ص: 2

تفسیر اهل بيت علیهم السلام (5)

الأعراف- الأنفال

زیر نظر علیرضا برازش

تهران، 1396

ص: 3

ص: 4

ص: 5

1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: إِنَّ حُیَیَّ بْنَ أَخْطَبَ وَ أَبَا یَاسِرِ بْنَ أَخْطَبَ وَ نَفَراً مِنَ الْیَهُودِ مِنْ أَهْلِ نَجْرَانَ أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله فَقَالُوا لَهُ أَلَیْسَ فِیمَا تَذْكُرُ فِیمَا أُنْزِلَ إِلَیْكَ الم قَالَ بَلَی قَالُوا أَتَاكَ بِهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام مِنْ عِنْدِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالُوا لَقَدْ بُعِثَ أَنْبِیَاءُ قَبْلَكَ مَا نَعْلَمُ نَبِیّاً مِنْهُمْ أَخْبَرَنَا مُدَّةَ مُلْكِهِ وَ مَا أَكَلَ أُمَّتَهُ غَیْرَكَ قَالَ فَأَقْبَلَ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُمُ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ وَ الْمِیمُ أَرْبَعُونَ فَهَذِهِ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ سَنَةً فَعَجَبٌ مِمَّنْ یَدْخُلُ فِی دِینٍ مُدَّةُ مُلْكِهِ وَ أَكْلِ أُمَّتِهِ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ سَنَةً قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ هَلْ مَعَ هَذَا غَیْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ هَاتِهِ قَالَ المص قَالَ هَذَا أَثْقَلُ وَ أَطْوَلُ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ وَ الْمِیمُ أَرْبَعُونَ وَ الصَّادُ تِسْعُونَ فَهَذِهِ مِائَةٌ وَ إِحْدَی وَ سِتُّونَ سَنَةً ثُمَّ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله هَلْ مَعَ هَذِهِ غَیْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ هَاتِ قَالَ الر قَالَ هَذَا أَثْقَلُ وَ أَطْوَلُ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ وَ الرَّاءُ مِائَتَانِ ثُمَّ قَالَ فَهَلْ مَعَ هَذَا غَیْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ هَاتِ قَالَ المر قَالَ هَذَا أَثْقَلُ وَ أَطْوَلُ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ وَ الْمِیمُ أَرْبَعُونَ وَ الرَّاءُ مِائَتَانِ ثُمَّ قَالَ هَلْ مَعَ هَذَا غَیْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالُوا لَقَدِ الْتَبَسَ عَلَیْنَا أَمْرُكَ فَمَا نَدْرِی مَا أُعْطِیْتَ ثُمَّ قَامُوا عَنْهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو یَاسِرٍ لِحُیَیٍّ أَخِیهِ وَ مَا یُدْرِیكَ لَعَلَّ مُحَمَّداً قَدْ جُمِعَ لَهُ فِیهِمْ هَذَا كُلُّهُ وَ أَكْثَرُ مِنْهُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ هَذِهِ الْآیَاتِ أُنْزِلَتْ فِیهِمْ مِنْهُ آیاتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ وَ هِیَ تَجْرِی فِی وُجُوهٍ أُخَرَ عَلَی غَیْرِ مَا تَأَوَّلَ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ وَ أَخُوهُ وَ أَصْحَابُهُ ثُمَّ خَاطَبَ اللَّهُ الْخَلْقَ فَقَالَ اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ غَیْرَ مُحَمَّدٍ قَلِیلًا ما تَذَكَّرُونَ ﴾. (1)

2- العسكرى علیه السلام- ﴿ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ أَنَّهُ قَالَ:... لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً وَ أَظْهَرَهُ بِمَکَّهَ ثُمَّ سَیَّرَهُ مِنْهَا إِلَی الْمَدِینَهِ وَ أَظْهَرَهُ بِهَا ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ وَ جَعَلَ افْتِتَاحَ سُورَتِهِ الْکُبْرَی بِالم یَعْنِی الم ذلِکَ الْکِتابُ وَ هُوَ ذَلِکَ الْکِتَابُ الَّذِی أَخْبَرْتُ أَنْبِیَائِیَ السَّالِفِینَ أَنِّی سَأُنْزِلُهُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ لا رَیْبَ فِیهِ فَقَدْ ظَهَرَ کَمَا أَخْبَرَهُمْ بِهِ أَنْبِیَاؤُهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً یُنْزَلُ عَلَیْهِ کِتَابٌ مُبَارَکٌ لَا یَمْحُوهُ الْبَاطِلُ یَقْرَؤُهُ هُوَ وَ أُمَّتُهُ عَلَی سَائِرِ أَحْوَالِهِمْ ثُمَّ الْیَهُودُ یُحَرِّفُونَهُ عَنْ جِهَتِهِ وَ یَتَأَوَّلُونَهُ عَلَی غَیْرِ وَجْهِهِ وَ یَتَعَاطَوْنَ التَّوَصُّلَ إِلَی عِلْمِ مَا قَدْ طَوَاهُ اللَّهُ عَنْهُمْ مِنْ حَالِ أَجَلِ هَذِهِ الْأُمَّهِ وَ کَمْ مُدَّهُ مُلْکِهِ فَجَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ مِنْهُمْ جَمَاعَهٌ فَوَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّه علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام مُخَاطَبَتَهُمْ

ص: 10

1- امام باقر علیه السلام- از محمّد بن قیس روایت شده که امام باقر علیه السلام فرمود: «حُیی بّن اخطب و برادرش ابو یاسر بن اخطب و گروهی از یهودیان اهل نجران نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آمدند و به وی عرض کردند: «آیا الم از جمله ی آن چیزی است که بر تو نازل شده است»؟ فرمود: «بلی»! گفتند: «آیا جبرئیل آن را از طرف خدا بر تو نازل کرده است»؟ فرمود: «بلی»! گفتند: «خداوند قبل از تو پیامبرانی را فرستاده است ما کسی غیر از شما را سراغ نداریم که درباره ی مدّت حکومت و روزی امّت خویش خبر داده باشد (پیش گویی کرده باشد)». امام باقر علیه السلام فرمود: «آن گاه حُیی بن اخطب به سوی اصحابش برگشت و به آنان گفت: «حرف الف یک، لام سی، میم چهل است و مجموع آن هفتاد و یک سال است. عجبا از کسی که به دینی گرایش پیدا کند که مدّت حکومت و روزی امّت آن هفتاد و یک سال است». حضرت علیه السلام در ادامه فرمود: «سپس به سوی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برگشت. و گفت: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! آیا آیه ای جز آن هست»؟ فرمود: «بلی»! گفت: «بگو»! فرمود: «المص». گفت: «این آیه سنگین تر و درازتر است؛ حرف الف یک، لام سی، میم چهل، و صاد نود، پس مجموع آن صد و شصت و یک سال است». سپس به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم گفت: «آیا جز این وجود دارد؟ فرمود: «بلی»! گفت: «بگو»! فرمود: «الر» گفت: «این سنگین تر و طولانی تر است؛ الف یک، لام سی و را دویست، آیا جز این هست»؟ فرمود: «بلی»! گفت: «بگو»! فرمود: «المر» گفت: «این طولانی تر و سنگین تر است؛ الف یک، لام سی، میم چهل و را دویست است»، سپس گفت: «آیا جز این هست»؟ فرمود: «بلی»! گفت: «امر تو بر ما مشتبه شده است و ما نمی دانیم چه چیزی به تو عطا شده است». سپس آن جا را ترک کردند. سپس ابو یاسر به برادرش حیی گفت: «تو چه می دانی، شاید محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم این و بیش از این را جمع کرده باشد»! امام باقر علیه السلام فرمود: «از این آیه ها برخی محکم نازل شده است که امّ الکتاب هستند و برخی متشابه و این آیه ها در وجوهی دیگر، غیر از آن چه که حیی و ابو یاسر و اصحاب آنان تأویل کردند، جاری می شوند». سپس خدای عزّ و جلّ به مردم فرمود: از چیزی که از طرف پروردگارتان بر شما نازل شده، پیروی کنید! و از اولیا و معبود های دیگر به جز محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم پیروی نکنید! امّا کم تر متذکر می شوید! (اعراف / 3)».

2- امام عسکری علیه السلام- از امام علی علیه السلام روایت است: هنگامی که که خداوند متعال پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم را در مکّه مبعوث نمود و به مدینه رهسپار کرد و قرآن را بر او نازل نمود، در ابتدای سوره ی بزرگ آن الم را قرار داد یعنی آن کتاب با عظمتی است. (بقره / 2) این همان کتابی است که پیامبرانم خبر داده اند بر تو نازل خواهم کرد. همان طور که گفته اند نازل شده است که باطل در آن راه ندارد او و امّتش قرآن را در حالات مختلف خود می خوانند سپس یهودیان بر خلاف واقع آن را تحریف می کنند و بر خلاف توجیه می نمایند و پیوسته می خواهند از مقدار زیست این امّت که خداوند آن ها را محروم نموده، اطلّاع حاصل کنند. یکی از یهودیان گفت: «اگر آن چه محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم می گوید واقعیّت داشته باشد مقدار حکومت او و زیست امّتش هفتاد و یک سال است الف یک، لام

ص: 11

قَائِلُهُمْ إِنْ کَانَ مَا یَقُولُ مُحَمَّدٌ حَقّاً لَقَدْ عَلِمْنَا کَمْ قَدْرُ مُلْکِ أُمَّتِهِ هُوَ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ سَنَهً الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ وَ الْمِیمُ أَرْبَعُونَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَا تَصْنَعُونَ بِالمص وَ قَدْ أُنْزِلَتْ عَلَیْهِ قَالُوا هَذِهِ إِحْدَی وَ سِتُّونَ وَ مِائَهُ سَنَهٍ قَالَ فَمَا ذَا تَصْنَعُونَ بِالر وَ قَدْ أُنْزِلَتْ عَلَیْهِ فَقَالُوا هَذِهِ أَکْثَرُ هَذِهِ مِائَتَانِ وَ إِحْدَی وَ ثَلَاثُونَ سَنَهً فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَا تَصْنَعُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ المر قَالُوا هَذِهِ مِائَتَانِ وَ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ سَنَهً فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَوَاحِدَهٌ مِنْ هَذِهِ لَهُ أَوْ جَمِیعُهَا لَهُ فَاخْتَلَطَ کَلَامُهُمْ فَبَعْضُهُمْ قَالَ لَهُ وَاحِدَهٌ مِنْهَا وَ بَعْضُهُمْ قَالَ بَلْ یُجْمَعُ لَهُ کُلُّهَا وَ ذَلِکَ سَبْعُمِائَهٍ وَ أَرْبَعُ سِنِینَ ثُمَّ یَرْجِعُ الْمُلْکُ إِلَیْنَا یَعْنِی إِلَی الْیَهُودِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَکِتَابٌ مِنْ کُتُبِ اللَّهِ نَطَقَ بِهَذَا أَمْ آرَاؤُکُمْ دَلَّتْکُمْ عَلَیْهِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ کِتَابُ اللَّهِ نَطَقَ بِهِ وَ قَالَ آخَرُونَ مِنْهُمْ بَلْ آرَاؤُنَا دَلَّتْ عَلَیْهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَأْتُوا بِالْکِتَابِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ یَنْطِقُ بِمَا تَقُولُونَ فَعَجَزُوا عَنْ إِیرَادِ ذَلِکَ وَ قَالَ لِلْآخَرِینَ فَدُلُّونَا عَلَی صَوَابِ هَذَا الرَّأْیِ فَقَالُوا صَوَابُ رَأْیِنَا دَلِیلُهُ أَنَّ هَذَا حِسَابُ الْجُمَّلِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام کَیْفَ دَلَّ عَلَی مَا تَقُولُونَ وَ لَیْسَ فِی هَذِهِ الْحُرُوفِ إِلَّا مَا اقْتَرَحْتُمْ بِلَا بَیَانٍ أَرَأَیْتُمْ إِنْ قِیلَ لَکُمْ إِنَّ هَذِهِ الْحُرُوفَ لَیْسَتْ دَالَّهً عَلَی هَذِهِ الْمُدَّهِ لِمُلْکِ أُمَّهِ مُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله وَ لَکِنَّهَا دلاله [دَالَّهٌ] عَلَی أَنَّ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ قَدْ لُعِنَ بِعَدَدِ هَذَا الْحِسَابِ أَوْ أَنَّ عَدَدَ ذَلِکَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ وَ مِنَّا بِعَدَدِ هَذَا الْحِسَابِ دَرَاهِمُ أَوْ دَنَانِیرُ أَوْ أَنَّ لِعَلِیٍّ عَلَی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ دَیْنٌ عَدَدَ مَا لَهُ مِثْلَ عَدَدِ هَذَا الْحِسَابِ قَالُوا یَا أَبَا الْحَسَنِ لَیْسَ شَیْءٌ مِمَّا ذَکَرْتَهُ مَنْصُوصاً عَلَیْهِ فِی الم وَ المص وَ الر وَ المر فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ لَا شَیْءَ مِمَّا ذَکَرْتُمُوهُ مَنْصُوصٌ عَلَیْهِ فِی الم وَ المص وَ الر وَ المر فَإِنْ بَطَلَ قَوْلُنَا لِمَا قُلْنَا بَطَلَ قَوْلُکَ لِمَا قُلْتَ فَقَالَ خَطِیبُهُمْ وَ مِنْطِیقُهُمْ لَا تَفْرَحْ یَا عَلِیُّ إِنْ عَجَزْنَا عَنْ إِقَامَهِ حُجَّهٍ فِیمَا تَقُولُهُنَّ عَلَی دَعْوَانَا فَأَیُّ حُجَّهٍ لَکَ فِی دَعْوَاکَ إِلَّا أَنْ تَجْعَلَ عَجْزَنَا حُجَّتَکَ فَإِذَا مَا لَنَا حُجَّهٌ فِیمَا نَقُولُ وَ لَا لَکُمْ حُجَّهٌ فِیمَا تَقُولُونَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَا سَوَاءَ إِنَّ لَنَا حُجَّهً هِیَ الْمُعْجِزَهُ الْبَاهِرَهُ ثُمَّ نَادَی جِمَالَ الْیَهُودِ یَا أَیَّتُهَا الْجِمَالُ اشْهَدِی لِمُحَمَّدٍ وَ لِوَصِیِّهِ فَتَبَادَرَ الْجِمَالُ صَدَقْتَ صَدَقْتَ یَا وَصِیَّ مُحَمَّدٍ وَ کَذَبَ هَؤُلَاءِ الْیَهُودُ ﴾. (1)

3- الصادق علیه السلام- ﴿ أَبُو جُمُعَهَ رَحْمَهُ بْنُ صَدَقَهَ قَالَ: أَتَی رَجُلٌ مِنْ بَنِی أُمَیَّهَ وَ کَانَ زِنْدِیقاً جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ المص أَیَّ شَیْءٍ أَرَادَ بِهَذَا وَ أَیُّ شَیْءٍ فِیهِ مِنَ اَلْحَلاَلِ وَ اَلْحَرَامِ وَ أَیُّ شَیْءٍ فِیهِ مِمَّا یَنْتَفِعُ بِهِ اَلنَّاسُ قَالَ فَاغْتَاظَ مِنْ ذَلِکَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ

ص: 12

سی و میم چهل است». علی علیه السلام فرمود: «پس المص را چه می کنید که بر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل شده»؟ گفتند: «این هم صد و شصت و یک سال می شود». فرمود: «الر را چه می کنید که بر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل شده است»؟ گفتند: «حالا می شود دویست و سی و یک سال». باز علی علیه السلام فرمود: «درباره ی المر چه می گویید»؟ گفتند: «حالا دویست و هفتاد و یک سال». علی علیه السلام فرمود: «یکی از این حروف مقطّعه شاهد مدّت زیست این امّت است یا همه ی آن ها»؟ به اختلاف جواب دادند. بعضی گفتند: «یکی». و برخی گفتند: «همه ی آن ها». و بالاخره هفت صد و سی و چهار سال می شود و بعد قدرت به دست یهودیان خواهد افتاد. علی علیه السلام فرمود: «آیا کتاب خدا این مطلب را گفته یا از خود توجیه می نمایید»؟ بعضی گفتند: «کتاب خدا ناطق بر این گفته است». و برخی مدّعی شدند که این ادّعای خود ماست. فرمود: «کتابی را که چنین مطلبی را بیان کرده، بیاورید»؟ نتوانستند بیاورند. به دیگران نیز فرمود: «دلیل بر ادّعای خود را بیاورید»؟ گفتند: «دلیل گفتار ما حساب جمل است». فرمود: «به چه دلیل چنین حرفی را می زنید؟ در این حروف چیزی نیست که شاهد گفتار شما باشد اگر کسی مدّعی شود که این حروف شاهد مقدار زیست و عمر امّت حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نیست ولی این حروف گواه است که هر کدام از شما به تعداد حساب این حروف مورد لعنت خدا هستید یا به مقدار این حروف شما از درهم و دینار به مردم مقروض می باشید یا بگوید این حروف گواه است که هر کدام از شما به من مقروض هستید به مقدار جمع اعداد این حروف». گفتند: «هرگز آن چه تو می گویی از المر و المص و الر و المر فهمیده نمی شود». فرمود: «آن چه شما نیز ادّعا می کنید از الم و المص و الر و المر فهمیده نمی شود. اگر گفتار من با دلیل شما رد شود گفتار شما نیز با دلیل من رد می شود.» یکی از سخنوران آن ها گفت: «یا علی علیه السلام! از این که گفتار ما را به واسطه ی نداشتن دلیل رد کردی، خوشت نیاید؛ ادّعای شما نیز دلیلی ندارد. چه دلیلی بر ادّعای خودداری»؟ امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «نه! این هر دو مساوی نیست. ما دلیل داریم. دلیل ما معجزه است». بعد رو به شتران یهود نموده و فرمود: «ای شتران! بر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و وصیِّ او گواهی دهید». شتران با عجله صدا زدند: «راست می گویی! راست می گویی! ای وصیّ محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! این یهودیان دروغ می گویند».

3- امام صادق علیه السلام- ابو جمعه رحمة بن صدقه گوید: مردی زندیق از بنی امیّه نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت: «منظور خدا از المص در کتابش چیست و چه حلال و حرامی در آن است و چه چیز سود مندی برای مردم در آن وجود دارد»؟ امام صادق علیه السلام خشمگین شد و فرمود: «وای بر تو، ساکت باش! الف یک، لام سی، میم چهل و صاد نود است. مجموع آن ها چقدر است»؟ آن مرد

ص: 13

أَمْسِکْ وَیْحَکَ اَلْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اَللاَّمُ ثَلاَثُونَ وَ اَلْمِیمُ أَرْبَعُونَ وَ اَلصَّادُ تِسْعُونَ کَمْ مَعَکَ فَقَالَ اَلرَّجُلُ أَحَدٌ وَ ثَلاَثُونَ وَ مِائَهٌ فَقَالَ لَهُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِذَا اِنْقَضَتْ سَنَهُ إِحْدَی وَ ثَلاَثِینَ وَ مِائَهٍ اِنْقَضَی مُلْکُ أَصْحَابِکَ قَالَ فَنَظَرْنَا فَلَمَّا اِنْقَضَتْ سَنَهُ إِحْدَی وَ ثَلاَثِینَ وَ مِائَهٍ یَوْمَ عَاشُورَاءَ دَخَلَ اَلْمُسَوِّدَهُ اَلْکُوفَهَ وَ ذَهَبَ مُلْکُهُمْ ﴾. (1)

4- الباقر علیه السلام- ﴿ أَبُو لَبِیدٍ اَلْمَخْزُومِیُّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: یَا بَا لَبِیدٍ إِنَّهُ یَمْلِکُ مِنْ وُلْدِ اَلْعَبَّاسِ اِثْنَا عَشَرَ تُقْتَلُ بَعْدَ اَلثَّامِنِ مِنْهُمْ أَرْبَعَهٌ تُصِیبُ أَحَدَهُمُ اَلذُّبَحَهُ فَیَذْبَحُهُ هُمْ فِئَهٌ قَصِیرَهٌ أَعْمَارُهُمْ قَلِیلَهٌ مُدَّتُهُمْ خَبِیثَهٌ سِیرَتُهُمْ مِنْهُمُ اَلْفُوَیْسِقُ اَلْمُلَقَّبُ بِالْهَادِی وَ اَلنَّاطِقِ وَ اَلْغَاوِی یَا بَا لَبِیدٍ إِنَّ فِی حُرُوفِ اَلْقُرْآنِ اَلْمُقَطَّعَهِ لَعِلْماً جَمّاً إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی أَنْزَلَ الم ذلِکَ اَلْکِتابُ فَقَامَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَتَّی ظَهَرَ نُورُهُ وَ ثَبَتَتْ کَلِمَتُهُ وَ وُلِدَ یَوْمَ وُلِدَ وَ قَدْ مَضَی مِنَ اَلْأَلْفِ اَلسَّابِعِ مِائَهُ سَنَهٍ وَ ثَلاَثُ سِنِینَ ثُمَّ ... قَالَ وَ تِبْیَانُهُ فِی کِتَابِ اَللَّهِ فِی اَلْحُرُوفِ اَلْمُقَطَّعَهِ إِذَا عَدَدْتَهَا مِنْ غَیْرِ تَکْرَارٍ وَ لَیْسَ مِنْ حُرُوفٍ مُقَطَّعَهٍ حَرْفٌ یَنْقَضِی إِلاَّ وَ قِیَامُ قَائِمٍ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ عِنْدَ اِنْقِضَائِهِ ثُمَّ قَالَ اَلْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اَللاَّمُ ثَلاَثُونَ وَ اَلْمِیمُ أَرْبَعُونَ وَ اَلصَّادُ تِسْعُونَ فَذَلِکَ مِائَهٌ وَ إِحْدَی وَ سِتُّونَ ثُمَّ کَانَ بَدْوُ خُرُوجِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ الم اَللّهُ فَلَمَّا بَلَغَتْ مُدَّتُهُ قَامَ قَائِمُ وُلْدِ اَلْعَبَّاسِ عِنْدَ المص وَ یَقُومُ قَائِمُنَا عِنْدَ اِنْقِضَائِهَا بِ الر فَافْهَمْ ذَلِکَ وَ عِهِ وَ اُکْتُمْهُ ﴾. (2)

5- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی لَبِیدٍ اَلْبَحْرَانِیِّ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بِمَکَّهَ فَسَأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَأَجَابَهُ فِیهَا ثُمَّ قَالَ لَهُ اَلرَّجُلُ أَنْتَ اَلَّذِی تَزْعُمُ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ مِنْ کِتَابِ اَللَّهِ إِلاَّ مَعْرُوفٌ قَالَ لَیْسَ هَکَذَا قُلْتُ وَ لَکِنْ لَیْسَ شَیْءٌ مِنْ کِتَابِ اَللَّهِ إِلاَّ عَلَیْهِ دَلِیلٌ نَاطِقٌ عَنِ اَللَّهِ فِی کِتَابِهِ مِمَّا لاَ یَعْلَمُهُ اَلنَّاسُ قَالَ فَأَنْتَ اَلَّذِی تَزْعُمُ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ کِتَابِ اَللَّهِ إِلاَّ وَ اَلنَّاسُ یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ قَالَ نَعَمْ وَ لاَ حَرْفٌ وَاحِدٌ فَقَالَ لَهُ فَمَا المص قَالَ أَبُو لَبِیدٍ فَأَجَابَهُ بِجَوَابٍ نَسِیتُهُ فَخَرَجَ اَلرَّجُلُ فَقَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ هَذَا تَفْسِیرُهَا فِی ظَهْرِ اَلْقُرْآنِ أَفَلاَ أُخْبِرُکَ بِتَفْسِیرِهَا فِی بَطْنِ اَلْقُرْآنِ قُلْتُ وَ لِلْقُرْآنِ بَطْنٌ وَ ظَهْرٌ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ لِکِتَابِ اَللَّهِ ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ مَعَانِیَ وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً وَ مُحْکَماً وَ مُتَشَابِهاً وَ سُنَناً وَ أَمْثَالاً وَ فَصْلاً وَ وَصْلاً وَ أَحْرُفاً وَ تَصْرِیفاً فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ کِتَابَ اَللَّهِ مُبْهَمٌ فَقَدْ هَلَکَ وَ أَهْلَکَ ثُمَّ قَالَ أَمْسِکْ اَلْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اَللاَّمُ ثَلاَثُونَ وَ اَلْمِیمُ أَرْبَعُونَ وَ اَلصَّادُ

ص: 14

گفت: «صد و شصت و یک است». حضرت علیه السلام فرمود: «هر گاه سال صد و شصت و یک به اتمام برسد، حکومت یاران تو نیز به اتمام خواهد رسید. گفت: «ما منتظر شدیم و هنگامی که سال صد و شصت و یک پایان یافت، در روز عاشورا سیاه جامگان و سیاه پرچمان یعنی عبِّاسیان وارد کوفه شدند و حکومت آنان از بین رفت».

4- امام باقر علیه السلام- از ابو لبيد المخزومی روایت شده که امام باقر علیه السلام فرمود: «ای ابو لبید! دوازده تن از اولاد عبّاس رحمه اللّه علیه به سلطنت می رسند چهار نفر آن ها بعد از هشتمین آنان به قتل می رسند. یکی از آن ها با گلو درد جان می دهد. عمر آن ها کوتاه، مدّت دولتشان قلیل، و سیرتشان پلید می باشد. یکی از آن ها فاسق کوچکی ملقّب به الهَادِى و النَّاطِقِ وَ الْغَاوِی است. ای ابو لبید در حروف مقطعه ی قرآن، علم سرشاری است، وقتی خداوند الم، آن کتاب با عظمتی است. (بقره / 2 - 1) را نازل فرمود، محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم قیام کرد تا آن جا که نور وجود اقدسش آشکار گشت و سخنانی در دل های مردم جای گرفت. هنگام ولادت او هفت هزار و صد و سه سال از آغاز خلقت آدم ابو البشر می گذشت». سپس فرمود: «بیان این در حروف مقطعه قرآن وقتی بدون تکرار آن را بشماری هست. هیچ یک از این حروف نمی گذرد جز این که یکی از بنی هاشم در موقع گذشتن آن قیام می کند». آن گاه فرمود: «الف» یک «ل» سی «م» چهل و «ص» در «المص» نود است که جمعا صد و شصت و یک می باشد، بعد از آن ابتداء قيام امام حسين علیه السلام الم اللّه لا إله بود. وقتی مدّت او به سر رسید، قائم بنی عباّس قیام می کند و چون آن بگذرد قائم ما در الر قیام می کند. پس آن را بفهم و در خاطر بسپار و از دشمنان پوشیده دار».

5- امام باقر علیه السلام- از ابو لبید بحرانی مراء هجرین روایت شده که مردی در مکّه نزد امام باقر علیه السلام آمد و از وی چند مسأله پرسید و ایشان جواب دادند. [سپس آن حدیث را ذکر کرد تا این که گفت]: به او فرمود: «المص چیست»؟ ابو لبید گفت: «ایشان جوابی دادند که من آن را فراموش کردم». آن مرد بیرون آمد. امام صادق علیه السلام به من فرمود: «این تفسیر ظاهری [این آیات] قرآن است، آیا مایلی که تفسیر آن را در بطن و باطن قرآن به تو بگویم»؟ عرض کردم: «آیا برای قرآن بطن و ظاهر وجود دارد»؟ فرمود: «بلی! به درستی که کتاب خدا را ظاهر و باطن و مُعاین و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و سنّت و امثال و فصل و وصل و حروف و تصریف است. هر که ادّعا کند کتاب خدا مبهم است، هلاک شده است و دیگران را نیز هلاک کرده است». سپس فرمود: «این را حفظ کن: الف یک، لام سی، میم چهل، و صاد نود است». گفتم: «این می شود یک صد و

ص: 15

تِسْعُونَ فَقُلْتُ فَهَذِهِ مِائَهٌ وَ إِحْدَی وَ سِتُّونَ فَقَالَ یَا لَبِیدُ إِذَا دَخَلْتَ سَنَهَ إِحْدَی وَ سِتِّینَ وَ مِائَهٍ سَلَبَ اَللَّهُ قَوْماً سُلْطَانَهُمْ ﴾. (1)

6- الصادق علیه السلام- ﴿ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ الم وَ المص وَ الر وَ المر وَ کهیعص وَ طه وَ طس وَ طسم وَ یس وَ ص وَ حم وَ حم عسق وَ ق وَ ن قَالَ علیه السلام أَمَّا الم فِی أَوَّلِ الْبَقَرَهِ فَمَعْنَاهُ أَنَا اللَّهُ الْمَلِکُ وَ أَمَّا الم فِی أَوَّلِ آلِ عِمْرَانَ فَمَعْنَاهُ أَنَا اللَّهُ الْمَجِیدُ وَ المص مَعْنَاهُ أَنَا اللَّهُ الْمُقْتَدِرُ الصَّادِقُ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ كِتابٌ أُنْزِلَ إِلَيْكَ فَلا يَكُنْ فِي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِكْرى لِلْمُؤْمِنِينَ ﴾

شصت و یک». فرمود: «ای ابو لبید! هر گاه سال صد و شصت و یک فرا رسد، خداوند حکومت را از قومی سلب خواهد کرد».

6- امام صادق علیه السلام- از سفیان بن سعید ثوری روایت شده که به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! معنای کلام خداوند چیست؟ آن جا که می گوید: الم و المص و الر و المر و كهيعص و طه و طس و طسم و یس و ص و حم و حمعسق و ق و ن»؟ فرمود: «امّا الم؛ الف، لام، میم در ابتدای سوره ی بقره، یعنی منم پروردگار زمامدار، و در آغاز سوره آل عمران الم یعنی منم خداوند شریف و عطا بخش بدون استحقاق و المص؛ الف، ل، م، ص یعنی منم خداوند فرمانروا و راستگو».

این کتابی است که بر تو نازل شده و نباید از ناحیه ی آن، ناراحتی در سینه داشته باشی! تا به وسیله ی آن، [مردم را از عواقب سوء عقاید و اعمال نادرستشان] بیم دهی و تذکّری است برای مؤمنان. (2)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ ثُمَّ خَاطَبَ اللَّهُ الْخَلْقَ فَقَالَ اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ غَیْرَ مُحَمَّدٍ قَلِیلًا ما تَذَكَّرُونَ ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی خُطْبَتِهِ قَالَ اَللَّهُ: اِتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلِیلاً ما تَذَکَّرُونَ فَفِی اِتِّبَاعِ مَا جَاءَکُمْ مِنَ اَللَّهِ اَلْفَوْزُ اَلْعَظِیمُ، وَ فِی تَرْکِهِ اَلْخَطَأُ اَلْمُبِینُ ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ إِلَیْكُمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْكُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ فَ اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْكُمْ ... مِنْ رَبِّكُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلِیلًا ما تَذَكَّرُونَ فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ لِلْخَیْرِ أَهْلًا وَ لِلْحَقِّ دَعَائِمَ وَ لِلطَّاعَةِ عِصَماً یُعْصَمُ بِهِمْ وَ یُقِیمُ مِنْ حَقِّهِ فِیهِمْ عَلَی ارْتِضَاءٍ مِنْ ذَلِكَ وَ جَعَلَ لَهَا رُعَاةً وَ حَفَظَةً یَحْفَظُونَهَا بِقُوَّةٍ وَ یُعِینُونَ عَلَیْهَا أَوْلِیَاءَ ذَلِكَ بِمَا وُلُّوا مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِیهَا ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ کَم مِّن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا فَجَاءَهَا بَأْسُنَا بَیَاتًا أَوْ هُمْ قَائِلُونَ ﴾ (4)

1- على بن إبراهيم علیه السلام- ﴿ قَوْلُهُ فَجاءَها بَأْسُنا بَیاتاً أَیْ عَذَاباً بِاللَّیْلِ أَوْ هُمْ قائِلُونَ یَعْنِی وَقْتَ اَلْقَیْلُولَهِ نِصْفَ اَلنَّهَارِ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَمَا كَانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا إِلَّا أَنْ قَالُوا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ ﴾ (5)

1- على بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قُوْلُهُ فما كانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنا إلا أن قالُوا إِنَّا كُنَّا ظَالِمينَ فَإِنَّهُ مُحْكَمْ ﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَلَنَسْتَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَلَنَسْتَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ ﴾ (6)

ص: 18

1- امام باقر علیه السلام- از محمّد بن قیس روایت شده که امام باقر علیه السلام فرمود: «بعد خداوند مردم را مخاطب قرار می دهد و می فرماید: از چیزی که از طرف پروردگارتان بر شما نازل شده، پیروی کنید! و از اولیا و معبودهای دیگر به جز محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم پیروی نکنید! اما کم تر متذکّر می شوید! (اعراف / 3)».

2- امام علی علیه السلام- در خطبه ای فرمود: خداوند می فرماید: ﴿ اتَّبِعُواْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکُم مِّن رَّبِّکُمْ وَ لاَ تَتَّبِعُواْ مِن دُونِهِ أَوْلِیَاءَ قَلِیلا مَّا تَذَکَّرُونَ ﴾؛ پس در پیروی از آن چه که برای شما از جانب خدا آورده است، رستگاری بزرگ و عظیمی است و در ترک آن، اشتباهی آشکار است.

3- امام علی علیه السلام- هر آینه خداوند بر شماها پیامبری فرستاده، به یقین، رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنج های شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است! (توبه / 128) ﴿ اِتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ قَلِيلاً ما تَذَكَّرُونَ ﴾؛ خداوند برای نیکی، اهلی قرار داده و برای حقّ، پایه هایی معیّن فرموده و برای طاعت و فرمانبری نگهدارندگانی را که به سبب آن ها نگهدارد و حقّ خود را در میان آن ها بر آن چه پسند و خواست خود اوست، به پای دارد. و برای طاعت، رعایت کننده و حافظانی قرار داده که به جدّیت متصدیّان طاعت را بر آن چه از حقّ خدا در شأن طاعت وظیفه دارند، حفظ می کنند و یاری می نمایند.

(چه بسیار شهرها و آبادی ها که آن ها را [بر اثر گناه فراوانشان] هلاک کردیم و عذاب ما شب هنگام، یا در روز هنگامی که استراحت کرده بودند، به سراغشان آمد. (4)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَجَاءَهَا بَأسُنَا بَیَاتاً ﴾ يعنی عذاب شب هنگام، یا ﴿ هُمْ قائِلُونَ ﴾ در روز، هنگامی که استراحت کرده بودند، به سراغشان آمد».

(و در آن موقع که عذاب ما به سراغ آن ها آمد، سخنی نداشتند جز این که گفتند: «ما ظالم بودیم»! [ولی این اعتراف به گناه، دیگر دیر شده بود و سودی به حالشان نداشته است]. (5)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَمَا كَانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا إِلا أَنْ قَالُوا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ ﴾ یعنی از آیه های محکم است.

(به یقین [هم] از کسانی که پیامبران به سوی آن ها فرستاده شدند سؤال خواهیم کرد [و هم] از پیامبران سؤال می کنیم! (6)

ص: 19

1- على بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قوله فَلَنَسْئَلَنَّ اَلَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ اَلْمُرْسَلِينَ قال الأنبياء، عَمَّا حُمِّلُوا مِنَ اَلرِّسَالَهِ ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فِی خَبَرِ الزِّنْدِیقِ الْمُدَّعِی لِلتَّنَاقُضِ فِی الْقُرْآنِ فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السّلام وَ أَمَّا قَوْلُهُ يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِكَةُ صَفًّا لا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قَالَ صَواباً وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً فَإِنَّ ذَلِكَ فِی مَوَاطِنَ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ مَوَاطِنِ ذَلِكَ الْیَوْمِ الَّذِی كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ وَ الْمُرَادُ یَكْفُرُ أَهْلُ الْمَعَاصِی بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً ثُمَّ یَجْتَمِعُونَ فِی مَوْطِنٍ آخَرَ فَیُسْتَنْطَقُونَ فِیهِ فَیَقُولُونَ وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِینَ وَ هَؤُلَاءِ خَاصَّةً هُمُ الْمُقِرُّونُ فِی دَارِ الدُّنْیَا بِالتَّوْحِیدِ فَلَمْ یَنْفَعْهُمْ إِیمَانُهُمْ بِاللَّهِ مَعَ مُخَالَفَتِهِمْ رُسُلَهُ وَ شَكِّهِمْ فِیمَا أَتَوْا بِهِ عَنْ رَبِّهِمْ وَ نَقْضِهِمْ عُهُودَهُمْ فِی أَوْصِیَائِهِمْ فَیَخْتِمُ اللَّهُ عَلَی أَفْوَاهِهِمْ وَ تُسْتَنْطَقُ الْأَیْدِی وَ الْأَرْجُلُ وَ الْجُلُودُ فَیَشْهَدُ بِكُلِّ مَعْصِیَةٍ كَانَتْ مِنْهُمْ ثُمَّ یُرْفَعُ عَنْ أَلْسِنَتِهِمُ الْخَتْمُ فَیَقُولُونَ لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنْطَقَ كُلَّ شَیْءٍ ثُمَّ یَجْتَمِعُونَ فِی مَوْطِنٍ آخَرَ وَ یُسْتَنْطَقُ فِیهِ أَوْلِیَاءُ اَللَّهِ وَ أَصْفِیَاؤُهُ فَلاَ یَتَکَلَّمُ أَحَدٌ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ اَلرَّحْمَنُ وَ قَالَ صَوَاباً فَتُقَامُ اَلرُّسُلُ فَیُسْأَلُونَ عَنْ تَأْدِیَهِ اَلرِّسَالاَتِ اَلَّتِی حَمَلُوهَا إِلَی أُمَمِهِمْ فَأَخْبَرُوا أَنَّهُمْ قَدْ أَدَّوْا ذَلِکَ إِلَی أُمَمِهِمْ وَ یُسْأَلُ اَلْأُمَمُ فَتَجْحَدُ کَمَا قَالَ اَللَّهُ فَلَنَسْئَلَنَّ اَلَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ اَلْمُرْسَلِینَ فَیَقُولُونَ ما جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ وَ لا نَذِیرٍ فَتَسْتَشْهِدُ اَلرُّسُلُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَیَشْهَدُ بِصِدْقِ اَلرُّسُلِ وَ تَکْذِیبِ مَنْ یَجْحَدُهَا مِنَ اَلْأُمَمِ فَیَقُولُ لِکُلِّ أُمَّهٍ مِنْهُمْ بَلَی قَدْ جاءَکُمْ بَشِیرٌ وَ نَذِیرٌ وَ اَللّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ أَیْ مُقْتَدِرٌ عَلَی شَهَادَهِ جَوَارِحِکُمْ عَلَیْکُمْ بِتَبْلِیغِ اَلرُّسُلِ إِلَیْکُمْ رِسَالاَتِهِمْ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيْهِمْ بِعِلْمٍ وَ ما كُنَّا غائِبِينَ ﴾ (7)

ص: 20

1- على بن ابراهيم- ﴿ فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ ﴾؛ یعنی این که از پیامبران درباره ی رسالتی که بر دوش آنان گذاشته شده است، سؤال می شود.

2- امام علی علیه السلام- در جواب شخص زندیقی که ادّعای تناقض در قرآن داشت حضرت علی علیه السلام فرمود: «و امّا سخن خداوند: روزی که «روح» و «ملائکه» در یک صف می ایستند و هیچ یک، جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی گویند و [آن گاه که سخن می گویند] درست می گویند. (نبأ / 38) و نیز سخن خداوند عزّ و جلّ که فرمود: به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم. (انعام / 23) و این سخن خداوند عزّ و جلّ: سپس روز قیامت از یک دیگر بیزاری می جویید و یک دیگر را لعن می کنید. (عنکبوت / 25) این ها هر یک در یکی از جایگاه های آن روزی است که پنجاه هزار سال به درازا می کشد. مراد این است که معصیت پیشگان به یک دیگر کفر می ورزند و هم دیگر را لعنت می کنند. سپس آنان در جایگاه های دیگری گرد هم می آیند، و چنان به گریه می افتند. سپس در جایگاه های دیگری گرد هم می آیند و در آن جا آنان را به سخن در می آورند (استنطاق می کنند) و آنان می گویند: به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم!. (انعام / 23) اینان به طور خاص، کسانی هستند که در سرای دنیا به یگانگی خدا اقرار کرده اند، امّا ایمانشان به خداوند متعال برایشان سودمند نمی افتد؛ چرا که با فرستادگان او مخالفت ورزیده اند و در آن چه ایشان از جانب پروردگارشان آوردند، شک کرده اند و درباره ی اوصیای ایشان علیهم السلام پیمان خود را شکسته اند ... آن گاه خداوند بر دهان هایشان مُهر خاموشی می زند و دست ها و پاها و پوست هایشان را به سخن در می آورد و آن ها به هر گناهی که از آنان سر زده گواهی می دهند؛ سپس مُهر از زبان هایشان بر می گیرد و آنان به پوست های خود می گویند: چرا بر ضد ما گواهی دادید؟! آن ها جواب می دهند: «همان خدایی که هر موجودی را به نطق درآورده ما را گویا ساخته». (فصلت / 21) سپس در جایگاه های دیگری گرد هم می آیند و در آن جا از ترس آن چه که از سختی امر و دشواری بلا می بینند، از یک دیگر می گریزند؛ ... سپس در جایگاه های دیگری گرد هم می آیند و آن جا دوستان خدا و برگزیدگان او به سخن در آورده می شوند. جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی گویند، و [آن گاه که می گویند] درست می گویند!. (نبأ / 38) در آن هنگام فرستادگان را به پا میردارند و از ایشان درباره ی رساندن پیام هایی که برای امّت هایشان برده اند، می پرسند و آن ها خبر می دهند که پیام ها را به امّت های خود رسانده اند. آن گاه از امّت ها می پرسند و آنان منکر می شوند؛ هم چنان که خداوند متعال فرمود: ﴿ فَلَنَسْئلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ ﴾ می گویند: هیچ مژده دهنده و هیچ هشدار دهنده ای نزد ما نیامد. آن گاه فرستادگان، رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را گواه می گیرند و ایشان به راستگویی فرستادگان و دروغگویی امّت های انکارگر گواهی می دهد و به هر یک از آن امّت ها می فرماید: بله، [هم اکنون، پیامبر] بشارت دهنده و بیم دهنده، به سوی شما آمد، و خداوند بر همه چیز تواناست. (مائده / 19) یعنی تواناست تا از اندامتان علیه شما گواهی گیرد که فرستادگان، پیام هایشان را به شما رسانده اند.

(و مسلماً [اعمالشان را] با علم [خود] برای آنان شرح خواهیم داد؛ و ما هرگز غایب نبودیم [بلکه همه جا ناظر اعمال بندگان هستیم]. (7)

ص: 21

1- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَوْلُهُ فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيْهِمْ بِعِلْمٍ وَ مَا كُنَّا غَائِبِينَ قال: لم نغب عن أفعالهم ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴾ (8)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مُوسَى عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُ أَبِی أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ قَالَ نَزَلَتْ فِینَا ﴾. (2)

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِأَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: یَا عَلِیُّ أَنْتَ دَیَّانُ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ وَ اَلْمُتَوَلِّی حِسَابَهُمْ وَ أَنْتَ رُکْنُ اَللَّهِ اَلْأَعْظَمُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ أَلاَ وَ إِنَّ اَلْمَآبَ إِلَیْکَ وَ اَلْحِسَابَ عَلَیْکَ وَ اَلصِّرَاطَ صِرَاطُکَ وَ اَلْمِیزَانَ مِیزَانُکَ وَ اَلْمَوْقِفَ مَوْقِفُکَ ﴾. (3)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فِی بَعْضِ زِیَارَهُ مَوْلاَنَا عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: السَّلَامُ عَلَى مِیزَانِ الْأَعْمَالِ. وَ فِی آخِرِهِ سَلامٌ عَلَی المِيْزَانِ الرَاجح ﴾. (4)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ أَمَّا قَوْلُهُ: فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ وَ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَإِنَّمَا یَعْنِی اَلْحِسَابَ تُوزَنُ اَلْحَسَنَاتُ وَ اَلسَّیِّئَاتُ فَالْحَسَنَاتُ ثِقْلُ اَلْمِیزَانِ وَ اَلسَّیِّئَاتُ خِفَّهُ اَلْمِیزَانِ ﴾. (5)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ الصِّدْقُ سَيْفُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ سَمَائِهِ أَيْنَمَا هَوَى بِهِ يَقُدُّهُ فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَعْلَمَ أَصَادِقٌ أَنْتَ أَمْ كَاذِبٌ فَانْظُرْ فِي صِدْقِ مَعْنَاكَ وَ عَقْدِ دَعْوَاكَ وَ عَيِّرْهُمَا بِقِسْطَاسٍ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى كَأَنَّكَ فِي اَلْقِيَامَةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَإِذَا اعْتَدَلَ مَعْنَاكَ بِغَوْرِ دَعْوَاكَ ثَبَتَ لَكَ الصِّدْقُ ﴾. (6)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَمَّا مَعْنَی قَوْلِهِ تَعَالَی: فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَهُوَ قِلَّهُ اَلْحِسَابِ، وَ کَثْرَتُهُ، وَ اَلنَّاسُ یَوْمَئِذٍ عَلَی طَبَقَاتٍ وَ مَنَازِلَ: فَمِنْهُمْ مَنْ یُحَاسَبُ حِسَاباً یَسِیراً، وَ یَنْقَلِبُ إِلَی أَهْلِهِ مَسْرُوراً، وَ مِنْهُمُ اَلَّذِینَ یَدْخُلُونَ اَلْجَنَّهَ بِغَیْرِ حِسَابٍ، لِأَنَّهُمْ لَمْ یَتَلَبَّسُوا مِنْ أَمْرِ اَلدُّنْیَا بِشَیْءٍ، وَ إِنَّمَا اَلْحِسَابُ هُنَاکَ عَلَی مَنْ تَلَبَّسَ بِهَا هَاهُنَا، وَ مِنْهُمْ مَنْ یُحَاسَبُ عَلَی اَلنَّقِیرِ

ص: 22

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيْهِمْ بِعِلْمٍ وَ مَا كُنَّا غَائِبِينَ ﴾؛ یعنی کارهای آنان زیر نظر ما بود.

(وزن کردن [اعمال، و سنجش ارزش آن ها] در آن روز، حق است. کسانی که کفّه های [عملِ] آن ها سنگین است، تنها آنان رستگارند. (8)

1- امام باقر علیه السلام- امام کاظم علیه السلام از پدرش امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: از پدرم امام باقر علیه السلام در مورد کلام خداوند متعال: ﴿ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴾. سؤال نمودم. فرمود: «در مورد ما نازل شده است».

2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم به امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «یا علی علیه السلام! تو دادخواه این امّتی و عهده دار حساب آن ها و تو در روز قیامت رکن اعظم خدایی. بازگشت به سوی تو است و حساب با توست و راه، راه توست و میزان و سنجش، سنجش توست و موقف، موقف توست».

3- امام علی علیه السلام- در بعضی از زیارت های مولایمان علی علیه السلام چنین آمده [و حضرت را چنین خطاب کرده]: سلام بر تو، ای میزان سنجش اعمال. و در زیارتی دیگر آمده: سلام [برتو، ای] میزان برتر و بهترین ملاک سنجش.

4- امام على علیه السلام- ﴿ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ وَ خَفَّتْ مَوازِینُهُ ﴾؛ جز این نیست که حساب را قصد دارد و خوبی ها و بدی ها سنجیده می شود و خوبی ها گرانی ترازو و بدی ها سبکی ترازو است.

5- امام على علیه السلام- على علیه السلام فرمود: «راستگویی شمشیر خداوند در روی زمین و آسمان می باشد که بر هر جا فرود آید آن را دو نیم می سازد. اکنون اگر می خواهی بدانی راستگو هستی و یا دروغگو می باشی به دل خودت نگاه کن و به دعایت توجّه نما و آن را با میزان خداوند هماهنگ ساز، که خداوند می فرماید: ﴿ وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ ﴾، در روز قیامت از روی حق اعمال را وزن می کنند و به آن ها رسیدگی می کنند. هر گاه باطنت با ادّعایت یکی شد صداقت تو ثابت می گردد».

6- امام علی علیه السلام- حضرت علی علیه السلام فرمود: مراد از آیه: ﴿ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ ﴾ قلّت و کثرت حساب است، و مردم در آن روز در طبقات و منازل مختلفی هستند، برخی از ایشان حساب آسانی برای او می شود * و خوشحال به اهل و خانواده اش بازمی گردد (انشقاق / 9 - 8)، و برخی از ایشان بدون حساب و کتاب به بهشت می روند، زیرا آن ها کار دنیا را مختلط نساختند، و حساب در آن جا برای کسی است که کار دنیا را مختلط نماید، و برخی دیگر از ایشان به حساب قلیل و کثیر و صغیر دچار گشته پس از آن داخل شعله ی آتش می گردند، و برخی از ایشان سران کفر و حکّام ضلالت و ارباب ظلم و شقاوتند، از این رو روز

ص: 23

وَ اَلْقِطْمِیرِ، وَ یَصِیرُ إِلَی عَذَابِ اَلسَّعِیرِ، وَ مِنْهُمْ أَئِمَّهُ اَلْکُفْرِ، وَ قَادَهُ اَلضَّلاَلِ، فَأُولَئِکَ لاَ یُقِیمُ لَهُمْ وَزْناً، وَ لاَ یُعْبَأُ بِهِمْ لِأَنَّهُمْ لَمْ یَعْبَأُوا بِأَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ، فَهُمْ فِی جَهَنَّمَ خَالِدُونَ تَلْفَحُ وُجُوهَهُمْ اَلنَّارُ، وَ هُمْ فِیهَا کَالِحُونَ ﴾. (1)

7- علىّ بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَوْلُهُ: وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ قَالَ: الْمُجَازَاتِ الْأَعْمَالُ إنْ خَیْرا فَخَیْرٌ وَ إنْ شَرَّاً فَشَرٌ وَ هُوَ قَوْلُهُ: فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ الّذين خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَظْلِمُونَ قَالَ: بِالْأَئِمَّهِ یَجْحَدُونَ ﴾. (2)

8- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: إِنَّ اَلْخَیْرَ ثَقُلَ عَلَی أَهْلِ اَلدُّنْیَا عَلَی قَدْرِ ثِقَلِهِ فِی مَوَازِینِهِمْ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ وَ إِنَّ اَلشَّرَّ خَفَّ عَلَی أَهْلِ اَلدُّنْیَا عَلَی قَدْرِ خِفَّتِهِ فِی مَوَازِینِهِمْ ﴾. (3)

9- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ أَبِی سَالِمٍ رَاعِی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ خَمْسٌ مَا أَثْقَلَهُنَّ فِی اَلْمِیزَانِ سُبْحَانَ اَللَّهِ وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ اَللَّهُ أَکْبَرُ وَ اَلْوَلَدُ اَلصَّالِحُ یُتَوَفَّی لِمُسْلِمٍ فَیَصْبِرُ وَ یَحْتَسِبُ ﴾. (4)

10- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ تظهر للحسنات صورة حسنة و للسیئات صورة سیئة عن ابن عباس رحمه اللّه علیه ﴾. (5)

11- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- فی تفسیر الإمام علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی اللّٰه علیه و آله قَالَ: إِنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَقْوَاماً یَمْتَلِئُ مِنْ جِهَةِ السَّیِّئَاتِ مَوَازِینُهُمْ فَیُقَالُ لَهُمْ هَذِهِ السَّیِّئَاتُ فَأَیْنَ الْحَسَنَاتُ وَ إِلَّا فَقَدْ عَصَیْتُمْ فَیَقُولُونَ یَا رَبَّنَا مَا نَعْرِفُ لَنَا حَسَنَاتٍ فَإِذَا النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَئِنْ لَمْ تَعْرِفُوا لِأَنْفُسِكُمْ عِبَادِی حَسَنَاتٍ فَإِنِّی أَعْرِفُهَا لَكُمْ وَ أُوَفِّرُهَا عَلَیْكُمْ ثُمَّ یَأْتِی بِصَحِیفَةٍ صَغِیرَةٍ یَطْرَحُهَا فِی كِفَّةِ حَسَنَاتِهِمْ فَتَرْجَحُ بِسَیِّئَاتِهِمْ بِأَكْثَرَ مِمَّا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ فَیُقَالُ لِأَحَدِهِمْ خُذْ بِیَدِ أَبِیكَ وَ أُمِّكَ وَ إِخْوَانِكَ وَ أَخَوَاتِكَ وَ خَاصَّتِكَ وَ قَرَابَاتِكَ وَ أَخْدَامِكَ وَ مَعَارِفِكَ فَأَدْخِلْهُمُ الْجَنَّةَ فَیَقُولُ أَهْلُ الْمَحْشَرِ یَا رَبِّ أَمَّا الذُّنُوبُ فَقَدْ عَرَفْنَاهَا فَمَا ذَا كَانَتْ حَسَنَاتُهُمْ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا عِبَادِی مَشَی أَحَدُهُمْ بِبَقِیَّةِ دَیْنٍ لِأَخِیهِ إِلَی أَخِیهِ فَقَالَ خُذْهَا فَإِنِّی أُحِبُّكَ بِحُبِّكَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ لَهُ الْآخَرُ قَدْ تَرَكْتُهَا لَكَ بِحُبِّكَ عَلِیّاً وَ لَكَ مِنْ مَالِی مَا شِئْتَ

ص: 24

قیامت میزانی برای آن ها بر پا نخواهد شد (کهف / 105) این گروه در روز قیامت نزد پروردگار عاری از وزن اعتبار و اعتنا هستند، زیرا در دنیا هیچ اعتنایی به امر و نهی حضرت حقّ تا روز قیامت نداشتند، و ایشان در جهنم جاودانه خواهند ماند! * شعله های سوزان آتش هم چون شمشیر به صورت هایشان نواخته می شود و در دوزخ چهره ای عبوس دارند. (مؤمنون / 104 - 103)».

7- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ ﴾؛ جزاء متناسب با اعمال است، اگر عمل خير است جزای خیر می بینید و اگر عمل شر است جزای شر به وی داده می شود، و این [تفسیر] سخن خداوند است: ﴿ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ الّذين خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَظْلِمُونَ ﴾؛ [منظور از این که به آیات الهی ظلم کرده اند این است که] ائمّه علیهم السلام را انکار می نمایند.

8- امام باقر علیه السلام- محمّد گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: کار خیر به همان اندازه که در میزان روز قیامت سنگین است بر مردم دنیا پرست نیز سنگین می آید و کار بد را دنیا پرستان به مقدار سبکی اش در میزان روز قیامت سبک می شمارند.

9- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ابو سالم گوید: از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: «پنج چیز که در میزان عمل بسیار سنگین هستند عبارتند از؛ گفتن تسبیحات اربعه: ﴿ سُبْحَانَ اَللَّهِ وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ اَللَّهُ أَکْبَرُ ﴾ و فرزند صالح مسلمانی که بمیرد و او در مرگ آن فرزند صابر باشد و به حساب خداوند منظور دارد».

10- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- برای حسنات صورتی نیکو و برای سیّئات صورتی بد آشکار می شود.

11- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- در تفسیر امام عسکری علیه السلام از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل شده است که فرمود: «خداوند در روز قیامت اقوامی را بر می انگیزد که ترازوی عملشان از حيث سيّئات پر است؛ پس به آنان گفته می شود: «این ها سیّئات شماست؟ پس حسناتتان کجاست که اگر نباشد عصیان کارید»! می گویند: «بار پرودگارا! ما حسناتی برای خود نمی شناسیم»؛ ناگهان ندا از جانب خدای عزّ و جلّ می رسد که؛ «ای بندگان من! اگر برای خود حسناتی نیابید، من آن را به شما می نمایانم و حسناتتان را برایتان زیاد می گردانم». سپس خداوند نامه ی کوچکی می آورد و در کفه حسناتشان می افکند که به اندازه ی بیش از آن چه بین آسمان و زمین است بر سیّئاتشان می چربد؛ پس به یکی از آنان گفته می شود: «دست پدر و مادر و برادران و خواهران و دوستان و خویشان و خادمان و رفقایت را بگیر و داخل بهشتشان نما»! اهل محشر می گویند: «پروردگارا! گناهانشان را دیدیم امّا حسنات اینان کجا بود»؟ خدای عزّ و جلّ می فرماید: «ای بندگان من! یکی از اینان باقی وامی از برادرش را برای برادرش برد و به او گفت: بگیر که من تو را دوست دارم به خاطر محبّتی که به علیّ بن ابی طالب علیه السلام داری»! پس آن رفیقش به او گفت: «این وام را به خاطر محبّتت به على علیه السلام به تو دادم و هر چقدر از مال من می خواهی برای توست»؛ و خدا این عمل را از آن دو مورد

ص: 25

فَشَكَرَ اللَّهُ تَعَالَی ذَلِكَ لَهُمَا فَحَطَّ بِهِ خَطَایَاهُمَا وَ جَعَلَ ذَلِكَ فِی حَشْوِ صَحِیفَتِهِمَا وَ مَوَازِینِهِمَا وَ أَوْجَبَ لَهُمَا وَ لِوَالِدَیْهِمَا الْجَنَّةَ ثُمَّ قَالَ یَا بُرَیْدَةُ یَدْخُلُ النَّارَ بِبُغْضِ عَلِیٍّ أَكْثَرُ مِنْ حَصَی الْخَذْفِ الَّذِی یُرْمَی عِنْدَ الْجَمَرَاتِ فَإِیَّاكَ أَنْ تَكُونَ مِنْهُمْ ﴾. (1)

12- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ وَ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله عَمَّا یُوزَنُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَقَالَ الصُّحُفُ ﴾. (2)

13- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ أَمَّا قَوْلُهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: وَ نَضَعُ اَلْمَوازِینَ اَلْقِسْطَ لِیَوْمِ اَلْقِیامَهِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً فَهُوَ مِیزَانُ اَلْعَدْلِ یُؤْخَذُ بِهِ اَلْخَلاَئِقُ یَوْمَ اَلْقِیمَهِ، یَدِینُ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اَلْخَلْقَ بَعْضَهُمْ مِنْ بَعْضٍ بِالْمَوَازِینِ، وَ فِی غَیْرِ هَذَا اَلْحَدِیثِ: اَلْمَوَازِینُ هُمُ اَلْأَنْبِیَاءُ وَ اَلْأَوْصِیَاءُ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ ﴾. (3)

14- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: حُبِّی وَ حُبُّ أَهْلِ بَیْتِی نَافِعٌ فِی سَبْعَهِ مَوَاطِنَ أَهْوَالُهُنَّ عَظِیمَهٌ عِنْدَ اَلْوَفَاهِ وَ فِی اَلْقَبْرِ وَ عِنْدَ اَلنُّشُورِ وَ عِنْدَ اَلْکِتَابِ وَ عِنْدَ اَلْحِسَابِ وَ عِنْدَ اَلصِّرَاطِ ﴾. (4)

15- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ مَا یُوضَعُ فِی مِیزَانِ اِمْرِئٍ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ أَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ اَلْخُلُقِ ﴾. (5)

16- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ أما المؤمن فیؤتی بعمله فی أحسن صورة فیوضع فی كفة المیزان فتثقل حسناته علی سیئاته فذلك قوله فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ اَلنَّاجُونَ ﴾. (6)

17- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ یُؤْتَی بِرَجُلٍ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ إِلَی اَلْمِیزَانِ وَ یُؤْتَی لَهُ تِسْعَهٌ وَ تِسْعُونَ سِجِلاًّ کُلُّ سِجِلٍّ مِنْهَا مَدَّ اَلْبَصَرِ فِیهَا خَطَایَاهُ وَ ذُنُوبُهُ فَتُوضَعُ فِی کِفَّهِ اَلْمِیزَانِ ثُمَّ یَخْرُجُ لَهُ قِرْطَاسٌ کَالْأَنْمُلَهِ فِیهَا شَهَادَهُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ فَیُوضَعُ فِی اَلْآخَرِ فَیَرْجَحُ ﴾. (7)

18- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ أَنَّ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یُرِیَهُ اَلْمِیزَانَ فَلَمَّا رَأَی غُشِیَ عَلَیْهِ ثُمَّ أَفَاقَ فَقَالَ یَا إِلَهِی مَنِ اَلَّذِینَ یَقْدِرُ أَنْ یَزِنَ بِمِلْءِ کِفَّتِهِ حَسَنَاتٍ فَقَالَ یَا دَاوُدُ إِنِّی إِذَا رَضِیتُ عَنْ عَبْدٍ مَلَأْتُهَا بِتَمْرَهٍ ﴾. (8)

ص: 26

سپاس قرار داد و به سبب آن گناهان هر دو را ریخت و آن را در درون نامه ی عمل و ترازوهای آن دو قرار داد و بهشت را برای آن دو و والدینشان واجب ساخت؛ سپس فرمود: «ای بریده! به خاطر بغض على علیه السلام تعدادی بیش تر از ریگ هایی که بر جمرات انداخته می شود از مردم داخل آتش می شوند؛ پس بر حذر باش که تو از آنان باشی».

12- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم درباره ی چیزی که روز قیامت وزن می شود پرسیده شد، فرمود: «صحیفه ها وزن می شود».

13- امام علی علیه السلام- امّا قول آن جناب: ما ترازوهای عدل را در روز قیامت بر پا می کنیم پس به هیچ کس کم ترین ستمی نمی شود. (انبیاء / 47) پس آن ترازوی عدالت است که خلایق در روز قیامت به وسیله ی آن گرفته می شوند و خدای تبارک و تعالی به خلق که بعضی از آن ها را از بعضی نسبت به ترازوها جزا می دهد؛ و در غیر این حدیث منظور از ترازوها، پیغمبران و اوصیای ایشانند.

14- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- دوستی من و دوستی خاندانم در هفت موطن سودمند است که هراسی عظیم دارند؛ هنگام مرگ و در گور، وقت بر آمدن از قبر و دریافت نامه ی اعمال و نزد حساب و پای میزان و بر صراط.

15- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- روز قیامت، عملی بهتر از خوش خلقی در میزان کسی نمی نهند.

16- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- امّا مؤمن عملش در بهترین صورت آورده می شود و در کفّه ی ترازو قرار داده می شود و حسناتش بر سیّئاتش سنگینی می کند و این است معنای آیه: ﴿ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴾ آنان [همان] نجات یافتگاند.

17- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- عبد اللّه بن عمر گوید: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «روز قیامت مردی را به سوی میزان می آورند و برای او نود و نه صفحه است و هر صفحه ای از اوست. خطایا و گناهانش، دیدگانش را به سوی آن ها می کشاند؛ پس صفحه ها در کفه ی ترازو قرار داده می شود؛ سپس کاغذی به قدر انگشت برای او بیرون آورده می شود که در آن شهادت به لا اله الا اللّه و محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم عبد و رسول خداست نوشته شده و این کاغذ در کفه ی دیگر گذاشته می شود و ترجیح با این تکه کاغذ است».

18- امام باقر علیه السلام- داود علیه السلام از پروردگارش خواست که میزان را به او نشان دهد، وقتی آن را دید از هوش رفت؛ سپس به هوش آمد و عرض کرد: «بار معبودا! چه کسی می تواند کفه ترازویش را پر از حسنات کند»؟ فرمود: «ای داود! من اگر از بنده ای راضی شوم، کفه ترازویش را با یک دانه خرما پر می کنم».

ص: 27

19- السّجّاد علیه السلام- ﴿ اعْلَمُوا عِبادَ اللّه أَنَّ أَهْلَ الشِّرْكِ لَا تُنْصَبُ لَهُمُ الْمَوَازِينُ، وَ لَا تُنْشَرُ لَهُمُ الدَّواوِينُ وَ إِنَّمَا تُنْشَرُ اَلدَّوَاوِینُ لِأَهْلِ اَلْإِسْلاَمِ ﴾. (1)

20- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِذَا کَانَ یَوْمُ اَلْقِیَامَهِ وُقِفَ عَبْدَانِ مُؤْمِنَانِ لِلْحِسَابِ کِلاَهُمَا مِنْ أَهْلِ اَلْجَنَّهِ فَقِیرٌ فِی اَلدُّنْیَا وَ غَنِیٌّ فِی اَلدُّنْیَا فَیَقُولُ اَلْفَقِیرُ یَا رَبِّ عَلَی مَا أُوقَفُ فَوَ عِزَّتِکَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ أَنَّکَ لَمْ تُوَلِّنِی وِلاَیَهً فَأَعْدِلَ فِیهَا أَوْ أَجُورَ وَ لَمْ تَرْزُقْنِی مَالاً فَأُؤَدِّیَ مِنْهُ حَقّاً أَوْ أَمْنَعَ وَ لاَ کَانَ رِزْقِی یَأْتِینِی مِنْهَا إِلاَّ کَفَافاً عَلَی مَا عَلِمْتَ وَ قَدَّرْتَ لِی فَیَقُولُ اَللَّهُ جَلَّ جَلاَلُهُ صَدَقَ عَبْدِی خَلُّوا عَنْهُ یَدْخُلِ اَلْجَنَّهَ وَ یُبْقَی اَلْآخَرُ حَتَّی یَسِیلَ مِنْهُ مِنَ اَلْعَرَقِ مَا لَوْ شَرِبَهُ أَرْبَعُونَ بَعِیراً لَکَفَاهَا ثُمَّ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ فَیَقُولُ لَهُ اَلْفَقِیرُ مَا حَبَسَکَ فَیَقُولُ طُولُ اَلْحِسَابِ مَا زَالَ اَلشَّیْءُ یَجِیئُنِی بَعْدَ اَلشَّیْءِ یُغْفَرُ لِی ثُمَّ أُسْأَلُ عَنْ شَیْءٍ آخَرَ حَتَّی تَغَمَّدَنِیَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ بِرَحْمَهٍ وَ أَلْحَقَنِی بِالتَّائِبِینَ فَمَنْ أَنْتَ فَیَقُولُ أَنَا اَلْفَقِیرُ اَلَّذِی کُنْتُ مَعَکَ آنِفاً فَیَقُولُ لَقَدْ غَیَّرَکَ اَلنَّعِیمُ بَعْدِی ﴾. (2)

21- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ انَّ اللَّه عَزَّوَجَلَّ یُحاسِبُ کُلَّ خَلْقٍ الَّا مَنْ أشْرَکَ بِاللَّه عَزَّوَجَلَّ فَإِنَّهُ لا یُحاسَبُ وَ یُؤْمَرُ بِهِ الَی النَّارِ ﴾. (3)

22- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ یُوقَفُ اَلْعَبْدُ بَیْنَ یَدَیِ اَللَّهِ فَیَقُولُ قِیسُوا بَیْنَ نِعَمِی عَلَیْهِ وَ بَیْنَ عَمَلِهِ فَتَسْتَغْرِقُ اَلنِّعَمُ اَلْعَمَلَ فَیَقُولُونَ قَدِ اِسْتَغْرَقَ اَلنِّعَمُ اَلْعَمَلَ فَیَقُولُ هَبُوا لَهُ نِعَمِی وَ قِیسُوا بَیْنَ اَلْخَیْرِ وَ اَلشَّرِّ ﴾. (4)

23- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ إِذَا جَمَعَ اَللَّهُ اَلْخَلاَئِقَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ فَدَخَلَ أَهْلُ اَلْجَنَّهِ اَلْجَنَّهَ وَ أَهْلُ اَلنَّارِ اَلنَّارَ نَادَی مُنَادٍ مِنْ تَحْتِ اَلْعَرْشِ تَتَارَکُوا اَلْمَظَالِمَ بَیْنَکُمْ فَعَلَیَّ ثَوَابُکُمْ ﴾. (5)

24- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ إِنَّ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ صَعِدَ اَلْمِنْبَرَ بِالْکُوفَهِ فَحَمِدَ اَللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّ اَلذُّنُوبَ ثَلاَثَهٌ ثُمَّ أَمْسَکَ فَقَالَ لَهُ حَبَّهُ اَلْعُرَنِیُّ یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ قُلْتَ اَلذُّنُوبُ ثَلاَثَهٌ ثُمَّ أَمْسَکْتَ فَقَالَ لَهُ مَا ذَکَرْتُهَا إِلاَّ وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أُفَسِّرَهَا وَ لَکِنَّهُ عَرَضَ لِی بُهْرٌ حَالَ بَیْنِی وَ بَیْنَ اَلْکَلاَمِ نَعَمْ اَلذُّنُوبُ ثَلاَثَهٌ فَذَنْبٌ مَغْفُورٌ وَ ذَنْبٌ غَیْرُ مَغْفُورٍ وَ ذَنْبٌ نَرْجُو لِصَاحِبِهِ وَ نَخَافُ عَلَیْهِ قِیلَ یَا

ص: 28

19- امام سجّاد علیه السلام- ای بندگان خدا! بدانید که برای مشرکان میزانی نصب نمی شود و دیوانی نیز منتشر نمی گردد. نامه اعمال فقط برای مسلمانان منتشر می شود.

20- امام صادق علیه السلام- وقتی روز قیامت برسد دو بنده مؤمن بهشتی برای حساب می ایستند یکی از آن دو در دنیا فقیر بوده و دیگری در دنیا ثروتمند. فقیر می گوید: «پروردگارا چرا مرا نگه داشتی؟ قسم به عزّت تو! مرا در دنیا نه سلطنتی دادی که در آن عدالت و یا ستم نمایم، به من مالی ندادی که حق آن را داده و یا نداده باشم و در دنیا جز روزی کفاف به من ندادی آیا به خاطر همین که می دانی و برایم مقدّر کردی مرا نگه داشتی»؟ حق تعالی می فرماید: «بنده ام راست می گوید رهایش کنید تا وارد بهشت گردد». و آن دیگری می ماند و عرق همانند سیل از او جاری است که اگر چهل شتر از آن عرق بنوشند، سیراب می شوند. و بر می گردند پس وارد بهشت می شود، فقیر می گوید: «چه چیزی باعث توقف تو در حساب شده است»؟ می گوید: «طولانی شدن حساب، پیوسته چیزی مطرح می شد و خدای تعالی مرا در بر گرفت و مرا به توبه کاران ملحق کرد». سپس می پرسد «تو که هستی»؟ فقیر می گوید: «من همان فقیری هستم که اکنون با هم وارد حساب شدیم». می گوید: «نعمت ها تو را دگرگون کرده است که تو را نشناختم».

21- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- خدای عزّ و جلّ هر خلقی را مورد حسابرسی قرار می دهد مگر کسی که به خدا شرک بورزد که او مورد حسابرسی قرار نمی گیرد و امر می شود که به درون آتش برود.

22- امام علی علیه السلام- امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «بنده در برابر خدای عزّ و جلّ می ایستد و خداوند می فرماید: «بین نعمت های من به او و عمل او مقایسه کنید»؛ پس نعمت ها تمام عملش را در خود غرق می کند؛ می گویند: نعمت ها تمام عمل او را در خود غرق نموده است! پس خداوند می فرماید: «نعمت هایم را به او ببخشید و بین خیر و شرّ او مقایسه کنید».

23- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- وقتی خداوند مخلوقات را روز قیامت جمع می کند و اهل بهشت وارد بهشت و اهل دوزخ وارد دوزخ می شوند، منادی از زیر عرش ندا می کند: «حق النّاس های بینتان را رها کنید که ثواب شما بر من است».

24- امام علی علیه السلام- امیر المؤمنین علیه السلام در کوفه بر منبر بر آمد و خدا را سپاس گفت و بر او ستایش نمود و سپس فرمود: «ای مردم! به راستی گناهان سه قسم می باشند»، و ساکت شد. پس حبّه عرنیّ گفت: «یا امیر المؤمنین علیه السلام! فرمودی: گناهان سه قسم هستند و ساکت شدی»؟ در پاسخ فرمود: «من آن ها را یاد نکردم جز برای این که شرح دهم ولی نفس تنگی به من رخ داد و میان من و سخن گفتن مانع شد، آری گناهان سه قسم می باشند: گناهی که آمرزیده است و گناهی که آمرزیده نشود و گناهی که درباره ی مرتکب آن امیدوار و بیمناکم». گفتند: «یا امیر المؤمنین علیه السلام! آن ها را برای ما بیان کن»، فرمود: «آری! امّا گناه آمرزیده آن است که خدا بنده را درباره ی آن در دنیا کیفر داده است و خدا بردبار و کریم است از این که بنده ی خود را دو بار کیفر کند، امّا گناهی که آمرزیده نمی شود: ستم هایی است

ص: 29

أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ فَبَیِّنْهَا لَنَا قَالَ نَعَمْ أَمَّا اَلذَّنْبُ اَلْمَغْفُورُ فَعَبْدٌ عَاقَبَهُ اَللَّهُ عَلَی ذَنْبِهِ فِی اَلدُّنْیَا فَاللَّهُ أَحْکَمُ وَ أَکْرَمُ أَنْ یُعَاقِبَ عَبْدَهُ مَرَّتَیْنِ وَ أَمَّا اَلذَّنْبُ اَلَّذِی لاَ یُغْفَرُ فَظُلْمُ اَلْعِبَادِ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا بَرَزَ لِخَلْقِهِ أَقْسَمَ قَسَماً عَلَی نَفْسِهِ فَقَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلاَلِی لاَ یَجُوزُنِی ظُلْمُ ظَالِمٍ وَ لَوْ کَفٌّ بِکَفٍّ وَ لَوْ مَسْحَهٌ بِکَفٍّ وَ نَطْحَهٌ مَا بَیْنَ اَلشَّاهِ اَلْقَرْنَاءِ إِلَی اَلشَّاهِ اَلْجَمَّاءِ فَیَقْتَصُّ اَللَّهُ لِلْعِبَادِ بَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ حَتَّی لاَ یَبْقَی لِأَحَدٍ عِنْدَ أَحَدٍ مَظْلِمَهٌ ثُمَّ یَبْعَثُهُمُ اَللَّهُ إِلَی اَلْحِسَابِ وَ أَمَّا اَلذَّنْبُ اَلثَّالِثُ فَذَنْبٌ سَتَرَهُ اَللَّهُ عَلَی عَبْدِهِ وَ رَزَقَهُ اَلتَّوْبَهَ فَأَصْبَحَ خَاشِعاً مِنْ ذَنْبِهِ رَاجِیاً لِرَبِّهِ فَنَحْنُ لَهُ کَمَا هُوَ لِنَفْسِهِ نَرْجُو لَهُ اَلرَّحْمَهَ وَ نَخَافُ عَلَیْهِ اَلْعِقَابَ ﴾. (1)

25- الباقر علیه السلام- ﴿ إِنَّمَا یُدَاقُّ اَللَّهُ اَلْعِبَادَ فِی اَلْحِسَابِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ عَلَی قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ اَلْعُقُولِ فِی اَلدُّنْیَا ﴾. (2)

26- الباقر علیه السلام- ﴿ إِنَّ أَوَّلَ مَا یُحَاسَبُ بِهِ اَلْعَبْدُ اَلصَّلاَهُ فَإِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا ﴾. (3)

27- الصادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَلدَّوَاوِینَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ دِیوَانٌ فِیهِ اَلنِّعَمُ وَ دِیوَانٌ فِیهِ اَلْحَسَنَاتُ وَ دِیوَانٌ فِیهِ اَلسَّیِّئَاتُ فَیُقَابَلُ بَیْنَ دِیوَانِ اَلنِّعَمِ وَ دِیوَانِ اَلْحَسَنَاتِ فَتَسْتَغْرِقُ اَلنِّعَمُ دِیوَانَ اَلْحَسَنَاتِ وَ یَبْقَی دِیوَانُ اَلسَّیِّئَاتِ فَیُدْعَی اِبْنُ آدَمَ اَلْمُؤْمِنُ لِلْحِسَابِ فَیَتَقَدَّمُ اَلْقُرْآنُ أَمَامَهُ فِی أَحْسَنِ صُورَهٍ فَیَقُولُ یَا رَبِّ أَنَا اَلْقُرْآنُ وَ هَذَا عَبْدُکَ اَلْمُؤْمِنُ قَدْ کَانَ یُتْعِبُ نَفْسَهُ بِتِلاَوَتِی وَ یُطِیلُ لَیْلَهُ بِتَرْتِیلِی وَ تَفِیضُ عَیْنَاهُ إِذَا تَهَجَّدَ فَأَرْضِهِ کَمَا أَرْضَانِی قَالَ فَیَقُولُ اَلْعَزِیزُ اَلْجَبَّارُ اُبْسُطْ یَمِینَکَ فَیَمْلَؤُهَا مِنْ رِضْوَانِ اَللَّهِ اَلْعَزِیزِ اَلْجَبَّارِ وَ یَمْلَأُ شِمَالَهُ مِنْ رَحْمَهِ اَللَّهِ ثُمَّ یُقَالُ هَذِهِ اَلْجَنَّهُ مُبَاحَهٌ لَکَ فَاقْرَأْ وَ اِصْعَدْ فَإِذَا قَرَأَآیَهً صَعِدَ دَرَجَهً ﴾. (4)

28- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ أَنَا عِنْدَ اَلْمِیزَانِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ فَمَنْ ثَقُلَتْ سَیِّئَاتُهُ عَلَی حَسَنَاتِهِ جِئْتُ بِالصَّلاَهِ عَلَیَّ حَتَّی أُثَقِّلَ بِهَا حَسَنَاتِهِ ﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما كانُوا بِآياتِنا يَظْلِمُونَ ﴾ (9)

ص: 30

که مردم به یک دیگر می کنند، چون خداوند تبارک و تعالی بر خلقش عیان شد (یعنی به وسیله ی پیغمبران و اعلام شریعت خود) به خود سوگند یاد کرد و فرمود: «به عزّت و جلال خودم قسم! که ستم هیچ ستم کاری را گذشت نمی کنم، گو این که مشتی کوبد و یا سائیدن مشتی باشد و اگر چه شاخ زدن شاخ داری بر بی شاخی باشد». و خداوند بعضی از بندگان را به خاطر بعضی دیگر قصاص می کند تا حقّی از کسی بر کسی نماند و سپس آن ها را به پای حساب می آورد، و امّا گناه سوّم گناهی است که خدا آن بر خلقش پوشیده داشته و به گنه کار، توبه ی از آن را روزی کرده است و به وضعی در آمده که از گناهش بیم ناک است و به پروردگارش امیدوار است و ما برای او همان حال را داریم که او برای خود دارد، برای او امید رحمت داریم و از عذاب هم بر او بیم داریم».

25- امام باقر علیه السلام- خدا روز قیامت درباره ی حساب بندگان به اندازه ی عقل هایی که در دنیا به آن ها داده باریک بینی می نماید [با دقّت و باریک بینی به حسابشان می رسد].

26- امام باقر علیه السلام- نخستین چیزی که بنده را در رابطه با آن مورد محاسبه قرار می دهند نماز است.

27- امام صادق علیه السلام- [يونس بن عمّار گوید: امام صادق علیه السلام فرمود:] دفترها در روز قیامت سه دفتر است: دفتری که نعمت ها در آن ثبت شده، و دفتری که کارهای نیک در آن است، و دفتری که کار های بد در آن ثبت است، پس دفتر نعمت ها را با دفتر کار های نیک برابر کنند، و نعمت ها همه ی کارهای نیک را فرا گیرد و در خود فرو برد، و دفتر کار های بد به جا ماند پس آدمیزاده مؤمن را برای حساب بخوانند، و قرآن در بهترین صورتی پیش رویش در آید و گوید: «بار پروردگارا! من قرآنم و این بنده ی مؤمن تو است که خود را برای خواندن من به تعب می انداخت، و شب خود را با آهنگ خوش و هموار خواندن من دراز می کرد و دیدگانش در هنگام نماز شب اشک ریزان بود، چنان چه مرا خشنود ساختی او را هم خشنود کن»، فرمود: پس خدای عزیز جبّار می فرماید: «ای بنده من! دست راستت را باز کن و خداوند آن را از رضوان خود و دست چپش را از رحمت خود پر کند، سپس به او گفته شود: این بهشت برای تو مباح است پس قرآن بخوان و بالا برو، پس هر گاه یک آیه بخواند یک درجه بالا رود».

28- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- من در روز رستاخیز کنار ترازوی اعمال هستم و هر که گناهانش بر نیکی هایش سنگینی کند صلوات هایی را که بر من فرستاده پیش رو آورم تا نیکی هایش را سنگین تر سازم.

(و کسانی که کفّه های [عملِ] آن ها سبک است، افرادی هستند که سرمایه ی وجود خود را به سبب ظلم و ستمی که نسبت به آیات ما روا می داشتند از دست داده اند.

ص: 31

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِي مَعْمَرِ السَّعْدَانِي أَنَّ رَجُلاً أَتَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ، فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِنِّي قَدْ شَكَكْتُ فِي كِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ قَالَ لَهُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ثَكَلَتْكَ أُمُّكَ فَهَاتِ مَا شَكَكْتَ فِيهِ مِنْ كِتَابِ اللّه عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَهُ الرَّجُلُ: إنّي وَجَدتُ اللّهَ يَقولُ وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما كانُوا بِآياتِنا يَظْلِمُونَ قَالَ أَمِيرُ الْمُومِنِينَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَإِنَّمَا یَعْنِی الْحِسَابَ بِوَزْنِ الْحَسَنَاتِ وَ السَّیِّئَاتِ وَ الْحَسَنَاتُ ثِقْلُ الْمِیزَانِ وَ السَّیِّئَاتُ خِفَّةُ الْمِیزَانِ ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ أَنَّهُ سَأَلَ اَلزِّنْدِیقُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ أَوَ لَیْسَ تُوزَنُ اَلْأَعْمَالُ قَالَ لاَ إِنَّ اَلْأَعْمَالَ لَیْسَتْ بِأَجْسَامٍ وَ إِنَّمَا هِیَ صِفَهُ مَا عَمِلُوا وَ إِنَّمَا یَحْتَاجُ إِلَی وَزْنِ اَلشَّیْءِ مَنْ جَهِلَ عَدَدَ اَلْأَشْیَاءِ وَ لاَ یَعْرِفُ ثِقْلَهَا وَ خِفَّتَهَا وَ إِنَّ اَللَّهَ لاَ یَخْفَی عَلَیْهِ شَیْءٌ ... قَالَ فَمَا مَعْنَی اَلْمِیزَانِ قَالَ اَلْعَدْلُ قَالَ فَمَا مَعْنَاهُ فِی کِتَابِهِ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ قَالَ فَمَنْ رَجَحَ عَمَلُهُ اَلْخَبَرَ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَقَدْ مَکَّنَّاکُمْ فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلْنَا لَکُمْ فِيهَا مَعَايِشَ قَلِيلًا مَّا تَشْکُرُونَ ﴾ (10)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَوْلُهُ وَ لَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلْنا لَكُمْ فِيها مَعايِشَ أي مختلفة قَلِيلًا ما تَشْكُرُونَ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوّرْناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إلاّ إبْلیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ السَّاجِدینَ ﴾ (11)

1- امام علی علیه السلام- از ابو مَعمَر سَعدانی روایت شده است که؛ مردی خدمت امام علی علیه السلام رسید و عرض کرد: «ای امیر مؤمنان علیه السلام! من در کتاب نازل شده خداوند شک کرده ام». حضرت علیه السلام به او فرمود: مادرت سوگوارت باد! حال بگو آن چه را که در کتاب خداوند عزّ و جلّ بدان شک کرده ای». آن مرد عرض کرد: «من یافته ام که خداوند می فرماید: ﴿ وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما کانُوا بِآیاتِنا یَظْلِمُونَ ﴾ امیر المومنین علیه السلام فرمود: «تفسیر سخن خداوند: ﴿ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ ﴾ تنها به معنی حساب است. کار های نیک و کار های نا پسند وزن می شوند و کار های نیک سنگینی میزان است و کار های نا پسند سبکی میزان».

2- امام صادق علیه السلام- زندیقی از امام صادق علیه السلام پرسید: «مگر اعمال وزن نمی شود»؟ فرمود: «نه! اعمال مانند اجسام نیست و تنها صفتی از اعمالشان می باشد. و تنها کسی نیاز به وزن شیء دارد که عدد و وزن و سبکی آن ها را نداند، و بی شکّ هیچ چیزی بر خداوند مخفی و نهان نیست». پرسید: «پس معنی میزان چیست»؟ فرمود: «عدل است». پرسید: «پس معنی آیه: ﴿ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ ﴾ چیست؟ فرمود: «یعنی هر که کردار و اعمالش سنگین باشد».

ما تسلّط بر زمین را برای شما قرار دادیم؛ و انواع وسایل زندگی را برای شما فراهم ساختیم؛ هر چند کم تر شکر گزاری می کنید. (10)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ لَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلْنا لَكُمْ فِيها مَعايِشَ ﴾ يعنى مختلف و گوناگون. ﴿ قَلِيلاً ما تَشْكُرُونَ ﴾ یعنی خدا را شکر نمی کنید.

ما شما را آفریدیم؛ سپس صورت بندی کردیم؛ بعد به فرشتگان گفتیم: «برای آدم سجده و خضوع کنید». آن ها همه سجده کردند؛ جز ابلیس که از سجده کنندگان نبود. (11)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ کَثِیرُ بْنُ عَیَّاشٍ، عَنْ أَبِی اَلْجَارُودِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ: وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ. قَالَ: أَمَّا خَلَقْناکُمْ فَنُطْفَهً ثُمَّ عَلَقَهً ثُمَّ مُضْغَهً ثُمَّ عِظَاماً ثُمَّ لَحْماً، وَ أَمَّا صَوَّرْناکُمْ فَالْعَیْنَ وَ اَلْأَنْفَ وَ اَلْأُذُنَیْنِ وَ اَلْفَمَ وَ اَلْیَدَیْنِ وَ اَلرِّجْلَیْنِ، صَوَّرَ هَذَا وَ نَحْوَهُ، ثُمَّ جَعَلَ اَلدَّمِیمَ وَ اَلْوَسِیمَ وَ اَلْجَسِیمَ وَ اَلطَّوِیلَ وَ اَلْقَصِیرَ وَ أَشْبَاهَ هَذَا ﴾. (1)

3-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ قَالَ خُلِقُوا فِی ظَهْرِ آدَمَ ثُمَّ صُوِّرُوا فِی اَلْأَرْحَامِ ﴾. (2)

4-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ أَمَّا قَوْلُهُ خَلَقْناکُمْ فَآدَمُ وَ أَمَّا صَوَّرْناکُمْ فَذُرِّیَتُهُ ﴾. (3)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ خَلْقاً بِیَدِهِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ مَا مَضَی مِنَ الْجِنِّ وَ النَّسْنَاسِ فِی الْأَرْضِ سَبْعَهُ آلَافِ سَنَهٍ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ تَعَالَی إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَخْلُقَ خَلْقاً بِیَدِی وَ أَجْعَلَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ أَنْبِیَاءَ وَ مُرْسَلِینَ وَ عِبَاداً صَالِحِینَ وَ أَئِمَّهً مُهْتَدِینَ وَ أَجْعَلَهُمْ خُلَفَاءَ عَلَی خَلْقِی فِی أَرْضِی وَ أُبِیدَ النَّسْنَاسَ مِنْ أَرْضِی وَ أُطَهِّرَهَا مِنْهُمْ وَ أَنْقُلَ مَرَدَهَ الْجِنِّ الْعُصَاهَ مِنْ بَرِیَّتِی وَ خَلْقِی وَ خِیَرَتِی وَ أُسْکِنَهُمْ فِی الْهَوَاءِ وَ فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ فَلَا یُجَاوِرُونَ نَسْلَ خَلْقِی وَ أَجْعَلَ بَیْنَ الْجِنِّ وَ بَیْنَ خَلْقِی حِجَاباً فَلَا یَرَی نَسْلُ خَلْقِی الْجِنَّ وَ لَا یُجَالِسُونَهُمْ وَ لَا یُخَالِطُونَهُمْ ﴾. (4)

6-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ أَنَّ مَعْنَاهُ: خَلَقْنَا آدَمَ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ فِي ظَهْرِهِ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ ﴾. (5)

2-1- امام باقر علیه السلام- کثیر بن عیّاش گوید: امام باقر علیه السلام درباره ی این سخن خدای عزّ و جلّ: ﴿ وَ لَقَدْ خَلَقْناكُمْ ثُمَّ صَوَّرُ ناكُمْ ﴾ فرمود: «امّا شما را به صورت نطفه، سپس علقه، پس از آن مضغه، سپس استخوان، سپس گوشت آفریدیم. و سپس صورت بندی کردیم؛ یعنی چشم، بینی، گوش، دهان، دست ها، و پاها و مانند آن ها را آفرید و سپس زشت، زیبا، تنومند، دراز، کوتاه و غیره را قرار داد.

3-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ لَقَدْ خَلَقْناكُمْ ثُمَّ صَوَّرُ ناكُمْ ﴾؛ در پشت آدم آفریده شدند و در ارحام صورت بندی شدند.

4-1- ابن عباس رحمه اللّه علیه- ﴿ خَلَقْناكُمْ ﴾ آدم علیه السلام است و ﴿ صَوَّرُ ناكُمْ ﴾ ذریّه و نژاد اوست.

5-1- امام علی علیه السلام- چون خداوند تبارک و تعالی خواست به دست خود خلقی بیافریند، پس از هفت هزار سال که از دوران جن و نسناس در زمین گذشته بود و حدیث را ادامه داده تا گفته خدا فرمود: من می خواهم به دست خود خلقی بیافرینم. و از نژادش پیغمبران و مرسلین و بنده های خوب و امامانی هدایت گر قرار دهم و آنان را در زمین خلیفه بر خلق خود نمایم. و نسناس را از زمین خود نابود کرده، و زمین را از وجودشان پاک کنم و پریان نافرمان را از نزد خلقم و نیکانم دور سازم. و در هوا و اطراف زمین جا دهم تا همسایه ی نژادی را که آفریده ام نباشند و میان پریان و خلقم حجابی ایجاد کنم تا نژادی را که آفریده ام پری را نبینند و با آن ها هم نشین و آمیخته نشوند.

6-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ لَقَدْ خَلَقْناكُمْ ثُمَّ صَوَّرُ ناكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ ﴾؛ یعنى آدم علیه السلام را خلق کردیم و شما را از پشت او آفریدیم. سپس به فرشتگان گفتیم.

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ، فَقُلْتُ: الْمَلَائِكَةُ أَفْضَلُ أم بَنُوآدَمَ؟ فَقَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ رَكَّبَ فِي الْمَلَائِكَةِ عَقْلًا بِلَا شَهْوَةٍ، وَ رَكَّبَ فِي الْبَهَائِمِ شَهْوَةً بِلَا عَقْلِ، وَ رَكَّبَ فِي بَنِي آدَمَ كِلَيْهِمَا فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ شَهْوَتَهُ فَهُوَ خَيْرٌ مِنَ الْمَلَائِكَةِ، وَ مَنْ غَلَبَتْ شَهْوَتُهُ عَقْلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِنَ الْبَهَائِم ﴾. (1)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّمَا سَمَّی آدَمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ آدَمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ أَدِیمِ اَلْأَرْضِ ﴾. (2)

4-2- الرّسول صلى اللّه عليه و آله و سلّم- ﴿ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى اللّه عليه و آله و سلّم مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلْقاً أَفْضَلَ مِنِّى وَ لَا أَكْرَمَ عَلَيْهِ مِنِّي مَا خَلَقَ اللهُ خَلْقاً أَفْضَلَ مِنِّي، وَ لَا أَكْرَمَ عَلَيْهِ مِنِّي، قَالَ عَلِيٌّ علیه السلام: فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللهِ، فَأَنْتَ أَفْضَلُ أَمْجَبْرَئِيلُ؟، فَقَالَ علیه السلام: يَا عَلِيُّ، إِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَىٰ فَضَّلَ أَنْبِيَاءَهُ المُرْسَلِينَ عَلَى مَلَائِكَتِهِ المُقَرَّبِينَ، وَ فَضَّلَنِي عَلَى جَمِيعِ النَّبِيِّينَ وَ المُرْسَلِينَ، وَ الْفَضْلُ بَعْدِي لَكَ يَا عَلِيُّ، وَ لِلْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِكَ، فَإِنَّ المَلَائِكَةَ لَخُدَّامُنَا وَ خُدَّامُ مُحِبِّينَا. يَا عَلِيُّ، الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ ... وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِوَلَايَتِنَا. يَا عَلِيُّ، لَوْلَا نَحْنُ مَا خَلَقَ اللهُ آدَمَ وَ لَا حَوَّا، وَ لَا الْجَنَّةَ وَ لَا النَّارَ، وَ لَا السَّمَاءَ وَ لَا الْأَرْضَ، وَ كَيْفَ لَا يَكُونُ أَفْضَلَ مِنَ المَلَائِكَةِ وَ قَدْ سَبَقْنَاهُمْ إِلَى التَّوْحِيدِ وَ مَعْرِفَةِ رَبِّنَا (عز و جل) وَ تَسْبِيحِهِ وَ تَقْدِيسِهِ وَ تَهْلِيلِهِ، لِأَنَّ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللهُ (عز و جل) أَرْوَاحُنَا، فَأَنْطَقَنَا بِتَوْحِيدِهِ وَ تَمْجِيدِهِ، ثُمَّ خَلَقَ المَلَائِكَةَ، فَلَمَّا شَاهَدُوا أَرْوَاحَنَا نُوراً وَاحِداً اسْتَعْظَمُوا أُمُورَنَا، فَسَبَّحْنَا لِتَعْلَمَ المَلَائِكَةُ أَنَّا خَلْقٌ مَخْلُوقُونَ، وَ أَنَّهُ مُنَزَّهٌ عَنْ صِفَاتِنَا، فَسَبَّحَتِ المَلَائِكَةُ لِتَسْبِيحِنَا، وَ نَزَّهَتْهُ عَنْ صِفَاتِنَا، فَلَمَّا شَاهَدُوا عِظَمَ شَأْنِنَا هَلَّلْنَا لِتَعْلَمَ المَلَائِكَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ أَنَّا عَبِيدٌ وَ لَسْنَا بِآلِهَةٍ يَجِبُ أَنْ نُعْبَدَ مَعَهُ أَوْ دُونَهُ، فَقَالُوا: لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، فَلَمَّا شَاهَدُوا كِبَرَ مَحَلِّنَا كَبَّرْنَا اللهَ لِتَعْلَمَ المَلَائِكَةُ أَنَّ اللهَ أَكْبَرُ مِنْ أَنْ يُنَالَ، وَ أَنَّهُ عَظِيمُ المَحَلِّ، فَلَمَّا شَاهَدُوا مَا جَعَلَ اللهُ لَنَا مِنَ الْعِزَّةِ وَ الْقُوَّةِ، قُلْنَا: لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ، لِتَعْلَمَ المَلَائِكَةُ أَنْ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ، فَقَالَتِ المَلَائِكَةُ: لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ، فَلَمَّا شَاهَدُوا مَا أَنْعَمَ اللهُ بِهِ عَلَيْنَا وَ أَوْجَبَهُ لَنَا مِنْ فَرْضِ الطَّاعَةِ، قُلْنَا: الْحَمْدُ لِلهِ، لِتَعْلَمَ المَلَائِكَةُ مَا يَحِقُّ اللّه تَعَالَى ذِكْرُهُ عَلَيْنَا مِنَ الْحَمْدِ عَلَى نِعَمِهِ، فَقَالَتِ المَلَائِكَةُ: الْحَمْدُ لِلهِ، فَبِنَا اهْتَدَوْا إِلَى مَعْرِفَةِ [تَوْحِيدِ] اللهِ تَعَالَى وَ تَسْبِيحِهِ وَ تَهْلِيلِهِ وَ تَحْمِيدِهِ، ثُمَّ إِنَّ اللهَ تَعَالَى خَلَقَ آدَمَ علیه السلام وَ أَوْدَعَنَا صُلْبَهُ وَ أَمَرَ المَلَائِكَةَ بِالسُّجُودِ لَهُ تَعْظِيماً لَنَا وَ إِكْرَاماً، وَ كَانَ سُجُودُهُمْ لِلهِ (عز و جل)

ص: 36

2-2- امام صادق علیه السلام- عبد اللّه بن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «فرشته ها برترند و یا زادگان آدم»؟ فرمود: امیر المؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «خدای عزّ و جلّ به فرشته ها عقل بی شهوت داده و به بهائم شهوت بی عقل و به آدمی هر دو را داده و هر که عقلش را بر شهوتش چیره سازد، بهتر از فرشته ها است و هر که شهوتش را بر عقلش چیره سازد، بدتر از بهائم است».

3-2- امام صادق علیه السلام- علّت آن که آدم علیه السلام را آدم نامیدند این بود که چون آدم از أدیم [ظاهر روی] زمین خلق گردید.

4-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- امام رضا علیه السلام از پدران گرامیش از امیر المؤمنین علیه السلام نقل کرده که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «خداوند خلقی را بهتر از من نیافریده و نه گرامی تر از من نزد او هست». علی علیه السلام فرمود: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! شما برترید یا جبرئیل»؟ فرمود: «یا علی علیه السلام! خداوند انبیای مرسل را بر ملائکه مقرّب برتری بخشیده و مرا بر تمام انبیاء علیهم السلام و مرسلین برتری بخشیده و فضیلت بعد از من مال تو و برای ائمّه علیهم السلام بعد از توست. یا علی علیه السلام! ملائکه خدمتکاران ما و خدمتکاران محبّين ما هستند. یا علی علیه السلام! فرشتگانی که حاملان عرشند و آن ها که گردا گرد آن [طواف می کنند] تسبیح و حمد پروردگارشان را می گویند و به او ایمان دارند و برای مؤمنان استغفار می کنند. (غافر / 7) یا علی علیه السلام! اگر ما نبودیم، خداوند آدم علیه السلام و حوا و بهشت و جهنّم و آسمان و زمین را نمی آفرید. چطور می شود که از ملائکه برتر نباشیم، در حالی که ما به معرفت پروردگارمان و تسبیح و تهلیل و تقدیس او پیشی گرفتیم؟ زیرا اوّل چیزی که خداوند آفرید ارواح ما بود و ما را به سخن در آورد به توحید و تحمید خود. بعد ملائکه را آفرید. وقتی ارواح ما را یک نور واحد مشاهده کردند، ما را بزرگ شمردند. ما شروع به تسبیح پروردگار نمودیم تا ملائکه بدانند که ما مخلوق هستیم و خداوند منزّه است از این که دارای صفات ما باشد. آن گاه ملائکه از تسبیح ما شروع به تسبیح کردند و او را منزّه از صفات ما نمودند. وقتی که آن ها عظمت مقام ما را مشاهده کردند، ما خدا را تهلیل گفتیم تا ملائکه بدانند که جز اللّه پروردگاری نیست و ما بنده ایم نه خدا که هم ردیف با خدا یا در مقامی پایین تر از او پرستیده شویم. پس آن ها گفتند: ﴿ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ ﴾ همین که بزرگی مقام ما را مشاهده کردند ما اللّه اکبر گفتیم تا ملائکه بدانند که خداوند بزرگ تر از آن است که مقامش درک شود، مگر به وسیله ی خودش. وقتی مشاهده کردند که خداوند چقدر عزّت و نیرو به ما داده است، گفتیم: ﴿ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّهَ إِلاَّ بِاللَّهِ ﴾ تا ملائکه بدانند که ما را حرکت و نیرویی نیست، مگر به کمک خدا. همین که نعمت های خدا را بر ما مشاهده کردند و دیدند که اطاعت ما را واجب کرده است، گفتیم: «الحمد للّه»، پس به واسطه ی ما به معرفت توحید خدا و تسبیح و تهلیل و تحمید و تمجید او هدایت یافتند. سپس وقتی خداوند آدم علیه السلام را آفرید، ما را در صلب او به امانت نهاد و به ملائکه دستور داد او را به واسطه ی تعظیم و گرامی داشت ما سجده کنند؛ سجده ی آن ها برای خدا عبادت بود و برای آدم احترام و اطاعت، چون ما در صلب او

ص: 37

عُبُودِيَّةً وَ لِآدَمَ إِكْرَاماً وَ طَاعَةً لِكَوْنِنَا فِي صُلْبِهِ، فَكَيْفَ لَا نَكُونُ أَفْضَلَ مِنَ المَلَائِكَةِ وَ قَدْ سَجَدُوا لِآدَمَ كُلُّهُمْأَجْمَعُونَ؟ وَ أَنَّهُ لَمَّا عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ أَذَّنَ جَبْرَئِيلُ مَثْنَى مَثْنَى، وَ أَقَامَ مَثْنَى مَثْنَى، ثُمَّ قَالَ: تَقَدَّمْ يَا مُحَمَّدُ، فَقُلْتُ: يَا جَبْرَئِيلُ، أَتَقَدَّمُ عَلَيْكَ؟ فَقَالَ: نَعَمْ، لِأَنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى اسْمُهُ فَضَّلَ أَنْبِيَاءَهُ عَلَى مَلَائِكَتِهِ أَجْمَعِينَ وَ فَضَّلَكَ خَاصَّةً، فَتَقَدَّمْتُ وَ صَلَّيْتُ بِهِمْ وَ لَا فَخْرَ، فَلَمَّا انْتَهَيْنَا إِلَى حُجُبِ النُّورِ قَالَ لِي جَبْرَئِيلُ علیه السلام: تَقَدَّمْ يَا مُحَمَّدُ، وَ تَخَلَّفْ عَنِّي، فَقُلْتُ: يَا جَبْرَئِيلُ، فِي مِثْلِ هَذَا المَوْضِعِ تُفَارِقُنِي؟ فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ، إِنَّ هَذَا انْتِهَاءُ حَدِّيَ الَّذِي وَضَعَهُ اللهُ (عز و جل) لِي فِي هَذَا المَكَانِ، فَإِنْ تَجَاوَزْتُهُ احْتَرَقَتْ أَجْنِحَتِي لِتَعَدِّي حُدُودِ رَبِّي (جل جلاله)، فَزُخَّ بِي زَخَّةً فِي النُّورِ حَتَّى انْتَهَيْتُ إِلَى حَيْثُ مَا شَاءَ اللهُ (عز و جل) مِنْ مَلَكُوتِهِ، فَنُودِيتُ: يَا مُحَمَّدُ، فَقُلْتُ: لَبَّيْكَ رَبِّي وَ سَعْدَيْكَ تَبَارَكْتَ وَ تَعَالَيْتَ، فَنُودِيتُ: يَا مُحَمَّدُ، أَنْتَ عَبْدِي وَ أَنَا رَبُّكَ، فَإِيَّايَ فَاعْبُدْ، وَ عَلَيَّ فَتَوَكَّلْ، فَإِنَّكَ نُورِي فِي عِبَادِي، وَ رَسُولِي إِلَى خَلْقِي، وَ حُجَّتِي فِي بَرِيَّتِي، لِمَنْ تَبِعَكَ خَلَقْتُ جَنَّتِي، وَ لِمَنْ خَالَفَكَ خَلَقْتُ نَارِي، وَ لِأَوْصِيَائِكَ أَوْجَبْتُ كَرَامَتِي، وَ لِشِيعَتِكَ أَوْجَبْتُ ثَوَابِي. فَقُلْتُ: يَا رَبِّ، وَ مَنْ أَوْصِيَائِي؟ فَنُودِيتُ: يَا مُحَمَّدُ، [إِنَّ] أَوْصِيَاءَكَ المَكْتُوبُونَ عَلَى سَاقِ الْعَرْشِ، فَنَظَرْتُ وَ أَنَا بَيْنَ يَدَيْ رَبِّي إِلَى سَاقِ الْعَرْشِ، فَرَأَيْتُ اثْنَيْ عَشَرَ نُوراً، فِي كُلِّ نُورٍ سَطْرٌ أَخْضَرُ مَكْتُوبٌ عَلَيْهِ اسْمُ كُلِّ وَصِيٍّ مِنْ أَوْصِيَائِي، أَوَّلُهُمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ وَ آخِرُهُمْ مَهْدِيُّ أُمَّتِي. فَقُلْتُ: يَا رَبِّ، أَهَؤُلَاءِ أَوْصِيَائِي مِنْ بَعْدِي؟ فَنُودِيتُ: يَا مُحَمَّدُ، هَؤُلَاءِ أَوْلِيَائِي وَ أَحِبَّائِي وَ أَصْفِيَائِي وَ حُجَجِي بَعْدَكَ عَلَى بَرِيَّتِي، وَ هُمْ أَوْصِيَاؤُكَ وَ خُلَفَاؤُكَ وَ خَيْرُ خَلْقِي بَعْدَكَ. وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي لَأُظْهِرَنَّ بِهِمْ دِينِي، وَ لَأُعْلِيَنَّ بِهِمْ كَلِمَتِي، وَ لَأُطَهِّرَنَّ الْأَرْضَ بِآخِرِهِمْ مِنْ أَعْدَائِي، وَ لَأُمَلِّكَنَّهُ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا، وَ لَأُسَخِّرَنَّ لَهُ الرِّيَاحَ، وَ لَأُذَلِّلَنَّ لَهُ الرِّقَابَ الصِّعَابَ،وَ لَأُرْقِيَنَّهُ فِي الْأَسْبَابِ، وَ لَأَنْصُرَنَّهُ بِجُنْدِي، وَ لَأُمِدَّنَّهُ بِمَلَائِكَتِي حَتَّى يُعْلِنَ دَعْوَتِي وَ يَجْمَعَ الْخَلْقَ عَلَى تَوْحِيدِي، ثُمَّ لَأُدِيمَنَّ مُلْكَهُ، وَ لَأُدَاوِلَنَّ الْأَيَّامَ بَيْنَ أَوْلِيَائِي إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالَ ما مَنَعَکَ أَلاّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ﴾ (12)

ص: 38

بودیم. چطور ما از ملائکه برتر نباشیم با این که همه ی آن ها برای آدم علیه السلام او سجده کردند؟ چون مرا به معراج بردند، جبرئیل دو تا دو تا اذان گفت و دو تا دو تا اقامه. بعد به من گفت: «یا محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! جلو بایست»! گفتم: «بر تو نیز مقدّم بایستم»؟ گفت: «آری! چون خداوند انبیای خود علیهم السلام را بر تمام ملائکه برتری بخشید و تو را فضیلتی مخصوص عنایت کرده است» من جلو ایستادم و بر آن ها نماز خواندم، جای فخر و مباهات نیست. وقتی به پرده های نور رسیدم، جبرئیل به من گفت: «جلو برو و از من جدا شو»! گفتم: «در چنین جایی از من جدا می شوی»؟ جبرئیل گفت: «یا محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! این جا آخرین محلّی است که خدا برای من قرار داده است. اگر از این جا بالاتر روم پر و بالم به واسطه ی تجاوز از مرزی که خدا برایم قرار داده می سوزد». مرا درون نور انداخت تا رسیدم به جایی که خدا از مقام بلند مملکتش می خواست. صدایی شنیدم که می فرمود: «یا محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم»! گفتم: ﴿ لَبَّیْکَ رَبِّی وَ سَعْدَیْکَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ ﴾. فرمود: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! تو بنده ی منی و من پروردگار تو؛ مرا بپرست و بر من توکّل کن. تو نور من در میان بندگانم و رسولم به سوی مردمی و حجّت من در میان خلق هستی. برای تو و پیروانت بهشت را و برای مخالفینت جهنّم را آفریده ام. و برای جانشینان تو کرامت خود و برای شیعیان ایشان ثوابم را لازم نموده ام». گفتم: «خدایا! اوصیای من چه کسانی هستند»؟ خطاب رسید: «یا محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! اسم اوصیای تو بر ساق عرش نوشته شده است». در آن موقع که مقابل پروردگارم بودم، به ساق عرش نگاه کردم و دوازده نور را دیدم و در هر نوری سطری سبز که بر آن اسم یکی از اوصیای من است؛ اوّل آن ها علیّ بن ابی طالب علیه السلام و آخر آن ها مهدی امّتم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف». گفتم: «خدایا! این ها اوصیای بعد از من هستند؟ خطاب رسید: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! این ها اولیای من و اوصیاء و اصفیاء و حجّت های من بعد از تو بر مردم هستند، و آن ها جانشینان و اوصیای تو و بهترین خلق من پس از تو هستند. به عزّت و جلالم سوگند! که به وسیله ی آن ها دینم را اظهار و کلمه ی خود را بلند می کنم و زمین را به وسیله ی آخری آن ها از دشمنانم پاک می کنم؛ او را مالک شرق و غرب زمین می گردانم؛ بادها را در تسخیرش در می آورم، ابرهای سخت را تابع او می کنم و به او اسباب ترقّی می دهم؛ او را با سپاه خود یاری می کنم و با ملائکه مدد می نمایم تا دعوت من بلند شود و مردم بر توحید و یکتایی ام اجتماع کنند. ملک سپس و فرمان فرمایی او را ادامه می دهم و دوران را بین اولیای خود تا روز قیامت می چرخانم».

[خداوند به او] فرمود: «در آن هنگام که به تو فرمان دادم، چه چیز تو را مانع شد که سجده کنی؟! گفت: «من از او بهترم؛ مرا از آتش آفریده ای و او را از گِل»! (12)

ص: 39

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيهَا فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ ﴾ (13)

فرمود: «از آن [مقام و مرتبه ات] فرود آی. تو حق نداری در آن [مقام و مرتبه] تکبّر کنی. بیرون رو، که تو از افراد پست و کوچکی». (13)

اَلْجِنَّ صِنْفاً مِنَ اَلْجَانِّ مِنَ اَلرِّیحِ وَ خَلَقَ صِنْفاً مِنَ اَلْجِنِّ مِنَ اَلْمَاءِ وَ خَلَقَ آدَمَ مِنْ صَفْحَهِ اَلطِّینِ ثُمَّ أَجْرَی فِی آدَمَ اَلنُّورَ وَ اَلنَّارَ وَ اَلرِّیحَ وَ اَلْمَاءَ فَبِالنَّورِ أَبْصَرَ وَ عَقَلَ وَ فَهِمَ وَ بِالنَّارِ أَکَلَ وَ شَرِبَ وَ لَوْ لاَ أَنَّ اَلنَّارَ فِی اَلْمَعِدَهِ لَمْ تَطْحَنِ اَلْمَعِدَهُ اَلطَّعَامَ وَ لَوْ لاَ أَنَّ اَلرِّیحَ فِی جَوْفِ اِبْنِ آدَمَ یُلْهِبُ نَارَ اَلْمَعِدَهِ لَمْ یَلْتَهِبْ وَ لَوْ لاَ أَنَّ اَلْمَاءَ فِی جَوْفِ اِبْنِ آدَمَ یُطْفِئُ حَرَّ نَارِ اَلْمَعِدَهِ لَأَحْرَقَتِ اَلنَّارُ جَوْفَ اِبْنِ آدَمَ فَجَمَعَ اَللَّهُ ذَلِکَ فِی آدَمَ اَلْخَمْسَ اَلْخِصَالِ وَ کَانَتْ فِی إِبْلِیسَ خَصْلَهٌ فَافْتَخَرَ بِهَا ﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ إِبْلِیسَ قَاسَ نَفْسَهُ بِآدَمَ فَقَالَ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ فَلَوْ قَاسَ اَلْجَوْهَرَ اَلَّذِی خَلَقَ اَللَّهُ مِنْهُ آدَمَ بِالنَّارِ کَانَ ذَلِکَ أَکْثَرَ نُوراً وَ ضِیَاءً مِنَ اَلنَّارِ ﴾. (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَ أُمِرُوا بِالسُّجُودِ إِذْ كَانَتْ سَجْدَتُهُمْ لآِدَمَ تَفْضِيلاً لَهُ وَ عِبَادَةً لِلَّهِ إِذْ كَانَ ذَلِكَ بِحَقٍّ لَهُ وَ أَبَي إِبْلِيسُ الْفَاسِقُ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ فَقَالَ ما مَنَعَكَ أَلاّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ قَالَ فَقَدْ فَضَّلْتُهُ عَلَيْكَ حَيْثُ أَمَرْ [تُ] بِالْفَضْلِ لِلْخَمْسَةِ الَّذِينَ لَمْ أَجْعَلْ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَاناً وَ لاَ مِنْ شِيعَتِهِمْ [يَتَّبِعُهُمْ] فَذَلِكَ اسْتِثْنَاءُ اللَّعِينِ إِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ قَالَ إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ وَ هُمُ اَلشِّيعَةُ ﴾. (3)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ، بِمَا ذَا اِسْتَوْجَبَ إِبْلِیسُ مِنَ اَللَّهِ أَنْ أَعْطَاهُ مَا أَعْطَاهُ فَقَالَ بِشَیْءٍ کَانَ مِنْهُ شَکَرَهُ اَللَّهُ عَلَیْهِ، قُلْتُ ... وَ مَا کَانَ مِنْهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ، قَالَ رَکْعَتَیْنِ رَکَعَهُمَا فِی اَلسَّمَاءِ فِی أَرْبَعَهِ آلاَفِ سَنَهٍ ﴾. (4)

آن چه را خدا در آدم آفریده بر او نمی بالید. سپس فرمود: «خدا فرشته ها را از نور آفریده و جان را از آتش و پری را که صنفی از جانّ اند از باد و صنفی پری را از آب آفریده و آدم را از صحنه ی زمین و گل سپس در آدم علیه السلام نور و آتش و باد و آب را روان کرده با نور بیند و اندیشد و فهمد و با آتش خورد و نوشد و اگر آتش در معده نبود خوراک را آسیا نمی کرد و اگر باد درون آدمی نبود آتش معده شعله ور می شد یا شعله ور می کرد و اگر آب درون آدمیزاده نبود که آتش معده را خاموش کند آتش درونش را می سوخت و خدا در آدم علیه السلام این پنج جوهر را فراهم کرد و در ابلیس یکی از آن ها بود و به همان بالید».

4- امام صادق علیه السلام- همانا ابلیس خود را با آدم علیه السلام مقایسه کرد و گفت: ﴿ خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُ من طين ﴾ و اگر جوهری را که خدای عزّ و جلّ آدم علیه السلام را از آن آفریده است با آتش مقایسه می کرد، به این نتیجه می رسید که نور و درخشش آن جوهر، از آتش بیش تر است.

5- امام صادق علیه السلام- فرشتگان به سجده در برابر آدم علیه السلام فرمان داده شدند و این سجده بزرگداشت آدم علیه السلام و عبادت خدا بود و حقّ خداوند این است که مورد پرستش واقع گردد، لکن ابلیس فاسق از دستور پروردگار سر پیچی نمود، خداوند فرمود: «چه چیزی مانع از سجده ی تو شد با وجودی که به تو دستور دادم». گفت: «من بهتر از اویم». خداوند فرمود: «به درستی که او را بر تو برتری دادم چنان که به پنج تن فضیلت و برتری بخشیدم و هیچ سلطه و غلبه ای بر آن ها و بر شیعیان [و پیروان] آن ها نخواهی داشت، به همین جهت است که آن ملعون در سخن خویش این استثناء را بیان نموده و می گوید: [همه را به گمراهی می کشانم] مگر بندگان مخلصت را. (حجر / 40) خداوند فرمود: «تو بر بندگان من تسلّط و حاکمیّتی نخواهی یافت، [مراد شیعیان هستند]».

6- امام صادق علیه السلام- زراره گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «جانم فدایت چرا ابلیس مستوجب عطای خداوند از آن چه به او عطا کرد شد»؟ فرمود: «به خاطر مقداری از کارهایی که کرده بود خدا از او تشکّر کرد». گفتم: «جانم فدایت! چه کرده بود»؟ گفت: «چهار هزار سال دو رکعت در آسمان نماز خواند».

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ لَوْ کَانَ اَلْحُکْمُ فِی اَلدِّینِ بِالْقِیَاسِ لَکَانَ بَاطِنُ اَلْقَدَمَیْنِ أَوْلَی بِالْمَسْحِ مِنْ ظَاهِرِهِمَا قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی حِکَایَهً عَنْ إِبْلِیسَ فِی قَوْلِهِ بِالْقِیَاسِ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ، فَذَمَّهُ اَللَّهُ لِمَا لَمْ یَدْرِ مَا بَیْنَهُمَا، وَ قَدْ ذَمَّ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ اَلْأَئِمَّهُ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ اَلْقِیَاسَ یَرِثُ ذَلِکَ بَعْضُهُمْ عَنْ بَعْضٍ وَ یَرْوِیهِ عَنْهُمْ أَوْلِیَاؤُهُمْ ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُرَشِيِّ قَالَ: دَخَلَ أَبُو حَنِيفَةَ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ: يَا أَبَا حَنِيفَةَ بَلَغَنِي أَنَّكَ تَقِيسُ؟ قَالَ: نَعَمْ قَالَ: لَا تَقِسْ فَإِنَّ أَوَّلَ مَنْ قَاسَ إِبْلِيسُ حِينَ قَالَ: خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِن طِينٍ فَقَاسَ مَا بَيْنَ النَّارِ وَ الطِّينِ، وَ لَوْ قَاسَ نُورِيَّةَ آدَمَ بِنُورِيَّةِ النَّارِ عَرَفَ فَضْلَ مَا بَيْنَ النُّورَيْنِ، وَ صَفَاءَ أَحَدِهِمَا عَلَى الْآخَرِ ﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ أَبُو زُهَيْرِ بْنُ شَبِيبِ بْنِ أَنَسٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ یَا أَبَا حَنِیفَهَ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ اَلْمَلْعُونُ، قَاسَ عَلَی رَبِّنَا تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ، قَالَ فَسَکَتَ أَبُو حَنِیفَهَ ﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ دَعَائِمُ اَلْإِسْلاَمِ، رُوِّینَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَنَّهُ قَالَ لِأَبِی حَنِیفَهَ یَا نُعْمَانُ مَا اَلَّذِی تَعْتَمِدُ عَلَیْهِ فِیمَا لاَ تَجِدُ فِیهِ نَصّاً مِنْ کِتَابِ اَللَّهِ وَ لاَ خَبَراً عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ أَقِیسُهُ عَلَی مَا وَجَدْتُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ لَهُ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ فَأَخْطَأَ إِذْ أَمَرَهُ اَللَّهُ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ فَقَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ فَرَأَی أَنَّ اَلنَّارَ أَشْرَفُ عُنْصُراً مِنَ اَلطِّینِ فَخَلَّدَهُ ذَلِکَ فِی اَلْعَذَابِ اَلْمُهِینِ أَیْ نُعْمَانُ ﴾. (4)

2- امام علی علیه السلام- و اگر مأخذ احکام در دین قیاس بود، زیر پا برای مسح کردن مناسب تر از ظاهر آن بود. خدای متعال در حکایت سخن ابلیس بر اساس قیاس چنین می فرماید: ﴿ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ﴾ كه خدای سبحان او را سرزنش می کند به خاطر آن که نمی فهمد [تفاوت] بین آن دو چیست. و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام نیز قیاس را مذمت می کنند که برخی از آنان از برخی دیگر به ارث برده اند و اولیای آن ها نیز آن را از ایشان نقل می کنند.

3- امام صادق علیه السلام- عیسی بن عبد اللّه قرشی گوید: ابو حنیفه نزد امام صادق علیه السلام آمد، و امام به او فرمود: «ای ابو حنیفه! به من گفته اند که تو قیاس می کنی»؟ گفت: «بلی» فرمود: قیاس مکن، چرا که اوّل کسی که قیاس کرد، ابلیس بود، هنگامی که گفت: ﴿ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ﴾ و آتش را با گل مقایسه کرد و اگر نورانیّت آدم علیه السلام را با نورانیت آتش مقایسه کرده بود، برتری و فاصله و فرق بین این دو نور و صفای یکی از آن ها بر دیگری را درک می کرد».

4- امام صادق علیه السلام- ابو زهیر بن شبیب بن انس از برخی یارانش روایت می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: ای ابو حنیفه اوّل کسی که قیاس کرد شیطان ملعون بود که بر خدا قیاس کرد و گفت: ﴿ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ﴾. ابو حنيفه ساکت ماند [و جوابی نداشت که بگوید].

5- امام صادق علیه السلام- امام جعفر صادق علیه السلام به ابو حنیفه که نزد حضرت رفته بود، فرمود: «نای نعمان! اگر در مورد حکمی نه نصی از قرآن و نه روایتی از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم یافتی، چه می کنی؟ [بر اساس چه فتوا می دهی]؟» ابو حنیفه پاسخ داد: «حکم آن را با قیاس به حکمی دیگر تعیین می کنم». امام علیه السلام به او فرمود: «اوّلین کسی که قیاس کرد ابلیس بود و به خطا رفت. خداوند به او امر کرد که بر آدم سجده کند. او گفت: ﴿ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ﴾ و گمان برد که عنصر آتش برتر از گل است و همین قیاس باعث جاودانگی او در عذابی خوار کننده شد».

أَلاّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ فَکَانَ أَوَّلُ کُفْرِهِ قَوْلَهُ: أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ ثُمَّ قِیَاسَهُ بِقَوْلِهِ: خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ فَطَرَدَهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ جِوَارِهِ وَ لَعَنَهُ وَ سَمَّاهُ رَجِیماً وَ أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ لاَ یَقِیسُ أَحَدٌ فِی دِینِهِ إِلاَّ قَرَنَهُ مَعَ عَدُوِّهِ إِبْلِیسَ فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنَ اَلنَّارِ ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ صَفْوَانَ اَلْجَمَّالِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَاسْتَأْذَنَ عِیسَی بْنُ مَنْصُورٍ عَلَیْهِ، فَقَالَ: مَا لَکَ وَ لِفُلاَنٍ یَا عِیسَی أَمَا إِنَّهُ مَا یُحِبُّکَ! فَقَالَ: بِأَبِی وَ أُمِّی یَقُولُ قَوْلَنَا وَ یَتَوَلَّی مَنْ نَتَوَلَّی، فَقَالَ: إِنَّ فِیهِ نَحْوَهَ إِبْلِیسَ، فَقَالَ: بِأَبِی وَ أُمِّی أَ لَیْسَ یَقُولُ إِبْلِیسُ: خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: وَ یَقُولُ اَللَّهُ: وَ شارِکْهُمْ فِی اَلْأَمْوالِ وَ اَلْأَوْلادِ فَالشَّیْطَانُ یُبَاضِعُ اِبْنَ آدَمَ هَکَذَا، وَ قَرَنَ بَیْنَ إِصْبَعَیْهِ ﴾. (2)

4- الكاظم علیه السلام- ﴿ قَالَ هَارُونُ أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ مَنْ أَلْحَدَ وَ تَزَنْدَقَ فَقَالَ مُوسَی علیه السلام أَوَّلُ مَنْ أَلْحَدَ وَ تَزَنْدَقَ فِی السَّمَاءِ إِبْلِیسُ اللَّعِینُ فَاسْتَكْبَرَ وَ افْتَخَرَ عَلَی صَفِیِّ اللَّهِ وَ نَجِیبِهِ آدَمَ فَقَالَ اللَّعِینُ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ فَعَتَا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ وَ أَلْحَدَ فَتَوَارَثَ الْإِلْحَادَ ذُرِّیَّتُهُ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ ﴾. (3)

5- الكاظم علیه السلام- ﴿ قَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِلْمَلاَئِکَهِ: اُسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا لَهُ، فَأَخْرَجَ إِبْلِیسُ مَا کَانَ فِی قَلْبِهِ مِنَ اَلْحَسَدِ، فَأَبَی أَنْ یَسْجُدَ، فَقَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: ما مَنَعَکَ أَلاّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ، فَقَالَ: أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ﴾. (4)

مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ ﴾ که اوّلین اظهار کفرش این بود که گفت: من بهترم [از لحاظ مادّه خلقت] و بعد قیاس کرد و گفت: مرا از آتش خلق کردی و آدم علیه السلام را از خاک [به همین سبب] خداوند او را طرد فرمود از جوار رحمت خود و لعنش کرد و رجیمش نامید و سپس قسم یاد کرد به عزّت خود که هر کس در دینش قیاس کند او را هم قرین شیطان در درک اسفل جهنّم نماید».

3- امام صادق علیه السلام- صفون جمّال گفت: خدمت امام صادق علیه السلام بودم عیسی بن منصور اجازه ورود خواست. امام علیه السلام فرمود: «ای عیسی! تو را با فلان شخص چه کار؟! او تو را دوست نمی دارد». عیسی گفت: «پدر و مادرم فدایت باد! فلان شخص حرف ما را می زند و از آن چه ما پیروی می کنیم، پیروی می کند». امام علیه السلام فرمود: «در او نخوت و تکبّر شیطان است». عیسی گفت: «پدر و مادرم فدایت باد! آیا ابلیس نمی گوید: ﴿ َلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ ﴾. امام علیه السلام فرمود: «و خداوند فرموده اند: و با آنان و در ثروت و فرزندانشان شرکت جوی!. (اسراء / 64) شیطان با بنی آدم هم بستر می شود». و [سپس] دو انگشتش را کنار هم قرار داد.

4- امام کاظم علیه السلام- در کتاب تحف العقول آمده است: هارون گفت: «اوّلین کسی که ملحد و کافر شد که بود»؟ امام علیه السلام فرمود: «اوّلین کسی که در آسمان الحاد را پذیرفت ابلیس ملعون بود، که کبر ورزید و بر آدم علیه السلام صفی و برگزیده ی خدا فخر فروشی کرد و گفت: ﴿ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ ﴾. از فرمان خدا سر پیچی نمود و ملحد شد این الحاد به باز ماندگان به ارث رسید تا روز قیامت».

5- امام کاظم علیه السلام- در آن هنگام خداوند تبارک و تعالی به فرشتگان گفت: «بر آدم سجده کنید پس بر او سجده کردند امّا ابلیس آن چه از حسد را که در قلبش بود خارج کرد و از سجده امتناع ورزید». خداوند متعال فرمود: ﴿ مَا مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ ﴾!

2-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ فِی خَبَرِ اِبْنِ سَلاَمٍ: أَنَّهُ سَأَلَ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ... قَالَ: فَآدَمُ خُلِقَ مِنَ اَلطِّینِ کُلِّهِ أَوْ مِنْ طِینٍ وَاحِدٍ؟ قَالَ: بَلْ مِنَ اَلطِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ خُلِقَ مِنْ طِینٍ وَاحِدٍ لَمَا عَرَفَ اَلنَّاسُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً، وَ کَانُوا عَلَی صُورَهٍ وَاحِدَهٍ قَالَ: فَلَهُمْ فِی اَلدُّنْیَا مَثَلٌ؟ قَالَ: اَلتُّرَابُ فِیهِ أَبْیَضُ وَ فِیهِ أَخْضَرُ وَ فِیهِ أَشْقَرُ وَ فِیهِ أَغْبَرُ وَ فِیهِ أَحْمَرُ وَ فِیهِ أَزْرَقُ وَ فِیهِ عَذْبٌ وَ فِیهِ مِلْحٌ وَ فِیهِ خَشِنٌ وَ فِیهِ لَیِّنٌ وَ فِیهِ أَصْهَبُ فَلِذَلِکَ صَارَ اَلنَّاسُ فِیهِمْ لَیِّنٌ وَ فِیهِمْ خَشِنٌ وَ فِیهِمْ أَبْیَضُ وَ فِیهِمْ أَصْفَرُ وَ أَحْمَرُ وَ أَصْهَبُ وَ أَسْوَدُ عَلَی أَلْوَانِ اَلتُّرَابِ ﴾. (1)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: قَالَ: طَاوُوسٍ اَلْیَمَانِیِّ: قَالَ: فَأَخْبِرْنِي عَنْ كَذِبَةٍ كُذِبَتْ، مَنْ صَاحِبُهَا؟ قَالَ: إِبْلِيسُ حِينَ قَالَ: أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ أَنْظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ ﴾ (14)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ إِبْلِیسَ قَالَ: أَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ فَأَبَی اَللَّهُ ذَلِکَ عَلَیْهِ قالَ فَإِنَّکَ مِنَ اَلْمُنْظَرِینَ إِلی یَوْمِ اَلْوَقْتِ اَلْمَعْلُومِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ اَلْوَقْتِ اَلْمَعْلُومِ ظَهَرَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اَللَّهُ فِی جَمِیعِ أَشْیَاعِهِ مُنْذُ خَلَقَ اَللَّهُ آدَمَ إِلَی یَوْمِ اَلْوَقْتِ اَلْمَعْلُومِ وَ هِیَ آخِرُ کَرَّهٍ یَکُرُّهَا أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَوَّلُ مَنْ قَاسَ إِبْلِیسُ وَ اِسْتَکْبَرَ وَ اَلاِسْتِکْبَارُ هُوَ أَوَّلُ مَعْصِیَهٍ عُصِیَ اَللَّهُ بِهَا قَالَ فَقَالَ إِبْلِیسُ یَا رَبِّ أَعْفِنِی مِنَ اَلسُّجُودِ لِآدَمَ وَ أَنَا أَعْبُدُکَ عِبَادَهً لَمْ یَعْبُدْکَهَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لاَ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ قَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لاَ حَاجَهَ لِی إِلَی عِبَادَتِکَ إِنَّمَا أُرِیدُ أَنْ أُعْبَدَ مِنْ حَیْثُ أُرِیدُ لاَ مِنْ حَیْثُ تُرِیدُ فَأَبَی أَنْ یَسْجُدَ فَقَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلی یَوْمِ اَلدِّینِ قَالَ إِبْلِیسُ یَا رَبِّ وَ کَیْفَ وَ أَنْتَ اَلْعَدْلُ اَلَّذِی لاَ تَجُورُ وَ لاَ تَظْلِمُ فَثَوَابُ عَمَلِی بَطَلَ قَالَ لاَ وَ لَکِنْ سَلْنِی مِنْ أَمْرِ اَلدُّنْیَا مَا شِئْتَ ثَوَاباً لِعَمَلِکَ فَأُعْطِیَکَ فَأَوَّلُ مَا سَأَلَ اَلْبَقَاءُ إِلَی یَوْمِ اَلدِّینِ فَقَالَ اَللَّهُ قَدْ أَعْطَیْتُکَ قَالَ سَلِّطْنِی عَلَی وُلْدِ آدَمَ قَالَ سَلَّطْتُکَ قَالَ أَجْرِنِی فِیهِمْ مَجْرَی اَلدَّمِ فِی اَلْعُرُوقِ قَالَ قَدْ أَجْرَیْتُکَ قَالَ لاَ یُولَدُ لَهُمْ وَلَدٌ إِلاَّ وُلِدَ لِیَ اِثْنَانِ وَ أَرَاهُمْ وَ لاَ یَرَوْنِی وَ أَتَصَوَّرُ لَهُمْ فِی کُلِّ صُورَهٍ شِئْتُ فَقَالَ قَدْ أَعْطَیْتُکَ قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ قَدْ جَعَلْتُ لَکَ وَ لِذُرِّیَّتِکَ فِی صُدُورِهِمْ أَوْطَاناً قَالَ رَبِّ حَسْبِی فَقَالَ إِبْلِیسُ عِنْدَ ذَلِکَ

ص: 48

2-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ابن سلام از پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم پرسید:... «خداوند آدم علیه السلام را از همه ی خاک آفرید یا از یک خاک»؟ فرمود: «آری از همه ی خاک، و اگر از یک خاک بود مردم هم دیگر را نمی شناختند، و یک صورت داشتند». گفت: «در دنیا نمونه ای دارند»؟ فرمود: «خاک سپید دارد، و سبز، سرخ و تیره و سرخ و آبی، شیرین دارد و شور، زبر و نرم و شیری، و از این رو است که در میان مردم نرم هست و زبر، سفید پوست و زرد پوست و سرخ پوست و گندم گون و سیاه نسبت به همه رنگ های خاک».

3-1- امام باقر علیه السلام- ابو بصیر گوید:... طاووس یمانی گفت: اوّلین دروغی که گفته شد، چه بود و گوینده اش چه کسی بود»؟ امام باقر علیه السلام فرمود: «او ابلیس بود، آن گاه که گفت: ﴿ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ﴾.

گفت: «مرا تا روزی که [مردم] بر انگیخته می شوند مهلت ده [و زنده بگذار].» (14)

1- امام صادق علیه السلام- خثعمی می گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام فرمود: «ابلیس گفت: ﴿ أَنْظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ ﴾. ولی خداوند از این خواسته او ابا نمود و فرمود: [تو از مهلت داده شدگانی]! تا روز قیامت، و هنگامی که روز قیامت فرا می رسد. (حجر / 38 - 37) وقتی روز معیّن معلوم برسد، ابلیس بر تمام پیروانش از زمان خلقت آدم علیه السلام توسّط خدا تا روز معیّن معلوم، ظاهر می شود و این آخرین بازگشتی است که امیر المؤمنین علیه السلام دارد».

2- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام فرمود: «اوّلین کسی که مقایسه کرد و تکبّر ورزید، ابلیس بود و تکبّر اوّلین گناه و عصیانی بود که خداوند با آن مورد نافرمانی قرار گرفت». فرمود: پس ابلیس گفت: «پروردگارا! مرا از سجده بر آدم معاف کن و آن گاه من به گونه ای تو را عبادت می کنم که هیچ فرشته مقرّبی و نه هیچ پیامبر مرسلی آن گونه تو را عبادت نکرده است». پس خداوند فرمود: «من نیازی به عبادت تو ندارم. من می خواهم آن گونه که خود دوست دارم مورد عبادت قرار بگیرم نه آن گونه که تو می خواهی». پس شیطان از سجده کردن سر باز زد. خداوند تبارک و تعالی فرمود: «از آن خارج شو. پس همانا تو رانده شده ای و همانا تا روز قیامت لعنت من بر تو است» ابلیس گفت: «پروردگارا چگونه ممکن است در حالی که تو همان عادل مطلق هستی که ستم نمی کند. پس ثواب عمل من باطل شد»؟ فرمود: «خیر! ولی از امور دنیا هر آن چه می خواهی به عنوان پاداش و ثواب عملت از من طلب کن، به تو عطا خواهم کرد». پس اوّلین چیزی که خواست باقی ماندن تا روز قیامت بود. پس خداوند فرمود: «یقیناً به تو عطا کردم». گفت: «مرا بر فرزندان آدم مسلّط گردان». فرمود: «تو را مسلّط کردم». گفت: «مرا مانند جاری شدن خون در رگ در [وجود] آنان جاری کن». فرمود: «تو را جاری کردم». گفت: «از آنان فرزندی متولّد نشود مگر این که برای من دو فرزند متولّد شود و من آنان را ببینم و آنان مرا نبینند و برای آنان در هر شکلی که بخواهم ظاهر شوم». پس فرمود: «به تو عطا کردم». گفت: «پروردگارا بیش تر به من بده». فرمود: «سینه های آنان را برای تو و ذرّیّه ات موطن قرار دادم». گفت: «پروردگارا مرا

ص: 49

فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ اَلْمُخْلَصِینَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ أَنْظَرَهُ إِلَی یَوْمِ یَبْعَثُ اَللَّهُ قَائِمَنَا ﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَیَمُوتُ إِبْلِیسُ مَا بَیْنَ اَلنَّفْخَهِ اَلْأُولَی وَ اَلثَّانِیَهِ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ إِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ ﴾ (15)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: لَمَّا أَعْطَی اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِبْلِیسَ مَا أَعْطَاهُ مِنَ اَلْقُوَّهِ، قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ سَلَّطْتَهُ عَلَی وُلْدِی، وَ أَجْرَیْتَهُ مَجْرَی اَلدَّمِ فِی اَلْعُرُوقِ وَ أَعْطَیْتَهُ مَا أَعْطَیْتَهُ، فَمَا لِی وَ لِوُلْدِی فَقَالَ لَکَ وَ لِوُلْدِکَ اَلسَّیِّئَهُ بِوَاحِدَهٍ وَ اَلْحَسَنَهُ بِعَشَرَهِ أَمْثَالِهَا، قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ اَلتَّوْبَهُ مَبْسُوطَهٌ إِلَی حِینِ یَبْلُغُ اَلنَّفْسُ اَلْحُلْقُومَ، فَقَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ أَغْفِرُ وَ لاَ أُبَالِی قَالَ حَسْبِی، قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ، بِمَا ذَا اِسْتَوْجَبَ إِبْلِیسُ مِنَ اَللَّهِ أَنْ أَعْطَاهُ مَا أَعْطَاهُ فَقَالَ بِشَیْءٍ کَانَ مِنْهُ شَکَرَهُ اَللَّهُ عَلَیْهِ، قُلْتُ وَ مَا کَانَ مِنْهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ، قَالَ رَکْعَتَیْنِ رَکَعَهُمَا فِی اَلسَّمَاءِ فِی أَرْبَعَهِ آلاَفِ سَنَهٍ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ فَبِما أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ هُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقِيمَ ﴾ (16)

کفایت کرد این جا بود که ابلیس گفت: به عزت و جلالت سوگند که همه ی آن ها را گمراه می سازم مگر بندگان خالصت را. (ص / 83 - 82) سپس از پیش رو و از پشت سر، و از طرف راست و از طرف چپ آن ها، به سراغشان می روم؛ و بیش تر آن ها را شکر گزار نخواهی یافت!» (اعراف / 17)».

3- امام صادق علیه السلام- خدا به او مهلت داده تا روزی که قائم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف ما ظهور کند.

4- امام صادق علیه السلام- ابلیس میان صور اوّل و دوّم می میرد.

فرمود: «تو از مهلت داده شدگانی». (15)

1- امام صادق علیه السلام- زراره گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «وقتی که خداوند تبارک و تعالی آن چه را که ابلیس درخواست کرد به او عطا نمود، آدم علیه السلام گفت: «پروردگارا ابلیس را بر فرزندان من مسلّط گردانیدی و او را مانند خون در رگ های ایشان جریان دادی و هر چه خواست به او عطا کردی، پس وای بر من و فرزندانم، چه بر سر ما خواهد آمد»؟ فرمود: «از تو و فرزندانت هر عمل بد، یکی حساب می شود و هر عمل نیک ده تا». گفت: «پروردگارا بیش تر به من عنایت کن». فرمود: «باب توبه تا وقتی که جان به گلوگاه رسد، گشوده است». گفت: «پروردگارا بیش تر عنایت کن». پروردگار فرمود: «می آمرزم، می آمرزم، می آمرزم و هیچ پروایی ندارم». آدم علیه السلام گفت: «پروردگارا مرا کفایت نمودی»! عرض کردم: «فدایت گردم، به چه سببی ابلیس از جانب خدا مستحق آن عطاها گردید»؟ فرمود: «به چیزی که به وسیله ی آن شکر خدای تعالی را به جا آورد». گفتم: «فدایت شوم آن چه بود»؟ فرمود: «دو رکعت نماز بود که آن را در آسمان به جا آورد و چهار هزار سال به طول انجامید».

به دروغ گفت: «به سبب آن که مرا گمراه ساختی، من بر سر راه مستقیم تو، در کمین آن ها می نشینیم». (16)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ اَلصِّرَاطُ اَلَّذِی قَالَ إِبْلِیسُ لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ اَلْمُسْتَقِیمَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ اَلْآیَهَ هُوَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ ثُمَّ لاَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ ﴾ (17)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّكَ رَجِیمٌ وَ إِنَّ عَلَیْكَ لَعْنَتِی إِلی یَوْمِ الدِّینِ قَالَ إِبْلِیسُ یَا رَبِّ وَ كَیْفَ وَ أَنْتَ الْعَدْلُ الَّذِی لَا تَجُورُ وَ لَا تَظْلِمُ فَثَوَابُ عَمَلِی بَطَلَ قَالَ لَا وَ لَكِنْ سَلْنِی مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا مَا شِئْتَ ثَوَاباً لِعَمَلِكَ فَأُعْطِیَكَ فَأَوَّلُ مَا سَأَلَ الْبَقَاءُ إِلَی یَوْمِ الدِّینِ فَقَالَ اللَّهُ قَدْ أَعْطَیْتُكَ قَالَ سَلِّطْنِی عَلَی وُلْدِ آدَمَ قَالَ سَلَّطْتُكَ قَالَ أَجْرِنِی فِیهِمْ مَجْرَی الدَّمِ فِی الْعُرُوقِ قَالَ قَدْ أَجْرَیْتُكَ قَالَ لَا یُولَدُ لَهُمْ وَلَدٌ إِلَّا وُلِدَ لِیَ اثْنَانِ وَ أَرَاهُمْ وَ لَا یَرَوْنِی وَ أَتَصَوَّرُ لَهُمْ فِی كُلِّ صُورَةٍ شِئْتُ فَقَالَ قَدْ أَعْطَیْتُكَ قَالَ یَا رَبِّ زِدْنِی قَالَ قَدْ جَعَلْتُ لَكَ وَ لِذُرِّیَّتِكَ فِی صُدُورِهِمْ أَوْطَاناً قَالَ رَبِّ حَسْبِی فَقَالَ إِبْلِیسُ عِنْدَ ذَلِكَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِینَ ﴾. (2)

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ اتَّخِذِ الشَّیْطَانَ عَدُوّاً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّ الشَّیْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا وَ یَقُولُ عَنْ إِبْلِیسَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِینَ وَ یَقُولُ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ ﴾. (3)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ قَدْ عَرَفْتُ أَنَّ مُعَاوِیَهَ کَتَبَ إِلَیْکَ یَسْتَزِلُّ لُبَّکَ وَ یَسْتَفِلُّ غَرْبَکَ فَاحْذَرْهُ فَإِنَّمَا هُوَ اَلشَّیْطَانُ یَأْتِی اَلْمَرْءَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ، لِیَقْتَحِمَ غَفْلَتَهُ وَ یَسْتَلِبَ غِرَّتَهُ ﴾. (4)

ص: 52

1- امام صادق علیه السلام- منظور از صراطی که ابلیس گفت: ﴿ لاَءَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ ثُمَّ لاَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ ﴾؛ امیر المؤمنین علی علیه السلام است.

سپس از پیشرو و از پشت سر، و از طرف راست و از طرف چپ آن ها، به سراغشان می روم؛ و بیش تر آن ها را شکر گزار نخواهی یافت. (17)

1- امام علی علیه السلام- خدای تبارک و تعالی به ابلیس فرمود: «از صف آن ها (فرشتگان) بیرون رو، که رانده شده ای [از درگاه ما]!. و لعنت [و دوری از رحمت حق] تا روز قیامت بر تو خواهد بود!. (حجر / 34 - 35) ابلیس گفت: «پروردگارا چرا بیرون روم؟! با این که تو عادلی و ستم نمی کنی، ثواب عمل من باطل شد». خداوند فرمود: «نه ولی هر چه از دنیا می خواهی از من بخواه تا در پاداش عبادتت بدهم». اوّلین خواسته اش این بود که تا روز جزا زنده ماند». خداوند فرمود: «به تو دادم». گفت: «به فرزندان آدم مسلّط کن». فرمود: «مسلّط کردم». گفت: «مرا در آن ها چون خون در رگ روان کن و جاری کن». فرمود: «روان کردم». گفت: «برای آن ها هیچ نوزادی به دنیا نیاید جز آن که برای من دو تا به دنیا بیاید، و من آن ها را ببینم و آن ها مرا نبینند، و من برای آن ها به هر صورتی که خواستم در آیم». فرمود: «همه را به تو دادم». گفت: «پروردگارا برایم بیفزا». فرمود: «برای تو و امثال تو در دل های آنان خانه ای درست کردم». گفت: «پروردگارا مرا کفایت کردی». و در این جا که ابلیس گفت: ﴿ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِینَ ﴾.

2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ای پسر مسعود! شیطان را دشمن خویش بگیر زیرا که خدای تعالی می فرماید: البّته شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن بدانید. (فاطر / 6). و از قول ابلیس می گوید: ﴿ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِینَ ﴾. و می گوید: فرمود: «به حق سوگند، و حق می گویم، که جهنّم را از تو و هر کدام از آنان که از تو پیروی کند پر خواهم کرد! (ص / 85 - 84)

3- امام علی علیه السلام- در نهج البلاغه، در نامه امام علی علیه السلام به زياد بن أبیه آن هنگام که امام با خبر شد، معاویه نامه ای به او نوشته، آمده است: «اطلّاع یافتم که معاویه برای تو نامه ای نوشته تا عقل تو را بلغزاند، و اراده ی تو را سست کند. از او بترس که شیطان است، و از پیش رو، و پشت سر، و از راست و چپ به سوی انسان می آید تا در حال فراموشی، او را تسلیم خود سازد، و شعور و درکش را بر باید».

ص: 53

4- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ و إنما لم یقل و من فوقهم لأن فوقهم جهه نزول الرحمه من السماء فلا سبیل له إلی ذلک و لم یقل من تحت أرجلهم لأن الإتیان منه موحش ﴾. (1)

5- على بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ اَلْآیَهَ أَمَّا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ فَهُوَ مِنْ قِبَلِ اَلْآخِرَهِ لَأُخْبِرَنَّهُمْ أَنَّهُ لاَ جَنَّهَ وَ لاَ نَارَ وَ لاَ نُشُورَ وَ أَمَّا خَلْفَهُمْ یَقُولُ مِنْ قِبَلِ دُنْیَاهُمْ آمُرُهُمْ بِجَمْعِ اَلْأَمْوَالِ وَ آمُرُهُمْ أَنْ لاَ یَصِلُوا فِی أَمْوَالِهِمْ رَحِماً وَ لاَ یُعْطُوا مِنْهُ حَقّاً وَ آمُرُهُمْ أَنْ لاَ یُنْفِقُوا عَلَی ذَرَارِیِّهِمْ وَ أُخَوِّفُهُمْ عَلَی اَلضَّیْعَهِ وَ أَمَّا عَنْ أَیْمَانِهِمْ یَقُولُ مِنْ قِبَلِ دِینِهِمْ فَإِنْ کَانُوا عَلَی ضَلاَلَهٍ زَیَّنْتُهَا لَهُمْ وَ إِنْ کَانُوا عَلَی اَلْهُدَی أُخْرِجُهُمْ مِنْهُ وَ أَمَّا عَنْ شَمَائِلِهِمْ یَقُولُ مِنْ قِبَلِ اَللَّذَّاتِ وَ اَلشَّهَوَاتِ یَقُولُ اَللَّهُ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ قَوْلُهُ: اُخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً فَالْمَذْءُومُ اَلْمَعِیبُ وَ اَلْمَدْحُورُ اَلْمُقْصَی أَیْ مُلْقًی فِی جَهَنَّمَ ﴾. (2)

6- الباقر علیه السلام- ﴿ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ مَعْنَاهُ أُهَوِّنُ عَلَیْهِمْ أَمْرَ الْآخِرَهِ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ آمُرُهُمْ بِجَمْعِ الْأَمْوَالِ وَ الْبُخْلِ بِهَا عَنِ الْحُقُوقِ لِتَبْقَی لِوَرَثَتِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ أُفْسِدُ عَلَیْهِمْ أَمْرَ دِینِهِمْ بِتَزْیِینِ الضَّلَالَهِ وَ تَحْسِینِ الشُّبْهَهِ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ بِتَحْبِیبِ اللَّذَّاتِ إِلَیْهِمْ وَ تَغْلِیبِ الشَّهَوَاتِ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِينَ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعِينَ ﴾ (18)

1- على بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَوْلُهُ: اُخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً فَالْمَذْءُومُ اَلْمَعِیبُ وَ اَلْمَدْحُورُ اَلْمُقْصَی أَیْ مُلْقًی فِی جَهَنَّمَ ﴾. (4)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ مهانا لعینا ﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ یَا آدَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّهَ فَکُلَا مِنْ حَیْثُ شِئْتُمَا وَ لَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَهَ فَتَکُونَا مِنَ الظَّالِمِینَ ﴾ (19)

ص: 54

4- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ابلیس نگفت که از سمت بالا بر انسان ها مسلّط می شوم؛ چون راه نزول رحمت است و از آن جا راه ندارد و از زیر پا هم نگفت، چون هراس آور است.

5- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ ثُمَّ لاَتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ اَیْدیهِمْ ﴾ ... و امّا ﴿ بَیْنِ اَیْدیهِمْ ﴾ منظور از جانب آخرت است و به آنان خبر خواهم داد که نه بهشت و نه آتش و نه بعث و نشور در کار خواهد بود. ﴿ اما خَلْفِهِم ﴾ از جانب دنیای آنان، به آنان دستور می دهم مشغول جمع آوری مال باشند و به آنان امر می کنم که اموالشان را به هیچ یک از ارحام و خویشاوندان نرسانند و حقّی از آن را ندهند و به آنان دستور می دهم به ذریّه و فرزندانشان زیاد ندهند و آنان را از تباه شدن اموالشان بیم می دهم». امّا معنای ﴿ عَنْ اَیْمانِهِمْ ﴾ این است که شیطان می گوید: [از جانب دینشان] اگر گمراه باشند این گمراهی را برای آنان زیبا نشان می دهم، و اگر در راه درست باشند، آن قدر تلاش می کنم تا آن ها را از این راه راست خارج سازم؛ و امّا معنای ﴿ عَنْ شَماآئِلِهِمْ ﴾ این است که شیطان می گوید: «از ناحیه ی لذّت ها و شهوت ها؛ خدا می گوید: [آری] به یقین، ابلیس گمان خود را درباره ی آن ها محقق یافت. (سبأ / 20) امّا در این سخن خدای عزّ و جلّ: ﴿ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤُوماً مَدْحُوراً ﴾ منظور از مذؤوم، معیوب و منظور از مدحور، رانده شده است، یعنی کسی که در جهنّم انداخته شده است».

6- امام باقر علیه السلام- ﴿ ثُمَّ لاَتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ اَیْدیهِمْ ﴾؛ امر آخرت را برای آنان آسان می کنم. ﴿ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ ﴾ به آنان دستور می دهم اموال را جمع آوری کنند و حقوق را از این اموال نپردازند تا برای ورثه آنان باقی بماند. ﴿ عَنْ اَیْمانِهِمْ ﴾ دينشان را با آراستن گمراهی و زیبا نشان دادن شبهه ها تباه می کنم. ﴿ عَنْ شَماآئِلِهِمْ ﴾ از طریق ترغیب آنان به لذّت ها و چیره کردن شهوت ها بر دل های آنان. ﴿ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِينَ ﴾.

فرمود: «از آن [مقام] با ننگ و عار و خواری، بیرون رو! به یقین هر کس از آن ها از تو پیروی کند، جهنّم را از شما همگی پر می کنم. (18)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤُوماً مَدْحُوراً ﴾ یعنی نکوهیده و مدحور؛ به دور رانده شده و به دوزخ افکنده شده.

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- خوار شده و ملعون.

و ای آدم تو و همسرت در بهشت ساکن شوید؛ و از هر جا که خواستید، بخورید! امّا به این درخت نزدیک نشوید، که از ستم کاران خواهید بود. (19)

ص: 55

1- السّجّاد علیه السلام- ﴿ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمِ بْنِ شِهَابٍ قَالَ: سُئِلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ مَا مِنْ عَمَلٍ بَعْدَ مَعْرِفَهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَعْرِفَهِ رَسُولِهِ صلی اللّه علیه و آله أَفْضَلَ مِنْ بُغْضِ الدُّنْیَا وَ إِنَّ لِذَلِکَ لَشُعَباً کَثِیرَهً وَ لِلْمَعَاصِی شُعَباً فَأَوَّلُ مَا عُصِیَ اللَّهُ بِهِ الْکِبْرُ وَ هِیَ مَعْصِیَهُ إِبْلِیسَ حِینَ أَبی وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ وَ الْحِرْصُ وَ هِیَ مَعْصِیَهُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ حِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمَا فَکُلا مِنْ حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَهَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ فَأَخَذَا مَا لَا حَاجَهَ بِهِمَا إِلَیْهِ فَدَخَلَ ذَلِکَ عَلَی ذُرِّیَّتِهِمَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ أَکْثَرَ مَا یَطْلُبُ ابْنُ آدَمَ مَا لَا حَاجَهَ بِهِ إِلَیْهِ ثُمَّ الْحَسَدُ وَ هِیَ مَعْصِیَهُ ابْنِ آدَمَ حَیْثُ حَسَدَ أَخَاهُ فَقَتَلَهُ فَتَشَعَّبَ مِنْ ذَلِکَ حُبُّ النِّسَاءِ وَ حُبُّ الدُّنْیَا وَ حُبُّ الرِّئَاسَهِ وَ حُبُّ الرَّاحَهِ وَ حُبُّ الْکَلَامِ وَ حُبُّ الْعُلُوِّ وَ حُبُّ الثَّرْوَهِ فَصِرْنَ سَبْعَ خِصَالٍ فَاجْتَمَعْنَ کُلُّهُنَّ فِی حُبِّ الدُّنْیَا فَقَالَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْعُلَمَاءُ بَعْدَ مَعْرِفَهِ ذَلِکَ حُبُّ الدُّنْیَا رَأْسُ کُلِّ خَطِیئَهٍ وَ الدُّنْیَا دُنْیَاءَانِ دُنْیَا بَلَاغٌ وَ دُنْیَا مَلْعُونَهٌ ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فِیمَا أَجَابَ بِهِ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ أَسْئِلَهِ اَلزِّنْدِیقِ اَلْمُدَّعِی لِلتَّنَاقُضِ فِی اَلْقُرْآنِ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ: وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اَللّهُ إِلاّ وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ وَ قَوْلُهُ: وَ کَلَّمَ اَللّهُ مُوسی تَکْلِیماً وَ قَوْلُهُ: وَ ناداهُما رَبُّهُما وَ قَوْلُهُ: یا آدَمُ اُسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ اَلْجَنَّهَ فَأَمَّا قَوْلُهُ: ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اَللّهُ إِلاّ وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ مَا یَنْبَغِی لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اَللَّهُ إِلاَّ وَحْیاً وَ لَیْسَ بِکَائِنٍ إِلاَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ کَذَلِکَ قَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عُلُوّاً کَبِیراً قَدْ کَانَ اَلرَّسُولُ یُوحَی إِلَیْهِ مِنْ رُسُلِ اَلسَّمَاءِ فَتُبَلِّغُ رُسُلُ اَلسَّمَاءِ رُسُلَ اَلْأَرْضِ وَ قَدْ کَانَ اَلْکَلاَمُ بَیْنَ رُسُلِ أَهْلِ اَلْأَرْضِ وَ بَیْنَهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُرْسِلَ بِالْکَلاَمِ مَعَ رُسُلِ أَهْلِ اَلسَّمَاءِ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَا جَبْرَئِیلُ هَلْ رَأَیْتَ رَبَّکَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ إِنَّ رَبِّی لاَ یُرَی فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ أَیْنَ تَأْخُذُ اَلْوَحْیَ فَقَالَ آخُذُهُ مِنْ إِسْرَافِیلَ فَقَالَ وَ مِنْ أَیْنَ یَأْخُذُهُ إِسْرَافِیلُ قَالَ یَأْخُذُهُ مِنْ مَلَکٍ فَوْقَهُ مِنَ اَلرُّوحَانِیِّینَ قَالَ فَمِنْ أَیْنَ یَأْخُذُهُ ذَلِکَ اَلْمَلَکُ قَالَ یَقْذِفُ فِی قَلْبِهِ قَذْفاً فَهَذَا وَحْیٌ وَ هُوَ کَلاَمُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَلاَمُ اَللَّهِ لَیْسَ بِنَحْوٍ وَاحِدٍ مِنْهُ مَا کَلَّمَ اَللَّهُ بِهِ اَلرُّسُلَ وَ مِنْهُ مَا قَذَفَهُ فِی قُلُوبِهِمْ وَ مِنْهُ رُؤْیَا یُرِیهَا

ص: 56

1- امام سجّاد علیه السلام- محمّد بن مسلم بن شهاب گوید: از امام سجّاد علیه السلام پرسش شد: «کدام عمل نزد خداوند عزّ و جلّ برتر است»؟ حضرت فرمود: «هیچ عملی پس از شناخت خداوند عزّ و جلّ و شناخت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برتر از نفرت از دنیا نیست و دنیا شاخه های فراوانی دارد و گناه نیز شاخه هایی دارد. نخستین گناهی که خداوند بدان نافرمانی شد تکبّر بود و آن گناه شیطان است در آن گاه که سر کشی کرد و بزرگی فروخت و از کافران شد؛ و بعد از کبر، حرص است که آن معصیت آدم و حوّا سلام اللّه علیها است در آن گاه که خدای عزّ و جلّ به آن ها فرمود: ﴿ فَكُلَا مِنْ حَيْثُ شِئْتُهَا وَ لَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ ﴾؛ و آن ها رو به چیزی گذاشتند که هیچ نیازی به آن نداشتند و این گونه این خصلت تا روز قیامت درون فرزندانشان راه یافت؛ چرا که بیش ترین خواسته های فرزند آدم چیزی است که هیچ نیازی به آن ندارد. سپس حسد و آن گناه فرزند آدم است، در آن جا که به برادرش رشک ورزید و او را کشت و از آن جا شاخه های زن دوستی و دنیا دوستی و مقام دوستی و رفاه دوستی و حرف دوستی و برتری و ثروت دوستی سر بر آورد که هفت خصلت شد؛ و این هفت خصلت، همگی در دنیا دوستی جمع شد. از این روست که پیامبران و دانایان پس از آگاهی از این امر از آگاهی از این امر گفته اند: دوستی دنیا سر چشمه همه گناهان است و دنیا دو گونه است: دنیایی که در حدّ بسندگی است و دنیایی که نفرین شده است».

2- امام علی علیه السلام- امیر المؤمنین در جواب زندیقی که ادّعا می کرد در قرآن تناقض وجود دارد، فرمود: و شایسته هیچ انسانی نیست که خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحی یا از پشت حجاب، یا رسولی می فرستد و بفرمان او آن چه را بخواهد وحی می کند. (شوری / 51) و سخن خداوند: و خدا با موسی آشکارا سخن گفت. (نساء / 164) و این سخن خداوند: و پروردگارشان بر آن دو بانگ بر زد. و ای آدم! تو و همسرت در بهشت ساکن شوید؛ امّا فرموده خداوند و شایسته ی هیچ انسانی نیست که خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحی یا از پشت حجاب. (شوری / 51) یعنی برای هیچ انسانی ممکن نیست که خداوند با او جز از طریق وحی و یا از پشت حجاب و پرده سخن بگوید یا این که فرستاده ای را بفرستد و به اجازه خداوند آن چه را که اراده فرموده است به او وحی نماید. آری! خداوند بلند مرتبه و بزرگ چنین فرموده است: پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم وحی را از فرستادگان آسمانی دریافت می کرد. بنا بر این فرستادگان آسمانی به فرستاده های زمین وحی می کردند. او با فرستادگان زمین سخن می گفت نه با فرستادگان آسمانی. یک بار پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از جبرئیل پرسید: «ای جبرئیل! آیا تو خدایت را دیده ای»؟ جبرئیل علیه السلام گفت: «خدایم دیده نمی شود». پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم سؤال کرد: «تو وحی را از کجا دریافت می کنی»؟ او پاسخ داد: «از اسرافیل»! پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم پرسید: «اسرافیل آن را از کجا دریافت می کند»؟ جبرئیل گفت: «از فرشته ای در میان عالم ملکوت اعلی که جایگاهش از او برتر است». رسول خدا مجدداً پرسید: «آن فرشته وحی را از چه کسی دریافت می کند»؟ جبرئیل علیه السلام فرمود: «وحی به قلب او فرود می آید گویی چیزی به درون آن پرتاب شده است». این وحی است که همان کلام پروردگار است. کلام خداوند به یک شکل نیست. یک نوع از وحی، آن است که خداوند با آن با پیامبران سخن گفته و گاهی مستقیماً آن را به قلبشان القا کرده است. نوعی از آن به صورت رؤیایی است که پیامبران آن را می بینند. از جمله انواع دیگر آن،

ص: 57

اَلرُّسُلَ وَ مِنْهُ وَحْیٌ وَ تَنْزِیلٌ یُتْلَی وَ یُقْرَأُ فَهُوَ کَلاَمُ اَللَّهِ فَاکْتَفِ بِمَا وَصَفْتُ لَکَ مِنْ کَلاَمِ اَللَّهِ فَإِنَّ مَعْنَی کَلاَمِ اَللَّهِ لَیْسَ بِنَحْوٍ وَاحِدٍ فَإِنَّهُ مِنْهُ مَا تَبْلُغُ مِنْهُ رُسُلُ اَلسَّمَاءِ رُسُلَ اَلْأَرْضِ ﴾. (1)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ لا تَقْرَبا هذِهِ اَلشَّجَرَهَ یَعْنِی لاَ تَأْکُلاَ مِنْهَا ﴾. (2)

4- الهادى علیه السلام- ﴿ الشَّجَرَةُ الَّتِی نَهَی اللَّهُ آدَمَ عَنْهَا وَ زَوْجَتَهُ أَنْ لَا یَأْكُلَا مِنْهَا شَجَرَةُ الْحَسَدِ عَهِدَ اللَّهُ إِلَیْهِمَا أَنْ لَا یَنْظُرَا إِلَی مَنْ فَضَّلَ اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ عَلَی خَلَائِقِهِ بِعَیْنِ الْحَسَدِ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً ﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَ نَهَى اللَّهُ لَهُمَا عَنِ تَمَنّٰی مَنزِلَةَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ قَالَ إِيَّاكُمَا أَنْ تَنْظُرَا إِلَيْهِمْ بِعَيْنِ الْحَسَدِ وَ تَتَمَنَّيَا مَنْزِلَتَهُمْ عِنْدِي وَ مَحَلَّهُمْ مِنْ كَرَامَتِي فَتَدْخُلَا بِذَلِكَ فِي نَهْيِي وَ عِصْيَانِي فَتَكُونا مِنَ الظَّالِمِينَ قَالا رَبَّنَا وَ مَنِ الظَّالِمُونَ قَالَ الْمُدَّعُونَ لِمَنْزِلَتِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطانُ لِيُبْدِيَ لَهُما ما وُ ورِيَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما وَ قالَ ما نَهاكُما رَبُّكُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلاَّ أَنْ تَكُونا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونا مِنَ الْخالِدِينَ ﴾ (20)

وحی و تنزیل است که خوانده و تلاوت می شود که همان کلام خداوند است. به آن چه از کلام خدا که برایت توصیف کردم اکتفا کن. زیرا کلام خدا فقط یک نوع نیست. بلکه یکی از انواع آن، همان چیزی است که فرستادگان آسمان به فرستادگان زمین منتقل می کنند.

3- امام باقر علیه السلام- ﴿ وَ لاتَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَهَ ﴾، یعنی از این درخت چیزی نخورید.

4- امام هادی علیه السلام- درختی که خدا آدم علیه السلام و همسر وی را از خوردن میوه ی آن نهی کرده بود، درخت حسادت و رشک بود. خداوند از او خواسته بود که به کسانی که خدا آنان را بر او و بر آفریدگانش برتری داد، با چشم حسادت نگاه نکند. امّا خداوند تبارک و تعالی در این زمینه، اراده و عزیمتی در او نیافت.

5- امام صادق علیه السلام- خداوند آن ها را از این که آرزوی رسیدن به جایگاه و منزلت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و آلش را داشته باشند، نهی نمود. و فرمود: «بر شماست که آن ها به چشم حسد ننگرید و جایگاه آنان را آرزو نکنید که به واسطه ی آن در نهی و عصیان من وارد می شوید؛ از ستم کاران خواهید بود. گفتند: «پروردگارا ظالمان چه کسانی هستند»؟ فرمود: «آنان که مدّعی ناحق جایگاه آنان هستند».

سپس شیطان آن دو را وسوسه کرد، تا آن چه را از اندامشان پنهان بود، آشکار سازد؛ و گفت: «پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرده مگر به خاطر این که [اگر از آن بخورید]، هر دو فرشته خواهید شد، یا جاودانه [در بهشت] خواهید ماند». (20)

شَاهَدَا قَبْلَ ذَلِكَ مَنْ يَحْلِفُ بِاللّه كَاذِباً فَدَلَّاهُما بِغُرُورٍ فَأَكَلَا مِنْهَا ثِقَةً بِيَمِينِهِ بِاللّه، وَ كَانَ ذَلِكَ مِنْ آدَمَ قَبْلَ النُّبُوَّةِ، وَ لَمْ يَكُنْ ذَلِكَ بِذَنْبٍ كَبِيرٍ اسْتَحَقَّ دُخُولَ النَّارِ بِهِ، وَ إِنَّمَا كَانَ مِنَ الصَّغَائِرِ الْمَوْهُوبَةِ الَّتِي تَجُوزُ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ قَبْلَ نُزُولِ الْوَحْيِ عَلَيْهِمْ، فَلَمَّا اجْتَبَاهُ اللّه تَعَالَى وَ جَعَلَهُ نَبِيّاً كَانَ مَعْصُوماً لَا يُذْنِبُ صَغِيرَةً وَ لَا كَبِيرَةً ﴾. (1)

2- الصادق علیه السلام- ﴿ أَبِی رَفَعَهُ قَالَ: سُئِلَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ جَنَّهِ آدَمَ أَمِنْ جِنَانِ اَلدُّنْیَا کَانَتْ أَمْ مِنْ جِنَانِ اَلْآخِرَهِ؟ فَقَالَ: کَانَتْ مِنْ جِنَانِ اَلدُّنْیَا تَطْلُعُ فِیهَا اَلشَّمْسُ وَ اَلْقَمَرُ، وَ لَوْ کَانَتْ مِنْ جِنَانِ اَلْآخِرَهِ مَا خَرَجَ مِنْهَا أَبَداً، قَالَ: فَلَمَّا أَسْکَنَهُ اَللَّهُ اَلْجَنَّهَ أَتَی جَهَالَهً إِلَی اَلشَّجَرَهِ لِأَنَّهُ خُلِقَ خِلْقَهً لاَ تَبْقَی إِلاَّ بِالْأَمْرِ وَ اَلنَّهْیِ وَ اَلْغِذَاءِ وَ اَللِّبَاسِ وَ اَلْأَکْنَانِ وَ اَلتَّنَاکُحِ وَ لاَ یُدْرِکُ مَا یَنْفَعُهُ مِمَّا یَضُرُّهُ إِلاَّ بِالتَّوْفِیقِ فَجَاءَ إِبْلِیسُ فَقَالَ لَهُ: إِنَّکُمَا إِنْ أَکَلْتُمَا مِنْ هَذِهِ اَلشَّجَرَهَ اَلَّتِی نَهَاکُمَا اَللَّهُ عَنْهَا صِرْتُمَا مَلَکَیْنِ وَ بَقِیتُمَا فِی اَلْجَنَّهِ أَبَداً وَ إِنْ لَمْ تَأْکُلاَ مِنْهَا أَخْرَجَکُمَا اَللَّهُ مِنَ اَلْجَنَّهِ وَ حَلَفَ لَهُمَا إِنَّهُ لَهُمَا نَاصِحٌ کَمَا قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی حِکَایَهً عَنْهُ: ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ اَلشَّجَرَهِ إِلاّ أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ اَلْخالِدِینَ وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ اَلنّاصِحِینَ فَقَبِلَ آدَمُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَوْلَهُ، فَأَکَلاَ مِنَ اَلشَّجَرَهِ وَ کَانَ کَمَا حَکَی اَللَّهُ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ سَقَطَ عَنْهُمَا مَا أَلْبَسَهُمَا اَللَّهُ مِنْ لِبَاسِ اَلْجَنَّهِ، وَ أَقْبَلاَ یَسْتَتِرَانِ بِوَرَقِ اَلْجَنَّهِ وَ ناداهُما رَبُّهُما أَلَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا اَلشَّجَرَهِ وَ أَقُلْ لَکُما إِنَّ اَلشَّیْطانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبِینٌ فَقَالاَ کَمَا حَکَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُمَا: رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ اَلْخاسِرِینَ فَقَالَ اَللَّهُ لَهُمَا اِهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی اَلْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ ﴾. (2)

ص: 60

(اعراف / 22) و آن دو با اطمینان به سوگند او از درخت خوردند، و این قضیّه، قبل از نبوّت آدم علیه السلام اتّفاق افتاد، و این گناه هم گناه کبیره نبود که آدم علیه السلام مستحقّ عذاب جهنّم شود، بلکه از جمله گناهان صغیره ای بود که خدا آن ها را می بخشد و این قبیل گناهان، بر انبیاء سلام اللّه علیهم نیز پیش از وقت نبوّتشان جایز است، ولی وقتی خداوند او را برگزید و پیغمبر نمود، معصوم شد و هیچ گناهی، چه صغیره و چه کبیره مرتکب نشد.

2- امام صادق علیه السلام- ابو رفعه گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد بهشت سؤال شد: «آدم علیه السلام در بهشت دنیا بود یا آخرت»؟ ایشان فرمود: «در بهشت دنیا بود و در آن خورشید و ماه طلوع می کرد و اگر از بهشت آخرت بود، هیچ گاه آدم علیه السلام از آن اخراج نمی شد و هیچ گاه ابلیس وارد آن نمی شد». فرمود: «خدا او را در بهشت مسکن داد، امّا او از روی جهل و نادانی به درخت نزدیک شد. پس خدای تبارک و تعالی او را اخراج کرد، زیرا که طوری آفریده شده بود که دوام نمی یافت، مگر با امر و نهی و غذا و لباس و مسکن و ازدواج و نمی توانست آن چه را به او سود و یا آسیب می رساند باز شناسد، مگر با احکامی که خدا تعیین می کند». پس ابلیس نزد وی آمد و به او گفت: «همانا اگر از این درختی که خدا شما را از خوردن آن نهی کرد، بخورید، به دو فرشته مبدّل خواهید شد و تا ابد در بهشت خواهید ماند و اگر از این درخت نخورید، خدا شما را از بهشت خارج خواهد کرد. او برای آنان سوگند یاد کرد که از روی صداقت آنان را نصیحت می کند، همان گونه که خدای عزّ و جلّ از زبان او گفته است: ﴿ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَن تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الخَالِدِينَ وَ قَاسَمَهُمَا إِنِّى لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ ﴾. آدم علیه السلام گفته او را پذیرفت و باور کرد و او و همسرش از آن درخت خوردند و همان نتیجه ای را که خدا آن ها را از آن بر حذر داشت، صورت گرفت و عورت آنان آشکار شد و لباسی را که خدا از لباس های بهشت بر تن آنان کرده بود بر زمین افتاد و سراسیمه خود را با برگ درختان بهشت پوشاندند. پس ندایی از جانب خداوند به آنان رسید: آیا شما را از آن درخت نهی نکردم؟! و نگفتم که شیطان برای شما دشمن آشکاری است؟!. (اعراف / 22) آنان همان گونه که خدای عزّ و جلّ فرموده بود، گفتند: پروردگارا! ما به خویشتن ستم کردیم! و اگر ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی، از زیان کاران خواهیم بود!. (اعراف / 23) و خدا به آنان فرمود: [از مقام خویش] فرود آیید، در حالی که بعضی از شما نسبت به بعض دیگر، دشمن خواهید بود! [شیطان دشمن شماست، و شما دشمن او]! و برای شما در زمین، قرارگاه و وسیله ی بهره گیری تا زمان معیّنی خواهد بود. (اعراف / 24)، پس شیطان موجب لغزش آن ها از بهشت شد و آنان را از آن چه در آن بودند، بیرون کرد. و [در این هنگام] به آن ها گفتیم: «همگی [به زمین] فرود آیید! در حالی که بعضی دشمن دیگری خواهید بود. و برای شما در زمین، تا مدت معینی قرارگاه و وسیله ی بهره برداری خواهد بود» (بقره / 36) [پس شیطان موجب لغزش آن ها از بهشت شد؛ و آنان را از آن چه در آن بودند، بیرون کرد. و [در این هنگام] به آن ها گفتیم: «همگی [به زمین] فرود آیید! در حالی که بعضی دشمن دیگری خواهید بود. و برای شما در زمین، تا مدّت معیّنی قرارگاه و وسیله ی بهره برداری خواهد بود]».

ص: 61

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ اَلْأَرْوَاحَ قَبْلَ اَلْأَجْسَادِ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَجَعَلَ أَعْلاَهَا وَ أَشْرَفَهَا أَرْوَاحَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ فَاطِمَهَ وَ اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ اَلْأَئِمَّهِ بَعْدَهُمْ فَلَمَّا أَسْكَنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ وَ زَوْجَتَهُ الْجَنَّةَ فَنَظَرَ إِلَی مَنْزِلَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِمْ فَوَجَدَاهَا أَشْرَفَ مَنَازِلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ اَللَّهُ جَلَّ جَلاَلُهُ یَا آدَمُ وَ یَا حَوَّا لاَ تَنْظُرَا إِلَی أَنْوَارِی وَ حُجَجِی بِعَیْنِ الْحَسَدِ فَأُهْبِطَكُمَا عَنْ جِوَارِی وَ أُحِلَّ بِكُمَا هَوَانِی فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ لِیُبْدِیَ لَهُما ما وُ ورِیَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما وَ قالَ ما نَهاكُما رَبُّكُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونا مَلَكَیْنِ أَوْ تَكُونا مِنَ الْخالِدِینَ وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَكُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ فَدَلَّاهُما بِغُرُورٍ وَ حَمَلَهُمَا عَلَی تَمَنِّی مَنْزِلَتِهِمْ فَنَظَرَا إِلَیْهِمْ بِعَیْنِ الْحَسَدِ فَخُذِلَا حَتَّی أَكَلَا مِنْ شَجَرَةِ الْحِنْطَةِ فَعَادَ مَكَانَ مَا أَكَلَا شَعِیراً فَأَصْلُ الْحِنْطَةِ كُلِّهَا مِمَّا لَمْ یَأْكُلَاهُ وَ أَصْلُ الشَّعِیرِ كُلِّهِ مِمَّا عَادَ مَكَانَ مَا أَكَلَاهُ فَلَمَّا أَكَلَا مِنَ الشَّجَرَةِ طَارَ الْحُلِیُّ وَ الْحُلَلُ عَنْ أَجْسَادِ هِمَا وَ بَقِیَا عُرْیَانَیْنِ وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ ناداهُما رَبُّهُما أَلَمْ أَنْهَكُما عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَكُما إِنَّ الشَّیْطانَ لَكُما عَدُوٌّ مُبِینٌ فَ قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ قَالَ اهْبِطَا مِنْ جِوَارِی فَلَا یُجَاوِرُنِی فِی جَنَّتِی مَنْ یَعْصِینِی فَهَبَطَا مَوْكُولَیْنِ إِلَی أَنْفُسِهِمَا فِی طَلَبِ الْمَعَاشِ ﴾. (1)

4- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، رَفَعَهُ إِلَی اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: أَنَّ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یَجْمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَبِیهِ آدَمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ حَیْثُ عُرِجَ إِلَی اَلسَّمَاءِ فِی أَمْرِ اَلصَّلاَهِ فَفَعَلَ، فَقَالَ لَهُ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: یَا آدَمُ، أَنْتَ اَلَّذِی خَلَقَکَ اَللَّهُ بِیَدِهِ، وَ نَفَخَ فِیکَ مِنْ رُوحِهِ، وَ أَسْجَدَ لَکَ مَلاَئِکَتَهُ، وَ أَبَاحَ لَکَ جَنَّتَهُ، وَ أَسْکَنَکَ جِوَارَهُ، وَ کَلَّمَکَ قُبُلاً، ثُمَّ نَهَاکَ عَنْ شَجَرَهٍ وَاحِدَهٍ، فَلَمْ تَصْبِرْ عَنْهَا حَتَّی أُهْبِطْتَ إِلَی اَلْأَرْضِ بِسَبَبِهَا، فَلَمْ تَسْتَطِعْ أَنْ تَضْبِطَ نَفْسَکَ عَنْهَا، حَتَّی أَغْرَاکَ إِبْلِیسُ فَأَطَعْتَهُ، فَأَنْتَ اَلَّذِی أَخْرَجْتَنَا مِنَ اَلْجَنَّهِ بِمَعْصِیَتِکَ. فَقَالَ لَهُ آدَمُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: اِرْفَقْ بِأَبِیکَ أَیْ بُنَیَّ مِحْنَهَ مَا لَقِیَ مِنْ أَمْرِ هَذِهِ اَلشَّجَرَهِ، یَا بُنَیَّ إِنَّ عَدُوِّی أَتَانِی مِنْ وَجْهِ اَلْمَکْرِ وَ اَلْخَدِیعَهِ، فَحَلَفَ لِی بِاللَّهِ أَنَّهُ فِی مَشُورَتِهِ عَلَیَّ لَمِنَ اَلنَّاصِحِینَ، وَ ذَلِکَ أَنَّهُ قَالَ لِی مُسْتَنْصِحاً: إِنِّی

ص: 62

3- امام صادق علیه السلام- مفضّل بن عمر، از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: خداوند تبارک و تعالی، دو هزار سال پیش از آن که جسم ها را بیافریند، روح ها را آفرید و ارواح محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، علی، فاطمه، حسن، حسین و امامان پس از آن ها سلام اللّه علیهم را برترین و شریف ترین آن ارواح قرار داد ... چون خداوند عزّ و جلّ، آدم و همسرش را در بهشت ساکن نمود ... آدم و همسرش به جایگاه محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، علی، فاطمه، حسن، حسین و امامان پس از آنان سلام اللّه علیهم، نظر افکندند و جایگاه آنان را بهترین جایگاه های بهشت یافتند ... خداوند جلّ جلاله فرمود: «ای آدم و حوّا! به نورها و حجّت های من، با چشم حسادت نگاه نکنید که در این صورت از جوار خود، شما را فرو می اندازم و در مکان پستی از سرزمین خود منزل می دهم. ﴿ فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُ ورِيَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْآتِهِمَا وَ قَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ وَ قَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ فَدَلاهُمَا بِغُرُور ﴾؛ پس شیطان، آدم و حوا را وسوسه نمود تا شرارت های آن دو را که پنهان بود، آشکار سازد و گفت: این که پروردگارتان، شما را از نزدیک شدن به این درخت نهی کرد، تنها به این خاطر بوده که فرشته نشوید یا از جاودانگان نباشید. با آن دو در میان گذاشت که من از پند دهندگان و خیر خواهان هستم. پس شیطان، آدم و حوّا را با فریب خود راهنمایی کرد و آن دو را وا داشت تا جایگاه آنان را آرزو کنند. پس آدم و حوّا به آنان به چشم حسادت نگریستند و تنها رها شدند تا آن که از درخت گندم که خوردند و به جای آن گندم که خورده بودند، جو رویید اصل گندم، از جمله چیزهایی است که آن دو نخورده اند و اصل جو، از چیزهایی است که به جای آن چه خوردند قرار گرفت؛ چون از آن درخت خوردند، زیورآلات و جامه ی آن دو از تنشان بیرون شد و عریان ماندند شروع کردند به قرار دادن برگ های [درختان] بهشتی بر خود، تا آن را بپوشانند. و پروردگارشان آن ها را ندا داد که: «آیا شما را از آن درخت نهی نکردم؟! و نگفتم که شیطان برای شما دشمن آشکاری است»؟!. (اعراف / 22) گفتند: پروردگارا! ما به خویشتن ستم کردیم! و اگر ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی، از زیانکاران خواهیم بود. (اعراف / 23) یعنی از جوار من؛ زیرا کسانی که از دستور من نافرمانی می کنند، در بهشت، مجاور من نخواهند بود. پس آن دو تنزّل پیدا کردند و طلب روزی بر عهده ی خودشان افکنده شد.

4- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- هنگامی که موسی علیه السلام به خاطر مسأله نماز به آسمان عروج کرده بود، از پروردگار خود درخواست کرد که او را نزد پدرش آدم علیه السلام ببرد. خدا خواسته او را بر آورده کرد و موسی علیه السلام به آدم علیه السلام گفت: «ای آدم علیه السلام! تو همان کسی هستی که خدا با دست خود تو را آفرید و از روح خویش در تو دمید و فرشتگان را به سجده برای تو وادار کرد و بهشت خویش را در اختیار تو قرار داد و تو را در جوارش مسکن داد و رو در رو با تو سخن گفت، سپس تو را از خوردن از یک درخت نهی کرد؟ امّا تو نتوانستی تا این که به خاطر خوردن آن به زمین فرود آورده شدی. تو نتوانستی خود را از خوردن میوه ی آن باز داری و ابلیس تو را وسوسه کرد و تو از وی اطاعت کردی، پس تو بودی که به خاطر معصیت خویش، ما را از بهشت اخراج کردی». آدم علیه السلام گفت: «پسرم، با پدرت دربارهی آن چه از این درخت متحمّل شده است، مهربان باش. ای پسرم! دشمنم از روی مکر و فریب با من رفتار کرد و برای من به خدا قسم خورد که در مشورت با من راست می گوید». او از روی تظاهر به نصیحت، به من گفت:

ص: 63

لِشَأْنِکَ یَا آدَمُ لَمَغْمُومٌ، قُلْتُ: وَ کَیْفَ؟ قَالَ: قَدْ کُنْتُ آنَسْتُ بِکَ وَ بِقُرْبِکَ مِنِّی، وَ أَنْتَ تَخْرُجُ مِمَّا أَنْتَ فِیهِ إِلَی مَا سَتَکْرَهُهُ. فَقُلْتُ لَهُ: وَ مَا اَلْحِیلَهُ؟ فَقَالَ: إِنَّ اَلْحِیلَهَ هُوَ ذَا هُوَ مَعَکَ، أَفَلاَ أَدُلُّکَ عَلَی شَجَرَهِ اَلْخُلْدِ وَ مَلِکٍ لاَ یَبْلَی؟ فَکُلاَ مِنْهَا أَنْتَ وَ زَوْجُکَ فَتَصِیرَا مَعِی فِی اَلْجَنَّهِ أَبَداً مِنَ اَلْخَالِدِینَ. وَ حَلَفَ لِی بِاللَّهِ کَاذِباً إِنَّهُ لَمِنَ اَلنَّاصِحِینَ، وَ لَمْ أَظُنَّ یَا مُوسَی أَنَّ أَحَداً یَحْلِفُ بِاللَّهِ کَاذِباً، فَوَثِقْتُ بِیَمِینِهِ، فَهَذَا عُذْرِی فَأَخْبِرْنِی یَا بُنَیَّ، هَلْ تَجِدُ فِیمَا أَنْزَلَ اَللَّهُ تَعَالَی إِلَیْکَ أَنَّ خَطِیئَتِی کَائِنَهٌ مِنْ قَبْلِ أَنْ أُخْلَقَ؟ قَالَ لَهُ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: بِدَهْرٍ طَوِیلٍ. قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: فَحَجَّ آدَمُ مُوسَی قَالَ ذَلِکَ ثَلاَثاً ﴾. (1)

5- العسكرى علیه السلام- ﴿ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ شَجَرَةَ الْعِلْمِ شَجَرَةَ عِلْمِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ آثَرَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ دُونَ سَائِرِ خَلْقِهِ فَقَالَ اَللَّهُ تَعَالَی: وَ لا تَقْرَبا هذِهِ اَلشَّجَرَهَ تَلْتَمِسَانِ بِذَلِکَ دَرَجَهَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ فَضْلَهُمْ، فَإِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی خَصَّهُمْ بِهَذِهِ اَلدَّرَجَهِ دُونَ غَیْرِهِمْ، وَ هِیَ اَلشَّجَرَهُ اَلَّتِی مَنْ تَنَاوَلَ مِنْهَا بِإِذْنِ اَللَّهِ أُلْهِمَ عِلْمَ اَلْأَوَّلِینَ وَ اَلْآخِرِینَ مِنْ غَیْرِ تَعَلُّمٍ، وَ مَنْ تَنَاوَلَ مِنْهَا بِغَیْرِ إِذْنٍ خَابَ مِنْ مُرَادِهِ وَ عَصَی رَبَّهُ. فَتَکُونا مِنَ اَلظّالِمِینَ بِمَعْصِیَتِکُمَا وَ اِلْتِمَاسِکُمَا دَرَجَهً قَدْ أُوثِرَ بِهَا غَیْرُکُمَا کَمَا أَرَدْتُمَا بِغَیْرِ حُکْمِ اَللَّهِ تَعَالَی قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی: فَأَزَلَّهُمَا اَلشَّیْطانُ عَنْها عَنِ اَلْجَنَّهِ، بِوَسْوَسَتِهِ وَ خَدِیعَتِهِ وَ إِیهَامِهِ وَ غُرُورِهِ، بِأَنْ بَدَأَبِآدَمَ فَقَالَ: ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ اَلشَّجَرَهِ إِلاّ أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ إِنْ تَنَاوَلْتُمَا مِنْهَا تَعْلَمَانِ اَلْغَیْبَ، وَ تَقْدِرَانِ عَلَی مَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ مَنْ خَصَّهُ اَللَّهُ تَعَالَی بِالْقُدْرَهِ أَوْ تَکُونا مِنَ اَلْخالِدِینَ لاَ تَمُوتَانِ أَبَداً. وَ قاسَمَهُما حَلَفَ لَهُمَا إِنِّی لَکُما لَمِنَ اَلنّاصِحِینَ وَ کَانَ إِبْلِیسُ بَیْنَ لَحْیَیِ اَلْحَیَّهِ أَدْخَلَتْهُ اَلْجَنَّهَ، وَ کَانَ آدَمُ یَظُنُّ أَنَّ اَلْحَیَّهَ هِیَ اَلَّتِی تُخَاطِبُهُ، وَ لَمْ یَعْلَمْ أَنَّ إِبْلِیسَ قَدِ اِخْتَفَی بَیْنَ لَحْیَیْهَا. فَرَدَّ آدَمُ عَلَی اَلْحَیَّهِ: أَیَّتُهَا اَلْحَیَّهُ، هَذَا مِنْ غُرُورِ إِبْلِیسَ لَعَنَهُ اَللَّهُ، کَیْفَ یَخُونُنَا رَبُّنَا؟ أَمْ کَیْفَ تُعَظِّمِینَ اَللَّهَ بِالْقَسَمِ بِهِ وَ أَنْتِ تَنْسُبِینَهُ إِلَی اَلْخِیَانَهِ وَ سُوءِ اَلنَّظَرِ وَ هُوَ أَکْرَمُ اَلْأَکْرَمِینَ، أَمْ کَیْفَ أَرُومُ اَلتَّوَصُّلَ إِلَی مَا مَنَعَنِی مِنْهُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ، وَ أَتَعَاطَاهُ بِغَیْرِ حُکْمِهِ؟! فَلَمَّا یَئِسَ إِبْلِیسُ مِنْ قَبُولِ أَمْرِهِ مِنْهُ، عَادَ ثَانِیَهً بَیْنَ لَحْیَیِ اَلْحَیَّهِ فَخَاطَبَ حَوَّاءَ مِنْ حَیْثُ یُوهِمُهَا أَنَّ اَلْحَیَّهَ هِیَ اَلَّتِی تُخَاطِبُهَا، وَ قَالَ: یَا حَوَّاءُ، أَرَأَیْتِ هَذِهِ اَلشَّجَرَهَ اَلَّتِی کَانَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَّمَهَا عَلَیْکُمَا، قَدْ أَحَلَّهَا لَکُمَا بَعْدَ تَحْرِیمِهَا لِمَا عَرَفَ مِنْ حُسْنِ طَاعَتِکُمَا، وَ تَوْقِیرِکُمَا إِیَّاهُ؟ وَ ذَلِکَ أَنَّ اَلْمَلاَئِکَهَ اَلْمُوَکَّلِینَ بِالشَّجَرَهِ اَلَّتِی مَعَهَا اَلْحِرَابُ، یَدْفَعُونَ عَنْهَا سَائِرَ

ص: 64

«ای آدم علیه السلام! من از حال و وضع تو غمگینم». گفتم: «چگونه»؟ گفت: «من به تو و به نزدیک بودن با تو انس گرفته بودم و تو در حال ترک آن چه در آن به سر می بری و انتقال یافتن به آن چه که از آن کراهت داری، هستی». به او گفتم: «چاره چیست»؟ گفت: «چاره کار نزد تو است. آیا تو را به درخت جاودان و ملک فنا ناپذیر رهنمون سازم؟ تو و همسرت از این درخت بخورید و در نتیجه در بهشت تا ابد با من خواهید بود. او برای من به دروغ سوگند خورد که در نصیحت به من راست می گوید و من ای موسی علیه السلام گمان نمی بردم کسی وجود دارد که به دروغ به خدا سوگند بخورد. پس سوگند او را باور کردم و این عذر من بود. ای پسرم! به من بگو، آیا در آن چه خدا بر تو نازل کرده است دیده ای که گناه من قبل از آفریدن من وجود داشته است»؟ موسی علیه السلام به او گفت: «روزگاری طولانی قبل از آفریدن تو». رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: پس آدم علیه السلام در محاجّه بر موسی علیه السلام فائق آمد». حضرت این عبارت را سه بار تکرار کرد».

5- امام عسكرى علیه السلام- ﴿ وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ ﴾ چرا که در نتیجه خواهان فضل و شایستگی اهل بیت عصمت سلام اللّه علیهم خواهید شد و می دانید که این مرتبه ویژه این خاندان است و هر کسی از آن درخت با اجازه پروردگار تناول نماید ملهم به علم الهی از پیشینیان و پسینیان خواهد شد و کسی که بدون اذن خداوند بدان نزدیک گردد و ثمره بر چیند تحقیقا به انحراف کشیده شده و به مطلوب خدا نخواهد رسید. ﴿ فَتَکُونَا مِنَ الظَّالِمِینَ ﴾؛ چرا که معصیت خداوند را پیشه ساختید و تمنّای دست یافتن به مقام اهل بیت را در سر پروراندید و بر خلاف حکم الهی قدم برداشتید. ﴿ فَأَزَهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْها ﴾ شیطان آن دو را با وسوسه ی خویش از بهشت منحرف ساخت و ابتدا رو به آدم علیه السلام نموده و گفت: ﴿ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَهِ إِلَّا أَنْ تَكُونا مَلَكَيْنِ ﴾ اگر از آن درخت برخورید از غیب با خبر خواهید شد و بسان خواص درگاه احدیّت از توان و قدرت عظیمی برخوردار خواهید گشت. ﴿ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ ﴾ یعنی هرگز فنا به شما راه نخواهد یافت، ابلیس هنگامی که با آدم علیه السلام سخن می گفت در میان آرواره ماری مخفی گشته بود و آدم گمان نمی کرد که شیطان با او به گفتگو نشسته است او در جواب آن مار گفت: این ها از وساوس شیطان است و من بر چیزی که پروردگارم از آن باز داشته است توسّل نخواهم جست. ابلیس چون از نیرنگ بر آدم علیه السلام مأیوس گشت به سراغ حواء رفت و به او گفت: آیا می دانی خداوند به سبب فرمانبرداری شما استفاده از میوه ی درخت ممنوعه را بار دیگر بر شما مباح دانسته است و فرشتگان را که برای عدم دسترسی به آن درخت در اطراف آن گماشته است بی تردید بر شما تعرّضی نخواهند کرد و تو را بشارت

ص: 65

حَیَوَانَاتِ الْجَنَّةِ لَا یَدْفَعُونَكُمَا عَنْهَا إِنْ رُمْتُمَا فَاعْلَمَا بِذَلِكِ أَنَّهُ قَدْ أُحِلَّ لَكِ وَ أَبْشِرِی بِأَنَّكِ إِنْ تَنَاوَلْتِهَا قَبْلَ آدَمَ كُنْتِ أَنْتِ الْمُسَلَّطَةَ عَلَیْهِ الْآمِرَةَ النَّاهِیَةَ فَوْقَهُ فَقَالَتْ حَوَّاءُ سَوْفَ أُجَرِّبُ هَذَا فَرَامَتِ الشَّجَرَةَ فَأَرَادَتِ الْمَلَائِكَةُ أَنْ یَدْفَعُوهَا عَنْهَا بِحِرَابِهَا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهَا أَنَّمَا تَدْفَعُونَ بِحِرَابِكُمْ مَا لَا عَقْلَ لَهُ یَزْجُرُ وَ أَمَّا مَا جَعَلْتُهُ مُمَكَّناً مُمَیِّزاً مُخْتَاراً فَكِلُوهُ إِلَی عَقْلِهِ الَّذِی جَعَلْتُهُ حُجَّةً عَلَیْهِ فَإِنْ أَطَاعَ اسْتَحَقَّ ثَوَابِی وَ إِنْ عَصَی وَ خَالَفَ أَمْرِی اسْتَحَقَّ عِقَابِی وَ جَزَائِی فَتَرَكُوهَا وَ لَمْ یَتَعَرَّضُوا لَهَا بَعْدَ مَا هَمُّوا بِمَنْعِهَا بِحِرَابِهِمْ فَظَنَّتْ أَنَّ اللَّهَ نَهَاهُمْ عَنْ مَنْعِهَا لِأَنَّهُ قَدْ أَحَلَّهَا بَعْدَ مَا حَرَّمَهَا فَقَالَتْ صَدَقَتِ الْحَیَّةُ وَ ظَنَّتْ أَنَّ الْمُخَاطِبَ لَهَا هِیَ الْحَیَّةُ فَتَنَاوَلَتْ مِنْهَا وَ لَمْ تُنْكِرْ مِنْ نَفْسِهَا شَیْئاً فَقَالَتْ لآِدَمَ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ الشَّجَرَةَ الْمُحَرَّمَةَ عَلَیْنَا قَدْ أُبِیحَتْ لَنَا تَنَاوَلْتُ مِنْهَا وَ لَمْ تَمْنَعِی أَمْلَاكُهَا وَ لَمْ أُنْكِرْ شَیْئاً مِنْ حَالِی فَلِذَلِكَ اغْتَرَّ آدَمُ وَ غَلِطَ فَتَنَاوَلَ فَأَصَابَهُمَا مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی كِتَابِهِ فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ عَنْها بِوَسْوَسَتِهِ وَ غُرُورِهِ فَأَخْرَجَهُما مِمَّا كانا فِیهِ مِنَ النَّعِیمِ وَ قُلْنَا یَا آدَمُ وَ یَا حَوَّاءُ وَ یَا أَیُّهَا الْحَیَّةُ وَ یَا إِبْلِیسُ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ وُلْدُهُمَا عَدُوٌّ لِلْحَیَّةِ وَ إِبْلِیسَ وَ الْحَیَّةُ وَ أَوْلَادُهُمَا أَعْدَاؤُكُمْ ﴾. (1)

6- الرّضا علیه السلام- ﴿ وَ لَمَّا أَنْ وَسْوَسَ اَلشَّیْطَانُ إِلَیْهِمَا وَ قَالَ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ اَلشَّجَرَهِ وَ إِنَّمَا نَهَاکُمَا أَنْ تَقْرَبا غَیْرَهَا وَ لَمْ یَنْهَکُمَا عَنِ اَلْأَکْلِ مِنْهَا إِلاّ أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ اَلْخالِدِینَ وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ اَلنّاصِحِینَ وَ لَمْ یَکُنْ آدَمُ وَ حَوَّاءُ شَاهَدَا قَبْلَ ذَلِکَ مَنْ یَحْلِفُ بِاللَّهِ کَاذِباً فَدَلاّهُما بِغُرُورٍ فَأَکَلاَ مِنْهَا ثِقَهً بِیَمِینِهِ بِاللَّهِ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ اَلنّاصِحِینَ ﴾ (21)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النّاصِحِینَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ قَالَ لَمَّا أُخْرِجَ آدَمُ مِنَ اَلْجَنَّهِ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ یَا آدَمُ أَلَیْسَ اَللَّهُ خَلَقَکَ بِیَدِهِ، فَنَفَخَ فِیکَ مِنْ رُوحِهِ، وَ أَسْجَدَ لَکَ مَلاَئِکَتَهُ وَ زَوَّجَکَ حَوَّاءَ أَمَتَهُ وَ أَسْکَنَکَ اَلْجَنَّهَ وَ أَبَاحَهَا لَکَ وَ نَهَاکَ مُشَافَهَهً، أَنْ لاَ تَأْکُلَ مِنْ هَذِهِ اَلشَّجَرَهِ، فَأَکَلْتَ مِنْهَا وَ عَصَیْتَ اَللَّهَ. فَقَالَ آدَمُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَا جَبْرَئِیلُ إِنَّ إِبْلِیسَ حَلَفَ لِی بِاللَّهِ أَنَّهُ لِی نَاصِحٌ فَمَا ظَنَنْتُ أَنَّ أَحَداً مِنْ خَلْقِ اَللَّهِ یَحْلِفُ بِاللَّهِ کَاذِباً ﴾. (3)

ص: 66

می دهم که اگر زودتر از آدم علیه السلام بتوانی از ثمره ی آن تناول نمایی بر همسرت تسلّط و سیطره خواهی یافت. سپس حواء به طرف آن درخت حرکت کرد امّا فرشتگان نگهبان با سر نیزه های خویش او را از نزدیک شدن بر حذر می داشتند، در این حال خداوند تعالی به محافظین از آن درخت خطاب فرمود: «شما کسی را از تناول دور می دارید که بی عقلی و نا اندیشیدن در عاقبت کاری که می خواهد انجام دهد او را به زحمت انداخته است. میان او و اندیشه اش را تنها گذارید تا خود تصمیم گیرد و مستحق ثواب و یا عقاب گردد. از طرفی حواء گمان برد که عدم ممانعت فرشتگان از این جهت است که خداوند استفاده از میوه ی آن درخت را بر او جایز شمرده است و در دل بر آن مار حیله گر آفرین گفت. آن گاه رو به جانب آدم علیه السلام نهاد و او را از ماجرا آگاه ساخته بدین ترتیب همسرش نیز اسیر دام ابلیس گشته و از آن میوه تناول نمود، قرآن در این باره می فرماید: ﴿ فَأَزَهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا ﴾ يعنى شيطان از در خدعه و نیرنگ بر آن ها وارد گشت ﴿ فَأَخْرَجَهُا مما كانا فيه ﴾ و از نعیم جاودانه محرومشان ساخت، پس خداوند به آدم علیه السلام و حواء و ابلیس و آن مار فرمان داد تا بر زمین فرود آیند و هر کدام بر دیگری حیله ای به کار بسته و دشمن یک دیگر باشند».

6- امام رضا علیه السلام- شیطان به آنان چنین گفت: ﴿ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ ﴾ و فقط شما را از نزدیک شدن به غیر آن نهی کرده، و شما را از خوردن آن نهی نکرده است. ﴿ إِلاّ أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ اَلْخالِدِینَ وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ اَلنّاصِحِینَ ﴾، و آدم علیه السلام و حوّاء تا قبل از آن کسی را ندیده بودند که به دروغ به خدا قسم یاد کند. ﴿ فَدَلاهُمَا بِغُرُور ﴾؛ آن ها نیز با اطمینان به قسم او از درخت خوردند.

و برای آن ها سوگند یاد کرد که من برای شما از خیرخواهانم. (21)

1- امام صادق علیه السلام- ﴿ وَ قاسَمَهُما ﴾ یعنی برای آن دو سوگند خورد. ﴿ إِنِّی لَکُما لَمِنَ اَلنّاصِحِینَ ﴾. از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: «هنگامی که آدم علیه السلام از بهشت رانده شد، جبرئیل علیه السلام بر وی نازل شد. و به وی گفت: «ای آدم علیه السلام! مگر خدا تو را با دست خویش نیافرید و از روحش در تو ندمید و فرشتگان خود را به سجده برای تو وادار نکرد و بنده ی خویش حوّا را همسر تو قرار نداد و تو را در بهشت سکنا نداد و آن را در اختیار تو نگذاشت و به طور مستقیم [شفاهی] تو را از خوردن از آن درخت نهی نکرد؟ امّا تو از این درخت خوردی و از دستور خدا سر پیچی کردی»؟ آدم علیه السلام گفت: «ای جبرئیل! همانا ابلیس برای من به خدا سوگند خورد که در نصحیت به من راستگو است و گمان نمی بردم که کسی از آفریدگان خدا به دروغ، به خداوند قسم بخورد».

ص: 67

2- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قاسَمَهُما أَي حَلَفَهُمَا ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَدَلاهُمَا بِغُرُور فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَهَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَ طَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِنْ وَرَقِ الجَنَّهِ وَ نَادَاهُمَا رَبُّهُمَا ألَمْ أنْهَکُمَا عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَهِ وَ أقُلْ لَکُمَا إنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمَا عَدُوٌّ مُبِینٌ ﴾ (22)

2- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قاسمُهَا ﴾ یعنی آن دو را سوگند داد.

و به این ترتیب، آن ها را با فریب [از مقامشان] فرود آورد. و هنگامی که از آن درخت چشیدند، اندامشان (عورتشان) بر آن ها آشکار شد؛ و برای پوشاندن خود، از برگ های [درختانِ] بهشتی جامه دوختند. و پروردگارشان آن ها را ندا داد که: «آیا شما را از آن درخت نهی نکردم، و نگفتم که شیطان برای شما دشمن آشکاری است»؟! (22)

زَوْجَتُهُ فِی اَلْجَنَّهِ حَتَّی أَخْرَجَتْهُمَا مِنْهَا خَطِیئَتُهُمَا؟ فَقَالَ: إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی نَفَخَ فِی آدَمَ رُوحَهُ بَعْدَ زَوَالِ اَلشَّمْسِ مِنْ یَوْمِ اَلْجُمُعَهِ ثُمَّ بَرَأَ زَوْجَتَهُ مِنْ أَسْفَلِ أَضْلاَعِهِ، ثُمَّ أَسْجَدَ لَهُ مَلاَئِکَتَهُ وَ أَسْکَنَهُ جَنَّتَهُ مِنْ یَوْمِهِ ذَلِکَ، فَوَاللَّهِ مَا اِسْتَقَرَّ فِیهَا إِلاَّ سِتَّ سَاعَاتٍ مِنْ یَوْمِهِ ذَلِکَ حَتَّی عَصَی اَللَّهَ، فَأَخْرَجَهُمَا اَللَّهُ مِنْهَا بَعْدَ غُرُوبِ اَلشَّمْسِ وَ مَا بَاتَا فِیهَا، وَ صُیِّرَا بِفِنَاءِ اَلْجَنَّهِ حَتَّی أَصْبَحَا،فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَ ناداهُما رَبُّهُما أَلَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا اَلشَّجَرَهِ فَاسْتَحْیَی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ وَ خَضَعَ وَ قَالَ: رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَ اِعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَاغْفِرْ لَنَا قَالَ اَللَّهُ لَهُمَا: اِهْبِطَا مِنْ سَمَاوَاتِی إِلَی اَلْأَرْضِ فَاِنَّهُ لاَ یُجَاوِرُنِی فِی جَنَّتِی عَاصٍ وَ لاَ فِی سَمَاوَاتِی، ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: إِنَّ آدَمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ لَمَّا أَکَلَ مِنَ اَلشَّجَرَهِ ذَکَرَ مَا نَهَاهُ اَللَّهُ عَنْهَا فَنَدِمَ، فَذَهَبَ لِیَتَنَحَّی مِنَ اَلشَّجَرَهِ فَأَخَذَتِ اَلشَّجَرَهُ بِرَأْسِهِ فَجَرَّتْهُ إِلَیْهَا، وَ قَالَتْ لَهُ: أَفَلاَ کَانَ فِرَاقِی مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْکُلَ مِنِّی ﴾. (1)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ اِبْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما قَالَ کَانَتْ سَوْءَاتُهُمَا لاَ تَبْدُو لَهُمَا، یَعْنِی کَانَتْ دَاخِلَهً ﴾. (2)

4-2- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَوْلُهُ وَ طَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الجنّة أي يغطّيان سوءاتهما به وَ نَادَاهُما رَبُّهُما أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبِينٌ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ ﴾ (23)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ إِنَّمَا کَانَ لَبِثَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ فِی اَلْجَنَّهِ حَتَّی خَرَجَ مِنْهَا سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنْ أَیَّامِ اَلدُّنْیَا حَتَّی أَکَلاَ مِنَ اَلشَّجَرَهِ فَأَهْبَطَهُمَا اَللَّهُ إِلَی اَلْأَرْضِ مِنْ یَوْمِهِمَا ذَلِکَ قَالَ فَحَاجَّ آدَمُ رَبَّهُ فَقَالَ یَا رَبِّ أَرَأَیْتَکَ قَبْلَ أَنْ تَخْلُقَنِی کُنْتَ قَدَّرْتَ عَلَیَّ هَذَا اَلذَّنْبَ وَ کُلَّ مَا صِرْتُ وَ أَنَا صَائِرٌ إِلَیْهِ أَوْ هَذَا شَیْءٌ فَعَلْتُهُ أَنَا مِنْ قَبْلُ لَمْ تُقَدِّرْهُ عَلَیَّ غَلَبَتْ عَلَیَّ شِقْوَتِی فَکَانَ ذَلِکَ مِنِّی وَ فِعْلِی لاَ مِنْکَ وَ لاَ مِنْ فِعْلِکَ قَالَ لَهُ یَا آدَمُ

ص: 70

و سپس همسرش را از دنده های پایین [سینه اش] بیافرید، سپس فرشتگان خود را به سجده برای او وادار کرد و از همان روز در بهشت جای داد. به خدا قسم، تنها شش ساعت از آن روز در بهشت نگذشته بود که از فرمان خدا سر پیچی کرد. خدا حکم اخراج آنان را پس از غروب آفتاب صادر کرد. آنان شب را در بهشت بیتوته نکردند ولی تا صبح روز بعد در بهشت بودند. سپس عورت آنان برایشان آشکار شد و پروردگار به آنان ندا کرد و فرمود: مگر شما را از آن درخت نهی نکردم؟! آدم علیه السلام از پروردگارش احساس شرم کرد و برای او اظهار خضوع نمود». و گفت: «پروردگارا! ما به خود ستم کردیم و به گناهمان اقرار کردیم، ما را ببخش». خدا به آنان گفت: «از آسمان هایم به سوی زمین فرود آیید، چرا که آدم های گناه کار نه در بهشتم و نه در آسمان هایم هم جوار من نمی شوند». سپس امام صادق علیه السلام فرمود: «آدم علیه السلام هنگامی که از درخت خورد، به یاد آورد که خدا او را از آن نهی کرده بود، پس احساس پشیمانی کرد و خواست که از آن درخت دور شود، امّا آن درخت سرش را گرفت و به طرف خود کشید و به او گفت: چرا قبل از خوردن از من فرار نکردی»؟

3-2- امام صادق علیه السلام- ابو عمیر از یکی یارانش نقل می کند: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که درباره ی این آیه: ﴿ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا ﴾ فرمود: «عورت آنان برای آنان آشکار نبود، امّا آشکار شد یعنی در داخل بدن آنان قرار داشت».

4-2- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ طَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الجنّة ﴾؛ يعنى عورت های خویش را با آن می پوشانند. ﴿ وَ نَادَاهُما رَبُّهُما أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبِينٌ ﴾.

گفتند: «پروردگارا! ما به خویشتن ستم کردیم؛ و اگر ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی، به یقین از زیان کاران خواهیم بود». (23)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- علی علیه السلام از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل می کند: «آدم و حوا مدّتی در بهشت بودند تا این که از آن خارج شدند که این مدّت معادل هفت ساعت از روزهای دنیا بود که از آن درخت خوردند و خداوند آن ها را در همان روز به زمین فرستاد. پس آدم از پروردگارش محاجّه کرد - برهان و حجّت خواست - و گفت: ای پروردگار آیا تو قبل از این که مرا خلق کنی، در تقدیر خود این گناه مرا و هر چه من کردم و می کنم را می دانستی یا این که کار را من از قبل انجام دادم و در تقدیر تو بر من نبود و شقاوتم بر من غلبه کرد. پس آن کار از من و عمل من بود نه از تو و عمل تو؟ گفت: «ای آدم من تو را آفریدم و تو را آموختم که تو و همسرت را در بهشت و نعمتم وارد می کنم و آن نیرویی که در تو از نیروی خودم قرار دادم اعضا و جوارحت را برای معصیت من نیرومند ساخت و از چشم من پنهان نبودی و علم من از کار تو و نه آن چه که تو انجام دهنده ی آن هستی خالی نبود». آدم گفت: «پروردگارا حجّت تو بر من است - حق با توست - پس هنگامی که مرا آفریدی و و شکل بخشیدی و از روح خودت در من دمیدی». - خداوند متعال فرمود: - «فرشتگانم را به سجده به تو فرمان دادم و اسم تو را در آسمان ها ستودم و تو را با کرامتم آغاز کردم و در بهشتم تو را سکنی دادم و آن را انجام ندادم، مگر برای رضایت من از تو. با آن تو را آزمودم بدون آن که تو عملی را برای من انجام دهی که برای من

ص: 71

أَنَا خَلَقْتُکَ وَ عَلَّمْتُکَ أَنِّی أُسْکِنُکَ وَ زَوْجَتَکَ اَلْجَنَّهَ وَ بِنِعْمَتِی وَ مَا جَعَلْتُ فِیکَ مِنْ قُوَّتِی قَوِیتَ بِجَوَارِحِکَ عَلَی مَعْصِیَتِی وَ لَمْ تَغِبْ عَنْ عَیْنِی وَ لَمْ یَخْلُ عِلْمِی مِنْ فِعْلِکَ وَ لاَ مِمَّا أَنْتَ فَاعِلُهُ قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ اَلْحُجَّهُ لَکَ عَلَیَّ یَا رَبِّ فَحِینَ خَلَقْتَنِی وَ صَوَّرْتَنِی وَ نَفَخْتَ فِیَّ مِنْ رُوحِی وَ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی یَا آدَمُ أَسْجَدْتُ لَکَ مَلاَئِکَتِی وَ نَوَّهْتُ بِاسْمِکَ فِی سَمَاوَاتِی وَ اِبْتَدَأْتُکَ بِکَرَامَتِی وَ أَسْکَنْتُکَ جَنَّتِی وَ لَمْ أَفْعَلْ ذَلِکَ إِلاَّ بِرِضًی مِنِّی عَلَیْکَ أَبْلُوکَ بِذَلِکَ مِنْ غَیْرِ أَنْ تَکُونَ عَمِلْتَ لِی عَمَلاً تَسْتَوْجِبُ بِهِ عِنْدِی مَا فَعَلْتُ بِکَ قَالَ آدَمُ یَا رَبِّ اَلْخَیْرُ مِنْکَ وَ اَلشَّرُّ مِنِّی قَالَ اَللَّهُ یَا آدَمُ أَنَا اَللَّهُ اَلْکَرِیمُ خَلَقْتُ اَلْخَیْرَ قَبْلَ اَلشَّرِّ وَ خَلَقْتُ رَحْمَتِی قَبْلَ غَضَبِی وَ قَدَّمْتُ بِکَرَامَتِی قَبْلَ هَوَانِی وَ قَدَّمْتُ بِاحْتِجَاجِی قَبْلَ عَذَابِی یَا آدَمُ أَلَمْ أَنْهَکَ عَنِ اَلشَّجَرَهِ وَ أُخْبِرْکَ أَنَّ اَلشَّیْطَانَ عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوْجَتِکَ وَ أُحَذِّرْکُمَا قَبْلَ أَنْ تَصِیرَا إِلَی اَلْجَنَّهِ وَ أُعَلِّمْکُمَا أَنَّکُمَا إِنْ أَکَلْتُمَا مِنَ اَلشَّجَرَهِ کُنْتُمَا ظَالِمَیْنِ لِأَنْفُسِکُمَا عَاصِیَیْنِ لِی یَا آدَمُ لاَ یُجَاوِرُنِی فِی جَنَّتِی ظَالِمٌ عَاصٍ لِی قَالَ فَقَالَ بَلَی یَا رَبِّ اَلْحُجَّهُ لَکَ عَلَیْنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَ عَصَیْنَا وَ إِلاَّ تَغْفِرْ لَنَا وَ تَرْحَمْنَا نَکُنْ مِنَ اَلْخَاسِرِینَ قَالَ فَلَمَّا أَقَرَّا لِرَبِّهِمَا بِذَنْبِهِمَا وَ أَنَّ اَلْحُجَّهَ مِنَ اَللَّهِ لَهُمَا تَدَارَکَهُمَا رَحْمَهُ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِیمِ فَتَابَ عَلَیْهِمَا رَبُّهُمَا إِنَّهُ هُوَ اَلتَّوّابُ اَلرَّحِیمُ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى حِينٍ ﴾ (24)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ فِیهَا تَحْیَوْنَ وَ فِیهَا تَمُوتُونَ وَ مِنْهَا تُخْرَجُونَ ﴾ (25)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ سُئِلَ اَلصَّادِقُ عَنْ قَوْلُهُ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ قَالَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ﴾. (2)

2- العسكرى علیه السلام- ﴿ ثُمَّ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی لِلَّذِینَ أَهْبَطَهُمْ مِنْ آدَمَ وَ حَوَّاءَ وَ إِبْلِیسَ وَ اَلْحَیَّهِ وَ لَکُمْ فِی اَلْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ مُقَامٌ فِیهَا تَعِیشُونَ وَ تَحُثُّکُمْ لَیَالِیهَا وَ أَیَّامُهَا إِلَی اَلسَّعْیِ لِلْآخِرَهِ فَطُوبَی لِمَنْ یَرُوضُهَا لِدَارِ اَلْبَقَاءِ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ لَکُمْ فِی اَلْأَرْضِ مَنْفَعَهٌ إِلَی حِینِ مَوْتِکُمْ لِأَنَّ اَللَّهَ تَعَالَی مِنْهَا یُخْرِجُ زُرُوعَکُمْ وَ ثِمَارَکُمْ وَ بِهَا یُنَزِّهُکُمْ وَ یُنْعِمُکُمْ وَ فِیهَا أَیْضاً بِالْبَلاَیَا یَمْتَحِنُکُمْ یُلَذِّذُکُمْ بِنَعِیمِ اَلدُّنْیَا تَارَهً لِتَذْکُرُوا نَعِیْمَ اَلْأُخْرَی اَلْخَالِصَ مِمَّا یُنَغِّصُ نَعِیْمَ اَلدُّنْیَا وَ یُبْطِلُهُ وَ یُزَهِّدُ فِیهِ وَ یُصَغِّرُهُ وَ یُحَقِّرُهُ وَ یَمْتَحِنُکُمْ تَارَهً بِبَلاَیَا اَلدُّنْیَا اَلَّتِی قَدْ تَکُونُ فِی خِلاَلِهَا اَلرَّحَمَاتُ وَ فِی تَضَاعِیفِهَا اَلنِّعَمُ اَلَّتِی

ص: 72

مستوجب آن چه من برای تو انجام دادم، باشد». آدم گفت: «پروردگارا، خیر از تو و شرّ از من است». خداوند گفت: «ای آدم علیه السلام من خداوند بخشنده هستم که خیر را قبل از شر آفریدم و رحمتم را قبل از غضبم آفریدم و کرامتم بر رسوا کردنم مقدّم است و احتجاج من - دلیل آوردنم - قبل از عذابم است. ای آدم آیا تو را از آن درخت نهی نکردم و تو را آگاه نساختم که شیطان دشمن تو و همسرت است. به شما دو نفر هشدار ندادم پیش از آن که به بهشت روید و و به شما نیاموختم - اعلام نکردم - که اگر از آن درخت بخورید از ظلم کنندگان به خودتان هستید که بر من عصیان کردید؟. ای آدم در بهشت من انسان ظالم و عصیانگر با من هم جوار نمی باشد». گفت: «بلی ای پروردگار حجّت برای تو و علیه ماست، ما به خودمان ظلم کردیم و اگر ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی از زیان دیدگان هستیم». گفت: «هنگامی که به پروردگارشان برای گناهانشان اقرار کردند و این که حجّت از آنِ خداست، رحمت خدای بخشنده و مهربان آن دو را تدارک کرد و خداوند توبه ی آن ها را پذیرفت زیرا توبه پذیر و رحیم است».

فرمود: «[از مقام خویش]، فرود آیید، در حالی که بعضی از شما نسبت به بعض دیگر، دشمن خواهید بود. [شیطان دشمن شماست، و شما دشمن او]. و برای شما در زمین، تا زمان معیّنی محل اقامت و وسیله ی بهره برداری خواهد بود». (24)

فرمود: «در آن (زمین) زنده می شوید؛ و در آن می میرید؛ و [در رستاخیز] شما را از آن بیرون می آورند». (25)

1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام در مورد کلام خداوند عز و جل: ﴿ اِهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی اَلْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ ﴾ پرسیده شد. فرمود: «تا روز قیامت».

2- امام عسکری علیه السلام- خداوند متعال به کسانی که آن ها را فرو فرستاد؛ از آدم و حوا و ابلیس و مار گفت: «برای شما در زمین قرار گاهی است منزل گاهی که در آن زندگی کنید. و من شما را به تلاش برای آخرت در شب و روز تشویق می کنم؛ پس خوش به حال کسانی که آن را برای خانه باقی پرورش دهند. و برای شما تا روز قیامت بهره خواهد بود زیرا خداوند متعال برای شما کاشته ها و محصولات و میوه ها را از زمین بیرون می آورد و شما را با آن پاک و منزّه کرده و شما را نعمت می دهد. و در زمین به وسیله ی بلاها امتحانتان می کند و گاهی با نعمت دنیا شما را به لذّات می رساند تا نعمت های خالص آخرت را به یاد آورید که نعمت های دنیا را تلخ کرده - در برابر آن تلخ است - و آن ها را باطل می کند و از آن کم می کند و آن را کوچک و حقیر جلوه می دهد. گاهی شما را با بلاهای دنیایی امتحان می کند که در خلال آن، رحمت هاست و در لا بلای آن نعمت هایی است که سختی ها و مصائب را از فرد مورد امتحان دور می کند، تا

ص: 73

تَدْفَعُ عَنِ اَلْمُبْتَلَی بِهَا مَکَارِهَ لِیُحَذِّرَکُمْ بِذَلِکَ عَذَابَ اَلْأَبَدِ اَلَّذِی لاَ یَشُوبُهُ عَافِیَهٌ وَ لاَ یَقَعُ فِی تَضَاعِیفِهِ رَاحَهٌ وَ لاَ رَحْمَهٌ ﴾. (1)

3- علی بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ اِهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ یَعْنِی آدَمَ وَ إِبْلِیسَ إِلی حِینٍ یَعْنِی إِلَی اَلْقِیَامَهِ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ وَ رِیشاً وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیاتِ اللّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ ﴾ (26)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ أَزْيَنُ اللِّبَاسِ لِلْمُؤْمِنِ لِبَاسُ التَّقْوَى وَ أَنْعَمُهُ الْإِيمَانُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِكَ خَيْرٌ ﴾. (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ، فَتَحَهُ اللّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِيَائِهِ. وَ هُوَ لِبَاسُ التَّقْوى، وَ دِرْعُ اللّهِ الْحَصِينَةُ، وَ جُنَّتُهُ الْوَثِيقَةُ، فَمَنْ تَرَكَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ، وَ شَمِلَهُ الْبَلَاءُ، وَ دُيِّثَ بِالصِّغَارِ ﴾. (4)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ وَ رِیشاً فَأَمَّا اَللِّبَاسُ فَالثِّیَابُ اَلَّتِی یَلْبَسُونَ، وَ أَمَّا اَلرِّیَاشُ فَالْمَتَاعُ وَ اَلْمَالُ، وَ أَمَّا لِبَاسُ اَلتَّقْوَی فَالْعَفَافُ، لِأَنَّ اَلْعَفِیفَ لاَ تَبْدُو لَهُ عَوْرَهٌ، وَ إِنْ کَانَ عَارِیاً مِنَ اَلثِّیَابِ، وَ اَلْفَاجِرَ بَادِی اَلْعَوْرَهِ وَ إِنْ کَانَ کَاسِیاً مِنَ اَلثِّیَابِ، یَقُولُ وَ لِباسُ اَلتَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ یَقُولُ اَلْعَفَافُ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیاتِ اَللّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ ﴾. (5)

4- علی بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- ﴿ لِبَاسُ التَّقْوَی لِبَاسِ اَلْبَیَاضِ ﴾. (6)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ اِلْبَسُوا اَلثِّیَابَ اَلْقُطْنَ فَإِنَّهَا لِبَاسُ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَمْ یَکُنْ یَلْبَسُ اَلشَّعْرَ وَ اَلصُّوفَ إِلاَّ مِنْ عِلَّهٍ وَ قَالَ إِنَّ اَللَّهَ جَمِیلٌ یُحِبُّ اَلْجَمَالَ وَ یُحِبُّ أَنْ یَرَی أَثَرَ نِعْمَتِهِ عَلَی عَبْدِهِ ﴾. (7)

6- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ یُکْرَهُ السَّوَادُ إِلاَّ فِی ثَلاَثَهٍ، الْخُفِّ وَ الْعِمَامَهِ وَ الْکِسَاءِ ﴾. (8)

ص: 74

به وسیله ی آن شما را به عذاب ابدی هشدار دهد، عذابی که عافیت و سلامتی ندارد و در درون آن، راحتی و رحمت نیست».

3- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ اِهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ ﴾ یعنی آدم علیه السلام و ابليس. ﴿ وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى حِينٍ ﴾ یعنی تا روز قيامت.

ای فرزندان آدم! لباسی برای شما آفریدیم که اندام شما را می پوشاند و مایه ی زینت شماست؛ امّا جامه ی پرهیزگاری بهتر است. این ها [همه] از آیات خداست، تا متذکّر [نعمت های او] شوند. (26)

1- امام صادق علیه السلام- بهترین لباس ها برای مؤمن از لحاظ زینت جامه ی پرهیزگاری است، و نیکو ترین لباس از جهت خوشی و راحتی لباس ایمان است. خداوند متعال فرمود: ﴿ وَ لِبَاسُ التَّقْوَیَ ذَلِکَ خَیْرٌ ﴾.

2- امام علی علیه السلام- جهاد دری از درهای فردوس است که خدا آن را برای دوستان ویژه ی خویش گشوده است. و آن، لباس تقوی و زره محکم خدا و سپر مطمئن اوست. پس هر که آن را - از سر فرو گذاری - ترک کند، خدا جامه ی ذلّت بر او بپوشاند، و گرفتار بلا شود، و بر سر او [و ناموس او] خواری و زبونی فرو بارد.

3- امام باقر علیه السلام- ﴿ یَا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاساً یُوَارِی سَوْءَاتِکُمْ وَ رِیشاً ﴾، منظور از لباس، لباسی که می پوشند و منظور از ریاش، متاع (اثاث) و مال است و امّا ﴿ لِبَاسُ التَّقْوَیَ ﴾، عفاف و پاک دامنی است. همانا برای انسان عفیف و پاک دامن عورتی آشکار نمی شود حتّی اگر برهنه باشد، امّا انسان گناه کار، عورتش آشکار است حتّی اگر لباس بر تن داشته باشد. خدای عزّ و جلّ می فرماید: ﴿ وَ لِبَاسُ التَّقْوَیَ ذَلِکَ خَیْرٌ ﴾ یعنی عفاف و پاک دامنی بهتر است ﴿ ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ ﴾.

4- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- لباس تقوی لباس سفید است.

5- امام على علیه السلام- لباس پنبه ای بپوشید که همان لباس پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بود که لباس ما نیز هست و ما لباس مو و پشم نمی پوشیم، مگر آن که علّتی داشته باشد. خداوند زیباست و زیبایی را دوست می دارد و دوست دارد که اثر نعمت خود را در بنده اش ببیند.

6- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- سیاه پوشیدن به جز در سه چیز خوب نیست: «عمامه، کفش و عبا».

ص: 75

7- الصّادق علیه السلام- ﴿ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خَمْسٌ لَا أَدَعُهُنَّ حَتَّی الْمَمَاتِ الْأَکْلُ عَلَی الْحَضِیضِ مَعَ الْعَبِیدِ وَ رُکُوبِیَ الْحِمَارَ مُؤْکَفاً وَ حَلْبِیَ الْعَنْزَ بِیَدِی وَ لُبْسُ الصُّوفِ وَ التَّسْلِیمُ عَلَی الصِّبْیَانِ لِتَکُونَ سُنَّهً مِنْ بَعْدِی ﴾. (1)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَمَّا السَّبَبُ الَّذِی بِهِ بَقَاءُ الْخَلْقِ فَقَدْ بَیَّنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی كِتَابِهِ أَنَّ بَقَاءَ الْخَلْقِ مِنْ أَرْبَعِ وُجُوهٍ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ اللِّبَاسِ وَ الْكِنِّ وَ الْمَنَاكِحِ لِلتَّنَاسُلِ مَعَ الْحَاجَةِ فِی ذَلِكَ كُلِّهِ إِلَی الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ فَأَمَّا الْأَغْذِیَةُ فَمِنْ أَصْنَافِ النَّبَاتِ وَ الْأَنْعَامِ الْمُحَلَّلِ أَكْلُهَا أَمَّا اللِّبَاسُ وَ الْأَكْنَانُ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلالًا وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْجِبالِ أَكْناناً وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرابِیلَ تَقِیكُمُ الْحَرَّ وَ سَرابِیلَ تَقِیكُمْ بَأْسَكُمْ كَذلِكَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ وَ قَالَ تَعَالَی یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْكُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِكُمْ وَ رِیشاً وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِكَ خَیْرٌ ذلِكَ مِنْ آیاتِ اللَّهِ وَ الْخَیْرُ هُوَ الْبَقَاءُ وَ الْحَیَاةُ ﴾. (2)

9- الصّادقين علیهما السلام- ﴿ یا بَنِی آدَمَ قَالاَ هِیَ عَامَّهٌ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ یا بَنِی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّهِ یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِیُرِیَهُما سَوْآتِهِما إِنَّهُ یَراکُمْ هُوَ وَ قَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُمْ إِنّا جَعَلْنَا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ ﴾ (27)

7- امام صادق علیه السلام- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: پنج کار هست که من تا مرگ آن پنج را رها نمی کنم: غذا خوردن با غلامان روی زمین پست، سوار شدن بر الاغ با پالان، دوشیدن شیر بز با دست خود، پوشیدن لباس پشمین و سلام کردن به کودکان، تا این پنج کار پس از من سنّت من باشد.

8- امام علی علیه السلام- امّا در مورد اسبابی که بقای خلق به آن ها وابسته است، خداوند متعال در کتابش آن اسباب را در چهار وجه ذکر می کند. خوردن و آشامیدن، پوشش و سر پناه، ازدواج و تناسل به همراه امر و نهی که در همه ی وجوه قبلی مورد نیاز است امّا غذاها از انواع گیاهان و حیوانات حلال می باشد ... و امّا لباس و سر پناه در این آیه آمده: و [نیز] خداوند از آن چه آفریده است سایه هایی برای شما قرار داده و از کوه ها پناهگاه هایی و برای شما پیراهن هایی آفریده، که شما را از گرما [و سرما] حفظ می کند و پیراهن هایی که به هنگام جنگ، حافظ شماست این گونه نعمت هایش را بر شما کامل می کند، شاید تسلیم فرمان او شوید!. (نحل / 81) و می فرماید: ای فرزندان آدم! لباسی برای شما فرستادیم که اندام شما را می پوشاند و مایه ی زینت شماست امّا لباس پرهیزگاری بهتر است! این ها [همه] از آیات خداست. (اعراف / 26) که در این آیه خیر همان بقا و حیات است.

9- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- ﴿ یا بَنِی آدَمَ ﴾، خطاب در این آیه به عامّه ی مردم است.

ای فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد، آن گونه که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون کرد، و لباسشان را از تنشان بیرون ساخت تا عورتشان را به آن ها نشان دهد. چه این که او و طایفه اش شما را می بینند از جایی که شما آن ها را نمی بینید؛ [امّا بدانید] ما شیاطین را اولیای کسانی قرار دادیم که ایمان نمی آورند. (27)

قَوْلَهُ وَ قَدْ حَذَّرَنَا اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْ فِتْنَهِ اَلشَّیْطَانِ فَقَالَ: یٰا بَنِی آدَمَ لاٰ یَفْتِنَنَّکُمُ اَلشَّیْطٰانُ کَمٰا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ اَلْجَنَّهِ وَ نَحْنُ لاَ نَرَاهُ وَ یَجِبُ عَلَیْنَا اَلْإِیمَانُ بِکَوْنِهِ وَ اَلْحَذَرُ مِنْهُ ﴾. (1)

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی اَلرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ قَالَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: وَ اَلَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ بَشِیراً لَیَغِیبَنَّ اَلْقَائِمُ مِنْ وُلْدِی بِعَهْدٍ مَعْهُودٍ إِلَیْهِ مِنِّی حَتَّی یَقُولَ أَکْثَرُ اَلنَّاسِ مَا لِلَّهِ فِی آلِ مُحَمَّدٍ حَاجَهٌ وَ یَشُکُّ آخَرُونَ فِی وِلاَدَتِهِ فَمَنْ أَدْرَکَ زَمَانَهُ فَلْیَتَمَسَّکْ بِدِینِهِ وَ لاَ یَجْعَلْ لِلشَّیْطَانِ إِلَیْهِ سَبِیلاً بِشَکِّهِ فَیُزِیلَهُ عَنْ مِلَّتِی وَ یُخْرِجَهُ مِنْ دِینِی فَقَدْ أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ اَلْجَنَّهِ مِنْ قَبْلُ وَ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ اَلشَّیٰاطِینَ أَوْلِیٰاءَ لِلَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ ﴾. (2)

خدای تعالی ما را از فتنه ی شیطان بر حذر داشته و فرموده است: ﴿ یَا بَنِی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَانُ کَمَا أخْرَجَ أبَوَیْکُمْ مِنَ الجَنَّهِ ﴾. و ما شيطان را ندیده ایم، امّا واجب است که به وجود او ایمان داشته باشیم و از او بر حذر باشیم.

2- امام پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- به خدایی که مرا برای بشارت اهل عالم به راستی مبعوث گردانید سوگند که قائم اهل بیت من، در موقع. معهودی از جانب من غایب می شود، به طوری که بسیاری از مردم می گویند خداوند چه احتیاج به آل محمد دارد و گروهی در ولادت وی شک می کنند. پس هر کس زمان او را درک کند، باید به دین وی بگرود و نگذارد شیطان او را با شکش فریب دهد و از آیین و دین من بیرون ببرد. شیطان پدر و مادر شما را پیش از شما از بهشت بیرون کرد و خداوند عزّ و جلّ، شیاطین را دوستان مردم بی ایمان قرار داده است.

3- على بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً قالُوا أَیْ عَبَدَهُ اَلْأَصْنَامِ ﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اَللَّهَ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ فَقَدْ کَذَبَ عَلَی اَللَّهِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اَلْخَیْرَ وَ اَلشَّرَّ إِلَیْهِ فَقَدْ کَذَبَ عَلَی اَللَّهِ ﴾. (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اَللَّهَ یَأْمُرُ بِالسُّوءِ وَ اَلْفَحْشَاءِ فَقَدْ کَذَبَ عَلَی اَللَّهِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اَلْخَیْرَ وَ اَلشَّرَّ بِغَیْرِ مَشِیئَهِ اَللَّهِ فَقَدْ أَخْرَجَ اَللَّهَ مِنْ سُلْطَانِهِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اَلْمَعَاصِیَ بِغَیْرِ قُوَّهِ اَللَّهِ فَقَدْ کَذَبَ عَلَی اَللَّهِ وَ مَنْ کَذَبَ عَلَی اَللَّهِ أَدْخَلَهُ اَللَّهُ اَلنَّارَ ﴾. (3)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اَللَّهَ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ فَقَدْ کَذَبَ عَلَی اَللَّهِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اَلْخَیْرَ وَ اَلشَّرَّ إِلَیْهِ فَقَدْ کَذَبَ عَلَی اَللَّهِ ﴾. (4)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَدُوُّنَا فِی کِتَابِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اَلْفَحْشاءُ وَ اَلْمُنْکَرُ وَ اَلْبَغْیُ وَ اَلْخَمْرُ وَ اَلْمَیْسِرُ وَ اَلْأَنْصابُ وَ اَلْأَزْلامُ وَ اَلْأَصْنامُ وَ اَلْأَوْثانُ وَ اَلْجِبْتُ وَ اَلطّاغُوتُ وَ اَلْمَیْتَهُ وَ اَلدَّمُ وَ لَحْمُ اَلْخِنْزِیرِ ﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلْ اَمَرَ رَبّی بِالْقِسْطِ وَ اَقیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصینَ لَهُ الدّینَ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ ﴾ (29)

3- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً قالُوا ﴾؛ یعنی بت پرستان.

4- امام صادق علیه السلام- هر که ادّعا کند خدا به گناه و فحشا امر کرده است، بر خدای عزّ و جلّ دروغ بسته است.

5- امام صادق علیه السلام- هر که ادّعا کند خدا به گناه و فحشا امر کرده است، بر خدای عزّ و جلّ دروغ بسته است و هر که ادّعا کند که خیر و شر، بدون اراده الهی است، خدا را از سلطنت و تسلّط خود خارج ساخته است و هر که ادّعا کند گناهان، بدون نیروی خدا انجام گرفته است، بر خدا دروغ بسته است و هر که بر خدا دروغ ببندد، خدا او را وارد آتش می کند».

6- امام صادق علیه السلام- هر که معتقد باشد که خدا خلقش را به بی عفّتی و زشت کاری فرمان می دهد بر خدا دروغ بسته است و هر که معتقد شود که کار نیک و بد از اوست بر خدا دروغ بسته است.

7- امام صادق علیه السلام- و دشمن ما در قرآن، فحشاء و منکر و بغی و خمر و میسر و انصاب و ازلام و اصنام و اوثان و جبت و طاغوت و مردار و خون و لحم خنزیرند.

بگو: «پروردگارم امر به عدالت کرده است؛ و روی خویش را در هر مسجد [و به هنگام عبادت] به سوی او کنید؛ و او را بخوانید، و دین [خود] را برای او خالص کنید. [و بدانید] همان گونه که در آغاز شما را آفرید [بار دیگر در رستاخیز] باز می گردید». (29)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ: وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ قَالَ: یَعْنِی اَلْأَئِمَّهَ ﴾. (1)

4-2- امام صادق علیه السلام- حسین بن مهران گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿ وَ اَقِیمُواْ وُجُوهَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ ﴾ یعنی ائمّه علیهم السلام.

1- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَرِيقاً هَدَى وَ فَرِيقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَةٌ يعني العذاب وجب عليهم ﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ فِی رِوَایَهِ أَبِی اَلْجَارُودِ: قَوْلُهُ: کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ فَرِیقاً هَدی وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ اَلضَّلالَهُ قَالَ خَلَقَهُمْ حِینَ خَلَقَهُمْ مُؤْمِناً وَ کَافِراً وَ شَقِیّاً وَ سَعِیداً وَ کَذَلِکَ یَعُودُونَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ مُهْتَدٍ وَ ضَالٌّ یَقُولُ إِنَّهُمُ اِتَّخَذُوا اَلشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اَللّهِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ وَ هُمُ اَلْقَدَرِیَّهُ اَلَّذِینَ یَقُولُونَ لاَ قَدَرَ وَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَی اَلْهُدَی وَ اَلضَّلاَلَهِ وَ ذَلِکَ إِلَیْهِمْ إِنْ شَاءُوا اِهْتَدَوْا وَ إِنْ شَاءُوا ضَلُّوا وَ هُمْ مَجُوسُ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ وَ کَذَبَ أَعْدَاءُ اَللَّهِ اَلْمَشِیَّهُ وَ اَلْقُدْرَهُ لِلَّهِ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ مَنْ خَلَقَهُ اَللَّهُ شَقِیّاً یَوْمَ خَلَقَهُ کَذَلِکَ یَعُودُ إِلَیْهِ وَ مَنْ خَلَقَهُ سَعِیداً یَوْمَ خَلَقَهُ کَذَلِکَ یَعُودُ إِلَیْهِ سَعِیداً قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اَلشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ اَلسَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ ﴾. (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ إِبْرَاهِیمَ أَبِی إِسْحَاقَ اَللَّیْثِیِّ قَالَ ... قَالَ:يَا إِبْرَاهِيمُ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يَزَلْ عَالِماً قَدِيماً خَلَقَ الْأَشْيَاءَ لَا مِنْ شَيءٍ وَ مَن زَعَمَ أنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ اَلْأَشْيَاءَ مِنْ شَيٍ فَقَدْ كفرَ لانّه لَوْ كَانَ ذَلِكَ اَلشَّيْءُ اَلَّذِي خَلَقَ مِنْهُ الْأَشْيَاءَ قَدِيماً مَعَهُ فِي أَزَلِيَّتِهِ وَ هُوِيتِهِ كَانَ ذَلِكَ أَزَلِيَّاً بَلْ خَلَقَ اَللَّهُ عز و جل اَلْأَشْيَاءَ كُلَّهَا لاَ مِنْ شَيْءٍ فَكَانَ مِمَّا خَلَقَ اَللَّهُ عزَّ و جلَّ أَرْضَأُ طَيبَة ثُمَّ فَجَّرَ مِنْهَا مَاءاً عَذْباً زَلا لاً فَعَرَضَ عَلَيْهَا وَ لاَيَتَنَا أَهْلَ اَلْبَيْتِ فقبِلتها فَأَجْرَى ذَلِكَ اَلْمَاءَ عَلَيْهَا سَبْعَةَ أَيَّامٍ حَتي طَبَّقَها وَ عَمِّها ثُمَّ نَضَبَ ذَلِكَ الماءُ عَنها وَ أَخَذَ مِن صَفْوَةِ ذَلِكَ اَلطِّينِ طِيناً فَجَعَلهُ طِينَ اَلْأَئِمَّةِ عَلَيْهَا السَّلاَمُ ثُمَّ أَخَذَ ثِفلَ ذَلِكَ الطِّينِ فَخَلَقَ مِنهُ شِيعَتَنَا وَ لَوْ تَرَكَ طِينَتَكُم يَا ابْراهِيمَ عَلَى حَالِهِ كَمَا تَرَكَ طِينَتَنَا لَكُنْتُمْ وَ نَحْنُ شَيْئاً وَاحِداً قُلْتُ: يَا بْنَ رَسُولِ اَللَّهِ فَمَا فَعَلَ بِطِينَتِنَا؟قَالَ:أُخْبِرُكَ يَا اِبْرَاهِيمُ. خَلَقَ اَللَّهُ عَزَّ و جلَّ بَعْدَ ذلِكَ ارضا سَبِخَةً خَبِيثَةً مُنْتِنَةً، ثُمَّ فَجَّرَ مِنْهَا مَاءاً أُجَاجاً،آسِناً،مَالِحاً، فَعَرَضَ عَلَيْهَا وَ لايَتَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ لَمْ تَقْبَلْهَا فَأجْرَى ذلِكَ الماءَ عَلَيها سَبعَةَ أَيَّامٍ حَتّي طَبَّقَها وَ عَمُّها، ثُمَّ نَضَبَ ذلِكَ الماءُ عَنْهَا، ثُمَّ أَخَذَ مِن ذلِكَ الطِّينِ فَخَلَقَ مِنهُ الطُّغاةَ وَ أئِمَّتَهُم، ثُمَّ مَزَجَهُ بِثُفلِ طينَتِكُم،و لَوْ تَرَكَ طِينَتَكُمْ،و لَوْ تَرَكَ طِينَتَهُمْ على حالِهِ و لَمْ يَمْزُجْ بِطِينَتِكُمْ لَمْ يَشْهَدُوا الشَّهَادَتَيْنِ وَ لا صَلَّوا وَ لا صامُوا وَ لا زَكَّوا وَ لاَحَجُّوا وَ لا أَدَّوا أَمَانَةً وَ لا أَشْبَهُو كَمْ فِي الصور، وَ لَيسَ شَيْءٌ أَكْبَرَ عَلَى اَلْمُؤْمِنِ مِنْ أَنْ يَرَى صُورَةَ عَدُوِّهِ مِثْلَ صُورَتِهِ قُلت يا بن رَسُولِ اَللَّهِ فَمَا

ص: 84

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَرِيقاً هَدى وَ فَرِيقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَةُ ﴾؛ یعنی عذاب بر آن ها حتمی شده است.

2- امام باقر علیه السلام- در روایت ابو جارود آمده است که امام باقر علیه السلام درباره ی این سخن خدای عزّ و جلّ: ﴿ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ فَرِیقاً هَدی وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ اَلضَّلالَهُ ﴾ فرمود: «هنگامی که آنان را آفرید، آنان را به صورت مؤمن و کافر، بدبخت و سعادتمند آفرید و به همین صورت در روز قیامت برخی هدایت شده برخی گمراه باز خواهند گشت. خداوند تبارک و تعالی می فرماید: ﴿ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ ﴾ منظور قدریّه ای هستند که به قدر اعتقاد ندارند و ادّعا می کنند که بر هدایت و گمراهی قادرند و این اختیار را خودشان در دست دارند؛ اگر بخواهند هدایت می شوند و هر گاه بخواهند گمراه می شوند. آنان مجوس این امّتند. دشمنان خدا دروغ می گویند، مشیّت و قدرت از آن خدا است؛ ﴿ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ ﴾ هر که او را بدبخت آفریده است، بدبخت به سوی او باز خواهد گشت و هر که در هنگام خلقت او را سعادتمند آفریده است، به این صورت به سوی ما باز خواهد گشت. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرماید: «بدبخت آن است که در شکم مادرش بدبخت بوده است و سعادتمند کسی است که در شکم مادرش از سعادت و خوشبختی برخوردار بوده است».

3- امام باقر علیه السلام- ای ابراهیم ابو اسحاق لیثی گوید: ... امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی عالم و قدیم بوده و اشیاء را از هیچ آفریده و کسانی که معتقدند خداوند اشیاء را از چیزی آفریده به او کفر ورزیده اند زیرا آن چیزی که اشیاء را از آن آفریده باید قدیم و با حق تعالی از ازل بوده باشد در حالی که این طور نیست. بلکه حق تعالی اشیاء را از هیچ آفریده، یکی از مخلوقات حق زمین است که آن را طیّب و پاک آفرید و سپس آن را شکافت و از درونش آب زلال و صاف و شیرین را بیرون آورد و بر آن ولایت ما اهل بیت را عرضه کرد، آب آن را پذیرفت سپس حق تعالی آن را هفت روز بر روی زمین جاری ساخت تا تمام آن را فرا گرفت، بعد آب را برد و پس از آن مقداری از گل روی زمین را برداشت و آن را گل ائمّه علیهم السلام قرار داد و بعد گل و لای ته نشین شده ی آن گل را برداشت و از آن شیعیان ما را آفرید و اگر گل شما را ای ابراهیم علیه السلام به حال خود می گذاشت همان طوری که گل ما را به حال خود گذاشت البّته شما و ما یک چیز می شدیم». عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! با گل ما مگر خداوند چه کرد»؟ حضرت فرمود: «خداوند متعال بعد از آن زمین شور و نا پاک و متعفّنی را آفرید، آن را شکافت و آبی بد مزه و شور از آن بیرون آورد سپس ولایت ما را بر آن عرضه داشت، و آن نپذیرفت، آن آب را بر زمین برای هفت روز جاری ساخت تا تمام آن را فرا گرفت، سپس آب را برد و پس از آن مقداری از گل روی آن زمین را برداشت و از آن طاغیان و پیشوایانشان را آفرید، بعد با ته نشین گل شما آن را ممزوج کرد و اگر گل آن ها را به حال خود می گذاشت و با گل شما ممزوج نمی کرد شهادتین اصلا به زبان جاری نمی کردند، نماز نمی خواندند، روزه نمی گرفتند، زکات نمی دادند، حجّ بجا نمی آوردند، و امانت را به صاحبش رد نمی نمودند و در صورت اصلا شباهتی به شما نداشتند و هیچ چیز گران تر و سخت تر بر مؤمن از این نیست که دشمنش را به صورت خود ببیند». عرض کردم: «ای فرزند

ص: 85

صَنَعَ بِالطِّينَتَيْنِ؟ قَالَ مَزَجَ بَيْنَهُمَا بِالْمَاءِ الْأَوَّلِ وَ الْمَاءِ الثَّانِي ثُمّ عركهَا عَرْكَ اَلْأَدِيمِ ثُمَّ أَخَذَ مِنْ ذَلِكَ قَبْضَةً فَقَالَ: هَذِهِ إلَى الْجَنَّةِ و لا ابالِي وَ أَخَذَ قَبْضَةً اُخْرَى و قالَ هَذِهِ إلَى النَّارِ وَ لا ابالِيَ ثُمَّ خَلَطَ بَينَهُما فَوَقَعَ مِنْ سِنْخِ اَلْمُؤْمِنِ وَ طِينَتِهِ عَلَى سِنْخِ الْكَافِرِ وَ طِينَتِهِ وَ وَقَعَ مِن سِنْخِ اَلْكَافِرِ وَ طِينَتِهُ عَلَى سِنْخِ اَلْمُؤْمِنِ ألم أبيّن لكَ أمرَ المزاج و الطِّينيتن مِن القرآنِ؟ قلتُ: بَلی یا بنَ رَسُولِ اللّه، قالَ: إِقرأ يا إبراهيم: الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَوَاحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِكُمْ إِذْ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ أَزِيدُكَ يَا اِبْرَاهِيمُ؟ قُلْتُ بَلِيٌ يَا بْنَ رَسُولَ اَللَّهِ؛قَالَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ فَرِيقاً هُدىً وَ فَرِيقاً حَقَّ عَلَيهِمُ الضَّلالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُو اَلشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ اَللَّهِ يَعْنِي أَئِمَّةَ اَلْجَوْرِ دُونَ أَئِمَّةِ اَلْحَقِّ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ خُذْهَا إِلَيْكَ يَا أَبَا إِسْحَاقَ فَوَ اَللَّهِ إِنَّهُ لَمِنْ غُرَرِ أَحَادِيثِنَا وَ بَاطِنِ سَرَائِرِنَا وَ مَكنونَ خَزائِنِنا وَ انْصَرِفْ و لا تُطْلِعْ عَلَى سِرِّنَا أَحَداً إِلاَّ مُؤمِناً مُسْتَبْصِراً فَإِنَّكَ إِنْ أذَعْتَ سِرَّنا بُلِيتَ في نَفْسِكَ وَ مالِكَ وَ أَهلِكَ وَ وُلْدِكَ ﴾. (1)

4- الباقر علیه السلام- ﴿ فَرِيقاً هَدى وَ فَرِيقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ، يَعْنِي أَئِمَّةَ الْجَوْرِ دُونَ أَئِمَّةِ الْحَقِّ، وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ ﴾ (31)

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم با این دو گل چه شد؟ فرمود: «این دو را با آب اوّل (آب شیرین و گوارا) و دوّم (آب شور بد مزه و متعفّن) با هم ممزوج کردند بعد آن گل را مالید مثل مالیدن پوست پس از آن یک مشت از آن را برداشت». و فرمود: «این به طرف بهشت باشد و باکی نیست، بعد مشتی دیگر برداشت». و فرمود: «این به طرف آتش و دوزخ باشد و باکی ندارم، پس از آن آن دو را مخلوط نمود پس از سنخ مؤمن واقع شد ... آیا از قرآن برایت راجع به امر مزاج و دو طینت مؤمن و مخالف شاهد نیاورم»؟ عرض کردم: «چرا ای فرزند رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم حضرت فرمود: «ای ابراهیم بخوان: همان ها که از گناهان بزرگ و اعمال زشت دوری می کنند، جز گناهان صغیره [که گاه آلوده آن می شوند] آمرزش پروردگار تو گسترده است او نسبت به شما از همه آگاه تر است از آن هنگام که شما را از زمین آفرید. (نجم / 32) آیا زیادتر برایت بگویم»؟ عرض کردم: «آری ای فرزند رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم». حضرت فرمود: «یعنی چنان چه شما را در اوّل بیافرید دیگر بار به سویش باز می گردید. ائمّه علیهم السلام و پیشوایان جور مقصود هستند نه پیشوایان حقّ و عادل؛ ﴿ وَ یَحْسَبُونَ أنَّهُمْ مُهْتَدُونَ ﴾. ایا ابا اسحاق این مطلب و معانی را دریاب به خدا سوگند این ها از احادیث گران بها و شریفه و باطن اسرار ما و از گنج های نهانی خزائن ما می باشد، برگرد و احدی را بر اسرار ما مطلّع مکن مگر مؤمنی که مستبصر باشد تو اگر به اسرار ما اذعان و اعتقاد پیدا کردی آن را در خود و مال و اهل و فرزندت بیازما».

4- امام باقر علیه السلام- ﴿ فَرِیقاً هَدَی وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَهُ إنَّهُمْ اتَّخَذُوا الشَّیَاطِینَ أوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ اللّهِ ﴾؛ یعنی به جای ائمّه ی حق علیهم السلام، ائمّه ی ظلم و ستم را برگزیدند. ﴿ وَیَحْسَبُونَ أنَّهُمْ مُهْتَدُونَ﴾.

ای فرزندان آدم! زینت خود را در هنگام رفتن به هر مسجدی، با خود بردارید؛ و [از نعمت های الهی] بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی دارد. (31)

4-1- الكاظم علیه السلام- ﴿ مِشْطُ یَذْهَبُ بِالوَباءِ ﴾. (1)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنِ اِبْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ قَالَ: فِی اَلْعِیدَیْنِ وَ اَلْجُمُعَهِ ﴾. (2)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿ فِي مَجْمَعِ الْبَيَانِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ أَيْ خُذُوا ثِيَابَكُمُ الَّتِي تَتَزَيَّنُونَ بِهَا لِلصَّلَاةِ فِي الْجُمُعَاتِ وَ الْأَعْيَادِ ﴾. (3)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ دَعَائِمُ اَلْإِسْلاَمِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ: یَنْبَغِی لِمَنْ خَرَجَ إِلَی اَلْعِیدِ أَنْ یَلْبَسَ أَحْسَنَ ثِیَابِهِ وَ یَتَطَیَّبَ بِأَحْسَنِ طِیبِهِ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اِشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ اَلْمُسْرِفِینَ قَالَ ذَلِکَ فِی اَلْعِیدَیْنِ وَ اَلْجُمُعَهِ قَالَ وَ یَنْبَغِی لِلْإِمَامِ أَنْ یَلْبَسَ یَوْمَ اَلْعِیدِ بُرْداً وَ أَنْ یَعْتَمَّ شَاتِیاً کَانَ أَوْ صَائِفاً ﴾. (4)

8-1- الحسن علیه السلام- ﴿ عَنْ خَیْثَمَهَ بْنِ أَبِی خَیْثَمَهِ، قَالَ: کَانَ اَلْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِذَا قَامَ إِلَی اَلصَّلاَهِ لَبِسَ أَجْوَدَ ثِیَابِهِ، فَقِیلَ لَهُ: یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ، لِمَ تَلْبَسُ أَجْوَدَ ثِیَابِکَ؟ فَقَالَ: إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی جَمِیلٌ یُحِبُّ اَلْجَمَالَ، فَأَتَجَمَّلُ لِرَبِّی، وَ هُوَ یَقُولُ: خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ فَأُحِبُّ أَنْ أَلْبَسَ أَجْوَدَ ثِیَابِی ﴾. (5)

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ سَیَابَهْ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ قَالَ الْغُسْلُ عِنْدَ لِقَاءِ کُلِّ إِمَامٍ ﴾. (6)

10-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ. و التمسوا البیوت الّتی أَذِنَ اَللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اِسْمُهُ ﴾. (7)

11-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ مِهْرَانَ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ: خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ، قَالَ: یَعْنِی اَلْأَئِمَّهَ ﴾. (8)

12-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: بَعَثَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَبْدَ اَللَّهِ بْنَ اَلْعَبَّاسِ إِلَی اِبْنِ اَلْکَوَّاءِ وَ أَصْحَابِهِ وَ عَلَیْهِ قَمِیصٌ رَقِیقٌ وَ حُلَّهٌ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَیْهِ قَالُوا یَا اِبْنَ عَبَّاسٍ أَنْتَ خَیْرُنَا

ص: 88

4-1- امام کاظم علیه السلام- شانه زدن موجب از بین رفتن وبا است.

5-1- امام صادق علیه السلام- ابن سنان گوید: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ ﴾ فرمود: «لباس ها در دو عید و جمعه ها».

6-1- امام باقر علیه السلام- در کتاب مجمع البیان از امام باقر علیه السلام روایت است که در مورد آیه: ﴿ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ ﴾ فرمود: «برای نماز در روز های جمعه و عید، خود را با همان آرایشی که نزد شما معمول است، آرایش دهید».

7-1- امام صادق علیه السلام- در کتاب دعائم الإسلام آمده است: برای کسی که به سوی عید خارج شود، شایسته است بهترین لباسش را بپوشد و با بهترین عطرش معطر شود و [درباره ی این سخن خداوند] عزّ و جلّ: ﴿ یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اِشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ اَلْمُسْرِفِینَ ﴾. فرمود: «آن در مورد عیدین و جمعه است». و فرمود: «برای امام شایسته است که روز عید بُردی بر تن کند و زمستان باشد یا گرمای تابستان، عمامه ببندد».

8-1- امام حسن علیه السلام- خيثمة بن ابو خیثمه گوید: حسن بن علی علیه السلام هر گاه برای نماز آماده می شد، بهترین لباس هایش را می پوشید. به وی می گفتند: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! چرا بهترین لباس هایت را بر تن می کنی»؟ می فرمود: «همانا خدا زیبا است و زیبایی را دوست دارد، خود را برای خدا زیبا می کنم و می فرماید: ﴿ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ ﴾، پس دوست دارم بهترین لباس هایم را بپوشم.

9-1- امام صادق علیه السلام- علاء بن سیابه گوید: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ ﴾، فرمود: «یعنی غسل کردن به هنگام دیدار با هر امام».

10-1- امام صادق علیه السلام- محمّد بن عبد الرّحمن بن ابی لیلی از پدرش نقل می کند که امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿ ... خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ ﴾، دنبال خانه هایی بروید که خداوند آن ها را بلند گردانیده و نامش در آن خانه همواره ورد زبان ها می باشد.

11-1- امام صادق علیه السلام- حسین بن مهران گوید: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ ﴾، فرمود: «منظور، ائمّه علیهم السلام هستند».

12-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- امام صادق علیه السلام فرمود: امیر مؤمنان علیه السلام عبد اللّه بن عبّاس را به سوی ابن کواء و یاران او فرستاد، در حالی که پیراهنی نازک و حله ای بر او بود. وقتی به او نگاه کردند، گفتند: «ای ابن عبّاس! تو در میان ما بهترینمان هستی، تو این لباس را بر تن می کنی»؟ گفت: «این

ص: 89

فِی أَنْفُسِنَا وَ أَنْتَ تَلْبَسُ هَذَا اَللِّبَاسَ فَقَالَ وَ هَذَا أَوَّلُ مَا أُخَاصِمُکُمْ فِیهِ: قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اَللّهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ اَلطَّیِّباتِ مِنَ اَلرِّزْقِ وَ قَالَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ ﴾. (1)

13-1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ قَالَ عَشِیَّهَ عَرَفَهَ ﴾. (2)

14-1- الرّضا علیه السلام- ﴿ هِیَ اَلثِّیَابُ ﴾. (3)

15-1- على بن إبراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فِی اَلْعِیدَیْنِ وَ اَلْجُمُعَهِ یَغْتَسِلُ وَ یَلْبَسُ ثِیَاباً بِیضاً ﴾. (4)

16-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ اَلْأَرْدِیَهُ فِی اَلْعِیدَیْنِ وَ اَلْجُمُعَهِ ﴾. (5)

17-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ فِی مَکَارِمِ اَلْأَخْلاَقِ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ، قَالَ تَعَاهَدُوا نِعَالَکُمْ عِنْدَ أَبْوَابِ اَلْمَسْجِدِ ﴾. (6)

18-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ اَلنَّعْلَ وَ اَلْخَاتَمَ ﴾. (7)

19-1- على بن ابرهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ أَمَّا قَوْلُهُ خُذُوا زِینَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ فإنّ أناساً كانوا يطوفون عُراة بالبيت الرجال بالنهار، و النساء بالليل، فأمرهم اللّه بلبس الثياب ﴾. (8)

اوّلین چیزی است که بر سر آن علیه شما اقامه دعوی می کنم. ﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾ و خداوند عزّ و جلّ فرمود: ﴿ يَا بَنِي آَدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ ﴾.

13-1 امام باقر علیه السلام- زراره گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی این سخن خدای عزّ و جلّ: ﴿ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ ﴾ پرسیدم. و ایشان فرمود: «در شامگاه عرفه».

14-1- امام رضا علیه السلام- منظور لباس است.

15-1- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- یعنی در عید فطر و قربان و در روز جمعه غسل کند و لباس سفید بپوشد.

16-1- امام صادق علیه السلام- لباس ها در دو عید و جمعه ها.

17-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ﴾؛ مراد آن است که به کفش های خودتان نزد درهای مسجد توجّه و نگاه کنید [که مبادا آلوده به نجاست و کثیف باشد].

18-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ ﴾ مراد از زینت کفش و انگشتری است.

19-1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ ﴾ مردمی وجود داشتند که برهنه دور خانه ی خدا به طواف می پرداختند، مردان در روز و زنان در شب خدا به آنان دستور داده است که لباس بپوشند.

2-2- على بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ أنّ أناساً کانوا لا یأکلون الا قوتاً فأمرهم اللّٰه أن یأکلوا و یشربوا و لا یسرفوا ﴾. (1)

3-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ اَلْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَهَ: سَمِعْتُ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ لاِبْنِهِ اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَا بُنَیَّ أَلاَ أُعَلِّمُکَ أَرْبَعَ کَلِمَاتٍ تَسْتَغْنِی بِهَا عَنِ اَلطِّبِّ فَقَالَ بَلَی قَالَ لاَ تَجْلِسْ عَلَی اَلطَّعَامِ إِلاَّ وَ أَنْتَ جَائِعٌ وَ لاَ تَقُمْ عَنِ اَلطَّعَامِ إِلاَّ وَ أَنْتَ تَشْتَهِیهِ وَ جَوِّدِ اَلْمَضْغَ وَ إِذَا نِمْتَ فَأَعْرِضْ نَفْسَکَ عَلَی اَلْخَلاَءِ فَإِذَا اِسْتَعْمَلْتَ هَذَا اِسْتَغْنَیْتَ عَنِ اَلطِّبِّ وَ قَالَ إِنَّ فِی اَلْقُرْآنِ لَآیَهً تَجْمَعُ اَلطِّبَّ کُلَّهُ کُلُوا وَ اِشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا ﴾. (2)

4-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ لَیْسَ شَیْءٌ أَبْغَضَ عَلَی اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ بَطْنٍ مَلْآنَ ﴾. (3)

5-2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: أَتَی أَبُو حُجَیْفَهَ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ یَتَجَشَّی فَقَالَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اُکْفُفْ جُشَاءَکَ فَإِنَّ أَکْثَرَ اَلنَّاسِ فِی اَلدُّنْیَا شِبَعاً أَکْثَرُهُمْ جُوعاً یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ قَالَ فَمَا مَلَأَ أَبُو حُجَیْفَهَ بَطْنَهُ مِنْ طَعَامٍ حَتَّی لَحِقَ بِاللَّهِ ﴾. (4)

6-2- أميرالمؤمنين علیه السلام- ﴿ أَبْعَدُ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا لَمْ یُهِمَّهُ إِلَّا بَطْنُهُ وَ فَرْجُهُ ﴾. (5)

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ المُؤْمِنُ يَأكُلُ فِي مِعاءٍ واحد، وَ الكَافِرُ يَأكُلُ فِي سَبْعَةِ أَمْعَاءٍ ﴾. (6)

8-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ لَیْسَ فِیمَا أَصْلَحَ اَلْبَدَنَ إِسْرَافٌ، إِنِّی رُبَّمَا أَمَرْتُ بِالنَّقِیِّ فَیُلَتُّ بِالزَّیْتِ، فَأَتَدَلَّکُ بِهِ، إِنَّمَا اَلْإِسْرَافُ فِیمَا أَفْسَدَ اَلْمَالَ وَ أَضَرَّ بِالْبَدَنِ ﴾. (7)

9-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ صَالِحٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَدْنَی مَا یَجِیءُ مِنْ حَدِّ اَلْإِسْرَافِ فَقَالَ إِبْدَالُکَ ثَوْبَ صَوْنِکَ؛ وَ إِهْرَاقُکَ فَضْلَ إِنَائِکَ، وَ أَکْلُکَ اَلتَّمْرَ وَ رَمْیَکَ بِالنَّوَی هَاهُنَا وَ هَاهُنَا ﴾. (8)

10-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ مَنْ سَأَلَ النَّاسَ شَيْئاً وَ عِنْدَهُ مَا يَقُوتُهُ يَوْمَهُ فَهُوَ مِنَ الْمُسْرِفِينَ ﴾. (9)

11-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا صورته صورة الأمر و المراد به الإباحة ﴾. (10)

ص: 92

2-2- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- مردمی که و آنان چیزی را جز قوت (حداقل غذا) نمی خوردند. خدا به آنان امر کرده است که بخورند و بیاشامند و اسراف نکنند.

3-2- امام علی علیه السلام- اصبغ بن نباته گوید: شنیدم امام علی علیه السلام فرمود: پسر جانم چهار کلمه به تو بیاموزم که به وسیله آن ها از طب بی نیاز شوی؟ گفت:«چرا»؟ فرمود: «بر سر غذا منشین جز این که گرسنه باشی! از کنار سفره غذا بر نخیز جز هنوز اشتهاء داری، خوب بجو، هنگام خواب سر قدم برو، چون این چهار را مراعات کنی از طب و دواء بی نیازی. فرمود: «در قرآن آیه ایست که همه ی طب را دارد؛ ﴿ کُلُوا وَ اِشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا ﴾.

4-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- هیچ چیزی در نزد خداوند مبغوض تر از شکم پر نیست.

5-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- امام علی علیه السلام فرمود: ابوحُجَیفه، نزد پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آمد در حالی که از شدّت سیری آروغ می زد، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «[از خوردن بسیار برحذر باش] زیرا بیش تر مردم سیر در دنیا، در روز قیامت گرسنه اند، [از آن زمان] هیچ گاه ابو حجیفه شکمش را از طعام پر نساخت تا زمانی که رحلت نمود [و به ملاقات پروردگارش نایل گشت]».

6-2- امام علی علیه السلام- بیش ترین زمان دوری بنده از خداوند زمانی است که فکر و ذکرش شهوت و شکمش باشد.

7-2- امام صادق علیه السلام- مؤمن در یک روده و کافر در هفت روده می خورد.

8-2- امام صادق علیه السلام- در چیزهایی که بدن را اصلاح می کند اسرافی نیست و من خودم گاهی دستور می دهم آرد سفید را با روغن آغشته کنند و آن را به خود می مالم. اسراف فقط در چیزهایی است که مال را تباه می کند و به بدن آسیب می رساند.

9-2- امام صادق علیه السلام- سلیمان بن صالح گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «حداقل میزان اسراف که از آن نهی شده است، چیست»؟ فرمود: «این که لباس مهمانی ات را که آبروی تو را حفظ می کند، در غیر مهمانی [برای کار] بپوشی و دور ریختن بقیّه ی آب لیوان و خوردن خرما و دور انداختن هسته های آن به این طرف و آن طرف».

10-2- امام صادق علیه السلام- هر که از مردم چیزی را بخواهد، حال آن که روزی آن روز را دارد، از جمله ی مسرفان محسوب می شود.

11-2- امام صادق علیه السلام- ﴿ کُلُوا وَ اِشْرَبُوا ﴾؛ صورت آن، صورت امر است و مقصود از آن، اباحه می باشد.

ص: 93

12-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَكُونُ لِلْمُؤْمِنِ عَشَرَةُ أَقْمِصَةٍ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ عشرین [عِشْرُونَ] قَالَ نَعَمْ وَ لَیْسَ ذَلِكَ مِنَ السَّرَفِ إِنَّمَا السَّرَفُ أَنْ تَجْعَلَ ثَوْبَ صَوْنِكَ ثَوْبَ بِذْلَتِكَ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا خالِصَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴾ (32)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِي رَفَعَهُ قَالَ: مَرَّ سُفْيانُ الثَّوْرِي فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَرَأَى أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ عَلَيهِ ثِيابٌ كثِيرَةُ الْقِيمَةِ حِسَانٌ فَقَالَ: وَ اللَّهِ لآَتِينَّهُ وَ لَأُوَبِّخَنَّهُ فَدَنَا مِنْهُ فَقَالَ يا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا لَبِسَ رَسُولُ اللَّهِ صلي اللّه عليه و آله مِثْلَ هَذَا اللِّبَاسِ وَ لَا عَلِي عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ لَا أَحَدٌ مِنْ آبَائِك فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: كانَ رَسُولُ اللَّهِ صلي اللّه عليه و آله فِي زَمَانِ قَتْرٍ مُقْتِرٍ وَ كانَ يأْخُذُ لِقَتْرِهِ وَ اقْتِدَارِهِ وَ إِنَّ الدُّنْيا بَعْدَ ذَلِك أَرْخَتْ عَزَالِيهَا فَأَحَقُّ أَهْلِهَا بِهَا أَبْرَارُهَا ثُمَّ تَلَا قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيباتِ مِنَ الرِّزْقِ وَ نَحْنُ أَحَقُّ مَنْ أَخَذَ مِنْهَا مَا أَعْطَاهُ اللَّهُ غَيرَ أَنِّي يا ثَوْرِي مَا تَرَى عَلَي مِنْ ثَوْبٍ إِنَّمَا أَلْبَسُهُ لِلنَّاسِ ثُمَّ اجْتَذَبَ يدَ سُفْيانَ فَجَرَّهَا إِلَيهِ ثُمَّ رَفَعَ الثَّوْبَ الْأَعْلَى وَ أَخْرَجَ ثَوْباً تَحْتَ ذَلِك عَلَى جِلْدِهِ غَلِيظاً فَقَالَ: هَذَا أَلْبَسُهُ لِنَفْسِي وَ مَا رَأَيتَهُ لِلنَّاسِ ثُمَّ جَذَبَ ثَوْباً عَلَى سُفْيانَ أَعْلَاهُ غَلِيظٌ خَشِنٌ وَ دَاخِلُ ذَلِك ثَوْبٌ لَينٌ فَقَالَ: لَبِسْتَ هَذَا الْأَعْلَى لِلنَّاسِ وَ لَبِسْتَ هَذَا لِنَفْسِك تَسُرُّهَا ﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ يُوسُفَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ قَالَ دَخَلْتُ عَلَي أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ عَلَيَّ جُبَّةُ خَزٍّ وَ طَيْلَسَانُ خَزٍّ فَنَظَرَ إِلَيَّ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ عَلَيَّ جُبَّةُ خَزٍّ وَ طَيْلَسَانُ خَزٍّ فَمَا تَقُولُ فِيهِ فَقَالَ وَ مَا بَأْسٌ بِالْخَزِّ قُلْتُ وَ سَدَاهُ إِبْرِيسَمٌ قَالَ وَ مَا بَأْسٌ بِإِبْرِيسَمٍ فَقَدْ أُصِيبَ الْحُسَيْنُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ عَلَيْهِ جُبَّةُ خَزٍّ ثُمَّ قَالَ إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسٍ لَمَّا بَعَثَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِلَي الْخَوَارِجِ فَوَاقَفَهُمْ لَبِسَ أَفْضَلَ ثِيَابِهِ وَ تَطَيَّبَ بِأَفْضَلِ طِيبِهِ وَ رَكِبَ أَفْضَلَ مَرَاكِبِهِ فَخَرَجَ فَوَاقَفَهُمْ فَقَالُوا يَا ابْنَ عَبَّاسٍ بَيْنَا أَنْتَ أَفْضَلُ

ص: 94

12-2- امام صادق علیه السلام- اسحاق بن عمار گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «آیا مؤمن می تواند ده پیراهن داشته باشد»؟ فرمود: «بلی». عرض کردم: «بیست تا»؟ فرمود: «بلی». عرض کردم: «سی تا»!؟ فرمود: «بلی، این اسراف نیست، بلکه اسراف آن است که لباس مهمانی ات را در غیر مورد آن بپوشی و استفاده کنی».

بگو: «چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده، و روزی های پاکیزه را حرام کرده است»؟ بگو: «این ها در زندگی دنیا، برای کسانی است که ایمان آورده اند؛ [اگر چه دیگران نیز با آن ها مشارکت دارند؛ ولی] در قیامت، فقط برای مؤمنان خواهد بود». این گونه آیات [خود] را برای کسانی که آگاهند، شرح می دهیم. (32)

1- امام صادق علیه السلام- محمّد بن علی در حدیث مرفوعی آورده است: روزی سفیان ثوری در مسجد الحرام گذر می کرد و امام صادق علیه السلام را دید در حالی که بر تن او لباس هایی گران قیمت و زیبا بود. گفت: «به خدا قسم، نزد او می روم و او را سرزنش می کنم. به او نزدیک شد». و گفت: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! به خدا قسم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مانند این لباس را نپوشیده بود و هم چنین علی علیه السلام و نه هیچ کدام از پدرانت». امام صادق علیه السلام به او فرمود: «رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در زمان فقر و قحطی به سر می برد. وی بر حسب شرایط اقتصادی آن زمان و توانایی خویش، امرار معاش می کرد. ولی نعمت های دنیا پس از آن روزگار، فراوان شد. شایسته ترین مردم برای استفاده از این نعمت ها، نیکان آن مردم هستند؛ سپس این آیه را تلاوت کرد: ﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾ ما شايسته ترين کسی هستیم که از آن چه خدای عزّ و جلّ به وی عطا فرموده است بردارد. ولی من - ای ثوری - لباسی را که اکنون بر تن می بینی، برای مردم می پوشم سپس دست سفیان را به طرف خود کشید و لباس زیرین را بالا زد و لباس زیرین را نشان داد که خشن بود». ایشان فرمود: «این را برای خود می پوشم و آن چه را دیده ای برای مردم. سپس لباس سفیان را کنار زد و معلوم شد که ظاهر آن خشن و درون آن نرم است». آن گاه فرمود: «این لباس خشن را برای مردم پوشیدی و لباس نرم را برای خودت پوشیده ای تا راحت و آسوده باشی».

2- امام صادق علیه السلام- یوسف بن ابراهیم گوید: نزد امام صادق علیه السلام آمدم در حالی که ردایی از خز و طیلسان بر تن داشتم، پس به من نگاه کرد. گفتم: «قربانت گردم، ردایی از خز و طیلسان بر تن دارم، نظرتان چیست»؟ فرمود: «خز اشکال ندارد». عرض کردم: «قسمت زیرین آن خز است». فرمود: «در خز اشکالی نیست، زیرا که امام حسین علیه السلام در حالی زخمی شدند که بر تن او ردایی از خز بود». سپس فرمود: «عبد اللّه ابن عبّاس هنگامی که امیر مؤمنان علیه السلام او را به نمایندگی از خود به خوارج فرستاد تا برای مذاکره در برابر آنان قرار گیرد، بهترین لباس هایش را پوشید و خود را با بهترین عطرش معطّر ساخت و بهترین مرکب هایش را سوار شد. پس خارج شد و برای مذاکره در برابر آنان قرار گرفت». آنان گفتند: «ای ابن عبّاس رحمه اللّه علیه! در حالی که تو بهترین ما هستی با لباس

ص: 95

النَّاسِ إِذَا أَتَيْتَنَا فِي لِبَاسِ الْجَبَابِرَةِ وَ مَرَاكِبِهِمْ فَتَلَا عَلَيْهِمْ هَذِهِ الْآيَةَ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ فَالْبَسْ وَ تَجَمَّلْ فَإِنَّ اللَّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الْجَمَالَ وَ لْيَكُنْ مِنْ حَلَالٍ ﴾. (1)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنِ الْحَكَمِ بْنِ عُيَيْنَةَ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ عَلَيْهِ إِزَارٌ أَحْمَرُ قَالَ فَأَحْدَدْتُ النَّظَرَ إِلَيْهِ فَقَالَ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ هَذَا لَيْسَ بِهِ بَأْسٌ ثُمَّ تَلَا قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾. (2)

4- الكاظم علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْعَبَّاسِ بْنِ هِلاَلٍ اَلشَّامِیِّ مَوْلَی أَبِی اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْهُ، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، مَا أَعْجَبَ إِلَی اَلنَّاسِ مَنْ یَأْکُلُ اَلْجَشِبَ وَ یَلْبَسُ اَلْخَشِنَ وَ یَتَخَشَّعُ؟ فَقَالَ: أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ یُوسُفَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ نَبِیٌّ اِبْنُ نَبِیٍّ، کَانَ یَلْبَسُ أَقْبِیَهَ اَلدِّیبَاجِ مَزْرُورَهً بِالذَّهَبِ، وَ یَجْلِسُ فِی مَجَالِسِ آلِ فِرْعَوْنَ یَحْکُمُ، فَلَمْ یَحْتَجِ اَلنَّاسُ إِلَی لِبَاسِهِ، وَ إِنَّمَا اِحْتَاجُوا إِلَی قِسْطِهِ، وَ إِنَّمَا یُحْتَاجُ مِنَ اَلْإِمَامِ فِی أَنَّ إِذَا قَالَ صَدَقَ، وَ إِذَا وَعَدَ أَنْجَزَ، وَ إِذَا حَکَمَ عَدَلَ، لِأَنَّ اَللَّهَ لاَ یُحَرِّمُ طَعَاماً وَ لاَ شَرَاباً مِنْ حَلاَلٍ، وَ إِنَّمَا حَرَّمَ اَلْحَرَامَ قَلَّ أَوْ کَثُرَ، وَ قَدْ قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اَللّهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ اَلطَّیِّباتِ مِنَ اَلرِّزْقِ ﴾. (3)

5- الرّضا علیه السلام- ﴿ قَالَ لَهُ اَلصُّوفِیَّهُ إِنَّ اَلْمَأْمُونَ قَدْ رَدَّ هَذَا اَلْأَمْرَ إِلَیْکَ وَ أَنْتَ أَحَقُّ اَلنَّاسِ بِهِ إِلاَّ أَنَّهُ تَحْتَاجُ أَنْ یَتَقَدَّمَ مِنْکَ تَقَدُّمَکَ إِلَی لُبْسِ اَلصُّوفِ وَ مَا یُحْسِنُ لُبْسَهُ فَقَالَ وَیْحَکُمْ إِنَّمَا یُرَادُ مِنَ اَلْإِمَامِ قِسْطُهُ وَ عَدْلُهُ إِذَا قَالَ صَدَقَ وَ إِذَا حَکَمَ عَدَلَ وَ إِذْ وَعَدَ أَنْجَزَ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اَللّهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ اَلطَّیِّباتِ مِنَ اَلرِّزْقِ إِنَّ یُوسُفَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لَبِسَ اَلدِّیبَاجَ اَلْمَنْسُوجَ بِالذَّهَبِ وَ جَلَسَ عَلَی مُتَّکَآتِ آلِ فِرْعَوْنَ ﴾. (4)

6- الرّضا علیه السلام- ﴿ أَنَّ قَوْماً مِنَ اَلْمُتَصَوِّفَةِ دَخَلُوا خُرَاسَانَ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا فَقَالُوا لَهُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَکَّرَ فِیمَا وَلاَّهُ اللَّهُ مِنَ الْأُمُورِ فَرَآکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ أَوْلَی النَّاسِ أَنْ تَؤُمُّوا النَّاسَ وَ نَظَرَ فِیکَ مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ فَرَآکَ أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ فَرَأَی أَنْ یَرُدَّ هَذَا الْأَمْرَ إِلَیْکَ وَ الْإِمَامَةُ تَحْتَاجُ إِلَی مَنْ یَأْکُلُ الْجَشِبَ وَ یَلْبَسُ الْخَشِنَ وَ یَرْکَبُ الْحِمَارَ وَ یَعُودُ الْمَرِیضَ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ یُوسُفَ

ص: 96

جبّاران و گردن کشان و مرکوب هایشان به سراغ ما آمده ای»؟! پس ابن عبّاس رحمه اللّه علیه این آیه را برای آنان خواند: ﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾. من می پوشم و خود را زینت می دهم، زیرا که خدا زیبا است و زیبایی را دوست دارد، به شرطی که حلال باشد».

3- امام باقر علیه السلام- حکم بن عیینه گوید: روزی امام باقر علیه السلام را دیدم در حالی که ردایی سرخ بر تن وی بود. به او خیره شدم. ایشان فرمود: «ای ابو محمّد! اشکالی در این کار نیست، سپس این آیه را خواند: ﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾.

4- امام کاظم علیه السلام- عباس بن هلال شامی غلام امام کاظم علیه السلام گوید: به ایشان عرض کردم: «فدایت شوم، چقدر مردم از کسی که غذایی با کیفیّت بد می خورد و لباسی با کیفیّت بد می پوشد و اظهار خواری می کند، خوششان می آید»! فرمود: «مگر نمی دانی یوسف علیه السلام پیامبر بود و فرزند پیامبر بود، امّا با وجود این، قباهای ابریشمی دارای دکمه های زرین بر تن می کرد و در مجالس آل فرعون برای داوری و قضاوت می نشست؟ مردم به لباس هایش احتیاج نداشتند، بلکه به عدلش نیازمند بودند. در حقیقت چیزی که در امام مورد نیاز است، این است که راستگو باشد و هر گاه وعده دهد، این وعده را عملی کند و هر گاه قضاوت کند، در این قضاوت عادل و دادگر باشد و خدا هیچ گاه غذا و نوشیدنی حلال را تحریم نمی کند، بلکه حرام را چه کم و چه زیاد، حرام دانسته است». و خداوند می فرماید: ﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾.

5- امام رضا علیه السلام- صوفیّه خدمت امام رضا علیه السلام رسیدند و گفتند: «مأمون خلافت را به شما برگرداند و شما هم از همه مردم به آن سزاوار ترید، ولی او می خواهد شما لباس های نرم در بر کنید در صورتی که این لباس ها مناسب شما نمی باشد». امام علیه السلام فرمود: «وای بر شما امام باید عادل باشد و راست بگوید و به وعده ها وفاء کند». خداوند فرمود: ﴿ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾، يوسف علیه السلام پارچه های بافته شده با طلا را بر تن می کرد، و بر پشتی های آل فرعون تکیه می نمود».

6- امام رضا علیه السلام- گروهی از صوفیّه در خراسان خدمت علیّ بن موسی علیه السلام رسیدند و گفتند: «امیر المؤمنين علیه السلام مأمون فکر کرد چه کسی برای ولایت امور شایسته است و خداوند از ولایت آن رضایت دارد. در این هنگام متوجّه شد شما خانواده سزاوار هستید که بر مردم امامت کنید، و از مردم به این مقام شایسته تر هستید، از این رو خلافت را به شما برگردانید، امامت به کسی نیاز دارد که غذا های سفت و محکم بخورد و لباس های خشن در بر کند و سوار الاغ شود و از بیماران عیادت نماید». امام رضا علیه السلام فرمود: «یوسف پیامبر بود قباهای دیبا که با طلا بافته شده بود در بر می کرد و در بساط آل فرعون قرار می گرفت و حکم می نمود، آن چه از امام خواسته می شود عدالت

ص: 97

کَانَ نَبِیّاً یَلْبَسُ أَقْبِیَةَ الدِّیبَاجِ الْمُزَرَّرَةِ بِالذَّهَبِ وَ یَجْلِسُ عَلَی مُتَّکَآتِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ یْحَکُمْ إِنَّمَا یُرَادُ مِنَ الْإِمَامِ قِسْطُهُ وَ عَدْلُهُ إِذَا قَالَ صَدَقَ وَ إِذَا حَکَمَ عَدَلَ وَ إِذَا وَعَدَ أَنْجَزَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُحَرِّمْ لَبُوساً وَ لاَ مَطْعَماً ثُمَّ قَرَأَ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّٰهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبٰادِهِ وَ الطَّیِّبٰاتِ مِنَ الرِّزْقِ الْآیَةَ ﴾. (1)

7- الرّضا علیه السلام- ﴿ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ، عَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ إِلَی أَنْ قَالَ: قَالَ لِی: مَا تَقُولُ فِی اَللِّبَاسِ اَلْخَشِنِ؟ فَقُلْتُ: بَلَغَنِی أَنَّ اَلْحَسَنَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ کَانَ یَلْبَسُ، وَ أَنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا اَلصَّلاَهُ وَ اَلسَّلاَمُ کَانَ یَأْخُذُ اَلثَّوْبَ اَلْجَدِیدَ فَیَأْمُرُ بِهِ فَیُغْمَسُ فِی اَلْمَاءِ فَقَالَ لِی: اِلْبَسْ وَ تَجَمَّلْ، فَإِنَّ عَلِیَّ بْنَ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ کَانَ یَلْبَسُ اَلْجُبَّهَ اَلْخَزَّ بِخَمْسِ مِائَهِ دِرْهَمٍ، وَ اَلْمِطْرَفَ اَلْخَزَّ بِخَمْسِینَ دِینَاراً فَیَشْتُو فِیهِ، فَإِذَا خَرَجَ اَلشِّتَاءُ بَاعَهُ وَ تَصَدَّقَ بِثَمَنِهِ، وَ تَلاَ هَذِهِ اَلْآیَهَ: قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اَللّهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ اَلطَّیِّباتِ مِنَ اَلرِّزْقِ ﴾. (2)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنِینَ الْمُتَّقِینَ قَدْ ذَهَبُوا بِعَاجِلِ الْخَیْرِ وَ آجِلِهِ شَرِكُوا أَهْلَ الدُّنْیَا فِی دُنْیَاهُمْ وَ لَمْ یُشَارِكْهُمْ أَهْلُ الدُّنْیَا فِی آخِرَتِهِمْ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ سَكَنُوا الدُّنْیَا بِأَفْضَلِ مَا سُكِنَتْ وَ أَكَلُوهَا بِأَفْضَلِ مَا أُكِلَتْ شَارَكُوا أَهْلَ الدُّنْیَا فِی دُنْیَاهُمْ فَأَكَلُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا یَأْكُلُونَ وَ شَرِبُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا یَشْرَبُونَ وَ لَبِسُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا یَلْبَسُونَ وَ سَكَنُوا بِأَفْضَلِ مَا یَسْكُنُونَ وَ تَزَوَّجُوا بِأَفْضَلِ مَا یَتَزَوَّجُونَ وَ رَكِبُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا یَرْكَبُونَ أَصَابُوا لَذَّةَ الدُّنْیَا مَعَ أَهْلِ الدُّنْیَا وَ تَیَقَّنُوا أَنَّهُمْ غَداً مِنْ جِیرَانِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَتَمَنَّوْنَ عَلَیْهِ مَا یُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ وَ لَا یُنْقَصُ لَهُمْ لَذَّةٌ أَمَا فِی هَذَا مَا یَشْتَاقُ إِلَیْهِ مَنْ كَانَ لَهُ عَقْلٌ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ ﴾. (3)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ إِبْن القَدَاحِ قَالَ: فَلَقِیَهُ عَبَّادُ بْنُ کَثِیرٍ وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ مَرْوِیَّهٌ حِسَانٌ، فَقَالَ: یَا أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ! إِنَّکَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ نُبُوَّهٍ وَ کَانَ أَبُوکَ وَ کَانَ؟ فَمَا هَذِهِ اَلثِّیَابُ اَلْمُزَیَّنَهُ عَلَیْکَ فَلَوْ لَبِسْتَ دُونَ هَذِهِ اَلثِّیَابِ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: وَ یْلَکَ یَا عَبَّادُ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اَللّهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ اَلطَّیِّباتِ مِنَ اَلرِّزْقِ؟ وَ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ

ص: 98

و دادخواهی او می باشد. امام هر گاه سخن می گوید باید صداقت داشته باشد، و هر گاه بین متخاصمین داوری کرد باید عدالت داشته باشد، هر گاه و عده ای داد باید عمل کند، خداوند لباس و طعامی را حرام نکرده است». و بعد این آیه ی شریفه را قرائت کرد: ﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾.

7- امام رضا علیه السلام- احمد بن محمد بن ابو نصر بزنطی گوید: امام رضا علیه السلام فرمود: «درباره ی لباس خشن چه می گویی»؟ عرض کردم: «به من خبر رسیده است که حسن علیه السلام لباس خوب می پوشید و امام صادق علیه السلام لباس جدید را می گرفت و دستور می داد تا آن را در آب قرار دهند». به من فرمود: «بپوش و خود را آراسته کن، زیرا که علیّ بن حسین علیه السلام جبّه ی خز به قیمت پانصد درهم و جامه ی خز به قیمت پنجاه دینار می پوشید. آن را در زمستان بر تن می کرد و پس از پایان زمستان، آن را می فروخت و بهای آن را صدقه می داد و این آیه را خواند: ﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾.

8- امام على علیه السلام- بدانید ای بندگان خدا که پرهیزکاران به تمام نیکی های دنیوی و آخروی دست یافته اند، آنان با اهل دنیا در دنیایشان شریکند، ولی اهل دنیا با آنان در آخرتشان شرکت ندارند. خداوند فرموده است: ﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا خالِصَهً یَوْمَ الْقِیامَهِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ ﴾ آنان به بهترین وجهی در دنیا سکونت جسته، و به نیکوترین صورت از آن بهره مند شده اند، با اهل دنیا در دنیاشان شریکند، در کنار آنان از پاکیزه ترین خوراک ها می خورند و از تمیزترین نوشیدنی ها، می نوشند، و از بهترین لباس ها می پوشند، و در برترین منزل ها سکونت می کنند، و بهترین همسران را اختیار می کنند، و برترین سواری ها را سوار می شوند، با اهل دنیا و مثل آنان از لذّت دنیا بهره می برند، و فردا روز هم جوار خدا هستند، از خدا آرزو و درخواست می کنند و خداوند آرزوهایشان برآورده می سازد، و دعا و درخواستی از آنان را ردّ نمی کند، و هیچ بهره ای از لذّت را از آنان دریغ نمی نمایند. پس ای بندگان خدا به چنین چیزها هر صاحب خردی مشتاق است، و برای دستیابی به آن به پروای الهی عمل می کند، و هیچ حول و قوّه ای جز از جانب خدا نیست.(كهف / 39).

9- امام صادق علیه السلام- ابن قداح نقل کرده که گفت: امام صادق علیه السلام به من یا پدرم تکیه داده بود عباد بن کثیر امام را که لباس مروی خوبی بر تن داشت دید، گفت: «یا ابا عبد اللّه شما از اهل بیت پیامبر هستی پدرت هم از اهل بیت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بود؛ پس چطور این لباس زیبا و فاخر را پوشیده ای؟ ای کاش لباسی غیر از این می پوشیدی». امام صادق علیه السلام فرمود: «وای بر تو عباد! ﴿ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾؛ خداوند عزّ و جلّ وقتی به بنده ای نعمتی عطا می کند

ص: 99

إِذَا أَنْعَمَ عَلَی عَبْدِهِ نِعْمَهً أَحَبَّ أَنْ یَرَاهَا عَلَیْهِ لَیْسَ بِهِ بَأْسٌ، وَ یْلَکَ یَا عَبَّادُ إِنَّمَا اَنَا بَضْعَهٌ مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلاَ تُؤْذِنِی، وَ کَانَ عَبَّادٌ یَلْبَسُ ثَوْبَیْنِ قِطْرِیَّیْنِ ﴾. (1)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿ بَعَثَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَبْدَ اَللَّهِ بْنَ اَلْعَبَّاسِ إِلَی اِبْنِ اَلْکَوَّاءِ وَ أَصْحَابِهِ وَ عَلَیْهِ قَمِیصٌ رَقِیقٌ وَ حُلَّهٌ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَیْهِ قَالُوا یَا اِبْنَ عَبَّاسٍ أَنْتَ خَیْرُنَا فِی أَنْفُسِنَا وَ أَنْتَ تَلْبَسُ هَذَا اَللِّبَاسَ فَقَالَ هَذَا أَوَّلُ مَا أُخَاصِمُکُمْ فِیهِ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اَللّهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ اَلطَّیِّباتِ مِنَ اَلرِّزْقِ وَ قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ ﴾. (2)

11- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْحَکَمِ بْنِ عُتَیْبَهَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ هُوَ فِی بَیْتٍ مُنَجَّدٍ وَ عَلَیْهِ قَمِیصٌ رَطْبٌ وَ مِلْحَفَهٌ مَصْبُوغَهٌ قَدْ أَثَّرَ اَلصِّبْغُ عَلَی عَاتِقِهِ فَجَعَلْتُ أَنْظُرُ إِلَی اَلْبَیْتِ وَ أَنْظُرُ فِی هَیْئَتِهِ فَقَالَ لِی یَا حَکَمُ مَا تَقُولُ فِی هَذَا فَقُلْتُ مَا عَسَیْتُ أَنْ أَقُولَ وَ أَنَا أَرَاهُ عَلَیْکَ فَأَمَّا عِنْدَنَا فَإِنَّمَا یَفْعَلُهُ اَلشَّابُّ اَلْمُرَهَّقُ فَقَالَ یَا حَکَمُ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اَللّهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ فَأَمَّا هَذَا اَلْبَیْتُ اَلَّذِی تَرَی فَهُوَ بَیْتُ اَلْمَرْأَهِ وَ أَنَا قَرِیبُ اَلْعَهْدِ بِالْعُرْسِ وَ بَیْتِیَ اَلْبَیْتُ اَلَّذِی تَعْرِفُ ﴾. (3)

12- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْحَکَمِ بْنِ عُیَیْنَهَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ عَلَیْهِ مِلْحَفَهٌ مَصْبُوغَهٌ بِعُصْفُرٍ قَدْ نَفَضَ صَبْغُهَا عَلَی عَاتِقِهِ قَالَ فَنَظَرْتُ إِلَیْهَا فَقَالَ یَا حَکَمُ مَا تَقُولُ فِی هَذَا قُلْتُ إِنَّا لَنَعِیبُ اَلشَّابَّ اَلْمُرَاهِقَ عِنْدَنَا مِثْلَ هَذَا فَأَیَّ شَیْءٍ أَقُولُ وَ هِیَ عَلَیْکَ فَقَالَ یَا حَکَمُ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اَللّهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ اَلطَّیِّباتِ مِنَ اَلرِّزْقِ یَا حَکَمُ إِنِّی حَدِیثُ عَهْدٍ بِعُرْسٍ ﴾. (4)

13- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ سَعِیدِ بْنِ زَیْدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ نُفَیْلٍ قَالَ سَمِعْتُ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ: وَ أَقْبَلَ عَلَی أُسَامَهَ بْنِ زَیْدٍ فَقَالَ یَا أُسَامَهُ عَلَیْکَ بِطَرِیقِ اَلْحَقِّ وَ إِیَّاکَ أَنْ تَخْتَلِجَ دُونَهُ بِزَهْرَهِ رَغَبَاتِ اَلدُّنْیَا وَ غَضَارَهِ نَعِیمِهَا وَ بَائِدِ سُرُورِهَا وَ زَائِلِ عَیْشِهَا إِلَی أَنْ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَلاَ وَ لاَ تَقُومُ اَلسَّاعَهُ حَتَّی یُبْغِضَ اَلنَّاسُ مَنْ أَطَاعَ اَللَّهَ وَ یُحِبُّونَ مَنْ عَصَی اَللَّهَ فَقَالَ عُمَرُ یَا رَسُولَ اَللَّهِ وَ اَلنَّاسُ یَوْمَئِذٍ عَلَی اَلْإِسْلاَمِ قَالَ وَ أَیْنَ اَلْإِسْلاَمُ یَوْمَئِذٍ یَا عُمَرُ اَلْمُسْلِمُ یَوْمَئِذٍ کَالْغَرِیبِ اَلشَّرِیدِ ذَاکَ اَلزَّمَانَ یَذْهَبُ فِیهِ اَلْإِسْلاَمُ وَ لاَ یَبْقَی إِلاَّ اِسْمُهُ وَ یَنْدَرِسُ فِیهِ اَلْقُرْآنُ وَ لاَ یَبْقَی إِلاَّ رَسْمُهُ فَقَالَ عُمَرُ یَا رَسُولَ اَللَّهِ وَ فِیمَا یُکَذِّبُونَ مَنْ أَطَاعَ اَللَّهَ وَ یَطْرُدُونَهُمْ وَ یُعَذِّبُونَهُمْ فَقَالَ یَا عُمَرُ تَرَکُوا اَلْقَوْمُ اَلطَّرِیقَ وَ رَکِنُوا

ص: 100

دوست دارد که بنده از آن نعمت بهره مند شود هیچ اشکالی ندارد. وای بر تو عباد من پاره تن رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم هستم مرا آزار مده، خود عباد دو لباس قطوی بر تن داشت».

10- امام صادق علیه السلام- امیر مؤمنان علیه السلام، عبد اللّه بن عبّاس را به سوی ابن کواء و اصحابش فرستاد در حالی پیراهنی نازک و حلّه بر تن داشت. هنگامی او را دیدند گفتند: «ای ابن عبّاس رحمه اللّه علیه! تو نزد ما بهترین ما هستی، چرا این لباس را بر تن داری»؟! گفت: «این آیه اوّلین چیزی است که با شما به وسیله ی آن محاجّه می کنم؛ ﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾ و [هم چنین] خدای عزّ و جلّ فرمود: ﴿ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ ﴾.

11- امام باقر علیه السلام- حکم بن عتیبه گوید: نزد امام باقر علیه السلام آمدم در حالی که در خانه ای مجهّز بود و بر تن او پیراهنی خیس و روپوشی رنگ آمیزی شده بود و این رنگ آمیزی بر شانه ی او اثر گذاشته بود، به نگاه کردن به خانه و قیافه ی وی مشغول شدم. فرمود: «ای حکم! در مورد آن چه می بینی، چه می گویی»؟ عرض کردم: «چه می توانم بگویم در حالی که شما را با این قیافه می بینم؟ این کار را در میان ما فقط نوجوانان انجام می دهند». فرمود: «ای حکم! ﴿ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾؟! این از جمله نعمت هایی است که خدا برای بندگان خود اختصاص داده است. و امّا این خانه ای را که می بینی، خانه ی زن است و من تازه ازدواج کرده ام و خانه ی عروس باید این چنین باشد.

12- امام باقر علیه السلام- حکم بن عتیبه گوید: بر امام باقر علیه السلام وارد شدم که روپوشی با گل زرد رنگ شده به تن داشت که اثر رنگ آن به گردنش مانده بود. حضرت فرمود: «ای حکم درباره ی این لباس چه می گویی»؟ عرض کردم: «ما این گونه جامه ها را برای تازه جوان ها می پسندیم اکنون چه می توانم گفت که شما پوشیده اید». فرمود: ﴿ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾؛ اى حكم من تازه عروسی کرده ام».

13- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- سعید بن زید بن عمرو بن نفیل گوید: شنیدم پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: ای اسامه! همواره بر راه حق باش و دوری کن از این که رغبت های دنیا و نعمت ها و خوشی ها و لذت های زود گذرش را بر آن برتری داده و جایگزین سازی، ... آن زمانی که مردم، فردی را که اطاعت خدا را می کند، مورد غضب قرار دهند و کسی را که معصیت خدا می کند، دوست می دارند و احترام می گذارند، قیامت بر پا می شود [و این از علائم آخر الزمان است] عمر بن نفیل گفت: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! آیا مردم در آن هنگام مسلمان هستند»؟ حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «ای عمر! در آن هنگام اسلام کجا خواهد بود؟ مسلمان در آن زمان هم چون غریبه ی فراری است و از اسلام جز اسمی باقی نخواهد ماند، قرآن در آن زمان کهنه و مندرس خواهد شد، و از آن جز حروفش چیزی نمی ماند». عمر گفت: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، چگونه بندگان مطیع خدا را تکذیب می نمایند، و آن ها را طرد و آزار می دهند»؟ حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «ای عمر، مردم در آن زمان راه [حق] را ترک گفته و به دنیا متمایل گشته و آخرت را رها می سازند، از روزی

ص: 101

إِلَی اَلدُّنْیَا وَ رَفَضُوا اَلْآخِرَهَ وَ أَکَلُوا اَلطَّیِّبَاتِ وَ لَبِسُوا اَلثِّیَابَ اَلْمُزَیَّنَاتِ وَ خَدَمَهُمْ أَبْنَاءُ فَارِسَ وَ اَلرُّومِ فَهُمْ یَغْتَدُونَ فِی طَیِّبِ اَلطَّعَامِ وَ لَذِیذِ اَلشَّرَابِ وَ ذَکِیِّ اَلرِّیحِ وَ مَشِیدِ اَلْبُنْیَانِ وَ مُزَخْرَفِ اَلْبُیُوتِ وَ مِنْجَدَهِ اَلْمَجَالِسِ وَ یَتَبَرَّجُ اَلرَّجُلُ مِنْهُمْ کَمَا تَبَرَّجُ اَلمَرْأَهُ لِزَوْجِهَا وَ تَتَبَرَّجُ اَلنِّسَاءُ بِالْحُلِیِّ وَ اَلْحُلَلِ اَلْمُزَیَّنَهِ زِیُّهُمْ یَوْمَئِذٍ زِیُّ اَلْمُلُوکِ اَلْجَبَابِرَهِ یَتَبَاهَوْنَ بِالْجَاهِ وَ اَللِّبَاسِ وَ أَوْلِیَاءُ اَللَّهِ عَلَیْهِمُ اَلْعَبَاءُ شَاحِبَهً أَلْوَانُهُمْ مِنَ اَلسَّهَرِ وَ مُنْحَنِیَهً أَصْلاَبُهُمْ مِنَ اَلْقِیَامِ قَدْ لَصِقَتْ [بُطُونُهُمْ] بِظُهُورِهِمْ مِنْ طُولِ اَلصِّیَامِ إِلَی أَنْ قَالَ فَإِذَا تَکَلَّمَ مِنْهُمْ مُتَکَلِّمٌ بِحَقٍّ أَوْ تَفَوَّهَ بِصِدْقٍ قِیلَ لَهُ اِسْکُتْ فَأَنْتَ قَرِینُ اَلشَّیْطَانِ وَ رَأْسُ اَلضَّلاَلَهِ یَتَأَوَّلُونَ کِتَابَ اَللَّهِ عَلَی غَیْرِ تَأْوِیلِهِ وَ یَقُولُونَ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اَللّهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ اَلطَّیِّباتِ مِنَ اَلرِّزْقِ اَلْخَبَرَ ﴾. (1)

14- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّه علیه و آله: أَنَّهُ أَتَی قُبَا یَوْمَ خَمِیسٍ وَ هُوَ صَائِمٌ فَلَمَّا أَمْسَی قَالَ هَلْ مِنْ شَرَابٍ وَ ذَكَرَ نَحْوَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اللَّهِ رَزَقَهُ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ فَهَذَا (وَ اللَّهُ أَعْلَمُ) مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّه علیه و آله تَوَاضُعٌ كَمَا قَالَ لَا عَلَی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَّمَ شَیْئاً مِنْ طَیِّبَاتِ الرِّزْقِ قَالَ جَلَّ ذِكْرُهُ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ ﴾. (2)

15- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ الدَّعَائِمُ، عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ أُتِیَ بِطَبَقِ فَالُوذَجٍ فَوُضِعَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَنَظَرَ إِلَیْهِ وَ رَأَی صَفَاءَهُ وَ حُسْنَهُ فَوَجَأَ بِإِصْبَعِهِ فِیهِ ثُمَّ اسْتَلَّهَا فَلَمْ یَنْتَزِعْ مِنْهُ شَیْئاً فَتَلَمَّظَ إِصْبَعَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ هَذَا لَحُلْوٌ طَیِّبٌ وَ لَكِنْ نَكْرَهُ أَنْ نُعَوِّدَ أَنْفُسَنَا مَا لَمْ تُعَوَّدْ ارْفَعُوهُ فَرَفَعُوهُ ﴾. (3)

16- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قوله: قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّه الّتي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ و هي الثياب وَ الطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ و هي الحلال قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا اشترك فيها البر و الفاجر خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ للذين آمنوا كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ و قوله: يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كلّ مَسْجِدٍ قال: في العيدين و الجمعة يغتسل و يلبس ثياباً بيضاً، و روى أيضاً المشط عند كلّ صلاة قوله: قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّه الّتي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ و هي حكاية، معناها قالوا: من حرّم زينة اللّه الّتي

ص: 102

پاک خداوند می خورند و لباس های زینتی و فاخر می پوشند و مردمان فارس و روم خدمت آنان را می کنند و آن ها در لذّت های طعام و شراب و عطر های خوش بو و کاخ های بلند و خانه ها و منازل آراسته، و مجالس فاخر غوطه ورند، مردان آنان همانند زنی که برای همسرش زینت می کند خود را می آرایند و زنان با زر و زیور خویش را آراسته می سازند، پوشش آن ها در آن زمان همانند پوشش پادشاهان جبّار است، با مقام و لباس به هم دیگر فخر می نمایند و مباهات می ورزند، در آن زمان اولیاء الهی کسانی هستند که از شب زنده داری [طولانی]، عباهایشان رنگ پریده و قامتشان از شدّت عبادت خمیده گشته و شکم هایشان از زیادی روزه به پشتشان چسبیده است ... اگر یکی از آن ها سخن حق و یا کلام درستی بر زبان براند به وی می گویند: «ساکت باش که تو هم نشین شیطان و سر کرده گمراهی و انحراف هستی، کتاب خدا را تاویل نادرست می کنند و می گویند: چه کسی زینت ها و روزی های پاک خدا را بر بندگانش تحریم کرده است».

14- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شب پنج شنبه در مسجد قبا افطار کرد و فرمود ... هر که فراوان ذکر خدا گوید خداوند او را روزی می دهد. سپس گفته: این تواضع از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دانسته شده چنان که خودش فرموده نه این که خدای عزّ و جلّ چیزی از روزی های پاکیزه را حرام کرده باشد، خداوند متعال فرموده است: «[ای پیامبر] بگو: زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده، و [نیز] روزی های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟ بگو: این [نعمت ها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و روز قیامت [نیز] خاصّ آنان می باشد».

15- امام علی علیه السلام- در کتاب دعائم آمده است: برای امیر المؤمنین علیه السلام سفره ای از فالوده آوردند و و در مقابلش گذاشتند، به صفا و زیبایی آن نگریست و انگشت به آن فرو برد تا به تهش رسید و آن را در آورد و چیزی از آن نخورد و انگشت را لیسید و فرمود: «راستی حلال و پاکیزه است و حرام نیست ولی من خوش ندارم خود را به چیزی که عادت ندارم، عادت دهم. آن را از مقابل من بردارید» و آن را برداشتند.

16- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّه الّتي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ ﴾؛ منظور از زینت خداوند که برای بندگانش آفریده همان لباسهای آنان است و منظور از ﴿ وَ الطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾ همان روزی های پاک و حلال است. بگو: ﴿ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ﴾. او در استفاده از این روزی ها نیکو کار و فاسق [شریکاند و یکسان] استفاده می بردند. ﴿ خالصةً يَوْمَ الْقِیامَةِ ﴾ یعنی نعمت های خالص الهی، در روز قیامت مخصوص مؤمنان است. ﴿ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ. يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كلّ مَسْجِدٍ ﴾؛ یعنی در دو روز عید فطر و عید قربان و روز جمعه غسل نماید و لباس سفید بپوشد. و نیز روایت شده که هنگام هر نماز شانه زده شود. ﴿ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّه الّتي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾ و در حقیقت در مقام بیان گفته ی آنان است که چنین سوالی پرسیدند

ص: 103

أخرج لعباده و الطيبات من الرزق؟ فقال اللّه: قُلْ لهم هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ قل من آمن في الدنيا فهذه الطيِّبات لهم خالصة عند اللّه يوم القيامة ﴾. (1)

17- الرّضا علیه السلام- ﴿ دَخَلَ إِنْسَانٌ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا ع وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ مُرْتَفِعَةُ الْقِیمَةِ فَقَالَ یَا اِبْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَتَلْبَسُ مِثْلَ هَذَا فَقَالَ لَهُ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾. (2)

18- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ یُوسُفَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ عَلَیَّ جُبَّهُ خَزٍّ وَ طَیْلَسَانُ خَزٍّ فَنَظَرَ إِلَیَّ، فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ عَلَیَّ جُبَّهُ خَزٍّ وَ طَیْلَسَانُ خَزٍّ، مَا تَقُولُ فِیهِ؟ قَالَ: وَ لاَ بَأْسَ بِالْخَزِّ، قُلْتُ: و سَدَاهُ أَبْرِیسَمٌ فَقَالَ: لاَ بَأْسَ بِهِ فَقَدْ أُصِیبَ اَلْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ عَلَیْهِ جُبَّهُ خَزٍّ ﴾. (3)

19- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فِی اِحْتِجَاجِ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَی عَاصِمِ بْنِ زِیَادٍ: حِینَ لَبِسَ اَلْعَبَاءَ وَ تَرَکَ اَلْمُلاَءَ وَ شَکَاهُ أَخُوهُ اَلرَّبِیعُ بْنُ زِیَادٍ إِلَی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَّهُ قَدْ غَمَّ أَهْلُهُ وَ حَزِنَ وُلْدُهُ بِذَلِکَ، فَقَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ: عَلَیَّ بِعَاصِمِ بْنِ زِیَادٍ فَجِیءَ بِهِ، فَلَمَّا رَآهُ عَبَسَ فِی وَجْهِهِ فَقَالَ لَهُ: أَمَا اِسْتَحْیَیْتَ مِنْ أَهْلِکَ؟ أَمَا رَحِمْتَ وُلْدَکَ؟ أَتَرَی اَللَّهَ أَحَلَّ لَکَ اَلطَّیِّبَاتِ وَ هُوَ یَکْرَهُ أَخْذَکَ مِنْهَا؟ أَنْتَ أَهْوَنُ عَلَی اَللَّهِ مِنْ ذَلِکَ، أَوَ لَیْسَ اَللَّهُ یَقُولُ: وَ اَلْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ فِیها فاکِهَهٌ وَ اَلنَّخْلُ ذاتُ اَلْأَکْمامِ أَوَ لَیْسَ یَقُولُ: مَرَجَ اَلْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ إِلَی قَوْلِهِ: یَخْرُجُ مِنْهُمَا اَللُّؤْلُؤُ وَ اَلْمَرْجانُ فَبِاللَّهِ لاَبْتِذَالُ نِعَمِ اَللَّهِ بِالْفَعَالِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنِ اِبْتِذَالِهِ لَهَا بِالْمَقَالِ، فَقَدْ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ أَمّا بِنِعْمَهِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ فَقَالَ عَاصِمٌ: یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ فَعَلَی مَا اِقْتَصَرْتَ فِی مَطْعَمِکَ عَلَی اَلْجُشُوبَهِ وَ فِی مَلْبَسِکَ عَلَی اَلْخُشُونَهِ؟ فَقَالَ: وَ یْحَکَ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ عَلَی أَئِمَّهِ اَلْعَدْلِ أَنْ یُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَهِ اَلنَّاسِ کَیْلاَ یَتَبَیَّغَ بِالْفَقِیرِ فَقْرُهُ فَأَلْقَی عَاصِمُ بْنُ زِیَادٍ اَلْعَبَاءَ وَ لَبِسَ اَلْمُلاَءَ ﴾. (4)

20- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا خالِصَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ رحمه اللّه علیه: یَعْنِی أَنَّ الْمُؤْمِنِینَ شَارَکُوا الْمُشْرِکِینَ فِی الطَّیِّبَاتِ فِی الدُّنْیَا، فَأَکَلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ الطَّعَامِ وَ لَبِسُوا مِنْ جِیَادِ

ص: 104

و خداوند فرمود: «به آنان بگو: ﴿ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا خالِصَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ ﴾، به آنان بگو: این نعمت ها برای کسانی است که در این دنیا ایمان آوردند و این نعمت های پاکیزه در روز قیامت، فقط مخصوص آنان خواهد بود.

17- امام رضا علیه السلام- انسان بر علیّ بن موسی الرضا علیه السلام وارد شد در حالی که [حضرت] لباس گران قیمتی پوشیده بود. عرض کرد: «ای فرزند رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، آیا لباس هایی این گونه [فاخر] می پوشی»؟! فرمود: ﴿ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّه الّتي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ ﴾.

18- امام صادق علیه السلام- از یوسف بن ابراهیم نقل شده است که: نزد امام صادق علیه السلام آمد در حالی که جبّه ی خز و طیلسان خز بر تن او بود. ایشان به من نگاه کردند. گفتم: «فدایت شوم، درباره ی جبّه و جامه ی خز و طیلسان خز که تن من هست، چه می گویی»؟ فرمود: «اشکالی نیست». گفتم: «تارهای آن از ابریشم است». فرمود: «اشکالی نیست، حسین بن علی علیه السلام هنگامی که به شهادت رسید، جبّه ی خز بر تنش بود».

19- امام علی علیه السلام- از احمد بن محمّد و با اسناد مختلف در مورد اقامه دعوای امیر المؤمنین علیه السلام بر عاصم بن زیاد وقتی که عباء بر تن کرد و لباسی که پاها را می پوشاند رها کرد. برادرش ربیع بن زیاد از او به امیر المؤمنین علیه السلام شکایت کرد که خانواده و فرزندش را با این کار اندوهگین ساخته است. امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «عاصم بن زیاد را نزد من بیاورید». او را آوردند، وقتی او را دید چهره درهم کشید و به او گفت: «از خانواده ات خجالت نمی کشی آیا به فرزندت رحم نمی کنی؟ خدا را نمی بینی طیّبات را برای تو حلال کرده و اکراه دارد که تو خود را از آن محروم کنی؟ تو در مورد این مسأله پایین تر از خدایی. آیا خدا نمی فرماید: زمین را برای خلایق آفرید، که در آن میوه ها و نخل های پر شکوفه است. (الرحمن / 11 - 10) آیا نمی فرماید: دو دریای مختلف [شور و شیرین، گرم و سرد] را در کنار هم قرار داد، در حالی که با هم تماس دارند. در میان آن دو برزخی است که یکی بر دیگری غلبه نمی کند [و به هم نمی آمیزند]!. (الرحمن / 20 - 19) تا این که می فرماید: از آن دو، لولو و مرجان خارج می شود. (الرحمن / 22) به خدا که تحقیر کردن نعمت های خدا در عمل نزد خدا بهتر از تحقیر آن در سخن است، خدای عزّ و جلّ می فرماید: و نعمت های پروردگارت را بازگو کن!. (الضحی / 11)، عاصم گفت: «ای امیر المؤمنین علیه السلام پس برای چه در غذایت به غذای سخت و ناخوش و در لباست به لباس زمخت اکتفا کرده ای»؟ فرمود: «وای بر تو خدای تعالی بر ائمّه ی عدل واجب کرده است که خود را با ضعیف ترین مردم همانند کنند تا فقر فقیر بر او سخت نیاید، عاصم بن زیاد، عباء را کنار گذاشت و لباس بلندی که پاها را می پوشاند بر تن کرد».

20- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا خالِصَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴾؛ یعنی این که مؤمنین در دنیا، در طیّبات با مشرکین شریک هستند و مشرکان از غذاهای پاکیزه ی آن ها می خورند و از جامه های خوب آن ها می پوشند و با زنان شایسته ی آن ها

ص: 105

الثِّیَابِ وَ نَکَحُوا مِنْ صَالِحِ النِّسَاءِ، ثُمَّ یَخُصُّ اللهُ الطَّیِّبَاتِ فِی الْآخِرَةِ لِلَّذِینَ آمَنُوا، وَ لَیْسَ لِلْمُشْرِکِینَ فِیهَا شَیْءٌ ﴾. (1)

21- الرّضا علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَمَرَ أَنْ یُتَّخَذَ لَهُ مِسْکٌ فِیهِ بَانٌ بِسَبْعِمِائَهِ دِرْهَمٍ فَکَتَبَ إِلَیْهِ اَلْفَضْلُ بْنُ سَهْلٍ یَقُولُ لَهُ یَا سَیِّدِی إِنَّ اَلنَّاسَ یَعِیبُونَ ذَلِکَ عَلَیْکَ فَکَتَبَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِلَیْهِ یَا فَضْلُ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ یُوسُفَ اَلصِّدِّیقَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ کَانَ یَلْبَسُ اَلدِّیبَاجَ مَزْرُوراً بِأَزْرَارِ اَلذَّهَبِ وَ اَلْجَوَاهِرِ وَ یَجْلِسُ عَلَی کُرْسِیِّ اَلذَّهَبِ وَ اَللُّجَیْنِ فَلَمْ یَضُرَّهُ ذَلِکَ وَ لَمْ یَنْقُصْ مِنْ نُبُوَّتِهِ وَ حِکْمَتِهِ شَیْئاً وَ أَنَّ سُلَیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ صُنِعَ لَهُ کُرْسِیٌّ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُجَیْنٍ مُرَصَّعٍ بِالْجَوْهَرِ وَ اَلْحُلِیِّ وَ عُمِلَ لَهُ دَرَجٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُجَیْنٍ فَکَانَ إِذَا صَعِدَ عَلَی اَلدَّرَجِ اِنْدَرَجَتْ وَرَاءَهُ وَ إِذَا نَزَلَ اِنْتَشَرَتْ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ اَلْغَمَامَهُ تُظِلُّهُ وَ اَلْجِنُّ وَ اَلْإِنْسُ بَیْنَ یَدَیْهِ وُقُوفٌ لِأَمْرِهِ وَ اَلرِّیَاحُ تَنْسِمُ وَ تَجْرِی کَمَا أَمَرَهَا وَ اَلسِّبَاعُ وَ اَلْوَحْشُ وَ اَلْهَوَامُّ مُذَلَّلَهٌ عُکَّفاً حَوْلَهُ وَ اَلْمَلَأُ تَخْتَلِفُ إِلَیْهِ فَمَا ضَرَّهُ ذَلِکَ وَ لاَ نَقَصَ مِنْ نُبُوَّتِهِ شَیْئاً وَ لاَ مَنْزِلَتِهِ عِنْدَ اَللَّهِ وَ قَدْ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اَللّهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ اَلطَّیِّباتِ مِنَ اَلرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی اَلْحَیاهِ اَلدُّنْیا خالِصَهً یَوْمَ اَلْقِیامَهِ ثُمَّ أَمَرَ أَنْ یُتَّخَذَ لَهُ غَالِیَهٌ فَاتُّخِذَتْ بِأَرْبَعَهِ آلاَفِ دِینَارٍ فَعُرِضَتْ عَلَیْهِ فَنَظَرَ إِلَیْهَا وَ إِلَی سُیُورِهَا وَ حُسْنِهَا وَ طِیبِهَا فَأَمَرَ أَنْ تُکْتَبَ رُقْعَهٌ فِیهَا عَوْذَهٌ مِنَ اَلْعَیْنِ وَ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ اَلْعَیْنُ حَقٌّ ﴾. (2)

22- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ أَوِ اَلْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مَا لَکُمْ مِنْ هَذِهِ اَلْأَنْهَارِ فَتَبَسَّمَ وَ قَالَ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی بَعَثَ جَبْرَئِیلَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَخْرِقَ بِإِبْهَامِهِ ثَمَانِیَهَ أَنْهَارٍ فِی اَلْأَرْضِ مِنْهَا سَیْحَانُ وَ جَیْحَانُ وَ هُوَ نَهَرُ بَلْخَ وَ اَلْخشوعُ وَ هُوَ نَهَرُ اَلشَّاشِ وَ مِهْرَانُ وَ هُوَ نَهَرُ اَلْهِنْدِ وَ نِیلُ مِصْرَ وَ دِجْلَهُ وَ اَلْفُرَاتُ فَمَا سَقَتْ أَوِ اِسْتَقَتْ فَهُوَ لَنَا وَ مَا کَانَ لَنَا فَهُوَ لِشِیعَتِنَا وَ لَیْسَ لِعَدُوِّنَا مِنْهُ شَیْءٌ إِلاَّ مَا غَصَبَ عَلَیْهِ وَ إِنَّ وَ لِیَّنَا لَفِی أَوْسَعَ مِمَّا بَیْنَ ذِهْ إِلَی ذِهْ یَعْنِی بَیْنَ اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ ثُمَّ تَلاَ هَذِهِ اَلْآیَهَ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی اَلْحَیاهِ اَلدُّنْیا اَلْمَغْصُوبِینَ عَلَیْهَا خالِصَهً لَهُمْ یَوْمَ اَلْقِیامَهِ بِلاَ غَصْبٍ ﴾. (3)

ص: 106

ازدواج می کنند، در آخرت، خداوند متعال، طیّبات را ویژه ی مؤمنان قرار می دهد و برای مشرکین، در آن ها بهره ای نمی باشد.

21- امام رضا علیه السلام- امام رضا علیه السلام دستور داد که برای وی مُشکی که از درختی به نام بان گرفته می شود به قیمت هفت صد درهم خریداری شود، فضل بن سهل به امام نامه ای نوشت و به ایشان گفت: «مردم این امر را بر شما نمی پسندند، حضرت علیه السلام برای وی نوشت: «ای فضل آیا نمی دانی که یوسف صدیقه علیه السلام لباسی مزیّن به طلا و جواهرات می پوشید و بر تختی از طلا می نشست، و این امور ضرری بر [ایمان] وی نساخته و از نبوّت و حکمتش چیزی نکاست، و برای سلیمان علیه السلام تختی از طلا، نقره و آکنده از جواهرات و زیورها ساختند که پلّه هایش از طلا و نقره، جواهر نشان بوده به گونه ای که اگر بالای آن می رفت، جواهرات پشت سر وی پراکنده می گشتند، و اگر از آن فرود می آمد، [جواهرات] جلویش منتشر می گشتند، ابرها سایبانش بوده و جنّ و انس دست به خدمت وی و بادها به دستور وی جریان یافته و درندگان و ددان و جانوران در اطرافش خوار و ذلیل و در خدمتش و مردم در خدمت به وی در تکاپو بودند و این امور ضرری برای وی نداشت و از نبوّت و منزلت و جایگاهش در نزد خداوند چیزی نکاست، همان گونه که خداوند متعال فرموده است: ﴿ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا خالِصَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ ﴾. آن گاه امام دستور داد که برای وی شیشه ای عطر با قیمت چهار هزار دینار خریداری گردد، به نزد وی آوردند به زیبایی و بوی خوشش نظر افکند و دستور داد حرزی جهت چشم زخم بنویسند و فرمود: «چشم زخم حقیقت دارد».

22- امام صادق علیه السلام- یونس بن ظنیان یا معلی بن خنیس گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «از این زمین چه بهره ای داری»؟ لبخند زد و فرمود: «همانا خدای تبارک و تعالی جبرئیل را فرستاد و به او دستور داد که با انگشت شصت خود هشت رود در زمین ایجاد کند که این رودها از آن جمله است: سیحون و جیحون که همان رود خانه بلخ است و خشوع که همان رود خانه ی شاش است و مهران یعنی رود خانه هندوستان و نیل در مصر و دجله و فرات. پس هر چه این رود خانه ها آب می دهد یا می گیرد از آن ما است و هر چه برای ماست، برای شیعیان ما نیز هست و دشمن ما را از آن بهره ای نیست، مگر آن که به نا حق گرفته است، [مُلک] ولیّ ما (یعنی امام مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) وسیع تر است از آن چه میان زمین و آسمان است، سپس این آیه را تلاوت فرمود: ﴿ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا ﴾ که از آن ها به نا حق گرفته شده است ﴿ خالِصَةً ﴾؛ برای آنان. ﴿ يَوْمَ الْقِيامَةِ ﴾؛ بدون غصب».

ص: 107

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ أَنْ تُشْرِکُوا بِاللّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ ﴾ (33)

بگو: «خداوند، تنها اعمال زشت را، حرام کرده است؛ چه آشکار باشد و چه پنهان؛ و [هم چنین] گناه و ستم به نا حق را؛ و این که چیزی را که خداوند دلیلی برای آن نازل نکرده، همتای خداوند قرار دهید؛ و چیزی را که نمی دانید به نسبت دهید». (33)

كُلِّهِ لِأَنَّهُ جَاءَ بِهِ وَ دَلَّ عَلَیْهِ وَ أَمَرَ بِهِ وَ لَا یَقْبَلُ مِنْ أَحَدٍ شَیْئاً مِنْهُ إِلَّا بِهِ وَ مَنْ عَرَفَ اجْتَنَبَ الْكَبَائِرَ وَ حَرَّمَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ حَرَّمَ الْمَحَارِمَ كُلَّهَا لِأَنَّ بِمَعْرِفَةِ النَّبِیِّ وَ بِطَاعَتِهِ دَخَلَ فِیمَا دَخَلَ فِیهِ النَّبِیُّ وَ خَرَجَ مِمَّا خَرَجَ مِنْهُ النَّبِیُّ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحَلِّلُ الْحَلَالَ وَ یُحَرِّمُ الْحَرَامَ بِغَیْرِ مَعْرِفَةِ النَّبِیِّ لَمْ یُحَلِّلْ لِلَّهِ حَلَالًا وَ لَمْ یُحَرِّمْ لَهُ حَرَاماً وَ أَنَّهُ مَنْ صَلَّی وَ زَكَّی وَ حَجَّ وَ اعْتَمَرَ وَ فَعَلَ ذَلِكَ كُلَّهُ بِغَیْرِ مَعْرِفَةِ مَنِ افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ طَاعَتَهُ لَمْ یَقْبَلْ مِنْهُ شَیْئاً مِنْ ذَلِكَ وَ لَمْ یُصَلِّ وَ لَمْ یَصُمْ وَ لَمْ یُزَكِّ وَ لَمْ یَحُجَّ وَ لَمْ یَعْتَمِرْ وَ لَمْ یَغْتَسِلْ مِنَ الْجَنَابَةِ وَ لَمْ یَتَطَهَّرْ وَ لَمْ یُحَرِّمْ لِلَّهِ حَرَاماً وَ لَمْ یُحَلِّلْ لِلَّهِ حَلَالًا وَ لَیْسَ لَهُ صَلَاةٌ وَ إِنْ رَكَعَ وَ سَجَدَ وَ لَا لَهُ زَكَاةٌ وَ إِنْ أَخْرَجَ لِكُلِّ أَرْبَعِینَ دِرْهَماً دِرْهَماً وَ مَنْ عَرَفَهُ وَ أَخَذَ عَنْهُ أَطَاعَ اللَّهَ ﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ أَنَّهُ بَلَغَکَ أَنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّ الْفَوَاحِشَ الَّتِی نَهَی اللَّهُ عَنْهَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الرِّبَا وَ الدَّمُ وَ الْمَیْتَهُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ هُوَ رَجُلٌ وَ ذَکَرُوا أَنَّ مَا حَرَّمَ اللَّهُ مِنْ نِکَاحِ الْأُمَّهَاتِ وَ الْبَنَاتِ وَ الْعَمَّاتِ وَ الْخَالَاتِ وَ بَنَاتِ الْأَخِ وَ بَنَاتِ الْأُخْتِ وَ مَا حَرَّمَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ مِنَ النِّسَاءِ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ إِنَّمَا عَنَی بِذَلِکَ نِکَاحَ نِسَاءِ النَّبِیِّ صلی اللّه علیه و آله وَ مَا سِوَی ذَلِکَ مُبَاحٌ کُلُّهُ وَ ذَکَرْتَ أَنَّهُ بَلَغَکَ أَنَّهُمْ یَتَرَادَفُونَ الْمَرْأَهَ الْوَاحِدَهَ وَ یَشْهَدُونَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ بِالزُّورِ وَ یَزْعُمُونَ أَنَّ لِهَذَا ظَهْراً وَ بَطْناً یَعْرِفُونَهُ فَالظَّاهِرُ مَا یَتَنَاهَوْنَ عَنْهُ یَأْخُذُونَ بِهِ مُدَافَعَهً عَنْهُمْ وَ الْبَاطِنُ هُوَ الَّذِی یَطْلُبُونَ وَ بِهِ أُمِرُوا بِزَعْمِهِمْ وَ کَتَبْتَ تَذْکُرُ الَّذِی عَظُمَ مِنْ ذَلِکَ عَلَیْکَ حِینَ وَ کَتَبْتَ تَسْأَلُنِی عَنْ ذَلِکَ وَ عَنْ حَالِهِمْ وَ مَا یَقُولُونَ فَأُخْبِرُکَ أَنَّهُ مَنْ کَانَ یَدِینُ اَللَّهَ بِهَذِهِ اَلصِّفَهِ اَلَّتِی کَتَبْتَ تَسْأَلُنِی عَنْهَا فَهُوَ عِنْدِی مُشْرِکٌ بِاللَّهِ بَیِّنُ اَلشِّرْکِ فَلاَ یَسَعُ أَحَداً أَنْ یَشُکَّ فِیهِ أَلَمْ یَسْمَعْ هَؤُلاَءِ قَوْلَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ اَلْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ قَوْلَهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ ذَرُوا ظاهِرَ اَلْإِثْمِ وَ باطِنَهُ فَظَاهِرُ اَلْحَرَامِ وَ بَاطِنُهُ حَرَامٌ کُلُّهُ وَ ظَاهِرُ اَلْحَلاَلِ وَ بَاطِنُهُ حَلاَلٌ کُلُّهُ وَ إِنَّمَا جُعِلَ اَلظَّاهِرُ دَلِیلاً عَلَی اَلْبَاطِنِ وَ اَلْبَاطِنُ دَلِیلاً عَلَی اَلظَّاهِرِ یُؤَکِّدُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ یَشُدُّهُ وَ یُقَوِّیهِ وَ یُؤَیِّدُهُ فَمَا کَانَ مَذْمُوماً فِی اَلظَّاهِرِ فَبَاطِنُهُ مَذْمُومٌ وَ مَا کَانَ مَمْدُوحاً فِی اَلظَّاهِرِ فَبَاطِنُهُ مَمْدُوحٌ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ اِعْلَمْ أَنَّ هَؤُلاَءِ قَوْمٌ سَمِعُوا مَا لَمْ یَقِفُوا عَلَی حَقِیقَتِهِ وَ لَمْ یَعْرِفُوا حُدُودَهُ فَوَضَعُوا حُدُودَ تِلْکَ اَلْأَشْیَاءِ مُقَایَسَهً بِرَأْیِهِمْ وَ مُنْتَهَی عُقُولِهِمْ وَ لَمْ یَضَعُوهَا عَلَی حُدُودِ مَا أُمِرُوا بِهِ تَکْذِیباً وَ اِفْتِرَاءً عَلَی اَللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ جُرْأَهً عَلَی اَلْمَعَاصِی وَ لَمْ یَبْعَثِ اَللَّهُ نَبِیّاً یَدْعُو إِلَی

ص: 110

می داند ظاهر و باطن تمام محرمات را حرام می داند زیرا با شناختن پیامبر و اطاعت او وارد دستورات دین شده و از چیزهای حرام اطلاع یافته است. هر کس چیزی را بدون معرفت پیامبر حلال یا حرام بداند، هرگز در راه خدا نه حلالی را حلال و نه حرامی را حرام دانسته است. هر کس نماز، زکات، حج و عمره و تمام این دستورات را بدون معرفت کسی که آن ها را واجب کرده انجام دهد، ذرّه ای از او قبول نمی کنند؛ نه نماز خوانده و نه زکات داده و نه حج رفته و نه عمره و نه غسل جنابت کرده و نه طهارت، نه حرامی را برای خدا مراعات نموده و نه حلالی را، او اهل نماز نیست گر چه رکوع و سجود کرده باشد و اهل پرداخت زکات نیست گر چه از هر چهل در هم یک در هم داده باشد. هر که پیامبر را بشناسد و مطیع او باشد، از خدا اطاعت کرده است.

3-1- امام صادق علیه السلام- آن ها می گویند، کارهای بدی که خدا نهی نموده از قبیل شراب، قمار، ربا و خون و مردار و گوشت خوک، مردی است. می گویند آن چه خدا حرام نموده از ازدواج با مادران و دختران و عمّه ها و خاله ها و دختران برادر و دختران خواهر و آن چه بر مؤمنین ازدواج آن ها را حرام نموده (منظورش ازدواج با زنان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم است) بقیّه هم حلال هستند. شنیده ای که آن ها چند نفری، پیاپی با یک زن هم بستر می شوند و شهادت به دروغ می دهند. آن ها می گویند، برای محرّمات دین یک ظاهری است و یک باطن که آن را می دانند، ظاهر همان است که از آن خودداری می شود و به واسطه ی دفاع از خویش ظاهر را انجام می دهند، امّا باطن همان چیزی است که آن ها جویا هستند و به گمان خودشان، به همان نیز مأمورند. بالأخره در نامه ی خود از اعتقاد آن ها بسیار در شگفت شده بودی و سؤال کرده بودی: آیا حلال است یا حرام و جویای تفسیر این مرام شده بودی. اینک برای تو توضیح می دهم تا رفع شک و شبهه شود.! درست دقّت کن برایت در این نامه تفسیر می کنم ... آن چه سؤال کرده بودی، کسی که چنین اعتقادی داشته باشد، در نزد من مشرک به خدا است و شکّی در شرک او نیست. باطن و ظاهر یک فعل حرام، حرام است و باطن و ظاهر یک فعل حلال، حلال است و اصولاً ظاهر هر شیئی دلیل بر باطن آن است و باطن هر چیزی دلیل بر ظاهر آن است که هر کدام آن دیگری را تأکید می کند و آن را تقویت می کند و استحکام می بخشد و تأیید می کند؛ هر چیزی که ظاهرش مذموم است، باطنش نیز مذموم خواهد بود و هر چیزی که ظاهرش پسندیده است باطنش نیز پسندیده خواهد بود، امام صادق علیه السلام افزود: این افراد مطلبی را شنیده اند که بر حقیقتش اطلّاعی ندارند و حد و مرز آن را نمی دانند لذا بر طبق نظر و رأی و بر اساس نهایت فهم و درک خود، آن را تعریف و درک می کنند و نمی خواهند آن را مطابق آن چه امر شده اند تا مطابق آن، آن حقایق را تعبیر کنند، درک و فهم کنند و این کار را از این بابت می کنند که می خواهند بر خداوند دروغ ببندند و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را تکذیب کنند و به این دلیل است که بر انجام معصیت خداوند، جرأت پیدا کرده اند. خداوند هر پیامبری را که مبعوث کرده تا به سوی شناخت معرفتی مردم را رهنمون سازد، به همراه آن عبادت و اطاعت [و اعمالی] را نیز واجب کرده است و خداوند اعمال بندگان را فقط مطابق آن اموری که بر

ص: 111

مَعْرِفَهٍ لَیْسَ مَعَهَا طَاعَهٌ وَ إِنَّمَا یَقْبَلُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اَلْعَمَلَ مِنَ اَلْعِبَادِ بِالْفَرَائِضِ اَلَّتِی اِفْتَرَضَهَا عَلَیْهِمْ بَعْدَ مَعْرِفَهِ مَنْ جَاءَ بِهَا مِنْ عِنْدِهِ وَ دَعَاهُمْ إِلَیْهِ فَأَوَّلُ ذَلِکَ مَعْرِفَهُ مَنْ دَعَا إِلَیْهِ وَ هُوَ اَللَّهُ اَلَّذِی لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَحْدَهُ وَ اَلْإِقْرَارُ بِرُبُوبِیَّتِهِ وَ مَعْرِفَهُ اَلرَّسُولِ اَلَّذِی بَلَّغَ عَنْهُ وَ قَبُولُ مَا جَاءَ بِهِ ثُمَّ مَعْرِفَهُ اَلْوَصِیِّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ثُمَّ مَعْرِفَهُ اَلْأَئِمَّهِ بَعْدَ اَلرُّسُلِ اَلَّذِینَ اِفْتَرَضَ اَللَّهُ طَاعَتَهُمْ فِی کُلِّ عَصْرٍ وَ زَمَانٍ عَلَی أَهْلِهِ وَ اَلْإِیمَانَ وَ اَلتَّصْدِیقَ بِأَوَّلِ اَلرُّسُلِ وَ اَلْأَئِمَّهِ وَ آخِرِهِمْ ثُمَّ اَلْعَمَلُ بِمَا اِفْتَرَضَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی اَلْعِبَادِ مِنَ اَلطَّاعَاتِ ظَاهِراً وَ بَاطِناً وَ اِجْتِنَابُ مَا حَرَّمَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ ظَاهِرَهُ وَ بَاطِنَهُ وَ إِنَّمَا حَرَّمَ اَلظَّاهِرَ بِالْبَاطِنِ وَ اَلْبَاطِنَ بِالظَّاهِرِ مَعاً جَمِیعاً وَ اَلْأَصْلَ وَ اَلْفَرْعَ فَبَاطِنُ اَلْحَرَامِ حَرَامٌ کَظَاهِرِهِ وَ لاَ یَسَعُ تَحْلِیلُ أَحَدِهِمَا وَ لاَ یَجُوزُ وَ لاَ یَحِلُّ إِبَاحَهُ شَیْءٍ مِنْهُ وَ کَذَلِکَ اَلطَّاعَاتُ مَفْرُوضٌ عَلَی اَلْعِبَادِ إِقَامَتُهَا ظَاهِرُهَا وَ بَاطِنُهَا لاَ یُجْزِی إِقَامَهُ ظَاهِرٍ مِنْهَا دُونَ بَاطِنٍ وَ لاَ بَاطِنٍ دُونَ ظَاهِرٍ وَ لاَ تَجُوزُ صَلاَهُ اَلظَّاهِرِ مَعَ تَرْکِ صَلاَهِ اَلْبَاطِنِ وَ لاَ صَلاَهُ اَلْبَاطِنِ مَعَ تَرْکِ صَلاَهِ اَلظَّاهِرِ وَ کَذَلِکَ اَلزَّکَاهُ وَ اَلصَّوْمُ وَ اَلْحَجُّ وَ اَلْعُمْرَهُ وَ جَمِیعُ فَرَائِضِ اَللَّهِ اَلَّتِی اِفْتَرَضَهَا عَلَی عِبَادِهِ وَ حُرُمَاتُهُ وَ شَعَائِرُهُ ﴾. (1)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ نَحْنُ أَصْلُ کُلِّ بِرٍّ، وَ مِنْ فُرُوعِنَا کُلُّ بِرٍّ؛ وَ مِنَ اَلْبِرِّ اَلتَّوْحِیدُ، وَ اَلصَّلاَهُ، وَ اَلصِّیَامُ، وَ کَظْمُ اَلْغَیْظِ، وَ اَلْعَفْوُ عَنِ اَلْمُسِیءِ، وَ رَحْمَهُ اَلْفَقِیرِ، وَ تَعَاهُدُ اَلْجَارِ، وَ اَلْإِقْرَارُ بِالْفَضْلِ لِأَهْلِهِ ... وَ عَدُوُّنَا أَصْلُ کُلِّ شَرٍّ، وَ مِنْ فُرُوعِهِمْ کُلُّ قَبِیحٍ وَ فَاحِشَهٍ، فَهُمُ اَلْکَذِبُ، وَ اَلنَّمِیمَهُ، وَ اَلْبُخْلُ، وَ اَلْقَطِیعَهُ وَ أَکْلُ اَلرِّبَا، وَ أَکْلُ مَالِ اَلْیَتِیمِ بِغَیْرِ حَقٍّ، وَ تَعَدِّی اَلْحُدُودِ اَلَّتِی أَمَرَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا، وَ رُکُوبُ اَلْفَوَاحِشِ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ مِنَ اَلزِّنَا وَ اَلسَّرِقَهِ، وَ کُلِّ مَا [وَافَقَ] ذَلِکَ مِنَ اَلْقَبِیحِ، وَ کَذَبَ مَنْ قَالَ: إِنَّهُ مَعَنَا، وَ هُوَ مُتَعَلِّقٌ بِفَرْعِ غَیْرِنَا ﴾. (2)

5-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ يَا عَلِيُّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ لِي: يَا مُحَمَّدُ، بَعَثْتُ عَلِيّاً مَعَ الْأَنْبِيَاءِ بَاطِناً وَ مَعَكَ ظَاهِراً ﴾. (3)

6-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ إنَّا أهْلُ الْبَیتِ قَدْ أذْهَبَ اللَّهُ عَنَّا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ ﴾. (4)

ص: 112

آنان واجب کرده می پذیرد که آن واجبات را نیز به همراه شناختی که توسط پیامبرشان برایشان فرستاده، به آنان رسانده است. اولین شناخت شناخت کسی است که به سوی او خوانده می شوند که همان شناخت خداوند است که شریکی ندارد تنها پروردگار است و شناخت فرستاده او که از جانب او پیام آورده و پذیرش دستوراتی که رسول آورد و سپس شناخت وصی پس از اوست و پس از او، شناخت امامان است که پس از پیامبران آمده و خداوند در هر عصر و زمان، اطاعت آنان را بر اهل آن زمان واجب کرده و باید اول به رسول و سپس به امامان پس از او ایمان آورده و آنان را تصدیق کنند و پس از این شناخت و معرفت ها است که باید به واجبات الهی عمل کنند که همان عبادات ظاهری و باطنی است و محرمات باطنی و ظاهری است؛ خداوند ظاهر یک چیز را به خاطر باطن آن و باطن را به خاطر ظاهر آن حرام کرده است و یک اصل است و دیگری فرع. باطن حرام هم چون ظاهر آن حرام است و جایز نیست که باطن یا ظاهر حرام را حلال بدانی و یا مباح بپنداری انجام عبادت هایی را که خداوند بر بندگان واجب نموده، ظاهر و باطنش واجب است، و جایز نیست تنها به ظاهر آن عمل نموده و باطنش را رها سازیم. و بر عکس، هم چنان که جایز نیست ظاهر نماز را به جا آورده و باطن نماز را ترک گوییم و عبادت ها و واجبات دیگری را که خداوند بر بندگان خویش هم چون زکات، روزه و حج فرض نموده است این چنین هستند.

4-1- امام صادق علیه السلام- ما اصل هر خوبی هستیم و هر نیکی از ما جوانه می زند، و از جمله خوبی ها است: توحید و نماز و روزه و فرو بردن خشم و گذشت از گناه کار و رحم به تهی دست و تجسّس از همسایه و اعتراف به فضل برای اشخاص اهل فضل. دشمن ما نیز ریشه هر بدی است و هر کار زشت و قبیحی از آن ها جوانه می زند، از جمله آن ها: دروغگویی و سخن چینی و بخل و قطع خویشاوندی و ربا خواری و خوردن مال یتیم به غیر حق و تجاوز از حدی که خدا امر کرده و انجام فواحش ظاهر و پنهان که زنا و دزدی و هر کار زشت دیگر است. دروغ گفته کسی که مدّعی است به ما محبّت می ورزد، با این که به کار های دشمنان ما چنگ زده است».

5-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ای علی علیه السلام، خداوند متعال به من فرمود: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم، علی علیه السلام را همراه با دیگر پیامبران علیهم السلام به صورت باطنی و با تو به صورت ظاهری مبعوث نمودم».

6-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ما خانواده ای هستیم که خداوند پلیدی های پنهان و آشکار را از ما بر طرف نموده است.

ص: 113

7-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ جَاءَ فِی تَأْوِیلِ قَوْلِهِ تَعَالَی قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ ﴾. (1)

8-1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ، قال: من ذلك أئمة الجور وَ الْإِثْمَ يعني به الخمر وَ الْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ أَنْ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ ما لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَي اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ و هذا رد علي من قال في دين اللّه بغير علم، و حكم فيه بغير حكم اللّه، فعليه مثل ما علي من أشرك باللّه و استحل المحارم و الفواحش، فالقول علي اللّه محرم بغير علم مثل هذه المعاني ﴾. (2)

9-1- السّجّاد علیه السلام- ﴿ الْفَوَ حِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ مَا ظَهَرَ نِکاحُ امرَأهِ الأَبِ، وَ مَا بَطَنَ الزِّنا ﴾. (3)

10-1- الكاظم علیه السلام- ﴿ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ: سَأَلَ اَلْمَهْدِیُّ أَبَا اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنِ اَلْخَمْرِ هَلْ هِیَ مُحَرَّمَهٌ فِی کِتَابِ اَللَّهِ فَإِنَّ اَلنَّاسَ یَعْرِفُونَ اَلنَّهْیَ وَ لاَ یَعْرِفُونَ اَلتَّحْرِیمَ؟ فَقَالَ أَبُو اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بَلْ هِیَ مُحَرَّمَهٌ. قَالَ فِی أَیِّ مَوْضِعٍ هِیَ مُحَرَّمَهٌ بِکِتَابِ اَللَّهِ یَا أَبَا اَلْحَسَنِ! قَالَ: قَوْلُ اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ فأَمَّا قَوْلُهُ: ما ظَهَرَ مِنْها فَیَعْنِی اَلزِّنَا اَلْمُعْلَنَ، وَ نَصْبَ اَلرَّایَاتِ اَلَّتِی کَانَتْ تَرْفَعُهَا اَلْفَوَاجِرُ فِی اَلْجَاهِلِیَّهِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ: وَ ما بَطَنَ یَعْنِی مَا نَکَحَ مِنَ اَلْآبَاءِ فَإِنَّ اَلنَّاسَ کَانُوا قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِذَا کَانَ لِلرَّجُلِ زَوْجَهٌ وَ مَاتَ عَنْهَا تَزَوَّجَهَا اِبْنُهُ مِنْ بَعْدِهِ إِذَا لَمْ یَکُنْ أُمُّهُ، فَحَرَّمَ اَللَّهُ ذَلِکَ، وَ أَمَّا اَلْإِثْمُ فَإِنَّهَا اَلْخَمْرُ بِعَیْنِهَا ﴾. (4)

11-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ مَا مِنْ أَحَدٍ أَغْیَرَ مِنَ اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی، وَ مَنْ أَغْیَرُ مِمَّنْ حَرَّمَ اَلْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ ﴾. (5)

7-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ اَلْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ ﴾ مراد از فواحش نهان حسد است.

8-1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ اَلْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ ﴾ ائمّه ى ظلم و پیشوایان ظلم و ستم نیز از آن جمله هستند. و مراد از ﴿ وَ اَلْإِثْمَ ﴾ شراب است. ﴿ وَ الْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ أَنْ تُشْرِکُوا بِاللّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ ﴾ و این پاسخی است به کسی که بدون علم و اطلّاع چیزی درباره ی دین خدا بگوید و به غیر از حکم خدا به قضاوت بپردازد. پس همان گناهی را متحمّل می شود که کسی که به خدا شرک بورزد و کار های حرام و فواحش را حلال بداند، آن گناه را متحمّل می شود. بنا بر این نسبت دادن یک حکم به خدا بدون آگاهی یافتن به این معانی و نکته ها حرام است.

9-1- امام سجّاد علیه السلام- ﴿ اَلْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ ﴾؛ منظور از ما ظهر، ازدواج با زن پدر و منظور از ما بطن، زنا است.

10-1- امام کاظم علیه السلام- علی بن یقطین گوید: مهدی از ابو الحسن علیه السلام درباره ی شراب پرسید که آیا در کتاب خدا تحریم شده است؟ زیرا مردم نهی را می شناسند ولی تحریم را نمی شناسند. امام کاظم علیه السلام به او فرمود: «بلی، تحریم شده است». گفت: «ای ابو الحسن علیه السلام! در چه جایی از کتاب خدا تحریم شده است»؟ فرمود: «آن جا که خدای تبارک و تعالی می فرماید: ﴿ قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ﴾. و امّا در این سخن خدای تبارک و تعالی ﴿ ما ظَهَرَ مِنْها ﴾ منظور زنای آشکار و بر افراشتن پرچم هایی است که زنان فاحشه در جاهلیّت بر می افراشتند. و در این سخن خدای تبارک و تعالی؛ ﴿ وَ ما بَطَنَ ﴾ منظور زنانی است که پدران با آن ها ازدواج کردند. زیرا که در دوران قبل از بعثت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم هر گاه مردی می مرد و زنی از او باقی می ماند، پس از وی پسرش در صورتی که کنیزکی نداشت با او ازدواج می کرد. خداوند این کار را تحریم کرده است؛ و امّا این سخن خدای عزّ و جلّ ﴿ الْإِثْمَ ﴾ منظور از آن شراب است.

11-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- هیچ کس نیست که از خدای تبارک و تعالی غیرتمندتر باشد، و چه کسی غیرتمندتر از آن است که فواحش را چه ظاهر و چه باطن حرام دانسته است؟!

2- الكاظم علیه السلام- ﴿ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ فَخَبَّرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ الْإِثْمَ فِي الْخَمْرِ وَ غَيْرِهَا وَ أَنَّهُ حَرَامٌ ﴾. (1)

3- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ فَأَنْزَلَ اَللَّهُ تَعَالَی إِنَّما یُرِیدُ اَلشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ اَلْعَداوَهَ وَ اَلْبَغْضاءَ فِی اَلْخَمْرِ وَ اَلْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اَللّهِ وَ عَنِ اَلصَّلاهِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ قَالُوا أَمَرَنَا أَنْ نَنْتَهِیَ عَنْهَا وَ لَمْ یُحَرِّمْ عَلَیْنَا فَأَنْزَلَ اَللَّهُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلْخَمْرِ وَ اَلْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما فَقَالَ اَلْمُسْلِمُونَ فِیهِ إِثْمٌ وَ مَنَافِعُ وَ إِنْ کَانَ اَلْإِثْمُ أَکْبَرَ مِنَ اَلْمَنَافِعِ فَلاَ یُحَرِّمْ عَلَیْنَا فَأَنْزَلَ اَللَّهُ تَعَالَی قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ اَلْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ اَلْإِثْمَ وَ اَلْبَغْیَ بِغَیْرِ اَلْحَقِّ فَصَحَّ تَحْرِیمُ اَلْخَمْرِ لِقَوْلِهِمُ اَلْإِثْمُ اِسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اَلْخَمْرِ ﴾. (2)

2- امام كاظم علیه السلام- ﴿ قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ ﴾، پس خداوند [مردم را] آگاه نمود از این که گناه در شراب و غیر آن است و نوشیدن شراب، حرام می باشد.

3- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- هنگامی که آیه: شیطان می خواهد به وسیله ی شراب و قمار، در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند، و شما را از یاد خدا و از نماز باز دارد. آیا [با این همه زیان و فساد، و با این نهی اکیدا]، خودداری خواهید کرد؟ (مائده / 91) نازل شد، [برخی] گفتند: «به ما فقط دستور داده شده که از آن دست بکشیم ولی خداوند آن را حرام ننموده است، آن گاه خداوند آیه: درباره ی شراب و قمار از تو سؤال می کنند، بگو: «در آن ها گناه و زیان بزرگی است و منافعی [از نظر مادی] برای مردم در بردارد [ولی] گناه آن ها از نفعشان بیش تر است. (بقره / 219) را نازل نمود، مسلمانان گفتند: در شراب [طبق این آیه] هم گناه است و هم منفعت هایی است، و گر چه [در این آیه] گناهش از منفعت بیش تر است، امّا]صریحاً] بر ما حرام نشده است، که خداوند آیه: ﴿ قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ﴾، را نازل نمود، و به حرام بودن شراب، تصریح کرد چون در نزد آنان، اثم نام دیگر شراب بود.

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ اَلْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: «إِنَّ اَلْمَوْتَ اَلَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ» إِلَی قَوْلِهِ «تَعْمَلُونَ» قَالَ تَعُدُّ اَلسِّنِینَ ثُمَّ تَعُدُّ اَلشُّهُورَ ثُمَّ تَعُدُّ اَلْأَیَّامَ ثُمَّ تَعُدُّ اَلسَّاعَاتِ ثُمَّ تَعُدُّ اَلْأَنْفَاسَ. فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلاَ یَسْتَأْخِرُونَ سَاعَهً وَ لاَ یَسْتَقْدِمُونَ ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی ثُمَّ قَضی أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ قَالَ الْأَجَلُ الَّذِی غَیْرُ مُسَمًّی مَوْقُوفٌ یُقَدِّمُ مِنْهُ مَا شَاءَ وَ یُؤَخِّرُ مِنْهُ مَا شَاءَ وَ أَمَّا الْأَجَلُ الْمُسَمَّی فَهُوَ الَّذِی یُنْزِلُ مِمَّا یُرِیدُ أَنْ یَكُونَ مِنْ لَیْلَةِ الْقَدْرِ إِلَی مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ فَذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ ثُمَّ قَضی أَجَلاً وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ قَالَ: اَلْمُسَمَّی مَا سُمِّیَ لِمَلَکِ اَلْمَوْتِ فِی تِلْکَ اَللَّیْلَهِ، وَ هُوَ اَلَّذِی قَالَ اَللَّهُ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَهً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ وَ هُوَ اَلَّذِی سُمِّیَ لِمَلَکِ اَلْمَوْتِ فِی لَیْلَهِ اَلْقَدْرِ، وَ اَلْآخَرُ لَهُ فِیهِ اَلْمَشِیَّهُ، إِنْ شَاءَ قَدَّمَهُ وَ إِنْ شَاءَ أَخَّرَهُ ﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ اَلْأَجَلُ اَلَّذِی یُسَمَّی فِی لَیْلَهِ اَلْقَدْرِ هُوَ اَلْأَجَلُ اَلَّذِی قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی: فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَهً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ ﴾. (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ اَلْعَیَّاشِیُّ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ: فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَهً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ، قَالَ: هُوَ اَلَّذِی یُسَمِّی لِمَلَکِ اَلْمَوْتِ ﴾. (5)

6- الحسن علیه السلام- ﴿ إِنَّ عَلِيّاً عَلَيهِ السَّلَامُ فِي الْمَحْيَا وَ الْمَمَاتِ وَ الْمَبْعَثِ عَاشَ بِقَدَرٍ وَ مَاتَ بِأَجَلٍ ﴾. (6)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی کَثِیرٍ قَالَ: قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَيهِ السَّلَامُ أَلَا نَحْرُسُکَ قَالَ حَرَسُ کُلِّ امْرِئٍ أَجَلُهُ ﴾. (7)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ سَعِیدِ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: کُنَّا مَعَ سَعِیدِ بْنِ قَیْسٍ بِصِفِّینَ لَیْلاً وَ اَلصَّفَّانُ یَنْظُرُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا إِلَی صَاحِبِهِ حَتَّی جَاءَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَنَزَلْنَا عَلَی قَنَاهٍ فَقَالَ لَهُ سَعِیدُ بْنُ قَیْسٍ:

ص: 118

1- امام صادق علیه السلام- بکر بن محمد ازدی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: بگو: «این مرگی که از آن فرار می کنید سر انجام با شما ملاقات خواهد کرد سپس به سوی کسی که دانای پنهان و آشکار است بازگردانده می شوید آن گاه شما را از آن چه انجام می دادید خبر می دهد»!. (جمعه / 8) سپس گفت: «سال ها را می شمرند. سال ها که به سر رسید ماه ها را می شمرند، ماه ها که تمام شد روزها را می شمرند، روزها که تمام شد ساعت ها را می شمرند و بالأخره نفس ها را می شمرند تا عمر مقدّر به سر آید و فرشته مرگ، روح آدمی را قبض كند، ﴿ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ ﴾.

2- امام صادق علیه السلام- مسعده بن صدقه گوید: امام صادق علیه السلام در تفسیر سخن خداوند: او کسی است که شما را از گل آفرید سپس مدّتی مقرّر داشت [تا انسان تکامل یابد] و اجل حتمی نزد اوست [و فقط او از آن آگاه است]. با این همه، شما [مشرکان در توحید و یگانگی و قدرت او] تردید می کنید. (انعام / 2) فرمود: «اجل غير مسمّی، موقوف [معلّق] است، هر چه می خواهد از آن مقدّم می دارد و هر چه می خواهد از آن به تأخیر می اندازد. امّا اجل مسمّى (تعیین شده) عبارت است از نزول آن چه می خواهد از شب قدر امسال تا شب قدر سال آینده، اتّفاق بیفتد». فرمود: «این همان فرموده ی خداوند عزّ و جلّ است: ﴿ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ ﴾.

3- امام صادق علیه السلام- حمران گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد کلام خداوند: سپس مدّتی مقرّر داشت [تا انسان تکامل یابد] و اجل حتمی نزد اوست [و فقط او از آن آگاه است]. (انعام / 2) پرسیدم، فرمود: «مسمّی، آن چیزی است که برای ملک الموت در آن شب تعیین گردیده است». و آن همان کلام خداوند است: ﴿ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ ﴾، و آن عبارت است از آن چه برای ملک الموت در شب قدر تعیین شده است و امّا در آن دیگری، اختیار دارد، اگر بخواهد مقدّم می دارد و اگر بخواهد به تأخیر می اندازد».

4- امام صادق علیه السلام- اجلی که در شب قدر مقدّر می شود، همان اجلی است که خداوند در مورد آن فرموده است: ﴿ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ ﴾.

5- امام صادق علیه السلام- ﴿ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ ﴾؛ اوست که برای فرشته مرگ [اجل را] تعیین می کند.

6- امام حسن علیه السلام- همانا علی علیه السلام در حیات، و ممات، و بعثت، آن قدر که مقدّر او بود زیست و چون زمانش سر آمد، به جهان دیگر رحلت کرد.

7- امام علی علیه السلام- یحیی بن ابو کثیر گوید: به امیر المؤمنین علیه السلام عرض شد: «آیا نمی خواهی که تو را پاسبانی کنیم»؟ فرمود: «هر مردی را اجلش پاسبانی کرده است».

8- امام على علیه السلام- سعيد بن وهب گوید: شبی در صفین با سعید بن قیس بودیم و صف ها یعنی صف لشكر على علیه السلام و صف لشکر معاویه چنان بودند که هر یک از ایشان به سوی صاحب خویش

ص: 119

أَفِی هَذِهِ اَلسَّاعَهِ یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ؟ أَمَا خِفْتَ شَیْئاً؟ قَالَ: وَ اَیُّ شَیْئٍ أَخَافُ؟ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ وَ مَعَهُ مَلَکَانِ مُوَکَّلاَنِ بِهِ أَنْ یَقَعَ فِی بِئْرٍ أَوْ تَضْرِبَهُ دَابَّهٌ أَوْ یَتَرَدَّی مِنْ جَبَلٍ حَتَّی یَأْتِیَهُ اَلْقَدَرُ، فَإِذَا أَتَی اَلْقَدَرُ خَلَّوْا بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ. ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ اَلَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ اِسْتَكْبَرُوا عَنْها أُولئِكَ أَصْحابُ اَلنّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ ﴾ (36)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ بَلَغَنَا أَنَّهُ یَأْتِی عَلَی جَهَنَّمَ حِینٌ یَصْطَفِقُ أَبْوَابُهَا فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ الْخُلُودُ قُلْتُ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا ما شاءَ رَبُّكَ فَقَالَ هَذِهِ فِی الَّذِینَ یَخْرُجُونَ مِنَ النَّارِ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآياتِهِ أُولئِكَ يَنالُهُمْ نَصِيبُهُمْ مِنَ الْكِتابِ حَتَّى إِذا جاءَتْهُمْ رُسُلُنا يَتَوَفَّوْنَهُمْ قالُوا أَيْنَ ما كُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَ شَهِدُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كانُوا كافِرِينَ ﴾ (37)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ فَأمَّا النُّصَّابُ مِنْ أهْلِ الْقِبْلَةِ فَإنَّهُمْ یُخَدُّ لَهُمْ خَدٌّ إلَی النَّارِ الَّتِی خَلَقَهَا اللهُ فِی الْمَشْرِقِ فَیَدْخُلُ عَلَیْهِمْ مِنْهَا اللهَبُ وَ الشَّرَرُ وَ الدُّخَانُ وَ فَوْرَةُ الْحَمِیمِ إلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، ثُمَّ مَصِیرُهُمْ إلَی الْحَمِیمِ ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ، ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ: أیْنَمَا کُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ؟ أیْنَ إمَامُکُمُ الَّذِی اتَّخَذْتُمُوهُ دُونَ الْإمَامِ الَّذِی جَعَلَهُ اللهُ لِلنَّاسِ إمَاماً ﴾. (3)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ أَنَّ سَبِیلَ اَللَّهِ فِی هَذَا اَلْمَوْضِعِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (4)

3- على بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ أُولئِكَ يَنَاهُمْ نَصِيبُهُمْ مِنَ الْكِتَابِ أَي يَنَالُهُمْ مَا فِي كِتَابِنَا مِنْ عُقُوبَاتِ الْمَعَاصِي وَ قَوْلُهُ قَالُوا أَينَ مَا كُنتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّه قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا أَن يَضِلُّوا ﴾. (5)

ص: 120

که صف دیگر باشد نظر می کردند تا آن که امیر المؤمنین علیه السلام آمد پس امر کرد بر کاریزی آمدیم و سعید بن قیس به آن حضرت عرض کرد: «یا امیر المؤمنین علیه السلام آیا در این ساعت از چیزی نترسیدی»؟ فرمود: «از چه چیزی بترسم به درستی که هیچ کس نیست مگر آن که با او دو فرشته اند که بر او گماشته اند که نگذارند در چاهی فرود آید یا جنبنده ای به او گزند برساند یا از کوهی بیفتد تا او را قدر بیاید و چون قدر آمد در میانه ی او و قدر رها کنند».

و کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، و در برابر آن تکبّر نمودند، اهل دوزخند؛ جاودانه در آن خواهند ماند. (36)

1- امام صادق علیه السلام- حمران گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «به ما خبر رسیده است که وقتی درهای جهنّم به هم می خورد، چیزی بر جهنّم است» فرمود: «نه به خدا سوگند که آن جاودانگی است». گفتم: «جاودانه در آن خواهند ماند، تا آسمان ها و زمین برپاست مگر آن چه پروردگارت بخواهد!. (هود / 107)» فرمود: «این را در مورد کسانی باید گفت که از آتش خارج می شوند».

چه کسی ستم کارتر است از آن ها که بر خدا دروغ بستند، یا آیات او را تکذیب کردند؟ آن ها نصیبشان را از آن چه مقدّر شده [از نعمت ها و مواهب این جهان] می برند؛ تا زمانی که فرستادگان ما [و فرشتگان قبض روح] به سراغشان آیند که جانشان را بگیرند؛ از آن ها می پرسند: «کجایند معبود هایی که غیر از خدا می خواندید؟! [چرا به یاری شما نمی آیند]»؟! می گویند: «آن ها [همه] از نظر ما پنهان و گم شدند» و به زیان خود گواهی می دهند که کافر بودند. (37)

1- امام باقر علیه السلام- امّا ناصبیان (دشمنان اهل بیت) که اهل قبله هستند، برای آن ها هم خطّی از قبر (جایگاه برزخی او) به طرف دوزخ کشیده می شود. این دوزخ را خداوند در مشرق خلق کرده است، و از آن دوزخ شعله های آتش و دود و گرمی به قبرش وارد می گردد و او را معذّب می کند، و بعد از این هم راه آن ها به جهنّم (جهنّم اخروی) ختم می شود، و در آن جا نگهداری می گردند و به آن ها می گویند: ﴿ أَیْنَ مَا کُنتُمْ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ ﴾ کجا هست آن امامی که خود اختیار کردید و امام منصوب از طرف خدا را رها نمودید.

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- مراد از راه خدا در این مواضع علیّ بن ابی طالب علیه السلام است.

3- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ أُولئِکَ یَنالُهُمْ نَصِیبُهُمْ مِنَ الْکِتابِ ﴾ یعنی از عقوبت ها و مجازات های معاصی [که] در قرآن [موجود است] به آن ها خواهد رسید، و این کلام خداوند: ﴿ أَيْنَ مَا کُنتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا ﴾ یعنی گمراه شده اند.

ص: 121

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ ادْخُلُواْ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِكُم مِّن الْجِنِّ وَ الإِنسِ فِي النَّارِ كُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَّعَنَتْ أُخْتَهَا حَتَّى إِذَا ادَّارَكُواْ فِيهَا جَمِيعًا قَالَتْ أُخْرَاهُمْ لأُولاهُمْ رَبَّنَا هَؤُلاء أَضَلُّونَا فَآتِهِمْ عَذَابًا ضِعْفًا مِّنَ النَّارِ قَالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَ لَكِن لاَّ تَعْلَمُونَ ﴾ (38)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ مَعاشِرَ النّاسِ هذا عَلِیٌ مَعَاشِرَ النَّاسِ هَذَا عَلِیٌّ أَخِی وَ وَصِیِّی وَ وَاعِی عِلْمِی وَ خَلِیفَتِی عَلَی أُمَّتِی وَ عَلَی تَفْسِیرِ کِتَابِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَعاشِرَ النّاسِ خَیْرُ نَبِیٍّ وَ وَصِیُّكُمْ خَیْرُ وَصِیٍّ وَ بَنُوهُ خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ مَعَاشِرَ النَّاسِ ذُرِّیَّةُ كُلِّ نَبِیٍّ مِنْ صُلْبِهِ وَ ذُرِّیَّتِی مِنْ صُلْبِ عَلِیٍّ أَلَا إِنَّ أَعْدَاءَهُمُ الَّذِینَ یَصْلَوْنَ سَعِیراً أَلَا إِنَّ أَعْدَاءَهُمُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ لِجَهَنَّمَ شَهِیقاً وَ هِیَ تَفُورُ وَ لَهَا زَفِیرٌ كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها أَلَا إِنَّ أَعْدَاءَهُمْ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ كُلَّما أُلْقِیَ فِیها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَلَمْ یَأْتِكُمْ نَذِیرٌ قالُوا بَلی قَدْ جاءَنا نَذِیرٌ إِلَی قَوْلِهِ فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِیرِ ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ قَالَتْ أُخْرَاهُمْ لِأُولَاهُمْ رَبَّنَا هَؤُلَاءِ أَضَلُّونَا قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: یَعْنِی أَئِمَّهَ اَلْجَوْرِ ﴾. (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِمْ حِینَ جَمَعَهُمْ إِلَی النَّارِ قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ وَ قَوْلُهُ کُلَّما دَخَلَتْ أُمَّهٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتَّی إِذَا ادَّارَکُوا فِیها جَمِیعاً بَرِئَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ وَ لَعَنَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً یُرِیدُ بَعْضُهُمْ أَنْ یَحُجَّ بَعْضاً رَجَاءَ الْفَلْجِ فَیُفْلِتُوا مِنْ عَظِیمِ مَا نَزَلَ بِهِمْ وَ لَیْسَ بِأَوَانِ بَلْوَی وَ لَا اخْتِبَارٍ وَ لَا قَبُولِ مَعْذِرَهٍ وَ لَاتَ حِینَ نَجَاهٍ وَ الْآیَاتُ وَ أَشْبَاهُهُنَّ مِمَّا نَزَلَ بِهِ بِمَکَّهَ وَ لَا یُدْخِلُ اللَّهُ النَّارَ إِلَّا مُشْرِکاً ﴾. (3)

4- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قالَ ادْخُلُوا فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِي النَّارِ كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتَّي إِذَا ادَّارَكُوا فِيها جَمِيعاً يعني اجتمعوا. و قوله: أُخْتَها أي التي كانت بعدها تبعوهم علي عبادة الأصنام. و قوله تعالي: قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا يعني أئمة الجور. فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ فقال اللّه: لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَ لكِنْ لا تَعْلَمُونَ ﴾. (4)

ص: 122

[خداوند به آن ها] می گوید: «در صف اقوام گمراهی از جنّ و انس که پیش از شما بودند در آتش وارد شوید»! هر زمان که گروهی وارد می شوند، گروه همسان خود را لعن می کنند؛ تا همگی با ذلّت در آن قرار گیرند، در این هنگام، گروه پیروان درباره ی پیشوایان خود می گویند: «پروردگارا! این ها بودند که ما را گمراه ساختند؛ پس کیفر آن ها را از آتش دو برابر کن. [کیفری برای گمراهیشان، و کیفری به خاطر گمراه ساختن ما]». می فرماید: «برای هر کدام [از شما] دو عذاب است؛ ولی نمی دانید». (38)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ای مردم، این علی علیه السلام است، برادر، وصی و حافظ علم من و جانشینم بر اُمّت من و تفسیر کتاب خدای عزّ و جلّ ... ای مردم پیامبر شما بهترین پیامبر و وصیّ شما بهترین وصی است و فرزندان او نیز بهترین اوصیاء هستند. ای مردم، نسل هر پیامبری از صُلب اوست و نسل من از صلب علی است ... هان که دشمنان ایشان به دوزخ برده می شوند؛ بدانید دشمنان آنان در حالی که جهنّم می جوشد و بانگی دل خراش به سان آواز خران از آن بشنوند وارد آن می شوند، هر زمان که گروهی وارد می شوند، گروه دیگر را لعن می کنند. آگاه باشید که دشمنان ایشان کسانی هستند که خدای عزّ و جلّ درباره ی ایشان فرمود: هر زمان که گروهی در آن افکنده می شوند. نگهبانان دوزخ از آن ها می پرسند: «مگر بیم دهنده الهی به سراغ شما نیامد»؟! می گویند: «آری، بیم دهنده به سراغ ما آمد، ... در میان دوزخیان نبودیم»!. (ملک / 10 - 8).

2- امام صادق علیه السلام- ﴿ رَبَّنَا هَؤُلاء اَضَلُّونَا ﴾؛ مراد از آن ائمّه و پیشوایان ظلم و ستم هستند.

3- امام باقر علیه السلام- و خداوند درباره ی آنان - آن زمان که آنان را در آتش گرد می آورد - چنین می فرماید: ﴿ اُخْرَاهُمْ لاُولاَهُمْ رَبَّنَا هَؤُلاء اَضَلُّونَا فَآتِهِمْ عَذَابًا ضِعْفًا مِّنَ النَّارِ ﴾ و نیز می فرماید: ﴿ كُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فِيهَا جَمِيعًا ﴾ برخی از برخی دیگر بیزاری جسته و برخی نیز برخی دیگر را لعنت می کنند. برخی می خواهند به امید مغلوب ساختن دیگری مجادله کنند تا از گرفتاری بزرگی که بدان دچار گشته اند، رهایی یابند. در حالی که آن وقت، وقت آزمایش و امتحان و پذیرش عذر و هنگام نجات نیست. این آیات و آیات مشابه آن در مکّه نازل شده اند. و خداوند جز مشرک را وارد جهنّم نمی کند.

4- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَالَ ادْخُلُوا فِ أمُمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبلْكِمْ مِنَ الِجنِّ وَ الْأنْسِ فِی الناَّرِ كُلَّمَا دَخَلَتْ أمُّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فِيهَا جَميعًا ﴾؛ یعنی گرد هم آمدند: و این کلام خداوند ﴿ أُخْتَهَا ﴾؛ یعنی (امّتی) که بعد از آن آمده است، در بت پرستی از آنان پیروی کرده است. و مراد از این سخن خداى عزّ و جلّ: ﴿ قَالَتْ أُخْرَاهُمْ لأُولاهُمْ رَبَّنَا هَؤُلاء أَضَلُّونَا ﴾ پیشوایان ظلم و ستم است. و در تفسیر کلام خداوند ﴿ فَآتِهِمْ عَذَاباً ضِعْفاً مِّنَ النَّارِ ﴾ خداوند می فرماید: «برای هر کدام [از شما] عذاب مضاعف است ولی نمی دانید»!

ص: 123

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قَالَتْ أُولَاهُمْ لِأُخْرَاهُمْ فَمَا كَانَ لَكُمْ عَلَيْنَا مِنْ فَضْلٍ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ ﴾ (39)

1- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قالَتْ أُولاهُمْ لِأُخْراهُمْ فَما كانَ لَكُمْ عَلَيْنا مِنْ فَضْلٍ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ قالوا شماتة بهم ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ حَتّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ ﴾ (40)

و پیشوایان آن ها به پیروان خود می گویند: «شما برتری بر ما نداشتید؛ پس بچشید عذاب [الهی] را در برابر آن چه انجام می دادید»! (39)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قالَتْ أُولاهُمْ لِأُخْراهُمْ فَما كانَ لَكُمْ عَلَيْنا مِنْ فَضْلٍ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ ﴾ این را از روی شماتت گفتند.

کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، و در برابر آن تکبّر ورزیدند، [هرگز] درهای آسمان به رویشان گشوده نمی شود؛ و [هیچ گاه] داخل بهشت نخواهند شد مگر این که شتر از سوراخ سوزن بگذرد! این گونه مجرمان را کیفر می دهیم. (40)

عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَ كُنْتُمْ عَنْ آیاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ لا بُشْری یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِینَ وَ یَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً فَیَقُولُونَ حَرَاماً عَلَیْكُمُ الْجَنَّةُ مُحَرَّماً وَ قَالَ یَخْرُجُ رُوحُهُ فَیَضَعُهُ مَلَكُ الْمَوْتِ بَیْنَ مِطْرَقَةٍ وَ سَنْدَانٍ فَیَفْضَحُ أَطْرَافَ أَنَامِلِهِ وَ آخِرُ مَا یُشْدَخُ مِنْهُ الْعَیْنَانِ فَیَسْطَعُ لَهَا رِیحٌ مُنْتِنٌ یَتَأَذَّی مِنْهُ أَهْلُ السَّمَاءِ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ فَیَقُولُونَ ... لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَیْهَا مِنْ رُوحٍ كَافِرَةٍ مُنْتِنَةٍ خَرَجَتْ مِنَ الدُّنْیَا فَیَلْعَنُهُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُ اللَّاعِنُونَ فَإِذَا أُتِیَ بِرُوحِهِ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا أُغْلِقَتْ عَنْهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ وَ كَذلِكَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ یَقُولُ اللَّهُ رُدُّوهَا عَلَیْهِ فَمِنْهَا خَلَقْتُهُمْ وَ فِیهَا أُعِیدُهُمْ وَ مِنْهَا أُخْرِجُهُمْ تَارَةً أُخْرَی ﴾. (1)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿ أَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَتُرْفَعُ أَعْمَالُهُمْ وَ أَرْوَاحُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ فَتُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُهَا وَ أَمَّا الْكَافِرُ فَیَصْعَدُ بِعَمَلِهِ وَ رُوحِهِ حَتَّی إِذَا بَلَغَ إِلَی السَّمَاءِ نَادَی مُنَادٍ اهْبِطُوا بِهِ إِلَی سِجِّینٍ وَ هُوَ وَادٍ بِحَضْرَمَوْتَ یُقَالُ لَهُ بَرَهُوتُ ﴾. (2)

3-1- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ اَلدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ جِنَانَ اَلْخُلْدِ فِی اَلسَّمَاءِ قَوْلُهُ: لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ اَلسَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ اَلْجَنَّهَ اَلْآیَهَ ﴾. (3)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ تُفَتَّحُ أَبْوَابُ اَلسَّمَاءِ فِی خَمْسَهِ مَوَاقِیتَ عِنْدَ نُزُولِ اَلْغَیْثِ وَ عِنْدَ اَلزَّحْفِ وَ عِنْدَ اَلْأَذَانِ وَ عِنْدَ قِرَاءَهِ اَلْقُرْآنِ، وَ مَعَ زَوَالِ اَلشَّمْسِ وَ عِنْدَ طُلُوعِ اَلْفَجْرِ ﴾. (4)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَمَّا أَقْفَالُ اَلسَّمَاوَاتِ فَالشِّرْکُ بِاللَّهِ، وَ مَفَاتِیحُهَا قَوْلُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ ﴾. (5)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿ ععَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ اَلْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی حَدِیثٍ قَبْضِ رُوحِ الْكَافِرِ وَ قَالَ یَخْرُجُ رُوحُهُ فَیَضَعُهُ مَلَكُ الْمَوْتِ بَیْنَ مِطْرَقَةٍ وَ سَنْدَانٍ فَیَفْضَحُ أَطْرَافَ أَنَامِلِهِ وَ آخِرُ مَا یُشْدَخُ مِنْهُ الْعَیْنَانِ فَیَسْطَعُ لَهَا رِیحٌ مُنْتِنٌ یَتَأَذَّی مِنْهُ أَهْلُ السَّمَاءِ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ فَیَقُولُونَ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَیْهَا مِنْ رُوحٍ كَافِرَةٍ مُنْتِنَةٍ خَرَجَتْ مِنَ الدُّنْیَا فَیَلْعَنُهُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُ اللَّاعِنُونَ فَإِذَا أُتِیَ بِرُوحِهِ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا أُغْلِقَتْ عَنْهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ وَ كَذلِكَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ یَقُولُ اللَّهُ رُدُّوهَا عَلَیْهِ فَمِنْهَا خَلَقْتُهُمْ وَ فِیهَا أُعِیدُهُمْ وَ مِنْهَا أُخْرِجُهُمْ تَارَةً أُخْرَی ﴾. (6)

ص: 126

آن ها می گویند: بهشت بر شما حرام باد و می گویند روح او از بدن جدا می شود و ملک الموت او را بین پتک و سندانی می گذارد و از ناخن هایش خون فواره می زند و آخرین چیزی که از او بیرون کشیده می شود چشمان اوست و بوی تعفن شدیدی از او به مشام می رسد که همه ی اهل آسمان از آن احساس اشمئزاز می کنند و می گویند: لعنت خداوند بر او باد، بر روح کافر بد بویی که از دنیا خارج شد و خداوند او را لعنت کند و لعنت کنندگان، او را لعن کنند و هنگامی که روح او به آسمان دنیا برود، در های آسمان بسته می شود که در این آیه آمده است: ﴿ لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِياطِ وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمِينَ ﴾ خداوند می فرماید: آتش را دوباره به او برگردانید که من انسان را از آن آفریده ام و به آن باز می گردانم و بار دیگر از آن خارج می کنم».

2-1- امام باقر علیه السلام- امّا اعمال و ارواح مؤمنان به آسمان برده می شود و درهای آسمان برای آنان باز می شود. امّا عمل و روح انسان کافر بالا برده می شود و هنگامی که به آسمان می رسد، فرشته ای این ندا را سر می دهد: او را به سجّین پایین ببرید. و آن درّه ای است در حضرموت که به آن برهوت می گویند.

3-1- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- دلیل این که بهشت جاودان در آسمان است این سخن خدای عزّ و جلّ است: ﴿ لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ﴾.

4-1- امام علی علیه السلام- درهای آسمان پنج وقت به روی شما گشوده می شود: 1- هنگام نزول باران. 2- در موقع حمله به دشمن. 3- موقع اذان. 4- موقع قرائت قرآن. 5- هنگام ظهر و موقع طلوع فجر.

5-1- امام علی علیه السلام- امّا قفل های آسمان ها شریک قرار دادن به خداست و کلید های آن گفتن ﴿ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ ﴾ است.

6-1- امام باقر علیه السلام- جابر بن یزید جعفی گوید: از امام باقر علیه السلام در حدیث گرفتن روح کافر - روایت شده است که فرمود: «روح او خارج می شود و فرشته مرگ آن را میان چکش و سندان قرار می دهد. پس سر انگشتانش را جدا می کند و در پایان چشم هایش را می شکافد. بویی گند از آن می پیچد که همه ی دوزخیان از آن ناراحت می شوند و می گویند: لعنت خدا باد بر این روح کافر بد بویی که از دنیا خارج شده است. خدا و لعنت کنندگان آن را لعنت و نفرین می کنند و هر گاه روح وی به آسمان زیرین آورده می شود، درهای آسمان به روی او بسته می شود و این همان گفته ی خداوند تبارک و تعالی است: ﴿ لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِياطِ وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمِينَ ﴾. خدای عزّ و جلّ می فرماید: «آن را به او برگردانید. ما شما را از آن [زمین] آفریدیم و در آن بازمی گردانیم و بار دیگر [در قیامت] شما را از آن بیرون می آوریم!. (طه / 55)

ص: 127

سَمِیعاً بَصِیراً قَوِیّاً فَمَا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَهٍ فَمِنِّی وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَهٍ فَمِنْ نَفْسِکَ وَ ذَلِکَ لِأَنِّی لاَ أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ ثُمَّ قَالَ قَدْ نَظَمْتُ لَکَ کُلَّ شَیْءٍ تُرِیدُهُ ﴾. (1)

3-2- الرّضا علیه السلام- ﴿ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: قَالَ لِی أبُو الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلامُ: یَا یُونُسُ! لَا تَقُلْ: بِقَوْلِ الْقَدَرِیَّةِ، فَإنَّ الْقَدَرِیَّةَ لَمْ یَقُولُوا بِقَوْلِ أهْلِ الْجَنَّةِ، وَ لَا بِقَوْلِ أهْلِ النَّارِ، وَ لَا بِقَوْلِ إبْلِیسَ، فَإنَّ أهْلَ الْجَنَّةِ قَالُوا: اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللّهُ وَ قَالَ أهْلُ النَّارِ: رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا وَ کُنّا قَوْماً ضالِّینَ وَ قَالَ إبْلِیسُ: رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی فَقُلْتُ: وَ اللهِ مَا أقُولُ بِقَوْلِهِمْ وَ لَکِنِّی أقُولُ: لَا یَکُونُ إلَّا بِمَا شَاءَ اللهُ، وَ أرَادَ وَ قَدَّرَ وَ قَضَی فَقَالَ: یَا یُونُسُ! لَیْسَ هَکَذَا لَا یَکُونُ إلَّا مَا شَاءَ اللهُ وَ أرَادَ وَ قَدَّرَ وَ قَضَی. یَا یُونُسُ! تَعْلَمُ مَا الْمَشِیئَةُ؟. قُلْتُ: لَا قَالَ: هِیَ الذِّکْرُ الْأوَّلُ، فَتَعْلَمُ مَا الْإرَادَةُ؟. قُلْتُ: لَا، قَالَ هِیَ الْعَزِیمَةُ عَلَی مَا یَشَاءُ، فَتَعْلَمُ مَا الْقَدَرُ؟ قُلْتُ: لَا، قَالَ:هِیَ الْهَنْدَسَةُ وَ وَضْعُ الْحُدُودِ مِنَ الْبَقَاءِ وَ الْفَنَاءِ. قَالَ: ثُمَّ قَالَ:وَ الْقَضَاءُ هُوَ الْإبْرَامُ وَ إقَامَةُ الْعَیْنِ. قَالَ: فَاسْتَأْذَنْتُهُ أنْ أُقَبِّلَ رَأْسَهُ وَ قُلْتُ: فَتَحْتَ لِی شَیْئاً کُنْتُ عَنْهُ فِی غَفْلَةٍ ﴾. (2)

4-2- الباقر علیه السلام- ﴿ لَمَّا أَقْبَلَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ حَجَّهِ اَلْوَدَاعِ جَاءَ حَتَّی نَزَلَ بِغَدِیرِ خُمٍّ لَمَّا أَقْبَلَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ حَجَّهِ اَلْوَدَاعِ جَاءَ حَتَّی نَزَلَ بِغَدِیرِ خُمٍّ نُودِیَ بِالصَّلاَهِ جَامِعَهً فَخَرَجْنَا إِلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَصَلَّی بِنَا رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثُمَّ اِلْتَفَتَ إِلَیْنَا وَ قَالَ: مَعَاشِرَ النَّاسِ قُولُوا الَّذِی قُلْتُ لَکُمْ وَ سَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ وَ قُولُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ ﴾. (3)

5-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ عَاصِمِ بْنِ ضَمْرَهَ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَنَّهُ ذَکَرَ أَهْلَ اَلْجَنَّهِ فَقَالَ یَجِیئُونَ فَیَدْخُلُونَ فَإِذَا أَسَاسُ بُیُوتِهِمْ مِنْ جَنْدَلِ اَللُّؤْلُؤِ وَ سُرُرٌ مَرْفُوعَهٌ وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَهٌ وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَهٌ وَ زَرابِیُّ مَبْثُوثَهٌ وَ لَوْ لاَ أَنَّ اَللَّهَ قَدَّرَهَا لَهُمْ لاَلْتَمَعَتْ أَبْصَارُهُمْ بِمَا یَرَوْنَ وَ یُعَانِقُونَ اَلْأَزْوَاجَ وَ یَقْعُدُونَ عَلَی اَلسُّرُرِ وَ یَقُولُونَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ اَلَّذِی هَدانا لِهذا ﴾. (4)

6-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ سَأَلَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالنُّورَانِیَّةِ ... إِلَى أَن قَالَ سَلْمَانُ قُلْنَا یا أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ مَا الَّذِی أَعْطَاكمْ مَا هُوَ أَعْظَمُ وَ أَجَلُّ مِنْ هَذَا كلِّهِ قَالَ قَدْ أَعْطَانَا رَبُّنَا عزّوجلّ عِلْمَنَا لِلِاسْمِ الْأَعْظَمِ الَّذِی لَوْ شِئْنَا خَرَقَتِ

ص: 132

من است و هر بدی که تو را رسد از جانب خودت؛ زیرا من از آن چه انجام می دهم باز خواست نمی شوم ولی در کارهای آن ها، جای سؤال و ایراد است!. (انبیاء / 23) سپس فرمود: «هر چه که می خواستی را به صورت منظّم برایت گفتم».

3-2- امام رضا علیه السلام- یونس بن عبد الرّحمن گوید: امام رضا علیه السلام فرمود: «ای یونس! سخن قدری ها را باور نکن که سخن قدری ها نه سخن اهل بهشت است و نه سخن اهل دوزخ و نه سخن ابلیس؛ زیرا اهل بهشت گفتند: ستایش مخصوص خداوندی است که ما را به این [همه نعمت ها] رهنمون شد؛ و اگر خدا ما را هدایت نکرده بود ما [به این ها] راه نمی یافتیم. آنان سخن اهل دوزخ را نیز نمی گویند؛ زیرا اهل دوزخ گفتند: بدبختی ما بر ما چیره شد، و ما قوم گمراهی بودیم! (مومنون / 106) و ابلیس گفت: گفت: «پروردگارا! چون مرا گمراه ساختی». (حجر / 39)». عرض کردم: «آقای من! به خدا سوگند من مانند آن ها را نمی گویم، من می گویم جز آن چه خدا خواسته و قضا کرده و تقدیر نموده، روی نمی دهد». ایشان فرمود: «ای یونس! این طور [که تو می گویی] نیست، درست این است که [بگویی] جز آن چه خدا خواسته و اراده کرده و تقدیر نموده و قضا کرده روی نمی دهد؛ ای یونس! آیا می دانی مشیّت چیست»؟ عرض کردم: «خیر». ایشان فرمود: «مشیّت همان ذکر اوّل است، آیا می دانی اراده چیست»؟ عرض کردم: «خیر». ایشان فرمود: «عزم بر چیزی که خواسته است، آیا می دانی تقدیر چیست»؟ عرض کردم: «خیر». فرمود: «وضع کردن حدود اجل ها و روزی ها و بقاء و فناء، آیا می دانی قضا چیست»؟ عرض کردم: «خیر». فرمود: «بر پای داشتن عین [و به تحقّق رساندن آن]» گفت: «از امام اجازه خواستم که سرش را ببوسم». و عرض کردم: «امری را بر من باز کرده و گشودید که قبلا نسبت به آن نا آگاه بودم».

4-2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- وقتی حجة الوداع تمام شد، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم از مکه خارج شد [و به سمت مدینه حرکت کرد] تا این که به سرزمین غدیر خم رسید و در آنجا اذان گفتند [و اعلام کردند که قصد خواندن نماز جماعت دارند] ما نیز به سوی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم رفتیم و پشت سر ایشان نماز جماعت خواندیم. پس از نماز پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم رو به ما فرمود: ای مردم، آن چه را گفتم بگویید و بر علی علیه السلام به عنوان امیر المؤمنین سلام دهید و بگویید: شنیدیم و فرمان بردیم، پروردگارا، آمرزش تو را خواهانیم و بازگشت [ما] به سوی توست. (بقره / 285) و ستایش مخصوص خداوندی است که ما را به این [همه نعمت ها] رهنمون شد؛ و اگر خدا ما را هدایت نکرده بود ما [به این ها] راه نمی یافتیم.

5-2- امام علی علیه السلام- عاصم بن ضمره از امام علی علیه السلام نقل کرده که حضرت اهل بهشت را یاد کرده، سپس فرمود: «می آیند و داخل بهشت می شوند ناگهان می بینند بُن خانه هایشان از سنگ لؤلؤ است و از تخت هایی بلند و قدح هایی نهاده شده است. و بالش هایی پهلوی هم [چیده]. و فرش هایی [زربفت] گسترده. و اگر نبود که خدا این گونه برایشان مقدّر فرموده، چشمانشان به آن چه می بینند روشن می شود و با همسران معانقه می کنند و بر تخت ها می نشینند و می گویند: ﴿ الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی هَدانا لِهذا ﴾.

6-2- امام علی علیه السلام- ابوذر غفاری رحمه اللّه علیه از سلمان فارسی رحمه اللّه علیه پرسید: «ای ابا عبد اللّه! معرفت امام على علیه السلام به نورانیّت چگونه است»؟... [تا این جا که] سلمان گوید: از امیر المؤمنین علیه السلام پرسیدیم:

ص: 133

السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ وَ نَعْرُجُ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ نَهْبِطُ بِهِ الْأَرْضَ وَ نَغْرُبُ وَ نَشْرُقُ وَ نَنْتَهِی بِهِ إِلَی الْعَرْشِ فَنَجْلِسُ عَلَیهِ بَینَ یدَی اللَّهِ عزّوجلّ وَ یطِیعُنَا كلُّ شَیءٍ حَتَّی السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبَالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ الْبِحَارُ وَ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ أَعْطَانَا اللَّهُ ذَلِك كلَّهُ بِالاسْمِ الْأَعْظَمِ الَّذِی عَلَّمَنَا وَ خَصَّنَا بِهِ وَ مَعَ هَذَا كلِّهِ نَأْكلُ وَ نَشْرَبُ وَ نَمْشِی فِی الْأَسْوَاقِ وَ نَعْمَلُ هَذِهِ الْأَشْیاءَ بِأَمْرِ رَبِّنَا وَ نَحْنُ عِبَادُ اللَّهِ الْمُكرَمُونَ الَّذِینَ لا یسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یعْمَلُونَ وَ جَعَلَنَا مَعْصُومِینَ مُطَهَّرِینَ وَ فَضَّلَنَا عَلَی كثِیرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ فَنَحْنُ نَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما كنَّا لِنَهْتَدِی لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ وَ حَقَّتْ كلِمَةُ الْعَذابِ عَلَی الْكافِرِینَ أَعْنِی الْجَاحِدِینَ بِكلِّ مَا أَعْطَانَا اللَّهُ مِنَ الْفَضْلِ وَ الْإِحْسَانِ ﴾. (1)

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ کَانَ یَوْمُ اَلْقِیَامَهِ دَعَا اَللَّهُ بِالنَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بِعَلِیٍّ عَلَیهِ السَّلاَمُ فَیَجْلِسَانِ عَلَی کُرْسِیِّ اَلْکَرَامَهِ بَیْنَ یَدَیِ اَلْعَرْشِ کُلَّمَا خَرَجَتْ زُمْرَهٌ مِنْ شِیعَتِهِمْ فَیَقُولُونَ هَذَا اَلنَّبِیُّ وَ هَذَا اَلْوَصِیُّ فَیَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ اَلْحَمْدُ لِلّهِ اَلَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اَللّهُ بِوَلاَیَهِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلِیٍّ وَ اَلْأَئِمَّهِ مِنْ وُلْدِهِمْ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ فَیُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَی اَلْجَنَّهِ ﴾. (2)

«چه چیز به شما داده که بهتر از همه ی این ها است». فرمود: «ما را از اسم اعظم مطلّع نموده که اگر بخواهیم آسمان ها و زمین و بهشت و جهنّم را از جای بر کنیم به آسمان ببریم و به زمین بزنیم به مغرب و مشرق می رویم و منتهی به عرش می شویم در آن جا در مقابل خدا می نشینیم و همه چیز مطیع ما هستند؛ حتی آسمان ها و زمین و شمس و قمر و ستارگان و کوه ها و درخت ها و جنبندگان و دریاها و بهشت و جهنّم مطیع ما هستند. این مقام را خداوند به واسطه ی اسم اعظم که عنایت نموده به ما بخشیده است؛ با تمام این امتیازات ما غذا می خوریم و در بازارها راه می رویم و این کارها را به امر خدا انجام می دهیم ما بندگان گرامی خدا هستیم که اظهار نظر در مقابل او نداریم و به دستورش عمل می کنیم. ما را معصوم و پاک قرار داده و بر بسیاری از بندگان مؤمنش برتری بخشیده است. ما می گوییم: ﴿ اَلْحَمْدُ لِلّهِ اَلَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اَللّهُ ﴾. و ثابت است عذاب بر کافران که منظور منکران الطاف خدا به ما هستند.

7-2- امام صادق علیه السلام- هنگامی که روز قیامت شود، خداوند پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و علی علیه السلام را نزد خود فرا خوانده و آن دو بر کرسی کرامت که در برابر عرش قرار دارد، می نشینند. و هر گاه جمعی از شیعیان ایشان بیرون آیند، گویند: این پیامبر و این هم وصیّ اوست، سپس به یک دیگر می گویند: ﴿ اَلْحَمْدُ لِلّهِ اَلَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اَللّهُ ﴾ به ولایت نبی صلی اللّه علیه و آله و سلم و علی علیه السلام و امامانی که از فرزندان ایشانند. پس دستور می رسد که آن ها را به بهشت ببرند.

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ نادی أَصْحابُ اَلْجَنَّهِ أَصْحابَ اَلنّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا قالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَهُ اَللّهِ عَلَی اَلظّالِمِینَ ﴾(44)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّه وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ كَافِرُونَ ﴾ (45)

و بهشتیان دوزخیان را صدا می زنند که: «آن چه را پروردگارمان به ما وعده داده بود، همه را حق یافتیم؛ آیا شما هم آن چه را پروردگارتان به شما وعده داده بود حق یافتید»؟! می گویند: «آری» در این هنگام، ندا دهنده ای در میان آن ها ندا می دهد که: «لعنت خدا بر ستم کاران باد»! (44)

[همان] کسانی که [مردم را] از راه خدا باز می دارند، و [با القای شبهات] می خواهند آن را کج و معوج نشان دهند؛ و آن ها سرای دیگر را انکار می کنند. (45)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ اَلْحَلاَّلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَهُ اَللّهِ عَلَی اَلظّالِمِینَ قَالَ اَلْمُؤَذِّنُ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ هُوَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ هُوَ اَلْمُنَادِی وَ هُوَ اَلْمُؤَذِّنُ وَ اَلْمُنْقِذُ ﴾. (3)

4- الكاظم علیه السلام- ﴿ اَلْمُؤَذِّنُ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِ یُؤَذِّنُ أَذَاناً یُسْمِعُ اَلْخَلاَئِقَ ﴾. (4)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَنَا ذَلِکَ اَلْمُؤَذِّنُ ﴾. (5)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَنَا أَذَانُ اَللَّهِ فِی اَلدُّنْیَا وَ مُؤَذِّنُهُ فِی اَلْآخِرَهِ یَعْنِی قَوْلَهُ تَعَالَی: وَ أَذانٌ مِنَ اَللّهِ وَ رَسُولِهِ فِی حَدِیثِ بَرَاءَهَ وَ قَوْلَهُ: فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ وَ أَنَّهُ لَمَّا صَارَ فِی اَلدُّنْیَا مُنَادِی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلَی أَعْدَائِهِ صَارَ مُنَادِی اَللَّهِ فِی اَلْأُخْرَی عَلَی أَعْدَائِهِ ﴾. (6)

7- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ إِنَّ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی کِتَابِ اَللَّهِ أَسْمَاءً لاَ یَعْرِفُهَا اَلنَّاسُ قَالَ قُلْنَا وَ مَا هِیَ قَالَ أسماء [سَمَّاهُ] اَللَّهُ فِی اَلْقُرْآنِ مُؤَذِّناً وَ أَذَاناً فَأَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَی: فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَهُ اَللّهِ عَلَی اَلظّالِمِینَ فَهُوَ اَلْمُؤَذِّنُ بَیْنَهُمْ یَقُولُ أَلاَ لَعْنَهُ اَللَّهِ عَلَی اَلَّذِینَ کَذَبُوا بِوَلاَیَتِی وَ اِسْتَخَفُّوا بِحَقِّی ﴾. (7)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ بَيْنَهُمَا حِجَابٌ وَ عَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيمَاهُمْ وَ نَادَوْا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَ هُمْ يَطْمَعُونَ ﴾ (46)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَن مُقَرِّنٍ قَالَ: سَمِعتُ أَبَا عَبدِ اللّهِ علیه السلام يَقُولُ: جَاءَ ابنُ الکَوَّاءِ إِلَى أَمِيرِ المُؤمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ: يَا أَمِيرَ المُؤمِنِينَ! وَ عَلَى الأَعرَافِ رِجال يَعرِفُونَ کُلًّا بِسِيماهُم. فَقَالَ: نَحنُ عَلَى الأَعرَافِ نَعرِفُ أَنصَارَنَا بِسِيمُاهُم؛ وَ نَحنُ الأَعرَافُ الَّذِي لَا يُعرَفُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ اِلَّا بِسَبِيلِ مَعرِفَتِنَا

ص: 138

1- امام کاظم علیه السلام- احمد بن عمر حلال گوید: از امام کاظم علیه السلام در مورد آیه: ﴿ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَن لَعْنَةُ اللهِ عَلَى الظَّالِمِينَ ﴾ پرسیدم. فرمود: «مؤذن همان امیر مؤمنان علی علیه السلام است».

2- امام باقر علیه السلام- او علی علیه السلام است.

3- امام صادق علیه السلام- همانا علیّ بن ابی طالب علیه السلام ندا دهنده، ﴿ مُؤَذِّنٌ ﴾، و نجات دهنده است.

4- امام کاظم علیه السلام- ﴿ مُؤَذِّنٌ ﴾ امیر المومنین علیه السلام است، اذانی می گوید که تمام خلایق می شنوند.

5- امام على علیه السلام- من آن منادی هستم.

6- امام على علیه السلام- من أذان خدا در دنیا و مؤذّن او در آخرت هستم و منظور آن حضرت اشاره به آیه: و این، اعلامی است از ناحیه ی خدا و پیامبرش به [عموم] مردم ... (توبه / 3) است که در ماجرای «برائت» آمده است و کلام خدای متعال: ﴿ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ ﴾ و این که چون آن حضرت در دنیا منادی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بر دشمنانش گردید، در آخرت نیز منادی خدا بر دشمنانش گردید.

7- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- على علیه السلام دارای اسم هایی از کتاب خدا است که مردم نمی دانند. گفتیم: «کدام اسم ها»؟ گفت: «خدا او را در قرآن مؤذن و اذان نامیده است؛ ﴿ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَن لَعْنَةُ اللهِ عَلَى الظَّالِمِينَ ﴾ مؤذن در این آیه علی علیه السلام است». می فرماید: «لعنت خدا بر کسانی که ولایت مرا تکذیب کردند و حقّ مرا سبک شمردند».

و در میان آن دو (بهشتیان و دوزخیان)، حجابی است؛ و بر «اعراف» مردانی هستند که هر یک از آن دو گروه را از چهره هایشان می شناسند؛ و بهشتیان را صدا می زنند که: «درود بر شما باد»! امّا داخل بهشت نمی شوند، در حالی که امید آن را دارند. (46)

1- امام علی علیه السلام- مقرن گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: ابن کواء نزد امیر مؤمنان علیه السلام آمد به او عرض کرد: «ای امیر مؤمنان علیه السلام! تفسير آيه: ﴿ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِیماهُمْ ﴾ چیست»؟ فرمود: «ما بر روی اعراف هستیم و ما یارانمان را با سیمای ایشان می شناسیم و ما اعراف هستیم و خدای عزّوجلّ شناخته نمی شود، مگر از راه معرفت و شناخت ما. ما اعراف هستیم که خدا در روز قیامت ما را بر روی صراط نگاه می دارد. هیچ کس وارد بهشت نمی شود، مگر آن کس که ما را شناخته و ما او را شناخته ایم و هیچ کس وارد آتش نمی شود، مگر کسی که ما را انکار کرده و ما نیز او را انکار کرده ایم. به درستی که خدای تبارک و تعالی اگر بخواهد، می تواند مردم را با خود آشنا سازد تا این که حدود او را بشناسند و از در او به او رجوع کنند. خدا ما را

ص: 139

وَ نَحنُ الأَعرَافُ، یُعَرِّفُنَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَومَ القِيَامَةِ عَلَى الصِّرَاطِ. فَلَا یَدخُلُ الجَنَّةَ اِلَّا مَن عَرَفنَا وَ عَرَفنَاهُ، وَ لَا يَدخُلُ النَّارَ اِلَّا مَن أَنكَرنَا وَ أَنكَرنَاهُ. إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَي لَو شَاءَ لَعَرَّفَ العِبَادَ نَفسَهُ؛ وَ لَکِن جَعَلَنَا أَبوَابَهُ وَ صِرَاطَهُ وَ سَبِيلَهُ، وَ الوَجهَ الَّذِي يُؤتَى مِنهُ؛ فَمَن عَدَلَ عَن وَلَايَتِنَا أَو فَضَّلَ عَلَينَا غَيرَنَا فَاِنَّهُم عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاکِبُونَ. فَلَا سَوَاءٌ مَنِ اعتَصَمَ النَّاسُ بِهِ وَ لَا سَوَاءٌ حَيثُ ذَهَبَ النَّاس اِلَى عُيُونٍ کَدِرَةٍ يَفرَغُ بَعضُهَا فِي بَعضٍ، وَ ذَهَبَ مَن ذَهَبَ اِلَينَا اِلَى عُيُونٍ صَافِيَةٍ تَجرِي بِأَمرِ رَبِّهَا لَا نَفَادَ لَهَا وَ لَا انقِطَاعَ ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ نَحْنُ اَلْأَعْرَافُ نَعْرِفُ أَنْصَارَنَا بِأَسْمَائِهِمْ وَ نَحْنُ اَلْأَعْرَافُ اَلَّذِینَ لاَ یُعْرَفُ اَللَّهُ إِلاَّ بِسَبِیلِ مَعْرِفَتِنَا وَ نَحْنُ اَلْأَعْرَافُ نُوقَفُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ بَیْنَ اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّارِ فَلاَ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ إِلاَّ مَنْ عَرَفَنَا وَ عَرَفْنَاهُ وَ لاَ یَدْخُلُ اَلنَّارَ إِلاَّ مَنْ أَنْکَرَنَا وَ أَنْکَرْنَاهُ اَلْحَدِیثَ ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ نَحْنُ أَصْحَابُ اَلْأَعْرَافِ: أَنَا وَ عَمِّی وَ أَخِی وَ اِبْنُ عَمِّی، وَ اَللَّهِ فَالِقِ اَلْحَبِّ وَ اَلنَّوَی لاَ یَلِجُ اَلنَّارَ لَنَا مُحِبٌّ، وَ لاَ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ لَنَا مُبْغِضٌ، یَقُولُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ ﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ نَحْنُ أُولَئِکَ اَلرِّجَالُ عَلَی اَلصِّرَاطِ مَا بَیْنَ اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّارِ فَمَنْ عَرَفَنَا وَ عَرَفْنَاهُ دَخَلَ اَلْجَنَّهَ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْنَا وَ لَمْ نَعْرِفْهُ أُدْخِلَ اَلنَّارَ ﴾. (4)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ نَحْنُ اَلْأَعْرَافُ مَنْ عَرَفَنَا دَخَلَ اَلْجَنَّهَ وَ مَنْ أَنْکَرَنَا دَخَلَ اَلنَّارَ ﴾. (5)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ نَحْنُ اَلْأَعْرَافُ نُوقَفُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ بَیْنَ اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّارِ فَمَنْ أَحَبَّنَا عَرَفْنَاهُ [بِسِیمَاهُ وَ أَدْخَلْنَاهُ اَلْجَنَّهَ] وَ مَنْ أَبْغَضَنَا وَ فَضَّلَ عَلَیْنَا غَیْرَنَا عَرَفْنَاهُ بِسِیمَاهُ فَأَدْخَلْنَاهُ اَلنَّارَ ﴾. (6)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ نَحْنُ نَقِفُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ بَیْنَ اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّارِ، فَمَنْ نَصَرَنَا عَرَفْنَاهُ بِسِیمَاهُ فَأَدْخَلْنَاهُ اَلْجَنَّهَ، وَ مَنْ أَبْغَضَنَا عَرَفْنَاهُ بِسِیمَاهُ فَأَدْخَلْنَاهُ اَلنَّارَ ﴾. (7)

ص: 140

به عنوان باب (در) و صراط و راه و دروازه ورود به درگاه او قرار داده است. هر که از ولایت ما منحرف شود و یا دیگران را بر ما ترجیح دهد، همانا او از صراط و راه راست منحرف است. کسانی که مردم به آنان پناه بردند، یکسان نیستند و نیز یکسان نیست این که مردم به چشمه های گل آلود که هم دیگر را خالی و تهی می کنند، بروند یا این که به سوی ما بیایند. کسی که به سوی بیاید به سوی چشمه های صاف و زلالی رفته است که به امر پروردگار جاری است، چشمه هایی که هیچ گاه پایان پذیر نیست و همواره جاری است.

2- امام على علیه السلام- ما اعراف هستیم که یاران خود را از نام آنان می شناسیم و ما همان اعراف هستیم که خداوند تنها از راه معرفت ما شناخته می شود و ما اعراف هستیم که در روز قیامت بین جهنّم و بهشت می ایستیم و تنها کسانی به بهشت وارد می شوند که ما را شناختند و ما آن ها را بشناسیم و کسانی که ما را انکار کردند و ما آن ها را نشناختیم به جهنّم می روند.

3- امام علی علیه السلام- ما اصحاب اعراف هستیم، من و عمویم و برادرم و پسر عمویم. قسم به خدای شکافنده ی دانه ها و هسته ها، دوستداران ما هیچ گاه وارد آتش نمی شوند و دشمنان ما هیچ گاه وارد بهشت نمی گردند. خدای عزّ و جلّ می فرماید: ﴿ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِیماهُمْ ﴾.

4- امام صادق علیه السلام- آن مردان ما هستیم که بر پل صراط میان بهشت و دوزخ خواهیم بود، و هر که را شناختیم و او نیز ما را شناخت، وارد بهشت می شود، و آن که ما را نشناسد و ما نیز او را نشناسیم، به دوزخ وارد گردد.

5- امام علی علیه السلام- اعراف ما هستیم کسی که ما را بشناسد داخل بهشت می شود و کسی که منکر ما باشد داخل جهنّم می گردد.

6- امام علی علیه السلام- ما همان اعرافی هستیم که در روز قیامت بین بهشت و جهنّم می ایستیم و هر کس را که دوست دار ماست [به واسطه ی سیمایش] شناخته و وارد بهشت می کنیم. و کسی که ما را مبغوض داشته و دیگری را بر ما برتری داده باشد به واسطه ی چهره اش شناخته و وارد جهنّم می نماییم.

7- امام علی علیه السلام- ما در روز قیامت میان بهشت و جهنّم می ایستیم پس هر کس ما را یاری کرده به چهره اش می شناسیم و او را وارد بهشت می کنیم و هر کس ما را دشمنی کرده او را به چهره اش می شناسیم و او را وارد جهنّم می کنیم.

ص: 141

8- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَهَ اَلْعِجْلِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ قَالَ: أُنْزِلَتْ فِی هَذِهِ اَلْأُمَّهِ، وَ اَلرِّجَالُ هُمُ اَلْأَئِمَّهُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِم. قُلْتُ: فَمَا اَلْأَعْرَافُ؟ قَالَ: صِرَاطٌ بَیْنَ اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّارِ، فَمَنْ شَفَعَ لَهُ اَلْإِمَامُ مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ اَلْمُذْنِبِینَ نَجَا، وَ مَنْ لَمْ یَشْفَعْ لَهُ هَوَی ﴾. (1)

9- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ قَالَ اَلْأَئِمَّهُ مِنَّا أَهْلَ اَلْبَیْتِ فِی بَابٍ مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ عَلَی سُورِ اَلْجَنَّهِ یَعْرِفُ کُلُّ إِمَامٍ مِنَّا مَا یَلِیهِ قَالَ مِنَ اَلْقَرْنِ اَلَّذِی هُوَ فِیهِ إِلَی اَلْقَرْنِ اَلَّذِی کَانَ ﴾. (2)

10- الهادی علیه السلام- ﴿ إِنَّ وَلاَیَهَ عَلِیٍّ لَتَذْکِرَهٌ لِلْمُتَّقِینَ لِلْعَالَمِینَ وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ وَ إِنَّ عَلِیّاً لَحَسْرَهٌ عَلَی اَلْکَافِرِینَ وَ إِنَّ وَلاَیَتَهُ لَحَقُّ اَلْیَقِینِ وَ قَدْ ثَبَتَ أَنَّ قَوْلَهُ: رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اَللّهَ عَلَیْهِ وَ قَوْلَهُ تَعَالَی: وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ نَزَلَتَا فِیهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (3)

11- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ سَعْدٍ اَلْإِسْکَافِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ«وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ» فَقَالَ یَا سَعْدُ إِنَّهَا أَعْرَافٌ لاَ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ إِلاَّ مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ وَ أَعْرَافٌ لاَ یَدْخُلُ اَلنَّارَ إِلاَّ مَنْ أَنْکَرَهُمْ وَ أَنْکَرُوهُ وَ أَعْرَافٌ لاَ یُعْرَفُ اَللَّهُ إِلاَّ بِسَبِیلِ مَعْرِفَتِهِمْ فَلاَ سَوَاءٌ مَا اِعْتَصَمَتْ بِهِ اَلْمُعْتَصِمَهُ وَ مَنْ ذَهَبَ مَذْهَبَ اَلنَّاسِ ذَهَبَ اَلنَّاسُ إِلَی عَیْنٍ کَدِرَهٍ یُفْرَغُ بَعْضُهَا فِی بَعْضٍ وَ مَنْ أَتَی آلَ مُحَمَّدٍ أَتَی عَیْناً صَافِیَهً تَجْرِی بِعِلْمِ اَللَّهِ لَیْسَ لَهَا نَفَادٌ وَ لاَ اِنْقِطَاعَ ذَلِکَ وَ إِنَّ اَللَّهَ لَوْ شَاءَ لَأَرَاهُمْ شَخْصَهُ حَتَّی یَأْتُوهُ مِنْ بَابِهِ لَکِنْ جَعَلَ اَللَّهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ اَلْأَبْوَابَ اَلَّتِی تُؤْتَی مِنْهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ«وَ لَیْسَ اَلْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا اَلْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ اَلْبِرَّ مَنِ اِتَّقی وَ أْتُوا اَلْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها ﴾. (4)

12- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ هِلْقَامٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ: وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ مَا یَعْنِی بِقَوْلِهِ: وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ قَالَ أَلَسْتُمْ تُعَرِّفُونَ عَلَیْکُمْ عُرَفَاءَ وَ

ص: 142

8- امام باقر علیه السلام- برید عجلی گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿ وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ ﴾ پرسیدم فرمود: درباره این امّت نازل شده است و مراد از ﴿ رِجالٌ ﴾ ائمّه علیهم السلام از آل محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم هستند». عرض کردم: «منظور از ﴿ اَلْأَعْرافِ ﴾ چیست»؟ فرمود: «صراطی است میان بهشت و آتش. هر کسی که یکی از ائمّه ما برای او که یکی از مؤمنان گنه کار است، شفاعت کند، رهایی می یابد و هر کسی که برای وی شفاعت نکنند، در آتش سقوط خواهد کرد».

9- امام باقر علیه السلام- ابو بصیر گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی این کلام خدای عزّ و جلّ: ﴿ وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ ﴾ سؤال کردم. فرمود: «آنان ائمّه اهل بیت هستند و آنان دری از یاقوت سرخ بر حصار بهشت هستند و هر امامی از ما، آن چه را پس از اوست می شناسد». پس مردی گفت: «معنای آن چه پس از اوست، چیست»؟ فرمود: «از قرنی که در آن به سر می برد تا قرنی که گذشته است».

10- امام هادی علیه السلام- ولایت علی علیه السلام برای پرهیز کاران و جهانیان، یادآوری [و مایه ی بشارت] است و ما می دانیم که برخی از شما دروغگویانید. (الحاقه / 49) و [ولایت] علی علیه السلام برای کافران حسرتی است و ولایت وی حق و یقین است و کلام خداوند: ﴿ مِنَ الْمؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ ﴾ و نيز آيه: ﴿ وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ ﴾. در مورد امام علی علیه السلام نازل شده است.

11- امام باقر علیه السلام- سعد الإسکاف گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «این کلام خدای عزّ و جلّ: ﴿ وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ ﴾ به چه معناست»؟ فرمود: «ای سعد! آنان اعرافند و کسی وارد بهشت نمی شود، مگر آن کسی که آنان را شناخته است و آنان نیز او را شناخته اند و کسی وارد آتش نمی شود، مگر آن کسی که آنان را انکار کرده است و آنان نیز او را انکار کرده اند و آنان اعراف اند؛ یعنی خدا شناخته نمی شود، مگر از راه معرفت و شناخت آنان. کسی که پناه آورندگان به او پناه بردند و کسی که از راه و روش مردم تبعیّت می کند، یکسان نیستند. مردم به چشمه ای گل آلود روی آوردند که در هم دیگر سرا زیر و خالی می شوند. امّا کسی که به آل محمّد علیهم السلام روی آورده است، به چشمه ای صاف و زلال که با علم خدا جاری است و پایان پذیر نیست و هیچ گاه خشک نمی شود، روی آورده است. اگر خدا بخواهد، راه خویش را به آنان نشان می دهد تا این که از دری که معیّن کرده است، به خدا مراجعه کنند. خداوند، محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را به عنوان در ورود به خویش قرار داده است و این همان فرموده خداست: و [آن چنان که در جاهلیّت مرسوم بود که به هنگام حج، که جامه ی احرام می پوشیدند، از درِ خانه وارد نمی شدند، و از نقبِ پشتِ خانه وارد می شدند نکنید]! کارِ نیک، آن نیست که از پشتِ خانه ها وارد شوید. (بقره / 189)

12- امام باقر علیه السلام- هلقام گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی این کلام خدای عزّ و جلّ: ﴿ وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ ﴾ پرسیدم: «منظور از ﴿ وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ ﴾ چیست»؟ فرمود: «مگر شما اشخاصی خبره و دانا از قبایلتان تعیین نمی کنید تا اشخاص شایسته را از نا شایسته

ص: 143

عَلَی قَبَائِلِکُمْ لِیَعْرِفَ مَنْ فِیهَا مِنْ صَالِحٍ أَوْ طَالِحٍ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَنَحْنُ أُولَئِکَ اَلرِّجَالُ اَلَّذِینَ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ ﴾. (1)

13- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی سَلَمَهَ سَالِمِ بْنِ مُکْرَمٍ اَلْجَمَّالِ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ. قَالَ: نَحْنُ أُولَئِکَ اَلرِّجَالُ، اَلْأَئِمَّهُ مِنَّا یَعْرِفُونَ مَنْ یَدْخُلُ اَلنَّارَ، وَ مَنْ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ، کَمَا تَعْرِفُونَ فِی قَبَائِلِکُمْ اَلرَّجُلُ مِنْکُمْ، فَیَعْرِفُ مَنْ فِیهَا مِنْ صَالِحٍ أَوْ طَالِحٍ ﴾. (2)

14- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ قَالَ هُمُ اَلْأَئِمَّهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ﴾. (3)

15- الباقر علیه السلام- ﴿ اَلرِّجَالُ هُنَا اَلْأَئِمَّهُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ، یَکُونُونَ عَلَی اَلْأَعْرَافِ حَوْلَ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، یَعْرِفُونَ اَلْمُؤْمِنِینَ بِسِیمَاهُمْ، فَیَدْخُلُونَ اَلْجَنَّهَ کُلُّ مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ، وَ یَدْخُلُونَ اَلنَّارَ مَنْ أَنْکَرَهُمْ وَ أَنْکَرُوهُ ﴾. (4)

16- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَنَا یَعْسُوبُ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ أَنَا أَوَّلُ اَلسَّابِقِینَ، وَ خَلِیفَهُ رَسُولِ رَبِّ اَلْعَالَمِینَ، وَ أَنَا قَسِیمُ اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّارِ وَ أَنَا صَاحِبُ اَلْأَعْرَافِ ﴾. (5)

17- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ سَلْمَانَ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ لِعَلِیٍّ أَکْثَرَ مِنْ عَشْرِ مَرَّاتٍ: یَا عَلِیُّ إِنَّکَ وَ اَلْأَوْصِیَاءَ مِنْ بَعْدِکَ أَعْرَافٌ بَیْنَ اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّارِ لاَ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ إِلاَّ مَنْ عَرَفَکُمْ وَ عَرَفْتُمُوهُ وَ لاَ یَدْخُلُ اَلنَّارَ إِلاَّ مَنْ أَنْکَرَکُمْ وَ أَنْکَرْتُمُوهُ ﴾. (6)

18- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: ثَلاَثٌ أُقْسِمُ أَنَّهُنَّ حَقٌّ إِنَّکَ وَ اَلْأَوْصِیَاءَ مِنْ بَعْدِکَ عُرَفَاءُ لاَ یُعْرَفُ اَللَّهُ إِلاَّ بِسَبِیلِ مَعْرِفَتِکُمْ وَ عُرَفَاءُ لاَ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ إِلاَّ مَنْ عَرَفَکُمْ وَ عَرَفْتُمُوهُ وَ عُرَفَاءُ لاَ یَدْخُلُ اَلنَّارَ إِلاَّ مَنْ أَنْکَرَکُمْ وَ أَنْکَرْتُمُوهُ ﴾. (7)

19- الصّادق علیه السلام- ﴿ اَلْأَعْرَافُ کُثْبَانٌ بَیْنَ اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّارِ فَیُوقَفُ عَلَیْهَا کُلُّ نَبِیٍّ وَ کُلُّ خَلِیفَهِ نَبِیٍّ مَعَ اَلْمُذْنِبِینَ مِنْ أَهْلِ زَمَانِهِ کَمَا یَقِفُ صَاحِبُ اَلْجَیْشِ مَعَ اَلضُّعَفَاءِ مِنْ جُنْدِهِ وَ قَدْ سَبَقَ اَلْمُحْسِنُونَ إِلَی اَلْجَنَّهِ فَیَقُولُ ذَلِکَ اَلْخَلِیفَهُ لِلْمُذْنِبِینَ اَلْوَاقِفِینَ مَعَهُ اُنْظُرُوا إِلَی إِخْوَانِکُمُ اَلْمُحْسِنِینَ قَدْ سَبَقُوا إِلَی اَلْجَنَّهِ فَیُسَلِّمُ اَلْمُذْنِبُونَ عَلَیْهِمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ: وَ نادَوْا أَصْحابَ اَلْجَنَّهِ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ﴾. (8)

ص: 144

تشخیص دهند»؟ عرض کردم: «بلی». فرمود: «همانا ما هستیم آن مردانی که هر دو گروه را با نشانه های خاص خودشان می شناسند».

13- امام باقر علیه السلام- ابو سلمه سالم بن مکرم از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که درباره ی این سخن خدای عزّ و جلّ: ﴿ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِیماهُمْ ﴾ فرمود: «آن مردان ما هستیم، ما ائمّه علیهم السلام می دانیم چه کسانی وارد آتش می شوند و چه کسانی وارد بهشت می شوند؛ چنان که شما مردان قبایلتان را می شناسید. پس نیکان و بد کاران آن ها از هم باز شناخته می شوند».

14- امام صادق علیه السلام- اسحاق بن عمار در تفسیر کلام خداوند عزّو جلّ: ﴿ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِیماهُمْ ﴾. فرمود: «آنان امامان از اهل بیت پیامبرند».

15- امام باقر علیه السلام- امام باقر علیه السلام فرمود: ﴿ رجال ﴾ در این جا ائمّه از آل محمّد هستند که بر اعراف پیرامون پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم قرار دارند و مؤمنان را با نشانه خودشان می شناسند. هر که آنان را شناخت، او را می شناسند و وارد بهشت می کنند و هر که آنان را انکار کرد و آنان او را انکار کردند، وارد آتش می کنند.

16- امام على علیه السلام- من راهبر مؤمنان هستم و من نخستین پیشروان و خلیفه ی رسول پروردگار جهانیان و تقسیم کننده ی بهشت و آتش و من صاحب اعراف هستم.

17- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- از سلمان رحمه اللّه علیه نقل شده است که گفت: از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بیش از ده بار شنیدم که به علی علیه السلام می فرمود: «ای علی علیه السلام، تو و اوصیای پس از تو اعراف میان بهشت و آتش هستید و کسی وارد بهشت نمی شود، مگر آن کسی که شما را شناخته است و شما نیز او را شناخته اید و کسی وارد آتش نمی شود، مگر آن کسی که شما را انکار کرده است و شما نیز او را انکار کرده اید».

18- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- سه چیز را قسم می خورم که واقعیّت است تو و جانشینانت عارف هستید خدا را نمی توانند بشناسند مگر از راه معرفت شما و داخل بهشت نمی شود مگر کسی که شما را بشناسد شما او را بشناسید و داخل آتش نمی گردد مگر کسی که منکر شما است و شما منکر او هستید.

19- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿ الْأَعْرافِ ﴾ تپّه ای بین جهنّم و بهشت است که پیامبران و جانشیان آنان به همراه گناه کاران امّت خود بر روی آن می ایستند، همان طور که امیر سپاه با سربازان ضعیف خود می ایستد. و نیکو کاران به سوی بهشت شتافته اند پس آن خلیفه به گناه کارانی که با او ایستاده اند می گوید: به برادران نیکو کار خود بنگرید که به سوی بهشت شتافته اند. گناه کاران به آن ها سلام می گویند و ذکر آن در این آیه آمده است: ﴿ وَ نَادَوْا أَصْحَابَ الجَنَّةِ أَن سَلامٌ عَلَيْكُمْ ﴾.

ص: 145

20- الصّادق علیه السلام- ﴿ الأَعْرَافُ كُثْبَانٌ بَيْنَ الجَنَّةِ وَ النَّارِ، وَ الرِّجَال الأَئِمَّةُ صَلوَاتُ اللهِ عَليْهِمْ يَقِفُونَ عَلى الأَعْرَافِ مَعَ شِيعَتِهِمْ، وَ قَدْ سَبَقَ المُؤْمِنُونَ إِلى الجَنَّةِ بِلا حِسَابٍ، فَيَقُولا لأَئِمَّةُ لشِيعَتِهِمْ مِنْ أَصْحَابِ الذُّنُوبِ: انْظُرُوا إِلى إِخْوَانِكُمْ فِي الجَنَّةِ قَدْ سَبَقُوا إِليْهَا بِلا حِسَابٍ، وَ هُوَ قَوْل اللهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالى: سَلامٌ عَليْكُمْ لمْ يَدْخُلوها وَ هُمْ يَطْمَعُونَ، ثُمَّ يُقَال لهُمْ: انْظُرُوا إِلى أَعْدَائِكُمْ فِي النَّارِ، وَ هُوَ قَوْلهُ: وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلقاءَ أَصْحابِ النَّارِ قالوا رَبَّنا لا تَجْعَلنا مَعَ القَوْمِ الظَّالمِينَ وَ نادى أَصْحابُ الأَعْرافِ رِجالا يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيماهُمْ في النار قالوا ما أَغْنى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ في الدنيا وَ ما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ، ثُمَّ يَقُول لمَنْ فِي النَّارِ مِنْ أَعْدَائِهِمْ هَؤُلاءِ شِيعَتِي وَ إِخْوَانِيَ الذِينَ كُنْتُمْ أَنْتُمْ تَحْلفُونَ فِي الدُّنْيَا أَنْ لا يَنالهُمُ اللهُ بِرَحْمَةٍ، ثُمَّ يَقُول الأَئِمَّةُ عليهم السلام لشِيعَتِهِمْ: ادْخُلوا الجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَليْكُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ، ثُمَّ نادى أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الجَنَّةِ أَنْ أَفِيضُوا عَليْنا مِنَ الماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللهُ ﴾. (1)

21- الصّادق علیه السلام- ﴿ نَحْنُ أَصْحَابُ اَلْأَعْرَافِ فَمَنْ عَرَفْنَاهُ کَانَ مِنَّا وَ مَنْ کَانَ مِنَّا کَانَ فِی اَلْجَنَّهِ وَ مَنْ أَنْکَرْنَاهُ فِی اَلنَّارِ ﴾. (2)

22- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ نَحْنُ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ مَنْ عَرَفْنَاهُ بِسِيمَاهُ أَدْخَلْنَاهُ اَلْجَنَّةَ ﴾. (3)

23- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُمَرَ خَتَنِ آلِ مِيثَمٍ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِاللَّهِ عليه السلام فَدَخَلَ عَلَيْهِ سُفْيَانُ بْنُ مُصْعَبٍ الْعَبْدِيُّ فَقَالَ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ مَا تَقُولُ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ الْآيَةَ قَالَ هُمُ الْأَوْصِيَاءُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ الِاثْنَا عَشَرَ لَا يَعْرِفُ اللَّهَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ قَالَ فَمَا الْأَعْرَافُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ كَثَائِبُ مِنْ مِسْكٍ عَلَيْهَا رَسُولُ اللَّهِ ص وَ الْأَوْصِيَاءُ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُمْ ﴾. (4)

24- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ النَّبِیُّ صلی اللّه علیه و آله وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام عَلَی سُورٍ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ یَعْرِفُونَ الْمُحِبِّینَ لَهُمْ بِبَیَاضِ الْوُجُوهِ وَ الْمُبْغِضِینَ لَهُمْ بِسَوَادِ الْوُجُوهِ ﴾. (5)

25- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه اللّه- ﴿ الْأَعْرَافُ مَوْضِعٌ عَالٍ مِنَ الصِّرَاطِ عَلَیْهِ الْعَبَّاسُ وَ حَمْزَهُ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ جَعْفَرٌ ذُو الْجَنَاحَیْنِ یَعْرِفُونَ مُحِبِّیهِمْ بِبَیَاضِ الْوُجُوهِ وَ مُبْغِضِیهِمْ بِسَوَادِ الْوُجُوهِ ﴾. (6)

ص: 146

20- امام صادق علیه السلام- ﴿ اَلْأَعْرافِ ﴾ تپّه هایی میان بهشت و آتش است. و ﴿ رِجالٌ ﴾، ائمّه علیهم السلام هستند که با شیعیانشان بر روی اعراف می ایستند و مؤمنان بدون حساب به بهشت هدایت می شوند. ائمّه علیهم السلام به شیعه ی خود که مرتکب گناه شده اند، می گویند: «به برادرانتان در بهشت نگاه کنید که چگونه بی حساب به بهشت هدایت می شوند و این همان سخن خدای تبارک و تعالی است که فرمود: ﴿ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ ﴾ سپس به آنان گفته می شود: «به دشمنانتان در آتش نگاه کنید و این همان سخن خدای تبارک و تعالی است. ﴿ وَ إِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاء أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لاَ تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ ﴾، ﴿ وَ نادی أَصْحابُ اَلْأَعْرافِ رِجالاً یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیماهُمْ ﴾؛ یعنی در آتش ﴿ قَالُوا مَا أغْنَی عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ ﴾؛ یعنی در دنیا ﴿ وَ مَا کُنتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ ﴾ سپس به آن عدّه ای از دشمنانشان که در آتش هستند، می گویند: «آیا اینان شیعه و برادران منند که شما در دنیا قسم می خوردید که آنان مورد رحمت خدا قرار نخواهند گرفت»؟ سپس ائمّه علیهم السلام، به شیعه ی خود می گویند: ﴿ اُدْخُلُوا اَلْجَنَّهَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ ثُمَّ نادی أَصْحابُ اَلنّارِ أَصْحابَ اَلْجَنَّهِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ اَلْماءِ أَوْ مِمّا رَزَقَکُمُ اَللّهُ ﴾.

21- امام صادق علیه السلام- ما اصحاب اعرافیم، کسی که ما را بشناسد از ماست و هر که از ما باشد داخل در بهشت می شود و هر کس را انکار کنیم، در جهنّم است.

22- امام علی علیه السلام- ما اصحاب اعراف هستیم و هر که را به چهره بشناسیم به بهشت وارد می کنیم.

23- امام صادق علیه السلام- ابان بن عمر خَتَن آل میثم گوید: خدمت امام صادق علیه السلام بودم، سفیان بن مصعب عبدی نزد امام علیه السلام آمد و گفت: «خداوند مرا فدایی تو قرار دهد، درباره ی این آیه: ﴿ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ ﴾ چه می فرمایید»؟ فرمود: «آن ها اوصیاء از آل محمّد ائمه ی دوازده گانه هستند؛ عرفان به خدا ندارد مگر کسی که آن ها را بشناسد و آن ها او را بشناسند». گفت: «پس ﴿ الْأَعْرافِ ﴾ چیست»؟ فرمود: «تلّی از مشک است که پیامبر و اوصیاء بر آن هستند؛ که هر یک از آن دو گروه را از چهره هایشان می شناسند».

24- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و امیر المؤمنین علیه السلام و فاطمه سلام اللّه علیها و حسن و حسین علیهما السلام هستند که در فاصله ی بین بهشت و جهنّم قرار دارند دوستان خود را از چهره های درخشان و دشمنان را از چهره های سیاه می شناسند.

25- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ الْأَعْرافِ ﴾، موضعی بلند از صراط است. و عبّاس، حمزه، علیّ بن ابی طالب علیه السلام و جعفر ذو الجناحین در کنار آن گماشته می شوند و آنان شیعه ی خود را با سفیدی صورتشان و دشمنانشان را با سیاهی چهره شان می شناسند.

ص: 147

26- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ يَعْنِي: هَؤُلَاءِ الرِّجَالُ الَّذِينَ هُمْ عَلَى الْأَعْرَافِ يَعْرِفُونَ جَمِيعَ الْخَلْقِ بِسِيمَاهُمْ يَعْرِفُونَ أَهْلَ الْجَنَّةَ بسِيمَاءِ الْمُطِيعِينَ وَ أَهْلَ النَّارِ بسِيمَاءِ الْعُصَاةِ وَ نَادَوْا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ يَعْنِي: هَؤُلَاءِ الَّذِينَ عَلَى الْأَعْرَافِ يُنَادُونَ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ وَ هَذَا تَسْلِيمٌ تَهْنِئَةً وَ سُرُورُ بِمَا وَهَبَ اللَّهُ لَهُمْ لَيَدْخُلُوهَا أَنْ لَمْ يَدْخُلُوا الْجَنَّةَ بَعْداً ﴾. (1)

27- الصّادق علیه السلام- ﴿ الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِیُّ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بَیْنَهُما حِجابٌ فَقَالَ سُورٌ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ قَائِمٌ عَلَیْهِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ فَاطِمَةُ وَ خَدِیجَةُ علیهم السلام فَیُنَادُونَ أَیْنَ مُحِبُّونَا أَیْنَ شِیعَتُنَا فَیُقْبِلُونَ إِلَیْهِمْ فَیَعْرِفُونَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَی یَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِیماهُمْ فَیَأْخُذُونَ بِأَیْدِیهِمْ فَیَجُوزُونَ بِهِمْ عَلَی الصِّرَاطِ وَ یُدْخِلُونَهُمُ الْجَنَّةَ ﴾. (2)

28- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ فَالْأَوْصِیَاءُ قُوَّامٌ عَلَیْکُمْ بَیْنَ الْجَنَّهِ وَ النَّارِ، لَا یَدْخُلُ الْجَنَّهَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ، وَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْکَرَهُمْ وَ أَنْکَرُوهُ، لِأَنَّهُمْ عُرَفَاءُ الْعِبَادِ عَرَّفَهُمُ اللَّهُ إِیَّاهُمْ عِنْدَ أَخْذِ الْمَوَاثِیقِ عَلَیْهِمْ بِالطَّاعَهِ لَهُمْ، فَوَصَفَهُمْ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ جَلَّ وَ عَزَّ: وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیماهُمْ وَ هُمُ الشُّهَدَاءُ عَلَی النَّاسِ، وَ النَّبِیُّونَ شُهَدَاءُ لَهُمْ بِأَخْذِهِ لَهُمْ مَوَاثِیقَ الْعِبَادِ بِالطَّاعَهِ، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ: فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً ﴾. (3)

29- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ اَلْأَئِمَّهُ بَعْدِی عَلِیٌّ وَ سِبْطَایَ وَ تِسْعَهٌ مِنْ صُلْبِ اَلْحُسَیْنِ هُمْ رِجَالُ اَلْأَعْرَافِ لاَ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ إِلاَّ مَنْ یَعْرِفُهُمْ وَ یَعْرِفُونَهُ وَ لاَ یَدْخُلُ اَلنَّارَ إِلاَّ مَنْ أَنْکَرَهُمْ وَ یُنْکِرُونَهُ لاَ یُعْرَفُ اَللَّهُ تَعَالَی إِلاَّ بِسَبِیلِ مَعْرِفَتِهِمْ ﴾. (4)

30- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ قَالَ دَخَلَ زُرَارَهُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ... مَا هُوَ إِلَّا مُؤْمِنٌ أَوْ کَافِرٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَیْنَ أَصْحابُ الْأَعْرافِ وَ أَیْنَ الْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَ أَیْنَ الَّذِینَ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً وَ أَیْنَ الَّذِینَ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ؟ قَالَ زُرَارَهُ أَیَدْخُلُ النَّارَ مُؤْمِنٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا یَدْخُلُهَا إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ قَالَ زُرَارَهُ فَیَدْخُلُ الْکَافِرُ الْجَنَّهَ قَالَ أَبُو عَبْدِ

ص: 148

26- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- یعنی افرادی که بر روی اعراف قرار دارند؛ همه مردم را از چهره ی آنان می شناسند. بهشتیان چهره ی افراد مطیع و اهل جهنّم چهره ی گناه کاران را دارند؛ ﴿ وَ نَادَوْا أَصْحَابَ الجَنَّةِ ﴾ یعنی کسانی که بر اعراف هستند بهشتیان را مخاطب قرار می دهند. ﴿ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ﴾؛ و این سلامی از روی تهنیت و شادی به سبب نعمت های خداوند است. ﴿ لَمْ یَدْخُلُوها ﴾؛ یعنی هنوز به بهشت وارد نشده اند.

27- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام درباره ی این کلام خدای عزّ و جلّ: ﴿ وَ بَيْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ ﴾، سؤال شد. فرمود: «آن عبارت است از حصاری میان بهشت و آتش و بر آن محمد صلی اللّه علیه و آله و سلم و علی و حسن و حسین و فاطمه و خدیجه کبری علیهم السلام گماشته شده اند. پس ندا می دهند: «دوستداران ما کجایند؟ شیعه ما کجایند»؟ شیعیان به سوی آنان می آیند و آنان را با نام هایشان و اسامی پدرانشان می شناسند و این همان سخن خدای تبارک و تعالی است: ﴿ يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسِيمَاهُمْ ﴾ پس دست آنان را می گیرند و آنان را از صراط عبور می دهند و وارد بهشت می کنند.

28- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- پس اوصیاء میان بهشت و دوزخ نگاهبانان شما هستند. فقط آن کسی وارد بهشت می شود که اوصیاء را بشناسد آنان نیز او را بشناسند و فقط آن کسی وارد دوزخ می شود که اوصیا آنان را انکار کنند او نیز اوصیاء را منکر باشد، چرا که آنان شناسای بندگان و خدای تعالی هستند. آن گاه که از آنان میثاق طاعت و پیروی می گرفت بندگان را به آنان شناساند و در کتاب خود چگونگی آنان را بیان فرمود: ﴿ وَ عَلَى الأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسِيمَاهُمْ ﴾ آنان گواهان مردمند پیامبران گواهان ایشانند که خداوند جلّ جلاله از آن بندگان میثاق طاعت گرفت. خداوند تعالی می فرماید: حال آن ها چگونه است آن روزی که از هر امّتی، شاهد و گواهی [بر اعمالشان] می آوریم، و تو را نیز بر آنان گواه خواهیم آورد؟. (نساء / 41).

29- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- آنان امامان پس از من هستند: علی علیه السلام و دو سبط من و نُه تن دیگر از صُلب حسین علیهم السلام، مردان اعراف اینان هستند، کسی وارد بهشت نمی شود مگر این که آن ها را بشناسد و آن ها نیز او را بشناسد. و کسی به جهنّم نمی رود مگر آنانی که ایشان را انکار کند و نیز او را انکار نمایند، خدا را جز با شناخت و معرفت ایشان نمی توان شناخت.

30- امام صادق علیه السلام- علی بن رئاب گوید: زراره نزد امام صادق علیه السلام رفت ... و گفت: «هر کسی یا کافر است یا مؤمن که خدا نیز مردم را دو گروه قرار داده و فرموده است: گروهی از شما کافرید و گروهی مؤمن. (تغابن / 2)». امام صادق علیه السلام فرمود: «پس جایگاه اصحاب اعراف (درمیان این دو گروهی که خداوند تقسیم کرده) کجاست؟ یا کسانی که برای جلب محبّتشان اقدام می شود. (توبه / 60) (کسانی که باید با محبّت و مدارا و نیز با تامین امور مالی و ... دل هایشان را به سوی اسلام هدایت و ایمانشان را نگه داشت) کجا قرار دارند؟ گروهی که عمل نیک و بد را با هم در آمیخته اند. (توبه / 102) در کجا قرار دارند؟ و کسانی که داخل بهشت نمی شوند، در حالی که امید آن را دارند. چه وضعتی دارند؟ زراره پرسید: «آیا مؤمنان وارد آتش می شوند»؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «مومن وارد جهنّم نمی شود، مگر

ص: 149

اللَّهِ لَا فَقَالَ زُرَارَهُ هَلْ یَخْلُو أَنْ یَکُونَ مُؤْمِناً أَوْ کَافِراً فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِکَ یَا زُرَارَهُ بِقَوْلِ اللَّهِ أَقُولُ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ لَوْ کَانُوا مُؤْمِنِینَ لَدَخَلُوا الْجَنَّهَ وَ لَوْ کَانُوا کَافِرِینَ لَدَخَلُوا النَّارَ قَالَ فَمَا ذَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَرْجِئْهُمْ حَیْثُ أَرْجَأَهُمُ اللَّهُ أَمَا إِنَّکَ لَوْ بَقِیتَ لَرَجَعْتَ عَنْ هَذَا الْکَلَامِ وَ تحَلَّلَتْ عَنْکَ عُقَدُکَ ﴾. (1)

31- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ زُرَارَهَ، قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ حُمْرَانُ، عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَقُلْنَا: إِنَّا نَمُدُّ اَلْمِطْمَرَ؟ فَقَالَ: وَ مَا اَلْمِطْمَرُ؟ قُلْنَا: اَلَّذِی وَ افَقَنَا مِنْ عَلَوِیٍّ أَوْ غَیْرِهِ تَوَلَّیْنَاهُ، وَ مَنْ خَالَفَنَا بَرِئْنَا مِنْهُ مِنْ عَلَوِیٍّ أَوْ غَیْرِهِ. قَالَ: یَا زُرَارَهُ، قَوْلُ اَللَّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِکَ، فَأَیْنَ اَلَّذِی قَالَ اَللَّهُ: إِلاَّ اَلْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ اَلرِّجالِ وَ اَلنِّساءِ وَ اَلْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَهً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلاً أَیْنَ اَلْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اَللَّهِ؟ أَیْنَ اَلَّذِینَ خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً؟ أَیْنَ أَصْحَابُ اَلْأَعْرَافِ؟ أَیْنَ اَلْمُؤَلَّفَهُ قُلُوبُهُمْ؟. فَقَالَ زُرَارَهُ: اِرْتَفَعَ صَوْتُ أَبِی جَعْفَرٍ وَ صَوْتِی حَتَّی کَانَ یَسْمَعُهُ مَنْ عَلَی بَابِ اَلدَّارِ، فَلَمَّا کَثُرَ اَلْکَلاَمُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ، قَالَ لِی: یَا زُرَارَهُ، حَقّاً عَلَی اَللَّهِ أَنْ یُدْخِلَکَ اَلْجَنَّهَ ﴾. (2)

32- الصّادق علیه السلام- ﴿ کُلُّ أُمَّهٍ یُحَاسِبُهَا إِمَامُ زَمَانِهَا وَ یَعْرِفُ اَلْأَئِمَّهُ أَوْلِیَاءَهُمْ وَ أَعْدَاءَهُمْ بِسِیمَاهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ: وَ عَلَی اَلْأَعْرافِ رِجالٌ وَ هُمُ اَلْأَئِمَّهُ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ فَیُعْطُونَ أَوْلِیَاءَهُمْ کِتَابَهُمْ بِیَمِینِهِمْ فَیَمُرُّونَ إِلَی اَلْجَنَّهِ بِلاَ حِسَابٍ وَ یُؤْتُونَ أَعْدَاءَهُمْ کِتَابَهُمْ بِشِمَالِهِمْ فَیَمُرُّونَ إِلَی اَلنَّارِ بِلاَ حِسَابٍ فَإِذَا نَظَرَ أَوْلِیَاؤُهُمْ فِی کِتَابِهِمْ یَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمْ هاؤُمُ اِقْرَؤُا کِتابِیَهْ إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ فَهُوَ فِی عِیشَهٍ راضِیَهٍ أَیْ مَرْضِیَّهٍ فَوُضِعَ اَلْفَاعِلُ مَکَانَ اَلْمَفْعُولِ ﴾. (3)

33- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَأَمَّا فِی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ فَإِنَّا وَ أَهْلَنَا نَجْزِی عَنْ شِیعَتِنَا کُلَّ جَزَاءٍ لَیَکُونَنَّ عَلَی اَلْأَعْرَافِ بَیْنَ اَلْجَنَّهِ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَهُ وَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ وَ اَلطَّیِّبُونَ مِنْ آلِهِمْ فَنَرَی بَعْضَ شِیعَتِنَا فِی تِلْکَ اَلْعَرَصَاتِ فَمَنْ کَانَ مِنْهُمْ مُقَصِّراً فِی بَعْضِ شَدَائِدِهَا فَنَبْعَثُ

ص: 150

خداوند بخواهد. آیا کافر وارد بهشت می شود»؟ امام علیه السلام فرمود: «خیر». زراره گفت: «آیا امکان دارد که بنده ای نه کافر باشد و نه مؤمن»؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «ای زراره من این حرف را بنا بر گفتار پروردگار برایت گفتم، و گفتار پروردگار از عقیده و فکر تو درست تر است که می فرماید ﴿ لَيَدْخُلُوها وَ ﴾ و اگر مؤمن باشند وارد بهشت می شوند و اگر کافر باشند وارد جهنّم خواهند شد. زراره گفت: پس حال ایشان چگونه خواهد شد»؟ امام صادق علیه السلام در جواب فرمود: «ایشان به وعده ی خداوند مبنی بر امیدواری به رحمتش، به لطف و رحمت او چشم دوخته اند، و تو نیز در آینده [با گذشت زمان] از این حرف خود بر می گردی و این ایراد هایی که در ذهنت پیرامون این عقیده وجود دارد از بین خواهد رفت و مسأله برایت حل می شود».

31- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: من و حمران به محضر امام باقر علیه السلام وارد شدیم و عرض کردیم: «ما میزان و معیاری برای خود گذاشته ایم». فرمود: «آن معیار چیست»؟ گفتم: «ما عقایدی داریم که به آن پای بند می باشیم هر کس با ما در آن عقیده همراه باشد او را دوست می داریم، خواه علوی باشد و یا غیر آن و هر کس با آن مخالفت کند ما از وی دوری می کنیم، چه علوی باشد و یا غیر آن». امام علیه السلام فرمود: «پس مستضعفان کجا هستند که خداوند می فرماید: مگر آن دسته از مردان و زنان و کودکانی که به راستی تحت فشار قرار گرفته اند [و حقیقتاً مستضعفند] نه چاره ای دارند، و نه راهی [برای نجات از آن محیط آلوده] می یابند. (نساء / 98) مگر ناتوانان از مردان و زنان و کودکان که راه تشخیص حق را ندارند و توانایی ندارند راه حق را بیابند. آن هایی که به خداوند امید دارند و آرزو می کنند خداوند آن ها را مورد رحمت قرار دهد و یا کسانی که کار های نیک را با کار های بد درهم آمیخته اند اصحاب اعراف در کجا واقع شده اند، اشخاصی که باید به آن ها محبّت کرد و دل آن ها را بدست آورد کجا می باشند». زراره گوید: در این جا صدای من و صدای امام باقر علیه السلام بلند شده بود، تا آن جایی که کسانی در خانه جمع شده بودند صدای ما را شنیدند، بعد از این که سخن ما به درازا کشید امام فرمود: «ای زراره شایسته است که خداوند شما را وارد بهشت کند».

32- امام صادق علیه السلام- امام زمان هر امّتی، از آن امّت، حسابرسی خواهد کرد و امامان، پیروان و دشمنان خویش را از چهره هایشان می شناسند و این همان سخن خداوند عزّ و جلّ است: ﴿ وَ عَلَى الأَعْرَافِ رِجَالٌ ﴾ منظور همان ائمّه علیهم السلام است. ﴿ يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسِيمَاهُمْ ﴾. بنا بر این نامه ی اعمال پیروان خویش را به دست راستشان تحویل می دهند و بدون حسابرسی به بهشت می روند و نامه ی اعمال دشمنان خویش را به دست چپ آن ها تحویل می دهند و بدون حسابرسی به جهنّم می روند، و آن گاه که پیروانشان به نامه ی اعمال خویش نگاه می کنند به برادران خویش می گویند: «[ای اهل محشر]! نامه ی اعمال مرا بگیرید و بخوانید! من یقین داشتم که [قیامتی در کار است و] به حساب اعمالم می رسم»! او در یک زندگی [کاملاً] رضایت بخش قرار خواهد داشت. (الحاقه / 21 - 19) یعنی این که پسندیده است. بنا بر این اسم فاعل به جای اسم مفعول به کار رفته است.

33- امام صادق علیه السلام- در روز قیامت ما و اهل بیتمان جزای شیعیان خود را می دهیم تا بر روی اعراف بین جهنّم و بهشت باشند - محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام و افراد نیک

ص: 151

عَلَیْهِمْ خِیَارَ شِیعَتِنَا کَسَلْمَانَ وَ اَلْمِقْدَادِ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ عَمَّارٍ وَ نُظَرَائِهِمْ فِی اَلْعَصْرِ اَلَّذِی یَلِیهِمْ وَ فِی کُلِّ عَصْرٍ إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ فَیَنْقُضُونَ عَلَیْهِمْ کَالْبُزَاهِ وَ اَلصُّقُورِ وَ یَتَنَاوَلُونَهُمْ کَمَا یَتَنَاوَلُ اَلْبُزَاهُ وَ اَلصُّقُورُ صَیْدَهَا فَیَزُفُّونَهُمْ إِلَی اَلْجَنَّهِ زَفّاً ﴾. (1)

34- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِذَا کَانَ یَوْمُ اَلْقِیَامَهِ أَقْبَلَ سَبْعُ قِبَابٍ مِنْ نُورٍ یَوَاقِیتَ خُضْرٍ وَ بِیضٍ فِی کُلِّ قُبَّهٍ إِمَامُ دَهْرِهِ قَدْ حَفَّ بِهِ أَهْلُ دَهْرِهِ بَرُّهَا وَ فَاجِرُهَا حَتَّی یَقِفُونَ بِبَابِ اَلْجَنَّهِ فَیَطَّلِعُ أَوَّلُهَا صَاحِبَ قُبَّهٍ اِطِّلاَعَهً فَیَتَمَیَّزُ أَهْلُ وَلاَیَتِهِ وَ عَدُوُّهُ ثُمَّ یُقْبِلُ عَلَی عَدُوِّهِ فَیَقُولُ أَنْتُمُ اَلَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اَللّهُ بِرَحْمَهٍ اُدْخُلُوا اَلْجَنَّهَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ اَلْیَوْمَ یَقُولُهُ لِأَصْحَابِهِ فَیَسْوَدُّ وُجُوهُ اَلظَّالِمِ فَیُمَیِّزُ أَصْحَابَهُ إِلَی اَلْجَنَّهِ وَ هُمْ یَقُولُونَ رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ اَلْقَوْمِ اَلظّالِمِینَ فَإِذَا نَظَرَ أَهْلُ اَلْقُبَّهِ اَلثَّانِیَهِ إِلَی قِلَّهِ مَنْ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ وَ کَثْرَهِ مَنْ یَدْخُلُ اَلنَّارَ خَافُوا أَنْ لاَ یَدْخُلُوهَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ: لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ ﴾. (2)

35- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنِ الْحَارِثِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ بَیْنَ الْإِیمَانِ وَ الْكُفْرِ مَنْزِلَةٌ فَقَالَ نَعَمْ وَ مَنَازِلُ لَوْ یَجْحَدُ شَیْئاً مِنْهَا أَكَبَّهُ اللَّهُ فِی النَّارِ بَیْنَهُمَا آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ بَیْنَهُمَا الْمُسْتَضْعَفُونَ وَ بَیْنَهُمَا آخَرُونَ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً وَ بَیْنَهُمَا قَوْلُهُ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ ﴾. (3)

36- الصّادق علیه السلام- ﴿ اَلنَّاسُ عَلَی سِتِّ فِرَقٍ یَؤُلُونَ إِلَی ثَلَثِ فِرَقٍ: اَلْإِیمَانِ وَ اَلْکُفْرِ وَ اَلضَّلاَلِ وَ هُمْ أَهْلُ اَلْوَعْدِ اَلَّذِینَ وَعَدُوا اَلْجَنَّهَ وَ اَلنَّارَ، وَ هُمُ اَلْمُؤْمِنُونَ وَ اَلْکَافِرُونَ وَ اَلْمُسْتَضْعَفُونَ وَ اَلْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اَللّهِ إِمّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ، وَ اَلْمُعْتَرِفُونَ بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً، وَ أَهْلُ اَلْأَعْرَافِ ﴾. (4)

37- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ حَمْزَهَ بْنِ اَلطَّیَّارِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: اَلنَّاسُ عَلَی سِتَّهِ أَقْسَامٍ قَالَ: قُلْتُ: تَأْذَنُ أَنْ أَکْتُبَهَا؟ قَالَ: نَعَمْ، قُلْتُ: مَا أَکْتُبُ؟ قَالَ: اُکْتُبْ أَصْحَابَ اَلْأَعْرَافِ، قَالَ: قُلْتُ: وَ مَا

ص: 152

سرشت از بین خاندان آنان. ما برخی از شیعیان خود را در آن صحن و سرا می بینیم که در برخی اعمال خود کوتاهی کرده اند و سپس شیعیان برگزیده ی خود مانند سلمان و مقداد و ابوذر و عمّار و نظایر آنان را در دوره های بعدی و در هر دوره ای به نزد آنان می فرستیم تا در روز قیامت مثل باز و عقاب به ایشان حمله برند و آن ها را به بهشت بکشانند.

34- امام صادق علیه السلام- هر گاه روز قیامت فرا رسد، هفت گنبد از نور و روشنایی که از یاقوت سبز و سفید تشعشع می کند، بر افراشته می شود. در هر گنبد، امام زمان آن قرار دارد، در حالی که اهل زمانش، چه نیکان و چه بد کاران باشند، دور او گرد هم می آیند تا این که پشت دروازه بهشت قرار گیرند. سپس صاحب اوّلین گنبد نظری می کند و به وسیله ی این نظر، اهل ولایتش را از دشمنانش جدا می کند، سپس به سوی دشمنانش می آید و می گوید: ﴿ الَّذِینَ أقْسَمْتُمْ لا یَنَالُهُمْ اللّهُ بِرَحْمَه ادْخُلُوا الجَنَّهَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ ﴾؛ در این هنگام چهره ی ظالم سیاه می گردد و این در حالی که یاران امام علیه السلام از آن جا عبور می کنند و به سوی بهشت روانه می شوند و می گویند: ﴿ رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ ﴾؛ هر گاه اهل گنبد دوّم به تعداد کم کسانی که وارد بهشت می شوند و تعداد زیاد کسانی که به آتش وارد می شوند، نگاه می کنند، می ترسند و واهمه دارند که مبادا وارد بهشت نشوند و این همان کلام خدای تبارک و تعالی: ﴿ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ ﴾ است.

35- امام صادق علیه السلام- حارث گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «بین کفر و ایمان چه فاصله ای هست»؟ فرمود: «آری فاصله هایی وجود دارد، اگر یکی از آن اعمال را انجام دهد خداوند او را به رو در آتش خواهد افکند ولی بین ایمان و کفر کسانی هستند که امیدوار رحمت خداوند می باشند. در آن میان مستضعفان هستند که خود حکم خاصی دارند و در آن جا کسانی می باشند که کار خوب و بد را به هم آمیختند. (توبه / 102) این ها هم حکمی دارند و در آن جا اهل اعراف هستند که خداوند از آن ها در قرآن نام برده است».

36- امام صادق علیه السلام- مردم بر شش دسته هستند که به سه گونه ظاهر می گردند: ایمان، کفر و ضلالت، این ها اهل وعده می باشند و خداوند به آن ها وعده بهشت و دوزخ را داده است و آن ها مؤمنان و کافران و مستضعفان هستند. کسانی که امیدوار رحمت خداوند می باشند و انتظار دارند خداوند آن ها را مورد رحمت خود قرار دهد و گروهی دیگر، به فرمان خدا واگذار شده اند [و کارشان با خداست] یا آن ها را مجازات می کند. (توبه / 106) و کسانی که به گناهان خود اعتراف می کنند و کار های نیک و بد را به هم آمیخته اند. (توبه / 102) و اهل اعراف.

37- امام صادق علیه السلام- از حمزه بن طیّار نقل شده است که گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «مردم شش گروهند». عرض کردم: «آیا به من اجازه می دهی بنویسم»؟ فرمود: «بلی». عرض کردم: «چه بنویسم»؟ فرمود: «بنویس». و آن حدیث را ذکر کرد تا این که فرمود: «و اصحاب اعراف را نیز بنویس». عرض کردم: «اصحاب اعراف کدامند»؟ فرمود: «آنان قومی هستند که کار های

ص: 153

أَصْحَابُ اَلْأَعْرَافِ؟ قَالَ: قَوْمٌ اِسْتَوَتْ حَسَنَاتُهُمْ وَ سَیِّئَاتُهُمْ فَإِنْ أَدْخَلَهُمُ اَلنَّارَ فَبِذُنُوبِهِمْ، وَ إِنْ أَدْخَلَهُمُ اَلْجَنَّهَ فَبِرَحْمَتِهِ ﴾. (1)

38- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنِ اَلْأَعْرَافِ مَا هُمْ؟ فَقَالَ: هُمْ أَکْرَمُ اَلْخَلْقِ عَلَی اَللَّهِ ﴾. (2)

39- الصّادق علیه السلام- ﴿ لِأَهْلِ التَّوَاضُعِ سِيمَاءُ يَعْرِفُهَا أَهْلُ السَّمَاوَاتِ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ مِنَ الْعَارِفِينَ قَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ عَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلَّا بِسِيمَاهُمْ ﴾. (3)

40- علی بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ نادى أَصْحابُ الأَعْرافِ رِجالا يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيماهُمْ في النار قالوا ما أَغْنى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ في الدنيا وَ ما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ، ثُمَّ يَقُول لمَنْ فِي النَّارِ مِنْ أَعْدَائِهِمْ هَؤُلاءِ شِيعَتِي وَ إِخْوَانِيَ الذِينَ كُنْتُمْ أَنْتُمْ تَحْلفُونَ فِي الدُّنْيَا أَنْ لا يَنالهُمُ اللهُ بِرَحْمَةٍ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمِینَ ﴾ (47)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِذَا کَانَ یَوْمُ اَلْقِیَامَهِ أَقْبَلَ سَبْعُ قِبَابٍ مِنْ نُورٍ یَوَاقِیتَ خُضْرٍ وَ بِیضٍ فِی کُلِّ قُبَّهٍ إِمَامُ دَهْرِهِ قَدْ حَفَّ بِهِ أَهْلُ دَهْرِهِ بَرُّهَا وَ فَاجِرُهَا حَتَّی یَقِفُونَ بِبَابِ اَلْجَنَّهِ فَیَطَّلِعُ أَوَّلُهَا صَاحِبَ قُبَّهٍ اِطِّلاَعَهً فَیَتَمَیَّزُ أَهْلُ وَلاَیَتِهِ وَ عَدُوُّهُ ثُمَّ یُقْبِلُ عَلَی عَدُوِّهِ فَیَقُولُ أَنْتُمُ اَلَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اَللّهُ بِرَحْمَهٍ اُدْخُلُوا اَلْجَنَّهَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ اَلْیَوْمَ یَقُولُهُ لِأَصْحَابِهِ فَیَسْوَدُّ وُجُوهُ اَلظَّالِمِ فَیُمَیِّزُ أَصْحَابَهُ إِلَی اَلْجَنَّهِ وَ هُمْ یَقُولُونَ رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ اَلْقَوْمِ اَلظّالِمِینَ ﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ نَادَی أَصْحَابُ الأَعْرَافِ رِجَالاً یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیمَاهُمْ قَالُواْ مَا أَغْنَی عَنکُمْ جَمْعُکُمْ وَ مَا کُنتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ ﴾ (48)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ زُرَارَهَ بْنِ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ لِی: مَا تَقُولُ فِی أَصْحَابِ اَلْأَعْرَافِ؟ فَقُلْتُ: مَا هُمْ إِلاَّ مُؤْمِنِینَ أَوْ کَافِرِینَ إِنْ دَخَلُوا اَلْجَنَّهَ فَهُمْ مُؤْمِنُونَ، وَ إِنْ دَخَلُوا اَلنَّارَ فَهُمْ کَافِرُونَ، فَقَالَ: وَ اَللَّهِ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ وَ لاَ کَافِرِینَ وَ لَوْ کَانُوا مُؤْمِنِینَ لَدَخَلُوا اَلْجَنَّهَ کَمَا دَخَلَهَا اَلْمُؤْمِنُونَ، وَ لَوْ کَانُوا کَافِرِینَ

ص: 154

نیک و بد آنان یکسان و مساوی است. و خدا اگر آنان را وارد آتش کند، به علّت گناهانشان است و اگر آنان را وارد بهشت کند، با رحمت خود این کار را می کند».

38- امام باقر علیه السلام- جابر بن یزید گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی اعراف پرسیدم: «چه کسانی هستند»؟ فرمود: «آنان با کرامت ترین آفریدگان نزد خدای تبارک و تعالی هستند».

39- امام صادق علیه السلام- اهل تواضع چهره ای دارند که فرشته های آسمان و عارفان زمین آن را می شناسند. خدای عزّ و جلّ فرموده است: ﴿ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِیماهُمْ ﴾.

40- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ نَادَى أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيمَاهُمْ ﴾؛ می گویند جمعیّت و گروه بندی شما در دنیا موجب آسایش و راحتی شما نشد که به خود می بالیدید. آن گاه به دشمنان خود در آتش می گویند تماشا کنید؛ این ها برادران و شیعیان ما هستند که شما در دنیا قسم می خوردید از رحمت خدا محروم خواهند بود.

و هنگامی که چشمشان به دوزخیان می افتد می گویند: «پروردگارا! ما را با گروه ستم کاران قرار مده». (47)

1- امام صادق علیه السلام- هر گاه روز قیامت فرا رسد، هفت گنبد از نور و روشنایی که از یاقوت سبز و سفید تشعشع می کند، بر افراشته می شود. در هر گنبد، امام زمان آن قرار دارد، در حالی که اهل زمانش، چه نیکان و چه بد کاران باشند، دور او گرد هم می آیند تا این که پشت دروازه ی بهشت قرار گیرند. صاحب اوّلین گنبد نظری می کند و به وسیله ی این نظر، اهل ولایتش را از دشمنانش جدا می کند، سپس به سوی دشمنانش می آید و می گوید: آیا شما هستید که قسم خوردید رحمت خدا شامل حال آنان نمی شود؟! آن گاه به اصحاب خویش می گوید: بی هیچ ترس و بیمی وارد بهشت شوید. (اعراف / 49) در این هنگام چهره ی ظالم سیاه می گردد و این در حالی که یاران امام از آن جا عبور می کنند و به سوی بهشت روانه می شوند و می گویند: ﴿ رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ ﴾.

و اصحاب اعراف، مردانی [از دوزخیان را] که از سیمایشان آن ها را می شناسند، صدا می زنند و می گویند: «[دیدید که] نه جمع آوری [مال و ثروت] شما و نه تکبّر ورزیدن شما، به حالتان سودی نداد»! (48)

1- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «درباره ی اصحاب اعراف چه می گویی»؟ عرض کردم: «آنان یا مؤمن و یا کافرند». سپس فرمود: «به خدا قسم آنان نه مؤمنند و نه کافر و اگر مؤمن بودند مانند مؤمنان وارد بهشت می شدند و اگر کافر بودند مانند کافران وارد آتش می شدند. آنان قومی اند که حسنات و سیّئات آنان مساوی اند و در اعمالشان کم آورده اند و آنان همانان هستند که خدای عزّ و جلّ گفته است». عرض کردم: «آیا آنان اهل بهشت هستند یا آتش»؟ فرمود: «آنان را در

ص: 155

لَدَخَلُوا اَلنَّارَ کَمَا دَخَلَهَا اَلْکَافِرُونَ، وَ لَکِنَّهُمْ قَدْ اِسْتَوَتْ حَسَنَاتُهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ، فَقَصُرَتْ بِهِمُ اَلْأَعْمَالُ وَ إِنَّهُمْ لَکَمَا قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقُلْتُ: أَمِنْ أَهْلِ اَلْجَنَّهِ هُمْ أَمْ مِنْ أَهْلِ اَلنَّارِ؟ فَقَالَ: اُتْرُکْهُمْ حَیْثُ تَرَکَهُمُ اَللَّهُ، قُلْتُ: أَفَتُرْجِئُهُمْ؟ قَالَ: نَعَمْ أُرْجِئُهُمْ کَمَا أَرْجَأَهُمُ اَللَّهُ، إِنْ شَاءَ أَدْخَلَهُمُ اَلْجَنَّهَ بِرَحْمَتِهِ، وَ إِنْ شَاءَ سَاقَهُمْ إِلَی اَلنَّارِ بِذُنُوبِهِمْ وَ لَمْ یَظْلِمْهُمْ، فَقُلْتُ: هَلْ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ کَافِرٌ؟ قَالَ: لاَ قُلْتُ: فَهَلْ یَدْخُلُ اَلنَّارَ إِلاَّ کَافِرٌ؟ قَالَ: فَقَالَ: لاَ إِلاَّ أَنْ یَشَاءَ اَللَّهُ، یَا زُرَارَهُ إِنَّنِی أَقُولُ مَا شَاءَ اَللَّهُ وَ أَنْتَ لاَ تَقُولُ مَا شَاءَ اَللَّهُ، أَمَا إِنَّکَ إِنْ کَبِرْتَ رَجَعْتَ وَ تَحَلَّلَتْ عِنْدَکَ عُقَدُکَ ﴾. (1)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ یَعْرِفُونَهُم بِسِیمَاهُمْ أَی بِصِفاتِهِمْ؛ یَدْعونَهُم بِأَسامیهِم وَ کُناهُم، وَ یُسَمّونَ رُؤَساءَ المُشرِکینَ ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ نَحْنُ نُوقَفُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ بَیْنَ اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّارِ فَمَنْ نَصَرَنَا عَرَفْنَاهُ بِسِیمَاهُ فَأَدْخَلْنَاهُ اَلْجَنَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا عَرَفْنَاهُ بِسِیمَاهُ فَأَدْخَلْنَاهُ اَلنَّارَ ﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلطَّیَّارِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ: أَیُّ شَیْءٍ أَصْحَابُ اَلْأَعْرَافِ؟ قَالَ: اِسْتَوَتِ اَلْحَسَنَاتُ وَ اَلسَّیِّئَاتُ، فَإِنْ أَدْخَلَهُمُ اَللَّهُ اَلْجَنَّهَ فَبِرَحْمَتِهِ، وَ إِنْ عَذَّبَهُمْ لَمْ یَظْلِمْهُمْ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَهؤُلاَءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لاَ ینَالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لاَ خَوْفٌ عَلَیکُمْ وَ لاَ أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ ﴾ (29)

جایی که خدا رها کرده است، رها می کنم». عرض کردم: «آیا آنان را به خدا موکول می کنی»؟ فرمود: «بلی، من آنان را به حکم خدا موکول می کنم. چنان که خدا آنان را به مشیّت خود موکول کرده است؛ اگر بخواهد، آنان را با رحمت خود وارد بهشت می کند و اگر بخواهد، آنان را به علّت گناهانشان به سوی آتش سوق می دهد و به آنان ستم نکرده است». عرض کردم: «آیا کافر وارد بهشت می شود»؟ فرمود: «خیر». عرض کردم: «آیا کسی غیر از کافر وارد آتش می شود»؟ گفت: «فرمود: خیر، مگر این که خدا بخواهد». ای زراره! من می گویم: «اگر خدا خواست، ولی تو نمی گویی، اگر خدا خواست. تو اگر بزرگ شوی بر می گردی و گره هایت گشوده می شود».

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیماهُمْ ﴾ یعنی به صفات آنان، و آن ها را به نام ها و کنیه هایشان می خوانند و نام رؤسای مشرکان را ذکر می کنند.

3- امام علی علیه السلام- در روز قیامت ما بین جهنّم و بهشت می ایستیم و یاوران و دشمنان خود را از چهره ی آنان می شناسیم و دوستان را به بهشت و دشمنان را به جهنّم وارد می کنیم.

4- امام صادق علیه السلام- از طیّار نقل شده که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «اصحاب اعراف چه کسانی هستند»؟ فرمود: «کسانی هستند که حسنات و سیّئاتشان مساوی شده است، پس اگر خدا آنان را وارد بهشت کرد، با رحمت خویش این کار را کرده است و اگر آنان را شکنجه داد، به آنان ظلم نکرده است».

آیا این ها این (وا ماندگان بر اعراف) همانان هستند که سوگند یاد کردید خداوند، هرگز رحمتش را شامل حال آن ها نخواهد کرد؟! [ولی خداوند به خاطر ایمان و کارهای نیکشان، آن ها را بخشید؛ هم اکنون به آن ها گفته می شود]: داخل بهشت شوید، که نه ترسی بر شماست و نه اندوهگین می شوید. (49)

لا يَنالُهُمُ اَللّهُ بِرَحْمَةٍ، إشارة لهم إلى أهل الجنّة الّذين كان الرّؤساء يستضعفونهم و يحقّرونهم لفقرهم، و يستطيلون عليهم بدنياهم، و يقسمون أنّ [اللّه]لا يدخلهم الجنّة اُدْخُلُوا اَلْجَنَّةَ يقول أصحاب الأعراف لهؤلاء المستضعفين، عن أمر من أمر اللّه عزّ و جلّ لهم بذلك: اُدْخُلُوا اَلْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ أي لا خائفين و لا محزونين ﴾. (1)

[دوزخیان] آن ها را به استضعاف کشانده و به سبب فقر و نداری مورد تحقیر قرار می دادند و در دنیا بر آن ها مسلّط گشته و قسم یاد می نمودند که خداوند آن ها را وارد بهشت نمی سازد، مردان اعراف [پیامبران علیهم السلام] مطابق دستور خداوند به مستضعفین می گویند: ﴿ أُدْخُلُوا الجَنَّهَ لا خَوف عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ ﴾ یعنی دیگر نه ترسی بر شما است و نه کسی شما را ناراحت می کند».

وَ إِنَّ حَاجَّکُمْ وَ مُعْتَمِرَکُمْ لَمِنْ خَاصَّهِ اَللَّهِ وَ إِنَّکُمْ جَمِیعاً لَأَهْلُ دَعْوَهِ اَللَّهِ وَ أَهْلُ إِجَابَتِهِ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ کُلُّکُمْ فِی اَلْجَنَّهِ فَتَنَافَسُوا فِی اَلدَّرَجَاتِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ و نادى أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الجَنَّةِ أنْ أفيضُوا عَلَيْنا مِنَ الماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللهُ قالُوا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَى الْكَافِرِينَ ﴾ (50)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ عَبْدُ اَلرَّحْمَنِ بْنُ عَبْدِ اَللَّهِ اَلزُّهْرِیُّ قَالَ: حَجَّ هِشَامُ بْنُ عَبْدِ اَلْمَلِکِ فَدَخَلَ اَلْمَسْجِدَ اَلْحَرَامَ مُتَّکِئاً عَلَی یَدِ سَالِمٍ مَوْلاَهُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ جَالِسٌ فِی اَلْمَسْجِدِ فَقَالَ لَهُ سَالِمٌ یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ هَذَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ فَقَالَ لَهُ هِشَامٌ اَلْمَفْتُونُ بِهِ أَهْلُ اَلْعِرَاقِ قَالَ نَعَمْ قَالَ اِذْهَبْ إِلَیْهِ فَقُلْ لَهُ یَقُولُ لَکَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ مَا اَلَّذِی یَأْکُلُ اَلنَّاسُ وَ یَشْرَبُونَ إِلَی أَنْ یُفْصَلَ بَیْنَهُمْ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یُحْشَرُ اَلنَّاسُ عَلَی مِثْلِ قُرْصَهِ اَلْبُرِّ اَلنَّقِیِّ فِیهَا أَنْهَارٌ مُتَفَجِّرَهٌ یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ حَتَّی یَفْرُغَ مِنَ اَلْحِسَابِ قَالَ فَرَأَی هِشَامٌ أَنَّهُ قَدْ ظَفِرَ بِهِ فَقَالَ اَللَّهُ أَکْبَرُ اِذْهَبْ إِلَیْهِ فَقُلْ لَهُ مَا أَشْغَلَهُمْ عَنِ اَلْأَکْلِ وَ اَلشُّرْبِ یَوْمَئِذٍ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ هُمْ فِی اَلنَّارِ أَشْغَلُ وَ لَمْ یُشْغَلُوا عَنْ أَنْ قَالُوا أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ اَلْماءِ أَوْ مِمّا رَزَقَکُمُ اَللّهُ ﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ قَالَ اَلْأَبْرَشُ اَلْکَلْبِیُّ لِهِشَامٍ مُشِیراً إِلَی اَلْبَاقِرِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مَنْ هَذَا اَلَّذِی اِحْتَوَشَتْهُ أَهْلُ اَلْعِرَاقِ یَسْأَلُونَهُ قَالَ هَذَا نَبِیُّ اَلْکُوفَهِ وَ هُوَ یَزْعُمُ أَنَّهُ اِبْنُ رَسُولِ اَللَّهِ وَ بَاقِرُ اَلْعِلْمِ وَ مُفَسِّرُ اَلْقُرْآنِ فَاسْأَلْهُ مَسْأَلَهً لاَ یَعْرِفُهَا فَأَتَاهُ وَ قَالَ یَا اِبْنَ عَلِیٍّ قَرَأْتَ اَلتَّوْرَاهَ وَ اَلْإِنْجِیلَ وَ اَلزَّبُورَ وَ اَلْفُرْقَانَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَإِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ مَسَائِلَ قَالَ سَلْ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی یَوْمَ تُبَدَّلُ اَلْأَرْضُ غَیْرَ اَلْأَرْضِ مَا اَلَّذِی یَأْکُلُ اَلنَّاسُ وَ یَشْرَبُونَ إِلَی أَنْ یُفْصَلَ بَیْنَهُمْ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ قَالَ یُحْشَرُ اَلنَّاسُ عَلَی مِثْلِ قُرْصَهِ اَلنَّقِیِّ فِیهَا أَنْهَارٌ مُتَفَجِّرَهٌ یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ حَتَّی یُفْرَغَ مِنَ اَلْحِسَابِ فَقَالَ هِشَامٌ قُلْ لَهُ مَا أَشْغَلَهُمْ عَنِ اَلْأَکْلِ وَ اَلشُّرْبِ یَوْمَئِذٍ قَالَ هُمْ فِی اَلنَّارِ أَشْغَلُ وَ لَمْ یَشْتَغِلُوا عَنْ أَنْ قَالُوا أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ اَلْماءِ أَوْ مِمّا رَزَقَکُمُ اَللّهُ ﴾. (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی اَلرَّبِیعِ قَالَ: سَأَلَ نَافِعٌ مَوْلَی عُمَرَ بْنِ اَلْخَطَّابِ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَقَالَ: یَا بَا جَعْفَرٍ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: یَوْمَ تُبَدَّلُ اَلْأَرْضُ غَیْرَ اَلْأَرْضِ وَ اَلسَّماواتُ أَیُّ أَرْضٍ تُبَدَّلُ؟ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، بِخُبْزَهٍ بَیْضَاءَ یَأْکُلُونَ

ص: 160

باغ های بهشت به گردش و سیاحت می پردازند، و حاجیان شما و عمره کنندگان شما از خاصان خداوند هستند، شما همگان اهل دعا و استجابت هستید، نه ترسی دارید و نه غمناک می شوید! همه ی شما در بهشت هستید و اینک مسابقه دهید، تا به درجات عالیه برسید.

و دوزخیان، بهشتیان را صدا می زنند که: «[ترحمّ کنید و] مقداری آب، یا از آن چه خدا به شما روزی داده، به ما ببخشید». آن ها [در پاسخ] می گویند: «خداوند این ها را بر کافران حرام کرده است». (50)

1- امام باقر علیه السلام- عبد الرّحمن بن عبید اللّه زهری گوید: زمانی که هشام بن عبد الملک به سفر حجّ رفته بود با تکیه به دست سالم - از موالی او - داخل مسجد الحرام شد، در آن جا امام باقر علیه السلام نشسته بود، سالم گفت: «ای امیر مؤمنان، این فرد محمّد بن علی بن الحسين علیه السلام است». هشام گفت: «همان که اهل عراق سر گشته اویند»؟ گفت: «آری». هشام گفت: «نزد او برو و بگو أمیر المؤمنین می پرسد: آب و خوراک مردم پیش از جدا شدن در روز قیامت چیست»؟ امام باقر علیه السلام فرمود: «مردم در مکانی هم چون قرص نانی پاک محشور می شوند، که در آن رودهای جوشانی است می خورند و می نوشند تا از حساب فارغ شوند». هشام دید که آن حضرت از پس جواب بر آمد، پس گفت: «اللّه اکبر، نزد او رفته و بگو: مردم در آن روز کجا به خوردن و آشامیدن می رسند»؟! امام علیه السلام در پاسخ فرمود: «اینان در آتش مشغول تر از روز رستاخیز خواهند بود و با این حال از خوردن و آشامیدن غافل نیستند که [دوزخیان به اهل بهشت] می گویند: ﴿ أَفِیضُواْ عَلَیْنَا مِنَ الْمَاءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ ﴾؛ با شنیدن این پاسخ، هشام خاموش گشته و دیگر حرفی نزد».

2- امام باقر علیه السلام- ابرش کلبی در حالی که به امام باقر علیه السلام اشاره می کرد به هشام گفت: «این مرد کیست که اهل عراق او را در برگرفته، از او سؤال می پرسند»؟ گفت: این نبیّ کوفه است و می پندارد فرزند رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و شکافنده ی دانش و مفسّر قرآن است»! از او سؤالی بپرس که نداند! ... به نزد حضرت آمد و گفت: «من از شما سؤالاتی دارم»؟ فرمود: «بپرس». گفت: «درباره ی این آیه: در آن روز که این زمین به زمین دیگر، مبدّل می شود. (ابراهیم / 48) به من خبر بده، مردم چه می خورند و می آشامند تا خدا بین آن ها در روز قیامت فاصل شود»؟ فرمود: «مردم در مکانی هم چون قرص نانی پاک محشور می شوند، که در آن رود های جوشانی است می خورند و می نوشند تا از حساب فارغ شوند». هشام گفت: «به ایشان بگو، چه چیز آنان را در روز قیامت از خوردن و نوشیدن باز می دارد»؟ فرمود: «آنان در آتش مشغول تر از روز رستاخیز خواهند بود و با این حال از خوردن و آشامیدن غافل نیستند که [دوزخیان به أهل بهشت] می گویند: ﴿ أَنْ أَفِیضُواْ عَلَیْنَا مِنَ الْمَاءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ ﴾.

3- امام باقر علیه السلام- ابو ربیع گوید: در گفته ی نافع به امام باقر علیه السلام آمده است: «درباره ی کلام خدای عزّ و جلّ: در آن روز که این زمین به زمین دیگر، و آسمان ها [به آسمان های دیگری] مبدّل می شود. (ابراهیم / 48) به من بگو: «در آن روز کدام زمین و کدام آسمان دگرگون خواهد شد»؟

ص: 161

مِنْهَا حَتَّی یَفْرُغَ اَللَّهُ مِنْ حِسَابِ اَلْخَلاَئِقِ، فَقَالَ نَافِعٌ: إِنَّهُمْ عَنِ اَلْأَکْلِ لَمَشْغُولُونَ؟ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: حِینَئِذٍ أَشْغَلُ أَمْ هُمْ فِی اَلنَّارِ؟ قَالَ نَافِعٌ: بَلْ هُمْ فِی اَلنَّارِ، قَالَ: فَقَدْ قَالَ اَللَّهُ: وَ نادی أَصْحابُ اَلنّارِ أَصْحابَ اَلْجَنَّهِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ اَلْماءِ أَوْ مِمّا رَزَقَکُمُ اَللّهُ مَا شَغَلَهُمْ إِذْ دَعَوْا اَلطَّعَامَ فَأُطْعِمُوا اَلزَّقُّومَ، وَ دَعَوْا اَلشَّرَابَ فَسُقُوا اَلْحَمِیمَ، فَقَالَ: صَدَقْتَ یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ ﴾. (1)

4- الباقر علیه السلام- ﴿ إِنَّ أَهْلَ اَلنَّارِ یَمُوتُونَ عِطَاشاً وَ یَدْخُلُونَ قُبُورَهُمْ عِطَاشاً وَ یَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ عِطَاشاً فَیُرْفَعُ لَهُمْ قَرَابَاتُهُمْ مِنَ اَلْجَنَّهِ فَیَقُولُونَ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ اَلْماءِ أَوْ مِمّا رَزَقَکُمُ اَللّهُ ﴾. (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ یَوْمَ التَّنادِ یَوْمَ یُنَادِی أَهْلُ النَّارِ أَهْلَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ ﴾. (3)

6- السّجّاد علیه السلام- ﴿ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَلَالُهُ فِی کِتَابِهِ الْعَزِیزِ وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّهِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قَالَ فَیُحْبَسُ عَنْهُمُ الْجَوَابُ أَرْبَعِینَ سَنَهً ثُمَّ یُجِیبُونَهُمْ بِلِسَانِ الِاحْتِقَارِ وَ التَّهْوِینِ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَی الْکافِرِینَ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ الَّذِينَ اتَّخَذُواْ دِينَهُمْ لَهْوًا وَ لَعِبًا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فَالْيَوْمَ نَنسَاهُمْ كَمَا نَسُواْ لِقَآءَ يَوْمِهِمْ هَذَا وَ مَا كَانُواْ بَايَاتِنَا يَجْحَدُونَ ﴾ (51)

امام باقر علیه السلام فرمود: «به یک تکه نان سفید که از آن خواهند خورد تا این که خدا از محاسبه ی آفریدگان فارغ شود». نافع گفت: «آیا آنان از خوردن دست خواهند کشید»؟ امام باقر علیه السلام فرمود: «آیا در آن روز مشغول تر خواهند بود یا هنگامی که در آتش باشند»؟ نافع گفت: «هنگامی که در آتش باشند». فرمود: «خدا فرموده است: ﴿ وَ نادی أَصْحابُ اَلنّارِ أَصْحابَ اَلْجَنَّهِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ اَلْماءِ أَوْ مِمّا رَزَقَکُمُ اَللّهُ ﴾ آنان از فکر خوردن و نوشیدن بیرون نخواهند شد زیرا که آنان غذا طلب خواهند کرد و طعام ز قّوم به آنان داده خواهد شد و طلب نوشیدنی خواهند کرد و شراب حمیم به آنان داده خواهد شد». پس گفت: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! راست گفتی».

4- امام باقر علیه السلام- همانا اهل آتش، تشنه می میرند و تشنه وارد قبرهایشان می شوند و تشنه محشور می شوند و تشنه وارد جهنّم می شوند. پس خویشاوندانشان را در بهشت به آنان نشان می دهند؛ و به آنان می گویند: ﴿ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ اَلْماءِ أَوْ مِمّا رَزَقَکُمُ اَللّهُ ﴾.

5- امام صادق علیه السلام- روز «تناد» یعنی روزی که اهل آتش، بهشتیان را صدا می زنند که مقداری از آب یا روزی را که خدا به شما داده است، به ما دهید.

6- امام سجّاد علیه السلام- چنان که خدای عزّ و جلّ در کتاب گرامی خویش می فرماید: ﴿ وَ نادی أَصْحابُ اَلنّارِ أَصْحابَ اَلْجَنَّهِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ اَلْماءِ أَوْ مِمّا رَزَقَکُمُ اَللّهُ ﴾. به مدّت چهل سال به آنان پاسخ داده نمی شود و سپس با زبان تحقیر آمیز و با توهین به آنان پاسخ می دهند: ﴿ إِنَّ اللّهَ حَرَّمَهُمَا عَلَی الْکَافِرِینَ ﴾.

[همان] کسانی که دین و آیین خود را سرگرمی و بازیچه گرفتند؛ و زندگی دنیا آنان را مغرور ساخت؛ امروز ما آن ها را فراموش می کنیم، همان گونه که آن ها دیدار چنین روزی را فراموش کردند و آیات ما را انکار می نمودند. (51)

1-2- الرّضا علیه السلام- ﴿ عَنْ أَخِیهِ عَبْدِ اَلْعَزِیزِ قَالَ: سَأَلْتُ اَلرِّضَا عَلِیَّ بْنَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: نَسُوا اَللّهَ فَنَسِیَهُمْ فَقَالَ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لاَ یَنْسَی وَ لاَ یَسْهُو وَ إِنَّمَا یَنْسَی وَ یَسْهُو اَلْمَخْلُوقُ اَلْمُحْدَثُ أَلاَ تَسْمَعُهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ ما کانَ رَبُّکَ نَسِیًّا وَ إِنَّمَا یُجَازِی مَنْ نَسِیَهُ وَ نَسِیَ لِقَاءَ یَوْمِهِ بِأَنْ یُنْسِیَهُمْ أَنْفُسَهُمْ کَمَا قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی: لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اَللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ اَلْفاسِقُونَ وَ قَالَ تَعَالَی فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ کَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا أَیْ نَتْرُکُهُمْ کَمَا تَرَکُوا اَلاِسْتِعْدَادَ لِلِقَاءِ یَوْمِهِمْ هَذَا أَیْ فَنُجَازِیهِمْ عَلَی ذَلِکَ ﴾. (1)

2-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَةِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِی الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ التَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِی دِینِكُمْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ مَا هُوَ قَالَ قَوْلُهُ تَعَالَی نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ وَ قَوْلُهُ فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا وَ قَوْلُهُ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِیًّا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَی نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ یَعْنِی إِنَّمَا نَسُوا اللَّهَ فِی دَارِ الدُّنْیَا لَمْ یَعْمَلُوا بِطَاعَتِهِ فَنَسِیَهُمْ فِی الْآخِرَةِ أَیْ لَمْ یَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ ثَوَابِهِ شَیْئاً فَصَارُوا مَنْسِیِّینَ مِنَ الْخَیْرِ وَ كَذَلِكَ تَفْسِیرُ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا یَعْنِی بِالنِّسْیَانِ أَنَّهُ لَمْ یُثِبْهُمْ كَمَا یُثِیبُ أَوْلِیَاءَهُ الَّذِینَ كَانُوا فِی دَارِ الدُّنْیَا مُطِیعِینَ ذَاكِرِینَ حِینَ آمَنُوا بِهِ وَ بِرُسُلِهِ وَ خَافُوهُ بِالْغَیْبِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِیًّا فَإِنَّ رَبَّنَا تَبَارَكَ وَ تَعَالَی عُلُوّاً كَبِیراً لَیْسَ بِالَّذِی یَنْسَی وَ لَا یَغْفُلُ بَلْ هُوَ الْحَفِیظُ الْعَلِیمُ وَ قَدْ یَقُولُ الْعَرَبُ فِی بَابِ النِّسْیَانِ قَدْ نَسِیَنَا فُلَانٌ فَلَا یَذْكُرُنَا أَیْ إِنَّهُ لَا یَأْمُرُ لَهُمْ بِخَیْرٍ وَ لَا یَذْكُرُهُمْ بِهِ ﴾. (2)

3-2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ فَالْيَوْمَ نَنْسَاهُمْ قَالَ ابْنُ عَبَّاس اللّه: نَتْرُكُكُمْ فِي الْعِقَابِ كَما نَسِيتُم لِقاءَأی نترککم فی العقاب «کَما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا ﴾. (3)

1-2- امام رضا علیه السلام- عبد العزیز بن مسلم گوید: از امام رضا علیه السلام درباره ی کلام خدای عزّ و جلّ: ﴿ نَسُوا اللهَ فَنَسِيَهُمْ ﴾ (توبه / 67) سؤال کردم. فرمود: «خداوند نه سهو می کند و نه چیزی را فراموش می نماید، بلکه سهو و نسیان مربوط به مخلوق محدَث است، آیا به این آیه برخورد نکرده ای: ﴿ و ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا ﴾ (مریم / 64) بلکه معنی آیه تنها چنین است که خداوند، کسانی را که او و قیامت را فراموش کرده اند این گونه جزاء می دهد که خودش آن را از یاد خودشان می برد، همان طور که در جای دیگر فرموده است: و هم چون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آن ها را به «خود فراموشی» گرفتار کرد، آن ها فاسقانند. (حشر / 19) و نیز می فرماید: ﴿ فَالْيَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا ﴾؛ یعنی رهایشان می کنیم همان طور که آن ها، از آماده شدن برای چنین روزی طفره می رفتند و این کار را ترک کرده بودند.

2-2- امام علی علیه السلام- یکی از زندیقان نزد امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام رفت و گفت: اگر در قرآن اختلاف و تناقض نبود، هر آینه به دینتان می گرویدم. حضرت علی علیه السلام به او فرمود: «در کجای قرآن اختلاف و تناقض هست»؟ گفت: ﴿ نَسُوا اللهَ فَنَسِيَهُم ﴾ و نیز در جای دیگر می فرماید: ﴿ فَالْيَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا ﴾ و نیز می فرماید: ﴿ و ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا ﴾ (مریم / 64)». امیر المومنین علیه السلام فرمود: «و امّا تفسیر کلام خداوند متعال که فرمود: ﴿ نَسُوا اللهَ فَنَسِيَهُمْ ﴾ (توبه / 67) یعنی آنان خداوند را در سرای دنیا فراموش کردند و در راه فرمانبری از او عمل نکردند، پس خداوند نیز در آخرت آنان را فراموش کرد؛ یعنی چیزی از پاداش خود برایشان قرار نداد و این گونه آنان از خیر فراموش شدند. هم چنین است تفسیر کلام خداوند عزّ و جلّ: ﴿ فَالْيَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا ﴾ منظور از فراموشی این است که آنان را پاداش نداده، آن گونه که دوستان خود را پاداش داده است؛ همان کسانی که چون در سرای دنیا به او و رسولش ایمان آوردند، فرمان بردند و خدا را یاد کردند و در غیب از او ترسیدند. و امّا این کلام خداوند متعال: ﴿ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا ﴾ (مریم / 64) پروردگار ما والا مرتبه و بزرگ است و کسی نیست که فراموش کند و غفلت ورزد، بلکه او به یاد دارنده و داناست. عرب می گوید: فلان کس را فراموش کردیم و او از ما یاد نمی کند؛ یعنی او در حقّ آنان نیکی نکرد و با نیکی از ایشان یاد نکرد».

3-2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- کلام خداوند: خدا را فراموش کردند، و خدا [نیز] آن ها را فراموش کرد. (توبه / 67) یعنی شما را در عذاب رها خواهیم نمود؛ ﴿ كَما نَسِیتُم لِقاء ﴾؛ یعنی همان طور که دیدار امروز را ترک نموده و رها ساختید.

تَحْرِیكاً لَیِّناً ... قَالَ جَابِرٌ فَمَضَیْتُ مَعَهُ إِلَی الْمَسْجِدِ ... فَقَالَ لِی خُذْ إِلَیْكَ طَرَفَ الْخَیْطِ وَ امْشِ رُوَیْداً وَ إِیَّاكَ ثُمَّ إِیَّاكَ أَنْ تُحَرِّكَهُ قَالَ فَأَخَذْتُ طَرَفَ الْخَیْطِ وَ مَشَیْتُ رُوَیْداً فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قِفْ یَا جَابِرُ فَوَقَفْتُ فَحَرَّكَ الْخَیْطَ تَحْرِیكاً لَیِّناً فَمَا ظَنَنْتُ أَنَّهُ حَرَّكَهُ مِنْ لِینِهِ ثُمَّ قَالَ نَاوِلْنِی طَرَفَ الْخَیْطِ قَالَ فَنَاوَلْتُهُ فَقُلْتُ مَا فَعَلْتَ بِهِ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ وَ یْحَكَ اخْرُجْ إِلَی النَّاسِ وَ انْظُرْ مَا حَالُهُمْ قَالَ فَخَرَجْتُ مِنَ الْمَسْجِدِ فَإِذَا صِیَاحٌ وَ وَلْوَلَةٌ مِنْ كُلِّ نَاحِیَةٍ وَ زَاوِیَةٍ وَ إِذَا زَلْزَلَةٌ وَ هَدَّةٌ وَ رَجْفَةٌ وَ إِذَا الْهَدَّةُ أَخْرَبَتْ عَامَّةَ دُورِ الْمَدِینَةِ وَ هَلَكَ تَحْتَهَا أَكْثَرُ مِنْ ثَلَاثِینَ أَلْفَ رَجُلٍ وَ امْرَأَةٍ ... أَشَارَ بِیَدِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ أَنَا أَرَاهُ وَ النَّاسُ لَا یَرَوْنَهُ فَزَلْزَلَتِ الْمَدِینَةُ أَیْضاً زَلْزَلَةً خَفِیفَةً لَیْسَتْ كَالْأُولَی وَ تَهَدَّمَتْ فِیهَا دُورَةٌ كَثِیرَةٌ ... ثُمَّ أَتَيْنَا عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مَا خَبَرُ النَّاسِ فَقَالَ ذَلِكَ لَقَدْ رَأَی مِنْ قُدْرَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا لاَ زَالَ مُتَعَجِّباً مِنْهَا قَالَ جَابِرٌ إِنَّ سُلْطَانَهُمْ سَأَلَنَا أَنْ نَسْأَلَكَ أَنْ تَحْضُرَ إِلَی اَلْمَسْجِدِ حَتَّی یَجْتَمِعَ النَّاسُ یَدْعُونَ وَ یَتَضَرَّعُونَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَسْأَلُونَهُ الْإِقَالَةَ قَالَ فَتَبَسَّمَ علیه السلام ثُمَّ تَلاَ أَوَ لَمْ تَكُ تَأْتِیكُمْ رُسُلُكُمْ بِالْبَیِّنَاتِ قالُوا بَلیَ قَالُوا فَادْعُوا وَ مَا دُعَاءُ الْكَافِرِینَ إِلاَّ فِی ضَلاَلٍ وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِكَةَ وَ كَلَّمَهُمُ الْمَوْتی وَ حَشَرْنا عَلَیْهِمْ كُلَّ شَیْءٍ قُبُلًا ما كانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ فَقُلْتُ سَیِّدِی الْعَجْبُ أَنَّهُمْ لَا یَدْرُونَ مِنْ أَیْنَ أُتُوا قَالَ أَجَلْ ثُمَّ تَلَا فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا وَ ما كانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ وَ هِیَ وَ اللَّهِ آیَاتُنَا وَ هَذِهِ أَحَدُهَا وَ هِیَ وَ اللَّهِ وَلَایَتُنَا ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِكِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلى عِلْمٍ هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴾ (52)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ هَلْ یَنظُرُونَ إلا تَأوِیلَهُ یَوْمَ یَأتِی تَأوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالحَقِّ فَهَلْ لَنَا مِنْ شُفَعَاءَ فَیَشْفَعُوا لَنَا أوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أنفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ ﴾ (53)

و کمی راه برو. مبادا آن را حرکت دهی»! من سر نخ را گرفتم و چند قدم رفتم. فرمود: «جابر بایست»! ایستادم. نخ را به آرامی چنان که گویی اصلا تکان نمی دهد تکان داد. سپس فرمود: «سر نخ را به من بده». سر نخ را دادم و عرض کردم: «چه کردید ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم»؟ فرمود: «وای بر تو! برو بیرون ببین مردم در چه حالی هستند»! من از مسجد خارج شدم. ناگهان صدای همهمه و ولوله زیادی شنیدم که از هر طرف بلند بود. زمین لرزه و تکان هایی که باعث ریختن و خراب شدن تمام خانه های مدینه شده و بیش تر از سی هزار زن و مرد کشته بود ... سپس با دست اشاره کرد. من ایشان را می دیدم، ولی مردم نمی دیدند. [دوباره] در مدینه زلزله سبکی شد که مانند اوّل نبود و خانه های زیادی خراب شد ... خدمت حضرت زین العابدین علیه السلام آمدیم. ایشان مشغول نماز بود. منتظر شدیم تا نمازش را تمام کرد. آن گاه رو به ما کرد و فرمود: «محمّد! مردم در چه حالند»؟ جواب داد: «جابر از قدرت خداوند چیزهایی که پیوسته در تعجّب و حیرانی بود». امیر آن ها از ما خواست تا از شما در خواست کنیم به مسجد بیایید تا مردم جمع شوند و دعا و تضرّع کنند و از خدا بخواهند که آن ها را ببخشد. امام علیه السلام تبسّمی کرد و این آیه را خواند: آن ها می گویند: «آیا پیامبران شما دلایل روشن برایتان نیاوردند»؟! می گویند: «آری»! آن ها می گویند: «پس هر چه می خواهید [خدا را] بخوانید ولی دعای کافران [به جایی نمی رسد و] جز در ضلالت نیست»!. (غافر / 50) [و حتّی] اگر فرشتگان را بر آن ها نازل می کردیم، و مردگان با آنان سخن می گفتند، و همه چیز را در برابر آن ها جمع می نمودیم، هرگز ایمان نمی آوردند مگر آن که خدا بخواهد! ولی بیش تر آن ها نمی دانند. (انعام / 111) گفتم: «آقا! تعجّب در این است که نمی دانند از کجا دچار چنین بلا شده اند». فرمود: «آری». بعد این آیه را خواند: ﴿ فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ کَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا وَ ما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ ﴾. به خدا قسم این آیات ما است و این یکی از آن ها است، به خدا این است ولایت ما».

ما کتابی برای آن ها آوردیم که [اسرار و رموز] آن را با آگاهی شرح دادیم؛ [کتابی] که مایه ی هدایت و رحمت برای گروهی است که ایمان می آورند. (52)

آیا آن ها جز انتظار ظهور آیات [و فرا رسیدن تهدید های الهی] را دارند؟! آن روز که ظهور آن ها فرا رسد، [کار از کار گذشته، و پشیمانی سودی ندارد؛ و] کسانی که قبلاً آن را فراموش کرده بودند می گویند: «فرستادگان پروردگار ما، حق را آوردند؛ آیا [امروز] برای ما شفاعت کنندگانی وجود دارند که برای ما شفاعت کنند، یا [به ما اجازه داده شود به دنیا] باز گردیم، و اعمالی غیر از آن چه انجام می دادیم، انجام دهیم»؟! [ولی] آن ها سرمایه ی وجود خود را از دست داده اند؛ و معبود هایی را که به دروغ ساخته بودند، همگی از نظرشان گم می شوند. [نه راه بازگشتی دارند، و نه شفاعت کننده ای]. (53)

1-1- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قَوْلُهُ هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاّ تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَيَشْفَعُوا لَنا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ ﴾. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ أَمَّا مَا تَأْوِیلُهُ بَعْدَ تَنْزِیلِهِ فَهِیَ الْأُمُورُ الَّتِی أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ صلی اللّٰه علیه و آله أَنَّهَا سَتَكُونُ بَعْدَهُ مِثْلُ مَا أَخْبَرَ بِهِ مِنْ أُمُورِ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ الْخَوَارِجِ وَ قَتْلُ عَمَّارٍ جَرَی ذَلِكَ الْمَجْرَی وَ أَخْبَارُ السَّاعَةِ وَ الرَّجْعَةِ وَ صِفَاتُ الْقِیَامَةِ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَی هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً وَ قَوْلِهِ تَعَالَی یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَیَشْفَعُوا لَنا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذِی كُنَّا نَعْمَلُ الْآیَةَ ﴾. (2)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَقَدْ تَسَمَّوْا بِاسْمٍ مَا سَمَّی اللَّهُ بِهِ أَحَداً إِلَّا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ مَا جَاءَ تَأْوِیلُهُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَتَی یَجِی ءُ تَأْوِیلُهُ قَالَ إِذَا جَاءَتْ جَمَعَ اللَّهُ أَمَامَهُ النَّبِیِّینَ وَ الْمُؤْمِنِینَ حَتَّی یَنْصُرُوهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ إِلَی قَوْلِهِ أَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ فَیَوْمَئِذٍ یَدْفَعُ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله اللِّوَاءَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَیَكُونُ أَمِیرَ الْخَلَائِقِ كُلِّهِمْ أَجْمَعِینَ یَكُونُ الْخَلَائِقُ كُلُّهُمْ تَحْتَ لِوَائِهِ وَ یَكُونُ هُوَ أَمِیرَهُمْ فَهَذَا تَأْوِیلُهُ ﴾. (3)

1-1- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- این کلام خدا متعال: ﴿ هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ ﴾؛ از جمله آیاتی است که تأویل آن ها پس از تنزیل آشکار می شود. «آن تاویل در هنگام قیام قائم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف و روزاین قیامت صورت خواهد گرفت؛ ﴿ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ ﴾ یعنی، آن را رها کردند. ﴿ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنَا مِنْ شُفَعَاءَ فَيَشْفَعُوا لَنَا ﴾؛ این روز قیامت است. ﴿ أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ ﴾؛ یعنی از آنان باطل شد. ﴿ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ ﴾».

2-1- امام علی علیه السلام- امّا آیاتی که تحقّق و تأویل آن ها پس از نزول آیه ی قرآن واقع می شود، این ها شامل اموری است که خدای عزّ و جلّ به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خبر می دهد که بعد از او اتّفاق خواهد افتاد، مانند آن چه در مورد قاسطین، مارقین و خوارج و کشته شدن عمّار گفته شده است و هم چنین اخبار قیامت و رجعت و اوصاف قیامت. خدای متعال می فرماید: آیا آن ها جز انتظار ظهور آیات [و فرا رسیدن تهدید های الهی] را دارند؟! آن روز که ظهور آن ها فرا رسد. و می فرماید: ایمان آوردن افرادی که قبلا ایمان نیاورده اند، یا در ایمانشان عمل نیکی انجام نداده اند، سودی به حالشان نخواهد داشت! بگو: «[اکنون که شما چنین انتظارات نادرستی دارید]، انتظار بکشید ما هم انتظار [کیفر شما را] می کشیم»! (انعام / 158) و نیز می فرماید: ﴿ هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنَا مِنْ شُفَعَاءَ فَيَشْفَعُوا لَنَا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ ﴾ ...

3-1- امام صادق علیه السلام- سلام بن مستنیر گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «آن ها خود را به نامی که خداوند جز علیّ بن ابی طالب علیه السلام را بدان موسوم نگردانید خواندند [مقصود لقب امیر المؤمنين علیه السلام است] و تأويل [امیر المؤمنين علیه السلام] هنوز نیامده است. من عرض کردم: «فدایت شوم! تأویل آن کی خواهد آمد»؟ فرمود: «موقعی که تأویل آن نزدیک شد خداوند پیامبران و مؤمنین را در پیش روی آن حضرت جمع می کند تا از وی یاری نمایند و این است معنی آیه: و [به خاطر بیاورید] هنگامی را که خداوند، از پیامبران [و پیروان آن ها]، پیمان مؤکّد گرفت، که هر گاه کتاب و دانش به شما دادم،... و من نیز با شما از گواهانم». (آل عمران / 81) در آن روز خداوند پرچم خود را به علیّ بن ابی طالب علیه السلام می دهد و آن حضرت فرمانده ی جهانیان است و جهانیان نیز در زیر پرچم او خواهند بود، و او امیر و فرمانده آن هاست و این است تأویل کلمه ی امیر المؤمنین علیه السلام.

أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً فِی وَلاَیَهِ عَلِیٍّ (عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ) غَیْرَ اَلَّذِی کُنّا نَعْمَلُ فِی عَدَاوَتِهِ، فَیُقَالُ لَهُمْ فِی اَلْجَوَابِ: أَوَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جاءَکُمُ اَلنَّذِیرُ وَ هُوَ اَلنَّبِیُّ (صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) فَذُوقُوا فَما لِلظّالِمِینَ لِآلِ مُحَمَّدٍ مِنْ نَصِیرٍ یَنْصُرُهُمْ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ ﴾ (54)

(فاطر / 37) یعنی دشمنان ما وقتی داخل جهنّم می شوند، می گویند: خدایا! ما را خارج کن تا عمل صالحی که در ولایت علی علیه السلام است انجام دهیم، غیر از آن چه که در دشمنی او می کردیم. در جواب ایشان گفته می شود: ﴿ أَوَ لَمْ نُعَمِّرْكُمْ ما يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَنْ تَذَكَّرَ وَ جاءَكُمُ اَلنَّذِيرُ ﴾ و او پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم است، اکنون بچشید که برای ظالمان آل محمّد علیهم السلام، هیچ یاوری نیست! (فاطر / 37) که آن ها را یاری کند.

پروردگار شما، خداوندی است که آسمان ها و زمین را در شش روز (شش دوران) آفرید؛ سپس بر عرش [قدرت] قرار گرفت [و به تدبیر جهان پرداخت]؛ با [پرده تاریکِ] شب روز را می پوشاند؛ و شب به سرعت، در پی روز می آید؛ و خورشید و ماه و ستارگان را آفرید، که مسخّر فرمان او هستند. آگاه باشید که آفرینش و تدبیر [جهان]، از آن او [و به فرمان او] است! پر برکت و بی زوال است خداوندی که پروردگار جهانیان است. (54)

3-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ فِی وَصْفِ اَلْمِعْرَاجِ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ قُلْتُ یَا مَلاَئِکَهَ رَبِّی هَلْ تَعْرِفُونَّا حَقَّ مَعْرِفَتِنَا فَقَالُوا یَا نَبِیَّ اَللَّهِ وَ کَیْفَ لاَ نَعْرِفُکُمْ وَ أَنْتُمْ أَوَّلُ مَا خَلَقَ اَللَّهُ خَلَقَکُمْ أَشْبَاحَ نُورٍ مِنْ نُورِهِ فِی نُورٍ مِنْ سَنَاءِ عِزِّهِ وَ مِنْ سَنَاءِ مُلْکِهِ وَ مِنْ نُورِ وَجْهِهِ اَلْکَرِیمِ وَ جَعَلَ لَکُمْ مَقَاعِدَ فِی مَلَکُوتِ سُلْطَانِهِ وَ عَرْشُهُ عَلَی اَلْمَاءِ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ اَلسَّمَاءُ مَبْنِیَّهً وَ اَلْأَرْضُ مَدْحِیَّهً ثُمَّ خَلَقَ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیّامٍ ثُمَّ رَفَعَ اَلْعَرْشَ إِلَی اَلسَّمَاءِ اَلسَّابِعَهِ فَاسْتَوَی عَلَی عَرْشِهِ وَ أَنْتُمْ أَمَامَ عَرْشِهِ تُسَبِّحُونَ وَ تُقَدِّسُونَ وَ تُکَبِّرُونَ ثُمَّ خَلَقَ اَلْمَلاَئِکَهَ مِنْ بَدْءِ مَا أَرَادَ مِنْ أَنْوَارٍ شَتَّی وَ کُنَّا نَمُرُّ بِکُمْ وَ أَنْتُمْ تُسَبِّحُونَ وَ تَحْمَدُونَ وَ تُهَلِّلُونَ وَ تُکَبِّرُونَ وَ تُمَجِّدُونَ وَ تُقَدِّسُونَ فَنُسَبِّحُ وَ نُقَدِّسُ وَ نُمَجِّدُ وَ نُکَبِّرُ وَ نُهَلِّلُ بِتَسْبِیحِکُمْ وَ تَحْمِیدِکُمْ وَ تَهْلِیلِکُمْ وَ تَکْبِیرِکُمْ وَ تَقْدِیسِکُمْ وَ تَمْجِیدِکُمْ فَمَا أُنْزِلَ مِنَ اَللَّهِ فَإِلَیْکُمْ وَ مَا صَعِدَ إِلَی اَللَّهِ فَمِنْ عِنْدِکُمْ فَلِمَ لاَ نَعْرِفُکُمْ ﴾. (1)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ قَالَ فِی سِتَّةِ أَوْقَاتٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ ﴾. (2)

5-1- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ قال: في ستة أوقات ثُمَّ اسْتَوي عَلَي الْعَرْشِ أي علا بقدرته علي العرش يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثاً أي سريعا ﴾. (3)

6-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ اَلْیَهُودَ أَتَتِ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَسَأَلَتْهُ عَنْ خَلْقِ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضِ فَقَالَ خَلَقَ اَللَّهُ اَلْأَرْضَ یَوْمَ اَلْأَحَدِ وَ اَلْإِثْنَیْنِ وَ خَلَقَ اَلْجِبَالَ وَ مَا فِیهِنَّ مِنْ مَنَافِعَ یَوْمَ اَلثَّلاَثَاءِ وَ خَلَقَ یَوْمَ اَلْأَرْبِعَاءِ اَلشَّجَرَ وَ اَلْمَاءَ وَ اَلْمَدَائِنَ وَ اَلْعُمْرَانَ وَ اَلْخَرَابَ فَهَذِهِ أَرْبَعَهٌ فَقَالَ تَعَالَی: قُلْ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ اَلْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ إِلَی قَوْلِهِ: فِی أَرْبَعَهِ أَیّامٍ سَواءً لِلسّائِلِینَ وَ خَلَقَ یَوْمَ اَلْخَمِیسِ اَلسَّمَاءَ وَ خَلَقَ یَوْمَ اَلْجُمُعَهِ اَلنُّجُومَ وَ اَلشَّمْسَ وَ اَلْقَمَرَ وَ اَلْمَلاَئِکَهَ إِلَی ثَلاَثِ سَاعَاتٍ بَقِینَ مِنْهُ فَخَلَقَ فِی أَوَّلِ سَاعَهٍ مِنْ هَذِهِ اَلثَّلاَثِ اَلْآجَالَ حِینَ یَمُوتُ مَنْ مَاتَ وَ فِی اَلثَّانِیَهِ أَلْقَی اَلْآفَهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ مِمَّا یُنْتَفَعُ بِهِ وَ فِی اَلثَّالِثَهِ خَلَقَ آدَمَ وَ أَسْکَنَهُ اَلْجَنَّهَ وَ أَمَرَ إِبْلِیسَ بِالسُّجُودِ لَهُ وَ أَخْرَجَهُ مِنْهَا فِی آخِرِ سَاعَهٍ قَالَتِ اَلْیَهُودُ ثُمَّ مَا ذَا یَا مُحَمَّدُ قَالَ: ثُمَّ اِسْتَوی عَلَی اَلْعَرْشِ قَالُوا

ص: 172

3-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در ضمن حدیثی طویل در وصف معراج فرمود: گفتم: «ای فرشتگان پروردگار من! آیا ما را چنان که حق است می شناسید»؟ گفتند: «ای پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! چگونه شما را نشناسیم حال آن که شما نخستین آفریگان خداوند بودید، او شما را همانند نوری از نور خود در نوری از پرتو عزّت خود و از درخشش ملکوت خود و از نور وجه کریم خود آفرید و پیش از آن که آسمان پهناور و زمین گسترده به وجود آیند، برای شما جایگاه هایی در ملکوت سلطنت خود قرار داد در حالی که عرش او بر آب بود، قبل از آن که آسمان بنا شود و زمین گسترده شود؛ سپس آسمان ها و زمین را در شش روز [شش دوران] آفرید. بعد، عرش را تا آسمان هفتم فراز بُرد و بر عرش خود استیلا یافت و حال آن که شما جلوی عرش، او را تسبیح و تقدیس و تکبیر می - کردید، سپس فرشتگان را از آغاز آن چه اراده کرد از نور های چندی آفرید؛ ما از کنار شما گذشتیم و شما داشتید او را تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر و تمجید و تقدیس می کردید، آن گاه ما هم با تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر و تمجید شما، او را تسبیح و تقدیس و تمجید و تکبیر و تهلیل کردیم، هر آن چه از خداوند نازل شود به سوی شماست و هر آن چه نزد خداوند بالا رود از سوی شماست؛ حال چگونه شما را نشناسیم»؟!

4-1- امام صادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیّامٍ ﴾؛ یعنی در شش وقت و زمان. ﴿ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ ﴾؛ یعنی بر عرش بالا رفت.

5-1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیّامٍ ﴾؛ یعنی در شش وقت و زمان. ﴿ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ ﴾؛ یعنی با قدرت خویش بر عرش بالا رفت. ﴿ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً ﴾؛ یعنی خیلی سریع.

6-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ابن عباس گوید: یهودیان نزد پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آمدند و از خلق آسمان ها و زمین پرسیدند، فرمود: «خدا زمین را روز یک شنبه و دو شنبه آفرید، و کوه ها و منافع آن ها را روز سه شنبه و در روز چهارشنبه، درخت، آب، شهرها، آبادانی و ویرانی را آفرید، و این شد چهار روز و خداوند متعال فرمود: بگو: آیا شما به آن کس که زمین را در دو روز آفرید کافر هستید ... درست به اندازه ی نیاز تقاضا کنندگان!. (فصلّت / 10 - 9) روز پنج شنبه آسمان را آفرید، و روز جمعه اختران و خورشید و ماه و فرشته ها را تا سه ساعت به غروب، که در اوّلین ساعت آن مرگ ها و اجل ها را آفرید، زمانی را که هر مرده ای می میرد؛ و در ساعت دوّم، آفت را برای هر چیزی که از آن نفع و سود می برند آفرید. و در ساعت سوّم آدم را آفرید و در بهشت جای داد و به ابلیس فرمود: بر او سجده کند، و در ساعت آخر او را از آن بیرون کرد». یهود گفتند: «سپس چه شد ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم؟ فرمود: «سپس بر عرش استوار شد». گفتند: «درست گفتی اگر تمامش می کردی». و خودشان گفتند: سپس استراحت کرد. پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم سخت غضبناک شد و این آیه نازل شد: ما

ص: 173

قَدْ أَصَبْتَ لَوْ أَتْمَمْتَ قَالُوا ثُمَّ اِسْتَرَاحَ فَغَضِبَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ غَضَباً شَدِیداً فَنَزَلَ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّهِ أَیّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ ﴾. (1)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الشُّهُورَ اثْنَیْ عَشَرَ شَهْراً وَ هِیَ ثَلَاثُمِائَهٍ وَ سِتُّونَ یَوْماً فَحَجَرَ فخرج مِنْهَا سِتَّهَ أَیَّامٍ خَلَقَ فِیهَا السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ فَمِنْ ثَمَّ تَقَاصَرَتِ الشُّهُورُ ﴾. (2)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ بَکْرِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام عَنِ السَّنَهِ کَمْ یَوْماً هِیَ قَالَ ثَلَاثُمِائَهٍ وَ سِتُّونَ یَوْماً مِنْهَا سِتَّهُ أَیَّامٍ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا الدُّنْیَا فَطُرِحَتْ مِنْ أَصْلِ السَّنَهِ فَصَارَتِ السَّنَهُ ثَلَاثَمِائَهٍ وَ أَرْبَعَهً وَ خَمْسِینَ یَوْماً ﴾. (3)

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ خَلَقَ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ، فَالسَّنَهُ تَنْقُصُ سِتَّهَ أَیَّامٍ ﴾. (4)

10-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ خَلَقَ اَلسَّنَهَ ثَلاَثَمِائَهٍ وَ سِتِّینَ یَوْماً وَ خَلَقَ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ فَحَجَزَهَا مِنْ ثَلاَثِمِائَهٍ وَ سِتِّینَ یَوْماً فَالسَّنَهُ ثَلاَثُمِائَهٍ وَ أَرْبَعَهٌ وَ خَمْسُونَ یَوْماً ﴾. (5)

11-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ خَلَقَ اَللَّهُ اَلسَّمَاوَاتِ مِنْ دُخَانٍ ثُمَّ اِبْتَدَأَ خَلْقَ اَلْأَرْضِ یَوْمَ اَلْأَحَدِ وَ یَوْمَ اَلْإِثْنَیْنِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ: أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ اَلْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ ثُمَّ قَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی یَوْمِ اَلثَّلاَثَاءِ وَ یَوْمِ اَلْأَرْبِعَاءِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ: وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها فِی أَرْبَعَهِ أَیّامٍ سَواءً لِلسّائِلِینَ ثُمَّ اِسْتَوی إِلَی اَلسَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَسَمَکَهَا وَ زَیَّنَهَا بِالنُّجُومِ وَ اَلشَّمْسِ وَ اَلْقَمَرِ وَ أَجْرَاهُمَا فِی فَلَکِهِمَا وَ خَلَقَ فِیهَا مَا شَاءَ مِنْ خَلْقِهِ وَ مَلاَئِکَتِهِ فِی یَوْمِ اَلْخَمِیسِ وَ یَوْمِ اَلْجُمُعَهِ وَ خَلَقَ اَلْجَنَّهَ فِی یَوْمِ اَلْجُمُعَهِ وَ خَلَقَ آدَمَ یَوْمَ اَلْجُمُعَهِ فَذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ: خَلَقَ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیّامٍ وَ سَبَتَ کُلُّ شَیْءٍ یَوْمَ اَلسَّبْتِ فَعَظَّمَتِ اَلْیَهُودُ یَوْمَ اَلسَّبْتِ لِأَنَّهُ سَبَتَ فِیهِ کُلُّ شَیْءٍ وَ عَظَّمَتِ اَلنَّصَارَی یَوْمَ اَلْأَحَدِ لِأَنَّهُ اِبْتَدَأَ فِیهِ خَلْقَ کُلِّ شَیْءٍ وَ عَظَّمَ اَلْمُسْلِمُونَ یَوْمَ اَلْجُمُعَهِ لِأَنَّ اَللَّهَ فَرَغَ فِیهِ مِنْ خَلْقِهِ وَ خَلَقَ فِی اَلْجَنَّهِ رَحْمَتَهُ وَ خَلَقَ فِیهِ آدَمَ وَ فِیهِ هَبَطَ مِنَ اَلْجَنَّهِ إِلَی اَلْأَرْضِ وَ فِیهِ قُبِلَتْ فِی اَلْأَرْضِ تَوْبَتُهُ وَ هُوَ أَعْظَمُهَا ﴾. (6)

ص: 174

آسمان ها و زمین و آن چه را در میان آن هاست در شش روز [شش دوران] آفریدیم، و هیچ گونه رنج و سختی به ما نرسید! [با این حال چگونه زنده کردن مُردگان برای ما مشکل است]؟! در برابر آن چه آن ها می گویند شکیبا باش. (ق / 39 - 38).

7-1- امام باقر علیه السلام- خداوند ماه ها را دوازده ماه آفرید و آن ها سی صد و شصت روز بودند و شش روز دوران آفرینش آسمان ها و زمین را از آن ها کم کرد و از این رو ماه ها کوتاه شدند.

8-1- امام صادق علیه السلام- بكر بن علیّ بن عبد العزیز از پدر خویش نقل کرده است که گفت: از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: «تعداد یک سال چند روز می باشد»؟ ایشان فرمود: «سی صد و شصت روز که شش روز آن را خداوند عزّ و جلّ به آفرینش دنیا اختصاص داد و این امر از اصل سال کم شد. از این رو سال سی صد و پنجاه و چهار روز شد».

9-1- امام صادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ خَلَقَ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ ﴾؛ خداوند آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید که پس آن شش روز از روز های سال کاسته شد.

10-1- امام صادق علیه السلام- خدا سال را سی صد و شصت روز آفرید، و آسمان و زمین را در شش روز آفرید و از سی صد و شصت کنار نهاد و سال سی صد و پنجاه و چهار روز شد.

11-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- خداوند آسمان ها را از دود آفرید، سپس خلق زمین را در روز یک شنبه و روز دو شنبه آغاز کرد؛ و این است کلام خدای عزّ و جلّ: آیا شما به آن کس که زمین را در دو روز آفرید کافر هستید. (فصّلت / 9) سپس قوت هایش را در روز سه شنبه و چهار شنبه مقرّر کرد، و این است کلام خدای عزّ و جلّ: موادّ غذایی آن را مقدّر فرمود، - این ها همه در چهار روز بود - درست به اندازه ی نیاز تقاضا کنندگان! سپس به آفرینش آسمان پرداخت. (فصّلت / 10) و آن را بر افراشت و با اختران و خورشید و ماه آراسته کرد و آن ها را در فلک گرداند، و در آن ها هر چه، از خلق و فرشته هایش را خواست، روز پنج شنبه و روز جمعه آفرید. و بهشت را روز جمعه آفرید و نیز آدم علیه السلام را در روز جمعه، و این است کلام خداوند متعال: ﴿ خَلَقَ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ ﴾؛ و به پایان رسید و همه چیز را در روز شنبه ثبت کرد. و یهود روز شنبه را بزرگ می دارند برای آن که در آن هر چیزی پایان یافت، و نصاری روز یک شنبه را بزرگ می شمارند برای آن که در آن خلق هر چیزی آغاز شد، و مسلمین روز جمعه را بزرگ می شمارند چون خدا از آفرینش فراغت یافت و رحمتش را در بهشت آفرید، و آدم را آفرید، و در آن روز آدم از بهشت به زمین فرود آمد، و در آن روز بود که در زمین توبه اش پذیرفته شد و این بزرگ تر از همه بود.

ص: 175

مِنْهُمْ وَاحِداً فَلَمْ یَقْدِرُوا أَنْ یُزَعْزِعُوهُ فَخَلَقَ اللَّهُ مَعَ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَشَرَةً فَلَمْ یَقْدِرُوا أَنْ یُحَرِّكُوهُ فَخَلَقَ اللَّهُ بِعَدَدِ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مِثْلَ جَمَاعَتِهِمْ فَلَمْ یَقْدِرُوا أَنْ یُحَرِّكُوهُ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِجَمِیعِهِمْ خَلُّوهُ عَلَیَّ أُمْسِكْهُ بِقُدْرَتِی فَخَلَّوْهُ فَأَمْسَكَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِقُدْرَتِهِ ثُمَّ قَالَ لِثَمَانِیَةٍ مِنْهُمْ احْمِلُوهُ أَنْتُمْ فَقَالُوا یَا رَبَّنَا لَمْ نُطِقْهُ نَحْنُ وَ هَذَا الْخَلْقُ الْكَثِیرُ وَ الْجَمُّ الْغَفِیرُ فَكَیْفَ نُطِیقُهُ الْآنَ دُونَهُمْ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَنِّی أَنَا اللَّهُ الْمُقَرِّبُ لِلْبَعِیدِ وَ الْمُذَلِّلُ لِلْعَبِیدِ وَ الْمُخَفِّفُ لِلشَّدِیدِ وَ الْمُسَهِّلُ لِلْعَسِیرِ أَفْعَلُ مَا أَشَاءُ وَ أَحْكُمُ مَا أُرِیدُ أُعَلِّمُكُمْ كَلِمَاتٍ تَقُولُونَهَا یَخِفُّ بِهَا عَلَیْكُمْ قَالُوا وَ مَا هِیَ یَا رَبَّنَا قَالَ تَقُولُونَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ فَقَالُوهَا فَحَمَلُوهُ وَ خَفَّ عَلَی كَوَاهِلِهِمْ كَشَعْرَةٍ نَابِتَةٍ عَلَی كَاهِلِ رَجُلٍ جَلْدٍ قَوِیٍّ ﴾. (1)

3- السّجّاد علیه السلام- ﴿ إِنَّ فِي الْعَرْشِ تِمْثَالُ جَمِيعُ مَا خَلَقَ اللَّهُ ﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ اَلْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنِ اَلْعَرْشِ وَ اَلْکُرْسِیِّ، مَا هُمَا؟ فَقَالَ: اَلْعَرْشُ فِی وَجْهٍ: هُوَ جُمْلَهُ اَلْخَلْقِ، وَ اَلْکُرْسِیُّ وِعَاؤُهُ، وَ فِی وَجْهٍ آخِرَ: اَلْعَرْشُ هُوَ اَلْعِلْمُ اَلَّذِی أَطْلَعَ اَللَّهُ عَلَیْهِ أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ وَ حُجَجَهُ. وَ اَلْکُرْسِیُّ: هُوَ اَلْعِلْمُ اَلَّذِی لَمْ یُطْلِعِ اَللَّهُ عَلَیْهِ أَحَداً مِنْ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ حُجَجِهِ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ ﴾. (3)

5- الكاظم علیه السلام- ﴿ یَا مَنْ خَافَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ مِنْ نُورِهِ اَلْمُتَوَقِّدِ حَوْلَ کُرْسِیِّهِ وَ عَرْشِهِ صَافُّونَ مُسَبِّحُونَ طَائِفُونَ خَاضِعُونَ مُذْعِنُونَ اَلدُّعَاءَ ﴾. (4)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ فِی تَعْقِیبِ صَلَاةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِی خَلَقْتَ بِهِ عَرْشَكَ الَّذِی لَا یَعْلَمُ مَا هُوَ إِلَّا أَنْتَ إِلَی قَوْلِهِ وَ أَسْأَلُكَ یَا اللَّهُ بِاسْمِكَ الَّذِی تَضَعْضَعَ بِهِ سُكَّانُ سَمَاوَاتِكَ وَ اسْتَقَرَّ بِهِ عَرْشُكَ إِلَی قَوْلِهِ وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِی أَقَمْتَ بِهِ عَرْشَكَ وَ كُرْسِیَّكَ فِی الْهَوَاءِ إِلَی قَوْلِهِ وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِی دَعَاكَ بِهِ حَمَلَةُ عَرْشِكَ فَاسْتَقَرَّتْ أَقْدَامُهُمْ وَ حَمَّلْتَهُمْ عَرْشَكَ بِذَلِكَ الِاسْمِ یَا اللَّهُ الَّذِی لَا یَعْلَمُهُ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا حَامِلُ عَرْشِكَ وَ لَا كُرْسِیِّكَ إِلَّا مَنْ عَلَّمْتَهُ ذَلِكَ ﴾. (5)

7- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ إِنَّمَا سُمِّیَ اَلْعَرْشُ عَرْشاً لاِرْتِفَاعِهِ ﴾. (6)

8- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ الْعَرْشُ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ وَ إِنَّ مَلَكاً مِنَ الْمَلَائِكَةِ نَظَرَ إِلَیْهِ وَ إِلَی عَظَمَتِهِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِّی قَدْ جَعَلْتُ فِیكَ قُوَّةَ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَكٍ لِكُلِّ مَلَكٍ سَبْعُونَ أَلْفَ أَلْفِ جَنَاحٍ فَطِرْ فَطَارَ الْمَلَكُ بِمَا فِیهِ مِنَ الْقُوَّةِ وَ الْأَجْنِحَةِ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَطِیرَ فَوَقَفَ فَنَظَرَ فَكَأَنَّهُ لَمْ یَرْمِ ﴾. (7)

ص: 178

همه ی آن ها فرمود: «رهایش کنید تا خودم به قدرت خویش آن را نگه دارم». رهایش کردند و خداوند به قدرت خویش آن را نگه داشت. سپس به هشت ملک از آن ها فرمود: «شما بردارید»! گفتند: «ما با این همه ملک قدرت حمل آن را نداشتیم، چگونه آن را تنها و بدون آن ها حمل کنیم»؟ فرمود: «چون من خدایی هستم که دور را نزدیک و مشکل را آسان و آسان را مشکل و ساده را سخت می کنم؛ هر چه بخواهم انجام می دهم و هر چه بخواهم حکم می کنم. به شما کلماتی می آموزم که وقتی آن کلمات را بگویید، برای شما سبک می شود». عرض کردند: «آن کلمات چیست»؟ فرمود: «بگویید: ﴿ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ ﴾». اين کلمات را گفتند و آن را حمل کردند و بر شانه های ایشان سبک آمد، چون مویی که بر شانه مردی چابک و قوی بروید».

3- امام سجّاد علیه السلام- در عرش از هر چه خداوند متعال آفریده، نمونه ای وجود دارد.

4- امام صادق علیه السلام- مفضّل بن عمر گوید: از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: «عرش و کرسی چه چیزی هستند»؟ فرمود: «از یک جهت تمامی خلق را عرش می گویند و کرسی ظرفی است که آن را در بر گرفته و از جهت دیگر عرش همان علمی است که خداوند انبیاء، رسولان علیهم السلام و حجّت هایش را از آن آگاه ساخت و کرسی علمی است که هیچ کدام از انبیاء، رسولان علیهم السلام و حجّت هایش را بر آن آگاه نساخت».

5- امام کاظم علیه السلام- ای کسی که فرشته ها از نور افروخته اش، گرد کرسی و عرشش ترسان هستند، صف بسته، تسبیح گو، طواف کننده، خاضع، و گوش به فرمان هستند.

6- امام علی علیه السلام- در تعقیب نماز امیر المؤمنین علیه السلام آمده است: از تو می خواهم به آن نام تو که به آن عرشت را آفریدی ... و از تو می خواهم به آن نامت که با آن عرش و کرسی ات را در هوا بر پا کردی، و از تو می خواهم به آن نامت که حاملان عرش تو را با آن می خوانند و گام هایشان استوار شد، و عرشت را به آن نام بر آن ها حمل کردی، ای خدایی که هیچ فرشته ی مقرّب و نه حامل عرش تو و نه کرسی ات جز آن که خودت او را آموختی از تو چیزی نمی دانند.

7- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- عرش را به خاطر بلندیش عرش نامیدند.

8- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- عرش از یک دانه یاقوت سرخ است و یک فرشته به او و بزرگیش نگریست، پس خدا به او وحی کرد که من به تو نیروی هفتاد هزار فرشته که هر کدام هفتاد هزار پر دارند دادم، پرواز کن و آن فرشته با همه نیرو و پرهایی که داشت تا خدا می خواست پرواز کرد، سپس ایستاد و نگریست و چنین می نمود که گویا نپریده است.

ص: 179

9- ابن عبّاس رحمه اللّه- ﴿ مَا یَقْدِرُ قَدْرَ اَلْعَرْشِ إِلاَّ اَلَّذِی خَلَقَهُ وَ إِنَّ اَلسَّمَاوَاتِ فِی خَلْقِ اَلرَّحْمَنِ مِثْلُ قُبَّهٍ فِی صَحْرَاءَ ﴾. (1)

10- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ مَا اَلْکُرْسِیُّ فِی اَلْعَرْشِ إِلاَّ کَحَلْقَهٍ مِنْ حَدِیدٍ أُلْقِیَتْ بَیْنَ ظَهْرَیْ فَلاَهٍ مِنَ اَلْأَرْضِ ﴾.(2)

9- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- کسی جز خداوند متعال که آن را آفریده، نمی تواند عرش را اندازه بگیرد، و آسمان ها در آفرینش خدای رحمان مانند گنبدی میان بیابان می باشند.

10- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- کرسی در برابر عرش، همانا حلقه ای از آهن در یک بیابان پهناور است.

4- الباقر علیه السلام- ﴿ لاَ یَکْتُبُ اَلْمَلَکُ إِلاَّ مَا سَمِعَ، وَ قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ اُذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَهً» فَلاَ یَعْلَمُ ثَوَابَ ذَلِکَ اَلذِّکْرِ فِی نَفْسِ اَلرَّجُلِ غَیْرُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِعَظَمَتِهِ ﴾. (1)

5- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ أَکْثَرُ مُنَافِقِی أُمَّتِی قُرَّاؤُهَا فَکُنْ حَیْثُ نُدِبْتَ إِلَیْهِ وَ أُمِرْتَ بِهِ وَ أَخْفِ سِرَّکَ مِنَ اَلْخَلْقِ مَا اِسْتَطَعْتَ وَ اِجْعَلْ طَاعَتَکَ لِلَّهِ بِمَنْزِلَهِ رُوحِکَ مِنْ جَسَدِکَ وَ لْتَکُنْ مُعْتَبِراً حَالَکَ مَا تُحَقِّقُهُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ بَارِئِکَ وَ اِسْتَعِنْ بِاللَّهِ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ مُتَضَرِّعاً إِلَیْهِ آنَاءَ لَیْلِکَ وَ نَهَارِکَ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی اُدْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً إِنَّهُ لا یُحِبُّ اَلْمُعْتَدِینَ وَ اَلاِعْتِدَاءُ مِنْ صِفَهِ قُرَّاءِ زَمَانِنَا هَذَا وَ عَلاَمَتِهِمْ ﴾. (2)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ إِیَّاکُمْ وَ سَقَطَ اَلْکَلاَمِ وَ فَصْلُ بَنِی آدَمَ کُتِبَ فَعَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ مَا یُعْرَفُ وَ إِیَّاکُمْ وَ اَلدُّعَاءَ بِاللَّعْنِ وَ اَلْخِزْیِ فَإِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَحْکَمَ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ اُدْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً إِنَّهُ لا یُحِبُّ اَلْمُعْتَدِینَ فَمَنْ تَعَدَّی بِدُعَائِهِ بِلَعْنٍ أَوْ خِزْیٍ فَهُوَ مِنَ اَلْمُعْتَدِینَ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَ ادْعُوهُ خَوْفًا وَ طَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِینَ ﴾ (56)

4- امام باقر علیه السلام- فرشته گماشته بر اعمال آدمی جز آن چه شنیده را نمی نویسد؛ و خدای متعال فرمود: ﴿ اُدْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعا وَ خُفْیَهً اِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ ﴾. پس ثواب آن ذکر در دل شخص را به خاطر عظمتش، جز خدا کسی نمی داند».

5- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- بسیاری از منافقین امّت من از افرادی هستند که قرآن قرائت می کنند. و ثابت باش روی آن چه دعوت به آن شده و مأموریّت در آن پیدا کردی، و شرّت را از مردم تا می توانی بازدار، و طاعت و پرستش خود را برای پروردگار متعال قرار بده؛ چون روح که حقیقت وجود تو و سلطان در مملکت تن است، و لازم است طاعت و عبودیّت نیز حاکم و قاهر و نافذ به همه اعمال و احوال باشد. و حالت تو مورد اعتبار و تنبّه دیگران باشد، تا زمانی که تو ما بین خود و خدا را تحکیم و تثبیت کرده ای، و از پروردگار متعال در همه ی امور خود، به حالت تضرّع و خشوع، در همه ی اوقات روز و شب یاری بطلب. خداوند متعال می فرماید: ﴿ اُدْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعا وَ خُفْیَهً اِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ ﴾. و یکی از صفات و علائم قاریان زمان ما؛ تجاوز کردن از حدود وظیفه و بیرون رفتن از محیط برنامه ی الهی و دینی است.

6- امام علی علیه السلام- از کلام بیهوده و تفرقه افکنی میان انسان ها، بر حذر باشید که دعوت به سوی امور نیک و معروف بر شما واجب شده است و از لعن و نفرین و ریختن آبرو نیز بر حذر باشید که خداوند عزّ و جلّ در کتابش چنین حکم می کند: ﴿ اُدْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعا وَ خُفْیَهً اِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ ﴾. و هر کس در دعایش با لعن و ریختن آبرو تجاوز نماید، در زمره ی تجاوز کاران است.

و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید، و او را با بیم و امید بخوانید. [بیم از مسولیّت ها، و امید به رحمتش. و نیکی کنید] زیرا رحمت خدا به نیکو کاران نزدیک است. (56)

تَحْبِسُ السَّحَابَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ رِیَاحٌ تَعْصِرُ السَّحَابَ فَتَمْطُرُ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مِنْهَا رِیَاحٌ تُفَرِّقُ السَّحَابَ وَ مِنْهَا رِیَاحٌ مِمَّا عَدَّدَ اللَّهُ فِی الْکِتَابِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِاِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذی خَبُثَ لا یَخْرُجُ اِلاّ نَکِدا کَذلِکَ نُصَرِّفُ الاْیاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ ﴾ (58)

1- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ اَلْبَلَدُ اَلطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ هُوَ مَثَلٌ لِلْأَئِمَّهِ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ یَخْرُجُ عِلْمُهُمْ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ وَ اَلَّذِی خَبُثَ مَثَلٌ لِأَعْدَائِهِمْ لا یَخْرُجُ عِلْمُهُمْ إِلاّ نَکِداً أَیْ کَدِراً فَاسِداً ﴾. (2)

2- الحسين علیه السلام- ﴿ سِنِ اَلْبَرْقِیِّ: قَالَ عَمْرُو بْنُ اَلْعَاصِ لِلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مَا بَالُ لِحَاکُمْ أَوْفَرُ مِنْ لِحَانَا فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ اَلْبَلَدُ اَلطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ اَلَّذِی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلاّ نَکِداً فَقَالَ مُعَاوِیَهُ بِحَقِّی عَلَیْکَ إِلاَّ سَکَتَّ فَإِنَّهُ اِبْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ ﴾ (59)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ ﴾ (60)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ يَا قَوْمِ لَيْسَ بِي ضَلَالَةٌ وَ لَكِنِّي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴾ (61)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أُبَلِّغُكُمْ رِسَالَاتِ رَبِّي وَ أَنْصَحُ لَكُمْ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ ﴾ (62)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَوَعَجِبْتُمْ أَنْ جَاءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلَى رَجُلٍ مِنْكُمْ لِيُنْذِرَكُمْ وَ لِتَتَّقُوا وَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ ﴾ (63)

ص: 186

می دارند و باد هایی که ابر را می فشارند تا به فرمان خدا ببارد و چون باد هایی که ابر را می پراکنند و چون باد هایی که خداوند در قرآن آن ها را بر شمرده است».

سرزمین پاکیزه [و مستعد]، گیاهش به فرمان پروردگار می روید؛ امّا سرزمین های نا پاک [و شوره زار]، جز گیاه اندک و بی ارزش، از آن نمی روید؛ این گونه آیات [خود] را برای گروهی که شکر گزارند شرح می دهیم. (58)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- این فرموده خدای عزّ و جلّ ﴿ وَ اَلْبَلَدُ اَلطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ ﴾ مثال و تشبیهی است برای ائمه علیهم السلام، که علم آنان به اجازه خدا است ﴿ و الَّذِي خَبُثَ ﴾ و [این] مثالی است برای دشمنان ایشان ﴿ لا يَخْرُجُ ﴾ علم آنان ﴿ إلا نكِدًا ﴾ يعنى كدر و فاسد.

2- امام حسین علیه السلام- محاسن برقی گوید: عمرو بن عاص به امام حسین علیه السلام گفت: ﴿ وَ اَلْبَلَدُ اَلطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ اَلَّذِی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلاّ نَکِداً ﴾. معاويه متوجّه عمرو عاص شد. و گفت: «تو را به آن حقّی که من به گردن تو دارم ساکت شو! زیرا این حسین علیه السلام پسر علیّ بن ابی طالب علیه السلام است»!

ما نوح را به سوی قومش فرستادیم؛ او گفت: «ای قوم من! [تنها] خداوند یگانه را پرستش کنید، که معبودی جز او برای شما نیست. [و اگر غیر او را عبادت کنید]، من بر شما از عذاب روز بزرگی می ترسم»! (59)

[ولی] اشراف قومش به او گفتند: «ما تو را در گمراهی آشکاری می بینیم». (60)

گفت: «ای قوم من! من هیچ گونه گمراهی ندارم؛ بلکه من فرستاده ای از جانب پروردگار جهانیانم». (61)

رسالت های پروردگارم را به شما ابلاغ می کنم، و خیر خواه شما هستم، و از خداوند چیز هایی می دانم که شما نمی دانید. (62)

آیا تعجّب کرده اید که پیام آگاه کننده پروردگارتان به وسیله ی مردی از خودتان به شما برسد، تا [از عواقب اعمال خلاف] بیمتان دهد، و در پرتو آن، پرهیزگاری پیشه کنید و مشمول رحمت [الهی] شوید»؟! (63)

ص: 187

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَکَذَّبُوهُ فَأَنْجَیْناهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً عَمِینَ ﴾ (64)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ لَمَّا أَنْ بَعَثَ اَللَّهُ نُوحاً دَعَا قَوْمَهُ عَلاَنِیَهً فَلَمَّا سَمِعَ عَقِبُ هِبَهِ اَللَّهِ بْنِ آدَمَ تَصْدِیقَ مَا فِی أَیْدِیهِمْ مِنَ اَلْعِلْمِ وَ عَرَفُوا أَنَّ اَلْعِلْمَ اَلَّذِی فِی أَیْدِیهِمْ هُوَ اَلْعِلْمُ اَلَّذِی جَاءَ بِهِ نُوحٌ صَدَّقُوهُ وَ سَلَّمُوا لَهُ فَأَمَّا وُلْدُ قَابِیلَ فَإِنَّهُمْ کَذَّبُوهُ وَ قَالُوا إِنَّ اَلْجِنَّ کَانُوا قَبْلَنَا فَبَعَثَ اَللَّهُ إِلَیْهِمْ مَلَکاً فَلَوْ أَرَادَ أَنْ یَبْعَثَ إِلَیْنَا لَبَعَثَ إِلَیْنَا مَلَکاً مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ لَمَّا حَضَرَتْ نُوحاً عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ اَلْوَفَاهُ دَعَا اَلشِّیعَهَ فَقَالَ لَهُمْ: اِعْلَمُوا أَنَّهُ سَیَکُونُ مِنْ بَعْدِی غَیْبَهٌ تَظْهَرُ فِیهَا اَلطَّوَاغِیتُ، وَ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُفَرِّجُ عَنْکُمْ بِالْقَائِمِ مِنْ وُلْدِی اِسْمُهُ هُودٌ، لَهُ سَمْتٌ وَ سَکِینَهُ وَ وَقَارٌ یُشْبِهُنِی فِی خَلْقِی وَ خُلُقِی ﴾. (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ بُعِثُوا خَاصَّةً وَ عَامَّةً فَأَمَّا نُوحٌ فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَی مَنْ فِی الْأَرْضِ بِنُبُوَّةٍ عَامَّةٍ وَ رِسَالَةٍ عَامَّةٍ وَ أَمَّا هُودٌ فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَی عَادٍ بِنُبُوَّةٍ خَاصَّةٍ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ إِلَی عَادٍ أَخَاهُمْ هُوداً قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ أَفَلاَ تَتَّقُونَ ﴾ (65)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِن قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاکَ فِی سَفَاهَةٍ وَ إِنَّا لَنَظُنُّکَ مِنَ الْکَاذِبِینَ ﴾ (66)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ بَشَّرَ نُوحٌ سَاماً بِهُودٍ عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ، فَکَانَ فِیمَا بَیْنَ نُوحٍ وَ هُودٍ مِنَ اَلْأَنْبِیَاءِ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ وَ قَالَ نُوحٌ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: إِنَّ اَللَّهَ بَاعِثٌ نَبِیّاً یُقَالُ لَهُ هُودٌ، وَ إِنَّهُ یَدْعُو قَوْمَهُ إِلَی اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُکَذِّبُونَهُ، وَ أَنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مُهْلِکُهُمْ بِالرِّیحِ، فَمَنْ أَدْرَکَهُ مِنْکُمْ فَلْیُؤْمِنْ بِهِ وَ لْیَتَّبِعْهُ فَإِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُنَّجِیهِ مِنْ عَذَابِ اَلرِّیحِ، وَ أَمَرَ نُوحٌ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ اِبْنَهُ سَاماً أَنْ یَتَعَاهَدَ هَذِهِ اَلْوَصِیَّهَ ... عِنْدَ رَأْسِ کُلِّ سَنَهٍ فَیَکُونَ یَوْمَئِذٍ عِیداً لَهُمْ، فَیَتَعَاهَدُونَ فِیهِ مَا عِنْدَهُمْ مِنَ اَلْعِلْمِ وَ اَلْإِیمَانِ وَ اَلاِسْمِ اَلْأَکْبَرِ وَ مَوَارِیثِ اَلْعِلْمِ وَ آثَارِ عِلْمِ اَلنُّبُوَّهِ فَوَجَدُوا هُوداً نَبِیّاً وَ قَدْ بَشَّرَ بِهِ أَبُوهُمْ نُوحٌ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَآمَنُوا بِهِ وَ اِتَّبَعُوهُ وَ صَدَّقُوهُ، فَنَجَوْا مِنْ عَذَابِ

ص: 188

امّا سرانجام او را تکذیب کردند؛ و ما او و کسانی را که با وی در کشتی بودند، رهایی بخشیدیم؛ و کسانی را که آیات ما را تکذیب کردند، غرق کردیم؛ زیرا آن ها گروهی نا بینا [و کور دل] بودند. (64)

1- امام صادق علیه السلام- وقتی خداوند نوح علیه السلام را مبعوث کرد، آشکارا قوم خویش را دعوت کرد، زمانی که ذرّیّه ی هبة اللّه فرزند آدم علیه السلام شنیدند که نوح علیه السلام علمی را که نزد آنان است تصدیق می کند و دانستند که علمی که در دست آنان است همان علمی است که نوح علیه السلام آن را آورده است، او را تصدیق کرده و تسلیم امر او شدند. امّا فرزندان قابیل او را تکذیب کرده و گفتند: «قبل از ما جن ها بودند و خداوند فرشته ای را به سوی آنان فرستاد، پس اگر می خواست به سوی ما بفرستد، قطعاً یکی از فرشتگان را می فرستاد.

2- امام صادق علیه السلام- وقتی زمان وفات نوح علیه السلام رسید، پیروانش را فرا خواند و به آنان گفت: «بدانید که از من غیبتی خواهد بود که در آن طاغوت ها ظهور می کنند و خداوند عزّ و جلّ به وسیله ی قائم از فرزندان من که نامش هود است، شما را رهایی می بخشد. او را روشی نیکو و آرامش و وقاری است، در ظاهر و خلق و خو شبیه من است».

3- امام باقر علیه السلام- پیامبران به صورت خاص و عام بر انگیخته شدند، نوح علیه السلام با نبوت عامّه و رسالت عام به سوی زمینیان فرستاده شد و هود با نبوتی خاص به سوی قوم عاد فرستاده شده است.

و به سوی قوم عاد، برادرشان «هود» را [فرستادیم]؛ گفت: «ای قوم من! [تنها] خدا را پرستش کنید، که جز او معبودی برای شما نیست. آیا پرهیزگاری پیشه نمی کنید»؟! (65)

اشراف کافر قوم او گفتند: «ما تو را گرفتار سفاهت می بینیم، و به یقین تو را از دروغگویان می دانیم». (66)

1- امام باقر علیه السلام- نوح علیه السلام مژده ی آمدن هود علیه السلام را به فرزند خود سام داد و میان نوح علیه السلام تا بعثت هود علیه السلام پیامبرانی بودند. نوح علیه السلام فرمود: «خداوند پیامبری خواهد فرستاد با نام هود علیه السلام که مردمش را خدا فرا خواهد خواند و همگان او را تکذیب خواهند کرد و خداوند با طوفان ایشان را به هلاکت می رساند؛ پس هر که از شما او را درک کرد باید به او ایمان آورد و از او پیروی کند تا خداوند سبحان او را از این طوفان رهایی بخشد. و نوح علیه السلام به پسرش سام دستور داد سر هر سال با این وصیّت تجدید بیعت کند و این روز برای آن ها عید بود و آن ها در این روز با علم و ایمان و اسم اکبر و به جا مانده های علم و نشانه های دانش پیامبری تجدید بیعت می کردند و آن ها هود علیه السلام را پیامبری یافتند که پدرشان نوح علیه السلام به او مژده داده بود، پس به او ایمان آورده و پیروی کردند و تصدیق نمودند و لذا از عذاب طوفان رهایی یافتند، و این است سخن پروردگار متعال: [ما] به سوی [قوم] عاد،

ص: 189

اَلرِّیحِ وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: کَذَّبَتْ عادٌ اَلْمُرْسَلِینَ إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَلا تَتَّقُونَ ﴾. (1)

2- السّجّاد علیه السلام- ﴿ قَالَ شَیْخٌ مِنْ أَهْلِ اَلْکُوفَهِ یَا عَلِیَّ بْنَ اَلْحُسَیْنِ إِنَّ جَدَّکَ کَانَ یَقُولُ إِخْوَانُنَا بَغَوْا عَلَیْنَا فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ أَمَا تَقْرَأُ کِتَابَ اَللَّهِ: وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً فَهُمْ مِثْلُهُمْ أَنْجَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هُوداً وَ اَلَّذِینَ مَعَهُ وَ أَهْلَکَ عَاداً بِالرِّیحِ اَلْعَقِیمِ ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ لَمَّا بَعَثَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هُوداً، أَسْلَمَ لَهُ اَلْعَقِبُ مِنْ وُلْدِ سَامٍ، وَ أَمَّا اَلْآخَرُونَ فَقَالُوا: مَنْ أَشَدُّ مِنّا قُوَّهً فَأُهْلِکُوا بِالرِّیحِ اَلْعَقِیمِ، وَ أَوْصَاهُمْ هُودٌ وَ بَشَّرَهُمْ بِصَالِحٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ﴾. (3)

4- الباقر علیه السلام- ﴿ وَ إِنَّ اَلْأَنْبِیَاءَ بُعِثُوا خَاصَّهً وَ عَامَّهً، أَمَّا هُودٌ فَاِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَی عَادٍ بِنُبُوَّهٍ خَاصَّهٍ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالَ يا قَوْمِ لَيْسَ بِي سَفاهَةٌ وَ لكِنِّي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ ﴾ (67)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَ أَنَا لَکُمْ ناصِحٌ أَمِینٌ ﴾ (68)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ قَالَ سُفْیَانُ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: مَا یَجُوزُ أَنْ یُزَکِّیَ اَلرَّجُلُ نَفْسَهُ؟ قَالَ: نَعَمْ، إِذَا اُضْطُرَّ إِلَیْهِ، أَمَا سَمِعْتَ قَوْلَ یُوسُفَ: اِجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ اَلْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ وَ قَوْلَ اَلْعَبْدِ اَلصَّالِحِ: أَنَا لَکُمْ ناصِحٌ أَمِینٌ ﴾. (5)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ اَوَ عَجِبْتُمْ اَنْ جاءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلی رَجُلٍ مِنْكُمْ لِیُنْذِرَكُمْ وَ اذْكُرُوا اِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَ زادَكُمْ فِی الْخَلْقِ بَصْطَةً فَاذْكُرُوا آلاءَ اللهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾ (69)

برادرشان «هود» را فرستادیم. (هود/ 50) و آیه قوم عاد [نیز] رسولان [خدا] را تکذیب کردند، هنگامی که برادرشان هود گفت: «آیا تقوا پیشه نمی کنید»؟!. (شعراء / 124 - 123).

2- امام سجّاد علیه السلام- پیرمردی از اهل کوفه گفت: «یا علیّ بن الحسین جدّت علی می فرمود: «برادرانم بغی و طغیان را بر ما ظاهر و عیان کردند». علیّ بن الحسین علیه السلام فرمود: «ای پیرمرد! آیا آیه کتاب خدای تبارک و تعالی: [ما] به سوی [قوم] عاد، برادرشان «هود» را فرستادیم. (هود / 50) را تلاوت نمودی»؟ گفت: «بلی». امام زین العابدین علیه السلام فرمود: «خداوند متعال هود و یارانش را نجات داد و عاد را به باد عقیم و عقاب عظیم هلاک نمود».

3- امام صادق علیه السلام- هنگامی که خدای متعال هود علیه السلام را مبعوث فرمود، باز ماندگان اولاد سام به او ایمان آوردند، امّا دیگران گفتند: «کیست که از ما نیرومندتر باشد». و با باد عقیم هلاک شدند و هود علیه السلام به آن ها وصیّت کرد و به ظهور صالح علیه السلام مژده داد.

4- امام باقر علیه السلام- پیامبران به صورت خاص و عام بر انگیخته شدند ... هود علیه السلام با نبوّتی خاص به سوی قوم عاد فرستاده شد.

گفت: «ای قوم من! من دچار سفاهتی نیستم، بلکه فرستاده ای از سوی پروردگار جهانیانم». (67)

رسالت های پروردگارم را به شما ابلاغ می کنم؛ و من خیر خواه امینی برای شما هستم. (68)

1- امام صادق علیه السلام- سفیان گوید: سلیمان از سفیان نقل کرد که به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «اگر کسی از خود، تعریف و تمجید کند، اشکالی دارد»؟ امام فرمود: «آری، مگر آن که مجبور شود، مگر سخن یوسف علیه السلام را نشنیده ای: مرا بر خزانه های این سرزمین بر گمار که بدان نگاهبان و کاملا دانایم. (یوسف/ 55) و سخنی که بنده ی صالح خدا گفته است: ﴿ أَنَا لَکُمْ ناصِحٌ أَمِینٌ ﴾؟!

آیا تعجّب کرده اید که پیام آگاه کننده پروردگارتان به وسیله ی مردی از خودتان به شما برسد تا [از مجازات الهی] بیمتان دهد؟! و به یاد آورید هنگامی که شما را جانشینان قوم نوح قرار داد؛ و شما را از جهت خلقت [و توانایی جسمانی] فزونی بخشید؛ پس نعمت های خدا را به یاد آورید، تا رستگار شوید. (69)

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿ کَانُوا کَأَنَّهُمْ اَلنَّخْلُ اَلطِّوَالُ، وَ کَانَ اَلرَّجُلُ مِنْهُمْ یَنْجُو اَلْجَبَلَ بِیَدِهِ فَیَهْدِمُ مِنْهُ قِطْعَهً ﴾. (1)

2-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفاءَ أی جعلكم سكان الأرض مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ و هلاكهم بالعصیان وَ زادَكُمْ فِی الْخَلْقِ بَصْطَةً أی طولا و قوة ﴾. (2)

1-1- امام باقر علیه السلام- قامت های آنان هم چون نخل های بلند بود و هر مردی از آنان می توانست کوه را به دست گرفته و قسمتی از آن را خراب نماید.

2-1- ابن عبّاس رحمه اله علیه- ﴿ إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاءَ ﴾؛ یعنی شما را ساکنان زمین قرار داد. ﴿ مِنْ بَعْدِ قَومِ نُوحٍ ﴾ و هلاکت آن ها به خاطر سر کشی است. ﴿ زادَکُمْ فِی الْخَلْقِ بَصْطَهً ﴾؛ یعنی از نظر بلند بالایی و قدرت بدنی شما را برتری داد.

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ إِلى ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً قالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ قَدْ جاءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ هذِهِ ناقَةُ اللَّهِ لَكُمْ آيَةً فَذَرُوها تَأْكُلْ فِي أَرْضِ اللَّهِ وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ فَيَأْخُذَكُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ ﴾ (73)

1- السّجّاد علیه السلام- ﴿ عَنْ یَحْیَی بْنِ اَلْمُسَاوِرِ اَلْهَمْدَانِیِّ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ اَلشَّامِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، فَقَالَ: أَنْتَ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: أَبُوکَ اَلَّذِی قَتَلَ اَلْمُؤْمِنِینَ؟ فَبَکَی عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ، ثُمَّ مَسَحَ عَیْنَیْهِ، فَقَالَ: وَیْلَکَ، کَیْفَ قَطَعْتَ عَلَی أَبِی أَنَّهُ قَتَلَ اَلْمُؤْمِنِینَ؟ قَالَ: قَوْلُهُ: إِخْوَانُنَا قَدْ بَغَوْا عَلَیْنَا، فَقَاتَلْنَاهُمْ عَلَی بَغْیِهِمْ. فَقَالَ: وَیْلَکَ أَمَا تَقْرَأُ اَلْقُرْآنَ؟ قَالَ: بَلَی قَالَ: فَقَدْ قَالَ اَللَّهُ: وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً، وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً فَکَانُوا إِخْوَانَهُمْ فِی دِینِهِمْ أَوْ فِی عَشِیرَتِهِمْ؟ قَالَ لَهُ اَلرَّجُلُ: بَلْ فِی عَشِیرَتِهِمْ. قَالَ: فَهَؤُلاَءِ إِخْوَانُهُمْ فِی عَشِیرَتِهِمْ، وَ لَیْسُوا إِخْوَانَهُمْ فِی دِینِهِمْ ﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ أَنَّ اَلْأَنْبِیَاءَ بُعِثُوا خَاصَّهً وَ عَامَّهً، أَمَّا صَالِحٌ فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَی ثَمُودَ وَ هِیَ قَرْیَهٌ وَاحِدَهٌ وَ هِیَ لاَ تَکْمُلُ أَرْبَعِینَ بَیْتاً عَلَی سَاحِلِ اَلْبَحْرِ صَغِیرَهً ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ اذْکُرُوا إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عادٍ وَ بَوَّأَکُمْ فِی الْأَرْضِ تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِها قُصُوراً وَ تَنْحِتُونَ الْجِبالَ بُیُوتاً فَاذْکُرُوا آلاءَ اللّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ ﴾ (74)

1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ کَانُوا یَبْنُونَ اَلْقُصُورَ بِکُلِّ مَوْضِعٍ وَ یَنْحِتُونَ مِنَ اَلْجِبالِ بُیُوتاً لِیَکُونَ مَسَاکِنُهُمْ فِی اَلشِّتَاءِ أَحْسَنَ وَ أَدْفَأَ وَ یُرْوَی: أَنَّهُمْ لِطُولِ أَعْمَارِهِمْ یَحْتَاجُونَ إِلَی أَنْ یَنْحِتُوا فِی اَلْجِبَالِ بُیُوتاً لِأَنَّ اَلسُّقُوفَ وَ اَلْأَبْنِیَهَ کَانَتْ تُبْلَی قَبْلَ فَنَاءِ أَعْمَارِهِمْ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ أَتَعْلَمُونَ أَنَّ صَالِحًا مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ قَالُوا إِنَّا بِمَا أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ ﴾ (75)

ص: 194

و به سوی [قوم] ثمود، برادرشان صالح را [فرستادیم]؛ گفت: «ای قوم من! [تنها] خدا را بپرستید، که جز او، معبودی برای شما نیست. دلیل روشنی از طرف پروردگارتان برای شما آمده: این «ناقه» الهی برای شما نشانه ای است؛ بگذارید در زمین خدا به چرا مشغول شود؛ و هیچ گونه آزاری به آن نرسانید، که عذاب دردناکی شما را خواهد گرفت»! (73)

1- امام سجّاد علیه السلام- یحیی بن مساور همدانی از پدرش روایت کرده که گوید: مردی از اهالی شام نزد امام سجّاد علیه السلام آمد و گفت: «آیا علیّ بن حسین علیه السلام تو هستی»؟ فرمود: «بله». گفت: «پدر تو کسی است که مومنین را کُشت». امام سجّاد علیه السلام گریست سپس چشمانش را پاک کرد و فرمود: «وای بر تو، چگونه در مورد پدرم این گونه قضاوت کردی که مؤمنین را کشته است»؟ گفت: «به خاطر این که خود وی گفته است: «برادران ما بر ما ستم کردند و ما نیز با آنان جنگیدیم». فرمود: «وای بر تو، آیا تو قرآن نمی خوانی»؟ گفت: «البتّه که می خوانم». فرمود: «خداوند تعالی می فرماید: ﴿ وَ إلی مَدْیَنَ أخاهُمْ شُعَیْباً ﴾ (اعراف / 85) و ﴿ وَ إِلي ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً ﴾. آیا این پیامبران برادران دینی آنان بودند یا هم قبیله ای آنان»؟ مرد پاسخ داد: «البتّه که هم قبیله ای بودند». فرمود: «آنان نیز هم قبیله - ای بودند و برادران ایمانی نبوده اند».

2- امام باقر علیه السلام- در کتاب مجمع البیان آمده است: پیامبران به صورت خاص و عام بر انگیخته شدند ... و صالح به یک روستا از قوم ثمود فرستاده شد که آن روستا کم تر از چهل خانه کوچک در کنار ساحل دریا را شامل می شد.

و به خاطر بیاورید هنگامی که شما را جانشینان قوم «عاد» قرار داد، و در زمین مستقر ساخت، که در دشت هایش، قصرها برای خود بنا می کنید؛ و در کوه ها، برای خود خانه ها می تراشید. بنا بر این، نعمت های خدا را متذکّر شوید؛ و در زمین، به فساد نکوشید. (74)

1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- قصرها را در هر جایی بنا می کردند و از کوه ها خانه هایی می تراشیدند که زمستان در آن ها ساکن شوند، تا خانه هایشان در زمستان محکم تر و گرم تر باشد، و روایت است که آنان به دلیل طول عمرشان احتیاج به این داشتند که خانه هایی در کوه ها بتراشند، چرا که سقف ها و بناها قبل از پایان یافتن عمر آنان کهنه و پوسیده می شد.

[ولی] اشراف مستکبر قوم او، به مستضعفانی از آن ها که ایمان آورده بودند، گفتند: «آیا [به راستی] شما یقین دارید که صالح از طرف پروردگارش فرستاده شده است»؟! آن ها گفتند: «ما به آن چه او برای آن فرستاده شده، ایمان آورده ایم». (75)

ص: 195

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُواْ إِنَّا بِالَّذِیَ آمَنتُمْ بِهِ کَافِرُونَ ﴾ (76)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ صَالِحاً علیه السلام غَابَ عَنْ قَوْمِهِ زَمَاناً وَ كَانَ یَوْمَ غَابَ عَنْهُمْ كَهْلًا مبدح [مُدَبِّحَ] الْبَطْنِ حَسَنَ الْجِسْمِ وَافِرَ اللِّحْیَةِ خَمِیصَ الْبَطْنِ خَفِیفَ الْعَارِضَیْنِ مُجْتَمِعاً رَبْعَةً مِنَ الرِّجَالِ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی قَوْمِهِ لَمْ یَعْرِفُوهُ بِصُورَتِهِ فَرَجَعَ إِلَیْهِمْ وَ هُمْ عَلَی ثَلَاثِ طَبَقَاتٍ طَبَقَةٌ جَاحِدَةٌ لَا تَرْجِعُ أَبَداً وَ أُخْرَی شَاكَّةٌ فِیهِ وَ أُخْرَی عَلَی یَقِینٍ فَبَدَأَ علیه السلام حَیْثُ رَجَعَ بِطَبَقَةِ الشُّكَّاكِ فَقَالَ لَهُمْ أَنَا صَالِحٌ فَكَذَّبُوهُ وَ شَتَمُوهُ وَ زَجَرُوهُ وَ قَالُوا بَرِئَ اللَّهُ مِنْكَ إِنَّ صَالِحاً كَانَ فِی غَیْرِ صَورَتِكَ قَالَ فَأَتَی الْجُحَّادَ فَلَمْ یَسْمَعُوا مِنْهُ الْقَوْلَ وَ نَفَرُوا مِنْهُ أَشَدَّ النَّفُورِ ثُمَّ انْطَلَقَ إِلَی الطَّبَقَةِ الثَّالِثَةِ وَ هُمْ أَهْلُ الْیَقِینِ فَقَالَ لَهُمْ أَنَا صَالِحٌ فَقَالُوا أَخْبِرْنَا خَبَراً لَا نَشُكُّ فِیكَ مَعَهُ أَنَّكَ صَالِحٌ فَإِنَّا لَا نَمْتَرِی أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی الْخَالِقُ یَنْقُلُ وَ یُحَوِّلُ فِی أَیِّ الصُّوَرِ شَاءَ وَ قَدْ أَخْبَرَنَا وَ تَدَارَسْنَا فِیمَا بَیْنَنَا بِعَلَامَاتِ الْقَائِمِ إِذَا جَاءَ وَ إِنَّمَا صَحَّ عِنْدَنَا إِذَا أَتَی الْخَبَرُ مِنَ السَّمَاءِ فَقَالَ لَهُمْ صَالِحٌ أَنَا صَالِحٌ الَّذِی أَتَیْتُكُمْ بِالنَّاقَةِ فَقَالُوا صَدَقْتَ وَ هِیَ الَّتِی نَتَدَارَسُ فَمَا عَلَامَاتُهَا فَقَالَ لَها شِرْبٌ وَ لَكُمْ شِرْبُ یَوْمٍ مَعْلُومٍ قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِمَا جِئْتَنَا بِهِ فَعِنْدَ ذَلِكَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی أَنَّ صالِحاً مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ قَالَ أَهْلُ الْیَقِینِ إِنَّا بِما أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ وَ قالَ الَّذِینَ اسْتَكْبَرُوا وَ هُمُ الشُّكَّاكُ وَ الْجُحَّادُ إِنَّا بِالَّذِی آمَنْتُمْ بِهِ كافِرُونَ قُلْتُ هَلْ كَانَ فِیهِمْ ذَلِكَ الْیَوْمَ عَالِمٌ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَعْدَلُ مِنْ أَنْ یَتْرُكَ الْأَرْضَ بِغَیْرِ عَالِمٍ یَدُلُّ عَلَی اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی وَ لَقَدْ مَكَثَ الْقَوْمُ بَعْدَ خُرُوجِ صَالِحٍ سَبْعَةَ أَیَّامٍ عَلَی فَتْرَةٍ لَا یَعْرِفُونَ إِمَاماً غَیْرَ أَنَّهُمْ عَلَی مَا فِی أَیْدِیهِمْ مِنْ دِینِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ كَلِمَتُهُمْ وَاحِدَةٌ فَلَمَّا ظَهَرَ صَالِحٌ علیه السلام اجْتَمَعُوا عَلَیْهِ وَ إِنَّمَا مَثَلُ عَلِیٍّ وَ الْقَائِمِ مَثَلُ صَالِحٍ علیه السلام ﴾. (1)

2- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ أبِی حَمْزَةَ عَنْ أبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلامُ قَالَ: قَالَ: إنَّ رَسُولَ اللهِ سَألَ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ السَّلامُ کَیْفَ کَانَ مَهْلَکُ قَوْمِ صَالِحٍ عَلَیْهِ السَّلامُ؟ فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ إنَّ صَالِحاً بُعِثَ إلَی قَوْمِهِ وَ هُوَ ابْنُ سِتَّ عَشْرَةَ

ص: 196

مستکبران گفتند: «[ولی] ما به آن چه شما به آن ایمان آورده اید، کافریم». (76)

1- امام صادق علیه السلام- زید شحّام گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: صالح پیامبر مدّت زمانی را در میان قومش نبود و هنگامی که از آنان دور شد، مردی میانسال و خوش اندام بود که شکمی افتاده و ریشی بلند داشت. امّا زمانی که برگشت، شکم او فرو رفته و گونه هایش لاغر و جمع شده بود و قامتی متوسط داشت. بنا بر این قومش او را نشناختند. هنگامی که به نزد آنان برگشت، آنان سه طبقه [گروه] بودند: «گروهی منکر او شدند و هیچ گاه حاضر به بازگشت نبودند و گروهی نسبت به او در حالت شک و تردید بودند و گروهی ایمان داشتند و بر یقین بودند. پس حضرت صالح علیه السلام از گروه شکاک و دو دل [گروه دوّم] شروع کرد». به آنان گفت: «من صالح هستم». آنان او را تکذیب کردند و به وی دشنام دادند و از خود دور ساختند. و گفتند: «ما از تو به خدا برائت می جوییم. شمایل و [قیافه ی] صالح با تو فرق می کرد». فرمود: «پس از آن به طرف منکران رفت، امّا آنان نیز به گفته ی او گوش ندادند و سخت از او اظهار تنفّر کردند. سپس به طرف گروه سوّم راه افتاد. آنان اهل یقین بودند». به آنان گفت: «من صالح هستم». گفتند: «به ما نشانه ای نشان بده که ما شک نکنیم که تو همان صالح هستی. ما شک نداریم که خدای تبارک و تعالی که آفریدگار است، به هر صورتی که می خواهد، آفریدگان خویش را دگرگون می کند و نشانه های قائم در هنگام قیام او به اطلّاع ما رسیده است و آن ها را بررسی کردیم. بی گمان، خبر هنگامی نزد ما صحیح است که از آسمان آمده باشد». صالح علیه السلام به آنان گفت: «من همان صالح هستم که ماده شتر را برای شما آورده بودم». گفتند: «راست می گویی و آن همان شتری است که در حال بررسی آن هستیم». بگو: «نشانه ی آن چیست»؟ گفت: «آن شتر در یک روز آب می خورد و شما در روزی دیگر». گفتند: «به خدا و به آن چه از جانب خدا آورده ای، ایمان آوردیم و آن گاه خدای تبارک و تعالی فرمود: صالح از طرف پروردگارش فرستاده شده است»؟!. اهل یقین گفتند: «ما به آن چه او برای آن فرستاده شده، ایمان آورده ایم. و شک کنندگان و منکران گفتند: [ولی] ما به آن چه شما به آن ایمان آورده اید، کافریم!. (اعراف / 76)». عرض کردم: «آیا در آن روز عالمی در میان آنان بود»؟ فرمود: «خدا عادل تر است از این که زمین را بدون عالمی رها کند که این عالم به خدای عزّ و جلّ راهنمایی کند. این قوم پس از خارج شدن و بر انگیخته شدن صالح به مدّت هفت روز امامی را نمی شناختند. امّا آنان با آن مقداری که از دین خدا نزد آنان بود، متّفق القول و یک پارچه بودند. هنگامی که صالح علیه السلام ظاهر شد، دور او را گرفتند. در حقیقت، داستان حضرت قائم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف نیز مانند داستان صالح علیه السلام است».

2- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- امام باقر علیه السلام فرمود: همانا رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از جبرئیل پرسید: «قوم صالح علیه السلام چگونه به هلاکت رسیدند»؟ فرمود: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! همانا صالح علیه السلام شانزده ساله بود که در میان قومش بر انگیخته شد. در میان آنان زندگی کرد تا این که به سن صد و بیست سال رسید. امّا آنان دعوت او را اجابت نکردند». فرمود: «و آنان هفتاد بت داشتند که آن ها را می پرستیدند و از پرستش خدا روی گردان بودند و اعراض می کردند و هنگامی که صالح رفتار آنان را دید». گفت: «ای قوم! من به سوی شما بر انگیخته شدم در حالی که شانزده ساله بودم و اکنون صد و بیست ساله ام و من دو امر را به شما پیشنهاد می کنم و

ص: 197

سَنَةً، فَلَبِثَ فِیهِمْ حَتَّی بَلَغَ عِشْرِینَ وَ مِائَةَ سَنَةٍ لَا یُجِیبُونَهُ إلَی خَیْرٍ، قَالَ: وَ کَانَ لَهُمْ سَبْعُونَ صَنَماً یَعْبُدُونَهَا مِنْ دُونِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَلَمَّا رَأی ذَلِکَ مِنْهُمْ قَالَ: یَا قَوْمِ بُعِثْتُ إلَیْکُمْ وَ أنَا ابْنُ سِتَّ عَشْرَةَ سَنَةً وَ قَدْ بَلَغْتُ عِشْرِینَ وَ مِائَةَ سَنَةٍ وَ أنَا أعْرِضُ عَلَیْکُمْ أمْرَیْنِ: إنْ شِئْتُمْ فَاسْألُونِی حَتَّی أسْألَ إلَهِی فَیُجِیبَکُمْ فِیمَا سَألْتُمُونِی السَّاعَةَ، وَ إنْ شِئْتُمْ سَألْتُ آلِهَتَکُمْ فَإنْ أجَابَتْنِی بِالَّذِی أسْألُهَا خَرَجْتُ عَنْکُمْ فَقَدْ سَئِمْتُکُمْ وَ سَئِمْتُمُونِی. قَالُوا: قَدْ أنْصَفْتَ یَا صَالِحُ، فَاتَّعَدُوا لِیَوْمٍ یَخْرُجُونَ فِیهِ قَالَ: فَخَرَجُوا بِأصْنَامِهِمْ إلَی ظَهْرِهِمْ، ثُمَّ قَرَّبُوا طَعَامَهُمْ وَ شَرَابَهُمْ فَأکَلُوا وَ شَرِبُوا فَلَمَّا أنْ فَرَغُوا دَعَوْهُ. فَقَالُوا: یَا صَالِحُ سَلْ فَقَالَ لِکَبِیرِهِمْ: مَا اسْمُ هَذَا؟ قَالُوا: فُلَانٌ، فَقَالَ لَهُ صَالِحٌ: یَا فُلَانُ أجِبْ، فَلَمْ یُجِبْهُ، فَقَالَ صَالِحُ: مَا لَهُ لَا یُجِیبُ؟ قَالُوا: ادْعُ غَیْرَهُ قَالَ: فَدَعَاهَا کُلَّهَا بِأسْمَائِهَا فَلَمْ یُجِبْهُ مِنْهَا شَیْءٌ، فَأقْبَلُوا عَلَی أصْنَامِهِمْ فَقَالُوا لَهَا: مَا لَکِ لَا تُجِیبِینَ صَالِحاً فَلَمْ تُجِبْ، فَقَالُوا: تَنَحَّ عَنَّا وَ دَعْنَا وَ آلِهَتَنَا سَاعَةً، ثُمَّ نَحَّوْا بُسُطَهُمْ وَ فُرُشَهُمْ وَ نَحَّوْا ثِیَابَهُمْ وَ تَمَرَّغُوا عَلَی التُّرَابِ وَ طَرَحُوا التُّرَابَ عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ قَالُوا لِأصْنَامِهِمْ: لَئِنْ لَمْ تُجِبْنَ صَالِحاً الْیَوْمَ لَتُفْضَحْنَ قَالَ: ثُمَّ دَعَوْهُ. فَقَالُوا: یَا صَالِحُ ادْعُهَا فَدَعَاهَا فَلَمْ تُجِبْهُ فَقَالَ لَهُمْ: یَا قَوْمِ قَدْ ذَهَبَ صَدْرُ النَّهَارِ وَ لَا أرَی آلِهَتَکُمْ تُجِیبُونِی فَاسْألُونِی حَتَّی أدْعُوَ إلَهِی فَیُجِیبَکُمُ السَّاعَةَ، فَانْتَدَبَ لَهُ مِنْهُمْ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنْ کُبَرَائِهِمْ وَ الْمَنْظُورِ إلَیْهِمْ مِنْهُمْ فَقَالُوا: یَا صَالِحُ نَحْنُ نَسْألُکَ فَإنْ أجَابَکَ رَبُّکَ اتَّبَعْنَاکَ وَ أجَبْنَاکَ وَ یُبَایِعُکَ جَمِیعُ أهْلِ قَرْیَتِنَا فَقَالَ لَهُمْ صَالِحٌ عَلَیْهِ السَّلامُ: سَلُونِی مَا شِئْتُمْ فَقَالُوا: تَقَدَّمْ بِنَا إلَی هَذَا الْجَبَلِ وَ کَانَ الْجَبَلُ قَرِیباً مِنْهُمْ فَانْطَلَقَ مَعَهُمْ صَالِحٌ فَلَمَّا انْتَهَوْا إلَی الْجَبَلِ قَالُوا: یَا صَالِحُ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا مِنْ هَذَا الْجَبَلِ السَّاعَةَ نَاقَةً حَمْرَاءَ شَقْرَاءَ وَ بْرَاءَ عُشَرَاءَ بَیْنَ جَنْبَیْهَا مِیلٌ. فَقَالَ لَهُمْ صَالِحٌ: لَقَدْ سَألْتُمُونِی شَیْئاً یَعْظُمُ عَلَیَّ وَ یَهُونُ عَلَی رَبِّی جَلَّ وَ عَزَّ قَالَ: فَسَألَ اللهَ تَعَالَی صَالِحٌ ذَلِکَ فَانْصَدَعَ الْجَبَلُ صَدْعاً کَادَتْ تَطِیرُ مِنْهُ عُقُولُهُمْ لَمَّا سَمِعُوا ذَلِکَ، ثُمَّ اضْطَرَبَ ذَلِکَ الْجَبَلُ اضْطِرَاباً شَدِیداً کَالْمَرْأةِ إذَا أخَذَهَا الْمَخَاضُ، ثُمَّ لَمْ یَفْجَأْهُمْ إلَّا رَأْسُهَا قَدْ طَلَعَ عَلَیْهِمْ مِنْ ذَلِکَ الصَّدْعِ فَمَا اسْتُتِمَّتْ رَقَبَتُهَا حَتَّی اجْتَرَّتْ، ثُمَّ خَرَجَ سَائِرُ جَسَدِهَا ثُمَّ اسْتَوَتْ قَائِمَةً عَلَی الْأرْضِ فَلَمَّا رَأوْا ذَلِکَ

ص: 198

اگر بخواهید، از من سؤال کنید تا من از خدایم سؤال کنم و او به شما و به سؤال هایتان پاسخ دهد و اگر بخواهید، از خدایان شما سؤال کنم. اگر به این سؤالات پاسخ دادند، من شما را ترک خواهم کرد. زیرا در این صورت هم من از شما متنفر خواهم شد و هم شما از من». گفتند: «ای صالح! این پیشنهاد عادلانه ایست». آنان روزی را تعیین کردند که این کار را انجام دهند». فرمود: «آنان در آن روز در حالی که بت هایشان را بر پشت خویش حمل می کردند، بیرون آمدند. سپس غذا و نوشیدنی هایشان را آماده کردند و پس از خوردن و نوشیدن، او را فرا خواندند». و گفتند: «ای صالح علیه السلام! بپرس». صالح علیه السلام بت بزرگشان را صدا زد. و گفت: «نامش چیست»؟ آنان نامش را گفتند. او را با نام صدا کرد. امّا پاسخ نداد. صالح علیع السلام گفت: «چرا جواب نمی دهد»؟ به او گفتند: «بت دیگر را صدا کن. سپس همه ی آن ها را با نام های خودشان صدا زد، امّا هیچ کدام جواب ندادند». پس گفت: «ای قوم! با چشم خود دیدید، من بتان شما را فرا خواندم، امّا هیچ کدام از آنان پاسخ مرا ندادند. اکنون شما از من سؤال کنید تا خدایم را دعوت کنم تا همین الان پاسخ شما را بدهد». آنان به سوی بت هایشان آمدند و به آن ها گفتند: «چرا جواب صالح را نمی دهید»؟ امّا پاسخی ندادند. گفتند: «ای صالح علیه السلام، دور شو و بگذار کمی با بت هایمان باشیم». سپس زیر اندازها و فرش هایشان را کنار زدند و لباس هایشان را بیرون آوردند و خود را در خاک غلطانیدند و خاک را بر سر هایشان پاشیدند و به بت هایشان گفتند: «اگر امروز به صالح پاسخ ندهید، کار ما به افتضاح و رسوایی خواهد کشید». فرمود: سپس او را صدا زدند و گفتند: «ای صالح! بیا و از آن ها بپرس». صالح دوباره آمد و از آن ها سؤال کرد. امّا جوابی ندادند. گفتند: «حقیقت امر این است که صالح علیه السلام می خواست جواب او را بدهند». پس به آنان گفت: «ای قوم! روز در حال سپری شدن است و خدایان شما تا به حال به من پاسخ نداده اند. پس از من بپرسید تا خدایم را دعوت کنم و او نیز پاسخ شما را همین الآن دهد». هفتاد مرد از بزرگان و شخصیّت های بر جسته ی آنان خود را به عنوان نماینده به صالح معرفی کردند. و گفتند: «ای صالح علیه السلام! ما از شما می پرسیم» گفت: «آیا همه ی اینان شما را می کنند»؟ گفتند: «بلی هر گاه اینان پاسخ شما را دهند، پاسخ ما نیز همان است». گفتند: «ای صالح، ما از شما می پرسیم و هر گاه پروردگارت پاسخت را داد، ما از تو پیروی خواهیم کرد و به تو پاسخ مثبت خواهیم داد و همه ی اهالی قریه ما با تو بیعت می کنند». صالح گفت: «هر چه می خواهید از من بپرسید». آنان گفتند: «کنار آن کوه - که در نزدیکی آنان بود - برویم تا از تو سؤال کنیم». صالح علیه السلام به راه افتاد و آنان نیز با او به راه افتادند و هنگامی که به آن کوه رسیدند، گفتند: «ای صالح علیه السلام! از پروردگارت بخواه که همین الان از این کوه یک شتر ماده سرخ و بور و میان پهلوهایش یک میل فاصله است؛ بیرون بیاورد». صالح علیه السلام گفت: «از من چیزی خواسته اید که برای من سخت است، امّا برای پروردگارم آسان است. پس این حاجت را از خدا خواست. کوه به گونه ای شکافته شد که عقل ها در هنگام شنیدن صدایش در شگفت ماند و نزدیک بود از جا کنده شود و بپرد؛ کوه مانند یک زن حامله در هنگام زایش، دچار اضطراب و تکان شد. آن گاه به طور ناگهانی سر آن شتر ماده از آن شکاف بیرون آمد و به محض این که تمامی گردنش بیرون آمد، شروع به نشخوار کرد. سپس سایر بدنش بیرون آمد و بر روی زمین ایستاد. آنان هنگامی که این صحنه را دیدند. گفتند: «ای صالح علیه السلام!

ص: 199

قَالُوا: یَا صَالِحُ مَا أسْرَعَ مَا أجَابَکَ رَبُّکَ؛ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا فَصِیلَهَا، فَسَألَ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ فَرَمَتْ بِهِ فَدَبَّ حَوْلَهَا. فَقَالَ لَهُمْ: یَا قَوْمِ أبَقِیَ شَیْءٌ؟ قَالُوا: لَا؛ انْطَلِقْ بِنَا إلَی قَوْمِنَا نُخْبِرُهُمْ بِمَا رَأیْنَا وَ یُؤْمِنُونَ بِکَ قَالَ: فَرَجَعُوا فَلَمْ یَبْلُغِ السَّبْعُونَ إلَیْهِمْ حَتَّی ارْتَدَّ مِنْهُمْ أرْبَعَةٌ وَ سِتُّونَ رَجُلًا وَ قَالُوا: سِحْرٌ وَ کَذِبٌ قَالُوا: فَانْتَهُوا إلَی الْجَمِیعِ فَقَالَ السِّتَّةُ: حَقٌّ وَ قَالَ الْجَمِیعُ: کَذِبٌ وَ سِحْرٌ قَالَ: فَانْصَرَفُوا عَلَی ذَلِکَ ثُمَّ ارْتَابَ مِنَ السِّتَّةِ وَاحِدٌ فَکَانَ فِیمَنْ عَقَرَهَا ﴾. (1)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً أَنِ اُعْبُدُوا اَللّهَ فَإِذا هُمْ فَرِیقانِ یَخْتَصِمُونَ: یَقُولُ: مُصَدِّقٌ، وَ مُکَذِّبٌ. قَالَ اَلْکَافِرُونَ مِنْهُمْ: أَتَشْهَدُونَ أَنَّ صَالِحاً مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ؟ وَ قَالَ اَلْمُؤْمِنُونَ: إِنَّا بِالَّذِی أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ. قَالَ اَلْکَافِرُونَ مِنْهُمْ: إِنَّا بِالَّذِی آمَنْتُمْ بِهِ کَافِرُونَ، وَ قَالُوا: یَا صَالِحُ اِئْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ کُنْتَ مِنَ اَلصَّادِقِینَ. فَجَاءَهُمْ بِنَاقَهٍ، فَعَقَرُوهَا، وَ کَانَ اَلَّذِی عَقَرَهَا أَزْرَقَ، أَحْمَرَ، وَلَدَ زِنًا ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَعَقَرُوا النّاقَهَ وَ عَتَوْا عَنْ اَمْرِ رَبِّهِمْ وَ قالُوا یا صالِحُ ائْتِنا بِما تَعِدُنآ اِنْ کُنْتَ مِنَ الْمُرْسَلینَ ﴾ (77)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ مَا أَهْلَکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَوْماً قَطُّ حَتَّی یَبْعَثَ إِلَیْهِمْ قَبْلَ ذَلِکَ الرُّسُلَ فَیَحْتَجُّوا عَلَیْهِمْ فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ صَالِحاً فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ فَلَمْ یُجِیبُوا وَ عَتَوْا عَلَیْهِ وَ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تُخْرِجَ لَنَا مِنْ هَذِهِ الصَّخْرَهِ نَاقَهً عُشَرَاءَ وَ کَانَتِ الصَّخْرَهُ یُعَظِّمُونَهَا وَ یَعْبُدُونَهَا وَ یُذَبِّحُونَ عِنْدَهَا فِی رَأْسِ کُلِّ سَنَهٍ وَ یَجْتَمِعُونَ عِنْدَهَا فَقَالُوا لَهُ إِنْ کُنْتَ کَمَا تَزْعُمُ نَبِیّاً رَسُولًا فَادْعُ لَنَا إِلَهَکَ حَتَّی تُخْرَجَ لَنَا مِنْ هَذِهِ الصَّخْرَهِ الصَّمَّاءِ نَاقَهٌ عُشَرَاءُ فَأَخْرَجَهَا اللَّهُ کَمَا طَلَبُوا مِنْهُ ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنْ یَا صَالِحُ قُلْ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَ لِهَذِهِ النَّاقَهِ [مِنَ الْمَاءِ] شِرْبَ یَوْمٍ وَ لَکُمْ شِرْبَ یَوْمٍ وَ کَانَتِ النَّاقَهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ شِرْبِهَا شَرِبَتِ الْمَاءَ ذَلِکَ الْیَوْمَ فَیَحْلُبُونَهَا فَلَا یَبْقَی صَغِیرٌ وَ لَا کَبِیرٌ إِلَّا شَرِبَ مِنْ لَبَنِهَا یَوْمَهُمْ ذَلِکَ فَإِذَا کَانَ اللَّیْلُ وَ أَصْبَحُوا غَدَوْا إِلَی مَائِهِمْ فَشَرِبُوا مِنْهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ لَمْ

ص: 200

چه زود پروردگارت درخواست تو را برآورده کرد! از او بخواه که بچّه اش را نیز بیرون بیاورد». فرمودند: «پس این را نیز از خدا خواست. آن شتر ماده بچّه اش را بیرون انداخت و آن بچّه شروع به حرکت کرد و دور و بر مادرش چرخید». و حضرت صالح به آنان گفت: «ای قوم! آیا چیزی مانده است»؟ گفتند: «خیر. به سوی قوم برویم تا آن چه را دیدیم برای آنان باز گوییم تا به تو ایمان بیاورند». فرمودند: «آنان برگشتند و هنوز آن هفتاد نفر به قومشان نرسیده بودند که شصت و چهار نفر از آنان مرتد شدند». و گفتند: «این کار صالح، جادو بود. امّا شش نفر از آنان بر ایمان خود باقی ماندند». و گفتند: «آن چه را دیده ایم، حق است. پس جر و بحث در میان آن افراد به درازا کشید و برگشتند، در حالی که صالح را تکذیب می کردند، مگر آن شش نفر. پس از آن نیز یک نفر از آن شش نفر دچار شک و تردید شد و از جمله کسانی بود که دست و پای شتر ماده را پی کرد».

3- امام باقر علیه السلام- امام باقر علیه السلام در مورد سخن خداوند متعال: ما به سوی «ثمود»، برادرشان «صالح» را فرستادیم که: خدای یگانه را بپرستید! امّا آنان به دو گروه تقسیم شدند که به مخاصمه پرداختند. (نمل / 45) می فرماید: «تصدیق کننده و تکذیب کننده». کافران آنان گفتند: «آیا گواهی می دهید که صالح از طرف پروردگارش فرستاده شده است»؟ مؤمنان گفتند: «ما به آن چه او بدان مأموریت یافته، ایمان آورده ایم». پس کافران گفتند: «[ولی] ما به آن چه شما به آن ایمان آورده اید، کافریم»! و گفتند ای صالح، اگر راست می گویی معجزه ای بیاور». پس برای آنان ماده شتری آورد، پس آن را پی کردند و کسی که آن را پی کرد کبود سرخ رنگ حرام زاده بود.

سپس «ناقه» را پی کردند، و از فرمان پروردگارشان سر پیچیدند؛ و گفتند: «ای صالح! اگر تو از فرستادگان [خدا] هستی، آن چه را [از عذاب الهی] به ما وعده می دهی، بیاور»! (77)

1- امام صادق علیه السلام- خداوند عزّ و جلّ هیچ قومی را هلاک نکرد تا این که قبل از آن، پیامبران را به سوی آنان مبعوث کرد تا بر آنان استدلال کنند، پس خداوند صالح را به سوی آنان فرستاد و او آنان را به سوی خدا فرا خواند پس او را اجابت نکرده و به شدّت سر کشی کردند و گفتند: «به تو ایمان نمی آوریم تا وقتی که برای ما از این تخته سنگ ماده شتری ده ماه آبستن بیرون آوری». و آن تخته سنگ را بزرگ می داشتند و می پرستیدند و در آغاز هر سال در کنارش قربانی می کردند و نزدش جمع می شدند. به او گفتند: «اگر چنان چه می پنداری، پیامبر فرستاده هستی، پس خدایت را بخوان تا از این تخته سنگ نا شنوا برای ما ماده شتری ده ماهه آبستن بیرون آورد». خداوند آن را هم چنان که خواستند، از سنگ بیرون آورد. سپس خدای تبارک و تعالی به او وحی فرستاد که ای صالح، به آنان بگو به راستی خداوند برای این شتر نوشیدن یک روز و برای شما نوشیدن یک روز را قرار داده است، پس زمانی که روز نوشیدن شتر بود، در آن روز (همه) آب را می نوشید، پس او را می دوشیدند و در آن روز هر کوچک و بزرگی از شیر آن می نوشید، وقتی شب فرا می رسید و صبح می کردند پگاه به سوی

ص: 201

تَشْرَبِ النَّاقَهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ فَمَکَثُوا بِذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّهُمْ عَتَوْا عَلَی اللَّهِ وَ مَشَی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ قَالُوا اعْقِرُوا هَذِهِ النَّاقَهَ وَ اسْتَرِیحُوا مِنْهَا لَا نَرْضَی أَنْ یَکُونَ لَنَا شِرْبُ یَوْمٍ وَ لَهَا شِرْبُ یَوْمٍ ثُمَّ قَالُوا مَنِ الَّذِی یَلِی قَتْلَهَا وَ نَجْعَلَ لَهُ جُعْلًا مَا أَحَبَّ فَجَاءَهُمْ رَجُلٌ أَحْمَرُ أَشْقَرُ أَزْرَقُ وَلَدُ زِنًی لَا یُعْرَفُ لَهُ أَبٌ یُقَالُ لَهُ قُدَارٌ شَقِیٌّ مِنَ الْأَشْقِیَاءِ مَشْئُومٌ عَلَیْهِمْ فَجَعَلُوا لَهُ جُعْلًا فَلَمَّا تَوَجَّهَتِ النَّاقَهُ إِلَی الْمَاءِ الَّذِی کَانَتْ تَرِدُهُ تَرَکَهَا حَتَّی شَرِبَتِ الْمَاءَ وَ أَقْبَلَتْ رَاجِعَهً فَقَعَدَ لَهَا فِی طَرِیقِهَا فَضَرَبَهَا بِالسَّیْفِ ضَرْبَهً فَلَمْ تَعْمَلْ شَیْئاً فَضَرَبَهَا ضَرْبَهً أُخْرَی فَقَتَلَهَا وَ خَرَّتْ إِلَی الْأَرْضِ عَلَی جَنْبِهَا وَ هَرَبَ فَصِیلُهَا حَتَّی صَعِدَ إِلَی الْجَبَلِ فَرَغَی ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِلَی السَّمَاءِ وَ أَقْبَلَ قَوْمُ صَالِحٍ فَلَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنْهُمْ إِلَّا شَرِکَهُ فِی ضَرْبَتِهِ وَ اقْتَسَمُوا لَحْمَهَا فِیمَا بَیْنَهُمْ فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ صَغِیرٌ وَ لَا کَبِیرٌ إِلَّا أَکَلَ مِنْهَا فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ صَالِحٌ أَقْبَلَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ یَا قَوْمِ مَا دَعَاکُمْ إِلَی مَا صَنَعْتُمْ أَعَصَیْتُمْ رَبَّکُمْ فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی صَالِحٍ علیه السلام أَنَّ قَوْمَکَ قَدْ طَغَوْا وَ بَغَوْا وَ قَتَلُوا نَاقَهً بَعَثْتُهَا إِلَیْهِمْ حُجَّهً عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِمْ فِیهَا ضَرَرٌ وَ کَانَ لَهُمْ مِنْهَا أَعْظَمُ الْمَنْفَعَهِ فَقُلْ لَهُمْ إِنِّی مُرْسِلٌ عَلَیْکُمْ عَذَابِی إِلَی ثَلَاثَهِ أَیَّامٍ فَإِنْ هُمْ تَابُوا وَ رَجَعُوا قَبِلْتُ تَوْبَتَهُمْ وَ صَدَدْتُ عَنْهُمْ وَ إِنْ هُمْ لَمْ یَتُوبُوا وَ لَمْ یَرْجِعُوا بَعَثْتُ عَلَیْهِمْ عَذَابِی فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ فَأَتَاهُمْ صَالِحٌ علیه السلام فَقَالَ لَهُمْ یَا قَوْمِ إِنِّی رَسُولُ رَبِّکُمْ إِلَیْکُمْ وَ هُوَ یَقُولُ لَکُمْ إِنْ أَنْتُمْ تُبْتُمْ وَ رَجَعْتُمْ وَ اسْتَغْفَرْتُمْ غَفَرْتُ لَکُمْ وَ تُبْتُ عَلَیْکُمْ فَلَمَّا قَالَ لَهُمْ ذَلِکَ کَانُوا أَعْتَی مَا کَانُوا وَ أَخْبَثَ وَ قَالُوا یا صالِحُ ائْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ [الصَّادِقِینَ] قَالَ یَا قَوْمِ إِنَّکُمْ تُصْبِحُونَ غَداً وَ وُجُوهُکُمْ مُصْفَرَّهٌ وَ الْیَوْمَ الثَّانِیَ وُجُوهُکُمْ مُحْمَرَّهٌ وَ الْیَوْمَ الثَّالِثَ وُجُوهُکُمْ مُسْوَدَّهٌ فَلَمَّا أَنْ کَانَ أَوَّلُ یَوْمٍ أَصْبَحُوا وَ وُجُوهُهُمْ مُصْفَرَّهٌ فَمَشَی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ قَالُوا قَدْ جَاءَکُمْ مَا قَالَ لَکُمْ صَالِحٌ فَقَالَ الْعُتَاهُ مِنْهُمْ لَا نَسْمَعُ قَوْلَ صَالِحٍ وَ لَا نَقْبَلُ قَوْلَهُ وَ إِنْ کَانَ عَظِیماً فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّانِی أَصْبَحَتْ وُجُوهُهُمْ مُحْمَرَّهً فَمَشَی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ فَقَالُوا یَا قَوْمِ قَدْ جَاءَکُمْ مَا قَالَ لَکُمْ صَالِحٌ فَقَالَ الْعُتَاهُ مِنْهُمْ لَوْ أُهْلِکْنَا جَمِیعاً مَا سَمِعْنَا قَوْلَ صَالِحٍ وَ لَا تَرَکْنَا آلِهَتَنَا الَّتِی کَانَ آبَاؤُنَا یَعْبُدُونَهَا وَ لَمْ یَتُوبُوا وَ لَمْ یَرْجِعُوا فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ أَصْبَحُوا وَ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّهٌ فَمَشَی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ قَالُوا یَا قَوْمِ أَتَاکُمْ مَا قَالَ لَکُمْ صَالِحٌ فَقَالَ الْعُتَاهُ مِنْهُمْ قَدْ أَتَانَا مَا قَالَ لَنَا صَالِحٌ فَلَمَّا کَانَ نِصْفُ اللَّیْلِ أَتَاهُمْ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَصَرَخَ بِهِمْ صَرْخَهً خَرَقَتْ تِلْکَ الصَّرْخَهُ أَسْمَاعَهُمْ وَ فَلَقَتْ قُلُوبَهُمْ وَ صَدَعَتْ

ص: 202

آبشان رفته و آن روز از آن می نوشیدند و شتر در آن روز نمی نوشید. پس مادامی که خداوند می خواست در این حالت ماندند، سپس آنان بر خداوند طغیان کردند و نزد یک دیگر رفته و گفتند: «این ماده شتر را پی کرده و از آن رها شوید، ما راضی نمی شویم که ما را نوشیدن یک روز و او را نیز نوشیدن یک روز باشد». سپس گفتند: «کیست که عهده دار قتل آن شود تا برای او اجری که دوست دارد، قرار دهیم».

پس مردی سرخ روی، با موی بور، کبود و حرام زاده که پدرش را نمی شناختند و به او قدّار می گفتند، نزد آنان آمد، سنگ دلی از جمله سنگ دل ها، شوم، پس برای او مزدی قرار دادند. زمانی که شتر به آبی که بر آن وارد می شد، روی کرد، [قدّار] آن را رها کرد تا آب نوشید و خواست باز گردد؛ بر سر راهش نشست و با شمشیر ضربه ای بر او وارد کرد. امّا (ضربه) کارگر نشد، ضربه دیگری به او زد و او را کشت، و با پهلو بر زمین افتاد، بچه شتر (نیز) فرار کرد تا این که از کوه بالا رفت و سه مرتبه به سوی آسمان ناله کرد، و قوم صالح آمدند و هیچ کس نماند جز این که با او در ضربه زدنش مشارکت کرد و گوشت آن را میان خودشان تقسیم کردند به طوری که کوچک و بزرگ آنان از آن خوردند، وقتی صالح این را دید، به آنان روی کرده و گفت: «ای قوم، چه چیزی شما را به آن چه انجام دادید، فرا خواند؟ آیا پروردگارتان را نا فرمانی کردید»؟ پس خداوند تبارک و تعالی به صالح علیه السلام وحی فرستاد که قوم تو طغیان و سر کشی کردند و شتری را که به عنوان دلیلی بر آنان فرستادم، به قتل رساندند، در حالی که در آن شتر هیچ ضرری بر آنان نبود، و برای آنان بزرگ ترین سود بود، پس به آنان بگو: «من تا سه روز دیگر عذاب خود را بر آنان می فرستم، اگر توبه کرده و بازگشتند، توبه شان را پذیرفته و از آنان در می گذرم، و اگر آنان توبه نکرده و باز نگردند، عذاب خود را در روز سوم بر آنان می فرستم. پس صالح علیه السلام نزد آنان آمده و گفت: «ای قوم، من فرستاده پروردگارتان به سوی شما هستم. خداوند به شما می گوید: اگر شما توبه کرده و باز گردید و طلب بخشش کنید، شما را آمرزیده و توبه تان را می پذیرم». وقتی این را به آنان گفت، در سر کش ترین و خبیث ترین حالت ممکن بودند و گفتند: «ای صالح، اگر راست می گویی، آن چه را به ما وعده می دهی برای ما بیاور، گفت: ای قوم، شما فردا را در حالی صبح می کنید که چهره هایتان زرد است، و روز دوم چهره هایتان قرمز رنگ و روز سوم سیاه است، وقتی روز اوّل بود، در حالی صبح کردند که چهره هایشان زرد بود، پس نزد یک دیگر رفته و گفتند: «آن چه صالح به شما گفت، (بر سرتان) آمده است. پس سرکشان آنان گفتند: سخن صالح را نمی شنویم و نمی پذیریم، هر چند بزرگ باشد، وقتی روز دوّم شد، چهره هایشان زرد شد پس نزد یک دیگر رفته و گفتند: ای قوم، آن چه صالح به شما گفت: بر سرتان آمده است. پس سر کشان آنان گفتند: اگر همگی هلاک شویم سخن صالح را نمی شنویم و خدایانمان را که پدرانمان پرستش می کردند، رها نمی کنیم، و توبه نکرده و باز نگشتند. وقتی روز سوم شد، در حالی صبح کردند که چهره هایشان سیاه بود، نزد یک دیگر رفته و گفتند: ای قوم، آن چه صالح به شما گفت، بر سرتان آمده است. پس سر کشان آنان گفتند: آن چه صالح به ما گفت: بر سرمان آمده است. وقتی نیمه شب شد، جبرئیل علیه السلام نزد آنان آمد و بر

ص: 203

أَکْبَادَهُمْ وَ قَدْ کَانُوا فِی تِلْکَ الثَّلَاثَهِ الْأَیَّامِ قَدْ تَحَنَّطُوا وَ تَکَفَّنُوا وَ عَلِمُوا أَنَّ الْعَذَابَ نَازِلٌ بِهِمْ فَمَاتُوا أَجْمَعُونَ فِی طَرْفَهِ عَیْنٍ صَغِیرُهُمْ وَ کَبِیرُهُمْ فَلَمْ یَبْقَ لَهُمْ نَاعِقَهٌ وَ لَا رَاغِیَهٌ وَ لَا شَیْءٌ إِلَّا أَهْلَکَهُ اللَّهُ (1) فَأَصْبَحُوا فِی دِیَارِهِمْ وَ مَضَاجِعِهِمْ مَوْتَی أَجْمَعِینَ ثُمَّ أَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مَعَ الصَّیْحَهِ النَّارَ مِنَ السَّمَاءِ فَأَحْرَقَتْهُمْ أَجْمَعِینَ وَ کَانَتْ هَذِهِ قِصَّتَهُمْ ﴾. (1)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ فَعَقُروا اَلنَّاقَةَ وَ رَمَوْهَا حَتَّى قَتَلُوهَا وَ قَتَلُوا اَلْفَصِيلَ فَلَمَّا عَقَرُوا اَلنَّاقَةَ قَالُوا لِصَالِحٍ اِئْتِنٰا بِمٰا تَعِدُنٰا إِنْ كُنْتَ مِنَ اَلْمُرْسَلِينَ قَالَ صَالِحٌ تَمَتَّعُوا فِي دٰارِكُمْ ثَلاٰثَةَ أَيّٰامٍ ذٰلِكَ وَعْدٌ غَيْرُ مَكْذُوبٍ ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ ... قَالَ لِأَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَإِنَّ هَذَا صَالِحاً أَخْرَجَ اللَّهُ لَهُ نَاقَهً جَعَلَهَا لِقَوْمِهِ عِبْرَهً قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صلی اللّه علیه و آله أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ إِنَّ نَاقَهَ صَالِحٍ لَمْ تُکَلِّمْ صَالِحاً وَ لَمْ تُنَاطِقْهُ وَ لَمْ تَشْهَدْ لَهُ بِالنُّبُوَّهِ وَ مُحَمَّدٌ صلی اللّه علیه و آله بَیْنَمَا نَحْنُ مَعَهُ فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ إِذَا هُوَ بِبَعِیرٍ قَدْ دَنَا ثُمَّ رَغَا فَأَنْطَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ فُلَاناً اسْتَعْمَلَنِی حَتَّی کَبِرْتُ وَ یُرِیدُ نَحْرِی فَأَنَا أَسْتَعِیذُ بِکَ مِنْهُ فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّه علیه و آله إِلَی صَاحِبِهِ فَاسْتَوْهَبَهُ مِنْهُ فَوَهَبَهُ لَهُ وَ خَلَّاهُ وَ لَقَدْ کُنَّا مَعَهُ فَإِذَا نَحْنُ بِأَعْرَابِیٍّ مَعَهُ نَاقَهٌ لَهُ یَسُوقُهَا وَ قَدِ اسْتَسْلَمَ لِلْقَطْعِ لِمَا زُوِّرَ عَلَیْهِ مِنَ الشُّهُودِ فَنَطَقَتْ لَهُ النَّاقَهُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ فُلَاناً مِنِّی بَرِیءٌ وَ إِنَّ الشُّهُودَ یَشْهَدُونَ عَلَیْهِ بِالزُّورِ وَ إِنَّ سَارِقِی فُلَانٌ الْیَهُودِیُّ ﴾. (3)

4- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ لَنْ یَرْکَبَ یَوْمَئِذٍ إِلاَّ أَرْبَعَهٌ أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَهُ وَ صَالِحٌ نَبِیُّ اَللَّهِ فَأَمَّا أَنَا فَعَلَی اَلْبُرَاقِ وَ أَمَّا فَاطِمَهُ اِبْنَتِی فَعَلَی نَاقَتِیَ اَلْعَضْبَاءِ وَ أَمَّا صَالِحٌ فَعَلَی نَاقَهِ اَللَّهِ اَلَّتِی عُقِرَتْ وَ أَمَّا عَلِیٌّ فَعَلَی نَاقَهٍ مِنْ نُوقِ اَلْجَنَّهِ زِمَامُهَا مِنْ یَاقُوتٍ عَلَیْهِ حُلَّتَانِ خَضْرَاوَانِ ﴾. (4)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ مَنْ عَتَا عَنْ أمْرِ اللهِ شَکَّ، وَ مَنْ شَکَّ تَعَالَی اللهُ عَلَیْهِ فَأذَلَّهُ بِسُلْطَانِهِ، وَ صَغَّرَهُ بِجَلَالِهِ کَمَا اغْتَرَّ بِرَبِّهِ الْکَرِیمِ، وَ فَرَّطَ فِی أمْرِهِ ﴾. (5)

ص: 204

سرشان فریادی زد که گوش هایشان را پاره کرد و قلب هایشان را شکافت و جگر هایشان را به دو پاره کرد. و آنان در این سه روز، حنوط کردند و کفن پوشیدند و دانستند که عذاب بر آن ها نازل خواهد شد، همه آنان از کوچک و بزرگ در چشم به هم زدنی مردند به گونه ای که نه شتری برایشان ماند و نه گوسفندی و نه چیزی جز این که خداوند آن را هلاک کرد. پس در خانه ها و خوابگاه هایشان همگی مردند. سپس خداوند همراه با فریاد، از آسمان بر آنان آتش نازل کرد پس (آتش) همه آنان را سوزاند. و داستان آنان این بود.

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- پس ماده شتر را پی کردند و او را راندند تا او و بچّه [شتر] را کشتند، وقتی شتر را پی کردند، به صالح گفتند: ﴿ ائْتِنا بِما تَعِدُنآ اِنْ کُنْتَ مِنَ الْمُرْسَلینَ ﴾. [صالح علیه السلام به آن ها] گفت: [مهلت شما تمام شد]! سه روز در خانه هایتان بهره مند گردید [و بعد از آن، عذاب الهی فرا خواهد رسید] این وعده ای است که دروغ نخواهد بود! (هود / 65)».

3- امام علی علیه السلام- موسی بن جعفر علیه السلام از پدرانش نقل می کند امام حسین علیه السلام فرمود:... [عالم یهودی] گفت: «خداوند برای حضرت صالح علیه السلام ناقه ای خارج نمود تا برای قومش مایه ی عبرتی باشد». حضرت على علیه السلام فرمود: «همین طور است، و به حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم بهتر از آن داده شده است. ناقه حضرت صالح علیه السلام با او هیچ کلام و سخنی نگفت و حتّی به نبوّت او شهادت نداد. من با حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم در یکی از غزوات بودم. ناگاه دیدم که شتری به ما نزدیک می شود، سپس نعره ای زد و خداوند آن را به کلام آورده و گفت: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! فلان کس آن قدر از من کار کشید تا پیر شدم، و حال می خواهد سرم را ببرد. من از این کار به تو پناه می آرم»! رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم با شنیدن این کلام، به دنبال صاحب آن شتر فرستاده و از او طلب بخشش او را کرد و صاحب شتر نیز او را به حضرت بخشیده و آن را آزاد نمود. و روزی دیگر من با آن حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم بودم که فردی بادیه نشین با ناقه به همراه فرد دیگری نزد آن حضرت حاضر شدند. آن دو با هم سر آن شتر اختلاف داشتند و یکی دیگری را متّهم به دزدی می کرد و او هر چه می گفت من این شتر را از فلان یهودی خریده ام، مفید فایده نمی افتاد و مدّعی شهود آورد که او این شتر را دزدیده است. امّا ناگاه شتر به سخن آمده و گفت: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! فلانی از من بری است و گروه شاهدان دروغ گفته اند. سارق من فلان یهودی است».

4- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- در آن روز جز چهار تن سواره نیستند، من و علی و فاطمه و صالح پیامبر خدا، من سوار براق هستم و دخترم فاطمه علیها السلام سوار شتر غضبان من است و صالح سوار بر ناقه ای است که آن را پی کردند و امّا علی علیه السلام سوار بر ناقه ای از ناقه های بهشت است که مهار آن از یاقوت و بر تن آن دو جامه سبز است.

5- امام علی علیه السلام- هر کس از امر خداوند و حدود الهی تجاوز کند، دچار شک می گردد و هر کس شک کند خداوند بر او برتری نشان می دهد و او را به قدرت خویش ذلیل می گرداند و به جلالت خود او را کوچک می کند، هم چنان که به پروردگار کریم خود مغرور شده و در کار خود افراط نموده است.

ص: 205

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دارِهِمْ جاثِمِينَ ﴾ (78)

1- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ کَانَ فِی قَوْمِ ثَمُودَ تِسْعَةٌ مِنْ رُؤَسَائِهِمْ كَمَا ذَكَرَ اللَّهُ فِی سُورَةِ النَّمْلِ وَ كانَ فِی الْمَدِینَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ فَعَقَرُوا النَّاقَةَ وَ رَمَوْهَا حَتَّی قَتَلُوهَا وَ قَتَلُوا الْفَصِیلَ فَلَمَّا عَقَرُوا النَّاقَةَ قَالُوا لِصَالِحٍ ائْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ قَالَ صَالِحٌ تَمَتَّعُوا فِی دارِكُمْ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ ذلِكَ وَعْدٌ غَیْرُ مَكْذُوبٍ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ وَ عَلَامَةُ هَلَاكِكُمْ أَنَّهُ تَبْیَضُّ وُجُوهُكُمْ غَداً وَ تَحْمَرُّ بَعْدَ غَدٍ وَ تَسْوَدُّ یَوْمَ الثَّالِثِ فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ نَظَرُوا إِلَی وُجُوهِهِمْ قَدِ ابْیَضَّتْ مِثْلَ الْقُطْنِ فَلَمَّا كَانَ یَوْمُ الثَّانِی احْمَرَّتْ مِثْلَ الدَّمِ فَلَمَّا كَانَ یَوْمُ الثَّالِثِ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ فَبَعَثَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ صَیْحَةً وَ زَلْزَلَةً فَهَلَكُوا وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دارِهِمْ جاثِمِینَ فَمَا تَخَلَّصَ مِنْهُمْ غَیْرُ صَالِحٍ وَ قَوْمٌ مُسْتَضْعَفِینَ مُؤْمِنِینَ ﴾. (1)

2- السّجّاد علیه السلام- ﴿ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ عَمِلَ اَلْمِكْيَالَ وَ اَلْمِيزَانَ شُعَيْبٌ اَلنَّبِيُّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَمِلَهُ بِيَدِهِ فَكَانُوا يَكِيلُونَ وَ يُوفُونَ ثُمَّ إِنَّهُمْ بَعْدُ طَفَّفُوا فِي اَلْمِكْيَالِ وَ بَخَسُوا فِي اَلْمِيزَانِ فَأَخَذَتْهُمُ اَلرَّجْفَةُ فَعُذِّبُوا بِهَا فَأَصْبَحُوا فِي دٰارِهِمْ جٰاثِمِينَ ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَلَمَّا کَانَ نِصْفُ اَللَّیْلِ أَتَاهُمْ جَبْرَئِیلُ فَصَرَخَ بِهِمْ صَرْخَهً خَرَقَتْ تِلْکَ اَلصَّرْخَهُ أَسْمَاعَهُمْ وَ فَلَقَتْ قُلُوبَهُمْ وَ صَدَعَتْ أَکْبَادَهُمْ؛ وَ قَدْ کَانُوا فِی تِلْکَ اَلثَّلاَثَهِ أَیَّامٍ قَدْ تَحَنَّطُوا وَ تَکَفَّنُوا وَ عَلِمُوا أَنَّ اَلْعَذَابَ نَازِلٌ بِهِمْ فَمَاتُوا أَجْمَعِینَ فِی طَرْفَهِ عَیْنٍ، صَغِیرُهُمْ وَ کَبِیرُهُمْ، فَلَمْ یَبْقَ لَهُمْ نَاعِقَهٌ وَ لاَ رَاغِیَهٌ وَ لاَ شَیْءٌ إِلاَّ أَهْلَکَهُ اَللَّهُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیَارِهِمْ وَ مَضَاجِعِهِمْ مَوْتَی أَجْمَعِینَ، ثُمَّ أَرْسَلَ اَللَّهُ عَلَیْهِمْ مَعَ اَلصَّیْحَهِ اَلنَّارَ مِنَ اَلسَّمَاءِ فَأَحْرَقَهُمْ أَجْمَعِینَ، وَ کَانَتْ هَذِهِ قِصَّتَهُمْ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَتَوَلّی عَنْهُمْ وَ قالَ یا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسالَهَ رَبِّی وَ نَصَحْتُ لَکُمْ وَ لکِنْ لا تُحِبُّونَ النّاصِحِینَ ﴾ (79)

ص: 206

سر انجام زمین لرزه آن ها را فرا گرفت؛ و صبح گاهان، در خانه هایشان به رو افتاده و مرده بودند. (78)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- در میان آنان نه نفر از رؤسایشان بودند همان طور که خداوند می فرماید: و در آن شهر، نه گروهک بودند که در زمین فساد می کردند و اصلاح نمی کردند. (نمل/ 48) پس ماده شتر را پی کردند و او را راندند تا او و بچّه [شتر] را کشتند، وقتی شتر را پی کردند، به صالح علیه السلام گفتند: «اگر راست می گویی، آن چه را به ما وعده می دهی برای ما بیاور». صالح گفت: [مهلت شما تمام شد!] سه روز در خانه هایتان بهره مند گردید؛ [و بعد از آن، عذاب الهی فرا خواهد رسید؛] این و عده ای است که دروغ نخواهد بود! (هود/ 65) سپس به آنان گفت: «و نشانه ی هلاکتان آن است که فردا چهره هایتان سفید می شود، و پس فردا قرمز می شود، و روز سوّم سیاه می شود». وقتی فردا شد به چهره های خود نگاه کردند که مانند پنبه سفید شده بود، وقتی روز دوّم شد، مثل خون، قرمز شد و وقتی روز سوّم بود، چهره هایشان سیاه شد، خداوند بر آنان فریادی و زمین لرزه ای فرستاد و هلاک شدند. و این همان سخن خداست که می فرماید: ﴿ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دارِهِمْ جاثِمِينَ ﴾ و از میان آنان تنها صالح علیه السلام و گروهی مستضعف مؤمن رهایی یافتند.

2- امام سجاد علیه السلام- نخستین کسی که پیمانه و ترازو ساخت شعیب پیامبر بود. او را با دست خود ساخت و آنان پیمانه می کردند و کامل می دادند. سپس از پیمانه و ترازو کاستند و کم فروشی کردند. سر انجام زمین لرزه آن ها را فرا گرفت؛ و به وسیله ی آن عذاب شدند و صبح گاهان، در خانه هایشان به رو افتاده و مرده بودند.

3- امام صادق علیه السلام- وقتی نیمه شب شد، جبرئیل علیه السلام نزد آنان آمد و بر سرشان فریادی زد که گوش هایشان را پاره کرد و قلب هایشان را شکافت و جگر هایشان را به دو پاره کرد. و آنان در این سه روز، حنوط کردند و کفن پوشیدند و دانستند که عذاب بر آن ها نازل خواهد شد، پس همه آنان از کوچک و بزرگ در چشم به هم زدنی مردند به گونه ای که نه شتری برایشان ماند و نه گوسفندی و نه چیزی جز این که خداوند آن را هلاک کرد. پس در خانه ها و خوابگاه هایشان همگی مردند. سپس خداوند همراه با فریاد، از آسمان بر آنان آتش نازل کرد پس (آتش) همه آنان را سوزاند.

[صالح] از آن ها روی بر تافت؛ و گفت: «ای قوم من! رسالت پروردگارم را به شما ابلاغ کردم، و شرط خیر خواهی را انجام دادم، ولی [چه کنم که] شما خیر خواهان را دوست ندارید». (79)

ص: 207

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لُوطاً إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أتَأْتُونَ الفاحِشَهَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أحَد مِنَ الْعَالَمِینَ ﴾ (80)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ یَزِیدَ بْنِ ثَابِتٍ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنْ یَأْتِیَ اَلنِّسَاءَ فِی أَدْبَارِهِنَّ فَقَالَ: سَفَلْتَ سَفَلَ اَللَّهُ بِکَ، أَمَا سَمِعْتَ اَللَّهَ یَقُولُ أَتَأْتُونَ اَلْفاحِشَهَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ اَلْعالَمِینَ ﴾. (1)

2- الصادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِمَا: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَتَأْتُونَ اَلْفاحِشَهَ فَقَالَ إِنَّ إِبْلِیسَ أَتَاهُمْ فِی صُورَهِ شَابٍّ حَسَنٍ فِیهِ تَأْنِیثٌ وَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ حَسَنَهٌ فَلَجَأَ إِلَی شَبَابٍ مِنْهُمْ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَقَعُوا بِهِ فَفَعَلُوا وَ لَوْ أَمَرَهُمْ أَنْ یَفْعَلَ بِهِمْ لَأَبَوْا عَلَیْهِ فَالْتَذُّوا ذَلِکَ ثُمَّ ذَهَبَ وَ تَرَکَهُمْ فَأَحَالَ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ فِی عُیُونِ اَلْأَخْبَارِ فِی بَابِ مَا جَاءَ عَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ مِنْ خَبَرِ اَلشَّامِیِّ وَ مَا سَأَلَ عَنْهُ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی جَامِعِ اَلْکُوفَهِ حَدِیثٌ طَوِیلٌ وَ فِیهِ: وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ مَنْ عَمِلَ عَمَلَ قَوْمِ لُوطٍ؟ قَالَ: إِبْلِیسُ، فَاِنَّهُ أَمْکَنَ مِنْ نَفْسِهِ ﴾. (3)

4- الرّضا علیه السلام- ﴿ مِنْ جَوَابِ مَسَائِلِهِ: وَ عِلَّهُ تَحْرِیمِ اَلذُّکْرَانِ لِلذُّکْرَانِ وَ اَلْإِنَاثِ لِلْإِنَاثِ لِمَا رُکِّبَ فِی اَلْإِنَاثِ وَ مَا طُبِعَ عَلَیْهِ اَلذُّکْرَانُ وَ لِمَا فِی إِتْیَانِ اَلذُّکْرَانِ لِلذُّکْرَانِ وَ اَلْإِنَاثِ لِلْإِنَاثِ مِنِ اِنْقِطَاعِ اَلنَّسْلِ وَ فَسَادِ اَلتَّدْبِیرِ وَ خَرَابِ اَلدُّنْیَا ﴾. (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَلاَ یَکُونُ فِیهِمْ ثَلاَثَهُ أَشْیَاءَ لاَ یَکُونَ فِیهِمْ مَنْ یَسْأَلُ بِکَفِّهِ وَ لاَ یَکُونُ فِیهِمْ بَخِیلٌ وَ لاَ یَکُونُ فِیهِمْ مَنْ یُؤْتَی فِی دُبُرِهِ ﴾. (5)

6- الباقر علیه السلام- ﴿ أَنَّ لُوطاً لَبِثَ فِی قَوْمِهِ ثَلَثِینَ سَنَهً، وَ کَانَ نَازِلاً فِیهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ مِنْهُمْ، یَدْعُوهُمْ إِلَی اَللَّهِ وَ یَنْهَاهُمْ عَنِ اَلْفَوَاحِشِ، وَ یَحُثُّهُمْ عَلَی اَلطَّاعَهِ فَلَمْ یُجِیبُوهُ وَ لَمْ یُطِیعُوهُ، وَ کَانُوا لاَ یَتَطَهَّرُونَ مِنَ اَلْجَنَابَهِ بُخَلاَءَ أَشِحَّاءَ عَلَی اَلطَّعَامِ فَأَعْقَبَهُمُ اَلْبُخْلُ اَلدَّاءَ اَلَّذِی لاَ دَوَاءَ لَهُ فِی فُرُوجِهِمْ، وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ کَانُوا عَلَی طَرِیقِ اَلسَّیَّارَهِ إِلَی اَلشَّامِ وَ مِصْرَ، فَکَانَ یَنْزِلُ بِهِمْ اَلضِّیفَانُ، فَدَعَاهُمْ اَلْبُخْلُ إِلَی أَنْ کَانُوا إِذَا نَزَلَ بِهِمُ اَلضَّیْفُ فَضَحُوهُ وَ إِنَّما فَعَلُوا ذَلِکَ لِیُنَکِّلَ اَلنَّازِلَهُ عَلَیْهِمْ مِنْ غَیْرِ شَهْوَهٍ بِهِمْ إِلَی ذَلِکَ فَأَوْرَدَهُمْ اَلْبُخْلُ

ص: 208

و [به خاطر آورید] لوط را، هنگامی که به قوم خود گفت: «آیا عمل بسیار زشتی را انجام می دهید که هیچ یک از جهانیان، پیش از شما انجام نداده است»؟! (80)

1- امام علی علیه السلام- زيد بن ثابت گوید: مردی از امیر مؤمنان علیه السلام سؤال کرد: «آیا جایز است با زنان از پشت (دبر) جماع کرد»؟ فرمود: «تو آدمی فرو مایه شدی، خدا تو را خوار کند. مگر این سخن خدای تبارک و تعالی را نشنیده ای که می فرماید: ﴿ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفَاحِشَهَ مَا سَبَقَکُم بِهَا مِنْ أَحَد مِّنَ الْعَالَمِینَ ﴾.

2- امام صادق علیه السلام- ﴿ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفَاحِشَهَ ﴾ همانا ابلیس در ظاهری زیبا نزد آنان آمد و لباس زنانه به تن داشت. او نزد گروهی از جوانانشان آمد و به آنان دستور داد که با او آمیزش جنسی کنند. او می دانست که اگر او از آنان بخواهد که با آنان آمیزش کند، نمی پذیرند. پس از آنان خواست که با خود او این کار را بکنند. هنگامی که با او آمیزش کردند، این کار را لذّت بخش یافتند. آن گاه آنان را ترک کرد و آن ها را به هم دیگر واگذار کرد.

3- امام علی علیه السلام- در کتاب عیون الاخبار از امام رضا علیه السلام در خبر شامی آمده است که از امیر المؤمنین علیه السلام درباره ی اوّلین کسی که عمل قوم لوط را مرتکب شد سؤال شد، فرمود: «ابلیس بود؛ زیرا او قادر بود با خودش چنین کند».

4- امام رضا علیه السلام- در علل ابن سنان از امام رضا علیه السلام درباره ی علّت حرمت نزدیکی مرد با مرد و زن با زن آمده است: به این دلیل که طبیعت نزدیکی کردن بین زن و مرد است و این که در نزدیکی مرد با مرد و زن با زن، انقطاع نسل، نابودی تدبیر و خرابی دنیا پدید می آید.

5- امام صادق علیه السلام- هر چیزی که در میان شیعیان ما باشد، سه چیز در میان آن ها نیست ... و در میان آن ها ملوط نیست.

6- امام باقر علیه السلام- لوط علیه السلام در میان قوم خویش سی سال ماند و در میان آنان بود امّا از آنان نگردید [و رفتار آنان را پیروی نکرد]، آن ها را به سوی خداوند دعوت نموده از فواحش بر حذر می داشت و بر بندگی خداوند تشویق می نمود ولی دعوت او را اجابت نمی نمودند و اطاعتش نمی کردند، از جنابت طهارت نمی کردند و نسبت به طعام بخیل و تنگ نظر بودند و به سبب بخلشان خداوند آنان را گرفتار دردی (لواط) در فروجشان نمود که درمانی نداشت، آن ها در جایی زندگی می کردند که در مسیر کاروان های شام و مصر بود و کاروانیان در آن جا فرود می آمدند لكن آنان به جهت بخلشان مهمان را رسوا نموده تا بدین جهت هیچ گونه چشم داشتی نسبت به طعام آن ها نداشته باشد، بخل آنان سبب گشت که این درد به سراغ آن ها آید به گونه ای که [شهوت خویش را] از مردان طلب می نمودند و برای آن مزد می دادند، در حالی که لوط مردی

ص: 209

هَذَا اَلدَّاءَ حَتَّی صَارُوا یَطْلُبُونَهُ مِنَ اَلرِّجَالِ، وَ یُعْطُونَ عَلَیْهِ اَلْجُعْلَ، وَ کَانَ لُوطٌ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ سَخِیّاً کَرِیماً یَقْرِی اَلضَّیْفَ إِذَا نَزَلَ بِهِ فَنَهَوْهُ عَنْ ذَلِکَ وَ قَالُوا: لاَ تَقْرِیَنَّ ضَیْفاً جَاءَ یَنْزِلُ بِکَ، فَإِنَّکَ إِنْ فَعَلْتَ فَضَحْنَا ضَیْفَکَ فَکَانَ لُوطٌ إِذَا نَزَلَ بِهِ اَلضَّیْفُ کَتَمَ أَمْرَهُ مَخَافَهَ أَنْ یَفْضَحَهُ قَوْمُهُ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ اِنَّكُمْ لَتَاْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ ﴾ (81)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ ما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلاّ أَنْ قالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْیَتِکُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ یَتَطَهَّرُونَ ﴾ (82)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَأَنْجَیْناهُ وَ أَهْلَهُ إِلاَّ امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرِینَ ﴾ (83)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ أَمْطَرْنا عَلَیْهِمْ مَطَراً فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُجْرِمِینَ ﴾ (84)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذُكِرَ عِنْدَهُ إِتْیَانُ النِّسَاءِ فِی أَدْبَارِهِنَّ فَقَالَ مَا أَعْلَمُ آیَةً فِی الْقُرْآنِ أَحَلَّتْ ذَلِكَ إِلَّا وَاحِدَةً إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ الْآیَةَ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ یَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ قَدْ جَاءتْکُم بَیِّنَهٌ مِّن رَّبِّکُمْ فَأَوْفُواْ الْکَیْلَ وَ الْمِیزَانَ وَ لاَ تَبْخَسُواْ النَّاسَ أَشْیَاءهُمْ وَ لاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ ﴾ (85)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لاَ تَقْعُدُواْ بِکُلِّ صِرَاطٍ تُوعِدُونَ وَ تَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا وَ اذْکُرُواْ إِذْ کُنتُمْ قَلِیلاً فَکَثَّرَکُمْ وَ انظُرُواْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الْمُفْسِدِینَ ﴾ (86)

ص: 210

بخشنده و بزرگوار بود که مهمان خویش را اکرام می نمود، قومش وی را از این کار نهی نموده و گفتند: «مهمانی را که به نزدت می آید اکرام نکن زیرا اگر این گونه رفتار نمایی آبروی مهمانت را می ریزیم و رسوایش می کنیم». [به همین جهت] هر زمان که مهمانی برای لوط می آمد از ترس این که قوم آبرویش را نریزند مهمانش را مخفی می نمود.

آیا شما از روی شهوت به جای زنان، به سراغ مردان می روید؟!، آری شما گروه اسراف کار [و منحرفی] هستید». (81)

ولی پاسخ قومش چیزی جز این نبود که گفتند: «این ها را از شهر و دیار خود بیرون کنید، که این ها مردمی هستند که پاک دامنی را می طلبند [و با ما هم صدا نیستند]. (82)

[چون کار به این جا رسید]، ما او و خاندانش را رهایی بخشیدیم؛ جز همسرش، که از باز ماندگان [و هلاک شدگان در شهر] بود. (83)

و آن چنان بارانی [از سنگ] بر آن ها فرو ریختیم؛ [که آن ها را در هم کوبید و نابود ساخت]. پس بنگر سر انجام مجرمان چگونه بود! (84)

1- امام صادق علیه السلام- عبد الرّحمن بن حجاج گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که در مورد جماع از دبر (پشت) با زنان چنین فرمود: «من آیه ای را در قرآن سراغ ندارم که این کار را حلال کرده باشد، مگر یک آیه: ﴿ أَلِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِّن دُونِ النِّسَآءِ ﴾.

و به سوی مدین، برادرشان شعیب را [فرستادیم]؛ گفت: «ای قوم من! خدا را بپرستید، که جز او معبودی برای شما نیست. دلیل روشنی از طرف پروردگارتان برای شما آمده است؛ بنا بر این، حقّ پیمانه و وزن را ادا کنید؛ و از اموال مردم کم نگذارید؛ و در روی زمین، بعد از آن که [در پرتو ایمان و دعوت انبیاء] اصلاح شده است، فساد نکنید. این برای شما بهتر است اگر با ایمان هستید. (85)

و بر سر هر راه ننشینید تا کسانی را که به خدا ایمان آورده اند تهدید کنید و از راه خدا باز دارید، و بخواهید [با القای شبهات]، آن را کج و منحرف سازید. و به خاطر بیاورید زمانی را که اندک بودید و او شما را فزونی بخشید؛ و بنگرید سر انجام مفسدان چگونه بود! (86)

ص: 211

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ و إنْ کانَ طائِفهٌ مِنْکُمْ آمَنُوا بِالّذی أُرسِلْتُ بِهِ وَ طائِفَهٌ لَمْ یُؤمِنُوا فَاصْبِرُوا حَتّی یَحْکُمَ اللّهُ بَیْنَنا وَ هُوَ خَیْرُ الحاکِمینَ ﴾ (87)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَنُخْرِجَنَّكَ یا شُعَیْبُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَكَ مِنْ قَرْیَتِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا قالَ أَوَ لَوْ كُنَّا كارِهِینَ ﴾ (88)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ وَ إِنَّ اَلْأَنْبِیَاءَ بُعِثُوا خَاصَّهً وَ عَامَّهً وَ أَمَّا شُعَیْبٌ: فَإِنَّهُ أُرْسِلَ إِلَی مَدْیَنَ وَ هِیَ لاَ تَکْمُلُ أَرْبَعِینَ بَیْتاً ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ لَمْ یَبْعَثِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْعَرَبِ إِلَّا خَمْسَهَ أَنْبِیَاءَ هُوداً وَ صَالِحاً وَ إِسْمَاعِیلَ وَ شُعَیْباً وَ مُحَمَّداً خَاتَمَ النَّبِیِّینَ صلی اللّه علیه و آله ﴾. (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ وَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلی شُعَیْبٍ النَّبِیِّ عَلَیْهِ السَّلام: أَنِّی مُعَذِّبٌ مِنْ قَوْمِکَ مِائَهَ أَلْفٍ أَرْبَعِینَ أَلْفاً مِنْ شِرارِهِمْ وَ سِتِّینَ أَلْفاً مِنْ خِیارِهِمْ فَقالَ عَلَیْهِ السَّلام: یا رَبِّ هَؤُلاءِ الْأَشْرارُ فَما بالُ الْأَخْیارِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ داهَنُوا أَهْلَ الْمَعاصِی وَ لَمْ یَغْضَبُوا لِغَضَبِی ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَدِ افْتَرَيْنا عَلَى اللَّهِ كَذِباً إِنْ عُدْنا فِي مِلَّتِكُمْ بَعْدَ إِذْ نَجَّانَا اللَّهُ مِنْها وَ ما يَكُونُ لَنا أَنْ نَعُودَ فِيها إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّنا وَسِعَ رَبُّنا كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً عَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْنا رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَيْرُ الْفاتِحِينَ ﴾ (89)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ مَنْ أَرَادَ اَلتَّوَکُّلَ عَلَی اَللَّهِ تَعَالَی فَلْیُحِبَّ أَهْلَ بَیْتِی ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَئِنِ اتَّبَعْتُمْ شُعَيْباً إِنَّكُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ ﴾ (90)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دارِهِمْ جاثِمِينَ ﴾ (91)

ص: 212

و اگر گروهی از شما به آن چه من به آن فرستاده شده ام ایمان آورده اند، و گروهی ایمان نیاورده اند، صبر کنید تا خداوند میان ما داوری کند، که او بهترین داوران است». (87)

اشراف مستکبر قوم او گفتند: «ای شعیب! به یقین، تو و کسانی را که با تو ایمان آورده اند، از شهر و دیارمان بیرون خواهیم راند یا این که به آیین ما باز گردید». گفت: «آیا [می خواهید ما را باز گردانید] اگر چه مایل نباشیم»؟! (88)

1- امام باقر علیه السلام- پیامبران به صورت خاص و عام بر انگیخته شدند ... و شعیب به مدین فرستاده شد که به چهل خانه نمی رسید.

2- امام صادق علیه السلام- خداوند از میان عرب تنها پنج پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم هود، صالح، اسماعیل، شعیب و محمّد خاتم الانبیاء علیهم السلام را آفرید و شعیب [از میان آنان متّصف به صفت بکاء (بسیار گریه کننده) است.

3- امام باقر علیه السلام- خداوند عزّ و جلّ به شعیب علیه السلام وحی کرد: «من از قوم تو چهار صد هزار نفر از بدان آن ها و شصت هزار نفر از نیکان آن را عذاب خواهم داد». شعیب علیه السلام عرض کرد: «خداوندا، بدان را عذاب می دهی مانعی ندارد، اشرار مستحق کیفرند. ولی چرا خوبان را عذاب می کنی»؟ وحی آمد: «چون آن ها از اهل معصیت تملّق می گویند و از اعمال آن ها اظهار خشم نمی کنند».

اگر ما به آیین شما باز گردیم، بعد از آن که خدا ما را از آن نجات بخشیده، به خدا دروغ بسته ایم؛ و برای ما ممکن نیست که ما به آن باز گردیم مگر این که خدایی که پروردگار ماست بخواهد؛ علم پروردگار ما، به همه چیز احاطه دارد. تنها بر خدا توکّل کرده ایم. پروردگارا! میان ما و قوم ما به حق داوری کن، که تو بهترین داورانی». (89)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- هر کس خواهان توکّل بر خداوند است اهل بیت من را دوست بدارد.

اشراف کافر قوم او گفتند: «اگر از شعیب پیروی کنید، به یقین شما زیان کار خواهید شد». (90)

سر انجام زمین لرزه آن ها را فرا گرفت؛ و صبح گاهان در خانه هایشان به رو افتاده و مرده بودند. (91)

ص: 213

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ اَلَّذینَ کَذَّبُوا شُعَیْبا کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فیهَا الَّذینَ کَذَّبُوا شُعَیْبا کانُوا هُمُ الْخاسِرینَ ﴾ (92)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَتَوَلّی عَنْهُمْ وَ قالَ یا قَوْمِ لَقَدْ اَبْلَغْتُکُمْ رِسالاتِ رَبّی وَ نَصَحْتُ لَکُمْ فَکَیْفَ اسی عَلی قَوْمٍ کافِرینَ ﴾ (93)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ ما أَرْسَلْنا في قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ إِلاَّ أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُون ﴾ (94)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ ثُمَّ بَدَّلْنا مَكانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّى عَفَوْا وَ قالُوا قَدْ مَسَّ آباءَنَا الضَّرَّاءُ وَ السَّرَّاءُ فَأَخَذْناهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ ﴾ (95)

1- السّجّاد علیه السلام- ﴿ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ عَمِلَ الْمِكْیَالَ وَ الْمِیزَانَ شُعَیْبٌ النَّبِیُّ علیه السلام عَمِلَهُ بِیَدِهِ فَكَانُوا یَكِیلُونَ وَ یُوفُونَ ثُمَّ إِنَّهُمْ بَعْدُ طَفَّفُوا فِی الْمِكْیَالِ وَ بَخِسُوا فِی الْمِیزَانِ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَعُذِّبُوا بِهَا فَأَصْبَحُوا فِی دارِهِمْ جاثِمِینَ ﴾. (1)

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ فَلَمَّا اِجْتَمَعُوا تَحْتَ اَلسَّحَابَهِ أَلْهَبَهَا اَللَّهُ عَلَیْهِمْ نَاراً وَ رَجَفَتْ بِهِمُ اَلْأَرْضَ فَاحْتَرَقُوا کَمَا یَحْتَرِقُ اَلْجَرَادُ وَ صَارُوا رَمَاداً وَ هُوَ عَذٰابُ یَوْمِ اَلظُّلَّهِ ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ بَعَثَ اَللَّهُ عَلَیْهِمْ صَیْحَهً وَاحِدَهً فَمَاتُوا ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ اَلْقُری آمَنُوا وَ اِتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ اَلسَّماءِ وَ اَلْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ ﴾ (96)

1- الحسين علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: قَالَ اَلْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لِأَصْحَابِهِ قَبْلَ أَنْ یُقْتَلَ إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ لِی یَا بُنَیَّ إِنَّکَ سَتُسَاقُ إِلَی اَلْعِرَاقِ وَ هِیَ أَرْضٌ قَدِ اَلْتَقَی بِهَا اَلنَّبِیُّونَ وَ أَوْصِیَاءُ اَلنَّبِیِّینَ وَ هِیَ أَرْضٌ تُدْعَی عَمُورَا وَ إِنَّکَ تُسْتَشْهَدُ بِهَا وَ یُسْتَشْهَدُ مَعَکَ جَمَاعَهٌ مِنْ أَصْحَابِکَ لاَ یَجِدُونَ أَلَمَ مَسِّ اَلْحَدِیدِ وَ تَلاَ قُلْنا یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ یَکُونُ

ص: 214

کسانی که شعیب را تکذیب کردند، [آن چنان نابود شدند که] گویا هرگز در آن [خانه ها] سکونت نداشتند! [آری] آن ها که شعیب را تکذیب کردند، زیان کاران واقعی بودند. (92)

و از آنان روی بر تافت و گفت: «ای قوم من! من رسالت های پروردگارم را به شما ابلاغ کردم و برای شما خیر خواهی نمودم؛ با این حال، چگونه برحال قوم بی ایمان تأسف بخورم»؟! (93)

و ما در هیچ شهر و آبادی پیامبری نفرستادیم مگر این که اهل آن را به سختی ها و رنج ها گرفتار ساختیم؛ شاید [به خود آیند، و به سوی خدا] باز گردند و تضرع کنند. (94)

سپس [هنگامی که این هشدار ها در آنان اثر نگذاشت]، نیکی [و فراوانی نعمت و رفاه] را به جای بدی قرار دادیم؛ آن چنان که فزونی گرفتند، [و مغرور شدند]، و گفتند: «[تنها ما نبودیم که گرفتار این مشکلات شدیم]»؛ به پدران ما نیز ناراحتی و شادمانی رسید». چون چنین شد، آن ها را [به سبب اعمالشان] ناگهان گرفتیم [و مجازات کردیم]، در حالی که درک نمی کردند. (95)

1- امام سجّاد علیه السلام- نخستین کسی که پیمانه و ترازو ساخت شعیب پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم بود. او آن را با دست خود ساخت و آنان پیمانه می کردند و کامل می دادند. سپس از پیمانه و ترازو کاستند کم فروشی کردند. پس زمین لرزه آنان را فرو گرفت و در خانه هایشان از پا در آمدند سر انجام زمین لرزه آن ها را فرا گرفت؛ و صبح گاهان در خانه هایشان به رو افتاده و مرده بودند.

2- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- آن ها به سرعت خود را به آن ابر رساندند تا از عطش خویش بکاهند امّا ناگهان زبانه های آتشی بود که بر سر آن ها فرو ریخت و زمین زیر پایشان به لرزه افتاد. در مدّت کوتاهی تمام آن مردم مبدّل به خاکستری داغ گشته بودند. قرآن از این حادثه باعنوان ﴿ عَذابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ ﴾ ياد می کند.

3- امام صادق علیه السلام- خداوند یک صیحه ی آسمانی بر آن ها فرو فرستاد و همه در اثر آن هلاک شدند.

و اگر اهل شهر ها و آبادی ها، ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند، به یقین برکات آسمان و زمین را بر آن ها می گشودیم؛ ولی [آن ها حق را] تکذیب کردند؛ ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم. (96)

1- امام حسین علیه السلام- امام باقر علیه السلام فرمود: امام حسین علیه السلام قبل از این که کشته شود به اصحاب خود می فرمود: «پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به من فرمود: «ای پسر عزیزم! تو به زودی به سوی عراق رانده خواهی شد. زمین عراق همان زمینی است که پیامبران و اوصیای آنان در آن با یک دیگر ملاقات کردند. آن زمین را

ص: 215

اَلْحَرْبُ بَرْداً وَ سَلاَماً عَلَیْکَ وَ عَلَیْهِمْ فَأَبْشِرُوا فَوَ اَللَّهِ لَئِنْ قَتَلُونَا فَإِنَّا نَرِدُ عَلَی نَبِیِّنَا قَالَ ثُمَّ أَمْکُثُ مَا شَاءَ اَللَّهُ فَأَکُونُ أَوَّلَ مَنْ یَنْشَقُّ اَلْأَرْضُ عَنْهُ فَأَخْرُجُ خَرْجَهً یُوَافِقُ ذَلِکَ خَرْجَهَ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ قِیَامَ قَائِمِنَا وَ حَیَاهَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثُمَّ لَیَنْزِلَنَّ عَلَیَّ وَ فْدٌ مِنَ اَلسَّمَاءِ مِنْ عِنْدِ اَللَّهِ لَمْ یَنْزِلُوا إِلَی اَلْأَرْضِ قَطُّ وَ لَیَنْزِلَنَّ إِلَیَّ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ جُنُودٌ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ وَ لَیَنْزِلَنَّ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ أَنَا وَ أَخِی وَ جَمِیعُ مَنْ مَنَّ اَللَّهُ عَلَیْهِ فِی حَمُولاَتٍ مِنْ حَمُولاَتِ اَلرَّبِّ جِمَالٍ مِنْ نُورٍ لَمْ یَرْکَبْهَا مَخْلُوقٌ ثُمَّ لَیَهُزَّنَّ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لِوَاءَهُ وَ لَیَدْفَعُهُ إِلَی قَائِمِنَا مَعَ سَیْفِهِ ثُمَّ إِنَّا نَمْکُثُ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ مَا شَاءَ اَللَّهُ ثُمَّ إِنَّ اَللَّهَ یُخْرِجُ مِنْ مَسْجِدِ اَلْکُوفَهِ عَیْناً مِنْ دُهْنٍ وَ عَیْناً مِنْ مَاءٍ وَ عَیْناً مِنْ لَبَنٍ ثُمَّ إِنَّ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ یَدْفَعُ إِلَیَّ سَیْفَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یَبْعَثُنِی إِلَی اَلْمَشْرِقِ وَ اَلْمَغْرِبِ فَلاَ آتِی عَلَی عَدُوّ لِلَّهِ إِلاَّ أَهْرَقْتُ دَمَهُ وَ لاَ أَدَعُ صَنَماً إِلاَّ أَحْرَقْتُهُ حَتَّی أَقَعَ إِلَی اَلْهِنْدِ فَأَفْتَحَهَا وَ إِنَّ دَانِیَالَ وَ یُوشَعَ یَخْرُجَانِ إِلَی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولاَنِ صَدَقَ اَللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ یَبْعَثُ مَعَهُمَا إِلَی اَلْبَصْرَهِ سَبْعِینَ رَجُلاً فَیَقْتُلُونَ مُقَاتِلِیهِمْ وَ یَبْعَثُ بَعْثاً إِلَی اَلرُّومِ فَیَفْتَحُ اَللَّهُ لَهُمْ ثُمَّ لَأَقْتُلَنَّ کُلَّ دَابَّهٍ حَرَّمَ اَللَّهُ لَحْمَهَا حَتَّی لاَ یَکُونَ عَلَی وَجْهِ اَلْأَرْضِ إِلاَّ اَلطَّیِّبُ وَ أَعْرِضُ عَلَی اَلْیَهُودِ وَ اَلنَّصَارَی وَ سَائِرِ اَلْمِلَلِ وَ لَأُخَیِّرَنَّهُمْ بَیْنَ اَلْإِسْلاَمِ وَ اَلسَّیْفِ فَمَنْ أَسْلَمَ مَنَنْتُ عَلَیْهِ وَ مَنْ کَرِهَ اَلْإِسْلاَمَ أَهْرَقَ اَللَّهُ دَمَهُ وَ لاَ یَبْقَی رَجُلٌ مِنْ شِیعَتِنَا إِلاَّ أَنْزَلَ اَللَّهُ إِلَیْهِ مَلَکاً یَمْسَحُ عَنْ وَجْهِهِ اَلتُّرَابَ وَ یُعَرِّفُهُ أَزْوَاجَهُ وَ مَنْزِلَتَهُ فِی اَلْجَنَّهِ وَ لاَ یَبْقَی عَلَی وَجْهِ اَلْأَرْضِ أَعْمَی وَ لاَ مُقْعَدٌ وَ لاَ مُبْتَلًی إِلاَّ کَشَفَ اَللَّهُ عَنْهُ بَلاَءَهُ بِنَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ وَ لَیُنْزِلَنَّ اَلْبَرَکَهَ مِنَ اَلسَّمَاءِ إِلَی اَلْأَرْضِ حَتَّی إِنَّ اَلشَّجَرَهَ لَتُقْصَفُ بِمَا یَزِیدُ اَللَّهُ فِیهَا مِنَ اَلثَّمَرَهِ وَ لَتَأْکُلُنَّ ثَمَرَهَ اَلشِّتَاءِ فِی اَلصَّیْفِ وَ ثَمَرَهَ اَلصَّیْفِ فِی اَلشِّتَاءِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ اَلْقُری آمَنُوا وَ اِتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ اَلسَّماءِ وَ اَلْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ ثُمَّ إِنَّ اَللَّهَ لَیَهَبُ لِشِیعَتِنَا کَرَامَهً لاَ یَخْفَی عَلَیْهِمْ شَیْءٌ فِی اَلْأَرْضِ وَ مَا کَانَ فِیهَا حَتَّی إِنَّ اَلرَّجُلَ مِنْهُمْ یُرِیدُ أَنْ یَعْلَمَ عِلْمَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَیُخْبِرَهُمْ بِعِلْمِ مَا یَعْمَلُونَ ﴾. (1)

ص: 216

عمور می خوانند. تو در آن زمین شهید خواهی شد و گروهی هم با تو شهید می شوند که درد نیزه و شمشیر را احساس نمی کنند. سپس این آیه را تلاوت کرد: [سر انجام او را به آتش افکندند ولی ما] گفتیم: «ای آتش! بر ابراهیم سرد و سالم باش»! (انبیاء / 69) جنگ برای تو و یارانت سرد و سلامت خواهد شد. سپس امام حسین علیه السلام به اصحاب خود فرمود: مژده باد شما را، گر چه دشمنان ما را می کشند ولی ما بر پیامبر خود وارد خواهیم شد. سپس من به قدری که خدا بخواهد مکث خواهم نمود!

بعدا اوّل کسی که زمین برایش شکافته و او خارج می شود من خواهم بود. من با حضرت امیر علیه السلام و قیام حضرت قائم و زنده بودن پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خارج خواهم شد. سپس افرادی از آسمان از طرف خدا نزد من می آیند که هرگز در زمین نازل نشده اند. جبرئیل، میکائیل، اسرافیل، گروهی از ملائکه بر من نازل خواهند شد؛ حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و علی علیه السلام و من و برادرم علیهم السلام و جمیع آن افرادی که خدا بر آنان منّت نهاده به وسیله ی شترانی از نور که احدی از مخلوقین بر آن ها سوار نشده فرود می آییم. پس از این جریان حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم پرچم خود را به اهتزاز می آورد و آن را با شمشیر خود به قائم ما می دهد. سپس ما آن چه را که خدا بخواهد مکث می نماییم. بعدا خدای توانا چشمه ای از روغن و چشمه ای از آب و چشمه ای از شیر در مسجد کوفه خارج می کند. پس از این جریان امیر المؤمنین علیه السلام شمشیر پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را به من می دهد و مرا به سوی مشرق و مغرب زمین می فرستد، من به هیچ یک بر نمی خورم مگر این که خون او را می ریزم هیچ بتی را نمی بینم مگر این که آن را می سوزانم، تا این که به هند می رسم و آن را فتح می نمایم! دانیال و یوشع خارج می شوند و به حضرت امیر علیه السلام می گویند: «خدا و رسول راست گفته اند». سپس ایشان با تعداد هفتاد مرد به سوی بصره می روند و دشمنان خود را می کشند. گروهی به جانب روم اعزام می شوند و خدای توانا پیروزی را نصیب آنان می نماید. بعدا من هر حیوانی را که خدا گوشت آن را حرام کرده می کشم تا این که در روی زمین غیر از گوشت طیب و طاهر چیزی نباشد. من بر یهود و نصارا و سائر ملل اسلام شمشیر را عرضه می کنم و آنان را بین اسلام و شمشیر مخیّر می نمایم هر کسی از آنان اسلام بیاورد بر او منّت می گذارم و هر کسی که از اسلام بیزار باشد خدا خون او را خواهد ریخت. هیچ مردی از شیعیان ما روی زمین نیست مگر این که خدا ملکی می فرستد تا خاک را از روی او پاک نماید. زنان و مقام و منزلت او را در بهشت به وی معرفی نماید؛ در روی زمین شخص کور و زمین گیر و مبتلایی نخواهد بود مگر این که خدا به وسیله ی ما اهل بیت بلا را از او برطرف می کند. به قدری برکت از آسمان به زمین نازل می شود که شاخه ی درخت از زیادی میوه می شکند! میوه ی زمستانی در تابستان و میوه ی تابستانی در زمستان خورده می شود. همین است معنای کلام خداوند سبحان که می فرماید: ﴿ وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ اَلْقُری آمَنُوا وَ اِتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ اَلسَّماءِ وَ اَلْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ ﴾ سپس خدای رؤف کرامتی به شیعیان ما عطا می کند که چیزی در زمین بر آنان پنهان نخواهد بود. حتّی این که مردی از ایشان تصمیم می گیرد که علم اهل بیت خود را بداند آنان را از آن چه را می دانند آگاه می نماید.

ص: 217

2- الزهرا علیها السلام- ﴿ قَالَ سُوَیْدُ بْنُ غَفَلَةَ: قَالَ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ مَا الَّذی نَقَمُوا مِنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام؟، نَقَمُوا وَ اللَّهِ مِنْهُ نَکیرَ سَیْفِه وَ قِلَّهَ مُبالاتِه لِحَتْفِه، وَ شِدَّهَ وَطْأَتِه، وَ نِکالِ وَقْعَتِه، وَ تَنَمُّرُهَ فی ذاتِ اللَّهِ وَ تَاللَّهِ لَوْ مالُوا عَنِ الْمُحَجَّهِ اللَّائِحَهِ وَ زالُوا عَنْ قَبُولِ الْحُجَّهِ الواضِحَهِ، لَرَدَّهُمْ اِلَیْها وَ حَمَلَّهُمْ عَلَیْها، وَ لَسارَبِهِمْ سَیْراً سُجُحاً لا یَکْلِمُ خِشاشُهُ وَ لا یَکِلُّ سائِرُهُ وَ لا یَمِلُّ راکِبُهُ، وَ لَأَوْرَدَهُمْ مَنْهِلاً نَمیراً صافیاً رَوِیّاً تَطْفَحُ ضَفَّتاهُ وَ لا یَتَرَنَّقُ جانِباهُ، وَ لَأَصْدَرَهُمْ بِطاناً وَ نَصَحَ لَهُمْ سِرّاً وَ أَعْلاناً، وَ لَمْ یَکُنْ یَتَحّلی مِنَ الدُّنْیا بِطائِلٍ وَ لا یَحْظی مِنْها بِنائِلٍ، غَیْرَ رَیِّ النَّاهِلِ وَ شَبْعَهِ الْکافِلِ، وَ لَبانَ لَهُمْ الزاهِدُ مِنَ الرَّاغِبِ وَ الصَّادِقُ مِنَ الْکاذِبِ، وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ القُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْاَرْضِ، وَلکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ وَ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْ هؤْلاءِ سَیُصیبُهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزینَ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَی أَن یَأْتِیَهُم بَأْسُنَا بَیَاتًا وَ هُمْ نَائِمُونَ ﴾ (97)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ ƒأَوَ أَمِنَ أَهْلُ الْقُری أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنَا ضُحًی وَ هُمْ یَلْعَبُونَ ﴾ (98)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ الْبَصْرَةَ بَعْدَ قِتَالِ أَهْلِ الْجَمَلِ دَعَاهُ الْأَحْنَفُ بْنُ قَیْسٍ وَ اتَّخَذَ لَهُ طَعَاماً فَبَعَثَ إِلَیْهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ یَا أَحْنَفُ ادْعُ لِی أَصْحَابِی فَدَخَلَ عَلَیْهِ قَوْمٌ مُتَخَشِّعُونَ كَأَنَّهُمْ شِنَانٌ بَوَالِی فَقَالَ الْأَحْنَفُ بْنُ قَیْسٍ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا هَذَا الَّذِی نَزَلَ بِهِمْ أَمِنْ قِلَّةِ الطَّعَامِ أَوْ مِنْ هَوْلِ الْحَرْبِ فَقَالَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ لَا یَا أَحْنَفُ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَحَبَّ أَقْوَاماً تَنَسَّكُوا لَهُ فِی دَارِ الدُّنْیَا تَنَسُّكَ مَنْ هَجَمَ عَلَی مَا عَلِمَ مِنْ قُرْبِهِمْ مِنْ یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُشَاهِدُوهَا فَحَمَلُوا أَنْفُسَهُمْ عَلَی مَجْهُودِهَا وَ كَانُوا إِذَا ذَكَرُوا صَبَاحَ یَوْمِ الْعَرْضِ عَلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ تَوَهَّمُوا خُرُوجَ عُنُقٍ یَخْرُجُ مِنَ النَّارِ یُحْشَرُ الْخَلَائِقُ إِلَی رَبِّهِمْ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی وَ كِتَابٍ یَبْدُو فِیهِ عَلَی رُءُوسِ الْأَشْهَادِ فَضَائِحُ ذُنُوبِهِمْ فَكَادَتْ أَنْفُسُهُمْ تَسِیلُ سَیْلًا أَوْ تَطِیرُ قُلُوبُهُمْ

ص: 218

2- حضرت زهراء علیها السلام- سوید بن غفلة گوید:... حضرت فاطمه علیها السلام فرمود: چه چیزی سبب گردید تا از علی علیه السلام عیب جویی کنند؟ عیب او گفتند؛ زیرا شمشیرش، خویش و بیگانه، شجاع و ترسو نمی شناخت. دریافتند که او به مرگ توجّهی ندارد. دیدند که او چگونه بر آن ها می تازد و آنان و به وادی فنا می افکند. و برخی را برای عقوبت و سر مشق دیگران باقی می گذارد. به کتاب خدا مسلّط و دانا، و خشم او در راه خشنودی خداوند بود. به خداوند سوگند! اگر از طریق آشکار و نمایان حق منحرف شده از قبول دلایل و حجّت های روشن و مبیّن، امتناع می نمودند، آنان را به راه مستقیم، هادی و رهنمون می شد و از انحراف و اعوجاج آنان جلوگیری می نمود. به خداوند سوگند، اگر مردانتان در خارج نشدن زمام امور، از دستان علی علیه السلام پای می فشردند و تدبیر کار را آن چنان که پیامبر به او سپرده بود، تحویل او می دادند؛ علی علیه السلام آن را به سهولت راه می برد و این شتر را به سلامت به مقصد می رساند، آن گونه که حرکت این شتر رنج آور نمی شد. علی علیه السلام آنان را به آبشخوری صاف و مملو و وسیع هدایت می کرد که آب از اطرافش سرازیر می شد و هرگز رنگ کدورت به خود نمی گرفت. او آنان را از این آبشخور سیراب به در می آورد. علی علیه السلام خیر و نیکی را در نهان و آشکار برای آنان خوش می دارد. او اگر بر مسند می نشست هرگز بهره ای فراوان از بیت المال را به خود اختصاص نمی داد و از فزونی و ثروت دنیا جز به مقدار نیاز برداشت نمی کرد، به مقدار آبی که تشنگی را فرو نشاند و خوراکی که گرسنگی را برطرف نماید. [در آن هنگام] مرد پارسا، از تشنه حطام دنیا باز شناخته می شد و راستگو از دروغگو متمایز می گشت، ﴿ وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ وَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَیُصِیبُهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِینَ ﴾ (زمر / 51)

آیا اهل این آبادی ها، از این ایمن هستند که عذاب ما شبانه به سراغ آن ها بیاید در حالی که در خواب باشند؟! (97)

و یا اهل این آبادی ها، از این در امان می باشند که عذاب ما هنگام روز به سراغشان بیاید در حالی که سرگرم بازی هستند؟! (98)

1- امام علی علیه السلام- محمّد بن حنفیه گوید: بعد از پایان جنگ جمل، امیر المؤمنین علیه السلام به بصره آمد. احنف بن قیس به افتخار آن حضرت و یارانش ضیافتی ترتیب داد. حضرت به خانه ی او رفت و فرمود: «ای احنف! یاران مرا بخوان که بیایند». در این موقع جمعی وارد مجلس شدند که در نهایت خشوع و شکستگی، هم چون مشک های پوسیده بودند. احنف پرسید: «یا امیر المؤمنین! این ها چه ناراحتی دارند؟ آیا از غذا نخوردن چنین ضعیف شده اند یا از وحشت و هراس جنگ»؟ حضرت فرمود: «نه ای احنف! خداوند سبحان جمعیّت هایی را که در دنیا به خاطر او ریاضت کشیده اند پذیرفته است، زیرا خودشان را به روز قیامت نزدیک می دانند، پیش از آن که آن روز را ببینند، خویشتن را به رنج و ریاضت وا داشته است. آن ها چنان هستند که هر گاه صبح قیامت و لحظه ای را که به پیشگاه خدا عرضه می شوند به خاطر می آورند، گردن هایی را که از آتش دوزخ بیرون می آید یاد می کنند، و به یاد می آورند که مردم به

ص: 219

بِأَجْنِحَةِ الْخَوْفِ طَیَرَاناً وَ تُفَارِقُهُمْ عُقُولُهُمْ إِذَا غَلَتْ بِهِمْ مِنْ أَجْلِ الْمُجَرَّدِ إِلَی اللَّهِ سُبْحَانَهُ غَلَیَاناً فَكَانُوا یَحِنُّونَ حَنِینَ الْوَالِهِ فِی دُجَی الظُّلَمِ وَ كَانُوا یَفْجَعُونَ مِنْ خَوْفِ مَا أَوْقَفُوا عَلَیْهِ أَنْفُسَهُمْ فَمَضَوْا ذُبُلَ الْأَجْسَامِ حَزِینَةً قُلُوبُهُمْ كَالِحَةً وُجُوهُهُمْ ذَابِلَةً شِفَاهُهُمْ خَامِصَةً بُطُونُهُمْ مُتَخَشِّعُونَ كَأَنَّهُمْ شِنَانٌ بَوَالِی قَدْ أَخْلَصُوا لِلَّهِ أَعْمَالَهُمْ سِرّاً وَ عَلَانِیَةً فَلَمْ تَأْمَنْ مِنْ فَزَعِهِ قُلُوبُهُمْ بَلْ كَانُوا كَمَنْ جرسوا (حَرَسُوا) قِبَابَ خَرَاجِهِمْ فَلَوْ رَأَیْتَهُمْ فِی لَیْلَتِهِمْ وَ قَدْ نَامَتِ الْعُیُونُ وَ هَدَأَتِ الْأَصْوَاتُ وَ سَكَنَتِ الْحَرَكَاتُ وَ قَدْ نَبَّهَهُمْ هَوْلُ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ الْوَعِیدُ كَمَا قَالَ سُبْحَانَهُ أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُری أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنا بَیاتاً وَ هُمْ نائِمُونَ فَاسْتَیْقَظُوا لَهَا فَزِعِینَ وَ قَامُوا إِلَی صَلَاتِهِمْ مُعْوِلِینَ بَاكِینَ تَارَةً وَ أُخْرَی مُسَبِّحِینَ یَبْكُونَ فِی مَحَارِیبِهِمْ وَ یَرِنُّونَ یَصْطَفُّونَ لَیْلَةً مُظْلِمَةً بَهْمَاءَ یَبْكُونَ فَلَوْ رَأَیْتَهُمْ یَا أَحْنَفُ فِی لَیْلَتِهِمْ قِیَاماً عَلَی أَطْرَافِهِمْ مُنْحَنِیَةً ظُهُورُهُمْ یَتْلُونَ أَجْزَاءَ الْقُرْآنِ لِصَلَاتِهِمْ قَدِ اشْتَدَّتْ أَعْوَالُهُمْ وَ نَحِیبُهُمْ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللّهِ فَلاَ يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ ﴾ (99)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَیْدٍ عَلی أَبِی عَبْدِ اللّهِ علیه السلام.. قَالَ أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ نَعَمْ يَا عَمْرُو أَكْبَرُ الْكَبَائِرِ الْإِشْرَاكُ بِاللَّهِ يَقُولُ اللَّهُ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ بَعْدَهُ الْإِيَاسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكافِرُونَ ثُمَّ الْأَمْنُ لِمَكْرِ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ ﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَیْدٍ عَلَی اَلصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ قَرَأَ إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ وَ قَالَ أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ اَلْکَبَائِرَ مِنْ کِتَابِ اَللَّهِ فَقَالَ نَعَمْ یَا عَمْرُو ثُمَّ فَصَّلَهُ بِأَنَّ اَلْکَبَائِرَ اَلشِّرْکُ بِاللَّهِ إِنَّ اَللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ ... وَ الْجُرْأَةِ عَلَى اللَّهِ أفَأمِنُوا مَکْرَ اللّهِ ﴾. (3)

ص: 220

سوی پروردگارشان محشور می گردند، در حالی که نامه سر گشاده ای که همه بر آن آگاهی می یابند کردار زشت و گناهانشان را ثبت کرده، از شدت وحشت نزدیک است جانشان آب شود یا دل هایشان با بال های ترس به یک باره پر زند و از خرد بیگانه شوند، آن گاه که آهنگ خدای سبحان آنان را به غلیان و جوشش می آورد. آن ها هم چون دلدادگان در تاریکی شب ها ناله شوق سر می کنند، پیوسته از ترس کرداری که خود بر آن ها آگاهند فزع دارند، دنیا را با بدن های افسرده و خشکیده، دل های غم زده، صورت های تیره رنگ و بی فروغ، لب های پژمرده، شکم های تهی و به پشت چسبیده واگذارند. آنان را در حال بی خودی هم چون افراد مست و داستان سرای وحشت شب می بینی، و در نهایت خشوع و شکستگی هم چون مشک های پوسیده اند. آن ها در نهان و آشکار فقط برای خدا کار می کنند و از بیم او لحظه ای دلشان آرام نیست (پیوسته بیدار و هشیارند)، گویا نگهبان انبار های ارزاقند. ای احنف! شبانگاه اگر آن ها را ببینی هنگامی که دیدگان در خواب، صداها آرام، جنبش ها ساکن و پرندگان در لانه ها هستند، آنان از بیم و هراس روز قیامت آرام ندارند و وعده های عذاب، آن ها را از استراحت باز داشته است. چنان چه خداوند فرموده: ﴿ أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُری أَنْ یَأْتِیَهُم بَأسُنا بَیاتاً وَ هُم نائِمُونَ ﴾، آن ها از هول عذاب خدا، با وحشت و ترس از خواب می پرند و با ناله و آه به نماز می ایستند، گاهی می گریند و زمانی تسبیح می گویند، در محراب عبادت اشک می ریزند، صدای ناله شان طنین می افکند و در شب تیره و تار، به صف می ایستند و می گریند. ای احنف! شب هنگام اگر به آن قوم نظر افکنی، مردمی را می بینی روی پاها ایستاده ولی پشت آن ها خم گشته؛ در نمازند و قرآن می سرایند؛ ناله و فریاد و سوز و گدازشان پر شور است».

آیا آن ها خود را از عذاب ناگهانی خدا در امان می دانند؟! در حالی که جز زیان کاران، خود را از مجازات خدا ایمن نمی دانند. (99)

1- امام صادق علیه السلام- امام کاظم علیه السلام فرمود: عمرو بن عبید بر پدرم حضرت صادق علیه السلام وارد شد چون بر آن حضرت سلام کرد و نشست این آیه را خواند: همان کسانی که از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب می ورزند. (شوری / 37) بعد ساکت شد. حضرت فرمود: «چرا ساکت شدی»؟ عرض کرد: «دوست دارم گناهان کبیره را از کتاب خدای عزّ و جلّ بشناسم». حضرت فرمود: «بلی ای عمرو بزرگ ترین گناهان شرک به خدای عزّ و جلّ است؛ و هر کس شرک به خدا آورد مسلّم بهشت بر او حرامست. (مائده/ 72) و بعد از شرک بزرگ ترین گناهان نا امیدی از رحمت خداست؛ چنان که خدای متعال می فرماید: و از رحمت خدا نا امید مشوید همانا جز کافران کسی از رحمت خدا نا امید نمی شود. (یوسف / 87) بعد از آن ایمن بودن از نیرنگ خداست چنان که می فرماید: ﴿ فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ ﴾.

2- امام صادق علیه السلام- عمرو بن عبید خدمت امام صادق علیه السلام رسید و این آیه را خواند: اگر از گناهان بزرگی که از آن نهی می شوید پرهیز کنید. (نساء/ 31) گفت: «آقا مایلم گناهان کبیره را از روی قرآن بشناسم». امام علیه السلام شروع به تفصیل نموده فرمود: «شرک به خدا به دلیل آیه: خداوند [هرگز] شرک را نمی بخشد!. (نساء/ 48) ... جرأت پیدا کردن بر خدا به دلیل این آیه: ﴿ أفَأمِنُوا مَکْرَ اللّهِ ﴾.

ص: 221

3- الجواد علیه السلام- ﴿ تَأْخِیرُ اَلتَّوْبَهِ اِغْتِرَارٌ وَ طُولُ اَلتَّسْوِیفِ حَیْرَهٌ وَ اَلاِعْتِلاَلُ عَلَی اَللَّهِ هَلَکَهٌ وَ اَلْإِصْرَارُ عَلَی اَلذَّنْبِ أَمْنٌ لِمَکْرِ اَللَّهِ: فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اَللّهِ إِلاَّ اَلْقَوْمُ اَلْخاسِرُونَ ﴾. (1)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ لاَ تَأْمَنَنَّ عَلَی خَیْرِ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ عَذَابَ اَللَّهِ لِقَوْلِ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اَللّهِ إِلاَّ اَلْقَوْمُ اَلْخاسِرُونَ وَ لاَ تَیْأَسْ لِشَرِّ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ مِنْ رَوْحِ اَللَّهِ لِقَوْلِ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اَللّهِ إِلاَّ اَلْقَوْمُ اَلْکافِرُونَ ﴾. (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ صَفْوَانَ اَلْجَمَّالِ قَالَ: صَلَّیْتُ خَلْفَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَأَطْرَقَ ثُمَّ قَالَ اَللَّهُمَّ لاَ تُؤْمِنِّی مَکْرَکَ ثُمَّ جَهَمَ فَقَالَ: فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اَللّهِ إِلاَّ اَلْقَوْمُ اَلْخاسِرُونَ ﴾. (3)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ صَفْوَان الجَمَال قَالَ: شَهِدْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ اللّه وَ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ قَبْلَ التَّكْبير و قَالَ اللَّهُمَّ لَا تُؤْيُسْنِي مِنْ رَوْحِكَ وَ لَا تُقَنِّطْنِي مِنْ رَحْمَتِكَ وَ لَا تُؤْمِنِّى مَكْرَكَ فَإِنَّهُ لَا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهُ إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ ﴾. (4)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ اَلْفَقِیهُ کُلُّ اَلْفَقِیهِ مَنْ لَمْ یُقَنِّطِ اَلنَّاسَ مِنْ رَحْمَهِ اَللَّهِ وَ لَمْ یُؤْیِسْهُمْ مِنْ رَوْحِ اَللَّهِ وَ لَمْ یُؤْمِنْهُمْ مِنْ مَکْرِ اَللَّهِ ﴾. (5)

8- الباقر علیه السلام- ﴿ وَ قَوْلُهُأَفَأَمِنُواْ مَکْرَ اللَّهِ قَالَ: المكر من اللّه العذاب ﴾. (6)

9- الكاظم علیه السلام- ﴿ یَعْنِی یُجَازِیهِمْ بِمَکْرِهِمْ لَهُ ﴾. (7)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ أَوَلَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الْأَرْضَ مِن بَعْدِ أَهْلِهَا أَن لَّوْ نَشَاءُ أَصَبْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَ نَطْبَعُ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا یَسْمَعُونَ ﴾ (100)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَالَ وَ قَوْلِهِ تَعَالَی أَوَ لَمْ يَهْدِ لِلَّذِينَ يَرِثُونَ الْأَرْضَ يعني أو لم نبين مِنْ بَعْدِ أَهْلِها أَنْ لَوْ نَشاءُ أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ الآية ﴾. (8)

ص: 222

3- امام جواد علیه السلام- تأخیر در توبه، خود را فریب دادن است و امروز و فردا کردن زیاد، باعث سرگردانی است و پیامد عذر تراشی برای خدا، هلاکت است و پا فشاری بر گناه در اثر آسوده خاطر بودن از مکر خداست؛ ﴿ فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ ﴾.

4- امام علی علیه السلام- بر نیکان این امّت هم از عذاب خدا احساس امان نکنید که خداوند سبحان فرموده است: ﴿ فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ ﴾ و برای بدان این امّت هم از بخشش و رحمت خداوند، نومید نباشید که خداوند سبحان فرموده است: همانا جز کافران کسی از رحمت خدا نا امید نمی شود. (یوسف/ 87).

5- امام صادق علیه السلام- صفوان جمال گوید: پشت سر امام صادق علیه السلام نماز گزاردم، ایشان به زمین چشم دوخت و سپس فرمود: «خدایا، مرا از مکر خودت در امان نگذار». سپس با صدای آشکار فرمود: در حالی که جز زیان کاران، خود را از مجازات خدا ایمن نمی دانند.

6- امام صادق علیه السلام- صفوان جمال گوید: من حضور امام صادق علیه السلام بودم که پیش از تکبیرة الاحرام رو به قبله ایستاد و گفت: «بار خدایا مرا از رحمت و نوازش خود محروم نساز و از مهر خود نومید نکن و از مکر و مجازاتِ خود ایمن ندار؛ در حالی که جز زیان کاران، خود را از مجازات خدا ایمن نمی دانند».

7- امام علی علیه السلام- فقیه کامل کسی است که مردم را از آمرزش خدا مأیوس نسازد، و از مهربانی او نا امیدشان نکند و از عذاب ناگهانی وی، آن ها را ایمن ندارد.

8- امام باقر علیه السلام- ﴿ أفَأمِنُوا مَکْرَ اللّهِ ﴾ مكر از جانب خدا، عذاب و شکنجه است.

9- امام کاظم علیه السلام- یعنی به واسطه ی نیرنگشان به خدا مجازات می شوند.

آیا کسانی که زمین را بعد از صاحبان [پیشین] آن به ارث می برند، عبرت نمی گیرند که اگر بخواهیم، آن ها را نیز به گناهانشان هلاک می کنیم، و بر دل هایشان مهر می نهیم تا [صدای حق را] نشنوند؟! (100)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ أَوَلَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الأَرْضَ ﴾؛ یعنی آیا تبیین نکرده است. ﴿ مِنْ بَعْدِ أهْلِهَا أنْ لَوْ نَشَاءُ أصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ ﴾ ...

ص: 223

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ تِلْکَ اَلْقُری نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبائِها وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ کَذلِکَ یَطْبَعُ اَللّهُ عَلی قُلُوبِ اَلْکافِرِینَ ﴾. (101)

این ها، شهر ها و آبادی هایی است که قسمتی از اخبار آن را برای تو شرح می دهیم؛ پیامبرانشان دلایل روشن برای آنان آوردند؛ ولی آن ها [چنان لجوج بودند که] به آن چه قبلاً تکذیب کرده بودند، ایمان نمی آوردند. این گونه خداوند بر دل های کافران مهر می نهد [و بر اثر لجاجت و ادامه ی گناه، توان تشخیص را از آن ها سلب می کند]. (101)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ ما وَجَدْنا لِأَكْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَكْثَرَهُمْ لَفاسِقِينَ ﴾ (102)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ اَلْحَکَمِ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی اَلْعَبْدِ اَلصَّالِحِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أُخْبِرُهُ أَنِّی شَاکٌّ وَ قَدْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ اَلْمَوْتی وَ أَنَا أُحِبُّ أَنْ تُرِیَنِی شَیْئاً، فَکَتَبَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِلَیْهِ: إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کَانَ مُؤْمِناً وَ أَحَبَّ أَنْ یَزْدَادَ إِیمَاناً وَ أَنْتَ شَاکٌّ وَ اَلشَّاکُّ لاَ خَیْرَ فِیهِ، وَ کَتَبَ إِنَّمَا اَلشَّکُّ مَا لَمْ یَأْتِ اَلْیَقِینُ، فَإِذَا جَاءَ اَلْیَقِینُ لَمْ یَجُزِ اَلشَّکُّ، وَ کَتَبَ: إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ قَالَ: نَزَلَتْ فِی اَلشَّاکِّ ﴾. (1)

2- فقه الرّضا علیه السلام- ﴿ نَرْوِی: مَنْ شَکَّ فِی اللَّهِ بَعْدَ مَا وُلِدَ عَلَی الْفِطْرَهِ لَمْ یَتُبْ أَبَداً. وَ أَرْوِی أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ فِی کَلَامٍ لَهُ: إِنَّ مِنَ الْبَلَاءِ الْفَاقَهَ وَ أَشَدُّ مِنَ الْفَاقَهِ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ أَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْبِ. وَ أَرْوِی: لَا یَنْفَعُ مَعَ الشَّکِّ وَ الْجُحُودِ عَمَلٌ وَ أَرْوِی: مَنْ شَکَّ أَوْ ظَنَّ فَأَقَامَ عَلَی إحداهما [أَحَدِهِمَا] أُحْبِطَ عَمَلُهُ. وَ أَرْوِی: فِی قَوْلِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ قَالَ نَزَلَتْ فِی الشُّکَّاکِ. وَ أَرْوِی: فِی قَوْلِهِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ قَالَ الشَّکِّ الشَّاکُّ فِی الْآخِرَهِ مِثْلُ الشَّاکِّ فِی الْأُولَی ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ أَبُو بَصِیرٍ ... یَا أَبَا مُحَمَّدٍ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ زِدْنِی فَقَالَ لَقَدْ ذَکَرَکُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا وَ اللَّهِ مَا عَنَی غَیْرَکُمْ إِذْ وَفَیْتُمْ فِیمَا أَخَذَ عَلَیْکُمْ مِیثَاقَکُمْ مِنْ وَلَایَتِنَا وَ إِذْ لَمْ تُبَدِّلُوا بِنَا غَیْرَنَا وَ لَوْ فَعَلْتُمْ لَعَیَّرَکُمُ اللَّهُ کَمَا عَیَّرَ غَیْرَکُمْ فِی کِتَابِهِ إِذْ یَقُولُ وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ ﴾. (3)

4- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ ما وَجَدْنا لِأَكْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ أي: ما عهدنا عليهم في الذر لم يفوا به في الدنيا وَ إِنْ وَجَدْنا أَكْثَرَهُمْ لَفاسِقِينَ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسي بِآياتِنا إِلي فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ فَظَلَمُوا بِها فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ ﴾ (103)

ص: 226

و برای بیش تر آن ها پایبندی به هیچ پیمانی نیافتیم؛ [بلکه] به یقین اکثر آن ها را فاسق و گنه کار یافتیم. (102)

1- امام کاظم علیه السلام- حسین بن حکم گوید: به امام کاظم علیه السلام نوشتم و از حال خود او را آگاه کردم که من در شک افتاده ام، و حضرت ابراهیم علیه السلام به خدا عرض کرد: «خدایا! به من نشان بده چگونه مردگان را زنده می کنی»؟ (بقره / 260) و من دوست دارم که شما [نیز برای رفع شکّ من] چیزی [از معجزه و دلیل امامت] به من نشان دهی، پس آن حضرت به من نوشت: «ابراهیم به راستی مؤمن بود [و عقیده داشت] و می خواست که ایمانش را افزون کند، ولی تو در شکّی، و در شک خیری نیست». و نوشت: «جز این نیست که شک تا جاییست که یقین نیامده، و چون یقین آمد شک روا نباشد». و نوشت: «به درستی که خدای عزّ و جلّ می فرماید: ﴿ وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ ﴾ و فرمود: «این آیه درباره ی شک کننده نازل شده است».

2- فقه الرّضا علیه السلام- هر کس پس از آن که بر فطرت اسلام متولّد شده به خداوند شک کند، توبه او را قبول نمی کنند. روایت می کنم: با شک و انکار حق هیچ عملی سود ندارد. روایت می کنم، هر کس شک کند یا گمان برد و بر یکی از این دو بماند، عمل خویش را تباه ساخته است. روایت می کنم، درباره ی كلام خداوند عزّ و جلّ: ﴿ وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ ﴾ حضرت فرمود: «این آیه دربارهی شک کنندگان نازل شده است». روایت می کنم درباره ی کلام خداوند متعال: [آری]، آن ها که ایمان آوردند، و ایمان خود را با شرک و ستم نیالودند. (انعام/ 82) فرمود: «کسانی که درباره ی آخرت شک می کنند مانند کسانی هستند که در آغاز هم گرفتار می باشند».

3- امام صادق علیه السلام- محمد بن سلیمان از پدرش نقل می کند: هنگامی که خدمت امام صادق علیه السلام بودم، ابو بصیر نزد امام علیه السلام آمد ... ای ابا محمّد علیه السلام همانا خداوند در قرآنش شما را یاد کرده و فرموده است: در میان مؤمنان مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بستند صادقانه ایستاده اند بعضی پیمان خود را به آخر بردند [و در راه او شربت شهادت نوشیدند]، و بعضی دیگر در انتظارند و هرگز تغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود ندادند. (احزاب / 23) شما هستید که به آن پیمانی که خدا در مورد ولایت ما از شما گرفته بود، وفا کردید و شما هستید که دیگری را به جای ما نگرفتید، و اگر چنین نمی کردید خداوند شما را سرزنش می کرد همان طوری که می فرماید: ﴿ وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ ﴾.

4- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ ما وَجَدْنا لِأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْد ﴾ یعنی آن عهد و پیمانی را که در عالم ارواح (ذر) از آنان گرفتیم، در دنیا به آن وفادار نبودند. ﴿ وَ إِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ ﴾.

سپس به دنبال آن ها (پیامبران پیشین) موسی را با آیات خویش به سوی فرعون و اطرافیان او فرستادیم؛ امّا آن ها [با عدم پذیرش]، به آن [آیات] ظلم کردند. ببین سر انجام مفسدان چگونه بود! (103)

ص: 227

1- الباقر علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَرْسَلَ اَلْأَسْبَاطَ اِثْنَیْ عَشَرَ بَعْدَ یُوسُفَ، ثُمَّ مُوسَی وَ هَارُونَ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ مَلَئِهِ إِلَی أَرْضِ مِصْرَ وَحْدَهَا ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ سُبْحَانَهُ یَخْتَبِرُ عِبَادَهُ اَلْمُسْتَکْبِرِینَ فِی أَنْفُسِهِمْ بِأَوْلِیَائِهِ اَلْمُسْتَضْعَفِینَ فِی أَعْیُنِهِمْ وَ لَقَدْ دَخَلَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ وَ مَعَهُ أَخُوهُ هَارُونُ عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ عَلَی فِرْعَوْنَ عَلَیْهِمَا مَدَارِعُ اَلصُّوفِ وَ بِأَیْدِیهِمَا اَلْعِصِیُّ فَشَرَطَا لَهُ إِنْ أَسْلَمَ بَقَاءَ مُلْکِهِ وَ دَوَامَ عِزِّهِ فَقَالَ أَلاَ تَعْجَبُونَ مِنْ هَذَیْنِ یَشْرِطَانِ لِی دَوَامَ اَلْعِزِّ وَ بَقَاءَ اَلْمُلْکِ وَ هُمَا بِمَا تَرَوْنَ مِنْ حَالِ اَلْفَقْرِ وَ اَلذُّلِّ فَهَلاَّ أُلْقِیَ عَلَیْهِمَا أَسَاوِرَهٌ مِنْ ذَهَبٍ إِعْظَاماً لِلذَّهَبِ وَ جَمْعِهِ وَ اِحْتِقَاراً لِلصُّوفِ وَ لُبْسِهِ وَ لَوْ أَرَادَ اَللَّهُ سُبْحَانَهُ بِأَنْبِیَائِهِ حَیْثُ بَعَثَهُمْ أَنْ یَفْتَحَ لَهُمْ کُنُوزَ اَلذِّهْبَانِ وَ مَعَادِنَ اَلْعِقْیَانِ وَ مَغَارِسَ اَلْجِنَانِ وَ أَنْ یَحْشُرَ مَعَهُمْ طَیْرَ اَلسَّمَاءِ وَ وُحُوشَ اَلْأَرْضِ لَفَعَلَ وَ لَوْ فَعَلَ لَسَقَطَ اَلْبَلاَءُ وَ بَطَلَ اَلْجَزَاءُ وَ اِضْمَحَلَّ اَلْأَنْبَاءُ وَ لَمَا وَجَبَ لِلْقَابِلِینَ أُجُورُ اَلْمُبْتَلَیْنَ وَ لاَ اِسْتَحَقَّ اَلْمُؤْمِنُونَ ثَوَابَ اَلْمُحْسِنِینَ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قالَ مُوسی یا فِرْعَوْنُ إِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ ﴾ (104)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ حَقِیقٌ عَلی أَنْ لا أَقُولَ عَلَی اللّهِ إِلاَّ الْحَقَّ قَدْ جِئْتُکُمْ بِبَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرائِیلَ ﴾ (105)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالَ إِنْ کُنْتَ جِئْتَ بِآیَهٍ فَأْتِ بِها إِنْ کُنْتَ مِنَ الصّادِقِینَ ﴾ (106)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذا هِيَ تُعْبانُ مُبينُ ﴾ (107)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿ مَا جَاءَ عَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ مِنْ خَبَرِ اَلشَّامِیِّ وَ مَا سَأَلَ عَنْهُ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی جَامِعِ اَلْکُوفَهِ حَدِیثٌ طَوِیلٌ، وَ فِیهِ: وَ سَأَلَهُ عَنْ شَیْءٍ شَرِبَ وَ هُوَ حَیٌّ وَ أَکَلَ وَ هُوَ مَیِّتٌ؟ فَقَالَ: تِلْکَ عَصَا مُوسَی وَ فِیهِ فَقَالَ: أَخْبِرْنَا عَنِ أَوَّلِ شَجَرَهٍ غُرِسَتْ فِی اَلْأَرْضِ؟ فَقَالَ: اَلْعَوْسَجَهُ وَ مِنْهَا عَصَی مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ﴾. (3)

ص: 228

1- امام باقر علیه السلام- خدای متعال اسباط دوازده گانه را پس از یوسف فرستاد، آن گاه موسی علیه السلام و هارون را به نزد فرعون و پیروانش در مصر اعزام کرد و فقط بر آنان مبعوث بود.

2- امام علی علیه السلام- امیر المؤمنین علیه السلام در خطبه قاصعه فرمود: «پس همانا خداوند سبحان بندگان متکبّر را با دوستان خود که در چشم آن ها ناتوانند می آزماید، وقتی که موسی بن عمران و برادرش هارون علیهما السلام بر فرعون وارد شدند، و جامه های پشمین به تن، و چوب دستی در دست داشتند، و با فرعون شرط کردند که اگر تسلیم پروردگار شود، حکومت و ملکش جاودانه بماند و عزّتش برقرار باشد، فرعون گفت: «آیا از این دو نفر تعجّب نمی کنید که دوام عزّت و جاودانگی حکومتم را به خواسته های خود ربط می دهند در حالی که در فقر و بیچارگی به سر می برند اگر چنین است چرا دست بندهای طلا به همراه ندارند». این سخن را فرعون برای بزرگ شمردن طلا و تحقیر پوشش لباسی از پشم گفت، در حالی که اگر خدای سبحان اراده می فرمود، به هنگام بعثت پیامبران، در های گنج ها، و معدن های جواهرات، و باغات سر سبز را به روی پیامبران می گشود، و پرندگان آسمان و حیوانات وحشی زمین را همراه آنان به حرکت در می آورد. امّا اگر این کار را می کرد، آزمایش از میان می رفت، و پاداش و عذاب بی اثر می شد، و بشارت ها و هشدار های الهی بی فایده می بود، و بر مؤمنان اجر و پاداش امتحان شدگان واجب نمی شد، و ایمان آورندگان ثواب نیکو کاران را نمی یافتند.

و موسی گفت: «ای فرعون! من فرستاده ای از سوی پروردگار جهانیانم». (104)

سزاوار است که بر خدا جز حق نگویم. من دلیل روشنی از پروردگارتان برای شما آورده ام؛ پس بنی اسرائیل را با من بفرست. (105)

[فرعون] گفت: «اگر نشانه ای آورده ای، نشان بده اگر از راستگویانی». (106)

[موسی] عصای خود را افکند؛ ناگهان اژدهای آشکاری شد. (107)

1- امام رضا علیه السلام- در خبر شامی آمده که در مسجد جامع کوفه از امیر المؤمنین علیه السلام پرسید: «از چیزی که آشامید در حالی که زنده بود و خورد وقتی مرده بود، به من خبر بده». فرمود: «عصای موسی علیه السلام است». گفت: «یا امیر المؤمنین علیه السلام! اوّلین درخت غرس شده در زمین چه نام داشت»؟ حضرت فرمود: «عوسجه» که عصای موسی علیه السلام نیز از آن بود».

ص: 229

2- الرّضا علیه السلام- ﴿ إِنَّ اِبْنَ اَلسِّکِّیتِ قَالَ لِأَبِی اَلْحَسَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ لِمَا ذَا بَعَثَ اَللَّهُ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ بِیَدِهِ اَلْبَیْضَاءِ وَ بِآیَهِ اَلسِّحْرِ وَ بَعَثَ عِیسَی بِآیَهِ اَلطِّبِّ وَ بَعَثَ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْکَلاَمِ وَ اَلْخُطَبِ؟ فَقَالَ لَهُ أَبُو اَلْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِنَّ اَللَّهَ لَمَّا بَعَثَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ کَانَ اَلْغَالِبُ عَلَی أَهْلِ عَصْرِهِ اَلسِّحْرَ فَأَتَاهُمْ مِنْ عِنْدِ اَللَّهِ بِمَا لَمْ یَکُنْ فِی وُسْعِ اَلْقَوْمِ مِثْلُهُ وَ بِمَا أَبْطَلَ بِهِ سِحْرَهُمْ وَ أَثْبَتَ بِهِ اَلْحُجَّهَ عَلَیْهِمْ ﴾. (1)

3- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَأَلْقی عَصاهُ فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ فَلَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنْ جُلَسَاءِ فِرْعَوْنَ إِلَّا هَرَبَ وَ دَخَلَ فِرْعَوْنَ مِنَ الرُّعْبِ مَا لَمْ یَمْلِكْ نَفْسَهُ فَقَالَ فِرْعَوْنُ یَا مُوسَی أَنْشُدُكَ اللَّهَ وَ الرَّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِلَّا مَا كَفَفْتَهَا عَنِّی فَكَفَّهَا ثُمَّ نَزَعَ یَدَهُ فَإِذا هِیَ بَیْضاءُ لِلنَّاظِرِینَ فَلَمَّا أَخَذَ مُوسَی الْعَصَا رَجَعَتْ إِلَی فِرْعَوْنَ نَفْسُهُ وَ هَمَّ بِتَصْدِیقِهِ فَقَامَ إِلَیْهِ هَامَانُ فَقَالَ لَهُ بَیْنَمَا أَنْتَ إِلَهٌ تُعْبَدُ إِذْ صِرْتَ تَابِعاً لِعَبْدٍ ثُمَّ قَالَ فِرْعَوْنُ لِلْمَلَإِ الَّذِی حَوْلَهُ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِیمٌ یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِ فَما ذا تَأْمُرُونَ إِلَی قَوْلِهِ لِمِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ وَ كَانَ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ قَدْ تَعَلَّمَا السِّحْرَ وَ إِنَّمَا غَلَبَا النَّاسَ بِالسِّحْرِ وَ ادَّعَی فِرْعَوْنُ الرُّبُوبِیَّةَ بِالسِّحْرِ فَلَمَّا أَصْبَحَ بَعَثَ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ مَدَائِنِ مِصْرَ كُلِّهَا وَ جَمَعُوا أَلْفَ سَاحِرٍ وَ اخْتَارُوا مِنَ الْأَلْفِ مِائَةً وَ مِنَ الْمِائَةِ ثَمَانِینَ فَقَالَ السَّحَرَةُ لِفِرْعَوْنَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّهُ لَیْسَ فِی الدُّنْیَا أَسْحَرُ مِنَّا فَإِنْ غَلَبْنَا مُوسَی فَمَا یَكُونُ لَنَا عِنْدَكَ قَالَ إِنَّكُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ عِنْدِی أُشَارِكُكُمْ فِی مُلْكِی قَالُوا فَإِنْ غَلَبَنَا مُوسَی وَ أَبْطَلَ سِحْرَنَا عَلِمْنَا أَنَّ مَا جَاءَ بِهِ لَیْسَ مِنْ قِبَلِ السِّحْرِ وَ لَا مِنْ قِبَلِ الْحِیلَةِ آمَنَّا بِهِ وَ صَدَّقْنَا فَقَالَ فِرْعَوْنُ إِنْ غَلَبَكُمْ مُوسَی صَدَّقْتُهُ أَنَا أَیْضاً مَعَكُمْ وَ لَكِنْ أَجْمِعُوا كَیْدَكُمْ أَیْ حِیلَتَكُمْ قَالَ وَ كَانَ مَوْعِدُهُمْ یَوْمَ عِیدٍ لَهُمْ فَلَمَّا ارْتَفَعَ النَّهَارُ مِنْ ذَلِكَ الْیَوْمِ وَ جَمَعَ فِرْعَوْنُ الْخَلْقَ وَ السَّحَرَةَ وَ كَانَتْ لَهُ قُبَّةٌ طُولُهَا فِی السَّمَاءِ ثَمَانُونَ ذِرَاعاً وَ قَدْ كَانَتْ لُبِسَتِ الْحَدِیدَ الْفُولَادَ وَ كَانَتْ إِذَا وَقَعَتِ الشَّمْسُ عَلَیْهَا لَمْ یَقْدِرْ أَحَدٌ أَنْ یَنْظُرَ إِلَیْهَا مِنْ لَمْعِ الْحَدِیدِ وَ وَهَجِ الشَّمْسِ وَ جَاءَ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ وَ قَعَدَا عَلَیْهَا یَنْظُرَانِ وَ أَقْبَلَ مُوسَی یَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَتِ السَّحَرَةُ لِفِرْعَوْنَ إِنَّا نَرَی رَجُلًا یَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ وَ لَمْ یَبْلُغْ سِحْرُنَا السَّمَاءَ وَ ضَمِنَتِ السَّحَرَةُ مَنْ فِی الْأَرْضِ فَقَالُوا

ص: 230

2- امام رضا علیه السلام- ابن سکّیت از امام رضا علیه السلام پرسید: «چرا خداوند موسی بن عمران علیه السلام را با ید بیضاء و عصا و ابزار سحر و عیسی علیه السلام را با طب و محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را با کلام و خطبه ها مبعوث کرد»؟ امام رضا علیه السلام فرمود: «هنگامی که خداوند موسی علیه السلام را بر انگیخت سحر برای هم عصرانش بسیار مهّم و غالب بود و خداوند چیزی را آورد که آوردن نظیر آن در توان آن قوم نبود. با آن معجزه، سحر آنان را باطل کرد و حجّت خویش را بر آنان ثابت نمود».

3- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَالْقَى عَصَاهُ فَإِذَا هِيَ تُعْبَانٌ مُبِينٌ ﴾؛ در این لحظه از هم نشینان فرعون کسی باقی نماند و همه ی آن ها فرار کردند؛ فرعون در رعب و وحشت فرو رفت. در حالی که نمی توانست خود را کنترل کند. فرعون گفت: «به خدا تو را سوگند می دهم و پسرخواندگی که این مار را از من دور کنی». در نتیجه آن را از فرعون دور کرد. سپس دستش را از گریبانش بیرون آورد ناگهان دستش برای ناظرین می درخشید. هنگامی که موسی علیه السلام عصا را در دست گرفت. حال فرعون عادی شد و خواست موسی علیه السلام را تصدیق کند. هامان به سوی فرعون رفت و به او گفت: «تو خدایی هستی که پرستش می شوی اکنون تابع عبدی شده ای»؟ سپس فرعون به بزرگان و اشراف قومش که اطرافش بودند گفت: [فرعون] به گروهی که اطراف او بودند گفت: «این ساحر آگاه و ماهری است! او می خواهد با سحرش شما را از سرزمینتان بیرون کند! شما چه نظر می دهید»؟ ... برای وعده گاه روز معیّنی جمع آوری شدند. (شعراء / 34 - 38) فرعون و هامان سحر را یاد گرفته بودند و با سحر و جادو بر مردم غلبه می کردند و فرعون در ساحری ادّعای خدایی می کرد. صبح فردا، کسانی را برای جمع آوری ساحران به شهر ها فرستاد و آن ها را به همه ی شهرهای مصر فرستاد. هزار نفر جمع آوری کردند؛ از میان هزار ساحر صد ساحر و از میان صد ساحر هشتاد ساحر انتخاب کردند. ساحران به فرعون گفتند: «تو علم داری به این که ساحرتر از ما در دنیا نیست پس اگر بر موسی علیه السلام غلبه کنیم چه اجر و پاداشی نزد تو داریم»؟ فرعون گفت: «و در آن صورت شما از مقربّان خواهید بود! (شعراء / 42) نزد من، شما را در پادشاهی و حکمرانی خود شریک می کنم. ساحران گفتند: «امّا اگر موسی علیه السلام بر ما غلبه کرد و سحر ما را باطل کرد، روشن می شود که آن چه موسی علیه السلام آورده از نوع سحر و نیرنگ نیست در نتیجه به او ایمان می آوریم و رسالت او را تصدیق می کنیم». فرعون گفت: «اگر موسی علیه السلام بر شما غلبه کرد من نیز با شما او را تصدیق می گویم امّا کید و حیله خود را جمع کنید». گفت: «موعد این مبارزه، روزی بود برای ایشان عید بود. هنگامی که صبح روز موعود فرا رسید و روز به وسط های خود رسید فرعون مردم و ساحران را جمع کرد، گنبدی داشت که طول آن هشتاد ذراع بود و لباس های فولادی بر او پوشیده شده بود که هنگامی که نور خورشید به آن فولاد می خورد به خاطر درخشش و لمعان آن کسی نمی توانست به او نگاه کند. فرعون و هامان حاضر شدند و بر آن نشستند و نگاه می کردند. موسی علیه السلام پیش آمد و به آسمان نگاه کرد. ساحران به فرعون گفتند: «ما مردی را می بینیم که به آسمان نگاه می کند سحر و جادوی ما به آسمان نرسیده است و سحر ساحران هر چیزی که در روی زمین بود را در

ص: 231

لِمُوسَی إِمَّا أَنْ تُلْقِیَ وَ إِمَّا أَنْ نَكُونَ نَحْنُ الْمُلْقِینَ قالَ لَهُمْ مُوسی أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ فَأَلْقَوْا حِبالَهُمْ وَ عِصِیَّهُمْ فَأَقْبَلَتْ تَضْطَرِبُ مِثْلَ الْحَیَّاتِ وَ هَاجَتْ فَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغالِبُونَ فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُوسی فَنُودِیَ لا تَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعْلی وَ أَلْقِ ما فِی یَمِینِكَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا إِنَّما صَنَعُوا كَیْدُ ساحِرٍ وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتی فَأَلْقَی مُوسَی الْعَصَا فَذَابَتْ فِی الْأَرْضِ مِثْلَ الرَّصَاصِ ثُمَّ طَلَعَ رَأْسُهَا وَ فَتَحَتْ فَاهَا وَ وَضَعَتْ شِدْقَهَا الْعُلْیَا عَلَی رَأْسِ قُبَّةِ فِرْعَوْنَ ثُمَّ دَارَتْ وَ الْتَقَمَتْ عِصِیَّ السَّحَرَةِ وَ حِبَالَهَا وَ غَلَبَ كُلَّهُمْ وَ انْهَزَمَ النَّاسُ حِینَ رَأَوْهَا وَ عِظَمَهَا وَ هَوْلَهَا مِمَّا لَمْ تَرَ الْعَیْنُ وَ لَا وَصَفَ الْوَاصِفُونَ مِثْلَهُ قَبْلُ فَقُتِلَ فِی الْهَزِیمَةِ مِنْ وَطْءِ النَّاسِ بَعْضِهُمْ بَعْضاً عَشَرَةُ آلَافِ رَجُلٍ وَ امْرَأَةٍ وَ صَبِیٍّ وَ دَارَتْ عَلَی قُبَّةِ فِرْعَوْنَ قَالَ فَأَحْدَثَ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ فِی ثِیَابِهِمَا وَ شَابَ رَأْسُهُمَا وَ غُشِیَ عَلَیْهِمَا مِنَ الْفَزَعِ وَ مَرَّ مُوسَی فِی الْهَزِیمَةِ مَعَ النَّاسِ فَنَادَاهُ اللَّهُ خُذْها وَ لا تَخَفْ سَنُعِیدُها سِیرَتَهَا الْأُولی فَرَجَعَ مُوسَی وَ لَفَّ عَلَی یَدِهِ عَبَاءَةً كَانَتْ عَلَیْهِ ثُمَّ أَدْخَلَ یَدَهُ فِی فَمِهَا فَإِذَا هِیَ عَصًا كَمَا كَانَتْ وَ كَانَ كَمَا قَالَ اللَّهُ فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ ساجِدِینَ لَمَّا رَأَوْا ذَلِكَ قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعالَمِینَ رَبِّ مُوسی وَ هارُونَ فَغَضِبَ فِرْعَوْنُ عِنْدَ ذَلِكَ غَضَباً شَدِیداً وَ قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّهُ لَكَبِیرُكُمُ یَعْنِی مُوسَی الَّذِی عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِینَ فَقَالُوا لَهُ كَمَا حَكَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لا ضَیْرَ إِنَّا إِلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لَنا رَبُّنا خَطایانا أَنْ كُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ فَحَبَسَ فِرْعَوْنُ مَنْ آمَنَ بِمُوسَی فِی السِّجْنِ حَتَّی أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ فَأَطْلَقَ عَنْهُمْ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی أَنْ أَسْرِ بِعِبادِی إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ نَزَعَ یَدَهُ فَإِذا هِیَ بَیْضاءُ لِلنّاظِرِینَ ﴾ (108)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالَ الْمَلأُ مِنْ قَومِ فِرْعَونَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِیمٌ ﴾ (109)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ يُرِيدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ فَما ذا تَأْمُرُونَ ﴾ (110)

ص: 232

بر گرفت». به موسی علیه السلام گفتند: «اوّل تو عصایت را بینداز یا ما طناب ها و چوب دستی های خود را به زمین بیندازیم». موسی علیه السلام به آن ها گفت: آن چه را می خواهید بیفکنید، بیفکنید! آن ها طناب ها و عصا های خود را افکندند. به پیش آمدند و آن ها مانند طناب هایی در حال جنب و جوش بودند و مثل مار تکان می خوردند. می گفتند: به عزّت فرعون، ما قطعاً پیروزیم!. (شعراء / 44) ... پس موسی علیه السلام عصای خود را انداخت و همانند سرب در زمین آب شد و گداخت، سپس سرش را بیرون آورد و دهانش را باز کرد و قسمت بالایی دهانش را بر روی گنبد فرعون قرار داد. سپس بر روی زمین دور زد و همه ی طناب ها و چوب دستی های آن ها را بلعید و بر همه ی آن ها غلبه کرد. مردم هنگامی که آن اژدها را دیدند به خاطر هولناکی و بزرگی آن پراکنده شدند و فرار کردند زیرا تا آن زمان هیچ چشمی به مانند آن را ندیده بود و هیچ کس مانند آن را وصف نکرده بود. به دنبال پراکنده شدن مردم و فرار آن ها ده هزار نفر مرد و زن و بچّه در زیر پاها کشته شدند. اژدها در اطراف گنبد فرعون دور زد». گفت: «فرعون و هامان لباس خود را خیس کردند و موی سرشان سفید شد و از شدّت ترس از هوش رفتند». سپس موسی علیه السلام نیز همراه مردم پا به فرار گذاشت. خداوند به او ندا کرد: آن را بگیر و نترس، ما آن را به صورت اولش باز می گردانیم. (طه / 21) موسی علیه السلام برگشت و به دست خود عبایی پوشید سپس دست خود را در دهانش فرو برد ناگهان به عصا تبدیل شد و آن چنان که خداوند متعال می فرماید: فوراً همه ی ساحران به سجده افتادند. (شعراء/ 46) هنگامی که آن اژدها را دیدند؛ گفتند: «ما به پروردگار جهانیان ایمان آوردیم. پروردگار موسی و هارون»!. (اعراف / 121 - 122) فرعون در آن لحظه به شدّت به خشم آمد و گفت: آیا پیش از این که به شما اجازه دهم به او ایمان آوردید؟! مسلّماً او بزرگ و استاد شماست. (شعراء / 49) منظور موسی علیه السلام است. که به شما سحر آموخته [و این یک توطئه است]! امّا به زودی خواهید دانست! دست ها و پا های شما را بعکس یک دیگر قطع می کنم، و همه ی شما را به دار می آویزم»! (شعراء / 49) خداوند از زبان ساحران نقل می کند: مهمّ نیست، [هر کاری از دستت ساخته است بکن]! ما به سوی پروردگارمان باز می گردیم! ما امیدواریم که پروردگارمان خطا های ما را ببخشد، چرا که ما نخستین ایمان آورندگان بودیم»!. (شعراء / 50 - 51). در نتیجه فرعون هر کسی که به موسی علیه السلام ایمان آورد را زندانی کرد تا این که خداوند بر آن ها طوفان، ملخ، شپشک، وزغ، و خون شدن آب نیل را بر آن ها نازل کرد تا این که قوم بنی اسرائیل را آزاد نمود. سپس خداوند به موسی علیه السلام وحی نازل کرد: که شبانه بندگانم را [از مصر] کوچ ده، زیرا شما مورد تعقیب هستید! (شعراء / 52).

و دست خود را [از گریبان] بیرون آورد؛ سفید و نورانی برای بینندگان بود. (108)

اشراف قوم فرعون گفتند: «بی شک، این ساحری ماهر و داناست». (109)

می خواهد شما را از سرزمینتان بیرون کند؛ شما چه نظر می دهید؟ (110)

ص: 233

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُوسَى اللّه إِلَى فِرْعَوْنَ أَتَى بَابَهُ فَاسْتَأْذَنَ عَلَيْهِ وَ لَمْ يُؤْذَنْ لَهُ فَضَرَبَ بِعَصَاهُ الْبَابَ فَاصْطَكَتِ الْأَبْوَابُ مُفَتَحَةً ثُمَّ دَخَلَ عَلَى فِرْعَوْنَ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ رَسُولُ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ ثُمَّ قَالَ مُوسَى اللهِ أَوَ لَوْ جِئْتُكَ بِشَيْءٍ مُبِينٍ فَقَالَ لَهُ فِرْعَوْنَ فَأْتِ بِهِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذَا هِيَ تُعْبَانٌ مُبِينٌ فَلَمْ يَبْقَ أَحَدٌ مِنْ جُلَسَاءِ فِرْعَوْنَ إِلَّا هَرَبَ وَ دَخَلَ فِرْعَوْنَ مِنَ الرُّعْبِ مَا لَمْ يَمْلِكُ نَفْسَهُ فَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا مُوسَى اللهِ أَنْشَدَكَ اللَّهَ وَ الرَّضَاعَ إِلَّا مَا كَفَفْتَهَا عَنِّى فَكَفَّهَا ثُمَّ نَزَعَ يَدَهُ فَإِذَا هِيَ بَيْضاءُ لِلنَّاظِرِينَ فَلَمَّا أَخَذَ مُوسَى القَلِيهِ الْعَصَا فَقَامَ إِلَيْهِ هَامَانُ فَقَالَ لَهُ بَيْنَمَا أَنْتَ إِلَهُ تُعْبَدُ إِذْ صِرْتَ تَابِعاً لِعَبْدِ ثُمَّ قَالَ فِرْعَوْنُ لِلْمَلَ الَّذِي حَوْلَهُ إِنَّ هذا لساحِرٌ عَلِيمٌ يُرِيدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِ كُمْ بِسِحْرِهِ فَما ذَا تَأْمُرُونَ إِلَى قَوْلِهِ لِيقاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ ﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ لَمَّا رَجَعَ مُوسَی إِلَی اِمْرَأَتِهِ قَالَتْ مِنْ أَیْنَ جِئْتَ قَالَ مِنْ عِنْدِ رَبِّ تِلْکِ اَلنَّارِ قَالَ فَغَدَا إِلَی فِرْعَوْنَ فَوَ اَللَّهِ لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ طَوِیلَ اَلْبَاعِ ذُو[ذَا] شَعَرٍ آدِمٍ عَلَیْهِ جُبَّهٌ مِنْ صُوفٍ عَصَاهُ فِی کَفِّهِ مَرْبُوطٌ حَقْوُهُ بِشَرِیطِ نَعْلِهِ مِنْ جِلْدِ حِمَارٍ شِرَاکُهَا مِنْ لِیفٍ فَقِیلَ لِفِرْعَوْنَ إِنَّ عَلَی اَلْبَابِ فَتًی یَزْعُمُ أَنَّهُ رَسُولُ رَبِّ اَلْعَالَمِینَ فَقَالَ فِرْعَوْنُ لِصَاحِبِ اَلْأَسَدِ خَلِّ سَلاَسِلَهَا وَ کَانَ إِذَا غَضِبَ عَلَی أَحَدٍ خَلاَّهَا فَقَطَّعَتْهُ فَخَلاَّهَا وَ قَرَعَ مُوسَی اَلْبَابَ اَلْأَوَّلَ وَ کَانَتْ تِسْعَهَ أَبْوَابٍ فَلَمَّا قَرَعَ مُوسَی اَلْبَابَ اَلْأَوَّلَ اِنْفَتَحَتْ لَهُ اَلْأَبْوَابُ اَلتِّسْعَهُ فَلَمَّا دَخَلَ جَعَلْنَ یُبَصْبِصْنَ تَحْتَ رِجْلَیْهِ کَأَنَّهُنَّ جِرَاءٌ فَقَالَ فِرْعَوْنُ لِجُلَسَائِهِ أَرَأَیْتُمْ مِثْلَ هَذَا قَطُّ فَلَمَّا أَقْبَلَ إِلَیْهِ قٰالَ أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینٰا وَلِیداً اَلْآیَهِ فَقَالَ فِرْعَوْنُ لِرَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ قُمْ فَخُذْ بِیَدِهِ وَ قَالَ لِلْآخَرِ اِضْرِبْ عُنُقَهُ فَضَرَبَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بِالسَّیْفِ حَتَّی قَتَلَ سِتَّهَ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالَ خَلُّوا عَنْهُ قَالَ فَأَخْرَجَ یَدَهُ فَإِذٰا هِیَ بَیْضٰاءُ قَدْ حَالَ شُعَاعُهَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ وَجْهِهِ وَ أَلْقَی اَلْعَصَا فَإِذَا هِیَ حَیَّهٌ فَالْتَقَمَتِ اَلْإِیْوَانَ بِلَحْیَیْهَا فَدَعَاهُ أَنْ یَا مُوسَی أَقِلْنِی إِلَی غَدٍ ثُمَّ کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا کَانَ ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ قَالَ: إِنَّ یَهُودِیّاً مِنْ یَهُودِ اَلشَّامِ وَ أَحْبَارِهِمْ قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فَإِنَّ مُوسَی قَدْ أُعْطِیَ اَلْیَدَ اَلْبَیْضَاءَ فَهَلْ فُعِلَ لِمُحَمَّدٍ

ص: 234

1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرموده اند: هنگامی که خدا موسی علیه السلام را به سوی فرعون فرستاد تا دروازه ی کاخ او پیش رفت سپس از او اجازه گرفت تا وارد شود؛ ولی فرعون به او اجازه نداد با عصایش به در زد درها به هم برخورد کردند و به روی موسی باز شدند. سپس بر فرعون وارد شد و او را با خبر کرد که او فرستاده ای از سوی پروردگار جهانیان است ... موسی علیه السلام جواب داد: ﴿ أَوَ لَوْ جِئْتُكَ بِشَيْءٍ مُبِينٍ ﴾ گفت: «اگر برای تو چیزی آشکار بیاورم، چه»؟ فرعون گفت: ﴿ فَأْتِ بِهِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذا هِيَ تُعْبانُ مُبينُ ﴾؛ در این لحظه از هم نشینان فرعون کسی باقی نماند و همه آن ها فرار کردند فرعون در رعب و وحشت فرو رفت. در حالی که نمی توانست خود را کنترل کند. فرعون گفت: «به خدا تو را سوگند می دهم و پسر خواندگی - رضاعی بودن - که این مار را از من دور کنی». در نتیجه آن را از فرعون دور کرد سپس دستش را از گریبانش بیرون آورد ناگهان دستش برای ناظرین می درخشید. هنگامی که موسی علیه السلام عصا را در دست گرفت. حال فرعون عادی شد و خواست موسی علیه السلام را تصدیق کند. هامان به سوی فرعون رفت و به او گفت: «در حالی که تو خدایی هستی که پرستش می شوی اکنون تابع عبدی شده ای؟ سپس فرعون به بزرگان و اشراف قومش که اطرافش بودند گفت: ﴿ إِنَّ هذَا لَسَاحِرٌ عَلِيمٌ يُرِيدُ أَن يُخْرِجَكُم مِنْ أَرْضِكُم بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ ... لِميقاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ ﴾.

2- امام باقر علیه السلام- هنگامی که موسی علیه السلام به سوی همسرش بازگشت. به او گفت: «از کجا آمدی»؟ موسی علیه السلام جواب داد: «از جانب پروردگار آن آتش. به سوی فرعون روانه شد؛ به خدا قسم گویی او را می بینم: فردی توانا و زورمند، با مو هایی تیره و با جامه ای بلند پشمی در حالی که عصایش در دستش و کمرش را با شالی بسته و نعلش از پوست الاغ و بند آن از الیاف خرما بود». به فرعون گفتند: «بر در کاخ جوانی است که ادّعا می کند فرستاده ای از سوی پروردگار است فرعون به صاحب شیران گفت: زنجیر های آن ها را باز کنید. زیرا هنگامی که از کسی خشمگین می شد؛ زنجیر ها را باز می کردند تا شیر ها آن فرد را تکّه تکّه می کردند. زنجیرها را باز کردند ولی هیچ کاری با موسی علیه السلام نکردند. موسی علیه السلام دروازه ی اوّل را زد در حالی که تعداد درها نُه در بود. هنگامی که در اوّل را زد همه ی نه در باز شدند، هنگامی که داخل شد، شیرها دم خود را در زیر دو پای او تکان می دادند گویی بچّه سگ هستند. فرعون به هم نشینانش گفت: «مانند این را دیده اید»؟! پس هنگامی که جلو آمد گفت: آیا ما تو را در کودکی در میان خود پرورش ندادیم ... در حالی که از بی خبران بودم!. شعراء / 20 - 18) فرعون به یکی از یارانش گفت: «برخیز و دستش را بگیر». و به دیگری گفت: «گردنش را بزن». امّا جبرئیل با شمشیر آن ها را زد تا این که شش نفر از یاران او را کشت. و گفت: «او را رها کنید». موسی علیه السلام دستش را در حالی که سفید و درخشان بود بیرون آورد و نور آن بین او و صورتش مانع شد، و عصایش را انداخت که تبدیل به ماری شد و با چانه اش ایوان را بلعید پس او را صدا زد: «ای موسی علیه السلام تا فردا به من مهلت بده، سپس آن حوادث اتّفاق افتاد».

3- امام علی علیه السلام- امام موسی بن جعفر به نقل از پدرانشان از امام حسین علیه السلام فرمود: «یکی از یهودیان اهل شام که از علمای یهود بود به حضرت علی علیه السلام گفت: «خداوند به موسی علیه السلام ید بیضاء داد، آیا در

ص: 235

شَیْءٌ مِنْ هَذَا؟ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا، إِنَّ نُوراً کَانَ یُضِیءُ عَنْ یَمِینِهِ حَیْثُمَا جَلَسَ وَ عَنْ یَسَارِهِ أَیْنَمَا جَلَسَ، وَ کَانَ یَرَاهُ اَلنَّاسُ کُلُّهُمْ، قَالَ لَهُ اَلْیَهُودِیُّ: فَإِنَّ هَذَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ قَدْ أُعْطِیَ اَلْعَصَا وَ کَانَتْ تَحَوَّلُ ثُعْبَاناً؟ قَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أُعْطِیَ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ هَذَا، إِنَّ رَجُلاً کَانَ یُطَالِبُ أَبَا جَهْلِ بْنَ هِشَامٍ بِدَیْنِ ثَمَنِ جَزُورٍ قَدِ اِشْتَرَاهُ فَاشْتَغَلَ عَنْهُ وَ جَلَسَ یَشْرَبُ، فَیَطْلُبُهُ اَلرَّجُلُ فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ اَلْمُسْتَهْزِئِینَ: مَنْ تَطْلُبُ؟ قَالَ: عَمْرَو بْنَ هِشَامٍ یَعْنِی أَبَا جَهْلٍ لِی عَلَیْهِ دَیْنٌ، قَالَ فَأَدُلُّکَ عَلَی مَنْ یَسْتَخْرِجُ اَلْحُقُوقَ؟ قَالَ: نَعَمْ فَدَلَّهُ عَلَی اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ کَانَ أَبُو جَهْلٍ یَقُولُ: لَیْتَ لِمُحَمَّدٍ إِلَیَّ حَاجَهً فَأَسْخَرَ بِهِ وَ أَرُدَّهُ؟ فَأَتَی اَلرَّجُلُ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ لَهُ: یَا مُحَمَّدُ بَلَغَنِی أَنَّ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَمْرِو بْنِ هِشَامٍ حَسَنٌ وَ أَنَا أَسْتَشْفِعُ بِکَ إِلَیْهِ، فَقَامَ مَعَهُ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَتَی بِهِ فَقَالَ لَهُ: قُمْ یَا أَبَا جَهْلٍ فَأَدِّ إِلَی اَلرَّجُلِ حَقَّهُ وَ إِنَّمَا کَنَّی أَبَا جَهْلٍ ذَلِکَ اَلْیَوْمَ، فَقَامَ مُسْرِعاً فَأَدَّی إِلَیْهِ حَقَّهُ، فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی مَجْلِسِهِ قَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ: فَعَلْتَ ذَلِکَ فَرَقاً مِنْ مُحَمَّدٍ؟ قَالَ: وَیْحَکُمْ أَعْذِرُونِی إِنَّهُ لَمَّا أَقْبَلَ رَأَیْتُ عَنْ یَمِینِهِ رِجَالاً بِأَیْدِیهِمْ حِرَابٌ تَتَلَأْلَأُ، وَ عَنْ یَسَارِهِ ثُعْبَانَیْنِ تَصْطَکُّ بِأَسْنَانِهِمَا وَ تَلْمَعُ اَلنِّیرَانُ مِنْ أَبْصَارِهِمَا، لَوِ اِمْتَنَعْتُ لَمْ آمَنْ أَنْ یَبْعَجُوا بِالْحِرَابِ بَطْنِی وَ یَقْضَمَنِی اَلثُّعْبَانَانِ، هَذَا أَکْبَرُ مِمَّا أُعْطِیَ مُوسَی ثُعْبَانٌ بِثُعْبَانِ مُوسَی، وَ زَادَ اَللَّهُ مُحَمَّداً صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ثُعْبَاناً وَ ثَمَانِیَهَ أَمْلاَکٍ مَعَهُمُ اَلْحَرْبُ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ أَرْسِلْ فِی اَلْمَدائِنِ حاشِرِینَ ﴾ (111)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ كَانَ فِرْعَوْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ أَصْحَابُهُ لِغَیْرِ رِشْدَةٍ فَإِنَّهُمْ قَالُوا لِنُمْرُودَ حَرِّقُوهُ وَ انْصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ فاعِلِینَ وَ كَانَ فِرْعَوْنُ مُوسَی وَ أَصْحَابُهُ لِرِشْدَةٍ فَإِنَّهُ لَمَّا اسْتَشَارَ أَصْحَابَهُ فِی مُوسَی قَالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ أَرْسِلْ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ یَأْتُوكَ بِكُلِّ سَحَّارٍ عَلِیمٍ ﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ أَشْهَدُ أَنَّ اَلْمُرْجِئَهَ عَلَی دِینِ اَلَّذِینَ قَالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ اِبْعَثْ فِی اَلْمَدائِنِ حاشِرِینَ ﴾. (3)

ص: 236

مورد محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم کاری شبیه به این انجام داد»؟ علی علیه السلام به وی گفت: «به درستی که این گونه است، خداوند به حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم برتر از آن را عطا فرمود و آن نوری بود که همواره از سمت راست و چپ حضرت برای ایشان می تابید و هر کجا می نشست و بر می خاست مردم آن را می دیدند». یهودی گفت: به موسی علیه السلام عصایی عطا شد که به اژدها تبدیل می شد». حضرت علی علیه السلام فرمود: «همین طور است، امّا به حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم برتر از آن عطا شد. مردی به ابو جهل بن هشام شترانی فروخت و بهایش را از او طلب کرد. ابو جهل از او روی گرداند و نشست و به نوشیدن مشغول شد. مرد از او طلبش را خواست اما نتوانست بگیرد. یکی از آن مسخره کنندگان به او گفت: «از چه کسی طلب داری»؟ گفت: «از عمرو بن هشام، او به من بدهکار است. یعنی از ابو جهل». گفت: «می خواهی کسی را به تو نشان دهم که حقّ مردم را می گیرد»؟ گفت: «آری». او وی را سوی حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم راهنمایی کرد حال آن که ابو جهل همیشه می گفت: «ای کاش محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم با من کاری داشت تا به این بهانه او را مسخره می - کردم و ردش می کردم». آن مرد نزد حضرت آمد و عرض کرد: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! شنیده ام که تو با عمرو بن هشام رابطه ی خوبی داری، من از تو در برابر او کمک می خواهم». رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم با او به راه افتاد و به در خانه ابو جهل رفت و به او فرمود: «ای ابو جهل! برخیز و حق این مرد را بده». در همان روز بود که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم کنیه ابو جهل را بر او نهاد. ابو جهل بی درنگ حق آن مرد را داد. وقتی نزد دوستانش برگشت یکی از آن ها به او گفت: «از محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم ترسیدی که این کار را کردی»؟ گفت: «وای بر شما! مرا معذور دارید، وقتی محمّد آمد دیدم در سمت راستش مردانی با گرز هایی برّاق ایستاده اند و در سمت چپش دو اژدها دندان هایشان را به هم می سایند و چشمانشان هم چو آتش برق می زند، اگر نمی دادم آن مردان با گرز شکمم را می دریدند و آن دو اژدها مرا می بلعیدند. این از آن چه به حضرت موسی علیه السلام عطا شد بزرگ تر است، یک اژدها در برابر یک اژدها و افزون بر آن یک اژدهای دیگر و هشت فرشته با گرز از سوی خداوند متعال به همراه آن حضرت بودند».

[سپس به فرعون] گفتند: «او و برادرش را مهلت ده، و مأموران را برای گرد آوری [ساحران] به تمام شهر ها اعزام کن». (111)

1- امام صادق علیه السلام- فرعونِ زمانِ ابراهیم علیه السلام و اطرافیان او از رشد و زیرکی برخوردار نبودند چرا که ابراهیم علیه السلام را به سوختن در میان آتش محکوم کردند. در حالی که فرعون زمان موسی علیه السلام و مشاورینش از بلوغ فکری و زیرکی خاصی برخوردار بودند و در نحوه ی مجازات موسی علیه السلام چنین حکم کردند. ﴿ قَالُوا: أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ اِبْعَثْ فِی اَلْمَدائِنِ حاشِرِینَ یَأْتُوکَ بِکُلِّ سَحّارٍ عَلِیمٍ ﴾.

2- امام صادق علیه السلام- شهادت می دهم که مرجئه بر دین کسانی هستند که گفتند: ﴿ أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ اِبْعَثْ فِی اَلْمَدائِنِ حاشِرِینَ ﴾.

ص: 237

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ يَأْتُوكَ بِكُلِّ سَاحِرٍ عَلِيمٍ ﴾ (112)

1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ قِبل: هم أصحاب الشرط، أرسلهم في حشر السحرة، و كانوا اثنين و سبعين رجلا ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ جَاء السّحَرَهُ فِرْعَوْنَ قَالْواْ إنّ لَنَا لأَجْرًا إن کُنّا نَحْنُ الْغَالِبِینَ ﴾ (113)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ: قَالَ: قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ:کُنْ لِمَا لاَ تَرْجُو أَرْجَی مِنْکَ لِمَا تَرْجُوا إِلَی أَنْ قَالَ: وَ خَرَجَتْ سَحَرَهُ فِرْعَوْنَ یَطْلُبُونَ اَلْعِزَّهَ لِفِرْعَوْنَ فَرَجَعُوا مُؤْمِنِینَ ﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قَالَ: وَ مَنْ ذَهَبَ یَرَی أَنَّ لَهُ عَلَی اَلْآخَرِ فَضْلاً فَهُوَ مِنَ اَلْمُسْتَکْبِرِینَ، فَقُلْتُ لَهُ: إِنَّمَا یَرَی أَنَّ لَهُ عَلَیْهِ فَضْلاً بِالْعَافِیَهِ، إِذَا رَآهُ مُرْتَکِباً لِلْمَعَاصِی؟ فَقَالَ: هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ فَلَعَلَّهُ أَنْ یَکُونَ غُفِرَ مَا أَتَی وَ أَنْتَ مَوْقُوفٌ تُحَاسَبُ، أَمَا تَلَوْتَ قِصَّهَ سَحَرَهِ مُوسَی صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالَ نَعَمْ وَ إِنَّكُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ ﴾ (114)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالُوا یَا مُوسَی إمَّا أنْ تُلْقِیَ وَ إمَّا أنْ نَکُونَ نَحْنُ المُلْقِینَ ﴾ (115)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ ألْقُوا فَلَمَّا ألْقَوْا سَحَرُوا أعْیُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْ هَبُوهُمْ وَ جَاؤُوا بِسِحْر عَظِیم ﴾ (116)

1- الصَّادق علیه السلام- ﴿ کَانَ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ قَدْ تَعَلَّمَا اَلسِّحْرَ وَ إِنَّمَا غَلَبَا اَلنَّاسَ بِالسِّحْرِ وَ اِدَّعَی فِرْعَوْنُ اَلرُّبُوبِیَّهَ بِالسِّحْرِ فَلَمَّا أَصْبَحَ بَعَثَ فِی اَلْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ مَدَائِنِ مِصْرَ کُلِّهَا وَ جَمَعُوا أَلْفَ سَاحِرٍ وَ اِخْتَارُوا مِنَ اَلْأَلْفِ مِائَهً وَ مِنَ اَلْمِائَهِ ثَمَانِینَ وَ کَانَ مَوْعِدُهُمْ یَوْمَ عِیدٍ لَهُمْ فَلَمَّا اِرْتَفَعَ اَلنَّهَارُ مِنْ ذَلِکَ اَلْیَوْمِ وَ جَمَعَ فِرْعَوْنُ اَلْخَلْقَ وَ اَلسَّحَرَهَ وَ کَانَتْ لَهُ قُبَّهٌ طُولُهَا فِی اَلسَّمَاءِ ثَمَانُونَ ذِرَاعاً وَ قَدْ کَانَتْ لُبِسَتِ اَلْحَدِیدَ اَلْفُولاَدَ وَ کَانَتْ إِذَا وَقَعَتِ اَلشَّمْسُ عَلَیْهَا لَمْ یَقْدِرْ أَحَدٌ أَنْ یَنْظُرَ

ص: 238

تا هر ساحر ماهر و دانا را به خدمت تو بیاورند. (112)

1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- آن ها اهل شرط گذاری بودند و آن ها را برای جمع گروه ساحران فرستاد، و هفتاد و دو نفر بودند.

ساحران نزد فرعون آمدند و گفتند: «آیا اگر ما پیروز گردیم، اجر و پاداش مهمّی خواهیم داشت»؟! (113)

1- امام علی علیه السلام- محمّد بن یعقوب گفت: از امیر مؤمنان علیه السلام روایت شده است که فرمود: «به آن چه نا امیدی، امیدوارتر باش تا به آن چه در انتظار آن هستی، ... و ساحران فرعون در پی عزّت فرعون شتافتند و با ایمان باز گشتند».

2- امام صادق علیه السلام- حفص بن غیاث گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «هر که باور داشته باشد که از دیگران برتر است از مستکبران خواهد بود». عرض کردم: «و اگر نظرش این باشد که با دیدن شخص گناه کار، بودن او و سلامت خویش، بر او برتری دارد»؟ امام علیه السلام فرمود: «هیهات هیهات، شاید گناه او آمرزیده شود و تو باز داشت شوی و به حسابت برسند. آیا داستان جادوگران موسی علیه السلام را نخوانده ای»؟

گفت: «آری، و به یقین شما از مقربّان خواهید بود». (114)

[و چون روز مبارزه فرا رسید. ساحران] گفتند: «ای موسی! یا تو [وسایل سحرت را] بیفکن، یا ما می افکنیم». (115)

گفت: «شما بیفکنید». و هنگامی که [وسایل سحر خود را] افکندند، مردم را چشم بندی کردند و ترساندند؛ و سحر عظیمی پدید آوردند. (116)

1- امام صادق علیه السلام- فرعون و هامان سحر را یاد گرفته بودند و با سحر و جادو بر مردم غلبه می کردند و فرعون در ساحری ادّعای خدایی می کرد. صبح فردا، کسانی را برای جمع آوری ساحران به شهرها فرستاد و آن ها را به همه شهر های مصر فرستاد. هزار نفر جمع آوری کردند؛ از میان هزار ساحر صد ساحر و از میان صد ساحر هشتاد ساحر انتخاب کردند. هنگامی که صبح روز موعود فرا رسید و روز به وسط های خود رسید فرعون مردم و ساحران را جمع کرد؛ گنبدی داشت که طول آن هشتاد ذراع بود و لباس های فولادی بر او پوشیده شده بود که هنگامی که نور خورشید به آن فولاد می خورد به خاطر درخشش و لمعان آن کسی نمی توانست به او نگاه کند. فرعون و هامان حاضر شدند و بر آن نشستند و نگاه می کردند. موسی علیه السلام پیش آمد و به آسمان

ص: 239

إِلَیْهَا مِنْ لَمْعِ اَلْحَدِیدِ وَ وَهَجِ اَلشَّمْسِ وَ جَاءَ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ وَ قَعَدَا عَلَیْهَا یَنْظُرَانِ وَ أَقْبَلَ مُوسَی یَنْظُرُ إِلَی اَلسَّمَاءِ فَقَالَتِ اَلسَّحَرَهُ لِفِرْعَوْنَ إِنَّا نَرَی رَجُلاً یَنْظُرُ إِلَی اَلسَّمَاءِ وَ لَمْ یَبْلُغْ سِحْرُنَا اَلسَّمَاءَ وَ ضَمِنَتِ اَلسَّحَرَهُ مَنْ فِی اَلْأَرْضِ فَقَالُوا لِمُوسَی إِمّا أَنْ تُلْقِیَ وَ إِمّا أَنْ نَکُونَ نَحْنُ اَلْمُلْقِینَ قالَ لَهُمْ مُوسی أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ فَأَلْقَوْا حِبالَهُمْ وَ عِصِیَّهُمْ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی أَنْ أَلْقِ عَصاکَ فَإِذا هِیَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ ﴾

1- الباقر علیه السلام- ﴿ کَانَتْ عَصَا مُوسَی لِآدَمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، فَصَارَتْ إِلَی شُعَیْبٍ، ثُمَّ صَارَتْ إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ إِنَّهَا لَعِنْدَنَا وَ إِنَّ عَهْدِی بِهَا آنِفاً وَ هِیَ خُضْرٌ کَهَیْئَتِهَا حِینَ اُنْتُزِعَتْ مِنْ شَجَرَتِهَا، وَ إِنَّهَا لَتَنْطِقُ إِذَا اُسْتُنْطِقَتْ أُعِدَّتْ لِقَائِمِنَا یَصْنَعُ بِهَا مَا کَانَ یَصْنَعُ مُوسَی وَ إِنَّهَا لَتَرُوعُ وَ تَلْقَفُ مَا یَأْفِکُونَ وَ تَصْنَعُ مَا تُؤْمَرُ بِهِ، اِنَّهَا حَیْثُ أَقْبَلَتْ تَلْقَفُ مَا یَأْفِکُونَ یُفْتَحُ لَهَا شَفَتَانِ إِحْدَیهُمَا فِی اَلْأَرْضِ وَ اَلْأُخْرَی فِی اَلسَّقْفِ، وَ بَیْنَهُمَا أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً تَلْقَفُ مَا یَأْفِکُونَ بِلِسَانِهَا ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَوَقَعَ اَلْحَقُّ وَ بَطَلَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ ﴾ (118)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَغُلِبُوا هُنالِکَ وَ اِنْقَلَبُوا صاغِرِینَ ﴾ (119)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ أُلْقِیَ اَلسَّحَرَهُ ساجِدِینَ ﴾ (120)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالُوا آَمَنَّا بِرَبِّ العَالَمِینَ ﴾ (121)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ رَبِّ مُوسَی وَ هَارُوَن ﴾ (122)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنتُم بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّ هَذَا لَمَکْرٌ مَّکَرْتُمُوهُ فِی الْمَدِینَةِ لِتُخْرِجُوا مِنْهَا أَهْلَهَا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ ﴾ (123)

ص: 240

نگاه کرد. ساحران به فرعون گفتند: «ما مردی را می بینیم که به آسمان نگاه می کند سحر و جادوی ما به آسمان نرسیده است و سحر ساحران هر چیزی که در روی زمین بود را در بر گرفت». به موسی گفتند: «یا این که اول تو عصایت را بینداز یا ما طناب ها و چوب دستی های خود را به زمین بیندازیم. موسی به ساحران گفت: «آن چه را می خواهید بیفکنید، بیفکنید! آن ها طناب ها و عصا های خود را افکندند. (شعراء / 44 - 34).

[ما] به موسی وحی کردیم که: «عصای خود را بیفکن». ناگهان [به صورت مار عظیمی در آمد و] وسایل دروغین آن ها را [به سرعت] بلعید. (117)

1- امام باقر علیه السلام- عصای موسی علیه السلام در اصل برای آدم علیه السلام بود که به شعیب علیه السلام و سپس به موسی بن عمران علیه السلام رسید و آن الان در نزد ماست، و من به تازگی آن را دیده ام و به مانند همان وقتی که آن را از درخت کندند سبز است. اگر با آن حرف بزنی حرف می زند. برای امام موعود عجل اللّه تعالی فرجه الشریف آماده شده است. او آن معجزاتی را که موسی علیه السلام با آن انجام می داد، انجام می دهد و کسی که آن را می بیند، می ترسد و هر چه آنان با دورغ انجام بدهند می گیرد؛ هر کاری به آن دستور بدهی انجام می دهد و چون بیاید هر چه که آن ساحران با تزویر درست کنند می خورد. دو شاخه از آن جدا می شوند: یکی از آن ها در زمین و دیگری در سقف است که بین آن دو چهل ذراع فاصله است و همه عصاها و جادوهای آن ها را با زبانش می خورد».

[در این هنگام]، حق آشکار شد؛ و آن چه آن ها انجام می دادند، باطل گشت. (118)

و در آن جا [همگی] مغلوب شدند؛ و خوار و حقیر گشتند. (119)

و ساحران بی اختیار به سجده افتادند. (120)

و گفتند: «ما به پروردگار جهانیان ایمان آوردیم». (121)

همان پروردگار موسی و هارون. (122)

فرعون گفت: «آیا پیش از آن که به شما اجازه دهم، به او ایمان آوردید؟! حتماً این نیرنگ و توطئه ای است که در این شهر [و دیار] به کار گرفته اید، تا اهلش را از آن بیرون کنید؛ ولی به زودی [نتیجه ی کار خود را] خواهید دانست»! (123)

ص: 241

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ لَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُم مِّنْ خِلَافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ ﴾ (124)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قَالُوا إِنَّا إِلَی رَبِّنَا مُنقَلِبُونَ ﴾ (125)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ مَا تَنقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآیَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَ تَوَفَّنَا مُسْلِمِینَ ﴾ (126)

1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ إِنَّا إِلى رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ أَیُّ رٰاجِعُونَ إِلى رَبِّنا بِالتَّوْحِیدِ وَ الْاِخْلَاصِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسَى وَ قَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ يَذَرَكَ وَ آلِهَتَكَ قَالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءَهُمْ وَ نَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ وَ إِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ ﴾ (127)

1- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قالَ اَلْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی اَلْأَرْضِ وَ یَذَرَکَ وَ آلِهَتَکَ قَالَ کَانَ فِرْعَوْنُ یَعْبُدُ اَلْأَصْنَامَ ثُمَّ اِدَّعَی بَعْدَ ذَلِکَ اَلرُّبُوبِیَّهَ فَقَالَ فِرْعَوْنُ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ وَ إِنّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ ﴾. (2)

2- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ كَانَ فِرْعَوْنُ يَسْتَعْبِدُ النَّاسَ وَ يَعْبُدُ الْأَصْنَامَ بِنَفْسِهِ وَ كَانَ النَّاسُ يَعْبُدُونَهَا تَقَرُّباً إِلَيْهِ، وَ قِيلَ: كَانَ يَعْبُدُ مَا يَسْتَحْسِنُ مِنَ الْبَقَرِ. وَ رُوى أَنَّهُ كَانَ يَأْمُرُهُمْ أَيْضاً بِعِبَادَةِ الْبَقَرِ وَ لِذَلِكَ أَخْرَجَ السَّامِرِيُّ لَهُمْ عِجْلاً وَ قِيلَ: كَانَتْ لَهُمْ أَصْنَامُ يَعْبُدَهَا قَوْمُهُ تَقَرُّباً إِلَيْهِ ﴾. (3)

3- على بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قالَ اَلْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی اَلْأَرْضِ وَ یَذَرَکَ وَ آلِهَتَکَ قَالَ کَانَ فِرْعَوْنُ یَعْبُدُ اَلْأَصْنَامَ ثُمَّ اِدَّعَی بَعْدَ ذَلِکَ اَلرُّبُوبِیَّهَ فَقَالَ فِرْعَوْنُ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ وَ إِنّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ ﴾. (4)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أَنَّهُ کَانَ یَأْمُرُهُمْ أَیْضاً بِعِبَادَهِ اَلْبَقَرِ، وَ لِذَلِکَ أَخْرَجَ اَلسَّامِرِیُّ لَهُمْ عِجْلاً جَسَداً لَهُ خُوارٌ ﴾. (5)

ص: 242

سوگند می خورم که دست ها و پا های شما را به طور مخالف [یکی از راست و دیگری از چپ] قطع می کنم؛ سپس همگی را به دار می آویزم»! (124)

[ساحران] گفتند: «[مهمّ نیست]، ما به سوی پروردگارمان باز می گردیم. (125)

انتقام تو از ما، تنها به خاطر این است که ما به آیات پروردگار خویش هنگامی که به سراغ ما آمد، ایمان آوردیم. پروردگارا! صبر و استقامتی [کافی] بر ما فرو ریز؛ و ما را مسلمان بمیران» (126)

1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ إِنَّا إِلى رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ ﴾، در حالت ایمان به توحید و با اخلاص به سوی پروردگارمان بر می گردیم.

و اشراف قوم فرعون [به او] گفتند: «آیا موسی و قومش را رها می کنی که در زمین فساد کنند، و تو و خدایانت را رها سازد»؟! گفت: «به زودی پسرانشان را می کشیم، و زنانشان را [برای خدمت کاری] زنده نگه می داریم؛ و ما بر آن ها کاملاً مسلّطيم». (127)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قَالَ الْمَلَأُ مِن قَوْمِ فِرْعَوْنَ أتَذَرُ مُوسَی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُواْ فِی الْأرْضِ وَ یَذَرَکَ وَ آلِهَتَکَ ﴾ اشراف و بزرگان دربار که محبوبیّت موسی علیه السلام را می دیدند از فرعون خواستند که با او به مقابله پردازد و او نیز مردان بنی اسرائیل را به قتل رسانده و زنان و دخترانشان را به کنیزی می گرفت، ﴿ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْيِي نِساءَهُمْ وَ إِنّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ ﴾.

2- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- فرعون مردم را به بردگی می گرفت و خود نیز بت ها را پرستش می کرد و مردم نیز آن ها را با هدف نزدیکی به فرعون پرستش می کردند. و گفته شده آن چه از گاو نیکو می شمرد را پرستش می کرد و روایت شده که وی مردم را به پرستش گاو دستور می داد در نتیجه سامری برای آن ها گوساله ای خارج کرد و گفته شده که آن ها بت هایی داشته که با هدف نزدیکی به فرعون آن ها را پرستش می کردند.

3- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قالَ اَلْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی اَلْأَرْضِ وَ یَذَرَکَ وَ آلِهَتَکَ ﴾؛ فرعون بت ها را پرستش می کرد؛ سپس بعد از آن ادّعای خدایی می کرد، [به گونه ای که] گفت: ﴿ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْيِي نِساءَهُمْ وَ إِنّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ ﴾.

4- امام علی علیه السلام- روایت شده که وی مردم را به پرستش گاو دستور می داد در نتیجه سامری برای آن ها گوساله ای خارج کرد؛ مجسّمه ی گوساله ای که صدایی هم چون صدای گوساله ی [واقعی] داشت پدید آورد. (طه / 88)

ص: 243

5- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ لَمَّا آمَنَ السَّحَرَةُ آمَنَ مِنْ بَنَى إِسْرَائِيلَ سِتْمِائَةِ أَلْفِ نَفْسٍ وَ اتَّبَعُوهُ وَيَذَرَكَ وَ الِهَتَكَ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ ﴾ (128)

5- امام علی علیه السلام- هنگامی که ساحران [فرعون] ایمان آوردند، از [قوم] بنی اسرائیل شش صد هزار نفر ایمان آورد و از موسی علیه السلام پیروی کرد.

موسی به قوم خود گفت: «از خدا یاری جویید، و استقامت پیشه کنید، که زمین از آن خداست، و آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد، واگذار می کند؛ و سر انجام [نیک] برای پرهیزگاران است». (128)

شَیْطَاناً فَقَالَ قُلِ اَلْعَاقِبَهُ لِلْأَغْنِیَاءِ فَجَاءَهُ فَقَالَ ذَلِکَ فَتَحَاکَمَا إِلَی أَوَّلِ مَنْ یَطْلُعُ عَلَیْهِمَا عَلَی قَطْعِ یَدِ اَلَّذِی یَحْکُمُ عَلَیْهِ فَلَقِیَا شَخْصاً فَأَخْبَرَاهُ بِحَالِهِمَا فَقَالَ اَلْعَاقِبَهُ لِلْأَغْنِیَاءِ فَرَجَعَ وَ هُوَ یَحْمَدُ اَللَّهَ وَ یَقُولُ اَلْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ فَقَالَ لَهُ تَعُودُ أَیْضاً فَقَالَ نَعَمْ عَلَی اَلْیَدِ اَلْأُخْرَی فَخَرَجَا فَطَلَعَ اَلْآخَرُ فَحَکَمَ عَلَیْهِ أَیْضاً فَقُطِعَتْ یَدُهُ اَلْأُخْرَی وَ عَادَ أَیْضاً یَحْمَدُ اَللَّهَ وَ یَقُولُ اَلْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ فَقَالَ لَهُ تُحَاکِمُنِی عَلَی ضَرْبِ اَلْعُنُقِ فَقَالَ نَعَمْ فَخَرَجَا فَرَأَیَا مِثَالاً فَوَقَفَا عَلَیْهِ فَقَالَ إِنِّی کُنْتُ حَاکَمْتُ هَذَا وَ قَصَّا عَلَیْهِ قِصَّتَهُمَا قَالَ فَمَسَحَ یَدَیْهِ فَعَادَتَا ثُمَّ ضَرَبَ عُنُقَ ذَلِکَ اَلْخَبِیثِ وَ قَالَ هَکَذَا اَلْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ ﴾. (1)

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ، قَالَ:لَمَّا حُمِلَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَی الشَّامِ إِلی هِشَامِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ وَ صَارَ بِبَابِهِ، قَالَ لِأَصْحَابِهِ وَ مَنْ کَانَ بِحَضْرَتِهِ مِنْ بَنِی أُمَیَّهَ ... فَلَمَّا سَکَتَ الْقَوْمُ، نَهَضَ علیه السلام قَائِماً، ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ، أَیْنَ تَذْهَبُونَ؟ وَ أَیْنَ یُرَادُ بِکُمْ؟ بِنَا هَدَی اللَّهُ أَوَّلَکُمْ، وَ بِنَا یَخْتِمُ آخِرَکُمْ، فَإِنْ یَکُنْ لَکُمْ مُلْکٌ مُعَجَّلٌ، فَإِنَّ لَنَا مُلْکاً مُؤَجَّلًا، وَ لَیْسَ بَعْدَ مُلْکِنَا مُلْکٌ؛ لِأَنَّا أَهْلُ الْعَاقِبَهِ؛ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ ﴾. (2)

3-3- الباقر علیه السلام- ﴿ وَ رَوَى عَلِيُّ بْنُ عُقْبَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: إِذَا قَامَ اَلْقَائِمُ علیه السلام حَكَمَ بِالْعَدْلِ وَ اِرْتَفَعَ فِي أَيَّامِهِ اَلْجَوْرُ وَ آمَنَتْ بِهِ اَلسُّبُلُ وَ أَخْرَجَتِ اَلْأَرْضُ بَرَكَاتِهَا وَ رُدَّ كُلُّ حَقٍّ إِلَى أَهْلِهِ وَ لَمْ يَبْقَ أَهْلُ دِينٍ حَتَّى يُظْهِرُوا اَلْإِسْلاَمَ وَ يَعْتَرِفُوا بِالْإِيمَانِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ دَوْلَتَنَا آخِرُ اَلدُّوَلِ وَ لَمْ یَبْقَ أَهْلُ بَیْتٍ لَهُمْ دَوْلَهٌ إِلاَّ مَلَکُوا قَبْلَنَا لِئَلاَّ یَقُولُوا إِذَا رَأَوْا سِیرَتَنَا إِذَا مَلَکْنَا سِرْنَا بِمِثْلِ سِیرَهِ هَؤُلاَءِ وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ تَعَالَی وَ اَلْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ ﴾. (3)

4-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ عَبَایَه الْأسَدِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ أَنَا سَیِّدُ الشِّیبِ وَ فِیَّ سُنَّه مِنْ أَیُّوبَ ... أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی سَیَجْمَعُ لَهُ وُلْدَهُ کَمَا جَمَعَهُمْ لِیَعْقُوبَ وَ قَدْ کَانَ اجْتِمَاعُ یَعْقُوبَ بِوُلْدِهِ فِی دَارِ الدُّنْیَا فَیَکُونُ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ کَذَلِکَ فِی الدُّنْیَا یُجْمَعُونَ لَهُ فِی رَجْعَتِهِ وَ وُلْدُهُ الْأَئِمَّه وَ هُمُ الْمَنْصُوصُونَ عَلَی رَجْعَتِهِمْ فِی أَحَادِیثِهِمُ الصَّحِیحَه الصَّرِیحَه وَ الْعاقِبَه لِلْمُتَّقِینَ وَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ﴾. (4)

ص: 246

را که به او برخورد کردند، بر خود حاکم و داور کنند و هر کدام که محکوم شدند، دستش بریده شود. جریان منازعه را به اوّلین شخصی که ملاقات کردند گفتند. آن شخص بر علیه این مؤمن قضاوت کرد و گفت: «پایان نیک برای ثروتمندان است». در نتیجه دست آن مؤمن بریده شد و برگشت، ولی از شعار و گفتار خود دست بر نداشت. شیطان گفت: «باز هم حرفت را تکرار می کنی»؟ جواب داد: «آری، برای بریدن دست دیگرم حاضرم». پس حرکت کردند و قضاوت را به اولین شخصی که برخوردند واگذار کردند. اتّفاقا این بار هم بر علیه او قضاوت شد و دست دیگرش هم بریده شد، ولی با این حال او باز هم از گفتار حق خود دست بر نداشت. شیطان گفت: «آیا حاضری که این بار نتیجه داوری کردن بین ما، گردن زدن و کشتن باشد؟ مرد مؤمن گفت: آری، آماده ام! آن دو حرکت کردند تا به اوّلین شخصی که می دیدند برخورد کردند. این بار آن شخص بر علیه آن شیطان و به نفع مرد مؤمن قضاوت کرد و آن قاضی دست های آن مؤمن را وصل کرده و از خدا شفای او را خواست. پس دست های او سالم شد و به حالت اوّلیه برگشت. سپس گردن آن پلید را زد و او را کشت. آن گاه گفت: پایان نیک این چنین از آنِ اهل تقوا می شود.

2-3- امام باقر علیه السلام- ابوبکر حضرمی گوید: چون امام باقر علیه السلام را به شام سوی هشام بن عبد الملک بردند، و به دربارش رسید، هشام به اصحاب خود و حضار مجلس که از بنی امیّه بودند ... چون خاموش شد، آن جمع حاضر، یکی یکی رو به آن حضرت کردند و او را سرزنش کردند تا نفر آخرشان، و چون همه دم بستند، امام برخاست و فرمود: «آیا مردم به کجا می روید، شما را کجا می برند، خدا اوّل شماها را به وسیله ی ما رهبری کرده و آخر شما را هم به وسیله ی ما به پایان می رساند، اگر شما یک سلطنت گذری و شتابان دارید ما هم یک سلطنت موعود داریم که پس از آن سلطنتی نیست زیرا ما اهل انجامیم که خدا عزّ و جلّ می فرماید: ﴿ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ ﴾.

3-3- امام باقر علیه السلام- علی بن عقبه از پدرش نقل می کند: هر گاه قائم ظهور کند عدل را در میان مردم برقرار می سازد و جور و ستم در زمان او برطرف می شود و راه ها امن می گردد، در زمان او زمین برکات خود را بیرون می کند، و قائم هر حق را به اصحابش بر می گرداند، در ظهور او تمام مردم روی زمین دین اسلام را خواهند پذیرفت ... دولت ما در پایان همه دول خواهد آمد و همه قبل از ما به حکومت خواهند رسید، و این جریان از این جهت است تا نگویند، اگر ما هم حکومت داشتیم مانند این ها با عدالت رفتار می کردیم و این است کلام خداوند متعال که فرمود: ﴿ وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ ﴾.

4-3- امام علی علیه السلام- هم چنین عبایه می گوید: «شنیدم علی علیه السلام می فرمود: من سیّد پیرانم و در من سنّتی از ایوب علیه السلام است ... خدای متعال فرزندانش را برای او جمع خواهد نمود، همان طور که برای یعقوب علیه السلام جمعشان کرد و اجتماع یعقوب علیه السلام و فرزندانش در دار دنیا اتّفاق افتاد، پس باید امیر المؤمنین علیه السلام نیز چنین باشد و در رجعت او به دنیا، گرد او جمع شوند. و فرزندان او امامان علیهم السلام هستند که در احادیث صحیح و صریحشان، نصوصی بر رجعتشان وارد شده و عاقبت برای متّقین است و امامان علیهم السلام همان متّقین هستند.

ص: 247

5-3- الكاظم علیه السلام- ﴿ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ قُمَّ یَدْعُو اَلنَّاسَ إِلَی اَلْحَقِّ یَجْتَمِعُ مَعَهُ قَوْمٌ کَزُبَرِ اَلْحَدِیدِ لاَ تُزِلُّهُمُ اَلرِّیَاحُ اَلْعَوَاصِفُ وَ لاَ یَمَلُّونَ مِنَ اَلْحَرَبِ وَ لاَ یَجْبُنُونَ وَ عَلَی اَللَّهِ یَتَوَکَّلُونَ وَ اَلْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالُوا أُوذِينا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا قالَ عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَ يَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ ﴾ (129)

1- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَالَ الَّذِینَ آمَنُوا لِمُوسَی قَدْ أُوذِینَا قَبْلَ مَجِیئِكَ یَا مُوسَی بِقَتْلِ أَوْلَادِنَا وَ مِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا لَمَّا حَبَسَهُمْ فِرْعَوْنُ لِإِیمَانِهِمْ بِمُوسَی فَقَالَ مُوسَی عَسی رَبُّكُمْ أَنْ یُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَ یَسْتَخْلِفَكُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ كَیْفَ تَعْمَلُونَ وَ مَعْنَی یَنْظُرُ أَیْ یَرَی كَیْفَ تَعْمَلُونَ فَوَضَعَ النَّظَرَ مَكَانَ الرُّؤْیَةِ ﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَاسْتَعِینُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ فَإِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالُوا لِمُوسَی أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ لَهُمْ یَا مُوسَی عَسی رَبُّكُمْ أَنْ یُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَ یَسْتَخْلِفَكُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ كَیْفَ تَعْمَلُونَ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ ﴾ (130)

1- على بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قَوْلُهُ وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ یَعْنِی السِّنِینَ الْجَدْبَهْ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الطُّوفَانَ وَ الْجَرَادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفَادِعَ وَ الدَّمَ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسى وَ مَنْ مَعَهُ أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللّهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ ﴾ (131)

ص: 248

5-3- امام کاظم علیه السلام- مردی از اهل قم مردم را به حق بخواند و با گروهی چون پاره های آهن بپاخیزند که باد های تند آن ها را نلغزاند، و جز نبرد ندانند و نخواهند و بر خدا توکّل دارند؛ ﴿ وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ ﴾.

گفتند: «پیش از آن که به سوی ما بیایی آزار دیدیم، [هم اکنون] پس از آمدنت نیز آزار می بینیم! [کی این آزارها به سر خواهد آمد]؟» گفت: «امید است پروردگارتان دشمن شما را هلاک کند، و شما را در زمین جانشین [آن ها] سازد، تا ببیند چگونه عمل می کنید». (129)

1- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- ایمان آورندگان به موسی علیه السلام گفتند: «ما قبل از آمدن تو، به وسیله ی قتل فرزندانمان مورد آزار قرار می گرفتیم و هم چنین پس از آمدن تو. زیرا فرعون آنان را به خاطر ایمانشان به موسی علیه السلام زندانی کرد. موسی گفت: ﴿ عَسَی رَبُّکُمْ أنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الأرْضِ فَیَنظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ ﴾؛ مراد از نظر، یعنی می بیند چگونه رفتار خواهند کرد. نظر را به جای رؤیت قرار داده است.

2- امام صادق علیه السلام- از خدا یاری جویید، و استقامت پیشه کنید، که زمین از آن خداست، و آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد، واگذار می کند و سرانجام [نیک] برای پرهیزکاران است. (اعراف / 128). بنی اسرائیل به موسی علیه السلام گفتند: پیش از آن که به سوی ما بیایی آزار دیدیم، [هم اکنون] پس از آمدنت نیز آزار می بینیم! [کی این آزار ها به سر خواهد آمد]؟» خداوند به موسی علیه السلام خطاب کرد: «ای موسی علیه السلام امید است پروردگارتان دشمن شما را هلاک کند، و شما را در زمین جانشین [آن ها] سازد، تا ببیند چگونه عمل می کنید».

و ما فرعونیان را به خشک سالی و کمبود میوه ها گرفتار کردیم، شاید متذکّر گردند. (130)

1- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنينَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ ﴾؛ یعنى سال های قحطی و خشک سالی و بی ثمری؛ و زمانی رخ داد که خداوند بر آنان طوفان و حمله ملخ ها و شپش ها و وزغ ها و خون شدن آب نیل را نازل کرد.

هنگامی که نیکی [و نعمت] به آن ها می رسید، می گفتند: «این به خاطر خودِ ماست». و اگر بدی [و بلا] به آن ها می رسید، می گفتند: «از شومی موسی و کسان اوست». آگاه باشید همه ی این ها، از سوی خداست؛ ولی بیش تر آن ها نمی دانند. (131)

ص: 249

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قَالُوا مَهْمَا تَأْتِنَا بِهِ مِنْ آيَةٍ لِتَسْحَرَنَا بِهَا فَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنِينَ ﴾ (132)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ اَلْحَسَنَاتُ فِی کِتَابِ اَللَّهِ عَلَی وَجْهَیْنِ، وَ اَلسَّیِّئَاتُ عَلَی وَجْهَیْنِ، فَمِنَ اَلْحَسَنَاتِ اَلَّتِی ذَکَرَهَا اَللَّهُ مِنْهَا اَلصِّحَّهُ وَ اَلسَّلاَمَهُ وَ اَلْأَمْنُ وَ اَلسَّعَهُ فِی اَلرِّزْقِ، وَ قَدْ سَمَّاهَا اَللَّهُ حَسَنَاتٍ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ یَعْنِی بِالسَّیِّئَهِ هَاهُنَا اَلْمَرَضَ وَ اَلْخَوْفَ وَ اَلْجُوعَ وَ اَلشِّدَّهَ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ أَی یَتَشَأَّمُوا بِهِ، وَ اَلْوَجْهُ اَلثَّانِی مِنَ اَلْحَسَنَاتِ یَعْنِی بِهِ أَفْعَالَ اَلْعِبَادِ وَ هُوَ قَوْلُهُ: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مِثْلُهُ کَثِیرٌ، وَ کَذَا اَلسَّیِّئَاتُ عَلَی وَجْهَیْنِ فَمِنَ اَلسَّیِّئَاتِ اَلْخَوْفُ وَ اَلْجُوعُ وَ اَلشِدَّهُ وَ هُوَ مَا ذَکَرْنَاهُ فِی قَوْلِهِ، وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ وَ عُقُوبَاتُ اَلذُّنُوبِ قَدْ سَمَّاهَا اَللَّهُ سَیِّئَاتٍ وَ اَلْوَجْهُ اَلثَّانِی مِنَ اَلسَّیِّئَاتِ یُعْنَی بِهَا أَفْعَالُ اَلْعِبَادِ اَلَّذِینَ یُعَاقَبُونَ عَلَیْهَا ﴾. (1)

2- على بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ قَالَ الْحَسَنَةُ هَاهُنَا الصِّحَّةُ وَ السَّلَامَةُ وَ الْأَمْنُ وَ السَّعَةُ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ قَالَ السَّیِّئَةُ هَاهُنَا الْجُوعُ وَ الْخَوْفُ وَ الْمَرَضُ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آياتٍ مُفَصَّلاتٍ فَاسْتَكْبَرُوا وَ كانُوا قَوْماً مُجْرِمِينَ ﴾ (133)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ لَمَّا آمَنَتِ السَّحَرَهُ وَ رَجَعَ فِرْعَوْنُ مَغْلُوباً وَ أَبَی هُوَ وَ قَوْمُهُ إِلَّا الْإِقَامَهَ عَلَی الْکُفْرِ قَالَ هَامَانُ لِفِرْعَوْنَ إِنَّ النَّاسَ قَدْ آمَنُوا بِمُوسَی فَانْظُرْ مَنْ دَخَلَ فِی دِینِهِ فَاحْبِسْهُ فَحَبَسَ کُلَّ مَنْ آمَنَ بِهِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَتَابَعَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ بِالْآیَاتِ وَ أَخَذَهُمْ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصِ الثَّمَرَاتِ ثُمَّ بَعَثَ عَلَیْهِمُ الطُّوفَانَ فَخَرَّبَ دُورَهُمْ وَ مَسَاکِنَهُمْ حَتَّی خَرَجُوا إِلَی الْبَرِّیَّهِ وَ ضَرَبُوا الْخِیَامَ وَ امْتَلَأَتْ بُیُوتُ الْقِبْطِ مَاءً وَ لَمْ یَدْخُلْ بُیُوتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنَ الْمَاءِ قَطْرَهٌ وَ أَقَامَ الْمَاءُ عَلَی وَجْهِ أَرَضِیهِمْ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی أَنْ یَحْرِثُوا فَقَالُوا لِمُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ أَنْ یَکْشِفَ عَنَّا الْمَطَرَ فَنُؤْمِنَ لَکَ وَ نُرْسِلَ مَعَکَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَدَعَا رَبَّهُ فَکَشَفَ عَنْهُمُ الطُّوفَانَ فَلَمْ یُؤْمِنُوا وَ قَالَ هَامَانُ لِفِرْعَوْنَ لَئِنْ خَلَّیْتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ غَلَبَکَ مُوسَی وَ أَزَالَ مُلْکَکَ وَ أَنْبَتَ اللَّهُ لَهُمْ فِی تِلْکَ السَّنَهِ مِنَ الْکَلَإِ

ص: 250

و گفتند: «هر زمان نشانه و معجزه ای برای ما بیاوری که با آن سحرمان کنی، ما به تو ایمان نمی آوریم». (132)

1- امام باقر علیه السلام- حسنات در کتاب خداوند به دو معنا و سیّئات نیز به دو معنا می باشند: یکی از معانی حسنات در قرآن، همان صحّت و سلامت و امنیّت و رزق زیاد است که خداوند این ها را با نام حسنات آورده است. و سیّئه در این سخن خداوند: ﴿ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ ﴾ به معنای مرض و ترس و گرسنگی و سختی است. ﴿ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ ﴾ یعنی آن را به نحوست آنان نسبت می دادند. و معنای دیگر حسنات، افعال بندگان است؛ ... هم چنین سیّئات نیز به دو معنا آمده است: ترس و گرسنگی و سختی از جمله معانی سیّئه هستند که گفتیم در این سخن خداوند: ﴿ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ ﴾ به همین معنا می باشد. خداوند از کیفر گناهان نیز با نام سیّئات نام برده است؛ مانند این سخن خداوند متعال: و جزای بدی مانند آن بدی است. (شوری / 40) معنای دوّم سیّئات نیز همان افعال بندگان است که بر آن کیفر می شوند.

2- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَإِذا جائَتْهُمُ الحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ ﴾ منظور از ﴿ الحَسَنَةُ ﴾ در این جا صحّت و سلامتی و امنیت و آسایش می باشد. ﴿ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ ﴾؛ منظور از ﴿ سَیِّئَهٌ ﴾ در این جا گرسنگی و ترس و وحشت و بیماری می باشد. ﴿ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ ﴾ منظور این است که به موسی علیه السلام و همراهانش فال بد می زدند.

سپس [بلاها را پشت سر هم بر آن ها نازل کردیم]: طوفان و ملخ و آفت گیاهی و قورباغه ها و خون را که نشانه هایی از هم جدا بودند - بر آن ها فرستادیم؛ ولی [باز بیدار نشدند، و] تکبّر ورزیدند، و جمعیّت گنه کاری بودند. (133)

1- امام باقر علیه السلام- هنگامی که ساحران ایمان آوردند و فرعون شکست خورده برگشت و او و قومش خواستند که بر کفرشان بمانند، هامان به فرعون گفت: «مردم به موسی علیه السلام ایمان آوردند ببین چه کسی به او ایمان آورده است، پس او را زندانی کن». پس فرعون هر کسی را که به موسی علیه السلام ایمان آورده بودند، زندانی کرد. سپس خداوند نشانه هایش را برای فرعونیان آشکار کرد، خشک سالی و قحطی را بر آن ها نازل کرد سپس بر آن ها طوفان فرستاد پس خانه و مسکن هایشان را خراب کرد تا این که به بیابان رفتند و آن جا چادر زدند و خانه های قبطی ها پر از آب شده بود ولی در خانه های بنی اسرائیلیان حتّی یک قطره آب نرفته بود و آب بر سطح زمین هایشان مانده بود و نمی توانستند چیزی بکارند پس به موسی علیه السلام گفتند: از خدایت برای ما بخواه. (اعراف / 134) که آب را بر زمین ها و خانه هایمان بردارد تا به تو ایمان بیاوریم و بنی اسرائیلی ها را آزاد کنیم. موسی علیه السلام در نزد خداوند دعا کرد و خداوند طوفان را بر آن ها برداشت ولی ایمان نیاوردند و هامان به فرعون گفت: اگر بنی اسرائیلی ها را آزاد کنی، موسی علیه السلام بر تو چیره می شود و پادشاهیت را نابود می کند و خداوند در آن سال علف و زراعت و

ص: 251

وَ الزَّرْعِ وَ الثَّمَرِ مَا أَعْشَبَتْ بِهِ بِلَادُهُمْ وَ أَخْصَبَتْ فَقَالُوا مَا کَانَ هَذَا الْمَاءُ إِلَّا نِعْمَهً عَلَیْنَا وَ خِصْباً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی السَّنَهِ الثَّانِیَهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ فِی الشَّهْرِ الثَّانِی عَنْ غَیْرِهِ مِنَ المُفَسِّرِینَ الْجَرَادَ فَجَرَّدَتْ زُرُوعَهُمْ وَ أَشْجَارَهُمْ حَتَّی کَانَتْ تُجَرِّدُ شُعُورَهُمْ وَ لِحَاهُمْ وَ تَأْکُلُ الْأَبْوَابَ وَ الثِّیَابَ وَ الْأَمْتِعَهَ وَ کَانَتْ لَا تَدْخُلُ بُیُوتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لَا یُصِیبُهُمْ مِنْ ذَلِکَ شَیْءٌ فَعَجُّوا وَ ضَجُّوا وَ جَزِعَ فِرْعَوْنُ مِنْ ذَلِکَ جَزَعاً شَدِیداً وَ قَالَ یا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ أَنْ یَکُفَّ عَنَّا الْجَرَادَ حَتَّی أُخَلِّیَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَدَعَا مُوسَی رَبَّهُ فَکَفَّ عَنْهُمُ الْجَرَادَ بَعْدَ مَا أَقَامَ عَلَیْهِمْ سَبْعَهَ أَیَّامٍ مِنَ السَّبْتِ إِلَی السَّبْتِ ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَحَبَسَ فِرْعَوْنُ مَنْ آمَنَ بِمُوسَی فِی السِّجْنِ حَتَّی أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ فَأَطْلَقَ عَنْهُمْ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی أَنْ أَسْرِ بِعِبادِی إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ ﴾. (2)

3- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ لَمَّا سَجَدَ السَّحَرَةُ وَ آمَنَ بِهِ النَّاسُ قَالَ هَامَانُ لِفِرْعَوْنَ إِنَّ النَّاسَ قَدْ آمَنُوا بِمُوسَی فَانْظُرْ مَنْ دَخَلَ فِی دِینِهِ فَاحْبِسْهُ فَحَبَسَ كُلَّ مَنْ آمَنَ بِهِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَجَاءَ إِلَیْهِ مُوسَی فَقَالَ لَهُ خَلِّ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمْ یَفْعَلْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی تِلْكَ السَّنَةِ الطُّوفَانَ فَخَرَّبَ دُورَهُمْ وَ مَسَاكِنَهُمْ حَتَّی خَرَجُوا إِلَی الْبَرِّیَّةِ وَ ضَرَبُوا فِیهَا الْخِیَامَ فَقَالَ فِرْعَوْنُ لِمُوسَی ادْعُ رَبَّكَ حَتَّی یَكُفَّ عَنَّا الطُّوفَانَ حَتَّی أُخَلِّیَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَصْحَابِكَ فَدَعَا مُوسَی رَبَّهُ فَكَفَّ عَنْهُمُ الطُّوفَانَ وَ هَمَّ فِرْعَوْنُ أَنْ یُخَلِّیَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَهُ هَامَانُ إِنْ خَلَّیْتَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ غَلَبَكَ مُوسَی وَ أَزَالَ مُلْكَكَ فَقَبِلَ مِنْهُ وَ لَمْ یُخَلِّ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی السَّنَةِ الثَّانِیَةِ الْجَرَادَ فَجَرَّدَتْ كُلَّ شَیْءٍ كَانَ لَهُمْ مِنَ النَّبْتِ وَ الشَّجَرِ حَتَّی كَانَتْ تُجَرِّدُ شَعْرَهُمْ وَ لِحْیَتَهُمْ فَجَزِعَ فِرْعَوْنُ مِنْ ذَلِكَ جَزَعاً شَدِیداً وَ قَالَ یَا مُوسَی ادْعُ رَبَّكَ أَنْ یَكُفَّ الْجَرَادَ عَنَّا حَتَّی أُخَلِّیَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَصْحَابِكَ فَدَعَا مُوسَی رَبَّهُ فَكَفَّ عَنْهُمُ الْجَرَادَ فَلَمْ یَدَعْهُ هَامَانُ أَنْ یُخَلِّیَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی السَّنَةِ الثَّالِثَةِ الْقُمَّلَ فَذَهَبَتْ زُرُوعُهُمْ وَ أَصَابَتْهُمُ الْمَجَاعَةُ فَقَالَ فِرْعَوْنُ لِمُوسَی إِنْ رَفَعْتَ عَنَّا الْقُمَّلَ كَفَفْتُ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَدَعَا مُوسَی رَبَّهُ حَتَّی ذَهَبَ الْقُمَّلُ وَ قَالَ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْقُمَّلَ فِی ذَلِكَ الزَّمَانِ فَلَمْ یُخَلِّ عَنْ بَنِی

ص: 252

میوه های زیادی را برایشان رویاند به طوری که کل سرزمینشان سبز و حاصل خیز کرد و گفتند: آن بارانی که سال گذشته بارید برای ما نعمت و حاصل خیزی آورد پس خداوند در سال دوّم به روایت علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه و به روایت دیگر مفسّران در ماه دوّم همان سال، برایشان ملخ فرستاد و کل زراعت و درخت هایشان را خوردند حتّی نزدیک بود موها و ریش هایشان را بخورند، آن ملخ ها درها، لباس ها و وسایلشان را خوردند ولی وارد خانه های بنی اسرائیلی ها نمی شدند و آن ها گرفتار ضرر نمی شدند، سپس ناله کردند و درمانده شدند و فرعون از این بلای سخت غمگین شد و گفت: از خدایت برای ما بخواه. (اعراف/ 134) که خداوند ملخ ها را از این جا ببرد تا بنی اسرائیلی ها را آزاد کنیم. موسی علیه السلام دعا کرد و خداوند ملخ ها را از آن ها دور کرد در حالی که هفت روز از شنبه تا شنبه، سرزمینشان را غارت کرده بودند.

2- امام صادق علیه السلام- فرعون هر کسی که به موسی علیه السلام ایمان آورد را زندانی کرد تا این که خداوند بر آن ها طوفان، ملخ، شپشک، وزغ، و خون شدن آب نیل را بر آن ها نازل کرد تا این که قوم بنی اسرائیل را آزاد نمود. سپس خداوند به موسی علیه السلام وحی نازل کرد: ﴿ أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِي إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ ﴾.

3- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- هنگامی که ساحران سجده کردند و مردم ایمان آوردند، هامان به فرعون گفت: «به راستی مردم به موسی علیه السلام ایمان آوردند پس هر کس در دین موسی علیه السلام داخل شود او را حبس می کنم؛ در نتیجه همه ی آن هایی که ایمان آوردند از قوم بنی اسرائیل را به زندان انداخت. موسی علیه السلام نزد فرعون آمد و به او گفت: «قوم بنی اسرائیل را آزاد کن». ولی فرعون از این کار سر باز زد در نتیجه خداوند در این سال توفان خود را بر آن ها نازل کرد خانه ها و سکونت گاه های آن ها را ویران کرد تا این که آواره ی بیابان شدند و در آن خیمه ها به پا کردند». فرعون به موسی علیه السلام گفت: «از پروردگارت بخواه این طوفان را از ما دور کند تا قوم بنی اسرائیل را آزاد کنم». پس موسی علیه السلام به درگاه خدا دعا کرد و توفان از آن ها دور شد». فرعون خواست قوم بنی اسرائیل را آزاد کند که هامان به او گفت: «اگر بنی اسرائیل را آزاد کنی موسی علیه السلام بر تو غلبه می کند و ملک و پادشاهی تو نابود می شود. در نتیجه فرعون به حرف هامان گوش داد و قوم بنی اسرائیل را آزاد نکرد. خداوند در سال دوّم عذابی دیگر بر آن ها نازل کرد که عبارت بود از حمله ی ملخ ها به طوری که همه ی درختان و گیاهانی که داشتند را خوردند و عریان کردند تا جایی که مو و ریش آن ها را نیز می کندند. فرعون از وضع موجود بسیار نگران شد و گفت: ای موسی علیه السلام از پروردگارت بخواه تا ملخ ها را از ما دور کند تا بنی اسرائیل و یارانت را آزاد کنم. موسی علیه السلام از خدا خواست در نتیجه ملخ ها از آن ها دور شد امّا هامان اجازه نداد تا فرعون بنی اسرائیل را آزاد کند. پس خداوند در سال سوّم عذاب دیگری که شپشک بود بر آن ها نازل کرد که وارد محصول و کاشت آن ها شد و آن را از بین برد در نتیجه دچار گرسنگی شدند. فرعون به موسى علیه السلام گفت: «اگر حمله ی شپشک ها از ما دور شود از قوم بنی اسرائیل دست بر می دارم». موسی علیه السلام به درگاه خدای خود دعا کرد و این عذاب نیز از آن ها دور شد. در تفسیر آمده که خدا

ص: 253

إِسْرَائِیلَ فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ بَعْدَ ذَلِكَ الضَّفَادِعَ فَكَانَتْ تَكُونُ فِی طَعَامِهِمْ وَ شَرَابِهِمْ وَ یُقَالُ إِنَّهَا كَانَتْ تَخْرُجُ مِنْ أَدْبَارِهِمْ وَ آذَانِهِمْ وَ آنَافِهِمْ فَجَزِعُوا مِنْ ذَلِكَ جَزَعاً شَدِیداً فَجَاءُوا إِلَی مُوسَی فَقَالُوا ادْعُ اللَّهَ أَنْ یُذْهِبَ عَنَّا الضَّفَادِعَ فَإِنَّا نُؤْمِنُ بِكَ وَ نُرْسِلُ مَعَكَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَدَعَا مُوسَی رَبَّهُ فَرَفَعَ اللَّهُ عَنْهُمْ ذَلِكَ فَلَمَّا أَبَوْا أَنْ یُخَلُّوا عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ حَوَّلَ اللَّهُ مَاءَ النِّیلِ دَماً فَكَانَ الْقِبْطِیُّ یَرَاهُ دَماً وَ الْإِسْرَائِیلِیُّ یَرَاهُ مَاءً فَإِذَا شَرِبَهُ الْإِسْرَائِیلِیُّ كَانَ مَاءً وَ إِذَا شَرِبَهُ الْقِبْطِیُّ كَانَ دَماً فَكَانَ الْقِبْطِیُّ یَقُولُ لِلْإِسْرَائِیلِیِّ خُذِ الْمَاءَ فِی فَمِكَ وَ صُبَّهُ فِی فَمِی فَكَانَ إِذَا صَبَّهُ فِی فَمِ الْقِبْطِیِّ تَحَوَّلَ دَماً فَجَزِعُوا مِنْ ذَلِكَ جَزَعاً شَدِیداً فَقَالُوا لِمُوسَی لَئِنْ رَفَعَ اللَّهُ عَنَّا الدَّمَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَكَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا رَفَعَ اللَّهُ عَنْهُمُ الدَّمَ غَدَرُوا وَ لَمْ یُخَلُّوا عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الرِّجْزَ وَ هُوَ الثَّلْجُ وَ لَمْ یَرَوْهُ قَبْلَ ذَلِكَ فَمَاتُوا فِیهِ وَ جَزِعُوا وَ أَصَابَهُمْ مَا لَمْ یَعْهَدُوهُ قَبْلَهُ فَ قالُوا یا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّكَ بِما عَهِدَ عِنْدَكَ لَئِنْ كَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَكَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَكَ بَنِی إِسْرائِیلَ فَدَعَا رَبَّهُ فَكَشَفَ عَنْهُمُ الثَّلْجَ فَخَلَّی عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا خَلَّی عَنْهُمُ اجْتَمَعُوا إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ خَرَجَ مُوسَی مِنْ مِصْرَ وَ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ مَنْ كَانَ هَرَبَ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ بَلَغَ فِرْعَوْنَ ذَلِكَ فَقَالَ لَهُ هَامَانُ قَدْ نَهَیْتُكَ أَنْ تُخَلِّیَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَدِ اجْتَمَعُوا إِلَیْهِ فَجَزِعَ فِرْعَوْنُ وَ بَعَثَ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ وَ خَرَجَ فِی طَلَبِ مُوسَی ﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: قُلْتُ: مَا اَلطُّوفَانُ؟ قَالَ: هُوَ طُوفَانُ اَلْمَاءِ وَ اَلطَّاعُونُ قِيلَ: هُوَ مِنْ أَمْرِ اَللَّهِ تَعَالَی فَطَافَ بِهِمْ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَمّا وَقَعَ عَلَيْهِمُ الرِّجْزُ قالُوا يا مُوسَى ادْعُ لَنا رَبَّكَ بِما عَهِدَ عِنْدَكَ لَئِنْ كَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَكَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَكَ بَنِي إِسْرائِيلَ ﴾ (134)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَلَمّا كَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلى أَجَلٍ هُمْ بالِغُوهُ إِذا هُمْ يَنْكُثُونَ ﴾ (135)

1- الرّضا علیه السلام- ﴿ عَنْ سُلَیْمَانَ عَنِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ: لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا اَلرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ» قَالَ: اَلرِّجْزُ هُوَ اَلثَّلْجُ، ثُمَّ قَالَ: خُرَاسَانُ بِلاَدُ رِجْزٍ ﴾. (3)

ص: 254

اوّلین نوع شپشک را در آن زمان خلق کرد با این وجود فرعون قوم بنی اسرائیل را آزاد نکرد و بعد از آن خدا عذاب خود را که عبارت از وزغ بود را نازل کرد که وارد غذاها و نوشیدنی های آن ها شد گفته شده: از پشت و گوش و بینی آن ها خارج می شد از این وضع به شدّت بی تاب شدند به نزد موسی علیه السلام آمدند و گفتند: «از خدا بخواه تا این عذاب را از ما دور کند ما به تو ایمان می آوریم و قوم بنی اسرائیل را همراه تو می فرستیم. موسی علیه السلام به درگاه خداوند دعا کرد و این عذاب نیز از آن ها دور شد امّا هنگامی که بعد از این از آزاد کردن قوم بنی اسرائیل سر پیچی کرد خداوند آب نیل را برای آن ها به خون مبدّل کرد. قبطی ها آب نیل را خون و بنی اسرائیل آن را آب می دیدند. اگر بنی اسرائیلی ها از آن می نوشیدند آب بود امّا اگر قبطی ها از آن می نوشیدند به خون تبدیل می شد». قبطی ها به اسرائیلی ها می گفتند: آب را در دهانت نگه دار سپس در دهان من بریز هنگامی که آب را در دهان او می ریخت تبدیل به خون می شد از این وضع بسیار نگران و آشفته شدند. به موسی علیه السلام گفتند: «اگر خدا این عذاب خون را از ما دور کند ما قوم بنی اسرائیل را همراه تو می فرستیم. هنگامی که خداوند خون را از آن ها دور کرد نیرنگ زدند و قوم بنی اسرائیل را آزاد نکردند در نتیجه عقوبت الهی بر آن ها نازل شد که عبارت از برف و یخ بود که قبل از این هرگز ندیده بودند و در این وضع به هلاکت رسیدند و از بی تابی مردند و خداوند آن ها را دچار عذابی کرد که قبلا رخ نداده بود». گفتند: «ای موسی علیه السلام از پرودگارت به عهدی که نزد تو دارد بخواه اگر این عذاب را از ما دور کند به تو ایمان می آوریم و قوم بنی اسرائیل را همراه تو می فرستیم. به درگاه خدا دعا کرد در نتیجه این عذاب نیز از آن ها دور شد پس قوم بنی اسرائیل را آزاد کرد. هنگامی که آن ها را آزاد کرد نزد موسی علیه السلام جمع شدند موسی علیه السلام از مصر خارج شد. کسانی که از دست فرعون فرار کرده بود نزد وی گرد آمدند این خبر به فرعون رسید». هامان به او گفت: «تو را از آزاد کردن قوم بنی اسرائیل نهی کردم هم اکنون نزد موسی علیه السلام جمع شدند. فرعون نگران شد و گروهی را به شهرها فرستاد و برای پیدا کردن موسی علیه السلام خارج شد».

4- امام صادق علیه السلام- محمّد بن قیس گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «طوفان چیست»؟ فرمود: «طوفان آب و طاعون است».

هنگامی که بلا بر آن ها مسلّط می شد، می گفتند: «ای موسی! از پروردگارت برای ما بخواه به عهدی که با تو کرده، رفتار کند. اگر این بلا را از ما مرتفع سازی، به یقین به تو ایمان می آوریم، و بنی اسرائیل را با تو خواهیم فرستاد». (134)

امّا هنگامی که بلا را، پس از مهلت معیّنی که به آن می رسیدند، از آن ها بر می داشتیم، پیمان خویش را می شکستند. (135)

1- امام رضا علیه السلام- ﴿ لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا اَلرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ ﴾، رجز یعنی یخ. خراسان سرزمین برف است.

ص: 255

2- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَأَرْسَلَ اَللَّهُ عَلَیْهِمُ اَلرِّجْزَ وَ هُوَ اَلثَّلْجُ، وَ لَمْ یَرَوْهُ قَبْلَ ذَلِکَ، فَمَاتُوا فِیهِ وَ جَزِعُوا جَزَعاً شَدِیداً وَ أَصَابَهُمْ مَا لَمْ یَعْهَدُوا قَبْلَهُ، فَقَالُوا اُدْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا اَلرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنِی إِسْرائِیلَ فَدَعَا رَبَّهُ فَکَشَفَ عَنْهُمُ اَلثَّلْجَ فَخَلَّی عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا خَلَّی عَنْهُمْ اِجْتَمَعُوا إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ خَرَجَ مُوسَی مِنْ مِصْرَ وَ اِجْتَمَعَ إِلَیْهِ مَنْ کَانَ هَرَبَ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ بَلَغَ فِرْعَوْنَ ذَلِکَ، فَقَالَ لَهُ هَامَانُ قَدْ نَهَیْتُکَ أَنْ تُخَلِّیَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَدِ اِجْتَمَعُوا إِلَیْهِ، فَجَزِعَ فِرْعَوْنُ وَ بَعَثَ فِی اَلْمَدائِنِ حاشِرِینَ وَ خَرَجَ فِی طَلَبِ مُوسَی ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ اَلطَّبْرِسِیُّ: فِی مَعْنَی اَلرِّجْزِ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَّهُ أَصَابَهُمْ ثَلْجٌ أَحْمَرُ وَ لَمْ یَرَوْهُ قَبْلَ ذَلِکَ، فَمَاتُوا فِیهِ وَ جَزِعُوا وَ أَصَابَهُمْ مَا لَمْ یَعْهَدُوهُ قَبْلَهُ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَ كَانُوا عَنْهَا غَافِلِينَ ﴾ (136)

1- العسكری علیه السلام- ﴿ قَالَ أَبُو یَعْقُوبَ: قُلْتُ لِلْإِمَامِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ هَلْ کَانَ لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لِأَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ آیَاتٌ تُضَاهِی آیَاتِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَلِیٌّ نَفْسُ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ آیَاتُ رَسُولِ اَللَّهِ آیَاتُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ آیَاتُ عَلِیٍّ آیَاتُ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَا آیَهٌ أَعْطَاهَا اَللَّهُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ لاَ غَیْرَهُ مِنَ اَلْأَنْبِیَاءِ إِلاَّ وَ قَدْ أَعْطَی اَللَّهُ مُحَمَّداً مِثْلَهَا أَوْ أَعْظَمَ مِنْهَا أَمَّا اَلْعَصَا اَلَّتِی کَانَتْ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَانْقَلَبَتْ ثُعْبَاناً فَتَلَقَّفَتْ مَا أَلْقَتْهُ اَلسَّحَرَهُ مِنْ عِصِیِّهِمْ وَ حِبَالِهِمْ فَلَقَدْ کَانَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَفْضَلُ مِنْهَا وَ هُوَ أَنَّ قَوْماً مِنَ اَلْیَهُودِ أَتَوْا مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَسَأَلُوهُ وَ جَادَلُوهُ فَمَا أَتَوْهُ بِشَیْءٍ إِلاَّ أَتَاهُمْ فِی جَوَابِهِ بِمَا بَهَرَهُمْ فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ إِنْ کُنْتَ نَبِیّاً فَأْتِنَا بِمِثْلِ عَصَا مُوسَی فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّ اَلَّذِی أَتَیْتُکُمْ بِهِ أَفْضَلُ مِنْ عَصَا مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ لِأَنَّهُ بَاقٍ بَعْدِی إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ مُتَعَرِّضٌ لِجَمِیعِ اَلْأَعْدَاءِ اَلْمُخَالِفِینَ لاَ یَقْدِرُ أَحَدٌ عَلَی مُعَارَضَهِ سُورَهٍ مِنْهُ وَ إِنَّ عَصَا مُوسَی زَالَتْ وَ لَمْ تَبْقَ بَعْدَهُ فَتُمْتَحَنَ کَمَا یَبْقَی اَلْقُرْآنُ فَیُمْتَحَنُ ثُمَّ إِنِّی سَآتِیکُمْ بِمَا هُوَ أَعْظَمُ مِنْ عَصَا مُوسَی وَ أَعْجَبُ فَقَالُوا فَأْتِنَا فَقَالَ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ کَانَتْ عَصَاهُ بِیَدِهِ یُلْقِیهَا وَ کَانَتِ اَلْقِبْطُ یَقُولُ کَافِرُهُمْ هَذَا یَحْتَالُ فِی

ص: 256

2- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- عقوبت الهی بر آن ها نازل شد که عبارت از برف و یخ بود که قبل از این هرگز ندیده بودند و در این وضع به هلاکت رسیدند و از بی تابی مردند و خداوند آن ها را دچار عذابی کرد که قبلا رخ نداده بود. گفتند: ﴿ ادْعُ لَنا رَبَّكَ بِما عَهِدَ عِنْدَكَ لَئِنْ كَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَكَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَكَ بَنِي إِسْرائِيلَ ﴾ به درگاه خدا دعا کرد در نتیجه این عذاب نیز از آن ها دور شد پس قوم بنی اسرائیل را آزاد کرد. هنگامی که آن ها را آزاد کرد نزد موسی علیه السلام جمع شدند موسی علیه السلام از مصر خارج شد. کسانی که از دست فرعون فرار کرده بود نزد وی گرد آمدند این خبر به فرعون رسید. هامان به او گفت: «تو را از آزاد کردن قوم بنی اسرائیل نهی کردم هم اکنون نزد موسی علیه السلام جمع شدند. فرعون نگران شد و گروهی را به شهر ها فرستاد و برای پیدا کردن موسی علیه السلام خارج شد».

3- امام صادق علیه السلام- طبرسی دربارهی معنای رجز، از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: «که به یخی سرخ رنگ مبتلا شدند که قبلاً آن را ندیده بودند. پس در نتیجه آن هلاک شدند و سخت در رنج و عذاب افتادند. زیرا به چیزهایی مبتلا شدند که قبلا ندیده بودند».

سر انجام از آن ها انتقام گرفتیم، و آنان را در دریا غرق کردیم؛ زیرا آیات ما را تکذیب کردند، و از آن غافل بودند. (136)

1- امام عسکری علیه السلام- ابو یعقوب گوید: به امام حسن عسکری علیه السلام عرض کردم: «آیا رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و امیر مؤمنان علیه السلام آیاتی داشتند که با آیات و نشانه های موسی علیه السلام برابری کند»؟ امام علیه السلام فرمود: «علی علیه السلام خود رسول اللّه است و آیه های رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم همان آیه های علی علیه السلام و آیه های علی علیه السلام همان آیه های رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم است و هیچ آیه ای نیست که خدای عزّ و جلّ به موسی علیه السلام و یا دیگر انبیاء علیهم السلام داده باشد، مگر این که به مانند آن و یا بزرگ تر از آن را به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز داده است. امّا [درباره ی] عصایی که موسی علیه السلام داشت و به افعی مبدّل شد و آن چه را جادوگران از چوب دستی و طناب هایشان نشان دادند، بلعیده بود، [باید گفت]: محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم بهتر از آن را داشت. گروهی از یهودیان نزد محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم آمدند و از وی سؤال کردند و به بحث و مجادله با او پرداختند. هر چه آنان آوردند، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم چیزی را برایشان آورد که آنان را دچار شگفتی کرد. آنان به وی گفتند: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! اگر واقعاً پیامبر هستی، پس عصایی مانند عصای موسی علیه السلام را برای ما بیاور». رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «چیزی را که برای شما آورده ام (قرآن) بزرگ تر از عصای موسی علیه السلام است؛ زیرا پس از من تا روز قیامت ماندگار خواهد ماند و با همه ی دشمنان و مخالفان روبه رو خواهد شد و هیچ کس از آنان نمی تواند سوره ای از آن را مورد معارضه قرار دهد و مانند آن را بیاورد. ولی عصای موسی علیه السلام از بین رفت و نزد او باقی نماند که مورد آزمایش قرار گیرد. آن طور که قرآن مورد آزمایش قرار گرفته است. وانگهی من چیزی را برایتان می آورم که بزرگ تر از عصای موسی علیه السلام است». گفتند: «بیاور». فرمود: «عصای موسی علیه السلام در دست او بود و آن را می انداخت. پس آن دسته از قبطیّان که کافر بودند، می گفتند: موسی علیه السلام در به کار بردن عصای خود، حیله و نیرنگ اعمال می کند. امّا خداوند چوب را برای محمّد

ص: 257

اَلْعَصَا بِحِیلَهٍ وَ إِنَّ اَللَّهَ سَوْفَ یُقَلِّبُ خَشَباً لِمُحَمَّدٍ ثَعَابِینَ بِحَیْثُ لاَ یَمَسُّهَا یَدُ مُحَمَّدٍ وَ لاَ یَحْضُرُهَا إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَی بُیُوتِکُمْ وَ اِجْتَمَعْتُمْ اَللَّیْلَهَ فِی مَجْمَعِکُمْ فِی ذَلِکَ اَلْبَیْتِ قَلَّبَ اَللَّهُ جُذُوعَ سُقُوفِکُمْ کُلَّهَا أَفَاعِیَ وَ هِیَ أَکْثَرُ مِنْ مِائَهِ جِذْعٍ فَتَتَصَدَّعُ مَرَارَاتُ أَرْبَعَهٍ مِنْکُمْ فَیَمُوتُونَ وَ یُغْشَی عَلَی اَلْبَاقِینَ مِنْکُمْ إِلَی غَدَاهِ غَدٍ فَیَأْتِیکُمْ یَهُودُ فَتُخْبِرُونَهُمْ بِمَا رَأَیْتُمْ فَلاَ یُصَدِّقُونَکُمْ فَتَعُودُ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ یَمْلَأُ أَعْیُنَهُمْ ثَعَابِینُ کَمَا کَانَتْ فِی بَارِحَتِکُمْ فَیَمُوتُ مِنْهُمْ جَمَاعَهٌ وَ تُخْبَلُ جَمَاعَهٌ وَ یَغُشَی عَلَی أَکْثَرِهِمْ قَالَ فَوَ اَلَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَقَدْ ضَحِکَ اَلْقَوْمُ کُلُّهُمْ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لاَ یَحْتَشِمُونَهُ وَ لاَ یَهَابُونَهُ وَ یَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ اُنْظُرُوا مَا اِدَّعَی وَ کَیْفَ عَدَا طَوْرَهُ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنْ کُنْتُمْ اَلْآنَ تَضْحَکُونَ فَسَوْفَ تَبْکُونَ وَ تَتَحَیَّرُونَ إِذَا شَاهَدْتُمْ مَا عَنْهُ تُخْبَرُونَ أَلاَ فَمَنْ هَالَهُ ذَلِکَ مِنْکُمْ وَ خَشِیَ عَلَی نَفْسِهِ أَنْ یَمُوتَ أَوْ یُخْبَلَ فَلْیَقُلْ اَللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ اَلَّذِی اِصْطَفَیْتَهُ وَ عَلِیٍّ اَلَّذِی اِرْتَضَیْتَهُ وَ أَوْلِیَائِهِمَا اَلَّذِینَ مَنْ سَلَّمَ لَهُمْ أَمْرَهُمْ اِجْتَبَیْتَهُ لَمَّا قَوَّیْتَنِی عَلَی مَا أَرَی وَ إِنْ کَانَ مَنْ یَمُوتُ هُنَاکَ مِمَّنْ یُحِبُّهُ وَ یُرِیدُ حَیَاتَهُ فَلْیَدْعُ لَهُ بِهَذَا اَلدُّعَاءِ یَنْشُرُهُ اَللَّهُ تَعَالَی وَ یُقَوِّیهِ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَانْصَرَفُوا وَ اِجْتَمَعُوا فِی ذَلِکَ اَلْمَوْضِعِ وَ جَعَلُوا یَهْزَءُونَ بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَوْلِهِ إِنَّ تِلْکَ اَلْجُذُوعَ تَنْقَلِبُ أَفَاعِیَ فَسَمِعُوا حَرَکَهً مِنَ اَلسَّقْفِ فَإِذَا بِتِلْکَ اَلْجُذُوعِ اِنْقَلَبَتْ أَفَاعِیَ وَ قَدْ لَوَّتْ رُءُوسَهَا عَنِ اَلْحَائِطِ وَ قَصَدَتْ نَحْوَهُمْ تَلْتَقِمُهُمْ فَلَمَّا وَصَلَتْ إِلَیْهِمْ کَفَّتْ عَنْهُمْ وَ عَدَلَتْ إِلَی مَا فِی اَلدَّارِ مِنْ حُبَابٍ وَ جِرَارٍ وَ کِیزَانٍ وَ صَلاَیَاتٍ وَ کَرَاسِیَّ وَ خَشَبٍ وَ سَلاَلِیمَ وَ أَبْوَابٍ فَالْتَقَمَتْهَا وَ أَکَلَتْهَا فَأَصَابَهُمْ مَا قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِنَّهُ یُصِیبُهُمْ فَمَاتَ مِنْهُمْ أَرْبَعَهٌ وَ خَبِلَ جَمَاعَهٌ وَ جَمَاعَهٌ خَافُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ فَدَعَوْا بِمَا قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَوِیَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَانَتِ اَلْأَرْبَعَهُ أَتَی بَعْضُهُمْ فَدَعَا لَهُمْ بِهَذَا اَلدُّعَاءِ فَنُشِرُوا فَلَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ قَالُوا إِنَّ هَذَا اَلدُّعَاءَ مُجَابٌ بِهِ وَ إِنَّ مُحَمَّداً صَادِقٌ وَ إِنْ کَانَ یَثْقُلُ عَلَیْنَا تَصْدِیقُهُ أَفَلاَ نَدْعُو بِهِ لِتَلِینَ لِلْإِیمَانِ بِهِ وَ اَلتَّصْدِیقِ لَهُ وَ اَلطَّاعَهِ لِأَوَامِرِهِ وَ زَوَاجِرِهِ قُلُوبُنَا فَدَعَوْا بِذَلِکَ اَلدُّعَاءِ فَحَبَّبَ اَللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِمُ اَلْإِیمَانَ وَ طَیَّبَهُ فِی قُلُوبِهِمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْهِمُ اَلْکُفْرَ فَآمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَلَمَّا أَصْبَحُوا مِنْ غَدٍ جَاءَتِ اَلْیَهُودُ وَ قَدْ عَادَتِ اَلْجُذُوعُ ثَعَابِینَ کَمَا کَانَتْ فَشَاهَدُوهَا وَ تَحَیَّرُوا وَ مَاتَ مِنْهُمْ جَمَاعَهٌ وَ غَلَبَ اَلشَّقَاءُ عَلَی اَلْآخَرِینَ وَ قَالَ وَ أَمَّا

ص: 258

به اژدها تبدیل خواهد کرد به طوری که دست او با آن چوب ها تماس پیدا نمی کند و آن را زیر نظر نمی گیرد. وقتی به خانه های خود بازگشتید و امشب در محل تجمّعتان در آن خانه گرد آمدید، خدای عزّ و جلّ همه ی ستون های چوبی سقف های آن خانه را به اژدها مبدّل خواهد کرد و این ستون ها بیش از صد ستون است و زَهره (صفرای) چهار نفر از شما خواهد ترکید و سایرین تا صبح فردا بی هوش خواهند افتاد و یهودیان نزد شما خواهند آمد و داستان را برای آنان باز خواهید گفت. ولی آنان شما را باور نخواهند کرد. سپس آن مارها در میان آنان ظاهر می شوند و چشم هایشان پر از مار خواهد شد، هم چنان که شب قبل برای شما اتّفاق افتاد. سپس گروهی از آنان خواهند مرد و گروهی دچار دیوانگی و اضطراب خواهند شد و بیش ترشان بی هوش می شوند». امام علیه السلام فرمود: «قسم به آن کسی که خدا او را به حق به پیامبری فرستاده است، همه ی آن قوم به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خندیدند، بی آن که به او احترام بگذارند یا او را بزرگ دارند. آنان به هم دیگر می گفتند: به آن چه ادّعا کرده است نگاه کنید که چگونه از جایگاه خود بالاتر رفته است»؟! رسول خدا فرمود: «اگر الان می خندید فردا گریه خواهید کرد، و از آن چه که به شما خبر می دهم و مشاهده می کنید، دچار حیرت و سرگردانی خواهید شد. هان! هر که از شما از مشاهده آن اتّفاق در ترس و وحشت بیفتد و از مرگ در هراس افتد، بگوید: خدایا! به محمّد مصطفى صلی اللّه علیه و آله و سلم و علی مرتضی علیه السلام و اولیایشان که هر که امرش را برای آنان تسلیم کند، نجات می یابد، قسمت می دهم که به من بر آن چه می بینم قوّت قلب دهی. اگر اشخاص مورد علاقه تان که آنان را دوست می دارید و می خواهید زنده بمانند، بمیرند، این دعا را برای آنان بخوانید تا خدای عزّ و جلّ آنان را زنده کند و قوّت قلب دهد». پس آنان آن جا را ترک کردند و در آن جایگاه گرد هم آمدند و شروع کردند به تمسخر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و گفته ی وی مبنی بر این که آن ستون ها به اژدها مبدّل خواهد شد. آنان صدای جنبشی در سقف شنیدند و ناگهان آن ستون ها به اژدها تبدیل شدند در حالی که سرهایشان را به سمت دیوار پیچیدند و به سمت آنان به حرکت در آمدند تا آنان را ببلعند. هنگامی که به آن قوم رسیدند، از آنان روی گردانیدند و به طرف آن چه که در خانه از خمره و کوزه و هاون و صندلی و چوب و نرده بود، حرکت کردند تا آن ها را ببلعند و بخورند. پس به آن چه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم گفته بود، مبتلا شدند و چهار نفر از آنان مردند و گروهی دچار اضطراب شدند و گروهی از مرگ به وحشت افتادند. همان دعای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را خواندند و دل هایشان پایدار و استوار و قوی شد. برخی از آنان برای چهار نفری که مردند، دعا کردند و سپس زنده شدند. هنگامی که این صحنه را دیدند، گفتند: «این دعا مستجاب است و به درستی که محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم راستگو است؛ اگر چه برای ما سخت است که او را باور کنیم و از وی پیروی کنیم. چرا آن دعا را نخوانیم تا دل های ما به او ایمان بیاورد و او را باور کند و از اوامر و نواهی او اطاعت کند؟ سپس آن دعا را خواندند و خدای عزّ و جلّ دل های آنان را به ایمان متمایل و خوشایند ساخت و کفر را در دل هایشان منفور کرد. پس به خدا و رسولش ایمان آوردند. هنگامی که صبح فرا رسید، یهودیان آمدند و ستون ها دوباره به اژدها مبدّل شدند، چنان که بودند. یهودیان آن را مشاهده کردند، پس متحیّر و سرگردان شدند و بدبختی بر آنان چیره و غالب شد». فرمود: «و امّا ید (ید بیضا)

ص: 259

اَلْیَدُ فَلَقَدْ کَانَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِثْلُهَا وَ أَفْضَلُ مِنْهَا وَ أَکْثَرُ مِنْهَا أَلْفَ مَرَّهٍ کَانَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُحِبُّ أَنْ یَأْتِیَهُ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ وَ کَانَا یَکُونَانِ عِنْدَ أَهْلِهِمَا أَوْ مَوَالِیهِمَا أَوْ دَایَتِهِمَا وَ کَانَ یَکُونُ فِی ظُلْمَهِ اَللَّیْلِ فَیُنَادِیهِمَا رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَا بَا مُحَمَّدٍ یَا بَا عَبْدِ اَللَّهِ هَلُمَّا إِلَیَّ فَیُقْبِلاَنِ نَحْوَهُ مِنْ ذَلِکَ اَلْبُعْدِ قَدْ بَلَغَهُمَا صَوْتُهُ فَیَقُولُ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِسَبَّابَتِهِ هَکَذَا یُخْرِجُهَا مِنَ اَلْبَابِ فَتُضِیءُ لَهُمَا أَحْسَنَ مِنْ ضَوْءِ اَلْقَمَرِ وَ اَلشَّمْسِ فَیَأْتِیَانِ فَتَعُودُ اَلْإِصْبَعُ کَمَا کَانَتْ فَإِذَا قَضَی وَطَرَهُ مِنْ لِقَائِهِمَا وَ حَدِیثِهِمَا قَالَ اِرْجِعَا إِلَی مَوْضِعِکُمَا فَقَالَ بَعْدُ بِسَبَّابَتِهِ هَکَذَا فَأَضَاءَتْ أَحْسَنَ مِنْ ضِیَاءِ اَلْقَمَرِ وَ اَلشَّمْسِ قَدْ أَحَاطَ بِهِمَا إِلَی أَنْ یَرْجِعَا إِلَی مَوْضِعِهِمَا ثُمَّ تَعُودُ إِصْبَعُهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَمَا کَانَتْ مِنْ لَوْنِهَا فِی سَائِرِ اَلْأَوْقَاتِ وَ أَمَّا اَلطُّوفَانُ اَلَّذِی أَرْسَلَهُ اَللَّهُ تَعَالَی عَلَی اَلْقِبْطِ فَقَدْ أَرْسَلَ اَللَّهُ مِثْلَهُ عَلَی قَوْمٍ مُشْرِکِینَ آیَهً لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ إِنَّ رَجُلاً مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یُقَالُ لَهُ ثَابِتُ بْنُ اَلْأَفْلَحِ قَتَلَ رَجُلاً مِنَ اَلْمُشْرِکِینَ فِی بَعْضِ اَلْمَغَازِی فَنَذَرَتْ اِمْرَأَهُ ذَلِکَ اَلْمُشْرِکِ اَلْمَقْتُولِ لَتَشْرَبَنَّ فِی قِحْفِ رَأْسِ ذَلِکَ اَلْقَاتِلِ اَلْخَمْرَ فَلَمَّا وَقَعَ بِالْمُسْلِمِینَ یَوْمَ أُحُدٍ مَا وَقَعَ قُتِلَ ثَابِتٌ هَذَا عَلَی رَبْوَهٍ مِنَ اَلْأَرْضِ فَانْصَرَفَ اَلْمُشْرِکُونَ وَ اِشْتَغَلَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَصْحَابُهُ بِدَفْنِ أَصْحَابِهِ فَجَاءَتِ اَلْمَرْأَهُ إِلَی أَبِی سُفْیَانَ تَسْأَلُهُ أَنْ یَبْعَثَ رَجُلاً مَعَ عَبْدٍ لَهَا إِلَی مَکَانِ ذَلِکَ اَلْمَقْتُولِ لِیَجْتَزَّ رَأْسَهُ فَیُؤْتَی بِهِ لِتَفِیَ بِنَذْرِهَا فَتَشْرَبَ فِی قِحْفِهِ خَمْراً وَ قَدْ کَانَتِ اَلْبِشَارَهُ أَتَتْهَا بِقَتْلِهِ أَتَاهَا بِهَا عَبْدٌ لَهَا فَأَعْتَقَتْهُ وَ أَعْطَتْهُ جَارِیَهً لَهَا ثُمَّ سَأَلَتْ أَبَا سُفْیَانَ فَبَعَثَ إِلَی ذَلِکَ اَلْمَقْتُولِ مِائَتَیْنِ مِنْ أَصْحَابِ اَلْجَلْدِ فِی جَوْفِ اَللَّیْلِ لِیَجْتَزُّوا رَأْسَهُ فَیَأْتُوهَا بِهِ فَذَهَبُوا فَجَاءَتْ رِیحٌ فَدَحْرَجَتِ اَلرَّجُلَ إِلَی حَدُورٍ فَتَبِعُوهُ لِیَقْطَعُوا رَأْسَهُ فَجَاءَ مِنَ اَلْمَطَرِ وَابِلٌ عَظِیمٌ فَغَرَّقَ اَلْمِائَتَیْنِ وَ لَمْ یُوقَفْ لِذَلِکَ اَلْمَقْتُولِ وَ لاَ لِوَاحِدٍ مِنَ اَلْمِائَتَیْنِ عَلَی عَیْنٍ وَ لاَ أَثَرٍ وَ مَنَعَ اَللَّهُ اَلْکَافِرَهَ مِمَّا أَرَادَتْ فَهَذَا أَعْظَمُ مِنَ اَلطُّوفَانِ آیَهً لَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَمَّا اَلْجَرَادُ اَلْمُرْسَلُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَدْ فَعَلَ اَللَّهُ أَعْظَمَ وَ أَعْجَبَ مِنْهُ بِأَعْدَاءِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَإِنَّهُ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ جَرَاداً أَکَلَهُمْ وَ لَمْ یَأْکُلْ جَرَادُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ رِجَالَ اَلْقِبْطِ وَ لَکِنَّهُ أَکَلَ زُرُوعَهُمْ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ کَانَ فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ إِلَی اَلشَّامِ وَ قَدْ تَبِعَهُ مِائَتَانِ مِنْ یَهُودِهَا فِی خُرُوجِهِ عَنْهَا وَ إِقْبَالِهِ نَحْوَ مَکَّهَ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ مَخَافَهَ أَنْ یُزِیلَ اَللَّهُ دَوْلَهَ اَلْیَهُودِ عَلَی یَدِهِ فَرَامُوا قَتْلَهُ وَ کَانَ فِی اَلْقَافِلَهِ فَلَمْ

ص: 260

نیز برای محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلم بود؛ بلکه هزار بار بهتر از آن را داشت. آن حضرت صلى اللّه عليه و آله و سلم دوست می داشت که حسن و حسین علیهما السلام پیش او بیایند و آنان نزد دایه شان بودند. رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم در تاریکی شب آنان را صدا می زد و می فرمود: «ای ابو محمّد! ای ابو عبد اللّه! نزد من بیایید. با وجود فاصله ی دور آنان، پس از این که صدایش به گوش آنان می رسید، می آمدند و رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم انگشت سبابه اش را [به این صورت] از در خارج می کرد و آن انگشت برای آنان زیباتر و بهتر از ماه و خورشید می درخشید. آنان می آمدند و سپس انگشت به حالت قبلی بر می گشت. هر گاه حاجتش از ملاقات و سخن گفتن با آنان بر آورده می شد، می فرمود: «به جای قبلی خود برگردید؛ و با سبابه اش [به این صورت] همه جا را نورانی می کرد، در حالی که این سبابه زیباتر و بهتر از ماه خورشید می درخشید و آنان را احاطه می کرد و از آنان تا برگشت به جای قبلی محافظت می کرد. سپس انگشت ایشان به رنگ معمول خود بر می گشت». امّا [درباره ی] طوفانی که خدا برای قبطی ها فرستاد، خدای عزّ و جلّ مانند آن را برای قوم مشرکان به عنوان نشانه ای برای محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلم فرستاده بود. مردی از اصحاب رسول خدا که به او ثابت ابن ابی اقلح می گفتند در یکی از غزوه ها مردی از مشرکان را کشت و زن آن مرد نذر کرد که در جمجمه قاتل شوهرش شراب بخورد. هنگامی که در جنگ احد آن حوادث برای مسلمانان اتّفاق افتاد، ثابت بر روی تپه ای کشته شد و مشرکان آن جا را ترک کردند و رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم و اصحابش سرگرم به خاک سپردن یارانش بود. آن زن نزد ابو سفیان آمد و از او درخواست کرد که کسی را به جایگاه آن مرد کشته شده بفرستد تا سرش را ببرد و برای او بیاورد تا بدین وسیله به نذر خود وفا کند و در جمجمه اش شراب بخورد. مژده ی قتل او قبلاً توسط یکی از بردگانش به وی رسیده بود، پس او را آزاد کرد و به او کنیزکی بخشید. سپس این درخواست را از ابو سفیان کرد و او نیز دویست نفر از افراد نترس را در تاریکی شب فرستاد تا سر او را ببرند و برای آن زن بیاورند. آنان به راه افتادند. پس بادی آمد و آن مرد (ثابت) را به سرا زیری درّه برد و آنان او را تعقیب کردند تا سرش را ببرند. آن گاه باران شدیدی باریدن گرفت و آن دویست نفر را غرق کرد و کسی نتوانست اثری را نه از آن مرد مقتول و نه از آن دویست نفر پیدا کند. بدین وسیله، خدا آن زن کافر را از آن چه می خواست باز داشت. این حادثه بزرگ تر از طوفان بود و به عنوان آیه و نشانه ای برای پیامبر اکرم صلى اللّه عليه و آله و سلم محسوب می شود». امّا [درباره ی] ملخی که بر بنی اسرائیل فرستاده شد، [باید گفت] که خدا بزرگ تر از آن را نسبت به دشمنان محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلم انجام داد. چرا که خدا ملخی را فرستاد که خود مشرکان را خورد؛ در صورتی که ملخ موسی علیه السلام، مردان قبطی را نخورد، بلکه کشت آنان را خورد. حکایت آن بدین صورت بود که رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم در یکی از سفر هایش به سوی شام بود در حالی که دویست نفر از یهودیان این منطقه، او را در هنگام ترک مکّه و بازگشت به آن تعقیب می کردند و قصد کشتن او را داشتند زیرا می ترسیدند که دولت یهود به دست او از بین برود. پس قصد قتل او را کردند، امّا چون همراه کاروان بود، جرأت نکردند. رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم هر گاه می خواست قضای حاجت کند به جایی دور، پشت درختان انبوه یا خرابه ای و یا صحرا می رفت. آن حضرت روزی برای قضای حاجت بیرون آمد و دور شد و مشرکان او را تعقیب کردند و دور او را گرفتند و

ص: 261

یَجْسُرُوا عَلَیْهِ وَ کَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِذَا أَرَادَ حَاجَهً أَبْعَدَ وَ اِسْتَتَرَ بِأَشْجَارٍ تَکْنِفُهُ أَوْ بَرِّیَّهٍ بَعِیدَهٍ فَخَرَجَ ذَاتَ یَوْمٍ لِحَاجَتِهِ فَأَبْعَدَ وَ تَبِعُوهُ وَ أَحَاطُوا بِهِ وَ سَلُّوا سُیُوفَهُمْ عَلَیْهِ فَأَثَارَ اَللَّهُ جَلَّ وَ عَلاَ مِنْ تَحْتِ رِجْلِ مُحَمَّدٍ مِنْ ذَلِکَ اَلرَّمْلِ جَرَاداً فَاحْتَوَشَتْهُمْ وَ جَعَلَتْ تَأْکُلُهُمْ فَاشْتَغَلُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْهُ فَلَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ حَاجَتِهِ وَ هُمْ یَأْکُلُهُمُ اَلْجَرَادُ وَ رَجَعَ إِلَی أَهْلِ اَلْقَافِلَهِ فَقَالُوا لَهُ مَا بَالُ اَلْجَمَاعَهِ خَرَجُوا خَلْفَکَ لَمْ یَرْجِعْ مِنْهُمْ أَحَدٌ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ جَاءُوا یَقْتُلُونَنِی فَسَلَّطَ اَللَّهُ عَلَیْهِمُ اَلْجَرَادَ فَجَاءُوا وَ نَظَرُوا إِلَیْهِمْ فَبَعْضُهُمْ قَدْ مَاتَ وَ بَعْضُهُمْ قَدْ کَادَ یَمُوتُ وَ اَلْجَرَادُ یَأْکُلُهُمْ فَمَا زَالُوا یَنْظُرُونَ إِلَیْهِمْ حَتَّی أَتَی اَلْجَرَادُ عَلَی أَعْیَانِهِمْ فَلَمْ تُبْقِ مِنْهُمْ شَیْئاً وَ أَمَّا اَلْقَمْلُ فَأَظْهَرَ اَللَّهُ قُدْرَتَهُ عَلَی أَعْدَاءِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْقَمْلِ وَ قِصَّهُ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمَّا ظَهَرَ بِالْمَدِینَهِ أَمْرُهُ وَ عَلاَ بِهَا شَأْنُهُ حَدَّثَ یَوْماً أَصْحَابَهُ عَنِ اِمْتِحَانِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْأَنْبِیَاءِ وَ عَنْ صَبْرِهِمْ عَلَی اَلْأَذَی فِی طَاعَهِ اَللَّهِ فَقَالَ فِی حَدِیثِهِ إِنَّ بَیْنَ اَلرُّکْنِ وَ اَلْمَقَامِ قُبُورَ سَبْعِینَ نَبِیّاً مَا مَاتُوا إِلاَّ بِضُرِّ اَلْجُوعِ وَ اَلْقَمْلِ فَسَمِعَ بِذَلِکَ بَعْضُ اَلْمُنَافِقِینَ مِنَ اَلْیَهُودِ وَ بَعْضُ مَرَدَهِ قُرَیْشٍ فَتَآمَرُوا بَیْنَهُمْ لَیُلْحِقُنَّ مُحَمَّداً بِهِمْ فَیَقْتُلُوهُ بِسُیُوفِهِمْ حَتَّی لاَ یَکْذِبَ فَتَآمَرُوا بَیْنَهُمْ وَ هُمْ مِائَتَانِ عَلَی اَلْإِحَاطَهِ بِهِ یَوْماً یَجِدُونَهُ مِنَ اَلْمَدِینَهِ خَارِجاً فَخَرَجَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَوْماً خَالِیاً فَتَبِعَهُ اَلْقَوْمُ وَ نَظَرَ أَحَدُهُمْ إِلَی ثِیَابِ نَفْسِهِ وَ فِیهَا قَمْلٌ ثُمَّ جَعَلَ بَدَنَهُ وَ ظَهْرَهُ یَحُکُّهُ مِنَ اَلْقَمْلِ فَأَنِفَ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ اِسْتَحْیَا فَانْسَلَّ عَنْهُمْ وَ أَبْصَرَ آخَرُ ذَلِکَ مِنْ نَفْسِهِ وَ فِیهَا قَمْلٌ مِثْلُ ذَلِکَ فَانْسَلَّ فَمَا زَالَ کَذَلِکَ حَتَّی وَجَدَ ذَلِکَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْ نَفْسِهِ فَرَجَعُوا ثُمَّ زَادَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ حَتَّی اِسْتَوْلَی عَلَیْهِمُ اَلْقَمْلُ وَ اِنْطَبَقَتْ حُلُوقُهُمْ فَلَمْ یَدْخُلْ فِیهَا طَعَامٌ وَ لاَ شَرَابٌ فَمَاتُوا کُلُّهُمْ فِی شَهْرَیْنِ مِنْهُمْ مَنْ مَاتَ فِی خَمْسَهِ أَیَّامٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ مَاتَ فِی عَشَرَهِ أَیَّامٍ وَ أَقَلَّ وَ أَکْثَرَ فَلَمْ یَزِدْ عَلَی شَهْرَیْنِ حَتَّی مَاتُوا بِأَجْمَعِهِمْ بِذَلِکَ اَلْقَمْلِ وَ اَلْجُوعِ وَ اَلْعَطَشِ فَهَذَا اَلْقَمْلُ اَلَّذِی أَرْسَلَهُ اَللَّهُ تَعَالَی عَلَی أَعْدَاءِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ آیَهً لَهُوَ أَمَّا اَلضَّفَادِعُ فَقَدْ أَرْسَلَ اَللَّهُ مِثْلَهَا عَلَی أَعْدَاءِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حِینَ قَصَدُوا قَتْلَهُ فَأَهْلَکَهُمْ بِالْجُرَذِ وَ ذَلِکَ أَنَّ مِائَتَیْنِ بَعْضُهُمْ کُفَّارُ اَلْعَرَبِ وَ بَعْضُهُمْ یَهُودُ وَ بَعْضُهُمْ أَخْلاَطٌ مِنَ اَلنَّاسِ اِجْتَمَعُوا بِمَکَّهَ فِی أَیَّامِ اَلْمَوْسِمِ وَ هَمُّوا فِیمَا بَیْنَهُمْ لَنَقْتُلَنَّ مُحَمَّداً فَخَرَجُوا نَحْوَ اَلْمَدِینَهِ فَبَلَغُوا بَعْضَ تِلْکَ اَلْمَنَازِلِ وَ إِذَا

ص: 262

شمشیرهایشان را برای قتل ایشان بیرون کشیدند خدای عزّ و جلّ از زیر پای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و از زیر شن ها، ملخ های بسیاری بیرون آورد. ملخ ها به آنان هجوم آوردند و بدین ترتیب مشرکان به ملخ ها سرگرم شده و از حضرت باز ماندند. هنگامی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم قضای حاجت کرد، به کاروان برگشت در حالی که ملخ ها هنوز مشغول خوردن آنان بودند. کاروانیان به وی گفتند: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! آن گروهی که به دنبال تو افتادند را چه شده است؛ چرا هیچ کدام از آنان برنگشتند»؟ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «آمده بودند تا مرا بکشند، امّا خدا ملخ را بر آنان فرستاد. کاروانیان آمدند و دیدند که برخی از آنان به هلاکت رسیده و برخی دیگر نزدیک است بمیرند و ملخ ها سرگرم خوردن آنان هستند. هم چنان به آنان نگاه می کردند تا این که ملخ ها همه اجسادشان را خورده و چیزی را باقی نگذاشتند». امّا درباره ی شپش، باید گفت که خدا قدرتش را برای دشمنان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم به وسیله ی شپش نیز نشان داده است. داستان به این ترتیب است که هنگامی که دعوت ایشان در مدینه گسترش یافت و مقام و جایگاه او در پرتو رسالت بالا رفت، روزی برای اصحابش درباره ی آزمایش و امتحان انبیاء علیهم السلام توسط خدا و از صبرشان در اطاعت از او سخن می گفتند. ایشان می فرمود: «همانا میان رکن و مقام، قبر هفتاد پیامبر وجود دارد و آنان بر اثر آسیبی که به سبب گرسنگی و شپش به آنان رسید، در گذشتند. برخی از منافقین یهود و بعضی از شیاطین کافر قریش این خبر را شنیدند و در محفل خود به توطئه و دسیسه پرداختند و به توافق رسیدند که محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را یافته و او را با شمشیر های خود بکشند تا دروغ نگوید. آنان که تعدادشان دویست نفر بود، توطئه چیدند که او را به هنگام بیرون آمدن از مدینه محاصره کنند». رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم روزی تنها بیرون آمد. آن قوم شروع به تعقیب او کردند. در همین هنگام، یکی از آنان در لباس های خود شپش دید. سپس بدن و پشتش شروع به خارش کرد. او خجالت کشید و از یارانش فاصله گرفت. یکی دیگر از مشرکان نیز در لباسش شپش دید. او هم دور شد. این ماجرا همین طور ادامه یافت تا این که همه ی آنان متوجه شدند که بدنشان شپش گذاشته است. سپس برگشتند. شپش آن قدر زیاد شد بر آنان چیره شد و حلق آنان را فرا گرفت و دهان های آنان بسته شد و غذا و آب در دهان هایشان فرو نمی رفت و به این ترتیب، همه ی آنان طی دو ماه مردند. برخی از آنان در مدّت پنج روز و برخی در ده روز یا کم تر و یا بیش تر هلاک شدند. هنوز دو ماه نگذشته بود که همه ی آنان بر اثر شپش و گرسنگی و تشنگی جان سپردند. این بود آن شپشی که خدا بر دشمنان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم به عنوان نشانه فرستاد. امّا درباره ی قورباغه ها نیز باید گفت که خدا مانند آن را برای دشمنان محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم فرستاد و آن هنگامی بود که خواستند ایشان را بکشند. البّته خداوند تبارک و تعالی آنان را به وسیله ی موش به هلاکت رساند. حکایت به این صورت بود که دویست نفر که برخی از آنان از کفّار عرب و برخی یهودی و برخی از عامه مردم بودند، در موسم حج گرد هم آمدند و با خود گفتند: «حتماً محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را خواهیم کشت. پس به طرف مدینه به راه افتادند. وقتی چند منزل را سپری کردند ناگهان آبی را در برکه ای یافتند که از آبی که حمل می کردند، گواراتر بود. پس آن چه از آب که همراهشان بود را بر زمین ریختند و مشک هایشان را با آن آب پر کردند و آن جا را ترک کردند تا به زمینی رسیدند که موش و قورباغه در

ص: 263

هُنَاکَ مَاءٌ فِی بِرْکَهٍ أَطْیَبُ مِنْ مَائِهِمُ اَلَّذِی کَانَ مَعَهُمْ فَصَبُّوا مَا کَانَ مَعَهُمْ مِنْهُ وَ مَلَئُوا رَوَایَاهُمْ وَ مَزَاوِدَهُمْ مِنْ ذَلِکَ اَلْمَاءِ وَ اِرْتَحَلُوا فَبَلَغُوا أَرْضاً ذَاتَ جُرَذٍ کَثِیرٍ فَحَطُّوا رَوَاحِلَهُمْ عِنْدَهَا فَسُلِّطَتْ عَلَی مَزَاوِدِهِمْ وَ رَوَایَاهُمْ وَ سَطَائِحِهِمُ اَلْجُرَذُ وَ خَرَقَتْهَا وَ نَقَبَتْهَا وَ سَالَ مِیَاهُهَا فِی تِلْکَ اَلْحَرَّهِ فَلَمْ یَشْعُرُوا إِلاَّ وَ قَدْ عَطِشُوا وَ لاَ مَاءَ مَعَهُمْ فَرَجَعُوا اَلْقَهْقَرَی إِلَی تِلْکَ اَلْبِرْکَهِ اَلَّتِی کَانُوا تَزَوَّدُوا مِنْهَا تِلْکَ اَلْمِیَاهَ وَ إِذَا اَلْجُرَذُ قَدْ سَبَقَهُمْ إِلَیْهَا فَنَقَبَتْ أَفْوَاهَهَا وَ سَالَتْ فِی اَلْحَرَّهِ مِیَاهُهَا فَوَقَفُوا آیِسِینَ مِنَ اَلْمَاءِ وَ تَمَاوَتُوا وَ لَمْ یُفْلِتْ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلاَّ وَاحِدٌ کَانَ لاَ یَزَالُ یَکْتُبُ عَلَی لِسَانِهِ مُحَمَّداً وَ عَلَی بَطْنِهِ مُحَمَّداً وَ یَقُولُ یَا رَبَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ قَدْ تُبْتُ مِنْ أَذَی مُحَمَّدٍ فَفَرِّجْ عَنِّی بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَسَلِمَ وَ کَفَّ عَنْهُ اَلْعَطَشُ فَوَرَدَتْ عَلَیْهِ قَافِلَهٌ فَسَقَوْهُ وَ حَمَلُوهُ وَ أَمْتِعَهَ اَلْقَوْمِ وَ جِمَالَهُمْ وَ کَانَتْ أَصْبَرَ عَلَی اَلْعَطَشِ مِنْ رِجَالِهَا فَآمَنَ بِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ جَعَلَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تِلْکَ اَلْجِمَالَ وَ اَلْأَمْوَالَ لَهُ قَالَ وَ أَمَّا اَلدَّمُ فَإِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اِحْتَجَمَ مَرَّهً فَدَفَعَ اَلدَّمَ اَلْخَارِجَ مِنْهُ إِلَی أَبِی سَعِیدٍ اَلْخُدْرِیِّ وَ قَالَ لَهُ غَیِّبْهُ فَذَهَبَ فَشَرِبَهُ فَقَالَ لَهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَا صَنَعْتَ بِهِ قَالَ شَرِبْتُهُ یَا رَسُولَ اَللَّهِ قَالَ أَوَ لَمْ أَقُلْ لَکَ غَیِّبْهُ فَقَالَ غَیَّبْتُهُ فِی وِعَاءٍ حَرِیزٍ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِیَّاکَ وَ أَنْ تَعُودَ لِمِثْلِ هَذَا ثُمَّ اِعْلَمْ أَنَّ اَللَّهَ قَدْ حَرَّمَ عَلَی اَلنَّارِ لَحْمَکَ وَ دَمَکَ لِمَا اِخْتَلَطَ بِدَمِی وَ لَحْمِی فَجَعَلَ أَرْبَعُونَ مِنَ اَلْمُنَافِقِینَ یَهْزَءُونَ بِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یَقُولُونَ زَعَمَ أَنَّهُ قَدْ أَعْتَقَ اَلْخُدْرِیَّ مِنَ اَلنَّارِ لاِخْتِلاَطِ دَمِهِ بِدَمِهِ وَ مَا هُوَ إِلاَّ کَذَّابٌ مُفْتَرٍ وَ أَمَّا نَحْنُ فَنَسْتَقْذِرُ دَمَهُ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَمَا إِنَّ اَللَّهَ یُعَذِّبُهُمْ بِالدَّمِ وَ یُمِیتُهُمْ بِهِ وَ إِنْ کَانَ لَمْ یُمِتِ اَلْقِبْطَ فَلَمْ یَلْبَثُوا إِلاَّ یَسِیراً حَتَّی لَحِقَهُمُ اَلرُّعَافُ اَلدَّائِمُ وَ سَیَلاَنُ اَلدِّمَاءِ مِنْ أَضْرَاسِهِمْ فَکَانَ طَعَامُهُمْ وَ شَرَابُهُمْ یَخْتَلِطُ بِالدَّمِ فَیَأْکُلُونَهُ فَبَقُوا کَذَلِکَ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً مُعَذَّبِینَ ثُمَّ هَلَکُوا وَ أَمَّا اَلسِّنِینُ وَ نَقْصٌ مِنَ اَلثَّمَرَاتِ فَإِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ دَعَا عَلَی مُضَرَ فَقَالَ اَللَّهُمَّ اُشْدُدْ وَطْأَتَکَ عَلَی مُضَرَ وَ اِجْعَلْهَا عَلَیْهِمْ سِنِینَ کَسِنِی یُوسُفَ فَابْتَلاَهُمُ اَللَّهُ بِالْقَحْطِ وَ اَلْجُوعِ فَکَانَ اَلطَّعَامُ یُجْلَبُ إِلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ نَاحِیَهٍ فَإِذَا اِشْتَرَوْهُ وَ قَبَضُوهُ لَمْ یَصِلُوا بِهِ إِلَی بُیُوتِهِمْ حَتَّی یُسَوَّسَ وَ یُنْتِنَ وَ یَفْسُدَ فَتَذْهَبُ أَمْوَالُهُمْ وَ لاَ یَحْصُلُ لَهُمْ فِی اَلطَّعَامِ نَفْعٌ حَتَّی أَضَرَّ بِهِمُ اَلْأَزْمُ وَ اَلْجُوعُ اَلشَّدِیدُ اَلْعَظِیمُ حَتَّی أَکَلُوا اَلْکِلاَبَ اَلْمَیْتَهَ

ص: 264

آن بسیار بود. در آن جا فرود آمدند و بار سفر و شترهایشان را در همان مکان گذاشتند. قورباغه ها و موش ها به جان مشک هایشان افتادند و آن ها را سوراخ کردند و آب آن ها در آن زمین سنگلاخی ریخت. مدّتی نگذشت که احساس تشنگی کردند، ولی آبی همراه آنان نبود. پس به طرف حوض هایی که از آن آب برداشته بودند برگشتند و دیدند که موش ها و قورباغه ها قبل از آن ها به آن جا رسیده اند و آبراهه هایی ایجاد کرده و آب آن برکه ها در آن زمین سنگلاخ فرو رفته است. آنان بر زمین افتادند و از یافتن آب نا امید شدند. نشانه های مرگ بر آنان ظاهر شد و هیچ کس از آنان رهایی نیافت، مگر یک نفر از آنان که هم چنان بر زبان خود و بر شکم خود، نام محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلم را می نوشت و می گفت: «ای پروردگار محمّد و آل محمّد علیهم السلام! من از آزار رساندن به محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلم توبه کردم. پس به حقّ محمّد و آل محمّد علیهم السلام گرفتاری مرا برطرف کن». او نجات یافت و خدا تشنگی را از او دور ساخت. کاروانی به وی رسید و کاروانیان او را آب دادند و متاع قوم و شتر های آنان بردند. شتران بر تحمّل تشنگی از مردان کاروان صبورتر بودند. آن مرد به رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم ایمان آورد و رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم آن شتران و اموال را به او بخشید. امّا درباره ی خون، باید گفت که رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم روزی حجامت کرد و خون خارج شده از خود را به ابو سعید خدّری داد و به او فرمود: «آن را دور انداز». امّا وی آن را خورد. رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم به وی فرمود: «با آن چه کردی»؟ گفت: «ای رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم! آن را خوردم». فرمود: «مگر به تو نگفتم دور بیانداز»؟ گفت: «آن را در جایی که کسی نبیند مخفی کردم». رسول صلى اللّه عليه و آله و سلم فرمود: «مبادا که دیگر چنین کاری بکنی. بدان که خداوند تبارک و تعالی، گوشت و خون تو را بر آتش حرام کرد؛ چون با گوشت و خون من در آمیخته است. در این هنگام چهل نفر از منافقین شروع به تمسخر رسول خدا صلى اللّه عليه و سلم کردند و می گفتند: «او ادّعا کرده که خدری را از آتش رها کرده است زیرا خونش با خون او مخلوط شده است. او دروغ گویی بیش نیست و ما خون او را کثیف می دانیم». پیامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم فرمود: «به خدا قسم، خدا آنان را با خون شکنجه خواهد کرد و آنان را با آن به هلاکت خواهد رساند، اگر چه قبطیان با آن نمردند». مدّت زیادی نگذشته بود به خونریزی دایمی از بینی و ریزش خون از دندان های آسیای خود مبتلا شدند و غذاها و نوشیدنی هایشان با خون مخلوط می شد و آن را می خوردند. به مدّت چهل بامداد در این حالت شکنجه و عذاب باقی ماندند تا این که در نهایت، به هلاکت رسیدند. امّا درباره ی سنین (سال های قحطی) و کمبود میوه باید گفت که رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم قبیله ی مضر را نفرین کرد و فرمود: «خدایا! عذابت را بر مضر شدّت ببخش و بر آنان سال های قحطی مانند سال های یوسف علیه السلام بفرست». پس خدای تبارک و تعالی آنان را به قحطی و گرسنگی مبتلا کرد. از اطراف برای آنان مواد غذایی می آمد، ولی هر گاه آن را می خریدند، پیش از این که به خانه هایشان برسانند می گندید و فاسد می شد و اموالشان از بین می رفت و نفع و فایده ای در غذای خویش نمی یافتند، تا این که بحران قحطی و گرسنگی شدید، سخت به آنان آزار و آسیب رساند تا جایی که مجبور شدند سگ های مرده را بخورند. آنان استخوان های مردگان را می سوزاندند و می خوردند و کارشان به جایی رسید که قبرهای مردگان را نبش کردند و آنان را خوردند. حتّی گاهی اوقات، زنان بچّه های خودشان را می خوردند، تا این که

ص: 265

وَ أَحْرَقُوا عِظَامَ اَلْمَوْتَی فَأَکَلُوهَا وَ حَتَّی نَبَشُوا عَنْ قُبُورِ اَلْمَوْتَی فَأَکَلُوهُمْ وَ حَتَّی رُبَّمَا أَکَلَتِ اَلْمَرْأَهُ طِفْلَهَا إِلَی أَنْ مَشَی جَمَاعَهٌ مِنْ رُؤَسَاءِ قُرَیْشٍ إِلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ هَبْکَ عَادَیْتَ اَلرِّجَالَ فَمَا بَالُ اَلنِّسَاءِ وَ اَلصِّبْیَانِ وَ اَلْبَهَائِمِ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْتُمْ بِهَذَا مُعَاقَبُونَ وَ أَطْفَالُکُمْ وَ حَیَوَانَاتُکُمْ بِهَذَا غَیْرُ مُعَاقَبَهٍ بَلْ هِیَ مُعَوَّضَهٌ لِجَمِیعِ اَلْمَنَافِعِ حَیْثُ یَشَاءُ رَبُّنَا فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ فَسَوْفَ یُعَوِّضُهَا اَللَّهُ تَعَالَی عَمَّا أَصَابَهَا ثُمَّ عَفَا عَنْ مُضَرَ وَ قَالَ اَللَّهُمَّ اِفرِجْ عَنْهُمْ فَعَادَ إِلَیْهِمُ اَلْخِصْبُ وَ اَلدَّعَهُ وَ اَلرَّفَاهِیَهُ فَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِمْ یُعَدِّدُ عَلَیْهِمْ نِعَمَهُ فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذَا اَلْبَیْتِ اَلَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ قَالَ اَلْإِمَامُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ أَمَّا اَلطَّمْسُ عَلَی اَلْأَمْوَالِ فَیَأْتِی مِثْلُهَا لِلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: رَبَّنَا اِطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ وَ اُشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ اَلْعَیَّاشِیُّ عَنِ اَلْفَضْلِ بْنِ أَبِی قُرَّهَ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَوْحَى اللَّهُ إِلَى إِبْرَاهِيمَ اللّه أَنَّهُ سَیُولَدُ لَکَ، فَقَالَ لِسَارَهَ، فَقَالَتْ: أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلَیْهِ: أَنَّهَا سَتَلِدُ وَ یُعَذَّبُ أَوْلاَدُهَا أَرْبَعَمِائَهِ سَنَهٍ بِرَدِّهَا اَلْکَلاَمَ عَلَیَّ، قَالَ: فَلَمَّا طَالَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ اَلْعَذَابُ ضَجُّوا وَ بَکَوْا إِلَی اَللَّهِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلَی مُوسَی وَ هَارُونَ أَنْ یُخَلِّصَهُمْ مِنْ فِرْعَوْنَ فَحَطَّ عَنْهُمْ سَبْعِینَ وَ مِائَهَ سَنَهٍ، قَالَ: وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ: هَکَذَا أَنْتُمْ لَوْ فَعَلْتُمْ لَفَرَّجَ اَللَّهُ عَنَّا، فَأَمَّا إِذَا لَمْ تَکُونُوا فَإِنَّ اَلْأَمْرَ یَنْتَهِی إِلَی مُنْتَهَاهُ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتِي بارَكْنا فِيها وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنى عَلى بَنِي إِسْرائِيلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما كانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما كانُوا يَعْرِشُونَ ﴾ (137)

گروه هایی از رؤسای قریش نزد رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم آمدند و گفتند: «ای محمّد صلى اللّه عليه و آله و سلم! تو با مردان دشمنی؛ این زنان و بچّه ها و حیوانات چه گناهی کرده اند»؟ رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم فرمود: «شما بابت کارتان مورد مجازات قرار گرفته اید و بچّه ها و حیوانات شما هدف عذاب نیستند؛ هر گاه خدا بخواهد، خسارت آنان را با همه ی منافع در دنیا و آخرت جبران خواهد کرد. خداوند تبارک و تعالی خسارت آنان را جبران خواهد کرد و مضر را خواهد بخشید و آن گاه گفت: «خدایا! گرفتاری آنان را بر طرف کن. خرّمی و آسایش و رفاه به آنان بازگشت و این همان گفته خدای عزّ و جلّ در مورد آنان است؛ در جایی که نعمت های او را بر آنان بر می شمرد و می فرماید: باید خداوند این خانه را بپرستند همان (خدایی) که در گرسنگی غذایشان داد و از بیم [دشمن] آسوده خاطرشان کرد. (قریش / 4 - 3). امّا حکایت کاستن (طمس) اموال را نیز پیامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم داشت که در تفسیر این فرموده خدای عزّ و جلّ: پروردگارا اموالشان را نابود کن و آنان را دل سخت گردان خواهد آمد. (یونس / 88) عیاشی در تفسیر خود از فضل بن ابی قرّه روایت نموده که گفت: «از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: خداوند به حضرت ابراهیم علیه السلام وحی فرستاد که به زودی فرزندی برای تو متولّد خواهد شد»! ابراهیم علیه السلام هم به ساره (همسرش) خبر داد: ساره گفت: «من پیر زن هستم! با این وصف خداوند به سوی ابراهیم علیه السلام وحی فرستاد که ساره به زودی فرزندی می آورد و اولادش چهار صد سال گرفتار خواهند بود». آن گاه حضرت فرمود: «چون گرفتاری بنی اسرائیل به طول انجامید چهل صبح رو به درگاه الهی آورده به گریه و زاری پرداختند. خدا هم به موسی علیه السلام [و برادرش] هارون وحی فرستاد که [با امداد غیبی] آن ها را از شر فرعون نجات دهد و صد و هفتاد سال از چهار صد سال گرفتاری آن ها را برداشت». سپس امام علیه السلام فرمود: «هم چنین شما هم اگر مثل بنی اسرائیل در درگاه خداوند به گریه و زاری بپردازید؛ خداوند فرج ما را نزدیک خواهد کرد. امّا اگر چنین نباشید، این سختی تا پایان مدّتش خواهد رسید».

و مشرق ها و مغرب های پر برکت زمین را به آن قوم که [زیر زنجیر ظلم و ستم] به ضعف کشانده شده بودند، واگذار کردیم؛ و وعده ی نیک پروردگارت بر بنی اسرائیل، به خاطر صبر و استقامتی که به خرج دادند، تحقّق یافت؛ و آن چه فرعون و فرعونیان [از کاخ های مجلّل] می ساختند، و آن چه از باغ های داربست دار فراهم ساخته بودند، در هم کوبیدیم! (137)

عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمتُ كَلِمَتُ رَبِّكَ الحُسْنَى عَلى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمرنا ما كانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قوْمُهُ وَ ما كَانُوا يَعْرِشُونَ فَقَالَ إِنَّهُ بُشْرَى وَ انْتِقَامُ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ جاوَزْنا بِبَنِي إِسْرائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلى قَوْمٍ يَعْكُفُونَ عَلى أَصْنامٍ لَهُمْ قالُوا يا مُوسَى اجْعَلْ لَنا إِلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ ﴾ (138)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ إِنَّ هؤُلاءِ مُتَبَّرٌ ما هُمْ فِيهِ وَ باطِلٌ ما كانُوا يَعْمَلُونَ ﴾ (139)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قالَ أَغَيْرَ اللَّهِ أَبْغِيكُمْ إِلهاً وَ هُوَ فَضَّلَكُمْ عَلَى الْعالَمِينَ ﴾ (140)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ لَهُ بَعْضُ الْيَهُودِ: مَا دَفَنْتُمْ نَبِيَّكُمْ حَتَّى اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ وَ قَالَ عَلیهِ السَّلامُ إِنَّما آخْتَلَفْنَا عَنْهُ لاَ فِيهِ، وَ لكِنَّكُمْ مَا جَفَّتْ أَرْجُلُكُمْ مِنَ آلْبَحْرِ حَتَّى قُلْتُمْ لِنَبِيِّكُمْ: «اجْعَلْ لَنَا إِلهاً كَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ فَقَالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ ﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ قَضَی اَلاِخْتِلاَفَ عَلَی خَلْقِهِ وَ کَانَ أَمْراً قَدْ قَضَاهُ فِی عِلْمِهِ کَمَا قَضَی عَلَی اَلْأُمَمِ مِنْ قَبْلِکُمْ، وَ هِیَ اَلسُّنَنُ وَ اَلْأَمْثَالُ یَجْرِی عَلَی اَلنَّاسِ، فَجَرَتْ عَلَیْنَا کَمَا جَرَتْ عَلَی اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِنَا وَ قَالَ اسم لا تَبْدِيلَ لِقَوْلِ اَللَّهِ وَ قَدْ قَضَی اَللَّهُ عَلَی مُوسَی وَ هُوَ مَعَ قَوْمِهِ یُرِیهِمُ اَلْآیَاتِ وَ اَلنُذُرَ ثُمَّ مَرُّوا عَلَی قَوْمٍ یَعْبُدُونَ أَصْنَاماً قالُوا یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إِلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ ﴾. (3)

3- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ اَلْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلی أَصْنامٍ لَهُمْ فَإِنَّهُ لَمَّا غَرَّقَ اَللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ أَصْحَابَهُ وَ عَبَرَ مُوسَی وَ أَصْحَابُهُ اَلْبَحْرَ نَظَرَ أَصْحَابُ مُوسَی إِلَی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلَی أَصْنَامٍ لَهُمْ فَقَالُوا لِمُوسَی یا مُوسَی اِجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَهٌ فَقَالَ مُوسَی إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ إِنَّ هؤُلاءِ مُتَبَّرٌ ما هُمْ فِیهِ وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ قالَ أَغَیْرَ اَللّهِ أَبْغِیکُمْ إِلهاً وَ هُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَی اَلْعالَمِینَ إِلَی قَوْلِهِ: وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ وَ هُوَ مُحْکَمٌ ﴾. (4)

ص: 270

إِسْرائِيلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما كانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما كانُوا يَعْرِشُونَ ﴾ پس از نزول این آیه حضرت فرمود: «این گفتار خداوند بشارت و مژده و اجازه انتقام از کفّار است».

و بنی اسرائیل را [سالم] از دریا عبور دادیم؛ [ناگاه] در راه خود به گروهی رسیدند که اطراف بت هایشان، برای عبادت، گرد آمده بودند. [در این هنگام، بنی اسرائیل] به موسی گفتند: «تو هم برای ما معبودی قرار ده، همان گونه که آن ها معبودان [و خدایانی] دارند». گفت: «شما جمعیّتی جاهل و نادان هستید». (138)

این ها [را که می بینید]، سر انجام کارشان نابودی است؛ و آن چه انجام می دهند، باطل و بی اساس است». (139)

[سپس] گفت: «آیا غیر از خداوند، معبودی برای شما بطلبم؟! در حالی که او شما را بر جهانیان [هم عصرتان] برتری داد» (140)

1- امام علی علیه السلام- یهودی به امام علی علیه السلام گفت: «هنوز پیامبرتان را دفن نکرده بودید که درباره اش دچار اختلاف شدید»! فرمود: «ما نسبت به آن چه از او رسیده بود اختلاف کردیم نه درباره ی شخص او، ولی شما هنوز پایتان از آب دریا خشک نشده بود که به پیامبرتان گفتید: ﴿ اِجْعَلْ لَنا إِلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ ﴾.

2- امام باقر علیه السلام- همانا خداوند اختلاف را بر مخلوقاتش مقدّر نمود و این چیزی بود که در علم او مقدّر شده بود. هم چنان که با امّت های پیش از شما نیز چنین کرد، و این سنّت ها و امثالی است که بر مردم جاری می کند و بر ما نیز مانند گذشتگانمان جاری شد. و فرمود: دگرگونی در آفرينش الهی نیست. (روم / 30) و خداوند بر موسی علیه السلام مقدّر نمود، در حالی که او همراه قومش بود و آیات و هشدارها را به آنان نشان می داد. سپس آنان از کنار قومی گذشتند که بت ها را می پرستیدند، گفتند: ﴿ یَا مُوسَی اجْعَل لَّنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ ﴾.

3- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ جاوَزْنا بِبَنِي إِسْرائِيلَ الْبَحْرَ ﴾؛ هنگامی که خداوند فرعون و همراهانش را غرق کرد و موسی و یارانش از دریا گذشتند، یاران موسی به قومی رسیدند که بت پرستی می کردند. آن ها به موسی گفتند: ﴿ یَا مُوسَی اجْعَل لَّنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ ﴾، این افراد از حق رویگردانند و آن چه انجام می دهند باطل است». موسی علیه السلام به آن ها گفت: [سپس] گفت: «آیا غیر از خداوند، معبودی برای شما بطلبم؟! خدایی که شما را بر جهانیان [و مردم عصرتان] برتری داد»! ... و در این ها، آزمایش بزرگی از طرف پروردگارتان برای شما بود.

ص: 271

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَلَمَّا أَخَذَ مُوسَی اَلْعَصَا وَ رَجَعَتْ إِلَی فِرْعَوْنَ نَفْسُهُ هَمَّ بِتَصْدِیقِهِ فَقَامَ إِلَیْهِ هَامَانُ وَ قَالَ بَیْنَا أَنْتَ إِلَهٌ تُعْبَدُ إِذْ أَنْتَ تَابِعٌ لِعَبْدٍ وَ اِجْتَمَعَ اَلْمَلَأُ وَ قَالُوا هَذَا سَاحِرٌ عَلِیمٌ فَجُمِعَ اَلسَّحَرَهُ لِمِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ فَلَمَّا أَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَ عِصِیَّهُمْ أَلْقَی مُوسَی عَصَاهُ فَالْتَقَمَتْهَا کُلَّهَا وَ کَانَ فِی اَلسَّحَرَهِ اِثْنَانِ وَ سَبْعُونَ شَیْخاً خَرُّوا سُجَّداً ثُمَّ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ مَا هَذَا سِحْرٌ لَوْ کَانَ سِحْراً لَبَقِیَتْ حِبَالُنَا وَ عِصِیُّنَا ثُمَّ خَرَجَ مُوسَی صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَیْهِ بِبَنِی إِسْرَائِیلَ یُرِیدُ أَنْ یَقْطَعَ بِهِمُ اَلْبَحْرَ فَأَنْجَی اَللَّهُ مُوسَی وَ مَنْ مَعَهُ وَ غَرَّقَ فِرْعَوْنَ وَ مَنْ مَعَهُ فَلَمَّا صَارَ مُوسَی فِی اَلْبَحْرِ اِتَّبَعَهُ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ فَتَهَیَّبَ فِرْعَوْنُ أَنْ یَدْخُلَ اَلْبَحْرَ فَمُثِّلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مَادِیَانَهٍ وَ کَانَ فِرْعَوْنُ عَلَی فَحْلٍ فَلَمَّا رَأَی قَوْمُ فِرْعَوْنَ اَلْمَادِیَانَهَ اِتَّبَعُوهَا فَدَخَلُوا اَلْبَحْرَ فَغَرِقُوا وَ أَمَرَ اَللَّهُ اَلْبَحْرَ فَلَفَظَ فِرْعَوْنَ مَیِّتاً حَتَّی لاَ یُظَنَّ أَنَّهُ غَائِبٌ وَ هُوَ حَیٌّ ثُمَّ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ مُوسَی أَنْ یَرْجِعَ بِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِلَی اَلشَّامِ فَلَمَّا قَطَعَ اَلْبَحْرَ بِهِمْ مَرَّ عَلی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلی أَصْنامٍ لَهُمْ قالُوا یا مُوسَی اِجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَهٌ قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ ﴾. (1)

5- العسكری علیه السلام- ﴿ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی وَ اُذْکُرُوا إِذْ جَعَلْنَا مَاءَ اَلْبَحْرِ فِرَقاً یَنْقَطِعُ بَعْضُهُ مِنْ بَعْضٍ فَأَنْجَیْنَاکُمْ هُنَاکَ وَ أَغْرَقْنَا فِرْعَوْنَ وَ قَوْمَهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ إِلَیْهِمْ وَ هُمْ یَغْرَقُونَ وَ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی لَمَّا اِنْتَهَی إِلَی اَلْبَحْرِ أَوْحَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ قُلْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ جَدِّدُوا تَوْحِیدِی وَ أَمِرُّوا بِقُلُوبِکُمْ ذِکْرَ مُحَمَّدٍ سَیِّدِ عَبِیدِی وَ إِمَائِی وَ أَعِیدُوا عَلَی أَنْفُسِکُمُ اَلْوَلاَیَهَ لِعَلِیٍّ أَخِی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ وَ قُولُوا اَللَّهُمَّ بِجَاهِهِمْ جَوِّزْنَا عَلَی مَتْنِ هَذَا اَلْمَاءِ فَإِنَّ اَلْمَاءَ یَتَحَوَّلُ لَکُمْ أَرْضاً فَقَالَ لَهُمْ مُوسَی ذَلِکَ فَقَالُوا تُورِدُ عَلَیْنَا مَا نَکْرَهُ وَ هَلْ فَرَرْنَا مِنْ فِرْعَوْنَ إِلاَّ مِنْ خَوْفِ اَلْمَوْتِ وَ أَنْتَ تَقْتَحِمُ بِنَا هَذَا اَلْمَاءَ اَلْغَمْرَ بِهَذِهِ اَلْکَلِمَاتِ وَ مَا یرینا [یُدْرِینَا] مَا یَحْدُثُ مِنْ هَذِهِ عَلَیْنَا فَقَالَ لِمُوسَی کَالِبُ بْنُ یُوحَنَّا وَ هُوَ عَلَی دَابَّهٍ لَهُ وَ کَانَ ذَلِکَ اَلْخَلِیجُ أَرْبَعَهَ فَرَاسِخَ یَا نَبِیَّ اَللَّهِ أَمَرَکَ اَللَّهُ بِهَذَا أَنْ نَقُولَهُ وَ نَدْخُلَ اَلْمَاءَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ وَ أَنْتَ تَأْمُرُنِی بِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَوَقَفَ وَ جَدَّدَ عَلَی نَفْسِهِ مِنْ تَوْحِیدِ اَللَّهِ وَ نُبُوَّهِ مُحَمَّدٍ وَ وَلاَیَهِ عَلِیٍّ وَ اَلطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِمَا کَمَا أُمِرَ بِهِ ثُمَّ قَالَ اَللَّهُمَّ بِجَاهِهِمْ جَوِّزْنِی عَلَی مَتْنِ هَذَا اَلْمَاءِ ثُمَّ أَقْحَمَ فَرَسَهُ فَرَکَسَ عَلَی مَتْنِ اَلْمَاءِ وَ إِذَا اَلْمَاءُ تَحْتَهُ کَأَرْضٍ لَیِّنَهٍ حَتَّی بَلَغَ آخِرَ اَلْخَلِیجِ ثُمَّ عَادَ رَاکِضاً ثُمَّ قَالَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ أَطِیعُوا مُوسَی فَمَا هَذَا اَلدُّعَاءُ إِلاَّ مِفْتَاحُ أَبْوَابِ اَلْجِنَانِ وَ مَغَالِیقُ أَبْوَابِ اَلنِّیرَانِ وَ مُسْتَنْزِلُ

ص: 272

4- امام صادق علیه السلام- هنگامی که موسی علیه السلام عصا را در دست گرفت و حال فرعون سر جایش آمد خواست او را تصدیق کند، هامان در مقابل فرعون برخاست و گفت: در حالی که تو خود را خدایی می پنداری که پرستش می شوی هم اکنون تابع بنده ای شده ای؟ مردم گرد هم آمدند و می گفتند: این ساحر ماهری است. پس در یک روز معیّن همه ساحران را جمع کردند هنگامی که طناب ها و چوب دستی های خود را بر روی زمین انداختند موسی علیه السلام نیز عصای خود را بر زمین انداخت و همه ی آن ها را بلعید. در آن زمان در ساحری هفتاد و دو نفر ماهر و پیشکسوت بودند که همه ی آن ها در مقابل موسی علیه السلام به سجده در آمدند سپس به فرعون گفتند: «این کار موسی علیه السلام، سحر نیست زیرا اگر سحر بود نمی توانست طناب ها و چوب دستی های ما را بخورد. سپس موسی علیه السلام، قوم بنی اسرائیل را از آن جا خارج کرد می خواست آن ها را از میان دریا عبور بدهد. پس خداوند موسی علیه السلام و کسانی که با او بودند را نجات داد و فرعون و همراهانش را در دریا غرق کرد. هنگامی که وارد دریا شد فرعون و سپاهیانش آن ها را تعقیب می کردند. فرعون از این که وارد دریا شود می ترسید جبرئیل به شکل اسبی مادینه در آمد در حالی که فرعون بر اسب نرینه ای سوار بود. هنگامی که قوم فرعون اسب ماده ی سیاه را دیدند آن را دنبال کردند و وارد دریا شدند در نتیجه در دریا غرق شدند. خداوند متعال به دریا امر کرد جنازه ی مرده فرعون را به ساحل انداخت تا این که کسی گمان نبرد که او غایب و زنده است. سپس خداوند به موسی علیه السلام وحی نازل کرد که قوم بنی اسرائیل را به شام باز گرداند هنگامی که آنان را از دریا عبور داد بر قومی که بت هایی داشتند و آن ها را پرستش می کردند گذشت؛ بنی اسرائیل به موسی علیه السلام گفتند: ﴿ یا مُوسَی اِجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ ﴾.

5- امام عسکری علیه السلام- امام علیه السلام فرمود: خدای تعالی فرموده است: ﴿ وَ اُذْکُرُوا إِذْ جَعَلْنَا مَاءَ اَلْبَحْرِ فَرَقاً یَنْقَطِعُ بَعْضُهُ مِنْ بَعْضٍ فَأَنْجَیْناکُمْ هُنَاکَ وَ أَغْرَقْنَا فِرْعَوْنَ وَ قَوْمَهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ إِلَیْهِمْ وَ هُمْ یَغْرَقُونَ ﴾ چرا که موسی علیه السلام هنوز به دریا نرسیده بود خدا به او وحی کرد که به بنی اسرائیل بگو: توحید مرا را تجدید کنید و به قلب ها و دل هایتان یاد محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم سرور بندگان و کنیزان مرا امر کنید و ولایت علی علیه السلام برادر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و خاندان پاکش را بر جان هایتان تکرار کنید و بگویید: خدایا تو را به منزلت آنان قسم ما را از روی این آب عبور بده، پس آب برای شما به زمین تبدیل می شود، که موسی علیه السلام این را به آن ها گفت، گفتند: «چیزی را بر ما وارد می کنی که ما آن را دوست نداریم و آیا جز این است که ما به خاطر ترس از مرگ از فرعون فرار می کنیم؟! و تو با این سخنانت ما را در این آب عمیق فرو می بری؟ و به ما نشان نمی دهد که از این کار بر ما چه پیش می آید»؟ کالب بن یوحنا در حالی که بر چهار پایش سوار بود و آن خلیج چهار فرسخ بود به موسی علیه السلام گفت: «ای پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، آیا خدا تو را بر این فرمان داده که این را به ما بگویی و ما داخل آب شویم»؟! گفت: «بله». گفت: «آیا تو مرا به این کار امر می کنی»؟ موسی علیه السلام گفت: «بله». ایستاد و توحید خدا و نبوّت محمّد و ولایت علی علیه السلام و پاکان خاندان آن دو تن را همان گونه که به آن امر شده بود تجدید کرد گفت: «خدایا تو را قسم به آنان که مرا از روی این آب عبور بده؛ پس اسبش را پیش راند و بر روی آب رفت و در آن هنگام آب، مانند زمینی

ص: 273

اَلْأَرْزَاقِ وَ جَالِبٌ عَلَی عَبِیدِ اَللَّهِ وَ إِمَائِهِ رِضَا اَلْمُهَیْمِنِ اَلْخَلاَّقِ فَأَبَوْا وَ قَالُوا نَحْنُ لاَ نَسِیرُ إِلاَّ عَلَی اَلْأَرْضِ فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلی مُوسی أَنِ اِضْرِبْ بِعَصاکَ اَلْبَحْرَ وَ قُلِ اَللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ لَمَّا فَلَقْتَهُ فَفَعَلَ فَانْفَلَقَ وَ ظَهَرَتِ اَلْأَرْضُ إِلَی آخِرِ اَلْخَلِیجِ فَقَالَ مُوسَی اُدْخُلُوهَا قَالُوا اَلْأَرْضُ وَحِلَهٌ نَخَافُ أَنْ نَرْسُبَ فِیهَا فَقَالَ اَللَّهُ یَا مُوسَی قُلِ اَللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ جَفِّفْهَا فَقَالَهَا فَأَرْسَلَ اَللَّهُ عَلَیْهَا رِیحَ اَلصَّبَا فَجَفَّتْ وَ قَالَ مُوسَی اُدْخُلُوهَا قَالُوا یَا نَبِیَّ اَللَّهِ نَحْنُ اِثْنَتَا عَشْرَهَ قَبِیلَهً بَنُو اِثْنَیْ عَشَرَ آبَاءٍ وَ إِنْ دَخَلْنَا رَامَ کُلُّ فَرِیقٍ مِنَّا تَقَدُّمَ صَاحِبِهِ فَلاَ نَأْمَنُ وُقُوعَ اَلشَّرِّ بَیْنَنَا فَلَوْ کَانَ لِکُلِّ فَرِیقٍ مِنَّا طَرِیقٌ عَلَی حِدَهٍ لَأَمِنَّا مَا نَخَافُهُ فَأَمَرَ اَللَّهُ مُوسَی أَنْ یَضْرِبَ اَلْبَحْرَ بِعَدَدِهِمُ اِثْنَتَیْ عَشْرَهَ ضَرْبَهً فِی اِثْنَیْ عَشَرَ مَوْضِعاً إِلَی جَانِبِ ذَلِکَ اَلْمَوْضِعِ وَ یَقُولُ اَللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ بَیِّنِ اَلْأَرْضَ لَنَا وَ أَمِطِ اَلْمَاءَ عَنَّا فَصَارَ فِیهِ تَمَامُ اِثْنَی عَشَرَ طَرِیقاً وَ جَفَّ قَرَارُ اَلْأَرْضِ بِرِیحِ اَلصَّبَا فَقَالَ اُدْخُلُوهَا قَالُوا کُلُّ فَرِیقٍ مِنَّا یَدْخُلُ سِکَّهً مِنْ هَذِهِ اَلسِّکَکِ لاَ یَدْرِی مَا یَحْدُثُ عَلَی اَلْآخَرِینَ فَقَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَاضْرِبْ کُلَّ طَوْدٍ مِنَ اَلْمَاءِ بَیْنَ هَذِهِ اَلسِّکَکِ فَضَرَبَ وَ قَالَ اَللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ لَمَّا جَعَلْتَ هَذَا اَلْمَاءَ طَبَقَاتٍ وَاسِعَهً یَرَی بَعْضُهُمْ بَعْضاً مِنْهَا فَحَدَثَتْ طَبَقَاتٌ وَاسِعَهٌ یَرَی بَعْضُهُمْ بَعْضاً مِنْهَا ثُمَّ دَخَلُوهَا فَلَمَّا بَلَغُوا آخِرَهَا جَاءَ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ فَدَخَلَ بَعْضُهُمْ فَلَمَّا دَخَلَ آخِرُهُمْ وَ هَمُّوا بِالْخُرُوجِ أَوَّلُهُمْ أَمَرَ اَللَّهُ تَعَالَی اَلْبَحْرَ فَانْطَبَقَ عَلَیْهِمْ فَغَرِقُوا وَ أَصْحَابُ مُوسَی یَنْظُرُونَ إِلَیْهِمْ ﴾. (1)

6- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ لَمَّا غَرَّقَ اَللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ أَصْحَابَهُ وَ عَبَرَ مُوسَی وَ أَصْحَابُهُ اَلْبَحْرَ نَظَرَ أَصْحَابُ مُوسَی إِلَی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلَی أَصْنَامٍ لَهُمْ فَقَالُوا لِمُوسَی یا مُوسَی اِجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَهٌ فَقَالَ مُوسَی إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ ﴾. (2)

7- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ تَجْهَلُونَ نِعْمَةَ رَبِّكُمْ فِيمَا صَنَعَ بِكُمْ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ إِذْ أَنْجَيْناكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذابِ يُقَتِّلُونَ أَبْناءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِساءَكُمْ وَ فِي ذلِكُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ ﴾ (131)

ص: 274

نرم بود تا این که به آخر خلیج رسید، و با سرعت برگشت، و به بنی اسرائیل گفت: «ای بنی اسرائیل موسی علیه السلام را اطاعت کنید چرا که این دعا جز کلید در های بهشت و قفل در های آتش و نازل کننده روزی نیست و این رضای خالق مهیمن را برای بندگان خدا جلب می کند امّا نپذیرفتند، و گفتند: ما فقط بر زمین راه می رویم. بنا بر این خدا به موسی علیه السلام وحی کرد: با عصایت بر دریا بزن و بگو خدایا تو را قسم به محمّد و خاندان پاکش علیهم السلام که این دریا را بشکافی، و این کار را کرد و زمین زیر دریا تا آخرش پدیدار گشت، موسی علیه السلام فرمود: «داخل آن شوید». گفتند: «زمین گلی است می ترسیم که در آن فرو رویم». خدا گفت: «ای موسی علیه السلام بگو: خدایا تو را قسم به محمّد و خاندان پاکش علیهم السلام؛ آن را خشک کن، پس موسی علیه السلام آن را گفت، خدا بر آن باد صبا را فرستاد و زمین خشک شد». موسی علیه السلام گفت: «در آن داخل شوید». گفتند: «ای پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، ما دوازده قبیله و فرزندان دوازده پدریم و اگر داخل شویم و هر گروهی از ما که از دوستش پیشی گیرد از وقوع و ایجاد شر در میان خودمان ایمن نیستیم؛ پس اگر هر گروهی از ما راهی جدا گانه داشته باشد از آن چه که می ترسیم در امان می مانیم. بنا بر این خداوند موسی علیه السلام را فرمان داد تا به تعداد آن ها دوازده ضربه در دوازده جای در دریا در کنار جای قبلی بزند». و می گفت: «خدایا تو را قسم به محمّد و خاندان پاکش علیهم السلام را، زمین را برای ما پدیدار کن و آب را برای ما کنار بزن. بنا بر این در آن دوازده راه ایجاد شد و کف زمین با باد صبا خشک شد». گفت: «داخل آن شوید». گفتند: «هر گروه که از ما در این راه ها وارد شود نمی داند برای دیگران چه اتّفاقی می افتد، خدای بزرگ و بلند مرتبه گفت: با عصایت بر هر کدام از این بلندی های بین این راه ها بزن، پس این کار را کرد و گفت: خدایا تو را قسم به محمّد و خاندان پاکش علیهم السلام، برای آن که این آب را لایه های بزرگی قرار دهد تا هم دیگر را ببینند؛ لایه های بزرگی ایجاد شد که هم دیگر را می دیدند. پس وارد شدند، و هنگامی که آخرین نفر آنان وارد شد و اوّلین نفر آنان خواست خارج شود خدای تعالی به دریا دستو داد، پس دریا بر آن ها قرار گرفت و غرق شدند و اصحاب موسی علیه السلام به آن ها نگاه می کردند».

6- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- هنگامی که خدا فرعون و اصحابش را غرق کرد و موسی علیه السلام و اصحابش از دریا عبور کردند، قوم موسی علیه السلام به قومی رسیدند که مشغول پرستیدن بت ها بودند. به موسی علیه السلام گفتند: ﴿ يَا مُوسَى اجْعَلْ لَنَا إِلهاً كَما هُمْ آلِهَةٌ ﴾. موسى علیه السلام گفت: ﴿ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ ﴾.

7- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ تَجْهَلُونَ ﴾؛ یعنی از نعمت های پروردگارتان که به شما عطا کرده است، نا آگاه هستید.

[به خاطر بیاورید] زمانی را که از [چنگال] فرعونیان نجاتتان بخشیدیم. در حالی که پیوسته شما را به بدترین صورت شکنجه می دادند، پسرانتان را می کشتند، و زنانتان را [برای خدمت کاری] زنده می گذاشتند؛ و در این، آزمایش بزرگی برای شما از سوی پروردگارتان بود. (141)

ص: 275

1- العسكرى علیه السلام- ﴿ وَ اذْكُرُوا یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ إِذْ نَجَّیْناكُمْ أَنْجَیْنَا أَسْلَافَكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ ... وَ كَانَ مِنْ عَذَابِهِمُ الشَّدِیدِ أَنَّهُ كَانَ فِرْعَوْنُ یُكَلِّفُهُمْ عَمَلَ الْبِنَاءِ عَلَی الطِّینِ وَ یَخَافُ أَنْ یَهْرُبُوا عَنِ الْعَمَلِ فَأَمَرَ بِتَقْیِیدِهِمْ وَ كَانُوا یَنْقُلُونَ ذَلِكَ الطِّینَ عَلَی السَّلَالِیمِ إِلَی السُّطُوحِ فَرُبَّمَا سَقَطَ الْوَاحِدُ مِنْهُمْ فَمَاتَ أَوْ زَمِنَ لَا یَحْفِلُونَ بِهِمْ إِلَی أَنْ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی قُلْ لَهُمْ لَا یَبْتَدِءُونَ عَمَلًا إِلَّا بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ لِیَخِفَّ عَلَیْهِمْ فَكَانُوا یَفْعَلُونَ ذَلِكَ فَیَخِفُّ عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَ كُلَّ مَنْ سَقَطَ فَزَمِنَ مِمَّنْ نَسِیَ الصَّلَاةَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ أَنْ یَقُولَهَا عَلَی نَفْسِهِ إِنْ أَمْكَنَهُ أَیِ الصَّلَاةَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَوْ یُقَالَ عَلَیْهِ إِنْ لَمْ یُمْكِنْهُ فَإِنَّهُ یَقُومُ وَ لَا یَقْلِبُهُ یَدٌ فَفَعَلُوهَا فَسَلِمُوا یُذَبِّحُونَ أَبْناءَكُمْ وَ ذَلِكَ لَمَّا قِیلَ لِفِرْعَوْنَ إِنَّهُ یُولَدُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ مَوْلُودٌ یَكُونُ عَلَی یَدِهِ هَلَاكُكَ وَ زَوَالُ مُلْكِكَ فَأَمَرَ بِذَبْحِ أَبْنَائِهِمْ فَكَانَتِ الْوَاحِدَةُ مِنْهُنَّ تُصَانِعُ الْقَوَابِلَ عَنْ نَفْسِهَا كَیْلَا تَنِمَّ عَلَیْهَا وَ تَنِمَّ حَمْلُهَا ثُمَّ تُلْقِی وَلَدَهَا فِی صَحْرَاءَ أَوْ غَارِ جَبَلٍ أَوْ مَكَانٍ غَامِضٍ وَ تَقُولُ عَلَیْهِ عَشْرَ مَرَّاتٍ الصَّلَاةُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فَیُقَیِّضُ اللَّهُ لَهُ مَلَكاً یُرَبِّیهِ وَ یُدِرُّ مِنْ إِصْبَعٍ لَهُ لَبَناً یَمَصُّهُ وَ مِنْ إِصْبَعٍ طَعَاماً لَیِّناً یَتَغَدَّاهُ إِلَی أَنْ نَشَأَ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ كَانَ مَنْ سَلِمَ مِنْهُمْ وَ نَشَأَ أَكْثَرَ مِمَّنْ قُتِلَ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَكُمْ یُبْقُونَهُنَّ وَ یَتَّخِذُونَهُنَّ إِمَاءً فَضَجُّوا إِلَی مُوسَی علیه السلام وَ قَالُوا یَفْتَرِشُونَ بَنَاتِنَا وَ أَخَوَاتِنَا فَأَمَرَ اللَّهُ تِلْكَ الْبَنَاتِ كُلَّمَا رَابَهُنَّ مِنْ ذَلِكَ رَیْبٌ صَلَّیْنَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ فَكَانَ اللَّهُ یَرُدُّ عَنْهُنَّ أُولَئِكَ الرَّجُلَ إِمَّا بِشُغُلٍ أَوْ مَرَضٍ أَوْ زَمَانَةٍ أَوْ لُطْفٍ مِنْ أَلْطَافِهِ فَلَمْ یَفْتَرِشْ مِنْهُنَّ امْرَأَةً بَلْ دَفَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِكَ عَنْهُنَّ بِصَلَاتِهِنَّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ فِی ذلِكُمْ فِی ذَلِكَ الْإِنْجَاءِ الَّذِی أَنْجَاكُمْ مِنْهُمْ رَبُّكُمْ بَلاءٌ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِیمٌ كَبِیرٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ اذْكُرُوا إِذَا كَانَ الْبَلَاءُ یُصْرَفُ عَنْ أَسْلَافِكُمْ وَ یَخِفُّ بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ أَفَمَا تَعْلَمُونَ أَنَّكُمْ إِذَا شَاهَدْتُمُوهُ وَ آمَنْتُمْ بِهِ كَانَتِ النِّعْمَةُ عَلَیْكُمْ أَفْضَلَ وَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْكُمْ أَجْزَلُ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ وَاعَدْنَا مُوسَى ثَلاَثِینَ لَیلَةً وَ أَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیلَةً وَ قَالَ مُوسَى لِأَخِیهِ هَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لاَ تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ ﴾ (142)

1- امام عسکری علیه السلام- خدای تعالی فرمود: ﴿ وَ إِذْ أَنجَیْنَاکُمْ مِّنْ آلِ فِرْعَوْنَ ﴾ از جمله عذاب هایی که فرعونیان در حقّ بنی اسرائیل روا می داشتند این بود که آن ها را مجبور با ساختن بنا های عظیم می کردند و از بیم آن که آن ها فرار نکنند، آن ها را به وسیله ی زنجیر مقیّد می کردند و گل به زنجیرهای آن ها می چسبید و آن قدر سنگین می شد که به زمین می خوردند و بعضی در اثر فشار کار جان می دادند تا این که خداوند به موسی علیه السلام وحی کرد که به آن ها تعلیم دهد کار خود را با درود و صلوات بر محمّد و آل محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم شروع کنند و وقتی آن ها چنین کردند، سنگینی کار و زنجیر کاهش یافت و از میان آن ها فقط کسانی در اثر سنگینی کار می مردند که صلوات بر محمّد و آل علیهم السلام او را فراموش می کردند، و قبل از آن نیز در زمانی که فرعون اطفال آن ها را ذبح می کرد، بعضی از ایشان به قابله ها رشوه می دادند تا حمل آن ها را بروز ندهند و سپس کودک خود را در بیابان یا غار به دنیا می آوردند، ده بار بر او صلوات بر محمّد و آل محمّد علیهم السلام را تلقین می نمودند و آن کودک را به خدا می سپاردند و ملکی از ملائکه آن کودکان را حفظ می فرمود و از انگشت آن ها شیر بیرون می تراوید و بزرگ می شد و همین امر باعث حفظ نسل بنی اسرائیل شد و همواره شماره ی کسانی که سالم می ماندند از شماره ی کشته شدگان بیش تر بود. از طرف دیگر زنان بنی اسرائیل را برای خدمتکاری به کنیزی می گرفتند و بنی اسرائیل به موسی علیه السلام شکایت بردند که بیم داریم آن ها به دختران و خواهران ما تعدّی و تجاوز نمایند، خداوند تعالی به موسی علیه السلام وحی نمود که به زنان بنی اسرائیل تعلیم دهد، هر وقت چشمشان به مردان قبطی می افتد بر محمّد و آل محمّد علیهم السلام صلوات بفرستند و در اثر همین ذکر مردان قبطی به واسطه ی اشتغال یا مرض یا انگیزه دیگر از الطاف الهی از آن ها فاصله می گرفتند و لذا هیچ یک از زنان بنی اسرائیل در نکاح و فراش قبطیّان قرار نگرفت و به واسطه ی صلوات شرّ آن مردان از ایشان دفع می شد، پس وسیله ی نجات آن ها صلوات بر محمّد و خاندان او علیهم السلام بود و این همان فضل و نعمتی است که خداوند به آن ها ارزانی داشت.

و ما با موسی، سی شب وعده گذاشتیم؛ سپس آن را با ده شب [دیگر] تکمیل نمودیم؛ به این ترتیب، میعاد پروردگارش [با او] چهل شبِ تمام شد. و موسی به برادرش هارون گفته بود: «در میان قومم جانشین من باش. و [امور آن ها را] اصلاح کن. و از روش مفسدان، پیروی منما». (142)

1-1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً فَإِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَى إِلَى مُوسَى أَنِّي أُنْزِلُ عَلَيْكَ اَلتَّوْرَاةَ اَلَّتِي فِيهَا اَلْأَحْكَامُ إِلَى أَرْبَعِينَ يَوْماً وَ هُوَ ذُو اَلْقَعْدَةِ وَ عَشَرَةٌ مِنْ ذِي اَلْحِجَّةِ، فَقَالَ مُوسَى لِأَصْحَابِهِ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدْ وَعَدَنِي أَنْ يُنْزِلَ عَلَيَّ اَلتَّوْرَاةَ وَ اَلْأَلْوَاحَ إِلَى ثَلاَثِينَ يَوْماً، وَ أَمَرَهُ اَللَّهُ أَنْ لاَ يَقُولَ إِلَى أَرْبَعِينَ يَوْماً فَتَضِيقَ صُدُورُهُمْ، فَذَهَبَ مُوسَى إِلَى اَلْمِيقَاتِ وَ اِسْتَخْلَفَ هَارُونَ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ فَلَمَّا جَاوَزَ اَلثَّلاَثُونَ يَوْماً وَ لَمْ يَرْجِعْ مُوسَى، غَضِبُوا فَأَرَادُوا أَنْ يَقْتُلُوا هَارُونَ وَ قَالُوا إِنَّ مُوسَى كَذَبَنَا وَ هَرَبَ مِنَّا وَ اِتَّخَذُوا اَلْعِجْلَ وَ اعبدوه [عَبَدُوهُ]، فَلَمَّا كَانَ يَوْمُ عَشَرَةٍ مِنْ ذِي اَلْحِجَّةِ أَنْزَلَ اَللَّهُ عَلَى مُوسَى اَلْأَلْوَاحَ وَ مَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ مِنَ اَلْأَحْكَامِ وَ اَلْأَخْبَارِ وَ اَلسُّنَنِ وَ اَلْقِصَصِ، فَلَمَّا أَنْزَلَ اَللَّهُ عَلَيْهِ اَلتَّوْرَاةَ وَ كَلَّمَهُ قالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ فَأَوْحَى اَللَّهُ لَنْ تَرٰانِي أَيْ لاَ تَقْدِرُ عَلَى ذَلِكَ وَ لٰكِنِ اُنْظُرْ إِلَى اَلْجَبَلِ فَإِنِ اِسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَرانِي ﴾. (1)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿ وَ اعَدْنَا مُوسَى ثَلاثِينَ لَيْلَةً وَ أَعْتُمْنَاهَا بِعَشْرِ وَ لَمْ يَقُلْ أَرْبَعِينَ لِفَائِدَةَ زَائِدَةَ ذُكِرَ فِيهَا وُجُوهُ إِلَى قَوْلِهِ: ثَالِتُهَا أَنَّ مُوسَى اللهِ قَالَ لِقَوْمِهِ: إِنِّي أَتَأَخَرُ عَنْكُمْ ثَلَاثِينَ يَوْمًا لِيَتَسَهَّلَ عَلَيْكُمْ ثُمَّ رَادَ عَلَيْهِمْ عَشْراً وَ لَيْسَ فِي ذَلِكَ خَلْفُ لِأَنَّهُ إِذَا تَأْخَرَ عَنْهُمْ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً فَقَدْ تَأْخَرَ ثَلَاثِينَ قَبْلَهَا ﴾. (2)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ لَمَّا خَرَجَ وَافِداً إِلَی رَبِّهِ وَ اعَدَهُمْ ثَلاَثِینَ یَوْماً فَلَمَّا زَادَهُ اَللَّهُ تَعَالَی عَلَی اَلثَّلاَثِینَ عَشْراً قَالَ لَهُ قَوْمُهُ مُوسی أَرْبَعِینَ لَیْلَهً ثُمَّ اِتَّخَذْتُمُ اَلْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ قَالَ کَانَ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِذَا فَرَّجَ اَللَّهُ عَنْکُمْ وَ أَهْلَکَ أَعْدَاءَکُمْ آتِیکُمْ بِکِتَابٍ مِنْ عِنْدِ رَبِّکُمْ یَشْتَمِلُ عَلَی أَوَامِرِهِ وَ نَوَاهِیهِ وَ مَوَاعِظِهِ وَ عِبَرِهِ وَ أَمْثَالِهِ فَلَمَّا فَرَّجَ اَللَّهُ عَنْهُمْ أَمَرَهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَأْتِیَ لِلْمِیعَادِ وَ یَصُومَ ثَلاَثِینَ یَوْماً عِنْدَ أَصْلِ اَلْجَبَلِ فَظَنَّ مُوسَی أَنَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ یُعْطِیهِ اَلْکِتَابَ فَصَامَ ثَلاَثِینَ یَوْماً فَلَمَّا کَانَ آخِرُ اَلْیَوْمِ اِسْتَاکَ قَبْلَ اَلْفِطْرِ فَأَوْحَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ خَلُوفَ فَمِ اَلصَّائِمِ أَطْیَبُ عِنْدِی مِنْ رِیحِ اَلْمِسْکِ صُمْ عَشْراً آخَرَ وَ لاَ تَسْتَکْ عِنْدَ اَلْإِفْطَارِ فَفَعَلَ ذَلِکَ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ کَانَ وَعَدَهُ اَللَّهُ أَنْ یُعْطِیَهُ اَلْکِتَابَ بَعْدَ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً فَأَعْطَاهُ إِیَّاهُ فَجَاءَ اَلسَّامِرِیُّ فَشَبَّهَ عَلَی مُسْتَضْعَفِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ وَعَدَکُمْ مُوسَی أَنْ یَرْجِعَ إِلَیْکُمْ بَعْدَ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً

ص: 278

1-1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَهً وَ أتْمَمْناها بِعَشْرٍ، فتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أرْبَعینَ لَیْلَهً ﴾. خداوند متعال به موسی علیه السلام وحی کرد: من تورات را که شامل احکامی برای بنی اسرائیل هست تا چهل روز دیگر بر تو نازل می کنم و چهل روز شامل ماه ذی القعده و ده روز از ذی الحجه است. موسی علیه السلام به یارانش گفت: «خداوند متعال به من وعده داده است که تورات و لوح ها را به مدّت سی روز بر من نازل کند». و خداوند متعال به او امر کرد که نگوید: «تا چهل روز». دل هایشان به تنگ آمد موسی علیه السلام به وعده گاه رفت و هارون را به عنوان جانشین خود بر بنی اسرائیل گماشت. زمانی که سی روز گذشت و موسی علیه السلام بر نگشت؛ خشمگین شدند و خواستند که هارون را بکشند و گفتند: موسی علیه السلام به ما دروغ گفته و از دست ما فرار کرده است، در نتیجه گوساله را گرفتند و پرستیدند وقتی روز دهم ماه ذی الحجه بود، خداوند بر موسی علیه السلام لوح ها و هر آن چه از احکام و اخبار و سنّت ها و داستان ها به آن نیاز داشتند را نازل کرد، وقتی که خداوند تورات را بر نزول کرد و با او سخن گفت، گفت: پروردگارا! خودت را به من نشان ده، تا تو را ببینم! گفت: «هرگز مرا نخواهی دید»! (اعراف / 143) یعنی نمی توانی مرا ببینی ولی به کوه بنگر، اگر در جای خود ثابت ماند، مرا خواهی دید! (اعراف / 143)

2-1- امام باقر علیه السلام- ﴿ وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَهً وَ أتْمَمْناها بِعَشْر ﴾؛ حضرت موسی علیه السلام نفرمود که چهل روز نخواهم آمد [بلکه فرمود سی روز و ده روز نیز اضافه کرد] و این مطلب به دلیل وجود فوائد اضافه ای است که امام علیه السلام آن ها را ذکر فرمود ... سومین فایده آن است که موسی علیه السلام فرمود من برای آن که شما در آسانی باشید، [به کوه طور] می روم و سی روز با تأخیر باز می گردم و سپس ده روز به این مدت افزود و این مطلب خلاف گفته اش نیست زیرا اگر او چهل روز تأخیر کرده است قطعاً قبل از آن سی روزی را که وعده کرده بود تأخیر کرده است.

3-1- امام باقر علیه السلام- فضیل بن یسار، از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود: هنگامی که موسی علیه السلام خواست بیرون آید تا با پروردگارش خلوت کند، به آنان سی روز وعده داد. هنگامی که خدا ده شب به آن سی شب اضافه کرد، قومش گفتند: «موسی علیه السلام خلف وعده کرد و آن کاری را کردند که کردند». و [به یاد آورید] هنگامی را که با موسی چهل شب وعده گذاردیم [و او، برای گرفتن فرمان های الهی، به میعادگاه آمد] سپس شما گوساله را بعد از او [معبود خود] انتخاب نمودید در حالی که ستم کار بودید. (بقره / 51) موسی علیه السلام به بنی اسرائیل می گفت: وقتی که خداوند در فرج و رحمت را به سوی شما گشود و دشمنانتان را نابود کرد برای شما کتابی از جانب پروردگارتان می آورم که شامل اوامر و نواهی و موعظه ها و عبرت ها و مثل های اوست. وقتی که خداوند به آن ها آسایش و راحتی داد خداوند به او دستور داد که به وعده گاه بیاید و سی روز کنار اهل کوه روزه بگیرد. موسی علیه السلام فکر کرد، که بعد از آن به او کتاب داد، سی روز، روزه گرفت. وقتی که روز آخر بود. پیش از افطار مسواک زد. خداوند متعال به او وحی کرد: «ای موسی علیه السلام، آیا ندانستی که بوی دهان روزه دار، نزد من از بوی مشک خوش بوتر است؟ ده روز دیگر روزه بگیر و

ص: 279

هَذِهِ عِشْرُونَ لَیْلَهً وَ عِشْرُونَ یَوْماً تَمَّتْ أَرْبَعُونَ أَخْطَأَ مُوسَی رَبَّهُ وَ قَدْ أَتَاکُمْ رَبُّکُمْ أَرَادَ أَنْ یُرِیَکُمْ أَنَّهُ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یَدْعُوَکُمْ إِلَی نَفْسِهِ بِنَفْسِهِ وَ أَنَّهُ لَمْ یَبْعَثْ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ لِحَاجَهٍ مِنْهُ إِلَیْهِ فَأَظْهَرَ لَهُمُ اَلْعِجْلَ اَلَّذِی کَانَ عَمِلَهُ فَقَالُوا کَیْفَ یَکُونُ اَلْعِجْلُ إِلَهَنَا قَالَ إِنَّمَا هَذَا اَلْعِجْلُ یُکَلِّمُکُمْ مِنْهُ رَبُّکُمْ کَمَا کَلَّمَ مُوسَی مِنَ اَلشَّجَرَهِ فَلَمَّا سَمِعُوا مِنْهُ کَلاَماً قَالُوا لَهُ إِنَّهُ فِی اَلْعِجْلِ کَمَا فِی اَلشَّجَرَهِ فَضَلُّوا بِذَلِکَ وَ أَضَلُّوا فَلَمَّا رَجَعَ مُوسَی إِلَی قَوْمِهِ قَالَ یَا أَیُّهَا اَلْعِجْلُ أَکَانَ فِیکَ رَبُّنَا کَمَا یَزْعُمُ هَؤُلاَءِ فَنَطَقَ اَلْعِجْلُ وَ قَالَ عَزَّ رَبُّنَا مِنْ أَنْ یَکُونَ اَلْعِجْلُ حَاوِیاً لَهُ أَوْ شَیْءٌ مِنَ اَلشَّجَرَهِ وَ اَلْأَمْکِنَهِ عَلَیْهِ مُشْتَمِلاً لاَ وَ اَللَّهِ یَا مُوسَی وَ لَکِنَّ اَلسَّامِرِیَّ نَصَبَ عِجْلاً مُؤَخَّرُهُ إِلَی حَائِطٍ وَ حَفَرَ فِی اَلْجَانِبِ اَلْآخَرِ فِی اَلْأَرْضِ وَ أَجْلَسَ فِیهِ بَعْضَ مَرَدَتِهِ فَهُوَ اَلَّذِی وَضَعَ فَاهُ عَلَی دُبُرِهِ وَ تَکَلَّمَ مَا تَکَلَّمَ لَمَّا قَالَ: هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی یَا مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ مَا خَذَلَ هَؤُلاَءِ بِعِبَادَتِی وَ اِتِّخَاذِی إِلَهاً إِلاَّ لِتَهَاوُنِهِمْ بِالصَّلاَهِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ وَ جُحُودِهِمْ بِمُوَالاَتِهِمْ وَ بِنُبُوَّهِ اَلنَّبِیِّ وَ وَصِیَّهِ اَلْوَصِیِّ حَتَّی أَدَّاهُمْ إِلَی أَنِ اِتَّخَذُونِی إِلَهاً قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا کَانَ اَللَّهُ تَعَالَی إِنَّمَا خَذَلَ عَبَدَهَ اَلْعِجْلِ لِتَهَاوُنِهِمْ بِالصَّلاَهِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ وَصِیِّهِ عَلِیٍّ فَمَا تَخَافُونَ مِنَ اَلْخِذْلاَنِ اَلْأَکْبَرِ فِی مُعَانَدَتِکُمْ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ قَدْ شَاهَدْتُمُوهُمَا وَ تَبَیَّنْتُمْ آیَاتِهِمَا وَ دَلاَئِلَهُمَا ﴾. (1)

هنگام افطار مسواک نزن». موسی علیه السلام آن کار را انجام داد و خداوند به او وعده داد که بعد از چهل شب به او کتاب بدهد. و آن را به او داد، سامری آمد و در میان ضعیفان بنی اسرائیل شبهه انداخت و گفت: «موسی علیه السلام به شما وعده داد که بعد از چهل شب برگردد. و این بیست شب و بیست روز گذشت و چهل شبانه روز تمام شد. موسی علیه السلام در مورد پروردگارش خطا کرد و پروردگار شما می خواهد که نشان دهد که او می تواند که خودش، شما را به سوی خود دعوت کند. و موسی علیه السلام را به خاطر نیاز به او مبعوث نکرد، و گوساله ای را که خودش ساخته بود، برای آن ها نمایان ساخت». گفتند: «چگونه گوساله خدای ماست»؟ گفت: «این گوساله از او (پروردگار) برای شما حرف می زند. همان طور که موسی علیه السلام از درخت سخن گفت. وقتی که از آن سخنی شنیدند به او گفتند: خداوند در گوساله است همان طوری که در درخت است. در نتیجه بدان گمراه شدند. وقتی که موسی علیه السلام به سوی قومش بازگشت، گفت: «ای گوساله، آن چنان این ها می پندارند، خدای ما در توست»؟ گوساله سخن گفت: و گفت: «پروردگار ما عزیزتر و بزرگ تر از آن است که گوساله او را در بر بگیرد و یا این که چیزی از درخت و یا مکان شامل او باشد. نه به خدا سوگند موسی علیه السلام. و سامری بود که گوساله ای را ساخت که پشتش به دیوار بود (قسمت عقب آن رو به دیوار بود). و در قسمت دیگر زمین را سوراخ کرد و در آن یکی از افرادش را نشانده بود و او بود که دهانش را بر دمبر گوساله گذاشت و گفت: آن چه را که گفت وقتی که گفت: این خدای شما، و خدای موسی است! (طه / 88) ای موسی بن عمران علیه السلام چیزی که باعث شد این ها به عبادت من و گرفتن من به عنوان اله و خدا خوار شوند این بود که صلوات بر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و اهل بیت او علیهم السلام را سبک شمردند و موالات و دوستی با آن ها و نبوّت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و وصیّت وصی را انکار کردند تا جایی که منجر شد مرا به عنوان خدا بگیرند. خداوند عزّ و جلّ فرمود: اگر خداوند متعال، عابدان گوساله را به خاطر سبک شمردن صلوات بر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و جانشین او علی علیه السلام خوار کرد، پس به خاطر دشمنی با محمّد و علی علیهما السلام از خواری بزرگ تر نمی ترسید و شما آن ها را دیده اید و آیات و دلایل آن ها را شناخته اید؟!

أَرْبَعِینَ لَیْلَةً أَمَا إِنَّ مُوسَی لَمْ یَكُنْ یَعْلَمُ بِتِلْكَ الْعَشْرِ وَ لَا بَنُو إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا حَدَّثَهُمْ قَالُوا كَذَبَ مُوسَی وَ أَخْلَفَنَا مُوسَی فَإِنْ حَدَّثْتُمْ بِهِ فَقُولُوا صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ تُؤْجَرُوا مَرَّتَیْنِ ﴾. (1)

4-2- الباقر علیه السلام- ﴿ کَانَ فِی اَلْعِلْمِ وَ اَلتَّقْدِیرِ ثَلاَثِینَ لَیْلَهً، ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ فَزَادَ عَشْراً، فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ اَلْأَوَّلُ وَ اَلْآخِرُ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً ﴾. (2)

سخن گفت». گفتند: «موسی علیه السلام دروغ گفته است و خلف وعده کرده است. پس اگر این موضوع برای شما روایت شد، بگویید: خدا و رسولش صلی اللّه علیه و آله و سلم راست گفتند؛ که در این صورت، دو پاداش نصیب شما می شود».

4-2- امام باقر علیه السلام- در علم و تقدیر سی شب بود سپس برای خداوند بدا حاصل شد در نتیجه ده روز دیگر را به آن اضافه کرد و میقات پروردگارش از اول تا آخر، چهل شب طول کشید.

3-3- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ یَا عَلِیُّ أَمَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی حِینَ قَالَ لَهُ اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ فَقَالَ بَلَی وَ اَللَّهِ ﴾. (1)

4-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ [قَالَ] قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: مَنْ لَمْ یَقُلْ إِنِّی رَابِعُ اَلْخُلَفَاءِ اَلْأَرْبَعَهِ فَعَلَیْهِ لَعْنَهُ اَللَّهِ قَالَ اَلْحُسَیْنُ بْنُ زَیْدٍ فَقُلْتُ لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَدْ رَوَیْتُمْ غَیْرَ هَذَا فَإِنَّکُمْ لاَ تَکْذِبُونَ قَالَ نَعَمْ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی جاعِلٌ فِی اَلْأَرْضِ خَلِیفَهً فَکَانَ آدَمُ أَوَّلَ خَلِیفَهِ اَللَّهِ [قَوْلُهُ تَعَالَی إِنِّی جاعِلٌ فِی اَلْأَرْضِ خَلِیفَهً] وَ [قَالَ] إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَهً فِی اَلْأَرْضِ [فَکَانَ دَاوُدُ اَلثَّانِیَ] وَ [کَانَ] هَارُونُ خَلِیفَهَ مُوسَی [قَوْلُهُ تَعَالَی اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ] وَ هُوَ خَلِیفَهُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَمَنْ لَمْ یَقُلْ إِنِّی رَابِعُ اَلْخُلَفَاءِ فَعَلَیْهِ لَعْنَهُ اَللَّهِ ﴾. (2)

5-3- الصّادق علیه السلام- ﴿ سَأَلَ صَدَقَهُ بْنُ مُسْلِمٍ عُمَرَ بْنَ قَیْسٍ اَلْمَاصِرَ عَنْ جُلُوسِ عَلِیٍّ فِی اَلدَّارِ؟ فَقَالَ: إِنَّ عَلِیّاً فِی هَذِهِ اَلْأُمَّهِ کَانَ فَرِیضَهً مِنْ فَرَائِضِ اَللَّهِ، أَدَّاهَا نَبِیُّ اَللَّهِ إِلَی قَوْمِهِ مِثْلَ اَلصَّلاَهِ وَ اَلزَّکَاهِ وَ اَلصَّوْمِ وَ اَلْحَجِّ وَ لَیْسَ عَلَی اَلْفَرَائِضِ أَنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی شَیْءٍ إِنَّمَا عَلَیْهِمْ أَنْ یُجِیبُوا اَلْفَرَائِضَ، وَ کَانَ عَلِیٌّ أَعْذَرَ مِنْ هَارُونَ لَمَّا ذَهَبَ مُوسَی إِلَی اَلْمِیقَاتِ، فَقَالَ لِهَارُونَ: اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ اَلْمُفْسِدِینَ فَجَعَلَهُ رَقِیباً عَلَیْهِمْ، وَ إِنَّ نَبِیَّ اَللَّهِ نَصَبَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلاَمُ لِهَذِهِ اَلْأُمَّهِ عَلَماً وَ دَعَاهُمْ إِلَیْهِ، فَعَلِیٌّ فِی عُذْرٍ لَمَّا جَلَسَ فِی بَیْتِهِ، وَ هُمْ فِی حَرَجٍ حَتَّی یُخْرِجُوهُ فَیَضَعُوهُ فِی اَلْمَوْضِعِ اَلَّذِی وَضَعَهُ فِیهِ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَاسْتَحْسَنَ مِنْهُ جَعْفَرٌ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ﴾. (3)

6-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَهِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِی الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ التَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِی دِینِکُمْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَمَّا قَوْلُهُ لِنَبِیِّهِ صلی اللّه علیه و آله وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ فَإِنَّکَ تَرَی أَهْلَ الْمِلَلِ الْمُخَالِفَهِ لِلْإِیمَانِ وَ مَنْ یَجْرِی مَجْرَاهُمْ مِنَ الْکُفَّارِ مُقِیمِینَ عَلَی کُفْرِهِمْ إِلَی هَذِهِ الْغَایَهِ وَ أَنَّهُ لَوْ کَانَ رَحْمَهً عَلَیْهِمْ لَاهْتَدَوْا جَمِیعاً وَ نَجَوْا مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اسْمُهُ إِنَّمَا یَعْنِی بِذَلِکَ أَنَّهُ جَعَلَهُ سَبِیلًا لِإِنْظَارِ أَهْلِ هَذِهِ الدَّارِ وَ لِأَنَّ الْأَنْبِیَاءَ قَبْلَهُ بُعِثُوا بِالتَّصْرِیحِ لَا بِالتَّعْرِیضِ فَکَانَ النَّبِیُّ صلی اللّه علیه و آله فِیهِمْ إِذَا صَدَعَ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ أَجَابَهُ قَوْمُهُ سَلَّمُوا وَ سَلَّمَ أَهْلُ دَارِهِمْ مِنْ سَائِرِ الْخَلِیقَهِ وَ إِنْ خَالَفُوهُ هَلَکُوا وَ هَلَکَ أَهْلُ دَارِهِمْ بِالْآفَهِ

ص: 284

3-3- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- یا علی علیه السلام راضی نیستی که نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی علیه السلام باشی آن موقع که به او گفت: ﴿ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ ﴾؟ عرض کرد: «چرا به خدا راضیم».

4-3- امام علی علیه السلام- امام سجّاد علیه السلام از پدرش نقل می کند که حضرت امیر مؤمنان على علیه السلام فرمود: «لعنت خدا بر هر کس که نگوید من چهارمین فرد از خلفای چهار گانه ام». حسین بن زید می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «شما چیزی غیر از این، روایت کرده اید؛ این طور نیست»؟ حضرت فرمود: «بله، خداوند در آیات محکم کتاب خویش می فرماید: [به خاطر بیاور] هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت: «من در روی زمین، جانشینی [نماینده ای] قرار خواهم داد». (بقره / 30) پس آدم علیه السلام اوّلین جانشین خدا بود و نیز ای داوود! ما تو را خلیفه و [نماینده ی خود] در زمین قرار دادیم. (ص / 26) و داوود علیه السلام دوّمی بود و سوّمی، هارون جانشین موسی علیه السلام بود که موسی علیه السلام به برادرش هارون گفت: ﴿ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ ﴾. و على علیه السلام جانشین محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم است. از این رو علی علیه السلام فرمود: «من چهارمین فرد از خلفای چهار گانه ام».

5-3- امام على علیه السلام- صدقة بن مسلم از عمر بن قیس ماصر در خصوص دست کشیدن علی علیه السلام از مبارزه پرسید. گفت: «علی علیه السلام در این امّت یکی از واجبات و فرائض به شمار می آید که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آن را به امّت خویش رساند، مانند نماز و زکات و روزه و حج، و فرائض نباید مردم را به چیزی دعوت کند بلکه آن ها باید فرائض و واجبات را اجابت کنند و علی علیه السلام از هارون معذورتر بود، هنگامی که موسی علیه السلام به میقات رفت و به هارون گفت: ﴿ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ﴾ و او را ناظر بر آن ها قرار داد و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز علی علیه السلام را عَلَم و نشانه ای قرار داد و امّت را به او دعوت کرد. پس علی علیه السلام در مبارزه نکردنش معذور است و آن ها گناه کارند، تا زمانی که او را بر جایگاهی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برای وی تعیین کرده است، قرار دهند. امام صادق علیه السلام این جواب را نیکو دانست».

6-3- امام علی علیه السلام- یکی از زندیقان نزد امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام رفت و عرض کرد: «اگر در قرآن اختلاف و تناقض نبود، هر آینه به دینتان می گرویدم». حضرت علی علیه السلام به او فرمود ... علی علیه السلام به او گفت: «امّا کلام حق تعالی در خطاب به پیامبرش صلی اللّه علیه و آله و سلم این است که فرمود: «ما تو را جز برای رحمت جهانیان نفرستادیم. (انبیاء / 107) تو می بینی ملّت هایی که مخالف ایمان هستند و نیز کافرانی که هم چون آنان بر راه و مسیر کفر گام بر می دارند، چقدر بر کفر خود پایبند هستند و تا چه حد بر کفر خویش ایستادگی می کنند. اگر او رحمتی بر آنان بود، هر آینه همگی هدایت می یافتند و از عذاب دوزخ نجات پیدا می کردند. منظور خداوند تبارک و تعالی تنها این است که او پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم را راهی پیش روی اهل این دنیا قرار داد؛ چرا که پیامبران پیش از او به تصریح و نه به تعریض بر انگیخته شدند و این پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم بود که چون فرمان خدا را اجرا کرد و قومش او را اجابت کردند، خودشان و نیز دیگر آفریدگان اهل دنیایشان تندرست بر جا ماندند و اگر از او سر پیچی کرده بودند، خودشان و نیز اهل دنیایشان هلاک می شدند و به بلایی دچار می شدند که پیامبرشان از آن هشدارشان می داد و آنان را از فرا رسیدن و فرود آمدن آن بلا بر سرزمینشان بیم می داد، بلایی هم چون شکاف زمین و سنگ بار و لرزه

ص: 285

الَّتِي كَانَتْ نَبِيُّهُمْ يَتَوَعَدُهُمْ بِهَا وَ يُخَوِّفُهُمْ حُلُولَهَا وَ نُزُولُهَا بِسَاحَتِهِمْ مِنْ خَسْفٍ أَوْ قَدْفٍ أَوْ زَجْر أَوْ ريح أَوْ زَلْزَلَة أَوْ غَيْرِ ذَلِكَ مِنْ أَصْنَافِ الْعَذَابِ الَّتِي هَلَكَتْ بهَا الْأَمَمُ الْخَالِيَةُ وَ إِنَّ اللهَ عَلِم مِنْ نَبِيِّنَا وَ مِنَ الْحُجَجِ فِي الْأَرْضِ الصَّبْرَ عَلَى مَا لَمْ يُطِقُ مَنْ تَقَدَّمَهُمْ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ الصَّبْرُ عَلَى مِثْلِهِ فَبَعَثَهُ اللَّهُ بِالتَّعْرِيض لَا بِالتّصريح وَ أَثْبَتَ حُجَّةَ اللَّهِ تَعْرِيضاً لَا تَصْرِيحاً بِقَوْلِهِ فِي وَصِيِّهِ القيم مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا مَوْلَاهُ وَ هُوَ مِنّى بِمَنْزِلَة هَارُونَ المْ مِنْ مُوسَى اللهِ إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي وَ لَيْسَ خَلِيقَة النَّبِيِّ وَ لَا مِنْ شِيمَتِهِ أَنْ يَقُولَ قَوْلًا لَا مَعْنَى لَهُ فَيَلْزَمَ الْأُمَّةَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ لَمَّا كَانَتِ النُّبُوَّةُ وَ الْأَخْوَّةُ مَوْجُودَتَيْنِ فِي خِلْقَة هَارُونَ اللّه وَ مَعْدُومَتَيْنِ فِيمَنْ جَعَلَهُ النَّبِيُّ صلى اللّه عليه و آله و سلم بِمَنْزِلَتِهِ أَنَّهُ قَدِ اسْتَخْلَفَهُ عَلَى أُمَّتِهِ كَمَا اسْتَخْلَفَ مُوسَى اللّه هَارُونَ اللّه حَيْثُ قَالَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ لَوْ قَالَ لَهُمْ لَا تُقَلَّدُوا الْإِمَامَةَ إِلَّا فُلاناً بِعَيْنِهِ وَ إِلَّا نَزَلَ بِكُمُ الْعَذَابُ لَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ الْأَلِيمُ وَ زَالَ بَابُ الْإِنْظَارِ وَ الْإِمْهَال ﴾. (1)

7-3- الباقر علیه السلام- ﴿ کَانَ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ اَلَّذِی یُنَاجِی رَبَّهُ وَ یَکْتُبُ اَلْعِلْمَ وَ یَقْضِی بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ هَارُونُ یَخْلُفُهُ إِذَا غَابَ مِنْ قَوْمِهِ لِلْمُنَاجَاهِ ﴾. (2)

8-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ اَلْهِلاَلِیِّ عَنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ: فِی أَثْنَاءِ کَلاَمٍ لَهُ فِی جَمْعٍ مِنَ اَلْمُهاجِرِینَ وَ اَلْأَنْصارِ فِی اَلْمَسْجِدِ أَیَّامَ خِلاَفَهِ عُثْمَانَ: فَأَنْشُدُکُمُ اَللَّهَ أَتَعْلَمُونَ حَیْثُ نَزَلَتْ: وَ اَلسّابِقُونَ اَلْأَوَّلُونَ مِنَ اَلْمُهاجِرِینَ وَ اَلْأَنْصارِ وَ اَلسّابِقُونَ اَلسّابِقُونَ أُولئِکَ اَلْمُقَرَّبُونَ سُئِلَ عَنْهَا رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ؟ فَقَالَ: أَنْزَلَهَا اَللَّهُ تَعَالَی فِی اَلْأَنْبِیَاءِ وَ أَوْصِیَائِهِمْ، فَأَنَا أَفْضَلُ أَنْبِیَاءِ اَللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَفْضَلُ اَلْأَوْصِیَاءِ؟ قَالُوا: اَللَّهُمَّ نَعَمْ ﴾. (3)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَمَّا جَاءَ مُوسَىٰ لِمِيقَاتِنَا وَ كَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ قَالَ لَنْ تَرَانِي وَلَٰكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِي فَلَمَّا تَجَلَّىٰ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسَىٰ صَعِقًا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ ﴾ (143)

و طوفان و زلزله و دیگر گونه های عذاب که امّت های گذشته را هلاک کرده بود». خداوند عزّ و جلّ می دانست که پیامبر ما صلی اللّه علیه و آله و سلم و حجّت های زمین، چنان صبر و تحمّلی دارند که پیامبران پیش از ایشان چنین صبری را نداشته اند. پس خداوند او را با تعریض و نه با تصریح بر انگیخت و او نیز حجّت خود را با تعریض و نه با تصریح بر جا داشت و درباره ی وصیّ خود فرمود: هر که من مولای او بوده ام، علی علیه السلام مولای اوست و او برای من به منزلت هارون برای موسی علیه السلام است، جز این که پس از من پیامبری نخواهد بود». در سرشت و شیوه ی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نیست که سخنی بی معنا بگوید. از این رو امّت بایست بدانند که پیامبری و جانشینی هر دو در جانشینی هارون موجود بود، امّا در کسی که پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم در همان مقام از او یاد کرد، آن دو جمع نشده بود. پس حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم، او را جانشین خود بر امّتش قرار داده است، همان گونه که موسی علیه السلام، هارون را جانشین خود کرد و به او فرمود: ﴿ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي ﴾؛ حال اگر پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم به امّت خود به طور [صریح] فرموده بود: «امامت را جز در فلان کس به طور مشخّص نپذیرید، و گرنه عذاب بر شما فرود می آید، به طور قطع، عذاب آنان را دریافته بود و زمینه مهلت دادن و فرصت بخشیدن از میان رفته بود».

7-3- امام باقر علیه السلام- موسی علیه السلام با پروردگار خود مناجات می کرد و خواندن و نوشتن می دانست و میان بنی اسرائیل قضاوت می کرد.

8-3- امام علی علیه السلام- سلیم بن قیس هلالی گوید: امام علی علیه السلام فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، آیا می دانید که من در جنگ تبوک به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم عرض کردم: «چرا مرا [در مدینه] به جای خود گذاشتی»؟ فرمود: «مدینه جز من یا تو صلاحیّت دیگری را ندارد. و تو نسبت به من هم چون هارون نسبت به موسی علیه السلام هستی مگر در این که پیامبری بعد از من نیست»؟ گفتند: «آری به خدا قسم».

و هنگامی که موسی به میعادگاه ما آمد، و پروردگارش با او سخن گفت، عرض کرد: «پروردگارا! خودت را به من نشان ده، تا تو را ببینم». گفت: «هرگز مرا نخواهی دید. ولی به کوه بنگر، اگر [تاب بیاورد که] درجای خود ثابت بماند، مرا خواهی دید». امّا هنگامی که پروردگارش بر کوه تجلّی نمود، آن را همسان خاک قرار داد؛ و موسی مدهوش به زمین افتاد. چون به هوش آمد، عرض کرد: «خداوندا! منزّهی تو [از این که با چشم تو را ببینم]! من به سوی تو بازگشتم. و من نخستین مؤمنانم». (143)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبي مَعْمَر السَّعْدَانِيُّ: أَنَّ رَجُلاً أَتَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام، فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنِّي قَدْ شَكَكْتُ فِي كِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ قَالَ لَهُ عَلَى اللَّهِ فَهَاتِ مَا شَكَكْتَ فِيهِ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لَهُ الرَّجُلُ إِنِّي وَجَدْتُ اللَّهَ يَقُولُ فَمَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحاً فَمَرَّةً يُخْبرُ أَنَّهُمْ يَلْقَوْنَهُ وَ مَرَّةً يُخْبرُ أَنَّهُ لا تُدْرِكُهُ الْأَبصارُ وَ هُوَ یُدْرِكُ الْأَبْصارَ فَهُوَ كَمَا قَالَ لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ لَا تُحِیطُ بِهِ الْأَوْهَامُ وَ هُوَ یُدْرِكُ الْأَبْصارَ یَعْنِی یُحِیطُ بِهَا وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ ذَلِكَ مَدْحٌ امْتَدَحَ بِهِ رَبُّنَا نَفْسَهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی وَ قَدْ سَأَلَ مُوسَی علیه السلام وَ جَرَی عَلَی لِسَانِهِ مِنْ حَمْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْكَ فَكَانَتْ مَسْأَلَةُ تِلْكَ أَمْراً عَظِیماً وَ سَأَلَ أَمْراً جَسِیماً فَعُوقِبَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی لَنْ تَرانِی فِی الدُّنْیَا حَتَّی تَمُوتَ فَتَرَانِی فِی الْآخِرَةِ وَ لَكِنْ إِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَرَانِی فِی الدُّنْیَا فَ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی فَأَبْدَی اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بَعْضَ آیَاتِهِ وَ تَجَلَّی رَبُّنَا تَبَارَكَ لِلْجَبَلِ فَتَقَطَّعَ الْجَبَلُ فَصَارَ رَمِیماً وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً ثُمَّ أَحْیَاهُ اللَّهُ وَ بَعَثَهُ فَقَالَ سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَیْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ یَعْنِی أَوَّلَ مُؤْمِنٍ آمَنَ بِكَ مِنْهُمْ أَنَّهُ لَنْ یَرَاكَ ﴾. (1)

2- الحسين علیه السلام- ﴿ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقِیلَ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ هَلْ رَأَیْتَ رَبَّكَ فَقَالَ وَ كَیْفَ أَعْبُدُ مَنْ لَمْ أَرَهُ لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْعِیَانِ وَ لَكِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ فَإِذَا كَانَ الْمُؤْمِنُ یَرَی رَبَّهُ بِمُشَاهَدَةِ الْبَصَرِ فَإِنَّ كُلَّ مَنْ جَازَ عَلَیْهِ الْبَصَرُ وَ الرُّؤْیَةُ فَهُوَ مَخْلُوقٌ وَ لَا بُدَّ لِلْمَخْلُوقِ مِنَ الْخَالِقِ فَقَدْ جَعَلْتَهُ إِذاً مُحْدَثاً مَخْلُوقاً وَ مَنْ شَبَّهَهُ بِخَلْقِهِ فَقَدِ اتَّخَذَ مَعَ اللَّهِ شَرِیكاً وَیْلَهُمْ أَوَ لَمْ یَسْمَعُوا یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِكُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ قَوْلُهُ لَنْ تَرانِی وَ لكِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَ إِنَّمَا طَلَعَ مِنْ نُورِهِ عَلَی الْجَبَلِ كَضَوْءٍ یَخْرُجُ مِنْ سَمِّ الْخِیَاطِ فَدَكْدَكَتِ الْأَرْضُ وَ صَعِقَتِ الْجِبَالُ فَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً أَیْ مَیِّتاً فَلَمَّا أَفاقَ وَ رُدَّ عَلَیْهِ رُوحُهُ قالَ سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَیْكَ مِنْ قَوْلِ مَنْ زَعَمَ أَنَّكَ تُرَی وَ رَجَعْتُ إِلَی مَعْرِفَتِی بِكَ أَنَّ الْأَبْصَارَ لَا تُدْرِكُكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَوَّلُ الْمُقِرِّینَ بِأَنَّكَ تَرَی وَ لَا تُرَی وَ أَنْتَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَی ﴾. (2)

ص: 288

1- امام علی علیه السلام- از ابو مَعمَر سَعدانی روایت شده است که: مردی خدمت امام علیّ بن ابی طالب علیه السلام رسید و عرض کرد: «ای امیر مؤمنان علیه السلام! من در کتاب نازل شده خداوند شک کرده ام ... علی علیه السلام به وی فرمود: «بگو آن چه را که در کتاب خداوند عزّ و جلّ بدان شک کرده ای». آن مرد عرض کرد: یافته ام که خداوند عزّ و جلّ می فرماید: پس هر که به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد. (کهف / 110) پس یک بار خبر می دهد که با او دیدار می کنند و بار دیگر می فرماید: چشم ها او را نمی بینند ولی او همه ی چشم ها را می بیند. (انعام / 103). حضرت علیه السلام فرمود: «تفسیر سخن خداوند در آیه: چشم ها او را نمی بینند. ولی او همه ی چشم ها را می بیند. (انعام / 103) این مدحی است که پروردگارمان تبارک و تعالی خود را با آن مدح کرد و او پاک و والا مرتبه و بزرگ است و یادش با شکوه و بلند مرتبه باد. موسی علیه السلام در حالی که ستایش خداوند عزّ و جلّ بر زبان داشت، درخواست کرد: ﴿ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ ﴾ درخواست او امری بزرگ و عظیم بود، از این رو مجازات شد و خداوند تبارک و تعالی فرمود: «مرا در دنیا نخواهی دید تا این که جان دهی و آن گاه مرا در آخرت می بینی. امّا اگر می خواهی مرا در دنیا ببینی، به کوه نگاه کن، اگر در جای خود استوار ماند، مرا خواهی دید. خداوند سبحان نشانه ای از نشانه های خود را آشکار کرد و پروردگارمان بر کوه تجلّی کرد و کوه قطعه قطعه شد و پوسید و موسی علیه السلام مدهوش بر خاک افتاد؛ یعنی مرده، پس مجازات او مرگ بود. سپس خداوند زنده اش گردانید و او را بر انگیخت و او به سوی خدا توبه کرد و گفت: «پاک و منزّهی و به سویت توبه کردم و من نخستین مؤمن هستم؛ یعنی نخستین مؤمنی که از میان آنان به تو ایمان آورد و هرگز تو را نخواهد دید».

2- امام حسین علیه السلام- از امیر المؤمنین علیه السلام سؤال شد: «ای برادر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، آیا پروردگارت را دیده - ای»؟ فرمود: «مگر می شود کسی را که ندیده ام پرستش کنم؟ او را نمی توان با چشم سر و به صورت مجسّم دید، بلکه دل وی را به حقیقت ایمان می بیند، و اگر مؤمن پروردگارش را با چشم سر ببیند، پس هر کس که مجاز به داشتن چشم و دیده شدن باشد، او مخلوق است و مخلوق به خالق نیاز دارد. بنا بر این تو خدا را حادث و مخلوق قرار داده ای و هر که خدا را به مخلوق تشبیه کند، برای خدا شریک قائل گشته و وای به حالشان مگر نشنیده اند که خداوند متعال می فرماید: چشم ها او را نمی بینند ولی او همه ی چشم ها را می بیند و او بخشنده ی [انواع نعمت ها، و با خبر از دقایق موجودات]، و آگاه [از همه] چیز است. (انعام /103)﴿ لَنْ تَرانِي وَ لكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَرانِي فَلَمّا تَجَلّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا ﴾؛ و آن نوری که از خدا بر کوه تابید مانند نوری بود که از سوراخ سوزنی بتابد ولی از درخشش آن زمین زیر و رو شد و کوه ها صاف گردید و موسی علیه السلام بی حرکت با صورت بر روی زمین افتاد، یعنی مُرد و به هوش آمد و بیدار شد و جانش به بدنش بازگشت». عرض کرد: «تو منزّهی و من به درگاهت توبه می کنم از این که گفته باشم یا تصوّر کرده باشم که تو قابل دیدن هستی، و به معرفتی که از تو داشتم برگشتم که دیده ها تو را نمی بینند: ﴿ وَ أَنَا أَوَّلُ اَلْمُؤْمِنِینَ ﴾ و نخستین اقرار کنندگان به این که تو می بینی و دیده نمی شوی و تو در منظر اعلی هستی».

ص: 289

3- الرّضا علیه السلام- ﴿ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ وَ عِنْدَهُ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَلَیْسَ مِنْ قَوْلِکَ أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ مَعْصُومُونَ قَالَ بَلَی فَسَأَلَهُ عَنْ آیَاتٍ مِنَ الْقُرْآنِ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَنْ قَالَ لَهُ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی الْآیَةَ کَیْفَ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ کَلِیمُ اللَّهِ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لَا یَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ لَا یَجُوزُ عَلَیْهِ الرُّؤْیَةُ حَتَّی یَسْأَلَهُ هَذَا السُّؤَالَ فَقَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِنَّ کَلِیمَ اللَّهِ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی عَنْ أَنْ یُرَی بِالْأَبْصَارِ وَ لَکِنَّهُ لَمَّا کَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَرَّبَهُ نَجِیّاً رَجَعَ إِلَی قَوْمِهِ فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَلَّمَهُ وَ قَرَّبَهُ وَ نَاجَاهُ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَسْمَعَ کَلَامَهُ کَمَا سَمِعْتَ وَ کَانَ الْقَوْمُ سَبْعَمِائَةِ أَلْفِ رَجُلٍ فَاخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعِینَ أَلْفاً ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعَةَ آلَافٍ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعَمِائَةٍ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقَاتِ رَبِّهِ فَخَرَجَ بِهِمْ إِلَی طُورِ سَیْنَاءَ فَأَقَامَهُمْ فِی سَفْحِ الْجَبَلِ وَ صَعِدَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِلَی الطُّورِ وَ سَأَلَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یُکَلِّمَهُ وَ یُسْمِعَهُمْ کَلَامَهُ فَکَلَّمَهُ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ وَ سَمِعُوا کَلَامَهُ مِنْ فَوْقُ وَ أَسْفَلُ وَ یَمِینُ وَ شِمَالُ وَ وَرَاءُ وَ أَمَامُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحْدَثَهُ فِی الشَّجَرَةِ ثُمَّ جَعَلَهُ مُنْبَعِثاً مِنْهَا حَتَّی سَمِعُوهُ مِنْ جَمِیعِ الْوُجُوهِ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ بِأَنَّ هَذَا الَّذِی سَمِعْنَاهُ کَلَامُ اللَّهِ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَلَمَّا قَالُوا هَذَا الْقَوْلَ الْعَظِیمَ وَ اسْتَکْبَرُوا وَ عَتَوْا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ صَاعِقَةً فَأَخَذَتْهُمْ بِظُلْمِهِمْ فَمَاتُوا فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ مَا أَقُولُ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِذَا رَجَعْتُ إِلَیْهِمْ وَ قَالُوا إِنَّکَ ذَهَبْتَ بِهِمْ فَقَتَلْتَهُمْ لِأَنَّکَ لَمْ تَکُنْ صَادِقاً فِیمَا ادَّعَیْتَ مِنْ مُنَاجَاةِ اللَّهِ إِیَّاکَ فَأَحْیَاهُمُ اللَّهُ وَ بَعَثَهُمْ مَعَهُ فَقَالُوا إِنَّکَ لَوْ سَأَلْتَ اللَّهَ أَنْ یُرِیَکَ أَنْ تَنْظُرَ إِلَیْهِ لَأَجَابَکَ وَ کُنْتَ تُخْبِرُنَا کَیْفَ هُوَ فَنَعْرِفُهُ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَا قَوْمِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُرَی بِالْأَبْصَارِ وَ لَا کَیْفِیَّةَ لَهُ وَ إِنَّمَا یُعْرَفُ بِآیَاتِهِ وَ یُعْلَمُ بِأَعْلَامِهِ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَسْأَلَهُ فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَا رَبِّ إِنَّکَ قَدْ سَمِعْتَ مَقَالَةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِصَلَاحِهِمْ فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَیْهِ یَا مُوسَی اسْأَلْنِی مَا سَأَلُوکَ فَلَنْ أُؤَاخِذَکَ بِجَهْلِهِمْ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ وَ هُوَ یَهْوِی فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ بِآیَةٍ مِنْ آیَاتِهِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ

ص: 290

3- امام رضا علیه السلام- علی بن محمّد بن جهم گوید: در مجلس مأمون حضور داشتم در حالی که امام رضا علیه السلام نزد او بود. مأمون به او گفت: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! مگر نمی گویی که پیامبران معصومند»؟ فرمود: «بلی». سپس از ایشان درباره ی برخی از آیه های قرآن در مورد پیامبران علیهم السلام یه سؤال کرد. از جمله ی سؤال این بود که معنای این کلام خدای عزّ و جلّ: ﴿ وَ لَمَّا جاءَ مُوسى لِمِيقاتِنا وَ كَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ قالَ لَنْ تَرانِي وَ لكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ ﴾ چیست؟ چگونه کلیم اللّه موسی بن عمران علیه السلام از خدا طلب رؤیت کرد، حال آن که می دانست نمی توان خدا را دید»؟ امام رضا علیه السلام فرمود: «کلیم اللّه موسی بن عمران علیه السلام می دانست که خدای عزّ و جلّ را نمی توان با چشم ها دید، امّا آن گاه که خدای عزّ و جلّ با او سخن گفت و او را مقرب درگاهش قرار داد، نزد قومش بازگشت و به آنان خبر داد که خدای عزّ و جلّ با او سخن گفته و او را به خود نزدیک ساخته و با او مناجات کرده است. آنان گفتند: «ما به تو ایمان نخواهیم آورد، مگر این که سخنش را بشنویم چنان که تو شنیدی. تعداد آن قوم هفت صد هزار نفر بود. هفتاد هزار نفر از میان آنان برگزید و سپس هفت هزار نفر از میان آنان را انتخاب کرد و از میان آنان هفت صد نفر را و در نهایت هفتاد مرد برای میقات پروردگارش برگزید و آنان را به طور سینا برد و در دامنه ی کوه مسکن داد. موسی علیه السلام از طور بالا رفت و از خدای تبارک و تعالی درخواست کرد که با او سخن گوید و سخنش را به سمع آنان برساند. خدای عزّ و جلّ با او سخن گفت و سخنش را از بالا و پایین و چپ و راست و پشت و جلو شنیدند. چرا که خدای عزّ و جلّ آن را در درخت پدید آورد. سپس آن را از آن درخت خارج کرد تا آن را از همه جهات شنیدند. امّا جهات شنیدند. امّا آن ها به او گفتند: «ما هرگز به تو ایمان نمی آوریم مبنی بر این که سخنی را که شنیده ایم، سخن خدا بوده است، مگر این که خدا را به طور آشکارا ببینیم. هنگامی که این خواسته ی بزرگ را بر زبان آوردند و استکبار ورزیدند و گردن کشی کردند، خدای عزّ و جلّ صاعقه ای را فرستاد و در نتیجه، آنان را به سبب ظلم و ستمشان مجازات کرد و آنان به هلاکت رسیدند. موسی علیه السلام گفت: «پروردگارا! به هنگام مراجعت، اگر بنی اسرائیل گفتند: تو آنان را بردی و به قتل رساندی؛ چرا که در ادّعای مناجات با خدای عزّ و جلّ راستگو نبودی، به آنان چه بگویم»؟ خداوند آنان را زنده کرد و با او فرستاد. آنان گفتند: «تو اگر از خدا بخواهی که او را ببینی، خواهد پذیرفت و در این صورت، به ما خواهی گفت که خدا چگونه است و ما او را آن طور که شایسته است، خواهیم شناخت». موسی علیه السلام گفت: «ای قوم! همانا خدا با چشم ها دیده نمی شود و دارای کیفیّت نیست، بلکه با آیه ها و نشانه ها و آثارش شناخته می شود». آنان گفتند: «ما به تو ایمان نمی آوریم، مگر این که از او این حاجت را بخواهی». موسی علیه السلام گفت: «پروردگارا! تو گفته ی بنی اسرائیل را شنیدی و تو به مصلحت آنان داناتری». پس خدای عزّ و جلّ به او فرمود: «ای موسی علیه السلام! آن چه را آنان طلب کردند، تو از من طلب کن. من تو را به علّت نادانی شان مورد مؤاخذه قرار نخواهم داد». آن گاه موسی علیه السلام گفت: ﴿ رَبِّ أَرِنِی أَنظُرْ إِلَیْکَ قَالَ لَن تَرَانِی وَلَکِنِ انظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَهُ ﴾؛ در حالی که سقوط خواهد کرد. ﴿ فَسَوْفَ تَرانِي فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ ﴾؛ به یکی از

ص: 291

خَرَّ مُوسی صَعِقاً فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ یَقُولُ رَجَعْتُ إِلَی مَعْرِفَتِی بِکَ عَنْ جَهْلِ قَوْمِی وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُمْ بِأَنَّکَ لَا تُرَی ﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ هِشَامٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ اَلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ مُعَاوِیَهُ بْنُ وَهْبٍ وَ عَبْدُ اَلْمَلِکِ بْنُ أَعْیَنَ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِیَهُ بْنُ وَهْبٍ یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ مَا تَقُولُ فِی اَلْخَبَرِ اَلَّذِی رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ رَأَی رَبَّهُ عَلَی أَیِّ صُورَهٍ رَآهُ وَ عَنِ اَلْحَدِیثِ اَلَّذِی رَوَوْهُ أَنَّ اَلْمُؤْمِنِینَ یَرَوْنَ رَبَّهُمْ فِی اَلْجَنَّهِ عَلَی أَیِّ صُورَهٍ یَرَوْنَهُ فَتَبَسَّمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ ثُمَّ قَالَ یَا فُلاَنُ مَا أَقْبَحَ بِالرَّجُلِ یَأْتِی عَلَیْهِ سَبْعُونَ سَنَهً أَوْ ثَمَانُونَ سَنَهً یَعِیشُ فِی مُلْکِ اَللَّهِ وَ یَأْکُلُ مِنْ نِعَمِهِ لاَ یَعْرِفُ اَللَّهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَا مُعَاوِیَهُ إِنَّ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَمْ یَرَ رَبَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِمُشَاهَدَهِ اَلْعَیَانِ وَ إِنَّ اَلرُّؤْیَهَ عَلَی وَجْهَیْنِ رُؤْیَهُ اَلْقَلْبِ وَ رُؤْیَهُ اَلْبَصَرِ فَمَنْ عَنَی بِرُؤْیَهِ اَلْقَلْبِ فَهُوَ مُصِیبٌ وَ مَنْ عَنَی بِرُؤْیَهِ اَلْبَصَرِ فَقَدْ کَفَرَ بِاللَّهِ وَ بِآیَاتِهِ لِقَوْلِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَنْ شَبَّهَ اَللَّهَ بِخَلْقِهِ فَقَدْ کَفَرَ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ سُئِلَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقِیلَ لَهُ یَا أَخَا رَسُولِ اَللَّهِ هَلْ رَأَیْتَ رَبَّکَ فَقَالَ وَ کَیْفَ أَعْبُدُ مَنْ لَمْ أَرَهُ لَمْ یَرَهُ اَلْعُیُونُ بِمُشَاهَدَهِ اَلْعَیَانِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ اَلْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ اَلْإِیمَانِ وَ إِذَا کَانَ اَلْمُؤْمِنُ یَرَی رَبَّهُ بِمُشَاهَدَهِ اَلْبَصَرِ فَإِنْ کَانَ مَنْ حَازَ عَلَیْهِ اَلْبَصَرُ وَ اَلرُّؤْیَهُ فَهُوَ مَخْلُوقٌ وَ لاَ بُدَّ لِلْمَخْلُوقِ مِنَ اَلْخَالِقِ فَقَدْ جَعَلْتَهُ إِذَا مُحْدَثاً مَخْلُوقاً وَ مَنْ شَبَّهَهُ بِخَلْقِهِ فَقَدِ اِتَّخَذَ مَعَ اَللَّهِ شَرِیکاً وَیْلَهُمْ أَوَ لَمْ یَسْمَعُوا یَقُولُ اَللَّهُ تَعَالَی لا تُدْرِکُهُ اَلْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ اَلْأَبْصارَ وَ هُوَ اَللَّطِیفُ اَلْخَبِیرُ وَ قَوْلَهُ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ اُنْظُرْ إِلَی اَلْجَبَلِ فَإِنِ اِسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمّا تَجَلّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ إِنَّمَا طَلَعَ مِنْ نُورِهِ عَلَی اَلْجَبَلِ کَضَوْءٍ یَخْرُجُ مِنْ سَمِّ اَلْخَیَّاطِ فَدَکْدَکَتِ اَلْأَرْضُ وَ صَعِقَتِ اَلْجِبَالُ فَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً أَیْ مَیِّتاً فَلَمّا أَفاقَ وَ رُدَّ عَلَیْهِ رُوحُهُ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ مِنْ قَوْلِ مَنْ زَعَمَ أَنَّکَ تُرَی وَ رَجَعْتُ إِلَی مَعْرِفَتِی بِکَ أَنَّ اَلْأَبْصَارَ لاَ یُدْرِکَکَ وَ أَنَا أَوَّلُ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ أَوَّلُ اَلْمُقِرِّینَ بِأَنَّکَ تُرَی وَ لاَ تُرَی وَ أَنْتَ بِالْمَنْظَرِ اَلْأَعْلَی ﴾. (2)

ص: 292

نشانه هایش. ﴿ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسى صَعِقاً فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ ﴾؛ من به شناخت خود از تو از نادانی قومم برگشتم [من نیز آنان را نادان می دانم]. و من از میان آنان نخستین ایمان آورنده هستم زیرا تو دیده نمی شوی».

4- امام صادق علیه السلام- هشام بن سالم گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم، در آن هنگام معاوية بن وهب و عبد الملک بن اعین نزد وی آمدند. معاوية بن وهب به وی عرض کرد: «ای پسر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! درباره ی حدیثی که می گوید: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم پروردگارش را دید، چه می گویی و در کدام صورت او را دیده است؟ و نیز درباره حدیثی که روایت کرده اند که مؤمنان، پروردگارشان را در بهشت می بینند، خبر بده که چگونه می بینند»؟ حضرت لبخندی زد و سپس فرمود: «ای معاویه! چه قدر ناشایست است که انسان پس از گذشت هفتاد یا هشتاد سال، در حالی که در مملکت خدا و از نعمت های او بهره مند است، خدا را چنان که شایسته است، نشناسد»؟ سپس فرمود: «ای معاویه! همانا محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم پروردگار تبارک و تعالی را با چشم ندیده است. رؤیت بر دو وجه است: رؤیت قلب و رؤیت چشم. هر که منظورش رؤیت قلب باشد، ادّعای او درست است و هر که منظورش رؤیت با چشم باشد، دروغ گفته است و به خداوند و آیاتش کفر ورزیده است؛ زیرا که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «هر که خدا را به خلقش تشبیه کند، کافر است.پدرم از پدرش، از حسین بن علی علیه السلام برای من چنین نقل کرده است که از امیر مؤمنان علیه السلام سؤال شد: «ای برادر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! آیا پروردگارت را دیده ای»؟ فرمود: «چگونه کسی را عبادت کنم که او ندیده ام؟ چشم ها عیان و آشکار او را مشاهده نکرده اند، بلکه دل ها و قلب ها به وسیله ی حقایق ایمان دیده اند. اگر چنین باشد که فرد مؤمن با چشم خویش پروردگارش را ببیند، می توان گفت، هر که دیدن و رؤیت او جایز است، مخلوق است و هر مخلوقی باید خالق داشته باشد. در این صورت، او را موجود و مخلوق قرار داده ای و هر که او را به مخلوقات خود تشبیه کند، برای خدا شریک قائل شده است. وای بر آنان، مگر کلام خدای عزّ و جلّ را نشنیدند: چشم ها او را نمی بینند ولی او همه ی چشم ها را می بیند و او بخشنده ی [انواع نعمت ها، و با خبر از دقایق موجودات] و آگاه [از همه] چیز است. (انعام / 103) و کلام خداوند تبارک و تعالی به موسی علیه السلام: ﴿ لَنْ تَرَانِی وَلکِنِ أُنْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِی فَلَمَّا تَجَلّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکّاً ﴾ بلکه در حقیقت، بخشی از نور او بر کوه درخشید، همانند نوری که از سوراخ سوزن خارج می شود. و زمین سخت به لرزه در آمد و کوه ها تکان شدیدی خوردند و موسی علیه السلام بی هوش بر زمین افتاد. هنگامی که به خود آمد و خداوند روحش را به او بازگرداند، گفت: «خدایا تو پاک و منزّهی، توبه کردم از گفته کسی که ادّعا کرد که تو قابل دیدن هستی و به همان شناخت خویش نسبت به تو برگشتم که چشم ها نمی توانند تو را درک کنند و من نخستین ایمان آورنده هستم. و اوّلین اقرار کنندگان به این که تو می بینی اما دیده نمی شوی و این که تو در منظر اعلی هستی».

ص: 293

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْأَصْبَعِ بْنِ نُبَاتَهَ قَالَ ... فَقامَ إلَیهِ رَجُلٌ یُقالُ لَهُ ذِعلِبٌ ... قَالَ یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ هَلْ رَأَیْتَ رَبَّکَ فَقَالَ وَیْلَکَ یَا ذِعْلِبُ لَمْ أَکُنْ بِالَّذِی أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ قَالَ فَکَیْفَ رَأَیْتَهُ صِفْهُ لَنَا قَالَ وَیْلَکَ لَمْ تَرَهُ اَلْعُیُونُ بِمُشَاهَدَهِ اَلْأَبْصَارِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ اَلْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ اَلْإِیمَانِ ﴾. (1)

6- الصّادقين علیهما السلام- ﴿ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِمَا السَّلَامُ قَالا لَمَّا سَأَلَ مُوسَى عليه السّلام رَبَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ قالَ لَنْ تَرانِي وَ لكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَرانِي قَالَ فَلَمَّا صَعِدَ مُوسَى عَلَيْهِ السَّلَامُ عَلَى الْجَبَلِ فُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أَقْبَلَتِ الْمَلَائِكَةُ أَفْوَاجاً فِي أَيْدِيهِمُ الْعُمُدُ فِي رَأْسِهَا النُّورُ يَمُرُّونَ بِهِ فَوْجاً بَعْدَ فَوْجٍ يَقُولُونَ يَا ابْنَ عِمْرَانَ أَتَيْتَ فَقَدْ سَأَلْتَ عَظِيماً قَالَ فَلَمْ يَزَلْ مُوسَى وَاقِفاً حَتَّى تَجَلَّى رَبُّنَا جَلَّ جَلَالُهُ فَجَعَلَ الْجَبَلَ دَكّاً وَ خَرَّ مُوسَى صَعِقاً فَلَمَّا أَنْ رَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِ رُوحَهُ أَفَاقَ قَالَ سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ ﴾. (2)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ لَمَّا سَأَلَ رَبَّهُ اَلنَّظَرَ إِلَیْهِ وَعَدَهُ اَللَّهُ أَنْ یَقْعُدَ فِی مَوْضِعٍ ثُمَّ أَمَرَ اَلْمَلاَئِکَهَ أَنْ تَمُرَّ عَلَیْهِ مَوْکِباً مَوْکِباً بِالْبَرْقِ وَ اَلرَّعْدِ وَ اَلرِّیحِ وَ اَلصَّوَاعِقِ فَکُلَّمَا مَرَّ بِهِ مَوْکِبٌ مِنَ اَلْمَوَاکِبِ اِرْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُ فَیَرْجِعُ رَأْسُهُ فَیَقُولُونَ لَهُ قَدْ سَأَلْتَ عَظِیماً ﴾. (3)

8- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ فَرَفَعَ اَللَّهُ اَلْحِجَابَ وَ نَظَرَ إِلَى اَلْجَبَلِ فَسَاخَ اَلْجَبَلُ فِي اَلْبَحْرِ فَهُوَ يَهْوِي حَتَّى اَلسَّاعَةِ وَ نَزَلَتِ اَلْمَلاَئِكَةُ وَ فُتِحَتْ أَبْوَابُ اَلسَّمَاءِ، فَأَوْحَى اَللَّهُ إِلَى اَلْمَلاَئِكَةِ أَدْرِكُوا مُوسَى لاَ يَهْرُبُ، فَنَزَلَتِ اَلْمَلاَئِكَةُ وَ أَحَاطَتْ بِمُوسَى وَ قَالُوا تُبْ يَا اِبْنَ عِمْرَانَ: فَقَدْ سَأَلْتَ اَللَّهَ عَظِيماً، فَلَمَّا نَظَرَ مُوسَى إِلَى اَلْجَبَلِ قَدْ سَاخَ وَ اَلْمَلاَئِكَةُ قَدْ نَزَلَتْ، وَقَعَ عَلَى وَجْهِهِ، فَمَاتَ مِنْ خَشْيَةِ اَللَّهِ وَ هَوْلِ مَا رَأَى، فَرَدَّ اَللَّهُ عَلَيْهِ رُوحَهُ فَرَفَعَ رَأْسَهُ وَ أَفَاقَ وَ قَالَ سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ اَلْمُؤْمِنِينَ أَيْ أَوَّلُ مَنِ أُصَدِّقُ أَنَّكَ لاَ تُرَى، فَقَالَ اَللَّهُ لَهُ يا مُوسى إِنِّي اِصْطَفَيْتُكَ عَلَى اَلنّاسِ بِرِسالاٰتِي وَ بِكَلاٰمِي فَخُذْ ما آتَيْتُكَ وَ كُنْ مِنَ اَلشّاكِرِينَ فَنَادَاهُ جَبْرَائِيلُ يَا مُوسَى أَنَا أَخُوكَ جَبْرَئِيلُ ﴾. (4)

ص: 294

5- امام على علیه السلام- اصبغ صبغ بن نباته گوید: ... مردی که به او ذعلب می گفتند به سوی امیر المؤمنین علیه السلام آمد و ... گفت: «ای امیر المومنین علیه السلام آیا پروردگارت را دیده ای»؟! فرمود: «وای بر تو ای ذعلب، من بنده و عبد خدایی که نمی بینم، نمی شوم». عرض کرد: «چگونه او را دیده ای؟ برای ما توصیف کن». فرمود: «وای بر تو، با چشم سر نمی توان او را دید ولی قلب ها با حقایق ایمان وی را مشاهده می کنند».

6- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- ابو بصیر گوید: امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام فرمودند: آن گاه که موسی علیه السلام از پروردگار تبارک و تعالی خواست تا او را ببیند: ﴿ قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنظُرْ إِلَیْکَ قَالَ لَن تَرَانِی وَلَکِنِ انظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِی ﴾؛ هنگامی که موسی علیه السلام از کوه بالا رفت، درهای آسمان گشوده شد و فرشتگان گروه گروه آمدند، در حالی که در دستشان ستون و بالای سرشان نور و روشنایی بود و گروه گروه از کنار او رد می شدند و می گفتند: «ای فرزند عمران! پا بر جا باش، چرا که تو حاجتی بس بزرگ خواسته ای. موسی علیه السلام هم چنان ایستاده بود تا این که پروردگار جلّ جلاله متجلّی شد؛ کوه را در هم کوبید و موسی علیه السلام بی هوش بر زمین افتاد. هنگامی که خدا روح را به او باز گرداند، به هوش آمد؛ گفت: خدایا من به سوی تو بازگشتم و من نخستین مؤمنانم.

7- امام صادق علیه السلام- همانا موسی بن عمران علیه السلام هنگامی که از پروردگارش خواست تا به او نگاه کند، خدا با وی قرار گذاشت که در جایی بنشیند. پس به فرشتگان دستور داد گروه گروه همراه با برق و رعد و باد و صاعقه ها از کنار وی عبور کنند. هر گاه دسته ای از کنار وی رد می شد، لرزه بر تن او می افتاد، و سرش را بالا می برد و سؤال می کرد: «آیا پروردگارم در میان شما است؟ به او پاسخ می دادند که او در حال آمدن است. ای فرزند عمران! تو امری بس بزرگ را طلب کرده ای».

8- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- پس خدا حجاب را برداشت و موسی علیه السلام به کوه نگاه کرد و کوه در دریا فرو ریخت و هنوز در حال فرو ریختن است. فرشتگان نازل شدند و درهای آسمان گشوده شد. خدا به فرشتگان چنین وحی کرد: «مراقب باشید موسی علیه السلام فرار نکند. فرشتگان نازل شدند و دور موسی علیه السلام را گرفتند و گفتند: «ای فرزند عمران! مقاومت کن، چرا که تو امری بس بزرگ از خدا خواسته ای». چون موسی علیه السلام به کوه نگاه کرد که فرو می ریخت و فرشتگان را دید که فرود می آمدند، با صورت بر زمین افتاد و از ترس خدا و صحنه هولناکی که دید، جان باخت. خدا را به وی باز گرداند و او سرش را بالا آورد و به هوش آمد و گفت: ﴿ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ ﴾ یعنی اوّلین کسی که باور کرد که تو قابل رؤیت نیستی. خدای عزّ و جلّ گفت: ﴿ يا مُوسى إِنِّي اصْطَفَيتُك عَلَى النّاسِ بِرِسالاتِي وَ بِكلامِي فَخُذْ ما آتَيتُك وَ كنْ مِنَ الشّاكرِينَ ﴾ و جبرئیل چنین او را فرا خواند: «ای موسی علیه السلام! من جبرئیل، برادر تو هستم».

ص: 295

9- المهدى عجل اللّه تعالی فرجه الشریف- ﴿ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ اَلْقُمِّیِّ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ عَنِ اَلْقَائِمِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، قَالَ: قُلْتُ: فَأَخْبِرْنِی یَا مَوْلاَیَ، عَنِ اَلْعِلَّهِ اَلَّتِی تَمْنَعُ اَلْقَوْمَ مِنِ اِخْتِیَارِ إِمَامٍ لِأَنْفُسِهِمْ؟ قَالَ: مُصْلِحٍ أَوْ مُفْسِدٍ؟ قُلْتُ: مُصْلِحٍ. قَالَ: فَهَلْ یَجُوزُ أَنْ تَقَعَ خِیْرَتُهُمْ عَلَی اَلْمُفْسِدِ بَعْدَ أَنْ لاَ یَعْلَمَ أَحَدٌ مَا یَخْطُرُ بِبَالِ غَیْرِهِ مِنْ صَلاَحٍ أَوْ فَسَادٍ؟ قُلْتُ: بَلَی. قَالَ: فَهِیَ اَلْعِلَّهُ أَوْرَدَهَا لَکَ بُرْهَاناً وَ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی: أَیَّدْتُهَا لَکَ بِبُرْهَانٍ یَثِقُ بِهِ عَقْلُکَ، أَخْبِرْنِی عَنِ اَلرُّسُلِ اَلَّذِینَ اِصْطَفَاهُمُ اَللَّهُ تَعَالَی، وَ أَنْزَلَ اَلْکُتُبَ عَلَیْهِمْ وَ أَیَّدَهُمْ بِالْوَحْیِ وَ اَلْعِصْمَهِ، إِذْ هُمْ أَعْلاَمُ اَلْأُمَمِ، وَ أَهْدَی إِلَی اَلاِخْتِیَارِ مِنْهُمْ، مِثْلِ مُوسَی وَ عِیسَی عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ هَلْ یَجُوزُ مَعَ وُفُورِ عَقْلِهِمَا وَ کَمَالِ عِلْمِهِمَا إِذَا هُمَا بِالاِخْتِیَارِ أَنْ تَقَعَ خِیْرَتُهُمَا عَلَی اَلْمُنَافِقِ وَ هُمَا یَظُنَّانِ أَنَّهُ مُؤْمِنٌ؟ قُلْتُ: لاَ. فَقَالَ: هَذَا مُوسَی کَلِیمُ اَللَّهِ مَعَ وُفُورِ عَقْلِهِ وَ کَمَالِ عِلْمِهِ وَ نُزُولِ اَلْوَحْیِ عَلَیْهِ اِخْتَارَ مِنْ أَعْیَانِ قَوْمِهِ وَ وُجُوهِ عَسْکَرِهِ لِمِیقَاتِ رَبِّهِ سَبْعِینَ رَجُلاً، مِمَّنْ لاَ یَشُکُّ فِی إِیمَانِهِمْ وَ إِخْلاَصِهِمْ، فَوَقَعَتْ خِیْرَتُهُ عَلَی اَلْمُنَافِقِینَ، قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ اِخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلاً لِمِیقاتِنا إِلَی قَوْلِهِ: لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتّی نَرَی اَللّهَ جَهْرَهً فَأَخَذَتْهُمُ اَلصّاعِقَهُ بِظُلْمِهِمْ فَلَمَّا وَجَدْنَا اِخْتِیَارَ مَنْ قَدِ اِصْطَفَاهُ اَللَّهُ لِلنُّبُوَّهِ وَاقِعاً عَلَی اَلْأَفْسَدِ دُونَ اَلْأَصْلَحِ، وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهُ اَلْأَصْلَحُ دُونَ اَلْأَفْسَدِ، عَلِمْنَا أَنَّ اَلاِخْتِیَارَ لَیْسَ إِلاَّ لِمَنْ یَعْلَمُ مَا تُخْفِی اَلصُّدُورُ، وَ مَا تُکِنُّ اَلضَّمَائِرُ وَ تَنْصَرِفُ عَلَیْهِ اَلسَّرَائِرُ، وَ أَنْ لاَ خَطَرَ لاِخْتِیَارِ اَلْمُهَاجِرِینَ وَ اَلْأَنْصَارِ بَعْدَ وُقُوعِ خِیَرَهِ اَلْأَنْبِیَاءِ عَلَی ذَوِی اَلْفَسَادِ لَمَّا أَرَادُوا أَهْلَ اَلصَّلاَحِ ﴾. (1)

9- امام مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف- سعد بن عبد اللّه قمی از حضرت مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف روایت می کند و می گوید: گفتم: ای سرورم! علّت این که مردم نمی توانند امامی را برای خودشان برگزینند، چیست»؟ فرمود: «امامی مصلح یا مفسد»؟ عرض کردم: «مصلح». فرمود: «آیا در حالی که کسی نمی داند درباره ی صلاح و فساد، چه چیزی به ذهن دیگران خطور می کند، جایز است مفسد را برگزینند»؟ عرض کردم: «بلی». فرمود: «اکنون علّت را به عنوان برهانی برای تو می آورم که عقل تو به آن اطمینان یابد. درباره ی پیامبرانی که خدای عزّ و جلّ ایشان را برگزید و کتاب را بر آنان نازل کرد و آنان را به وسیله ی وحی و عصمت تأیید کرد، با من بگوی؛ زیرا که آنان شخصیّت های برجسته امّت ها هستند و آنان را مایه هدایت قرار داد، مانند موسی و عیسی علیهما السلام اگر بخواهند امامی برگزینند، آیا جایز است با وجود رجحان عقل و کمال علمی که داشتند، امامی منافق برگزینند در حالی که گمان می برند که او مؤمن است»؟ عرض کردم: «خیر». فرمود: «موسی علیه السلام با وجود این که با خدا سخن گفت و با وجود این که عقل و عملش به کمال رسیده بود و وحی بر او نازل می شد، هفتاد نفر از کسانی که در ایمان و اخلاصشان شک و شبهه نداشت را از میان شخصیّت های قوم و لشکر خویش برای میقات پروردگارش برگزید، در حالی که در میان آنان منافقانی نیز بودند. خدای عزّ و جلّ می فرماید: ﴿ وَ اخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقَاتِنَا ﴾ پس چون به این نتیجه رسیدیم که کسی را که خدا برای پیامبری برگزیده است، افسد را و نه اصلح را انتخاب کرده است در حالی که گمان می برد اصلح است و نه افسد، دریافتیم که انتخاب و گزینش، مختص کسی است که درون سینه ها را و آن چه را در وجدان و سرشت انسان ها مخفی است، می داند و این که بهترین پیامبران که اهل صلاح را قصد داشتند، اهل فساد را برگزیدند، در گزینش مهاجرین و انصار خطری (ملامتی) نیست.

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ تَسْبِیحَ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ سُبْحَانَ مَنْ لاَ تَبِیدُ مَعَالِمُهُ يَا اللهُ يَا اللهُ وَ أَسْأَلُكَ بِنُورِ وَجْهِكَ الَّذِي تَجَلَّيْتَ بِهِ لِمُوسَى عَلَى الْجَبَلِ فَجَعَلْتَهُ دَكًّا وَ خَرَّ مُوسى صَعِقاً فَمَنَنْتَ بِهِ عَلَيْهِ وَ أَحْيَيْتَهُ بَعْدَ الْمَوْتِ بِذَلِكَ الاِسْمِ وَ أَسْأَلُكَ يَا اللَّهُ بِاسْمِكَ الَّذِي كَتَبْتَهُ عَلَى عَرْشِكَ وَ اسْتَقَرَّ بِذَلِكَ الاِسْمِ ﴾. (1)

4-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ بِالاسْمِ الَّذِی تَجَلَّی الرَّبُّ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی بْنِ عِمْرَانَ فَتَقَطَّعَ الْجَبَلُ مِنْ أَصْلِهِ وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً ﴾. (2)

5-1- الرّضا علیه السلام- ﴿ مُتَجَلٍّ لاَ بِاسْتِهْلاَلِ رُؤْیَهٍ ﴾. (3)

6-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ فَتَجَلَّی لِخَلْقِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ یُرَی وَ هُوَ بِالْمَنْظَرِ اَلْأَعْلَی ﴾. (4)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ فَتَجَلَّى لِخَلْقِهِ مِنْ غَيْر أَنْ يَكُونَ يُرَى وَ هُوَ يَرَى ﴾. (5)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ حَفْصٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: فَلَمّا تَجَلّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا قَالَ سَاخَ اَلْجَبَلُ فِی اَلْبَحْرِ فَهُوَ یَهْوِی حَتَّی اَلسَّاعَهِ ﴾. (6)

9-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ جَعَلَه دَکّاً أی مُسْتَوِیاً بالأَرْضِ ﴾. (7)

3-1- امام علی علیه السلام- این دعا تسبیح علی علیه السلام بوده است: منزّه است خدایی که نشانه های او نابود نگردد، یا اللّه، یا اللّه، و با نور ذاتت که با آن برای موسی علیه السلام بر روی کوه تجلّی یافتی، و کوه را ذرّه ذرّه ساختی و موسی علیه السلام بی هوش بر زمین افتاد. پس با آن بر او منّت نهادی و پس از مرگ با آن اسم او را زنده کردی.

4-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- به اسمی که خداوند عزّ و جلّ با آن بر موسی بن عمران تجلّی کرد و کوه شکافته شد و موسی مدهوش به زمین افتاد.

5-1- امام رضا علیه السلام- خداوند بر آنان تجلّی کرد نه به این نحو که او را ببینند.

6-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- بر خلقش تجلّی کرده بدون آن که دیده شود و او در منظر اعلی است.

7-1- امام صادق علیه السلام- بر خلقش متجلّی می شود بدون این که دیده شود. او از منظری والا - مخلوقات را - می بیند.

8-1- امام صادق علیه السلام- حفص گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این کلام خدای عزّ و جلّ: ﴿ فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا ﴾ پرسیدم. فرمود: «کوه در دریا فرو ریخت و هنوز در حال فرو ریختن است».

9-1- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ جَعَلَهُ دَکًّا ﴾ یعنی آن را با سطح زمین یکسان کرد.

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: أَوْحَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَتَدْرِی لِمَا اِصْطَفَیْتُکَ بِکَلاَمِی دُونَ خَلْقِی فَقَالَ مُوسَی لاَ یَا رَبِّ فَقَالَ یَا مُوسَی إِنِّی قَلَّبْتُ عِبَادِی ظَهْراً لِبَطْنٍ فَلَمْ أَجِدْ فِیهِمْ أَحَداً أَذَلَّ لِی مِنْکَ نَفْساً یَا مُوسَی إِنَّکَ إِذَا صَلَّیْتَ وَضَعْتَ خَدَّیْکَ عَلَی اَلتُّرَابِ ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَقُولُ: إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ اُحْتُبِسَ عَنْهُ اَلْوَحْیُ أَرْبَعِینَ أَوْ ثَلاَثِینَ صَبَاحاً قَالَ فَصَعِدَ عَلَی جَبَلٍ بِالشَّامِ یُقَالُ لَهُ أَرِیحَا فَقَالَ یَا رَبِّ إِنْ کُنْتَ إِنَّمَا حَبَسْتَ عَنِّی وَحْیَکَ وَ کَلاَمَکَ لِذُنُوبِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَغُفْرَانَکَ اَلْقَدِیمَ قَالَ فَأَوْحَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ أَتَدْرِی لِمَا اِصْطَفَیْتُکَ لِوَحْیِی وَ کَلاَمِی دُونَ خَلْقِی فَقَالَ لاَ عِلْمَ لِی یَا رَبِّ فَقَالَ یَا مُوسَی إِنِّی اِطَّلَعْتُ إِلَی خَلْقِی اِطِّلاَعَهً فَلَمْ أَجِدْ فِی خَلْقِی أَشَدَّ تَوَاضُعاً لِی مِنْکَ فَمِنْ ثَمَّ خَصَصْتُکَ بِوَحْیِی وَ کَلاَمِی مِنْ بَیْنِ خَلْقِی قَالَ وَ کَانَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِذَا صَلَّی لَمْ یَنْفَتِلْ حَتَّی یُلْصِقَ خَدَّهُ اَلْأَیْمَنَ بِالْأَرْضِ وَ اَلْأَیْسَرَ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْعِظَهً وَ تَفْصِیلاً لِکُلِّ شَیْءٍ فَخُذْها بِقُوَّهٍ وَ أْمُرْ قَوْمَکَ یَأْخُذُوا بِأَحْسَنِها سَأُرِیکُمْ دارَ الْفاسِقِینَ ﴾ (145)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ اَلْوَلِیدِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: مَا یَقُولُ أَصْحَابُکَ فِی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ عِیسَی وَ مُوسَی أَنَّهُمْ أَعْلَمُ قَالَ قُلْتُ مَا یُقَدِّمُونَ عَلَی أُولِی اَلْعَزْمِ أَحَداً قَالَ أَمَا إِنَّکَ لَوْ حَاجَجْتَهُمْ بِکِتَابِ اَللَّهِ لَحَجَجْتَهُمْ قَالَ قُلْتُ وَ أَیْنَ هَذَا فِی کِتَابِ اَللَّهِ قَالَ إِنَّ اَللَّهَ قَالَ فِی مُوسَی وَ کَتَبْنا لَهُ فِی اَلْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْعِظَهً وَ لَمْ یَقُلْ کُلَّ شَیْءٍ وَ قَالَ فِی عِیسَی وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ اَلَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ وَ لَمْ یَقُلْ کُلَّ شَیْءٍ وَ قَالَ فِی صَاحِبِکُمْ کَفی بِاللّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ اَلْکِتابِ ﴾. (3)

2- السجّاد علیه السلام- ﴿ مَا بَعَثَ اَللَّهُ نَبِیّاً إِلاَّ أَعْطَاهُ مِنَ اَلْعِلْمِ بَعْضَهُ مَا خَلاَ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَإِنَّهُ أَعْطَاهُ مِنَ اَلْعِلْمِ کُلَّهُ فَقَالَ: تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ قَالَ: کَتَبْنا لَهُ فِی اَلْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ وَ قَالَ اَلَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ

ص: 302

2- امام صادق علیه السلام- علی بن یقطین از مردی و ایشان از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرموده است: خدای عزّ و جلّ به موسی علیه السلام وحی نمود: «ای موسی علیه السلام! آیا می دانی چرا از میان همه ی مخلوقم تو را برای سخن گفتن با خود برگزیده ام»؟ موسی علیه السلام گفت: «پروردگارا برای چه بود»؟ خدای تبارک و تعالی به او وحی کرد: «ای موسی علیه السلام من بندگانم را زیر و رو کردم (بررسی کامل نمودم) در میان آن ها کسی را از تو متواضع تر در برابر خود ندیدم. ای موسی علیه السلام! هنگامی که تو نماز می گزاری چهره ی خود را روی خاک می نهی».

3- امام صادق علیه السلام- اسحاق بن عمار گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: وحی تا سی بامداد از موسی بن عمران علیه السلام قطع شد، و موسی علیه السلام به کوهی در شام به نام اریحا آمد و گفت: «پروردگارا چرا وحی و سخنت را از من گرفتی، آیا گناهی کرده ام؛ من اکنون در برابرت هستم برای رضای خود از من تقاص کن و اگر برای گناهان بنی اسرائیل وحی و سخنت را از من باز داشتی، عفو دیرینه ات را خواهانم». خداوند به او وحی کرد: «ای موسی علیه السلام می دانی چرا تو را برای وحی و سخنم از میان همه خلقم برگزیدم». فرمود: «پروردگارا نمی دانم». فرمود: «ای موسی علیه السلام من نظری به همه ی آفریدگانم انداختم و کسی را با تواضع تر از تو ندیدم، و از این رو تو را از میان خلق مخصوص به وحی و سخنم کردم». فرمود: «شیوه ی موسی علیه السلام این بود که چون نماز می خواند بر نمی خاست تا گونه ی راستش بر زمین می نهاد و هم گونه ی چپش را».

و برای او در الواح [تورات] اندرزی از هر موضوعی نوشتیم؛ و هر چیزی را [که مورد نیازشان بود] شرح دادیم، پس [به او گفتیم]: آن را با جدیّت بگیر؛ و به قوم خود دستور بده: به نیکو ترین آن ها عمل کنند. [و آن ها که به مخالفت برخیزند، کیفرشان دوزخ است]؛ و به زودی جایگاه فاسقان را به شما نشان خواهم داد»! (145)

1- امام صادق علیه السلام- عبد اللّه بن ولید گوید: امام صادق علیه السلام از من پرسید: «پیروان تو درباره ی امیر المؤمنین و عیسی و موسی علیهم السلام چه می گویند و کدام یک را داناتر می شمارند»؟ گفتم: «ما می گوییم هیچ کس بر پیامبران اولی العزم برتری و تقدّم ندارد»! حضرت صادق علیه السلام فرمود: «اگر من با شما بر اساس کتاب خدا استدلال کنم، چه خواهید گفت»؟ گفتم: «در کجای کتاب خدا چنین مطلبی آمده است»؟ حضرت صادق علیه السلام فرمود: «خدای تعالی به موسی علیه السلام فرمود: ﴿ وَ كَتَبْنا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْعِظَةً ﴾ امّا نفرمود: علم همه چیز را نوشتیم». عیسی علیه السلام به مردم فرمود: تا برخی از آن چه را که در آن اختلاف دارید روشن کنم. (زخرف / 63) و نفرمود: «همه چیز را برایتان بیان کنم و توضیح دهم. امّا درباره ی امام شما فرمود: کافی است که خداوند، و کسی که علم کتاب [و آگاهی بر قرآن] نزد اوست، میان من و شما گواه باشند. (رعد / 43).

2- امام سجّاد علیه السلام- خداوند هیچ پیامبری را بر نیانگیخت مگر این که مقداری از علم به او داد به جز پیامبر ما صلی اللّه علیه و آله و سلم که به او تمام علم را داد؛ و در قرآن فرموده است: بیانگر همه چیز. (نحل / 89) و در آیه ی دیگر ﴿ وَ كَتَبْنا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ ﴾ و فرموده: [امّا] کسی که دانشی از کتاب [آسمانی]

ص: 303

اَلْکِتابِ وَ لَمْ یُخْبِرْ أَنَّ عِنْدَهُ عِلْمَ اَلْکِتَابِ وَ مَنْ لاَ یَقَعُ مِنَ اَللَّهِ عَلَی اَلْجَمِیعِ وَ قَالَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَوْرَثْنَا اَلْکِتابَ اَلَّذِینَ اِصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَهَذَا اَلْکُلُّ وَ نَحْنُ اَلْمُصْطَفَوْنَ وَ قَالَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِیمَا سَأَلَ رَبَّهُ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً فَهِیَ اَلزِّیَادَهُ اَلَّتِی عِنْدَنَا مِنَ اَلْعِلْمِ اَلَّذِی لَمْ یَکُنْ عِنْدَ أَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَاءِ اَلْأَنْبِیَاءِ وَ لاَ ذُرِّیَّهِ اَلْأَنْبِیَاءِ غَیْرِنَا فَبِهَذَا اَلْعِلْمِ عَلِمْنَا اَلْبَلاَیَا وَ اَلْمَنَایَا وَ فَصْلَ اَلْخِطَابِ ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ اَلْوَلِیدِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَیَّ شَیْءٍ تَقُولُ اَلشِّیعَهُ فِی عِیسَی وَ مُوسَی وَ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قُلْتُ یَقُولُونَ إِنَّ عِیسَی وَ مُوسَی أَفْضَلُ مِنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَقَالَ یَزْعُمُونَ أَنَّ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ قَدْ عَلِمَ مَا عَلِمَ رَسُولُ اَللَّهِ قُلْتُ نَعَمْ وَ لَکِنْ لاَ یُقَدِّمُونَ عَلَی أُولِی اَلْعَزْمِ مِنَ اَلرُّسُلِ أَحَداً قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَخَاصِمْهُمْ بِکِتَابِ اَللَّهِ قَالَ قُلْتُ وَ فِی أَیِّ مَوْضِعٍ أُخَاصِمُهُمْ قَالَ قَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمُوسَی وَ کَتَبْنا لَهُ فِی اَلْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ عَلِمْنَا أَنَّهُ لَمْ یَکْتُبْ لِمُوسَی کُلَّ شَیْءٍ وَ قَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِعِیسَی وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ اَلَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ وَ قَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ اَلْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ ﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ لِمُوسَی: وَ کَتَبْنا لَهُ فِی اَلْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْعِظَهً وَ لَمْ یَقُلْ: کُلَّ شَیْءٍ مَوْعِظَهً، وَ قَالَ لِعِیسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: وَ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ اَلَّذِی یَخْتَلِفُونَ فِیهِ وَ لَمْ یَقُلْ کُلَّ، وَ قَالَ لِصَاحِبِکُمْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: قُلْ کَفی بِاللّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ اَلْکِتابِ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ وَ عِلْمُ هَذَا- اَلْکِتَابِ عِنْدَهُ ﴾. (3)

5- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ اَلْوَلِیدِ اَلسَّمَّانِ قَالَ قَالَ اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: یَا عَبْدَ اَللَّهِ مَا تَقُولُ فِی عَلِیٍّ وَ مُوسَی وَ عِیسَی قُلْتُ مَا عَسَی أَنْ أَقُولَ قَالَ هُوَ وَ اَللَّهِ أَعْلَمُ مِنْهُمَا ثُمَّ قَالَ أَلَسْتُمْ تَقُولُونَ إِنَّ لِعَلِیٍّ مَا لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ اَلْعِلْمِ قُلْنَا نَعَمْ وَ اَلنَّاسُ یُنْکِرُونَ قَالَ فَخَاصِمْهُمْ فِیهِ بِقَوْلِهِ تَعَالَی لِمُوسَی وَ کَتَبْنا لَهُ فِی اَلْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ فَعَلِمْنَا أَنَّهُ لَمْ یَکْتُبْ لَهُ اَلشَّیْءَ کُلَّهُ وَ قَالَ لِعِیسَی

ص: 304

داشت. (نمل / 40) نفرمود: کسی که دارای علم کتاب است، بلکه فرموده است کسی که در نزد او مقداری از علم کتاب است ولی درباره ی حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم فرموده است. این کتاب [آسمانی] را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم. (فاطر/ 32) این بیان مربوط به تمام علم است و

ما آن خانواده برگزیده هستیم که در این آیه می فرماید: «پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم در تقاضای خود از خدا می گفت: پروردگارا! علم مرا افزون کن. (طه / 114) این همان افزایشی است که در نزد ما است که در اختیار هیچ یک از اوصیای انبیاء علیهم السلام و باز ماندگان آن ها جز ما نبوده است؛ با همین علم ما از بلاها و مرگ و میرها و حق و باطل ها اطلّاع داریم».

3- امام صادق علیه السلام- عبد اللّه بن ولید گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «شیعه در مورد عیسی و موسی و امیر المؤمنین علیهم السلام چه می گویند»؟ عرض کردم: «عیسی و موسی علیهما السلام افضل از امیر المؤمنین علیه السلام هستند». فرمود: «آیا گمان دارید آن چه از علم به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آموخته شد به امیر المؤمنین علیه السلام نیز آموخته شد»؟ عرض کردم: «بلی! امّا آن ها کسی را بر پیامبران اولو العزم مقدّم نمی کنند». امام صادق علیه السلام فرمود: «با کلام خدا با او جدل کن»! عرض کردم: «با کدام آیه از قرآن»؟ فرمود: «خداوند تبارک و تعالی به موسی علیه السلام فرمود: ﴿ وَ کَتَبْنَا لَهُ فِی الألْوَاحِ مِنْ کُلِّ شَیْء مَوْعِظَهً وَ تَفْصِیلا لِکُلِّ شَیْء فَخُذْهَا بِقُوَّه وَ أمُرْ قَوْمَکَ یَأخُذُوا بِأحْسَنِهَا سَاُرِیکُمْ دَارَ الفَاسِقِینَ ﴾؛ بنا بر این دانستیم که همه چیز را برای موسی علیه السلام ننوشته است. به عیسی علیه السلام نیز فرمود: و هنگامی که عیسی دلایل روشن [برای آن ها] آورد گفت: «من برای شما حکمت آورده ام، و آمده ام تا برخی از آن چه را که در آن اختلاف دارید روشن کنم پس تقوای الهی پیشه کنید و از من اطاعت نمایید!. (زخرف / 63) امّا به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: حال آن ها چگونه است آن روزی که از هر امّتی، شاهد و گواهی [بر اعمالشان] می آوریم، و تو را نیز بر آنان گواه خواهیم آورد؟. (نساء / 41).

4- امام صادق علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی درباره ی موسی علیه السلام فرموده است: ﴿ وَ کَتَبْنَا لَهُ فِی الألْوَاحِ مِنْ کُلِّ شَیْء مَوْعِظَهً ﴾ و نفرمود: «هر موعظه ای را». و از قول عیسی علیه السلام فرمود: تا برخی از آن چه را که در آن اختلاف دارید روشن کنم. (زخرف / 63) و درباره ی امامتان امیر المؤمنین علیه السلام فرموده: کافی است که خداوند، و کسی که علم کتاب [و آگاهی بر قرآن]، نزد اوست، میان من و شما گواه باشند. (رعد / 43) و خداوند [درباره ی آن کتاب] فرموده: نه هیچ تر و خشکی وجود دارد، جز این که در کتابی آشکار [در کتاب علم خدا] ثبت است. (انعام / 59). و علم و دانش آن کتاب نزد او است.5- امام باقر علیه السلام- عبد اللّه بن ولید سمان گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «ای عبد اللّه درباره ی علی و موسی و عیسی علیهم السلام چه می گویی»؟ گفتم: «درباره ی آنان چه می توانم بگویم»؟ فرمود: «او به خدا سوگند! از آن دو اعلم بود». سپس فرمود: «مگر شما نمی گویید آن چه را که پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم دارد علی علیه السلام هم دارد»؟ گفتم: «آری، ولی مردم انکار می کنند». فرمود: «با این فرمایش خداوند به موسی علیه السلام با آنان جدل کن که می فرماید: ﴿ وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ ﴾ در این آیه خداوند به ما فهمانده است که همه چیز را برای او ننوشته است. و به عیسی علیه السلام فرموده است: تا برخی از آن چه را که در آن اختلاف دارید روشن کنم. (زخرف / 63) و این جا هم به ما فهمانده که تمام چیزها را

ص: 305

لِعِیسَی وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ اَلَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ فَعَلِمْنَا أَنَّهُ لَمْ یُبَیِّنْ لَهُ اَلْأَمْرَ کُلَّهُ وَ قَالَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ اَلْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ: قُلْ کَفی بِاللّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ اَلْکِتابِ قَالَ وَ اَللَّهِ إِیَّانَا عَنَی وَ عَلِیٌّ أَوَّلُنَا وَ أَفْضَلُنَا وَ خَیْرُنَا بَعْدَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ قَالَ إِنَّ اَلْعِلْمَ اَلَّذِی نَزَلَ مَعَ آدَمَ عَلَی حَالِهِ وَ لَیْسَ یَمْضِی مِنَّا عَالِمٌ إِلاَّ خَلَّفَ مَنْ یَعْلَمُ عِلْمَهُ وَ اَلْعِلْمُ یُتَوَارَثُ ﴾. (1)

6- على بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ لَمَّا أَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله قُرَیْشاً بِخَبَرِ أَصْحَابِ الْكَهْفِ قَالُوا أَخْبِرْنَا عَنِ الْعَالِمِ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ مُوسَی أَنْ یَتْبَعَهُ وَ مَا قِصَّتُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ قالَ مُوسی لِفَتاهُ لا أَبْرَحُ حَتَّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُباً قَالَ وَ كَانَ سَبَبُ ذَلِكَ أَنَّهُ لَمَّا كَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَكْلِیماً وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْأَلْوَاحَ وَ فِیهَا كَمَا قَالَ اللَّهُ وَ كَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَیْءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصِیلًا لِكُلِّ شَیْءٍ وَ رَجَعَ مُوسَی إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَنْزَلَ عَلَیْهِ التَّوْرَاةَ وَ كَلَّمَهُ قَالَ فِی نَفْسِهِ مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَعْلَمَ مِنِّی فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ أَدْرِكْ مُوسَی فَقَدْ هَلَكَ وَ أَعْلِمْهُ أَنَّ عِنْدَ مُلْتَقَی الْبَحْرَیْنِ عِنْدَ الصَّخْرَةِ رَجُلًا أَعْلَمَ مِنْكَ فَصِرْ إِلَیْهِ وَ تَعَلَّمْ مِنْ عِلْمِهِ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَخْبَرَهُ فَذَلَّ مُوسَی فِی نَفْسِهِ وَ عَلِمَ أَنَّهُ أَخْطَأَ وَ دَخَلَهُ الرُّعْبُ وَ قَالَ لِوَصِیِّهِ یُوشَعَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ أَتَّبِعَ رَجُلًا عِنْدَ مُلْتَقَی الْبَحْرَیْنِ وَ أَتَعَلَّمَ مِنْهُ فَتَزَوَّدَ یُوشَعُ حُوتاً مَمْلُوحاً وَ خَرَجَا فَلَمَّا خَرَجَا وَ بَلَغَا ذَلِكَ الْمَكَانَ وَجَدَا رَجُلًا مُسْتَلْقِیاً عَلَی قَفَاهُ فَلَمْ یَعْرِفَاهُ فَأَخْرَجَ وَصِیُّ مُوسَی الْحُوتَ وَ غَسَلَهُ بِالْمَاءِ وَ وَضَعَهُ عَلَی الصَّخْرَةِ وَ مَضَیَا وَ نَسِیَا الْحُوتَ وَ كَانَ ذَلِكَ الْمَاءُ مَاءَ الْحَیَوَانِ فَحَیِیَ الْحُوتُ وَ دَخَلَ فِی الْمَاءِ فَمَضَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ یُوشَعُ مَعَهُ حَتَّی عَیِیَا فَقَالَ لِوَصِیِّهِ آتِنا غَداءَنا لَقَدْ لَقِینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً أَیْ عَنَاءً فَذَكَرَ وَصِیُّهُ السَّمَكَةَ فَقَالَ لِمُوسَی إِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ عَلَی الصَّخْرَةِ فَقَالَ مُوسَی ذَلِكَ الرَّجُلُ الَّذِی رَأَیْنَاهُ عِنْدَ الصَّخْرَةِ هُوَ الَّذِی نُرِیدُهُ ﴾. (2)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی الْجَفْرِ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَنْزَلَ أَلْوَاحَ مُوسَی علیه السلام أَنْزَلَهَا عَلَیْهِ وَ فِیهَا تِبْیَانُ كُلِّ شَیْءٍ وَ هُوَ كَائِنٌ

ص: 306

برای عیسی علیه السلام بیان نکرده است. و به محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و فرموده است: تو را گواه بر آنان قرار می دهیم! و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز. (نحل / 89) و فرمود: درباره ی آیه: تو پیامبر نیستی!» بگو: «کافی است که خداوند، و کسی که علم کتاب [و آگاهی بر قرآن] نزد اوست، میان من و شما گواه باشند! (رعد / 43) پرسیده شد، فرمود: «به خدا سوگند! ما را قصد کرده است و علی علیه السلام، نخستین ما و افضل ما و بهترین ما بعد از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم می باشد، باز فرمود: «آن علمی که خداوند برای آدم علیه السلام فرستاده است به همان حال نزد ماست و از میان ما عالمی از دنیا نمی رود مگر این که کسی را که علم او را بداند، جانشین خویش بگذارد و علم همین طور به ارث می رسد».

6- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- هنگامی که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم مردم قریش را از جریان اصحاب کهف با خبر کرد، گفتند: «ما را از آن عالمی که خداوند به موسی علیه السلام امر کرد که از او پیروی کند با خبر کن و داستانش چه بوده است. خداوند متعال این آیه را نازل کرد: به خاطر بیاور هنگامی را که موسی به دوست خود گفت: دست از جستجو بر نمی دارم تا به محل تلاقی دو دریا برسم هر چند مدّت طولانی به راه خود ادامه دهم!. (کهف / 60) پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «سبب آن این بود که هنگامی که خداوند با موسی علیه السلام حرف زد و الواح را بر او نازل کرد، آن طور که خداوند فرمود: ﴿ وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْعِظَهً وَ تَفْصِیلاً لِکُلِّ شَیْءٍ ﴾؛ موسی علیه السلام به بین قوم بنی اسرائیل برگشت و بالای منبر رفت و به آن ها خبر داد که خداوند تورات را بر او نازل و با او صحبت کرده است. موسی علیه السلام با خودش گفت: که خداوند هیچ کس را عالم تر از من خلق نکرده است. آن گاه خداوند به جبرئیل وحی کرد که به کمک موسی علیه السلام برو که خودش را هلاک کرد و به او بگو در محلّ تجمع دو دریا در کنار یک صخره مردی هست که از تو عالم تر است. پس به نزد او برو و از علم او یاد بگیر. جبرئیل بر موسی علیه السلام نازل شد و او را خبر کرد. سپس موسی علیه السلام در نزد خودش خوار شد و فهمید که اشتباه کرده است و ترسید، به جانشینش یوشع گفت: خداوند به من دستور داده است که از یک مردی که در کنار تجمع دو دریا است پیروی بکنم، و از او علم یاد بگیرم، یوشع یک ماهی نمک زده را به عنوان توشه برداشت و سپس خارج شدند. هنگامی که از شهر خارج شدند و به آن جا رسیدند مردی را دیدند که بر پشت خود دراز کشیده بود، او را نشناختند. یوشع ماهی را از کیسه بیرون آورد و آن را با آب دریا شست و آن را بر روی یک صخره گذاشت. و

سپس راهشان را ادامه دادند و ماهی را فراموش کردند. آن آب، آب زندگانی بود، آن ماهی زنده شد و داخل آب شد. موسی علیه السلام رفت و یوشع نیز با او می رفت تا این که خسته شدند. به یوشع گفت: غذای ما را بیاور، که سخت از این سفر خسته شده ایم!. (کهف / 62) نصبا یعنی سختی، یوشع علیه السلام یادش آمد که ماهی را جا گذاشته است و گفت: «من آن ماهی را بر روی آن صخره فراموش کردم». موسی علیه السلام فرمود: «آن مردی که در کنار صخره دیدیم همان کسی است که به دنبالش هستیم».

7- امام صادق علیه السلام- ابو حمزه ثمالی گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: همانا خدای تبارک و تعالی در الواحی که بر موسی علیه السلام نازل کرد، بیان و توضیح همه چیز وجود داشت، اعم از کارهایی که رخ داده و آن ها که تا روز قیامت رخ خواهد داد. هنگامی که ایام موسی علیه السلام به سر رسید، خدا به وی وحی کرد: الواح را که زبر جدی از بهشت بود، به عنوان امانت و ودیعه در کوهی قرار دهد که به آن زینت می گویند.

ص: 307

إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ فَلَمَّا انْقَضَتْ أَیَّامُ مُوسَی أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِ اسْتَوْدِعِ الْأَلْوَاحَ وَ هِیَ زَبَرْجَدَةٌ مِنَ الْجَنَّةِ الْجَبَلَ فَأَتَی مُوسَی الْجَبَلَ فَانْشَقَّ لَهُ الْجَبَلُ فَجَعَلَ فِیهِ الْأَلْوَاحَ مَلْفُوفَةً فَلَمَّا جَعَلَهَا فِیهِ انْطَبَقَ الْجَبَلُ عَلَیْهَا فَلَمْ تَزَلْ فِی الْجَبَلِ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً صلی اللّٰه علیه و آله فَأَقْبَلَ رَكْبٌ مِنَ الْیَمَنِ یُرِیدُونَ النَّبِیَّ صلی اللّٰه علیه و آله فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی الْجَبَلِ انْفَرَجَ وَ خَرَجَتِ الْأَلْوَاحُ مَلْفُوفَةً كَمَا وَضَعَهَا مُوسَی علیه السلام فَأَخَذَهَا الْقَوْمُ فَلَمَّا وَقَعَتْ فِی أَیْدِیهِمْ أُلْقِیَ فِی قُلُوبِهِمْ أَنْ لَا یَنْظُرُوا إِلَیْهَا وَ هَابُوهَا حَتَّی یَأْتُوا بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله وَ أَنْزَلَ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ عَلَی نَبِیِّهِ فَأَخْبَرَهُ بِأَمْرِ الْقَوْمِ وَ بِالَّذِی أَصَابُوا فَلَمَّا قَدِمُوا عَلَی النَّبِیِّ صلی اللّٰه علیه و آله ابْتَدَأَهُمُ النَّبِیُّ صلی اللّٰه علیه و آله فَسَأَلَهُمْ عَمَّا وَجَدُوا فَقَالُوا وَ مَا عِلْمُكَ بِمَا وَجَدْنَا فَقَالَ أَخْبَرَنِی بِهِ رَبِّی وَ هِیَ الْأَلْوَاحُ قَالُوا نَشْهَدُ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله فَأَخْرَجُوهَا فَدَفَعُوهَا إِلَیْهِ فَنَظَرَ إِلَیْهَا وَ قَرَأَهَا وَ كِتَابُهَا بِالْعِبْرَانِیِّ ثُمَّ دَعَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ دُونَكَ هَذِهِ فَفِیهَا عِلْمُ الْأَوَّلِینَ وَ عِلْمُ الْآخِرِینَ وَ هِیَ أَلْوَاحُ مُوسَی وَ قَدْ أَمَرَنِی رَبِّی أَنْ أَدْفَعَهَا إِلَیْكَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَسْتُ أُحْسِنُ قِرَاءَتَهَا قَالَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَمَرَنِی أَنْ آمُرَكَ أَنْ تَضَعَهَا تَحْتَ رَأْسِكَ لَیْلَتَكَ هَذِهِ فَإِنَّكَ تُصْبِحُ وَ قَدْ عُلِّمْتَ قِرَاءَتَهَا قَالَ فَجَعَلَهَا تَحْتَ رَأْسِهِ فَأَصْبَحَ وَ قَدْ عَلَّمَهُ اللَّهُ كُلَّ شَیْءٍ فِیهَا فَأَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله أَنْ یَنْسَخَهَا فَنَسَخَهَا فِی جِلْدِ شَاةٍ وَ هُوَ الْجَفْرُ وَ فِیهِ عِلْمُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ هُوَ عِنْدَنَا وَ الْأَلْوَاحُ وَ عَصَا مُوسَی عِنْدَنَا وَ نَحْنُ وَرِثْنَا النَّبِیَّ صلی اللّٰه علیه و آله ﴾. (1)

8- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ سَدِیرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَمَرَّ بِنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ اَلْیَمَنِ فَسَأَلَهُ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنِ اَلْیَمَنِ فَأَقْبَلَ یُحَدِّثُ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ هَلْ تَعْرِفُ دَارَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ نَعَمْ وَ رَأَیْتُهَا قَالَ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ هَلْ تَعْرِفُ صَخْرَهً عِنْدَهَا فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ نَعَمْ وَ رَأَیْتُهَا فَقَالَ اَلرَّجُلُ مَا رَأَیْتُ رَجُلاً أَعْرَفَ بِالْبِلاَدِ مِنْکَ فَلَمَّا قَامَ اَلرَّجُلُ قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَا أَبَا اَلْفَضْلِ تِلْکَ اَلصَّخْرَهُ اَلَّتِی غَضِبَ مُوسَی فَأَلْقَی اَلْأَلْوَاحَ فَمَا ذَهَبَ مِنَ اَلتَّوْرَاهِ اِلْتَقَمَتْهُ اَلصَّخْرَهُ فَلَمَّا بَعَثَ اَللَّهُ رَسُولَهُ أَدَّتْهُ إِلَیْهِ وَ هِیَ عِنْدَنَا ﴾. (2)

9- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ حَبَّهَ اَلْعُرَنِیِّ، قَالَ: سَمِعْتُ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلِیّاً عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: إِنَّ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ کَانَ وَصِیَّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ، وَ کَانَتْ أَلْوَاحُ مُوسَی مِنْ زَبَرْجَدٍ أَخْضَرَ، فَلَمَّا

ص: 308

موسی علیه السلام به این کوه آمد و کوه شکافته شد و او الواح را به صورت پیچیده در آن قرار داد و سپس کوه بسته شد و آن را در دل خود جای داد. آن امانت هم چنان در دل کوه بود تا این که خدا پیامبرش محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را به پیامبری بر انگیخت. کاروانی از یمن آمد و کاروانیان می خواستند با پیامبر که سلام و درود خدا بر او باد، دیدار کنند. هنگامی که به کوه رسیدند، کوه از هم شکافته شد و الواح به صورت پیچیده چنان که موسی علیه السلام قرار داده بود، بیرون آمد. پس آن گروه آن را برداشتند و هنگامی که در دستشان قرار گرفت، خدا ترس و وحشت را در دل هایشان انداخت و نمی توانستند به آن نگاه کنند و پیوسته از آن بیم داشتند تا این که آن را نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بردند. خدا جبرییل را نزد پیامبرش که سلام و درود خدا بر او باد، فرو فرستاد و داستان آن گروه و آن چه را برای آنان اتّفاق افتاده بود، تعریف کرد. هنگامی که نزد پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آمدند، بر وی سلام کردند و او بلافاصله از آنان در مورد آن چه را یافتند، پرسید. آنان گفتند: «از کجا می دانی ما چه را یافته ایم»؟ فرمود: «پروردگارم به من گفت و آن الواح است». گفتند: «ما گواهی می دهیم که تو رسول خدا هستی». الواح را بیرون آوردند و به وی دادند. او به آن نگاه کرد و آن را خواند که به زبان عبرانی بود. سپس امیر مؤمنان علیه السلام را فرا خواند و فرمود: «این را بگیر، چرا که علم اوّلین و آخرین در آن است و آن الواح موسی علیه السلام است و پروردگارم به من دستور داد که آن را به تو دهم». حضرت علی علیه السلام فرمود: «ای رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم! من نمی توانم آن را بخوانم». فرمود: «همانا جبرئیل به من فرمود که به تو دستور دهم امشب آن را بخوانی». پس [علی علیه السلام] آن را زیر سرش قرار داد. هنگامی که صبح فرا رسید، خدا هر چیزی را که در آن بود، به او آموخته بود. رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به او دستور داد که نسخه ای از آن را آماده کند. حضرت آن را در پوست میش نوشت که همان جفر است و علم نخستینیان و پیشینیان در آن است و آن نزد ما است و عصای موسی علیه السلام نیز نزد ما است و ما وارث انبیاء علیهم السلام هستیم».

8- امام باقر علیه السلام- سدیر گوید: نزد امام باقر علیه السلام بودم که مردی از اهل یمن نزد ما آمد و امام از او درباره ی یمن سؤال کرد و او شروع به سخن گفتن کرد. امام باقر علیه السلام به او فرمود: «آیا فلان خانه و فلان خانه را می شناسی»؟ گفت: «بلی، آن را دیده ام». پس از آن امام باقر علیه السلام فرمود: «آیا تخته سنگی را که در آن جا، در فلان جا و فلان جاست می شناسی»؟ گفت: «بلی دیده ام». سپس آن مرد به امام گفت: «من تا به حال کسی را داناتر از شما به اماکن مختلف ندیده ام». هنگامی که آن مرد برخاست، امام باقر علیه السلام فرمود: «ای ابو فضل! آن تخته سنگ، همان تخته سنگی بود که موسی علیه السلام در آن جا خشمگین شد و الواح را بر زمین انداخت. آن مقداری که از تورات از بین رفته است را آن تخته سنگ در خود نگه داشته است. هنگامی که خدا رسولش را بر انگیخت، به او تقدیم کرد و آن نزد ما است».

9- امام علی علیه السلام- حبه عرنی گوید: از امام علی علیه السلام شنیدم که می فرمود: «یوشع بن نون، وصیّ موسی بن عمران علیه السلام بود و الواح موسی علیه السلام از زبرجد سبز بود. هنگامی که موسی علیه السلام به خشم آمد، الواح را از دستش بر زمین انداخت و قسمتی از آن خرد شد و قسمتی باقی ماند و قسمتی به آسمان رفت. آن گاه که خشم موسی علیه السلام فرو نشست، به یوشع بن نون گفت: «آیا توضیح و تفسیر آن چه در الواح است،

ص: 309

غَضِبَ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَلْقَی اَلْأَلْوَاحَ مِنْ یَدِهِ، فَمِنْهَا مَا تَکَسَّرَ، وَ مِنْهَا مَا بَقِیَ، وَ مِنْهَا مَا اِرْتَفَعَ، فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ مُوسَی اَلْغَضَبُ، قَالَ لِیُوشَعَ بْنِ نُونٍ: عِنْدَکَ تِبْیَانُ مَا فِی اَلْأَلْوَاحِ؟ قَالَ: نَعَمْ، فَلَمْ یَزَلْ یَتَوَارَثُهَا رَهْطٌ بَعْدَ رَهْطٍ حَتَّی وَقَعَتْ فِی أَیْدِی أَرْبَعَهِ رَهْطٍ مِنَ اَلْیَمَنِ، وَ بَعَثَ اَللَّهُ مُحَمَّداً صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِتِهَامَهَ وَ بَلَغَهُمُ اَلْخَبَرُ، فَقَالُوا: مَا یَقُولُ هَذَا اَلنَّبِیُّ؟ قِیلَ: یَنْهَی عَنِ اَلْخَمْرِ وَ اَلزِّنَا، وَ یَأْمُرُ بِمَحَاسِنِ اَلْأَخْلاَقِ وَ کَرَمِ اَلْجِوَارِ. فَقَالُوا: هَذَا أَوْلَی بِمَا فِی أَیْدِینَا مِنَّا. فَاتَّفَقُوا أَنْ یَأْتُوهُ فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا، فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَنِ اِئْتِ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَخْبِرْهُ اَلْخَبَرَ، فَأَتَاهُ فَقَالَ: إِنَّ فُلاَناً وَ فُلاَناً وَ فُلاَناً وَ وَرِثُوا فُلاَناً مَا کَانَ فِی اَلْأَلْوَاحِ، أَلْوَاحِ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ هُمْ یَأْتُوکَ فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا، فِی لَیْلَهِ کَذَا وَ کَذَا. قَالَ: فَسَهَرَ لَهُمْ تِلْکَ اَللَّیْلَهَ فَجَاءَ اَلرَّکْبُ فَدَقُّوا عَلَیْهِ اَلْبَابَ، وَ هُمْ یَقُولُونَ: یَا مُحَمَّدُ. قَالَ: نَعَمْ یَا فُلاَنَ بْنَ فُلاَنٍ، وَ یَا فُلاَنَ بْنَ فُلاَنٍ، وَ یَا فُلاَنَ بْنَ فُلاَنٍ، وَ یَا فُلاَنَ بْنَ فُلاَنٍ، أَیْنَ اَلْکِتَابُ اَلَّذِی تَوَارَثْتُمُوهُ مِنْ یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَصِیِّ مُوسَی اِبْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ؟ قَالُوا: نَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ، وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اَللَّهِ، وَ اَللَّهِ مَا عَلِمَ بِهِ أَحَدٌ قَطُّ مُنْذُ وَقَعَ عِنْدَنَا قَبْلَکَ. قَالَ: فَأَخَذَهُ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَإِذَا هُوَ کِتَابٌ بِالْعِبْرَانِیَّهِ دَقِیقٌ، فَدَفَعَهُ إِلَیَّ، وَ وَضَعْتُهُ عِنْدَ رَأْسِی، فَأَصْبَحْتُ بِالْغَدَاهِ وَ هُوَ کِتَابٌ بِالْعَرَبِیَّهِ جَلِیلٌ، فِیهِ عِلْمُ مَا خَلَقَ اَللَّهُ مُنْذُ قَامَتِ اَلسَّمَاوَاتُ وَ اَلْأَرْضُ إِلَی أَنْ تَقُومَ اَلسَّاعَهُ، فَعَلِمْتُ ذَلِکَ ﴾. (1)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ الْخَضِرَ کَانَ نَبِیّاً مُرْسَلًا بَعَثَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی قَوْمِهِ فَدَعَاهُمْ إِلَی تَوْحِیدِهِ وَ الْإِقْرَارِ بِأَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ کُتُبِهِ وَ کَانَتْ آیَتُهُ أَنَّهُ کَانَ لَا یَجْلِسُ عَلَی خَشَبَهٍ یَابِسَهٍ وَ لَا أَرْضٍ بَیْضَاءَ إِلَّا أَزْهَرَتْ خَضْرَاءَ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ خَضِراً لِذَلِکَ وَ کَانَ اسْمُهُ تَالِیَا بْنَ مِلْکَانَ بْنِ عَابِرِ بْنِ أَرْفَخْشَدَ بْنِ سَامِ بْنِ نُوحٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ إِنَّ مُوسَی لَمَّا کَلَّمَهُ اللَّهُ تَکْلِیماً وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ التَّوْرَاهَ وَ کَتَبَ لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْعِظَهً وَ تَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْءٍ وَ جَعَلَ آیَتَهُ فِی یَدِهِ وَ عَصَاهُ وَ فِی الطُّوفَانِ وَ الْجَرَادِ وَ الْقُمَّلِ وَ الضَّفَادِعِ وَ الدَّمِ وَ فَلْقِ الْبَحْرِ وَ غَرَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِرْعَوْنَ وَ جُنُودَهُ عَمِلَتِ الْبَشَرِیَّهُ فِیهِ حَتَّی قَالَ فِی نَفْسِهِ مَا أَرَی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ خَلْقاً أَعْلَمَ مِنِّی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ یَا جَبْرَئِیلُ أَدْرِکْ عَبْدِی مُوسَی قَبْلَ أَنْ یَهْلِکَ وَ قُلْ لَهُ إِنَّ عِنْدَ مُلْتَقَی الْبَحْرَیْنِ رَجُلًا عَابِداً فَاتَّبِعْهُ وَ تَعَلَّمْ مِنْهُ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مُوسَی بِمَا أَمَرَهُ بِهِ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَعَلِمَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ ذَلِکَ لِمَا حَدَّثَتْ بِهِ نَفْسُهُ فَمَضَی هُوَ وَ فَتَاهُ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ حَتَّی انْتَهَیَا إِلَی مُلْتَقَی الْبَحْرَیْنِ فَوَجَدَا هُنَاکَ الْخَضِرَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَتَعَبَّدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ﴾. (2)

ص: 310

نزد تو است»؟ گفت: «بلی، پس هم چنان گروهی پس از گروه دیگر آن را بر ارث می بردند تا این که به دست سه گروه از یمن افتاد و خدای تبارک و تعالی محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را در تهامه بر انگیخت و این خبر به آنان رسید». آنان گفتند: «این پیامبر چه می گوید»؟ گفته شد: «از شراب و زنا نهی می کند و به اخلاق نیکو و حُسن همسایگی دستور می دهد»گفتند: «او به آن چه در دست ما است، از ما شایسته تر است. پس به توافق رسیدند که فلان ماه نزد وی بیایندخدا بر جبرئیل وحی کرد که نزد پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم برود و آن خبر را به وی برساندجبرئیل نزد او آمد». گفت: «فلانی و فلانی و فلانی و فلانی آن چه را در الواح بود به ارث بردند؛ و الواح موسی علیه السلام و آنان در فلان ماه و در فلان شب نزد تو خواهند آمد». حضرت آن شب را در انتظارشان بود. پس آن کاروان از راه فرا رسید و در خانه اش را زدند در حالی که می گفتند: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! گفت: «بلی» ای فلان بن فلان و ای فلان بن فلان و ای فلان بن فلان و ای فلان بن فلان. کتابی را که از یوشع فرزند نون، وصیّ موسی علیه السلام فرزند عمران به ارث برده اید کجا است»؟ گفتند: «گواهی می دهیم که خدایی جز اللّه نیست و او یکتا است و هیچ شریکی ندارد و تو رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم هستی. به خدا قسم، از هنگامی که به دست ما افتاد، هیچ کس قبل از تو به آن آگاهی نیافته است». پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آن را گرفت و آن کتابی ظریف به زبان عبرانی بود. آن را به من داد و من آن را زیر سرم قرار دادم. هنگامی که صبح شد، دیدم که کتابی گران قدر به زبان عربی است و علم آن چه را خدا از هنگام آفرینش آسمان ها و زمین تا روز قیامت خلق کرده است در آن وجود دارد. پس آن را دانستم».

10- امام صادق علیه السلام- خضر علیه السلام از جمله پیغمبران مرسل و خداوند او را بر قومی مبعوث فرمود و آن حضرت آن مردم را به وحدانیّت و خدا پرستی و اقرار به پیغمبری انبیاء علیهم السلام و کتاب های آسمانی دعوت نمود، و معجزه ی او این بود که به هر درخت خشکی تکیه می داد و در هر زمین بی گیاهی می نشست فوراً سبز می شد و به همین جهت او را خضر نامیدند، و اسمش تالیا پسر ملکان بن عابر (عامر) بن ارفخشد بن سام بن نوح بود. و پس از آن که خدای تعالی با حضرت موسی علیه السلام سخن گفت و کلیم باری تعالی گردید؛ و تورات را برای او نازل فرمود؛ ﴿ وَ کَتَبَ لَهُ فِی اَلْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْعِظَهً وَ تَفْصِیلاً لِکُلِّ شَیْءٍ ﴾ و يد و بيضاء و عصا و طوفان و ملخ و شپش و قورباغه و خون و شکافتن دریا را به او عنایت نمود. و فرعون و لشکریانش را غرق نمود [جنبه ی بشریّت او غلوّ نموده و] با خود گفت گمان نمی کنم خداوند کسی را مانند من علم داده باشد [به مجرّد این خیال] به جبرئیل خطاب شد که هر چه زودتر بنده ی من موسی علیه السلام را دریاب؛ پیش از آنی که [از عجب و خود پسندی] هلاک شود. و به او بگو که در محلّ بر خورد دو دریا [ی فارسی و روم] مرد عابدیست به نزدش بشتاب و از او علم بیاموز، جبرئیل بر موسی علیه السلام نازل شد و وحی الهی را به او رساند، آن حضرت دریافت که این وحی به واسطه ی آن فکر و خیال بوده، بدین جهت با وصیّ خود یوشع بن نون روانه گردیدند تا به خضر علیه السلام رسیدند و دیدند وی مشغول عبادت است چنان که خدای تعالی فرموده است.

ص: 311

11- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قَوْلُهُ: وَ کَتَبْنا لَهُ فِی اَلْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْعِظَهً وَ تَفْصِیلاً أَیْ کُلُّ شَیْءٍ مَوْعِظَهٌ أَنَّهُ مَخْلُوقٌ وَ قَوْلُهُ: فَخُذْها بِقُوَّهٍ أَیْ قُوَّهِ اَلْقَلْبِ وَ أْمُرْ قَوْمَکَ یَأْخُذُوا...بِأَحْسَنِها أَیْ بِأَحْسَنِ مَا فِیهَا مِنَ اَلْأَحْکَامِ قَوْلُهُ: سَأُرِیکُمْ دارَ اَلْفاسِقِینَ أَیْ یَجِیئُکُمْ قَوْمٌ فُسَّاقٌ تَکُونُ اَلدَّوْلَهُ لَهُمْ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ سَأَصْرِفُ عَنْ آيَاتِيَ الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لَا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا وَ إِنْ يَرَوْا سَبِيلَ الْغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَ كَانُوا عَنْهَا غَافِلِينَ ﴾ (146)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَابِقِ بْنِ طَلْحَهَ اَلْأَنْصَارِیِّ، قَالَ: کَانَ مِمَّا قَالَ هَارُونُ لِأَبِی اَلْحَسَنِ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ حِینَ أُدْخِلَ عَلَیْهِ: مَا هَذِهِ اَلدَّارُ؟ قَالَ: هَذِهِ دَارُ اَلْفَاسِقِینَ. قَالَ: وَ قَرَأَ: سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ اَلَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی اَلْأَرْضِ بِغَیْرِ اَلْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَهٍ لا یُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ اَلرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلاً وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ اَلغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلاً. فَقَالَ لَهُ هَارُونُ: فَدَارُ مَنْ هِیَ؟ فَقَالَ: هِیَ لِشِیعَتِنَا قُرَّهٌ، وَ لِغَیْرِهِمْ فِتْنَهٌ. قَالَ: فَمَا بَالُ صَاحِبِ اَلدَّارِ لاَ یَأْخُذُهَا؟ قَالَ: أُخِذَتْ مِنْهُ عَامِرَهً، وَ لاَ یَأْخُذُهَا إِلاَّ مَعْمُورَهً ﴾. (2)

2- علی بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ قَوْلُهُ سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ یَعْنِی أَصْرِفُ الْقُرْآنَ عَنِ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَهٍ لا یُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا قَالَ إِذَا رَأَوُا الْإِیمَانَ وَ الصِّدْقَ وَ الْوَفَاءَ وَ الْعَمَلَ الصَّالِحَ لَا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا وَ إِنْ یَرَوُا الشِّرْکَ وَ الزِّنَا وَ الْمَعَاصِیَ یَأْخُذُوا بِهَا وَ یَعْمَلُوا بِهَا ﴾. (3)

3- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ وَ قَدْ ذَمَّ اَللَّهُ تَعَالَی اَلْکِبْرَ فِی مَوَاضِعَ مِنْ کِتَابِهِ وَ ذَمَّ کُلَّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ فَقَالَ سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ اَلَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی اَلْأَرْضِ بِغَیْرِ اَلْحَقِّ وَ قَالَ مَنْ یَسْتَنْکِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یَسْتَکْبِرْ وَ قَالَ اَلْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ اَلْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَی اَللّهِ غَیْرَ اَلْحَقِّ وَ کُنْتُمْ عَنْ آیاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ وَ قَالَ فَبِئْسَ مَثْوَی اَلْمُتَکَبِّرِینَ وَ قَالَ کَذلِکَ یَطْبَعُ اَللّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبّارٍ وَ قَالَ وَ اِسْتَفْتَحُوا وَ خابَ کُلُّ جَبّارٍ عَنِیدٍ ﴾. (4)

ص: 312

11- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ کَتَبْنَا لَهُ فِی الألْوَاحِ مِنْ کُلِّ شَیْء مَوْعِظَهً ﴾؛ یعنی هر چیزی پندی است که او مخلوق است. و آیه: ﴿ فَخُذْهَا بِقُوَّه﴾، یعنی با قوّت قلب، و نیز تفسیر سخن خداوند که فرمود: ﴿ وَ أمُرْ قَوْمَکَ یَأخُذُوا بِأحْسَنِهَا ﴾ يعنی بهترین احکامی که در آن است را بگیرند و [بدان متمسّک شوند]. ﴿ سَاُرِیکُمْ دَارَ الفَاسِقِینَ ﴾، یعنی قوم فاسقی برای شما می آیند و دولت و قدرت مال آن ها می شود.

به زودی کسانی را که در روی زمین به نا حق تکبّر می ورزند، از [ایمان به] آیات خود، منصرف می سازم. [زیرا آن ها چنانند که] اگر هر آیه و نشانه ای را ببینند، به آن ایمان نمی آورند؛ اگر راه هدایت را ببینند، آن را راه خود انتخاب نمی کنند؛ و اگر طریق گمراهی را ببینند، آن را راه خود انتخاب می کنند. [همه] این ها به خاطر آن است که آیات ما را تکذیب کردند، و از آن غافل بودند. (146)

1- امام کاظم علیه السلام- محمّد بن سابق بن طلحه انصاری گوید: از جمله گفته های هارون به موسی علیه السلام هنگامی که امام را نزد او آوردند، این بود که پرسید: «این چه خانه ایست»؟ فرمود: «این خانه ی فاسقان است». و این آیه را تلاوت کرد: ﴿ سَأَصْرِفُ عَنْ آيَاتِي الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤْمِنُوا بها وَ إنْ يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً ﴾؛ سپس هارون به وی گفت: «این خانه برای کیست»؟ فرمود: «برای شیعه ی ما مایه ی چشم روشنی و برای دیگران فتنه است». گفت: «چرا صاحب این خانه، منزل خویش را باز پس نمی گیرد»؟ فرمود: «هنگامی که از او گرفته شد آباد بود و او آن را نمی گیرد، مگر این که آباد باشد».

2- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ سَأَصْرِفُ عَنْ آيَاتِي الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ ﴾؛ یعنی قرآن را از کسانی که در زمین به نا حق تکبّر می ورزند، دور می سازم. هنگامی که ایمان و صدق و وفا و کار نیک را ببینند، آن را به عنوان راه زندگی قرار نمی دهند و هر گاه شرک و زنا و معصیّت ها را بینند، آن را می پذیرند و به آن عمل می کنند.

3- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- خدای متعال کبر و خود پسندی را در چند موضع از کتابش نکوهش کرده و هم چنین هر ستمگر با عناد را؛ چنان که می فرماید: ﴿ سَأَصْرِفُ عَنْ آيَاتِي الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ ﴾ و فرموده است: آن ها که از عبودیّت و بندگی او، روی بر تابند و تکبّر کنند، به زودی همه ی آن ها را [در قیامت] نزد خود جمع خواهد کرد. (نساء/ 172) و نیز فرموده است: امروز در برابر دروغ هایی که به خدا بستید و نسبت به آیات او تکبّر ورزیدید، مجازات خوار کننده ای خواهید دید»! [به حال آن ها تأسف خواهی خورد]. (انعام / 93) و نیز فرموده است: چه بد جایگاهی است جایگاه متکبّران!. (زمر/ 72) و فرموده است: این گونه خداوند بر دل هر متکبّر جبّاری مُهر می نهد. (غافر / 35) و نیز فرموده است: و آن ها [از خدا] تقاضای فتح و پیروزی [بر کفّار] کردند و [سر انجام] هر گردن کش منحرفی نومید و نابود شد!. (ابراهیم/ 15).

ص: 313

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ هَلْ يُجْزَوْنَ إِلاَّ ما كانُوا يَعْمَلُونَ ﴾ (147)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ فِی تَفْسِیرِ اَلْعَیَّاشِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَهَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَخْبَرَ مُوسَی أَنَّ قَوْمَهُ اِتَّخَذُوا عِجْلاً لَهُ خُوَارٌ فَلَمْ یَقَعْ مِنْهُ مَوْقِعَ اَلْعِیَانِ، فَلَمَّا رَآهُمْ اِشْتَدَّ غَضَبُهُ فَأَلْقَی اَلْأَلْوَاحَ مِنْ یَدِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: وَ لِلرُّؤْیَهِ فَضْلٌ عَلَی اَلْخَبَرِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ اتَّخَذَ قَوْمُ مُوسى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلاً جَسَداً لَهُ خُوارٌ أَلَمْ يَرَوْا أَنَّهُ لا يُكَلِّمُهُمْ وَ لا يَهْدِيهِمْ سَبِيلاً اتَّخَذُوهُ وَ كانُوا ظالِمِينَ ﴾ (148)

و کسانی که آیات ما، و دیدار آخرت را تکذیب [و انکار] کنند، اعمالشان نابود می گردد؛ آیا جز آن چه را عمل می کردند پاداش داده می شوند؟! (147)

1- امام صادق علیه السلام- محمّد بن ابو حمزه از کسی که از او روایت شده، نقل می کند که امام صادق علیه السلام فرمود: «خدای تبارک و تعالی هنگامی که به موسی علیه السلام اطلّاع داد که قومش مشغول پرستش گوساله ای که صدا در می آورد، هستند، چونان کسی که دیده باور نکرد و هنگامی که آنان را دید، سخت خشمگین شد و الواح را از دست خود بر زمین انداخت». امام صادق علیه السلام فرمود: «دیدن با چشم بر شنیدن برتری دارد».

قوم موسی بعد از [رفتن] او [به میعادگاه الهی]، از زیورهای خود مجسمه گوساله ای ساختند؛ که صدایی هم چون صدای گوساله داشت. آیا آن ها نمی دیدند که با آنان سخن نمی گوید، و به راه [راست] هدایتشان نمی کند؟! آن را [خدای خود] انتخاب کردند، و ستم کار بودند. (148)

قَالَ قُلْتُ لَهُ فَلِمَ أَخَذَ بِرَأْسِهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ وَ بِلِحْیَتِهِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ فِی اتِّخَاذِهِمُ الْعِجْلَ وَ عِبَادَتِهِمْ لَهُ ذَنْبٌ فَقَالَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ لِأَنَّهُ لَمْ یُفَارِقْهُمْ لَمَّا فَعَلُوا ذَلِکَ وَ لَمْ یَلْحَقْ بِمُوسَی وَ کَانَ إِذَا فَارَقَهُمْ یَنْزِلُ بِهِمُ الْعَذَابُ أَلَا تَرَی أَنَّهُ قَالَ لَهُ مُوسَی یا هارُونُ ما مَنَعَکَ إِذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَیْتَ أَمْرِی قَالَ هَارُونُ لَوْ فَعَلْتُ ذَلِکَ لَتَفَرَقُّوا وَ إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَقُولَ لِی فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی ﴾. (1)

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ:... فَقُلْتُ وَ كَانَ هَارُونُ أَخَا مُوسَی لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ قَالَ نَعَمْ أَمَا تَسْمَعُ اللَّهَ یَقُولُ یَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا بِرَأْسِی ﴾. (2)

3-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ كَانَ هَارُونُ أَخَا مُوسَی لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ ﴾. (3)

آن ها و عبادت کردن آن، گناهی نداشت»؟ فرمود: «این کار را با او انجام داد، چون وقتی که آن ها این کار را انجام دادند از آن ها جدا نشد و به موسی علیه السلام ملحق نشد. اگر از آن ها جدا می شد، دچار عذاب می شدند. مگر نمی بینی که موسی علیه السلام به او گفت: «ای هارون! چرا هنگامی که دیدی آن ها گمراه شدند. از من پیروی نکردی؟! آیا فرمان مرا عصیان نمودی»؟! (طه / 93- 92) هارون گفت: «اگر آن را انجام می دادم، دچار تفرقه می شدند. من ترسیدم که به من بگویی: «میان بنی اسرائیل تفرقه و جدایی انداختی و سفارش مرا [در حفظ وحدت بنی اسرائیل] رعایت نکردی. (طه/ 94)

2-3- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم:... «آیا هارون علیه السلام برادر موسی علیه السلام، از یک پدر و مادر بود»؟ فرمود: «بله آیا سخن خداوند متعال را نشنیدی که فرمود: ای موسی علیه السلام، فرزند مادرم ریش و موی سرم را نکش».

3-3- امام علی علیه السلام- هارون علیه السلام برادر پدری و مادری موسی علیه السلام بود.

أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَخْذُلُنِي وَ تُبَايِعُ غَيْرِي، وَ أَخْبَرَنِي صلى اللّه عليه و آله أَنِّي مِنْهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى، وَ أَنَّ الْأُمَّةَ سَيَصِيرُونَ بَعْدَهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ الْعِجْلِ وَ مَنْ تَبِعَهُ، إِذْ قَالَ لَهُ مُوسَى: يا هارُونُ ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا أَلّا تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَيْتَ أَمْرِي قالَ يَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَ لا بِرَأْسِي إِنِّي خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرائِيلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِي قَالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَ كَادُوا يَقْتُلُونَنِي. وَ إِنَّمَا يَعْنِي أَنَّ مُوسَى أَمَرَ هَارُونَ حِينَ اسْتَخْلَفَهُ عَلَيْهِمْ إِنْ ضَلُّوا فَوَجَدَ أَعْوَاناً أَنْ يُجَاهِدَهُمْ وَ إِنْ لَمْ يَجِدْ أَعْوَاناً أَنْ يَكُفَّ يَدَهُ وَ يَحْقِنَ دَمَهُ وَ لا يُفَرِّقَ بَيْنَهُمْ، وَ إِنِّي خَشِيتُ أَنْ يَقُولَ لي ذَلِكَ أَخِي رَسُولُ اللَّهِ صلى اللّه عليه و آله لِمَ فَرَّقْتَ بَيْنَ الْأُمَّةِ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِي؟ وَ قَدْ عَهِدْتُ إِلَيْكَ أَنَّكَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً أَنْ تَكُفَّ يَدَكَ وَ تَحْقِنَ دَمَكَ وَ دَمَ أَهْلِكَ وَ شِيعَتِكَ. فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلى اللّه عليه و آله مَالَ النَّاسُ إِلَى أَبِي بَكْرٍ فَبَايَعُوهُ وَ أَنَا مَشْغُولٌ بِرَسُولِ اللَّهِ صلى اللّه عليه و آله بِغُسْلِهِ و دَفنه، ثُمَّ شُغِلْتُ بِالْقُرْآنِ فَآلَيْتُ يَمِيناً بِالْقُرْآنِ أَنْ لا أَرْتَدِيَ إِلّا لِلصَّلاةِ حَتَّى أَجْمَعَهُ فِي كِتَابٍ فَفَعَلْتُ، ثُمَّ حَمَلْتُ فَاطِمَةَ عَلَيْهَا السَّلامُ وَ أَخَذْتُ بِيَدِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِمَا السَّلامُ فَلَمْ أَدَعْ أَحَداً مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ وَ أَهْلِ السَّابِقَةِ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ إِلّا نَاشَدْتُهُمُ اللَّهَ في حَقِّي وَ دَعَوْتُهُمْ إِلَى نُصْرَتِي، فَلَمْ يَسْتَجِبْ مِنْ جَمِيعِ النَّاسِ إِلّا أَرْبَعَةُ رَهْطٍ الزُّبَيْرُ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ، وَ لَمْ يَكُنْ مَعِي أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي أَصُولُ بِهِ وَ لا أَقْوَى بِهِ. أَمَّا حَمْزَةُ فَقُتِلَ يَوْمَ أُحُدٍ، وَ أَمَّا جَعْفَرٌ فَقُتِلَ يَوْمَ مُؤْتَةَ، وَ بَقِيتُ بَيْنَ جِلْفَيْنِ خَائِفَيْنِ ذَلِيلَيْنِ حَقِيرَيْنِ الْعَبَّاسِ وَ عَقِيلٍ، وَ كَانَا قَرِيبَيْ عَهْدٍ بِكُفْرٍ، فَأَكْرَهُونِي وَ قَهَرُونِي، فَقُلْتُ كَمَا قَالَ هَارُونُ لأَخِيهِ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَ كادُوا يَقْتُلُونَنِي فَلِي بِهَارُونَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ، وَلِي بِعَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلى اللّه عليه و آله حُجَّةٌ قَوِيَّةٌ ﴾. (1)

3-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ سَلْمَانَ اَلْفَارِسِیِّ فِی حَدِیثٍ الْبَيْعَةِ ثُمَّ اِنْطَلَقُوا بِعَلِیٍّ عَلَیهِ السَّلاَمُ یُتَلُّ حَتَّی اُنْتُهِیَ بِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرُ قَائِمٌ بِالسَّیْفِ عَلَی رَأْسِهِ وَ خَالِدُ بْنُ اَلْوَلِیدِ وَ أَبُو عُبَیْدَهَ بْنُ اَلْجَرَّاحِ وَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَهَ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ وَ اَلْمُغِیرَهُ بْنُ شُعْبَهَ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ وَ سَائِرُ اَلنَّاسِ حَوْلَ أَبِی بَکْرٍ عَلَیْهِمُ اَلسِّلاَحُ قَالَ قُلْتُ لِسَلْمَانَ أَدَخَلُوا عَلَی فَاطِمَهَ بِغَیْرِ إِذْنٍ قَالَ إِی وَ اَللَّهِ وَ مَا عَلَیْهَا خِمَارٌ فَنَادَتْ یَا أَبَتَاهْ یَا رَسُولَ اَللَّهِ فَلَبِئْسَ مَا خَلَفَکَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عَیْنَاکَ لَمْ تَتَفَقَّأْ فِی قَبْرِکَ تُنَادِی بِأَعْلَی صَوْتِهَا فَلَقَدْ رَأَیْتُ أَبَا بَکْرٍ وَ مَنْ حَوْلَهُ یَبْکُونَ مَا فِیهِمْ إِلاَّ بَاکٍ غَیْرَ عُمَرَ وَ خَالِدِ بْنِ اَلْوَلِیدِ وَ اَلْمُغِیرَهِ بْنِ شُعْبَهَ وَ عُمَرُ یَقُولُ إِنَّا لَسْنَا مِنَ اَلنِّسَاءِ وَ رَأْیِهِنَّ فِی شَیْءٍ قَالَ فَانْتَهَوْا بِعَلِیٍّ عَلَیهِ السَّلاَمُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ یَقُولُ أَمَا وَ اَللَّهِ لَوْ وَقَعَ سَیْفِی فِی یَدِی لَعَلِمْتُمْ أَنَّکُمْ لَمْ تَصِلُوا إِلَی هَذَا أَبَداً أَمَا وَ اَللَّهِ مَا أَلُومُ نَفْسِی فِی جِهَادِکُمْ وَ لَوْ کُنْتُ أَسْتَمْسِکُ مِنْ أَرْبَعِینَ رَجُلاً لَفَرَّقْتُ جَمَاعَتَکُمْ وَ لَکِنْ لَعَنَ اَللَّهُ أَقْوَاماً بَایَعُونِی ثُمَّ خَذَلُونِی وَ لَمَّا أَنْ بَصُرَ بِهِ أَبُو بَکْرٍ صَاحَ خَلُّوا سَبِیلَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ یَا أَبَا بَکْرٍ مَا أَسْرَعَ مَا تَوَثَّبْتُمْ عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِأَیِّ حَقٍّ وَ بِأَیِّ مَنْزِلَهٍ دَعَوْتَ اَلنَّاسَ إِلَی بَیْعَتِکَ أَلَمْ تُبَایِعْنِی بِالْأَمْسِ بِأَمْرِ اَللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِ اَللَّهِ وَ قَدْ کَانَ قُنْفُذٌ لَعَنَهُ اَللَّهُ ضَرَبَ فَاطِمَهَ عَلَیْهَا السَّلاَمُ بِالسَّوْطِ حِینَ حَالَتْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ زَوْجِهَا وَ أَرْسَلَ إِلَیْهِ عُمَرُ إِنْ حَالَتْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فَاطِمَهُ فَاضْرِبْهَا فَأَلْجَأَهَا قُنْفُذٌ إِلَی عِضَادَهِ بَیْتِهَا وَ دَفَعَهَا فَکَسَرَ ضِلْعاً مِنْ جَنْبِهَا فَأَلْقَتْ جَنِیناً مِنْ بَطْنِهَا فَلَمْ تَزَلْ صَاحِبَهَ فِرَاشٍ حَتَّی مَاتَتْ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهَا مِنْ ذَلِکَ شَهِیدَهً قَالَ وَ لَمَّا اُنْتُهِیَ بِعَلِیٍّ عَلَیهِ السَّلاَمُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ اِنْتَهَرَهُ عُمَرُ وَ قَالَ لَهُ بَایِعْ وَ دَعْ عَنْکَ هَذِهِ اَلْأَبَاطِیلَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ فَمَا أَنْتُمْ صَانِعُونَ قَالُوا نَقْتُلُکَ ذُلاًّ وَ صَغَاراً فَقَالَ إِذاً تَقْتُلُونَ عَبْدَ اَللَّهِ وَ أَخَا رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ أَبُو بَکْرٍ أَمَّا عَبْدُ اَللَّهِ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَخُو رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَمَا نُقِرُّ لَکَ بِهَذَا قَالَ أَتَجْحَدُونَ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ آخَی بَیْنِی وَ بَیْنَهُ قَالَ نَعَمْ فَأَعَادَ ذَلِکَ عَلَیْهِ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ اَلْمُسْلِمِینَ وَ اَلْمُهَاجِرِینَ وَ اَلْأَنْصَارِ أَنْشُدُکُمُ اَللَّهَ أَسَمِعْتُمْ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ

ص: 322

خبر داد که من نسبت به او مانند هارون نسبت به موسی علیه السلام هستم، و اندکی پس از حضرت، سرنوشت امّت همانند هارون و پیروانش و گوساله و گوساله پرستان خواهد شد، که موسی علیه السلام به هارون گفت: ای هارون، وقتی دیدی آن ها گمراه شدند، چه چیز مانع تو شد که از من پیروی کنی؟ آیا از فرمانم سر باز زدی؟ گفت: «ای پسر مادرم، نه ریش مرا بگیر و نه [موی] سرم را، من ترسیدم بگویی: میان بنی اسرائیل تفرقه انداختی و سخنم را مراعات نکردی». (طه/94- 92) یعنی هنگامی که موسی علیه السلام هارون را به جای خود بر آنان گمارد، به وی فرمود: «اگر گمراه شدند و یارانی یافت، با آنان جهاد کند و اگر نیافت، دست نگهدارد و خون خویش را حفظ کند و پراکنده شان نسازد. و من ترسیدم که برادرم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به من چنین گوید: «چرا میان امّت تفرقه ایجاد کردی و وصیّتم را به کار نبستی، به تو گفتم که اگر یارانی نیافتی دست نگه داری و خون خود و اهل بیت و پیروانت را حفظ کنی! از همه ی آنان، تنها چهار نفر به دعوتم پاسخ دادند؛ سلمان، ابوذر، مقداد، و زبیر. از خاندانم نیز کسی نبود تا از من پشتیبانی کند؛ حمزه رحمه اللّه علیه در نبرد احد کشته شده بود و جعفر رحمه اللّه علیه در نبرد موته، من بودم و دو عامی تند خوی بدبخت ناتوان خوار؛ عبّاس و عقیل که تازه از کفر به اسلام روی آورده بودند. مردم مرا نا خوش داشتند و رها کردند. و من، آن گونه که هارون به برادرش گفت. گفتم: ﴿ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَ كَادُوا يَقْتُلُونَنِي ﴾؛ هارون برایم الگوی نیکویی است و عهد و پیمان رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برایم حجّتی قوی است!

3-4- امام علی علیه السلام- از سلمان رحمه اللّه علیه در حدیث بیعت [آورده شده که] علی علیه السلام را در حالی که گریبانش را گرفته بودند، به شدّت کشان کشان و به زور به سوی ابو بکر و عمر بردند، تا این که به ابو بکر رسیدند [در حالی که] عمر با شمشیری در دست، بالای سرش ایستاده بود و همراه وی خالد بن ولید مخزومی، ابو عبیده جراح، سالم غلام ابو حذیفه، معاذ بن جبل، مغيرة بن شعبه، اسد بن حضیر و بشیر بن سعد و مردم دیگر اطراف ابو بکر نشسته و سلاح ها را حمایل ساخته بودند... علی علیه السلام وارد شد در حالی که می فرمود: «به خداوند سوگند! اگر شمشیرم در دستم بود، به شما یاد می دادم که [به این مقام] غیر از من احدی نخواهد رسید، و به خداوند سوگند خویشتن را سرزنش نمی نمایم، اگر چهل یاور داشتم گروه شما را پراکنده می ساختم، خداوند لعنت کند قومی را که با من بیعت نموده آن گاه کنار زدند... عمر بر وی نهیب زد و گفت: «بیعت کن و دست از این گزافه گویی بکش»! حضرت فرمود: «اگر انجام ندهم چه»؟ گفت: «تو را با خواری می کشیم». حضرت فرمود: «در این صورت بنده ی خدا و برادر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را می کشید». ابو بکر گفت: «بنده خدا آری، امّا برادر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را قبول نداریم». حضرت فرمود: «آیا منکر این هستید که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم میان خویش و من برادری ایجاد نمود، و این سخن را سه بار تکرار نمود؟! آن گاه علی علیه السلام رو به مردم نمود و فرمود: «ای گروه مهاجرین و انصار شما را به خداوند سوگند آیا شنیدید که در روز غدیر خم حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم چه گفت، و در جنگ تبوک فرمود: «ای علی علیه السلام، آیا راضی نمی شوی که نسبت به من هم چون هارون علیه السلام نسبت به موسی علیه السلام باشی؟ مگر این که پیامبری

ص: 323

کَذَا وَ کَذَا وَ فِی غَزْوَهِ تَبُوکَ کَذَا وَ کَذَا فَلَمْ یَدَعْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ شَیْئاً قَالَهُ فِیهِ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عَلاَنِیَهً لِلْعَامَّهِ إِلاَّ ذَکَّرَهُمْ إِیَّاهُ فَقَالُوا اَللَّهُمَّ نَعَمْ... فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنْتَ یَا زُبَیْرُ وَ أَنْتَ یَا سَلْمَانُ وَ أَنْتَ یَا أَبَا ذَرٍّ وَ أَنْتَ یَا مِقْدَادُ أَسْأَلُکُمْ بِاللَّهِ وَ بِالْإِسْلاَمِ أَمَا سَمِعْتُمْ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ ذَلِکَ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ إِنَّ فُلاَناً وَ فُلاَناً حَتَّی عَدَّ هَؤُلاَءِ اَلْخَمْسَهَ قَدْ کَتَبُوا بَیْنَهُمْ کِتَاباً وَ تَعَاهَدُوا فِیهِ وَ تَعَاقَدُوا عَلَی مَا صَنَعُوا فَقَالُوا اَللَّهُمَّ نَعَمْ قَدْ سَمِعْنَا رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ ذَلِکَ لَکَ... فَقَالَ لَکَ إِنْ وَجَدْتَ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً فَجَاهِدْهُمْ وَ نَابِذْهُمْ... وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَبَایِعْهُمْ وَ اُحْقُنْ دَمَکَ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَمَا وَ اَللَّهِ لَوْ أَنَّ أُولَئِکَ اَلْأَرْبَعِینَ رَجُلاً اَلَّذِینَ بَایَعُونِی وَفَوْا لِی لَجَاهَدْتُکُمْ فِی اَللَّهِ وَ لَکِنْ أَمَا وَ اَللَّهِ لاَ یَنَالُهَا أَحَدٌ مِنْ عَقِبِکُمَا إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ... فَنَادَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَبْلَ أَنْ یُبَایِعَ وَ اَلْحَبْلُ فِی عُنُقِهِ یَا اِبْنَ أُمَّ إِنَّ اَلْقَوْمَ اِسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی ﴾. (1)

4-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمَسْعُودِیُّ فِی كِتَابِ الْوَصِیَّةِ.... لَمَّا بَایَعَ عُمَرُ بْنُ اَلْخَطَّابِ أَبَا بَکْرٍ وَ صَفَقَ عَلَی یَدَیْهِ ثُمَّ بَایَعَهُ قَوْمُهُ مِمَّنْ قَدِمَ اَلْمَدِینَهَ ذَلِکَ اَلْوَقْتَ مِنَ اَلْأَعْرَابِ وَ اَلْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَ تَابَعَهُمْ عَلَی ذَلِکَ غَیْرُهُمْ. وَ اِتَّصَلَ اَلْخَبَرُ بِأَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ بَعْدَ فَرَاغِهِ مِنْ غُسْلِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ تَحْنِیطِهِ وَ تَکْفِینِهِ وَ تَجْهِیزِهِ وَ دَفْنِهِ بَعْدَ اَلصَّلاَهِ عَلَیْهِ مَعَ مَنْ حَضَرَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ قَوْمٍ مِنْ صَحَابَتِهِ مِثْلِ سَلْمَانَ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ اَلْمِقْدَادِ وَ عَمَّارٍ وَ حُذَیْفَهَ وَ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ وَ جَمَاعَهٍ نَحْوَ أَرْبَعِینَ رَجُلاً فَقَامَ خَطِیباً فَحَمِدَ اَللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنْ کَانَتِ اَلْإِمَامَهُ فِی قُرَیْشٍ فَأَنَا أَحَقُّ قُرَیْشٍ بِهَا وَ إِنْ لاَ تَکُنْ فِی قُرَیْشٍ فَالْأَنْصَارُ عَلَی دَعْوَاهُمْ ثُمَّ اِعْتَزَلَهُمْ وَ دَخَلَ بَیْتَهُ فَأَقَامَ فِیهِمْ وَ مَنِ اِتَّبَعَهُ مِنَ اَلْمُسْلِمِینَ وَ قَالَ إِنَّ لِی فِی خَمْسَهٍ مِنَ اَلنَّبِیِّینَ أُسْوَهً نُوحٍ إِذْ قَالَ: أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ وَ إِبْرَاهِیمَ إِذْ قَالَ: وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اَللّهِ وَ لُوطٍ إِذْ قَالَ: لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّهً أَوْ آوِی إِلی رُکْنٍ شَدِیدٍ وَ مُوسَی إِذْ قَالَ: فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمّا خِفْتُکُمْ وَ هَارُونَ إِذْ قَالَ: إِنَّ اَلْقَوْمَ اِسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی ﴾. (2)

5-4- الرّسول صلى اللّه عليه و آله و سلم- ﴿ قَالَ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ اَلْهِلاَلِیِّ قَالَ سَمِعْتُ سَلْمَانَ اَلْفَارِسِیَّ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ یَقُولُ: کُنْتُ جَالِساً بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی مَرْضَتِهِ اَلَّتِی قُبِضَ فِیهَا... ثُمَّ نَظَرَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ إِلَی فَاطِمَهَ وَ إِلَی بَعْلِهَا

ص: 324

بعد از من نیست». سپس امیر المومنین علیه السلام تمام مواردی را که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به صورت علنی و در جماعت مسلمین در وصف علی علیه السلام فرموده بود را یک به یک بیان کرد و مردم تأیید کردند و گفتند: «به خدا قسم چنین است».... علی علیه السلام فرمود: «ای زبیر، ای سلمان! و تو ای مقداد! خدا و اسلام را به میان می کشم، آیا از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نشنیدید که به من گفت: «فلانی و فلانی- [تا این که] آن پنج نفر را بر شمرد- بین خویش پیمانی را نوشته و عهد بسته و امضاء نمودند تا کاری را که می خواهند (نرسیدن خلافت به دست بنی هاشم) انجام دهند»؟ گفتند: «به خداوند سوگند بله، به درستی که این را شنیدیم که به شما این مطلب را می گفت... و به شما گفت اگر یاورانی یافتی با آنان مبارزه نما... و اگر یاورانی نیافتی با آنان بیعت نما و خونت را پایمال نساز». علی علیه السلام فرمود: «به خداوند سوگند اگر چهل مرد [از افراد] که با من بیعت نموده، به بیعت خویش و فادار می ماندند در راه خدا و برای خدا با شما جهاد می کردم، به خداوند سوگند که [نمی گذاشتم] هیچ یک از نسل شما تا روز قیامت به این مقام دست یابد،... آن گاه در حالی که ریسمان بر گردن داشت، قبل از این که بیعت نماید، ندا زد و به قبر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم اشاره نمود و فرمود: ﴿ اِبْنَ أُمَّ إِنَّ اَلْقَوْمَ اِسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی ﴾.

4-4- امام علی علیه السلام- علیّ بن حسین مسعودی در کتاب وصیّت گوید: عمر بن خطاب با ابو بکر بیعت کرد و با او دست داد. سپس آن دسته از قوم او که به مدینه آمده بودند، اعم از اعراب با ابو بکر بیعت کردند و سایر مردم نیز به تبع آن ها بیعت کردند. خبرها وقتی به امیر المؤمنین علیه السلام رسید که ایشان کار غسل و حنوط و تکفین و تجهیز و دفن رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را به اتمام رسانده بود و بعد از آن، حاضرین از بنی هاشم، و عدّه ای از اصحاب ایشان مانند سلمان و ابوذر و مقداد و عمّار و حذیفه و ابیّ بن کعب و عدّه ای دیگر که حدود چهل نفر بودند بر حضرت نماز گزارده بودند. وقتی خبر رسید، ایشان به خطبه ایستاد و پس از حمد و ثنای خداوند فرمود: «اگر امامت باید در قریش باشد، پس من در میان قریش سزاوار ترین از همه به آن هستم و اگر لازم نیست در قریش باشد، پس انصار هم می توانند مدّعی باشند. سپس آن ها را ترک نمود و داخل خانه اش شد. ایشان و آن عدّه از مسلمانانی که پیرو ایشان بودند، به همین وضع ادامه دادند»و فرمود: «در زندگی پنج تن از پیامبران، الگویی برای من وجود دارد: نوح علیه السلام زمانی که گفت: من مغلوب [این قوم طغیانگر] شده ام، انتقام مرا از آن ها بگیر!. (قمر/ 10) و ابراهيم علیه السلام آن گاه که گفت: و از شما، و آن چه غیر خدا می خوانید، کناره گیری می کنم و پروردگارم را می خوانم و امیدوارم در خواندن پروردگارم بی پاسخ نمانم!. (مریم / 48) و لوط علیه السلام زمانی که گفت: [افسوس]! ای کاش در برابر شما قدرتی داشتم یا تکیه گاه و پشتیبان محکمی در اختیار من بود! آن گاه می دانستم با شما زشت سیرتان بد منش چه کنم]!. (هود/ 80) و موسی علیه السلام زمانی که گفت: پس هنگامی که از شما ترسیدم فرار کردم و پروردگارم به من حکمت و دانش بخشید، و مرا از پیامبران قرار داد!. (شعراء/ 21) و هارون علیه السلام هنگامی که گفت: ﴿ إِنَّ اَلْقَوْمَ اِسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی ﴾.

5-4- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- سلیم بن قیس هلالی گوید: از سلمان فارسی رحمه اللّه علیه شنیدم که می گفت: «در زمان بیماری ای که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به واسطه ی آن از دنیا رفت نزد حضرت نشسته بودم، سپس پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به و فاطمه علیها السلام و همسر او و دو پسرش نگاهی کرد و فرمود: «ای سلمان رحمه اللّه علیه خدا را شاهد می گیرم که من

ص: 325

وَ إِلَی اِبْنَیْهَا فَقَالَ یَا سَلْمَانُ أُشْهِدُ اَللَّهَ أَنِّی حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَهُمْ وَ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَهُمْ أَمَا إِنَّهُمْ مَعِی فِی اَلْجَنَّهِ ثُمَّ أَقْبَلَ اَلنَّبِیُّ ص عَلَی عَلِیٍّ ع فَقَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّکَ سَتَلْقَی [بَعْدِی] مِنْ قُرَیْشٍ شِدَّهً مِنْ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْکَ وَ ظُلْمِهِمْ لَکَ فَإِنْ وَجَدْتَ أَعْوَاناً [عَلَیْهِمْ] فَجَاهِدْهُمْ وَ قَاتِلْ مَنْ خَالَفَکَ بِمَنْ وَافَقَکَ فَإِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاصْبِرْ وَ کُفَّ یَدَکَ وَ لاَ تُلْقِ بِیَدِکَ إِلَی اَلتَّهْلُکَهِ فَإِنَّکَ [مِنِّی] بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ لَکَ بِهَارُونَ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ إِنَّهُ قَالَ لِأَخِیهِ مُوسَی إِنَّ اَلْقَوْمَ اِسْتَضْعَفُونِی وَ کٰادُوا یَقْتُلُونَنِی ﴾. (1)

6-4- الرّسول صلى اللّه عليه و آله و سلم- ﴿ قَالَ سُلَيْمٌ وَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ عَلَيهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: كُنْتُ أَمْشِي مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فِي بَعْضِ طُرُقِ الْمَدِينَةِ فَلَمَّا خَلَا لَهُ الطَّرِيقُ اعْتَنَقَنِي ثُمَّ أَجْهَشَ بَاكِياً وَ قَالَ بِأَبِي الْوَحِيدُ الشَّهِيدُ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا يُبْكِيكَ فَقَالَ ضَغَائِنُ فِي صُدُورِ أَقْوَامٍ لَا يُبْدُونَهَا لَكَ إِلَّا مِنْ بَعْدِي أَحْقَادُ بَدْرٍ وَ تِرَاتُ أُحُدٍ قُلْتُ فِي سَلَامَةٍ مِنْ دَيْنِي قَالَ فِي سَلَامَةٍ مِنْ دِينِكَ فَأَبْشِرْ يَا عَلِيُّ فَإِنَّ حَيَاتَكَ وَ مَوْتَكَ مَعِي وَ أَنْتَ أَخِي وَ أَنْتَ وَصِيِّي وَ أَنْتَ صَفِيِّي وَ وَزِيرِي وَ وَارِثِي وَ الْمُؤَدِّي عَنِّي وَ أَنْتَ تَقْضِي دَيْنِي وَ تُنْجِزُ عِدَاتِي عَنِّي وَ أَنْتَ تُبْرِئُ ذِمَّتِي وَ تُؤَدِّي أَمَانَتِي وَ تُقَاتِلُ عَلَى سُنَّتِي النَّاكِثِينَ مِنْ أُمَّتِي وَ الْقَاسِطِينَ وَ الْمَارِقِينَ وَ أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى وَ لَكَ بِهَارُونَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ إِذِ اسْتَضْعَفَهُ قَوْمُهُ وَ كَادُوا يَقْتُلُونَهُ فَاصْبِرْ لِظُلْمِ قُرَيْشٍ إِيَّاكَ وَ تَظَاهُرِهِمْ عَلَيْكَ فَإِنَّكَ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ هُمْ بِمَنْزِلَةِ الْعِجْلِ وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ إِنَّ مُوسَى أَمَرَ هَارُونَ حِينَ اسْتَخْلَفَهُ عَلَيْهِمْ إِنْ ضَلُّوا فَوَجَدَ أَعْوَاناً أَنْ يُجَاهِدَهُمْ بِهِمْ وَ إِنْ لَمْ يَجِدْ أَعْوَاناً أَنْ يَكُفَّ يَدَهُ وَ يَحْقُنَ دَمَهُ وَ لَا يُفَرِّقَ بَيْنَهُمْ ﴾. (2)

7-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: لَمَّا أُخْرِجَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ مُلَبَّباً وَقَفَ عِنْدَ قَبْرِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ یَا اِبْنَ أُمَّ إِنَّ اَلْقَوْمَ اِسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی قَالَ فَخَرَجَتْ یَدٌ مِنْ قَبْرِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَعْرِفُونَ أَنَّهَا یَدُهُ وَ صَوْتٌ یَعْرِفُونَ أَنَّهُ صَوْتُهُ نَحْوَ أَبِی بَکْرٍ یَا هَذَا أَکَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَهٍ ثُمَّ سَوّاکَ رَجُلاً ﴾. (3)

8-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِي الْهَيْثَمِ بْنِ التَّيِّهَانِ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ خَطَبَ النَّاسَ بِالْمَدِينَةِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ كَانَ لِي عِدَّةُ أَصْحَابِ طَالُوتَ أَوْ عِدَّةُ أَهْلِ بَدْرٍ وَهُمْ

ص: 326

با کسانی که با اینان بجنگند روی جنگ دارم و با کسانی که با اینان روی صلح داشته باشند روی صلح دارم. بدانید که اینان در بهشت همراه من هستند». سپس پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم رو به علی علیه السلام کرد و فرمود: «یا علی علیه السلام تو به زودی بعد از من، از قریش و متّحدانشان بر علیه تو و ظلمشان بر تو سختی خواهی کشید. اگر بر علیه آنان یارانی یافتی با آنان جهاد کن و با مخالفین خود به وسیله ی موافقینت جنگ کن، و اگر یاری نیافتی صبر کن و دست نگهدار و با دست خویش خود را در هلاکت نینداز. تو نسبت به من به منزله ی هارون علیه السلام نسبت به موسی علیه السلام هستی! و تو از هارون اسوه و روش خوبی خواهی داشت که به برادرش موسی علیه السلام گفت: ﴿ إِنَّ اَلْقَوْمَ اِسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی ﴾.

6-4- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- سلیم بن قیس هلالی گوید: امیر المؤمنین علیه السلام برایم حدیث نمود و فرمود: «در یکی از راه های مدینه به همراه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم راه می رفتیم. وقتی راه خلوت شد، پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم مرا در آغوش گرفت و در حالی که گریه اش گرفته بود؛ فرمود: «پدرم فدای تنهای شهید»! عرض کردم: یا رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، چرا گریه می کنی»؟ فرمود: «از کینه هایی که در دل اقوامی است و آن را برایت ظاهر نمی کنند مگر بعد از من، و آن کینه های بدر و خون های احد است». عرض کردم: «آیا دینم در آن هنگام سلامت خواهد بود»؟ فرمود: «دینت در سلامت خواهد بود. یا علی علیه السلام بر تو بشارت باد که زندگی و مرگ تو با من است، و تو برادر و جانشین من هستی. تو انتخاب شده ی من و وزیرم و وارثم و ادا کننده از جانب من هستی. تو قرض مرا ادا می کنی و وعده های مرا از جانب من وفا می نمایی، و تو ذمّه ی مرا بریء می کنی و امانت مرا باز می گردانی و طبق سنّت من با نا کثین و قاسطین و مارقین از امّتم می جنگی. تو نسبت به من هم چون هارون نسبت به موسی علیه السلام هستی و تو از هارون اسوه و روش خوبی خواهی داشت؛ آن هنگام که قومش او را ضعیف شمردند و نزدیک بود او را بکشند. پس بر ظلم قریش و اتّحادشان در مقابلت صبر کن، چرا که تو هم چون هارون نسبت به موسی علیه السلام و پیروانش هستی و آنان هم چون گوساله و پیروانش هستند. هنگامی که موسی علیه السلام هارون را جانشین خود در قومش قرار داد به او چنین دستور داد که اگر گمراه شدند و او یارانی پیدا کرد به کمک ایشان با آنان جهاد کند، و اگر یارانی پیدا نکرد دست نگه دارد و خونش را حفظ کند و بین آنان اختلاف ایجاد نکند».

7-4- امام علی علیه السلام- عبد اللّه بن سلیمان گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که علی علیه السلام را [برای گرفتن بیعت] از منزل بیرون آوردند و کشان کشان [به مسجد] بردند، ایشان بالای قبر پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم ایستاد و فرمود: ﴿ یَا اِبْنَ أُمَّ إِنَّ اَلْقَوْمَ اِسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی ﴾. در همان زمان دستی از قبر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم خارج شد که همه فهمیدند که دست خود ایشان است، و صدایی [شنیده شد] که همه فهمیدند که صدای ایشان است؛ و رو به ابو بکر گفته شد: ای تو! آیا به خدایی که تو را از خاک، و سپس از نطفه آفرید، و پس از آن تو را مرد کاملی قرار داد، کافر شدی؟!. (کهف/ 37).

8-4- امام علی علیه السلام- ابو هيثم بن تیهان گوید: امام علی علیه السلام خطاب به مردم فرمود: «به خدا قسم! اگر به تعداد یاران طالوت یا تعداد یاران بدر یاور داشتم که هم طراز شماها بودند هر آینه با تیغ شما را می زدم تا به حق بر گردید و به راستی گرایش پیدا کنید و این کار برای پیوند شکاف و نرمش بهتر بود؛

ص: 327

أَعْدَاؤُكُمْ لَضَرَبْتُكُمْ بِالسَّيْفِ حَتَّى تَئُولُوا إِلَى الْحَقِّ وَ تُنِيبُوا لِلصَّدْقِ فَكَانَ أَرْتَقَ لِلْفَتْقِ وَ آخَذَ بِالرَّفْقِ. اَللَّهُمَّ فَاحْكُمْ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ. قَالَ: ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَمَرَّ بِصِيرَةٍ فِيهَا نَحْوُ مِنْ ثَلَاثِينَ شَاةً فَقَالَ: وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ لِي رِجَالاً يَنْصَحُونَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِرَسُولِهِ بِعَدَدِ هَذِهِ الشَّيَاءِ لَأَزَلْتُ ابْنَ آكِلَةِ الذِّبَّانِ عَنْ مُلْكِهِ قَالَ: فَلَمَّا أَمْسَى بَايَعَهُ ثَلَاثُمِائَةٍ وَسِتُونَ رَجُلاً عَلَى الْمَوْتِ. فَقَالَ لَهُمْ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام: أغْدُوا َّبنَا إِلَى أَحْجَارِ الزَّيْتِ مُحَلِّقِينَ. وَحَلَقَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام. فَمَا وَافَى مِنَ الْقَوْم مُحَلّقاً إِلاَّ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ حُذَيْفَةُ بْنُ الْيَمَانِ وَ عَمَّارُ بْنُ يَاسِرِ وَ جَاءَ سَلْمَانُ فِي آخِرِ الْقَوْمِ. فَرَفَعَ يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ فَقَالَ: اللَّهُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي كَمَا اسْتَضْعَفَتْ بَنُو إِسْرَائِيلَ هَارُونَ اللَّهُمَّ فَإِنَّكَ تَعْلَمُ مَا يُخْفِي وَ مَا نُعْلِنُ وَ مَا يَخْفَى عَلَيْكَ شَيْءٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّمَاء تَوَفَّنِي مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ ﴾. (1)

9-4- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ عَلْقَمَة بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ مِنَ الْمَدِینَهْ... وَ بَلَّغَ مَنْ حَجَّ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَهْ وَ أَهْلِ الْأَطْرَافِ وَ الْأَعْرَابِ سَبْعِینَ أَلْفَ إِنْسَانٍ أَوْ یَزِیدُونَ عَلَی نَحْوِ عَدَدِ أَصْحَابِ مُوسَی السَّبْعِینَ أَلْفَ الَّذِینَ أَخَذَ عَلَیْهِمْ بَیْعَهْ هَارُونَ فَنَکَثُوا وَ اتَّبَعُوا الْعِجْلَ وَ السَّامِرِیَ وَ کَذَلِکَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ الْبَیْعَهْ لِعَلِیٍّ بِالْخِلَافَهْ عَلَی عَدَدِ أَصْحَابِ مُوسَی فَنَکَثُوا الْبَیْعَهْ وَ اتَّبَعُوا الْعِجْلَ وَ السَّامِرِیَ سُنَّهْ بِسُنَّهْ وَ مِثْلًا بِمِثْل ﴾. (2)

10-4- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ بِإِسْنَادِهِ إِلَی سَلْمَانَ اَلْفَارِسِیِّ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَدِیثٌ طَوِیلٌ یَقُولُ فِیهِ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: یَا أَخِی أَنْتَ سَیْفِی بَعْدِی وَ سَتَلْقَی مِنْ قُرَیْشٍ شِدَّهً وَ مِنْ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْکَ وَ ظُلْمِهِمْ لَکَ، فَإِنْ وَجَدْتَ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً فَجَاهِدْهُمْ وَ قَاتِلْ مَنْ خَالَفَکَ بِمَنْ وَافَقَکَ، وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاصْبِرْ وَ کُفَّ یَدَکَ وَ لاَ تُلْقِ بِهَا إِلَی اَلتَّهْلُکَهِ، فإِنَّکَ مِنِّی بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ، وَ لَکَ بِهَارُونَ أُسْوَهٌ، إِذْ اِسْتَضْعَفَهُ قَوْمُهُ وَ کَادُوا یَقْتُلُونَهُ فَاصْبِرْ لِظُلْمِ قُرَیْشٍ وَ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْکَ، فَإِنَّکَ بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ هُمْ بِمَنْزِلَهِ اَلْعِجْلِ وَ مَنْ تَبِعَهُ ﴾. (3)

ص: 328

خدایا میان ما به حق حکم فرما که تو بهترین حاکم هستی»! گوید: امام علی علیه السلام بعد [از ایراد این سخنان] از مسجد بیرون آمد و از کنار آغلی که نزدیک به سی رأس گوسفند در آن بود، گذشت و فرمود: «به خدا سوگند اگر مردمی به تعداد این گوسفندان داشتم که خالصانه در خدمت خداوند عزّ و جلّ و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بودند، فرزند آكلة الذبّان را از حکومت پایین می کشیدم». شب که رسید، سی صد و شصت مرد تا کشته شدن با ایشان بیعت کردند؛ امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «فردا با سر های تراشیده به احجار الزيت بیایید. امیر المومنین علیه السلام سر خود را تراشید، و از آن همه، تنها ابوذر و مقداد و حذيفة بن یمان و عمّار بن یاسر سر خود را تراشیدند و بعد از آن ها سلمان رحمه اللّه علیه نیز آمد». حضرت دستانش را به آسمان بلند کرده و فرمود: «خداوندا! این قوم مرا ضعیف یافتند، چنان که بنی اسرائیل هارون را ضعیف یافتند». بار خدایا! تو هر آن چه در پنهان و آشکارمان است را می دانی و هیچ چیزی در زمین و آسمان بر تو پنهان نیست: مرا مسلمان از دنیا بر و به نیکان برسان. (یوسف/ 101).

9-4- امام باقر علیه السلام- علقمة بن محمّد حضرمی نقل می کند: امام باقر علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم همراه هفتاد هزار نفر از اهالی مدینه و اطراف آن عازم مکّه شده و از مدینه خارج شدند - مانند همان تعداد که حضرت موسی علیه السلام از آنان برای هارون بیعت گرفت و عهد شکنی کردند و در آخر از گاو و سامری تبعیّت نمودند- و همه ی جماعت مسلمین در طول این سفر قدم به قدم از تمام اعمال آن حضرت پیروی می کردند، ولی عاقبت این بیعتی که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم برای خلافت على علیه السلام از مسلمانان گرفت در نهایت شبیه به عهد شکنی قوم موسی علیه السلام در بیعت با هارون و تبعیّت از گاو و سامری گردید.

10-4- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- روایتی طولانی که سندش به سلمان فارسی رحمه اللّه علیه منتهی می شود از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل کرده است که به امیر المومنین علیه السلام فرمود: «ای برادرم! تو پس از من باقی خواهی ماند و از قریش به جهت هم دستیشان علیه تو و ظلمشان بر تو سختی خواهی دید؛ پس اگر یارانی برای خودت یافتی، با کمک آنان که با تو موافقند علیه آنان که با تو مخالفت می کنند بجنگ و اگر یارانی برای خودت نیافتی، صبر پیشه کن و دست نگه دار و خود را به هلاکت نینداز. تو در نزد من به منزله ی هارون علیه السلام برای موسی علیه السلام هستی و هارون علیه السلام، در آن هنگام که قومش او را ضعیف یافتند و نزدیک بود او را بکشند، اسوه ای نیکو برای توست. پس بر ظلم قریش بر خودت و هم دستی آنان علیه خودت صبر کن که تو برای من به منزله ی هارون برای موسی علیه السلام و پیروانش هستی».

ص: 329

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ الَّذِينَ عَمِلُوا السَّيِّئاتِ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِيمٌ ﴾ (153)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلسِّنْدِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: مَا أَخْلَصَ اَلْعَبْدُ اَلْإِیمَانَ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعِینَ یَوْماً أَوْ قَالَ مَا أَجْمَلَ عَبْدٌ ذِکْرَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعِینَ یَوْماً إِلاَّ زَهَّدَهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی اَلدُّنْیَا وَ بَصَّرَهُ دَاءَهَا وَ دَوَاءَهَا فَأَثْبَتَ اَلْحِکْمَهَ فِی قَلْبِهِ وَ أَنْطَقَ بِهَا لِسَانَهُ ثُمَّ تَلاَ: إِنَّ اَلَّذِینَ اِتَّخَذُوا اَلْعِجْلَ سَیَنٰالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ ذِلَّهٌ فِی اَلْحَیٰاهِ اَلدُّنْیٰا وَ کَذٰلِکَ نَجْزِی اَلْمُفْتَرِینَ فَلاَ تَرَی صَاحِبَ بِدْعَهٍ إِلاَّ ذَلِیلاً ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ لَمَّا سَكَتَ عَنْ مُوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْواحَ وَ فِي نُسْخَتِها هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ ﴾ (154)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ حَبَّهَ بْنِ جُوَیْنٍ اَلْعُرَنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلِیّاً عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: إِنَّ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ کَانَ وَصِیَّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ کَانَتْ أَلْوَاحُ مُوسَی عن [مِنْ] زُمُرُّدٍ أَخْضَرَ فَلَمَّا غَضِبَ مُوسَی أَخَذَ اَلْأَلْوَاحَ مِنْ یَدِهِ فَمِنْهَا مَا تَکَسَّرَ وَ مِنْهَا مَا بَقِیَ وَ مِنْهَا مَا اِرْتَفَعَ فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ مُوسَی اَلْغَضَبُ قَالَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ أَعِنْدَکَ تِبْیَانُ مَا فِی اَلْأَلْوَاحِ قَالَ نَعَمْ فَلَمْ یَزَلْ یَتَوَارَثُهَا رَهْطٌ مِنْ بَعْدِ رَهْطٍ حَتَّی وَقَعَتْ فِی أَیْدِی أَرْبَعَهِ رَهْطٍ مِنَ اَلْیَمَنِ وَ بَعَثَ اَللَّهُ مُحَمَّداً صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِتِهَامَهَ وَ بَلَغَهُمُ اَلْخَبَرَ فَقَالُوا مَا یَقُولُ هَذَا اَلنَّبِیُّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قِیلَ یَنْهَی عَنِ اَلْخَمْرِ وَ اَلزِّنَاءِ وَ یَأْمُرُ بِمَحَاسِنِ اَلْأَخْلاَقِ وَ کَرَمِ اَلْجِوَارِ فَقَالُوا هَذَا أَوْلَی بِمَا فِی أَیْدِینَا مِنَّا فَاتَّفَقُوا أَنْ یَأْتُوهُ فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا فَأَوْحَی اَللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ أَنِ اِئْتِ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَأَخْبِرْهُ فَأَتَاهُ فَقَالَ إِنَّ فُلاَناً وَ فُلاَناً وَ فُلاَناً وَ فُلاَناً وَرِثُوا أَلْوَاحَ مُوسَی وَ هُمْ یَأْتُوکَ فِی شَهْرِ کَذَا وَ کَذَا فِی لَیْلَهِ کَذَا وَ کَذَا فَسَهَرَ لَهُمْ تِلْکَ اللیل[اَللَّیْلَهَ]فَجَاءَ اَلرَّکْبُ فَدَقُّوا عَلَیْهِ اَلْبَابَ وَ هُمْ یَقُولُونَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ نَعَمْ یَا فُلاَنَ بْنَ فُلاَنٍ وَ یَا فُلاَنَ بْنَ فُلاَنٍ وَ یَا فُلاَنَ بْنَ فُلاَنٍ وَ یَا فُلاَنَ بْنَ فُلاَنٍ أَیْنَ اَلْکِتَابُ اَلَّذِی تَوَارَثْتُمُوهُ مِنْ یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَصِیِّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ قَالُوا نَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ مُحَمَّداً رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ اَللَّهِ مَا عَلِمَ بِهِ أَحَدٌ قَطُّ مُنْذُ وَقَعَ عِنْدَنَا قَبْلَکَ قَالَ فَأَخَذَهُ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَإِذَا هُوَ کِتَابٌ بِالْعِبْرَانِیَّهِ دَقِیقٌ فَدَفَعَهُ إِلَیَّ وَ وَضَعْتُهُ عِنْدَ رَأْسِی

ص: 330

و کسانی که گناه کردند، و بعد از آن توبه نمودند و ایمان آوردند، [مشمول عفو او می شوند؛ زیرا] پروردگار تو، درپی آن، آمرزنده و مهربان است. (153)

1- امام باقر علیه السلام- سندی گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: بنده، ایمان خود را به خدا به مدّت چهل روز خالص نمی گرداند- یا گفت: «چه نیکوست اگر بنده ای، ذکر خدای عزّ و جلّ را برای چهل روز خالص گرداند- مگر این که خدای عزّ و جلّ او را زهد نسبت به دنیا دهد و درد دنیا و دوای آن را به او بیاموزد و حکمت را در دل او ریشه دار کند و زبانش را به آن جاری سازد». - سپس این آیه را تلاوت فرمود: ﴿ إِنَّ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَیَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ ذِلَّهٌ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُفْتَرِینَ ﴾ پس صاحب بدعتی را نمی بینی، مگر این که ذلیل باشد و شخصی را که به خدای عزّ و جلّ و رسولش، و اهل بیت علیهم السلام افترا می بندد را نمی بینی، مگر این که خوار و ذلیل باشد».

هنگامی که خشم موسی فرو نشست؛ الواح [تورات] را بر گرفت؛ و در نوشته های آن، هدایت و رحمتی بود برای کسانی که از پروردگار خویش می ترسند [و از مخالفت فرمانش بیم دارند]. (154)

1- امام علی علیه السلام- حبّه عرنی گوید: از امیر مومنان علیه السلام شنیدم که فرمود: یوشع بن نون علیه السلام وصیّ موسی بن عمران علیه السلام بود و و الواح موسی علیه السلام از زمرّد سبز بود. وقتی موسی علیه السلام خشمگین شد الواح از دستش افتاد و بخشی از آن شکست و بخشی باقی ماند و بخشی از بین رفت. چون خشم موسی علیه السلام فرو نشست؛ یوشع بن نون علیه السلام به او عرض کرد: «آیا بیان آن چه درون الواح است نزد توست»؟ فرمود: «بله. از آن پس همواره گروهی پس از گروه دیگر آن را به ارث بردند تا این که به دست گروهی چهار نفره از اهل یمن افتاد. خداوند حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را در تهامه مبعوث کرد و این خبر به آنان رسید». گفتند: «این پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم چه می گوید»؟ گفته شد: «از خَمر و زنا نهی می کند و اخلاق نیک و تکریم همسایه امر می کند». گفتند: «این برای ما از آن چه در دست داریم بهتر است». آنان توافق کردند که در فلان ماه نزد حضرت بیایند. آن گاه خداوند به جبرئیل وحی کرد که نزد پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم برو و به او خبر بده».او آمد و عرض کرد که فلان و فلان و فلان و فلان الواح موسی علیه السلام را به ارث برده اند و آن ها در فلان ماه و فلان شب نزد تو می آیند. پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آن شب را در انتظار آنان بیدار ماند. کاروان از راه رسید و در خانه ی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم را زدند و عرض کردند: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم!» فرمود: «بله ای فلان بن فلان و فلان بن فلان و فلان بن فلان و فلان بن فلان! کجاست آن نگاشته ای که از یوشع بن نون علیه السلام وصیّ موسی بن عمران علیه السلام به ارث برده اید»؟ آن ها عرض کردند: «گواهی می دهیم که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد و تو محمّد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم هستی، به خدا سوگند از زمانی که الواح به دست ما افتاده تا پیش از تو هیچ کس از آن آگاه نبود. آن گاه پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آن را گرفت و دید نوشته ای دقیق به زبان عبری است. ایشان آن را به من سپرد و من آن را زیر سرم نهادم، صبح

ص: 331

فَأَصْبَحْتُ بِالْکِتَابِ وَ هُوَ کِتَابٌ بِالْعَرَبِیَّهِ جَلِیلٌ فِیهِ عِلْمُ مَا خَلَقَ اَللَّهُ مُنْذُ قَامَتِ اَلسَّمَاوَاتُ وَ اَلْأَرْضُ إِلَی أَنْ تَقُومَ اَلسَّاعَهُ فَعَلِمْتُ ذَلِکَ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ اخْتارَ مُوسى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقاتِنا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِيَّايَ أَتُهْلِكُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا إِنْ هِيَ إِلاَّ فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِي مَنْ تَشاءُ أَنْتَ وَلِيُّنا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَيْرُ الْغافِرِينَ ﴾ (155)

که بلند شدم دیدم آن نوشته ای زیبا به زبان عربی است که دانش هر آن چه خداوند آفریده، از زمانی که آسمان ها و زمین را به پا داشته تا به روز قیامت، در آن هست. پس من آن را آموختم».

موسی از قوم خود، هفتاد تن از مردان را برای میعادگاه ما برگزید؛ و هنگامی که زمین لرزه آن ها را فرا گرفت [و هلاک شدند]، گفت: «پروردگارا! اگر می خواستی، آن ها و مرا پیش از این هلاک می کردی. آیا ما را به آن چه بی خردان ما انجام داده اند، [مجازات و] هلاک می کنی؟! این، جز آزمایش تو، چیز دیگری نیست؛ هر کس را بخواهی [و سزاوار ببینی]، به وسیله ی آن گمراه می سازی؛ و هر کس را بخواهی، هدایت می کنی. تو ولیِّ مایی، پس ما را بیامرز، و بر ما رحم کن، و تو بهترین آمرزندگانی. (155)

فَبُرِّدَ اَلْعِجْلُ مِنْ أَنْفِهِ إِلَی طَرَفِ ذَنَبِهِ ثُمَّ أَحْرَقَهُ بِالنَّارِ، فَذَرَّه فِی الْیَمِّ قَالَ: فَکَانَ أَحَدُهُمْ لَیَقَعُ فِی اَلْمَاءِ وَ مَا بِهِ إِلَیْهِ مِنْ حَاجَهٍ، فَیَتَعَرَّضُ بِذَلِکَ لِلرَّمَادِ فَیَشْرَبُهُ، وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ: وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ اَلْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ ﴾. (1)

3- الرّضا علیه السلام- ﴿ فِی اِحْتِجَاجِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَلَی أَرْبَابِ اَلْمِلَلِ قَالَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ وَ أَصْحَابَهُ اَلسَّبْعِینَ اَلَّذِینَ اِخْتَارَهُمْ صَارُوا مَعَهُ إِلَی اَلْجَبَلِ فَقَالُوا لَهُ إِنَّکَ قَدْ رَأَیْتَ اَللَّهَ سُبْحَانَهُ فَأَرِنَاهُ کَمَا رَأَیْتَهُ فَقَالَ لَهُمْ إِنِّی لَمْ أَرَهُ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتّی نَرَی اَللّهَ جَهْرَهً فَأَخَذَتْهُمُ اَلصّاعِقَهُ فَاحْتَرَقُوا عَنْ آخِرِهِمْ وَ بَقِیَ مُوسَی وَحِیداً فَقَالَ یَا رَبِّ اِخْتَرْتُ سَبْعِینَ رَجُلاً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَجِئْتُ بِهِمْ وَ أَرْجِعُ وَحْدِی فَکَیْفَ یُصَدِّقُنِی قَوْمِی بِمَا أُخْبِرُهُمْ بِهِ فَ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِیّایَ أَتُهْلِکُنا بِما فَعَلَ اَلسُّفَهاءُ مِنّا فَأَحْیَاهُمُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِمْ ﴾. (2)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ لَمَّا کَلَّمَ اَللَّهُ تَعَالَی اِبْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَخْبَرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمْ یُصَدِّقُوهُ فَقَالَ لَهُمْ مَا اَلَّذِی یُصَحِّحُ ذَلِکَ عِنْدَکُمْ قَالُوا سَمَاعُهُ قَالَ فَاخْتَارُوا سَبْعِینَ رَجُلاً مِنْ خِیَارِکُمْ فَلَمَّا خَرَجُوا مَعَهُ أَوْقَفَهُمْ وَ تَقَدَّمَ فَجَعَلَ یُنَاجِی رَبَّهُ وَ یُعَظِّمُهُ فَلَمَّا کَلَّمَهُ قَالَ لَهُمْ أَسَمِعْتُمْ قَالُوا بَلَی وَ لَکِنَّا لاَ نَدْرِی أَهُوَ کَلاَمُ اَللَّهِ أَمْ لاَ فَلْیَظْهَرْ لَنَا حَتَّی نَرَاهُ فَنَشْهَدَ لَکَ عِنْدَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا قَالُوا ذَلِکَ صَعِقُوا فَمَاتُوا فَلَمَّا أَفَاقَ مُوسَی مِمَّا تَغَشَّاهُ وَ رَآهُمْ جَزِعَ وَ ظَنَّ أَنَّهُمْ إِنَّمَا أُهْلِکُوا بِذُنُوبِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ یَا رَبِّ أَصْحَابِی وَ إِخْوَانِی أَنِسْتُ بِهِمْ وَ أَنِسُوا بِی وَ عَرَفْتُهُمْ وَ عَرَفُونِی أَتُهْلِکُنا بِما فَعَلَ اَلسُّفَهاءُ مِنّا إِنْ هِیَ إِلاّ فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ أَنْتَ وَلِیُّنا فَاغْفِرْ لَنا وَ اِرْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ اَلْغافِرِینَ فَقَالَ تَعَالَی عَذابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ ﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْحَارِثِ بْنِ اَلْمُغِیرَهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ عَبْدَ اَللَّهِ بْنَ عَجْلاَنَ قَالَ فِی مَرَضِهِ اَلَّذِی مَاتَ فِیهِ إِنَّهُ لاَ یَمُوتُ فَمَاتَ فَقَالَ لاَ أَعْرَفَهُ اَللَّهُ شَیْئاً مِنْ ذُنُوبِهِ أَیْنَ ذَهَبَ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ اِخْتَارَ سَبْعِینَ مِنْ قَوْمِهِ فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ اَلرَّجْفَهُ قَالَ رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی قَالَ إِنِّی أُبْدِلُکَ بِهِمْ مَنْ هُوَ خَیْرٌ لَکَ مِنْهُمْ فَقَالَ إِنِّی عَرَفْتُهُمْ وَ وَجَدْتُ رِیحَهُمْ قَالَ فَبَعَثَهُمُ اَللَّهُ لَهُ أَنْبِیَاءَ ﴾. (4)

6- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ هَذَا اَلْمِیثَاقُ هُوَ اَلْمِیعَادُ اَلْأَوَّلُ ﴾. (5)

ص: 336

موسی علیه السلام قصد کرد و گوساله را از بینیش به طرف دمش پاره کرد و آن را با آتش سوزاند، سپس در دریا انداخت». یکی از آن ها که در آب می افتد و نیازی که به آن دارد و در معرض آن خاکستر قرار می گیرد و آن را می نوشد و آن کلام خداوند متعال است: و دل های آن ها، بر اثر کفرشان، با محبّت گوساله آمیخته شد. (بقره/ 93).

3- امام رضا علیه السلام- موسی بن عمران و هفتاد نفری که آن ها را انتخاب کرد و با او به کوه رفتند و به او گفتند: «تو خداوند سبحان را دیدی و به ما نشان بده که چگونه او را دیدی»؟ به آن ها گفت: «من او را ندیدم». گفتند: «به تو ایمان نخواهیم آورد تا وقتی که خدا را آشکارا ببینیم». در نتیجه دچار صاعقه شدند و همه سوختند و فقط موسی علیه السلام باقی ماند. گفت: «پروردگارا هفتاد نفر مرد را از بنی اسرائیل انتخاب کردم، آن ها را آوردم و تنها بر می گردم. چگونه قومم مرا به آن چه که به آن ها خبر داده ام، تصدیق می کنند؟ اگر می خواستی از قبل آن ها و من را هلاک می کردی آیا به خاطر کاری که نادان های ما انجام داده اند ما را نابود می کنی»؟ سپس خداوند متعال بعد از مرگشان آن ها را زنده کرد.

4- امام علی علیه السلام- زمانی که خداوند متعال با موسی علیه السلام سخن گفت. آن سخنان را به بنی اسرائیل ابلاغ کرد امّا او را تصدیق نکردند. موسی علیه السلام گفت: «در چه صورت این سخنان را می پذیرید»؟ گفتند: «وقتی آن ها را از گوینده اش] بشنویم». موسی علیه السلام گفت: هفتاد نفر از بهترین هایتان را انتخاب کنید». آن گاه از شهر خارج شدند و [در محلّی] موسی علیه السلام آنان را متوقّف کرده و خودش پیش رفت و شروع به سخن گفتن با پروردگارش نموده و عظمت او را یاد کرد و وقتی سخنش با خداوند متعال به پایان رسید به آن ها گفت: «شنیدید»؟ گفتند: «بله امّا نمی دانیم آیا آن کلام خداست یا نه! لذا باید [خداوند] بر ما آشکار شود تا او را ببینیم. آن گاه به حقانیّت تو در نزد بنی اسرائیل شهادت خواهیم داد». وقتی این سخن را گفتند، دچار صاعقه شده و مردند. وقتی موسی علیه السلام از حالت بی هوشی خود خارج شد و آنان را دید نگران شده و گمان کرد آن ها به خاطر گناهان بنی اسرائیل به هلاکت رسیده اند، لذا رو به پرودگار متعال کرده و گفت: پروردگارا! من با این اصحاب و برادرانم انس گرفته بودم و آنان نیز با من انس گرفته بودند، من آنان را شناخته و آنان نیز مرا شناخته بودند. ﴿ أَتُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا إِنْ هِیَ إِلاَّ فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِهَا مَن تَشَاءُ وَ تَهْدِی مَن تَشَاءُ أَنتَ وَ لِیُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَا وَ أَنتَ خَیْرُ الْغَافِرِینَ ﴾ خداوند متعال فرمود: ﴿ عَذابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ ﴾.

5- امام صادق علیه السلام- حارث بن مغیره گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «همانا موسی علیه السلام هفتاد مرد از قومش را برگزید و هنگامی که به عذاب رجفه (لرزش) مبتلا شدند».گفت: «پروردگارا! به داد یارانم برس» خداوند فرمود: «همانا من به جای آنان قومی بهتر در اختیار تو قرار خواهم داد». موسی علیه السلام گفت: «من آنان را شناخته ام و بوی آنان را یافته ام (یعنی به آنان عادت کرده ام و دلم برای آنان تنگ شده است) فرمود: «خدا آنان را به صورت پیامبر بر انگیخت».

6- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- این پیمان و عهد، همان میعاد اوّل است.

ص: 337

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ وَ سَیِّدِی لِمَ سُمِّیَ قَوْمُ مُوسَی الْیَهُودَ قَالَ علیه السلام لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّا هُدْنا إِلَیْكَ ﴾. (1)

1-1- امام صادق علیه السلام- مفضّل گوید: از آقایم امام صادق علیه السلام پرسیدم: «آقا! چرا قوم موسی علیه السلام را یهود می گویند»؟ فرمود: «برای این که خداوند از زبان آن ها نقل کرده که گفتند: ﴿ إِنَّا هُدْنا إِلَیْکَ﴾.

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴾ (157)

همان کسانی که از فرستاده ی [خدا]، پیامبرِ «اُمّی» [و درس نخوانده] پیروی می کنند؛ پیامبری که صفاتش را، در تورات و انجیلی که به صورت مکتوب نزدشان است، می یابند؛ که آن ها را به معروف دستور می دهد، و از منکر باز می دارد؛ اشیاء پاکیزه را برای آن ها حلال می شمرد، و نا پاکی ها را تحریم می کند؛ و بار های سنگین، و زنجیر هایی را که بر آن ها بود، [از دوش و گردنشان] بر می دارد؛ پس کسانی که به او ایمان آوردند، و حمایت و یاریش کردند، و از [هدایت و] نوری که با او نازل شده پیروی نمودند، تنها آنان رستگارانند». (157)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ کَانَ النَّبِیُّ صلی اللّه علیه و آله یَقْرَأُ الْکِتَابَ وَ لَا یَکْتُبُ ﴾. (1)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿ کَانَ مِمَّا مَنَّ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی رَسُولِهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ کَانَ یَقْرَءُ وَ لاَ یَکْتُبُ فَلَمَّا تَوَجَّهَ أَبُو سُفْیَانَ إِلَی أُحُدٍ کَتَبَ اَلْعَبَّاسُ إِلَی اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَجَائَهُ اَلْکِتَابِ وَ هُوَ فِی بَعْضِ حِیطَانِ اَلْمَدِینَهِ فَقَرَأَهُ وَ لَمْ یُخْبِرْ أَصْحَابَهُ. وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوا اَلْمَدِینَهَ فَلَمَّا دَخَلُوا اَلْمَدِینَهَ أَخْبَرَهُمْ ﴾. (2)

3-2- امام صادق علیه السلام- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم نوشته را می خواند امّا نمی نوشت.

4-2- امام صادق علیه السلام- از منّت هایی که حقّ تعالی بر رسول گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم گذاشته این بود که آن جناب می خواند ولی نمی نوشت، هنگامی که ابو سفیان به احد متوجّه شد، عبّاس رحمه اللّه علیه نامه ای محضر مبارک پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم نوشت، نامه وقتی به حضرت رسید که در یکی از باغ های مدینه بود، حضرت نامه را خوانده و به اصحابش خبر نداد فقط به آن ها امر فرمود که به مدینه داخل شوند، هنگامی که اصحاب به مدینه وارد شدند حضرت آن ها را از مضمون نامه خبر داد.

4-3- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی عُبَیْدَهَ اَلْحَذَّاءِ قَالَ:... ثُمَّ قَالَ یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراهِ وَ الْإِنْجِیلِ یَعْنِی النَّبِیَّ صلی اللّه علیه و آله وَ الْوَصِیَّ وَ الْقَائِمَ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ إِذَا قَامَ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْمُنْکَرُ مَنْ أَنْکَرَ فَضْلَ الْإِمَامِ وَ جَحَدَهُ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ أَخْذَ الْعِلْمِ مِنْ أَهْلِهِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ الْخَبَائِثُ قَوْلُ مَنْ خَالَفَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ هِیَ الذُّنُوبُ الَّتِی کَانُوا فِیهَا قَبْلَ مَعْرِفَتِهِمْ فَضْلَ الْإِمَامِ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ وَ الْأَغْلَالُ مَا کَانُوا یَقُولُونَ مِمَّا لَمْ یَکُونُوا أُمِرُوا بِهِ مِنْ تَرْکِ فَضْلِ الْإِمَامِ فَلَمَّا عَرَفُوا فَضْلَ الْإِمَامِ وَضَعَ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْإِصْرُ الذَّنْبُ وَ هِیَ الْآصَارُ ثُمَّ نَسَبَهُمْ فَقَالَ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ یَعْنِی بِالْإِمَامِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ یَعْنِی الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الْجِبْتَ وَ الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها وَ الْجِبْتُ وَ الطَّاغُوتُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ الْعِبَادَهُ طَاعَهُ النَّاسِ ﴾. (1)

5-3- الباقر علیه السلام- ﴿ کَانَ بَیْنَ یُوسُفَ وَ بَیْنَ مُوسَی مِنَ الْأنْبِیَاءِ علیه السلام فَأرْسَلَ اللهُ مُوسَی وَ هَارُونَ علیهما السلام إلَی فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ قَارُونَ ثُمَّ أرْسَلَ الرُّسُلَ تَتْری کُلَّ ما جاءَ أُمَّةً رَسُولُها کَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضاً وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ وَ کَانَتْ بَنُو إسْرَائِیلَ تَقْتُلُ نَبِیّاً وَ اثْنَانِ قَائِمَانِ وَ یَقْتُلُونَ اثْنَیْنِ وَ أرْبَعَةٌ قِیَامٌ حَتَّی أنَّهُ کَانَ رُبَّمَا قَتَلُوا فِی الْیَوْمِ الْوَاحِدِ سَبْعِینَ نَبِیّاً وَ یَقُومُ سُوقُ قَتْلِهِمْ آخِرَ النَّهَارِ فَلَمَّا نَزَلَتِ التَّوْرَاةُ عَلَی مُوسَی علیه السلام بَشَّرَ بِمُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلم کَانَ بَیْنَ یُوسُفَ وَ مُوسَی مِنَ الْأنْبِیَاءِ وَ کَانَ وَصِیُّ مُوسَی یُوشَعَ بْنَ نُونٍ علیه السلام وَ هُوَ فَتَاهُ الَّذِی ذَکَرَهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فِی کِتَابِهِ فَلَمْ تَزَلِ الْأنْبِیَاءُ تُبَشِّرُ بِمُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلم حَتَّی بَعَثَ اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی الْمَسِیحَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ فَبَشَّرَ بِمُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلم وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَی: یَجِدُونَهُ یَعْنِی الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی: مَکْتُوباً یَعْنِی صِفَةَ مُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلم عِنْدَهُمْ یَعْنِی فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ هُوَ قَوْلُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ یُخْبِرُ عَنْ عِیسَی: وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ وَ بَشَّرَ مُوسَی وَ عِیسَی بِمُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلم کَمَا بَشَّرَ الْأنْبِیَاءُ علیهم السلام بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ حَتَّی بَلَغَتْ مُحَمَّداً صلی اللّه علیه و آله و سلم ﴾. (2)

6-3- الرّضا علیه السلام- ﴿ فِی بَابِ مَجْلِسِ اَلرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ مَعَ أَصْحَابِ اَلْمِلَلِ وَ اَلْمَقَالاَتِ فَالْتَفَتَ الرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِلَی رَأْسِ الْجَالُوتِ فَقَالَ لَهُ تَسْأَلُنِی أَوْ أَسْأَلُکَ قَالَ بَلْ أَسْأَلُکَ وَ لَسْتُ أَقْبَلُ مِنْکَ حُجَّهً إِلَّا مِنَ التَّوْرَاهِ أَوْ مِنَ الْإِنْجِیلِ أَوْ مِنْ زَبُورِ دَاوُدَ أَوْ مِمَّا فِی صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی فَقَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ لَا تَقْبَلْ مِنِّی حُجَّهً إِلَّا بِمَا تَنْطِقُ بِهِ التَّوْرَاهُ عَلَی لِسَانِ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ الْإِنْجِیلُ عَلَی لِسَانِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ الزَّبُورُ عَلَی لِسَانِ دَاوُدَ فَقَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ مِنْ أَیْنَ تُثْبِتُ نُبُوَّهَ مُحَمَّدٍ قَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ شَهِدَ بِنُبُوَّتِهِ ص مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ وَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ دَاوُدُ

ص: 348

4-3- امام باقر علیه السلام- ابو عبیده حذاء گوید:... سپس امام علیه السلام فرمود: ﴿ يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ ﴾ یعنی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و وصی و قائم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف را که در هنگام قیامش آنان را به معروف امر می کند و از منکر نهی می کند و منکر کسی است که فضل امام را انکار کرده باشد. ﴿ و يُحِلُّ هُمُ الطَّيِّبَاتِ ﴾ یعنی دریافت علم از اهلش؛ ﴿ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ ﴾ و منظور از خبائث، قول مخالفان است. ﴿ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ ﴾ عبارت است از گناهانی که قبل از شناخت فضیلت امام مرتکب می شدند ﴿ وَ الْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ ﴾ اغلال یعنی آن چه را که درباره ی انکار فضیلت امام می گفتند در حالی که به آنان امر نشده بود. هنگامی که فضیلت امام را شناختند، گناهانشان را بخشید. «اصر» همان گناه است و جمع آن آصار است. سپس به آنان نسبت داده و فرموده است: ﴿ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ ﴾ یعنی به امام ایمان آوردند ﴿ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴾ یعنی آنان که از پرستیدن بت ها و طاغوت اجتناب ورزیدند و منظور از جِبت و طاغوت، فلان و فلان و فلان است و عبادت، عبارت از اطاعت مردم از آنان است.

5-3- امام باقر علیه السلام- میان یوسف و موسی علیهما السلام پیامبرانی بودند. و وصیّ موسی علیه السلام یوشع بن نون علیه السلام بود و همان جوان او بود که خدای عزّ و جلّ داستانش را در قرآنش ذکر فرموده، پس هم چنان پیامبران به آمدن محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم مژده می دادند، تا این که خدای تبارک و تعالی حضرت مسیح عیسی بن مریم علیه السلام را فرستاد و او نیز به آمدن محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم مژده داد، و این است کلام خداوند که می فرماید: ﴿ يَجِدُونَهُ فِي التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ المُنكَرِ الْمُنْكَرِ ﴾ و همین است گفتار خدای عزّ و جلّ که عیسی علیه السلام خبر می دهد: ﴿ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ ﴾ (صف / 6) و موسی و عیسی علیهما السلام هر دو به آمدن محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم مژده دادند چنان چه پیامبران علیهم السلام یک دیگر را مژده دادند تا رسید به خود حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم.

6-3- امام رضا علیه السلام- در باب، مجلس امام رضا علیه السلام با اصحاب ملل و مناظرات امام رضا علیه السلام آمده است که حضرت به رأس جالوت فرمود: «تو شروع می کنی و سوال می پرسی یا این که من از تو بپرسم»؟ گفت: «می پرسم، و هیچ دلیلی از تو نمی پذیرم مگر این که از تورات، انجیل، زبور داود علیه السلام، و به آن چه در صحف ابراهیم و موسی علیهما السلام آمده است استناد نمایی»، امام رضا علیه السلام فرمود: «از من هیچ دلیلی را نپذیر مگر این که بر زبان موسی بن عمران علیه السلام در تورات و بر زبان عیسی بن مریم علیها السلام در انجیل و بر زبان داود علیه السلام در زبور سخن گویم». رأس الجالوت گفت: «نبوّت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم را از کجا اثبات می نمایی»؟ حضرت فرمود: «موسی بن عمران و عیسی بن مریم و داود علیهم السلام که خلیفه ی خدا بر روی زمینند، شهادت به نبوّت وی داده اند». به وی گفت: «سخن موسی بن عمران علیه السلام را در این رابطه بازگو نما». حضرت فرمود: «ای یهودی، آیا می دانی که موسی علیه السلام بنی اسرائیل را توصیه نموده [و وصی ای و پیامبری بعد از خود را تعیین کرده]؟». و به آنان گفت: «برای شما پیامبری از برادرانتان خواهد آمد، به وی ایمان آورده و سخنانش را گوش فرا دهید، آیا تو برادرانی برای بنی اسرائیل غیر از فرزندان اسماعیل علیه السلام

ص: 349

خَلِیفَهُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ أَثْبِتْ قَوْلَ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ قَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ هَلْ تَعْلَمُ یَا یَهُودِیُّ أَنَّ مُوسَی أَوْصَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّهُ سَیَأْتِیکُمْ نَبِیٌّ هُوَ مِنْ إِخْوَتِکُمْ فَبِهِ فَصَدِّقُوا وَ مِنْهُ فَاسْمَعُوا فَهَلْ تَعْلَمُ أَنَّ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِخْوَهً غَیْرَ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ إِنْ کُنْتَ تَعْرِفُ قَرَابَهَ إِسْرَائِیلَ مِنْ إِسْمَاعِیلَ وَ النَّسَبَ الَّذِی بَیْنَهُمَا مِنْ قِبَلِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَقَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ هَذَا قَوْلُ مُوسَی لَا نَدْفَعُهُ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ هَلْ جَاءَکُمْ مِنْ إِخْوَهِ بَنِی إِسْرَائِیلَ نَبِیٌّ غَیْرُ مُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله و سلم قَالَ لَا قَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَوَ لَیْسَ قَدْ صَحَّ هَذَا عِنْدَکُمْ قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنِّی أُحِبُّ أَنْ تُصَحِّحَهُ لِی مِنَ التَّوْرَاهِ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ هَلْ تُنْکِرُ أَنَّ التَّوْرَاهَ تَقُولُ لَکُمْ جَاءَ النُّورُ مِنْ جَبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ وَ أَضَاءَ لَنَا مِنْ جَبَلِ سَاعِیرَ وَ اسْتَعْلَنَ عَلَیْنَا مِنْ جَبَلِ فَارَانَ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ أَعْرِفُ هَذِهِ الْکَلِمَاتِ وَ مَا أَعْرِفُ تَفْسِیرَهَا قَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَا أُخْبِرُکَ بِهِ أَمَّا قَوْلُهُ جَاءَ النُّورُ مِنْ جَبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ فَذَلِکَ وَحْیُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الَّذِی أَنْزَلَهُ عَلَی مُوسَی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَلَی جَبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ أَضَاءَ لَنَا مِنْ جَبَلِ سَاعِیرَ فَهُوَ الْجَبَلُ الَّذِی أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ هُوَ عَلَیْهِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ اسْتَعْلَنَ عَلَیْنَا مِنْ جَبَلِ فَارَانَ فَذَلِکَ جَبَلٌ مِنْ جِبَالِ مَکَّهَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا یَوْمٌ وَ قَالَ شَعْیَا النَّبِیُّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِیمَا تَقُولُ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ فِی التَّوْرَاهِ رَأَیْتُ رَاکِبَیْنِ أَضَاءَ لَهُمَا الْأَرْضُ أَحَدُهُمَا رَاکِبٌ عَلَی حِمَارٍ وَ الْآخَرُ عَلَی جَمَلٍ فَمَنْ رَاکِبُ الْحِمَارِ وَ مَنْ رَاکِبُ الْجَمَلِ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ لَا أَعْرِفُهُمَا فَخَبِّرْنِی بِهِمَا قَالَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَمَّا رَاکِبُ الْحِمَارِ فَعِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ أَمَّا رَاکِبُ الْجَمَلِ فَمُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله و سلم أَتُنْکِرُ هَذَا مِنَ التَّوْرَاهِ قَالَ لَا مَا أُنْکِرُهُ ثُمَّ قَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ هَلْ تَعْرِفُ حیقوقَ النَّبِیَّ قَالَ نَعَمْ إِنِّی بِهِ لَعَارِفٌ قَالَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَإِنَّهُ قَالَ وَ کِتَابُکُمْ یَنْطِقُ بِهِ جَاءَ اللَّهُ بِالْبَیَانِ مِنْ جَبَلِ فَارَانَ وَ امْتَلَأَتِ السَّمَاوَاتُ مِنْ تَسْبِیحِ أَحْمَدَ وَ أُمَّتِهِ یَحْمِلُ خَیْلَهُ فِی الْبَحْرِ کَمَا یَحْمِلُ فِی الْبَرِّ یَأْتِینَا بِکِتَابٍ جَدِیدٍ بَعْدَ خَرَابِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ یَعْنِی بِالْکِتَابِ الْقُرْآنَ أَتَعْرِفُ هَذَا وَ تُؤْمِنُ بِهِ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ قَدْ قَالَ ذَلِکَ حَیْقُوقُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ لَا نُنْکِرُ قَوْلَهُ قَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ قَدْ قَالَ دَاوُدُ فِی زَبُورِهِ وَ أَنْتَ تَقْرَأُ اللَّهُمَّ ابْعَثْ مُقِیمَ السُّنَّهِ بَعْدَ الْفَتْرَهِ فَهَلْ تَعْرِفُ نَبِیّاً أَقَامَ السُّنَّهَ بَعْدَ الْفَتْرَهِ غَیْرَ مُحَمَّدٍ صلی اللّه علیه و آله وسلم قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ هَذَا قَوْلُ دَاوُدَ نَعْرِفُهُ وَ لَا نُنْکِرُهُ وَ لَکِنْ عَنَی بِذَلِکَ عِیسَی وَ أَیَّامُهُ هِیَ الْفَتْرَهُ قَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ جَهِلْتَ إِنَّ عِیسَی لَمْ یُخَالِفِ السُّنَّهَ وَ قَدْ کَانَ مُوَافِقاً لِسُنَّهِ التَّوْرَاهِ حَتَّی رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ فِی الْإِنْجِیلِ مَکْتُوبٌ إِنَّ ابْنَ الْبَرَّهِ ذَاهِبٌ وَ الْفَارَقَلِیطَا جَاءٍ مِنْ بَعْدِهِ وَ هُوَ الَّذِی یُخَفِّفُ

ص: 350

می شناسی، آیا از نزدیکی یعقوب علیه السلام با اسماعیل علیه السلام و رابطه ی میان آن ها به واسطه ی ابراهیم علیه السلام اطلاع داری»؟ رأس جالوت گفت: «این سخن موسی علیه السلام است و ما آن را رد نمی کنیم». امام رضا علیه السلام به وی فرمود: «آیا از برادران بنی اسرائیل پیامبری غیر از محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم برای شما آمد»؟ گفت: «نه». امام رضا علیه السلام فرمود: «آیا این امر در نزد شما پذیرفته شده نیست»؟ گفت: «آری پذیرفته ایم، امّا دوست داریم که از تورات این نکته را بازگو نمایی». امام رضا علیه السلام به وی گفت: «آیا منکر گفته ی تورات هستی که می گوید: از جانب کوه طور سیناء نوری برای شما رسید و از جانب کوه ساعیر بر ما تابناک گشت، و از کوه فاران بر ما آشکار شد. رأس جالوت گفت: «این کلمات را می دانم اما تفسیرش را آگاه نیستم». امام رضا علیه السلام فرمود: «من تو را به تفسیرش آگاه می کنم. آن که فرمود از جانب کوه طور سیناء نوری به شما رسید، این همان وحی خداوند تبارک و تعالی است که بر موسی علیه السلام در کوه طور سیناء نازل گشت، و امّا تفسیر و از جانب کوه ساعیر بر ما تابناک گشت، آن کوهی است که خداوند متعال بر عیسی بن مریم علیه السلام در حالی که بر روی آن کوه قرار داشت وحی نمود، و تفسیر و از کوه فاران بر ما آشکار شد، کوه فاران کوهی است که از کوه های مکّه که حدّ فاصل آن با مکّه یک روز می باشد، و شعیای نبی در تورات در مورد آن چه که تو و یارانت بر آنند، می گوید: دو سوار را دیدم که زمین [برای آنان] روشن گشت، یکی از آنان بر دراز گوش و دیگری بر شتر سوار شده بود، آیا می دانی چه کسی سوار بر الاغ و چه کسی سوار بر شتر شده بود»؟ رأس الجالوت گفت: «نمی شناسم، مرا نسبت به آنان آگاه ساز». فرمود: «سوار بر الاغ عیسی علیه السلام است و سواره بر شتر محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم است، آیا منکر این مطلب در تورات می باشی»؟! گفت: «منکر نمی شوم». سپس امام رضا علیه السلام فرمود: «آیا حیقوق پیامبر علیه السلام را می شناسی»؟ گفت: «آری، می شناسم». فرمود: «وی این مطلب را گفت در حالی که کتاب شما نیز آن را بیان نموده است که: خداوند نشانه هایش را از کوه فاران پدیدار ساخت و آسمان ها از تسبیح و حمد احمد صلی اللّه علیه و آله و سلم و امّتش آکنده گشت، مرکبش را خشکی ها و دریا ها حمل می نمایند، و بعد از خرابی بیت المقدس، کتابی جدید برای ما می آورد، و مرادش از کتاب، قرآن است، آیا این کتاب را می شناسی به آن ایمان داری»؟ رأس الجالوت گفت: «حیقوق این را گفته و ما منکر آن نیستیم». امام رضا علیه السلام فرمود: «و داود علیه السلام در زبورش نیز این را بیان نموده است، و تو می خوانی [که نوشته است]: خدایا مبعوث نما بر پا کننده ی سنّت را بعد از دوران فترت، آیا پیامبری غیر از محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم می شناسی که سنّت را بعد از دوران فترت اقامه نمود»؟! رأس الجالوت گفت: این سخن داود علیه السلام است بر آن آگاهیم و منکر آن نیستیم، امّا مرادش عیسی علیه السلام است، و زمان عیسی علیه السلام

دوران فترت است». امام رضا علیه السلام فرمود: «به خطا رفتی، عیسی علیه السلام مخالف با سنّت نبود، و موافق با سنّت تورات بود تا آن زمانی که خداوند او را به سوی خود بالا برد، و در انجیل ذکر شده است که ابن البره رفت و فارقلیطا بعد از وی آمد، و او کسی است که اخبار را برایتان بازگو و تمامی امور را برایتان تفسیر می کند، [بر حقانیّت من]

ص: 351

الْآصَارَ وَ یُفَسِّرُ لَکُمْ کُلَّ شَیْءٍ وَ یَشْهَدُ لِی کَمَا شَهِدْتُ لَهُ أَنَا جِئْتُکُمْ بِالْأَمْثَالِ وَ هُوَ یَأْتِیکُمْ بِالتَّأْوِیلِ أَتُؤْمِنُ بِهَذَا فِی الْإِنْجِیلِ قَالَ نَعَمْ لَا أُنْکِرُهُ ﴾. (1)

7-3- الباقر علیه السلام- ﴿ كَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله صَدِیقَانِ یَهُودِیَّانِ قَدْ آمَنَا بِمُوسَی رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله وَ أَتَیَا مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله وَ سَمِعَا مِنْهُ وَ قَدْ كَانَا قَرَءَا التَّوْرَاةَ وَ صُحُفَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ عَلِمَا عِلْمَ الْكُتُبِ الْأُولَی فَلَمَّا قَبَضَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی رَسُولَهُ أَقْبَلَا یَسْأَلَانِ عَنْ صَاحِبِ الْأَمْرِ بَعْدَهُ وَ قَالا إِنَّهُ لَمْ یَمُتْ نَبِیٌّ قَطُّ إِلَّا وَ لَهُ خَلِیفَةٌ یَقُومُ بِالْأَمْرِ فِی أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ قَرِیبُ الْقَرَابَةِ إِلَیْهِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ عَظِیمُ الْخَطَرِ جَلِیلُ الشَّأْنِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ هَلْ تَعْرِفُ صَاحِبَ الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِ هَذَا النَّبِیِّ قَالَ الْآخَرُ لَا أَعْلَمُهُ إِلَّا بِالصِّفَةِ الَّتِی أَجِدُهَا فِی التَّوْرَاةِ هُوَ الْأَصْلَعُ الْمُصَفَّرُ فَإِنَّهُ كَانَ أَقْرَبَ الْقَوْمِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی اللّٰه علیه و آله فَلَمَّا دَخَلَا الْمَدِینَةَ وَ سَأَلَا عَنِ الْخَلِیفَةِ أُرْشِدَا إِلَی أَبِی بَكْرٍ فَلَمَّا نَظَرَا إِلَیْهِ قَالا لَیْسَ هَذَا صَاحِبَنَا ثُمَّ قَالا لَهُ مَا قَرَابَتُكَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ إِنِّی رَجُلٌ مِنْ عَشِیرَتِهِ وَ هُوَ زَوْجُ ابْنَتِی عَائِشَةَ قَالا هَلْ غَیْرُ هَذَا قَالَ لَا قَالا لَیْسَتْ هَذِهِ بِقَرَابَةٍ فَأَخْبِرْنَا أَیْنَ رَبُّكَ قَالَ فَوْقَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ قَالَ هَلْ غَیْرُ هَذَا قَالَ لَا قَالا دُلَّنَا عَلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْكَ فَإِنَّكَ أَنْتَ لَسْتَ بِالرَّجُلِ الَّذِی نَجِدُ فِی التَّوْرَاةِ أَنَّهُ وَصِیُّ هَذَا النَّبِیِّ وَ خَلِیفَتُهُ قَالَ فَتَغَیَّظَ مِنْ قَوْلِهِمَا وَ هَمَّ بِهِمَا ثُمَّ أَرْشَدَهُمَا إِلَی عُمَرَ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ عَرَفَ مِنْ عُمَرَ أَنَّهُمَا إِنِ اسْتَقْبَلَاهُ بِشَیْءٍ بَطَشَ بِهِمَا فَلَمَّا أَتَیَاهُ قَالا مَا قَرَابَتُكَ مِنْ هَذَا النَّبِیِّ قَالَ أَنَا مِنْ عَشِیرَتِهِ وَ هُوَ زَوْجُ ابْنَتِی حَفْصَةَ قَالا هَلْ غَیْرُ هَذَا قَالا لَیْسَتْ هَذِهِ بِقَرَابَةٍ وَ لَیْسَتْ هَذِهِ الصِّفَةَ الَّتِی نَجِدُهَا فِی التَّوْرَاةِ ثُمَّ قَالا لَهُ فَأَیْنَ رَبُّكَ قَالَ فَوْقَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ قَالا هَلْ غَیْرُ هَذَا قَالَ لَا قَالا دُلَّنَا عَلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْكَ فَأَرْشَدَهُمَا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمَّا جَاءَاهُ فَنَظَرَا إِلَیْهِ قَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ إِنَّهُ الرَّجُلُ الَّذِی صِفَتُهُ فِی التَّوْرَاةِ إِنَّهُ وَصِیُّ هَذَا النَّبِیِّ وَ خَلِیفَتُهُ وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ وَ أَبُو السِّبْطَیْنِ وَ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ قَالا لِعَلِیٍّ علیه السلام أَیُّهَا الرَّجُلُ مَا قَرَابَتُكَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ هُوَ أَخِی وَ أَنَا وَارِثُهُ وَ وَصِیُّهُ وَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ أَنَا زَوْجُ ابْنَتِهِ قَالا هَذِهِ الْقَرَابَةُ الْفَاخِرَةُ وَ الْمَنْزِلَةُ الْقَرِیبَةُ وَ هَذِهِ الصِّفَةُ الَّتِی نَجِدُهَا فِی التَّوْرَاةِ فَأَیْنَ رَبُّكَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَهُمَا عَلِیٌّ علیه السلام إِنْ شِئْتُمَا أَنْبَأْتُكُمَا بِالَّذِی كَانَ عَلَی عَهْدِ نَبِیِّكُمَا مُوسَی علیه السلام وَ إِنْ شِئْتُمَا أَنْبَأْتُكُمَا بِالَّذِی كَانَ عَلَی عَهْدِ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی اللّٰه علیه و آله قَالا أَنْبِئْنَا بِالَّذِی كَانَ عَلَی عَهْدِ نَبِیِّنَا مُوسَی علیه السلام قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَقْبَلَ أَرْبَعَةُ أَمْلَاكٍ مَلَكٌ مِنَ الْمَشْرِقِ وَ مَلَكٌ مِنَ الْمَغْرِبِ وَ مَلَكٌ مِنَ السَّمَاءِ وَ مَلَكٌ مِنَ الْأَرْضِ فَقَالَ صَاحِبُ الْمَشْرِقِ لِصَاحِبِ الْمَغْرِبِ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قَالَ أَقْبَلْتُ مِنْ عِنْدِ رَبِّی وَ قَالَ صَاحِبُ الْمَغْرِبِ لِصَاحِبِ الْمَشْرِقِ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قَالَ أَقْبَلْتُ مِنْ عِنْدِ رَبِّی وَ قَالَ النَّازِلُ مِنَ السَّمَاءِ لِلْخَارِجِ مِنَ الْأَرْضِ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قَالَ أَقْبَلْتُ مِنْ عِنْدِ رَبِّی وَ قَالَ الْخَارِجُ مِنَ الْأَرْضِ لِلنَّازِلِ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قَالَ أَقْبَلْتُ مِنْ عِنْدِ رَبِّی فَهَذَا مَا كَانَ عَلَی عَهْدِ نَبِیِّكُمَا مُوسَی علیه السلام وَ أَمَّا مَا كَانَ عَلَی عَهْدِ نَبِیِّنَا صلی اللّٰه علیه و آله فَذَلِكَ قَوْلُهُ فِی مُحْكَمِ كِتَابِهِ ما یَكُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما كانُوا الْآیَةَ قَالَ الْیَهُودِیَّانِ فَمَا مَنَعَ صَاحِبَیْكَ أَنْ یَكُونَا جَعَلَاكَ فِی

ص: 352

شهادت می دهد همان گونه که من بر [حقانیّتش] شهادت دادم، من با امثال [و حکم] بر شما مبعوث گشتم و وی با تأویل و تفسیر آن ها، آیا به این گفته که در انجیل آمده ایمان می آوری»؟! عرض کرد: «آری، منکر آن نیستم».

7-3- امام باقر علیه السلام- از پدرشان روایت فرمود: «رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را دو آشنای یهود بود که به موسی علیه السلام ایمان آورده بودند و به خدمت حضرت آمده و از او شنیده بودند و تورات و صحف ابراهیم و موسی علیهما السلام را خوانده بودند و علم کتاب های نخستین را دانسته بودند و چون خدای تبارک و تعالی روح مطهر رسول خود صلی اللّه علیه و آله و سلم را قبض کرد آن دو یهود از صاحب امر خلافت بعد از آن حضرت سؤال می کردند و گفتند که هرگز هیچ پیغمبری نمرده مگر آن که او را خلیفه و جانشینی بوده که در میان امّتش بعد از او به امر خلافت قیام می نموده و قرابتش به او نزدیک و از خاندان او بوده و قدرش بزرگ و شأنش عظیم بوده پس یکی از آن ها به یار خود گفت: «آیا صاحب این امر را بعد از این پیغمبر می شناسی»؟ آن دیگر گفت: «او را نمی شناسم مگر به صفتی که آن را در تورات می یابم؛ او است آن که پیش سرش مو ندارد و رنگش زرد است پس به درستی که او نسبت به رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم از همه ی قوم نزدیک تر است. چون داخل مدینه شدند و از خلیفه رسول سؤال کردند ایشان را به سوی ابو بکر راهنمایی نمودند و چون به سویش نظر کردند گفتند که این صاحب ما نیست. بعد از آن به ابو بکر گفتند: «خویشیّت نسبت به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم چیست»؟ گفت: «من مردی از خویشان اویم و او شوهر دخترم عایشه است». گفتند: «آیا غیر از این امر خویشی دیگری داری»؟ ابوبکر گفت: «نه». گفتند: «این خویشی خویشی نیست، پس ما را خبر ده که پروردگارت کجا است»؟ گفت: «در بالای هفت آسمان». گفتند: «آیا غیر از این می دانی»؟ گفت: «نه». گفتند: «ما را دلالت کن بر کسی که از تو داناتر است زیرا که تو آن مردی که ما صفتش را در تورات می یابیم که او وصیّ این پیغمبر و خلیفه ی او است». ابو بکر از گفتار ایشان به خشم آمد و قصد کرد که ایشان را بکشد بعد از آن ایشان را به سوی عمر ارشاد کرد و این به جهت آن بود که می دانست اگر آن ها چیز ناخوشایندی پیش عمر بگویند او بر ایشان سخت می گیرد. چون نزد عمر آمدند گفتند: «خویشیت نسبت به این پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم چیست»؟ گفت: «من از قبیله و خویشان اویم و او شوهر دختر من حفصه است». گفتند: «آیا غیر از این امر خویشی دیگری داری»؟ گفت: «نه». گفتند: «این خویشی، خویشی نیست و این صفت، صفتی نیست که ما آن را در تورات می یابیم». بعد از آن به عمر گفتند: «پروردگارت در کجا است»؟ گفت: «در بالای هفت آسمان». گفتند: «آیا غیر از این می دانی»؟ گفت: «نه». گفتند: «ما را دلالت کن بر کسی که از تو داناتر است». پس عمر ایشان را به سوی علی علیه السلام ارشاد کرد و چون به نزد آن حضرت آمدند و به سویش نظر کردند یکی از آن ها به رفیق خود گفت: او همان مردی است که ما در تورات صفتش را می شناسیم که او وصیّ این پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و خلیفه ی او است و شوهر دخترش و پدر دو نبیره اش و قائم به حق بعد از اوست. پس به علی علیه السلام گفتند: «ای مرد خویشیت نسبت به رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم چیست»؟ فرمود: «آن حضرت برادر من است و منم وارث و وصیّ او و اوّل کسی که به او ایمان آورده و منم شوهر دخترش فاطمه علیها السلام». به آن حضرت گفتند: «این همان خویشی فاخر و منزله نزدیک است و این صفت همان صفتی است که ما

ص: 353

مَوْضِعِكَ الَّذِی أَنْتَ أَهْلُهُ فَوَ الَّذِی أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَی مُوسَی علیه السلام إِنَّكَ لَأَنْتَ الْخَلِیفَةُ حَقّاً نَجِدُ صِفَتَكَ فِی كُتُبِنَا وَ نَقْرَؤُهُ فِی كَنَائِسِنَا ﴾. (1)

آن را در تورات می یابیم». یهودی ها گفتند: «پس چه چیز مانع شد که آن دو نفر تو را در جایگاهی که سزاوار آن هستی قرار دهند، که قسم به آن کسی که تورات را بر موسی علیه السلام فرو فرستاده که تویی خلیفه ی حقّی که ما صفت تو را در کتاب های خود می یابیم و آن را در کنشت های خود می خوانیم».

3-6- الصّادق علیه السلام- ﴿ وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلرُّوحِ قُلِ اَلرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ هُوَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ مَعَ اَلْأَئِمَّهِ ثُمَّ کَنَی عَنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ: وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ اَلدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ اَلنُّورَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَوْلُهُ: وَ اِتَّبَعُوا اَلنُّورَ اَلَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ ﴾. (1)

4-6- الباقر علیه السلام- ﴿ اَلْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی قَوْلِهِ وَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا بِوَلاَیَهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَوْلِیاؤُهُمُ اَلطّاغُوتُ نَزَلَتْ فِی أَعْدَائِهِ وَ مَنْ تَبِعَهُمْ أَخْرَجُوا اَلنَّاسَ مِنَ اَلنُّورِ وَ اَلنُّورُ وَلاَیَهُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَصَارُوا إِلَی اَلظُّلْمَهِ وَلاَیَهِ أَعْدَائِهِ وَ قَدْ نَزَلَ فِیهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اِتَّبَعُوا اَلنُّورَ اَلَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اَللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اَللّهُ إِلاّ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ اَلْکافِرُونَ ﴾. (2)

5-6- علیّ بن ابراهیم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ اِتَّبَعُوا اَلنُّورَ اَلَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ یَعْنِی أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ أُولئِکَ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ فَأَخَذَ اَللَّهُ مِیثَاقَ رَسُولِ اَللَّهِ عَلَی اَلْأَنْبِیَاءِ أَنْ یُخْبِرُوا أُمَمَهُمْ وَ یَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرُوهُ بِالْقَوْلِ وَ أَمَرُوا أُمَمَهُمْ بِذَلِکَ وَ سَیَرْجِعُ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ یَرْجِعُونَ وَ یَنْصُرُونَهُ فِی اَلدُّنْیَا ﴾. (3)

6-6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ سَأَلُوهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَنْ أَقْسَامِ النُّورِ فِی الْقُرْآنِ قَالَ النُّورُ الْقُرْآنُ وَ النُّورُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی وَ النُّورُ النُّورِیَّةُ وَ النُّورُ الْقَمَرُ وَ النُّورُ ضَوْءُ الْمُؤْمِنِ وَ هُوَ الْمُوَالاةُ الَّتِی یَلْبَسُ بِهَا نُوراً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ النُّورُ فِی مَوَاضِعَ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ حُجَّةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی عِبَادِهِ وَ هُوَ الْمَعْصُومُ... قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی كانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ فَالنُّورُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ هُوَ الْقُرْآنُ ﴾. (4)

7-6- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ فِی نَهْجِ اَلْبَیَانِ: رُوِیَ عَنِ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، أَنَّهُ قَالَ: أَیُّ اَلْخَلْقِ أَعْجَبُ إِیمَاناً؟ فَقَالُوا: اَلْمَلاَئِکَهُ. فَقَالَ: اَلْمَلاَئِکَهُ عِنْدَ رَبِّهِمْ، فَمَا لَهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ؟ فَقَالُوا: اَلْأَنْبِیَاءُ. فَقَالَ: اَلْأَنْبِیَاءُ یُوحَی إِلَیْهِمْ، فَمَا لَهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ؟ فَقَالُوا: نَحْنُ. فَقَالَ: أَنَا فِیکُمْ فَمَا لَکُمْ لاَ تُؤْمِنُونَ؟ إِنَّمَا هُمْ قَوْمٌ یَکُونُونَ بَعْدَکُمْ، فَیَجِدُونَ کِتَاباً فِی وَرَقٍ فَیُؤْمِنُونَ بِهِ، وَ هَذَا مَعْنَی قَوْلِهِ: وَ اِتَّبَعُوا اَلنُّورَ اَلَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ ﴾. (5)

ص: 356

4-6- امام باقر علیه السلام- امام باقر علیه السلام در سخنی فرمود: ﴿ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ ﴾ (بقره / 257) درباره ی دشمنان اهل بیت علیهم السلام و دنباله ی روان آن ها نازل شده است. اینان مردم را از نور که همانا ولایت علی علیه السلام است بیرون آورده و به تاریکی روی آوردند که همان پذیرش ولایت دشمنان ایشان است. آن ها می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند، هر چند کافران ناخشنود باشند. (توبه / 32)

5-6- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ ﴾ یعنی امیر المومنین علیه السلام است؛ ﴿ أُولئِك هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴾ پس خداوند درباره ی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از پیامبران پیمان گرفت که به امت های خود خبر دهند و او را یاری کنند. ایشان نیز او را به گفتار یاری نمودند و به امّت های خود این دستور را دادند در آینده پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم بر می گردد، آن ها نیز بر خواهند گشت و او را در دنیا یاری می کنند.

6-6- امام علی علیه السلام- سپس از ایشان در مورد معانی نور در قرآن پرسیدند که فرمود: «نور قرآن است و اسمی از اسماء الهی و هم چنین در معنای فوریت، ماه، درخشش مؤمن که همان موالات است که در روز قیامت نوری بر او می پوشاند به کار رفته است. و هم چنین در بخش هایی از تورات و انجیل و قرآن نور به معنای حجّت خداوند بر مردم که همان معصوم است آمده است، و این همان سخن خداوند است که می فرماید: ﴿ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴾ که نور در این آیه همان قرآن است.

7-6- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- در کتاب نهج البیان از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود: «کدام یک از آفریدگان ایمانش عجیب تر و شگفت آورتر است»؟ گفتند: «فرشتگان». فرمود: «فرشتگان نزد پروردگارشان هستند، چرا ایمان نیاورند»؟ گفتند: «پیامبران». گفتند: «به پیامبران وحی می شود، چرا ایمان نیاورند»؟ گفتند: «پس حتما ما هستیم». فرمود: «من در میان شما هستم، چرا ایمان نیاورید؟ همانا آنان قومی هستند که پس از شما خواهند بود. آنان نوشته ای را در کاغذ می بینند و به آن ایمان می آورند، و این معنای گفته ی خداست: ﴿ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴾.

ص: 357

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ قُلْ یا أَیُّهَا النّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ یُحیِی وَ یُمِیتُ فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ کَلِماتِهِ وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ ﴾ (158)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنْ زَیْنِ اَلْعَابِدِینَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: أَنَّهُ اِجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ إِلَی أَبِی طَالِبٍ وَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ عِنْدَهُ، فَقَالُوا قُلْ لاِبْنِ أَخِیکَ یَکُفَّ عَنْ شَتْمِ آلِهَتِنَا فَلاَ یَذْکُرْهَا بِسُوءٍ فَنَزَلَ أَفَغَیْرَ اَللّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ فَقَالُوا قُلْ لَهُ أَرْسَلَهُ اللَّهُ إِلَیْنَا خَاصَّةً أَمْ إِلَی النَّاسِ كَافَّةً قَالَ بَلْ إِلَی النَّاسِ أُرْسِلْتُ كَافَّةً إِلَی الْأَبْیَضِ وَ الْأَسْوَدِ وَ مَنْ عَلَی رُءُوسِ الْجِبَالِ وَ مَنْ فِی لُجَجِ الْبِحَارِ وَ لَأَدْعُوَنَّ السَّنَةَ فَارِسَ وَ الرُّومَ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْكُمْ جَمِیعاً فَتَجَبَّرَتْ قُرَیْشٌ وَ اسْتَكْبَرَتْ وَ قَالَتْ وَ اللَّهِ لَوْ سَمِعَتْ بِهَذَا فَارِسُ وَ الرُّومُ لَاخْتَطَفَتْنَا مِنْ أَرْضِنَا وَ لَقَلَعَتِ الْكَعْبَةَ حَجَراً حَجَراً فَنَزَلَ وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَكَ وَ قَوْلُهُ أَلَمْ تَرَ كَیْفَ فَعَلَ رَبُّكَ ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ علیه السّلام، قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ اَلْيَهُودِ إِلَى رَسُولِ اَللَّهِ صلی اللّه علیه و آله و سلم فَقَالُوا: يَا مُحَمَّدُ، أَنْتَ اَلَّذِي تَزْعُمُ أَنَّكَ رَسُولُ اَللَّهِ، وَ أَنَّكَ اَلَّذِي يُوحَى إِلَيْكَ كَمَا أُوحِيَ إِلَى مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ علیه السّلام؟ فَسَكَتَ اَلنَّبِيُّ صلی اللّه علیه و آله و سلم سَاعَةً، ثُمَّ قَالَ: نَعَمْ، أَنَا سَيِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ لاَ فَخْرَ، وَ أَنَا خَاتَمُ اَلنَّبِيِّينَ، وَ إِمَامُ اَلْمُتَّقِينَ، وَ رَسُولُ رَبِّ اَلْعَالَمِينَ. قَالُوا: إِلَى مَنْ، إِلَى اَلْعَرَبِ، أَمْ إِلَى اَلْعَجَمِ، أَمْ إِلَيْنَا؟ فَأَنْزَلَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذِهِ اَلْآيَةَ: قُلْ يَا مُحَمَّدُ يٰا أَيُّهَا اَلنّٰاسُ إِنِّي رَسُولُ اَللّٰهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّهٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ ﴾ (159)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ: وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّهٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ، قَالَ: قَوْمُ مُوسَی هُمْ أَهْلُ اَلْإِسْلاَمِ ﴾. (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِذَا قَامَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اِسْتَخْرَجَ مِنْ ظَهْرِ اَلْکَعْبَهِ سَبْعَهً وَ عِشْرِینَ رَجُلاً، خَمْسَهَ عَشَرَ مِنْ قَوْمِ مُوسَی اَلَّذِینَ یَقْضُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ، وَ سَبْعَهً مِنْ أَصْحَابِ اَلْکَهْفِ وَ خَمْسَهَ عَشَرَ مِنْ قَوْمِ مُوسَی

ص: 358

بگو: «ای مردم! من فرستاده خدا به سوی همه ی شما هستم؛ آن کس که حکومت آسمان ها و زمین، از آن اوست؛ معبودی جز او نیست؛ زنده می کند و می میراند؛ پس ایمان بیاورید به خدا و فرستاده اش، آن پیامبرِ درس نخوانده ای که به خدا و سخنانش ایمان دارد؛ و از او پیروی کنید تا هدایت یابید». (158)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- از امام سجّاد علیه السلام روایت شده است: سران قریش نزد ابو طالب آمده در حالی که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم در آن جا حضور داشت... گفتند: «ای ابو طالب، به وی بگو که دست از دشنام دادن خدایان ما بردارد و از آن ها به زشتی یاد نکند. پس آیه نازل گشت: آیا به من دستور می دهید که غیر خدا را بپرستم ای جاهلان؟!. (زمر/ 64) پس گفتند: «به وی بگو: آیا خدا او را فقط برای ما فرستاده یا برای همه مردم»؟ فرمود: «برای همه ی مردم مبعوث شده ام: سیاه، سفید، کوه نشین، دریا نشین، و قطعاً مردم سرزمین فارس و روم را نیز دعوت خواهم كرد ﴿ یَا أیُّهَا النَّاسُ إنِّی رَسُولُ اللّهِ إلَیْکُمْ جَمِیعاً ﴾ قریش با شنیدن این کلمات، دچار خود بزرگ بینی و تکبّر گشته و گفتند: به خدا سوگند اگر فارس و روم این سخن تو را بشنوند، ما را از سرزمین مان بیرون خواهند کرد و کعبه را نیز سنگ به سنگ ویران خواهند ساخت، پس آیه: آن ها گفتند: «ما اگر هدایت را همراه تو پذیرا شویم، ما را از سرزمینمان می ربایند»! آیا ما حرم امنی در اختیار آن ها قرار ندادیم که ثمرات هر چیزی [از هر شهر و دیاری] به سوی آن آورده می شود؟! رزقی است از جانب ما ولی بیش تر آنان نمی دانند! (قصص / 57) و آیه: آیا ندیدی پروردگارت با فیل سواران [لشکر ابرهه که برای نابودی کعبه آمده بودند] چه کرد؟!. (فیل / 1) نازل شد».

2- امام علی علیه السلام- امام حسن علیه السلام فرمود: گروهی از یهودیان نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آمدند و گفتند: «ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم! آیا تو ادّعا می کنی که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم خدایی و به تو وحی می شود، چنان که به موسی بن عمران وحی علیه السلام می شد»؟ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم برای مدّتی ساکت شد و سپس فرمود: «بلی، من سرور فرزندان آدم علیه السلام هستم بی آن که افتخاری باشد و من خاتم پیامبران و امام متّقیان و رسول پروردگار جهانیانم». گفتند: «به سوی چه کسی؟ به سوی عرب یا عجم، یا به سوی ما»؟ خدای عزّ و جلّ این آیه را نازل کرد: ﴿ قُلْ یَا أیُّهَا النَّاسُ إنِّی رَسُولُ اللّهِ إلَیْکُمْ جَمِیعاً ﴾.

از قوم موسی، گروهی هستند که به سوی حق هدایت می کنند؛ و با آن، عدالت را اجرا می کنند. (159)

1- امام صادق علیه السلام- عبد اللّه بن سنان از امام صادق علیه السلام نقل کرده که درباره ی آیه: ﴿ وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّهٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ ﴾ فرمود: «قوم موسى علیه السلام اهل اسلام هستند».

2- امام صادق علیه السلام- هر گاه قائم آل محمّد عجل اللّه تعالی فرجه الشریف ظهور کند، بیست و هفت مرد از پشت کوفه خارج خواهد کرد؛ که این ها پانزده نفر از قوم موسی علیه السلام که به سوی حق هدایت می کنند؛ و با آن،

ص: 359

وَ یُوشَعَ وَصِیَّ مُوسَی، وَ مُؤْمِنَ آلِ فِرْعَوْنَ، وَ سَلْمَانَ اَلْفَارِسِیَّ، وَ أَبَا دُجَانَهَ اَلْأَنْصَارِیَّ، وَ مَالِکَ اَلْأَشْتَرِ ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِذَا ظَهَرَ الْقَائِمُ عَلَيْهِ السَّلاَمُ مِنْ ظَهْرِ هَذَا الْبَيْتِ، بَعَثَ اللَّهُ مَعَهُ سَبْعَةً وَ عِشْرِينَ رَجُلاً، مِنْهُمْ أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلاً مِنْ قَوْمِ مُوسَى عَلَيْهِ السَّلاَمَ، وَ هُمُ الَّذِيَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ، وَ أَصْحَابُ الْكَهْفِ ثَمَانِيَةٌ، وَ الْمِقْدَادُ وَ جَابِرٌ الْأَنْصَارِيُّ، وَ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ، وَ يُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَصِيُّ مُوسَى عَلَيْهِمَا السَّلاَمُ ﴾. (2)

4- أمير المؤمنين علیهه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی اَلصُّهْبَانِ اَلْبَکْرِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ قَدْ دَعَا رَأْسَ اَلْجَالُوتِ وَ أُسْقُفَّ اَلنَّصَارَی فَقَالَ إِنِّی سَائِلُکُمَا عَنْ أَمْرٍ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْکُمَا فَلاَ تَکْتُمَانِی یَا رَأْسَ اَلْجَالُوتِ بِالَّذِی أَنْزَلَ اَلتَّوْرَاهَ عَلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ أَطْعَمَکُمُ اَلْمَنَّ وَ اَلسَّلْوی وَ ضَرَبَ لَکُمْ فِی اَلْبَحْرِ طَرِیقاً یَبَساً وَ فَجَّرَ لَکُمْ مِنَ اَلْحَجَرِ اَلطُّورِیِّ اِثْنَتَیْ عَشْرَهَ عَیْناً لِکُلِّ سِبْطٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ عَیْناً إِلاَّ مَا أَخْبَرْتَنِی عَلَی کَمِ اِفْتَرَقَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ بَعْدَ مُوسَی فَقَالَ وَ لاَ إِلاَّ فِرْقَهً وَاحِدَهً فَقَالَ کَذَبْتَ وَ اَلَّذِی لاَ إِلَهَ غَیْرُهُ لَقَدِ اِفْتَرَقَتْ...عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَهً کُلُّهَا فِی اَلنَّارِ إِلاَّ وَاحِدَهً فَإِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّهٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ فَهَذِهِ اَلَّتِی تَنْجُو ﴾. (3)

5- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ سَدِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: یَا أَبَا الْفَضْلِ إِنِّی لَأَعْرِفُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ- أَخَذَ قَبْلَ مَطْلَعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ مَغْرِبِهَا إِلَی الْبَقِیَّةِ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ لِمُشَاجَرَةٍ كَانَتْ فِیمَا بَیْنَهُمْ فَأَصْلَحَ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ رَجَعَ وَ لَمْ یَقْعُدْ فَمَرَّ بِنُطَفِكُمْ فَشَرِبَ مِنْهُ وَ مَرَّ عَلَی بَابِكَ فَدَقَّ عَلَیْكَ حَلْقَةَ بَابِكَ ثُمَّ رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ لَمْ یَقْعُدْ ﴾. (4)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ مَسْعَدَهَ بْنِ صَدَقَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ وَ سُئِلَ عَنِ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ أَوَاجِبٌ هُوَ عَلَی الْأُمَّهِ جَمِیعاً فَقَالَ لَا فَقِیلَ لَهُ وَ لِمَ قَالَ إِنَّمَا هُوَ عَلَی الْقَوِیِّ الْمُطَاعِ الْعَالِمِ بِالْمَعْرُوفِ مِنَ الْمُنْکَرِ لَا عَلَی الضَّعِیفِ الَّذِی لَا یَهْتَدِی سَبِیلًا إِلَی أَیٍّ مِنْ أَیٍّ یَقُولُ مِنَ الْحَقِّ إِلَی الْبَاطِلِ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ کِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَوْلُهُ وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَهَذَا خَاصٌّ غَیْرُ عَامٍّ کَمَا قَالَ اللَّهُ

ص: 360

عدالت را اجرا می کنند و هفت نفر از اصحاب کهف و یوشع وصیّ موسی علیه السلام و مؤمن آل فرعون و سلمان فارسی رحمه اللّه علیه و ابو دجانه انصاری و مالک اشتر هستند.

3- امام صادق علیه السلام- هر گاه قائم آل محمّد عجل اللّه تعالی فرجه الشریف ظهور کند، بیست و هفت مرد از پشت کوفه خارج خواهد کرد؛ که این ها، چهار ده نفر آن ها از قوم موسی علیه السلام می باشند و آن ها کسانی هستند که خداوند متعال در موردشان فرمود: و از قوم موسی امّتی هستند که به سوی حق هدایت می کنند؛ و با آن، عدالت را اجرا می کنند، و هشت نفر اصحاب کهف و مقداد، جابر انصاری، مؤمن آل فرعون و یوشع بن نون وصیّ موسی علیه السلام است.

4- امام علی علیه السلام- ابو صهبان بکری گوید: شنیدم علیّ بن ابی طالب علیه السلام رأس الجالوت و اسقف نصاری را فرا خواند و فرمود: «از شما سؤالی دارم و من به آن از شما داناترم، پس آن را کتمان نکنید. ای راس الجالوت! قسم به کسی که تورات را بر موسی علیه السلام نازل کرد و آنان را با گز انگبین و بلدرچین طعام داد و در میان دریا راهی خشک برایشان گشود و از سنگ طور دوازده چشمه برایشان جوشاند و برای هر قبیله از بنی اسرائیل چشمه ای بود، مرا آگاه کن که بنی اسرائیل بعد از حضرت موسی علیه السلام به چند فرقه تقسیم شدند»؟ گفت: «یک فرقه». فرمود: «قسم به خدا که جز او خدایی نیست، دروغ گفتی. بلکه به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند و همگی به جز یک فرقه در آتشند؛ خدای عزّ و جلّ می فرماید: ﴿ وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّهٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ ﴾ پس این امّت هستند که نجات می یابند».

5- امام باقر علیه السلام- سدیر صیرفی می گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: «ای ابا الفضل! من مردی از اهل مدینه را می شناسم که قبل از طلوع خورشید و قبل از غروب آن [با طی الارض] به سوی آن گروه که خداوند می فرماید: ﴿ أُمَّهٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ ﴾ روانه شد، چون بین آن ها اختلاف بود و آن ها را صلح داد و برگشت، بدون این که استراحت کند. او از فرات گذشت، قدری آب آشامید بعد از کنار خانه تو رد شد و در خانه ات را کوبید (در خانه ی سدیر را) آن گاه به منزلش برگشت و [در این مدّت] ننشست.

6- امام صادق علیه السلام- مسعدة بن صدقه گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی امر به معروف و نهی از منکر سؤال شد: «آیا بر همه مردم واجب است»؟ فرمود: «خیر بر همه واجب نیست». گفته شد: «چرا»؟ فرمود: «امربه معروف و نهی از منکر بر افراد عالم به تشخیص معروف از منکر و نیرومند که در جامعه وجهه و اعتبار دارند واجب است نه به کسانی که ناتوان هستند و راهی برای هدایت نمی یابند و باطل را از حق نمی شناسند. دلیل بر آن از کتاب خداوند، این قول خدای عزّ و جلّ است: باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی، و امربه معروف و نهی از منکر کنند!. (آل عمران / 104)

مخاطبان این آیه خاص هستند و نه عامّ، چنان چه خداوند فرموده است: ﴿ وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّهٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ ﴾ در آن جا نفرموده بر امّت موسی علیه السلام یا بر هر قومی این عمل واجب شد،

ص: 361

عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْ قَوْمِ مُوسي أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ وَ لَمْ يَقُلْ عَلَي أُمَّةِ مُوسَي وَ لَا عَلَي كُلِّ قَوْمِهِ وَ هُمْ يَوْمَئِذٍ أُمَمٌ مُخْتَلِفَةٌ وَ الْأُمَّةُ وَاحِدَةٌ فَصَاعِداً كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ إِبْراهِيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً لِلَّهِ يَقُولُ مُطِيعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَيْسَ عَلَي مَنْ يَعْلَمُ ذَلِكَ فِي هَذِهِ الْهُدْنَةِ مِنْ حَرَجٍ إِذَا كَانَ لَا قُوَّةَ لَهُ وَ لَا عُذْرَ وَ لَا طَاعَةَ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ أَسْبَاطًا أُمَمًا وَ أَوْحَيْنَا إِلَىٰ مُوسَىٰ إِذِ اسْتَسْقَاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ وَ ظَلَّلْنَا عَلَيْهِمُ الْغَمَامَ وَ أَنْزَلْنَا عَلَيْهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوَىٰ كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَ مَا ظَلَمُونَا وَ لَٰكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴾ (160)

در صورتی که در آن روز امّت موسی علیه السلام دسته های مختلفی بودند و امّت یک نفر و بیش از آن را گویند. همان طور که خداوند عزّ و جلّ فرموده است: ابراهیم [به تنهایی] امّتی بود مطیع فرمان خدا خالی از هر گونه انحراف و از مشرکان نبود. (نحل / 120) فرمانبردار خداوند بود، پس هنگامی که انسان در آرامش این را بداند و توانایی و تعداد و اطاعت لازم را نداشته باشد، امر به معروف بر او واجب نیست».

ما آن ها را به دوازده گروه- که هر یک طایفه ای [از دودمان اسرائیل] بودند- تقسیم کردیم. و هنگامی که قوم موسی [در بیابان] از او تقاضای آب کردند، به او وحی فرستادیم که: «عصای خود را بر سنگ مخصوص بزن». ناگهان دوازده چشمه از آن بیرون جست؛ آن چنان که هر طایفه، چشمه و آبشخور خود را می شناخت. و ابر را بر سر آن ها سایبان ساختیم؛ و بر آن ها «منّ» (نوعی صمغ شیرین گیاهان) و «سلوی» (پرنده ای مانند بلدرچین) فرستادیم؛ [و به آنان گفتیم]: «از روزی های پاکیزه ای که به شما داده ایم، بخورید؛ [و آن ها کفران کردند؛ ولی با این کار] به ما ستم نکردند، بلکه به خودشان ستم می نمودند». (160)

تُجِیبُونِّی عَمَّا أَسْأَلُكُمْ عَنْهُ فَكَاعَ الْقَوْمُ عَنْهُ فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام نَعَمْ مَا أَعْطَی اللَّهُ قَالَ لَهُ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ مُوسَی علیه السلام قَدْ أُعْطِیَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً قَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ مُحَمَّدٌ صلی اللّٰه علیه و آله لَمَّا نَزَلَ الْحُدَیْبِیَةَ وَ حَاصَرَهُ أَهْلُ مَكَّةَ قَدْ أُعْطِیَ أَفْضَلَ مِنْ ذَلِكَ وَ ذَلِكَ أَنَّ أَصْحَابَهُ شَكَوْا إِلَیْهِ الظَّمَاءَ وَ أَصَابَهُمْ ذَلِكَ حَتَّی الْتَقَتْ خَوَاصِرُ الْخَیْلِ فَذَكَرُوا لَهُ ذَلِكَ فَدَعَا بِرَكْوَةٍ یَمَانِیَّةٍ ثُمَّ نَصَبَ یَدَهُ الْمُبَارَكَةَ فِیهَا فَتَفَرَّجَتْ مِنْ بَیْنِ أَصَابِعِهِ عُیُونُ الْمَاءِ فَصَدَرْنَا وَ صَدَرَتِ الْخَیْلُ رِوَاءً وَ مَلَأْنَا كُلَّ مَزَادَةٍ وَ سِقَاءٍ وَ لَقَدْ كُنَّا مَعَهُ بِالْحُدَیْبِیَةِ وَ إِذَا ثَمَّ قَلِیبٌ جَافَّةٌ فَأَخْرَجَ صلی اللّٰه علیه و آله سَهْماً مِنْ كِنَانَتِهِ فَنَاوَلَهُ الْبَرَاءَ بْنَ عَازِبٍ فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ بِهَذَا السَّهْمِ إِلَی تِلْكَ الْقَلِیبِ الْجَافَّةِ فَاغْرِسْهُ فِیهَا فَفَعَلَ ذَلِكَ فَتَفَجَّرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْناً مِنْ تَحْتِ السَّهْمِ وَ لَقَدْ كَانَ یَوْمُ الْمِیضَاةِ عِبْرَةً وَ عَلَامَةً لِلْمُنْكِرِینَ لِنُبُوَّتِهِ كَحَجَرِ مُوسَی علیه السلام حَیْثُ دَعَا بِالْمِیضَاةِ فَنَصَبَ یَدَهُ فِیهَا فَفَاضَتْ بِالْمَاءِ وَ ارْتَفَعَ حَتَّی تَوَضَّأَ مِنْهُ ثَمَانِیَةُ آلَافِ رَجُلٍ وَ شَرِبُوا حَاجَتَهُمْ وَ سَقَوْا دَوَابَّهُمْ وَ حَمَلُوا مَا أَرَادُوا ﴾. (1)

3-1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: جَاءَ عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ سَلاَمٍ إِلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبْلَ أَنْ یُسْلِمَ فَقَالَ أَنَا رَسُولُ اَلْیَهُودِ إِلَیْکَ مَعَ شَیْءٍ لِتُبَیِّنَهُ لَنَا مَا هُوَ وَ أَنْتَ مِنَ اَلْمُحْسِنِینَ فَقَالَ اَلنَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اِجْلِسْ یَا اِبْنَ سَلاَمٍ وَ سَلْ عَمَّا شِئْتَ فَقَالَ... یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ بَیْتٍ لَهُ اثْنَا عَشَرَ بَاباً أُخْرِجَ مِنْهُ اثْنَا عَشَرَ عَیْناً لِاثْنَیْ عَشَرَ سِبْطاً قَالَ النَّبِیُّ صلی اللّه علیه و آله لَمَّا جَاوَزَ مُوسَی بَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ وَ دَخَلَ بِهِمْ إِلَی الْبَرِّیَّهِ فَشَکَوْا إِلَی مُوسَی الْعَطَشَ فَمَرَّ بِحَجَرٍ مُرَبَّعٍ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَضَرَبَ بِهِ مُوسَی فَانْفَجَرَ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَهَ عَیْناً لِاثْنَیْ عَشَرَ سِبْطاً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ ﴾. (2)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِذَا قَامَ اَلْقَائِمُ بِمَکَّهَ وَ أَرَادَ أَنْ یَتَوَجَّهَ إِلَی اَلْکُوفَهِ نَادَی مُنَادِیهِ أَلاَ لاَ یَحْمِلُ أَحَدٌ مِنْکُمْ طَعَاماً وَ لاَ شَرَاباً وَ یَحْمِلُ حَجَرَ مُوسَی اَلَّذِی اِنْبَجَسَتْ مِنْهُ اِثْنَتا عَشْرَهَ عَیْناً فَلاَ یَنْزِلُ مَنْزِلاً إِلاَّ نَصَبَهُ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اَلْعُیُونُ فَمَنْ کَانَ جَائِعاً شَبِعَ وَ مَنْ کَانَ ظَمْآنَ رَوِیَ فَیَکُونُ زَادُهُمْ حَتَّی یَنْزِلُوا اَلنَّجَفَ مِنْ ظَاهِرِ اَلْکُوفَهِ فَإِذَا نَزَلُوا ظَاهِرَهَا اِنْبَعَثَ مِنْهُ اَلْمَاءُ وَ اَللَّبَنُ دَائِماً فَمَنْ کَانَ جَائِعاً شَبِعَ وَ مَنْ کَانَ عَطْشَاناً ﴾. (3)

ص: 364

این سؤال، همه خاموش شدند و هیچ نگفتند. حضرت امیر علیه السلام وقتی این گونه دید، فرمود: «آری». عالم یهودی گفت: «این حضرت موسی علیه السلام است که به او سنگی داده شد که از آن دوازده چشمه بیرون زد». حضرت علیه السلام فرمود: «همین طور است. به حضرت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز وقتی وارد حدیبیه شد و اهل مکّه او را محاصره کردند، چیزی برتر از آن سنگ عطا شد. اصحاب را تشنگی سختی در گرفت و شکایت به آن حضرت بردند. شدّت عطش به نوعی بود که همه به پهلو های چهار پایان پناه بردند و این را به او گزارش دادند. پس آن حضرت ظرف آبی یمانی خواست. سپس دست مبارک خود را داخل قدح برد و بیرون آورد. ناگاه از میان انگشتان آن حضرت چشمه های آب روان گشت و ما و همه چهار پایان رو بدان آورده و همگی سیراب شدیم، و تمام ظروف خود را پر آب نمودیم. و در آن جا چاه خشکی بود. آن حضرت تیری از کیسه خویش بیرون آورد، آن را به دست براء بن عازب داد و گفت: «این تیر را میان آن چاه خشک بنشان»! او نیز همان کرد، فوراً از زیر آن تیر، دوازده چشمه جاری شد. و نیز روز میضاة [که مردم به آن محل و در آن جا برای عبادت وضو می گرفتند] مایه ی عبرت و نشانه ای برای منکرین نبوّت آن حضرت بود. وی نیز هم چون سنگ موسی علیه السلام، روزی آن میضاة را طلب نمود و دست مبارک خود را بر آن نهاد. آب به فوران درآمد و بلند شد، به طوری که هشت هزار مرد از آن وضو ساخته و به قدر حاجت خود از آن نوشیدند، و چهار پایان خود را سیراب ساختند و آن چه می خواستند با خود بردند.

3-1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- ابن عباس گوید: عبد اللّه بن سلام نزد پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم آمد و گفت: «من نماینده و پیک یهود به سوی تو هستم همراه با پرسش هایی که آن ها را برای ما شرح دهی و تو از نیکو کارانی». پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: «ای ابن سلام بنشین و هر چه می خواهی بپرس». گفت: «از خانه ای بگو که دوازده در داشت و دوازده چشمه برای دوازده سبط از آن بر آمد»؟ فرمود: «چون موسی بنی اسرائیل را از دریا گذراند و به بیابان کشاند، به وی از تشنگی نالیدند. پس به سنگی چهار گوش برخورد و خدا به او وحی کرد عصایت بر آن بزن و از آن دوازده چشمه برای دوازده سبط بنی اسرائیل جوشید».

4-1- امام صادق علیه السلام- هر گاه حضرت قائم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف در مکّه قیام کند و بخواهد که به سوی کوفه برود، منادی او این ندا را سر خواهد داد: هان! کسی از شما خوراک و نوشیدنی با خود به همراه نبرد. او سنگ موسی بن عمران علیه السلام را که به اندازه ی بار شتر است، حمل می کند. در منزلی فرود نمی آید، مگر این که چشمه ای از آن جاری گردد و هر که گرسنه باشد سیر خواهد شد و هر که تشنه است، سیراب خواهد شد. آن توشه با آنان خواهد بود.

ص: 365

5-1- الرّضا علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَخْرَجَ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ هُوَ یَعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ اِثْنَیْ عَشَرَ سِبْطاً وَ جَعَلَ فِیهِمُ اَلنُّبُوَّهَ وَ اَلْکِتابَ وَ نَشَرَ مِنَ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَیْنِ اِبْنَیْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِمُ السَّلاَمُ مِنْ فَاطِمَهَ بِنْتِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اِثْنَیْ عَشَرَ سِبْطاً ثُمَّ عَدَّ اَلاِثْنَیْ عَشَرَ مِنْ وُلْدِ إِسْرَائِیلَ فَقَالَ رُوبِیلُ بْنُ یَعْقُوبَ وَ شَمْعُونُ بْنُ یَعْقُوبَ وَ یَهُودَا بْنُ یَعْقُوبَ وَ یشاجر بْنُ یَعْقُوبَ وَ زیلون بْنُ یَعْقُوبَ وَ یُوسُفُ بْنُ یَعْقُوبَ وَ بِنْیَامِینُ بْنُ یَعْقُوبَ وَ نفتالی بْنُ یَعْقُوبَ وَ دَانُ بْنُ یَعْقُوبَ وَ سَقَطَ عَنْ أَبِی الحسن [اَلْحُسَیْنِ] اَلنَّسَّابَهِ ثَلاَثَهٌ مِنْهُمْ ثُمَّ عَدَّ اَلاِثْنَیْ عَشَرَ مِنْ وُلْدِ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ فَقَالَ أَمَّا اَلْحَسَنُ فَانْتَشَرَ مِنْ سِتَّهِ أَبْطُنٍ وَ هُمْ بَنُو اَلْحَسَنِ بْنِ زَیْدِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ بَنُو عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ بَنُو إِبْرَاهِیمَ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ بَنُو اَلْحَسَنِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ بَنُو دَاوُدَ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ بَنُو جَعْفَرِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ فَعَقَّبَ اَلْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ مِنْ هَذِهِ اَلسِّتَّهِ اَلْأَبْطُنِ ثُمَّ عَدَّ بَنِی اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ بَنُو مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ اَلْبَاقِرِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ بَطْنٌ وَ بَنُو عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ اَلْبَاهِرِ بْنِ عَلِیٍّ وَ بَنُو زَیْدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ وَ بَنُو اَلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ بَنُو عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ بَنُو عَلِیِّ بْنِ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ فَهَؤُلاَءِ اَلسِّتَّهُ اَلْأَبْطُنِ نَشَرَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ اَلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ ﴾. (1)

5-1- امام رضا علیه السلام- خداوند از بنی اسرائیل که همان یعقوب علیه السلام پسر اسحاق فرزند ابراهیم علیه السلام بود دوازده سبط از نسل آنان خارج نمود، و از حسن و حسین علیهما السلام فرزندان امیر المؤمنین علیه السلام از فاطمه علیها السلام دختر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم دوازده سبط را بوجود آورد، آن گاه دوازده فرزند از فرزندان بنی اسرائیل را ذکر کرده و بر شمرد که [عبارتند از]: «زیلون، شمعون، یهود، تشاخر، ریکون، یوسف، بنیامین، تفشال، ودان، و سه نفر دیگر که حسن که شخصی نسب شناس است آن را ذکر نکرده، آن گاه دوازده تن از فرزندان حسن و حسین علیهما السلام را بر شمرد و فرمود: «از حسن شش [نسل] منتشر گشت، فرزندان حسن بن زيد بن الحسن بن علی علیهما السلام و فرزندان عبد اللّه بن حسن بن حسن بن علی، و فرزندان ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی، و فرزندان حسن بن حسن بن على علیهما السلام، فرزندان داود بن حسن بن حسن بن علی علیهما السلام، و فرزندان جعفر بن حسن بن حسن بن علی علیهما السلام، که خلف امام حسن علیه السلام فقط این شش دسته بودند، آن گاه فرزندان حسین علیه السلام را بر شمرد و فرمود: «فرزندان محمّد بن علی باقر بن علیّ بن حسین بن علی علیهم السلام و فرزندان عبد اللّه باهر بن علی و فرزندان زید بن علی بن حسین بن علی علیهم السلام، فرزندان حسین بن علی بن حسین بن علی علیهم السلام، فرزندان عمر بن علی بن حسین بن علی علیهم السلام، فرزندان علی بن حسین بن علی علیهما السلام، و خداوند از این شش دسته، فرزندان حسین بن علی علیه السلام را منتشر ساخت.

2-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ ما ظَلَمُونا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ فَهُوَ تَبَارَكَ اسْمُهُ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يَظْلِمَ وَ لَكِنْ قَرَنَ أُمَنَاءَهُ عَلَى خَلْقِهِ بِنَفْسِهِ وَ عَرَّفَ الْخَلِيقَةَ جَلَالَةَ قَدْرِهِمْ عِنْدَهُ وَ أَنَّ ظُلْمَهُمْ ظُلْمُهُ بِقَوْلِهِ وَ ما ظَلَمُونا بِبُغْضِهِمْ أَوْلِيَاءَنَا وَ مَعُونَةِ أَعْدَائِهِمْ عَلَيْهِمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ إِذْ حَرَمُوهَا الْجَنَّةَ وَ أَوْجَبُوا عَلَيْهَا خُلُودَ النَّارِ ﴾. (1)

3-4- الكاظم علیه السلام- ﴿ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْفُضَیْلِ، عَنْ أَبِی اَلْحَسَنِ اَلْمَاضِی عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ: وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ. قَالَ: إِنَّ اَللَّهَ أَعَزُّ وَ أَمْنَعُ مِنْ أَنْ یُظْلَمَ، أَوْ یَنْسُبَ نَفْسَهُ إِلَی اَلظُّلْمِ، وَ لَکِنَّ اَللَّهَ خَلَطَنَا بِنَفْسِهِ، فَجَعَلَ ظُلْمَنَا ظُلْمَهُ، وَ وَلاَیَتَنَا وَلاَیَتَهُ، ثُمَّ أَنْزَلَ بِذَلِکَ قُرْآناً عَلَی نَبِیِّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ: وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ. قُلْتُ: هَذَا تَنْزِیلٌ؟ قَالَ: نَعَمْ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ إِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُوا هَٰذِهِ الْقَرْيَةَ وَ كُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَ قُولُوا حِطَّةٌ وَ ادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا نَغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئَاتِكُمْ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ ﴾ (161)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَظْلِمُونَ ﴾ (162)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ وَ أَمَّا قَوْلُهُ: وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ فَهُوَ تَبَارَکَ اِسْمُهُ أَجَلُّ وَ أَعَزُّ مِنْ أَنْ یُظْلَمَ وَ لَکِنَّهُ قَرَنَ أُمَنَاءَهُ عَلَی خَلْقِهِ بِنَفْسِهِ، وَ هُوَ عَرَّفَ اَلْخَلِیقَهَ جَلاَلَهَ قَدْرِهِمْ عِنْدَهُ، وَ أَنَّ ظُلْمَهُمْ ظُلْمَهُ بِقَوْلِهِ: وَ ما ظَلَمُونا بِبُغْضِهِمْ أَوْلِیَائَنَا، وَ مَعُونَهِ أَعْدَائِهِمْ عَلَیْهِمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ إِذْ حَرَمُوهَا اَلْجَنَّهَ وَ أَوْجَبُوا عَلَیْهَا دُخُولَ اَلنَّارَ ﴾. (3)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَنَا بَابُ حِطَّتِهِ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ اسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعًا وَيَوْمَ لَا يَسْبِتُونَ لَا تَأْتِيهِمْ كَذَٰلِكَ نَبْلُوهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ ﴾ (163)

ص: 368

2-4- امام علی علیه السلام- در ذیل سخن خداوند: ﴿ وَ ما ظَلَمُونا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴾؛ خداوند تبارک و تعالی اَجل و بزرگوارتر از این است که ظلم نماید، امّا امینان و جانشینانش در میان خلقش را به خویشتن قرین و همراه نمود و به مردمان بزرگی و عظمت شأنشان را در نزد خویش شناسانید، با این بیان که گویی ظلم به اولیاء الهی، ظلم به خداوند است چنان که فرمود: ﴿ وَ مَا ظَلَمُونا ﴾ [بدین معنی که] نسبت به اولیاء ما بغض ورزیده و دشمنان را بر علیه آن ها یاری نمایند، [و می فرماید]: ﴿ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴾ به این که آنان را از بهشت محروم ساخته و ورود در آتش جهنّم بر آنان لازم گشت.

3-4- امام کاظم علیه السلام- محمد بن فضیل گوید امام کاظم علیه السلام فرمود: مگر در این آیه: [ولی شما کفران کردید]! آن ها به ما ستم نکردند بلکه به خود ستم می نمودند. (بقره / 57) دقت نکرده ای. خداوند عزیزتر و قوی تر است از این که به او ستم روا شود یا این که به خود نسبت ظلم دهد، امّا در این آیات که می فرماید به ما ستم روا نداشته اند، ما را با نفس خود قرین و همراه قرار داده و به همین جهت ظلم به ما را ظلم به خود نسبت داده و ولایت ما را ولایت خود محسوب نموده، سپس در این مورد بر پیامبرش آیه نازل کرده است: ما به آن ها ستم نکردیم، امّا آن ها به خودشان ظلم و ستم می کردند! (نحل / 118) گفتم: «آیا آیه همین طور نازل شده است»؟ فرمود: «آری».

و [یاد آورید] هنگامی را که به آن ها گفته شد: «در این شهر (بيت المقدس) ساکن شوید، و از هر جا [و به هر کیفیّت] بخواهید، از آن تغذیه کنید؛ و بگویید: خداوندا! گناهان ما را بریز». و از در [بیت المقدس] با خضوع وارد شوید. که اگر چنین کنید، گناهان شما را می بخشیم؛ و پاداش نیکو کاران را افزون خواهیم ساخت. (161)

امّا ستم کاران آن ها، این سخن را، به غیر آن چه به آن ها گفته شده بود، [به صورتی استهزا آمیز] تغییر دادند؛ از این رو به خاطر ستمی که روا می داشتند، عذابی از آسمان بر آن ها فرستادیم [و مجازاتشان کردیم]. (162)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به علی علیه السلام فرمود: «مَثَل تو مَثَل در حطّه (یکی از درب های بیت المقدس) در بنی اسرائیل است و هر کس وارد در ولایت وی (علی علیه السلام) گردد، چنان چه خداوند عزّ و جلّ امر نموده، وارد این در حطّه می گردد».

2- امام علی علیه السلام- منظور از باب حطه در قرآن من هستم.

و از آن ها درباره ی [سر گذشت] شهری که در ساحل دریا بود بپرس. زمانی که آن ها در روز های شنبه، تجاوز [و نا فرمانی خدا] می کردند؛ همان هنگام که ماهیانشان، روز شنبه [که روز تعطیل و عبادت بود، بر سطح آب]، آشکار می شد؛ امّا در غیر روز شنبه، به سراغ آن ها نمی آمد؛ این گونه آن ها را به چیزی آزمایش کردیم که نافرمانی می کردند. (163)

ص: 369

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ سْئَلْهُمْ عَنِ اَلْقَرْیَهِ اَلَّتِی کانَتْ حاضِرَهَ اَلْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی اَلسَّبْتِ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ فَإِنَّهَا قَرْیَهٌ کَانَتْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ قَرِیبَهٌ مِنَ اَلْبَحْرِ وَ کَانَ اَلْمَاءُ یَجْرِی عَلَیْهَا فِی اَلْمَدِّ وَ اَلْجَزْرِ فَیَدْخُلُ أَنْهَارَهُمْ وَ زُرُوعَهُمْ وَ یَخْرُجُ اَلسَّمَکُ مِنَ اَلْبَحْرِ حَتَّی یَبْلُغَ آخِرَ زُرُوعِهِمْ وَ قَدْ کَانَ اَللَّهُ حَرَّمَ عَلَیْهِمُ اَلصَّیْدَ یَوْمَ اَلسَّبْتِ فَکَانُوا یَضَعُونَ اَلشِّبَاکَ فِی اَلْأَنْهَارِ لَیْلَهَ اَلْأَحَدِ وَ یَصِیدُونَ بِهَا اَلسَّمَکَ وَ کَانَ اَلسَّمَکُ یَخْرُجُ یَوْمَ اَلسَّبْتِ وَ یَوْمَ اَلْأَحَدِ لاَ یَخْرُجُ وَ هُوَ قَوْلُهُ: إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ فَنَهَاهُمْ عُلَمَاؤُهُمْ عَنْ ذَلِکَ فَلَمْ یَنْتَهُوا فَمُسِخُوا قِرَدَهً وَ خَنَازِیرَ وَ کَانَ اَلْعِلَّهُ فِی تَحْرِیمِ اَلصَّیْدِ عَلَیْهِمْ یَوْمَ اَلسَّبْتِ أَنَّ عِیدَ جَمِیعِ اَلْمُسْلِمِینَ وَ غَیْرِهِمْ کَانَ یَوْمَ اَلْجُمُعَهِ فَخَالَفَ اَلْیَهُودُ وَ قَالُوا عِیدُنَا اَلسَّبْتُ فَحَرَّمَ اَللَّهُ عَلَیْهِمُ اَلصَّیْدَ یَوْمَ اَلسَّبْتِ وَ مُسِخُوا قِرَدَهً وَ خَنَازِیرَ ﴾. (1)

2- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ سْئَلْهُمْ عَنِ اَلْقَرْیَهِ اَلَّتِی کانَتْ حاضِرَهَ اَلْبَحْرِ فَإِنَّهَا قَرْیَهٌ کَانَتْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ عَلَی اَلْبَحْرِ وَ کَانَ اَلْمَاءُ یَجْرِی فِی اَلْمَدِّ وَ اَلْجَزْرِ فَیَدْخُلُ أَنْهَارَهُمْ وَ زُرُوعَهُمْ وَ یَخْرُجُ اَلسَّمَکُ مِنَ اَلْبَحْرِ حَتَّی یَبْلُغَ آخِرَ زُرُوعِهِمْ. وَ قَدْ کَانَ اَللَّهُ حَرَّمَ عَلَیْهِمْ اَلصَّیْدَ یَوْمَ اَلسَّبْتِ فَکَانُوا یَنْصِبُونَ اَلشُّبَّاکَ فِی اَلْأَنْهَارِ لَیْلَهَ اَلسَّبْتِ وَ یَصْطَادُونَ یَوْمَ اَلْأَحَدِ وَ کَانَ اَلسَّمَکُ یَخْرُجُ یَوْمَ اَلسَّبْتِ وَ یَوْمَ اَلْأَحَدِ فَنَهَاهُمْ عُلَمَاؤُهُمْ عَنْ ذَلِکَ فَمُسِخُوا قِرَدَهً وَ خَنَازِیرَ ﴾. (2)

3- السجّاد علیه السلام- ﴿ کَانَ هَؤُلاَءِ قَوْماً یَسْکُنُونَ عَلَی شَاطِئِ بَحْرٍ نَهَاهُمُ اَللَّهُ وَ أَنْبِیَاؤُهُ عَنِ اِصْطِیَادِ اَلسَّمَکِ فِی یَوْمِ اَلسَّبْتِ فَتَوَسَّلُوا إِلَی حِیلَهٍ لِیُحِلُّوا بِهَا لِأَنْفُسِهِمْ مَا حَرَّمَ اَللَّهُ فَخَدُّوا أَخَادِیدَ وَ عَمِلُوا طُرُقاً تُؤَدِّی إِلَی حِیَاضٍ یَتَهَیَّأُ لِلْحِیتَانِ اَلدُّخُولُ فِیهَا مِنْ تِلْکَ اَلطُّرُقِ وَ لاَ یَتَهَیَّأُ لَهَا اَلْخُرُوجُ إِذَا هَمَّتْ بِالرُّجُوعِ فَجَاءَتِ اَلْحِیتَانُ یَوْمَ اَلسَّبْتِ جَارِیَهً عَلَی أَمَانِ اَللَّهِ لَهَا فَدَخَلَتْ فِی اَلْأَخَادِیدِ وَ حَصَلَتْ فِی اَلْحِیَاضِ وَ اَلْغُدْرَانِ فَلَمَّا کَانَتْ عَشِیَّهُ اَلْیَوْمِ هَمَّتْ بِالرُّجُوعِ مِنْهَا إِلَی اَللُّجَجِ لِتَأْمَنَ صَائِدَهَا فَرَامَتِ اَلرُّجُوعَ فَلَمْ تقدروا [تَقْدِرْ] فَبَقِیَتْ لَیْلَتَهَا فِی مَکَانٍ یَتَهَیَّأُ أَخْذُهَا بِلاَ اِصْطِیَادٍ لاِسْتِرْسَالِهَا فِیهِ وَ عَجْزِهَا عَنِ اَلاِمْتِنَاعِ لِمَنْعِ اَلْمَکَانِ لَهَا فَکَانُوا یَأْخُذُونَهَا یَوْمَ اَلْأَحَدِ وَ یَقُولُونَ مَا اِصْطَدْنَا فِی اَلسَّبْتِ وَ إِنَّمَا اِصْطَدْنَا فِی اَلْأَحَدِ وَ کَذَبَ أَعْدَاءُ اَللَّهِ بَلْ کَانُوا آخِذِینَ لَهَا بِأَخَادِیدِهِمُ اَلَّتِی عَمِلُوهَا یَوْمَ اَلسَّبْتِ حَتَّی کَثُرَ مِنْ ذَلِکَ مَالُهُمْ وَ ثَرَاؤُهُمْ وَ تَنَعَّمُوا بِالنِّسَاءِ وَ غَیْرِهِنَّ لاِتِّسَاعِ

ص: 370

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ سْئَلْهُمْ عَنِ اَلْقَرْیَهِ اَلَّتِی کانَتْ حاضِرَهَ اَلْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی اَلسَّبْتِ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ ﴾ [قریه ای که در این آیه آمده است]، قریه ای است که از آن بنی اسرائیل بود. این قریه در نزدیکی دریا قرار داشت و آب هم در حالت مدّ و هم در حالت جزر در آن جاری بود. آب وارد رودخانه ها می شد و ماهی از دریا خارج می شد [و به رودخانه می آمد] تا این که آب به انتهای کشت و زرع ایشان می رسید و خدا شکار ماهی را در روز شنبه بر آنان حرام کرده بود و آنان تور هایشان را در شب یک شنبه در رود خانه ها می انداختند تا با آن ها ماهی بگیرند و ماهی در روز شنبه بیرون می آمد و در روز یک شنبه بیرون نمی آمد. این همان کلام خداوند است که فرمود: ﴿ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ ﴾ پس دانشمندان آن ها، آنان را از این کار نهی می کردند، امّا مردم به نصحت آنان عمل نمی کردند. پس به بوزینه و خوک مسخ [تبدیل] شدند.

2- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ سْئَلْهُمْ عَنِ اَلْقَرْیَهِ اَلَّتِی کانَتْ حاضِرَهَ اَلْبَحْرِ ﴾؛ این قریه متعلّق به بنی اسرائیل بود که در کنار دریا زندگی می کردند و هنگام مدّ، آب دریا در نهرها و زراعات آن ها داخل می شد و ماهی ها از دریا به جانب آن ها می آمدند و هنگام جزر که آب پایین می رفت، ماهی ها برایشان به جا می ماند. خدای متعال صید ماهی را در روز شنبه بر آن ها حرام کرد، ولی آن ها شب شنبه شبکه های توری در نهرها نصب کردند و روز یک شنبه ماهی ها را بر می داشتند و در واقع هم روز شنبه و هم روز یک شنبه صید می کردند، علمای بنی اسرائیل آن ها را منع کردند، امّا توجّهی نکردند، خداوند هم آن ها را به صورت بوزینه و خوک مسخ نمود.

3- امام سجّاد علیه السلام- آنان قومی بودند که در ساحل دریا زندگی می کردند و خدا و پیامبرانش آنان را از ماهیگیری در روز شنبه نهی کرده بودند. آنان حیله کردند که آن چه را خدا حرام کرده است برای خودشان حلال کنند. آنان شکاف هایی را ایجاد کردند و راه هایی را احداث کردند که ماهی ها از این راه ها به حوض هایی که کنده بودند وارد شوند و نتوانند از آن حوض ها بیرون بیایند تا به رود خانه برگردند. ماهی ها در روز شنبه در امان خدا در حرکت بودند و وارد آن شکاف ها شدند تا به حوض ها و جویبار ها رسیدند. هنگامی که شامگاه آن روز فرا رسید، خواستند به آب های عمیق برگردند تا از ماهی گیرها در امان باشند، امّا به علّت مسدود شدن راه، نتوانستند. پس آن ها را در روز یک شنبه می گرفتند و می گفتند: ما در روز شنبه ماهی نگرفتیم، بلکه در روز یک شنبه ماهی گرفتیم و این دشمنان خدا دروغ گفتند، بلکه آن ها را از حوض هایی که در روز شنبه احداث کرده بودند، می گرفتند تا این که درآمد و ثروتشان از این کار زیاد شد و از نعمت زنان و غیره برخوردار بودند و تعداد مردم آن شهر به هشتاد هزار نفر و اندی می رسید و هفتاد هزار نفر از آنان این کار را می کردند. سایرین با آنان مخالفت می کردند. هم چنان که خدا این داستان را چنین بازگو کرده است: ﴿ وَ سْئَلْهُمْ عَنِ اَلْقَرْیَهِ اَلَّتِی کانَتْ حاضِرَهَ اَلْبَحْرِ ﴾. گروهی به پند دادن و نهی از آن کار پرداختند و آنان را از عذاب خدا بیم دادند و از انتقام عذاب شدید خدا بر حذر داشتند. ایشان به وعظ و پندشان چنین جواب دادند: ﴿ تَعِظُونَ قَوْماً اللّهُ

ص: 371

أَیْدِیهِمْ بِهِ فَکَانُوا فِی اَلْمَدِینَهِ نَیِّفاً وَ ثَمَانِینَ أَلْفاً فَعَلَ هَذَا مِنْهُمْ سَبْعُونَ أَلْفاً وَ أَنْکَرَ عَلَیْهِمُ اَلْبَاقُونَ کَمَا نَصَّ اَللَّهُ تَعَالَی: وَ سْئَلْهُمْ عَنِ اَلْقَرْیَهِ اَلَّتِی کانَتْ حاضِرَهَ اَلْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی اَلسَّبْتِ اَلْآیَهَ وَ ذَلِکَ أَنَّ طَائِفَهً مِنْهُمْ وَ عَظُوهُمْ وَ زَجَرُوهُمْ عَذَابَ اَللَّهِ وَ خَوَّفُوهُمْ مِنِ اِنْتِقَامِهِ وَ شَدِیدِ بَأْسِهِ وَ حَذَّرُوهُمْ فَأَجَابُوهُمْ عَنْ وَعْظِهِمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اَللّهُ مُهْلِکُهُمْ بِذُنُوبِهِمْ هَلاَکَ اَلاِصْطِلاَمِ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فَأَجَابُوا اَلْقَائِلِینَ هَذَا لَهُمْ مَعْذِرَهً إِلی رَبِّکُمْ هَذَا اَلْقَوْلُ مِنَّا لَهُمْ مَعْذِرَهٌ إِلَی رَبِّکُمْ إِذْ کَلَّفَنَا اَلْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَلنَّهْیَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ فَنَحْنُ نَنْهَی عَنِ اَلْمُنْکَرِ لِیَعْلَمَ رَبُّنَا مُخَالَفَتَنَا لَهُمْ وَ کَرَاهَتَنَا لِفِعْلِهِمْ قَالُوا وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ وَ نَعِظُهُمْ أَیْضاً لَعَلَّهُمْ تَنْجَعُ فِیهِمُ اَلْمَوَاعِظُ فَیَتَّقُوا هَذِهِ اَلْمُوبِقَهَ وَ یَحْذَرُوا عُقُوبَتَهَا قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی: فَلَمّا عَتَوْا حَادُّوا وَ أَعْرَضُوا وَ تَکَبَّرُوا عَنْ قَبُولِهِمُ اَلزَّجْرَ عَنْ ما نُهُوا عَنْهُ قُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَهً خاسِئِینَ مُبْعَدِینَ عَنِ اَلْخَیْرِ مُقْصَیْنَ قَالَ فَلَمَّا نَظَرَ اَلْعَشَرَهُ آلاَفٍ وَ اَلنَّیِّفُ أَنَّ اَلسَّبْعِینَ أَلْفاً لاَ یَقْبَلُونَ مَوَاعِظَهُمْ وَ لاَ یَحْفِلُونَ بِتَخْوِیفِهِمْ إِیَّاهُمْ وَ تَحْذِیرِهِمْ لَهُمْ اِعْتَزَلُوهُمْ إِلَی قَرْیَهٍ أُخْرَی قَرِیبَهٍ مِنْ قَرْیَتِهِمْ وَ قَالُوا إِنَّا نَکْرَهُ أَنْ یَنْزِلَ بِهِمْ عَذَابُ اَللَّهِ وَ نَحْنُ فِی خِلاَلِهِمْ فَأَمْسَوْا لَیْلَهً فَمَسَخَهُمُ اَللَّهُ کُلَّهُمْ قِرَدَهً وَ بَقِیَ بَابُ اَلْمَدِینَهِ مُغْلَقاً لاَ یَخْرُجُ مِنْهُمْ أَحَدٌ وَ لاَ یَدْخُلُ عَلَیْهِمْ أَحَدٌ وَ تَسَامَعَ بِذَلِکَ أَهْلُ اَلْقُرَی فَقَصَدُوهُمْ وَ تَسَنَّمُوا حِیطَانَ اَلْبَلَدِ فَاطَّلَعُوا عَلَیْهِمْ فَإِذَا کُلُّهُمْ رِجَالُهُمْ وَ نِسَاؤُهُمْ قِرَدَهٌ یَمُوجُ بَعْضُهُمْ فِی بَعْضٍ یَعْرِفُ هَؤُلاَءِ اَلنَّاظِرُونَ مَعَارِفَهُمْ وَ قَرَابَاتِهِمْ وَ خُلَطَاءَهُمْ یَقُولُ اَلْمُطَّلِعُ لِبَعْضِهِمْ أَنْتَ فُلاَنٌ أَنْتَ فُلاَنٌ فَتَدْمَعُ عَیْنُهُ وَ یُومِئُ بِرَأْسِهِ أَنْ نَعَمْ فَمَا زَالُوا کَذَلِکَ ثَلاَثَهَ أَیَّامٍ ثُمَّ بَعَثَ اَللَّهُ عَلَیْهِمْ مَطَراً وَ رِیحاً فَجَرَفَتْهُمْ إِلَی اَلْبَحْرِ وَ مَا بَقِیَ مَسْخٌ بَعْدَ ثَلاَثَهِ أَیَّامٍ وَ أَمَّا اَلَّذِینَ تَرَوْنَ مِنْ هَذِهِ اَلْمُصَوَّرَاتِ بِصُوَرِهَا فَإِنَّمَا هِیَ أَشْبَاهُهَا لاَ هِیَ بِأَعْیَانِهَا وَ لاَ مِنْ نَسْلِهَا ثُمَّ قَالَ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلاَمُ إِنَّ اَللَّهَ مَسَخَ هَؤُلاَءِ لاِصْطِیَادِهِمُ اَلسَّمَکَ فَکَیْفَ تَرَی عِنْدَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَالَ مَنْ قَتَلَ أَوْلاَدَ رَسُولِ اَللَّهِ وَ هَتَکَ حُرْمَتَهُ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی وَ إِنْ لَمْ یَمْسَخْهُمْ فِی اَلدُّنْیَا فَإِنَّ اَلْمُعَدَّ لَهُمْ مِنْ عَذَابِ اَلْآخِرَهِ أَضْعَافُ عَذَابِ اَلْمَسْخِ ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَمَا إِنَّ هَؤُلاَءِ اَلَّذِینَ اِعْتَدَوْا فِی اَلسَّبْتِ لَوْ کَانُوا حِینَ هَمُّوا بِقَبِیحِ فِعَالِهِمْ سَأَلُوا رَبَّهُمْ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ أَنْ یَعْصِمَهُمْ مِنْ ذَلِکَ لَعَصَمَهُمْ وَ کَذَلِکَ اَلنَّاهُونَ لَهُمْ لَوْ سَأَلُوا اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَعْصِمَهُمْ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّیِّبِینَ لَعَصَمَهُمْ وَ لَکِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُلْهِمْهُمْ ذَلِکَ وَ لَمْ یُوَفِّقْهُمْ لَهُ فَجَرَتْ مَعْلُومَاتُ اَللَّهِ فِیهِمْ عَلَی مَا کَانَ سُطِرَ فِی اَللَّوْحِ اَلْمَحْفُوظِ ﴾. (1)

ص: 372

مُهْلِكُهُمْ ﴾ به گناه هایشان به وسیله ی عذاب اصطلام (از بین بردن و ریشه کن کردن) یا به عذاب شدیدی گرفتار خواهد ساخت؟! [آن ها را به حال خود واگذارید تا نابود شوند]!. (اعراف/ 164) نهی کنندگان جواب دادند، ﴿ مَعْذِرَةً إِلی رَبِّکُمْ ﴾ ما به امر به معروف و نهی از منکر مکلّف شدیم. ما از منکر نهی می کنیم تا خدا مخالفت ما با آنان و کراهت و تنفّر ما را از اعمالشان بداند. گفتند: ﴿ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ ﴾ ما آنان را پند می دهیم، شاید پند و نصیحت در آنان مؤثّر واقع شود و از این معصیت خود داری کنند و از عقوبت و مجازات آن بر حذر باشند. خدای عزّ و جلّ می فرماید: [آری]، هنگامی که در برابر آن چه از آن نهی شده بودند سر کشی کردند. (اعراف/ 166) یعنی منحرف شدند و اعراض کردند و از پذیرفتن نهی و نصیحت روی گردان شدند؛ به آن ها گفتیم: «به شکل میمون هایی طرد شده در آیید. (اعراف/ 166) یعنی از خیر دور انداخته و بر کنار شدند. هنگامی که آن ده هزار نفر و اندی دیدند که آن هفتاد هزار نفر نصیحت آنان را نمی پذیرند و به بیم دادن آنان اعتنا نمی کنند، از آنان کناره گیری کردند و به دهکده ای دیگر در نزدیکی دهکده شان رفتند. و گفتند: «ما کراهت داریم از این که عذاب خدا در حالی بر آنان نازل شود که ما در میان آنان باشیم». یک شب بر آنان گذشت و خدای عزّ و جلّ همه ی آنان را به بوزینه تبدیل کرد و دروازه شهر هم چنان بسته بود و کسی از آن خارج و یا وارد نمی شد. این خبر به اهل دهکده های دیگر رسید، پس به طرف آنان راه افتادند و از دیوار های شهر بالا رفتند و به آنان نگاه کردند و دیدند که همه ی آنان از مرد و زن به بوزینه تبدیل شده اند و سخت در حال تکاپو هستند و در یک دیگر می- لولیدند. این بینندگان، آشنایان و بستگان و دوستانشان را می شناختند و به برخی از آنان چنین می گفتند: «ای مرد! تو فلانی هستی؟ ای زن! تو فلانی هستی»؟ پس اشکی از چشم ایشان سرازیر می شد و با سر جواب می دادند: «بلی. آنان هم چنان به مدّت سه روز در آن حالت بودند». سپس خدای عزّ و جلّ باران و باد را بر آنان فرستاد و آنان را به طرف دریا راند و پس از سه روز، هیچ انسان مسخ شده- ای باقی نماند و در حقیقت، آن چه را از این حیوانات که شکل و هیئت آن ها را دارد، اشباحی بیش نیستند و نه عین آن مسخ شده ها و نه از نسل آنان. همانا خدای عزّ و جلّ آنان را به خاطر ماهیگیری مسخ کرده است. پس حال کسی که فرزندان رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم را کشت و حرمتشان را زیر پا گذاشت، چگونه خواهد بود؟! همانا خدای عزّ و جلّ گر چه آنان را در دنیا مسخ نکرده است، امّا عذابی که در آخرت برای آنان آماده شده، چندین برابر آن مسخ خواهد بود. این قوم مسخ شده اگر پس از ارتکاب عمل قبیح خود از درگاه الهی به جاه محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و آل طیبین درخواست می کردند که آن ها را حفظ فرماید، خداوند آن ها را از ارتکاب عمل و ادامه آن مانع می شد، هم چنان که اهل غرور و مباهات اگر خداوند را به جاه محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و آل محمّد علیهم السلام سوگند دهند خداوند آن ها را از غرور و غفلت حفظ می کند، امّا خداوند عزّ و جلّ این مطلب را به آن ها الهام نکرد و توفیق آن را به آن ها نداد و آن چه در علم الهی و در لوح محفوظ مقرّر شده بود درباره ی آن ها محقّق شد».

ص: 373

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ وَجَدْنَا فِی کِتَابِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَنَّ قَوْماً مِنْ أَهْلِ أُبُلَّهَ مِنْ قَوْمِ ثَمُودَ وَ أَنَّ اَلْحِیتَانَ کَانَتْ سَبَقَتْ إِلَیْهِمْ یَوْمَ اَلسَّبْتِ لِیَخْتَبِرَ اَللَّهُ طَاعَتَهُمْ فِی ذَلِکَ فَشَرَعَتْ إِلَیْهِمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ فِی نَادِیهِمْ وَ قُدَّامَ أَبْوَابِهِمْ فِی أَنْهَارِهِمْ وَ سَوَاقِیهِمْ فَبَادَرُوا إِلَیْهَا فَأَخَذُوا یَصْطَادُونَهَا وَ لَبِثُوا فِی ذَلِکَ مَا شَاءَ اَللَّهُ لاَ یَنْهَاهُمْ عَنْهَا اَلْأَحْبَارُ وَ لاَ یَمْنَعُهُمُ اَلْعُلَمَاءُ مِنْ صَیْدِهَا ثُمَّ إِنَّ اَلشَّیْطَانَ أَوْحَی إِلَی طَائِفَهٍ مِنْهُمْ إِنَّمَا نُهِیتُمْ عَنْ أَکْلِهَا یَوْمَ اَلسَّبْتِ وَ لَمْ تُنْهَوْا عَنْ صَیْدِهَا فَاصْطَادُوا یَوْمَ اَلسَّبْتِ وَ کُلُوهَا فِیمَا سِوَی ذَلِکَ مِنَ اَلْأَیَّامِ فَقَالَتْ طَائِفَهٌ مِنْهُمُ اَلْآنَ نَصْطَادُهَا فَعَتَتْ وَ اِنْحَازَتْ طَائِفَهٌ أُخْرَی مِنْهُمْ ذَاتَ اَلْیَمِینِ فَقَالُوا نَنْهَاهُمْ عَنْ عُقُوبَهِ اَللَّهِ أَنْ تَتَعَرَّضُوا بِخِلاَفِ أَمْرِهِ وَ اِعْتَزَلَتْ طَائِفَهٌ مِنْهُمْ ذَاتَ اَلْیَسَارِ فَتَنَکَّبَتْ فَلَمْ تَعِظْهُمْفَقَالَتْ لِلطَّائِفَهِ اَلَّتِی وَعَظَتْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اَللّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فَقَالَتِ اَلطَّائِفَهُ اَلَّتِی وَعَظَتْهُمْ مَعْذِرَهً إِلی رَبِّکُمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ قَالَ فَقَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ یَعْنِی لَمَّا تَرَکُوا مَا وُعِظُوا بِهِ وَ مَضَوْا عَلَی اَلْخَطِیئَهِ فَقَالَتِ اَلطَّائِفَهُ اَلَّتِی وَعَظَتْهُمْ لاَ وَ اَللَّهِ لاَ نُجَامِعُکُمْ وَ لاَ نُبَایِتُکُمُ اَللَّیْلَهَ فِی مَدِینَتِکُمْ هَذِهِ اَلَّتِی عَصَیْتُمُ اَللَّهَ فِیهَا مَخَافَهَ أَنْ یَنْزِلَ بِکُمُ اَلْبَلاَءُ فَیَعُمُّنَا مَعَکُمْ قَالَ فَخَرَجُوا عَنْهُمْ مِنَ اَلْمَدِینَهِ مَخَافَهَ أَنْ یُصِیبَهُمُ اَلْبَلاَءُ فَنَزَلُوا قَرِیباً مِنَ اَلْمَدِینَهِ فَبَاتُوا تَحْتَ اَلسَّمَاءِ فَلَمَّا أَصْبَحَ أَوْلِیَاءُ اَللَّهِ اَلْمُطِیعُونَ لِأَمْرِ اَللَّهِ غَدَوْا لِیَنْظُرُوا مَا حَالُ أَهْلِ اَلْمَعْصِیَهِ فَأَتَوْا بَابَ اَلْمَدِینَهِ فَإِذَا هُوَ مُصْمَتٌ فَدَقُّوهُ فَلَمْ یُجَابُوا وَ لَمْ یَسْمَعُوا مِنْهَا حِسَّ أَحَدٍ فَوَضَعُوا سُلَّماً عَلَی سُورِ اَلْمَدِینَهِ ثُمَّ أَصْعَدُوا رَجُلاً مِنْهُمْ فَأَشْرَفَ عَلَی اَلْمَدِینَهِ فَنَظَرَ فَإِذَا هُوَ بِالْقَوْمِ قِرَدَهً یَتَعَاوَوْنَ فَقَالَ اَلرَّجُلُ لِأَصْحَابِهِ یَا قَوْمِ أَرَی وَ اَللَّهِ عَجَباً قَالُوا وَ مَا تَرَی قَالَ أَرَی اَلْقَوْمَ قَدْ صَارُوا قِرَدَهً یَتَعَاوَوْنَ لَهَا أَذْنَابٌ فَکَسَرُوا اَلْبَابَ قَالَ فَعَرَفَتِ اَلْقِرَدَهُ أَنْسَابَهَا مِنَ اَلْإِنْسِ وَ لَمْ تَعْرِفِ اَلْإِنْسُ أَنْسَابَهَا مِنَ اَلْقِرَدَهِ فَقَالَ اَلْقَوْمُ لِلْقِرَدَهِ أَلَمْ نَنْهَکُمْ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ اَللَّهِ اَلَّذِی فَلَقَ اَلْحَبَّهَ وَ بَرَأَ اَلنَّسَمَهَ إِنِّی لَأَعْرِفُ أَنْسَابَهَا مِنْ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ لاَ یُنْکِرُونَ وَ لاَ یُغَیِّرُونَ بَلْ تَرَکُوا مَا أُمِرُوا بِهِ فَتَفَرَّقُوا وَ قَدْ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی: فَبُعْداً لِلْقَوْمِ اَلظّالِمِینَ فَقَالَ اَللَّهُ أَنْجَیْنَا اَلَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ اَلسُّوءِ وَ أَخَذْنَا اَلَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ ﴾. (1)

ص: 374

4- امام علی علیه السلام- امام باقر علیه السلام فرمود: در کتاب علی علیه السلام این را یافته ایم که قومی از اهل اَیلَه، از قوم ثمود بودند و آن شهری است که در ساحل دریای سرخ در نزدیکی شام قرار دارد. ماهی ها در روز شنبه بیرون می آمدند تا خداوند، اطاعت آنان را در آن امر مورد آزمایش قرار دهد. ماهی ها در روز شنبه در میان آنان و در برابر درهایشان در رود خانه ها و جویبار هایشان برای آنان ظاهر می شدند و آنان ماهی ها را می گرفتند و می خوردند. سپس برای مدّت طولانی که خدا می دانست، این کار را تکرار می- کردند و احبار (علماء) آن ها را از این کار باز نمی داشتند و آنان را از گرفتن آن ماهی ها منع نمی کردند. سپس شیطان به گروهی از آنان چنین القا کرد: در حقیقت، شما از خوردن ماهی در روز شنبه نهی شدید نه از گرفتن آن ها پس آنان ماهی ها را در روز شنبه می گرفتند و در روز های دیگر می خوردند. گروهی از آنان گفتند: «شنبه آن ها را می گیریم و از فرمان خدا سر پیچی کردند و گروهی دیگر از آنان که هدایت شده بودند، گفتند: ما شما را از عقوبت و کیفر خدا نهی می کنیم که مبادا خلاف فرمانش را مرتکب شوید. گروهی دیگر کناره گرفتند و سکوت اختیار کردند و آنان را نصیحت نکردند و به گروهی که آنان را نصیحت می کردند، گفتند: «چرا قومی را پند می دهید که خدا آنان را به هلاکت خواهد رساند یا به عذابی شدید دچار خواهد کرد»؟ گروه نصیحت کننده گفتند: ﴿ مَعْذِرَةً إِلى رَبِّكُمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴾. خداى عزّ و جلّ فرمود: امّا هنگامی که تذکراتی را که به آن ها داده شده بود فراموش کردند. (اعراف / 165) یعنی هنگامی که آن چه را به آن نصیحت شدند، رها کردند، گناه و معصیت را ادامه دادند. پس گروهی که آنان را نصیحت کردند، گفتند: «به خدا قسم، ما در این شهری که در آن خدا را معصیت می کنید، همراه شما نخواهیم بود؛ از ترس این که مبادا عذاب بر شما نازل شود و ما را همراه شما فرا گیرد». گفت: سپس آنان از ترس نازل شدن عذاب بر آنان، از شهر خارج شدند. آنان نزدیک شهر فرود آمدند و زیر آسمان، شب را به صبح رساندند. هنگامی که اولیای خدا که از فرمان خدا اطاعت کرده بودند، وارد صبح شدند، حرکت کردند تا ببینند چه بر سر اهل معصیت آمده است. به طرف دروازه شهر به راه افتادند، دروازه شهر قفل شده بود. آن را کوبیدند، امّا کسی به آنان جواب نداد و صدایی از کسی به گوش نمی رسید. نردبانی بر حصار شهر گذاشتند و مردی از آنان را به بالای آن فرستادند. او به شهر نگاه کرد و ناگهان چشمش به بوزینه هایی در حال زوزه کشیدن افتاد». آن مرد به همراهانش گفت: «ای قوم! به خدا من چیز عجیبی را می بینم»! گفتند: «چه می بینی»؟ گفت: «می بینم که قوم ما به بوزینه هایی مبدّل شده اند که در حال زوزه کشیدن هستند و دم دارند، پس در را شکستند. آن گروه (بوزینگان) نسبت خویش را با آن انسان ها را تشخیص دادند، امّا انسان ها نسبت خود را با بوزینه ها تشخیص نمی دادند. آن قوم به بوزینه ها گفتند: «مگر ما شما را نهی نکردیم»؟ سپس علی علیه السلام فرمود: «قسم به آن که دانه را شکافت و روح را آفرید؛ من انساب آن گروه را از این امّت می شناسم آنان نمی توانند این را انکار کرده و یا تغییر دهند، بلکه آن چه را به آن امر شدند، رها کردند و پس از آن، آنان با یک دیگر اختلاف پیدا کردند». و خدای عزّ و جلّ فرمود: دور باد قوم ستمگر [از رحمت خدا]!. (مومنون / 41) پس خدا فرمود: ﴿ أَنْجَیْنَا اَلَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ اَلسُّوءِ وَ أَخَذْنَا اَلَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ ﴾.

ص: 375

5- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ اتخذوا الحیاض، فکانوا یسوقون الحیتان إلیها، و لا یمکنها الخروج منها، فیأخذونها یوم الأحد ﴾. (1)

6- ابن عباس رحمه اللّه علیه- ﴿ عَنْ عِکْرِمَهَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی اِبْنِ عَبَّاسٍ وَ هُوَ یَقْرَأُ فِی اَلْمُصْحَفِ قَبْلَ ذَهَابِ بَصَرِهِ وَ یَبْکِی فَقُلْتُ مَا یُبْکِیکَ جَعَلَنِی اَللَّهُ فِدَاکَ قَالَ هَذِهِ اَلْآیَهُ: وَ سْئَلْهُمْ عَنِ اَلْقَرْیَهِ اَلَّتِی کانَتْ حاضِرَهَ اَلْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی اَلسَّبْتِ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَتَعْرِفُ أَیْلَهَ قُلْتُ وَ مَا أَیْلَهُ قَالَ قَرْیَهٌ کَانَ بِهَا أُنَاسٌ مِنَ اَلْیَهُودِ فَحَرَّمَ اَللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِمْ صَیْدَ اَلْحِیتَانِ یَوْمَ اَلسَّبْتِ فَکَانَتِ اَلْحِیتَانُ تَأْتِیهِمْ یَوْمَ اَلسَّبْتِ شُرَّعاً بِیضاً سِمَاناً کَأَمْثَالِ اَلْمَخَاضِ فَإِذَا کَانَ غَیْرُ یَوْمِ اَلسَّبْتِ لاَ یَجِدُونَهَا وَ لَمْ یُدْرِکُوهَا إِلاَّ بِمَشَقَّهٍ وَ مَئُونَهٍ ثُمَّ إِنَّ رَجُلاً مِنْهُمْ أَخَذَ حُوتاً یَوْمَ اَلسَّبْتِ فَرَبَطَهُ إِلَی وَتِدٍ فِی اَلسَّاحِلِ وَ تَرَکَهُ فِی اَلْمَاءِ حَتَّی إِذَا کَانَ اَلْغَدُ أَخَذَهُ فَأَکَلَهُ فَفَعَلَ ذَلِکَ أَهْلُ بَیْتٍ مِنْهُمْ فَأَخَذُوا وَ شَوَوْا فَوَجَدَ جِیرَانُهُمْ رِیحَ اَلشِّوَاءِ فَفَعَلُوا کَفِعْلِهِمْ وَ کَثُرَ ذَلِکَ فِیهِمْ فَافْتَرَقُوا فِرَقاً فِرْقَهٌ أَکَلَتْ وَ فِرْقَهٌ نَهَتْ وَ فِرْقَهٌ قَالُوا لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اَللّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ اَلْآیَهَ وَ قَالَتِ اَلْفِرْقَهُ اَلَّتِی نَهَتْ إِنَّمَا نُحَذِّرُکُمْ غَضَبَ اَللَّهِ وَ عِقَابَهُ أَنْ یُصِیبَکُمْ بِخَسْفٍ أَوْ قَذْفٍ أَوْ بَعْضِ مَا عِنْدَهُ مِنَ اَلْعَذَابِ وَ اَللَّهِ مَا نُسَاکِنُکُمْ فِی مَکَانٍ أَنْتُمْ فِیهِ وَ خَرَجُوا مِنَ اَلسُّورِ ثُمَّ غَدَوْا عَلَیْهِ مِنَ اَلْغَدِ فَضَرَبُوا بَابَ اَلسُّورِ فَلَمْ یُجِبْهُمْ أَحَدٌ وَ تَسَوَّرَ إِنْسَانٌ مِنْهُمُ اَلسُّورَ فَقَالَ قِرَدَهٌ وَ اَللَّهِ لَهَا أَذْنَابٌ تَتَعَاوَی ثُمَّ نَزَلَ وَ فَتَحَ اَلْبَابَ وَ دَخَلَ اَلنَّاسُ عَلَیْهِمْ فَعَرَفَتِ اَلْقِرَدَهُ أَنْسَابَهَا مِنَ اَلْإِنْسِ وَ لَمْ تَعْرِفِ اَلْإِنْسُ أَنْسَابَهَا مِنَ اَلْقِرَدَهِ قَالَ فَیَأْتِی اَلْقِرَدَهُ إِلَی نَسِیبِهِ وَ قَرِیبِهِ فَیَحْتَکُّ بِهِ وَ یَلْصَقُ إِلَیْهِ فَیَقُولُ لَهُ أَنْتَ فُلاَنٌ فَیُشِیرُ بِرَأْسِهِ أَنْ نَعَمْ وَ یَبْکِی وَ تَأْتِی اَلْقِرَدَهُ إِلَی نَسِیبِهَا وَ قَرِیبِهَا اَلْإِنْسِیِّ فَیَقُولُ أَنْتِ فُلاَنَهُ فَیُشِیرُ بِرَأْسِهَا أَنْ نَعَمْ وَ تَبْکِی قَالَ اِبْنُ عَبَّاسٍ فَأَسْمَعُ اَللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ أَنْجَیْنَا اَلَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ اَلسُّوءِ وَ أَخَذْنَا اَلَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ فَلاَ أَدْرِی مَا فَعَلَتِ اَلْفِرْقَهُ اَلثَّالِثَهُ فَکَمْ قَدْ رَأَیْنَا مُنْکَراً فَلَمْ نَنْهَ عَنْهُ فَقَالَ عِکْرِمَهُ فَقُلْتُ مَا تَرَی جَعَلَنِی اَللَّهُ فِدَاکَ إِنَّهُمْ قَدْ أَنْکَرُوا وَ کَرِهُوا حِینَ قَالُوا لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اَللّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فَأَعْجَبَهُ قَوْلِی ذَلِکَ وَ أَمَرَ لِی بِبُرْدَیْنِ غَلِیظَیْنِ فَکَسَانِیهِمَا ﴾. (2)

ص: 376

5- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- حوض ها را بر گرفته، و مار ها را بدان سو رانده به نحوی که امکان خروج از آن جا مقدور نبود و در روز یک شنبه آن ها را صید می کردند.

6- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- عکرمه گوید: نزد ابن عباس رفتم و او پیش از کوری قرآن می خواند و می گریست. گفتم: «جانم به فدایت! چه چیزی تو را گریاند»؟ گفت: «این آیه: ﴿ وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كانَتْ حاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ ﴾؛ گفت: «ایله را می شناسی»؟ گفتم: «ایله چیست»؟ گفت: «دهی که مردمی یهودی در آن بودند و خدا شکار ماهی را در روز شنبه بر آن ها حرام کرده بود و ماهیان روز شنبه دسته دسته سفید و فربه چون شتران آبستن به کنار دریا می آمدند، ولی در دیگر روزها ساکنان آن ها را جز به سختی و رنج نیافته و به دست نمی آوردند. آن گاه یکی از آن ها روز شنبه یک ماهی گرفته و آن را به ستونی بسته و در آب فرو برد و فردا آن را برداشت و خورد؛ خانواده هایی از آن ها چنین کردند و ماهیان را می گرفتند و بریان می کردند، وقتی همسایگان آن ها بوی ماهی بریان شده را استشمام کردند، آن ها نیز چنین کردند و تعداد این افراد بسیار شد. بدین ترتیب آن ها به چند دسته تقسیم شدند؛ یک دسته می خوردند و یک دسته نهی می کردند و یک دسته می گفتند: ﴿ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللَّهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ ﴾؛ و دسته ای که نهی کردند، گفتند: «آن ها را از خشم و کیفر خدا بترسانیم تا مبادا به زمین فرو روند یا سنگ بر آن ها پرتاب شود یا به عذاب دیگر دچار شوند. به خدا سوگند! ما با شما در یک جا نمی مانیم و از دروازه شهر بیرون شدند». و چون فردا بامدادان برگشتند و دروازه را زدند، کسی پاسخ نداد و یکی از آن ها از دیوار شهر بالا رفت و گفت: «به خدا سوگند! میمون هایی هستند که دُم دارند و سر و صدا می کنند». سپس آن شخص به پایین رفته و در را گشود و مردم به دنبال آن ها رفتند. میمون ها خویشان خود را شناختند و آدمیان خویشان میمون خود را نشناختند. میمون نر نزد خویشاوند خود رفته و خود را به او می چسباند، آن گاه خویشاوند او می گفت: «تو فلانی هستی»؟ میمون با سر اشاره می کرد: آری، سپس می گریست؛ همین طور میمون ماده نزد خویشاوند خود رفته و خود را به او می چسباند، آن گاه خویشاوندش می گفت: «تو فلانی هستی»؟ با سر اشاره می کرد: «آری». و می گریست. از خداوند متعال می شنوم که می فرماید: ﴿ أَنْجَیْنَا اَلَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ اَلسُّوءِ وَ أَخَذْنَا اَلَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ ﴾؛ نمی دانم گروه سوّم چه کار کردند. چه قدر کار منکر و زشتی را دیدیم و نهی از منکر نکردیم. به ابن عباس گفتم: «قربانت گردم! نمی بینی که زشتی کار آن ها را انکار کرده و گناه را بد دانستند، آن گاه که گفتند: ﴿ لِمَ تَعِظُونَ قوماً اللهُ مُهلِكُهُم أو مُعَذِّبُهُم عَذَاباً شَدِيداً ﴾؛ از این گفته من خوشش آمد و دو عبای ضخیم به من داده و آن دو را بر من پوشاند».

ص: 377

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ کَانَتْ مَدِینَهٌ حَاضِرَهَ اَلْبَحْرِ، فَقَالُوا لِنَبِیِّهِمْ: إِنْ کَانَ صَادِقاً فَلْیُحَوِّلْنَا رَبُّنَا جِرِّیثاً، فَإِذَا اَلْمَدِینَهُ فِی وَسَطِ اَلْبَحْرِ قَدْ غَرِقَتْ مِنَ اَللَّیْلِ، وَ إِذَا کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ مَمْسُوخٌ جِرِّیثاً یَدْخُلُ اَلرَّاکِبُ فِی فِیهَا ﴾. (1)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ أُمَّتَانِ مُسِخَتَا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ: فَأَمَّا اَلَّتِی أَخَذَتِ اَلْبَحْرَ فَهِیَ اَلْجِرِّیثُ، وَ أَمَّا اَلَّتِی أَخَذَتِ اَلْبَرَّ فَهِیَ اَلضِّبَابُ ﴾. (2)

9- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ شُرَّعاً أی ظاهره علی وجه الماء ﴾. (3)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَلْیَهُودَ أُمِرُوا بِالْإِمْسَاکِ یَوْمَ اَلْجُمُعَهِ، فَتَرَکُوا یَوْمَ اَلْجُمُعَهِ وَ أَمْسَکُوا یَوْمَ اَلسَّبْتِ ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ إِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِّنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللَّهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا قَالُواْ مَعْذِرَةً إِلَىٰ رَبِّكُمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴾ (164)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ أَبِی عُبَیْدَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی جَلَّ ذَکْرُهُ لُعِنَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی اِبْنِ مَرْیَمَ فَقَالَ اَلْخَنَازِیرُ عَلَی لِسَانِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ اَلْقِرَدَهُ عَلَی لِسَانَ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ قَالَ إِنَّ اَلْیَهُودَ أُمِرُوا بِالْإِمْسَاکِ یَوْمَ اَلْجُمُعَهِ فَتَرَکُوا وَ أَمْسَکُوا یَوْمَ اَلسَّبْتِ فَحَرَّمَ عَلَیْهِمُ اَلصَّیْدَ یَوْمَ اَلسَّبْتِ فَعَمَدَ رِجَالٌ مِنْ سُفَهَاءِ اَلْقَرْیَهِ فَأَخَذُوا مِنَ اَلْحِیتَانِ لَیْلَهَ اَلسَّبْتِ وَ بَاعُوا وَ لَمْ تَنْزِلْ بِهِمْ عُقُوبَهٌ فَاسْتَبْشَرُوا وَ فَعَلُوا ذَلِکَ سِنِینَ فَوَعَظَهُمُ اَللَّهُ طَوَائِفَ فَلَمْ یَسْمَعُوا وَ قَالُوا لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اَللّهُ مُهْلِکُهُمْ فَأَصْبَحُوا قِرَدَهً خاسِئِینَ ﴾. (5)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ أَوْحَی إِلَی طَائِفَةٍ مِنْهُمْ إِنَّمَا نُهِیتُمْ عَنْ أَکْلِهَا یَوْمَ السَّبْتِ وَ لَمْ تُنْهَوْا عَنْ صَیْدِهَا فَاصْطَادُوا یَوْمَ السَّبْتِ وَ کُلُوهَا فِیمَا سِوَی ذَلِکَ مِنَ الْأَیَّامِ فَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمُ الْآنَ نَصْطَادُهَا فَعَتَتْ وَ انْحَازَتْ طَائِفَةٌ أُخْرَی مِنْهُمْ ذَاتَ الْیَمِینِ فَقَالُوا نَنْهَاهُمْ عَنْ عُقُوبَةِ اللَّهِ أَنْ تَتَعَرَّضُوا بِخِلَافِ أَمْرِهِ وَ اعْتَزَلَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ ذَاتَ الْیَسَارِ فَتَنَکَّبَتْ فَلَمْ تَعِظْهُمْ فَقَالَتْ لِلطَّائِفَةِ الَّتِی وَ عَظَتْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فَقَالَتِ الطَّائِفَةُ الَّتِی وَ عَظَتْهُمْ مَعْذِرَةً إِلی رَبِّکُمْ

ص: 378

7- امام علی علیه السلام- شهری در ساحل دریا بود. آنان به پیامبرشان گفتند: «اگر تو راستگو باشی، خدا ما را به ماهی جرّیث مبدّل کند. ناگهان آن شهر، شب هنگام وسط دریا غرق شد و هر کدام از آنان به ماهی جرّیث تبدیل شد، به طوری که سوار در دهان آن ماهی وارد می شد».

8- امام علی علیه السلام- دو امّت از بنی اسرائیل مسخ شدند: امّتی که کارشان در دریا بود، به ماهی تبدیل شدند و امّتی که در خشکی کار می کردند، به مارمولک مسخ شدند.

9- ابن عبّاس رحمه اللّه علیه- ﴿ شُرَّعاً ﴾ یعنی ظاهرش بر روی آب بود.

10- امام صادق علیه السلام- یهودیان به خودداری از ماهیگیری در روز جمعه امر شدند، امّا آنان در روز شنبه خود داری کردند.

و [به یاد آر] هنگامی را که گروهی از آن ها گفتند: «چرا گروهی [گنه کار] را که خداوند هلاکشان خواهد کرد، یا به عذاب شدیدی گرفتار خواهد ساخت، اندرز می دهید؟! گفتند: «این اندرز ها، برای اعتذار [و انجام وظیفه] در پیشگاه پروردگار شماست؛ [به علاوه] شاید آن ها [بپذیرند و] تقوا پیشه کنند». (164)

1- امام صادق علیه السلام- ابو عبیده گوید: امام صادق علیه السلام در تفسیر سخن خداوند متعال: کافران بنی اسرائیل، بر زبان داوود و عیسی بن مریم، لعن [و نفرین] شدند! این به خاطر آن بود که گناه کردند، و تجاوز می نمودند. (مائده / 78) فرمود: «لعنت داود علیه السلام [بر قومش باعث تبدیل آنان به] خوک و لعنت عیسی علیه السلام [بر قومش باعث تبدیل آنان به] میمون بود». و فرمود: «به قوم یهود فرمان داده شد که در روز جمعه از خوردن غذا [جهت روزه] دست کشند امّا نافرمانی نمودند و در روز شنبه دست از غذا کشیدند خداوند نیز در روز شنبه صید [ماهی] را بر آنان حرام نمود، امّا مردانی از سفیهان آن دیار در شب شنبه ماهیگیری نموده و به فروش رساندند، عقوبتی بر آنان فرود نیامد و از این امر شادمان گشتند، و این کار را تا سال های متمادی انجام نمودند، خداوند آن طوایف را مورد نصیحت و اندرز قرار داد، امّا فرمان خداوند را اطاعت ننمودند، و گفتند: ﴿ تَعِظُونَ قَوْماً اَللّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً ﴾؟

2- امام باقر علیه السلام- خداوند بر طائفه ای از ایشان وحی نمود: «من شما را از خوردن ماهی در روز شنبه نهی کرده ام نه از صید آن، پس در روز شنبه به صید پرداختند، ولی آن را در روزهای بعد خوردند». طائفه ی دیگری از آن ها گفتند: «چرا در روز شنبه صید کردید و نافرمانی نمودید و آن ها را از عقوبت نافرمانی نهی کردند و آن ها را موعظه نمودند، امّا آن ها گفتند: ﴿ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً

ص: 379

لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ... فَقَالَتِ الطَّائِفَةُ الَّتِی وَعَظَتْهُمْ لَا وَ اللَّهِ لَا نُجَامِعُکُمْ وَ لَا نُبَایِتُکُمُ اللَّیْلَةَ فِی مَدِینَتِکُمْ هَذِهِ الَّتِی عَصَیْتُمُ اللَّهَ فِیهَا مَخَافَةَ أَنْ یَنْزِلَ بِکُمُ الْبَلَاءُ فَیَعُمُّنَا مَعَکُمْ قَالَ فَخَرَجُوا عَنْهُمْ مِنَ الْمَدِینَةِ مَخَافَةَ أَنْ یُصِیبَهُمُ الْبَلَاءُ فَنَزَلُوا قَرِیباً مِنَ الْمَدِینَةِفَبَاتُوا تَحْتَ السَّمَاءِ فَلَمَّا أَصْبَحَ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ الْمُطِیعُونَ لِأَمْرِ اللَّهِ غَدَوْا لِیَنْظُرُوا مَا حَالُ أَهْلِ الْمَعْصِیَةِ فَأَتَوْا بَابَ الْمَدِینَةِ فَإِذَا هُوَ مُصْمَتٌ فَدَقُّوهُ فَلَمْ یُجَابُوا وَ لَمْ یَسْمَعُوا مِنْهَا حِسَّ أَحَدٍ فَوَضَعُوا سُلَّماً عَلَی سُورِ الْمَدِینَةِ ثُمَّ أَصْعَدُوا رَجُلًا مِنْهُمْ فَأَشْرَفَ عَلَی الْمَدِینَةِ فَنَظَرَ فَإِذَا هُوَ بِالْقَوْمِ قِرَدَةً یَتَعَاوَوْنَ فَقَالَ الرَّجُلُ لِأَصْحَابِهِ یَا قَوْمِ أَرَی وَ اللَّهِ عَجَباً قَالُوا وَ مَا تَرَی قَالَ أَرَی الْقَوْمَ قَدْ صَارُوا قِرَدَةً یَتَعَاوَوْنَ لَهَا أَذْنَابٌ فَکَسَرُوا الْبَابَ قَالَ فَعَرَفَتِ الْقِرَدَةُ أَنْسَابَهَا مِنَ الْإِنْسِ وَ لَمْ تَعْرِفِ الْإِنْسُ أَنْسَابَهَا مِنَ الْقِرَدَةِ ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا اَلَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ اَلسُّوءِ وَ أَخَذْنَا اَلَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ ﴾ (165)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنْ طَلْحَهَ بْنِ زَیْدٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا اَلَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ اَلسُّوءِ، قَالَ:کَانُوا ثَلاَثَهَ أَصْنَافٍ: صِنْفٌ اِئْتَمَرُوا وَ أَمَرُوا وَ نَجَوْا، وَ صِنْفٌ اِئْتَمَرُوا وَ لَمْ یَأْمُرُوا فَمُسِخُوا ذَرّاً، وَ صِنْفٌ لَمْ یَأْتَمِرُوا وَ لَمْ یَأْمُرُوا فَهَلَکُوا ﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ عَنْ طَلْحَهَ بْنِ زَیْدٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا اَلسَّلاَمُ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ: فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا اَلَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ اَلسُّوءِ، قَالَ: اِفْتَرَقَ اَلْقَوْمُ ثَلاَثَ فِرَقٍ: فِرْقَهٌ اِنْتَهَتْ وَ اِعْتَزَلَتْ، وَ فِرْقَهٌ أَقَامَتْ وَ لَمْ تُقَارِفِ اَلذُّنُوبَ، وَ فِرْقَهٌ اِقْتَرَفَتِ اَلذُّنُوبَ، فَلَمْ تَنْجُ مِنَ اَلْعَذَابِ إِلاَّ مَنِ اِنْتَهَتْ. قَالَ جَعْفَرٌ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: مَا صُنِعَ بِالَّذِینَ أَقَامُوا وَ لَمْ یُقَارِفُوا اَلذُّنُوبَ؟ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: بَلَغَنِی أَنَّهُمْ صَارُوا ذَرّاً ﴾. (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّهُ هَلَکَتِ اَلْفِرْقَتَانِ، وَ نَجَتِ اَلْفِرْقَهُ اَلنَّاهِیَهُ ﴾. (4)

4- الباقر علیه السلام- ﴿ فَلَمّٰا نَسُوا مٰا ذُكِّرُوا بِهِ يَعْنِي فَلَمَّا تَرَكُوا وَلاَيَةَ عَلِيٍّ أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ قَدْ أُمِرُوا ﴾. (5)

ص: 380

مُهلِكُهُم أو مُعَذِّبُهُم عَذَاباً شَدِيداً ﴾ و قوم پند دهنده ﴿ قَالُواْ مَعْذِرَةً إِلَى رَبِّكُمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴾ و نیز گفتند: «نه به خدا، ما با شما همراه نمی شویم و در این شب که قرار است به واسطه ی نافرمانی شما بلا نازل شود از شهر بیرون می رویم». آن ها آن شب بیرون از شهر در زیر آسمان اطراق کردند، وقتی صبح شد، طائفه ی مطیع خدا به درون شهر رفتند تا احوال اهل معصیت را مشاهده کنند، به دروازه شهر رسیدند و آن را بسته دیدند، در زدند، امّا پاسخی نیامد، فقط صدا هایی شنیده می شد که شباهتی به صدای انسان ها نداشت آن گاه نردبانی بر دیوار شهر نهادند و گروهی بالا رفتند و از

آن جا بر شهر نظاره کردند، ناگهان میمون هایی را دیدند که دم هایی دراز داشتند و به جست و خیز مشغول بودند، پس دروازه را شکستند و میمون ها که اقوام خود را می شناختند به نزد آن ها آمدند، لیکن آن قوم میمون ها را نمی شناختند.

امّا هنگامی که تذکّراتی را که به آن ها داده شده بود فراموش کردند، [و لحظه عذاب فرا رسید]؛ نهی کنندگان از بدی را رهایی بخشیدیم؛ و کسانی را که ستم کردند، به خاطر نافرمانیشان به عذاب شدیدی گرفتار ساختیم. (165)

1- امام صادق علیه السلام- طلحه بن زید گوید: امام صادق علیه السلام درباره ی این سخن خدای تبارک و تعالی: ﴿ فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ ﴾ فرمود: «آنان سه گروه بودند: گروهی که به آنان امر شد و آنان امر الهی را پذیرفتند، پس رهایی یافتند و گروهی که به آنان فرمان رسید، امّا نپذیرفتند و به مورچه مسخ [تبدیل] شدند و گروهی که فرمان الهی را نپذیرفتند و به دیگران هم فرمان ندادند،

پس به هلاکت رسیدند».

2- امام باقر علیه السلام- طلحه بن زید گوید: امام صادق علیه السلام از پدرش نقل می کند که درباره ی آیه: ﴿ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ ﴾، فرمود: «قوم بنی اسرائیل به سه فرقه تقسیم شدند: «فرقه ای که آن گناه را انجام نداد و کناره گیری کرد و فرقه ای که باقی ماندند و مرتکب گناه نشدند و فرقه ای که مرتکب گناه شدند. فقط فرقه ای که آن گناه را انجام نداد، از عذاب رهایی یافت». به امام باقر علیه السلام عرض کردم: سرنوشت آنان که باقی ماندند و مرتکب گناه نشدند چه بود»؟ امام باقر علیه السلام فرمود: «به من خبر رسید که آنان به مورچه تبدیل شدند».

3- امام صادق علیه السلام- دو فرقه به هلاکت رسیدند و فرقه ی نهی کننده نجات یافت.

4- امام باقر علیه السلام- ﴿ فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ ﴾؛ یعنی آن هنگام که از پذیرش ولایت علی علیه السلام سرباز زدند در حالی که به قبول آن امر شده بودند.

ص: 381

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَلَمَّا عَتَوْا عَن مَّا نُهُوا عَنْهُ قُلْنَا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِینَ ﴾ (166)

1- الرّسول صلی اللّه علیه و آله و سلم- ﴿ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی لَمْ یَمْسَخْ شَیْئاً فَجَعَلَ لَهُ نَسْلاً وَ عَقِباً ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿ إِنَّ اَلْیَهُودَ أُمِرُوا بِالْإِمْسَاکِ یَوْمَ اَلْجُمُعَهِ، فَتَرَکُوا یَوْمَ اَلْجُمُعَهِ وَ أَمْسَکُوا یَوْمَ اَلسَّبْتِ فَحُرِّمَ عَلَیْهِمُ اَلصَّیْدُ یَوْمَ اَلسَّبْتِ ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿ عَنِ اَلْکَلْبِیِّ اَلنَّسَّابَهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنِ اَلْجِرِّیِّ فَقَالَ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَسَخَ طَائِفَهً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَمَا أَخَذَ مِنْهُمْ بَحْراً فَهُوَ اَلْجِرِّیُّ وَ اَلزِّمِّیرُ وَ اَلْمَارْمَاهِی وَ مَا سِوَی ذَلِکَ ﴾. (3)

4- الكاظم علیه السلام- ﴿ إِنَّهُ قَالَ:کَانَتِ اَلْقِرَدَهُ هُمُ اَلْیَهُودُ اَلَّذِینَ اِعْتَدَوْا فِی اَلسَّبْتِ فَمَسَخَهُمُ اَللَّهُ قُرُوداً ﴾. (4)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ يَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِيعُ الْعِقَابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ ﴾ (167)

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ يعني يعلم ربك إِلىٰ يَوْمِ اَلْقِيٰامَةِ مَنْ يَسُومُهُمْ سُوءَ اَلْعَذٰابِ إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِيعُ اَلْعِقٰابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ نَزَلَتْ فِی اَلْیَهُودِ لاَ یَکُونَ لَهُمْ دَوْلَهٌ أَبَداً ﴾. (5)

2- الباقر علیه السلام- ﴿ فَهُمْ أُمَّهُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ تَسُومُ أَهْلَ اَلْکِتَابِ سُوءَ اَلْعَذَابِ یَأْخُذُونَ مِنْهُمُ اَلْجِزْیَهَ ﴾. (6)

3- الباقر علیه السلام- ﴿ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ اَلْعَذابِ أَیْ مَنْ یُذِیقُهُمْ وَ یُوَلِّیهِمُ شِدَّهَ اَلْعَذَابِ بِالْقَتْلِ وَ أَخْذِ اَلْجِزْیَهِ مِنْهُمْ وَ اَلْمَعْنِیُّ بِهِ اُمَّهُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ﴾. (7)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ قَطَّعْناهُمْ فِي الْأَرْضِ أُمَماً مِنْهُمُ الصّالِحُونَ وَ مِنْهُمْ دُونَ ذلِكَ وَ بَلَوْناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَ السَّيِّئاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ ﴾ (168)

ص: 382

[آری]، هنگامی که در برابر آن چه از آن نهی شده بودند سر پیچی کردند، به آن هاگفتیم: «به شکل میمون هایی طرد شده در آیید»! (166)

1- پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم- خداوند برای شیء مسخ شده، نسل و جانشینان [و فرزندان و اولاد] باقی نمی گذارد.

2- امام صادق علیه السلام- به یهودیان امر شده بود که روز جمعه را روزه بگیرند امّا این دستور را رها کرده و روز شنبه را روزه می گرفتند به همین خاطر، ماهی گیری در روز شنبه بر آنان حرام شد. 3- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام در مورد ماهی جری (گونه ای ماهی که بسان مار دراز است و به جز استخوان سر و ستون فقرات استخوان دیگری ندارد)، سؤال شد. فرمود: «خداوند عزّ و جلّ قومی از بنی اسرائیل را مسخ نمود و آن چیز هایی که در دریا از آن ها گرفتند: جری، زمیر، مار ماهی و ماهیان دیگر در این دسته بود».

4- امام کاظم علیه السلام- فرمود: «میمون (مسخ شده) همان قوم یهود بودند، کسانی که در روز شنبه [از فرمان الهی مبنی بر عدم ماهی گیری در آن روز] سر پیچی و تعدّی نمودند و خداوند آن ها را به صورت میمون مسخ نمود».

و [نیز به خاطر بیاور] هنگامی را که پروردگارت اعلام کرد: تا روز قیامت، کسی را بر آن ها مسلّط خواهد ساخت که همواره آن ها را در عذاب سختی قرار دهد؛ زیرا پروردگارت مجازاتش سریع، و [در عین حال نسبت به توبه کنندگان] آمرزنده و مهربان است. (167)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ ﴾ یعنی با علم پروردگارت. ﴿ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ يَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِيعُ الْعِقَابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ ﴾ درباره ی یهودیان نازل شد و هیچ گاه حکومت نخواهند کرد.

2- امام باقر علیه السلام- آن ها امّت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم اهل کتاب (یهود و نصاری) را گرفتار شکنجه ی سختی می کنند از آن ها جزیه و مالیات می گیرند.

3- امام باقر علیه السلام- در تفسیر سخن خداوند متعال: ﴿ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ اَلْعَذابِ ﴾، یعنی از آن ها روی گردان شده و شدّت عذاب را با قتل و گرفتن جزیه، به آن ها می چشاند و مراد در آن امّت محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم است.

و آن ها را در زمین به صورت گروه هایی، پراکنده ساختیم؛ گروهی از آن ها صالح، و گروهی ناصالحند. و آن ها را با نیکی ها و بدی ها آزمودیم، شاید بازگردند. (168)

ص: 383

1- علیّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- وَ قَطَّعْناهُمْ فِی الْاَرْضِ ای میزناهم مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَ مِنْهُمْ دُونَ ذلِکَ وَ بَلَوْناهُمْ ای اختبرناهم بِالْحَسَناتِ یعنی السعة و الامن وَ السَّیِّئاتِ الفقر و الفاقة و الشدة لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ یعنی کی یرجعوا ﴾. (1)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتَابَ يَأْخُذُونَ عَرَضَ هَذَا الْأَدْنَى وَ يَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنَا وَ إِنْ يَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ يَأْخُذُوهُ أَلَمْ يُؤْخَذْ عَلَيْهِمْ مِيثَاقُ الْكِتَابِ أَنْ لَا يَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ وَ دَرَسُوا مَا فِيهِ وَ الدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ ﴾ (169)

1- علىّ بن ابراهيم رحمه اللّه علیه- ﴿ وَ قَطَّعْنَاهُمْ فِی الاَرْضِ ﴾ یعنی آنان را جدا کرديم. ﴿ مِّنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَ مِنْهُمْ دُونَ ذَلِکَ وَ بَلَوْنَاهُمْ ﴾ یعنی آنان را آزمایش کردیم. ﴿ بالحَسَنَاتِ ﴾ یعنی فرّاخی زندگی و امنیت. ﴿ وَ اَلسَّیِّئَاتِ ﴾ فقر و بیچارگی و سختی ﴿ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ ﴾ یعنی تا برگردند.

پس از آن ها، فرزندانی [نا صالح] جای آن ها را گرفتند که وارث کتاب [تورات] شدند؛ [امّا با این حال]، متاع زود گذر این دنیای پست را گرفته، [بر اطاعت فرمان خدا ترجیح می دهند] و می گویند: «[اگر ما گنه کاریم توبه می کنیم] و به زودی بخشیده خواهیم شد». امّا اگر متاع دیگری همانند آن به دستشان بیفتد، آن را [نیز] می گیرند، آیا در کتاب آسمانی از آن ها پیمان گرفته نشده که بر خدا [دروغ نبندند، و] جز حق نگویند، و آن ها آن چه را در آن [کتاب آسمانی] است آموخته اند؟! و سرای آخرت برای پرهیزگاران بهتر است، آیا نمی اندیشید؟! (169)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ الَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ ﴾ (170)

1- الباقر علیه السلام- ﴿ اَلَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتابِ إِلَی آخِرِهِ قَالَ: نَزَلَتْ فِی آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَشْیَاعِهِمْ ﴾. (1)

2- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿ وَ لَنْ تَأْخُذُوا بِمِیثَاقِ اَلْکِتَابِ حَتَّی تَعْرِفُوا اَلَّذِی نَقَضَهُ، وَ لَنْ تَمَسَّکُوا بِهِ حَتَّی تَعْرِفُوا اَلَّذِی نَبَذَهُ فَالْتَمِسُوا ذَلِکَ مِنْ عِنْدِ أَهْلِهِ، فَإِنَّهُمْ عَیْشُ اَلْعِلْمِ وَ مَوْتُ اَلْجَهْلِ، هُمُ اَلَّذِینَ یُخْبِرُکُمْ حُکْمُهُمْ عَنْ عِلْمِهِمْ، وَ صَمْتُهُمْ عَنْ مَنْطِقِهِمْ وَ ظَاهِرُهُمْ عَنْ بَاطِنِهِمْ، لاَ یُخَالِفُونَ اَلدِّینَ وَ لاَ یَخْتَلِفُونَ فِیهِ، فَهُوَ بَیْنَهُمْ شَاهِدٌ صَادِقٌ وَ صَامِتٌ نَاطِقٌ ﴾. (2)

قَوْلُهُ تَعَالَی: ﴿ وَ إذْ نَتَقْنَا الجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأنَّهُ ظُلَّهٌ وَظَنُّوا أنَّهُ وَاقِعٌ بِهِمْ خُذُوا مَا آتَیْنَاکُمْ بِقُوَّه وَ اذْکُرُوا مَا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ﴾ (171)