان از آن ها جزیه بگیرد تا این که اسلام بیاورند و گرنه چگونه با خضوع تسلیم می شود در حالی که آن چه از او گرفته می شود برایش مهّم نیست [چون کم است]. [بیش از توان آن ها جزیه گرفتن، باعثِ خضوع آن ها می شود].

11-3- امام صادق (علیه السلام)- ابن ابی یعفور از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که فرمود: «از زمین جزیه، جزیه برداشته نمی شود و جزیه مخصوص مهاجران و انصار است و صدقه مخصوص اهل آن است که خدا در کتابش از آن ها نام برده است و آن ها (اهل صدقه) حقّی در جزیه ندارند». آن گاه فرمود: «عدالت چقدر وسیع و گسترده است». و فرمود: «اگر در میان مردم عدالت برقرار شود، بی نیاز می شوند و آسمان روزی اش را فرود می آورد و زمین به خواسته خدای عزّوجلّ، برکت خود را نازل می کند».

*یهود گفتند: «عزیر پسر خداست». و نصاری گفتند: «مسیح پسر خداست». این سخنی است که آن ها به زبان می آورند در حالی که همانند گفتار کافران پیشین [و مشرکان] است، خدا آنان را بکشد. چگونه از حق انحراف می یابند! (30)

ص: 103

الله (صلى الله عليه و سلم) فَكَيْفَ صَارَ عَزَيْر (علیه السلام) ابْنَ اللَّهِ دُونَ مُوسَى (علیه السلام) وَ هُوَ الَّذِي جَاءَ لَهُمْ بِالتَّوْرَاةِ وَ رَبِّيَ مِنْهُ مِنَ الْمُعْجِزَاتِ مَا قَدْ عَلِمْتُمْ وَ لَئِنْ كَانَ عُزَيْرُ (علیه السلام) ابْنَ اللَّهِ لِمَا ظَهَرَ مِنْ إِكْرَامِهِ بِأَحْيَاءِ التَّوْرَاةِ؟ فَلَقَدْ كَانَ مُوسَى (علیه السلام) بالنُّبُوَّة أَوْلَى وَ أَحَقُّ وَ لَئِنْ كَانَ هَذَا الْمِقْدَارُ مِنْ إِكْرَامِهِ لِعُزَيرِ (علیه السلام) يُوجِبُ لَهُ أَنَّهُ ابْنُهُ فَأَضْعَافُ هَذِهِ الْكَرَامَةِ لِمُوسَى (علیه السلام) تُوجِبُ لَهُ مَنْزِلَةً أَجَلَّ مِنَ النُّبُوَّةَ لِأَنَّكُمْ إِنْ كُنتُمْ إِنَّمَا تُرِيدُونَ بالنُّبُوَّةَ الدَّلَالَةَ عَلَى سَبِيلِ مَا تُشَاهِدُونَهُ فِي دُنْيَاكُمْ مِنْ وَلَادَةِ الْأُمَّهَاتِ الْأَوْلَادَ بِوَطءِ آبَائِهِمْ لَهُنَّ فَقَدْ كَفَرْتُمْ بِاللَّهِ وَ شَيْهُتُمُوهُ بِخَلْقِهِ وَ أَوْجَبْتُمْ فِيهِ صِفَاتِ الْمُحْدَثِينَ فَوَجَبَ عِندَكُمْ أَن يَكُونَ مُحدثاً مَخْلُوقاً وَ أَنْ يَكُونَ لَهُ خَالِقُ صَنَعَهُ وَ ابْتَدَعَهُ قَالُوا لَسْنَا نَعْنِي هَذَا فَإِنَّ هَذَا كُفْرُ كَمَا دَلَلْتَ لَكِنَّا نَعْنِي أَنَّهُ ابْنُهُ عَلَى مَعْنَى الْكَرَامَةِ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ هُنَاكَ وَلَادَهُ كَمَا قَدْ يَقُولُ بَعْضُ عُلَمَائِنَا لِمَنْ يُرِيدُ إِكْرَامَهُ وَ إبَانَتَهُ بِالْمَنْزِلَة مِنْ غَيْرِهِ يَا بُنَيَّ وَ إِنَّهُ ابْنِي لَا عَلَى إِثْبَاتِ وَلَادَتِهِ مِنْهُ لِأَنَّهُ قَدْ يَقُولُ ذَلِكَ لِمَنْ هُوَ أَجْنَبِيُّ لَا نَسَبَ لَهُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهُ وَ كَذَلِكَ لَمَّا فَعَلَ اللهُ تَعَالَى بِعُزَيَّرِ (علیه السلام) مَا فَعَلَ كَانَ قَدِ اتَّخَذَهُ ابْنَا عَلَى الْكَرَامَةِ لَا عَلَى الْوِلَادَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَهَذَا مَا قُلْتُهُ لَكُمْ إِنَّهُ إِنْ وَجَبَ عَلَى هَذَا الْوَجْهِ أَنْ يَكُونَ عُزَيْرُ ابْنَهُ فَإِنَّ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ بِمُوسَى (علیه السلام) أَوْلَى وَ إِنَّ اللَّهَ يَفْضَحْ كُلَّ مُبْطِل بِإِقْرَارِهِ وَ يَقْلِبُ عَلَيْهِ حُجَّتَهُ إِنَّ مَا احْتَجَجْتُمْ بِهِ يُؤَدِّيكُمْ إِلَى مَا هُوَ أَكْثَرُ مِمَّا ذَكَرْتُهُ لَكُمْ لِأَنَّكُمْ قُلْتُمْ إِنَّ عَظِيمًا مِنْ عُظَمَائِكُمْ قَدْ يَقُولُ لِأَجْنَبِيَّ لَا

نَسبَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهُ يَا بُنَيَّ وَ هَذَا ابْنِي لَا عَلَى طَريقِ الْوِلَادَة فَقَدْ تَجِدُونَ أَيْضاً هَذَا الْعَظِيمَ يَقُولُ لِأَجْنَبِيُّ هَذَا أَخِي وَ لِآخَرَ هَذَا شَيْخِي وَ أَبي وَ لِآخَرَ هَذَا أَخِي وَ لِآخَرَ هَذَا سَيِّدِي وَ يَا سَيِّدِي عَلَى سَبِيلِ الْإِكْرَامِ وَ إِنَّ مَنْ زَادَهُ فِى الْكَرَامَةِ زَادَهُ مِثْلَ هَذَا الْقَوْلِ فَإِذا يَجُوزُ عِنْدَكُمْ أَنْ يَكُونَ مُوسَى (علیه السلام) أَخَالِلَّهِ أَوْ شَيْخاً لَهُ أَوْ أَبَا أَوْ سَيْداً لِأَنَّهُ قَدْ زَادَهُ فِي الْإِكْرَامِ مِمَّا لِعُزَيْرِ كَمَا أَنَّ مَنْ زَادَ رَجُلًا فِي الْإِكْرَام فَقَالَ لَهُ يَا سَیدی و یا شَیخِی وَ یَا عَمَّی وَ یَا رَئِیسِی عَلَی طَرِيقَ الْإِكْرَامِ وَ أَنَّ مَنْ زَادَهُ فِي الْكَرَامَةِ زَادَهُ فِي مِثْلِ هَذَا الْقَوْل أَ فَيَجُورُ عِنْدَكُمْ أَنْ يَكُونَ مُوسَى (علیه السلام) أَخاً لِلَّهِ أَوْ شَيْخاً أَوْ عَمَّا أَوْ رئيساً أَوْ سَيْداً أَوْ أَمِيراً لِأَنَّهُ قَدْ زَادَهُ فِي الْإِكْرَام عَلَى مَنْ قَالَ لَهُ يَا شَيْخِي أَوْ يَا سَيِّدِي أَوْ يَا عَنِّى أَوْ يَا رَئِيسِى أَوْ يَا أَمِيرِى عَلَىطَرِيقِ الْإِكْرَامِ، وَ إِنْ مَنْ زَادَهُ فِي الْكَرَامَةِ زَادَهُ فِي مِثْلِ هَذَا الْقَوْلِ، أَ فَيَجُورُ عِنْدَكُمْ أَنْ يَكُونَ مُوسَى أَخاً لِلَّهِ، أَوْ شَيْخاً، أَوْ عَمَّا أَوْ رَئيساً، أَوْ سَيِّداً أَوْ أَمِيراً لِأَنَّهُ قَدْ زَادَهُ فِي الْإِكْرَامِ عَلَى مَنْ قَالَ لَهُ: يَا شَيْخِي أَوْ يَا سَيِّدِي أَوْ يَا عَمَى، أَوْ يَا رَئِيسِي، أَوْ يَا أَمِيرى؟. قَالَ فَبُهِتَ الْقَوْمُ وَ تَخَيَّرُوا وَ قَالُوا يَا مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) أَجَلْنَا نَتَفَكَّرْ فِيمَا قَدْ قُلْتَهُ لَنَا فَقَالَ انْظُرُوا فِيهِ بِقَلُوبِ مُعْتَقِدَةَ لِلْإِنْصَافِ يَهْدِكُمُ اللهُ ثُمَّ أقبل (صلی الله علیه و آله) عَلَى النَّصَارَى فَقَالَ لَهُمْ وَ أَنتُمْ قُلْتُمْ إِنَّ الْقَدِيمَ عَزَّوَجَلَ الْتَّحَدَ بِالْمَسِيحُ (علیه السلام) ابنِهِ

ص: 106

برای بنی اسرائیل بعد از کهنه شدن زنده کرد. این کار را فقط به خاطر آن توانست انجام دهد که پسر خدا است». پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «چه شد که عزیر پسر خدا گردید و موسی که تورات را آورد، با آن معجزاتی که داشت، خدا نشد؟ اگر عزیر به خاطر زنده کردن تورات پسر خدا باشد، موسی به این مقام شایسته تر است. و در صورتی که ارج نهادن خدا به عزیر به و اسطه این کار موجب فرزندی شود، موقعیّت و مقام موسی که از او بالاتر است، پس باید مقامی بالاتر از فرزندی برای او به وجود آورد. اگر منظور شما از فرزندی همان گونه باشد که در فرزندان خود مشاهده می کنید به این صورت که در اثر با نزدیکی پدر و مادر، فرزندی از طریق زایمان از مادر متولد می شود، این عقیده کفر است و خدا را تشبیه به مخلوق نموده اید و صفات موجودات را به او داده اید، در این صورت باید او خود نیز آفریده شده باشد و او را خالق و صانعی باشد». گفتند: «منظورمان این نیست زیرا چنین عقیده ای همان طور که تذکر دادی کفر است ولی ما معتقدیم پسر خدا است به این معنی که دارای چنین مقام و موقعیتی است، گرچه ولادتی در بین نباشد؛ همان طور که دانشمندان ما وقتی می خواهند کسی را بر دیگری

امتیاز بخشند و او را احترام نمایند می گویند: پسر من است بدون این که ولادتی در کار باشد و با هم نسبت و خویشاوندی ندارند، خداوند عزیر را به واسطه مقامش به فرزندی خود گرفت نه این که از او متولد شده باشد». پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «در این صورت چنان چه قبلاً توضیح دادم، موسی (علیه السلام) به این مقام از او شایسته تر است. این اعتراف بیشتر موجب رسوایی و شکست شماست، علاوه بر این که استدلال شما موجب می شود مقامی بالاتر از فرزندی را نیز برای او بپذیرید زیرا گفتید بزرگان شما یک نفر اجنبی را که با آن ها خویشاوندی ندارند، از روی احترام می گویند: «فرزند من است». آن ها به اجنبی دیگری هم می گویند این برادر من است و یا بزرگتر و پدر من است و یا آقا و سرور من است. تمام این انتساب ها از جهت احترام و عظمت است و هر چه بخواهند به کسی بیشتر احترام بگذارند، به او مقامی بالاتری می دهند. در این صورت باید موسی (علیه السلام) برادر یا بزرگتر یا پدر و سرور خدا باشد زیرا او را از عزیر (علیه السلام) بیشتر احترام می کنند و به این مقام مفتخرش می نمایند و می گویند: «سرورم یا آقای من، عمو جان یا فرمانروای من. شما تجویز می کنید

موسی (علیه السلام) برادر یا بزرگتر یا عمو و رئیس یا سید آقا و امیر خدا باشد»؟. یهودیان در جواب فروماندند و گفتند: «ما را مهلت ده تا در این مورد اندیشه کنیم و جوابی آماده کنیم». فرمود: «شما مهلت دارید مشروط بر این که انصاف را از دست ندهید تا خدا هدایتتان نماید». سپس روی به مسیحیان آورد و فرمود: شما معتقدید که خدای قدیم با عیسی مسیح (علیه السلام) متحد گشته که پسر او شده است؟ منظورتان از این عقیده چیست؟ می گویید ذات قدیم و ازلی خدا به واسطه اتّحاد با عیسی که خودش مخلوق است مخلوق شده، یا عیسی که خود آفریده ای

ص: 107

﴿ فَمَا الَّذِي أَرَدْتُمُوهُ بِهَذَا الْقَوْلِ أَرَدْتُمْ أَنَّ الْقَدِيمَ صَارَ مُحْدَثاً لِوُجُودِ هَذَا الْمُحْدَثِ الَّذِي هُوَ عِيسَى (علیه السلام) أو الْمُحْدَثَ الَّذِي هُوَ عِيسَى (علیه السلام) صَارَ قَدِيماً كَوُجُودِ الْقَدِيمِ الَّذِي هُوَ اللَّهُ أَوْ مَعْنَى قَوْلِكُمْ إِنَّهُ اتَّحَدَ أَنَّهُ اخْتَصَّهُ بكَرَامَة لَمْ يُكْرمْ بهَا أَحَداً سِوَاهُ فَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنَّ الْقَدِيمَ صَارَ مُحْدَنَا فَقَدْ أَبْطَلْتُمْ لِأن القديم مُحَالُ أَنْ يَنْقَلِبَ فَيَصِيرَ مُحْدَنَا وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنَّ الْمُحْدَثَ صَارَ قَدِيماً فَقَدْ أَحَلْتُمْ لِأَنَّ الْمُحْدَثَ أَيْضاً مُحَالُ أَنْ يَصِيرَ قَدِيماً وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنَّهُ أَتَحَدَ بِهِ بِأَنَّهُ اخْتَصَهُ وَ اصْطَفَاهُ عَلَى سَائِرِ عِبَادِهِ فَقَدْ أَقْرَرْتُمْ بِحُدُوثِ عِيسَى (علیه السلام) وَ بِحُدُوثِ الْمَعْنَى الَّذِي اتَّحَدَ بِهِ مِنْ أَجْلِهِ لِأَنَّهُ إِذَا كَانَ عِيسَى (علیه السلام) مُحْدَتَا وَ كَانَ اللَّهُ اتَّحَدَ بِهِ بِأَنْ أَحْدَثَ بِهِ مَعْنِّى صَارَ بِهِ أَكْرَمَ الْخَلْقِ عِنْدَهُ فَقَدْ صَارَ عِيسَى (علیه السلام) وَ

ذَلِكَ الْمَعْنَى مُحْدَتَيْنِ وَ هَذَا خِلَافُ مَا بَدَأَتُمْ تَقُولُونَهُ فَقَالَتِ النَّصَارَى يَا مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ اللَّهَ لَمَّا أَظْهَرَ عَلَى يَدِ عیسی (علیه السلام) مِنَ الْأَشْيَاءِ الْعَجِيبَة مَا أَظْهَرَ فَقَدِ اتَّخَذَهُ وَ لَداً عَلَى جِهَة الْكَرَامَةِ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَدْ سَمِعْتُمْ مَا قُلْتُهُ لِلْيَهُودِ فِي هَذَا الْمَعْنَى الَّذِي ذَكَرْتُمُوهُ ثُمَّ أَعَادَ (علیه السلام) ذَلِكَ كُلَّهُ فَسَكَنُوا إِلَّا رَجُلًا وَ احِداً مِنْهُمْ فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) أَ وَ لَسْتُمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ (علیه السلام) الخَلِيلُ اللَّهِ؟ قَالَ قَدْ قُلْنَا ذَلِكَ قَالَ فَإِذَا قُلْتُمْ ذَلِكَ فَلِمَ مَنَعْتُمُونَا مِنْ أَنْ نَقُولَ إِنَّ عِيسَى (علیه السلام) ابْنُ اللهِ قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّهُمَا لَنْ يَشْتَبِهَا لِأَنَّ قَوْلَنَا إبْرَاهِيمُ (علیه السلام) خَلِيلُ اللَّهِ فَإِنَّمَا هُوَ مُشْتَقَ مِنَ الْخَلَّة وَ الْخَلَّةُ إِنَّمَا مَعْنَاهَا الْفَقْرُ وَ الْفَاقَةُ فَقَدْ كَانَ

خَلِيلًا إِلَى ربِّهِ فَقِيرًا وَ إِلَيْهِ مُنْقَطِعَا وَ عَنْ غَيْرِهِ مُتَعَفِّفاً مُعْرِضاً مُسْتَغْنِيَا وَ ذَلِكَ لَمَّا أُرِيدَ قَدْفُهُ فِي النَّارِ فَرْمِيَ بِهِ فِي الْمَنْجَنِيقِ فَبَعَثَ اللَّهُ جَبْرَئِيلَ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ أَدْرَكَ عَبْدِى فَجَاءَ فَلَقِيَهُ فِي الْهَوَاءِ فَقَالَ لَهُ كَلَّفْنِي مَا بَدَا لَكَ فَقَدْ بَعَثْنِيَ اللَّهُ لِنُصْرَتِكَ فَقَالَ إِبْرَاهِيمُ (علیه السلام) حَسْبِيَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ إِنِّي لَا أَسْأَلُ غَيْرَهُ وَ لَا حَاجَةَ لِى إِنَّا إِلَيْهِ فَسَمَّاهُ خَلِيلَهُ أَيْ فَقِيرَهُ وَ مُحْتَاجَهُ وَ الْمُنْقَطِعَ إِلَيْهِ عَمَّنْ سِوَاهُ وَ إِذَا جُعِلَ مَعْنَى ذَلِكَ مِنَ الْخَلَّة وَ هُوَ أَنَّهُ قَدْ تَخَلَّلَ مَعَانِيَهُ وَ وَقَفَ عَلَى أَسْرَار لَمْ يَقِف عَلَيْهَا غَيْرُهُ كَانَ الْخَلِيلُ مَعْنَاهُ الْعَالِمَ بِهِ وَ بأمُورِهِ وَ لَا يُوجِبُ ذَلِكَ تَشْبيهَ اللَّهِ بِخَلْقِهِ أَلَا تَرَوْنَ أَنَّهُ إِذَا لَمْ يَنْقَطِعْ إِلَيْهِ لَمْ يَكُنْ خَلِيلَهُ وَ إِذَا لَمْ يَعْلَمْ بِأَسْرَارِهِ لَمْ يَكُنْ خَلِيلَهُ وَ إِنَّ مَنْ يَلِدُهُ الرَّجُلُ وَ

إِنْ أَهَانَهُ وَ أَقْصَاهُ لَمْ يَخْرُجْ عَنْ أَنْ يَكُونَ وَلَدَهُ لِأَنَّ مَعْنَى الْوِلَادَةِ قَائِمُ بِهِ ثُمَّ إِنْ وَجَبَ لِأَنَّهُ قَالَ لِإِبْرَاهِيمَ (علیه السلام) خَلِيلِي أَنْ تَقِيسُوا أَنْتُمْ فَتَقُولُوا بِأَنَّ عِيسَى (علیه السلام) ابْنَهُ وَجَبَ أَيْضاً كَذَلِكَ أَنْ تَقُولُوا لِمُوسَى (علیه السلام) إِنَّهُ ابْنُهُ فَإِنَّ الَّذِي مَعَهُ مِنَ الْمُعْجِزَاتِ لَمْ يَكُن بدون مَا كَانَ مَعَ عِيسَى (علیه السلام) فَقُولُوا إِنَّ مُوسَى (علیه السلام) أَيْضاً ابْنُهُ وَ أَن [إِنَّهُ] يَجُوزُ أَنْ تَقُولُوا عَلَى هَذَا الْمَعْنَى إِنَّهُ شَيْخُهُ وَ سَيِّدُهُ وَ عَمُّهُ وَ رَئيسُهُ وَأَمِيرُهُ كَمَا قَدْ ذَكَرْتُهُ لِلْيَهُودِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَ فِي الكتب المنزلة أنَّ عِيسَى (علیه السلام) قَالَ اذْهَبُ إِلَى أبي وَ أبيكُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَإِنْ كُنتُمْ بِذَلِكَ الْكِتاب

ص: 108

است و سابقه عدمی داشته، به واسطه اتصال به خدا قدیم و ازلی شده است؟ یا منظورتان از این اتّحاد این است که خداوند او را مزّیت و مرتبه ای داده که به هیچ کس این مقام را نداده است. اگر می گویید خدای قدیم مخلوق است که این ادّعای باطلی است زیرا ذات قدیم و ازلی محال است که دگرگون شود و آفریده گردد. اگر بگویید عیسی قدیم و ازلی شده است که این هم محال است زیرا مخلوق نیز محال است قدیم و ازلی شود. اگر بگویید منظورتان از اتحاد این است که او را مزیتی بخشیده و از بین مردم ممتازش نموده، شما خود معترف شدید که عیسی (علیه السلام) آفریده شده است و این مقام و موقعیّت نیز قبلاً نبوده و بعد پیدا شده است، زیرا وقتی عیسی (علیه السلام) آفریده شده باشد و مقامی که به او داده است نیز بعد به وجود آمده باشد، هر دو محدث و مخلوقند و این مخالف ادعایی است که اوّل کردید». مسیحیان گفتند: «وقتی خداوند به دست عیسی (علیه السلام) آن معجزات را آشکار نموده، از جهت مقام و موقعیت او را فرزند خود خواند». پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «شنیدید که در جواب یهود چه گفتم»؟ بعد همان فرمایش خود را تکرار کرد. همه سکوت کردند مگر یک نفر که گفت: «مگر شما

معتقد نیستید که ابراهیم خلیل الله است». آن جناب فرمود: «آری». گفت: «پس چه اشکالی دارد که ما بگوییم عیسی (علیه السلام) پسر خدا است». پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «این دو مثل هم نیستند، زیرا وقتی می گوییم ابراهیم خلیل الله است؛ یا لفظ خلیل از خله به معنی احتیاج و فقر گرفته شده، در این صورت می گوییم او محتاج و فقیر در خانه خدا است و از دیگران بی نیاز است. این معنی آشکار است، زیرا همان موقعی که خواستند او را در آتش اندازند و در منجنیق قرار دادند، خداوند به جبرئیل دستور داد که بنده ام ابراهیم را دریاب. او در وسط آسمان با ابراهیم (علیه السلام) ملاقات کرده، گفت، هر دستوری داری بگو که مرا برای یاری تو فرستاده اند. در جواب جبرئیل گفت، خدا کافی است و خوب نگهبانی است، من پناه به دیگری فقط به او عرض حاجت می کنم. پس خداوند او را خلیل خود نامید زیرا از دیگران بی نیاز و محتاج و فقیر درب خانه اوست. اگر خلیل را از خله بگیریم که معنی اش این است که بر اموری از اسرار اطلاع دارد که دیگری مطلع نیست این مقام موجب تشبیه خدا به خلق نمی شود. چنان چه می بینید که در هر یک از این دو معنی، وقتی ابراهیم محتاج به او نباشد

خلیلش نیست یا وقتی عالم به اسرارش نباشد باز خلیل او نخواهد بود. ولی کسی که فرزند شخصی باشد و از او به وجود آمده باشد، گرچه به او اهانت نماید و او را از خودش دور کند، باز هم فرزند اوست زیرا مقام فرزندی ثابت است. از این گذشته، در صورتی که شما خلیل بودن را با فرزند بودن مقایسه کنید و بگویید عیسی (علیه السلام) پسر خدا است، لازم است همین مقام را به موسی (علیه السلام) نیز بدهید زیرا معجزات موسی (علیه السلام) کمتر از عیسی (علیه السلام) نبوده، با وجود این معنی می توان گفت، سرور و عمو و فرمانروا و امیر خدا نیز هستند

ص: 109

﴿ تَعْلَمُونَ فَإِنَّ فِيهِ أَذْهَبُ إِلَى أَبِي وَ أَبيكُمْ فَقُولُوا إِنَّ جَمِيعَ الَّذِينَ خَاطَبَهُمْ عِيسَى (علیه السلام) كَانُوا أَبْنَاءَ اللَّهِ كَمَا كَانَ عِيسَى (علیه السلام) ابْنَهُ مِنَ الْوَجْهِ الَّذِي كَانَ عِيسَى (علیه السلام) ابْنَهُ ثُمَّ إِنَّ فِي هَذَا الْكِتَابِ مُبْطِلُ عَلَيْكُمْ هَذَا الَّذِي من الَّذِي زَعَمْتُمْ أَنَّ عِيسَى (علیه السلام) مِن وَ جْهَة الِاخْتِصَاصِ كَانَ ابْنَا لَهُ لِأَنَّكُمْ قُلْتُمْ إِنَّمَا قُلْنَا إِنَّهُ ابْنُهُ لِأَنَّهُ اخْتَصَّه بِمَا لَمْ يَخْتَصَّ بِهِ غَيْرُهُ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ الَّذِى خَصَّ بِهِ عِيسَى (علیه السلام) لَمْ يَخْصَ بِهِ هَوَاءَ الْقَوْمُ الَّذِينَ قَالَ لَهُمْ عِيسَى (علیه السلام) أَذْهَبُ إِلَى أَبِى وَ أَبِيكُمْ فَبَطَلَ أَنْ يَكُونَ الِاخْتِصَاصُ لِعِيسَى (علیه السلام) لِأَنَّهُ قَدْ ثَبَتَ عِنْدَكُمْ بقَوْل عِيسَى (علیه السلام) لِمَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ مِثْلُ اخْتِصَاصِ عِيسَى (علیه السلام) وَ أَنْتُمْ إِنَّمَا حَكَيْتُمْ لَفْظَةَ عِيسَى (علیه السلام) وَ تَأْ وَ لَتُمُوهَا عَلَى غَيْرِ وَجْهَهَا لِأَنَّهُ إِذَا قَالَ

أَذْهَبُ إِلَى أَبِي وَ أَبِيكُمْ فَقَدْ أَرَادَ غَيْرَ مَا ذَهَبْتُمْ إِلَيْهِ وَ نَحَلْتُمُوهُ و ما يُدْرِيكُمْ لَعَلَّهُ عَلَى أَذْهَبُ إِلَى آدم (علیه السلام) أو إلى نُوح (علیه السلام) وَ أَنَّ اللهَ يَرْفَعُنِي إِلَيْهِمْ وَ يَجْمَعُنِي مَعَهُمْ وَ آدَمُ (علیه السلام) أَبي وَ أَبيكُمْ وَ كَذَلِكَ نُوح (علیه السلام) بَلْ مَا أَرَادَ غَيْرَ هَذَا قَالَ فَسَكَتَ النَّصَارَى وَ قَالُوا مَا رَأَيْنَا كَالْيَوْمِ مُجَادِلًا وَ لَا مُخَاصِما مِثْلَكَ وَ سَنَنظُرُ فِي أُمُورَنَا. ﴾ (1)

4-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ إن أناساً تَكَلَّمُوا فِي هَذَا الْقُرْآنِ بِغَيْرِ عِلْم... وَ قَوْلُهُ وَ مَا أَضَلَّنَا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ يَعْنِي الْمُشْرِكِينَ الَّذِينَ افْتَدَوْا بِهِمْ هَؤُلَاءِ فَاتَّبَعُوهُمْ عَلَى شَرِكِهِمْ وَ هُمْ قَوْمُ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) لَيْسَ فِيهِمْ مِنَ الْيَهُودِ وَ النَّصَارَى أَحَدٌ وَ تَصْدِيقُ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ. كَذَّبَ أَصْحَابُ الْأَيْكَةِ. كَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ لَيْسَ هُمُ الْيَهُودُ الَّذِينَ قَالُوا عُزَيْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ لَا النَّصَارَى الَّذِينَ قَالُوا الْمُسِيحُ ابْنُ اللَّهِ سَيُدْخِلُ اللَّهُ الْيَهُودَ وَ النَّصَارَى النَّارَ وَ يُدْخِلُ كُلَّ قَوْمٍ بِأَعْمَالِهِمْ وَ قَوْلُهُمْ وَ مَا أَضَلَّنَا إِلَّا الْمُجْرِمُونَ إِذْ دَعَوْنَا إِلَى سَبِيلِهِمْ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِيهِمْ حِينَ جَمَعَهُمْ إِلَى النَّارِ قَالَتْ أُولَاهُمْ لِأخْرَاهُمْ رَبَّنَا هَؤُلاءِ أَضَلُّونَا فَاتِهِمْ عَذَاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ وَ قَوْلُهُ كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا حَتَّى

إِذَا ادَّارَكُوا فِيهَا جَمِيعاً بَرِئَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْض وَ لَعَنَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً يُرِيدُ بَعْضُهُمْ أَنْ يُحَجَجَ بَعْضاً رَجَاءَ الْفَلْحِ فَيُفْلِتُوا مِنْ عَظِيمٍ مَا نَزَلَ بِهِمْ وَ لَيْسَ بأَوَان بَلْوَى وَ لَا اخْتِبَارٍ وَ لَا قَبُول مَعْذِرَةٍ وَ لَا حِينَ نَجَاةَ وَ الْآيَاتُ وَ أَشْبَاهُهُنَّ مِمَّا نَزَلَ بِهِ بِمَكَّةَ وَ لَا يُدْخِلُ اللَّهُ النَّارَ إِنَّا مُشْرِكاً. ﴾ (2)

5-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ يَزِيدَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) قَالَ إِنَّهُ لَنْ يَغْضَبَ لِلَّهِ شَيْ كَغَضَبِ الطَّلْحِ وَ السِّدْرِ إِنَّ الطَّلْحَ كَانَتْ كَالْأتْرُجَ وَ السِّدْرَ كَالبطيخ فَلَمَّا قَالَتِ الْيَهُودُ يَدُالله مَغْلُولَةٌ أَنقَصَا حِمْلَهُمَا فَصَغَرَ فَصَارَ لَهُ عَجَمُ وَ اشْتَدَّ الْعَجَمُ فَلَمَّا أَنْ قَالَتِ النَّصَارَى المَسِيحُ ابْنُ الله

ص: 110

چنان چه به یهودیان گفتم». در این موقع یکی از مسیحیان به دیگری گفت: «در کتاب های آسمانی آمده که عیسی (علیه السلام) گفت: پیش پدرم می روم». فرمود: «اگر شما به آن کتاب معتقد هستید، در آن جا گفته است، پیش پدر شما و خودم می روم، پس باید به همان دلیل که عیسی (علیه السلام) پسر خدا است، تمام کسانی که مخاطب عیسی (علیه السلام) در این سخن بوده اند پسر خدا باشند. علاوه بر این، اگر دلیل شما نوشته آن کتاب باشد، دیگر استدلال قبل را که گفتید به واسطه امتیاز و مقام بود که خدا این سمت را به او داده، باطل می شود، زیرا گفتید این فرزندی از جهت احترام و موقعیت عیسی (علیه السلام) بوده و خودتان می دانید که موقعیت عیسی (علیه السلام) را آن هایی که عیسی (علیه السلام) به ایشان گفت پیش پدر خود و شما می روم نداشتند. پس مقام فرزندی اختصاص به عیسی (علیه السلام) پیدا نمی کند با این که شما گفتار عیسی را بر خلاف منظورش تفسیر کردید. شاید منظور او این بوده که پیش آدم که پدر من و شما است می روم یا پیش نوح پیامبر (علیه السلام) و منظور عیسی (علیه السلام) غیر از این هم نبوده است». مسیحیان ساکت شدند و گفتند تاکنون با این استدلال و مناظره ای روبرو نشده بودیم، اجازه بده بیشتر در این باره فکر کنیم.

4-1- امام باقر (علیه السلام)- گروهی از مردم بدون این که علمی داشته باشند درباره ی این قرآن سخن می گویند... و مراد از این سخن خداوند: امّا کسی جز مجرمان ما را گمراه نکرد!. (شعراء/99) مشرکین هستند که آنان به ایشان اقتدا نمودند و از آنان در شرکشان پیروی کردند و آنان قوم محمّد (صلی الله علیه و آله) هستند که هیچ کسی از یهود و نصاری در میان آن ها نیست و شاهد آن هم این سخن خداوند عزّوجلّ است: پیش از آن ها قوم نوح تکذیب کردند. (قمر/9). اصحاب ایکه [شهری نزدیک مدین] را تکذیب کردند. (شعراء /176). قوم لوط را تکذیب کردند. (شعراء/ 160). آن ها یهودیانی نبودند که گفتند: عُزَيْرٌ ابْنُ الله همین طور مسیحیانی نبودند که گفتند: المَسِيحُ ابْنُ الله. خداوند یهود و نصاری را وارد آتش خواهد نمود. و هر قومی را به سبب کردارشان وارد آتش می کند. و سخن آنان که می گویند: امّا کسی جز مجرمان ما را گمراه نکرد!. (شعراء/99). یعنی هنگامی که ما را به آیین خود دعوت کردند. و خداوند درباره ی آنان- آن زمان که آنان را در آتش گرد می آورد- چنین می فرماید: خداوندا! این ها بودند که ما را گمراه ساختند پس کیفر آن ها را از آتش دو برابر کن! [کیفری برای

گمراهیشان، و کیفری بخاطر گمراه ساختن ما]. (اعراف /38). و این کلام خداوند: هر زمان که گروهی وارد می شوند، گروه دیگر را لعن می کنند تا همگی با ذلت در آن قرار گیرند. (اعراف /38). برخی از برخی دیگر بیزاری جسته و برخی نیز برخی دیگر را لعنت می کنند. برخی می خواهند به امید مغلوب ساختن دیگری مجادله کنند تا از گرفتاری بزرگی که بدان دچار گشته اند، رهایی یابند. در حالی که آن وقت، وقت آزمایش و امتحان و پذیرش عذر و هنگام نجات نیست. این آیات و آیات مشابه آن در مکّه نازل شده اند. و خداوند جز مشرک را وارد جهنّم نمی کند.

5-1- امام صادق (علیه السلام)- یزید بن عبدالملک از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که فرمود: «هرگز خداوند به چیزی هم چون خشم بر درخت طلح و سدر خشم نکرد. طلح، میوه ای هم چون پرتقال داشت و سدر میوه ای چون خربزه داشت و زمانی که یهود گفتند: «دست خدا [با زنجیر] بسته است». دست هایشان بسته باد!. (مائده/ 64)، میوه هاشان خرد شد و هسته دار شد و هسته شان سخت شد و چون نصاری گفتند:

ص: 111

﴿ أَذْعَرَنَا فَخَرَجَ لَهُمَا هَذَا الشَّوْسُ وَ نَقَصَنَا حِمْلَهُمَا وَ صَارَ النَّبِقُ إِلَى هَذَا الْحِمْلِ وَ ذَهَبَ حِمْلُ الطَّلْحِ فَلَا يَحْمِلُ حَتَّى يَقُومَ قَائِمُنَا (عجل الله تعالی فرجه الشریف) أَوْ تَقُومَ السَّاعَةُ قَالَ مَنْ سَقَى طَلْحَةَ أَوْ سِدْرَةٌ فَكَأَنَّمَا سَقَى مُؤْمِنَا مِنْ ظِمَا. ﴾ (1)

1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ إِنَّ الشَّجَرَ لَمْ يَزَلْ حَصِيداً كُلُّهُ حَتَّى دُعِي لِلرَّحْمَنِ وَلَدُ عَزَّ الرَّحْمَنُ وَ جل أن يَكُونَ لَهُ وَلَدْ... فَعِنْدَ ذَلِكَ اقْتَعَرَّ الشَّجَرُ وَ صَارَ لَهُ شَوى حذارًا حَذَراً أَنْ يَنزِلَ بِهِ الْعَذَابُ. ﴾ (2)

7-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿إِنَّ اللهَ اشْتَدَّ غَضَبَهُ عَلَى الْيَهُودِ أَنْ قَالُوا عُزَيْرٌ ابْنُ اللهِ، وَ اشْتَدَّ غَضَبُهُ عَلَى النَّصَارَى أَنْ قَالُوا المَسِيحُ ابْنُ اللَّه، وَ إِنَّ اللَّهَ اشْتَدَّ غَضَبُهُ عَلَى مَنْ أَرَاقَ دَمِي وَ آذَانِي فِي عِتْرَتِي. ﴾ (3)

8-1- الحسين (علیه السلام)- ﴿عَنْ عَبْدِ اللهِ بْن مَنْصُورٍ وَ كَانَ رَضِيعاً لِبَعْض وَلْدِ زَيْدِ بْنِ عَلَى (علیه السلام) قَالَ سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) فَقُلْتُ حَدَّثْنِي عَنْ مَقْتَلَ ابْن رَسُول الله (صلی الله علیه و آله)... فَأَخَذَ الْحُسَيْنُ (علیه السلام) بِطَرَفِ لِحْيَتِهِ وَ هُوَ يَوْمَئِذٍ ابْنُ سَبْعَ وَ خَمْسِينَ سَنَةً ثُمَّ قَالَ اشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَى الْيَهُودِ حِينَ قَالُوا عُزَيْرٌ ابْنُ الله وَ اشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَى النَّصَارَى حِينَ قَالُوا الْمَسِيحَ ابْنُ اللَّهِ وَ اشْتَدَّ غَضَبْ اللَّهِ عَلَى الْمَجُوسِ حِينَ عَبَدُوا النَّارَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ اشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَى قَوْمٍ قَتَلُوا نَبِيَّهُمْ وَ اشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَى هَذِهِ الْعِصَابَةِ الَّذِينَ يُرِيدُونَ قَبْلِي [قَتْلَ] ابْن نَبِّيهم. ﴾ (4)

مسیح پسر خدا است لرزیدند و خار برآوردند و میوه شان کاسته شد و به صورت کنونی درآمد و طلح به کلی بی میوه شد و میوه نیاورد تا قائم ما (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ظهور کند و قیامت برپا شود». و فرمود: «هرکه یک درخت طلح یا سدر را آب دهد گویا که مؤمنی را آب داده است».

6-1- امام علی (علیه السلام)- هر درختی پیوسته بار چیدنی داشت تا برای خدا فرزند ادّعا شد، خداوند منزّه و با عزّت است از این که فرزندی داشته باشد،... در این هنگام درخت لرزید و خار برآورد از ترس این که به خاطر این سخن عذاب نازل شود.

7-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- خشم خدا بر یهود هنگامی شدّت گرفت که گفتند: ﴿ عُزَيْرٌ ابْنُ الله ﴾ و خشم خدا بر مسیحیان هنگامی شدّت گرفت که گفتند: ﴿ المَسِيحُ ابْنُ الله ﴾ و خشم خدا بر کسی که خون مرا ریخت و مرا از طریق آزار رساندن به عترتم آزار داد، بسیار شد».

8-1- امام حسین (علیه السلام)- عبدالله بن منصور که فرزند رضاعی یکی از فرزندان زید بن علی (علیه السلام) است گوید: از امام صادق (علیه السلام) سؤالی پرسیدم و گفتم: «برایم از مقتل پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بگو»... فرمود: «امام حسین (علیه السلام) که آن روز پنجاه و هفت ساله بود محاسن مبارک خود را گرفت و فرمود: هنگامی که ملّت یهود گفتند: عُزَيْرُ ابْنُ الله غضب خدا بر آنان شدید شد. موقعی که مسیحیان گفتند: المسِيحُ ابْنُ الله؛ خشم خدا بر ایشان زیاد گردید. وقتی گروه مجوس آتش پرست شدند غضب خدا بر آنان شدت یافت. غضب خدا بر آن گروهی که پیغمبر خود را شهید. کردند شدید گردید؛ غضب خدا بر این گروهی که تصمیم دارند پسر پیامبر خود را شهید نمایند شدید خواهد شد».

﴿ لِأَنَّهُ لَيْسَ لَهُ فِي الْأَشْيَاءِ عَدِيلُ وَ لَا تُدْرِكُهُ الْعَلَمَاءُ بِالْبَابِهَا وَ لَا أَهْلُ التَّفْكِيرِ بِتَفْكِيرِهِمْ إِنَّا بالتَّحْقِيقِ إيقاناً بِالْغَيْبِ لِأَنَّهُ لَا يُوصَفُ بَشَيْءٍ مِنْ صِفَاتِ الْمَخْلُوقِينَ وَ هُوَ الْوَاحِدُ الصَّمَدُ مَا تُصُوِّرَ فِي الْأَوْهَامِ فَهُوَ خِلَافُهُ لَيْسَ بِرَبِّ مَنْ طَرِحَ تَحْتَ الْبَلَاغِ وَ مَعْبُودٍ مَنْ وُجِدَ فِي هَوَاءٍ أَوْ غَيْرِ هَوَاءٍ هُوَ فِي الْأَشْيَاءِ كَائِنُ لَا كَيْنُونَةَ مَحْظُور بَهَا عَلَيْهِ وَ مِنَ الْأَشْيَاءِ بَائِنُ لَا بَيْنُونَةَ غَائِبَ عَنْهَا لَيْسَ بِقَادِرٍ مَنْ قَارَنَهُ ضِدُّ أَوْ سَاوَاهُ نِدُّ لَيْسَ عَن الدَّهْرِ قِدَمُهُ وَ لَا بِالنَّاحِيَةِ أمَمُهُ احْتَجَبَ عَنِ الْعُقُول كَمَا احْتَجَبَ عَنِ الْأَبْصَارِ وَ عَمَّنْ فِي السَّمَاءِ احْتِجَابَهُ عَمَّنْ فِى الْأَرْضَ قُرْبُهُ كَرَامَتُهُ وَ بُعْدُهُ إِمَانَتُهُ لَا يُحِلُّهُ فِي وَ لَا تُوَقِّتُهُ إِذَ وَ لَا تُؤَامِرُهُ إِنْ عُلُوهُ مِنْ غَيْرِ نَوْقَل [تَوَقُل] وَ مَجِيؤُهُ مِنْ غَيْرِ تَنقُل يُوجِدُ الْمَفْقُودَ وَ يُفْقِدُ الْمَوْجُودَ وَ لَا

تَجْتَمِعُ لِغَيْرِهِ الصَّفَتَانِ فِي وَقْتِ يُصِيبُ الْفِكْرُ مِنْهُ الْإِيمَانَ بِهِ مَوْجُوداً وَ وُجُودَ الْإِيمَانِ لَا وُجُودَ صِفَة بِهِ تُوصَفَ الصَّفَاتُ لَا بِهَا يُوصَفُ وَ بِهِ تُعْرَفُ الْمَعَارِفُ لَا بِهَا يُعْرَفُ فَذَلِكَ اللَّهُ لَا سَمِيَّ لَهُ سُبْحَانَهُ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ. ﴾ (1)

2-2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ يُضَاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَى عُبَّادِ الْأَصْنَامِ فِي عِبَادَتِهِمْ لَهَا أَوْ فِي عِبَادَتِهِمْ لِلْمَلَائِكَة. ﴾ (2)

چیز جدا باشد امّا نه چنان جدایی که از آن ها دور و نهان بُوَد. توانا نیست آن کو در برابرش ضدّی باشد یا همتایی با او همسری کند. دیرینگی او بر اثر دیرینه روزگاری نیست و توجّه به او منحصر بر نگرش به سویی نباشد، بر خردها پوشیده است همان سان که از دیده ها نهان است و از آسمانیان مستور است همان گونه که از زمینیان نهفته است، نزدیکی او کرامت وی و دوریش اهانت اوست. مکان و لفظ «در» او را در بر نمی گیرد و زمان و لفظ «آن گاه» او را به وقتی نمی گنجاند و کلمه «اگر» او را به شمول در نمی آورد. بالا بودن او بدون فرازنشینی است و آمدنش بدون جابه جا شدن، نابوده را بود کند و بود را نابود، و غیر او را در آن واحد این دو صفت نباشد. نصیب اندیشه در ادراک او فقط بدان حدّ است که به «بودن» او یقین یابد و تنها به «هستی» او راه یابد نه به وجود صفتی. صفت ها همه به او توصیف می شوند نه او به صفت ها، و شناخت ها همه از پرتو او شناسا گردد نه آن که او به شناخت ها شناسایی شود. پس این است آن خدا که هم نامی ندارد، پاک و منزّه است، هیچ چیز همانند او نیست و او شنوا و بیناست!. (شوری/11).

2-2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ يُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا ﴾ یعنی [گفتار] بت پرستان درباره ی پرستش بت هایشان یا درباره ی پرستش فرشتگان [را می گویند].

8-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ مَنْ أَطَاعَ رَجُلًا فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ فَقَدْ عَبَدَهُ. ﴾ (1)

9-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ عَدِي بْنِ حَاتَم قَالَ أَتَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ فِي عُنُقِي صَلِيبُ مِنْ ذَهَبٍ فَقَالَ يَا عَدِيُّ اطْرَحْ هَذَا الْوَثَنَ مِنْ عُنُقِكَ قَالَ فَطَرَحْتُهُ وَ انْتَهَيْتُ إِلَيْهِ وَ هُوَ يَقْرَأُ هَذِهِ الْآيَةَ اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْبابا حَتَّى فَرَغَ مِنْهَا فَقُلْتُ لَهُ إِنَّا لَسْنَا نَعْبُدُهُمْ فَقَالَ أَ لَيْسَ يُحَرِّمُونَ مَا أَحَلَّ اللَّهُ فَتُحَرِّمُونَهُ وَ يُحِلُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَتَسْتَحِلُونَهُ قَالَ فَقُلْتُ بَلَى قَالَ فَتِلْكَ عِبَادَتُهُمْ. ﴾ (2)

10-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ يَا عِبَادَ اللَّهِ اتَّبِعُوا أَخِي وَ وَصِنِّى عَلَى بْن أَبِي طَالِبِ (علیه السلام) بِأَمْرِ اللَّهِ وَ لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ اتَّخَذُوا أَرْبَاباً مِنْ دُونِ اللَّهِ تَقَلِيداً لِجُهَّال آبَائِهِمُ الْكَافِرِينَ بِاللَّهِ. ﴾ (3)

8-1- امام صادق (علیه السلام)- کسی که در معصیت خدا از کسی اطاعت کند، مسلّما او را عبادت کرده است.

9-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- عدی بن حاتم گوید: نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمدم در حالی که صلیبی از طلا به گردنم بود. به من فرمود: «ای عدی! این را از گردنت بردار». گفت: «آن را برداشتم». ایشان درحال خواندن این آیه از سوره ی برائت بود: ﴿ اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَ رُهْبَانَهُمْ أَرْبَاباً ﴾، تا این که از خواندن آن فارغ شد. به او عرض کردم: «ما آنان را نمی پرستیم»؟ فرمود: «مگر آن چه را خدا حلال نموده است تحریم نمی کنند کنند و شما نیز آن ها را تحریم نمی کنید و آن چه را خدا حرام کرده است، حلال نمی کنند و شما نیز آن ها را حلال نمی دانید»؟ گفت: «بلی». فرمود: «عبادت ایشان این گونه است».

10-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ای بندگان خدا! به دستور خداوند، از برادر و وصیّ من علىّ بن ابى طالب (علیه السلام) پیروی کنید و مانند کسانی نباشید که [از روی تقلید از پدران جاهلشان که به خداوند کافر بودند] معبودانی در مقابل خدا قرار دادند.

2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ أنَا أصَلَّى مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) صَغِيراً لَمْ يُكْتَبْ عَلَيَّ صَلَاةُ وَ هُمْ عَبَدَةُ الْأَوْثَانِ، وَ عُصَاةُ الرَّحْمَن وَ بِهِمْ تُوقَدُ النِّيرَانُ فَلَمَّا قَرُبَ إِصْعَارُ الْخُدُودِ، وَ إِتْعَاسُ الْجُدُودِ، أَسْلَمُوا كَرْهاً، وَ أَبْطَنُوا غَيْرَ مَا أَظْهَرُوا، طَمَعاً فِى أَنْ يُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ وَ تَرَبَّصُوا انْقِضَاءَ أَمْرِ الرَّسُول (صلی الله علیه و آله) وَ فَنَاءَ مُدَّتِهِ، لِمَا أَطْمَعُوا أَنْفُسَهُمْ فِي قَتْلِهِ، وَ مَشُورَتِهِمْ فِي دَارِ نَدْوَتِهِمْ، قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللهُ وَ اللهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ وَ قَالَ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِؤَا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ المُشْرِكُونَ. ﴾ (1)

3- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ عَلَى (علیه السلام) قَالَ صَعِدَ رَسُولُ الله (صلى الله عليه و سلم) الْمِنْبَرَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ نَظَرَ إِلَى أَهْلِ الْأَرْضِ نَظْرَةً فَاخْتَارَنِي مِنْهُمْ ثُمَّ نَظَرَ ثَانِيَةً فَاخْتَارَ عَلِيّاً (علیه السلام) أخِي وَ وَزِيرِى وَ وَارِثِي وَ وَصِنِّي وَ خَلِيفَتِي فِي أُمَّتِي وَ وَلِى كُلِّ مُؤْمِن بَعْدِي مَنْ تَوَلَّاهُ تَوَلَّى اللَّهَ وَ مَنْ عَادَاهُ عَادَ اللَّهَ وَ مَنْ أَحَبَّهُ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَهُ أبغضه [أَبْغَضَ] اللَّهَ وَ اللَّهِ لَا يُحِبُّهُ إِنَّا مُؤْمِنُ وَ لَا يُبْغِضُهُ إِلَّا كَافِرُ وَ هُوَ نُورُ الْأَرْضِ بَعْدِي وَ رَكْتُهَا وَ هُوَ كَلِمَةُ التَّقْوَى وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) يُرِيدُونَ لِيُطْفِوا نُورَ اللَّهِ بأقواهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ. ﴾ (2)

4- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله)... قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَكَمِ الأَئِمَّةُ (علیهم السلام) بَعْدَكَ قَالَ بِعَدَدِ حَوَارِيِّ عِيسَى وَ أَسْبَاطِ مُوسَى (علیه السلام) وَ نُقَبَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَكَمْ كَانُوا قَالَ كَانُوا اثْنَى عَشَرَ وَ الْأَئِمَّةُ (علیهم السلام) بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ... يَا ابْنَ عَبَّاسِ (رحمة اللَّهِ علیه) هُمُ الْأَئِمَّةُ بَعْدِي وَ إِن قُهِرُوا أَمَنَاءُ مَعْصُومُونَ نُجَبَاءُ أَخْيَارُ يَا ابْنَ عَبَّاسِ (رحمة الله علیه) مَنْ أَتَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَارِفاً بِحَقِّهِمْ أَخَذْتُ بِيَدِهِ فَأَدْخِلُهُ الْجَنَّةَ يَا ابْن عَبَّاس (رحمة الله علیه) مَنْ أَنْكَرَهُمْ أَوْ رَةً وَاحِداً مِنْهُمْ فَكَأَنَّمَا قَدْ أَنْكَرَني وَ رَبَّنِي وَ مَنْ أَنْكَرَنِي وَ رَبَّنِي فَكَأَنَّمَا أَنْكَرَ اللَّهَ وَ رَدَّهُ يَا ابْنَ عَبَّاس (رحمة الله علیه) سَوْفَ يَأْخُذُ النَّاسُ يَمِيناً وَ شِمَالًا فَإِذَا كَانَ كَذَلِكَ

فَاتَّبِعْ عَلِيّا (علیه السلام) وَ حِزْبَهُ فَإِنَّهُ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ وَ لَا يَفْتَرِقَانِ حَتَّى يَرِدَا عَلَى الْحَوْضَ يَا ابْنَ عَبَّاسِ (رحمة الله علیه) وَ لَايَتُهُمْ وَ لَايَتِي وَ وَ لَايَتِى وَ لَايَةُ اللَّهِ وَ حَرْبُهُمْ حَرْبِي وَ حَرَّبِي حَرْبُ اللهِ وَ سِلْمُهُمْ سِلْمِي وَ سِلْمِي سِلْمُ اللهِ ثُمَّ قَالَ (صلی الله علیه و آله) يُرِيدُونَ لِيُطفوا نُورَ اللهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ. ﴾ (3)

ص: 120

2- امام علی (علیه السلام)- از امام علی (علیه السلام) روایت است: ای ابن عباس! وای بر کسی که به من ظلم کرد و مرا از حقّم بازداشت و منزلت والای مرا از بین برد. زمانی که در کودکی، که هنوز نماز بر من واجب نبود، با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نماز می خواندم، و مردم بت پرست و عصیانگر خداوند بودند، و آتش جنگ ها به آن ها شعله ور می شد، آن ها کجا بودند؟ و چون شکست و بداقبالی آن ها نزدیک شد، به اجبار اسلام آوردند و با هدف خاموش کردن نور خدا، غیر از آن چه بر زبان گفتند، در دل پنهان داشتند و با طمع به نسبت به کشتن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و مشورت آن ها در دارالندوه، برای پایان عهد و دوران پیامبر لحظه شماری می کردند. خداوند عزوجلّ می فرماید: و [یهود و دشمنان مسیح، برای نابودی او و آیینش]، نقشه کشیدند و خداوند [بر حفظ او و آیینش]، چاره جویی کرد و خداوند، بهترین چاره جویان است. (آل عمران /54). ﴿ وَ قَالَ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِوا نُورَ الله اللهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ المُشْرِكُونَ. ﴾

3- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- علی (علیه السلام) فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بالای منبر رفت و فرمود: «خداوند توجّهی به مردم زمین کرد و مرا از میان آن ها برگزید، برای مرتبه دوّم نگاهی نمود علی (علیه السلام) را برگزید برادر و وزیر و وارث و وصیّ و جانشین من در میان امّت و ولیّ هر مؤمنی پس از من قرار داد هر که او را دوست بدارد خدا را دوست داشته و دشمن او دشمن خداست و هرکه با او محبّت ورزد خدا با او محبّت خواهد ورزید و هر که با او کینه ورزد خدا با او کینه می ورزد به خدا سوگند جز مؤمن او را دوست نمی دارد و جز کافر با او دشمنی نمی ورزد او نور زمین و رکن و پایه ی آن است پس از من او کلمه ی تقوی و عروة الوثقی است». بعد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) این آیه را قرائت فرمود: ﴿ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِوا نُورَ اللهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ. ﴾

4- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- عبدالله بن عبّاس گوید: به محضر پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسیدم، ... عرض کردم: «ای رسول خدا! چند امام پس از شما خواهد بود»؟ فرمود: «به تعداد حواریون عیسی (علیه السلام) و اسباط موسی (علیه السلام) و نقباء بنی اسرائیل». عرض کردم: «آن ها چند تن بودند»؟ فرمود: «دوازده؛ امامان بعد از من نیز دوازده خواهند بود... ای پسر عبّاس! اینان امامان بعد از من هستند هرچند از رسیدن به حقّشان باز داشته شوند، امین اند و معصوم، نجیب و برگزیده؛ ای ابن عبّاس (رحمة الله علیه)! هر کس در حالی به قیامت درآید که حقّ آنان را شناخته باشد، دست او را گرفته سپس وارد بهشتش می کنم؛ ای ابن عبّاس (رحمة الله علیه)! هر کس آنان را انکار کند یا یکی از ایشان را نپذیرد، گویی مرا انکار کرده است و نپذیرفته است، و هرکس مرا انکار کند و نپذیرد، گویی خدا را انکار کرده و نپذیرفته است. ای پسر عبّاس! مردم به راست یا چپ پراکنده خواهند شد و چون چنین شد، پیرو علی (علیه السلام) و حزب او باش که او پیوسته با حق است و حق هم با اوست، و این دو از هم جدا نگردند تا این که سر حوض بر من وارد شوند. ای پسر عبّاس! پذیرفتن ولایت ایشان پذیرفتن ولایت من است و ولایت من ولایت خدا؛ جنگ با ایشان جنگ با من است و جنگ با من، جنگ با خداست. صلح با ایشان، صلح با من است و صلح با من صلح با خداست؛ سپس فرمود: ﴿ يُرِيدُونَ لِيُطْفِوا نُورَ اللهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَه. ﴾

ص: 121

5- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ إِنَّهُ لَمَّا قُبضَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) جَهَدَ النَّاسُ عَلَى إِطْفَاءِ نُورِ الله فَأَبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ بأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) عَنْ أَحْمَدَ بْن مُحَمَّدٍ قَالَ وَقَفَ عَلَى أَبُو الْحَسَنِ الثَّانِي (علیه السلام) فِي بَنِي زُرِّيق فَقَالَ لِي فَلَمَّا مَاتَ أَبُو الْحَسَنِ (علیه السلام) جَهَدَ ابْنُ أَبِي حَمْزَةَ وَ أَصْحَابُهُ عَلَى إِطْفَاءِ نُورِاللَّهِ فَأَبَى اللَّهُ إِلَّا أَنَّ يُتِمَّ نُورَهُ. ﴾ (1)

6- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَنَان قال ذكر عَلِى بن أبي حمزة عِنْدَ الرَّضَا (علیه السلام) فَلَعَنَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ عَلَى بَن أَبِي حَمْزَةَ أَرَادَ أَنْ لَا يُعْبَدَ اللَّهُ فِي سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ فَأَبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ... وَ لَوْ كَرِهَ المُشْرِكُونَ وَ لَوْكَرِهَ اللَّعِينُ الْمُشْرِك قُلْتُ الْمُشْرِك قَالَ نَعَمْ وَ اللَّهِ رَغِمَ أَنْفُهُ كَذَلِكَ هُوَ فِي كِتَابِ اللَّهِ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِؤُا نُورَ اللهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ قَدْ جَرَتْ فِيهِ وَ فِي أَمْثَالِهِ أَنَّهُ أَرَادَ أَنْ يُطْفِي نُورَ اللَّهِ. ﴾ (2)

7- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ سُدير الصيرفي: قَال:... قَالَ (علیه السلام): إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَدَارَ فِي الْقَائِمِ (علیه السلام) مِنَّا ثَلَاثَةً أَدَارَهَا فِي ثَلَاثَة مِنَ الرَّسُلِ (صلی الله علیه و آله) و قَدَّرَ مَوْلِدَهُ تَقْدِير مَوْلِدِ مُوسَى (علیه السلام) وَ قَدَّرَ غَيْبَهُ تَقْدِيرَ غَيْبَة عِيسَى (علیه السلام) وَ قَدَّرَ إِبْطَاءَهُ تَقْدِيرَ إِبْطَاءِ نُوح (علیه السلام) وَ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ عُمُرَ الْعَبْدِ الصَّالِحِ أَعْنِي الْخَضِرَ دَلِيلًا عَلَى عُمُرِهِ فَقُلْتُ اكْشِفْ لَنَا يَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) عَنْ وُجُوهِ هَذِهِ الْمَعَانِي قَالَ أَمَّا مَوْلِدُ موسی (علیه السلام) فَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَمَّا وَقَفَ عَلَى أَنَّ زَوَالَ مُلْكِهِ عَلَى يَدِهِ أَمَرَ بِإِحْضَارِ الْكَهَنَةِ فَدَلُّوهُ عَلَى نَسَبِهِ وَ أَنَّهُ يَكُونُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ لَمْ يَزَلْ يَأْمُرُ أَصْحَابَهُ بِشَقِّ بُطُونَ الْحَوَامِلِ مِنْ نِسَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ حَتَّى قَتَلَ فِي طَلَبِهِ نَيْفاً وَ عِشْرِينَ أَلْفَ مَوْلُودٍ وَ تَعَذَرَ عَلَيْهِ الْوُصُولُ

إِلَى قَتْلَ مُوسَى (علیه السلام) لِحِفْظِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِيَّاهُ كَذَلِكَ بَنُوأُمَيَّةَ وَ بَنُو الْعَبَّاسِ لَمَّا وَ قَفُوا عَلَى أَنَّ زَوَالَ مُلْكِهِمْ وَ الْأُمَرَاءِ وَ الْجَبَابِرَةِ مِنْهُمْ عَلَى يَدِ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مِنَّا نَاصَبُونَا الْعَدَاوَةَ وَ وَضَعُوا سُيُوفَهُمْ فِي قَتْلِ آلِ بَيْتِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ إِبَادَةِ نَسْلِهِ طَمَعاً مِنْهُمْ فِى الْوُصُولِ إِلَى قَتْلِ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) وَ يَأْبَى اللَّهُ أَنْ يَكْشِفَ أَمْرَهُ لِوَاحِدٍ مِنَ الظَّلَمَة إِلَى أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ... وَ لَوْ كَرِهَ المُشْرِكُونَ. ﴾ (3)

8- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ كَتَب إلى مُعَاوِيَةَ: أَيْضاً (علیه السلام) أمَّا بَعْدُ فَطَالَ مَا دَعَوْتَ أَنْتَ وَ أَوْلِيَاؤُكَ أَوْلِيَاءُ الشَّيْطَانِ الْحَقِّ أَسَاطِير وَ نَبَدْتُمُوهُ وَ رَاءَ ظُهُورِكُمْ وَ حَاوَلْتُمْ إِطْفَاءَهُ بِأَفْوَاهِكُمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ وَ لَعَمْرِى لَيُنْفِذَنَّ الْعِلْمَ فِيكَ وَ لَيُتِمَّنَّ النُّورَ بِصِغَرِكَ وَ قَمْأَتِكَ وَ

ص: 122

5- امام رضا (علیه السلام)- وقتی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از دنیا رفت، مردم کوشش کردند که نور خدا را خاموش کنند، ولی خداوند نور خود را به وسیله امیر المؤمنین (علیه السلام) تمام کرد. هم چنین وقتی ابا الحسن موسى (علیه السلام) از دنیا رفت، ابن ابی حمزه و اصحابش کوشیدند که نور خدا را خاموش کنند، ولی خداوند نور خویش را تمام کرد.

6- امام رضا (علیه السلام)- محمّد بن سنان گوید: در محضر امام رضا (علیه السلام) صحبت از علی بن ابی حمزه به میان آمد؛ ایشان او را لعنت کرده و سپس فرمود: «علی بن ابی حمزه خواست که خدا در زمین و آسمانش پرستش نشود، ولی خداوند نورش را تمام می کند، ... اگرچه مشرکان بدشان بیاید، و اگرچه آن ملعون مشرک بدش بیاید». عرض کردم: «[آیا او] مشرک [است]؟ فرمود: «آری، به خدا! دماغش به خاک مالیده می شود. او در کتاب خدا این چنین است: ﴿ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِؤُا نُورَ الله بِأفواهِهِم ﴾، این سنّت در مورد او و آن ها که شبیه او هستند جاری است. چرا که او خواست نور خدا را خاموش کند».

7- امام صادق (علیه السلام)- سدیر صیرفی گوید:... امام (علیه السلام) فرمود: «خداوند متعال سه چیز را که در مورد پیغمبران (علیهم السلام) عملی ساخت، در خصوص قائم ما (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیز عملی می سازد؛ ولادت او را مانند ولادت موسی (علیه السلام) و غیبتش را چون غیبت عیسی (علیه السلام) و طول عمرش را بسان طول عمر نوح (علیه السلام) مقدّر فرموده و سپس طول عمر بنده صالح خدا، خضر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) را دلیل طول عمر آن حضرت (علیه السلام) قرار داده است». عرض کردیم: «ای فرزند رسول خدا! علّل این معانی را که فرمودی برای ما شرح بده». فرمود: «ولادت موسی (علیه السلام) بدین گونه بود بدین گونه بود که چون فرعون دانست زوال ملکش به دست او انجام می پذیرد، کاهنان را احضار کرد و آن ها به وی گفتند: این مرد از تیره ی بنی اسرائیل خواهد بود، او هم به مأمورین خود دستور داد که شکم زنان آبستن را شکافته اطفال آن ها را سر ببرند. برای نیل به این منظور بیش از بیست هزار طفل را به قتل رساندند، و مع الوصف خداوند موسی (علیه السلام) را حفظ کرد و آن ها به وی دسترسی نیافتند. بنی امیّه و بنی عبّاس هم چون دانستند که دولت و امراء و

ستمگرانشان به دست قائم ما (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نابود می شود، دشمنی ما را به دل گرفتند و با شمشیر کشیده به کشتن و قطع نسل خاندان پیغمبر پرداختند، با این امید که قائم آل محمّد (صلی الله علیه و آله) را به قتل رسانند، ولی خداوند نگذاشت که یک نفر از ستمگران به وی دست یابد؛ و بدین گونه نور خود را کامل کرد؛ هر چند مشرکان ناخشنود باشند».

8- امام علی (علیه السلام)- امام (علیه السلام) به معاویه نامه نوشت: «امّا بعد دیرهنگامی است که تو و دوستانت، دوستان شیطان واقعی اساطیر را دعوت کرده اید، و آن را پشت سر خویش انداخته اید و با زبان هایتان تلاش کردید که آن را خاموش کنید: ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند، هر چند کافران ناخشنود باشند. و به جانم سوگند! به یقین علم در تو اجرا خواهد شد و نور با حقارت تو

ص: 123

﴿ لَتُخْسَأَنَّ طَريداً مَدْحُوراً أَوْ قَتِيلًا مَثْبُوراً وَ لَتُجْزَيَنَّ بِعَمَلِكَ حَيْثُ لَا نَاصِرَ لَكَ وَ لَا مصرح [مُصرِخَ] عِندَک. ﴾ (1)

9- الباقر (علیه السلام)- ﴿ وَ النُّورُ وَ لَايَةُ عَلَى (علیه السلام) فَصَارُوا إِلَى الظُّلْمَةِ وَ لَايَةِ أَعْدَائِهِ وَ قَدْ نَزَلَ فِيهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أَنْزَلَ مَعَهُ وَ قَوْلُهُ تَعَالَى يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِوا نُورَ اللَّه بأقواهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ. ﴾ (2)

10- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِوا نُورَ الله بِأَفْوَاهِهِمْ يَعْنِي نُورَ الإسلام بِكُفرِهِم وَ جُحُودِهِم. ﴾ (3)

11- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفُوا وَ لَايَة أمير الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) بِأَفْوَاهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ اللهُ مُتمُّ الْإِمَامَة لِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ الَّذِينَ آمَنُوا بِالله وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنَا وَالنُّورُ هُوَ الامام (علیه السلام). ﴾ (4)

12- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: يُرِيدُونَ لِيُطْفِوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ اللهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ اللَّهِ لَوْ تَرَكْتُمْ هَذَا الْأَمْرَ مَا تَرَكَهُ اللَّهُ. ﴾ (5)

13- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ لَمَّا أَصبَحَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) يَومَ بَدر عبأ أصحَابَهُ... نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَى عُبَيْدَةَ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِب فَقَالَ لَهُ قُمْ يَا عُبَيْدَةُ ثُمَّ نَظَرَ إِلَى حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ لَهُ قُمْ يَا عَمَّ ثُمَّ نَظَرَ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ قُمْ يَا عَلَى (علیه السلام) فَقَالَ فَاطْلُبُوا بِحَقِّكُمْ الَّذِي جَعَلَهُ اللَّهُ لَكُمْ فَقَدْ جَاءَتْ قُرَيْشَ بِخُيَطَائِهَا وَ فَخْرِهَا تُريدُ أَنْ تُطْفِى نُورَ اللَّهُ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ. ﴾ (6)

14- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ عَنْ هَرْثَمَةَ بْنَ أَعْيَنَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى سَيِّدِي وَ مَوْلَايَ يَعْنِي الرَّضَا (علیه السلام) فِي دَارِ الْمَأْمُونِ... وَ كَانَ فِي بَعْضِ ثِقَاتِ خَدَمِ الْمَأْمُونِ غُلَامُ يُقَالُ لَهُ صَيحُ الدَّيْلَمِيُّ وَ كَانَ يَتَوَلَّى سَيِّدِي حَقَّ وَلَايَتِه... فَقَالَ ثُمَّ يَرْحَمُكَ اللهُ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِوا نُورَ الله بِأَفْوَاهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُون... وَ قَالَ لِي يَا هَرْتَمَهُ وَ اللَّهِ لَا يَضُرُّنَا كَيْدُهُمْ شَيْئًا حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ. ﴾ (7)

ص: 124

کامل خواهد شد و مطرود رانده شده یا مقتول هلاک شده رانده خواهی شد و به خاطر عملت مجازات خواهی شد، به گونه ای که نه یاری گری برای توست و نه توضیح دهنده ای نزد توست».

9- امام باقر (علیه السلام)- منظور از نور [در آیه]، ولایت علی (علیه السلام) است. اینان مردم را از نور که همانا ولایت علی (علیه السلام) است بیرون آورده و به تاریکی روی آوردند که همان پذیرش ولایت دشمنان ایشان است؛ پس کسانی که به او ایمان آوردند، و حمایت و یاریش کردند، و از نوری که با او نازل شده پیروی نمودند. (اعراف /157)، و این کلام خداوند: ﴿ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِوا نُورَ اللهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكَافِرُون ﴾ نیز درباره ی آنان نازل شده است.

10- امام على (علیه السلام)- ﴿ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِوا نُورَ اللهِ بِأَفْوَاهِهِمْ ﴾؛ یعنی نور اسلام را با کفر و انکارشان خاموش کنند.

11- امام رضا (علیه اللسام)- ﴿ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِؤُار ﴾؛ یعنی می خواهند نور ولایت امیر المؤمنین (علیه السلام) را با زبان های خود خاموش کنند و خداوند نورش را کامل می کند یعنی خداوند امامت را تکمیل می کند، به دلیل این آیه؛ حال که چنین است، به خدا و رسول او و نوری که نازل کرده ایم ایمان بیاورید. (تغابن /8)، که نور همان امام است.

12- امام باقر (علیه السلام)- در روایت ابوالجارود از امام باقر (علیه السلام) آمده است که فرمود: ﴿ يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِوا نُورَ اللهِ بِأَفْوَاهِهِم ﴾؛ به خدا سوگند! اگر شما این امر را رها کردید، خدا آن را رها نخواهد کرد».

13- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- در بحارالانوار آمده است: هنگامی که صبح شد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اصحابش را آماده کرد... سپس به عبيدة بن حارث بن عبدالمطلب که هفتاد سال عمر داشت نگاه کرد و به وی فرمود: «ای عبیده برخیز»! سپس به حمزة بن عبدالمطلب (رحمة الله علیه) نگاه کرد و فرمود: «عمو! برخیز»! و سپس به امیرمؤمنان (علیه السلام) نگاه کرد و به او فرمود: «ای علی (علیه السلام) برخیز»! و فرمود: «حقّتان را که خدا برای شما قرار داده است، بگیرید، چرا که قریش با غرور و تکبّرش آمده است و می خواهد نور خدا را خاموش نماید؛ ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند».

14- امام رضا (علیه السلام)- هرثمه بن اعین گوید: خدمت آقا و مولایم علی بن موسی الرضا (علیه السلام) در خانه مأمون رسیدم... میان غلامان مورد اعتماد مأمون شخصی بود به نام صبیح دیلمی که به واقع ارادتمند حضرت رضا (علیه السلام) بود... صبیح گفت: امام (علیه السلام) به من فرمود: «حرکت کن! خدا تو را رحمت کند. آنان می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش سازند؛ ولی خدا نور خود را کامل می کند هر چند کافران خوش نداشته باشند! (صف /8)...». امام (علیه السلام) به من فرمود: «ای هرثمه! به خدا قسم، مکر و حیله ی آن ها در ما اثر ندارد تا وقتش برسد».

ص: 125

15- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَن الْعَسْكَریَّ (علیه السلام):... فَقَالَ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله) يَا حُذَيْفَةُ إِذَا كَانَ اللَّهُ يُثَبِّتُ مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) لَمْ يَقْدِرْ هَؤُلَاءِ وَ لَا الْخَلْقُ أَجْمَعُونَ أَنْ يُزِيلُوهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى بَالِغُ فِي مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) أَمْرَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ هُوَ الَّذي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ ﴾ (33)

15- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- از امام عسکری (علیه السلام) روایت است:... رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای حذیفه! اگر پروردگار، محمّد (صلی الله علیه و آله) را استوار و پابرجا گرداند، نه اینان و نه همه ی خلق را یارای از میان برداشتن او نیست که خداوند متعال امر خود را درباره محمّد (صلی الله علیه و آله) به اجرا می رساند، هرچند مشرکان ناخشنود باشند».

*او کسی است که پیامبرش را با هدایت و آیین حق فرستاد، تا آن را بر همه ی آیین ها پیروز گرداند، هرچند مشرکان ناخشنود باشند. (33)

سبب نزول

1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ابوعبدالله حافظ گوید: در اوان جنگ احزاب پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای هر ده نفر چهل زراع از زمین را برای حفر کردن مشخص نمود. سلمان (رحمة الله علیه) و حُذَیفه داشتند قسمتشان را حفر می کردند که به صخره ای سخت رسیدند و از آن درماندند. سلمان (رحمة الله علیه) به پیامبر (صلی الله علیه و آله) گفت و حضرت پایین آمد و کلنگ را گرفت و سه ضربه زد که هر ضربه ای درخششی داشت و حضرت تکبیر می گفت و مردم نیز با ایشان تکبیر می گفتند. سپس فرمود: «ای یاران من! خداوند شریعت مرا به همه آفاق می رساند». و در خبری آمده؛ اوّل به یمن و دوّم به شام و مغرب و سوّم به مشرق. آن گاه این آیه نازل شد؛ ﴿ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ المُشْرِكُونَ. ﴾

3-3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ لِيُظْهِرَهُ اللَّهُ فِي الرَّجْعَة. ﴾ (1)

4-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ جَابر بن يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَبْدِالله (علیه السلام) قَالَ إِنَّ لِعَلِى (علیه السلام) فِي الْأَرْضِ كَرَّةً مَعَ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) ابْنِهِ يُقْبلُ بِرَايَتِهِ حَتَّى يَنْتَقِمَ لَهُ مِنْ بَنِي أُمَيَّةَ وَ مُعَاوِيَةَ وَ آلِ مُعَاوِيَةَ وَ مَنْ شَهِدَ حَرْبَهُ ثُمَّ يَبْعَثُ اللَّهُ إِلَيْهِمْ بِأَنْصَارِهِ يَوْمَئِذٍ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَة ثَلَاثِينَ أَلْفَاً وَ مِنْ سَائِرَ النَّاسِ سَبْعِينَ أَلْفا فَيُلْقَاهُمْ بِصِفِّينَ مِثْلَ الْمَرَةَ الْأُولَى حَتَّى يَقْتَلَهُمْ وَ لَا يَبْقَى مِنْهُمْ مُخْبِراً ثُمَّ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَيُدْخِلُهُمْ أَشَدَّ عَذَابِهِ مَعَ فِرْعَوْنَ وَ آلِ فِرْعَوْنَ ثُمَّ كَرَةَ أُخْرَى مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) حَتَّى يَكُونَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ وَ تَكُونَ الْأَئِمَّةُ (علیهم السلام) عُمَّالَهُ وَ حَتَّى يَبْعَثَهُ اللَّهُ عَلَانِيَةً فَتَكُونَ عِبَادَتُهُ عَلَانِيَةً فِي الْأَرْضِ كَمَا عَبَدَاللَّهَ سِراً فِي الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ إِى وَ اللَّهِ وَ أَضْعَافَ ذَلِكَ ثُمَّ عَقَدَ بِيَدِهِ أَضْعَافاً يُعْطِي اللَّهُ نَبِيَّهُ (صلی الله علیه و آله) مُلْكَ جَمِيعِ أَهْلِ الدُّنْيَا مُنْذُ يَوْمَ خَلَقَ اللَّهُ الدُّنْيَا إِلَى يَوْمِ يُفْنِيهَا حَتَّى يُنْجِزَ لَهُ مَوْعُودَهُ فِي كِتَابِهِ كَمَا قَالَ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ المُشْرِكُونَ. ﴾ (2)

5-3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ انَّ ذَلِكَ يَكُونُ عِنْدَ خُروج المهدى مِنْ آل مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) فَلَا يَبْقَى أَحَدٌ إِلَّا أَقَرَّ بِمُحَمَّد (صلی الله علیه و آله). ﴾ (3)

6-3- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ إِنَّهَا نَزَلَتْ فِي الْقَائِمِ مِنْ آلِ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ الْإِمَامُ الَّذِي يُظْهرُهُ اللَّهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ فَيَمْلَا الْأَرْضِ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً وَ هَذَا مِمَّا ذَكَرْنَا أَنَّ تَأْوِيلَهُ بَعدَ تَنزِيِلِهِ. ﴾ (4)

7-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ وَ اللَّهِ مَا نَزَلَ تَأْوِيلُهَا بَعْدُ وَ لَا يَنْزِلُ تَأْوِيلُهَا حَتَّى يَخْرُجَ الْقَائِمُ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فَإِذَا خرجَ الْقَائِمُ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) لَمْ يَبْقَ كَافِرُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ وَ لَا مُشْرِكَ بِالْإِمَامِ إِلَّا كَرِهَ خُرُوجَهُ حَتَّى لَوْ كَانَ كَافِرُ أَوْ مُشْرِكَ فِي بَطْن صَخْرَةٍ لَقَالَتْ يَا مُؤْمِنُ فِي بَطْنِي كَافِرُ فَاكْسِرْنِي وَ اقْتُلْهُ. ﴾ (5)

8-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنِ الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ سَيِّدِئَ الصَّادِقَالَ هَلْ لِلْمَأْمُورِ الْمُنْتَظَر الْمَهْدِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مِنْ وَقْتِ مُوَقَتِ يَعْلَمُهُ النَّاسُ فَقَالَ حَاشَ لِلَّهِ أَنْ يُوَفَّتَ ظُهُورَهُ بوَقْتِ يَعْلَمُهُ شِيعَتُنَا... قَالَ (علیه السلام) يَا مُفَضَّلُ يَظْهَرُ فِي شُبْهَةِ لِيَسْبِينَ فَيَعْلُو ذِكْرُهُ وَ يَظْهَرُ أَمْرُهُ وَ يُنَادَى بِاسْمِهِ وَ كُنْيَتِهِ وَ

ص: 128

3-3- امام باقر (علیه السلام)- ﴿ لِيُظْهِرَهُ ﴾ یعنی تا خدا آن را در رجعت آشکار کند.

4-3- امام صادق (علیه السلام)- جابر بن یزید از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که فرمود: «همانا برای امیرالمؤمنین (علیه السلام) با فرزندش حسین در زمین رجعتی است. وی با پرچم خود می آید تا این که انتقام خود را از بنی امیّه و معاویه و اولاد معاویه و آن ها که همراه آنان به جنگ حضرت (علیه السلام) آمدند بگیرد، خداوند در آن روز سی هزار نفر از یاوران علی (علیه السلام) را که همه از اهل کوفه می باشند و هفتاد هزار نفر از سایر مردم شیعه را به یاری علی (علیه السلام) برانگیخته می گرداند. و دوباره در صفّین آن دو لشکر یکدیگر را مانند بار نخست ملاقات می کنند و تمام نفرات لشکر معاویه را از دم شمشیر می گذراند، به طوری که یک نفر آن ها باقی نمی ماند که خبر آن ها را بیاورد، آن گاه در روز رستاخیز هم خداوند آن ها را بر می انگیزد و با فرعون و آل فرعون به بدترین عذاب ها گرفتار می سازد آن گاه علی (علیه السلام) بار دیگر با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به دنیا برمی گردد و پیغمبر پادشاه روی زمین می شود و سایر ائمّه (علیهم السلام) فرمانداران او خواهند بود، و به عکس روز نخست اینبار به طور آشکار مبعوث می گردد و خدا را آشکارا عبادت

می کند». سپس حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: «آری! و الله امیرالمؤمنین (علیه السلام) دوبار به دنیا رجعت می کند، و با دست اشاره کرد که چندبار آن حضرت (علیه السلام) رجعت خواهد کرد. خداوند سلطنت تمام اهل عالم را از روز آفرینش دنیا تا روز فنای جهان به پیغمبر (علیه السلام) می دهد تا وعده ای که در قرآن به آن حضرت (صلی الله علیه و آله) داده مصداق پیدا کند چنان که فرمود: ﴿ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ. ﴾

5-3- امام باقر (علیه السلام)- همانا آن اتّفاق هنگامی صورت می گیرد که مهدی آل محمّد (صلی الله علیه و آله)، ظاهر شود، پس کسی باقی نمی ماند مگر این که به نبوّت محمّد (صلی الله علیه و آله) ایمان بیاورد.

6-3- علیّ بن ابراهیم (رحمة الله علیه و آله)- این آیه نیز درباره ی قائم آل محمّد (صلی الله علیه و آله) است و او امامی است که خداوند او را بر همه ی ادیان غالب می گرداند و او زمین را از عدل و داد پر می کند هم چنان که از ظلم و ستم پر شده باشد. این آیه نیز از آیاتی است که گفتیم تأویلش بعد از تنزیل می باشد.

7-3- امام صادق (علیه السلام)- به خدا قسم! هنوز تأویل این آیه بروز پیدا نکرده و تا خروج قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) تأویلش آشکار نمی شود. وقتی قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) خروج کند، کافری نسبت به خدای بزرگ باقی نمی ماند و مشرکی نسبت به مقام امام نمی ماند، مگر این که از قیام او کراهت دارد، تا جایی که اگر کافر یا مشرکی در دل صخره ای باشد، صخره می گوید: «ای مؤمن! در دل من کافری است، پس مرا بشکن و او را بکش!».

8-3- امام صادق (علیه السلام)- مفضّل بن عمر گوید: از مولایم حضرت صادق (علیه السلام) پرسیدم: «آیا مأموریت مهدی منتظر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) وقت معیّنی دارد که باید مردم بدانند کی خواهد بود»؟ فرمود: «حاشا که خداوند وقت ظهور او را طوری معیّن کند که شیعیان ما آن را بدانند... ای مفضّل! او در وضع شبهه ناکی آشکار می شود، تا این که امرش روشن شود و نامش بالا رود و کارش آشکار گردد، و نام و کنیه و نسبش برده شود، و آوازه ی او در زبان پیروان حق و باطل و موافقین و مخالفین زیاد برده می شود، تا این که به واسطه ی شناختن او حجّت بر مردم تمام شود. به علاوه ما داستان ظهور او را

ص: 129

نَسَبِهِ وَ يَكْثُرُ ذَلِكَ عَلَى أَفْوَاهِ الْمُحِقِّينَ وَ الْمُبْطِلِينَ وَ الْمُوَافِقِينَ وَ الْمُخَالِفِينَ لِتَلْزَمَهُمُ الْحُجَّةُ بِمَعْرِفَتِهِمْ بِهِ عَلَى أَنَّهُ قَدْ قَصَصْنَا وَ دَلَلْنَا عَلَيْهِ وَ نَسَيْنَاهُ وَ سَمَّيْنَاهُ وَ كَنَيْنَاهُ وَ قُلْنَا سَمِيٌّ جَدَّهِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ كَنِيهُ لِئَلَّا يَقُولَ النَّاسُ مَا عَرَفْنَا لَهُ اسْمَا وَ لَا كُنْيَةً وَ لَا نَسَبَاً وَ اللَّهِ لَيَتَحَقَّقُ الْإِيضَاحُ بِهِ وَ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِهِ وَ كُنْيَتِهِ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ حَتَّى لَيْسَمِّيهِ بَعْضُهُمْ لِبَعْض كُلُّ ذَلِكَ لِلْزُومِ الْحُجَّةِ عَلَيْهِمْ ثُمَّ يُظْهِرُهُ اللَّهُ كَمَا وَعَدَ بِهِ جَدُّهُ (صلی الله علیه و آله) فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ قَالَ الْمُفَضَّلُ يَا مَوْلَايَ فَمَا تَأْوِيلُ قَوْلِهِ تَعَالَى لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ قَالَ (علیه السلام) هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لله فَوَ اللَّهِ يَا مُفَضَّلُ لَيُرْفَعُ عَنِ الْمِلَلِ وَ الْأَدْيَانِ الِاخْتِلَافُ وَ يَكُونُ الدِّينُ كُلُّهُ وَ احِداً كَمَا قَالَ جَلَّ ذِكْرُهُ إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ الله الْإِسلام. ﴾ (1)

9-3- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ لَا يَبْقَى عَلَى ظَهْرِ الْأَرْضِ بَيْتُ مَدَرٍ وَ لَا وَ بَرٍ إِلَّا أَدْخَلَهُ اللَّهُ كَلِمَةَ الْإِسْلَامِ إِمَّا يعز عزيز أو بدل ذليل أمَّا بعزُهِمْ فَيَجْعَلُهُمُ اللَّهُ مِنْ أَهْلِهِ فَيَعرُّوا بِهِ وَ أَمَّا بدلهمْ فَيَدِينُونَ لَه. ﴾ (2)

10-3- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ حَتَّى لَا يَبْقَى قَرْيَةً إِلَّا وَ نُودِيَ فِيهَا بِشَهَادَة أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بُكْرَةً وَ عَشِيّاً. ﴾ (3)

11-3- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ لَا يَكُونُ ذَلِكَ حَتَّى لَا يَبْقَى يَهُودِتُّ وَ لَا نَصْرَانِي وَ لَا صَاحِبُ مِلَّةَ إِلَّا دَخَلَ فِي الْإِسْلَامِ حَتَّى يَأْمَنَ الشَّاةُ وَ الذَّتْبُ وَ الْبَقَرَةُ وَ الْأَسَدُ وَ الْإِنْسَانُ وَ الْحَيَّةُ وَ حَتَّى لَا تَقْرَضَ فَارَةُ جرَاباً وَ حَتَّى تُوضَعَ الْجِزْيَةُ وَ يُكْسَرَ الصَّلِيبُ وَ يُقْتَلَ الْخِنْزِيرُ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ وَ ذَلِكَ يَكُونُ عِنْدَ قِيَامِ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف). (4)

12-3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ القائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مَنْصُورُ بالرَّعْب مُؤَيَّدُ بالنَّصْرِ تُطْوَى لَهُ الْأَرْضُ وَ تَظْهَرُ لَهُ الْكُنُورُ وَ يَبْلُغُ سُلْطَانُهُ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ وَ يُظْهَرُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ دِينَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ فَلَا يَبْقَى فِي الْأَرْضِ خَرَابُ إِلَّا عُمِر. ﴾ (5)

ص: 130

برای مردم نقل کرده ایم و نشان داده ایم و نام و نسب و کنیه او را برده و گفته ایم که؛ او هم نام جدّش پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله) و هم کنیه ی اوست تا مبادا مردم بگویند اسم و کنیه و نسب او را نشناختیم، به خدا سوگند! کار او به واسطه ی روشن شدن نام و نسب و کنیه اش که بر زبان های مردم بالا گرفته، متحقّق می شود. به طوری که آن را برای یک دیگر بازگو می کنند. همه ی این ها برای اتمام حجّت بر آن هاست. آن گاه همان طور که جدّش وعده داده، خداوند او را ظاهر می گرداند؛ ﴿ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالهُدى وَ دِينِ الحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِ-كُونَ. ﴾ مفضّل گفت: «مولای من! تأویل لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِ-كُونَ، چیست»؟ (یعنی چگونه امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بر همه ی ادیان غالب می شود)؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: «تأویل آن این آیه است: ﴿ وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ الله. ﴾ ای مفضّل به خدا قسم! اختلاف را از میان ملل و ادیان بر می دارد و همه ی دین ها یکی می شود چنان که خداوند فرموده است:

﴿ إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللهُ الْإِسْلامُ. ﴾

9-3- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- هیچ خانه ی شهری (خانه ی گِلی) و خانه ی بیابانی (خانه ی پشمی) باقی نمی ماند مگر این که خداوند کلمه ی اسلام را در آن وارد می کند یا با عزّت و بزرگی و یا با خواری و ذلّت، امّا با عزّت این گونه است که خداوند آن ها را از اهل آن (دین) قرار می دهد تا با آن عزیز شوند و با ذلّت این گونه است که آن ها برای او خوار می شوند.

10-3- امام علی (علیه السلام)- قسم به کسی که جانم در دست اوست! تحقّق این آیه زمانی است که هیچ قریه ای نماند، مگر آن که در آن شهادت لا اله الا الله و محمّد رسول الله (صلی الله علیه و آله) در صبح و شام ندا داده شود.

11-3- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- این آیه محقّق نمی شود، تا زمانی که یهودی و نصرانی و صاحب دینی باقی نماند مگر آن که داخل در اسلام شود، تا آن جا که گوسفند و گرگ و گاو و شیر و انسان و مار ایمنی دارند و هیچ موشی کیسه ای را نمی جود و جزیه وضع می شود صلیب شکسته می شود و خوک کشته می شود و این معنای آیه: ﴿ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ ﴾ است و این وضعیت در هنگامهی قیام قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.

12-3- امام باقر (علیه السلام)- خداوند قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) او را با رعب نصرت داده و با نصرت مؤیّد داشته. زمین در زیر پای او نور دیده می شود، و گنج ها [و معادن] خود را برای او آشکار می سازد. سلطنتش شرق و غرب عالم را فرا می گیرد و خداوند به وسیله ی او دین خود را بر همه ی مسلک ها و ادیان باطله غالب گرداند، و هرچند مشرکان خوششان نیاید. ویران های در روی زمین نمی ماند مگر این که آن را آباد می سازد.

ص: 131

13-3- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلَى البَاقِرِ (علیه السلام): إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) لَمَّا قَدِمَ الْمَدِينَةَ وَ ظَهَرَتْ آثَارُ صِدْقِهِ وَ آيَاتٌ حَقَّهِ وَ بَيِّنَاتُ نُبُوَّتِهِ كَادَتْهُ الْيَهُودُ أَشَدَّ كَيْدِ وَ قَصَدُوهُ أَقْبَحَ قَصْدِ يَقْصِدُونَ أَنْوَارَهُ لِيَطْمِسُوهَا وَ حُجَجَهُ لِيُبْطِلُوهَا وَ كَانَ مِمَّنْ قَصَدَهُ لِلرَّةٌ عَلَيْهِ وَ تَكْذِيبِهِ مَالِكِ بْنَ الصَّيْفِ وَ كَعْبِ بْنِ الْأَشْرَفِ وَ حَيُّ بْنُ أَخْطَبَ وَ جُدَى بْنُ أَخْطَبَ وَ أَبُو يَاسِر بْن أَخْطَبَ وَ أَبُولُبَابَةَ بْنُ عَبْدِ الْمُنْذِرِ وَ شُعْبَةُ فَقَالَ مَالِكُ لِرَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) يَا مُحَمَّدُ تَزْعُمُ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) كَذَلِكَ قَالَ اللَّهُ خَالِقُ الْخَلْقِ أَجْمَعِينَ قَالَ يَا مُحَمَّدُ لَنْ نُؤْمِنَ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ حَتَّى يُؤْمِنَ لَكَ هَذَا الْبَسَاطُ الَّذِي تَحْتَنَا وَ لَنَّ نَشْهَدَ أَنَّكَ عَنِ اللَّهِ جِئْتَنَا حَتَّى يَشْهَدَ لَكَ هَذَا الْبِسَاطِ... فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّهُ لَيْسَ لِلْعِبَادِ الِاقْتِرَاحُ عَلَى اللَّهِ بَلْ عَلَيْهِمُ التَّسْلِيمُ لِلَّهِ وَ الِانْقِيَادُ لِأَمْرِهِ وَ الِاكْتِفَاءُ بِمَا جَعَلَهُ كَافِياً أَمَا كَفَاكُمْ أَنْ أَنْطَقَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ الزَّبُورَ وَ صُحُفَ إِبْرَاهِيمَ بِنُبُوَّتِي وَ دَلَّ عَلَى صِدْقِي وَ تَبَيَّنَ لَكُمْ فِيهَا ذِكْرَ أَخِي وَ وَصِنِّى وَخَلِيفَتِي فِي أُمَّتِي وَخَيْرِ مَنْ أَتْرَكُهُ عَلَى الْخَلَائِقِ بَعْدِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب (علیه السلام) فَأَنْزَلَ عَلَى هَذَا الْقُرْآنَ الْبَاهِرَ لِلْخَلْقِ أَجْمَعِينَ الْمُعْجِرَ لَهُمْ عَنْ أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِهِ وَ أَنْ يَتَكَلَّفُوا شِبْهَهُ فَأَمَّا هَذَا الَّذِي اقْتَرَحْتُمُوهُ فَلَسْتُ أَقْتَرحُهُ عَلَى رَبِّي عَزَّوَجَلَّ بَلْ أَقُولُ إِنَّ مَا أَعْطَانِيهِ رَبِّي مِنْ دَلَالَةٍ هُوَ حَسْبِي وَ حَسْبُكُمْ فَإِنْ فَعَلَ عَزَوَجَلَّ مَا اقْتَرَحْتُمُوهُ فَذَاكَ زَائِدُ فِي تَطَوُّلِهِ عَلَيْنَا وَ عَلَيْكُمْ وَ إِنْ مَنَعَنَا ذَلِكَ فَلِعِلْمِهِ بِأَنَّ الَّذِي فَعَلَهُ كَافٍ فِيمَا أَرَادَهُ مِنَّا فَلَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ كَلَامِهِ هَذَا أَنْطَقَ اللهُ الْبسَاطَ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ إلَهاً وَاحِداً أَحَداً صَمَداً قَيُّوماً أَبَداً لَمْ يَتَّخِذَ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ لَمْ يُشْرِكَ فِي حُكْمِهِ أَحَداً وَ أَشْهَدُ أَنَّكَ يَا مُحَمَّدُ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَكَ بِالْهُدَى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَكَ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلَى بْن أَبِي طَالِبِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافِ أَخُوكَ وَ وَصِيكَ وَ خَلِيفَتُكَ فِي أُمَّتِك. ﴾ (1)

14-3- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ الْيَمَانِيُّ:... وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ مُحَمَّداً عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ جَعَلْتَ لِكُلِّ نَبِيٍّ وَ زِيراً مِنْ أَهْلِهِ لِتَشَدَّ بِهِ عَضُدَهُ وَ تُشْرِكَهُ فِي أَمْرِهِ وَ جَعَلْتَ لِي وَ زِيراً مِنْ أَهْلِي عَلِىَّ بن أبي طالِب أخِي فَنِعْمَ الْأَخُ وَ نِعْمَ الْوَزِيرُ اللَّهُمَّ وَ عَدْتَنِي أَنْ تُمِدَّنِي بِأَرْبَعَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلائِكَة مُرْدِفِينَ اللَّهُمَّ وَعْدَكَ وَعْدَكَ إِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ وَعَدْتَنِي أَنْ تُظْهَرَ دِينَكَ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ. قَالَ فَبَيْنَمَا رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) يَدْعُو رَبَّهُ وَ يَتَضَرَّعُ إِلَيْهِ إِذْ سَمِعَ دَوِيَا مِنَ السَّمَاءِ فَرَفَعَ

ص: 132

13-3- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- امام باقر (علیه السلام) فرمود: «وقتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) وارد مدینه شد و آثار صدق و دلایل واقعیّت و معجزات نبوّتش آشکار گردید، بیشترین کارشکنی ها را یهود می کردند و سخت به مبارزه علیه او برخاستند و تصمیم داشتند نور درخشان او را خاموش کنند و دلایلش را باطل نمایند. از جمله آنان، مالک بن صیف و کعب بن اشرف و حیی بن اخطب و حدی بن اخطب و ابویاسربن اخطب و ابولبابه بن المنذر بودند. مالک بن صیف به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) گفت: «تو مدّعی پیامبری هستی»؟! گفت: «آری! خدای جهان آفرین چنین فرمود». مالک گفت: «ما به تو ایمان نمی آوریم مگر این که فرشی در زیر خود گسترده ام به تو ایمان بیاورد»... رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «چنین نیست که بندگان به خداوند پیشنهاد دهند، بلکه آنان باید به خداوند سربسپارند و از امر او فرمان ببرند و به هر آن چه کفایت کرده بسنده کنند، آیا برایتان کافی نیست که تورات و انجیل و زبور و صحیفه های ابراهیم (علیه السلام) از نبوّت من سخن گفته اند و بر راستیِ من دلالت کرده اند و آشکارا از برادر و وصیّ و جانشینم در میان امّتم و بهترین کسی که

پس از خودم برای آفریدگان به جا می گذارم، یعنی از علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) یاد کرده اند؟ خداوند این قرآن را بر من نازل کرده که همه ی خلق را مبهوت ساخته و همه شان را درمانده کرده که بخواهند همانندش را بیاورند یا سخنی شبیه به آن بسازند، پس این پیشنهادهایی را که شما می دهید من به پروردگارم عزوجل نمی دهم، بلکه می گویم هر آن نشانه ای که پروردگارم به من کرده هم برای من و هم برای شما کافی است، اگر خداوند عزّوجلّ پیشنهادهای شما را انجام دهد این منّتی افزون بر ما و شماست و اگر ما را از آن ها منع کند بدین خاطر است که دانسته همان هایی که انجام داده برای آن چه از ما خواسته کافی است». چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این سخن را به پایان رساند ناگاه خداوند آن فرش را به سخن درآورد و آن گفت: «شهادت می دهم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد، خداوند یکتای بی نیاز برپای همیشگی که نه همسری گرفته و نه فرزندی دارد و هیچ کس در حُکم با او شریک نیست و شهادت می دهم که تو ای محمّد (صلی الله علیه و آله) بنده ی او و رسولش هستی که تو را با هدایت و دین حقّ فرستاده تا آن را بر همه ی آیین ها پیروز گرداند. هر چند

مشرکان خوششان نیاید. و شهادت می دهم که علی بن ابی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبدمناف برادر و وصیّ و جانشین تو در میان امّت توست».

14-3- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- حذيفة بن یمان گوید:... پیامبر (صلی الله علیه و آله) عرض کرد: «پروردگارا محمّد بنده و فرستاده ی توست، برای هر پیامبری وزیری از خانواده اش قرار دادی تا او را یاری دهی و در کارش او را شریکش گردانی، و وزیر مرا از خانواده ام قرار دادی، او برادرم علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) است. چه برادر خوب و چه وزیر خوبی است! پروردگارا به من وعده دادی که با چهار هزار فرشته پیاپی یاریم کنی، پروردگارا وعده ی تو، و عده ی راستین توست، تو خلف وعده نمی نمایی، به من وعده دادی که دینت را بر همه ی ادیان غالب سازی هر چند کافران ناخشنود باشند». در حالی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به درگاه پروردگارش دعا و نیایش می کرد ناگهان صدایی از آسمان شنید. پس سر

ص: 133

﴿ رَأْسَهُ فَإِذَا جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) عَلَى كُرْسِيُّ مِنْ ذَهَب وَ مَعَهُ أَرْبَعَةُ آلَافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ وَ هُوَ يَقُولُ لَا فَتَى إِلَّا عَلِيٌّ (علیه السلام) وَ لَا سَيْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ. فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) عَلَى الصَّخْرَةِ وَ حَفَّتِ الْمَلَائِكَةُ بِرَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَسَلَّمُوا عَلَيْهِ فَقَالَ جَبْرَئِيلَ (علیه السلام) يَا رَسُولَ اللَّهِ بِالَّذِي أَكْرَمَكَ بِالْهُدَى لَقَدْ عَجَبَ الْمَلَائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ لِمُوَاسَاة هَذَا الرَّجُل لَكَ بِنَفْسِهِ فَقَالَ يَا جَبْرَئِيلُ وَ مَا يَمْنَعُهُ يُوَاسِينِي بِنَفْسِهِ وَ هُوَ مِنِّي وَ أَنَا مِنْهُ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام)، وَ أَنَا مِنْكُمَا حَتَّى قَالَهَا ثَلَاثَاً ثُمَّ حَمَلَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب (علیه السلام) وَ حَمَلَ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) وَ الْمَلَائِكَةُ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى هَزَمَ جَمْعَ الْمُشْرِكِينَ وَ تَشَّتَ أَمْرُهُم. ﴾ (1)

15-3- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ نَظَرَ إِلَى أَهْلِ الْأَرْضِ نَظرَةً فَاخْتَارَنِي مِنْهُمْ، ثُمَّ نَظَرَ نَظْرَةً فَاخْتَارَ عَلِيّا (علیه السلام) أَخِي وَ وَزِيرَى وَ وَارثِي وَ وَصِيَ وَ خَلِيفَتِي فِي أُمَّتِي وَ وَلِى كُلِّ مُؤْمِن بَعْدِي، فَبَعَثَنِي رَسُولًا وَ نَبيّاً وَ دَلِيلًا، وَ أَوْحَى إِلَى أَنْ أَتَخِذَ عَلِيّاً أخاً وَ وَلِيّاً وَ وَصِيّاً وَ خَلِيفَةً فِي أُمَّتِي بَعْدِي، أَلَا وَ إِنَّهُ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِن بَعْدِي... أتُريدُونَ أَنْ تُطْفِئُوا نُورَ اللهِ بِأَفْوَاهِكُمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ وَ فِي رِوَايَة أُخْرَى وَ لَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ وَ يُرِيدُ أَعْدَاءُ اللَّهِ أَنْ يُطْفِئُوا نُورَ أَخِي وَ يأبى الله إلا أن يتم نُورَهُ يَا أَيُّهَا النَّاسُ لِيُبلغ مَقَالَتِي شَاهِدهُكُم غَائِبكم، اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَيْهِمْ. ﴾ (2)

16-3- الحسين (علیه السلام)- ﴿ مِنَّا اثْنَا عَشَرَ مَهْدِيَا أَولُهُمْ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب (علیه السلام) وَ آخِرُهُمْ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِي وَ هُوَ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ يُحْيِي اللَّهُ تَعَالَى بِهِ الْأَرْضِ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ يُظْهِرُ بِهِ دِيْنَ الْحَقِّ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِ-كُونَ لَهُ غَيْبَةُ يَرْتَدُّ فِيهَا قَوْمُ وَ يَثْبُتُ عَلَى الدِّينِ فِيهَا آخَرُونَ فَيُؤْذَوْنَ وَ يُقَالُ لَهُمْ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنتُمْ صادِقِينَ أَمَا إِنَّ الصَّابِرَ فِى غَيْتِهِ عَلَى الْأَذَى وَ التَّكْذِيب بمَنْزِلَة الْمُجَاهِدِ بالسَّيْفِ بَيْنَ يَدَى رَسُول الله (صلی الله علیه و آله). ﴾ (3)

17-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَن أبي بصير قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ الله (علیه السلام) يَقُولُ إِنَّ سُنَنَ الْأَنْبِيَاءِ (علیهم السلام) مَا وَقَعَ عَلَيْهِمْ مِنَ الْغَيْبَاتِ جَارِيَةً فِى الْقَائِمِ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلَ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ قَالَ أَبُو بَصِير فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ مَنَ الْقَائِمُ مِنْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ فَقَالَ يَا بَابَصِيرِ هُوَ الْخَامِسُ مِنْ وَلْدِ ابْنِي مُوسَى (علیه السلام) ذَلِكَ ابْنُ سَيِّدَة الْإِمَاءِ يَغِيبُ غَيْبَةَ يَرْتَابُ فِيهَا الْمُبْطِلُونَ ثُمَّ يُظْهِرَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ

ص: 134

مبارک را بلند کرد و دید که جبرئیل بر صندلی از طلا نشسته و همراه او چهار هزار فرشته ی پیاپی هستند و جبرئیل می گفت: «جز ذوالفقار، شمشیر نیست و جز علی جوانمرد یافت نمی شود». جبرئیل بر صخره فرود آمد و فرشتگان اطراف رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را گرفتند و بر آن حضرت سلام دادند. جبرئیل گفت: «ای رسول خدا! سوگند به خدایی که تو را به هدایت اکرام کرد فرشتگان از همکاری و فداکاری این شخص با جان خویش برای حفظ جان تو در شگفت مانده اند». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای جبرئیل! چگونه می تواند برای من فداکاری نکند حال آن که او از است و من از اویم»؟ جبرئیل گفت: «و من نیز از شما هستم». و این عبارت را سه بار گفت. سپس علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) شمشیر به دست گرفت و جبرئیل و فرشتگان مسلح شدند و خداوند متعال همه ی مشرکان را در هم شکست و پراکنده شدند.

15-3- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- از علی بن ابی طالب (علیه السلام) روایت است که فرمود: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بر منبر رفت و فرمود: خداوند نگاهی به اهل زمین کرد و مرا از میان آن ها برگزید. برای مرتبه دوم نگاهی کرد، پس علی (علیه السلام) را برگزید؛ برادر و وزیر و وارث و وصی و جانشین من در میان امتم و ولیّ هر مؤمنی پس از من... آیا می خواهید نور خدا را با دهانتان خاموش کنید؟ ولی خدا نور خود را کامل می کند هر چند کافران خوش نداشته باشند! (صف /8)، [و در روایت دیگری آمده: اگر چه کافران را خوش نیاید]. دشمنان خدا می خواهند نور برادرم را خاموش کنند، ولی ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند. ای مردم، حاضران شما سخن مرا به غائبان برسانند. خدایا، بر اینان شاهد باش.

16-3- امام حسین (علیه السلام)- از ما دوازده نفر مهدی هست که اوّل آن ها علیّ بن ابی طالب ال (علیه السلام) و آخر آنان نهمین نفر از فرزندان من خواهد بود که به حق قیام خواهد کرد، خداوند زمین را به وسیله ی او زنده خواهد نمود پس از این که مرده شده باشد، و به وسیله ی او دین را قوی و شوکت می دهد و آشکارش می کند، و حق را استوار می سازد تا آن را بر همه آیین ها غالب گرداند، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند!. وی غیبتی خواهد داشت که گروهی در اثر طول غیبت مرتدّ خواهند شد، و جماعتی در انتظار خواهند بود و در این راه رنج و اذیّت خواهند کشید، مخالفین به این دسته می گویند: «اگر شما راست می گویید پس این وعده کی انجام خواهد گرفت، کسی بر طول غیبت او صبر کند و در این راه اذیّت و آزار ببیند این مرد مثل این است که با شمشیر در رکاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جنگ می کند».

17-3- امام صادق (علیه السلام)- ابوبصیر گوید: از امام (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: «تمام غیبت های پیغمبران (علیهم السلام) در زندگی قائم ما اهل بیت مطابق النّعل بالنعل نیز جاری است». عرض کردم: «آیا قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، از شما اهل بیت (علیهم السلام) است»؟ فرمود: «ای ابوبصیر! او پنجمین فرزند پسرم موسی کاظم (علیه السلام) و فرزند بانوی کنیزان عالم است. غیبتش چندان طولانی گردد که اهل باطل دچار

ص: 135

﴿ فَيَفْتَحُ عَلَى يَدَيْهِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا وَ يَنْزِلُ رُوحُ اللَّهِ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ (علیه السلام) فَيُصَلِّى خَلْفَهُ وَ تُشْرِقُ الْأَرْضِ بُنُور رَبَّهَا وَ لَا تَبْقَى فِي الْأَرْضِ بُقَعَةُ عُبدَ فِيهَا غَيْرُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِلَّا عُبدَ اللَّهُ فِيهَا وَ يَكُونُ الدِّينُ كُله لله وَ لَوْ كَرَة المُشرِكُونَ. ﴾ (1)

18-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ أَمَّا مَوْلِدُ مُوسَى (علیه السلام) فَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَمَّا وَقَفَ عَلَى أَنَّ زَوَالَ مُلْكِهِ عَلَى يَدِهِ أَمَرَ بإِحْضَارِ الْكَهَنَةِ فَدَلُوهُ عَلَى نَسَبِهِ وَ أَنَّهُ يَكُونَ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ لَمْ يَزَلْ يَأْمُرُ أَصْحَابَهُ بِشَقٌ بُطُونِ الْحَوَامِلَ مِنْ نِسَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ حَتَّى قَتَلَ فِي طَلَبِهِ نَيْفاً وَ عِشْرِينَ أَلْفَ مَوْلُودٍ وَ تَعَذَّرَ عَلَيْهِ الْوُصُولَ إِلَى قَتْل مُوسَى (علیه السلام) لِحِفْظِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِيَّاهُ كَذَلِكَ بَنُوأُمَيَّةَ وَ بَنُو الْعَبَّاسِ لَمَّا وَقَفُوا عَلَى أَنَّ زَوَالَ مُلْكِهِمْ وَ الْأَمَرَاءِ وَ الْجَبَابِرَةِ مِنْهُمْ عَلَى يَدِ الْقَائِمِ مِنَّا نَاصَبُونَا الْعَدَاوَةَ وَ وَضَعُوا سُيُوفَهُمْ فِي قَتْلِ آلِ بَيْتِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ إِبَادَةِ نَسْلِهِ طَمَعاً مِنْهُمْ فِي الْوُصُولِ إِلَى قَتْلِ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) وَ يَأْبَى اللَّهُ أَنَّ يَكْشِفَ أَمْرَهُ لِوَاحِدٍ مِنَ الظُّلَمَةِ إِلَى أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ. وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ. ﴾ (2)

19-3- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ يَقْتَربَ الْوَعْدُ الْحَقَّ الَّذِي بَيَّنَهُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ بِقَوْلِهِ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ ذَلِكَ إِذَا لَمْ يَبْقَ مِنَ الْإِسْلَامِ إِلَّا اسْمُهُ وَ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا رَسْمُهُ وَ غَابَ صَاحِبُ الْأَمْرِ بِإِيضَاحِ الْعُذْرِ لَهُ فِي ذَلِكَ لِاشْتِمَالَ الْفِتْنَةَ عَلَى الْقُلُوبِ حَتَّى يَكُونَ أَقْرَبُ النَّاسِ إِلَيْهِ أَشَدَّهُمْ عَدَاوَةٌ لَهُ وَ عِنْدَ ذَلِكَ يُؤَيَّدُهُ اللَّهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَ يُظْهِرُ دِينَ نَبِيِّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلَى يَدَيْهِ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ. ﴾ (3)

20-3- الزّهراء (علیها السلام)- ﴿ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) يَهْتَمُّ لِعَشَرَة أَشْيَاءَ فَآمَنَهُ اللَّهُ مِنْهَا وَ بَشَرَهُ بِهَا... وَ لِظُهور الدِّينِ فَنَزَلَ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلَّه. ﴾ (4)

*قوله تعالى: ﴿ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْأَخبار وَ الرُّهْبانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيل الله وَ الَّذِينَ يَكْذِرُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَهَا في سَبيلِ الله فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ﴾ (34)

تردید شوند. سپس خداوند او را ظاهر کند و شرق و غرب جهان را به دست او بگشاید، عیسی بن مریم (علیه السلام) از آسمان فرود آید و پشت سر او نماز گزارد. زمین با نور خداوند منوّر گردد و جایی در روی زمین نمی ماند که در آن غیر از خداوند عزّوجلّ پرستش شود همه ی ادیان از میان برود و بر همه آیین ها غالب گرداند، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند».

18-3- امام صادق (علیه السلام)- ولادت موسی (علیه السلام) بدین گونه بود که چون فرعون دانست زوال ملکش به دست او انجام می پذیرد، کاهنان را احضار کرد و آن ها به وی گفتند این مرد از تیره ی بنی اسرائیل خواهد بود، او هم به مأمورین خود دستور داد که شکم زنان آبستن را شکافته و اطفال آن ها را سر ببرند. برای نیل به این منظور بیش از بیست هزار طفل را به قتل رساندند ولی خداوند موسی (علیه السلام) را حفظ کرد و آن ها به وی دسترسی نیافتند. بنی امیّه و بنی عبّاس هم چون دانستند که دولت و امراء و ستمگرانشان به دست قائم ما نابود می شود، دشمنی ما را به دل گرفتند و با شمشیر کشیده به کشتن و قطع نسل خاندان پیغمبر (صلی الله علیه و آله) پرداختند، با این امید که قائم آل محمّد (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را به قتل رسانند، ولی خداوند نگذاشت که یک نفر از ستمگران به وی دست یابد تا نور خود را کامل کند و هر چند مشرکان کراهت داشته باشند.

19-3- امام على (علیه السلام)- وعده حق فرا می رسد. همان وعده ای که خداوند متعال در کتاب خود داد و فرمود: خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند وعده می دهد که قطعاً آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آن ها خلافت روی زمین را بخشید. (نور/55). آن زمانی است که از اسلام جز اسمی و از قرآن جز رسمی بر جا نمانده است و صاحب امر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از دیدگان پنهان شده و عذر این امر بر او آشکار گشته است؛ چرا که فتنه، چنان دل ها را در میان گرفته که نزدیک ترین کس به مردم، سخت ترین دشمن ایشان است. در آن هنگام، خداوند با چنان سپاهی که هرگز دیده نشده، او را یاری می دهد و اگر چه مشرکان را ناخوش آید، دین پیامبرش (صلی الله علیه و آله) را بر تمامی دین ها چیره می گرداند.

20-3- حضرت زهرا (علیها السلام)- رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درباره ی ده موضوع ترسان و مضطرب بود و خدای توانا آن حضرت را در امان خود نگه داشت و به وی بشارت داد:... برای توسعه ی دین آن بزرگوار این آیه را نازل کرد: ﴿ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّه. ﴾

*ای کسانی که ایمان آورده اید! بسیاری از احبار [یهود] و راهبان [نصرانی]، اموال مردم را به باطل [و ناروا] می خورند و [آنان را] از راه خدا باز می دارند و کسانی که طلا و نقره را گنجینه [و ذخیره و پنهان] می سازند و در راه خدا انفاق نمی کنند، به مجازات دردناکی بشارت ده! (34)

1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ كُلٌّ مَالِ يُؤَدَّى زَكَاتُهُ فَلَيْسَ بِكَثْرِ وَ إِنْ كَانَ تَحْتَ سَبْعِ أَرَضِينَ وَ كُلُّ مَال لَا تُؤَدَّى زَكَاتُهُ فَهُوَ كَثرُ وَ إِنّ كَانَ فَوْقَ الْأَرْضِ. ﴾ (1)

2- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ كُلُّ مَال لَمْ تُؤدَّ رَكَاتُهُ فَهُوَ كَبْرُ وَ إِنْ كَانَ ظَاهِراً وَ كُلُّ مَال أَدْيَتْ زَكَاتُهُ فَلَيْسَ بكَنز وَ إِنْ كَانَ مَدْفُونَا فِي الْأَرْضِ. ﴾ (2)

3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ الَّذِينَ يَكْثِرُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ إِنَّمَا عَلَى بِذَلِكَ مَا جَاوَزَ أَلْفَيْ دِرْهَم. ﴾ (3)

4- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ مَا زَادَ عَلَى أَرْبَعَةِ آلَافٍ فَهُوَ كَنزَ أَدَّى زَكَاتُهُ أَوْ لَمْ تُؤَدَّ وَ مَا دُونَهَا فَهُوَ نَفَقَةُ. ﴾ (4)

5- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنِ الرَّضَا (علیه السلام) عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ (علیه السلام): أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الدَّنَانِيرِ وَ الدَّرَاهِم وَ مَا عَلَى النَّاسِ فِيهَا فَقَالَ أَبُو جَعْفَر (علیه السلام) هِيَ خَوَاتِيمُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ جَعَلَهَا اللَّهُ مَصَحَةٌ لِخَلْقِهِ وَ بِهَا يَسْتَقِيمُ شُئُونُهُمْ وَ مَطَالِبُهُمْ فَمَنْ أَكْثَرَ لَهُ مِنْهَا فَقَامَ بِحَقِّ اللَّهِ فِيهَا وَ أَدَّى زَكَاتَهَا فَذَاكَ الَّذِى طَابَتْ وَ خَلَصَتْ لَهُ وَ مَنْ أَكْثَرَ لَهُ مِنْهَا فَبَخِلَ بهَا وَ لَمْ يُؤَدِّ حَقَّ اللَّهِ فِيهَا وَ اتَّخَذَ مِنْهَا الْآنِيَةَ فَذَاكَ الَّذِي حَقَّ عَلَيْهِ وَ عِيدُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكُوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما كَنَرْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا ما كُنتُمْ تَكْثِرُونَ. ﴾ (5)

6- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا كَانَ عِنْدَهُ مِنْ ذَلِكَ شَيْءٍ يُنْفِقُهُ عَلَى عِبَالِهِ مَا شَاءَ ثُمَّ إِذَا قَامَ الْقَائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) يَحْمِلُ إِلَيْهِ مَا عِنْدَهُ وَ مَا بَقِيَ مِنْ ذَلِكَ يَسْتَعِينُ بِهِ عَلَى أَمْرِهِ فَقَدْ أَدَّى مَا يَجِبُ عَلَيْهِ. ﴾ (6)

7- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنِ الْمُفَضَّلَ بْنِ عُمَرَ قَالَ كُنتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) فَسَأَلَهُ رَجُلُ فِي كَمْ تَجِبُ الزَّكَاةُ مِنَ الْمَالِ فَقَالَ لَهُ الزَّكَاةُ الظَّاهِرَةُ أَمِ الْبَاطِنَةُ تُرِيدُ قَالَ أَرِيدُهُمَا جَمِيعاً فَقَالَ أَمَّا الظَّاهِرَةُ فَفِي كُلِّ أَلْفِ خَمْسَةُ وَ عِشْرُونَ دِرْهَمَا وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَلَا تَسْتَأْثِرُ عَلَى أَخِيكَ بِمَا هُوَ أَحْوَجُ إِلَيْكَ مِنْكَ وَ عَنْهُ (علیه السلام) إِنَّمَا أَعْطَاكُمُ اللَّهُ هَذِهِ الْفُضُولَ مِنَ الْأَمْوَالِ لِتُوَجِّهُوهَا حَيْثُ وَجَّهَهَا اللَّهُ وَ لَمْ يُعْطِكُمُوهَا لِتَكْذِرُوهَا. ﴾ (7)

ص: 138

1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- هر مالی که زکات آن پرداخت شود، گنج به حساب نمی آید، حتّی اگر زیر هفت زمین نهفته باشد و هر مالی که زکات آن پرداخت نشود، گنج شمرده می شود، حتّی اگر روی زمین باشد.

2- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- هر مالی که زکات آن پرداخت نشود، گنج است هر چند آشکار باشد و هر مالی که زکات آن پرداخت شود، گنج نیست حتّی اگر در دل زمین مدفون باشد.

3- امام باقر (علیه السلام)- ﴿ وَ الَّذِينَ يَكْتِرُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ ﴾؛ همانا منظور او از آن، مبلغی است که از دو هزار درهم تجاوز کند.

4- امام علی (علیه السلام)- بیش از چهار هزار، گنج است چه زکات آن پرداخت شود و چه نشود. و مبلغ کمتر از آن نفقه است.

5- امام باقر (علیه السلام)- از امام باقر (علیه السلام) درباره ی دینار و درهم پرسیدند و این که مردم چه مقداری از آن را باید بپردازند؟ امام باقر (علیه السلام) فرمود: «آن ها امانت خدا در زمین اوست و خدا آن ها را برای منفعت خلق خویش قرار داده است و به وسیله ی آن امور و حاجت هایشان سامان می یابد. هرکه مقدار زیادی از آن ها در دستش باشد و حقّ خدای عزّوجلّ را در مورد آن ها ادا کرده باشد و زکات آن ها را پرداخته باشد، آن پول برای او پاکیزه و خالص می باشد و هر که مقدار بسیاری از آن دارا باشد، امّا به آن ها بخل بورزد و حقّ خدا را از آن ادا نکند و از آن ها ساختمان سازی کند، او همان است که تهدید و هشدار خدای عزّوجلّ در کتابش، در مورد او انجام خواهد شد. خدای عزّوجلّ می فرماید: ﴿ يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جهنّمَ فَتَكوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَ جُنوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هَذَا مَا كَنَزْتُم لأَنفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنتُمْ تَكْثِرُونَ. ﴾

6- امام صادق (علیه السلام)- همانا انسان مؤمن اگر چیزی از آن (مالی) داشته باشد، می تواند آن را به هر مقداری که می خواهد بر خانواده اش انفاق کند. سپس هرگاه قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) قیام کند، آن چه دارد باید در اختیار او قرار دهد و هرچه از آن باقی می ماند، برای امرار معاش خویش کمک می گیرد. و در این صورت آن چه را بر او واجب است ادا کرده است.

7- امام صادق (علیه السلام)- مفضّل بن عمر می گوید: نزد امام صادق (علیه السلام) بودم که کسی از او پرسید: «در چه اندازه از مال، زکات واجب است»؟ فرمود: «مقصودت کدام زکات است: ظاهری (رسمی) یا باطنی (غیر رسمی)»؟ گفت: «هر دو را در نظر دارم». فرمود: «امّا ظاهری، در هر هزار درهم بیست و پنج درهم است؛ و امّا باطنی آن است که از برادرت آن چه را که بیش از خود تو به آن نیازمند است دریغ نکنی. از او [نقل شده است]: «خداوند این مال های اضافی را برای این به شما عطا کرده است که آن ها را در جایی که خدا می پسندد قرار بدهید و آن ها را برای این به شما عطا نکرد که ذخیره کنید [و در راه خدا مصرف نکنید]».

ص: 139

*قوله تعالى: ﴿ يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْها في نَارِ جَهَنَّمَ فَتَكُوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنتُمْ تَكْثِرُونَ﴾ (35)

1- الجواد (علیه السلام)- ﴿ عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِيِّ (علیه السلام) قَالَ: حَدَّثَنِي أَبُو جَعْفَرَ (علیه السلام) قَالَ: سَمِعْتُ أبِي يَقُولُ: سَمِعْتُ أَبِي مُوسَى بْنَ جَعْفَرَ (علیه السلام) يَقُولُ: دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدِ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فَلَمَّا سَلَّمَ وَ جَلَسَ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَوَاحِشَ ثُمَّ أَمْسَكَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) مَا أَسْكَتَكَ قَالَ أَحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ نَعَمْ... وَ مَنْعُ الزَّكَاةِ الْمَفْرُوضَةِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فَتُكُوى بها جِبَاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُم. ﴾ (1)

2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ فِي ِروَايَة أبى الْجَارُودِ عَنْ أَبي جَعْفَر (علیه السلام)... قَالَ كَانَ أَبُوذَرِّ الْغِفَارِيُّ (رحمة الله علیه) يَعْدُو كُلَّ يَوْمٍ وَ هُوَ بِالشَّامِ فَيُنَادِى بِأَعْلَى صَوْتِهِ بَشِّرْ أَهْلَ الْكُنُورُ بكَ فِي الْجِبَاهِ وَكَيَّ بِالْجُنُوبِ وَ كَيَّ بالظهور أبَداً حَتَّى يَتَرَدَّدَ الْحَرَقُ فِي أَجْوَافِهِمْ. ﴾ (2)

3- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- مَا مِنْ عَبْدِ لَهُ مَالُ وَ لَا يُؤَدِّى زَكَاتَهُ إِلَّا جَمَعَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ صَفَائِحَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتَكُوى بها جَبْهَتُهُ وَ جَنْبَاهُ وَ ظَهْرُهُ حَتَّى يَقْضِيَ اللَّهُ بَيْنَ عِبَادِهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ ثُمَّ يَرَى سَبِيلَهُ إِمَّا إِلَى الْجَنَّةِ وَ إِمَّا إِلَى النَّارِ. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِندَ الله اثنا عَشَرَ- شَهْراً فِي كِتابِ اللهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَربَعَةٌ حُرُم ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فيهنَّ أَنفُسَكُمْ وَ قاتِلُوا المُشْرِكِينَ كَافَةَ كَما يُقاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ مَعَ المُتَّقِينَ﴾ (36)

*در آن روز که آن [اندوخته ها] را در آتش جهنّم، گرم و سوزان کرده و با آن پیشانی و پهلو و پشت آنان را داغ می نهند [و به آن ها می گویند] این همان چیزی است که برای خود اندوختید و گنج ساختید! پس بچشید چیزی را که برای خود می اندوختید! (35)

1- امام جواد (علیه السلام)- از امام کاظم (علیه السلام) روایت است که فرمود: «عمروبن عبيد خدمت امام صادق (علیه السلام) رسید، و چون سلام کرد و نشست، این آیه را خواند: آن کسانی که کناره گیری می کنند از گناهان کبیره و از هرزگیرها (نجم /32). سپس دم بست، پس امام صادق (علیه السلام) به او فرمود: «چه چیزی تو را به سکوت واداشت»؟ گفت: «من می خواهم گناهان کبیره را از روی قرآنِ خدای عزّوجلّ بشناسم». امام (علیه السلام) فرمود: «آری!... منع زکات واجب، زیرا خدای عزّوجلّ می فرماید: و با آن پیشانی و پهلو و پشت آنان را داغ می نهند».

2- امام باقر (علیه السلام)- در روایت ابوالجارود آمده است: امام باقر (علیه السلام) فرمود:... ابوذر غفاری (رحمة الله علیه) هر روز صبح و شام با صدای بلند فریاد می زد به کسانی که درهم و دینار را گنج می کنند بشارت دهید که آن ها را بر پیشانی ها و پهلوها و پشت می چسبانند و سوزش آن ها به باطن ها می رسد.

3- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- هیچ بنده ی مال داری که زکات نداده باشد نیست مگر این که روز قیامت با آهن های گداخته در آتش جهنّم پیشانی و دو پهلو و پشت او را پیوسته داغ می کنند، در آن روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است!. (توبه/4). آن گاه راه خود را خواهد دید که باید به بهشت برود یا به دوزخ.

*تعداد ماه ها نزد خداوند در کتاب [آفرینش] الهی، از آن روز که آسمان ها و زمین را آفریده، دوازده ماه است، که چهار ماه از آن، ماه حرام است [و جنگ در آن ممنوع می باشد]. این، آیین همیشگی و استوار [الهی] است. بنابراین در این ماه ها به خود ستم نکنید [و از هرگونه خونریزی بپرهیزید]. و با همه ی مشرکان پیکار کنید، همان گونه که آن ها با همه ی شما پیکار می کنند و بدانید خداوند با پرهیزگاران است. (36)

1-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ الله اثنا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتابِ اللهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فَغُرَّةُ الشُّهُورِ شَهْرُ اللَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ وَ هُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ قَلْبُ شَهْرٍ رَمَضَانَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ وَ نُزِّلَ القُرْآنُ فِي أَوَّل لَيْلَة مِنْ شَهْرٍ رَمَضَانَ فَاسْتَقْبَلَ الشَّهْرَ بِالْقُرْآن. ﴾ (1) بحار الأنوار، ج 55، ص 376/ (2)

2-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ رَوَى جَابِرِ الْجُعْفِى قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر (علیه السلام) عَنْ تَأْوِيل قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتابِ الله يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ قَالَ فَتَنَفَس سَيِّدِئَ الصُّعَدَاءَ ثُمَّ قَالَ يَا جَابِرُ أمَّا السُّنَّةُ فَهيَ جَدِّى رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ شُهُورُهَا اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فَهُوَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) إِلَيَّ وَ إِلَى ابْنِي جَعْفَر (علیه السلام) وَ ابْنِهِ مُوسَى (علیه السلام) وَ ابْنِهِ عَلَى (علیه السلام) وَ ابْنِهِ مُحَمَّدِ (علیه السلام) وَ ابْنِهِ عَلَى (علیه السلام) وَ إِلَى ابْنِهِ الْحَسَنِ (علیه السلام) وَ إِلَى ابْنِهِ مُحَمَّدِ الْهَادِي الْمَهْدِى (عجل الله تعالی فرجه الشریف) اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً حُجَجُ اللَّهِ فِي خَلْقِهِ وَ أَمَنَاؤُهُ عَلَى وَحْيِهِ وَ عِلْمِهِ وَ الْأَرْبَعَةُ الْحُرُمُ الَّذِينَ هُمُ الدِّينُ الْقَيِّمُ أَرْبَعَةُ مِنْهُمْ

يَخْرُجُونَ بِاسْمِ وَاحِدٍ عَلِيُّ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) وَ أَبي عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْن وَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى وَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِهِ (صلی الله علیه و آله) فَالْإِقْرَارُ بِهَؤُلاءِ هُوَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا فِيهِمْ أَنْفُسَكُمْ أَىٰ قُولُوا بِهِمْ جَمِيعاً تَهْتَدُوا. ﴾ (3)

3-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ دَاوُدِ بن كَثِير الرقى قَالَ... نَادَى يَا سَمَاعَةَ بْنَ مِهْرَانَ اثْتِنِي بِسَلَّةَ الرُّطَب فَأَتَاهُ بِسَلَّة فِيهَا رُطَبُ فَتَنَاوَلَ رُطَبَةً أَكَلَهَا وَ اسْتَخْرَجَ النَّوَاةَ مِنْ فِيهِ وَ غَرَسَهَا فِي الْأَرْضِ فَفَلَقَتْ وَ نَبَتَتْ وَ أَطْلَعَتْ وَ أَعْذَقَتْ فَضَرَبَ بِيَدِهِ إِلَى شِقِّ مِنْ عَزْقَ مِنْهَا فَشَقَّهُ وَ اسْتَخْرَجَ مِنْهَا رَقّاً أَبْيَضَ فَفَضَّهُ وَ دَفَعَهُ إِلَيَّ وَ قَالَ اقْرَأَهُ فَقَرَأَتُهُ وَ إِذَا فِيهِ مَكْتُوبُ سَطْرَانِ الْأَوَّلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الثَّانِي إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَالله اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتابِ اللَّهُ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ أمير الْمُؤْمِنِينَ على بن أبي طالب الحَسَن بن عَلَى الْحُسَيْنُ بن عَلِى عَلَى بْنِ الْحُسَيْنِ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِى جَعْفَرَ بْنُ مُحَمَّدٍ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بنُ عَلِيٌّ (علیه السلام)

الْخَلَفُ الْحُجَّةُ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ثُمَّ قَالَ يَا دَاوُدُ أَتَدْرِى مَتَى كُتِبَ هَذَا فِي هَذَا قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ (صلی الله علیه و آله) وَ أَنتُمْ أَعْلَمُ قَالَ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الله آدم (علیه السلام) بألفي عام. ﴾ (4)

ص: 144

1-1- امام صادق (علیه السلام)- ﴿ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِندَ اللهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ ﴾، پس نخستین ماه، ماه خداست که یادش باشکوه باد و آن ماه رمضان است و شب قدر قلب ماه رمضان است و قرآن در نخستین شب از ماه رمضان نازل شد. پس با خواندن قرآن به استقبال این ماه بروید.

2-1- امام باقر (علیه السلام)- جابر جعفی گوید: از امام باقر (علیه السلام) درباره ی تأویل این کلام خدای عزّوجلّ: ﴿ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِندَ اللَّهُ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتَابِ الله يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلاَ تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنفُسَكُمْ ﴾، پرسیدم. سرورم نفس راحتی کشید و سپس فرمود: «ای جابر! امّا منظور از سنّت جدّم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است و ماه های آن دوازده تاست. پس او امیرمؤمنان، تا حسن و حسین و تا پدرم علی زین العابدین و تا من و تا پسرم جعفر و پسرش موسی و پسرش علی و پسرش محمّد و پسرش علی و تا پسرش حسن و تا پسرش محمّد هادی مهدی، دوازده امام و حجّت های خدا در میان خلقش و امنای او بر وحی و علمش هستند. و چهار [ماه] حرام که دین قیّم هستند؛ چهار نفر از آنان با یک اسم پا به عرصه می گذارند، علی امیر مؤمنان (علیه السلام) و پدرم علیّ بن حسین و علیّ بن موسی و علیّ بن محمّد (علیهم السلام). دین قیّم به رسمیّت شناختن این امامان (علیهم السلام) است، ﴿ فَلَا تَظْلِمُوا فِيهِمْ أَنْفُسَكُمْ ﴾؛ یعنی به همه ی آنان ایمان بیاورید تا هدایت شوید.

3-1- امام صادق (علیه السلام)- داود بن کثیر رقّی گوید:... امام صادق (علیه السلام) ندا داد: «ای سماعة بن مهران! یک سبد خرما برایم بیاور». سماعه سبدی از خرما برای او آورد. یک دانه خرما از آن برداشت و خورد و هسته ی آن را درآورد و آن را در زمین کاشت. پس شکافته شد و سبز شد و بزرگ شد و دارای خوشه شد و به بار نشست. آن گاه، خرمایی از یک خوشه را با دست خود گرفت و آن را شکافت و کاغذی سفید از درون آن بیرون آورد و آن را باز کرد و به من داد و فرمود: «آن را بخوان». آن را خواندم: «در آن دو خط بود؛ اوّلى لا إله الا الله، محمّد رسول الله، و دوّمى ﴿ إِنَّ عِدَّةَ عِندَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتَابِ اللهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ ﴾، امیرمؤمنان علیّ بن ابی طالب، حسین بن علی، علیّ بن حسین، محمّدبن علی، جعفر بن محمّد، موسی بن جعفر، علیّ بن موسی، محمّد بن علی، علیّ بن محمّد، حسن بن علی (علیهم السلام) و خَلَف حجة (عجل الله تعالی فرجه الشریف)». سپس فرمود: «ای داود! آیا می دانی چه زمانی این نوشته شد»؟ عرض کردم: «خدا و رسولش (صلی الله علیه و آله) و شما

داناترید». پس فرمود: «دوهزار سال پیش از این که آدم (علیه السلام) آفریده شود».

ص: 145

4-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَن ابْن عَبَّاس (علیه السلام) قَالَ سَمِعْتُ رَسُول الله (صلى الله عليه و سلم) يَقُولُ... مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَعْرِفَ الْحُجَّةَ بَعْدِي فَلْيَعْرِفَ عَلَى بَن أَبِي طَالِب (علیه السلام) مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَتَوَلَّى وَ لَايَةَ اللَّهِ فَلْيَقْتَدِ بِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب (علیه السلام) وَ الْأَئِمَّة (علیهم السلام) مِنْ ذُرِّيَّتِي فَإِنَّهُمْ خُزَانُ عِلْمِي فَقَامَ جَابِرِ بْن عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارَى (رحمة الله علیه) فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ مَا عِدَّةُ الْأَئِمَّةِ (علیهم السلام) فَقَالَ يَا جَابِرُ سَأَلْتَنِي رَحِمَكَ اللَّهُ عَن الْإِسْلَامِ بِأَجْمَعِهِ عِدَّتُهُمْ عِدَّةُ الشَّهُورِ وَ هِيَ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ. ﴾ (1)

5-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثَّمَالِي قَالَ: كُنتُ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ الْبَاقِرِ (علیه السلام) ذَاتَ يَوْمٍ فَلَمَّا تَفَرَّقَ مَنْ كَانَ عِنْدَهُ قَالَ لِي يَا بَاحَمْزَةَ مِنَ الْمَحْتُومِ الَّذِي لَا تَبْدِيلَ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ قِيَامُ قَائِمِنَا (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فَمَنْ شَكٍّ فِيمَا أَقُولُ لَقِيَ اللَّهَ وَ هُوَ بِهِ كَافِرُ وَ لَهُ جَاحِدٌ ثُمَّ قَالَ بأبي وَ أُمِّي الْمُسَمَّى بِاسْمِي وَ الْمُكَنَّى بِكُنْيَتِي السَّابِعُ مِنْ بَعْدِي بِأَبِي مَنْ يَمْلَأُ الْأَرْضِ عَدْلًا وَ قِسْطاً كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ قَالَ يَا بَاحَمْزَةَ مَنْ أَدْرَكَهُ فَلَمْ يُسَلَّمْ لَهُ فَمَا سَلَّمَ لِمُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلَى (علیه السلام) وَ قَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِينَ وَ أَوْضَحُ مِنْ هَذَا بِحَمْدِ اللَّهِ وَ أَنْوَرُ وَ أَبْيَنُ وَ أَزْهَرُ لِمَنْ هَدَاهُ اللَّهُ وَ أَحْسَنَ إِلَيْهِ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى فِي مُحْكَم كِتَابِهِ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ

اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتابِ اللهِ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ وَ مَعْرِفَةُ الشُّهُورِ الْمُحَرَّمُ وَ صَفَرُ وَ رَبِيعُ وَ مَا بَعْدَهُ وَ الْحُرُمُ مِنْهَا وَ هِيَ جُمَادَى وَ ذُوالْقَعْدَةِ وَ ذُوالْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ لَا يَكُونُ دِينَا قَيِّمَا لِأَنَّ الْيَهُودَ وَ النَّصَارَى وَ الْمَجُوسَ وَ سَائِرَ الْمِلَلِ وَ النَّاسِ جَمِيعًا مِنَ الْمُنَافِقِينَ وَ الْمُخَالِفِينَ يَعْرِفُونَ هَذِهِ الشُّهُورَ وَ يَعُدُّونَهَا بِأَسْمَائِهِمْ وَ إِنَّمَا هُمُ الْأَئِمَّةَ (علیهم السلام) الْقَوَّامُونَ بدِينَ اللَّهِ وَ الْحُرُمُ مِنْهَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ (علیه السلام) الَّذِي اشْتَقَّ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ اسْمَاً مِنِ اسمِهِ الْعَلِيَّ كَمَا اشْتَقَ لِرَسُول الله (صلى الله عليه و سلم) اسْماً مِن اسْمِهِ الْمَحْمُودِ وَ ثَلَاثَةُ مِنْ وُلْدِهِ أَسْمَاؤُهُمْ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ وَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى وَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ (علیهم السلام) فَصَارَ لِهَذَا الِاسْمِ الْمُشْتَقَ

مِنِ اسْمِ اللَّهِ تَعَالَى حُرْمَةُ بِهِ. ﴾ (2)

ص: 146

4-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ابن عبّاس (رحمة الله علیه) گوید: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود:... ای گروه مردم هرکس دوست دارد که بر دستگیره ی محکمی که هرگز جدا نشود چنگ زند، باید به دوستی على (علیه السلام) چنگ بزند؛ چرا که دوستی علی (علیه السلام)، دوستی من است پیروی او پیروی من است. ای گروه مردم هر کس می خواهد حجّت پس از من را بشناسد باید علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) را بشناسد، ای گروه مردمان! هرکس خشنود است دوست بدارد دوستی خدا را باید از علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) پیروی کند؛ چرا که او گنجینه ی علم و دانش من است. ای گروه مردمان! هر کس دوست دارد که خدا را دیدار کند در حالی که از او خشنود است باید امامان (علیهم السلام) و پیشوایان را دوست بدارد. جابر عرض کرد: «شماره ی امامان (علیه السلام) یه چند تاست»؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: «از من پرسیدی خدا تو را رحمت کند؛ شماره ی امامان (علیهم السلام) به شماره ی ماه ها [ی سال] است که تعداد ماه ها نزد خداوند در کتاب [آفرينش] الهی، از آن روز که آسمان ها و زمین را آفریده، دوازده ماه است».

5-1- امام باقر (علیه السلام)- ابوحمزه ثمالی گوید: روزی نزد امام باقر (علیه السلام) بودم. هنگامی که حاضران از نزد او رفتند، به من فرمود: «ای ابوحمزه! قیام قائم ما از جمله امور حتمی است که نزد خدا تغییر پذیر نیست. هر که در آن چه می گویم شک کند، با خدا در حالی دیدار خواهد کرد که به او کافر و منکر است». سپس فرمود: «پدر و مادرم فدایت شوند! ای کسی که نام و کنیه ام را داری و هفتمین [پیشوای (علیه السلام)] پس از منی، پدرم فدای کسی شود که زمین را با عدل و قسط پر می کند، چنان که از ظلم پرشده است». سپس فرمود: «ای ابوحمزه! هر که او را درک کند و به او تسلیم نشود، بر محمّد و علی تسلیم نشده است و همانا خدا بهشت را بر او تحریم می کند و جایگاه آن ها، آتش است و چه بد جایگاهی است جایگاه ستمکاران!. (آل عمران /151)). و [به حمد خدا] از این واضح تر و روشن تر و آشکارتر و نورانی تر برای کسی که خدا او را هدایت کند و به او نیکی کند، کلام خدای عزّوجلّ در کتاب محکم اوست: ﴿ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِندَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتَابِ الله يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ

الْقَيِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنفُسَكُمْ ﴾، و شناخت ماه ها دین قیَّم (ارزشمند) نمی باشند. زیرا که یهودیان و مسیحیان و مجوس و سایر آیین ها و همه ی مردم از موافق و مخالف، این ماه ها را می دانند و آن ها با نام می شمارند. در حقیقت، آنان ائمّه (علیهم السلام) هستند. ایشان بر پادارنده ی دین خدایند و ماه های حرام از آنِ این هاست؛ امیرمؤمنان علی (علیه السلام) که خدا نامی را از نام هایش [یعنی علی (علیه السلام)] اشتقاق کرده است، چنان که برای رسولش نامی را از نام محمودش اشتقاق کرده است و نام سه نفر از فرزندانش؛ علیّ بن حسین و علیّ بن موسی و علی بن محمّد (علیهم السلام) است. پس این نام گرفته شده از نام خدای عزّوجلّ است و به وسیله ی او دارای حرمت شد».

ص: 147

6-1- الكاظم (علیه السلام)- ﴿ إنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ بَيْنَا مِنْ نُور جَعَلَ قَوَائِمَهُ أربع أركان أَرْبَعَةَ أَسْمَاء تَبَارَكَ وَ سُبْحَانَ وَ الْحَمْدُ وَ اللهُ ثُمَّ خَلَقَ أَرْبَعَةً مِنْ أَرْبَعَةِ وَ مِنْ أَرْبَعَةِ أَرْبَعَةً ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ الله اثنا عَشَرَ شَهْراً. ﴾ (1)

7-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنْ جَعْفَرِ بْن مُحَمَّدِ (علیه اللسام)، قَالَ: قَالَ أَبي يَعْنِي مُحَمَّدَ الْبَاقِرِ (علیه السلام) لِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ لِي إِلَيْكَ حَاجَةُ أَخُلُو بِكَ فِيهَا فَلَمَّا خَلَا بِهِ قَالَ يَا جَابِرَ أَخْبِرْنِي عَنِ اللَّوْحِ الَّذِي رَأَيْتَهُ عِنْدَ أُمِّي فَاطِمَةَ (علیها السلام) فَقَالَ جَابِرُ أَشْهَدُ باللَّهِ لَقَدْ دَخَلْتُ عَلَى سَيِّدَتِي فَاطِمَة (علیها السلام) لِأَهَنَّتَهَا بِوَلَدِهَا الْحُسَيْنِ (علیه السلام) فَإِذَا بَيَدِهَا لَوْحُ أَخْضَرُ مِنْ زَمَردَة خَضْرَاءَ فِيهِ كِتَابَةُ أَنْوَرُ مِنَ الشَّمْسِ وَ أَطْيَبُ رَائِحَةٌ مِنَ الْمِسْكِ الْأَذْفَر فَقُلْتُ مَا هَذَا يَا بِنْتَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَتْ هَذَا لَوْحُ أَنْزَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى أَبِي وَ قَالَ لِي أبي احْفَظِيهِ فَقَرَأَتُ فَإِذَا فِيهِ اسْمَ أَبِي وَ بَعْلِي وَ اسْمُ ابْنَيَّ وَ الْأَوْصِيَاءِ مِنْ بَعْدِ وَلَدِئَ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) فَسَأَلْتُهَا أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَيَّ لَأَنْسَخَهُ فَفَعَلَتْ فَقَالَ لَهُ أَبِى مَا فَعَلْتَ بِنُسْخَتِكَ فَقَالَ هِيَ عِنْدِي فَقَالَ فَهَلْ لَكَ أَنْ تُعَارِضَنِي عَلَيْهَا قَالَ فَمَضَى جَابِرُ إِلَى مَنْزِلِهِ فَأَتَاهُ بقِطْعَة جلْدِ أَحْمَرَ فَقَالَ لَهُ انْظُرْ فِي صَحِيفَتِكَ حَتَّى أَقْرَأَهَا عَلَيْكَ فَكَانَ فِي صَحِيفَتِهِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ هَذَا كِتَابُ مِنَ الله الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ أَنْزَلَه الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلَى مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) خَاتَمَ النَّبِيِّينَ يَا مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهَ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتابِ الله يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلاَ تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ يَا مُحَمَّدُ عَظَّمْ أَسْمَائِي وَ اشْكُرْ نَعْمَائِي وَ لَا تَجْحَدْ آلَائِي وَ لَا تَرْجُ سِوَائِي وَ لَا تَخْشَ غَيْرِى فَإِنَّهُ مَنْ يَرْجُ سِوَائِي وَ يَخْشَ غَيْرِي أُعَذِّبُهُ عَذَاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِينَ يَا مُحَمَّدُ إِنِّى اصْطَفَيْتُكَ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ وَ اصْطَفَيْتُ وَصِيَّكَ عَلِيّا (علیه السلام) عَلَى الْأَوْصِيَاءِ جَعَلْتُ الْحَسَنَ

(علیه السلام) عَيْبَةَ عِلْمِي بَعْدَ انْقِضَاءِ مُدَّة أبيهِ وَ الْحُسَيْنَ (علیه السلام) خَيْرَ أَوْلَادِ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ فِيهِ تَثْبُتُ الْإِمَامَةُ وَ مِنْهُ الْعَقِبُ وَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) زَيْنُ الْعَابِدِينَ وَ الْبَاقِرُ الْعِلْمِ (علیه السلام) الدَّاعِى إِلَى سَبِيلِى عَلَى مِنْهَاجِ الْحَقِّ وَ جَعْفَرُ الصَّادِقِ (علیه السلام) فِي الْقَوْلِ وَ الْعَمَلَ تَلْبَسُ مَنْ بَعْدَهُ فِتْنَةٌ صَمَّاءُ فَالْوَيْلُ كُلُّ الْوَيْلِ لِمَنْ كَذَّبَ عِترَةَ نَبِي وَ خِيَرَةَ خَلْقِي وَ مُوسَى الْكَاظِمُ (علیه السلام) الْغَيْظِ وَعَلَى الرِّضَا (علیه السلام) يَقْتُلُهُ عِفْرِيتُ كَافِرُ يُدْفَنُ بِالْمَدِينَةِ الَّتِي بَنَاهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ إِلَى جَنْبِ شَرِّ خَلْقِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدُ الْهَادِى (علیه السلام) شَبِيهُ جَدِّهِ الْمَيْمُونِ وَ عَلِىُ (علیه السلام) الدَّاعِي إِلَى سَبِيلِى وَ الذَّابُ عَنْ حَرَمِي وَ الْقَائِمُ فِي رَعِيَّنِي وَ الْحَسَنُ (علیه السلام) الْأَعَزُّ يَخْرُجَ مِنْهُ ذُو الِاسْمَيْنِ خَلَفٌ مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) يَخْرُجُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ وَ عَلَى رَأْسِهِ غَمَامَةٌ بَيْضَاءُ تُظِلُّهُ مِنَ

ص: 148

6-1- امام كاظم (علیه السلام)- همانا خدای عزّوجلّ خانه ای را از نور آفرید و اساس آن را چهار ستون قرار داده است؛ الله أكبر و لا اله الا الله و سبحان الله و الحمد لله، سپس از این چهار ستون چهار تا، و از این چهارتا، چهارتا آفریده است. خداى عزّوجلّ فرمود: ﴿ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِندَاللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً. ﴾

7-1- امام باقر (علیه السلام)- امام صادق (علیه السلام) می فرماید: پدرم به جابر بن عبدالله فرمود: «من با تو کاری دارم که باید در مورد آن با تو خلوت کنم». هنگامی که با او خلوت کرد، فرمود: «ای جابر! درباره ی لوحی که نزد مادرم فاطمه زهرا (علیها السلام) دیدی به من بگو»؟ گفت: «خدا را گواه می گیرم که نزد سرورم فاطمه (علیها السلام) آمدم تا ولادت حسین (علیه السلام) را به او تهنیت گویم که ناگهان در دستش لوحی سبز از زمرّد سبز دیدم در آن نوشته ای نورانی تر از آفتاب و خوش رایحه تر از مشک بود. عرض کردم: «این لوح چیست، ای دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)»؟ [فاطمه (علیه السلام)] فرمود: «این لوحی است که خدای عزّوجلّ بر پدرم (علیه السلام) نازل کرد، و به من فرمود: آن را نگهدار، پس این کار را کردم و در آن نام پدرم و شوهرم و نام اوصیاء پس از فرزندم حسین (علیه السلام) است». از او خواستم آن را به من دهد تا از آن نسخه برداری کنم و چنین کرد». پدرم به او (جابر) فرمود: «تو نسخه خود را چه کردی»؟ [جابر] گفت: «نزد من است». فرمود: «آیا می توانی آن را به من نشان دهی»؟ جابر به خانه اش رفت و تکّه ای از پوستی سرخ رنگ برای او آورد». حضرت

(علیه السلام) به او فرمود: «در مکتوبت نگاه کن تا آن را بر تو بخوانم». پس در مکتوبش چنین بود: «بسم الله الرَّحْمنِ الرَّحِیم، این کتاب از خدای با عزّت و دانا که روح امین آن را بر محمّد (صلی الله علیه و آله) خاتم پیامبران نازل کرد است. ای محمّد! تعداد ماه ها نزد خداوند در کتاب [آفرینش] الهی، از آن روز که آسمان ها و زمین را آفریده، دوازده ماه است، که چهار ماه از آن، ماه حرام است [و جنگ در آن ممنوع می باشد]. این، آیین همیشگی و استوار [الهی] است. بنابراین در این ماه ها به خود ستم نکنید [و از هرگونه خونریزی بپرهیزید]. ای محمّد! نام هایم را بزرگ بدار و از من به خاطر نعمت هایم سپاس گو و نعمت هایم را انکار نکن و به کسی جز من امیدوار نباش و از کسی جز من نترس. چرا که هرکه به کسی جز من امید ببندد و از او بترسد، او را به عذابی مبتلا خواهم کرد که کسی دیگر از جهانیان را به آن مبتلا نمی کنم. ای محمّد! همانا من تو را بر پیامبران برگزیده ام و وصیّ تو علی (علیه السلام) را بر سایر اوصیاء برگزیدم و حسن (علیه السلام) را پس از انقضای دوره امامت پدرش، مخزن علم خویش قرار دادم، و حسین (علیه السلام) بهترین فرزندان اوّلین و آخرین است

و در او امامت پایدار می ماند و سایر امامان (علیهم السلام) از او به وجود می آیند و زین العابدین (علیه السلام) و باقرالعلوم (علیه السلام)، شکافنده ی علم که به راه من یعنی بر راه و روش حق دعوت می کند و جعفر (علیه السلام) که در گفتار و کردار صادق و درستکار است و پس از او فتنه ای فراگیر به وقوع خواهد پیوست. پس وای بر کسی که عترت پیامبرم و بهترین خلقم را تکذیب کند و موسی (علیه السلام) که خشم خود را نگه می دارد، و علی بن الرّضا (علیه السلام) که دیوی کافر او را می کشد که در شهری دفن می شود که عبد صالح آن را ساخت، در کنار بدترین خلق خدا دفن می شود و محمّد هادی (علیه السلام) شبیه جدّ فرخنده اش و علی (علیه السلام) که به راهم دعوت می کند و از حریم من دفاع می کند و امور رعیّتم را اداره می کند و حسن (علیه السلام) با عزّت، که امامی دارای دو اسم از وی به وجود می آید و خلف محمّد (صلی الله علیه و آله) است و در آخرالزّمان در حالی که بر سرش عمامه ای سفید است که او را از نور خورشید

ص: 149

﴿ الشَّمْسِ وَ يُنَادِي مُنَادٍ بِلِسَانِ فَصِيحٍ يَسْمَعُهُ الثَّقَلَانِ وَ مِنْ بَيْنِ الْخَافِقَيْنِ هَذَا الْمَهْدِيُّ مِنْ آل مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) فَيَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْرًا. ﴾ (1)

8-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ وَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالنُّبُوَّةَ وَ جَعَلَنِي خَيْرَ الْبَرِّيَّة إِنَّ وَصِنِّي لَأَفْضَلُ الْأَوْصِيَاءِ وَ إِنَّهُ لَحْجَّةُ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ خَلِيفَتُهُ عَلَى خَلْقِهِ وَ مِنْ وَلْدِهِ الْأَئِمَّةُ الْهُدَاةُ (علیهم السلام) بَعْدِى بِهِمْ يَحْبِسُ اللَّهُ الْعَذَابَ عَنْ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ بِهِمْ يُمْسِكُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ بِهِمْ يُمْسِكَ الْجِبَالَ أَنْ تَمِيدَ بِهِمْ وَ بِهِمْ يَسْقِي خَلْقَهُ الْغَيْثَ وَ بِهِمْ يُخْرِجُ النَّبَات أُولَئِكَ أَوْلِيَاءُ اللَّهِ حَقًّا وَ خُلَفَائِي صِدقاً عِدَّتُهُمْ عِدَّةُ الشُّهُورِ وَ هِيَ أَثْنَا عَشَرَ شَهْراً. ﴾ (2)

حفاظت می کند ظهور می کند و یک نفر با زبانی رسا و فصیح ندا در می دهد و جنّ و انس و هر که زیر آسمان به سر می برد، صدای او را می شنود، این مهدی آل محمّد (صلی الله علیه و آله) است. پس زمین را پر از عدل می کند، هم چنان که از ظلم و ستم پر شده بود».

8-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- قسم به آن کسی که مرا به پیامبری مبعوث کرد و برترین انسان ها قرار داد، وصیّ و جانشین من، برترین اوصیاست و او حجّت خداوند بر بندگانش و خلیفه و جانشین او بر خلقش است، و ائمّه هدایت کننده ی بعد از من، از نسل او هستند. به خاطر آن هاست که خداوند مردم را عذاب نمی دهد، و به خاطر آن هاست که خداوند [اجرام] آسمان [کرات و سنگ های آسمانی] را نگه می دارد، تا جز به فرمان او، بر زمین فرو نیفتند؟. (حج/65) و به خاطر آن هاست که کوه ها را ثابت و محکم نگه می دارد تا لرزش آن را بگیرد، و به خاطر آن هاست که باران را بر خلقش نازل می کند، و به خاطر آن هاست که گیاهان و نباتات را می رویاند. آن ها اولیای بر حق، خدا و جانشینان راستین اویند. تعداد آن ها به تعداد ماه های سال است که دوازده ماه است.

4-3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبي خَالِدِ الْوَاسِطِي عَنْ أَبي جَعْفَرَ (علیه السلام) قَالَ: حَدَّثَنِي أَبِي عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام): أَنَّ رَسُولَ الله (صلی الله علیه و آله) لَمَّا ثَقُلَ فِي مَرَضِهِ قَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ السَّنَةَ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً مِنْهَا أَرْبَعَةُ حُرُمُ. قَالَ: ثُمَّ قَالَ بَيَدِهِ: فَذَاكَ رَجَبُ مُفْرَدُ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ وَ الْمُحَرَّمُ ثَلَاثَةُ مُتَوَالِيَات. ﴾ (1)

5-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿... وَ في خَبَر آخَرَ أَرْبَعَةٌ حُرُمُ عَلِيُّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ (علیهم السلام) وَ الْقَائِمُ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بدلَالَة قَوْلِهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ. ﴾ (2)

4-3- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- امام باقر (علیه السلام) فرمود: پدرم علیّ بن حسین (علیه السلام) از امیرالمؤمنین (علیه السلام) روایت کرده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن هنگام که مریضی اش شدّت یافت فرمود: «ای مردم! هر سال، دوازده ماه است و از جمله آن چهار [ماه] حرام است». سپس در حالی که با دستش اشاره می کرد، فرمود: «رجب مفرد و ذی القعده و ذی الحجّه و محرّم سه [ماه] پشت سر هم».

5-3- امام صادق (علیه السلام)- در مناقب آمده است؛... أربعة حُرُم (چهارماه حرام) علی و حسن و حسین (علیهم السلام) و قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) هستند به خاطر دلالت این آیه بر این موضوع: ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ است.

بخش 1: تأخیر ماه های حرام [و جابه جا کردن آن ها] فقط، افزایشی در کفر [مشرکان] است، که با آن کافران گمراه می شوند. یک سال، آن را حلال و سال دیگر آن را حرام می کنند تا با مقدار ماه هایی که خداوند تحریم کرده هماهنگ شود [و عدد چهار ماه، به پندارشان تکمیل گردد] و به این ترتیب، آن چه را خدا حرام کرده، حلال بشمارند. اعمال زشتشان در نظرشان زینت داده شده و خداوند جمعیّت کافران را هدایت نمی کند.

1-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- آنان در سالی محرم را حرام و صفر را حلال می شمردند، و در سالی دیگر صفر را حرام و محرم را حلال می شمردند، ای مردم! شیطان تا روز ابد از این که در سرزمین شما پرستش گردد، ناامید گشته است و از شما به آن چه اعمالتان را خوار سازد راضی و خشنود گشته است.

2-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ای مردم! شیطان نومید است که در این سرزمین شما پرستش شود ولی خشنود است که فرمانش برند در جز آن در کارهایی که از کردارهای خود کم شمارید. ای مردم! تأخیر ماه های حرام [و جابه جا کردن آن ها] فقط، افزایشی در کفر [مشرکان] است، که با آن کافران گمراه می شوند. یک سال، آن را حلال و سال دیگر آن را حرام می کنند تا با مقدار ماه هایی که خداوند تحریم کرده هماهنگ شود. و زمان چرخیده و به وضع روزی درآمده که خدا آسمان ها و زمین را آفریده و تعداد ماه ها نزد خداوند در کتاب [آفرینش] الهی، از آن روز که آسمان ها و زمین را آفریده، دوازده ماه است، که چهار ماه از آن، ماه حرام است [و جنگ در آن ممنوع می باشد].

3-1- امام علی (علیه السلام)- کسانی که زیاده روی در کفر را انکار می کنند، باید متوجّه شوند که خداوند گفته های آنان را رد کرده و فرموده است: ﴿ إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيادَةٌ فِي الْكُفْرِ. ﴾

4-1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- معنى زِيادَةٌ فِي الْكُفْرِ این است که اعراب آن چه خداوند حرام کرده بود را حلال می شمردند و آن چه حلال نموده بود را حرام.

*ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا هنگامی که به شما گفته می شود: «در راه خدا [به سوی میدان جهاد] حرکت کنید». بر زمین سنگینی می کنید [و سستی به خرج می دهید]؟! آیا به زندگی دنیا به جای آخرت راضی شده اید؟! با این که متاع زندگی دنیا، در برابر آخرت جز اندکی نیست. (38)

*اگر [به سوی میدان جهاد] حرکت نکنید، شما را مجازات دردناکی می کند و گروه دیگری را جایگزین شما خواهد ساخت و هیچ زیانی به او نمی رسانید و خداوند بر هر چیزی تواناست (39)

1- امام علی (علیه السلام)- زیدبن وهب گوید: علی (علیه السلام) به مردم گفت:- و این نخستین سخن او بعد از جنگ نهروان و کار خوارج بود- «ای مردم! آماده پیکار با دشمنی شوید که جهاد با آن موجب تقرّب به خداست. مردمی از حق روی گرداندند و آن را نمی بینند...». بازهم از جای نجنبیدند و

ص: 155

﴿ الْقُرْبَةُ مِنَ اللَّهِ وَ طَلَبُ الْوَسِيلَة إِلَيْهِ، حَيَارَى عَن الْحَقِّ لَا يُبْصِرُونَهُ... قَالَ فَلَمْ يَنْفِرُوا وَ لَمْ يَنْتَشِرُوا، فَتَرَكَهُمْ أَيَّاماً حَتَّى أَيسَ مِنْ أَنْ يَفْعَلُوا، وَ دَعَارُهُ وسَهُمْ وَ وُجُوهَهُمْ فَسَأَلَهُمْ عَنْ رَأيهِمْ وَ مَا الَّذِي يُتَبطُهُمْ، فَمِنهُمُ المُعتَلُّ وَ مِنْهُمُ المُنكِرُ وَ أقلهم النشيط، فقام فيهمْ ثَانِيَةً فَقَالَ عِبَادَ اللَّهِ مَا لَكُمْ إِنْ أمَرْتُكُمْ أنْ تَنفِرُوا انَّا قَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُم بِالحَيَاةِ الدُّنْيا مِنَ الْآخِرَةِ ثَوَابَاً وَ بِالذُّلُّ وَ الْهَوَانِ مِنَ الْعِزَّ خَلَفاً. ﴾ (1)

2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ الْعَجَبُ مِنْكُمْ وَ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ أَنَّ أَمِيرَهُمْ يَعْصِي اللَّهَ وَ هُمْ يُطِيعُونَهُ وَ أَنَّ أَمِيرَكُمْ يُطِيعُ اللَّهَ وَ أَنتُمْ تَعْصُونَهُ إِنْ قُلْتُ لَكُمُ: الْفِرُوا إِلَى عَدُوِّكُمْ. قُلْتُمُ: الْقَر يَمْنَعْنَا أ فَتَرَوْنَ عَدُوَّكُمْ لَا يَجِدُونَ الْقَرَّ كَمَا تَجِدُونَهُ وَ لَكِنَّكُمْ أَشْبَهُتُمْ قَوْمًا قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَقَالَ كُبَرَاؤُهُمْ لَا تَنْفِرُوا فِي الحَرِّ فَقَالَ اللَّهُ لِنَبِيِّهِ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ. ﴾ (2)

3- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ انْفِرُوا رَحِمَكُمُ الله إلى قتال عدوكُمْ، وَ لا تَنالُوا إِلَى الْأَرْضِ فَفِرُّوا بالخسف وَ تَبوءُ وا بِالذُّلَّ، وَ يَكُونَ تصيبكُمُ الآخَسَ، وَ إنَّ أخَا الحَربِ الأرِقُ، وَ مَنْ نَامَ لَمْ يُنَم عَنْه. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ إلا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُما فِي الْغارِ إِذْ يَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَ أَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَ جَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَ كَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ (20)

قدم در راه جهاد ننهادند. چند روزی آنان را به حال خود رها کرد تا از اقدامشان نومید گردید. آن گاه سران و بزرگانشان را خواست و پرسید که عاقبت چه خواهند کرد و به چه سبب بر زمین چسبیده اند و نمی جنبند. برخی خویشتن را به بیماری زدند و برخی از جنگ ناخشنودی نشان دادند. تنها، اندکی از آنان آماده پیکار بودند. علی (علیه السلام) بار دیگر برخاست و آغاز به سخن کرد: «ای بندگان خدا! شما را چه می شود که چون فرمان حرکت به جنگ می دهم گویی به زمین می چسبید. بر زمین سنگینی می کنید [و سستی به خرج می دهید]؟! آیا به زندگی دنیا به جای آخرت راضی شده اید؟! و ذلّت و خواری را جانشین عزّت کرده اید»!

2- امام علی (علیه السلام)- از شما و از مردم شام در شگفتم. امیر مردم شام، خدا را معصیت می کند و آنان از او اطاعت می کنند و امیر شما خدا را اطاعت می کند و شما از او فرمان نمی برید. اگر بگویم که در روزهای گرم به جنگ دشمنتان بروید، می گویید این شدّت گرمای تابستان چون شما را به حرکت به سوی دشمن در زمستان امر کنم، می گویید سرما نمی گذارد. آیا نمی بینید که دشمن شما مانند شما نیست که از سرما بترسد. شما همانند آن قوم هستید که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آنان گفت: ﴿ انْفِرُوا فِي سَبيل الله. ﴾ سرانشان گفتند: ﴿ لا تَنْفِرُوا فِي الحَرِّ. ﴾ خداى تعالى به پیامبرش گفت بگو: آتش دوزخ از این هم گرم تر است»! اگر می دانستند. (توبه/81)».

3- امام علی (علیه السلام)- خدا شما را رحمت کند، در خانه های خود نمانید، که به ستم گرفتار و به خواری دچار خواهید شد، و بهره زندگی شما از همه پست تر خواهد بود، و همانا برادر جنگ، بیداری و هوشیاری است، هر آن کس که به خواب رود، دشمن او نخواهد خوابید.

*اگر او (پیامبر) را یاری نکنید، خداوند او را [در سخت ترین لحظات] یاری کرد آن هنگام که کافران او را [از مکّه] بیرون کردند، در حالی که یکی از دو نفر بود [و یک نفر بیشتر همراه نداشت] در آن هنگام که آن دو در غار بودند و او به هم سفر خود می گفت: «غم مخور، خدا با ماست». آن گاه، خداوند آرامش خود را بر او فرستاد و با لشکرهایی که مشاهده نمی کردید، او را تأیید نمود و گفتار [و خواسته ی] کافران را پایین تر قرار داد [و آن ها را با شکست مواجه ساخت] و تنها سخن خدا [و آیین او] برتر [و پیروز] است و خداوند توانا و حکیم است. (40)

2-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ الْخَرَائِجُ وَ الْجَرَائِحُ مِنْ مُعْجِزَاتِهِ (صلی الله علیه و آله) أَنَّهُ لَمَّا كَانَتِ اللَّيْلَةُ الَّتِي خَرَجَ فِيهَا رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَى الْغَارِ كَانَتْ قُرَيْشُ اخْتَارَتْ مِنْ كُلِّ بَطْن مِنْهُمْ رَجُلًا لِيَقْتُلُوا مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله)... فَلَمَّا طَلَعَ الْفَجْرُ تَوَاثَبُوا إِلَى الدَّارَ وَ هُمْ يَظُنُّونَ أَنَّى مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) فَوَثَبْتُ فِي وُجُوهِهِمْ وَ صِحْتُ بِهِمْ فَقَالُوا عَلَى قُلْتُ نَعَمْ قَالُوا وَ أَيْنَ مُحَمَّدُ قُلْتُ خَرَجَ مِنْ بَلَدِكُمْ قَالُوا إِلَى أَيْنَ خَرَجَ قُلْتُ اللَّهُ أَعْلَمُ فَتَرَكُونِي وَ خَرَجُوا فَاسْتَقْبَلَهُمْ أَبُو كُرْزِ الْخُزَاعِيُّ وَ كَانَ عَالِماً بِقَصَصِ الْآثَارِ فَقَالُوا يَا أَبَاكُرْزِ الْيَوْمَ نُحِبُّ أَنْ تُسَاعِدَنَا فِي قَصَصَ أَثَرِ مُحَمَّدٍ فَقَدْ خَرَجَ عَن الْبَلَدِ فَوَقَفَ عَلَى بَاب الدَّارِ فَنَظَرَ إِلَى أَثَر رَجُلٍ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله)... فَمَضَى عَلَى ذَلِكَ إِلَى الْغَارِ فَانْقَطَعَ عَنْهُ الْأَثَر... فَقَالَ مَا جَازَ

مُحَمَّدُ هَذَا الْمَوْضِعَ وَ لَا مَنْ مَعَهُ إِمَّا أَنْ يَكُونَا صَعِدَا إِلَى السَّمَاءِ أَوْ نَزَلَا فِي الْأَرْضِ فَإِنَّ بَابَ هَذَا الْغَارِ كَمَا تَرَوْنَ عَلَيْهِ نَسْجُ الْعَنْكَبُوتِ وَ الْقَيْجَةُ حَاضِنَةً عَلَى بِيضِهَا بِبَابِ الْغَارِ فَلَمْ يَدْخُلُوا الْغَارَ وَ تَفَرَّقُوا فِي الْجَبَلِ يَطْلُبُونَهُ وَ مِنْهَا أَنَّ أَبَابَكُر اضْطَرَبَ فِي الْغَارِ اضْطِرَاباً شَدِيداً خَوْفًا مِنْ قُرَيْشٍ فَأَرَادَ الْخُرُوجَ إِلَيْهِمْ فَقَعَدَ وَاحِدٌ مِنْ قُرَيْشَ مُسْتَقْبل الْغَارِ يَبُولُ فَقَالَ أَبُو بَكْر هَذَا قَدْ رَآنَا قَالَ كَلَّا لَوْ رَأَنَا مَا اسْتَقْبَلَنَا بِعَوْرَتِهِ وَ قَالَ لَهُ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) لَا تَخَفْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا لَنْ يَصِلُوا إِلَيْنَا فَلَمْ يَسْكُنِ اضْطِرَائِهُ فَلَمَّا رَأَى (صلی الله علیه و آله) ذَلِكَ مِنْهُ رَفَسَ ظَهْرَ الْغَارِ فَانْفَتَحَ مِنْهُ بَابٍ إِلَى بَحْرٍ وَ سَفِينَةٍ فَقَالَ لَهُ اسْكُنْ الْآنَ فَإِنَّهُمْ إِنْ دَخَلُوا مِنْ بَابِ الْغَارِ خَرَجْنَا مِنْ هَذَا الْبَابِ وَ رَكِبْنَا اَلسَّفِينَةٌ فَسَكَنَ عِنْدَ ذَلِكَ. ﴾ (1)

3-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَمَّا خَرَجَ مِنَ الْغَارِ مُتَوَجِّهَا إِلَى الْمَدِينَةِ وَ قَدْ كَانَتْ قُرَيْشُ جَعَلَتْ لِمَنْ أَخَذَهُ مِائَةَ مِنَ الْإِبِلِ فَخَرَجَ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِكِ بْنِ جُعْشُم فِيمَنْ يَطْلَبُ فَلَحِقَ بِرَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) اللَّهُمَّ اكْفِنِي شَرَّ سُرَاقَةَ بِمَا شِئْتَ فَسَاخَتْ قَوَائِمْ فَرَسِهِ فَتَنَى رِجَلَهُ ثُمَّ اشْتَدَّ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ إِنِّى عَلِمْتُ أَنَّ الَّذِي أَصَابَ قَوَائِمَ فَرَسِي إِنَّمَا هُوَ مِنْ قِبَلِكَ فَادْعُ اللَّهَ أَنْ يُطْلِقَ لِى فَرَسِي فَلَعَمْرِى إِنْ لَمْ يُصِبْكُمْ مِنِّى خَيْرُ لَمْ يُصِبْكُمْ مِنِّى شَرِّ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَأَطْلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَرَسَهُ فَعَادَ فِي طَلَب رَسُول اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حَتَّى فَعَلَ ذَلِكَ ثَلَاثَ مَرَاتِ كُلَّ ذَلِكَ يَدْعُو رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَتَأْخُذُ الْأَرْضِ قَوَائِمَ فَرَسِهِ فَلَمَّا أَطْلَقَهُ فِي الثَّالِثَةِ قَالَ يَا

مُحَمَّدُ هَذِهِ إِبِلِي بَيْنَ يَدَيْكَ فِيهَا غُلَامِي فَإِنِ احْتَجْتَ إِلَى ظَهْرِ أَوْ لَبَن فَخُذْ مِنْهُ وَ هَذَا سَهُمْ مِنْ كِنَانَتِي عَلَامَةً وَ أَنَا أَرْجِعُ فَأَرُدُّ عَنْكَ الطَّلَبَ فَقَالَ لَا حَاجَةً لَنَا فِيمَا عِنْدَكَ. ﴾ الكافي، ج 8، ص 263/ تفسیر البرهان

ص: 158

2-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله) در الخرائج و الجرائح از معجزه های رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمده است که امام علی (علیه السلام) فرمود: آن شب که پیامبر (صلی الله علیه و آله) می خواست از مکّه خارج شود، قریش پانزده نفر از پانزده قبیله انتخاب کرده بودند تا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به قتل برسانند... هنگامی که صبح دمید قریش به خانه ریختند و خیال کردند که من، محمّد (صلی الله علیه و آله) هستم. برخاستم، گفتند: «علی! تو هستی»؟ گفتم: «بلی». پرسیدند: «محمّد کجا رفت»؟ گفتم: «خدا می داند». بیرون رفتند و ابو کرز خزاعی را آوردند تا ردیابی کند. او آمد در خانه ایستاد نگاه کرد بر اثر پای محمّد (صلی الله علیه و آله)... با ردّ پا رفت تا به در غار رسید. ردّ پا تمام شد... گفت: محمّد و همراهش به غار نرفته اند، یا به آسمان صعود کرده اند و یا به زمین فرو رفته اند! چون تار عنکبوت سالم است و تخم کبوتر سر جای خودش قرار دارد. در این هنگام متفرّق شدند و در کوه به دنبال او گشتند. ابوبکر در غار مضطرب شد و ترسید. خواست بیرون برود که یکی از قریشیان جلو غار آمد و بول کرد. ابوبکر گفت: «این شخص ما را دید». حضرت (علیه السلام) فرمود: «اگر ما را دیده بود، هنگام بول، روی خود را به طرف ما برنمی گرداند. هان! نترس خدا با ماست، آن ها به ما دسترسی پیدا نمی کنند». امّا باز هم اضطراب ابوبکر تمام نشد. وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله) وضع او را چنین دید، پای مبارک را به دیواره ی غار زد، دری به طرف دریا باز شد و یک کشتی در آن جا آماده بود. سپس فرمود: «دیگر آرام باش، اگر وارد غار شوند از این در خارج شده و سوار کشتی می شویم». ابوبکر آرام شد.

3-1- امام صادق (علیه السلام)- همانا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هنگامی که غار را به سوی مدینه ترک کرد و قریش صد شتر جایزه برای کسی که او را بگیرد، تعیین کرده بود. سراقة بن مالک بن جُعثم همراه کسانی که برای یافتن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خارج شدند، بیرون آمد. او به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسید. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «خدایا! شرّ سراقه را به هر وسیله ای که می خواهی، از من دور ساز». ناگهان دست و پای مادیانش در شن فرو رفت و از حرکت ایستاد. سراقه گفت: «ای محمّد! من می دانم که آن چه دست و پای مادیانم دچار آن شد، از سوی توست، از خدا بخواه که مادیانم را به حرکت در بیاورد. قسم به جانم، اگر خیری از من به شما نرسد، لااقل شرّی نیز از من به شما نخواهد رسید». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دعا کرد و خدای عزّوجلّ مادیانش را آزاد ساخت. ولی باز هم به دنبال رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به راه افتاد تا این که این کار را سه بار انجام داد و در هربار که زمین دست و پای مادیانش را در خود فرو می برد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دعا می کرد. هنگامی که در مرتبه سوّم، او را آزاد ساخت، گفت: «ای محمّد! شتران و غلام من در اختیار شماست. اگر به مرکوب یا شتری نیازمند شدی از آن بردار و این تیر از تیردانم را به شما می دهم تا نشانه ای باشد و من بر می گردم و از تعقیب تو جلوگیری می کنم». رسول خدا فرمود: «به آن چه نزد شماست نیازی نداریم».

ص: 159

4-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ فِي كِتَابِ الِاحْتِجَاجِ لِلطَّبْرِسِي عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) حَدِيثُ طَوِيلُ يَقُولُ فِيهِ لِلْقَوْمِ بَعْدَ مَوْتِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَالَ: نَشَدْتَكُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِيكُمْ أَحَدٌ كَانَ يَبْعَثُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الطَّعَامَ وَ هُوَ فِي الْغَارِ وَ يُخْبِرُهُ بِالْأَخْبَارِ غَيْرِي؛ قَالُوا لَا. ﴾ (1)

5-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) أَنَا مَنِي عَلَى فِرَاشِهِ حَيْثُ ذَهَبَ إِلَى الْغَارِ وَ سَجَّانِي فَلَمَّا جَاءَ الْمُشْرِكُونَ ظَنُّونِي مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) فَأَيْقَظُونِي وَ قَالُوا مَا فَعَلَ صَاحِبُكَ فَقُلْتَ ذَهَبَ فِي حَاجَتِهِ فَقَالُوا لَوْ كَانَ هَرَبَ لَهَرَبَ هَذَا مَعَهُ. ﴾ (2)

6-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنْ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ احْتَجُوا فِي مَسْجِدِ الْكُوفَة فَقَالُوا مَا بَالُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) لَمْ يُنَازِعِ الثَّلَاثَةَ كَمَا نَازَعَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَيْرَ وَ عَائِشَةَ وَ مُعَاوِيَةَ فَبَلَغَ ذَلِكَ عَلِيّاً (علیه السلام) فَأَمَرَ أَنْ يُنَادَى ب الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَلَمَّا اجْتَمَعُوا صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّهُ بَلَغَنِي عَنْكُمْ كَذَا وَ كَذَا قَالُوا صَدَقَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) قَدْ قُلْنَا ذَلِكَ قَالَ فَإِنَّ لِي بِسُنَّةِ الْأَنْبِيَاءِ أَسْوَةٌ فِيمَا فَعَلْتُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ قَالُوا وَ مَنْ هُمْ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ أَوَّلُهُمْ إِبْرَاهِيمُ (علیه السلام)... وَ لِى بمُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) أَسْوَةُ حِينَ فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ وَ لَحِقَ بِالْغَارِ مِنْ خَوْفِهِمْ وَ أَنَامَنِي عَلَى فِرَاشِهِ فَإِنْ قُلْتُمْ فَرَّ مِنْ قَوْمِهِ لِغَيْرِ خَوْفِ مِنْهُمْ فَقَدْ كَفَرْتُمْ وَ إِنْ قُلْتُمْ خَافَهُمْ وَ أَنَا مَنِي عَلَى فِرَاشِهِ وَ لَحِقَ هُوَ بِالْغَارِ مِنْ خَوْفِهِمْ فَالْوَصِيُّ أَعْذَر. ﴾ (3)

7-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ خَالِدِ بْن نَجيج قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) جُعِلْتُ فِدَاكَ سَمَّى رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَبَا بَكْرِ الصِّدِّيقَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَكَيْفَ قَالَ حِينَ كَانَ مَعَهُ فِي الْغَارِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنِّي لَأَرَى سَفِينَةَ جَعْفَرِ بْن أَبِي طَالِب تَضْطَرَبُ فِي الْبَحْرِ صَالَةَ قَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنَّكَ لَتَرَاهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَتَقْدِرُ أَنْ تُرِيَنِيهَا قَالَ ادْنُ مِنِّى قَالَ فَدَنَا مِنْهُ فَمَسَحَ عَلَى عَيْنَيْهِ ثُمَّ قَالَ انْظُرْ فَنَظَرَ أَبُو بَكْرٍ فَرَأَى السَّفِينَةَ وَ هِيَ تَضْطَرِبُ فِي الْبَحْرِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَى قُصُور أهْلِ الْمَدِينَة فَقَالَ فِي نَفْسِهِ الْآنَ صَدَقْتُ أَنَّكَ سَاحِرُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الصِّدِّيقُ أَنَتَ. ﴾ (4)

ص: 160

4-1- امام علی (علیه السلام)- در کتاب الاحتجاج طبرسی حدیثی طولانی از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل کرده است که بعد از مرگ عمر بن خطاب به مردم می فرماید: «شما را به خدا سوگند! آیا جز من کسی در میان شما هست که برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در غار؛ آذوقه فرستاده و از اخبار باخبرش ساخته باشد»؟ گفتند: «نه».

5-1- امام علی (علیه السلام)- رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چون به غار ثور رفت مرا در جای خود خواباند و با پتوی خود پوشاند چون مشرکان به خانه ی او آمدند گمان بردند من محمّد (صلی الله علیه و آله) هستم. مرا از خواب بیدار کردند و گفتند: «رفیقت چه شد»؟ گفتم: «دنبال کاری رفت». گفتند: «اگر گریخته بود این علی هم با او گریخته بود».

6-1- امام علی (علیه السلام)- ابن مسعود نقل می کند: مردم در مسجد کوفه با هم مباحثه و مجادله می کردند و می گفتند: «چرا امیرالمؤمنین (علیه السلام) با آن سه نفر جنگ و منازعه نکرد، آن گونه که با طلحه و زبیر و عایشه و معاویه جنگید»؟ این خبر به امیرالمؤمنین (علیه السلام) رسید. امر فرمود منادی ندا کرده و بگوید برای نماز در مسجد گرد هم آیید. وقتی مردم جمع شدند، حضرت بالای منبر رفت و حمد خدا و ثنای الهی را به جای آورد، سپس فرمود: «ای مردم! از شما خبر به من رسیده است که چنین و چنان گفته اید»؟ مردم گفتند: «یا امیرالمؤمنین! بلی ما چنین گفته ایم». حضرت فرمود: «من در آن چه به جای آورده ام از سنّت انبیاء (صلى الله عليه و سلم) پیروی کرده ام، خدای عزّوجلّ در قرآن می فرماید» مسلماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود. (احزاب /21) گفتند: «یا امیرالمؤمنین (علیه السلام)، آن انبیایی که شما از ایشان در کردارتان تبعیّت نموده اید کدام انبیاء هستند»؟ حضرت فرمود: «اوّل ایشان جناب ابراهیم (علیه السلام) است... تا آن جا که فرمود: برای من در محمّد (صلی الله علیه و آله) روش نیکویی است در آن هنگام که از دست قومش فرار کرد و از ترس

آن ها به غار رفت و مرا در بستر خودش خوابانید... اگر بگویید جناب ابراهیم (علیه السلام) بدون این که بلایی از قومش به او برسد از ایشان دوری گزید، کافر شده اید و اگر بگویید به خاطر بلایی که از جانب آن ها به حضرتش رسید از آن ها دوری جست، می گویم وصیّ پیغمبر سزاوارتر است به این که به خاطر بلایی که از جانب دیگران به وی رسیده است، از آن ها دوری گزیند».

7-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- خالدبن نجیح گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «فدایت شوم! آیا پیامبر (صلی الله علیه و آله) ابوبکر را صدّیق نامیده است»؟ فرمود: «آری»! عرض کرد: «چطور»؟ فرمود: «آن گاه که همراه او در غار بود حضرت فرمود: «من کشتی جعفر بن ابیطالب را می بینم که در دریا راه را گم کرده و مضطرب است». ابوبکر گفت: «ای رسول خدا! تو آن را می بینی»؟ فرمود: «آری». گفت: «می توانی آن را به من نشان دهی»؟ فرمود: «نزدیک من بیا». امام صادق (علیه السلام) فرمود: «ابوبکر نزد آن حضرت آمد و حضرت دست بر چشمان او کشید و فرمود: «نگاه کن». ابوبکر نگاه کرد و کشتی را دید که در دریا مضطرب است. سپس خانه های اهل مدینه را دید، پیش خود گفت: «الان تصدیق می کنم که تو ساحری»!! حضرت فرمود: «تو صدّیق هستی»!

ص: 161

8-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ إِنَّ رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَقْبَلَ يَقُولُ لِأبي بَكْر فِي الْغَارِ اسْكُنْ فَإِنَّ اللَّهَ مَعَنَا وَ قَدْ أخَذَتْهُ الرَّعْدَةُ وَ هُوَ لَا يَسْكُنُ فَلَمَّا رَأَى رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) حَالَهُ قَالَ لَهُ تُرِيدُ أَنْ أَرْيَكَ أَصْحَابِي مِنَ الْأَنْصَارِ فِي مَجَالِسِهِمْ يَتَحَدَّثُونَ فَارِيَكَ جَعْفَراً وَ أَصْحَابَهُ فِي الْبَحْرِ يَغُوصُونَ قَالَ نَعَمْ فَمَسَحَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِيَدِهِ عَلَى وَجْهِهِ فَنَظَرَ إِلَى الْأَنْصَارِ يَتَحَدَّثُونَ وَ نَظَرَ إِلَى جَعْفَرٍ وَ أَصْحَابِهِ فِي الْبَحْرِ يَغُوصُونَ فَأَضْمَرَ تِلْكَ السَّاعَةَ أَنَّهُ سَاحِرُ. ﴾ (1)

9-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ لَمَّا صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْغَارَ طَلَبَهُ عَلَى بْن أَبي طَالِب (علیه السلام) وَ خَشِيَ أَنْ يَغْتَالَهُ الْمُشْرِكُونَ وَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) عَلَى حِرَا وَ عَلِى (علیه السلام) عَلَى ثَبير فَبَصُرَ بِهِ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ مَا لَكَ يَا عَلِيُّ قَالَ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّى خَشِيتُ أَنْ يَغْتَالَكَ الْمُشْرِكُونَ فَطَلَبْتُكَ فَقَالَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) نَاوِلْنِي يَدَكَ يَا عَلِيٌّ فَرَجَكَ الْجَبَلُ حَتَّى خَطَا بِرِجْلِهِ إِلَى الْجَبَلِ الْآخَرِ ثُمَّ رَجَعَ الْجَبَلُ إِلَى قَرَارِهِ. ﴾ (2)

10-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ جَعْفَرِ بْن مُحَمَّدِ الصَّادِقِ (علیه السلام) عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَاقِرِ (علیه السلام) عَنْ أبيهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) قَالَ: لَمَّا لَقَنَهُ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيُّ (رحمة الله علیه) رَسَالَةَ جَدَّهِ رَسُول الله (صلی الله علیه و آله) إِلَى ابْنِهِ الْبَاقِرِ (علیه السلام) قَالَ لَهُ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ (علیه السلام): يَا جَابرُ أَكُنتَ شَاهِداً حَدِيثَ جَدِّى رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) يَوْمَ الْغَارِ؟ قَالَ جَابِرُ (رحمة الله علیه): لَا، يَابْنَ رَسُولُ اللهِ. قَالَ: إِذَنْ أَحَدَّثُكَ يَا جَابِرُ قَالَ: حَدِّثْنِي جَعِلْتُ فِدَاكَ فَقَدْ سَمِعْتَهُ مِنْ جَدَّكَ (صلی الله علیه و آله)، فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) لَمَّا هَرَبَ إِلَى الْغَارِ مِنْ مُشْرِكِي قُرَيْشَ حِينَ كَبَسُوا دَارَهُ لِقَتْلِهِ وَ قَالُوا: اقْصِدُوا فِرَاشَهُ حَتَّى نَقْتُلَهُ فِيهِ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام): أَخِي إِنَّ مُشْرِكِي قُرَيْشٍ

يَكْبِسُوني فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ وَ يَقْصِدُونَ فِرَاشِي فَمَا أَنتَ صَانِعُ يَا عَلِيُّ؟ قَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام): أَنَا- يَا رَسُولَ اللَّهِ- أَضْطَجِعُ فِي فِراشِكَ وَ تَكُونُ خَدِيجَةً فِي مَوْضِع مِنَ الدَّارِ، وَ اخْرُجْ وَ اسْتَصْحِب اللَّهَ حَيْثُ تَأْمَنُ عَلَى نَفْسِكَ. فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): فَدَيْتَكَ يَا أَبَا الْحَسَن أَخْرِجُ لِي نَاقَتِيَ الْعَصْبَاءَ حَتَّى أَرْكَبَهَا وَ أخْرُجَ إِلَى اللَّهِ هَارِباً مِنْ مُشْرِكِي قُرَيْش وَ افْعَلْ بِنَفْسِكَ مَا تَشَاءُ، وَ اللَّهُ خَلِيفَتِي عَلَيْكَ وَ عَلَى خَدِيجَةَ. فَخَرَجَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ رَكِبَ النَّاقَةَ وَ سَارَ وَ تَلَقَّاهُ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِي أَنْ أَصْحَبَكَ فِي مَسِيركَ وَ فِي الْغَارِ الَّذِي تَدْخُلُهُ وَ أَرْجِعَ معَكَ إِلَى الْمَدِينَة إِلَى أَنْ تُنِي نَاقَتكَ بيَاب أبى أيُّوبَ الْأَنْصَارِيِّ. فَسَار (صلی الله علیه و آله) فَتَلَقَّاهُ أَبُو بَكْرٍ

ص: 162

8-1- امام باقر (علیه السلام)- یوسف بن صهیب از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که فرمود: از امام باقر (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «همانا رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، در غار به ابوبکر رو کرد و به او فرمود: ﴿ إِنَّ اللهَ مَعَنا ﴾ امّا ابوبکر دچار لرزش شده بود و آرام نمی گرفت. هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حال او را دید، فرمود: «آیا می خواهی اصحابم را از انصار (اصحابم انصاری ام) به تو نشان دهم که در مجالس خود مشغول سخن گفتن هستند و جعفر و اصحابش را به تو نشان بدهم در حالی که در دریا فرو می روند»؟ گفت: «بلی»! رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، دستش را روی چهره ابوبکر کشید و او به انصار نگاه کرد در حالی که در مجالس خویش در حال گفتگو بودند و به جعفر و اصحابش نگاه کرد در حالی که در دریا فرو می رفتند. پس در آن ساعت با خود گفت که او (پیامبر) ساحر است».

9-1- امام باقر (علیه السلام)- هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیع و آله) به درون غار رفت، علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) به دنبال او رفت و ترسید مشرکان او را بکشند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حراء و علی (علیه السلام) در ثَبیر بود. وقتی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) او را دید، به او فرمود: «تو را چه شده است، ای علی»؟ گفت: «پدر و مادرم فدایت شوند، ترسیدم مشرکان تو را بکشند، و به دنبال تو افتادم». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «دستت را به من بده، ای علی»! پس کوه به لرزش درآمد تا این که به کوه دیگر رسید. و سپس کوه به جای قبلی اش برگشت.

10-1- امام صادق (علیه السلام)- امام صادق (علیه السلام) از پدرش امام باقر (علیه السلام) و او از پدرش امام سجّاد (علیه السلام) نقل کرده است که هنگامی که جابر بن عبدالله انصاری نامه ی جدّش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به پسرش باقر (علیه السلام) تلقین کرد، علیّ بن حسین (علیه السلام) به او فرمود: «ای جابر! آیا حدیث جدّم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را در روز غار شاهد بودی»؟ جابر گفت: «خیر، ای فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله)»! فرمود: «پس به تو می گویم، ای جابر»! گفت: «فدایت شوم، به من بگو، چرا که آن را از جدّ تو می شنوم». فرمود: «هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از دست مشرکان قریش به غار فرار کرد و هنگامی که برای کشتن او به خانه اش حمله کردند و گفتند: «به بسترش بروید تا او را در آن بکشیم»، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به امیرمؤمنان (علیه السلام) فرموده بود: «ای برادرم! همانا مشرکان قریش امشب به من به طور ناگهانی حمله می کنند و به بسترم می روند، ای علی! چه می- کنی»؟ امیرمؤمنان (علیه السلام) به ایشان گفت: «من [ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)]! در بستر شما می خوابم و خدیجه (علیها السلام)

در گوشه ای از خانه باشد. شما بیرون بروید و در امان خدا بیرون باشید تا جانتان حفظ شود و در امان باشید». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «فدایت شوم [ای ابوالحسن]! ماده شتر عَضبایم را آماده کن تا سوار آن شوم و از مشرکان قریش به سوی خدا فرار کنم و هر کار را که صلاح می دانی انجام بده و خدا جانشین من بر تو و بر خدیجه (علیها السلام) است». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بیرون آمد و سوار بر شتر شد و به راه افتاد و جبرئیل به استقبال او آمد و گفت: «ای رسول خدا! همانا خدا به من دستور داده است که در مسیر تو و در غاری که وارد آن می شوی همراه تو باشم و با تو به مدینه برگردم تا این که شترت را در برابر در خانه ی ابوایّوب انصاری متوقّف کنی». پیامبر (صلی الله علیه و آله) به راه افتاد. در راه ابوبکر را دید. ابوبکر گفت: «ای رسول خدا! همراه تو بیایم»؟ فرمود: «وای بر تو من نمی خواهم کسی متوجه من شود». پس گفت: «ای

ص: 163

﴿ فَقَالَ لَهُ: يَا رَسُولَ الله أَصْحَبُكَ؟ قَالَ: وَيْحَكَ يَا أَبَا بَكْر مَا أُريدُ أَنْ يَشْعُرَ بِي أَحَدٌ. فَقَالَ: فَأَخْشَى يَا رَسُولَ الله (صلی الله علیه و آله) أَنْ يَسْتَحْلِفَنِي الْمُشْرِكُونَ عَلَى لِقَائِي إِيَّاكَ وَ لَا أَجِدَ بُداً مِنْ صِدْقِهِمْ. فَقَالَ لَهُ (علیه السلام): وَيْحَكَ يَا أَبَا بَكْراً وَ كُنْتَ فَاعِدًا ذَلِكَ؟ فَقَالَ: إِى وَ اللَّهِ لِئَلَّا أَقْتَلَ أَوْ أَحْلِفَ فَأَحْنَتَ. فَقَالَ (علیه السلام): وَيْحَكَ يَا أَبَا بَكْرٍ فَمَا صُحْبَتُكَ إِيَّايَ بِنَافِعَتِكَ، فَقَالَ لَهُ أَبُو بَكْرٍ: وَ لَكِنَّكَ تَسْتَغِشُنِي وَ تَخْشَى أَنْ أَنْذِرَ بكَ الْمُشْرِكِينَ. فَقَالَ لَهُ (علیه السلام) سِرْ إِذَا شِئْتَ. فَتَلَقَّاهُ الْغَارَ فَنَزَلَ عَنْ نَاقَتِهِ الْعَصْبَاءِ وَ أَبْرَكَهَا بِبَابِ الْغَارِ وَ دَخَلَ وَ مَعَهُ جَبْرَئِيلُ وَ أَبُو بَكْرٍ. وَ قَامَتْ خَدِيجَةً فِي جَانِبِ الدَّارِ بَاكِيَةٌ عَلَى رَسُولَ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ اضْطَجَعَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) عَلَى فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِيَفْدِيَهُ بِنَفْسِهِ وَ وَافَى

الْمُشْرِكُونَ الدَّارَ لَيْلًا فَتَسَاوَرُوا عَلَيْهَا وَ دَخَلُوهَا وَقَصَدُوا إِلَى فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَوَجَدُوا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) مُضطَجَعاً فِيهِ فَضَرَبُوا بِأَيْدِيهِمْ إِلَيْهِ وَ قَالُوا: يَا ابْنَ أَبِي كَبْشَةَ لَمْ يَنْفَعْكَ سِحْرُكَ وَ لَا كِهَانَتُكَ وَ لَا خِدْمَةُ الْجِنِّ لَكَ، الْيَوْمَ نَسْقِي أَسْلِحَتَنَا مِنْ دَمِكَ. فَنَفَضَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) أَيْدِيَهُمْ عَنْهُ فَكَأَنَّهُمْ لَمْ يَصِلُوا إِلَيْهِ، وَ جَلَسَ فِي الْفِرَاشِ وَ قَالَ: مَا بَالُكُمْ يَا مُشْرِكِي قُرَيْشَ أَنَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ. قَالُوا لَهُ: وَ أَيْنَ مُحَمَّدُ يَا عَلِيُّ؟ قَالَ: حَيْثُ يَشَاءُ اللَّهُ، قَالُوا: فَمَنْ فِي الدَّارِ؟ قَالَ: خَدِيجَةُ. قَالُوا: الْحَبيبَةُ الْكَرِيمَةُ لَوْ لَا تَبَعلُهَا بِمُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله). يَا عَلِيٌّ وَ حَقٌّ اللَّاتِ وَ الْعُزَّى لَوْلَا حُرْمَةُ أَبيكَ أَبِي طَالِب (علیه السلام) وَ عِظَمُ مَحَلَّهِ فِي قُرَيْشَ لَأَعْمَلُنَا أَسْيَافَنَا فِيكَ. فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام): يَا

مُشْرِكِي قُرَيْشَ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ، وَ فَالِقَ الْحَبَّةِ وَ بارىء النَّسَمَة مَا يَكُونُ إِلَّا مَا يُرِيدُ اللَّهُ، وَ لَوْ شِئْتُ أَنَّ أَفْنِيَ جَمْعَكُمْ لَكُنتُمْ أَهْوَنَ عَلَيَّ مِنْ فَرَاشَ السِّرَاجَ فَلَا شَيْءٍ أَضَعَفُ مِنْهُ. فَتَضَاحَكَ الْقَوْمُ الْمُشْرِكُونَ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض: خَلُوا عَلِيّاً لِحُرْمَة أَبِيهِ وَ اقْصِدُوا الطَّلَبَ لِمُحَمَّدٍ. وَ رَسُولُ الله (صلى الله عليه و سلم) فِى الْغَارِ وَ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) وَ أَبُو بَكْر مَعَهُ. فَحَزِنَ رَسُولُ الله (صلى الله عليه و سلم) عَلَى خَدِيجَةَ. فَقَالَ: جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا ثُمَّ كَشَفَ لَهُ فَرَأَى عَلِيّا (علیه السلام) وَ خَدِيجَةَ (علیها السلام) وَ رَأى سَفِينَةَ جَعْفَرَ بْن أَبي طَالِب (علیه السلام) وَ مَنْ مَعَهُ تَعُومُ فِي الْبَحْرِ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَ هُوَ الْأَمَانُ مِمَّا خَشِيَهُ عَلَى عَلَى (علیه السلام) وَ خَدِيجَةَ (علیها السلام) فَأَنْزَلَ اللَّهُ ثانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ يُرِيدُ جَبْرَئِيلَ (علیه السلام)

إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ الْآيَةَ. وَ لَوْ كَانَ الَّذِى حَزِنَ أَبُو بَكْر لَكَانَ أَحَقَّ بِالْأَمْنِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) لَوْ لَمْ يَحْزَنْ. ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) قَالَ لِأَبِي بَكْر: يَا أَبَا بَكْرٍ إِنِّى أَرَى عَلِيّاً وَ خَدِيجَةَ (علیها السلام) وَ مُشْرِكِي قُرَيْشٍ وَ خِطَابَهُمْ لَهُ وَ سَفِينَةَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِي طَالِب وَ مَنْ مَعَهُ تَعُومُ فِي الْبَحْرِ وَ أَرَى الرَّهْطَ

ص: 164

رسول خدا! من بیم دارم مشرکان مرا به دیدار با تو قسم دهند و مجبور شوم حقیقت را به آنان بگویم». حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «وای بر تو [ابوبکر] آیا این کار را می کنی؟ گفت: «قسم به خدا! بلی، تا کشته نشوم و اگر به دروغ قسم بخورم آن قسم را خواهم شکست». حضرت (صلی الله علیه و آله) فرمود: «وای بر تو [ای ابوبکر] همراه بودن تو با من سودی به تو نمی رساند». پس ابوبکر به او گفت: «امّا تو ممکن است مرا فریب دهی و می ترسی مشرکان را به سوی تو راهنمایی کنم». پس به وی فرمود: «اگر می خواهی راه بیفت». وقتی به غار رسیدند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) از شتر ماده عصبای خود پیاده شد و آن را در برابر مدخل غار نگه داشت و همراه جبرئیل و ابوبکر وارد غار شدند. خدیجه (علیها السلام) در گوشه ی خانه در حال گریه بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود و امیرمؤمنان (علیه السلام) بر بستر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خوابیده بود تا خود را قربانی او کند و مشرکان شب هنگام به خانه رسیدند. پس از دیوار بالا رفتند و وارد شدند و به طرف بستر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رفتند و دیدند که امیرمؤمنان (علیه السلام) بر روی آن خوابیده است. او را بیدار کردند و گفتند: «ای ابن ابوکَبشه! جادو و کهانت و خدمت جنّیان به تو، سودی برای تو نداشت، امروز اسلحه مان را از خون تو سیراب می کنیم». امیرمؤمنان (علیه السلام) دست آنان را از خود دور ساخت، و در بستر نشست و گفت: «[ای مشرکان قریش]! شما را چه شده است؟ من علیّ بن ابی طالب هستم»! به او گفتند: «پس محمّد کجاست، ای علی»؟ گفت: «جایی که خدا می خواهد». گفتند: «چه کسی در خانه است»؟ گفت: «خدیجه (علیها السلام)». گفتند: «[خدیجه (علیها السلام)] محبوبه ای بزرگوار بود، اگر همسر محمّد (صلی الله علیه و آله) نبود. ای علی! قسم به لات و عزّی اگر حُرمت پدرت ابوطالب و جایگاه بزرگش در قریش نبود، شمشیرهایمان را در تو فرو می بردیم». امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود: «ای مشرکان قریش! همانا فراوانی تعداد شما، شما را فریفته است. قسم به شکافنده ی دانه، و آفریدگار جان ها، چیزی جز آن که خدا می خواهد، رخ نخواهد داد و اگر بخواهم جمع شما را از بین ببرم، این کار نزد من آسان تر از کشتن پروانه های چراغ است، چرا که چیزی ضعیف تر از آن نیست». پس مشرکان از روی استهزاء خندیدند و به هم دیگر گفتند: «برای رعایت حُرمت پدرش، او را رها کنید و به دنبال محمّد بروید». در آن هنگام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در غار بود و جبرئیل و ابوبکر همراه او بودند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نگران علی (علیه السلام) و خدیجه (علیها السلام) بود. جبرئیل گفت: ﴿ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللهَ مَعَنا. ﴾ سپس حجاب در برابر او دریده شد و علی (علیه السلام) و خدیجه (علیه السلام) را دید و نیز کَشتی جعفر بن ابو طالب (علیه السلام) او همراهان او را در حال حرکت در دریا مشاهده کرد. پس خداوند «سکینه» خود را بر پیامبرش نازل کرد، و رؤیت علی (علیه السلام) و خدیجه (علیها السلام)، نگرانی او درباره ی آنان را از بین برد و خداوند تبارک و تعالی این آیه را نازل فرمود: ﴿ ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ ﴾ و منظور او [جبرئيل است]؛ ﴿ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنزَلَ اللهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ... ﴾ و اگر این ابوبکر بود که احساس نگرانی کرده بود، پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به تسکین یافتن شایسته تر بود، [باید به جای پیامبر (صلی الله علیه و آله)، او تسکین می یافت] اگر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) احساس نگرانی نکرده است. سپس رسول خدا (صلی الله علیهو آله)

به ابوبکر فرمود: «ای ابوبکر، همانا من علی (علیه السلام) و خدیجه (علیها السلام) را می بینم، و مشرکان قریش و گفت و گوی آنان و کشتی

ص: 165

﴿ مِنَ الْأَنْصَارِ مُجْلِمِينَ فِي الْمَدِينَةِ، قَالَ أَبُو بَكْر وَ تَرَاهُمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ، وَ فِي هَذِهِ السَّاعَةَ، وَ أَنْتَ فِي الْغَارِ، وَ فِي هَذِهِ الظُّلْمَةِ، وَ مَا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَكَ مِنْ بُعْدِ الْمَدِينَة عَنْ مَكَّةَ؟ فَقَالَ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله): إِنِّى أريك يَا أَبَا بَكْر حَتَّى تُصَدِّقَنِي. وَ مَسَحَ يَدَهُ عَلَى بَصَرِهِ فَقَالَ لَهُ: انْظُرْ- يَا أَبَا بَكْر- إِلَى مُشْرِكِي قُرَيْشَ وَ إِلَى أَخِي عَلَى الْفِرَاشِ وَ خِطَابِهِ لَهُمْ وَ خَدِيجَةَ (علیها السلام) فِي جَانِبِ الدَّارِ وَ إِلَى سَفِينَةِ جَعْفَرٍ تَعُومُ فِي الْبَحْرِ. فَنَظَرَ أَبُو بَكْرِ إِلَى الْكُلِّ فَفَزِعَ وَ رَعْبَ وَ قَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) لَا طَاقَةَ لِى بالنظر إلَى مَا رَأَيْتُهُ فَرُدَّ عَلَيَّ غِطَائِي، فَمَسَحَ يَدَهُ عَلَى بَصَرِهِ فَحُجِبَ عَمَّا أَرَاهُ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله) وَ قَصَدَ الْمُشْرِكُونَ فِي الطَّلَب لِيَقِفُوا أَثَرَ رَسُول الله (صلی الله علیه و آله) حَتَّى جَاؤُوا إِلَى بَابِ

الْغَارِ وَ حَجَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ النَّاقَةَ وَ لَمْ يَرُوهَا وَ قَالُوا: هَذَا أَثَرُ نَاقَة مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ مَبْرَكُهَا فِي بَابِ الْغَارِ فَدَخَلُوا فَوَجَدُوا عَلَى بَاب الْغَارِ نَسْجاً قَدْ أَظَلَّهُ، فَقَالُوا: يَا وَ يْلَكُمْ مَا تَرَوْنَ إِلَى نَسْجِ هَذَا الْعَنْكَبُوتِ عَلَى بَابِ الْغَارِ فَكَيْفَ دَخَلَهُ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله)؟ فَصَدَّهُمُ اللَّهُ عَنْهُ وَ رَجَعُوا وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنَ الْغَارِ وَ هَاجَرَ إِلَى الْمَدِينَةِ وَ خَرَجَ أَبُو بَكْرٍ فَحَدَّثَ الْمُشْرِكِينَ بِخَبَرِهِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ قَالَ لَهُمْ: لَا طَاقَةَ لَكُمْ بسِحْر مُحَمَّدٌ. وَ قِصَصَ يَطُولُ شَرْحْهَا. قَالَ جَابِرُ (رحمة الله علیه): هَكَذَا وَ اللَّهِ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حَدَّثَنِي جَدُّكَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) مَا زَادَ وَ لَا نَقَصَ حَرْفاً وَاحِداً. ﴾ (1)

جعفر بن ابوطالب (علیه السلام) و همراهان او را که در حال حرکت در دریا هستند مشاهده می کنم و گروه انصار را در حال اظهار خوشحالی در مدینه می بینم». ابوبکر گفت: «[ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)] [آیا] آنان را در این شب و در این ساعت در حالی که در غار و در این تاریکی هستید و فاصله ی شما از آنان (همان فاصله) مدینه از مکّه است می بینید»؟! پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «[ای ابوبکر] همانا من به تو نشان می دهم تا باور کنی». و دستش را بر چشمانش کشید، پس فرمود: «[ای ابوبکر] به مشرکان قریش نگاه کن و به برادرم که در بسترم است و گفت و گوی او با آنان، و خدیجه (علیها السلام) در گوشه ی خانه و به کشتی جعفر (رحمة الله علیه) که در دریا در حال حرکت است نگاه کن». پس ابوبکر به همهی این صحنه ها نگاه کرد و به شدّت در وحشت و ترس افتاد و گفت: «ای رسول خدا! نمی توانم نگاه کردن به آن چه را دیدم تحمّل کنم. پس حجابم را به من برگردان». حضرت (صلی الله علیه و آله) بر چشمانش دست کشید، پس در برابر آن چه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به او نشان داد، حجاب گرفت. مشرکان به تعقیب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرداختند تا این که به

مدخل غار رسیدند و خدا شتر را از برابر چشمانشان ناپدید کرد و آن را ندیدند و گفتند: «این جای پای شتر محمّد و جای نشستن آن در مدخل غار است». پس وارد شدند و در مدخل غار تار عنکبوت را دیدند که بر آن سایه انداخته بود. پس گفتند: «مگر شما تار این عنکبوت را در مدخل غار نمی بینید، پس چگونه محمّد درون آن رفته است»؟! پس خدا آنان را از او بازداشت و ایشان برگشتند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از غار بیرون آمد و به مدینه هجرت کرد و ابوبکر بیرون آمد و مشرکان را از داستانش با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آگاه ساخت و به آنان گفت: «نمی توانید با جادوی محمّد مقابله کنید» و نیز داستان هایی که شرح آن به درازا می کشد. جابر گفت: «[ای فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله)]! به خدا سوگند! جدّ تو رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این گونه به من گفت و حتّی یک حرف به آن اضافه و یا کم نبود».

﴿ الْمَكْرُ السَّيِّئُ بِكَ وَ جَعَلَ جَدَكَ الْأَسْفَلَ وَ أَبْطَلَ أَمْنِيَّتَكَ وَ خَيَّبَ سَعْيَكَ وَ أَكْذَبَ أحدُوثَتَكَ وَ جَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَ كَلِمَةُ الله هِيَ الْعُلْيا. ﴾ (1)

3-2- المهدى (عجل الله تعالی فرجه الشریف)- ﴿ إلهِي وَ أَسْأَلُكَ بِالِاسْمِ الَّذِي دَعَاكَ بِهِ عَبْدُكَ وَ نَيْكَ وَ صَفِيكَ وَ خِيَرتُكَ مِنْ خَلْقِكَ وَ أَمِينِكَ عَلَى وَحْيِكَ وَ بَعِيتُكَ إِلَى بَريَّتِكَ وَ رَسُولُكَ إِلَى خَلْقِكَ مُحَمَّد خَاصَّتُكَ وَ خَالِصَتُكَ فَاسْتَجَبْتَ دُعَاءَهُ وَ أَيَّدَتَهُ بِجُنُودٍ لَمْ يَرَوْهَا وَ جَعَلْتَ كَلِمَتَكَ الْعُلْيَا وَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلى وَ كُنْتَ مِنْهُ قَريباً يَا قَريب. ﴾ (2)

3-3- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ أَبي جَعْفَرَ (علیه السلام)، عَنْ آبَائِهِ (علیه السلام)، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَى عَهْداً فَقُلْتُ: يَا رَبِّ بَيْنَهُ لِى قَالَ: اسْمَعْ قُلْتُ: سَمِعْتُ. قَالَ: يَا مُحَمَّدُ، إِنَّ عَلِيّا (علیه السلام) رَايَةُ الْهُدَى بَعْدَكَ، وَ إِمَامُ أَوْلِيَائِي، وَ نُورُ مَنْ أَطَاعَنِي، وَ هُوَ الْكَلِمَةُ الَّتِي الْزَمَهَا اللَّهُ الْمُتَّقِينَ، فَمَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أحَبَّنِي، وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِي، فَبَشِّرُهُ بِذَلِكَ. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ انْفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالاً وَ جَاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ في سَبيل اللهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (41)

کوشش تو بی ثمر گردید؛ و گفتار [و خواسته ی] کافران را پایین تر قرار داد [و آن ها را با شکست مواجه ساخت] و تنها سخن خدا [و آیین او] برتر [و پیروز] است.

2-3- امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)- ای خدای من! از تو می خواهم به آن نام که به وسیله ی آن درخواست کرد بنده ی تو و پیغمبر تو و برگزیده تو و انتخاب شده ی تو از میان آفریدگانت و امین تو بر وحیت و فرستاده تو به سوی آفریدگانت و برانگیخته تو به سوی مخلوقاتت که محمّد (صلی الله علیه و آله) است که مخصوص و خالص برای توست. پس تو دعای او را اجابت کردی و او را به سپاهی از فرشتگان که آن ها را نمی دیدند قوی گرداندی و سخن خود را بلند و گفتار و (هدف) کافران را پایین قرار دادی و تو به آن حضرت (صلی الله علیه و آله) نزدیک بودی، ای نزدیک!

3-3- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- امام باقر (علیه السلام) از پدران بزرگوارش روایت کرده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «خداوند از من پیمانی گرفت». عرض کردم: «پروردگارا، آن را برای من روشن فرما». فرمود: «بشنو»! عرض کردم: «گوشم می دهم»! فرمود: «ای محمّد! پس از تو، پرچم هدایت و امام اولیای من و نور هر کس که مرا اطاعت کند علی (علیه السلام) است. او همان کلمه ای است که خداوند پارسایان را به آن ملزم گردانیده، پس هر که او را دوست بدارد، مرا دوست داشته است و هرکه با وی دشمنی کند با من دشمنی کرده است. پس او را به این معنا بشارت ده».

*[همگی به سوی میدان جهاد] حرکت کنید، سبک بار یا سنگین بار و با مال و جان خود، در راه خدا جهاد نمایید این برای شما بهتر است اگر بدانید. (41)

﴿ فتفروا [فَتَقِرُوا] بِالْخَسْفِ وَ تَبُوءُوا بِالذُّلِّ وَ يَكُنْ نَصِيبُكُمُ الْأَخْسَرَ إِنَّ أَخَا الْحَرْبِ الْيَقْطَانَ الْأَرَقَ مَنْ نَامَ لَمْ يُنَمْ عَنْهُ وَ مَنْ ضَعُفَ أَوْدَى وَ مَنْ تَرَكَ الْجِهَادَ فِي اللَّهِ كَانَ كَالْمَغْبُونِ الْمُهين. ﴾ (1)

3- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ فَإِنِّي مِنْ ضَلَالَتِهِمُ الَّتِي هُمْ عَلَيْهَا وَ الْحَقِّ الَّذِي أَنَا عَلَيْهِ لَعَلَّى بَصِيرَةِ وَ يَقِينِ وَ إِنِّي إِلَى لِقَاءِ رَبِّي لَمُشْتَاقُ وَ بِحُسَن ثَوَابِهِ لَمُنْتَظِرُ وَ هَذَا الْقَلْبُ الَّذِي الْقَاهُمْ بِهِ هُوَ الْقَلْبُ لَقِيتُ بِهِ الْكُفَّارَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ هُوَ الْقَلْبُ الَّذِي لَقِيتُ بِهِ أَهْلَ الْجَمَل وَ أَهْلَ صِفِّينَ لَيْلَةَ الْهَرِيرِ فَإِذَا أَنَا نَفَرْتُكُمْ [ف] انْفَرُوا خفافاً وَ ثِقَالًا وَ جَاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ الله ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُون. ﴾ (2)

دچار خواهید شد، و بهرهی زندگی شما از همه زیان بارتر خواهد بود، و همانا برادر جنگ، بیداری و هوشیاری است، هر آن کس که به خواب رود، دشمن او نخواهد خوابید، و هرکه سستی کند هلاک می شود و هر که جهد در راه خدا را ترک کند زیان کار خوار خواهد بود.

3- امام علی (علیه السلام)- پس من بر ضلالتی که آن ها گرفتار آناند و حقّی که من بر آنم، بینایم. من شوق ملاقات و دیدار پروردگارم را دارم و در انتظار پاداشی نیک هستم و این دلی که با آن ایشان را ملاقات می کنم، همان دلی است که با آن در کنار رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، کفّار را ملاقات کردم. همان دلی است که به خاطر آن اهل جمل، صفين، ليلة الهریر را دیدار کردم. پس در این هنگام که شما را پراکنده می کنم، [همگی به سوی میدان جهاد] حرکت کنید، سبک بار یا سنگین بار و با مال و جان خود، در راه خدا جهاد نمایید این برای شما بهتر است اگر بدانید.

﴿ وَ فِهْراً وَ عَامِلَةً وَ قَدْ قَدِمَ عَسَاكِرُهُ الْبَلْقَاءَ وَ نَزَلَ هُوَ حِمْصَ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَصْحَابَهُ التَّهَيُّو إِلَى تَبُوكَ وَ هِيَ مِنْ بِلَادِ الْبَلْقَاءِ وَ بَعَثَ إِلَى القَبَائِلَ حَوْلَهُ وَ إِلَى مَكَّةَ وَ إِلَى مَنْ أَسْلَمَ مِنْ خُزَاعَةَ وَ مُزَيْنَةَ وَجْهَيْنَةَ فَحَتَّهُمْ عَلَى الْجِهَادِ وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِعَسْكَرِهِ فَضَرَبَ فِي ثَنِيَّةِ الْوَدَاعِ وَ أَمَرَ أَهْلَ الْجِدَة أَنْ يُعِينُوا مَنْ لَا قُوَّةَ بِهِ وَ مَنْ كَانَ عِنْدَهُ شَيْءٍ أَخْرَجُوا [أَخْرَجَهُ] وَ حَمَلُوا وَ قَوَّوْا وَ حَثُوا عَلَى ذَلِكَ. ﴾ (1)

2-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ الْبَرْقِى عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى وَ سَيَحْلِفُونَ بِالله لَوِ اسْتَطَعْنَا الخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ قَالَ أَكْذَبَهُمْ اللَّهُ فِي قَوْلِهِمْ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ وَ قَدْ كَانُوا مُسْتَطِيعِينَ لِلْخُرُوج. ﴾ (2)

3-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى بْنِ أَعْيَنَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فِي هَذِهِ الْآيَةِ لَوْ كَانَ عَرَضاً قَرِيباً وَ سَفَراً قاصِداً لَا تَبَعُوكَ وَ لكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشَّقَّةُ وَ سَيَحْلِفُونَ بِالله لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنفُسَهُمْ وَ اللهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ إِنَّهُمْ كَانُوا يَسْتَطِيعُونَ لِلْخُرُوجِ وَ قَدْ كَانَ فِي الْعِلْمِ أَنَّهُ لَوْ كَانَ عَرَضاً قريباً وَ سَفَراً قَاصِداً لَفَعَلُوا. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لمَ أَذِنْتَ هُمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الكاذبين﴾ (23)

1- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهُم قَالَ:... فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ يَا ابْنَ رَسُول اللَّه (صلی الله علیه و آله)... فَأَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَفَا اللَّهُ عَنْكَ وَ أَذِنْتَ لَهُمْ قَالَ الرِّضا (علیه السلام) هَذَا مِمَّا نَزَلَ بِإِيَّاكَ أَعْنِي وَ اسْمَعِي يَا جَارَةِ خَاطَبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِذَلِكَ نَبِيَّهُ (صلی الله علیه و آله) وَ أَرَادَ بِهِ أُمَّتَهُ فَكَذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَوْ لَا أَنْ ثَبِّتْنَاكَ لَقَدْ کِدتَ تركَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلًا. ﴾ (4)

ص: 172

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به اصحابش دستور داد که برای رفتن به تبوک که از سرزمین بلقا بود، آماده شوند و به سوی قبایل اطراف و به مکّه و به دنبال کسانی از خُزاعه و مُزینه و جُهینه که اسلام آورده بودند فرستاد و آنان را به جهاد تشویق کرد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سپاهیانش دستور داد در ثنيه وَداع (جایی نزدیک مدینه)، اردو زدند و به ثروتمندان دستور داد که به کسانی که قدرت ندارند کمک کنند و هر که چیزی دارد، آن را بیاورد. به این ترتیب، آنان بار زدند و خود را توانمند ساختند و مردم را تشویق کردند.

2-2- امام صادق (علیه السلام)- احمد بن محمّد برقی از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که درباره ی این سخن خدای تبارک و تعالی: ﴿ سَيَحْلِفُونَ بِالله لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنفُسَهُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ ﴾، فرمود: «خدای عزّوجلّ آنان را در این گفته ی ایشان لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ تکذیب کرده است و آنان می توانستند برای جنگ بیرون آیند».

3-2- امام صادق (علیه السلام)- عبدالأعلی بن اعین از امام (علیه السلام) روایت می کند که امام صادق (علیه السلام) درباره ی این سخن خدای تبارک و تعالی؛ ﴿ لَوْ كَانَ عَرَضاً قَرِيباً وَ سَفَراً قَاصِداً لأَتَّبَعُوكَ وَلكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَ سَيَحْلِفُونَ بِالله لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ ﴾، چنين فرمود: «تردیدی نیست که آنان می توانستند آن کار را انجام بدهند و در علم الهی بود که اگر پیشنهادی نزدیک و سفری آسان و کوتاه بود، آن کار را می کردند».

*خداوند تو را بخشید، چرا پیش از آن که راستگویان برای تو آشکار شوند و دروغگویان را بشناسی، به آن ها اجازه دادی؟! [خوب بود صبر می کردی، تا هر دو گروه خود را نشان دهند]. (43)

1- امام رضا (علیه السلام)- علیّ بن محمّد بن جهم گوید؛... مأمون به امام رضا (علیه السلام) گفت: «ای فرزند رسول خدا! درباره ی این سخن خدای تبارک و تعالى: ﴿ عَفَا اللهُ عَنكَ وَ إذنتَ لَهُمُ ﴾ به من بگو»؟ امام رضا (علیه السلام) فرمود: «این از جمله آیه هایی است که مورد خطاب آن ها به ظاهر متوجّه شخص خاصّی است امّا کسی دیگر را اراده کرده است. خدای عزّوجلّ با آن عبارت، پیامبرش را مورد خطاب قرار داده است، امّا منظور وی امّت اوست. و هم چنین این سخن خدای تبارک و تعالی: که اگر مشرک شوی، تمام اعمالت تباه می شود و از زیانکاران خواهی بود!. (زمر/65). و نیز این کلام خدای عزّوجلّ: و اگر ما تو را ثابت قدم نمی ساختیم [و در پرتو مقام عصمت، مصون از انحراف نبودی]، نزدیک بود به آنان تمایل کنی. (اسراء/74)».

ص: 173

الباقر (علیه السلام)- ﴿ في رواية أبي الجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ (علیه السلام) فِي قَوْلِهِ عَفَا اللَّهُ عَنْكَ وَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ يَقُولُ تَعْرِفُ أَهْلَ الْعُذْرِ وَ الَّذِينَ جَلَسُوا بِغَيْرِ عُذْر. ﴾ (1)

3- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لَمَ أَذِنْتَ لَهُمْ فِي الْتَخَلْفِ عَنْكَ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ أَنْ حَتَّى تَعْرِفَ مَنْ لَهُ الْعُذْرُ مِنْهُمْ فِي التَّخَلْفِ وَ مَنْ لَا عُذْرَ لَهُ فَيَكُونَ إِذْنُكَ لِمَنْ أَذِنْتَ لَهُ عَلَى عِلْمٍ. قَالَ ابْنُ عَبَّاس (رحمة الله علیه): وَ ذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ الله (صلى الله عليه و سلم) لَمْ يَكُنْ يَعْرِفُ الْمُنَافِقِينَ يَوْمَئِذٍ. وَ قِيلَ: إِنَّهُ إِنَّمَا خَيَّرَهُمْ بَيْنَ الطَّعْنِ وَ الْإِقَامَةِ مُتَوَعْداً لَهُمْ وَ لَمْ يَأْذَنْ لَهُمْ، فَاغْتَنَمَ الْقَوْمُ ذَلِكَ، وَ فِي هَذَا إِخْبَارُ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَنَّهُ كَانَ الْأَوْلَى أَنْ يُلْزِمَهُمُ الْخُرُوجَ مَعَهُ حَتَّى إِذَا لَمْ يَخْرُجُوا ظَهَرَ نِفَاقُهُمْ لِأَنَّهُ مَتَى أذِنَ لَهُمْ ثُمَّ تَأخَرُوا لَمْ يُعْلَمْ أَنَّ لِلنَّفَاقِ كَانَ تَأخُرُهُمْ أَمْ لِغَيْرِهِ؟ وَ كَانَ الَّذِينَ اسْتَأْذَنُوهُ مُنَافِقِينَ وَ مِنْهُمُ الْجَدُّ بْنُ قَيْس وَ مُعَتِّبُ بْنُ قُشَيْرِ وَ هُمَا مِنَ الْأَنْصَارِ. ﴾ (2)

*قوله تعالى: ﴿ لا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ وَ الله عَليمٌ بِالمُتَّقِينَ﴾ (22)

1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ في رواية أبي الجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ (علیه السلام) قَوْلُهُ لا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالله وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ إِلَى قَوْلِهِ لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ ما زَادُوكُمْ إِلَّا خَبَالًا أَيْ وَ بَالًا وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَكُمْ أَنْ يَهْرُبُوا عَنْكُمْ وَ تَخَلَّفَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَوْمُ أَهْلُ نِيَّاتٍ وَ بَصَائِرَ لَمْ يَكُنْ يَلْحَقُهُمْ شَكُ وَ لَا ارْتِيَابُ وَ لَكِنَّهُمْ قَالُوا نَلْحَقُ بِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْهُمْ أَبُو خَيْثَمَةَ وَ كَانَ لَهُ زَوْجَتَانِ وَ عَرِيشَتَانِ فَكَانَتَا [فَكَانَتْ] زَوْجَتَاهُ قَدْ رَشَتَا عَرِيشَتَيْهِ وَ بَرَّدَنَا لَهُ الْمَاءَ وَ هَيَّأَنَا لَهُ طَعَامًا فَأَشْرَفَ عَلَى عَرِيشَتَيْهِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَيْهِمَا قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا هَذَا بِإِنْصَافِ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَمَا تَأَخَّرَ قَدْ خَرَجَ فِي الصِّحَ وَ

الرِّيحِ وَ قَدْ حَمَلَ السِّلَاحَ يُجَاهِدُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ أَبُو خَيْثَمَةَ قَوِيٌّ قَاعِدُ فِي عَرِيشَتِهِ وَ امْرَأَتَيْنِ حَسْنَاوَيْن لَا وَ اللَّهِ مَا هَذَا بِإِنْصَافِ ثُمَّ أَخَذَ نَاقَتَهُ فَشَدَّ عَلَيْهَا رَحْلَهُ فَلَحِقَ بِرَسُولَ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فَنَظَرَ النَّاسُ إِلَى رَاكِبٍ عَلَى الطَّريق فَأَخْبَرُوا رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) بذَلِكَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) كُنْ أَبَا خَيْثَمَةَ أَقْبَلَ فَأَخْبَرَ النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) بِمَا

ص: 174

2- امام باقر (علیه السلام)- در روایت ابوالجارود از امام باقر (علیه السلام) آمده است که درباره ی این سخن خدای تبارك و تعالی: ﴿ عَفَا اللَّهُ عَنكَ لِمَ إذنتَ هُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ ﴾، می فرماید: «اهل عُذر را می شناسی و نیز کسانی را که بدون عُذر نشستند».

3- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ عَفَا اللَّهُ عَنْكَ وَ أَذِنْتَ لَهُم ﴾ خدا از تو بگذرد! چرا به آن ها اجازه دادی تا از همراهی تو خودداری کرده و باز ایستند؟ ﴿ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذينَ صَدَقُوا ﴾، یعنی تا کسانی را که در این تخلّف و بازماندن از جهاد معذور هستند و آنان را که عذری ندارند، بشناسی تا اجازه دادنت به افراد براساس علم و آگاهی صورت گیرد. علّت این امر آن بود که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن روز منافقان را نمی شناخت». و گفته شده است: «هرچند پیامبر (صلی الله علیه و آله) آنان را تهدید کرد ولی بدون آن که به آنان اجازه اقامت و سرباززدن از جهاد دهد، آنان را میان کوچ (سفر) و اقامت مخیّر ساخت. از همین رو آن قوم این امر را غنیمت شمردند. و در این آیه خداوند خبر می دهد: شایسته تر آن بود که آنان را به خروج با خود فرمان می داد تا هنگامی که خارج نشدند، نفاقشان آشکار گردد. چرا که وقتی او به آن ها اجازه ی ماندن داد و سپس آنان از جهاد باز نشستند، ندانست که این امر به خاطر نفاق آنان بوده است یا به خاطر امر دیگری صورت گرفته است. و کسانی که از او اجازه خواسته بودند، گروهی از منافقان از جمله، جدّبن قیس و

معتب بن قشیر، دو تن از انصار بودند».

*کسانی که به خدا و روز بازپسین ایمان دارند، هرگز برای ترک جهاد [در راه خدا] با مال و جانشان، از تو اجازه نمی گیرند و خداوند پرهیزگاران را می شناسد. (44)

1- امام باقر (علیه السلام)- در روایت ابوالجارود از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که درباره ی این کلام خدای عزّوجلّ: ﴿ لَا يَسْتَإِذنكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ... مَا زَادُوكُمْ إِلا خَبَالاً ﴾؛ (توبه 37-44). فرمود: یعنی خروجشان با شما تنها بر دشواری کارتان می افزود، ﴿ وَ لأَوْضَعُوا خِلالَكُم ﴾ یعنی از شما می گریختند. و گروهی از افراد روشن ضمیر و با بصیرت که دچار شک و تردید نگشته بودند از همراهی رسول خدا بازماندند، ولی آنان گفتند: به رسول خدا می پیوندیم. از جمله آن ها: ابوخیثمه بود که دو همسر و دو کلبه- سایبان- داشت و همسرانش، کلبه ها را برای او آماده و مرتب کرده و آب را خنک گردانده و برایش غذایی تدارک دیده بودند. ولی هنگامی که بر دو کلبه اش مشرف گردید و بر آن دو نگریست، گفت: «نه، به خدا سوگند که این منصفانه نیست، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) که خداوند گناهان گذشته و آینده ی او را بخشیده است، در برابر پرتو خورشید و وزش باد خارج گشته و سلاح برگرفته است و در راه خدا مجاهدت می نماید، آن گاه ابوخیثمه با قدرت در کلبه اش با دو زن زیبا (آسوده) نشسته است. نه، به خدا وگند که این

منصفانه نیست». سپس ماده شترش را خواباند و بارش را بر آن بست و خود را به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسانید. مردم شترسواری را دیدند که در راه (به سوی آنان) می آید و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را از آن آگاه ساختند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «او ابوخیثمه است.» و او پیش آمد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را از آن چه رخ داده بود آگاه ساخت و پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز او را پاداش نیک داد و برای او دعا فرمود. و ابوذر (رحمة الله علیه) به مدت

ص: 175

﴿ كَانَ فَجَزَاهُ خَيْراً وَ دَعَا لَهُ وَ كَانَ أَبُوذَرَ (رحمة الله علیه) تَخَلَّفَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ وَ ذَلِكَ أَنَّ جَمَلَهُ كَانَ أَعْجَفَ فَلَحِقَ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ وَ وَقَفَ عَلَيْهِ جَمَلَهُ فِي بَعْضِ الطَّرِيقِ فَتَرَكَهُ وَ حَمَلَ ثِيَابَهُ عَلَى ظَهْرِهِ فَلَمَّا ارْتَفَعَ النَّهَارُ نَظَرَ الْمُسْلِمُونَ إِلَى شَخْص مُقْبِلَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) كُنْ أَبَاذَةٌ (رحمة الله علیه) فَقَالُوا هُوَ أَبُوذَر (رحمة الله علیه) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) أَدْرِكُوهُ بِالْمَاءِ فَإِنَّهُ عَطْشَانُ فَأَدْرَكُوهُ بِالْمَاءِ وَ وَافَى أَبُوذَرِّ (رحمة الله علیه) رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله). وَ مَعَهُ إِدَاوَةُ فِيهَا مَاءً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) يَا بَاذَر (رحمة الله علیه) مَعَكَ مَاءُ وَ عَطِشْتَت فَقَالَ نَعَمْ يَا رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) بأبي أَنْتَ وَ أُمِّي انْتَهَيْتُ إِلَى صَخْرَة عَلَيْهَا مَاءُ السَّمَاءِ فَذَقْتُهُ فَإِذَا هُوَ عَذَبُ بَارِدُ فَقُلْتُ لَا

أَشْرَبُهُ حَتَّى يَشْرَبَهُ حَبَيبي رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) يَا بَاذَرٌ رَحِمَكَ اللَّهُ تَعِيشُ وَحْدَكَ وَ تَمُوتُ وَحْدَكَ وَ تُبْعَثُ وَحْدَكَ وَ تَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَحْدَكَ يَسْعَدُ بِكَ قَوْمُ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ يَتَوَلَّوْنَ غُسْلَكَ وَ تجهيزكَ وَ الصَّلَاةَ عَلَيْكَ وَ دَفْنَك. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ ارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَبِّهِمْ يَتَرَدَّدُونَ ﴾ (25)

1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ مَنْ تَرَدَّدَ فِي الرَّيْب سَبَقَهُ الْأَوَّلُونَ وَ أَدْرَكَهُ الْآخِرُونَ وَ قَطَعَتْهُ سَنَابِكَ الشَّيَاطِين. ﴾ (2)

2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ مَنْ تَرَدَّدَ فِي الرَّيْب وَطَاتْهُ سَنَابِكَ الشَّيَاطِين. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ وَ لَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَ لكِنْ كَرِهَ اللهُ انْبِعَاثَهُم فَتَبَّطَهُمْ وَ قِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدِينَ ﴾ (46)

1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَن أبي عَبْدِ الله (علیه السلام) قَالَ حَدَّثَنِي أَبي عَنْ جَدِّى عَنْ آبَائِهِ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) عَلَّمَ أَصْحَابَهُ فِي مَجْلِس وَاحِدٍ أَرْبَعَمِائَة بَاب مِمَّا يَصْلُحُ لِلْمُؤْمِن فِي دِينِهِ وَ دُنْيَاهُ قَالَ (علیه السلام)... إِذَا أَرَدْتُمُ الْحَجَّ فَتَقَدَّمُوا فِي شِرَى الْحَوَائِجِ بِبَعْضِ مَا يُقَوِّيكُمْ عَلَى السَّفَرِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ لَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّة. ﴾ (4)

ص: 176

سه روز از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عقب ماند. و دلیلش آن بود که شتر او لاغر و ضعیف بود، و بعد از سه روز توانست خود را به پیامبر برساند. این در حالی بود که پیش از آن که خود را به او برساند، شترش در یکی از راه ها از حرکت باز ایستاد، پس آن را رها کرد و لباس هایش را بر پشت خود حمل کرد. و چون روز برآمد، مسلمانان کسی را دیدند که به سوی آنان می آید. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «او ابوذر است.» [بعد از مدتی] گفتند: او ابوذر است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «برای او آب بیاورید که تشنه است.» پس برایش آب آوردند. ولی ابوذر (رحمة الله علیه) در حالی به نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسید که در مشک کوچک خود آب داشت. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با مشاهده این صحنه فرمود: «ای ابوذر! همراهت آب بود و تشنه ماندی؟» گفت: «آری ای رسول خدا! پدر و مادرم به فدایت! به صخره ای رسیدم که بر آن آب باران بود و چون آن را چشیدم، آن را آبی بس گوارا و خنک یافتم. پس گفتم: از آن نمی نوشم تا آن که حبیبم رسول خدا از آن بنوشد». در این هنگام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای ابوذر! خدا تو را رحمت کند که تنها

زندگی خواهی کرد، و تنها زندگی به پایان خواهی برد، و تنها برانگیخته و تنها وارد بهشت خواهی گشت. قومی از اهل عراق به واسطه تو سعادتمند می گردند، چرا که آنان غسل و کفن و نماز و دفن تو را بر عهده می گیرند».

*تنها کسانی از تو اجازه می گیرند که به خدا و روز بازپسین ایمان ندارند و دل هایشان با شکّ و تردید آمیخته است از این رو آن ها در تردید خود سرگردانند. (45)

1- امام علی (علیه السلام)- هر کس از آینده بترسد به عقب برمی گردد، و هرکس در کاری شکّ و تردید داشته باشد دیگران بر او پیشی خواهند گرفت و پاهای شیطان، او را خرد می کنند.

2- امام علی (علیه السلام)- کسی که در تردید سرگردان باشد، سُم های شیاطین او را زیر پا می گذارند.

*اگر آن ها [راست می گفتند و] می خواستند که [به سوی میدان جهاد] خارج شوند، وسیله ای برای آن فراهم می ساختند، ولی خدا از حرکت آن ها ناخشنود بود از این رو [توفیقش را از آنان سلب کرد و] آن ها را [از جهاد] بازداشت و به آنان گفته شد: «با افراد ناتوان (کودکان و پیران و بیماران) بنشینید»! (46)

1- امام علی (علیه السلام)- امام صادق (علیه السلام) فرمود: پدرم به من از پدرش از جدّم و او از پدرانش نقل کرده است که امیرالمؤمنین (علیه السلام) در یک مجلس به اصحاب خود چهارصد بخش از مصالح دین و دنیای مؤمن را آموخت و فرمود: «... وقتی تصمیم حج داشتید لوازم ضروری که در مسافرت لازمتان می شود بخرید. خداوند در این آیه می فرماید: ﴿ وَ لَوْ أَرَادُوا الخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةٌ. ﴾

ص: 177

2- الصّادق (عیله السلام)- ﴿ عَنِ الْمُغَيْرَة قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ وَ لَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةٌ قَالَ يَعْنِي بِالعُدَّةِ النَّيَّةَ يَقُولُ لَوْ كَانَ لَهُمْ نِيَّة لَخَرَجُوا. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ ما زادُوكُمْ إِلا جَالاً وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَ فِيكُمْ سَماعُونَ لَهُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ ﴾ (47)

*قوله تعالى: ﴿ لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّى جَاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ الله وَ هُم كارِهُونَ ﴾ (48)

1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ رَوَى النُّعْمَانِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ فِيمَا رَوَاهُ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) أَنَّهُمْ سَأَلُوهُ عَن الْمُتَشَابِهِ فِي تَفْسِيرِ الْفِتْنَةِ فَقَالَ... وَ مِنْهُ فِتْنَةُ الْكُفْرِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّى جَاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ الله. ﴾ (2)

2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ حَتَّى جَاءَ الْحَقُّ وَ يَعْنِي بِالْحَقِّ ظُهُورَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ اللَّهِ وَ مَنْ ظَهَرَ مِنَ الْأَئِمَّةِ (علیهم السلام) بَعْدَهُ بِالْحَق. ﴾ (3)

3- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ إِنَّ طَلْحَةَ وَ الزُّبَيْرَ بَايَعَانِي ثُمَّ نَقَضَا بَيْعَنِي فَكَانَ نَقْضُهُمَا كَرِدَتِهِمَا فَجَاهَدْتُهُمَا عَلَى ذَلِكَ حَتَّى جَاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللهِ وَ هُمْ كَارِهُونَ. ﴾ (4)

4- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبِي رَوْق قَال... وَ كَانَ جَوَابُ عَلِيٍّ (علیه السلام): مِن عَبْدِ الله عَلِيٌّ أَمِير المُؤمِنِينَ إِلَى مُعَاوِيَةَ بن أَبي سُفْيَانَ أَمَّا بَعدُ فَإِنَّ أَخَا خَوْلَانَ قَدِمَ عَلَيَّ بِكِتَابٍ مِنْكَ تَذْكُرُ فِيهِ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَيْهِ مِنَ الْهُدَى وَ الْوَحْيِ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَ الْوَعْدَ وَ أَيَّدَهُ بالنَّصْرِ وَ مَكَّنَ لَهُ فِي الْبَلَادِ وَ أَظْهَرَ عَلَى أَهْلِ الْعَدَاوَةَ وَ الشَّنَانِ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِينَ وَ ثَبُوا عَلَيْهِ وَ شَنَفُوا لَهُ وَ أَظْهَرُوا تَكْذِيبَهُ وَ بَارَزُوهُ بِالْعَدَاوَةَ وَ ظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِهِ وَ عَلَى إِخْرَاجِ أَصْحَابِهِ وَ أَهْلِهِ وَ أَلَّبُوا عَلَيْهِ الْعَرَبَ وَ جَامَعُوهُمْ عَلَى حَرْبِهِ وَ جَهَدُوا فِي أَمْرِهِ كُلَّ الْجَهْدِ وَ قَلَّبُوا لَهُ الْأَمُورَ حَتَّى جَاءَ الْحَقِّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللهِ وَ هُمْ كَارِهُونَ. ﴾ (5)

ص: 178

2- امام صادق (علیه السلام)- مغیره گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: ﴿ وَ لَو أَرَادُوا الخُرُوجَ لأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةٌ. ﴾ منظور او از عُدَّه، نیت است. می فرماید: اگر نیّت داشتند، بیرون می آمدند».

*اگر آن ها همراه شما [به سوی میدان جهاد] خارج می شدند، جز اضطراب و تردید و فساد، چیزی بر شما نمی افزودند و به سرعت در بین شما به فتنه انگیزی [و ایجاد تفرقه و نفاق] می پرداختند و در میان شما، افرادی [سست و ضعیف] هستند که به سخنان آن ها کاملاً گوش فرا می دهند و خداوند، ستمکاران را می شناسد. (47)

*آن ها پیش از این [نیز] در پی فتنه انگیزی بودند و کارها را بر تو دگرگون [و آشفته] ساختند تا آن که حق فرا رسید و فرمان خدا آشکار گشت [و پیروز شدید]، در حالی که آن ها ناخشنود بودند. (48)

1- امام علی (علیه السلام)- از امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره ی متشابه در تفسیر فتنه پرسیدند. فرمود: «... و از جمله ی آن، فتنه ی کفر است و آن همان کلام خداوند متعال است: ﴿ لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّى جَاءَ الحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ الله. ﴾

2- امام باقر (علیه السلام)- ﴿ حَتَّى جَاءَ الحَقُّ ﴾، یعنی تا علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) و سایر ائمّه ای که بر حق بودند، پس از او ظاهر شدند.

3- امام علی (علیه السلام)- طلحه و زبیر با من بیعت کردند و سپس بیعت مرا شکستند و این بیعت شکنی آنان در حکم ارتداد بود و من بدین سبب با ایشان جهاد کردم تا آن که حق فرا رسید و فرمان خدا آشکار گشت، در حالی که آن ها ناخشنود بودند.

4- امام علی (علیه السلام)- ابوروق گوید؛... جواب علی (علیه السلام) این گونه بود: «از بنده خدا؛ علی امیرمؤمنان به معاویه بن ابی سفیان. امّا بعد، آن برادر خولانی نامه ی تو را آورد که در آن محمّد (صلی الله علیه و آله) را یاد کرده و از نعمتی که خداوند، از هدایت و وحی، به او بخشیده سخن گفته بودی، سپاس خدای را که وعده او را راست آورد و پیروزی را برایش به کمال رساند و دستش را بر کشورها گشود و بر دشمنان و بدگویانش چیره کرد، او را بر کسانی از قوم خودش که بر او تاختند و کینه ورزیدند و درغگویش خواندند و دشمنی ها نشان دادند و بر بیرون راندن او و یاران و خویشانش هم دست شدند و عرب را بر ضدش برانگیختند و برای پیکار با او بسیج کردند و در کارش با نهایت سرسختی پای فشردند و عرصه را بر او تنگ ساختند، غالب فرمود و امر خدا آشکار می شود، در حالی که آن ها ناخشنود بودند».

ص: 179

5- المهدى (عجل الله تعالی فرجه الشریف)- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مَهْزِيَارَ أَنَّهُ وَرَدَ الْعِرَاقَ شَاكَاً مُرْتَاداً فَخَرَجَ إِلَيْهِ قُلْ لِلْمَهْزِيَارِ قَدْ فَهِمْنَا مَا حَكَيْتَهُ عَنْ مَوَالِينَا بِنَاحِيَتِكُمْ فَقُلْ لَهُم أَمَا سَمِعْتُمُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ هَلْ أَمَرَ إِلَّا بِمَا هُوَ كَائِنُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَوَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ لَهُمْ مَعَاقِلَ يَأْوُونَ إِلَيْهَا وَ أَعْلَامَا يَهْتَدُونَ بِهَا مِنْ لَدُنَ آدَمَ (علیه السلام) إِلَى أَنْ ظَهَرَ الْمَاضِي كُلَّمَا غَابَ عَلَمُ بَدَا عَلَمُ وَ إِذَا أَفَلَ نَجْمُ طَلَعَ نَجْمُ فَلَمَّا قَبَضَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ ظَنَتُمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ قَطَعَ السَّبَبَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ كَلَّا مَا كَانَ ذَلِكَ وَ لَا يَكُونُ حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ وَ يَظْهَرُ أَمْرُ الله وَ هُمْ كَارِهُونَ يَا مُحَمَّدَ بْنَ إِبْرَاهِيمَ لَا يَدْخُلُكَ الشَّكُ فِيمَا قَدِمْتَ لَهُ

فَإِنَّ اللهَ لَا يُخلى الْأَرْضِ مِن حُجَّة. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ انْذَنْ لي وَ لَا تَفْتِنِّي أَلا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ مُحيطَةٌ بِالْكافِرِينَ ﴾ (29)

1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ رَوَى النّعْمَانِي فِي تَفسِيرِهِ فِيمَا رَوَاهُ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) أَنَّهُمْ سَأَلُوهُ عَنِ الْمُتَشَابِهِ فِي تَفْسِير الْفِتْنَة فَقَال... وَ مِنْهُ فِتْنَةُ الْكُفْر... وَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ فِي الَّذِينَ اسْتَأْذَنُوا رَسُولَ الله (صلی الله علیه و آله) فِى غَزْوَة تَبُوكَ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْهُ مِنَ الْمُنَافِقِينَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِيهِمْ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ الْذَنْ لِي وَ لَا تَفْتِنِّي أَلا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا يَعْنِي ائْذَنْ لِي وَ لَا تُكْفِرْنِي فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ أَلا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ مُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِين. ﴾ (2)

2- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ لَقِيَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْجَدَ بْنِ قَيْس فَقَالَ لَهُ يَا يَا وَهْبٍ أَلَا تَنْفِرُ مَعَنَا فِي هَذِهِ الْقُرَى... قَالَ فَلَا تَفْتِنِّى وَ ائْذَنْ لِى أَنْ أَقِيمَ وَ قَالَ لِجَمَاعَةِ مِنْ قَوْمِهِ لَا تَخْرُجُوا فِي الْحَرِّ فَقَالَ ابْنُهُ تَرُدُّ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ تَقُولُ لَهُ مَا تَقُولُ ثُمَّ تَقُولُ لِقَوْمِكَ لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ وَ اللَّهِ لَيُنْزِلَنَّ اللَّهُ فِى هَذَا قُرآناً يَقْرَؤُهُ النَّاسُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَأَنْزَلَ اللهُ عَلَى رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) فِي ذَلِكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ انذَنْ لِي وَ لا تَفْتِنِّي أَلا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ مُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ ثُمَّ قَالَ الْجَدُّبْنُ قَيْسٍ أَ يَطْمَعُ محمَّد (صلی الله علیه و آله) أَنَّ حَرْبَ الرُّومِ مِثْلُ حَرب غَيْرِهِمْ لَا يَرْجِعُ مِنْ هَؤُلَاءِ أَحَدٌ أَبَداً. ﴾ (3)

ص: 180

5- امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)- محمّد بن ابراهیم بن مهزیار در حال شک و تردید وارد عراق شد؛ این توقیع برایش صادر شد: به مهزیار بگو ما آن چه را که از دوستان ما در ناحیه ی شما برای ما گفتی فهمیدیم. به آنان بگو: «آیا این آیه را نخوانده اید که خدای عزّوجلّ می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اطاعت کنید خدا را! و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولو الأمر [اوصیای پیامبر] را!. (نساء/59). آیا این آیه جز به چیزی که تا قیام باقی خواهد بود امر نموده است؟ آیا ندیده اید که خداوند متعال از زمان آدم (علیه السلام) تا زمان امام عسکری (علیه السلام)، برای خلق ملجأ و پناه قرار داده تا به آن پناه برند و نشانه هایی قرار داده که که با آن هدایت شوند؟ و هر زمانی که نشانه ای پنهان شد، نشانه و حجّت دیگری آشکار می شد و وقتی ستاره ای غروب می کرد، ستاره ی دیگری طالع می شد؟ وقتی خداوند امام عسکری (علیه السلام) را قبض روح فرمود، پنداشتید که خدا سبب بین خود و خلقش را قطع نموده است! هرگز چنین نیست و چنین نخواهد بود، ﴿ وَ لَا يَكُونُ حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ وَ يَظْهَرُ أَمْرُ الله وَ هُمْ كَارِهُونَ. ﴾ اى محمّد بن ابراهیم! شک در

آن چه تو در آن پای گذاشتی داخ-ل نمی شود، زیرا خداوند زمین را از حجّت خدا خالی نمی گذارد».

*از آن ها کسانی هستند که می گویند: «به ما اجازه بده [تا در جهاد شرکت نکنیم] و ما را به گناه نیفکن»! آگاه باشید آن ها [هم اکنون] در گناه سقوط کرده اند و به یقین جهنّم، کافران را احاطه کرده است. (49)

1- امام علی (علیه السلام)- از امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره ی متشابه در تفسیر فتنه پرسیدند. فرمود: «... و از جمله ی آن، فتنه ی کفر است... و هم چنین کلام خداوند سبحان در مورد افرادی از منافقین که در غزوه ی تبوک از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اذن بر جای ماندن از جنگ را خواستند: مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لِي وَ لا تَفْتِنِّي أَلا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا يعنى به من اذن بده و مرا کافر نخوان که خدای عزّوجلّ فرمود: ﴿ ألا في الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ مُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِين. ﴾

2- علیّ بن ابراهیم (رحمة الله علیه)- رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با جدّ بن قیس مواجه گردید و به او فرمود: «ای اباوهب! آیا به همراه ما در این غزوه شرکت نمی کنی»؟... [او گفت]: «مرا به فتنه دچار نساز و اجازه بده تا بمانم». او هم چنین به گروهی از قومش گفت: «در این گرما خارج نشوید». پسرش به او گفت: «به پیامبر (صلی الله علیه و آله) چنان پاسخ می دهی و آن سان با او سخن می گویی، سپس به قومت می گویی: در گرما حرکت نکنید؟! به خدا سوگند، که پروردگار در این باره آیه ای نازل می سازد که مردم تا قیامت آن را بخوانند». خداوند نیز در این باره، این آیه را بر پیامبرش (صلی الله علیه و آله) نازل فرمود: ﴿ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ احْذَنْ لِي وَ لا تَفْتِنِّي أَلا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جهنّم مُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ. ﴾ سپس جدّبن قیس گفت: «آیا محمّد بر این خیال است که جنگ با روم نیز همانند جنگ با دیگران است؟ از اینان هرگز کسی زنده باز نخواهد گشت».

ص: 181

3- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ أمَّا مَا تَأْوِيلُهُ مَعَ تَنْزِيلِهِ... مِثْلُهُ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ فَلَمْ يَسْتَغْنِ النَّاسُ عَنْ بَيَان ذَلِكَ مِنْ رَسُولَ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ حُدُودِ الصَّلَاةِ كَيْفَ يُصَلُّونَهَا وَ عَدَدِهَا وَ رَكُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَ مَوَاقِيتِهَا وَ مَا يَتَّصِلُ بِهَا وَ كَذَلِكَ الزَّكَاةُ وَ الصَّوْمُ وَ فَرَائِضُ الْحَجِّ وَ سَائِرُ الْفَرَائِضِ إِنَّمَا أَنْزَلَهَا اللَّهُ وَ أَمَرَ بِهَا فِي كِتَابِهِ مُجْمَلَةٌ غَيْرَ مَشْرُوحَة لِلنَّاسِ فِي مَعْنَى التَّنْزِيلَ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) هُوَ الْمُفَسَّرَ لَهَا وَالْمُعَلِّمَ لِلْأُمَّةِ كَيْفَ يُؤَدُّونَهَا وَ بِهَذِهِ الطَّرِيقَة وَجَبَ عَلَيْهِ (صلی الله علیه و آله) تَعْرِيفُ الْأُمَّةِ الصَّادِقِينَ عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الشَّجَرَةَ المَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما يَزِيدُهُمْ إِلَّا طغياناً كَبِيراً... وَ مِثْلُهُ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ الذَنْ لِي وَ لَا تَفْتِنِّي أَلَا فِي الْفِتْنَةِ

سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ مُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ... فَوَجَبَ عَلَى الْأُمَّةِ أَنْ يَعْرِفُوا هَؤُلَاءِ الْمُنَزَّلَ فِيهِمْ هَذِهِ الْآيَاتُ مَنْ هُمْ وَ مَنْ غَضِبَ اللَّهِ عَلَيْهِمْ لِيُعْرَفُوا بِأَسْمَائِهِمْ حَتَّى يَتَبَرَّءُوا مِنْهُمْ وَ لَا يَتَوَلَّوْهُم. ﴾ (1)

4- الزّهراء (علیها السلام)- ﴿ رَوَى عَبْدُ اللهِ بْنِ الْحَسَن بِإِسْنَادِهِ عَنْ آبَائِهِ: لَمَّا أَجْمَعَ أَبُو بَكْر عَلَى مَنْعِ فَاطِمَةَ (علیها السلام) فَدَک... افْتَتَحَتِ الْكَلَامَ بِحَمْدِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَيْهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)... ثُمَّ قَالَتْ أَيُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا أَنِّي فَاطِمَةً وَ أَبِي مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)... فَأَنْقَذَكُمُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِمُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) بَعْدَ اللَّتَيَّا وَ الَّتِي... فَلَمَّا اخْتَارَ اللَّهُ لِنَبِيِّهِ (صلی الله علیه و آله) دَارَ أَنْبِيَائِهِ، وَ مَأوَى أَصْفِيَائِهِ، ظَهَرَ فِيكُمْ حَسِيكَةُ النِّفَاقِ، وَ سَمَلَ جلْبَابُ الدِّينِ، وَ نَطَقَ كَاظِمُ الْغَاوِينَ، وَ نَبَغَ خَامِلُ الْأَقَلِّينَ، وَ هَدَرَ فَنِيقُ الْمُبْطِلِينَ، فَخَطَرَ فِي عَرَصَاتِكُمْ، وَ أَطْلَعَ الشَّيْطَانُ رَأْسَهُ مِنْ مَغْرَزَهِ هَاتِهَا بِكُمْ، فَأَلْقَاكُمْ لِدَعْوَتِهِ مُسْتَجِيبِينَ، وَ لِلْعِرَةَ فِيهِ مُلَاحِظِينَ، ثُمَّ اسْتَنْهَضَكُمْ فَوَجَدَكُمْ خِفَافاً، وَ أَحْمَشَكُمْ فَأَلْفَاكُمْ

غِضَابَا، فَوَسَمْتُمْ غَيْرَ إِبِلِكُمْ، وَ أَوْرَدْتُمْ غَيْرَ شِرْبُكُمْ، هَذَا وَ الْعَهْدُ قَرِيبُ، وَ الْكَلْمُ رَحِيبُ، وَ الْجُرْحُ لَمَّا يَنْدَمِلْ، وَ الرَّسُولُ لَمَّا يُقْبَرُ، ابْتِدَاراً زَعَمْتُمْ خَوْفَ الْفِتْنَةِ أَلا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ مُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ، فَهَيْهَاتَ مِنْكُمْ وَ كَيْفَ بِكُمْ وَ أَنَّى تُؤْفَكُونَ. ﴾ (2)

*قوله تعالى: ﴿ إِنْ تُصِبُكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ وَ يَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ﴾ (50)

ص: 182

3- امام علی (علیه السلام)- آن آیاتی که واقع شدنش در همان زمان نازل شدنش رخ داد... مانند آن این كلام خداوند تعالی است: و نماز را بپا دارید، و زکات را بپردازید. (بقره /43) ولی مردم بی نیاز از بیان و تفسیر آن از جانب پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیستند تا حدود نماز و کیفیّت آن و تعداد و رکوع ها و سجده های آن و وقت آن و تمام آن چه بدان مرتبط است را بیان کند. زکات و روزه و حج و سایر واجبات نیز چنین که خدای سبحان در قرآن به صورت مختصر و مجمل به آن ها اشاره کرده و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مفسّر آن هاست و به مردم یاد می دهد که چگونه آن ها را به جا بیاورند. از این رو واجب است به امّت بگوید صادقین چه کسانی هستند و هم چنین شجره ملعونه [درخت نفرین شده] را که در قرآن ذکر کرده ایم. ما آن ها را بیم داده [و انذار] می کنیم امّا جز طغیان عظیم، چیزی بر آن ها نمی افزاید!. (اسراء/60)»... و مانند آن کلام خداوند متعال است: ﴿ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ الذَنْ لِي وَ لَا تَفْتِنِّي أَلا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ مُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ... ﴾ بر مردم واجب است بدانند این آیات درباره ی چه کسانی نازل شده و چه

کسانی هستند که خدای متعال بر آنان غضب کرده تا آنان را به نام هایشان بشناسند و از آنان بیزاری جسته و به عنوان دوست و ولی خود نگیرند.

4- حضرت زهرا (علیها السلام)- عبدالله بن حسن به اسناد خودش از پدرانش (علیه السلام)) این گونه نقل کرده است: هنگامی که ابوبکر تصمیم جمعی گرفت که فاطمه (علیها السلام) را از فدک منع کند... [فاطمه (علیها السلام)] سخن را با حمد و ثنای خداوند و درود بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آغاز کرد. آن گاه فرمود: «ای مردم! بدانید من فاطمه و پدرم محمّد (صلی الله علیه و آله) است... مشمول رحمت خداوند شده و شما را توسّط پیغمبر خود از این همه پستی و هلاکت نجات بخشید، بعد از آن که آن مصیبت ها اتّفاق افتاد... اکنون که خدای تعالی پیامبر خود را به سرای انبیاء (علیهم السلام) و برگزیدگان خود انتقال داده، میانتان کینه های باطنی ظاهر شد و جامه ی دین کهنه و بی رونق شد، و گمراه بی زبان به سخن آمد و فرد بی نام و نشان معروف گشت، و سرکرده اهل باطل صدای زشت خویش را بلند کرد، و قدم به میدان شما نهاد، و شیطان با نیرنگ و فریب شما را تحریک کرد و فراخواند و از شما پاسخ مثبت شنید و شما هدف آسانی دید و برای اوامر خود آماده به خدمت یافت، و شما را به خشم آورد و به هدف خود رسید، و شما اعتدال عمل را از دست دادید و گمراه شدید و بر غیر جایگاه خود نشستید و به غیر آبشخور خود وارد شدید. حال آن که زمانی [از وفات پیامبر] نگذشته بود و دامنه جراحت عمیق بود و هنوز خوب نشده بود، و هنوز جسم شریف پیامبر در قبر مستقرّ نشده بود که حریصانه آشوب کردید و ادّعا کردید که این اعمالتان برای جلوگیری از فتنه است، آگاه باشید آن ها [هم اکنون] در گناه سقوط کرده اند و به یقین جهنّم، کافران را احاطه کرده است. اعمال از شما بعید است و چگونه این امر از شما سر می زند، و چگونه دروغ می گویید»؟

*اگر نیکی به تو رسد، آن ها را ناراحت می کند و اگر مصیبتی به تو رسد، می گویند: «ما تصمیم خود را از پیش گرفته ایم» و [از نزد تو] باز می گردند در حالی که خوشحالند. (50)

ص: 183

1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ في رواية أبي الجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَر (علیه السلام) فِي قَوْلِهِ إِنْ تُصِبُكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ أَمَّا الْحَسَنَةَ فَالْغَنِيمَةُ وَ الْعَافِيَةَ وَ أَمَّا الْمُصِيبَةُ فَالْبَلَاءُ وَ الشَّدَةُ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنَا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ وَ يَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ إِلَى قَوْلِهِ وَ عَلَى اللَّه فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ وَ قَوْلِهِ قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إحْدَى الحُسْنَيَيْنِ يَقُولُ الْغَنِيمَةَ وَ الْجَنَّةَ... ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ قُلْ لَنْ يُصيبنا إلا ما كَتَبَ اللهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾ (51)

1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ قال الأصبغ بن نباتة... مَرضَ ابن مُلجَمٍ مَرَضاً شَدِيداً فَذَهَبُوا وَ تَرَكُوهُ فَلَمَّا بَرَأَ أَتَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) وَ كَانَ لَا يُفَارِقُهُ لَيْلًا وَ لَا نَهَاراً وَ يُسَارِعُ فِي قَضَاءِ حَوَائِجِهِ وَ كَانَ (علیه السلام) يُكْرِمُهُ وَ يَدْعُوهُ إِلَى مَنْزِلِهِ وَ يُقَرِّبُهُ وَ كَانَ مَعَ ذَلِكَ يَقُولُ لَهُ أَنتَ قَائِلِي وَ يُكَبِّرُ عَلَيْهِ الشَّعْرَ. أريدُ حَيَاتَهُ وَ يُرِيدُ قَبْلِي عَذِيرَكَ مِنْ خَلِيلِكَ مِنْ مُرَادٍ فَيَقُولُ لَهُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) إِذَا عَرَفْتَ ذَلِكَ مِنِّي فَاقْتُلْنِي فَيَقُولُ إِنَّهُ لَا يَحِلُّ ذَلِكَ أَنْ أَقْتُلَ رَجُلًا قَبْلَ أَنْ يَفْعَلَ بِي شَيْئًا وَ فِي خَبَرَ آخَرَ قَالَ إِذَا قَتَلْتُكَ فَمَنْ يَقْتُلُنِي قَالَ فَسَمِعَتِ الشَّيْعَةُ ذَلِكَ فَوَثَبَ مَالِكُ الْأَشْتَرُ وَ الْحَارِثُ بْنُ الْأَعْوَرَ وَ غَيْرُهُمَا مِنَ الشَّيعَة فَجَرَّدُوا سُيُوفَهُمْ وَ قَالُوا يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) مَنْ هَذَا الْكَلْبُ الَّذِي تُخَاطِبُهُ بمِثْل هَذَا الْخِطَاب مِرَاراً

وَ أَنْتَ إِمَامُنَا وَ وَلِيْنَا وَ ابْنُ عَمِّ نَبِيِّنَا فَمُرْنَا بِقَتْلِهِ فَقَالَ لَهُمُ اغْمِدُوا سُيُوفَكُمْ بَارَكَ اللَّهُ فِيكُمْ وَ لَا تَشَقُوا عَصَا هَذِهِ الْأُمَّةِ أَتَرَوْنَ أَنِّي أَقْتُلُ رَجُلًا لَمْ يَصْنَعْ بِي شَيْئًا. فَلَمَّا انْصَرَفَ (علیه السلام) إِلَى مَنْزِلِهِ اجْتَمَعَتِ الشَّيعَةُ وَ أَخْبَرَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً بِمَا سَمِعُوا وَ قَالُوا إِنَّ أمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) يُعَلِّسُ إِلَى الْجَامِعِ وَ قَدْ سَمِعْتُمْ خِطَابَهُ لِهَذَا الْمُرَادِيِّ وَ هُوَ مَا يَقُولُ إِنَّا حَقًّا وَ قَدْ عَلِمْتُمْ عَدْلَهُ وَ إِشْفَاقَهُ عَلَيْنَا وَ نَخَافُ أَنْ يَغْتَالَهُ هَذَا الْمُرَادِيُّ فَتَعَالَوْا نَفْتَرِعْ عَلَى أَنْ تَحُوطَهُ كُلَّ لَيْلَة مِنَّا قَبيلَةُ فَوَقَعَتِ الْقُرْعَةُ فِى اللَّيْلَة الْأُولَى وَ الثَّانِيَة وَ الثَّالِثَةِ عَلَى أَهْلِ الْكِنَاسِ فَتَقَلَّدُوا وَ أَقْبَلُوا فِي لَيْلَتِهِمْ إِلَى الْجَامِعِ فَلَمَّا خَرَجَ (علیه السلام) رَآهُمْ عَلَى تِلْكَ الْحَالَةِ فَقَالَ مَا شَأْنُكُمْ فَأَخْبَرُوهُ فَدَعَا لَهُمْ وَ تَبَسَّمَ ضَاحِكاً وَ قَالَ جِئْتُمْ تَحْفَظُونِى مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ أَمْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ قَالُوا مِنْ

ص: 184

1- امام باقر (علیه السلام)- در روایت ابوالجارود از امام باقر (علیه السلام) درباره ی این کلام خداوند: ﴿ إِنْ تُصِبُكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبكَ مُصِيبَةٌ ﴾ آمده است مقصود از حَسَنَةٌ غنیمت و سلامتی و منظور از مُصِيبَةٌ بلا و سختی است. این آیه: ﴿ يَقُولُوا قَد أَخَذْنَا أَمْرَنَا مِنْ قَبْلُ وَ يَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ * قُلْ لَنْ يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَى اللَّه فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ﴾ و این کلام خداوند: ﴿ قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إِحْدَى الحُسْنَيَيْنِ ﴾ [منظور از دو حُسن] غنیمت [در صورت پیروزی در جنگ] و بهشت [درصورت کشته شدن] است...».

*بگو: «هیچ حادثه ای برای ما رخ نمی دهد، مگر آن چه خداوند برای ما مقرّر داشته است، او پشتیبان و سرپرست ماست و مؤمنان باید تنها بر خدا توکّل کنند». (51)

1- امام علی (علیه السلام)- اصبغ بن نباته گوید:... ابن ملجم به شدّت مریض شد، آن ها رفتند و او را با خود نبردند. هنگامی که بهبود یافت نزد امیرالمؤمنین (علیه السلام) آمد در حالی که شب و روز از ایشان جدا نمی شد و در برآوردن نیازهای آن حضرت (علیه السلام) شتاب می کرد امام نیز به او احسان می کرد و او را به منزلش دعوت می کرد، با این حال به او می فرمود: «تو قاتل من هستی» و این شعر را به او تکرار می کرد: «من می خواهم به او زندگی بخشم و او کشتن مرا می خواهد، بهانه ی تو در این بی لطفی نسبت بِه کسی که دوست توست، چیست». ابن ملجم نیز به امام (علیه السلام) می گفت: «ای امیرمؤمنان! اگر این را از من می دانی مرا بکش». امام (علیه السلام) نیز می فرمود: «جایز نیست که کسی را بکشم قبل از این که نسبت به من کاری انجام داده باشد». و در روایتی دیگر آمده است که فرمود: «اگر تو را بکشم پس چه کسی مرا می کشد»؟ سپس شیعه ی آن حضرت این سخن را شنیدند و مالک اشتر و حارث بن اعور و دیگران هجوم آورده و آن ها را خلع سلاح کردند و گفتند: «ای امیرالمؤمنین! این سگ کیست که بارها این گونه با او سخن می گویی؟ شما امام و رهبر و پسر عموی پیامبرمان هستید پس

دستور دهید تا او را به قتل برسانیم». امام به آن ها فرمود: «شمشیرهایتان را غلاف کنید، آفرین بر شما، بین این امّت تفرقه نیندازید. آیا می خواهید من کسی را بکشم که اقدامی علیه من انجام نداده است»؟ هنگامی که علی (علیه السلام) به منزلش برگشت شیعیان جمع شدند و آن چه را که شنیده اند را به یک دیگر خبر دادند و گفتند: «امیرالمؤمنین (علیه السلام) تمام شب را برای عبادت می گذراند و شما گفتگویش را با این مرادی شنیدید و او جز حق نمی گوید. شما عدالت و مهربانی او را بر ما فهمیده اید و می ترسیم که این مرادی او را غافلگیرانه بکشد پس بیایید قرعه بیندازیم تا هر شب یک قبیله از ما از او محافظت کند. قرعه در شب اوّل و دوّم و سوّم بر اهل کناس افتاد و آن ها شمشیرهایشان را آویختند و در شبی که مأموریّت به مسجد جامع آمدند. هنگامی که علی (علیه السلام) بیرون آمد، آن ها را در آن وضعیت دید و فرمود: «شما را چه شده است»؟ آن ها امام را از ماجرا با خبر کردند پس برای آن ها دعا کرد و لبخندی زد و فرمود: «شما آمدید تا مرا از آسمانیان محافظت کنید یا از اهل زمین»؟ آن ها گفتند:

ص: 185

﴿ أهل الْأَرْضِ قَالَ مَا يَكُونُ شَيْءٍ فِي السَّمَاءِ إِلَّا هُوَ فِي الْأَرْضِ وَ مَا يَكُونُ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ إِلَّا هُوَ فِي السَّمَاءِ ثُمَّ تَلَا قُلْ لَنْ يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنا ثُمَّ أَمَرَهُمْ أَنْ يَأْتُوا مَنَازِلَهُمْ وَ لَا يَعُودُوا لِمِثْلِهَا. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بنا إِلا إِحْدَى الحُسْنَيَيْنِ وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ أن يُصِيبَكُمُ اللهُ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَيدينا فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبَّصُونَ ﴾ (52)

1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عن أبي حمزةَ عَنْ أَبِي جَعْفَر (علیه السلام) قَالَ قُلْتُ... قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ قَالَ إِمَّا مَوْتُ فِي طَاعَةِ اللَّهِ أَوْ إِدْرَاكَ ظُهُورِ إِمَامٍ وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِهِمْ مَعَ مَا نَحْنُ فِيهِ مِنَ الشَّدَّةِ أَنْ يُصِيبَهُمُ اللَّهُ بِعَذَابِ مِنْ عِنْدِهِ قَالَ هُوَ الْمَسْخَ أَوْ بِأَيْدِينَا وَ هُوَ الْقَتَلُ قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لِنَبِيِّهِ (صلی الله علیه و آله) قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبَّصُونَ وَ التَّرَبُّصُ انْتِظَارُ وُقُوعِ الْبَلَاءِ بِأَعْدَائِهِمْ. ﴾ الكافي، ج 8، ص 285/ (2)

2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِيَّةِ: أَنَّهُ خَرَجَ إِلَى أَصْحَابِهِ ذَاتَ يَوْمٍ وَ هُمْ يَنْتَظِرُونَ خُرُوجَهُ فَقَالَ تَنَجَّزُوا الْبُشْرَى مِنَ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ مَا مِنْ أَحَدٍ يَتَنَجَّزُ الْبُشْرَى مِنَ اللَّهِ غَيْرَكُمْ ثُمَّ قَرَا هَذِهِ الْآيَةَ قُلْ لا أَسْتَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمُوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى قَالَ نَحْنُ أَهْلَ الْبَيْتِ قَرَابَتُهُ جَعَلَنَا اللَّهُ مِنْهُ وَ جَعَلَكُمُ اللَّهُ مِنَّا ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآيَةَ قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيْنِ الْمَوْتِ وَ دُخُولِ الْجَنَّةِ وَ ظُهُورِ أَمْرِنَا فَيُرِيكُمُ اللَّهُ مَا تَقَرُّ بِهِ أَعْيُنُكُمْ ثُمَّ قَالَ أَمَا تَرْضَوْنَ أَنَّ صَلَاتَكُمْ تُقْبَلُ وَ صَلَاتَهُمْ لَا تُقْبَلُ وَ حَجَكُمْ يُقْبَلُ وَ حَجَهُمْ لَا يُقْبَلُ قَالُوا لِمَ يَا أَبَا الْقَاسِمِ قَالَ فَإِنَّ ذَلِكَ كَذَلِكَ. ﴾ (3)

3- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ قَولُهُ قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ يَقُولُ الْغَنِيمَةِ وَ الْجَنَّةِ. ﴾ (4)

4- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ الْبَرِى مِنَ الْخِيَانَة يَنْتَظِرُ إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ إِمَّا دَاعِيَ اللَّهِ فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرُ لَهُ وَإِمَّا رِزْقاً مِنَ اللَّهِ وَاسع [وَ اسِعاً] فَإِذَا هُوَ ذُو أَهْل وَ مَالَ وَ مَعَهُ حبسه [حَسَبُهُ]. ﴾ (5)

5- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ معَاشِرَ النَّاسِ لَا تَمُنُّوا عَلَى اللَّهِ إِسْلَامَكُمْ فَيَسْخَطَ عَلَيْكُمْ فَيُصِيبَكُمْ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِهِ إِنَّهُ لَبِالْمِرْصاد. ﴾ (6)

ص: 186

«از اهل زمین». امام فرمود: «چیزی در آسمان نیست جز این که در زمین می باشد و چیزی در زمین نیست جز این که در آسمان است»، سپس این آیه را تلاوت فرمود: ﴿ قُلْ لَنْ يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنا. ﴾ آن گاه به آنان دستور داد تا به خانه هایشان برگردند و دیگر این کار را تکرار نکنند.

*بگو: «آیا درباره ما، جز یکی از دو نیکی را انتظار دارید؟! [یا پیروزی یا شهادت] ولی ما انتظار داریم که خداوند، عذابی از سوی خود [در آن جهان] به شما برساند، یا [در این جهان] به دست ما [مجازات شوید] اکنون شما انتظار بکشید، ما هم با شما انتظار می کشیم»! (52)

1- امام باقر (علیه السلام)- ابو حمزه گوید: به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم: «... معنی این آیه: ﴿ هَلْ تَرَبَّصُونَ العليا بنا إِلَّا أحدى الحُسْنَيْنِ ﴾ چیست»؟ فرمود: «یعنی یا مرگ در راه بندگی خدا (شهادت) و یا درک ظهور امام. ولی ما برای آن ها با شدّت گرفتاری که داریم از طرف آن ها منتظریم. که خداوند، عذابی از سوی خود [در آن جهان] به شما برساند». فرمود: «آن یا مسخ است و یا به دست ما گرفتار می شوند که کشته شدن است. خداوند به پیامبرش (صلی الله علیه و آله) می فرماید: ﴿ فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبَّصُونَ ﴾، تربّص یعنی انتظار بلاء و گرفتاری برای دشمنان».

2- امام علی (علیه السلام)- محمّد بن حنفیه گوید: حضرت (علیه السلام) پیش یاران خود آمد که انتظار خارج شدنش را از منزل داشتند گفت: «این بشارت را از خدا دریافت کنید، به خدا قسم! هیچ کس جز شما چنین بشارتی دریافت نکرده است». آن گاه این آیه را خواند: «بگو: «من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم [اهل بیتم]. (شوری /23) فرمود: «ما اهل بیت و خویشاوند پیامبریم خدا ما را از آن ها قرار داده و شما را نیز از ما محسوب نموده است». سپس این آیه را خواند: آیا انتظاری برای ما جز یکی از دو نیکی دارید؟ مرگ و داخل شدن به بهشت و ظاهر شدن امر ما که خداوند چشم شما را روشن کند». آن گاه فرمود: «راضی نیستید که نماز شما قبول شود و نماز آن ها قبول نشود، حج شما قبول شود و از آن ها قبول نشود»؟ گفتند: «به چه جهت»؟! در جواب آن ها فرمود: «جریان همین طور است که گفتم».

3- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إلَّا أحدى الحُسنَيينِ ﴾، منظور از دو حُسن]، غنیمت [در صورت پیروزی] و بهشت [در صورت کشته شدن] است.

4- امام علی (علیه السلام)- مسلمانی که به خیانت آلوده نشده چنین است: چشم به راه یکی از دو پاداش نیک است یا خداوند او را به نزد خود می خواند که در آن صورت هرچه در نزد خداست برای او بهتر است یا در روزی او گشایش می دهد که در این صورت صاحب زن و فرزند و مال می گردد.

5- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ای مردم، به خاطر مسلمان شدنتان بر خدا منّت نگذارید که بر شما خشمگین خواهد شد و به عذابش دچار می سازد به هوش باشید پروردگار در دیدگاه اعمال و افکار است.

ص: 187

*قوله تعالى: ﴿ قُلْ أَنفِقُوا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً لَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْكُمْ إِنَّكُمْ كُنْتُمْ قَوْماً فاسِقينَ﴾ (53)

1- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ قَوْلُهُ فِي الْمُنَافِقِينَ قُلْ لَهُمْ يَا مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ وَ مَا مَنَعَهُمْ أَن تُقْبَلَ مِنهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بالله وَ بِرَسُولِهِ وَ لَا يَأْتُونَ الصَّلوةَ إِلَّا وَ هُمْ كُسَالَى وَ لَا يُنفِقُونَ إِلَّا وَ هُمْ كَرِهُونَ﴾ (54)

*بگو: «انفاق کنید؛ خواه از روی میل باشد یا اکراه، هرگز از شما پذیرفته نمی شود، چرا که شما گروه فاسقی بوده اید». (53)

1- علیّ بن ابراهیم (رحمة الله علیه)- و سخن خدای تبارک و تعالی در مورد منافقان؛ ای محمّد! به آنان بگو «انفاق کنید؛ خواه از روی میل باشد یا اکراه!

*هیچ چیز مانع قبول انفاق های آن ها نشد، جز این که آن ها به خدا و پیامبرش کافر شده اند و نماز به جا نمی آورند جز با کسالت و انفاق نمی کنند مگر با کراهت. (54)

﴿ وَ لا يُنْفِقُونَ إِلَّا وَ هُمْ كَارِهُونَ فَمَنْ لَمْ يَهْتَدِ مِنْ أَهْلِ الْإِيمَانِ إِلَى سَبِيلِ النَّجَاةِ لَمْ يُغْنِ عَنْهُ إِيمَانُهُ بِاللَّهِ مَعَ دَفْعِهِ حَقَّ أَوْلِيَائِهِ وَ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةَ مِنَ الْخَاسِرِينَ وَ كَذَلِكَ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا وَ هَذَا كَثِيرُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْهَدَايَةُ هِيَ الْوَلَايَةُ. ﴾ (1)

فرمود: ﴿ وَ مَا مَنَعَهُمْ أَن تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِالله وَ بِرَسُولِهِ وَ لَا يَأْتُونَ الصَّلَاةَ إِلا وَ هُمْ كُسَالَى وَ لَا يُنفِقُونَ إِلَّا وَ هُمْ كَارِهُونَ ﴾ پس هر که از اهل ایمان سوی راه نجات، هدایت نیابد، ایمان او به خداوند تبارک و تعالی همراه با پایمال کردن حقّ اولیای خدا، هیچ بهره ای به او نمی رساند و عملش به هیچ می انجامد و در آخرت از جمله زیانکاران خواهد بود. هم چنین خداوند سبحان فرمود: امّا هنگامی که عذاب ما را مشاهده کردند، ایمانشان برای آن ها سودی نداشت!. (غافر/85) و از این دست آیه در کتاب خداوند عزّوجلّ بسیار است و هدایت همان ولایت است».

*قوله تعالى: ﴿ وَ يَحْلِفُونَ بِالله إِنَّهُمْ مِنْكُمْ وَ ما هُمْ مِنْكُمْ وَ لكِنَّهُمْ قَومٌ يَفْرَقُونَ﴾ (56)

1- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ يَحْلِفُونَ لِرَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) أَنَّهُمْ مُؤْمِنُونَ فَأَنْزَلَ اللهُ وَ يَحْلِفُونَ بِالله إِنَّهُم مِنكُمْ وَ ما هُم مِنكُمْ وَ لكِنَّهُمْ قَوْم يَفْرَقُون. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَأَ أَوْ مَغاراتٍ أَو مُدَّخَلاً لَوَلَّوْا إِلَيْهِ وَ هُمْ يَجْمَعُونَ﴾ (57)

1- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَأَ أَوْ مَغاراتٍ يَعْنِي غَارَاتِ فِي الْجِبَالِ أَوْ مُدَّخَلًا قَالَ مَوْضِعاً يَلتَجِئونَ إلَيْهِ لَوَلَّوْا إِلَيْهِ وَ هُمْ يَجْمَعُونَ أَي يُعْرَضُونَ عَنكُم. ﴾ (2)

2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ فِى مَعْنَى مُدَّخَلاً: سَرَباً فِي الْأَرْضِ. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَم يُعطوا مِنْها إِذا هُمْ يَسْخَطُونَ ﴾ (58)

*آن ها به خدا سوگند یاد می کنند که از شما هستند، در حالی که از شما نیستند، ولی آن ها گروهی هستند که می ترسند [و از ترس افشای اسرارشان دروغ می گویند]! (56)

1- علیّ بن ابراهیم (رحمة الله علیه)- آنان برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) قسم می خوردند که آنان مؤمن اند، پس خدا این آیه را نازل کرد: ﴿ و يَحْلِفُونَ بِالله انهُم مِنكُمْ وَ مَا هُم مِّنكُمْ وَ لَكِنَّهُمْ قَوْمٌ يَفْرَقُونَ. ﴾

*اگر پناهگاه یا غارهایی یا راهی در زیرزمین بیابند، با سرعت و شتاب به سوی آن فرار می کنند. (57)

1- علىّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَأَ أَوْ مَغاراتٍ ﴾، یعنی اگر پناهگاه و یا غارهایی در کوه بیابند. أَو مُدَّخَلاً؛ مکانی که به آن پناه می برند. ﴿ لَوَلَّوْا إِلَيْهِ وَ هُمْ يَجْمَحُونَ ﴾، یعنی به شتاب از شما روی بر می گیرند.

2- امام باقر (علیه السلام)- ﴿ أَو مُدَّخَلاً ﴾، یعنی تونلی در زمین.

*و در میان آن ها کسانی هستند که در [ تقسیم] غنایم به تو خرده می گیرند، اگر سهمی از آن [غنایم] به آن ها داده شود، راضی می شوند و اگر چیزی به آن ها داده نشود، خشمگین می شوند [هرچند حقّی نداشته باشند]. (58)

3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ إِسْحَاق بْن غَالِب قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) يَا إِسْحَاقُ كَمْ تَرَى أَهْلَ هَذِهِ الْآيَة فَإِنْ أَعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ أَرْيُعْطَوْا مِنْهَا إِذا هُمْ يَسْخَطُونَ قَالَ ثُمَّ قَالَ هُمْ أَكْثَرُ مِنْ ثُلُثَى النَّاسِ. ﴾ (1)

*قول تعالى: ﴿ وَ لَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا ما آتَاهُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ قالُوا حَسْبُنَا اللهُ سَيُؤْتِينَا اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ رَسُولُهُ إِنَّا إِلَى الله رَاغِبُونَ﴾ (59)

1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ كَنْزُ الْفَوَائِدِ لِلْكَرَاجُكِي: ذكروا أَنَّ أَبَاحَنِيفَةَ أَكَلَ طَعَامًا مَعَ الْإِمَامِ الصَّادِقِ جَعْفَرَ بْن مُحَمَّدِ (علیه السلام) فَلَمَّا رَفَعَ (علیه السلام) يَدَهُ مِنْ أَكْلِهِ قَالَ الحَمدُ لله رَبِّ العالمين اللهم إنَّ هَذَا مِنكَ وَ مِن رَسُولِكَ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ أَبُو حَنِيفَةَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَجَعَلْتَ مَعَ اللَّهِ شَرِيكَاً فَقَالَ لَهُ وَ يْلَكَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ فِي كِتَابِهِ وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ يَقُولُ فِى مَوْضع آخَرَ وَ لَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا ما آتَاهُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَيُؤْتِينَا اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ رَسُولُهُ فَقَالَ أَبُو حَنِيفَةَ: وَ اللَّهِ لَكَأَنِّى مَا قَرَأَتُهُمَا قَطُّ مِنْ كِتَابِ اللهِ وَ لَا سَمِعْتُهُمَا إِلَّا فِى هَذَا الْوَقْتِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) بَلَى قَدْ قَرَأَتُهُمَا وَ سَمِعْتَهُمَا وَ لَكِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَنْزَلَ فِيكَ وَ فِي أَشبَاهِكَ أَمْ عَلى قُلُوبِ أَقفالها وَ قَالَ

كَلَّا بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ. ﴾ (2)

*قوله تعالى: ﴿ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المُساكِينِ وَ الْعامِلِينَ عَلَيْها وَ المُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرّقابِ وَ الْعَارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ الله وَ ابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ الله وَ اللهُ عَليمٌ حَكِيمٌ﴾ (60)

3- امام صادق (علیه السلام)- اسحاق بن غالب گوید: امام (علیه السلام) فرمود: «ای اسحاق! به نظر تو اهل این آیه: ﴿ فَإِنْ أَعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَ إِنْ لَرَيُعْطَوا مِنْها إِذا هُمْ يَسْخَطُونَ ﴾ چه تعدادند»؟ سپس فرمود: «آنان از دوسوّم مردم بیشتر هستند».

*[در حالی که] اگر به آن چه خدا و پیامبرش به آنان داده راضی می شدند و می گفتند: «خداوند برای ما کافیست و به زودی خدا و پیامبرش، از فضل خود به ما می بخشند و ما تنها رضای خدا را می طلبیم». [برای آن ها بهتر بود]. (59)

1- امام صادق (علیه السلام)- در کتاب کنز الفواید کراجکی آمده است: ابوحنیفه با امام صادق (علیه السلام) غذا می خورد وقتی امام (علیه السلام) دست از غذا کشید، فرمود: ﴿ الحَمْدُ لله رَبِّ الْعالَمینَ ﴾، خدایا این نعمت از تو و پیامبر توست». ابوحنیفه گفت: «یا اباعبدالله! با خدا شریک قرار دادی»؟ فرمود: «وای بر تو! خدا در قرآن می فرماید: آن ها فقط از این انتقام می گیرند که خداوند و رسولش، آنان را به فضل [و کرم] خود بی نیاز ساختند!. (توبه/74). در آیه ی دیگر می فرماید: ﴿ وَ لَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا مَا آتَاهُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ قالُوا حَسْبُنَا اللهُ سَيُؤْتِينَا اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ رَسُولُهُ. ﴾ ابوحنیفه گفت: «به خدا قسم! مثل این که تاکنون این دو آیه را در قرآن نخوانده بودم و تا حالا نشنیده بودم». امام صادق (علیه السلام) فرمود: «بلی من خوانده ام و شنیده ام ولی خداوند این آیه را درباره ی تو. و امثال تو نازل نموده است: یا بر دل هایشان قفل نهاده شده است؟!. (محمّد /24). و فرمود: چنین نیست که آن ها می پندارند، بلکه اعمالشان چون زنگاری بر دل هایشان نشسته است!. (مطّفقین/14)».

*زکات ها مخصوص فقرا و مساکین و کارکنانی است که برای [جمع آوری] آن زحمت می کشند و کسانی که برای جلب محبّتشان اقدام می شود و برای [آزادی] بردگان و [ادای دَین] بدهکاران و در راه [ تقویت آیین] خدا و واماندگان در راه این، یک فریضه ی [مهمّ] الهی است؛ و خداوند دانا و حکیم است. (60)

*سهم

1- امام صادق (علیه السلام)- سکونی گوید: «شخصی از امام صادق (علیه السلام) در این مورد که مردی وصیّت می کند سهمی از مالش به فلان مصرف برسد پرسید که سهم چه مقدار است»؟ فرمود: «سهم از هشت تا یکی است، به دلیل کلام خداى عزّوجلّ: ﴿ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْعَارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ ابنِ السَّبِيلِ. ﴾

2- امام کاظم (علیه السلام)- ابن ابی نصر گوید: از امام کاظم (علیه السلام) درباره ی مردی که درباره ی یک جزء از مالش وصیّت کرده بود پرسیدم. فرمود: «جزء یعنی یک از هفت، خداوند می فرمایند: هفت در دارد و برای هر دری، گروه معیّنی از آن ها تقسیم شده اند!. (حجر /44)». گفتم: «مردی که یک سهم از مالش وصیّت کرده باشد [میزان سهم چقدر است]»؟ فرمود: «میزان سهم، یک هشتم است». آن گاه این آیه را قرائت کرد: ﴿ إِنَّا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المَسَاكِينِ. ﴾

3- امام رضا (علیه السلام)- صفوان بن یحیی گوید: از امام رضا (علیه السلام) پرسیدم: «مردی یک سهم از مالش را وصیّت کرد و معلوم نیست که چه مقدار است»؟ فرمود: «آیا در این خصوص چیزی از امام جعفر و امام باقر (علیهما السلام) به شما نرسیده است»؟ گفت: «فدایت شوم! ما از یاران خود، چیزی در این باره و به نقل از پدران بزرگوارتان نشنیده ایم». امام فرمود: «یک سهم یعنی یک هشتم». گفتم: «فدایت شوم چگونه یک هشتم می شود»؟ فرمود: «آیا در قرآن نخوانده اید»؟ عرض کردم: «فدایت شوم! قرآن می خوانم امّا نمی دانم در کجای قرآن مذکور است»؟ فرمود: ﴿ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المَساكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْعَارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ الله وَ ابن السَّبِيلِ ﴾ با دستانش هشت انگشت را نشان داد و فرمود: «رسول خدا (صلی الله عیه و آله) آن را بر هشت تقسیم کرده و هر سهم یک از هشت است».

4- امام علی (علیه السلام)- امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره ی مردی که در هنگام مرگ سهمی از مالش را وصیّت نمود و اندازه ی آن را معلوم نکرد پس از او ورثه اختلاف کردند، حکم داد. امام على (علیه السلام) دستور داد یک هشتم از مالش را به موجب وصیّتش به مورد خود صرف نمایند و این آیه را تلاوت کرد: ﴿ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَراءِ وَ المَساكِينِ ﴾، که آنان هشت صنف اند و هر صنفی، سهمی از صدقات دارند.

1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ فِي الصَّدَقَاتِ وَ كَانَتْ أَوَّلَ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ مِنْ سُبُلِهِ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المُساكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْعَارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ الله وَ ابْنِ السَّبِيلِ فَأَعْلَمَ نَبَيَّهُ (صلی الله علیه و آله) مَوْضِعَ الصَّدَقَاتِ وَ أَنَّهَا لَيْسَتْ لِغَيْرِهَا وَ لَا يَضَعُهَا إِنَّا حَيْثُ يَشَاءُ مِنْهُمْ عَلَى مَا يَشَاءُ. ﴾ (1)

2- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المُساكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغَارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ اللهِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ فَأَخْرَجَ اللَّهُ مِنَ الصَّدَقَاتِ جَمِيعَ النَّاسِ إِلَّا هَذِهِ الثَّمَانِيَةَ الْأَصْنَافِ الَّذِينَ سَمَّاهُمُ اللَّهُ. ﴾ (2)

3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ عُتْبَةَ الْهَاشِمِيٌّ قَالَ كُنْتُ قَاعِداً عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) بِمَكَّةَ إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ أَنَاسُ مِنَ الْمُعْتَزِلَةِ فِيهِمْ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدِ وَ وَاصِلَ بُنْ عَطَاءِ وَ حَفْصِ بْنُ سَالِمٍ مَوْلَى ابْنِ هُبَيْرَةَ وَ نَاسُ مِنْ رُؤَسَائِهِم... فَقَالَ لَهُمْ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) إِنَّكُمْ قَدْ أَكْثَرْتُمْ عَلَيَّ فَأَسْنِدُوا أَمْرَكُمْ إِلَى رَجُلٍ مِنْكُمْ وَ لْيَتَكَلَّمْ بِحُجَجَكُمْ وَ يُوجِزُ فَأَسْنَدُوا أَمْرَهُمْ إِلَى عَمْرِو بْنِ عُبَيْدِ فَتَكَلَّمَ فَقَالَ لَهُ أبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام)... مَا تَقُولُ فِي الصَّدَقَة فَقَرَأَ عَلَيْهِ الْآيَةَ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المُسَاكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْها... قَالَ نَعَمْ فَكَيْفَ تَقْسِمُهَا قَالَ أَقْسِمُهَا عَلَى ثَمَانِيَة أَجْزَاءِ فَأَعْطِي كُلَّ جُزْءٍ مِنَ الثَّمَانِيَةِ جُزْءاً قَالَ وَ إِنْ كَانَ صِنْفُ مِنْهُمْ عَشَرَةَ آلَافٍ وَ صِنْفُ مِنْهُمْ رَجُلًا وَ احِداً أَوْ رَجُلَيْنِ أَوْ ثَلَاثَةً جَعَلْتَ لِهَذَا

الْوَاحِدِ مِثْلَ مَا جَعَلْتَ لِلْعَشَرَة آلَافِ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ تَجْمَعُ صَدَقَاتِ أَهْلِ الْحَضَرِ وَ أَهْل الْبَوَادِى فَتَجْعَلُهُمْ فِيهَا سَوَاءٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَقَدْ خَالَفْتَ رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) فِي كُلِّ مَا قُلْتَ فِي سِيرَتِهِ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) يَقْسِمُ صَدَقَةَ أَهْلِ الْبَوَادِي فِي أَهْلِ الْبَوَادِي وَ صَدَقَةَ أَهْلَ الْحَضَرِ فِي أَهْل الْحَضَرِ وَ لَا يَقْسِمُهُ بَيْنَهُمْ بِالسَّويَّةِ وَ إِنَّمَا يَقْسِمُهُ عَلَى قَدْرِ مَا يَحْضُرُهُ مِنْهُمْ وَ مَا يَرَى وَ لَيْسَ عَلَيْهِ فِي ذَلِكَ شَيْءٌ مُوَقَتْ مُوَظَفُ وَ إِنَّمَا يَصْنَعُ ذَلِكَ بِمَا يَرَى عَلَى قَدْر مَنْ يَحْضُرُهُ مِنْهُم. ﴾ الکافی، ج 5، ص 26/ (3)

4- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الزَّكَاةَ لِمَنْ يَصْلُحُ أَنْ يَأْخُذَهَا قَالَ هِيَ تَحِلُّ لِلَّذِينَ وَ صَفَ اللَّهُ تَعَالَى فِي كِتَابِهِ لِلْفُقَرَاءِ وَ المُساكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْعَارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ الله وَ ابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةٌ مِنَ الله وَ قَدْ تَحِلُّ الزَّكَاةُ لِصَاحِب سَبْعِمِائَة وَ تَحْرُمُ

ص: 198

1- امام صادق (علیه السلام)- خدای عزّوجلّ درباره ی صدقات و زکات- و آن نخستین مالی است که خداوند موارد مصرفش را مقرّر داشته- می فرماید: ﴿ إِنَّا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المَساكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْها وَ المُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْعَارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ الله وَ ابن السبیل ﴾، بنابراین خداوند موارد مصرف زکات را به پیامبر خود اعلام کرده و زکات جز به ایشان شامل حال دیگری نمی شود، در هر موردی از این موارد بخواهد، می تواند مصرف نماید.

2- علىّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المَساكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرّقابِ وَ الْعَارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ الله وَ ابن السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ الله وَ اللهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴾، خداوند همه ی مردم به جز این هشت گروه را که خداوند آنان را نامگذاری کرده، خارج ساخته است.

3- امام صادق (علیه السلام)- عبدالکریم بن عتبه هاشمی گوید: روزی در مکّه نزد امام صادق (علیه السلام) بودم که گروهی از معتزله نزد آن حضرت (علیه السلام) آمدند، در میانشان عمروبن عبید بود و واصل بن عطاء و حفص بن سالم و جماعتی از رؤسایشان بودند... پس آن حضرت (علیه السلام) به ایشان فرمود: «سخن بسیار گفتید و کلام را طولانی ساختید، یکی از میان خود انتخاب کنید تا با همان حجّت شما با کلامی موجز سخن گوید». پس عمروبن عبید انتخاب شد و امام (علیه السلام) فرمود: «... نظرت در مورد صدقه (زکات) چیست»؟ عمرو آیه: ﴿ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المَساكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْها... ﴾ را تلاوت کرد»، حضرت (علیه السلام) فرمود: «آری! ولی چگونه آن ها را تقسیم می کنی»؟ گفت: «آن ها را هشت قسمت می کنم، و هر قسمت را به گروهی می دهم». حضرت (علیه السلام) فرمود: «اگر تعداد گروهی ده هزار نفر بود و گروهی دیگری فقط یک نفر داشت، یا دو یا سه نفر بودند چه؟ نکند همان مقدار که برای این یک نفر تخصیص می دهی همان را برای آن ده هزار نفر قرار می دهی؟ گفت: «آری». فرمود: «با صدقات اهل شهر و بادیه نشینان چه می کنی؟ آیا همه را یکسان و مساوی قرار

می دهی»؟ گفت: «آری». حضرت (علیه السلام) فرمود: «با سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در تمامی موارد مخالفت کردی، آن حضرت (علیه السلام) را عادت بر این بود که صدقه بادیه نشینان را در همان جا و مال اهل شهر را در شهر تقسیم می فرمود، و به طور مساوی میانشان پخش نمی کرد، بلکه تعدادشان را در نظر داشت، و آن چه می دید و همان تعداد که حاضر بودند».

4- امام صادق (علیه السلام)- سماعه گوید: از ایشان دربارهی زکات سؤال کردم که چه کسی شایسته است آن را بگیرد؟ فرمود: «برای کسانی که خدای عزّوجلّ در کتابش چنین توصیف کرده است؛ ﴿ لِلْفُقَرَاء وَ المَسَاكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَ المُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقَابِ وَ الْغَارِمِينَ فِي سَبِيلِ الله وَ ابن السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِّنَ الله ﴾، و [ممكن است] زکات برای مالک هفتصد درهم جایز باشد و بر مالک پنجاه در هم حرام باشد». به ایشان عرض کردم: «چگونه ممکن است»؟ فرمود: «اگر صاحب

ص: 199

﴿ عَلَى صَاحِب خَمْسِينَ دِرْهَماً فَقُلْتُ لَهُ كَيْفَ يَكُونُ هَذَا فَقَالَ إِذَا كَانَ صَاحِبُ السَّبْعِمِائَة لَهُ عِيَالُ كَثِيرَةٌ فَلَوْ قَسَمَهَا بَيْنَهُمْ لَمْ تَكْفِهِ فَلْيُعِفَ عَنْهَا نَفْسُهُ وَ لْيَأْخُذْهَا لِعِبَالِهِ وَ أَمَّا صَاحِبُ الْخَمْسِينَ فَإِنَّهَا تَحْرُمُ عَلَيْهِ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ وَ هُوَ مُحْتَرِفُ يَعْمَلُ بِهَا وَ هُوَ يُصِيبُ فِيهَا مَا يَكْفِيهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الزَّكَاةِ هَلْ تَصْلُحُ لِصَاحِبِ الدَّارِ وَ الْخَادِمِ فَقَالَ نَعَمْ إِلَّا أَنْ تَكُونَ دَارُهُ دَارَ غَلَّةٍ فَيَخْرُجُ لَهُ مِنْ غَلَّتِهَا دَرَاهِيمُ تَكْفِيهِ لِنَفْسِهِ وَ عِبَالِهِ وَ إِنْ لَمْ تَكُن الْعَلَّةُ تَكْفِيهِ لِنَفْسِهِ وَ عِبَالِهِ فِي طَعَامِهِمْ وَ كِسْوَتِهِمْ وَ حَاجَتِهِمْ فِي غَيْرِ إِسْرَافِ فَقَدْ حَلَّتْ لَهُ الزَّكَاةَ وَ إِنْ كَانَتْ غَلَتُهَا تَكْفِيهِمْ فلا. ﴾ (1)

5- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ أَنَّهُمَا قَالَا لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ لا أَرَأَيْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَراء و المساكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْها وَ المؤلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْعَارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ الله وَ ابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ الله أَكُلُّ هَؤُلَاءِ يُعْطَى وَ إِنْ كَانَ لَا يَعْرِفُ فَقَالَ إِنَّ الْإِمَامَ يُعْطِي هَؤُلَاءِ جَمِيعًا لِأَنَّهُمْ يُقِرُّونَ لَهُ بِالطَّاعَةَ قَالَ قُلْتُ فَإِنْ كَانُوا لَا يَعْرِفُونَ فَقَالَ يَا زَرَارَةً لَوْ كَانَ يُعْطِي مَنْ يَعْرِفُ دُونَ مَنْ لَا يَعْرِفُ لَمْ يُوجَدْ لَهَا مَوْضِعُ وَ إِنَّمَا يُعْطِي مَنْ لَا يَعْرِفُ لِيَرْغَبَ فِي الدِّينِ فَيَثْبُتَ عَلَيْهِ فَأَمَّا الْيَوْمَ فَلَا تُعْطِهَا أَنْتَ وَ أَصْحَابُكَ إِلَّا مَنْ يَعْرِفُ فَمَنْ وَ جَدْتَ مِنْ هَؤُلَاءِ الْمُسْلِمِينَ عَارِفاً فَأَعْطِهِ دُونَ النَّاسِ ثُمَّ قَالَ سَهُمُ الْمُؤلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ سَهُمُ الرِّقَابِ عَامُّ وَ الْبَاقِي خَاصٌ قَالَ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ يُوجَدُوا قَالَ لَا تَكُونُ فَرِيضَةً فَرَضَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَا يُوجَدُ لَهَا أَهْلُ قَالَ قُلْتُ فَإِنْ لَمْ تَسَعْهُمُ الصَّدَقَاتُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِي مَالِ الْأَغْنِيَاءِ مَا يَسَعُهُمْ وَ لَوْ عَلِمَ أَنَّ ذَلِكَ لَا يَسَعُهُمْ لَزَادَهُمْ إِنَّهُمْ لَمْ يُؤْتُوا مِنْ قِبل فريضة اللهِ وَ لَكِنْ أنُوا مِنْ مَنْعُ مَنْ مَنَعَهُمْ حَقَّهُمْ لَا مِمَّا فَرَضَ اللَّهُ لَهُمْ وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ أَدَوْا حُقُوقَهُمْ لَكَانُوا عَائِشِينَ بِخَيْرٍ. ﴾ (2)

6- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عن أبي مَرْيَمَ عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ... فَقَالَ إِنْ جَعَلْتَهَا فِيهِمْ جَمِيعاً وَ إِنْ جَعَلْتَهَا لِوَاحِدٍ أَجْزَاً عَنْكَ. ﴾ وسائل الشيعة، ج 9، ص 267/ (3)

ص: 200

هفتصد درهم، بچّه های زیادی داشته باشد و اگر آن را میان آنان تقسیم کند کفایت نمی کند پس باید خود را از آن محروم کند و بر عیالش انفاق کند. امّا مالک پنجاه درهم، اگر تنها باشد و صاحب حرفه ای باشد که به وسیله ی آن امرار معاش می کند و از آن پولی عاید او می شود که به خواسته ی خدا برای او کافی باشد، بر او حرام است». گفت: «و از ایشان درباره ی زکات پرسیدم که آیا برای صاحب خانه و خدمتکار جایز است»؟ فرمود: «بلی، مگر این که خانه اش را کرایه داده باشد. پس از آن کرایه به مقداری خارج می کند که برای خودش و عیالش کافی باشد و اگر کرایه برای خودش و عیالش در مصرف غذا و لباس و نیازهایشان بدون اسراف کافی نباشد، زکات برای او جایز می شود و اگر کرایه برای آنان کافی باشد؛ نه، [جایز نیست]».

5- امام صادق (علیه السلام)- زراره و محمّد بن مسلم به امام صادق (علیه السلام) عرض کردند: «نظر شما درباره ی این سخن خدای تبارک و تعالی؛ ﴿ انما الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَ المَسَاكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَ المُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُم وَ فِي الرِّقَابِ وَ الْغَارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ الله وَ ابن السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِّنَ الله ﴾، چیست؟ آیا همه ی آنان سهم دارند، حتّی اگر ندانند (امام شناس نباشند)»؟ فرمود: «امام به همه ی آنان می پردازد، زیرا که اطاعت از او را پذیرفته اند». [زراره] گفت: عرض کردم: «اگر امام شناس نباشد چه»؟ فرمود: «ای زراره! اگر [قرار باشد که پیامبر (صلی الله علیه و آله) یا امام (علیه السلام)] فقط به کسانی که امام شناس باشند بپردازد، هیچ جایی برای پرداخت آن پیدا نمی کند و همانا او به کسی که اسلام شناس نباشد می دهد تا به اسلام آوردن تشویق شود و بر آن استوار بماند و امّا امروز، پس به هیچ کس نده، نه تو و نه اصحابت، مگر به کسی که اسلام و امام شناس باشد. پس اگر در میان اصحاب شما کسی را یافتی که امام شناس باشد به او بده و به دیگران نده». سپس فرمود: ﴿ سهم المُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُم و سهم رقاب ﴾، عام

است سهم بقيّه خاصّ است». [زراره] گفت، عرض کردم: «اگر یافت نشدند»؟ فرمود: «هیچ فریضه ای که خدای عزّوجلّ آن را واجب کرده است نیست، مگر این که اهل آن وجود داشته باشند». [زراره] گوید، عرض کردم: «اگر صدقات برایشان کافی نبود»؟ فرمود: «همانا خدا از مال اغنیاء برای فقرا مبلغی را واجب کرد که برایشان کافی باشد و اگر می دانست آن مبلغ برایشان کافی نیست، آن را افزایش می داد. همانا آنان از جانب فریضه ای که خدا واجب کرده آسیب نمی بینند، بلکه از طریق کسانی که حقّشان را منع کردند و نه از مبلغی که خدا برای آنان واجب کرده است، آسیب می بینند و اگر مردم حقوقی را که بر گردن آنان است بپردازند، در خیر و رفاه زندگی می کردند».

6- امام صادق (علیه السلام)- ابومریم، از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که درباره ی این کلام خدا: ﴿ اِنّها الصَّدَقَاتُ... ﴾ فرمود: «چه در میان همه ی ایشان و چه برای یک نفر، آن را قرار دهی به تکلیف خود عمل کرده ای».

ص: 201

7- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنِ الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ قَالَ مَوْلَايَ الصَّادِقِ (علیه السلام): لَمَّا وَلَّى أَبُو بَكْرٍ قَالَ لَهُ عُمَر... فَامْنَعْ عَنْ عَلِيٍّ الْخَمْسَ وَ الْفَيَّ وَ فَدَكَاً... إلَى أَنْ قَالَ قَالَ عَلَىُّ (علیه السلام) لِفَاطِمَةً (علیها السلام) سِيرى إِلَى أبي بَكْر وَ ذَكَّرِيهِ فَدَكاً مَعَ الْخُمْس وَ الْفَيْءِ فَصَارَتْ فَاطِمَةُ إِلَيْهِ وَ ذَكَرَتْ فَدَكَا مَعَ الْخَمْسَ وَ الْفَيْءِ... قَالَ غَمَرُ فَإِذَا الْفَيْ وَ الْخَمْسُ كُلُّهُ لَكُمْ وَ لِمَوَالِيكُمْ وَ لِأَشْيَاعِكُمْ فَقَالَتْ فَاطِمَةً (علیها السلام) أَمَّا فَدَك فَأَوْجَبَهَا اللَّهُ لِي وَ لِوُلْدِي دُونَ مَوَالِينَا وَ شِيعَتِنَا وَ أَمَّا الْخُمُسُ فَقَسَمَهُ اللَّهُ لَنَا وَ لِمَوَالِينَا وَ أَشْيَاعِنَا كَمَا تَرَى فِي كِتَابِ اللَّهِ قَالَ عُمَرُ فَمَا لِسَائِرِ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ التَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانِ قَالَتْ فَاطِمَةً (علیها السلام) إِنْ كَانُوا مَوَالِيَنَا وَ أَشْيَاءَنَا فَلَهُمُ الصَّدَقَاتُ الَّتِي قَسَمَهَا وَ أَوْجَبَهَا فِي كِتَابِهِ فَقَال عَزَّوَجَلَّ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المُساكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ... ﴾ (1)

8- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ وَ الصَّدَقَاتُ تَتَجَزَّى ثَمَانِيَةَ أَجْزَاء فَيُعْطَى كُلِّ إِنْسَانِ مِنْ هَذِهِ الثَّمَانِيَةِ عَلَى قَدْرِ مَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ بِلَا إِسْرَافِ وَ لَا تَقْتِيرِ يَقُومُ فِي ذَلِكَ الْإِمَامُ يَعْمَلُ بِمَا فِيهِ الصَّلَاحُ. ﴾ (2)

9- أمير المؤمنينَ (علیه السلام)- ﴿ تَفْسِير النُّعْمَانِي عَن عَلَى (علیه السلام) فِي بَيَان أَسْبَاب مَعَايِشَ الْخَلْقِ قَالَ: وَ أَمَّا وَجْهُ الصَّدَقَاتِ فَإِنَّمَا هِيَ لِأَقْوَامٍ لَيْسَ لَهُمْ فِي الْإِمَارَةِ نَصِيبُ وَ لَا فِي الْعِمَارَةِ حَظٍّ وَ لَا فِي التِّجَارَةِ مَالُ وَ لَا فِى الْإِجَارَة مَعْرِفَةً وَ قُدْرَةٌ فَرَضَ اللَّهُ فِي أَمْوَالَ الْأَغْنِيَاء مَا يَقُوتُهُمْ وَ يَقُومُ بِهِ أَوَدَهُمْ إِلَى أَنْ قَالَ ثُمَّ بَيَّنَ سَبْحَانَهُ لِمَنْ هَذِهِ الصَّدَقَاتُ فَقَالَ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المُساكِينِ... فَأَعْلَمَنَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) لَمْ يَضَعْ شَيْئاً مِنَ الْفَرَائِضِ إِلَّا فِي مَوَاضِعِهَا بأَمْرِ اللَّهِ وَ مُقْتَضَى الصَّلاح في الكثرَة وَ الْقِلَة. ﴾ (3)

7- امام صادق (علیه السلام)- مفضّل بن عمر گوید: مولایم امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هنگامی که ابوبکر خلافت را به دست گرفت»، عمر به او گفت: «... علی و اهل بیتش را از خمس و فیء و فدک منع كن».... امام علی (علیه السلام) به فاطمه (علیها السلام) فرمود: «پیش ابوبکر برو و فدک را برای او یاد آور شو». پس فاطمه (علیها السلام) پیش او رفت و فدک و خمس و فیء را برای او یاد آور شد... عمر گفت: «پس تمام خمس و فیء از آن شما و پیروانتان است»؟ فاطمه (علیها السلام) فرمود: «و امّا فدک، خداوند آن را فقط بر من و فرزندانم واجب کرده است، و پیروان ما از آن سهمی نمی برند. و امّا خمس، خداوند آن را ما و شیعیان ما آن گونه که در قرآن آمده است تقسیم کرد». عمر گفت: «پس بقیّه ی مهاجرین و انصار و کسانی که به خوبی از ایشان تبعیت کردند چه می شوند»؟ فاطمه (علیها السلام) فرمود: «اگر پیروان ما باشند، از صدقاتی که خداوند آن را تقسیم کرده است و در قرآن واجب کرده است سهمی دارند. خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَ المَسَاكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقَابِ وَ الْغَارِمِينَ فى سَبِيلِ الله وَ ابن السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِّنَ الله. ﴾

8- امام صادق (علیه السلام)- صدقات به هشت قسمت تقسیم می شود. به هر انسانی از این هشت قسمت مبلغی به اندازه ی نیازش و بدون اسراف یا بخل ورزی، داده می شود. این کار بر عهده ی امام است و به صلاح دید خود عمل می کند.

9- امام علی (علیه السلام)- تفسیر نعمانی از علی (علیه السلام) درباره ی بیان راه های زندگی مردم این گونه روایت کرد:... امّا وجه دیگر از اسباب زندگانی صدقات است که برای گروه هایی است که نه توان امر کردن دارند و نه عمارتی (کاری) دارند و نه برای تجارت مالی دارند و نه در تخصّص های جامعه شناخت و توانایی دارند. لذا خداوند متعال واجب کرد که در اموال اغنیا بخشی برای سیر کردن آن ها و برآوردن اسباب معاششان اختصاص یابد.... سپس بیان می کند که صدقات برای کیست؛ ﴿ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ المَساكِينِ ﴾، سپس به ما خبر می دهد که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تمام واجبات را چه در کم و چه در زیاد به امر خداوند سبحان و به اقتضای مصلحت در جای خود قرار داده است».

* عدم تعلق صدقه به اهل بیت (علیهم السلام) و بنی هاشم

1- امام صادق (علیه السلام)- عیص بن قاسم نقل می کند: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «گروهی از بنی هاشم نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمدند و از او خواستند که آنان را به عنوان مسئول جمع آوری صدقات چهارپایان و شتران بگمارد». آنان گفتند: «این سهمی که خدا برای مسئولین جمع آوری آن و المُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ قرار داده است برای ما باشد. چرا که ما به آن شایسته تریم». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای فرزندان عبدالمطلّب! صدقه برای من و شما جایز نیست، امّا خدا مرا به شفاعت وعده داده است». سپس امام صادق (علیه السلام) فرمود: «من گواهی می دهم که به او وعده داده شده است». هرگاه حلقه در رحمت الهی را گرفتم، دیگران را بر شما ترجیح خواهم داد.

ص: 203

2- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ عَن الرَّيَّانِ بْنِ الصَّلْتِ عَن الرَّضَا (علیه السلام) فِي حَدِيثِ طَوِيل قَالَ: فَلَمَّا جَاءَتْ قِصَّةُ الصَّدَقَة نَزَّةَ نَفْسَهُ وَ رَسُولَهُ (صلی الله علیه و آله) وَ نَزَّةَ أَهْلَ بَيْتِهِ فَقَالَ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المُساكِينِ... ثُمَّ قَالَ فَلَمَّا نَزَّةَ نَفْسَهُ عَنِ الصَّدَقَة وَ نَزَّةَ رَسُولَهُ (صلی الله علیه و آله) وَ نَزَّةَ أَهْلَ بَيْتِهِ لَا بَلْ حَرَّمَ عَلَيْهِمْ لِأَنَّ الصَّدَقَةَ مُحَرَّمَةٌ عَلَى مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ هِيَ أَوْسَاخُ أَيْدِي النَّاسِ لَا تَحِلُّ لَهُمْ لِأَنَّهُمْ طَهَرُوا مِنْ كُلَّ دَنَس وَ وَسَخ. ﴾ (1)

3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ وَ يَكْفُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالَهُ نَبِيه (صلی الله علیه و آله) وَ أَقْرَبَاءَهُ عَنْ صَدَقَاتِ النَّاسِ وَ أَوْسَاخِهِمْ فَهَذَا سَبيلُ الصَّدَقَاتِ. ﴾ (2)

4- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبِي أَسَامَةَ زَيْدِ الشَّحَامِ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّدَقَةِ الَّتِي حُرِّمَتْ عَلَيْهِمْ فَقَالَ هِيَ الزَّكَاةُ الْمَفْرُوضَةُ وَ لَمْ يُحَرَّمْ عَلَيْنَا صَدَقَةً بَعْضِنَا عَلَى بَعْضٍ. ﴾ (3)

5- الباقر (علیه السلام)- ﴿ لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِبَنِي هَاشِمٍ إِلَّا فِي وَ جْهَيْنِ إِنْ كَانُوا عُطَاشَى وَ أَصَابُوا مَاءً فَشَرِبُوا وَ صَدَقَةً بَعْضِهِمْ عَلَى بَعْضٍ. ﴾ (4)

6- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِوُلْدِ الْعَبَّاسِ وَ لَا لِنُظَرَائِهِمْ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ. ﴾ (5)

2- امام رضا (علیه السلام)- ریّان بن صلت از امام رضا (علیه السلام) در حدیثی طولانی این گونه نقل کرد: امام (علیه السلام) فرمود: «امّا در قضیه ی صدقات هم خود را منزّه دانسته و هم رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) و اهل بیتش (علیهم السلام) را، خداوند می فرماید: ﴿ إِنَّا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَراءِ وَ المَساكِين ﴾، ... خود را از صدقه منزّه دانست و پیامبر (صلی الله علیه و آله) اهل بیتش (علیهم السلام) را نیز منزّه دانست بلکه بر آنان حرام نمود، زیرا صدقه (زکات واجب) بر محمّد و آل او (علیهم السلام) حرام است، زکات در واقع چرک های دست مردم است و بر آنان حلال نیست، زیرا آنان از هر کثیف و پلیدی پاک شده اند.»

3- امام صادق (علیه السلام)- خداوند متعال پیامبر خود و خویشان او را از [دریافت] صدقه های اموال مردم و پلیدی آن ها بازداشته است.

4- امام صادق (علیه السلام)- ابواسامه زید شحّام گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره ی صدقه ای که بر آن ها (سادات) حرام است، پرسیدم. فرمود: «آن، زکات واجب است و بر ما صدقه ی خودمان به یک دیگر، حرام نیست (سادات می توانند به سادات صدقه بدهند)».

5- امام باقر (علیه السلام)- صدقه گرفتن بر سادات حلال نیست مگر در دو مورد یکی آن که تشنه باشند آبی برخورد نموده و بنوشند و دیگر صدقه ی خود سادات بر یک دیگر.

6- امام صادق (علیه السلام)- صدقه بر فرزندان عبّاس حلال نیست و بر کسانی که مانند آن ها از بنی هاشم هستند، [نیز حلال نیست].

1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَن أبي بصير قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) القَولُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المَسَاكِينِ قَالَ الْفَقِيرُ الَّذِي لَا يَسْأَلُ النَّاسَ وَ الْمِسْكِينُ أَجْهَدُ مِنْهُ وَ الْبَائِسِ أَجْهَدُهُمْ فَكُلُّ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْكَ فَإِعْلَانُهُ أَفْضَلُ مِنْ إِسْرَارِهِ وَ كُلُّ مَا كَانَ تَطَوُّعاً فَإِسْرَارُهُ أَفْضَلُ مِنْ إِعْلَانِهِ وَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا يَحْمِلُ زَكَاةَ مَالِهِ عَلَى عَاتِقِهِ فَقَسَمَهَا عَلَانِيَةً كَانَ ذَلِكَ حَسَنَا جَمِيلًا. ﴾ (1)

1- امام صادق (علیه السلام)- ابوبصیر گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «این کلام خدای عزّوجلّ: ﴿ إنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَ الْمَسَاكِينِ ﴾ به چه معناست»؟ فرمود: «فقیری که از مردم طلب کمک نمی کند و مسکین کسی است که از مردم طلب کمک می کند و بیچاره ترین آنان است و هرچه را خدای عزّوجلّ بر تو واجب کرده است، اظهار آن از مخفی نگهداشتن آن بهتر است و هرچه داوطلبانه باشد، مخفی نگهداشتن آن از آشکار ساختن آن بهتر است و اگر انسان، زکات مالش را بر دوشش حمل کند و به طور آشکار تقسیم کند، این کار او نیکو و زیبا است».

2-2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ (علیه السلام) فِي قَوْلِهِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْهَا قَالَ هُمُ السُّعَاةُ. ﴾ (1)

3-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ وَ الْعامِلِينَ عَلَيْهَا قَالَ هُمُ السُّعَاةُ عَلَيْهَا يُعْطِيهِمُ الْإِمَامُ مِنَ الصَّدَقَةِ بِقَدْرِ مَا يَرَاهُ لَيْسَ فِى ذَلِكَ تَوْقِيتُ عَلَيْهِ. ﴾ (2)

2-2- امام باقر (علیه السلام)- محمّد بن مسلم از امام باقر (علیه السلام) روایت کرده است که درباره ی این کلام خدای تبارک و تعالی: ﴿ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْهَ ﴾، فرمود: «آنان کارگزاران [جمع آوری زکات و صدقات] هستند.

3-2- امام صادق (علیه السلام)- ﴿ وَ الْعامِلِينَ عَلَيها ﴾؛ آنان کسانی هستند که در جمع آوری زکات می کوشند امام هر اندازه که روا بداند به آنان می دهد. در این خصوص زمان و اندازه ای مشخص نشده است.

﴿ صَفوَان بن أُمَيَّةَ بن خَلَفَ الْقُرَشِيُّ ثُمَّ الْجُمَعِيُّ وَ الاقرع بن حابس التَّمِيمِيُّ ثُمَّ أَحَد بَنِي حَازِم و عُيَيْنَةُ بْنُ حِصْنِ الْفَزَارِيُّ وَ مَالِكِ بْنُ عَوْفِ وَ عَلْقَمَةُ بْنُ عَلَانَةَ بَلَغَنِي أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) كَانَ يُعْطِي الرَّجُلَ مِنْهُمْ مِائَةَ مِن الإِبل و رُعَاتِهَا وَ أَكْثرَ مِنْ ذَلِكَ وَ أَقل. ﴾ (1)

4-3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ وَ إِنَّمَا يُعْطِي مَنْ لَا يَعْرِفُ لِيَرْغَبَ فِى الدِّين فَيَثْبُت عَلَيْهِ. ﴾ (2)

5-3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ في قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ قَالَ قَوْمُ يُتَأَلَّفُونَ عَلَى الْإِسْلَامِ مِنْ رُؤَسَاءِ القَبَائِلِ كَانَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) يُعْطِيهِمْ لِيَنَالَفَهُمْ وَ يَكُونُ ذَلِكَ فِي كُل زَمَانِ إِذَا اخْتَاجَ إِلَى ذَلِكَ الإمام فَعَلَه. ﴾ (3)

6-3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ قالَ أَبُو جَعْفَرَ (علیه السلام) مَا كَانَتِ الْمُؤلَّفَةُ قُلُوبُهُمْ قَطُّ أَكْثَرَ مِنْهُمُ الْيَوْمَ وَ هُمْ قَوْمُ وَ حَدُوا اللَّهَ وَ خَرَجُوا مِنَ الشَّرْبِ وَ لَمْ تَدْخُلْ مَعْرِفَةُ مُحَمَّدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قُلُوبَهُمْ وَمَا جَاءَ بِهِ فتَالَفَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ تَأَلَّفَهُمُ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِكَيْمَا يَعْرِفُوا. ﴾ (4)

7-3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ قَالَ قَوْمُ تَأَلَّفَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ قَسَمَ فِيهِمُ الْفَيْ، قَالَ زَرَارَةً قَالَ أَبو جَعْفَرَ (علیه السلام) فَلَمَّا كَانَ فِي قَابل جَاءُوا بِضِعْفِ الَّذِي أَخَذُوا وَ أَسْلَمَ مِنَ النَّاسِ كَثِيرُ وَ قَالَ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) خَطِيباً فَقَالَ هَذَا خَيْرُ أَمِ الَّذِي قُلْتُمْ قَدْ جَاءُوا مِنَ الإبل بكَذَا وَ كَذَا ضِعْفَ مَا أَعْطَيْتُهُمْ وَ قَدْ أَسْلَمَ لِلَّهِ عَالَمُ وَ نَاسُ كَثِيرُ وَ الَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) و بِيَدِهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ عِنْدِى مَا أَعْطِي كُلَّ إِنْسَانِ دِيَتَهُ عَلَى أَنْ يُسْلِمَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ. ﴾ (5)

8-3- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ مُوسَى مِنْ غَيْرِ هَذَا الْوَجْهِ أَيْضاً رَفَعَهُ، قَالَ رَجُلُ مِنْهُمْ حِينَ قَسَمَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) غَنَائِمَ حُنَيْن مَا هَذِهِ الْقِسْمَةُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ بِهَا فَقَالَ لَهُ بَعْضُهُمْ يَا عَدْوَ اللَّهِ تَقُولُ هَذَا لِرَسُول اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ جَاءَ إِلَى النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) فَأَخْبَرَهُ بِمَقَالَتِهِ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) قَدْ أُوذِيَ أَخِي مُوسَى (علیه السلام) بِأَكْثَرَ مِنْ هَذَا فَصَبَرَ قَالَ وَ كَانَ يُعْطِي لِكُلِّ رَجُلٍ مِنَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ مِائَةَ رَاحِلَة. ﴾ (6)

ص: 210

صفوان بن اميّة بن خلف قرشی سپس جُمحی، و اقرع بن حابس تمیمی، سپس یکی از بنی حازم و عُيينة بن حِصن فزاری و مالک بن عوف و علقمة بن عُلاثه و به من خبر رسید که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هر کدام از آنان صد شتر با شتربانان آن ها، یا بیشتر یا کم تر می داد.

4-3- امام صادق (علیه السلام)- همانا او به کسی که اسلام شناس نباشد می دهد تا به اسلام آوردن تشویق شود و بر آن استوار بماند.

5-3- امام باقر (علیه السلام)- ﴿ وَ المؤلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ ﴾؛ آنان گروهی از رؤسای قبایل هستند که به سوی اسلام جذب می شوند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آن ها زکات می داد تا آنان را به سوی اسلام جذب کند و آن کار در هر زمانی که نیاز به انجام آن باشد، توسط امام (علیه السلام) صورت می گیرد.

6-3- امام باقر (علیه السلام)- ﴿ المُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ ﴾؛ هیچ گاه بیشتر از امروز نبوده اند. همانا آنان قومی هستند که خدا را یکتا پنداشتند و از شرک خارج شدند و شناخت این که محمّد (صلی الله علیه و آله) رسول خداست و آن چه را آورده است، هنوز در دل هایشان جای نگرفته است. پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دل های آنان را جذب کرد و مؤمنان پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز آنان را جذب کردند تا حقیقت اسلام را بشناسند.

7-3- امام باقر (علیه السلام)- محمّد بن مسلم از ایشان روایت کرده است که درباره: وَ المُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ، فرمود: «آنان قومی هستند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دل های آنان را جذب نمود و اموال را میان آنان تقسیم کرد». [زراره گوید:] امام باقر (علیه السلام) فرمود: «هنگامی که سال آینده فرا رسید، دو برابر چیزی را که گرفته بودند آوردند و بسیاری از مردم نیز اسلام آوردند. پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به ایراد سخنرانی پرداخت و فرمود: «آیا این بهتر است یا چیزی را که گفته بودید. آنان فلان تعداد و فلان تعداد از شتران آورده اند [یعنی] دو برابر آن چه را به آنان دادم و مردم بسیاری هم اسلام آورده اند، قسم به آن که جان محمّد (صلی الله علیه و آله) در دست اوست! من دوست دارم آن قدر داشته باشم تا دیه ی هر انسانی را بدهم، به شرط این که تسلیم پروردگار جهانیان باشد».

8-3- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- حسن بن موسی در حدیثی مرفوع آورده است: هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) غنیمت های جنگ را چنین تقسیم کرد، مردی از آنان گفت: «این قسمت کردن را خدا نمی پسندد». برخی از آنان به او گفتند: «ای دشمن خدا! باید این را به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بگویی». سپس نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد و گفته اش را به او رساند. فرمود: «همانا برادرم موسی (علیه السلام) بیش از این مورد آزار قرار گرفت و تحمّل کرد». و به هر مردی از المُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهم صد تا شتر (مسافرتی) می داد.

ص: 211

9-3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ هُمْ قَوْمُ يُتالَفُونَ عَلَى الْإِسْلَام مِنْ رُؤسَاءِ الْقَبَائِل كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) يُعْطِيهِمْ لِیَأَلَفَهُم. ﴾ (1)

9-3- امام باقر (علیه السلام)- آنان گروهی از رؤسای قبایل هستند که به سوی اسلام جذب می شوند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آن ها زکات می داد تا آنان را به سوی اسلام جذب کند.

2-5- الكاظم (علیه السلام)- ﴿ مَنْ طَلَبَ الرِّزْقَ فَغُلِبَ عَلَيْهِ فَلْيَسْتَدِنْ عَلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ عَلَى رَسُولِهِ (صلى الله عليه و سلم) مَا يَقُوتُ بِهِ عِيَالَهُ فَإِنْ مَاتَ وَ لَمْ يَقْضِ كَانَ عَلَى الْإِمَامِ قَضَاؤُهُ فَإِنْ لَمْ يَقْضِهِ كَانَ عَلَيْهِ وِزْرُهُ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ المُساكِينِ... وَ الْغَارِمِينَ فَهُوَ فَقِيرُ مِسْكِينُ مُغْرَمُ. ﴾ (1)

3-5- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ أَنَّ مُحَمَّدَ بْنَ خَالِدِ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَن الصَّدَقَاتِ فَقَالَ اقْسِمُهَا فِيمَنْ قَالَ اللَّهُ وَ لَا يُعْطَى مِنْ سَهُمُ الْغَارِمِينَ الَّذِينَ يُنَادُونَ نِدَاءَ الْجَاهِلِيَّةِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا نِدَاءُ الْجَاهِلِيَّةِ قَالَ الرَّجُلُ يَقُولُ يَا آلَ بَنِي فَلَانَ فَيَقَعُ فِيهِمُ الْقَتْلُ وَ الدِّمَاءُ فَلَا يُؤَدَّى ذَلِكَ مِنْ سَهْمِ الْغَارِمِينَ وَ لَا الَّذِينَ يَعْرَمُونِمِنْ مُهُورِ النِّسَاءِ قَالَ وَ لَا أَعْلَمُهُ إِلَّا قَالَ وَ لَا الَّذِينَ لَا يُبَالُونَ بِمَا صَنَعُوا بِأَمْوَالَ النَّاسِ. ﴾ (2)

4-5- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ وَ الْغارِمِينَ قَوْمُ قَدْ وَ قَعَتْ عَلَيْهِمْ دُيُونُ أَنْفَقُوهَا فِي طَاعَةِ اللَّهِ مِنْ غَيْرِ إِسْرَافِ فَيَجِبُ عَلَى الْإِمَامِ أَنْ يَقْضِيَ عَنْهُمْ وَ يَفْكَّهُمْ مِنْ مَالِ الصَّدَقَاتِ. ﴾ (3)

5-5- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ عَنْ رَجُل مِنْ أَهْل الْجَزيرة يُكَنَّى أَبَا مُحَمَّدِ قَالَ: سَأَلَ الرِّضَا (علیه السلام) رَجُلُ وَ أَنَا أَسْمَعْ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ إِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَ-ةٍ أَخْبِرْنِي عَنْ هَذِهِ النَّظِرَةِ الَّتِي ذَكَرَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ لَهَا حَدُّ يُعْرَفَ إِذَا صَارَ هَذَا الْمُعْسِرُ إِلَيْهِ لَا بُدَّ لَهُ مِنْ أَن يُنْتَظَرَ وَ قَدْ أَخَذَ مَالَ هَذَا الرَّجُل وَ أَنْفَقَهُ عَلَى عِيَالِهِ وَ لَيْسَ لَهُ غَلَّةٌ يُنْتَظَرُ إِدْرَاكُهَا وَ لَا دَيْنُ يُنْتَظَرُ مَحِلُهُ وَ لَا مَالُ غَائِبُ يُنْتَظَرُ قُدُومُهُ قَالَ نَعَمْ يُنْتَظَرُ بِقَدْرِ مَا يَنْتَهَى خَبَرَهُ إِلَى الْإِمَامِ فَيَقْضِي عَنْهُ مَا عَلَيْهِ مِنْ سَهُمُ الْغَارِمِينَ إِذَا كَانَ أَنْفَقَهُ فِي طَاعَةَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِنْ كَانَ قَدْ أَنْفَقَهُ فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ فَلَا شَيْءَ لَهُ عَلَى الْإِمَامِ قُلْتُ فَمَا لِهَذَا الرَّجْلِ الَّذِي اثْتَمَنَهُ وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ فِيمَا أَنْفَقَهُ فِي طَاعَة اللَّهِ أَمْ فِي مَعْصِيَتِهِ قَالَ يَسْعَى لَهُ فِي مَالِهِ فَيَرُدُّهُ عَلَيْهِ وَ هُوَ صَاغِرِ. ﴾ (4)

2-5- امام کاظم (علیه السلام)- هرکس روزی از راه حلال طلب کند تا بر خود و خانواده اش انفاق کند، مانند مجاهد در راه خدای عزّوجلّ است. پس اگر دچار تنگنایی شد، با توکّل به خدا و رسولش (صلی الله علیه و آله) مبالغی را قرض بگیرد که هزینه ی خانواده اش را تأمین کند. و اگر بمیرد و نتواند آن را ادا کند، بر امام واجب است که آن را ادا کند. و اگر ادا نکرد بار مسئولیت به دوش او (امام (علیه السلام)) است. همانا خدای عزّوجلّ می فرماید: ﴿ إِنَّا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَ المَسَاكِينِ وَ الْعَامِلِينَ عَلَيْهَا تا وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقَابِ وَ الْغَارِمِينَ. ﴾ پس این، فقیر مسکین بدهکار است.

3-5- امام صادق (علیه السلام)- عبدالرّحمن بن حجّاج گوید: محمّد بن خالد از امام صادق (علیه السلام) درباره ی صرقات پرسید، فرمود: «آن را در میان کسانی که خدا تعیین کرده است تقسیم کنید و از آن، سهم بدهکارانی که ندای جاهلیّت را دارند، داده نمی شود». عرض کردم: «ندای جاهلیّت چیست»؟ فرمود: «مردی که می گوید: ای آل بنی فلان! و سپس کشتار و خونریزی در میان آنان صورت می گیرد و این از سهم بدهکاران ادا نمی شود و کسانی که مهر زنان را بدهکارند و هم چنین کسانی که به آن چه در مورد اموال مردم انجام دادند، اعتنایی نمی کنند؛ یعنی درمورد اموال مردم سهل انگاری کرده اند».

4-5- امام صادق (علیه السلام)- ﴿ وَ الْغَارِمِينَ ﴾؛ مردمانی که وام به گردن آن هاست و آن را در اطاعت از خدا و بدون اسراف انفاق کردند، پس بر امام واجب است که دین آنان را از طریق مال صّدقات بپردازد.

5-5- امام رضا (علیه السلام)- از عمر بن سلیمان، از مردی از اهل جزیره نقل می کند که گفت: «مردی به امام رضا (علیه السلام) گفت: «فدایت شوم! خدای متعال می فرماید: و اگر [بدهکار]، قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانایی، مهلت دهید!. (بقره/280)، پس مهلت داده می شود، تا گشایشی پیدا شود، این «نَظِرَةٌ (مهلت دادن)» که خدا از آن یاد کرده است چیست، آیا حد و تعریفی دارد که معلوم شود به آن کس که در عسرت است تا چه اندازه باید مهلت دهند، در صورتی که مال مردی را گرفته و خرج عیال خود کرده است، و محصولی ندارد که منتظر رسیدن آن باشد، و طلبی ندارد که چشم به راه وصول آن بنشیند، و مال غایبی ندارد که انتظار رسیدن آن را بکشد»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «آری! چندان مهلت می دهند تا خبر آن به امام برسد، و امام به جای او بدهی وی را از سهم بدهکاران [که در زکات هست] می پردازد، به شرط آن که مال وام گرفته را در معصیت خرج نکرده باشد. و اگر آن را در معصیت خدا صرف کرده باشد، پرداختن آن برعهده ی امام نیست».

2-6- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَن الْحُسَيْنِ بْنُ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) إِنَّ رَجُلًا أَوْصَى إِلَيَّ فِي السَّبِيل الله قَالَ فَقَالَ لِي اصْرِفْهُ فِي الْحَجَّ قَالَ قُلْتُ إِنَّهُ أَوْصَى إِلَيَّ فِي السَّبِيلِ قَالَ اصْرِفْهُ فِي الْحَجِّ فَإِنِّي لَا أَعْرِفُ سَبِيلًا مِنْ سُبُلِهِ أَفْضَلَ مِنَ الْحَج. ﴾ (1)

3-6- العسكرى (علیه السلام)- ﴿ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدِ قَالَ: سَأَلْتُ الْعَسْكَرِى (علیه السلام) بِالْمَدِينَةِ عَنْ رَجُلٍ أَوْصَى بِمَال فِي سَبيل اللَّهِ فَقَالَ سَيلُ اللَّهِ شِيعَتُنَا. ﴾ (2)

4-6- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَوْمُ يَخْرُجُونَ فِي (إِلَى) الْجِهَادِ وَ لَيْسَ عِنْدَهُمْ مَا يُنْفِقُونَ أَوْ قَوْمُ مِنَ الْمُسْلِمِينَ لَيْسَ عِنْدَهُمْ مَا يَحْجُّونَ بِهِ أَوْ فِي جَمِيعِ سُبُلِ الْخَيْرِ فَعَلَى الْإِمَامِ أَنْ يُعْطِيَهُمْ مِنْ مَالَ الصَّدَقَاتِ حَتَّى يَتَقَوَّوْنَ بِهِ عَلَى الْحَجِّ وَ الْجِهَاد. ﴾ (3)

2-6- امام صادق (علیه السلام)- حسین بن عمر گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «مردی در راه خدا به من مالی را وصیّت کرد». امام (علیه السلام) فرمود: «آن را در انجام مراسم حج خرج کن». عرض کردم: «او در راه خدا به من وصیّت کرد». فرمود: «آن را در انجام مراسم حج خرج کن. چرا که من هیچ یک از راه های خدا را برتر از حج نمی شناسم».

3-6- امام عسکری (علیه السلام)- حسن بن راشد گوید: از امام حسن عسکری (علیه السلام) در مدینه، درباره ی مردی که مالی را در راه خدا وصیّت کند، سؤال کردم. فرمود: «راه خدا، شیعه ی ما هستند».

4-6- امام صادق (علیه السلام)- ﴿ وَ فِي سَبِيلِ اللهِ ﴾؛ یعنی کسانی که برای جهاد خارج می شوند در حالی که چیزی ندارند که انفاق کنند، یا گروهی از مسلمانان که مبلغی را که رفتن به حج را تأمین کند نداشته باشند، و یا در سایر راه های خیر. پس بر امام واجب است که مبالغی را از صدقات به آنان بپردازد تا به وسیله ی آن بتوانند حج و جهاد را به جا آورند».

﴿ يَنْقُلُ حَدِيثَكَ إِلَى الْمُنَافِقِينَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) مَنْ هُوَ فَقَالَ الرَّجُلُ الْأَسْوَدُ كَثِيرُ شَعْر الراس يَنْظُرُ بِعَيْنَيْنِ كَأَنَّهُمَا قِدْرَانِ وَيَنْطِقُ بِلِسَانِ شَيْطَانِ فَدَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَأَخْبَرَهُ فَحَلَفَ أَنَّهُ لَمْ يَفْعَلْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) قَدْ قَبلْتُ مِنْكَ فَلَا تَقْعُدْ فَرَجَعَ إِلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ إِنَّ مُحَمَّداً أَذُنُ أَخْبَرَهُ اللهُ أَنى أنُم عَلَيْهِ وَأَنْقُلُ أَخْبَارَهُ فَقَبلَ وَ أَخْبَرْتُهُ أَنَّى لَمْ أَفَعَلْ فَقَبْلَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى نَبِيِّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ مِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النّبي وَ يَقُولُونَ هُوَ أَذَنْ قُل أَذَنُ خَيْر لَكُمْ يُؤْمِنُ بِالله وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ. ﴾ (1)

2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ إِنَّ هَذِهِ الْآيَةَ نَزَلَتْ فِي عَبْدِ اللَّهِ بْنِ نُفَيْلِ الْمُنَافِقِ يَسْمَعُ كَلَامَ رَسُولِ اللَّهِ وَ يَنْقُلُهُ إِلَى الْمُنَافِقِينَ وَ يَعِيبُهُ عِنْدَهُمْ وَ يَنْمُ عَلَيْهِ أَيْضاً. فَنَزَلَ جَبْرَائِيلَ (علیه السلام) فَأَخْبَرَهُ بِذَلِكَ الْمُنَافِقِ. فَأَحْضَرَهُ وَ نَهَاهُ عَنْ ذَلِكَ وَ اسْتَتَابَهُ. ﴾ (2)

شیطان است». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) او را احضار کرد و موضوع را به او گفت او قسم خورد که این کار را نکرده است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «از تو پذیرفتم، دیگر این کار را نکن». او نزد اصحابش برگشت و گفت: «محمّد (صلی الله علیه و آله) خوش باور است. خدا به او خبر داده است که من بر علیه او سخن چینی می کنم و اخبارش را منتقل می کنم، از خدا پذیرفت و من نیز به او گفتم که من این کار را نکرده ام؛ از من نیز پذیرفت». در این هنگام، خدا بر پیامبرش این آیه را نازل کرد: ﴿ وَ مِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يقُولُونَ هُوَ إِذن قُل إذن خَيْرٍ لَّكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ. ﴾

2- امام صادق (علیه السلام)- این آیه درباره ی عبدالله بن نفیل منافق نازل شده است. او به سخن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گوش می داد و به منافقان منتقل می کرد و نزد آنان از او عیب جویی می کرد و نیز برعلیه او سخن چینی می کرد. جبرئیل نازل شد و داستان آن منافق را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) رساند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) او را احضار کرد و از این کار نهی کرد و از او خواست که توبه کند.

2-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ أمَّا مَّا تأويلُهُ مَعَ تنزيله... مِثْلُهُ قَولُهُ سُبْحَانَهُ فِي سُورَة التَّوْبَة وَ مِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُل أُذُنَ خَيْر لَكُمْ... فَوَجَبَ عَلَى الْأُمَّةِ أنْ يَعْرِفُوا هَؤُلَاءِ الْمُنَزَّلَ فِيهِمْ هَذِهِ الْآيَاتِ مَنْ هُمْ وَ مَنْ غَضِبَ اللَّهِ عَلَيْهِمْ لِيُعْرَفُوا بِأَسْمَائِهِمْ حَتَّى يَتَبَرَّءُوا مِنْهُمْ وَ لَا يَتَوَلَّوْهُم. ﴾ (1)

2-1- امام علی (علیه السلام)- آن چه [از آیات قرآن] که وقوعش همراه با نزولش می باشد. مثل این کلام خداوند سبحان در سوره ی توبه است: ﴿ وَ مِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ إذن قُل إذن خَيْرٍ لَكُمْ ﴾، که به مردم واجب است بدانند این آیات درباره ی چه کسانی نازل شده و چه کسانی هستند که خدای متعال بر آنان غضب کرده تا آنان را به نام هایشان بشناسند و از آنان بیزاری جسته و به عنوان دوست و ولیّ خود نگیرند.

*قوله تعالى: ﴿ يَحْلِفُونَ بِالله لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ إِنْ كَانُوا مُؤْمِنِينَ﴾ (62)

1- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ قَولُهُ يَحْلِفُونَ بِالله لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي الْمُنَافِقِينَ الَّذِينَ كَانُوا يَحْلِفُونَ لِلْمُؤْمِنِينَ أَنَّهُمْ مِنْهُمْ لِكَيْ يَرْضَى عَنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ فَقَالَ اللهُ وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ إِنْ كَانُوا مُؤْمِنِين. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ أَلَيَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ يُحَادِدِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خَالِداً فيها ذلِكَ الخِزْيُ الْعَظِيمُ﴾ (63)

*آن ها برای شما به خدا سوگند یاد می کنند، تا شما را راضی سازند؛ در حالی که شایسته تر اینست که اگر ایمان دارند، خدا و پیامبرش را راضی کنند. (62)

1- علیّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ يَحْلِفُونَ بِالله لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ ﴾، این آیه درباره ی منافقان که برای مؤمنان سوگند می خوردند تا مؤمنان از آنان راضی شوند نازل شد. پس خدای تعالی فرمود: ﴿ وَ الله وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ ان يُرْضُوهُ إِن كَانُوا مُؤْمِنِينَ. ﴾

*آیا نمی دانند هرکس با خدا و رسولش دشمنی کند، برای او آتش دوزخ است، جاودانه در آن می ماند؟ این، همان رسوایی بزرگ است! (63)

وَ الْعِشْرُونَ أَصْحَابُ الْعَقَبَة مَا قَالَهُ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فِي أَمْر عَلَى (علیه السلام) قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض مَا أَمْهَرَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) بِالْمَخْرَقَة وَ إِنَّ فَيْجاً مُسْرِعاً أَتَاهُ أَوْ طَيْراً مِنَ الْمَدِينَةِ مِنْ بَعْضُ أَهْلِهِ وَقَعَ عَلَيْهِ أَنَّ عَلِيّا (علیه السلام) قُتِلَ بحِيلَة كَذَا وَ كَذَا وَ هُوَ الَّذِي وَ اطَأنَا عَلَيْهِ أَصْحَابَنَا فَهُوَ الْآنَ لَمَّا بَلَغَهُ كَتَمَ الْخَبَرَ وَ قَلَبَهُ إِلَى ضِدَّهِ يُرِيدُ أَنْ يُسْكِنَ مَنْ مَعَهُ لِئَلَّا يَمُدُّوا أَيْدِيَهُمْ عَلَيْهِ وَ هَيْهَاتَ وَ اللَّهِ مَا لَبَّتْ عَلِيّاً بِالْمَدِينَة إِلَّا حَيْنُهُ وَ لَا أَخْرَجَ مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) إِلَى هَاهُنَا إِنَّا حَيْنُهُ وَ قَدْ هَلَكَ عَلِى (علیه السلام) وَ هُوَ هَاهُنَا مَالِكَ لَا مَحَالَةَ وَ لَكِنْ تَعَالَوْا حَتَّى نَذَهَبَ إِلَيْهِ وَ نُظْهِرَ لَهُ السُّرُورَ بأَمْر عَلِيٍّ (علیه السلام) لِيَكُونَ أَسْكَنَ لِقَلْبِهِ إِلَيْنَا إِلَى أَنْ نُمْضِيَ فِيهِ تَدْبيرنَا فَحَضَرُوهُ وَ هَنَّئُوهُ عَلَى سَلَامَة عَلَى (علیه السلام) مِنَ الْوَرْطَةِ الَّتِي رَامَهَا أَعْدَاؤُهُ ثُمَّ قَالُوا لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) أَخْبِرْنَا عَنْ عَلِىّ (علیه السلام) أ هُوَ أَفْضَلُ أَمْ مَلَائِكَةُ اللَّهِ الْمُقَرَّبُونَ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ هَلْ شُرِّفَتِ الْمَلَائِكَةُ إِلَّا بِحُبِّهَا لِمُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلَى (علیه السلام) وَ قَبُولِهَا لِوَلَايَتِهِمَا وَ إِنَّهُ لَا أَحَدَ مِنْ مُحِبِّي عَلَى (علیه السلام) قَدْ نَظَّفَ قَلْبُهُ مِنْ قَذَرِ الْعِشَ وَ الدَّغَلِ وَ نَجَاسَاتِ الذُّنُوبَ إِلَّا كَانَ أَظْهَرَ وَ أَفْضَلَ مِنَ الْمَلَائِكَة وَ هَلْ أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِكَةَ بِالسُّجُودِ لَآدَمَ (علیه السلام) إِلَّا لِمَا كَانُوا قَدْ وَضَعُوهُ فِي نُفُوسِهِمْ أَنَّهُ لَا يَصِيرُ فِي الدُّنْيَا خَلْقُ بَعْدَهُمْ إِذَا رُفِعُوا عَنْهَا إِلَّا وَ هُمْ يَعْنُونَ أَنْفُسَهُمْ أَفْضَلَ مِنْهُ فِي الدِّينَ فَضْلًا وَ أَعْلَمَ بِاللَّهِ وَ بِدِينِهِ عِلْمًا فَأَرَادَ اللَّهُ أَنْ يُعَرَفَهُمْ أَنَّهُمْ قَدْ أَخْطَتُوا فِي ظُنُونِهِمْ وَ اعْتِقَادَاتِهِمْ فَخَلَقَ آدَمَ (علیه السلام) وَ عَلَمَهُ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَ عَرَضَهَا عَلَيْهِمْ فَعَجَزُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا فَأَمَرَ آدَمَ (علیه السلام) أَنْ يُنَبِّيَّهُمْ بِهَا وَ عَرَّفَهُمْ فَضْلَهُ فِي الْعِلْمِ عَلَيْهِمْ ثُمَّ أَخْرَجَ مِنْ صُلْبِ آدَمَ (علیه السلام) ذُرِّيَّتَهُ مِنْهُمْ الْأَنْبِيَاءُ وَ الرُّسُلُ (صلی الله علیه و آله) وَ الْخِيَارُ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ أَفْضَلُهُمْ مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ آلَ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ الْخِيَارُ الْفَاضِلُونَ مِنْهُمْ أَصْحَابُ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ خِيَارُ أُمَّةٍ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَرَفَ الْمَلَائِكَةُ بِذَلِكَ أَنَّهُمْ أَفْضَلُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ إِذَا احْتَمَلُوا مَا حَمَلُوهُ مِنَ الْأَثْقَالِ وَ قَاسُوا مَا هُمْ فِيهِ بِعَرَضِ يُعْرَضُ مِنْ أعوان الشَّيَاطِين وَ مُجَاهَدَةِ النُّفُوسِ وَ احْتِمَالَ أذَى ثِقل الْعِيَال وَ الِاجْتِهَادِ فِي طَلبَ الْحَلَال وَ مُعَانَاة مُخَاطَرَة الْخَوْفِ مِنَ الْأَعْدَاءِ مِنْ لُصُوصِ مُخَوِّفِينَ وَ مِنْ سَلَاطِينجَوَرَة قَاهِرِينَ وَ صُعُوبَة فِي الْمَسَالِكِ فِي

الْمَضَايِقِ وَ الْمَخَاوِفِ وَ الْأَجْرَاعِ وَ الْجِبَالِ وَ التَّلَاعِ لِتَحْصِيلِ أَقْوَاتِ الْأَنْفُسِ وَ الْعِيَالِ مِنَ الطَّيِّبِ الْحَلَالِ فَعَرَّفَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَّ خِيَارَ الْمُؤْمِنِينَ يَحْتَمِلُونَ هَذِهِ الْبَلَايَا وَ يَتَخَلَّصُونَ مِنْهَا وَ يُحَارِبُونَ الشَّيَاطِينَ وَ يَهْزِمُونَهُمْ وَ يُجَاهِدُونَ أَنْفُسَهُمْ بِدَفْعِهَا عَنْ شَهَوَاتِهَا وَ يَغْلِبُونَهَا مَعَ مَا رَكِبَ فِيهِمْ مِنْ شَهَوَاتِ الْفُحُولَةِ وَ حُبِّ

ص: 226

آن را مخفی ساخته و به ضدّ آن مبدّل کرده است. او می خواهد افراد همراهش در آرامش باشند تا بر ضدّ او طغیان نکنند. ولی چه خیال باطلی! به خدا سوگند که مرگ علی او را در مدینه مقیم ساخت و محمّد را به این جا تنها هلاکت خارج ساخت. و علی هلاک گردیده است و محمّد نیز بی هیچ شکی و تردیدی در این جا هلاک خواهد گشت. ولی بیایید تا به سوی او رویم و درباره کار علی اظهار شور و شعف کنیم تا قلبش به ما متمایل و مطمئن گردد، تا آن دم موعود فرا رسد و نقشه خویش را درباره او عملی سازیم». آنان به نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمدند و به خاطر جان به در بردن علی (علیه السلام) از دامی که دشمنان برای او تدارک دیده بودند، به او شادباش گفتند. سپس به او گفتند: «ما را آگاه ساز که آیا علی افضل و برتر است یا فرشتگان مقرّب الهی»؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آیا فرشتگان جز به محبّت محمّد و علی و پذیرش ولایت آن دو، بزرگی و شرافت می یابند؟ هیچ کسی از محبّان و دوستداران علی نیست که قلبش را از پلیدی و ناپاکی فریب و دغل و خیانت، کینه و نجاست گناهان پاک سازد، مگر آن که پاک تر و برتر از ملائکه باشد. و آیا خداوند به ملائکه جز به خاطر آن چه در نزد خویش به آن اعتقاد یافته بودند، فرمان داد تا در برابر آدم سجده کنند؟ هنگامی که آنان را از این دنیا بالاتر بردند، [آنان بر این گمان گشتند] که بعد از آنان در دنیا هرگز آفریدگانی پدید نخواهد آمد مگر آن که فرشتگان در دین، بسیار برتر از آنان و بسیار آگاه تر نسبت به خداوند و آیین او باشند. و خداوند خواست که آنان را متوجه و اشتباه در پندارها و اعتقاداتشان سازد. و به همین خاطر آدم را آفرید و همه اسماء را به او آموخت. سپس آن اسماء را بر فرشتگان عرضه داشت. ولی از شناخت آن ها عاجز و ناتوان گشتند. و به آدم دستور داد که آنان را از آن اسماء آگاه سازد و این گونه آنان را از برتری آدم در علم آگاه ساخت. سپس از پشت آدم فرزندانی خارج ساخت که از میان آنان پیامبران و بندگان برگزیده خدا به پا خاستند. برترین آن ها محمّد (صلی الله علیه و آله)، و بعد از او آل محمّد (صلی الله علیه و آله) هستند و از میان ایشان برگزیدگان بندگان صاحب فضلِ اصحاب محمّد و برگزیدگان اُمّت محمّد می باشند. و این گونه فرشتگان را آگاه ساخت که آنان از فرشتگان برتر هستند. چرا که آنان بارهایی گران بر دوش می کشند و از رویارویی با یاران شیطان و مجاهدت با نفس و تحمّل آزار بار و سنگینی دادن نفقه و کوشش در به دست آوردن حلال و رنج و خطر برآمده از هراس از دشمنان و از دزدان ترسناک و پادشاهان ستم پیشه ی قدرتمند و دشواری پیمودن راه ها در تنگناها و اماکن ترسناک و زمین های بلند و کوه ها و پشته های بلند که جهت به دست آوردن توشه و قوت خانواده از روزی پاک و حلال انجام می دهند، متحمّل رنج و سختی بسیار می گردند. خداوند عزّوجلّ آنان را آگاه ساخت که برگزیدگان مؤمنان این بلایا را تحمّل می کنند و از آن نجات می یابند و با شیاطین به پیکار برمی خیزند و مغلوبشان می سازند و با نفس خویش با دور نگاه داشتن آن از شهوات، به جهاد می پردازند. و با وجود آن چه از شهوت جنسی و محبّت لباس و طعام و ارجمندی و غرور و ریاست و فخرفروشی و تکبر [بر سر راهشان قرار دارد] و با تحمّل آن چه از رنج و سختی صادر شده از جانب ابلیس- که خداوند او و شیاطین پیرامون او را لعنت کند- و افکار پنهانی و فریب و گمراه سازی آنان و پس زدن آن چه از رنج صبر و شکیبایی بر شنیدن طعن و کنایه دشمنان

ص: 227

البَاسِ وَ الطَّعَامِ وَ الْعِزَّ وَ الرِّئَاسَةِ وَ الْفَخْرِ وَ الْخُيَلَاءِ وَ مُقَاسَاةِ الْعَنَاءِ وَ الْبَلَاءِ مِنْ إِبْلِيسَ وَ عَفَارِيتِهِ وَ خَوَاطِرِهِمْ وَ إِغْوَائِهِمْ وَ اسْتِهْوَائِهِمْ وَ دَفْعِ مَا يُكَابِدُونَهُ مِنْ أَلِيمِ الصَّبْرِ عَلَى سَمَاعِهِمُ الطَّعْنَ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ سَمَاعِ الْمَلَاهِي وَ الشَّتْم لِأَوْلِيَاءِ اللَّهِ وَ مَعَ مَا يُقَاسُونَهُ فِي أَسْفَارِهِمْ أَقْوَاتِهِمْ وَ الْهَرَبِ مِنْ أَعْدَاءِ دِينِهِمْ أوِ الطَّلَبِ لِمَنْ يَأْمَلُونَ مُعَامَلَتَهُ مِنْ مُخَالِفِيهِمْ فِي دِينِهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَا مَلَائِكَتِي وَ أَنْتُمْ مِنْ جَمِيعِ ذَلِكَ بِمَعْزِل لَا شَهَوَاتِ الْفُحُولَة يُزْعِجُكُمْ وَ لَا شَهْوَةُ الطَّعَامِ تَحْفِرُكُمْ وَلَا خَوْفٌ مِنْ أَعْدَاءِ دِينِكُمْ وَ دُنْيَاكُمْ تنجب [يُنْخَبُ] فِي قُلُوبِكُمْ وَ لَا لِإِبْلِيسَ فِي مَلَكُوتِ سَمَاوَاتِي وَ أَرْضِي شُغُلُ عَلَى إِغْوَاءِ مَلَائِكَتِيَ الَّذِينَ قَدْ عَصَمْتُهُمْ مِنْهُ يَا مَلَائِكَتِي فَمَنْ أَطَاعَنِي مِنْهُمْ وَ سَلَّمَ دِينَهُ مِنْ هَذِهِ الْآفَاتِ وَ النَّكَبَاتِ

فَقَدِ احْتَمَلَ فِي جَنْب مَحَبَّتِى مَا لَمْ تَحْتَمِلُوا وَ اكْتَسَبَ مِنَ الْقُرْبَاتِ إِلَى مَا لَمْ تكتسِبُوا فَلَمَّا عَرَّفَ اللَّهُ مَلَائِكَتَهُ فَضْلَ خِيَارِ أُمَّةٍ مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) وَ شِيعَة عَلَى (علیه السلام) وَ خُلَفَائِهِ (علیهم السلام) وَ احْتِمَالَهُمْ فِي جَنْبِ مَحَبَّةِ رَبِّهِمْ مَا لَا تَحْتَمِلُهُ الْمَلَائِكَةُ أَبَانَ بَنِي آدَمَ (علیه السلام) الْخِيَارَ الْمُتَّقِينَ بالْفَضْل عَلَيْهِمْ ثُمَّ قَالَ فَلِذَلِكَ فَاسْجُدُوا لِآدَمَ (علیه السلام) لِمَا كَانَ مُشْتَمِلًا عَلَى أَنْوَارٍ هَذِهِ الْخَلَائِقِ الْأَفْضَلِينَ وَ لَمْ يَكُنْ سُجُودُهُمْ لِآدَمَ (علیه السلام) إِنَّمَا كَانَ آدَمُ (علیه السلام) قِبْلَةَ لَهُمْ يَسْجُدُونَ نَحْوَهُ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ كَانَ بذَلِكَ مُعَظَّماً لَهُ مُبَجِّلًا وَ لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ أَنْ يَسْجُدَ لِأَحَدٍ مِنْ دُونِ اللَّهِ يَخْضَعُ لَهُ خُضُوعَهُ لِلَّهِ وَ يُعَلِّمُ بِهِ السُّجُودَ كَتَعْظِيمِهِ لِلَّهِ وَ لَوْ أَمَرْتُ أَحَداً أَنْ يَسْجُدَ هَكَذَا لِغَيْرِ اللَّهِ لَأَمَرْتُ ضُعَفَاءَ شِيعَتِنَا وَ سَائِرَ

الْمُكَلِّفِينَ أَنْ يَسْجُدُوا لِمَنْ تَوَسَطَ فِي عُلُومٍ عَلِیَّ (علیه السلام) وَ صِيَّ رَسُول اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ مَحَضَ وَ دَادَ خَيْر خَلْقِ اللَّهِ عَلَى (علیه السلام) بَعْدَ مُحَمَّدٍ رَسُول اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ احْتَمَلَ الْمَكَارِهَ وَ الْبَلَايَا فِى التّصريح بإظْهَارِ حُقُوقِ اللَّهِ وَ لَمْ يُنْكِرْ عَلَيَّ حَقًّا أَرْقُبُهُ عَلَيْهِ قَدْ كَانَ جَهَلَهُ أَوْ أَغْفَلَهُ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) عَصَى اللَّهَ إِبْلِيسُ فَهَلَكَ لِمَا كَانَتْ مَعْصِيَتُهُ بِالْكِبْرِ عَلَى آدَمَ (علیه السلام) وَ عَصَى اللَّهَ آدَمَ (علیه السلام) بِأكْلِ الشَّجَرَةِ فَسَلِمَ وَ لَمْ يَهْلِكَ لِمَا لَمْ يُقَارِنْ بمَعْصِيَتِهِ التَّكَبُرَ عَلَى مُحَمَّدٍ (علیه السلام) وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ (علیهم السلام) وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ لَهُ يَا آدَمُ (علیه السلام) عَصَانِي فِيكَ إِبْلِيسُ وَ تَكَبَّرَ عَلَيْكَ فَهَلَكَ وَ لَوْ تَوَاضَعَ لَكَ بِأَمْرِى وَعَظَمَ عِزَّ جَلَالِي لَأَفْلَحَ كُلَّ الْفَلَاحِ كَمَا أَفْلَحْتَ وَ أَنْتَ عَصَيْتَنِي بأكل الشَّجَرَةِ وَ بِالتَّوَاضِعِ لِمُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ آلِه مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) تُفْلِحُ كُلَّ الْفَلَاحِ وَ تَزُولُ عَنْكَ وَصْمَةُ الزَّلَةِ فَادْعُنِي بِمُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ آلِهِ الطَّيبِينَ (علیهم السلام) لِذَلِكَ فَدَعَا بِهِمْ فَأَفْلَحَ كُلَّ الْفَلَاحِ لِمَا تَمَسَّكَ بِغُرُوَتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ ثُمَّ إِنَّ

ص: 228

اسلام و شنیدن سخنان لهو و دشنام به اولیای الهی متحمّل می شوند و با وجود آن چه در سفرهایشان در پی کسب روزی و فرار از دشمنان دینشان به جان می خرند و آن چه از رفتار مخالفان دینشان انتظار می کشند، نفس خود را مغلوب می سازند. خداوند عزّوجل فرمود: ای فرشتگان من! شما از همه ی این امور برکنار هستید، نه شهوت جنسی شما را پریشان و آزرده می سازد و نه شهوت طعام شما را از پشت می راند، و نه ترس از دشمنان دین و دنیایتان بر قلب هایتان سایه می افکند و نه ابلیس را در ملکوت آسمان ها و زمینم مشغولیتی برای فریب و گمراه سازی فرشتگانم است. چرا که (فرشتگانم) را از آنان محفوظ داشته ام. ای فرشتگانم! هر کس از آدمیان مرا فرمان پذیرد و دین خود را از این آفات و بلایا محفوظ دارد، در درگاه محبت من، آن چه را که شما تحمل نکردید بر دوش کشیده است و نسبت به من عباداتی جهت تقرب صورت داده است که شما را از آن بهره ای نبوده است. چون خداوند، فرشتگان را از فضل و برتری برگزیدگان امّت محمّد (صلی الله علیه و آله) و شیعیان علی (علیه السلام) و جانشینان او و بر دوش کشیدن سختی ها و صبوری آنان در درگاه محبت پروردگارشان بر اموری که فرشتگان سختی آن را نچشیدند،

آگاه ساخت، بنی آدم را به عنوان برگزیدگان متّقین، با فضل و برتری بر آنان، متمایز گرداند. سپس فرمود: به این سبب بر آدم سجده کنید که او در بردارنده ی انوار این خلایق برتر است. و سجده ی آنان به خاطر آدم نبود، بلکه آدم قبله ای برای آنان بود که به خاطر خداوند عزوجل، به سوی او سجده کنند. و با این امر او را بزرگ و گرامی داشت و برای هیچ کسی سزوار نیست که جز خدا برای کسی سجده کند و در مقابل او همانند خضوع برای پروردگار، اظهار فروتنی و فرمانبری کند و با سجده، او را همانند تعظیم خدا بزرگ دارد. و اگر کسی را فرمان می دادم که این چنین برای غیر خدا سجده کنند، بی تردید به ضعفای پیروانمان و باقی مکلّفین دستور می دادم که برای میانجی علوم، على (علیه السلام) جانشین رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سجده کنند که دوستی خالص بهترین خلق خدا بعد از محمّد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آن علی است. و او سختی ها و بلایا را در بیان حقوق پروردگار تحمل کرد و بر من، حقی را که بر او چشم داشتم که آن را ندانسته یا نادیده گرفته بود، انکار نساخت». سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ابلیس از خداوند سرپیچی کرد و هلاک گردید که گناه و

نافرمانی او با تکبر و نخوت در برابر آدم به وقوع پیوست. و آدم از پروردگار نافرمانی کرد و از آن درخت خورد ولی سالم ماند و هلاک نگردید؛ چرا که گناهش با تکبر نسبت به محمّد و آل پاک او همراه نگردید و به این سبب خداوند تعالی به او فرمود: ای آدم! ابلیس درباره تو مرا نافرمانی کرد و نسبت به تو تکبّر ورزید و هلاک گردید. و اگر در برابر تو به فرمان من گردن می نهاد و عظمت و جلال مرا بزرگ می داشت، به طور کامل رستگار می گردید، هم چنان که تو مرا با خوردن از آن درخت نافرمانی کردی، ولی رستگار شدی. و با تواضع و فروتنی در برابر محمّد و آل محمّد به رستگاری کامل نائل می گردی و ننگ و عار این لغزش از تو زدوده می گردد، و برای این کار، مرا به محمّد و آل پاک و مطهرش بخوان. آدم نیز پروردگار را به آنان خواند و به خاطر آن که به چنگ آویز ما اهل بیت در آویخت، به سعادت کامل رسید». سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در ابتدای نیمه دوم شب فرمان حرکت داد و به منادی خود فرمان داد و او بانگ برآورد: «آگاه

ص: 229

رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) أَمَرَ بِالرَّحِيلِ فِي أَوَّل نِصْفِ اللَّيْلِ الْأَخِير وَ أَمَرَ مُنَادِيَهُ فَنَادَى أَلَا لَا يَسْبقَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَحَدٌ إِلَى الْعَقَبَةِ وَ لَا يَطَؤُهَا حَتَّى يُجَاوِزَهَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ أَمَرَ حُذَيْفَةَ أَنْ يَقْعُدَ فِي أَصْل الْعَقَبَةَ فَيَنْظُرَ مَنْ يَمُرُّ بِهِ وَ يُخْبرَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَمَرَهُ أَنْ يَتَشَبَّهَ بِحَجَر فَقَالَ حُذَيْفَةُ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنِّى أَتَبَيَّنُ الشَّرَّ فِي وُجُوهِ رُؤَسَاءِ عَسْكَرك وَ إِنِّي أَخَافُ إِنْ قَعَدْتُ فِي أَصْلِ الْجَبَلِ وَ جَاءَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَافُ أَنْ يَتَقَدَّمَكَ إِلَى هُنَاكَ لِلتَّدْبِيرِ عَلَيْكَ يُحِسُّ بِي فَيَكْشِفُ عَنِّى فَيَعْرِفُنِي وَ مَوْضِعِي مِنْ نَصِيحَتِكَ فَيَتَّهِمُنِي وَ يَخَافَنِي فَيَقْتُلُنِي فَقَالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) إِنَّكَ إِذَا بَلَغْتَ أَصْلَ الْعَقَبَةِ فَاقْصِدْ أَكْبَرَ صَخْرَةِ هُنَاكَ إِلَى جَانِب أَصْل

الْعَقَبَة وَ قُلْ لَهَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) يَأْمُرُكِ أَنْ تَنْفَرِجي لِي حَتَّى أَدْخُلَ جَوْفَكِ ثُمَّ يَأْمُرُكِ أَنْ يَنْتَقِبَ فِيكِ ثُقْبَةً أَبْصُرُ مِنْهَا الْمَارِّينَ وَ يَدْخُلُ عَلَيَّ مِنْهَا الرَّوْحُ لِئَلَّا أَكُونَ مِنَ الْهَالِكِينَ فَإِنَّهَا تَصِيرُ إِلَى مَا تَقُولُ لَهَا بِإِذْنِ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ فَأَدَّى حُذَيْفَةُ الرِّسَالَةَ وَ دَخَلَ جَوْفَ الصَّخْرَةِ وَ جَاءَ الْأَرْبَعَةُ وَ الْعِشْرُونَ عَلَى جَمَالِهِمْ وَ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ رَجَّالَتُهُمْ يَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْض مَنْ رَأَيْتُمُوهُ هَاهُنَا كَائِناً مَنْ كَانَ فَاقْتُلُوهُ لِئَلَّا يُخْبِرُوا مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) أَنَّهُمْ قَدْ رَأَوْنَا هُنَا فَيَنْكُص مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) وَ لَا يَصْعَدَ هَذِهِ الْعَقَبَةَ إِنَّا نَهَارًا فَيَبْطُلَ تَدْبِيرِنَا عَلَيْهِ فَسَمِعَهَا حُذَيْفَةُ وَ اسْتَقْصَوْا فَلَمْ يَجِدُوا أَحَداً وَ كَانَ اللَّهُ قَدْ سَتَرَ حُذَيْفَةَ بالْحَجَرِ عَنْهُمْ فَتَفَرَّقُوا فَبَعْضُهُمْ صَعِدَ عَلَى الْجَبَلِ وَ عَدَلَ عَنِ الطَّرِيقِ الْمَسْلُوكِ وَبَعْضُهُمْ وَقَفَ عَلَى سَفْحِ الْجَبَل عَنْ يَمِين وَ شِمَال وَ هُمْ يَقُولُونَ أَلَا تَرَوْنَ حَيْنَ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) كَيْفَ أَغْرَاهُ بِأَنْ يَمْنَعَ النَّاسَ مِنْ صُعُودِ الْعَقَبَةَ حَتَّى يَقْطَعَهَا هُوَ لِنَخْلُوَ بِهِ هَاهُنَا فَيَمْضِيَ فِيهِ تَدْبِيرُنَا وَ أَصْحَابُهُ عَنْهُ بمَعْزِل وَ كُلُّ ذَلِكَ يُوصِلُهُ اللَّهُ مِنْ قَرِيبٍ أَوْ بَعِيدٍ إِلَى أَذُنِ حُذَيْفَةَ وَ يَعِيهِ حُذَيْفَةُ فَلَمَّا تَمَكَّنَ الْقَوْمُ عَلَى الْجَبَلِ حَيْثُ أَرَادُوا كَلَّمَتِ الصَّخْرَةُ حُذَيْفَةً وَ قَالَتِ انْطَلِقِ الْآنَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَأَخْبِرْهُ بِمَا رَأَيْتَ وَ مَا سَمِعْتَ قَالَ حُذَيْفَةً كَيْفَ أَخْرُجُ عَنْكَ وَ إِنَّ رَآنِي الْقَوْمُ قَتَلُونِي مَخَافَةَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ مِنْ نَمِيمَتِي عَلَيْهِمْ قَالَتِ الصَّخْرَةُ إِنَّ الَّذِي مَكَّنَكَ فِي جَوْفِي وَ أَوْصَلَ إِلَيْكَ الرَّوْحَ مِنَ التَّقْبَةِ الَّتِي أَحْدَثَهَا فِي هُوَ الَّذِي يُوصِلُكَ إِلَى نَبِيِّ اللَّهِ وَ يُنْقِذَكَ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ فَنَهَضَ حَذَيْفَةُ (رحمة الله علیه) لِيَخْرُجَ وَ

انْفَرَجَتِ الصَّخْرَةُ فَحَوَّلَهُ اللَّهُ طَائِراً فَطَارَ فِي الْهَوَاءِ مُحَلِّقاً حَتَّى انْقَضَ بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ أَعِيدَ إِلَى صُورَتِهِ فَأَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) بِمَا رَأَى وَ سَمِعَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أ وَ عَرَفْتَهُمْ

ص: 230

باشید که هیچ کس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سوی گردنه کوه پیشی نگیرد و در آن گام ننهد تا آن که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آن بگذرد». سپس به حذیفه فرمان داد که در پایین گردنه کوه بنشیند و بنگرد که چه کسانی از آن می گذرند، و آن گاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را آگاه سازد. و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به او فرمان داده بود که همانند سنگ ها گردد (در میان آن ها استتار کند). حذیفه گفت: «ای رسول خدا! به راستی که من در چهره سردمداران سپاهت شرّ و بدی مشاهده می کنم و می ترسم که اگر در پایین کوه بنشینم و کسی از آنان که از او در هراسم، پیش از تو به این جا بیاید تا بر ضد تو، توطئه کند، متوجّه من گردد و مرا بیابد و مورد شناسایی قرار دهد و از مأموریت محوله تو به من آگاه گردد، و آن گاه مرا متّهم سازد و از من در هراس گردد و مرا بکشد». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «چون به پایین گردنه کوه رسیدی، به سوی بزرگ ترین صخره ای که آن جا پایین عقبه قرار دارد برو و به او بگو: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به تو فرمان می دهد که برای من شکافته گردی تا در تو داخل گردم. سپس تو را دستور داد که در تو دریچه ای

پدید آید که از آن رهگذران را مشاهده کنم و هوا بر من وارد گردد تا هلاک نگردم. که آن (صخره) به فرمان پرورگار جهانیان چنان خواهد کرد که تو به او گویی». حذیفه پیام را رسانید و داخل صخره شد و بیست و چهار نفر که پیشاپیش آنان پیادگانشان قرار داشتند، سوار بر شترانشان آمدند و به یک دیگر می گفتند: «هرکسی را این جا مشاهده کردید، هر که بود او را بکشید تا محمّد را آگاه نسازند که ما را این جا دیده اند و در نتیجه محمّد (از آمدن در این موقع) منصرف گردد و تنها هنگام روز از این گردنه بالا بیاید و توطئه و نقشه ما بر ضد او ضایع و تباه گردد». حذیفه این سخنان را شنید و آنان نیز به جستجو و کندوکاو پرداختند، ولی کسی را نیافتند. چرا که خداوند حذیفه را با سنگ از آنان پنهان داشته بود. آنان سپس پراکنده گشتند؛ برخی از آنان از کوه بالا رفتند و از راه اصلی کناره گرفتند. برخی دیگر نیز از چپ و راست بر دامنه کوه ایستادند، در حالی که می گفتند: «آیا نمی بینید چگونه مرگ بر محمّد شبیخون می زند؟ [این گونه که] مردم را از بالا آمدن از گردنه کوه منع سازد تا خود به تنهایی از آن عبور کند و ما در این جا با او تنها گردیم. و هنگامی که یارانش از او دور

افتادند، نقشه مان را درباره او به انجام رسانیم». و همه این سخنان را خداوند از دور و نزدیک به گوش حذیفه می رساند و او آن را به خاطر می سپرد. هنگامی که آن افراد در مکان های مورد نظرشان از کوه مستقر شدند، صخره با حذیفه به سخن درآمد و گفت: «اکنون به نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برو و او را از آن چه دیدی و شنیدی آگاه ساز» حذیفه گفت: «چگونه از تو خارج گردم و حال آن که اگر این قوم مرا ببینند، از بیم سخن چینی ام بر ضد ایشان، مرا می کشند»؟ صخره گفت: «همان کسی که تو را درون من جای داد و با پدیدار ساختن رخنه ای در من، به تو هوا رساند، هم او نیز تو را به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) می رساند و تو را از دشمنان خدا نجات می بخشد». حذیفه برای خروج برخاست و صخره شکافته شد و خداوند او را تبدیل به پرنده کرد و او در آسمان اوج گرفت و به پرواز درآمد تا آن که در برابر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرود آمد و سپس به [قدرت خدا]، حالت اوّلیّه خود را بازیافت. آن گاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را از دیده ها و شنیده های خود آگاه ساخت. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آیا چهره ی آنان را تشخیص دادی»؟ گفت: «ای رسول خدا! نقاب بر

ص: 231

بِوُجُوهِهِمْ قَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) كَانُوا مُتَلَتِّمِينَ وَ كُنتُ أَعْرِفُ أَكْثَرَهُمْ بجَمَالِهِمْ فَلَمَّا فَتَشُو الْمَوْضِعَ فَلَمْ يَجِدُوا أَحَداً أَحْدَرُوا اللثَامَ فَرَأَيْتُ وُجُوهَهُمْ فَعَرَفْتُهُمْ بِأَغَيَانِهِمْ وَ أَسْمَائِهِمْ فُلَان وَ فُلَان حَتَّى عَدَّ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرِينَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) يَا حُذَيْفَةُ (علیه اللسام) إِذَا كَانَ اللَّهُ يُثَبِّتُ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) لَمْ يَقْدِرْ هَؤُلَاءِ وَ لَا الْخَلَقُ أَجْمَعُونَ أَنْ يُزِيلُوهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ فِي مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) أَمْرُهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ ثُمَّ قَالَ يَا حُذَيْفَةُ فَانْهَضْ بِنَا أَنْتَ وَ سَلْمَانُ وَ عَمَّارُ وَ تَوَكَّلُوا عَلَى اللَّهِ فَإِذَا جُزْنَا الثَّنِيَّةَ الصَّعْبَةَ فَأذَنُوا لِلنَّاسِ أَنْ يَتَّبِعُونَا فَصَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ عَلَى نَاقَتِهِ وَ حُذَيْفَةً وَ سَلْمَانُ (رحمة الله علیه) أَحَدُهُمَا آخِذُ بِخِطَامٍ نَاقَتِهِ يَقُودُهَا وَ الْآخَرُ خَلْفَهَا يَسُوقُهَا وَ عَمَّارُ (رحمة الله علیه) إِلَى جَانِبِهَا وَ الْقَوْمُ عَلَى جِمَالِهِمْ وَ رَجَالَتُهُمْ مُنْبَثُونَ حَوَالَي الثَّنِيَّةِ عَلَى تِلْكَ الْعَقَبَاتِ وَ قَدْ جَعَلَ الَّذِينَ فَوْقَ الطَّرِيقِ حِجَارَةً فِي دِبَاب فَدَحْرَجُوهَا مِنْ فَوْقَ لِيُنَفِّرُوا النَّاقَةَ بِرَسُول اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِتَقَعَ فِي الْمَهْوَى الَّذِي يَهُولُ النَّاظِرَ النَّظَرُ إِلَيْهِ مِنْ بُعْدِهِ فَلَمَّا قَرَبَتِ الدَّبَابُ مِنْ نَاقَةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) أَذِنَ اللَّهُ تَعَالَى لَهَا فَارْتَفَعَتْ ارْتِفَاعَاً عَظِيماً فَجَاوَزَتْ نَاقَةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ سَقَطَتْ فِي جَانِبِ الْمَهْوَى وَ لَمْ يَبْقَ مِنْهَا شَيْءٌ إِلَّا صَارَ كَذَلِكَ وَ نَاقَةُ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) كَأَنَّهَا لَا تُحِسُّ بِشَيْءٍ مِنْ تِلْكَ الْقَعْقَعَاتِ الَّتِي كَانَتْ لِلدِّبَابِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) لِعَمَّارِ (رحمة الله علیه) اصْعَدِ الْجَبَلَ فَاضْرِبْ بِعَصَاكَ هَذِهِ وُجُوهَ رَوَاحِلِهِمْ فَارْمِ بِهَا فَفَعَلَ ذَلِكَ عَمَّارُ فَنَفَر بِهِمْ وَ سَقَطَ بَعْضُهُمْ فَأَنْكَسَرَ عَضُدُهُ وَ مِنْهُمْ مَنِ انْكَسَرَتْ رَجُلُهُ وَ مِنْهُمْ مَنِ انْكَسَرَ جَنْبُهُ وَ اشْتَدَّتْ لِذَلِكَ أَوْجَاعُهُمْ فَلَمَّا جَبَرَتْ وَ انْدَمَلَتْ بَقِيَتْ عَلَيْهِمْ آثَارُ الْكَسْرِ إِلَى أَنْ مَاتُوا وَ لِذَلِكَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فِي حُذَيْفَةَ وَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) إِنَّهُمَا أَعْلَمُ النَّاسِ بِالْمُنَافِقِينَ لِقُعُودِهِ فِي أَصْلِ الْجَبَلِ وَ مُشَاهَدَتِهِ مَنْ مَرَّ سَابقاً لِرَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ كَفَى اللَّهُ رَسُولَهُ (صلی الله علیه و آله) أَمْرَ مَنْ قَصَدَ لَهُ وَ عَادَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَى الْمَدِينَة فَكَسَى اللَّهَ الذُّلَّ وَ الْعَارَ مَنْ كَانَ قَعَدَ عَنْهُ وَ الْبَسَ الْخِزْيَ مَنْ كَانَ دَبَّرَ عَلَى عَلَى (علیه السلام) مَا دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ. ﴾ (1)

چهره داشتند. ولی من از روی شترانشان، بیشتر آنان را می شناختم و هنگامی که آن مکان را جستجو کردند و کسی را نیافتند، نقاب از چهره برگرفتند و من چهره آنان را دیدم و شخص آنان را به نام- هایشان شناختم و نامشان فلان و فلان بود». و این گونه بیست و چهار نفر را نام برد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای حذیفه! اگر پروردگار، محمّد را استوار و پابرجا گرداند، نه اینان و نه همه خلق را یارای از میان برداشتن او نیست که خداوند امر خود را درباره محمّد به اجرا می رساند، هر چند کافران را خوش نیاید». سپس فرمود: «ای حذیفه! تو و سلمان و عمّار برخیزید و بر خدا توکّل کنید. و هنگامی که از این گردنه دشوار گذشتیم، به مردمان اجازه دهید که در پی ما بیایند». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سوار بر شترش بالا رفت و حذیفه و سلمان همراه او بودند و یکی از آن ها افسار شترش را در دست داشت و آن را پیش می برد و دیگری از پشت آن را می راند و عمّار هم در کنار شتر قرار داشت. آن قوم نیز سوار بر شتر و پیاده در اطراف آن پیچ کوه بر آن گردنه ها پراکنده گشته بودند. و کسانی که بالای راه بودند، سنگی در درون خرک قرار دادند و آن را از بالا غلتاندند تا شتر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برمد و در پرتگاهی میان دو کوه که بیننده با نگاه به عمق آن دچار وحشت می شد، سقوط کند. ولی هنگامی که خرک به نزدیکی شتر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسید، خدای متعال به آن فرمان داد و آن تا ارتفاعی بلند برآمد و از بالای شتر رسول خدا عبور کرد و در کناره آن پرتگاه سقوط کرد و از آن چیزی باقی نماند. و شتر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، گویی که هیچ متوجه سر و صدای خرک نگشته بود، [آرام و آسوده بود]. سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به عمّار فرمود: «از این کوه بالا برو و با این عصایت بر صورت شترهایشان بزن و آن را پرتاب کن». عمّار نیز چنین کرد و شتران آنان را رمانید و یکی از آن ها فرو افتاد و بازویش شکست و از آنان کسی پایش و دیگری پهلویش شکست و از این رو دچار درد و رنج سختی گردیدند. و هنگامی که شکستگی هایشان بسته شد و التیام یافت، آثار شکستگی تا لحظه مرگ در آن ها باقی بود. و به این سبب بود که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درباره حذیفه و امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمود: «آن دو آگاه ترین مردمان به منافقان هستند». چرا که او (حذیفه) در پایین کوه نشست و کسانی که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پیشی گرفتند و از آن جا گذشتند را مشاهده کرد. و خداوند رسولش را در توطئه ای که بر ضد او ترتیب دادند، کفایت کرد. و رسول خدا به مدینه بازگشت و خداوند لباس ذلّت و ننگ را بر سرباز زدگان از همراهی او پوشاند و با پاسداری خداوند از علی (علیه السلام)، توطئه منافقان بر ضد او نقش بر آب شد و خداوند آنان را به خواری دچار ساخت.

1-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ قَدْ عَهِدَ إِلَى مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) أَنَّ أُمَّتَهُ يَفْتَرقُونَ عَلَى ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً، الى ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً تَدَّعِي مَحَبَّتَنَا وَ مَوَدَّتَنَا كُلُّهُمْ مَالِكَةً إِلَّا فِرْقَةً وَ احِدَةً، وَ إِنِّي لَعَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَّبِّي، وَ إِنِّي عَالِمُ بِمَا يَصِيرُ الْقَوْمُ إِلَيْهِ، وَ لَهُمْ مُدَّهُ وَ أَجَلُ مَعْدُودُ، لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ إِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَكُمْ وَمَتَاعٌ إِلى حِينٍ وَ قَدْ صَبَرَ عَلَيْهِمُ الْقَلِيلَ لِمَا هُوَ بَالِغُ أَمْرِهِ وَ قَدَرِهِ الْمَحْتُومِ فِيهِمْ، وَ ذَكَرَ نِفَاقَهُمْ وَ حَسَدَهُمْ وَ أَنَّهُ سَيُخْرِجُ أَضْغَانَهُمْ وَ يُبَيِّنُ مَرَضَ قُلُوبِهِمْ بَعْدَ فِراقِ نَبِيِّهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَحْذَرُ المُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِي قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجُ ما تَحْذَرُونَ أَي تَعْلَمُونَ. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَبِاللهِ وَ آیاتِهِ وَ رَسُولِهِ كُنتُمْ تَسْتَهْرُونَ﴾ (65)

1- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ قَوْلُهُ يَحْذَرُ المُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِي قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِوا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ مَا تَحْذَرُونَ قَالَ كَانَ قَوْمُ مِنَ الْمُنَافِقِينَ لَمَّا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَى تَبُوكَ كَانُوا يَتَحَدَّثُونَ فِيمَا بَيْنَهُمْ وَ يَقُولُونَ أَيَرَى مُحَمَّدُ أَنَّ حَرْبَ الرُّومِ مِثْلُ حَرْبِ غَيْرِهِمْ لَا يَرْجِعُ مِنْهُمْ أَحَدٌ أَبَداً فَقَالَ بَعْضُهُمْ مَا أَخْلَقَهُ أَنْ يُخْبرَ اللَّهُ مُحَمَّداً بِمَا كُنَّا فِيهِ وَ بِمَا فِي قُلُوبَنَا وَ يُنَزِّلَ عَلَيْهِ بهَذَا قُرْآناً يَقْرَؤُهُ النَّاسُ وَ قَالُوا هَذَا عَلَى حَدَّ الِاسْتِهْزَاءِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) لِعَمَّارِ بْنِ يَاسِرَ الْحَقِ الْقَوْمَ فَإِنَّهُمْ قَدِ احْتَرَقُوا فَلَحِقَهُمْ عَمَّارُ فَقَالَ مَا قُلْتُمْ قَالُوا مَا قُلْنَا شَيْئًا إِنَّمَا كُنَّا نَقُولُ شَيْئًا عَلَى حَدَّ اللعبِ وَ الْمِرَاحَ فَأَنْزَلَ اللهُ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ

أَبِالله وَ آيَاتِهِ وَ رَسُولِهِ كُنتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ، لَا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طَائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طَائِفَةٌ بِأَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمِينَ. (2)

2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ التَمَرُوا بَيْنَهُمْ لِيَقْتُلُوهُ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض إن قطن تَقُولُ إِنَّا كُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ فَطَنَ وَ إِنْ لَمْ يَقْطن تَقتُلُهُ. ﴾ (3)

ص: 234

1-1- امام علی (علیه السلام)- پیامبر (صلی الله علیه و آله) مرا آگاه کرد که امّت ایشان به هفتاد و سه فرقه متفرّق می شوند، سیزده فرقه از آن ها ادّعای دوستی و محبّت ما را دارند ولی همه ی آن ها جز یک فرقه، هلاک خواهند شد. من همانا از جانب پروردگارم، بر برهان و دلیل هستم و به سرنوشتی که این مردم خواهند داشت، آگاهم. این مردم مدّت زمان معدودی دارند؛ زیرا خداوند بلند مرتبه می فرماید: و من نمی دانم شاید این آزمایشی برای شماست و مایه ی بهره گیری تا مدّتی [معیّن]!. (انبیاء/111). من اندک را بر آن ها صبر کردم؛ به خاطر آن چه که امر خداوند رسا و تقدیر او در میان آن ها حتمی است. خداوند دورویی و حسادت آن ها را متذکّر شد و این که بعد از فراق پیامبرشان، کینه هایشان را آشکار خواهد کرد و بیماری دل هایشان را نشان خواهد داد. خداوند عزّوجلّ منافقین را برحذر می دارد از این که سوره ای درباره ی آن ها نازل شود که آنان را از آن چه در دل هایشان هست، خبر دهد و می فرماید: ﴿ يَحْذَرُ المُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُم بِما فِي قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تحذَرُونَ ﴾؛ یعنی خواهید دانست.

*و اگر از آن ها بپرسی: [«چرا این اعمال خلاف را انجام دادید»]؟! می گویند: «ما شوخی و بازی می کردیم». بگو: «آیا خدا و آیات او و پیامبرش را مسخره می کردید»؟! (65)

1- علیّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ يَحْذَرُ المُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنبِّئُهُمْ بِما فِي قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ ﴾، هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عازم تبوک شد، گروهی از منافقان با یک دیگر می گفتند: «آیا محمّد فکر می کند جنگ با روم مانند جنگ با دیگران است. هیچ کس از آنان بر نخواهد گشت». برخی از آنان گفتند: «شاید خدا به محمّد (صلی الله علیه و آله) آن چه را که با هم گفتیم و آن چه را در دل های ماست، خبر دهد و در این باره آیه ای نازل کند که مردم آن را بخوانند»! و این را از باب استهزاء و تمسخر گفتند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به عمّار بن یاسر (رحمة الله علیه) فرمود: «به این گروه برس، چرا که آنان در آتش سوختند». عمّار (رحمة الله علیه) به آنان رسید و گفت: «چه گفته اید»؟ گفتند: «چیزی را نگفته ایم، بلکه چیزی را از روی بازی و شوخی می گفتیم». پس خدا این آیه را نازل کرد: ﴿ وَ لَئِن سَأَلْتَهُم لَيَقُولُنَّ انها كُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ آبالله وَ آيَاتِهِ وَ رَسُولِهِ كُنتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ * لَا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُم بَعْدَ ايمانكُمْ إِن نَّعْفُ عَن طَائِفَةٍ نُعَذِّبْ طَائِفَةً. ﴾

2- امام باقر (علیه السلام)- آنان میان خود مشورت و هم فکری کردند تا او را بکشند. و یکی از آن ها به دیگری گفت: «اگر متوجّه شد، می گوییم: ما شوخی و بازی می کردیم، و اگر متوجّه نشد، او را می کشیم».

ص: 235

*قوله تعالى: ﴿ لا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طَائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طَائِفَةٌ بِأَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمِينَ﴾ (66)

1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ فِي رواية أبى الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ (علیه السلام) فِي قَوْلِهِ لا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ قَالَ هَوْلَاءِ قَوْمُ كَانُوا مُؤْمِنِينَ صَادِقِينَ ارْتَابُوا وَ شَكُوا وَ نَافَقُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَكَانُوا أَرْبَعَةَ نَفَرٍ وَ قَوْلُهُ إِنْ نَعْفُ عَنْ طَائِفَةٍ مِنْكُمْ كَانَ أَحَدُ الْأَرْبَعَةِ مُخْتَبرُ بْنُ الْحُمَيْر فَاعْتَرَفَ وَ تَابَ وَ قَالَ يَا رَسُولَ الله (صلی الله علیه و آله) أَهْلَكَنِي اسْمِي فَسَمَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَقَالَ يَا رَبِّ اجْعَلْنِي شَهِيداً حَيْثُ لَا يَعْلَمُ أَحَدُ أَيْنَ أَنَا فَقُتِلَ يَوْمَ الْيَمَامَةِ وَ لَمْ يَعْلَمْ أَحَدٌ أَيْنَ قُتِلَ فَهُوَ الَّذِي عَفَا اللَّهُ عَنْهُ. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ المنافِقُونَ وَ المُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْض يَأْمُرُونَ بِالمُنكَرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ يَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ المُنافِقِينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ (7)

*قوله تعالى: ﴿ وَ عَدَ اللهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقَاتِ وَ الْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيها هِيَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اللهُ وَ هُمْ عَذَابٌ مُقيمٌ﴾ (68)

1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عن أبي مَعمَر السَّعْدَانِي أَنَّ رَجُلًا أَتَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بْن أَبِي طَالِب (علیه السلام) فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنِّى قَدْ شَكَكْتُ فِي كِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلَ قَالَ لَهُ عَلَى (علیه السلام)... فَهَاتِ مَا شَكَكْتَ فِيهِ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لَهُ الرَّجُلُ إِنِّي وَجَدْتُ اللَّهَ يَقُولُ فَالْيَوْمَ نَنْسَاهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا وَ قَالَ أَيْضاً نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ... فَقَالَ عَلَى (علیه السلام)... أمَّا قَوْلُهُ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّمَا يَعْنِي نَسُوا اللَّهَ فِي دَارِ الدُّنْيَا لَمْ يَعْمَلُوا بِطَاعَتِهِ وَ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهِ وَ بِرَسُولِهِ فَنَسِيَهُمْ فِي الْآخِرَةِ أَىٰ لَمْ يَجْعَلْ لَهُمْ فِي ثَوَابِهِ شَيْئًا فَصَارُوا مَنْسِيِّينَ مِنَ الْخَيْر الجنة وَ كَذَلِكَ تَفْسِيرُ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فَالْيَوْمَ نَنْسَاهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هَذا يَعْنِي بالنَّسْيَان أَنَّهُ لَمْ يُثْبُهُمْ كَمَا يُثيبُ أَوْلِيَاءَهُ الَّذِينَ كَانُوا فِي دَارِ الدُّنْيَا مُطِيعِينَ ذَاكِرِينَ حِينَ آمَنُوا بِهِ وَ بِرُسُلِهِ وَ خَافُوهُ بِالْغَيْبِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ مَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا فَإِنَّ رَبَّنَا

ص: 236

*[بگو]: عذر [و بهانه] نیاورید [که بیهوده است، چرا که] شما پس از ایمان آوردن، کافر شدید. اگر گروهی از شما را [به خاطر توبه] مورد عفو قرار دهیم، گروه دیگری را به سبب مجرم بودن، عذاب خواهیم کرد. (66)

1- امام باقر (علیه السلام)- در روایت ابوالجارود از امام باقر (علیه السلام) آمده است که درباره ی این کلام خدا: ﴿ لا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ ایمانكُمْ ﴾، فرمود: «اینان گروهی مؤمن و راست گفتار بودند که بعد از ایمانشان دچار تردید و نفاق گشتند و آنان چهار نفر بودند. و سخن حق تعالی: ﴿ إِنْ نَعْفُ عَنْ طَائِفَةٍ مِنْكُمْ ﴾، یکی از آن چهار نفر مختبر بن حمیر بود که اعتراف و توبه کرد و گفت: «ای رسول خدا! نامم مرا هلاک ساخت». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز او را عبدالله بن عبدالرّحمن نامید و او گفت: «پروردگارا! مرا از شهدا قرار ده! به گونه ای که کسی از محلّ پیکر من آگاه نگردد». و او بعد از مدّتی در جنگ یمامه جان باخت و کسی ندانست که او کجا کشته شد؟ و او همان کسی بود که خداوند از او درگذشت.

*مردان منافق و زنان منافق، همه از یک گروهند. آن ها امر به منکرو نهی از معروف می کنند و دست هایشان را [از انفاق و بخشش] می بندند، خدا را فراموش کردند و خدا [نیز] آن ها را فراموش کرد [و رحمتش را از آن ها قطع نمود] به یقین، منافقان همان فاسقانند. (67)

*خداوند به مردان و زنان منافق و کفّار، وعده ی آتش دوزخ داده؛ جاودانه در آن خواهند ماند- همان برای آن ها کافی است.- و خدا آن ها را از رحمت خود دور ساخته و عذابی پایدار برای آن هاست. (68)

1- امام علی (علیه السلام)- ابی معمّر سعدانی گوید: مردی به خدمت امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) آمد عرض کرد: «یا امیرالمؤمنین! من در کتاب منزل خدا شک کرده ام». علی (علیه السلام) به آن مرد فرمود: «... پس آن چه را که در آن شک کرده ای از کتاب خدای عزّوجلّ بیاور و بگو تا ببینم». آن مرد به حضرت (علیه السلام) عرض کرد: «من خدا را یافتم که می گوید؛ امروز ما آن ها را فراموش می کنیم، همان گونه که لقای چنین روزی را فراموش کردند. (اعراف/51). و نیز گفته: ﴿ نَسُوا اللهَ فَنَسِيَهُمْ... ﴾ امام علی (علیه السلام) به آن مرد فرمود: ﴿... نَسُوا اللهَ فَنَسِيَهُمْ ﴾؛ یعنی آنان خداوند را در سرای دنیا فراموش کردند و در راه فرمانبری از او عمل نکردند، پس خداوند نیز در آخرت آنان را فراموش کرد؛ یعنی چیزی از پاداش خود برایشان قرار نداد و این گونه آنان از خیر فراموش شدند. هم چنین است تفسیر کلام خداوند عزّوجلّ: امروز ما آن ها را فراموش می کنیم، همان گونه که لقای چنین روزی را فراموش کردند. (اعراف/51). منظور از فراموشی این است که آنان را پاداش نداده، آن گونه که دوستان خود را پاداش داده است؛ همان کسانی که چون در سرای دنیا به او و رسولش ایمان آوردند، فرمان بردند و خدا را یاد کردند و در غیب از او ترسیدند. و امّا این کلام خداوند متعال: و پروردگارت هرگز فراموشکار نبوده [و نیست]!. (مریم/64).

ص: 237

﴿ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عُلُوا كَبيراً لَيْسَ بِالَّذِي يَنْسَى وَ لَا يَغْفُلُ بَلْ هُوَ الْحَفِيظُ الْعَلِيمُ وَ قَدْ يَقُولُ الْعَرَبُ فِي بَابِ النِّسْيَانِ قَدْ نَسِيَنَا فَلَانُ فَلَا يَذْكُرُنَا أَوْ إِنَّهُ لَا يَأْمُرُ لَنَا بِخَيْرٍ وَ لَا يَذْكُرُنَا بِهِ. ﴾ (1)

2- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتَ الرِّضَا (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُم فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَا يَنْسَى وَ لَا يَسْهُو وَ إِنَّمَا يَنْسَى وَ يَسْهُو الْمَخْلُوقُ الْمُحْدَثُ أَلَا تَسْمَعُهُ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ ما كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا وَ إِنَّمَا يُجَازِى مَنْ نَسِيَهُ وَ نَسِيَ لِقَاءَ يَوْمِهِ بِأَنْ يُنْسِيَهُمْ أَنْفُسَهُمْ كَمَا قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فَالْيَوْمَ نَنْسَاهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا أَي نَتْركُهُمْ كَمَا تَرَكُوا الِاسْتِعْدَادَ لِلقَاءِ يَوْمِهِمْ هَذَا أَيْ فَنُجَازِيهِمْ عَلَى ذَلِكَ. ﴾ (2)

3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ تَرَكوا طَاعَة اللَّهِ فَنَسِيَهُمْ قَالَ فَتَرَكَهُم. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ كَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَ أكثر أموالاً و أولاداً أَكْثَرَ وَ فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُم بِخَلاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلاقِهِم وَ خُضْتُمْ كَالَّذِي خَاضُوا أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولَئِكَ هُمُ الخاسِرُونَ﴾ (69)

1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ سَعِيدٍ، عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، عَنِ النَّبِيِّ (صلى الله عليه و سلم) قَالَ تُؤْخَذُونَ كَمَا أُخِذَتِ الْأُمَمُ مِنْ قَبْلِكُمْ، ذِرَاعاً بذراع، وَ شِبراً بشِير، وَ بَاعاً بِبَاع، حَتَّى لَوْ أَنَّ أَحَداً مِنْ أُولَئِكَ دَخَلَ جُحْرَ ضَبٌ لَدَخَلْتُمُوهُ. قَالَ قَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ وَ إِنْ شِئْتُمْ فَاقْرَءوا الْقُرْآنَ كَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَ أَكْثَرَ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ قَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ وَ الْخَلَاقُ الدِّينُ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلاقِهِمْ حَتَّى فَرَغَ مِنَ الْآيَةِ. قَالُوا يَا نَبِيَّ اللَّهِ، فَمَا صَنَعَتِ الْيَهُودُ وَ النَّصَارَى قَالَ وَ مَا النَّاسُ إِنَّا هُم. ﴾ (4)

ص: 238

والا مرتبه و بزرگ است، کسی نیست که فراموش کند و غفلت ورزد، بلکه او به یاد دارنده و داناست. عرب می گوید: فلان کس را فراموش کردیم و او از ما یاد نمی کند؛ یعنی او در حقّ آنان نیکی نکرد و با نیکی از ایشان یاد نکرد».

2- امام رضا (علیه السلام)- عبدالعزيز بن مسلم گوید: «از امام رضا (علیه السلام) درباره ی این سخن خدای تبارک و تعالی: ﴿ نَسُوا اللهَ فَنَسِيَهُم ﴾، پرسیدم». فرمود: «همانا خدای تبارک و تعالی هیچ گاه دچار فراموشی و سهو نمی شود، بلکه مخلوقات حادث دچار فراموشی و سهو می شوند. آیا این کلام خدای عزّوجلّ را نمی شنوی که می فرماید: و پروردگارت هرگز فراموشکار نبوده [و نیست]!. (مریم/64)» و در حقیقت، فقط کسی را که او و روز حساب (روز قیامت) را فراموش می کند، دچار خود فراموشی می کند، چنان که خدای عزّوجلّ می فرماید: و هم چون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آن ها را به «خود فراموشی» گرفتار کرد، آن ها فاسقانند. (حشر/19) و این کلام خدای عزّوجلّ: امروز ما آن ها را فراموش می کنیم، همان گونه که لقای چنین روزی را فراموش کردند. (اعراف/51). یعنی آنان را رها می کنیم، چنان که آماده شدن برای این روز را فراموش کرده اند».

3- امام باقر (علیه السلام)- ﴿ نَسُوا اللهَ فَنَسِيَهُم ﴾؛ یعنی طاعت او را ترک کردند و خدا هم ثواب و رحمت خود نسبت به آن ها را ترک کرد.

*[شما منافقان] همانند کسانی هستید که قبل از شما بودند [و راه نفاق پیمودند، بلکه] آن ها از شما نیرومندتر و اموال و فرزندانشان بیشتر بود. آن ها از بهره ی خود [از مواهب الهی در راه گناه و هوس] استفاده کردند؛ شما نیز از بهره ی خود، [در این راه] استفاده کردید، همان گونه که آن ها استفاده کردند شما [در کفر و نفاق و استهزای مؤمنان] فرو رفتید، همان گونه که آن ها فرورفتند [و سرانجام] اعمالشان در دنیا و آخرت نابود شد و آن ها همان زیانکارانند. (69)

1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- سعید از ابوهریره از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل می کند که فرمود: «همان کارهایی را که امّت های پیش از شما انجام داده بودند، شما نیز به تقلید از آنان و عیناً انجام می دهید، تا جایی که اگر یکی از آنان وارد سوراخ سوسماری بیابانی شد، شما نیز وارد آن می شوید». شیخ می گوید ابوهریره نقل کرد: و اگر خواستید، قرآن را بخوانید: ﴿ كَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَ أَكْثَرَ أَمْوالًا وَ اوْلَادًا فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهم ﴾ و نیز ابوهریره گفت: خَلاق یعنی دین. ﴿ فَاسْتَمْتَعْتُم بِخَلاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلاقِهم ﴾ و تا این که آن حضرت از خواندن آیه فارغ شد. گفتند: «ای پیامبر خدا! پس یهودیان و مسیحیان چه کار کردند»؟ فرمود: «همانا مردم کسی جز آن ها نیستند».

ص: 239

*قوله تعالى: ﴿ أَلَرْيَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمٍ نُوحٍ وَ عَادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمٍ إِبْراهيمَ وَ أَصْحاب مَدْيَنَ وَ المُؤتَمَكاتِ أَنتهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَما كانَ الله لَيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴾ (70)

*آیا خبر کسانی که پیش از آن ها بودند، به آنان نرسیده است؟! قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و اصحاب مَدیَن (قوم شعیب) و شهرهای زیرورو شده (شهرهای قوم لوط)، [همان ها که] پیامبرانشان دلایل روشن برای آنان آوردند، [ولی نپذیرفتند] خداوند هرگز به آن ها ستم نکرد، امّا خودشان همواره بر خویشتن ستم می کردند. (70)

1-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ إِنَّ لِلْجَنَّة بَاباً يُقَالُ لَهُ الْمَعْرُوفُ لَا يَدْخُلُهُ إِلَّا أَهْلُ الْمَعْرُوفِ وَ أَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِي الدُّنْيَا هُمْ أَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِي الْآخِرَة. ﴾ (1)

2-2- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قَالَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِدَاكَ آبَاؤُنَا وَ أُمَّهَاتُنَا إِنَّ أَصْحَابَ الْمَعْرُوفِ فِي الدُّنْيَا عُرِفُوا بِمَعْرُوفِهِمْ فَيمَ يُعْرَفُونَ فِي الْآخِرَةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِذَا أَدْخَلَ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ أَمَرَ ريحاً عَبَقَةً طَيِّبَةً فَلَرْقَتْ بِأَهْلِ الْمَعْرُوفِ فَلَا يَمُرُّ أَحَدٌ مِنْهُمْ بِمَلَا مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةَ إِلَّا وَ جَدُوا رِيحَهُ فَقَالُوا هَذَا مِنْ أَهْلِ الْمَعْرُوفِ. ﴾ (2)

3-2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ وَ القائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ إذَا قَامَ وَ يَنْهَاهُم عن المنكَرِ وَ المُنكَرُ مَن أنكَر عَنِ الْمُنْكَرِ فَضْلَ الْإِمَام وَ جَحَدَهُ. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ وَ عَدَ اللهُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خالِدِينَ فِيها وَ مَساكِنَ طَيِّبَةٌ فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانُ مِنَ الله أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ (72)

1-2- امام صادق (علیه السلام)- برای بهشت، راهی است که با کلمه ی زیبای «احسان» ممتاز و مشخص می شود. از این جادّه فقط کسانی وارد بهشت می شوند که اهل احسان و نیکی بوده اند، آنان که امروز اهل احسان و عامل خدمات مردمی باشند، فردای قیامت نیز با همین نام و نشان معروف خواهند بود.

2-2- رسول خدا (صلی الله علیه و آله)- امام صادق (علیه السلام) فرمود: اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفتند: «ای رسول خدا! پدران و مادران ما به فدایتان! اهل نیکی ها در دنیا به نیکی هایشان شناخته می شوند، پس آنان در آخرت چگونه شناخته می شوند»؟ فرمود: «خدای تبارک و تعالی وقتی بهشتیان را به بهشت وارد می کند، به بویی خوش و پاک امر می کند که به نیکوکاران بوزد. آن گاه هیچ کدام از آن ها بر گروهی از اهل بهشت نمی گذرند مگر آن که بوی او را شناخته و می گویند: «این از نیکوکاران است».

3-2- امام باقر (علیه السلام)- وقتی حضرت قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) قیام کند آن ها را امربه معروف می نماید، و از کار زشت باز می دارد و منکر این است که مقام امام (علیه السلام) را انکار کند و از پیروی او امتناع ورزد.

*خداوند به مردان و زنان با ایمان، باغ های بهشتی وعده داده که نهرها از پای درختانش جاری است، جاودانه در آن خواهند ماند و [هم چنین] خانه ها [و قصرهای] پاکیزه در باغ های جاودان بهشتی [به آن ها وعده داده] و خشنودی خدا، [از همه ی این ها] برتر است و این، همان رستگاری و پیروزی بزرگ است. (72)

﴿ مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خَالِدِينَ فِيها وَ مَساكِنَ طَيِّبَةٌ فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ الله أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ العَظِيمُ. ﴾ (1)

2-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ يَزِيدَ بْنِ سَلَّامٍ أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِي (صلی الله علیه و آله) لِمَ سُمِّيَتِ الْجَنَّةُ جَنَّةَ قَالَ لِأَنَّهَا جَنِينَةٌ خيَرَةُ نَقيَّةُ. ﴾ (2)

این آیه را خواند: ﴿ وَ عَدَ اللهُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْآنهارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَ مَسَاكِنَ طَيِّبَةٌ فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ الله أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ. ﴾

2-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- یزیدبن سلام گوید: سائلی خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرض کرد: «چرا جنّت (بهشت) را جنّت خوانده اند»؟ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «زیرا مستور و پنهان از مخلوقات است و نیز پسندیده و پاکیزه بوده است».

بخش 1: به خدا سوگند یاد می کنند که [در غیاب پیامبر، سخنان کفرآمیز] نگفته اند، در حالی که به یقین سخنان کفرآمیز گفته اند و پس از اسلام آوردنشان، کافر شده اند و تصمیم به امری [خطرناک] گرفتند، که به آن نرسیدند.

1-1- امام صادق (علیه السلام)- جعفر بن محمّد خزاعی از پدرش نقل کرده است که گفت: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: «هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن سخنرانی را در غدیرخم ایراد کرد و وارد خیمه ها شد، مقداد (رحمة الله علیه) نزد گروهی از آنان آمد، در حالی که می گفتند: «به خدا اگر اصحاب کسری و قیصر بودیم، اکنون ابریشم و لباس های زردوز و دیبا و منسوجات را برتن داشتیم، در حالی که ما با او از دو چیز رنج می بریم؛ غذای خشن را می خوریم و لباس خشن برتن می کنیم. وانگهی هنگامی که مرگش نزدیک شده و سال های زندگیش به اتمام رسیده و اجلش فرا رسیده نیز می خواهد خلافت را پس از خود به علی (علیه السلام) واگذار کند. به خدا قسم خواهد دانست که چه کار خواهیم کرد». مقداد به پیامبر (صلی الله علیه و آله) خبر داد. حضرت (علیه السلام) فرمود: «به جماعت حاضر شوید». آنان با خود گفتند: «بی گمان، مقداد مشت ما را باز کرده است، برخیزید تا برعلیه او سوگند بخوریم». پس نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمدند و در برابرش به خاک افتادند و گفتند: «قسم به پدران و مادران ما ای رسول خدا! قسم بر آن که تو را به حق فرستاده است و تو را با

نبوّت مشرّف کرده است، ما آن چه را به تو رسیده است، نگفته ایم. نه، قسم به آن که تو را برای بشر برگزیده است، چنین نگفته ایم». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بسم الله الرّحمن الرّحيم، به خدا سوگند می خورند که [در غیاب پیامبر، سخنان نادرست] نگفته اند در حالی که قطعاً سخنان کفرآمیز به تو در شب عقبه گفته اند و پس از اسلام آوردنشان، کافر شده اند و تصمیم [به کار خطرناکی] گرفتند، که به آن نرسیدند. آن ها فقط از این انتقام می گیرند که خداوند و رسولش، آنان را به فضل [و کرم] خود، بی نیاز ساختند! بعضی از آنان [قبلاً] کلّه و برخی پاچه می فروختند و گیسوی پشمین یا ابریشمی می تافتند. پس خدا و رسولش (صلی الله علیه و آله) آنان را بی نیاز کرد. سپس همانان اسلحه شان را علیه او کشیدند. از ابان بن تغلب، از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در روز غدیرخم على (علیه السلام) را به عنوان خلیفه تعیین نمود و فرمود: «هر که مولای اویم پس علی (علیه السلام) مولای اوست»، دو مرد از قریش سرهایشان را پنهان کردند و گفتند: «به خدا قسم، هیچ وقت تسلیم آن چه گفت نمی شویم». سخن ایشان به پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسید و از آنان درباره ی آن چه که گفتند، پرسید. آنان انکار کردند و به خدا سوگند یاد کردند که چیزی نگفته اند. جبرئیل بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرود آمد و این آیه نازل شد: ﴿ يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِم وَ هَمُوا بِما لَرَيَنَالُوا وَ مَا نَقَمُوا إِلا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِن يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً هُمْ وَ إِن يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذَاباً أَلِياً فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ مَا هُمْ فِي الْأَرْضِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصیر. ﴾ امام صادق (علیه السلام) فرمود: «همانا آنان بی آن که توبه کنند، رفتند».

2-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- جابر بن ارقم گوید: سپس دست علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) را گرفته و به سوی خود بالا برد. سپس فرمود: «خدایا! هر که من مولای او هستم، علی (علیه السلام) مولای اوست...». در کنار خیمه ی من خیمه ای برای گروهی از قریش بود و آنان سه نفر بودند و حذيفة بن یمان نیز همراه من بود. از یکی از آن سه نفر شنیدیم که می گفت: «به خدا قسم محمّد احمق است، اگر گمان می کند که این امر پس از

ص: 249

﴿ أَحْمَقَ وَ إِنْ شَاءَ أَنْ يَكُونَ مَجْنُوناً وَ اللَّهِ مَا يَكُونُ مَا يَقُولُ أَبَداً فَغَضِبَ حُذَيْفَةً مِنْ مَقَالَتِهِم... وَ اللَّهِ لَأَخْبرَنَّهُ بُكْرَةً بِمَقَالَتِكُم... ثُمَّ مَضَى حَتَّى أَتَى رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلَى (علیه السلام) إِلَى جَانِب مُحْتَب بِحَمَائِلِ سَيْفِهِ فَأَخْبَرَهُ بِمَقَالَةِ الْقَوْمِ فَبَعَثَ إِلَيْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَأَتَوْهُ فَقَالَ لَهُمْ مَا ذَا قُلْتُمْ فَقَالُوا وَ اللَّهِ مَا قُلْنَا شَيْئاً فَإِنْ كُنْتَ بُلَغْتَ عَنَّا شَيْئاً فَمَكْذُوبُ عَلَيْنَا فَهَبَطَ جَبْرَئِيلُ بِهَذِهِ الْآيَةِ يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَلَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ قَالَ عَلَىُّ (علیه السلام) عِنْدَ ذَلِكَ لِيَقُولُوا مَا شَاءُوا وَ اللَّهِ إِنَّ قَلْبِي بَيْنَ أَصْلَاعِي وَ إِنَّ سَيْفِى لَفِي عُنُقِي وَ لَئِنْ هَمُوا لَأَهُمَّنَّ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ لِلنَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) اصْبِرْ لِلْأَمْرِ الَّذِي هُوَ كَائِنُ فَأَخْبَرَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) عَلِيَا (علیه السلام) بِمَا أَخْبَرَهُ بِهِ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ إِذَا أَصْبِرُ لِلْمَقَادِيرِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) وَ قَالَ رَجُلُ مِنَ الْمَلَا شَيْخُ لَئِنْ كُنَّا بَيْنَ أَقْوَامِنَا كَمَا يَقُولُ هَذَا لَنَحْنُ أَشَرُّ مِنَ الْحَمِيرِ قَالَ وَ قَالَ آخَرُ شَابُ إِلَى جَنْبِهِ لَئِنْ كُنْتَ صَادِقاً لَنَحْنُ أَشَرُّ مِنَ الْحَمِيرِ. ﴾ (1)

3-1- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللهُ جَمِيعاً قَالَ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ جَمَعَ اللَّهُ الَّذِينَ غَصَبُوا آلَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) حَقَّهُمْ فَيَعْرِضُ عَلَيْهِمْ أَحْمَالُهُمْ فَيَحْلِفُونَ لَهُ أَنَّهُمْ لَمْ يَعْمَلُوا مِنْهَا شَيْئاً كَمَا حَلَفُوا لِرَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فِي الدُّنْيَا حِينَ خَلَفُوا أَنْ لَا يُرَدُّوا الْوَلَايَةَ فِي بَنِي هَاشِمٍ وَ حِينَ هَمُّوا بِقَتْلِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِى الْعَقَبَة فَلَمَّا أَطْلَعَ اللَّهُ نَبيَّهُ (صلی الله علیه و آله) وَ أَخْبَرَهُمْ خَلَفُوا لَهُ أَنَّهُمْ لَّمْ يَقُولُوا ذَلِكَ وَ لَمْ يَهُمُوا بِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ يَحْلِفُونَ بالله ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَ هَمُّوا بِمَا لَمْ يَنالُوا وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ قَالَ إِذَا عَرَضَ اللَّهُ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ فِي الْقِيَامَةِ يُنْكِرُونَهُ وَ يَحْلِفُونَ لَهُ كَمَا حَلَفُوا لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ قَوْلُهُ: يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللهُ جَمِيعاً فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَما يَحْلِفُونَ لَكُمْ. ﴾ (2)

4-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ رُوىَ أَنَّ النَّبِي (صلی الله علیه و آله) لَمَّا فَرَغَ مِنْ غَدِير خُمٌ وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ اجْتَمَعَ نَفَرُ مِنْ قُرَيْشٍ يَتَأْسَفُونَ عَلَى مَا جَرَى فَمَرَّ بِهِمْ ضَبُّ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لَيْتَ مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) أَمَّرَ عَلَيْنَا هَذَا الضَّبَ دُونَ عَلِيٌّ فَسَمِعَ ذَلِكَ أَبُوذَرَ (رحمة الله علیه) فَحَكَى ذَلِكَ لِرَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فَبَعَثَ إِلَيْهِمْ وَ أَحْضَرَهُمْ وَ عَرَضَ عَلَيْهِمْ مَقَالَهُمْ فَأَنْكَرُوا وَ حَلَفُوا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى يَحْلِفُونَ بِالله ما قالُوا الْآيَةَ فَقَالَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) مَا أَظَلَّتِ

ص: 250

او برای علی دوام می آورد»! و دیگری گفت: «او را احمق می خوانی، آیا نمی دانی که او دیوانه است؟ او نزدیک بود نزد زن پسر ابوکبشه دچار صرع شود»؟ و سوّمی گفت: «او را رها کنید، این امر به او مربوط است، می خواهد احمق باشد یا دیوانه، به خدا قسم آن چه را می گوید، هیچ گاه به واقعیّت نمی پیوندد». حذیفه از گفته ی ایشان به خشم آمد... و گفت: «به خدا قسم فردا سخنان شما را به او خواهم گفت»... تا این که نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد و علی (علیه السلام) در کنار او بود و شمشیر خود را با حمایلش پوشانده بود. حذیفه سخنان آن اشخاص را به او گفت و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به دنبال آنان فرستاد و به آنان فرمود: «چه گفته اید»؟ گفتند: «به خدا قسم! چیزی نگفته ایم. اگر چیزی در مورد ما گفته شده است، دروغ است». جبرئیل با این آیه نازل شد؛ ﴿ يَحْلِفُونَ بِالله مَا قَالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَ هَمُّوا بِمَا لَيَنَالُوا. ﴾ و آن گاه علی (علیه السلام) فرمود: «بگذار آن چه را می خواهند بگویند، به خدا قسم! قلبم در میان دنده های سینه ام و شمشیرم در گردنم است. اگر بخواهند مرا بکشند، من

نیز آنان را خواهم کشت». جبرئیل به پیامبر (صلی الله علیه و آله) گفت: «برای امری که اتّفاق افتاده است، صبر کن». پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن چه را جبرئیل گفت، به علی (علیه السلام) رساند و سپس فرمود: «صبر می کنم تا ببینم چه سرنوشتی رقم خواهد خورد». امام صادق (علیه السلام) فرمود: «در این میان، پیرمردی از آن جماعت گفت: اگر ما در میان قبایل خویش چنان که این می گوید بوده ایم، پس ما از الاغ بدتر باشیم». فرمود: «و یک نفر دیگر که جوانی بود و در کنارش ایستاده بود، گفت: اگر تو در گفته ات صادق باشی، ما از الاغ بدتریم».

3-1- علیّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللهُ جَميعاً ﴾ (مجادله/6)، وقتی روز قیامت فرا می رسد خدا کسانی را که حقّ آل محمّد (صلی الله علیه و آله) را غصب کردند جمع می کند و آن چه با خود آورده اند را بر آنان عرضه می کند؛ پس آنان قسم می خورند که چیزی از این کارها را انجام نداده اند چنان که در دنیا برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سوگند خوردند هنگامی که قسم یاد کردند که ولایت را به بنی هاشم برنگردانند و هنگامی که در عقبه تصمیم به قتل رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گرفتند؛ وقتی خدا پیامبرش را مطّلع ساخت و حضرت به آنان خبر داد، قسم خوردند که آنان چنین نکرده اند و چنین تصمیمی نداشته اند، خدا بر پیامبرش چنین نازل فرمود: ﴿ يَحْلِفُونَ بِالله ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَرْيَنالُوا وَ مَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ. ﴾ وقتى خدا آن را روز قیامت بر ایشان عرضه می کند منکر می شوند و برای آن قسم یاد می کنند چنان چه برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قسم

خوردند و آن این آیه است: خداوند همه ی آن ها را برمی انگیزد، آن ها برای خدا نیز سوگند [دروغ] یاد می کنند. (مجادله/18)».

4-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- در روایت است که هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) از غدیرخم فارغ شد و مردم پراکنده شدند، گروهی از قریش گردهم آمدند و بر آن چه که اتّفاق افتاد، تأسّف خوردند. پس سوسماری از کنار آنان رد شد. برخی از آنان گفتند: «کاش که این سوسمار را بر ما گماشته بود و علی را بر ما نگماشته بود». ابوذر (رحمة الله علیه) این سخن را شنید و آن را با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در میان گذاشت. حضرت (علیه السلام) به دنبال آنان فرستاد و آنان را احضار کرد. امّا ایشان انکار کردند و قسم خوردند که آن سخن را نگفته اند. خدای عزّوجلّ این آیه را نازل کرد: ﴿ يَحْلِفُونَ بِالله مَا قَالُوا... ﴾ پس پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «همانا آسمان بر کسی سایه نینداخته

ص: 251

﴿ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَتِ الْغَبْرَاءُ أَصْدَقَ لَهْجَة مِنْ أَبِي ذَرِّ (رحمة الله علیه) وَ فِى خَبَر أَنَّ النَّبِى (صلی الله علیه و آله) قَالَ: أَمَّا جَبْرَئِيلُ نَزَلَ عَلَى وَ أَخْبَرَنِي أَنَّهُ يُؤْتَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِقَوْمٍ إِمَامُهُمْ ضَبُّ فَانْظُرُوا أَنْ لَا تَكُونُوا أُولَئِكَ فَإِنَّ الله تَعَالَى يَقُولُ يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناس بإمامهم. ﴾ (1)

5-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ كَانُوا ثَمَانِيَةً مِنْهُمْ مِنْ قُرَيْشَ وَ أَرْبَعَةُ مِنَ الْعَرَبِ. ﴾ (2)

6-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنِ الْمُفَضَّل بن عُمَرَ عَن الصَّادِقِ (علیه السلام) فِي قِصَّة النَّضْرِ بْنِ الْحَارِثِ الْفِهْرِى مَعَ جَمَاعَةِ الْمُنَافِقِينَ الَّذِينَ اجْتَمَعُوا عِنْدَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابَ لَيْلًا، وَ ذَكَرَ الْحَدِيثَ وَ قَالَ فِيهِ: فَلَمَّا رَأَوْهُ يَعْنِي النَّضْرَ الْفِهْرِئَ بِظَهْرِ الْمَدِينَة مَيَّتاً بحَجْرَة مِنْ طِينِ انْتَحَبُوا وَ بَكَوْا وَ قَالُوا: مَنْ أَبْغَضَ عَلِيّا (علیه السلام) وَ أَظْهَرَ بُغْضَهُ قَتَلَهُ بِسَيْفِهِ وَ مَنْ خَرَجَ مِنَ الْمَدِينَة بُغْضَاً لِعَلَى (علیه السلام) أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ مَا نَرَى، لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ مِنْ شِيعَة عَلَى (علیه السلام) مِثْل سَلْمَانَ (رحمة الله علیه) وَ أَبِي ذَرِّ (رحمة الله علیه) وَ الْمِقْدَادِ (رحمة الله علیه) وَ عَمَّارِ (رحمة الله علیه) وَ أَشْبَاهِهِمْ مِنْ ضُعَفَاءِ الشَّيعَةِ. فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى نَبِيِّهِ مَا قَالُوا فَلَمَّا انْصَرَفُوا إِلَى الْمَدِينَةِ أَعْلَمَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَحَلَفُوا بِاللَّهِ كَاذِبِينَ أَنَّهُمْ لَمْ يَقُولُوا فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِمْ يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ بِظَاهِرِ الْقَوْلِ لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): إِنَّا قَدْ آمَنَّا وَ أَسْلَمْنَا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُول فِيمَا أَمَرْنَا بِهِ مِنْ طَاعَة عَلَى (علیه السلام) وَ هَمُوا بِمَا لَرَيَنَالُوا مِنْ قَتْل مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) لَيْلَةَ الْعَقَبَة وَ إخْرَاج ضُعَفَاءِ الشَّيعَة مِنَ الْمَدِينَة بُعْضاً لِعَلِيٍّ (علیه السلام) وَ مَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ بِسَيْفِ عَلِيٍّ فِي حُرُوب رَسُول الله (صلى الله عليه و سلم) وَ فُتُوحِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً هُمْ وَ إِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ الله عَذَابًا أَلِيماً فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ مَا هُمْ فِي الْأَرْضِ مِنْ وَ لِيٍّ وَ لَا نَصِيرٍ. ﴾ (3)

7-1- الرّسول (صلى الله عليه و سلم)- ﴿ قَالَ الضَّحَاكَ: خَرَجَ الْمُنَافِقُونَ مَعَ رَسُول اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَى تَبُوكَ فَكَانَ إِذَا خَلَى بَعْضُهُمْ ببَعْض سَبُّوا رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَصْحَابَهُ وَ طَعَنُوا فِي الدِّينِ فَنَقَلَ مَا قَالُوا حُذَيْفَةً (رحمة الله علیه)ل إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ يَا أَهْلَ النِّفَاقِ مَا هَذَا الَّذِي بَلَغَنِي عَنْكُمْ فَحَلَفُوا لِرَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) مَا قَالُوا شَيْئاً مِنْ ذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى يَحْلِفُونَ بالله ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَم يَنالُوا. ﴾ (4)

ص: 252

و زمین، کسی را بر دوش خویش حمل نکرده است که راستگوتر از ابوذر (رحمي الله علیه) باشد». در خبری آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «امّا جبرئیل، بر من نازل شد و به من خبر داد که در روز قیامت قومی خواهند آمد که پیشوای ایشان یک سوسمار است، پس نیک بنگرید که شما آن قوم نباشید که خدای متعال می فرماید: [به یاد آورید] روزی را که هر گروهی را با پیشوایشان می خوانیم!. (اسراء/71)».

5-1- امام باقر (علیه السلام)- برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در گردنه، در شب عقبه، هشت تن از قریش و چهارتن از عرب کمین کرده بودند [تا او را بکشند].

6-1- امام صادق (علیه السلام)- مفضّل بن عمر از امام صادق (علیه السلام)... فرمود: «هنگامی که او- یعنی نضر فهری- را در اطراف مدینه دیدند، در حالی که [در اثر ضربت] کلوخی مرده بود، و لوله کردند و گریستند، و گفتند: «هر که با علی دشمنی کند و این دشمنی را آشکار کند، او را با شمشیرش خواهد کشت. و هر که به سبب دشمنی با علی از مدینه خارج شود، خدا بر او آن چه را می بینیم نازل می کند. اگر به مدینه بازگردیم، عزیزان، ذلیلان پیروان علی را مانند سلمان و ابوذر و عمّار مانند آنان [یعنی مستضعفان شیعه] را بیرون می کنند. (منافقون/8)». خدا آن چه را گفتند به پیامبرش (صلی الله علیه و آله) وحی کرد. هنگامی که به مدینه رفتند، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) موضوع را به اطّلاع آنان رساند. آنان به دروغ سوگند یاد کردند که آن را نگفته اند. سپس خدا این آیه را درباره ی آنان نازل فرمود: ﴿ يَحْلِفُونَ بِالله مَا قَالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُواْ بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ ﴾؛ اسلام ظاهریشان با گفتن این سخن به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) که همانا ما ایمان آورده ایم و برای خدا و رسولش در اطاعت از علی (علیه السلام) تسلیم شده ایم، کافر شده اند، و تصمیم [به کار خطرناکی] گرفتند، که به آن نرسیدند؛ از کشتن محمّد (صلی الله علیه و آله) در شب عقبه و اخراج ضعفای شیعه از مدینه از روی دشمنی با علی (علیه السلام). آن ها فقط از این انتقام می گیرند که خداوند و رسولش، آنان را به فضل [و کرم] خود، بی نیاز ساختند! با شمشیر علی (علیه السلام) در جنگ های رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و فتوحات او. [با این حال،] اگر توبه کنند، برای آن ها بهتر است و اگر روی گردانند، خداوند آن ها را در دنیا و آخرت، به مجازات دردناکی کیفر خواهد داد و در سراسر زمین، نه ولیّ و حامی دارند، و نه یاوری!».

7-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ضحّاک گوید: منافقان به همراه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سمت تبوک خارج شدند و پیوسته هر وقت با یک دیگر خلوت می کردند، به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و یارانش دشنام می دادند و در دین طعنه می زدند. حذیفه سخن آن ها را به رسول (صلی الله علیه و آله) انتقال داد. فرمود: «ای منافقان! این چیزهایی که از شما به من رسیده است، چیست»؟ آن ها برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سوگند یاد کردند که چیزی از آن سخنان را نگفتند. از این رو خداوند متعال این آیه را نازل کرد: ﴿ يَحْلِفُونَ بالله مَا قَالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِم وَ هَمُّوا بِما لَرْيَنالُوا وَ ما نَقَمُوا إِلا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ وَ إِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللهُ عَذاباً أليما في الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ مَا هُمْ فِي الْأَرْضِ مِنْ وَلِيَّ وَ لا نَصيرٍ. ﴾

ص: 253

8-1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ إِنَّ سَادَاتِ قُرَيْش كَتَبَتْ صَحِيفَةً تَعَاهَدَتْ فِيهَا عَلَى قَتْلِ عَلِيٌّ (علیه السلام) وَ دَفَعُوهَا إِلَى أَبِي عُبَيْدَةَ الْجَرَّاحِ أَمِيرِ قُرَيْشٍ فَنَزَلَتِ الْآيَةُ فَطَلَبَهَا النَّبِيُّ (صلى الله عليه و سلم) مِنْهُ فَدَفَعَهَا إِلَيْهِ فَقَالَ أَ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِسْلامِكُمْ فَخَلَفُوا بِاللَّهِ لَمْ يَهِمُوا بِشَيْءٍ مِنْهُ فَأَنْزَلَ الله يَحْلِفُونَ بِالله مَا قَالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَ هَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا. ﴾ (1)

9-1- على بن إبراهيم (رحمظ الله علیه)- ﴿ نَزَلَتْ فِي الَّذِينَ تَحَالَفُوا فِي الْكَعْبَةِ أَنْ لَا يَرُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ فِي بَنِي هَاشِمٍ فَهِيَ كَلِمَةُ الْكُفْرِ ثُمَّ قَعَدُوا لِرَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فِي الْعَقَبَةِ وَ هَمُوا بِقَتْلِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ هَمُّوا بِمَا لَرَيَنالُوا. ﴾ (2)

10-1- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ قَوْلُهُ تَعَالَى يَحْلِفُونَ بِالله ما قالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَرْيَنالُوا... تأويلُهُ ذَكَرَهُ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ (رحمة الله علیه) فِي تَفْسِيرِهِ قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ بَعْدَ مَا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ حِجَّةَ الْوَدَاعِ فِي أَصْحَاب الْعَقَبَةِ الَّذِينَ تَحَالَفُوا فِي الْكَعْبَةِ أَنْ لَا يَرُدُّوا الْخِلَافَةَ فِي أَهْلِ بَيْتِهِ ثُمَّ قَعَدُوا لَهُ فِي الْعَقَبَةِ لِيَقْتُلُوهُ مَخَافَةَ إِذَا رَجَعَ إِلَى الْمَدِينَةِ أَنْ يَأْخُذَهُمْ ببَيْعَة أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) فَأَطْلَعَ اللَّهُ رَسُولَهُ (صلی الله علیه و آله) عَلَى مَا هَمُوا بِهِ مِنْ قَتْلِهِ وَ عَلَى مَا تَعَاهَدُوا عَلَيْهِ فَلَمَّا جَاءُوا إِلَيْهِ حَلَفُوا أَنَّهُمْ مَا قَالُوا وَ لَا هَمُوا بِشَيْءٍ مِنْ ذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ هَذِهِ الْآيَةَ تَكْذِيباً لَهُمْ. ﴾ (3)

11-1- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) فَرَفَعَهَا حَتَّى بَدَا لِلنَّاسِ بَيَاضُ إِبْطَيْهِمَا ثُمَّ قَالَ (صلی الله علیه و آله) أَلَا مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلَى مَوْلَاهُ... فَقَالَ أَصْحَابُهُ الَّذِينَ ارْتَدُّوا بَعْدَهُ قَدْ قَالَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) فِي مَسْجِدِ الْخِيفِ مَا قَالَ وَ قَالَ هَاهُنَا مَا قَالَ وَ إِنْ رَجَعَ إِلَى الْمَدِينَةِ يَأْخُذْنَا بِالْبَيْعَةِ لَهُ فَاجْتَمَعُوا أَرْبَعَةَ عَشَرَ نَفَراً وَ تَآمَرُوا عَلَى قَتل رَسُول الله (صلی الله علیه و آله) وَ وَقَعَدُوا لَهُ فِي الْعَقَبَةِ وَ هِيَ عَقَبَةُ أَرْشَى [هَرْشَى] بَيْنَ الْجُحْفَة وَ الْأَبْوَاءِ فَقَعَدُوا سَبْعَةَ عَنْ يَمِينِ الْعَقَبَةِ وَ سَبْعَةُ عَنْ يَسَارِهَا لِيُنَفِّرُوا نَاقَةَ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَلَمَّا جَنَّ اللَّيْلُ تَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ الْعَسْكَرِ فَأَقْبَلَ يَنْعُسُ عَلَى نَاقَتِهِ فَلَمَّا دَنَا مِنَ الْعُقْبَة نَادَاهُ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) يَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ فُلاناً وَ فُلاناً وَ فُلَانَا قَدْ قَعَدُوا لَكَ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ مَنْ هَذَا خَلْفِي فَقَالَ حُذَيْفَةُ بْنُ الْيَمَانِ أَنَا حُذَيْفَةُ بْنُ الْيَمَانِ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) قَالَ سَمِعْتَ مَا سَمِعْتُ قَالَ بَلَى قَالَ فَاكْتُمْ ثُمَّ دَنَا رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) مِنْهُمْ فَنَادَاهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا سَمِعُوا

ص: 254

8-1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- بزرگان قریش نوشته ای را تنظیم کردند و در آن پیمان بستند که علی (علیه السلام) را بکشند و آن [نوشته] را به ابوعبیده جراح (قبرکَن) امیر قریش، دادند. آیه نازل شد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن [نوشته] را از ابوعبیده خواست او آن را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) داد. فرمود: «آیا بعد از اسلام آوردنتان کافر شدید»؟. آن ها قسم خوردند که قصد انجام هیچ چیزی از آن را نداشتند که خداوند این آیه را نازل کرد؛ ﴿ يَحْلِفُونَ بِالله ما قالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَ هَمُّوا بِمَا لَرَيَنَالُوا. ﴾

9-1- علیّ بن ابراهیم (رحمة الله علیه)- این آیه درباره ی کسانی نازل شده است که در کعبه سوگند یاد کردند که این امر را به بنی هاشم واگذار نکنند و آن، همان کلمه ی کفر است. سپس برای کشتن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در عقبه به کمین نشستند و خواستند او را بکشند و این همان سخن خدای تبارک و تعالی است که فرمود: ﴿ وَ هَمُّوا بِمَا لَيَنَالُوا. ﴾

10-1- علیّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ يَحْلِفُونَ بِالله ما قالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ يَنالُوار ﴾، ... این آیه درباره ی اصحاب عقبه، بعد از بازگشت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از حجّة الوداع (آخرین حج پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد؛ همان ها که در کعبه هم قسم شدند که خلافت را به اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و اله) برنگردانند و سپس در عقبه به کمین او نشستند تا این که او را بکشند زیرا می ترسیدند وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه برگشت آن ها را وادار به بیعت با امیرالمؤمنین (علیه السلام) کند ولی خداوند رسولش را از تصمیم آنان به کشتن او و همپیمان شدنشان بر این کار آگاه ساخت. هنگامی که نزد او (رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمدند سوگند خوردند که آن ها نگفتند و قصد انجام هیچ یک از آن ها را نداشتند که خداوند متعال این آیه را برای تکذیب آن ها نازل کرد.

11-1- علیّ بن ابراهیم (رحمة الله علیه)- [پیامبر (صلی الله علیه) دست امیرالمؤمنین (علیه السلام) را گرفته و آن را چنان بالا برد که سفیدی زیر بغل هر دو برای مردم عیان گردید، سپس فرمود: «آگاه باشید که هرکه من مولای او بوده ام، اینک علی (علیه السلام) مولای اوست...». پس آن دسته از صحابه وی که بعد از او مرتد شدند گفتند: «محمّد هرچه خواست در مسجد خیف گفت و در این جا نیز هرچه خواست گفت، و اگر به مدینه باز گردیم، ما را وادار خواهد کرد که با علی بیعت کنیم». پس آن چهارده نفر گرد آمده و برای قتل رسول خدا (صلی الله علیه و اله) توطئه چیدند و در عقبه که «عقبه ارشی» نام دارد و میان جحفه و ابواء قرار دارد، به کمین نشستند. پس هفت نفر از ایشان در سمت راست گردنه و هفت نفر دیگر در سمت چپ گردنه کمین کردند تا ناقه ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را رم دهند. و چون شب فرا رسید، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن شب در پیشاپیش سپاه سوار بر ناقه اش حرکت می کرد و دچار خواب آلودگی شده بود، پس چون به گردنه نزدیک شد. جبرئیل به وی گفت: یا محمّد (صلی الله علیه و آله)، فلانی و فلانی و فلانی در کمین تو نشسته اند. پس رسول خدا

(صلی الله علیه و آله) فرمود: «این که پشت سر من است کیست»؟ حذیفه بن یمان عرض کرد: «من هستم، حذیفه بن یمان ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)»! فرمود: «آیا آن چه را که من شنیدم تو هم شنیدی»؟ عرض کرد: «بلی»! فرمود: «آن را پوشیده دار». سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به ایشان نزدیک گشته و آنان را به نام صدا زد، پس چون صدای

ص: 255

﴿ نِدَاءَ رَسُول الله (صلى الله عليه و سلم) فَرُّوا وَ دَخَلُوا فِي غُمَارِ النَّاسِ وَ قَدْ كَانُوا عَقَلُوا رَوَاحِلَهُمْ فَتَرَكُوهَا وَ لَحِقَ النَّاسُ بِرَسُول اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ طَلَبُوهُمْ وَ انْتَهَى رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَى رَوَاحِلِهِمْ فَعَرَفَهَا فَلَمَّا نَزَلَ قَالَ مَا بَالُ تَحَالَفُوا فِي الْكَعْبَة إِنْ أَمَاتَ اللَّهُ مُحَمَّدَاً (صلی الله علیه و آله) أَوْ قَتَلَهُ أَنْ لَا يَرُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ فِي أَهْلِ بَيْتِهِ أَبَداً فَجَاءُوا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَحَلَفُوا أَنَّهُمْ لَمْ يَقُولُوا مِنْ ذَلِكَ شَيْئاً وَ لَمْ يُرِيدُوهُ وَ لَمْ يَهُمُوا بِشَيْءٍ مِنْ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَأَنْزَلَ اللَّهُ يَحْلِفُونَ بِالله ما قالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَ هموا بما أَرْيَنالُوا مِنْ قَتل رَسُول الله (صلی الله علیه و آله) وَ مَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً هُمْ وَ إِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ

عَذاباً أَلِيماً فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ مَا هُمْ فِي الْأَرْضِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لَا نَصِيرٍ فَرَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَى الْمَدِينَةِ وَ بَقِيَ بِهَا الْمُحَرَّمَ وَ النَّصْفَ مِنْ صَفَرٍ لَا يَشْتَكِي شَيْئًا ثُمَّ ابْتَدَأَ بِهِ الْوَجَعُ الَّذِي تُوُفِّيَ فِيهِ رَسول الله (صلی الله علیه و آله). ﴾ (1)

12-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ رَوَى أَبُو سَعِيدِ السَّمَانُ بِإِسْنَادِهِ أَنَّ إِبْلِيسَ أَتَى رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فِي صُورَةٍ شَيْخ حَسَنِ السَّمْتِ فَقَالَ يَا مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) مَا أَقَلَّ مَنْ يُبَايِعُكَ عَلَى مَا تَقُولُ فِي ابْنِ عَمَّكَ عَلَى (علیه السلام) فَأَنْزَلُ اللَّهُ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَاجْتَمَعَ جَمَاعَةٌ مِنَ الْمُنَافِقِينَ الَّذِينَ نَكَثُوا عَهْدَهُ فَقَالُوا قَدْ قَالَ مُحَمَّدُدْ بِالْأَمْسِ فِي مَسْجِدِ الْخَيْفِ مَا قَالَ وَ قَالَ هَاهُنَا مَا قَالَ فَإِنْ رَجَعَ إِلَى الْمَدِينَة يَأْخُذُ الْبَيْعَةَ لَهُ وَ الرَّأَى أَنْ نَقْتُلَ مُحَمَّداً قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ الْمَدِينَةَ فَلَمَّا كَانَ فِي تلك اللَّيْلَة قَعَدَ لَهُ (صلی الله علیه و آله) أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلًا فِي الْعَقَبَةِ لِيَقْتُلُوهُ وَ هِيَ عَقَبَةُ بَيْنَ الْجُحْفَة وَ الْأَبْوَاءِ فَقَعَدَ سَبْعَةً عَنْ يَمِينِ الْعَقَبَةِ وَ سَبْعَةُ عَنْ يَسَارِهَا لِيُنَفِّرُوا نَاقَتَهُ فَلَمَّا أَمْسَى رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) صَلَّى وَ ارْتَحَلَ وَ تَقَدَّمَ أَصْحَابَهُ وَ كَانَ عَلَى نَاقَة نَاجِيَة فَلَمَّا صَعِدَ الْعَقَبَةَ نَادَاهُ جَبْرَئِيلُ يَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ فُلاناً وَ فُلَانَا وَ سَمَّاهُمْ كُلَّهُمْ وَ ذَكَرَ صَاحِبُ الْكِتَابِ أَسْمَاءَ الْقَوْمِ الْمُشَارِ إِلَيْهِمْ ثُمَّ قَالَ قَالَ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) يَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) هَؤُلَاءِ قَدْ قَعَدُوا لَكَ فِى الْعَقَبَةِ لِيَغْتَالُوكَ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) إِلَى مَنْ خَلْفَهُ فَقَالَ مَنْ هَذَا خَلْفِي فَقَالَ حُذَيْفَةُ بْنُ الْيَمَانِ أَنَا حُذَيْفَةُ يَا رَسُولَ اللَّهِ. قَالَ (صلی الله علیه و آله) سَمِعْتَ مَا سَمِعْنَاهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ اكْتُمْ ثُمَّ دَنَا مِنْهُمْ فَنَادَاهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ فَلَمَّا سَمِعُوا نِدَاءَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَرُّوا وَ دَخَلُوا فِي غُمَارِ النَّاسِ وَ تَرَكُوا رَوَاحِلَهُمْ وَ قَدْ كَانُوا عَقَلُوهَا دَاخِلَ الْعَقَبَةِ وَ لَحِقَ النَّاسُ بِرَسُول اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ

انْتَهَى رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَى رَوَاحِلهُمْ فَعَرَفَهَا فَلَمَّا نَزَلَ قَالَ مَا بَالُ أَقْوَامٍ تَحالَفُوا فِي الْكَعْبَة إِنْ أمَاتَ اللهُ مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) أَوْ قُتِلَ لَا يُرَدُّ هَذَا الْأَمْرُ إِلَى أَهْل بَيْتِهِ ثُمَّ هَمُوا بِمَا

ص: 256

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را شنیدند، گریخته و به میان جمع مردم رفتند در حالی که زانوان شترهای خود را بسته و رها ساخته بودند، و مردم به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسیده به جستجوی آن ها پرداختند تا این که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به شترهای آنان رسید و آن ها را شناخت، پس چون پیاده گشت، فرمود: «جماعتی در چه فکری هستند که در کعبه پیمان بسته اند اگر خداوند محمّد (صلی الله علیه و آله) را بمیراند یا بکشد، اجازه ندهند هرگز امامت و خلافت در خاندان او باقی بماند»؟! پس آن جماعت نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمده و سوگند یاد کردند که نه چنین چیزی گفته اند و نه خواستار چنین امری هستند و تصمیم به انجام هیچ کاری علیه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نداشته اند، پس خداوند چنین نازل فرمود: ﴿ يَحْلِفُونَ بِالله ما قالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَرَيَنَالُوا ﴾ همان کشتن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است. ﴿ وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً هُمْ وَ إِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللهُ عَذاباً أَلِيماً فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ مَا لَهُمْ فِي الْأَرْضِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِیرٍ ﴾ پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مدینه بازگشت و محرم تا نیمی از ماه صفر در آن ماند بی آن که از چیزی شکوه کند. سپس پیامبر (صلی الله علیه و آله) دچار بیماری گردید که بر اثر آن وفات یافت.

12-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ابوسعید سمّان با اسناد خود روایت کرده که ابلیس در هیأت پیرمردی نیکو منظر نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمده و گفت: «ای محمّد! چه اندک اند کسانی که به خاطر سخنانی که درباره ی پسر عمویت علی می گویی، از تو پیروی می کنند»؟! پس خداوند این آیه را نازل فرمود: [آری] به یقین، ابلیس گمان خود را درباره ی آن ها محقّق یافت که همگی از او پیروی کردند جز گروه اندکی از مؤمنان!. (سبا/20). پس جمعی از منافقان که پیمان او را شکسته بودند گرد آمده و گفتند: «محمّد دیروز در مسجد خیف سخنانی گفت و امروز این جا سخنانی بر زبان راند، اگر وی به مدینه باز گردد، بیعت را برای علی خواهد گرفت و صلاح در آن است که محمّد را قبل از این که به مدینه برسد، به قتل برسانیم». و چون شب فرا رسید، چهارده مرد بر سر گردنه به کمین نشستند تا وی را به قتل رسانند- و آن گردنه ای است میان جحفه و ابواء- پس هفت تن ایشان در سمت راست گردنه و هفت تن دیگر در سمت چپ مستقر شدند تا ناقه آن حضرت را رم دهند. چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روز را به شب رساند و سوار بر ناقه خود که «ناجیه» نام داشت، پیشاپیش صحابه اش حرکت فرموده و به گردنه رسید، جبرئیل ندا داد: ای محمّد! فلانی و فلانی». جبرئیل گفت: «ای محمّد! اینان در گردنه در کمین تو نشسته اند تا تو را غفلتاً به قتل برسانند». پس رسول خدا (صلی الله علیه و اله) به نفر پشت سر خود نگاه کرده و پرسید: «پشت سر من کیست»؟ حذیفه بن یمان عرض کرد: «من حذیفه هستم، ای رسول خدا»! فرمود: «آیا آن چه را که ما شنیدیم تو هم شنیدی»؟ عرض کرد: «آری»! فرمود: «پوشیده دار»!. سپس به آن چهارده نفر نزدیک گشته و تک تک آنان را به نام و نام پدر صدا زد. و چون آن ها صدای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را شنیدند، پراکنده شده و به جمع مردم پیوستند در حالی که شتران خود را زانو بسته در گردنه رها ساخته بودند. و چون پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مرکب های ایشان رسید، آن ها را شناخت و چون از مرکب پیاده شد فرمود: «آن مردان را چه می شود که در کعبه پیمان بستند که اگر خداوند محمّد را بکشد یا کشته شود، امر جانشینی وی به

ص: 257

﴿ هَمُّوا بِهِ فَجَاءُوا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) يَحْلِفُونَ أَنَّهُمْ لَمْ يَهُمُّوا بِشَيْءٍ مِنْ ذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تعالى يحلِفُونَ بالله ما قالُوا وَ لَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُوا بِما لَم يَنَالُوا... ﴾ إقبال الأعمال، ص 458/ (1)

خاندانش واگذار نشود سپس چه توطئه ها که نچیدند»؟! پس آن ها نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمده و سوگند یاد کردند که قصد هیچ توطئه ای را نداشته اند! و خداوند تبارک و تعالی فرمود: ﴿ يَحْلِفُونَ بالله ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَ هَمُّوا بِمَا لَرِّيَنالُوا. ﴾

1-2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ قَالَ عَلِىُّ (علیه السلام) وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ بَلْ هُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ كَافِرُونَ وَ قَوْلُهُ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ قَوْلُهُ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ وَ قَوْلُهُ فَمَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صالحاً يَعْنِي الْبَعْثَ فَسَمَّاهُ اللَّهُ لِقَاء. ﴾ (1)

2-2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ فَاللِّقَاءُ هَاهُنَا لَيْسَ بِالرُّؤْيَة وَ الَّلقَاءُ هُوَ الْبَعْث. ﴾ (2)

*قوله تعالى: ﴿ أَليَعْلَمُوا أَنَّ اللهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجُواهُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ عَلامُ الْغُيُوبِ﴾ (78)

1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَن جَعفَر بن مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ (علیه السلام) عَن أَبيهِ مُحَمَّدِ بن عَلَى (علیه السلام) عَن أَبيهِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ خَرَجَ عَلَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) يَوْماً وَ نَحْنُ فِي مَسْجِدِهِ فَقَالَ مِنْ هَاهُنَا فَقُلْتُ أَنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ (رحمة الله علیه) فَقَالَ يَا سَلْمَانَ (رحمة الله علیه) اذْهَبْ فَادْعُ لِي مَوْلَاكَ عَلَى بْن أَبِي طَالِبِ (علیه السلام)... ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى وَ قَالَ يَا جَابِرُ ادْعُ لِى أَبَا بَكْرٍ وَ عُمَرَ وَ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَوْفِ الزُّهْرِئَ قَالَ جَابِرُ فَذَهَبْتُ مُسْرِعاً فَدَعَوْتُهُمْ فَلَمَّا حَضَرُّوا قَالَ يَا سَلْمَانُ اذْهَبْ إِلَى مَنْزِل أَمَكَ أُمِّ سَلَمَةَ فَأْتِنِي بِسَاطِ الشَّعْرِ الْخَيْبَرِى... ثُمَّ قَالَ لِأَبِي بَكْرٍ وَ عُمَرَ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ اجْلِسُوا عَلَى الْبِسَاطِ فَجَلَسُوا كَمَا أَمَرَهُمْ ثُمَّ خَلَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) سَلْمَانَ (رحمة الله علیه) فَلَمَّا

جَاءَهُ أَسَرَّ إِلَيْهِ شَيْئًا ثُمَّ قَالَ لَهُ اجْلِسْ فِي الزَّاوِيَةِ الرَّابِعَةِ فَجَلَسَ سَلْمَانُ (رحمة الله علیه) ثُمَّ أَمَرَ عَلِيّاً (علیه السلام) أَنْ يَجْلِسَ فِي وَسَطِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ قُلْ مَا أَمَرْتَكَ فَوَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ نَبيّاً (صلی الله علیه و آله) لَوْ شِئْتُ قُلْتُ عَلَى الْجَبَلِ لَسَارَ فَحَرَّكَ عَلَى (علیه السلام) شَفَتَيْهِ قَالَ جَابِرُ فَاخْتَلَجَ الْبَسَاطُ فَمَرَّ بِهِم... حَتَّى انْقَضَ بِنَا الْبِسَاطُ فِي ذِرْوَة جَبَل شَاهِقٍ وَ صِرْنَا إِلَى بَابِ كَهْفِ قَالَ سَلْمَانَ (رحمة الله علیه) فَقُمْتُ وَ قُلْتَ لِأَبِي بَكْر يَا أَبَا بَكْر أَمَرَنِي رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنْ نَصْرُحَ فِي هَذَا الْكَهْفِ بِالْفِتْيَةِ الَّذِينَ ذَكَرَهُمُ اللَّهُ فِي مُحْكَم كِتَابِهِ فَقَامَ أَبُو بَكْرٍ فَصَرَخَ بِهِمْ بِأَعْلَى صَوْتِهِ فَلَمْ يُحِبُهُ أَحَدٌ ثُمَّ قُلْتُ لِعُمَرَ قُمْ فَاصْرُخُ فِى هَذَا الْكَهْفِ كَمَا صَرَحَ أَبُو بَكْرِ فَصَرَحَ عُمَرُ فَلَمْ يُحِبُهُ أحد ثم قلت لِعَبْدِ الرَّحْمَن قُمْ فَاصْرُخُ فِيهِ كَمَا صَرَخَ أبو بكر وَ عُمَرُ فَقَامَ وَ صَرَخَ فَلَمْ يُحِبُهُ أَحَدٌ ثُمَّ قُمْتُ أَنَا وَ صَرَختُ بِهِم بِأعْلَى صَوْتِي فَلَمْ يُجيِّنِي أَحَدُ ثُمَّ قُلْتُ لِعَلِي بن

ص: 262

1-2- امام علی (علیه السلام)- این سخن خداوند عزّوجلّ: ولی آنان لقای پروردگارشان را انکار می کنند [و می خواهند با انکار معاد، آزادانه به هوسرانی خویش ادامه دهند]. (سجده/10) و آیه: آن ها کسانی هستند که می دانند دیدار کننده پروردگار خویشند. (بقره /46) و آیه: ﴿ إِلى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ ﴾ و آیه: پس هرکه به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد. (کهف/110)، در این آیات منظور، برانگیختن است که خداوند تعالی آن را لقاء نامیده است.

2-2- امام علی (علیه السلام)- قاء در این جا دیدن نیست، بلکه برانگیختن است.

*آیا نمی دانستند که خداوند، اسرار و سخنان در گوشیِ آن ها را می داند و خداوند دانای اسرار نهان است؟! (78)

1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- از جابر بن عبدالله انصاری روایت است که گوید: روزی در مسجد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بودیم که آن حضرت بر ما وارد شده و فرمود: «چه کسی این جاست»؟ عرض کردیم: «ای رسول خدا! من و سلمان فارسی» پس فرمود: «ای سلمان! برو و مولایت علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) را نزد من بیاور»... سپس به من رو کرده و فرمود: «جابر! ابوبکر، عمر و عبدالرّحمن بن عوف زهری را نزد من بیاور»! پس به شتاب رفته و آن ها را دعوت کردم، و چون آمدند فرمود: «سلمان! به خانه ی مادرت اُمّ سلمه برو و جاجیم خیبری را بیاور»... سپس به ابوبکر، عمر و عبدالرّحمن گفت: «روی جاجیم بنشینید» و آن ها نیز اطاعت کرده و نشستند. سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سلمان (رحمة الله علیه) را طلبید، چون نزد آن حضرت آمد، پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رازی با سلمان (رحمة الله علیه) در میان نهاد سپس به وی فرمود: «در گوشه ی چهارم بنشین»! سلمان (رحمة الله علیه) همان جا نشست، سپس به علی (علیه السلام) امر نمود که در وسط آن فرش بنشیند، سپس به وی فرمود: «آن چه را به تو دستور دادم بگو زیرا سوگند به کسی که مرا به حق به نبوّت برانگیخت، اگر به

کوه به گویی روان شود، حتماً راه خواهد افتاد». آن گاه علی (علیه السلام) چیزی زیر لب ها زمزمه فرمود. سپس فرش به حرکت در آمده و آن ها را با خود برد»... تا این که فرش ما را بر بالای کوهی بلند نشاند و از آن جا به در غاری رفتیم... پس برخاسته و به ابوبکر گفتم: «ابوبکر، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مرا امر فرموده که در این غار با صدای بلند جوانانی را که خداوند از آن ها در کتاب محکم خود یاد کرده صدا بزنیم». پس ابوبکر با تمام قدرت آنان را صدا زد امّا کسی پاسخ وی را نداد. سپس به عمر گفتم: «برخیز و همانند ابوبکر در این غار آن ها را صدا بزن»، پس عمر فریاد زد لیکن کسی پاسخش را نگفت، آن گاه به عبدالرّحمن گفتم: «برخیز و همانند ابوبکر و عمر صدا بزن»، پس برخاسته و صدا زد لیکن کسی پاسخ وی را نداد، آن گاه خودم برخاسته و با تمام توان خود صدا زدم ولی کسی پاسخم را نگفت. سپس به علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) عرض کردم: «برخیز یا اباالحسن! و در این غار فریاد بزن که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به من فرمان داده کاری که از آن ها خواسته ام از شما نیز بخواهم»، پس علی (علیه السلام) برخاسته و آهسته آنان را صدا زد که ناگاه در غار باز شد و درون آن را که با نور برافروخته و به زیبایی می درخشید، نگاه کردیم و ناگاه صدای فریادی شنیدیم و به سختی تکان خورده دچار هراس شدیم و همراهان پا به فرار

ص: 263

بن طَالِبِ (علیه السلام) قُمْ يَا أَبَا الْحَسَنِ وَ اصْرُخُ فِي هَذَا الْكَهْفِ فَإِنَّهُ أَمَرَنِي رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) أَنْ أَمْرَكَ كَمَا أَمَرْتُهُمْ فَقَامَ عَلَى (علیه السلام) فَصَاحَ بِهِمْ بِصَوْتِ خَفِيٌّ فَأَنْفَتَحَ بَابُ الْكَهْفِ وَ نَظَرْنَا إِلَى دَاخِلِهِ يَتَوَقَّدُ نُوراً وَ يَأْتَلِقُ إِشْرَاقاً وَ سَمِعْنَا ضَجَةً وَ وَجْبَةٌ شَدِيدَةً فَمُلِلْنَا رُعْباً وَ وَلَّى الْقَوْمُ هَارِبِينَ فَنَادَاهُمْ مَهْلًا يَا قَوْمِ وَارْجِعُوا فَرَجَعُوا وَ قَالُوا مَا هَذَا يَا سَلْمَانُ قُلْتُ هَذَا الْكَهْف الَّذِي وَ صَفَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ وَ الَّذِينَ نَرَاهُمْ هُمُ الْفِتْيَةُ الَّذِينَ ذَكَرَهُمُ عَزَّوَجَلَّ هُمُ الْفِتْيَةُ الْمُؤْمِنُونَ وَ عَلَى (علیه السلام) وَ اقِفُ يُكَلِّمُهُمْ فَعَادُوا إِلَى مَوْضِعِهِمْ قَالَ سَلْمَانَ (رحمة الله علیه) وَ أَعَادَ عَلِىُّ (علیه السلام) فَقَالُوا كُلُّهُمْ وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ وَعَلَى مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ خَاتَمِ النُّبُوَّةِ مِنَّا السَّلَامُ أَبْلِغْهُ مِنَّا السَّلَامَ وَ قُلْ لَهُ قَدْ شَهِدُوا لَكَ بِالنُّبُوَّةِ الَّتِي أُمِرْنَا قَبْلَ وَ قْتِ مَبْعَتِكَ بِأَعْوَام كثيرة وَ لَكَ يَا عَلَى (علیه السلام) بِالْوَصِيَّة فَأَعَادَ عَلَى (علیه السلام) سَلَامَهُ عَلَيْهِمْ فَقَالُوا كُلُّهُمْ وَ عَلَيْكَ وَ عَلَى مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) مِنَّا السَّلَامُ نَشْهَدُ بِأَنَّكَ مَوْلَانَا وَ مَوْلَى كُلَّ مَنْ آمَنَ بِمُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ سَلْمَانَ (رحمة الله علیه) فَلَمَّا سَمِعَ الْقَوْمُ أَخَذُوا بِالْبُكَاءِ وَ فَرْعُوا وَ اعْتَذَرُوا إِلَى أمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیهالسلام) وَ قَامُوا كُلُّهُمْ إِلَيْهِ يَقْبَلُونَ رَأْسَهُ وَ يَقُولُونَ قَدْ عَلِمْنَا مَا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ مَدُّوا أَيْدِيَهُمْ وَ بَايَعُوهُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِينَ وَ شَهِدُوا لَهُ بِالْوَلَايَةِ بَعْدَ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ جَلَسَ كُلُّ وَ احِدٍ مَكَانَهُ مِنَ الْبِسَاطِ وَ جَلَسَ عَلَى (علیه السلام) فِي وَ سَطِهِ ثُمَّ حَرَكَ شَفَتَيْهِ فَاخْتَلَجَ الْبسَاطُ فَلَمْ نَدْر كَيْفَ مَرَّ بِنَا فِي الْبَرِّ أَمْ فِي الْبَحْرِ حَتَّى انْقَضَ

بِنَا عَلَى بَابِ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) قَالَ فَخَرَجَ إِلَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ كَيْفَ رَأَيْتُمْ أَبَا بَكْرٍ قَالُوا تَشْهَدُ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) كَمَا شَهِدَ أَهْلُ الْكَهْفِ وَ نُؤْمِنُ كَمَا آمَنُوا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) اللَّهُ أَكْبَرُ لَا تَقُولُوا سُكِّرَتْ أَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ وَ لَا تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذا غَافِلِينَ وَ اللَّهِ لَئِنْ فَعَلْتُمْ لَتَهْتَدُونَ وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِينُ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُوا تَخْتَلِفُوا وَ مَنْ وَ فَى وَ فَى اللَّهُ لَهُ وَ مَنْ يَكْتُمْ مَا سَمِعَهُ فَعَلَى عَقِبَيْهِ يَنْقَلِبُ وَ لَنْ يَضُرَ اللَّهَ شَيْئًا أَفَبَعْدَ الْحُجَّةِ وَ الْمَعْرِفَةِ وَ الْبَيِّنَةِ خَلَفٌ وَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ نَبِيّا (صلی الله علیه و آله) لَقَدْ أُمِرْتُ أَنْ آمُرَكُمْ بِبَيْعَتِهِ وَ طَاعَتِهِ فَبَايِعُوهُ وَ أَطِيعُوهُ بَعْدِي ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا

أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ يَعْنِي عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبِ (علیه السلام) قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) قَدْ بَايَعْنَاهُ وَ شَهِدَ عَلَيْنَا أَهْلُ الْكَهْفِ فَقَالَ النَّبِي (صلی الله علیه و آله) إِنْ صَدَقْتُمْ فَقَدْ أَسْقِيتُمْ مَاءً غَدَهَا وَ أَكَلْتُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَ تَسْلُكُونَ طَرِيق بَنِي إِسْرَائِيلَ فَمَنْ تَمَسَّكَ بِوَلَايَةِ

ص: 264

گذاشتند که آنان را صدا زده و گفت: «صبر کنید ای جماعت! برگردید»، پس آنان بازگشته و گفتند: «سلمان، این چیست»؟ گفتم: «این همان غاری است که خدای عزّوجلّ در کتابش آن را توصیف فرموده است، و کسانی را که می بینیم همان جوانان مؤمنی هستند که خدای عزّوجلّ ایشان را یاد کرده و علی (علیه السلام) ایستاده و با آنان سخن می گوید». پس آنان به جای خود باز گشتند و علی (علیه السلام) دوباره به ایشان سلام کرده و آنان همگی باهم پاسخ داده و گفتند: و علیک السّلام و رحمه الله و برکاته و بر محمّد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و خاتم نبوّت از جانب ما سلام، سلام ما را به او برسان و به آن حضرت بگو: «آن ها گواهی به نبوّت تو داده اند همان نبوّتی که سال های زیادی پیش از بعثت شما از آن آگاه شده بودند، و به وصایت شما نیز یا علی (علیه السلام) گواهی می دهیم». سپس علی (علیه السلام) مجدّداً به آنان سلام کرد و آن ها نیز جملگی گفتند: «از جانب ما بر تو و بر محمّد (صلی الله علیه و آله) سلام، شهادت می دهیم که تو مولای ما و مولای هر کسی هستی که به محمّد (صلی الله علیه و آله) ایمان آورده است» سلمان (رحمة الله علیه) گوید: چون آن جماعت این سخن را شنیدند،

شروع کردند به گریستن و وحشت کرده از امیرالمؤمنین (علیه السلام) عذرخواهی نمودند و جملگی برخاسته سرمبارک آن حضرت را بوسیده و گفتند: «اکنون دریافتیم خواست رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چه بوده است». و به طرف آن حضرت دست دراز کرده و به عنوان امیرالمؤمنین با وی بیعت نمودند و به ولایتش پس از محمّد (صلی الله علیه و آله) گواهی می دادند، سپس هر کدام در جای خود بر روی بساط نشسته و علی (علیه السلام) در وسط آن جای گرفته، آن گاه چیزی زیرلب زمزمه فرمود که بساط به حرکت در آمده و نفهمیدیم چگونه ما را با خود برد، از خشکی برد یا دریا، تا این که بر در مسجد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ما را بر زمین نشاند، پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نزد ما آمده و فرمود: «ای ابوبکر! ماجرا را چگونه یافتید»؟ عرض کردند: «ای رسول خدا! ما نیز همان شهادت را می دهیم که اصحاب کهف دادند و همان طور که آن ها ایمان آوردند، ما نیز ایمان می آوریم». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «الله اکبر! نگویید ما را چشم بندی کرده اند بلکه ما [سر تا پا] سحر شده ایم!. (حجر/15) و [این گونه نباشد که] روز رستاخیز بگویید: «ما از این، غافل بودیم [و از پیمان فطری توحید بی خبر ماندیم]»!. (اعراف /172). به خدا سوگند! اگر به آن چه گفتید عمل کنید، قطعاً هدایت می یابید، وظیفه ی فرستاده ی [خدا] جز ابلاغ آشکار نیست. (عنکبوت/18). و اگر چنین نکنید، دچار اختلاف و پراکندگی می شوید، و هر که وفادار باشد، خداوند نیز با او وفادار خواهد بود و هرکس آن چه را که شنیده کتمان کند، به عقب باز گشته است و هرگز زیانی به خدا نمی رساند و آیا پس از اقامه حجّت و حصول معرفت و روشن شدن امور، چیز دیگری هم باقی مانده است؟ سوگند به آن کس که مرا به نبوّت برانگیخت! دستور یافته ام شما را امر به بیعت با او و اطاعتش کنم، پس با او بیعت کنید و پس از من از وی اطاعت کنید»؛ سپس این آیه را تلاوت فرمود: ای کسانی که ایمان آورده اید! اطاعت کنید خدا را! و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولو الأمر [اوصیای پیامبر] را!. (نساء/59). و منظور آن حضرت علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) بود. عرض کردند: «ای رسول خدا! با وی بیعت کرده ایم و اصحاب کهف نیز گواه بیعت ما بودند». پس پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اگر راست گفته باشید، به راستی که آبی فراوان و گوارا نوشانده شده اید و روزی شما از آسمان و زمین خواهد رسید و درغیر این

صورت، خداوند

ص: 265

على (علیه السلام) لَقِيَنِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ أَنَا عَنْهُ رَاضِ قَالَ سَلْمَانَ (رحمة الله علیه) وَ الْقَوْمُ يَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآيَةَ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ الرِّيَعْلَمُوا أَنَّ اللهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجُواهُمْ وَ أَنَّ اللهَ عَلَّام الْغُيُوبِ قَالَ سَلْمَانُ (رحمة الله علیه) فَاصْفَرَّتْ وُجُوهُهُمْ يَنْظُرُ كُلُّ وَ احِدٍ إِلَى صَاحِبِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآيَةَ يَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ ما تُخْفِي الصُّدُورُ، وَ اللهُ يَقْضِي بِالحَقِّ فَكَانَ ذَهَابُهُمْ إِلَى الْكَهْفِ وَ مَجِيتُهُمْ مِنْ زَوَالِ الشَّمْسِ إِلَى وَ قْتِ الْعَصْرِ. ﴾ (1)

2- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ ثُمَّ ذَكَرَ الْمُنَافِقِينَ فَقَالَ اليَعْلَمُوا أَنَّ اللهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ... ﴾ (2)

*قوله تعالى: ﴿ الَّذِينَ يَلْمِزُونَ المُطَّوعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِي الصَّدَقَاتِ وَ الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ إِلا جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾ (79)

شما را پراکنده خواهد نمود و راه بنی اسرائیل را در پیش خواهید گرفت، پس هرکس به ولایت علی (علیه السلام) پایبند باشد، در روز قیامت در حالی با من دیدار خواهد کرد که من از وی راضی خواهم بود». آن گروه، به یک دیگر نگاه می کردند که خداوند این آیه را در آن روز نازل کرد؛ ﴿ أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجُواهُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ ﴾ پس رنگ از رخسارشان پریده و هریک از آن ها به دوستش خیره شده بود که خداوند این آیه را نازل فرمود؛ او چشم هایی را که به خیانت می گردد و آن چه را سینه ها پنهان می دارند، می داند. * خداوند بحقّ داوری می کند. (غافر/20-19). رفتن آن ها به غار اصحاب کهف و بازگشت ایشان از زوال خورشید تا عصر طول کشید.

2- علیّ بن ابراهیم (رحمة الله علیه)- آن گاه منافقان را ذکر کرد و فرمود: ﴿ أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجواهُم. ﴾

*کسانی که از مؤمنان فرمانبردار، در صدقاتشان عیب جویی می کنند و کسانی را که [برای انفاق در راه خدا] جز به مقدارِ [ناچیزِ] توانایی خود دسترسی ندارند، مسخره می نمایند، خدا آن ها را استهزا می کند [و کیفر می دهد] و برای آن ها عذاب دردناکی است! (79)

1-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ رُويَ عَن النَّبيِّ (صلی الله علیه و آله) أنَّهُ سُئِلَ فَقِيلَ يَا رَسُولَ الله (صلی الله علیه و آله) أَيُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ قَالَ جُهْدُ الْمُقِل. ﴾ (1)

1-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- از پیامبر (صلی الله علیه و آله) سؤال شد و گفته شد: «کدام صدقه دادن برتر است»؟ حضرت فرمود: «کوشش شخص کم بضاعت برای صدقه دادن».

﴿ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ هُمْ فَلَمَّا مَاتَ عَبْدُ اللَّهِ جَاءَ ابْنُهُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّى يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنْ رَأَيْتَ أَنْ تَحْضُرَ جَنَازَتَهُ فَحَضَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ قَامَ عَلَى قَبْرِهِ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَلَمْ يَنْهَكَ اللَّهُ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَداً وَ أَنْ تَقُومَ عَلَى قَبْرِهِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ يْلَكَ وَ هَلْ تَدْرِى مَا قُلْتُ إِنَّمَا قُلْتُ اللَّهُمَّ احْشُ قَبْرَهُ نَاراً وَ جَوْفَهُ نَاراً وَ أَصْلِهِ النَّارَ فَبَدَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) مَا لَمْ يَكُنْ يُحِبَ. ﴾ (1)

اللهُ لَهُم. ﴾ هنگامی که عبدالله درگذشت، پسرش نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: «پدر و مادرم فدایت شوند [ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)]! اگر صلاح می بینید، در تشییع جنازه اش حاضر شوید». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حضور یافت و بر سر قبرش ایستاد. عمر به ایشان گفت: «ای رسول خدا! مگر خدا تو را از نماز بر مرده ی آنان و ایستادن بر سر قبر ایشان نهی نکرده است»؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «وای بر تو! آیا می دانی من چه گفته ام»؟ من گفتم: «خدایا قبر و شکم او را از آتش پُر کن و او را با آتش شکنجه کن، [رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چیزی را آشکار کرد که دوست نداشت]».

الله (صلی الله علیه و آله) أَ مَا نَهَاكَ رَبُّكَ عَنْ هَذَا أَنْ تُصَلَّى عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَداً أَوْ تَقُومَ عَلَى قَبْرِهِ؟ فَلَمْ يُحِبُهُ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله)، قَالَ: فَلَمَّا كَانَ قَبْلَ أَنْ يَنْتَهُوا بِهِ إِلَى قَبْرِهِ قَالَ عُمَرُ أَيْضاً لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): أَ مَا نَهَاكَ اللَّهُ عن أنْ تُصَلَّى عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَداً أَوْ تَقُومَ عَلَى قَبْرهِ ذلِكَ بِأَنهُمْ كَفَرُوا بِالله وَ بِرَسُولِهِ وَ مَاتُوا وَ هُم كَافِرُونَ؟ فَقَالَ النَّبِيُّ (صلى الله عليه و سلم) لِعُمَرَ عِنْدَ ذَلِكَ: مَا رَأَيْتَنَا صَلَّيْنَا لَهُ عَلَى جَنَازَتِهِ وَ لَا قُمْنَا لَهُ عَلَى قَبْرِهِ. ثُمَّ قَالَ: إِنَّ ابْنَهُ رَجُلٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ كَانَ يَحِقُ عَلَيْنَا أَدَاءَ حَقَّهِ. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ وَ سَخَطِكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ. ﴾ (1)

6-2- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذَا صَلَّى عَلَى مَيِّتِ كَبَّرَ فَتَشَهَّدَ ثُمَّ كَبَّرَ فَصَلَّى عَلَى النَّبِيِّ وَ آلِهِ (صلی الله علیه و آله) وَ دَعَا ثُمَّ كَبَّرَ وَ دَعَا لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ كَبَّرَ الرَّابِعَةَ وَ دَعَا لِلْمَيِّتِ ثُمَّ كَبَّرَ وَ انْصَرَفَ فَلَمَّا نَهَاهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنِ الصَّلَاةِ عَلَى الْمُنَافِقِينَ فَكَبَّرَ وَ تَشَهَّدَ ثُمَّ كَبَّرَ فَصَلَّى عَلَى النَّبِيِّ وَ آلِهِ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ كَبَّر وَ دَعَا لِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ كَبَّرَ الرابعة وَ انْصَرَفَ فَلَمْ يَدْعُ لِلميت. ﴾ (2)

*قوله تعالى: ﴿ فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُول الله وَ كَرِهُوا أَنْ يُجاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ في سَبيلِ الله وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِي الحَرِّ قُل نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَمَّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ﴾ (81)

این کار نهی نکرده است که بر جنازه ی کسی از آنان نماز بخوانی یا بر سر قبرش حاضر شوی»؟! پیامبر (صلی الله علیه و آله) به وی جوابی نداد. عمر قبل از رسیدن به قبر، باز هم به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفت: «مگر خدا شما را از نمازگزاردن بر مرده ی آنان یا حضور بر سر قبرشان نهی نکرده است، چرا که آنان به خدا و رسولش کفر ورزیده اند و در حال کفر مردند»؟! آن گاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) به عمر فرمود: «تو ما را درحال نماز بر جنازه اش و بر سر قبرش ندیدی». سپس فرمود: «پسرش مردی از مؤمنان است و شایسته بود که حقّش را ادا کنیم». پس عمر گفت: «به خدا پناه می برم از خشم خدا و خشم تو، ای رسول خدا».

6-2- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- وقتی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر میّت نماز می خواند، تکبیر می گفت و سپس شهادتین می گفت. دوباره تکبیر می گفت و بر پیامبر و آلش درود می فرستاد و دعا می کرد. سپس تکبیر می گفت و برای مؤمنان استغفار می کرد. بار دیگر تکبیر می گفت و برای میّت دعا می کرد. سپس تکبیر می گفت و نماز را تمام می کرد. هنگامی که خدا او را از نماز بر منافقان نهی کرد، تکبیر گفت و شهادتین گفت، سپس تکبیر گفت و بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) درود فرستاد و دعا کرد و آن گاه تکبیر گفت و برای مؤمنان دعا کرد، سپس تکبیر گفت و رفت و برای میّت دعا نکرد».

*تخلّف کنندگان [از جنگ تبوک] از مخالفت با پیامبر خدا و کناره گیری از جهاد، خوشحال شدند و خوش نداشتند که با مال و جان خود، در راه خدا جهاد کنند و گفتند: «در این گرما [به سوی میدان] حرکت نکنید». [به آنان] بگو: «آتش دوزخ از این سوزان تر است»! اگر می فهمیدند. (81)

﴿ أَمَرْتُكُمْ بِالسَّيْرِ إِلَيْهِمْ فِي الشَّتَاءِ] قُلْتُمُ الْقَرُّ يَمْنَعْنَا أَفَتَرَوْنَ عَدُوَّكُمْ لَا يَجِدُونَ الْقَرَّ كَمَا تَجِدُونَهُ وَ لكنكُمْ أَشبهتُمْ قَوْماً قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَقَالَ كَبَرَآؤُهُمْ لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ. فَقَالَ اللَّهُ لِنَبِيِّهِ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ فَلْيَضْحَكُوا قَليلاً وَ لْيَبْكُوا كَثيراً جَزاء بما كانُوا يَكْسِبُونَ﴾ (82)

1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ مَا مِنْ مُؤْمِن يَبْكِي مِنْ خَشْيَة اللَّهِ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ وَ إِنْ كَانَ أَكْثَرَ مِنْ نُجُومِ السَّمَاءِ وَ عَدَدِ قَطْرِ الْبِحَارِ ثُمَّ قَرَأَ فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلًا وَ لْيَبْكُوا كَثِيراً... ﴾ (2)

2- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ لَوْ تَعْلَمُونَ مَا أَعْلَمُ لَضَحِكْتُمْ قَلِيلًا وَ لَبَكَيْتُمْ كَثِيرًا. ﴾ (3)

3- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ إِنَّ أَهْلَ النِّفَاقِ لَيَبْكُونَ فِي النَّارِ مُدَّةَ عُمُر الدُّنْيَا فَلَا يَرْقَا لَهُمْ دَمْعُ وَ لَا يَكْحِلُونَ بِنَومٍ. ﴾ (4)

*قوله تعالى: ﴿ فَإِنْ رَجَعَكَ اللهُ إِلى طَائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوج فَقُل لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا إِنَّكُمْ رَضِيتُم بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الخَالِفين ﴾ (83)

1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ مَعَ الرِّجَالِ الَّذِينَ تَخَلَّفُوا مِنْ غَيْرِ عُذرٍ. ﴾ (5)

*قوله تعالى: ﴿ وَ لا تُصَلِّ عَلى أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لا تَقُمْ عَلى قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بالله وَ رَسُولِهِ وَ مَاتُوا وَ هُمْ فَاسِقُونَ ﴾ (84)

1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُهَاجِر عَنْ أُمِّهِ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) يَقُولُ كَانَ رَسُولُ اللهِ (صل الله علیه و آله) إِذَا صَلَّى عَلَى مَيِّتِ كَبَّرَ وَ تَشَهَدَ ثُمَّ كَبَّرَ ثُمَّ صَلَّى عَلَى الْأَنْبِيَاءِ وَ دَعَا ثُمَّ كَبَّرَ وَ دَعَا لِلْمُؤْمِنِينَ ثُمَّ كَبَّرَ الرَّابِعَةَ وَ دَعَا لِلْمَيِّتِ ثُمَّ كَبَّرَ وَ انْصَرَفَ فَلَمَّا نَهَاهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنِ الصَّلَاةِ عَلَى

ص: 274

دستور می دهم که در زمستان به سوی آن ها (دشمنان) بروید، می گویید سرما مانعمان می شود!. آیا می پندارید که دشمنتان گرما را آن گونه که شما می یابید نمی یابند!؟ بلکه شما شبیه قومی هستید که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آن ها فرمود: «در راه خدا [برای جهاد] کوچ کنید». بزرگانشان گفتند: «در گرما کوچ نکنید». که خدا به پیامبرش (صلی الله علیه و آله) فرمود: ﴿ قُل نار جهنم أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ. ﴾

*از این رو آن ها باید کم تر بخندند و بسیار بگریند [چرا که آتش جهنّم در انتظارشان است] این، جزای کارهایی است که انجام می دادند. (82)

1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- هر مؤمنی که از ترس خداوند گریه کند، خداوند گناهانش را می آمرزد هرچند [تعداد آن ها] بیشتر از ستارگان آسمان و تعداد قطره های آب دریاها باشد. سپس این آیه را خواند؛ ﴿ فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلًا وَ لْيَبْكُوا كَثِيراً. ﴾

2- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- اگر بدانید آن چه را من می دانم، بسیار کم می خندید، و زیاد می گریید.

3- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- [عذاب] منافقان [در جهنّم این است که] باید به مدّت طول عمرشان در دنیا گریه کنند و اشکشان خشک نشود و به خواب نروند.

*هرگاه خداوند تو را به سوی گروهی از آنان بازگرداند و از تو اجازه ی خروج [به سوی میدان جهاد] بخواهند، بگو: «هیچ گاه با من خارج نخواهید شد و هرگز همراه من، با دشمنی نخواهید جنگید. شما نخستین بار به کناره گیری [از جهاد] راضی شدید، اکنون نیز با متخلّفان بمانید». (83)

1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه) ﴿ مَعَ الْخالِفين ﴾؛ مردانی هستند که بدون عذر تخلّف کردند و [از جهاد] سر باز زدند.

*هرگز بر مردهی هیچ یک از آنان، نماز نخوان و بر کنار قبرش، [برای دعا و طلب آمرزش] نایست، چرا که آن ها به خدا و پیامبرش کافر شدند و در حالی که فاسق بودند از دنیا رفتند. (84)

1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- محمّد بن مهاجر از مادرش امّ سلمة نقل می کند که گفت: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: «هرگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر مرده ای نماز می خواند [ابتدا] تکبیر می گفت و تشهّد می خواند سپس تکبیر می گفت و بر پیامبران (علیهم السلام) درود می فرستاد سپس تکبیر می گفت و برای مؤمنان دعا می کرد سپس تکبیر چهارم را می گفت و برای مرده دعا می کرد سپس تکبیر می گفت و رو برمی گرداند (نماز را به پایان می برد). وقتی که خداوند عزّوجلّ او را از نماز خواندن بر بدن منافقان نهی کرد، (این گونه بر آن ها نماز می خواند]؛ تکبیر می گفت و تشهّد می خواند سپس تكبير

ص: 275

﴿ الْمُنَافِقِينَ كَبَّرَ وَ تَشَهَّدَ ثُمَّ كَبَّرَ وَ صَلَّى عَلَى النَّبِيِّينَ ثُمَّ كَبَّرَ وَ دَعَا لِلْمُؤْمِنِينَ ثُمَّ الرابعَةَ وَ انْصَرَفَ وَ لَمْ يَدْعُ لِلْمَيِّتِ. ﴾ (1)

2- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ وَ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) يُكَبِّرُ عَلَى قَوْمٍ خَمْسًا وَ عَلَى قَوْمٍ آخَرِينَ أَرْبَعًا فَإِذَا كُبَّرَ عَلَى رَجُل أربعاً أنهم يعني بالنفاق. ﴾ (2)

3- العسكرى (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَحْمَدَ بْن مَحَمَّدِ بْن مَطَهَّرٍ قَالَ: كَتَبَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا إِلَى أَبِي مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ أهْلِ الْجَبَل يَسْأَلُهُ عَمَّنْ وقَفَ عَلَى أبي الحَسَن مُوسَى (علیه السلام) أَتَوالَاهُمْ [أَتَوَكَّاهُمْ] أَمْ أَتَبَراً مِنْهُمْ فَكتب أَتَتَرَحَمْ عَلَى عَمِّكَ لَا رَحِمَ اللَّهُ عَمَّكَ وَ تَبَرَأَ مِنْهُ أَنَا إِلَى اللَّهِ مِنْهُمْ بَرِىءُ فَلَا تَتَوَالَاهُمْ [تَتَوَكَّاهُمْ] وَ لَا تَعُدْ مَرْضَاهُمْ وَ لَا تَشْهَدْ جَنَائِزَهُمْ وَ لا تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَداً سَوَاءٌ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللهِ أَوْ زَادَ إِمَاماً لَيْسَتْ إِمَامَتُهُ مِنَ اللَّهِ وَ جَحَدَ أَوْ قَالَ ثَالِثُ ثَلَاثَةِ إِنَّ الْجَاحِدَ أَمْرَ آخِرِنَا جَاحِدُ أَمْرَ أَوَّلِنَا وَ الزَّائِدَ فِينَا كَالنَّاقِصِ الْجَاحِدِ أَمْرَنَا وَ كَانَ هَذَا السَّائِلُ لَمْ يَعْلَمْ أَنَّ عَمَّهُ كَانَ مِنْهُمْ فَأَعْلَمَهُ ذَلِكَ ﴾ (3)

4- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبِي أُمَيَّةَ يُوسُفَ بْنِ ثَابِتِ بْنِ أَبِي سَعِيدَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام)... ثُمَّ قَالَ: وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ رَجُلًا صَامَ النَّهَارَ وَ قَامَ اللَّيْلَ ثُمَّ لَقِيَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بِغَيْرِ وَ لَايَتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ لَلَقِيَهُ وَ هُوَ عَنْهُ غَيْرُ رَاضِ أَوْ سَاخِطُ عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَا تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَداً وَ لا تَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِالله وَ رَسُولِهِ وَ مَاتُوا وَ هُمْ فَاسِقُونَ وَ لا تُعْجِبُكَ أَمْواهُمْ وَ أولادُهُمْ إِنَّما يُرِيدُ اللهُ أَنْ يُعَذِّبَهُم بها في الدُّنْيا وَ تَرهَق أَنفُسُهُمْ وَ هُمْ كَافِرُونَ. ﴾ (4)

5- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ روى أَنه (صلی الله علیه و آله) صَلَّى عَلَى عَبْدِ اللَّهِ بْن أَبَيٍّ وَ أَلْبَسَهُ قَمِيصَهُ قَبْلَ أَنْ يُنْهَى عَنِ الصَّلَاةِ عَلَى الْمُنَافِقِينَ وَ قِيلَ أَرَادَ (صلی الله علیه و آله) أَنْ يُصَلَّى عَلَيْهِ فَأَخَذَ جَبْرَئِيلُ (علیه السلام) بِثَوْبِهِ وَ تَلَا عَلَيْهِ لا تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَداً وَ قِيلَ: أَنَّهُ قِيلَ لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِمَ وَ جَهْتَ بِقَمِيصِكَ إِلَيْهِ يُكَفِّنُ فِيهِ وَ هُوَ كَافِرُ فَقَالَ إِنَّ قَمِيصِي لَنْ يُغْنِيَ عَنْهُ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَ إِنِّي أَوَّمَلُ مِنَ اللَّهِ أَنْ يَدْخُلَ بِهَذَا السَّبَبِ فِي الْإِسْلَامِ

ص: 276

می گفت و بر پیامبران (علیهم السلام) درود می فرستاد سپس تکبیر می گفت و برای مؤمنان دعا می کرد سپس تکبیر چهارم را می گفت و رو برمی گرداند و برای مرُده دعا نمی کرد».

2- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- حمّاد بن عثمان و هشام بن سالم از امام صادق (علیه السلام) روایت می کنند که فرمود: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر بعضی از مردگان پنج تکبیر می فرستاد و بر برخی از آنان چهار تکبیر می فرستاد و وقتی چهار تکبیر می فرستاد متّهم می شد؛ یعنی به نفاق».

3- امام عسکری (علیه السلام)- احمد بن محمّد بن مطهر می گوید: یکی از یاران و اصحاب نامه ای برای امام عسکری (علیه السلام) نوشت. او از اهالی جبل (همدان) بود. در نامه سؤال کرده بود: «آیا ما می توانیم کسانی را که واقفی مذهب هستند و در امامت حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) توقّف کرده اند را دوست داشته باشیم، یا باید از ایشان تبرّی نماییم و بیزار باشیم»؟ حضرت در جواب نوشت: «دلت به حال عمویت می سوزد؟ خدا عمویت را رحمت نکند و از او بیزار باشد! من از آن ها بیزارم تو نیز از آن ها کناره بگیر. به عیادت مریضشان نرو و تشییع جنازه ی ایشان را نکن و هرگز بر مرده آن ها نماز نخوان. کسی که امامی را به امامت بپذیرد که امام نباشد، با کسی که منکر امامی شود که از طرف خدا به امامت تعیین شده، مساویست! او مثل همان کسی است که برای خدا شریک قائل است و معتقد به سه خدا است. کسی که امامت امام آخر را منکر باشد، مثل کسی است که امامت امام اوّل ما را منکر شود و کسی که دیگری را به تعداد ائمّه (علیهم السلام) اضافه نماید، مثل کسی است که یکی از امامان را قبول نداشته باشد». سؤال کننده اطّلاع نداشت که عمویش واقفی مذهب است. امام (علیه السلام) بدین

وسیله به او اطلاع داد که عمویت دارای چنین اعتقادی است».

4- امام صادق (علیه السلام)- ابوامیّه یوسف بن ثابت بن ابی سعیده از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند:... فرمود: «به خدا قسم! اگر مردی روز را روزه بدارد و شب را به عبادت به سر برده سپس خدای عزّوجلّ را بدون ولایت و دوستی ما خاندان دیدار کند در حالی او را دیدار کرده که از او خشنود نیست و بلکه بر او خشمناک است». سپس فرمود: «و این است گفتار خدای عزّوجلّ: هرگز بر مرده هیچ یک از آنان، نماز نخوان! و بر کنار قبرش، [برای دعا و طلب آمرزش،] نایست! چرا که آن ها به خدا و رسولش کافر شدند و در حالی که فاسق بودند از دنیا رفتند! مبادا اموال و فرزندانشان، مایه شگفتی تو گردد! [این برای آن ها نعمت نیست بلکه] خدا می خواهد آن ها را به این وسیله در دنیا عذاب کند، و جانشان برآید در حالی که کافرند!. (توبه/85-84)».

5- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- روایت شده که پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیش از آن که از اقامه ی نماز بر منافقان نهی شود، بر عبدالله بن ابیّ نماز گزارد و پیراهنش را بر او پوشانید. و گفته شده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) قصد داشت تا بر او نماز گزارد، ولی جبرئیل لباس او را گرفت و این آیه را بر او قرائت کرد: ﴿ لا تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مات أبداً. ﴾ و در روایت است که به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفته شد: «چرا پیراهنت را به سوی او فرستادی تا در آن کفن گردد، در حالی که او فردی کافر است»؟ حضرت فرمود: «پیراهن من هیچ سودی به حال او در برابر خدا ندارد و من به خداوند امیدوار هستم که به خاطر این کار، مردمان

ص: 277

﴿ خَلْقُ كَثِيرُ فَرُوِيَ أَنَّهُ أَسْلَمَ أَلْفُ مِنَ الْخَزْرَجِ لَمَّا رَأَوْهُ يَطْلُبُ الِاسْتِشْفَاءَ بِثَوْبِ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) ذَكَرَهُ الزجاج قَالَ: وَ الأكثر فِي الرِّوَايَةِ أَنَّهُ لَمْ يُصَلِّ عَلَيْهِ. ﴾ (1)

6- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنْ حَنَّان بن سَدِير عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ (علیه السلام) تَوَفَّى رَجُلُ مِنَ الْمُنَافِقِينَ فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَى ابْنِهِ: إِذَا أَرَدْتُمْ أَنْ تُخْرِجُوا فَأَعْلِمُونِي. فَلَمَّا حَضَرَ أَمْرُهُ أَرْسَلُوا إِلَى النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) فَأَقْبَلَ (علیه السلام) نَحْوَهُمْ حَتَّى أَخَذَ بِيَدِ ابْنِهِ فِي الْجِنَازَةِ فَمَضَى قَالَ فَتَصَدَّى لَهُ عُمَرُ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَ مَا نَهَاكَ رَبُّكَ عَنْ هَذَا أَنْ تُصَلَّى عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَداً أَوْ تَقُومَ عَلَى قَبْرِهِ؟ فَلَمْ يُحِبُهُ النَّبِيُّ (صلى الله عليه و سلم) قَالَ: فَلَمَّا كَانَ قَبْلَ أَنْ يَنْتَهُوا بِهِ إِلَى قَبْرِهِ قَالَ عُمَرُ أَيْضاً لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): أَ مَا نَهَاكَ اللَّهُ عَنْ أَنْ تُصَلَّى عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَداً أَوْ تَقُومَ عَلَى قَبْرِهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ. وَ مَاتُوا وَ

هُم كَافِرُونَ؟ فَقَالَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) لِعُمَرَ عِنْدَ ذَلِكَ: مَا رَأَيْتَنَا صَلَّيْنَا لَهُ عَلَى جَنَازَتِهِ وَ لَا قُمْنَا لَهُ عَلَى قَبْرِهِ. ثُمَّ قَالَ: إِنَّ ابْنَهُ رَجُلُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ كَانَ يَحِقُ عَلَيْنَا أَدَاءَ حَقِّهِ. فَقَالَ لَهُ عُمَرُ: أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ وَ سَخَطِكَ يَا رَسُولَ اللهِ. ﴾ (2)

*قوله تعالى: ﴿ وَ لا تُعْجِبُكَ أَمْواهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الدُّنْيا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كَافِرُونَ﴾ (85)

1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ إِيَّاكَ أَنْ تُطْمِحَ بَصَرَك إِلَى مَنْ هُوَ فَوْقَكَ فَكَفَى بِمَا قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لِنَبيَه (صلی الله علیه و آله) وَ لا تُعْجِبُكَ أَمْواهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ وَ قَالَ وَ لا تَمدَّنَّ عَينيكَ إلى ما مَتَعْنَا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيا فَإِنْ دَخَلَكَ مِنْ ذَلِكَ شَيْءٌ فَاذْكُرْ عَيْشَ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) فَإِنَّمَا كَانَ قُوتُهُ الشَّعِيرَ وَ حَلْوَاهُ التّمْرَ وَ وَقُودُهُ السَّعَفَ إِذَا وَ جَدَهُ. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ وَ إِذا أُنزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِالله وَ جَاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ أُولُوا الطَّولِ مِنْهُم وَ قالُوا ذَرْنا نَكُنْ مَعَ الْقَاعِدَينَ ﴾ (86)

1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- أُولُوا الطَّول أى أولُوا الْمَال وَ الْقُدْرَة وَ الْغِنَى. ﴾ (4)

ص: 278

بسیاری به اسلام وارد شوند». و روایت است که هزار نفر از خزرج هنگامی که دیدند او (عبدالله بن ابی) به پیراهن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شفاعت می جوید، اسلام آوردند. این را زجاج آورده است. ولی اکثریّت درباره ی این روایت گفتند که به این معنی است که بر او نماز نگزارد.

6- امام باقر (علیه السلام)- از حنان بن سدیر، از پدرش از امام باقر (علیه السلام) روایت است که؛ مردی از منافقان از دنیا رفت. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به دنبال پسرش فرستاد و فرمود: «هرگاه خواستید برای تشییع جنازه بیرون آیید، به اطّلاع من برسانید». هنگامی که زمان تشییع جنازه اش فرا رسید، به دنبال پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرستادند. ایشان به سوی آنان آمد تا این که دست پسرش را در تشییع جنازه گرفت و حرکت کرد. عمر راه را بر او بست گفت: «ای رسول خدا! مگر پروردگارت تو را از این کار نهی نکرده است که بر جنازه ی کسی از آنان نماز بخوانی یا بر سر قبرش حاضر شوی»؟! پیامبر (صلی الله علیه و آله) به وی جوابی نداد. عمر قبل از رسیدن به قبر، باز هم به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفت: «مگر خدا شما را از نماز گزاردن بر مرده آنان یا حضور بر سر قبرشان نهی نکرده است؟ آن ها به خدا و پیامبرش کافر شدند. (توبه/54)» و مردند درحالی که کافر بودند. (توبه/125). آن گاه پیامبر (صلی الله علیه و آله)، به عمر فرمود: «تو ما را در حال نماز بر جنازه اش و بر سر قبرش ندیدی». سپس فرمود: «پسرش مردی از مؤمنان است و شایسته بود که حقّش را ادا کنیم». پس عمر گفت: «به خدا پناه می برم از خشم خدا و خشم تو، ای رسول خدا».

*[فزونی] اموال و فرزندانشان، تو را در شگفتی فرو نبرد! [این برای آن ها نعمت نیست، بلکه] خدا می خواهد آنان را به وسیله ی آن، در زندگی دنیا عذاب کند و در حال کفر بمیرند. (85)

1- امام باقر (علیه السلام)- هرگز به مافوق خود توجّه نکن و به این آیه نظر داشته باش که فرمود: ﴿ فَلا تعجبكَ أَمْواهُمْ وَ لا اولادُهُمْ ﴾، و در جای دیگر فرموده است: و هرگز چشمان خود را به نعمت های مادی، که به گروه هایی از آنان داده ایم، میفکن! این ها شکوفه های زندگی دنیاست. (طه/131). هنگامی که زرق و برق زندگی و خوشی دیگران را مشاهده کردی، یاد زندگی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را بکن که خوراکش نان جو، شیرینی اش خرما و آتش او از شاخه های درخت بود و این هم در هنگامی که میّسر می شد.

*و هنگامی که سورهای نازل شود [و به آنان دستور دهد] که: «به خدا ایمان بیاورید و همراه پیامبرش جهاد کنید» افرادی از آن ها (گروه منافقان) که توانایی [بر جهاد] دارند، از تو اجازه می خواهند و می گویند: «بگذار ما با افراد ناتوان [و آن ها که از جهاد معافند] باشیم». (86)

1- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- أُولُوا الطَّول؛ به معنای پولداران و قدرتمندان و بی نیازان است.

ص: 279

*قوله تعالى: ﴿ رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ﴾ (87)

*قوله تعالى: ﴿ لَكِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الْخَيْراتُ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ (88)

*قوله تعالى: ﴿ أَعَدَّ اللهُ هُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فيها ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيم﴾ (89)

*[آری] آن ها راضی شدند که با واماندگان [و افراد ناتوان] باشند و بر دل هایشان مهر نهاده شده، از این رو [حقایق را] درک نمی کنند. (87)

*ولی پیامبر و کسانی که با او ایمان آوردند، با مال و جانشان جهاد کردند و همه ی نیکی ها برای آن هاست و رستگاران آن ها هستند. (88)

*خداوند برای آن ها باغ های بهشتی آماده ساخته که نهرها از پای درختانش جاری است، جاودانه در آن خواهند بود و اینست رستگاری و پیروزی بزرگ. (89)

﴿ الَّذِينَ لا يَعْقِلُونَ وَ لَوْ عَلِمَ اللهُ فِيهِمْ خَيْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ وَ قَالُوا سَمِعْنا وَ عَصَيْنَا بَلْ هُوَ فَضْلُ الله يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ. ﴾ (1)

2-2- الهادي (علیه السلام)- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي قَالَ: ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا بِرِسَالَتِكَ وَ كَفَرُوا بِوَلَايَةِ وَصِيِّكَ فَطُبعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ قُلْتُ مَا مَعْنَى لَا يَفْقَهُونَ قَالَ يَقُولُ لَا يَعْقِلُونَ بِنُبُوَّتِك. ﴾ (2)

3-2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ مَجمُوعُ الدَّعَوَات، لِمُحَمَّدِ بن هَارُونَ التَّلعَكبرى عوذَةُ الأَسْمَاءِ كَانَ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) إِذَا فَرَغَ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ تَعَوَّذَ بِهَا فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ تُعْرَفُ بِالْخَصْلَة... فَلَكَ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَ لَهُ الْكِبْرِيَاءُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ حُلْ بَيْنَنَا وَ بَيْنَ أَعْدَائِنَا وَ انْصُرْنَا عَلَيْهِمْ يَا سَيِّدَنَا وَ مَوْلَانَا [فَ] طُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ. أُولئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي غَمْرَةٍ ساهُونَ فَضْرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ وَ جاءَ الْمُعَدِّرُونَ مِنَ الْأَعْرابِ لِيُؤْذَنَ هُمْ وَ قَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُوا اللهَ وَ رَسُولَهُ سَيُصيبُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ (90)

1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ فَقَدَ نَحْوَ الرُّومِ إِلَى مَدِينَة تَبُوكَ... وَ اسْتَخْلَفَ عَلِيّا (علیه السلام) فِي أَهْلِهِ وَ قَالَ يَا عَلَىُّ (علیه السلام) إِنَّ الْمَدِينَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا بِي أَوْ بِكَ وَ ذَلِكَ لِشَفَقَتِهِ عَلَيْهَا مِنْ أَعْدَائِهَا وَ نَبِّهِ عَلَيْهِ بِالْقِيَامِ بَعْدَهُ فَعَظُمَ ذَلِكَ إِلَّا عَلَى الْأَنْصَارِ فَضَرَبَ النَّبِيُّ عَسْكَرَهُ فَوْقَ ثَنِيَّةِ الْوَدَاعِ فَأَبْطَأَ أَكْثَرُهُمْ فَنَزَلَ إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبُكُمْ... وَ اسْتَأْذَنَهُ بَعْضُ بَنِي غِفَارِ فِي التَّأخر فَنَزَلَ وَ جَاءَ المُعَدِّرُونَ... ﴾ (4)

2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ جَاءَ المُعَذَرُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ أَي الْمُقَصَّرُونَ الَّذِينَ يَعْتَذِرُونَ وَ لَيْسَ لَهُمْ عُذْرُ. ﴾ (5)

ص: 282

(انفال/23-21). و گفتند: شنیدیم و مخالفت کردیم. (بقره/93). بلکه این فضل خداست که به هرکس بخواهد [و شایسته بداند] می بخشد و خداوند صاحب فضل عظیم است!. (جمعه/4).

2-2- امام هادی (علیه السلام)- محمّد بن فضیل از امام (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: این به خاطر آن است که نخست به رسالت تو ایمان آوردند، سپس به ولایت وصی و جانشینت کافر شدند، به وسیلهی خدا بر دل های آنان مهر نهاده شده، و حقیقت را درک نمی کنند. (منافقون /3) عرض کردم: «معنای یفقهون یعنی چه»؟ فرمود: «یعنی نسبت به نبوّت تو [ای پیامبر] تعقل نمی کنند».

3-2- امام علی (علیه السلام)- در کتاب مجموع الدعوات محمّد بن هارون تلعکبری در بخش عوذة الاسماء آمده است: اسماء تعویذی بود که امیرالمؤمنین (علیه السلام) وقتی استغفار را تمام می کرد، هر روز با آن ها به خدا پناه می برد و به نام «خصله» شناخته می شد؛... پس سپاس مخصوص توست که تو پروردگار آسمان ها و زمین و جهانیان هستی. و کبریا در آسمان و زمین برای اوست و او شکست ناپذیر داناست. بین ما و دشمنانمان حائل شو و ما را در برابر آن ها یاری ده. ای سرور و مولای ما! بر دل هایشان مهر نهاده شده از این رو [چیزی] نمی فهمند! آن ها کسانی هستند که خداوند بر دل هایشان مُهر نهاده و از هوای نفسشان پیروی کرده اند [از این رو چیزی نمی فهمند]!. (محمّد/16). کشته باد دروغگویان [و مرگ بر آن ها]! همان ها که در جهل و غفلت فرو رفته اند. (ذاریات/11-10). پس میان آن ها دیواری زده است؛ زیرا خداوند قوم فاسق را هدایت نمی کند!. (منافقون/6)».

*و معذوران از اعراب، [نزد تو] آمدند که به آن ها اجازه ی [عدم شرکت در جهاد] داده شود، ولی کسانی که به خدا و پیامبرش دروغ گفتند [بدون هیچ عذری] از جهاد کناره گیری کردند، به زودی به کسانی از آن ها که کفر ورزیدند [و بدون عذر مخالفت کردند]، عذاب دردناکی خواهد رسید! (90)

1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- [پیامبر (صلی الله علیه و آله)] قصد کرد برای جنگ با روم به شهر تبوک برود... علی (علیه السلام) را در میان خانواده اش جانشین قرار داد و فرمود: «ای علی! مدینه در آرامش نمی ماند مگر به واسطه ی من یا تو». و این سخن به خاطر این بود که بر مدینه از دست دشمنان آن می ترسید و چون تصریح کرده بود که او امامِ بعد از خودش است این سخن به جز بر مسلمانان مدینه، [بر دیگران] بزرگ و سخت آمد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) لشکرش را در بالای ثنية الوداع قرار داد ولی بیشتر آن ها کُندی کردند که این آیه نازل شد؛ ﴿ إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُم... ﴾ و بعضی از افراد قبیله ی بنی غفار در نرفتن به جنگ، از پیامبر (صلی الله علیه و آله) اذن خواستند که این آیه نازل شد: ﴿ وَ جاءَ المُعَذِّرُونَ... ﴾

2- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ جاءَ الْمُعَذَرُونَ مِنَ الْأَعْرابِ ﴾؛ یعنی کسانی که کوتاهی و سستی ورزیدند، برای خود عذر می آورند و حال آن که برای آنان عذری نیست.

ص: 283

*قوله تعالى: ﴿ لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَ لا عَلَى المرضى وَ لا عَلَى الَّذِينَ لا يَجِدُونَ مَا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا الله وَ رَسُولِهِ ما عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رحيمٌ﴾ (91)

*نه بر افراد ناتوان و نه بر بیماران و نه بر کسانی که چیزی برای انفاق [در راه جهاد] ندارند، گناهی نیست [که در میدان جهاد شرکت نجویند] به شرط آن که برای خدا و پیامبرش خیرخواهی کنند [و از آن چه در توان دارند، مضایقه ننمایند، زیرا] بر نیکوکاران راهی برای مؤاخذه نیست و خداوند آمرزنده و مهربان است. (91)

بخش 1: نه بر افراد ناتوان و نه بر بیماران و نه بر کسانی که چیزی برای انفاق [در راه جهاد] ندارند، گناهی نیست [که در میدان جهاد شرکت نجویند] به شرط آن که برای خدا و پیامبرش خیرخواهی کنند [و از آن چه در توان دارند، مضایقه ننمایند، زیرا] بر نیکوکاران راهی برای مؤاخذه نیست و خداوند آمرزنده و مهربان است.

1-1- امام علی (علیه السلام)- عبدالرّحمن بن جندب گوید: هنگامی که مردم با امیرمؤمنان (علیه السلام) از صفّین آمدند... به ناگاه به پیرمردی برخوردیم که در سایه خانه ای نشسته و آثار بیماری بر چهره اش هویدا بود. علی (علیه السلام) به سمت او رفت و به او سلام داد و ما نیز به او سلام دادیم. به نیکویی پاسخ سلام ما را داد چنان که ما پنداشتیم حضرت را شناخته است. حضرت علی (علیه السلام) به او فرمود: «چرا رنگ چهره ات را این چنین دگرگون می بینم؟ آیا از بیماری است»؟ عرض کرد: «آری». حضرت فرمود: «حتما! تو آن را خوش نمی داری»؟ عرض کرد: «دوست ندارم دیگری بدان دچار شود». حضرت فرمود: «آیا گرفتاری خود را به این بیماری برای خود خیر به شمار نمی آوری»؟ عرض کرد: «چرا». فرمود: «بشارت باد به تو بر رحمت پروردگارت و آمرزش گناهانت، ای بنده خدا تو کیستی»؟ عرض کرد: «صالح بن سلیم هستم». فرمود: «تو از کدام خاندانی»؟ گفت: «اصل من از سلامان بن طی است امّا در سایه حمایت و در کنار قبیله بنی سلیم بن منصور به پسر خواندگی پرورده شدم». فرمود: «منزه است خدا، چه نیکوست نامت و نام پدرت و نام حامیان و پدرخواندگانت. آیا با ما در این پیکار شرکت کردی»؟ عرض کرد: «نه به خداوند سوگند در آن شرکت نکردم می خواستم شرکت کنم ولی این بیماری و تبی که در من می بینی بر من عارض شد و مرا از نبرد باز داشت». علی (علیه السلام) فرمود: ﴿ لَّيْسَ عَلَى الضُّعَفَاء وَ لاَ عَلَى الْمُرْضَى وَ لَا عَلَى الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا الله وَ رَسُولِهِ ما عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ. ﴾

2-1- امام صادق (علیه السلام)- حمزة بن طیّار از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده که فرمود: «... اگر در همه موجودات نظر کنی، هیچ کسی را نمی یابی جز این که خداوند بر او حجّتی دارد و برای او مشیّتی دارد، من نمی گویم که آن ها هر کاری که بخواهند را می توانند انجام دهند». سپس فرمود: «خداوند هدایت می کند و گمراه می نماید». و فرمود: «آن ها بی این که توان کاری را داشته باشند، بر آن امر نمی شوند و هر کاری که مردم به آن امر می شوند، توان انجام آن را دارند و هر چیزی که توان آن را نداشته باشند، از دوش آن ها برداشته شده است، ولی خیری در مردم نیست». سپس این آیه را تلاوت کرد: ﴿ لیسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَ لا عَلَى المَرْضى وَ لَا عَلَى الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ ما يُنْفِقُونَ حَرَج ﴾، خداوند [تکلیف را] از دوش آن ها برداشت. ﴿ ما عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ. وَ لا عَلَى الَّذِينَ إِذا ما أَتَوكَ لِتَحْمِلَهُمْ ﴾؛ خداوند از دوش آن ها برداشت، زیرا چیزی نمی یافتند که آن را انفاق کنند.

ص: 287

3-1- الهادي (علیه السلام)- ﴿ وَ أَمَّا قَوْلُهُ الزَّادُ فَمَعْنَاهُ الْجِدَةُ وَ الْبُلْغَةُ الَّتِى يَسْتَعِينُ بِهَا الْعَبْدُ عَلَى مَا أَمَرَهُ الله بهِ وَ ذَلِكَ قولهُ ما عَلَى المُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلِ الْآيَةَ ألَا تَرَى أَنَّهُ قَبْلَ عُذَر مَنْ لَمْ يَجِدْ مَا يُنْفِقُ وَ الزمَ الحُجَّةَ كُلَّ مَنْ أمكنته البلغةُ وَ الرَّاحِلَةُ لِلْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ أَشْبَاءِ ذَلِكَ. ﴾ (1)

3-1- امام هادی (علیه السلام)- و امّا این که فرمود: «توشه؛ معنایش توانگری و داشتن مایه ای است که بنده برای اجرای فرمان خدا از آن کمک می گیرد، و این سخن خداست: ﴿ ما عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِیل. ﴾ نمی بینی که خداونده عذر کسانی را که هزینه ی سفر جهاد نداشتند پذیرفته و بر کسانی که امکان داشتند و هزینه ی سفر و مرکب سواری برای انجام حج و جهاد و مانند آن داشتند حجّت را تمام [و انجام این فرایض را واجب] کرده است»؟

الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ فَقَصَدَ نَحْوَ الرُّومِ إِلَى مَدِينَةِ تَبُوكَ... وَ اسْتَخْلَفَ عَلِيّا (علیه السلام) فِي أَهْلِهِ وَ قَالَ يَا عَلَى (علیه السلام) إِنَّ الْمَدِينَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا بِي أَوْ بِكَ وَ ذَلِكَ لِشَفَقَتِهِ عَلَيْهَا مِنْ أَعْدَائِهَا وَ نَصَّبهِ عَلَيْهِ بِالْقِيَامِ بعْدَهُ فَعَظَمَ ذَلِكَ إِلَّا عَلَى الْأَنْصَارِ فَضَرَبَ النَّبي (صلی الله علیه و آله) عَسْكَرَهُ فَوْقَ ثَنية الوداع فَأبْطَاً أكْثَرُهُمْ... وَ أَتَاهُ الْبَكَّاءُونَ وَ هُمْ مَعْقِلُ بْنُ يَسَارَ وَ صَخْرَ بْنَ خَنْسَا وَ عَبْدِاللَّهِ بْن كَعْب وَ عَلَيَّةُ بْنُ زَيْدٍ وَ سَالِمِ بْنُ عُمَيْرِ وَ ثَعْلَبَةُ بْن عَتَمَدَ وَ عَبْد اللَّهِ بْن مَعْقِل وَ سَأَلُوا دَوَاباً أَوْ بِغَانَا أَوْ خِفَافاً فَلَمْ يَجِدْ فَانْصَرَفُوا وَ هُمْ يَبْكُونَ فَنَزَلَ وَ لا عَلَى الَّذِينَ إذا ما أتوكَ لِتَحْمِلَهُم. ﴾ (1)

2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ وَ لَا عَلَى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوكَ لِتَحْمِلَهُمُ الْآيَةَ قَالَ: عَبْدُ اللَّهِ بْنُ يَزِيدَ بْنِ وَرْقَاءَ الْخُزَاعِيُّ أَحَدُهُمْ. ﴾ (2)

*قوله تعالى: ﴿ إِنَّهَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَ هُمْ أَغْنِيَاءُ رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَ طَبَعَ اللهُ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَعْلَمُونَ﴾ (93)

1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- [پیامبر (صلی الله علیه و آله] قصد کرد برای جنگ با روم به شهر تبوک برود،... علی (علیه السلام) را در میان خانواده اش جانشین قرار داد و فرمود: «ای علی! مدینه در آرامش نمی ماند مگر به واسطه ی من یا تو». و این سخن به خاطر این بود که بر مدینه از دست دشمنان آن می ترسید و چون تصریح کرده بود که او امامِ بعد از خودش است این سخن جز بر مسلمانان مدینه، [بر دیگران] بزرگ و سخت آمد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) لشکرش را در بالای ثنية الوداع قرار داد ولی بیشتر آن ها کُندی کردند... و گریه کنندگان نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمدند که عبارت بودند از؛ معقل بن یسار و صخر بن خنسا و عبدالله بن کعب و عليّة بن زيد و سالم بن عمیر و ثعلبة بن عتمه و عبدالله بن معقل. و این ها اسب یا قاطر یا کم تر از آن را می خواستند [که با آن به جنگ بروند] ولی یافته نشد و برگشتند درحالی که گریه می کردند که این آیه نازل شد: ﴿ وَ لا عَلَى الَّذِينَ إِذا ما أَتَوكَ لِتَحْمِلَهُمْ. ﴾

2- امام باقر (علیه السلام)- ﴿ وَ لا عَلَى الَّذِينَ إِذا ما أَتَوكَ لِتَحْمِلَهُمْ... ﴾ عبد الله بن یزیدبن ورقاء خزاعی یکی از آن هاست.

*راه مؤاخذه تنها به روی کسانی باز است که از تو اجازه می خواهند در حالی که توانگرند [و امکانات کافی برای جهاد دارند] آن ها راضی شدند که با واماندگان [و افراد معذور و ناتوان] بمانند و خداوند بر دل هایشان مهر نهاده به همین جهت چیزی نمی دانند. (93)

كَذَّبُوا بِهِ وَ طَبَعَ اللهُ عَلى قُلُوبِهِمْ ثُمَّ أطلق السِنَتَهُم بِبَعضِ الحَقِّ فَهُمْ يَنْطِقُونَ بِهِ لَفْظاً وَ قُلُوبُهُمْ مُنكِرَةُ لَه. ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُلْ لا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَ سَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴾ (94)

نکردند و دروغ پنداشتند خداوند بر دل هایشان مهر نهاده است، پس زبان های آنان را به بعضی حقایق جاری ساخت که بعضی حقایق را به زبان می گویند امّا دل هایشان آن را قبول ندارند.

*هنگامی که به سوی آن ها [که از جهاد تخلّف کردند] بازگردید، برای شما عذر [و بهانه] می آورند، بگو: «عذر نیاورید، ما هرگز [سخن] شما را باور نخواهیم کرد! چرا که خدا ما را از اخبارتان آگاه ساخته و خدا و پیامبرش، اعمال شما را خواهند دید، سپس به سوی کسی که دانای پنهان و آشکار است بازگشت داده می شوید و او شما را به آن چه انجام می دادید، آگاه می کند [و جزا می دهد]». (94)

1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ وَ لَمَّا قَدِمَ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) مِنْ تَبُوكَ كَانَ أَصْحَابُهُ الْمُؤْمِنُونَ يَتَعَرَّضُونَ لِلْمُنَافِقِينَ وَ العلنية يُؤْذُونَهُمْ فَكَانُوا يَحْلِفُونَ لَهُمْ أَنَّهُمْ عَلَى الْحَقِّ وَ لَيْسُوا بِمُنَافِقِينَ لِكَيْ يُعْرِضُوا عَنْهُمْ وَ يَرْضَوْا عَنْهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ سَيَحْلِفُونَ بِالله لَكُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ... ﴾ (1)

*قوله تعالى: ﴿ يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ﴾ (96)

1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ بِسمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) إلَى أَهْلِ الْكُوفَة مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُسْلِمِينَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ دَارَ الْهَجْرَة تَقَلَّعَتْ بِأَهْلِهَا فَانْقَلَعُوا عَنْهَا فَجَاشَتْ جَيْشَ الْمِرْجَل وَ كَانَتْ فَاعِلَةٌ يَوْماً مَا فَعَلَتْ وَ قَدْ رَكِبَتِ الْمَرْأَةُ الْجَمَلَ وَ نَبَحَتْهَا كِلَابُ الْحَوْابِ وَ قَامَتِ الْفِتْنَةُ الْبَاغِيَةُ يَقُودُهَا رِجَالُ يَطْلُبُونَ بِدَمٍ هُمْ سَفَكُوهُ وَعِرْضِ هُمْ شَتَمُوهُ وَ حُرْمَةِ هُمُ انْتَهَكُوهَا وَ أَبَاحُوا مَا أَبَاحُوا يَعْتَذِرُونَ إِلَى النَّاسِ دُونَ اللَّهِ يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ اعْلَمُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ أَنَّ الْجِهَادَ مُفْتَرَضُ عَلَى الْعِبَادِ وَ قَدْ جَاءَكُمْ فِي دَارِكُمْ مَنْ يَحْثُكُمْ عَلَيْهِ وَ يَعْرِضُ عَلَيْكُمْ رُشْدَكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَنَّى لَمْ أَجِدْ بُداً مِنَ الدُّخُولِ فِي هَذَا الْأَمْرِ وَ

لَوْ عَلِمْتُ أَنَّ أَحَداً أَوْلَى بِهِ مِنِّي مَا قَدِمْتُ عَلَيْهِ وَ قَدْ بَايَعَنِي طَلْحَةُ وَ الزُّبَيْرُ طَائِعَيْنِ غَيْرَ مُكْرَهَيْن ثُمَّ خَرَجَا يَطْلُبَان بدَمَ عُثْمَانَ وَهُمَا اللَّذَانِ فَعَلَا بِعُثْمَانَ مَا فَعَلَا وَ عَجِبْتُ لَهُمَا كَيْفَ أَطَاعَا أَبَا بَكْر وَ عُمَرَ فِي الْبَيْعَةِ وَ أَبَيَا ذَلِكَ عَلَيَّ وَ هُمَا يَعْلَمَانِ أَنِّي لَسْتُ بِدُونِ أَحَدٍ مِنْهُمَا مَعَ أَنَّى قَدْ عَرَضْتُ عَلَيْهِمَا قَبْلَ أَنْ يُبَايِعَانِي إِنْ أَحَبًّا بَايَعْتُ أَحَدَهُمَا فَقَالا لَا نَنْفَس ذَلِكَ عَلَيْكَ بَلْ نُبَايِعُكَ وَ نُقَدِّمُكَ عَلَيْنَا بِحَقِّ فَبَايَعَا ثُمَّ نَكَنَا وَ السَّلَامُ عَلَى أَهْلِ السَّلَامِ. ﴾ (2)

*قوله تعالى: ﴿ الْأَعْرابُ أَشَدُّ كُفْراً وَ نِفاقاً وَ أَجْدَرُ أَلا يَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللهُ عَلى رَسُولِهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ (97)

ص: 296

1- امام باقر (علیه السلام)- هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) از تبوک آمد، اصحاب مؤمنش به منافقان تعرّض می کردند و آنان را آزار می دادند. منافقان برای آنان قسم می خوردند که بر حق هستند و منافق نیستند که [شاید] از آنان روی گردان شوند و از آنان راضی شوند، پس خدا این آیه را نازل کرد؛ ﴿ سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ إِذَا انقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ. ﴾

*برای شما قسم یاد می کنند تا از آن ها راضی شوید، اگر شما از آن ها راضی شوید، خداوند [هرگز] از گروه فاسقان راضی نخواهد شد. (96)

1- امام علی (علیه السلام)- [نامه ی امام علی (علیه السلام) به مردم کوفه:] على (علیه السلام) عمار بن یاسر و پسر خویش حسن (علیه السلام) را فرستاد و نامه ای همراه ایشان فرستاد که در آن چنین نوشته بود: بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. از بنده ی خدا علیّ بن ابی طالب امیرالمؤمنین (علیه السلام)، به مؤمنان و مسلمانان کوفه. امّا بعد، سرای هجرت [مدینه] از اهل خود خالی شد و مردم از آن بیرون آمدند و هم چون دیگ به جوش آمد. عایشه آن چه می خواست کرد، اکنون هم بر شتر سوار شده است و سگ های حواب بر او پارس کردند و فتنه سرکشان برپا شده و او آن را در پی خود می کشد و رهبری می کند. اینک آنان خون و آبرویی را که خود ریخته [قتل و خلع عثمان] بر باد داده اند و حرمتی را که دریده اند، مطالبه می کنند و حال آن که خود بسیار نارواها را روا داشتند و اینک پیش مردم بهانه می آورند و پوزش می خواهند بدون این که از خداوند پوزش بخواهند. ﴿ يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ. ﴾ بدانید و خدا شما را رحمت کند که جهاد بر بندگان واجب است و اکنون کسی به خانه ی شما آمده

است تا شما را بر آن تشویق کند و راه سعادت را ب شما عرضه دارد. خدا می داند که من از ورود در این جنگ چاره نداشتم و از پذیرفتن حکومت ناچار بودم و اگر می دانستم کس دیگری از من برای آن شایسته تر است، هرگز آن را نمی پذیرفتم و گام پیش نمی نهادم و همانا طلحه و زبیر هر دو با میل و بدون زور و اجبار با من بیعت کردند و سپس برای خون خواهی عثمان خروج کردند و حال آن که آن دو نسبت به عثمان چنان کردند که کردند و من از آن دو در شگفتم که چگونه از ابوبکر و عمر فرمانبرداری کردند و بر بیعت خود پایدار ماندند و از انجام این کار در مورد من سرباز زدند و حال آن که هر دو می دانند که من از آنان فروتر نیستم و با وجود آن که- پیش از بیعت با من- پیشنهاد کردم که اگر دوست می دارند با یکی از ایشان بیعت کنم، گفتند ما در این مورد نظری ندوخته ایم بلکه با تو بیعت می کنیم و تو را به حق بر خود مقدم می داریم و بیعت کردند و سپس بیعت خود را شکستند.

*بادیه نشینان عرب، کفر و نفاقشان شدیدتر است و به ناآگاهی از حدود احکامی که خدا بر پیامبرش نازل کرده، سزاوارترند و خداوند دانا و حکیم است. (97)

ص: 297

1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ عَلِيٍّ بن أبي حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) يَقُول تَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ يَتَفَقَّهُ مِنْكُمْ فَهُوَ أَعْرَابِيُّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ. ﴾ (1)

2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَلَيْكُمْ بِالتَّفَقُهِ فِي دِينِ اللَّهِ وَ لَا تَكُونُوا أَعْرَاباً فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ يَتَفَقَّهُ فِي دِينِ اللَّهِ لَمْ يَنظُرِ الله إلَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَمْ يُرَبِّ لَهُ عَمَلا. ﴾ (2)

3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ نَحْنُ بَنُو هَاشِيم وَ شِيعَتُنَا الْعَرَبُ وَ سَائِرُ النَّاسِ الْأَعْرَاب. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ وَ مِنَ الْأَعْرَابِ مَن يَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ مَغْرَمًا وَ يَتَرَبَّصُ بِکمُ الدَّوَائِرَ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَ اللهُ سَمِيعٌ عَلِيم﴾ (98)

*قوله تعالى: ﴿ وَ مِنَ الْأَعْرابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِالله وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ يَتَّخِذُ ما يُنْفِقُ قُرباتٍ عِندَ الله وَ صَلَواتِ الرَّسُول أَلا إِنَّهَا قُرَبَةٌ هُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (99)

1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَن دَاوُدِ بنِ حُصين عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ مِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِالله وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ يَتَّخِذُ ما يُنفِقُ قُرباتٍ عِندَ الله أَنيبُهُمْ عَلَيْهِ قَالَ نَعَمْ وَ فِي رواية أخرى عَنْهُ يُثَابُونَ عَلَيْهِ قَالَ نَعَمْ. ﴾ (4)

*قوله تعالى: ﴿ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خَالِدِينَ فيها أبداً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ (100)

1- امام صادق (علیه السلام)- ابو حمزه گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: «دین خدا را بفهمید، زیرا کسی که از شما در دین تفقه نکند اعرابی است و خداوند در قرآن فرموده است: ﴿ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ. ﴾

2- امام صادق (علیه السلام)- بر شما باد که دین خدا را خوب یاد بگیرید و بفهمید کوهی و بیابانی نباشید زیرا هر که دین خدا را خوب نفهمد، خدا در قیامت به او نظر ندارد و کردار او را قابل قبول نیست.

3- امام صادق (علیه السلام)- ما بنی هاشم هستیم، و شیعه ما عرب هستند، و دیگر مردم اعراب بیابانگرد می باشند.

*گروهی از [این] اعراب بادیه نشین، چیزی را که [در راه خدا] انفاق می کنند، غرامت محسوب می دارند و انتظار حوادث ناگوار برای شما می کشند، حوادث بد، سزاوار خودشان است و خداوند شنوا و داناست. (98)

*گروهی [دیگر] از عرب های بادیه نشین، به خدا و روز بازپسین ایمان دارند و آن چه را انفاق می کنند، مایه ی تقرّب به خدا و دعای پیامبر می دانند، آگاه باشید این ها مایه ی تقرّب آن هاست! خداوند به زودی آنان را در رحمت خود وارد خواهد ساخت، به یقین، خداوند آمرزنده و مهربان است. (99)

1- امام صادق (علیه السلام)- داود بن حصین می گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره ی این آیه سؤال کردم: ﴿ و مِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ يَتَّخِذُ ما يُنْفِقُ قُرُباتٍ عِندَ الله ﴾؛ [آیا آن ها برای این کار به آن ها پاداش می دهند]؟ فرمود: «بله». و در روایت دیگری از ایشان پرسیده شد: «آیا پاداش آن ها داده می شود»؟ فرمود: «بله».

*پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار و کسانی که به نیکی از آن ها پیروی کردند، خداوند از آن ها خشنود گشت و آن ها [نیز] از او خشنود شدند و باغ های بهشتی برای آنان آماده ساخته، که نهرها از پای درختانش جاری است، جاودانه در آن خواهند ماند و اینست رستگاری و پیروزی بزرگ! (100)

1-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ فَلَوْ كَانَ الْإِيمَانُ كُلُّهُ وَاحِداً لَا زِيَادَةَ فِيهِ وَ لَا نُقْصَانَ لَمْ يَكُنْ لِأَحَدٍ فَضْلُ عَلَى أَحَدٍ وَ لَتَسَاوَى النَّاسُ فَبَتَمَامِ الْإِيمَانِ وَ كَمَالِهِ دَخَلَ الْمُؤْمِنُونَ الْجَنَّةَ وَ نَالُوا الدَّرَجَاتِ فِيهَا وَ بِذَهَابِهِ وَ نُقْصَانِهِ دَخَلَ الْآخَرُونَ النَّارَ وَ كَذَلِكَ السَّبْقُ إِلَى الْإِيمَانِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ، أُولئِكَ المُقَرَّبُونَ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ ثُلُثُ بِالتَّابِعِين. ﴾ (1)

2-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ أبو عَمر و الزُّبَيْرِيُّ عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ لِلْإِيمَان دَرَجَاتٍ وَ مَنَازِلَ يَتَفَاضَلُ الْمُؤْمِنُونَ فِيهَا عِنْدَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ صِفْهُ لِى رَحِمَكَ اللَّهُ حَتَّى أَفْهَمَهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ سَبَقَ بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ كَمَا يُسَبَّقَ بَيْنَ الْخَيْلِ يَوْمَ الرِّهَانِ ثُمَّ فَضَّلَهُمْ عَلَى دَرَجَاتِهِمْ فِي السَّبْقِ إِلَيْهِ فَجَعَلَ كُلَّ امْرِئٍ مِنْهُمْ عَلَى دَرَجَة سَبْقِهِ لَا يَنْقُصُهُ فِيهَا مِنْ حَقِّهِ وَ لَا يَتَقَدَّمُ مَسْبُوقُ سَابِقاً وَ لَا مَفْضُولُ فَاضِلَا تَفَاضَلَ بِذَلِكَ أَوَائِلُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَوَاخِرُهَا وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ لِلسَّابِقِ إِلَى الْإِيمَانَ فَضْلُ عَلَى الْمَسْبُوقِ إِذا للحق آخِرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَولَهَا نَعَمْ وَ لَتَقَدَّمُوهُمْ إِذَا لَمْ يَكُنْ لِمَنْ سَبَقَ إِلَى الْإِيمَانِ الْفَضْلُ عَلَى مَنْ أَبْطَأَ عَنْهُ وَ لَكِنْ بدَرَجَاتِ الْإِيمَانِ قَدَّمَ اللَّهُ السَّابِقِينَ وَ بِالْإِبْطَاءِ عَنِ الْإِيمَانِ أَخَّرَ اللَّهُ الْمُقَصِّرِينَ لِأَنَّا

نَجِدُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ مِنَ الْآخِرِينَ مَنْ هُوَ أَكْثَرُ عَمَلًا مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ أَكْثَرُهُمْ صَلَاةَ وَ صَوْماً وَ حَجَّاً وَ زَكَاةً وَ جِهَادَاً وَ إِنْفَاقَا وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ سَوَائِقُ يَفْضُلُ بِهَا الْمُؤْمِنُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً عِنْدَ اللَّهِ لَكَانَ الْآخِرُونَ بكَثرَة الْعَمَلَ مُقَدَّمِينَ عَلَى الْأَوَّلِينَ وَ لَكِنْ أَبَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يُدْرِكَ آخِرُ دَرَجَاتِ الْإِيمَانِ أَوَّلَهَا وَ يُقَدَّمَ فِيهَا مَنْ أَخَرَ اللَّهُ أَوْ يُؤَخَّرَ فِيهَا مَنْ قَدَّمَ اللَّهُ قُلْتُ أَخْبِرْنِي عَمَّا نَدَبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْمُؤْمِنِينَ إِلَيْهِ مِنَ الِاسْتِبَاقِ إِلَى الْإِيمَانِ فَقَالَ قَوْلُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ... وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ فَبَدَأَ بِالْمُهَاجِرِينَ الْأَوَّلِينَ عَلَى دَرَجَةِ سَبْقِهِمْ ثُمَّ ثَنَّى بِالْأَنْصَارِ ثُمَّ ثَلَّثَ بِالتَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ فَوَضَعَ كُلَّ قَوْمٍ عَلَى قَدْرِ دَرَجَاتِهِمْ وَ مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ. ﴾ (2)

1-1- امام علی (علیه السلام)- اگر همه در ایمان با هم مساوی بودند کسی را بر کسی فضیلت و برتری نبود، با ایمان کامل مؤمنان وارد بهشت می گردند و به درجات آن نائل می شوند. اگر کسانی ایمان آن ها ناقص باشد و یا ایمان خود را از دست بدهند وارد دوزخ می شوند، کسانی که در ایمان سابقه دارند بر دیگران برتری پیدا می کنند، خداوند در قرآنش فرموده: و [سوّمین گروه] پیشگامان پیشگامند، آن ها مقرّبانند!. (واقعه /11-10). در آیه ای دیگر می فرماید: ﴿ وَ السَّابِقُونَ الاولونَ مِنَ المُهَاجِرِينَ وَ الْأَنصارِ ﴾ و بعد آن هایی که از آنها پیروی کردند دارای فضیلت هستند.

2-1- امام صادق (علیه السلام)- ابو عمرو زبیری از امام (علیه السلام) پرسیدم: «آیا ایمان درجات و مراتبی دارد که مؤمنین نسبت به آن ها نزد خدا بر یک دیگر برتری می یابند»؟ فرمود: «آری»! عرض کردم: «خدا شما را مورد رحمت خویش قرار دهد آن را برایم توضیح بده تا بفهمم». فرمود: «خدا میان مؤمنین مسابقه قرار داد، چنان که میان اسبان در روز اسبدوانی مسابقه گذارند و آن ها را به حسب درجات سبقت، فضیلت بخشید و هریک از مؤمنین را طبق درجه ی سبقتش در جایگاهی قرار داد و حقّ او را از آن درجه نکاست و نه هیچ فرد عقب افتاده ای از جلو افتاده و نه هیچ کم فضیلتی بر صاحب فضیلت [نزد خدا] پیشی نمی گیرد، از این جهت پیشینیان این امّت بر پسینیان برتری یافتند و اگر پیش رو در ایمان بر عقب افتاده فضیلتی نداشت آخر این امت [از نظر مقام و فضیلت] به اوّل آن می رسید. اگر پیش رو در ایمان را بر عقب افتاده آن، فضیلت و برتری نبود عقب افتاده ها به پیش روان می رسیدند حتّی از آن ها سبقت می گرفتند. لیکن خدا به سبب درجات ایمان، پیشروان را مقدم داشته و کوتاهی کنندگان را به خاطر تأخیر داشتن و عقب افتادن در ایمان، مؤخر داشته است. زیرا بعضی از مؤمنانِ متأخر را

می بینیم که اعمالشان چون نماز و روزه و حج و زکات و جهاد و انفاق از پیشینیان بیشتر است. و اگر سوابق فضیلتی که مؤمنان به سبب آن بر یک دیگر برتری پیدا می کنند نبود، می بایست متأخرین به واسطه عمل بسیار خود بر پیشینیان مقدم باشند. ولی خدای عزّوجلّ هرگز نخواسته شخصی که در پایین ترین درجات ایمان قرار دارد به درجه جلوتر برسد و آن کس را که خداوند مؤخّر داشته مقدم شود و یا آن کس که خدا او را مقدم داشته مؤخّر گردد». عرض کردم: «آن چه که خداوند مؤمنان را به خاطر سبقت در ایمانشان به آن دعوت کرده به من خبر بده». پس فرمود: «سخن خداوند عزوجل؛ ... ﴿ وَ السَّابِقُونَ الاوّلونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْه. ﴾ خداوند در این آیه ابتدا از مهاجرینِ نخستین بنا بر پیشگام بودنشان و در مرتبه دوم انصار و در مرتبه سوم از کسانی که با نیکوکاری از آنان پیروی کردند سخن گفت. پس هر گروه را به اندازه درجات و مراتبشان نزد خود جای داد».

*على (علیه السلام) و شیعیانش مصادیق پیشگامان هستند.

ص: 301

1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ إِنَّهَا نَزَلَتْ فِي عَلَى (علیه السلام) وَ مَنْ تَبعَهُ مِنَ المُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ هُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ. ﴾ (1)

2- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَلَى بِقَوْلِهِ تَعَالَى اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ عَلِيّا (علیه السلام). ﴾ (2)

3- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ سُلَيْمُ بن قَيْسِ الْهِلَالِي عَنْ أمِيرِ المُؤمِنِينَ (علیه السلام) أَنْشُدُكُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ حَيْثُ نَزَلَتْ عَنْ قَوْلِهِ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ، أُولئِكَ المُقَرَّبُونَ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَنْهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنْزَلَهَا اللَّهُ فِي الْأَنْبِيَاءِ وَ أَوْصِيَائِهِمْ وَ أَنَا أَفْضَلُ أَنْبِيَاءِ اللَّهِ [وَ أخِي] وَ وَصِيِّي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب (علیه السلام) أَفْضَلُ الْأَوْصِيَاءَ قَالُوا نَعَمْ. ﴾ (3)

4- الحسن (علیه السلام)- ﴿ فَكَانَ أَبي (علیه السلام) الأَوَّلَ مَنِ اسْتَجَابَ لِلَّهِ تَعَالَى وَ لِرَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ وَ صَدَّقَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى... وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ فَهُوَ سَابِقُ جَمِيعِ السَّابِقِينَ فَكَمَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فَضَّلَ السَّابِقِينَ عَلَى الْمُتَخَلَّفِينَ وَ الْمُتَأخَّرِينَ فَكَذَلِكَ فَضَّلَ سَابقَ السَّابقِينَ عَلَى السَّابقين. ﴾ (4)

5- الحسن (علیه السلام)- ﴿ فَكَمَا أَنَّ لِلسَّابِقِينَ فَضْلَهُمْ عَلَى مَنْ بَعْدَهُمْ كَذَلِكَ لِأَبِي عَلي بن أبي طالب (علیه السلام) فَضِيلَةُ عَلَى السَّابقِينَ بِنِسْبَة سَبْقِه. ﴾ (5)

6- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ عُقِدَ لِوَاءٌ مِنْ نُور أَبْيَضَ وَ نَادَى مُنَادٍ لِيَقُمْ سَيِّدُ الْمُؤْمِنِينَ على بن أبي طَالِب (علیه السلام) فَيُعْطِي اللَّهُ اللَّواءَ مِنَ النُّورِ الْأَبْيَض بِيَدِهِ تَحْتَهُ جَمِيعُ السَّابِقِينَ الْأَوَّلِينَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ لَا يُخَالِطُهُمْ غَيْرُهُم. ﴾ (6)

7- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ نَزَلَتْ فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) سَبَقَ النَّاسَ كُلَّهُمْ بِالْإِيمَانِ وَ صَلَّى الْقِبْلَتَيْنِ وَ بَايَعَ الْبَيْعَتَيْن. ﴾ (7)

ص: 302

1- امام صادق (علیه السلام)- این آیه درباره ی علی (علیه السلام) و هر که از او تبعیت کند می باشد؛ ﴿ مِنَ المهاجِرينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خَالِدِينَ فِيها أَبَداً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيم. ﴾

2- امام باقر (علیه السلام)- خداوند از این کلامش: ﴿ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ﴾، على (علیه السلام) را قصد کرده است.

3- امام علی (علیه السلام)- سلیم بن قیس هلالی نقل می کند که حضرت (علیه السلام) در بین سخنش [که در میان جمعی از مهاجران و انصار در مسجد در ایّام خلافت عثمان ایراد کرد] فرمود: «شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید که وقتی آیه: ﴿ وَ السَّابِقُونَ الاوَلونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ ﴾ و آيه: ﴿ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ ﴾ (واقعه /11-10) نازل شد، در این باره از پیامبر (صلی الله علیه و آله) سؤال شد. حضرت (علیه السلام) فرمود: «خداوند این آیات را در مورد انبیاء (علیهم السلام) و جانشینان ایشان نازل کرده است. من افضل انبیاء (علیهم السلام) و رسولان خدایم، و علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) جانشین من افضل اولیاء است»؟ گفتند: «آری! به خدا قسم».

4- امام حسن (علیه السلام)- پدرم در ایمان آوردن به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پیشی گرفت و با جان خود از او حفاظت کرد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در هر مناسبت او را مقدّم می داشت و برای هر امر سختی او را می فرستاد، زیرا که به او اطمینان و اعتماد داشت، چون می دانست که او برای خدا و رسولش مخلص است و نزدیک ترین مقرّبان به خدا و رسولش می باشد، همانا خدای عزّوجلّ فرمود:... ﴿ وَ السَّابِقُونَ الاوّلونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الانصار وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بإحسان رَّضِيَ اللهُ عَنْهُمْ ﴾، پس او از همه ی پیشی گیرندگان پیشی گرفت، و همان گونه که خدای عزّوجلّ پیشی گیرندگان را بر عقب افتادگان ترجیح داده است، سابق السّابقین را نیز بر سابقین ترجیح داده است».

5- امام حسن (علیه السلام)- همان طوری که سبقت گیرندگان در ایمان بر دیگران برتری دارند؛ همین طور علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) به نسبت سبقتی که بر دیگران داشته بر آن ها فضیلت دارد.

6- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- چون روز قیامت شود، پرچمی از نور سفید بسته می شود و ندا دهنده ای ندا می دهد که سرور مؤمنان علی بن ابیطالب (علیه السلام)، بر می خیزد، و آن پرچم را که از نور سفید است به دست او می دهند همه سابقان و ایمان آورندگان نخستین از مهاجرین و انصار زیر آن پرچم هستند و کس دیگری با آنان مخلوط نمی شود.

7- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ ﴾، درباره ی امیر مؤمنان (علیه السلام) نازل شد، چرا که او از همه ی مردم در ایمان آوردن پیشی گرفته است و به سوی دو قبله ی [مسجدالاقصی و مسجدالحرام] نماز گزارده است و دو بیعت را انجام داده است.

ص: 303

8- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ سَابِقُ هَذِهِ الْأُمَّةَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب (علیه السلام). ﴾ (1)

9- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ سَبَقَ يُوشَع بنُ نُون (علیه السلام) إِلَى مُوسَى (علیه السلام) وَ صَاحِبُ يَاسِينَ إِلَى عِيسَى (علیه السلام) وَ عَلِىُّ بن أبي طَالِب أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) إِلَى مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله). ﴾ (2)

10- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ جَعفَر بن أحمدَ مُعَنعَنا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ خَرَجْتُ أَنَا وَ أَبِي ذَاتَ يَوْمٍ فَإِذَا هُوَ بِأَنَاسِ مِنْ أَصْحَابِنَا بَيْنَ الْمِنْبَرِ وَ الْقَبْرِ فَسَلَّمَ عَلَيْهِمْ ثُمَّ قَالَ أَمَا وَاللَّهِ إِنِّي لَأَحِبُّ رِيحَكُمْ وَ أَرْوَاحَكُمْ فَأَعِينُونِي عَلَى ذَلِكَ بِوَرَعَ وَ اجْتَهَادٍ مَنِ اثْتَمَّ بِعَبْدِ فَلْيَعْمَلْ بِعَمَلِهِ وَ أَنْتُمْ شِيعَةُ آلِ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَنتُمْ شُرَطُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ أَنْصَارُ اللَّهِ وَ أَنتُمُ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ وَ السَّابِقُونَ الْآخِرُونَ فِي الدُّنْيَا وَ السَّابِقُونَ فِي الْآخِرَةِ إِلَى الْجَنَّةِ. ﴾ (3)

11- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ هُمُ الْثَّقَبَاءُ وَ أَبُوذَرِّ (رحمة الله علیه) وَ الْمِقْدَادُ (رحمة الله علیه) وَ سَلْمَانُ (رحمة الله علیه) وَ عَمَّارُ (رحمة الله علیه) وَ مَنْ آمَنَ وَ صَدَّقَ وَ ثَبَتَ عَلَى وَ لَايَة أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام). ﴾ (4)

12- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ قَالَ عَلَى بْن أَبِي طَالِب (علیه السلام)، وَ حَمْزَةُ (رحمة الله علیه) وَ عَمَّارُ (رحمة الله علیه)، وَ أَبُوذَرِّ (رحمة الله علیه)، وَ سَلْمَانَ (رحمة الله علیه) وَ مِقْدَادُ (رحمة الله علیه). ﴾ (5)

13- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ عَلى (علیه السلام) وَ سَلْمَانُ (رحمة الله علیه). ﴾ (6)

14- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَن عُبَادَةَ بْن عَبْدِ اللهِ قَالَ سَمِعْتُ عَلِيّا (علیه السلام) يَقُولُ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ وَ أَنَا الصِّدِّيقُ الْأَكْبَرُ لَا يَقُولُهَا بَعْدِي إِلَّا كَذَّابُ صَلَّيْتُ قَبْلَ النَّاسِ بِسَبْعِ سِنِينَ. ﴾ (7)

15- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ صلَّتِ الْمَلَائِكَةُ عَلَيَّ وَ عَلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب (علیه السلام) سَبْعَ سِنِينَ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ لَمْ يُصَل مَعِي رَجُلٌ غَيْرُهُ. ﴾ (8)

8- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- سابق (پیشی گیرنده ی) این امّت، علیّ بن ابی طالب (علیه السلام) است.

9- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- یوشع بن نون (علیه السلام) پیش از دیگران به موسی (علیه السلام) ایمان آورد، و صاحب آل یاسین پیش از دیگران به عیسی (علیه السلام) ایمان آورد و علیّ بن ابی طالب امیرالمؤمنین (علیه السلام) پیش از بقیّه به محمّد (صلی الله علیه و آله) ایمان آورد.

10- امام صادق (علیه السلام)- جعفر بن احمد معنعنا از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که فرمود: «روزی من و پدرم از منزل بیرون رفتیم، ناگهان مردمی از اصحابمان را دیدیم که بین منبر و قبر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بودند. پدرم به آنان سلام کرد و سپس فرمود: «هوشیار باشید که به خدا قسم! من رایحه و جان های شما را دوست دارم؛ مرا بر این امر با تقوی و تلاش یاری کنید؛ کسی که به بنده ای اقتدا کند باید طبق عمل او عمل کند و شما شیعیان آل محمّد (صلی الله علیه و آله) هستید و شما لشکریان خدا و یاوران خدایید و شما پیشگامان نخستین و پیشگامان واپسین هستید در دنیا و در آخرت پیشگام به سمت بهشتید».

11- علیّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ السَّابِقُونَ الاوَلونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الأَنْصَارِ ﴾، آنان همان نقبا هستند؛ ابوذر، مقداد، سلمان، عمّار، و کسانی که ایمان آوردند و باور کردند و بر ولایت امیرمؤمنان (علیه السلام) استوار ماندند.

12- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ ﴾، مراد علیّ بن ابی طالب (علیه السلام)، حمزة، عمّار، ابوذر، سلمان و مقداد است.

13- ابن عبّاس (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ ﴾، مراد علی (علیه السلام) و سلمان (رحمة الله علیه) است.

14- امام علی (علیه السلام)- عبادة بن عبدالله گوید: از علی (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: «منم بنده ی خدا و برادر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و منم بزرگ ترین تصدیق کننده ی پیغمبر (صلی الله علیه و آله). هیچ کس پس از من چنین سخن نگوید جز آن که دروغ باشد من هفت سال پیش از مردم نماز خواندم».

15- امام علی (علیه السلام)- فرشتگان هفت سال بر من و علی (علیه السلام) درود فرستادند، و این ایّام، روزگاری بود که غیر از من و علی (علیه السلام) نمازگزاری نبود.

﴿ عَلَى، فَبَلغ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ أَمَا لَوْ أَتَانَا لَاسْتَغْفَرْنَا اللَّهَ لَهُ، فَأَمَّا إِذَا قَصَدَ إِلَى رَبِّهِ فَاللَّهُ أَوْلَى بِهِ، وَ كَانَ أَبُولُبَابَةَ يَصُومُ النَّهَارَ وَ يَأْكُلُ باللَّيْلِ مَا يُمْسِكُ بِهِ رَمَقَهُ فَكَانَتْ أَبْنَتُهُ تَأْتِيهِ بِعَشَائِهِ وَ تَخْلُهُ عِنْدَ قَضَاءِ الْحَاجَة فَلَمَّا كَانَ بَعْدَ ذَلِكَ وَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فِي بَيْتِ أَمِّ سَلَمَةَ نَزَلَتْ تَوْبَتُهُ فَقَالَ يَا أَمَّ سَلَمَةَ، قَدْ تَابَ اللهُ عَلَى أَبِي لُبَابَةَ،... فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالَ يَا أَبَالْبَابَةَ قَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَيْكَ تَوْبَةً لَوْ وَ لِدْتَ مِنْ أُمِّكَ يَوْمَكَ هَذَا لَكَفَاكَ، فَقَالَ يَا رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) أَ فَأَتَصَدَّقُ بِمَالِي كُلِّهِ قَالَ لَا قَالَ فَبِثْلُتَيْهِ قَالَ لَا قَالَ فَنِصْفِهِ قَالَ لَا قَالَ فَبِثْلُثِهِ قَالَ نَعَمْ فَأَنْزَلَ اللهُ وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ، خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةٌ تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنْ كمْ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ، أَليَعْلَمُوا أَنَّ اللهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ. ﴾ (1)

2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ سَأَلُوهُ (علیه السلام) عَنِ الْخَاصَّ وَ الْعَامِّ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ إِنَّ مِنْ كِتَابٍ اللَّهِ تَعَالَى آيَاتٍ لَفْظُهَا الْخُصُوصُ وَ الْعُمُومُ وَ مِنْهُ آيَاتٌ لَفْظُهَا لَفْظَ الْخَاصٌ وَ مَعْنَاهُ عَامُ وَ مِنَ ذَلِكَ لَفْظُ عَامُّ يُرِيدُ بِهِ اللَّهُ تَعَالَى الْعُمُومَ وَ كَذَلِكَ الْخَاصُ أَيْضاً فَأَمَّا مَا ظَاهِرُهُ الْعُمُومُ وَ مَعْنَاهُ الخصوص... مثله قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً نَزَلَت في أَبِي لُبَابَةَ وَ إِنَّمَا هُوَ رَجُلُ وَاحِدٍ... فَلَفْظُ الْآيَةِ عَام وَ مَعْنَاهَا خَاص. ﴾ (2)

﴿ خدا برای او طلب آمرزش می کردیم و حال آن که به پروردگارش روی آورد، خدا به او شایسته تر است». ابولبابه روز را روزه می گرفت و در شب مقداری غذا می خورد که به وسیله ی آن بتواند گرسنگی را تحمّل کند و دختر او غذایش را می آورد و در هنگام قضای حاجت او را باز می کرد. هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در خانه ی ام سلمه بود، قبول توبه ی او در قرآن نازل شد. فرمود: «ای امّ سلمه! همانا خدا توبه ی ابولبابه را پذیرفت»... رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مسجد آمد و فرمود: «ای ابولبابه! همانا خدا به گونه ای توبه ی تو را پذیرفت که مانند هنگامی که مادرت تو را به دنیا آورد، از گناهان پاک شده ای». گفت: «ای رسول خدا! آیا همه ی مالم را به عنوان صدقه بدهم»؟ فرمود: «خیر»، گفت: «دوسومّش را»؟ فرمود: «خیر»، گفت: «نصفش را»؟ گفت: «خیر». گفت: «یک سوّمش را»؟ فرمود: «بلی». پس خدا این آیه ها را نازل کرد؛ ﴿ وَ آخِرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحاً وَ آخرِ سَيِّئَاً عَسَى اللَّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِن اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ * خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةٌ تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِم بِهَا وَصَلَّ

عَلَيهِمْ إِن صَلَاتَكَ سَكَنْ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ * أَلَمْ يَعْلَمُوا ان اللهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَ ان اللهَ هُوَ التَّوَّابِ الرَّحِيمُ. ﴾

2- امام علی (علیه السلام)- از ایشان درباره ی عامّ و خاصّ قرآن سؤال کردند. فرمود: «در قرآن برخی آیات خاصّ و عامّ است گروهی از آن ها لفظشان خاصّ است امّا معنایشان عامّ. از جمله آن ها آیاتی است که لفظ آن عامّ است و خداوند از آن عموم را اراده کرده است و خاصّ نیز این چنین است. امّا آیاتی که ظاهرشان عامّ امّا معنایشان خاصّ است... مانند این آیه است: ﴿ وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً ﴾ که در مورد ابی لبابه است که یک شخص واحد است... که لفظ آیه عامّ امّا معنای آن خاصّ است».

﴿ النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) الَّذِي كَانَ يَجْرِى عَلَيْهِ حُكْمُهُ وَ مَا هُوَ إِنَّا مُؤْمِنُ أَوْ كَافِرُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَمِنْكُمْ كَافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فَأَيْنَ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ وَ أَيْنَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ أَيْنَ الَّذِينَ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً وَ أَيْنَ الَّذِينَ لَمَّيَدْخُلُوهَا وَ هُمْ يَطْمَعُونَ قَالَ زُرَارَةُ أَيَدْخُلُ النَّارَ مُؤْمِنُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) لَايَدْخُلُهَا إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللهُ قَالَ زَرَارَةُ فَيَدْخُلُ الْكَافِرُ الْجَنَّةَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) لَافَقَالَ زَرَارَةُ هَلْ يَخْلُو أَنْ يَكُونَ مُؤْمِناً أَوْ كَافِراً فَقَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَوْلُ اللَّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِكَ يَا زَرَارَةُ بِقَوْلِ اللَّهِ أَقُولُ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى لَيَدْخُلُوهَا وَ هُمْ يَطْمَعُونَ لَوْ كَانُوا مُؤْمِنِينَ لَدَخَلُوا الْجَنَّةَ وَ لَوْ كَانُوا كَافِرِينَ لَدَخَلُوا النَّارَ قَالَ فَمَا ذَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ

اللَّهِ أَرْجِتُهُمْ حَيْثُ أَرْجَاهُمُ اللَّهُ. ﴾ (1)

3-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبي جَعْفَر (علیه السلام) قال... فَقُلْت له قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كَافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ لَا وَ اللَّهِ لَا يَكُونُ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ لَيْسَ بِمُؤْمِن وَ لَا كَافِرٍ قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرَ اللهِ (علیه السلام) قَوْلُ اللَّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِكَ يَا زَرَارَةُ أَ رَأَيْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ خَلَطُوا عَمَلًا صالحاً وَ آخَرَ سَيِّباً عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ فَلَمَّا قَالَ عَسَى فَقُلْتُ مَا هُمْ إِنَّا مُؤْمِنِينَ أَوْ كَافِرِينَ قَالَ فَقَالَ مَا تَقُولُ فِي قَوْلِهِ عَزَوَجَلَّ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدَانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا إِلَى الْإِيمَانِ فَقُلْتُ مَا هُمْ إِنَّا مُؤْمِنِينَ أَوْ كَافِرِينَ فَقَالَ وَ اللَّهُ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ وَ لَا كَافِرِينَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيَّ فَقَالَ مَا تَقُولُ فِي أَصْحَابِ الْأَعْرَافِ. ﴾ (2)

4-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَر (علیه السلام) وَ أَنَا أَكَلِّمُهُ فِى الْمُسْتَضْعَفِينَ أَيْنَ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ أَيْنَ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ أَيْنَ الَّذِينَ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً أَيْنَ الْمُؤلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ أَيْنَ أَهْلُ تِبْيَانِ اللَّهِ أَيْنَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدَانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لَا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا، فَأُولئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُو عَنْهُمْ وَ كَانَ اللَّهُ عَفُوا غَفُوراً. ﴾ (3)

5-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ (علیه السلام) قَالَ قُلْنَا لَهُ مَنْ وَ افَقَنَا مِنْ عَلَوِيٌّ أَوْ غَيْرِهِ تَوَلَّيْنَاهُ وَ مَنْ خَالَفَنَا بَرِثْنَا مِنْهُ مِنْ عَلَوِيٌّ أَوْ غَيْرِهِ قَالَ يَا زَرَارَةُ قَوْلُ اللَّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِكَ أَيْنَ الَّذِينَ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً. ﴾ (4)

ص: 310

اقدام می شود. (توبه/60). [کسانی که باید با محبّت و مدارا و نیز با تأمین امور مالی و... دل هایشان را به سوی اسلام هدایت و ایمانشان را نگه داشت] کجا قرار دارند؟ گروهی که کار خوب و بد را به هم آمیختند، در کجا قرار دارند؟ و کسانی که داخل بهشت نمی شوند، در حالی که امید آن را دارند (اعراف /46) چه وضعتی دارند»؟ زراره پرسید: «آیا مؤمنان وارد آتش می شوند»؟ امام صادق (علیه السلام) فرمود: «مؤمن وارد جهنّم نمی شود، مگر خداوند بخواهد»... زراره گفت: «آیا کافر وارد بهشت می شود»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «خیر»! زراره گفت: «آیا امکان دارد که بنده ای نه کافر باشد نه مؤمن»؟ امام صادق (علیه السلام) فرمود: «ای زراره! من این حرف را بنابر گفتار پرودگار برایت گفتم، و گفتار پرودگار از عقیده و فکر تو درست تر است که می فرماید: داخل بهشت نمی شوند، در حالی که امید آن را دارند. (اعراف/46). و اگر مؤمن باشند وارد بهشت می شوند و اگر کافر باشند وارد جهنّم خواهند شد». زراره گفت: «پس حال ایشان چگونه خواهد شد»؟ امام صادق (علیه السلام) در جواب فرمود: «ایشان به وعده ی خداوند مبنی بر امیدواری به رحمتش، به لطف و رحمت او چشم دوخته اند».

3-1- امام باقر (علیه السلام)- زراره نقل می کند:... به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم: «خداوند عزّوجلّ می فرماید: او کسی است که شما را آفرید [و به شما آزادی و اختیار داد] گروهی از شما کافرید و گروهی مؤمن (تغابن /2). خیر، به خدا سوگند! امکان ندارد که کسی از میان انسان ها باشد که نه مؤمن و نه کافر باشد». امام باقر (علیه السلام) فرمود: «ای زراره! سخن خداوند از سخن تو صادق تر است، مگر سخن خداوند عزّوجلّ را ملاحظه نکرده ای؟ ﴿ خَلَطُواْ عَمَلًا صَالِحًا وَ آخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَن. يَتُوبَ عَلَيْهِمْ ﴾ پس چرا فرمود: عَسَی». عرض کردم: «آن ها از این دو حالت خارج نیستند؛ یا مؤمند و یا کافرند». پس ایشان فرمود: «نظرت در خصوص این سخن خداوند عزّوجلّ چیست؟ مگر آن دسته از مردان و زنان و کودکانی که به راستی تحت فشار قرار گرفته اند [و حقیقتاً مستضعفند] نه چاره ای دارند، و نه راهی [برای نجات از آن محیط آلوده] می یابند. (نساء/198)». عرض کردم: «از این دو حال خارج نیستند؛ یا مؤمنند و یا کافرند». فرمود: «در حالی که ایمان ندارند. (بقره/8)». سپس به من رو کرد و فرمود: «پس نظرت راجع به اصحاب اعراف چیست»؟

4-1- امام باقر (علیه السلام)- زراره گوید: من با امام باقر (علیه السلام) درباره ی مستضعفان گفتگو می کردم، امام (علیه السلام) فرمود: «اصحاب اعراف کجا هستند؟ آن ها که به رحمت خداوند امیدوارند کجا می باشند؟ کسانی که کار خوب و بد را به هم آمیختند، کسانی که باید دل های آن ها را به دست آورد و از دین فراری نداد در کجا می باشند؟ آن ها که خداوند موضوعات را برای آن ها روشن کرده اند در کجا هستند؟ کجا هستند آن دسته از مردان و زنان و کودکانی که به راستی تحت فشار قرار گرفته اند [و حقیقتاً مستضعفند] نه چاره ای دارند، و نه راهی [برای نجات از آن محیط آلوده] می یابند. ممکن است خداوند، آن ها را مورد عفو قرار دهد و خداوند عفو کننده و آمرزنده است. (نساء/99-98)؟».

5-1- امام باقر (علیه السلام)- زراره گوید: به امام باقر (علیه السلام) گفتیم: «هر که با ما موافق باشد چه علوی و چه دیگران، او را تأیید می کنیم و هر که با ما مخالفت کند از او برائت می جوییم، چه علوی باشد یا غیر علوی». فرمود: «ای زراره! گفته ی خدا از گفته تو درست تر است؛ ﴿ الَّذِينَ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً. ﴾

ص: 311

6-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَن سَعدِ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ (علیه السلام) أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوَاناً فَقَالَ مَثَلُ إجراء [أَجْرَاهُ] اللَّهُ فِي شِيعَتِنَا كَمَا يُجْرِى لَهُمْ فِي الْأَصْلَابِ ثُمَّ يَزْرَعُهُمْ فِي الْأَرْحَامِ وَ يُخْرِجُهُمْ لِلْغَايَةِ الَّتِي أَخَذَ عَلَيْهَا مِيثَاقَهُمْ فِي الْخَلْقِ مِنْهُمْ أَنْقِيَاءُ وَ شُهَدَاءُ وَ مِنْهُمُ الْمُمْتَحَنَةُ قُلُوبُهُمْ وَ مِنْهُمُ الْعُلَمَاء وَ مِنْهُمُ النَّجَبَاءُ وَ مِنْهُمُ النَّجَدَاء وَ مِنْهُمْ أَهْلُ الْتَقَى وَ مِنْهُمْ أَهْلُ التَّقْوَى وَ مِنْهُمْ أَهْلُ التَسْلِيمِ فَارُوا بِهَذِهِ الْأَشْيَاءِ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ وَ فَضَلُوا النَّاسَ بِمَا فَضَلُوا وَ جَرَتْ لِلنَّاسِ بَعْدَهُمْ فِي الْمَوَاثِيقِ حَالُهُمْ أَسْمَاؤُهُمْ حَدُّ الْمُسْتَضْعَفِينَ وَحَدُّ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا أَنَّ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ وَ حَدُّ عَسَى أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ. ﴾ (1)

7-1- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَيُنْجَوْنَ وَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ... بِغَيْرِ حِسَابٍ وَ إِنَّمَا الْحِسَابُ عَلَى أَهْلِ هَذِهِ الصَّفَاتِ بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُؤلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ الْمُقْتَرِفَة وَ الَّذِينَ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ الَّذِينَ لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لَا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةَ الْكُفْرِ وَ الشِّرْكِ وَ لَا يُحْسِنُونَ أَنْ يَنْصِبُوا وَ لَا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا إِلَى أَنْ يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ عَارِفِينَ فَهُمْ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ وَ هَؤُلَاءِ كُلُّهُمْ لِلَّهِ فِيهِمُ الْمَشِيَّةُ إِنْ أَدْخَلَ أَحَدَهُمُ النَّارَ فَبَذَنْبِهِ وَ إِنْ تَجَاوَزَ عَنْهُ فَبِرَحْمَتِه. ﴾ (2)

8-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَن الحَارِثِ عَن أبي عبد الله (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ بَيْنَ الْإِيمَانِ وَ الْكُفْرِ مَنْزِلَةُ فَقَالَ نَعَمْ وَ مَنَازِلُ لَوْ يَجْحَدُ شَيْئاً مِنْهَا أَكَبَّهُ اللَّهُ فِي النَّارِ بَيْنَهُمَا آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللهِ وَ بَيْنَهُمَا الْمُسْتَضْعَفُونَ وَ بَيْنَهُمَا آخَرُونَ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً وَ بَيْنَهُمَا قَوْلُهُ وَ عَلَى الْأَعْرَافِ رِجالُ. ﴾ (3)

9-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عن حمزة بن الطَّيَّارِ قَالَ قَالَ لِي أبو عبد الله (علیه السلام) النَّاسُ عَلَى سِتَةَ أَصْنَافِ قَالَ قُلْتُ أَتَأْذَنُ لِى أَنْ أَكْتُبَهَا قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مَا أَكْتُبُ قَالَ اكْتُبْ أَهْلَ الْوَعِيدِ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَهْل النَّارِ وَ اكْتُبْ وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً قَالَ قُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ وَحشِیُّ مِنْهُم. ﴾ (4)

ص: 312

6-1- امام باقر (علیه السلام)- سعد از امام باقر (علیه السلام) روایت می کند که از آن جناب پرسیدند: تفسیر آیه ی شریفه: محمّد فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند پیوسته آن ها را در حال رکوع و سجود می بینی در حالی که همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند. (فتح/29). چیست؟ امام (علیه السلام) فرمود: «این مثلی است که در شیعیان ما جاری می گردد همان گونه که برای آن ها در اصلاب جریان پیدا می کند و بعد در ارحام کشت می شود و سپس ایشان را برای هدف و انجام عهدی که پرودگار به هنگام خلقت از آن ها پیمان گرفته است، خارج می کند گروهی از آن ها از متّقین و شهداء هستند و گروهی، کسانی هستند که خداوند دل هایشان را مورد آزمایش قرار می دهد، دسته ای از آن ها از علماء بوده و جماعتی از بزرگان به شمار می روند و پاره ای از آنان از شجاعان و روشنگران [راه هدایت] بشمار می آیند بعضی پرهیزگار هستند و دسته ای اهل تقوی و فضیلت می باشند، گروهی اهل تسلیم و رضا به شمار می روند، با این چیزها به سوی پرودگارشان سبقت گرفتند و با فضیلت هایی که به دست آوردند بر مردم برتری یافتند و مردم پس از ایشان متناسب

با حالت هایشان در پیمانی و عهدی که [با پرودگارشان] دارند، جایگاه هایی یافتند و هر کدام در گروهی اسمی دارند گروهی حد و مرز مُسْتَضْعَفین و گروهی دیگر، به فرمان خدا واگذار شده اند [یا آن ها را مجازات می کند، و] یا توبه آنان را می پذیرد. مرزی دیگر کسانی که امید می رود که خداوند توبه آن ها را بپذیرد».

7-1- امام على (علیه السلام)- امّا مؤمنین، اینان نجات می یابند و بدون حساب وارد بهشت می شوند،... حساب برای اهل این صفات است که بین مؤمنین و مشرکین هستند و برای آنان که قلبشان با اسلام انس داده شده و گناهکارند؛ الَّذِینَ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً و مستضعفینی که؛ نه چاره ای دارند، و نه راهی [برای نجات از آن محیط آلوده] می یابند، و ناگزیر از کفر و شرک بوده اند و نمی توانستند عبادت کنند و به راهی هدایت نشده اند که مؤمن و اهل معرفت شوند. اینان هستند که اصحاب اعراف هستند و همه آن ها مشمول خواست خداوند هستند و اگر خداوند یکی از آن ها را وارد آتش کند، به جهت گناه اوست و اگر از او در گذرد، به جهت رحمتش می باشد.

8-1- امام صادق (علیه السلام)- حارث گوید: «از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم بین کفر و ایمان فاصله ای هست»؟ فرمود: «آری! فاصله هایی وجود دارد، اگر یکی از آن اعمال را انجام دهد خداوند او را به رو در آتش خواهد افکند ولی بین ایمان و کفر کسانی هستند که امیدوار رحمت خداوند می باشند. در آن میان مستضعفان هستند که خود حکم خاصّی دارند و در آن جا کسانی که کار خوب و بد را به هم آمیختند در آن جا اهل اعراف هستند که خداوند از آن ها در قرآن نام برده است. ﴿ وَ عَلَى الْأَعْرَافِ رِجالٌ. ﴾

9-1- امام صادق (علیه السلام)- حمزة بن طیّار گوید؛ امام (علیه السلام) به من فرمود: «مردم بر شش صنف باشند». گفتم: «به من اجازه می دهید که بنویسم»؟ فرمود: «آری»! گفتم: «چه بنویسم»؟ فرمود: «بنویس اهل وعید [یعنی مکلّفان مسئول] از اهل بهشت و دوزخ، بنویس؛ وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً». گفتم: «این ها چه کسانی هستند»؟ فرمود: «وحشی از این هاست».

ص: 313

10-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ النَّاسُ عَلَى سِتٌ فِرَق يُؤْتَوْنَ إِلَى ثَلَاثِ فِرَقِ الْإِيمَانِ وَ الْكُفْرِ وَ الضَّلَالَ وَ هُمْ أَهْلُ الْوَعْدِ مِنَ الَّذِينَ وَعَدَ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْكَافِرُونَ وَ الْمُسْتَضْعَفُونَ وَ الْمُرْجَوْنَ لِأمْرِ اللهِ إمَّا يُعَذِّبْهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ الْمُعْتَرِفُونَ بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً وَ أَهْلُ الْأَعْرَافِ. ﴾ (1)

11-1- الصّادقين (علیه السلام)- ﴿ الْمُعْتَرِفُ بِذَنْبِهِ قَوْمُ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً. ﴾ (2)

12-1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَن خَيْثَمَةِ الجُعْفِى قَالَ: دَخَلَتْ عَلَى أَبِي جَعَفَرَ (علیه السلام) فَقَالَ لِي: يَا خَيْثَمَةُ أَبْلِغْ مَوَالِيَنَا مِنَّا السَّلَامَ وَ أَعْلِمْهُمْ أَنَّهُمْ لَمْ يَنَالُوا مَا عِنْدَ اللَّهِ إِلَّا بِالْعَمَل وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) سَلْمَانُ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّمَا عَلَى بِمَعْرِفَتِنَا وَ إِقْرَارِهِ بوَلَايَتِنَا وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ وَ عَسَى مِنَ اللَّهِ وَاجِبُ وَ إِنَّمَا نَزَلَتْ فِي شِيعَتِنَا الْمُدْنِبينَ. ﴾ (3)

13-1- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَن سَمرة بن جُندَب قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِمَّا يُكْثِرُ أَنْ يَقُولَ لِأَصْحَابِهِ هَلْ لا رَأَى مِنْكُمْ أَحَدُ رُؤْيَا فَيَقُصُّ عَلَيْهِ مَنْ شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَقُصُّ وَ إِنَّهُ قَالَ لَنَا ذَاتَ غَدَاةِ إِنَّهُ أَتَانِي اللَّيْلَةَ آتِيَانِ فَقَالَا لِيَ انْطَلِقُ فَانْطَلَقْتُ مَعَهُمْ فَأَخْرَجَانِى إِلَى الْأَرْضِ الْمُقَدَّسَة... فَانْتَهَيْنَا إِلَى مَدِينَة مَيْنِيَّة بِلَبن ذَهَبٍ وَ لَبن فِضَّةٍ فَأَتَيْنَا بَابَ الْمَدِينَةِ فَاسْتَفْتَحْنَا فَفْتِحَ لَنَا فَدَخَلْنَاهَا فَتَلَقَّانَا فِيهَا رِجَالُ شَطْرُ مِنْ خَلْقِهِمْ كَأَحْسَنِ مَا أَنْتَ رَاءٍ وَ شَطْرُ كَأَقْبَحَ مَا أَنْتَ رَاءٍ قَالَا لَهُمُ اذْهَبُوا فَقَعُوا فِي ذَلِكَ النَّهَرِ فَإِذَا نَهَرُ مُعْتَرِضُ يَجْرِى كَانَ مَاءُهُ الْمَحْضَ فِي الْبَيَاضِ فَذَهَبُوا فَوَقَعُوا فِيهِ ثُمَّ رَجَعُوا إِلَيْنَا فَذَهَبَ السُّوءُ عَنْهُمْ فَصَارُوا فِي أَحْسَن صُورَة قَالا... وَ أَمَّا الْقَوْمُ الَّذِينَ كَانُوا شَطْرُ مِنْهُمْ حَسَنُ وَ شَطْرُ مِنْهُمْ قَبِيحُ فَإِنَّهُمْ

قَوْمُ خَلَطُوا عَمَلًا صالحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً تَجَاوَزَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ أَنَا جَبْرَئِيلُ وَ هَذَا مِيكَائِيلُ. ﴾ (4)

14-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَن أبي بَكرِ الحَضرَمِي قَالَ: قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ سَعِيدِ سَلْ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فَاعْرِضْ عَلَيْهِ كَلَامِي وَ قُلْ لَهُ إِنِّي أَتَوَلَاكُمْ وَ أَبْرَأَ مِنْ عَدُوِّكُمْ وَ أقُولُ بِالْقَدَرِ أَقَوْلِي فِيهِ قَوْلُكَ قَالَ فَعَرَضْتُ كَلَامَهُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فَحَرَكَ يَدَهُ ثُمَّ قَالَ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً عَسَى اللَّهُ أن يَتُوبَ عَلَيْهِمْ قَالَ ثُمَّ قَالَ مَا أَعْرِفُهُ مِنْ مَوَالِى أمير الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام). ﴾ (5)

ص: 314

10-1- امام صادق (علیه السلام)- مردم بر شش دسته هستند که به سه گونه ظاهر می گردند؛ ایمان، کفر و ضلالت، این ها اهل وعده می باشند و خداوند به آن ها وعده ی بهشت و دوزخ را داده است و آن ها مؤمنان و کافران و مستضعفان هستند. کسانی که امیدوار رحمت خداوند می باشند و انتظار دارند خداوند آن ها را مورد رحمت خود قرار دهد یا مورد رحمت خداوند قرار می گیرند و یا معذّب می گردند و به گناهان خود اعتراف کرده و کار خوب و بد را به هم آمیختند و اهل اعراف».

11-1- امام باقر (علیه السلام)- کسانی که گناه خود را پذیرفتند، گروهی هستند که: به گناهان خود اعتراف کردند و کار خوب و بد را به هم آمیختند.

12-1- امام باقر (علیه السلام)- خیثمه ی جُعفی گوید: به محضر امام (علیه السلام) وارد شدم. حضرت (علیه السلام) به من فرمود: «ای خیثمه! به دوستان ما از طرف ما سلام برسان و بگو به مقام قرب خداوند نخواهید رسید مگر با عمل، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: سلمان (رحمة الله علیه) از ما اهل بیت (علیهم السلام) می باشد مقصودش این بود که او ما را می شناخت و به ولایت ما معتقد بود. خداوند متعال در این باره می فرماید؛ ﴿ خَلَطُوا عَمَلًا صالحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً عَسَى اللهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ، عَسَى ﴾ یعنی خداوند حتماً این کار را خواهد کرد، و این آیه درباره ی شیعیان ما نازل شده است که خداوند گناهکاران آن ها را می آمرزد».

13-1- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- سمرة بن جندب گوید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به یارانش بسیار می فرمود: «آیا کسی از شما خوابی دیده»؟ و هر که خدا می خواست به ایشان خوابی را می گفت. و خودش بامدادی به ما فرمود: «امشب در خواب دو نفر آمدند و گفتند: با ما بیا، با آن ها رفتم، و مرا به سرزمین مقدّس بردند. رفتیم... تا رسیدیم به شهری که با خشتی از طلا و خشتی از نقره ساخته بود، و به در شهر آمدیم و در زدیم و به روی ما گشوده شد و در آن وارد شدیم و به مردانی برخوردیم که نیمی زیباتر از آن چه دیدی بودند و نیمی زشت تر از آن چه دیدی! به آن ها که زشت بودند گفتند: بروید و در این نهر بیافتید، ناگهان نهر پهناوری بود و آبی بسیار سفید داشت، رفتند در آن تن خود را شستند و آمدند و زشتی آن ها رفت و زیباروی شدند، به من گفتند:... آن مردمی که نیمی زیبا و نیمی زشت بودند گروهی هستند که کار خوب و بد را به هم آمیختند. و خداوند از آن ها در گذشته است و من جبرئیلم و این میکائیل است».

14-1- امام صادق (علیه السلام)- ابوبکر حضر می گوید: محمّد بن سعید گفت: «از امام صادق (علیه السلام) بپرس و سخنم را بر او عرضه کن و به او بگو: همانا من از شما اطاعت می کنم و شما را به عنوان ولیّ می شناسم و از دشمنتان برائت می جویم و به قدَر قائل هستم و سخن من در زمینه ی قدَر، همان گفته ی توست». سخن او را بر امام صادق (علیه السلام) عرضه کردم، ایشان دستش را تکان داد و سپس فرمود: ﴿ خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحاً وَ آخر سَيِّئَاً عَسَى الله ان يَتُوبَ عَلَيْهِمْ. ﴾ او را از پیروان امیرمؤمنان (علیه السلام) نمی دانم».

ص: 315

15-1- الحسن (علیه السلام)- ﴿ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيَّ (علیه السلام) لِحَبيب بن مَسْلَمَةَ الْفِهْرِيِّ رَبِّ مَسِيرٍ لَكَ فِي غَيْر طَاعَة قَالَ أَمَّا مَسِيرِى إِلَى أَبيكَ فَلَا قَالَ بَلَى وَ لَكِنَّكَ أَطَعْتَ مُعَاوِيَةَ عَلَى دُنْيَا قَلِيلَة فَلَئِنْ كَانَ قَامَ بكَ فِي دُنْيَاكَ لَقَدْ قَعَدَ بكَ فِي آخِرَتِكَ فَلَوْ كُنْتَ إِذَا فَعَلْتَ شَراً قُلْتَ خَيْرًا كُنْتَ كَمَا قَالَ الله عَزَّوَجَلَّ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيْناً وَ لَكِنَّكَ كَمَا قَالَ بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كَانُوا يَكْسِبُونَ. ﴾ (1)

15-1- امام حسن (علیه السلام)- امام حسن (علیه السلام) به حبیب بن مسلمه فرمود: «تو به راه های زیادی می روی که اطاعت خدا در آن نیست»! گفت: «من مسیری را که پدر تو طی کرد نخواهم رفت»؟. فرمود: «آری، ولی تو برای دنیای پست و اندک مطیع معاویه شده ای، اگر معاویه برای تأمین دنیای تو قیام نموده، آخرت تو از دست رفته است. اگر تو آن گونه بودی که هرگاه عمل بدی را انجام می دادی سخن خیری می گفتی، از آن اشخاصی به شمار می رفتی که خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿ خَلَطُوا عَمَلًا صالحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً ﴾ ولی تو از آن افرادی هستی که خدای سبحان در این آیه می فرماید: چنین نیست که آن ها می پندارند، بلکه اعمالشان چون زنگاری بر دل هایشان نشسته است!. (مطفقین/14)».

*مُتَعَلَّقِ الصَّدَقَةِ وَ الزَّكَاةِ وَ فَرقُهُما

1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ يُجْبِرُ الْإِمَامُ النَّاسَ عَلَى أَخْذِ الزَّكَاةِ مِنْ أَمْوَالِهِمْ لِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ خُذْ مِنْ أَموالهم صَدَقَةٌ تُطَهِّرُهُمْ وَ قَالَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) هَاتُوا رُبُعَ الْعُشْرِ مِنْ كُلَّ عِشْرِينَ مِثْقَالًا نِصْفُ مِثْقَالَ وَ مِنْ كُلِّ مِائَتَىٰ كل ماننى دِرْهُم خَمْسَةُ دَرَاهِم. ﴾ (1)

2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَن عَبدِ اللهِ بن سَنَانِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبدِالله (علیه السلام): لَمَّا أَنْزَلَتْ آيَةُ الزَّكَاةِ خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةٌ تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها وَ أَنْزَلَتْ فِي شَهْر رَمَضَانَ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مُنَادِيَهُ فَنَادَى فِي النَّاسِ أَنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَيْكُمُ الزَّكَاةَ كَمَا فَرَضَ عَلَيْكُمُ الصَّلَاةَ فَفَرَضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِمْ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ فَرَضَ الصَّدَقَةَ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الرَّبِيبِ فَنَادَى فِيهِمْ بِذَلِكَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَ عَفَا لَهُمْ عَمَّا سِوَى ذَلِكَ قَالَ ثُمَّ لَمْ يَفْرِضَ لِشَيْءٍ مِنْ أَمْوَالِهِمْ حَتَّى حَالَ عَلَيْهِمُ الْحَوْلُ مِنْ قَابلَ فَصَامُوا وَ أَفْطَرُوا فَأَمَرَ مُنَادِيَهُ فَنَادَى فِي الْمُسْلِمِينَ أَيُّهَا الْمُسْلِمُونَ زَكُوا أَمْوَالَكُمْ تُقْبَلْ صَلَاتُكُمْ قَالَ ثُمَّ وَجَّهَ عُمَّالَ الصَّدَقَةِ وَ عُمَّالَ الطَّسُوقِ. ﴾ (2)

3- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ أَنَّ الثَّلَاثَةَ الَّذِينَ تَخَلَّفُوا فِي غَزْوَة تَبُوكَ لَمَّا نَزَلَ فِي حَقَّهِمْ وَ عَلَى الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا الْآيَةَ وَ تَابَ اللهُ عَلَيْهِمْ قَالُوا خُذْ أَمْوَالَنَا يَا رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ تَصَدَّقْ بِهَا وَ طَهِّرْنَا مِنَ الذُّنُوبِ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) مَا أُمِرْتُ أَنْ أَخْذَ مِنْ أَمْوَالِكُمْ شَيْئًا فَنَزَلَ خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةٌ فَأَخَذَ مِنْهُمُ الزَّكَاةَ الْمَفْرُوضَةَ شَرْعاً. ﴾ (3)

4- الجواد (علیه السلام)- ﴿ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ قَالَ كَتَبَ إِلَيْهِ أَبُو جَعْفَر (علیه السلام) وَ قَرَاتُ أَنَا كِتَابَهُ إِلَيْهِ فِي طَرِيق مَكَّةَ قَالَ الَّذِي أَوْجَبْتُ فِي سَنَتِي هَذِهِ وَ هَذِهِ سَنَةُ عِشْرِينَ وَ مِائَتَيْن فَقَطْ لِمَعْنَى مِنَ الْمَعَانِي أَكْرَهُ تفْسِيرَ الْمَعْنَى كُلِّهِ خَوْفاً مِنَ الِانْتِشَارِ وَ سَأَفَسِّرُ لَكَ بَعْضَهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى إِنَّ مَوَالِى أَسْأَلُ اللهَ صَلَاحَهُمْ أَوْ بَعْضَهُمْ قَصَّرُوا فِيمَا يَجِبُ عَلَيْهِمْ فَعَلِمْتُ ذَلِكَ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَطَهَّرَهُمْ وَ أَزَكِّيَهُمْ بِمَا فَعَلْتُ فِي عَامِي هَذَا مِنْ أَمْرِ الْخُمْسَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةٌ تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِهَا وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنُ هُمْ وَ اللهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَ أَنَّ اللهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ

ص: 318

*متعلقِ صدقه و زکات و فرق این دو

1- امام صادق (علیه السلام)- امام مردمان را بر پرداختن زکات وادار می کند، چرا که خدای متعال فرموده است: ﴿ خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةٌ تُطَهَّرُهُم ﴾ و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «یک چهلم را به عنوان زکات بیاورید، از هر بیست مثقال نصف مثقال و از هر دویست درهم پنج درهم».

2- امام صادق (علیه السلام)- عبدالله بن سنان گوید: امام (علیه السلام) فرمود: هنگامی که این آیه؛ ﴿ خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةٌ تُطَهَّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِم بِهَا ﴾، در ماه رمضان نازل شد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به منادی خود دستور داد که چنین اعلام کند: «همانا خدا زکات را واجب کرد، چنان که نماز را بر شما واجب کرد». خدای عزّوجلّ بر ایشان [زکات را] بر طلا و نقره واجب کرد و صدقه را بر شتران و گاو و گوسفندان و گندم و جو و خرما و کشمش واجب کرد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این حکم را در ماه رمضان به سمع مردم رساند و آنان را از دیگر موارد معاف نمود. امام (علیه السلام) در ادامه فرمود: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن سال متعرّض اموال مردم نشد تا این که سال آینده فرا رسید (یک سال گذشت). روزه گرفتند و افطار کردند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به منادی خود دستور داد که چنین اعلام کند: «ای مسلمانان! زکات اموالتان را دهید تا نمازتان قبول شود». امام (علیه السلام) می فرماید: «و کارگزاران را به آبادی ها و مراتع اعزام کرد».

3- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- آن سه نفری که در جنگ تبوک تخلّف کردند [و به جنگ نرفتند]، وقتی که این آیات: ﴿ وَ عَلَى الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ خُلَّفُوا... تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمِ ﴾ نازل شد و گفتند: «ای رسول خدا! اموال ما را بگیر و صدقه بده و ما را از گناهان پاک ساز». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «به من دستور داده نشده است که از اموال شما چیزی بگیرم». آیه نازل شد: ﴿ خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً. ﴾ [پیامبر (صلی الله علیه و آله)] از آن ها زکاتی که واجب شرعی بود، گرفت.

4- امام جواد (علیه السلام)- علیّ بن مهزیار گوید: امام جواد (علیه السلام) به او نامه نوشت و من نامه ی او را در راه مکّه خواندم. فرمود: «آن چه که در امسال واجب کرده [و این، سال دویست و بیست است] فقط برای یک معنا از معناها [ی آیه] است دوست ندارم همه ی معنای آن را تفسیر کنم چون می ترسم که منتشر شود و به زودی بعضی از آن (معنا) را برای تو تفسیر خواهم کرد.- اگر خداوند تعالی بخواهد- شیعیانم [که صلاح آن ها را از خدا می خواهم] یا بعضی از آن ها، در واجباتشان کوتاهی کردند. من آن را دانستم. دوست داشتم که آن ها را [با این کاری که در امسال انجام دادم که دستور دادم خمس بدهند] پاک سازم و پرورش دهم. خداوند تعالی فرمود؛ ﴿ خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهَّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنْ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ * أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَ أَنَّ اللهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ. وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلى عالمِ الْغَيْبِ وَ

الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنتُم تَعْمَلُونَ ﴾؛ و آن (خمس) را بر آن ها در هر سالی واجب نکردم و بر آن ها جز زکاتی که خدا بر آن ها واجب کرده است، چیزی واجب نمی کنم و من امسال بر آن ها خمس را فقط در طلا و نقره ای که

ص: 319

ستُرَدُّونَ إلى عالم الغيب وَ الشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ وَ لَمْ أوجِبْ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ فِي كُلِّ عَام وَ الْغَيْبِ لَا أُوجِبُ عَلَيْهِمْ إِلَّا الزَّكَاةَ الَّتِي فَرَضَهَا اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ إِنَّمَا أَوْجَبْتُ عَلَيْهِمُ الْخُمُسَ فِي سَنَتِي هَذِهِ فِي الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةِ الَّتِي قَدْ حَالَ عَلَيْهَا الْحَوْلُ وَ لَمْ أُوجِبْ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ فِي مَتَاعٍ وَ لَا آنِيَةِ وَ لَا دَوَابَ وَ لَا خَدَمَ وَ لَا رَبْحِ رَبِّحَهُ فِي تِجَارَةِ وَ لَا ضَيْعَة إِلَّا ضَيْعَةً سَأَفَسِّرُ لَكَ أَمْرَهَا تَخْفِيفاً مِنِّي عَنْ مَوَالِيَّ وَ مَنَا مِنِّى عَلَيْهِمْ لِمَا يَعْتَالُ السُّلْطَانُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ وَ لِمَا يَنُوبُهُمْ فِي ذَاتِهِم. ﴾ (1)

5- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَن زُرَارَةَ عَن أَبي عَبدِاللهِ (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ قَوْلُ اللهِ خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهَّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها أ هِيَ قَوْلُهُ وَ آتُوا الزَّكَاةَ قَالَ قَالَ الصَّدَقَاتُ فِي النَّبَاتِ وَ الْحَيَوَانِ وَ الزَّكَاةُ فِي الذَّهَب وَ الْفِضَّة وَ زكاةُ الصَّومِ. ﴾ (2)

6- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنِ القَاسِمِ بن إبْرَاهِيمَ العُلوَى أَنَّهُ سُئِلَ عَن الْاَرْزُ وَ الْعَدَسَ وَ الْحِمَّص وَ الْبَاقِلَا وَ أَشْبَاهِهَا وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونَ وَ الْفَاكِهَة هَلْ فِيهَا زَكَاةً فَقَالَ كُلُّ مَا خَرَجَ مِنَ الْأَرْضِ مِنْ نَابِنَةِ فَفِيهِ الزَّكَاةَ لِقَول اللهِ خَذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُظهرُهُمْ وَ تُزَكِّيهم بها. ﴾ (3)

یک سال از به دست آوردنشان گذشته است، واجب کردم و آن (خمس) را نه در لباس واجب کردم و نه در ظرف ها و نه حیوانات و نه خدمتگزاران و نه سودی که در تجارت به دست آورده اند و نه املاک جز یک ملک که به زودی برای تو امر آن [یک ملک که بر آن خمس واجب کردم] را تفسیر خواهم کرد. [و این کار] تخفیفی است از جانب من به شیعیانم و منّتی است از جانب من بر آن ها، به خاطر این که سلطان اموال آن ها را می دزدد به این خاطر بدی هایی در ذات آن ها است».

5- امام صادق (علیه السلام)- زراره گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «آیا این کلام خدا: ﴿ خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةٌ تُطَهَّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِم بِهَا ﴾، همان سخن او: ﴿ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ﴾؛ است»؟ فرمود: «صدقه در گیاهان و حیوانات است و زکات در طلا و نقره و زکات روزه».

6- امام صادق (علیه السلام)- قاسم بن ابراهیم علوی نقل می کند که از ایشان درباره ی برنج، عدس، نخود، باقلا و دانه های شبیه این ها و انجیر و زیتون و میوه سؤال شد: «آیا زکات به آن ها تعلّق می گیرد»؟ فرمود: «هر دانه ای که از زمین روییده شود، بنابراین سخن خداوند: ﴿ خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةٌ تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها ﴾؛ زکات دارد».

*قوله تعالى: ﴿ أَلَيَعْلَمُوا أَنَّ اللهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَ أَنَّ اللهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴾ (102)

باب 4: أَليَعْلَمُوا أَنَّ اللهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ

1-1- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ لَا خَيْرَ فِي الدُّنْيَا إِلَّا لِأَحَدِ رَجُلَيْنِ رَجُل يَزْدَادُ كُلَّ يَوْمٍ إِحْسَانًا وَ رَجُل يَتَدَارَكَ مَنِيَّتَهُ بِالتَّوْبَة وَ أَنَّى لَهُ بِالتَّوْبَةَ وَ اللَّهِ لَوْ سَجَدَ حَتَّى يَنْقَطِعَ عُنْقُهُ مَا قَبْلَ اللَّهُ مِنْهُ إِلَّا عَمَلًا إِلَّا بِوَلَايَتِنَا أَهْلَ الْبَيْتَ. ﴾ (1)

1-2- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ يَا عَلَى (علیه السلام) إِنِّي سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْ لَا يَحْرمَ شِيعَتَكَ التَّوْبَةَ حَتَّى تَبْلُغَ نَفْسٍ أَحَدِهِمْ حَنْجَرَتَهُ فَأَجَابَنِي إِلَى ذَلِكَ وَ لَيْسَ ذَلِكَ لِغَيْرِهِمْ. ﴾ (2)

*آیا نمی دانستند که فقط خداوند توبه را از بندگانش می پذیرد و صدقات را می گیرد و خداوند توبه پذیر و مهربان است؟! (104)

5-2- السّجّاد (علیه السلام)- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا (علیهم السلام) قَالَ قَالَ كَانَ عَلَى بْنِ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) إِذَا أَعْطَى السَّائِلَ قَبْلَ يَدَ السَّائِلِ فَقِيلَ لَهُ لِمَ تَفْعَلُ ذَلِكَ قَالَ لِأَنَّهَا تَقَعُ فِي يَدِ اللَّهِ قَبْلَ يَدِ الْعَبْدِ وَ قَالَ لَيْسَ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا وَ كُلَ بِهِ مَلَكَ إِلَّا الصَّدَقَةُ فَإِنَّهَا تَقَعُ فِي يَدِ اللهِ قَالَ الْفَضْلُ أَظُنُّهُ أَيُقَبلُ الْخَيْرَ أو الدَّرهَمَ. ﴾ (1)

6-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يَخْلُقُ شَيْئاً إِلَّا وَ لَهُ خَازِنُ يَخْزُنُهُ إِلَّا الصَّدَقَةَ فَإِنَّ الرَّبَّ يَلِيهَا بِنَفْسِهِ وَ كَانَ أَبِي إِذَا تَصَدَّقَ بِشَيْءٍ وَ ضَعَهُ فِي يَدِ السَّائِلِ ثُمَّ ارْتَدَّهُ مِنْهُ فَقَبَّلَهُ وَ شَمَّهُ ثُمَ رَدَّهُ فِي يَدِ السَّائِلِ وَ ذَلِكَ أَنَّهَا تَقَعُ فِي يَدِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ تَقَعَ فِي يَدِ السَّائِلِ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أَلِيَهَا إِذْ وَ لِيَهَا اللَّهُ وَ وَ لِيَهَا أَبي وَ إِنَّ صَدَقَةَ اللَّيْلِ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ تَمْحُو الذَّنْبَ العَظِيمَ وَ تُهَوَّنُ الْحِسَابَ وَ صَدَقَةَ النَّهَارِ تَنْمِرُ الْمَالَ وَ تَزيدُ فِي الْعُمُر. ﴾ (2)

7-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ... إِنَّ الرَّجُلَ لَيَتَصَدَّقُ بِالتَّمْرَة أَوْ بِشِقِّ تَمْرَة فَأَربِّيهَا لَهُ كَمَا يُرَبِّي الرَّجُلُ فَلُوهُ وَ فَصِيلَهُ فَيَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ هُوَ مِثل أحُد وَ أَعْظَمُ مِنْ أحُد. ﴾ (3)

8-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ الْقَبْضُ مِنْهُ عَزَّوَجَلَّ فِي وَجْهِ آخَرَ الْأَخْذُ فِي وَجْهِ الْقَبُولِ مِنْهُ كَمَا قَالَ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقاتِ أَي يَقْبَلُهَا مِنْ أَهْلِهَا وَ يُثيبُ عَلَيْهَا. ﴾ (4)

9-2- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ فَقِيلَ لَهُ لِمَ تَفْعَلُ ذَلِكَ قَالَ لِأَنَّهَا تَقَعُ فِي يَدِ اللَّهِ قَبْلَ يَدِ الْعَبْدِ وَ قَالَ لَيْسَ مِنْ شَيْءٍ إلَّا وَ كُل بِهِ مَلَك إِلَّا الصَّدَقَةُ فَإِنَّهَا تَقعُ فِي بَدِ اللَّهِ قَالَ الْفَضْلُ أظُنُّهُ يُقبَّل الخُبرَ (الخير) أوِ الدَّرهَمَ. ﴾ (5)

5-2- امام سجّاد (علیه السلام)- از محمّدبن مسلم، از یکی از دو امام (علیهما السلام) روایت است که فرمود: «علی بن حسین (علیه السلام) هرگاه به نیازمند صدقه می داد، دست سائل را می بوسید. به وی گفته شد: «چرا این کار را می کنید»؟ فرمود: «زیرا که پیش از این که در دست بنده قرار بگیرد، در دست خدا قرار می گیرد». و فرمود: «برای هر چیز فرشته ای موکّل است، مگر صدقه که در دست خدا می افتد». فضل گفت: «گمان می کنم که او نان یا درهم را می بوسید».

6-2- امام صادق (علیه السلام)- همانا خدا چیزی را نیافریده است مگر این که نگهبانی را برای آن قرار داده است که آن را ذخیره کند مگر صدقه. چرا که که پروردگار تبارک و تعالی خود آن را به عهده می گیرد. پدرم هرگاه چیزی را صدقه می داد، آن را در دست نیازمند قرار می داد، سپس از او می گرفت و آن را می بوسید و می بویید و دوباره آن را به دست نیازمند برمی گرداند، چرا که صدقه، قبل از این که در دست نیازمند قرار بگیرد به دست خدا می رسد. من دوست داشتم آن (صدقه) را به عهده گیرم، چون خدا آن را به عهده گرفته است و پدرم آن را به عهده گرفت و همانا صدقه دادن در شب، خشم پروردگار را فرو می نشاند و گناه بزرگ را از بین می برد و حساب [روز قیامت] را آسان می کند و صدقه دادن در روز، مال را می افزاید و عمر را طولانی می کند.

7-2- امام صادق (علیه السلام)- خدای تعالی می فرماید: ... حتّی انسان دانه ی خرما یا نیمه ی خرمایی صدقه می دهد، من آن را پرورش می دهم- آن طور که مرد گوساله اش را می پرورد وی در قیامت مرا ملاقات می کند و [این صدقه او] به اندازه ی احد یا بزرگ تر خواهد بود.

8-2- امام صادق (علیه السلام)- و معنای دیگر قبض در مورد خدای عزّوجلّ، گرفتن همراه با قبول کردن است چنان که فرموده است: ﴿ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقاتِ ﴾ یعنی آن ها را از اهل آن ها قبول می فرماید و بر آن ثواب می دهد.

9-2- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- دو خصلت وجود دارد که دوست ندارم کسی در آن ها با من شریک شود؛ وضویم چون از نمازم است و صدقه با دستم به دست نیازمند، چرا که آن در دست خدای تبارک و تعالی قرار می گیرد.

*قوله تعالى: ﴿ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلى عالمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ (105)

1- الكاظم (علیه السلام)- ﴿ عَن أحمد بن عُمَرَ عَن أَبي الحَسَن (علیه السلام) قَالَ: سُئِلَ عَنْ قَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ إِنَّ أَعْمَالَ الْعِبَادِ تُعْرَضُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) كُلَّ صَبَاحٍ أَبْرَارَهَا وَ فُجَارَهَا فَاحْذَرُوا. ﴾ (1)

2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ مَا لَكُمْ تَسُوءُونَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ رَجُلُ كَيْفَ نَسُوؤُهُ فَقَالَ أَ مَا تَعْلَمُونَ أَن أَعْمَالَكُمْ تُعْرَضُ عَلَيْهِ فَإِذَا رَأَى فِيهَا مَعْصِيَةً سَاءَهُ ذَلِكَ فَلَا تَسُوءُوا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ سُرُّوهُ. ﴾ (2)

3- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْأَعْمَالِ هَلْ تُعْرَضُ عَلَى النَّبِيِّ (صلى الله عليه و سلم) قَالَ مَا فِيهِ شَكُ قُلْتُ لَهُ أَ رَأَيْتَ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ إِنَّهُمْ شُهُودُ اللهِ فِي أَرْضِهِ. ﴾ (3)

4- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ مَا مِنْ مُؤْمِن يَمُوتُ أَوْ كَافِرٍ يُوضَعُ فِي قَبْرِهِ حَتَّى يُعْرَضَ عَمَلُهُ عَلَى رَسُول اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِيٌّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) وَ هَلُمَّ جَرًا إِلَى آخِر مَنْ فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُ فَذَلِكَ قَوْلُهُ وَ قُلَ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ. ﴾ (4)

5- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَن زُرَارَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر (علیه السلام) عَنْ قَوْلُ اللهِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ تُرِيدُونَ أَنْ تَرُوُوا عَلَى هُوَ الَّذِي فِي نَفْسِكَ. ﴾ (5)

6- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبِي بَصِير قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) إِنَّ أَبَا الْخَطَّابِ كَانَ يَقُولُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (علیه السلام) تُعْرَضُ عَلَيْهِ أَعْمَالُ أُمَّتِهِ كُلَّ خَمِيسَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) لَيْسَ هَكَذَا وَ لَكِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) يُعْرَضُ عَلَيْهِ أَعْمَالُ أُمَّتِهِ كُلَّ صَبَاحٍ أَبْرَارِهَا وَ فُجَارِهَا فَاحْذَرُوا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ المُؤْمِنُونَ. ﴾ (6)

ص: 326

*بگو: «عمل کنید! خداوند و فرستاده ی او و مؤمنان، اعمال شما را می بینند! و به زودی، به سوی دانای نهان و آشکار، بازگردانده می شوید و شما را به آن چه عمل می کردید، خبر می دهد»! (105)

1- امام کاظم (علیه السلام)- احمد بن عمر گوید: از امام (علیه السلام) درباره ی این آیه: ﴿ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُون ﴾ سؤال شد. فرمود: «اعمال بندگان- نیکوکارشان و بدکارشان- در هر صباحی بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرضه می شود، پس برحذر باشید».

2- امام صادق (علیه السلام)- سماعه گوید: از امام (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: «چرا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را ناراحت می کنید»؟ مردی به او عرض کرد: «چگونه او را ناراحت می کنیم»؟ فرمود: «آیا نمی دانید که کردارهای شما بر او عرضه می شود و اگر معصیتی را ببیند ناراحت می شود؟ پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را ناراحت نکنید و او را خوشحال کنید».

3- امام باقر (علیه السلام)- محمّد بن مسلم گوید: از ایشان درباره ی اعمال پرسیدم: «که آیا بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرضه می شود»؟ گفت: «در آن شکّی نیست. آیا کلام خدای تعالی را دیده ای: ﴿ وَ قُل اعْمَلُواً فَسَيَرَى اللهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ ﴾، قسم به خدا، خداوند در زمین خود گواهانی دارد».

4- امام صادق (علیه السلام)- هر مؤمن یا کافری که بمیرد و او را در قبر بگذارند عملش را به پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) عرضه می دارند همین طور تا یکایک از امامان (علیهم السلام) که اطاعت آن ها از جانب خدا واجب شده است. این است تفسیر آیه ی شریفه: ﴿ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ. ﴾

5- امام باقر (علیه السلام)- زراره گوید: از ایشان درباره ی این سخن خدای تبارک و تعالى: ﴿ وَ قُلِ اعْمَلُواً فَسَيَرَى اللهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ ﴾، سؤال کردم. فرمود: «می خواهید آن را از من روایت کنید؟ [مصداق آن] همان است که در درون توست. [همان که به آن معتقد هستی]».

6- امام صادق (علیه السلام)- ابوبصیر گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «ابو خطاب می گفت: اعمال امّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در هر پنجشنبه بر او عرضه می شود». امام صادق (علیه السلام) فرمود: «چنین نیست، بلکه اعمال امّت هر بامداد بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرضه می شود، چه اعمال نیکوکاران یا بدکاران، پس برحذر باشید. و این همان کلام خداى عزّوجلّ: ﴿ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ المؤمِنُونَ است. ﴾ و ساکت شد.

ص: 327

7- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ هُوَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ الْأَئِمَّةُ (علیهم السلام) تُعْرَضُ عَلَيْهِمْ أَعْمَالُ الْعِبَادِ كُلَّ خَمِيسِ. ﴾ (1)

8- الباقر (علیه السلام)- ﴿ إِنَّ أَعْمَالَ الْعِبَادِ تُعْرَضُ عَلَى نَبِيِّكُمْ كُلَّ عَشِيَّةِ الْخَمِيسِ فَلْيَسْتَحْيِي أَحَدُكُمْ أَنْ تُعْرَضَ عَلَى نَبِيهِ الْعَمَل القبيحُ. ﴾ (2)

9- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن أَبَان قَالَ قُلْتُ لِلرِّضَا (علیه السلام) وَ كَانَ بَيْنِي وَ بَيْنَهُ شَيْءٌ ادْعُ اللَّهَ لِي وَ لِمَوَالِيكَ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنَّ أَعْمَالَكُمْ لَتُعْرَضُ عَلَيَّ فِي كُلِّ خَمِيسِ. ﴾ (3)

10- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن أَبَان قَالَ قُلْتُ لِلرِّضا (علیه السلام) إِنَّ قَوْماً مِنْ مَوَالِيكَ سَأَلُونِي أَنْ تَدْعُوَ اللَّهَ لَهُمْ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّي لَتُعْرَضُ عَلَى فِي كُلِّ يَوْمٍ أَعْمَالُهُمْ. ﴾ (4)

11- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ دَاوُدَ بْن كَثِير الرّقَّى، قَالَ كُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) إِذْ قَالَ مُبْتَدِئَاً مِنْ قِبَل نَفْسِهِ: يَا دَاوُدُ، لَقَدْ عُرِضَتَ عَلَى أَعْمَالُكُمْ يَوْمَ الْخَمِيسِ، فَرَأَيْتَ فِيمَا عُرِضَ عَلَيَّ مِنْ عَمَلِكَ صِلَتَكَ لِابْنِ عَمَّكَ فُلَان فَسَرَّنِي ذَلِكَ، إِنِّي عَلِمْتُ صِلَتَكَ لَهُ أَسْرَعَ لِفَنَاءِ عُمُرِهِ وَ قَطْعِ أَجَلِهِ. قَالَ دَاوُدُ وَ كَانَ لِيَ ابْنُ عَمَّ مُعَائِداً نَاصِبَاً خَبِيثَا، بَلَغَنِي عَنْهُ وَ عَنْ عِبَالِهِ سُوءٍ حَالَ، فَصَكَكْتُ لَهُ بِنَفَقَة قَبْلَ خُرُوحِي إِلَى مَكَّةَ، فَلَمَّا صِرْتُ فِى الْمَدِينَة أَخْبَرَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) بِذَلِكَ. ﴾ (5)

12- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ يَا أَبَا ذَرِّ تُعْرَضُ أَعْمَالُ أَهْلِ الدُّنْيَا عَلَى اللَّهِ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَى الْجُمُعَةِ فِي يَوْمِ الْإِثْنَيْنِ وَ الْخَمِيسِ فَيُسْتَغْفَرُ لِكُلِّ عَبْدٍ مُؤْمِن إِنَّا عَبْداً كَانَتْ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ أَخِيهِ شَحْنَاء. ﴾ (6)

13- الصّادق (صلی الله علیه و آله)- ﴿ إِنَّ الْأَعْمَالَ تُعْرَضُ عَلَيَّ فِي كُلِّ خَمِيسِ فَإِذَا كَانَ الْهَلَالُ أَكْمِلَتْ (اجملت) فَإِذَا كَانَ النِّصْفُ مِنْ شَعْبَانَ عُرِضَتْ عَلَى رَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ عَلَى عَلَى (علیه السلام) ثُمَّ يُنْسَخُ فِي الذِّكْرِ الحَكِيمِ. ﴾ (7)

14- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ سُلَيْمَانَ بْن خَالِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام)، قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ إِنَّ أَعْمَالَ الْعِبَادِ تُعْرَضُ كُلَّ خَمِيسِ عَلَى رَسُول اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) فَإِذَا كَانَ يَوْمُ عَرَفَةَ هَبَطَ الرَّبِّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ هُوَ قَوْلُ

ص: 328

7- امام صادق (علیه السلام)- [مقصود آیه] رسول خدا و ائمّه (علیهم السلام) هستند که اعمال بندگان در هر پنجشنبه بر آن ها عرضه می شود.

8- امام باقر (علیه السلام)- همانا کارها هر شامگاه پنجشنبه بر پیامبر شما عرضه می شود پس هریک از شما باید حیا کند از این که عمل زشتش بر پیامبرش عرضه می شود.

9- امام رضا (علیه السلام)- عبدالله بن آبان گوید: به امام رضا (علیه السلام) که سوءتفاهمی بین من و او پیش آمده بود، عرض کردم: «برای من و موالیان خود دعا کن». فرمود: «به خدا قسم! کردارهای شما در هر پنج شنبه بر من عرضه می شود».

10- امام رضا (علیه السلام)- عبدالله بن آبان گوید: به امام رضا (علیه السلام) عرض کردم: «همانا گروهی از پیروان شما از من خواستند که برای آنان دعا کنید»؟ فرمود: «قسم به خدا! اعمال شما هر روز بر من عرضه می شود».

11- امام صادق (علیه السلام)- داود بن کثیر رقّی گوید: نزد امام صادق (علیه السلام) نشسته بودم که به من فرمود: «ای داود! همانا اعمال شما در روز پنجشنبه بر من عرضه می گردد. از جمله ی اعمال شما، برقراری صله رحم با پسر عمویت، بر من عرضه شد و خوشحال شدم. چرا که من دریافتم که صله ی شما موجب پایان عمر او و فرا رسیدن اجلش قبل از توست». داود گفت: «من پسرعمویی داشتم که معاند و ناصب اهل بیت (علیهم السلام) و خبیث بود و به اطّلاع من رسید که او و عیالش در تنگنا به سر می برند. قبل از سفرم به مکّه مبلغی را برای هزینه ی او اختصاص دادم. هنگامی که به مدینه رسیدم، امام صادق (علیه السلام) این موضوع را به من اطّلاع رساند».

12- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ای اباذر (رحمة الله علیه) اعمال مردمان از جمعه تا جمعه ی دیگر و دوشنبه و پنج شنبه در پیشگاه خدا عرضه می شود پس هر بندهی مؤمنی آمرزیده می شود مگر بنده ای که میان او و برادرش عداوتی باشد.

13- امام صادق (علیه السلام)- محمّد حلبی از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده که فرمود: «اعمال در هر پنجشنبه هنگامی که هلال کامل شود، بر من عرضه می شود. هنگامی که نیمه شعبان باشد بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و علی مرتضی (علیه السلام) عرضه می گردد، سپس در ذکر حکیم نسخه برداری می شود».

14- امام صادق (علیه السلام)- سلیمان بن خالد گوید: از ایشان شنیدم که فرمود: «همانا اعمال هر پنج شنبه بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرضه می گردد. هرگاه روز عرفه فرا رسد، پروردگار تبارک و تعالی فرود می آید. و این همان کلام خدای تبارک و تعالی است: و ما به سراغ اعمالی که انجام داده اند

ص: 329

﴿ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ قَدِمْنَا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَل فَجَعَلْنَاهُ هَباءً مَنْشُوراً فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَعْمَالُ مَنْ هَذِهِ قَالَ أَعْمَالُ مُبْغِضِينَا وَ مُبْغِضِي شِيعَتِنَا. ﴾ (1)

15- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ شَاهِداً فِي أَرْضِهِ وَ إِنْ أَعْمَالَ الْعِبَادِ تُعْرَضُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله). ﴾ (2)

16- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ أَبِي سَعِيدِ الْخُدْرِى أَنَّ عَمَّاراًۖ (رحمة الله علیه) قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) وَدِدْتُ أَنَّكَ عُمِّرْتَ فِينَا عُمُرَ نُوحٍ (علیه السلام) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) يَا عَمَّارُ (رحمة الله علیه) حَيَاتِي خَيْرُ لَكُمْ وَ وَفَاتِي لَيْسَ بِشَرِّ لَكُمْ أَمَّا فِي حيَاتِي فَتُحْدِثُونَ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لَكُمْ وَ أَمَّا بَعْدَ وَفَاتِي فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَحْسِنُوا الصَّلَاةَ عَلَيَّ وَ عَلَى أَهْل بَيْتِي فَإِنَّكُمْ تُعْرَضُونَ عَلَيَّ وَ عَلَى أَهْلِ بَيْنِي وَ أَسْمَاؤُكُمْ وَ أَسْمَاءَ آبَائِكُمْ وَ قَبَائِلِكُمْ فَإِنْ يَكُنْ خَيْراً حَمِدْتَ اللَّهَ وَ إِنْ يَكُنْ (سِوَى ذَلِكَ) أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِذُنُوبِكُمْ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ وَ الشُّكَاكَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يَزْعُمُ أَنَّ الْأَعْمَالَ تُعْرَضُ عَلَيْهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ بِأَسْمَاءِ الرِّجَالِ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ أَنْسَابِهِمْ إِلَى قَبَائِلِهِمْ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْإِفْكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ فَقِيلَ لَهُ وَ مَنِ الْمُؤْمِنُونَ فَقَالَ عَامَّةً وَ خَاصَّةُ أَمَّا الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ الْمُؤْمِنُونَ فَهُمْ آلُ مُحَمَّدِ (علیهم السلام) الْأَئِمَّةُ مِنْهُم (علیه السلام). ﴾ (3)

17- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَنْ أَبي جَعْفَر (علیه السلام)، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ هُوَ فِي نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِنَّ مُقَامِي بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ خَيْرُ لَكُمْ، وَ إِنَّ مُفَارَقَتِى إِيَّاكُمْ خَيْرُ لَكُمْ. فَقَامَ إِلَيْهِ جَابِرِ بْنُ عَبْدِاللَّهِ الْأَنْصَارَى (رحمة الله علیه)، وَ قَالَ يَا رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله)، أَمَّا مَقَامُكَ بَيْنَ أَظْهُرِنَا فَهُوَ خَيْرُ لَنَا، فَكَيْفَ تَكُونُ مُفَارَقَتْكَ إِيَّانَا خَيْراً لَنَا فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) أَمَّا مُقَامِي بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ خَيْرُ لَكُمْ، لِأَنَّ اللَّهَ (عَزَّوَجَلَّ) يَقُولُ وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ ما كانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ يَعْنِي يُعَذِّبُهُمْ بِالسَّيْفِ، فَأَمَّا مُفَارَقَتِى إِيَّاكُمْ فَهُوَ خَيْرُ لَكُمْ، لِأَنَّ أَعْمَالَكُمْ تُعْرَضَ عَلَى كُلَّ إِثْنَيْنِ وَ خَمِيس، فَمَا كَانَ مِنْ حَسَن حَمِدْتُ اللَّهَ (تَعَالَى) عَلَيْهِ، وَ مَا كَانَ مِنْ سَيِّئَ اسْتَغْفَرْتُ لَكُمْ. ﴾ (4)

18- الباقر (علیه السلام)- ﴿ عَنْ زَرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ (علیه السلام) فِي قَوْلِ اللَّهِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ أَمَّا أَنْتَ لَسَامِعُ ذَلِكَ مِنِّي لِتَأْتِيَ الْعِرَاقَ فَتَقُولَ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ (علیه السلام) يَقُولُ كَذَا وَ كَذَا وَ لَكِنَّهُ الَّذِي فِي نَفْسِكَ. ﴾ (5)

ص: 330

می رویم و همه را هم چون ذرات غبار پراکنده در هوا قرار می دهیم!. (فرقان /23)». گفتم: «فدایت شوم، اعمال چه کسی»؟ پس گفت: «اعمال دشمنان ما و دشمنان شیعیان ما».

15- امام صادق (علیه السلام)- ﴿ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ ﴾، برای خدا شاهدی در زمینش است و اعمال بندگان بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرضه می شود.

16- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- از ابوسعید خدری روایت است: عمّار (رحمة الله علیه) به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) عرض کرد: «ای رسول خدا! دوست دارم در میان ما به اندازه ی عمر نوح (علیه السلام) زندگی کنی». پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «عمّار! زندگی من برای شما سودمند است و فوت من هم برای شما بد نیست. امّا در زندگی من اگر خطایی از شما سرزند من برایتان استغفار می کنم. و امّا پس از درگذشتم از خدا بپرهیزید و درود نیکو بر من و اهل بیتم (علیهم السلام) بفرستید و اعمال شما با نام و نام پدرتان بر من عرضه می شود اگر عمل خوب باشد خدا را حمد می کنم و گرنه برای گناهانتان استغفار می کنم. منافقین و اشخاص شکّاک و بیماردلان و آن ها که در دل هایشان بیماری است. (انفال/49). گفتند: می گوید اعمال مردم پس از فوتش با اسم آن ها و پدرشان و نژاد و قبیله ی آن ها بر او عرضه می شود این یک دروغ بزرگ است! خداوند این آیه را فرستاد؛ ﴿ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ ﴾، شخصی پرسید: «مؤمنان چه کسانی هستند»؟ فرمود: «مؤمنون به طور کلّی یا مؤمنین در این آیه: ﴿ وَ المُؤْمِنُونَ آل

محمّد (صلی الله علیه و آله) و ائمّه (علیهم السلام) هستند».

17- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- امام باقر (علیه السلام) می فرماید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حالی که در میان گروهی از اصحابش بود، فرمود: «بودن من در میان شما برای شما خیر است و جداشدن من از شما، برای شما خیر است». جابر بن عبدالله انصاری برخاست و گفت: «ای رسول خدا! شکّی نیست که ماندن شما در میان ما برای ما خیر است، چگونه جداشدن شما از ما برای ما خیر می باشد»؟ فرمود: «امّا این که ماندن من میان شما خیر است، از این روست که خدای عزّوجلّ می فرماید: ولی [ای پیامبر]! تا تو در میان آن ها هستی، خداوند آن ها را مجازات نخواهد کرد و [نیز] تا استغفار می کنند، خدا عذابشان نمی کند. (انفال/33). یعنی آنان را با شمشیر عذاب دهد. و امّا این که جداشدنم از شما برای شما خیر است؛ چون اعمال شما

هر دوشنبه و پنج شنبه بر من عرضه می شود، پس بابت کارهای نیک شما خدا را سپاس می گویم و برای کارهای بد، برای شما طلب آمرزش می کنم».

18- امام باقر (علیه السلام)- زراره از امام باقر (علیه السلام) نقل می کند که درباره ی این کلام خداوند متعال: ﴿ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ ﴾، فرمود: «آیا تو آن را از من نشینده ای که به عراق می آیی که می گویی از محمّد بن علی شنیدم که می فرمود چنین و چنان؟ ولی آن همان است که در دل تو است».

ص: 331

الْمُسْتَضْعَفُونَ وَ بَيْنَهُمَا آخَرُونَ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً وَ بَيْنَهُمَا قَوْلُهُ وَ عَلَى الْأَعْرَافِ رِجالٌ. ﴾ (1)

4- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ النَّاسُ عَلَى سِتْ فِرَقِ يُؤْتَوْنَ إِلَى ثَلَاثِ فِرَقِ الْإِيمَانِ وَ الْكُفْرِ وَ الضَّلَالَ وَ هُمْ أَهْلُ الْوَعْدِ مِنَ الَّذِينَ وَ عَدَ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْكَافِرُونَ وَ الْمُسْتَضْعَفُونَ وَ الْمُرَجَونَ لِأَمْرِ اللهِ إمَّا يُعَذِّبْهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ الْمُعْتَرِفُونَ بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلا صالحاً وَ آخَرَ سَيْئاً وَ أَهْلُ الْأَعْرَافِ. ﴾ (2)

5- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَن حمزة بن الطَّيَّارِ قَالَ قَالَ لِى أَبُو عَبدِ الله (علیه السلام) النَّاسُ عَلَى سِتَّة أَصْنَافِ قَالَ قُلْتُ أتأذن لي أن أكتبها قَالَ نَعَمْ قُلَتْ مَا أَكْتُبُ قَالَ... وَ اكْتُبْ وَ آخَرُونَ مُرْجَونَ لِأَمْرِ اللَّهُ إِمَّا يُعَذِّبْهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ قَالَ وَ اكْتُبْ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرجال وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدَانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةٌ وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا... فَأُولئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُو عَنْهُمْ. ﴾ (3)

6- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَن هِشَامِ بنِ سَالِمٍ، عَن أبي عبدالله (علیه السلام) في قول الله: وَ آخَرُونَ مُرْجَونَ لِأَمْرِ اللهِ قَالَ هُمْ قَوْمُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ أَصَابُوا دَماً مِنْ الْمُسْلِمِينَ ثُمَّ أَسْلَمُوا فَهُمُ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ. ﴾ (4)

7- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَن دَاوُدِ بن فُرقَدِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) الْمُرْجَوْنَ قَوْمُ ذُكِرَ لَهُمْ فَضْلُ عَلَى (علیه السلام) فَقَالُوا مَا نَدْرِى لَعَلَّهُ كَذَلِكَ وَ مَا نَدْري لَعَلَّهُ لَيْسَ كَذَلِكَ قَالَ أَرْجهُ قَالَ تَعَالَى وَ آخَرُونَ مُرْجَونَ لأَمْرِ الله... ﴾ (5)

8- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجال قَالَ هُمْ أَهْلُ الْوَلَايَة قُلْتُ وَ أَيُّ وَلَايَة فَقَالَ أَمَا إِنَّهَا لَيْسَتْ بِوَلَايَة فِي الدِّينِ وَ لَكِنَّهَا الْوَلَايَةُ فِي الْمُنَاكَحَةِ وَ الْمُوَارَثَةِ وَ الْمُخَالَطَةِ وَ هُمْ لَيْسُوا بِالْمُؤْمِنِينَ وَ لَا بِالْكُفَّارِ وَ هُمُ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللهِ عَزَّوَجَل. ﴾ (6)

9- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ قَالَ حُمْرَانُ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنِ الْمُسْتَضْعَفِينَ قَالَ إِنَّهُمْ لَيْسُوا بِالْمُؤْمِنِينَ وَ لَا بِالْكَافِرِينَ وَ هُمُ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ. ﴾ (7)

ص: 334

میان آنان (اهل اعراف) هستند، در این سخن خدای تبارک و تعالی که می فرماید: بر «اعراف» مردانی هستند. (اعراف/46)».

4- امام صادق (علیه السلام)- مردم بر شش گروهند و بر سه گروه تأویل (تعبیر) می شوند؛ ایمان، کفر و گمراهی. آنان اهل وعده هستند، کسانی که خدا به آنان و عده ی بهشت یا آتش را داده است و عبارتند از؛ مؤمنان، کافران، مستضعفان. وَ مَرْجَونَ لِأَمْرِ اللهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ الْمُعْتَرِفُونَ بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئَاً. وَ الْمُعْتَرِفُونَ بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً ﴾ و اهل اعراف.

5- امام صادق (علیه السلام)- حمزة بن طیّار گوید: امام صادق (علیه السلام) به من فرمود: «مردم بر شش گونه اند». گفتم: «آیا اجازه می فرمایید نام ایشان را بنویسم»؟ فرمود: «آری»! گفتم: چه بنویسم؟ فرمود: «... بنویس: ﴿ وَ آخَرُونَ مُرْجَونَ لِأَمْرِ الله امّا يُعَذِّبُهُمْ وَ امّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ ﴾ و بنویس؛ مگر آن دسته از مردان و زنان و کودکانی که به راستی تحت فشار قرار گرفته اند [و حقیقتاً مستضعفند] نه چاره ای دارند، و نه راهی [برای نجات از آن محیط آلوده] می یابند... ممکن است خداوند، آن ها را مورد عفو قرار دهد. (نساء/ 99-98)».

6- امام صادق (علیه السلام)- هشام بن سالم از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که درباره ی این آیه: ﴿ وَ آخَرُونَ مُرْجَونَ لِأَمْرِ اللهِ ﴾ فرمود: «آنان گروهی از مشرکان هستند که خون برخی از مسلمانان را ریختند، سپس اسلام آوردند. پس امر آنان به خدا واگذار شده است».

7- امام صادق (علیه السلام)- داودبن فرقد گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «مُرْجَونَ گروهی هستند که هرگاه فضیلت علی (علیه السلام) را برای آن ها نقل کنی، گویند: ما نمی دانیم شاید چنین باشد و یا نباشد». حضرت (علیه السلام) فرمود: «امیدوار رحمت پروردگار هستند که خدای متعال می فرماید: ﴿ وَ آخَرُونَ مُرْجَونَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ. ﴾

8- امام صادق (علیه السلام)- حمران گوید: از حضرت صادق (علیه السلام) تفسیر مستضعفین را پرسیدم. فرمود: «آن ها اهل ولایت هستند». عرض کردم: «منظور شما کدام ولایت است». فرمود: «منظور ولایت دینی نیست بلکه ولایت در ازدواج و ارث و آمیزش با آن ها است و آن ها نه مؤمن و نه کافرند گروهی که امید نجات آن ها در آخرت است».

9- امام صادق (علیه السلام)- حمران گوید: «از امام صادق (علیه السلام) درباره ی مستضعفان پرسیدم». فرمود: «آنان نه مؤمن و نه کافرند. آنان به امر خدا واگذار شده اند».

ص: 335

10- الباقر (علیه السلام)- ﴿ الْمُرْجَوْنَ هُمْ قَوْمُ قَاتَلُوا يَوْمَ بَدْرٍ وَ أَحْدِ وَ يَوْمَ حُنَيْنِ وَ سَلَوْا عَنِ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ أسْلَمُوا بَعْدَ تَأخُرِهِ ثُمَّ إِنَّهُمْ دَخَلُوا فِي الإسلام. ﴾ (1)

11- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ عَن الحَسَن بن مُحَمَّدِ النُّوفِلِى قَالَ:... قَالَ عِمْرَانُ قَدْ رَضِيتُ بِقَوْلُ أَبِي الْحَسَنِ (علیه السلام) فِي الْبَدَاء عَلَى أَنْ يَأْتِينِي فِيهِ بحُجَّه أحتج بهَا عَلَى نُظَرَائِي مِنْ أَهْل النظر قَالَ الْمَأْمُونَ يَا أَبَا الْحَسَنِ (علیه السلام) مَا تَقُولُ فِيمَا تَشَاجَرَاً فِيهِ قَالَ وَ مَا أَنْكَرْتَ مِن الْبَدَاء يَا سُلَيْمَانُ وَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ... وَ آخَرُونَ مُرْجَونَ لِأَمْرِ الله إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِم. ﴾ (2)

12- الرّضا (علیه السلام)- ﴿ رُوىِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِي أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ:... فَنَهَضَ (علیه السلام) لِلْوُضُوءِ ثُمَّ حَضَرَ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ وَ جَرَى بَيْنَهُ وَ بَيْنَ سُلَيْمَانَ الْمَرْوَزِيَّ كَلَامُ فِي الْبَدَاءِ بِمَعْنَى الظُّهُورِ لِتَغَيرِ الْمَصْلَحَة وَ اسْتَشْهَدَ بأَى كَثِيرَة مِنَ الْقُرْآنِ عَلَى صِحَة ذَلِكَ مِثْل قَوْلِ اللَّهِ يَبْدَوُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاءُ وَ يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ مَا يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لَا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ وَ آخَرُونَ مُرْجَونَ لِأَمْرِ اللهِ وَ أَمْثَالَ ذَلِكَ. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ وَ الَّذينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ كُفْراً وَ تَفْرِيقاً بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلا الْحُسْنَى وَ اللهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾ (107)

1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ مَسجِدُ الضَّرَار الَّذِى أَسِّسَ عَلَى شَفا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ. ﴾ (4)

2- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ عَوَالِى اللَّآلِي، رُوِيَ: أَنَّ بَنِي عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ لَمَّا بَنَوْا مَسْجِدَ قُبَا بَعَثُوا إِلَى النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) فَأَتَاهُمْ فَصَلَّى فِيهِ فَحَسَدَهُمْ إِخْوَتُهُمْ بَنُو غَنْم بْنِ عَوْفِ فَبَنَوْا مَسْجِداً وَ أَرْسَلُوا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِيَأْتِيَهُمْ فَيُصَلِّيَ فِيهِ فَاعْتَلَّ عَلَيْهِمْ بِأَنَّهُ مُتَوَجِّهُ إِلَى تَبُوكَ وَ أَنَّهُ مَتَى قَدِمَ أَتَاهُمْ فَصَلَّى فِيهِ فَحِينَ قَدِمَ مِنْ تَبُوكَ أَنْزِلَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً الْآيَاتِ فَأَنْفَذَ (صلی الله علیه و آله) جَمَاعَةً مِنْ

ص: 336

10- امام باقر (علیه السلام)- مُرْجَونَ قومی هستند که در روز بدر و اُحد و روز حنین جنگیدند و از مشرکان در امان ماندند. و سپس اسلام آوردند.

11- امام رضا (علیه السلام)- حسن بن محمّد نوفلی گوید:... عمران گفت: «با کمال میل خشنودم که امام (علیه السلام) برای ما دلیلی در مورد بداء بیاورد تا به وسیله ی آن بر صاحب نظران استدلال نماییم». مأمون گفت: «نظر شما در مورد بحث این دو نفر چیست»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «ای سلیمان! آن چه از بداء انکار کردی، [صحیح نیست، چرا که] خداوند در قرآن می فرماید: ﴿ ...وَ آخَرُونَ مُرْجَونَ لِأَمْرِ الله امّا يُعَذِّبُهُمْ وَ امّا يَتُوبُ عَلَيْهِم. ﴾

12- امام رضا (علیه السلام)- از حسن بن احمد نوفلی روایت شده است:... امام رضا (علیه السلام) برای وضو برخاسته و به مجلس مأمون حاضر شد، و میان او و سلیمان کلامی در بداء به معنی ظهور برای تغییر و عوض شدن مصلحت جاری شد، و آن حضرت (علیه السلام) در صحّت آن به آیات بسیاری از قرآن استشهاد نمود، مانند آیه: او آفرینش را آغاز می کند، سپس آن را باز می گرداند. (یونس/4). و او هرچه بخواهد در آفرینش می افزاید. (فاطر/1). و خداوند هرچه را بخواهد محو، و هرچه را بخواهد اثبات می کند. (رعد /39) و هیچ کس عمر طولانی نمی کند، یا از عمرش کاسته نمی شود. (فاطر/11) و آخَرُونَ مُرْجَونَ لِأَمْرِ الله و امثال آن.

*[گروهی دیگر از منافقان] کسانی هستند که مسجدی ساختند برای زیان رساندن [به اسلام] و [تقویت] کفر و تفرقه افکنی میان مؤمنان و کمین گاهی برای کسی که از پیش با خدا و پیامبرش مبارزه کرده بود؛ آن ها سوگند یاد می کنند که: «جز نیکی [و خدمت]، نظری نداشته ایم». امّا خداوند گواهی می دهد که آن ها قطعاً دروغگو هستند. (10V)

1- امام باقر (علیه السلام)- مسجد ضرار است آن که بر کناره ی پرتگاه ریزان و سست بنا گردیده است و با ریزش خود او را در آتش جهنّم فرو می برد.

2- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- در کتاب عوالی اللآلی این گونه روایت شده است: قبیله بنی عمرو هنگامی که مسجد قبا را ساختند کسی را نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرستادند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) نزد آن ها آمد و در آن مسجد نماز خواند. برادرانش، قبیله ی بنی غنم بن عوف به آن ها حسادت کردند و مسجدی را ساختند و کسی را به سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرستادند تا این که نزد آن ها بیاید و در آن نماز بخواند. [پیامبر (صلی الله علیه و آله)] دلیل آورد که قصد رفتن به جنگ تبوک را دارد [و الآن نمی تواند بیاید] و [وعده داد] که هرگاه برگشت نزد آن ها بیاید و در آن [مسجد] نماز بخواند. هنگامی که از جنگ تبوک برگشت این آیه نازل شد: ﴿ وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً. ﴾ [پیامبر (صلی الله علیه و آله)] جماعتی از یارانش را که در میان آن ها

ص: 337

﴿ أَصْحَابِهِ مِنْهُمْ عَمَّارُ بْنُ يَاسِرِ وَ قَالَ انْطَلِقُوا إِلَى هَذَا الْمَسْجِدِ الظَّالِمِ فَاهْدِمُوهُ وَ حَرِّقُوهُ وَ أَمَرَ أَنْ يُتَّخَذَ مَكَانَهُ كُنَاسَةُ لِلْحِيَف. ﴾ (1)

3- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ قَوْلُهُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ كُفْراً فَإِنَّهُ كَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّهُ جَاءَ قَوْمُ مِنَ الْمُنَافِقِينَ إِلَى رَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَ تَأْذَنُ لَنَا فَنَيْنِيَ مَسْجِداً فِي بَنِي سَالِمٍ لِلْعَلِيلِ وَ اللَّيْلَة الْمَطِيرَة وَ الشَّيْخِ الْفَانِي فَأَذِنَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ عَلَى الْخُرُوجِ إِلَى تَبُوكَ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَوْ أَتَيْتَنَا فَصَلَّيْتَ فِيهِ قَالَ أَنَا عَلَى جَنَاحَ الطَّيْرِ فَإِذَا وَ افَيْتَ إِنْ شَاءَ اللَّ-هُ أَتَيْتُهُ فَصَلَّيْتُ فِيهِ فَلَمَّا أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ تَبُوكَ نَزَلَتْ عَلَيْهِ هَذِهِ الْآيَةُ فِي شَأْنَ الْمَسْجِدِ وَ أَبِي عَامِرِ الرَّاهِبِ وَ قَدْ كَانُوا حَلَفُوا لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنَّهُمْ يَبْنُونَ ذَلِكَ لِلصَّلَاحِ وَ الْحُسْنَى فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى وَ إِرْصاداً مَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ يَعْنِي أبَا عَامِرِ الرَّاهِبَ كَانَ يَأْتِيهِمْ فَيَذْكُرَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَصْحَابَهُ قَوْلُهُ لَمَسْجِدٌ أُسْسَ عَلَى التَّقْوى يَعْنِي مَسْجِدَ قُبَاءَ قَوْلُهُ فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا قَالَ كَانُوا يَتَطَهَّرُونَ بِالْمَاءِ. ﴾ (2)

4- الكاظم (علیه السلام)- ﴿ قَالَ مُوسَى بْنُ جَعْفَر (علیه السلام) وَ لَقَدِ اتَّخَذَ الْمُنَافِقُونَ مِنْ أُمَّةٍ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) بَعْدَ مَوْتِ سَعْدِ بْنِ مُعَادٍ وَ بَعْدَ انْطِلَاقِ مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) إلَى تَبُوكَ أَبَا عَامِرٍ الرَّاهِبَ أَمِيراً وَ رَئِيساً وَ بَايَعُوا لَهُ وَ تَوَاطَئُوا عَلَى إِنْهَابِ الْمَدِينَةِ وَسَبِّى ذَرَارِيٌّ رَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه و سلم) وَ سَائِر أَهْلِهِ وَ صَحَابَتِهِ وَ دَبَّرُوا التَّبْيتَ عَلَى مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) لِيَقْتُلُوهُ فِي طَرِيقِهِ إِلَى تَبُوكَ فَأَحْسَنَ اللهُ الدَّفَاعَ عَنْ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ فَضَحَ الْمُنَافِقِينَ وَ أَخْرَاهُم... ثُمَّ كَرَّ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) رَاجِعاً إِلَى الْمَدِينَةِ إِلَى إِبْطَالِ كَيْدِ الْمُنَافِقِينَ فِي نَصْبِ ذَلِكَ الْعِجْلِ الَّذِي هُوَ أبُو عَامِرِ الَّذِي سَمَّاهُ النَّبِيُّ (صلی الله علیه و آله) الْفَاسِقَ وَ عَادَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) غَائِماً ظَافِراً وَ أَبْطَلَ اللَّهُ كَيْدَ الْمُنَافِقِينَ وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِإِحْرَاقِ مَسْجِدِ الضَّرَار وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ كُفْراً وَ تَفْرِيقاً الْآيَاتِ. وَ قَالَ مُوسَى بْن جَعْفَر (علیه السلام) فَهَذَا الْعِجْلُ فِي حَيَاةِ رَسُول اللَّهِ (صلى الله عليه و سلم) دَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ أَصَابَهُ بِقُولَنَّجِ وَ فَالِجِ وَ جُدَامٍ وَ لَقْوَةٍ وَ بَقِيَ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً فِي أَشَدَّ عَذَابٍ صَارَ إِلَى عَذَابِ اللَّهِ. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ لا تَقُمْ فِيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسْسَ عَلَى التَّقْوَىٰ مِنْ أَوَّل يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ﴾ (108)

ص: 338

عمّار بن یاسر (رحمة الله علیه) بود، فرستاد و فرمود: «به سوی این مسجد ظالم بروید و آن را ویران ساخته و آتش بزنید». و دستور داد که مکان آن را، به عنوان جایگاه زباله قرار دهند.

3- علىّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ كُفْراً ﴾؛ شأن نزول آن این است که گروهی از منافقان نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمدند و گفتند: «ای رسول خدا! آیا به ما اجازه می دهید در [دیار] بنی سالم مسجدی را برای بیماران و شب بارانی و پیرمرد سال خورده بسازیم»؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آنان اجازه داد. سپس در حالی که عازم تبوک بود نزد او رفتند و گفتند: «ای رسول خدا! اگر ممکن است نزد ما بیایید و در آن نماز بخوانید»؟ فرمود: «اکنون من عازم سفر هستم و هرگاه برگشتم [به خواست خدا] می آیم و در آن نماز خواهم گزارد. هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از تبوک مراجعت کرد، این آیه درباره ی آن مسجد و ابوعامر راهب نازل شد و آنان برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سوگند یاد کرده بودند که آن را برای صلاح و کارهای نیک می سازند. خدا این آیه را بر پیامبرش نازل کرد؛ ﴿ وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً... إِرْصَادًا مَنْ حَارَبَ الله وَ رَسُولَهُ مِن قَبْلُ ﴾، یعنی ابوعامر راهب که او نزد آنان می آمد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و اصحابش را ذکر می کرد. ﴿ مَسْجِدٌ أُسِّسَ

عَلَى التَّقْوَى ﴾؛ يعنى مسجد قبا، ﴿ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُوا ﴾؛ آنان با آب، خود را پاک می کردند.

4- امام کاظم (علیه السلام)- منافقانی از امّت محمّدی (صلی الله علیه و آله) بعد از درگذشت سعد بن معاذ و حرکت محمّد (صلی الله علیه و آله) به سوی تبوک، ابوعامر راهب را به امیری و ریاست برگزیدند و با او بیعت کردند و بر غارت مدینه و اسیر ساختن فرزندان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و سایر افراد خانواده و صحاب هاش با یک دیگر توافق کردند. و از دیگر سو نیز برای حمله شبانه به محمّد (صلی الله علیه و آله) و کشتن او در مسیرش به سوی تبوک، دسیسه چینی نمودند. ولی خداوند به نیکی از محمّد (صلی الله علیه و آله) دفاع نمود و منافقان را مفتضح و رسوا ساخت... سپس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به سرعت برای باطل ساختن نیرنگ منافقان در برپایی آن گوساله- همان ابوعامر که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) او را فاسق نامید- به سوی مدینه بازگشت. و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در این بازگشت، پیروزمند و با غنایم بازگردید و خداوند نیرنگ منافقان را تباه گردانید و به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمان داد که مسجد ضرار را به آتش بکشد و خداوند در این باره فرمود؛ ﴿ وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضراراً وَ كُفْراً وَ تَفْرِيقاً. ﴾ خداوند این

گوساله را در روزگار حضرت رسول (صلى الله عليه و سلم) هلاک ساخت و او را به قولنج و فلج و جذام و لقوه (کجی دهان و رعشه در چانه بر اثر سکته) دچار ساخت. و او چهل روز در شدیدترین عذاب به سر برد [تا آن که هلاک گردید] و به سوی عذاب الهی روان شد».

*هرگز در آن [مسجد به عبادت] نایست! مسجدی که از روز نخست برپایه ی تقوا بنا شده، شایسته تر است که در آن [به عبادت] بایستی. در آن، مردانی هستند که دوست می دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد. (108)

ص: 339

4-2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَن الْحَلَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا قَالَ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا نُطْفَ الْوُضُوءِ وَ هُوَ الِاسْتِنْجَاء بِالْمَاء. ﴾ (1)

5-2- الصّادقين (علیهما السلام)- ﴿ رجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا أَوْ يُصَلُّوا لِلَّهِ مُتَطَهِّرِينَ بِأَبْلَغَ الطَّهَارَةَ وَ قِيلَ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا مِنَ الذُّنُوبِ وَ قِيلَ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا بِالْمَاءِ مِنَ الْغَائِطِ وَ الْبَوْل. ﴾ (2)

6-2- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا قَالَ كَانُوا يَتَطَهَّرُونَ بِالْمَاءِ. ﴾ (3)

7-2- الصّادق (علیه السلام)- فيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ رَوَى الْعَيَّاشِيُّ عَن الصَّادِقِ (علیه السلام) أَنَّهُ الِاسْتِنْجَا. ﴾ (4)

*قوله تعالى: ﴿ أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوى مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانِ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلى شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانّهارَ بِهِ في نَارِ جَهَنَّمَ وَ اللهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ (109)

4-2- امام صادق (علیه السلام)- حلبی گوید: از ایشان درباره ی این سخن خدای تبارک و تعالی: ﴿ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُوا ﴾، سؤال کردم. فرمود: «آنان که دوست دارند با وضو خود را پاک کنند و آن استنجا به وسیله ی آب است».

5-2- امام باقر و امام صادق (علیهما السلام)- ﴿ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا ﴾ مردانی هستند که برای پروردگارشان در نهایت پاکیزگی نماز می گزارند. و گفته شده است: دوست دارند که از گناهان پاک گردند. و بنا به قول دیگر؛ دوست دارند که با آب از آلودگی مدفوع و ادرار پاک گردند.

6-2- علیّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا ﴾، آنان با آب خود را پاکیزه می ساختند.

7-2- امام صادق (علیه السلام)- ﴿ فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ يُحِبُّ الطَّهِّرِينَ ﴾؛ مقصود از طهارت، استنجاء است.

*آیا کسی که شالودهی آن را بر تقوای الهی و خشنودی او بناکرده بهتر است، یا کسی که شالوده آن را بر کنار پرتگاه سستی بنا نموده که ناگهان در آتش دوزخ فرو می ریزد؟ و خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمی کند. (109)

2-2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَنْ صَالِحِ بْنِ مِيثَمِ التَمَّارِ رَحِمَهُ اللهُ قَالَ: وَ جَدْتُ فِي كِتَابِ مِيثَمِ (رحمة الله علیه) يَقُولُ تَمَسَّيْنَا لَيْلَةً عِنْدَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب (علیه السلام) فَقَالَ لَنَا لَيْسَ مِنْ عَبْدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ بالْإِيمَانِ إِلَّا أَصْبَحَ يَجِدُ مَوَدَّتَنَا عَلَى قَلْبِهِ وَ لَا أَصْبَحَ عَبْدُ سَخِطَ اللَّهُ عَلَيْهِ إِلَّا يَجِدُ بُغْضَنَا عَلَى قَلْبِهِ فَأَصْبَحْنَا نَفْرَحُ بحُبُّ الْمُحِبِّ لَنَا وَ نَعْرِفُ بُغْضَ الْمُبْغِضِ لَنَا وَ أَصْبَحَ مُحِبُّنَا مُعْتَبطاً بِحُبِّنَا بِرَحْمَة مِنَ اللَّهِ يَنتَظِرُهَا كُلَّ يَوْمٍ وَ أَصْبَحَ مُبْغِضُنَا يُؤسس بُنْيَانَهُ عَلَى شَفَا جُرُفٍ هَارِ فَكَأَنَّ ذَلِكَ الشَّفَا قَدِ انْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ. ﴾ (1)

3-2- أميرالمؤمنين (علیه السلام)- ﴿ عَن أبي عَبدِالله الصَّادِقُ (علیه السلام) أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) لَمَّا بُويعَ بَعْدَ مَقْتَل عُثْمَانَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَقَالَ... أَلَا وَ قَدْ سَبَقَنِي إِلَى هَذَا الْأَمْرِ مَنْ لَمْ أَشْرِكْهُ فِيهِ، وَ مَنْ لَمْ أَهَبُهُ لَهُ، وَ مَنْ لَيْسَتْ لَهُ مِنْهُ نَوْبَةُ [تَوْبَةً] إِلَّا نَبِي (صلی الله علیه و آله) [بِنَبِيُّ] يُبْعَثُ، أَلَا وَ لَا نَبِيَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله)، أَشْرَفَ مِنْهُ عَلى شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ حَقٌّ وَ بَاطِلُ. ﴾ (2)

4-2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ أَلَا وَ قَدْ قَتَلَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ خَسَفَ بِقَارُونَ وَ إِنَّمَا هَذَا مَثَلُ أَعْدَائِهِ الَّذِينَ غَصَبُوا حَقَّهُ فَأَهْلَكَهُمُ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ عَلَى (علیه السلام) عَلَى أَثَرِ هَذَا الْمَثَلِ الَّذِي ضَرَبَهُ وَ قَدْ كَانَ لِي حَقٌّ حَارَهُ دُونِي مَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَ لَمْ أَكُنْ أَشْرِكْهُ فِيهِ وَ لَا تَوْبَةَ لَهُ إِلَّا بِكِتَابٍ مُنَزَّلَ أَوْ بِرَسُول مُرْسَل وَ أَنَّى لَهُ بِالرِّسَالَةِ بَعْدَ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) وَ لَا نَبِيَّ بَعْدَ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله) فَأَنَّى يَتُوبُ وَ هُوَ فِي بَرْزَخٌ الْقِيَامَة غَرَّتْهُ الْأَمَانِيُّ وَ غَرَّهُ باللَّهِ الْغَرُورُ وَ قَدْ أَشْفَى عَلَى جُرُفِ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَ اللهُ لا تهْدِي الْقَوْمَ الظَّالمين. (3)

*قوله تعالى: ﴿ لا يَزالُ بُنْيَاتُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةٌ فِي قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَ اللهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ (110)

1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ قَولُهُ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ إِنَّا في موضع حَتَّى فَبَعَثَ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله) مالك بن دُختمِ الْخَزَاعِيُّ وَ عَامِرَ بْنَ عَدِي أَخَا بَنِي عَمْرُو بْن عَوْفِ عَلَى أَنْ يَهْدِمُوهُ وَ يُحْرِقُوهُ فَجَاءَ مَالِك

ص: 344

2-2- امام علی (علیه السلام)- صالح بن میثم تمّار گفت: در کتاب میثم دیدم که نوشته بود: شبی در خدمت امیرالمؤمنین (علیه السلام) بودم. به ما فرمود: «هیچ بنده ای نیست که خداوند قلبش را به ایمان امتحان کرده باشد، مگر این که محبّت ما را در قلب خود می یابد، و هیچ بنده ای نیست که مورد خشم خدا قرار گرفته باشد، مگر این که بغض و دشمنی ما را در دل خود می یابد. ما با شادمانی دوست خود شاد می شویم و دشمنی دشمن خود را می شناسیم؛ محب و دوست ما به واسطه ی محبّت ما مورد رشک قرار می گیرد، به سبب رحمت خدا که هر روز منتظر آن است. دشمن ما پایش بر کنار گودالی از آتش قرار دارد؛ این کناره او را سرازیر آتش جهنّم نموده است».

3-2- امام علی (علیه السلام)- امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «پس از کشته شدن عثمان و بیعت مردم با على (علیه السلام) آن حضرت (علیه السلام) به منبر رفت و فرمود: «... کسی بر من پیشی گرفت که من او را در امر خلافت شریک خود نمی دانستم، و امر خلافت را به او نبخشیده بودم و برای او در این کار قسمتی نبود مگر آن که پیغمبری مبعوث می شد، و حال آن که پس از محمّد (صلی الله علیه و آله) پیامبری نیست. از راه غصب خلافت، بر کنار پرتگاه سستی بنا نموده که ناگهان در آتش دوزخ فرو می ریزد؟!. حقّی هست و باطلی».

4-2- امام علی (علیه السلام)- و هم چنین خداوند، فرعون و هامان را به هلاکت رساند و قارون را در خاک فرو برد، و این ها مثلی هستند برای دشمنانش؛ آن هایی که حق او را غصب کردند و خداوند آن ها را به هلاکت رساند. و حضرت بعد از مثالی که ذکر کرد، فرمود: و من دارای حقی بودم که کسی آن را از من گرفت که در آن سهم و حقی نداشت و من او را در آن شریک نمی کردم، و فقط به وسیله کتابی آسمانی و یا پیامبری مرسل، توبه او پذیرفته می شود، و چطور ممکن است که بعد از محمّد (صلی الله علیه و آله) رسالتی باشد با این که پیامبری بعد از محمّد (صلی الله علیه و آله) نیست و چگونه ممکن است توبه کند در حالی که او در برزخ قیامت است که آرزوها او را فریب داد، او بسیار نزدیک به کناره پرتگاهی است که مشرف به سقوط پیریزی کرده و با آن در آتش دوزخ فرو می افتد. و خدا گروه بیدادگران را هدایت نمی کند.

*بنایی را که آن ها ساختند، همواره به صورت وسیله ی شک و تردید، در دل هایشان باقی می ماند؛ مگر این که دل هایشان پاره پاره شود [و بمیرند وگرنه، هرگز از دل آن ها بیرون نمی رود] و خداوند دانا و حکیم است. (110)

1- امام باقر (علیه السلام)- ﴿ إِلا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَ اللهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ ﴾؛ إِلا در این جا به معنی حتّی است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مالک بن دخشم خزاعی و عامر بن عدی از بنی عمروبن عوف را فرستاد تا آن را خراب کنند و به آتش بکشند. مالک آمد و به عامر گفت: «منتظرم باش تا آتشی را از خانه ام بیاورم»، سپس وارد

ص: 345

﴿ فَقَالَ لِعَامِرِ انتظرْنِي حَتَّى أُخْرِجَ نَاراً مِنْ مَنْزِلِى فَدَخَلَ وَ جَاءَ بِنَارٍ وَ أَشْعَلَ فِي سَعَفِ النَّخْلِ ثُمَّ أَشْعَلَهُ فِي الْمَسْجِدِ فَتَفَرَّقُوا وَ قَعَدَ زَيْدُ بْنُ حَارِثَةَ حَتَّى احْتَرَقَتِ الْبَنِيَّةُ ثُمَّ أَمَرَ بِهَدَمٍ حَائِطِهِ. ﴾ (1)

2- أمير المؤمنين (علیه السلام)- ﴿ وَ أمَّا مَا جَاءَ فِي أَصْل التنزيل حَرْفٌ مَكَانَ حَرْفِ فَهُوَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَل... لا يَزالُ بُنْياتُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّمَا مَعْنَاهُ إِلَى أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ. ﴾ (2)

3- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ رُويَ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) إِلَى أَنْ تَقَطَّعَ. ﴾ (3)

*قوله تعالى: ﴿ إنَّ اللهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْواهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ يُقاتِلُونَ فِي سَبيل الله فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَ عْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ الله فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذي بايَعْتُم بِهِ وَ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ (111)

خانه اش شد و برگ درخت خرمایی آورد و سپس آن را در مسجد به آتش کشید. پس پراکنده شدند. زیدبن حارثه در آن جا ماند تا این که ساختمان مسجد آتش گرفت. سپس دستور داد دیوارش را خراب کنند.

2- امام علی (علیه السلام)- امّا آیاتی که در ظاهر آن ها کلمه ای به جای کلمه ای دیگر به کار رفته است مانند این آیه است: ﴿ لا يَزالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ ﴾ که معنای آن إِلى ﴿ أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ ﴾ است و امثال آن در قرآن فراوان است.

3- امام صادق (علیه السلام)- ﴿ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ ﴾؛ تا این که از هم گسیخت.

*خداوند از مؤمنان، جان و مالشان را خریداری کرده، که [در برابرش] بهشت برای آنان باشد [به این گونه که] در راه خدا پیکار می کنند، می کشند و کشته می شوند این وعده ی حقّی است بر او که در تورات و انجیل و قرآن ذکر فرموده و چه کسی از خدا به عهدش وفادارتر است؟! اکنون به داد و ستدی که با خدا کرده اید، شادمان باشید و اینست همان رستگاری و پیروزی بزرگ! (111)

2- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ انَّ اللهِ اشْتَرِيَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْواهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةِ قَالَ: نَزَلَتْ فِي الائمة (علیهم السلام). ﴾ (1)

3- على بن إبراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ وَ أَمَّا قَوْلُهُ إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْواهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ قَالَ: نَزَلَتْ فِي الْأَئِمَّةِ (علیهم السلام) فَالدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ ذَلِكَ فِيهِمْ خَاصَّةً حِينَ مَدَحَهُمْ وَ حَلَّاهُمْ وَ وَصَفَهُمْ بِصِفَة لَا يَجُورُ فِي غَيْرِهِمْ فَقَالَ التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالعرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ المنكر وَ الحافِظُونَ لِحُدُودِ اللهِ. ﴾ (2)

4- الرّسول (صلی الله علیه و آله)- ﴿ تَلَا رَسُولُ الله (صلى الله عليه و سلم) إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى الآيةَ وَ قَالَ يَا عَلَى (علیه السلام) أَنْتَ أَوَّلُ هَذِهِ الْأُمَّةِ إيمَاناً باللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أُولهُمْ هَجْرَةَ إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ آخِرُهُمْ عَهْداً بِرَسُولِهِ لَا يُحِبُّكَ وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّا مُؤْمِنُ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَان وَ لَا يُبْغِضُكَ إِلَّا مُنَافِقُ أَوْ كَافِرُ. ﴾ (3)

*الجِهَادُ

1- الباقر (علیه السلام)- ﴿ بهِ (الْجَهَادِ) اشْتَرَى اللَّهُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوَاهُمْ بِالْجَنَّةَ بَيْعاً مُفْلِحاً مُنجحاً اشْتَرَطَ عَلَيْهِمْ فِيهِ حِفْظَ الْحُدُودِ وَ أَوَّلُ ذَلِكَ الدُّعَاءُ إِلَى طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ طَاعَةِ الْعِبَادِ وَ إلَى عِبَادَةِ اللَّهِ مِنْ عِبَادَة الْعِبَادِ وَ إِلَى وَلَايَة اللَّهِ مِنْ وَلَايَة الْعِبَاد. ﴾ (4)

2- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبي عَمْر و الزَّبَيْرِي عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنِ الدُّعَاءِ إِلَى اللَّهِ وَ الْجِهَادِ فِي سَبيله... قال (علیه السلام) ثُمَّ أَخْبَر (الله) أَنَّهُ اشْتَرَى مِنْ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ كَانَ عَلَى مِثْلِ صِفَتِهِمْ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الله فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَ عْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنِ ثُمَّ ذَكَرَ وَ فَاءَهُمْ لَهُ بِعَهْدِهِ وَ مُبَايَعَتِهِ فَقَالَ وَ مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ الله فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بِايَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَىٰ مِنَ المؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُم الْجَنَّةَ قَامَ رَجُلُ إِلَى النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَرَأَيْتَكَ الرَّجُلُ يَأْخُذُ سَيْفَهُ فَيُقَاتِلُ حَتَّى يُقْتَلَ إِلَّا أَنَّهُ يَقْتَرِفُ مِنْ

هَذِهِ الْمَحَارِمِ أَشَهِيدُ هُوَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى رَسُولِهِ التَّابُونَ الْعابِدُونَ الحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِين. ﴾ (5)

ص: 348

2- علىّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ إِنَّ اللهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْواهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ ﴾؛ در مورد امامان (علیهم السلام)، نازل شد.

3- علیّ بن ابراهيم (رحمة الله علیه)- ﴿ إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْواهُمْ بِأَنَّ هُمُ الْجَنَّةَ ﴾، این آیه در شأن امامان (علیهم السلام) نازل شده و دلیل این که فقط مخصوص آن ها نازل شده این است که آن ها (مؤمنان) را به گونه ای ستایش می کند و جزا می دهد و به ویژگی هایی توصیف می کند که درباره ی دیگران جایز نیست. چرا که فرمود: ﴿ التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بالمعرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ. ﴾

4- پیامبر (صلی الله علیه و آله)- در کتاب مناقب آمده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آیه: ﴿ إِنَّ اللهَ اشْتَرى... ﴾ را تلاوت کرد سپس فرمود: «ای علی! تو اوّلین نفر از این امّت هستی که به خدا و رسولش (صلی الله علیه و آله) ایمان آوردی و اوّلین کسی هستی که به سوی خدا و رسولش مهاجرت کردی و آخرین کسی هستی که به عهدی که با رسولش بسته ای وفا کردی. سوگند به کسی که جانم در دست اوست! تو را دوست نمی دارد مگر مؤمنی که خداوند دلش را برای ایمان خالص کرده باشد و تو را دشمن نمی دارد جز منافق یا کافر».

*جهاد

1- امام باقر (علیه السلام)- خداوند- به وسیله ی جهاد- از مؤمنان، جان ها و اموالشان را خریداری کرده که این خرید و فروش رستگارانه و پیروزمندانه است که خداوند برای آن ها در این (خرید و فروش) شرط کرده است که حدود (مرزهای) او را حفظ کنند و نخستین قدم آن، دعوت کردن مردم از اطاعت بندگان به سوی اطاعت خدا و از عبادت بندگان به عبادت خدا و از ولایت بندگان به سوی ولایت خداست.

2- امام صادق (علیه السلام)- ابن عمر و زبیری گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: درباره ی دعوت به سوی خدا و جهاد در راه او به من بگویید».... فرمود: سپس خبر داده است که جان های این مؤمنان و کسانی که صفاتی شبیه به صفاتشان را دارند، را خریده است: ﴿ أَنفُسَهُمْ وَ أَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبيل الله فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَ عْداً عَلَيْهِ حَقَّا فِي التَّوْرَاةِ وَ الإِنجِيلِ وَ الْقُرْآنِ. ﴾ سپس وفاداری آنان به عهد و پیمان و بیعت با او را ذکر کرد. و فرمود: ﴿ وَ مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ الله فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُم بِهِ وَ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ﴾ هنگامی که این آیه: ﴿ إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْواهُم به أنَّ هُمُ الجَنَّةَ ﴾ نازل شد، مردی به پیامبر (صلی الله علیه و آله) چنین گفت: ای پیامبر خدا! مردی که شمشیرش را بر می دارد و می جنگد تا این که کشته می شود، امّا برخی از گناهان را مرتکب شده است، آیا او شهید است؟ خدای عزّوجلّ این آیه را بر پیامبرش نازل کرد: ﴿ التَّائِبُونَ العابِدُونَ الْحَامِدُونَ

السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الحافِظُونَ لِحُدُودِ الله وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ ﴾ [اگر توبه کند، شهید حساب می شود].

ص: 349

3- السّجّاد (علیه السلام)- ﴿ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبي عَبْدِالله (علیه السلام) قَالَ: لَقِيَ عَبَّادُ الْبَصْرِيُّ عَلَى بْنِ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) فِي طَرِيق مَكَّةَ فَقَالَ لَهُ يَا عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْن (علیه السلام) تَرَكْتَ الْجِهَادَ وَ صُعُوبَتَهُ وَ أَقْبَلْتَ عَلَى الْحَجِّ وَ لِيَنَتِهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْواهُمْ بِأَنَّ هُمُ الجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الله فيقتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَ عْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوراةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ الله فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیعِكُمُ الَّذِي بِايَعْتُم بِهِ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ فَقَالَ لَهُ عَلَى بْن الْحُسَيْن (علیه السلام) أتم الآيَةَ فَقَالَ التَّالِبُونَ العابِدُونَ الحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ المُنكَرِ وَ الْحَافِظُونَ لِحُدُودِاللهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) إِذَا رَأَيْنَا هَؤُلَاءِ الَّذِينَ هَذِهِ صِفَتُهُمْ فَالْجِهَادُ مَعَهُمْ أَفْضَلُ مِنَ الْحَج. ﴾ (1)

4- السّجّاد (علیه السلام)- ﴿ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثَّمَالِى قَالَ: قَالَ رَجُلُ لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) أَقْبَلْتَ عَلَى الْحَجِّ وَ تَرَكْتَ الْجِهَادَ فَوَجَدْتَ الْحَجَّ الْيَنَ عَلَيْكَ وَ اللَّهُ يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْواهُم... قَالَ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنَ (علیه السلام) اقْراً مَا بَعْدَهَا قَالَ فَقَرَأَ التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الحَامِدُونَ إِلَى قَوْلِهِ وَ الْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللهِ قَالَ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) إِذَا ظَهَرَ هَوْنَاءِ لَمْ نُؤْثِرْ عَلَى الْجِهَادِ شَيْئًا. ﴾ (2)

5- السّجّاد (علیه السلام)- ﴿ عَن كِتَابِ أَبي القَاسِمِ بنِ قُولِوَيهِ قَالَ رَوَى بَعضُ أَصْحَابِنَا قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْن (علیه السلام)... فَجَاءُوهُ يَوْمَ وَلْدِ فِيهِ زَيْدُ فَبَشِّرُوهُ بِهِ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ... قَالَ فَقَالَ يَا غُلَامُ عَلَيَّ بِالْمُصْحَفِ قَالَ فَجَاءُوا بِالْمُصْحَفِ فَوَضَعَهُ عَلَى حِجْرِهِ قَالَ ثُمَّ فَتَحَهُ فَنَظَرَ إِلَى أَوَّلَ حَرْفٍ فِي الْوَرَقَةِ وَ إِذَا فِيهِ وَ فَضَّلَ اللهُ المُجَاهِدِينَ عَلَى الْقاعِدِينَ أَجْراً عَظِيماً قَالَ ثُمَّ طَبَقَهُ ثُمَّ فَتَحَهُ فَنَظَرَ فَإِذَا فِي أَوَّلَ الْوَرَقَة إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْواهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الله فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَ عْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهَ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بِايَعْتُمْ بِهِ وَ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ثُمَّ قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ زَيْدُ هُوَ وَ اللَّهِ زَيْدُ فَسُمِّيَ زَيْداً. ﴾ (3)

6- الصّادق (علیه السلام)- ﴿ أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْواهُمْ بِأَنَّ همُ الجَنَّةَ يُقاتِلُونَ فِي سَبيل الله فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَ عْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ الله فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بايَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ أَهَذَا لِكُلِّ مَنْ جَاهَدَ