ص: 2

تفسیر اهل بيت علیهم السلام (4)

المائدة 30 - الأنعام

زیر نظر: علیرضا برازش

تهران، 1396

ص: 3

ص: 4

ص: 5

جميعاً وَ لَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثيراً مِنْهُمْ بَعْدَ ذلِكَ فِي الْأَرْضِ مُسْرِفُونَ﴾ (32)

بخشیده است. و پیامبران ما دلایل روشن برای آنان (بنی اسرائیل) آوردند، اما بسیاری از آن ها پس از آن در روی زمین تعدّی و زیاده روی کردند. (32)

فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مَا الْحَدَثُ قَالَ: مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ مَثْلَ مُثْلَةً بِغَيْرِ قَوَدٍ أَوِ ابْتَدَعَ بدعَةٌ بغَيْرِ سُنَّة أو انْتَهَبَ نُهْبَةً ذَاتَ شَرَفِ قَالَ فَقِيلَ مَا الْعَدْلُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم قَالَ الْفِدْيَةُ قَالَ فَقِيلَ فَمَا اَلصَّرْفُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ قَالَ التَّوْبَةُ﴾. (1)

فرمود: «این که کسی بدون آن که حق قصاص داشته باشد، انسانی را بکشد، و یا بدون داشتن حق قصاص، بدن کسی را قطعه قطعه کند یا بدعتی پدید آورد بدون آن که دلیلی از سنت داشته باشد، یا آبروی مرد شرافتمندی را ببرد». عرض شد: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم! پس عدل چیست؟ فرمود: «فدیه (تاوان)». شخص دیگری پرسید: «ای رسول خدا! «صرف» چیست؟» فرمود: «توبه».

6-2- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي بصير عن أبي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى: وَ مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّها أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً قَالَ مَنِ اسْتَخْرَجَهَا مِنَ الْكُفْرِ إِلَى الْإِيمَانِ﴾. (1)

7-2- الصادق علیه السلام- ﴿مَنْ سَقَى الْمَاءَ فِي مَوْضِعِ يُوجَدُ فِيهِ الْمَاءُ كَانَ كَمَنْ أَعْتَقَ رَقَبَةً وَ مَنْ سَقَى الْمَاءَ فِي مَوْضِع لَا يُوجَدُ فِيهِ الْمَاء كَانَ كَمَنْ أَحْيَا نَفْساً وَ مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً﴾. (2)

8-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿في إحتجاج: جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَة إِلَى امير المؤمنين علیه السلام وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِي الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ التَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِي دِينِكُمْ فَقَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام وَ مَا هُوَ قَالَ ... وَ أَجد الله يَقُولُ إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهَا وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولًا فَمَا هَذِهِ الْأَمَانَةُ وَ مَنْ هَذَا الْإِنْسَانُ وَ لَيْسَ مِنْ صِفَةِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ التَّلْبِيسُ عَلَى عِبَادِهِ ... فَقَالَ لَهُ عَلِيُّ علیه السلام وَ أَمَّا الْأَمَانَةُ الَّتِي ذَكَرْتُهَا فَهِيَ الْأَمَانَةُ الَّتِي لَا تَجِبُ وَ لَا يَجُورُ أَنْ تَكُونَ إِلَّا فِي الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ أَوْصِيَائِهِمْ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى اثْتَمَنَهُمْ عَلَى خَلْقِهِ وَ جَعَلَهُمْ حُجَجَاً فِي أَرْضِهِ فَبِالسَّامِرِى وَ مَن اَجْتَمَعَ مَعَهُ وَ أَعَانَهُ مِنَ الْكُفَّارِ عَلَى عِبَادَةَ الْعِجْلَ عِنْدَ غَيْبَةِ مُوسَى علیه السلام مَا تَمَّ انْتِحَالُ مَحَلَّ مُوسَى علیه السلام مِنَ الطَّعَام وَ الِاحْتِمَالُ لِتِلْكَ الْأَمَانَةِ الَّتِي لَا يَنْبَغِي إِنَّا لِطَاهِرِ مِنَ الرِّجْسَ فَاحْتَمَلَ وِزْرَهَا وَ وِزْرَ مَنْ سَلَكَ فِي سَبِيلِهِ مِنَ الظَّالِمِينَ وَ أَعْوَانِهِمْ وَ لِذَلِكَ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم مَنِ اسْتَنَّ سُنَّةَ حَقٌّ كَانَ لَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ مَن اسْتَنَّ سُنَّةَ بَاطِل كَانَ عَلَيْهِ وزَرْهَا وَ وَزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ لِهَذَا الْقَوْلِ عَنِ النَّبى صلی الله علیه و اله و سلم شَاهِدٌ مِنْ كِتَابَ اللَّهِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي قِصَّة قَابِيلَ قَاتِل أَخِيهِ مِنْ أَجْل ذَلِكَ كَتَبْنَا عَان بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّها قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعاً وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً وَ لِلْإِحْيَاء فِى هَذَا الْمَوْضِعِ تَأْوِيلُ فِي الْبَاطِن لَيْسَ كَظَاهِرِهِ وَ هُوَ مَنْ هَدَاهَا لِأَنَّ الْهُدَايَةَ هِيَ حَيَاةُ الْأَبَدِ وَ مَنْ سَمَّاهُ اللَّهُ حَيَا لَمْ يَمْتُ أَبَدأَ إِنَّمَا يَنْقُلُهُ مِنْ دَارٍ مِحْنَةٍ إِلَى دار رَاحَة وَ مِنْحَة﴾. (3)

9-2- الحسين علیه السلام- ﴿قالَ الْحُسَيْنُ بن عَلَى علیه السلام لِرَجُل أَيُّهُمَا أَحَبُّ إِلَيْكَ رَجُلُ يَرُومُ قَتْلَ مِسْكِينِ قَدْ ضَعْفَ أَ تُنْقِذَهُ مِنْ يَدِهِ أَوْ نَاصِبُ يُرِيدُ إِصْلَالَ مِسْكِينَ مِنْ ضُعَفَاءِ شِيعَتِنَا تَفْتَحُ عَلَيْهِ مَا يَمْتَنِعُ بِهِ وَ

ص: 14

6-2- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی سخن خداوند متعال: ﴿وَ مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعا﴾ سؤال كردم. فرمود: «یعنی آن که آن ها را از کفر به ایمان بکشاند».

7-2- امام صادق علیه السلام- کسی که در مکانی که آب هست به مردم آب دهد، همچون کسی است که اسیری را آزاد کرده و کسی که مردم را در مکانی که آب نیست، آب نوشاند، همچون کسی است که نفسی را زنده کرده است: ﴿وَ مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا﴾.

8-2- امام علی علیه السلام- یکی از زندیقان نزد امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام رفت و گفت: «اگر در قرآن اختلاف و تناقض نبود هر آینه به دینتان می گرویدم». حضرت علی علیه السلام به او فرمود: «از چه سخن می گویی (در کجای قرآن اختلاف و تناقض هست)؟» گفت... «و یافته ام که می گوید: ما امانت (تعهد، تکلیف، و ولایت الهیه) را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه داشتیم آن ها از حمل آن سر برتافتند، و از آن هراسیدند اما انسان آن را بر دوش کشید او بسیار ظالم و جاهل بود [چون قدر این مقام عظیم را نشناخت و به خود ستم کرد] (احزاب/ 72)؛ این امانت چیست؟ و این انسان چه کسی می باشد؟ و خداوند عزیز و علیم منزه از تلبیس بر بندگان است». فرمود ... و اما امانتی که از آن یاد کردی؛ آن امانتی است که نبایست و روا نیست که جز در پیامبران و اوصیای ایشان علیهم السلام باشد؛ چرا که خداوند تبارک و تعالی آنان را امنای خود بر آفریدگانش و حجّت های خود در زمینش قرار داده است. در نتیجه برای «سامری» و کسانی که اطراف او جمع شدند و کافرانی که او را بر پرستش گوساله هنگام غیبت موسی علیه السلام یاری نمودند - برای این افراد پست - انتساب به جایگاه موسی علیه السلام و تحمل آن امانت - که جز برای افراد پاکیزه از هر گونه آلودگی شایسته نیست - تمام نبود [و لیاقت چنین جایگاهی را نداشتند]؛ بنابراین سامری بار گناه پرستش گوساله و بار گناه ظالمان و یارانشان را که در راه او گام نهادند. بر دوش کشید از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «هر کس سنت حقی را در پیش گیرد، پاداش آن سنت و پاداش کسانی که بدان عمل می کنند تا روز قیامت برای اوست و هر کس سنت باطلی را در پیش گیرد، سنگینی بار آن سنت و سنگینی بار کسانی که به آن عمل می کنند، تا روز قیامت بر دوش اوست». برای این سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم گواهی از کتاب خداوند هست و آن کلام حق تعالی در قصه ی قابیل، قاتل برادرش است: ﴿مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَميعاً﴾ زنده کردن در این جا تأویلی دارد که باطنش متفاوت از ظاهرش است و آن تأویل عبارت است از کسی که دیگری را هدایت کند؛ چرا که هدایت همان زندگی ابدی است و هر که را خداوند زنده بنامد او تا ابد نخواهد مرد بلکه تنها خداوند او را از سرای سختی به سرای راحتی و نعمت منتقل می کند.

9-2- امام حسین علیه السلام- در تفسیر امام عسکری علیه السلام آمده است امام حسین علیه السلام به مردی فرمود: «کدام یک نزد شما محبوب تر است؟ مردی قصد کشتن مسکینی را می کند که بیچاره شده، این بیچاره را از دست قاتل نجات دهی یا دشمن اهل بیت که می خواهد بیچارگان شیعیان مرا گمراه کند، لال کنی و و آن ناصبی را به حجت خدای متعال بشکنی و مشکل [این بیچاره شیعه] را

ص: 15

﴿يُفْحِمُهُ وَ يَكْسِرُهُ بِحُجَجِ اللَّهِ تَعَالَى قَالَ بَلْ إِنْقَاذُ هَذَا الْمِسْكِينِ الْمُؤْمِن مِنْ يَدِ هَذَا النَّاصِبِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ: مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّها أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً أَي وَ مَنْ أَحْيَاهَا وَ أَرْشَدَهَا مِنْ كُفْرٍ إِلَى إِيمَانِ فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً مِنْ قِبَل [قَبْل] أَنْ يَقْتُلَهُمْ بِسُيُوفِ الْحَدِيدِ﴾. (1)

10-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ نَصْرِ بْنِ قَابُوسَ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَإِطْعَامُ مُؤْمِن أَحَبُّ إِلَى مِنْ العلي . عِتْقِ عَشْرِ رِقَابِ وَ عَشْرِ حِجَجٍ قَالَ قُلْتُ عَشْرِ رِقَابِ وَ عَشْرِ حِجَجٍ قَالَ فَقَالَ يَا نَصْرُ إِنْ لَمْ تُطْعِمُوهُ مَاتَ أَوْ تَدلُونَهُ فَيَجي، إِلَى نَاصِب فَيَسْأَلُهُ وَ الْمَوْتَ خَيْرُ لَهُ مِنْ مَسْأَلَة نَاصِبٍ يَا نَصْرُ مَنْ أَحْيَا مُؤْمِناً فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً فَإِنْ لَمْ تُطْعِمُوهُ فَقَدْ أَمَتُمُوهُ وَ إِنْ المُؤمِنِينَ أَطْعَمْتُمُوهُ فَقَدْ أَحْيَيْتُمُوهُ﴾. (2)

11-2- الحسن علیه السلام- ﴿عَن أبي عَبْدِاللهِ علیه السلام قَالَ: أتى أمير المؤمنینَ علیه السلام برجل وُجِدَ فِي خَرَبَة وَ بيَدِهِ سِكِّينُ مُلَطَّخ بالدم وَ إِذَا رَجُلُ مَدْبُوحُ يَتَشَحَطُ فِي دَمِهِ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَا تَقُولُ قَالَ يَا أَمِيرَ المُؤمِنِينَ علیه السلام أنا قتلتهُ قَالَ اذْهَبُوا بِهِ فَاقْتُلُوهُ بهِ فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ لِيَقْتُلُوهُ بِهِ أَقْبَلَ رَجُلُ. مسْرِعاً فَقَالَ لَا تَعْجَلُوا وَ رُدُّوهُ إِلَى أَمِير المُؤْمِنِينَ علیه السلام فَرَدُّوهُ فَقَالَ وَ اللَّهِ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَا هَذَا صَاحِبَهُ أَنَا قَتَلْتُهُ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لِلْأَوَّلَ مَا حَمَلَكَ عَلَى إِقْرَارِكَ عَلَى نَفْسِكَ وَ لَمْ تَفْعَلْ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ مَا كُنتُ أَسْتَطِيعُ أَنْ أَقُولَ وَ قَدْ شَهَدَ عَلَيَّ أَمْثَالُ هَؤُلَاءِ الرِّجَالِ وَ أَخَذُونِي وَ بِيَدِي سِكِّينُ مُلَطَّخُ بِالدَّمِ وَ الرَّجُلُ يَتَشَحَطُ فِي دَمِهِ وَ أَنَا قَائِمُ عَلَيْهِ وَ خِفْتُ الضَّرْبَ فَأَقْرَرْتُ وَ أَنَا رَجُلُ كُنتُ ذَبَحْتُ بجنب هَذِهِ الْخَربَة شَاةَ وَ أَخَذَنِي الْبَوْلُ فَدَخَلْتُ الْخَرَبَةَ فَرَأَيْتُ الرَّجُلَ يَتَشَحَطُ فِي دَمِهِ فَقَمْتُ مُتَعَجِّباً فَدَخَلَ عَلَى هَوْلَاءِ فَأَخَذُونِي فَقَالَ أَمِيرُ المُؤْمِنِينَ علیه السلام خُذُوا هَذَيْنِ فَاذْهَبُوا بِهِمَا إِلَى الْحَسَنَ علیه السلام وَ قُضُوا عَلَيْهِ قِصَّتَهُمَا وَ قُولُوا لَهُ مَا الْحُكْمُ فِيهِمَا فَذَهَبُوا إِلَى الْحَسَنَ علیه السلام وَ قَضُوا عَلَيْهِ قِصَّهُمَا فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام قُولُوا لِأَمِير المُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنَّ هَذَا إِنْ كَانَ ذَبَحَ ذَاكَ فَقَدْ أَحْيَا هَذَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ أَحْياهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً يُخَلَّى عَنْهُمَا وَ تخرج دِيَة المَدْبُوحَ مِنْ بَيْتِ الْمَالِ﴾. (3)

12-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مناقب آل أبي طالب عَن الرّضَا علیه السلام أَنَّهُ أَتِيَ عُمَرُ بِرَجُل وُجِدَ عَلَى رَأسِ قَبِيلٍ وَ فِي يَدِهِ سِكِّينُ مَملوءةً دَماً فَقَالَ الرَّجُلُ لا و اللهِ مَا قَتَلْتُهُ وَ لَا أَعْرَفُهُ وَ إِنَّمَا دَخَلْتُ

ص: 16

بگشایی»؟ سائل گفت: «نجات دادن این مؤمن بیچاره از دست این ناصبی و شکستن حجت آن، چون در قرآن فرمود: ﴿مَنْ أَحْياهَا فَكَأَنها أَحْيَا النَّاسَ جَمیعاً﴾؛ کسی که مردمان را از گمراهی هدایت کند و از کفر به سوی ایمان ارشادشان کند گویا همه مردمان را پس از کشتن آن ها با شمشیر های آهنین زنده کرده است».

10-2- امام صادق علیه السلام- نصر بن قابوس نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: اطعام دادن به یک مؤمن نزد من محبوبتر از آزاد کردن ده بنده و انجام دادن ده حج است. عرض کردم: «ده بنده و ده حج؟» فرمود: «ای نصر اگر شما طعامش ندهید می میرد یا زبونش می سازید، زیرا او از فشار گرسنگی نزد ناصبی می رود و از او می خواهد و مردن برایش از خواستن از ناصبی بهتر است، ای نصر هر که مؤمنی را زنده کند چنان است که همه ی مردم را زنده کرده، و اگر به او اطعام نکنید او را کشته اید و اگر اطعامش کنید او را زنده کرده اید».

11-2- امام حسن علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است: مردی را که در خرابه ای پیدا شد و در دستش یک چاقوی خونین بود و مردی هم کشته شده بود و در خون خود می غلتید، نزد امیر المؤمنین علیه السلام آوردند. امیر المؤمنین علیه السلام به او فرمود: «چه می گویی؟ گفت: «ای امیر المؤمنین علیه السلام! من او را کشته ام». حضرت فرمود: «او را ببرید و در برابر آن مرد بکشید». چون او را بردند که بکشند، مردی با شتاب آمد و گفت: «شتاب نکنید و او را نزد امیر المؤمنین علیه السلام برگردانید». او را برگرداندند. آن مرد گفت: «ای امیرالمؤمنین علیه السلان، به خدا سوگند! این مرد آن شخص را نکشته است من کشته ام!» امیر المؤمنین علیه السلام به نفر اول فرمود: «چه چیزی تو را وادار به اقرار اولت کرد با این که تو انجام نداده بودی؟» او گفت: «ای امیر المؤمنین علیه السلام چه می توانستم بگویم؟ در حالی که کسانی چون این مردان مرا دیدند و گرفتند و چاقوی خونین در دستم بود و مردی در خونش می غلتید و من بالای سر او بودم و از کتک خوردن می ترسیدم؟ لذا اقرار کردم؛ با این که من گوسفندی را در کنار این خرابه ذبح کرده بودم و نیاز به دستشویی پیدا کردم. داخل خرابه شدم دیدم مردی در خون خود می.غلتد با تعجب ایستادم! پس از آن، این گروه بر من وارد شدند و مرا دستگیر کردند». امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «این دو نفر را بگیرید و هر دو را نزد امام حسن علیه السلام ببرید و جریان این دو را برای او بازگو کنید و به او بگویید که حکم درباره ی این دو چیست؟» امام صادق علیه السلام فرمود: «آنان نزد امام حسن علیه السلام رفتند و جریان این دو را برای حضرت گفتند». آن گاه امام حسن علیه السلام فرمود: «به امیر المؤمنین علیه السلام بگویید که این شخص [قاتل] اگر چه آن فرد را کشته است ولی این فرد [دیگر] را زنده کرده است و خداوند عزوجل فرمود: ﴿مَنْ أَحياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَميعاً﴾ هر دو آزاد می شوند و دیهی کشته شده از بیت المال پرداخت می شود.

12-2- امام علی علیه السلام- از امام رضا علیه السلام روایت است که فرمود: «مردی را نزد عمر آوردند که بالای کشته ای پیدا شد و در دستش چاقوی آغشته به خون بود». آن مرد گفت: «نه به خدا سوگند من او سر را نکشتم و نه او را می شناسم. من فقط با این چاقو وارد شدم و دنبال گوسفندم که گم کرده بودم

ص: 17

﴿بهَذِهِ السَّكِّينِ أَطْلُبُ شَاةَ لِى عُدِمَتْ مِنْ بَيْنِ يَدَيَّ فَوَجَدْتُ هَذَا الْقَتِيلَ فَأَمَرَ عُمَرُ بِقَتِلِهِ فَقَالَ الرَّجُلُ الْقَاتِلُ إِنَّا للهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ قَدْ قَتَلْتُ رَجَلًا وَ هَذَا رَجُلُ آخَرُ يُقْتَلُ بِسَبَنِي فَشَهِدَ عَلَى نَفْسِهِ بالْقَتْلِ فَأَدْرَكَهُمْ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَالَ لَا يَجِبُ عَلَيْهِ الْقَوَدُ إِنْ كَانَ قَتَلَ نَفْساً فَقَدْ أَحْيَا نَفْساً وَ مَنْ أَحْيَا نَفْساً فَلَا يَجِبُ عَلَيْهِ قَوَدُ فَقَالَ عُمَرُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم، يَقُولُ أَقْضَاكُمْ عَلِيٌّ وَ أَعْطَى دِيَتَهُ مِنْ بَيْتِ الْمَالِ﴾. (1)

می گشتم که این کشته را پیدا کردم». عمر دستور داد او را بکشند. مرد قاتل [پیش خود] گفت: «ما از آن خداییم و به سوی او باز می گردیم! (بقره/ 156)». مردی را کشتم و این مرد دیگری است که به سبب من کشته می شود»؛ در نتیجه علیه خود شهادت داد و به قتل اعتراف کرد. امیر مؤمنان علیه السلام نزد آن ها حاضر شد و فرمود: «قصاص کردن او واجب نیست. اگر انسانی را کشته بود، انسانی را زنده کرد و هر کس انسانی را زنده گرداند قصاص کردن او واجب نیست». عمر گفت: از رسول خدا شنیدم که می فرماید: «بهترین قضاوت کننده ی شما علی علیه السلام است» و دیه او را از بیت المال داد.

1-3- الرضا علیه السلام- ﴿عن عُبَيْدِ اللَّهِ الْمَدَائِنِي عَنْ أَبِي الْحَسَن الرَّضَا علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ: إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا ... فَمَا الَّذِي إِذَا فَعَلَهُ اسْتَوْجَبَ وَاحِدَةً مِنْ هَذِهِ الْأَرْبَعِ فَقَالَ إِذَا حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و اله و سلم وَ سَعَى فِي الْأَرْضِ فَسَاداً فَقَتَلَ قُتِلَ بِهِ وَ إِنْ قَتَلَ وَ أَخَذَ الْمَالَ قُتِلَ وَ صْلِبَ وَ إِنْ أَخَذَ الْمَالَ وَ لَمْ يَقْتُلْ قُطِعَتْ يَدُهُ وَ رِجْلُهُ مِنْ خِلَافِ وَ إِنْ شَهَرَ السَّيْفَ فَحَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و اله و سلم وَ سَعَى فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَ لَمْ يَقْتُلُ وَ لَمْ يَأْخُذِ الْمَالَ يُنْفَى مِنَ الْأَرْضِ قُلْتُ كَيْفَ يُنْفَى وَ مَا حَدُّ نَفْيهِ قَالَ يُنْفَى مِنَ الْمِصْرِ الَّذِي فَعَلَ فِيهِ مَا فَعَلَ إِلَى مِصْرِ غَيْرِهِ وَ يُكْتَبُ إِلَى أَهْلِ ذَلِكَ الْمِصْرَ أَنَّهُ مَنْفِى فَلَا تُجَالِسُوهُ وَ لَا تُبَايِعُوهُ وَ لَا تناكِحُوهُ وَ لَا تُؤَاكِلُوهُ وَ لَا تُشَارِبُوهُ فَيُفْعَلُ ذَلِكَ بِهِ سَنةَ فَإِنْ خَرجَ مِنْ ذَلِكَ الْمِصْرَ إِلَى غَيْرِهِ كتب إليهم بمثل ذلك حتى تتم السنة قلت فَإِنْ تَوجه إلَى أَرْضِ الشَّرَى لِيَدْخُلَهَا قَالَ إِنْ تَوَجَّة إِلَيْهِمْ حَتَّى قُلْتُ تَوَجَّهَ إِلَى أَرْضِ الشِّرْكِ لِيَدْخُلَهَا قُوتِلَ أَهْلُهَا﴾. (1)

4-1- الرضا علیه السلام- ﴿عن أبي إِسْحَاقَ الْمَدَائِنِي قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلُ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ: إِنَّمَا جَزاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ إِلَى أَوْ يُنْفَوا فَقَالَ هَكَذَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَأَيُّ شَيْءٍ الَّذِي إِذَا فَعَلَهُ اسْتَحَقَ وَاحِدَةٌ مِنْ هَذِهِ الْأَرْبَعَ قَالَ فَقَالَ لَهُ أَبُوالْحَسَنِ علیه السلام أَرْبَعُ فَخُدْ أَرْبَعاً بِأَرْبَعِ إِذَا حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ سَعَى فِي الْأَرْضِ فَسَادًا فَقَتَلَ قُتِلَ وَ إِنْ قَتَلَ وَ أَخَذَ الْمَالَ قُتِلَ وَ صْلِبَ وَ إِنْ أَخَذَ الْمَالَ وَ لَمْ يَقْتُلْ قُطِعَتْ يَدُهُ وَ رِجْلُهُ مِنْ خِلَافٍ وَ إِنْ حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ سَعَى فِي الْأَرْضِ فَسَاداً وَ لَمْ يَقْتُلُ وَ لَمْ يَأْخُذِ الْمَالَ نُفِيَ مِنَ الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَا حَدُّ نَفْيهِ قَالَ يُنْفَى مِنَ الْمِصْرَ الَّذِي فَعَلَ فِيهِ مَا فَعَلَ إِلَى غَيْرِهِ ثُمَّ يُكتبُ إِلَى أَهْل ذَلِكَ الْمِصْرِ أَنْ يُنَادَى عَلَيْهِ بِأَنَّهُ مَنْفِيٌّ فَلَا تُؤَاكِلُوهُ وَ لَا تُشَارِبُوهُ وَلَا تُنَاكِحُوهُ فَإِذَا خَرَجَ مِنْ ذَلِكَ الْمِصْرِ إِلَى غَيْرِهِ كُتِبَ إِلَيْهِمْ بِمِثْلِ ذَلِكَ فَيُفْعَلُ بِهِ ذَلِكَ سَنَةً فَإِنَّهُ سَيَتُوبُ مِنَ السَّنَةِ وَ هُوَ صَاغِرُ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَإِنْ أَتَى أَرْضِ الشِّرْكِ فَدَخَلَهَا قَالَ يُضْرَبُ عُنْقُهُ إِنْ أَرَادَ الدُّخُولَ فِي أَرْضِ الشِّرْكِ﴾. (2)

ص: 20

3-1- امام رضا علیه السلام- عبید مدائنی گوید: از امام رضا علیه السلام درباره ی آیه: ﴿إِنَّمَا جَزَاء الَّذِينَ يُحَارِبُونَ الله وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُم مِّنْ خِلافٍ أَوْ يُنفَوْا مِنَ الأَرْضِ ذَلِكَ هُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابٌ عظِیمٌ﴾ پرسیدند: «چه کاری را انجام دهد، مستوجب یکی از این چهار کیفر خواهد شد؟ فرمود: «اگر با خدا و رسول خدا ستیز نماید و در زمین فساد به پا کند و کشتار نماید در ازای آن کشته می شود و اگر بکشد و اموال مردمان را بگیرد، کشته می شود و دار زده می شود و اگر مال کسی را بگیرد و کسی را نکشد دست و پایش از خلاف قطع می شود و اگر شمشیرش را تیز کند و با خدا و رسول خدا به ستیز برخیزد و در زمین فساد انگیزد و کسی را نکشد و مالی از کسی نستاند از آن سرزمین تبعید می گردد». گفتم: «چگونه از سرزمین تبعید می گردد و حد تبعید وی چیست؟» فرمود: «از سرزمینی که در آن جنایت نموده به سرزمینی دیگر تبعید می شود و به اهل آن شهر دوم می نویسند که وی تبعیدی وی تبعیدی است؛ پس با او نشست و برخاست خرید و فروش و ازدواج نکنید و با او غذا نخورید و ننوشید و این کار را به مدت یک سال ادامه می دهند و اگر از آن سرزمین به جای دیگری رفت به اهل آن سرزمین نیز همانند این را می نویسند تا یکسال به پایان رسد». گفتم: «و اگر به سوی سرزمین شرک رفت تا بدان پای نهد؟» فرمود: «و اگر به سمت سرزمین شرک رود تا بدان وارد شود اهل آن به جنگ گرفته شوند».

4-1- امام رضا علیه السلام- ابواسحاق مدائنی گوید: نزد امام رضا علیه السلام بودم که مردی وارد شد و گفت: «فدایت شوم خداوند می فرماید: ﴿إِنَّمَا جَزَاء الَّذِينَ يُحَارِبُونَ الله وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَونَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقتَلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُم مِّنْ خِلافٍ أَوْ يُنفَوْا مِنَ الأَرْضِ﴾. فرمود: «آرى، خداوند چنین فرموده است گفت فدایت شوم مرتکب چه کاری شوند به یکی از این چهار کیفر مستحق می گردند؟» پس ابوالحسن علیه السلام به وی فرمود: «چهار چیز است؛ پس چهار چیز را در برابر چهار چیز بدان: اگر با خدا و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم بستیزد و در زمین فساد برانگیزد و بکشد، کشته می شود؛ و اگر بکشد و مال کسی را گیرد کشته می شود و به دار آویخته می شود؛ و اگر مال کسی را گرفت و خون نریخت دست و پایش از خلاف قطع می شود و اگر با خدا و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم ستیزه کند و در زمین فساد انگیزد و کسی را نکشد و مالی هم سلب نکند، از آن سرزمین تبعید می شود». آن مرد گفت: «فدایت شوم حد تبعید وی چیست؟» فرمود: «یک سال از سرزمینی که در آن جنایت نموده، به سرزمین دیگر تبعید می شود و به اهالی آن سرزمین نوشته می شود تا جارچی فریاد برآورد که وی تبعیدی است؛ پس با او غذا نخورید و نیاشامید و با وی ازدواج نکنید تا آن که به سرزمین دیگر رود و به اهالی آن سرزمین نیز چنان نامه ای نویسند و این حال تا یک سال ادامه می یابد و اگر این کار یک سال انجام پذیرد وی سرشکسته توبه خواهد نمود. مرد گفت: «فدایت شوم اگر خواست به سرزمین شرک وارد شود؟» فرمود: «اگر خواست وارد سرزمین شرک شود، گردن وی زده می شود».

ص: 21

5-1- الصادق علیه السلام- ﴿عن عُبَيْدِ اللَّهِ الْمَدَائِنِي عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّما جَزاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنفَوْا مِنَ الْأَرْضِ قَالَ فَعَقَدَ بِيَدِهِ ثُمَّ قَالَ يَا أَبَا عَبْدِاللَّهِ خُذْهَا أَرْبَعاً بِأَرْبَعِ ثُمَّ قَالَ إِذَا حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ سَعَى فِي الْأَرْضِ فَسَادًا فَقَتَلَ قُتِلَ وَ إِنْ قَتَلَ وَ أَخَذَ الْمَالَ قُتِلَ وَ طُلِبَ وَ إِنْ أَخَذَ الْمَالَ وَ لَمْ يَقْتُلْ قُطِعَتْ يَدُهُ وَ رَجْلُهُ مِنْ خِلَافٍ وَ إِنْ حَارَبَ اللَّهَ وَ سَعَى فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَلَمْ يَقْتُلْ وَلَمْ يَأْخُذْ مِنَ الْمَالِ نُفِيَ فِي الْأَرْضِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا حَدُّ نَفْيِهِ قَالَ سَنَةُ يُنْفَى مِنَ الْأَرْضِ الَّتِي فَعَلَ فِيهَا إِلَى غَيْرِهَا ثُمَّ يُكَتَبُ إِلَى ذَلِكَ الْمِصْرِ بِأَنَّهُ مَنْفِيٌّ فَلَا تُوَاكِلُوهُ وَ لَا تُشَارِبُوهُ وَ لَا تُنَاكِحُوهُ حَتَّى يَخْرُجَ إِلَى غَيْرِهِ فَيُكْتَبُ إِلَيْهِمْ أَيْضًا بِمِثْل ذَلِكَ فَلَا يَزَالُ هَذِهِ حَالُهُ سَنَةً فَإِذَا فُعِلَ بِهِ ذَلِكَ تَابَ وَ هُوَ صَاغِرُ﴾. (1)

6-1- الصادق علیه السلام- ﴿وَ سُئِلَ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ: إِنَّما جَزاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ فَقَالَ إِذَا قَتَلَ وَ لَمْ يُحَارِبُ وَ لَمْ يَأْخُذِ الْمَالَ قُتِلَ وَ إِذَا حَارَبَ وَ قَتَلَ قُتِلَ وَ صْلِبَ وَ إِذَا حَارَبَ وَ أَخَذَ الْمَالَ وَ لَمْ يَقْتُلْ قُطِعَتْ يَدَهُ وَ رَجُلُهُ وَ إِذَا حَارَبَ وَ لَمْ يَقْتُلُ وَ لَمْ يَأْخُذِ

الْمَالَ نُفِى﴾. (2)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَ أَخَذَ الْمَالَ وَ قَتَلَ كَانَ عَلَيْهِ أَنْ يُقْتَلَ أَوْ يُصْلَبَ وَ مَنْ حَارَبَ فَقَتَلَ وَ لَمْ يَأْخُذِ الْمَالَ كَانَ عَلَيْهِ أَنْ يُقْتَلَ وَ لَا يُصْلَبُ وَ مَنْ حَارَبَ فَأَخَذَ الْمَالَ وَ لَمْ يَقْتُلُ كَانَ عَلَيْهِ أَنْ يُقْطَعَ يَدُهُ وَ رَجُلُهُ مِنْ خِلَافٍ وَ مَنْ حَارَبَ وَ لَمْ يَأْخُذِ الْمَالَ وَ لَمْ يَقْتُلْ كَانَ عَلَيْهِ أَنْ يُنْفَى ثُمَّ عَزَّوَجَلَّ ينفى ثم استثنى عزوجل فَقَالَ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ بَعْنِي يَتُوبُ مِنْ قَبْلَ أَنْ يَأْخُذَهُ الْإِمَامُ﴾. (3)

8-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ دَاوُدَ الطَّائِيِّ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُحَارِب وَ قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَصْحَابَنَا يَقُولُونَ إِنَّ الْإِمَامَ مُخَيَّرُ فِيهِ إِنْ شَاءَ قَطَعَ وَ إِنْ شَاءَ صَلَبَ وَ إِنَّ شَاءَ قَتَلَ فَقَالَ لَا إِنَّ هَذِهِ أَشْيَاء مَحْدُودَةُ فِي كِتَابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِذَا مَا هُوَ قَتَلَ وَ أَخَذَ قُتِلَ وَ

ص: 22

5-1- امام صادق علیه السلام- عبیدالله مدائنی گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: فدایت شوم مرا درباره ی آیه: ﴿إِنَّمَا جَزَاء الَّذِينَ يُحَارِبُونَ الله وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَلُواْ أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُم مِّنْ خِلافٍ أَوْ يُنفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الآخِرَةِ عذَابٌ عظیم﴾ آگاه نما». پس ایشان دست خود را گره کرد و فرمود: «ای عبدالله این را، چهار در برابر چهار بدان و فرمود اگر با خدا و رسول خدا ستیز نماید و در زمین فساد به پا کند و کشتار نماید در ازای آن کشته می شود و اگر بکشد و اموال مردمان را بگیرد کشته می شود و بر کشیده می شود و اگر مال کسی را بگیرد و کسی را نکشد دست و پایش از خلاف قطع می شود و اگر شمشیر، آخته کند و با خدا و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به ستیز برخیزد و در زمین فساد انگیزد و کسی را نکشد و مالی از کسی نستاند از آن سرزمین تبعید می گردد». گفتم: «حد تبعید وی چیست؟» فرمود: «یک سال از سرزمینی که در آن جنایت نموده به سرزمین دیگر تبعید می شود و به اهالی آن سرزمین نوشته می شود که وی تبعیدی است و با او غذا نخورید و نیاشامید و با وی ازدواج نکنید تا آن که به سرزمین دیگر رود و به اهالی آن سرزمین نیز چنان نامه ای نویسند و این حال تا یک سال ادامه می یابد و اگر این کار یک سال انجام پذیرد وی سرشکسته، توبه خواهد نمود».

6-1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند عزوجل سؤال کردند که فرمود: ﴿إِنَّمَا جَزاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهِ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ﴾؛ آن حضرت در پاسخ این چنین فرمود: «اگر بکشد و و مال کسی را نبرد او را می کشند و هر گاه بجنگد و بکشد او را می کشند و به دار می آویزند، و هرگاه بجنگد و مال بستاند و کسی را نکشد دست راست او و پای چپش را قطع کنند و اگر بجنگد و کسی را نکشد و مالی را نبرد او را نفی بلد و تبعید می کنند.»

7-1- امام باقر علیه السلام- کسی که با خدا بستیزد و مال مردمان را بگیرد و کشتار نماید، باید کشته شود و دار زده شود و آن که بستیزد و بکشد و مالی نستاند باید کشته شود و دارش نمی زنند و آن که بستیزد و مال کسی را بگیرد و جان نستاند باید دست و پایش از خلاف بریده شود و آن که بستیزد و مالی نستاند و خونی نریزد، باید تبعید گردد. و آن گاه خداوند استثنا کرده و می فرماید: «﴿إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِن قبل أَن تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ﴾؛ یعنی پیش از آن که امام درباره ی ایشان حکم نماید، توبه کنند.

8-1- امام صادق علیه السلام- داود طائی از یکی از شیعیان نقل می کند: از امام صادق علیه السلام درباره ی محارب پرسیدم و گفتم: «اصحاب ما می گویند که امام در مجازات وی صاحب اختیار است؛ اگر بخواهد دست و پایش را قطع می نماید و اگر بخواهد دار می زند و اگر بخواهد می کشد؟» فرمود: «نه این امور در کتاب خداوند عزوجل مشخص شده است و اگر بکشد و بگیرد، کشته شده و به دار آویخته می شود و اگر بکشد و مالی نگیرد، کشته می شود و اگر بگیرد و نکشد، دست و پایش

ص: 23

صلبَ وَ إِذَا قَتَلَ وَ لَمْ يَأخُذ قُتِلَ وَ إِذَا أَخَذَ وَ لَمْ يَقْتُلْ قُطِعَ وَ إِنْ هُوَ فَر وَ لَمْ يُقْدَرُ عَلَيْهِ ثُمَّ أخذ قُطِعَ إِلَّا أَنْ يَتُوبَ فَإِنْ تَابَ لَمْ يُقْطَعْ﴾. (1)

9-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام قَالَ: مَنْ شَهَرَ السَّلَاحَ فِي مِصْرٍ مِنَ الْأَمْصَارِ فَعَقَرَ اقْتُصَّ مِنْهُ وَ نُفِيَ مِنْ تِلْكَ الْبَلْدَة وَ مَنْ شَهَرَ السَّلَاحَ فِي غَيْرِ الْأَمْصَارِ فَضَرَبَ وَ عَقَرَ وَ أَخَذَ الْمَالَ وَ لَمْ يَقْتُلُ فَهُوَ مُحَارِبُ جَزَاؤُهُ جَزَاء الْمُحَارِب وَ أَمْرُهُ إِلَى الْإِمَام إِنْ شَاءَ قتله و صَلَبَهُ وَ إِنْ شَاءَ قَطَعَ يَدَهُ وَ رِجْلَهُ قَالَ وَ إِنْ حَارَبَ وَ قَتَلَ وَ أَخَذَ الْمَالَ فَعَلَى الْإِمَامِ أَنْ يَقْطَعَ يَدَهُ الْيَمِينَ بالسَّرِقَةِ ثُمَّ يَدْفَعَهُ إِلَى أَوْلِيَاءِ الْمَقْتُولِ فَيَتْبَعُونَهُ بِالْمَالَ ثُمَّ يَقْتُلُونَهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو عُبَيْدَةَ أصْلَحَكَ اللهُ أَرَأَيْتَ إِن عَفا عنه أولياء المقتول فقال أبو جعفر علیه السلام إِنْ عَفَوا عَنْهُ فَعَلَى الْإِمَامِ أَنْ يَقْتُلَهُ لِأَنَّهُ قَدْ حَارَبَ وَ قَتَلَ وَ سَرَقَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عُبَيْدَةَ فَإِنْ أَرَادَ أَوْلِيَا الْمَقْتُول أَنْ يَأْخُذُوا مِنْهُ الدِّيَةَ وَ يَدَعُونَهُ أَلَهُمْ ذَلِكَ قَالَ لَا عَلَيْهِ الْقَتْلُ﴾. (2)

10-1- الباقر علیه السلام- ﴿مَن حَمَلَ السَّلَاحَ بِاللَّيْلِ فَهُوَ مُحَارِبُ إِلا أَن يَكُونَ رَبَّنَا لَيْسَ مِنْ أَهْل الريبة﴾. (3)

قطع می شود و اگر گریخت و نتوانستند او را بگیرند و بعد ها او را بگیرند دست و پایش قطع می شود مگر آن که توبه کند و اگر توبه کند، دست و پایش قطع نمی شود».

9-1- امام باقر علیه السلام- محمد بن مسلم نقل می کند: امام باقر علیه السلام فرمود: هرکس در شهری از شهر ها سلاح آخت و کسی را مجروح کرد قصاص می شود و او را به شهری دیگر تبعید می کنند. و کسی که خارج از شهرها سلاح آخته کند و ضربه زند و مجروح کند و مال کسی را بستاند ولی خون کسی را نریزد محارب است و جزای او جزای محارب است و سرنوشت وی با امام است؛ اگر بخواهد می کشد و دار می زند و اگر بخواهد دست و پایش را از خلاف می برد و اگر بجنگد و بکشد و مالی را بستاند امام بایستی دست راستش را به خاطر دزدی قطع کند، آن گاه وی را به اولیای دم بسپارد تا او را به گرفتن مال جریمه کنند و آن گاه او را بکشند». ابوعبیده به حضرت گفت: «خداوند حفظت نماید آیا اولیای دم می توانند از جنایت وی بگذرند»؟ امام علیه السلام فرمود: «اگر چنین کردند امام بایستی وی را بکشد زیرا که جنگیده و کشته و سرقت نموده است». ابوعبیده گفت: «و اگر اولیای دم بخواهند از وی دیه بگیرند و رهایش کنند چنین چیزی ممکن است؟» فرمود: «خیر باید کشته شود».

10-1- امام باقر علیه السلام- هرکس به هنگام شب با اسلحه بگردد محارب محسوب می شود مگر آن که از اهل ریبه نباشد. (یعنی هویتش روشن باشد یا پاسبان و شبگرد که سر و کارشان با اسلحه است).

3-2- الجواد علیه السلام- ﴿أحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ الْخَاقَانِيِّ مِنْ آل رزين قَالَ: قُطِعَ الطَّرِيقُ بِجَلُونَا، عَلَى السَّابِلَة مِنَ الْحَاجِّ وَ غَيْرِهِمْ وَ أَفْلَتَ الْقُطَّاعَ إِلَى أَنْ قَالَ وَ طَلَبَهُمُ الْعَامِلُ حَتَّى ظَرَ بِهِمْ ثُمَّ كَتَبَ بِذَلِكَ إِلَى الْمُعْتَصِمِ فَجَمَعَ الْفُقَهَاءَ وَ ابْنَ أَبِي دَاوُدَ ثُمَّ سَأَلَ الْآخَرِينَ عَنِ الْحُكْمِ فِيهِمْ وَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ الرِّضَا علیه السلام حَاضِرُ فَقَالُوا قَدْ سَبَقَ حُكْمُ اللَّهِ فِيهِمْ فِي قَوْلِهِ: إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنفَوْا مِنَ الْأَرْضِ وَ لِامير المؤمنين علیه السلام أن يَحْكُم بِأَيِّ ذَلِكَ شَاءَ مِنْهُمْ قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَى اَبی جَعْفَرَ علیه السلام وَ قَالَ أَخْبِرْنِي بِمَا عِنْدَكَ قَالَ إِنَّهُمْ قَدْ أَضَلُّوا فِيمَا أَفْتَوْا بِهِ وَ الَّذِي يَجِبُ فِي ذَلِكَ يَنْظُرَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فِي هَؤُلَاءِ الَّذِينَ قَطَعُوا الطَّرِيقَ فَإِنْ كَانُوا أَخَافُوا السَّبِيلَ فَقَط وَ لَمْ يَقْتُلُوا أَحَداً وَ لَمْ يَأْخُذُوا مَالَا أَمَرَ بِإِيدَاعِهِمُ الْحَبْسَ فَإِنَّ ذَلِكَ مَعْنَى نَفْيِهِمْ مِنَ الْأَرْضِ بِإِخَافَتِهِمْ السَّبِيلَ وَ إِنْ كَانُوا أَخَافُوا السَّبِيلَ وَ قَتَلُوا النَّفْسَ أَمَرَ بِقَتْلِهِمْ وَ إِنْ كَانُوا أَخَافُوا السَّبِيلَ وَ قَتَلُوا النَّفْسَ وَ أخَذُوا الْمَالَ أَمَرَ بِقَطعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلِهِمْ مِنْ خِلَافٍ وَ صَلْبِهِمْ بَعْدَ ذَلِكَ فَكَتَبَ إِلَى الْعَامِلِ بِأَنْ يَمْتَثلَ ذَلِكَ فِيهِمْ﴾. (1)

4-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَر علیه السلام عَنْ أَبِيهِ علیه السلام قَالَ إِذَا دَخَلَ عَلَيْكَ رَجُلٌ يُرِيدُ أَهْلَكَ وَ مَا تَمْلِك فَابْدَرْهُ بالضَّرْبَة إِن اسْتَطَعْتَ فَإِنَّ اللَّصَّ مُحَارِبُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَاقْتُلُهُ فَمَا تَبَعَكَ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ عَلَى﴾. (2)

5-2- الصادق علیه السلام- ﴿مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ وَ لَا يَحِلُّ قَتْلُ أَحَدٍ مِنَ الْكُفَّارِ وَ الصَّابِ فِي دَارِ التَّقِيَّةِ إِلَّا قَاتِل أَوْ سَاعِ فِي فَسَادٍ وَ ذَلِكَ إِذَا لَمْ تَخَفْ عَلَى نَفْسِكَ وَ لَا عَلَى أَصْحَابِكَ﴾

3-2- امام جواد علیه السلام- احمد بن فضل خاقانی گوید: در جلولاء و بر جاده کاروان رو از حجاج و غیر حجاج، راهزنان به رهگذران زدند و گریختند ... پس عامل در پی آن ها آمد و بر آنان دست یافت و همگی را در سیطره ی خود گرفت و آن گاه به معتصم نامه ای نوشت و او فقها و ابن ابی داوود را گرد آورد. رد. وی رای ابن ابی دؤاد را جاری دانست و آن گاه نظر دیگران درباره ی حکم مربوط به ایشان را جویا شد، حال آن که ابوجعفر محمد بن علی الرضا علیه السلام نیز حضور داشت». گفتند: «حکم خداوند درباره ی ایشان پیش از این در آیه: ﴿إِنَّمَا جَزَاء الَّذِينَ يُحَارِبُونَ الله وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُم مِّنْ خِلافٍ أَوْ يُنفَوْا مِنَ الْأَرْضِ﴾ آمده است و امیر مؤمنان علیه السلام می تواند به هر یک از این احکام حکم نماید وی رو به امام جواد علیه السلام نمود». و گفت: «نظر شما چیست؟» فرمود: «ایشان در آن چه فتوا نمودند، راه نادرست رفتند، و که در این امر واجب است آن است که امیرمؤمنان به حال این راهزنان بنگرد و اگر ایشان رهگذران را تنها ترسانده باشند و کسی را نکشته یا مالی را سلب نکرده اند ایشان را حبس نماید و این معنی تبعید آن ها از سرزمین پس از ترساندن رهگذران می باشد و اگر رهگذران را ترسانده کسی را کشته اند به قتل آن ها دستور بدهد و اگر رهگذران را ترسانده و کسی را کشته باشند و مالی را دزدیده باشند امیر دستور دهد دست و پای آن ها را از خلاف قطع کرده و پس از آن به دارشان آویزند». وی به عامل خود نوشت که این حکم را در حق آن ها اجرا نماید.

4-2- امام باقر علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است که پدر بزرگوارش فرمود: اگر کسی بر تو وارد شد و خواست به اهل تو و اموال تو دست درازی کند اگر توانستی او را بزن دزد در جنگ با خدا و رسول خداست او را بکش پس اگر چیزی در آن بر تو باشد بر گردن من است.

5-2- امام صادق علیه السلام- هر کس که در راه دفاع از مال خودش کشته شود شهید است و در کشوری که بایستی تقیه نمود کشتن هیچ یک از کفار و ناصبی ها حلال نیست مگر کسی که قاتل باشد یا در راه فساد در روی زمین قدم بردارد و این در صورتی است که نسبت به جان خودت و جان یارانت ترسی نداشته باشی.

﴿اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيا وَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِيمٌ أَ لَا تَرَى أَنَّ الْمُخَيَّرَ الَّذِي خَيْرَ اللَّهُ الْإِمَامَ عَلَى شَيْءٍ وَاحِدٍ وَ هُوَ الْكُفْرُ وَ لَيْسَ هُوَ عَلَى أَشْيَاءَ مُخْتَلِفَة فَقُلْتُ لِأَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ قَالَ ذَلِكَ الطَّلَبُ أَنْ تَطْلُبَهُ الْخَيْلُ حَتَّى يَهْرُبَ فَإِنْ أَخَذَتْهُ الْخَيْلُ حْكِمَ عَلَيْهِ بِبَعْض الأحكام الَّتِى وَصَفْتُ لَكَ وَالْحُكْمُ الْآخَرُ إِذَا وَضَعَتِ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا وَ أَنْخِنَ أَهْلُهَا فَكُلُّ أسير أُخِذَ فِي تِلْكَ الْحَالِ فَكَانَ فِي أَيْدِيهِمْ فَالْإِمَامُ فِيهِ بِالْخِيَارِ إِنْ شَاءَ مَنَّ عَلَيْهِمْ فَأَرْسَلَهُمْ وَ إِنْ شَاءَ فَادَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ وَ إِنْ شَاءَ اسْتَعْبَدَهُمْ فَصَارُوا عبيداً﴾. (1)

2-3- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عن أَبي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَدِمَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم قوْمُ مِنْ بَنِي ضَبَّةَ مَرْضَى - فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَقِيمُوا عِنْدِي فَإِذَا بَرَأَتُمْ بَعَثْكُمْ فِي سَريَّة فَقَالُوا أَخْرِجْنَا مِنَ الْمَدِينَة فَبَعَثَ بِهِمْ إِلَى إِبل الصَّدَقَةِ يَشْرَبُونَ مِنْ أَبْوَالِهَا وَ يَأْكُلُونَ مِنْ أَلْبَائِهَا فَلَمَّا بَرَءَوا وَ اشْتَدُوا قَتَلُوا ثَلَاثَةَ مِمَّنْ كَانُوا فِي الْإِبل فَبَلَغَ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَبَعَثَ إِلَيْهِمْ عَلِياهِ علیه السلام فَهُمْ فِي وَادٍ قَدْ تَخَيَّرُوا لَيْسَ يَقْدِرُونَ أَنْ يَخْرُجُوا مِنْهُ قَرِيباً مِنْ أَرْضِ الْيَمَنِ فَأَسَرَهُمْ وَ جَاءَ بِهِمْ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ عَلَيْهِ: إِنَّمَا جَزاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنفَوْا مِنَ الْأَرْضِ فَاخْتَارَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم الْقَطَّعَ فَقَطَعَ أَيْدِيَهُمْ وَ أَرْجُلَهُمْ مِنْ خِلَافٍ﴾. (2)

3-3- الصادق علیه السلام- ﴿عن جميل بن دَراج قال: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِاللهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ: إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَن يُقَتَلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ . فَقُلْتُ أَيُّ شَيْءٍ عَلَيْهِمْ مِنْ هَذِهِ الْحُدُودِ الَّتِي سَمَّى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ قَالَ ذَلِكَ إِلَى الْإِمَامِ إِنْ شَاءَ قَطَعَ وَ إِنْ شَاءَ صَلَبَ وَ إِنْ شَاءَ نَفَى وَإِنْ شَاءَ قَتَلَ قُلْتُ النَّفْى إِلَى أَيْنَ قَالَ يُنْقَى مِنْ مِصْرَ إِلَى مِصْرَ آخَرَ وَ قَالَ إِنْ عَلِيّا علیه السلام نفى رَجُلَيْن مِنَ الْكُوفَة إِلَى الْبَصْرَة﴾. (3)

ص: 28

ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ آیا نمی بینی مخیر نمودنی و حق انتخابی که خداوند امام را در آن صاحب اختیار کرده است، بر یک چیز است و آن کل [این چهار مورد] است، و تخییر بر امور مختلف نیست». به جعفر بن محمد علیه السلام عرض کردم: «درباره ی سخن الهی: ﴿أَوْ يُنفَوْا مِنَ الأَرْضِ﴾ توضیح دهید». فرمود: این برای تعقیب است. به این شکل که سواران وی را تعقیب کنند و او بگریزد و چون سواران وی را گرفتند براساس یکی از احکامی که آن را وصف نمودم بر وی حکم گردد. و اما حکم دیگر آن زمانی است که شدت جنگ به پایان رسیده و جنگجویان بسیاری کشته شده اند و هر اسیری که در این حال گرفته شود در دست ایشان می باشد و امام حق گزینش دارد؛ اگر بخواهد بر آنان منت می نهد [و رهایشان می سازد] و اگر بخواهد در برابر جانشان از ایشان فدیه می گیرد و اگر بخواهد ایشان را به بردگی می گیرد و آنان برده می گردند».

2-3- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- از امام صادق علیه السلام روایت است: قومی بیمار از بنی ضبه نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آمدند و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به ایشان گفت: «نزد من بمانید و چون بهبود یافتید، شما را به سریه ای می فرستم». گفتند: «ما را از مدینه بیرون فرست و پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم ایشان را به محل نگهداری شتران صدقه فرستاد و از ادرار آن ها می نوشیدند و از شیر آن ها می خوردند و چون حالشان بهبود یافت و توانمند شدند، سه تن از چوپانان شتران را کشتند و چون این خبر به رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم رسید، علی علیه السلام را فرستاد و آن گروه ناگهان خود را در دره ای نزدیک به خاک یمن یافتند و متحیر مانده راه گریزی به بیرون آن نداشتند و علی علیه السلام ایشان را اسیر کرده و نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آورد و این آیه نازل شد ﴿إِنَّمَا جَزَاء الَّذِينَ يُحَارِبُونَ الله وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُم مِّنْ خِلافٍ أَوْ يُنفَوْا مِنَ الأَرْضِ﴾ و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم قطع کردن دست ها و پا هایشان از خلاف را انتخاب کرد.

3-3- امام صادق علیه السلام- جمیل بن دراج گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿إِنَّمَا جَزَاء الَّذِينَ يُحَارِبُونَ الله وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُم مِّنْ خلافٍ أَوْ يُنفَوْا مِنَ الأَرْضِ ذَلِكَ هُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابٌ عظِیم﴾ پرسیدم و گفتم: «کدام یک از این حدود که خداوند نام برده بر ایشان است؟ فرمود این به عهده ی امام است اگر بخواهد قطع می کند و اگر بخواهد دار می زند و اگر بخواهد تبعید می نماید و اگر بخواهد، می کشد». گفتم: «به کجا تبعید می شود؟» فرمود: «از شهری به شهری دیگر تبعید می شود و امیر المؤمنین علیه السلام دو مرد را از کوفه به بصره تبعید نمود».

ص: 29

4-3- الصادق علیه السلام- ﴿عن بريد بن معاوية قَالَ: سَألَ رَجُلُ أبا عبدالله علیه السلام عن قول الله عزوجل: إِنَّما جَزاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ قَالَ ذَلِكَ إِلَى الْإِمَام يَفْعَلُ بِهِ مَا يَشَاءُ قُلْتُ فَمُقَوَّضُ ذَلِكَ إِلَيْهِ قَالَ لَا وَلَكِنْ نَحْوَ الْجِنَايَةِ﴾. (1)

5-3- الصادق علیه السلام- ﴿عن سَمَاعَةَ بن مِهْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ: إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ قَالَ الْإِمَامُ فِي الْحُكْمَ فِيهِمْ بِالْخِيَارَ إِنْ شَاءَ قَتَلَ وَ إِنْ شَاءَ صَلَبَ وَ إِنْ شَاءَ قَطَعَ وَإِنْ شَاء نَفَى مِنَ الْأَرْضِ﴾. (2)

6-3- الصادق علیه السلام- ﴿كل شَيْءٍ فِي الْقُرْآنِ أوْ فَصَاحِبُهُ بالخيار يَخْتَارُ مَا شَاء ... فُوضَ إِلَى إِمَامٍ فِي المحارب أن يصنعَ مَا شَاء وَ قَالَ كُلِّ شَيْءٍ في القرآن أوْ فَصَاحبة بالخيار﴾. (3)

4-3- امام صادق علیه السلام- برید بن معاویه گوید: مردی از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿إِنَّمَا جَزَاء الَّذِينَ يُحَارِبُونَ الله وَ رَسُولَهُ﴾ پرسید». و ایشان فرمود: «این با امام است که با او هر چه بخواهد، می کند». گفتم: «پس تصمیم به او واگذار شده است؟» فرمود: «خیر، بلکه به اندازه ی جنایت شخص است».

5-3- امام صادق علیه السلام- سماعة بن مهران نقل می کند: امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿إِنَّمَا جَزَاء الَّذِينَ يُحَارِبُونَ الله وَ رَسُولَهُ﴾ فرمود: «امام در حکم بر ایشان دارای اختیار است؛ اگر بخواهد، می کشد و اگر بخواهد دار می زند و اگر بخواهد قطع می نماید و اگر بخواهد از سرزمین تبعید می نماید».

6-3- امام صادق علیه السلام- هر حکمی که در قرآن؛ کلمه «أو» است پس صاحب و پیرو آن مختار است اختیار نموده و برگزیند هر کدام را بخواهد ... خداوند حکم محارب را در اختیار امام قرار داده که هر کاری می خواهد انجام دهد و فرمود: «هر چیز که در قرآن با لفظ «أو» آمده، شخص می تواند انتخاب کند».

4-4- الصادق علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّا جَزاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ... قَالَ: لَا يُبَايَعُ وَ لَا يُؤْوَى وَ لَا يُطْعَمْ وَ لَا يُتَصَدَّقَ عَلَيْهِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ وَ جَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ (35)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن سَلْمَانَ الْفَارِسِي عَنْ امير المؤمنين علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: قُلْ كَفَى بِالله شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ فَقَالَ أَنَا هُوَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ وَ قَدْ صَدَّقَهُ اللَّهُ وَ أَعْطَاهُ الْوَسِيلَةَ فِي الْوَصِيَّة وَ لَا يُحَلَّى أُمَّتَهُ مِنْ وَسِيلَتِهِ إِلَيْهِ وَ إِلَى اللَّهِ فَقَالَ: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ﴾. (2)

2- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿الأَئِمَّةُ علیهم السلام مِنْ وَلْدِ الْحُسَيْنِ علیه السلام مَنْ أَطَاعَهُمْ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ عَصَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ هُمُ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى وَ هُمُ الْوَسِيلَةُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَل﴾. (3)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ فَقَالَ: تَقَرَبُوا إِلَيْهِ بِالْإِمَام﴾. (4)

4- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿سَلُوا اللَّهَ لِيَ الْوَسِيلَةَ فَإِنَّهَا دَرَجَةُ فِي الْجَنَّةِ لَا يَنَالُهَا إِلَّا عَبْدُ وَاحِدٌ وَ أَرْجُو أَنْ أَكونَ أَنَا هُوَ﴾. (5)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فِى الْجَنَّة لؤلؤتَانِ إِلَى بُطْنَانِ الْعَرْشِ إِحْدَاهُمَا بَيْضَاءُ وَ الْأَخْرَى صَفْرَاء في كُلِّ وَاحِدَة مِنْهَا سَبْعُونَ أَلْفَ غُرْفَة أَبْوَابُهَا وَ أَكْوَابُهَا مِنْ عِرقِ وَاحِدِ فَالْبَيْضَاءُ الْوَسِيلَةُ المُحَمَّد صلی الله علیه و اله و سلم وَ أَهْلِ بَيْتِهِ علیهم السلام وَ الصَّفْرَاء لِلإبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ أَهْلِ بَيْتِهِ عليهم السلام﴾. (6)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿خُطبَةُ لِأمير المؤمنين علیه السلام وَ هِيَ خُطبَةُ الوَسِيلَة علیه السلام قَالَ فِيهَا: أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى وَعَدَ نَبيَّهُ مُحَمَّدَا صلی الله علیه و اله و سلم الوَسِيلَةَ وَ وَعْدَهُ الْحَقِّ وَ لَنْ يُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ أَلَا وَ إِنَّ الْوَسِيلَةَ

ص: 32

4-4- امام صادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا جَزَاء الَّذِينَ يُحَارِبُونَ الله وَ رَسُولَهُ...﴾ با وی خرید و فروش نمی شود، پناه داده نمی شود به او غذا داده نمی شود و به او صدقه داده نمی شود.

ای کسانی که ایمان آورده اید از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید؛ و وسیله ای برای تقرب به او بجویید؛ و در راه او جهاد کنید باشد که رستگار شوید. (35)

1- امام علی علیه السلام- سلمان رحمه الله علیه نقل می کند: امیر المؤمنین علیه السلام درباره ی آیه بگو: خدا و هر کس که از کتاب آگاهی داشته باشد به شهادت میان من و شما کافی است (رعد /43)؛ فرمود: «منم آن که ام الکتاب نزد اوست. و خداوند او را تصدیق نمود و او را در وصیت وسیله ی بخشش نمود و هیچ امتی را از دستاویزی به وی و به خداوند بی نیازی نیست که خداوند می فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ﴾.

2- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- امامان و پیشوایان پس از من همگی از فرزندان حسین می باشند، و هرکس از ایشان فرمان برد خدا را اطاعت کرده و هرکس نافرمانی آنان کند خدا را معصیت کرده است، و ایشان چنگاویز محکم و دستگیره استوار هستند و اینان راهنما به سوی خداوند عزوجل هستند.

3- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ﴾؛ به واسطه ی امام به خداوند نزدیکی جویید.

4- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- از خدا برای من وسیله را بخواهید که آن جایگاه و مرتبه ای در بهشت است که تنها یک بنده به آن دسترسی دارد و امید آن دارم که آن بنده من باشم.

5- امام علی علیه السلام- در بهشت دو مروارید در میانه ی عرش هست؛ یکی سپید و دیگری زرد است و در هر یک از آن ها هفتاد هزار اتاق است که در ها و جامه ای آن از یک جنس می باشند و سفید: وسیله ی محمد صلی الله علیه و اله و سلم است و اهل بیت علیهم السلام اوست و زرد: از آن ابراهیم صلی الله علیه و اله و سلم و خاندان وی است.

6- امام علی علیه السلام- ای مردم همانا خداوند عزوجل فرستاده اش محمد صلی الله علیه و اله و سلم را وعده ی وسیله داده است و وعده اش حق است و خداوند خلف وعده نمی کند. هان! آگاه باشید که وسیله بالاترین درجه ی بهشت است و در اوج بلندی ها قرار دارد و انتهای آرزوست و هزار نردبان دارد و فاصله ی بین هر نردبان و دیگری هزار سال دویدن یک اسب نجیب است و نردبان های آن از مروارید، گوهر، زبرجد، لؤلؤ، یاقوت، زمرد، مرجان، کافور، عنبر، بخار، عود، بخور، طلا، نقره و ابر و هوا و

ص: 33

عَلَى دَرَجَ الْجَنَّةِ وَ ذِرْوَة ذَوَائِب الزُّلْفَةِ وَ نِهَايَة غَايَةِ الْأَمْنِيَّة لَهَا أَلْفُ مِرْقَاةِ مَا بَيْنَ الْمِرْقَاةِ إِلَى الْمِرْقَاةِ خَضْرُ الْفَرَسِ الْجَوَادِ مِائَةَ عَامَ وَ هُوَ مَا بَيْنَ مِرْقَاةَ دُرَةِ إِلَى مِرْقَاةِ جَوْهَرَةٍ إِلَى مِرْقَاة زَبَرْجَدَة إِلَى مِرْقَاةِ لُؤْلُوَة إِلَى مِرْقَاة يَأْقُوتَة إِلَى مِرْقَاة رُمُردَة إِلَى مِرْقَاةِ مَرْجَانَة إِلَى مِرْقَاةِ كَافُورَ إِلَى مِرْقَاةَ عَنْبَرِ إِلَى مِرْقَاةِ يَلَنُّجُوج إِلَى مِرْقَاةِ ذَهَب إِلَى مِرْقَاةِ غَمَامِ إِلَى مِرْقَاةِ هَوَاءٍ إِلَى مِرْقَاةِ نُورٌ قَدْ أَنَافَتْ عَلَى كَلِّ الْجِنَانَ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم يَوْمَئِذٍ قَاعِدُ عَلَيْهَا مُرْتَدِ بِرَيْطَنَيْنَ رَيْطَة مِنْ رَحْمَةَ اللَّهِ وَ رَيْطَة مِنْ نُورِ اللَّهِ عَلَيْهِ تَاجُ النُّبُوَّةِ وَ إِكْلِيلُ الرِّسَالَةِ قَدْ أَشْرَقَ بِنُورِهِ الْمَوْقِفَ وَأَنَا يَوْمَئِذٍ عَلَى الدَّرَجَةَ الرَّفِيعَةَ وَ هِيَ دُونَ دَرَجَتِهِ وَ عَلَيَّ رَيْطَنَانِ رَيْطَةُ مِنْ أَرْجُوانِ النُّورِ وَ رَيْطَةٌ مِنْ كَافُور وَ الرُّسُلُ وَ الْأَنْبِيَاء علیهم السلام قَدْ وَقَفُوا عَلَى الْمَرَاقِي وَ أَعْلَامُ الْأَرْمِنَةِ وَ حُجَجَ الدُّهُورِ عَنْ أَيْمَانِنَا وَ قَدْ تَجَلَّلَهُمْ خَلَلُ النُّورِ وَ الْكَرَامَةِ لَا يَرَانَا مَلَكُ مُقَرَّبُ وَ لَا نَبِيُّ مُرْسَلُ إِنَّا بُهِتَ بِأَنْوَارِنَا وَ عَجِبَ مِنْ ضِيَائِنَا وَ جَلَالَتِنَا وَ عَنْ يَمِينِ الْوَسِيلَة عَنْ يَمِين الرَّسُول صلی الله علیه و اله و سلم غَمَامَةُ بَسْطَةَ الْبَصَرَ يَأْتِي مِنْهَا النَّدَاءُ يَا أَهْلَ الْمَوْقِفِ طُوبَى لِمَنْ أَحَبَّ الْوَصِيَّ وَ آمَنَ بِالنَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم الْأُمِّيِّ الْعَرَبِيَّ وَ مَنْ كَفَرَ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ وَ عَنْ يَسَارِ الْوَسِيلَةِ عَنْ يَسَارِ الرَّسُول صلی الله علیه و اله و سلم ظَلَّةُ يَأْتِي مِنْهَا النَّدَاءُ يَا أَهْلَ الْمَرْقِفِ طُوبَى لِمَنْ أَحَبَّ الْوَصِيَّ وَ آمَنَ بِالنَّبِيِّ الْأَمَى وَالَّذِى لَهُ الْمُلْكُ الْأَعْلَى لَا فَارَ أَحَدٌ وَ لَا نَالَ الرَّوْحَ وَالْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ لَقِيَ خَالِقَهُ بِالْإِخْلَاصِ لَهُمَا وَ الِاقْتِدَارِ بِنُجُومِهِمَا فَأَيْقِنُوا يَا أَهْلَ وَلَايَةِ اللَّهِ بِبَيَاضِ وُجُوهِكُمْ وَ شرفِ مَقْعَدِكُمْ وَ كَرَم مَآبِكُمْ وَ بِفَوْرُكُمُ الْيَوْمَ عَلَى سُرُرٍ مُتَقابِلِينَ وَ يَا أَهْلَ الْانْحِرَافِ وَ الصُّدُودِ عَنِ اللَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ وَ رَسُولِهِ وَ صِرَاطِهِ وَ أَعْلَامِ الْأَرْمِنَةِ أَيُقِنُوا بِسَوَادِ وُجُوهِكُمْ وَ غَضَبٍ رَّبِّكُمْ جَزَاءً بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾. (1)

7- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عن أبي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِذَا سَأَلْتُمُ اللَّهَ لِي فَسَلُوهُ الْوَسِيلَةَ فَسَأَلْنَا النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم عَنِ الْوَسِيلَة فَقَالَ هِيَ دَرَجَتِي فِي الْجَنَّةِ وَ هِيَ أَلْفَ مِرْنَاةِ مَا بَيْنَ الْمِرْقَاةِ إِلَى الْمِرْقَاةِ خَضْرُ الْفَرَسِ الْجَوَادِ شَهْراً وَ هِيَ مَا بَيْنَ مِرْقَاةِ جَوْهَر إِلَى مِرْقَاءَ زَبَرْجَدٍ إِلَى مِرْقَاةِ يَأْقُوتِ إِلَى مِرْقَاةِ ذَهَب إِلَى مِرْقَاةِ فِضَّةٍ فَيُؤْتَى بِهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى تُنْصَبَ مَعَ دَرَجَةِ النَّبِيِّينَ فَهِيَ فِي دَرَجَةِ النَّبِيِّينَ كَالْقَمَرَ بَيْنَ الْكَوَاكِب فَلَا يَبْقَى يَوْمَئِذٍ نَبِيُّ وَ لَا صِدِّيقُ وَ لَا شَهِيدٌ إِنَّا قَالَ طُوبَى لِمَنْ كَانَتْ هَذِهِ الدَّرَجَةُ دَرَجَتَهُ﴾. (2)

ص: 34

نور می باشد و این وسیله بر بالای همه ی باغ های بهشت قرار دارد و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم در آن روز بر روی آن نشسته است و دو جامه ی لطیف به تن کرده است: یک لباسش از جنس رحمت خدا و دیگری از نور اوست و بر سر آن حضرت تاج نبوت و اکلیل رسالت است و این درحالی است که آن مکان را با نورش نورانی کرده است و من در آن روز بر مقامی رفیع قرار دارم که پایین تر از مقام پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم است و من نیز دو لباس لطیف به تن دارم یکی از شکوفه ارجوان است و دیگری از جنس کافور و فرستادگان و پیامبران بر روی نردبان ها ایستاده اند و بزرگان و حجّت های همه ی ادوار در سمت راست ما قرار دارند، در حالی که حله هایی از نور و کرامت آنان را پوشانده است. و هر فرشته ی مقرب و نبی و فرستاده ای که ما را می بیند از نور ما مبهوت می گردد و از درخشش و شکوه ما شگفت زده می شود. و در سمت راست وسیله و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم ابری است که وسعتش به گستره ی نگاه است و ندایی از آن به گوش می رسد: ای صاحبان این جایگاه! خوشا به حال کسی که وصی را دوست بدارد و به پیامبر عربی امّی ایمان بیاورد و هرکس کفر ورزد، آتش میعادگاه اوست در سمت چپ وسیله و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم سایه ایست که ندایی از آن می آید: «ای صاحبان این جایگاه خوشا به حال کسی که وصی را دوست بدارد و به پیامبر عربی امی صلی الله علیه و اله و سلم ایمان بیاورد و قسم به خدایی که پادشاهی برتر از آن اوست هیچ کس رستگار نگردد و به رحمت و بهشت نمی رسد مگر این که با اخلاص نسبت به این دو و دنباله روی مسیر این دو به دیدار پروردگارش بیاید پس ای طرفداران ولایت خدا به روسفیدی و شرافت مقتدایتان (جایگاهتان) و بازگشت کریمانه تان و رستگاریتان در این روز در حالی که بر روی تخت هایی در برابر هم قرار دارید یقین داشته باشید و شما ای طرفداران انحراف و منع کنندگان از ذکر خداوند و رسول و راهش و ای بزرگان ،ادوار به سیاه رویی خویش و خشم پروردگارتان در مقابل اعمالی که کردید، ایمان داشته باشید».

7- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- ابوسعید خدری گوید: رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «اگر از خدا چیزی برای من خواستید، پس از وی وسیله دستاویز را بخواهید». از ایشان پرسیدیم: «وسیله چیست»؟ فرمود: «آن جایگاه من در بهشت است و آن هزار پلکان نردبان است و بین هر پلکان تا پلکان دیگر نردبانی به اندازه ی یک ماه دویدن اسب تیزرو است و آن بین نردبان گوهر تا نردبان زبرجد، تا نردبان یاقوت، تا نردبان زر، تا نردبان نقره است و در روز قیامت آن را می آورند تا در کنار جایگاه پیامبران بنهند و آن در میان جایگاه ها و تخت های پیامبران همچون ماه در میان ستارگان است، و هیچ نبی و صدیق و شهیدی در آن روز نیست مگر آن که می گوید خوشا آن را که این جایگاه از آن اوست».

ص: 35

قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ أَنَّهُم مَّا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لِيَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذَابِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَا تُقُبِّلَ مِنْهُمْ وَ هُمْ عَذَابٌ أَلِيم﴾ (36)

قوله تعالى: ﴿يُريدُونَ أَنْ يَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ وَ ما هُمْ بِخارِجِينَ مِنْها وَ هُمْ عَذابٌ مُقيم﴾ (37)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي بصير قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام يَقُولُ أَعْدَاءُ عَلَى اللَّهِ هُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِي النَّارِ قَالَ اللَّهُ: وَ مَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنْهَا﴾. (1)

2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَنْصُورٍ بن حازم قَالَ: قُلْتُ لِأبي عَبْدِاللهِ علیه السلام وَ ما هُمْ بِخارِجِينَ مِنَ النَّارِ قَالَ أَعْدَاءُ عَلَى هُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِي النَّارِ أَبَدَ الْآبِدِينَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِينَ﴾. (2)

3- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ حُمْرَانَ قَالَ سَأَلْتَ أَبَا عَبْدِاللَّهِ جعفر علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى وَ مَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنْهَا قَالَ كَأَنَّكَ تُرِيدُ الْآدَمِيِّينَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ كَانُوا حُوسِبُوا وَ عُذَّبُوا وَأَنتُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِي الْجَنَّةِ قَالَ اللَّهُ إِن أَعْدَاءَ عَلَى علیه السلام هُمُ الْمُخَلَّدُونَ فِي النَّارِ أَبَدَ الْآبِدِينَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِينَ هَكَذَا تَنْزِيلُهَا﴾. (3)

4- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَالَ نَافِعُ بْنُ الْأَزْرَقِ لِابْنِ عَبَّاس كَيْفَ يَخْرِجُ أَهْلَ النَّارِ وَ هُوَ يَقُولُ وَ مَا هُم بخارِجِينَ مِنْهَا؟ فَقَالَ: هَذَا فِى الْكَفَّار﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ الله وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ (38)

1- الصادق علیه السلام- ﴿حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ التَّيَهُم فَتَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما وَ قَالَ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ قَالَ فَامْسَحْ عَلَى كَفَيْكَ مِنْ حَيْثُ مَوْضع القطع وَقَالَ وَ مَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا﴾. (5)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿تفسير العياشى أَنَّهُ كَانَ إِذَا قَطَعَ السَّارِقَ تَرَكَ الْإِبْهَامَ وَ الرَّاحَةَ فَقِيلَ لَهُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام تَرَكْتَ عَامَةَ يَدِهِ قَالَ فَقَالَ لَهُمْ فَإِنْ تَابَ فَبِأَي شَيْءٍ يَتَوَضَّأَ لِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ: وَ

ص: 36

به یقین کسانی که کافر شدند اگر تمام آن چه در زمین است و همانندش، از آن آن ها باشد و همه ی آن را برای نجات از کیفر روز قیامت بدهند، از آنان پذیرفته نخواهد شد؛ و مجازات دردناکی خواهند داشت. (36)

پیوسته می خواهند از دوزخ خارج شوند ولی آن ها نمی توانند از آن خارج گردند؛ و برای آن ها مجازاتی پایدار است. (37)

1- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: شنیدم امام باقر علیه السلام می فرماید: دشمنان علی علیه السلام هستند که در آتش دوزخ جاودانند و خداوند می فرماید: ﴿وَ مَا هُم بِخَارِجِينَ مِنْهَا﴾.

2- امام صادق علیه السلام- منصور بن حازم گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿وَ مَا هُم بِخَارِجِينَ مِنْهَا﴾ پرسیدم. فرمود: «دشمنان علی هستند که تا ابد و تا همیشه ی روزگار در آتش دوزخ جاودانند».

3- امام صادق علیه السلام- حمران گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند متعال ﴿وَ ما هُم بخارِجِينَ مِنْها﴾ پرسیدم فرمود: «گویا مقصود تو انسان ها است»؟ عرض کردم: «بله». فرمود: «آن ها مورد حساب قرار گرفته و عذاب می شوند و شما در بهشت جاودانه هستید». خداوند فرمود: «دشمنان علی تا ابد و برای همیشه در آتش جاودانه اند. نزولش این گونه است».

4- ابن عباس رحمه الله علیه- نافع بن ازرق به ابن عباس رحمه الله علیه گفت: «اهل آتش چگونه بیرون می آیند در حالی که خداوند می فرماید:﴿وَ مَا هُم بِخَارِجِينَ مِنْهَا﴾؟» گفت: «این آیه درباره ی کافران است».

دست مرد دزد و زن دزد را به کیفر عملی که انجام داده اند بعنوان یک مجازات الهی [به مقدار چهار انگشت] قطع کنید و خداوند توانا و حکیم است. (38)

1- امام صادق علیه السلام- حماد بن عیسی از یکی از شیعیان نقل می کند که از امام صادق علیه السلام درباره ی تیمم پرسیدند و ایشان این آیه را تلاوت کرد: ﴿وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما﴾ و و فرمود: ﴿فاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ﴾؛ و فرمود بر دو دستت از موضع قطع، مسح بکش. و فرمود و پروردگار تو فراموشکار نیست. (مریم /64).

امام علی علیه السلام چون دست سارق را قطع کنند انگشت شست و کف دست برای او باقی گذاشته می شود و به حضرت گفتند: «ای امیر المؤمنین علیه السلام! بخش بیشتر دستش را باقی گذاشته ای؟ ایشان فرمود: «اگر توبه نماید آن گاه با چه وضو می سازد؟ چرا که خدای تعالی

ص: 37

السَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما جَزَاءً بِما كَسَبَا نَكَالًا مِنَ الله.. فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. (1)

3- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْن مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام فِي كَمْ يُقْطَعُ السَّارِقُ فَقَالَ فِي ربع دِينَارٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ فِي دِرْهَمَيْنِ؟ فَقَالَ فِي رُبُعِ دِينَارٍ بَلَغَ الدِّينَارُ مَا بَلَغَ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ أَ رَأَيْتَ مَنْ سَرَقَ أَقَلَّ مِنْ رُبع دِينَارٍ هَلْ يَقَعُ عَلَيْهِ حِينَ سَرَقَ اسْمُ السَّارِقِ وَ هَلْ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ سَارِقُ فِي تِلْكَ الْحَالِ فَقَالَ كُلَّ مَنْ سَرَقَ مِنْ مُسْلِمٍ شَيْئاً قَدْ حَوَاهُ وَ أَحْرَزَهُ فَهُوَ يَقَعُ عَلَيْهِ اسْمُ السَّارِقِ وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ سَارِقُ وَلَكِنْ لَا يُقْطَعُ إِلَّا فِي رَبِّعِ دِينَارٍ أَوْ أَكْثَرَ وَ لَوْ قُطِعَتْ أَيْدِي السُّرَّاقِ فِيمَا هُوَ أَقَلُّ مِنْ ربع دِينَارٍ لَأَلْفَيْتَ عَامَّةَ النَّاسِ مُقَطَعِينَ﴾. (2)

4- الصادق علیه السلام- ﴿جَرَتْ فِي صَفْوَانَ بْن أُمَيَّةَ الْجُمَحِيِّ ثَلَاثَ مِنَ السُّنَنِ إِلَى أَن قَالَ وَ كَانَ رَاقِداً فِي مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ تَحْتَ رَأْسِهِ رِدَاؤُهُ فَخَرَجَ يَبُولُ فَجَاءَ وَ قَدْ سُرِقَ رِدَاؤُهُ فَقَالَ مَنْ ذَهَبَ بردَائِي وَ خَرَجَ فِي طَلَبِهِ فَوَجَدَهُ فِي يَدِ رَجُل فَرَفَعَهُ إِلَى النَّبِيِّ فَقَالَ اقْطَعُوا يَدَهُ فَقَالَ أَ تَقْطَعُ يَدَهُ مِنْ أَجْلِ رِدَائِي يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ فَأَنَا أَهَبُهُ لَهُ فَقَالَ أ لا كان هذا قبل أن تأتيني به

فَقطعَتْ يَدُهُ﴾. (3)

5- الرضا علیه السلام- ﴿وَ حُرْمَةُ السَّرقَة لِمَا فِيهِ مِنْ فَسَادِ الْأَمْوَالِ وَ قَتْلِ الْأَنْفُسِ لَوْ كَانَتْ مُبَاحَةً وَ لِمَا يَأْتِي فِي الْتَغَاصُبِ مِنَ الْقَتْلِ وَ التَنَازَعَ وَ التَّحَاسْدِ وَ مَا يَدْعُو إِلَى تَرْكِ الْتَجَارَاتِ وَ الصَّنَاعَاتِ فِي الْمَكَاسِب وَ اقْتِنَاءِ الْأَمْوَالَ إِذَا كَانَ الشَّيْءُ الْمُقْتَنَى لَا يَكُونُ أَحَدُ أَحَقُّ بِهِ مِنْ أَحَدٍ وَ عِلَّةً قَطْعِ الْيَمِين مِنَ السَّارِقِ لِأَنَّهُ يُبَاشِرُ الْأَشْيَاءَ بِيَمِينِهِ وَ هِيَ أَفْضَلُ أَعْضَائِهِ وَ أَنْفَعْهَا لَهُ فَجُعِلَ قَطْعُهَا نَكَالًا وَ عِبْرَةَ لِلْخَلْقِ لِئَلَّا يَبْتَغُوا أَخْذَ الْأَمْوَالِ مِنْ غَيْرِ حِلَهَا وَ لِأَنَّهُ أَكْثَرُ مَا يُبَاشِرُ السَّرقَةَ بِيَمِينِهِ﴾. (4)

6- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْن عَبْدِاللَّهِ بْن هِلَال عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنِ السَّارِقِ لِمَ تُقْطَعُ يَدَهُ الْيُمْنَى وَ رَجُلُهُ الْيُسْرَى وَلَا تُقْطَعُ يَدَهُ الْيُمْنَى وَ رَجُلُهُ الْيُمْنَى فَقَالَ علیه السلام مَا أَحْسَنَ مَا سَأَلْتَ إِذَا قُطِعَتْ يَدَهُ الْيُمْنَى وَ رَجُلُهُ الْيُمْنَى سَقَطَ عَلَى جَانِبِهِ الْأَيْسَرِ وَ لَمْ يَقْدِرْ عَلَى الْقِيَامِ فَإِذَا قُطِعَتْ يَدَهُ الْيُمْنَى وَ رِجْلُهُ الْيُسْرَى اعْتَدَلَ وَ اسْتَوَى قَائِمَا قُلْتُ لَهُ جَعِلْتُ

ص: 38

می فرماید: ﴿وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاء بِمَا كَسَبَا نَكَالاً مِّنَ الله وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ * فَمَن تَابَ مِن بَعدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾.

3- امام صادق علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «به خاطر چقدر دزدی، دست سارق قطع می شود؟» فرمود: «به خاطر یک چهارم دینار»؟ گفتم: «یعنی به خاطر دو درهم»؟ فرمود: «به خاطر ربع دینار، حال ارزش دینار هر قدر که بود». پس گفتم: «آیا کسی که کمتر از یک چهارم دینار برباید هنگام این کار او را سارق می نامند و آیا او نزد خداوند دزد محسوب می شود؟» فرمود: «هر کس از مسلمانی چیزی را که صاحب آن است و به دست آورده برباید نام سارق بر وی است و نزد خداوند سارق به شمار می آید ولی قطع دست تنها با ربع دینار و بیش از آن انجام می شود و اگر دست در کمتر از ربع دینار بریده شود تمام مردمان را دست بریده خواهی یافت».

4- امام صادق علیه السلام- درباره ی صفوان بن امیه جمحی سه قانون اجراء شد تا این که حضرت فرمود: «صفوان در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم خواب بود و عبای خود را به زیر سرنهاده بود از مسجد بیرون شد تا ادرار کند چون بازگشت عبایش دزدیده شده بود فریاد زد عبای مرا چه کسی برد؟ و در جستجوی آن از مسجد بیرون شد عبا را در دست مردی یافت دزد را به نزد پیغمبر کشاند، رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمود دستش را ببرید». صفوان گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم برای عبای من دست این مرد بریده شود؟ من عبا را به او بخشیدم». فرمود: «چرا پیش از آن که به نزد من آورند نبخشیدی، پس دست دزد بریده شد».

5- امام رضا علیه السلام- خداوند سرقت را حرام کرد به این دلیل است که اگر سرقت مجاز باشد اموال از بین می رود و کشتار انسان ها شکل می گیرد و اگر بنا باشد مردم مال یکدیگر را به زور بگیرند، کشتار، درگیری، حسد ورزی نسبت به یکدیگر و چیز های دیگری پدید می آید که سبب می شود مردم تجارت ها، صنعت ها و جمع آوری اموال را رها کنند؛ اگر بنا باشد آن چه فراهم آورده اند، کسی نسبت به آن از دیگری سزاوارتر نباشد قطع دست راست سارق به این دلیل است که او با دست راستش به اشیا نزدیک می شود و دست راست بهترین عضو ها و سودمندترین آن ها برای وی است؛ لذا خداوند قطع دست را کیفر و عبرت برای مردم قرار داده است تا به دنبال گرفتن اموال از غیر راه حلال نباشند و باز به این دلیل است که بیشتر موارد سرقت با دست راست است.

6- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن هلالی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «برای من توضیح دهید چرا انگشتان دست راست و پای چپ دزد را قطع می کنند و انگشتان دست راست و پای راست را نمی برند؟» فرمود: «چه سؤال خوبی کردی پاسخش این است که اگر دست راست و پای راست او را ببرند موازنه و تعادل پیکرش به هم می خورد و ناچار از سوی چپ بر زمین ساقط می شود و نمی تواند به پا خیزد و چنان چه دست راست و پای چپش را قطع کنند تعادلش را از دست نمی دهد و می تواند راست بایستد»، پرسیدم: «فدایت شوم چگونه می تواند برپا خیزد و حال آن که پایش بریده شده است.» فرمود: «از این جا که دیده ای اینان قطع می کنند نباید قطع کرد، بلکه

ص: 39

فِدَاكَ وَ كَيْفَ يَقُومُ وَ قَدْ قُطِعَتْ رِجْلُهُ قَالَ إِنَّ الْقَطَّعَ لَيْسَ مِنْ حَيْثُ رَأَيْتَ يُقْطَعُ إِنَّمَا يُقْطَعُ الرّجُلُ مِنَ الْكَعْبِ وَ يُتْرَكَ مِنْ قَدَمِهِ مَا يَقُومُ عَلَيْهِ يُصَلِّى وَ يَعْبُدُ اللَّهَ قُلْتُ لَهُ مِنْ أَيْنَ تُقْطَعُ الْيَدْ قَالَ تُقْطَعُ الْأَرْبَعُ أَصَابِعَ وَ تُتْرَكَ الْإِبْهَامُ يَعْتَمِدُ عَلَيْهَا فِي الصَّلَاةِ وَ يَغْسِلُ بِهَا وَجْهَهُ لِلصَّلَاةِ﴾. (1)

7- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَرِ بْن مُحَمَّدِ أَنَّهُ قَالَ تَقْطَعُ الْيَدَ الْيُمْنَى مِنَ السَّارِقِ وَ قَالَ قَرَا عَلِیُّ علیه السلام السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ علیه السلام فَإِنْ كَانَ أَشَلَّ الْيُمْنَى أَوِ الْيُسْرَى قُطِعَتْ يُمْنَى عَلَى أَيِّ حَالَ كَانَت﴾. (2)

8- الصادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَلَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ مِنْ أَبْنَ يَجِبُ الْقَطْعُ فَبَسَطَ أَصَابِعَهُ وَ قَالَ مِنْ هَاهُنَا يَعْنِي مِنْ مَفْصِلِ الْكَفِ﴾. (3)

9- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿الْقَطْعُ مِنْ وَسَطِ الْكَفِ وَ لَا يُقْطَعُ الْإِبْهَامُ وَ إِذَا قُطِعَتِ الرِّجْلُ تُركَ الْعَقِبُ لَمْ يُقْطَعُ﴾. (4)

10- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿في مجمع البَيَانِ وَ قَالَ أَصْحَابُنَا إِنَّهُ ( عليا علیه السلام) يَقْطَعُ مِنْ أَصُولِ الْأَصَابِعِ وَ يَتْرْك الْإِبْهَامَ وَ الْكَفَّ وَ فِي الْمَرَّةَ الثَّانِيَة يَقْطَعُ رَجُلَهُ الْيُسْرَى مِنْ أَصل السَّاقِ وَ يَتْرُكُ عَقِبَهُ يَعْتَمِدُ عَلَيْهَا فِي الصَّلَاةِ فَإِنْ سَرَقَ بَعْدَ ذَلِكَ خَلَدَ فِي السِّجن وَ هُوَ الْمَشْهُورُ عَنْ عَلى علیه السلام وَ أَجْمَعَتِ الطَّائِفَة عَلَيْهِ﴾. (5)

11- الكاظم علیه السلام- ﴿تقطع يد السارق وَيُتْرَكَ إِبْهَامُهُ وَ صَدْرُ رَاحَتِهِ وَ تُقْطَعُ رَجُلُهُ وَ يُتْرَكَ عَقِبُهُ يَمْشَى عَلَيْهَا﴾. (6)

12- الرضا علیه السلام- ﴿لَا يَزَالُ الْعَبْدُ يَسْرِقُ حَتَّى إِذَا اسْتَوْفَى ثَمَن يَدِهِ أَظْهَرَ اللَّهُ عَلَيْهِ﴾. (7)

13- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام عَنْ رَجُل سَرَقَ فَقُطِعَتْ يَدَهُ الْيُمْنَى ثُمَّ سَرَقَ فَقْطِعَتْ رَجُلُهُ الْيُسْرَى ثُمَ سَرَقَ الثَّالِثَةَ؛ قَالَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يُخَلَّدُهُ فِي السِّجْنِ وَ يَقُولُ إِنِّي لَأَسْتَحِي مِنْ رَبِّي أَنْ أَدَعَهُ بِلَا يَدٍ يَسْتَنْطِفُ بهَا وَ لَا رَجُل يَمْشِي بِهَا إِلَى حَاجَتِهِ قَالَ وَ كَانَ إِذَا قَطَعَ الْيَدَ قَطَعَهَا دُونَ الْمَفْصِل وَ إِذَا قَطَعَ الرّجُلَ قَطَعَهَا دُونَ الْكَعْبَيْن قَالَ وَ كَانَ لَا يُرَى أَنْ يَعْقِلَ عَنْ شَيْءٍ مِنَ الْحُدُودِ﴾. (8)

ص: 40

از برآمدگی روی پا قطع می کنند و آن را کعب گویند، و قدم و پاشنه پا باقی می ماند که با آن بتواند برخیزد و روی پا بایستد، و نماز بگزارد و خدا را عبادت کند». عرض کردم: «دست را از کجا جدا می کنند؟» فرمود: «چهار انگشت را می برند و شست را می گذارند که به آن در نماز تکیه کند و برخیزد و با آن وضو بسازد و روی خود را بشوید».

7- امام صادق علیه السلام- دست راست سارق قطع می شود. امیر المؤمنین علی علیه السلام می خواند: ﴿السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهما﴾. اگر دست راست یا چپ فلج باشد، دست راست در هر صورت که باشد، قطع می شود.

8- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم که: از کجا باید [دست را] برید؟ حضرت انگشتانش را باز کرد و فرمود: «از این جا منظور حضرت از مفصل کف بود».

9- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- بریدن دست از وسط کف دست است و انگشت ابهام بریده نمی شود و آن زمان که پا قطع می شود به پاشنه پا کاری ندارند و آن بریده نمی شود.

10- امام علی علیه السلام- [در بار اول دزدی، دست دزد] از بن انگشتان قطع می شود و انگشت ابهام کف دست رها می شود و در بار دوم پای چپش از بن ساق قطع می شود و پشت با رها می شود تا در نماز بر آن تکیه کند اگر بعد از آن دزدی کرد حبس ابد می شود این مطلب از علی علیه السلام مشهور است و طائفه امامیه بر آن اجماع دارند.

11- امام کاظم علیه السلام- دست سارق قطع می شود به گونه ای که شست و کف دستش باقی ماند و پای وی قطع می شود به گونه ای که پاشنه او را باقی گذارند تا به روی آن راه برود.

12- امام رضا علیه السلام- بنده همچنان دزدی می کند تا آن که وقتی هزینه دستش را به کمال برگرفت خداوند دستش را رو می کند.

13- امام باقر علیه السلام- زراره از امام باقر علیه السلام سؤال کرد: «مردی سرقت کرده و دست راستش قطع می شود آن گاه دوباره سرقت می کند و پای چپش هم قطع می شود و برای بار سوم هم سرقت می کند؟ فرمود: «امیر المؤمنین علیه السلام این فرد را در زندان نگاه می داشت و می فرمود: «به راستی که حیا می کنم از خدایم که او را بی دستی بگذارم که با آن خود را طهارت می کند و بدون پایی که با آن به دنبال نیاز هایش می رود». و فرمود: «و او چون دست سارقی را قطع می کرد، بدون آن که به مفصل برسد قطع می کرد و چون پای سارقی را قطع می کرد بدون قطع قوزک ها آن را قطع می کرد و بر این باور بود که نباید ذره ای از حدود فراموش گردد».

ص: 41

14- الصادق علیه السلام- ﴿إِذَا أُخِذَ السَّارِقُ فَقُطِعَ وَسَطُ الْكَفِ فَإِنْ عَادَ قُطِعَتْ رِجْلُهُ مِنْ وَسَطِ الْقَدَمِ فَإِنْ عَادَ اسْتُودِعَ السِّجْنَ فَإِنْ سَرَقَ فِي السِّجْنِ قُتِلَ﴾. (1)

15- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَرِ بْن مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلَى علیه السلام أَنَّهُ أَتِيَ بِسَارِقِ فَقَطَعَ يَدَهُ العلية ثُمَّ أَتِيَ بِهِ مَرَّةً أُخْرَى فَقَطَعَ رِجْلَهُ الْيُسْرَى ثُمَّ أَتِيَ بِهِ ثَالِثَةَ فَقَالَ إِنِّي أَسْتَحْيِي مِنْ رَبِّي أَنْ لَا أَدَعَ لَهُ يَداً يَأْكُلُ بِهَا وَ يَشْرَبُ بِهَا وَ يَسْتَنْجى بهَا وَ لَا رِجْلًا يَمْشِي عَلَيْهَا فَجَلَدَهُ وَ اسْتَوْدَعَهُ السِّجْنَ وَ أَنْفَقَ عَلَيْهِ مِنْ بَيْتِ الْمَالِ﴾. (2)

16- الباقر علیه السلام- ﴿لَا يُقْطَعُ السَّارِقُ حَتَّى يُقِرَّ بِالسَّرِقَةِ مَرَّتَيْنِ فَإِنْ رَجَعَ ضَمِنَ السَّرِقَةَ وَ لَمْ يُقْطَعْ إِذَا لَمْ يَكُن لَهُ شُهُودُ﴾. (3)

17- الجواد علیه السلام- ﴿الْعَيَّاشِيُّ، عَنْ أَبِي جَعْفَر الثَّانِي علیه السلام أَنَّهُ سَأَلَهُ الْمُعْتَصِمَ عَنِ السَّارِقِ مِنْ أَيِّ مَوْضِع يَجِبْ أَنْ يُقْطَعَ؛ فَقَالَ علیه السلام إِن الْقَطَّعَ يَجِبُّ أَنْ يَكُونَ مِنْ مَفْصِل أَصُولِ الْأَصَابِعِ فَيُتْرَكَ الْكَفْ قَال وَ مَا الْحَجَّةُ فِي ذَلِكَ؟ قَالَ قَوْلُ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم السُّجُودُ عَلَى سَبْعَةَ أَعْضَاءِ الْوَجْهِ وَالْيَدَيْنِ وَ كبَتَيْنِ وَالرِّجْلَيْنِ فَإِذَا قُطِعَتْ يَدَهُ مِنَ الْكُرْسُوع وَ الْمِرْفَقِ لَمْ يَبْقَ لَهُ بَدْ يَسْجُدُ عَلَيْهَا وَ قَالَ اللَّهُ وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ اللَّهِ يَعْنِي بِهِ هَذِهِ الْأَعْضَاءَ السَّبْعَةَ الَّتِي يَسْجُدُ عَلَيْهَا فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً وَ مَا كَانَ للهِ فَلَا يُقْطم﴾. (4)

18- الباقر علیه السلام- ﴿لَا يُقْطَعُ إِلَّا مَنْ نَقَبَ بَيْنَا أَوْ كَسَرَ قُفْلَا﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (39)

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿روى أن امرأة سرقت خلياً فأتى بها النبي صلی الله علیه و اله و سلم فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم هَلْ لِي من توبه فَأَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ﴾. (6)

ص: 42

14- امام صادق علیه السلام- اگر سارق را بگیرند کف دست او را از وسط قطع می کنند و اگر تکرار کند، پایش از وسط قطع می گردد و اگر باز هم تکرار نمود به زندان افکنده می شود و اگر در زندان هم دزدی کرد، کشته می شود.

15- امام علی علیه السلام- امام صادق علیه السلام از پدرش از امام علی علیه السلام روایت می کند: سارقی را نزد حضرت آوردند و دست وی را قطع نمود و آن گاه بار دیگر او را آوردند و پای چپ او را قطع نمود آن گاه برای بار سوم او را آوردند و حضرت فرمود: «به راستی که شرمم می آید از آن که او را بی دستی گذارم که با آن می خورد و می نوشد و خود را طهارت می کند و بی پایی گذارم که با آن راه می رود. پس او را تازیانه زد و به زندان افکند و از بیت المال روزی او را داد».

16- امام باقر علیه السلام- دست یا پای سارق قطع نمی شود مگر آن که دو بار به سرقت اعتراف نماید و اگر از اعتراف بازگشت نماید سرقت به عهده وی هست و اگر شاهدانی بر وی نباشد دستش قطع نمی شود.

17- امام جواد علیه السلام- معتصم از امام جواد علیه السلام سؤال کرد: «دست سارق باید از کجا قطع شود؟ فرمود: باید از آخر انگشت قطع نمود و کف دست باقی بماند سؤال کرد: «دلیل این مطلب چیست»؟ امام علیه السلام فرمود: «دلیل این مطلب سخن حضرت رسول صلی الله علیه و اله و سلم است که فرمود: «سجده بر اعضای هفتگانه است صورت دو دست دو زانو و دو پا بنابراین اگر دستش از مچ دست یا آرنج قطع شود جایی باقی نمی ماند که بر آن سجده کند و همچنین خداوند می فرماید و این که مساجد از آن خداست. (جن /18) یعنی این اعضای هفتگانه ای که بر آن ها سجده می کند - و روی زمین قرار می گیرند - برای خداست پس هیچ کس را با خدا نخوانید! (جن /18) و آن چه برای خداست قطع نمی شود.

18- امام باقر علیه السلام- دست و پای کسی قطع نمی شود مگر آن که به خانه ای نقب زند یا قفلی را بشکند.

و هر کس که پس از ستم کردن توبه و جبران نماید خداوند توبه او را می پذیرد؛ [و از این مجازات معاف می شود]؛ زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است. (39)

1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- زنی زیورآلاتی را سرقت کرد. او را نزد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم آوردند. او گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم، آیا برای من توبه ای هست»؟ پس از آن خداوند فرو فرستاد: ﴿فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ الله يَتُوبُ عَلَيْه﴾.

ص: 43

2- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِسَنَةٍ قَبلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ السَّنَةَ لَكَثِيرَةُ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِشَهْرٍ قَبلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الشَّهْرَ لَكَثِيرُ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِجُمْعَة قَبلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْجَمْعَةَ لَكَثِيرُ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِيَوْمٍ قَبلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ ثُمَّ قَالَ إِذْ يَوْمًا لَكَثِيرُ مَنْ تَابَ قَبْلَ أَنْ يُعَايِنَ قَبلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُ﴾. (1)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَا شَفِيعَ أَنْجَحْ مِنَ التَّوْبَةِ﴾. (2)

4- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿يَلْزَمُ الْحَقِّ لِأُمَّتِي في أربع يُحبون التائب و يَرْحَمُونَ الضَّعِيفَ وَ يُعِينُونَ الْمُحْسِنَ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلْمُذنب﴾. (3)

5- الصادق علیه السلام- ﴿مَنْ أَعْطِيَ أَرْبَعاً لَمْ يُحْرَمْ أَرْبَعاً مَنْ أَعْطِيَ الدُّعَاءَ لَمْ يُحْرَمِ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أَعْطِيَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ يُحْرَمِ التَّوْبَةَ وَ مَنْ أَعْطِرَ الشُّكْر لَمْ يُحْرَمِ الزِّيَادَةَ وَ مَنْ أَعْطِيَ الصَّبْرَ لَمْ يُحْرَمِ الْأَجْرَ﴾. (4)

6- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿التَّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ كَمَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ﴾. (5)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿تَعَطَّرُوا بِالاسْتِغْفَارْ لَا تَفْضَحْكُمْ رَوَائِحُ الذُنُوبِ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿أَ لَمْ تَعْلَمُ أَنَّ اللهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ يُعَذِّبُ مَن يَشَاءُ وَ يَغْفِرُ مَن يَشَاءُ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِير﴾ (40)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ لا يَحْزُنّكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَرَتُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا سَمَاعُونَ لِلْكَذِبِ سَماعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ لَمْ يَأْتُوكَ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ يَقُولُونَ إِنْ أُوتِيتُم هذا فَخُذُوهُ وَ إِنْ لَتُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا وَ مَنْ يُرِدِ اللهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ عَمَلِكَ لَهُ مِنَ اللَّهُ شَيْئاً

ص: 44

2- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- هر کس یک سال پیش از آن که بمیرد توبه کند خداوند توبه ی او را می پذیرد سپس فرمود: «یک سال زیاد است هرکس یک ماه قبل از فوتش توبه کند خداوند توبه او را قبول می کند». بعد اضافه فرمود: «یک ماه هم زیاد است هر کس یک هفته پیش از مرگش توبه کند توبه اش در بارگاه خدا مقبول است». باز فرمود: «یک هفته هم بسیار است هر کس یک روز قبل از وفاتش توبه کند خداوند توبه او را می پذیرد». باز فرمود: «یک روز هم زیاد است هر که پیش از دیدار مرگ توبه کند خدا توبه اش را می پذیرد».

3- امام علی علیه السلام- شفیعی موفق تر از توبه نمی باشد.

4- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- بر امت من در چهار مورد حقی ثابت و لازم است توبه کار را دوست می دارند. بر ناتوان دلسوزی می کنند مددکار نیکوکار می باشند و برای گنه کار آمرزش می طلبند.

5- امام صادق علیه السلام- شخصی که چهار چیز به او بخشیده شده از چهار چیز محروم نیست به آن کس که سعادت خواندن دعا داده شده از پذیرش آن ناامید نمی گردد، و به آن کس که توفیق آمرزش خواهی داده شده از بازگشت به سوی خدا بی نصیب نمی باشد و به آن کس که توفیق سپاسگزاری از نعمت داده شده افزون گشتن نعمت از او جلوگیری نشده و به آن کس که شکیبائی عطا شده از مزد آن بی نصیب نمی گردد.

6- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- توبه کننده از گناهان مانند کسی است که گناه ندارد.

7- امام علی علیه السلام- خودتان را با استغفار خوشبو کنید تا بوی گناهان رسوایتان نکند.

آیا نمی دانی که حکومت و مالکیت آسمان ها و زمین تنها از آن خداست؟! هر کس را بخواهد و سزاوار باشد کیفر می کند و هر کس را بخواهد [و شایسته ببیند] می بخشد؛ و خداوند بر هرچیزی توانا است. (40)

ای پیامبر کسانی که در مسیر کفر شتاب می کنند و با زبان می گویند: «ایمان آورده ایم» و قلب آن ها ایمان نیاورده تو را اندوهگین نسازند و نیز گروهی از یهود که بادقت به سخنان تو گوش می دهند تا دستاویزی برای تکذیب تو بیابند؛ آن ها جاسوسان گروه دیگری هستند که خودشان نزد تو نیامده اند؛ آن ها سخنان را از مفهوم اصلیش تحریف می کنند و [به یکدیگر] می گویند: «اگر این [که ما می خواهیم] به شما داده شد [و محمد بر طبق خواسته شما داوری کرد] بپذیرید؛ وگرنه [از او] دوری کنید». [ولی] کسی را که خدا [بر اثر گناهان پی در پی او] بخواهد مجازات کند نمی توانی در برابر خداوند از او دفاع کنی؛ آن ها کسانی هستند که خدا نخواسته

ص: 45

أُولئِكَ الَّذينَ لَرَيُرِدِ اللهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ هُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِيمٌ﴾ (41)

النُّزُول

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ لا يَحْزُنُكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ فَإِنَّهُ كَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّهُ كَانَ بِالْمَدِينَةِ بُطْنَ-انُ مِنَ الْيَهُودِ مِنْ بَنِ-ي هَارُونَ وَ هُمُ النَّضِيرُ وَ قُرَيْظَةً وَكَانَتْ قُرَيْظَةُ سَبْعَمِائَة وَ النَّضِيرُ أَلْفَا وَ كَانَتِ النَّضِيرُ أَكْثَرَ مَالًا وَ أَحْسَنَ حَالَا مِنْ قُرَيْظَةَ وَكَانُوا خُلَفَاءَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَيٍّ فَكَانَ إِذَا وَقَعَ بَيْنَ قُرَيْظَةَ وَ النَّضِيرِ قَتِيلُ وَ كَانَ الْقَتِيلُ مِنْ بَنِي النَّضِيرِ قَالُوا لِبَنِي قُرَيْظَةَ لَا نَرْضَى أَنْ يَكُونَ قَتِيلُ مِنَّا بِقَتِيلَ مِنْكُمْ فَجَرَى بَيْنَهُمْ فِي ذَلِكَ مُخَاطَبَات كَثِيرَةٌ حَتَّى كَادُوا أَنْ يَقْتَتِلُوا حَتَّى رَضِيَتْ قُرَيْظَةً وَكَتَبُوا بَيْنَهُمْ كِتَابَاً عَلَى أَنَّهُ أَيُّ رَجُل مِنَ الْيَهُودِ مِنَ النَّضِيرِ قَتَلَ رَجُلًا مِنْ بَنِي قُرَيْظَةَ أَنْ يُجَنِّيَهُ وَ يُحَمِّمَ وَ النَّجْنِيَةُ أَنْ يُقْعَدَ عَلَى جَمَلٍ وَ يُوَلَّى وَجْهُهُ إِلَى ذَنَبِ الْجَمَلِ وَ يُلَطَّحَ وَجْهُهُ بِالْحَمْأَة وَ يَدْفَعَ نِصْفَ الدِّيَةِ وَ أَيُّمَا رَجُلٍ مِنْ بَنِي قُرَيْظَةَ قَتَلَ رَجُلًا مِنَ النَّضِير أَنْ يَدْفَعَ إِلَيْهِ الدِّيَةَ كَامِلَةً وَيُقْتَلَ بِهِ فَلَمَّا هَاجَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِلَى الْمَدِينَةِ وَ دَخَلَ الْأَوْسُ وَالْخَزْرَجُ فِى الْإِسْلَام ضَعْفَ أَمْرُ الْيَهُودِ فَقَتَلَ رَجُلٌ مِنْ بَنِي قُرَيْظَةَ رَجُلًا مِنْ بَنِي النَّضِير فَبَعَثُوا إِلَيْهِمْ بَنُو النَّضِيرِ ابْعَثُوا إِلَيْنَا بِدِيَة الْمَقْتُولِ وَ بِالْقَاتِلَ حَتَّى نَقْتُلَهُ فَقَالَتْ قُرَيْظَةُ لَيْسَ هَذَا حُكْمَ التَّوْرَاةِ وَ إِنَّمَا هُوَ شَيْءٌ غَلَبْتُمُونَا عَلَيْهِ فَإِمَّا الدَّيَةَ وَ إِمَّا الْقَتْلُ وَ إِلَّا فَهَذَا مُحَمَّد صلی الله علیه و اله و سلم بَيْنَنَا وَ بَيْنَكُمْ فَهَلُمُوا نَتَحَاكُمْ إِلَيْهِ فَمَسَّتْ بَنُو النَّضِير إِلَى عَبْدِ اللَّهِ بْن أَبَيٍّ وَ قَالُوا سَلْ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله و سلم أَنْ لَا يَنْقُضَ شَرْطَنَا فِي هَذَا الْحُكْمِ الَّذِي بَيْنَنَا وَ بَيْنَ قُرَيْظَةَ فِي الْقَتْلِ فَقَالَ عَبْدِ اللَّهِ بْنَ أَبَيٍّ ابْعَثُوا رَجُلًا يَسْمَعْ كَلَامِي وَ كَلَامَهُ فَإِنْ حَكَمَ لَكُمْ بِمَا تُرِيدُونَ وَإِنَّا فَلَا تَرْضَوْا بِهِ فَبَعَثُوا مَعَهُ رَجُلًا فَجَاءَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ قُرَيْظَةَ وَ النَّضِيرَ قَدْ كَتَبُوا بَيْنَهُمْ كِتاباً وَ عَهْداً وثيقاً تَرَاضَوْا بِهِ و الْآنَ فِي قُدُومِك يُريدُونَ نَقْضَهُ وَ قَدْ رَضُوا بِحُكْمِک فِيهِمْ فَلَا تَنْقُصْ عَلَيْهِمْ كِتَابَهُمْ وَ شَرْطَهُمْ فَإِنَّ بَنِي النَّضِير لَهُمُ الْقُوَّةُ وَ السَّلَاحُ وَ الْكَرَاعُ وَ نَحْنُ نَخَافُ الدَّوَائِرَ فَاغْتَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مِنْ ذَلِكَ وَ لَمْ يُحِبُهُ بِشَيْءٍ فَنَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ بِهَذِهِ الْآيَاتِ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ صلی الله علیه و اله و سلم يَحْزُنكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَوْتُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا يَعْنِي الْيَهُودَ سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ لَمْ يَأْتُوكَ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ يَعْنِي عَبْدَ اللَّهِ بْنَ أَبَيٍّ وَ بَنِي النَّضِيرِ يَقُولُونَ إِنْ أُوتِيتُمْ هَذَا فَخُذُوهُ وَ إِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا يَعْنِي

ص: 46

دل هایشان را پاک کند؛ در دنیا رسوایی و در آخرت مجازات بزرگی نصیبشان خواهد شد. (41)

سبب نزول

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ لا يَحْزُنُكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُم﴾ شأن نزول این آیه این بود که در مدینه دو تیره از یهودیان بنی هارون به نام های بنی نضیر و بنی قریظه بودند و بنی قریظه هفتصد تن و بنی نضیر هزار تن بودند و نضیر، ثروتمندتر و خوش احوال تر از قریظه بودند و هم پیمان عبدالله بن ابی بودند و چون بین بنی قریظه و بنی نضیر قتلی رخ می داد و قاتل از بنی نضیر بود به بنی قریظه می گفتند تن نمی دهیم به آن که یک کشته ما در برابر یک کشته شما قرارگیرد و در این ماجرا بین ایشان خطاب های بسیار زیادی جریان یافت و نزدیک بود که با هم بجنگند تا آن که قریظه راضی شد و بین خود عهدنامه ای نوشتند مبنی بر این که هر گاه مردی از بنی نضیر مردی از بنی قریظه را کشت تجبیه و تحمیم گردد. تجبیه آن است که روی شتر نشانده شود و صورتش به سمت دم شتر گردانده شود و صورتش تحمیم شود یعنی با گل سیاه گندیده پوشانده شود و در عین حال نیمی از دیه را بپردازد و هر مردی از بنی قریظه مردی از بنی نضیر را کشت، دیه کامل را بدهد و خود نیز کشته شود. وقتی رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از مدینه هجرت کرد و دو قبیله ی اوس و خزرج نیز به اسلام گراییدند، یهودیان حامیان خود را از دست دادند و مردی از بنی قریظه مردی از بنی نضیر را کشت و بنی نضیر به بنی قریظه نوشتند که دیه را بپردازید و قاتل را نیز بدهید تا بکشیم بنی قریظه گفتند: این حکم تورات نیست و فقط چیزی است که شما به زور ما را بدان واداشته بودید، پس یا قتل و یا دیه و گرنه محمد بین ما و شما حکم کند، بیایید تا او را به حکمیت بگیریم. بنی نضیر نزد عبدالله بن ابی رفتند و گفتند از محمد بخواه که شرط ما را در حکم بین ما و بنی قریظه درباره ی قتل نقض نکند عبدالله بن ابی گفت که مردی را همراه من بفرستید که سخنان من و محمد را بشنود، پس اگر وی به آن چه شما خواهید حکم نمود که هیچ وگرنه به حکمیت تن ندهید. آن ها مردی را با وی فرستادند و او نزد پیامبر آمد و گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم این دو قوم قریظه و نضیر، بین خود پیمانی و کتابی و میثاقی نوشته و بر آن توافق کرده اند و اکنون در محضر شما قصد آن دارند تا آن را نقض نمایند و به حکم شما درباره ی خود رضایت داده اند پس این شرط و پیمان ایشان را بر آنان نقض نکن و نگاه دار چرا که بنی نضیر صاحب توان و سلاح و نیروی جنگی هستند و ما از پیشامد های ناگوار و درگیری های شدید نگران هستیم. رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از شنیدن این سخن، غمگین شد و پاسخی نداد و جبرئیل این آیات را نازل نمود: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِن قُلُوبُهُمْ وَ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا﴾ يعنى يهوديان ﴿سَمَاعونَ لِلْكَذِبِ سَمَاعونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ لَمْ يَأْتُوكَ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِن بَعدِ مَوَاضِعِهِ﴾ یعنی عبدالله بن ابي و بني نضير ﴿يَقُولُونَ إِنْ أُوتِيتُمْ هَذَا فَخُذُوهُ وَ إِن لَّرْتُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا﴾ منظور، عبدالله بن ابی است، آن گاه که به بنی نضیر گفت: اگر طبق خواست شما حکم نکرد، حکمیت را نپذیرید. ﴿وَ مَن يُرِدِ اللهُ فِتْنَتَهُ فَلَن تَملِكَ لَهُ مِنَ اللَّهُ شَيْئًا أُولَئِكَ الَّذِينَ لَمْ

ص: 47

عبدالله بن أبى حيث قال لبني النصير إن لم يحكُمْ لَكُمْ بمَا تُرِيدُونَهُ فَلَا تَقْبَلُوا وَ مَنْ يُرِدِ اللهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَلِكَ لَهُ مِنَ اللَّهُ شَيْئاً أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَيُرِدِ اللهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ هَمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِيمٌ * سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جَاؤُكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ إِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْئاً وَ إِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ إِلَى قَوْلِهِ وَ مَنْ لم يحكم بما أَنزَلَ اللهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ قَولُهُ: نَخْشى أن تُصِيبَنَا دَائِرَةٌ هُوَ قَوْلُ عَبْدِ اللَّهِ بْن أَبَى لِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم لَا تَنْقُضُ حُكْمَ بَنِي النَّضِيرِ فَإِنَّا نَخَافُ الدَّوَائِرَ﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿إِن امْرَأَةً مِنْ خَيْبَرَ ذَاتَ شَرَفَ بَيْنَهُمْ زَنَتْ مَعَ رَجُلٍ مِنْ أَشْرَافِهِمْ وَ هُمَا مُحْصَنَانِ فَكَرِهُوا رَجْمَهُمَا فَأَرْسَلُوا إِلَى يَهُودِ الْمَدِينَة وَ كَتَبُوا لَهُمْ أَنْ يَسْأَلُوا النَّبِي صلى الله عليه و اله و سلم عَنْ ذَلِكَ طَمَعاً فِي أَنْ يَأْتِيَ لَهُمْ بِرَحْصَة فَانْطَلَقَ قَوْمُ مِنْهُمْ كَعْبُ بْنُ الْأَشْرَفِ وَ كَعْبُ بْنُ أُسَيْدِ وَ شُعْبَةُ بْنُ عَمْرُو وَ مَالِكِ بْنُ الضَّيْفِ وَ كِنَانَةُ بْنُ أَبِي الْحَقَيْقِ وَ غَيْرُهُمْ فَقَالُوا يَا مُحَمَّدُ صلى الله عليه و اله و سلم أَخْبِرْنَا عَنِ الزَّانِيَةِ وَ الزَّانِي إِذَا أَحْصِنَا مَا حَدُهُمَا فَقَالَ وَ هَلْ تَرْضَوْنَ بِقَضَائِي فِي ذَلِكَ قَالُوا نَعَمْ فَنَزَلَ جَبْرَئِيلَ بالرَّجْمِ فَأَخْبَرَهُمْ بِذَلِكَ فَأبوا أَنْ يَأْخُذُوا بِهِ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ اجْعَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُمْ ابْنَ صُورِيَا وَ وَصَفَهُ لَهُ فَقَالَ النَّبِيُّ هَلْ تَعْرِفُونَ شَابَاً أَمْرَدَ أَبْيَض أَعْوَرَ سَكَنَ فَدَكَ يُقَالُ لَهُ ابْنُ صُورِيَا؟ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَأَيُّ رَجُلٍ هُوَ فِيكُمْ قَالُوا أَعْلَمُ يَهُودِى عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى مُوسَى علیه السلام قَالَ فَأَرْسِلُوا إِلَيْهِ فَفَعَلُوا فَأَتَاهُمْ عَبْدُ اللَّهِ بْن صُوريَا فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و اله و سلم إِنِّي أَنْشُدُكَ اللَّهَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَى مُوسَى علیه السلام وَ فَلَقَ لَكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَاكُمْ وَ أَغْرَقَ آلَ فِرْعَوْنَ وَ ظَلَلَ عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَ أَنْزَلَ عَلَيْكُمُ الْمَنَ وَ السَّلْوَى هَلْ تَجِدُونَ فِي كِتَابِكُمُ الرَّحْمَ عَلَى مَنْ أَحْصِنَ قَالَ ابْنُ صُورِيَا نَعَمْ وَ الَّذِي ذَكَرْتَنِي بِهِ لَوْ لَا خَشْيَةُ أَنْ يُحْرِقَنِي رَبُّ التَّوْرَاةِ إِنْ كَذَبْتُ أَوْ غَيَّرْتُ مَا اعْتَرَفْتُ لَكَ وَلَكِنْ أخبرني كَيْفَ هِيَ فِي كِتَابِكَ يَا مُحَمَّدُ صلى الله عليه و اله و سلم؟ قَالَ إِذَا شَهِدَ أَرْبَعَةُ رَهْطٍ عُدُول أَخْبِرْنِي قَدْ أَدْخَلَهُ فِيهَا كَمَا يَدْخُلُ الْمِيلُ فِي الْمُكْخَلَة وَجَبَ عَلَيْهِ الرَّجْمْ فَنَالَ ابْنُ صُورِيَا هَكَذَا أَنْزَلُ اللَّهُ فِي التَّوْرَاةِ عَلَى مُوسَى علیه السلام فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و اله و سلم فَمَا ذَا كَانَ أَوَّلَ مَا تَرَتُمْ بِهِ أَمْرَ اللَّهِ قَالَ كُنَّا إِذَا زَنَى الشَّرِيفَ تَرَكْنَاهُ وَ إِذَا زَنَى الضَّعِيفُ أَقَمْنَا عَلَيْهِ الْحَدَّ فَكَثرَ الزَّنَى فِي أَشْرَافِنَا حَتَّى زَنَى ابْنُ

ص: 48

يُرِدِ الله أَن يُطَهَّرَ هُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌّ وَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ * سَمَّاعونَ لِلْكَذِبِ أَكَالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِن جَاؤُوكَ فَاحْكُم بَيْنَهُم أَوْ أَعرِضْ عنهُمْ وَإِن تُعرِضْ عنهُمْ فَلَن يَضُرُّوكَ شَيْئًا وَإِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُم بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ الله يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ * وَ كَيْفَ يُحَكِّمُونَكَ وَعِندَهُمُ التَّوْرَاةُ فِيهَا حُكْمُ اللهُ ثُمَّ يَتَوَلَّوْنَ مِن بَعدِ ذَلِكَ وَ مَا أُولَئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ * إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَ نُورٌ يحكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُواْ وَ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الأَحْبَارُ بمَا اسْتُحْفِظُوا مِن كِتَابِ اللهِ وَ كَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاء فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ وَ لَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلاً وَ مَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾ كلام خداوند که ﴿يَقُولُونَ نَخْشَى أَن تُصِيبَنَا دَائِرَةُ﴾؛ این سخن عبدالله بن ابی به پیامبر خدا صلى الله عليه و اله و سلم: حکم بنی نضیر را نقض مکن ما از مصیبت ها می ترسیم.

2- امام باقر علیه السلام- زنی از خیبر که در بین آن ها صاحب نسب بود با مردی از اشراف زادگانشان مرتکب عمل زنا شد و هر دو محصن بودند آنان دوست نداشتند که آن دو سنگسار شوند. پس آن ها کسی را پیش یهودیان مدینه فرستادند و برای آن ها نوشتند که از رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم در مورد حکم زنای آن ها بپرسند به طمع این که برای آن ها مجوزی صادر شود پس گروهی از آن ها از جمله کعب بن اشرف و کعب بن اسید و شعبة بن عمر و مالک بن ضیف و کنانه بن ابی الحقیق و افرادی دیگر به راه افتادند و نزد پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم رفتند و گفتند: «ای محمد صلى الله عليه و اله و سلم ما را از مجازات زن و مرد محصن زناکار آگاه کن». پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: «آیا به قضاوت من در آن مورد راضی می شوید؟» گفتند: «بله» جبرئیل علیه السلام با حکم سنگسار فرود آمد و آنها را از آن آگاه کرد بعد از آن از پذیرفتن حکم خودداری کردند. جبرئیل علیه السلام گفت: «بین خودت و آنها ابن صوریا را واسطه قرار بده جبرئیل خصوصیات او را برای پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم توضیح داد. رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم به یهودیان فرمود: «آیا شما جوانی که نوخاسته و بی ریش و چپ چشم است و در فدک اقامت دارد با نام ابن صوریا می شناسید؟» گفتند: «آری» ایشان فرمود: «در بین شما چگونه فردی است؟ گفتند عالم ترین یهودی نسبت به کتاب تورات که بر روی زمین مانده است». ایشان فرمود: «کسی را بفرستید و او را حاضر کنید. آن ها چنین کردند و عبدالله بن صوریا به حضور پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم و یهودیان رسید. رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم به او فرمود: من تو را قسم می دهم به خدای یگانه همان کسی که تورات را بر موسی علیه السلام نازل کرد و دریا را برای شما شکافت تا شما را نجات دهد و آل فرعون را در آب غرق کرد و بر شما توده های ابر را سایه افکند و برای شما گزانگبین و بلدرچین را فرستاد. آیا در كتاب شما حکم سنگسار زن و مرد محصن زناکار مشخص شده است؟ ابن صوریا گفت: «قسم به توراتی که خداوند مرا به آن پند داد آری اگر ترس از این نبود که اگر تورات را تکذیب کنم و یا تغییر بدهم خدای تورات مرا می سوزاند برای تو نمی گفتم ای محمد صلى الله عليه و اله و سلم تو به من بگو که حکم سنگسار در کتاب تو چگونه است؟ ایشان فرمود چنان که از مردم چهار نفر عادل گواهی دهند که مرد محصن آلت خود را فرو برده همان گونه که میل را وارد سرمه دان کنند سنگسار واجب است. ابن صوریا گفت: «در تورات موسی نیز حکم بدین گونه است». رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: چه چیز به شما اجازه می داد که حکم سنگسار را آسان بگیرید؟ ابن صوریا گفت: ما هرگاه انسان شریفی مرتکب چنین عملی می شد او را وا می گذاشتیم و اگر انسان ضعیف و بیچاره ای زنا می کرد حکم سنگسار را برای او اجرا می کردیم. در نتیجه زنا در میان اشراف زادگان ما زیاد گشت تا این که پسر عموی پادشاه مرتکب زنا

ص: 49

عَمِّ مَلِكِ لَنَا فَلَمْ نَرْجُمْهُ ثُمَّ زَنَى رَجُلُ آخَرُ فَأَرَادَ رَحْمَهُ فَقَالَ لَهُ قَوْمُهُ لَا حَتَّى تَرْجُمَ فُلَانَا يَعْنُونَ ابْنَ عَمِّهِ فَقُلْنَا تَعَالَوْا نَجْتَمِعْ فَلْنَضَعْ شَيْئاً دُونَ الرَّجْمِ يَكُونُ عَلَى الشَّرِيفِ وَالْوَضِيعِ فَوَضَعْنَا الْجَلْدَ وَ التَّحْمِيمَ وَ هُوَ أَنْ يُجْلَدَا أَرْبَعِينَ جَلْدَةَ ثُمَّ يُسَوَّدُ وُجُوهُهُمَا ثُمَّ يُحْمَلَانِ عَلَى حِمَارَيْنِ وَ يُجْعَلُ وُجُوهُهُمَا مِنْ قِبَلِ دُبُرِ الْحِمَارِ وَ يُطَافُ بِهِمَا فَجَعَلُوا هَذَا مَكَانَ الرَّجْمِ فَقَالَتِ الْيَهُودُ لِابْنِ صُورِيَا مَا أَسْرَعَ مَا أَخْبَرْتَهُ بِهِ وَ مَا كُنْتَ لِمَا أَثْنَيْنَا عَلَيْكَ بِأَهْلِ وَلَكِنَّكَ كُنْتَ غَائِباً فَكَرِهْنَا أَنْ نَعْتَابَكَ فَقَالَ إِنَّهُ أَنْشَدَنِي بِالتَّوْرَاةِ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَمَا أَخْبَرْتُهُ بِهِ فَأَمَرَ بِهِمَا النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم فَرَحِمَا عِنْدَ بَاب مَسْجِدِهِ وَ قَالَ أَنَا أَوَّلُ مَنْ أَحْيَا أَمْرَك إِذَا أَمَاتُوهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ فِيهِ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيراً مَا كُنتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ فَقَامَ ابْنُ صُورِيَا فَوَضَعَ يَدَيْهِ عَلَى رَكْبَتَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم ثُمَّ قَالَ هَذَا مَقَامُ الْعَائِدِ بِاللَّهِ وَ بكَ أَنْ تَذْكُرَ لَنَا الْكَثِيرَ الَّذِي أمِرْتَ أَنْ تَعْفُو عَنْهُ فَأَعْرَضَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم عَنْ ذَلِكَ ثُمَّ سَأَلَهُ ابْنُ صُوريَا عَنْ نَوْمِهِ فَقَالَ تَنَامُ عَيْنَايَ وَ لَا يَنَامُ قَلْبِي فَقَالَ صَدَقْتَ فَأَخْبِرْنِي عَنْ شَبَهِ الْوَلَدِ بِأَبِيهِ لَيْسَ فِيهِ مِنْ شَهِ أُمِّهِ شَيْءٌ أَوْ بِأَمِّهِ لَيْسَ فِيهِ مِنْ شَبَهِ أَبِيهِ شَيْءٌ فَقَالَ أَيُّهُمَا عَلَا وَ سَبَقَ مَاؤُهُ مَاءَ صَاحِبِهِ كَانَ الشَّبَهُ لَهُ قَالَ صَدَقْتَ فَأَخْبِرْنِي مَا لِلرَّجُلِ مِنَ الْوَلَدِ وَ مَا لِلْمَرأَة مِنْهُ قَالَ فَأَغْمِيَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم طَوِيلًا ثُمَّ خَلَىٰ عَنْهُ مُحْمَرًا وَجْهُهُ يُفيضُ عَرَقاً فَقَالَ اللَّحْمُ وَ الدَّمُ وَ الظُّفْرُ وَ الشَّعْرُ لِلْمَرْأَةِ وَ الْعَظمُ وَ الْعَصَبُ وَ الْعُرُوقُ لِلرَّجُل قَالَ لَهُ صَدَقْتَ أَمْرُكَ أَمْرُ نَبِيٍّ فَأَسْلَمَ ابْنُ صُوريًا عِنْدَ ذَلِكَ وَ قَالَ يَا مُحَمَّدُ صلى الله عليه و اله و سلم مَنْ يَأْتِيكَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ قَالَ جَبْرَئِيلُ قَالَ صِفْهُ لِي فَوَصَفَهُ لَهُ النَّبِي فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّهُ فِي التَّوْرَاةِ كَمَا قُلْتَ وَ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ حَقًّا فَلَمَّا أَسْلَمَ ابْنُ صُوريًا وَقَعَتْ فِيهِ الْيَهُودُ وَشَتَمُوهُ فَلَمَّا أَرَادُوا أَنْ يَنْهَضُوا تَعَلَّقَتْ بَنُو قُرَيْظَةَ ببَنِي النَّضِير فَقَالُوا يَا مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و اله و سلم إِخْوَانَنَا بَنُو النَّضِيرِ أَبُونَا وَاحِدٌ وَ دِينَنَا وَاحِدٌ وَ نَبِيِّنَا وَاحِدٌ إِذَا قَتَلُوا مِنَّا قَتِيلًا لَمْ يَفْدُونَا وَ أَعْطَوْنَا دِينَهُ سَبْعِينَ وَسْقَا مِنْ تَمْرِ وَ إِذَا قَتَلْنَا مِنْهُمْ قَتِيلًا قَتَلُوا الْقَاتِلَ وَ أَخَذُوا مِنَّا الضَّعْفَ مِائَةً وَ أَرْبَعِينَ وَسْقاً مِنْ تَمْرِ وَ إِنْ كَانَ الْقَتِيلُ امْرَأَةَ قَتَلُوا بِهَا الرَّجُلَ مِنَّا وَ بِالرَّجْلِ مِنْهُمُ الرَّجْلَيْنِ مِنَّا وَ بِالْعَبْدِ الْحُرَّ مِنَّا وَ حِرَاحَاتُنَا عَلَى النِّصْفِ مِنْ جِرَاحَاتِهِمْ فَاقْضِ بَيْنَنَا وَ بَيْنَهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِي الرَّجْمِ وَ الْقِصَاصِ الْآيَاتِ﴾. (1)

ص: 50

شد و او را سنگسار نکردیم ولی مرد دیگری که زنا کرد پادشاه خواست حد سنگسار را بر او جاری سازد مردم به پادشاه گفتند نه اول پسر عمویت را سنگسار کن ما گفتیم بیایید جلسه تشکیل دهیم تا قانونی کمتر از سنگسار را وضع نماییم که برای فقیر و ثروتمند یکسان باشد ما هم شلاق زدن و سیاه کردن صورت را وضع نمودیم. بدین مفهوم که چهل تازیانه زده شود سپس صورتشان سیاه گردد، سپس مرد و زن زناکار را برعکس سوار بر الاغ می کنند و الاغ دور می زند. یهودیان این روش را به جای سنگسار قرار دادند. یهودیان به ابن صوریا گفتند: «چقدر سریع پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم را آگاه کردی و ما وقتی تو را تمجید کردیم شایسته ی ستایش نبودی. اما تو غایب بودی و ما نمی خواستیم که از تو بدگویی کنیم». گفت: «پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم مرا به تورات قسم داد اگر چنین نمی کرد او را آگاه نمی ساختم». رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم دستور داد مرد و زن زناکار را رو به روی مسجد سنگسار کنند و فرمود: «بعد از این که قوم یهود حکم را نادیده گرفتند من احیا کننده این حکم هستم بعد از این واقعه خداوند سبحان این آیه را نازل کرد: ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا كَمَا كُنتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَ يَعْفُو عَن كثير﴾؛ ابن صوریا برخاست و دو دستش را روی زانو های پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم نهاد. سپس گفت: «این موقعیت پناه برنده به خدا و توست پس مواردی را که در آن به گذشت دستور داده شده ای برای ما بیان کن». رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از پاسخ به سؤال خودداری کرد. سپس ابن صوریا در مورد خواب ایشان سؤال کرد. ایشان فرمود: «چشمانم به خواب می روند در حالی که قلبم بیدار است. ابن صوریا گفت: «شما صحیح می فرمایید مرا آگاه کن از جریان شباهت فرزند به پدرش و عدم شباهت به مادرش یا برعکس شباهت داشتن به مادرش و این که هیچ گونه شباهتی به پدرش ندارد. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «هر کدام که آبش بر آب دیگری برتری و سبقت گرفته باشد فرزند به او شبیه تر است گفت: به من بگو که از پدر و مادر چه به فرزند می رسد؟ رسول خدا به مدت طولانی بیهوش شد سپس با چهره ای بر افروخته و عرق ریزان از این حالت بیرون آمد و فرمود: «گوشت خون ناخن و مو از زن است و استخوان، رگ و پی از مرد است» ابن صوریا گفت: درست می فرمایید امر تو امر یک پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم است. در همان لحظه اسلام آورد و گفت: «ای محمد صلی الله علیه و اله و سلم کدام فرشته بر تو نازل می شود؟» ایشان فرمود: «جبرئیل». گفت: «او را توصیف کن». رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به شرح حال جبرئیل پرداخت. سپس ابن صوریا گفت: «گواهی می دهم اوصاف جبرئیل در تورات نیز مثل توصیف شماست. تو به راستی فرستاده ی به حق خداوند هستی». وقتی ابن صوریا اسلام آورد قوم یهود به او اهانت کردند و او را دشنام دادند وقتی خواستند برخیزند قوم بنی قریظه به بنی نضیر پیوستند گفتند: «ای محمد صلی الله علیه و اله و سلم برادران ما بنی نضیر هستند که پدر، پیامبر و دین ما یکی است هرگاه بنی نضیر یکی از ما را بکشند و از پرداخت فدیه ناتوان باشند و به جای دیه هفتاد بار شتر خرما پرداخت می کنند و هر گاه یکی از بنی نضیر به دست افراد ما کشته شوند، قاتل را می کشند و از ما دو برابر آن یعنی یکصد و چهل بار شتر خرما دریافت می کنند. و اگر مقتول زن باشد در عوض آن یک مرد ما کشته می شود و اگر یک مرد از آن ها کشته شود دو مرد ما عوض آن کشته می شود یک مرد شریف و آزاده از ما در عوض کشته شدن برده ای از بنی نضیر، کشته می شود. در حالی که دیه مجروحین ما را نصف دیه مجروحین بنی نضیر حساب می کنند پس تو بین ما و بنی نضیر قضاوت کن همین جا بود که خداوند در مورد سنگسار و قصاص این آیات را نازل کرد.

ص: 51

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قال امير المؤمنين علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم لَمَّا هَاجَرَ إِلَى الْمَدِينَةِ كَانَ بِهَا ثَلَاثُ بُطُونِ مِنَ الْيَهُودِ مِنْ بَنِي هَارُونَ مِنْهُمْ بَنُو قُرَيْظَةَ وَ بَنُو النَّضِيرِ وَ بَنُو الْقَيْنْقَاعِ فَلَمَّا دَخَلَتِ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ فِي الْإِسْلَامِ جَاءَتِ الْيَهُودُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَقَالُوا يَا مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و اله و سلم قَدْ أَحْبَبْنَا أَنْ نُهَادِنَكَ إِلَى أَنْ نَرَى مَا يَصِيرُ إِلَيْهِ أَمْرُكَ فَأَجَابَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم تَكَرَماً وَ كَتَبَ لَهُمْ كِتَابَا أَنَّهُ قَدْ هَادَتَهُمْ وَ أَقَرَهُمْ عَلَى دِينِهِمْ لَا يُتَعَرَّضُ لَهُمْ وَ أَصْحَابِهِمْ بِأَذِيَّةِ وَ ضَمِدُوهُمْ عَنْ نُفُوسِهِمْ أَنَّهُمْ لَا يَكِيدُونَهُ بِوَجْهِ مِنَ الْوُجُوهِ وَ لَا لِأَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ كَانَتِ الْأَوْسُ حَلَنَاءَ بَنِي قُرَيْظَةَ وَ الْخَزْرَجُ خلَفَاءَ بَنِي النَّضِيرِ وَ بَنُو النَّضِير أَكْثَرُ عَدَداً مِنْ بَنِي الْقُرَيْظَةِ وَ أَكْثَرُ أَمْوَانَا وَ كَانَتْ عِدَّتُهُمْ أَلْفَ مُقَاتِلِ وَ كَانَتْ عَدَدُ بَنِي قُرَيْظَةَ مِائَةَ مُقَاتِل وَ كَانَ إِذَا وَقَعَ بَيْنَهُمْ قَتْلُ لَمْ يَرْضَ بَنُو النَّضِيرِ أَنْ يَكُونَ قَتْلُ بِقَتِيل بَلْ يَقُولُونَ نَحْنُ أَشْرَف وَ أَكْثَرُ وَ أَقْوَى وَ أَعَزُّ ثُمَّ اتَّفَقُوا بَعْدَ ذَلِكَ أَنْ يَكْتُبُوا بَيْنَهُمْ كِتاباً شَرَطُوا فِيهِ أَيُّمَا رَجُلٍ مِنْ بَنِي النَّضِيرِ قَتَلَ رَجُلًا مِنْ بَنِي قُرَيْظَةَ دَفَعَ نِصْفَ الدِّيَةِ وَ حُمِّمَ وَجْهُهُ وَ مَعْنَى حُمَمَ وَجْهُهُ سَخِمَ وَجْهُهُ بِالسَّوَادِ وَ مَعْنَاهُ حُمَّمَ بِالْفَحْمِ وَ يُقْعَدُ عَلَى حِمَارِ وَ يُحَوِّلُ وَجْهُهُ إِلَى ذَنَبِ الْحِمَارِ وَ نُودِيَ عَلَيْهِ فِي الْحَقِّ وَ أَيمَا رَجُل مِنْ بَنِي قُرَيْظَةَ قَتَلَ رَجُلًا مِنْ بَنِي النَّصِيرِ كَانَ عَلَيْهِ الدِّيَةُ الْكَامِلَةُ وَ قُتِلَ الْقَاتِلُ مَعَ رَفْعِ الدِّيَةِ فَلَمَّا هَاجَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم إِلَى الْمَدِينَةِ وَ دَخَلَ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجَ فِي دِينِ الْإِسْلَامِ وَ ثَبَ رَجُلُ مِنْ بَنِي قُرَيْظَةَ عَلَى رَجُلٍ مِنْ بَنِي النَّصِيرِ فَبَعَثَ بنُو النَّضِير إِلَى بَنِي قُرَيْطَة ابْعَثُوا لَنَا بِقَاتِل صَاحِبَنَا لِنَقْتُلَهُ وَ ابْعَثُوا إِلَيْنَا بِالدِّيَةِ فَامْتَنَعُوا مِنْ ذَلِكَ وَ قَالُوا لَيْسَ هَذَا حُكْمَ اللَّهِ فِي التَّوْرَاةِ وَ إِنَّمَا هَذَا حُكْمُ ابْتَدَعْتُمُوهُ وَ لَيْسَ لَكُمْ عَلَيْنَا إِنَّا الدِّيَةً أَوْ الْقَتْلُ فَإِنْ رَضِيتُمْ بِذَلِكَ وَ إِلَّا بَيْنَنَا وَ بَيْنَكُمْ مُحَمَّدُ نَتَحَاكُمْ إِلَيْهِ جَمِيعًا قَالَ فَبَعَثَ بَنُو النَّسِيرِ إِلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِيِّ بْنِ سَلُول وَ كَانَ رَأْسَ الْمُنَافِقِينَ فَقَالُوا قَدْ عَلِمْتَ مَا بَيْنَنَا مِنَ الْحَلْفِ وَ الْمُوَادَعَةِ وَ قَدْ كُنَّا لَكُمْ يَا مَعَاشِرَ الْأَنْصَارِ مِنَ الْخَزْرَجِ أَنْصَاراً عَلَى مَنْ آذَاكُمْ وَ قَدِ امْتَنَعَتْ عَلَيْنَا بَنُوقْرَيْظَةً بِمَا شَرَطْنَاهُ عَلَيْهِمْ وَ دعوناه [دَعَوْنَا] إِلَى حَكُم مُحَمَّدِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ قَدْ رَضِينَا بِهِ فَاسْأَلْهُ أَنْ لَا يَنْقُضَ شَرَطَنَا فَقَالَ لَهُمْ عَبْدِاللَّهِ بْن أَبيِّ بْنِ سَلُول ابْعَثُوا إِلَى رَجُلًا مِنْكُمْ لِيَحْضُرَ كَلَامِي وَ كَلَامَ مُحَمَّدِ صلى الله عليه و اله و سلم فَإِنْ عَلِمْتُمْ أَنَّهُ يَحْكُمُ لَكُمْ وَ يُقِرُكُمْ عَلَى مَا كُنتُمْ عَلَيْهِ فَارْضُوا بِهِ وَ إِنْ لَمْ يَفْعَلْ لَا تَرْضَوْهُ لِحُكْمِهِ وَ جَاءَ عَبْدَ اللَّهِ بْنِ أَبِيِّ بْنِ سَلُول إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ مَعَهُ رَجُلٌ مِنَ الْيَهُودِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم إِنَّ هَؤُلَاءِ الْيَهُودَ لَهُمُ الْعَدَدُ وَ الْعِدَّةُ وَ الْمَنَعَةُ وَقَدْ كَانُوا كُتِبَ بَيْنَهُمْ كِتَابُ شَرْطِ اتَّفَقُوا عَلَيْهِ فِيمَا بَيْنَهُمْ وَ رَضُوا جَمِيعاً بِهِ وَ هُمْ صَائِرُونَ إِلَيْكَ فَلَا تَنْقُضُ عَلَيْهِمْ شَرْطَهُمْ فَاغْتَمَّ مِنْ كَلَامِهِ وَ لَمْ يُحِبُهُ وَ

ص: 52

امام علی علیه السلام- امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم به مدینه هجرت کرد در آن سه قبیله از یهود از فرزندان هارون بودند که عبارتند از: بنی قریظه، بنی نضیر و «بنی قینقاع». هنگامی که اوس و خزرج مسلمان شدند یهود نزد رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم آمدند و گفتند: «ای محمد صلى الله عليه و اله و سلم دوست داریم با تو صلح کنیم تا ببینیم امر تو چه می شود». رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم از روی احترام پاسخ مثبت داد و نوشته ای برای آن ها نوشت که با آن ها صلح کرد و آن ها را در دینشان آزاد گذاشت که خودشان و یارانشان مورد تعرض و اذیت قرار نمی گیرند و جان هایشان را ضمانت کردند که [در عوض] آن ها به هیچ وجه برای او و هیچ یک از اصحابش مکر و حیله به کار نبرند و اوس هم پیمانان بنی قریظه و خزرج هم پیمانان بن نضیر بودند و تعداد بنی نضیر بیشتر از بنی قریظه بود و اموالشان بیشتر بود و تعداد جنگجویانشان هزار نفر بود و تعداد جنگجویان بنی قریظه صد نفر بود و هنگامی که بین آن ها قتل واقع می شد بنی نضیر راضی نمی شد که کشته ای در مقابل کشته ای باشد؛ بلکه می گفتند: «ما با شرافت تر و تعدادمان بیشتر و قویتر و با عزتر هستیم. سپس با هم اتفاق نظر پیدا کردند که نوشته ای میانشان بنویسند و در آن شرط کردند که هر مردی از بنی نضیر مردی از بنی قریظه را بکشد، نصف دیه را می پردازد و ﴿حَمَمَ وَجْهُهُ و معنای حَمَمَ وَجْهُهُ﴾، «صورتش سیاه می شود» است؛ یعنی با زغال سیاه می شود و بر روی الاغ می نشیند و صورتش به طرف دم الاغ برگردانده می شود و در محله علیه او ندا داده می شود. و هر مردی از بنی قریظه مردی از بنی نضیر را بکشد باید دیه کامل بپردازد و قاتل همراه پرداخت دیه کشته می.شود هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به مدینه هجرت کرد و اوس و خزرج مسلمان شدند مردی از بنی قریظه بر مردی از بنی نضیر حمله کرد و او را کشت. سپس بنی نضیر فردی را به سوی بنی قریظه فرستاد که قاتل رفیق ما را برای ما بفرستید تا او را بکشیم و دیه را به سوی ما بفرستید. بنی قریظه از آن امتناع کردند و گفتند این حکم خدا در تورات نیست. این تنها حکمی است که شما آن را ساخته اید و شما حقی جز دیه یا کشتن بر ما ندارید؛ پس اگر به آن راضی شدید چه بهتر و الا محمد صلی الله علیه و اله و سلم بین ما و بین شما است همگی برای داوری نزد او می رویم. فرمود: بنی نضیر فردی را به سوی عبدالله بن ابی بن سلول که سرکرده منافقان بود فرستادند و گفتند: «از پیمان و سازشی که میان ما است آگاه هستی و ای گروه انصار از قبیله خزرج ما یاور شما و بر ضد کسی بودیم که شما را بیازارد و بنی قریظه از آن چه بر آن ها شرط کردیم امتناع کرد و ما را به حکم محمد صلی الله علیه و اله و سلم دعوت کردند و ما به آن راضی شدیم پس از او بخواه که شرط ما را نقض نکند». عبدالله بن ابی بن سلول به آن ها گفت: «مردی از خودتان را به سوی من بفرستید تا در سخنان من و سخنان محمد صلی الله علیه و اله و سلم حاضر شود؛ پس اگر دیدید که او به نفع شما حکم می کند و شما را به همان حالتی که [قبلا] بودید باقی می گذارد به آن راضی باشید و اگر این گونه انجام نداد، به حکم او رضایت بودیم

ص: 53

دَخَلَ ص مَنْزِلَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ لا يَحْزُنُكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ يَعْنِي تَعَالَى عَبْدَ اللَّهِ بْن أَبيِّ بْنِ سَلُول ثُمَّ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمِ آخَرِينَ يَعْنِي بِهِ الرَّجُلَ الْيَهُودِيَ الَّذِي وَافَى مَعَ عَبْدِ اللَّهِ بْن أَبي بن سلول لِيَسْمَعَ مَا يَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مِنَ الْجَوَابِ لَعَبْدِ اللَّهِ وَ قَالَ لَمْ يَأْتُوكَ يُحَرِّنُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَوَاضِعِهِ يَقُولُونَ إِنْ أُوتِيتُم هذا فَخُذُوهُ وَ إِن لَتُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا وَ مَنْ يُرِدِ اللهُ فِيْتَهُ فَلَنْ تَلِكَ لَهُ مِنَ الله شَيْئاً أُولئِكَ الَّذِينَ لَرَيُرِدِ اللهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ إِلَى قَوْلِهِ تَعَالَى فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْئاً وَ جَعَلَ سُبْحَانَهُ الْأَمْرَ إِلَى رَسُولِهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِنْ شَاءَ أَنْ يَحْكُمَ حَكَمَ بَيْنَهُمْ وَ إِنْ شَاءَ أَعْرَضَ عَنْهُمْ ثُمَّ قَالَ تَعَالَى وَ إِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ * وَ كَيْفَ يُحَكِّمُونَكَ وَ عِنْدَهُمُ التَّوْراةُ فِيها حُكْمُ الله ثُمَّ يَتَوَلَّوْنَ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ مَا أُولئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ * إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوراة فيها هُدى وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللهِ وَ كَانُوا عَلَيْهِ شُهَداءَ فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَناً قَلِيلًا وَ مَنْ لَيَحْكُمْ بِمَا أَنَزَلَ اللهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ * وَ كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنَ بالعين و الأنف بالأنف و الأذن بالأذن و السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الجُرُوحَ قِصاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ وَ قَفَّيْنا عَلَى آثَارِهِمْ بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوراة و آتيناه الإنجيل﴾. (1)

ندهید». عبدالله بن ابی بن سلول به همراه مردی از یهود نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آمد و گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم این یهودیان دارای تعداد و گروه و عزّت و نیرو هستند و شرطی بینشان نوشته شده بود که میان خود بر آن توافق کرده بودند و همگی بر آن راضی شده بودند و آن ها نزد تو می آیند؛ پس شرطشان را نقض نکن» رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از سخنان او ناراحت شد و به او پاسخ نداد و داخل منزلش شد و خداوند بر او نازل کرد: ﴿یا أَيُّهَا الرَّسُولُ لا يَحْزُنُكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ﴾؛ مقصود خداى تعالى عبدالله بن ابی بن سلول است. سپس خداوند سبحان فرمود: ﴿وَ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا سَمَاعُونَ لِلْكَذِبِ سَماعُونَ لِقَوْمِ آخَرِينَ﴾، منظور از آن، مرد یهودی است که با عبداللہ بن ابی بن سلول آمد تا آن چه رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم در جواب عبدالله بن ابی بن سلول می گوید بشنود و [در ادامه آيات] فرمود: ﴿لَمْ يَأْتُوكَ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ يَقُولُونَ إِنْ أُوتِيتُمْ هَذا فَخُذُوهُ وَ إِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا وَ مَنْ يُرِدِ اللهُ فِيْتَهُ فَلَنْ عَمَلِكَ لَهُ مِنَ اللَّهُ شَيْئاً أُولئِكَ الَّذِينَ لَيرِدِ اللَّهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ هُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌّ وَ هُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ ... فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْئاً﴾؛ و خداوند سبحان اختیار را به دست رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم قرار داد؛ اگر خواست که حکم کند میانشان حکم می کند و اگر خواست، از آن ها روی برمی گرداند. سپس خدای تعالی فرمود: ﴿وَ إِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ الله يُحِبُّ المُقْسِطِينَ وَ كَيْفَ يُحَكِّمُونَكَ وَ عِنْدَهُمُ التَّوْراةُ فِيها حُكْمُ اللهُ ثُمَّ يَتَوَلَّونَ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ مَا أُولئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوْراةَ فِيها هُدى وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ بِمَا اسْتَحْفِظُوا مِنْ كِتاب الله وَ كَانُوا عَلَيْهِ شُهَداءَ فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ وَ لا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَناً قَلِيلًا وَ مَنْ لَم يَحْكُمْ بما أَنْزَلَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ وَ كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنزَلَ الله فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ وَقَفَّيْنا عَلَى آثَارِهِمْ بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ آتَيْنَاهُ الْإِنْجِيلِ﴾.

فَقَالَ تَعَالَى: الَّذِينَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَرْتُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ فَيَغْفِرُ أَنْ يَشَاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ﴾. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الْإِيمَانُ وَ الْكُفْرُ وَ الشَّرْكُ وَ زِيَادَتُهُ وَ نُقْصَانُهُ فَالْإِيمَانُ بِاللَّهِ تَعَالَى هُوَ أَعْلَى الْأَعْمَالِ دَرَجَةً وَ أَشْرَفُهَا مَنْزِلَةً وَ أَسْنَاهَا حَظًّا فَقِيلَ لَهُ الْإِيمَانُ قَوْلُ وَ عَمَلُ أَمْ قَوْلُ بِلَا عَمَل فَقَالَ الْإِيمَانُ تَصْدِيقُ بِالْجَنَانِ وَ إِقْرَارُ بالنِّسَانِ وَ عَمَلُ بِالْأَرْكَانِ وَ هُوَ عَمَلُ كُلُهُ وَ مِنْهُ النَّامُ وَ مِنْهُ الْكَامِلُ تَمَامُهُ وَ مِنْهُ النَّاقِصَ الْبَيِّنُ نَقْصَانُهُ وَ مِنْهُ الزَّائِدُ الْبَيِّنَ زِيَادَتُهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى مَا فَرَضَ الْإِيمَانَ عَلَى جَارِحَة مِنْ جَوَارِحِ الْإِنْسَانِ إِلَّا وَ قَدْ وَكِلَتْ بِغَيْرِ مَا وَكِلَتْ بِهِ الْأَخْرَى ... فَأَمَّا مَا فَرَضَ عَلَى الْقَلْبِ مِنَ الْإِيمَانِ فَالْإِقْرَارُ وَ الْمَعْرِفَةُ وَ الْعَقْدُ عَلَيْهِ وَ الرِّضَا بِمَا فَرَضَهُ عَلَيْهِ وَ التَسْلِيمُ لِأَمْرِهِ وَ الذِّكْرُ وَ التَّفَكُرُ وَ الِانْقِيَادُ إِلَى كُلِّ مَا جَاءَ عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ مَعَ حُصُول الْمُعْجِزِ فَيَجِبُ عَلَيْهِ اعْتِقَادُهُ وَ أَنْ يُظْهِرَ مِثْلَ مَا أَبْطَنَ إِنَّا لِلضَّرُورَةِ كَقَوْلِهِ سُبْحَانَهُ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنُّ بِالْإِيمَانِ وَ قَوْلِهِ تَعَالَى: لا يُؤَاخِذُكُمُ اللهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيانِكُمْ وَ لكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِما كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ الَّذِينَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَ قَوْلِهِ تَعَالَى: أَلا بِذِكْرِ الله تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ وَ قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلًا وَ قَوْلِهِ تَعَالَى: أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبِ أَقْفَالُها وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ، فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ وَ مِثْلُ هَذَا كَثِيرُ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى وَ هُوَ رَأْسُ الْإِيمَانِ﴾. (2)

3-1- الصادق علیه السلام- ﴿عن أَبي عَمْرو الزُّبَيْرِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ أَيُّهَا الْعَالِمُ ... أَلَا تُخْبِرْنِي عَنِ الْإِيمَانِ أَ قَوْلُ هُوَ وَ عَمَلُ أَمْ قَوْلُ بِلَا عَمَلَ فَقَالَ الْإِيمَانُ عَمَلُ كُلُّهُ وَ الْقَوْلُ بَعْضٍ ذَلِكَ الْعَمَل بِفَرْضِ مِنَ اللَّهِ بَيْنَ فِي كِتَابِهِ واضح نُورُهُ ثَابِتَةٌ حُجَّتُهُ يَشْهَدُ لَهُ بِهِ الْكِتَابُ وَ يَدْعُوهُ إِلَيْهِ قَالَ قُلْتُ صِفْهُ لِى جُعِلْتُ فِدَاكَ حَتَّى أَفْهَمَهُ قَالَ الْإِيمَانُ حَالَاتٌ وَ دَرَجَاتٌ وَ طَبَقَاتُ وَ مَنَازِلُ فَمِنْهُ النَّامُ الْمُنْتَهى تمامه و مِنْهُ النَّاقِص البين نقصانه و مِنْهُ الراجح الزَّائِدُ رُبْحَانُهُ قُلْتَ إِنَّ الْإِيمَانَ لَيم

ص: 56

که در دل دارید خواه آشکارش سازید یا پوشیده اش دارید خدا شما را بدان بازخواست خواهد کرد. پس هر که را که بخواهد می آمرزد و هر که را بخواهد عذاب می کند. (بقره/284)».

2-1- امام علی علیه السلام- ایمان و کفر و شرک و کم و زیادی آن ها از این قرار است، ایمان به خداوند بالاترین اعمال می باشد و در مرتبه ی عالی قرار دارد و گرامی تر از آن مقامی نیست و بهره اش از همه افزون تر است. گفته شد: «یا امیر المؤمنین علیه السلام ایمان گفتار و کردار است و یا تنها گفتار می باشد؟» فرمود: ایمان گواهی به قلب و اعتراف در زبان و عمل به اعضاء و جوارح می باشد ایمان همه اش عمل است ایمان گاهی کامل و گاهی نیمه کامل و زمانی ناقص و گاهی هم زائد است به طوری که این نقصان و زیادت به وضوح دیده می شود. خداوند متعال برای هر یک از اعضاء و جوارح انسانی وظیفه ای را معین کرده است که این وظیفه به عضوی دیگر ارتباط ندارد... اما آن چه بر قلب واجب کرده و آن ایمان و اقرار و شناخت و اعتقاد و خوشنودی از آن چه واجب کرده است و تسلیم در برابر امر خداوند و اندیشه و تفکر و یاد خدا و اطاعت از آن چه نازل کرده و در قرآن آن را بیان نموده است و باید تا حد توانایی آن دستورات را بکار گیرند. واجب است که همه ی مسایل و موضوعات دینی را در قلب خود معتقد باشد و آن ها را با عمل و کردار خود نشان دهد مگر آن هایی که برای اظهار آن ضرورتی نباشد خداوند هم در قرآن فرموده: نه آن که او را به زور واداشته اند تا اظهار کفر کند و حال آن که دلش به ایمان خویش مطمئن است. (نحل /106) خداوند در یکی از آیات قرآن می فرماید: خدا شما را به سبب سوگند های لغوتان بازخواست نمی کند بلکه به خاطر نیتی که در دل نهان می دارید بازخواست می کند. (بقره /225) در جای دیگر فرمود: ﴿الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ﴾ در جای دیگر فرمود: آگاه باشید که دلها به یاد خدا آرامش می یابد. (رعد /28) در آیه ای از قرآن می فرماید: و در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند ای پروردگار ما این جهان را به بیهوده نیافریده ای. (آل عمران/191) در جای دیگر گفته: آیا در قرآن نمی اندیشند یا بر دل هایشان قفل هاست؟. (محمد /24) در جای دیگر گفت: زیرا چشم ها نیستند که کور می شوند بلکه دل هایی که در سینه ها جای دارند کور باشند. (حج /46) و مانند این آیات در قرآن زیاد می باشد و قلب اساس ایمان است.

3-1- امام صادق علیه السلام- ابو عمرو زبیری گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «ای عالم به من خبر ده ... گفتم «بفرمایید ایمان تنها گفتار است و یا گفتار و کردار با هم». امام فرمود: «ایمان همه اش عمل است و اظهار زبانی جزیی از ایمان می باشد که خداوند آن را در کتاب خود بیان کرده است نورش روشن و برهانش ثابت می باشد کتاب به آن ایمان گواهی می دهد و او را به طرف خود می کشاند عرض کردم ایمان را برای من تعریف کنید تا خوب آن را دریابم فرمود: «ایمان حالات و درجات مختلفی دارد و با هم در یک حال نیستند آن ها از نظر مقام و مرتبه متفاوت می باشند، بعضی از ایمان ها تمام و در حد کمال هستند، و پاره ای در عین نقصان می باشند و بعضی هم متوسط هستند». عرض کردم: ایمان هم در حد کمال است و هم نقصان پذیر می باشد و هم در حال تزاید»؟ فرمود: «آری» گفتم: «چگونه است»، امام علیه السلام فرمود: «خداوند متعال ایمان را بر جوارح فرزندان آدم واجب گردانید و آن را بر اعضاء تقسیم فرمود: و برای هر یک سهمی معین کرد. هر یک از وظایف

ص: 57

وَ يَنْقُصُ وَ يَزِيدُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ كَيْفَ ذَلِكَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَرَضَ الْإِيمَانَ عَلَى جَوَارِحِ ابْنِ آدَمَ وَ قَسَمَهُ عَلَيْهَا وَ فَرَقَهُ فِيهَا فَلَيْسَ مِنْ جَوَارِحِهِ جَارِحَةٌ إِلَّا وَ قَدْ وَكِلَتْ مِنَ الْإِيمَان بغَيْر مَا وَكِلَتْ بهِ أُخْتُهَا... فَأَمَّا مَا فَرَضَ عَلَى الْقَلْبِ مِنَ الْإِيمَانِ فَالْإِقْرَارُ وَ الْمَعْرِفَةُ وَ الْعَقْد و الرضا و التسليم بأنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ إِلَهَا وَاحِداً لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَلَا وَلَداً وَ أَنَّ مُحَمَّدَ صلی الله علیه و اله و سلم عَبْدَهُ وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و اله و سلم وَ الْإِقْرَارُ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مِنْ نَبِيٍّ أَوْ كِتَابٍ فَذَلِكَ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَى الْقَلْبِ مِنَ الْإقْرَار وَ الْمَعْرِفَةِ وَ هُوَ عَمَلُهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنَّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً وَ قَالَ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ وَ قَالَ الَّذِينَ آمَنُوا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَتُؤْمِن قُلُوبُهُمْ وَ قَالَ إِنْ تُبْدُوا مَا فِي أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ فَيَغْفِرُ لَنْ يَشَاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ فَذَلِكَ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى الْقَلْبِ مِنَ الْإِقْرَارِ وَ الْمَعْرِفَةِ وَ هُوَ عَمَلُهُ وَ هُوَ رَأْسُ الْإِيمَان﴾. (1)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿في الاحتجاج: فِي حَدِيثٍ طَويل يَذْكُرُ فِيهِ إِنْيَانَ رَجُل مِنَ الزَّنَادِقَة امير المؤمنين علیه السلام وَ سُؤَالَهُ عَمَّا اشْتَبَهَ عَلَيْهِ مِنْ آيَاتِ الْقُرْآنَ وَ ظَنَّ التَّنَا قُضَ فِيهَا فَأَجَابَهُ اللهِ وَ أَسْلَمَ فَكَانَ مِمَّا سَأَلَهُ قَوْلُهُ فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا كُفْرَانَ لِسَعْيِهِ وَ قَوْلُهُ وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لَنْ تَابَ ... فَقَالَ علیه السلام وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا كُفْرَانَ لِسَعْيِهِ وَ قَوْلُهُ وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لَنْ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَى فَإِنَّ ذَلِكَ كُلَّهُ لَا يُغْنِي إِنَّا مَعَ الِاهْتِدَاءِ وَ لَيْسَ كُلُّ مَنْ وَقَعَ عَلَيْهِ اسْمُ الْإِيمَان كَانَ حَقِيقاً بالنَّجَاةِ مِمَّا مَلَكَ بِهِ الْغُوَاهُ وَلَوْ كَانَ ذَلِكَ كَذَلِكَ لَنَجَتِ الْيَهُودُ مَعَ اعْتِرَافِهَا بِالتَّوْحِيدِ وَ إِقْرَارِهَا بِاللَّهِ وَ نَجَا سَائِرَ الْمُقِرِّينَ بِالْوَحْدَانِيَّة مِنْ إِبْلِيسَ فَمَنْ دُونَهُ فِي الْكُفْرِ وَ قَدْ بَيَّنَ اللَّهُ ذَلِكَ بِقَوْلِهِ الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَأْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ قَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ وَ بِقَوْلِهِ الَّذِينَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَ لِلْإِيمَان حَالَاتُ وَ مَنَازِلُ يَطُولُ شَرْحُهَا وَ مِنْ ذَلِكَ أَنَّ الْإِيمَانَ قَدْ يَكُونُ عَلَى وَجْهَيْنِ إِيمَان بِالْقَلْبَ وَ إِيمَانِ بِاللَّسَانِ كَمَا كَانَ إِيمَانُ الْمُنَافِقِينَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم لَمَّا قَهَرَهُمُ السَّيْفَ وَشَمَلَهُمُ الْخَوْفَ فَإِنَّهُمْ آمَنُوا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ فَالْإِيمَانُ بِالْقَلْبِ هُوَ التَسْلِيمُ لِلرَّبِّ وَ مَنْ سَلَّمَ الْأُمُورَ لِمَالِكِهَا لَمْ

ص: 58

آدمیان را به یکی از جوارح اختصاص داده و هر عضوی تکلیف مخصوصی دارد که عضو دیگرش به آن مکلف نیست... اما آن چه بر قلب واجب کرده آن ایمان و شناخت و اقرار و اعتقاد و خوشنودی و تسلیم است گواهی دهد که خداوند یکی است و شریک و همتایی ندارد فرزندی و زنی برای او نیست، و گواهی دهد محمد صلی الله علیه و اله و سلم رسول و فرستاده خداوند می باشد هر چه خداوند نازل فرموده از کتاب و پیامبر به آن اقرار کند و اعتراف نماید این ها بود آن چه خداوند بر قلب واجب گردانیده و باید قلب نسبت به آن ها اقرار کند و شناخت داشته باشد و همین است معنی آیه شریفه ی که فرمود: نه آن که او را به زور واداشته اند تا اظهار کفر کند و حال آن که دلش به ایمان خویش مطمئن است بل آنان که در دل را به روی کفر می گشایند (نحل /106) در جای دیگر فرمود: آگاه باشید که دلها به یاد خدا آرامش می یابد. (رعد /28) و نیز فرمود: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُم﴾ در جای دیگر فرمود: «آن چه را که در دل دارید خواه آشکارش سازید یا پوشیده اش دارید خدا شما را بدان بازخواست خواهد کرد. پس هر که را که بخواهد می آمرزد. (بقره /284). این ها بود آن چه خداوند بر دل واجب و لازم گردانیده و باید قلب به آن ها اقرار کند و شناخت داشته باشد عمل قلب انجام این گونه کار ها می باشد، و اساس و هستی ایمان هم در قلب است.

4-1- امام علی علیه السلام- در کتاب الاحتجاج در یک روایت مفصل ذکر شده: مردی از کفار خدمت امیر المؤمنین علیه السلام رسید و سؤال هایی از آیات قرآن که برایش مشکل بود نمود و خیال می کرد این آیات تناقض دارد حضرت امیر المؤمنین علیه السلام جوابش را می داد تا بالأخره مسلمان شد از جمله سؤال هایی که کرد این بود که گفت در قرآن هست: هر کس که کاری شایسته کند و ایمان آورده باشد کوشش او را ناسپاسی نیست. (انبیاء /94) و هر کس که توبه کند و ایمان آورد. (طه /82) اما كلام حق تعالی: هر کس که کاری شایسته کند و ایمان آورده باشد، کوشش او را ناسپاسی نیست. (انبیاء /94). و هر کس که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند و به راه هدایت بیفتد، او را می آمرزم. (طه /82) تمامی این ها بدون هدایت شدن نیازی را برآورده نمی سازد و این گونه نیست که هر کس نام ایمان بر خود داشته باشد، سزاوار آن باشد که از مهلکه های گمراهان نجات یابد. اگر چنین بود یهودیان با اعتراف خود به توحید و اقرار به وجود خداوند نجات می یافتند و دیگر کسانی که به یگانگی خداوند اقرار می کنند نیز از ابلیس گرفته تا پیروان او در کفرورزی همه نجات می یافتند حال آن که خداوند این امر را با کلام خویش روشن کرده است: کسانی که ایمان آورده اند و ایمان خود را به شرک نمی آلایند، ایمنی از آن ایشان است و ایشان هدایت یافتگانند. (انعام /82) ﴿و الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِن قُلُوبُهُمْ﴾ و ایمان را حالات و منازلی است که شرح آن ها به درازا می کشد و از آن جمله این که ایمان گاه بر دو وجه است ایمان با دل و ایمان با زبان؛ همچون ایمانی که منافقان در روزگار رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم داشتند وقتی حضرت صلی الله علیه و اله و سلم با شمشیر آنان را در هم شکست و ترس در دلشان افتاد با زبان هایشان ایمان آوردند حال آن که با دل هایشان ایمان نیاورده بودند ایمان با دل، تسلیم پروردگار شدن است و هر که امور را به صاحبش تسلیم کند در برابر او تکبر نورزیده است؛ آن

ص: 59

يَسْتَكْبِرُ عَنْ أَمْرِهِ كَمَا اسْتَكْبَرَ إِبْلِيسُ عَنِ السُّجُودِ لَآدَمَ وَ اسْتَكْبَرَ أَكْثَرُ الْأُمَمِ عَنْ طَاعَةِ أَنْبِيَائِهِمْ علیهم السلام فَلَمْ يَنْفَعْهُمُ التَّوْحِيدُ كَمَا لَمْ يَنْفَعْ إِبْلِيسَ ذَلِكَ السُّجُودُ الطَّوِيلُ فَإِنَّهُ سَجَدَ سَجْدَةً وَاحِدَةً أَرْبَعَةَ آلَافِ عَامٍ لَمْ يُرِدْ بِهَا غَيْرَ زُخْرُفِ الدُّنْيَا وَ التَّمْكِينِ مِنَ النَّظِرَةِ فَلِذَلِكَ لَا تَنْفَعُ الصَّلَاةُ وَ الصَّدَقَةُ إِلَّا مَعَ الاهْتِدَاءِ إِلَى سَبِيلِ النَّجَاةِ وَ طَريقِ الْحَقِ﴾. (1)

الوِلايَةُ

1- الباقر علیه السلام- ﴿عن جابر قَالَ رَجُلُ عِنْدَ أَبي جَعْفَر علیه السلام وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَ بَاطِنَةً قَالَ أمَّا النَّعْمَةُ الظَّاهِرَةُ فَهُوَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم وَ مَا جَاءَ بِهِ مِنْ مَعْرِفَة اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ تَوْحِيدِهِ وَ أَمَّا النِّعْمَةُ الْبَاطِنَةُ فَوَلَايَتْنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ عَقْدُ مَوَدَّتِنَا فَاعْتَقَدَ وَ اللَّهِ قَوْمُ هَذِهِ النِّعْمَةَ الظَّاهِرَةَ وَ الْبَاطِنَةَ وَ اعْتَقَدَهَا قَوْمُ ظَاهِرَةً وَ لَمْ يَعْتَقِدُوهَا بَاطِنَةً فَأَنْزَلَ اللَّهُ: يا أَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنُكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ فَفَرحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم عِنْدَ نُزُولِهَا إِذْ لَمْ يَقْبَل اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِيمَانَهُمْ إِلَّا بِعَقْدِ وَلايَتِنَا وَ مَحَبَّتِنَا﴾. (2)

چنان که ابلیس در سجده به آدم علیه السلام بزرگی فروخت و بیشتر امت ها در برابر فرمانبری از پیامبران تکبّر پیشه کردند و این گونه توحید سودی به آنان نرساند؛ هم چنان که آن سجده طولانی برای ابلیس سودمند نیفتاد همو که در یک سجده چهار هزار سال به خاک افتاده بود و از این سجده جز گنجینه های دنیا و تأخیر در انجام وظیفه را اراده نکرده است. از این رو تنها با هدایت یافتن به راه نجات و طریق حق است که نماز و صدقه سود می رساند.

ولایت

1 امام باقر علیه السلام- جابر گوید: مردی آیه: و نعمت های خود را چه آشکار و چه پنهان به تمامی بر شما ارزانی داشته؟ (لقمان /20) را در حضور امام باقر علیه السلام تلاوت نمود. امام فرمود: «نعمت ظاهری، پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم است و آن چه از معرفة الله و توحید آورده است و اما نعمت باطنی، ولایت ما اهل بیت علیهم السلام و پیمان مودت ماست به خدا سوگند قومی این نعمت ظاهر و باطن را پذیرفتند و قومی دیگر فقط ظاهر آن را پذیرفتند از این رو خداوند فرمود: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لاَ يَحْزُنكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِن قُلُوبُهُمْ﴾ پس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم هنگام نزول خوشحال گردید؛ زیرا خداوند ایمان آن ها را نمی پذیرد مگر با ولایت و محبت ما.

3-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْمَانَ بْن خَالِدٍ قَالَ قَدْ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِاللهِ علیه السلام أَنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدِ خَيْراً نَكَتَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةً بَيْضَاءَ وَ فَتَحَ مَسَامِعَ قَلْبِهِ وَ وَكَّلَ بِهِ مَلَكاً يُسَدِّدُهُ وَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدِ سُو نَكَتَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةَ سَوْدَاءَ وَ شَدَّ عَلَيْهِ مَسَامِعَ قَلْبِهِ وَ وَكَّلَ بِهِ شَيْطَانَا يُضِلُهُ ثُمَّ تَنَا هَذِهِ الْآيَةَ: فَمَنْ يُرِدِ اللهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسلام وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجاً ... وَ قَالَ: إِنَّ الَّذِينَ حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ وَ قَالَ: أُولئِكَ الَّذِينَ لَم يُرِدِ اللهُ أَن يُطَّهِّرَ قُلُوبَهُم﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جَاؤُكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ إِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْئاً وَ إِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُم بِالْقِسْطِ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ المقسطين﴾ (42)

1-3- امام صادق علیه السلام- سلیمان بن خالد گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: ﴿وَ مَنْ يُرِدِ اللهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمَلِكَ لَهُ مِنَ الله شَيْئاً أُولئِكَ الَّذينَ لَرْيُرِدِ الله أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ هَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظیم﴾؛ هرگاه خداوند خیر و خوبی را برای بنده ای بخواهد نکته سفیدی به قلبش الهام می کند و گوش قلبش را شنوا می سازد و فرشته ای را مأمور می کند تا او را از خطا باز دارد، و هرگاه خداوند شر و بدی را برای بنده ای بخواهد نکته ای سیاه و تاریک را به قلبش الهام می کند و گوش قلبش را ناشنوا می سازد و شیطان را مأمور می کند تا او را گمراه نماید؛ سپس این آیه را تلاوت فرمود: آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند سینه اش را برای [پذیرش] اسلام گشاده می سازد و آن کس را که به خاطر اعمال خلافش بخواهد گمراه سازد، سینه اش را آن چنان تنگ می کند. (انعام /125) و بعد این آیه: کسانی که سخن پروردگار تو درباره ی آنان تحقق یافته، ایمان نمی آورند. (یونس /96) و بعد این آیه را تلاوت فرمود: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ لَيُرِدِ اللهُ أَن يُطَهَّرَ قُلُوبَهُم ...﴾

آن ها بادقت [به سخنان تو] گوش می دهند تا [دستاویزی پیدا کنند و آن را] تکذیب نمایند؛ و بسیار مال حرام می خورند؛ ولی اگر نزد تو آمدند در میان آنان داوری کن یا [اگر صلاح دانستی] از آنان صرف نظر کن و اگر از آنان صرف نظر کنی، به تو هیچ زیانی نمی رسانند و اگر داوری کنی با عدالت در میان آن ها داوری کن که خدا عدالت پیشگان را دوست دارد. (42)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام عَنِ الْقُلُولِ قَالَ كُلِّ شَيْءٍ غُلَ مِنَ الْإِمَامِ فَهُوَ سُحْتِ وَ أَكُلُ مَالَ الْيَتِيمِ وَ شِبْهُهُ سُحْتُ وَ السُّحْتُ أَنْوَاعُ كَثِيرَةٌ مِنْهَا أُجُورُ الْفَوَاجِرٍ وَ ثَمَنُ الْخَمْرِ وَ النَّبِيدِ الْمُسْكِرِ وَ الرِّبَا بَعْدَ الْبَيِّنَةِ فَأَمَّا الرِّشَا فِي الْحُكْمِ فَإِنَّ ذَلِكَ الْكُفْرُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ وَ بِرَسُولِهِ صلی الله علیه و اله و سلم﴾. (1)

8-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿السحتُ هُوَ الرِّشْوَةُ فِي الْحُكْمِ وَ مَهْرُ الْبَعِي وَ كَسْبُ الْحَجَّامِ وَ عَسِيبُ الْفَحْلِ وَ ثَمَنُ الْكَلْبِ وَ ثَمَنُ الْخَمْرِ وَ حُلْوَانُ الْكَاهِنُ وَ الِاسْتِعْمَالُ فِي الْمَعْصِيَة﴾. (2)

9-1- الصادق علیه السلام- ﴿الصناعَ إِذَا سَهَرُوا اللَّيْلَ كُلَّهُ فَهُوَ سُحْتَ﴾. (3)

10-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْن سِنَانِ قَالَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ علیه السلام عَنْ قَاضٍ بَيْنَ قَرْيَتَيْنِ يَأْخُذُ مِنَ السُّلْطَان عَلَى الْقَضَاءِ الرِّزْقَ فَقَالَ ذَاكَ سُحْتُ﴾. (4)

11-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ علیه السلام أَنَّهُ كَانَ يَنْهَى عَنِ الْجَوْزِ الَّذِي يَجِيءُ بِهِ الصَّبْيَانُ مِنَ الْقِمَارِ أَنْ يُؤكَلَ وَ قَالَ هُوَ سُحْتُ﴾. (5)

12-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ يَزِيدَ بْن فَرْقَدِ عَنْ أَبي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ السُّحْتِ فَقَالَ: الرَّشَا فِي الْحُكْمِ﴾. (6)

13-1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿في فقه القرآن رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم فِي قَوْلِهِ تَعَالَى أَكَالُونَ لِلسُّحْتِ قَالَ السُّحْتُ الرَّشْوَةُ فِى الْحُكم﴾. (7)

14-1- الصادق علیه السلام- ﴿ثَمَنُ الْكَلْبِ الَّذِي لَا يَصِيدُ سُحْتُ﴾. (8)

15-1- الصادق علیه السلام- ﴿السحْتُ أَنْوَاعُ كَثيرةً مِنْهَا مَا أصيبَ مِنْ أَعْمَال الْوِلَاةِ الظُّلَمَة﴾. (9)

16-1- الصادق علیه السلام- ﴿فِي فِقْهِ الْقُرْآن عَن الصَّادِق علیه السلام فِي قَوْلِهِ أَكَالُونَ لِلسُّحْتِ أَنَّهُ قَالَ: ثَمَنُ الْعَدْرَة مِنَ السُّحْت﴾. (10)

17-1- الصادق علیه السلام- ﴿عن الفضل بن أبي قرة قَالَ: قُلْتُ لِأبي عَبْدِاللهِ علیه السلام هَؤُلَاءِ يَقُولُونَ إِن كَسْبَ الْمُعَلِّمِ سُحْتُ فَقَالَ كَذَّبُوا أَعْدَاءُ اللَّهِ إِنَّمَا أَرَادُوا أَنْ لَا يُعْلَمُوا الْقُرْآنَ وَ لَوْ أَنَّ الْمُعَلَّمَ أَعْطَاهُ رَجُلُ دِيَةَ وَلَدِهِ لَكَانَ لِلْمُعَلَّم مُبَاحاً﴾. (11)

ص: 64

7-1- امام باقر علیه السلام- عمّار بن مروان گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی غلول خیانت و دزدی پرسیدم. ایشان فرمود: «هر چه که به امام در آن خیانت شود و یا از او دزدیده شود، سحت است و خوردن مال یتیم و مانند آن نیز سحت می باشد و سحت انواع زیادی دارد از جمله آن: دستمزد فاحشه ها، پولی که از فروش شراب یا نبیذ مست کننده به دست آید و ربا بعد از بینه (پس از این که حکم آشکار آن را حرام دانست) و پذیرفتن رشوه در قضاوت که این مورد آخر، کفر به خداوند بزرگ و پیامبرش می باشد.

8-1- امام علی علیه السلام- سحت آن رشوه ی در داوری مهریه ی زن زناکار درآمد حجامتگر و نطفه حیوان نر و قیمت سگ و ثمن شراب و بهای مردار و انعام پیشگو است.

9-1- امام صادق علیه السلام- پیشه وران اگر همه شب را بیدار بمانند و کارکنند، این سخت است.

10-1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام درباره یک قاضی سؤال شد که بین دو روستا قضاوت می کرد و روزی خود را در ازای قضاوتش از سلطان می گرفت، امام علیه السلام پاسخ داد: «این سحت است».

11-1- امام باقر علیه السلام- امام صادق علیه السلام از پدرش روایت نمود: «ایشان خوردن گردویی را که بچه ها از قمار به دست آورده بودند نهی می کرد». و می فرمود: «این سحت است».

12-1- امام صادق علیه السلام- یزید بن فرقد نقل می کند: از امام صادق علیه السلام درباره ی پرسیدم سحت فرمود یعنی: «رشوه در قضاوت».

13-1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم روایت است که درباره ی این کلام خداوند متعال: ﴿أَكَّالُونَ لِلسُّحُتِ﴾ فرمود: سحت رشوه در حکم است.

14-1- امام صادق علیه السلام- بهای سگ غیرشکاری، سحت است.

15-1- امام صادق علیه السلام- سحت انواع بسیاری است که از آن جمله است: آن چه از کار های کارگزاران ستمگر به دست می آید.

16-1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام درباره ی این کلام خداوند:﴿أَكَّالُونَ لِلسُّحُتِ﴾ روایت است که فرمود بهای مدفوعات از مال نامشروع است.

17-1- امام صادق علیه السلام- فضل بن ابی قره گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: آن ها می گویند: «درآمد معلم، سحت است! امام علیه السلام پاسخ داد: آنان دشمنان خدایند و دروغ می گویند، آن ها فقط می خواهند که قرآن را آموزش ندهند و اگر فردی دیه فرزندش را به معلّم پرداخت، برای معلم حلال می باشد».

ص: 65

18-1- الرضا علیه السلام- ﴿عَن الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَاءِ قَالَ: سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَ علیه السلام عَنْ شِرَاءِ الْمُغَنِّيَة فَقَالَ قَدْ تَكُونُ لِلرَّجُلِ الْجَارِيَةُ تُلْهِيهِ وَ مَا ثَمَنْهَا إِلَّا ثَمَنُ كَلْب وَ ثَمَنُ الْكَلْبِ سُحْتُ وَ السُّحْتُ فِي النَّار﴾. (1)

19-1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْن أبى الْبَلَادِ قَالَ أَوْصَى إِسْحَاقُ بْنُ عُمَرَ عِنْدَ وَفَاتِهِ بِجَوَارٍ لَهُ مُعَنِّيَاتِ أَنْ نَبِيعَهُنَ وَ نَحْمِلَ ثَمَنَهُنَّ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَبِعْتُ الْجَوَارِيَ بِثَلَاثِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَم وَ حَمَلْتُ الثَّمَنَ إِلَيْهِ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ مَوْلَى لَكَ يُقَالُ لَهُ إِسْحَاقُ بْنُ عُمَرَ قَدْ أَوْصَى عِنْدَ مَوْتِهِ بَيْعِ جَوَارٍ لَهُ مُعَنِّيَاتٍ وَ حَمْلِ الثَّمَنِ إِلَيْكَ وَقَدْ بِعْتُهُنَّ وَ هَذَا الثَّمَنُ ثَلَا مِائَةِ أَلْفِ دِرْهَم فَقَالَ لَا

حَاجَةً لِي فِيهِ إِنَّ هَذَا سُحْتُ وَ تَعْلِيمَهُنَّ كُفْرُ وَ الِاسْتِمَاعَ مِنْهُنَّ نِفَاقُ وَ ثَمَنَهُنَّ سُحْتُ﴾. (2)

18-1- امام رضا علیه السلام- الحسن بن علی وشاء گوید: از امام رضا علیه السلام درباره ی خرید زن آوازه خوان پرسیدند، امام علیه السلام در پاسخ فرمود: «زن آوازه خوان برای سرگرم کردن مردم می باشد و بهای آن عین بهای سگ است و بهای سگ سحت است و سحت در آتش می باشد».

19-1- امام کاظم علیه السلام- ابراهیم بن ابی بلاد گوید: اسحاق بن عمر هنگام وفاتش وصیت کرد کنیزان آوازه خوانش را بفروشیم و بهای حاصل از فروش آن ها را به امام کاظم علیه السلام بپردازیم. ابراهیم نقل می کند: «من آن کنیزان را به سیصد هزار درهم فروختم و بهای آن را نزد امام علیه السلام بردم». و به او گفتم: «دوست شما به نام اسحاق بن عمر به هنگام وفاتش وصیت کرد که کنیزان آوازه خوانش را بفروشیم و بهای آن را نزد شما آوریم و من آن ها را فروختم و این بهای آن ها است، سیصد هزار درهم». امام علیه السلام فرمود: «من به این پول احتیاجی ندارم این پول سُحت است. آموزش دادن به آن کنیزان کفر و گوش سپردن به آن ها نفاق و بهای آن ها سخت می باشد».

حَاكِماً فَإِذَا حَكَمَ بِحُكْمِنَا فَلَمْ يَقْبَلُهُ مِنْهُ فَإِنَّمَا بِحُكْمِ اللَّهِ قَدِ اسْتَخَفَّ وَ عَلَيْنَا رَدَّ وَ الرَّأَةُ عَلَيْنَا الرأةُ عَلَى اللهِ وَ هُوَ عَلَى حَد الشرك بالله﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ كَيْفَ يُحكِّمُونَكَ وَ عِندَهُمُ التَّوْرَثَةُ فِيهَا حُكْمُ اللهِ ثُمَّ يَتَوَلَّوْنَ مِن بَعْدِ ذَالِكَ وَ مَا أُولَئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ﴾ (43)

قوله تعالى: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فيها هُدى وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبارُ بمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتابَ الله وَ كَانُوا عَلَيْهِ شُهَداءَ فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ وَ لَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَناً قَليلاً وَ مَنْ لَمْ يحكُمْ بِما أَنْزَلَ اللهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾ (44)

حكم خدا را کوچک شمرده است و حرف ما را رد کرده و کسی که حکم ما را رد کند، حکم خدا را رد کرده است و این در حد شرک به خداوند است». چگونه تو را به داوری می طلبند؟ در حالی که تورات نزد ایشان است؛ و در آن حکم خدا آمده است. [وانگهی] چرا پس از داوری [از حکم تو] روی می گردانند؟! آن ها مؤمن نیستند. (43)

ما تورات را نازل کردیم در حالی که در آن هدایت و نوری بود؛ و پیامبران [بنی اسرائیل] که در برابر فرمان خدا تسلیم ،بودند با آن برای یهود حکم می کردند؛ و [همچنین] علما و دانشمندان [الهی] بر اساس کتاب خداوند که به آن ها سپرده شده و بر آن گواه بودند داوری می نمودند. بنابراین بخاطر داوری بر طبق آیات الهی از مردم نترسید و از [نافرمانی] من بترسید؛ و آیات مرا به بهای ناچیزی نفروشید. و آن ها که به آن چه خدا نازل کرده حکم نمی کنند کافرند. (44)

3-1- الصادق علیه السلام- ﴿نَقَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْإِمَامَةَ إِلَى وَلْدِ الْحُسَيْنِ علیه السلام كَمَا نَقَلَ النُّبُوَّةَ مِنْ وَلْدِ إِسْحَاقَ علیه السلام إِلَى وَلْدِ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام وَ عَلَيْهِمْ إِجْمَاعُ الْأُمَّةِ بِالشَّهَادَةِ لَهُمْ وَ أَنَّهَا جَارِيَةً فِيهِمْ وَ لَمْ يُجْمِعُوا بِمِثْلَ هَذِهِ الشَّهَادَةِ لِأَحَدٍ سِوَاهُمْ فَإِنْ قَالَ قَائِلُ وَ مَا الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَقَلَ الْإِمَامَةَ مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ علیه السلام إِلَى وَلْدِ الْحُسَيْنِ علیه السلام قُلْنَا لَهُ نَقَلَهَا الْكِتَابُ فَإِنْ قَالَ كَيْفَ ذَلِكَ إِنَّمَا تَكُونُ بِالسَّبْقِ وَ الطَّهَارَةِ مِنَ الذُّنُوبِ الْمُوبِقَةِ الَّتِي تُوجِبُ النَّارَ ثُمَّ الْعِلْمِ الْمُبْرَزِ قِيلَ لَهُ إِنَّ الْإِمَامَةَ بِجَمِيعِ مَا تَحْتَاجُ إِلَيْهِ الْأُمَّةُ مِنْ حَلَالِهَا وَ حَرَامِهَا وَ الْعِلْمِ بِكِتَابِ اللَّهِ خَاصٌهِ وَ عَامِّهِ وَ ظَاهِرِهِ وَ بَاطِنِهِ وَ مُحْكَمِهِ وَ مُتَشَابِههِ وَ نَاسِخِهِ وَ مَنْسُوخِهِ وَ دَقَائِقِ عِلْمِهِ وَ غَرَائِب تَأْوِيلِهِ قَالَ السَّائِلُ وَ مَا الْحُجَّةُ فِي أَنَّ الْإِمَامَ لَا يَكُونُ إِلَّا عَالِماً بِهَذِهِ الْأَشْيَاءِ الَّتِي ذَكَرْتَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِيمَنْ أَذِنَ لَهُمْ بِالْحُكُومَة وَ جَعَلَهُمْ أَهْلَهَا إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدى وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ فَالرَّبَّانِيُّونَ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام دُونَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام الَّذِينَ يُرَبُّونَ النَّاسَ بِعِلْمِهِمْ وَ الْأَحْبَارُ دُونَهُمْ وَ هُمْ دُعَاتُهُمْ ثُمَّ أَخْبَرَ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ بِمَا اسْتَحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَ كَانُوا عَلَيْهِ شُهَداءَ وَ لَمْ يَقُلْ بِمَا جَهَلُوا ثُمَّ قَالَ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ وَ قَالَ بَلَ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ قَالَ وَ مَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ ثُمَّ قَالَ إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ وَ قَالَ أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدِى فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ فَهَذِهِ الْحَجَةُ بِأَنَّ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام يَكُونُونَ إِنَّا عُلَمَاءَ لِيَحْتَاجَ النَّاسِ إِلَيْهِمْ وَ لَا يَحْتَاجُونَ إِلَى أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ فِي شَيْءٍ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ﴾. (1)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿اعتبروا أَيُّهَا النَّاسُ بِمَا وَعَظَ اللَّهُ بِهِ أَوْلِيَاءَهُ مِنْ سُوءٍ ثَنَائِهِ عَلَى الْأَحْبَارِ إِذْ يَقُولُ: لَوْ لَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَ قَالَ لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ إِلَى قَوْلِهِ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ وَ إِنَّمَا عَابَ اللَّهُ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ لِأَنَّهُمْ كَانُوا يَرَوْنَ مِنَ الظُّلَمَةِ الَّذِينَ بَيْنَ أَظْهُرِهِمُ الْمُنْكَرَ وَ الْفَسَادَ فَلَا يَنْهَوْنَهُمْ عَنْ ذَلِكَ رَغْبَةً فِيمَا كَانُوا يَنَالُونَ مِنْهُمْ وَ رَهْبَةً مِمَّا يَحْذَرُونَ وَ اللَّهُ يَقُولُ فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَونَ﴾. (2)

3-1- امام صادق علیه السلام- خدای عزوجل امامت را به فرزندان حسین علیه السلام انتقال داد همان گونه که نبوت را از فرزندان اسحاق به فرزندان اسماعیل علیه السلام انتقال داد و امّت بر فرزندان حسین علیه السلام اتفاق نظر دارند و به آن ها و جاری بودن امامت در میان آن ها گواهی می دهند و برای کسی غیر از آن ها چنین اتفاق نظری پیدا نکرده اند؛ پس اگر گوینده ای بگوید: «دلیل این که خدای عزوجل امامت را از فرزندان حسن علیه السلام فرزندان حسین علیه السلام انتقال داد چیست؟» به او می گوییم: «کتاب خدا امامت را انتقال داده است»؛ پس اگر گفت: «آن چگونه است؟ امامت تنها با پیشگامی [در ایمان] و پاکی از گناهان هلاک کننده ای که آتش را واجب می کند و سپس با علم آشکار می باشد». به او گفته شود: «انتقال] امامت با همه ی چیز هایی است که امت به آن نیاز دارند که عبارتند از: حلال ها حرام ها و علم به کتاب خداوند [شامل] خاص و عامش ظاهر و باطنش محکم و متشابهش، ناسخ و منسوخش و دقایق علمش و غرائب تأویلش». سؤال کننده پرسید: «دلیل بر این که امام جز عالم به این چیز هایی که گفتی نمی باشد چیست؟» فرمود: «کلام خداوند عزوجل درباره ی کسانی که به آن ها اجازه ی حکومت داد و آن ها را شایسته ی آن قرار داد [و فرمود:] ﴿إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوراة فيها هُدى وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبارُ﴾؛ پس «ربانیون» امامان هستند که پایین تر از پیامبران، مردم را با علمشان تربیت می کنند و «احبار» پایین تر از آن ها هستند. و آن ها دعوت کننده هایی از طرف امامان هستند. سپس خدای عزوجل خبر داد و فرمود: ﴿بِمَا اسْتَحْفِظُوا مِنْ كِتابِ الله وَ كَانُوا عَلَيْهِ شُهَداءَ﴾ و نفرمود: «براساس جهالتشان». سپس فرمود: آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یکسانند؛ تنها خردمندان متذکر می شوند؟ (زمر /9) و فرمود: ولی این آیات روشنی است که در سینه کسانی که دانش به آن ها داده شده جای دارد. (عنکبوت /49) و فرمود: و جز اهل دانش آن را درک نمی کنند. (عنکبوت /43) سپس فرمود: و تنها از میان بندگان او دانشمندان خدا ترسند. (فاطر /28) و فرمود: آیا کسی که هدایت به سوی حق می کند برای پیروی شایسته تر است یا آن کس که خود هدایت نمی شود مگر هدایتش کنند؟ شما را چه می شود چگونه داوری می کنید؟ (یونس /35) پس این آیات دلیل است بر این که جز عالمان امام نیستند تا مردم به امامان نیازمند باشند و آن ها به هیچ یک از مردم در چیزی از حلال و حرام نیاز نداشته باشند.

4-1- امام علی علیه السلام- ای مردم از آن چه خدا دوستداران خود را بدان پندداده پند گیرید مانند بدگویی او از دانشمندان یهود، آن جا که فرماید: ﴿لَوْ لا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ قَوْهِمُ الْإِثْم﴾ و فرماید: ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرائيل... لَبِئْسَ ما كانُوا يَفْعَلُونَ﴾. همانا، خداوند آنان را مورد نکوهش قرار داده به خاطر این که در میان ستمکاران بودند و اعمال زشت و فاسد آنان را مشاهده می کردند ولی به طمع آن چه که داشتند و از بیم این که در محذور واقع شوند آنان را از آن اعمال نهی نمی کردند با این که خدا می فرماید: ﴿فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَون﴾.

1-2- الصادق علیه السلام- ﴿عن صالح بن حَمْزَةَ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ مِنَ الْعِبَادَةَ شِدَّةَ الْخَوْفِ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ اللَّهُ إِنَّا تَخَشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ وَ قَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ وَ قَالَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ علیه السلام إِنَّ حُبَّ الشَّرَفِ وَ الذِّكْر لَا يَكُونَانِ فِي قَلْبِ الْخَائِفِ الرَّاهِبِ﴾. (1)

1-2- امام صادق علیه السلام- صالح بن حمزه در حدیث مرفوعی از امام صادق علیه السلام نقل می کند: همانا قسمتی از عبادت ترس از خدای عزوجل است خدا می فرماید: ﴿إِنَّما يَخْشَى اللَّهُ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَماءُ﴾ و نيز می فرماید: ﴿فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ﴾ و باز می فرماید: و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می کند. (طلاق /2) و امام صادق علیه السلام فرمود: حب جاه و شهرت در دل ترسان و بیمناک نباشد [پس کسی که از خدا ترسد حب ریاست و شهرت ندارد].

4-3- الصادق علیه السلام- ﴿دِيَةُ الْأَنْفِ إِذَا اسْتُؤْصِلَ مِائَةُ مِنَ الْإِبل وَ الْعَيْنُ إِذَا فُقِيَّتْ خَمْسُونَ مِنَ الْإِبل وَ الْيَدُ إِذَا قُطِعَتْ خَمْسُونَ مِنَ الْإِبل وَ فِي الذَّكَرِ إِذَا قُطِعَ مِائَةٌ مِنَ الإِبل وَ فِي الْأُذُنِ إِذَا جُدِعَتَ خَمْسُونَ مِنَ الْإِبِلِ وَ مَا كَانَ مِنْ ذَلِكَ جُرُوحاً دُونَ الْمَثْلَاتِ وَ الْإِصْبَعَ وَ شِبْهُهُ يَحْكُمْ بِهِ ذُو عَدْلٍ مِنْكُمْ وَ مَنْ لَمْ يَحكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾. (1)

5-3- الصادق علیه السلام- ﴿دِيَةُ الْيَدِ إِذَا قُطِعَتْ خَمْسُونَ مِنَ الْإِبِلِ فَمَا كَانَ جُرُوحا دُونَ الِاصْطِلَامَ فَيَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾. (2)

6-3- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم أَنَّهُ قَالَ: مِنْ أَكْلِ السُّحْتِ الرَّشْوَةُ فِي الْحُكْمِ قِيلَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ إِنْ حَكَمَ بِالْحَقِّ قَالَ وَ إِنْ حَكَمَ بِالْحَقِّ قَالَ فَأَمَّا الْحُكْمُ بِالْبَاطِلِ فَهُوَ كُفْرُ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾. (3)

3-7- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم أَنَّهُ قَالَ: مَنْ حَكَمَ بَيْنَ اثْنَيْنِ فَأَخْطَأَ فِي دِرْهَمَيْنَ كَفَرَ قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ فَقَالَ [لَكَ] رَجُلُ مِنْ أَصْحَابِهِ يَا ابْنَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِنَّهُ رُبَّمَا كَانَ بَيْنَ الرَّجُلَيْنِ مِنْ أَصْحَابَنَا الْمُنَازَعَةُ فِي الشَّيْءِ فَيَتَرَاضَيَانِ بِرَجُل منَّا قَالَ قَالَ هَذَا لَيْسَ مِنْ ذَاكَ إِنَّمَا ذَاكَ الَّذِي يُخبرُ النَّاسَ عَلَى حُكْمِهِ بِالسَّيْفِ وَ السَّوْطِ﴾. (4)

8-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ قَضَى فِي دِرْهَمَيْنِ بِغَيْر مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَقَدْ كَفَرَ﴾. (5)

9-3- الصادق علیه السلام- ﴿وَ مَنْ لَمْ يَحْكُم بما أَنْزَلَ اللهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ وَ ... الظَّالِمُونَ وَ ... الْفَاسِقُون﴾. (6)

10-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ قَالَ كفرة و ليسوا كمن كفر بالله و اليوم الآخر﴾. (7)

11-3- الصادق علیه السلام- ﴿قَالَ مَسْرُوقُ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ علیه السلام عَنِ الْجَوْرِ فِي الْحُكْمِ قَالَ ذَلِكَ الْكُفْرُ وَ عَن السُّحْتِ فَقَالَ الرَّجُلُ يَقْضِي لِغَيْرِهِ الْحَاجَةَ فَيُهْدِى لَهُ الْهَدِيَّةُ قَالَ اللهُ تَعَالَى: وَ مَنْ لَم يحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ هَذَا إِذَا كَانَ مُسْتَحِلًا لِذَلِكَ﴾. (8)

ص: 74

4-3- امام صادق علیه السلام- دیه ی بینی اگر از جای کنده شود یکصد شتر می .باشد دیه چشم اگر از جایش بیرون آورده شود پنجاه شتر می باشد و دیه دست اگر قطع شود، پنجاه شتر می باشد و دیه ی آلت مرد اگر قطع شود یکصد شتر می باشد و دیه ی گوش اگر قطع شود، پنجاه شتر می باشد اما زخم های کمتر از یک سوم و در مورد دیه انگشت و مانند آن دو عادل از بین شما قضاوت كند؛ ﴿وَ مَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾.

5-3- امام صادق علیه السلام- دیه ی دست اگر قطع شود پنجاه شتر است و آن چه جراحت باشد و کمتر از قطع شدن دو عادل از شما برای سنجیدن مقدار جراحت حکم می کند: ﴿وَ مَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾.

6-3- امام صادق علیه السلام- رشوه در حکم مصداق مال نامشروع است سؤال شد: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم گرچه به حق حکم دهد؟ حضرت فرمود: «ولو به حق حکم دهد و اما حکم به باطل که همان کفر است. خداوند عزوجل فرموده است: «﴿وَ مَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾».

7-3- امام صادق علیه السلام- هر کس میان دو نفر حکم و در خصوص دو درهم خطا کند، کفر ورزیده است. خداوند عزوجل فرموده است: «﴿وَ مَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾». یکی از اصحاب حضرت گفت: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم چه بسا بین دو نفر از اصحاب ما درباره ی چیزی نزاع می شود و هر دو به یک نفر از خودمان رضایت می دهند»! حضرت فرمود: «این از آن باب نیست آن همان است که مردم را با شمشیر و تازیانه بر حکم خویش مجبور می سازد».

8-3- امام على علیه السلام- هرکس بر سر دو درهم به غیر از آن چه خداوند نازل فرموده قضاوت کند، کافر شده است.

9-3- امام صادق علیه السلام- و کسانی که به آن چه خدا نازل کرده حکم نکنند، آنان خود کافر و ظالم و فاسقند.

10-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾؛ آن ها کافرند ولی نه مانند کسی که به خدا و روز جزا کافر است.

11-3- امام صادق علیه السلام- مسروق گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ظلم در حکم پرسیدم. فرمود: «آن کفر است». و از سخت پرسیدم فرمود: مرد، حاجت دیگری را از راه حرام برآورده می کند؛ در نتیجه هدیه ای به او اهداء می کند. خدای تعالی فرمود: ﴿وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾؛ این زمانی است که آن را حلال بداند».

ص: 75

قوله تعالى: ﴿وَ كتبنا عَلَيْهِمْ فيها أَنَّ النَّفْسَ بالنَّفْس وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَ الْأَنفَ بالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصِ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ (45)

و بر آن ها (بنی اسرائیل) در آن (تورات) مقرر داشتیم که جان در مقابل جان و چشم در مقابل چشم و بینی در برابر بینی و گوش در مقابل ،گوش و دندان در برابر دندان قصاص می شود و جراحات نیز قصاص دارد؛ و اگر کسی از قصاص در گذرد، کفاره [گناهان] او محسوب می شود؛ و هر کس به آن چه خدا نازل کرده حکم نکند ستمکار است. (45)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن عُبَيْدِ أَبِي الْكَنُودِ قَالَ: قَدِمَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَن الْبَصْرَة إِلَى الْكُوفَة لِاثْنَتَى عَشْرَةَ لَيْلَةَ خَلَتْ مِنْ رَجَبٍ فَأَقْبَلَ حَتَّى صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي نَصَرَ وَلِيَّهُ وَ خَذَلَ عَدُوَّهُ وَ أَعَزَّ الصَّادِقَ الْمُحِقِّ وَ أَذَلَّ الْكَاذِبَ الْمُبْطِلَ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ هَذَا الْمِصْر بتَقْوَى اللَّهِ وَ طَاعَة مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ صلی الله علیه و اله و سلم الَّذِينَ هُمْ أَوْلَى بِطَاعَتِكُمْ فِيمَا أَطَاعُوا اللَّهَ فِيهِ مِنَ الْمُشْتَحِلِينَ الْمُدَّعِينَ الْغَالِينَ الَّذِينَ يَتَفَضَّلُونَ بِفَضْلِنَا وَ يُجَاحِدُونَاهُ وَ يُنَازِعُونًا حَقَّنَا وَ يَدْفَعُونَا عَنْهُ وَ قَدْ ذَاقُوا وَ بَالَ مَا اجْتَرَمُوا فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيَّا إِنَّهُ قَدْ قَعَدَ عَنْ نَصْرِى رِجَالُ مِنْكُمْ فَأَنَا عَلَيْهِمْ عَاتِبُ زَارِ فَاهْجُرُوهُمْ وَ أَسْمِعُوهُمْ مَا يَكْرَهُونَ حَتَّى يُعْتِبُوا أَوْ نَرَى مِنْهُمْ مَا نَرْضَى قَالَ فَقَامَ إِلَيْهِ مَالِكِ بْنُ حَبِيبِ التَّمِيمِيُّ ثُمَّ الْيَرْبُوعِيُّ وَ كَانَ صَاحِبَ شُرْطَتِهِ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّي لَأَرَى الْهَجْرَ وَ إِسْمَاعَ الْمَكْرُوهِ لَهُمْ قَلِيلًا وَ اللَّهِ لَئِنْ أَمَرْتَنَا لَنَقْتُلَنَّهُمْ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ المُؤْمِنِينَ علیه السلام يَا مَالَ جُزْتَ الْمَدَى وَ عَدَوْتَ الْحَقَّ وَ أَغْرَقْتَ فِي النَّزْعِ فَقَالَ يَا أَمِيرَ المُؤمِنِينَ علیه السلام لَبَعْضُ الْعَشْمِ أَبْلَغُ فِي أمور تنُوبُكَ مِنْ مُهَادَنَةِ الْأَعَادِي فَقَالَ أمير المُؤْمِنِينَ علیه السلام لَيْسَ هَكَذَا قَضَاءَ اللَّهِ يَا مَالَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى النَّفْسَ بِالنَّفْسِ فَمَا بَالُ بَعْضِ الْغَشْم وَ قَالَ سُبْحَانَهُ: وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيهِ سُلْطَاناً فَلا يُسْرِفُ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا﴾. (1)

6-1- الكاظم علیه السلام- ﴿فَمَنْ أَهْرقَ دَمَا مِنْ غَيْرِ حَقٌّ وَجَبَ إِهْرَاقُ دَمِهِ قَالَ اللهُ تَعَالَى النَّفْسَ بالنفس﴾. (2)

7-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْحَاقَ بْن عَمَّارٍ عَنْ أَبي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَضَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِيمَا كَانَ مِنْ جِرَاحَاتِ الْجَسَدِ أَن فِيهَا الْقِصَاصِ أَوْ يَقْبَلَ الْمَجْرُوحُ دِيَةَ الْجِرَاحَةِ فنطاها﴾. (3)

8-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَلَبِى عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِي رَجُل يَقْتُلُ الْمَرْأَةَ مُتَعَمِّداً فَأَرَادَ أَهْلُ الْمَرْأَة أَنْ يَقْتُلُوهُ قَالَ ذَلِكَ لَهُمْ إِذَا أَذَوْا إِلَى أَهْلِهِ نِصْفَ الدِّيَةِ وَ إِنْ قَبلُوا الدِّيَةَ فَلَهُمْ نِصْفُ ديَة الرَّجُل وَ إِنْ قَتَلَتِ الْمَرْأَةُ الرَّجُلَ قُتِلَتْ بِهِ وَ لَيْسَ لَهُمْ إِنَّا نَفْسُهَا وَ قَالَ جَرَاحَاتِ الرِّجَالِ وَ النساء سواء بين المرأة بين الرجل و موضحة المرأة بموضحة الرجل وَ إِصْبَعُ المَرأة بإصْبَعِ

ص: 78

5-1- امام على علیه السلام- العبدالرحمان بن عبید گوید: دوازده شب از ماه رجب سپری شده بود که امیر المؤمنین علیه السلام از بصره وارد کوفه شدند حضرت پیش آمد تا بر فراز منبر شد، حمد و ثنای الهی به جای آورد سپس فرمود: اما بعد سپاس خدایی راست که دوست خود را یاری داد، و دشمن خویش را خوار و رها ساخت و راستگوی حق به جانب را عزت بخشید و دروغگوی باطل گرا را ذلیل نمود. ای ساکنان این شهر تقوای الهی پیشه کنید و از طاعت آن گروه از اهل بیت پیامبرتان صلی الله علیه و اله و سلم که خودشان خدا را اطاعت نموده اند جدا نشوید آنان که در فرمانبری از ایشان - در آن چه که خودشان نیز خدا را فرمان برده اند - سزاوارترند از آن گروه افرادی که خود را به حق می بندند و مدعی آن هستند و غلو می کنند با فضل و دارایی های ما خود را صاحب فضل جلوه می دهند و همان فضل را درباره ی ما انکار می کنند و در حق خودمان با ما می ستیزند و ما را از آن کنار می زنند و البته وبال و گرفتاری اعمال زشت خود را چشیدند و به زودی به کیفر این تبهکاری در آخرت خواهند رسید. همانا مردانی چند از شما دست از یاری من برداشتند که من این کار زشت را بر آنان خرده می گیرم و آنان را مورد ملامت و سرزنش قرار می دهم، شما نیز بانان بدگویید و سخنان زننده ای به گوششان برسانید تا به جلب رضایت ما تن در دهند یا کاری که مورد خشنودی ماست از آنان مشاهده کنیم. مالک بن حبیب تمیمی که یکی از افراد انتظامی بود گفت: «به خدا سوگند من خود بد گفتن و سخن ناپسند و زننده گفتن به آنان را اندک می دانم به خدا قسم اگر فرمان دهی همه ی آنان را بکشیم». امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «ای مالک از اندازه گذشتی و پا از حق فراتر نهادی و کمان کین را تا آخر کشیدی»! عرض کرد ای امیر مؤمنان علیه السلام است اندکی ستم در پاره ای از امور که به شما رسیده از کوتاه آمدن و مصالحت با دشمنان کارسازتر است». امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «ای مالک خداوند چنین فرمانی نداده و فرمان او چنین نیست خدای متعال فرموده: ﴿النَّفْسَ بِالنَّفْس﴾، با این فرمان دیگر چه جای اندکی ستم؟ و خدای سبحان فرمود هر کس که به ستم کشته شود به طلب کننده خون او قدرتی داده ایم ولی در انتقام از حد نگذرد که او پیروزمند است. (اسراء/33).»

6-1- امام کاظم علیه السلام- هر کس خون کسی را به ناحق بریزد باید کشته شود؛ خداوند می فرماید: ﴿النَّفْسَ بِالنَّفْس﴾.

7-1- امام علی علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است: امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد هر جراحتی در بدن حکم به قصاص می کرد مگر این که مجروح دیهی جراحت را بپذیرد و دیه به او داده شود.

8-1- امام صادق علیه السلام- حلبی نقل می کند: امام صادق علیه السلام در مورد مردی که زنی را عمداً کشته بود و اولیای زن خواستار قتل آن مرد بودند فرمود: «این امر به آن ها بستگی دارد، اگر آن ها نصف دیه را به اولیای مقتول دادند و آن ها پذیرفتند نصف دیه ی مرد از آن آن هاست و اگر زن مرد را کشته بود، می بایست به دلیل قتل کشته می شد و قصاص به نفس تنها راه برای آن ها بود» و فرمود: «دیه ی جراحات مردان و زنان یکسان است؛ دندان زن با دندان مرد زخم موضحه زن با زخم موضحه مرد،

ص: 79

الرَّجُل حَتَّى تَبْلُغَ الْجَرَاحَةُ ثُلُثَ الدِّيَة فَإِذَا بَلَغَتْ ثلث الدِّيَة أَضْعِفَتْ دِيَةُ الرَّجُل عَلَى دِيَة الْمَرأة﴾. (1)

9-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَلَبِيٌّ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ علیه السلام عَنْ جِرَاحَاتِ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ فِي الدِّيَاتِ وَ الْقِصَاصِ فَقَالَ الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ فِي الْقِصَاصِ سَوَاءُ السَّنُ بِالسِّنِّ وَ الشَّجَةُ بِالشَّجَّةِ وَ الْإِصْبَعُ بِالْإِصْبَعِ سَوَاءٌ حَتَّى تَبْلُغَ الْجِرَاحَاتِ ثُلُثَ الدَّيَةَ فَإِذَا جَاوَزَتِ الثَّلَثَ صُيِّرَتْ دِيَةُ الرَّجُل فِي الجراحَاتِ ثُلُثَى الدِّيَة وَ دِيَةُ النِّسَاءِ ثُلُثَ الدِّيَة﴾. (2)

انگشت زن با انگشت مرد قصاص می شود و این در صورتی است که جراحت کمتر از ثلث دیه باشد، و اگر از ثلث دیه بیشتر شد دیه مرد دو برابر دیه زن می شود».

9-1- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: «از امام صادق علیه السلام درباره ی جراحت های مردان و زنان در مورد دیات و قصاص سؤال شد». حضرت فرمود: «مردان و زنان در قصاص مساوی اند؛ دندان در برابر دندان و جراحت در برابر جراحت و انگشت در برابر انگشت برابر و مساوی است. تا آن که جراحت ها به یک سوم دیه برسد و چون از یک سوم دیه فراتر رود دیه مرد در جراحت ها دو سوم دیه و دیه زنان یک سوم دیه می شود».

ما آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الخَيْرَاتِ إِلَى اللهُ مَرْجِعُكُمْ جَميعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾ (48)

دهد] پس در نیکی ها بر یکدیگر سبقت جویید. بازگشت همه شما، به سوی خداست؛ و از آن چه در آن اختلاف می کردید؛ [در قیامت] به شما خبر خواهد داد. (48)

3-3- الباقر علیه السلام- ﴿فَلَمَّا اسْتَجَابَ لِكُلِّ نَبِيٍّ مَنِ اسْتَجَابَ لَهُ مِنْ قَوْمِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ جَعَلَ لِكُلِّ نَبِيٍّ منْهُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهَاجاً وَ الشَّرْعَةَ وَ الْمِنْهَا سَبِيلَ وَ سُنَّةً وَ قَالَ اللَّهُ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنَا إِلى نُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَمَرَ كُل نَبِي بِالْأَخْذِ بالسَّبِيلِ وَالسُّنَّة وَكَانَ مِنَ السُّنَّة وَ السَّبِيلِ الَّتِي أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا مُوسَى علیه السلام أَنَّ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ السَّبْتِ﴾. (1)

3-3- امام باقر علیه السلام- اما هرگاه قوم یک پیامبری او را اجابت کنند و دعوت او را قبول نمایند آن ها راهی به طرف پیغمبر خود خواهند داشت و از آن راه با او ارتباط برقرار خواهند کرد، خداوند به محمد صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: ما به تو وحی کردیم هم چنان که به نوح و پیامبران بعد از او وحی کرده ایم. (نساء /163) خداوند به هر پیامبری امر کرد که سنت و راه پیامبر گذشته را پیروی کند، و از سنت حضرت موسی علیه السلام که خداوند برای او لازم کرده بود روز شنبه بود.

قوله تعالى: ﴿أَفَحُكْمَ الجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللهِ حُكْمَا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾ (50)

1- الباقر علیه السلام- ﴿الْحُكْمُ حُكْمَانِ حُكْمُ اللَّهِ وَ حُكْمُ الْجَاهِلِيَّة وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ وَ اشْهَدُوا عَلَى زَيْدِ بْنِ ثَابِتِ لَقَدْ حَكَمَ فِي الْفَرَائِضِ بِحُكْمِ الْجَاهِلِيَّة﴾. (1)

2- الصادق علیه السلام- ﴿الْقُضَاةُ أَرْبَعَةُ ثَلَاثَةُ فِي النَّارِ وَ وَاحِدُ فِي الْجَنَّةِ رَجُلٌ قَضَى بِجَوْرِ وَ هُوَ يَعْلَمُ فَهُوَ فِي النَّارِ وَ رَجُلُ قَضَى بِجَوْرٍ وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ فَهُوَ فِي النَّارِ وَ رَجُلُ قَضَى بِالْحَقِّ وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ فَهُوَ فِي النَّارِ وَ رَجُلُ قَضَى بِالْحَقِّ وَ هُوَ يَعْلَمُ فَهُوَ فِي الْجَنَّةِ وَ قَالَ علیه السلام الْحُكْمَ حُكْمَانِ حُكْمُ اللهِ وَ حُكْمُ الْجَاهِلِيَّةِ فَمَنْ أَخْطَأَ حُكْمَ اللَّهِ حَكَمَ بِحُكْمِ الْجَاهِلِيَّةِ﴾. (2)

3- الزهراء علیها السلام- ﴿رَوَى عَبْدُ اللَّهِ بْنِ الْحَسَن بِإِسْنَادِهِ عَنْ آبَائِهِ علیه السلام أَنَّهُ لَمَّا أَجْمَعَ أَبُو بَكْرٍ عَلَى مَنْعِ فَاطِمَةَ فَدَكَ، وَ بَلَغَهَا ذَلِكَ لَاثَتْ خِمَارَهَا عَلَى رَأْسِهَا وَ اشْتَمَلَتْ بِحِلْبَابِهَا وَ أَقْبَلَتْ فِي لَمَة مِنْ خَفَدَتِهَا وَ نِسَاءِ قَوْمِهَا تَطَأ ذُيُولَهَا، مَا تَخْرِمُ مِشْيَتْهَا مِشْيَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم حَتَّى دَخَلَتْ عَلَى أَبِي بَكْرٍ وَ هُوَ فِي حَشَدٍ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ غَيْرِهِمْ فَنِيطَتْ دُونَهَا مَلَاءَةٌ، فَجَلَسَتْ ثُمَّ أَنَّتْ أَنَّةً أَجْهَشَ الْقَوْمُ لَهَا بِالْبُكَاءِ، فَارْتَجَ الْمَجْلِس، ثُمَّ أَمْهَلَتْ هُنَيْنَةً حَتَّى إِذَا سَكَنَ نَشِيجُ الْقَوْمِ وَ هَدَأَتْ فَوْرَتُهُمْ افْتَتَحَتِ الْكَلَامَ بِحَمْدِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَيْهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم، ثم قَالَت علیها السلام ... أَنْتُمْ تَزْعُمُونَ أَلَّا إِرْتَ لَنَا أَفَحْكُمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهَ حُكْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ أَفَلَا تَعْلَمُونَ بَلَى، تَجَلَّى لَكُمْ كَالشَّمْسِ الصَّاحِيَة أَنَّى ابْنَتَهُ أَيُّهَا الْمُسْلِمُونَ، أَ أَغْلَبُ عَلَى إِرَّبى﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصارى أَوْلِياءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ مَنْ يَتَوَهَّمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ (51)

ص: 86

آیا آن ها حكم جاهلیت را [از تو] می خواهند؟ و چه کسی بهتر از خدا، برای قومی که اهل ایمان و یقین هستند حکم می کند؟! (50)

1- امام باقر علیه السلام- حکم کردن دو نوع است حکم خداوند و حکم جاهلیت، و خداوند عزوجل می فرماید: ﴿وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ الله حُكْمًا لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾ و گواه باشید که زیدبن ثابت در واجبات، به حكم جاهلیت قضاوت کرده است.

2 امام صادق علیه السلام- قضات چهار دسته اند: «سه دسته آن ها در آتش اند و یک دسته در بهشت؛ مردی که آگاهانه به ستم حکم کند در آتش است. مردی که ناآگاهانه به ستم حکم کند، او نیز در آتش است مردی که ناآگاهانه به حق حکم کند او هم در آتش است، اما مردی که آگاهانه به حق حکم کند جایگاهش در بهشت است». و امام علیه السلام فرمود: «حکم کردن دو نوع است: حکم خداوند و حکم جاهلیت؛ هر کس حکم خدا را کنار بگذارد به حکم جاهلیت قضاوت کرده است».

3- حضرت زهرا علیها السلام- عبدالله بن حسن با سندش از پدرانش روایت می کند: چون ابوبکر بر آن شد که فاطمه علیها السلام را از فدک محروم سازد و این خبر به آن حضرت رسید پارچه ای (مقنعه) را به سر و صورت و گردن خود پیچید و لباسی که از فرق تا قدم او را می پوشانید (چادر) بر بدن خود قرار داد همراه با گروهی از خدمتکاران و زنان خویشاوند خود به طرف مسجد حرکت کرد تا در میان زنان مشخص نباشد و آن چنان عبا به سرافکنده بود که دامن آن روی زمین کشیده می شد و به زیر قدمش می آمد راه رفتن او همانند راه رفتن پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم بود تا بر ابو بکر وارد شد، در حالی که ابوبکر در میان جماعت مهاجران و انصار و دیگران بود و در میان زنان مهاجر و انصار در پشت پرده نشست ناله ای جانسوز کشید و این ناله همگان را به خروش آورده و صدای شیون از مردم بلند شد به گونه ای که مسجد را به لرزه انداخت قدری مکث کرد تا مردم آرام شدند صدای مردم فرو نشست و هیجانشان آرام گرفت پس سخن را با حمد و ثنای خداوند و درود بر رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آغاز نمود آن گاه فرمود... شما چنین می پندارید که خداوند ارثی برای ما قرار نداده و ما از پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم ارث نمی بریم؛ ﴿أَ فَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهَ حُكْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾؛ مگر فهم ندارید؟ آری حقیقت آن بر شما چون روز روشن است که من دخت پیامبرم. ای مسلمانان، آیا شایسته است که من از ارث خود محروم باشم؟

ای کسانی که ایمان آورده اید یهود و نصاری را دوست و تکیه گاه خود انتخاب نکنید آن ها اولیای یکدیگرند؛ و کسانی که از شما با آنان دوستی کنند، از آن ها هستند؛ خداوند، گروه ستمکاران را هدایت نمی کند. (51)

ص: 87

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿قَالَ السُّدَّى لَمَّا أَصِيبَ النَّبِى صلی الله علیه و اله و سلم بِأَحْدِ قَالَ عُثْمَانُ لَأَلْحَقَنَ بِالشَّامِ فَإِنَّ لِي بِهِ صَدِيقاً مِنَ الْيَهُودِ فَلَا خَذَنَّ مِنْهُ أَمَاناً فَإِنِّى أَخَافُ أَنْ يُدَالَ عَلَيْنَا الْيَهُودُ وَ قَالَ طَلْحَةُ بْنُ عَبَيْدِ اللَّهِ لَأَخْرُجَنَّ إِلَى الشَّامِ فَإِنَّ لِي بِهِ صَدِيقاً مِنَ النَّصَارَى فَلَا خُذَنَّ مِنْهُ أَمَانَا فَإِنِّي أَخَافُ أَنْ يُدَالَ عَلَيْنَا النَّصَارَى قَالَ السُّدِّى فَأَرَادَ أَحَدُهُمَا أَنْ يَتَهَوَّدَ وَ الْآخَرُ أَنْ يَتَنَصَّرَ قَالَ فَأَقْبَلَ طَلْحَةُ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم وَ عِنْدَهُ عَلَى علیه السلام فَاسْتَأْذَنَهُ طَلْحَةُ فِي الْمَصِيرِ إِلَى الشَّامِ وَ قَالَ إِنَّ لِي بِهَا مَاذَا أَخُذُهُ ثُمَّ انْصَرَفَ فَقَالَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم عَنْ مِثْلِهَا مِنْ حَالَ تَخْذُلْنَا وَ تَخْرُجُ وَ تَدَعْنَا فَأَكْثَرَ عَلَى علیه السلام النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم مِنَ الِاسْتِتْدَانِ فَغَضِبَ وَ قَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم ائْذَنْ لِابْنِ الْحَضْرَمِيَّة فَوَ اللَّهِ لَا عَزَّ مَنْ نَصَرَهُ وَ لَا ذَلَّ مَنْ خَذَلَهُ فَكَفَ طَلْحَةُ عَنِ الِاسْتِأْذَانِ عِنْدَ ذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى فِيهِمْ وَ يَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا أَ هَؤُلاءِ الَّذِينَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيمَانِهِمْ إِنَّهُمْ لَعَكُمْ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُم﴾. (1)

2- الصادق علیه السلام- ﴿مَنْ تَوَلَّى آلَ مُحَمَّدِهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ قَدَّمَهُمْ عَلَى جَمِيعِ النَّاسِ بِمَا قَدَّمَهُمْ مِنْ قَرَابَةِ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَهُوَ مِنْ آلِ مُحَمَّدِ لِمَنْزِلَتِهِ عِنْدَ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و اله و سلم لَا أَنَّهُ مِنَ الْقَوْمِ بِأَعْيَانِهِمْ وَ إِنَّمَا هُوَ مِنْهُمْ بتَوَلِّيهِ إِلَيْهِمْ وَ اتَّبَاعِهِ إِيَّاهُمْ وَ كَذَلِكَ حُكْمُ اللَّهِ فِي كِتَابِهِ وَ مَنْ يَتَوَكَّمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ وَ قَوْلُ اِبراهیمَ علیه السلام فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَ مَنْ عَصانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. (2)

3- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْن مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم أَنَّ سَائِلًا سَأَلَهُ فَقَالَ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أخبرني عَنْ آلِ مُحَمَّدِ مَنْ هُمْ قَالَ هُمْ أَهْلُ بَيْتِهِ علیهم السلام خَاصَّةً قَالَ فَإِن الْعَامَّةَ يَزْعُمُونَ أَن الْمُسْلِمِينَ كَلَهُمْ آلَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم فتبسم أبو عَبْدِاللهِ علیه السلام ثُمَّ قَالَ كَذَبُوا وَ صَدَقُوا قَالَ السَّائِلُ يَا ابْنَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مَا مَعْنَى قَوْلِكَ كَذَّبُوا وَ صَدَقُوا قَالَ كَذَّبُوا بِمَعْنَى وَ صَدَقُوا بِمَعْنِّي كَذَّبُوا فِي قَوْلِهِمْ الْمُسْلِمُونَ هُمْ آلَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم الَّذِينَ يُوَحْدُونَ اللَّهَ وَ يُقِرُّونَ بِالنَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم عَلَى مَا هُمْ فِيهِ مِنَ النَّقْصِ فِي دِينِهِمْ وَ التَّفْرِيطِ فِيهِ وَ صَدَقُوا فِي أَنَّ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُمْ مِنْ آلِ مُحَمَّدِهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ إِنْ لَمْ يُنَاسِبُوهُ وَ ذَلِكَ لِقِيَامِهِمْ بِشَرَائِطِ الْقُرْآنِ لَا عَلَى أَنَّهُمْ أَنْ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم الَّذِينَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِيراً فَمَنْ قَامَ بِشَرَائِطِ الْقُرْآنِ وَ كَانَ مُتَّبعاً لآلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم فَهُوَ مِنْ مِنْ آلِ مُحَمَّدِهِ صلی الله علیه و اله و سلم عَلَى التَوَلَّى لَهُمْ وَ إِنْ بَعْدَتْ نِسْبَتُهُ مِنْ نِسْبَة مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم قَالَ السَّائِلُ أخْبِرْنِى مَا تِلْكَ الشَّرَائِطُ جَعَلَنِي اللهُ فِدَاكَ الَّتِي مَنْ حَفِظَهَا وَ قَامَ بِهَا كَانَ بِذَلِكَ الْمَعْنَى مِنْ آلِ مُحَمَّدِهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَقَالَ الْقِيَامُ بِشَرَائِطِ الْقُرْآنِ

ص: 88

1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- سدی گوید: چون ماجرای احد پیش آمد عثمان گفت: «من حتماً به شام خواهم رفت که مرا در آن سرزمین دوستی یهودی است. از او امان خواهم گرفت که می ترسم یهود بر ما چیرگی یابند». طلحة بن عبیدالله نیز گفت: «من هم به شام نزد دوست مسیحی خود خواهم رفت و از او امان می خواهم که از غلبه ی مسیحیان هراسانم». سدی می گوید: بدین سان یکی به یهودیان گروید و دیگری به مسیحیان. طلحه به نزد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم آمد و در حالی که علی علیه السلام در محضر پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم بود برای رفتن به شام اجازه خواست و گفت: من طلبی در آن جا دارم که می ستانم و باز می آیم. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «در چنین حالی ما را رها می کنی و خوار می داری؟» طلحه در خواسته خود پافشاری بسیار کرد علی به خشم آمد و گفت ای پیامبر خدا به فرزند حضرميه جواز رفتن ده که به خدا سوگند هر که طلحه یاریش دهد عزیز نخواهد بود و آن که او وانهدش ذلیل نخواهد شد». در این هنگام طلحه از اصرار باز ایستاد و خداوند نازل فرمود: ﴿وَ يَقُولُ الَّذينَ آمَنُوا أَهؤُلاءِ الَّذِينَ أَقْسَمُوا بِالله جَهْدَ أَيانِهِمْ إِنَّهُمْ لَعَكُمْ حَبِطَتْ أَعْماهُم﴾.

2- امام صادق علیه السلام- هر کس آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم را دوست بدارد و آن ها را به خاطر قرابت با رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم بر مردم مقدم بدارد او به خاطر مقامی که نزد آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم دارد از آنان محسوب می گردد. نه به خاطر این که او از اعیان آن ها محسوب گردد؛ بلکه به جهت دوستی با آن ها و متابعت از اقوال و افعال آنان از آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم به حساب می آید و خداوند هم در قرآن فرموده هر کدام از شما که آن ها را دوست بدارد از آنان محسوب می شود: ﴿وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ﴾، و ابراهیم فرمود: هر کس از من پیروی کند از من است و هر کس نافرمانی من کند تو بخشنده و مهربانی! (ابراهیم /36).

3- امام صادق علیه السلام- شخصی از امام صادق علیه السلام این سؤال را پرسید: «ای فرزند پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و سلم به من بگو آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم چه کسانی هستند؟» فرمود: «آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم و تنها اهل بیت او هستند». گفت: «عامه (اهل سنت) می گویند همه ی مسلمانان آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم به حساب می آیند. امام صادق علیه السلام تبسمی کرد و فرمود: «هم درست گفته و هم درست نگفته اند». آن شخص می پرسد: «ای فرزند پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و سلم این سخن تو هم درست گفته اند و هم درست نگفته اند به چه معنی است؟» فرمود: «درست نگفته اند به یک معنا است و درست گفته اند هم به یک معنا؛ درست نگفته اند که مسلمانان آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم هستند و خدا را یگانه می دانند و پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم را قبول دارند، در حالی که در تدین آن ها نقص وجود دارد و در آن سهل انگار هستند و درست گفته اند، چرا که در بین مسلمانان کسانی از آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم وجود دارند هر چند با پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم خویشاوند نیستند، و این به خاطر عمل به فرامین قرآن از جانب آن هاست نه این که آن ها آل محمّدی هستند که خداوند پلیدی را از آن ها دور کرد و آن ها را پاک و منزه گردانید پس هر کس به فرامین قرآن عمل کند و از آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم تبعیت نماید به خاطر دوستی با آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم از آن هاست هر چند نسبش از نسب دور باشد». آن شخص پرسید: «جانم فدای شما آن فرامین قرآن چیست که هر کس از آن نگهبانی کند و به آن عمل کند در آن صورت از آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم به حساب می آید؟» فرمود: «عمل به فرامین قرآن و پیروی از آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم؛ پس هر کس آن ها را دوست بدارد و همان گونه

ص: 89

وَ الاتِّبَاعُ لِآلِ مُحَمَّدِهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَمَنْ تَوَلَّاهُمْ وَ قَدَّمَهُمْ عَلَى جَمِيعِ الْخَلْقِ كَمَا قَدَّمَهُمُ اللَّهُ مِنْ قَرَابَة رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَهُوَ مِنْ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم عَلَى هَذَا الْمَعْنَى وَ كَذَلِكَ حُكْمُ اللَّهِ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ مَنْ يَتَوَكَّمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ وَ قَالَ يَحْكِي قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام الفَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَ مَنْ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيم﴾. (1)

4- الصادق علیه السلام- ﴿مَن اتَّقَى مِنكُمْ وَ أَصْلَحَ فَهُوَ مِنَّا أهل البيت قبل لَهُ مِنْكُمْ يَا ابْنَ رَسُول الله صلی الله علیه و اله و سلم قَالَ نَعَمْ مِنَّا أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ وَ قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي﴾. (2)

5- الصادق علیه السلام- ﴿لَا يَتَوَارَتْ أَهْلُ مِلَّتَيْنِ نَحْنُ نَرَتُهُمْ وَ لَا يَرِثُونًا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿فَتَرَى الَّذِينَ فِي قُلُو رَضٌ يُسارِعُونَ فِيهِمْ يَقُولُونَ نَخْشَى أَنْ تُصِيبَنا دائِرَةٌ فَعَسَى اللهُ أَنْ يَأْتِيَ بِالفَتح أَو أَمْرِ مِنْ عِنْدِهِ فَيُصْبِحُوا عَلى ما أَسَرُّوا أَنفُسِهِمْ نَادِمِينَ﴾ (52)

1- الصادق علیه السلام- ﴿عَن دَاوُدَ الْبَرْقِيِّ قَالَ: سَأَلَ أَبَا عَبْدِاللهِ علیه السلام رَجُلٌ وَ أَنَا حَاضِرُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فَعَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِيَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَيُصْبِحُوا عَلى ما أَسَرُّوا فِي أَنْفُسِهِمْ نَادِمِينَ فَقَالَ أَذِنَ فِي هَلَاكِ بَنِي أُمَيَّةَ بَعْدَ إِخْرَاقِ زَيْدِ سَبْعَةَ أَيَّامٍ﴾. (4)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قوله: نَخْشَى أَنْ تُصِيبَنَا دَائِرَةٌ هُوَ قَوْلُ عَبْدِ اللَّهِ بْن أَبَيُّ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم لَا قَوْلُهُ تَنْقُضُ حُكْمَ بَنِي النَّضِيرِ فَإِنَّا نَخَافُ الدَّوَائِرَ فقال الله تعالى: فَعَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِيَ بِالْفَتْحَ أَوْ أَمْرِ مِنْ عِنْدِهِ فَيُصْبِحُوا عَلَى مَا أَسَرُّوا فِي أَنْفُسِهِمْ نَادِمِينَ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَ يَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا أَهؤُلاءِ الَّذِينَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَكُمْ حَبِطَتْ أَعْماهُمْ فَأَصْبَحُوا خَاسِرِينَ﴾ (53)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بصير قَالَ: أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام يَقُولُ إِنَّ الْحَكَمَ بْنِ عُتَيْبَةَ وَ سَلَمَةَ وَ كَثِيرَ النَّوَّاءِ وَ أبَاالْمِقْدَامِ وَ الثَّمَارَ يَعْنِي سَالِماً أَصَلُّوا كَثِيراً مِمَّنْ ضَلَّ مِنْ هَؤُلَاءِ النَّاسِ وَ إِنَّهُمْ مِمَّنْ قَالَ اللَّهُ وَ مِنَ

ص: 90

که خداوند آن ها را از نظر نزدیکی به پیامبرش صلی الله علیه و اله و سلم بر همه ی مردم مقدم دانسته مقدم بدارد. بنابراین معنی از آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم به حساب می آید و خداوند در کتابش این گونه حکم کرده و فرموده است: ﴿وَ مَن يَتَوَكَّهُم مِّنكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ﴾ و نیز سخن ابراهیم علیه السلام را که می گوید: پس هر کس که از من پیروی کند از من است و هر کس فرمان من نبرد تو آمرزنده و مهربانی (ابراهیم /36).

4- امام صادق علیه السلام- کسی از بین شما که تقوا پیشه کند و عمل صالح انجام دهد، از ما اهل بیت است. به ایشان گفته شد: «از شماست ای فرزند پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم»!؟ فرمود: «آری، از ماست. آیا کلام خداوند عزوجل را نشنیدی: ﴿وَ مَن يَتَوَهُم مِّنكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ﴾ و نیز سخن ابراهیم علیه السلام را که می گوید: هر کس که از من پیروی کند از من است. (ابراهیم /36)».

5- امام صادق علیه السلام- اهل دو دین از یکدیگر ارث نمی برند. ما از ایشان ارث می بریم و ایشان از ما ارث نمی برند.

[ولی] کسانی را که در دل هایشان بیماری است می بینی که در [دوستی با] آنان بر یکدیگر پیشی می گیرند، و می گویند: «می ترسیم حادثه ای برای ما پیش آید [و نیاز به کمک آن ها داشته باشیم]». چه بسا خداوند پیروزی یا حادثه ای از سوی خود [به نفع مسلمانان] پیش آورد؛ و این گروه از آن چه در دل پنهان داشتند پشیمان گردند. (52)

1- امام صادق علیه السلام- داود برقی گوید: مردی در حضور من از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿فَعَسَى اللَّه أَن يَأْتِيَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِّنْ عِندِهِ فَيُصْبِحُوا عَلَى مَا أَسَرُّوا فِي أَنفُسِهِمْ نَادِمِينَ﴾ سؤال كرد. امام علیه السلام فرمود: «هفت روز پس از سوزاندن زید خداوند اجازه هلاکت بنی امیه را صادر کرد.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- کلام خداوند: ﴿يَقُولُونَ نَخْشَى أَن تُصِيبَنَا دَائِرَةٌ﴾ این سخن عبدالله بن ابی به پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و سلم است: «حکم بنی نضیر را نقض نکن ما از مصیبت ها می ترسیم». پس خدای تعالی فرمود: ﴿فَعَسَى الله أَنْ يَأْتِيَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرِ مِنْ عِنْدِهِ فَيُصْبِحُوا عَلَى مَا أَسَرُّوا فِي أَنْفُسِهِمْ نَادِمِين﴾.

کسانی که ایمان آورده اند می گویند آیا این ها (منافقان) همان کسانی هستند که با نهایت تاکید به خدا سوگند یاد کردند که با شما هستند؟! [ولی] اعمالشان نابود گشت و زیانکار شدند. (53)

1- امام باقر علیه السلام- ابو بصیر گوید: امام باقر علیه السلام می فرمود: حکم بن عتیبه و کثیر النواء و ابومقدام و سالم تمّار گروهی از این مردم را گمراه کردند آن ها از کسانی هستند که خداوند در این آیه

ص: 91

النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ وَ إِنَّهُمْ مِمَّنْ قَالَ اللَّهُ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيمَانِهِمْ يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمَعَكُمْ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خَاسِرِينَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِ، فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبيل الله وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِكَ فَضْلُ الله يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَ اللهُ واسِعُ عَلِيمٌ﴾ (52)

می فرماید: گروهی از مردم کسانی هستند که می گویند به خدا و روز رستاخیز ایمان آورده ایم». در حالی که ایمان ندارند. (بقره /8). و از افراد این آیه نیز هستند: ﴿أَقْسَمُوا بِالله جَهْدَ أَيمَانِهِمْ﴾؛

خدا قسم می خورند: ﴿إِنَّهُمْ لَعَكُمْ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خَاسِرِينَ﴾».

ای کسانی که ایمان آورده اید! هر کس از شما از آیین خود بازگردد به خدا زیانی نمی رساند؛ خداوند گروهی را می آورد که آن ها را دوست دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند؛ در برابر مؤمنان متواضع و در برابر کافران سرسخت و نیرومندند؛ در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری هراسی ندارند این فضل خداست که آن را به هر کس بخواهد [و شایسته ببیند] می دهد؛ و فضل و احسان خداوند گسترده و او به همه چیز داناست. (54)

قُبُورِهِمْ يَتَزَاوَرُونَ قُلْتُ وَ أَيْنَ أَطْلُبُ هَوْلَاءِ قَالَ فِي أَطْرَافِ الْأَرْضِ بَيْنَ الْأَسْوَاقِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عزوجل أَذِلَّةٍ عَلَى المُؤمِنِينَ أَعِزَّةِ عَلَى الْكافِرِينَ﴾. (1)

6-1- الحسين علیه السلام- ﴿الكِتَابُ عَن الحُسَينِ علیه السلام إِلَى مُعَاوِيَةَ فِيهِ: أَلَسْتَ الْقَاتِلَ حُجْراً أَخَا عِنْدَةَ وَ الْمُصَلِّينَ الْعَابِدِينَ الَّذِينَ كَانُوا يُنْكِرُونَ الظُّلْمَ وَيَسْتَعْظِمُونَ الْبَدَعَ وَلَا يَخَافُونَ فِي اللَّهِ لَوْمَةَ لائِمِ﴾. (2)

7-1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَن ابْن بُرَيْدَةَ عَنْ أَبِيهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَمَرَنِي بِحُبِّ أَرْبَعَةِ فَقُلْنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم مَنْ هُمْ سَمِّهِمْ لَنَا فَقَالَ عَلَى علیه السلام مِنْهُمْ وَ سَلْمَانَ رحمه الله وَ أَبُوذَرِّ رحمه الله وَ الْمِقْدَادُ وَ أَمَرَنِي بِحُبِّهِمْ وَ أَخْبَرَنِي أَنَّهُ يُحِبُّهُمْ﴾. (3)

8-1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَن ابْنِ بُرَيْدَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَمَرَنِي بِحُب أَرْبَعَة مِنْ أَصْحَابِي وَ أَخْبَرَنِي أَنَّهُ يُحِبُّهُمْ قُلْنَا يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَمَنْ هُمْ فَكُلْنَا نُحِبُّ أَنْ تَكُونَ مِنْهُمْ فَقَالَ أَلَا إِنَّ عَلِيًّا علیه السلام مِنْهُمْ ثُمَّ سَكَتَ ثُمَّ قَالَ أَلَا إِنَّ عَلِيَا علیه السلام مِنْهُمْ وَ أَبُوذَرِّ رحمه الله وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِيُّ رحمه الله وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ الْكِنْدِيُّ﴾. (4)

الوِلَايَةُ

1 - الصادق علیه السلام- ﴿إِنَّ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْر مَحْفُوظ لَهُ فَلَا تَذْهَبَنَّ يَمِيناً وَ لَا شِمَالًا فَإِنَّ الْأَمْرَ وَ اللَّه وَاضِحُ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ يُحَوِّلُوا هَذَا الْأَمْرَ مِنْ مَوْضِعِهِ الَّذِي وَضَعَهُ اللَّهُ فِيهِ مَا اسْتَطَاعُوا وَ لَوْ أَنَّ النَّاسِ كَفَرُوا جَمِيعاً حَتَّى لَا يَبْقَى أَحَدٌ لَجَاءَ اللَّهُ لِهَذَا الْأَمْرِ بأهل يَكُونُون مِنْ أَهْلِهِ ثُمَّ قَالَ: أَ مَا تَسْمَعُ اللهَ يَقُول: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتي الله بقوم يحبهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةِ عَلَى الْكَافِرِينَ حَتَّى فَرَغَ مِنَ الْآيَةِ وَ قَالَ فِي آيَةٍ أُخْرَى فَإِنْ يَكْفُرْ بِها هَؤُلاء فَقَدْ وَ كَلْنا بِها قَوْماً لَيْسُوا بِها بِكَافِرِينَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَهْلَ هَذِهِ الْآيَةِ هُمْ أَهْلُ تِلْكَ الْآيَة﴾. (5)

ص: 94

کسی بر جنازه شان حاضر نشود در قبر ها به دیدار یکدیگر می روند عرض کردم: «این افراد را با این خصوصیاتی که فرمودید در کجا بجویم؟» فرمود: «در گوشه و کنار زمین در بازار ها [و خیابان ها] و این همان فرمایش خداوند متعال است: ﴿أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾.

6-1- امام حسین علیه السلام- در نامه ی امام حسین علیه السلام به معاویه آمده است: «آیا تو همان معاویه ای نیستی که حجر بن عدی را با آن افرادی که اهل نماز و عبادت و با ظلم و بدعت مخالف بودند و در راه خدا از هیچ گونه ملامتی باک نداشتند شهید نمودی»؟

7-1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- بریده نقل می کند: رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «خدای عزوجل به من دستور دوست داشتن چهار نفر را داده است». عرض کردیم: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم چه کسانی هستند، نام آن ها را بگو». فرمود: «علی علیه السلام، سلمان رحمه الله، ابوذر رحمه الله، مقداد رحمه الله. خداوند به من فرمود: «آن ها را دوست بدارم و خبر داده که او هم دوستشان می دارد».

8-1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم بریده نقل می کند: رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «که خدای عزوجل مرا به دوستی چهار نفر از یارانم امر فرموده و مرا خبر داده که خداوند نیز آنان را دوست می دارد». عرض کردیم: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آنان چه کسانی هستند که همه ی ما علاقه مندیم جزء آن چهار نفر باشیم». فرمود: «علی علیه السلام یکی از آنان است سپس سکوت کرد». و پس از اندکی فرمود: «علی علیه السلام یکی از آنان است و ابوذر رحمه الله و سلمان فارسی رحمه الله و مقداد بن الاسود کندی رحمه الله».

ولایت

1- امام صادق علیه السلام- این امر برای صاحبش محفوظ است پس هرگز به چپ و راست منحرف نشوید، این امر به خدا قسم واضح است به خدا قسم اگر اهل آسمان و زمین جمع شوند تا این امر را که خداوند جایگاهش را تعیین کرده از جایگاهش تغییر دهند نمی توانند این کار را بکنند، هر چند همه ی مردم به این امر کافر شوند به طوری که یک نفر هم باقی نماند، خداوند برای این امر، گروهی را می آورد که از او باشند. سپس فرمود: «آیا کلام خداوند را شنیده اید که فرمود: ﴿يَا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا مَن يَرْتَدَّ مِنكُمْ عن دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي الله بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾ تا این که آیه را به پایان برد و در آیه ای دیگر فرمود: اگر این قوم بدان ایمان نیاورند قوم دیگری را بر آن گمارده ایم که انکارش نمی کنند. (انعام /89)». سپس فرمود: «اهل این آیه همان اهل آن آیه هستند».

ص: 95

2- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّهُ نَزَلَتْ فِي عَلَى علیه السلام يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ ...﴾. (1)

3- العسكرى علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي مُحَمَّدِ الْحَسَن بْن عَلِيٍّ الْعَسْكَري عَنْ أَبِيهِ علیه السلام: وَ ذَكَرَ أَنَّهُ علیه السلام زارَ بِهَا فِي يَوْمِ الْغَدِيرِ فَإِذَا أَرَدْتَ ذَلِكَ فَقِفْ عَلَى بَابِ الْقُبَّةِ وَ قُل ... السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ المُؤْمِنِينَ علیه السلام ... أَشْهَدُ أَنَّكَ الْمَخْصُوصُ بِمِدْحَةِ اللَّهِ الْمُخْلِصُ لِطَاعَةِ اللَّهِ لَمْ تَبْغِ بِالْهُدَى بَدَلًا وَ لَمْ تُشْرِكَ بعِبَادَةِ رَبِّكَ أَحَداً وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى اسْتَجَابَ لِنَبِيِّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فِيكَ دَعْوَتَهُ ثُمَّ أَمَرَهُ بِإِظْهَارِ مَا أَوْلَاكَ لِأُمَّتِهِ ... وَ لَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى فِيكَ مِنْ قَبْلُ وَ هُمْ كَارِهُونَ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي الله بقوم يحبهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةِ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ الله و لا يخافُونَ لَوْمَةَ لائِم ذلِكَ فَضْلُ الله يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَ اللهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾. (2)

4- الباقر علیه السلام- ﴿قَوْلِهِ تَعَالَى: ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَ فِي قَوْلِهِ: وَ لَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ إِنَّهُمَا نَزَلَنَا فِيهِمْ عَلَيْهِمْ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ﴾. (3)

5- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ الله قَالَ هُوَ مُخَاطَبَةُ لِأَصْحَابِ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم الَّذِينَ غَصَبُوا آلَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم حَقَّهُمْ وَ ارْتَدُّوا عَنْ دِينِ اللهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ نَزَلَ فِي الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف وَ أَصْحَابِهِ الَّذِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ الله وَ لا يَخفُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ﴾. (4)

6- السجاد علیه السلام- ﴿قيل لزين العابدين علیه السلام إِنَّ جَدَكَ كَانَ يَقُولُ إِخْوَانُنَا بَغَوْا عَلَيْنَا. فَقَالَ أَمَا تَقْرأ كِتَابَ اللَّهِ وَ إِلى عادٍ أَخاهُمْ هُوداً فَهُمْ مِثْلَهُمْ أَنْجَاهُ اللهُ وَ الَّذِينَ مَعَهُ وَ أَهْلَكَ عَادَأَ بِالرِّيحِ الْعَقِيمِ، وَ قَدْ ثَبَتَ أَنَّهُ نَزَلَ فِيهِ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ﴾. (5)

7- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عن النَّبيِّ صلی الله علیه و اله و سلم وَ قَد ذكر عَلِيّاً علیه السلام، فَهُوَ الَّذِي يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَ يَعْمَلُ بِهِ وَ يُزْهِقُ الْبَاطِلَ وَ يَنْهَى عَنْهُ وَ لَا تَأخُذه فِي اللهِ لَومَةُ لَاِئِمٍ﴾. (6)

ص: 96

2- امام باقر علیه السلام- این آیه در مورد علی علیه السلام نازل شده است. ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ ...﴾.

3- امام عسکری علیه السلام- از امام عسکری علیه السلام روایت شده از پدرش نقل کرد و بیان فرمود که امام هادی علیه السلام با این زیارت در روز غدیر زیارت کرد پس هنگامی که خواستی زیارت کنی بر در گنبد بایست و بگو... سلام بر تو ای امیر مؤمنان علیه السلام ... گواهی می دهم که تو به مدح خداوند اختصاص یافته ای و در اطاعت خدا اخلاص داری و برای هدایت جایگزینی نخواستی و هیچ کس را در عبادت پروردگارت شریک نکردی و گواهی می دهم که خدای تعالی دعای پیامبرش صلی الله علیه و اله و سلم را در مورد تو مستجاب کرد سپس به او دستور داد برتری و ولایت تو را برای امتش آشکار کند ... خداوند پیش از این در حالی که منافقان کراهت داشتند در مورد تو نازل فرمود: ﴿یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي الله بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ الله وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾.

4- امام باقر علیه السلام- كلام خداوند: ﴿ذلِكَ فَضْلُ الله يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ﴾ و آیه برتری هایی را که خداوند برای بعضی از شما بر بعضی دیگر قرار داده آرزو نکنید. (نساء/32) این دو آیه درباره ی ائمه علیهم السلام نازل شده است.

5- على بن ابراهيم رحمه الله- ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي الله اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجاهِدُونَ في سَبيل الله﴾؛ این آیه خطاب به آن عده از اصحاب پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و سلم است که حق آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم را غصب کردند و از دین خدا برگشتند. ﴿فَسَوْفَ يَأْتِي الله بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ﴾ در مورد امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است و یاران او نازل شده است کسانی که آن ها در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری هراسی ندارند.

6- امام سجاد علیه السلام- به امام زین العابدین گفته شد: «جد تو می فرمود: برادرانمان به ما ستم کردند. فرمود: «مگر این آیه را نخوانده ای که فرمود: و به سوی قوم عاد، برادرشان (هود) را [فرستادیم] (اعراف /65). داستان او هم مانند آنان است. خداوند او و همراهانش را نجات داد و قوم عاد را با آن باد عقیم نابود گرداند. ثابت شده است [آیه] ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ ...﴾ درباره ی امام علی علیه السلام نازل شده است. ﴿آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ ...﴾

7- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- روایت است: پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم علی علیه السلام را یاد می کرد و می فرمود: اوست که به حق هدایت و به حق عمل می کند و از باطل نهی می کند و آن را از میان می برد و در راه خدا سرزنش سرزنش کننده او را باز نمی دارد.

ص: 97

6- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَنِ ابْنِ عَبَّاس رحمه الله علیه قَالَ: بَيْنَمَا النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم بِمَكَّةَ أَيَّامَ الْمَوْسِمِ إِذِ الْتَفَتَ إِلَى عَلَى علیه السلام فَقَالَ: هَنِيئاً لَكَ يَا أَبَا الْحَسَن علیه السلام إنَّ اللهَ قَدْ أَنْزَلَ عَلَى آيَةً مُحْكَمَةً غَيْرَ مُتَشَابِهَة ذِكْرَى وَ إِيَّاكَ فِيهَا سَواءِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ ...﴾ (1)

7- السجاد علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللهُ ثُمَّ يُنْكِرُونَهَا قَالَ لَمَّا نَزَلَتْ: إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ اجْتَمَعَ نَفَرُ مِنْ أَصْحَاب رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فِي مَسْجِدِ الْمَدِينَةِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض مَا تَقُولُونَ فِي هَذِهِ الْآيَةِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ إِنَّ كَفَرْنَا بِهَذِهِ... نَكْفُرُ بِسَائِرِهَا وَ إِنْ آمَنَّا فَإِنَّ هَذَا ذُلُّ حِينَ يُسَلِّطُ عَلَيْنَا ابْنَ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَقَالُوا قَدْ عَلِمْنَا أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و اله و سلم صَادِقُ فِيمَا يَقُولُ وَلَكِنَّا نَتَوَكَّاهُ وَ لَا تُطِيعُ عَلِيّا فِيمَا أَمَرَنَا قَالَ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللهُ ثُمَّ يُنْكِرُونَهَا يَعْرِفُونَ يَعْنِي وَلَايَة على بن ابي طالب علیه السلام وَ أَكْثَرُهُم الْكَافِرُونَ ...﴾ (2)

8- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عن عَمَّارَ بْنَ يَاسِر يَقُول وَقَفَ لِعَلِي بن أبي طالب علیه السلام سَائِلُ وَ هُوَ رَاكِعُ فِي صَلَاةِ تطوع فَنَزَعَ خَاتِمَهُ فَأَعْطَاهُ السَّائِلَ فَأَتَى رَسُولَ اللهِ فَأَعْلَمَهُ بذَلِكَ فَنَزَلَ عَلَى النَّبِيِّ هَذِهِ الْآيَةَ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ ... فَقَرَأَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم عَلَيْنَا ثُمَّ قَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيُّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَآلَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ﴾ (3)

9- الهادي علیه السلام- ﴿مِمَّا أَجَابَ بِهِ أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ الْعَسْكَري علیه السلام فِي رَسَالَتِهِ إِلَى أَهْل الْأَهْوَازِ حِينَ سَأَلُوهُ عَنِ الْجَبْرِ وَ التفويض ... قَالَ وَ أَصَحُ خَبَر مَا عُرِف تَحْقِيقُهُ مِنَ الْكِتَابِ مِثْلُ الْخَبَرِ الْمُجْمَعَ عَلَيْهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم حَيْثُ قَالَ إِنِّي مُسْتَخْلِفَ فِيكُمْ خَلِيفَتَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي مَا إِنْ تَمَسَّكُتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرقَا حَتَّى يَردَا عَلَى الْحَوْضَ وَ اللَّفْظَةُ الْأُخْرَى عَنْهُ فِي هَذَا الْمَعْنَى بِعَيْنِهِ قَولُهُ صلی الله علیه و اله و سلم إِنِّى تَارَك فِيكُمُ التَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْنِي وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَى الْحَوْضَ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَمْ تَضِلُّوا فَلَمَّا وَجَدْنَا شَوَاهِدَ هَذَا الْحَدِيثِ نَصَّاً فِي كِتَابِ اللَّهِ مِثْلَ قَوْلِهِ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ ثُمَّ اتَّفَقَتْ رِوَايَاتِ الْعُلَمَاءِ فِي ذَلِكَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَّهُ تَصَدَّقَ بِخَاتَمِهِ وَ

ص: 100

6- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: هنگامی که ما در ایام حج در مکه بودیم، پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم رو به علی علیه السلام کرد و گفت: گوارا باد بر تو ای ابوالحسن علیه السلام، همانا خداوند برای من آیه ی محکم و غیر متشابهی نازل کرده که من و تو در آن به طور مساوی ذکر شده ایم: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾».

7- امام سجاد علیه السلام- هنگامی که این آیه نازل شد: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعونَ﴾ عده ای از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم در مسجد مدينه شدند جمع و به یکدیگر می گفتند: «در مورد این آیه چه می گویید؟» بعضی از آن ها گفتند: «اگر به این آیه کافر شویم به سایر آن ها نیز کافر شده ایم و اگر به آن ایمان داشته باشیم، زمانی که فرزند ابوطالب بر ما مسلط شود این ذلت است». گفتند: «ما می دانیم که محمد صلی الله علیه و اله و سلم در آن چه می گوید صادق است اما ما او را ولی خود قرار می دهیم و آن چه را که علی علیه السلام ما را به آن امر کند، اطاعت نخواهیم کرد». فرمود: «پس این آیه نازل شد نعمت های خدا را می شناسند، باز هم منکر آن می شوند. (نحل /83) یعنی ولایت علی علیه السلام را می دانند اما اکثر آن ها به ولایت، ایمان ندارند.»

8- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- عمار بن یاسر نقل می کند: «سائلی نزد علی بن ابی طالب علیه السلام توقف کرد و او درحال رکوع در نماز مستحبی بود انگشتر خود را در آورد و به آن سائل داد؛ پس پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و سلم آمد و جریان را به او گفت و این آیه نازل شد: ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ ...﴾ و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آن را بر ما قرائت کرد. سپس فرمود: «هر كس من مولای او هستم پس علی علیه السلام مولای اوست پروردگارا! هر کس او را دوست بدارد، دوست بدار و هرکس او را دشمن بدارد، دشمن بدار.»

9- امام هادی علیه السلام- امام هادی علیه السلام در نامه اش به مردم اهواز وقتی که از او درباره ی جبر و تفویض سؤال شد، گفت ... صحیح ترین خبر آن چیزی است که روشنی و محقق بودن آن با قرآن شناخته شود، مثل آن روایتی که همگی اجماع آورده اند که از رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم است آن گاه که فرمود: «من پس از خود، دو جانشین را در میان شما بر جا می گذارم کتاب خدا و عترتم تا زمانی که به آن دو تمسک می جویید گمراه نخواهید شد و آن دو از هم جدا نمی شوند تا این که در کنار حوض بهشت به من ملحق شوند و عبارت دیگری از او با همین مفهوم وجود دارد که فرمود: «من دو چیز گرانبها را در میان شما باقی می گذارم کتاب خدا و اهل بیتم و آن ها از یکدیگر جدا نمی شوند تا این که در کنار حوض بهشت به من ملحق شوند تا زمانی که به آن دو تمسک می جویید گمراه نخواهید شد. وقتی که شواهد این حدیث را به صورت نص صریح در کتاب خدا یافتیم، مانند اين آيه: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعونَ﴾ و سپس روایات علما نیز آن را تأیید کرد که در مورد امیرالمؤمنین علی علیه السلام است که او در حال رکوع انگشتر خود را صدقه داده و خداوند به خاطر آن از وی تشکر کرده و این آیه را در شأن او نازل کرده است و دیدیم که رسول

ص: 101

هُوَ رَاكِعُ فَشَكَرَ اللَّهُ ذَلِكَ لَهُ وَ أَنْزَلَ الْآيَةَ فِيهِ ثُمَّ وَجَدْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم قَدْ أَبَانَهُ مِنْ أَصْحَابِهِ بهَذِهِ اللَّفْظَة مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيُّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ قَوْلِهِ صلى الله عليه و سلم عَلِيٌّ يَقْضِى دَيْنِي وَ يُنْجِزُ مَوْعِدِي وَ هُوَ خَلِيفَتِي عَلَيْكُمْ بَعْدِي﴾. (1)

10- الهادى علیه السلام- ﴿فَأَوَّلُ خَبَر يُعْرَفُ تَحْقِيقُهُ مِنَ الْكِتَابِ وَ تَصْدِيقُهُ وَ الْتِمَاسُ شَهَادَتِهِ عَلَيْهِ خَبَرُ وَرَدَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ وُجِدَ بِمُوَافَقَة الْكِتَابِ وَ تَصْدِيقِهِ بِحَيْثُ لَا تُخَالِفُهُ أَقَاوِيلُهُمْ حَيْثُ قَالَ إِنِّي مُخَلَّفُ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِشْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي لَنْ تَضِلُّوا مَا تَمَسَّكُتُمْ بِهِمَا وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرقَا حَتَّى يَردَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَلَمَّا وَجَدْنَا شَوَاهِدَ هَذَا الْحَدِيثِ فِي كِتَابِ اللَّهِ نَصَّاً مِثْلَ قَوْلِهِ جَلَّ وَ عَزَّ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ* وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ الله هُمُ الْعَالِمُونَ﴾. (2)

11- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قال أمير المُومِنِينَ علیه السلام لَقَدْ عَلِمَ الْمُسْتَحْفِظُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم أَنَّهُ لَيْسَ فِيهِمْ رَجُلُ لَهُ مَنْقَبَةٌ إِلَّا وَ قَدْ شَرَكْتُهُ فِيهَا وَ فَضَلْتُهُ، وَلِى سَبْعُونَ مَنْقَبَةً لَمْ يَشْرَكْنِي فِيهَا أَحَدٌ مِنْهُمْ قُلْتُ يَا امير المؤمنين علیه السلام فأخبرني بهِنَّ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ أَوَّلَ مَنْقَبَةٍ لِي أَنِّي لَمْ أَشْرِكْ بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَيْنِ، وَ لَمْ أَعْبُدِ اللَّاتِ وَ الْعُزَّى ... وَ أَمَّا الْخَامِسَةُ وَ السَّتُونَ فَإِنِّي كُنْتُ أصَلَّى فِي الْمَسْجِدِ فَجَاءَ سَائِلُ فَسَأَلَ وَ أَنَا رَاكِعُ، فَنَاوَلْتُهُ خَاتَمِي مِنْ إِصْبَعِي، فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فِى إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ﴾. (3)

12- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿نَشَدَّتُكُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِيكُمْ أَحَدُ نَزَلَتْ فِيهِ هَذِهِ الْآيَةُ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ، غَيْرِي قَالُوا لَا﴾. (4)

13- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَأَنْشُدُكُمْ بِاللَّهِ، أَتَعْلَمُونَ حَيْثُ نَزَلَتْ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ، وَ حَيْثُ نَزَلَتْ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ، وَ حَيْثُ نَزَلْتَ وَ لَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لَا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً قَالَ النَّاسُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم أَخَاصَةُ فِي بَعْضِ الْمُؤْمِنِينَ أَمْ عَامَّةُ بِجَمِيعِهِمْ فَأَمَرَ

ص: 102

خدا صلى الله عليه و اله و سلم با بیان آشکار و با این لفظ به اصحابش فرمود: هر آن کس که من مولای اویم از این پس علی علیه السلام مولایش خواهد بود خدایا دوستی کن با هر آن که با او دوستی آورد و دشمنی کن با هر آنکه با او دشمنی ورزد». و نیز فرموده است: «علی علیه السلام دین مرا ادا می کند و وعده ی مرا جامه عمل می پوشاند و او پس از من خلیفه ی شما خواهد بود».

10- امام هادی علیه السلام- نخستین خبری که مورد تصدیق و اعتراف قرآن است و می توانیم قرآن را بر صحتش گواه گیریم حدیثی است که بر طبق کتاب از پیغمبر صلى الله عليه و اله و سلم نقل شده و اختلاف کلمه ای در آن نیست که فرمود: «من در میان شما دو چیز ارجمند و نفیس می گذارم: کتاب خدا و عترتم یعنی اهل بیتم که تا از آن ها دست نکشید گمراه نشوید این دو هیچگاه از هم جدا نشوند تا کنار حوض (کوثر) بر من وارد شوند شواهد صدق این حدیث به صراحت در قرآن یافت می شود، مثل آيه: ﴿إِنَّا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ * وَ مَن يَتَوَلَّ اللَّه وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَلِبُونَ﴾.

11- امام علی علیه السلام- مستحفظان (حافظان اسم اکبر خداوند) یاران پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم می دانند که در میان آنان احدی نیست که منقبتی داشته باشد مگر این که من نیز آن فضیلت را دارم من هفتاد صفت نیکو دارم که احدی از آنان آن را دارا نیست. گفتم «امیر المؤمنین علیه السلام، آنان را بگو»؟ فرمود: «اولین منقبت من این است که یک چشم به هم زدن مشرک به خدا نبودم و لات و عزی را نپرستیدم. اما شصت و پنجم این که من در مسجد نماز می خواندم که گدایی آمد و چیزی خواست و من در رکوع بودم انگشتر خود را از انگشتم در دست دسترس او قرار دادم. خدای تبارک و تعالی این آیه را درباره ی من فرستاد: ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾.

12- امام علی علیه السلام- شما را به خدا سوگند! آیا جز من کسی در میان شما هست که آیه: ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾ درباره ی او نازل شده باشد؟ گفتند: «نه».

13- امام على علیه السلام- شما را به خدا سوگند آیا تصدیق می کنید آن جا که آیات: ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا اطاعت کنید و از رسول و اولوالامر خویش فرمان بريد. (نساء /59) ﴿و إنَّما وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾. و جز خدا و

پیامبرش و مؤمنان را به همرازی نمی گزینند معلوم دارد؟ (توبه /16)؛ نازل شد مردم پرسیدند: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم، آیا این آیات فقط مخصوص برخی از مؤمنان است یا تعلق به همه ی مردم دارد»؟

ص: 103

الله عَزَّوَجَلَّ نَبِيَّهُ صلی الله علیه و اله و سلم أن يُعْلِمَهُمْ وَلَاةَ أمْرِهِمْ وَ أنْ يُفسر لَهُمْ مِنَ الْوَلَايَةِ مَا فَسَّرَ لَهُمْ مِنْ صَلَاتِهِمْ وَ زَكَاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ وَ حَجَهِمْ، فَنَصَبَنِي لِلنَّاسِ بِغَدِيرِخُم﴾. (1)

14- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿تَفْسِير التَّعْلَبِيِّ فِي رواية أبي ذَرِّ رحمه الله علیه أَنَّ السَّائِلَ قَالَ اللَّهُمَ اشْهَدْ أَنِّي سَأَلْتُ فِي مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ لَمْ يُعْطِنِي أَحَدٌ شَيْئًا وَ كَانَ عَلَى علیه السلام رَاكِعَا فَأَوْمَى بِخِنْصِرِهِ الْيُمْنَى فَأَقْبَلَ السَّائِلُ حَتَّى أَخَذَهُ مِنْ خِنْصِرِهِ وَ ذَلِكَ بِعَيْنِ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَلَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مِنْ صَلَاتِهِ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ أَخِي مُوسَى علیه السلام سَأَلَكَ فَقَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي إِلَى قَوْلِهِ أَمْرِي فَأَنْزَلَ عَلَيْهِ قُرْآناً سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَ نَجْعَلُ لَكُم سُلْطَانًا فَلَا يَصِلُونَ إِلَيْكُما اللَّهُم وَ أَنَا محمد نیک و صفيك اللهم اشرح لي صَدْرِي وَ يَسر لي أَمْرِي .. وَ اجْعَل لي وزيراً مِنْ أَهْلي عَلِيّا علیه السلام اشْدُدْ بِهِ ظَهْرِى قَالَ أَبُوذَرَ رحمه الله علیه فَوَ اللَّهِ مَا اسْتَتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم الْكَلِمَةَ حَتَّى نَزَلَ جَبْرَئِيلُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَقَالَ يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه و اله و سلم اقْرَأْ قَالَ وَ مَا أَقْرَأْ قَالَ اقْرَأْ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ ...﴾. (2)

15- الباقر علیه السلام- ﴿فَقَالَ أَبُو مَرْيَمَ كُنتُ مَعَ أَبي جَعْفَر علیه السلام جَالِسًا إِذْ مَرَّ ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْن سَلَامِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ هَذَا ابْنُ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ قَالَ لَا وَلَكِنَّهُ صَاحِبُكُمْ عَلَى بَن أَبِي طَالِبِ علیه السلام الَّذِي نَزَلَتْ فِيهِ آيَاتٌ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ أَفَمَنْ كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ... إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ

راكِعُونَ﴾. (3)

16- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- عن حذيفه: وَ قَدْ كَانَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم بَعَثَ عَلِيَا علیه السلام إِلَى الْيَمَنِ فَوَافَى مَكَّةَ وَ نَحْنُ مَعَ الرَّسُول صلی الله علیه و اله و سلم ثُمَّ تَوَجَّهَ عَلَى علیه السلام يَوْماً نَحْوَ الْكَعْبَةِ يُصَلَّى فَلَمَّا رَكَعَ أَتَاهُ سَائِلُ فَتَصَدَّقَ عَلَيْهِ بِحَلْقَة خَاتَمِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ فَكَبَّرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ قَرَأَهُ عَلَيْنَا ثُمَّ قَالَ قُومُوا نَطْلُبْ هَذِهِ الصِّفَةَ الَّتِي وَصَفَ اللَّهُ بهَا فَلَمَّا دَخَلَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم الْمَسْجِدَ اسْتَقْبَلَهُ سَائِلُ فَقَالَ مِنْ أَيْنَ جِئْتَ فَقَالَ مِنْ عِنْدِ هَذَا الْمُصَلَّى

ص: 104

خداوند پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم را مأمور فرمود تا ولایت امر آنان را معین فرماید و همان گونه که نماز و زکات و روزه و حج را برای آنان گفته است ولایت را نیز بر ایشان تفسیر نماید و آن حضرت در روز غدیر خم مرا نصب فرمود.

14- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- در روایتی از ابوذر رحمه الله علیه آمده است که سائل گفت: «خدایا گواه باش که در مسجد پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و سلم سؤال کردم و کسی چیزی به من نداد. در این هنگام علی علیه السلام در حال رکوع بود و به انگشت کوچک دست راست خود که انگشتری در آن بود اشاره کرد پس سائل جلو آمد و انگشتر را از انگشت او در آورد و این کار مقابل چشمان پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم بود و چون پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم از نماز فارغ شد سر خود را به سوی آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا برادرم موسی علیه السلام از تو تقاضایی کرد و گفت: [موسی] گفت: «پروردگارا! سینه ام را گشاده کن و کار مرا آسان ساز و گره از زبان من بگشای تا گفتار مرا بفهمند و یاوری از خاندان من برای من قرار ده پشت مرا بدو محکم کن و در کار من شریکش گردان. (طه /32-25)» پس تو به او قرآن نازل کردی [و گفتی]: فرمود: «به زودی بازوان تو را به وسیله ی برادرت محکم [و نیرومند] می کنیم و برای شما سلطه برتری قرار می دهیم و به برکت آیات ما بر شما دست نمی یابند. (قصص /35) خدايا من محمد پیامبر تو و برگزیده ی تو هستم خدایا سینه مرا گشاد کن و کار مرا آسان نما و برای من از خاندانم وزیری قرار بده علی علیه السلام را به وسیله ی او پشت مرا محکم کن. ابوذر رحمه الله علیه می گوید: به خدا سوگند هنوز سخن پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم تمام نشده بود که جبرئیل از جانب خدا بر او نازل شد و گفت: ای محمد صلی الله علیه و اله و سلم بخوان پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: چه بخوانم گفت: بخوان: ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾.

15- امام باقر علیه السلام- ابومریم گفت: نزد امام باقر علیه السلام نشسته بودم که ابن عبدالله بن سلام بر ما گذر کرد. من گفتم: «فدایتان گردم آیا این پسر همان کسی است که «علم الکتاب» نزد اوست»؟ فرمود: «نه، اما آن که «علم الکتاب» نزد اوست سرورتان علی بن ابی طالب علیه السلام است که در شأن او آیاتی از کتاب خداوند متعال نازل شده است. مانند: میان من و شما کافی است. (رعد /43) و آیا آن کس که دلیل آشکاری از پروردگار خویش دارد و به دنبال آن شاهدی از سوی او می باشد. (هود /17) ﴿و إِنَّما وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾.

16- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- از حذیفه روایت است: پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم علی علیه السلام را به یمن فرستاده بود. سپس به مکه آمد و ما با رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم در مکه بودیم. سپس علی علیه السلام روزی به طرف کعبه رفت تا نماز بخواند، وقتی که به رکوع رفت گدایی نزد او آمد و انگشترش را به گدا صدقه داد و خدای تعالی نازل فرمود: ﴿إِنَّا وَ لِيُّكُم الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾. رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم تكبير گفت و آن را بر ما خواند. سپس فرمود: برخیزید این صفت را که خداوند به آن توصیف فرموده جستجو کنیم. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم وارد مسجد شد، گدایی مقابل او آمد. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم پرسید: «از کجا می آیی»؟ گفت: «از نزد این نمازگزار که این حلقه را در حالت رکوع به من صدقه داد». رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم تکبیر گفت و به طرف علی علیه السلام رفت و گفت: «ای علی علیه السلام امروز چه کار خیری انجام دادی؟

ص: 105

تَصَدَّقَ عَلَيَّ بِهَذِهِ الْحَلْقَة وَ هُوَ رَاكِعُ فَكَبَّرَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ مَضَى نَحْوَ عَلَى علیه السلام فَقَالَ يَا عَلَى علیه السلام مَا أَحْدَتُتَ الْيَوْمَ مِنْ خَيْرٍ فَأَخْبَرَهُ بِمَا كَانَ مِنْهُ إِلَى السَّائِلِ فَكَبَّرَ ثَالِثَةَ فَنَظَرَ الْمُنَافِقُونَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْض وَ قَالُوا إِنَّ أَفْئِدَتَنَا لَا تَقْوَى عَلَى ذَلِكَ أَبَداً مَعَ الطَّاعَةِ لَهُ فَتَسْأَلُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَنْ يُبَدِّلَهُ لَنَا فَاتُوا رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَأَخْبَرُوهُ بِذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى قُرآنَا وَ هُوَ قُلْ ما يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِي الْآيَةَ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَتمَهُ فَقَالَ حَبيبي جَبْرَئِيلُ قَدْ سَمِعْتَ مَا تَآمَرُوا بهِ فَانْصَرَفَ عَنْ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم الْأَمِينُ جَبْرَئِيلُ﴾. (1)

17 - الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عن أبي جَعْفَر البَاقِرا علیه السلام لَمَّا أَقْبَلَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ جَاءَ حَتَّى نَزَلَ بغَدِير خُمَّ قَبْلَ الْجُحْفَة بِثَلَاثَةَ أَمْيَالَ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ فَأَمَرَهُ أَنْ يَرُدَّ مَنْ تَقَدَّمَ مِنْهُمْ وَ يَحْبِسَ مَنْ تَأَخَّرَ عَنْهُمْ فِي ذَلِكَ الْمَكَانَ لِيُقِيمَ عَلِيّاً عَلَمَا لِلنَّاسِ وَ يُبَلِّغَهُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِي عَلِيٌّ علیه السلام... فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَنْ يُقَمَّ مَا تَحْتَهُنَّ وَ يُنْصَبَ لَهُ أَحْجَارُ كَهَيْئَةِ الْمِنْبَرِ لِيُشْرِفَ عَلَى النَّاسِ فَتَرَاجَعَ النَّاسُ وَ احْتُبِسَ أَوَاخِرُهُمْ فِي ذَلِكَ الْمَكَانِ لَا يَزَالُونَ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَوْقَ تِلْكَ الْأَحْجَارِ ثُمَّ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ فَقَالَ ... إِنَّ جَبْرَئِيلَ هَبَطَ إِلَى مِرَاراً ثَلاثاً يَأْمُرُنِي عَنِ السَّلَامِ رَبِّي وَ هُوَ السَّلَامُ أَنْ أَقُومَ فِي هَذَا الْمَشْهَدِ فَأَعْلِمَ كُلَّ أَبْيَضَ وَ أَسْوَدَ أَنَّ على بن أبي طالب علیه السلام أَخِي وَ وَصِنِّى وَ خَلِيفَتِي وَ الْإِمَامُ مِنْ بَعْدِي الَّذِي مَحَلَّهُ مِنِّى مَحَلَّ هَارُونَ مِنْ مُوسَى علیه السلام إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي وَ هُوَ وَلِيُّكُمْ بَعْدَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ قَدْ أَنْزَلَ اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَيَّ بِذَلِكَ آيَةً مِنْ كِتَابِهِ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ وَ على بن ابى طالب علیه السلام أَقَامَ الصَّلَاةَ وَ آتَى الزَّكَاةَ وَ هُوَ رَاكِعُ يُريدُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فِي كُلِّ حَال﴾. (2)

18- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَنْ أَبي جَمِيلَةَ عَنْ بَعْض أَصْحَابِهِ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام، قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَوْحَى إِلَى أَنْ أَحِبَّ أَرْبَعَةَ عَلِيّاً علیه السلام وَ أَبَاذَرٌ رحمه الله علیه وَ سَلْمَانَ رحمه الله علیه وَ الْمِقْدَادَ فَقُلْتُ أَلَا فَمَا كَانَ مِنْ كَثْرَةِ النَّاسِ أَمَا كَانَ أَحَدٌ يَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ فَقَالَ بَلَى ثَلَاثَةُ قُلْتُ هَذِهِ الْآيَاتُ الَّتِي أَنْزِلَتْ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ قَوْلُهُ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ أَمَا كَانَ أَحَدٌ يَسْأَلُ فِيمَ نَزَلَتْ فَقَالَ مِنْ ثُمَّ أَتَاهُمْ لَمْ يَكُونُوا يَسْأَلُونَ﴾. (3)

ص: 106

علی علیه السلام کار خیری که نسبت به گدا انجام داده بود به پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم خبر داد؛ پس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم تکبیر سوم را گفت. منافقان بعضی به بعض دیگر نگاه کردند و گفتند: «با این که از او اطاعت می کنیم ولی قلب های ما توانایی آن را ندارد؛ پس از رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم درخواست می کنیم که آن را برای ما تغییر دهد». سپس نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آمدند و آن مطلب را به او خبر دادند؛ در نتیجه خدای تعالی آیه ای از قرآن نازل فرمود که این آیه است بگو: «بگو: «من حق ندارم که از پیش خود آن را تغییر دهم؛ فقط از چیزی که بر من وحی می شود پیروی می کنم ... (یونس /15) جبرئیل گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آن را کامل کن». سپس حبیبم جبرئیل گفت: «آن چه با هم مشورت کردند شنیدی». سپس جبرئیل امین از نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم رفت.

17- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- از امام باقر علیه السلام روایت است: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از حجة الوداع باز گشت آمد تا این که به غدیرخم که سه میل قبل از جحفه است رسید جبرئیل نزد او آمد و دستور داد آنان را که جلو رفته بودند به این مکان برگردانند و کسانی را هم که از دنبال می رسیدند همه را آن جا نگه داشتند تا پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم علی علیه السلام را به امامت منصوب فرماید و آن چه را که خداوند در این مورد نازل فرموده است به آنان ابلاغ کند ... رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم دستور داد زیر آن ها تمیز و خشک شود و برای وی سنگ هایی را به مانند منبر بنهند تا بر مردم اشراف داشته باشد. مردم بازگشتند و عقب تر مانده ها در مکان اجتماع توقف کردند و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم بر فراز آن سنگ ها رفت و حمد و ثنای خدا را به جا آورد سپس فرمود: ... بدانید که جبرئیل سه بار به حضور من آمد و از سوی پروردگار من که اصل و مایه سلام است به من امر کرد که در چنین اجتماعی بپا خیزم و به همه ی افراد سیاه و سپید اعلام کنم که علی بن ابی طالب علیه السلام برادر و جانشین و وصی و امام بعد از من است یعنی کسی که منزلت و محل او نسبت به من منزلت و محل هارون نسبت به موسی علیه السلام است، جز این که پس از من پیامبری نیست و همانا پس از خدا و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم علی ولی شماست و همانا که خداوند تبارک و تعالی در این مورد آیه یی از قرآن را بر من نازل فرمود که در آن می فرماید: ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ﴾ و علی بن ابی طالب علیه السلام نماز را برپا می داد و در حالی که در رکوع بوده صدقه پرداخته است در همه حال فقط خدای عزوجل را اراده کرده است و می کند.

18- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- ابوجمیله از یکی از شیعیان که از امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام حدیث کرده، نقل می کند: پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: خداوند به من وحی کرده است که چهار تن را دوست داشته باشم: على علیه السلام، ابوذر رحمه الله علیه، سلمان رحمه الله علیه و مقداد رحمه الله علیه». گفتم: «آیا در بین این همه مردم کسی بود که امر ولایت را بشناسد؟» فرمود: «آری سه نفر» گفتم: «این آیاتی که نازل شده است: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾ و آيه: ﴿أطيعوا الله وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾؛ آیا کسی در مورد شأن نزول آیه نپرسیده است که این آیه در مورد کیست؟» گفت: «از وقتی که این آیات برایشان آمده است، نپرسیده اند».

ص: 107

19- الصادقين علیها السلام- ﴿لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَة إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا شَقَّ ذَلِكَ عَلَى السلام التي وَ خَشِيَ أَن يُكَذَّبَهُ قُرَيْسُ فَأَنْزَلَ اللهُ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغ ما أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فَقَامَ بِذَلِكَ يَوْمَ غَدِيرِخَمِّ﴾. (1)

20- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سَألُوهُ (امیر المؤمنين علیه السلام) عَن الْخَاصَّ وَ الْعَامُ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ إِنَّ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى آيَاتٍ لَفْظُهَا الْخُصُوصُ وَ الْعُمُومُ وَ مِنْهُ آيَاتٌ لَفْظُهَا لَفْظُ الْخَاصٌ وَ مَعْنَاهُ عَامُ وَ مِنْ ذَلِكَ لَفْظُ عَامُّ يُرِيدُ بِهِ اللَّهُ تَعَالَى الْعُمُومَ وَ كَذَلِكَ الْخَاصِ أَيْضاً فَأَمَّا مَا ظَاهِرُهُ الْعُمُومُ وَ مَعْنَاهُ الْخُصُوص ... مِثْلُ قَوْلُهُ تَعَالَى إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُون﴾. (2)

21- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿سُلَيْم قَالَ: قُلْتُ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيُّ إِلَى جَنْبِهِ: شَهِدْتَ النَّبِي صلی الله علیه و اله و سلم عِنْدَ مَوْتِهِ قَالَ نَعَمْ، لَمَّا ثَقُلَ رَسُولُ اللَّهِ الله صلی الله علیه و اله و سلم جَمَعَ كُلَّ مُحْتَلِم مِنْ بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ امْرَأَةِ وَ صَبِيٌّ قَدْ عَقَلَ، فَجَمَعَهُمْ جَمِيعاً فَلَمْ يَدْخُلْ مَعَهُمْ غَيْرُهُمْ إِنَّا الزُّبَيْرُ فَإِنَّمَا أَدْخَلَهُ لِمَكَانَ صَفِيَّةَ، وَ عُمَرَ بْن أبي سَلَمَةَ وَ أسَامَةَ بْن زَيْدٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم لِعَلِيِّ علیه السلام: «يَا أَخِي أَقْعِدْنِي» فَأَقْعَدَهُ عَلَى علیه السلام وَ أَسْنَدَهُ إِلَى نَحْرِهِ، فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ: يَا بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْبُدُوهُ، وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ الله جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ لَا تَخْتَلِفُوا إِنَّ الْإِسْلَامَ بُنِيَ عَلَى خَمْسَةِ: عَلَى الْوَلَايَةِ وَ الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ صَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ الْحَجِّ فَأَمَّا الْوَلَايَةُ فَلِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ. وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْعَالِمُونَ قَالَ ابْنُ عَبَّاس رحمه الله علیه وَ جَاءَ سَلْمَانَ رحمه الله علیه وَ الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرِّ رحمه الله علیه، فَأَذِنَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مَعَ بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِب. فَقَالَ سَلْمَانُ: رحمه الله علیه يَا رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم، لِلْمُؤْمِنِينَ عَامَّةَ أَوْ خَاصَّةً لِبَعْضِهِمْ قَالَ: بَلْ خَاصَّةً لِبَعْضِهِمْ، الَّذِينَ قَرنَهُمُ اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ نَبِيِّهِ فِي غَيْرِ آيَة مِنَ الْقُرْآن قَالَ: مَنْ هُمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم قَالَ: أَوَّلُهُمْ وَ أَفْضَلُهُمْ وَ خَيْرُهُمْ أَخِي هَذَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى رَأْسِ عَلَى علیه السلام ثُمَّ ابْنِي هَذَا مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى رَأسِ الْحَسَنِ علیه السلام ثُمَّ ابْنِي هَذَا وَ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى رَأْسِ الحسين علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ، وَ الْأَوْصِيَاء تِسْعَةُ مِنْ وَلْدِ الْحُسَيْنَ علیه السلام وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ، حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِينُ وَ غرُوتُهُ الْوُثْقَى هُمْ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَشُهَدَاؤُهُ فِي أَرْضِهِ، مَنْ أَطَاعَهُمْ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَ

ص: 108

19- امام باقر علیه السلام- هنگامی که این آیه نازل شد: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾ این آیه بر پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم گران آمد و ترسید که قریش او را تکذیب کنند پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ﴾ و پيامبر صلى الله عليه و اله و سلم این کار را در روز غدیر خم انجام داد.

20- امام على علیه السلام- همانا از کتاب خدای تعالی آیاتی است که لفظ و معنای آن ها هم خصوصی و هم عمومی است بعضی آیات لفظشان خاص است و معنایشان عام است و از آن جمله لفظ و معنایشان عام است که خدای تعالی به وسیله ی آن ها عموم افراد را اراده می کند و همچنین لفظ خاص هم به همان گونه و از جمله آیاتی که ظاهرش افاده عموم می کند اما معنای آن خاص است ... مانند این کلام خداوند متعال: ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُون﴾ است.

21- پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم- سلیم نقل می کند: به ابن عباس رحمه الله علیه در حالی که جابر بن عبدالله انصاری کنارش بود - گفتم: «آیا هنگام وفات پیامبر حاضر صلى الله عليه و اله و سلم بودی»؟ گفت: «آری وقتی بیماری حضرت شدت یافت هر جوان بالغ و زن و بچه ای که عقلشان می رسید از فرزندان عبدالمطلب را جمع کرد آن حضرت فقط آنان را جمع نمود و غیر آنان همراهشان وارد نشدند به جز زبیر که به خاطر صفیه او را داخل کرد، و نیز عمر بن ابی سلمه و اسامة بن زید پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم به علی علیه السلام فرمود: «برادرم مرا بنشان». امیر المؤمنین علیه السلام آن حضرت را نشانید و به سینه تا گلویش تکیه داد سپس آن حضرت حمد و ثنای الهی بجا آورد و فرمود: «ای بنی عبدالمطلب تقوای الهی پیشه کنید و خدا را بپرستید همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و متفرق نشوید و اختلاف نکنید اسلام بر پنج پایه بنا شده است: ولایت و نماز و زکات و روزه ماه رمضان و حج. ولایت برای خدا و رسولش و برای مؤمنین است: ﴿وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ الله هُمُ الْغالِبُونَ﴾؛ ابن عبّاس رحمه الله علیه گفت: در این جا سلمان و ابوذر هم آمدند و پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم به همراه بنی عبدالمطلب به آنان هم اجازه داد. سلمان رحمه الله علیه عرض کرد: «ای رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم، آیا این آیات شامل همه ی مؤمنین است یا مخصوص بعضی از ایشان است»؟ فرمود: «مخصوص بعضی از آنان است که خداوند آنان را در بیش از یک آیه قرآن با خود و پیامبرش قرین نموده است سلمان رحمه الله علیه پرسید: «ای رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم آنان چه کسانی هستند»؟ فرمود: «اوّل آنان و افضلشان و بهترینشان این برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام است - و در این حال دست مبارک بر سر امیر المؤمنين علیه السلام قرار داد - سپس این پسرم بعد از او - و دست مبارک را بر سر امام حسن علیه السلام قرار داد - سپس این پسرم بعد از او - و دست مبارک بر سر امام حسین علیه السلام قرار داد - و اوصیاء نه نفر از فرزندان حسین علیه السلام یکی پس از دیگری خواهند بود. آنان ریسمان های محکم خداوند و دستاویز های مورد اعتماد اویند. آنان حجت خدا بر خلقش و شاهدان او در زمین اند. هر کس از آنان اطاعت کند، خداوند را و مرا اطاعت کرده است و هر کس از آنان سرپیچی کند از خداوند و از من سرپیچی کرده

ص: 109

أَطَاعَنِي، وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ عَصَى اللَّهَ وَ عَصَانِي، هُمْ مَعَ الْكِتَابِ وَ الْكِتَابُ مَعَهُمْ، لَا يُفَارِقُهُمْ وَ لَا يُفَارِقُونَهُ حَتَّى يَردَا عَلَى الْحَوْضَ﴾. (1)

22- الصادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الْخَاتَمَ الَّذِي تَصَدَّقَ بِهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَزْنُ أَرْبَعَةِ مَنَاقِيلَ حَلْقَتُهُ مِنْ فِضَّةٍ وَفَتْهُ خَمْسَهُ مَثَاقِيلَ وَ هُوَ مِنْ يَاقُوتَةَ حَمْرَاءَ وَ ثَمَنُهُ خَرَاجُ الشَّامِ وَ خَرَاجُ الشَّامِ ثَلَاثْمِائَةِ حِمْلُ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَرْبَعَةُ أَحْمَال مِنْ ذَهَبٍ وَكَانَ الْخَاتَمُ لِمَرْوَانَ بْن طَوْق قَتَلَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ أَخَذَ الْخَاتَمَ مِنْ إِصْبَعِهِ وَ أَتَى بِهِ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم مِنْ جُمْلَةِ الْغَنَائِمِ وَ أَمَرَهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم أَنْ يَأْخُذَ الْخَاتَمَ فَأَخَذَ الْخَاتَمَ وَ أَقْبَلَ وَ هُوَ فِي إِصْبَعِهِ وَ تَصَدَّقَ بِهِ عَلَى السَّائِلِ فِي أَثْنَاءِ صَلَاتِهِ خَلْفَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم﴾. (2)

23- الصادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ قَالَ ذَكَرْتُ لِأَبِي عَبْدِاللهِ علیه السلام قَوْلَنَا فِي الْأَوْصِيَاءِ إِنَّ طَاعَتَهُمْ مُفْتَرَضَةً قَالَ فَقَالَ نَعَمْ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾. (3)

24- الباقر علیه السلام- ﴿عَنِ الْفَضْلِ بْنِ يَحْيَى قَالَ: سُئِلَ أَبُو جَعْفَر مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ فَكَانَ جَوَابَهُ أَنْ قَالَ ... إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ قَالَ إِيَّانَا عَنى﴾. (4)

25- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا قَالَ إِنَّمَا يَعْنِي أَوْلَى بِكُمْ أَنْ أَحَقُّ بِكُمْ وَ بِأَمُورَكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ وَ أَمْوَالِكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا يَعْنِي عَلِيّاً علیه السلام وَ أَوْلَادَهُ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ ثُمَّ وَصَفَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ وَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي صَلَاةِ الظُّهْر وَ قَدْ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ وَ هُوَ رَاكِعُ وَ عَلَيْهِ حَلَةُ قِيمَتُهَا أَلْفُ دِينَارٍ وَ كَانَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم كَسَاهُ إِيَّاهَا وَ كَانَ النَّجَاشِيُّ أَهْدَاهَا لَهُ فَجَاءَ سَائِلُ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَلِى اللَّهِ وَ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ تَصَدَّقْ عَلَى مِسْكِينِ فَطَرَحَ الْحُلَّةَ إِلَيْهِ وَ أَوْمَا بَيَدِهِ إِلَيْهِ أَن احْمِلْهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِيهِ هَذِهِ الْآيَةَ وَ صَيَّرَ نِعْمَةَ أَوْلَادِهِ بِنِعْمَتِهِ فَكُلُّ مَنْ بَلَغَ مِنْ أَوْلَادِهِ مَبْلَغَ الْإِمَامَةِ يَكُونُ بِهَذِهِ الصِّفَة مِثْلَهُ

ص: 110

است. آنان با قرآن و قرآن با آنان است قرآن از آنان جدا نمی شود و آنان از قرآن جدا نمی شوند تا بر سر حوض کوثر نزد من وارد شوند.

22- امام صادق علیه السلام- انگشتری که امیر المؤمنین علیه السلام آن را صدقه داد. چهار مثقال بود. حلقه ی آن از نقره بود و نگین آن پنج مثقال و جنس آن یاقوت قرمز بود و به اندازه ی خراج شام، ارزش داشت خراج شام سیصد بار شتر از نقره بود و چهار بار شتر از طلا این انگشتر از مروان بن طوق بود. امیر المؤمنین علیه السلام او را کشت و انگشترش را از انگشتش بیرون آورد و آن را به همراه همه ی غنائم به پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم داد. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم به او دستور داد که انگشتر را نگه دارد. پس چون انگشتر را در انگشت داشت، پیش آمد و آن را در حین رکوع ،نمازش آنگاه که پشت پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم به نماز ایستاده بود، صدقه داد.

23- امام صادق علیه السلام- حسین بن ابی علاء گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این گفته ی خودمان که معتقدیم اطاعت از فرمان اوصیا واجب است پرسیدم؟ فرمود: «آری آن ها کسانی هستند که خداوند متعال فرمود: از خدا اطاعت کنید و از رسول و اولو الامر خویش فرمان برید. (نساء /59) و آنها کسانی هستند که خداوند عزوجل درباره ی آن ها فرمود: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾.

24- امام باقر علیه السلام- فضل بن یحیی گوید: از امام باقر علیه السلام از این کلام خداوند سؤال شد: از خدا اطاعت کنید و از رسول و اولو الامر خویش فرمان برید (نساء /59) در جواب فرمود: ﴿... إِنَّما وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾ منظور ما هستیم.

25- امام صادق علیه السلام- احمد بن عیسی از امام صادق علیه السلام در مورد آيه: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾ روایت کرده است که امام علیه السلام فرمود: «یعنی فقط آن ها مقدم بر شما هستند، یعنی شایسته تر به شما، به امورتان و به جانهایتان و به اموالتان می باشند. الله ﴿وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾ یعنی علی و اولادی از او که امام هستند تا روز قیامت سپس خداوند عزوجل آنها را وصف نموده و فرموده است: ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعونَ﴾؛ و امیر المؤمنین علیه السلام در نماز ظهر بود و دو رکعت خوانده و در رکوع بود. آن حضرت عبایی پوشیده بود که قیمتش هزار دینار بود. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم آن عبا را بر تن او کرده بود و نجاشی آن را به پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم هدیه داده بود. در این هنگام فقیری آمد و گفت: «سلام بر تو ای ولی خدا و ای مقدّم به جان های مؤمنان نسبت به خودشان، مسکینی را صدقه بده». پس حضرت آن عبا را از دوش خود انداخت و با دستش به آن اشاره کرد که آن را بردارد. پس خداوند عزوجل در این مورد این آیه را نازل فرمود و نعمتی را که به او داده بود به اولاد او نیز عطا فرمود. هر یک از فرزندانش که به ظرفیت امامت رسیدند، در این نعمت همپایه و همسنگ او هستند؛ یعنی آن ها صدقه می دهند در حالی که در رکوع

ص: 111

فَيَتَصَدَّقُونَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ وَ السَّائِلُ الَّذِي سَأَلَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ الَّذِينَ يَسْأَلُونَ الْأَئِمَّةَ مِنْ أَوْلَادِهِ يَكُونُونَ مِنَ الْمَلَائِكَة﴾. (1)

26- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ زَيْنُ الْعَابِدِينَ علیه السلام لَمَّا آمَنَ عَبْدُاللَّهِ بْنُ سَلَامِ بَعْدَ مَسَائِلِهِ الَّتِي سَأَلَهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ جَوَابِهِ إِيَّاهُ عَنْهَا ... نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِلَى وَجَهْهِ فَرَآهُ مُتَّغَيراً وَ إِلَى عَيْنَيْهِ دَامِعَتَيْنِ فَقَالَ مَا لَكَ يَا عَبْدَ اللَّهِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم قَصَدَتْنِي الْيَهُودُ وَ أَسَاءَتْ جَوَارِى وَ كُلُّ مَاعُونِ فِي اسْتَعَارُوهُ مِنِّى وَ كَسَرُوهُ وَ أَتْلَفُوهُ وَ مَا اسْتَعَرْتُ مِنْهُمْ مَنَعُونِيهِ ثُمَّ زَادَ أَمْرُهُمْ بَعْدَ هَذَا فَقَدِ اجْتَمَعُوا وَ تَوَاطَتُوا وَ تَحَالَفُوا عَلَى أَنْ لَا يُجَالِسَنِي مِنْهُمْ أَحَدٌ وَ لَا يُبَايِعَنِي وَ لَا يُشَارِيَنِي وَلَا يُكَلِّمَنِي وَ لَا يُخَالِطَنِي وَ قَدْ تَقَدَّمُوا بِذَلِكَ إِلَى مَنْ فِي مَنْزِلِي فَلَيْسَ يُكَلِّمُنِي أَهْلِي وَ كُلٌّ حِيرَانِنَا يَهُودُ وَ قَدِ اسْتَوْحَشْتْ مِنْهُمْ فَلَيْسَ لِى أَنسَ بهِمْ وَ الْمَسَافَةُ مَا بَيْنَنَا وَ بَيْنَ مَسْجِدِكَ هَذَا وَ مَنْزِلِكَ بَعِيدَةُ فَلَيْسَ يُمْكِنُنِي فِي كُلِّ وَقْتِ يَلْحَقْنِي ضِيقُ صَدْرُ مِنْهُمْ أَنْ أَقْصِدَ مَسْجِدَكَ أَوْ مَنْزَلَكَ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم غَشِيَهُ مَا كَانَ يَغْشَاهُ عِنْدَ نُزُولِ الْوَحْيِ عَلَيْهِ مِنْ تَعْظِيمِ أَمْرِ اللهِ تَعَالَى ثُمَّ سَرَى عَنْهُ وَ قَدْ أَنْزِلَ عَلَيْهِ إِنَّا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ قَالَ يَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَلَام إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ نَاصِركُمُ اللهُ عَلَى الْيَهُودِ الْقَاصِدِينَ بِالسُّوءِ لَكَ وَ رَسُولُهُ إِنَّمَا وَلِيْكَ وَ نَاصِرُكَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ صِفَتُهُمْ أَنَّهُمْ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ أَى وَ هُمْ فِي رَكُوعِهِمْ ثُمَّ قَالَ يَا عَبْدَاللَّهِ بْنَ سَلَام وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ تَوَكَّاهُمْ وَ وَالَى أَوْلِيَاءَهُمْ وَ عَادَى أَعْدَاءَهُمْ وَ لَجَأَ عِنْدَ الْمُهِمَّاتِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ إِلَيْهِمْ فَإِنَّ حِزْبَ الله جَنْدَهُ هُمُ الْغَالِبُونَ لِلْيَهُودِ وَ سَائِرِ الْكَافِرِينَ أَي فَلَا يَهُمَنَّكَ يَا ابْنَ سَلَامِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى وَ هَؤُلَاءِ أَنْصَارُكَ وَ هُوَ كَافِيكَ شُرُورَ أَعْدَائِكَ وَ ذَائِدُ عَنْكَ مَكَايدَهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم يَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَلَامِ أَبْشِرُ فَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ لَكَ أَوْلِيَاءَ خَيْراً مِنْهُمْ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ آمَنُوا فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِلَى سَائِلِ فَقَالَ هَلْ أَعْطَاكَ أَحَدٌ شَيْئاً الْآنَ قَالَ نَعَمْ ذَلِكَ الْمُصَلِّي أَشَارَ إِلَى بِإِصْبَعِهِ أَنْ

ص: 112

هستند. آن مسکینی که از امیر المؤمنین علیه السلام طلب صدقه کرد از ملائکه بود و کسانی که از اولاد على علیه السلام که از ائمه علیهم السلام هستند طلب صدقه می کنند نیز از ملائکه هستند.

26- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- از امام سجاد علیه السلام روایت است وقتی عبدالله بن سلام به پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم ایمان آورد پس از سؤال هایی که نمود و جواب هایی که دریافت کرد ... تا چشم پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم به او افتاد دید رنگش تغییر کرده و از دو چشمش اشک می بارد فرمود: «چه شده عبدالله»؟ گفت: «یا رسول الله یهودیان به من حمله کردند و هر چه در منزل داشتم از من به امانت گرفته و شکستند و هر چه از آن ها به امانت خواستم ندادند بعد با هم قرار گذاشتند که با من مجالست و معامله و مشورت نکنند و حتی سخن نگویند و هرگز رفت و آمدی نکنند. آن ها با خانواده من نیز چنین قراردادی کردند و دیگر اهل منزلم نیز با من صحبت نمی کنند و تمام همسایگان یهودم همین طورند از آن ها بیزار شده ام و دیگر با آن ها انس و الفتی ندارم؛ اما فاصله بین من و مسجد و خانه شما زیاد است و امکان ندارد هر وقت ناراحت شدم در مسجد یا منزلتان خدمت شما از شنیدن سخنان عبدالله پیامبر اکرم را حالتی مانند حالت دست داد و بعد از لحظه ای آن حالت مرتفع شد و این آیه نازل گردید: ﴿إِنَّا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّه وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ الله هُمُ الْعَالِبُونَ﴾. فرمود يا عبد الله بن سلام ولی شما خداست و یاور شما بر یهودیانی که علیه شما توطئه می کنند اوست و رسول خدا نیز یاور شما و کسانی است که نماز به پا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند». سپس فرمود: «یا عبدالله هر که خدا و پیامبر و مؤمنین را دوست داشته باشد و دوستان آن ها را دوست بدارد و با دشمنان آن ها دشمن باشد و در گرفتاری ها به خدا و آن ها پناه ببرد، همانا حزب خدا بر یهودیان و سایر کافران پیروزند. مبادا ناراحت باشی خدا و این گروه یاور تو هستند و او مدافع تو از شر دشمنانت است و جلوی مکر و حیله آن ها را می گیرد». پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «یا عبدالله بن سلام به تو مژده می دهم که خداوند دوستانی بهتر از آن ها به تو عنایت کرده که آن دوستان عبارتند از خدا و پیامبرش و کسانی که ایمان دارند و نماز می خوانند و در حال رکوع زکات می دهند». عبدالله گفت: «آن شخصی که این امتیاز را دارد کیست؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم رو به جانب سائلی نموده فرمود: «هم اکنون کسی به تو چیزی داد»؟ گفت: «آری آن نمازگزار دست خود را به جانب من دراز کرد و اشاره نمود که این انگشتر را از او بگیرم من از دست او گرفتم».

ص: 113

خُذِ الْخَاتَمَ فَأَخَذْتُهُ فَنَظَرَ إِلَيْهِ وَ إِلَى الْخَاتَمِ فَإِذَا هُوَ خَاتَمْ عَلَى علیه السلام فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ اللَّهُ أَكْبَرُ هَذَا وَلِيُّكُمْ بَعْدِي وَ أَوْلَى النَّاسِ بَعْدِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (1)

27- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عن أبي رافع قَالَ: فَاسْتَيْقَظَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم وَ هُوَ يَقْراً إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا حَتَّى أَتَى عَلَى آخِرِ الْآيَةِ ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَتَمَّ لِعَلِيٍّ نِعْمَتَهُ وَ هَنِيئًا لَهُ بِفَضْلِ اللَّهِ الَّذِي آتَاهُ ثُمَّ قَالَ يَا أَبَا رَافِعِ كَيْفَ أَنْتَ وَ قَوْمُ يُقَاتِلُونَ عَلِيّاً وَ هُوَ عَلَى الْحَقِّ وَ هُمْ عَلَى الْبَاطِلِ جِهَادُهُمْ حَقٌّ لِلَّهِ عَزَّ اسْمُهُ فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِقَلْبِهِ لَيْسَ وَرَاءَهُ شَيْءٌ﴾. (2)

28- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَن جابر بن عَبْدِ اللهِ الْأَنْصَارِي، قَالَ: كُنَّا جُلُوساً عِنْدَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِذْ وَرَدَ عَلَيْنَا أَعْرَابِيُّ أَشْعَثُ الْحَالِ عَلَيْهِ أَثْوَابُ رَنَّةُ وَ الْفَقْرُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ فَلَمَّا دَخَلَ وَ سَلَّمَ قَالَ شِعْراً﴾

أَتَيْكَ وَ الْعَدْرَا تَبْكِي بِرَنَّةَ *** وَ قَدْ ذَهِلَتْ أُمُّ الصَّبِيِّ عَنِ الطَّفْلِ

وَ أَخْت وَ بنتَان وَ امُّ كبيرةُ *** وَ قَدْ كَدْتُ مِنْ فَقْرِى أَحَاطَ فِي عَقْلِي

وَ قَدْ مَسَّنِى فَقْرُ وَ ذَلُّ وَ فَاقَةٌ *** وَ لَيْسَ لَنَا شَيْءٌ يُمِرُّ وَ لَا يُحْلى

وَ مَا الْمُنْتَهَى إِنَّا إِلَيْكَ مَقرنا *** وَ أينَ مقر الخلق إلَّا إلَى الرُّسل

﴿قال فلما سَمِعَ النَّبي صلی الله علیه و اله و سلم ذَلِكَ بَكَى بُكَاءَ شَدِيداً ثُمَّ قَالَ لِأَصْحَابِهِ مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِينَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى إِلَيْكُمْ جَزَاء وَالْجَزَاء مِنَ اللهِ غُرف فِي الْجَنَّةِ تُضَاهِي غُرف إِبْرَاهِيمَ الْخَلِيلِ علیه السلام فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ يُوَاسِي هَذَا الْفَقِيرَ فَقَالَ فَلَمْ يُجِبُهُ أَحَدٌ وَ كَانَ فِي نَاحِيَةِ الْمَسْجِدِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام يُصَلِّى رَكَعَاتِ التَّطَوُّع كَانَتْ لَهُ دَائِماً فَأَوْماً إِلَى الْأَعْرَابِي بَيَدِهِ فَدَنَا مِنْهُ فَرَفَعَ إِلَيْهِ الْخَاتَمَ مِنْ يَدِهِ وَ هُوَ فِي صَلَاتِهِ فَأَخَذَهُ الْأَعْرَابِيُّ وَ انْصَرَفَ وَ هُوَ يَقُولُ بَعْدَ الصَّلَاةِ عَلَى الرَّسُول الله صلی الله علیه و اله و سلم﴾

أَنْتَ مَوْلَى يُرْتَجِى بهِ مِنَ *** اللهِ فِي الدُّنْيَا إِقَامَةُ الدِّينِ

خَمْسَةٌ في الأنام كُلُّهُمْ *** وَ أَنتُمْ فِي الْوَرَى مَيَامينُ

ص: 114

پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم نگاهی به انگشتر و آن سمت نمود و دید انگشتر علی علیه السلام است. آن گاه فرمود: «الله اکبر، این شخص ولی شما بعد از من و برترین مردم پس از من است».

27- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- ابورافع گوید: پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم بیدار شد، در حالی که این آیه را می خواند؛ ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾ تا این که آیه را تا آخر قرائت کرد. سپس فرمود: «حمد و سپاس برای خدایی است که نعمتش را بر علی علیه السلام تمام کرد و این فضلی که از جانب خداوند برای او آمد، گوارای او باد». فرمود: «ای ابورافع تو دربارهی قومی که با علی علیه السلام پیکار می کنند، چه خواهی کرد؟ سپس در حالی که او بر حق است و آن ها بر باطل و جهاد با آنان حق است و برای خداوند تعالی پس هر کس نتوانست در این جهاد حضور یابد پس حداقل با قلبش جهاد کند و دیگر چیزی فراتر از این وجود ندارد».

28- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- جابر رحمه الله علیه گوید: نزد رسول خدا نشسته بودیم که بادیه نشین ژولیده ای نزد ما آمد و لباسی کهنه پوشیده بود و فقر از پیشانیاش نمایان بود. هنگامی که وارد شد و سلام کرد، شعری سرود و گفت:

نزد تو آمدم در حالی که دوشیزه با صدای بلند گریه می کند

و مادر کودک طفلش را فراموش کرده است.

و خواهری و دو دختر و مادر بزرگ [گریه می کنند]

و نزدیک است در اثر فقر عقلم مختل شود.

فقر و خواری و تنگدستی به من رسیده است

و ما چیز تلخ و شیرینی [برای خوردن] نداریم.

پایان امر و فرار ما در مشکلات جز به سوی تو نیست

و کجا فرار خلق جز به سوی پیامبران است»؟

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آن را شنید به شدت گریه کرد. سپس به اصحابش فرمود: «ای گروه مسلمانان خدای تعالی پاداشی به سوی شما پیش فرستاده و پاداش از طرف خداوند غرفه هایی در بهشت است که شبیه غرفه های ابراهیم خلیل است؛ پس کدام یک از شما به این فقیر کمک می کند»؟ هیچ کس به پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم پاسخ نداد و علی بن ابی طالب علیه السلام او در یک طرف مسجد نماز مستحبی می خواند و دائما آن را انجام می داد. به مرد بادیه نشین اشاره کرد؛ پس به او نزدیک شد و در حال نماز انگشتر را از دستش درآورد و به او داد بادیه نشین رفت در حالی که بعد از صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم می گفت:

تو مولایی هستی که امید می رود

خداوند به وسیله ی او در دنیا دین را به پا دارد.

همه ی پنج نفر در میان مخلوقات [برگزیده هستند]

و شما در میان جهانیان با برکت هستید.

ص: 115

﴿ثُمَّ إِنَّ النَّبى صلی الله علیه و اله و سلم أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ وَ نَادَى السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم رَبُّكَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ اقْرَأَ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ الله هُمُ الْغَالِبُونَ فَعِنْدَ ذَلِكَ قَامَ النبي صلی الله علیه و اله و سلم قائماً على ق وَ قَالَ مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِينَ أَيكُمُ الْيَوْمَ عَمِلَ خَيْرًا حَتَّى جَعَلَهُ اللَّهُ وَلِيَّ كُلٌّ مَنْ آمَنَ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مَا فِينَا مَنْ عَمِلَ خَيْراً سِوَى ابْن عَمِّكَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَإِنَّهُ تَصَدَّقَ عَلَى الْأَعْرَابِيِّ بِخَاتَمِهِ وَ هُوَ يُصَلِّى قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم وَجَبَتِ الْغُرَفُ لِابْنِ عَمَّى عَلِيَّ بن أبي طَالِب علیه السلام فَقَرأَ عَلَيْهِمُ الْآيَةَ قَالَ فَتَصَدَّقَ النَّاسُ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ عَلَى ذَلِكَ الْأَعْرَابِيٌّ فَوَلَّى وَ هُوَ يَقُولُ﴾

أَنَا مَوْلَى لِخَمْسَة *** أَنْزِلَتْ فِيهِمُ السُّوَرُ

أَهْلِ طَهَ وَ هَلْ أَتَى *** فَاقْرَ، وا يُعْرَفُ الْخَبَرُ

وَ الطَّوَاسِينَ بَعْدَهَا *** وَ الْحَوَامِيمَ وَ الرُّمَرَ

أَنا مَوْلَى لِهَؤُلَاءِ *** وَ عَدُوُّ لِمَنْ كَفَر﴾. (1)

29- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَة إِلَى امير المؤمنين علیه السلام وَ قَالَ لَوْلَا مَا فِي الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ التَنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِي دِينِكُمْ فَقَالَ لَهُ عَلَى علیه السلام وَ مَا هُوَ قَال ... وَ أَجِدُهُ يَقُولُ قُلْ إِنَّا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ فَمَا هَذِهِ الْوَاحِدَةُ ... فقال علیه السلام و أَمَّا قَوْلُهُ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ فَإِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِكْرُهُ أَنْزَلَ عَزَائِمَ الشَّرَائِعِ وَ آيَاتِ الْفَرَائِضِ فِي أَوْقَاتِ مُخْتَلِفَة كَمَا خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فِي سِتَّة أَيَّامٍ وَ لَوْ شَاءَ أَنْ يَخْلُقَهَا فِي أَقَلَّ مِنْ لَمْحِ الْبَصَرِ لَخَلَقَ وَلَكِنَّهُ جَعَلَ الْأَنَاةَ وَ الْمُدَارَاةَ مِثَالًا لِلْمَنَائِهِ وَ إِيجَابَاً لِلْحُجَّةِ عَلَى خَلْقِهِ فَكَانَ أَوَّلَ مَا قَيَّدَهُمْ بِهِ الْإِقْرَارَ بِالْوَحْدَانِيَّةِ وَ الرُّبُوبِيَّةِ وَ الشَّهَادَةَ بِأَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَلَمَّا أَقَرُّوا بِذَلِكَ تَلَاهُ بِالْإِقْرَار لَنَبيهِ صلی الله علیه و اله و سلم بِالنُّبُوَّةَ وَ الشَّهَادَةَ لَهُ بِالرَّسَالَة فَلَمَّا انْقَادُوا لِذَلِكَ فَرَضَ عَلَيْهِمُ الصَّلَاةَ ثُمَّ الصَّوْمَ ثُمَّ الْحَجَّ ثُمَّ الْجِهَادَ ثُمَّ الزَّكَاةَ ثُمَّ الصَّدَقَاتِ وَ مَا يَجْرِى مَجْرَاهَا مِنْ مَال الْفَيْءِ فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ هَلْ بَقِيَ لِرَبِّكَ عَلَيْنَا بَعْدَ الَّذِي فَرَضْتَهُ عَلَيْنَا شَيْءٌ آخَرُ يَفْتَرضُهُ فَتَذَكرَهُ لِتَسْكُنَ أَنْفُسُنَا أَنَّهُ لَمْ يَبْقَ غَيْرُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِي ذَلِكَ قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ يَعْنِي الْوَلَايَةَ فَأَنْزَلَ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ

ص: 116

سپس جبرئیل نزد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم آمد و صدا زد: «سلام بر تو ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم پروردگارت به تو سلام می رساند و می فرماید بخوان: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ وَ مَنْ يَتَوَلَّ الله وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْغَالِبُونَ﴾. در این هنگام پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم بر روی پا های خود ایستاد و فرمود: ای گروه مسلمانان! امروز کدام یک از شما کار خیری انجام داده تا این که خداوند او را سرپرست همه ی مؤمنان قرار داده است؟ گفتند: «ای رسول خدا کسی که کار خیری انجام داده در میان ما وجود ندارد جز پسر عمویت علی بن ابی طالب علیه السلام که او در حالی که نماز می خواند انگشترش را به بادیه نشین صدقه داد». پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «غرفه های بهشتی برای پسر عمویم علی بن ابی طالب علیه السلام واجب شد». سپس همین آیه را برای آن ها خواند. مردم در آن روز به آن بادیه نشین صدقه دادند و او برگشت در حالی که می گفت:

من دوستدار پنج نفرم

که سوره ها در مورد آن ها نازل شده است:

اهل [سوره های] طه و هل أتی [هستند] [

سوره ها را] بخوانید که خبر [آن ها برای شما] معلوم می شود.

و [سوره های] طواسین که بعد از آن ها حوامیم و زمر است.

من این ها را دوست دارم

با کسی که [نسبت به این ها] کافر شود دشمن هستم.

29- امام علی علیه السلام- یکی از زندیقان نزد امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام رفت و عرض کرد: اگر در قرآن اختلاف و تناقض نبود هر آینه به دینتان می گرویدم. حضرت علی علیه السلام به او فرمود: از چه سخن [می گویی در کجای قرآن اختلاف و تناقض هست]؟... و یافته ام که می گوید: شما را به یک چیز اندرز می دهم. (سبا /46). پس این واحده چیست؟... حضرت فرمود: و اما کلام حق تعالی شما را به یک چیز اندرز می دهم. (سبا /46). خداوند تبارک و تعالی احکام شریعت ها و نشانه های واجبات را در زمان های گوناگونی نازل فرمود همان گونه که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید و اگر خواسته بود آنان را در کمتر از چشم بر هم زدنی بیافریند هر آینه آفریده بود اما او بردباری و حوصله را مثالی برای امنای خود و حجتی برای آفریدگانش قرار داد پس نخستین چیزی که بر آنان واجب کرد اقرار به یگانگی و ربوبیت و گواهی به این بود که هیچ خدایی جز خدای یگانه نیست چون آنان به این اقرار کردند، اقرار به پیامبری پیامبرش و گواهی به رسالت او را در پی اقرار نخست آورد چون آنان به این امر گردن نهادند نماز و سپس روزه و سپس حج و سپس جهاد و سپس زکات و سپس صدقه و همانند آن یعنی فی را بر آنان واجب ساخت منافقان گفتند: اگر پس از آن چه پروردگارت بر ما واجب ساخت چیز دیگری نیز باقی مانده که از واجبات او باشد آن را برایمان بازگو تا مطمئن شویم چیز دیگری باقی نمانده است. آن گاه خداوند در این باره نازل فرمود: شما را به یک چیز اندرز می دهم. (سبا /46). یعنی ولایت و نازل فرمود: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ

ص: 117

راكِعُونَ وَ لَيْسَ بَيْنَ الْأُمَّةِ خِلَافُ أَنَّهُ لَمْ يُؤْتِ الزَّكَاةَ يَوْمَئِذٍ أَحَدُ وَ هُوَ رَاكِعُ غَيْرُ رَجُلٍ وَاحِدٍ لَوْ ذُكِرَ اسْمُهُ فِي الْكِتَابِ لَأَسْقَطَ مَعَ مَا أَسْقَطَ مِنْ ذِكْرِهِ وَ هَذَا وَ مَا أَشْبَهَهُ مِنَ الرُّمُوزِ الَّتِي ذَكَرْتُ لَكَ ثُبُوتَهَا فِي الْكِتَابَ لِيَجْهَلَ مَعْنَاهُ الْمُحَرِّفُونَ فَيَبْلُغَ إِلَيْكَ وَ إِلَى أَمْثَالِكَ وَ عِنْدَ ذَلِكَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِينا﴾. (1)

30- الصادق علیه السلام- ﴿عَن ابْن أبي يَعْفُور قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَعْرضُ عَلَيْكَ دِينِيَ الَّذِي أَدِينُ اللَّهَ بِهِ قَالَ هَاتِهِ قُلْتُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ أَقِرٌ بِمَا جَاءَ بِهِ عِنْدِ اللَّهِ قَالَ ثُمَّ وَصَفْتُ لَهُ الْأَئِمَّةَ حَتَّى انْتَهَيْتُ إِلَى أَبي جَعْفَر علیه السلام قُلْتُ وَ أَقُولُ فِيكَ مَا أَقُولُ فِيهِمْ فَقَالَ أَنْهَاكَ أَنْ تَذْهَبَ بِاسْمِي فِي النَّاسِ قَالَ أَبَانُ قَالَ ابْنُ أَبِي يَعْفُورٍ قُلْتُ لَهُ مَعَ الْكَلَامِ الْأَوَّلِ و أَرْعَمُ أَنَّهُمُ الَّذِينَ قَالَ اللهُ فِي الْقُرْآن أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَقَالَ أبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ الْآيَةَ الْأُخْرَى فَاقْرَأَ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَيَّ آيَةً قَالَ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾. (2)

31- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿زَيْدُ بْنُ حَمْزَةَ بن مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ زِيَادِ الْقَصَّارُ مُعَنْعَنَا عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام أَنَّهُ كَانَ يَقُول مَنْ أَحَبَّ اللَّهَ أَحَبَّ النَّبِي صلی الله علیه و اله و سلم وَ مَنْ أَحَبَّ النَّبِيَّ صلی الله علیه و اله و سلم وَ مَنْ أَحَبَّنَا أَحَبَّ شِيعَتَنَا فَإِنَّ النَّبِي صلی الله علیه و اله و سلم وَ نَحْنُ وَ شِيعَتُنَا مِنْ طِيئَةَ وَاحِدَةٍ وَ نَحْنُ فِي الْجَنَّةِ لَا نُبْغِضُ مَنْ يُحِبُّنَا وَ لَا نُحِبُّ مَنْ أَبْعَضَنَا اقْرَءُوا إِنْ شِئْتُمْ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا قَالَ الْحَارِثُ صَدَقَ اللَّهُ مَا نَزَلَتْ إِلَّا فِيهِ﴾. (3)

32- الرضا علیه السلام- ﴿عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِي الْهُذَيْلِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْإِمَامَةِ فِيمَنْ تَجِبُ وَ مَا عَلَامَةٌ مَنْ تَحِبُّ لَهُ الْإِمَامَةُ فَقَالَ إِنَّ الدَّلِيلَ عَلَى ذَلِكَ وَ الْحُجَّةَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْقَائِمَ بِأَمُورِ الْمُسْلِمِينَ وَ النَّاطِقَ بالْقُرْآنِ وَ الْعَالِمَ بالأحكام أخُو نَبيَّ اللَّهِ وَ خَلِيفَتُهُ عَلَى أُمَّتِهِ وَ وَصِيُّهُ عَلَيْهِمْ وَ وَلِيُّهُ الَّذِي كَانَ مِنْهُ بمَنْزِلَة هَارُونَ مِنْ مُوسَى علیه السلام الْمَفْرُوضُ الطَّاعَة بِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمُ الْمَوْصُوفُ بِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ الْمَدْعُو إِلَيْهِ بِالْوَلَايَةِ الْمُثْبَتْ لَهُ الْإِمَامَةُ يَوْمَ

ص: 118

رَاكِعُونَ﴾ میان این امّت هیچ اختلافی نیست که در آن روز، تنها یک مرد در حالی که رکوع می گذاشت، زکات داد. اگر نام او در کتاب ذکر می شد بیشک به همراه آن چه که درباره ی او بود و آنان آن را حذف کردند، از میان می رفت این آیه و رموز همانند آن که برایت ذکر کردم از آن رو استوار شد که تحریف کنندگان معنایش را در نیابند و به تو و همانند تو برسد. در آن هنگام خداوند عزوجل فرمود: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِينًا﴾».

30- امام صادق علیه السلام- ابن ابی یعفور گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «فهم خودم از دینی که خداوند به من داده را به تو عرضه کنم»؟ امام علیه السلام فرمود: «عرضه کن». عرض کردم: «شهادت می دهم که خدایی جز الله نیست و شهادت می دهم که محمد صلی الله علیه و اله و سلم رسول خداست و آن چه را که او از جانب خداوند آورده قبول دارم». سپس اوصاف ائمه علیهم السلام را برای او شمردم تا به امام باقر علیه السلام رسیدم و گفتم: در مورد شما نیز آن چه در مورد آن ها گفتم می گویم». سپس فرمود: «تو را از این که اسمم را در میان مردم ببری نهی می کنم». ابان به نقل از ابن ابویعفور روایت کرده است: «این را به همراه سخن نخست به امام صادق علیه السلام گفتم: گمان می کنم اینان کسانی هستند که خداوند در قرآن می فرماید: از خدا اطاعت کنید و از رسول و اولوالامر خویش فرمان برید. (نساء /59). امام صادق علیه السلام فرمود: «آیه ی دیگر را بخوان» عرض کردم: «فدایت شوم، کدام آیه؟» فرمود: «﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾».

31- امام علی علیه السلام- از زید بن بن حمزه روایت است: امام علی علیه السلام فرمود: هر کس خدا را دوست داشته باشد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم را دوست می دارد و هر کس پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم دوست داشته باشد، ما را دوست می دارد و هر کس ما را دوست داشته باشد شیعیان ما را دوست می دارد؛ چون پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم و ما و شیعیان ما از یک طبیعت هستیم و ما در بهشت دوستدارمان را دشمن نمی داریم و دشمنمان را دوست نمی داریم. اگر خواستید بخوانید: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا ...﴾ حارث گفت: خداوند راست گفت. جز درباره ی علی علیه السلام نازل نشد.

32- امام رضا علیه السلام- عبدالله بن ابی هذیل گوید: از او درباره ی امامت پرسیدم: «و این که امامت در چه کسی است و علامت کسی که مقام امامت را دارد چیست؟» گفت: «راهنمای این امر و حجت بر مؤمنان و قائم به امور مسلمانان و ناطق به قرآن و عالم به احکام همان برادر پیامبر خدا و جانشین او بر امتش و وصی او بر آنان و ولی اوست که نسبت به او به منزله ی هارون از موسی علیه السلام بود و کسی که پیروی از او به کلام خداوند: ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا اطاعت کنید و از رسول و اولو الامر خویش فرمان برید. (نساء /59) واجب است. و اوست که به این سخن خدا توصیف شده: ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ﴾ و اوست که ولایت با اوست و در روز غدیرخم امامت او اثبات شد با سخن پیامبر که از جانب خدا بود: «آیا من به شما از

ص: 119

غَدِيرخُمِّ بقَول الرَّسُولِ صلی الله علیه و اله و سلم عن اللهِ عَزَّوَجَل الست أولى بكُمْ مِنْكُمْ بِأَنفُسِكُمْ قَالُوا بَلَى قَالَ فَمَنْ كُنتَ مَوْلَاهُ فَعَلِيُّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ أَعِنْ مَنْ أَعَانَه﴾. (1)

33- الباقر علیه السلام- ﴿عَن زرارة عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَمَا ظَلَمُونَا وَ لكن كانُوا أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أعْظَمُ وَ أَعَزُّ وَ أَجَلٌ وَ امْنَعْ مِنْ أَنْ يُظْلَمَ وَلَكِنَّهُ خَلَطَنَا بِنَفْسِهِ فَجَعَلَ ظُلْمَنَا ظُلْمَهُ وَ وَلَايَتَنَا وَلَايَتَهُ حَيْثُ يَقُولُ إِنَّا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا يَعْنِي الْأَئِمَّةَ علیهم السلام مِنَّا ثُمَّ قَالَ فِي مَوْضع آخَرَ وَ مَا ظَلَمُونَا وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾. (2)

34- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ وَ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارِ وَ بُكَيْرِ بْنِ أَعْيَنَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ وَ أَبِي الْجَارُودِ جَمِيعاً عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ رَسُولَهُ صلی الله علیه و اله و سلم بِوَلَايَةً عَلَى علیه السلام وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ فَرَضَ وَلَايَةَ أُولِى الْأَمْرِ فَلَمْ يَدْرُوا مَا هِيَ فَأَمَرَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و اله و سلم أَنْ يُفَسِّرَ لَهُمُ الْوَلَايَةَ كَمَا فَسَّرَ لَهُمُ الصَّلَاةَ وَ الزَّكَاةَ وَ الصَّوْمَ وَ الْحَجَّ فَلَمَّا أَتَاهُ ذَلِكَ مِنَ اللَّهِ ضَاقَ بِذَلِكَ صَدْرُ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ تَخَوَّفَ أَنْ يَرْتَدُّوا عَنْ دِينِهِمْ وَ أَنْ يُكَذَّبُوهُ فَضَاقَ صَدْرُهُ وَ رَاجَعَ رَبَّهُ عَزَّوَجَلَ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَغَ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَصَدَعَ بِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرَهُ فَقَامَ بِوَلَايَةِ عَلَى علیه السلام يَوْمَ غَدِيرِحْم فَنَادَى الصَّلَاةَ جَامِعَةً وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ يُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائب﴾. (3)

35- الصادق علیه السلام- ﴿عن أبي مَسْرُوق عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ إِنَّا نُكَلِّمُ النَّاسَ فَنَحْتَجُ عَلَيْهِمْ بقَوْل اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَيَقُولُونَ نَزَلَتْ فِي السَّرَايَا فَنَحْتَجُ عَلَيْهِمْ بِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ .. فَيَقُولُونَ نَزَلَتْ فِي الْمُؤْمِنِينَ وَ نَحْتَجُ عَلَيْهِمْ بِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قُلْ لا أَسْتَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا المَوَدَّةَ فِي الْقُرْبِي فَيَقُولُونَ نَزَلَتْ فِي قُرْبَى

ص: 120

خودتان اولی تر نیستم؟» گفتند: «آری» فرمود: هر کس را که من مولای او هستم علی علیه السلام نیز مولای اوست خداوندا هر کس را که علی را دوست بدارد دوست بدار و هر کس را که علی را دشمن بدارد دشمن بدار و هر کس را که علی را یاری کند یاری کن».

33- امام باقر علیه السلام- الزراره گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد آیه و آنان بر ما ستم نکردند، بلکه بر خود ستم می کردند. (بقره /57). پرسیدم فرمود: خداوند متعال بزرگتر باشکوه تر، عزیزتر و دست نیافتنی تر از آن است که مورد ظلم واقع گردد اما او خودش را کنار ما قرار داده و ما را با خود ممزوج ساخته و این گونه ظلم به ما را ظلم به خودش دانسته و ولایت ما را ولایت خودش قرار داده، آن جا که می گوید: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾ یعنی ائمه علیهم السلام از میان ما. سپس در جایی دیگر می فرماید: و آنان بر ما ستم نکردند بلکه بر خود ستم می کردند. (بقره/57)».

34- امام باقر علیه السلام- الزراره و دیگران نقل می کنند: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند عزوجل، پیامبرش را به ولایت علی علیه السلام امر کرد و این آیه را بر او نازل فرمود: ﴿إِنَّا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ﴾ و ولایت اولوالأمر را واجب گردانید، و آن ها نمی دانستند که چیست»؟ خداوند محمد صلی الله علیه و اله و سلم را امر کرد که ولایت را برای آن ها تفسیر کند، آن چنان که نماز، زکات، روزه و حج را برایشان تفسیر کرده بود. پس زمانی که این حکم از جانب خداوند برای او آمد، پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم به خاطر این حکم دلگیر شد و ترسید که آن ها از دینشان بازگردند و او را تکذیب کنند. او دلگیر شد و به سوی پرودگار عزوجل بازگشت یعنی در این زمینه اقدامی نکرد. پس خداوند عزیز و بلند مرتبه این آیه را به او وحی کرد: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لم تَفعل فَما بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ الله يَعصِمُكَ مِنَ النَّاس﴾ پس به امر خداوند گردن نهاد. او در روز غدیر خم ولایت را به علی علیه السلام داد، سپس ندا داد: «نماز به جماعت است» و به مردم امر کرد که شاهدان این موضوع را به غایبان برسانند.

35- امام صادق علیه السلام- ابو مسروق گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «ما با مردم سخن می گوییم و آیه: از خدا اطاعت کنید و از رسول و اولو الامر خویش فرمان برید. (نساء /59) را به عنوان دلیل ارائه می دهیم». آن ها در جواب می گویند: «این آیه در حق فرماندهان گروه های جنگی نازل شده است». آیه: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ﴾ و تا آخر آیه را به عنوان حجت ارائه می کنیم، می گویند: «در حق مؤمنان نازل شده است آیه بگو بر این رسالت مزدی از شما جز دوست داشتن خویشاوندان نمی خواهم (شوری /23). را پیش می آوریم پاسخ می دهند: «مراد خویشاوندان

ص: 121

الْمُسْلِمِينَ قَالَ فَلَمْ أَدَعْ شَيْئاً مِمَّا حَضَرَنِى ذِكْرُهُ مِنْ هَذِهِ وَ شِبْهِهِ إِلَّا ذَكَرْتُهُ فَقَالَ لِي إِذَا كَانَ ذَلِكَ فَادْعُهُمْ إِلَى الْمُبَاهَلَة﴾. (1)

36- الرضا علیه السلام- ﴿عَن الرَّيَّان قَالَ: احْتَجَ الرِّضَا علیه السلام عَلَى عُلَمَاءِ الْعَامَّة فِي فَضْلِ الْعِتْرَةَ الطَّاهِرَة بحَضْرَة الْمَأْمُونِ فَقَالَ علیه السلام ... وَ كَذَلِكَ فِي الطَّاعَةِ قَالَ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنكُمْ فَبَدَأَ بِنَفْسِهِ ثُمَّ بِرَسُولِهِ صلی الله علیه و اله و سلم ثُمَّ بِأَهْلِ بَيْنِهِ وَ كَذَلِكَ آيَةُ الْوَلَايَةِ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَجَعَلَ وَلَايَتَهُمْ مَعَ طَاعَةِ الرَّسُول صلی الله علیه و اله و سلم مَقْرُونَةً بِطَاعَتِهِ كَمَا جَعَلَ سَهْمَهُمْ مَعَ سَهُم الرَّسُولِ صلی الله علیه و اله و سلم مَقْرُونَا بِسَهْمِهِ فِي الْغَنِيمَةِ وَ الْفَيْءِ فَتَبَارَكَ اللَّهُ وَ تَعَالَى مَا أَعْظَمَ نِعْمَتَهُ عَلَى أَهْلِ هَذَا الْبَيْت﴾. (2)

37- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا قَالَ: هُمُ الْمُؤْمِنُونَ، قلت: فإن ناسا يَقُولُونَ هُوَ على بن أبي طالب علیه السلام قال: فَعَلىُّ علیه السلام من الَّذِينَ آمَنُوا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الغالِبُونَ﴾ (56)

مسلمانان هستند». هر آن چه از این دست مطلب و شبیه آن را به یاد داشتم، مطرح کردم فرمود: «اگر این چنین است که می گویی پس آن ها را به مباهله دعوت کن».

36- امام رضا علیه السلام- ریان نقل می کند: امام رضا علیه السلام با علمای اهل سنت درباره ی فضل و مقام عترت پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم در حضور مأمون استدلال نمود پس فرمود ... و همچنان که در وجوب اطاعت فرموده است: ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا اطاعت کنید و از رسول و اولو الامر خویش فرمان برید. (نساء /59) پس در این آیه ابتدا نفس خود را فرموده و پس از آن رسول خود و بعد از آن اهل بیت پیامبر را ذکر کرده است و همچنین در آیه ولایت خداوند فرموده است: ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا﴾؛ پس طاعت و ولایت ایشان و اطاعت و ولایت رسول را به طاعت و ولایت خود مقترن ساخته چنان چه در آیه فی و آیه غنیمت سهم ایشان و سهم رسول را به سهم خود مقترن داشته است. تبارک الله! چقدر بزرگ است نعمت او بر این اهل بیت».

37- امام باقر علیه السلام- عبدالملک گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ﴾ پرسیدم: «آنان چه کسانی هستند»؟ آن حضرت فرمود: «مؤمنان هستند». گفتم: «مردم می گویند علی علیه السلام است». فرمود: «علی علیه السلام مهم از آنان است».

و کسانی که ولایت خدا و پیامبر او و افراد با ایمان را بپذیرند، [پیروزند]؛ زیرا حزب خدا (گروه خداپرستان) پیروزند. (56)

الطَّوِيلُ ... وَ قَدْ قَطَعَ اللَّهُ عُذْرَ عِبَادِهِ بِتَنْيِينِ آيَاتِهِ وَ إِرْسَالَ رُسُلِهِ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةً بَعْدَ الرُّسُلِ وَ لَمْ يُخْلِ أَرْضَهُ مِنْ عَالِمِ بِمَا يَحْتَاجُ الْخَلِيقَةُ إِلَيْهِ وَ مُتَعَلَّمٍ عَلَى سَبِيلِ نَجَاةٍ أُولَئِكَ هُمُ الْأَقْلُونَ عَدَداً وَ قَدْ بَيَّنَ اللَّهُ ذَلِكَ فِي أُمَمِ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ جَعَلَهُمْ مَثَنَا لِمَنْ تَأَخَّرَ مِثْلَ قَوْلِهِ فِي قَوْمِ نُوحِ علیه السلام وَ مَا آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ ... وَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِلْعِلْمِ أَهْلًا وَ فَرَضَ عَلَى الْعِبَادِ طَاعَتَهُمْ بِقَوْلِهِ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ بِقَوْلِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُول وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ بِقَوْلِهِ اتَّقُوا اللهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ وَ بِقَوْلِهِ وَ مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ وَ بِقَوْلِهِ وَ أَتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ الْبُيُوتُ هِيَ بُيُوتُ الْعِلْمِ الَّذِي اسْتَوْدَعَهُ الْأَنْبِيَاءَ وَ أَبْوَابُهَا أَوْصِيَاؤُهُمْ فَكُلُّ عَمَل مِنْ أَعْمَالِ الْخَيْرِ يَجْرِى عَلَى غَيْرِ أَيْدِي أُهْلِ الِاصْطِفَاءِ وَ عُهُودِهِمْ وَ حُدُودِهِمْ وَ شَرَائِعِهِمْ وَ سَنَتِهِمْ وَ مَعَالِم دِينِهِمْ مَرْدُودُ غَيْرُ مَقْبُول وَأَهْلُهُ بِمَحَلِّ كُفْر وَ إِنْ شَمِلَتُهُمْ صِفَةُ الْإِيمَانِ أَ لَمْ تَسْمَعْ إِلَى قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى وَمَا مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ إِلَّا أَتَهُم كَفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ، وَ مَاتُوا وَ هُمْ كَافِرُونَ. فَمَنْ لَمْ يَهْتَدِ مِنْ أَهْلِ الْإِيمَانِ إِلَى سَبِيلِ النَّجَاةِ لَمْ يُغْنِ عَنْهُ إِيمَانُهُ بِاللَّهِ مَعَ دَفْعِهِ حَقَّ أَوْلِيَائِهِ وَ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ وَ كَذَلِكَ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمَانُهُمْ لَا رَأَوْا بَأْسَنا وَ هَذَا كَثِيرُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الْهُدَايَةُ فِي الْوَلَايَة كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْغَالِبُونَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي هَذَا الْمَوْضِع هُمُ الْمُؤْتَمَنُونَ عَلَى الْخَلَائِقِ مِنَ الْحَجَجَ وَ الْأَوْصِيَاءِ فِي عَصْرِ بَعْدَ﴾. (1)

2-1- ابن عباس رحمه الله- ﴿وَ مَنْ يَتَوَلَ اللَّهَ يَعْنِي يُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يَعْنِي مُحَمَّداً صلی الله علیه و اله و سلم وَ الَّذِينَ آمَنُوا يَعْنِي وَ يُحِبُّ عَلَى بْن أَبِي طَالِب صلی الله علیه و اله و سلم فَإِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْعَالِبُونَ يَعْنِي شِيعَةَ اللَّهِ وَ شِيعَةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ شِيعَةَ عَلَى صلی الله علیه و اله و سلم هُمُ الْغَالِبُونَ - يَعْنِي الْعَالُونَ عَلَى جَمِيعِ الْعِبَادِ الظَّاهِرُونَ عَلَى الْمُخَالِفِينَ لَهُمْ - قَالَ ابْنُ عَبَّاس: فَبَدَأَ اللَّهُ فِي هَذِهِ الْآيَة بِنَفْسِهِ - ثُمَّ ثَنَّى بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم، ثُمَّ ثَلَّثَ بِعَلِيٌّ صلی الله علیه و اله و سلم [ثُمَّ قَالَ]: فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم رَحِمَ اللهُ عَلِیاً صلی الله علیه و اله و سلم اللَّهُمَ أَدِرِ الْحَقِّ مَعَهُ حَيْثُ دَارَ﴾. (2)

1-3- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عن أَبي جَعفَر علیه السلام قال: إِن رَهْطاً مِنَ الْيَهُودِ أَسْلَمُوا مِنْهُمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ وَ أُسَيْدُ وَ ثَعْلَبَةُ وَ بِنْيَامِينُ وَ سَلَامُ وَ ابْنُ صُورِيَا فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِنَّ مُوسَى علیه السلام أَوْصَى إِلَى

ص: 124

کرد و فرمود: اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولو الأمر [اوصیای پیامبر] را. (نساء /59). و حال آن که اگر در آن به پیامبر و اولو الامرشان رجوع می کردند حقیقت امر را از آنان در می یافتند. (نساء /83) و از خدا بترسید و با راستگویان باشید. (توبه /119) و در حالی که تأویل آن را جز خدای نمی داند و آنان که قدم در دانش استوار کرده اند (آل عمران /7) و از در ها به خانه ها درآیید. (بقره /189) و منظور از خانه ها خانه های علم است که نزد پیامبران به امانت است و در های این خانه ها اوصیا علیهم السلام هستند. پس هر عمل نیکی که بر دستی به جز دست اهل برگزیده و بر اساسی جز پیمان ها و حدود و قانون ها و سنت ها و نشانه های دین ایشان جاری شود، مردود و پذیرفته نمی شود و اهل چنین عملی گرچه مشمول صفت ایمان باشند در جایگاه کفر هستند؛ مگر نشنیده ای که خداوند متعال فرمود هیچ چیز مانع قبول انفاق هایشان نشده مگر آن که به خدا و پیامبرش ایمان نیاورده اند. (توبه /59) و مردند در حالی که کافر بودند (توبه /125) پس هر که از اهل ایمان به سوی راه نجات هدایت نیابد ایمان او به خداوند تبارک و تعالی همراه با پایمال کردن حق اولیای خدا هیچ بهره ای به او نمی رساند و عملش به هیچ می انجامد و در آخرت از جمله زیانکاران خواهد بود همچنین خداوند سبحان فرمود: اما بدان هنگام که عذاب ما را دیدند دیگر ایمانشان برایشان سودی نبخشید. (غافر /85) و از این دست آیه در کتاب خداوند عزوجل بسیار است و هدایت همان ولایت است، چنان چه خداوند عزوجل فرمود: ﴿وَ مَن يَتَوَلَّ اللَّه وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ الله هُمُ الْغَالِبُونَ﴾ و کسانی که در این جایگاه ایمان آورده اند، همان کسانی هستند که از جانب حجت ها و اوصیا و در هر عصری بر آفریدگان گمارده شده اند.

2-1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿وَ مَنْ يَتَوَلَّ الله﴾ یعنی خدا را دوست بدارد ﴿وَ رَسُولَهُ﴾ یعنی محمد صلی الله علیه و اله و سلم را. ﴿وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾ یعنی علی بن ابی طالب علیه السلام را دوست داشته باشد ﴿فَإِنَّ حِزْبَ الله هُمُ الْغَالِبُونَ﴾ يعنى شیعه ی خدا و شیعه ی محمد صلی الله علیه و اله و سلم و شیعه ی علی علیه السلام آنان هستند که پیروزند، یعنی بر تمام بندگان برتر و بر مخالفانشان چیره.اند خداوند در این آیه از خودش شروع کرد، در مرحله ی دوم محمد صلی الله علیه و اله و سلم و در مرحله ی سوم علی علیه السلام را گفت وقتی این آیه نازل شد پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «خدا رحمت کند علی علیه السلام را خدایا حق را با او بگردان هر کجا که بگردد».

3-1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است جمعی از یهودیان مسلمان شدند مانند عبدالله بن سلام و اسید و ثعلبه و بنیامین و سلام و ابن صوریا و نزد پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم آمدند و گفتند: «ای پیامبر خدا! موسی هلیه السلام يوشع بن نون را وصی خود کرد وصی شما کیست؟ چه کسی پس از شما سرپرست ما است؟ این آیه نازل شد: ﴿إِنَّا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ هُمْ رَاكِعُون﴾ سپس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «برخیزید»! برخاستند و به مسجد

ص: 125

یُوشَعَ بْن نُونِ فَمَنْ وَصِيكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ مَنْ وَلَّيْتَ بَعْدَكَ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم قُومُوا فَقَامُوا فَأَتَوُا الْمَسْجِدَ فَإِذَا السَّائِلُ خَارِجُ فَقَالَ يَا سَائِلُ مَا أَعْطَاكَ أَحَدُ شَيْئًا قَالَ نَعَمْ هَذَا الْخَاتَمَ قَالَ مَنْ أَعْطَاكَهُ قَالَ أَعْطَانِيهِ ذَلِكَ الرَّجُلُ الَّذِي يُصَلِّي قَالَ عَلَى أَيِّ حَالَ أَعْطَاكَ قَالَ رَاكِعاً فَكَبَّرَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم وَ كَبَّرَ أَهْلُ الْمَسْجِدِ فَقَالَ صلی الله علیه و اله و سلم عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام وَلِيُّكُمْ بَعْدِي فَقَالُوا رَضِينَا بِاللَّهِ رَبِّاً وَ بِالْإِسْلَام دِيناً وَ بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم نَبيّاً وَ بِعَلِيٍّ علیه السلام وَلِيَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ...﴾. (1)

آمدند ناگاه سائلی بیرون می شد فرمود: «ای سائل کسی چیزی به تو نداد؟» گفت: «چرا این خاتم را داد». و فرمود: «چه کسی به تو داد»؟ گفت: «این مردی که نماز می خواند». فرمود: «در چه حالی به تو داد»؟ گفت: «در حال رکوع». پیغمبر صلی الله علیه و اله و سلم تکبیر گفت و اهل مسجد هم تکبیر گفتند، فرمود: «علی بن ابی طالب علیه السلام پس از من ولی شما است». گفتند: «به پروردگاری خدا خشنودیم و به دین اسلام و به پیغمبری محمد صلی الله علیه و اله و سلم و به ولایت علی بن ابی طالب». و خدا این آیه را نازل کرد: ﴿وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّه وَ رَسُولَهُ﴾.

6-2- الصادق علیه السلام- ﴿لَقَدْ حَضَرَ الْغَدِيرَ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ رَجُلٍ يَشْهَدُونَ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَمَا قدرَ عَلَى أَخْذِ حَقِّهِ وَ إِن أَحَدَكُمْ يَكُونَ لَهُ الْمَالُ وَ لَهُ شَاهِدَانِ فَيَأْخُذُ حَقَّهُ فَإِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ

الْغَالِبُونَ فِي عَلى علیه السلام﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذينَ اتَّخَذُوا دينَكُمْ هُزُواً وَ لَعِباً مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ الْكُفَّارَ أَولِياءَ وَ اتَّقُوا اللهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ (57)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿كَانَ رِفَاعَةُ بْنُ زَيْدِ التَّابُوتِ وَ سَوَيْدُ بْنُ الْحَرْثِ قَدْ أَظْهَرَا الْإِسْلَامَ ثُمَّ نَافَقَا وَ كَانَ رجالُ مِنَ الْمُسْلِمِينَ يُوَادُّونَهَا فَنَزَلَتِ الْآيَةُ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذا نادَيْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوا وَ لَعِباً ذالِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْقِلُونَ﴾ (58)

قوله تعالى: ﴿قُلْ يا أَهْلَ الْكِتَابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنْا إِلَّا أَنْ آمَنَا بِاللَّهِ وَ مَا أُنْزِلَ إِلَينا وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلُ وَ أَنَّ أَكْثَرَكُمْ فَاسِقُونَ﴾ (59)

قوله تعالى: ﴿قُل هَل أُنبِّئُكُمْ بشَرٌ مِنْ ذلِكَ مَدُّوبَةٌ عِنْدَ الله مَنْ لَعَنَهُ اللهُ وَ غَضِبَ عَلَيْهِ وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الخنازير و عَبَدَ الطَّاغُوتَ أُولئِكَ شَر مكاناً و أَضَلَّ عَنْ سَواءِ السَّبِيل﴾ (60)

كُلياتُها

1- العسكرى علیه السلام- ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عِبَادَهُ أَنْ يَسْأَلُوهُ طَرِيقَ الْمُنْعَم عَلَيْهِمْ وَ هُمُ النَّبِيُّونَ وَ الصَّدِّيقُونَ وَ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ وَ أَنْ يَسْتَعِيدُوا مِنْ طريق الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ هُمُ الْيَهُودُ الَّذِينَ قَالَ اللهُ فِيهِمْ هَلْ أَتَبئُكُمْ بِشَرُ مِنْ ذلِك مَثُوبَةٌ عِنْدَ الله مَنْ لَعَنَهُ اللهُ وَ غَضِبَ عَلَيْهِ﴾. (3)

ص: 128

6-2- امام صادق علیه السلام- دوازده هزار نفر در غدیر حاضر و شاهد این ماجرا بودند ولی علی علیه السلام نتوانست حقش را بگیرد. این در حالی است که هر کس از شما که مالی داشته باشد و دو شاهد داشته باشد، می تواند حقش را ثابت کند: ﴿فإِنَّ حزب الله همُ الْغالِبُون﴾ و این در حق علی علیه السلام است.

ای کسانی که ایمان آورده اید افرادی که آیین شما را به باد استهزا و بازی می گیرند از اهل کتاب و مشرکان را ولی خود انتخاب نکنید؛ و از [نافرمانی] خدا بپرهیزید اگر ایمان دارید. (57)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- رفاعه بن زید تابوت و سوید بن حرث اظهار اسلام کرده بودند سپس منافق شدند و بعضی از مسلمانان آن ها را دوست می داشتند که این آیه نازل شد.

هنگامی که مردم را به نماز فرا می خوانید آن را به مسخره و بازی می گیرند؛ این به خاطر آن است که آن ها گروهی نابخردند. (58)

بگو: «ای اهل کتاب آیا بر ما خرده می گیرید؟ مگر جز این است که ما به خداوند یگانه و به آن چه بر ما نازل شده و به آن چه پیش از این نازل گردیده ایمان آورده ایم در حالی که بیشتر شما از راه حق خارج شده اید». (59)

بگو: «آیا شما را از جایگاه و کیفری که نزد خدا بدتر از این است با خبر کنم؟ کسانی که خداوند آن ها را از رحمت خود دور ساخته و مورد خشم قرار داده و بعضی از آن ها را به صورت میمون ها و خوک ها قرار داده؛ و در بندگی طاغوت در آمده اند؛ موقعیت و جایگاه آن ها بدتر است و از راه راست، گمراه ترند». (60)

كلیات

1- امام عسکری علیه السلام- در تفسیر امام عسکری علیه السلام آمده: امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید: خداوند، به بندگانش فرمان داده که راه نعمت داده شدگان را از او بخواهند و آن ها پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحین هستند؛ و از راه مغضوب شدگان به خدا پناه ببرند و آن ها یهودیان بودند که خدای تعالی درباره شان امی فرماید: ﴿قُلْ هَلْ أُنَبِّئُكُم بِشَرٌ مِّن ذَلِكَ مَثُوبَةٌ عِندَ اللَّهِ مَن لَّعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عليه﴾».

ص: 129

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا قَوْلُهُ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ فَأُولَئِكَ الْيَهُودُ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللهُ كُفْراً. فَغَضِبَ عَلَيْهِمْ فَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنازِيرَ فَنَسْأَلُ اللهَ تَعَالَى أَنْ لَا يَغْضَبَ عَلَيْنَا كَمَا غَضِبَ عَلَيْهم﴾. (1)

2- امام علی علیه السلام- اما کلام خداوند: ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ﴾؛ یهودیان هستند که نعمت خدا را به کفر تبدیل نمودند؛ خداوند بر آن ها خشم گرفت که به صورت میمون و خوک درآمدند. ما از خدا می خواهیم که چنان چه بر آن ها خشم گرفت، بر ما خشم نگیرد.

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مِنَ السُّحْتِ ثَمَنُ الْمَيْنَة وَ ثَمَنُ الْكَلْب، وَ مَهْرُ الْبَنِي، وَ الرِّشْوَةُ فِي الحُكم، وَ أجرُ الكَاهِن﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿لَوْلا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ قَوْهِمُ الْإِثْمَ وَ أَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ﴾ (63)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَمْرِو بْنِ رِيَاحِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ بَلَغَنِي أَنَّكَ تَقُولُ مَنْ طَلَّقَ لِغَيْرِ السُّنَّة أَنَّكَ طَلَاقَهُ السنة أنك لا ترى طلاقه شَيْئاً فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام ما أقولُه بَل اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ يَقُولُهُ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ كنَّا نَفْتِيكُم بِالْجَوْر لَكنَّا شَراً مِنكُمْ لِأَنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ لَوَلا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ قوهِمُ الْإثْم و أكلهمُ السُّحْتَ﴾. (2)

2- الصادق علیه السلام- ﴿عَن أبي بصير قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ عُمَرَ بْنَ رَبَاحٍ زَعَمَ أَنَّكَ قُلْتَ لَاطَلَاقَ إِلَّا بَيِّنَة قَالَ فَقَالَ مَا أَنَا قُلْتُهُ بَلِ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُهُ إِنَّا وَاللَّهِ أَوْ كُنَّا نُفْتِيكُمْ بِالْجَوْرِ لَكُنَّا أَشَدَّ مِنْكُمْ إِنَّ اللهَ يَقُولُ لَوْ لا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَخبار﴾. (3)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿اعْتَبِرُوا أَيُّهَا النَّاسُ بِمَا وَعَظَ اللَّهُ بِهِ أَوْلِيَاءَهُ مِنْ سُوءٍ ثَنَائِهِ عَلَى الْأَحْبَارِ إِذْ يَقُولُ لَوْ لا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ قَوْهِمُ الْإِثْمَ وَ قَالَ لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ إِلَى قَوْلِهِ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ وَ إِنَّمَا عَابَ اللَّهُ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ لِأَنَّهُمْ كَانُوا يَرَوْنَ مِنَ الظُّلَمَةِ الَّذِينَ بَيْنَ أَظْهُرِهِمْ الْمُنْكَرَ وَ الْفَسَادَ فَلَا يَنْهَوْنَهُمْ عَنْ ذَلِكَ رَغْبَةً فِيمَا كَانُوا يُنَالُونَ مِنْهُمْ وَ رَهْبَةً مِمَّا يُحْذَرُونَ﴾. (4)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَإِنَّهُ إِنَّمَا هَلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ حَيْثُ مَا عَمِلُوا مِنَ الْمَعَاصِي وَ لَمْ يَنْهَهُمْ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ ذَلِكَ وَ إِنَّهُمْ لَمَّا تَمَادَوْا فِي الْمَعَاصِي وَ لَمْ يَنْهَهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ ذَلِكَ نَزَلَتْ بهِمُ الْعُقُوبَات فَأمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْكَر﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ الله مَغْلُولَةٌ غُلَتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قَالُوا بَل يَداهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَ لَيَزِيدَنَّ كَثِيراً مِنْهُمْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ

ص: 132

چرا دانشمندان و علما [ی یهود و نصارا] آن ها را از سخنان گناه آمیز و خوردن مال حرام نهی نمی کنند؟ چه بد و ناپسند است عملی که انجام می دادند. (63)

1- امام باقر علیه السلام- عمر بن ریاح گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم به من خبر رسیده که گفته ای: هر کسی که به غیر سنت طلاق بدهد، طلاق او ارزشی ندارد؟ ابو جعفر علیه السلام فرمود: «من این را نگفته ام بلکه خداوند این را می گوید. آگاه باشید که به خدا اگر از روی جور و ظلم، برای شما فتوا می دادیم، از شما شرورتر بودیم؛ چرا که خدا می فرماید: ﴿لَوْلاَ يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الأَحْبَارُ عن قَوْهِمُ الإِثْمَ وَ أَكْلِهِمُ السُّحْتَ ...﴾.

2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «عمر بن ریاح ادعا کرده است که شما فرموده ای: «طلاقی نیست مگر به دلیلی روشن؟» فرمود: «من این را نگفته ام، بلکه خداوند متعال می گوید به خدا سوگند اگر ما از روی ظلم به شما فتوا بدهیم، ما از شما بدتریم؛ خداوند می فرماید: ﴿لَوْلاَ يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الأَحْبَارُ﴾».

3- امام علی علیه السلام- ای مردم از پند و اندرزی که خداوند دوستان خود را به خاطر سخن ملامت باری که بر دانشمندان یهود فرموده؛ عبرت گیرید، آن جا که در قرآن فرماید: ﴿لَوْ لا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ قَوْهِمُ الْإِثْمَ﴾ و در آیه ای دیگر می فرماید: ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ؛ ... لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ﴾؛ و تنها دلیل انتقاد و بدگویی خداوند از ایشان این بود که آن افراد با این که اعمال منکر و ناپسند ستمکاران را مشاهده می کردند ولی به جهت بهره ای که از آنان می بردند و هراسی که از آن برحذر بودند در منع و بازداشتن ایشان هیچ قدمی برنمی داشتند.

4- امام علی علیه السلام- کسانی که قبل از شما بودند هلاک شدند آن جا که به گناهان عمل کردند و علما و دانشمندان آن ها را از آن نهی نکردند و هنگامی که آن ها در گناهان ثابت ماندند و علما و دانشمندان آن ها را از آن نهی نکردند عذاب ها بر آن ها نازل شد؛ پس امر به معروف و نهی از منکر کنید.

و یهود گفتند: «دست خدا بسته است». دست هایشان بسته باد و به خاطر آن چه گفتند از رحمت [الهی] دور شوند بلکه هر دو دست [قدرت] او گشاده است؛ هرگونه بخواهد می بخشد. ولی این آیات که از طرف پروردگارت بر تو نازل شده بر طغیان و

ص: 133

طُغْياناً وَ كُفْراً وَ أَلْقَيْنا بَيْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً وَ اللهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ﴾ (64)

کفر بسیاری از آن ها می افزاید. و ما در میان آن ها تا روز قیامت عداوت و دشمنی افکندیم. هر زمان آتش جنگی در برابر شما افروختند خداوند آن را خاموش ساخت؛ و برای فساد در زمین تلاش می کنند؛ و خداوند مفسدان را دوست ندارد. (64)

1- الصادق علیه السلام- ﴿عَن يَعْقُوبَ بْن شُعَيْب قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ قَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ قَالَ فَقَالَ لَيْسَ كَذَا وَ قَالَ بيدِهِ إِلَى عُنُقِهِ وَلَكِنَّهُ قَالَ قَدْ فَرَغَ مِنَ الأشياء﴾. (1)

2- الصادق علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِ اللَّهِ يَدُ اللهِ مَغْلُولَةٌ يَعْنُونَ قَدْ فَرَغَ مِمَّا هُوَ كَائِنُ لُعِنُوا بِمَا قَالُوا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتَانِ﴾. (2)

3- الصادق علیه السلام- ﴿عَن إِسْحَاق بْن عَمَّارٍ عَمَّنْ سَمِعَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ لَمْ يَعْنُوا أَنَّهُ هَكَذَا وَلَكِنَّهُمْ قَالُوا قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ فَلَا يَزِيدُ وَ لَا يَنْقُصُ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ تَكْذِيباً لِقَوْلِهِمْ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كيْفَ يَشَاءُ أ لَمْ تَسْمَعَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ يَمْحُوا الله ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُم الكتاب﴾. (3)

4- الرضا علیه السلام- ﴿عَن الْحَسَن بن مُحَمَّدِ النَّوْفَلِيَّ يَقُول ... . فَوَجَّهَ الْمَأْمُونُ إِلَى الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ ... يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام مَا تَقُولُ فِيمَا تَشَاجَرَا فِيهِ مِنَ الْبَدَاءِ قَالَ الله وَ مَا أَنْكَرْتَ مِنَ الْبَدَاءِ يَا سُلَيْمَانُ وَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ أَوَ لا يَذْكُرُ الْإِنْسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئًا ... قَالَ سُلَيْمَانُ هَلْ رُوِّيتَ فِيهِ عَنْ آبَائِكَ شَيْئًا قَالَ نَعَمْ رُوِّيتُ عَنْ أَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ عِلْمَيْنِ عِلْمًا مَخْرُونَا مَكْنُونَا لَا يَعْلَمُهُ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِكَ يَكُونُ الْبَدَاء وَ عِلْمًا عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَالْعُلَمَاءُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّكَ يَعْلَمُونَه ... ثُمَّ قَالَ أَحْسَبُكَ ضَاهَيْتَ الْيَهُودَ فِي هَذَا الْبَابِ قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِكَ وَ مَا قَالَتِ الْيَهُودُ قَالَ قَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ يَعْنُونَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ فَلَيْسَ يُحْدِثُ شَيْئاً فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ غُلَتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِمَا قَالُوا﴾. (4)

5- الرضا علیه السلام- ﴿عَن بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ قَالَ: سَمِعْتُ الرَّضَا علیه السلام يَقُولُ مَا تَقُولُ النَّاسُ فِي هَذِهِ الْآيَةِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَأَيَّ آيَة قَالَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ قُلْتُ اخْتَلَفُوا فِيهَا قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَلَكِنِّي أَقُولُ نَزَلَتْ فِي الْوَاقِفَة إِنَّهُمْ قَالُوا لَا إِمَامَ بَعْدَ مُوسَى علیه السلام فَرَدَّ اللهُ عَلَيْهِمْ بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتَانِ وَ الْيَدْ هُوَ الْإِمَامُ فِي بَاطِنِ الْكِتَابِ وَ إِنَّمَا عَلَى بِقَوْلِهِمْ لَا إِمَامَ بَعْدَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ علیه السلام﴾. (5)

ص: 136

1- امام صادق علیه السلام- یعقوب بن شعیب گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آيه: ﴿وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ الله مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ﴾ سؤال کردم. حضرت فرمود: «این طور است». و با دست گردنشان را گرفتند. «ولی منظور ایشان این است که از کار جهان فارغ شده است».

2- امام صادق علیه السلام- ﴿يَدُ الله مَغْلُولَةٌ﴾؛ یعنی از کاری که انجام شده، فارغ شده است، ﴿لُعِنُوا بِما قالُوا﴾ به خاطر آن چه که گفتند مورد لعن قرار گرفتند خداوند عزوجل می فرماید: ﴿بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ﴾.

3- امام صادق علیه السلام- اسحاق بن عمار از کسی که این روایت را از امام صادق علیه السلام شنیده، نقل می کند: امام علیه السلام درباره ی آیه: ﴿وَ قَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّه مَغْلُولَةٌ﴾ فرمود: «منظورشان این نبود که واقعاً دست خدا بسته است بلکه گفتند از کار جهان فارغ شده و کم و زیاد نمی کند و امور را تدبیر نمی نماید. بنابراین خداوند متعال در تکذیب این سخن ایشان فرمود: ﴿غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُواْ بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنفِقُ كَيْفَ يَشَاء﴾ یا این که نشنیده ای که خدای عزوجل می فرماید خدا آن چه را بخواهد محو یا اثبات می کند و اصل کتاب نزد اوست. (رعد/39)».

4- امام رضا علیه السلام- حسن بن محمد نوفلی گوید: ... مأمون به سوی امام رضا علیه السلام فرستاد و گفت: «یا ابا الحسن علیه السلام! درباره ی آن چه اینان در آن بحث و مشاجره می کنند (بداء) چه نظری دارید»؟ حضرت فرمود: «ای سلیمان! چطور «بداء» را قبول نداری؟ و حال آن که خداوند می فرماید: و آدمی به یاد ندارد که او را پیش از این آفریده ایم و او خود چیزی نبوده است. (مریم /67) سلیمان گفت: «آیا در این باره، از پدران خود روایت به شما رسیده است»؟ فرمود: «بله، از امام صادق علیه السلام این روایت برایم نقل شده است که ایشان فرمود: «خداوند دو علم دارد علمی مخزون و علمی مکنون و پنهان که کسی جز خودش از آن علم آگاهی ندارد و بداء از آن علم نشأت می گیرد و علمی که به ملائکه پیامبرانش صلی الله علیه و اله و سلم تعلیم فرموده است و علمای اهل بیت پیامبر ما صلی الله علیه و اله و سلم نیز از آن آگاهند ...» آن گاه حضرت رو به سلیمان نموده، فرمود: «گمان می کنم در این موضوع همانند یهودیان فکر می کنی»!؟ سلیمان گفت: «از چنین چیزی به خدا پناه می برم مگر یهودیان چه می گویند»؟ حضرت فرمود: «یهودیان می گویند: ﴿يَدُ الله مَغْلُولَةٌ﴾ منظورشان این است که خداوند از کار خود فارغ شده و دست کشیده است و دیگر چیزی ایجاد نمی کند خداوند هم در جواب می فرماید: ﴿غُلَتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا﴾.

5- امام رضا علیه السلام- بکر بن صالح گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم می فرمود: «مردم درباره ی این آیه چه می گویند». عرض کردم: «فدایت شوم کدام آیه»؟ فرمود: این آیه: ﴿و قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ الله مَغْلُولَةٌ غُلَتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ﴾ گفتم: «در تفسیر آن اختلاف دارند فرمود: من می گویم این آیه درباره ی واقفی ها نازل شده آن ها می گویند بعد از موسی بن جعفر علیه السلام امامی نیست؛ خداوند آن ها را رد می کند و می فرماید دست های خدا گشاده است. دست در باطن قرآن امام است. منظور اشاره به این اعتقاد آن ها است که می گویند: «پس از موسی بن جعفر علیه السلام امام نیست».

ص: 137

6-علی بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَعْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مبْسُوطَتَانِ قَالَ: قَالُوا قَدْ فَرَغَ اللَّهُ مِنَ الْأمْر لَا يُحْدِثُ اللَّهُ غَيْرَ مَا قَدَّرَهُ فی التَّقْدِيرِ الْأَوَّلِ فَرَدَّ اللهُ عَلَيْهِمْ فَقَالَ بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ أَي يُقدِّمُ و يُؤخِّرُ وَ يَزِيدُ وَ يَنْقُصُ وَ لَهُ الْبَدَاء وَ

الْمَشَيَّةُ﴾. (1)

7- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ فِي قَوْلِهِ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّه مَغْلُولَةٌ أَي مُمْسِكَةُ عَنِ الرِّزْقِ فَنَسَبُوهُ إِلَى البُخلِ﴾. (2)

8- الصادق علیه السلام- ﴿إِنَّهُ لَنْ يَغْضَبَ اللَّهُ لِشَيْءٍ كَغَضَبَ الطَّلْحَ وَ السِّدْرِ إِنَّ الطَّلْحَ كَانَتْ كَالْأَتْرُجَ وَ السَّدْرَ كَالْبطَّيخ فَلَمَّا قَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللهُ مَغْلُولَةٌ نَقِصَنَا حَمْلَهُمَا فَصَغِرَ فَصَارَ لَهُ عَجَمُ وَ اشْتَدَّ الْعَجَمُ فَلَمَّا أَنْ قَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ زَعِرَنَا فَخَرَجَ لَهُمَا هَذَا الشَّوْكَ وَ نُقِصَنَا حَمْلَهُمَا وَ صَارَ السِّدْرُ إِلَى هَذَا الْحَمْلِ وَ ذَهَبَ حَمْلُ الطَّلْحِ فَلَا يَحْمِلُ حَتَّى يَقُومَ قَائِمُنَا وَ قَالَ مَنْ سَقَى طَلْحَةَ أَوْ سِدْرَةٌ فَكَأَنَّمَا سَقَى مُؤْمِنَا مِنْ ظَمَا﴾. (3)

6- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ الله مَغْلُولَةٌ غُلَتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ﴾؛ گفته اند: خداوند از این کار فارغ شده جز آن چه که در تقدیر اوّل، مقدر فرموده، ایجاد نمی کند؛ پس خداوند به آن ها پاسخ داد و فرمود: ﴿بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنفِقُ كَيْفَ يَشَاء﴾ یعنی تقدیم و تأخیر می کند و می افزاید و می کاهد برای او بداء حاصل می شود و مشیّت از آن اوست.

7- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللهِ مَغْلُولَةٌ﴾؛ یعنی دست های خدا بسته است و از دادن روزی امتناع دارد و نسبت به خدا، بخل نشان داده اند.

8- امام صادق علیه السلام- برای خدا چیزی مانند درخت طلح و سدر خشم نگرفته. طلح به اندازه ترنج بود و سدر مانند خربزه وقتی یهودیان گفتند: ﴿يَدُ الله مَغْلُولَةٌ﴾ میوه آن ها کوچک شد و دارای دانه شدند، دانه ای سخت وقتی مسیحیان گفتند: ﴿المُسِيحُ ابْنُ الله﴾ این دو درخت کم برگ شدند و خاردار و میوه آن ها کوچک شد سدر به این کوچکی شد و میوه طلح از بین رفت و دیگر میوه نخواهد داد تا قیام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و فرمود: «هر کس درخت طلح و سدر را آب دهد، مثل این است که مؤمنی را از تشنگی سیراب نموده».

اللهُ، أَوْ نَجَمَ قَرْنُ لِلشَّيْطَانِ، وَ فَغَرَتْ فَاغِرَةٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ، قَذَفَ أَخَاهُ فِي لَهَوَاتِهَا، فَلَا يَنْكَفِي حَتَّى

يَطَاً صِمَاحَهَا بِأَخْمَصِهِ، وَ يُحْمِدَ لَهَبَهَا بِسَيْفِهِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَكَفَّرْنَا عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْنَاهُمْ جَنَّاتِ النَّعيم﴾ (65)

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَن أَنَسِ بْنِ مَالِكِ قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم يَقُولُ تَفَرَّقَتْ أُمَّةً مُوسَى ال عَلَى إحْدَى وَ سَبْعِينَ مِلَّةً سَبْعُونَ مِنْهَا فِي النَّارِ وَ وَاحِدَةُ فِي الْجَنَّةِ وَ تَفَرَّقَتْ أُمَّةُ عِيسَى علیه السلام عَلَى اثْنَتَيْنِ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً إِحْدَى وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِي النَّارِ وَ وَاحِدَةُ فِي الْجَنَّةِ وَ تَعْلُو أُمَّتِي عَلَى الْفِرْقَتَيْنَ جَمِيعاً بمِلَّة وَاحِدَةُ فِي الْجَنَّةِ وَ ثِنْتَانِ وَ سَبْعُونَ فِي النَّارِ قَالُوا مَنْ هُمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم قَالَ الْجَمَاعَاتُ الْجَمَاعَاتُ قَالَ يَعْقُوبُ بْنُ زَيْدِ كَانَ عَلِيِّ بن أبي طالب علیه السلام إذَا حَدَّثَ هَذَا الْحَدِيثَ عَنْ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم تَلَا فِيهِ قُرْآنَا وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَكَفَرْنَا عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ إِلَى قَوْلِهِ سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ وَ تَلَا أَيْضاً وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ يَعْنِي أُمَّةَ مُحَمَّدِ صلى الله عليه و اله و سلم﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِم لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ﴾ (66)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي جعفر علیه السلام في قول الله عَزَّ وَجَلَّ وَ لَوْ أَلهُمْ أَقَامُوا التَّوراة و الإنجيل و ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِم أنزل إليهم من ربهم قَالَ الولاية﴾. (3)

2- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ يَعْنِي الْيَهُودَ وَ مَا النَّصَارَى لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ قَالَ مِنْ فَوْقِهِمُ الْمَطَرُ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ النَّبَاتُ قَوْلُهُ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ قَالَ قَوْمُ مِنَ الْيَهُودِ دَخَلُوا فِي الْإِسْلَام فَسَمَّاهُمُ اللَّهُ مُقْتَصِدَةٌ﴾. (4)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أن أمير المؤمنين علیه السلام قَالَ يَا طَلْحَةُ إِنَّ كُلَّ آيَة أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَى مُحَمَّد صلى الله عليه و اله و سلم عِنْدِي بِإِمْلَاءِ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ خَطَّى بيَدِى وَ تَأْوِيلَ كُلِّ آيَة أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدِ صلى الله عليه و اله و سلم، وَ كُلَّ

ص: 140

به وسیله ی او سرکوب می نمود و او هرگز از این مأموریت های خطرناک باز نمی گشت، مگر زمانی که سر های دشمنان را پایمال می کرد و بینی آن را به خاک می مالید.

و اگر اهل کتاب ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند، گناهان آن ها را می بخشیدیم؛ و آن ها را در باغ های پرنعمت بهشت وارد می ساختیم (65)

1- پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم- انس بن مالک گوید: رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم می فرمود: «امت موسی علیه السلام به هفتاد و یک فرقه تقسیم شد؛ هفتاد تای آن ها در جهنم و یکی در بهشت است. امّت عیسی علیه السلام نیز به هفتاد و دو فرقه تقسیم گشت که هفتاد و یکی از آن ها در آتش و یکی در بهشت است. امّت من از آن دو گروه یک ملت بیشتر دارد؛ یک ملت در بهشت و هفتاد و دو گروه در آتش هستند». گفتند: «آن ها چه کسانی هستند ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم»؟! فرمود: «جماعت ها، جماعت ها. یعقوب بن زید گفت: علی بن ابی طالب علیه السلام زمانی که این روایت را از پیامبر نقل می کرد این آیه را تلاوت کرد: ﴿وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتَابِ آمَنُواْ وَ اتَّقَوْا لَكَفَرْنَا عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ تا سَاء مَا يَعْمَلُونَ﴾ و همچنین این آیه را تلاوت کرد: از آفریدگان ما گروهی هستند که به حق راه می نمایند و به عدالت رفتار می کنند. (اعراف /181) یعنی امت محمد صلی الله علیه و اله و سلم و علی علیه السلام.

و اگر آنان تورات و انجیل و آن چه را از سوی پروردگارشان بر آن ها نازل شده [قرآن] برپا می داشتند از آسمان و زمین روزی می خوردند؛ جمعی از آن ها معتدل و میانه رو هستند؛ ولی بیشتر آن ها اعمال شان بد است. (66)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ﴾ [منظور] ولايت است.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ﴾؛ يعنى يهود و نصارى. ﴿لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِم﴾ از بالای سر باران و از زیر پاهایشان نباتات ﴿مِنْهُم أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةُ﴾؛ گروهی از یهود بودند که داخل اسلام شدند آن ها را خداوند امت مقتصده نامید.

3- امام علی علیه السلام- در کتاب سلیم بن قیس در حدیثی طولانی آمده است: امیر المؤمنین علیه السلام به طلحه فرمود: «هر آیه ای که خداوند بر محمد صلی الله علیه و اله و سلم نازل کرد به املای پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم و خط خودم در نزد من هست و تأویل هر آیه ای که بر محمد صلی الله علیه و اله و سلم نازل شده و هر حلال و حرامی یا حد یا حکمی

ص: 141

حَلَال وَ حَرَامٍ أَوْ حَدٌ أَوْ حُكُم تَحْتَاجُ إِلَيْهِ الْأُمَّةُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ عِنْدِي مَكْتُوبُ بِإِمْلَاءِ رَسُول اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ خَطَّى بِيَدِى حَتَّى أَرْضَ الْخَيْشَ قَالَ طَلْحَةُ كُلَّ شَيْءٍ مِنْ صَغِيرٍ أَوْ كَبِيرَ أَوْ خَاصٌ أَوَ عَامِ أَوْ كَانَ أَوْ يَكُونُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَهُوَ مَكْتُوبُ عِنْدَكَ قَالَ نَعَمْ وَ سِوَى ذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ الله صلی الله علیه و اله و سلم أَسَرَّ إِلَيَّ فِي مَرَضِهِ مِفْتَاحَ أَلْفَ بَابِ فِي الْعِلْمِ يَفْتَحُ كُلُّ بَابِ أَلْفَ بَابِ وَ لَوْ أَنَّ الْأُمَّةَ بَعْدَ قَبْض رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ اتَّبَعُونِي وَ أَطَاعُونِي لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ﴾. (1)

4- الصادق علیه السلام- ﴿يَا ابْنَ جُنْدَب لَوْ أَنَّ شِيعَتَنَا اسْتَقَامُوا لَصَافَحَتْهُمُ الْمَلَائِكَةُ وَ لَأَظَلَّهُمُ الْعَمَامُ وَ

لَأَشْرَقُوا نَهَاراً وَ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ لَمَا سَأَلُوا اللَّهَ شَيْئاً إِلَّا أَعْطَاهُم﴾. (2)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي الصَّهْبَاءِ الْبَكْرِي قَالَ: سَمِعْتُ عَلَى بْن أَبي طَالِبِ علیه السلام وَ دَعَا رَأْسَ الْجَالُوتِ وَ أَسْقُفَّ النَّصَارَى فَقَالَ إِنِّى سَائِلُكُمَا عَنْ أَمْر وَ أَنَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْكُمَا فَلَا تُكْتُمَانِي ثُمَّ دَعَا أسْقُفَ النَّصَارَى فَقَالَ انْشِدُكَ باللَّهِ الَّذِي أَنْزَلَ الْإِنْجِيلَ عَلَى عِيسَى علیه السلام وَ جَعَلَ عَلَى رِجْلِهِ الْبَرَكَةَ وَ كَانَ يُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أَبْراً أَكْمَهَ الْعَيْنِ وَ أَحْيَا الْمَيْتَ وَ صَنَعَ لَكُمْ مِنَ الطَّين طيوراً وَ أَنْبَأَكُمْ بِمَا تَأْكُلُونَ وَ مَا تَدَّخِرُونَ فَقَالَ دُونَ هَذَا أَصْدُقُ فَقَالَ عَلَى علیه السلام بِكُم افْتَرَقَتْ بَنُو إِسْرَائِيلَ بَعْدَ عيسى علیه السلام فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا فِرْقَةً وَاحِدَةً فَقَالَ عَلَى علیه السلام كَذَبْتَ وَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَقَدِ افْتَرَقَتْ عَلَى اثْنَتَيْنِ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً كُلُهَا فِي النَّارِ إِلَّا فِرْقَةً وَاحِدَةً إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ سَاءَ ما يَعْمَلُونَ فَهَذِهِ الَّتِي تَنْجُو﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلّغ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ (67)

النُّزُولُ

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عن أبي جعفر علیه السلام قال لَمَّا أَنْزَلَ الله على نبيه صلی الله علیه و اله و سلم يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغ ما أُنزِلَ بَلِّغْ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَل فَما بَلَغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ قَالَ فَأَخَذَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم بيد على علیه السلام فقالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَمْ يَكُن نَبِيُّ مِنَ الْأَنْبِيَاء علیهم السلام مِمَّنْ كَانَ قَبْلُ إِلَّا وَ قَدْ عُمَرَ ثُمَّ دَعَاهُ اللهُ فَأَجَابَهُ وَ أَوْشَكَ أنْ أدْعَى فَأجِيبَ وَ أَنَا مَسْئُولُ وَ أَنتُمْ

ص: 142

که تا روز قیامت مورد احتیاج امت باشد نوشته آن نزد من است؛ به املای پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم و خط خودم حتی جریمه خدشه طلحه پرسید هر خبر از کوچک و بزرگ و خاص و عام آن چه بوده و آن چه خواهد بود تا روز قیامت نوشته آن در نزد توست»؟ فرمود: «آری غیر از این نیز پیامبر در بیماری خود پنهانی کلید هزار باب از دانش را در اختیارم گذاشت که از هر بابی هزار باب گشوده می شود. اگر امت پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم از من پیروی و اطاعت می کردند، از آسمان و زمین، روزی می خوردند».

4- امام صادق علیه السلام- در وصیت های امام صادق علیه السلام به عبدالله بن جندب آمده است: پسر جندب! اگر شیعیان ما پایداری کنند؛ فرشتگان با آنان دست دهند و ابر بر سرشان سایه افکند، و همچون روشنایی روز بدرخشند و از آسمان و زمین قوت و روزیشان برسد، و هیچ چیزی از خدا نخواهند جز آن که عطایشان فرماید.

5- امام علی علیه السلام- ابی صهباء بکری نقل می کند که از علی بن ابی طالب علیه السلام شنیدم، رأس الجالوت و اسقف نصاری را خواست و فرمود: «من از شما چیزی را می پرسم که خودم بهتر از شما می دانم مبادا کتمان کنید». به اسقف نصاری فرمود: «تو را قسم می دهم به خدایی که انجیل را بر عیسی علیه السلام نازل کرد و برکت را در پای او نهاد که عیسی علیه السلام کور و برص و نابینا و میت را زنده می کرد و برای شما از گل پرنده ها ساخت و به شما از آن چه می خورید و ذخیره نموده اید اطلاع داد». اسقف گفت: «بدون این حرف ها [و سوگند ها] راست می گویم». علی علیه السلام فرمود: «مسیحیان بعد از عیسی علیه السلام چند فرقه شدند»؟ گفت: «به خدا قسم فقط یک فرقه». علی علیه السلام فرمود: «قسم به خدایی که جز او خدایی نیست دروغ گفتی؛ به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند، همه اهل آتشند مگر یک فرقه خداوند می فرماید: ﴿مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ﴾ فقط همین یک فرقه نجات می یابند.

ای پیامبر آن چه از طرف پروردگارت برتو نازل شده است به طور کامل [به مردم] ابلاغ کن؛ و اگر چنین نکنی رسالت او را انجام نداده ای خداوند تو را از خطرات احتمالی مردم، حفظ می کند؛ و خداوند گروه کافران [لجوج] را هدایت نمی کند. (67)

سبب نزول

1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- از امام باقر علیه السلام روایت است زمانی که خداوند بر پیامبرش این آیه را نازل کرد: «﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِینَ﴾؛ پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: «ای مردم! همه ی پیامبران پیش از من، عمری طولانی داشته اند سپس خداوند آنان را به سوی خود فرا خواند و آنان نیز اجابت کردند. من نیز نزدیک است که فرا خوانده شوم و دعوت حق را پاسخ گویم در حالی که من مسئولم و شما نیز مسئولید. شما درباره ی این سؤال به پروردگار خود چه جواب خواهید داد؟» گفتند: «شهادت می دهیم که پیام خویش را رساندی و پند دادی و آن چه را که بر تو بود به جای آوردی؛ بادا که خداوند به برتر از

ص: 143

مَسْئُولُونَ فَمَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ قَالُوا نَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَلَغْتَ وَ نَصَحْتَ وَ أَدَّيْتَ مَا عَلَيْكَ فَجَزَاكَ اللَّهُ أَفْضَلَ مَا جَزَى الْمُرْسَلِينَ فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ ثُمَّ قَالَ يَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِينَ لِيُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ أُوصِى مَنْ آمَنَ بي وَ صَدَقَنِي بوَكَايَة عَلَى علیه السلام إِلَّا أَنَّ وَلَايَةَ عَلَى علیه السلام وَلايَتِى وَ وَلَايَتِي وَلَايَةُ رَبِّي عَهْداً عَهْدَهُ إِلَيَّ رَبِّي وَ أَمَرَنِي أَنْ أَبَلِّغَكُمُوهُ ثُمَّ قَالَ هَلْ سَمِعْتُمْ ثَلَاثَ مَرَاتِ يَقُولُهَا فَقَالَ قَائِلُ قَدْ سَمِعْنَا يَا رَسُولَ الله صلی الله علیه و اله و سلم﴾. (1)

2- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَن أبي جَعفَر علیه السلام فَرَضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى الْعِبَادِ خَمْساً أَخَذُوا أَرْبَعاً وَ تَرَكُوا وَاحِداً ... ثُمَّ نَزَلَتِ الْوَلَايَةُ وَ إِنَّمَا أَتَاهُ ذَلِكَ فِي يَوْمِ الْجُمُعَة بِعَرَفَةَ أَنْزَلَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَعْمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ كَانَ كَمَالُ الدِّين بولاية علي بن أبي طالب علیه السلام فَقَالَ عِنْدَ ذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أُمَّتِي حَدِيثُو عَهْدِ بِالْجَاهِلِيَّة وَ مَتَى أَخْبَرْتُهُمْ بِهَذَا فِي ابْنِ عَمِّى يَقُولُ قَائِلُ وَ يَقُولُ قَائِلُ فَقُلْتُ فِي نَفْسِي مِنْ غَيْر أَنْ يَنْطِقَ بِهِ لِسَانِي فَأَتَتْنِي عَزِيمَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ بَتْلَةً أوْ عَدَنِي إِن لَم أبلغ أن يُعَذِّبَنِي فنزلت يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغ ما أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُ فَما بَلَغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم بَيْدِ عَلَى علیه السلام فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَمْ يَكُنْ نَبِيُّ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام مِمَّنْ كَانَ قَبْلِي إِلَّا وَ قَدْ عَمَّرَهُ اللَّهُ ثُمَّ دَعَاهُ فَأَجَابَهُ فَأَوْشَكَ أَنْ أَدْعَى فَأَجِيبَ وَ أَنَا مَسْئُولُ وَ أَنْتُمْ مَسْئُولُونَ فَمَا ذَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ فَقَالُوا نَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَلَغْتَ وَ نَصَحْتَ وَ أَدَّيْتَ مَا عَلَيْكَ فَجَزَاكَ اللَّهُ أَفْضَلَ جَزَاءِ الْمُرْسَلِينَ فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدُ ثَلَاثَ مَرَاتِ ثُمَّ قَالَ يَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِينَ هَذَا وَلِيَكُمْ مِنْ بَعْدِي فَلْيُبَلَّعَ الشَّاهِدُ مِنْكُمُ الْغَائِب﴾. (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ رَسُولَهُ بِوَلَايَةِ عَلَى علیه السلام وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ فَرَضَ وَلَايَةَ أولِي الْأَمْرِ فَلَمْ يَدْرُوا مَا هِيَ فَأَمَرَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و اله و سلم أَنْ يُفَسِّرَ لَهُمُ الْوَلَايَةَ كَمَا فَسَّرَ لَهُمُ الصَّلَاةَ وَ الزَّكَاةَ وَ الصَّوْمَ وَ الْحَجَّ فَلَمَّا أَتَاهُ ذَلِكَ مِنَ اللهِ ضَاقَ بذلك صَدْرُ رَسُول الله صلی الله علیه و اله و سلم و تَخَوفَ أَن يَرْتَدُّوا عَنْ دِينِهِمْ وَ أَنْ يُكَذِّبُوهُ فَضَاقَ صَدْرَهُ وَ رَاجِعَ رَبَّهُ عَزَّوَجَل فَأوحى الله عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ

ص: 144

آن چه که دیگر پیامبرانش را پاداش داده به تو پاداش رساند». پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «خداوندا گواه باش» سپس فرمود: «ای جماعت مسلمین شاهدان غایبان را باخبر سازند هر آن کس را که به من ایمان آورده و مرا راست پنداشته به ولایت علی علیه السلام وصیت می کنم بدانید که ولایت علی علیه السلام ولايت من است و ولایت من ولایت پروردگار من است پیمانی است که خداوند برای انجامش از من پیمان گرفته است و مرا به رساندن آن برای شما فرمان داده است. سپس فرمود: «آیا شنیدید؟» و آن سه بار تکرار کرد پس کسی گفت: شنیدیم ای پیامبر خدا صلی الله علیه و اله و سلم».

2- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- خداوند متعال پنج چیز را بر بندگان واجب کرده که چهار چیز را عمل کرده و یکی را رها کرده اند. سپس ولایت را نازل کرد و روز جمعه در عرفه بر او وحی شد؛ خداوند فرمود: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَعْمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾؛ و کمال دین با ولایت علی علیه السلام بود و در آن زمان رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: امّت من هنوز فاصله ی زیادی با جاهلیت ندارند و اگر این مسأله را که در مورد پسرعمویم است به آن ها خبر دهم هر یک از آن ها چیزی خواهد گفت. بدون این که زبانم بر کلامی گشوده شود این سخن را با خود گفتم پس از جانب خدای متعال، اراده ای قاطع و دستوری روشن رسید و مرا تهدید کرد که اگر آن را ابلاغ نکنم مرا عذاب کند؛ این آیه نازل شد: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّم تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾؛ پس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم دست علی علیه السلام را گرفت و گفت: «ای مردم! خداوند به همه ی پیامبران الهی پیش از من عمری طولانی داد و سپس آنان را به سوی خود فرا خواند و آنان هم اجابت کردند نزدیک است که من نیز فراخوانده شوم و اجابت کنم. من مسئول هستم و شما نیز مسئول هستید؛ حال شما چه می گویید؟» گفتند: «شهادت می دهیم که تو ابلاغ کردی و نصیحت کردی و آن چه بر دوش تو بود ادا نمودی خداوند تو را بیش از همه ی انبیاء علیهم السلام پاداش دهد». سپس سه بار فرمود: «خدایا شاهد باش» سپس فرمود: «ای جماعت مسلمانان این شخص پس از من ولی و صاحب امر شماست و می بایست هر که در این جمع حضور داشته غایبان را مطلع سازد.

3- امام باقر علیه السلام- خداوند عزوجل پیامبرش را به ولایت علی علیه السلام امر کرد و این آیه را بر او نازل فرمود: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ﴾ و ولايت اولوالأمر را واجب گردانید و آن ها نمی دانستند که آن چیست؟ خداوند محمد صلی الله علیه و اله و سلم را امر کرد که ولایت را برای آن ها تفسیر کند آن چنان که نماز، زکات، روزه و حج را برایشان تفسیر کرده بود. پس زمانی که که این حکم از جانب خداوند برای او آمد، پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم به خاطر این حکم، دلگیر شد و ترسید که آن ها از دینشان بازگردند و او را تکذیب کنند او دلگیر شد و به سوی پرودگار عزوجل بازگشت (یعنی در این زمینه اقدامی نکرد). پس خداوند عزیز و بلند مرتبه، این آیه را به او وحی کرد: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّم تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ

ص: 145

إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَصَدَعَ بِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرَهُ فَقَامَ بِوَلَايَةِ عَلَى علیه السلام اليَوْمَ غَدِيرِخُمَّ فَنَادَى الصَّلَاةَ جَامِعَةً وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ يُبَلِّغَ الشَّاهِدَ الْغَائِبِ﴾. (1)

4- الصادق علیه السلام- ﴿لَمَّا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِلَى مَكَّةَ فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنْهَا وَ فِي خَبَر آخَرَ وَ قَدْ شَيَّعَهُ مِنْ مَكَّةَ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ رَجُلٍ مِنَ الْيَمَنِ وَ خَمْسَةُ أَلْفِ رَجُلٍ مِنَ الْمَدِينَة جاءَهُ جَبْرَئِيلُ فِي الطَّرِيقِ فَقَالَ لَهُ يَا رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِنَّ اللهَ تَعَالَى يُقرنك السلام و قرآ هَذِهِ الآيَةَ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغ ما أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم يَا جَبْرَئِيلُ إِنَّ النَّاسَ حَدِيثُو عَهْدِ بِالْإِسْلَامِ فَأَخْشَى أَنْ يَضْطَرِبُوا وَ لَا يُطِيعُوا فَعَرَجَ جَبْرَئِيلُ إِلَى مَكَانِهِ وَ نَزَلَ عَلَيْهِ فِي يَوْمِ الثَّانِي وَ كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم نَازِنَا بِغَدِير فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه و اله و سلم يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ فَقَالَ لَهُ يَا جَبْرَئِيلُ أَخْشَى مِنْ أَصْحَابِي أَنْ يُخَالِفُونِي فَعَرَجَ جَبْرَئِيلُ وَ نَزَلَ عَلَيْهِ فِي الْيَوْمِ الثَّالِثِ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم بِمَوْضِعِ يُقَالُ لَهُ غَدِيرُهُمْ وَ قَالَ لَهُ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَلَمَّا سَمِعَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم هَذِهِ الْمَقَالَةَ قَالَ لِلنَّاسِ أَنِيخُوا نَاقَتِي فَوَاللَّهِ مَا أَبْرَحْ مِنْ هَذَا الْمَكَانِ حَتَّى أَبْلُغَ رِسَالَةَ رَبِّي وَ أَمَرَ أَنْ يُنْصَبَ لَهُ مِنْبَرُ مِنْ أَقْتَاب الْإِبل وَ صَعِدَهَا وَ أَخْرَجَ مَعَهُ عَلِيّا علیه السلام وَ قَامَ قَائِمَا وَ خَطَبَ خُطْبَةً بَلِيغَةً وَعَظَ فِيهَا وَ زَجَرَ ثُمَّ قَالَ فِي آخِرِ كَلَامِهِ يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَ لَسْتُ أَولَى بِكُمْ مِنْكُمْ فَقَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم ثُمَّ قَالَ قُمْ يَا عَلَى علیه السلام فقام على علیه السلام فَأَخَذَهُ بِيَدِهِ فَرَفَعَهَا حَتَّى رَبَّي بَيَاضُ إِبْطَيْهِمَا ثُمَّ قَالَ أَلَا مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلَى علیه السلام المَوْلَاهُ اللَّهُم وَال مَنْ وَآلَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ احْذَلْ مَنْ خَذَلَهُ ثُمَّ نَزَلَ مِنَ الْمِنْبَر وَ جَاءَ أَصْحَابُ إلَى امير المؤمنين علیه السلام و هَنَّثُوهُ بِالْوَلَايَةِ وَ أَوَّلُ مَنْ قَالَ لَهُ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَقَالَ لَهُ يَا عَلَى علیه السلام أَصْبَحْتَ مَوْلَايَ وَ مَوْلَى كُلِّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَةٍ وَ نَزَلَ جَبْرَئِيلُ بِهَذِهِ الْآيَةِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾. (2)

5- الصادق علیه السلام- ﴿أَنْزَلَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى نَبِيِّهِ صلی الله علیه و اله و سلم بكَرَاعِ الْعَمِيم يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فِي عَلِيٌّ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَذَكَرَ قِيَامَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم بِالوَلَايَةِ بِغَدِيرِ خُمّ قَالَ وَ نَزَلَ جَبرَئِيلُ بِقَولِ اللهِ عَزَّوَجَلَ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ

ص: 146

مِنَ النَّاس﴾؛ پس به امر خداوند گردن نهاد. او در روز غدیر خم، ولایت را به علی علیه السلام داد، سپس ندا داد: «نماز به جماعت است و به مردم امر کرد که شاهدان این موضوع را به غایبان برسانند.

4- امام صادق علیه السلام- الزراره گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: چون رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم و حجة الوداع عزم مکه کرد و پس از انجام مناسک از آن خارج گشت - و در روایتی دیگر - و دوازده هزار نفر یمنی و پنج هزار مرد از مدینه وی را مشایعت کردند - جبرئیل در میان راه نزد وی امده پس به وی گفت: یا رسول الله خداوند متعال سلامت می رساند و سپس این آیه را خواند: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ پس پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «یا جبرئیل، مردم نو مسلمانند، بیم آن دارم که پریشان فکر شوند و سرپیچی کنند پس جبرئیل به جایگاه خود بازگشت و روز بعد بر وی نازل گردید که پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم در غدیرخم بود سپس به وی فرمود: «یا محمد صلی الله علیه و اله و سلم: ﴿بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَل فَما بَلَغْتَ رِسالته﴾». پس به وی فرمود: «ای جبرئیل؛ بیم آن دارم که صحابه ام با من مخالفت کنند». پس جبرئیل به آسمان رفت و روز سوم نزد آن حضرت بازگشت که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم در مکانی بود که آن را به نام غدیر خم می گفتند به آن حضرت گفت: «﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾» چون رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم این آیه را شنید به مردم فرمود: «شتر مرا بخوابانید که به خدا سوگند تا پیام و رسالت پروردگارم را ابلاغ نکنم این مکان را ترک نخواهم کرد». آن گاه امر فرمود منبری از جهاز شتران برای وی درست کنند. سپس از آن بالا رفته و علی علیه السلام را نیز با خود بالا برد و برپای ایستاده و خطبه ای بلیغ ایراد فرمود و در آن هم موعظه فرمود و هم از بدی منع نمود و سپس در پایان سخنش فرمود: ای مردم آیا من سزاوارتر از شما به خودتان نیستم؟ گفتند: «بلی یا رسول الله» سپس فرمود: «برخیز یا علی» پس علی علیه السلام برخاست، آن گاه پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم دست وی را گرفته و بالا برد تا جایی که سفیدی زیربغل هر دو نمایان شد، سپس فرمود: «بدانید آگاه باشید که هرکس من مولای او بودم اینک علی مولای اوست خداوندا، دوست بدار دوستدارش را و دشمن بدار هر که با وی دشمنی کند و یاری رسان آن که یاریش نماید و خوار و ذلیل کن آن که او را واگذارد سپس از منبر پایین آمده و صحابه وی نزد امیر المؤمنین علیه السلام آمده به او به خاطر ولایت تبریک گفتند. و اولین شخصی که به وی تبریک گفت عمر بن خطاب بود که گفت: «ای علی اینک مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن شدی» سپس جبرئیل این آیه را نازل فرمود: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً﴾.

5- امام صادق علیه السلام- خدای عزوجل در کراع الغمیم (محلی بین مکه و مدینه) بر پیامبرش صلی الله علیه و اله و سلم نازل فرمود: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ در مورد على ﴿وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ الله يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾. سپس امام علیه السلام بیان فرمود: که [چگونه] رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم ولایت را در غدیرخم به پا داشت و فرمود: جبرئیل این کلام خداوند عزوجل را نازل کرد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسلام ديناً﴾؛ ای گروه مهاجران و انصار! خداوند

ص: 147

نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً بِعَلِيٍّ أَمِيرِ المُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي هَذَا الْيَوْمَ أَكْمَلَ لَكُمْ مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ دِينَكُمْ وَ أَتَمَّ عَلَيْكُمْ نِعْمَتَهُ وَ رَضِيَ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينَا فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِيعُوا تَفُورُوا وَ تَعْنَمُوا﴾. (1)

على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يا أَيُّها الرَّسُولُ بَلغ ما أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَة فِي عَلى علیه السلام وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي مُنْصَرَفَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَ حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم حَجَّةَ الْوَدَاعِ لِتَمَامِ عَشْرِ حِجَجٍ مِنْ مُقَدَّمَةِ الْمَدِينَة .. فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مِنْ مَكَّةَ يُرِيدُ الْمَدِينَةَ حَتَّى نَزَلَ مَنَزَنَا يُقَالُ لَهُ غَدِيرُهُم وَ قَدْ عَلَّمَ النَّاسَ مَنَاسِكَهُمْ وَ أَوْعَزَ إِلَيْهِمْ وَصِيَّتَهُ إِذا نَزَلَ عَلَيْهِ هَذِهِ الْآيَةُ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُ فَما بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَقَالَ تَهْدِيدُ وَ وَعِيدُ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ أَيُّهَا النَّاسُ هَلْ تَعْلَمُونَ مَنْ وَلِيكُمْ قَالُوا نَعَمْ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ قَالَ أَلَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّى أَوْلَى بِكُمْ مِنْكُمْ بِأَنْفُسِكُمْ قَالُوا بَلَى قَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ فَأَعَادَ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ ثَلَاثًا فِي كُلِّ ذَلِكَ يَقُولُ مِثْلَ قَوْلِهِ الْأَوَّلَ وَيَقُولُ النَّاسُ كَذَلِكَ وَ يَقُولُ اللهُمَّ اشْهَدُ ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ أمِير المُؤْمِنِينَ علیه السلام فَرَفَعَهَا حَتَّى بَدَا لِلنَّاسِ بَيَاضُ إِبْطَيْهِمَا ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و اله و سلم أِلَا مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلى علیه السلام مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ أَحِبَّ مَنْ أَحَبَّهُ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ عَلَيْهِمْ وَ أَنَا مِنَ الشَّاهِدِينِ فَاسْتَفْهَمَهُ عُمَرُ مِنْ بَيْنِ أَصْحَابِهِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم هَذَا مِنَ اللَّهِ أَوْ مِنْ رَسُولِهِ فَقَالَ رَسُولَ اللَّهِ نَعَمْ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ إِنَّهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ إِمَامُ الْمُتَّقِينَ وَ قَائِدُ الْغُرُ الْمُحَجَلِينَ يُقْعِدَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى الصِّرَاطِ فَيُدْخِلُ أَوْلِيَاءَهُ الْجَنَّةَ وَ أَعْدَاءَهُ النَّارِ﴾. (2)

7- الباقر علیه السلام- ﴿لَمَّا أُنْزِلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ أَخَذَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم بِيَدِ عَلَى علیه السلام فَقَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِى مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَآلَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهِ﴾. (3)

8- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عن زَيْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي وَلَايَة عَلِيٍّ بن أبي طالب علیه السلام يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغ ما أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ قَالَ فَأَخَذَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم يَدَ عَلِيِّ بن أبي طالب علیه السلام ثُمَّ رَفَعَهَا وَ

ص: 148

به وسیله ی علی امیر مؤمنان علیه السلام در این روز دینتان را برای شما کامل کرد و نعمتش را بر شما تمام نمود و اسلام را به عنوان آیین [جاودان] شما پذیرفت؛ پس سخنان او را بشنوید و اطاعت کنید که رستگار می شوید و سود می برید.

6- على بن ابراهيم رحمه الله علیه - ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾؛ این آیه درباره ی علی علیه السلام نازل شد. ﴿و إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ الله يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ این آیه هنگام برگشت رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از حجة الوداع نازل شد و رسول خدا حجّة الوداع را برای کامل شدن ده حج از [زمان] آمدنش به مدینه بجا آورد ... رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به قصد مدینه از مکه بیرون رفت تا این که در محلی که به آن «غدیرخم» گفته می شود فرود آمد در حالی که مناسک حج را در مکه به مردم یاد داد و توصیه هایش را به آن ها سفارش فرمود. هنگامی که این آیه بر او نازل شد: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلّغ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَم تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ الله يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم برخاست و فرمود: «تهدید و وعده ی عذاب است»؛ پس خداوند را ستود و بر او ثنا گفت. سپس فرمود: «ای مردم! آیا می دانید ولی و سرپرست شما کیست؟» گفتند: «بله» خدا و رسولش صلی الله علیه و اله و سلم». فرمود: «آیا نمی دانید که من از خود شما نسبت به شما سزاوارترم؟ گفتند چرا می دانیم عرضه داشت: «خدایا شاهد باش» و سه بار آن را بر آن ها تکرار کرد؛ در هر بار مثل سخن اولش می فرمود: و همین طور مردم [مثل بار اول] جواب می دادند و پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم می گفت: «خدایا شاهد باش»! سپس دست امیر مؤمنان علیه السلام را گرفت و آن را بالابرد تا این که سفیدی زیر بغلشان برای مردم ظاهر شد. سپس فرمود: «هر کس من سرپرست و صاحب اختیار او هستم علی علیه السلام سرپرست و صاحب اختیار اوست خداوندا دوست بدار کسی را که با او دوستی کند و دشمن باش با کسی که با او دشمنی کند و یاری کن کسی را که او را یاری کند و خوار بگردان کسی را که او را یاری نکند و آن کس را که او دوست دارد دوست داشته باش». سپس عرضه داشت: «خداوند بر آنان گواه باش و من از گواهان هستم». عمر از میان اصحابش از او سؤال کرد و گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم این از طرف خدا است یا از طرف رسول او؟» رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «بله از طرف خدا و از طرف رسول او است. او امیرمؤمنان علیه السلام، امام پرهیزکاران و رهبر سفیدرویان است. خداوند در روز قیامت او را بر [پل] صراط می نشاند؛ در نتیجه دوستانش را در بهشت و دشمنانش را در آتش وارد می کند».

7- امام باقر علیه السلام- هنگامی که این آیه نازل شد: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾

پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: «هر کس که من مولای اویم علی علیه السلام مولای اوست، خدایا هر کس را که او را دوست بدارد دوست دار و هر کس را که او را دشمن بدارد دشمن دار».

8- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- زید بن بن ارقم گوید: زمانی که این آیه ﴿یا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ درباره ی ولایت علی بن ابی طالب نازل شد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم دست علی بن ابی طالب علیه السلام را گرفت و آن را بالابرد و عرض کرد: «خدایا هر کس که من مولای او هستم پس این علی علیه السلام مولای اوست،

ص: 149

قَالَ اللَّهُمَّ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلَى علیه السلام مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ﴾. (1)

9- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿نزلت هَذِهِ الْآيَةُ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغَ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ يَوْمَ غَدِير هُمْ فِي عَلِيِّ بن أبي طَالِب علیه السلام﴾. (2)

الوِلَايَةُ

1- الباقر علیه السلام- ﴿عن الفضيل عَنْ أَبِي جَعْفَرِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ يا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَى شَيْءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ قَالَ هِيَ الْوَلَايَةُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَغْتَ رِسَالَتَهُ قَالَ هِيَ الْوَلَايَة﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿مَعْنَاهُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فِي فَضْلٍ عَلِي بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام﴾. (4)

3- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿يَا أَبَا الْحَسَن علیه السلام ... وَ لَقَدْ أَمَرَنِى رَبِّي تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنْ أَفْتَرِضَ مِنْ حَقًّكَ مَا أَفْتَرَضَ مِنْ حَتَّى وَ إِنَّ حَقَّكَ لَمَفْرُوضٌ عَلَى مَنْ آمَنَ بي وَ لَوْلَاكَ لَمْ يُعْرَف عَدُوٌّ اللَّهِ وَ مَنْ لَمْ يَلْقَهُ بوَلَاتِي لَمْ يَلْقَهُ بِشَيْءٍ وَلَقَدْ أَنزَلَ الله عَزَّوَجَلَّ إِلَى يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ يَعْنِي فِي وَلَايَتِكَ يَا عَلى علیه السلام وَ إِن تَفْعَلُ فَما بَلَغَتَ رِسالَتَهُ وَ لَوْ لَمْ أَبْلَغْ مَا أُمِرْتُ بِهِ مِنْ ولَايَتِكَ لَحَبِطَ عَمَلِي وَ مَنْ لَقِيَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بِغَيْر وَلَايَتِكَ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ غَدَا سُحْقَا لَهُ وَ مَا أَقُولُ إِنَّا قَوْلَ رَبِّي تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ إِنَّ الَّذِي أَقُولُ لَمِنَ اللَّهِ أَنْزَلَهُ فِيك﴾. (5)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ جَاءَتْ جَمَاعَةُ مِنْ قُرَيْش إلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و اله و سلم فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم نْصِبُ لَنَا عَلَماً يَكُونُ لَنَا مِنْ بَعْدِكَ لِنَهْتَدِى وَلَا نَضِلَّ كَمَا ضَلَّتْ بَنُو إِسْرَائِيلَ بَعْدَ مُوسَى بْن مْرَأَنَ علیه السلام فَقَدْ قَالَ رَبُّكَ سُبْحَانَهُ إِنَّكَ مَيْتُ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ وَ لَسْنَا لِنَطْمَعَ أَنْ تُعَمَّرَ فِينَا مَا عُمرَ نُوحُ علیه السلام فِي قَوْمِهِ وَ قَدْ عَرَفْتَ مُنْتَهَى أَجَلِكَ وَ نُرِيدُ أَنْ نَهْتَدِي وَ لَا نَضِلَّ قَالَ إِنَّكُمْ قَرِيبُو عَهْدِ بِالْجَاهِلِيَّةِ وَ فِي قُلُوبِ أَقْوَامٍ أَضْغَانُ وَ عَسَيْتَ إِنْ فَعَلْتَ أَنْ لَا تَقْبَلُوا وَ لَكِنْ مَنْ كَانَ فِي مَنْزِلِهِ

ص: 150

خدایا هر کس که او را دوست بدارد دوست بدار و با دشمنان او دشمن باش. به هرکه به او یاری رساند یاری رسان و هر که او را تنها بگذارد، او را تنها بگذار».

9- ابن عباس رحمه الله علیه- آیه: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبكَ﴾ در روز غدیرخم درباره ی علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است.

ولایت

1- امام باقر علیه السلام- فضیل نقل می کند: امام باقر علیه السلام درباره ی آیه: ﴿يا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَى شَيْءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ﴾؛ فرمود یعنی ولایت آل محمد صلی الله علیه و اله و سلم و این آیه همان را معین می کند: ﴿یا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾ این دستور همان ولایت است.

2- امام باقر علیه السلام- معنای آن چنین است آن چه را که از طرف پروردگارت بر تو در مورد فضل على علیه السلام نازل شده، ابلاغ کن.

3- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- ای علی علیه السلام ... پروردگار تبارک و تعالی به من دستور داده آن چه که در حق خودم واجب می دانم در حق تو نیز واجب بدانم حق تو برگردن هر آن کس که به من ایمان بیاورد، واجب است. اگر تو نبودی دشمن خدا شناخته نمی شد و اگر کسی با ولایت تو خدا را ملاقات نکند، چیزی برای دیدار با خداوند ندارد. خداوند متعال بر من این گونه نازل کرده است: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ﴾ یعنی در ولایت تو ای علی علیه السلام! ﴿وَ إِن لَّوْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَغْتَ رِسَالَتَهُ﴾ یعنی اگر این ولایت تو را به مردم ابلاغ نکرده بودم عمل من همه از بین رفته بود هر که خدا را ملاقات کند در حالی که به ولایت تو سرنسپرد، عمل وی بیهوده است و عملش موجب دوری او از خدا می شود؛ من آن چه می گویم از جانب خدا است و آن چه می گویم خدا درباره ی تو نازل کرده است.

4- امام علی علیه السلام- فرمود جماعتی از قریش نزد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم آمدند و گفتند «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم! برای ما نشانه ی هدایتی برای بعد از خودت نصب کن تا هدایت شویم و گمراه نشویم همان گونه که بنی اسرائیل بعد از موسی بن عمران علیه السلام گمراه شدند». پروردگارت فرمود: «به یقین تو میمیری و آن ها نیز خواهند مرد و امید نداریم در میان ما آن قدر که نوح علیه السلام در میان قومش عمر کرد زنده بمانی و پایان عمرت را می دانی و ما می خواهیم هدایت شویم و گمراه نشویم». فرمود: «شما به دوران جاهلیت نزدیک هستید و در قلب های گروه هایی کینه و دشمنی است و می ترسم اگر انجام دادم، قبول نکنید ولكن هر کس امشب در منزلش نشانه ی [و معجزه ای] بدون ضرر باشد او صاحب حق است». امام على علیه السلام فرمود: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم نماز عشار را خواند و به منزلش ،رفت ستاره ای در منزل من افتاد که مدینه و آن چه در اطرافش بود از آن روشن شد و به چهار قسمت تقسیم شد و در هر تکه ای

ص: 151

اللَّيْلَةَ آيَةً مِنْ غَيْرِ ضَيْرِ فَهُوَ صَاحِبُ الْحَقِّ قَالَ فَلَمَّا صَلَّى النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم الْعِشَاءَ وَ انْصَرَفَ إِلَى مَنْزِلِهِ سَقَطَ فِي مَنْزِلِي نَجْمُ أَضَاءَتْ لَهُ الْمَدِينَةُ وَ مَا حَوْلَهَا وَ انْفَلَقَ بِأَرْبَعِ فَلَقِ وَ انْشَعَبَ فِي كُلِّ شِعْبِ فِلْقَةٌ مِنْ غَيْرِ ضَيْرٍ قَالَ نَوْفُ قَالَ لِي جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ الْقَوْمَ أَصَرُّوا عَلَى ذَلِكَ وَ أَمْسَكُوا فَلَمَّا أَوْحَى اللَّهُ إِلَى نَبِيِّهِ أَنْ ارْفَعْ بِضَبْعِ ابْنِ عَمْكَ قَالَ يَا جَبْرَئِيلُ أَخَافُ مِنْ تَشَتُتِ قُلُوبِ الْقَوْمِ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَغَ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِذْ أَوْ تَفْعَل فَما بَلَغْتَ رِسالَتَهُ وَ الله يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَأَمَرَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم بِلَالًا أَنْ يُنَادِيَ بِالصَّلَاةِ جَامِعَةً فَاجْتَمَعَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ تَعَالَى وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ يَا مَعْشَرَ قُرَيْشَ لَكُمُ الْيَوْمَ الشَّرَفَ صُفُوا صُفُوفَكُمْ ثُمَّ قَالَ يَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ لَكُمُ الْيَوْمَ الشَّرَفُ صُفُوا صُفُوفَكُمْ ثُمَّ قَالَ يَا مَعْشَرَ الْمَوَالِى لَكُمْ الْيَوْمَ الشَّرَف صُقُوا صُفُوفَكُمْ ثُمَّ دَعَا بِدَوَاةٍ وَ طِرْسِ فَأَمَرَ وَ كُتِبَ فِيهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم قَالَ شَهِدْتُمْ قَالُوا نَعَمْ قَالَ أَفَتَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ مَوْلَاكُمْ قَالُوا اللَّهُم نَعَمْ قَالَ أَفَتَعْلَمُونَ أَنَّنِي مَوْلَاكُمْ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ فَقَبَضَ عَلَى ضَبْع عَلِي بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (1)

5- الصادق علیه السلام- ﴿لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ نَبِيَّه صلی الله علیه و اله و سلم أن ينصب أمير المُؤمِنِينَ علیه السلام لِلنَّاسِ فِي قَوْلِهِ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فِي عَلَى علیه السلام بِغَدِير خُمَّ فَقَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِى علیه السلام مَوْلَاهُ فَجَاءَتِ الْأَبَالِسَةُ إِلَى إِبْلِيسَ الْأَكْبَر وَ حَتَوُا الْقُرَابَ عَلَى رُءُوسِهِمْ فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِيسُ مَا لَكُمْ فَقَالُوا إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ قَدْ عَقَدَ الْيَوْمَ عُقْدَةَ لَا يَخْلُهَا شَيْءٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِيسَ كَلَّا إِنَّ الَّذِينَ حَوْلَهُ قَدْ وَعَدُونِي فِيهِ عِدَةٌ لَنْ يُخْلِفُونِي فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ﴾. (2)

6- الباقر علیه السلام- ﴿عَن زَيْدِ الشَّحَامِ قَالَ: دَخَلَ قَتَادَةُ بْنُ دِعَامَةَ عَلَى أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام وَ سَأَلَهُ عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ نَبيَّهُ أَنْ يَنْصِبَ امير المؤمنين علیه السلام لِلنَّاسِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فِي عَلِيٌّ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم بِيَدِ عَلَى علیه السلام بغَدِيرِكُمْ وَ قَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلَى علیه السلام مَوْلَاهُ حَتَتِ الْأَبَالِسَةُ الْتُرَابَ عَلَى رُءُوسِهَا فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِيسَ الْأَكْبَرُ لَعَنَهُ اللَّهُ مَا لَكُمْ قَالُوا قَدْ عَقَدَ هَذَا الرَّجُلُ عُقْدَةً لَا يَخْلُهَا إِنْسِيُّ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِيسَ كَلَّا الَّذِينَ حَوْلَهُ قَدْ

ص: 152

قسمتی از آن بدون ضرر جدا شد». نوف گفت: «جابر بن عبدالله به من گفت: قوم بر آن [نفاقشان] اصرار ورزیدند و [از قبول برتری امیر مؤمنان علیه السلام] خودداری کردند». هنگامی که خداوند به پیامبرش وحی فرمود که دست پسر عمویت را بالا ببر گفت: «ای جبرائیل از پراکندگی قلب های قوم می ترسم»؛ پس خداوند به او وحی کرد: ﴿یا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ الله يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ و پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم به بلال دستور داد که برای نماز جماعت فرا خواند؛ در نتیجه مهاجران و انصار جمع شدند و پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم بالای منبر رفت و خداوند را ستود و بر او ثنا گفت. سپس فرمود: «ای گروه قریش امروز بزرگی و شرافت برای شما است صف هایتان را منظم کنید. سپس فرمود: ای گروه عرب امروز بزرگی و شرافت برای شما است. صف هایتان را منظم کنید. ای گروه موالی [و دوستداران]! امروز بزرگی و شرافت برای شما است صف هایتان را منظم کنید». سپس دوات و کاغذی خواست و دستور داد و در آن نوشته شد به نام خداوند بخشنده مهربان معبودی جز الله نیست. محمد فرستاده ی خداست» فرمود: «گواهی دادید؟» گفتند: «بله» فرمود: «آیا می دانید که خداوند سرپرست شماست»؟ گفتند: «آری به خدا سوگند». گفت: «سپس دست علی بن ابی طالب علیه السلام را گرفت [و بالا برد ...].

5- امام صادق علیه السلام- چون خداوند درباره ی آیه: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ﴾ كه در شأن حضرت علی علیه السلام در روز غدیر نازل شده به پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم امر فرمود که امیر المؤمنین علیه السلام را جانشین خود بر مردم گرداند، پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم به مردم فرمود: «هر کس که من مولای او هستم علی علیه السلام مولای اوست. پس ابلیس ها نزد ابلیس بزرگ آمده و خاک بر چهره ی خود پاشیدند». ابلیس به آنان گفت: «به شما چه شده است»؟ آنان پاسخ دادند: «این مرد (رسول خدا) امروز با دستان خود بیعتی را بسته است که تا روز قیامت، هیچ چیزی نمی تواند آن را بگشاید». ابلیس به آنان گفت: «هرگز این گونه نخواهد شد، چرا که کسانی که دور او بودند در مورد او به من و عده ای داده اند که هرگز خلف وعده نمی کنند. این گونه که خداوند آیه شیطان گمان خود را درباره ی آن ها درست یافت. (سبا /20) را نازل کرد.

6- امام باقر علیه السلام- زید شحام گوید: قتادة بن دعامه نزد امام باقر علیه السلام آمد و از حضرت تفسیر آیه ی [اری] به یقین ابلیس گمان خود را درباره ی آن ها محقق یافت که همگی از او پیروی کردند جز گروه اندکی از مؤمنان! (سبا /20) را پرسید و حضرت پاسخ داد: «چون خداوند به موجب آیه: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّا تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾ که در شأن علی علیه السلام است، به پیامبر خود امر فرمود که امیر المؤمنین علیه السلام را به عنوان خلیفه ی خود در میان مردم بگمارد، رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم دست علی علیه السلام را در روز غدیرخم در دستان خود گرفت و فرمود: «هر کس که من مولای او هستم، على علیه السلام مولای او است. ابلیس ها بر سر خود خاک پاشیدند و ابلیس بزرگ به آنان گفت: «به شما چه شده»؟ آنان پاسخ دادند: «این مرد (رسول خدا) با دستان خود گرهی بسته است که تا روز قیامت هیچ انسانی نمی تواند آن را بگشاید». ابلیس به آنان گفت: «هرگز این چنین نخواهد شد؛ چرا که کسانی که اطراف او (رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم) بودند به من و عده ای در مورد او داده اند که هرگز خلف وعده نمی کنند. این گونه بود

ص: 153

وَعَدُونِي فِيهِ عِدَةً وَ لَنْ يُخْلِفُونِي فِيهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ هَذِهِ الْآيَةَ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ يَعْنِي بامير المؤمنين علیه السلام وَ عَلَى ذُرِّيَّتِهِ الطَّيِّينَ﴾. (1)

7- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَن عَبْدِ اللَّهِ بْن عَطَاءِ قَالَ: كُنْتُ جَالِسًا عِنْدَ أَبي جَعْفَرَ علیه السلام فِي مَسْجِدِ الرَّسُولَ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْن سَلَامٍ جَالِسٌ فِي صَحْنِ الْمَسْجِدِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ هَذَا الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ قَالَ لَا وَ لَكِنَّهُ صَاحِبُكُمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام نَزَلَ فِيهِ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا ... وَ نَزَلَ فِيهِ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ... فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم بِيَدِ عَلِي بْن أَبِي طَالِب علیه السلام يَوْمَ غَدِيرحم وَ قَالَ مَنْ كُنتُ مَوْلَاهُ فَعَلى علیه السلام مَوْلَاهُ﴾. (2)

8- الصادق علیه السلام- ﴿عَن عُمَرَ بْن يَزِيدَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ابْتِدَاء مِنْهُ الْعَجَبُ يَا أَبَا حَفْصٍ لِمَا لَقِيَ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبِ علیه السلام إِنَّهُ كَانَ لَهُ عَشَرَةُ آلَافِ شَاهِدِ لَمْ يَقْدِرْ عَلَى أَخْذِ حَقَّهِ وَالرَّجُلُ يَأْخُذُ حَقَّهُ بِشَاهِدَيْنِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم خَرَجَ مِنَ الْمَدِينَة حَاجَاً وَ تَبِعَهُ خَمْسَةٌ آلَافٍ وَ رَجَعَ مِنْ مَكَّةَ وَ قَدْ شَيَّعَهُ خَمْسَةَ آلَافٍ مِنْ أَهْلِ مَكَّةَ فَلَمَّا انْتَهَى إِلَى الْجُحْفَة نَزَلَ جَبْرَئِيلُ بِوَلَايَة عَلَى علیه السلام وَ قَدْ كَانَتْ نَزَلَتْ وَلَايَتْهُ بِمِنَى وَ امْتَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مِنَ الْقِيَامِ بِهَا لِمَكَانِ النَّاسِ فَقَالَ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ مِمَّا كَرِهْتَ بِمِنِّي فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَقَمَّتِ السَّمْرَات فَقَالَ رَجُلُ مِنَ النَّاسِ أَمَا وَ اللَّهِ لَيَأْتِيَنَّكُمْ بِدَاهِيَةِ﴾. (3)

9- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَن جابر بن أَرْقَمَ قَالَ: بَيْنَا نَحْنُ فِي مَجْلِس لَنَا وَ أَخِي زَيْدُ بْن أَرْقَمَ يُحَدِّثَنَا إِذْ أَقْبَلَ رَجُلُ عَلَى فَرَسِهِ عَلَيْهِ رَبُّ السَّفَرِ فَسَلَّمَ عَلَيْنَا ثُمَّ وَقَفَ فَقَالَ أَفِيكُمْ زَيْدُ بْنُ أَرْقَمَ فَقَالَ زَيْدُ أَنَا زَيْدُ بْنُ أَرْقَمَ فَمَا تُرِيدُ فَقَالَ الرَّجُلُ أَتَدْرِى مِنْ أَيْنَ جِئْتُ قَالَ لَا قَالَ مِنْ فَسْطَاطِ مِصْرَ لِأَسْأَلَكَ عَنْ حَدِيثٍ بَلَغَنِي عَنْكَ تَذكُرُهُ عَنْ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَقَالَ لَهُ زَيْدُ وَ مَا هُوَ قَالَ حَدِيثُ غَدِير ولَايَة عَلَى بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَقَالَ يَا ابْنَ أَخِي إِنَّ قَبْلَ غَدِير خُمَّ مَا أَحَدَّنُكَ بِهِ إِنَّ جَبْرَئِيلَ الرُّوحَ الْأَمِينَ علیه السلام نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم بِوَلَايَةِ عَلِي بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام فَدَعَا قَوْمًا أَنَا فِيهِمْ فَاسْتَشَارَهُمْ فِي ذَلِكَ لِيَقُومَ بِهِ فِي الْمَوْسِمِ فَلَمْ نَدْرِ مَا تَقُولُ لَهُ وَ بَكَى صلی الله علیه و اله و سلم فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِيلَ مَا لَكَ يَا

ص: 154

که خداوند آیه: [آری] به یقین ابلیس گمان خود را درباره ی آن ها محقق یافت که همگی از او پیروی کردند جز گروه اندکی از مؤمنان! (سبأ /20) را نازل کرد که منظور از گروه مؤمن، امیر المؤمنين علیه السلام می باشد.

7- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- عبدالله بن عطاء گوید: در مسجد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم نزد امام باقر علیه السلام نشسته بودم و عبداللہ بن سلام در صحن مسجد نشسته بود. عرض کردم: «فدایت شوم این کسی است که علم کتاب [و آگاهی بر قرآن] نزد اوست»؟ فرمود: «نه و لكن او صاحب شما علی بن ابی طالب علیه السلام است که درباره ی او نازل شد: سرپرست و ولی شما تنها خداست و پیامبر او و کسانی که ایمان آورده اند ... و درباره ی او نازل شد: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ...﴾ پس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم در روز غدیرخم دست علی بن ابی طالب علیه السلام را گرفت و فرمود: «هر کس من سرپرست و صاحب اختیار او هستم علی علیه السلام سرپرست و صاحب اختیار اوست».

8- امام صادق علیه السلام- عمر بن یزید گوید: امام صادق علیه السلام بدون مقدمه فرمود: «ای اباحفص شگفت این که علی بن ابی طالب علیه السلام که با داشتن ده هزار شاهد نتوانست حق خویش را بستاند و حال این که انسان می تواند با دو شاهد حق خودش را بگیرد، رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به قصد حج از مکه خارج شد و پانزده هزار نفر به دنبال او به راه افتادند. ایشان از مکه بازگشت در حالی که پنج هزار نفر از اهل مکه، او را همراهی می کردند و زمانی که به جحفه رسید جبرئیل ولایت علی علیه السلام را نازل کرد. ولایت او در منی نازل شده بود و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به خاطر تگرانی از مردم از اجرای این امر سرباز زد؛ پس خداوند فرمود: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَغْتَ رِسَالَتَهُ وَ الله يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾؛ یعنی از آن چه که در منی کراهت داشتی. رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم دستور داد زمین زیر درخت که پر از خار و سنگ بود، جارو شود. مردی از میان جمع گفت: «به خداوند سوگند که برای شما مصیبتی آورده است».

9- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- جابر بن ارقم گوید: در مجلسی بودیم و برادرم زید بن ارقم برای ما حدیث نقل می کرد، مردی سوار بر مادیان به سوی ما آمد و آثار سفر بروی نمایان بود بر ما سلام کرد و سپس ایستاد و گفت: «آیا زید بن ارقم در میان شما است؟» زید گفت: «من زید بن ارقم هستم، چه می خواهی»؟ آن مرد گفت: «آیا می دانی از کجا آمده ام؟» گفت: «خیر» گفت: «از فسطاط مصر تا از شما درباره ی حدیثی به من گفته شده که تو از رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، نقل کردی سؤال کنم. زید به او گفت: «کدام حدیث»؟ گفت: «حدیث غدیرخم در ولایت علی بن ابوطالب علیه السلام». گفت: «ای برادر زاده ام حدیثی برایت نقل می کنم که پیش از غدیرخم است. همانا روح الامین جبرییل علیه السلام بر رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد با ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شد. رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم گروهی را که من در میانشان بودم، فرا خواند و در مورد آن امر با آنان مشورت کرد تا در موسم [حج] آن را ابلاغ کند من نمی دانستم چه باید بگویم. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم گریه کرد. جبرئیل به او گفت: «ای محمد صلی الله علیه و اله و سلم به تو چه شده است؟ آیا از امر خدا به تنگ آمده ای»! ایشان فرمود: «خیر پروردگارم می داند چه آزار هایی را از قریش متحمل شدم. آنان به رسالت من اقرار نکردند تا این که خداوند مرا به جهاد دستور داد و سربازانی از آسمان برایم نازل کرد و مرا یاری کردند چگونه پس از من علی علیه السلام را قبول کنند جبرئیل او را ترک کرد و سپس این آیه بر او

ص: 155

مُحَمَّد صلی الله علیه و اله و سلم أَجَزِعْتَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ فَقَالَ كَلَّا يَا جَبْرَئِيلُ وَلَكِنْ قَدْ عَلِمَ رَبِّي مَا لَقِيتُ مِنْ قُرَيْشٍ إِذْ لَمْ يُقِرُّوا لِى بالرِّسَالَة حَتَّى أَمَرَنِى بجهَادِي وَ أهْبَطَ إِلَى جُنُوداً مِنَ السَّمَاءِ فَنَصَرُونِي فَكَيْفَ يُقِرُّونَ لِعَلِى صلی الله علیه و اله و سلم مِنْ بَعْدِى فَانْصَرَفَ عَنْهُ جَبْرَئِيلُ ثُمَّ نَزَلَ عَلَيْهِ فَلَعَلَّكَ تَارِكٌ بَعْضَ مَا يُوحَى إِلَيْكَ وَصَائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ فَلَمَّا نَزَلْنَا الْجُحْفَةَ رَاجِعِينَ وَ ضَرَبْنَا أَخْبَيَتَنَا نَزَلَ جَبْرَئِيلُ بِهَذِهِ الْآيَة يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَل فَما بَلَغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَبَيْنَا نَحْنُ كَذَلِكَ إِذْ سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ هُوَ يُنَادِى أَيُّهَا النَّاسُ أَجِيبُوا دَاعِيَ اللَّهِ أَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَأَتَيْنَاهُ مُسْرِعِينَ فِي شِدَّةِ الْحَرِّ فَإِذَا هُوَ وَاضِعُ بَعْضَ ثَوْبِهِ عَلَى رَأْسِهِ وَ بَعْضَهُ عَلَى قَدَمِهِ مِنَ الْحَرِّ وَ أَمَرَ بِقَمَّ مَا تَحْتَ الدَّوْحِ فَقَمَّ مَا كَانَ ثَمَّةَ مِنَ الشَّوْبِ وَ الْحِجَارَةِ فَقَالَ رَجُلُ مَا دَعَاهُ إِلَى قَمْ هَذَا الْمَكَانِ وَ هُوَ يُرِيدُ أَنْ يَرْحَلَ مِنْ سَاعَتِهِ إِلَّا لِيَأْتِيَنَكُمُ الْيَوْمَ بِدَاهِيَة فَلَمَّا فَرَغُوا مِنَ الْقَمِّ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَنْ يُؤْتَى بِأَحْلَاسِ دَوَابَنَا وَ أَقْتَاب إِبِلِنَا وَ حَقَائِبَنَا فَوَضَعْنَا بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ ثُمَّ الْقَيْنَا عَلَيْهَا ثَوْباً ثُمَّ صَعِدَ عَلَيْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ نَزَلَ عَلَيَّ عَشِيَّةَ عَرَفَةً أَمْرُ ضِقْتُ بهِ ذَرْعاً مَخَافَةَ تَكْذِيب أهْلِ الْإِفْكِ حَتَّى جَاءَنِي فِي هَذَا الْمَوْضِعِ وَ عِيدٌ مِنْ رَبِّي إِنْ لَمْ أَفْعَلْ أَلَا وَ إِنِّى غَيْرُ هَائِبِ لِقَوْمٍ وَ لَا مُحَابِ لِقَرَابَتِي أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ أَوْلَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ قَالُوا وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و اله و سلم قَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ وَ أَنْتَ يَا جَبْرَئِيلُ فَاشْهَدْ حَتَّى قَالَهَا ثَلَاثَاً ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ عَلَى بْن أَبِي طالب علیه السلام فَرَفَعَهُ إِلَيْهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ مَنْ كُنْتَ مَوْلَاهُ فَعَلِى علیه السلام مَوْلَاهُ اللَّهُم وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ قَالَهَا ثَلَاثًا ثُمَّ قَالَ هَلْ سَمِعْتُمْ فَقَالُوا اللَّهُم بَلَى قَالَ فَأَقْرَرْتُمْ قَالُوا بَلَى ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و اله و سلم اللَّهُمَّ اشْهَدْ وَ أَنْتَ يَا جَبْرَئِيلُ فَاشْهَدْ ثُمَّ نَزَلَ فَانْصَرَفْنَا إِلَى رِحَالِنَا﴾. (1)

10- الصادق علیه السلام- ﴿عن أبي الحَسَنِ اللَّيْنِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِمَنْ حَضَرَهُ مِنْ مَوَالِيهِ وَ شِيعَتِهِ أَتَعْرِفُونَ يَوْماً شَيْدَ اللَّهُ بِهِ الْإِسْلَامَ وَ أَظْهَرَ بِهِ مَنَارَ الدِّينِ وَ جَعَلَهُ عِيداً لَنَا وَ لِمَوَالِينَا وَ شِيعَتِنَا فَقَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و اله و سلم وَ ابْنُ رَسُولِهِ أَعْلَمْ أَ يَوْمُ الْفِطْرِ هُوَ يَا سَيِّدَنَا قَالَ لَا قَالُوا أَفَيَوْمُ الْأَضْحَى هُوَ قَالَ لَا وَ هَذَا يَوْمَانِ جَلِيلَان شَرِيفَانِ وَ يَوْمُ مَنَارِ الدِّين أَشْرَفُ مِنْهُمَا وَهُوَ الثَّامِنَ عَشَرَ مِنْ ذِي الْحِجَّةَ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم لَمَّا انْصَرَفَ مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَ صَارَ بِغَدِيرِخُمِّ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ جَبْرَئِيلَ أَنْ يَهْبِطَ عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم وَقْتَ قِيَامِ الظُّهْرِ مِنْ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَ تَرَهُ أَنْ يَقُومَ بوَلَايَة أمير المُؤمِنِينَ علیه السلام وَ أَنْ يَنْصِبَهُ عَلَماً لِلنَّاسِ بَعْدَهُ وَ أَنْ يَسْتَخْلِفَهُ فِي أُمَّتِهِ فَهَبَطَ

ص: 156

نازل شد: شاید [ابلاغ] بعض آیاتی را که به تو وحی می شود [به خاطر عدم پذیرش آن ها] ترک کنی [و به تأخیر اندازی] و سینه ات از این جهت تنگ [و ناراحت] شود. (هود /12) هنگامی که در راه بازگشت در جحفه فرود آمدیم و خیمه های خود را برپا کردیم جبرئیل علیه السلام با این آیه نازل شد: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا انزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ الله يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ ما در آن حالت [برپا کردن خیمه ها] بودیم که صدای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم را شنیدم که با صدای بلند می فرمود: «ای مردم! دعوت خدا را اجابت کنید. من رسول خدا هستم. پس با شتاب نزد او آمدیم در حالی که اوج گرما بود و او از شدت گرما قسمتی از لباسش را روی سرش و قسمتی را روی پا هایش انداخته بود، دستور داد زمین زیر درخت که پر از خار و سنگ بود جارو شود مردی گفت: چه چیزی باعث شده است که این جا را جارو کند در حالی که می خواهد الان از این جا برود؟ بی گمان امروز مصیبتی بر سر شما فرود خواهد آمد. هنگامی که از جارو زدن فارغ شدند، رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم دستور داد بار مرکب های ما و جهاز شتران و بار های ما آورده شود سپس آن ها را روی یکدیگر گذاشتیم و پارچه ای را روی آن ها انداختیم. سپس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از آن ها بالا رفت. آن گاه خدا را حمد و سپاس گفته و فرمود: «ای مردم! همانا شامگاه عرفه، امری بر من نازل شد که از ترس تکذیب اهل دروغ از آن به تنگ آمدم و از اعلام آن خودداری کردم تا این که در این موضع که در آن قرار داریم پروردگارم مرا تهدید کرد که حتماً این مأموریت را انجام دهم من از مردم نمی ترسم و از خویشاوندانم نیز طرفداری و پشتیبانی نمی کنم. ای مردم چه کسی از خودتان بر خودتان شایسته تر است؟» گفتند: «خدا و رسولش». فرمود: «خدایا! تو گواه باش، و تو - ای جبرییل - شاهد باش. این عبارت را سه بار تکرار فرمود. سپس دست علی بن ابوطالب علیه السلام را گرفته و به سوی خود .بالابرد سپس فرمود: خدایا هر که من مولای او هستم، على علیه السلام مولای او است خدایا کسی را که او را یاری می کند یاری کن و با کسی که با او دشمنی می کند دشمنی کن و یاری کن آن که او را یاری می رساند و تنها بگذار کسی را که او را تنها می گذارد ایشان این سخن را سه بار تکرار کرده و سپس فرمود: «آیا شنیدید؟» گفتند: «خدایا بلی». فرمود: «آیا اقرار کرده اید؟» گفتند: «خدایا بلی» سپس فرمود: «خدایا گواه باش و تو - ای جبرییل! - شاهد باش سپس پایین آمد و ما به طرف بار هایمان رفتیم».

10- امام صادق علیه السلام- ابوحسن لیثی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که ایشان به کسانی که از - دوستان و شیعیانش - در محضرش بودند فرمود: «آیا روزی را می شناسید که خداوند به وسیله ی آن اسلام را محکم ساخت و به وسیله ی آن علامت ها و نشانه های دین را آشکار کرد و آن روز را برای ما و دوستان ما و شیعیان ما عید قرار داد؟» گفتند: «خدا و رسولش و فرزند رسولش داناترند. آیا آن روز فطر است ای سرور ما؟» فرمود: «نه» گفتند: «آیا آن روز عید قربان است؟» فرمود: «نه و این دو روز، بزرگ و شریف هستند و روز علامت ها و نشانه های دین شریفتر از آن دو است و آن روز هجدهم ذی الحجه است. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از حجة الوداع برگشت و به غدیر خم آمد، خدای عزوجل به جبرئیل دستور داد که هنگام اقامه ی نماز ظهر آن روز نزد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرود آید و به پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم دستور داد که ولایت امیر المؤمنین علیه السلام را به پا دارد و استوار گرداند و او را بعد از خودش نشانه ی [هدایت] برای مردم نصب کند و او را در میان امتش خلیفه قرار دهد؛ پس جبرئیل به سوی او فرود آمد و به او

ص: 157

إِلَيْهِ وَ قَالَ لَهُ حَبيبي مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و اله و سلم إِنَّ اللَّهَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ قُمْ فِي هَذَا الْيَوْمِ بِوَلَايَةِ عَلَى اللهِ لِيَكُونَ عَلَماً لِأُمَّتِكَ بَعْدَكَ يَرْجِعُونَ إِلَيْهِ وَ يَكُونُ لَهُمْ كَأَنْتَ فَقَالَ النَّبِى صلی الله علیه و اله و سلم حَبيبی جبرئيل إِنِّي أَخَافُ تَغَير أَصْحَابِي لِمَا قَدْ وَ تَرُوهُ وَ أَنْ يَبْدُوا مَا يُضْمِرُونَ فِيهِ فَعَرَجَ وَ مَا لَبِثَ أَنْ هبط بأمر اللهِ فَقَالَ لَهُ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغ ما أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِن لم تَفْعَل فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَقَامَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم ذَعِراً [ ذُعْراً] مَرْعُوباً خَائِفًا مِنْ شِدَّةِ الرَّمْضَاءِ وَ قَدَمَاهُ تُشْوَيَانِ وَ أَمَرَ بِأَنْ يُنَفَّفَ الْمَوْضِعُ وَ يُقَمَّ مَا تَحْتَ الدَّوْحِ مِنَ الشَّوْكِ وَ غَيْرِهِ فَفْعِلَ ذَلِكَ ثُمَّ نَادَى بالصَّلَاةِ جَامِعَةً فَاجْتَمَعَ الْمُسْلِمُونَ وَ فِيمَنِ اجْتَمَعَ أَبُو بَكْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ سَائِرُ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ ثُمَّ قَامَ خَطِيبًا وَ ذَكَرَ بَعْدَهُ الْوَلَايَةَ فَأَلْزَمَهَا لِلنَّاسِ جَمِيعاً فَأَعْلَمَهُمْ أَمْرَ اللَّهِ بذَلِكَ فَقَالَ قَوْمُ مَا قَالُوا وَ تَنَاجَوْا بِمَا أَسَرُّوا﴾. (1)

11- الباقر علیه السلام- ﴿حَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم مِنَ الْمَدِينَةِ ... وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ خَرَجَ مَعَهُ النَّاسُ وَ أَصْغَوْا إِلَيْهِ لِيَنْظُرُوا مَا يَصْنَعْ فَيَصْنَعُوا مِثْلَهُ فَحَجَّ بِهِمْ فَبَلَغَ مَنْ حَجَّ مَعَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم مِنْ أَهْل الْمَدِينَةِ وَ الْأَطْرَافِ وَ الْأَعْرَابِ سَبْعِينَ أَلْفَ إِنْسَانِ أَوْ يَزيدُونَ عَلَى نَحْو عَدَدِ أَصْحَابِ مُوسَى علیه السلام السَّبْعِينَ الْأَلْفِ الَّذِينَ أَخَذَ عَلَيْهِمْ بَيْعَةَ هَارُونَ علیه السلام فَاتَّصَلَتِ التَّلْبِيَةُ مَا بَيْنَ مَكَةَ وَ الْمَدِينَةِ فَلَمَّا وَقَفَ الْمَوْقِفَ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ صلى الله عليه و اله و سلم إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ إِنَّهُ قَدْ دَنَا أَجَلُكَ وَ مُدَّتْكَ وَ إِنِّي أَسْتَقْدِمُكَ عَلَى مَا لَا بُدَّ مِنْهُ وَ لَا مَحِيصٍ عَنْهُ فَاعْهَدْ عَهْدَكَ وَ تَقَدَّمْ وَصِيَّتَكَ وَ اعْمِدُ إِلَى مَا عِنْدَكَ مِنَ الْعِلْمِ وَ مِيرَاتِ عُلُومِ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام مِنْ قَبْلِكَ وَ السَّلَاحِ وَ التَّابُوتِ وَ جَمِيعِ مَا عِنْدَكَ مِنْ آيَاتِ الْأَنْبِيَاء علیهم السلام فَسَلِّمْهَا إِلَى وَصِيِّيكَ وَ خَلِيفَتِكَ مِنْ بَعْدِكَ حُجَّتِي الْبَالِغَة عَلَى خَلْقِي عَلِيٍّ بن أبي طالب علیه السلام فَأَقِمْهُ لِلنَّاسِ وَ خُذْ عَهْدَهُ وَ مِيثَاقَهُ وَ بَيْعَتَهُ وَ ذَكَرْهُمْ مَا أَخَذْتَ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْعَتِي وَ مِيثَاقِيَ الَّذِي وَ اثَقَتَهُمْ بِهِ وَ عَهْدِي الَّذِي عَهِدْتَ إِلَيْهِمْ مِنْ وَلَايَةِ وَلِنِّى وَ مَوْلَاهُمْ وَ مَوْلَى كُلِّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَةٍ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَإِنِّي لَمْ أَقْبِضُ نَبِيَّا مِنْ أنْبِيَائِي علیهم السلام إِلَّا بَعْدَ إِكْمَالِ دِينِي وَ إِثْمَامِ نِعْمَتِي بِوَلَايَةِ أَوْلِيَائِي وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِي وَ ذَلِكَ تَمَامُ كَمَالِ تَوْحِيدِي وَ دِينِي وَ إِثْمَامُ نِعْمَتِي عَلَى خَلْقِي بِاتِّبَاعِ وَلِيِي وَ طَاعَتِهِ وَ إِنِّي لَا أَتْرُكُ أَرْضِي بِغَيْرِ ليكون حجة عَلَى خَلْقِي فَ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَلْمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمْ

ص: 158

عرض کرد: «دوست من محمّد صلى الله عليه و اله و سلم خداوند به تو سلام می رساند و به تو می فرماید: در این روز ولایت علی علیه السلام را به پا دار تا برای امت تو بعد از تو نشانه هدایتی باشد که به سوی او برمی گردند و برایشان مانند تو می باشد». پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: «دوست من جبرئیل! من از تغییر [عقیده ی] اصحابم می ترسم؛ به خاطر ستمی که به او کردند و از آشکار شدن آن چه [منافقانه] درباره ی او مخفی می کنند [می ترسم]». جبرئیل بالا رفت و چیزی نگذشت که امر خداوند را فرود آورد و به پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ الله يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾؛ در نتیجه رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم به خاطر شدت گرما نگران وحشت زده و ترسان برخاست در حالی که پاهایش می سوخت و دستور داد که آن مکان تمیز گردد و خار ها و غیر آن از زیر درخت بزرگ جارو شود؛ پس این کار انجام داده شد. سپس به نماز جماعت فرا خواند و مسلمانان جمع شدند و در میان کسانی که جمع شدند، ابوبکر، عمر، عثمان و بقیه ی مهاجران و انصار بودند. سپس پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم برخاست و خطبه ای خواند و بعد از آن ولایت را بیان فرمود و آن را برای همه ی مردم الزامی کرد و دستور خداوند را در مورد آن به آن ها اعلام کرد. سپس گروهی گفتند آن چه گفتند [و با دستور خدا و پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم مخالفت کردند] و برنامه های سری خودشان را مخفیانه به یکدیگر گفتند و با هم نجوا کردند.

11- امام باقر علیه السلام- رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم از مدینه حج گزارد... رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم روانه گشت و مردمان نیز درپی ،وی روان گشتند و به وی گوش سپردند تا ببینند چه می کند تا همچون وی عمل کنند و نبی ایشان را به حج برد و شمار کسانی که با پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم از مدینه و اطراف آن و بادیه نشینان به حج آمدند، هفتاد هزار تن یا بیشتر بودند مانند شمار اصحاب موسی علیه السلام که ایشان را با هارون بیعت داد و در واقع تلبیه گفتن و احرام بستن در تمام فاصله ی مدینه تا مکه پیوسته بود و آن گاه که رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم در توقفگاه موعود ایستاد جبرئیل بر وی نازل گشت و گفت: «ای محمد صلى الله عليه و اله و سلم خداوند عزوجل به تو درود می فرستد و می فرماید: که همانا اجل تو و مدت حیاتت سر رسیده است و من تو را به امری فرا می خوانم که از آن چاره ای نیست و لاجرم باید انجام گردد پس اندرز و زنهارت را بازگو و سفارش هایت را بر زبان آر و هر آن چه از دانش و میراث علوم انبیای پیشین علیهم السلام و سلاح و صندوق و هر آن چه از نشانه های انبیای گذشته داری را به وصی و جانشین پس از خود حجت بالغه من بر خلقم علی بن ابی طالب علیه السلام تسلیم نما و او را برای مردمان برپای دار و برایش عهد و پیمان و ولایت بگیر و ایشان را به بیعت و پیمانی که از ایشان گرفتی برای من و من بدان پای گیرشان کردم و عهدی که درباره ی ولایت ولی خود و مولای ایشان و مولای همه ی زنان و مردان مؤمن علی بن ابی طالب علیه السلام با ایشان بستم یادآور شو چرا که من هیچ یک از انبیاء علیهم السلام را قبض روح نکرده،ام مگر پس از کامل کردن حجتم و دینم و به نهایت رساندن نعمتم با ولایت اولیایم و دشمنی دشمنانم که این کمال توحید من و دین من و نهایت نعمت من بر بندگانم با پیروی و اطاعت از ولی ام می باشد و این از آن جهت که من زمین را بدون سرپرست که حجت بر خلق باشد رها نمی کنم: ﴿و الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتى وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ ديناً﴾ على علیه السلام ولی من و مولای هر مرد و زن مؤمن است، علی علیه السلام بنده ی من و وصی نبی من و جانشین پس از وی و حجت بالغه من بر مردم است و اطاعت از وی همچون اطاعت از محمد صلى الله عليه و اله و سلم نبی من است و اطاعت از محمد صلى الله عليه و اله و سلم نیز هم پایه اطاعت از من

ص: 159

الْإِسْلامَ دِينًا عَلَى علیه السلام وَلَى وَ مَوْلَى كُلِّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَةٍ عَلِيٌّ عَبْدِي وَ وَصِيُّ نَبِّي صلى الله عليه و اله و سلم وَ الْخَلِيفَةُ مِنْ بَعْدِهِ وَ حُجَّتِيَ الْبَالِغَةُ عَلَى خَلْقِي مَقْرُونُ طَاعَتُهُ مَعَ طَاعَة مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و اله و سلم نَبِیي وَ مَقْرُونُ طَاعَةً مُحَمَّدِ صلى الله عليه و اله و سلم بِطَاعَتِي مَنْ أَطَاعَهُ فَقَدْ أَطَاعَنِي وَ مَنْ عَصَاهُ فَقَدْ عَصَانِي جَعَلْتُهُ عَلَماً بَيْنِي وَ بَيْنَ خَلْقِي فَمَنْ عَرَفَهُ كَانَ مُؤْمِناً وَ مَنْ أَنْكَرَهُ كَانَ كَافِراً وَ مَنْ أَشْرَكَ بَيْعَتِهِ كَانَ مُشْرِكَاً وَ مَنْ لَقِيَنِي بوَلَايَتِهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ مَنْ لَقِيَنِي بِعَدَاوَتِهِ دَخَلَ النَّارَ فَأَقِمْ يَا مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و اله و سلم وَ عَلِيا علیه السلام عَلَماً وَ خُذْ عَلَيْهِمْ الْبَيْعَةَ وَ خُذْ عَهْدِى وَ مِيثَاقِي بِالَّذِي وَ اثَقْتَهُمْ عَلَيْهِ فَإِنِّي قَابِضُكَ إِلَيَّ وَ مُسْتَقْدِمُكَ فَخَشِيَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم قَوْمَهُ وَ أَهْلَ النِّفَاقِ وَ الشَّقَاقِ أَنْ يَتَفَرَّقُوا وَ يَرْجِعُوا جَاهِلِيَّةٌ لِمَا عَرَفَ مِنْ عَدَاوَتِهِمْ وَ مَا يُبَطِّئُون عَلَيْهِ أَنْفُسَهُمْ لِعَلِى علیه السلام مِنَ الْبَغْضَاءِ وَ سَأَلَ جَبْرَئِيلَ أَنْ يَسْأَلَ رَبُّهُ الْعِصْمَةَ مِنَ النَّاسِ وَ انْتَظَرَ أَنْ يَأْتِيَهُ جَبْرَئِيلُ بِالْعِصْمَة مِنَ النَّاسِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فَأَخَّرَ ذَلِكَ إِلَى أَنْ بَلَغَ مَسْجِدَ الْخَيْفِ فَأَتَاهُ جَبْرَئِيلُ فِي مَسْجِدِ الْخَيْفِ فَأَمَرَهُ أَنْ يَعْهَدَ عَهْدَهُ وَ يُقِيمَ عَلِيَا علیه السلام لِلنَّاسِ وَلَمْ يَأْتِهِ الْعِصْمَةُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى بِالَّذِي أَرَادَ حَتَّى أَتَى كَراعَ الْعَمِيمِ بَيْنَ مَكَةَ وَ الْمَدِينَةِ فَأَتَاهُ جَبْرَئِيلُ وَ أَمَرَهُ بِالَّذِي أَمَرَ بِهِ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَأْتِهِ بِالْعِصْمَة فَقَالَ يَا جَبْرَئِيلُ إِنِّي لَأَخْشَى قَوْمِي أَنْ يُكَذِّبُونِي وَ لَا يَقْبَلُوا قَوْلِي فِي عَلَى علیه السلام فَرَحَلَ فَلَمَّا بَلَغَ غَدِير خَمَّ قَبْلَ الْجُحْفَة بِثَلَاثَةِ أَمْيَالَ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ عَ عَلَى خَمْس سَاعَاتِ مَضَتْ مِنَ النَّهَارِ بِالزَّجْر وَ الِانْتِهَارِ وَالْعِصْمَة مِنَ النَّاسِ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ صلى الله عليه و اله و سلم إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فِي عَلِي وَ إِنْ لَم تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَكَانَ أَوَلَهُمْ بَلَغَ قُرْبَ الْجُحْفَةِ فَأَمَرَهُ أَنْ يَرْةَ مَنْ تَقَدَّمَ مِنْهُمْ وَ حَبَسَ مَنْ تَأَخَّرَ مِنْهُمْ فِي ذَلِكَ الْمَكَانِ لِيُقيم عليا علیه السلام لِلنَّاسِ وَ يُبَلِّغَهُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي عَلِيٍّ علیه السلام وَ أَخْبَرَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ عَصَمَهُ مِنَ النَّاسِ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم عِنْدَ مَا جَاءَتْهُ الْعِصْمَةُ مُنَادِياً فَنَادَى فِي النَّاسِ بِالصَّلَاةَ جَامِعَةً وَ تَنَحَّى عَنْ يَمِينِ الطَّرِيقِ إِلَى جَنْبِ مَسْجِدِ الْغَدِير أَمَرَهُ بِذَلِكَ جَبْرَئِيلُ عَنِ اللَّهِ تَعَالَى وَ فِي الْمَوْضِعِ سَلَمَاتٌ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم أَنْ يُقَمَ مَا تَحْتَهُنَّ وَ يُنْصَبَ لَهُ أَحْجَارُ كَهَيْئَةِ الْمِنْبَرِ لِيُشْرِفَ عَلَى النَّاسِ فَتَرَاجَعَ النَّاسُ وَ احْتُبسَ أَوَاخِرُهُمْ ذَلِكَ الْمَكَانِ لَا يَزَالُونَ وَ قَامَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَوْقَ تِلْكَ الْأَحْجَارِ وَ قَالَ صلى الله عليه و اله و سلم الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي عَلَا بِتَوْحِيدِهِ وَ دَنَا فِي تَفْرِيدِهِ وَ جَلَّ فِي سُلْطَائِهِ وَ عَظُمَ فِي أَرْكَانِهِ ... أَشْهَدُ لَهُ بِالرُّبُوتِيَّة وَ أَوَّدِّى مَا أَوْحَى إِلَى بِهِ خَوْفاً وَ حَذَراً من أن تَحِلَّ بِى قَارِعَةُ لَا يَدْفَعُهَا عَلَى أَحَدُ وَ إِنْ عَظُمَتْ

ص: 160

است و هر که او را فرمان پذیرد به حق که فرمان مرا به جان خریده و هر که بر وی سرکشی نماید، به حق بر من نافرمانی کرده است وی را علمی بین خود و خلقم نهادم و هر که او را [به ولایت] بشناسد، مؤمن است و هر که او را انکار نماید کافر است و هر که بر بیعت وی شرک ورزد، مشرک خواهد بود و هر کس با داشتن ولایت وی به دیدار من آید به بهشت درآید و هر که بر دشمنی وی به محضر من آید به آتش افکنده شود. پس ای محمد صلى الله عليه و اله و سلم! علی علیه السلام را به عنوان پیشوا و نشانه ی راه فراز آور و بر مردمان بیعت گیر و عهد و پیمان مرا که بدان پای گیرشان کردم از آنان بگیر که من تو را نزد خود خواهم آورد و به زودی فراخوانده می شوی رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم بر قوم خود بیمناک گشت و به خاطر آشنایی با عنادورزی دائمی ایشان و نیز بغضی که نسبت به علی علیه السلام داشتند ترسید که اهل نفاق و جدایی طلبان از امّت پراکنده شده و به جاهلیتی که داشتند بازگردند و از جبرئیل خواست که از خداوند آسودگی از شر مردم برای وی طلب کند و درنگ نمود تا جبرئیل از نزد خداوند پناه از شر مردم را برایش آورد و ابلاغ پیام حق را تا رسیدن به مسجد خیف تأخیر انداخت و جبرئیل آمد و گفت که پیامبر اندرزهایش را به مردم بگوید و حجت حق علی علیه السلام را بر مردم اقامه نماید و تا زمانی که به کراع الغمیم میان مکه و مدینه رسیدند از جانب خداوند برای پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم پناه از مردم نیاورد و بار دیگر جبرئیل ظاهر گشت و وی را به همان امری که پیش از آن گفته بود فرمان داد ولی همچنان موضوع در امان بودن از مردم را بیان نکرد. پیامبر فرمود: «ای جبرئیل می ترسم که مردم مرا تکذیب نمایند و سخنم درباره ی علی علیه السلام را نپذیرند». پیامبر بار دیگر به راه افتاد و چون به غدیرخم و سه میلی جحفه رسیدند جبرئیل در حالی که پنج ساعت از روز طی شده بود. با پیام جلوگیری و نکوهش و پناه دادن از شر مردم آمد و گفت: ای محمد صلى الله عليه و اله و سلم! خداوند به تو درود می فرستد و می فرماید: ای پیامبر! آن چه از طرف پروردگارت در مورد علی علیه السلام بر تو نازل شده است کاملا به مردم برسان و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده ای خداوند تو را از خطرات احتمالی مردم نگاه می دارد؛ و خداوند، جمعیت کافران (الجوج) را هدایت نمی کند. اولین نفرات کاروان به جحفه رسیده بودند و پیامبر دستور داد که بازگردانده شوند و کسانی که عقب تر مانده اند در همین مکان باز ایستند تا علی علیه السلام را بر مردم اقامه نماید و ایشان را از آن چه خداوند درباره ی علی علیه السلام نازل فرموده آگاه سازد و خبر داد که خداوند متعال وی را از شر مردمان در امان خواهد داشت. آن گاه که پیامبر از امر حفظ و امان الهی اطمینان یافت فرمود تا منادی صدا زند و منادی فریاد نماز جماعت سر داد و از سمت راست مسیر به سمت مسجد غدیر دور شد و این دستوری بود که جبرئیل از طرف خدا آورده بود. در مکان اجتماع، سلمه هایی بود که رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم داد دستور زیر آن ها تمیز و خشک شود و برای وی سنگ هایی را مانند منبر بنهند تا بر مردم اشراف داشته باشد. مردم بازگشتند و عقب مانده ها در مکان اجتماع، توقف کردند و رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم بر فراز آن سنگ ها رفت و فرمود: «سپاس خدایی راست که به توحید خود در اوج است و در یگانگی اش در دسترس خلق است و در سلطنتش شکوهمند و در ارکان قلمروی خود عظیم است و اکنون بر بندگی خویش در محضر وی اقرار می کنم و به پروردگاری او گواهی می دهم و وظیفه ی خود را در آن چه به من وحی شده انجام می دهم مبادا که با اطاعت نکردنم از سوی او

ص: 161

مِنَتُهُ وَ صَفَتْ خَلَتْهُ لِأَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ قَدْ أَعْلَمَنِي إِنْ لَمْ أبَلِّغْ مَا أَنْزَلَ إِلَى فَمَا بَلَّغْتُ رِسالَتَهُ فَقَدْ تَضَمَّنَ لِيَ الْعِصْمَةَ وَ هُوَ اللَّهُ الْكَافِي الْكَرِيمُ وَ أَوْحَى إِلَى بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ. يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ... مَعَاشِرَ النَّاسِ مَا قَصَّرْتُ عَنْ تَبْلِيغِ مَا أَنْزَلَهُ وَ أَنَا مُبَيِّنُ سَبَبَ هَذِهِ الْآيَة إِنَّ جَبْرَئِيلَ هَبَطَ إِلَى مِرَاراً ثَلَاثَاً يَأْمُرُنِي عَنِ السَّلَامِ رَبِّي وَ هُوَ السَّلَامُ أَنْ أَقُومَ فِي هَذَا الْمَشْهَدِ وَ أَعْلِمَ كُلَّ أَبْيَضَ وَ أَحْمَرَ وَ أَسْوَدَ أَنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِب علیه السلام أَخِي وَ وَصِنِّي وَ خَلِيفَتِي وَ الْإِمَامُ مِنْ بَعْدِي الَّذِي مَحَلَّهُ مِنِّى مَحَلُّ هَارُونَ علیه السلام مِنْ مُوسَى علیه السلام إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي وَلِيْكُمْ بَعْدَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَيَّ بِذَلِكَ آيَةَ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ وَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام الَّذِي أَقَامَ الصَّلَاةَ وَ آتَى الزَّكَاةَ وَ هُوَ رَاكِعُ يُرِيدُ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ فِي كُلِّ حَالَ وَ سَأَلْتُ جَبْرَئِيلٌ أَنْ يَسْتَعْفِي لِي مِنْ تبليغ ذَلِكَ إِلَيْكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ لِعِلْمِي بَقِلَّةِ الْمُتَّقِينَ وَ كَثرَةُ الْمُنَافِقِينَ وَ إِدْغَالَ الْآثِمِينَ وَ خَتَل الْمُسْتَهْزِ مِنَ الَّذِينَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ بأَنَّهُمْ يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَ يَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا وَ هُوَ عِنْدَ الله عَظِيمٌ لِكَثْرَة أَذَاهُمْ غَيْرَ مَرَّةَ حَتَّى سَمَّوْنِى أَذُنَا وَ زَعَمُوا أَنَّهُ لِكَثْرَةِ مُلَازَمَتِهِ إِيَّايَ وَ إِقْبَالِي عَلَيْهِ حَتَّى أَنْزَلَ اللَّهُ فِي ذَلِكَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَ يَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ فَقَالَ قُلْ أُذُنُ الْأَذَنُ مَنْ يُصَدِّقُ بِكُلِّ مَا يَسْمَعُ عَلَى الَّذِي تَزْعُمُونَ إِنَّهُ أَذَنْ خَيْرِ لَكُمْ ... وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أَسَمِّيَ الْقَائِلِينَ بِأَسْمَائِهِمْ لَسَمَّيْتُ وَ أَوْمَاتُ إِلَيْهِمْ بِأَعْيَانِهِمْ وَ لَوْ شِئْتُ أَنْ أَدْلَ عَلَيْهِمْ لَدَلَلْتُ وَلَكِنِّي فِي أَمْرِهِمْ قَدْ تَكَرَمْتُ وَ كُلَّ ذَلِكَ لَا يَرْضَى اللَّهُ مِنَى إِلَّا أَنْ أَبْلَغَ مَا أَنْزَلَ إِلَيَّ فَقَالَ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ في على وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ... فَاعْلَمُوا مَعَاشِرَ النَّاسِ وَ افْهَمُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ قَدْ نَصَبَهُ لَكُمْ وَلِيّاً وَ إِمَاماً مُفْتَرَضَةً طَاعَتُهُ عَلَى الْمُهَاجِرِينَ الْأَنْصَارِ وَ عَلَى التَّابِعِينَ بإحْسَان وَ عَلَى الْبَادِئ وَ الْحَاضِر وَ الْأَعْجَمِيٌّ وَ الْعَرَبِيِّ وَ الْحَرِّ وَ الْمَمْلُوكِ وَ الصَّغِيرِ وَ الْكَبيرِ وَ عَلَى الْأَبْيَض وَ الْأَسْوَدِ وَ عَلَى كُلِّ مُوَحِدِ مَاضٍ حُكْمُهُ جَائِزُ قَوْلُهُ نَافِذُ أَمْرُهُ مَلْعُونُ مَنْ خَالَفَهُ مَرْحُومُ مَنْ صَدَقَهُ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لِمَنْ سَمِعَ لَهُ وَ أَطَاعَ لَهُ﴾. (1)

ص: 162

عذابی کوبنده فرود آید که احدی را یارای پس راندن آن از من نمی باشد هر چند کاردانی اش بسیار و دوستیاش خالص می باشد چرا که معبودی جز او نیست اوست که مرا آگاهی داد که اگر آن چه بر من نازل کرده، به مردم نرسانم وظیفه ی رسالتش را انجام نداده ام و خداوند تبارک و تعالی ایمنی از آزار مردم را برایم تضمین کرده و البته که او بسنده و بخشنده است. آن گاه چنین به من وحی فرستاد: ﴿بسم الله الرحمن الرحيم يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ ... هان ای مردمان! آن چه بر من فرود آمده در تبلیغ آن کوتاهی نکرده ام و اکنون سبب نزول آیه را بر شما بیان می کنم همانا جبرئیل سه مرتبه بر من فرود آمد و مرا از سوی سلام پروردگارم که تنها اوست سلام فرمانی آورد که در این مکان به پای ایستم و به هر سفید و سرخ و سیاهی اعلام کنم که علی بن ابی طالب علیه السلام برادر وصی و جانشین من در میان امت و امام پس از من است که جایگاه او نسبت به من به سان هارون نسبت به موسی علیه السلام است، لیکن پیامبری پس از من نخواهد بود اختیارتان است. پروردگارم در این باره آیه ای از کتاب خویش بر من نازل فرموده که: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ راکعون﴾ و هر آینه علی بن ابی طالب علیه السلام است که نماز به پاداشته و در رکوع زکات پرداخته و پیوسته جویای خدای عزوجل است. و من از جبرئیل درخواست کردم که معاف نمودن من از رساندن این پیام به شما را درخواست نماید. زیرا کمی پرهیزکاران و فزونی منافقان و مداخله گناه پیشگان و فریبکاری مسخره کنندگان اسلام را می دانم؛ همانان که خداوند در کتاب خود در وصفشان فرموده به زبان آن را می گویند که در دل هایشان نیست. (فتح /11) و آن را اندک و آسان می شمارند؛ حال آن که نزد خداوند بس بزرگ است، و نیز از آن روی که منافقان، بار ها مرا آزار رسانیده تا بدان جا که مرا أُذُن (سخن شنو و زودباور) نامیده اند، به خاطر همراهی بسیار علی علیه السلام با من و روی نمودن من به وی تا بدان جا که خداوند در این باره آیه ای فرو نازل کرد: و از آنانند کسانی که پیامبر خدا را می آزارند و او را سخن شنو و زودباور می نامند. (توبه /61). بگو: آری سخن شنو است. بر علیه آنان که گمان می کنند او تنها سخن می شنود؛ این برای شما بهتر است ... و اگر می خواستم نام گویندگان چنین سخنی را بر زبان آورم و یا مستقیما با دستم به آنان اشاره کنم و یا مردمان را به سویشان هدایت کنم به راحتی این کار را می کردم لیکن سوگند به خدا که در کارشان کرامت نموده، لب فرو بستم با این حال خداوند از من خشنود نخواهد گشت، مگر این که آن چه در حق على علیه السلام نازل کرده به گوش شما برسانم. سپس پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم چنین خواند: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ﴾ - در حق على علیه السلام- ﴿وَ إِن تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ الله يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ هان ای مردمان! بدانید که خداوند او را برایتان صاحب اختیار و امام قرار داده و پیروی او را بر مهاجران و انصار و آنان که به نیکی از ایشان پیروی می کنند و بر بادیه نشینان و شهروندان و بر عجم و عرب و آزاد و برده و بر کوچک و بزرگ و سفید و سیاه و بر هر یکتاپرست واجب شمرده است فرمان او جاری، گفتار او بسنده و امرش نافذ است. ناسازگارش نفرین شده و پیرو و باور کننده اش در مهر و رحمت است. هر آینه خداوند، شنوایان سخن او و فرمان بران وی را آمرزیده است».

ص: 163

12- الهادي علیه السلام- ﴿و ذكر أَنَّهُ علیه السلام زارَ بهَا فِي يَوْمِ الْغَدِير ... السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مَوْلَايَ يَا أمِيرَ المُؤْمِنِينَ علیه السلام ... أَشْهَدُ أَنَّكَ الْمَخْصُوصُ بِمِدْحَةِ اللَّهِ الْمُخْلِصُ لِطَاعَةِ اللَّهِ لَمْ تَبْغِ بِالْهُدَى بَدَنَا وَ لَمْ تُشْرِكَ بِعِبَادَةِ رَبِّكَ أَحَداً وَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى اسْتَجَابَ لِنَبِيِّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فِيكَ دَعْوَتَهُ ثُمَّ أَمَرَهُ بِإِظْهَارِ مَا أَوْلَاكَ لِأُمَّتِهِ إِعْلَاءَ لِشَأْنِكَ وَ إِعْلَانَا لِبُرْهَانِكَ وَ دَحْضَاً لِلْأَبَاطِيل وَ قَطْعاً لِلْمَعَاذِيرٍ فَلَمَّا أَشْفَقَ مِنْ فِتْنَةِ الْفَاسِقِينَ وَ اتَّقَى فِيكَ الْمُنَافِقِينَ أَوْحَى إِلَيْهِ رَبُّ الْعَالَمِينَ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَوَضَعَ عَلَى نَفْسِهِ أَوْزَارَ الْمَسِيرِ وَ نَهَضَ فِي رَمْضَاءِ الْهَجِيرِ فَخَطَبَ فَأَسْمَعَ وَ نَادَى فَأَبْلَغَ ثُمَّ سَأَلَهُمْ أَجْمَعَ فَقَالَ هَلْ بَلَّغْتُ فَقَالُوا اللَّهُمَّ بَلَى فَقَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ ثُمَّ قَالَ أَلَسْتُ أَولَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَقَالُوا بَلَى فَأَخَذَ بِيَدِكَ وَ قَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلَى علیه السلام مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَمَا آمَنَ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فِيكَ عَلَى نَبِيِّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِلَّا قَلِيلُ وَ لَا زَادَ أَكْثَرُهُمْ غَيْرَ تَخْسِير﴾. (1)

13- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿قَالَ أَبُو جَعفَر علیه السلام أَنْزَلَ اللهُ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ تَفْسِيرُهَا أَتَخْشَى النَّاسَ فَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَأَخَذَ بِيَدِ عَلِيٍّ بن أبي طالب علیه السلام فَرَفَعَهَا فَقَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلى المَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ أَحِبَّ مَنْ أَحَبَّهُ وَ أَبْغِضُ مَنْ أَبْغَضَهُ﴾. (2)

14- الباقر علیه السلام- ﴿رُوِّينَا عَنْ أَبي جَعْفَر مُحَمَّدِ بْن عَلَى علیه السلام أَنَّ رَجُلًا قَالَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُول الله صلی الله علیه و اله و سلم إِنَّ الْحَسَنَ الْبَصْرِى حَدَّثَنَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم قَالَ إِنَّ اللَّهَ أَرْسَلَنِي بِرَسَالَة فَضَاقَ بِهَا صَدْرِي وَ خَشِيتُ أَنْ يُكَذِّبَنِي النَّاسُ فَتَوَاعَدَنِي إِنْ لَمْ أَبَلَّغْهَا أَنْ يُعَذِّبَنِي قَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرِ علیه السلام فَهَلْ حَدَّتَكُمْ بالرِّسَالَة قَالَ لَا قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَيَعْلَمُ مَا هِيَ وَلَكِنَّهُ كَتَمَهَا مُتَعَمِّداً قَالَ الرَّجُلُ يَا ابْنَ رَسُول اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ وَ مَا هِيَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَمَرَ الْمُؤْمِنِينَ بِالصَّلَاةِ فِي كِتَابِهِ فَلَمْ يَدْرُوا مَا الصَّلَاةُ وَ لَا كَيْفَ يُصَلُّونَ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُحَمَّدًا نَبِيَّه صلى الله عليه و اله و سلم أَنْ يُبَيِّنَ لَهُمْ كَيْفَ يُصَلُّونَ فَأَخْبَرَهُمْ بِكُلِّ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ الصَّلَاةِ مُفَسَّراً وَ فَرَضَ الصَّلَاةَ فِي الْقُرْآنِ جُمْلَةً فَفَسَّرَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فِي سُنَّتِهِ وَ أَعْلَمَهُمْ بِالَّذِي أَمَرَهُمْ بِهِ مِنَ الصَّلَاةِ الَّتِي فَرَضَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ أَمَرَ

ص: 164

12- امام هادی علیه السلام- امام هادی علیه السلام با این زیارت در روز غدیر امام علی علیه السلام را زیارت می کرد: ... سلام بر تو ای مولا و سرپرست من ای امیر مؤمنان علیه السلام! ... گواهی می دهم که تو به مدح خداوند اختصاص یافته ای و در اطاعت خدا اخلاص داری و برای هدایت جایگزینی نخواستی و هیچ کس را در عبادت پروردگارت شریک نکردی و گواهی می دهم که خدای تعالی دعای پیامبرش صلى الله عليه و اله و سلم را در مورد تو مستجاب کرد سپس به او دستور داد برتری و ولایت تو را برای امتش آشکار کند تا شأن و منزلت تو را بالا ببرد و دلیل روشن تو را آشکار گرداند و باطل ها را از بین ببرد و عذرخواهی ها را قطع کند. هنگامی که پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم از فتنه ی فاسقان نگران شد و در مورد تو از منافقان برحذر شد پروردگار عالمیان به او وحی فرمود: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَغْتَ رِسَالَتَهُ وَ الله يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾؛ پس بار های سنگین این مسیر را بر دوش کشید و در گرمای وسط روز برخاست و خطبه خواند و به گوششان رساند و فریاد زد و ابلاغ فرمود. سپس از همه ی آن ها پرسید و فرمود: «آیا ابلاغ کردم»؟ گفتند: «به خدا سوگند بله». عرض کرد: «خدایا شاهد باش». سپس فرمود: «آیا نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر نیستم؟» گفتند: «بله سزاوارتری» سپس دست تو را گرفت و فرمود: «هر کس من سرپرست و صاحب اختیار او هستم این علی علیه السلام سرپرست و صاحب اختیار او است خداوندا دوست بدار کسی را که با او دوستی کند و دشمن باش با کسی که با او دشمنی کند و یاری کن کسی را که او را یاری کند و خوار بگردان کسی را که او را یاری نکند سپس به آن چه خداوند در مورد تو بر پیامبرش نازل فرمود جز اندکی ایمان نیاوردند و اکثرشان جز زیانکاری نیفزودند.

13- پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم- از امام باقر علیه السلام روایت است: کلام نازل شده ی خداوند: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَته﴾ تفسیرش این چنین است: «آیا از مردمان بیم داری؟ خداوند تو را از گزند آنان در امان می دارد». پس رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم برخاست و دست علی علیه السلام را گرفت و بالا آورد و فرمود: «هر کسی که من مولای اویم، از این پس، علی علیه السلام مولای او خواهد بود. خدایا! دوست آن کسی باش که با او دوستی می کند و دشمن آن کسی باش که با آن که با او دشمنی می آورد و یاری کن کسی را که او را یاوری می کند و ترک کن آن که رهایش کرده است دوست بدار کسی را که دوستش می دارد و کینه داشته باش با آن که با او به کین برخاسته است».

14- امام باقر علیه السلام- در روایات است که مردی به امام باقر علیه السلام عرض کرد: «ای فرزند رسول خدا! حسن بصری برای ما حدیث نقل کرد که رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: «خداوند مرا به رسالتی مبعوث فرمود و به خاطر آن سینه ام تنگ شد و ترسیدم که مردم مرا تکذیب کنند؛ پس خداوند به من وعده داد که اگر ابلاغ نکنم مرا عذاب کند». ابا جعفر علیه السلام به او فرمود: آیا رسالت پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم را به شما گفت که چه بود»؟ گفت: «نه» فرمود: «به خدا سوگند او می داند آن [رسالت] چیست ولی عمداً آن را مخفی کرده است». آن مرد عرض کرد: «ای فرزند رسول خدا فدایت شوم آن رسالت چیست»؟ فرمود: «خدای تبارک و تعالی در کتابش به مؤمنین دستور داد که نماز بخوانند و آن ها ندانستند که نماز چیست و چگونه نماز بخوانند؛ پس خدای عزوجل به پیامبرش محمد صلى الله عليه و اله و سلم دستور داد برای آن ها بیان کند که

ص: 165

بِالزَّكَاةِ فَلَمْ يَدْرُوا مَا هِيَ فَفَسَّرَهَا رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ أَعْلَمَهُمْ بِمَا يُؤْخَذُ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْعَلَمِ وَ الزَّرْعِ وَ لَمْ يَدَعْ شَيْئًا مِمَّا فَرَضَ اللَّهُ مِنَ الزَّكَاةِ إِنَّا فَسَّرَهُ لِأُمَّتِهِ وَ بَيْنَهُ لَهُمْ وَ فَرَضَ عَلَيْهِمُ الصَّوْمَ فَلَمْ يَدْرُوا مَا الصَّوْمُ وَ لَا كَيْفَ يَصُومُونَ فَفَسَّرَهُ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ بَيَّنَ لَهُمْ مَا يَتَّقُونَ فِي الصَّوْمِ وَ كَيْفَ يَصُومُونَ وَ أَمَرَ بِالْحَجِ فَأَمَرَ اللَّهُ نَبِيَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم أَنْ يُفَسِّرَ لَهُمْ كَيْفَ يَحْجُّونَ حَتَّى أَوْضَحَ لَهُمْ ذَلِكَ فِي سُنَّتِهِ وَ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِالْوَلَايَة فَقَالَ إِنَّمَا وَ لِكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ فَفَرَضَ اللَّهُ وَلَابَةَ وَلَاةِ الْأَمْرِ فَلَمْ يَدْرُوا مَا فَأَمَرَ اللَّهُ نَبِيَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم أَنْ يُفَسِّرَ لَهُمْ مَا الْوَلَايَةُ مِثْلَ مَا فَسَّرَ لَهُمُ الصَّلَاةَ وَ الزَّكَاةَ وَ الصَّوْمَ وَ الْحَجَّ فَلَمَّا أَتَاهُ ذَلِكَ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ضَاقَ بهِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم ذَرْعاً وَ تَخَوَّفَ أَنْ يَرْتَدُّوا عَنْ دِينِهِ وَ أَنْ يُكَذِّبُوهُ فَضَاقَ صَدْرُهُ وَ رَاجَعَ رَبَّهُ فَأَوْحَى إِلَيْهِ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَصَدَعَ بِأَمْرِ اللهِ وَ قَامَ بِوَلَايَةِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى بن أَبِي طَالِب علیه السلام يَوْمَ غَدِيرِ خُمُ وَ نَادَى لِذَلِكَ الصَّلَاةَ جَامِعَةً وَ أَمَرَ أَنْ يُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ وَ كَانَتِ الْفَرَائِضَ يَنْزِلُ مِنْهَا شَيْءٌ بَعْدَ شَيْءٍ تَنْزِلُ الْفَرِيضَةً ثُمَّ تَنْزِلُ الْفَرِيضَةُ الْأُخْرَى وَ كَانَتِ الْوَلَايَةُ آخِرَ الْفَرَائِضِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذِهِ الْفَرِيضَةِ فَرِيضَةً قَدْ أَكْمَلْتُ لَكُمْ هَذِهِ الْفَرَائِضَ﴾. (1)

15- الباقر علیه السلام- ﴿عن أَحْمَدَ بْنِ يُوسُفَ مُعَنْعَنا عَنْ أَبي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ العلي مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ... فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم حِينَ أَنتُهُ عَزْمَةُ مِنَ اللَّهِ فِي يَوْمٍ شَدِيدِ الْحَرِّ فَنُودِيَ فِي النَّاسِ فَاجْتَمَعُوا وَ أَمَرَ بِشَجَرَاتِ فَقُمْ مَا تَحْتَهُنَّ مِنَ الشَّوْكِ ثُمَّ قَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ وَلِيُّكُمْ أولَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ قَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ فَقَالَ صلى الله عليه و اله و سلم مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلَى علیه السلام مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَآلَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ ثَلَاثَ مَرَاتِ﴾. (2)

ص: 166

چگونه نماز بخوانند؛ پس پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم از همه ی چیزهایی که خداوند درباره ی نماز بر آن ها واجب کرد خبر داد و تفسیر کرد. خداوند همه ی نماز ها را در قرآن واجب فرمود و رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم در سنت و روش خود آن را تفسیر کرد و آن ها را از نمازی که خداوند بر آن ها واجب کرد و به آن دستور داد آگاه ساخت. و خداوند دستور داد زکات بدهند و ندانستند زکات چیست؛ پس رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم آن را تفسیر فرمود و آن ها را به آن چه از طلا، نقره، شتر، گاو، گوسفند و کشت به عنوان زکات گرفته می شود آگاه ساخت و همه ی چیز هایی که خداوند از زکات واجب کرده بود برای امتش تفسیر کرد و برای آن ها بیان فرمود. و خداوند روزه را بر آن ها واجب کرد و ندانستند روزه چیست و چگونه روزه بگیرند و رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم برای آن ها تفسیر فرمود و بیان فرمود که در روزه از چه چیزی پرهیز کنند و چگونه روزه بگیرند و خداوند دستور داد حج انجام دهند و به پیامبرش صلى الله عليه و اله و سلم دستور داد برای آن ها تفسیر کند که چگونه حج بجا بیاورند تا این که آن را در سنتش برای آن ها آشکار کرد و خدای عزوجل به ولایت دستور داد و فرمود: سرپرست و ولی شما تنها خداست و پیامبر او و کسانی که ایمان آورده اند؛ همان ها که نماز را بر پا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند. پس خداوند ولایت اولوا الأمر را واجب فرمود و آن ها ندانستند آن چیست. سپس خداوند به پیامبرش صلى الله عليه و اله و سلم دستور داد برای آن ها تفسیر کند که ولایت چیست همان گونه که نماز، زکات، روزه و حج را برای آن ها تفسیر کرد وقتی که آن [رسالت] از طرف خدای عزوجل برایش آمد رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم قلبش پریشان گشت و ترسید که از دینش برگردند و او را تکذیب کنند؛ پس سینه اش تنگ شد و به پروردگارش مراجعه کرد؛ پس خداوند به او وحی کرد: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَغْتَ رِسالَتَهُ وَ الله يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾؛ پس دستور خدا را آشکارا بیان کرد و ولایت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام را در روز غدیرخم به پا داشت و به خاطر آن به نماز جماعت فرا خواند و دستور داد حاضران به غایبان برسانند و واجبات یکی بعد از دیگری نازل می شد؛ [ابتدا] واجبی نازل می شد سپس واجب دیگری نازل می شد و ولایت آخرین واجبات بود؛ خدای عزوجل نازل فرمود: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإسلام ديناً﴾؛ امام باقر علیه السلام فرمود: خدای عزوجل می فرماید: «بعد از این واجب، واجبی بر شما نازل نمی کنم این واجبات را برای شما کامل کردم.

15- امام باقر علیه السلام- احمد بن یوسف از امام باقر علیه السلام درباره ی کلام خداوند تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ...﴾ نقل می کند امام فرمود: چون این آیه نازل شد و تصمیم خداوند در روزی بسیار گرم به پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم ابلاغ گشت آن حضرت بیرون آمده و ندا داده شد، سپس مردم اجتماع کردند و اندروید پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم دستور فرمود زیر چند درخت را جارو کردند و خار و خاشاک آن را کنار زدند، سپس فرمود: «ای مردم چه کسی ولی شما و از شما به خودتان سزاوارتر است»؟ عرض کردند: «خدا و رسول او». پس فرمود: «هر که من مولای او بودم اینک علی علیه السلام مولای اوست خداوندا دوستدار وی را دوست بدار و دشمن او را دشمن بدار و یاری دهنده اش را نصرت فرما و خوار کننده اش را خوار و ذلیل گردان». و سه بار آن را تکرار فرمود.

ص: 167

16- الباقر علیه السلام- ﴿لَمَّا نَزَلَ جَبْرَئِيلُ عَلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ بِإِعْلَانِ أَمْرٍ عَلِيَّ بن أبي طالب علیه السلام يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ... قَالَ فَمَكَثَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و اله و سلم ثَلَاثًا حَتَّى أَتَى الْجَحْفَةَ فَلَمْ يَأْخُذْ بِيَدِهِ فَرَقَا مِنَ النَّاسِ فَلَمَّا نَزَلَ الْجُحْفَةَ يَوْمَ الْغَدِيرِ فِي مَكَانَ يُنَالُ لَهُ مَهْيَعَةُ فَنَادَى الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَاجْتَمَعَ النَّاسُ فَقَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و اله و سلم مَنْ أَولَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ قَالَ فَجَهَرُوا فَقَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ صلى الله عليه و اله و سلم ثُمَّ قَالَ لَهُمْ الثَّانِيَةَ فَقَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ صلى الله عليه و اله و سلم ثُمَّ قَالَ لَهُمُ الثَّالِثَةَ فَقَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ صلى الله عليه و اله و سلم فَأَخَذَ بِيَدِ عَلَى علیه السلام فَقَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِى علیه السلام مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَآلَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَإِنَّهُ مِنِّى وَأَنَا مِنْهُ وَهُوَ مِنِّى بِمَنْزَلَة هَارُونَ علیه السلام مِنْ مُوسَى علیه السلام إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِي مِنْ بَعْدِي﴾. (1)

17- الحسن علیه السلام- ﴿عَنِ الشَّعْبِي قَالَ: سُئِلَ الْحَسَنُ بْنُ عَلَى علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَ لَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ... فَقَالَ علیه السلام فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ قَالَ صلى الله عليه و اله و سلم يَوْمَ غَدِيرٍ خُمَّ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَإِنَّ عَلِيّاً مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ فَوَقَعَ فِي قُلُوبِهِمْ مَا وَقَعَ تَكَلَّمُوا فِيمَا بَيْنَهُمْ سِرًّا حَتَّى قَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ مَنْ يَلِى بَعْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه و اله و سلم وَ مَنْ يَلِى بَعْدَكَ هَذَا الْأَمْرَ لَا نَجْعَلُهَا فِى أَهْلِ الْبَيْتِ أَبَداً فَنَزَلَ وَ مَنْ يُبَدِّلَ نِعْمَةَ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ثُمَّ نَزَلَتْ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ الله جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا إلى قوله وَ أُولئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾. (2)

18- الرسول صلى الله عليه و اله و سلم- ﴿عن أبي عبدالله علیه السلام قال: فَلَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ نَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ فَنَادَى النَّاسَ فَاجْتَمَعُوا وَ أَمَرَ بسَمْرَاتٍ فَقُم شَوْكَهُنَّ ثُمَّ قَالَ صلى الله عليه و اله و سلم يَا أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ وَلَيْكُمْ وَ أَولَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ فَقَالُوا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ صلى الله عليه و اله و سلم فَقَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيُّ علیه السلام مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ ثَلَاثَ مَرَاتِ فَوَقَعَتْ حَسَكَةً الْنِّفَاقِ فِي قُلُوبِ الْقَوْمِ وَ قَالُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ هَذَا عَلَى مُحَمَّدِ صلى الله عليه و اله و سلم قَطُّ وَ مَا يُرِيدُ إِلَّا أَنْ يَرفَع بِضَبعِ ابنِ عَمِّه﴾. (3)

ص: 168

16- امام باقر علیه السلام- هنگامی که جبرئیل در حجه الوداع با اعلان امر علی بن ابی طالب علیه السلام بر پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم نازل گردید و ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ ...﴾ را ابلاغ نمود، رسول خدا سه روز درنگ فرمود تا این که به جحفه رسید و دست علی علیه السلام را از بیم واکنش مردم بالا نبرد، و چون در روز غدیر در جحفه و در مکانی به نام مهیعهٔ فرود آمد، ندای الصلاة جامعه داد، مردم گرد آمدند. پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: «چه کسی اولی تر از خودتان به شماست»؟ سپس مردم با صدای بلند گفتند: «خدا و رسول او». سپس برای بار دوم سؤال خود را تکرار فرمود که باز هم گفتند: «خدا و رسول او». بار سوم نیز همین سؤال را پرسید و آن ها گفتند: «خدا و رسول او». سپس دست علی علیه السلام را بلند کرده و فرمود: «هر کس من مولای اویم اینک علی علیه السلام مولای اوست، خداوندا دوست بدار دوستدارش را و دشمن باش با آن که با وی دشمنی کند. و یاری کن هر کس را که یاری اش کند و خوار و ذلیل کن آن که او را واگذارد زیرا او از من است و من از او و او برای من منزلت هارون علیه السلام از موسی علیه السلام را دارد، با این تفاوت که پس را دارد با این تفاوت که پس از من پیامبری نخواهد بود».

17- امام حسن علیه السلام- شعبی گوید: از امام حسن بن علی علیه السلام درباره ی این آیه: آن گونه که حق تقوا و پرهیزگاری است از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید؛ و جز بر آیین اسلام از دنیا نروید ... (آل عمران /102) سؤال شد، فرمود: «هنگامی که این آیه ﴿یا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾، نازل شد، رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم در روز غدیرخم فرمود: «هر کس من سرپرست و صاحب اختیار او هستم، علی علیه السلام سرپرست و صاحب اختیار اوست خداوندا دوست بدار کسی را که با او دوستی دشمن باش با کسی که با او دشمنی کند پس در قلب آن ها (منافقان) واقع شد آن چه واقع شد. [و نسبت به او کینه و حسادت ورزیدند] و مخفیانه در میان خودشان سخن گفتند تا این که یکی از ها به رفیقش گفت: «چه کسی پس از پیامبر و چه کسی پس از تو عهده دار این امر می شود؟ هرگز آن را در اهل بیت قرار نمی دهیم»؛ پس [این آیه] نازل شد و کسی که نعمت خدا را، پس از آن که به سراغش آمد تبدیل کند و در مسیر خلاف به کار گیرد گرفتار عذاب شديد الهی خواهد شد که خداوند شدید العقاب است. (بقره /211) سپس این آیه نازل شد: ای کسانی که ایمان آورده اید! آن گونه که حق تقوا و پرهیزگاری است از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید؛ و جز بر آیین اسلام از دنیا نروید و همگی به ریسمان خدا (قرآن و هرگونه وسیله ی وحدت الهی) چنگ زنید و پراکنده نشوید و آن ها عذاب عظیمی دارند. (آل عمران /103-102)».

18- پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم- از امام صادق علیه السلام روایت است: و چون رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم از حجةالوداع بازگشت، جبرئیل بر او نازل شد و گفت: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَغَ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّه يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ الله لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْکافِرین﴾ پیغمبر صلى الله عليه و اله و سلم فریاد زد تا مردم گرد آمدند و دستور داد تا بوته های خار را تراشیدند [تا بتوان روی آن ها نشست و ایستاد]. سپس آن حضرت صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: «ای مردم ولی شما و سزاوارتر از خود شما به شما کیست؟» گفتند: «خدا و رسولش». پس فرمود: «هر که من مولای او هستم علی علیه السلام مولای اوست خدایا دوست او را دوست بدار و دشمن او را دشمن - تا سه بار پس خار نفاق در دل آن مردم افتاد». و گفتند: خدا چنین امری را بر محمد صلى الله عليه و اله و سلم نازل نکرده بلکه او می خواهد دست پسر عمویش را بلند کند و [او را بر ما رئیس کند].

ص: 169

19- الرسول صلى الله عليه و اله و سلم- ﴿عَنِ الْقَاسِمِ الشَّيْبَانِيِّ قَالَ: سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْعَبَّاسِ يَقُولُ: لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ نَبِيَّه صلى الله عليه و اله و سلم بأنْ يَقُومَ بِغَدِيرحم فَيَقُولَ فِي عَلَى علیه السلام مَا قَالَ، قَالَ: أَيْ رَبِّ إِنَّ قُرَيْشَاً حَدِيثُو عَهْدِ بِالْجَاهِلِيَّة وَ مَتَى أَفْعَلْ هَذَا يَقُولُوا: فَعَلَ بِابْن عَمِّهِ كَذَا كَذَا فَلَمَّا قَضَى حَجَّهُ رَجَعَ إِلَيْهِ جَبْرَائِيلُ فَقَالَ: يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فَقَامَ رَسُولُ اللهُ صلى الله عليه و اله و سلم وَ أَخَذَ بِيَدِ عَلَى علیه السلام فَقَالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيُّ علیه السلام مَوْلَاهُ اللَّهُم وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ﴾. (1)

20- الباقر علیه السلام- ﴿عَن عَبدِ اللهِ بن عَطَاء، قال: كُنتُ جَالِساً عِنْدَ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ أُوحِيَ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و اله و سلم قُلْ لِلنَّاسِ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِى علیه السلام مَوْلَاهُ فَلَمْ يُبَلِّغْ ذَلِكَ وَ خَافَ النَّاسَ فَأَوْحَى إِلَيْهِ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَأَخَذَ بِيَدِ عَلِيٍّ بن أبي طَالِبِ علیه السلام يَوْمَ غَدِير وَ قَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيُّ علیه السلام مَوْلَاهُ﴾. (2)

21- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿أَمَرَ اللهُ مُحَمَّداً أَنْ يَنْصِبَ عَلِيّاً علیه السلام لِلنَّاسِ لِيُخْبِرَهُمْ بِوَلَايَتِهِ فَتَخَوَّفَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم أَنْ يَقُولُوا جَاءَ بِابْن عَمَّهِ وَ أَنْ يَطْغَوْا فِي ذَلِكَ عَلَيْهِ فَأَوْحَى اللَّهِ إِلَيْهِ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنَّ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم بِوَلَايَتِهِ يَوْمَ غَدِيرخُمِّ﴾. (3)

22- الصادق علیه السلام- ﴿فِي الدُّعَاءِ بَعدَ صَلَاة الغدير المُسنَدِ إِلَى الصَّادِق علیه السلام: رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا بِالنَّدَاءِ وَ صَدَقْنَا الْمُنَادِيَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم إِذَا نَادَى بِنِدَاءِ عَنْكَ بِالَّذِي أَمَرْتَهُ بِهِ أَنْ يُبَلِّغَ مَا أَنْزَلْتَ إِلَيْهِ مِنْ وَلَايَة وَلِى أَمْرِكَ فَحَذَرْتَهُ وَ أَنْذَرْتَهُ إِنْ لَمْ يُبَلِّغْ أَنْ تَسْخَطَ عَلَيْهِ وَ أَنَّهُ إِنْ بَلَغَ رِسَالَاتِكَ عَصَمْتَهُ مِنَ النَّاسِ فَنَادَى مُبَلِّغاً وَحْيَكَ وَ رَسَالَاتِكَ أَلَا مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِى علیه السلام مَوْلَاهُ وَ مَنْ كُنْتُ وَلِيَّهُ فعلى وليه و من كنت نبيه فعلى علیه السلام أميره﴾. (4)

19- پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم- قاسم شیبانی گوید: شنیدم ابن عباس رحمه الله علیه می گوید: هنگامی که خداوند به پیامبرش صلى الله عليه و اله و سلم دستور داد که در غدیرخم بایستد و آن چه در مورد علی علیه السلام فرموده بگوید، عرض کرد: «پروردگارا قریش به جاهلیت نزدیکند و هر وقت این کار را انجام دهم می گویند در مورد پسر عمویش چنین و چنان کرد» و هنگامی که حجش را به پایان برد جبرئیل به سوی او نازل شد و گفت: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾؛ پس رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم برخاست و دست على علیه السلام را گرفت و گفت: «هر کس من سرپرست و صاحب اختیار او هستم علی علیه السلام سرپرست و صاحب اختیار اوست. خداوندا! دوست بدار کسی را که با او دوستی کند و دشمن باش با کسی که با او دشمنی کند».

20- امام باقر علیه السلام- عبدالله بن عطاء گوید: نزد امام باقر علیه السلام نشسته بودم که فرمود: به پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم وحی شد به مردم بگو: «هر کس من سرپرست و صاحب اختیار او هستم علی علیه السلام سرپرست و صاحب اختیار اوست»؛ پس آن را ابلاغ نفرمود و از مردم ترسید؛ در نتیجه خداوند به او وحی فرمود: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾؛ پس دست علی بن ابی طالب علیه السلام را در روز غدیر گرفت و فرمود: «هر کس من سرپرست و صاحب اختیار او هستم علی علیه السلام سرپرست و صاحب اختیار اوست».

21- ابن عبّاس رحمه الله علیه- خداوند متعال به پیامبرش دستور داد تا علی علیه السلام را همچون بیرقی برای مردم قرار دهد که آن ها را از ولایتش آگاه سازد. پس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم هراسناک بود که مردم بگویند جانب پسر عموی خویش را گرفته و در این مورد به او اشکال وارد کنند. پس خداوند به او این گونه وحی کرد: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ الله يَعصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم ولایت او را در روز غدیرخم اعلام کرد.

22- امام صادق علیه السلام- در دعای بعد از نماز [روز] غدیر که سندش به امام صادق علیه السلام می رسد آمده است: پروردگارا ما [فریاد] منادی را شنیدیم و منادی رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم را تصدیق کردیم همان منادی که از سوی تو ندا داد با ندایی که به او دستور دادی که در مورد ولایت ولی امر تو - که بر او نازل کردی - ابلاغ کند و او را بر حذر داشتی و انذار فرمودی که اگر ابلاغ نکرد بر او غضب می کنی و اگر رسالت تو را ابلاغ کرد او را از مردم حفظ می کنی؛ از این رو برای ابلاغ وحی تو و رسالت تو ندا داد: «هر کس من سرپرست و صاحب اختیار او هستم علی علیه السلام سرپرست و صاحب اختیار او است و هر کس من سرپرست و ولی او هستم علی علیه السلام سرپرست و ولی اوست و هر کس من پیامبر او هستم علی علیه السلام امیر او است».

أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغ ما أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَإِنَّهُ أَزَالَ كُلَّ تَقِيَّة بِضَمَانِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لَهُ وَ بَيَّنَ أَمْرَ اللَّهِ وَلَكِنَّ قُرَيْشاً فَعَلَتْ مَا اشْتَهَتْ بَعْدَهُ وَ أَمَّا قَبْلَ نُزُول هَذِهِ الْآيَةِ فَلَعَلَّهُ﴾. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿بَيَّنَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِل فِي كَثِير مِنْ آيَاتِ الْقُرْآنِ وَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْعِبَادِ عُدْراً فِي مُخَالَفَة أَمْرِهِ بَعْدَ الْبَيِّنَاتِ وَ الْبُرْهَانِ وَ لَمْ يَتْرُكْهُمْ فِي لَبْس مِنْ أَمْرِهِمْ وَ لَقَدْ رَكِبَ الْقَوْمُ مِنَ الظُّلْمِ وَ الْكُفْرِ فِي اخْتِلَافِهِمْ بَعْدَ نَبِيَّهِمْ وَ تَفْرِيقِهِمُ الْأُمَّةَ وَ تَشْتِيتِ أَمْرِ الْمُسْلِمِينَ وَ اعْتِدَائِهِمْ عَلَى أَوْصِيَاءِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم بَعْدَ أَنْ تَبَيَّنَ لَهُمْ مِنَ الثَّوَابِ عَلَى الطَّاعَةِ وَ الْعِقَابِ عَلَى الْمَعْصِيَةِ بِالْمُخَالَفَةِ فَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ وَ تَرَكُوا مَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ وَ رَسُولُهُ ... أَوَ لَمْ يَأمر اللهُ عَزَّوَجَلَّ نَبيَّة صلی الله علیه و اله و سلم بتبليغ مَا عَهْدَهُ إِلَيْهِ فِي وَصِيِّهِ وَ إِظْهَارِ إِمَامَتِهِ وَ وَلَايَتِهِ بِقَوْلِهِ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلّغ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ فَبَلَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مَا قَدْ سَمِعَ وَ عَلِمَ أَنَّ الشَّيَاطِينَ اجْتَمَعُوا إِلَى إِبْلِيسَ فَقَالُوا لَهُ أَ لَمْ تَكُنْ أَخْبَرْتَنَا أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و اله و سلم إِذَا مَضَى نَكَتَتْ أَمَّنْهُ عَهْدَهُ وَ نَقَضَتْ سُنَتَهُ وَ أَنَّ الْكِتَابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ يَشْهَدْ بِذَلِكَ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ فَكَيْفَ يَتِمُّ هَذَا وَ قَدْ نَصَبَ لِأُمَّتِهِ عَلَماً وَ أَقَامَ لَهُمْ إِمَاماً فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِيسَ لَا تَجْزَعُوا مِنْ هَذَا فَإِنَّ أمَّتَهُ يَنقُضُونَ عَهْدَهُ وَ يَغْدِرُونَ بِوَصِيَّهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ يَظْلِمُونَ أَهْلَ بَيْتِهِ وَ يَهْمِلُونَ ذَلِكَ لِغَلَبَة حُبِّ الدُّنْيَا عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ تَمَكُنِ الْحَمِيَّةِ وَالصَّغَائِنِ فِي نُفُوسِهِمْ وَ اسْتِكْبَارِهِمْ وَ عِزْهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِيقاً مِنَ المُؤْمِنِينَ﴾. (2)

1-3- الصادق علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبدِ الله علیه السلام مَنْ عَرَفَ دِينَهُ مِنْ كِتَابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ زَالَتِ الْجِبَالُ قَبْلَ أَنْ يَزُولَ وَ مَنْ دَخَلَ فِي أَمْرِ بِجَهْل خَرَجَ مِنْهُ بِجَهْلِ قُلْتُ وَ مَا هُوَ فِي كتاب اللهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ قَوْلُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ ... يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغ ما أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾. (3)

ص: 172

آيه: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾؛ پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم هر گونه تقیه را با ضمانتی که خداوند عزوجل از وی به عمل آورده بود، کنار گذاشت و فرمان خدای متعال را روشن ساخت لیکن پس از وی قریش هر چه خواست کرد، اما پیش از نزول این آیه شاید آن حضرت تقیّه کرده باشد».

2-1- امام علی علیه السلام- خداوند بین حق و باطل را در بسیاری از آیات قرآن روشن کرده و بعد از برهان و روشن کردن موضوعات برای بندگان در مخالفت کردن با فرمانش عذری نگذاشته است. و مردم را در اشتباه قرار نداده است؛ امّت اسلامی پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم در تاریکی و کفر قرار گرفتند و با هم اختلاف کردند و از هم جدا شدند مسلمانان از هم پراکنده شدند و نسبت به اوصیاء پیامبر تجاوز و تعدی کردند و این بعد از آن بود که خداوند برای اطاعت کنندگان پاداش و برای معصیت کنندگان عقاب معین فرمود اما آن ها از هوای نفس خود پیروی کردند و اوامر خدا و رسولش را فراموش نمودند... آیا خداوند عزوجل پیامبرش را امر نکرد تا وصی خود را به مردم معرفی کند و امامت و ولایت او را آشکار نماید. در قرآن مجید فرمود: ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَغْتَ رِسالَتَهُ وَ الله يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾؛ رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم امر خداوند را به مردم ابلاغ کرد. و دانست که شیاطین نزد ابلیس جمع شدند و گفتند: «شما به ما گفتید بعد از این که محمد صلى الله عليه و اله و سلم در گذشت امت او پیمانش را نقض می کنند و سنتش درهم خواهد شکست». و کتاب او هم به این موضوع اشاره می کند و می گوید: محمد فقط فرستادهی خداست و پیش از او فرستادگان دیگری نیز بودند آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود شما به عقب برمی گردید؟ [و اسلام را رها کرده به دوران جاهلیت و کفر بازگشت خواهید نمود]؟ (آل عمران /144) اکنون چگونه پیامبری او تمام خواهد شد و یا امتش پراکنده می گردند در حالی که برای خود جانشین معین کرده و امامی نصب کرده است. شیطان گفت: «شما ترسی نداشته باشید امت او فرمان او را نقض خواهند کرد و با وصی او مکر خواهند نمود و به اهل بیت او ظلم خواهند کرد. حب دنیا بر آن ها چیره خواهد شد و آن ها وصیت محمد را بی اثر خواهند نمود تعصب ها و کینه ها در دل آن ها پیدا خواهد شد و از روی نخوت و تکبّر حق را از حق دار خواهند گرفت در این هنگام خداوند این آیه را نازل کرد: [آری] به یقین ابلیس گمان خود را درباره ی آن ها محقق یافت که همگی از او پیروی کردند جز گروه اندکی از مؤمنان!. (سبا /20)

3-1- امام صادق علیه السلام- محمد حلبی گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس دین خود را از کتاب خداوند بگیرد از کوه های استوار پابرجاتر است و هر که با نادانی در کاری وارد شود به نادانی خارج می شود. گفتم: «این مطلب در کدام آیه قرآن است»؟ فرمود: «این آیه ... ﴿يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُ فَما بَلَغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾».

ص: 173

4-1- الرسول صلى الله عليه و اله و سلم- ﴿عَن عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاس قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم لَمَّا أَسْرِيَ بِهِ إِلَى السَّمَاءِ ... فَعَبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم حَتَّى انْتَهَى إِلَى الْحُجَب ... ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَقَدَّمْ يَا مُحَمَّدٌ فَتَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَتَقَدَّمَ حَتَّى سَمِعَ مَا قَالَ الرَّبُّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنَا الْمَحْمُودُ وَ أَنْتَ مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و اله و سلم شَقَقْتُ اسْمَكَ مِن اسْمِي فَمَنْ وَصَلَكَ وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَكَ بَتَكْتُهُ انْزِلْ إِلَى عِبَادِي فَأَخْبِرْهُمْ بِكَرَامَتِي إِيَّاكَ وَ أَنَّى لَمْ أَبْعَثْ نَبِيَا إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ وَزِيراً وَ أَنَّكَ رَسُولِى وَ أَنَّ عَلِيّا علیه السلام وَزِيرُكَ فَهَبَطَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَكَرهَ أَنْ يُحَدَّثَ النَّاسَ بِشَيْءٍ كَرَاهِيَة أَنْ يَتَهمُوهُ لِأَنَّهُمْ كَانُوا حَدِيثِ الْعَهْدِ بِالْجَاهِلِيَّةِ حَتَّى مَضَى لِذَلِكَ سِتَّةُ أَيَّامٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَلَعَلَّكَ تَارِكٌ بَعْضَ مَا يُوحَى إِلَيْكَ وَصَائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ فَاحْتَمَلَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم ذَلِكَ حَتَّى كَانَ يَوْمُ النَّامِن فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلَّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَرْ تَفْعَلُ فَا بَلَغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم تَهْدِيدُ بَعْدَ وَعِيدِ لَأَمِضِيَنَ أَمْرَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِنْ يَتَهُمُونِي وَ يُكَذِّبُونِي فَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيَّ مِنْ أَنْ يُعَاقِبَنِي الْعُقُوبَةَ الْمُوجِعَةَ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ قَالَ وَ سَلَّمَ جَبْرَئِيلُ عَلَى علیه السلام بِإِمْرَة الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ عَلى علیه السلام يَا رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم أَسْمَعُ الْكَلَامَ وَ لَا أَحْسِ الرُّؤْيَةَ فَقَالَ يَا عَلَى علیه السلام هَذَا جَبْرَئِيلُ أَتَانِي مِنْ قِبَلِ رَبِّي بِتَصْدِيقِ مَا وَعَدَنِي ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم رَجُلًا فَرَجُلًا مِنْ أَصْحَابِهِ حَتَّى سَلَمُوا عَلَيْهِ بِإِمْرَة الْمُؤْمِنِينَ ثُمَّ قَالَ يَا بِلَالُ نَادِ فِى النَّاسِ أَنْ لَا يَبْقَى غَداً أَحَدٌ إِلَّا عَلِيلُ إِنَّا خَرَجَ إِلَى غَدِير خَمَّ فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ خَرَجَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم بِجَمَاعَةِ أَصْحَابِهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ بِرِسَالَةَ وَ إِنِّي ضِقْتُ بِهَا ذَرْعاً مَخَافَةَ أَنْ تَتَهُمُونِي وَ تُكَذِّبُونِي حَتَّى أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى وَعِيداً بَعْدَ وَعِيدٍ فَكَانَ تَكْذِيبُكُمْ إِيَّايَ أَيْسَرَ عَلَيَّ مِنْ عُقُوبَة اللَّهِ إِيَّايَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَسْرَى بي وَ أَسْمَعَنِي وَ قَالَ يَا مُحَمَّدُ صلى الله عليه و اله و سلم أَنَا الْمَحْمُودُ وَ أَنْتَ مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و اله و سلم شَقَقْتُ اسْمَكَ مِن اسْمِي فَمَنْ وَصَلَكَ وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَكَ بَتَكْتُهُ انْزِلْ إِلَى عِبَادِى فَأَخْبِرُهُمْ بِكَرَامَتِى إِيَّاكَ وَ أَنَّى لَمْ أبْعَثْ نَبيّاً إِنَّا جَعَلْتُ لَهُ وَزِيراً وَ إِنَّكَ رَسُولِى وَ أَنَّ عَلِيًّا وَزِيرُكَ ثُمَّ أخذ صلى الله عليه و اله و سلم بِيَدِ عَلِيٌّ بن أبي طالب علیه السلام فَرَفَعَهَا حَتَّى نَظَرَ النَّاسُ إِلَى بَيَاض إِبْطَيْهِمَا وَ لَمْ يُرَ قَبْلَ ذَلِكَ ثُمَّ قَالَ صلى الله عليه و اله و سلم أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَوْلَايَ وَ أَنَا مَوْلَى الْمُؤْمِنِينَ فَمَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِى علیه السلام مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ

ص: 174

4-1- پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: هنگامی که رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم شبانه به آسمان برده شد... رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم عبور کرد تا این که به حجاب ها رسید... خداوند فرمود: ای محمد صلى الله عليه و اله و سلم به پیش پس رسول خدا تا جایی که خدا می خواست پیش رفت تا این که آن چه را که پروردگار تبارک و تعالی فرمود شنید. فرمود: «ای محمد صلى الله عليه و اله و سلم من محمودم و تو محمد هستی. اسم تو را از نام خود برگرفته ام هر کسی که رابطه اش را با تو وصل کند من نیز رابطه ام را با او وصل خواهم ساخت و هر که رابطه اش را با تو قطع کند، من نیز رابطه ی خویش را با او قطع خواهم نمود بر بندگان من نازل شو و با آنان در مورد این کرامتی که من به تو ارزانی داشتم خبر ده و من پیامبری را نفرستاده ام مگر این که برای وی یاوری وزیری قرار داده ام و تو رسول منی و علی علیه السلام وزیر و یاور توست. رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم فرود آمد در حالی که کراهت داشت از این که چیزی را به مردم بگوید زیرا واهمه داشت که مردمانی که تازه دوره ی جاهلیت را پشت سر گذاشته بودند او را متهم به دروغ سازند تا این که شش روز سپری شد. شاید [ابلاغ] بعض آیاتی را که به تو وحی می شود [به خاطر عدم پذیرش آن ها] ترک کنی و به تأخیر اندازی و سینه ات از این جهت تنگ و ناراحت شود. (هود /12) حضرت پیامبر تا روز هشتم صبر و درنگ کرد و سپس خداوند تبارک و تعالی این آیه را نازل کرد: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلغ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَغْتَ رِسَالَتَهُ وَ الله يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ این آیه تهدید پس از وعید بود. قطعاً فرمان خدای عزوجل را ابلاغ خواهم نمود زیرا چنان چه مرا متهم یا تکذیب کنند، برای من قابل تحمل تر از آن خواهد بود که خداوند در دنیا و آخرت مرا پیگردی دردناک نماید. ابن عباس گوید: جبرئیل به عنوان امیر المؤمنین به علی علیه السلام سلام داد پس علی علیه السلام فرمود: «یا رسول الله کلامی را می شنوم لیکن او را نمی بینم»! فرمود: «یا علی، این جبرئیل است که از جانب پروردگارم آمده تا آن چه را که خدا به من وعده فرموده، تصدیق کند». سپس رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم به تک تک صحابه دستور داد به عنوان امیر المؤمنین به علی علیه السلام سلام دهند. سپس فرمود: «ای بلال به مردم ابلاغ کن که همگی جز کسانی که علیل و ناتوان هستند در غدیر خم حاضر شوند». و چون فردا رسید، رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم همراه جمعی از صحابه به آن جا رفته و حمد و ثنای خدا را به جای آورده سپس فرمود: «ای مردم همانا خدای تبارک و تعالی مرا با رسالتی نزد شما فرستاد که قادر به انجام آن نبودم، مبادا که مرا تهمت زنید یا تکذیب نمایید تا این که آیه های وعید را یکی پس از دیگری نازل فرمود؛ از این رو تکذیب من از جانب شما را آسانتر از پیگرد و مجازات از جانب خدای متعال یافتم. همانا خدای تبارک و تعالی مرا به معراج برد و آن گونه که بشنوم فرمود: ای ،محمد محمود من هستم و محمد تو، نام تو را از نام خودم مشتق گردانیدم پس هر کس با تو پیوند برقرار کند با وی پیوند برقرار می کنم و هر که از تو ببرد از وی می گسلم؛ به سوی بندگانم فرود آی و آنان را خبر ده از کرامتی که برای تو قایل هستم و این که من پیامبری بر نیانگیختم مگر این که برایش وزیری قرار دادم و تو فرستاده من هستی و وزیر تو علی علیه السلام است». سپس آن حضرت دست علی بن ابی طالب علیه السلام را گرفته و آن را چنان بالا برد که مردم به وضوح سپیدی زیر بغل آن دو را که پیش از آن ندیده بودند دیدند؛ سپس آن حضرت علیه السلام فرمود: «ای مردم همانا خداوند تبارک و تعالی مولای من است و من مولای مؤمنان، پس هر کس من مولای اویم اینک علی علیه السلام مولای اوست خداوندا دوستدارش را دوست بدار و با دشمن وی

ص: 175

اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ فَقَالَ الشُّكَارُ وَ الْمُنَافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ زَيْعُ نَبْرَا إِلَى اللَّهِ مِنْ مَقَالَةٍ لَيْسَ بِحَثْمٍ وَ لَا نَرْضَى أَنْ يَكُونَ عَلِيّا وَزِيرُهُ هَذِهِ مِنْهُ عَصَيَّةٌ﴾. (1)

دشمن باش و یاری کن آن که او را یاری کند و خوار و ذلیل بدار آن که خوارش کند. پس شکاکان و منافقان که دل هایشان بیمار و منحرف بود گفتند: «پناه می بریم به خداوند از سخنی که مشکوک به نظر می رسد و ما خرسند نیستیم که وزیر او علی باشد این کار او (پیامبر) نشانه عصبیت است»!

قوله تعالى: ﴿لَقَدْ أَخَذْنا ميثاقَ بَنِي إِسْرائيلَ وَ أَرْسَلْنَا إِلَيْهِمْ رُسُلاً كُلَّما جَاءَهُمْ رَسُولٌ بِما لا تهوي أَنْفُسُهُمْ فَرِيقاً كَذَّبُوا وَ فَرِيقاً يَقْتُلُونَ﴾ (70)

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿وَ أَوَّلُ نَبِي مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مُوسَى علیه السلام وَ آخِرُهُمْ عِيسَى علیه السلام﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ حَسِبُوا أَلا تَكُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا ثُمَّ تَابَ اللهُ عَلَيْهِمْ ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا كَثِيرٌ مِنْهُمْ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ﴾ (71)

1- الصادق علیه السلام- ﴿عَن خَالِدِ بْنِ يَزِيدَ الْقُمِّيِّ عَنْ بَعْضٍ أَصْحَابه عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ حَسِبُوا أَلَّا تَكُونَ فِتْنَةٌ قَالَ حَيْثُ كَانَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم بَيْنَ أَظْهُرِهِمْ فَعَمُوا وَ صَمُّوا حَيْثُ قُبِضَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم ثُمَّ تَابَ اللهُ عَلَيْهِمْ حَيْثُ قَامَ امير المؤمنين علیه السلام قَالَ ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا إِلَى السَّاعَة﴾. (2)

2- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ لِى رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم لَمَّا رَجَعَ مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَدْ قَرَبَ الْأَجَلُ وَ نُعِيَتْ إِلَيَّ نَفْسِي فَمَنْ لَكَ بَعْدِي فَأَقْبَلْتُ أَعْدُّ عَلَيْهِ رَجُلًا رَجُلًا فَبَكَى ثُمَّ قَالَ تَكِلَتْكَ التَّوَاكِلُ فَأَيْنَ أَنْتَ عَنْ عَلِيَّ بن أبي طَالِب علیه السلام لَمْ تُقَدِّمُهُ عَلَى الْخَلْقِ أَجْمَعِينَ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِنَّهُ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَة رُفِعَتْ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ أَعْلَامُ فَأَوَّلُ الْأَعْلَامِ لِوَائِرَ الْأَعْظَمُ مَعَ عَلِيَّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ النَّاسُ أَجْمَعِينَ تَحْتَ لِوَائِي يُنَادِي مُنَادِ هَذَا الْفَضْلُ يَا ابْنَ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام ثُمَّ نَزَلَ كِتَابُ اللَّهِ عَنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ حَسِبُوا أَلَّا تَكُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا أَمْ لَا يَكُونُ اخْتِبَارُ وَ لَا يَمْتَحِنُهُمُ اللَّهُ بِأَمِير المُؤمِنِينَ علیه السلام فَعَمُوا وَ صَمُّوا حَيْثُ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم بَيْنَ أَظْهُرِهِمْ ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا حِينَ قَبضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ أَقَامَ امیر المؤمنين علیه السلام عَلَيْهِمْ فَعَمُوا وَ صَمُّوا فِيهِ حَتَّى السَّاعَة﴾. (3)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن وَال التَّيْمِيُّ قَالَ إِنِّى لَعِنْدَ أمير المؤمِنِينَ علیه السلام إذا يبج [فَيْجُ] قَدْ جَاءَهُ يَسْعَى بِكِتاب مِنْ قَرَظَةَ بْن كَعْب الْأَنْصَارِيِّ وَ كَانَ أَحَدٌ عُمَّالِهِ يُخْبِرُهُ بأَنَّ خَيْلًا مَرَّتْ مِنْ قِبَلِ الْكُوفَةِ مُتَوَجَّهَةٌ نَحْوَ نَفَرٍ وَ أَنَّ رَجْلَا مِنْ دَهَاقِينِ أَسْفَلِ الْفُرَاتِ قَدْ أَسْلَمَ وَ صَلَّى يُقَالُ لَهُ زَادَانُ

ص: 178

ما از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم؛ و پیامبرانی به سوی آن ها فرستادیم؛ [ولی] هر زمان پیامبری چیزی بر خلاف هوای نفس آن ها می آورد عده ای را تکذیب می کردند؛ و عده ای را می کشتند (70)

1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- اولین پیامبر از بنی اسرائیل موسی علیه السلام بود و آخرشان حضرت عیسی علیه السلام است.

آن ها گمان کردند مجازاتی در کار نخواهد بود؛ از این رو [از دیدن حقایق] نابینا و [از شنیدن سخنان حق] ناشنوا شدند؛ سپس [بیدار گشتند و] خداوند توبه ی آن ها را پذیرفت؛ دیگر بار [در خواب غفلت فرو رفتند و] بسیاری از آن ها کور و کر شدند؛ و خداوند به آن چه انجام می دهند، بیناست. (71)

1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت شده که در مورد این آیه: ﴿وَ حَسِبُوا أَلا تَكُونَ فِتْنَةٌ﴾ فرمود در آن زمان رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم در میان آنان بود. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم رحلت یافت کور و کر شدند و هنگامی که امیر المؤمنین علیه السلام به خلافت رسید خداوند آنان را بخشید» و فرمود: «بعد از آن تا روز قیامت آن ها همچنان کور و کر خواهند بود».

2- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- ابن مسعود گوید: ابن مسعود گوید: رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم پس از بازگشت از حجه الوداع به من فرمود: «ای پسر مسعود اجل من نزدیک شده و خبر مرگم را به من داده اند، پس از من چه کسی را داری؟» پس شروع کردم به نام بردن یک یک مردان که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم گریسته سپس فرمود: «زنان داغدار به سوگت بنشینند چرا علی بن ابی طالب علیه السلام اقلیم را بر همه مقدّم نداشتی؟ ای پسر مسعود چون روز قیامت فرا رسد پرچم هایی برای این امت برافراشته خواهد شد نخستین این پرچم ها لوای اعظم من است که به همراه علی بن ابی طالب علیه السلام خواهد بود و همه ی مردم زیر لوای من هستند، منادی ندا می دهد: «ای ابوطالب فضیلت این است. سپس کتاب خدا درباره اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم نازل گردد که: ﴿وَ حَسِبُوا أَلَّا تَكُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا﴾؛ یعنی این که گمان کردند امتحانی نخواهند بود و خداوند آنان را به امیر المؤمنین علیه السلام نخواهند آزمو». پس در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم میان ایشان بود کور و کر شدند و پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم، بعد از آن که امیر المؤمنین علیه السلام را بر ایشان گمارد نیز کور و کر شدند و تا این ساعت نیز درباره امیر المؤمنین علیه السلام کور و کر هستند.

3- امام علی علیه السلام- عبدالله بن روال تیمی گوید: ... زمانی که پیج درحالی که با نامه ای از قرظة بن کعب انصاری که از کارگزاران او بود نزد امیر مؤمنان علیه السلام آمد نزد او بودم در آن نامه خبر می داد که سوارانی از جانب کوفه به قصد نفر گذر کرد و این که مردی از دهقانان پایین فرات اسلام آورده و نماز خواند که زاذان فروخ نامیده می شود. با او دیدار کردند و به او گفتند: «آیا تو مسلمانی؟» گفت: «آری». گفتند: «درباره علی علیه السلام چه می گویی؟» گفت: «می گویم او امیر مؤمنان

ص: 179

فَرُّوحَ فَلَقُوهُ فَقَالُوا لَهُ أَمُسْلِمُ أَنْتَ قَالَ نَعَمْ قَالُوا فَمَا تَقُولُ فِي عَلَى علیه السلام قَالَ أَتُولُ إِنَّهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ بدُ الْبَشَر وَ وَصِيُّ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَقَالُوا كَفَرْتَ يَا عَدُوٌّ اللَّهِ ثُمَّ حَمَلَتْ عَلَيْهِ عِصَابَةٌ مِنْهُمْ فَقَطَعُوهُ بِأَسْيَافِهِمْ وَ أَخَذُوا مَعَهُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الذَّمَّةِ يَهُودِيًا فَقَالُوا خَلُوا سَبِيلَ هَذَا لَا سَبِيلَ لَكُمْ عَلَيْهِ فَكَتَب إِلَيْهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ فَهَمَّتْ مَا ذَكَرْتَ مِنْ أَمْرِ الْعِصَابَة الَّتِي مَرَّتَ بِعَمَلِكَ فَقَتَلَتِ الْبَرَّ الْمُسْلِمَ وَ أَمِنَ عِنْدَهُمُ الْمُخَالِفُ الْمُشْرِك وَ أَنَّ أُولَئِكَ قَوْمَ اسْتَهْوَاهُمُ الشَّيْطَانُ فَضَلُوا كَالَّذِينَ حَسِبُوا أَلَّا تَكُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا فَ أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ يَوْمَ يُحْشَرُ أَعْمَالُهُمْ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ المَسيحُ ابْنُ مَرْيَمَ وَ قالَ المَسيحُ يا بني إسرائيلَ اعْبُدُوا اللهَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِالله فَقَدْ حَرَّمَ اللهُ عَلَيْهِ الجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنصار﴾ (72)

1- الصادق علیه السلام- ﴿دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدِ عَلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلَمَّا سَلَّمَ وَ جَلَسَ ... قَالَ أَحِبُّ أَنْ أعْرِفَ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ نَعَمْ يَا عَمْرُو أَكْبَرُ الْكَبَائِرِ الْإِشْرَاكَ بِاللَّهِ يَقُولُ اللَّهُ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِالله فَقَدْ حَرَّمَ اللهُ عَلَيْهِ الجَنَّةَ﴾. (2)

2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ زَرَارَةَ قَالَ كَتبتُ إِلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَعَ بَعْض أَصْحَابِنَا فِيمَا يَرْوى النَّاسِ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و اله و سلم أَنَّهُ مَنْ أَشْرَكَ بِاللَّهِ فَقَدْ وَجَبَتْ لَهُ النَّارُ وَ مَنْ لَمْ يُشْرَكَ بِاللَّهِ فَقَدْ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ قَالَ أَمَا من أشرك باللهِ فَهَذَا الشَّرك البين وَ هُوَ قَوْلُ اللهِ مَنْ يُشْرِكْ بِالله فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ مَنْ لَرْيُشْرِكْ بِالله فَقَدْ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللهِ علیه السلام هَاهُنَا النَّظَرُ هُوَ مَنْ لَمْ يَعْصِ اللَّهَ﴾. (3)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَأَمَّا مَا جَاءَ مِنْ ذِكْرِ الشِّرْكِ فِي كِتَابِ اللهِ تَعَالَى فَمِنْ أَرْبَعَة أَوْجُهِ قَوْلُهُ تَعَالَى لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ وَ قالَ المَسِيحُ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِالله فَقَدْ حَرَّمَ اللهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِينَ مِنْ أَنْصَارٍ فَهَذَا شِرْكٌ القَولِ وَ الوَصفِ﴾. (4)

ص: 180

سرور بشر و وصی رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم است». گفتند: «ای دشمن خدا کفر گفتی». سپس گروهی از آنان بر او حمله کردند و با شمشیرشان او را قطعه قطعه کردند و همراه او مردی یهودی بود از اهل ذمه را گرفتند و گفتند: «راه او را باز گذارید که برای شما راهی بر او نیست». پس امیر مؤمنان برای او نوشت: «اما بعد آن چه که در خصوص امر آن گروهی که در حوزه ی عملت گذشتند، ذکر کردی را فهمیدم درستکار مسلمان را کشتند و مخالف مشرک نزد آنان ایمن است و به راستی اینان قومی هستند که شیطان آنان را فریب داد. مانند کسانی که پنداشتند که فتنه نیست گمراه شدند، کور و کر شدند، ﴿وَ حَسِبُوا أَلاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا﴾؛ ولی در روزی که اعمالشان محشور می گردد چه گوش های شنوا و چه چشم های بینایی پیدا می کنند.

کسانی که گفتند: «خداوند همان مسیح فرزند مریم است»، به یقین کافر شدند، [با این که خود] مسیح گفت: «ای بنی اسرائیل خداوند یگانه را که پروردگار من و شماست، پرستش کنید؛ زیرا هر کس همتایی برای خدا قرار دهد خداوند بهشت را بر او حرام کرده و جایگاه او دوزخ است؛ و برای ستمکاران هیچ یار و یاوری نیست». (72)

1- امام صادق علیه السلام- عمرو بن عبید خدمت امام صادق علیه السلام رسید و چون سلام کرد و نشست. گفت: «دوست دارم بدانم گناهان کبیره از روی کتاب خدا چه چیز هایی هستند»؟ فرمود: «آری، ای عمرو! بزرگترین گناه کبیره شرک به خدا است، که خدا در این باره می فرماید: ﴿مَنْ يُشْرِكْ بِالله فَقَدْ حَرَّمَ اللهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ﴾».

2- امام صادق علیه السلام- زراره گوید: «به امام صادق علیه السلام نامه نوشته و از ایشان درباره ی این حدیث رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم پرسیدم که می فرماید: «هر کس به خداوند شرک بورزد جهنم بر او واجب می شود، و هرکس به خدا شرک نورزد بهشت بر او واجب می شود». حضرت علیه السلام فرمود: «هر کس به خدا شرک بورزد این شرک آشکار است و خداوند می فرماید: ﴿مَنْ يُشْرِكْ بِالله فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ﴾؛ و اما این که هرکس به خدا شرک نورزد بهشت بر او واجب می شود منظور کسی است که گناه نکند و بر پروردگارش عصیان نورزد.

3- امام علی علیه السلام- در قرآن مجید از شرک هم در چهار موضوع گفتگو شده است، در آن جا که فرموده: ﴿لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ الله هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ وَ قالَ المَسِيحُ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِالله فَقَدْ حَرَّمَ اللهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنصار﴾. این را شرک در گفتار و وصف می شمارند.

ص: 181

4- الباقر علیه السلام- ﴿عَن أَبي حَمْزَةَ الثَّمَالِيٌّ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ لِي يَا أَبَا حَمْزَةَ مِنَ الْمَحْتُومِ الَّذِي حَتَمَهُ اللَّهُ قِيَامُ قَائِمِنَا فَمَنْ شَكَ فِيمَا أَقُولُ لَقِيَ اللَّهَ وَ هُوَ كَافِرُ بِهِ وَ جَاحِدٌ لَهُ ثُمَّ قَالَ بأبي و أمى الْمُسَمَّى باسْمِي الْمُكَنَّى بِكُنْيَتِي السَّابع مِنْ بَعْدِى يَأْتِي مَنْ يَمْلَأُ الْأَرْضِ عَدْنَا وَ قِسْطاً كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً يَا أَبَاحَمْزَةَ مَنْ أَدْرَكَهُ فَلْيَسَكُمْ مَا سَلَّمَ لِمُحَمَّدِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ مَنْ لَمْ يُسَلِّمْ فَقَدْ حرَّمَ اللهُ عَلَيْهِ الجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ. وَ بِئْسَ مَثْوَى الظالمين﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللهَ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ وَ مَا مِنْ إِلَهِ إِلَّا إِلَهُ وَاحِدٌ وَ إِنْ لَمْ يَنْتَهُوا عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ﴾ (73)

قوله تعالى: ﴿أَ فَلا يَتُوبُونَ إِلَى اللهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَهُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (72)

1- العسكري علیه السلام- ﴿مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللَّهِ أَوْ زَادَ إِمَاماً لَيْسَتْ إِمَامَتَهُ مِنَ اللَّهِ كَانَ كَمَنْ قَالَ إِنَّ اللَّهَ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ إِنَّ الْجَاحِدَ أَمْرَ آخِرِنَا جَاحِدٌ أَمْرَ أَوَلَنَا﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَن أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ فِي قَوْلِهِ اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَ رُهْبَانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ الله وَ الْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ أمَّا الْمَسِيحُ فَعَصَوْهُ وَ عَظَمُوهُ فِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى زَعَمُوا أَنَّهُ إِلَهُ وَ أَنَّهُ ابْنُ اللهِ وَ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ قَالُوا ثَالِثَ ثَلَاثَة وَ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ قَالُوا هُوَ اللهُ﴾. (3)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنِ الْمِقْدَام بن شريح بن هَانِي عَنْ أَبِيهِ قَالَ إِن أَعْرَابِيَا قَامَ يَوْمَ الْجَمَلَ إِلَى أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَ تَقُولُ إِنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ قَالَ فَحَمَلَ النَّاسُ عَلَيْهِ قَالُوا يَا أَعْرَابِيُّ أَ مَا تَرَى مَا فِيهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مِنْ تَقَسم الْقَلْب فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام دَعُوهُ فَإِنَّ الَّذِي يُرِيدُهُ الْأَعْرَابِيُّ هُوَ الَّذِي نُرِيدُهُ مِنَ الْقَوْمِ ثُمَّ قَالَ يَا أَعْرَابِيُّ إِنَّ الْقَوْلَ فِي أَنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ عَلَى أَرْبَعَةِ أَقْسَامِ فَوَجْهَانِ مِنْهَا لَا يَجُوزَانِ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَجْهَانِ يَثْبُتَانِ فِيهِ فَأَمَّا اللَّذانِ لَا يَجُوزَانَ عَلَيْهِ فَقَوْلُ الْقَائِلِ وَاحِدٌ يَقْصِدُ بِهِ بَابَ الْأَعْدَادِ فَهَذَا مَا لَا يَجُورُ لِأَنَّ مَا لَا ثَانِيَ لَهُ لَا يَدْخُلْ فِي بَابِ الْأَعْدَادِ أَ مَا تَرَى أَنَّهُ كَفَرَ مَنْ قَالَ ثَالِثُ ثَلاثَة وَ قَوْلُ الْقَائِلِ هُوَ وَاحِدٌ مِنَ النَّاسِ يُرِيدُ بِهِ النَّوْعَ مِنَ الجنس فَهَذَا مَا لَا يَجُوزُ عَلَيْهِ لِأَنَّهُ تَشْبيه وَ جَلَّ رَبُّنَا عَنْ ذَلِكَ وَ تَعَالَى وَ أَمَّا الْوَجْهَانِ اللَّذَانِ

ص: 182

4- امام باقر علیه السلام- ابوحمزه ثمالی گوید: خدمت امام باقر علیه السلام بودم. ایشان به من فرمود: «ای ابوحمزه از مقدرات محتوم و غیر قابل برگشت که خداوند آن را حتمی نموده قیام قائم بری ماست؛ هرکس در این مطلب شک نماید خدا را در حال کفر و انکار او ملاقات خواهد کرد. سپس فرمود: پدر و مادرم فدایش باد که هم نام من و هم کنیه ی من است؛ هفتمین نفر بعد از من خواهد آمد. کسی که دنیا را پر از عدل و داد کند چنان چه پر از ظلم و جور شده؛ ابوحمزه! هر کس او را درک کرد تسلیم او باید بشود چنان چه تسلیم حضرت محمد صلی الله علیه و اله و سلم است و هر که تسلیم او نشود؛ خداوند بهشت را بر او حرام کرده و جایگاه او دوزخ است.

کسانی که گفتند: «خداوند یکی از سه خداست» به یقین کافر شدند؛ هیچ معبودی جز معبود یگانه نیست؛ و اگر از آن چه می گویند دست برندارند، عذاب دردناکی به کافران آن ها که روی این عقیده ایستادگی کنند، خواهد رسید. (73)

آیا به سوی خدا بازنمی گردند و از او طلب آمرزش نمی کنند؟! [در حالی که] خداوند آمرزنده و مهربان است. (74)

1- امام عسکری علیه السلام- کسی که امامی را به امامت بپذیرد که امام نباشد با کسی که منکر امامی شود که از طرف خدا به امامت تعیین شده مساویست او مثل همان کسی است که برای خدا شریک قائل است و معتقد به سه خداست. کسی که امامت امام آخر را منکر باشد مثل کسی است که امامت امام اول ما را منکر شود.

2- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوجارود آمده است امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه: حبر ها و راهبان خویش و مسیح پسر مریم را به جای الله به خدایی گرفتند. (توبه /31). فرمود: «اما آن ها از مسیح علیه السلام نافرمانی کردند و او را در نفس خود بزرگ شمردند. آن ها گمان کردند که مسیح علیه السلام، خدا و یا فرزند خدا می باشد، گروهی از آن ها گفتند: «او سومی سه نفر می باشد». گروهی هم گفتند: «او خودش خدا هست».

3- امام علی علیه السلام- شریح بنهانی گوید: در جنگ جمل یک نفر اعرابی بلند شد و گفت: «ای امیر المؤمنین علیه السلام! آیا می گویی خداوند واحد است»؟ مردم به او حمله کردند و گفتند: «ای اعرابی آیا نمی بینی که امیر المؤمنین علیه السلام در چه حالی از دل مشغولی است؟ امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «رهایش کنید آنچه این اعرابی می خواهد همان است که ما از این قوم می خواهیم». سپس فرمود: «ای اعرابی سخن گفتن از این که خدا یکی است چهار قسم است، دو قسم آن بر قسم آن بر خدا جایز نیست ولی دو قسم آن را می توان بر خدا ثابت نمود آن دو قسمی که جایز نیست این است که شخص بگوید: خدا یکی است و منظور از لحاظ شمارش و عدد باشد این جایز نیست، چون چیزی که دومی ندارد داخل در باب اعداد نیست آیا نمی بینی که هر کس بگوید: خداوند سومی از سه تاست کافر شده است؟ همچنین اگر بگوید خدا یکی از مردم است و منظور او نوعی از جنس باشد این نیز روا نیست چون تشبیه است و پروردگار برتر از آن است. و اما دو وجهی که

ص: 183

يَثْبُتَانِ فِيهِ فَقَوْلُ الْقَائِلِ هُوَ وَاحِدٌ لَيْسَ لَهُ فِي الْأَشْيَاء شِبُهُ كَذَلِكَ رَبُّنَا وَ قَوْلُ الْقَائِلِ إِنَّهُ عَزَّوَجَلَّ أحَدِى الْمَعْنَى يَعْنِي بِهِ أَنَّهُ لَا يَنْقَسِمُ فِي وُجُودِ وَ لَا عَقْلِ وَ لَا وَ هُمْ كَذَلِكَ رَبُّنَا عَزَّوَجَل﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿مَا المَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كانا يَأْكُلانِ الطَّعامَ انْظُرْ كَيْفَ نُبَيِّنُ هُمُ الآيَاتِ ثُمَّ انْظُرْ أَنَّى يُؤْفَكُونَ﴾ (75)

1- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿فِي حَدِيث طويل يَذْكُرُ فِيهِ: إِثْيَانَ رَجُلٍ مِنَ الزَّنَادِقَة أَمِير المُؤمِنِينَ علیه السلام و سُؤَالَهُ عَمَّا اشْتَبَهَ عَلَيْهِ مِنْ آيَاتِ الْقُرْآن وَ ظَنَّ التَّناقُضَ فِيهَا فَأَجَابَهُ وَ أَسْلَمَ فَكَانَ مِمَّا قَالَ لَهُ على علیه السلام... وَ أَمَّا هَفَوَاتُ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ مَا بَيَّنَهُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَ وُقُوعُ الْكِنَايَةِ عَنْ أَسْمَاءِ مَنِ اجْتَرَمَ أَعْظَمُ مِمَّا اجْتَرَمَتْهُ الْأَنْبِيَا علیهم السلام: مِمَّنْ شَهِدَ الْكِتَابُ بِظُلْمِهِمْ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ أَدَلَّ الدَّلَائِلِ عَلَى حِكْمَة اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الْبَاهِرَةِ وَ قُدْرَتِهِ الْقَاهِرَةَ وَ عِزَّتِهِ الظَّاهِرَةَ لِأَنَّهُ عَلِمَ أَنَّ بَرَاهِينَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام تَكْبُرُ فِي صُدُورِ أَمَمِهِمْ وَ أَنَّ مِنْهُمْ مَنْ يَتَّخِذُ بَعْضُهُمْ إِلَهَا كَالَّذِي كَانَ مِنَ النَّصَارَى فِي ابْنِ مَرْيَمَ فَذِكْرُهَا دَلَالَةٌ عَلَى تَخَلَفِهِمْ عَنِ الْكَمَالَ الَّذِي تَفَرَدَ بِهِ عَزَوَجَلَّ أَلَمْ تَسْمَعْ إِلَى قَوْلِهِ فِي صِفَة عِيسَى علیه السلام قَالَ فِيهِ وَ فِي أُمِّهِ كَانَا يَأْكُلَانِ الطَّعَامَ يَعْنِي مَنْ أَكَلَ الطَّعَامَ كَانَ لَهُ تُفْلُ وَ مَنْ كَانَ لَهُ قُفْلُ فَهُوَ بَعِيدُ مِمَّا ادَّعَتْهُ النَّصَارَى لِابْن مَرْيَم﴾. (2)

2- الرضا علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ يَوْمَا وَ عِنْدَهُ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا علیه السلام وَ قَدِ اجْتَمَعَ الْفُقَهَا، وَ أهْلُ الْكَلَام مِنَ الْفِرقِ الْمُخْتَلِفَةِ ... قَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام بَلَغَنِي أَنَّ قَوْماً يَغْلُونَ فِيكُمْ وَ يَتَجَاوَرُونَ فِيكُمْ الْحَدَ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام ... إِنَّا لَنَبْراً إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِمَّنْ يَغْلُو فِينَا فَيَرْفَعْنَا فَوْقَ حَدَّنَا كَبَراءَةِ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ علیها السلام مِنَ النَّصَارَى قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ إِذْ قَالَ اللهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِلهُيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهُ قالَ سُبْحانَكَ ما يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ فِي بِحَقِّ إِن كُنتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَ لَا أَعْلَمُ مَا في نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنتَ عَلامُ الْغُيُوبِ ما قُلْتُ هُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ وَ كُنتُ

ص: 184

جایز است سخن شخص است که بگوید: خدا یکی است و در میان موجودات مانند ندارد پروردگار ما چنین است و نیز سخن شخص که بگوید خداوند از نظر معنا یکی است و منظورش این باشد خدا نه در وجود و نه در عقل و نه در و هم قابل قسمت نیست، پروردگار ما چنین است.

مسیح فرزند مریم فقط پیامبر [خدا] بود؛ پیش از وی نیز پیامبرانی بودند؛ مادرش زن بسیار راستگویی بود؛ هر دو غذا می خوردند؛ [با این حال چگونه ادعای الوهیت مسیح و پرستش مریم را دارید؟!] بنگر چگونه نشانه ها [ی حق] را برای آن ها آشکار می سازیم؛ سپس بنگر چگونه از حق منحرف می شوند! (75)

1- امام علی علیه السلام- در یک روایت مفصل که ذکر می کند مردی از کفار خدمت امیر المؤمنین علیه السلام رسید و سؤال هائی از آیات قرآن که برایش مشکل بود نمود و خیال می کرد این آیات تناقض دارد حضرت امیر المؤمنین علیه السلام جوابش را می داد تا بالاخره مسلمان شد و از جمله چیز هایی که حضرت به او گفت این بود که... اما لغزش های پیامبران علیهم السلام و آن چه خداوند در کتابش بیان فرمود و نشستن کنایه به جای اسم برای کسانی که جرمی بزرگتر از جرم های پیامبران علیهم السلام مرتکب شده اند و کتاب خدا به ستمگری آنان گواهی داده است؛ این از بزرگترین دلایل حکمت درخشان و قدرت چیره و وعزّت آشکار خداوند عزوجل است. او می دانست که برهان های پیامبران در سینه های امت هایشان، بزرگ می نشیند و برخی از آنان برخی دگر را به خدایی می گیرند. همچون آن چه نصرانی ها درباره فرزند مریم علیها السلام کردند. از این رو چنین فرمود تا دلالتی باشد بر این که آن ها از کمالی که ویژه خداوند عزوجل است به دور هستند؛ مگر نشنیدی خداوند در وصف عیسی علیه السلام در آن جا که درباره ی او و مادرش علیها السلام سخن می گفت فرمود: ﴿كَانَا يَأْكُلاَنِ الطَّعَامَ﴾؛ یعنی هر که غذا بخورد، زایده (مدفوع) دارد و هر که زایده داشته باشد از آن چه نصرانیون درباره فرزند مریم علیها السلام ادعا می کنند به دور است.

2- امام رضا علیه السلام- حسن بن جهم گوید: «روزی در مجلس مأمون حاضر شدم و علی بن موسی الرضا علیه السلام در نزد او بود و فقها و اهل کلام از فرقه های مختلفه در آن مجلس اجتماع یافته بودند ... مأمون به او گفت: «ای ابوالحسن علیه السلام به من خبر داده اند که جماعتی درباره ی شما غلو و زیاده روی می کنند و از حد می گذرند» امام فرمود: «ما بیزاری می جوییم و به خداوند تبارک و تعالی پناه می بریم از کسی که درباره ما غلوّ کند و ما را از حد بندگی خدا بالاتر برد همان طور که عیسی بن مریم علیه السلام از نصاری به خداوند پناه برد، خداوند متعال می فرماید: ﴿وَ إِذْ قالَ الله يا عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّيَ إِلهُيْنِ مِنْ دُونِ الله قالَ سُبْحانَكَ ما يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ ما لَيْسَ لِي بِحَقِّ إِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعلَمُ ما في نَفْسي وَ لا أَعْلَمُ ما في نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنتَ عَلامُ الْغُيُوبِ * مَا قُلْتُ هُمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ

ص: 185

عَلَيْهِمْ شَهِيداً ما دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَ أَنْتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ مَا المَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أَنَّهُ صِدِّيقَةٌ كانا يأكلان الطعام و

مَعْنَاهُ أَنَّهُمَا كَانَا يَتَغَوَّطَانِ فَمَنِ ادَّعَى لِلْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام ربُوبيَّةً أو ادَّعَى لِلْأَئِمَّةِ رُبُوتِيَّةً أَوْ نُبُوَّةَ أَوْ لِغَيْرِ الْأَئِمَّة علیهم السلام إمَامَةَ فَنَحْنُ مِنْهُ بِرَاءُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ﴾. (1)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كانا يَأْكُلَانِ الطَّعَامَ قَالَ كَانَا يَتَغَوَطَانِ﴾. (2)

4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿كَانَا يَأْكُلانِ الطَّعَامَ يَعْنِي كَانَا يَحْدُثَانِ فَكَنَى اللَّهُ عَنِ الْحَدَثِ وَ كُلِّ مَنْ أكل الطعام يحدث﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿قُل أَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ الله ما لا يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرّاً وَ لا نَفْعاً وَ الله هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ (76)

قوله تعالى: ﴿قُلْ يا أَهْلَ الْكِتاب لا تَغْلُوا في دينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْم قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِيلِ﴾ (7)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الضَّلَالَةُ عَلَى وُجُوهِ فَمِنْهُ مَحْمُودُ وَ مِنْهُ مَدْمُومُ وَ مِنْهُ مَا لَيْسَ بِمَحْمُودِ وَ لَا مَدْمُوم وَ مِنْهُ ضَلَالَ النِّسْيَان ... وَ أَمَّا الضَّلَالَ الْمَنْسُوبُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى الَّذِي هُوَ ضِدُّ الْهُدَى وَ الْهُدَى هُوَ الْبَيَانُ وَ هُوَ مَعْنَى قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ أَوَ لَمْ يَهْدِ لَهُمْ مَعْنَاهُ أَوَلَمْ أَبَيَّنُ لَهُمْ ... وَ أَمَّا مَعْنَى الْهُدَى فَقَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ وَ مَعْنَى الْهَادِي الْمُيِّنُ لِمَا جَاءَ بِهِ الْمُنْذِرُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ قَدِ احْتَجَ قَوْمُ مِنَ الْمُنَافِقِينَ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضُرِبَ مَثَلًا مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمَّا أَنْزَلَ عَلَى نَبِيِّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ قَالَ طَائِفَةٌ مِنَ الْمُنَافِقِينَ ما ذَا أَرادَ اللهُ بِهذا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً فأجابهم الله تعالى بقوله إِنَّ اللهَ لَا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا ما

ص: 186

اعْبُدُوا الله رَبِّي وَ رَبَّكُمْ وَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ وَ كُنتُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا مَّا دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيَتَنِي كُنتَ أَنتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَأَنتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شهید﴾؛ و باز در آیه ی دیگر می فرماید: ﴿مَا الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَأُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كانا يَأْكُلانِ الطَّعامَ﴾ یعنی نیاز به دفع مدفوع داشتند و تغوط می کردند. پس هر کس برای پیامبران خدایی قائل باشد و یا برای امامان ربوبیتی مدعی گردد یا نبوت ایشان را معتقد شود یا در حق غیر ایشان پیشوایی و امامت قائل گردد، ما از او بیزاریم هم در دنیا و هم در عالم آخرت».

3- امام على علیه السلام- ﴿كَانَا يَأْكُلاَنِ الطَّعام﴾ قضای حاجت می کردند.

4- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿كَانَا يَأْكُلاَنِ الطَّعام﴾ یعنی قضای حاجت می کردند؛ پس خداوند از قضای حاجت آن ها به کنایه سخن گفت و هر کسی که غذا بخورد قضای حاجت می کند.

بگو: «آیا جز خدا چیزی را می پرستید که مالک سود و زیانی برای شما نیست؟! و خداوند شنوا و داناست» (76)

بگو: «ای اهل کتاب در دین خود غلو و زیاده روی نکنید؛ و غیر از حق نگویید؛ و از هوس های گروهی که پیشتر گمراه شدند و بسیاری را گمراه کردند و از راه راست منحرف گشتند، پیروی ننمایید». (77)

1- امام علی علیه السلام- گمراهی چند قسم است بعضی از آن ها پسندیده و بعضی از آن ها مذموم است بعضی از آن ها نه پسندیده است و نه مذموم که از جمله آن گمراهی به معنای فراموشی است ... اما ضلالی که به خداوند متعال منسوب است متضاد هدایت است و هدایت نیز به معنای بیان و روشن گری است که به همین معنا در این سخن خداوند سبحان: آیا برای هدایت آن ها همین کافی نیست. (سجده /26) به کار رفته است و معنایش این است که مگر من برای آن ها تبیین ننمودم!؟ ... و اما معنای هدایت، پس کلام خداوند عزوجل است تو فقط بیم دهنده ای؛ و برای هر گروهی هدایت کننده ای است؛ و این ها همه بهانه است. (رعد /7) و هادی در آن به معنای کسی است که آن چه را از جانب پروردگار آورده را تبیین می کند و از جانب خداوند بیم می دهد گروهی از منافقین این چنین بر خداوند احتجاج کرده اند خداوند از این که به موجودات ظاهرا کوچکی مانند پشه، و حتی کمتر از آن مثال بزند شرم نمی کند. (بقره /26) و این اعتراض هنگامی بود که وقتی خداوند آیه و برای هر گروهی هدایت کننده ای است؛ و این ها همه بهانه است (رعد) را بر پیامبرش نازل نمود، گروهی از منافقین گفتند: منظور خداوند از این مثل چه بوده است؟ [آری] خدا جمع زیادی را با آن گمراه می کند. (بقره /26) خدای تعالی با این سخنش به آن ها پاسخ داد: خداوند از این که به موجودات ظاهرا کوچکی مانند پشه و حتی کمتر از آن مثال بزند شرم نمی کند. در این میان آنان که ایمان آورده اند می دانند که آن حقیقتی است از طرف پروردگارشان و اما آن ها که راه کفر را پیموده اند، این موضوع را بهانه کرده می گویند: «منظور خداوند از این مثل چه بوده است»؟! [آری]! خدا جمع زیادی را با آن گمراه و گروه بسیاری را هدایت می کند ولی تنها فاسقان را با آن گمراه می سازد!. (بقره /26) این است معنای ضلالی که به خداوند متعال نسبت داده شده است؛ زیرا خداوند برای آنان

ص: 187

بَعُوضَةً فَا فَوْقَهَا إِلَى قَوْلِهِ يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ فَهَذَا مَعْنَى الصَّلَالِ الْمَنْسُوب إِلَيْهِ تَعَالَى لِأَنَّهُ أَقَامَ لَهُمُ الْإِمَامَ الْهَادِيَ لِمَا جَاءَ بِهِ الْمُنْذِرُ فَخَالَفُوهُ وَ صَرَفُوا عَنْهُ بَعْدَ أَنْ أَقَرُّوا بِفَرْضَ طَاعَتِهِ وَ لَمَّا بَيَّنَ لَهُمْ مَا يَأْخُذُونَ وَ مَا يَذَرُونَ فَخَالَفُوهُ ضَلُّوا هَذَا مَعَ عِلْمِهِمْ بمَا قَالَهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم وَ هُوَ قَوْلُهُ لَا تُصَلُّوا عَلَى صَلَاةً مَبْتُورَةً إِذَا صَلَّيْتُمْ عَلَيَّ بَلْ صَلُّوا عَلَى أَهْلِ بَيْتِي وَ تَقْطَعُوهُمْ مِنِّي فَإِنَّ كُلَّ سَبَب وَ نَسَب مُنْقَطِعُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا سَبَبِي وَ نَسَبِي وَ لَمَّا خَالَفُوا اللَّهَ تَعَالَى ضَلُّوا فَأَضَلُّوا فَحَذَرَ اللَّهُ تَعَالَى الْأُمَّةَ مِن أَتْبَاعِهِمْ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ لَا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِيلِ وَ السَّبِيلُ هَاهُنَا الْوَصِيُّ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿تفسير الإمام علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ قَالَ امير المؤمنين علیه السلام أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عِبَادَهُ أَنْ يَسْأَلُوهُ طَرِيقَ الْمُنْعَمِ عَلَيْهِمْ وَهُمُ النَّبِيُّونَ وَ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَدَاء وَ الصَّالِحُونَ وَ أَنْ يَسْتَعِيذُوا مِنْ طَريقَ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ هُمُ الْيَهُودُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ فِيهِمْ هَلْ أُنَبِّئُكُمْ بِشَرِّ مِنْ ذلِكَ مَثُوبَةٌ عِنْدَ الله مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَغَضِبَ عَلَيْهِ وَ أَنْ يَسْتَعِيذُوا مِنْ طَرِيقِ الضَّالِّينَ وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللهُ فِيهِمْ قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَ لَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِيلِ وَ هُمُ النَّصَارَى ثُمَّ قَالَ أمير المُؤمِنِينَ علیه السلام كُلُّ مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ فَهُوَ مَغْضُوبٌ عَلَيْهِ وَ ضَالُ عَنْ سَبِيل اللَّهِ﴾. (2)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ أَيْ لَا تَقُولُوا إِنَّ عِيسَى علیه السلام هُوَ اللَّهُ وَ ابْنُ اللَّهِ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿لعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرائيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُدَ وَ عَيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كَانُوا يَعْتَدُونَ﴾ (78)

1- الصادق علیه السلام- ﴿عَن مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْمٍ مِنَ الشَّيعَةِ يَدْخُلُونَ فِي أَعْمَالِ السُّلْطَانِ وَ يَعْمَلُونَ لَهُمْ وَ يَحْبُونَ لَهُمْ وَ يُوَالُونَهُمْ قَالَ لَيْسَ هُمْ مِنَ الشَّيْعَةِ وَلَكِنْهُمْ مِنْ أُولَئِكَ ثُمَّ قَرَأَ أبُو عَبْدِ اللهِ علیه السلام هَذِهِ الْآيَةَ لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسانِ دَاوُدَ وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ إِلَى قَوْلِهِ وَلَكِنَّ كَثِيراً مِنْهُمْ فَاسِقُونَ قَالَ الْخَنَازِيرُ عَلَى لِسَان دَاوُدَ علیه السلام وَالْقِرَدَةُ عَلَى لِسَانِ عِيسَى علیه السلام﴾. (4)

ص: 188

پیشوایی نصب کرد که هدایت گر بود و بیم دهنده بر آن چه که از جانب پروردگار آورده بود، اما آنان با او مخالفت ورزیدند و با این که به واجب بودن اطاعت از او اقرار کردند از او روی برتافتند. از آن جا که خداوند آن چه که باید بدان عمل می کردند و آن چه که باید آن را ترک می کردند را برایشان تبیین کرده بود و آنان مخالفت ورزیدند این راه را گم کردند، با این که می دانستند پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرموده بود که هرگاه بر من درود می فرستید درودتان را ناقص مگذارید بلکه به دنبال درود بر من بر اهل بیت من نیز درود فرستید و آنان را از من قطع نکنید؛ چرا که هر خویشاوندی سببی و نسبی در روز قیامت منقطع است جز خویشاوندی سبب و نسبی با من هنگامی که آنان با خداوند متعال مخالفت ورزیدند، گمراه شدند و دیگران را نیز گمراه کردند خداوند متعال نیز امت را از پیروی آنان بیم داد و فرمود: ﴿و لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِيلِ﴾؛ و منظور از «السَّبِیلِ» در این جا همان وصی است.

2- امام علی علیه السلام- در تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام آمده است: امام علی علیه السلام درباره ی کلام خداوند: ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ﴾؛ فرمود: «همانا خداوند به بندگانش فرمان داده از او راه کسانی را درخواست کنند که به ایشان نعمت داده شده است و اینان انبیاء علیهم السلام و صدیقان و شهدا و صالحان هستند نیز فرمان داده تا از راه کسانی که بر آن ها خشم گرفته شده است به او پناه برند؛ و اینان یهودیانی هستند که خداوند متعال درباره ی آن ها فرمود: ﴿قُلْ هَلْ أُنَبِّئُكُم بِشَرٌ مِّن ذَلِكَ مَثُوبَةٌ عِندَ الله مَن لَّعَنَهُ الله وَ غَضِبَ عَلَيْهِ﴾؛ و فرمان داده از راه گمراهان به او پناه برند و اینان کسانی هستند که خداوند متعال درباره ی آن ها فرمود: ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَ لَا تَتَّبِعُواْ أَهْوَاء قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِن قَبْلُ وَ أَضَلُّوا كَثِيرًا وَ ضَلُّوا عَن سَوَاء السَّبِيلِ﴾ و آن ها نصرانی ها هستند». سپس امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «هر کس به خداوند کفر ورزد او همان کسی است که بر او خشم گرفته شده و از راه خداوند عزوجل به گمراهی افتاده است».

3- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿لا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الحَقِّ﴾ معنايش آن است که نگویید: عیسی علیه السلام، خداوند و پسر خداوند است.

کافران بنی اسرائیل بر زبان داود و عیسی بن مریم لعن [و نفرین] شدند. این به خاطر آن بود که نافرمانی کرده و تجاوز می نمودند. (78)

1- امام صادق علیه السلام- مسعدة بن صدقه گوید: از حضرت درباره گروهی از شیعیان سؤال کردم که: «در کار های حکومتی وارد می شوند و برایشان کار می کنند و آنان را دوست دارند برای آن ها مالیات جمع می کنند و با ایشان ارتباط برقرار می کنند». امام علیه السلام فرمود: «آنان شیعه نیستند؛ بلکه از ایشان هستند»! آن گاه امام علیه السلام این آیه را تلاوت فرمود: ﴿لُعِنَ الَّذینَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسانِ داوُدَ وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَم ... وَلَكِنَّ كَثِيرًا مِّنهُمْ فَسِقُون﴾. و فرمود: «آنان به زبان داود علیه السلام خوک و به زبان عیسی علیه السلام بوزینه هستند».

ص: 189

2- الصادق علیه السلام- ﴿عَن أبي عُبَيْدَةَ الْحَذَا، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُدَ وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ فَقَالَ الْخَنَازِيرُ عَلَى لِسَانِ دَاوُدَ علیه السلام وَ الْقِرَدَةُ عَلَى لِسَانِ عِيسَى علیه السلام وَ قَالَ إِنَّ الْيَهُودَ أَمِرُوا بِالْإِمْسَاكِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ فَتَرَكُوا وَ أَمْسَكُوا يَوْمَ السَّبْتِ فَحُرِّمَ عَلَيْهِمُ الصَّيْدُ يَوْمَ السَّبْتِ فَعَمَدَ رِجَالُ مِنْ سُفَهَاءِ الْقَرْيَةِ فَأَخَذُوا مِنَ الْحِيتَانِ لَيْلَةَ السَّبْتِ وَ بَاعُوا وَ لَمْ يَنْزِلْ بِهِمْ عُقُوبَةٌ فَاسْتَبْشَرُوا وَ فَعَلُوا ذَلِكَ سِنِينَ فَوَعَظَهُمْ طَوَائِفُ فَلَمْ يَسْمَعُوا وَ قَالُوا لِوَتَعِظُونَ قَوْماً اللهُ مُهْلِكُهُمْ فَأَصْبَحُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ﴾. (1)

3- الباقر علیه السلام- ﴿أَمَّا دَاوُدَا فَإِنَّهُ لَعَنَ أَهْلَ أَيْلَة لَمَّا اعْتَدَوْا فِي سَيْتِهِمْ وَكَانَ اعْتِدَاؤُهُمْ فِي زَمَانِهِ فَقَالَ: اللَّهُمَّ أَلْبسْهُمُ اللَّعْنَةَ مِثْلُ الرِّدَاءِ وَمِثْلُ الْمِنْطَقَةِ عَلَى الْخَصْرَيْنِ. فَمَسَخَهُمُ اللَّهُ قِرَدَةً. وَ أَمَّا عِيسَى علیه السلام فَإِنَّهُ لَعَنَ الَّذِينَ نَزَلَتْ عَلَيْهِمُ الْمَائِدَةُ ثُمَّ كَفَرُوا بَعْدَ ذَلِكَ﴾. (2)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَا يُعَذِّبُ الْعَامَّةَ بِذَنْبِ الْخَاصَّةِ إِذَا عَمِلَتِ الْخَاصَّةُ بِالْمُنْكَرِ سِراً مِنْ غَيْرِ أَنْ تَعْلَمَ الْعَامَّةُ فَإِذَا عَمِلَتِ الْخَاصَّةُ بِالْمُنْكَرِ جِهَارًا فَلَمْ يُغَيِّرُ ذَلِكَ الْعَامَّةُ اسْتَوْجَبَ الْفَرِيقَانِ الْعُقُوبَةَ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قَالَ لَا يَحْضُونَ أَحَدَكُمْ رَجْنَا يَضْرِبُهُ سُلْطَانُ جَائِرُ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً وَ لَا مَقْتُولًا وَ لَا مَظْلُوماً إِذَا لَمْ يَنْصُرْهُ لِأَنَّ نُصْرَةَ الْمُؤْمِن عَلَى الْمُؤْمِن فَرِيضَةً وَاجِبَةٌ إِذَا هُوَ حَضَرَهُ وَ الْعَافِيَةُ أَوْسَعُ مَا لَمْ تُلْزِمْكَ الْحُجَّةُ الْحَاضِرَةُ قَالَ وَ لَمَّا جُعِلَ التَفَضَّلُ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ جَعَلَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ يَرَى أَخَاهُ عَلَى الذَنْبِ فَيَنْهَاهُ فَلَا يَنْتَهِي فَلَا يَمْنَعُهُ ذَلِكَ أَنْ يَكُونَ أَكِيلَهُ وَ جَلِيسَهُ وَ شَرِيبَهُ حَتَّى ضَرَبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ قُلُوبَ بَعْضِهِمْ بِبَعْضٍ وَ نَزَلَ فِيهِ الْقُرْآنُ حَيْثُ يَقُولُ عَزَّوَجَلَّ لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُدَ وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ كَانُوا لا يَتَناهَونَ عَنْ مُنكَرِ فَعَلُوهُ ...﴾. (3)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿اعتبرُوا أَيُّهَا النَّاسُ بِمَا وَعَظَ اللَّهُ بِهِ أَوْلِيَاءَهُ مِنْ سُوءٍ ثَنَائِهِ عَلَى الْأَحْبَارِ إِذْ يَقُولُ لَوْ لَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمْ الْإِثْمَ وَ قَالَ لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ إِلَى قَوْلِهِ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ وَ إِنَّمَا عَابَ اللَّهُ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ لِأَنَّهُمْ كَانُوا يَرَوْنَ مِنَ الظُّلَمَةِ الَّذِينَ

ص: 190

2- امام صادق علیه السلام- ابو عبیده حذاء نقل می کند: امام صادق علیه السلام در مورد این آیه: ﴿لُعنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ﴾ فرمود: علیه السلام خوکان به زبان داود علیه السلام و میمون ها به زبان عیسی بن مریم علیه السلام به یهودی ها امر شد که روز جمعه ماهی صید نکنند و آن ها روز جمعه را بر خلاف أمر خدا صید می نمودند و شنبه از گرفتن ماهی خودداری می کردند، از این جهت خداوند بر ایشان که روز شنبه صید می کردند؛ حرام فرمود. مردانی از ابلهان شهر روی از قصد و دانسته در شب شنبه بعضی از ماهی ها را صید کردند و فروختند و عذابی بر آن ها نازل نشد؛ در نتیجه مسرور شدند و آن را چند سال انجام دادند و گروهی آن ها را موعظه و نصیحت کردند ولی گوش نکردند و [از باب استهزا] گفتند: «چرا گروهی [ گنهکار] را که خداوند هلاکشان خواهد کرد اندرز می دهید؟» در نتیجه به صورت بوزینه هایی طردشده در آمدند.

3- امام باقر علیه السلام- داود، اهالی شهر ایله را هنگامی که به مراسم روز شنبه شان تعدی ورزیدند، لعنت کرد و این تعدی آنان در زمان خود داوود بوده است. داوود علیه السلام فرمود: «خداوندا! ردای لعنت را مانند کمربند بر دو کفل آنان بپوشان و خداوند آنان را به شکل میمون مسخ کرد. اما عیسی علیه السلام کسانی را لعنت کرد که بعد از آن که سفره ی آسمانی بر آنان نازل شد، کفر ورزیدند».

4- امام علی علیه السلام- ای مردم مسلّما خداوند عزوجل عموم مردم را به خاطر افراد انگشت شماری که پنهانی گناه می کنند، بی آن که عموم مردم از آن مطلع گردند عذاب نمی فرماید، ولی اگر همان افراد انگشت شمار و ناچیز آشکارا و در حضور مردم همان گناه را مرتکب گردند و مردم، آنان را به خاطر کار زشتی که می کنند مورد سرزنش قرار ندهند هر دو گروه مستوجب کیفر و عذاب خداوند می گردند. نیز فرمود هیچ یک از شما در حالی که سلطان از روی ستم و دشمنی مردی را می زند یا بی گناهی را می کشد و یا ستمدیده ای را آزار می کند اگر در صدد دفاع از او نیستید در آن جا حضور پیدا نکنید، زیرا یاری رساندن مؤمن به مؤمن هنگامی که در صحنه حضور داشته باشد واجب است و سلامت و عافیت برای شما آسانتر است. البته تا زمانی که حجت بر شما تمام شده باشد؛ و نیز فرمود: هنگامی که در میان بنی اسرائیل رخوت و سستی پیدا شد در چنین شرایطی مردی برادر ایمانی خود را در حال ارتکاب گناه می دید و او را از آن کار زشت باز می داشت ولی آن مرد همچنان به کار خود ادامه می داد و این نصیحت ناپذیری مانع آن نمی شد که همان شخص پنددهنده هم پیاله و همنشین و همسفره آن مرد گناهکار باشد تا آن که خداوند به مکافات این بی تفاوتی و عدم احساس مسئولیت دل های آنان را نسبت به هم برگرداند و آنان را به دشمنی با یکدیگر واداشت و این آیات را درباره ی آن ها فرو فرستاد: ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُدَ وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذلِكَ بِمَا عَصَوْا وَ كَانُوا يَعْتَدُونَ كَانُوا لا يَتَناهَونَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ...﴾

5- امام علی علیه السلام- ای مردم از آن چه خدا دوستداران خود را به وسیله ی آن پند داده، پند گیرید مانند بدگویی او از دانشمندان یهود آن جا که می فرماید: ﴿لَوْ لا يَنْهاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ قَوْهِمُ الْإِثْمَ﴾ و می فرماید: ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾ تا اینجای سخنش که فرمود: ﴿لَبِئْسَ ما

ص: 191

بَيْنَ أَظْهُرِهِمُ الْمُنْكَرَ وَ الْفَسَادَ فَلَا يَنْهَوْنَهُمْ عَنْ ذَلِكَ رَغْبَةً فِيمَا كَانُوا يُنَالُونَ مِنْهُمْ وَ رَهْبَةً مِمَّا يُحْذَرُونَ﴾. (1)

6- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ سَيَأْتِي مِنْ بَعْدِي أَقْوَامُ يَأْكُلُونَ طَيِّبَ الطَّعَامِ وَ أَلْوَانَهَا وَ يَرْكَبُونَ الدَّوَابَ وَ يَتَزَيَّنُونَ بزِينَة الْمَرْأَةِ لِزَوْجِهَا وَ يَتَبَرَّجُونَ تَبَرُّجَ النِّسَاءِ وَ زِيُّهُنَّ مِثْلُ رَبِّ الْمُلُوكِ الْجَبَابِرَة وَ هُمْ مُنَافِقُو هَذِهِ الْأُمَّةِ فِي آخِرِ الزَّمَانِ شَارِبُونَ بِالْقَهَوَاتِ لَاعِبُونَ بِالْكِعَابِ رَاكِبُونَ الشَّهَوَاتِ تَارِكُونَ الْجَمَاعَاتِ رَاقِدُونَ عَنِ الْعَتَمَاتِ مُفْرَطُونَ فِي الْعَدَوَات ... يَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ مِنِّى وَ مِنْ جَمِيعِ الْمُرْسَلِينَ وَ الْمَلَائِكَةِ الْمُقَرَّبِينَ وَ عَلَيْهِمْ غَضَبُ اللَّهِ وَ سُوءُ الْحِسَابِ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ إِلَى قَوْلِهِ وَلَكِنَّ كَثِيراً مِنْهُمْ فَاسِقُونَ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ أُولَئِكَ يُظْهرُونَ الْحِرْصِ الْفَاحِشَ وَ الْحَسَدَ الظَّاهِرَ وَيَقْطَعُونَ الْأَرْحَامَ وَ يَزْهَدُونَ فِي الْخَيْرِ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿كانوا لا يَتَناهَونَ عَنْ مُنكَرِ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ﴾ (79)

1- الصادق علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِ بْنِ الْهَيْثَمِ التّمِيمِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما كَانُوا يَفْعَلُونَ قَالَ أَمَا إِنَّهُمْ لَمْ يَكُونُوا يَدْخُلُونَ مَدَاخِلَهُمْ وَ لَا يَجْلِسُونَ مَجَالِسَهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا إِذَا لَقُوهُمْ ضَحِكُوا فِي وُجُوهِهِمْ وَ أَنسُوا بِهِمْ﴾. (3)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿كانوا لا يَتَناهَونَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ قَالُوا كَانُوا يَأْكُلُونَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ يَشْرَبُونَ الْخُمُورَ وَ يَأْتُونَ النِّسَاءَ أَيَّامَ حَيْضِهِنَّ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿تَرى كَثِيراً مِنْهُمْ يَتَوَلَّوْنَ الَّذينَ كَفَرُوا لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللهُ عَلَيْهِمْ وَ فِي الْعَذَابِ هُمْ خَالِدُونَ﴾ (80)

كانُوا يَفْعَلُونَ﴾ همانا خداوند آنان را مورد نکوهش قرار داده؛ به خاطر این که در میان ستمکاران بودند و اعمال زشت و فاسد آنان را مشاهده می کردند ولی به طمع آن چه که داشتند و از بیم این که در محذور واقع شوند آنان را از آن اعمال نهی نمی کردند.

6- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- ای پسر مسعود: به زودی گروه هایی می آیند که طعام پاکیزه و رنگارنگ می خورند و بر چهار پایان سوار می شوند و همانند زنی که برای همسرش خود را می آراید خویشتن را آرایش می کنند و همانند زنان زینت خود را به دیگران می نمایانند و به مانند پادشاهان ستمگر رفتار می کنند آنان در آخر الزمان منافقان این امّت هستند. قهوه ها می نوشند و نردبازی می کنند بر مرکب شهوت ها سوار می شوند. و حضور در جماعت های مسلمین را ترک می کنند شامگاهان را در خواب به سر می برند و بامداد را به سهل انگاری می گذرانند ... ای پسر مسعود بر آنان از طرف من نفرین باد و از طرف تمام پیامبران و فرشتگان مقرب و خشم خدا و بدی حساب در دنیا و آخرت بر ایشان است و خداوند فرمود: ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾ تا ﴿وَ لَا كِنَّ كَثِيرًا مِّنْهُمْ فَسِقُون﴾ ای پسر مسعود: آنان حرص فراوان و حسد آشکار نشان می دهند و قطع رحم می کنند و به کار های خوب رغبتی ندارند».

آن ها از اعمال زشتی که انجام می دادند یکدیگر را نهی نمی کردند؛ چه بد کاری انجام می دادند! (79)

1- امام صادق علیه السلام- محمد بن هیثم تمیمی نقل می کند: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿كَانُوا لا يَتَنَاهَونَ عن مُنكَرٍ فَعلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ﴾ فرمود: «آنان در دروازه های پادشاهان خود وارد نمی شدند و در مجالس آنان شرکت نمی کردند ولی وقتی آنان را می دیدند، به آنان لبخند زده و احساس انس و الفت می کردند».

2- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَن مُنكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ﴾؛ آنان گوشت خوک می خوردند و شراب می نوشیدند و با زنان در ایام قاعدگی آنان نزدیکی می کردند.

بسیاری از آن ها را می بینی که کافران [و بت پرستان] را دوست و تکیه گاه خود قرار می دهند نفس [سرکش] آن ها چه بد اعمالی از پیش برای [قیامت] آن ها فرستاد که نتیجه آن خشم خداوند بود؛ و در عذاب [الهی] جاودانه خواهند ماند. (80)

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا عِيسَى علیه السلام فَإِنَّهُ لَعَنَ الَّذِينَ أَنْزِلَتْ عَلَيْهِمُ الْمَائِدَةُ ثُمَّ كَفَرُوا بَعْدَ ذَلِكَ. قَولُهُ تَرَىٰ كَثِيراً مِنْهُمْ يَتَوَلَّوْنَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرَ الْبَاقِرَ علیه السلام يَتَوَلَّوْنَ الْمُلُوكَ الْجَبَّارِينَ وَ يُزينُونَ لَهُمْ أَهْوَاءَهُمْ لِيُصِيبُوا مِنْ دُنْيَاهُمْ﴾. (1)

2-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿... لِلدُّنْيَا كُنَّ قَالِيَةً لِرِجَالِكُنَّ لَفَظْتُهُمْ بَعْدَ إِذْ عَجَمْتُهُمْ وَ سَئِمْتُهُمْ بَعْدَ أَنْ سَبَرْتُهُمْ فَقُبْحاً لِأْفُونِ الرَّأي وَ خَطَلِ الْقَوْلِ وَ خَوَرِ الْقَنَاةِ وَ لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللهُ عَلَيْهِمْ وَ فِي الْعَذَابِ هُمْ خَالِدُونَ لَا جَرَمَ لَقَدْ فَلَدْتُهُمْ رِبْقَتَهَا وَ شَنَنْتَ عَلَيْهِمْ غَارَهَا فَجَدْعاً وَ عَفْراً وَ سُحْقًا لِلْقَوْمِ الظَّالِمِين﴾. (2)

3-1- الحسين علیه السلام- ﴿عَن مُصْعَب بن عَبْدِ اللَّهِ لَمَّا اسْتَكَفَّ النَّاسُ بِالْحُسَيْنِ علیه السلام رَكِبَ فَرَسَهُ وَ اسْتَنْصَتَ النَّاسَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ تَبَاً لَكُمْ أَيَّتُهَا الْجَمَاعَةُ وَ تَرَحاً وَ بُؤْساً لَكُم ... وَ

سُحْقاً لِطَوَاغِيتِ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ بَقِيَّة الأَحْزَابِ وَ نَبَدَة الْكِتَابِ وَ مُطْفِى السُّنَن وَ مُوَاخِى الْمُسْتَهْزِ الَّذِينَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِينَ وَ عُصاةِ الأمَمِ وَ مُلْحِق [مُلْحِقِى] الْعَهْرَةِ بالنَّسَبِ لَبِئْسَ ما قَدَّمَتْ هُم أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ فِي الْعَذَابِ هُمْ خَالِدُونَ﴾. (3)

1-1- امام باقر علیه السلام- اما عیسی علیه السلام، کسانی را لعنت کرد که بعد از آن که سفره ی آسمانی بر آنان نازل شد، کفر ورزیدند. درباره ی آیه: ﴿ترَى كَثِيرًا مِّنْهُمْ يَتَوَلَّوْنَ الَّذِينَ كَفَرُواً﴾ روایت کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود: «به پادشاهان زورگو اظهار محبت می کنند و هوا و هوس ها و خواسته های آنان را برایشان خوب جلوه می دهند تا از مال آنان بهره ای گیرند».

2-1- حضرت زهرا علیها السلام- زنان مهاجرین و انصار برای عیادت به خدمت فاطمه علیها السلام دختر رسول خدا رسیده و گفتند: «سلام بر تو ای دختر رسول خدا چگونه شب را به صبح آوردی؟» فرمود: «به خدا سوگند در حالی شب را به صبح رساندم که از دنیای شما ناراضی و از مردان شما بیزارم آنان را پس از امتحان دور انداخته و پس از مشاهده ی نیات سوء و رفتار های ناهنجارشان از همه ی آنان کناره گیری نمودم پس زشت باد افکار فاسد و سخنان پوچ و ضعف نیزه؛ چه بد اعمالی از پیش برای [قیامت] آن ها فرستاد که نتیجه آن خشم خداوند بود؛ و در عذاب [الهی] جاودانه خواهند ماند. از سر ناچاری ریسمان آن را به گردن آنان انداختم و از هر طرف بر آن ها حمله کردم. ننگ بر قوم ستمگر و دست و پایشان بریده باد و از [رحمت خدا] دور باشند.

3-1- امام حسین علیه السلام- مصعب بن عبدالله نقل می کند: هنگامی که لشکر کفر امام حسین علیه السلام را محاصره نمودند آن بزرگوار بر اسب خود سوار شد و پس از این که مردم را ساکت نمود و حمد و ثنای خدای را به جای آورد فرمود: «ای گروه نابکار مرده و نابود شوید هلاک و سرنگون گردید!... هلاک و نابود شوید بت ها یعنی یزید های این امت و بقعه ی احزاب و آن افرادی که قرآن را پشت سرانداختند، سنت های پیامبر خدا را خاموش و تعطیل نمودند. همان افرادی که با استهزاکنندگان برادری کردند، آن گروهی که قرآن را افسانه و بهتان قرار دادند آنان که قرآن را به اقسام تقسیم کرده بودند. (حجر /91). معصیت کاران امت ها همان افرادی که از زنا بوجود آمدند و خود را به حسب و نسبی پیوستند؛ ﴿لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ الله عَلَيْهِمْ وَ فِي الْعَذَابِ هُمْ خَالِدُون﴾.

قوله تعالى: ﴿لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النّاس عَداوَةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الْيَهُودَ وَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ قالُوا إِنَّا نَصارى ذالِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسيسينَ وَ رُهْباناً وَ أَنَّهُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ﴾ (82)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الْيَهُودَ وَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَى فَإِنَّهُ كَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّهُ لَمَّا اشْتَدَّتْ قُرَيْشُ فِي أَذَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ أَصْحَابِهِ الَّذِينَ آمَنُوا بِمَكَّةَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَنْ يَخْرُجُوا إِلَى الْحَبَشَةِ وَ أَمَرَ جَعْفَرَ بْنَ أَبِي طَالِب أَنْ يَخْرُجَ مَعَهُمْ فَخَرَجَ جَعْفَرُ وَ مَعَهُ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنَ الْمُسْلِمِينَ حَتَّى رَكِبُوا الْبَحْرَ فَلَمَّا بَلَغَ قُرَيْشَاً خُرُوجُهُمْ بَعَثُوا عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ وَ عُمَارَةَ بْنِ الْوَلِيدِ إِلَى النَّجَاشِيِّ لِيَرْدُهُمْ إِلَيْهِمْ وَ كَانَ عَمْرُو وَ عُمَارَةُ مُتَعَادِيَيْنِ فَقَالَتْ قُرَيْشَ كَيْفَ نَبْعَثُ رَجُلَيْنِ مُتَعَادِبَيْنِ فَبَرتَتْ بَنُو مَخْرُومٍ مِنْ جِنَايَةِ عُمَارَةَ وَ بَرثَتْ بَنُو سَهُم مِنْ جِنَايَةِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فَخَرَجَ عُمَارَةٌ وَكَانَ حَسَنَ الْوَجْهِ شَابَاً مشرفاً فَأَخْرَجَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ أَهْلَهُ مَعَهُ فَلَمَّا رَكِبُوا رَكِبُوا السَّفِينَةَ شَرَبُوا الْخَمْرَ فَقَالَ عُمَارَةُ لِعَمْرِو بْنِ الْعَاصِ قُلْ لِأَهْلِكَ تُقَبِّلُنِي فَقَالَ عَمْرُو أَ يَجُورُ سُبْحَانَ اللَّهِ فَسَكَتَ عُمَارَةُ فَلَمَّا انْتَشَى عَمْرُو وَ كَانَ عَلَى صَدْرِ السَّفِينَةِ فَدَفَعَهُ عُمَارَةٌ وَ أَلْقَاءُ فِي الْبَحْرِ فَتَشَبَّتَ عَمْرُو بصدر السَّفِينَةِ وَ أَدْرَكُوهُ وَ أَخْرَجُوهُ فَوَرَدُوا عَلَى النَّجَاشِيٌّ وَ قَدْ كَانُوا حَمَلُوا إِلَيْهِ هَدَايَا فَقَبَلَهَا مِنْهُمْ فَقَالَ عَمْرُو بْنِ الْعَاصِ أَيُّهَا الْمَلِكُ إِنَّ قَوْماً مِنَّا خَالَفُونَا فِي دِينِنَا وَ سَبُوا آلِهَتَنَا وَ صَارُوا إِلَيْكَ فَردَّهُمْ إِلَيْنَا فَبَعَثَ النَّجَاشِيُّ إِلَى جَعْفَرٍ فَجَاءَ فَقَالَ يَا جَعْفَرُ مَا يَقُولُ هَؤُلَاءِ فَقَالَ جَعْفَرَ أَيُّهَا الْمَلِكِ وَ مَا يَقُولُونَ قَالَ يَسْأَلُونَ أَنْ أَرَدَّكُمْ إِلَيْهِمْ قَالَ أَيُّهَا الْمَلِكُ سَلْهُمْ أَ عَبِيدٌ نَحْنُ لَهُمْ قَالَ عَمْرُو لَا بَلْ أَحْرَارُ كِرَامُ قَالَ فَاسْأَلْهُمْ أَ لَهُمْ عَلَيْنَا دُيُونُ يُطَالِبُونَنَا بِهَا فَقَالَ لَا مَا لَنَا عَلَيْكُمْ دُيُونُ قَالَ فَلَكُمْ فِي أَعْنَاقِنَا دِمَاءُ تُطَالِبُونَنَا بدخول فَقَالَ عَمْرُو لَا قَالَ فَمَا تُرِيدُونَ مِنَّا آذَيْتُمُونَا فَخَرَجْنَا مِنْ بِلَادِكُمْ فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ أَيُّهَا الْمَلِكَ خَالَفُونَا فِي دِينِنَا وَ سَبُّوا آلِهَتَنَا وَ أَفْسَدُوا شُبَّانَنَا وَ فَرَقُوا جَمَاعَتَنَا فَرَدَّهُمْ إِلَيْنَا لِنَجْمَعَ أَمْرِنَا فَقَالَ جَعْفَرُ نَعَمْ أَيُّهَا الْمَلِكُ خَالَفْنَاهُمْ بَعَثَ اللَّهُ فِينَا نَبِيَا أَمَرَنَا بِخَلْعِ الْأَنْدَادِ وَ تَرَكِ الِاسْتِقْسَامِ بِالْأَزْلَامِ وَ أَمَرَنَا بِالصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ حَرَّمَ الظُّلْمَ وَ الْجَوْرَ وَ سَفْكَ الدَّمَاءِ بِغَيْرِ حَقَّهَا وَ الزَّنَا وَ الرِّبَا وَ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ أَمَرَنَا بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ وَ إِيتَاءِ ذِي

ص: 196

به یقین از میان مردم یهود و مشرکان را سرسخت ترین دشمن نسبت به مؤمنان خواهی یافت؛ و بیشترین دوستی و محبت نسبت به مؤمنان را در کسانی می یابی که می گویند «ما نصارا هستیم»؛ این به خاطر آن است که بعضی از آن ها عالمانی روحانی یا تارک دنیا هستند؛ و آن ها [در برابر حق] تکبر نمی ورزند. (82)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا الْيَهُودَ وَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ قالُوا إِنَّا نَصارى﴾، سبب نزول این آیه این بود که وقتی سخت گیری قریش بر رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم و یاران وی که قبل از هجرت در مکه به او ایمان آورده بودند، شدت گرفت، رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به آن ها دستور داد که مکه را ترک کنند و به حبشه بروند آن حضرت به جعفر بن ابی طالب رحمه الله فرمان داد که ایشان را همراهی کند پس جعفر نیز به همراه هفتاد تن از مردان مسلمانان، آن جا را ترک گفت تا سوار بر کشتی شوند هنگامی که خبر خارج شدن ایشان به قریش رسید، عمرو بن عاص و عمارة بن ولید را به سوی نجاشی فرستادند تا آن ها را بازگردانند بین عمرو و عماره دشمنی وجود داشت. سران قریش گفتند: چگونه دو مردی را که با یکدیگر دشمنی و خصومت دارند، بفرستیم؟ طایفه بنی مخزوم از جنایت عماره و طایفه بنی سهم از جنایت عمرو بن عاص گذشتند. عماره که جوانی خوش سیما و صاحب تجمل و مرفه بود به همراه عمرو بن عاص که همسرش را نیز به همراه داشت آن جا را ترک گفتند. چون بر کشتی سوار شدند شراب نوشیدند و عماره به عمرو بن عاص گفت: «به همسرت بگو که مرا ببوسد» عمرو گفت: «آیا این جائز است سبحان الله؟!» عماره ساکت شد. عمرو در جلوی کشتی قرار داشت و هنگامی که مست شد عماره او را به دریا انداخت. عمرو بدنه پیشین کشتی را گرفت و وی را گرفتند و بیرون کشیدند آن گاه نزد نجاشی رفتند و هدایایی تقدیم او کردند. وی هدایا را از آن ها قبول کرد. عمرو بن عاص گفت: «ای پادشاه گروهی از ما در دینمان با ما مخالفت کرده اند و خداوندگار ما را دشنام داده اند و به سوی شما آمده اند؛ پس آن ها را به ما بازگردان». پادشاه نجاشی شخصی را به دنبال جعفر بن ابی طالب رحمه الله علیه فرستاد. وی نزد او آمد پادشاه گفت: «ای جعفر! اینان چه می گویند؟» جعفر بن ابی طالب رحمه الله علیه گفت: «چه می گویند؟» پادشاه گفت: «از من می خواهند که شما را به آن ها بازگردانم» جعفر بن ابی طالب رحمه الله علیه گفت: «ای پادشاه از آن ها بپرس آیا ما برده آن ها هستیم؟» عمرو گفت: «نه، بلکه آزادگان شریف و با اصالتی هستند». جعفر رحمه الله علیه گفت: «از آن ها بپرس که آیا وامی به آن ها داریم که ما را به خاطر آن می خواهند؟» عمرو گفت: «نه، هیچ وامی به ما ندارید». جعفر رحمه الله علیه گفت: «آیا خونی بر گردن ما است که شما به خاطر آن ما را می خواهید؟» عمرو در پاسخ گفت: «نه». جعفر رحمه الله علیه گفت: «پس چه از ما می خواهید؟ ما را اذیت کردید ما هم از سرزمینتان خارج شدیم». عمرو بن عاص گفت: «ای پادشاه با ما در دینمان مخالفت ورزیدند به خداوندگار ما دشنام دادند، جوانان ما را به فساد و تباهی کشانیدند و در بین جامعه ما تفرقه افکندند آن ها را به ما بازگردان تا به کار خودمان فیصله دهیم و تفرقه را از میان ببریم». جعفر رحمه الله علیه گفت: «آری ای پادشاه ما را خدای یکتا آفرید و سپس برای ما پیامبری فرستاد که ما را به ترک بتان و ترک بهره جویی از راه قمار و اقامه

ص: 197

الْقُرْبِي وَ نَهَانَا عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ فَقَالَ النَّجَاشِيُّ بِهَذَا بَعَثَ اللَّهُ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ علیها السلام قَالَ النَّجَاشِيُّ يَا جَعْفَرُ هَلْ تَحْفَظُ مِمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى نَبِّيْكَ شَيْئًا قَالَ نَعَمْ فَقَرَأَ عَلَيْهِ سُورَةً مَرْيَمَ فَلَمَّا بَلَغَ إِلَى قَوْلِهِ وَ هُنِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَبَاً جَنِيًّا فَكُلِي وَ اشْرَبِي وَ قَرِّي عَيْنًا فَلَمَّا سَمِعَ النَّجَاشِيُّ بهَذا بَكَى بُكَاءً شَدِيداً وَ قَالَ هَذَا وَ اللَّهِ هُوَ الْحَقُّ وَ قَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ أَيُّهَا الْمَلِكُ إِنَّ هَذَا مُخَالِفُ لَنَا فَرُدَّهُ إِلَيْنَا فَرَفَعَ النَّجَاشِيُّ يَدَهُ فَضَرَبَ بِهَا وَجْهَ عَمْرِو ثُمَّ قَالَ اسْكُتْ وَ اللَّهِ لَئِنْ ذَكَرْتُهُ بِسُوءٍ لَأَفْقِدَنَّكَ نَفْسَكَ فَقَامَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ مِنْ عِنْدِهِ وَ الدِّمَاء تَسِيلُ عَلَى وَجْهِهِ وَ هُوَ يَقُولُ إِنْ كَانَ هَذَا كَمَا تَقُولُ أَيُّهَا الْمَلِكُ فَإِنَّا لَا نَتَعَرَّضُ لَهُ وَ كَانَتْ عَلَى رَأْسِ النَّجَاشِيِّ وَ صِيفَةً لَهُ تَذَبُ عَنْهُ فَنَظَرَتْ إِلَى عُمَارَةَ بْنِ الْوَلِيدِ وَ كَانَ فَتَى جَمِيعًا فَأَحَبَّتْهُ فَلَمَّا رَجَعَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ إِلَى مَنْزِلِهِ قَالَ لِعُمَارَةَ لَوْ رَاسَلْتَ جَارِيَةَ الْمَلِكِ فَرَاسَلَهَا فَأَجَابَتْهُ فَقَالَ عَمْرُو قُلْ لَهَا تَبْعَثُ إِلَيْكَ مِنْ طِيب الْمَلِكِ شَيْئاً فَقَالَ لَهَا فَبَعَثَتْ إِلَيْهِ فَأَخَذَ عَمْرُو مِنْ ذَلِكَ الطّيب وَ كَانَ الَّذِي فَعَلَ بِهِ عُمَارَةُ فِي قَلْبِهِ حِينَ أَلْقَاهُ فِي الْبَحْرِ فَأَدْخَلَ الطَّيبَ عَلَى النَّجَاشِيِّ فَقَالَ أَيُّهَا الْمَلِكُ إِنَّ حُرِّمَةَ الْمَلِكِ عِنْدَنَا وَ طَاعَتَهُ عَلَيْنَا عَظِيمٌ وَ يَلْزَمْنَا إِذَا دَخَلْنَا بَلَادَهُ وَ نَأْمَنُ فِيهِ أَنْ لَا نَغْشَهُ وَ لَا نُرِيبَهُ وَ إِنَّ صَاحِبِي هَذَا الَّذِي مَعِي قَدْ رَاسَلَ إِلَى حُرمتِكَ وَ خَدَعَهَا وَ بَعَثَتْ إِلَيْهِ مِنْ طِيبَكَ ثُمَّ وَضَعَ الطَّيبَ بَيْنَ يَدَيْهِ فَغَضِبَ النَّجَاشِيُّ وَهَمَّ بِقَتْلِ عُمَارَةَ ثُمَّ قَالَ لَا يَجُوزُ قَتْلُهُ فَإِنَّهُمْ دَخَلُوا بِلَادِي بِأَمَانِ فَدَعَا النَّجَاشِيُّ السَّحَرَةَ فَقَالَ لَهُمُ اعْمَلُوا بِهِ شَيْئاً أَشَدَّ عَلَيْهِ مِنَ الْقَتْلِ فَأَخَذُوهُ وَ نَفَحُوا فِي إِحْلِيلِهِ الزَّتْبَقَ فَصَارَ مَعَ الْوَحْشِ يَعْدُو وَ يَرُوحُ وَ كَانَ لَا يَأْنَسُ بِالنَّاسِ فَبَعَثَتْ فُرَيْشُ بَعْدَ ذَلِكَ فَكَمَنُوا لَهُ فِي مَوْضِعِ حَتَّى وَرَدَ الْمَاءَ مَعَ الْوَحْشِ فَأَخَذُوهُ فَمَا زَالَ يَضْطَرِبُ فِي أَيْدِيهِمْ وَ يَصِيحُ حَتَّى مَاتَ وَ رَجَعَ عَمْرُو إِلَى قُرَيْشٍ فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ جَعْفَراً فِي أَرْضِ الْحَبَشَةِ فِي أَكْرَمَ كَرَامَةِ فَلَمْ يَزَلْ بِهَا حَتَّى هَادَنَ رَسُولُ اللَّهِ قُرَيْشًا وَصَالَحَهُمْ وَفَتَحَ خَيْبَرَ أَتَى بِجَمِيعِ مَنْ مَعَهُ وَ وَلِدَ لِجَعْفَرِ بِالْحَبَشَةِ مِنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَيْس عَبْدُ اللَّهِ بْن جَعْفَرٍ وَ وَلِدَ لِلنَّجَاشِيَ ابْنَا فَسَمَّاهُ النَّجَاشِيُّ مُحَمَّدَا صلی الله علیه و اله و سلم وَ كَانَتْ أُمُّ حبيب بنت أبي سُفْيَانَ تَحْتَ عَبْدِ اللَّهِ فَكَتَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِلَى النَّجَاشِيِّ يَخْطُبُ أُمَّ حَبِيبٍ فَبَعَثَ إِلَيْهَا النَّجَاشِيُّ فَخَطَبَهَا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَأَجَابَتْهُ فَزَوَجَهَا مِنْهُ وَ أَصْدَقَهَا أَرْبَعَمِائَةِ دِينَارٍ وَ سَاقَهَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ بَعَثَ إِلَيْهَا بِشَيَابٍ وَ طِيبٍ كَثِيرٍ وَ جَهَزَهَا وَ بَعَثَهَا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ بَعَثَ إِلَيْهِ بمَارِيَةَ الْقِبْطِيَّة أمّ إِبْرَاهِيمَ وَ بَعَثُ إِلَيْهِ بِشَيَابٍ وَطِيبٍ وَ فَرَ وَطِيب وَ فَرَس وَ بَعَثَ ثَلَاثِينَ رَجُلًا مِنَ الْقِسِّيسِينَ

ص: 198

نماز و دادن زکات فرمان داد و ظلم و جور و ریختن خون به ناحق و زنا و ربا و مردارخواری و خون و گوشت خوک را بر ما حرام کرد و ما را به عدل و نیکی و احسان و کمک به خویشان دستور داد و از فحشا و منکر و ظلم و بی عدالتی نهی کرد». پادشاه نجاشی گفت: «خداوند عیسی بن مریم علیها السلام را به خاطر همین امور فرستاد». سپس ادامه داد: «ای جعفر آیا از آن چه که خداوند بر پیامبرت نازل کرده، چیزی به خاطر داری؟» گفت: «بله» سپس سوره مریم را برای او خواند تا جایی که به این کلام خداوند رسید و این تنه نخل را به طرف خود تکان ده رطب تازه ای بر تو فرو می ریزد! [از این غذای لذیذ] بخور و [از آن آب گوارا] بنوش و چشمت را [به این مولود جدید] روشن دار! (مریم /26-25) هنگامی که نجاشی این را شنید به شدت گریست و گفت: «به خدای یگانه قسم که این همان حق است». عمرو بن عاص گفت: «ای پادشاه او با ما مخالفت ورزیده او را به ما بازگردان». نجاشی دستش را بلند کرد و آن را به صورت عمرو زد سپس گفت: «ساکت باش؛ به خداوند یگانه قسم، اگر از او به بدی یاد کنی، حتماً تو را خواهم کشت». عمرو بن عاص از نزد پادشاه برخاست در حالی که اشک بر چهره اش جاری بود و می گفت: «ای پادشاه اگر چنین است هر آن چه تو فرمان کنی، همان است و ما متعرض آنان نمی شویم بر فراز سر نجاشی کنیزی بود که حشرات را از او دور می کرد. این کنیز به عمارة بن ولید که جوان زیبایی بود نگاهی کرد و عاشق او شد. هنگامی که عمرو بن عاص به خانه بازگشت به عمّاره گفت: «ای کاش برای کنیزک پادشاه نامه ای ارسال می کردی» عمرو چنین کرد و کنیزک نیز جوابش را داد عمرو به عماره گفت: به او بگو مقداری از عطر پادشاه را برای تو بفرستد. عماره به کنیزک گفت و او نیز فرستاد عمرو بن عاص آن را گرفت و هنوز کاری که عماره با او کرده بود و او را به دریا افکنده بود در دل داشت از همین روی عمرو بن عاص آن عطر را تحویل نجاشی داد و گفت: «ای پادشاه همانا احترام پادشاه و اطاعت کردن از او برای ما امری مهم است و بر ما فرض است که چون وارد کشورش شدیم و در آن در امان بودیم به او نیرنگ نزنیم و از راه فریب در نیاییم.» این دوست من کسی که همراه من ،است به کنیزک تو نامه ای نوشته و او را فریفته است و او از عطر تو برایش فرستاده است و آن گاه عطر را پیش روی پادشاه گذاشت نجاشی عصبانی شد و تصمیم گرفت که عماره را به قتل برساند اما گفت کشتن او جایز نیست چرا که آنان با امان من به کشورم وارد شدند. پس نجاشی جادوگران را فراخواند و به آن ها گفت: با او کاری کنید که از کشتن بدتر و شدیدتر باشد آن ها او را گرفتند و در آلت تناسلی اش جیوه تزریق کردند و این گونه شد که صبح و شام را در میان حیوانات وحشی می گذراند و با مردم نمی نشست و از آنان دوری می کرد. اندکی بعد، قریش به دنبال او فرستادند و در موضعی که وی برای نوشیدن آب به همراه حیوانات وحشی آمده بود در کمین او نشستند و او را گرفتند وی آن قدر به خود پیچید و در دستانشان فریاد کشید تا این که هلاک شد. عمرو به سوی قریش بازگشت و آنان را از این که جعفر رحمه الله علیه در حبشه در بالاترین سطح عزت و منزلت قرار دارد باخبر کرد. جعفر رحمه الله علیه در حبشه ماند تا آن که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم با قریش مصالحه کرد و خیبر را فتح کرد و او با همه همراهانش بازگشت. جعفر رحمه الله علیه در حبشه از اسماء، دختر عمیس صاحب فرزندی شد که همان عبدالله بن جعفر است. نجاشی نیز صاحب پسری شد که او را

ص: 199

فَقَالَ لَهُمُ انْظُرُوا إِلَى كَلَامِهِ وَ إِلَى مَقْعَدِهِ وَ مَشْرَبِهِ وَ مُصَلَّاهُ فَلَمَّا وَافَوْا الْمَدِينَةَ دَعَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِلَى الْإِسْلَام وَ قَرَأَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنَ إِذْ قالَ اللهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَ عَلَى وَالِدَتِكَ إِلَى قَوْلِهِ فَقالَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ فَلَمَّا سَمِنُوا ذَلِكَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ بكَوْا وَ آمَنُوا وَ رَجَعُوا إِلَى النَّجَاشِيِّ وَ أَخْبَرُوهُ خَبَرَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ قَرَءُوا عَلَيْهِ مَا قَرَأَ عَلَيْهِمْ فَبَكَى النَّجَاشِيُّ وَ بَكَى الْقِسِّيسُونَ وَ أَسْلَمَ النَّجَاشِيُّ وَ لَمْ يُظْهِرُ لِلْحَبَشَةِ إِسْلَامَهُ وَ خَافَهُمْ عَلَى نَفْسِهِ وَ خَرَجَ مِنْ بِلَادِ الْحَبَشَةِ يُرِيدُ النَّبِي صلی الله علیه و اله و سلم فَلَمَّا عَبَرَ الْبَحْرَ تُوفَّى فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةَ لِلَّذِينَ آمَنُوا الْيَهُودَ إلى قوله وذلك جَزاءُ المُحْسِنِينَ﴾. (1)

2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَرْوَانَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ ذَكَرَ النَّصَارَى وَ عَدَاوَتَهُمْ فَقُلْتُ قَوْلُ اللهِ تَعَالَى ذلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّيسِينَ وَ رُهْبَاناً وَ أَنَّهُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ قَالَ أُولَئِكَ كَانُوا قَوْماً بَيْنَ عِيسَى علیه السلام و مُحَمَّد يَنتَظِرُونَ مَجى، مُحَمَّد صلی الله علیه و اله و سلم﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُول تَرى أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مما عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنًا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ﴾ (8)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿مَعَ الشَّاهِدِينَ أى مع محمد صلی الله علیه و اله و سلم و أميه الذين يشهدون بالحق﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ ما لَنا لا نُؤْمِنُ بِالله وَ ما جائَنَا مِنَ الْحَقِّ وَ نَطْمَعُ أَنْ يُدْخِلَنا رَبُّنا مَعَ الْقَوْمِ الصّالِحِينَ﴾ (84)

قوله تعالى: ﴿فَأَثَابَهُمُ اللهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيها وَ ذالِكَ جَزاءُ لْمُحْسِنِينَ﴾ (85)

ص: 200

محمد نام نهاد. ام حبیبه دختر ابوسفیان در عقد عبدالله بود. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم نامه ای به نجاشی نوشت و در آن ام حبیبه را از نجاشی خواستگاری کرد. نجاشی به سوی ام حبیبه فرستاد و از او برای پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم خواستگاری نمود. ام حبیبه این امر را پذیرفت و نجاشی او را به عقد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم در آورد. نجاشی به او چهارصد دینار از طرف رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم مهریه داد. نجاشی برای او لباس و عطر های زیادی فرستاد و به او جهیزیه داد و او را به سوی رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرستاد. نجاشی ماریه قبطیه - ام ابراهيم - را نیز به همراه لباس و اسب و سی تن کشیش به سوی رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرستاد و به آن ها گفت: به سخن رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم، شیوه نشستن روش غذا خوردن و نوشیدن و طریقت نماز او بنگرید. هنگامی که به مدینه رسیدند، رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آن ها را به اسلام دعوت کرد و برایشان قرآن خواند: ﴿إِذْ قالَ اللهُ يا عيسي ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَ عَلى وَالِدَتِكَ إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي المَهْدِ وَ كَهْلاً وَ إِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ إِذْ تَخَلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيها فَتَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِي وَ تُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَ إِذْ تُخْرِجُ الموتى بِإِذْنِي وَ إِذْ كَفَفْتُ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَنْكَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هَذَا إِلا سِحْرٌ مُبین﴾ هنگامی که آن را از رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم شنیدند، گریستند و ایمان آوردند و به سوی نجاشی بازگشتند و او را از رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم باخبر ساختند و آن چه را که پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم برایشان خواند برای نجاشی باز گفتند. پس نجاشی و آن کشیش ها گریستند و نجاشی اسلام آورد. ولی از بیم اهالی حبشه اسلام خویش را ابراز نکرد و کشور حبشه را به سوی رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم ترک گفت او هنگام عبور از دریا وفات یافت. خداوند به رسولش صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: ﴿لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عدَاوَةَ لِّلَّذِينَ آمَنُواْ الْيَهُودَ﴾ تا این جای آیه: ﴿وَ ذَلِكَ جَزَاء الْمُحْسِنِينَ﴾».

2- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت شده که بعد از ذکر نصاری و دشمنی های آنان فرمود: اما این فرموده ی خداوند متعال: ﴿ذلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّيسِينَ وَ رُهْبَاناً وَ أَنَّهُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ﴾، در مورد قومی است که در فاصله بین نبوت عیسی علیه السلام و محمد صلی الله علیه و اله و سلم زندگی می کردند و منتظر آمدن محمد صلی الله علیه و اله و سلم بودند.

و هر زمان آیاتی را که بر پیامبر [اسلام] نازل شده بشنوند، چشمان آن ها را می بینی که از شوق حقیقتی که دریافته اند اشک می ریزد در حالی که می گویند: «پروردگارا ایمان آوردیم؛ پس ما را با گواهان [و شاهدان حق در زمره ی یاران محمد] بنویس. (83)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فَاكْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِينَ﴾؛ یعنی محمد صلی الله علیه و اله و سلم و امتش که گواه حق اند.

[و می گویند]: چرا ما به خدا و آن چه از حق به ما رسیده است، ایمان نیاوریم در حالی که آرزو داریم پروردگارمان ما را در زمره ی صالحان قرار دهد؟» (84)

خداوند به خاطر این سخن به آن ها باغ های بهشتی پاداش داد که از پای درختانش نهر ها جاری است؛ جاودانه در آن خواهند ماند؛ و این است جزای نیکوکاران! (85)

ص: 201

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿ذالِكَ جَزَاءُ الْمُحْسِنِينَ أَى الْمُوَحَدِينَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولئِكَ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾ (86)

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ يَعْنِي كَفَرُوا وَ كَذَبُوا بِالْوَلَايَةِ وَ بِحَقٍ عَلِيٍّ علیه السلام﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللهُ لَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾ (87)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿ذالِكَ جَزاءُ الْمُحْسِنینَ﴾؛ یعنی یکتاپرستان.

و کسانی که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند همان ها اهل دوزخند. (86)

1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- ابن عباس گوید: پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: ﴿... وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولئِكَ أَصْحابُ الجَحِيمِ﴾ یعنی کفر ورزیدند و ولایت و حق علی علیه السلام را تکذیب کردند.

ای کسانی که ایمان آورده اید چیز های پاکیزه را که خداوند برای شما حلال کرده است حرام نشمرید و از حد تجاوز ننمایید؛ زیرا خداوند متجاوزان را دوست نمی دارد. (87)

أَنتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِنَّا قَدْ حَلَفْنَا عَلَى ذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيمَانِكُمْ إِلَى قَوْلِهِ ذِلِكَ كَفَّارَةُ أَيمَانِكُمْ إِذا حَلَفْتُمْ وَ احْفَظُوا أَيمانَكُم﴾. (1)

3-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿نزلت فِي عَلَى علیه السلام وَ أَبِي ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادِ وَ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونِ وَ سَالِمٍ إِنَّهُمْ اتَّفَقُوا عَلَى أَنْ يَصُومُوا النَّهَارَ وَ يَقُومُوا اللَّيْلَ وَ لَا يَنَامُوا عَلَى الْفُرْشِ وَ لَا يَأْكُلُوا اللَّحْمَ وَ لَا يَقْرَبُوا النِّسَاءَ وَ الطَّيبَ وَ يَلْبَسُوا الْمُسُوحَ وَ يَرْقُضُوا الدُّنْيَا وَ يَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ وَ هَمَ بَعْضُهُمْ أَنْ يَجْبَ مَذَاكِيرَهُ فَخَطَبَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و اله و سلم فَقَالَ مَا بَالُ أَقْوَامٍ حَرَّمُوا النِّسَاءَ وَ الطَّيبَ وَ النَّوْمَ وَ شَهَوَاتِ الدُّنْيَا أَمَا إِنِّى لَسْتُ أَمْرُكُمْ أَنْ تَكُونُوا قِسِّيسِينَ وَ رُهْبَاناً فَإِنَّهُ لَيْسَ فِي دِينِي تَرُكُ اللَّحْمِ وَالنِّسَاءِ وَ لَا اتِّخَاذُ الصَّوَامِعِ وَ إِنَّ سِيَاحَةَ أُمَّتِي وَ رَهْبَانِيَّتَهُمُ الْجِهَادُ إِلَى آخِرِ﴾. (2)

4-1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿روى عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَنَّهُ وَصَفَ الْقِيَامَةَ لِأَصْحَابِهِ يَوْماً وَ بَالَغَ فِي إِنْدَارِهِمْ فَرَقُوا فَاجْتَمَعَتْ جَمَاعَةً مِنَ الصَّحَابَةَ فِي بَيْتِ عُثْمَانَ بْن مَطْعُونَ وَ اتَّفَقُوا عَلَى أَنْ لَا يَزَالُوا صَائِمِينَ قَائِمِينَ وَ أَنْ لَا يَأْكُلُوا اللَّحْمَ وَلَا يَنَامُوا عَلَى الْفِرَاشِ وَ لَا يَقْرَبُوا النِّسَاءَ وَ الطَّيبَ وَ يَرْقُضُوا لَذَّاتِ الدُّنْيَا وَ يَلْبَسُوا الْمُسُوحَ أَى الصُّوفَ وَ يَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَي يَسِيرُوا فَبَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم ذَلِكَ فَقَالَ إِنِّي لَمْ أَؤْمَرُ بِذَلِكَ إِنَّ لِأَنْفُسِكُمْ عَلَيْكُمْ حَقًّا فَصُومُوا وَ أفْطِرُوا وَ قُومُوا وَ نَامُوا فَإِنِّي أَقُومُ وَ أَنَامُ وَ أَصُومُ وَ أفْطِرُ وَ آكُلُ اللَّحْمَ وَ الدَّسِمَ فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِي فَلَيْسَ مِنِّى﴾. (3)

5-1- الحسن علیه السلام- ﴿رُويَ عَنِ الشَّعْبي ... قَالَ حَسَن بن على علیه السلام أنْشُدُكُمْ بِاللَّهِ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ عَلِيَا علیه السلام أَوَّلُ مَنْ حَرَّمَ الشَّهَوَاتِ كُلَّهَا عَلَى نَفْسِهِ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ * وَ كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللهُ حَلالًا طَيِّباً وَ اتَّقُوا اللهَ الَّذِي أَنْتُم بِهِ مُؤْمِنُون﴾. (4)

6-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللهِ بْن سِنَانِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُل قَالَ امْرَأَتُهُ طَالِقُ أَوْ مَمَالِيكَهُ : أَحْرَارُ إِنْ شَرِبْتُ حَرَاماً وَ لَا حَلَالا ... وَأَمَّا الْحَلَالُ فَلَا يَتْرُكْهُ فَإِنَّهُ لَيْسَ لَهُ أَنْ يُحَرِّمَ مَا أَحَلَّ اللَّهُ

ص: 204

المُعْتَدِينَ * وَ كُلُوا مَا رَزَقَكُمُ اللهُ حَلاَلاً طَيِّباً وَ اتَّقُوا الله الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ﴾. گفتند: یا رسول الله! ما قسم خورده ایم که این گونه باشیم. خدای عزوجل این آیه را نازل کرد: ﴿ذلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَ احْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ﴾.

3-1- ابن عباس رحمه الله علیه- درباره علی علیه السلام، ابوذر رحمه الله علیه، سلمان رحمه الله علیه، مقداد رحمه الله علیه، عثمان بن مظعون و سالم نازل شد چرا که آن ها با هم عهد بستند که در روز روزه بگیرند و در شب به قیام شبانه بپردازند، در رختخواب نخوابند گوشت نخورند به زنان و چیز های گوارا و حلال نزدیک نشوند، لباس خشن بپوشند و از دنیا کناره گیری کنند در زمین سیر کنند و حتی بعضی از آن ها خواستند تا آلت تناسلی خود را قطع کنند پس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم خطبه خواند و فرمود: «چه شده است قومی را زنان و چیز های پاکیزه و خواب و شهوات دنیوی را حرام کرده اند؟ من به شما دستور نمی دهم که همچون راهبان و کشیشان باشید در دین و آئین من ترک گوشت و زن و صومعه گزینی وجود ندارد. همانا سیاحت و رهبانیت امت من جهاد است».

4-1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- و از رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم روایت شده که ایشان روزی قیامت را برای اصحابش شرح داد و در بیم دادن آن ها مبالغه کرد و رقت کردند و گروهی از اصحاب در خانه عثمان بن مظعون گرد هم آمدند و عهد و پیمان بستند که همیشه روزه دار و شب زنده دار باشند و گوشت نخورند و در بستر نخوابند و به زنان و بوی خوش نزدیک نشوند و لذت های دنیا را رها کنند و پلاس پاره یعنی جامه پشمین بپوشند و در زمین بگردند پس گزارش آن به رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم رسید و فرمود: «همانا من مأمور به آن نشده ام همانا برای نفس های شما بر شما حقی است، پس روزه بگیرید و افطار کنید و به پا خیزید و بخوابید همانا من شب به پا می خیزم و می خوابم و روزه می دارم و افطار می کنم و گوشت و روغن می خورم و هر کس از روش من روگرداند از من نیست».

5-1- امام حسن علیه السلام- از شعبی روایت است: امام حسن علیه السلام فرمود: ... شما را به خدا قسم می دهم آیا می دانید علی بن ابی طالب علیه السلام در میان اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم اولین کسی بود که کلیه خواستنی ها را بر خود حرام کرد بعد از آن خداوند عزوجل این آیه را نازل کرد: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ وَ كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّباً وَ اتَّقُوا اللهَ الَّذِي أَنتُم بِهِ مُؤْمِنُون﴾.

6-1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن سنان گوید: از آن حضرت درباره مردی سؤال کردم که گفته است، اگر نوشیدنی حرام یا حلال بنوشد، زنش مطلقه و یا بردگانش آزاد هستند. امام علیه السلام فرمود: ... اما نوشیدن حلال را نباید ترک کند، زیرا حق ندارد چیزی را که خداوند حلال کرده حرام

ص: 205

لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ ما أَحَلَّ اللهُ لَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي يَمِينِهِ مِنَ الْحَلَال﴾. (1)

7-1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿إِنَّ النَّبِي صلی الله علیه و اله و سلم كَانَ يَأْكُلُ الدَّجَاجَ وَ الْفَالُونَ وَ كَانَ يُعْجِبُهُ الْحَلْوَى وَ الْعَسَلُ﴾. (2)

نماید، چون خداوند تعالی می فرماید: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللهُ لَكُمْ﴾، پس در مورد قسم نسبت به نوشیدنی ،حلال چیزی بر عهده اش نیست:

7-1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- در روایت است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم مرغ و فالوده می خورد و از حلوا و عسل خوشش می آمد.

بِذَلِكَ فَخَرَجَ فَنَادَى الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَاجْتَمَعَ النَّاسُ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ مَا بَالُ أَقْوَامٍ يُحَرِّمُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمُ الطَّيِّبَاتِ أَلَا إِنِّى أَنَامُ بِاللَّيْلِ وَ أَنْكِحُ وَ أَفْطِرُ بِالنَّهَارِ فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِي فَلَيْسَ مِنِّي فَقَامَ هَوْنَاءِ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَدْ خَلَفْنَا عَلَى ذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ لَا يُؤاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيانِكُمْ وَ لكِنْ يُؤَاخِذُكُم بِما عَقَدْتُمُ الْأَيْمانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَو تحريرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ الآية﴾. (1)

حضرت روی منبر رفت حمد و ثنای پروردگار را نمود و سپس فرمود: «این چه فکری است که گروهی حلال های پاک و پاکیزه را بر خود حرام کرده اند؟ بدانید که من که پیغمبرم، شب می خوابم و با همسر خود همبستر می شوم و در روز افطار کرده و غذا می خورم این روش و سنّت من است و هر کس از روش و سنّت من رویگردان باشد از من نیست در این حال این چند نفر برخاستند و عرضه داشتند: ای رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم ما به این کار ها سوگند یاد کرده ایم با سوگند خود چه کنیم؟ پس خداوند این آیه را نازل فرمود: ﴿لا يُؤاخِذُكُمُ اللهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيمَانِكُمْ وَلكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِما عَقَدْتُمُ الْأَيْمانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ ذلِكَ كَفَّارَةُ أَيمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ﴾.

رَقَبَةٍ وَ هُوَ بِالْخِيَارِ أَيَّ الثَّلَاثِ فَعَلَ جَازَ لَهُ فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلَى وَاحِدَةٍ مِنْهَا صَامَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ مُتَوَالِيَات﴾. (1)

2-2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْحَاقَ بْن عَمَّارٍ عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ كَفَّارَةِ الْيَمِينِ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ مَا حَدُّ مَنْ لَمْ يَجِدْ وَ إِنَّ الرَّجِلَ يَسْأَلُ فِي كَفْهِ وَهُوَ يَجِدُ فَقَالَ إِذَا لَمْ يَكُنْ عِنْدَهُ فَضْلُ عَنْ قُوتِ عِيَالِهِ فَهُوَ مِمَّنْ لَا يَجِدُ﴾. (2)

3-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ فِي كَفَّارَة الْيَمِينِ عِتْقُ رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ وَ الْوَسَط الْخَلُّ وَ الزَّيْتُ وَ أَرْفَعُهُ الْخُبْرُ وَ اللَّحْمُ وَ الصَّدَقَةُ مُدُّ مُدُّ مِنْ حِنْطَة لِكُلِّ مِسْكِينِ وَ الْكِسْوَةُ ثَوْبَانِ فَمَنْ لَمْ يَجِدُ فَعَلَيْهِ الصَّيَامُ يَقُولُ اللَّهُ عزوجل فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ﴾. (3)

4-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللهِ بن سنان عن أبي عبد الله علیه السلام في قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ قَالَ هُوَ كَمَا يَكُونَ إِنَّهُ يَكُونَ فِي البَيْتِ مَنْ يَأكُل أكثر مِنَ الْمُدَّ وَ مِنْهُمْ مَنْ يأكل أقل من الهدفين ذلك و إن بنت جعلت لهم أدما و الأدم أثناء الملح و أوسطه الحل و يَأْكُلُ الزيت و أرفعه اللحم﴾. (4)

5-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِير قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام عَنْ أَوْسَطِ م تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ فَقَالَ مَا تَقُولُونَ بِهِ عِيَالَكُمْ مِنْ أَوْسَطِ ذَلِكَ قُلْتُ وَ مَا أَوْسَطُ ذَلِكَ فَقَالَ الْخَلُّ وَ الزَّيْتُ وَ التَّمْرُ وَ الْخَبْرُ تُشْبِعُهُمْ بِهِ مَرَةً وَاحِدَةً قُلْتُ كِسْوَتُهُمْ قَالَ تَوْبُ وَاحِدٌ﴾. (5)

6-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ بن مِهْرَانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ في كَفَّارَةِ الْيَمِينِ قَالَ مَا يَأكُل أهل البيت لشبعهمْ يَوْمُ وَ كَانَ يُعْجِبُهُ مُدُّ لِكُلِّ مِسْكِين قُلْتُ أَوْ كِسْوَتُهُمْ قَالَ ثَوْبَيْن لِكُلِّ رَجُلٌ﴾. (6)

ص: 210

و مخیّر است هر کدام را خواست انجام دهد و اگر هیچ کدام را نتوانست انجام دهد، سه روز متوالی روزه بگیرد.

2-2- امام کاظم علیه السلام- اسحاق بن عمار گوید: از امام کاظم علیه السلام درباره ی کفارة الیمین در این آیه: ﴿فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ﴾، پرسیدم که مصداق ﴿مَن لم يَجِد﴾ چیست؟ شخص گدایی می کند، ولی دار است؛ حکم او چیست»؟ آن حضرت فرمود: «اگر کسی بیش از قوت خانواده اش چیز دیگری نداشته باشد، مصداق ﴿مَن لَّم يَجِد﴾ خواهد بود.

3-2- امام صادق علیه السلام- زراره از امام صادق علیه السلام روایت کرد که در مورد کفاره قسم که آزاد کردن بنده یا اطعام ده نفر مستمند از غذا هایی که غالباً به خانواده خود می دهید، است فرمود: «و غذای حد وسط سرکه و روغن و بالاترین حد آن نان و گوشت است؛ و صدقه باید برای هر مسکین یک مد باشد و پوشاندن با دو لباس است و هر کس توانایی آن را نداشت باید روزه بگیرد؛ خداوند می فرماید: ﴿فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ﴾.

4-2- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرد که در توضیح آیه: ﴿مِن أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ﴾ فرمود: «باید به همان صورت باشد که در واقع است، زیرا در خانه کسی بیشتر از یک مد می خورد و کسی کمتر از آن؛ پس اگر خواستی برای آن ها خورشتی قرار بده و کمترین حد خورشت نمک است و حد وسط آن روغن و سرکه و حد اعلای آن گوشت است».

5-2- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد: ﴿أَوسَط ما تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ﴾، سؤال کردم. ایشان فرمود: «از نوع خوراک و خورشتی که خانواده خودتان مصرف می کنید، در حدّ وسط برای مساکین منظور کنید». عرض کردم: «این حد وسط کدام است؟» امام علیه السلام فرمود: «خورشت سرکه، زیتون، خرما و نان که ده نفر مسکین را یک نوبت سیر کند». عرض کردم: «لباس آنان چه مشخصاتی دارد؟» فرمود: «یک جامه هم کافی است».

6-2- امام صادق علیه السلام- سماعة بن مهران از امام صادق علیه السلام روایت کرد و گفت: از آن حضرت در مورد آیه: ﴿مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ﴾، در کفاره قسم سؤال کردم، فرمود: «آن مقداری که اهل خانه برای سیر شدن یک روزشان میخورند و البته ایشان برای هر مسکین یک مد را می پسندید». گفتم: «پوشاندن آن ها چگونه است؟» فرمود: «برای هر مرد، دو لباس».

ص: 211

7-2- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي بصير قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ قَالَ قُوتُ عِبَالِكَ وَالْقَوتُ يَوْمَئِذٍ من قلت أو كِسْوَتُهُمْ قَالَ ثَوْب﴾. (1)

8-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ فِي كَفَّارَة الْيَمِينِ عِتْقُ رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ وَ الْإِدَامُ الْوَسَطُ الْخَلُّ وَ الزَّيْتَ وَ أَرْفَعُهُ الْخُبُرُ وَ اللَّحْمُ وَ الصَّدَقَةُ مُدُّ مَدُّ لِكُلِّ مِسْكِينِ وَ الْكِسْوَةُ ثَوْبَان فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَعَلَيْهِ الصَّيَامُ يَقُولُ اللَّهُ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ وَ يَصُومُهُنَّ مُتَتَابِعَاتِ وَ يَجُوزُ فِي عِتْقِ الْكَفَّارَةِ الْمَوْلُودُ وَ لَا يَجُوزُ فِي عِتْقِ الْقَتْلِ إِلَّا مُقِرَّةً بالتوْحِيدِ﴾. (2)

9-2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتَهُمْ أَوْ إِطْعَامِ سِتِّينَ مِسْكِيناً أَ يُجْمَعُ ذَلِكَ فَقَالَ لَا وَلَكِنْ يُعْطَى إِنْسَانُ إِنْسَانُ كَمَا قَالَ اللَّهُ قَالَ قُلْتُ فَيُعْطِي الرَّجُلُ قَرَابَتَهُ إِذَا كَانُوا مُحْتَاجِينَ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَيُعْطِيهَا إذَا كَانُوا ضُعَفَاءَ مِنْ غَيْر أَهْلِ الْوَلَايَة فَقَالَ نَعَمْ وَ أَهْلُ الْوَلَايَةِ أَحَبُّ إِلَيَّ﴾. (3)

1020 الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ فِي الْيَمِينِ فِي إِطْعَامِ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ أَ لَا تَرَى أَنَّهُ يَقُولُ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فَلَعَلَّ أَهْلَكَ أَنْ يَكُونَ قُوتُهُمْ لِكُلِّ إِنْسَانِ دُونَ الْمُدَّ وَلَكِنْ يُحْسَبُ فِي طَبْخِهِ وَ مَائِهِ وَ عَجِينِهِ فَإِذَا هُوَ يَجْرِى لِكُلِّ إِنْسَانِ مُدُّ وَ أَمَّا كِسْوَتَهُمْ فَإِنْ وَافَقَتْ بِهِ الشَّتَاءُ فَكِسْوَتُهُ وَ إِنْ وَافَقَتْ بِهِ الصَّيْف فَكِشَوتُهُ لِكُلَّ مِسْكِين إزارُ وَردَاءُ وَلِلْمَرْأَة مَا يُوَارِى مَا يَحْرُمُ مِنْهَا إِزَارُ وَ خِمَارُ وَ دِرْعُ وَ صَوْمُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ إِنْ شِئْتَ أَنْ تَصُومَ إِنَّمَا الصَّوْمُ مِنْ جَسَدِكَ لَيْسَ مِنْ مَالِكَ وَ لَا غَيْرِهِ﴾. (4)

11-2 الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: فِي كَفَّارَة الْيَمِينِ يُعْطَى كُلُّ عَلَى قَدر مِسْكِين مداً مَا يَقُوتُ إِنْسَانَا مِنْ أَهْلِكَ فِي كُلِ يَوْمٍ وَ قَالَ مُدُّ مِنْ حِنْطَة يَكُونُ فِيهِ طَحْنُهُ وَ حَطَبُهُ عَلَى كُلَّ مِسْكِينَ أَوْ كِسْوَتُهُمْ ثَوْبَيْنِ. وَ فِي رَوَايَةً أُخْرَى عَنْهُ علیه السلام ثَوْبَيْنِ لِكُلِّ رَجُل وَ الرَّقَبَةُ تُعْتَقَ مِنَ الْمُسْتَضْعَفِينَ فِي الَّذِي يَجِبُ عَلَيْكَ فِيهِ رَقَبَةُ﴾. (5)

ص: 212

7-2- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام باقر علیه السلام درباره آیه: ﴿مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ﴾، سؤال کردم فرمود: «یعنی مقدار خوراک خانواده خودت و در آن زمان مقدار خوراک یک «مد» بود. گفتم: «پوشاندنشان چطور است»؟ فرمود: «با یک لباس».

8-2- امام صادق علیه السلام- زراره از امام صادق علیه السلام روایت کرد که در مورد کفاره قسم که آزاد کردن بنده یا اطعام ده نفر مستمند از غذا هایی که غالباً به خانواده خود می دهید است فرمود: و غذای حد وسط سرکه و روغن و بالاترین حد آن نان و گوشت است؛ و صدقه باید برای هر مسکین یک مد باشد و پوشاندن با دو لباس است و هر کس توانایی آن را نداشت باید روزه بگیرد؛ خداوند می فرماید: ﴿فَمَنْ لَم يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّام﴾ و باید روزه ها پشت سر هم باشد. و در آزاد کردن بنده به عنوان کفاره آزاد کردن نوزاد هم جایز است اما برای آزاد کردن در کفاره قتل، حتماً باید بنده بالغ باشد که به توحید اقرار کرده است.

9-2- امام کاظم علیه السلام- اسحاق بن عمار گوید: از امام کاظم علیه السلام درباره آیه: ﴿إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ يا إِطْعَامِ سِتِّينَ مِسْكِيناً﴾، سؤال کردم که آیا همه را می توان به یک نفر داد؟ فرمود: «نه باید تک تک و به هر نفر یکی بدهد همان طور که خداوند فرموده است». گفتم: «پس انسان می تواند به نزدیکان خود که محتاج هستند بدهد؟» فرمود: «بله». گفتم: «اگر مستضعف بودند ولی از اهل ولایت نبودند باز هم به آن ها بدهد»؟ فرمود: «بله، البته اگر به اهل ولایت بدهد من بیشتر دوست دارم».

10-2- امام باقر علیه السلام- محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت کرد که در مورد کفاره قسم که اطعام ده مسکین است فرمود: نمی بینی که خداوند می فرماید: ﴿مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ﴾ پس کسی که در توانش نبود سه روز روزه بگیرد. پس چه بسا خانواده تو خوراکشان به ازای هر نفر کمتر از یک مد باشد اما پخت و آب خمیر آن هم محاسبه می گردد، پس برای هر نفر یک «مد» در نظر گرفته می شود و امّا پوشاندن مسکینان اگر در فصل زمستان باشد باید لباس متناسب با همان فصل بر آن ها بپوشاند و اگر مصادف با تابستان بود لباس هم متناسب با تابستان باشد برای هر مسکین یک ازار و یک ردا و برای زن لباسی بدهد که قسمت های حرام بدنش را بپوشاند یعنی یک ازار یک مقنعه و یک پیراهن. و اگر خواستی روزه بگیری سه روز روزه است که بدنت آن را تحمل می کند نه مالت و نه غیر آن.

11-2- امام صادق علیه السلام- ابن سنان از امام صادق علیه السلام روایت کرد که در مورد کفاره قسم فرمود: «به هر مسکین یک «مد» به مقدار خوراک یک روز یک نفر از خانواده ات بده» و فرمود: «برای هر مسکین یک «مد» گندم که آرد کردن و هیزم آن هم به حساب می آید، و یا این که هر کدام را با دو لباس بپوشاند برای هر مرد دو لباس و در مواردی که واجب است بنده آزاد کنی، بنده از مستضعفان باشد».

ص: 213

12-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي خَالِدِ الْقَمَّاطِ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام يَقُولُ فِي كَفَّارَةِ الْيَمِينِ مَنْ كَانَ لَهُ مَا يُطْعِمُ فَلَيْسَ لَهُ أَن يَصُومَ أَطْعَمَ عَشَرَةَ مَسَاكِينَ مُداً مُدَا فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ أَوْ عِتْقُ رَقَبَة أَوْ كِسْوَةُ وَ الْكِسْوَةُ ثَوْبَانِ أَوْ إِطْعَامُ عَشَرَة مَسَاكِينَ أَيَّ ذَلِكَ فَعَلَ أَجْزَاً عَنْهُ﴾. (1)

13-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَلَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي كَفَّارَة الْيَمِينِ يُطْعِمُ عَشَرَةَ مَسَاكِينَ لِكُلِّ مِسْكِينِ مُدَّيْنِ مِنْ حِنْطَة وَ مُدُّ مِنْ دَقِيقِ وَ حَفْنَةٌ أَوْ كِسْوَتُهُمْ لِكُلِّ إِنْسَانِ تَوْبَانِ أَوْ عِتْقُ رَقَبَةٍ هُوَ فِي ذَلِكَ بِالْخِيَارِ أَيَّ الثَّلَاثَةِ شَاءَ صَنَعَ فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلَى وَاحِدَة مِنَ الثَّلاثِ فَالصِّيَامُ عَلَيْهِ

وَاجِبُ صِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّام﴾. (2)

14-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللهِ علیه السلام أَى شَيْءٍ الَّذِي فِيهِ الْكَفَّارَةُ مِنَ الْأَيْمَانِ؟ فَقَالَ مَا حَلَفْتَ عَلَيْهِ مِمَّا فِيهِ الْبرِّ فَعَلَيْهِ الْكَفَّارَةُ إِذَا لَمْ تَفْ بِهِ وَ مَا حَلَفْتَ عَلَيْهِ مِمَّا فِيهِ الْمَعْصِيَةُ فَلَيْسَ عَلَيْكَ فِيهِ الْكَفَّارَةُ إِذَا رَجَعْتَ عَنْهُ وَ مَا كَانَ سِوَى ذَلِكَ مِمَّا لَيْسَ فِيهِ بِرُّ وَ لَا مَعْصِيَةٌ فَلَيْسَ بِشَيْءٍ﴾. (3)

15-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَن عَلِيٌّ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ علیه السلام عَمَّنْ قَالَ وَاللَّهِ ثُمَّ لَمْ يَفِ قَالَ أبو عبد الله علیه السلام إطْعَامُ عَشَرَة مَسَاكِينَ مَداً مِنْ دَقِيق أَوْ حِنْطَة أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ أَوْ صِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ مُتَوَالِيَةً إِذَا لَمْ يَجِدْ شَيْئاً مِنْ ذَا﴾. (4)

12-2- امام صادق علیه السلام- ابوخالد قماط از امام صادق علیه السلام شنیده که می فرمود: در کفاره ی قسم، هر کس توانایی اطعام داشته باشد نمی تواند روزه بگیرد و باید به ده مسکین برای هر کدام یک مد طعام بدهد و اگر نیافت باید سه روز روزه بگیرد یا بنده ای آزاد نماید و یا مساکین را با دو قطعه لباس بپوشاند و یا ده مسکین را طعام دهد هر کدام را انجام داد، کافی است.

13-2- امام صادق علیه السلام- حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: در کفاره قسم، ده مسکین را طعام می دهد به طوری که به هر مسکین دو مد گندم و یک مد و دو مشت پُر آرد برسد یا این که آن ها را بپوشاند به طوری که به هر نفر دو لباس بدهد یا این که بنده آزاد نماید و در این ها مخیر است هر کدام از این سه را خواست انجام می دهد و اگر نتوانست هیچ کدام از این سه را انجام دهد بر او واجب است که روزه بگیرد و روزه سه روز است.

14-2- امام صادق علیه السلام- زراره گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم چه سوگندی کفاره دارد؟ امام علیه السلام فرمود: «سوگند بر کار نیک - در صورت عدم وفای به آن - برایش کفاره است و سوگند بر معصیت - در صورت بازگشت از آن - برایش بر عهده تو کفّاره نیست و غیر از آن - آنچه نه کار نیک است و نه معصیت - اثری ندارد».

15-2- امام صادق علیه السلام- علی بن ابی حمزه گفت: از آن حضرت درباره کسی سؤال کردم که گفت: «والله به خدا سوگند و آن گاه به سوگندش وفا نکرد امام صادق علیه السلام فرمود: «باید ده مسکین را طعام دهد برای هر کدام یک «مد» از آرد یا گندم و یا یک بنده آزاد کند و اگر هیچ کدام از این ها را نتوانست سه روز متوالی روزه بدارد».

1-4- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سُئِلَ عَنْ كَفَّارَة الْيَمِينِ فِي قَوْلِ اللَّهِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ العلمية ثَلاثَةِ أَيام مَا حَدُّ مَنْ لَمْ يَجِدْ فَهَذَا الرَّجُلُ يَسْأَلُ فِي كَفْهِ وَ هُوَ يَجِدُ فَقَالَ إِذَا لَمْ يَكُنْ عِنْدَهُ فَضْلُ يَوْمِهِ عَنْ قُوتِ عِبَالِهِ فَهُوَ لَا يَجِدُ وَ قَالَ الصِّيَامُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ لَا يُفَرِّقُ بَيْنَهُنَّ﴾. (1)

2-4- السجاد علیه السلام- ﴿صِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي كَفَّارَةِ الْيَمِينِ وَاجِبُ لِمَنْ لَمْ يَجِدِ الْإِطْعَامَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ ذلِكَ كَفَّارَةُ أَيمَانِكُمْ إِذا حَلَفَتُمْ كُلُّ ذَلِكَ مُتَتَابِعَ لَيْسَ بِمُفْتَرقِ﴾. (2)

3-4- الصادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَلَبِيٌّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: صِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي كَفَّارَةِ الْيَمِينِ مُتَتَابِعَاتُ لَا يُفْصَلُ بَيْنَهُنَّ قَالَ وَ قَالَ كُلُّ صِيَامٍ يُفَرِّقُ إِلَّا صِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي كَفَّارَةِ الْيَمِينِ فَإِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ مُتَتَابِعَاتِ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ المَيسِرُ وَ الْأَنصَابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ (90)

النُّزُولُ

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى يَسْتَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ عَنْ جَمَاعَةِ مِنَ الْمُفَسِّرِينَ فِي سَبَبٍ نُزُول هَذِهِ الْآيَةِ مَا مُلَخَّصُهُ أَنَّ جَمَاعَةً مِنَ الصَّحَابَةِ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَفْتِنَا فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ فَإِنَّهُمَا مُذْهِبَةُ لِلْعَقْل مُسْلِبَةُ لِلْمَالِ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فَأَمْسَكَ عَنِ الْخَمْر جَمَاعَةٌ وَ لَمْ يُمْسِكَ عَنْهَا جَمَاعَةُ لِمَا فِيهَا مِنَ الْمَنَافِعِ إِلَى أَنْ أَضَافَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفِ وَ هَيَّأَ طَعَامَا وَ دَعَا جَمَاعَةَ فَلَمَّا أَكَلُوا سَقَاهُمُ الْخَمْرَ فَدَخَلَ الْمَغْرِبُ وَ هُمْ سُكَارَى فَقَدَّمُوا أَحَدَهُمْ لَيْصَلِّيَ بِهِمْ فَقَرأ الْحَمْدَ وَ قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ وَ قَرَأَ فِيهَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ ... فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُكارى الْآيَةَ فَأَمْسَكَ عَنْهَا جَمَاعَةُ أُخْرَى وَ قَالُوا لَا خَيْرَ فِيمَا يَصُدُّنَا عَن الصَّلَاةِ وَ فِيهِ الْإِثْمَ وَ قَوْمُ آخَرُ يَشْرَبُونَهَا فِي غَيْر أَوْقَاتِ الصَّلَاةِ إِلَى أَنْ شَرَبَهَا أَحَدٌ مِنَ الْمُسْلِمِينَ يَوْماً وَ سَكِرَ وَ تَذَكَّرَ قَتْلَى بَدْرٍ فَبَكَى وَ نَاحَ وَ رَبَّاهُمْ ... فَأَخْبِرَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم بِقِصَّتِهِ فَأَتَاهُ وَ فِي يَدِهِ صلی الله علیه و اله و سلم شَيْءٌ يُرِيدُ أَنْ يَضْرِبَهُ بِهِ فَاسْتَعَاذَ بِهِ وَ اعْتَذَرَ وَ تَابَ ثُمَّ ذَكَرَ قِصَّةَ حَمْزَةَ كَمَا مَرَّ مَا يُقَارِبُهَا قَالَ ثُمَّ إِنَّ عُتْبَانَ بْنَ مَالِكِ هَيَّا طَعَامًا وَ شَوَى رَأسَ بَعِير وَ أَحْضَرَ جَمَاعَةً فِيهِمْ سَعْدُ بْنُ أَبِي وَقَاصِ فَلَمَّا

ص: 216

1-4- امام صادق علیه السلام- اسحاق بن عمار از امام صادق علیه السلام روایت کرده که درباره کفاره یمین در آيه: ﴿فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُم﴾ از ایشان سؤال شد که حد کسی که چیزی برای اطعام کردن ندارد چیست؟ این مرد تکدی گری می کند ولی داراست، حکمش چیست؟ حضرت فرمود: «اگر او علاوه بر قوت روزانه خانواده اش چیزی اضافی نداشته باشد، مصداق «من لم يجد» می باشد». و فرمود: «روزه گرفتن سه روز است که نباید بین آن ها فاصله باشند».

2-4- امام سجاد علیه السلام- زهری از امام سجاد علیه السلام روایت کرد که فرمود: «در کفاره قسم، هر کس نتواند اطعام کند، واجب است سه روز روزه بگیرد. خداوند می فرماید: ﴿فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ذلِكَ كَفَّارَةٌ أَيمَانِكُمْ إِذا حَلَفْتُم﴾ و این سه روز باید پشت سر هم باشد نه با فاصله».

3-4- امام صادق علیه السلام- حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: سه روز روزه در کفاره قسم پیوسته و متوالی است و نباید بین آن ها فاصله باشد و فرمود هر روزه ای را می توان با فاصله گرفت مگر سه روز روزه در کفاره قسم که خداوند عزوجل می فرماید: ﴿فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّام﴾ پیوسته.

ای کسانی که ایمان آورده اید شراب و قمار و بت ها و ازلام (نوعی بخت آزمایی) پلید و از عمل شیطان است از آن دوری کنید تا رستگار شوید. (90)

سبب نزول

1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- درباره ی کلام خداوند متعال: درباره ی شراب و قمار از تو سؤال می کنند. (بقره /219). از گروهی از جماعت مفسران درباره ی سبب نزول این آیه سخنی نقل شده است که خلاصه ی آن این است: جماعتی از صحابه گفتند: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم درباره ی شراب و قمار به ما فتوا بده؛ چون آن دو، عقل را می برد و مال را زایل می کند». در نتیجه این آیه نازل شد و گروهی از شراب پرهیز کردند و گروهی به خاطر منافعی که در آن بود خودداری نکردند تا این که عبدالرحمن بن عوف گروهی را مهمان کرد و غذایی را آماده کرد و جماعتی را دعوت کرد وقتی که خوردند، به آن ها شراب داد. سپس وقت نماز مغرب وارد شد در حالی که آن ها مست بودند؛ پس یکی از آن ها را مقدم ساختند تا با آن ها نماز جماعت بخواند؛ حمد ﴿و قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ﴾ را در نماز خواند و در آن به جای ﴿لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ﴾ تا آخر نماز ﴿أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ﴾ را خواند... پس این آیه نازل شد: ای کسانی که ایمان آورده اید! در حال مستی به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می گویید ... (نساء /43) پس گروهی از شراب خودداری کردند و گفتند: در چیزی که ما را از نماز باز می دارد و در آن گناه است خیری نیست». و گروه دیگری آن را در غیر وقت نماز می خوردند تا این که روزی یکی از مسلمانان آن را خورد و مست شد و کشته های بدر را [که کافر بودند] به یادآورد و گریه و شیون کرد و بر آن ها مرثیه خوانی کرد ... جریان او به پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم خبر داده شد؛ پس نزد او آمد و در دست پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم چیزی بود که می خواست او را با آن بزند؛ به ایشان پناه برد و معذرت خواهی کرد و توبه نمود». سپس جریان حمزه رحمه الله علیه را مانند آن چه گذشت نزدیک به آن بیان کرد و در ادامه گفت سپس عتبان بن مالک غذایی تهیه کرد و سر شتری را بریان نمود و گروهی را دعوت کرد که در میان آن ها سعد بن ابی وقاص بود وقتی که مست شدند، با سرودن شعر افتخارات

ص: 217

سَكِرُوا تَفَاخَرُوا بِالْأَشْعَارِ فَأَنْشَدَ سَعْدُ قَصِيدَةً فِي فَخْرِ قَوْمِهِ فَقَامَ أَنْصَارِيُّ فَأَخَذَ عَظُمَ الرَّأْسِ وَ شَجَّ بِهِ رَأسَ سَعْدِ فَشَكَا عِنْدَ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَقَالَ أَحَدٌ مِنَ الصَّحَابَةِ اللَّهُمَّ بَيِّنُ لَنَا بَيَاناً شَافِياً فِي الْخَمْر فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآيَةَ مِنْ سُورة الْمَائِدَة إِنَّما الخمر و الميسر...﴾. (1)

خود را بیان کردند و سعد قصیده ای را در فخر قومش سرود و فردی انصاری برخاست و استخوان سر را گرفت و با آن سر سعد را شکست؛ پس نزد رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم شکایت کرد و یکی از صحابه گفت: «خداوندا در مورد شراب سخن قاطعی برای ما بیان فرما»؛ در نتیجه خداوند این آیه را از سوره ی مائده نازل فرمود: ﴿إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ اليَسِرُ ...﴾

فِي الْجَاهِلِيَّة كُلُّ هَذَا بَيْعُهُ وَ شِرَاؤُهُ وَ الانْتِفَاعُ بِشَيْءٍ مِنْ هَذَا حَرَامُ مِنَ اللَّهِ مُحَرَّمُ وَ هُوَ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ وَ قَرَنَ اللَّهُ الْخَمْرَ وَ الْمَيْسِرَ مَعَ الْأَوْثَانِ﴾. (1)

2-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿يُرِيدُ بِالْخَمْر جَمِيعَ الْأَشْرِبَةِ الَّتِى تُسْكِرُ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهُ صلی الله علیه و اله و سلم الْخَمْرُ مِنْ تِسْعِ مِنَ التَّبِعِ وَ هُوَ الْعَسَلُ وَ مِنَ الْعِنَبِ وَ مِنَ الرَّبِيبِ وَ مِنَ النَّمْرِ وَ مَنَ الْحِنْطَةَ وَ مَنَ الدُّرَة وَ الشَّعِير وَ السُّلتِ﴾. (2)

3-2- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عن جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حُزَامِ الْأَنْصَارِيِّ وَ حُذَيْفَةَ الْيَمَانِيِّ وَ عُثْمَانَ وَ سَهْلِ ابْنَيْ حُنَيْفَ وَ خَزَيْمَةَ بْن ثَابِتِ ذِي الشَّهَادَتَيْنِ بِالْحَدِيثِ الَّذِي كَانَ لِحُذَيْفَةَ بْنِ الْيَمَانِ مَعَ أَبِي بَكْر ... نَهَى رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم، عَنْ شُرَبِ الْخَمْرِ وَ احْتَجُوا بِأَنَّهُ مُطْلَقُ حَلَالُ لَمْ يَنْزِلُ تَحْرِيمُهُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ ذَكَرُوا خَبَرَ نُوح علیه السلام... إِلَى أَنْ قَالَ وَ قَالَ الْمُسْلِمُونَ لَمْ تَنْهَنَّا عَنْ شَرَبَهُمَا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَنزَلَ فِيهَا شَيْءٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَعَالَى أَوْلَا نَعْمَلُ بِهِ فَأَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الميسِرُ - وَ الْأَنْصَابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ فَقَالَ الْمُسْلِمُونَ إِنَّمَا أَمَرَنَا بِالِاجْتِنَاب وَ لَمْ يُحَرِّمْ عَلَيْنَا الْخَمْرِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَ الْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الميسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ الله وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ قَالُوا أَمَرَنَا أَنْ نَنْتَهى عَنْهَا وَ لَمْ يُحَرَّمْ عَلَيْنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ يَسْتَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ المَيْسِرِ قُلْ فِيهِما إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما فَقَالَ الْمُسْلِمُونَ فِيهِ إِثْمُ وَ مَنَافِعُ وَ إِنْ كَانَ الْإِثْمُ أَكْبَرَ مِنَ الْمَنَافِعِ فَلَا يُحَرِّمْ عَلَيْنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْيَ بِغَيْرا الْحَقُّ فَصَحَ تَحْرِير الْخَمْرِ لِقَوْلِهِمُ الْإِثْمُ اسْمُ مِنْ أَسْمَاءِ الْخَمْر﴾. (3)

4-2- الصادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ أَمَرَ نُوحاً علیه السلام أَنْ يَحْمِلَ فِي السَّفِينَة مِنْ كُلِّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ فَحَمَلَ النَّخْلَ وَالْعَجْوَةَ فَكَانَا زَوْجاً فَلَمَّا أَنْضَبَ اللهُ الْمَاءَ أَمَرَ اللَّهُ نُوحاً علیه السلام أَنْ يَغْرِسَ الْحَبَلَةَ وَ هِيَ الْكَرْمُ فَأَتَاهُ إِبْلِيسُ فَمَنَعَهُ مِنْ غَرْسِهَا وَ أَبَى نُوحٍ علیه السلام إِلَّا أَنْ يَغْرِسَهَا وَ أَبِي إِبْلِيسُ أَنْ يَدَعَهُ يَغْرِسُهَا فَقَالَ لَيْسَتْ لَكَ وَ لَا لِأَصْحَابِكَ إِنَّمَا هِيَ لِي وَ لِأَصْحَابِي فَتَنَازَعَا مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّهُمَا اصْطَلَحَا عَلَى أَنْ جَعَلَ نُوحٌ علیه السلام لِإِبْلِيسَ ثُلُثَيْهَا وَ لِنَوْحٍ تُلْتُهُ وَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ لِنَبِيِّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فِي كِتَابِهِ مَا قَدْ قَرَأْتُمُوهُ

ص: 220

مشرکان عرب با آن چیز هایی را تقسیم می کردند که از رسوم دوره ی جاهلی است. همه ی این موارد اعم از خرید و فروش و بهره جویی از آن از سوی خدا حرام مؤکد اعلام شده و کار پلیدی از کار های شیطان است و خداوند حکم خَمر و مَیِسر را برابر با حکم بت پرستی دانسته است.

2-2- ابن عباس رحمه الله علیه- منظور از خمر همه ی نوشیدنی هایی است که مست می کند. و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرموده است: «شراب از نه چیز است از بتع - و آن عسل است - از انگور، از کشمش، از خرما، از گندم، از ذرّت، جو و سلت (نوعی جو که پوست ندارد.

3-2- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- از جابر بن عبدالله بن حزام انصاری و دیگران روایت است: رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از خوردن شراب نهی فرمود و بعضی ها استدلال کردند که آن حلال است و حرمت آن در کتاب خدای عزوجل نازل نشده است... مسلمانان گفتند: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم ما را از خوردن آن نهی نفرمودی. آیا در مورد آن از نزد خدای تعالی چیزی نازل شده تا به آن عمل کنیم یا نه؟» خدای تعالی نازل فرمود: ﴿إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ المُميسِرُ - وَ الأَنصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَل الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ﴾ مسلمانان گفتند: «فقط به ما دستور داده از آن دوری کنیم و شراب را بر ما حرام نکرده». پس خدای تعالی نازل فرمود: ﴿إِنَّما يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَ المَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ الله وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ﴾؛ گفتند: «به ما دستور داده که از آن خودداری کنیم و بر ما حرام نکرده ». پس خداوند نازل فرمود: درباره ی شراب و قمار از تو سؤال می کنند بگو: «در آن ها گناه و زیان بزرگی است و منافعی از نظر مادی برای مردم در بردارد [ولی] گناه آن ها از نفعشان بیشتر است. (بقره /219) مسلمانان گفتند: «در آن گناه و منافعی است - اگر چه گناه بزرگتر از منافع است - پس گناه شراب را بر ما حرام نمی کند؛ از این رو خدای تعالی نازل فرمود: بگو: خداوند تنها اعمال زشت را حرام کرده است؛ چه آشکار باشد و چه پنهان؛ و [همچنین] گناه و ستم به ناحق را. (اعراف /33)؛ در نتیجه شراب حرام شد؛ چون آن ها می گفتند: «اثم» اسمی از اسم های شراب است.

4-2- امام صادق علیه السلام- خداوند به نوح امر کرد از هر چیزی یک جفت در کشتی گرد آورد. نوح علیه السلام خرمای فحل و عجوه را در کشتی آورد که زوجند. وقتی آب در زمین فرورفت خدا به نوح امر کرد که تاک را بکارد. ابلیس آمد و مانع کشت آن شد و گفت: «این برای تو و یاران تو نیست بلکه برای من و یاران من است». آن دو بر سر آن چه که خدا خواسته بود کشمکش کردند. سپس نوح علیه السلام پذیرفت که دو سوم آن از ابلیس و یک سوم از آن نوح باشد و خدا در کتاب خود به پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: و از میوه های

ص: 221

وَ مِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَراً وَ رِزْقاً حَسَناً فَكَانَ الْمُسْلِمُونَ بِذَلِكَ ثُمَّ أنزل الله آيَة التَّحْرِيم هَذِهِ الآيَةَ إِنَّما الخمر و المیسرُ وَ الْأَنصَابُ إلَى مُنتَهُونَ يَا سَعِيدُ فَهَذِهِ التَّحْرِيمُ وَ هِيَ نَسَخَتِ الْآيَةَ الْأُخْرَى﴾. (1)

5-2- الكاظم علیه السلام- ﴿عَلِيُّ بْنُ يَقْطِين قَالَ سَأَلَ الْمَهْدِئُ الْخَلِيفَةُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى بْنَ جَعْفَرَ علیه السلام عَن الْخَمْراً هِيَ مُحَرَّمَةٌ فِي كِتَابِ اللهِ تَعَالَى فَإِنَّ النَّاسَ إِنَّمَا يَعْرِفُونَ النَّهَى عَنْهَا وَلَا يَعْرِفُونَ التَّحْريم لَهَا فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام هِيَ مُحَرَّمَةٌ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ فِي أَيُّ مَوْضِعِ هِيَ مُحَرَّمَةٌ فِي كِتابِ اللهِ تَعَالَى يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام فَقَالَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ فَأَمَّا قَوْلُهُ مَا ظَهَرَ مِنْهَا فَإِنَّهُ يَعْنِي بِذَلِكَ الزَّنَاءَ الْمُعْلِنَ وَ نَصْبَ الرَّايَاتِ الَّتِي كَانَتْ تَرْفَعُهَا الْفَوَاجِرُ فِي الْجَاهِلِيَّة وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ مَا بَطَنَ فَإِنه فَإِنَّهُ يَعْنِي بِهِ مَا نَكَحَ مِنَ الْآبَاءِ فَإِنَّ النَّاسَ كَانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ النَّبِي صلی الله علیه و اله و سلم إِذَا كَانَ لِلرَّجُل زَوْجَةً وَ مَاتَ عَنْهَا زَوْجُهَا تَزَوَّجَهَا ابْنُهُ مِنْ بَعْدِهِ إِذَا لَمْ تَكُنْ أُمَّهُ فَحَرَّمَ اللَّهُ ذَلِكَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ الْإِثْمَ فَإِنَّهُ يَعْنِي بِهِ الْخَمْرَةَ بِعَيْنِهَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِي مَوَاضِعَ أَخَرَ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ المَيْسِرِ قُلْ فِيهِما إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُم أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما فَإِنَّمَا عَلَى بِالْإِثْمِ حَرَاماً عَظِيماً وَ قَدْ سَمَّاهَا اللَّهُ تَعَالَى أَخْبَتَ الْأَسْمَاءِ رِجْساً ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ أَوَّلَ مَا نَزَلَ فِي تَحْرِيمِ الْخَمْرِ يَسْتَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِوَ الميسِرِ قُل فِيها إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ أَحَسَّ الْقَوْمُ بِتَحْرِيمِ الْخَمْرِ وَ عَلِمُوا أَنَّ الْإِثْمَ مِمَّا يَجِبُ اجْتِنَابُهُ ثُمَّ نَزَلَتْ آيَةُ أُخْرَى وَ هِيَ قَوْلُهُ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ المَيْسِرُ وَ الْأَنْصَابُ وَ الْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ كَانَتْ هَذِهِ الْآيَةُ أَشَدَّ مِنَ الْأُولَى وَ أَغْلَظَ فِي التَّحْرِيمِ ثُمَّ ثَلَّتْ بِآيَةٍ أُخْرَى وَ كَانَتْ أَغْلَظَ فِي الْآيَةِ الْأُولَى وَ الثَّانِيَةِ وَ أَشَدَّ وَ مِيَ قَوْلُهُ إِنَّما يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَ الْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَ المَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنتُم مُنْتَهُونَ فَأَمَرَ بِاجْتِنَابِهَا وَ فَسَّرَ عِلَلَهَا الَّتِي لَهَا وَ مِنْ أَجْلِهَا حَرَّمَهَا ثُمَّ بَيَّنَ تَعَالَى تَحْرِيمَهَا وَ كَشَفَهُ فِي الْآيَةِ الرَّابِعَةِ مَعَ مَا دَلَّ عَلَيْهِ فِي هَذِهِ الَّذِي الْمُتَقَدِّمَة بِقَوْلِهِ قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْها وَمَا بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَقَالَ فِي الْآيَة يَسْتَلُونَكَ عَن الخمر و المُيسِر قُلْ فِيهما إِثْمٌ كَبِيرٌ فَخَيرَ أَنَّ الْإِثْمَ في الخمر و غيرها و أله حرام وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى إِذا أَرَادَ أَنْ يَقْرَضَ فَريضَةً أَنْزَلَهَا شَيْئاً بَعْدَ

ص: 222

نخل ها و تاک ها شرابی مستی آور و رزقی نیکو به دست می آورید. (نحل /67) و مسلمانان خمر می نوشیدند تا این که خداوند آیه ی تحریم را نازل کرد: ﴿إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الميسِرُ وَ الْأَنْصَابُ ... الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنتُم منتَهُونَ﴾؛ ای سعید این آیه تحریم است و آیه ی قبلی را نسخ کرده است.

5-2- امام كاظم علیه السلام- علی بن یقطین گوید: مهدی خلیفه ی عباسی از امام کاظم علیه السلام پیرامون شراب پرسید: «آیا نوشیدن شراب در کتاب خداوند عزوجل حرام شده است؟ چرا که مردم تنها می دانند که از نوشیدن شراب نهی شده اند و نمی دانند که «آیا آن حرام است یا نه»؟ امام کاظم علیه السلام پاسخ داد: «نوشیدن شراب در کتاب خداوند حرام شده است». از حضرت پرسید: «یا اباالحسن علیه السلام، در کدام آیه خداوند عزوجل آن را حرام نموده است؟» حضرت پاسخ داد: «خداوند در آیه: بگو: پروردگار من زشتکاری ها را چه آشکار باشند و چه پنهان و نیز گناهان. (اعراف /33)»، نوشیدن شراب را حرام نموده است. منظور از ﴿مَا ظَهرَ مِنْها﴾؛ زنای آشکار و نصب پرچم هایی است که خانه های زنان بدکاره در زمان جاهلیت با آن ها شناخته می شد منظور از ﴿ما بَطَنَ﴾ زن هایی می باشند که پدران شما با آن ها ازدواج نموده اند؛ زیرا پیش از بعثت پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم اگر مردی با زنی ازدواج می نمود و پس از مدتی در می گذشت، پسر آن مرد با آن زن در صورتی که مادرش نبود ازدواج می کرد پس خداوند این عمل را حرام نمود. همچنین منظور از اثم خود شراب است. خداوند عزوجل در آیه ی دیگری فرمود: درباره ی شراب و قمار از تو سؤال می کنند، بگو: «در آن ها گناه و زیان بزرگی است و منافعی از نظر مادی برای مردم در بردارد [ولی] گناه آن ها از نفعشان بیشتر است. (بقره /219) منظور از اثم حرام بزرگ و گناه کبیره است و خدای تعالی آن را در همین آیه ی 90 سوره ی مائده] به «رجس» - که پلیدترین اسم ها است - نامگذاری کرده است». سپس حضرت فرمود: «اولین آیه ای که در تحریم نوشیدن شراب نازل شده است، آیه: درباره ی شراب و قمار از تو سؤال می کنند بگو در آن ها گناه و زیان بزرگی است و منافعی [از نظر مادی] برای مردم در بردارد [ولی] گناه آن ها از نفعشان بیشتر است. (بقره /219) است. چون این آیه نازل شد، مردم احساس کردند که شراب حرام است و پی بردند که اثم (گناه) از جمله چیز هایی است که سزاوار است از آن اجتناب شود. سپس خداوند آیه: ﴿إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الميسِرُ وَ الأَنصَابُ وَ الْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلَ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوه لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ را نازل کرد تحریم آن موارد در این آیه شدیدتر از آیه ی اولی و سختگیرانه تر بود. سپس خداوند آیه ی سومی را نازل فرمود که از آیه ی اوّلی و دومی نیز شدیدتر و سختگیرانه تر بود. خداوند عزوجل فرمود: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَ الْبَغْضَاء فِي الْخَمْرِ وَ المُيسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ الله وَ عَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهون﴾ پس خداوند به مردم امر فرمود تا از این موارد، دوری گزینند و علل تحریم آن ها را نیز بیان نمود». سپس فرمود: «آن ها حرام می باشند و از حرام بودن آن ها در آیه ی چهارم با اشاراتی که در آیات پیشین کرده بود پرده برداشت و فرمود بگو: «خداوند، تنها اعمال زشت را، چه آشکار باشد چه پنهان حرام کرده است. (اعراف /33) خداوند در آیه ی اول فرموده بود: تو را از شراب و قمار می پرسند بگو در آن دو گناهی بزرگ. (بقره /219). پس خداوند [مردم را آگاه نمود از این که اثم (گناه) در شراب و غیر آن است و نوشیدن شراب حرام می باشد خداوند هر گاه می خواست

ص: 223

شَيْءٍ حَتَّى يُوَطَّنَ النَّاسُ أَنْفُسَهُمْ عَلَيْهَا وَ يَسْكُنُوا إِلَى أَمْرِ اللَّهِ وَ نَهْيِهِ فِيهَا وَ ذَلِكَ مِنْ فِعْل اللَّهِ تَعَالَى وَ وَجْهِ التَّدْبِيرِ وَ الصَّوَاب لَهُمْ لِيَكُونُوا أَقْرَبَ إِلَى الْأَخْذِ بِهَا وَ أَقَلَّ لِبَفَارِهِمْ مِنْهَا﴾. (1)

6-2- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَنْ فَاطِمَةَ علیها السلام قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم يَا حَبِيبَةَ أَبِيهَا كُلِّ مُسْكِرٍ حَرَامٌ وَ كُلِّ مُسْكِر خَمْرُ﴾. (2)

7-2- الرضا علیه السلام- ﴿عن الرِّيَّانِ بنِ الصَّلْتِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا علیه السلام يَقُولُ مَا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَبِيًا إِلّا بِتَحرِيمِ الخَمر﴾. (3)

8-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الميسِرُ عَنْ عَلِی علیه السلام لَوْ وَقَعَتْ قَطْرَةً فِي بِئرِ فَبُنِيَتْ مَكَانَهَا مَنَارَةً لَمْ أَوَّذِّنْ عَلَيْهَا﴾. (4)

9-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامٍ عَنِ الثَّقَةِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قِيلَ لَهُ رُوِيَ عَنْكُمْ أَنَّ الْخَمْرَ وَ الْمَيْسِرَ وَ الْأَنْصَابَ وَ الْأَزْلَامَ رِجَالُ فَقَالَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُخَاطِبَ خَلْقَهُ بِمَا لَا يَعْقِلُونَ﴾. (5)

10-2- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿مَنْ شَرَبَ الْخَمْرَ لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاةُ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً فَإِنْ عَادَ فَأَرْبَعِينَ لَيْلَةً مِنْ يَوْمَ شَرِبَهَا فَإِنْ مَاتَ فِي تِلْكَ الْأَرْبَعِينَ مِنْ غَيْرِ تَوْبَةِ سَقَاهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مِنْ طِيئَةِ خَبَالِ وَ سُمِّى الْمَسْجِدُ الَّذِي قَعَدَ فِيهِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم يَوْمَ أَكْفِتَتِ الْأَشْرِبَةُ مَسْجِدَ الْفَضِيحَ مِنْ يَوْمِئِذٍ لِأَنَّهُ كَانَ أكْثَرُ شَيْءٍ أَكْفِيَّ مِنَ الْأَشْرِبَةِ الْفَضِيحَ فَأَمَّا الْمَيْسِرُ فَالنرَدُ وَ الشَّطْرَنجُ وَ كُلُّ قِمَارِ مَيْسِرُ وَ أَمَّا الْأَنْصَابُ فَالْأَوْتَانُ الَّتِي كَانَ يَعْبُدُهَا الْمُشْرِكُونَ وَ أَمَّا الْأَزْلَامُ فَالْقِدَاحَ الَّتِي كَانَتْ تَسْتَقْسِمُ بِهَا مُشْرِكُو الْعَرَبِ فِي الْجَاهِلِيَّة كُلُّ هَذَا بَيْعَهُ وَ شِرَاؤُهُ وَ الِانْتِفَاعُ بِشَيْءٍ مِنْ هَذَا حَرَامُ مِنَ اللَّهِ مُحَرَّمُ وَ هُوَ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ وَ قَرَنَ اللَّهُ الْخَمْرَ وَ الْمَيْسِرَ مَعَ الْأَوْثَانِ. وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم شَرِبَ الْخَمْرَ فَاجْلِدُوهُ فَإِنْ عَادَ فَاجْلِدُوهُ فَإِنْ عَادَ فَاجْلِدُوهُ فَإِنْ عَادَ فِي الرَّابِعَةِ فَاقْتُلُوهُ وَ قَالَ حَقَّ عَلَى اللَّهِ أَنْ يَسْقِيَ مَنْ شَرِبَ الْخَمْرَ مِمَّا يَخْرُجُ مِنْ فُرُوجَ الْمُومِسَاتِ وَ الْمُوَمِسَاتُ الزَّوَانِي يَخْرُجُ مِنْ فُرُوجَهنَّ صَدِيدٌ وَ الصَّدِيدُ قَيْحُ وَ دَمُ غَلِيظٌ مُخْتَلِطُ يُؤَذِي أَهْلَ النَّارِ حَرَهُ وَ نَتْنُهُ﴾. (6)

ص: 224

امری را واجب کند آن را به تدریج نازل می نمود تا در دل مردم جای بگیرد و با جان و دل به امر و نهی خدا در مورد نوشیدن شراب تن دهند و عمل خداوند از روی تدبیر و درست بود؛ چرا که به این وسیله آنان آن حکم را می پذیرفتند و کمتر افرادی از آن ها از آن روی گردان می شدند.

6-2- پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم- فاطمه علیها السلام روایت می کند که رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم به او فرمود: ای حبیبه ی پدرت، هر مست کننده حرام و هر مست کننده خمر است.

7-2- امام رضا علیه السلام- ریان بن صلت گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که می فرمود: «هرگز خداوند هیچ پیغمبری را نفرستاده مگر برای تحریم شراب».

8-2- امام على علیه السلام- ﴿إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الميسر﴾؛ اگر قطره ای شراب در چاهی بیفتد و به جای آن مناره ای ساخته شود، بالای آن اذان نمی گویم.

9-2- امام صادق علیه السلام- از هشام در خبر موثقی روایت شده: به امام صادق علیه السلام گفته شد: «از شما روایت شده که خمر و میسر و انصاب و أزلام مردانی هستند؟ حضرت فرمود: «خداوند، بندگانش را به آن چه که درک نمی کنند مورد خطاب قرار نمی دهد».

10-2- پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم- هر کس که شرب خُمر کند نماز چهل شب او پذیرفته نمی گردد. اگر دوباره شراب نوشید نماز چهل شب او از روز نوشیدن شراب پذیرفته نمی شود و اگر در آن چهل شبانه روز درگذشت و از آن چه که مرتکب شده بود توبه نکرد خداوند در روز قیامت به او از گل فاسد شده می نوشاند. از آن روز مسجدی که رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم در آن نشست و نوشیدن شراب را ممنوع اعلام کرد، مسجد الفضیخ نام گرفت؛ چرا که بیشترین شراب هایی که بر زمین ریخته شد، از نوع فضیخ اما میسر تخته نرد و شطرنج است و هر قُماری میسر محسوب می شود. أنصاب یعنی بت هایی که کافران آن ها را می پرستیدند و ازلام یعنی تیر هایی که مشرکان عرب با آن چیز هایی را تقسیم می کردند که از رسوم دوره ی جاهلی است. همه ی این موارد اعم از خرید و فروش و بهره جویی از آن از سوی خدا حرام مؤکد اعلام شده و کار پلیدی از کار های شیطان است. و خداوند حکم خمر و میسر را برابر با حکم بت پرستی دانسته است. همچنین رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: هر که باده بنوشد، او را تازیانه بزنید، و اگر دوباره نوشید، تازیانه بزنید، اگر دوباره بازگشت، تازیانه اش بزنید و اگر برای بار چهارم نوشید، او را بکشید. حضرت رسول صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: بر خداوند حق است، کسانی را که شرب خمر می کنند، از آن چه که از شرمگاه فاحشه ها خارج می شود سیراب کند و فاحشه ها، همان زناکارانی هستند که از شرمگاهشان چرکی خارج می شود که این چرک مخلوطی از ماده ای عفونی و خونی غلیظ است که گرما و گندیدگی آن اهل جهنم را آزار می دهد.

ص: 225

11-2- الرسول صلى الله عليه و اله و سلم- ﴿عَن أَبي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: لَعَنَ رَسُولُ الله صلى الله عليه و اله و سلم فِي الْخَمْرِ عَشَرَةٌ غَارِسَهَا وَ حَارِسَهَا وَ عَاصِرَهَا وَ شَارِبَهَا وَ سَاقِيَهَا وَ حَامِلَهَا وَ الْمَحْمُولَ إِلَيْهِ وَ بَائِعَهَا وَ مُشْتَرِيَهَا وَ آكِلَ ثَمَنهَا﴾. (1)

12-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ: بَيْنَا حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ رحمه اللهِ علیه وَ أَصْحَابُ لَهُ عَلَى شَرَابِ لَهُمْ يُقَالُ لَهُ السُّكْركَةُ قَالَ: فَتَذَاكَرُوا السَّدِيْفَ، قَالَ: فَقَالَ لَهُمْ حَمْزَةُ: كَيْفَ لَنَا بِهِ قَالَ: فَقَالُوا لَهُ: هَذِهِ نَاقَةُ ابْنِ أَخِيكَ عَلَى علیه السلام فَخَرَجَ إِلَيْهَا فَنَحَرَهَا، ثُمَّ أَخَذَ مِنْ كَبِدِهَا وَ سَنَامِهَا فَأَدْخَلَهُ عَلَيْهِمْ قَالَ: وَ أَقْبَلَ عَلَى علیه السلام فَأَبْصَرَ نَاقَتَهُ فَدَخَلَهُ مِنْ ذَلِكَ فَقَالُوا لَهُ: عَمُكَ حَمْزَة صَنَعَ هَذَا قَالَ: فَذَهَبَ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و اله و سلم فَشَكَا ذَلِكَ إِلَيْهِ. قَالَ: فَأَقْبَلَ مَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَقِيلَ لِحَمْزَةَ: هَذَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم قَدْ أَقْبَلَ بِالْبَابِ. قَالَ: فَخَرَجَ رحمه الله علیه وَ هُوَ مُغْضَبْ قَالَ: فَلَمَّا رَأَى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم الْغَضَبَ فِي وَجْهِهِ انْصَرَفَ قَالَ فَقَالَ لَهُ حَمْزَةٌ رحمه الله علیه لَوْ أَرَادَ ابْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام أَنْ يَقُودَكَ بِزِمَامٍ فَعَلَ فَدَخَلَ حَمْزَةٌ مَنْزِلَهُ وَ انْصَرَفَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و اله و سلم. قَالَ وَ كَانَ قَبْلَ أَخَدِ قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَحْرِيمَ الْخَمْر فَأَمَرَ رَسُولُ الله صلى الله عليه و اله و سلم بآنِيَتِهِمْ فأكفيتْ وَ نُودِيَ فِي النَّاسِ بِالْخُرُوجِ إِلَى أحَدِ، فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ خَرَجَ حَمْزَة رحمه الله علیه فَوَقَفَ نَاحِيَةٌ مِنَ النَّبِيِّ صلى الله عليه و اله و سلم قَالَ: فَلَمَّا تَصَافُوا حَمَلَ حَمْزَةٌ رحمه الله علیه فِي النَّاسِ حَتَّى غَابَ فِيهِمْ ثُمَّ رَجَعَ إِلَى مَوْقِفِهِ، فَقَالَ لَهُ النَّاسُ اللَّهَ اللَّهَ يَا عَمَّ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم أنْ تَذْهَبَ وَ فِي نَفْس رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم عَلَيْكَ شَيْءٌ، قَالَ: ثُمَّ الثَّانِيَةَ حَتَّى غَابَ فِي النَّاسِ ثُمَّ رَجَعَ إِلَى مَوْقِفِهِ، فَقَالُوا لَهُ اللَّهَ اللَّهَ يَا عَمَّ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم أَنْ تَذْهَبَ وَ فِي نَفْسٍ رَسُول اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم عَلَيْكَ شَيْءٌ، قَالَ: فَأَقْبَلَ إِلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَلَمَّا رَآهُ مُقْبلًا نَحْوَهُ، أَقْبَلَ إِلَيْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ عَائِقَهُ، وَ قَبْلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم مَا بَيْنَ عَيْنَيْهِ، ثُمَّ حَمَلَ عَلَى النَّاسِ، فَاسْتُشْهِدَ حَمْرَةٌ رحمه الله علیه فَكَفَنَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فِي نَمِرَة. ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام نَحْوُ مِنْ سِتْر بَابِي هَذَا فَكَانَ إِذَا غَطَى بِهَا وَجْهَهُ انْكَشَفَتْ رِجْلَاهُ، وَ إِذَا غَطَّى رِجْلَيْهِ الْكَشَفَ وَجْهُهُ قَالَ: فَغَطَّى بهَا وَجْهَهُ، وَ جُعِلَ عَلَى رِجْلَيْهِ إِذْخِرُ قَالَ: وَ انْهَزَمَ النَّاسُ وَ بَقِيَ عَلَى فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ مَا صَنَعْتَ يَا عَلَى علیه السلام فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم لَزَمْتُ الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم ذَلِكَ الظَّنُّ بِكَ قَالَ: فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم انشدك بالله ما وعدتني، فإنك إن شئت لَمْ تُعبد﴾. (2)

ص: 226

11-2- پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم- از امام باقر علیه السلام روایت است: پیامبر اکرم صلى الله عليه و اله و سلم درباره ی شراب ده [گروه] را لعنت کرد: نشاننده ی [درخت] آن، نگهبان آن، افشرنده، نوشنده، نوشاننده ی آن، حمل کننده، حمل شده به سویش، فروشنده، خریدار،، خورنده ی ثمن آن 1».

12-2- امام صادق علیه السلام- هشام بن سالم گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «در حالی که حمزة بن عبدالمطلب که خداوند از او خوشنود باد و یارانش در حال نوشیدن شرابی به نام سُکرکة بودند». از چربی کوهان شتر یاد کردند. حمزه رحمه الله به آن ها گفت: «چگونه آن را به دست آوریم؟» گفتند: «این شتر برادرزاده ات علی علیه السلام است». او به سوی شتر رفت و آن را نحر کرد و جگر و کوهانش را گرفت و آن را نزد یارانش برد. سپس علی علیه السلام آمد و چون شترش را دید ناراحت شد آن ها به او گفتند: «عمویت حمزه رحمه الله علیه این کار را کرد». علی علیه السلام نزد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم رفت و از این موضوع شکایت کرد. فرمود: سپس پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم به همراه علی علیه السلام به سوی خانه ی حمزه رحمه الله علیه رفت. به حمزه خبر دادند که پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم پشت در است. حمزه رحمه الله علیه در حالی که خشمگین بود خارج شد. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم خشم و غضب را در چهره اش دید، قصد بازگشت کرد. سپس حمزه رحمه الله علیه به رسول صلی الله علیه و اله و سلم گفت: اگر اگر پسر ابوطالب بخواهد تو را با افساری به هر سو بکشاند می تواند پس حمزه رحمه الله وارد منزلش شد و پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم برگشت. و این ماجرا، قبل از جنگ احد بود. پس خداوند دستور تحریم باده را نازل کرد و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم دستور داد. تمامی ظرف های شراب سرنگون شود. سپس برای جنگ اُحد به مردم فراخوان جنگ داده شد. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم مردم و حمزه رحمه الله علیه به جنگ رفتند و حمزه رحمه الله علیه در نزدیکی پیامبر ایستاد. وقتی دو لشکر به مصاف هم رفتند حمزه رحمه الله علیه به قلب جمعیت زد و در میان مردم ناپدید شد و سپس به جایگاه خود بازگشت. مردم به او گفتند: از خدا بترس از خدا بترس ای عموی رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از این که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از تو چیزی به دل داشته باشد. پس برای بار دوم حمله کرد تا این که در میان مردم ناپدید شد و دوباره به جایگاه خود بازگشت. و باز به او گفتند: از خدا بترس از خدا بترس ای عموی رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم! از این که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از تو چیزی به دل داشته باشد. پس به سوی نبی صلی الله علیه و اله و سلم رو کرد و هنگامی که حضرت رسول صلی الله علیه و اله و سلم دید که به سوی او می آید رو به او کرد و او را در آغوش گرفت و بین دو چشمانش را بوسید. بار دیگر حمزه رحمه الله علیه حمله کرد و به شهادت رسید و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم او را در یک نمرة کفن کرد. [آن رداء] چیزی بود شبیه پرده ای که در خانه ام می بینید. اندازه ی رداء چنان بود که اگر چهره اش را می پوشاند، دو پایش پیدا می شد و اگر دو پایش را می پوشاند چهره اش پیدا می شد. پس چهره اش را پوشاند و بر روی دو پایش اذخر قرار داد. مردمی که در جنگ اُحد در رکاب پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم بودند شکست خوردند و علی علیه السلام باقی ماند. پس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به او فرمود: «چه می کنی؟» علی علیه السلام فرمود: «از این جا تکان نمی خورم». پس فرمود: «جز این گمان دیگری به تو ندارم». و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «پروردگارا! تو را به آن چه که به من وعده دادی می خوانم مگر آن که اراده کرده باشی کسی تو را پرستش نکند».

ص: 227

اللَّاعِبُ بِالنَّرْدِ كَمَثَلِ الَّذِي يَأْكُلُ لَحْمَ الْخِنْزِير وَ مَثَلُ الَّذِي يَلْعَبُ بِهَا مِنْ غَيْرِ قِمَارٍ مَثَلُ الَّذِي يَصْبَعَ [يَضَعُ] يَدَهُ فِي الدَّمِ وَ لَحْمِ الْخِنْزِيرِ وَ مَثَلُ الَّذِي يَلْعَبُ فِي شَيْءٍ مِنْ هَذِهِ الْأَشْيَاءِ كَمَثَلِ الَّذِي مُصِر عَلَى الْفَرْجِ الْحَرَامِ وَ اتَّقِ اللَّعِبَ بِالْخَوَاتِيمِ وَ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ وَ كُلَّ بِالْخَوَاتِيمِ وَ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ وَ كُلَّ بِمَارٍ حَتَّى لَعِبَ الصَّبْيَانِ بالْجَوْزِ وَ اللَّوْزِ وَ الْكِعَابِ وَ إِيَّاكَ وَالضَّرْبَةَ بِالصَّوْلَجَانِ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَرْكُضُ مَعَكَ وَ الْمَلَائِكَةَ تَنْفِرُ عَنْكَ وَ مَنْ عَشَرَ دَابَّتَهُ فَمَاتٍ دَخَلَ النَّارَ﴾. (1)

9-3- الرضا علیه السلام- ﴿عَنْ يَاسِر الْخَادِم عَن الرَّضَا علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَيْسِرِ قَالَ التَّقَلُ مِنْ كُلِّ شَیءٍ قَالَ الْحُسَيْنُ وَ التَّقَلُ مَا يُخْرِجُ بَيْنَ الْمُتَرَاهِنَيْنِ مِنَ الدَّرَاهِم وَ غَيْرِهِ﴾. (2)

خوک خوار است و مثل بازی کننده با آن بدون قمار مثل کسی است که دستش را در خون و

گوشت خوک می گذارد. و مثل کسی که با یکی از این ها بازی می کند مثل کسی است که بر زنا

پافشاری می کند. و خود را از بازی با انگشتر ها و اربعه عشر و هر قماری حتی [مثل] بازی کردن کودکان با گردو و بادام و کعب حفظ کن. و بپرهیز از چوگان بازی؛ زیرا شیطان همراه تو می دود و فرشتگان از تو می گریزند و هر کسی اسبش بلغزد و بمیرد، وارد آتش می شود.

9-3- امام رضا علیه السلام- یاسر خادم نقل می کند که: از امام رضا علیه السلام درباره ی میسر پرسیدم فرمود: «ثقل از هر چیز». حسین گفت: «ثقل عبارت است از پول و غیر آن که بین دو طرف بازی برای فرد برنده بیرون گذاشته می شود».

قوله تعالى: ﴿وَ أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾ (92)

1 - الباقر علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا يَقُولُ لَا تَعْصُوا وَ لَا تَرْكَبُوا الشَّهَوَاتِ مِنَ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ يَقُولُ عَصَيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّهَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ إِذْ قَدْ بَلَغَ وَ بَيَّنَ فَانْتَهُوا وَ قَالَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِنَّهُ سَيَكُونُ قَوْمُ يَبِيتُونَ وَ هُمْ عَلَى اللَّهْوِ وَ شُرْبِ الْخَمْرِ وَ الْغِنَاءِ فَبَيْنَا هُمْ كَذَلِكَ إِذْ مُسِحُوا مِنْ لَيْلَتِهِمْ وَ أَصْبَحُوا قِرَدَةً وَ خَنَازِيرَ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ احْذَرُوا أَمْ لَا تَعْتَدُوا كَمَا اعْتَدَى أَصْحَابُ يَوْمِ السَّبْتِ فَقَدْ كَانَ أَمْلَى لَهُمْ حَتَّى أَثَرُوا وَ قَالُوا إِنَّ السَّبْتَ لَنَا حَلَالُ وَ إِنَّمَا كَانَ حُرِّمَ عَلَى أَولَانَا وَ كَانُوا يُعَاقَبُونَ عَلَى اسْتِحْلَالِهِمُ السَّبْتَ﴾. (1)

2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحُسَيْنِ بْن نُعَيْمٍ الصَّحَافِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا ... فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ مَا هَلَكَ مَنْ قَبْلَكُمْ وَلَا هَلَكَ مِنْكُمْ وَلَا يَهْلِكُ مَنْ بَعْدَكُمْ إِلَّا فِي تَرْكِ وَلَايَتِنَا وَ جُحُودِ حَقَّنَا وَ مَا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم الدُّنْيَا حَتَّى أَلْزَمَ رِقَابَ هَذِهِ الْأُمَّةِ حَقْنَا وَ اللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناح فيما طَعِمُوا إذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا وَ اللهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾ (93)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿لَمَّا نَزَلَتْ تَحْرِيمُ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قَالَتِ الصَّحَابَةُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مَا تَقُولُ فِي إِخْوَانِنَا الَّذِينَ مَضَوْا وَ هُمْ يَشْرَبُونَ الْخَمْرَ وَ يَأْكُلُونَ الْمَيْسِرَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى هَذِهِ الْآيَةَ﴾. (3)

2- الصادق علیه السلام- ﴿عَن عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَانِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْحَدُّ فِي الْخَمْرِ إِنْ شُرِبَ مِنْهَا قَلِيلًا أَوْ كَثِيراً قَالَ ثُمَّ قَالَ أَتِيَ عُمَرُ بِقَدَامَةَ بْنِ مَظْعُونَ وَ قَدْ شَربَ الْخَمْرَ وَ قامَتْ عَلَيْهِ الْبَيِّنَةُ فَسَأَلَ عليا علیه السلام فَأَمَرَهُ أَنْ يَجْلِدَهُ ثَمَانِينَ فَقَالَ قَدَامَةً يَا أَمِيرَ المُؤمِنِينَ علیه السلام لَيْسَ عَلَى حَدُّ أَنَا مِنْ أَهْل هَذِهِ الْآيَة لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فِيها طَعِمُوا قَالَ فَقَالَ عَلَى علیه السلام لَسْتَ مِنْ أَهْلِهَا

ص: 232

اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر [خدا] را؛ و [از نافرمانی] برحذر باشید. و اگر سرپیچی کنید [مستحق مجازات خواهید بود؛ و] بدانید بر پیامبر ما جز ابلاغ آشکار، نیست. (92)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ أَطِيعُوا الله وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا﴾ معصیت نکنید و بر مرکب شهوت ها از جمله خمر و قمار سوار نشوید. ﴿فَإِن تَوَلَّيْتُمْ﴾؛ یعنی سرپیچی کردید. ﴿فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ المبين﴾؛ وقتی احکام رسید و مشخص شد پس خودتان را از مخالفت باز دارید. رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: به زودی گروهی می آیند که شب را به صبح می رسانند در حالی که به خوشگذرانی و شرابخواری و غناء مشغولند. هنگامی که بر این حال هستند ناگهان شبانه مسخ می شوند و صبح می کنند درحالی که میمون و خوک شده اند. و این است سخن خدا که «و احذروا» یعنی تعدی نکنید آن گونه که اصحاب سبت کردند به آن ها مهلت دادیم تا این که اختیار کردند و گفتند: روز شنبه بر ما حلال است و تنها بر پیشینیان ما حرام شده بود و آن ها برای حلال کردن شنبه مجازات شدند.

2- امام صادق علیه السلام- حسین بن نعیم صحاف گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَ أَطِيعُوا الله وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا...﴾ پرسیدم. فرمود: به خدا قسم پیشینیان شما و نه شما و نه کسانی که بعد از شما می آیند هلاک نشدند مگر به واسطه ی ترک ولایت ما و انکار حق ما پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم از دنیا خارج نشد مگر این که برگردن این امت حق ما را لازم نمود خداوند هر کس را که بخواهد به راه راست هدایت می کند. (نور/46)».

بر کسانی که ایمان آورده و کار های شایسته انجام داده اند گناهی در آن چه [قبل از نزول حکم تحریم شراب] خورده اند نیست؛ هر گاه تقوا پیشه کنند، و ایمان آورند و اعمال صالح انجام دهند؛ سپس تقوا پیشه کنند و ایمان آورند؛ سپس تقوا پیشه کنند و نیکی نمایند و خداوند نیکوکاران را دوست می دارد. (93)

1- ابن عبّاس رحمه الله علیه- چون حرمت می و قمار فرو آمد صحابه گفتند: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم درباره ی برادران ما که در گذشتند و می می خوردند و از قمار غذا می خوردند، چه می گویی؟» پس این آیه نازل شد.

2- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن سنان گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «حدّ خَمر، شامل کسی می شود که چه کم و چه زیاد، از آن بنوشد». پس فرمود: «عمر قدامة بن مطعون را آورد، در حالی که شرب خمر کرده بود و علیه او اقامه دلیل شد عمر از علی علیه السلام درباره ی او سؤال کرد و حضرت دستور داد که او را هشتاد ضربه بزنند». قدامه گفت: «ای امیر المؤمنین علیه السلام! مجازات حد برای من نیست، چرا که من از

ص: 233

إنَّ طَعَامَ أَهْلِهَا لَهُمْ حَلَالُ لَيْسَ يَأْكُلُونَ وَلَا يَشْرَبُونَ إِلَّا مَا أَحَلَّهُ اللهُ لَهُمْ ثُمَّ قَالَ عَلَى علیه السلام إِنَّ الشَّارِبَ إِذَا شَرِبَ لَمْ يَدْرِ مَا يَأْكُلُ وَ لَا مَا يَشْرَبُ فَاجْلِدُوهُ ثَمَانِينَ جَلْدَةً﴾. (1)

3- الصادق علیه السلام- ﴿عن أبي الربيع عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ النَّبِيذَ لَيْسَتْ بِمَنْزِلَةِ الْخَمْرِ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ الْخَمْرَ بِعَيْنِهَا فَقَلِيلُهَا وَ كَثِيرُهَا حَرَامُ كَمَا حَرَّمَ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم الشَّرَابَ مِنْ كُلِّ مُسْكِر فَمَا حَرَّمَهُ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ قُلْتُ فَكَيْفَ كَانَ يَضْرِبُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فِي الْخَمْرِ فَقَالَ كَانَ يَضْرِبُ بالنَّعْلِ وَ يَزِيدُ وَ يَنْقُصُ وَ كَانَ النَّاسُ بَعْدَ ذَلِكَ يَزِيدُونَ وَ يَنْقُصُونَ لَيْسَ بِحَدٌ مَحْدُودٍ حَتَّى وَقَفَ على بن ابى طالب علیه السلام في شَارب الْخَمْر عَلَى ثَمَانِينَ جَلْدَةً حَيْثُ ضَرَبَ قُدَامَةَ بْن مَطْعُونَ قَالَ فَقَالَ قُدَامَهُ لَيْسَ عَلَى جَلْدُ أَنَا مِنْ أَهْلِ هَذِهِ الْآيَةِ لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُنَاحٌ فِيما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا فَقَالَ علیه السلام لَهُ كَذَبْتَ مَا أَنْتَ مِنْهُمْ إِنَّ أُولَئِكَ كَانُوا لَا يَشْرَبُونَ حَرَامًا ثُمَّ قَالَ عَلَى علیه السلام إِنَّ النَّارِبَ إِذَا شَرِبَ فَسَكِرَ لَمْ يَدْرِ مَا يَقُولُ وَ مَا يَصْنَعُ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم إِذَا أَتِيَ بِشَارب الْخَمْرِ ضَرَبَهُ فَإِذَا أَتِيَ بِهِ ثَانِيَةَ ضَرَبَهُ فَإِذَا أَتِيَ بِهِ ثَالِثَةٌ ضَرَبَ عُنقَهُ قُلْتُ فَإِنْ أَخَذَ شَارِبُ نَبِيدٍ مُسْكَرِ قَدِ انْتَشَىٰ مِنْهُ قَالَ يُضْرَبْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً فَإِنْ أُخِذَ ثَالِثَةَ قُتِلَ كَمَا يُقْتَلُ شَارِبُ الْخَمْرَ قُلْتَ إِنْ أَخِذُ شَارِبُ الْخَمْرِ نَبِيذٍ مُسْكِرٍ سَكِرَ مِنْهُ أَ يُجْلَهُ ثَمَانِينَ قَالَ لَا دُونَ ذَلِكَ كُلُّ مَا أَسْكَرَ كَثِيرُهُ فَقَلِيلُهُ حَرَامٌ﴾. (2)

4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَالَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ رحمه الله علیه فَلَمَّا نَزَلَ تَحْرِيمُ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ التَّشْدِيدِ فِي أَمْرِهِمَا قَالَ النَّاسُ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ: يَا رَسُولَ الله صلی الله علیه و اله و سلم قُتِلَ أَصْحَابُنَا وَ هُمْ يَشْرَبُونَ الْخَمْرَ وَ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ رِجْساً وَ جَعَلَهُ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ وَ قَدْ قُلَت مَا قُلْتَ، أَ فَيَضُرُّ أَصْحَابَنَا ذَلِكَ شَيْئاً بَعْدَ مَا مَاتُوا؟ فَأَنْزَلَ اللَّهُ لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيَا طَعِمُوا الْآيَةَ، فَهَذَا لِمَنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ قَبْلَ تَحْرِيمِ الْخَمْرِ وَ الْجُنَاحَ هُوَ الْإِثْمُ وَ هُوَ عَلَى مَنْ شَرِبَهَا بَعْدَ التَّحْرِيمِ. وَ قِيلَ فِيا طَعِمُوا أَىٰ مِمَّا لَمْ يُحَرَّمْ عَلَيْهِمْ إِذَا مَا اتَّقَوْا أَي الْمُحَرَّمَ وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنْ تَبَتُوا عَلَى الْإِيمَانِ وَ الْأَعْمَالِ الصَّالِحَةِ ثُمَّ اتَّقَوْا أَوْ مَا حُرِّمَ عَلَيْهِمْ بَعْدُ كَالْخَمْرِ وَ آمَنُوا بِتَحْرِيمِهِ ثُمَّ اتَّقَوْا أَي اسْتَمَرُّوا وَ ثَبَلُوا عَلَى الْقَاءِ الْمَعَاصِي وَ أَحْسَنُوا أَنْ وَ تَحَرَّوْا الْأَعْمَالَ الْجَمِيلَةَ فَاسْتَغْلُوا بِهَا﴾. (3)

ص: 234

اهل این آیه هستم: ﴿لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طَعمُواً﴾. گفت: على علیه السلام فرمود: «تو از اهل این آیه نیستی چرا که غذای اهل این آیه حلال است و فقط آن چه را که خداوند بر ایشان حلال کرده را می خورند و می نوشند». پس حضرت فرمود: «اگر کسی که شرب خمر کرده است آن قدر نوشید که نفهمید چه چیز را می خورد و می نوشد او را هشتاد ضربه شلاق بزنید».

3- امام صادق علیه السلام- ابوربیع نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: نبیذ به منزله ی خمر نیست. خداوند، خمر را چه زیاد و چه کم حرام کرده است همان گونه که میته و خون و گوشت خوک را حرام کرد. رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم نوشیدن هر مُسکری را حرام کرد. بی تردید آن چه که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم حرام کرده، چیزی است که خداوند آن را حرام کرده است. گفتم: «رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم درباره ی خمر چگونه مجازات می کرد»؟ حضرت فرمود: «با کفش می زد و تعداد آن را کم و زیاد می کرد پس از آن نیز مردم تعداد آن را کم و زیاد می کردند و برای آن حدود معینی نبود تا این که علی بن ابی طالب علیه السلام برای مجازات شرب خمر، هشتاد ضربه شلاق تعیین کرد. زمانی که قدامة بن مظعون را زد قدامه به حضرت گفت: «مجازات حدّ و تازیانه برای من نیست؛ چرا که من از اهل این آیه هستم: ﴿لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طَعَمُوا إِذَا مَا اتَّقَواْ وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَواْ وَ آمَنُوا﴾ حضرت خطاب به او فرمود: «اشتباه کردی تو از آن ها نیستی؛ چرا که آن ها حرام را نمی نوشیدند. سپس حضرت فرمود: «شارب خمر کسی است که مست شود آن قدر که نفهمد چه می گوید و چه کار می کند». رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم اگر با چنین شخصی مواجه می شد او را حد می زد برای بار دوم نیز حد می زد و اگر بار سوم اتفاق می افتاد گردنش را می زد» گفتم: «اگر کسی نبیذ مُسکری را نوشیده و از آن مست شده باشد، در مورد چگونه حکم می شود؟» فرمود: «هشتاد ضربه شلاق زده می شود و اگر برای بار سوم گرفته شد، مانند کسی که شرب خمر کرده باشد کشته می شود. گفتم: «اگر شارب خمر نبیذ مسکری بیابد و از آن مست شود آیا هشتاد ضربه شلاق زده می شود؟» فرمود: «نه کمتر از این هر چه مست کند، حرام است چه زیاد و چه کم. [هر چیزی که زیاد آن مست کننده باشد کم آن هم حرام است].

4- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- هنگامی که فرمان حرام دانستن خمر و قمار نازل شد و تحریم این دو امر شدت گرفت، گروهی از مهاجرین و انصار گفتند: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم یاران ما کشته شدند در حالی که آن ها نیز می نوشیدند و خداوند آن را پلید نامید و آن را جزء اعمال شیطانی قرار داد. شما نیز سخنان بسیاری فرمودی آیا یاران ما بعد از این که مردند از انجام این عمل ضرری متحمل می شوند»؟ سپس خداوند، این آیه را نازل کرد: ﴿لَیسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طَعَمُوا...﴾ این برای کسی است که قبل از تحریم خمر مرده یا کشته شده است و منظور از جناح همان گناهی است که شخص از تحریم خمر اقدام به نوشیدن آن کند. و گفته شده ﴿فِیمَا طَعَمُوا﴾؛ یعنی از چیز هایی که بر آن ها حرام نشده است. ﴿إِذا مَا اتَّقَوا﴾؛ یعنی از حرام ﴿وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ﴾؛ یعنی بر ایمان و عمل صالح استوار بمانند. ﴿ثُمَّ اتَّقَوا﴾؛ یعنی از آن چه مانند شراب بعد از این بر آن ها حرام شده است [بپرهیزند]. ﴿وَ آمَنُوا﴾؛ به حرام بودن آن ایمان بیاورند. ﴿ثُمَّ اتَّقَوا﴾؛ یعنی بر پرهیز از گناهان استمرار و ثبات قدم داشته باشند. ﴿وَ أَحْسَنُوا﴾؛ یعنی کار های زیبا را برگزینند و به آن ها مشغول باشند.

ص: 235

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنالُهُ أَيدِيكُمْ وَ رِماحُكُمْ لِيَعْلَمَ اللهُ مَنْ يَخَافُهُ بِالْغَيْبِ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ (94)

1- الصادق علیه السلام- ﴿الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنالُهُ أَيْدِيكُمْ وَ رِماحُكُمْ قَالَ حُشِرَ عَلَيْهِمُ الصَّيْدُ فِي كُلِّ مَكَانٍ حَتَّى دنَا مِنْهُمْ لِيَبْلُوَهُمُ اللَّهُ بِهِ﴾. (1)

2- الصادق علیه السلام- ﴿عَن مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنالُهُ أَيْدِيكُمْ وَ رِماحُكُمْ قَالَ حُشِرَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فِي عُمْرَةِ الْحُدَيْنِيَةِ الْوُحُوشُ حَتَّى نَالَتْهَا أَيْدِيهِمْ وَ رِمَاحُهُمْ﴾. (2)

3- الصادق علیه السلام- ﴿عَن سَماعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ قَالَ ابْتَلَاهُمُ اللَّهُ بِالْوَحْشِ فَرَكِبَتُهُمْ مِنْ كُلِّ مَكَان﴾. (3)

4- الصادق علیه السلام- ﴿حَريز عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ وَ إِنْ وَطِئَ الْمُحْرِمَ بَيْضَةً وَ كَسَرَهَا فَعَلَيْهِ دِرْهَمُ كُلُّ هَذَا يَتَصَدَّقُ بِهِ بِمَكَّةَ وَ مِنِّى وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى تَنالُهُ أَيْدِيكُمْ وَ رِماحُكُمْ﴾. (4)

5- الصادق علیه السلام- ﴿عَن حَريز عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ إِذَا قَتَلَ الرَّجُلُ الْمُحْرِمُ حَمَامَةَ فَفِيهَا شَاةٌ فَإِنْ قَتَلَ فَرْحًا فَفِيهِ حَمَلُ فَإِنْ وَطِئَ بَيْضَةً فَكَسَرَهَا فَعَلَيْهِ دِرْهَمُ كُلُّ هَذَا يَتَصَدَّقُ بِمَكَّةَ وَ بِمِنِّي وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ فِي كِتَابِهِ لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنالُهُ أَيْدِيكُمْ الْبَيْضِ وَ الْفِرَاخِ وَ رِماحُكُمْ الْأُمَّهَاتِ الكِبَار﴾. (5)

6- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ... في قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنالُهُ أَيْدِيكُمْ وَ رِماحُكُمْ قَالَ: كَانَ ذَلِكَ فِي عُمْرَةَ الْحُدَينِيَةِ وَ قَالَ: إِنَّ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام حِينَ أَفَاضَ مِنْ عَرَفَاتِ بَات عَلَى الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَ حَمْلَانُ الْحَاجِّ وَ ضَمَانُهُمْ عَلَى اللَّهِ فَإِذَا دَخَلَ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ وَ كَلَ اللَّهُ بِهِ مَلَكَيْن يَحْفَظَانِ عَلَيْهِ طَوَافَهُ وَ صَلَاتَهُ وَ سَعْيَهُ فَإِذَا كَانَ عَشِيَّةً عَرَفَةَ ضَرَبَا عَلَى مَنْكِبِهِ الْأَيْمَن ثُمَّ

ص: 236

ای کسانی که ایمان آورده اید خداوند شما را با شکار هایی که [در حال احرام به شما نزدیک می شوند به طوری که] دست ها و نیزه هایتان به آن می رسد، می آزماید؛ تا مشخص کند چه کسی با ایمان به غیب از خدا می ترسد؛ و هر کس بعد از آن تجاوز کند مجازات دردناکی خواهد داشت. (94)

1- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه: ﴿لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللهُ بِشَيْءٍ مِّنَ الصَّيْدِ تَنَالُهُ أَيْدِيكُمْ وَ رِمَاحُكُم﴾ پرسیدم. فرمود: «صید از هر طرف بر آن ها جمع شده تا آن جا که به آن ها نزدیک شدند برای این که خداوند به وسیله ی آن، آن ها را بیازماید».

2- امام صادق علیه السلام- معاوية بن عمار نقل می کند: امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿لَيَبْلُوَنَّكُمُ الله بِشَيْءٍ مِّنَ الصَّيْدِ تَنَالُهُ أَيْدِيكُمْ وَ رِمَاحُكُمْ﴾ فرمود: در روز عمره حدیبیه حیوانات وحشی در نزدیکی جمع شدند به طوری که در دسترس دست ها و تیر های آنان قرار گرفتند.

3- امام صادق علیه السلام- سماعه از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللهُ بِشَيْءٍ مِّنَ الصَّيْدِ﴾ نقل می کند که فرمود: «خداوند آن ها را با حیوانات وحشی آزمایش کرد که از هر طرف به سویشان سرازیر شدند».

4- امام صادق علیه السلام- الحریز از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: «اگر شخص مُحرمی تخم مرغی را پایمال کند و آن را بشکند بر او واجب است پولش را بپردازد باید یک درهم بپردازد و همه ی این را باید در مکه و منا صدقه بدهد و این کلام خداوند است: ﴿تَنَالُهُ أَيْدِيكُمْ وَ رِمَاحُكُمْ﴾

5- امام صادق علیه السلام- حریز از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: «اگر مرد محرمی، کبوتری را بکشد، باید گوسفند قربانی کند و اگر جوجه ای را کشت باید شتر قربانی کند و اگر تخم مرغی را شکست [اگر تخم مرغی را پایمال کند و آن را بشکند] باید یک درهم بپردازد و باید آن را در مکه و منا صدقه بدهد و این معنای کلام خداوند در قرآن است که می فرماید: ﴿لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللهُ بِشَيْءٍ مِّنَ الصَّيْدِ تَنَالُهُ أَيْدِيكُمْ﴾ منظور تخم و جوجه است. «رِمَاحُكُم» منظور مادران آن ها که بزرگ هستند، می باشد.

6- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: ... «کلام خداوند تعال: ﴿لَيَبْلُوَنَّكُمُ الله بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنالُهُ أَيْدِيكُمْ وَ رِماحُكُم﴾، [نزول] آن در عمره [سال] حدیبیه بود و فرمود: زمانی که ابراهیم علیه السلام از عرفات کوچ کرد در مشعر الحرام خوابید. و اثاث و اسباب سفر کسانی که حج می روند و ضمانتشان بر خداوند است و هنگامی که [حاجی] وارد مسجد الحرام شود خداوند دو فرشته بر او می گمارد که طواف نماز و سعیش را برای او حفظ می کنند و هنگامی که شب عرفه شود، آن دو فرشته بردوش راست او می زنند و می گویند: «از آن چه گذشت بی نیاز شدی بنگر که در آینده چگونه خواهی بود. [در روز قیامت] حاجیان سه دسته محشور می شوند؛ گروهی در آتشند و دسته ای از گناهانش بیرون می آید مانند روزی که مادرش او را به دنیا آورده و دسته ای [خداوند] را در میان اهل مال و فرزندانش جانشین خود می گرداند و این کمترین چیزی است که با آن از [حج] بر می گردد».

ص: 237

يَقُولَان يَا هَذَا أَمَّا مَا مَضَى فَقَدْ كُفِيتَهُ فَانْظُرْ كَيْفَ تَكُونُ فِيمَا تَسْتَقْبلُ وَ الْحَاجُ يَصْدُرُونَ عَلَى ثَلَاثَة أَصْنَافِ فَمُعْ تِقُ مِنَ النَّارِ وَ صِنْفِ يَخْرُجُ مِنْ ذُنُوبِهِ كَهَيْئَة يَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ صِنْفِ يُخْلَفَ فِي أَهْلِهِ وَ مَالِهِ وَ وَلْدِهِ فَذَلِكَ أَدْنَى مَا يَرْجِعُ بِهِ قَالَ وَ مَنْ قَامَ بِمَكَّةَ سَنةَ فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ أَهْلِ مَكَّةَ وَ لَا يَرْكَبُ الْمُحْرِمُ فِي الْقُبَّةِ وَ تَرَكَبُ الْمُحْرِمَةُ وَ تُشْعَرُ الْبَدَنَةَ وَ هِيَ بَارَكَةُ وَ تَنْحَرُ وَ هِيَ قَائِمَةُ وَ تُشْعَرُ مِنْ شِقَّ سَنَامِهَا الْأَيْمَنِ وَ الْمُحْرِمْ مَتَى قَتَلَ جَرَادَةً فَعَلَيْهِ كَفْ مِنْ طَعَامٍ وَ إِنْ كَانَ كَثِيرًا فَعَلَيْهِ دَمُ شَاءَ وَ إِذَا وَجَدَ الرَّجُلُ هَدْيَا ضَالَّا فَلْيُعَرِّفُهُ يَوْمَ النَّحْرِ وَ الْيَوْمَ الثَّانِيَ وَ الثَّالِثَ ثُمَّ لَيَذْبَحْهَا عَنْ صَاحِبِهَا عَشِيَّةَ الثَّالِثِ وَ لَا طَاعَةَ لِلزَّوْجِ فِي حَجَّةِ الْإِسْلَامِ وَ يَحْجُ الرَّجْلُ مِنَ الزَّكَاةِ إِذَا كَانَتْ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ﴾. (1)

7- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿نَزَلَتْ فِي غُزَاةِ الْحَدَيْنِيَةِ قَدْ جَمَعَ اللهُ عَلَيْهِمُ السَّيْدَ فَدَخَلَ بَيْنَ رَحَائِلِهِمْ لِيَبْلُوَنَّهُمُ اللَّهُ أَنْ يَخْتَبِرَهُمْ وَ قَوْلُهُ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَخَافُهُ بِالْغَيْبِ قَبْلَ ذَلِكَ وَ لَكِنَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَا يُعَذِّبُ أَحَداً إِلَّا بِحْجَّةً بَعْدَ إِظْهَارِ الْفِعْل﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزَاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاكِينَ أَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياماً لِيَذُوقَ وَبالَ أَمْرِهِ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ وَ مَنْ عَادَ فَيَنْتَقِمُ اللهُ مِنْهُ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقام﴾ (95)

فرمود: هر کس یک سال در مکه بماند او به منزله ی اهل مکه است. و مردی که محرم شده در چادر هودج [که سایه بر روی سر می اندازد] سوار نمی شود و زنی که محرم شده سوار می شود و شتران قربانی در حالی که خوابیده اند نشاندار می شوند و در حالی که ایستاده اند نحر [و قربانی] می شوند و از شکاف کوهان راستشان نشاندار می شوند و محرم هر گاه ملخی را بکشد به اندازه ی کف دستی غذا بر او واجب می شود و اگر زیاد بود ذبح گوسفندی بر او واجب است. و هنگامی که فردی، قربانی گمشده ای را پیدا کند باید در روز عید قربان و روز دوم و روز سوم معرفی [و اعلام] کند. سپس آن را در شامگاه روز سوم از طرف صاحبش ذبح می کند. و در حج واجب از شوهر اطاعت نمی شود و اگر حج واجب بود مرد با زکات حج به جا می آورد.

7- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- [این آیه] در جنگ حدیبیه نازل شد. خداوند صید را بر آن ها جمع کرد و [صید ها] در میان زین های اسبان و شترانشان وارد شدند تا خداوند آن ها را بیازماید یعنی امتحان کند و کلام خداوند: ﴿لِيَعْلَمَ اللهِ مَنْ يَخافُهُ بِالْغَيْبِ﴾ مربوط به قبل از آن است ولکن خدای عزوجل هیچ کس را عذاب نمی کند جز با دلیل و بعد از آشکار نمودن کار [واجب].

ای کسانی که ایمان آورده اید در حال احرام شکار نکنید؛ و هرکس از شما از روی عمد آن را به قتل برساند باید کفار های معادل آن از چهارپایان بدهد؛ [کفاره ای] که دو نفر عادل از شما معادل بودن آن را تصدیق کنند؛ و به صورت قربانی به [حریم] کعبه برسد؛ یا به جای قربانی با اطعام مستمندان کفاره دهد؛ یا معادل آن روزه بگیرد تا کیفر کار خود را بچشد. خداوند گذشته را عفو کرده است. و هر کس تکرار کند خدا او را مجازات می کند؛ و خداوند توانا و دارای مجازات است. (95)

2-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَن أبي الصَّبَّاح قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي الصَّيْدِ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزَاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ قَالَ فِي الظُّلَّى شَاءُ وَ فِي حِمَارِ وَحْشِ بَقَرَةً وَ فِي النَّعَامَة جَزُورُ﴾. (1)

3-1- الصادق علیه السلام- ﴿قَالَ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَجَزَاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ قَالَ فِي النَّعَامَةِ بَدَنَةً وَ فِي حِمَارِ وَحْشِ بَقَرَةٌ وَ فِي الطَّبِي شَاءُ وَ فِي الْبَقَرَةِ بَقَرَةُ﴾. (2)

4-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَن زرارة عَن أَبي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزَاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ قَالَ مَنْ أَصَابَ نَعَامَةَ فَبَدَنَةً وَ مَنْ أَصَابَ حِمَارًا أَوْ شِبْهَهُ فَعَلَيْهِ بَقَرَةً وَ مَنْ أَصَابَ ظَبْياً فَعَلَيْهِ شَاةُ بَالِغَ الْكَعْبَة حَقّاً واجباً عَلَيْهِ أَنْ يَنْحَرَ إِنْ كَانَ فِي حَجِّ فَيمِنِّي حَيْثُ يَنْحَرُهُ النَّاسُ وَ إِنْ كَانَ فِي عُمْرَةِ نَحَرَ بِمَكَّةَ وَ إِنْ شَاءَ تَرَكَهُ حَتَّىٰ يَشْتَرِيَهُ بَعْدَ مَا يقدَمُ فَيَنْحَرَهُ فَإِنَّهُ يُجرى عَنْه﴾. (3)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿من أصَابَ صَيْداً وَ هُوَ مُحْرِمُ فَأَصَابَ جَزَاءً مِثْلَهُ مِنَ النَّعَمِ أَهْدَاهُ وَ إِنْ لَمْ يَجِدْ هَدْياً كَانَ عَلَيْهِ أَنْ يَتَصَدَّقَ بِثَمَنِهِ﴾. (4)

6-1- الرضا علیه السلام- ﴿إنْ أَصَابَ صَيْداً فَعَلَيْهِ الْجَزَاء مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْياً بالغَ الْكَعْبَةَ إِنْ كَانَ صَيْدُهُ نَعَامَةً فَعَلَيْهِ بَدَنَةً فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَإِطْعَامُ سِتَين مِسْكِينَا فَإِنْ لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً وَ إِنْ كَانَ حِمَارَ وَحْشِ أَوْ بَقَرَةً وَحْشِ فَعَلَيْهِ بَقَرَةً فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَإِطْعَامُ ثَلَاثِينَ مِسْكِينَا فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ تِسْعَةِ أَيَّامٍ وَ إِنْ كَانَ الصَّيْدُ مِنَ الظَّيْرِ فَعَلَيْهِ شَاءُ فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَإِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ وَ إِنْ كَانَ الصَّيْدُ طَائِراً فَعَلَيْهِ دِرْهُمْ وَ إِنْ كَانَ فَرْحًا فَعَلَيْهِ نِصْفُ دِرْهَم وَ إِنْ كَانَ بَيْضاً أَوْ كَسَرَهَا أَوْ أَكَلَ فَعَلَيْهِ رَبِّعُ دِرْهَم وَ إِنْ كَانَ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةِ أَوْ نُسُكِ وَ السَسْكَ شَاةُ أَوْ إِطْعَامُ سِتَةً مَسَاكِينَ لِكُلِّ مِسْكِينِ نِصْفُ كين نصف صَاعَ أَوْ صَوْمُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ وَ مَنْ ظَلَّلَ عَلَى نَفْسِهِ وَ مُخْرِمُ فَعَلَيْهِ شَاءُ أَوْ عَدلُ ذَلِكَ صِيَاماً وَ هُوَ ثَلَاثَةً أَيَّامٍ وَ مَنْ

ص: 240

2-1- امام صادق علیه السلام- ابوصباح گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی صید در این آیه: ﴿وَ مَن قَتَلَهُ مِنكُم مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاء مِّثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعم﴾ پرسیدم. حضرت فرمود: «با کشتن آهو، یک گوسفند قربانی کند و با کشتن گورخر یک گاو قربانی کند و با کشتن شتر مرغ، یک شتر قربانی کند».

3-1- امام صادق علیه السلام- ﴿فَجَزَاء مِّثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعم﴾؛ با کشتن شتر مرغ، یک شتر و با کشتن گورخر، یک گاو و با کشتن آهو، یک گوسفند و با کشتن گاو، یک گاو قربانی کند.

4-1- امام باقر علیه السلام- زراره نقل می کند: امام باقر علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنتُمْ حُرُمٌ وَ مَن قَتَلَهُ مِنكُم مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاء مِّثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعم﴾ فرمود: «هر کس شترمرغی را بکشد، باید یک شتر را قربانی کند و هر کس الاغ یا شبیه آن را بکشد باید یک گاو را قربانی کند و هر کس آهویی را بکشد، باید گوسفندی را قربانی کند و به کعبه برساند بر او حقی واجب است که اگر در حج و در منا بود زمانی که مردم قربانی می کنند ذبح کند و اگر در عمره بود، در مکه ذبح کند و اگر خواست آن جا را ترک کند تا آن را بخرد پس از این که بازگشت آن را سر ببرد؛ این می تواند جایگزین آن شود».

5-1- امام باقر علیه السلام- هر کس در حال احرام صید کند باید کفاره ای معادل آن از چهار پایان قربانی بدهد و اگر قربانی پیدا نکرد بر او واجب است که قیمت آن را صدقه بدهد.

6-1- امام رضا علیه السلام- اگر [در حال احرام] صید کند، باید کفاره بدهد ﴿مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذُوا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ﴾. اگر صیدش شتر مرغ باشد، شتری بر او واجب است و کسی که نیابد باید به شصت فقیر غذا بدهد و اگر پیدا نکرد باید هجده روز روزه بگیرد، و اگر خر وحشی یا گاو وحشی باشد گاوی بر او واجب است و اگر پیدا نکرد، باید به سی فقیر غذا بدهد و اگر پیدا نکرد باید نه روز روزه بگیرد و اگر صید از آهوان باشد یک گوسفند بر او واجب است و اگر پیدا نکرد، باید به هجده فقیر غذا بدهد و اگر نتوانست باید سه روز روزه بگیرد و اگر صید، پرنده باشد یک درهم بر او واجب است و اگر جوجه پرنده باشد نصف درهم بر او واجب است و اگر تخم باشد یا آن را بشکند یا بخورد، ربع درهم بر او واجب است و اگر ناراحتی در سر داشت [و ناچار بود سر خود را بتراشد] باید فدیه و کفاره ای از قبیل روزه یا صدقه یا گوسفندی بدهد! و «نُسُک»، گوسفند یا غذادادن به شش فقیر است که به هر فقیری نصف صاع (تقریبا یک کیلو و نیم) بدهد یا سه روز روزه بگیرد و هر کس در حال احرام در سایه قرار بگیرد، یک گوسفند یا معادل آن، روزه - که سه روز است - بر او واجب است و هر کس شب های منی را در مکه بخوابد برای هر شبی خونی که بریزد و قربانی که ذبح کند بر او واجب است و هر کس در حج

ص: 241

بَات لَيَالِيَ مِنِّي بِمَكَّةَ فَعَلَيْهِ لِكُلِّ لَيْلَة دَمُ يُهَرِيقُهُ وَ مَنْ كَانَ مُتَمَتِّعَا فَلَمْ يَجِدْ مَدْيَا فَعَلَيْهِ صِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَة إِذَا رَجَعَ إِلَى أَهْلِهِ تِلْكَ عَشَرَةً كَامِلَةً﴾. (1)

7-1- الجواد علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِ بْن عَوْنِ النَّصِيبيِّ قَال لَمَّا أَرَادَ الْمَأْمُونُ أَنْ يُزَوِّجَ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى علیه السلام ابْنَتَهُ أَمَّ الْفَضْلِ اجْتَمَعَ عَلَيْهِ أَهْلُ بَيْتِهِ الْأَدْنَيْنَ مِنْه ... وَ بَعَثُوا إِلَى يَحْيَى بْنِ أَكْثَمَ وَ أَطْمَعُوهُ فِي هَدَايَا أَنْ يَحْتَالَ عَلَى أَبي جَعْفَر علیه السلام بمَسْأَلَة لَايَدْري كَيْفَ الْجَوَابُ فِيهَا عِنْدَ الْمَأْمُونِ إِذَا اجْتَمَعُوا لِلتَّزويج فَلَمَّا حَضَرُوا وَ حَضَرَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام قَالُوا يَا امير المؤمنين علیه السلام هَذَا يَحْيَى بْنُ أَكْثَمَ إِنْ أَذِنَتَ لَهُ سَأَلَ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ مَسْأَلَة فَقَالُ الْمَأْمُونُ يَا يَحْيَى سَلْ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ مَسْأَلَة فِي الْفِقْهِ لِتَنْظُرَ كَيْفَ فِقْهُهُ فَقَالَ يَحْيَى يَا أَبَا جَعْفَر علیه السلام أَصْلَحَكَ اللَّهُ مَا تَقُولُ فِي قتل صَيْداً فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام قتلَهُ فِي حِلَّ أَوْ فِي حَرَمَ عَالِماً أَوْ جَاهِدًا عَمْداً أَوْ خَطَا عَبْداً أَوْ خَراً صَغِيراً أَوْ كَبيراً مُبْدِنَا أَوْ مُعِيداً مِنْ ذَوَاتِ الطَّيْرِ أَوْ غَيْرِهَا مِنْ صِغَارِ الصَّيْدِ أَوْ مِنْ كِبَارِهَا مُصِراً عَلَيْهَا أَوْ نَادِماً بِاللَّيْلِ فِي وَ كْرِهَا أَوْ بِالنَّهَارِ عِيَاناً مُحْرِمَا لِلْحَجَ أَوْ لِلْعُمْرَةِ قَالَ فَانْقَطَعَ يَحْيَى بْنِ أَكْثَمَ انْقِطَاعاً لَمْ يَخْفَ عَلَى أَهْلِ الْمَجْلِس و كثرَ النَّاسَ تَعَجَّباً مِنْ جَوَابِه ... فَلَمَّا تَفَرَّقَ النَّاسُ قَالَ الْمَأْمُونُ يَا أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام إِنْ رَأَيْتَ أَنْ تُبَيِّنَ لَنَا مَا الَّذِي يَجِب عَلَى كُلَّ صَنْفِ مِنْ هَذِهِ الْأَصْنَافِ الَّتِي ذَكَرْتَ فِي قَتْلِ الصَّيْدِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام نَعَمْ یا امیرالمؤمنين علیه السلام إِنَّ الْمُحْرِمَ إِذَا قتل صَيْداً فِي الْحِلِّ وَ الصَّيْدُ مِنْ ذَوَاتِ الطَّيْرِ مِنْ كِبَارهَا فَعَلَيْهِ شَاةُ وَ إِذَا أَصَابَهُ فِي الْحَرَمِ فَعَلَيْهِ الْجَزَاءُ مُضَاعَفَا وَ إِذَا قَتَلَ فَرْحَاً فِي الْحِلَّ فَعَلَيْهِ حَمَلَ قَدْ فُلِمَ وَ لَيْسَ عَلَيْهِ قِيمَتُهُ لِأَنَّهُ لَيْسَ فِي الْحَرَمِ وَ إِذَا قَتَلَهُ فِي الْحَرَمِ فَعَلَيْهِ الْحَمَلُ وَ قِيمَتُهُ لِأَنَّهُ فِي الْحَرَمِ فَإِذَا كَانَ مِنَ الْوُحُوشِ فَعَلَيْهِ فِي حِمَارِ وَحْشِ بَدَنَةٌ وَ كَذَلِكَ فِي النَّعَامَةِ فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِينَا فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ فَصِيَامُ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً وَ إِنْ يَوْماً وَ إِنْ كَانَتْ بَقَرَةً فَعَلَيْهِ بَقَرَةً فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ فَعَلَيْهِ إِطْعَامُ ثَلَاثِينَ مِسْكِيناً فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ فَلْيَصُمْ تِسْعَةَ أَيَّامٍ وَ إِنْ كَانَ ظَبْيَا فَعَلَيْهِ شَاةٌ فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ فَعَلَيْهِ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ وَ إِنْ كَانَ فِي الْحَرَمِ فَعَلَيْهِ الْجَزَاءُ مُضَاعَفَا هَدْيَ بِالِغَ الْكَعْبَةِ حَقًّا وَاجِا عَلَيْهِ أَنْ يَنْحَرَهُ فَإِنْ كَانَ فِي حَجٌ بِمِنِّى حَيْثُ يَنْحَرُ النَّاسُ وَ إِنْ كَانَ فِي عُمْرَةِ يَنْحَرُهُ بِمَكَّةَ وَ يَتَصَدَّقُ بِمِثْل ثَمَنِهِ حَتَّى يَكُونَ مُضَاعَفَا وَ كَذَلِكَ إِذَا أَصَابَ أَرْنَبَاً فَعَلَيْهِ شَاهُ وَ إِذَا قَتَلَ الْحَمَامَةَ تَصَدَّقَ بِدِرْهَم أَوْ يَشْتَرِى بِهِ طَعَاماً لِحَمَامِ الْحَرَمِ وَ فِي الْفَرْخِ نِصْفُ دِرْهَمٍ وَ فِي الْبَيْضَةِ رَبِّعُ دِرْهَمٍ

ص: 242

تمتع باشد و قربانی پیدا نکند سه روز در ایام حج و هفت روز هنگامی که به سوی خانواده اش برگردد، روزه بر او واجب است این ده روز کامل است.

7-1- امام جواد علیه السلام- محمد بن عون نصیبی گوید: وقتی مأمون تصمیم گرفت دختر خود ام الفضل را به ازدواج حضرت جواد علیه السلام درآورد خویشاوندان نزدیک او پیش مأمون آمدند ... از پی یحیی بن اکثم فرستاده او را به طمع انداختند و وعده هایی به او دادند تا سؤالی برای حضرت جواد علیه السلام ترتیب دهد که نتواند پاسخ آن را در حضور مأمون در مجلس ازدواج بدهد. مجلس آماده شد. همه حضور یافتند. امام جواد علیه السلام نیز حضور داشت عباسیان رو به مأمون نموده گفتند: «اینک یحیی بن اکثم حاضر است اگر اجازه می فرمایید از اباجعفر علیه السلام مسأله ای را سؤال کند». مأمون گفت: «یحیی از اباجعفر علیه السلام مسأله ای فقهی بپرس تا بفهمیم اطلاعات فقهی او چگونه است». یحیی گفت: «آقا بفرمایید حکم شخص که صید و شکاری را کشته باشد چیست؟» امام جواد علیه السلام فرمود: «صید را در حل کشته یا در حرم؟ عالم بوده یا جاهل؟ عمداً بوده یا اشتباه؟ عبد بوده یا آزاد؟ صغیر بوده یا کبیر؟ دفعه ی اول او بوده یا برای چندمین بار این کار را کرده؟ صید پرنده بود یا غیر پرنده؟ از شکار های کوچک بوده یا بزرگ؟ هنوز اصرار بر این کار دارد یا پشیمان شده؟ شب در آشیانه او را گرفته یا در روز آشکار؟ احرام برای حج بسته بوده یا برای عمره؟» یحیی بن اکثم [در توضیحاتی که امام جواد از او پرسید و شقوق مختلف مسأله گیج شد] و نتوانست چیزی بگوید به طوری که موقعیت درخواست کنندگان و انتظار آن ها را هیچ توجهی نداشت. مردم نیز از جواب امام جواد علیه السلام متعجب شدند ... وقتی مردم متفرق شدند مأمون روی به امام جواد علیه السلام نموده گفت: «اگر صلاح بدانید برای ما توضیح بدهید که هر کدام از این شقوق مسأله که در صید حرم ذکر فرمودید چه حکمی دارد؟» امام جواد علیه السلام فرمود: «بسیار خوب یا امیر المؤمنین شخص محرم اگر شکاری را در حل (خارج حرم) از پرنده های بزرگ بکشد باید یک گوسفند قربانی کند اگر همین کار را در حرم کرد باید دو برابر جریمه شود. اگر جوجه ای را بکشد باید یک بره از شیر گرفته بدهد، قیمتش را نباید بپردازد چون در حرم نبوده اما اگر در حرم بود باید یک بره به اضافه ی قیمت آن بپردازد چون در حرم بوده اما اگر از وحوش بود [نه پرنده] در مورد گورخر یک شتر و همچنین در مورد شتر مرغ اگر قدرت مالی نداشت شصت نفر را طعام می دهد، درصورت نداشتن قدرت مالی هجده روز روزه می گیرد اگر گاو وحشی بود باید یک گاو بکشد، اگر ندارد سی نفر را غذا بدهد در صورتی که قدرت مالی نداشت نه روز روزه بدارد اگر آهو بود باید یک گوسفند بکشد، اگر قدرت نداشت ده نفر را غذا می دهد در صورت عدم امکان سه روز روزه می گیرد و اگر در حرم چنین کرد جریمه او دو برابر می شود باید قربانی خود را به مکه بیاورد و واجب است آن را نحر نماید و بکشد. در صورتی که در حج و منی بود در همان قربانگاهی که مردم قربانی می کنند قربانی خود را می کشد اما اگر عمره انجام می داد باید در مکه او را قربانی کند و معادل قیمت آن هم صدقه می دهد تا جریمه دو برابر داده باشد همین طور اگر خرگوشی را صید کرد باید یک گوسفند بدهد اما اگر کبوتری را صید کرد یک درهم صدقه می دهد یا به وسیله ی آن درهم غذا می خرد برای کبوتران حرم در جوجه کبوتر نصف درهم و در تخم کبوتر یک چهارم درهم محرم هرچه انجام داد از روی نادانی چیزی بر او نیست به جز صید که باید فدا بدهد چه عالم باشد و چه جاهل خطا کرده باشد یا عمد. اگر

ص: 243

وَ كُلُّ مَا أَتَى بِهِ الْمُحْرِمُ بِجَهَالَةٍ فَلَا شَيْءَ عَلَيْهِ فِيهِ إِلَّا الصَّيْدَ فَإِنَّ عَلَيْهِ الْفِدَاءَ بِجَهَالَةِ كَانَ أَوْ بِعِلْمٍ بخطا كان أو بعمْدِ وَ كُلُّ ما أتى الْعَبْد فَكَفَّارَتُهُ عَلَى صاحبه بمِثْل مَا يَلْزَمُ صَاحِبَهُ وَ كُلُّ مَا أَتَى الصَّغِيرُ الَّذِي لَيْسَ بِبَالِغِ فَلَا شَيْءٍ عَلَيْهِ فِيهِ وَ إِنْ كَانَ مِمَّنْ عَادَ فَهُوَ مِمَّنْ يَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ لَيْسَ عَلَيْهِ كَفَّارَةُ وَ النَّقِمَةُ فِي الْآخِرَة وَ إِنْ دَلَّ عَلَى الصَّيْدِ وَ هُوَ مُحْرِمُ فَقَتَلَ فَعَلَيْهِ الْفِدَاء وَ الْمُصِرَ عَلَيْهِ يَلْزَمُهُ بَعْدَ الْفِدَاءِ عُقُوبَةٌ فِي الْآخِرَةِ وَ النَّادِمُ عَلَيْهِ لَا شَيْءَ عَلَيْهِ بَعْدَ الْفِدَاءِ وَ إِذَا أَصَابَ لَيْلًا فِي وَ كْرِهَا خَطَأَ فَلَا شَيْءَ عَلَيْهِ إِلَّا أَنْ يَتَعَمَّدَهُ فَإِنْ تَعَمَّدَ بِلَيْلِ أَوْ نَهَارِ فَعَلَيْهِ الْفِدَاءُ وَ الْمُحْرِمُ لِلْحَجِّ يَنْحَرُ الْفِدَاءَ بِمِنِّى حَيْثُ يَنْحَرُ النَّاسُ وَ الْمُحْرِم لِلْعُمْرَة يَنْحَرُ بمَكَّة﴾. (1)

8-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَلَبِيَّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْأَرْتَبِ يُصِيبُهُ الْمُحْرِمُ فَقَالَ شَاةً هَدْياً بالغَ الْكَعْبَة﴾. (2)

9-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَمِيلٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي مُحْرِمِ قَتَلَ نَعَامَةً قَالَ عَلَيْهِ بَدَنَةٌ فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَإِطْعَامُ سِيِّينَ مِسْكِيناً وَ قَالَ إِنْ كَانَ قِيمَةُ الْبَدَرَةِ أَكْثَرَ مِنْ إِطْعَامِ سِتِّينَ مِسْكِيناً لَمْ يَزِدْ عَلَى إِطْعَامٍ دْ عَلَى إِطْعَامِ سِيِّينَ مِسْكِيناً وَ إِنْ كَانَ قِيمَةُ الْبَدَنَة أَقَلَّ مِنْ إِطْعَامِ سِتِّينَ مِسْكِينَا لَمْ يَكُنْ عَلَيْهِ إِلَّا قِيمَةُ الْبَدَنَةِ﴾. (3)

10-1- الباقر علیه السلام- ﴿عن زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِي الْمُحْرِمِ إِذَا أَصَابَ صَيْداً فَوَجَبَ عليه الفدا فَعَلَيْهِ أَنْ يَنْحَرَة إن كَانَ فِي الْحَج يمنى حَيْثُ يَنْحَرُ النَّاسِ فَإِنْ كَانَ فِي عُمْرَةِ نَخَرَهُ بمَكَّةَ وَ إِنْ شَاءَ تَرَكَهُ إِلَى أَنْ يَقْدَمَ فَيَشْتَرِيَهُ فَإِنَّهُ يُجْزِى عَنْهُ﴾. (4)

11-1- الصادق علیه السلام- ﴿الْمُحْرِمُ إِذَا قَتَلَ الصَّيْدَ فِي الْحِل فَعَلَيْهِ جَزَاؤُهُ يَتَصَدَّقُ بِالصَّيْدِ عَلَى مِسْكِين فَإِنْ عَادَ وَ قَتَلَ صَيْداً لَمْ يَكُنْ عَلَيْهِ جَزَاؤُهُ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ﴾. (5)

12-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَر مُحَمَّدِ بْن عَلَى علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِي الْمُحْرِمِ يُصِيبُ نَعَامَةٌ عَلَيْهِ بَدَنَةٌ هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ فَإِنْ لَمْ يَجِدْ بَدَنَةً أَطْعَمَ سِتَّينَ مِسْكِينَا فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلَى ذَلِكَ صَامَ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً﴾. (6)

ص: 244

محرم بنده باشد هرچه انجام دهد کفّاره ی آن به گردن آقا و سید و صاحب اوست. معادل آن مقداری که صاحبش جریمه می شود اگر صید کننده صغیر باشد چیزی بر او نیست اما درصورت تکرار صید از کسانی خواهد بود که خدا از او انتقام می گیرد کفاره ای نباید بپردازد این انتقام در قیامت است. اگر صید را نشان داده باشد در حال احرام و صید کشته شود باید فدا بدهد و کسی که اصرار به این کار ورزد، علاوه بر فدا عقوبت آخرت نیز هست کسی که بعد از قربانی دادن از عمل خود پشیمان گردد گناهی بر او نخواهد بود اگر در شب میان آشیانه او را پیدا کرده باشد به صورت اشتباه چیزی بر او نیست مگر این که عمداً این کار را کرده باشد اگر عمداً باشد چه در شب و چه در روز باید فدا بدهد. محرم برای انجام حج فدا را در منی قربانی می کند در همان قربانگاه مردم ولی کسی که برای عمره احرام بسته در مکه می کشد».

8-1- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی خرگوشی که محرمی آن را شکار کند سؤال کردم امام گفت: «گوسفندی است که باید به عنوان قربانی به کعبه برسد».

9-1- امام صادق علیه السلام- جمیل از یکی از شیعیان و او از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: «محرمی که شتر مرغی را بکشد شتر فربهی بر ذمه دارد و اگر نتواند، پس اطعام شصت مسکین. پس اگر قیمت شتر بیش از طعام شصت مسکین باشد چیزی بر طعام شصت مسکین افزوده نمی شود و اگر قیمت شتر کمتر از طعام شصت مسکین باشد چیزی به جز قیمت شتر بر ذمه او تعلق نمی گیرد».

10-1- امام باقر علیه السلام- زراره نقل می کند: امام باقر علیه السلام در مورد محرم فرمود: «هنگامی که صیدی شکار کند، کفاره بر او واجب می شود؛ اگر در حج بود باید آن را در منی قربانی کند آن جا که مردم قربانی می کنند و اگر در عمره بود در مکه قربانی می کند و اگر خواست آن را رها می کند تا بیاید و آن را بخرد و این کار از طرف آن کفایت می کند».

11-1- امام صادق علیه السلام- انسان محرم وقتی که شکاری را در «حل» می کشد، مجازات بر او واجب می شود. وی باید آن شکار را به فقیری ببخشد. پس اگر دوباره تکرار کرد و شکاری را کشت بر او مجازات نیست؛ بلکه خداوند خودش از او انتقام می گیرد.

12-1- امام باقر علیه السلام- از امام باقر علیه السلام در مورد محرمی که شتر مرغی را شکار می کند روایت شده، فرمود: «شتری بر او واجب است ﴿هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ﴾ و اگر شتری پیدا نکرد، به شصت فقیر غذا می دهد و اگر بر آن توانایی نداشت هجده روز روزه می گیرد».

ص: 245

13-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿هُوَ أَشْبَهُ الْأَشْيَاءِ بِهِ مِنَ النَّعَمِ إِنْ قَتَلَ نَعَامَةَ فَعَلَيْهِ بَدَنَةً حَكَمَ النَّبِي صلی الله علیه و اله و سلم ذَلِكَ فِي الْبَدَنَة وَ إِنْ قَتَلَ أَرْوَى فَبَقَرَةً وَ إِنْ قَتَلَ غَزَالَا أَوْ أَرْنَبَاً فَشَاةُ﴾. (1)

14-1 - الصادق علیه السلام- ﴿إِذا أَحْرَمْتَ فَاتَّقِ قَتْلَ الدَّوَاب كَلَّهَا إِلَّا الْأَفْعَى وَ الْعَقْرَبَ وَ الْفَارَةَ وَ أَمَّا الْفَارَةُ فَإِنَّهَا تُوهِي السِّقَاءَ وَ تُحْرِقُ عَلَى أَهْلِ الْبَيْتِ وَ أَمَّا الْعَقْرَبُ فَإِنَّ نَبِيَّ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم مَدَّ يَدَهُ إِلَى حَجَرٍ فَلَسَعَتْهُ عَقْرَبُ فَقَالَ لَعَنَكَ اللَّهُ لَا بَرَأَ تَدَعِينَهُ وَ لَا فَاجِراً وَ الْحَيَّةُ إِذَا أَرَادَتْكَ فَاقْتُلُهَا وَ إِنْ لَمْ تُرَدْكَ فَلَا تُرِدْهَا وَ الْكَلْبُ الْعَقُورُ وَ السَّبُعُ إِذَا أَرَادَاكَ وَ إِنْ لَمْ يُرِيدَاكَ فَلَا تُرِدْهُمَا وَ الْأَسْوَدُ الْغَدَارُ فَاقْتُلْهُ عَلَى كُلِّ حَالِ وَارْمِ الْغُرَابَ رَمْيَا عَنْ ظَهْرِ بَعِيرِكَ﴾. (2)

15-1- الصادق علیه السلام- ﴿يُقْتَلُ فِي الْحَرَم وَ الْإحْرَام الأفعى وَ الْأَسْوَدُ الْمَدِرُ وَ كُلِّ حَيَّة سَوْءٍ وَ الْعَقْرَبُ وَ الْفَارَةُ وَ هِيَ الْفُوَيْسِقَةُ وَ يُرْجَمُ الْغُرَابُ وَ الْحِدَأَةُ رَجْمَا فَإِنْ عَرَضَ لَكَ لُصُوصُ امْتَنَعْتَ مِنْهُمْ﴾. (3)

16-1- الصادق علیه السلام- ﴿يَقْتُلُ الْمُحْرِمُ الأُنْبُورَ وَ النَّسْرَ وَ الأسْوَدَ الْغَدِرَ وَ الذَّنْبَ وَ مَا خَافَ أَنْ يَعْدُو عَلَيْهِ وَ قَالَ الْكَلْبُ الْعَقُورُ هُوَ الذَّئب﴾. (4)

17-1- الصادق علیه السلام- ﴿كُلُّ مَا خَافَ الْمُحْرِمُ عَلَى نَفْسِهِ مِنَ السَّبَاعِ وَ الْحَيَّاتِ وَ غَيْرهَا فَلْيَقْتُلُهُ فَإِنْ لَمْ يُردْكَ فَلَا تُرده﴾. (5)

18-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي الْمَحْرِمِ يَصِيدُ الطَّيْرَ قَالَ عَلَيْهِ الكفارة في كل ما أصاب﴾. (6)

19-1- الصادق علیه السلام- ﴿مَنْ وَجَبَ عَلَيْهِ فِدَاءُ صَيْدِ أَصَابَهُ مُحْرماً فَإِنْ كَانَ حَاجَاً نَحَرَ هَدْيَهُ الَّذِي يَجِبُ عَلَيْهِ بِمِنّى وَ إِنْ كَانَ مُعْتَمِراً نَحَرَهُ بِمَكَّةَ قُبَالَةَ الْكَعْبَة﴾. (7)

13-1- ابن عباس رحمه الله علیه- «مثل»، شبیه ترین چهارپایان به آن [حیوان شکار شده] است؛ اگر شتر مرغی را کشت شتری بر او واجب است. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم درباره ی شتر به آن حکم فرمود. و اگر بز کوهی را کشت گاوی بر او واجب است و اگر غزال یا خرگوشی را کشت گوسفندی بر او واجب است.

14-1- امام صادق علیه السلام- زمانی که محرم شدی، از کشتن تمامی جانداران به جز مار، عقرب، موش بپرهیز. اما موش را بکش زیرا مشک را پاره می کند و اهل خانه را از شدت عطش می کشد. اما عقرب، پس به درستی که نبی صلی الله علیه و اله و سلم دستش را به سوی حجر الأسود دراز کرد، پس عقربی او را نیش زد و آن حضرت فرمود: خدایت لعنت کند نه مؤمن را وا می گذاری و نه فاجر را. و مار اگر خواست تو را بگزد او را بکش و اگر کاری با تو نداشت تو هم با او کاری نداشته باش سگ گزنده و حیوان درنده هر گاه قصد تو را کردند پس اگر کاری با تو نداشتند تو هم کاری با آن ها نداشته باش و مار سیاه خائن را در هر حال بکش و کنه را از پشت شترت کنار بنداز.

15-1- امام صادق علیه السلام- درحرم و در حال احرام افعی و مار سیاهرنگ بزرگ مکار و هر مار بد و عقرب و موش که فاسقی کوچک است کشته می شود. کلاغ و زغن سنگسار می شوند. اگر دزدانی به تو تعرض کردند در برابر آن ها دفاع کن.

16-1- امام صادق علیه السلام- محرم زنبور، کرکس، مار سیاه رنگ بزرگ مکار، گرگ و هر چه را بترسد به او حمله کند می کشد و فرمود: سگ هار همان گرگ است.

17-1- امام صادق علیه السلام- محرم باید هر چه را از درنده ها و مار ها و غیر آن دو که از آن می ترسد، بکشد. اگر به تو هجوم نیاورند تو هم قصد آن ها را نکن.

18-1- امام صادق علیه السلام- معاوية بن عمار نقل می کند: امام صادق علیه السلام درباره ی محرمی که پرنده ای را شکار می کند فرمود: «در هر چیزی که شکار کند واجب است که کفاره اش را بپردازد».

19-1- امام صادق علیه السلام- هر کس کفّاره ی صیدی که شکار کرده در حال احرام بر او واجب شود، اگر در حال انجام حج بود قربانیاش را که بر او واجب شده در منی قربانی می کند و اگر در حال انجام عمره بود در مکه مقابل کعبه قربانی می کند.

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿عن زراره قال: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ قَالَ الْعَدْلُ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ الْإِمَامُ علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ قَالَ هَذَا مِمَّا أَخْطَأت بهِ الْكَتَابُ﴾. (1)

2-2- الباقر علیه السلام- ﴿عن زرارة عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ فَالْعَدْلُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ الْإِمَامُ مِنْ بَعْدِهِ يَحْكُمُ بِهِ وَ هُوَ ذُو عَدْلٍ فَإِذَا عَلِمْتَ مَا حَكَمَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ الْإِمَامُ علیه السلام فَحَسْبُكَ وَ لَا تَسْأَلْ عَنْهُ﴾. (2)

3-2- الصادق علیه السلام- ﴿إِبْرَاهِيمَ بْن عُمَرَ الْيَمَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ قَالَ الْعَدْلُ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ الْإِمَامُ علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ قَالَ هَذَا مِمَّا أَخْطَأْتُ بِهِ الكُتَّابُ﴾. (3)

4-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِينِ مُسلِم عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام: فِي قَوْلِ اللَّهِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ يَعْنِي رَجُلًا وَاحِداً يَعْنِي الْإِمَامَ علیه السلام﴾. (4)

5-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَحْكُمُ بِهِ دَوا عَدْلٍ مِنْكُمْ يَعْنِي بِهِ الْإِمَامَ علیه السلام﴾. (5)

2-6- الصادق علیه السلام- ﴿عَن حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: تَلَوْتُ عِنْدَ أَبي عَبْدِاللهِ علیه السلام ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ فَقَالَ ذُو عَدل مِنْكُمْ هَذَا مِمَّا أَخْطَأَتْ فِيهِ الْكِتَابُ﴾. (6)

7-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿روى أنَّ أمير المُؤمِنِينَ علیه السلام أَرْسَلَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسِ إِلَى الْخَوَارِجِ وَ كَانَ بِمَرْأَى مِنْهُمْ وَ مَسْمَع لِيَسْأَلَهُمْ مَا ذَا الَّذِي نَقَمُوا عَلَيْهِ فَقَالَ لَهُمْ ابْن عَبَّاسِ رحمه الله عنه مَا ذَا نَقَمْتُمْ عَلَى امير المؤمنين علیه السلام قَالُوا لَهُ فِي الْجَوَابِ نَقَمْنَا يَا ابْنَ الْعَبَّاسِ رحمه الله عنه عَلَى صَاحِبكَ خِصَالًا كُلُّهَا مُكَفِّرَةٌ مُوبَقَةُ ... وَ الثَّالِثَةُ أَنَّهُ جَعَلَ الْحَكَمَ إِلَى غَيْرِهِ وَ قَدْ كَانَ عِنْدَنَا أَحْكَمَ النَّاسِ ... يَا ابْنَ عَبَّاسِ رحمه الله عنه قُلْ لَهُمْ ... وَأَمَّا قَوْلُكُمْ أَنَّى جَعَلْتُ الْحَكَمَ إِلَى غَيْرِى وَ قَدْ كُنْتُ عِنْدَكُمْ أَحْكَمَ النَّاسِ فَهَذَا رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم قَدْ جَعَلَ الْحَكَمَ إِلَى سَعْدِ يَوْمَ بَنِي قُرَيْظَةَ وَ قَدْ كَانَ أَحْكَمَ النَّاسِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فَتَاسَيْتُ بِرَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم قَالُوا وَ هَذِهِ لَكَ بِحُجَّتِنَا قَالَ وَ أَمَّا

ص: 248

1-2- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی این آیه «﴿ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُمْ﴾ پرسیدم»، حضرت فرمود: «منظور از عدل رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم و امام پس از اوست». سپس فرمود: «این از چیز هایی است که نویسندگان درباره ی آن اشتباه کرده اند».

2-2- امام باقر علیه السلام- زراره نقل می کند: امام باقر علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُمْ﴾ روایت کرده است که فرمود: «عدل، رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم و امام بعد از اوست که به آن حکم می دهند. پس او ذو عدل (عادل) است و هنگامی که فهمیدی خدا توسط فرستاده اش و یا امام پس از او، چه حکم کرده است تو را کفایت می کند و درباره ی آن چیزی نپرس».

3-2- امام صادق علیه السلام- ابراهيم بن عمر یمانی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُم﴾ پرسیدم فرمود: «منظور از عدل رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم و امام پس از اوست». سپس فرمود: «این از چیز هایی است که نویسندگان درباره ی آن اشتباه کرده اند».

4-2- امام باقر علیه السلام- محمد بن مسلم نقل می کند: امام باقر علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عدلٍ مِّنكُم﴾ فرمود: «منظورش فقط یک مرد و آن هم امام است».

5-2- امام علی علیه السلام- منظور از ﴿يحكُم بِه ذَوَا عدل منكُمْ﴾ امام است.

6-2- امام صادق علیه السلام- حماد بن عثمان گوید: نزد امام صادق علیه السلام این آیه: ﴿ذَوَا عدلٍ مِّنكُم﴾ را تلاوت کردم. پس فرمود: ﴿ذَو عدلٍ مِّنكُم﴾ این از چیز هایی است که نویسندگان درباره ی آن اشتباه کرده اند».

7-2- امام علی علیه السلام- در کتاب الاحتجاج روایت شده است: امام علی علیه السلام عبدالله بن عباس را نزد خوارج به نوعی که خود آن مناظره را ببیند و بشنود، فرستاد تا از آن ها چه عیب و ایرادی بر او دارند. ابن عباس رحمه الله عنه به آن ها گفت: «چه عیب و ایرادی بر امیر مؤمنان علیه السلام دارید؟» آنان در جواب ابن عباس رحمه الله عنه گفتند: «ما درباره ی رفیقت اعتراضاتی داریم که تمامی آن ها موجب کفر و هلاکت و عذاب او می باشد... و سوم: ما فکر می کردیم او در مقام رأی و حکم از همه مقدم است، و خود او دیگری را انتخاب کرد... حضرت امیر علیه السلام به ابن عباس رحمه الله عنه فرمود: «به ایشان بگو... و اما اعتراض شما درباره حکم قرار دادن دیگری با این که من خودم از دیگران سزاوارتر به حکم دادن هستم، این است که من در این مورد نیز از رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم پیروی کرده ام که آن حضرت در جنگ با بنی قریظه حکمیت را به سعد بن معاذ داده، و طرفین به حکومت و رأی او توافق کردند حال این که خود پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم از همه به حکم و رأی دادن سزاوارتر بود خداوند می فرماید: برای شما شخص رسول الله مقتدای پسندیده ای است. (احزاب /21) من نیز از رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم سرمشق گرفتم». گفتند: «این پاسخ را نیز پذیرفتیم». حضرت على علیه السلام فرمود: «و اما جواب این اعتراض شما که چرا من دیگران را در دین خدا حکم قرار دادم این است که من اصلاً کسی را حکم قرار ندادم و تنها کلام خدا؛ قرآن را حاکم قرار دادم که کلام خود را

ص: 249

قَوْلُكُمْ أَنَّى حَكَمْتُ فِي دِينِ اللهِ الرِّجَالَ فَمَا حَكَمْتُ الرِّجَالَ وَ إِنَّمَا حَكَمْتُ كَلَامَ رَبِّيَ الَّذِي جَعَلَهُ اللَّهُ حَكَما بَيْنَ أَهْلِهِ وَ قَدْ حَكَمَ اللَّهُ الرِّجَالَ فِي طَائِرٍ فَقَالَ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزَاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ فَدِمَاءُ الْمُسْلِمِينَ أَعْظَمُ مِنْ دَمِ طَائِرٍ قَالُوا وَ هَذِهِ لَکَ بحُجَّتِنَا﴾. (1)

8-2- الباقر علیه السلام- ﴿عن مُوسَى بن بكر بن دأب عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام أَنَّ زَيْدَ بْنَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام دَخَلَ عَلَى أَبي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْن عَلَى علیه السلام وَ مَعَهُ كُتُبُ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَة يَدْعُونَهُ فِيهَا إِلَى أَنْفُسِهِمْ وَ يُخْبِرُونَهُ بِاجْتِمَاعِهِمْ وَ يَأْمُرُونَهُ بِالْخُرُوجِ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَر علیه السلام هَذِهِ الْكُتُبُ ابْتِدَاء مِنْهُمْ أَوْ جَوَابُ مَا كَتَبْتَ بِهِ إِلَيْهِمْ وَ دَعَوْتَهُمْ إِلَيْهِ فَقَالَ بَلِ ابْتِدَاءُ مِنَ الْقَوْمِ لِمَعْرِفَتِهِمْ بِحَقِّنَا وَ بِقَرَابَتِنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ لِمَا يَجِدُونَ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ مَوَدَّتِنَا وَ فَرْضِ طَاعَتِنَا وَ لِمَا نَحْنُ فِيهِ مِنَ الصِّيقِ وَ الصَّنْكِ وَ الْبَلَاءِ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَر علیه السلام إِنَّ الطَّاعَةَ مَفْرُوضَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَوَجَلَّ وَ سُنَّةُ أَمْضَاهَا فِي الْأَوْلِينَ وَ كَذَلِكَ يُجْرِيهَا فِي الْآخِرِينَ وَ الطَّاعَةُ لِوَاحِدٍ مِنَّا وَ الْمَوَدَّةُ لِلْجَمِيعِ وَ أَمْرُ اللَّهِ يَجْرِى لِأَوْلِيَائِهِ بحُكُم مَرْصُولَ وَ قَضَاءِ مَفْصُول و حَتْمٍ مَقْضِيٌّ وَ قَدَرِ مَقْدُورٍ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى لِوَقْتِ مَعْلُومٍ فَلَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لَا يُوقِنُونَ إِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنْكَ مِنَ اللَّهَ شَيْئًا. فَلَا تَعْجَلْ فَإِنَّ اللهَ لَا يَعْجَلُ لِعَجَلَةِ الْعِبَادِ وَ لَا تَسْبِقَنَّ اللَّهَ فَتُعْجِزَكَ الْبَلِيَّةُ فَتَصْرَعَكَ قَالَ فَغَضِبَ رَيْدُ عِنْدَ ذَلِكَ ثُمَّ قَالَ لَيْسَ الْإِمَامُ مِنَّا مَنْ جَلَسَ فِي بَيْتِهِ وَ أَرْخَى سِتْرَهُ وَ ثَبَّطَ عَنِ الْجِهَادِ وَ لَكِنَّ الْإِمَامَ مِنَّا مَنْ مَنَعَ حَوْزَتَهُ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ دَفَعَ عَنْ رَعِيَّتِهِ وَ ذَبَ عَنْ حَرِيمِهِ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام هَلْ تَعْرِفُ يَا أَخِي مِنْ نَفْسِكَ شَيْئًا مِمَّا نَسَبْتَهَا إِلَيْهِ فَتَجيءَ عَلَيْهِ بِشَاهِدِ مِنْ كِتاب اللَّهِ أَوْ حُجَّة مِنْ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم أَوْ تَضْرِبَ بِهِ مَثَلَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَحَلَّ حَلَالًا وَ حَرَّمَ حَرَاماً وَ فَرَضَ فَرَائِضَ وَ ضَرَبَ أَمْثَالًا وَ مَنْ سُنَنَا وَ لَمْ يَجْعَلِ الْإِمَامَ الْقَائِمَ بِأَمْرِهِ شُبُهَةً فِيمَا فَرَضَ لَهُ مِنَ الطَّاعَةِ أَنْ يَسْبقَهُ بِأَمْرٍ قَبْلَ مَحَلِّهِ أَوْ يُجَاهِدَ فِيهِ قَبْلَ خُلُولِهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي الصَّيْدِ لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُم أَ فَقَتْلُ الصَّيْدِ أَعْظَمُ أَمْ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِي حرم الله﴾. (2)

ص: 250

میان مؤمنان حکم ساخته، و در آیه: ﴿وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُم﴾. رجال را در مورد جزاء و تصدیق مصداق کفاره ی صید طائر از شخص؛ حاکم معین فرموده است. بنابراین آیه؛ رعایت خون مسلمانان بسی عظیمتر و لازمتر از خون پرنده خواهد بود. خوارج گفتند: ما در برابر این پاسخ نیز تسلیم شدیم».

2-8- امام باقر علیه السلام- موسی بن بکر از کسی که از امام باقر علیه السلام حدیث کرده، نقل می کند: زید بن علی بن الحسین مقداری نامه در دست داشت و خدمت امام باقر علیه السلام رسید مردم کوفه در نامه ها او را دعوت به جانب خود و قیام می کردند و وعده ی کمک می دادند. امام باقر علیه السلام پرسید: «این نامه ها را آن ها خودشان بدون سابقه نوشته اند یا جواب نامه هایی است که قبلا تو نوشته ای»؟ عرض کرد: «نه بدون سابقه نوشته اند چون عارف به حق ما و خویشاوندی ما با پیامبرند. و در قرآن می بینند که دوستی و اطاعت از ما بر آن ها واجب است و در ضمن ناراحتی و گرفتاری ما را می یابند. امام علیه السلام فرمود: «البته اطاعت از پیشوای واقعی امری است که خداوند در گذشته برای پیشینیان لازم فرموده و مقرر داشته و همین طور برای تمام مردم در حال و آینده. ولی این اطاعت و فرمانبرداری نسبت به یک نفر از ما خانواده است؛ اما لازم است به همه ی اولاد پیغمبر علاقه و محبت داشته باشند خداوند کار ها را با قضای حتمی خود روی یک میزان معین و حدود مرتب و وقت مشخصی انجام می دهد. مبادا گول مردم بی اعتقاد را بخوری که آن ها نمی توانند تو را از خدا بی نیاز کنند. و مبادا عجله کنی که خداوند با عجله کردن بندگان کاری از موعد مقررش زودتر انجام نمی دهد متوجه باش و بر خدا پیشی نگیری که گرفتاری دامنت را می گیرد و به زمین می افتی». زید از این سخنان خشمگین شده گفت: «امام از ما خانواده کسی نیست که در خانه بنشیند و در را به روی خود ببندد و از پیکار خودداری کند؛ امام کسی است که مدافع حقوق مردم و پیکارجو در راه خدا و حافظ منافع ملت و نگهبان خانواده ی خود باشد». امام باقر علیه السلام فرمود: «برادر در خود از این مقام چیزی می یابی که باید دلیلی از کتاب خدا و یا از پیامبر بیاوری یا نظیری برای آن بیاوری؛ خداوند حلال و حرامی قرار داده و واجبات را تعیین کرده و مثال هایی آورده و مستحباتی قرار داده هرگز امام و پیشوا را در تردید و شک نسبت به دستورات خود نگذاشته که کاری را قبل از موعد مقرر انجام دهد و یا جهاد بی موقع کند. خداوند درباره ی شکار حیوانات مکّه می فرماید: ﴿لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ﴾ شکار حیوانات مهمتر است یا قتل نفس که حرام است.

ص: 251

4-3- الباقر علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ أَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياماً قَالَ عَدْلُ الْهَدَى مَا بَلَغَ يَتَصَدَّقُ بهِ فَإِنْ لَمْ يَكُن عِنْدَهُ فَلْيَهُمْ قَدْرِ مَا بَلَغَ لِكُلِّ طَعَامٍ مِسْكِين يَوْماً﴾. (1)

5-3- الصادق علیه السلام- ﴿مَنْ وَجَبَ عَلَيْهِ هَدْهُ فِي إِحْرَامِهِ فَلَهُ أَنْ يَنْحَرَهُ حَيْثُ شَاءَ إِلَّا فِدَاءَ الصَّيْدِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ﴾. (2)

6-3- الباقر علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا قَوْلُهُ أَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياماً يَعْنِي عَدْلَ الْكَفَّارَةِ إِذَا لَمْ يَجِدِ الْفِدْيَةَ وَ لَمْ يَجدِ الثَّمَنَ﴾. (3)

7-3- الرضا علیه السلام- ﴿وَ صَوْمُ جَزَاءِ الصَّيْدِ وَاجِبُ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياماً﴾. (4)

8-3- الصادق علیه السلام- ﴿كُلُّ شَيْءٍ فِي الْقُرْآنِ أَوْ فَصَاحِبُهُ فِيهِ بِالْخِيَارِ يَحْتَارُ مَا شَاءَ﴾. (5)

4-3- امام باقر علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی آیه: ﴿أو عدلُ ذَلِكَ صِيَامًا﴾ پرسیدم، فرمود: «معادل کفّاره قربانی آن چیزی است که باید آن را صدقه بدهد و اگر چیزی برای صدقه دادن نداشت به اندازه ی مُدّ های آن مقدار طعامی که باید به فقرا بدهد، یک روز روزه بگیرد».

5-3- امام صادق علیه السلام- هر که در احرامش بر او قربانی واجب شود بر اوست که هرطور که خواست آن را سر ببرد، مگر کفاره ی صید همان گونه که خداوند فرمود: ﴿هَدْيَا بَالِغَ الْكَعْبَةِ﴾.

6-3- امام باقر علیه السلام- کلام خداوند: ﴿أَو عَدْلُ ذلِكَ صِياماً﴾، بدین معناست که در صورتی که فدیه و بهای آن را نیابد معادل کفاره روزه بگیرد.

7-3- امام رضا علیه السلام- روزه ی کفاره صید واجب است؛ خداوند عزوجل فرمود: ﴿أَوْ عَدْلُ ذلِكَ صياماً﴾.

8-3- امام صادق علیه السلام- هر جا در قرآن حرف [أو] آمده به معنای اختیار است و انسان می تواند یکی از دو گزینه را انتخاب کند.

4-4- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مُحْرِمُ أَصَابَ صَيْداً قَالَ عَلَيْهِ الْكَفَّارَةُ قُلْتُ فَإِنْ هُوَ عَادَ قَالَ عَلَيْهِ كُلَّمَا عَادَ كَفَّارَةٌ﴾. (1)

5-4- الصادق علیه السلام- ﴿الْمُحْرِمُ إِذَا قَتَلَ الصَّيْدَ فَعَلَيْهِ جَزَاؤُهُ وَيَتَصَدَّقُ بِالصَّيْدِ عَلَى مِسْكِينِ فَإِنْ عَادَ فَقَتَلَ صَيْداً آخَرَ لَمْ يَكُنْ عَلَيْهِ جَزَاءُ وَ يَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَ النَّقِمَةُ فِي الْآخِرَة﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَ طَعَامُهُ مَتَاعاً لَكُمْ وَ لِلسَّيَّارَةِ وَ حُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾ (90)

1- الصادق علیه السلام- ﴿لَا بَأسَ بِأَنْ يَصِيدَ الْمُحْرِمُ السَّمَكَ وَ يَأْكُلَ مَالِحَهُ وَ طَرِيَّهُ وَ يَتَزَوَّدَ وَ قَالَ أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَ طَعَامُهُ مَتَاعاً لَكُمْ قَالَ مَالِحْهُ الَّذِي يَأْكُلُونَ وَ فَضْلُ مَا بَيْنَهُمَا كُلٌّ طَيْرِ يَكُونُ فِي الْآجَامِ يَبِيضُ فِي الْبَرِّ وَ يُفْرِخُ فِي الْبَرِّ فَهُوَ مِنْ صَيْدِ الْبَرِّ وَ مَا كَانَ مِنْ صَيْدِ الْبَرِّ يَكُونُ فِي الْبَرِّ وَ يَبيضُ فِي الْبَحْرِ وَ يُفْرِخُ فِي الْبَحْرِ فَهُوَ مِنْ صَيْدِ الْبَحْر﴾. (3)

2- الصادق علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَ طَعَامُهُ مَتَاعاً لَكُمْ وَ لِلسَّيَّارَةِ وَ قَالَ الصَّادِقِ علیه السلام هُوَ مَلِيحُهُ الَّذِي تَأكُلُونَ وَ قَالَ فَضْلُ مَا بَيْنَهُمَا كُلُّ طَيْرِ يَكُونُ فِي الْآجَامِ يَبِيضُ فِي الْبَرِّ وَ يُفْرِخُ فِي الْبَرِّ فَهُوَ صَيْدُ الْبَرِّ وَ مَا كَانَ مِنْ طَيْرِ يَكُونُ فِي الْبَرِّ وَ بَبِيضُ فِي الْبَحْرِ وَ يُفْرِخُ فِي الْبَحْرِ فَهُوَ مِنْ صَيْدِ الْبَحْرِ﴾. (4)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا مَا فِي الْقُرْآنِ تَأْوِيلُهُ فِي تَنْزِيلِهِ فَهُوَ كُلُّ آيَةٍ مُحْكَمَة نَزَلَتْ فِي تَحْرِيمِ شَيْءٍ مِنَ الْأُمُورِ الْمُتَعَارِفَةِ الَّتِي كَانَتَ فِي أَيَّامِ الْعَرَبِ تَأْوِيلُهَا فِي تَنْزِيلِهَا فَلَيْسَ يُحْتَاجُ فِيهَا إِلَى تَفْسِيرِ أَكْثَرَ مِنْ تَأْوِيلِهَا وَ ذَلِكَ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَى فِي مَعْنَى التَّحْلِيل أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ مَتَاعاً لَكُمْ وَ لِلسَّيَّارَةِ وَ مِثْلُهُ كَثِيره﴾. (5)

4- الصادق علیه السلام- ﴿عَن زَيْدِ الشَّحَامِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ و طعامه متاعاً لَكُمْ وَ لِلسَّيَّارَةِ قَالَ هِيَ الْحِيتَانُ الْمَالِحُ وَ مَا تُزَوَّدَنَ مِنْهُ أَيْضاً وَ إِنْ لَمْ يَكُن مَالِحاً فَهُوَ مَتَاعُ﴾. (6)

ص: 256

4-4- امام صادق علیه السلام- معاوية بن عمار گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «اگر محرمی صیدی را شکار کند حکمش چیست؟» حضرت فرمود: «بر او واجب است که کفّاره اش را بپردازد». گفتم: «و اگر او دوباره این کار را کرد؟» فرمود: «در هر بار انجام آن عمل بر او کفاره واجب است».

5-4- امام صادق علیه السلام- شخص مُحرم اگر صیدی را کشت بر او واجب است، کفاره اش را بپردازد و یا یک صید را به مسکینی صدقه دهد و اگر دوباره بازگشت و صید را کشت، بر او جزایی نیست چرا که خداوند از او انتقام می گیرد و این انتقام در آخرت است.

صید دریایی و طعام آن برای شما و کاروانیان حلال است؛ تا [در حال احرام نیز] از آن بهره مند شوید؛ ولی تا زمانی که محرم هستید شکار صحرایی برای شما حرام است؛ و از [نافرمانی] خدایی که به سوی او محشور می شوید، بپرهیزید! (96)

1- امام صادق علیه السلام- اگر محرم ماهی را صید کند و آن را به صورت شور و تازه استفاده کند و نیز آن را توشه قرار دهد، اشکالی وجود ندارد. و خداوند فرمود: ﴿أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَ طَعَامُهُ مَتَاعًا لَّكُمْ﴾ و امام صادق علیه السلام فرمود: «منظور ماهی نمکینی است که می خورند. حکم تفصیلی بین آن ها چنین است که هر پرنده ای که در بیشه می باشد و در خشکی تخم می گذارد و در خشکی جوجه می آورد، جزء شکار خشکی است و آن چه که در خشکی می باشد و در دریا تخم می گذارد و در دریا جوجه می آورد از شکار خشکی نیست؛ بلکه جزء شکار دریایی است».

2- امام صادق علیه السلام- خدای عزوجل گفت: ﴿أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَ طَعَامُهُ مَتَاعًا لَكُمْ وَ لِلسَّيَّارَةِ﴾. و امام صادق علیه السلام فرمود: «مقصود ماهی نمک سودی است که می خورید». و گفت: «فرق صید بحر و صید بر این است که هر پرنده که در نیزار ها زندگی می کند و در خشکی تخم می گذارد، و در خشکی جوجه برمی آورد صید بر است و هر پرنده که در خشکی به سر می برد، و در دریا تخم می گذارد، و در دریا جوجه برمی آورد صید بحر است».

3- امام علی علیه السلام- آیات قرآن که تأویل و تنزیلشان یکی است هر آیه ی محکمی است که درباره ی حرام بودن چیز معروفی است که در زمان عرب بوده که تأویل و تنزیل آن یکی است و نیازی به تفسیر و شرح بیش از تأویل ندارد، مانند سخن خداوند درباره ی حلال ها: ﴿أُحِلَّ لكُمْ صَیدُ الْبَحْرِ وَ طَعَامُهُ مَتاعاً لَكُمْ وَ لِلسَّيَّارَة﴾ و مانندش بسیار است.

4- امام صادق علیه السلام- زید شحام گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این کلام خداوند: ﴿أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَ طَعَامُهُ مَتَاعًا لَّكُمْ وَ لِلسَّيَّارَةِ﴾ پرسیدم». فرمود: «منظور، ماهی های شور و نمکین هستند و نیز آن چه را که به عنوان توشه مورد استفاده قرار می دهند اگر شور و نمکین نباشد و به عنوان توشه باشد باز هم جزء متاع و بهره به شمار می رود».

ص: 257

5- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ كِتَابِيَ الْمُهَيْمِنَ عَلَى كُتُبهِمُ النَّاسِحَ لَهَا وَ لَقَدْ جِئْتُ بِتَحْلِيلِ مَا حَرَّمُوا وَ بِتَحْرِيمِ بَعْضِ مَا حَلَّلُوا مِنْ ذَلِكَ أَنَّ مُوسَى علیه السلام جَاءَ بِتَحْرِيم صَيْدِ الْحِيتَانِ یَومَ السَّبْتِ حَتَّى إِنَّ اللَّهَ قَالَ لِمَنِ اعْتَدَى مِنْهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ فَكَانُوا وَ لَقَدْ جِئْتُ بِتَحْلِيلَ صَيْدِهَا حَتَّى صَارَ صَيْدُهَا حَلَالًا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَ طَعَامُهُ مَتَاعاً لَكُمْ وَ جِئْتُ بِتَحْلِيلِ الشَّحُومِ كُلَّهَا وَ كُنتُمْ لَا تَأْكُلُونَهَا﴾. (1)

6- الصادق علیه السلام- ﴿وَ اجْتَنِبُ فِي إحْرَامِكَ صَيْدَ الْبَرِّ كُلَّهَ وَ لَا تَأْكُلْ مِمَّا صَادَهُ غَيْرُكَ وَ لَا تُشِرْ إِلَيْهِ فَيَصِيدَهُ﴾. (2)

7- الصادقين علیها السلام- ﴿لَا يَأْكُل الْمُحْرِمُ طَيْرَ الْمَاءِ﴾. (3)

8- الصادق علیه السلام- ﴿كُلِّ شَيْءٍ يَكُونُ أَصْلُهُ فِي الْبَحْرِ وَيَكُونُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ فَلَا يَنْبَغِي لِلْمُحْرِمِ أَنْ يَقْتُلَهُ فَإِنْ قَتَلَهُ فَعَلَيْهِ الْجَزَاءُ﴾. (4)

9- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام قَالَ: مَرَّ عَلَى عَلَى قَوْمٍ يَأْكُلُونَ جَرَادَا فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ مُحْرِمُونَ فَقَالُوا إِنَّمَا هُوَ مِنْ صَيْدِ الْبَحْرِ فَقَالَ لَهُمُ ارْمُوهُ فِي الْمَاءِ إِذَا﴾. (5)

10- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ حُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ مَا دُمْتُمْ حُرُماً هَذَا يَقْتَضِي تَحْرِيمَ الْإِصْطِيَادِ فِي حال الإحْرَام وَ تَحْرِيم أَكُل مَا صَادَهُ الْغَيْرُ﴾. (6)

قوله تعالى: ﴿جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ وَ الشَّهْرِ الحَرا الْهَدْيَ وَ الْقَلائِدَ ذلِكَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللهَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ (97)

1- الصادق علیه السلام- ﴿عَن أَبَان بن تَغْلِبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ قَالَ جَعَلَهَا اللَّهُ لِدِينِهِمْ وَ مَعَايِشِهِمْ﴾. (7)

2- الصادق علیه السلام- ﴿عَن عَبْدِ الرَّحْمَن بَن أَبي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ أَنَاساً مِنْ هَؤُلَاءِ الْقُصَاصِ يَقُولُونَ إِذَا حَجَّ رَجُلُ حَجَّةً ثُمَّ تَصَدَّقَ وَ وَصَلَ كَانَ خَيْراً لَهُ فَقَالَ كَذَبُوا لَوْ فَعَلَ هَذَا النَّاسِ لَعَطَّلَ هَذَا الْبَيْتُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ هَذَا الْبَيْتَ قِياماً لِلنَّاسِ﴾. (8)

ص: 258

5- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- خداوند عزیز کتاب مرا حاکم و ناسخ بر کتب آن ها قرار داده من حلال نموده ام چیز هایی را که حرام کرده اند و حرام نموده ام بعضی از چیز هایی را که حلال دانسته اند یکی از آن ها این است که موسی علیه السلام ماهی گرفتن را در روز شنبه حرام کرده است و خداوند به متجاوزین از این دستور می فرماید: میمون پست باشید (بقره /65) و آن چنان شدند اما من صید ماهی را حلال نمودم خداوند می فرماید: «﴿أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَ طَعَامُهُ مَتَاعاً لَكُمْ﴾».

6- امام صادق علیه السلام- در هنگام احرامت از همه ی شکار های صحرا اجتناب کن و از آن چه غیر تو صید کرده نخور و به سوی آن اشاره نکن تا آن را صید کند.

7- امام باقر علیه السلام- محرم از پرندگان آبی نمی خورد.

8- امام صادق علیه السلام- هر چیزی که اصلش از دریاست ولی هم در خشکی و هم در دریا می باشد، کشتن آن بر محرم جایز نیست. پس اگر چنین حیوانی را بکشد، باید مجازات شود.

9- امام علی علیه السلام- از امام باقر علیه السلام روایت است: امام علی علیه السلام بر مردم گذشت، در حالی که ملخ می خوردند فرمود: «سبحان الله شما محرمید؟» گفتند: «این ها از دریا هستند». گفت: «اگر چنین است پس آن ها را در آب فرو برید - یعنی این ها با فروبردن در آب می میرند - پس چگونه از جانوران دریا هستند».

10- امام على علیه السلام- ﴿وَ حُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً﴾؛ این آیه مقتضی این است که صید در حال احرام و خوردن چیزی که دیگری آن را صید کرده، حرام است.

خداوند کعبه - بیت الحرام - را وسیله ای برای استواری و سامان بخشیدن به کار مردم قرار داده و همچنین ماه حرام و قربانی های بی نشان و قربانی های نشاندار را این گونه احکام به خاطر آن است که بدانید خداوند آن چه در آسمان ها و آن چه در زمین است می داند؛ و بدانید خدا بر هر چیزی داناست. (97)

1- امام صادق علیه السلام- ابان بن تغلب گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِّلنَّاسِ﴾ پرسیدم: حضرت فرمود: «خداوند آن را برای دین و زندگی دنیویشان قرار داد».

2- امام صادق علیه السلام- عبدالرحمن بن ابی عبدالله گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «گروهی از این معرکه گیر ها می گویند: «وقتی شخص یک بار حج بجا آورد و دیگر به حج نرود و به جای آن پولش را صدقه داده و صله رحم کند از حج برایش بهتر است». حضرت فرمود: «دروغ گفتند اگر مردم این کار را بکنند این بیت تعطیل می شود در حالی که خداوند متعال آن را برای قیام مردم قرار داده است».

ص: 259

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَوْلُهُ جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ قَالَ: مَا دَامَتِ الْكَعْبُةُ قَائِمَةً وَ يَحْجُ النَّاسُ إِلَيْهَا لَمْ يُهْلَكُوا فَإِذَا هَدَمَتْ وَ تَرَكُوا الْحَجَّ هَلَكُوا﴾. (1)

4- الصادق علیه السلام- ﴿مَنْ أَتَى هَذَا الْبَيْتَ يُريدُ شَيْئًا لِلدُّنْيَا وَ الْآخِرَةَ أَصَابَهُ﴾. (2)

5- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿مَعْنَاهُ جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ أَمْناً لِلنَّاسِ بِهَا يَقُومُونَ أَنْ يَأْمَنُونَ وَ لَوْلَاهَا لَفَنَوْا وَ هَلَكُوا وَ مَا قَامُوا وَكَانَ أَهْلُ الْجَاهِلِيَّة يَأْمَنُونَ بِهِ فَلَوْ لَقِيَ الرَّجُلُ قَاتِلَ أَبِيهِ أَوِ ابْنِهِ فِي الْحَرَمِ مَا قَتَلَهُ﴾. (3)

6- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَنَانَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِمَ سُمِّيَ بَيْتُ اللَّهِ الْحَرَامَ قَالَ لِأَنَّهُ حُرِّمَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ أَنْ يَدْخُلُوهُ﴾. (4)

7- الصادق علیه السلام- ﴿رُوى عَن الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ لِمَ سُمِّيَتِ الْكَعْبَةُ كَعْبَةَ قَالَ لِأَنَّهَا مُرَبَّعَةُ فَقِيلَ لَهُ وَ لِمَ صَارَتْ مُرَبَّعَةً قَالَ لِأَنَّهَا بحِذَاءِ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ وَ هُوَ مُرَبِّعُ فَقِيلَ لَهُ: وَ لِمَ صَارَ الْبَيْتُ الْمَعْمُورُ مُرَبَّعاً قَالَ لِأَنَّهُ بِحِذَاءِ الْعَرْشِ وَ هُوَ مُرَبِّعُ فَقِيلَ لَهُ وَ لِمَ صَارَ الْعَرْشُ مُرَبَّعاً قَالَ لِأَنَّ الْكَلِمَاتِ الَّتِي بُنِي عَلَيْهَا الْإِسْلَامُ أَرْبَعُ وَهِيَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ﴾. (5)

8- الرَّسُولَ صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَنِ الْحَسَنِ بْن عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام قَالَ جَاءَ نَفَرُ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَسَأَلُوهُ عَنْ أَشْيَاءَ فَكَانَ فِيمَا سَأَلُوهُ عَنْهُ أَنْ قَالَ لَهُ أَحَدُهُمْ لِلَّى شَيْءٍ سُنْيَتِ الْكَعْبَةُ كَعْبَةَ فَقَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم لِأَنَّهَا وَسَطُ الدُّنْيَا﴾. (6)

9- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ دَاوُدَ بْن كَثِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ... فَقَالَ: يَا دَاوُدَ نَحْنُ الصَّلَاةُ فِي كِتَابٍ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ نَحْنُ الزَّكَاةَ وَ نَحْنُ الصِّيَامُ وَ نَحْنُ الْحَقِّ وَ نَحْنُ الشَّهْرُ الْحَرَام وَ نَحْنُ الْبَلَدَ الْحَرَام وَ نَحْنُ كَعبةُ اللهِ وَ نَحْنُ قَبْلَةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ وَجْهُ اللهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَلَمَّ وَجهُ الله﴾. (7)

قوله تعالى: ﴿اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ شَدِيدُ الْعِقابِ وَ أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (98)

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿قَالَ اللهُ جَلَّ جَلَالُهُ مَنْ أَذْنَبَ ذَنْباً صَغِيراً أَوْ كَبِيراً وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ أَنَّ لِي أَنْ أَعَذِّبَهُ بِهِ أَوْ أَعْفُو عَنْهُ لَا غَفَرْتُ لَهُ ذَلِكَ الذَّنْبَ أَبَداً وَ مَنْ أَذْنَبَ ذَنْباً صَغِيراً كَانَ أَوْ كَبيراً وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّ لِي أَنْ أَعَذِّبَهُ وَ أَنْ أَعْفُو عَنْهُ عَفَوْتُ عَنْهُ﴾. (8)

ص: 260

3- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الحَرَامَ قِياماً لِلنَّاسِ﴾؛ تا زمانی که خانه پا برجاست و مردم به حج می روند هلاک نمی شوند و اگر کعبه نابود شود و از بین برود و آن ها حج را ترک کنند نابود می شوند.

4- امام صادق علیه السلام- هر کس که به این خانه می آید و می خواهد که از چیزی برای دنیا و آخرت بهره ببرد، آن را به دست می آورد.

5- ابن عباس رحمه الله عنه- ﴿جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ﴾ یعنی امنیت پیدا می کنند و اگر کعبه نبود نابود و هلاک می شدند و پایدار نمی ماندند و اهل جاهلیت به وسیله ی آن امنیت پیدا می کردند و اگر مردی قاتل پدرش و پسرش را در حرم می یافت، او را نمی کشت.

6- امام صادق علیه السلام- حنان گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «چرا خانه ی خدا بیت الله الحرام نامیده شده است؟» فرمود: «چون بر مشرکین حرام است که در آن وارد شوند».

8- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام سؤال شد: «برای چه کعبه کعبه نامیده شده است؟» حضرت فرمود: «زیرا چهارگوش می باشد». عرض شد: «برای چه چهارگوش می باشد؟» حضرت فرمود: «زیرا محاذی بیت المعمور است و آن چهار گوش می باشد». عرض شد: «برای چه بيت المعمور چهار گوش است؟» حضرت فرمود: «زیرا محاذی عرش است و آن چهار گوش می باشد». عرض شد: «چرا عرش مربع است؟» فرمود: «زیرا کلماتی که اسلام بر آن بنا شده چهار تا است و آن ها عبارتند از: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اكبر».

8- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- از امام حسن علیه السلام روایت است: چند نفر یهودی محضر رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم رسیدند و از سرور از اموری سؤال کرده و در ضمن سؤالاتی که کردند یکی از ایشان پرسید: «برای چه کعبه، کعبه نامیده شده است؟» نبی اکرم صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «زیرا در وسط دنیا واقع شده است».

9- امام صادق علیه السلام- داود بن کثیر گوید: ... امام صادق علیه السلام فرمود: ای داود منظور از نماز و زکات و روزه و حج و ماه حرام و سرزمین حرام و خانه کعبه و قبله ی خدا و وجه الله ما هستیم؛ خداوند متعال فرمود: پس به هر جای که رو کنید همان جا رو به خداست.(بقره/115)».

بدانید خدا دارای مجازات شدید و [در عین حال] آمرزنده و مهربان است. (98)

1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- هر کس گناهی انجام دهد؛ چه کوچک باشد و چه بزرگ، و نمی داند که بر من است که او را عذاب کنم یا ببخشم هرگز این گناه را بر او نمی آمرزم و هر کس گناهی انجام دهد؛ چه بزرگ باشد یا کوچک و بداند که بر من است که او را عذاب کنم یا ببخشم او را می بخشم.

ص: 261

پیامبر وظیفه ای جز رساندن پیام [الهی] ندارد؛ و مسؤول اعمال شما نیست و خداوند آن چه را آشکار می کنید و آن چه را پنهان می دارید می داند. (99)

بگو: «هیچ گاه ناپاک و پاک مساوی نیستند؛ هر چند فزونی ناپاک ها تو را به شگفتی اندازد. از [مخالفت] خدا بپرهیزید ای صاحبان خرد تا رستگار شوید». (100)

ای کسانی که ایمان آورده اید از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد، شما را در رنج می افکند سؤال نکنید؛ و اگر به هنگام نزول قرآن از آن ها سؤال کنید برای شما آشکار می شود؛ خداوند آن ها را [برای سهولت] نادیده گرفته است. و خداوند آمرزنده و دارای حلم است. (101)

1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- در روایت ابوجارود آمده است، امام باقر علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از قیل و قال، فساد مال و بسیاری خواهش و سؤال نهی فرمود. به وی گفتند: «ای نواده ی رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم! این که می فرمایی، در کجای قرآن آمده است؟» فرمود: «خدای عزوجل می فرماید: در بسیاری از سخنان در گوشی [و جلسات محرمانه] آن ها خیر و سودی نیست مگر کسی که به این وسیله امر به کمک به دیگران یا کار نیک یا اصلاح در میان مردم کند. (نساء /114) و فرمود: اموال خود را که خداوند وسیله قوام زندگی شما قرار داده به دست سفیهان نسپارید. (نساء /5)» و فرمود: ﴿لا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاء إِن تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾».

2- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- و نهی فرمود: از بگو مگو و زیادی پرسش و تباه ساختن مال این که آن حضرت نهی کرده از درخواست اموال مردم و بسا مقصود پرسش از امورات و کاوش بسیار از آن ها باشد چنان که خدا عزوجل فرموده: ﴿لا تَسْتَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾.

3- امام علی علیه السلام- خداوند واجباتی را بر عهده ی شما گذاشته آن را ضایع نکنید، و حدودی را مقرر فرموده از آن تجاوز ننمایید و از اموری نهی نموده حرمت آن را از بین نبرید، و مسایلی را بر شما تکلیف نکرده و آن ها را از روی فراموشی و انگذاشته پس خود را نسبت به آن ها در زحمت نیندازید.

4- امام رضا علیه السلام- خداوند فرموده است: نمی دانید از آگاهان بپرسید. (انبیاء /7) و نیز فرموده: چرا از هر گروهی دسته ای به سفر نروند تا دانش دین خویش را بیاموزند و چون بازگشتند مردم خود را هشدار دهند. (توبه /122) بر شما واجب شده که از ما سؤال کنید و بر ما جواب شما واجب نیست. آیا از کثرت سؤال نهی نشدید و خود از این که به سؤالاتتان پایان دهید امتناع کردید؟ شما را از این کار

ص: 262

قوله تعالى: ﴿ما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَ مَا تَكْتُمُونَ﴾ (99)

قوله تعالى: ﴿قُلْ لا يَسْتَوِي الخَبيثُ وَ الطَّيِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الخَبِيثِ فَاتَّقُوا اللهَ يا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ (100)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَسْتَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ وَ إِنْ تَسْتَلُوا عَنْها حِينَ يُنَزِّلُ الْقُرْآنُ تُبدَ لَكُمْ عَفَا اللَّهُ عَنْهَا وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ (101)

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَنْ أَبِي الْجَارُودِ قَالَ: قَالَ أبو جعفر علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم نَهَى عَنِ الْقِيلَ وَ الْقَالَ وَ فَسَادِ الْمَالِ وَ كَثْرَةِ السُّؤَالِ فَقِيلَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَيْنَ هَذَا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ لا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحِ بَيْنَ النَّاسِ وَ قَالَ وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللهُ لَكُمْ قِيامَاً وَ قَالَ لا تَسْتَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾. (1)

2- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿أَنَّهُ نَهَى عَنْ قِيلَ وَ قَال وَ كَثْرَة السُّؤَالِ وَ إِضَاعَة الْمَالِ وَ أَمَّا كَثْرَةُ السُّؤَالِ فَإِنَّهُ نَهَى عَنْ مَسْأَلَة النَّاسِ أَمْوَالَهُمْ وَ قَدْ يَكُونُ أَيْضاً مِنَ السُّوَالِ عَنِ الْأَمُورِ وَ كَثْرَةِ الْبَحْثِ عَنْهَا كَمَا قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لا تَسْتَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ افْتَرَضَ عَلَيْكُمْ فَرَائِضَ فَلَا تُضَيَّعُوهَا وَ حَدَّ لَكُمْ حُدُوداً فَلَا تَعْتَدُوهَا وَ نَهَاكُمْ عَنْ أَشْيَاءَ فَلَا تَنتَهكُوهَا وَ سَكَتَ لَكُمْ عَنْ أَشْيَا، وَ لَمْ يَدَعْهَا نِسْيَانًا فَلَا تتكلفُوها﴾. (3)

4- الرضا علیه السلام- ﴿قَالَ اللهُ فَسْتَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لا تَعْلَمُونَ و قَالَ فَاوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنذِرُوا قَوْمَهُمْ ... فَقَدْ فَرضَتْ عَلَيْكُمُ المَسْأَلَة وَ الرَّدُّ إِلَيْنَا وَ لَمْ يُفْرَضَ عَلَيْنَا الْجَوَابُ أَوَ لَمْ تُنْهَوْا عَنْ كَثْرَةِ الْمَسَائِلِ فَأَبَيْتُمْ أَنْ تَنْتَهُوا إِيَّاكُمْ وَ ذَاكَ فَإِنَّهُ إِنَّمَا هَلَكَ مَنْ

ص: 263

كان قَبْلَكُمْ بكثرة سؤالِهِمْ لِأَنْبِيَائِهِمْ علیهم السلام قَالَ اللهُ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَسْتَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾. (1)

5- الباقر علیه السلام- ﴿لا تَسْتَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ لَمْ تُبْدَ لَكُمْ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾. (2)

6- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَسُ أَنَّهُ قَالَ: لَا تَسْأَلُونَى عَنْ شَيْءٍ إِلَّا بَيَّنْتُهُ فَقَامَ رَجُلٌ مِنْ بَنِي سَهُم يُقَالُ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حَدَافَةَ وَ كَانَ يُطْعَنُ فِي نَسَبهِ فَقَالَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مَنْ أَبِي قَالَ أَبُوكَ حَدَافَةُ بْنُ قَيْس فَنَزَلَتْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَسْتَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ﴾. (3)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَمَّا نَزَلَتْ وَ الله عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ ... قَالَ الْمُؤْمِنُونَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَفِي كُلِّ عَامٍ فَسَكَتَ فَأَعَادُوا عَلَيْهِ مَرَّتَيْنِ فَقَالَ لَا وَ لَوْ قَالَ نَعَمْ لَوَجَبَتْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَسْتَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾. (4)

8- المهدى عجل الله تعالی فرجه الشریف- ﴿عَنْ إِسْحَاق بْن يَعْقُوب أَنَّهُ وَرَدَ عَلَيْهِ مِنَ النَّاحِيَةِ الْمُقَدَّسَة عَلَى يَدِ مُحَمَّدِ بْن عُثْمَانَ وَ أَمَّا عِلَّهُ مَا وَقَعَ مِنَ الْغَيْبَة فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَسْتَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ إِنَّهُ لَمْ يَكُنْ أَحَدٌ مِنْ آبَائِي إِذَا وَقَعَتْ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةً لِطَاغِيَةِ زَمَانِهِ وَ إِنِّي أَخْرُجُ حِينَ أَخْرُجُ وَ لَا بَيْعَةَ لِأَحَدٍ مِنَ الطَّوَاغِيتِ فِي عُنُقِي وَ أَمَا وَجْهُ الِانْتِفَاعِ بِي فِي غَيْبَتِي فَكَالِانْتِفَاعِ بِالشَّمْسِ إِذَا غَيَّبَهَا عَنِ الْأَبْصَارِ السَّحَابُ وَ إِنِّي لَأَمَانُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ كَمَا أَنَّ النُّجُومَ أَمَانُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ فَأَغْلِقُوا أَبْوَابَ السُّوَالِ عَمَّا لَا يَعْنِيكُمْ وَ لَا تَتَكَلَّفُوا عَلَى مَا قَدْ كَفِيتُمْ﴾. (5)

9- الصادق علیه السلام- ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تُكْثِرُوا السُّؤَالَ إِنَّمَا هَلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ بِكَثْرَةِ سُؤَالِهِمْ أَنْبِيَاءَهُمْ علیهم السلام وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَسْتَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ لَا تَسُؤْكُمْ وَ اسْأَلُوا عَمَّا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ وَ اللَّهِ إِنَّ الرَّجُلَ يَأْتِينِي وَ يَسْأَلْنِي فَأَخْبِرُهُ فَيَكْفُرُ وَ لَوْ لَمْ يَسْأَلْنِي مَا ضَرَّهُ و قَالَ اللهُ وَ إِن تَسْتَلُوا عَنْهَا حِينَ يُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبدَ لَكُمْ إِلَى قَوْلِهِ قَدْ سَأَهَا قَوْمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها كَافِرِينَ﴾. (6)

ص: 264

برحذر می دارم. کسانی که پیش از شما بودند تنها به خاطر کثرت سؤال از پیامبرانشان هلاک شدند؛ خداوند تبارک و تعالی می فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاء إِن تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾.

5- امام باقر علیه السلام- از چیز هایی که برای شما آشکار نشده نپرسید که اگر برای شما آشکار شود شما بدتان می آید.

6- امام باقر علیه السلام- انس گوید: پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «از هر چه بپرسید برایتان تبیین می کنم». مردی از قبیله بنی سهم به نام عبدالله بن حذافه که از نسب او عیب می گرفتند و بر او طعنه می زدند برخاست و گفت: «ای پیامبر خدا پدر من کیست؟» فرمود: «پدرت حذافهٔ بن قیس است». پس این آیه نازل شد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاء إِن تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾.

7- امام علی علیه السلام- هنگامی که آیه: و برای خدا بر مردم است که آهنگ خانه [او] کنند. (آل عمران /97) نازل شد مؤمنان گفتند: «ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آیا در هر سال [حج واجب است]؟» پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم سکوت کرد و دوباره تکرار کردند؛ در نتیجه فرمود: «نه» و اگر می گفت: «بله»، واجب می شد؛ پس خداوند نازل فرمود: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَسْتَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾.

8- امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف- از اسحاق بن یعقوب روایت است: این مطلب از ناحیه ی مقدسه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به وسیله ی محمّد بن عثمان وارد شد: «و اما علت غیبت که واقع شده، خداوند می فرماید: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَسْتَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾ هر یک از پدران من ناچار از آن بودند که بیعت با ظالم زمان خود را به گردن بگیرند ولی من موقعی ظهور می کنم که بیعت هیچ یک از ستمگران را به گردن نگرفته ام و امّا چگونگی انتفاعی که مردم در غیبت من از وجودم می برند مانند استفاده از آفتاب است که ابر آن را از نظر ها مستور ساخته است وجود من امان مردم روی زمین است چنان که ستارگان امان اهل آسمان هستند پس در های سؤال را از چیزی که به حال شما ندارد ببندید و برای فهم چیزی که تکلیف به آن ندارید خود را ناراحت نکنید».

9- امام صادق علیه السلام- ای مردم تقوای الهی پیشه کنید و زیاد سؤال نکنید. کسانی که قبل از شما بودند به خاطر این که از پیامبرانشان زیاد سؤال می کردند، هلاک شدند. و خدای عزوجل فرمود: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَسْتَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ﴾ و از آن چه خداوند بر شما واجب کرده بپرسید. به خدا سوگند شخصی نزد من می آید و از من سؤال می کند و به او خبر می دهم؛ پس کافر می شود و اگر از من سؤال نمی کرد، به او زیان نمی رساند. و خداوند فرمود: ﴿وَ إِنْ تَسْتَلُوا عَنْها حِينَ يُنَزِّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَكُمْ... قَدْ سَأَلَهَا قَوْمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها كَافِرِينَ﴾.

ص: 265

قوله تعالى: ﴿قَدْ سَأَلَهَا قَوْمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها كافِرِينَ﴾ (102)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَدْ سَأَنَا قَوْمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِهَا كَافِرِينَ أَنَّهُمْ قَوْمُ عِيسَى علیه السلام سَأَلُوا إِنْزَالَ الْمَائِدَةَ ثُمَّ كَفَرُوا بِهَا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿ما جَعَلَ اللهُ مِنْ بَحِيرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَسِيلَةٍ وَ لا حَامِ وَ لكِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يَفْتَرُونَ عَلَى اللهِ الْكَذِبَ وَ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ﴾ (103)

1- الصادق علیه السلام- ﴿إِنَّ أَهْلَ الْجَاهِلِيَّةِ كَانُوا إِذَا وَلَدَتِ النَّاقَةُ وَلَدَيْنِ فِي بَطْن قَالُوا وَصَلَتْ فَلَا يَسْتَحِلُونَ ذَبْحَهَا وَ لَا أَكْلَهَا وَ إِذَا وَلَدَتْ عَشْراً جَعَلُوهَا سَائِبَةً فَلَا يَسْتَحِلُونَ ظَهْرَهَا وَ لَا أَكْلَهَا وَ الْحَامُ فَحْلُ الْإِبل لَمْ يَكُونُوا يَسْتَحِلُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَمْ يُحَرَّمْ شَيْئاً مِنْ هَذَا وَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ الْبَحِيرَةُ إِذَا وَلَدَتْ وَ وَلَدَ وَلَدْهَا بُحِرَت﴾. (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّ الْبَحِيرَةَ كَانَتْ إِذَا وَضَعَتِ الشَّاةُ خَمْسَةَ أَبْطْن فَفِي السَّادِسَةِ قَالَتِ الْعَرَب قَدْ بُحِرَتْ فَجَعَلُوهَا لِلصَّنَمِ وَ لَا تُمْنَعُ مَاءً وَ لَا مَرْعَى وَ الْوَصِيلَةَ إِذَا وَضَعَتِ الشَّاةُ خَمْسَةَ أَبْطْن ثُمَّ وَضَعَتْ فِي السَّادِسَةِ جَدْياً وَ عَنَافاً فِي بَطْنِ وَاحِدٍ جَعَلُوا الْأَنْتَى لِلصَّنَمِ وَ قَالُوا وَصَلَتْ أَخَاهَا وَ حَرَّمُوا لَحْمَهَا عَلَى النِّسَاءِ وَ الْحَامَ كَانَ إِذَا كَانَ الْفَحْلُ مِنَ الْإِيلِ جَدَ الْجَدَّ قَالُوا حَمَى ظَهْرَهُ فَسَمَّوْهُ حَامًا فَلَا يُرْكَبُ وَ لَا يُمْنَعُ مَاءً وَ لَا مَرْعَى وَ لَا يُحْمَلُ عَلَيْهِ شَيْءٌ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فَقَالَ مَا جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِيرَةٍ إِلَى قَوْلِهِ وَ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ﴾. (3)

3- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَن ابْن عَبَّاس عَن النَّبى صلی الله علیه و اله و سلم أَنَّ عَمْرُو بْن لُحَيِّ بْنِ قَمَعَةَ بْن جُنْدِفَ كَانَ قَدْ مَلَكَ مَكَّةَ وَ كَانَ أَوَّلَ مَنْ غَيَّرَ دِينَ إِسْمَاعِيلَ علیه السلام فَاتَّخَذَ الْأَصْنَامَ وَ نَصَبَ الْأَوْثَانَ وَ بَحْرَ الْبَحِيرَةَ وَ سَيَّبَ السَّائِبَةَ وَ وَصَلَ الْوَصِيلَةَ وَ حَمَى الْحَامِيَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَلَقَدْ رَأَيْتُهُ فِي النَّارِ تُؤْذِي أَهْلَ النَّارِ رِيحُ قُصْبِهِ وَ يُرْوَى يَجُرُّ قُصْبَهُ فِي النَّار﴾. (4)

ص: 266

جمعی از پیشینیان شما از چنان اموری سؤال کردند؛ و سپس با آن به مخالفت برخاستند. [ممکن است شما هم چنین سرنوشتی پیدا کنید]. (102)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَدْ سَأَلَهَا قَوْمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها كَافِرِينَ﴾؛ آن ها قوم عیسی علیه السلام هستند؛ نزول سفره ی [آسمانی] را درخواست کردند و سپس به آن کافر شدند.

خداوند هیچ گونه «بحیره» و «سائبه» و «وصیله» و «حام» قرار نداده است [اشاره به چهار نوع از حیوانات اهلی که در زمان جاهلیت استفاده از آن ها را به عللی حرام می دانستند؛ و این بدعت در اسلام ممنوع شد] ولی کسانی که کافر شدند بر خدا دروغ می بندند؛ و بیشتر آن ها درک نمی کنند. (103)

1- امام صادق علیه السلام- اهل جاهلیت هنگامی که شتر از یک شکم دوقلو می زایید، می گفتند: وصلت (رسید) پس ذبح و کشتن آن را جایز نمی دانستند و آن را نمی خوردند. اگر شتر، ده کره می زایید آن را سایبه می خواندند و آزاد می کردند و بر پشت آن سوار نمی شدند و آن را نمی خوردند. شتر حام، شتر نر و قوی بود که آن را حلال نمی دانستند. پس خداوند عزوجل، این آیه را نازل کرد که چیزی از این شتران را حرام نکنند. خداوند چیزی از این ها را حرام نکرده و امام صادق علیه السلام فرمود: «بحیره ماده شتری است که خودش بزاید و بچه اش نیز زاد و ولد کند آن گاه، شکافی در گوشش ایجاد می کنند».

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- بحیره موقعی بود که گوسفند پنج مرتبه بزاید و در مرتبه ششم می گفتند بحیره شده و آن بره را برای بت قرار می دادند و دیگر کسی مانع از چرا و آب خوردن او نمی شد. وصیله به گوسفندی می گفتند که پنج شکم بزاید و در مرتبه ششم یک بزغاله نر و یک ماده در یک شکم بزاید که بزغاله ماده را برای بت قرار می دادند و می گفتند به برادرش رسید و گوشت شد، آن را برای زنان حرام می کردند وقتی شتر نری پدر پدر پدر می شد، می گفتند پشت شتر قرق شد و دیگر نمی توان از او سواری و باربری کشید و او را حام می نامیدند و از چرا و آب او جلوگیری نمی شد. خداوند این عقاید آن ها را رد کرده فرمود: ﴿مَا جَعَلَ اللهُ مِن بَحِيرَةٍ ... وَ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ﴾.

3- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: عمرو بن یحیی بن قمعه بن خندف فرمانروای مکه بود و او اولین نفر بود دین اسماعیل را تغییر داد. بت ها و بت پرستی را رایج نمود و بحیره و سائبه و وصیله و حامی را به وجود آورد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: «در آتش جهنّم او را مشاهده کردم که اهل دوزخ از گند نای او در آزار بودند». و روایت است که نایش در دوزخ کشیده می شد.

ص: 267

4- الصادق علیه السلام- ﴿عَن أَبي الربيع قَالَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَن السَّائِبَة قَالَ هُوَ الرَّجُلُ يُعْتِقُ غُلَامَهُ ثُمَّ يَقُولُ لَهُ اذْهَبْ حَيْثُ شِئْتَ لَيْسَ لِي مِنْ مِيرَائِكَ شَيْءٌ وَ لَا عَلَيَّ مِنْ جَرِيرَتِكَ شَيْءٌ وَ يُشْهِدُ عَلَى ذَلِكَ شَاهِدَيْنِ﴾. (1)

5- الباقر علیه السلام- ﴿عَن عَمَّار بن أبى الْأَحْوَصِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام عَن السَّائِبَةِ قَالَ انْظُرْ فِي الْقُرْآنِ فَمَا كَانَ فِيهِ تَحْرِيرُ رَقَبَةَ فَذَلِكَ يَا عَمَّارُ السَّائِبَةُ الَّتِى لَا وَلَاءَ لِأَحَدٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ عَلَيْهِ إِلَّا اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ فَمَا كَانَ وَلَاؤُهُ لِلهِ عَزَّ وَجَلَّ فَهُوَ لِرَسُولِه صلی الله علیه و اله و سلم وَ مَا كَانَ لِرَسُولِ صلی الله علیه و اله و سلم فَإِن وَلَاءَهُ لِلْإِمَام وَ جِنَايَتَهُ عَلَى الْإِمَامِ وَ مِيرَاثَهُ لَهُ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿و إذا قيلَ هُمْ تَعَالَوْا إلى ما أَنْزَلَ اللهُ وَ إِلَى الرَّسُول قَالُوا حَسْبُنَا ما وَجَدْنا عَلَيْهِ آباءنا أَوَلَوْ كانَ آبَاؤُهُمْ لا يَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ﴾ (104)

1- العسكري علیه السلام- ﴿قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام وَصَفَ اللَّهُ هَوْلَاءِ الْمُتَّبِعِينَ لِخُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَقَالَ وَ إِذَا قِيلَ هُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ فِي كِتَابِهِ مِنْ وَصفِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ حِلْيَة عَلى علیه السلام وَ وَصْفِ فَضَائِلِهِ وَ ذِكْرِ مَنَاقِبِهِ وَ إِلَى الرَّسُولِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ تَعَالَوْا إِلَى الرَّسُول صلی الله علیه و اله و سلم لَتَقْبَلُوا مِنْهُ مَا يَأْمُرُكُمْ بِهِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا مِنَ الدِّينِ وَ الْمَذْهَب فَاقْتدوا بدين آبَائِهِمْ فِي مُخَالَفَة رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ مُنَابَدَةَ عَلِيٌّ وَلِيَّ اللهِ علیه السلام قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ أَوَ لَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لا يَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ إِلَى شَيْءٍ مِنَ الصَّوَاب﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّ -كُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى الله مَرْجِعُكُمْ جَميعاً فَيُنَبِّئُكُم بما كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ (105)

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿قال الصادِق علیه السلام أَنَّ ثَعْلَبَةَ الْخُشَنِيَّ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ فَقَالَ علیه السلام وَ أَمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَ عَن الْمُنْكَر وَ اصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ حَتَّى إِذَا رَأَيْتَ شُحاً مُطَاعاً وَ هَوَى مُتبَعاً وَ إِعْجَابَ كُلِّ ذِي رَأى برأيهِ فَعَلَيْكَ بنَفْسِكَ وَ دَعْ أَمْرَ الْعَامَّة﴾. (4)

ص: 268

4- امام صادق علیه السلام- ابوربیع نقل می کند: از امام صادق علیه السلام در مورد سائبه سؤال شد و ایشان فرمود: «منظور مردی است که برده اش را آزاد می کند و به او می گوید: به هر جا می خواهی برو و از میراث تو چیزی به من تعلّق نخواهد گرفت و جرم و گناه تو به من ربطی نخواهد داشت». و شاهدی را نیز بر این موضوع گواه می گیرد.

5- امام باقر علیه السلام- عمّار بن ابی احوص گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد سائبه سؤال شد و ایشان فرمود: «به قرآن مراجعه کن. ای عمار! هر جا که باید بنده ای مؤمن را آزاد کند. (نساء /92) آمده است منظور سائبه است. و کسی جز خدا بر او ولایت و مالکیت ندارد. هر چیزی که خدا بر آن ولایت داشته باشد، رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم نیز بر آن ولایت دارد و هر چه که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم بر آن ولایت داشته باشد ولایت و میراث آن از آن امام نیز خواهد بود.

هنگامی که به آن ها گفته شود: «به سوی آن چه خدا نازل کرده و به سوی پیامبر بیایید». می گویند: «آن چه پدران خود را بر آن یافته ایم ما را بس است». آیا اگر پدران آن ها چیزی نمی دانستند و هدایت نیافته بودند [باز هم باید از آن ها پیروی کنند]؟! (104)

1- امام عسكرى علیه السلام- ﴿وَ إِذا قِيلَ هُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ الله قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَ وَ لَوْ كَانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ﴾. خداوند مشخصات پیروان شیطان را در این آیه بیان کرده، وقتی به آن ها گفته شد، بیایید تا برای شما توضیح دهیم آن چه را خداوند در کتاب خود بیان نموده از صفات حضرت محمد و آراستگی علی علیه السلام و فضائل و مناقب او و به آن چه پیامبر دستور می دهد گوش فرا دهید تا بپذیرید. گفتند ما به روشی که پدرانمان برایمان گذاشته اند کفایت می کنیم. و در مخالفت پیامبر اکرم و دشمنی با علی ولی الله پیرو دین و مذهب پدران خویش می شوند. خداوند می فرماید: ﴿أَ وَ لَوْ کانَ آبَاؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ﴾؛ اگر چه پدران آن ها علم و اطلاع درستی نداشته باشند.

ای کسانی که ایمان آورده اید مراقب خود باشید اگر شما هدایت یافته باشید گمراهی کسانی که گمراه شده اند به شما زیانی نمی رساند بازگشت همه ی شما به سوی خداست؛ و شما را به آن چه انجام می دادید آگاه می سازد. (105)

1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- از امام صادق علیه السلام روایت است: ثعلبه خُشنی از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و اله و سلم پرسید: «تفسیر این آیه: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُم﴾ چیست؟ رسول اکرم صلی الله علیه و اله و سلم پاسخ داد: «به معروف امر کن و از منکر نهی کن و به آن چه از ناملایمات به تو می رسد، صبر کن. و در انجام این وظیفه ی مهم تا می توانی استقامت داشته باش تا جایی که به افرادی که حرص شدید به دنیا و زینت های دنیوی داشته و پیروی سخت از هوی و هوس کرده و در عین حال مغرور و فریفته آراء و افکار خود باشند برخورد کنی در این صورت این وظیفه از عهده ی تو ساقط شده و بر تو است که متوجه اصلاح امور و تهذیب نفس خود بوده و از امر به معروف و دعوت و نصیحت و موعظت خودداری کنی».

ص: 269

2- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿وَ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم أَيُّهَا النَّاسُ عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ وَ عَلى علیه السلام نَفْسِي وَ أَخِي أَطِيعُوا عَلِيًّا فَإِنَّهُ مُطَهَّرُ مَعْصُومُ لَا يَضِلُّ وَ لَا يَشْقَى ثم تلا هذه الآية قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَيْهِ ما حُمِّلَ وَ عَلَيْكُمْ ما حَمَلْتُمْ وَ إِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَى الرَّسُول إِلَّا الْبَلاغ المبين﴾. (1)

3- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ قَوْلُهُ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ قَالَ: أَصْلِحُوا أَنفُسَكُمْ وَ لَا تَتَّبِعُوا عَوْرَاتِ النَّاسِ وَ لَا تَذْكُرُوهُمْ فَإِنَّهُ لَا يَضُرُّكُمْ ضَلَالَتُهُمْ إِذَا كُنتُمْ أَنتُمْ صالحين﴾. (2)

4- الصادق علیه السلام- ﴿نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي التَّقِيَّة﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ المَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصابَتْكُمْ مُصيبَةُ الموتِ تَحْبِسُونَها مِنْ بَعْدِ الصَّلاةِ فَيُقيمان بالله إن ارتبتُم لا نَشْتَرِي بِهِ ثَمَناً وَ لَوْ كانَ ذا قُربى وَ لا نَكْتُمُ شَهادَةَ اللَّهِ إِنَّا إِذَا لَمِنَ الْآثَمَينَ﴾ (106)

2- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- وقتی خداوند بر پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم نازل کرد: ﴿عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُم﴾ پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم به آن ها فرمود: «ای مردم خود را محکم نگه دارید اگر شما راه هدایت را بیابید آنان که گمراه شده اند هیچ ضرری به شما نمی رسانند. علی علیه السلام جان من و برادر من است، از علی علیه السلام پیروی کنید که او معصوم و مطهر است گمراه نمی شود و ظلم و ستم نمی کند؛ پس این آیه را تلاوت فرمود: بگو: «خدا را اطاعت کنید و از پیامبرش فرمان برید! و اگر سرپیچی نمایید پیامبر مسئول اعمال خویش است و شما مسئول اعمال خود اما اگر از او اطاعت کنید هدایت خواهید شد و بر پیامبر چیزی جز رساندن آشکار نیست. (نور /54)».

3- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُم﴾؛ خود را اصلاح کنید و از دیگران عیب جویی نکنید و از آن ها به بدی یاد نکنید. اگر شما صالح باشید، گمراهی آنان ضرری به شما نمی رساند.

4- امام صادق علیه السلام- این آیه در مورد تقیّه نازل شده است.

ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که مرگ یکی از شما فرا رسد در موقع وصیت باید از میان شما دو نفر عادل را به شهادت بطلبد؛ یا اگر مسافرت کردید، و مصیبت مرگ شما فرا رسید و در آن جا مسلمانی نیافتید دو نفر از غیر خودتان را به گواهی بطلبید و اگر به هنگام ادای شهادت در راستگویی آن ها شک کردید، آن ها را بعد از نماز نگاه می دارید تا سوگند یاد کنند که: «ما حاضر نیستیم حق را به چیزی بفروشیم هر چند در مورد خویشاوندان ما باشد؛ و شهادت الهی را کتمان نمی کنیم، که در این صورت از گناهکاران خواهیم بود». (106)

4-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَن هِشَامِ بْنِ الْحَكَم عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَوْ آخَرانِ مِنْ غَيْرِكُمْ قَالَ إِذَا كَانَ الرَّجُلُ فِي بَلَدٍ لَيْسَ فِيهِ مُسْلِمُ جَازَتْ شَهَادَةُ مَنْ لَيْسَ بِمُسْلِمٍ عَلَى الْوَصِيَّة﴾. (1)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿و أمَّا الَّذِي تَأْوِيلُهُ قَبْلَ تَنْزِيلِهِ فَمِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَى فِي الْأُمُورَ الَّتِي حَدَثَتْ فِي عَصْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم مِمَّا لَمْ يَكُن اللَّهُ أَنْزَلَ فِيهَا حُكْماً مَشْرُوحاً وَ لَمْ يَكُنْ عِنْدَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم فِيهَا شَيْءٌ وَ لَا عُرِفَ مَا وَجَبَ فِيهَا ... مِثْلُهُ حَدِيثُ تَمِيمِ الدَّارِى مَعَ ابْنِ مَنْدِي وَ ابْنِ أَبِي مَارِيَةَ وَ مَا كَانَ مِنْ خَبَرِهِمْ فِي السَّفَرِ وَ كَانَا رَجُلَيْنِ نَصْرَانِيَّيْن وَ تَمِيمُ الدَّارِيُّ رَجُلُ مِنْ رُءُوسَ الْمُسْلِمِينَ خَرَجُوا فِي سَفَرٍ لَهُمْ وَكَانَ مَعَ تَمِيمِ الدَّارِى خُرُجُ لَهُ فِيهِ مَتَاعُ وَ آنِيَةُ مَنْقُوشَةُ بِالذَّهَبِ وَقِلَادَةُ مِنْ ذَهَبٍ أَخْرَجَ مَعَهُ لِيَبيعَهُ فِي بَعْضِ أَسْوَاقِ الْعَرَبِ فَلَمَّا فَصَلُوا عَنِ الْمَدِينَةِ اعْتَلَ تَمِيمٌ عِلَّةً شَدِيدَةٌ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ دَفَعَ جَمِيعَ مَا كَانَ مَعَهُ إِلَى ابْنِ مَنْدِيٌّ وَ ابْن أَبي مَارِيَةَ وَ أَمَرَهُمَا أَنْ يُوصِلَاهُ إِلَى أَهْلِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ فَلَمَّا قَدِمَا إِلَى الْمَدِينَة أَخَذَا الْمَتَاعَ وَ الْآنِيَةَ وَ الْقِلَادَةَ فَسَأَلُوهُمَا هَلْ مَرِضَ صَاحِبُنَا مَرَضاً طَوِيلًا أَنْفَقَ نَفَقَةً وَاسِعَةً قَالَا مَا مَرضِ إِلَّا أَيَّامًا قَلَائِلَ قَالُوا فَهَلْ سُرِقَتْ مِنْهُ شَيْءٌ مِنْ مَتَاعِهِ فِي سَفَرِهِ هَذَا قَالَا لَا لَمْ يُسْرَقْ مِنْهُ شَيْءٍ قَالُوا فَهَلِ اتَّجَرَ مَعَكُمَا فِي سَفَرَ تِجَارَةٌ خَسِرَ فِيهَا قَالَا لَمْ يَتَّخِرْ فِي شَيْءٍ قَالُوا فَإِنَّا افْتَقَدْنَا أَفْضَلَ شَيْءٍ كَانَ مَعَهُ آنِيَةً مَنْقُوشَةٌ بالذَّهَبِ وَ قِلَادَةٌ مِنْ ذَهَبٍ فَقَالَا أَمَّا الَّذِي دَفَعَهُ إِلَيْنَا فَقَدْ أَدَيْنَاهُ إِلَيْكُمْ فَقَدَمُوهُمَا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَأَوْجَبَ عَلَيْهِمَا الْيَمِينَ فَحَلَفَا وَ خَلَّى سَبِيلَهُمَا ثُمَّ إِنَّ تِلْكَ الْآنِيَةَ وَ الْقِلَادَةَ ظَهَرَتْ عَلَيْهِمَا فَجَاءَ أَوْلِيَاءُ تَمِيمٍ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَأَخْبَرُوهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمُوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصابَتْكُمْ مُصِيبَةُ الموتِ فَأَطْلَقَ سُبْحَانَهُ شَهَادَةَ أَهْلِ الْكِتَابِ عَلَى الْوَصِيَّةِ فَقَط إِذَا كَانَ ذَلِكَ فِي السَّفَرِ وَ لَمْ يَجِدُوا أَحَداً مِنَ الْمُسْلِمِينَ عِنْدَ حُضُورِ الْمَوْتِ ثُمَّ قَالَ تَعَالَى تَحْبِسُونَها مِنْ بَعْدِ الصَّلَاةِ يَعْنِي صَلَاةَ الْعَصْرِ فَيُقْسِمان باللَّهِ أَنَّهُمَا أَحَقُّ بِذَلِكَ يَعْنِي تَعَالَى يَحْلِفَانِ بِاللَّهِ أَنَّهُمَا أَحَقُّ بِهَذِهِ الدَّعْوَى مِنْهُمَا فَإِنَّهُمَا كَذَبَا فِيمَا حَلَفَا وَ لَشَهَادَتُنَا أَحَقُّ مِنْ شَهَادَتِهِما وَ مَا أَعْتَدَيْنَا إِنَّا إِذا لَمِنَ الظَّالِمِينَ فَأَمَرَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و اله و سلم أَوْلِيَاءَهُمْ أَنْ يَحْلِفُوا بِاللَّهِ عَلَى مَا ادَّعَوْهُ فَحَلَفُوا فَلَمَّا حَلَفُوا أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم الْآنِيَةَ وَ

ص: 272

4-1- امام صادق علیه السلام- هشام بن حکم نقل می کند: امام صادق علیه السلام در مورد این آیه ﴿و آخَرَانِ مِنْ غَیرِكُمْ﴾ فرمود: اگر انسان در جایی باشد که مسلمانی در آن جا نیست، شهادت دادن بر وصیت، توسط کسی که مسلمان نیست جایز است.

5-1- امام علی علیه السلام- و اما آیاتی که تأویلش قبل از نزول آن است مانند کلام خداوند تعالی در اموری است که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم واقع شد؛ اموری که خداوند در مورد آن حکم مشروحی نازل نکرده بود و نزد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم در مورد آن چیزی نبود و چیزی که در مورد آن واجب شد از قبل شناخته شده نبود... مانند آن است حدیث «تمیم داری» با ابن مندی و ابن أبی ماریه و آن چه از خبر آن ها در سفر بود و آن دو نصرانی بودند و «تمیم داری» مردی از بزرگان مسلمانان بود به مسافرت رفتند و همراه تمیم داری خورجینی بود که در آن کالا و ظرفی با نقش و نگاری از طلا و گردنبندی از طلا بود؛ با خود برد تا در بعضی از بازار های عرب بفروشد و هنگامی که از مدینه بیرون رفتند، تمیم به شدت بیمار شد و هنگامی که مرگش فرا رسید، همه ی چیز هایی که با خود داشت به ابن مندی و ابن ابی ماریه داد و به آن ها دستور داد که آن را به خانواده و فرزندانش برسانند. هنگامی که به مدینه آمدند، کالا، ظرف و گردنبند را برداشتند. خانواده ی تمیم از آن دو پرسیدند آیا رفیق ما مدت طولانی بیمار شد و خرج زیادی کرد؟ آن دو گفتند: «جز چند روز اندک بیمار نشد». پرسیدند: «آیا چیزی از کالای او در این سفر به سرقت رفت؟» جواب دادند: «نه چیزی از او به سرقت نرفت». پرسیدند: «آیا در سفرش، به همراه شما معامله ای کرد که در آن زیان کرد؟» گفتند: «هیچ معامله ای نکرد»؛ پس گفتند: «ما بهترین چیزی را که با او بود گم کرده ایم ظرفی با نقش و نگاری از طلا و گردنبندی از طلا». آن دو گفتند: «آن چه به ما داده بود، به شما رساندیم». آن دو را نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آوردند؛ پس سوگند را بر آن ها واجب نمود و آن ها سوگند یاد کردند و پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم آن ها را رها کرد سپس آن ظرف و گردنبند نزد آن دو ظاهر شد و اولیای تمیم نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آمدند و به او خبر دادند؛ در نتیجه خدای عزوجل نازل فرمود: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصابَتْكُمْ مُصِيبَةُ الموت﴾؛ پس خداوند سبحان شهادت اهل کتاب را فقط بر وصیت هنگامی اطلاق فرمود که در سفر باشند و از مسلمانان کسی را هنگام مرگ پیدا نکنند». سپس خدای تعالی فرمود: ﴿تحبِسُونَهُما مِنْ بَعْدِ الصَّلاة﴾ یعنی نماز عصر. [و اگر اطلاعی حاصل شود که حق را کتمان کرده اند دو نفر به جای آن ها قرار می گیرند] و به خدا سوگند یاد می کنند که آن دو گواه مسلمان] به آن سزاوارترند؛ منظور خدای تعالی این است که آن دو [گواه مسلمان] به خدا سوگند یاد می کنند که آن ها به این ادعا از آن دو گواه غیر مسلمان سزاوارترند و دو گواه [غیر مسلمان] در آن چه سوگند یاد کرده اند دروغ گفته اند ﴿و لَشَهادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهَادَتِهِما وَ مَا اعْتَدَيْنَا إِنَّا إِذا لَنَ الظَّالِمِینَ﴾؛ پس رسول خدا به اولیای شان دستور داد که در مورد آن چه ادعا کرده اند به خدا سوگند بخورند؛

ص: 273

الْقِلَادَةَ مِنِ ابْنِ مندى وَ ابْنِ أَبِي مَارِيَةَ وَ رَدَّهُمَا إِلَى أَوْلِيَاءِ تَمِيمٍ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذِلِكَ أَدْنَى أَنْ يَأْتُوا بِالشَّهَادَةِ عَلَى وَجْهِهَا أَوْ يَخَافُوا أَنْ تُرَدَّ أَيمَانٌ بَعْدَ أَيانِهِمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اسْمَعُوا﴾. (1)

6-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ يَحْيَى بْن مُحَمَّدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا العليا الَّذِينَ آمَنُوا شَهادَةُ بَيْنِكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ قَالَ اللَّذَانِ مِنْكُمْ مُسْلِمَانِ وَ اللَّذَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ فَمِنَ الْمَجُوسِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم سَنَّ فِي الْمَجُوس سُنَّةَ أَهْلِ الْكِتَابِ فِي الْجِزْيَةِ وَ ذَلِكَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ فِي أَرْضِ غُرْبَة فَلَمْ يَجِدْ مُسْلِمَيْنِ أَشْهَدَ رَجُلَيْنِ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ يُحْبَسَانِ بَعْدَ الصَّلَاةِ فَيُقْسِمانِ بِالله عَزَّوَجَلَ لا نَشْتَرِي بِهِ ثَمَناً وَ لَوْ كانَ ذا قُربى وَ لَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللَّهِ إِنَّا إِذا لَنَ الْآثِمِينَ قَالَ وَ ذَلِكَ إِذَا ارْتَابَ وَلِيُّ الْمَيِّتِ فِي شَهَادَتِهِمَا فَإِنْ عَشَرَ عَلَى أَنَّهُمَا شَهِدَا بِالْبَاطِلِ فَلَيْسَ لَهُ أَنْ يَنْقُضَ شَهَادَتَهُمَا حَتَّى يَجِيءَ بِشَاهِدَيْنِ فَيَقُومَان مَقَامَ الشَّاهِدَيْنِ الْأَوَلَيْنِ فَيُقْسِمانِ بِاللَّه لَشَهَادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهَادَتِها وَ مَا اعْتَدَيْنَا إِنَّا إِذا لَمِنَ الظَّالِمِينَ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِكَ نَقَضَ شَهَادَةَ الْأَوَلَيْنِ وَ جَازَتْ شَهَادَةُ الْآخَرَيْنِ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذلِكَ أَدْنَى أَنْ يَأْثُوا بِالشَّهَادَةِ عَلَى وَجْهِهَا أَوْ يَخَافُوا أَنْ تَرَدَّ ايمان بعد أيمانهم﴾. (2)

7-1- الرضا علیه السلام- ﴿عن أحمَدَ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ قَالَ اللَّذَانِ مِنْكُمْ مُسْلِمَانِ وَ اللَّذَانِ مِنْ غَيْرَكُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ فَإِنْ لَمْ تَجِدْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ فَمِنَ الْمَجُوسِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم قَالَ سُوا بِهِمْ سُنَّةَ أَهْلِ الْكِتَابِ وَ ذَلِكَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ بأرض غُرْبَة فَلَمْ يَجِدْ مُسْلِمَيْن يُشْهدُهُمَا فَرَجُلَانِ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابَ﴾. (3)

8-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَن حَمْزَةَ بْن حُمْرَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَيْرِكُمْ قَالَ فَقَالَ اللَّدَانِ مِنْكُمْ مُسْلِمَانِ وَ اللَّذَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ قَالَ فَإِنَّمَا ذَلِكَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ الْمُسْلِمُ فِي أَرْضِ غُرْبَةِ فَيَطْلُبُ رَجُلَيْنِ مُسْلِمَيْنِ

ص: 274

پس سوگند یاد کردند و هنگامی که سوگند یاد کردند، رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم ظرف و گردنبند را از ابن مندی و ابن ماریه گرفت و به اولیای تمیم برگرداند. سپس خدای عزوجل فرمود: ﴿ذلِكَ أَدْنَى أَنْ يَأْتُوا بِالشَّهَادَةِ عَلَى وَجْهِهَا أَوْ يَخَافُوا أَنْ تُرَدَّ أَيمَانٌ بَعْدَ أَيمَانِهِمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اسْمَعُوا﴾.

6-1- امام صادق علیه السلام- یحیی بن محمد گوید از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ المَوتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ﴾؛ سؤال کردم. فرمود: «منظور از ﴿اللذان مِنْكُم﴾ دو مسلمان و از ﴿اللذان مِنْ غَيْرِکم﴾ دو نفر از اهل کتاب است و اگر کسی از اهل کتاب را نیافتید از مجوس نیز اشکالی ندارد؛ چرا که رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم سنت جزیه را که برای اهل کتاب است برای مجوس نیز قرار داده است. و این آیه(حکم) مربوط به زمانی است که فردی در دیار غربت وفات یافته و مسلمانی را برای شهادت نیابد و دو نفر از اهل کتاب را به شهادت بگیرد. آن گاه آن دو نفر بعد از نماز حبس می شوند تا چنین قسمی بخورند: «﴿لاَ نَشْتَرِي بِهِ ثَمَنًا وَ لَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَ لاَ نَكْتُمُ شَهَادَةَ الله إِنَّا إِذًا لَّنَ الآثِمِينَ﴾». فرمود: این وقتی است که ولی میّت زر (فرد متوفی) در شهادت آن ها شک کند. اگر مشخص شود آن ها شهادت دروغ داده اند ولی متوفی نباید شهادت آن دو نفر را نقض کرده و خلاف آن عمل کند، این که تا دو شاهد دیگر را بیاورد که جای دو شاهد اولی را بگیرند و آن دو، قسم بخورند: ﴿لَشَهَادَتُنا أَحَقُّ مِن شَهَادَتِهَا وَ مَا اعْتَدَيْنَا إِنَّا إِذًا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾. وقتی چنین کرد، شهادت دو شاهد اولی نقض می شود و شهادت دو شاهد دومی جایز می گردد؛ خداوند عزوجل می فرماید: «﴿ذَلِكَ أَدْنَى أَن يَأْتُواْ بِالشَّهَادَةِ عَلَى وَجْهِهَا أَوْ يَخَافُوا أَن تُرَدَّ أَيْمَانُ بَعدَ أَيْمَانِهِمْ﴾؛ این کار نزدیک تر است به این که گواهی به حق دهند [و از خدا بترسند] و یا [از مردم] بترسند که [دروغشان فاش گردد، و] سوگند هایی جای سوگند های آن ها را بگیرد. (مائده /108)».

7-1- امام رضا علیه السلام- احمد بن عمر گوید: از امام علیه السلام درباره ی فرموده خداوند عزوجل: ﴿ذَوا عدل مِنْكُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَيْرِكُم﴾ پرسیدم». حضرت فرمود: «آن دو نفر که از خود شمایند، دو نفر مسلمان هستند و آن دو که از غیر شمایند از اهل کتاب هستند و اگر از اهل کتاب نیافتید، پس از مجوس [بیابید]؛ چرا که رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: «با آنان همچون اهل کتاب رفتار کنید و آن زمانی است که مرد در زمین غربت بمیرد و دو مسلمان نیابد که آن دو را شاهد بگیرد، در این صورت دو نفر از اهل کتاب [را شاهد بگیرید]

8-1- امام صادق علیه السلام- حمزة بن حمران گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «مفهوم این آیه: ﴿ذَوَا عدلٍ مِّنكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ﴾ چیست؟ فرمود: «منظور از ﴿اللذان مِنْكُم﴾ دو مسلمان و مقصود از ﴿اللَّذانِ مِنْ غَيْرِكُم﴾ دو نفر از اهل کتاب است». فرمود: «و این مربوط به زمانی است که فردی

ص: 275

لِيُشْهدَهُمَا عَلَى وَصِيَّتِهِ فَلَمْ يَجِدْ مُسْلِمَيْنِ فَلْيُشْهِدْ عَلَى وَصِيَّتِهِ رَجُلَيْنِ ذِمِّيَّيْنِ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مرضين عِندَ أَصْحَابهما﴾. (1)

9-1- الكاظم علیه السلام- ﴿عن أبن الفضيل عَنْ أَبِي الْحَسَنَ علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ إِذَا حَضَرَ - أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ قَالَ اللَّذَانِ مِنْكُمْ مُسْلِمَانِ وَ اللَّذَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ فَمِنَ الْمَجُوسَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم قَالَ سنوا بهِمْ سُنَّةَ أَهْل الْكِتَابَ وَ ذَلِكَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ بِأَرْضِ غُرْبَة فَلَمْ يَجِدْ مُسْلِمَيْنِ يُشْهِدُهُمَا فَرَجُلَيْنِ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ قَالَ حُمْرَانَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ اللَّذَانِ مِنْ غَيْرَكُمْ مِنْ أَهْلَ الْكِتَابِ وَ إِنَّمَا ذَلِكَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ الْمُسْلِمُ فِي أَرْضِ غُرْبَة فَطَلَبَ رَجُلَيْنَ مُسْلِمَيْنَ يُشْهِدْهُمَا عَلَى وَصِيَّتِهِ فَلَمْ يَجِدْ مُسْلِمَيْنِ فَيُشْهِدْ رَجُلَيْنِ ذِمِّيَّيْن مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مَرْضِيَّيْنَ عِنْدَ أَصْحَابِهُمَا﴾. (2)

10-1- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْن عَلَى علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِي قَوْلِ اللَّهِ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ قَالَ مِنْ أَهْلِ الْكِتَاب﴾. (3)

مسلمان در دیار غربت جان بسپارد و به دنبال دو نفر مسلمان باشد که شاهد وصیت او باشند، ولی کسی را نیابد. پس باید دو نفر از اهل کتاب که اهل ذمه بوده و مورد تأیید اطرافیانشان باشند به شهادت بگیرد».

9-1- امام کاظم علیه السلام- ابن فضیل گوید: از امام کاظم علیه السلام در مورد آيه: ﴿إِذَا حَضَرَ - أَحَدَكُمُ المَوتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ﴾ سؤال کردم فرمود: «اللذان منکم یعنی دو مسلمان و اللذان من غيرکم یعنی از اهل کتاب پس اگر از اهل کتاب کسی را نیافتید، از مجوس نیز جائز است؛ چرا که رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: با آن ها مثل اهل کتاب برخورد کنید. این زمانی است که مسلمانی در دیار غربت بمیرد و دو نفر مسلمان را برای این که شاهد وصیت او باشند نیابد؛ پس دو نفر از اهل کتاب را شاهد قرار می دهد». حُمران روایت می کند که امام صادق علیه السلام فرمود: «اللذان مِن غَيْرِكُم یعنی از اهل کتاب و این تنها مربوط به زمانی است که مسلمانی در دیار غربت بمیرد و دو نفر مسلمان بخواهد تا شاهد وصیّت او باشند اما مسلمانی را نیابد. پس باید دو نفر از اهل کتاب را که اهل ذمه بوده و اطرافیانشان از آن ها راضی اند برای شهادت برگزیند».

10-1- امام باقر علیه السلام- از امام باقر علیه السلام روایت است که درباره ی این کلام خداوند: ﴿أَوْ آخَرانِ مِنْ غَيْرِكُم﴾ فرمود: «مقصود اهل کتاب است».

الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصابَتْكُمْ مُصِيبَةُ المَوتِ إِذَا كَانَ مُسَافِراً وَ حَضَرَهُ الْمَوْتُ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْ دِينِهِ فَإِنْ لَمْ يَجِدُوا فَآخَرَانِ مِمَّنْ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ مِنْ غَيْرِ أَهْلِ وَلَايَتِهِ تَحْبِسُونَها مِنْ بَعْدِ الصَّلَاةِ فَيَقْسِمانِ بِالله إِنِ ارْتَبْتُمْ لَا نَشْتَرِي بِهِ ثَمَناً قَلِيلًا وَ لَوْ كانَ ذَا قُرْبَى وَ لا نَكْتُمُ شَهادَةَ الله إِنَّا إِذا لَنَ الْآثِمِينَ فَإِنْ عُيْرَ عَلَى أَنَّهَا اسْتَحَقَّا إِنَّمَا فَآخَرَانِ يَقُومَانِ مَقامَهُما مِنَ الَّذِينَ اسْتَحَقَّ عَلَيْهِمُ الْأَوْلَيانِ مِنْ أَهْلِ وَلَايَتِهِ فَيُقْسِمانِ بِاللَّهِ لَنَهَادَتُنَا أَحَقُّ مِنْ شَهَادَتِها وَ مَا اعْتَدَيْنَا إِنَّا إِذا مَنَ الظَّالِمِينَ ذلِكَ أَدْنى أَنْ يَأْتُوا بِالشَّهادَةِ عَلى وَجْهِهَا أَوْ يَخَافُوا أَنْ تُرَدَّ أَيَّانٌ بَعْدَ أَيانِهِمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اسْمَعُوا﴾. (1)

3-2- الرضا علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْن سِنَانِ أَنَّ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرّضَا علیه السلام كَتَبَ إِلَيْهِ فِي جَوَاب مَسَائِلِهِ .. وَ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ مُسْلِمَيْنِ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ كَافِرَيْنِ وَ مِثْلِ شَهَادَةِ الصَّبْيَانِ عَلَى الْقَتْلِ إِذَا لَمْ يُوجَدْ غَيْرُهُم﴾. (2)

4-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَلَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَقَالَ مَا جَازَ الشَّهْرَ فَهُوَ رِيبَةُ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿فَإِنْ عُثِرَ عَلَى أَنَّهُمَا اسْتَحَقَّا إِثْماً فَآخَرانِ يَقُومَانِ مَقامَهُما مِنَ الَّذِينَ اسْتَحَقَّ عَلَيْهِمُ الْأَوْليانِ فَيُقْسانِ بالله لَشَهادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهَادَتِهِما وَ مَا اعْتَدَيْنَا إِنَّا إِذا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾ (107)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قال ابن عباس رحمه الله علیه الأولَيَان بالشهادة وَ هِىَ شهادة الْأَيْمَان﴾. (4)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قِيلَ: مَعْنَى الأَولَيَين الأوليان بالشَّهَادَةِ مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَ فَيُقْسِمانِ بِالله لَشَهَادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهادَتِها قِيلَ: يُريدُ فَيَقُولَان وَ اللَّهِ لَيَمِينُنَا خَيْرُ مِنْ يَمِينِهِمَا، وَ مَا اعْتَدَيْنَا أَوْ مَا جَاوَزَنَا الْحَقَّ فِيمَا طَلَيْنَاهُ مِنْ حَقْنَا﴾. (5)

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنْ عُثِرَ أى اطَّلَعَ وَ ظَهَرَ عَلَى أَنَّهُمَا يَعْنِي الشَّاهِدَىنِ﴾. (6)

ص: 278

﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ المَوتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصَابَتْكُم مُّصِيبَةُ المَوتِ﴾ چرا که این موضوع، زمانی جایز است که فردی مسافر باشد و به حال احتضار بیفتد؛ آن گاه دو نفر انسان عادل همکیش را برای شهادت بر می گزیند و اگر نیافت دو نفر دیگر را انتخاب می کند که قرآن می خوانند؛ به شرط این که از اولیا و نزدیکان متوفی نباشند. ﴿تَحْبِسُونَهُما مِن بَعدِ الصَّلَاةِ فَيُقْسِمَانِ بِالله إِنِ ارْتَبْتُمْ لَا نَشْتَرِي بِهِ ثَمَنًا وَ لَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَ لَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ الله إِنَّا إِذًا لَّنَ الآثِمِينَ * فَإِنْ عيْرَ عَلَى أَنَّهَا اسْتَحَقَّا إِنَّمَا فَآخَرَانِ يَقُومَانُ مَقَامَهُما مِنَ الَّذِينَ اسْتَحَقَّ عَلَيْهِمُ الأَوْلَيَانِ﴾ یعنی از ورثه و اولیای متوفی «﴿فَيُقْسِمانِ بِالله لَشَهَادَتُنَا أَحَقُّ مِن شَهَادَتِهَا وَمَا اعْتَدَيْنَا إِنَّا إِذًا لَّنَ الظَّالِمِينَ * ذَلِكَ أَدْنَى أَن يَأْتُوا بِالشَّهَادَةِ عَلَى وَجْهِهَا أَوْ يَخَافُوا أَن تُرَدَّ أَيْمَانُ بَعدَ أَيْمَانِهِمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اسْمَعوا﴾.

3-2- امام رضا علیه السلام- محمد بن سنان نقل می کند که امام رضا علیه السلام در جواب مسائل او به او نوشت.... و در کتاب خداوند تبارک و تعالی است ﴿اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنكُم﴾ دو نفر عادل از شما مسلمانان. ﴿أَوْ آخَرانِ مِنْ غَيْرِكُم﴾ یا دو نفر دیگر از غیر شما؛ یعنی کافران و مانند شهادت بچه ها بر قتل اگر غیر آنان یافت نشوند.

4-2- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید از امام صادق علیه السلام درباره ی این كلام خداوند عزوجل: ﴿إِنِ ارْتَبْتُم﴾ پرسیدم فرمود: «هر آن چه که بر ماه افزون گردد، ریب و شک است».

و اگر اطلاعی حاصل شود که آن دو مرتکب گناهی شده اند و حق را کتمان کرده اند، دو نفر از کسانی که نسبت به میت اولی هستند به جای آن ها قرار می گیرند و به خدا سوگند یاد می کنند که: «گواهی ما از گواهی آن دو به حق نزدیکتر است؛ و ما تجاوزی نکرده ایم؛ که اگر چنین کرده باشیم از ستمکاران خواهیم بود». (107)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ابن عباس رحمه الله علیه گوید: مقصود مسلمان است که نسبت به شهادت سزاوارتر است و آن شهادت به سوگند است.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- گفته شده است: معنای «أولیان» اولی به شهادت است که از مسلمانان می باشد. ﴿فَيُقْسِمانِ بِالله لَشَهادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهادَتِها﴾، گفته شده است: منظور این است که می گویند: به خدا سوگند، قسم ما بهتر از قسم آن دو گواه است ﴿وَ مَا اعْتَدَینا﴾ یعنی در حقمان که طلب کردیم از حق تجاوز نکردیم.

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنْ عُثِر﴾ يعنی اطلاعی حاصل شود و آشکار شود. ﴿عَلى أَنهما﴾ یعنی دو گواه.

ص: 279

4- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿رُويَ أَنَّهَا لَمَّا نَزَلَتْ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِنْ يَسْتَحْلِفُوهُمَا بِأَنْ يَقُولَا: وَ اللَّهِ مَا قَبَضْنَا لَهُ غَيْرَ هَذَا وَ لَا كَتَمْنَاهُ ثُمَّ ظَهَرَ عَلَى إِنَاءٍ مِنْ فِضَّة مَنْقُوش مُذَهَّبِ مَعَهُمَا فَقَالُوا: هَذَا مِنْ مَتَاعِهِ. فَقَالَ: اشْتَرَيْنَاهُ مِنْهُ فَارْتَفَعُوا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَنَزَلَ قَوْلُهُ فَإِنْ عُثِرَ عَلَى أَنَّهُمَا اسْتَحَقَّا إِنَّمَا فَآخَرانِ يَقُومَانِ مَقامَهُا مِنَ الَّذِينَ اسْتَحَقَّ فَأَمَرَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم رَجُلَيْنِ مِنْ أَهْلِ الْمَيِّتِ أَنْ يَحْلِفَا عَلَى مَا كَنَمَا وَ غِيبَا فَحَلَفَ عَبْدُ اللَّه بن عَمْرُو وَ الْمُطَّلِبُ بْنُ أَبي وَدَاعَةَ فَاسْتَحَقَّا ثُمَّ إِنَّ تَمِيماً أَسْلَمَ وَ بَايَعَ رَسُولَ الله صلی الله علیه و اله و سلم فَكَانَ يَقُولُ صَدَقَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و اله و سلم وَ بَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَنَا أَخَذْتُ الْإِنَاءَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿ذلِكَ أَدْنى أَنْ يَأْتُوا بِالشَّهَادَةِ عَلى وَجْهِهَا أَوْ يَخَافُوا أَنْ تُرَدَّ أَيمانٌ بَعْدَ أَيمانهمْ وَ اتَّقُوا اللهَ وَ اسْمَعُوا وَ اللهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾ (108)

4- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- روایت شده است که وقتی این آیه نازل شد رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم دستور داد که آن دو [گواه] را سوگند بدهند به این که آن دو بگویند: «به خدا سوگند غیر از این برای او جمع نکردیم و آن را مخفی نکردیم». سپس ظرفی نقره ای - که روی آن نقش و نگاری از طلا بود - نزد آن دو [گواه] ظاهر شد. اولیای میت گفتند: «این از کالای او بود». آن دو [گواه] گفتند: «آن را از او خریدیم»؛ پس دعوی را نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم بردند؛ در نتیجه نازل شد: ﴿فَإِنْ عُثِرَ عَلَى أَنَّهُما اسْتَحَقَّا إِنَّا فَآخَرانِ يَقُومَانِ مَقامَهُما مِنَ الَّذِينَ اسْتَحَقَّ﴾؛ بنابراین، رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به دو مرد از اهل میت دستور داد که بر آن چه مخفی و پنهان کرده اند سوگند یاد کنند؛ از این رو عبدالله بن عمرو و مطلب بن ابی وداعه سوگند یاد کردند و مستحق آن ظرف شدند. سپس تمیم مسلمان شد و با رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم بیعت کرد و می گفت: «رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم راست گفت و رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم ابلاغ فرمود؛ ظرف را من برداشتم».

این کار نزدیک تر است به این که [از خدا بترسند و] گواهی به حق دهند، یا بترسند که [دروغشان نزد مردم فاش گردد؛ و] سوگند هایی جای سوگند های آن ها را بگیرد. از [مخالفت] خدا بپرهیزید و گوش فرا دهید و خداوند فاسقان را هدایت نمی کند. (108)

2- الصادق علیه السلام- ﴿قَالَ الصَّادِقِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ يَجْمَعُ اللهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ ما ذا أُجِبْتُمْ قالُوا لَا عِلْمَ لَنا قَالَ يَقُولُونَ لَا عِلْمَ لَنَا سِوَاكَ قَالَ وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام الْقُرْآنُ كُلُّهُ [ظَاهِرُهُ] تَفْرِيعُ وَ باطنه تقريب﴾. (1)

3- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿وَ قالُوا لَا عِلْمَ لَنا قِيلَ: فِيهِ أَقْوَالُ أَحَدُهَا أَنَّ لِلْقِيَامَةِ أَهْوَالًا حَتَّى يَزُولَ الْقُلُوبُ مِنْ مَوَاضِعِهَا فَإِذَا رَجَعَتِ الْقُلُوبُ إِلَى مَوَاضِعِهَا شَهِدُوا لِمَنْ صَدَّقَهُمْ وَ عَلَى مَنْ كَذَّبَهُمْ يُرِيدُ أَنَّهُ غَرَبَتْ عَنْهُمْ أَنْهَامُهُمْ مِنْ هَوْلِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَقَالُوا لَا عِلْمَ لَنَا عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسِ رحمه الله علیه وَ ثَانِيهَا أَنَّ الْمُرَادَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا فَحْذِفَ لِدَلَالَةِ الْكَلَامِ عَلَيْهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسِ رحمه الله علیه فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿إِذْ قالَ اللهُ يا عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَ عَلَى وَالِدَتِكَ إِذْ أَيَّدتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَ كَهْلاً وَ إِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَ الحِكْمَةَ وَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنجِيلَ وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فيها فتكُونُ طَيْراً بِإِذْنِي وَ تُبَرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَ إِذْ تُخْرِجُ الموتى بِإِذْنِي وَ إِذْ كَفَفْتُ بَني إِسرائيلَ عَنْكَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَقالَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾ (110)

1-1- الصادق علیه السلام- ﴿أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَعْطَى عِيسَى اللهِ حَرْفَيْنِ مِنَ الْأَسْمَاءِ الْعِظَامِ كَانَ يُحْيِي بِهِمَا الْمَوْتَى وَ يُبْرِئُ بِهِمَا الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ﴾. (3)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن الصادق علیه السلام سُئِلَ أَمِيرُ المُؤمِنِينَ علیه السلام عَنْ مَشَابِهِ الْخَلْقِ فَقَالَ هُوَ عَلَى ثَلَاثَةِ أَوْجْهِ فَمِنْهُ خَلْقُ الِاخْتِرَاعِ كَقَوْلِهِ سُبْحَانَهُ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ خَلْقُ الاِسْتِحَالَةِ قَوْلُهُ تَعَالَى يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلاثٍ وَ قَوْلُهُ هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْقَةِ الآية وأمَّا خَلَقَ التقدير فقوله لعيسى وَ إِذْ تخلق من الطين ...﴾. (4)

ص: 282

2- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام نقل شده که در مورد آیه: ﴿يَوْمَ يَجْمَع الله الرُّسُلَ فَيَقُولُ مَاذَا أُجِبْتُمْ قَالُوا لاَ علمَ لَنَا﴾ فرمود: «آن ها می گویند ما از غیر تو (خدا) خبری نداریم. تمام قرآن [در ظاهر]، نوعی سرزنش است و باطن آن انس و نزدیک شدن به خدا است».

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قالُوا لا عِلْمَ لَنا﴾ در مورد آن چند نظر گفته شده است: یکی آن که قیامت وحشت هایی دارد که قلب ها از جایش جدا می شوند و هنگامی که قلب ها به جای خود برمی گردند، به نفع کسی که آن ها را تصدیق کرده و به ضرر کسی که آن ها را تکذیب کرده گواهی می دهند. منظور این است که از ترس روز قیامت فکر هایشان از آن ها دور می شود و از کار می افتد؛ در نتیجه می گویند: ﴿لا عِلْمَ لَنا﴾ [این سخن] از [طریق] عطاء از ابن عباس رحمه الله علیه [نقل شده است]. و دومی آن که منظور این است که ما چیزی جز آن چه به ما تعلیم داده ای نمی دانیم؛ بنابراین به خاطر دلالت کلام بر آن حذف شده است این مطلب در روایت دیگری از ابن عباس رحمه الله علیه [نقل شده است].

[به خاطر بیاور] هنگامی را که خداوند به عیسی بن مریم گفت: یاد کن نعمتم را که به تو و مادرت بخشیدم؛ زمانی که تو را با روح القدس تأیید کردم که در گاهواره و نیز درحال میانسالی با مردم سخن می گفتی؛ و هنگامی را که کتاب و حکمت و تورات و انجیل را به تو آموختم؛ و هنگامی را که به اذن من از گل چیزی به صورت پرنده می ساختی، و در آن می دمیدی و به اذن من پرنده ای می شد؛ و کور مادرزاد و مبتلا به بیماری پیسی را به اذن من شفا می دادی؛ و هنگامی که مردگان را به اذن من زنده می کردی؛ و هنگامی که بنی اسرائیل را از آسیب رساندن به تو باز داشتم؛ در آن زمان که دلایل روشن برای آن ها آوردی، ولی جمعی از کافران آن ها گفتند: «این ها جز سحر آشکار نیست». (110)

1-1- امام صادق علیه السلام- خدای عزوجل به عیسی علیه السلام دو حرف از اسم های اعظم عطا فرمود که به وسیله ی آن دو مرده ها را زنده می کرد و به وسیله ی آن دو کور مادرزاد و مبتلایان به برص (پیسی) را بهبودی می بخشید.

2-1- امام علی علیه السلام- از امام صادق علیه السلام روایت است: از امیر المؤمنین علیه السلام سؤال شد: از نمونه های آفرینش بگویید؟» فرمود: بر سه روش می باشند چون خلق اختراع و بیمایه؛ مانند این که خداوند فرموده که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید (اعراف /54) و آفرینش دگرگونی؛ چون کلام خدای تعالی: شما را در شکم مادرتان در چند مرحله در درون تاریکی های سه گانه آفرینش بخشید .(زمر /6) و کلام او: اوست آن خدایی که شما را از خاک سپس از نطفه. (غافر /67) و یا خلق تقدیر است چنانچه به عیسی علیه السلام فرمود: ﴿وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّين ...﴾

ص: 283

1-3- الرضا علیه السلام- ﴿فِي عُيُون الأخبار فِي بَاب مَجلِس الرِّضَا علیه السلام مَعَ أَهل الأَديَانِ وَ أَصْحَاب المَقَالَاتِ فِي التَّوحِيدِ: قَالَ الرَّضَا علیه السلام يَا نَصْرَانِی أَسْأَلُكَ عَنْ مَسْأَلَة قَالَ سَلْ فَإِنْ كَانَ عِنْدِي عِلْمُهَا أَجَبْتُكَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام مَا أَنْكَرْتَ أَنَّ عِيسَى كَانَ يُحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ الْجَاثِلِيقُ أَنْكَرْتُ ذَلِكَ مِنْ أَجْلٍ أَنَّ مَنْ أَحْيَا الْمَوْتَى وَ أَبْرَا الأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ فَهُوَ رَبُّ مُسْتَحِقُ لِأَنْ يُعْبَدَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام فَإِنَّ الْيَسَعَ قَدْ صَنَعَ مِثْلَ مَا صَنَعَ عِيسَى علیه السلام مَشَى عَلَى الْمَاءِ وَ أَحْيَا الْمَوْتَى وَ أَبْرَاً الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ فَلَمْ تَتَّخِذْهُ أُمَّتُهُ رَبِّاً وَ لَمْ يَعْبُدُهُ أَحَدٌ مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَقَدْ صَنَعَ حِزْقِيلُ النَّبِيُّ علیه السلام مِثْلَ مَا صَنَعَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ علیها السلام فَأَحْيَا خَمْسَةٌ وَ ثَلَاثِينَ أَلْفَ رَجُلٍ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِمْ بِسِتِّينَ نَةً ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى رَأسِ الْجَالُوتِ فَقَالَ لَهُ يَا رَأْسَ الْجَالُوتِ أَ تَجِدُ هَؤُلَاءِ فِي شَبَابٍ بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي التَّوْرَاةِ اخْتَارَهُمْ بُخْتَنَصَّرْ مِنْ سَبِّي بَنِي إِسْرَائِيلَ حِينَ غَزَا بَيْتَ الْمَقْدِسِ ثُمَّ انْصَرَفَ بِهِمْ إِلَى بَابِلَ فَأَرْسَلَهُ اللَّهُ عَزَوَجَلَّ إِلَيْهِمْ فَأَحْيَاهُمْ هَذَا فِي التَّوْرَاةِ لَا يَدْفَعُهُ إِلَّا كَافِرُ مِنْكُمْ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ قَدْ سَمِعْنَا بِهِ وَ عَرَفْنَاهُ قَالَ صَدَقْتَ ثُمَّ قَالَ يَا يَهُودِيُّ خُذْ عَلَى هَذَا السِّفْرِ مِنَ التَّوْرَاةِ فَتَلا علیه السلام عَلَيْنَا مِنَ التَّوْرَاةِ آيَاتِ فَأَقْبَلَ الْيَهُودِئُ يَتَرَجَجُ لِقِرَاء تِهِ وَ يَتَعَجَّبُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى النَّصْرَانِي فَقَالَ يَا نَصْرَانِيُّ أَ فَهَؤُلَاءِ كَانُوا قَبْلَ عِيسَى علیه السلام أَمْ عِيسَى علیه السلام كَانَ قَبْلَهُمْ قَالَ بَلْ كَانُوا قَبْلَهُ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام لَقَدِ اجْتَمَعَتْ قُرَيْشٍ عَلَى رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَسَأَلُوهُ أَنْ يُحْيِيَ لَهُمْ مَوْتَاهُمْ فَوَجَّهَ مَعَهُمْ عَلَى بن أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ إِلَى الْجَبَّانَةِ فَنَادِ بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ الرَّهْطِ الَّذِينَ يَسْأَلُونَ عَنْهُمْ بِأَعْلَى صَوْتِكَ يَا فُلَانُ وَ يَا فُلَانُ وَ يَا فَلَانُ يَقُولُ لَكُمْ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم قُومُوا بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَامُوا يَنْفُضُونَ الْتُرَابَ عَنْ رُءُوسِهِمْ فَأَقْبَلَتْ قُرَيْسُ يَسْأَلُهُمْ عَنْ أُمُورِهِمْ ثُمَّ أَخْبَرُوهُمْ أَنَّ محمدا صلی الله علیه و اله و سلم قَدْ بُعِثَ نَبِيّاً فَقَالُوا وَدِدْنَا أَنَا أَدْرَكْنَاهُ فَنُؤْمِنُ بهِ وَ لَقَدْ أَبْرَأَ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ الْمَجَانِينَ وَ كَلَّمَهُ الْبَهَائِمُ وَ الطَّيْرُ وَ الْجِنُّ وَ الشَّيَاطِينُ وَ لَمْ تَتَّخِذْهُ رَبِّاً مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَمْ تنكِرْ لِأَحَدٍ مِنْ هَؤُلَاءِ فَضْلَهُمْ﴾. (1)

4-1- الرضا علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي يَعْقُوبَ الْبَغْدَادِي قَالَ قَالَ ابْنُ السِّكِّيتِ لِأَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام لِمَا ذَا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام بالْعَصَا وَ يَدِهِ الْبَيْضَاءِ وَ آلَة السِّحْرِ وَ بَعَثَ عِيسَى علیه السلام بالطَّبَ وَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و اله و سلم بالكلام وَ الْخُطَب فَقَالَ لَهُ أَبُوالْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمَّا بَعَثَ مُوسَى علیه السلام كَانَ الْأَغْلَبُ عَلَى أَهْلِ عَصْرِهِ السِّحْرَ فَأَتَاهُمْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِمَا لَمْ يَكُنْ

ص: 284

3-1- امام رضا علیه السلام- در عیون اخبار در ذکر مجلس امام رضا علیه السلام با اهل ادیان و کسانی که گفتگوی در توحید نموده اند؛ حضرت فرمود: «از مسأله ای سؤال می کنم». گفت: «بفرمایید، اگر دانستم جواب می دهم». حضرت رضا علیه السلام فرمود: «انکار نداری با اجازه خدا مرده ها را زنده می کرد؟» جاثلیق گفت: «این مطلب را انکار می کنم زیرا کسی که مرده را زنده کند و کور را بینا نماید و برص را شفاء دهد، شایسته پرستش است». حضرت رضا علیه السلام فرمود: «یسع نیز کار حضرت عیسی را کرد؛ به روی آب راه رفت، مرده را زنده کرد و کور و برص را شفا بخشید ولی امت او یسع را به عنوان خدا نگرفتند و هیچ کس او را پرستش نمی کرد. حزقیل پیامبر نیز کار عیسی مسیح علیه السلام را انجام داد و سی و پنج هزار نفر را بعد از مرگ زنده کرد با این که شصت سال از مرگ آن ها گذشته بود». سپس روی به رأس الجالوت (رئیس کلیمیان) کرد و فرمود: «آیا تو در تورات در میان جوانان بنی اسرائیل آن ها را دیده ای که بخت نصر موقعی که در بیت المقدس جنگ کرد و آن ها را به بابل برد از میان اسیران بنی اسرائیل انتخابشان کرد؟» خداوند حزقیل علیه السلام را مبعوث نمود و آن ها را زنده کرد. این مطلب در تورات هست و هر کس منکر شود، کافر است». رأس الجالوت در پاسخ گفت: «شنیده ام و می دانم که شما راست می گویید». بعد امام علیه السلام فرمود: «اینک گوش کن تا آن سفر را بخوانم». و شروع به خواندن تورات کرد. یهودی از این قرائت در شگفت شد و تعجب می کرد. سپس روی به نصرانی کرد و فرمود: «این ها قبل از عیسی علیه السلام بودند یا عیسی علیه السلام قبل از آن ها»؟ گفت: «قبل از عیسی علیه السلام بودند». حضرت رضا علیه السلام فرمود: «قریش خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم اجتماع و تقاضا کردند که مرده هایشان را زنده کند. پیامبر علی بن ابی طالب علیه السلام را فرستاد و فرمود: «با این ها به قبرستان برو و نام این ها را با صدای بلند فریاد بزن فلانی! فلانی فلانی و بگو: محمد رسول الله می گوید، به اذن خدا از جای حرکت کنید! آن ها در حالی که خاک از سر خود می تکاندند، از جای حرکت کردند. قریش شروع کردند به سؤال کردن از وضعشان». به آن ها گفتند که حضرت محمد صلی الله و اله و سلم به رسالت مبعوث شده. گفتند: «ای کاش ما او را درک می کردیم و به او ایمان می آوردیم». او کور و برص و دیوانه را شفا بخشید و چهارپایان و پرنده ها و جن و شیاطین با او صحبت می کردند ولی ما پیامبر خودمان را به عنوان پروردگار نپذیرفتیم. در مقابل خدا منکر فضل هیچ کدام از پیامبران هم نیستیم، اما شما که عیسی علیه السلام را خدا می دانید باید حزقیل و یسع را نیز خدا بدانید چون همان کار عیسی را انجام دادند».

4-1- امام رضا علیه السلام- عن ابو یعقوب بغدادی گوید: ابن سکیت به امام رضا علیه السلام عرض کرد: «چرا خداوند متعال موسی بن عمران علیه السلام را با ید بیضاء (دست درخشان) و عصا و ابزار سحر و عیسی علیه السلام را با علم پزشکی و محمد صلی الله علیه و اله و سلم را با کلام و خطبه و سخن مبعوث کرد؟» ایشان فرمود: «خداوند متعال وقتی موسى علیه السلام را مبعوث، عصر، عصر سحر و جادوگری بود و موسی علیه السلام از جانب خدا برای آن ها چیزی را آورد که قادر نباشند مثل آن را انجام دهند و با آن سحرشان را باطل کرد و از این طریق، حجت خویش را بر ایشان ثابت کرد. خداوند تبارک و تعالی عیسی علیه السلام را زمانی مبعوث کرد که دوره ی

ص: 285

عِنْدَ الْقَوْمِ وَ فِي وُسْعِهِمْ مِثْلُهُ وَ بِمَا أَبْطَلَ بِهِ سِحْرَهُمْ وَ أَثْبَتَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَيْهِمْ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بَعَثَ عِيسَى علیه السلام فِي وَقْتِ ظَهَرَتْ فِيهِ الزَّمَانَاتِ وَ احْتَاجَ النَّاسُ إِلَى الطَّبَ فَأَتَاهُمْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِمَا لَمْ يَكُنْ عِنْدَهُمْ مِثْلُهُ وَ بِمَا أَحْيَا لَهُمُ الْمَوْتَى وَ أَبْرَأَ لَهُمُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى وَ أَثْبَتَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَيْهِمْ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بَعَثَ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله و سلم فِي وَقْتِ كَانَ الْأَغْلَبُ عَلَى أَهْلِ عَصْرِهِ الْخُطَبَ وَ الْكَلَامَ - وَ أَظُنُّهُ قَالَ وَ الشَّعْرَ - فَأَتَاهُمْ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَوَاعِظِهِ وَ أَحْكَامِهِ مَا أَبْطَلَ بِهِ قَوْلَهُمْ وَ أَثْبَتَ بِهِ الْحُجَّةَ عَلَيْهِمْ فَقَالَ ابْنُ السِّكِّيتِ تَاللَّهِ مَا رَأَيْتُ مِثْلَكَ الْيَوْمَ قَطُّ فَمَا الْحَجَّةُ عَلَى الْخَلْقِ الْيَوْمَ فَقَالَ علیه السلام عَقْلُ يُعْرَفُ بِهِ الصَّادِقُ عَلَى اللَّهِ فَيُصَدِّقُهُ وَ الْكَاذِبُ عَلَى اللَّهِ فَيُكَذِّبُهُ فَقَالَ ابْنُ السَّكِّيتِ هَذَا وَ اللَّهِ الْجَوَابُ﴾. (1)

5-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَن أَبَان بن تَغْلِبَ وَ غَيْرِهِ: عَنْ أَبي عَبْدِ اللهِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ هَلْ كَانَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ علیها السلام أَحْيَا أَحَداً بَعْدَ مَوْتِهِ حَتَّى كَانَ لَهُ أَكُلُ وَ رَزْقُ وَ مُدَّهُ وَ وَلَدْ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّهُ كَانَ لَهُ صَدِيقُ مُوَاخِ لَهُ فِي اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ كَانَ عِيسَى علیه السلام يَمُرُّ بِهِ وَ يَنْزِلُ عَلَيْهِ وَ إِنَّ عِيسَى علیه السلام غَابَ عَنْهُ حِينَا ثُمَّ مَرَّ بِهِ لِيُسَلَّمَ عَلَيْهِ فَخَرَجَتْ إِلَيْهِ أُمُّهُ فَسَأَلَهَا عَنْهُ فَقَالَتْ مَاتَ يَا رَسُولَ اللَّهِ. فَقَالَ أفَتُحِينَ أَنْ تَرَاهُ قَالَتْ نَعَمْ فَقَالَ لَهَا فَإِذَا كَانَ غَداً فَآتِيكِ حَتَّى أَحْتِيَهُ لَكِ بِإِذْنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ أَتَاهَا فَقَالَ لَهَا انْطَلِقِي مَعِي إِلَى الْغَدِ أَتَاهَا فَقَالَ لَهَا انْطَلِقِي مَعِي إِلَى قَبْرِهِ فَانْطَلَقَا حَتَّى أَتَيَا قَبْرَهُ فَوَقَفَ عَلَيْهِ عِيسَى علیه السلام ثُمَّ دَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَانْفَرَجَ الْقَبْرُ وَ خَرَجَ ابْنَهَا حَيّاً فَلَمَّا رَأَتْهُ أُمُّهُ وَ رَآهَا بَكَيَا فَرَحِمَهُمَا عِيسَى علیه السلام فَقَالَ لَهُ عِيسَى علیه السلام أ تُحِبُّ أَنْ تَبْقَى مَعَ أَمَّكَ فِي الدُّنْيَا فَقَالَ يَا نَبِيَّ اللهِ بأَكُل وَرِزْقٌ وَ مُدَة أَمْ بِغَيْر أَكُل وَ لَا رِزْقِ وَ لَا مُدَّةٍ فَقَالَ لَهُ عِيسَى علیه السلام بِأَكُل وَ رِزْقٍ وَ مُدَّةً وَ تُعَمَّرَ عِشْرِينَ سَنَةٌ وَ تَزَوَّجُ وَ يُولَدْ لَكَ قَالَ نَعَمْ إِذَا قَالَ فَدَفَعَهُ عِيسَى علیه السلام إِلَى أُمِّهِ فَعَاشَ عِشْرِينَ سَنَةً وَ تَزَوَّجَ وَ وَلِدَ لَهُ﴾. (2)

6-1- الصادق علیه السلام- ﴿إن عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ علیه السلام جَاءَ إِلَى قَبْرِ يَحْيَى بْن زَكَرِيَّا علیه السلام وَ كَانَ سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ يُحْيِيَهُ لَهُ فَدَعَاهُ فَأَجَابَهُ وَ خَرَجَ إِلَيْهِ مِنَ الْقَبْرِ فَقَالَ لَهُ مَا تُرِيدُ مِنِّى فَقَالَ لَهُ أَرِيدُ أَنْ تُؤْنِسَنِي كَمَا

ص: 286

بیماری های مزمن بود و مردم به علم طب نیاز داشتند و عیسی علیه السلام از جانب خدای متعال برایشان چیزی را آورد که مثل آن را نداشتند و ندیده بودند و با آن مردگان را زنده کرد و انسان کور و پیسی گرفته را به اذن خداوند عزوجل شفا داد و این گونه برای آن ها حجت آورد. خداوند، محمد صلی الله علیه و اله و سلم را زمانی مبعوث گردانید که عصر خطبه و کلام بود و فکر می کنم که فرموده باشد: «عصر شعر و محمد صلی الله علیه و اله و سلم کتاب خدا و مواعظ و احکام آن را آورد و نشان داد که سخنان آنان باطل و پوچ است و این گونه برای آن ها حجت آورد. ابن سکیت گفت: به خدا که در این زمانه هرگز کسی مثل شما را ندیدم. در این زمانه حجت برای مردم چیست؟» ایشان فرمود: «چیز هایی که در مورد خدا صادق باشد، با عقل شناخته می شود و عقل آن را تصدیق می کند و آن چه که دروغ است نیز شناخته می شود و سپس عقل، آن را تکذیب می کند». ابن سکیت گفت: «به خدا قسم که جواب فقط همین می توانست باشد».

5-1- امام صادق علیه السلام- ابان بن تغلب و دیگران نقل می کنند: از امام صادق علیه السلام سؤال شد: «آیا عیسی بن مریم علیه السلام کسی را بعد از مرگش زنده کرد که همان صفات زندگان مثل خوردن و رزق و فرزند و طول عمر را داشته باشد؟» ایشان جواب داد: «بله. او دوستی صمیمی داشت که به دین عيسى علیه السلام وارد شده بود و عیسی علیه السلام نزد او می رفت و مهمان او می شد. مدتی عیسی علیه السلام از او دیدار نکرد و بعد از مدتی به سراغ او رفت تا به او سلامی بدهد. مادر او پیش عیسی علیه السلام آمد و عیسی علیه السلام سراغ دوستش را از او گرفت». گفت: «ای رسول خدا فوت کرد». عیسی علیه السلام گفت: «می خواهی او را ببینی؟» جواب داد: «بله» عیسی علیه السلام گفت: «فردا می آیم تا به اذن خداوند تبارک و تعالی او را برایت زنده کنم». چون فردا فرا رسید، عیسی علیه السلام پیش مادر دوستش آمد. و گفت: «با من بیا تا به کنار قبر او برویم آن دو رفتند تا به قبر او رسیدند. عیسی علیه السلام بر فراز قبر ایستاد و دعا کرد. به ناگاه قبر شکاف خورد و فرزند آن زن، زنده از قبر بیرون آمد. وقتی مادرش او را در مقابل خود دید هر دو شروع به گریه کردند. دل عیسی علیه السلام از حال آن دو به رحم آمد و به دوستش گفت: «می خواهی در این دنیا و پیش مادرت بمانی؟» گفت: «ای رسول خدا با خوردن و رزق و زمان برای زندگی و یا بدون این ها؟» عیسی علیه السلام گفت: «با خوردن و رزق و طول عمر؛ بیست سال عمر می کنی ازدواج می کنی و صاحب فرزند می شوی». گفت: «اگر چنین است، بله می خواهم». پس عیسی علیه السلام او را مادرش بازگرداند و او بیست سال زندگی کرد و ازدواج کرد و صاحب فرزند شد».

6-1- امام صادق علیه السلام- عیسی بن مریم علیه السلام به سراغ قبر یحیی بن زکریا علیه السلام رفت و از خدا خواست که او را زنده کند و دعا کرد. خداوند نیز دعای او را اجابت کرد و یحیی از قبر خارج شد. به عیسی علیه السلام گفت: «از من چه می خواهی؟» عیسی علیه السلام جواب داد: «از تو می خواهم که مونس من باشی و همان طور که قبلاً زنده بودی اکنون نیز در دنیا باشی». گفت: «هنوز گرمی مرگ من فرو

ص: 287

كنتَ فِي الدُّنْيَا فَقَالَ لَهُ يَا عِيسَى علیه السلام ما سكنت على حَرَارَةُ المَوْتِ وَ أَنتَ تُريدُ أَنْ تُعِيدَنِي إِلَى الدُّنْيَا وَ تَعُودَ عَلَى حَرَارَةُ الْمَوْتِ فتركة فَعَادَ إِلَى قَبْرِهِ﴾. (1)

ننشسته و تو می خواهی که مرا به دنیا بازگردانی تا حرارت مرگ دوباره به تن من بنشیند؟! پس او را ترک کرد و عیسی علیه السلام او را به قبر بازگرداند».

8-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْمُفَضَلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سَأَلْتُهُ عَنْ عِلْمِ الْإِمَامِ بِمَا فِي أقْطَارِ الْأَرْضِ وَ هُوَ فِي بَيْتِهِ مُرْخَى عَلَيْهِ سِتْرُهُ فَقَالَ يَا مُفَضَّلُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى جَعَلَ للنبي صلی الله علیه و اله و سلم خَمْسَةَ أَرْوَاحِ رُوحَ الْحَيَاةِ فَبِهِ دَبَ وَ دَرَجَ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ فَبِهِ نَهَضَ وَ جَاهَدَ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ فَبِهِ أَكَلَ وَ شَرَبَ وَ أَتَى النَّسَاءَ مِنَ الْحَلَالِ وَ رُوحَ الْإِيمَانِ فَبِهِ أَمَرَ وَ عَدَلَ وَ رُوحَ الْقُدُسِ فَبِهِ حَمَلَ النُّبُوَّةَ فَإِذَا قَبضَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم انْتَقَلَ رُوحُ الْقُدْسِ فَصَارَ فِي الْإِمَامِ وَ رُوحُ الْقُدْسِ لَا يَنَامُ وَ لَا يَغْفُلُ وَ لَا يَلْهُو وَ لَا يَسَهُو وَ الْأَرْبَعَةُ الْأَرْوَاحُ تَنَامُ وَ تَلَهُو وَ تَغْفُلُ وَ تَسْهُوَ وَ رُوحُ الْقُدْسِ ثَابِتُ يَرَى بِهِ مَا فِي شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبهَا وَ بَرِّهَا وَ بَحْرِهَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ يَتَنَاوَلُ الْإِمَامُ مَا بَغْدَادَ بِيَدِهِ قَالَ نَعَمْ وَ مَا دُونَ الْعَرْشِ﴾. (1)

9-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيّ بْن عَطِيَّةَ يَرْفَعُهُ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنَّ لِلَّهِ نَهَراً دُونَ عَرْشِهِ وَ دُونَ النَّهَرِ الَّذِي دُونَ عَرْشِهِ نُورُ مِنْ نُورِهِ وَ إِنَّ عَلَى حَافَتَى النَّهَرِ رُوحَيْنِ مَخْلُوقَيْن رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحُ مِنْ أَمْرِهِ وَ إِنَّ لِلَّهِ عَشْرَ طِينَاتٍ خَمْسَةٌ مِنَ الْجَنَّةَ وَ خَمْسَةً مِنَ النَّارِ وَ خَمْسَةَ مِنَ الْأَرْضِ وَ فَسَّرَ الْجَنَانَ وَ فَسَّرَ الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ مَا مِنْ نَبِيٍّ وَ لَا مَلَكَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ جَيْلِهِ نُفِخَ فِيهِ مِنْ إحْدَى الرّوحَيْنِ وَ جُبلَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم مِنْ إِحْدَى الطَّيِّنَتَيْنَ قُلْتُ لأبى الْحَسَن علیه السلام مَا الْجَبْلُ قَالَ الْخَلْقُ غَيْرنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَإِنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا مِنَ الْعَشْرِ طِينَاتِ جَمِيعاً وَ نَفَخَ فِينَا مِنَ الرُّوحَيْنِ جَمِيعاً فَأَطْبَبُهَا طَبَتْنَا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَ بِرَسُولي قالُوا آمَنَّا وَ اشْهَدُ بأَنَّنا مُسْلِمُونَ﴾ (111)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّدِ بْنِ يُوسُفَ الصَّنْعَانِي عَنْ أَبِيهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَر علیه السلام إِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الحَوارِيِّينَ قَالَ الْهمُوا بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ أَي مُخْلِصُونَ﴾. (3)

2- الرضا علیه السلام- ﴿عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالِ عَنْ أَبِيهِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام لِمَ سُمِّيَ الْحَوَارِبُونَ الْحَوَاريَّينَ قَالَ أَمَّا عِنْدَ النَّاسِ فَإِنَّهُمْ سُمُّوا حَوَاريَّينَ لِأَنَّهُمْ كَانُوا قَصَارِينَ يُخَلَّصُونَ النِّيَابَ مِنَ الْوَسَخِ بِالْغَسْل وَ هُوَ اسْمُ مُشْتَقَ مِنَ الْخُبْزِ الْحُوَارِ وَ أَمَا عِنْدَنَا فَسُمِّيَ الْحَوَارِيُّونَ

ص: 290

8-2- امام صادق علیه السلام- مفضل بن عمر گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «از کجا امام از اطراف جهان اطلاع دارد؛ با این که در خانه نشسته و پرده آویخته است». فرمود: «مفضل! خداوند برای پیامبر پنج روح قرارداده روح حیات؛ که با آن حرکت می کند می رود و می آید. روح قوت؛ با آن حرکت می کند و جهاد می نماید. و روح شهوت؛ با آن می خورد و می آشامد و با زنان از راه حلال همبستر می شود. و روح ایمان که به وسیله ی آن دستور می دهد و عدالت می کند. و روح قدس؛ به وسیله ی آن بار نبوت را بر می دارد وقتی پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم از دنیا رفت روح القدس به امام منتقل می شود. روح القدس نمی خوابد و نه غافل است و اهل لهو نیست و اشتباه نمی کند ولی چهار روح دیگر می خوابند و دارای لهو و غفلت و سهو هستند. روح القدس ثابت است به وسیله ی آن چه در شرق و غرب و خشکی و دریا است می بیند عرض کردم: «آیا امام می تواند چیزی که در بغداد است با دست خود بر دارد». فرمود: «آری حتی پائین تر از عرش را می تواند».

9-2- امام علی علیه السلام- علی بن عطيه در حدیثی مرفوع از امام علی علیه السلام روایت می کند که فرمود: خداوند نهری در پایین عرش دارد؛ پایین آن نهر نور از نور خدا است و در کنار دو طرف نهر دو روح آفریده شده است؛ 1- روح القدس -2- روح من أمره. خداوند چند طینت و سرشت دارد؛ پنج سرشت آن از بهشت است و پنج طینت از زمین بهشت و زمین را تفسیر نمود. سپس فرمود: هیچ پیامبر و فرشته ای نیست مگر این که پس از آفرینش در او از یکی از این دو روح دمیده می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم را از یکی از این دو طینت قرار داد به امام رضا علیه السلام گفتم: «جبل چیست؟» فرمود: «آفرینش مردم البته غیر ما اهل بیت علیهم السلام چون خداوند ما را از تمام ده طینت و سرشت آفرید و در ما از هر دو روح دمید؛ و چقدر طینت و سرشت خوش بویی است».

و [به یادآور] زمانی را که به حواریون وحی فرستادم که: «به من و فرستاده ی من ایمان بیاورید». آن ها گفتند: «ایمان آوردیم و گواه باش که ما مسلمانیم». (111)

1- امام باقر علیه السلام- یوسف صنعانی گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: «﴿وَ إِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ﴾؛ یعنی چه»؟ فرمود: «یعنی به آن ها الهام شدند. ﴿بأَنَّنا مُسْلِمُونَ﴾ یعنی خالصون».

2- امام رضا علیه السلام- حسن بن علی بن فضال گوید: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: «چرا به حواریون، حواریون گفته شده است؟ فرمود: «آن ها در بین مردم حواریون نام گرفته اند، چون لباس شوی (گازر) بودند و با شست و شوی لباس ها، آن ها را از کثافت و چرک پاک می کردند و حواری اسمی است که از خُبز حُوّار (نان سفید خالص) مشتق شده است. و اما در نزد ما بدان جهت حواریین نام گرفته اند که هم خود اخلاص می ورزیدند و هم دیگران را با پند و تذکر از چرک

ص: 291

الْحَوَارِيِّينَ لِأَنَّهُمْ كَانُوا مُخْلَصِينَ فِي أَنْفُسِهِمْ وَ مُخْلِصِينَ لِغَيْرِهِمْ مِنْ أَوْسَاحَ الذُّنُوبِ بِالْوَعْظِ وَ التَّذْكِيرِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ فَلِمَ سُمِّيَ النَّصَارَى نَصَارَى قَالَ لِأَنَّهُمْ مِنْ قَرْيَةِ اسْمُهَا نَاصِرَةُ مِنْ بِلَادِ الشَّامِ نَزَلَتْهَا مَرْيَمُ وَ عِيسَى علیه السلام بَعْدَ رُجُوعِهِمَا مِنْ مِصْرَ﴾. (1)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ثُمَّ سَأَلُوهُ علیه السلام عَنْ لَفْظِ الْوَحْيِ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى فَقَالَ مِنْهُ وَحْیُ النُّبُوَّةَ وَ مِنْهُ وَحْی الْإِلْهَامِ وَ مِنْهُ وَحْی الْإِشَارَةِ وَ مِنْهُ وَحْی أَمْرِ وَ مِنْهُ وَحْی كَذِبَ وَ مِنْهُ وَحْيُ تَقْدِيرَ وَ مِنْهُ وَحْيٌ خَبَر وَ مِنْهُ وَحْى الرِّسَالَةِ ... وَ أمَّا وَحْنُ الْأَمْرِ فَقَولُهُ سُبْحَانَهُ وَ إِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الحَوَارِينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَ بِرَسُولي﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿إِذْ قالَ الْحَوَارِيُّونَ يا عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ أَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ قالَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ (112)

گناه، خالص و پاک می کردند. پرسیدم: «درباره نصاری بگو چرا نصاری نام گرفتند؟» فرمود: «چون آن ها اهل روستایی به نام ناصره واقع در سرزمین شام بودند روستایی که مریم علیها السلام و عیسی علیه السلام بعد از بازگشت شان از مصر در آن جا ساکن شدند».

3- امام علی علیه السلام- از او (امیر المؤمنین علیه السلام) درباره ی لفظ وحی و معانی آن در کتاب خدای تعالی سؤال کردند؛ فرمود: «بعضی از آن وحی نبوت، بعضی از آن وحی الهام، بعضی از آن وحی اشاره، بعضی از آن وحی امر، بعضی از آن وحی دروغین [و با القای شیاطین]، بعضی از آن وحی تقدیر، بعضی از آن وحی خبردادن و بعضی از آن وحی رسالت است ... و اما وحی امر، این کلام خداوند سبحان است: ﴿وَ إِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَ بِرَسُولِي﴾.

در آن هنگام که حواریون گفتند: «ای عیسی بن مریم! آیا پروردگارت می تواند مائده ای از آسمان بر ما نازل کند؟» او [در پاسخ] گفت: «از [شک و تردید در قدرت] خدا بپرهیزید اگر با ایمان هستید» (112)

2-3- الصادق علیه السلام- ﴿لَمَّا أَنْزَلَتِ الْمَائِدَةُ عَلَى عِيسَى علیه السلام قَالَ لِلْحَوَارِيِّينَ لَا تَأْكُلُوا مِنْهَا حَتَّى آذَنَ لَكُمْ فَأَكَلَ مِنْهَا رَجُلُ مِنْهُمْ فَقَالَ بَعْضُ الْحَوَارِيِّينَ يَا رُوحَ اللَّهِ أَكَلَ مِنْهَا فَلَانُ فَقَالَ لَهُ عِيسَى علیه السلام أَكَلْتَ مِنْهَا قَالَ لَهُ لَا فَقَالَ الْحَوَارِيُّونَ بَلَى وَ اللَّهِ يَا رُوحَ اللَّهِ لَقَدْ أَكَلَ مِنْهَا فَقَالَ لَهُ عِيسَى علیه السلام صَدِّق أَخَاكَ وَ كَذَّبُ بَصَرَكَ﴾. (1)

4-2- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ عِيسَى بْنَ مَرْيَمَ علیها السلام قَالَ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ: صُومُوا ثَلَاثِينَ يَوْمَا ثُمَّ اسْأَلُوا اللَّهَ تَعَالَى مَا شِئْتُمْ يُعْطِيكُمُوهُ. فَصَامُوا ثَلَاثِينَ يَوْماً فَلَمَّا فَرَغُوا قَالُوا: يَا عِيسَى علیه السلام أنَّا لَوْ عَمِلْنَا لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ فَقَضَيْنَا عَمَلَهُ لَأَطْعَمَنَا طَعَاماً وَ إِنَّا صُمْنَا كَمَا أُمِرْنَا وَ جُعْنَا فَادْعُ اللَّهَ أَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ فَأَقْبَلَتِ الْمَلَائِكَةُ بِمَائِدَة يَحْمِلُونَهَا عَلَيْهَا سَبْعَةُ أَرْغِفَة وَ سَبْعَةُ أَحْوَاتِ حَتَّى وَضَعَتْهَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ فَأَكَلَ مِنْهَا آخِرُ النَّاسِ كَمَا أَكُلَ مِنْهَا أَوَّلَهُمْ﴾. (2)

5-2- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿إِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مَائِدَةً عَلَى عِيسَى علیه السلام وَ بَارَكَ لَهُ فِي [أَرْبَعَة] أَرْغِفَة وَ سُمَيْكَاتٍ حَتَّى أَكَلَ وَ شَبِعَ مِنْهَا أَرْبَعَةُ آلَافٍ وَ سَبْعُمِائَةِ﴾. (3)

المَسْحُ

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِذْ قالَ الحَوَارِيُّونَ يا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ أَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّماءِ فَقَالَ عِيسَى علیه السلام اتَّقُوا اللهَ إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ قالُوا كَمَا حَكَى اللَّهُ نُرِيدُ أَنْ نَأْكُلَ مِنْهَا وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوبُنَا وَنَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنا وَنَكُونَ عَلَيْها مِنَ الشَّاهِدِينَ فَقَالَ عِيسَى علیه السلام اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَينا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنا عِيداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آيَةً مِنْكَ وَ ارْزُقْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ فَقَالَ اللهُ احْتِجَاجاً عَلَيْهِمْ إِنِّي مُنَزِّلُها عَلَيْكُمْ فَمَنْ يَكْفُرُ بَعْدُ مِنْكُمْ فَإِنِّي أُعَذِّبُهُ عَذَاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِينَ فَكَانَتْ تَنْزِلُ الْمَائِدَةُ عَلَيْهِمْ فَيَجْتَمِعُونَ عَلَيْهَا وَ يَأْكُلُونَ حَتَّى يَشْبَعُوا ثُمَّ تُرْفَعُ فَقَالَ كُبَرَاؤُهُمْ وَ متْرَفُوهُمْ لَا نَدَعْ سَفِلَتَنَا يَأْكُلُونَ مِنْهَا فَرَفَعَ اللَّهُ الْمَائِدَةَ وَ مُسِحُوا الْقِرَدَةَ وَ الْخَنَازِيرَ﴾. (4)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّ الْخَنَازِيرَ مِنْ قَوْمٍ عِيسَى علیه السلام سَأَلُوا نُزُولَ الْمَائِدَةِ فَلَمْ يُؤْمِنُوا بِهَا فَمَسَخَهُمُ االلهُ خَنَازِير﴾. (5)

ص: 294

3-2- امام صادق علیه السلام- وقتی آن سفره بر عیسی علیه السلام نازل شد، به حواریون گفت: «از آن نخورید تا وقتی که خدا به شما اجازه دهد. اما مردی از آن ها از آن غذا ها خورد». یکی از حواریون گفت: «ای روح الله فلان شخص از آن خورد». عیسی علیه السلام از او پرسید: «از آن خوردی؟» گفت: «نه». حواریون گفتند: «چرا به خدا قسم ای روح الله که از آن خورد». عیسی علیه السلام به آن ها گفت: «برادرتان را تصدیق کنید و مشاهدات خود را تکذیب کنید».

4-2- امام باقر علیه السلام- عیسی بن مریم علیه السلام به بنی اسرائیل گفت: «سی روز روزه بگیرید و بعد هر چه را دوست دارید از خدا بخواهید که به شما می دهد. پس سی روز روزه گرفتند و بعد از آن به عیسی علیه السلام گفتند: «اگر ما برای کسی کاری بکنیم و کارش را به پایان برسانیم، او به ما غذایی می دهد حال همان طور که به ما دستور داده شده بود روزه گرفتیم و گرسنگی کشیدیم، پس از خدا بخواه برای ما سفره ای از آسمان نازل کند. پس از آن ملائکه در حالی که سفره ای را حمل می کردند رو به آن ها آوردند بر آن سفره هفت قرص نان و هفت ماهی بود و ملائکه آن سفره را در مقابل آن ها قرار دادند و همه ی آن ها از اوّل تا آخر از آن خوردند.

5-2- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- خداوند متعال بر عیسی علیه السلام سفره ای را نازل کرد که در آن چهار قرص نان و چهار ماهی کوچک بود. خداوند به این سفره برکتی داد که چهار هزار و هفتصد نفر از آن خوردند و سیر شدند.

مسخ

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- در مورد آیه: ﴿إِذْ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطِيعَ رَبُّكَ أَن يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَآئِدَةً مِّنَ السَّمَاء﴾؛ عيسى علیه السلام گفت: ﴿اتَّقُوا الله إِن كُنتُم مُّؤْمِنِین﴾ و چنان که خداوند در قرآن نقل می کند، آن ها گفتند: ﴿نُرِيدُ أَن نَّأْكُلَ مِنْهَا وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوبُنَا وَ نَعْلَمَ أَن قَدْ صَدَقْتَنَا وَ نَكُونَ عَلَيْهَا مِنَ الشَّاهِدِينَ﴾؛ و سپس عیسی علیه السلام گفت: ﴿اللهمَّ رَبَّنَا أَنزِلْ عَلَيْنَا مَآئِدَةً مِّنَ السَّمَاء تَكُونُ لَنَا عِيداً لأَوَّلِنَا وَ آخِرِنَا وَ آيَةٌ مُنكَ وَ ارْزُقْنَا وَ أَنتَ خَيْرُ الرَّازِقِینَ﴾؛ و خداوند بدین گونه برای آنان اتمام حجت کرد: ﴿إِنِّي منَزِّهَا عَلَيْكُمْ فَمَن يَكْفُرُ بَعدُ مِنكُمْ فَإِنِّي أُعذِّبُهُ عذَابا لا أُعذِّبُهُ أَحَدًا مِّنَ الْعَالَمِينَ﴾؛ سفره بر آن ها نازل می شد پس آن گاه، گرد آن جمع شده و از آن می خوردند تا این که سیر می شدند و سپس آن سفره برچیده می شد. بزرگان و مرفهان آن ها گفتند: «ما به فرومایگان اجازه نمی دهیم تا از آن بخورند. پس خداوند آن مائده (سفره) را از آن هادور کرد و آن ها را به شکل میمون و خوک درآورد».

2- امام کاظم علیه السلام- خوک های قوم عیسی علیه السلام در مورد آن سفره پرس وجو کردند، [درخواست نزول مائده (سفره) کردند] اما به آن ایمان نیاوردند و خدا آن ها را به شکل خوک درآورد.

ص: 295

3- الكاظم علیه السلام- ﴿كَانَتِ الْخَنَازِيرُ قَوْماً مِنَ الْقَصَّارِينَ كَذَّبُوا بِالْمَائِدَة فَمُسِخُوا خَنَازِيرَ﴾. (1)

4- الرضا علیه السلام- ﴿وَ الْجرِّيثُ وَ الضَّبُ فِرْقَةُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَمْ يُؤْمِنُوا حَيْثُ نَزَلَتِ الْمَائِدَةُ عَلَى عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ علیه السلام فَتَاهُوا فَوَقَعَتْ فِرْقَةُ فِي الْبَحْرِ وَ فِرْقَةً فِي الْبَرِّ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿قالُوا نُرِيدُ أَنْ نَأْكُلَ مِنْها وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوبُنَا وَنَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنَا وَ نكُونَ عَلَيْهَا مِنَ الشَّاهِدِينَ﴾(113)

قوله تعالى: ﴿قال عيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَكُونُ لَنا عيداً لأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آيَةً مِنْكَ وَ ارْزُقْنَا وَ أَنتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾ (112)

3- امام کاظم علیه السلام- این خوک ها عده ای از گازر ها بودند که ماجرای مائده (سفره) را تکذیب کردند و از این روی آنان را به شکل خوک درآوردند.

4- امام رضا علیه السلام- مارماهی و سوسمار مسخ شده فرقه ای از بنی اسرائیل هستند که وقتی آن سفره بر عیسی بن مریم علیه السلام نازل شد ایمان نیاوردند و به همین خاطر سرگردان و پراکنده شده گروهی از آن ها به دریا افتادند و گروهی دیگر در خشکی سرگردان شدند.

گفتند: «[شک نداریم ولی] می خواهیم از آن بخوریم و دل های ما به رسالت تو مطمئن گردد؛ و بدانیم به ما راست گفته ای؛ و بر آن گواه باشیم» (113)

عیسی بن مریم گفت: «خداوندا ای پروردگارما از آسمان مائده ای بر ما نازل کن؛ تا عیدی برای اول و آخر ما و نشانه ای از تو باشد و به ما روزی ده؛ تو بهترین روزی دهندگانی». (114)

قوله تعالى: ﴿قالَ اللهُ إِنِّي مُنَرِّها عَلَيْكُمْ فَمَنْ يَكْفُرُ بَعْدُ مِنْكُمْ فَإِنِّي أُعَذِّبُهُ عَذَاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمينَ﴾ (115)

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿يَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ قَوْمَ عِيسَى لَمَّا سَأَلُوا عِيسَى علیه السلام أَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ قَالَ اللهُ إِنِّي مُنَزِّها عَلَيْكُمْ فَمَنْ يَكْفُرْ بَعْدُ مِنْكُمْ فَإِنِّي أُعَذِّبُهُ عَذَاباً لَا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِينَ فَأَنْزَلَهَا عَلَيْهِمْ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدُ مِنْهُمْ مَسَخَهُ اللَّهُ إِمَّا خِنْزِيراً وَ إِمَّا قِرْداً وَ إِمَّا دُبّاً وَ إِمَّا هِرًا وَ إِمَّا عَلَى صُورَةِ بَعْضِ الطُّيُورِ وَ الدَّوَابِّ الَّتِي فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتَّى مُسِخُوا عَلَى أَرْبَعِمِائَةِ نَوْعِ مِنَ الْمَسْخِ﴾. (1)

2- الحسين علیه السلام- ﴿أَنَّ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلَى علیه السلام قَالَ كُنَّا قُعُوداً ذَاتَ يَوْمٍ عِنْدَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ هُنَاكَ شَجَرَةٌ رُمَانِ يَابِسَةٌ إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ نَفَرُ مِنْ مُبْغِضِيهِ وَ عِنْدَهُ قَوْمُ مِنْ مُحِيهِ فَسَلَّمُوا فَأَمَرَهُمْ بالْجُلُوسِ فَقَالَ عَلَى علیه السلام إِنِّي أريكُمُ الْيَوْمَ آيَةَ تَكُونُ فِيكُمْ كَمِثْلِ الْمَائِدَةِ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ إِذْ يَقُولُ اللَّهُ إِنِّي مُنَزِّهُا عَلَيْكُمْ فَمَنْ يَكْفُرْ بَعْدُ مِنْكُمْ فَإِنِّي أُعَذِّبُهُ عَذَاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَدًا مِنَ الْعَالَمِينَ ثُمَّ قَالَ انْظُرُوا إِلَى الشَّجَرَةَ وَ كَانَتْ يَابِسَةَ فَإِذَا هِيَ قَدْ جَرَى الْمَاءُ فِي عُودِهَا ثُمَّ اخْضَرَتْ وَ أَوْرَقَتْ وَ عَقَدَتْ وَ تَدَلَّى حَمْلُهَا عَلَى رُءُوسِنَا ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَيْنَا فَقَالَ لِلَّذِينَ هُمْ مُحِبُّوهُ مُدُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ تَنَاوَلُوا وَ كُلُوا فَقُلْنَا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ تَنَاوَلُنَا وَ أَكَلْنَا رُمَّانَا لَمْ نَأْكُلْ قَط شَيْئًا أَعْذَبَ مِنْهُ وَ أَطْيَبَ ثُمَّ قَالَ لِلنَّفَرِ الَّذِينَ هُمْ يُبْغِضُوهُ مُدُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ تَنَاوَلُوا فَمَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فَارْتَفَعَتْ فَكَلَّمَا مَدَّ رَجُلُ مِنْهُمْ يَدَهُ إِلَى رُمَّانَةِ ارْتَفَعَتْ فَلَمْ يَتَنَاوَلُوا شَيْئاً فَقَالُوا يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام مَا بَالُ إِخْوَانِنَا مَدُّوا أَيْدِيَهُمْ وَ تَنَاوَلُوا وَ أَكَلُوا وَ مَدَدْنَا أَيْدِيَنَا فَلَمْ نَنَلْ فَقَالَ علیه السلام وَ كَذَلِكَ الْجَنَّةُ لَا يَنَالُهَا إِلَّا أَوْلِيَاؤُنَا وَ مُحِبُّونَا وَ لَا يُبَعدُ مِنْهَا إِلَّا أَعْدَاؤُنَا وَ مُبْغِضُونَا فَلَمَّا خَرَجُوا قَالُوا هَذَا مِنْ سِحْرٍ عَلِيِّ بنِ أَبِي طَالِبٍ قَالَ سَلْمَانُ مَا ذَا تَقُولُونَ أَفَسِحْرُ هذا أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ﴾. (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا عِيسَى علیه السلام فَإِنَّهُ لَعَنَ الَّذِينَ أَنْزِلَتْ عَلَيْهِمُ الْمَائِدَةُ ثُمَّ كَفَرُوا بَعْدَ ذَلِكَ﴾. (3)

4- الكاظم علیه السلام- ﴿رُوِيَ عَن أَبي الحَسَنِ مُوسَى أَنَّهُم مَسَخُوا خَنَازِيرَ﴾. (4)

ص: 298

خداوند دعای او را مستجاب کرد؛ و فرمود: «من آن را بر شما نازل می کنم؛ ولی هر کس از شما بعد از آن کافر گردد و راه انکار پوید او را به گونه ای مجازات می کنم که هیچ کس از جهانیان را چنان مجازات نکرده باشم». (115)

1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- ای بندگان خدا وقتی از عیسی علیه السلام درخواست کردند از آسمان مائده ای نازل کند، خدای متعال فرمود: ﴿إِنِّي مُنَزِّلُها عَلَيْكُمْ فَمَنْ يَكْفُرْ بَعْدُ مِنْكُمْ فَإِنِّي أُعَذِّبُهُ عَذَاباً لَا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ العالمین﴾؛ آن گاه خداوند مائده را بر ایشان نازل نمود و هر کس به آن کفران ورزید، خداوند او را به صورت خوک یا بوزینه یا خرس گربه و یا به صورت بعضی از پرندگان و حیوانات خشکی و دریا مسخ نمود تا آن جا که آن ها به چهارصد گونه تغییر حالت و مسخ یافتند.

2- امام حسین علیه السلام- امام حسین علیه السلام می فرماید: «روزی پیش علی علیه السلام نشسته بودیم و آن جا درخت اناری خشکی بود. عده ای از دشمنان حضرت وارد شدند که در بین آن ها از دوستداران او نیز بودند». [در حالی که عده ای از دوستان حضرت نزد ایشان بودند] آنان به حضرت علیه السلام،سلام کردند و امام فرمود بنشینید سپس فرمود: «امروز به شما معجزه ای نشان می دهم که مثل مائده در میان بنی اسرائیل باشد». آن گاه که خداوند فرمود: ﴿إِنِّي مُنَزِّها عَلَيْكُمْ فَمَنْ يَكْفُرُ بَعْدُ مِنْكُمْ فَإِنِّي أُعَذِّبُهُ عَذَاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمین﴾؛ سپس فرمود: «به درخت نگاه کنید». درخت خشکی بود که ناگهان آب بر شاخه هایش جریان پیدا کرد و سبز شد و برگ آورد و میوه داد و میوه هایش تا بالای سر ما آمد. سپس رو کرد به ما که از دوستدارانش بودیم». گفت: دستتان را دراز کنید و از میوه ها بچینید و بخورید. ما بسم الله الرّحمن الرّحیم گفتیم و دست های خود را دراز کردیم و از آن انار ها چیدیم و خوردیم. تا آن زمان میوه ای به خوشمزگی آن نخورده بودیم. سپس به کسانی که او را دشمن می داشتند رو کرد و فرمود: «بچینید و بخورید». اما آنان وقتی که دستشان را بردند انار بالا رفت و هیچ یک از آن ها نتوانستند حتی یک انار بچینند! گفتند: «یا امیر المؤمنین علیه السلام! چرا دست آن ها (برادران ما) رسید ولی دست ما نرسید». فرمود: «بهشت نیز همین طور است فقط دست دوستان ما به نعمت های بهشت می رسد نه دست دشمنان ما (و دور نمی شوند از آن مگر دشمنان ما)». آنان وقتی که از منزل خارج شدند گفتند: «این از سحر علی بن ابی طالب، است». سلمان رحمه الله علیه گفت: «چه می گویید؟ سحر است یا شما نمی بینید؟ (طور /15)».

3- امام باقر علیه السلام- اما عیسی علیه السلام کسانی را لعنت کرد که بعد از آن که سفره آسمانی بر آنان نازل شد، کفر ورزیدند.

4- امام کاظم علیه السلام- آن ها به صورت خوک ها درآمدند.

ص: 299

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم عَنِ الْمُسُوحَ فَقَالَ هُمْ ثَلَاثَةَ عَشَرَ الْفِيلُ وَ الْخِنْزِيرُ إِلَى قَوْلِهِ أَمَّا الْخَنَازِيرُ فَكَانُوا قَوْمًا نَصَارَى سَأَلُوا رَبَّهُمْ إِنْزَالَ الْمَائِدَةِ عَلَيْهِمْ فَلَمَّا أُنْزِلَتْ عَلَيْهِمْ كَانُوا أَشَدَّ مَا كَانُوا كَفْرًا وَ أَشَدَّ تَكْذِيبَا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ إِذْ قالَ اللهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِ وَ أُمَّيَ الهَيْنِ مِنْ دُونِ الله قالَ سُبْحانَكَ ما يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ لِي بِحَقِّ إِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعلَمُ ما في نَفْسي وَ لا أَعْلَمُ ما في نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنْتَ عَلَامُ الْغُيُوبِ﴾ (116)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ إِذْ قالَ اللهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي الهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَلَفْظُ الْآيَةِ مَاضٍ وَ مَعْنَاهُ مُسْتَقْبِلُ وَ لَمْ يَقُلْهُ بَعْدُ وَ سَيَقُولُهُ وَ ذَلِكَ أَنَّ النَّصَارَى زَعَمُوا أَنَّ عِيسَى علیه السلام قَالَ لَهُمْ إِنِّى وَ أُمِّي إِلَمَانِ مِنْ دُونِ اللَّهُ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ يَجْمَعُ اللَّهُ بَيْنَ النَّصَارَى وَ بَيْنَ عِيسَى علیه السلام فَيَقُولُ لَهُ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِهَيْنِ فَيَقُولُ عِيسَى علیه السلام سُبْحانَكَ مَا يَكُونُ لي أن أقول ما ليس لي بِحَقِّ إِن كُنتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعلَمُ ما في نَفْسِي وَ لَا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ إِلَى قَوْلِهِ وَ أَنْتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ وَ الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ عِيسَى علیه السلام شَهِيدٌ وَ الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ عِيسَى اللَّهِ لَمْ يَقُلْ لَهُمْ ذَلِكَ قوله هذا يَوْمُ يَنفَعُ الصَّادِقِينَ صِدقُهُمْ﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عن جابر الْجُعْفِى عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَ لَا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنتَ عَلامُ الْغُيُوبِ قال إن الاسم الأكبر ثلاثة و سبعون حَرْنَا فَاحْتَجَبَ الرب تبارك وَ تَعَالَى مِنْهَا بِحَرْفِ فَمِنْ ثَمَّ لَا يَعْلَمُ أَحَدُ مَا فِي نَفْسِهِ عَزَّوَجَلَّ أَعْطَى آدَمَ علیه السلام اثْنَيْنِ وَسَبْعِينَ حَرْفًا مِنَ الِاسْمِ تَوَارَتَتْهَا الْأَنْبِيَاءُ علیهم السلام حَتَّى صَارَتْ إِلَى عِيسَى علیه السلام فَذَلِكَ قَوْلُ عِيسَى علیه السلام تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي يَعْنِي اثْنَيْنِ وَ سَبْعِينَ حَرْفًا مِنَ الِاسْمِ الْأَكْبَرِ يَقُولُ أَنْتَ عَلَّمْتَنِيهَا فَأَنْتَ تَعْلَمُهَا وَ لَا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ يَقُولُ لِأَنَّكَ احْتَجَبْتَ مِنْ خَلْقِكَ بِذَلِكَ الْحَرْفِ فَلَا يَعْلَمُ أَحَدُ مَا فِي نَفْسِكَ﴾. (3)

ص: 300

5- امام علی علیه السلام- امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید: «از پیامبر راجع به مسوخ پرسیدم. گفت: سیزده گونه اند: فیل، خرس، خوک، تا این سخن که فرمود: و اما خوک ها گروهی از نصاری بودند که از پروردگار خود درخواست نمودند تا مائده ی آسمانی بر آنان فرو فرستد و چون فرود آمد در کفر و تکذیبی که داشتند بیشتر پافشاری نمودند».

و [به یاد آورید] آن گاه که خداوند به عیسی بن مریم می گوید: «آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را به عنوان دو معبود در برابر خدای یکتا انتخاب کنید»؟! او می گوید: «منزهی تو! من حق ندارم آن چه را که شایسته ی من نیست بگویم! اگر چنین سخنی را گفته باشم تو می دانی تو از آن چه در روح و جان من است آگاهی؛ و من از آن چه در ذات [پاک] توست آگاه نیستم به یقین تنها تو دانای همه ی اسرار نهان هستی. (116)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ إِذْ قَالَ اللهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنتَ قُلتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّيَ إِلَهَيْنِ مِن دُونِ الله﴾؛ لفظ آیه، ماضی است و معنای آن مستقبل؛ یعنی هنوز آن را نگفته است و به زودی خواهد گفت. چرا که نصرانی ها گمان می کردند که عیسی به آنان گفته است: «من و مادرم را به جای الله خدای خود قرار دهید. و چون روز قیامت فرا رسد، خداوند نصاری و حضرت عیسی بن مریم علیه السلام را در یک جا جمع می کند و به او می گوید: «آیا چیزی را که در مورد تو ادعا می کنند، تو به آن ها گفتی؟» آنان چنین ادعا می کنند: ﴿اتَّخِذُونِي وَ أُمَّيَ إِلَهَيْنِ﴾ و عیسی علیه السلام می گوید: ﴿سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ لِي بِحَقِّ إِن كُنتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَ لَا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنتَ عَلامُ الْغُيُوبِ * مَا قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ اعْبُدُوا الله رَبِّي وَ رَبَّكُمْ وَ كُنتُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا مَّا دُمْتُ فِيهِمْ فَلَا تَوَفَّيْتَنِي كُنتَ أَنتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَ أَنتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهید﴾؛ و شاهد این که عیسی علیه السلام چنین چیزی به آن ها نگفته است این آیه است: ﴿هَذَا يَوْمُ يَنفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ﴾».

2- امام باقر علیه السلام- جابر جعفی نقل می کند: امام باقر علیه السلام در تفسير آيه: ﴿تَعلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَ لَا أَعلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنتَ علامُ الْغُيُوبِ﴾ فرمود: «اسم اعظم خداوند هفتاد و سه حرف دارد که خداوند تبارک و تعالی یکی از حرف های آن را پنهان کرده است و به همین دلیل کسی از آن چه در وجود آگاه نیست. آن هفتاد و دو حرف را به آدم علیه السلام یاد داد و انبیاء علیهم السلام آن را به ارث بردند تا به عیسی علیه السلام رسید و این گفته عیسی علیه السلام: ﴿تَعلَمُ مَا فِي نَفْسِي﴾ آن چه در درون من است؛ یعنی همان هفتاد و دو حرف از اسم اعظم. می گوید: «تو به من این حروف را یاد دادی و تو از آن آگاهی ﴿وَ لاَ أَعلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ﴾ می گوید: «چون تو آن حرف را از خلق خود پنهان داشتی، کسی نمی داند در اوست، وجود تو چیست».

ص: 301

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَن ثَعْلَبَةَ عَنْ بَعْض أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لِعِيسَى أَ أَنتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أَمَّى الهَيْنِ مِنْ دُونِ اللهِ قَالَ لَمْ يَقْلَهُ وَ سَيَقُولُهُ إِنَّ اللَّهَ إِذَا عَلِمَ أَنَّ شَيْئاً كَائِنُ أَخْبَرَ عَنْهُ خَبَرَ مَا كَانَ﴾. (1)

4- الصادق علیه السلام- ﴿عَن سُلَيْمَانَ بْن خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلَ اللَّهِ لِعِيسَى أَ أَنتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ الخِدُونِ وَ أُمى إهيْنِ مِنْ دُونِ الله فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ أَمْراً أَنْ يَكُونَ قَصَّهُ قَبْلَ أَنْ يَكُونَ كَأَنْ قَدْ كَانَ﴾. (2)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ عَلى علیه السلام يَهْلِكُ فِيَّ اثْنَانِ وَلَا ذَنْبَ لِى مُحِبُّ مُفْرِطُ وَ مُبْغِضُ مُفْرِطُ وَ إِنَّا لَنَبْراً إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِمَّنْ يَعْلُو فِينَا فَيَرْفَعْنَا فَوْقَ حَدَّنَا كَبَراءَةِ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ علیه السلام مِنَ النَّصَارَى قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ إِذْ قالَ اللهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قَالَ سُبْحانَكَ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ لِي بِحَقِّ إِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَ لا أَعْلَمُ ما فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنتَ عَلَامُ الْغُيُوبِ ما قُلْتُ هُمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً ما دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبٌ عَلَيْهِمْ وَ أَنْتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ لَنْ يَسْتَنْكِفَ المَسِيحُ أَنْ يَكُونَ عَبْداً الله وَ لَا الملائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ مَا المَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كَانَا يَأْكُانِ الطَّعَامِ﴾. (3)

6- الصادق علیه السلام- ﴿كان مَعَ عِيسَى ابْن مَرْيَمَ علیه السلام حَرْفَانِ يَعْمَلُ بِهِمَا وَ كَانَ مَعَ مُوسَى علیه السلام أَرْبَعَةُ أَحْرُفٍ وَ كَانَ مَعَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام سِتَةَ أَحْرُفِ وَ كَانَ مَعَ آدَمَ علیه السلام خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ حَرْفًا وَ كَانَ مَعَ نُوح علیه السلام ثَمَانِيَةُ وَ جُمِعَ ذَلِكَ كُلَّهُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم إِنَّ اسْمَ اللَّهِ ثَلَاثَةُ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً وَ حَجَبَ عنه صلی الله علیه و اله و سلم واحداً﴾. (4)

7- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿لَا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ أَي تَعْلَمُ غَيْبى وَ سِرَى وَ لَا أَعْلَمُ غَيْبَكَ وَ سِرَكَ﴾. (5)

ص: 302

3- امام باقر علیه السلام- ثعلبه از یکی از شیعیان نقل می کند: امام باقر علیه السلام فرمود: در آیه: ﴿أَ أَنتَ قُلتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّيَ إِلَهَيْنِ مِن دُونِ الله﴾ که خطاب به عیسی علیه السلام گفته شده، مفهوم این است که: آن را نگفته است و به زودی خواهد گفت. خداوند اگر بداند که چیزی اتفاق خواهد افتاد، به گونه ای از آن خبر می دهد، انگار که قبلاً اتفاق افتاده است.

4- امام صادق علیه السلام- سلیمان بن خالد گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این سخن خدا به عیسی علیه السلام ﴿أَ أَنتَ قُلتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِ وَ أُمِّيَ إِلَهَيْنِ مِن دُونِ الله﴾ پرسیدم: «آیا خداوند، چنین چیزی را گفته است؟» فرمود: «خداوند اگر بخواهد که چیزی وجود داشته باشد قبل از این که به وجود بیاید آن را بیان می دارد؛ انگار از قبل بوده است».

5- امام على علیه السلام- على علیه السلام فرموده است: دو دسته در مورد من به هلاکت می رسند و مرا گناهی نیست: دوستداری که زیاده روی می کند و کینه ورزی که زیاده روی می کند. و ما در پیشگاه خداوند عزوجل از کسانی که درباره ما غلو دارند و ما را بیش از حد بلند می کنند بیزاری می جوییم، همان طور که عیسی بن مریم از نصاری بیزاری جست. خداوند عزوجل فرمود: «﴿وَ إِذْ قَالَ الله يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ ءَأَنتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ الْخَذُونِي وَ أُمِّي إِلَاهَينُ مِن دُونِ اللَّهِ قَالَ سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ لي أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ لِي بِحَقِّ إِن كُنتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَ لَا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ مَا قُلْتُ هَمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَني بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللهَ رَبي وَ رَبَّكُمْ وَ كُنتُ عَلَيْهُمْ شَهِيدًا مَّا دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنتَ أَنتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَ أَنتَ عَلى كل شيءٍ شهيد﴾؛ و نیز خداوند عزوجل فرموده است مسیح ابایی نداشت که یکی از بندگان خدا باشد و ملائکه مقرب نیز ابایی ندارند. (نساء /172) و باز در آیه ی دیگر می فرماید: «﴿مَا المَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كأَنا يَأْكُلانِ الطَّعَامَ﴾».

6- امام صادق علیه السلام- عیسی علیه السلام دو حرف از آن هفتاد و دو حرف را داشت و با آن کار می کرد و موسی علیه السلام چهار حرف و ابراهیم شش حرف و نوح علیه السلام هشت حرف و آدم علیه السلام بیست و پنج حرف داشت و تمام این حروف برای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم جمع شد. تعداد حروف اسم خداوند هفتاد و سه حرف است که هفتاد و دو حرف آن نزد رسول اکرم صلی الله علیه و اله و سلم بود و یک حرف از او پنهان ماند.

7- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿لا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ﴾ یعنی تو راز پنهان مرا میدانی و من سر نهان تو را نمی دانم.

ص: 303

قوله تعالى: ﴿ما قُلْتُ هُم إِلا ما أَمَرْتَني بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللهَ رَبِّ وَ رَبَّكُمْ وَ كُنتُ عَلَيْهِمْ شَهيداً ما دُمْتُ فيهِمْ فَلَما تَوَفَّيْتَني كُنتَ أنتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَ أَنتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾ (117)

قوله تعالى: ﴿إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُكَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ (118)

1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَولُهُ لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ يَقُولُ عَلَى آلِ مُحَمَّدِهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ أَنْ آلُ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم يَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ بَعْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه و اله و سلم قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ علیه السلام وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً مَا دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَ الرَّقِيبُ الشَّهِيدُ وَ أَنتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ وَ إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ عَلَى هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم شَهِيداً مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ عِترَتِهِ علیهم السلام مَا كَانَ فِي الدُّنْيَا مِنْهُمْ أَحَدٌ فَإِذَا فَنُوا هَلَكَ أَهْلُ الْأَرْضِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم جَعَلَ اللَّهُ النَّجُومَ أَمَاناً لِأَهْلِ السَّمَاءِ وَ جَعَلَ أَهْلَ بَيْتِى علیهم السلام أَمَاناً لِأَهْل الْأَرْضِ﴾. (1)

2- الصادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى جَعَلَ عَلَى عُهْدَة الْأُمَّةِ شُهَدَاءَ قَالَ وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً مَا دُمْتُ فِيهِمْ وَ قَالَ فِي النَّبِيِّ صلى الله عليه و اله و سلم لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ فِي عَلِيٍّ علیه السلام وَ يَتْلُوهُ شَاهِدٌ وَ فِي الْأَئِمَّة علیهم السلام وَ تَكُونُوا شُهَداءَ آلُ مُحَمَّدِ صلى الله عليه و اله و سلم يَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ بَعْدَ النَّبِيِّ صلى الله عليه و اله و سلم﴾. (2)

3- الرسول صلى الله عليه و اله و سلم- ﴿ابن عباس قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم إِنَّكُمْ مَحْشُورُونَ مُفَاةً عُرَاةً غُرَكا ثُمَّ قَرَأَ كَما بَدَأَنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْداً عَلَيْنَا إِنَّا كُنَّا فَاعِلِينَ أَلَا وَ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ يُكْسَى إِبْرَاهِيمُ علیه السلام أَلَا وَإِنَّ نَاسَا مِنْ أَصْحَابِي يُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأَقُولُ أَصَيْحَابِي أَصَيْحَابِي قَالَ فَيُقَالُ إِنَّهُمْ لَمْ يَزَالُوا مُرْتَدِينَ عَلَى أَعْقَابِهِمْ مُدْ فَارَقْتَهُمْ فَأَقُولُ كَمَا قَالَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ عِيسَى علیه السلام وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً مَا دُمْتُ فيهم إلى قوله الْعَزِيزُ الحكيم﴾. (3)

4- الرضا علیه السلام- ﴿قَالَ عَزَّوَجَلَّ حِكَايَةً لِقَوْل عِيسَى علیه السلام يَوْمَ الْقِيَامَة وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً مَا دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَ أَنْتَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ وَ يَقُولُونَ الْمُتَجَاوِرُونَ لِلْحَدِّ فِي أَمْرِ الْأَئِمَّة علیهم السلام إِنَّهُ إِنْ جَازَ أَنْ يُشَبَّهَ أَمْرُ عِيسَى علیه السلام لِلنَّاسِ فَلِمَ لَا يَجُوزُ أَنْ يُشَبَّهَ أَمْرَهُمْ أَيْضاً وَ الَّذِي يَجِبُ أَنْ يُقَالَ لَهُمْ أَنَّ عِيسَى علیه السلام هُوَ مَوْلُودُ مِنْ غَيْرِ أَب فَلِمَ لَا يَجُوزُ أَنْ يَكُونُوا مَوْلُودِينَ مِنْ

ص: 304

من، جز آن چه مرا به آن فرمان دادی چیزی به آن ها نگفتم؛ [به آن ها گفتم] خداوندی را بپرستید که پروردگار من و پروردگار شماست و تا زمانی که در میان آن ها بودم گواه بر [اعمال] آن ها بودم؛ ولی هنگامی که مرا از میانشان برگرفتی تو خود مراقب آن ها بودی؛ و تو بر هر چیز، گواهی. (117)

با این حال اگر آن ها را مجازات کنی بندگان تواند و اختیار آن ها به دست توست؛ و اگر آنان را ببخشی توانا و حکیمی. [نه کیفر تو نشانه ی بی حکمتی است، و نه بخشش تو نشانه ی ناتوانی]» (118)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- معنای کلام خداوند: پیامبر بر خاندان محمد صلى الله عليه و اله و سلم و گواه است. (حج /78) ﴿و تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ﴾ یعنی بعد از پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم، خاندان محمد صلى الله عليه و اله و سلم بر مردم گواه هستند. قرآن از قول حضرت عیسی علیه السلام می فرماید: «﴿وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهيداً ما دُمْتُ فيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِم﴾ الرقیب» یعنی گواه بر آنان بودی. ﴿وَ أَنْتَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ شَهيد﴾ و خداوند بعد از پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم خود بر این امت گواهانی از خاندان او قرار داده است و این تا زمانی است که یکی از آن ها بر روی زمین باشد. هر گاه که آن ها از میان رفتند تمام ساکنان کره زمین هلاک می گردند». رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: «خداوند ستارگان را مایه ی امنیت اهل آسمان قرار داده و اهل بیت مرا مایه ی امنیت و آرامش برای اهل زمین قرار داده است».

2- امام صادق علیه السلام- خدای تعالی گواهانی بر عهده ی امت قرار داد. فرمود: ﴿وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً ما دُمْتُ فِيهم﴾ و در مورد پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: «تا پیامبر گواه بر شما باشد. (حج /78)»، و در مورد علی علیه السلام [فرمود]: و به دنبال آن شاهدی می باشد (هود /17) و در مورد امامان [فرمود]: و شما گواهان باشید. (حج /78) [یعنی] آل محمد صلى الله عليه و اله و سلم بعد از پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم گواه بر مردم باشند.

3- پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم- ابن عباس گوید: رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: «شما پابرهنه و عریان و ختنه نشده برانگیخه می شوید و سپس این آیه را قرائت نمود: «﴿كَما بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْداً عَلَيْنَا إِنَّا كُنَّا فَاعِلِين﴾ و فرمود: اولین کسی که پوشانده می شود ابراهیم علیه السلام است آگاه باشید که گروهی از اصحاب مرا به سمت چپ می برند و من می گویم اصحاب منند، اصحاب منند، و گفته می شود: این ها از آن زمان که تو از میانشان رفتی همین طور به پیشینیان خود بازگشتند آن گاه من هم همان چیزی را می گویم که عبد صالح، عیسی علیه السلام فرمود: ﴿وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهيداً ما دُمْتُ فِيهِمْ ... الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾.

4- امام رضا علیه السلام- خدا از گفته عیسی علیه السلام در قیامت حکایت می کند که می گوید: «﴿وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شهيداً ما دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَ أَنْتَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾ زیاده رو ها در امر ائمه علیهم السلام [کسانی که درباره ی امامان غلو می کنند] می گویند اگر جایز باشد امر عیسی علیه السلام مردم مشتبه شود چرا امر ائمه علیهم السلام بر آن ها مشتبه نشود؟» باید به آن ها گفت: عیسی علیه السلام بدون پدر زائیده شد پس باید روا باشد باید روا باشد که امامان هم بدون پدر زائیده شده باشند. این ها جرأت اظهار مذهب

ص: 305

غَيْرِ آبَاءِ فَإِنَّهُمْ لَا يَجْتَرُونَ عَلَى إِظْهَارِ مَذْهَبِهِمْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي ذَلِكَ وَ مَتَى جَازَ أَنْ يَكُونَ جَمِيعُ أَنْبِيَاءِ اللَّهِ وَرُسُلِهِ وَ حُجَجِهِ بَعْدَ آدَمَ علیه السلام مَوْلُودِينَ مِنَ الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ وَ كَانَ عِيسَى علیه السلام مِنْ بَيْنِهِمْ مَوْلُوداً مِنْ غَيْرِ أَب جَازَ أَنْ يُشَبَّهَ أَمْرُ غَيْرِهِ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ الْحُجَجِ كَمَا جَازَ أَنْ يُولَدَ مِنْ غَيْر أب دُونَهُمْ وَ إِنَّمَا أَرَادَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَجْعَلَ أَمْرَهُ آيَةً وَ عَلَامَةً لِيُعْلَمَ بِذَلِكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾. (1)

5- الرضا علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: قَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام بَلَغَنِي أَن قَوْماً يَعْلُونَ فِيكُمْ وَ يَتَجَاوَزُونَ فِيكُمُ الْحَدَّ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام حَدَّثَنِي أَبِي مُوسَى بْنَ جَعْفَر علیه السلام عَنْ أَبِيهِ جَعْفَرٍ بن مُحَمَّدِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْن عَلَى علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَلِيٍّ بن الْحُسَيْنِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ الْحُسَيْنِ بنِ عَلیَّ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ علی بن أبي طَالِبِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم لَا تَرْفَعُونِي فَوْقَ حَتَّى فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى اتَّخَذَنِي عَبْداً قَبْلَ أَنْ يَتَّخِذَنِي نَبَيَا قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَا كَانَ لِبَشَرٍ - أَنْ يُؤْتِيَهُ اللهُ الْكِتابَ وَ الحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِباداً لي مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لَكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنتُمْ تُعَلَّمُونَ الْكِتابَ وَ بِمَا كُنتُمْ تَدْرُسُونَ وَ لا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلَائِكَةَ وَ النَّبِيِّينَ أَرْبَاباً أَ يَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ وَ قَالَ عَلَى علیه السلام يَهْلِكُ فِي اثْنَانِ وَ لَا ذَنْبَ لِى مُحِب مُفْرِطُ وَ مُبْغِضُ مُفْرِطُ وَ اِنَّا لَنَبْراً إِلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّنْ يَعْلُو فِينَا فَيَرْفَعْنَا فَوْقَ حَدَّنَا كَبَراءَةِ عِيسَى ابْن مَرْيَمَ علیه السلام مِن النِّصَاری قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ وَ إِذْ قالَ اللهُ يا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِ وَ أُمِّي إِهَيْنِ مِنْ دُونِ الله قال سُبْحانَكَ ما يَكُونُ لي أن أقول ما ليس لي بحق إن كُنتُ قُلتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما في نَفْسِي وَ لا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنْتَ عَلَامُ الْغُيُوبِ ما قُلْتُ هُمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً ما دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَ أَنْتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَ لَنْ يَسْتَنْكِفَ المَسِيحُ أَنْ يَكُونَ عَبْداً الله وَ لَا المَلائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَ مَا المَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كَانَا يَأْكُلانِ الطَّعَامَ وَ مَعْنَاهُ أَنَّهُمَا كَانَا يَتَغَوَطَانِ فَمَنِ ادَّعَى لِلْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام ربوبية أو ادَّعَى لِلْأَئِمَّةِ علیهم السلام رُبُوبَيدَ أَوْ نُبُوَّةَ أَوْ لِغَيْرِ الْأَئِمَّةِ إمَامَةَ فَنَحْنُ مِنْهُ بِرَاءُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ﴾. (2)

ص: 306

خود را ندارند؛ خدا لعنت کند ایشان را و چون رواست که همه ی پیغمبران خدا و امامان و حجت های او از پدران و مادران زائیده شوند و تنها عیسی علیه السلام از میان آن ها بدون پدر زائیده شود. رواست که تنها امر کشتن او مشتبه شده باشد نه امر پیغمبران و امامان دیگر چنانچه او فقط بدون پدر زائیده شد نه دیگران خدا می خواست در این موضوع او را نشانه ی قدرت خود قرار دهد تا از این راه دانسته شود که خدای عزوجل بر هر چیزی توانا است.

5- امام رضا علیه السلام- حسن بن جهم گوید: مأمون گفت: «شنیده ام گروهی درباره ی شما غلو دارند و بیش از اندازه ی مقام برای شما قائلند». فرمود: «پدرم موسی بن جعفر علیه السلام از پدرش جعفر بن محمد علیه السلام از پدرش محمد بن علی علیه السلام از پدرش علی بن الحسين علیه السلام از پدرش حسین بن علی علیه السلام از پدرش علی بن ابی طالب علیه السلام نقل کرد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: مرا بیش از اندازه ای که هست بلند نکنید خداوند تبارک و تعالی قبل از آن که مرا به مقام پیامبری مفتخر نماید مقام بندگی خود را به من عنایت کرده و در قرآن کریم نیز می فرماید: نسزد هیچ بشری را که خدا به او کتاب و حکمت و نبوت داده باشد، آن گاه به مردم بگوید که بندگان من باشید نه بندگان خدا و حال آن که پیامبران می گویند: هم چنان که از کتاب خدا می آموزید و در آن می خوانید پرستندگان خدا باشید و نیز به شما نمی فرماید که فرشتگان و پیامبران را خدایان پندارید. آیا پس از آن که اسلام آورده اید شما را به کفر فرمان می دهد؟ (آل عمران/ 80-79). امیر المؤمنین علیه السلام نیز فرموده است: «دو دسته در مورد من به هلاکت می رسند با این که من گناهی ندارم. دسته اول دوستی که افراط و زیاده روی می کند و دسته دوم کسی که دشمن تندرو من است. ما بیزاریم از کسانی که درباره ی ما غلو دارند و ما را بیش از حد بلند می کنند همان طوری که عیسی بن مریم علیه السلام از نصاری بیزاری جست خداوند در قرآن می فرماید: «﴿وَ إِذْ قالَ الله يا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قَالَ سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ لِي بِحَقِّ إِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَ لا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ اعْبُدُوا الله رَبِّي وَ رَبَّكُمْ وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً مَا دُمْتُ فِيهِمْ فَلَا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَ أَنْتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾؛ و در این آیه می فرماید:﴿لَنْ يَسْتَنْكِفَ المَسِيحُ أَنْ يَكُونَ عَبْداً الله وَ لَا المَلائِكَةُ المُقَرَّبُونَ﴾؛ عیسی علیه السلام و ملائکه مقرب استنکافی از بندگی خدا ندارند و در آیه دیگر می فرماید: ﴿مَا المُسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كَانَا يَأْكُلَانِ الطَّعَامِ﴾؛ عیسی بن مریم علیه السلام جز پیامبری نیست که قبل از او پیامبرانی بوده اند مادرش زنی پاک نهاد است و هر دو غذا می خوردند، فرمود: «منظور از غذا خوردن این است که آن ها تغوط می کنند و مدفوع دارند؛ هر کس مدعی ربوبیت برای انبیاء و یا ائمه علیهم السلام گردد و یا مقام نبوت را برای ائمه علیهم السلام ادعا کند و یا مدعی امامت برای کسی که امام نیست [برای غیر ائمه] باشد ما از او در دنیا و آخرت بیزاریم».

ص: 307

قوله تعالى: ﴿قال الله هذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدِّقُهُمْ هُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيها أَبَداً رَضِيَ اللهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ (119)

قوله تعالى: ﴿لله مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا فِيهِنَّ وَ هُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ (120)

1- الصادق علیه السلام- ﴿الصِّدْقُ نُورُ غَيْرُ مُتَشَعْشِعِ إِلَّا فِي عَالَمِهِ كَالشَّمْسِ يَسْتَضِيءُ بِهَا كُلُّ شَيْءٍ يَغْشَاهُ مِنْ غَيْرِ نُقْصَانِ يَقَعُ عَلَى مَعْنَاهَا وَ الصَّادِقُ حَقَا هُوَ الَّذِي يُصَدِّقُ كُلَّ كَاذِب بِحَقِيقَة صِدْقٍ مَا لَدَيْهِ وَ هُوَ الْمَعْنَى الَّذِي لَا يَسْمَعْ مَعَهُ سِوَاهُ أَوْ ضِدُّهُ مِثْلُ آدَمَ علیه السلام صَدَّقَ إِبْلِيسَ فِي كَذِبِهِ حِينَ أَقْسَمَ لَهُ كاذباً لِعَدَمَ مَاهِيَّةِ الْكَذِب فِي آدَمَ علیه السلام قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً وَ لِأَنَّ إِبْلِيسَ أَبْدَعَ شَيْئاً كَانَ أَوَّلَ مَنْ أَبْدَعَهُ وَ هُوَ غَيْرُ مَعْهُودٍ ظَاهِراً وَ بَاطِنَا فَخَسِرَ هُوَ بِكَذِبِهِ عَلَى مَعْنَى لَمْ يَنْتَفَعُ بِهِ مِنْ صدقِ آدم علیه السلام عَلَى بَقَاءِ الْأَبَدِ وَ أَفَادَ آدَمَ علیه السلام بتَصْدِيقِهِ كَذِبَهُ بِشَهَادَةَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بِنَفْى عَزْمِهِ عَمَّا يُضَادُّ عَهْدَهُ عَلَى الْحَقِيقَةِ عَلَى مَعْنَى لَمْ يَنْقُصُ مِن اصْطِفَائِهِ بِكَذِبِهِ شَيْئاً فَالصِّدْقُ صِفَةُ الصَّادِقِينَ وَ حقيقةُ الصِّدْقِ مَا يَقْتَضِي تَزْكِيَةَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لِعَبْدِهِ كَمَا ذَكَرَ عَنْ صِدْقٍ عِيسَى بْن مَرْيَمَ علیه السلام فِي الْقِيَامَةِ بِسَبَبٍ مَا أَشَارَ إِلَيْهِ مِنْ صِدْقِهِ مِرآة الصَّادِقِينَ مِنْ رِجَال أمَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ هذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدِّقُهُمْ ...﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ ضُرَيْس عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي قَوْلِهِ هَذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ قَالَ إِذَا كَانَ يَومُ الْقِيَامَةِ وَ حُشِرَ النَّاسُ لِلْحِسَابِ فَيَمُرُونَ بِأَهْوَالِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَيَنْتَهُونَ إِلَى الْعَرْضَةِ وَ يُشْرِفُ الْجَبَّارُ عَلَيْهِمْ حَتَّى يَجْهَدُوا جَهْداً شَدِيداً قَالَ يَقِفُونَ بِفِنَاءِ الْعَرَضَةِ وَ يُشْرِفُ الْجَبَّارُ عَلَيْهِمْ وَ هُوَ عَلَى عَرْشِهِ فَأَوَّلُ مَنْ يُدْعَى بِندَاء يَسْمَعُ الْخَلَائِقُ أَجْمَعِينَ [أَجْمَعُونَ] أَنْ يُهْتَفَ بِاسْمِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم النَّبِيِّ الْقُرَشِيِّ الْعَرَبِيِّ قَالَ فَيَتَقَدَّمُ حَتَّى يَقِفَ عَلَى يَمِينِ الْعَرْشِ قَالَ ثُمَّ يُدْعَى

ص: 308

خداوند می گوید: «این [همان] روزی است که راستی راستگویان، به آن ها سود می بخشد؛ برای آن ها باغ های بهشتی است که نهر ها از پای درختان آن می گذرد و تا ابد جاودانه در آن می مانند؛ خداوند از آن ها خشنود است و آن ها نیز از او خشنودند؛ این [همان] رستگاری بزرگ است». (119)

حکومت آسمان ها و زمین و آن چه در آن هاست از آن خداست؛ و او بر هر چیزی تواناست. (120)

1- امام صادق علیه السلام- صدق و راستی نوری است که شعاعش تا هر جا برود، آن محیط را روشن می کند مانند خورشید که هر چه را فرا گیرد روشن می سازد و کوچک ترین نقص و کمبودی در خورشید نیست و ماهیت او روشنی است و صادق و راستگوی حقیقی از جهت حقیقت صدق خود، هر کس را تصدیق کرده و راستگو می داند و جز راستی و حقیقت باوری ندارد. مانند حضرت آدم که دروغ ابلیس را که سوگند هم خورد راست دانست و باور کرد چون در آدم ماهیت کذب نبود و سابقه ی دروغ را نداشت و دروغی ندیده بود که در قرآن فرمود: ﴿وَ لَم نَجِدُ لَهُ عَزْماً﴾، یعنی عزم و تصمیمی بر خلاف پیمان و بر ضد صدق (دروغ) نداشت. و شیطان اولین کسی بود که ابداع کذب و ابتدای به دروغ کرد و برای آدم چه در ظاهر و چه در باطن دروغی از کسی مشاهده نشده بود و شیطان خود زیان و خسرانش را دید و از صدق آدم برای بقای ابدی سودی نبرد ولی آدم از جهت صفا و صدقش و از جهت نداشتن تصمیم بر ضد پیمان و از لحاظ پایبندی به عهد خویش و تصدیق و راست دانستن ابلیس نه تنها ضرری نکرد بلکه برای دست یافتن به مقام اصطفاء و برگزیدگی بهره مند شد و نقصانی در او راه نیافت. بنابراین صدق و صفا و راستی صفت و حالت و ماهیت راستان است و حقیقت صدق اقتضا دارد و موجب می شود که خداوند بنده ی صادق خود را تزکیه و پاک گرداند، همچنان که درباره ی عیسی بن مریم علیه السلام صحنه قیامتش را بازگو کرده و با اشاره به صدق و راستی او آیینه پاکی ساخته و پاکی راستگویان از امت پیغمبر اکرم را گوشزد کرده و فرموده: ﴿هذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدقُهُم ...﴾.

2- امام باقر علیه السلام- ضریس نقل می کند: امام باقر علیه السلام در مورد سخن خداوند متعال: ﴿هذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدقُهُم ...﴾ فرمود: «هنگامی که روز قیامت فرا رسد و مردم برای حساب، محشور شوند، با سختی های روز قیامت مواجه می شوند تا به عرصه ی محشر می رسند و خداوند جبار بر آن ها اشراف پیدا می کند و عظمت او ظاهر می گردد تا این که به شدت تلاش می کنند و خسته می شوند. فرمود: «در عرصه ی گسترده قیامت می ایستند در حالی که خداوند جبار بر فراز عرش خود، بر آن ها اشراف دارد اولین فردی که با آن ندایی که تمام خلایق را شنوا می کند (تمام

ص: 309

بِصَاحِبِكُمْ عَلَى علیه السلام فَيَتَقَدَّمُ حَتَّى يَقِفَ عَلَى يَسَارِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم ثُمَّ يُدْعَى بِأَمَّةٍ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم يَقِفُونَ عَنْ يَسَارٍ عَلَى علیه السلام ثُمَّ يُدْعَى كُلُّ نَبِيٍّ وَ أُمَّتُهُ مَعَهُ مِنْ أَوَّلَ النَّبِيِّينَ إِلَى آخِرِهِمْ وَ أَمَّتُهُمْ مَعَهُمْ فَيَقِفُونَ عَنْ يَسَارِ الْعَرْشِ قَالَ ثُمَّ أَوَّلُ مَنْ يُدْعَى لِلْمُسَاءَ لَةِ الْقَلَمُ قَالَ فَيَقَدَّمُ فَيَقِفَ بَيْنَ يَدَى اللَّهِ فِي صُورَةِ الْآدَمِيِّينَ فَيَقُولُ اللَّهُ هَلْ سَطَرْتَ فِي اللَّوْحِ مَا أَلْهَمْتُكَ وَ أَمَرْتُكَ بِهِ مِنَ الْوَحَى فَيَقُولُ الْقَلَمُ نَعَمْ يَا رَبِّ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّى قَدْ سَطَرْتُ فِي اللَّوْحِ مَا أَمَرْتَنِي وَ الْهَمْتَنِي مِنْ وَحْيِكَ فَيَقُولُ اللَّهُ فَمَنْ يَشْهَدُ لَكَ بِذَلِكَ فَيَقُولُ يَا رَبِّ هَلِ اطَّلَعَ عَلَى مَكْنُونِ سِرِّكَ خَلْقُ غَيْرَكَ قَالَ فَيَقُولُ لَهُ أَفْلَجْتَ حُجَّتَكَ قَالَ ثُمَّ يُدْعَى بِاللَّوْحِ فَيَتَقَدَّمُ فِي صُورَة الْآدَمِيِّينَ حَتَّى يَقِفَ مَعَ الْقَلَمِ فَيَقُولُ لَهُ هَلْ سَطَرَ فِيكَ الْقَلَمُ مَا أَلْهَمْتُهُ وَ أَمَرْتُهُ بِهِ مِنْ وَحْى فَيَقُولُ اللَّوْحُ نَعَمْ يَا رَبِّ وَ بَلَغْتُهُ إِسْرَائِيلَ ثُمَّ يُدْعَى بِإِسْرَافِيلَ فَيَتَقَدَّمُ مَعَ الْقَلَمِ وَاللَّوْحِ فِي صُورَة الْآدَمِيِّينَ فَيَقُولُ اللَّهُ لَهُ هَلْ بَلَغَكَ اللَّوْحُ مَا سَتَرَ فِيهِ الْقَلَمُ فَيَقُولُ نَعَمْ يَا رَبِّ فَبَلَغْتُهُ جَبْرَئِيلَ فَيُدْعَى بِجَبْرَئِيلَ فَيَتَقَدَّمُ حَتَّى يَقِفَ مَعَ إِسْرَافِيلَ فَيَقُولُ اللَّهُ لَهُ أَبَلَغَكَ إِسْرَافِيلُ مَا بَلَغَ فَيَقُولُ نَعَمْ يَا رَبِّ وَ بَلَغْتُهُ جَمِيعَ أَنْبِيَائِكَ علیهم السلام وَ أَنْفَدْتَ إِلَيْهِمْ جَمِيعَ مَا انْتَهَى إِلَيَّ مِنْ أَمْرِكَ وَ أَذَيْتُ رِسَالَاتِكَ إِلَى نَبِيُّ نَبِيُّ وَ رَسُولَ رَسُول وَ بَلَغْتُهُمْ كُلَّ وَحْیک وَ حِكْمَتِكَ وَ كُتبكَ وَ إِنَّ آخِرَ مَنْ بَلَغْتُهُ رِسَالَتَكَ وَ وَحْيَكَ وَ حِكْمَتَكَ وَ عِلْمَكَ وَ كِتَابَكَ وَ كَلَامَكَ مُحَمَّدَ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم الْعَرَبِيُّ الْقُرَشِيُّ الْحَرَمِيُّ حَبيبُكَ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام فَأَوَّلُ مَنْ يُدْعَى مِنْ وَلْدِ آدَمَ علیه السلام لِلْمُسَاءَلَة مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِاللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَيُدْنِيهِ اللَّهُ حَتَّى لَا يَكُونَ خَلْقُ أَقْرَبَ إِلَى اللهِ يَوْمَئِذٍ مِنْهُ فَيَقُولُ اللَّهُ يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و اله و سلم هَلْ بَلَغَكَ جَبْرَئِيلُ مَا أَوْحَيْتَ إِلَيْكَ وَ أَرْسَلْتُهُ بِهِ إِلَيْكَ مِنْ كِتَابِي وَ حِكْمَتِي وَ عِلْمِي وَ هَلْ أَوْحَى ذَلِكَ إِلَيْكَ فَيَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم نَعَمْ يَا رَبِّ قَدْ بَلَغَنِي جَبْرَئِيلُ جَمِيعَ مَا أَوْحَيْتَهُ إِلَيْهِ وَ أَرْسَلْتَهُ بِهِ مِنْ كِتَابِكَ وَ حِكْمَتِكَ وَ عِلْمِكَ وَ أَوْحَاهُ إِلَيَّ فَيَقُولُ اللَّهُ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم هَلْ بَلَغْتَ أَمَتَكَ مَا بَلَغَ جَبْرَئِيلُ مِنْ كِتَابِي وَ حِكْمَتِي وَ عِلْمِي فَيَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم نَعَمْ يَا رَبِّ قَدْ بَلَغْتُ أُمَّتِي مَا أَوْحَيْتَ إِلَيَّ مِنْ كِتَابِكَ وَ حِكْمَتِكَ وَ عِلْمِكَ وَ جَاهَدْتُ فِي سَبيلِكَ فَيَقُولُ اللَّهُ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم فَمَنْ يَشْهَدُ لَكَ بِذَلِكَ فَيَقُولُ مُحَمَّدُ صلی الله علیه و اله و سلم يَا رَبِّ أَنْتَ الشَّاهِدُ لِي بِتَبليغ الرِّسَالَةِ وَ مَلَائِكَتَكَ وَ الْأَبْرَارُ مِنْ أُمَّتِي وَ كَفَى بِكَ شَهِيداً فَيُدْعَى بِالْمَلَائِكَةِ فَيَشْهَدُونَ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم تَبْلِيغِ الرَّسَالَةِ ثُمَّ يُدْعَى بِأَمَّةٍ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم فَيُسْأَلُونَ هَلْ بَلَغَكُمْ مُحَمَّدٌ رَسَالَتِي وَ كِتَابِي وَ عِلْمِي وَ عَلَّمَكُمْ ذَلِكَ فَيَشْهَدُونَ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم بِتَبْلِيغ الرِّسَالَةِ وَ الْحِكمَةِ وَ الْعِلْمِ فَيَقُولُ اللَّهُ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم فَهَلِ اسْتَخْلَفْتَ فِي أُمَتِكَ مِنْ بَعْدِكَ مَنْ يَقُومُ

ص: 310

خلائق می شنوند) فراخوانده می شود محمد بن عبدالله قریشی عربی است. او (محمد صلی الله علیه و اله و سلم) پیش می آید و در قسمت راست عرش می ایستد. سپس اسم وصی و جانشین او علی بن ابی طالب علیه السلام خوانده می شود و او جلو می آید و در سمت چپ رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم می ایستد و سپس امت محمد صلی الله علیه و اله و سلم فرا خوانده می شوند و در سمت چپ علی علیه السلام می ایستند. پس تک تک پیامبران از اوّل تا به آخر با اوصیای آنان فرا خوانده می شوند و با امت های خویش در سمت چپ عرش می ایستند. و سپس فرمود: «اولین کسی که برای پرسش و پاسخ فراخوانده می شود قلم است. قلم پیش می رود و در شکل آدمیان در محضر خداوند متعال می ایستد». خداوند می گوید: «آیا هر آن چه از وحی را که به تو الهام کردم و تو را بدان امر نمودم در لوح نگاشتی؟» قلم می گوید: «بله، ای پروردگار! تو می دانی هر چه از وحی به من الهام کردی و امر فرمودی من در لوح نوشتم». پس خداوند متعال می فرماید: «شاهد تو در این امر کیست؟» می گوید: «آیا ما سوی الله را از راز پنهان تو مطلع گردانم»؟ و خداوند به او می گوید: «حجت و دلیل تو درست و کارساز بود. سپس لوح فراخوانده می شود. پس با ظاهر آدمیان پیش می آید و در کنار قلم می ایستد». و خداوند به او می گوید: «آیا قلم آن چه از وحیم (وحی) را که به او الهام کردم و او را بدان امر نمودم بر روی تو نوشت؟» لوح می گوید: «بله ای پروردگار و اسرافیل را از این امر مطلع ساختم. پس اسرافیل فراخوانده می شود و او با ظاهر آدمیان جلو می آید و در کنار قلم و لوح می ایستد». خداوند می فرماید: «لوح تو را از آن چه که قلم بر او نوشت آگاه کرد؟» می گوید: «بله، ای پروردگار! و من آن را به جبرئیل گفتم». سپس جبرئیل فرا خوانده می شود. او جلو می آید و در کنار اسرافیل می ایستد. خداوند می فرماید: «آیا اسرافیل این مطلب را به تو رساند؟» می گوید: «بله و من آن را به تمام پیامبرانت ابلاغ کردم و هر آن چه از امر تو که به من مربوط می شد، به آن ها رساندم و رسالت تو را به تک تک پیامبران و رسولان سپردم. تمام وحی حکمت و کتابت را به آن ها ابلاغ کردم و آخرین کسی را که از رسالت، وحی، حکمت، علم، کتاب و کلام تو باخبر ساختم، حبیب تو، محمد بن عبدالله صلی الله علیه و اله و سلم عربی قریشی اهل حرم بود». امام باقر علیه السلام فرمود: «اولین کسی که از ابناء آدم برای پرسش و پاسخ فرا خوانده می شود محمد بن عبدالله صلی الله علیه و اله و سلم است. خدا او را نزدیک می آورد تا در آن روز هیچ یک از خلایق نزدیک تر از او به خداوند متعال نباشند. و خدا می فرماید: «ای محمد صلی الله علیه و اله و سلم! آیا جبرئیل هر چه را که به تو وحی کردم و کتاب و حکمت و علمی که به واسطه ی او بر تو فرستادم به تو رساند؟» رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم می گوید: «بله ای پروردگار جبرئیل تمام آن چه را که به او وحی کردی به من رساند و کتاب و علم و حکمتی را که فرستادی به من انتقال داد». خداوند به محمد صلی الله علیه و اله و سلم می گوید: «کتاب و علم و حکمت مرا که جبرئیل به تو رساند به امتت ابلاغ کردی؟» رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم می گوید: «بله هر آن چه از کتاب و علم و حکمتت را که به من وحی کردی به آن ها رساندم و در این راه بسیار تلاش کردم». خدا به محمد صلی الله علیه و اله و سلم می گوید: «شاهدت کیست؟» محمد صلی الله علیه و اله و سلم می گوید: «در تبلیغ این ،رسالت تو و ملائکه و نیکو خصلتان امتم شاهد من هستید و همین شاهدان برای تو کافی است. (و تو به عنوان شاهد کافی هستی) سپس ملائکه فرا خوانده می شوند و به تبلیغ رسالت از جانب محمد صلی الله علیه و اله و سلم گواهی می دهند. سپس امت محمد صلی الله علیه و اله و سلم فراخوانده

ص: 311

فِيهِمْ بِحِكْمَتِي وَ عِلْمِي وَ يُفَسِّرُ لَهُمْ كِتَابِي وَ يُبَيِّنُ لَهُمْ مَا يَخْتَلِفُونَ فِيهِ مِنْ بَعْدِكَ حُجَّةً لِي وَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَيَقُولُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و اله و سلم نَعَمْ يَا رَبِّ قَدْ خَلَفْتُ فِيهِمْ عَلى بَن أَبي طَالِب علیه السلام أَخِي وَ وزيرى وَ وَصِنِّى وَ خَيْرَ أُمَّتِي وَ نَصَبْتُهُ لَهُمْ عَلَمَا فِي حَيَاتِي وَ دَعَوْتُهُمْ إِلَى طَاعَتِهِ وَ جَعَلْتُهُ خَلِيفَتِي فِي أُمَّتِي إِمَاماً يَقْتَدِى بِهِ الْأُمَّةُ بَعْدِي إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَيُدْعَى بِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَيُقَالُ لَهُ هَلْ أَوْصَى إِلَيْكَ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله و سلم وَ اسْتَخْلَفَ فِي أُمَّتِهِ وَ نَصَبَكَ عَلَمَا لِأُمَّتِهِ فِي حَيَاتِهِ فَهَلْ قُمْتَ فِيهِمْ مِنْ بَعْدِهِ مَقَامَهُ فَيَقُولُ لَهُ عَلِيٌّ نَعَمْ يَا رَبِّ قَدْ أَوْصَى إِلَى مُحَمَّدَ صلی الله علیه و اله و سلم وَ خَلَّقَنِي فِي أُمَّتِهِ وَ نَصَبَنِي لَهُمْ عَلَماً فِي حَيَاتِهِ فَلَمَّا قَبَضْتَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و اله و سلم إِلَيْكَ جَحَدَتْنِي أُمَّتُهُ وَ مَكَرُوا بي وَ اسْتَضْعَفُونِي وَ كَادُوا يَقْتُلُونَنِي وَ قَدَّمُوا قُدَّامِي مَنْ أَخَرْتَ وَ أَخَرُوا مَنْ قَدَّمْتَ وَ لَمْ يَسْمَعُوا مِنِّي وَ لَمْ يُطِيعُوا أَمْرِى فَقَاتَلْتُهُمْ فِي سَبِيلِكَ حَتَّى قَتَلُونِي فَيُقَالُ لِعَلِيُّ علیه السلام فَهَلْ خَلَفْتَ مِنْ بَعْدِكَ فِي أُمَّةٍ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم حُجَّةً وَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ يَدْعُو عِبَادِى إِلَى دِينِي وَ إِلَى سَبِيلِي فَيَقُولُ عَلى نَعَمْ يَا رَبِّ قَدْ خَلَفْتُ فِيهِمْ الْحَسَن علیه السلام ابْنِى وَ ابْنَ بَنْتِ نَبِّكَ فَيُدْعَى الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ علیه السلام فَيُسْأَلُ عَمَّا سُئِلَ عَنْهُ عَلِى بن أَبِي طَالِبِ علیه السلام قَالَ ثُمَّ يُدْعَى بِإِمَام إِمَامٍ وَ بِأَهْلِ عَالَمِهِ فَيَحْتَجُونَ بِحُجَّتِهِمْ فَيَقْبَلُ اللَّهُ عُذْرَهُمْ وَ يُجيز حُجَّتَهُمْ قَالَ ثُمَّ يَقُولُ اللهُ الْيَوْمَ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ قَالَ ثُمَّ انْقَطَعَ حَدِيث اَبِی جَعفَر علیه السلام﴾. (1)

3- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿يُؤْتَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِرَجُل فَيُقَالُ احْتَجَ فَيَقُولُ يَا رَبِّ خَلَقْتَنِي وَ هَدَيْتَنِي فَأَوْسَعْتَ عَلَى فَلَمْ أَزَلْ أوسعُ عَلَى خَلْقِكَ وَ أَيَسَرُ عَلَيْهِمْ لِكَيْ تَنْشَر عَلَى هَذَا الْيَوْمَ رَحْمَتَكَ وَ تُيَسِّرَهُ فَيَقُولُ الرَّبُ - جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ تَعَالَى ذِكْرُهُ - صَدَقَ عَبْدِي أَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ﴾. (2)

4- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿أَلَا إِنَّ رَجَبَ شَهْرُ اللَّهِ الْأَصَمُّ وَ هُوَ شَهْرُ عَظِيمُ ... وَ مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ خَمْسَةٌ عِشْرِينَ يَوْمًا فَإِنَّهُ إِذَا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ تَلَقَّاهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكَ بِيَدِ كُلِّ مَلَكَ مِنْهُمْ لِوَاءُ مِنْ دُرِّ وَ يَاقُوتِ وَ مَعَهُمْ طَرَائِفُ الْحَلِيُّ وَ الْحَلَلِ فَيَقُولُونَ يَا وَلِيُّ اللَّهِ النَّجَاةُ إِلَى رَبِّكَ فَهُوَ مِنْ أَوَّلِ النَّاسِ دُخُونَا فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ مَعَ الْمُقَرَّبِينَ الَّذِينَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾. (3)

ص: 312

شده و خدا از آن ها می پرسد: «آیا محمد صلی الله علیه و اله و سلم رسالت کتاب علم و حکمت مرا به شما ابلاغ کرد و آن را به شما آموخت؟» آن ها به ابلاغ رسالت و علم و حکمت از سوی محمد صلی الله علیه و اله و سلم گواهی می دهند. خداوند به محمد صلی الله علیه و اله و سلم می گوید: «آیا کسی از امتت را به عنوان حجت و جانشین من بر روی زمین، جانشین خود ساختی تا بعد از تو علم و حکمت مرا در بین آن امت زنده نگه دارد و کتاب مرا برای ایشان تفسیر کرده و موارد مورد اختلاف را برایشان توضیح دهد؟» محمد صلی الله علیه و اله و سلم می گوید: «بله. برادر، وزیر، وصی، و بهترین فرد از امتم علی بن ابی طالب علیه السلام را در بین آن ها به جانشینی خود گذاشتم. در زمان حیاتم او را علم و معرف امّت خود ساختم و آن ها را به اطاعت از او دعوت کردم او را جانشین خود در میان امتم ساختم تا پیشوایی باشد که بعد از من تا روز قیامت، امت من او را سرمشق خود قرار دهند. پس علی بن ابی طالب علیه السلام فرا خوانده شده و به او گفته می شود: آیا محمد صلی الله علیه و اله و سلم تو را وصی و جانشین خود در بین امتش قرار داد و تو در زمان حیاتش همچون علمی برای امت او بودی؟ و آیا بعد از او در بین امتش به پاخاستی؟ علی علیه السلام می گوید: «بله، ای پروردگار! محمد صلی الله علیه و اله و سلم مرا وصی و جانشین خود در بین امتش و علمی برای آن ها قرار داد و بعد از آن که روح محمد صلی الله علیه و اله و سلم را ستاندی و او را به سوی خود فراز بردی امت او مرا تکذیب کرده و بر من نیرنگ کردند. مرا در موضع ضعف قرار داده و نزدیک بود مرا از پای درآورند. در مقابل چشم من آن را که تو پیشنهادی به عقب راندند و آن را که تو به عقب راندی طلایه دار کردند. به سخنان من گوش نسپردند و از فرمان من اطاعت نکردند پس در راه تو با آن ها جنگیدم تا این که مرا از پای درآوردند. پس به علی علیه السلام گفته می شود: «آیا حجت و خلیفه ای را در بین محمد صلی الله علیه و اله و سلم به جا گذاشتی تا بعد از تو بندگان مرا به دین و راه من دعوت کند»؟ علی علیه السلام می گوید: «بله ای پروردگار فرزند خود و دختر پیامبرت حسن علیه السلام را جانشین خویش ساختم پس حسن بن علی علیه السلام فراخوانده می شود و آن چه از علی علیه السلام پرسیده شد از او می پرسند. و سپس تک امامان علیهم السلام به همراه مردم زمانشان فراخوانده می شوند و حجت و دلیل خود را بیان می کنند. خداوند، عذر آنان را روا دانسته و می پذیرد و می فرماید: ﴿هَذَا يَوْمُ يَنفَع الصَّادِقِينَ صِدِّقُهُمْ﴾ در اینجا حدیث امام باقر علیه السلام پایان یافت.

3- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- روز قیامت مردی را می آورند و به او می گویند احتجاج کن، او می گوید: بار خدایا مرا آفریدی و هدایت کردی و زندگی فراخی به من دادی من هم به مردم رسیدم و از مال خودم به آن ها دادم و وسائل آسایش آن ها را فراهم کردم تا امروز از رحمت تو استفاده کنم خداوند متعال می فرماید: «بنده ی من راست می گوید او را وارد بهشت کنید».

4- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- رجب ماه اصم خداست و آن ماهی بزرگ و گرانمایه است ... هر کس بیست و پنج روز از رجب را روزه بگیرد هنگامی که از قبر خارج می شود هفتاد هزار فرشته که به دست هر یک پرچمی از مروارید و یاقوت است، با زیور ها و لباس هایی بهشتی او را استقبال می کنند و می گویند: «ای دوست خدا به سوی پروردگارت بشتاب از این رو وی از نخستین کسانی است که با مقربان درگاه الهی که خدا از آنان خشنود است و آنان نیز از خدا خشنودند وارد بهشت های جاوید می شود این است آن کامیابی بزرگ».

ص: 313

تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فِيهَا فِي سَبْعِينَ مَوْضِعاً وَ لَوْ يَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِي قِرَاءَتِهَا مِنَ الْفَضْلِ مَا تَرَكُوهَا ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ كَانَ لَهُ إِلَى اللَّهِ حَاجَةً يُرِيدُ قَضَاءَهَا فَلْيُصَلِّ أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ الْأَنْعَامِ وَ لْيَقُلْ فِي صَلَاتِهِ إِذَا فَرَغَ مِنَ الْقِرَاءَةِ يَا كَرِيمُ يَا كَرِيمُ يَا كَرِيمُ يَا عَظِيمُ يَا عَظِيمُ يَا عَظِيمُ يَا أَعْظَمَ مِنْ كُلِّ عَظِيمٍ يَا سَمِيعَ الدُّعَاءِ يَا مَنْ لَا تُغَيِّرُهُ الْأَيَّامُ وَ اللَّيَالِي صَلِّ عَلَى مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ ارْحَمْ ضَعْفِي وَ فَقْرِى وَ فَاقَتِي وَ مَسْكَنَتِي فَإِنَّكَ أَعْلَمُ بِهَا مِنِّي وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِحَاجَتِي يَا مَنْ رَحِمَ الشَّيْخَ يَعْقُوبَ حِينَ رَدَّ عَلَيْهِ يُوسُفَ قُرَّةَ عَيْنِهِ يَا مَنْ رَحِمَ أَيوب علیه السلام بَعْدَ حُلُولٍ بَلَائِهِ يَا مَنْ رَحِمَ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله و سلم مِنَ الْيْتُم وَ آوَاهُ وَ نَصَرَهُ عَلَى جَبَابِرَةِ قُرَيْشٍ وَ طَوَاغِيتِهَا وَ أَمْكَنَهُ مِنْهُمْ يَا مُغِيثُ يَا مُغِيثُ يَا مُغِيثُ يَقُولُهُ مِرَارًا فَوَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَوْ دَعَوْتَ بِهَا بَعْدَ مَا تُصَلِّي هَذِهِ الصَّلَاةَ فِي دُبُرِ هَذِهِ السُّورَةِ ثُمَّ سَأَلْتَ اللهَ جَمِيعَ حَوَائِكَ مَا بَخِلَ عَلَيْكَ وَ لأَعْطَاكَ ذَلِكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى﴾. (1)

7- الصادق علیه السلام- ﴿من كتبها بمشک و زعفران و شربَهَا سِنةَ أَيَّام مُتَوَالِيَة يُرْزَقُ خَيْراً كَثِيراً وَ لَمْ تُصِبْهُ سَوْدَاءِ وَ عُوفِيَ مِنَ الْأَوْجَاعِ وَ الْأَلَم بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى﴾. (2)

8- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿من قرأَ سُورَةَ الْأَنْعَامِ فِي كُلِّ لَيْلَة كَانَ مِنَ الْآمِنِينَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَمْ يَرَ النَّارَ بعينه أبداً﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿الحَمْدُ لله الذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ﴾ (1)

«هر کس به درگاه خداوند حاجتی دارد که می خواهد برآورده شود پس باید چهار رکعت با سوره ی حمد و سوره ی انعام بخواند و هنگامی که از قرائت فارغ شد در نمازش بگوید: «ای کریم! ای کریم! ای کریم! ای بزرگ! ای بزرگ! ای بزرگ! ای بزرگتر از هر بزرگی! ای شنونده ی دعا! ای کسی که روز ها و شب ها او را تغییر نمی دهد! بر محمد و آل محمد علیهم السلام درود فرست و بر ناتوانی فقر، تنگدستی و بی چیزی من رحم کن؛ چون تو به آن از من آگاه تری و تو به نیازمندی من آگاه تری ای کسی که بر یعقوب پیرمرد رحم کرد زمانی که نور دیده اش یوسف را به او برگرداند! ای کسی که بر ایوب علیه السلام بعد از وارد شدن غم و اندوه رحم کرد! ای کسی که بر محمد صلی الله علیه و اله و سلم کرد و او را از یتیمی پناه داد و او را بر گردنکشان قریش و ستمگرانش یاری کرد و او را بر آن ها پیروز کرد! ای یاری کننده ای! یاری کننده ای! یاری کننده»! بار ها آن را می گوید و سوگند به کسی که جانم در دست اوست اگر بعد از نمازی که می خوانی پشت سر این سوره، خدا را با آن بخوانی و سپس تمام حاجت هایت را از خدا بخواهی بر تو بخل نورزد و آن را به تو عطا کند ان شاء الله».

7- امام صادق علیه السلام- هر کس سوره انعام را با مشک و زعفران بنویسد و آن را شش روز پشت سر هم بنوشد خیر زیادی روزی او شود و بیماری مالیخولیا به او نمی رسد و به اذن خدا از بیماری ها و درد بهبودی یابد.

8- ابن عبّاس رحمه الله علیه- هر کس سوره ی انعام را هر شب بخواند در روز قیامت از امنیت یافتگان قرار داده شود و هرگز با چشمش آتش را نبیند.

حمد و سپاس مخصوص خداوندی است که آسمان ها و زمین را آفرید و ظلمت ها و نور را پدید آورد؛ اما کافران برای پروردگار خود همتا و شبیه قرار می دهند [با این که دلایل توحید و یگانگی او در آفرینش جهان آشکار است]. (1)

يَوْمِ اغْتِمَاسَةَ فِيهِ ثُمَّ أَخْرُجُ مِنْهُ فَأَنْفُضُ أَجْنِحَتِي فَلَيْسَ مِنْ قَطْرَة تَقْطُرُ مِنْ أَجْنِحَتِي إِنَّا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مِنْهَا مَلَكاً مُقَرَّبَاً لَهُ عِشْرُونَ أَلْفَ وَجْهِ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ لِسَانِ كُلٌّ لِسَانِ يَلْفَظُ بِلْغَة لَا يَفْقَهُهَا اللَّسَانُ الْآخَرُ فَعَبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم﴾. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿النُّورُ الْقُرْآنُ وَالنُّورُ اسْمُ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَى وَ النُّورُ النُّورِيَّةُ وَ النُّورُ الْقَمَرُ وَ النُّورُ ضَوْءُ الْمُؤْمِن وَ هُوَ الْمُوَالَاةُ الَّتِي يَلْبَسُ بِهَا نُوراً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ النُّورُ فِي مَوَاضِعَ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنَ حُجَّةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى عِبَادِهِ وَ هُوَ الْمَعْسُوم قوله سُبْحَانَهُ الْحَمْدُ للَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ يَعْنِي اللَّيْلَ وَ النَّهَارِ﴾. (2)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ الْجَنَّةَ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ النَّارَ وَ خَلَقَ الطَّاعَةَ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الْمَعْصِيَةَ وَ خَلَقَ الرَّحْمَةَ قَبْلَ الْغَضَب وَ وَ خَلَقَ الْخَيْرَ قَبْلَ الشَّرِّ وَ خَلَقَ الْأَرْضِ قَبْلَ السَّمَاءِ وَ خَلَقَ الْحَيَاةَ قَبْلَ الْمَوْتِ وَ خَلَقَ الشَّمْسَ قَبْلَ الْقَمَر وَ خَلَقَ النَّورَ قَبْلَ الظُّلْمَة﴾. (3)

4-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ تَفَرَّدَ فِي وَحْدَانِيَّتِهِ ثُمَ تَكَلَّمَ بِكَلِمَة فَصَارَتْ نُوراً ثُمَ خَلَقَ مِنْ الله ذَلِكَ النُّورِ مُحَمَّدَا صلی الله علیه و اله و سلم وَ عَلِيّاً علیه السلام وَ عِترَتَهُ علیهم السلام ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلِمَة فَصَارَةٌ رُوحاً وَ أَسْكَنَهَا فِي ذَلِكَ النُّورِ وَ أَسْكَنَهُ فِي أَبْدَانِنَا فَنَحْنُ رُوحُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ احْتَجَبَ بِنَا عَنْ خَلْفِهِ فَمَا زِلْنَا فِي ظِلٍّ عَرْشِهِ خَضْرَاءَ مُسَبِّحِينَ نُسَبِّحُهُ وَ نُقَدِّسُهُ حَيْثُ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ وَ لَا عَيْنَ تَطْرِفَ ثُمَّ خَلَقَ شِيعَتَنَا وَ إنما سموا شيعة لِأَنَّهُمْ خَلِقُوا مِنْ شُعَاع نُورنا﴾. (4)

نه فرشته ی مقربی و نه پیامبر مرسلی جز این که من هر روز در آن فرو می روم. سپس از آن بیرون می آیم و بال هایم را تکان می دهم؛ پس هیچ قطره ای از بال هایم نمی ریزد مگر آن که خدای تبارک و تعالی از آن فرشته مقربی می آفریند که بیست هزار صورت و چهل هزار زبان دارد و هر زبانی سخن به زبانی می گوید که زبان دیگران را نمی فهمد». سپس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم عبور کرد.

2-1- امام علی علیه السلام- [اقسام نور در قرآن]: النُّورُ قرآن است، النُّورُ نامی از نام های خدای تعالی است، النُّورُ روشنایی است، النُّورُ ماه است، النُّورُ روشنایی مؤمن است - و آن دوستی [با اولیای خدا] است که به واسطه ی آن در روز قیامت نوری می پوشد - و نور در جا هایی از تورات و انجیل و قرآن حجت خدای عزوجل بر بندگانش است و آن معصوم است ... کلام خداوند سبحان: ﴿الحمد الله الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ﴾ یعنی شب و روز.

3-1- امام باقر علیه السلام- خدای عزوجل بهشت را آفرید قبل از این که آتش را بیافریند و اطاعت را آفرید قبل از این که نافرمانی را بیافریند و رحمت را قبل از غضب آفرید و خیر را قبل از شر آفرید و زمین را قبل از آسمان آفرید و زندگی را قبل از مرگ آفرید و خورشید را قبل از ماه آفرید و نور را قبل از تاریکی آفرید.

4-1- امام باقر علیه السلام- خداوند سبحان در وحدانیت خویش یکتا بود به کلمه ای تکلّم کرد و آن کلمه تبدیل به نور شد و از آن نور محمد صلی الله علیه و اله و سلم و علی علیه السلام و عترتش علیهم السلام را آفرید. بعد تکلّم به کلمه دیگری کرد که به روحی تبدیل شد و آن روح را در آن نور قرار داد و آن را ساکن بدن های ما گردانید. از این روست که ما روح الله و کلمه ی خدا هستیم در قالب ما از خلق خود در حجاب قرار گرفته است. آن زمان که نه خورشیدی، نه ماهی و نه چشمی بر هم زنی وجود داشت، ما پیوسته در سایه عرش سبز در حال تسبیح و تقدیس بودیم سپس خداوند شیعیان ما را آفرید. و شیعه را به این نام نامیده اند چون آن ها از شعاع نور ما آفریده شده اند.

قَالَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَالنُّورَ فَكَانَ رَدَا عَلَى التَّنَوِيَّةِ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ النُّورَ وَ الظُّلْمَةَ هُمَا مُدَّبِّرَانِ ثُمَّ

قَالَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ فَكَانَ رَدّاً عَلَى مُشْرِكِي العَرَبِ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ أَوْثَانَنَا آلِهَةً﴾. (1)

2-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قالَ الصَّادِقِ علیه السلام وَ لَقَدْ حَدَّثَنِي أَبِي الْبَاقِرُ عَنْ جَدَّى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ زَيْنِ الْعَابِدِينَ عَنْ أَبِيهِ الْحُسَيْنِ سَيِّدِ الشُّهَدَاءِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام: اجْتَمَعَ بَوْمَا عِنْدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَهْلُ خَمْسَة أَدْيَانِ الْيَهُودُ وَ النَّصَارَى وَ الدَّهْرِيَّةُ وَ التَّنَوَيَّةُ وَ مُشْرِكُو الْعَرَب ... وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَوَ الَّذِي بَعَثَهُ بِالْحَقِّ نَبِيَّاً مَا أَتَتْ عَلَى جَمَاعَتِهِمْ إِلَّا ثَلَاثَةُ أَيَّامٍ حَتَّى أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَأَسْلَمُوا وَ كَانُوا خَمْسَةٌ وَ عِشْرِينَ رَجُلًا مِنْ كُلِّ فِرْقَة خَمْسَةُ وَ قَالُوا مَا رَأَيْنَا مِثْلَ حُجَّتِكَ يا محمد صلی الله علیه و اله و سلم نَشْهَدُ أَنَّكَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ قَالَ الصَّادِقِ علیه السلام قال امير المؤمنين علیه السلام فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى الْحَمْدُ لله الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ فَكَانَ فِي هَذِهِ الْآيَةِ رَدّاً عَلَى ثَلَاثَةِ أَصْنَافِ مِنْهُمْ لَمَّا قَالَ الْحَمْدُ لله الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فَكَانَ رَدّاً عَلَى الدَّهْرِيَّةِ الَّذِينَ قَالُوا الْأَشْيَاء لَا بَدْ لَهَا وَ هِيَ دَائِمَةً ثُمَّ قَالَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ فَكَانَ رَدَاً عَلَى الثَّنَويَّة الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ النُّورَ وَ الظُّلْمَةَ هُمَا الْمُدَّبَّرَانِ ثُمَّ قَالَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ فَكَانَ رَدَا عَلَى مُشْرِكِي الْعَرَبِ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ أَوْثَانَنَا آلِهَةً ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ إِلَى آخِرِهَا فَكَانَ رَدّاً عَلَى مَن ادَّعَى مِنْ دُونِ اللَّهِ ضِدَاً أَوْ نِدَاً﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طين ثُمَّ قَضى أَجَلاً وَ أَجَلٌ مُسَمَّى عِنْدَهُ ثُمَّ أَنتُمْ تَمتَرُونَ﴾ (2)

آغازی برای آن نیست و آن دایمی است. ﴿وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّور﴾ که رد بر ثنویه بود که گفتند: نور و تاریکی آن دو تدبیر کننده ی [امور عالم] هستند. کننده ی امور عالم هستند. ﴿ثُمَّ الَّذِینَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ﴾ که رد بر مشرکین عرب بود که گفتند: بت های ما خدایان هستند.

3-2- امام علی علیه السلام- امام صادق علیه السلام از پدرانش از امام علی علیه السلام روایت فرمود: روزی اهل پنج دین؛ یهود، مسیحیت، دهریه، ثنویه و مشرکان عرب، نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم جمع شدند ... و امام صادق علیه السلام فرمود: سوگند به خدایی که او را به حق پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم مبعوث کرد، بیشتر از سه روز بر گروهشان نگذشت تا این که نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آمدند و مسلمان شدند و بیست و پنج نفر - از هر گروهی پنج نفر بودند و گفتند: «ای محمد صلی الله علیه و اله و سلم مانند دلیل و برهان تو را ندیده ایم. گواهی می دهیم که تو رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم هستی. امام صادق علیه السلام فرمود: «امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: سپس خدای تعالی نازل فرمود: ﴿الحَمدُ لله الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ﴾ پس در این آیه رد بر سه گروه از آنان (کافران) بود؛ هنگامی که فرمود:﴿الحَمْدُ لله الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ﴾ که ردّ بر دهریه بود که گفتند: اشیاء عالم آفریننده ای ندارد و آغازی برای آن نیست و آن دایمی است. سپس فرمود: وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ كه رد بر ثنويه بود که گفتند: «نور و تاریکی، آن دو، تدبیر کننده امور عالم هستند». سپس فرمود: ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ که رد بر مشرکین عرب بود که گفتند: «بت های ما خدایان هستند». سپس خدای تعالی نازل فرمود: بگو: خداوند یکتا و یگانه است خداوندی است که همه ی نیازمندان قصد او می کنند هرگز نزاد و زاده نشد و برای او هیچگاه شبیه و مانندی نبوده است. (اخلاص /4-1) تا آخرش و رد بر کسانی بود که غیر از خدا ضد یا همتایی [برای خداوند] ادعا کردند.

او کسی است که شما را از گل آفرید؛ سپس مدتی مقرر داشت [تا انسان تکامل یابد]؛ و اجل [و مرگ] حتمی نزد اوست [و فقط او از آن آگاه است]. سپس شما [در یگانگی و قدرت او] تردید می کنید. (2)

مِنْ هَاهُنَا يُصِيبُ الْمُؤْمِنُ السَّيِّئَةَ وَ مِنْ هَاهُنَا يُصِيبُ الْكَافِرُ الْحَسَنَةَ فَقُلُوبُ الْمُؤْمِنِينَ تَحِنُّ إِلَى مَا خُلِقُوا مِنْهُ وَقُلُوبُ الْكَافِرِينَ تَحِنَ إِلَى مَا خُلِقُوا مِنْهُ﴾. (1)

2-1- الصادق علیه السلام- ﴿الطَّيِّنَاتُ ثَلَاثُ طِينَةُ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ الْمُؤْمِنُ مِنْ تِلْكَ الطَّيِّنَةِ إِلَّا أَنَّ الْأَنْبِيَاءَ علیهم السلام هُمْ مِنْ صَفْوَتِهَا هُمُ الْأَصْلُ وَ لَهُمْ فَضْلُهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ الْفَرْعُ مِنْ طِينٍ لازِبٍ كَذَلِكَ لَا يُفَرِّقُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ شِيعَتِهِمْ وَ قَالَ طِينَةُ النَّاصِبِ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ أَمَّا الْمُسْتَضْعَفُونَ [ف] مِنْ تُرابِ لَا يَتَحَوَّلُ مُؤْمِنُ عَنْ إِيمَانِهِ وَ لَا نَاصِبُ عَنْ نَصْبِهِ وَ لِلَّهِ الْمَشِيئَةُ فِيهِمْ﴾. (2)

1-3- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جَعِلْتُ فِدَاكَ مِنْ أَي شَيْءٍ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ طِينَةَ الْمُؤْمِن فَقَالَ مِنْ طِيئَةِ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام فَلَمْ تَنْجَسِ أَبَداً﴾. (3)

4-1- الصادق علیه السلام- ﴿أن اللَّهَ عَزَّوَجَلَ أَخَذَ طِيئَةَ مِنَ الْجَنَّةَ وَ طِينَةَ مِنَ النَّارِ فَخَلَطَهُمَا جَمِيعًا ثُمَّ نَزَعَ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ وَ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ فَمَا رَأَيْتَ مِنْ أُولَئِكَ مِنَ الْأَمَانَةِ وَ حُسْنِ الْخُلْقِ وَ حُسْنِ السَّمْتِ فَمِمَّا مَسَتْهُمْ مِنْ طِيئَة الْجَنَّةِ وَ هُمْ يَعُودُونَ إِلَى مَا خُلِقُوا مِنْهُ وَ مَا رَأَيْتَ مِنْ هَؤُلَاءِ مِنَ قِلَة الْأَمَانَة وَ سُوءِ الْخُلْقِ وَ الزَّعَارَةَ فَمِمَّا مَسَّتْهُمْ مِنْ طِينَة النَّارِ وَ هُمْ يَعُودُونَ إِلَى مَا خُلِقُوا مِنْهُ﴾. (4)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَن أبي إِسْحَاقَ اللَّيْنِى قَالَ قَالَ أَبُو جَعفَر علیه السلام: خَلَقَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَ الْأَشْيَاءَ كُلَّهَا لَا مِنْ شَيْءٍ فَكَانَ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ أَرْضاً طَيِّبَةً ثُمَّ فَجَرَ مِنْهَا مَا، عَذْباً زَكَالًا فَعَرَضَ عَلَيْهَا وَلَايَتَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ علیهم السلام فَقَبلَتْهَا فَأَجْرَى ذَلِكَ الْمَاءَ عَلَيْهَا سَبْعَةَ أَيَّامٍ حَتَّى طَبَقَهَا وَ عَمَّهَا ثُمَّ نَضَبَ ذَلِكَ الْمَاءَ عَنْهَا وَ أَخَذَ مِنْ صَفْوَة ذَلِكَ الطِّين طيناً فَجَعَلَهُ طِينَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام ثُمَّ أَخَذَ تُفْلَ ذَلِكَ الطِّينِ فَخَلَقَ مِنْهُ شِيعَتَنَا وَ لَوْ تَرَكَ طِينَتَكُمْ يَا إِبْرَاهِيمُ عَلَى حَالِهِ كَمَا تَرَكَ طِينَتَنَا لَكُنتُمْ وَ نَحْنُ شَيْئاً وَاحِداً قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَمَا فَعَلَ بِطِينَتِنَا قَالَ أَخْبرُكَ يَا إِبْرَاهِيمُ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بَعْدَ ذَلِكَ أَرْضاً سَبحَةً خَبِيثَةَ مُنْتِنَةً ثُمَّ فَجَّرَ مِنْهَا مَاءً أَجَاجاً آمِناً مَالِمَا فَعَرَضَ عَلَيْهَا وَلَايَتَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ علیهم السلام وَ لَمْ تَقْبلُهَا فَأَجْرَى ذَلِكَ الْمَاءَ عَلَيْهَا سَبْعَةَ أَيَّامٍ حَتَّى طَبَقَهَا وَ عَمَّهَا ثُمَّ نَضَبَ ذَلِكَ الْمَاءُ عَنْهَا ثُمَّ أَخَذَ مِنْ ذَلِكَ الطَّينِ فَخَلَقَ مِنْهُ الطَّغَاةَ وَ أَئِمَّتَهُمْ ثُم مَرَجَهُ بتُفْل طِينَتِكُمْ وَ لَوْ تَرَكَ طِينتَهُمْ عَلَى حَالِهِ وَ لَمْ يَمْرُجُ بِطِينَتِكُمْ لَمْ يَشْهَدُوا الشَّهَادَتَيْنِ وَ لَا صَلَّوْا وَ لَا صَامُوا وَ لَا

ص: 322

کافر کار نیک انجام می دهد. قلب های مؤمنان به آن چه از آن آفریده شده اند مشتاق است و قلب های کافران به آن چه از آن آفریده شده اند مشتاق است.

2-1- امام صادق علیه السلام- سرشت ها بر سه گونه اند: سرشت پیامبران صلى الله عليه و اله و سلم یه که مؤمن نیز از این سرشت است، جز این که پیامبران صلى الله عليه و اله و سلم از گزیده اش سرشته شده اند؛ ایشان اصل هستند و برتری ایشان برجاست و مؤمنان فرع می باشند و از گل چسبنده ای/ (صافات /11) سرشته شده اند. از این رو خداوند عزوجل میان پیامبران و پیروانشان جدایی نمی اندازد. سرشت ناصبی از گلی بدبو و سرشت مستضعفین از خاک است؛ مؤمن از ایمان خود باز نمی گردد و ناصبی از ستیزه جویی خود دگرگون نمی شود و سرنوشت مستضعفان بسته به خواست خداست.

3-1- امام صادق- صالح بن سهل گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم خدای عزوجل طینت مؤمن را از چه چیزی آفرید؟» فرمود: «از طینت پیامبران صلى الله عليه و اله و سلم؛ در نتیجه هیچ گاه ناپاک و آلوده نمی گردد.

4-1- امام صادق علیه السلام- خدای عزوجل گلی از بهشت و گلی از دوزخ گرفت و همه ی آن دو را به هم امیخت. سپس این را از آن و آن را از این جدا ساخت [و مؤمنان را از گل بهشت و کفار را از گل دوزخ آفرید]؛ پس آن چه امانت داری و اخلاق خوب و خوش رفتاری از این ها (دشمنان اهل بیت علیهم السلام) دیده ای به خاطر تماس طینت بهشتی با آن ها است و آن ها به آن چه از آن آفریده شده اند بر می گردند، و آن چه کمبود امانتداری و بدخلقی و فساد از این ها (شیعیان) دیده ای، به خاطر تماس طینت دوزخی با آن ها است و آن ها به آن چه از آن آفریده شده اند برمی گردند.

5-1- امام باقر علیه السلام- ابواسحاق لیثی گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: خدای عزوجل اشیاء را از هیچ و از عدم آفرید؛ و از جمله چیز هایی که خدای عزوجل آفرید زمین پاکیزه ای بود. سپس آب شیرین و زلالی از آن بیرون آورد و ولایت ما اهل بیت را بر آن [زمین] عرضه کرد؛ پس آن را قبول کرد و خداوند آن آب را هفت روز بر آن جاری ساخت تا این که آن را پر کرد و فرا گرفت. سپس آن آب را از آن دور کرد و از بهترین آن گل گلی گرفت و آن را گل امامان علیهم السلام قرار داد. سپس ته نشین آن گل را گرفت و از آن شیعیان ما را آفرید و اگر گِل شما را به حال خود رها می کرد - همان گونه که گل ما را [به حال خود] رها کرد- شما و ما یک چیز بودیم». عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم با گل ما چه کرد؟» فرمود: «ای ابراهیم به تو خبر می دهم. بعد از آن خدای عزوجل زمین شوره زار، پلید و بد بویی را آفرید. سپس آب تلخ بدبو و شوری را از آن بیرون آورد و ولایت ما اهل بیت را بر آن [زمین] عرضه کرد ولی آن را نپذیرفت و [خداوند] آب را هفت روز بر آن جاری ساخت تا این که آن را پر کرد و فرا گرفت. آن آب را از آن دور کرد. سپس از آن گل گرفت و از آن ستمگران و پیشوایانشان را آفرید. سپس آن را با ته نشین گل شما مخلوط کرد و اگر گل آن ها را به حال خود رها می کرد و با گل شما مخلوط نمی کرد شهادتین نمی گفتند و نماز نمی خواندند و روزه نمی گرفتند و زکات نمی دادند و حج به جا نمی آوردند و امانتی را ادا نمی کردند و در چهره ها شبیه شما نمی شدند و بر مؤمن چیزی بزرگتر از این نیست که چهره ی دشمنش را مثل چهره اش ببیند». عرض کردم: «ای فرزند رسول

ص: 323

زَكَوْا وَ لَا حَجُوا وَ لَا أَدَّوْا أَمَانَةَ وَ لَا أَشْبَهُوكُمْ فِي الصُّوَرَ وَ لَيْسَ شَيْءٌ أَكْبَرَ عَلَى الْمُؤْمِنِ مِنْ أَنْ يَرَى صُورَةَ عَدُوِّهِ مِثْلَ صُورَتِهِ قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فَمَا صَنَعَ بِالطَّينَتَيْنِ قَالَ مَزَجَ بَيْنَهُمَا بِالْمَاءِ الْأَوَّلِ وَ الْمَاءِ الثَّانِي ثُمَّ عَرَكَهَا عَرَكَ الْأَدِيمِ ثُمَّ أَخَذَ مِنْ ذَلِكَ قَبْضَةً فَقَالَ هَذِهِ إِلَى الْجَنَّةِ وَ لَا أَبَالِي وَ أَخَذَ قَبْضَةً أُخْرَى وَ قَالَ هَذِهِ إِلَى النَّارِ وَ لَا أَبَالِي ثُمَّ خَلَطَ بَيْنَهُمَا فَوَقَعَ مِنْ سِنْحَ الْمُؤْمِن وَ طِينَتِهِ عَلَى سِنْحَ الْكَافِر وَ طِيئَتِهِ وَ وَقَعَ مِنْ سِنْحَ الْكَافِر وَ صِينَتِهِ عَلَى سِنْحَ الْمُؤْمِن وَ طِيئَتِهِ فَمَا رَأَيْتَهُ مِنْ شِيعَتِنَا مِنْ رَنَا أَوْ لِوَاطٍ أَوْ تَرَكِ صَلَاةِ أَوْ صِيَامٍ أَوْ حَجٌ أَوْ جَهَادٍ أَوْ حَيَانَةٍ أَوْ كَبِيرَة مِنْ هَذِهِ الْكَبَائِرِ فَهُوَ مِنْ طِيئَةِ النَّاصِبِ وَ عُنْصُرِهِ الَّذِى قَدْ مُرجَ فِيهِ لِأَنَّ مِنْ سِنْخِ النَّاصِبَ وَ عُنْصُرِهِ وَ طِينَتِهِ اكْتِسَابَ الْمَآثِمِ وَالْفَوَاحِشِ وَ الْكَبَائِرِ وَ مَا رَأَيْتَ مِنَ النَّاصِبِ وَ مُوَاظَبَتِهِ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الصِّيَامِ وَ الزَّكَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ أَبْوَابِ الْبرِّ فَهُوَ مِنْ طِيئَةِ الْمُؤْمِن وَ سِنْخِهِ الَّذِي قَدْ مُرْجَ فِيهِ لِأَنَّ مِنْ سِنْحَ الْمُؤْمِن وَ عُنْصُرِهِ وَ طِيبَتِهِ اكْتِسَابَ الْحَسَنَاتِ وَ اسْتِعْمَالَ الْخَيْرِ وَ اجْتِنَابَ الْمَاثِمِ فَإِذَا عُرِضَتْ هَذِهِ الْأَعْمَالُ كُلُهَا عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ أَنَا عَدْلَ لَا أَجُورُ وَ مُنْصِفُ لَا أَظْلِمُ وَ حَكَمْ لَا أَحِيفُ وَ لَا أَمِيلُ وَ لَا أَشْطْطُ الحِقُوا الْأَعْمَالَ السَّيِّئَةَ الَّتِي اجْتَرَحَهَا الْمُؤْمِنُ بِسِنْخ النَّاصِبِ وَ طِيئَتِهِ وَ الْحِقُوا الْأَعْمَالَ الْحَسَنَةَ الَّتِي اكْتَسَبَهَا النَّاصِبُ بِسِنْحِ الْمُؤْمِنِ وَ طِيئَتِهِ رَدُّوهَا كُلَّهَا إِلَى أَصْلِهَا فَإِنِّي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا عَالِمُ السِّرِّ وَ أَخْفَى وَأَنَا الْمُطَّلِعُ عَلَى قُلُوبِ عِبَادِي لَا أحِيفُ وَ لَا أَظْلِمُ وَ لَا أَلْزِمْ أَحَداً إِلَّا مَا عَرَفْتُهُ مِنْهُ قَبْلَ أَنْ أَخْلَقَهُ ثُمَّ قَالَ الْبَاقِرِ علیه السلام يَا إِبْرَاهِيمَ اقْرَا هَذِهِ الْآيَةَ قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَيَّةَ آيَةٍ قَالَ قَوْلَهُ تَعَالَى قَالَ مَعَاذَ اللَّه أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنا مَتَاعَنا عِنْدَهُ إِنَّا إِذَا لَظَّالِمُونَ هُوَ فِى الظَّاهِرِ مَا تَفْهَمُونَهُ وَ هُوَ وَ اللَّهِ فِي الْبَاطِن هَذَا بِعَيْنِهِ﴾. (1)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْحَاقَ الْقُمَّى قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبي جَعْفَرٍ الْبَاقِر علیه السلام ... فَقَالَ يَا إِسْحَاقُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمَّا كَانَ مُتَفَرِّداً بِالْوَحْدَانِيَّةِ ابْتَدَأَ الْأَشْيَاءَ لَا مِنْ شَيْءٍ فَأَجْرَى لِمَاءَ الْعَذْبَ عَلَى أَرْضِ طَيِّبَة طَاهِرَة سَبْعَةَ أَيَّامٍ بِلَيَالِيهَا ثُمَّ نَضَبَ الْمَاءَ عَنْهَا فَقَبَضَ قَبْضَةً مِنْ صَفْوَة ذَلِكَ الطِّينِ وَ هِيَ طِيئَةً أَهْلِ الْبَيْتِ ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَةً مِنْ أَسْفَلَ ذَلِكَ الطَّينِ وَ هِيَ طِينَةُ شِيعَيْنَا ثُمَّ اصْطَفَانَا لِنَفْسِهِ فَلَوْ أَنَّ طِينَةَ شِيعَتِنَا تُركَتْ كَمَا تُرَكَتْ طِينَتُنَا لَمَا زَنَى أَحَدٌ مِنْهُمْ وَ لَا سَرَقَ وَ لَا لَاطَ وَ لَا شَرِبَ الْمُسْكِرَ وَ لَا اكْتَسَبَ شَيْئاً مِمَّا ذَكَرْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَجْرَى الْمَاءَ الْمَالِحَ عَلَى أَرْضِ مَلْعُونَة سَبْعَةَ أَيَّامٍ وَ لَيَالِيهَا ثُمَّ نَضَبَ الْمَاء عَنْهَا ثُمَّ قَبض قبضة وَ هِىَ طِينَهُ مَلْمَونَهُ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ هِيَ

ص: 324

خدا صلی الله علیه و اله و سلم دو گل را چه کرد؟» فرمود: «آن دو را با آب اوّل و آب دوّم مخلوط کرد. سپس را مانند مالیدن پوست مالید. سپس مشتی از آن را گرفت و فرمود این به سوی بهشت است و اهمیتی نمی دهم» و مشت دیگری گرفت و فرمود: «این به سوی آتش جهنم است و اهمیتی نمی دهم». سپس آن دو را با هم مخلوط کرد و از سنخ مؤمن و گل او بر سنخ کافر و گل او افتاد و از سنخ کافر و گل او بر سنخ مؤمن و گل او افتاد؛ پس آن چه از زنا یا لواط یا ترک نماز یا روزه یا حج یا جهاد یا خیانت یا کبیره ای از این کبیره ها - از شیعیان ما دیده ای آن از گل ناصبی و ماده ی او است که با آن مخلوط شده است؛ چون از سنخ از سنخ ناصبی و ماده ی او و طینت او مرتکب شدن گناهان و کار های بسیار زشت و کبیره ها است و آن چه از ناصبی در مورد مراقبت او بر نماز، روزه، حج، جهاد و انواع نیکی ها دیده ای، آن از گل مؤمن و سنخ او است که با آن مخلوط شده است؛ چون از سنخ مؤمن ماده ی او و گل او انجام نیکی ها و عمل کردن به کار های خیر و دوری از گناهان است و هنگامی که همه ی این کار ها در روز قیامت بر خدای عزوجل عرضه شود می فرماید: «من عادلی هستم که ستم نمی کنم و دادگری هستم که ظلم نمی کنم و داوری هستم که ستم نمی کنم و ظلم نمی کنم و از حق دور نمی شوم کار های که مؤمن انجام داده به سنخ ناصبی و طینت او ملحق کنید و کار های نیکی که ناصبی انجام داده به سنخ مؤمن و طینت او ملحق کنید؛ همه ی آن ها را به اصلش برگردانید؛ چون من «الله» هستم معبودی جز من نیست دانای اسرار و حتی پنهان تر از آن هستم و من بر قلب های بندگانم آگاهم؛ ستم نمی کنم و ظلم نمی کنم و کسی را ملزم نمی کنم مگر به آن چه از او - قبل از آن که او را بیافرینم - شناخته ام». سپس امام باقر علیه السلام فرمود: «ای ابراهیم این آیه را بخوان» عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم کدام آیه؟ فرمود: «کلام خداوند تعالی گفت: گفت: پناه بر خدا که ما غیر از آن کس که متاع خود را نزد او یافته ایم بگیریم در آن صورت از ظالمان خواهیم بود» (یوسف /79)». و آن در ظاهر چیزی است که شما می فهمید و آن - به خدا سوگند - در باطن عیناً همین است [که من گفتم]».

6-1- امام باقر علیه السلام- اسحاق قمی گوید: خدمت امام باقر علیه السلام رسیدم ... ایشان فرمود: «ای اسحاق از آن جایی که خداوند عزوجل در یکتایی خودش یگانه است موجودات را از هیچ آفرید؛ آب گوارایی را هفت روز و هفت شب بر زمین پاک نهاد و پاکیزه ای جاری کرد و سپس آن آب را از آن بیرون کشید و مشتی از بهترین قسمت آن گل برداشت که همان طینت ما اهل بیت بود و مشتی از زیر آن گل برداشت که طینت شیعیان ما بود و سپس ما را برای خود برگزید. اگر طینت شیعیانمان مانند طینت ما به حال خود رها می شد هیچ یک از آنان زنا نمی کردند و دزدی نمی کردند و لواط نمی نمودند و شراب نمی نوشیدند و هیچ یک از این کار هایی که گفتی را انجام نمی دادند ولی خداوند عزوجل آب شوری را هفت روز و هفت شب بر زمین ملعونی جاری کرد و آن گاه آن آب را از آن بیرون کشید و مشتی از آن برداشت، که همان طینت لعنت شده ایست که از گل سیاه بدبوست و همان طینت فاسد می باشد که طینت دشمنان ماست؛ اگر خداوند عزوجل طینت آنان را به همان حالی که آن را برداشت رها می نمود، اکنون شما آنان را به شکل آدمیزاد نمی دیدید و به شهادتین اقرار نمی کردند و روزه نمی گرفتند

ص: 325

طِيئَةُ خَبَالَ وَ هِيَ طِينَةُ أَعْدَائِنَا فَلَوْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تَرَكَ طِينَتَهُمْ كَمَا أَخَذَهَا لَمْ تَرَوْهُمْ فِي خَلْقِ الْآدَمِيِّينَ وَ لَمْ يُقِرُّوا بِالشَّهَادَتَيْنِ وَ لَمْ يَصُومُوا وَ لَمْ يُصَلُّوا وَ لَمْ يُرَكُوا وَ لَمْ يَحْحُوا الْبَيْتَ وَ لَمْ تَرَوْا أَحَداً مِنْهُمْ بِحُسْنِ خُلُقٍ وَلَكِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى جَمَعَ الطَّينَتَيْنِ طِينَتَكُم وَ طِينَتَهُمْ فَخَلَطَهَا وَ عَرَكَهَا عَرَكَ الْأَدِيمِ وَ مَزَجَهَا بِالْمَاءَيْنِ فَمَا رَأَيْتَ مِنْ أَخِيكَ الْمُؤْمِنِ مِنْ شَرِّ لَفْظِ أَوْ زنًا أَوْ شَيْءٍ مِمَّا ذَكَرْتَ مِنْ شُرَب مُسْكِرَ أَوْ غَيْرِهِ فَلَيْسَ مِنْ جَوْهَرِيَّتِهِ وَ لَا مِنْ إِيمَانِهِ إِنَّمَا هُوَ بمَسْحَة النَّاصِبِ اجْتَرَحَ هَذِهِ السَّيِّئَاتِ الَّتِي ذَكَرْتَ وَ مَا رَأَيْتَ مِنَ النَّاصِبِ مِنْ حُسْنَ وَجْهِ وَ حُسْنِ خُلُقٍ أَوْ صَوْمِ أَوْ صَلَاةِ أَوْ حَجٌ بَيْتِ أَوْ صَدَقَة أَوْ مَعْرُوفِ فَلَيْسَ مِنْ جَوْهَرِيَّتِهِ إِنَّمَا تِلْكَ الْأَفَاعِيلُ مِنْ مَسْحَةَ الْإِيمَانِ اكْتَسَبَهَا وَ هُوَ اكْتِسَابَ مَسْحَة الْإِيمَانِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ فَمَهُ قَالَ لِي يَا إِسْحَاقُ أَ يَجْمَعُ اللَّهُ الْخَيْرَ وَ الشَّرَ فِي مَوْضِعِ وَاحِدٍ إِذَا كَانَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ نَزَعَ اللَّهُ تَعَالَى مَسْحَةَ الْإِيمَان مِنْهُمْ فَرَدَّهَا إِلَى شِيعَتِنَا وَنَزَعَ مَسْحَةَ النَّاصِبِ بِجَمِيعِ مَا اكْتَسَبُوا مِنَ السَّيِّئَاتِ فَرَدَّهَا إِلَى أَعْدَائِنَا وَ عَادَ كُلُّ شَيْءٍ إِلَى عُنْصُرِهِ الْأَوَّلِ الَّذِي مِنْهُ ابْتَدَأَ أَ مَا رَأَيْتَ الشَّمْسَ إِذَا هِيَ بَدَتْ أَلَا تَرَى لَهَا شُعَاعاً زاجراً مُتَصِلا بهَا أَوْ بَائِناً مِنْهَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ الشَّمْسُ إِذَا هِيَ غَرَبَتْ بَدَا إِلَيْهَا الشُّعَاعُ كَمَا بَدَا مِنْهَا وَ لَوْ كَانَ بَائِنَا مِنْهَا لَمَا بَدَا إِلَيْهَا قَالَ نَعَمْ يَا إِسْحَاقَ كُلَّ شَيْءٍ يَعُودُ إِلَى جَوْهَرِهِ الَّذِي مِنْهُ بَدَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ تُؤْخَذُ حَسَنَاتُهُمْ فَتْرَدُّ إِلَيْنَا وَ تُؤْخَذُ سَيِّئَاتُنَا فَتْرَدُّ إِلَيْهِمْ قَالَ إِى وَ اللَّهِ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَجِدُهَا فِي كِتَابٍ اللَّهِ تَعَالَى قَالَ نَعَمْ يَا إِسْحَاقُ قُلْتُ أَيَّ مَكَان قَالَ لِي يَا إِسْحَاقَ أَ مَا تَتْلُو هَذِهِ الْآيَةَ فَأُولئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً فَلَمْ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتِ إِنَّا لَكُمْ وَ اللَّهُ يُبَدِّلُ لَكُمْ﴾. (1)

و نماز به جا نمی آوردند و زکات نمی دادند و حج خانه خدا نمی کردند و هیچ یک از آنان را خوش اخلاق نمی دیدید ولی خداوند تبارک و تعالی آن دو طینت [یعنی] طینت شما و طینت آنان را پیش هم آورد و با هم مخلوط کرد و مانند پوست به هم سایید و با آن دو آب مخلوط نمود آن چه از بدکلامی و زنا و چیز های دیگری مانند نوشیدن شراب و غیره که گفتی از برادرت دیده ای، به سبب جوهره و ایمان او نیست، بلکه سایش [طینت] دشمن مخالف به اوست که سبب شده است این کار های بدی که گفتی را مرتکب شود. و آن چه از خوش رویی و خوش اخلاقی و روزه و نماز و حج خانه خدا و صدقه و کار های خوب که گفتی از دشمن مخالف دیده ای، به سبب جوهره او نیست، این کار ها فقط به سبب ساییدن ایمان است و آن ها را به جهت سایش ایمان انجام داده است». عرض کردم: «فدایتان شوم وقتی روز قیامت برسد چه می شود؟» فرمود: «ای اسحاق آیا خداوند خیر و شر را در یک جا جمع می کند!؟ هنگامی که روز قیامت فرا رسد خداوند عزوجل [اثر] سایش ایمان را از آنان خارج می کند و به شیعیان ما باز می گرداند و [اثر] سایش مخالفان و تمام کار های بدی که کرده اند را از آنان خارج کند و به دشمنان ما برمی گرداند و [بدین ترتیب] هر چیزی به عنصر اولی که [آفرینشش] از آن شروع شده بود باز می گردد. آیا خورشید را در هنگام طلوع ندیده ای؟ آیا از نظر تو [آن] شعاعی از خورشید که چشم را آزار می دهد به آن متصل است یا از آن جدا شده است»؟ عرض کردم: «فدایتان شوم هنگامی که غروب می کند شعاعی که چشم را آزار می دهد به همان صورتی که از آن جدا شده است به آن بازمی گردد و اگر از آن جدا شده بود به آن باز نمی گشت». فرمود: «ای اسحاق! هر چیزی به جوهره ای که از آن آغاز شده است باز می گردد». عرض کردم: «آیا کار های نیک آنان گرفته می شود به ما بازگردانده می شود و کار های بد ما گرفته می شود به آنان بازگردانده می شود؟» فرمود: «آری به خدایی که هیچ معبودی جز او نیست همین طور است». عرض کردم: «آیا می توانم این را در کتاب خداوند عزوجل نیز بیابم؟» فرمود: «آری ای اسحاق». عرض کردم: «در کجای آن»؟ به من فرمود: «ای اسحاق آیا این آیه خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدل می کند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است. (فرقان /70) را تلاوت نمی کنی!؟ خداوند جز برای شما بدی ها را به نیکی ها تبدیل نمی کند خداوند فقط برای شما این کار را می کند».

3-2- الصادق علیه السلام- ﴿الْأَجَلُ الْمَقْضِيُّ هُوَ الْمَحْتُومُ الَّذِي قَضَاهُ اللهُ وَ تَمَهُ وَ الْمُسَمَّى هُوَ الَّذِي فِيهِ البَدَاء يُقَدِّمُ مَا يَشَاءُ وَ يُؤَخِّرُ مَا يَشَاءُ وَ الْمَحْلُومُ لَيْسَ فِيهِ تَقْدِيمُ وَ لَا تَأْخِيرُ﴾. (1)

4-2- الصادق علیه السلام- ﴿الأجَلُ الَّذِي غَيْرُ مُسَمًّى مَوْقُوفٌ يُقَدِّمُ مِنْهُ مَا شَاءَ وَ يُؤَخِّرُ مِنْهُ مَا شَاءَ وَ أمَّا الْأَجَلُ الْمُسَمَّى فَهُوَ الَّذِي يُنْزَلُ مِمَّا يُريدُ أَنْ يَكُونَ مِنْ لَيْلَة الْقَدْرِ إِلَى مِثْلِهَا مِنْ قَابلَ فَذَلِكَ قَوْلُ الله فَإذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ﴾. (2)

5-2- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ ثُمَّ قَضى أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ قَالَ الْمُسَمَّى مَا سُمِّيَ لِمَلَكِ الْمَوْتِ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ وَ هُوَ الَّذِي قَالَ اللَّهُ إِذا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلَا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ وَ هُوَ الَّذِي سُمِّيَ لِمَلَكِ الْمَوْتِ فِي لَيْلَة الْقَدْر وَ الْآخَرُ لَهُ فِيهِ الْمَشِيئَةُ إِنْ شَاءَ قَدَّمَهُ وَ إِنْ شَاءَ أَخَرَهُ﴾. (3)

6-2- الصادق علیه السلام- ﴿الْأَجَلُ الْأَوَّلُ هُوَ مَا نَبَذَهُ إِلَى الْمَلائِكَةُ وَ الرُّسُلِ وَ الانبياء علیهم السلام وَ الْأَجَلُ الْمُسَمَّى عِنْدَهُ هُوَ الَّذِي سَتَرَهُ اللَّهُ عَنِ الْخَلَائِقِ﴾. (4)

7-2- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّهُمَا أَجَلَان أَجَلُ مَحْتُومُ وَ أَجَلُ مَوْقُوفُ قَالَ لَهُ حَمْرَانُ مَا الْمَحْتُومُ قَالَ الَّذِي لَا يَكُونُ غَيْرُهُ قَالَ وَ مَا الْمَوْقُوفُ قَالَ هُوَ الَّذِي لِلَّهِ فِيهِ الْمَشِيَّةُ قَالَ حُمْرَانُ إِنِّي لَأَرْجُو أَنْ يَكُونَ أَجَلُ السُّفْيَانِي مِنَ الْمَوْقُوفِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام لَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ مِنَ الْمَحْتُوم﴾. (5)

8-2- الباقر علیه السلام- ﴿مَا مِنْ عَبْدِ إِلَّا وَ ضَرَبَ اللَّهُ لَهُ أَجَلَيْنِ أَدْنَى وَ أَقْصَى فَإِنْ وَصَلَ رَحِمَهُ فِي اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَدَّ اللَّهُ لَهُ إِلَى الْأَجَلِ الْأَقْصَى وَ إِنْ عَقَ وَ ظَلَمَ أَعْطِيَ الْأَدْنَى وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى قَضَىٰ أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّى﴾. (6)

9-2- الرضا علیه السلام- ﴿مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيَّا إِلَّا بِتَحْرِيمِ الْخَمْرِ وَ أَنْ يُقرَّ لَهُ بِالْبَدَاءِ أَنْ يَفْعَلَ اللَّهُ مَا يَشَاءُ﴾. (7)

ص: 328

3-2- امام صادق علیه السلام- اجل مقضی محکم و استوار همان اجل حتمی است که خداوند آن را محکم و استوار ساخته و حتمی نموده است و اجل مسمی همان است که در آن بدا [و تغییر] وجود دارد؛ آن چه خواست مقدم می کند و آن چه خواست تأخیر می اندازد و در اجل حتمی مقدم کردن و تأخیر انداختن نیست.

4-2- امام صادق علیه السلام- اجلی که مسمی نیست معلق است؛ هرچه از آن را خواست مقدم می دارد و هرچه از آن را خواست تأخیر می اندازد و امّا اجل مسمی همان اجلی است که نازل می شود و می خواهد از شب قدری تا شب قدری مانند آن از سال آینده واقع شود و آن کلام خداوند است هنگامی که سرآمد آن ها فرا رسد نه ساعتی از آن تأخیر می کنند، و نه بر آن پیشی می گیرند. (اعراف /34)».

5-2- امام صادق علیه السلام- حمران گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند: ﴿ثُمَّ قَضى - أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ﴾، پرسیدم فرمود: «مسمّی اجلی است که برای فرشته ی مرگ در آن شب نام برده شده است و آن اجلی است که خداوند فرمود هنگامی که سرآمد آن ها فرا رسد، نه ساعتی از آن تأخیر می کنند و نه بر آن پیشی می گیرند. (اعراف /34). و آن اجلی است که در شب قدر برای فرشته ی مرگ معلوم و معین شده است و خداوند در اجل دیگر دارای مشیّت است اگر خواست آن را مقدم می کند و اگر خواست آن را تأخیر می اندازد.

6-2- امام صادق علیه السلام- اجل اول آن است که خداوند آن را به سوی فرشتگان، رسولان و پیامبران انداخت و آن ها را از زمان مرگ آگاه ساخت و اجل مسمی نزد اوست و اجلی است که خداوند آن را از خلایق می پوشاند.

7-2- امام باقر علیه السلام- آن ها دو اجل هستند اجل محتوم و اجل موقوف. حُمران به ایشان عرض کرد: «محتوم چیست؟» فرمود: «اجلی است که غیر آن نمی باشد و تغییر نمی کند». عرض کرد: «موقوف چیست؟» فرمود: «اجلی است که خداوند در آن مشیّت دارد و اگر خواست آن را تغییر می دهد». حمران گفت: «من امیدوارم که اجل سفیانی از موقوف باشد». امام باقر علیه السلام فرمود: «نه به خدا سوگند آن از و گند آن از محتوم است».

8-2- امام باقر علیه السلام- هیچ بنده ای نیست مگر این که خداوند برای او دو اجل - نزدیک تر و دورتر - تعیین کرده است؛ پس اگر در راه خدای عزوجل صله ی رحم کند خداوند تا اجل دورتر به او طول عمر می دهد و اگر نافرمانی کند و ظلم نماید اجل نزدیک تر به او داده می شود. و آن کلام خداوند متعال است: ﴿ثُمَّ قَضى أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ﴾.

9-2- امام رضا علیه السلام- خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر به تحریم شراب و اقرار به بداء که یعنی خدا هر چه بخواهد می کند.

ص: 329

قوله تعالى: ﴿وَ هُوَ اللهُ فِي السَّماواتِ وَ فِي الْأَرْضِ يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَ جَهْرَكُمْ وَ يَعْلَمُ ما تَكْسِبُونَ﴾ (3)

در آسمان ها و زمین؛ خداوند یگانه اوست پنهان و آشکار شما را می داند؛ و از آن چه انجام می دهید و به دست می آورید باخبر است. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ مَا تَأْتِيهِمْ مِنْ آيَةٍ مِنْ آيَاتِ رَبِّهِمْ إِلا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِينَ﴾ (2)

1- علی بن ابراهيم رحمه اله علیه- ﴿وَ قَوْلُهُ: وَ مَا تَأْتِيهِمْ مِنْ آيَةٍ مِنْ آيَاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِينَ إِلَى قَوْلِهِ وَ أَنْشَأْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِينَ. وَ لَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتاباً فِي قِرْطاسِ فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إن هذا إلا سِحْرٌ مُبِينٌ، فَإِنَّهُ مُحْكم﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَقَدْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ فَسَوْفَ يَأْتِيهِمْ أَنْباءُ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْرُونَ﴾ (5)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فَسَوْفَ يَأْتِيهِمْ أَنْبَاءُ مَعْنَاهُ سَيَعْلَمُونَ مَا يَزُولُ إِلَيْهِ اسْتَهْزَاؤُهُمْ﴾. (2)

2 - أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَا لِلَّهِ آيَةُ أَكْبَرُ مِنّى﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿أَ لَم يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ مَكَنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ مَا لَم تُمَكِّنْ لَكُمْ وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَيْهِمْ مِدْرَاراً وَ جَعَلْنَا الْأَنْهَارَ تَجري مِنْ تَحْتِهم فَأَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَنْشَأْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْنَا آخَرِينَ﴾ (6)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَيْهِمْ مِدْرَاراً، قَالَ ابْنُ عَبَّاسِ لا يُرِي بِهِ الْغَيْتَ وَ الْبَرَكَةَ وَ السَّمَاءَ مَعْنَاهُ الْمَطَرُهَهُنَا﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ لَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتاباً في قِرْطاسِ فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾ (7)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قال النضر بن الحارث و عبد الله بن أمية يا محمد صلی الله علیه و اله و سلم أن نُؤْمِنَ بِك حَتَّى تَأْتِينَا بكتاب مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ مَعَهُ أَرْبَعَةُ أَهْلَاكِ يَشْهَدُونَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ أَنَّكَ رَسُولُهُ فَنَزَلَ وَ لَوْ نَزَلْنَا عَلَيْكَ كِتاباً فِي قِرْطاس﴾. (5)

ص: 332

[کافران] هیچ نشانه و آیه ای از آیات پروردگارشان برای آنان نمی آید مگر این که از آن رویگردان می شوند (4)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- کلام خداوند: ﴿و ما تأتيهِمْ مِنْ آيَةٍ مِنْ آيَاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِينَ * ... أَنْشَأْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْنَاً آخَرِينَ وَ لَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتاباً فِي قِرْطاسِ فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾؛ این آیات محکم هستند.

آنان حق را هنگامی که به سراغشان آمد تکذیب کردند ولی به زودی اخبار [و کیفر] آن چه را استهزا می کردند، به آنان می رسد.

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فَسَوْفَ يَأْتِيهِمْ أَنباء﴾ معنایش این است که به زودی چیزی را که استهزایشان به سوی آن بر می گردد می دانند و از عذاب آن آگاه می شوند.

2- امام علی علیه السلام- خداوند نشانه و معجزه ای بزرگتر از من ندارد.

آیا ندیدند چه بسیار از اقوام [بی ایمان] پیشین را هلاک کردیم؟! اقوامی که [از شما نیرومندتر بودند؛ و] امکاناتی به آن ها داده بودیم که به شما ندادیم؛ باران های پی در پی برای آن ها فرستادیم؛ و از میان زمین های آن ها، نهر ها جاری ساختیم؛ اما هنگامی که سرکشی و طغیان کردند آنان را به سبب گناهانشان نابود کردیم؛ و اقوام دیگری بعد از آنان پدید آوردیم. (6)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَيْهِمْ مِدْرَاراً﴾؛ منظور از آن باران و برکت است. ﴿و السَّماءَ﴾ معنایش در این جا باران است.

[حتی] اگر ما مکتوبی را بر روی کاغذی از آسمان بر تو نازل کنیم و علاوه بر دیدن و خواندن آن را با دست های خود لمس کنند به یقین کافران می گویند: «این جز یک سحر آشکار نیست» (7)

1- ابن عباس رحمه الله علیه- نضر بن حارث و عبدالله بن امیه گفتند: «ای محمد صلی الله علیه و اله و سلم و به تو ایمان نمی آوریم تا از جانب خداوند کتابی برای ما بیاوری و همراه آن چهار فرشته باشند و گواهی دهند که آن از جانب خداست و تو پیامبر او هستی»! پس این آیه نازل شد: ﴿وَ لَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتاباً فِي قِرْطاسِ﴾.

ص: 333

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا لَوْ لا أَنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَ لَوْ أَنْزَلْنَا مَلَكًا لَقُضِيَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا يُنظَرُونَ﴾ (8)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم كَانَ قَاعِداً ذَاتَ يَوْمٍ بِمَكَّةَ بِفِنَاءِ الْكَعْبَةِ إِذَا اجْتَمَعَ جَمَاعَةُ مِنْ رُؤَسَاءِ قُرَيْشَ فَأَتَوْهُ بِأَجْمَعِهِمْ فَابْتَدَاً عَبْدُ اللَّهِ بْن أبي أُمَيَّةَ الْمَخْزُومِيُّ فَقَالَ يا محمد صلى الله عليه و اله و سلم لَقَدِ ادَّعَيْتَ دَعْوَى عَظِيمَةً وَ قُلْتَ مَقَالًا هَائِلًا زَعَمْتَ أَنَّكَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَ مَا يَنْبَغِي لِرَبِّ الْعَالَمِينَ وَ خَالِقِ الْخَلْقِ أَجْمَعِينَ أَنْ يَكُونَ مِثْلُكَ رَسُولَهُ بَشَراً [بَشَرُ] مِثْلُنَا تَأْكُلُ كَمَا نَاكُلُ وَ تَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ كَمَا نَمْشِي ... لَوْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يَبْعَثَ إِلَيْنَا رَسُولًا لَبَعَتَ أَجَلَّ مَنْ فِيمَا بَيْنَنَا مَالًا وَ أَحْسَنَهُ حَالا ... فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم يَا عَبْدَاللَّهِ أَ بَقِيَ شَيْءٌ مِنْ كَلَامِكَ فَقَالَ يا محمد صلى الله عليه و اله و سلم أ وَ لَيْسَ فيمَا أَوْرَدْتُهُ عَلَيْكَ كِفَايَةً وَ بَلَاغُ مَا بَقِيَّ شَيْءٍ فَقُلْ مَا بَدَا لَكَ وَ أَفْصِحُ عَنْ نَفْسِكَ إِنْ كَانَتْ لَكَ حُجَّةً سَأَلْنَاكَ لك حجه وأننا بما سألناك فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم اللَّهُمَّ أَنتَ السَّامِعُ لِكُلِّ صوتِ وَ الْعَالِمُ بكُل بِكُلِّ تَعْلَمُ مَا قَالَهُ عِبَادُكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ يا محمد صلى الله عليه و اله و سلم وَ قالُوا ما هذَا الرَّسُول صلى الله عليه و اله و سلم يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَ يَمْشِي فِي الْأَسْواقِ إِلَى قَوْلِهِ رَجُلًا مَسْحُوراً ثُمَّ قَالَ اللهُ تَعَالَى انْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثَالَ فَضَلُّوا فَلا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلًا ثُمَّ قَالَ يا محمد صلى الله عليه و اله و سلم تَبَارَكَ الَّذِي إِنْ شَاءَ جَعَلَ لَكَ خَيْراً مِنْ ذلِكَ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَ يَجْعَلْ لَكَ قُصُوراً وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ يا محمد صلى الله عليه و اله و سلم فَلَعَلَّكَ تَارِكٌ بَعْضَ مَا يُوحَى إِلَيْكَ وَ ضائققٌ بِهِ صَدْرُكَ الْآيَةَ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ يا محمد صلى الله عليه و اله و سلم و قالوا لو لا أُنزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَ لَوْ أَنْزَلْنَا مَلَكاً لَقُضِيَ الْأَمْرُ إِلَى قَوْلِهِ وَ لَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ مَا يَلْبِسُونَ﴾. (1)

2- الصادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا أنكر الدِّين من الكرة بأن قَالُوا أَبَعَثَ اللَّهُ بَشَر رَسُولًا ثُمَّ قَالُوا أَبَشر يَهْدُونَنا فَكَفَرُوا بِذَلِكَ الرَّجُلَ وَ كَذَّبُوا بِهِ وَ قَالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ فَقَالَ اللَّهُ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْكِتَابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ موسى نُوراً وَ هُدى لِلنَّاسِ ثُمَّ قَالَ فِي آية أخرى و أو أنزلنا ملكاً لقضي الأمر ثُمَّ لا يُنْظَرُونَ وَ لَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكَ لَجَعَلْنَاهُ رَجُلًا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِنَّمَا أَحَبَّ أَنْ يُعْرَفَ

ص: 334

[این بهانه جویان] گفتند: «چرا فرشته ای بر او نازل نشده [تا او را همراهی کند؟]» در حالی که اگر فرشته ای بفرستیم کار تمام می شود؛ و دیگر به آن ها مهلت داده نخواهد شد [و همگی هلاک می شوند]. (8)

1- امام علی علیه السلام- روزی رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم در مکه در نزدیکی کعبه نشسته بود که گروهی از بزرگان قریش جمع شدند... و همه با هم نزد او آمدند. عبدالله بن ابی امیه مخزومی شروع کرد و گفت: «ای محمد صلى الله عليه و اله و سلم! ادعای بزرگی کرده ای و سخن هولناکی گفته ای؛ گمان کرده ای که تو رسول پروردگار جهانیان هستی و برای پروردگار جهانیان و آفریننده ی همه ی خلق سزاوار نیست که مثل تو رسولش باشد؛ بشری مثل ما هستی؛ می خوری همان گونه که ما می خوریم و در بازار ها راه می روی همان گونه که ما راه می رویم... اگر خداوند می خواست رسولی به سوی ما بفرستد بزرگترین سرمایه داری که در میان ما است و وضعش بهتر است می فرستاد...». رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: «ای بنده ی خدا! آیا از سخن تو چیزی باقی مانده است؟» گفت: «ای محمد صلى الله عليه و اله و سلم آیا در آن چه برایت گفتم کفایت و بسندگی نیست؟! از سخنم چیزی باقی نمانده است؛ پس آن چه به نظرت می رسد بگو و اگر دلیلی داری بیان کن و آن چه از تو خواستیم برای ما بیاور». رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: «خدایا تو شنونده ی هر صدا و دانای به هر چیزی هستی. آن چه بندگانت گفتند می دانی»؛ پس خداوند بر او نازل فرمود: «ای محمد صلى الله عليه و اله و سلم و گفتند: چرا این پیامبر غذا می خورد و در بازار ها راه می رود؟! [نه سنت فرشتگان را دارد و نه روش شاهان را] چرا فرشته ای بر او نازل نشده که همراه وی مردم را انذار کند [و گواه صدق دعوی او باشد]؟!. (فرقان /8-7) سپس خدای تعالی فرمود: ببین چگونه برای تو مثل ها زدند و گمراه شدند آن گونه که قدرت پیدا کردن راه را ندارند (فرقان /9). سپس فرمود: ای محمد صلى الله عليه و اله و سلم زوال ناپذیر و بزرگ است خدایی که اگر بخواهد برای تو بهتر از این قرار می دهد: باغ هایی که نهر ها از زیر درختانش جاری است، و [اگر بخواهد] برای تو کاخ هایی مجلل قرار می دهد (فرقان /10). و بر او نازل فرمود: ای محمد! شاید [ابلاغ] بعض آیاتی را که به تو وحی می شود به خاطر عدم پذیرش آن ها ترک کنی [و به تأخیر اندازی] و سینه ات از این جهت تنگ و ناراحت شود. (هود /12) و بر او نازل فرمود: ای محمد! ﴿وَ قالُوا لَو لَا أُنزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَ لَوْ أَنْزَلْنَا مَلَكاً لقُضِيَ الْأَمْرُ ثُمَّ لَا يُنْظَرُونَ، وَ لَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكًا جَعَلْنَاهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ مَا يَلْبِسُونَ﴾.

2- امام صادق علیه السلام- کسانی که دین را انکار کردند بدین وسیله آن را انکار کردند که گفتند: آیا خداوند بشری را به عنوان رسول فرستاده است؟!. (اسراء /94). گفتند: «آیا بشر هایی [مثل ما] می خواهند ما را هدایت کنند»؟!. (تغابن /6) پس با آن [سخن] مرد [ی که واسطه ی بین خدا و بندگانش هست - یعنی پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم] را مخفی داشتند و به او کافر شدند و او را انکار کردند و گفتند: ﴿لَو لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ ملك﴾ پس خداوند فرمود: ﴿قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْكِتابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ موسى نُوراً وَ هُدَى لِلنَّاسِ﴾؛ سپس در آیه ی دیگری فرمود: ﴿وَ لَوْ أَنْزَلْنَا مَلَكاً لقُضِيَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا يُنظَرُونَ وَ لَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكًا جَعَلْنَاهُ رَجُلًا﴾. خداى تبارک و تعالی دوست دارد که به وسیله ی مردان شناخته شود و با اطاعت از آن ها اطاعت شود؛ در نتیجه

ص: 335

بالرِّجَال وَ أَنْ يُطَاعَ بِطَاعَتِهِمْ فَجَعَلَهُمْ سَبِيلَهُ وَ وَجْهَهُ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ غَيْرَ ذَلِكَ لَا يُسْتَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْتَلُونَ﴾. (1)

3- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَالَ تَعَالَى حِكَايَةً عَنْ قُرَيْشَ وَ قَالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ يَعْنِي عَلَى رَسُول اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَكاً لَقُضِيَ الْأَمْرُ ثُمَّ لَا يُنْظَرُونَ فَأَخْبَرَ عَزَّ وَ جَلَ أَزَ الْآيَةَ إِذَا جَاءَتْ وَالْمَلَكَ إِذَا نَزَلَ وَ لَمْ يُؤْمِنُوا هَلَكُوا فَاسْتَعْفَى النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم مِنَ الْآيَاتِ رَأْفَةٌ مِنْهُ وَ رَحْمَةً عَلَى أُمَّتِهِ وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ الشَّفَاعَةَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ لَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكاً جَعَلْنَاهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ ما يَلْبِسُونَ﴾ (9)

1- الصادق علیه السلام- ﴿لَبَسُوا عَلَيْهِمْ لَبَسَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ وَ لَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ ما يَلْبِسُونَ﴾. (3)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَ نُورَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم مِنْ نُور اخْتَرَعَهُ مِنْ نُور عَظَمَتِهِ وَ . جَلَالِهِ وَ هُوَ نُورُ لَاهُوتِيَّتِهِ الَّذِى ابْتَدَأَ مِنْ لَاهِ أَى مِنْ إِلَهِيَّتِهِ مِنْ أَيْنيَّتِهِ الَّذِي ابْتَدَأَ مِنْهُ وَ تَجَلَّى لِمُوسى بن عمران علیه السلام به فِى طور سَيْنَا فَمَا اسْتَقَرَ لَهُ وَ لَا طَاقَ مُوسَى علیه السلام لِرُؤْيَتِهِ وَ لَا ثَبَتَ لَهُ حَتَّى خَرَّ صَاعِقاً مَغْشِيّاً عَلَيْهِ وَ كَانَ ذَلِكَ النورُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و اله و سلم فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ يَخْلُقَ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله و سلم مِنْهُ قَسَّمَ ذَلِكَ النُّورِ شَطْرَيْنِ فَخَلَقَ مِنَ الشَّطْرَ الْأَوَّلَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و اله و سلم وَ مِنَ الشَّطْرِ الْآخَرِ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِب علیه السلام وَ لَمْ يَخْلُقُ مِنْ ذَلِكَ النُّورِ غَيْرَهُمَا خَلَقَهُمَا اللَّهُ بِيَدِهِ وَ نَفَخَ فِيهِمَا بِنَفْسِهِ مِنْ نَفْسِهِ لِنَفْسِهِ وَ صَوَّرَهُمَا عَلَى صُورَتِهِمَا وَ جَعَلَهُمَا أَمَنَا ءَ لَهُ وَ شُهَدَاءَ عَلَى خَلْقِهِ وَ خُلَفَاءَ عَلَى خَلِيقَتِهِ وَ عَيْناً لَهُ عَلَيْهِمْ وَ لِسَاناً لَهُ إِلَيْهِمْ قَدِ اسْتَوْدَعَ فِيهِمَا عِلْمَهُ وَ عَلَّمَهُمَا الْبَيَانَ وَ اسْتَطْلَعَهُمَا عَلَى غَيْبِهِ وَ جَعَلَ أَحَدَهُمَا نَفْسَهُ وَ الْآخَرَ رُوحَهُ لَا يَقُومُ وَاحِدٌ بِغَيْر صَاحِبِهِ ظَاهِرُهُمَا بَشَرِيَّةٌ وَ بَاطِنُهُمَا لَاهُوتِيَّةٌ ظَهَرَا لِلْخَلْقِ عَلَى هَيَاكِل النَّاسُوتِيَّة حَتَّى يُطِيقُوا رُؤْيَتَهُمَا وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ لَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ ما يَلْبِسُونَ فَهُمَا مَقَامُ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَ حِجَابُ خَالِقِ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِينَ بِهِمَا فَتَحَ اللهُ بَدْءَ الْخَلْقِ وَ بهِمَا يَخْتِمُ الْمُلْكَ وَ الْمَقَادِيرَ﴾. (4)

ص: 336

آن ها را راه خود و رویش قرار داد که به وسیله ی آن به سوی خدا آیند؛ خداوند از بندگان غیر آن را نمی پذیرد هیچ کس نمی تواند بر کار او خرده بگیرد ولی در کار های آن ها جای سؤال و ایراد است. (انبیاء/23)».

3- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- سپس درحال حکایت از قریش فرمود: ﴿و قالُوا لَوْ لَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ﴾ يعنى [بر] رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم ﴿وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَكاً لَقُضِيَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا يُنْظَرُونَ﴾. خدای عزوجل خبر داد که وقتی نشانه و معجزه بیاید و هنگامی که فرشته نازل شود و ایمان نیاورند هلاک می شوند؛ در نتیجه پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم از روی رأفت و رحمت بر امتش از [آوردن] معجزات درخواست شده به وسیله ی کافران کناره گیری کرد و خداوند به او شفاعت عطا فرمود.

اگر او را فرشته ای قرار می دادیم به یقین وی را به صورت انسانی در می آوردیم؛ باز به پندار آنان کار را بر آن ها مشتبه می ساختیم؛ همان طور که آن ها بر دیگران مشتبه می سازند. (9)

1- امام صادق علیه السلام- کافران کار را بر آن ها افراد نادان و بی خبر مشتبه ساختند؛ خداوند هم به پندار کافران کار را بر آن ها مشتبه کرد؛ چون خداوند می فرماید: ﴿وَ لَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ ما يَلْبِسُونَ﴾.

2- امام کاظم علیه السلام- خدای تبارک و تعالی نور محمد صلی الله علیه و اله و سلم را از نوری آفرید که آن را از نور عظمت و بزرگی خود به وجود آورد و آن نور لاهوتی او است که از «لاه» به وجود آورد یعنی از خداوندی اش، از وجودش که از آن به وجود آورد و در طور سینا بر موسی بن عمران علیه السلام تجلی کرد و آرام و قرار نگرفت و موسى علیه السلام برای دیدن او تاب نیاورد و در جایش ثابت نماند تا این که مدهوش و بیهوش به زمین افتاد و آن نور محمد صلی الله علیه و اله و سلم بود. هنگامی خداوند خواست محمد صلی الله علیه و اله و سلم را از آن بیافریند، آن نور را به دو بخش تقسیم کرد و از بخش اول محمد صلی الله علیه و اله و سلم و از بخش دیگر علی بن ابی طالب علیه السلام آفرید و از آن نور غیر آن دو را نیافرید. خداوند آن دو را با دست قدرت خویش آفرید و خودش، از خودش و برای خودش در آن دو دمید و آن دو را به شکل خودشان صورتگری کرد و آن دو را امانتدارانش، شاهدان بر خلقش جانشینان بر مخلوقاتش و چشمش بر آنان و زبانش به سوی آن ها قرار داد. علمش را در وجود آن ها به ودیعه سپرد و به آن دو بیان آموخت و آن دو را بر غیبش آگاه کرد و یکی را جانش و دیگری را روحش قرار داد که هیچ یک بدون رفیقش پابرجا نمی ماند. ظاهرشان بشری و باطنشان الهی است. به صورت چهره های طبیعی و بشری برای خلق ظاهر شده اند تا دیدن آن دو را تحمل کنند و آن کلام خداوند متعال است؛ ﴿وَ لَلَبَسُنا عَلَيْهِمْ ما يَلْبِسُونَ﴾ آن دو مقام و منزلت پروردگار جهانیان حجاب آفریننده ی همه ی خلایق هستند. خداوند به وسیله ی آن دو آفرینش خلق را آغاز کرد و به وسیله ی آن دو حکومت و اندازه ها را پایان می دهد.

ص: 337

قوله تعالى: ﴿وَ لَقَدِ اسْتَهْزِئَ بِرُسُلِ مِنْ قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ﴾ (10)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثم قال الله وَ لَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكاً الجَعَلْنَاهُ رَجُلًا وَ البَسْنَا عَلَيْهِمْ مَا يَلْبِسُونَ وَ لَقَدِ اسْتَهْزِئَ بِرُسُلِ مِنْ قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ أَنْ نَزَلَ بهم

الْعَذَاب﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾ (11)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿قُل لَهُمْ يَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه و اله و سلم سِيرُوا فِي الْأَرْضِ أَي انْظُرُوا فِي الْقُرْآنِ وَ أَخْبَارِ الأنبياءِ صلی الله علیه و اله و سلم ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ المُكَذِّبِينَ﴾. (2)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الرُّحْصَةُ الَّتِي ظَاهِرُهَا خِلَاف بَاطِنِهَا وَ الْمُنْقَطِعُ الْمَعْطُوفُ فِي التَنْزِيل هُوَ أَنَّ الْآيَةَ مِنْ كِتَابِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ كَانَتْ تَجِي، بِشَيْءٍ مَا ثُمَّ تَجِيءُ مُنْقَطِعَةَ الْمَعْنَى بَعْدَ ذَلِكَ وَ تَجِيءُ بِمَعْنَى غَيْرِهِ ثُمَّ تَعْطِفُ بِالْخِطَابِ عَلَى الْأَوَّل كَقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ المُكَذِّبِينَ﴾. (3)

3- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي الربيع الشَّامِيَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ علیه السلام عَنْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُل سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلُ فَقَالَ عَنَى بِذَلِكَ أَي انْظُرُوا فِي الْقُرآن فَاعْلَمُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ مَا أَخْبَرَكُمْ عَنْهُ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿قُلِ لَمَنْ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلْ اللَّه كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ ليَجْمَعَنَكُمْ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ﴾ (12)

ص: 338

با این حال، نگران نباش جمعی از پیامبران پیش از تو را نیز استهزا کردند؛ اما سرانجام آن چه را مسخره می کردند دامانشان را گرفت؛ [و عذاب الهی بر آن ها فرود آمد]. (10)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- سپس خداوند فرمود: ﴿وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَكاً لجَعَلْنَاهُ رَجُلًا وَ لَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ ما يَلْبِسُونَ، وَ لَقَدِ اسْتَهْزِئَ بِرُسُل مِنْ قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُوا مِنْهُمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ﴾، یعنى عذاب بر آن ها نازل شد.

بگو: «روی زمین سیر کنید؛ سپس بنگرید سرانجام تکذیب کنندگان آیات الهی چگونه بود»؟! (11)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- ای محمد صلی الله علیه و اله و سلم به آن ها بگو: روی زمین سیر کنید؛ یعنی در قرآن و خبر های پیامبران توجه کنید. سپس بنگرید سرانجام تکذیب کنندگان آیات الهی چگونه بود»؟!

2- امام علی علیه السلام- و اما رخصتی که ظاهر آن بر خلاف باطن آن است و در نزول قرآن منقطع معطوف (جمله ای که دارای معنایی مستقل از جملات قبلی است ولی در عین حال به ما قبل خود عطف شده)، آن است که آیه ای از کتاب خدای عزوجل مطلبی را می آورد سپس با معنای مستقل و جداگانه ای بعد از آن می آید و معنایی را که غیر آن [معنای اول] است می آورد سپس در سخن گفتن بر اوّلی عطف می کند؛ ... مانند کلام خداوند عزوجل: ﴿قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾.

3- امام صادق علیه السلام- ابو ربیع شامی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند عزوجل: ﴿قُل سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلُ﴾ پرسیدم. فرمود: «یعنی در قرآن بنگرید [و به وسیله ی آن در زمین سیر معنوی کنید] تا بدانید سرانجام کسانی که قبل از شما بودند چگونه بود و قرآن درباره ی آن ها به شما چه خبر داده است».

بگو: «آن چه در آسمان ها و زمین است از آن کیست؟» بگو: «از آن خداست». رحمت و بخشش را بر خود لازم دانسته و به همین دلیل به طور قطع همه ی شما را در روز قیامت که در آن شک و تردیدی نیست گرد خواهد آورد. [آری]، فقط کسانی که سرمایه های وجود خویش را از دست داده اند ایمان نمی آورند. (12)

ص: 339

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿قُلْ لَهُمْ لَنْ مَا فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ رَدَّ عَلَيْهِمْ فَقَالَ قُلْ لَهُمْ اللَّهِ كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ يَعْنِي أَوْجَبَ الرَّحْمَةَ عَلَى نَفْسه﴾. (1)

2- الجواد علیه السلام- ﴿وَ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ فَسَبَقَتْ قَبْلَ الْغَضَب فَتَمَّتْ صِدْقاً وَ عَدْلًا فَلَيْسَ يَبْتَدِئُ الْعِبَادَ بِالْغَضَبِ قَبْلَ أَنْ يُغْضِبُوهُ وَ ذَلِكَ مِنْ عِلْمِ الْيَقِينِ وَ عِلْمِ التَّقْوَى﴾. (2)

3- الصادق علیه السلام- ﴿عَن الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ سَيْدِيَ الصَّادِق علیه السلام قَالَ فِي الحَدِيثِ الْمَفْصِلِ الْوَارِدِ فِي ظُهُورِ صَاحِبِ الْأَمْرِ عجل الله تعالی فرجه الشریف الْمُتَضَمِّن لِقَتْلِ أَهْلِ مَكَّةَ خَلِيفَتَهُ ثَانِيَاً بِمَا لَفْظُهُ فَيَرِدُ إِلَيْهِمْ أَنْصَارُهُ مِنَ الْجِن وَ الثَّقَبَاءِ وَ يَقُولُ لَهُمْ ارْجِعُوا فَلَا تُبْقُوا مِنْهُمْ بَشَراً إِلَّا مَنْ آمَنَ فَلَوْلَا أَنَّ رَحْمَةَ رَبِّكُمْ وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ وَأَنَا تِلْكَ الرَّحْمَةُ لَرَجَعْتُ إِلَيْهِمْ مَعَكُمْ فَقَدْ قَطَعُوا الْأَعْذَارَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ اللَّهِ وَ بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ لَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ (13)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ لَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ يَعْنِي مَا خُلِقَ بِاللَّيْل و النَّهَارِ هُوَ كُلَّهُ لِلَّهِ﴾. (4)

2- الهادى علیه السلام- ﴿عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدِ الْهَمَدَانِي قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى الرَّجُلِ يَعْنِي أَبَا الحسن علیه السلام أَنَّ مَنْ قِبَلَنَا مِنْ مَوَالِيكَ قَدِ اخْتَلَفُوا فِي التَّوْحِيدِ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ جِسْمُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ صورَةٌ فَكَتَب علیه السلام بِخَطَّهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا يُحَدُّ وَ لَا يُوصَفَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿قُلْ أَغَيْرَ الله أَتَّخِذُ وَلِيًّا فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ يُطْعِمُ وَ لا يُطْعَمُ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ (14)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿و قوله وَ هُوَ يُطْعِمُ وَ لا يُطْعَمُ إلى قوله وَ هُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَ هُوَ الحكيم الخبير فإنه محكم﴾. (6)

ص: 340

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- به آنان بگو: ﴿لمَن مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ اللَّهُ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾ یعنی رحمت را بر خود واجب کرده است.

2- امام جواد علیه السلام- ﴿كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾؛ خداوند بر خود رحمت و مهربانی را فرض کرده است، و رحمتش بر خشمش پیشی گرفته و به درستی و عدالت تمام می شود. خداوند با بندگان خود به خشم آغاز نمی کند پیش از آن که او را به خشم آورند و این حقیقت از علم الیقین و علم پرهیزکاری است.

3- امام صادق علیه السلام- مفضل نقل می کند: در حدیث طولانی عبارتی با این لفظ از امام صادق علیه السلام آمده است: «قائم هم یاوران خود از طایفه ی جن را به سوی مکه فرستاده و سفارش می کند که جز افراد با ایمان یک نفر از آن ها را باقی نگذارید. اگر به ملاحظه رحمت پروردگار نبود که همه اشیا را فرا گرفته و مظهر رحمتش نیز من می باشم خودم با شما به سوی آن ها باز می گشتم زیرا آن ها به کلی از خداوند و من فاصله گرفته و هر گونه پیوندی را قطع کرده اند».

و برای اوست آن چه در شب و روز آرام می گیرد؛ و او شنوا و داناست. (13)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ لَهُ ما سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾، یعنی آن چه در شب و روز آفریده همه ی آن ها برای خداوند متعال است.

2- امام هادی علیه السلام- ابراهیم بن محمد همدانی گوید: به آن مرد یعنی امام هادی علیه السلام نوشتم: «افرادی از دوستان شما که نزد ما هستند در مورد توحید اختلاف کرده اند؛ بعضی از آن ها می گویند: خداوند جسم است و بعضی از آن ها می گویند دارای شکل و صورت است». امام علیه السلام با خط خودش نوشت پاک و منزه است کسی که حدّی ندارد و وصف نمی شود؛ هیچ چیز همانند او نیست (شوری /11) و او شنوا و داناست.

بگو: «آیا غیر خدا را ولی خود انتخاب کنم؟ [خدایی] که آفریننده ی آسمان ها و زمین است؛ اوست که روزی می دهد و نیازی به روزی ندارد». بگو: «من مأمورم که نخستین مسلمان باشم؛ و [خداوند به من دستور داده که] از مشرکان نباش» (14)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- کلام خداوند: ﴿وَ هُوَ يُطْعِمُ وَ لا يُطْعَمُ ... وَ هُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ هُوَ الحكيمُ الخَبِيرُ﴾؛ آیات محکم هستند.

ص: 341

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿قَالَ أَهْلُ مَكَةَ تَرَكْتَ مِلَّةَ قَوْمِكَ وَ قَدْ عَلِمْنَا أَنَّهُ لَا يَحْمِلُكَ عَلَى ذَلِكَ إِلَّا

الْفَقْرُ فَإِنَّا نَجْمَعُ لَكَ مِنْ أَمْوَالِنَا حَتَّى تَكُونَ مِنْ أَغْنانا فَنَزَلَ قُل أَغَيْرَ الله أَتَّخِذُ وَلِيًّا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قُلْ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾ (15)

3- الصادق علیه السلام- ﴿لَمْ يَزَلْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم يَقُولُ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ حَتَّى نَزَلَتْ سُورَةُ الْفَتْحِ فَلَمْ يَعُدْ إِلَى ذَلِكَ الْكَلَامِ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿مَنْ يُصْرَفُ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَ ذلِكَ الْفَوْزُ الحَبينُ﴾ (16)

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ مَا مِنَ النَّاسِ أَحَدٌ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ بِعَمَلِهِ قَالُوا وَ لَا أَنْتَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم قَالَ وَ لَا أَنَا إِنَّا أَنْ يَتَعَمَّدَنِي اللهُ بِرَحْمَة مِنْهُ وَ فَضل وَ وَسَعَ يَدَهُ عَلَى فَوْق رَأْسِهِ وَ طَوَّلَ بِهَا صَوْتَهُ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ إِنْ يَمْسَسْكَ اللهُ بِضُرٍّ فَلا كَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِنْ يَمْسَسْكَ بخَيْرِ فَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ (17)

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَهْتَمَّنَّ لِلرِّزْقِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ وَ مَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللهِ رِزْقُهَا وَ قَالَ وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ مَا تُوعَدُونَ وَ قَالَ وَ إِنْ يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِنْ يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ هُوَ الحكيم الخير﴾ (18)

1- الرضا علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الْقَاهِرُ فَلَيْسَ عَلَى مَعْنَى عِلَاجِ وَ نَصَب وَ احْتِيَالِ وَ مُدَارَاة وَ مَكْر كَمَا يَظْهَرُ الْعِبَادُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ الْمَقْهُورُ مِنْهُمْ يَعُودُ قَاهِراً وَ الْقَاهِرُ يَعُودُ مَقْهُوراً وَلَكِنَّ ذَلِكَ مِنَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى أَنَّ جَمِيعَ مَا خَلَقَ مُلَبَّسُ بِهِ الذُّلِّ لِفَاعِلِهِ وَ قِلَّةُ الامْتِنَاعِ لِمَا أَرَادَ بِهِ لَمْ يَخْرُجُ

ص: 342

2- ابن عباس رحمه الله علیه- مردم مکه [به پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم] گفتند: «آیین قومت را رها کردی و ما می دانیم که چیزی جز فقر تو را بر این کار را نمی دارد؛ پس ما از اموالمان برای تو جمع می کنیم تا از ثروتمندترین ما باشی» در نتیجه این آیه نازل شد: ﴿قُلْ أَغَيْرَ اللهُ أَتَّخِذُ وَلِيًّا﴾.

بگو: «من [نیز] اگر نافرمانی پروردگارم کنم از مجازات روزی بزرگ (قیامت) می ترسم. (15)

1- امام صادق علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم پیوسته می فرمود: ﴿إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾ [و با این سخن با مشرکان مدارا می کرد] تا این که سوره ی فتح نازل شد و دیگر آن سخن را نگفت.

آن کس که در آن روز مجازات الهی به او نرسد به یقین خداوند او را مشمول رحمت خویش ساخته؛ و این همان پیروزی آشکار است. (16)

1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- در روایتی آمده است پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: سوگند به کسی که جانم در دست او است از مردم هیچکس با عملش وارد بهشت نمی شود. گفتند: «حتی شما ای رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم؟!» فرمود: «حتی من مگر این که خدا رحمت و فضلش را شامل حال من گرداند». و حضرت دست خود را روی سر مبارکشان قرار دادند و به بیان این سخن صدای خود را کشیدند.

اگر خداوند زیانی به تو برساند هیچ کس جز او نمی تواند آن را برطرف سازد؛ و اگر خیری به تو رساند او بر هرچیزی تواناست. (17)

1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- ای فرزند مسعود! برای روزی اندوهگین نباش؛ چون خدای تعالی می فرماید: هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر این که روزی او بر خداست. (هود /6) و فرمود: و روزی شما در آسمان است و آن چه به شما وعده داده می شود. (ذاریات /22). و فرمود: ﴿وَ إِنْ يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا كاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِنْ يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾.

اوست که بر بندگان خود تسلط کامل دارد؛ و اوست حکیم آگاه. (18)

1- امام رضا علیه السلام- و امّا قاهر بودن خداوند به معنای ممارست، رنج کشیدن، چاره جویی، مدارا و نیرنگ نیست همان گونه که بعضی از بندگان با این کار ها بر بعضی دیگر چیره می شوند و مغلوب از آن ها دوباره غالب می شود و غالب دوباره مغلوب می گردد ولکن غالب بودن خدای تبارک و تعالی به این است که تمام آن چه آفریده در برابر آفریدگارش لباس خواری و زبونی پوشیده اند و نمی توانند از چیزی که خدا آن را اراده کرده خودداری کنند و از آن [اراده خداوند و قدرت او] به اندازه ی چشم به هم زدنی خارج نشوند و همین که می گوید: موجود باش! (بقره /117). آن نیز فوراً موجود می شود. ولی غالب و چیره

ص: 343

مِنْهُ طَرْفَةَ عَيْنٍ أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ وَ الْقَاهِرُ مِنَّا عَلَى مَا ذَكَرْتُ وَ وَصَفْتُ فَقَدْ جَمَعَنَا الاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِيدٌ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ أَ إِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهُ آلِهَةً أُخْرَى قُلْ لَا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلهُ وَاحِدٌ وَ إِنَّني بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ﴾ (19)

از ما آن گونه است که بیان کردم و توصیف نمودم؛ پس اسم میان ما [و خدای تعالی] جمع کرد و [هر دو «غالب» نامگذاری شدیم ولی] معنا [ی «غالب»، میان ما و خداوند] مختلف است.

بگو: «بالاترین گواهی گواهی کیست»؟ [سپس] بگو: «خداوند، گواه میان من و شماست؛ و [بهترین دلیل این است که] این قرآن بر من وحی شده، تا شما و تمام کسانی را که این [قرآن] به آن ها می رسد با آن بیم دهم. آیا به راستی شما گواهی می دهید که معبودان دیگری با خداست؟» بگو: «من هرگز چنین گواهی نمی دهم». بگو: «اوست تنها معبود یگانه؛ و من از آن چه همتای او قرار می دهید بیزارم». (19)

النَّصَارَى فَزَعَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ لَكَ ذِكْرُ عِنْدَهُمْ فَأَتِنَا بِمَنْ يَشْهَدُ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم قَالَ رَسُولُ اللهُ صلی الله علیه و اله و سلم اللهُ شَهِيدٌ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمُ الْآيَةَ قَالَ أَ إِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرى يَقُولُ اللهُ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ قَالَ قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلهُ وَاحِدٌ وَ إِنَّنِي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ﴾. (1)

ما کسی را بیاور تا گواهی دهد که تو رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم هستی» رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: ﴿الله شَهِيدٌ بَيني وَ بَيْنَكُمْ وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ﴾. فرمود: ﴿أَ إِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهَ آفَةً أُخْرَى قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلهُ واحِدٌ وَ إِنَّني بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُون﴾. خداوند به محمد صلی الله علیه و اله و سلم می فرماید: «اگر آن ها به دروغ گواهی دهند تو با آنان هم صدا نشو. و گواهی نده. [همچنین] فرمود: ﴿قُل لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلهُ وَاحِدٌ وَ إِنَّنِي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ﴾.

1-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَ أَنَّهُ لَوْ كَانَ لِرَبِّكَ شَرِيكَ لَأَتَتْكَ رُسُلُهُ وَ لَرَأَيْتَ آثَارَ مُلْكِهِ وَ سُلْطَانِهِ وَ لَعَرَفْتَ أَفْعَالَهُ وَ صِفَاتِهِ وَلَكِنَّهُ إِلَهُ وَاحِدٌ كَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ لَا يُضَادُّهُ فِي مُلْكِهِ أَحَدٌ وَ لَا يَزُولُ أَبَداً﴾. (1)

3-3- الرضا علیه السلام- ﴿إنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللهُ آخِةٌ أُخْرَى يَقُولُ اللهُ لِمُحَمَّدٍ فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ قَالَ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلهُ وَاحِدٌ وَ إِنَّنِي بَرِيءٌ لِما تُشْرِكُونَ﴾. (2)

3-3- الرسول الله صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿التَّوْحِيدُ نِصْفُ الدِّينِ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ﴾ (20)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ قَالَ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَامِ هَلْ تَعْرِفُونَ محمدا صلی الله علیه و اله و سلم فِي كِتَابِكُمْ قَالَ نَعَمْ وَ اللَّهِ نَعْرَفُهُ بِالنَّعْتِ الَّذِي نَعَتَهُ اللَّهُ لَنَا إِذَا رَأَيْنَاهُ فِيكُمْ كَمَا يَعْرِفُ أَحَدْنَا ابْنَهُ إِذَا رَآهُ مَعَ الْعِلْمَانِ وَ الَّذِي يَحْلِفُ بِهِ ابْنُ سَلَامٍ لَأَنَا بِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم هَذَا أَشَدُّ مَعْرِفَةً مِنِّي بِايْنِي قَالَ اللَّهُ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُون﴾. (4)

2- الصادق علیه السلام- ﴿نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي الْيَهُودِ وَ النَّصَارَى يَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ يَعْنِي رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ لِأنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ قَدْ أَنْزَلَ عَلَيْهِمْ فِي التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الزَّبُور صِفَةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ صِفَة أَصْحَابِهِ وَ مَبْعَثَهُ وَ مُهَاجَرَهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ الله وَ رِضُواناً سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ فَهَذِهِ صِفَةً رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم فِي التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ صِفَةُ أَصْحَابِهِ فَلَمَّا بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَفَهُ أَهْلُ الْكِتَابِ كَمَا قَالَ جَلَّ جَلَالُهُ فَلَا جَاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ﴾. (5)

ص: 348

1-3- امام علی علیه السلام- ای فرزندم بدان که اگر برای پروردگارت شریکی بود، پیامبرانش به سوی تو می آمدند و نشانه های حکومت و سلطنتش را می دیدی و کار ها و ویژگی های او را می شناختی ولکن او - همان گونه که خود را توصیف فرموده - خدای یگانه است هیچ کس با او در حکومتش مخالفت نمی کند و هرگز از بین نمی رود.

2-3- امام رضا علیه السلام- ﴿أَ إِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهُ آلِهَةً أُخْرى﴾، خداوند به محمد صلی الله علیه و اله و سلم می فرماید: اگر آن ها به دروغ گواهی دهند، تو با آنان هم صدا نشو و گواهی نده، ﴿قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلَةٌ واحِدٌ وَ إِنَّني بَرِيءٌ لِمَا تُشْرِكُونَ﴾.

3-3- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- توحید و یکتاپرستی نصف دین است.

کسانی که کتاب آسمانی به ایشان داده،ایم به خوبی او (پیامبر) را می شناسند همان گونه که فرزندان خود را می شناسند؛ فقط کسانی که سرمایه ی وجود خود را از دست داده اند ایمان نمی آورند. (20)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- عمر بن خطاب به عبدالله بن سلام گفت: «آیا محمد را در کتاب خود می شناسید؟» گفت: «آری به خدا سوگند با صفاتی که خداوند برایش برشمرده، وقتی او را در میان شما می بینیم چنان می شناسیم که گویی یکی از ما فرزند خود را در میان پسران دیگر شناخته است قسم به آن کس که ابن سلام به او سوگند یاد می کند من این محمد را بسیار بیشتر از پسرم می شناسم، خداوند متعال می فرماید: ﴿الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ﴾».

2- امام صادق علیه السلام- این آیه در مورد یهود و نصاری نازل شد. خدای تبارک و تعالی می فرماید: ﴿الَّذينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُم﴾؛ یعنی رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم را. چون خدای عزوجل در تورات و انجیل و زبور ویژگی محمد بن عبدالله و ویژگی اصحاب او و مهاجرتش را بر آن ها نازل کرده است و آن ویژگی ها در این کلام خداوند است: محمد فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفار سرسخت و شدید و در میان خود مهربانند پیوسته آن ها را در حال رکوع و سجود می بینی در حالی که همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند نشانه ی آن ها در صورت شان از اثر سجده نمایان است این توصیف آنان در تورات و توصیف آنان در انجیل است. (فتح /29). نشانه ی آن ها در صورتشان از اثر سجده نمایان است؛ این توصیف آنان در تورات است و توصیف آنان در انجیل .... این ویژگی رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم و ویژگی اصحاب او در تورات و انجیل است. هنگامی که خدای عزوجل پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم را مبعوث فرمود، اهل کتاب او را شناختند همان گونه خدای عزوجل فرمود: و پیامبری را که از قبل شناخته بودند نزد آن ها آمد، به او کافر شدند. (بقره /89).

ص: 349

قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ﴾ (21)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- ﴿و قوله وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالُونَ فإنه محكم﴾. (1)

2- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿مَنْ فَسَّرَ الْقُرْآنَ برَأيهِ فَقَدِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ يَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا أَينَ شُرَكَاؤُكُمُ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ﴾ (22)

3- الرضا علیه السلام- ﴿وَ يَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَميعاً ثُمَّ تَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا أَينَ شُرَكَ و كُمُ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ أَيْ كَذِبُهُمْ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلا أَن قالُوا وَ اللَّهِ رَبِّنا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ﴾ (22)

1- الصادق علیه السلام- ﴿إن المُرَادَ لَمْ تَكُن مَعْذِرَتَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا﴾. (4)

2- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ أَرْتَكُنْ فِتْنَتُهُمْ أَى كَذِبُهُمْ إِلا أَنْ قَالُوا وَ الله رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ وَ الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ الْفِتْنَةَ هَاهُنَا الْكَذِبُ قَوْلُهُ انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ أَي ضَلَّ عَنْهُمْ كَذِبُهُمْ﴾. (5)

3- الصادق علیه السلام- ﴿سَأَلَهُ علیه السلام أبو حَنِيفَةَ عَنْ قَوْلِهِ وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ فَقَالَ مَا تَقُولُ فِيهَا يَا أبَا حَنِيفَةَ فَقَالَ أَقُولُ إِنَّهُمْ لَمْ يَكُونُوا مُشْرِكِينَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ اللهُ تَعَالَى انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ فَقَالَ مَا تَقُولُ فِيهَا يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَقَالَ هَؤُلَاءِ قَوْمُ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ أَشْرَكُوا مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ﴾. (6)

ص: 350

چه کسی ستمکارتر است از آن کس که بر خدا دروغ بسته [و همتایی برای او قائل شده] یا آیات او را تکذیب کرده است؟ به یقین ستمکاران رستگار نخواهند شد. (21)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- این کلام خداوند: ﴿وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهُ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالُونَ﴾، از آیات محکم است.

2- پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم- هر کس قرآن را با نظر خودش تفسیر کند و به قرائن عقلی و نقلی تفسیر توجه نداشته باشد و یا شرایط مفسر بودن را نداشته باشد به خداوند دروغ بسته است.

[به یاد آور] آن روز را که همه ی آن ها را محشور می کنیم؛ سپس به مشرکان می گوییم: «معبود های تان که همتای خدا می پنداشتید کجایند؟» [چرا به یاری شما نمی آیند]؟! (22)

1- امام رضا علیه السلام- ﴿وَ يَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا أَينَ شُرَكَاؤُكُمُ الَّذِينَ كُنْتُم تَزْعُمُونَ ثُمَّ لَمَّ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ﴾؛ یعنی دروغشان.

سپس پاسخ و عذر آن ها چیزی جز این نیست که می گویند: «به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم»! (23)

1- امام صادق علیه السلام- مراد این است: عذر خواستن آنان چیزی نبود، مگر این که گفتند...

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ﴾؛ یعنى دروغشان. ﴿إِلَّا أَنْ قالُوا وَ اللَّهُ رَبَّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ﴾، و دلیل بر این که منظور از فتنه در این جا دروغ است این کلام خداوند متعال است: ﴿انظُرُ كَيْفَ كَذَبُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ﴾؛ یعنی دروغشان را از دست می دهند!

3- امام صادق علیه السلام- ابوحنیفه از امام صادق علیه السلام درباره ی کلام خداوند متعال: ﴿وَ اللَّهُ رَبَّنَا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ﴾ پرسید. امام علیه السلام فرمود: «ای ابوحنیفه در مورد آن چه می گویی»؟! گفت: «می گویم: آن ها مشرک نبودند». امام صادق علیه السلام فرمود: «خدای تعالی فرمود: ﴿انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ﴾». ابوحنیفه گفت: «درباره ی آن چه می فرمایی ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم»؟! فرمود: «این ها گروهی از اهل قبله (مسلمانان) هستند و از آن جایی که نمی دانستند شرک ورزیدند».

ص: 351

4- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿عَنْ سَلْمَانَ رحمه الله علیه أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم يَقُول: إِنَّ الْأُمَّةَ سَتَفَرَّقُ عَلَى ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِي النَّارِ وَ فِرْقَةً فِي الْجَنَّةِ وَ جَمِيعُ تِلْكَ الْفِرْقِ الِاثْنَتَيْنِ وَ السَّبْعِينَ فِرْقَةً هُمُ الْمُتَدَّينُونَ بِغَيْرِ الْحَقِّ النَّاصِرُونَ دِينَ الشَّيْطَانِ الْآخِذُونَ عَنْ إِبْلِيسَ وَ أَوْلِيَائِهِ هُمْ أَعْدَاءُ اللَّهِ وَ أَعْدَاءُ رَسُولِهِ وَ أَعْدَاءُ الْمُؤْمِنِينَ يَدْخُلُونَ النَّارَ بِغَيْرِ حِسَابٍ بَرَءُوا مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ وَ أَشْرَكُوا بِاللَّهِ وَ كَفَرُوا بِهِ وَ عَبَدُوا غَيْرَ اللَّهِ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صَنْعاً يَقُولُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ الله رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ يَحْلِفُونَ لِلَّهِ كَما يحْلِفُونَ لَكُمْ وَ يَحْسَبُونَ أَنهم عَلى شَيْءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ﴾. (1)

5- الباقر علیه السلام- ﴿وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الله رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ قَالَ يَعْنُونَ وَلَايَة عَلَى علیه السلام﴾. (2)

6- الباقر علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنا صمٌ وَ بُكُمْ يَقُولُ هُوَ رَدُّ عَلَى قَدَرِيَّة هَذِهِ الْأُمَّة يَحْشُرُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَعَ الصَّابِئِينَ وَ النَّصَارَى وَ الْمَجُوسِ فَيَقُولُونَ وَ اللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ يَقُولُ اللَّهُ انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ ما كَانُوا يَفْتَرُونَ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم أَلَا إِنَّ لِكُلِّ أُمَّة مَجُوساً وَ مَجُوسَ هَذِهِ الْأُمَّةِ الَّذِينَ يَقُولُونَ لَا قَدَرَ وَ يَزْعُمُونَ أَنَّ الْمَشِيَّةَ وَ الْقُدْرَةَ إِلَيْهِمْ وَ لَهُمْ﴾. (3)

7- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ أَبُو هَاشِمٍ سَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله و سلم يَقُول: إِنَّ اللَّهَ لَبَعْفُو يَوْمَ الْقِيَامَة عَفْواً يُحِيطُ عَلَى الْعِبَادِ حَتَّى يَقُولَ أَهْلُ الشِّرْكِ وَ اللَّهُ رَبَّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ﴾. (4)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ فِي جَوَاب مَن ادَّعَى التَّناقُضِ بَيْنَ آيَاتِ الْقُرْآنِ فَقَالَ وَ أَجِدُ اللَّهَ يَقُولُ يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ المَلائِكَةُ صفّا لا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قَالَ صَواباً وَ قَالَ وَ اسْتَنْطَقُوا فَقَالُوا وَ الله رَبَّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ فَأَجَابَ علیه السلام بأَن ذَلِكَ فِي مَوَاطِنَ غَيْر وَاحِدٍ مِنْ مَوَاطِن ذَلِكَ الْيَوْمِ الَّذِي كَانَ مِقدارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَهُ يَجْمَعُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْخَلَائِقَ يَوْمَئِذٍ فِي مَوَاطِنَ يَتَفَرَّقُونَ وَ يُكَلَّمْ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ يَسْتَغْفِرُ بَعْضُهُمْ لِبَعْض أُولَئِكَ الَّذِينَ كَانَ مِنْهُمُ الطَّاعَةُ فِي دَارِ الدُّنْيَا مِنَ الرِّؤَسَاءِ وَ الْأَتْبَاعِ وَ يَلْعَنُ أَهْلُ الْمَعَاصِي وَ يَكْفُرُ بَعْضُهُمْ بِبَعْض وَ يَلْعَنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ الْكُفْرِ ثُمَّ

ص: 352

4- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- سلمان رحمه الله علیه گفت: امام علی علیه السلام نقل کرد: شنیدم پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم می فرمود: به زودی امت [اسلامی] بر هفتاد و سه گروه تقسیم می شوند؛ هفتاد و دو گروه در آتشند و یک گروه در بهشتند. و همه ی این فرقه های هفتاد و دوگانه غیر حق را اختیار و دین شیطان را یاری می کنند، از شیطان و دوستان او می آموزند. آن ها دشمنان خدا و دشمنان رسول او و دشمنان مؤمنان هستند. بدون حساب وارد آتش می شوند. از خدا و از رسولش صلی الله علیه و اله و سلم بیزاری جستند و به خدا شرک ورزیدند و به او کافر شدند و از آن جایی که نمی دانستند غیر خدا را پرستیدند با این حال می پندارند کار نیک انجام می دهند!. (کهف /104). روز قیامت می گویند: ﴿وَ اللهُ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِکِینَ﴾. برای خدا سوگند یاد می کنند؛ همان گونه که [امروز] برای شما یاد می کنند و گمان می کنند کاری می توانند انجام دهند بدانید آن ها دروغگویانند. (مجادله /18). [درباره ی] کلام خداوند عزوجل ﴿وَ اللهُ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِکِینَ﴾ فرمود: «مقصودشان [مشرک بودن] به ولایت علی علیه السلام است [که دیگران را شریک در خلافت او دانند و اعتقاد به خلافت آن ها داشته باشند]».

5- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ الله رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ﴾، منظور آنان ولایت علی علیه السلام است.

6- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنا صمٌ وَ بُكُمْ﴾؛ آن ردّ بر قدریه این امت است. خداوند روز قیامت آن ها را با صائبان (ستاره پرستان) مسیحیان و زرتشتیان محشور می کند پس می گویند: ﴿وَ اللهُ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ﴾. خداوند می فرماید: ﴿انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ﴾. امام علیه السلام فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: هر امتی مجوسی دارد و مجوس این امّت کسانی هستند که می گویند: قضا و قدر وجود ندارد و گمان می کنند که اراده و قدرت به دست آن ها و برای آن ها است».

7- امام عسکری علیه السلام- خداوند در روز قیامت عفو و بخششی می کند که بر بندگان احاطه دارد تا این که اهل شرک می گویند: ﴿وَ اللَّهُ رَبَّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ﴾.

8- امام علی علیه السلام- در جواب کسی که ادعای تناقض بین آیات قرآن کرد و گفت: «خدا را این گونه می یابم که در قرآن می گوید: روزی که «روح» و «ملائکه» در یک صف می ایستند و هیچ یک جز به اذن خداوند رحمان سخن نمی گویند و آن گاه که می گویند درست می گویند. (نبا /38) [و این در حالی است که در جای دیگر] گفته است: از آن ها بازجویی می شود و آن ها می گویند: ﴿وَ اللهُ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ﴾. امام علیه السلام در پاسخ فرمود که آن در توقفگاه های مختلف [قیامت] است نه در یک توقفگاه از توقفگاه های آن روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است. (معارج /4). خدای عزوجل در آن روز خلایق را در توقفگاه هایی جمع می کند که در آن پراکنده می شوند و بعضی از آن ها با بعضی دیگر سخن می گویند و بعضی از آن ها برای بعضی دیگر استغفار می کنند. این ها - از رئیس ها و پیروان - کسانی هستند که در سرای دنیا از خدا اطاعت می کردند و گنهکاران نفرین می کنند و از یکدیگر بیزاری می جویند و یکدیگر را لعن می کنند سپس در توقفگاه دیگری جمع سپس در توقفگاه دیگری جمع می شوند و در آن جا بازجویی می شوند و در آن جا گریه می کنند و اگر آن صدا ها برای اهل دنیا ظاهر شود همه ی خلق از زندگیشان

ص: 353

يَجْتَمِعُونَ فِي مَوْطِن آخَرَ فَيَسْتَنْطِقُونَ فِيهِ وَيَبْكُونَ فِيهِ فَلَوْ أَنَّ تِلْكَ الْأَصْوَاتِ بَدَتْ لِأَهْلِ الدُّنْيَا لَأَذْهَلَتْ جَمِيعُ الْخَلْقِ عَنْ مَعَايِشِهِمْ وَ لَتَصَدَّعَتْ قُلُوبُهُمْ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ فَلَا يَزَالُونَ يَبْكُونَ الدَّمَ ثُمَّ يَجْتَمِعُونَ فِي مَوْطِن آخَرَ فَيَسْتَنْطِقُونَ فِيهِ فَيَقُولُونَ وَ الله رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ فَيَخْتِمُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَيَسْتَنْطِقُ الْأَيْدِي وَ الْأَرْجُل وَ الْجُلُودَ فَتَشْهَدُ بِكُلِّ مَعْصِيَة كَانَتْ مِنْهُمْ ثُمَّ يَرْفَعُ عَنْ أَلْسِنَتِهِمُ الْخَتَمَ فَيَقُولُونَ لِجُلُودِهِمْ وَ شَهِدْتُمْ عَلَينا قَالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنطَقَ كُلَّ شَيْءٍ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ﴾ (24)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿قوله انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ أَي ضَلَّ عَنْهُمْ كَذِبُهُمْ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَ جَعَلْنَا عَلَى قُلُرِيهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَ في آذَانِهِمْ وَ قْراً وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤْمِنُوا بِها حَتَّى إِذَا جَاؤُكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إن هذا إلا أساطيرُ الْأَوَّلِينَ﴾ (25)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَرَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و اله و سلم بِنَفَرٍ مِنْ قُرَيْشَ وَقَدْ نَحَرُوا جَزُوراً وَ كَانُوا يُسَمُونَهَا الْفَهِيرَةَ وَ يَجْعَلُونَهَا عَلَى النصب فَلَمْ يُسَلَّمْ عَلَيْهِمْ فَلَمَّا انْتَهَى إِلَى دَارِ النَّدْوَةِ قَالُوا يَمُرُّ بَنَا يَتِيمُ بِنَايَتِيمُ أبِي طَالِب وَ لَمْ يُسَكُمْ فَأَيُّكُمْ يَأْتِيهِ فَيُفْسِدُ عَلَيْهِ مُصَلَّاهُ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنِ الزُّبَعْرَى السَّهْمِيُّ أَنَا أَفْعَلُ فَأَخَذَ الْفُرْثَ وَ الدَّمَ فَانْتَهَى بِهِ إِلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم وَ هُوَ سَاجِدُ فَمَلَا بِهِ ثِيَابَهُ فَانْصَرَفَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم حَتَّى أَتَى عَمَّهُ أَبَا طَالِب رحمه الله علیه فَقَالَ يَا عَمَ مَنْ أَنَا فَقَالَ وَ لِمَ يَا ابْنَ أَحْ فَقَصَّ عَلَيْهِ الْقِصَّةَ فَقَالَ وَ أَيْنَ تَرَكْتُهُمْ فَقَالَ بِالْأَبْطَحِ فَنَادَى فِي قَوْمِهِ يَا آلَ عَبْدِ الْمُطَّلِب يَا آلَ هَاشِمٍ يَا آلَ عَبْدِ مَنَافِ فَأَقْبَلُوا إِلَيْهِ مَكَانَ مُلبِينَ فَقَالَ كَمْ أَنْتُمْ فَقَالُوا نَحْنُ أَرْبَعُونَ قَالَ خُذُوا سِلَاحَكُمْ فَأَخَذُوا سِلَاحَهُمْ وَ انْطَلَقَ بِهِمْ حتَّى انْتَهَى إِلَيْهِم ثُمَّ قَالَ يا محمد صلی الله علیه و اله و سلم أَيُّهُمُ الْفَاعِلُ بِكَ فَأَشَارَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم إِلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الزَّبَعْرَى السَّهْمِيُّ الشَّاعِرِ فَدَعَاهُ أَبُو طَالِب فَوَجَأَ أَنْفَهُ حَتَّى أَدْمَاهَا ثُمَّ أَمَرَ بِالْفَرْثَ وَ الدَّمِ فَأَمَرَّ عَلَى رُءُوسِ

ص: 354

غافل می شوند و قلب هایشان شکافته می شود مگر کسانی که خدا بخواهد؛ پس پیوسته خون گریه می کنند. سپس در توقفگاه دیگری جمع می شوند و در آن جا بازجویی می شوند؛ پس می گویند: ﴿و الله رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ﴾. در نتیجه خدای تبارک و تعالی بر دهانشان مهر می نهد و از دست ها و پا ها و پوست ها بازجویی می کند و به همه ی گناهانی که انجام داده اند شهادت می دهند. سپس مهر را از زبان هایشان بر می دارد و آن ها به پوست های خود می گویند: چرا بر ضد ما گواهی دادید؟! آن ها جواب می دهند همان خدایی که هر موجودی را به نطق در آورده ما را گویا ساخته است». (فصلت/21)».

ببین چگونه به خودشان [نیز] دروغ می گویند و [آن روز] آن چه را به دروغ همتای خدا می پنداشتند از دست می دهند! (24)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- کلام خداوند متعال: ﴿انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ﴾ یعنی دروغ شان را و همتایانی که به دروغ برای خدا قرار داده بودند از دست می دهند!

پاره ای از آن ها به [سخنان] تو گوش فرا می دهند؛ ولی بر دل های آنان پرده ها افکنده ایم تا آن را نفهمند؛ و در گوش های آن ها سنگینی قرار داده ایم و اگر هر نشانه ای را ببینند ایمان نمی آورند؛ تا آن جا که وقتی به سراغ تو می آیند با تو مجادله می کنند؛ و کافران می گویند: «این ها فقط افسانه های پیشینیان است» (25)

1- امام علی علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم بر جماعتی از قریش گذشت که شتری را قربانی کرده اند و آن را «فهیره» می نامیدند و آن را بر روی بت ها قرار می دادند؛ پس پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم به آن ها سلام نکرد و هنگامی که به «دار الندوة» رسید، گفتند: «یتیم ابی طالب بر ما می گذرد و سلام نمی کند؛ پس کدام یک از شما نزد او می رود و جایگاه نماز او را خراب می کند؟» عبدالله بن زبعرای سهمی گفت: «من انجام می دهم»؛ پس شکنبه و خون را گرفت و با آن ها نزد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم رسید در حالی که او در سجده بود و آن را بر روی لباسش انداخت. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم بازگشت تا نزد عمویش ابو طالب رحمه الله علیه آمد. فرمود: «ای عمو من کیستم؟» گفت: «برای چه [می پرسی] ای پسر برادر؟» پس جریان را برای او بازگو کرد. ابوطالب رحمه الله علیه گفت: «کجا رهایشان کردی؟» فرمود: «در ابطح سیل گیر وادی مکه». پس در میان قومش ندا داد: «ای خاندان عبدالمطلب! ای خاندان هاشم! ای خاندان عبدمناف»! از همه سوی رو به او کردند در حالی که پاسخ مثبت می دادند. گفت: «شما چند نفرید؟» گفتند: «ما چهل نفریم». گفت: «سلاحتان را بردارید». سلاحشان را برداشتند و آن ها را برد تا به آن ها رسید. سپس گفت: «ای محمد صلی الله علیه و اله و سلم کدام یک از آن ها با تو چنان کرد؟» پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم به عبدالله بن زبعرای سهمی شاعر اشاره نمود. ابوطالب رحمه الله علیه او را فراخواند و بر بینی او زد و خونش را جاری کرد. سپس دستور داد شکنبه و خون را بیاورند و بر سر همه ی آن جماعت ریخت. سپس گفت: «ای پسر برادر! آیا راضی شدی؟» سپس گفت: «پرسیدی تو

ص: 355

الْمَلا كلهمْ ثُمَّ قَالَ يَا ابْنَ أخ أرَضِيتَ ثُمَّ قَالَ سَألَت مَن أنتَ أنتَ مُحَمَّد بْن عَبْدِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم ثُمَّ نَسَبه إلى آدم علیه السلام ثُمَّ قَالَ أَنت و الله أشْرَقْهُمْ حَيَا وَ أَرْفَعَهُمْ مَنْصَبَاً يَا مَعْشَرَ قُرَيْشٍ مَنْ شَاءَ مِنْكُمْ يَتَحَرَك فَلْيَفْعَلْ أَنَا الَّذِي تَعْرِفُونَى فَأَنْزَلَ تَعَالَى صدراً مِنْ سُورَة الْأَنْعَام وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَ جَعَلْنا عَلى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَ فِي آذَانِهِمْ وَ قْراً﴾. (1)

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿ثُمَّ ذَكَرَ قُرَيْشاً فَقَالَ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَ جَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ يَعْنِي غِطَاءَ وَ فِي آذَانِهِمْ وَ قْراً أَنْ صَمَماً وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤْمِنُوا بِها حَتَّى إِذَا جَاؤُكَ يُجَادِلُونَكَ أَنْ يَخَاصِمُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ أَنْ أَكَاذِيبُ الْأَوَّلِينَ﴾. (2)

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿كان النبي صلی الله علیه و اله و سلم يقرأ الْقُرآنَ فَقَالَ أَبُو سُفْيَانَ وَ الْوَلِيدُ وَ عُتْبَةً وَ شَيْبَةُ لِلنَّضْرِ بْنِ الْحَارِثِ مَا يَقُولُ مُحَمَّدَ صلی الله علیه و اله و سلم فَقَالَ أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ مِثْلُ مَا كُنْتَ أَحَدَّتُكُمْ عَنِ الْقُرُونِ الْمَاضِيَةَ فَنَزَلَ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَ جَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةَ الْآيَةَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ هُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ يَنْأَونَ عَنْهُ وَ إِنْ يُهْلِكُونَ إِلا أَنفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ﴾ (26)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿قَوْلُهُ وَ هُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ يَنْأَونَ عَنْهُ قَالَ بَنُو هَاشِمٍ كَانُوا يَنْصُرُونَ رَسُولَ الله صلی الله علیه و اله و سلم وَ يَمْنَعُونَ قُرَيْشاً عَنْهُ وَ يَنْأَونَ عَنْهُ أَنْ يُبَاعِدُونَ عَنْهُ وَ يُسَاعِدُونَهُ وَ لَا يُؤْمِنُونَ﴾. (4)

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿هُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ يَنْأَونَ عَنْهُ أَنْ يَنْهَوْنَ النَّاسَ عَن اتِّبَاعَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم وَ يَتَبَاعَدُونَ عَنْهُ فِرَاراً مِنه﴾. (5)

3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿مَا رَوَاهُ التَّعْلَبِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن عَبَّاس رحمه الله علیه قَالَ اجْتَمَعَتْ قُرَيْشَ إِلَى أَبِي طَالِب رحمه الله علیه وَ قَالُوا لَهُ يَا أَبَا طَالِبِ سَلَّمْ إِلَيْنَا مُحَمَّدَ صلی الله علیه و اله و سلم فَإِنَّهُ قَدْ أَفْسَدَ أَدْيَانَنَا وَ سَبَ آلِهَتَنَا وَ هَذِهِ أَبْنَاؤُنَا بَيْنَ يَدَيْكَ تَبَنَّ بِأَيِّهِمْ شِئْتَ ثُمَّ دَعَوْا بِعُمَارَةَ بْنِ الْوَلِيدِ وَ كَانَ مُسْتَحْسَنَاً فَقَالَ لَهُمْ هَلْ

ص: 356

کیستی؟ تو محمد پسر عبدالله هستی». سپس اصل و نسب او را تا آدم علیه السلام بیان کرد. سپس گفت: «به خدا سوگند تو از جهت قبیله شریف ترین آن ها هستی و از جهت مقام و منزلت بلند مرتبه ترین آن ها هستی. ای گروه قریش! هر کس از شما خواست حرکت کند [و برود] پس چنین کند. من کسی هستم که مرا می شناسید». سپس خدای تعالی مقداری از سوره ی انعام را نازل فرمود: ﴿وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَ جَعَلْنا عَلى قُلُوبهمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَ فِي آذَانِهِمْ وَ قْراً﴾.

2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- سپس قریش را ذکر کرد و فرمود: ﴿وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَ جَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةٌ أَنْ يَفْقَهُوهُ﴾ یعنی پرده ای بر دل آن ها افکنده ایم. ﴿وَ في آذَانِهِمْ وَ قْراً﴾؛ یعنی سنگینی، ﴿وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤْمِنُوا بِها حَتَّى إِذا جاؤُكَ يُجَادِلُونَكَ﴾؛ یعنی با تو دشمنی می کنند. ﴿يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ﴾؛ یعنی دروغ های پیشینیان.

3- ابن عباس رحمه الله علیه- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم قرآن می خواند. ابوسفیان، ولید، عتبه و شیبه به نضر بن حارث گفتند: «محمد چه می گوید؟» او گفت: «افسانه های پیشینیان مانند آن چه من از قرن های گذشته برایتان می گفتم». پس نازل شد: ﴿وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَ جَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً﴾.

آن ها دیگران را [از ایمان به] آن باز می دارند؛ و خود نیز از آن دوری می کنند؛ آن ها جز خود را هلاک نمی کنند؛ ولی نمی فهمند! (26)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ هُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ يَنْأَوْنَ عَنْهُ﴾ بنی هاشم رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم را یاری می کردند و قریش را از او باز می داشتند ﴿وَ يَنْأَونَ عَنْهُ﴾ یعنی از او دور می کنند و به او کمک می کنند ولی ایمان نمی آورند.

2- ابن عبّاس رحمه الله علیه- ﴿هُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ يَنْأَونَ عَنْهُ﴾ یعنی مردم را از پیروی پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم باز می دارند و برای فرار از او دوری می جویند.

3- ابن عباس رحمه الله علیه- قریش نزد ابوطالب رحمه الله علیه جمع شدند و به او گفتند: «ای ابوطالب رحمه الله علیه! محمد صلی الله علیه و اله و سلم را ما تسلیم کن؛ چون او دین های ما را تباه کرده و به خدایان ما دشنام داده است و این ها فرزندان ما در حضور تو هستند هر کدامشان را خواستی به فرزندی بپذیر». سپس عمارة بن ولید را که زیبا بود فرا خواندند. ابوطالب رحمه الله علیه به آن ها گفت: «آیا دیده اید ماده شتری به غیر از بچه اش مشتاق باشد؟ نه هرگز چنین نبوده». سپس از نزد آن ها بلند شد و نزد پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم آمد و دید که او محزون است و سخنان قریش را فهمیده است. ابوطالب رحمه الله علیه گفت: «ای محمد صلی الله علیه و اله و سلم غمگین مباش»!

ص: 357

رَأَيْتُمْ نَاقَةً حَنَّتْ إِلَى غَيْرِ فَصِيلِهَا لَا كَانَ ذَلِكَ أَبَداً ثُمَّ نَهَضَ عَنْهُمْ فَدَخَلَ عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله و سلم فَرَآهُ كَثِيباً وَ قَدْ عَلِمَ بِمَقَالَهِ قُرَيْشٍ فَقَالَ رحمه الله علیه يَا مُحَمَّد صلی الله علیه و اله و سلم تَحْزَنَ ثُمَّ قَالَ:

وَ اللَّهِ لَنْ يَصِلُوا إِلَيْكَ بِجَمْعِهِمْ *** حَتَّى أَوَسَّدَ فِي الْقُرَابِ دَقِينَاً

فَاصْدَعْ بأَمْرِكَ مَا عَلَيْكَ غَضَاضَةٌ *** وَ أَبْشِرُ وَ قَرَّ بِذَاكَ مِنْكَ عُيُوناً﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ لَوْ تَرى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَ لا نُكَذِّبَ بآياتِ رَبِّنا وَ نَكُونَ مِنَ المُؤمِنينَ﴾ (27)

1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿نَزَلَتْ فِي بَنِي أُمَيَّةَ﴾. (2)

2- الصادق علیه السلام- ﴿وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّ فِي الْأَرْضِ فِي أَطْرَافِهَا مُؤْمِنِينَ مَا قَدْرُ الدُّنْيَا كُلَّهَا عِنْدَهُمْ تَعْدِلُ جَنَاحَ بَعُوضَة ... أَنْفُسَهُمْ مَتْعُوبَةً وَ أَبْدَانُهُمْ مَعْدُودَةً وَ النَّاسُ مِنْهُمْ فِي رَاحَةِ فَهُمْ عِنْدَ النَّاسِ شِرَارُ الْخَلْقِ وَ عِنْدَ اللَّهِ خِيَارُ الْخَلْقِ ... هُمْ وَارثُو الْفِرْدَوْسِ خَالِدِينَ فِيهَا وَ مَثَلُهُمْ فِي أَهْلِ الْجِنَانِ مَثَلُ الْفِرْدَوْسِ فِي الْجِنَانِ وَ هُمُ الْمَطْلُوبُونَ فِي النَّارِ الْمَحْبُورُونَ فِي الْجِنَانِ فَذَلِكَ قَوْلَ أَهْلَ النَّارِ مَا لَنَا لا نَرَى رِجَالًا كُنَّا نَعْدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ فَهُمْ أَشْرَارُ الْخَلْقِ عِنْدَهُمْ فَيَرْفَعُ اللَّهُ مَنَازِلَهُمْ حَتَّى يَرَوْنَهُمْ فَيَكُونُ ذَلِكَ حَسْرَةً لَهُمْ فِي النَّارِ فَيَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ فَنَكُونَ مِثْلَهُمْ فَلَقَدْ كَانُوا هُمُ الْأَخْيَارَ وَ كُنَّا نَحْنُ الْأَشْرَارَ فَذَلِكَ حَسْرَةً لِأهل النار﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿بَلْ بَدا هَم ما كانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾ (28)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿بل بدا كم ما كانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ قَالَ مِنْ عَدَاوَة أمير المؤمِنِينَ علیه السلام وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾. (4)

2- الرضا علیه السلام- ﴿الْحُسَيْنُ بن بَشار عَن أبي الحسن على بن مُوسَى الرضا علیه السلام قَالَ الله أَ يَعْلَمُ الله الشَّيِّ الَّذِي لَمْ يَكُن أَنْ لَوْ كَانَ كَيْفَ كَانَ يَكُونَ أَوْ لَا يَعْلَمُ إِلَّا مَا يَكون فَقَالَ إِنَّ اللهَ تَعَالَى هُوَ

ص: 358

سپس گفت: به خدا سوگند، آن ها با همه ی افرادشان هرگز به تو دست نخواهند یافت تا در زیر خاک دفن شوم. دستورت را آشکارا بیان کن که خواری و کمبودی بر تو نیست. و بشارت بده و

به سبب آن شادمان و مسرور باش.

اگر حال آن ها را هنگامی که در برابر آتش [دوزخ] ایستاده اند، ببینی! می گویند: «ای کاش [بار دیگر به دنیا] بازگردانده می شدیم و آیات پروردگارمان را تکذیب نمی کردیم و از مؤمنان بودیم». (27)

1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- در مورد بنی امیه نازل شده است.

2- امام صادق علیه السلام- سوگند به آن که جانم به دست او است در اطراف زمین مؤمنانی وجود دارند که با وجود آن ها همه ی دنیا ارزش بال پشه ای را ندارد ... تنشان در سختی و مردم از آن ها آسوده آنان در برابر مردم بدترین خلق هستند و در برابر خدا بهترین خلق ... آنان وارثان فردوسند، در آن جاویدانند و نمونه آنان در میان بهشت چون فردوس در میان بهشت ها است. آنان کسانی هستند که در دوزخ به دنبال آن ها می گردند و در بهشت شادمانند؛ این است که اهل دوزخ می گویند: آن ها می گویند: «چرا مردانی را که ما از اشرار می شمردیم (در این جا در آتش دوزخ) نمی بینیم؟! (ص /62) و خدا از مقام آن ها بر می دارد تا آنان را بینند، و در دوزخ افسوس می خورند از آنان و می گویند: یا لَیتَنا نُرد، و مانند آن ها بودیم که آنان نیکان بودند و ما بدان، و این است حسرت دوزخیان.

آن ها پشیمان نیستند بلکه آن چه [از اعمال و نیات] که قبلاً پنهان می کردند، در برابر آن ها آشکار شده و به وحشت افتاده اند و اگر بازگردند به آن چه که از آن نهی شده بودند باز می گردند؛ و آن ها دروغگویانند. (28)

1- على بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿بَلْ بَدَا لَهُم مَّا كَانُوا يُخْفُونَ مِن قَبْلُ﴾ یعنی از دشمنی با امیر المؤمنین علیه السلام. ﴿و لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾.

2- امام رضا علیه السلام- حسین بن بشار گوید: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: «آیا خدا می داند آن چیزی را که موجود نشده اگر می بود چگونه می بود یا نمی داند مگر آن چه را که می باشد؟» فرمود: «خدای متعال عالم است به چیز ها پیش از بودن چیز ها. خدای عزوجل فرمود: ما آن چه را انجام می دادید می نوشتیم. (جاثیه /29) و از اهل دوزخ خبر داده و فرمود: ﴿وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾؛ پس خداى عزوجل دانسته که اگر ایشان را برگرداند هر آینه به سوی آن چه نهی شده اند از آن برمی گردند. و

ص: 359

الْعَالِمُ بِالْأَشْيَاءِ قَبْلَ كَوْنِ الْأَشْيَاءِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ وَ قَالَ لِأَهْلِ النَّارِ وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ فَقَدْ عَلِمَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَّهُ لَوْ رَدَّهُمْ لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَ قَالَ لِلْمَلَائِكَة لَمَّا قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ فَلَمْ يَزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمُهُ سَابِنَا لِلْأَشْيَاءِ قَدِيماً قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَهَا فَتَبَارَكَ رَبُّنَا تَعَالَى عُلُوا كَبيراً خَلَقَ الْأَشْيَاءَ وَ عِلْمُهُ بِهَا سَابِقُ لَهَا كَمَا شَاءَ كَذَلِكَ لَمْ يَزَلْ رَبُّنَا عَلِيماً سَمِيعاً بَصِيراً﴾. (1)

3- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُثْمَانَ بْن عِيسَى عَنْ بَعْض أَصْحَابِهِ عَنْهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ قَالَ لِمَاء كُنْ عَذباً فُرَاتا أَخْلُقُ مِنْكَ جَنَّتِي وَ أَهْلَ طَاعَتِي وَ قَالَ لِمَاء كُنْ مِلْحاً أَجَاجاً أَخْلُقُ مِنْكَ نَارِى وَ أَهْلَ مَعْصِيَتِي فَأَجْرَى الْمَاءَيْن عَلَى الطِّين ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَةً بِهَذِهِ وَ هِيَ يَمِينُ فَخَلَقَهُمْ خَامَا كَالذَّرِّ ثُمَّ أَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ وَ عَلَيْكُمْ طَاعَتِي قَالُوا بَلَى فَقَالَ لِلنَّارِ كُونِي نَاراً فَإِذَا نَارُ تَأَجَجُ وَ قَالَ لَهُمْ قَعُوا فِيهَا فَمِنْهُمْ مَنْ أَسْرَعَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَبْطَأَ فِي السَّعْيِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ يَرِمْ مَجْلِسَهُ فَلَمَّا وَجَدُوا حَرَّهَا رَجَعُوا فَلَمْ يَدْخُلُهَا مِنْهُمْ أَحَدُ ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَةً بِهَذِهِ فَخَلَقَهُمْ خَلْقاً مِثْلَ الدَّرَّ مِثْلَ أُولَئِكَ ثُمَّ أَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ مِثْلَ مَا أَشْهَدَ الْآخَرِينَ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ قَعُوا فِى هَذِهِ النَّارِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَبْطَأَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَسْرَعَ وَ مِنْهُمْ مَنْ مَرَّ بِطَرْفِ الْعَيْنِ فَوَقَعُوا فِيهَا كُلُّهُمْ فَقَالَ اخْرُجُوا مِنْهَا سَالِمِينَ فَخَرَجُوا لَمْ يُصِبْهُمْ شَيْءٌ وَ قَالَ الْآخَرُونَ يَا رَبَّنَا أَقِلْنَا نَفْعَلْ كَمَا فَعَلُوا قَالَ قَدْ أَقَلْتُكُمْ فَمِنْهُمْ مَنْ أَسْرَعَ فِي السَّعْيِ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَبْطَاً وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ يَرَمْ مَجْلِسَهُ مِثْلَ مَا صَنَعُوا فِي الْمَرَةَ الْأُولَى فَذَلِكَ قَوْلُهُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾. (2)

4- الهادى علیه السلام- ﴿عن فتح بن يَزِيدَ الْجُرْجَانِيُّ عَنْ أَبي الحسن علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ يَعْلَمُ القَدِيمُ الشَّيْ الَّذِي لَمْ يَكُنْ أَنْ لَوْ كَانَ كَيْفَ كَانَ يَكُونُ قَالَ وَ يْحَكَ إِنَّ مَسْأَلَكَ لَصَبَةٌ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ يَقُولُ لَوْ كَانَ فِيهِما آخِةٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَنَا وَ قَوْلَهُ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ قَالَ بَحْكِي قَوْلَ أَهْلِ النَّارِ أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صالحاً غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ وَ قَالَ وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ فَقَدْ عَلِمَ الشَّيْءَ الَّذِي لَمْ يَكُنْ أَنْ لَوْ كَانَ كَيْفَ كَانَ يَكُونُ﴾. (3)

ص: 360

فرشتگان را جواب و رد فرمود. چون گفتند: آیا کسی را در آن قرار می دهی که فساد و خونریزی کند؟! [زیرا موجودات زمینی دیگر که قبل از این آدم وجود داشتند نیز به فساد و خونریزی آلوده شدند. اگر هدف از آفرینش این انسان عبادت است]، ما تسبیح و حمد تو را بجا می آوریم و تو را تقدیس می کنیم پروردگار فرمود من حقایقی را می دانم که شما نمی دانید». (بقره /30). پس خدای عزوجل پیوسته علمش بر چیز ها پیشی گرفته و قبل بوده پیش از آن که آن ها را بیافریند. پس پروردگار ما بزرگوار و بسیار بلند مرتبه است. چیزها را آفریده و علمش بر آن ها پیشی گرفته چنان که خواسته است. این چنین پروردگار ما همیشه دانای شنوای بینا بوده است.

3- امام صادق علیه السلام- عثمان بن عیسی از یکی از شیعیان نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند به آبی فرمود: «گوارا و شیرین باش که از تو بهشتم و اهل اطاعتم را می آفرینم» و به آبی فرمود: «شور و تلخ باش که از تو آتش و اهل معصیتم را می آفرینم» سپس آن دو آب را بر گل جاری ساخت. مشتی با این [دست] - و آن دست راست است - گرفت و آن ها را مانند ذره هایی آفرید. سپس آن ها را برخودشان گواه ساخت [و فرمود]: آیا من پروردگار شما نیستم؟. (اعراف /172). و اطاعت شما واجب نیست؟ گفتند: «آری» (اعراف /172) پس به آتش فرمود: «آتش باش». ناگهان آتشی افروخته شد و به آن ها فرمود: «در آن بیفتید». بعضی از آن ها در رفتن شتاب کردند و بعضی از آن ها با تأخیر رفتند و بعضی از آن ها از جایشان حرکت نکردند. هنگامی که گرمایش را احساس کردند برگشتند و هیچ یک از آن ها وارد آن نشدند. سپس مشتی با این [دست] گرفت و این ها را همانند آن ها مانند ذره هایی آفرید. سپس آن ها را بر خودشان گواه ساخت مانند آن چه دیگران را گواه ساخت سپس به آن ها فرمود: «در این آتش بیفتید». بعضی از آن ها با تأخیر رفتند و بعضی از آن ها با شتاب رفتند و بعضی از آن ها در یک چشم به هم زدن عبور کردند و همه ی آن ها در آن افتادند. فرمود: «سالم از آن بیرون بیایید». بیرون آمدند در حالی هیچ گرفتاری نداشتند. دیگران گفتند: «پروردگارا از ما در گذر تا همان گونه که آن ها رفتار کردند عمل کنیم». فرمود: «شما را ببخشیدم»؛ پس بعضی از آن ها با شتاب رفتند و بعضی از آن ها با تأخیر رفتند و بعضی از آن ها از جایشان حرکت نکردند - همان گونه که در بار اول انجام دادند - و آن کلام خداوند است: ﴿وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾.

4- امام هادی علیه السلام- فتح بن یزید جرجانی گوید: از امام هادی علیه السلام پرسیدم: «خداوند قدیم آن چه را که نبوده می داند که اگر می بود چگونه بود؟» فرمود: «وای بر تو که پرسش هایت دشوار است، آیا نشنیده ای که خدا می فرماید: اگر در آسمان و زمین جز «الله» خدایان دیگری بود فاسد می شدند (و نظام جهان به هم می خورد) (انبیاء /22) و این کلام خداوند: و بعضی بر بعضی دیگر برتری می جستند (مؤمنون /91) و گفتار اهل دوزخ را حکایت می فرماید: «که پروردگارا! ما را خارج کن تا عمل صالحی انجام دهیم غیر از آن چه انجام می دادیم» (فاطر /37) و فرمود: ﴿وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ﴾ پس آن چه را که نبوده دانسته که اگر می بود چگونه بود».

ص: 361

5- الباقر علیه السلام- ﴿إذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ فَيَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى يَا أَهْلَ الْجَمْعِ وَ لَاطِئُوا الرُّءُوسَ وَ غَضُوا الْأَبْصَارَ فَإِنَّ هَذِهِ فَاطِمَةُ علیها السلام تَسِيرُ إِلَى الْجَنَّةِ فَيَأْتِيهَا جَبْرَئِيلُ بنَاقَة مِنْ سوقِ الْجَنَّة ... فَإِذَا صَارَت عِنْدَ بَابِ الْجَنَّةِ تَلْتَفِتُ فَيَقُولُ اللَّهُ يَا بِنْتَ حَبيبي مَا الْتِفَاتُكِ وَ قَدْ أَمَرْتُ بِكِ إِلَى جَنَّتِي فَتَقُولُ يَا رَبِّ أَحْبَبْتُ أَنْ يُعْرَفَ قَدْرِى فِى مِثْلِ هَذَا الْيَوْم فَيَقُولُ اللَّهُ يَا بِنْتَ حَبِيبِي ارْجِعِي فَانْظُرِى مَنْ كَانَ فِي قَلْبِهِ حُبُّ لَكِ أَوْ لِأَحَدٍ مِنْ ذُرِّيَّتِكِ خُذِي بِيَدِهِ فَأَدْخِلِيهِ الْجَنَّةَ ... قَالَ أَبُو جَعْفَرَ علیه السلام وَ اللَّهِ لَا يَبْقَى فِي النَّاسِ إِلَّا شَاكَ أَوْ كَافِرُ أَوْ مُنَافِقُ فَإِذَا صَارُوا بَيْنَ الطَّبَقَاتِ نَادُوا كَمَا قَالَ اللهُ تَعَالَى فَمَا لَنَا مِنْ شَافِعِينَ وَ لا صديق حَمِيمٍ فَيَقُولُونَ فَلَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ أبُو جَعْفَر علیه السلام هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ مُنِعُوا مَا طَلَبُوا وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾. (1)

6- الباقر علیه السلام- ﴿يَا ابْنَ الْأَيَّامِ الثَّلَاثِ يَوْمِكَ الَّذِى وَلِدْتَ فِيهِ وَ يَوْمِكَ الَّذِي تَنْزِلُ فِيهِ قَبْرَكَ وَ يَوْمِكَ الَّذِي تَخْرُجُ فِيهِ إِلَى رَبِّكَ فَيَا لَهُ مِنْ يَوْمٍ عَظِيمٍ يَا ذَوى الْهَيْئَةِ الْمُعْجَبَةِ وَ الْهِيمِ الْمُعْطَنَةِ مَا لِي أَرَى أَجْسَامَكُمْ عَامِرَةَ وَ قُلُوبَكُمْ دَامِرَةَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ عَايَنْتُمْ مَا أَنْتُمْ مُلَاقُوهُ وَ مَا أَنْتُمْ إِلَيْهِ صائِرُونَ لَقَلْتُمْ يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَ لا نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبَّنَا وَ نَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ قَالَ جَلَّ مِنْ قَائِل بَلْ بَدا هَم ما كانُوا يُخْفُونَ وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾. (2)

7- الصادق علیه السلام- ﴿وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ إِنَّهُمْ مَلْعُونُونَ فِي الْأَصْلِ﴾. (3)

8- الهادي علیه السلام- ﴿رسالته في الردَّ عَلَى أَهْلِ الجَبْرِ وَ التفويض: فَإِنْ قَالَ قَائِلُ فَلَمْ يَعْلَمِ اللَّهُ مَا يَكُونُ مِنَ الْعِبَادِ حَتَّى اخْتَبَرَهُمْ قُلْنَا بَلَى قَدْ عَلِمَ مَا يَكُونَ مِنْهُمْ قَبْلَ كَوْنِهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّمَا اخْتَبَرَهُمْ لِيُعَلِّمَهُمْ عَدَلَهُ وَ لَا يُعَذِّبَهُمْ إِلَّا بِحُجَّةَ بَعْدَ الْفِعْل﴾. (4)

9- الصادق علیه السلام- ﴿إِذَا مَاتَ الْكَافِرُ شَيْعَهُ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنَ الزَّبَانِيَة إِلَى قَبْرِهِ وَ إِنَّهُ لَيْنَاشِدْ حَامِلِيهِ بِصَوْتِ يَسْمَعُهُ كُلُّ شَيْءٍ إِلَّا الثَّقَلَانِ الْجِنُّ وَ الْإِنْسِ وَ يَقُولُ لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ

ص: 362

5- امام باقر علیه السلام- از جابر روایت است: امام باقر علیه السلام فرمود: ... زمانی که قیامت شود خداوند تعالی می فرماید: «ای اهل محشر! سر هایتان را به زیر بیندازید و چشم هایتان را ببندید تا فاطمه زهرا علیها السلام به سوی بهشت رود!» در همین موقع جبرئیل ناقه ای از بهشت برای آن بانو می آورد که دو پهلوی آن را با دیبای بهشتی تزیین کرده اند ... موقعی که به در بهشت رسیدند فاطمه زهرا علیها السلام به پشت سر خود نگاه خواهد کرد. خطاب می رسد که «ای دختر حبیب من برای چه به پشت سر خویش می نگری، در صورتی که من دستور داده ام که داخل بهشت شوی؟» فاطمه علیها السلام می گوید: «پروردگارا! دوست داشتم در چنین روزی قدر و قابلیت من شناخته شود». خدا می فرماید: «ای دختر حبیب من! برگرد و ببین و دست هر کس که محبت تو یا یکی از فرزندان تو را در قلب دارد بگیر و او را داخل بهشت کن». ... امام باقر علیه السلام می فرماید: «به خدا قسم که از آن جماعت غیر از افراد شکاک و کافر و منافق کسی باقی نخواهد ماند وقتی که ایشان یعنی کفار در میان طبقات مردم آمدند چنان که در قرآن خبر داده، می گویند: ای کاش بار دیگر به دنیا بازگردیم و از مؤمنان باشیم!» (شعراء / 102) ما شفیع و دوست مهربانی نداریم، امام باقر علیه السلام گفت: «هیهات هیهات آنان به خواسته خود نخواهند رسید و چنان که خداوند متعال می فرماید: ﴿وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾.

6- امام باقر علیه السلام- [ای انسان] ای فرزند سه روز روزی که در آن متولّد شدی و روزی که در آن در قبرت وارد می شوی و روزی که در آن از قبرت خارج می شوی و به سوی پروردگارت می آیی، و چه روز بزرگی است ای صاحبان قیافه های خوشایند و ای تشنگان زانو زده در کنار آب چرا پیکر هایتان را آباد و دل هایتان را خراب می بینم؟ به خدا سوگند اگر چیزی که ملاقات خواهید کرد و چیزی که به سوی آن می روید ببینید می گویید ای کاش [بار دیگر به دنیا] بازگردانده می شدیم و آیات پروردگارمان را تکذیب نمی کردیم و از مؤمنان می بودیم. (انعام /27) و خداوند که گوینده اش بزرگ است فرمود: ﴿بَلْ بَدا لَهُمْ ما كَانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾.

7- امام صادق علیه السلام- ﴿وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ﴾، آن ها در واقع لعنت شده هستند.

8- امام هادی علیه السلام- از امام هادی علیه السلام روایت است که فرمود: خدای عزوجل خلق را بیهوده نیافرید و بی هدف رهایشان نساخت و محض بازیچه حکمت خود را پدیدار ننمود و این در قول الهی خبر داده شده که فرمود: آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریده ایم و به سوی ما باز نمی گردید؟ (مؤمنون /115) و اگر کسی بگوید آیا خدا نمی دانست هر یک از بندگان چه خواهد شد که ایشان را آزمود؟ گویم: آری خدا سرانجام ایشان را پیش از پیدایش ایشان می دانست چه خود می فرماید: ﴿وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ﴾؛ و همانا ایشان را آزمود تا عدل خویش را به آن ها نشان دهد و عذابشان نکند مگر به حجّت و برهانی پس از کردار.

9- امام صادق علیه السلام- هنگامی که کافر بمیرد هفتاد هزار از مأموران دوزخ او را به سوی قبرش تشییع می کنند و او حمل کنندگان خود را - با صدای بلندی که آن را همه چیز غیر از جن و انسان می شنوند ندا می کند و می گوید: ای کاش بار دیگر به دنیا باز می گشتم و از مؤمنان بودم و می گوید پروردگارا مرا بازگردانید؛ پروردگار من! مرا بازگردانید شاید در آن چه ترک کردم [و کوتاهی نمودم]

ص: 363

يَقُولُ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالحاً فيما تَرَكْتُ فتجيبة الزبانِيَةً كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَ يُنَادِيهِمْ مَلَكُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا إِنْ هِيَ إِلا حَياتُنَا الدُّنْيا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ﴾ (29)

1- الرضا علیه السلام- ﴿ثُمَّ حَكَى عَزَّوَجَلَّ قَوْلَ الدَّهْرِيَّة فَقَالَ وَ قَالُوا إِنَّ هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيَا وَ مَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ فَقَالَ الله وَ لَوْ تَرَي إِذْ وُقِفُوا عَلَى رَبِّهِمْ قَالَ حِكَايَةَ عَنْ قَوْلَ مَنْ أَذْكَرَ قِيامَ السَّاعَةِ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَ لَوْ تَرَىٰ إِذْ وُقِفُوا عَلَى رَبِّهِمْ قَالَ أَلَيْسَ مَاذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَ رَبَّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُون﴾ (30)

قوله تعالى: ﴿قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقاءِ الله حَتَّى إذا جاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قالُوا يَا حَسْرَتَنا عَلى ما فَرَّطْنَا فِيها وَ هُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ أَلا سَاءَ ما يَزِرُونَ﴾ (31)

1- الرسول صلی الله علیه و اله و سلم- ﴿لْأَعْمَشِ عَنْ أَبِي صَالِحٍ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و اله و سلم فِي هَذِهِ الْآيَةِ قَالَ: يَرَى أَهْلُ النَّارِ مَنَازِلَهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ فَيَقُولُونَ يَا حَسْرَتَنَا﴾. (3)

2- الرضا علیه السلام- ﴿يَعنى آثامَهم﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ مَا الْحَيَاةُ الدُّنْيا إِلا لَعِبٌ وَ لَهَوْ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ (32)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَم قَالَ قَالَ لِى أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى بْنُ جَعَفَرَ علیه السلام ثُمَّ وَعَظَ أَهْلَ العقل وَ رَغبهُمْ فِي الْآخِرَة فَقَالَ وَمَا الحياة الدنيا إلا لعب وَ لَهو وَ لَلدَّارُ الآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ﴾. (5)

ص: 364

عمل صالحی انجام دهم»!. (مؤمنون /100-99) مأموران دوزخ به او پاسخ می دهند: چنین نیست! این سخنی است که او به زبان می گوید [و اگر بازگردد، کارش همچون گذشته است]. (مؤمنون /100) [و اگر بازگردد، همان راه را ادامه می دهد] و فرشته ای آن ها را صدا می زند: ﴿وَ لَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ﴾.

آن ها گفتند: «غیر از این زندگی دنیای ما چیزی در کار نیست؛ و ما هرگز برانگیخته نخواهیم شد». (29)

1- امام رضا علیه السلام- سپس خدای عزوجل سخن کافران دهریه را حکایت کرد و فرمود: ﴿وَ قالُوا إِنْ هِيَ إِلا حَياتُنَا الدُّنْيا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ﴾؛ سپس خداوند فرمود: ﴿وَ لَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى رَبِّهِمْ﴾؛ خدای تعالی [این آیات را] برای حکایت سخن کسانی که برپایی قیامت را انکار کردند، بیان فرمود.

اگر [آن ها را] به هنگامی که در پیشگاه پروردگارشان ایستاده اند، ببینی [او به آن ها] می گوید: «آیا این حق نیست؟» می گویند: «آری قسم به پروردگارمان [حق است]» می گوید: «پس مجازات را بچشید به سزای آن چه انکار می کردید». (30)

کسانی که لقای پروردگار را تکذیب کردند مسلّماً زیان دیدند؛ تا هنگامی که ناگهان قیامت به سراغشان بیاید؛ می گویند: «ای افسوس بر ما که درباره ی آن کوتاهی کردیم». و آن ها [بار سنگین] گناهانشان را بر دوش می کشند آگاه باشید؛ چه بد باری بر دوش خواهند داشت! (31)

1- پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم- از پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم درباره ی این آیه روایت شده که فرمود: «اهل آتش خانه های بهشتی خود را از داخل جهنم می بینند و می گویند: ﴿یا حَسْرَتَنا﴾».

2- امام رضا علیه السلام- یعنی گناهانشان را بر دوش می کشند.

زندگی دنیا جز بازی و سرگرمی نیست؛ و سرای آخرت برای آن ها که پرهیزگارند بهتر است آیا نمی اندیشید؟ (32)

1- امام کاظم علیه السلام- هشام بن حکم گوید: امام کاظم علیه السلام به من فرمود: سپس [خدای تعالی] صاحبان عقل را موعظه فرمود و آن ها را به آخرت تشویق کرد و فرمود: ﴿وَ مَا الحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا لَعِبٌ وَ هُوَ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلا تَعْقِلُونَ﴾.

ص: 365

قوله تعالى: ﴿قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لَا يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ﴾ (33)

1- الحسن علیه السلام- ﴿لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَة قُلْ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا المَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى فَقَالَ بَعْضٍ الْقَوْمِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ هَذَا إِنَّمَا يُرِيدُ أَنْ يَرْفَعَ بِضَبْعِ ابْنِ عَمِّهِ قَالُوهَا حَسَداً وَ بُغْضَاً لِأَهْلِ بَيْتِ النَّبِيُّ صلی الله علیه و اله و سلم فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّه كَذِباً فَإِنْ يَشَ اللَّهُ يَخْتِمَ عَلَى قَلْبِكَ وَ لَا تَعْتَدَّ هَذِهِ الْمَقَالَ وَ لَا يَشْقَ عَلَيْكَ مَا قَالُوا قَبْلُ مِنْ فَإِنَّ اللَّهَ يَمْحُو الْباطِلَ وَ يُحِقُّ الْحَقِّ بِكَلِماتِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ فَشَقَّ ذَلِكَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم وَ حَزَنَ عَلَى مَا قَالُوا وَ عَلِمَ أَنَّ الْقَوْمَ غَيْرُ تَارِكِينَ الْحَسَدَ وَ الْبَغْضَاءَ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لَا يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللهَ يَجْحَدُونَ﴾. (1)

2- الصادق علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ قَالَ لَا يَسْتَطِيعُونَ إِبْطَالَ قَوْلِكَ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿بَلَى وَ اللَّهِ لَقَدْ كَذَّبُوهُ أَشَدَّ التَكْذِيب وَلَكِنَّهَا مُخَفَّفَةُ لَا يُكَذَّبُونَكَ لَا يَأْتُونَ بِبَاطِل يُكَذِّبُونَ بِهِ حَقَكَ﴾. (3)

4- الصادق علیه السلام- ﴿يَا حَفْصُ عَلَيْكَ بالصَّبْرِ فِي جَمِيع أمورك فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَ مُحَمَّد صلی الله علیه و اله و سلم فَأَمَرَهُ بِالصَّبْرِ وَ الرِّفْقِ فَصَبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله و سلم حَتَّى نَالُوهُ بِالْعَظَائِمِ وَ رَمَوْهُ بِهَا فَضَاقَ صَدْرَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِ وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِما يَقُولُونَ فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ كُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ ثُمَّ كَذَّبُوهُ وَ رَمَوْهُ فَحَزِنَ لِذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ وَ لكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ الله يَجْحَدُونَ * وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلى ما كُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا فَالْرَمَ النَّبي صلی الله علیه و اله و سلم نَفْسَهُ الصَبر﴾. (4)

ص: 366

به یقین می دانیم که گفتار آن ها تو را غمگین می کند؛ ولی [غم مخور؛ و بدان که] آن ها تو را تکذیب نمی کنند؛ بلکه ستمکاران آیات خدا را انکار می نمایند. (33)

1- امام حسن علیه السلام- هنگامی که این آیه: بگو: «من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم [اهل بیتم]». (شوری /23). نازل شد گروهی از مردم گفتند این را خداوند نازل نکرده است. او می خواهد دست پسر عمویش را بالا ببرد و جانشین خود معرفی کند». این سخن را از روی حسادت و دشمنی با اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم گفتند؛ پس خدای تعالى نازل فرمود: آیا می گویند: «او بر خدا دروغ بسته است؟» در حالی که اگر خدا بخواهد بر قلب تو مُهر می نهد (شوری /24) [ای پیامبر] به این سخنان توجه نکن و آن چه پیش از این گفتند، بر تو سخت نیاید همانا خداوند باطل را محو می کند و حق را به فرمانش پابرجا می سازد چرا که او از آن چه درون سینه هاست آگاه است. (شوری /24). پس آن (سخنان منافقان) بر رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم سخت آمد و از آن چه گفتند غمگین شد و دانست که قوم حسادت و دشمنی را رها نمی کنند؛ در نتیجه این آیه نازل شد: ﴿قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لَا يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ الله يَجْحَدُون﴾.

2- امام صادق علیه السلام- ﴿فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ﴾، نمی توانند سخن تو را باطل کنند.

3- امام علی علیه السلام- بله، به خدا سوگند به شدت او را تکذیب کردند ولکن آن [کلمه در این آیه] بدون تشدید است: ﴿لا يُكْذِبُونَكَ﴾؛ [یعنی] باطلی را نمیآورند که به وسیله ی آن [دعوت] حق تو را تکذیب کنند.

4- امام صادق علیه السلام- ای حفص! بر تو باد که در همه ی کار هایت صبر کنی؛ چون خدای

عزوجل، محمد صلی الله علیه و اله و سلم را مبعوث فرمود و به او دستور داد صبر و مدارا کند؛ پس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم صبر نمود تا این که امور بزرگی مانند سحر و جنون و دروغ را به او نسبت دادند و او را بدان ها متهم کردند؛ پس سینه ی او تنگ شد. سپس خدای عزوجل بر او نازل فرمود: ﴿وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صدْرُكَ بِما يَقُولُونَ فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ كُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ﴾؛ ما می دانیم سینه ات از آن چه آن ها می گویند تنگ می شود [و تو را سخت ناراحت می کنند]. [برای دفع ناراحتی آنان] پروردگارت را تسبیح و حمد گو و از سجده کنندگان باش! (حجر /98-97) سپس او را تکذیب کردند و متهم ساختند و به خاطر این غمگین شد و خدای عزوجل نازل فرمود: ﴿قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ الله يَجْحَدُونَ وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلى ما كُذَّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنا﴾؛ پس پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم که خود را به صبر کردن ملزم نمود.

ص: 367

5- الصادق علیه السلام- ﴿فَذَكَرَ مِنْ فَضْلِ وَصِيَّهِ ذِكْرًا فَوَقَعَ النِّفَاقُ فِي قُلُوبِهِمْ نَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم ذَلِكَ وَ مَا يَقُولُونَ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ يا محمد صلى الله عليه و اله و سلم وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِما يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لَا يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ الله يَجْحَدُونَ وَلَكِنَّهُمْ يَجْحَدُونَ بِغَيْرِ حَجَّةً لَهُمْ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلى ما كُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنا وَ لا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ الله وَ لَقَدْ جَاءَكَ مِنْ نَبَا المُرْسَلِينَ﴾ (34)

1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَلْقَمَةَ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ علیه السلام وَ قَدْ قُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ علیه السلام إِنَّ النَّاسِ يَنْسُبُونَنَا إِلَى عَظَائِمِ الْأُمُورِ وَ قَدْ ضَاقَتْ بِذَلِكَ صَدُورُنَا فَقَالَ علیه السلام يَا عَلْقَمَةً إِنَّ رضا النَّاسِ لَا يُمْلَكُ وَ أَلْسِنَتَهُمْ لَا تُضَبَطُ وَ كَيْفَ تَسْلَمُونَ مِمَّا لَمْ يَسْلَمْ مِنْهُ أَنْبِيَاءُ اللَّهِ علیهم السلام وَ رُسُلُهُ وَ حَجَجُ اللَّهِ أَلَمْ يَنْسُبُوا نَبِيَّنا محمد صلى الله عليه و اله و سلم إِلَى أَنَّهُ شَاعِرُ مَجْنُونِ أَ لَمْ يَنْبُوهُ إِلَى الْكَذِبِ فِي قَوْلِهِ إِنَّهُ رَسُولُ مِنَ اللَّهِ إِلَيْهِمْ حَتَّى أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهِ وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذَّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَ لَقَدْ قَالَ يَوْماً عُرجَ بِي الْبَارِحَةَ إِلَى السَّمَاءِ فَقِيلَ وَ اللَّهِ مَا فَارَقَ فِرَاشَهُ طُولَ لَيْلَتِه﴾. (2)

2- الصادق علیه السلام- ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ أَيَّتُهَا الْعِصَابَةُ النَّاجِيَةُ إِنْ أَتَمَ اللَّهُ لَكُمْ مَا أَعْطَاكُمْ بِهِ فَإِنَّهُ لَا يَتِمُ الْأَمْرُ حَتَّى يَدْخُلَ عَلَيْكُمْ مِثْلُ الَّذِي دَخَلَ عَلَى الصَّالِحِينَ قَبْلَكُمْ وَ حَتَّى تُبْتَلُوا فِي أَنْفُسِكُمْ وَ أَمْوَالِكُمْ وَ حَتَّى تَسْمَعُوا مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ أَذًى كَثِيراً فَتَصْبِرُوا وَ تَعْرُكُوا بِجُنُوبِكُمْ وَ حَتَّى يَسْتَذِلُوكُمْ وَ يُبْغِضُوكُمْ وَ حَتَّى يَحْمِلُوا عَلَيْكُمُ الصَّيْمَ فَتَحَمَلُوهُ مِنْهُمْ تَلْتَمِسُونَ بذَلِكَ وَجْهَ اللَّهِ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ حَتَّى تَكْظِمُوا الْغَيْظَ الشَّدِيدَ فِي الْأَذَى فِي اللهِ جَلَّ وَ عَزَّ يَجْتَرِمُونَهُ إِلَيْكُمْ وَ حَتَّى يُكَذِّبُوكُمْ بِالْحَقِّ وَ يُعَادُوكُمْ فِيهِ وَ يُبْغِضُكُمْ عَلَيْهِ فَتَصْبِرُوا عَلَى ذَلِكَ مِنْهُمْ وَ مِصْدَاقُ ذَلِكَ كُلُّهُ فِي كِتَابِ اللَّهِ الَّذِي أَنْزَلَهُ جَبْرَئِيلُ عَلَى نَبِيِّكُمْ سَمِعْتُمْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِيِّكُم صلى الله عليه و اله و سلم فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلُ لَهُمْ ثُمَّ قَالَ وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ

ص: 368

5- امام صادق علیه السلام- [پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم] اندکی از فضیلت وصیّش را بیان فرمود؛ پس در قلب آن ها (عرب) نفاق افتاد و رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم آن [نفاق] و گفتار آن ها را دانست خداوند جل ذکره فرمود: «﴿وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِما يَقُولُونَ﴾؛ ما می دانیم سینه ات از آن چه آن ها می گویند تنگ می شود [و تو را سخت ناراحت می کنند]. (حجر /97). ﴿فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ وَ لكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللهَ يَجْحَدُونَ﴾ ولكن آن ها بدون این که دلیلی داشته باشند، انکار می کنند».

به یقین پیش از تو نیز پیامبرانی تکذیب شدند؛ و در برابر تکذیب ها، صبر و استقامت کردند؛ و در این راه آزار دیدند تا هنگامی که یاری ما به آن ها رسید و هیچ چیز سنت های خدا را تغییر نمی دهد؛ و به یقین اخبار پیامبران به تو رسیده است. (34)

1- امام صادق علیه السلام- علقمه گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم ای فرزند رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم! مردم گناهان و امور بزرگی به ما نسبت می دهند و به خاطر آن سینه های ما تنگ شده است. امام علیه السلام فرمود: «ای علقمه رضایت مردم به دست نمی آید و زبان هایشان نگه داشته نمی شود. شما چگونه سالم می مانید از آن چه پیامبران خدا و رسولانش و حجّت های الهی علیهم السلام از آن سالم نماندند... آیا به پیامبر ما محمد صلى الله عليه و اله و سلم نسبت ندادند که او شاعر و مجنون است ... آیا در مورد این سخنش که او رسولی از طرف خداوند به سوی آن ها است او را دروغگو نشمردند تا این که خدای عزوجل بر او نازل فرمود: ﴿وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلى مَا كُذَّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنا﴾ روزی پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم فرمود: «دیشب مرا به آسمان بردند؛ پس گفته شد: «به خدا سوگند در طول شب از رختخوابش جدا نشده است».

2- امام صادق علیه السلام- ای گروه رهیافته تقوای خدا را در پیش گیرید اگر خدا نعمتی را که به شما داده کامل کند آن را به پایان نبرد مگر آن که به شما همان رساند که به صالحان پیش از شما رسانده است. شما را در جان و مالتان بیازماید تا آن که از دشمنان خدا آزار فراوان بشنوید و صبر در پیشگیرید و به خود هموار کنید و تا جایی که خوارتان کنند و دشمنتان دارند و بر شما ستم ورزند و شما تحمل کنید و در این راه خشنودی خدا و آخرت را جویید، تا جایی که در آزار دشمنان خدا خشم فرو خورید و شما را درباره ی عقیده به حق دروغگو شمارند و دشمن دارند و با شما بر سر آن کینه توزی کنند و باید بر همه این ها شکیبایی ،ورزید و مصداق این همه همان است که جبرئیل در کتاب خدا بر پیامبر شما نازل کرد آن جا که فرمود: پس صبر کن آن گونه که پیامبران «اولو العزم» صبر کردند (احقاف /35). و برای [ عذاب] آنان شتاب مکن سپس فرمود: ﴿إِنَّ

ص: 369

قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلى ما كُذَّبُوا وَ أُوذُوا فَقَدْ كَذَّبَ نَبِيُّ اللهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ الرُّسُلَ صلى الله عليه و اله و سلم مِنْ قَبْلِهِ وَ أُوذُوا مَعَ التكذيب بالْحَقِّ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ إِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِي نَفَقَا فِي الْأَرْض أَوْ سُلَّماً في السَّماءِ فَتَأْتِيَهُمْ بِآيَةٍ وَ لَوْ شَاءَ اللهُ جَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾ (35)

1- الباقر علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ وَإِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْراضُهُمْ قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم يُحِبُّ إِسْلَامَ الْحَارِثِ بْنِ عَامِرِ بْنِ نَوْفَل بْن عَبْدِ مَنَافِ دَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم وَ جَهَدَ بِهِ أَنْ يُسْلِمَ فَغَلَبَ عَلَيْهِ الشَّقَاءُ فَشَقَّ ذَلِكَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى وَ إِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرَاضُهُمْ إِلَى قَوْلِهِ نَفَقَا فِي الْأَرْضِ يَقُولُ سَرَباً﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ نَفَقَا فِي الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِي السَّمَاءِ قَالَ إِنْ قَدَرْتَ أَنْ تَحْفِرَ الْأَرْضَ أَوْ تَصَّعَّدَ السَّمَاءَ أَنْ لَا تَقْدِرُ عَلَى ذَلِكَ ثُمَّ قَالَ وَلَوْ شَاءَ اللهُ لجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى أَنْ جَعَلَهُمْ كُلَّهُمْ مُؤْمِنِينَ وَ قَوْلُهُ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ مُخَاطَبَةُ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه و اله و سلم وَ الْمَعْنَى لِلنَّاسِ﴾. (3)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن علي بن أبي طالب علیه السلام أَنَّهُ قَالَ كُنتُ أمْشِي مَعَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و اله و سلم فِي بَعْضٍ طرْق فَقَالَ صلى الله عليه و اله و سلم أَ فَإِنَّكَ مِنِّي بِمَنْزِلَة هَارُونَ علیه السلام مِنْ موسى علیه السلام وَ مَن اتَّبَعَهُ وَ هُمْ بِمَنْزِلَة العجل و مَنِ اتَّبَعَهُ يَا عَلِيُّ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدْ قَضَى الْفُرْقَةُ وَ الِاخْتِلَافِ عَلَى هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَوْ شَاءَ لجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى حَتَّى لَا يَخْتَلِفَ اثْنَانِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَا يُنَازَعَ فِي شَيْءٍ مِنْ أَمْرِهِ وَلَا يَجْحَدَ الْمَفْضُولُ ذَا الْفَضْلِ فَضْلَه﴾. (4)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن أمير المُؤمِنِينَ علیه السلام حَدِيثُ طَوِيلُ وَ فِيهِ يَقُولُ علیه السلام مُجيباً لبعض الزَّنَادَقَةِ وَ قَد قَالَ: وَ أَجِدُهُ قَدْ بَيَّنَ فَضْلَ نَبِيهِ عَلَى سَائِرِ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام ثُمَّ خَاطَبَهُ فِي أَضْعَافِ مَا أَثْنَى عَلَيْهِ فِي الْكِتَابِ مِنَ الْإِزْرَاءِ عَلَيْهِ وَ انْتِقَاصِ مَحَلِّهِ وَ غَيْرِ ذَلِكَ مِنْ تَهْجِينِهِ وَ تَأْنِيبِهِ مَا لَمْ

ص: 370

يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلى ما كُذِّبُوا وَ أُوذُوا﴾ پیامبر خدا صلى الله عليه و اله و سلم و رسولان پیش از او تکذیب شدند و علاوه بر تکذیب حق مورد آزار نیز قرار گرفتند.

و اگر اعراض کردن آن ها بر تو سنگین است چنان چه بتوانی نقبی در زمین بزنی یا نردبانی به آسمان بگذاری [و اعماق زمین و آسمان ها را جستجو کنی، چنین کن] تا آیه و نشانه ی دیگری برای آن ها بیاوری اما اگر خدا بخواهد آن ها را [به اجبار] بر هدایت جمع خواهد کرد. [ولی هدایت اجباری چه سودی دارد]؟ پس هرگز از جاهلان مباش. (35)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ إِنْ كانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْراضُهُمْ﴾، رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم دوست داشت حارث بن عامر بن نوفل بن عبد مناف مسلمان شود. رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم او را دعوت کرد که مسلمان شود و او آن را انکار نمود و شقاوت بر او غالب شد و این امر بر رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم سخت شد و خدای متعال نازل فرمود: ﴿وَ إِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِي نَفَقاً فِي الْأَرْضِ﴾، یعنی نقب و سوراخی در زمین.

2- امام باقر علیه السلام- ﴿نَفَقاً فِي الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِي السَّماءِ﴾، اگر بتوانی در زمین گودال بکنی یا به آسمان بالا روی؛ یعنی بر آن توانایی نداری ﴿وَ لَوْ شَاءَ اللهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الهُدى﴾، یعنی همه ی آن ها را مؤمن قرار می دهد. و كلام خداوند ﴿فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِينَ﴾، در ظاهر خطاب به پیامبر صلى الله عليه و اله و سلم است ولی مقصود خطاب به مردم است.

3- امام علی علیه السلام- علی بن ابی طالب علیه السلام نقل کرده است در یکی از راه های مدینه همراه رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم می رفتم که فرمود: «تو نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی علیه السلام و پیروان او هستی و آن ها مخالفان تو به منزله ی گوساله سامری و پیروانش هستند. ای علی علیه السلام! خدای تبارک و تعالی تفرقه و اختلاف را بر این امت مقدّر نموده اما اگر خدا بخواهد، آن ها را [به اجبار] هدایت جمع خواهد کرد تا جایی که دو نفر از این امّت با هم اختلاف نداشته باشند و در چیزی از فرمان او نزاع نشود و کسی که در فضل پایین تر است برتری صاحب فضل را انکار نمی کند».

4- امام علی علیه السلام- حدیثی طولانی از امیر المؤمنین علیه السلام است و در آن در جواب بعضی از زندیق ها که گفته بود: «می بینم که خدا در قرآن فضیلت پیامبرش را بر سایر انبیاء علیهم السلام بیان کرده؛ سپس او را چندین برابر آن چه در کتاب بر او ثنا گفته مورد عتاب و خطاب قرار داده است که عبارت باشند از عیب گرفتن بر او و کم کردن جایگاه او و غیر آن از سرزنش او و توبیخش به چیزی که هیچ یک از پیامبران را مورد خطاب قرار نداده است؛ مانند کلام خداوند: ﴿وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ جَمَعَهُمْ عَلَى

ص: 371

يُخَاطِبْ أَحَداً مِنَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام مِثْلُ قَوْلِهِ وَ لَوْ شَاءَ اللهُ جَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ وَ الَّذِي بَدَا فِي الْكِتَابِ مِنَ الْإِزْرَاءِ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و اله و سلم مِنْ فِرْقَة الْمُلْحِدِينَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿إِنَّمَا يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ وَ الْمُؤْتِي يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ﴾ (36)

1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّما يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ يَعْنِي يَعْقِلُونَ وَ يُصَدِّقُونَ وَ الْمُوْتَى يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ أَىٰ يُصَدِّقُونَ بأن الموتى يبعثهم الله﴾. (2)

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿فِي قَوْلِهِ إِنَّمَا يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ وَ الموتى يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ نَزَلَتْ في على علیه السلام لِأَنَّهُ أَوَّلَ مَنْ سَمِعَ وَ الميت الوليد بن عقبة﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قَادِرٌ عَلَى أَنْ يُنَزِّلَ آيَةً وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ﴾ (37)

الهُدى فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الجَاهِلِينَ﴾. امام علیه السلام می فرماید: «سرزنش بر پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم که در کتاب خدا ظاهر شده [و آمده] است از دروغ پردازی منحرفان [و منافقان] است».

تنها کسانی [دعوت تو را] می پذیرند که گوش شنوا دارند؛ اما مردگان [و آن ها که گوش شنوا ندارند ایمان نمی آورند؛ و] خدا آن ها را [در قیامت] برمی انگیزد؛ سپس به سوی او بازگردانده می شوند. (36)

1- امام باقر علیه السلام- ﴿إِنَّما يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ﴾ یعنی می اندیشند و تصدیق می کنند. ﴿وَ الموتى يَبْعَثُهُمُ اللهُ﴾، یعنی تصدیق می کنند که خداوند مردگان را [در قیامت] برمی انگیزد.

2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ وَ الموتى يَبْعَثُهُمُ اللهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ﴾، در مورد على علیه السلام نازل شده؛ زیرا او اولین کسی است که برای پذیرفتن دعوت پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم گوش شنوا داشت و منظور از «مرده» ولید بن عقبه است.

و گفتند: «چرا نشانه [و معجزه ای] از طرف پروردگارش بر او نازل نمی شود»؟! بگو: «خداوند قادر است که نشانه ای نازل کند»؛ ولی بیشتر آن ها نمی دانند. (37)

قوله تعالى: ﴿وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طَائِرِ يَليرُ بِجَناحَيْهِ إِلا أُمَمٌ أَمثالُكُمْ ما فَرَّطْنَا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ﴾ (38)