ص: 2

تفسیر اهل بيت (علیهم السلام)

(3)

النّساء- المائدة 29

زیر نظر

علیرضا برازش

تهران، 1396

ص: 3

ص: 4

ص: 5

3-1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ یَعْنِی آدَمَ علیه السلام وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها یَعْنِی حَوَّاءَ بَرَأَهَا مِنْ أَسْفَلِ أَضْلَاعِهِ﴾ (1)

4-1- الصادق علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ أَنَّهُ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ خَلْقِ حَوَّاءَ وَ قِیلَ لَهُ إِنَّ أُنَاساً عِنْدَنَا یَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ حَوَّاءَ مِنْ ضِلْعِ آدَمَ علیه السلام الْأَیْسَرِ الْأَقْصَی. قَالَ: سُبْحَانَ اَللَّهِ وَ تَعَالَی عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً یَقُولُ مَنْ یَقُولُ هَذَا: إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنَ اَلْقُدْرَهِ مَا یَخْلُقُ لِآدَمَ علیه السلام زَوْجَهً مِنْ غَیْرِ ضِلْعِهِ وَ جَعَلَ لِمُتَکَلِّمٍ مِنْ أَهْلِ اَلتَّشْنِیعِ سَبِیلًا إِلَی اَلْکَلاَمِ یَقُولُ: إِنَّ آدَمَ علیه السلام کَانَ یَنْکِحُ بَعْضُهُ بَعْضاً إِذَا کَانَتْ مِنْ ضِلْعِهِ مَا لِهَؤُلاَءِ حَکَمَ اَللَّهُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ؟ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا خَلَقَ آدَمَ علیه السلام مِنْ طِینٍ أَمَرَ اَلْمَلَئِکَهَ فَسَجَدُوا لَهُ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ اَلسُّبَاتَ ثُمَّ اِبْتَدَعَ لَهُ خَلْقاً ثُمَّ جَعَلَهَا فِی مَوْضِعِ اَلنُّقْرَهِ اَلَّتِی بَیْنَ رُکْبَتَیْهِ وَ ذَلِکَ لِکَیْ تَکُونَ اَلْمَرْأَهُ تَبَعاً لِلرَّجُلِ فَأَقْبَلَتْ تَتَحَرَّکُ فَانْتَبَهَ لِتَحَرُّکِهَا فَلَمَّا اِنْتَبَهَ نُودِیَتْ أَنْ تَنَحَّیْ عَنْهُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهَا نَظَرَ إِلَی خَلْقٍ حَسَنٍ یُشْبِهُ صُورَتَهُ غَیْرَ أَنَّهَا أُنْثَی فَکَلَّمَهَا فَکَلَّمَتْهُ بِلُغَتِهِ فَقَالَ لَهَا: مَنْ أَنْتِ؟ فَقَالَتْ خَلْقٌ خَلَقَنِی اَللَّهُ کَمَا تَرَی فَقَالَ آدَمُ علیه السلام عِنْدَ ذَلِکَ یَا رَبِّ مَنْ هَذَا اَلْخَلْقُ اَلْحَسَنُ اَلَّذِی قَدْ آنَسَنِی قُرْبُهُ وَ اَلنَّظَرُ إِلَیْهِ؟ فَقَالَ اَللَّهُ هَذِهِ أَمَتِی حَوَّاءُ أَ فَتُحِبُّ أَنْ تَکُونَ مَعَکَ فَتُونِسَکَ وَ تُحَدِّثَکَ وَ تَأْتَمِرَ لِأَمْرِکَ؟ قَالَ: نَعَمْ یَا رَبِّ وَ لَکَ عَلَیَّ بِذَلِکَ اَلشُّکْرُ وَ اَلْحَمْدُ مَا بَقِیتُ فَقَالَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَاخْطُبْهُا إِلَیَّ فَإِنَّهَا أَمَتِی وَ قَدْ تَصْلُحُ أَیْضاً لِلشَّهْوَهِ وَ أَلْقَی اَللَّهُ عَلَیْهِ اَلشَّهْوَهَ وَ قَدْ عْلَّمَ قَبْلَ ذَلِکَ اَلْمَعْرِفَهَ. فَقَالَ: یَا رَبِّ فَإِنِّی أَخْطُبُهَا إِلَیْکَ فَمَا رِضَاکَ لِذَلِکَ؟ قَالَ رِضَایَ أَنْ تُعَلِّمَهَا مَعَالِمَ دِینِی. فَقَالَ: ذَلِکَ لَکَ- یَا رَبِّ- إِنْ شِئْتَ ذَلِکَ. فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ قَدْ شِئْتُ ذَلِکَ وَ قَدْ زَوَّجْتُکَهَا فَضُمَّهَا إِلَیْکَ. فَقَالَ أَقْبِلِی. فَقَالَتْ: بَلْ أَنْتَ فَأَقْبِلْ إِلَیَّ. فَأَمَرَ اَللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِآدَمَ علیه السلام أَنْ یَقُومَ إِلَیْهَا فَقَامَ وَ لَوْ لاَ ذَلِکَ لَکُنَّ اَلنِّسَاءُ هُنَّ یَذْهَبْنَ إِلَی اَلرِّجَالِ حِینَ خَطَبْنَ عَلَی أَنْفُسِهِنَّ فَهَذِهِ قِصَّهُ حَوَّاء علیها السلام﴾. (2)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آدَمَ علیه السلام أَبِی الْبَشَرِ علیه السلام أَ كَانَ زَوَّجَ ابْنَتَهُ مِنِ ابْنِهِ فَقَالَ مَعَاذَ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَوْ فَعَلَ ذَلِكَ آدَمُ علیه السلام لَمَا رَغِبَ عَنْهُ رَسُولُ﴾

ص: 10

3-1- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- منظور از خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ، حضرت آدم علیع السلام است و منظور از خَلَقَ مِنْها زَوْجَهَا، حضرت حوّا علیها السلام است که خدا، او را از یکی از دنده های پایینی آدم علیه السلام آفرید.

4-1- امام صادق علیه السلام- زراره گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آفرینش حوّا پرسیدند و به او گفتند: «مردمانی داریم که می گویند: خداوند تعالی، حوّا را از دنده چپ و پایین آدم علیه السلام آفرید». فرمود: «خداوند از آن چه که می گویند، بزرگ تر و والاتر است و معنی آن چه که اینان می گویند این است که خداوند تعالی توانایی آفرینش همسر آدم علیه السلام از چیزی غیر از دنده ی او را نداشته است و این سخن، راه را برای زشت گویی زشت گویان باز نموده و می گویند: اگر حوّا علیها السلام از دنده ی آدم علیه السلام آفریده شده، پس آدم علیه السلام با خودش ازدواج نموده است. این ها را چه می شود [که چنین حکم می کنند]؟ خداوند بین ما و آن ها حکم نماید». سپس فرمود: «خداوند، وقتی حضرت آدم علیه السلام را از گل آفرید، به فرشتگان دستور سجده داد و آن ها نیز در مقابل آدم علیه السلام سجده کردند. آنگاه خداوند، آدم علیه السلام را به خوابی سنگین فرو برد و سپس برای او مخلوقی آفرید و او را در سوراخ مفصل ران که بین دو سُرینش بود، قرار داد و آن به این دلیل است که زن، تابع مرد باشد. سپس آن مخلوق، شروع به حرکت کرد و آدم علیه السلام متوجّه ی حرکت او شد. و زمانی که آدم علیه السلام متوجّه شد، به آن مخلوق ندا رسید که از او (آدم علیه السلام) دور شو، و آنگاه که آدم علیه السلام به آن مخلوق نگریست، دید که آن، مخلوقی است زیبا، شبیه خودش، امّا از جنس مؤنث. پس با او سخن گفت و او نیز با زبان خودش با او (آدم علیه السلام)، سخن گفت. آدم علیه السلام از او پرسید: «تو کیستی»؟ گفت: «همان طور که می بینی من مخلوقی هستم آفریده ی پروردگار». آنگاه آدم علیه السلام گفت: «پروردگارا! این مخلوق زیبا که همجواری و نگریستن به او به من آرامش می بخشد، کیست»؟ خداوند فرمود: «این کنیز من، حوّا است. آیا دوست داری که با تو باشد و به تو آرامش ببخشد و با تو به گفتگو بنشیند و از دستورات تو فرمان برداری کند»؟ گفت: «آری پروردگارا، و به شکرانه ی این نعمت تا زنده هستم، تو را حمد و ثنا گویم». خداوند تعالی فرمود: «پس او را از من خواستگاری کن؛ چرا که او کنیز من است و گاهی برای شهوت جنسی نیز مناسب است». آنگاه، خداوند، غریزه ی شهوت را در او نهاد و قبل از آن، شناخت کافی را به او داد. آدم علیه السلام گفت: «پروردگارا! او را از تو خواستگاری می کنم، رضای تو برای آن در چیست»؟ خداوند سبحان فرمود: «رضای من در این است که آموزه های دینم را به او بیاموزی». آدم علیه السلام گفت: «پروردگارا! اگر تو خواستار آن باشی، پذیرفتم». خداوند تعالی فرمود: «اراده ی من چنین است و او را به همسری تو در آوردم، پس او را نزد خود بیاور و در آغوشش بگیر». آدم علیه السلام نیز گفت: «بیا». امّا حوّا علیه السلام گفت: «نه، تو نزد من بیا». آنگاه، خداوند سبحان به آدم علیه السلام وحی کرد تا به سوی حوّا علیه السلام برخیزد. آدم علیه السلام نیز برخاست و اگر چنین نبود، این زنان بودند که به خواستگاری مردان می رفتند. داستان حوّا علیها السلام، این چنین است».

5-1- امام صادق علیه السلام- معاوية بن عمّار گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آدم ابوالبشر علیه السلام سؤال کردم که آیا دخترش را همسر پسرش قرار داد؟ امام فرمود: «پناه بر خدا! اگر آدم علیه السلام چنین می کرد، حتماً رسول خدا صلی الله علیخ و آله از او روی برمی گرداند؛ امّا مطمئناً، آذم علیه السلام بردین و آیین [شبیه و مانند] رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص: 11

اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا کَانَ آدَمَ علیه السلام إِلَّا عَلَى دِينِ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فَقُلْتُ وَ هَذَا الْخَلْقُ مِنْ وُلْدِ مَنْ هُمْ وَ لَمْ يَكُنْ إِلَّا آدَمُ علیه السلام وَ حَوَّاءُ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا كَثِيراً وَ نِساءً فَأَخْبَرَنَا أَنَّ هَذَا الْخَلْقَ مِنْ آدَمَ علیه السلام وَ حَوَّاءَ فَقَالَ علیه السلام صَدَقَ اللَّهُ وَ بَلَّغَتْ رُسُلُهُ وَ أَنَا عَلَى ذَلِكَ مِنَ الشَّاهِدِينَ فَقُلْتُ فَفَسِّرْ لِي يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمَّا أَهْبَطَ آدَمَ علیه السلام وَ حَوَّاءَ إِلَى الْأَرْضِ وَ جَمَعَ بَيْنَهُمَا وَلَدَتْ حَوَّاءُ بِنْتاً فَسَمَّاهَا عَنَاقاً فَكَانَتْ أَوَّلَ مَنْ بَغَى عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهَا ذِئْباً كَالْفِيلِ وَ نَسْراً كَالْحِمَارِ فَقَتَلَاهَا ثُمَّ وُلِدَ لَهُ أَثَرَ عَنَاقَ قَابِيلُ بْنُ آدَمَ فَلَمَّا أَدْرَكَ قَابِيلُ مَا يُدْرِكُ الرَّجُلُ أَظْهَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ جِنِّيَّةً مِنْ وُلْدِ الْجَانِّ يُقَالُ لَهَا جُهَانَةُ فِي صُورَةِ الْإِنْسِيَّةِ فَلَمَّا رَآهَا قَابِيلُ وَ مِقَهَا فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى آدَمَ علیه السلام أَنْ زَوِّجْ جُهَانَةَ مِنْ قَابِيلَ فَزَوَّجَهَا مِنْ قَابِيلَ ثُمَّ وُلِدَ لآِدَمَ علیه السلام هَابِيلُ فَلَمَّا أَدْرَكَ هَابِيلُ مَا يُدْرِكُ الرَّجُلُ أَهْبَطَ اللَّهُ إِلَى آدَمَ علیه السلام حَوْرَاءَ وَ اسْمُهَا تُرْكُ الْحَوْرَاءِ فَلَمَّا رَآهَا هَابِيلُ وَ مِقَهَا. فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى آدَمَ علیه السلام أَنْ زَوِّجْ تُرْكاً مِنْ هَابِيلَ فَفَعَلَ ذَلِكَ فَكَانَتْ تُرْكُ الْحَوْرَاءِ زَوْجَةَ هَابِيلَ بْنِ آدَمَ... قَالَ وَ إِنَّ هَابِیلَ یَوْمَ قُتِلَ كَانَتِ امْرَأَتُهُ تُرْكُ الْحَوْرَاءِ حُبْلَی فَوَلَدَتْ غُلَاماً فَسَمَّاهُ آدَمُ علیه السلام بِسْمِ ابْنِهِ هَابِیلَ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَهَبَ لآِدَمَ علیه السلام بَعْدَ هَابِیلَ ابْناً فَسَمَّاهُ شَیْثاً ثُمَّ قَالَ ابْنِی هَذَا هِبَةُ اللَّهِ فَلَمَّا أَدْرَكَ شَیْثٌ مَا یُدْرِكُ الرِّجَالُ أَهْبَطَ اللَّهُ عَلَی آدَمَ علیه السلام حَوْرَاءَ یُقَالُ لَهَا نَاعِمَةُ فِی صُورَةِ إِنْسِیَّةٍ فَلَمَّا رَآهَا شَیْثٌ وَ مِقَهَا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی آدَمَ علیه السلام أَنْ زَوِّجْ نَاعِمَةَ مِنْ شَیْثٍ فَفَعَلَ ذَلِكَ آدَمُ علیه السلام فَكَانَتْ نَاعِمَةُ الْحَوْرَاءُ زَوْجَةَ شَیْثٍ فَوَلَدَتْ لَهُ جَارِیَةً فَسَمَّاهَا آدَمُ علیه السلام حُورِیَّةَ فَلَمَّا أَدْرَكَتْ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی آدَمَ علیه السلام أَنْ زَوِّجْ حُورِیَّةَ مِنْ هَابِیلَ بْنِ هَابِیلَ فَفَعَلَ ذَلِكَ آدَمُ فَهَذَا الْخَلْقُ الَّذِی تَرَی مِنْ هَذَا النَّسْلِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِی خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا كَثِیراً وَ نِساءً وَ قَوْلُهُ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها أَیْ مِنَ الطِّینَةِ الَّتِی خَلَقَ مِنْهَا آدَمَ علیه السلام﴾. (1)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ آدَمَ علیه السلام وُلِدَ لَهُ أَرْبَعَهُ ذُکُورٍ فَأَهْبَطَ اَللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِمْ أَرْبَعَهً مِنَ اَلْحُورِ اَلْعِینِ فَزَوَّجَ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ وَاحِدَهً فَتَوَالَدُوا ثُمَّ إِنَّ اَللَّهَ رَفَعَهُنَّ، وَ زَوَّجَ هَؤُلاَءِ

ص: 12

بوده است». گفتم: «پس این مخلوق (دختری که با پسر آدم علیه السلام ازدواج کرده) فرزند کیست»؟

در حالی که [در زمین] فقط آدم و حوّا علیهما السلام موجود بودند! و دلیل گفته ی من این آیه است که می فرماید: ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا كَثِيراً وَ نِساءً﴾، با این حال بفرمایید که آیا آن مخلوق از آدم و حوا علیهما السلام بوده»؟ امام علیه السلام فرمود: «کلام خدا درست است و رسولانش نیز به درستی، کلام او را ابلاغ کرده اند و من نیز از کسانی هستم که بر این مطلب شهادت می دهند». گفتم: «پس ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله، این کلام را تفسیر کن»، فرمود: «خداوند وقتی آدم و حوا علیهما السلام را به زمین فرو فرستاد و آن دو را زن و شوهر قرار داد، حوا علیها السلام دختری به دنیا آورد و او را «عناق» نامید، [امّا او فاسد شد] و اوّلین کسی بود که بر روی زمین به فساد و طغیان پرداخت، لذا خداوند گرگی که جثّه ای شبیه فیل داشت و کرکسی که جثّه ای به بزرگی یک خر داشت، بر او مسلّط کرد و آن دو او را کشتند؛ پس از عناق، «قابیل» به دنیا آمد و چون به سنّ بلوغ و تشخیص رسید، خداوند عزّوجلّ، دختری از فرزندان جنّیان را که «جهانه» نام داشت، بهشکل یک انسان ظاهر و آشکار کرد؛ به محض آن که نگاه قابیل به او افتاد، مهر و علاقه ی او نیز به دلش افتاد، پس خداوند به آدم علیه السلام وحی فرستاد که جهانه را به عقد قابیل در آور و آدم علیه السلام چنین کرد. پس از آن، هابیل علیه السلام به دنیا آمد و چون به سنّ بلوغ و تشخیص رسید، خداوند عزّوجلّ، حوری بهشتی را که «ترک» نام داشت، به سوی آدم علیه السلام [و به زمین] فرستاد؛ به محض آن که نگاه هابیل علیه السلام به او افتاد، مهر و علاقه ی او به دلش افتاد، پس خداوند به آدم علیه السلام وحی فرستاد که ترک را به عقد هابیل علیه السلام در آور و آدم علیه السلام چنین کرد و ترک همسر هابیل علیه السلام شد؛... امام علیه السلام [ادامه داد و] فرمود: «روزی که هابیل علیه السلام کشته شد، همسرش- ترک حامله بوده است و از او پسری به دنیا آمد که آدم علیه السلام او را همنام پسر خودش، هابیل علیه السلام نام نهاد؛ پس از هابیل علیه السلام، خداوند پسری دیگر به آدم علیه السلام عطا کرد که نامش را «شیث» نهاد، آدم علیه السلام گفت: این پسر من، هدیه ای از جانب خداست، هنگامی که شیث علیه السلام به سنّ بلوغ و تشخیص رسید، خداوند عزّوجلّ، حوری ای در هیبت یک انسان به سوی آدم علیه السلام و به روی زمین نازل کرد که او را «ناعمه» می نامیدند؛ به محض آن که نگاه شیث علیه السلام به او افتاد، مهر و علاقه ی او نیز به دلش افتاد، پس خداوند به آدم علیه السلام وحی فرستاد که ناعمه را به عقد شیث علیه السلام در آور و آدم علیه السلام چنین کرد و به این ترتیب ناعمه همسر شیث شد و از آن دو، دختری به دنیا آمد که آدم علیه السلام او را «حوریه» نامید. وقتی که حوریه به سنّ بلوغ و تشخیص رسید، خداوند به آدم علیه السلام وحی نمود تا او را به عقد هابیل، پسر هابیل علیه السلام در آورد و آدم علیه السلام چنین کرد و این نسلی که [هم اکنون] می بینی، به این شکل رشد و توسعه یافت و این همان کلام خداوند است که فرمود: ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا كَثِيراً وَ نِساءً﴾ و منظور از آن که فرمود: ﴿و خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَها﴾ یعنی، حوا را از همان گلی که آدم علیه السلام را از آن خلق کرده بود، آفرید».

6-1- امام باقر علیه السلام- آدم علیه السلام، صاحب چهار فرزند پسر شد خداوند نیز برای آن ها چهار حوری نازل کرد و هر یک از آن حوریان را به همسری هر یک از آن پسران در آورد و زاد و ولد کردند. سپس

ص: 13

اَلْأَرْبَعَهَ أَرْبَعَهً مِنَ اَلْجِنِّ فَصَارَ اَلنَّسْلُ فِیهِمْ فَمَا کَانَ مِنْ حِلْمٍ فَمِنْ آدَمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ مَا کَانَ مِنْ جَمَالٍ فَمِنْ قِبَلِ اَلْحُورِ اَلْعِینِ وَ مَا کَانَ مِنْ قُبْحٍ أَوْ سُوءِ خُلُقٍ فَمِنَ اَلْجِنِّ.﴾ (1)

الْأَرْبَعَةَ أَرْبَعَةً مِنَ الْجِنِّ فَصَارَ النَّسْلُ فِيهِمْ فَمَا كَانَ مِنْ حِلْمِ فَمِنْ آدَمَ وَ مَا كَانَ مِنْ جَمَالَ فَمِنْ قِبَلِ الْحُورِ الْعِينِ وَ مَا كَانَ مِنْ قُبْحٍ أَوْ سُوءِ خُلُقَ فَمِنَ الْجِن.

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی بَکْرٍ اَلْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ قَالَ لِی مَا یَقُولُ اَلنَّاسُ فِی تَزْوِیجِ آدَمَ علیه السلام وَ وُلْدَهُ؟ قَالَ قُلْتُ یَقُولُونَ إِنَّ حَوَّاءَ کَانَتْ تَلِدُ لِآدَمَ علیه السلام فِی کُلِّ بَطْنٍ غُلاَماً وَ جَارِیَهً فَتَزَوَّجَ اَلْغُلاَمُ اَلْجَارِیَهَ اَلَّتِی مِنَ اَلْبَطْنِ اَلْآخَرِ اَلثَّانِی وَ تَزَوَّجَ اَلْجَارِیَهَ اَلْغُلاَمُ اَلَّذِی مِنَ اَلْبَطْنِ اَلْآخَرِ اَلثَّانِی حَتَّی تَوَالَدُوا. فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ لَیْسَ هَذَا کَذَاکَ وَ لَکِنَّهُ لَمَّا وَلَدَ آدَمُ علیه السلام هِبَهَ اَللَّهِ وَ کَبِرَ سَأَلَ اَللَّهَ أَنْ یُزَوِّجَهُ فَأَنْزَلَ اَللَّهُ لَهُ حَوْرَاءَ مِنَ اَلْجَنَّهِ فَزَوَّجَهَا إِیَّاهُ فَوَلَدَ لَهُ أَرْبَعَهَ بَنِینَ ثُمَّ وُلِدَ لِآدَمَ اِبْنٌ آخَرُ فَلَمَّا کَبِرَ أَمَرَهُ فَتَزَوَّجَ إِلَی اَلْجَانِّ فَوُلِدَ لَهُ أَرْبَعُ بَنَاتٍ فَتَزَوَّجَ بَنُو هَذَا بَنَاتِ هَذَا فَمَا کَانَ مِنْ جَمَالٍ فَمِنْ قِبَلِ اَلْحَوْرَاءِ وَ مَا کَانَ مِنْ حِلْمٍ فَمِنْ قِبَلِ آدَمَ علیه السلام وَ مَا کَانَ مِنْ حِقْدٍ فَمِنْ قِبَلِ اَلْجَانِّ فَلَمَّا تَوَالَدُوا صَعِدَ اَلْحَوْرَاءُ إِلَی اَلسَّمَاءِ﴾. (2)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن زُرَارَةَ قُالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَنْ بَدْءِ اَلنَّسْلِ مِنْ آدَمَ علیه السلام كَيْفَ كَانَ؟ وَ عَنْ بَدْءِ اَلنَّسْلِ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ علیه السلام فَإِنَّ أُنَاساً عِنْدَنَا يَقُولُونَ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَوْحَى إِلَى آدَمَ علیه السلام أَنْ يُزَوِّجَ بَنَاتِهِ مِنْ بَنِيهِ وَ إِنَّ هَذَا اَلْخَلْقَ كُلَّهُمْ أَصْلُهُ مِنَ اَلْإِخْوَةِ وَ اَلْأَخَوَاتِ؟ فَقَال أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَنْ ذَلِكَ عُلُوّاً كَبِيراً يَقُولُ مَنْ قَالَ هَذَا بِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ صَفْوَةَ خَلْقِهِ وَ أَحبَّاءَهُ وَ أَنْبِيَاءَه علیهم السلام وَ رُسُلَهُ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ مِنْ حَرَامٍ وَ لَمْ یَكُنْ لَهُ مِنَ الْقُدْرَةِ مَا یَخْلُقُهُمْ مِنْ حَلَالٍ وَ قَدْ أَخَذَ مِیثَاقَهُمْ عَلَی الْحَلَالِ الطُّهْرِ الطَّاهِرِ الطَّیِّبِ. فَوَ اللَّهِ لَقَدْ تَبَیَّنْتُ أَنَّ بَعْضَ الْبَهَائِمِ تَنَكَّرَتْ لَهُ أُخْتُهُ فَلَمَّا نَزَا عَلَیْهَا وَ نَزَلَ كُشِفَ لَهُ عَنْهَا فَلَمَّا عَلِمَ أَنَّهَا أُخْتُهُ أَخْرَجَ غُرْمُولَهُ ثُمَّ قَبَضَ عَلَیْهِ بِأَسْنَانِهِ حَتَّی قَطَعَهُ فَخَرَّ مَیِّتاً وَ آخَرَ تَنَكَّرَتْ لَهُ أُمُّهُ فَفَعَلَ هَذَا بِعَیْنِهِ فَكَیْفَ الْإِنْسَانُ فِی إِنْسِیَّتِهِ وَ فَضْلِهِ وَ عِلْمِهِ؟ غَیْرَ أَنَّ جِیلًا مِنْ هَذَا الْخَلْقِ الَّذِی تَرَوْنَ رَغِبُوا عَنْ عِلْمِ أَهْلِ بُیُوتَاتِ أَنْبِیَائِهِمْ علیهم السلام وَ أَخَذُوا مِنْ حَیْثُ لَمْ یُؤْمَرُوا بِأَخْذِهِ فَصَارُوا إِلَی مَا قَدْ تَرَوْنَ مِنَ الضَّلَالِ وَ الْجَهْلِ بِالْعِلْمِ كَیْفَ كَانَتِ الْأَشْیَاءُ الْمَاضِیَةُ مِنْ بَدْءِ أَنْ خَلَقَ اللَّهُ مَا خَلَقَ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ أَبَداً. ثُمَّ قَالَ وَ یْحَ هَؤُلَاءِ أَیْنَ هُمْ عَمَّا لَمْ یَخْتَلِفْ فِیهِ فُقَهَاءُ أَهْلِ الْحِجَازِ وَ لَا فُقَهَاءُ

ص: 14

خداوند آن حوریان را بازگرداند و چهار جن را به همسری آن چهار پسر در آورد و نسل بشر از آن ها پی گرفته شد. لذا هرچه شکیبایی (در ذات آدم) است از آن آدم و هر آن چه زیبایی است از آن حورالعین و هرچه زشتی و بدخویی است، میراث جن است.

7-1- امام باقر علیه السلام- ابوبکر حضر می گوید: امام باقر علیه السلام به من فرمود: «مردم درباره ی ازدواج آدم علیه السلام و فرزندانش چه می گویند»؟ گفتم: «می گویند که حوّا علیها السلام در هر زایمانی، یک فرزند دختر و یک فرزند پسر به دنیا می آورد؛ پس آن پسری که از شکم اوّل بود، با دختری که از شکم دوّم بود، ازدواج می کرد و دختری که از شکم دوّم بود، با پسری که از شکم دیگر بود، ازدواج می کرد و این چنین بود که زاد و ولد کردند». امام باقر علیه السلام فرمود: «این چنین نیست؛ مجوس [با این حرف ها] شما را محکوم می کند، بلکه چنین است که وقتی خداوند هبة الله علیه السلام را به آدم بخشید و او بزرگ شد، آدم علیه السلام از خداوند تعالی خواست تا او را تزویج نماید. پس خداوند سبحان یک حوری از بهشت برای او فرو فرستاد و او را به همسری هبة الله علیه السلام درآورد و آن حوری برای او چهار پسر به دنیا آورد. پس از آن آدم علیه السلام، صاحب پسر دیگری شد و وقتی که او بزرگ شد با جن ازدواج نمود و صاحب چهار دختر شد و پسران هبة الله علیه السلام با آن دختران ازدواج کردند. به این ترتیب، هر آن چه زیبایی [در فرزندان آنان] بود میراث حوریان و هر آن چهشکیبایی بود، میراث آدم علیه السلام و هرآن چه کینه بود، میراث جن است، زمانی که زاد و ولد کردند، خداوند حوریان را به آسمان بازگرداند».

8-1- امام صادق علیه السلام- زراره گوید: از امام صادق علیه السلام درباری چگونگی آغاز نسل از آدم علیه السلام و فرزندانش پرسیدند. چرا که مردمانی داریم که می گویند: «خداوند تعالی به آدم علیه السلام وحی نمود تا دخترانش را به همسری پسرانش در آورد و لذا ریشه ی همه این خلق از [ازدواج] خواهران و برادران است». امام صادق علیه السلام فرمود: «خداوند از آن چه اینان می گویند، بسی والاتر است. آنان که چنین می گویند بر این باورند که خداوند تعالی برگزیدگان خلق و دوستداران و انبیاء و پیامبران علیهم السلام و زنان و مردان مؤمن و مسلمانش را از حرام آفریده و توانایی آفرینش آن ها از حلال را نداشته است؛ حال آن که خداوند با آنان عهد و پیمانی پاک و طاهر و مقدّس بسته است. به خدا سوگند، خبردار شدم که یکی از حیوانات، خواهر خود را نشناخت و وقتی با او آمیزش کرد و انزال نمود، به نظرش آشنا آمد و وقتی فهمید که او خواهرش است، عورت خود را بیرون آورد و با دندانش آن را گرفت و کشید تا این که آن را قطع کرد سپس بر زمین افتاد و مُرد. حیوانی دیگر [می شناسم] که در حالی که مادرش را نمی شناخت با او چنین کرد و او نیز همین کار را با خود انجام داد [و خود را کشت]. پس انسان چگونه با انسان بودنش و دانش و دانایی خود، این چنین می کند؟ نسلی از این مردمی که می بینید از گرفتن علم از اهل بیت پیامبران خویش سرباز زدند و آن را از جایی که نباید بگیرند، گرفتند. پس چنین شدند که می بینید؛ غرق در گمراهی و نادانی در مورد چیزهای گذشته شدند و نمی دانند از همان ابتدا که خداوند همه چیز را آفرید، چگونه بوده است». سپس فرمود: «وای بر آن ها! آنان چگونه بر آن چه فقهای اهل

ص: 15

أَهْلِ الْعِرَاقِ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَمَرَ الْقَلَمَ فَجَرَی عَلَی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ بِمَا هُوَ كَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَبْلَ خَلْقِ آدَمَ علیه السلام بِأَلْفَیْ عَامٍ وَ أَنَّ كُتُبَ اللَّهِ كُلَّهَا فِیمَا جَرَی فِیهِ الْقَلَمُ فِی كُلِّهَا تَحْرِیمُ الْإِخْوَتِ عَلَى الْإِخْوَةِ مَعَ مَا حُرِّمَ وَ هَذَا نَحْنُ قَدْ نَرَی مِنْهَا هَذِهِ الْكُتُبَ الْأَرْبَعَةَ الْمَشْهُورَةَ فِی هَذَا الْعَالَمِ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ الْفُرْقَانَ أَنْزَلَهَا اللَّهُ عَنَ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ عَلَی رُسُلِهِ علیهم السلام مِنْهَا التَّوْرَاةُ عَلَی مُوسَی وَ الزَّبُورُ عَلَی دَاوُدَ علیه السلام وَ الْإِنْجِیلُ عَلَی عِیسَی علیه السلام وَ الْقُرْآنُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی النَّبِیِّینَ لَیْسَ فِیهَا تَحْلِیلُ شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِكَ. حَقّاً أَقُولُ مَا أَرَادَ مَنْ یَقُولُ هَذَا وَ شِبْهَهُ إِلَّا تَقْوِیَةَ حُجَجِ الْمَجُوسِ فَمَا لَهُمْ قَتَلَهُمْ اللَّهُ؟ ثُمَّ أَنْشَأَ یُحَدِّثُنَا كَیْفَ كَانَ بَدْءُ النَّسْلِ مِنْ آدَمَ علیه السلام وَ كَیْفَ كَانَ بَدْءُ النَّسْلِ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ فَقَالَ إِنَّ آدَمَ علیه السلام وُلِدَ لَهُ سَبْعُونَ بَطْناً فِی كُلِّ بَطْنٍ غُلَامٌ وَ جَارِیَةٌ إِلَی أَنْ قُتِلَ هَابِیلُ فَلَمَّا قَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ جَزِعَ آدَمُ علیه السلام عَلَی هَابِیلَ جَزَعاً قَطَعَهُ عَنْ إِتْیَانِ النِّسَاءِ فَبَقِیَ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَغْشَی حَوَّاءَ خَمْسَمِائَةِ عَامٍ ثُمَّ تَخَلَّی مَا بِهِ مِنَ الْجَزَعِ عَلَیْهِ فَغَشِیَ حَوَّاءَ فَوَهَبَ اللَّهُ لَهُ شَیْثاً وَحْدَهُ لَیْسَ مَعَهُ ثَانٍ وَ اسْمُ شَیْثٍ هِبَةُ اللَّهِ وَ هُوَ أَوَّلُ مَن أُوصِیَ إِلَیْهِ مِنَ الْآدَمِیِّینَ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ وُلِدَ لَهُ مِنْ بَعْدِ شَیْثٍ یَافِثُ لَیْسَ مَعَهُ ثَانٍ فَلَمَّا أَدْرَكَا وَ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ یُبْلِغَ بِالنَّسْلِ مَا تَرَوْنَ وَ أَنْ یَكُونَ مَا قَدْ جَرَی بِهِ الْقَلَمُ مِنْ تَحْرِیمِ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْأَخَوَاتِ عَلَی الْإِخْوَةِ أَنْزَلَ بَعْدَ الْعَصْرِ فِی یَوْمِ الْخَمِیسِ حَوْرَاءَ مِنَ الْجَنَّةِ اسْمُهَا بَرَكَةُ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ آدَمَ علیه السلام أَنْ یُزَوِّجَهَا مِنْ شَیْثٍ فَزَوَّجَهَا مِنْهُ ثُمَّ أنَزَّلَ بَعْدَ الْعَصْرِ مِنَ الْغَدِ حَوْرَاءَ مِنَ الْجَنَّةِ اسْمُهَا مَنْزِلَةُ فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی آدَمَ علیه السلام أَنْ یُزَوِّجَهَا مِنْ یَافِثَ فَزَوَّجَهَا مِنْهُ فَوُلِدَ لِشَیْثٍ غُلَامٌ وَ وُلِدَتْ لِیَافِثَ جَارِیَةٌ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ آدَمَ علیه السلام حِینَ أَدْرَكَا أَنْ یُزَوِّجَ بِنْتَ یَافِثَ مِنِ ابْنِ شَیْثٍ فَفَعَلَ ذَلِكَ فَوُلِدَ الصَّفْوَةُ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ علیهم السلام مِنْ نَسْلِهِمَا وَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنَّ ذَلِكَ عَلَی مَا قَالُوا مِنَ الْإِخْوَةِ وَ الْأَخَوَاتِ﴾. (1)

9-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنِ اَلْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنِ اَلنَّاسِ کَیْفَ تَنَاسَلُوا مِنْ آدَمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ حَمَلَتْ حَوَّاءُ هَابِیلَ وَ أُخْتاً لَهُ فِی بَطْنٍ ثُمَّ حَمَلَتْ فِی اَلْبَطْنِ اَلثَّانِی قَابِیلَ وَ أُخْتاً لَهُ فِی بَطْنٍ فَزَوَّجَ هَابِیلَ اَلَّتِی مَعَ قَابِیلَ وَ تَزَوَّجَ قَابِیلُ اَلَّتِی مَعَ هَابِیلَ ثُمَّ حَدَثَ اَلتَّحْرِیمُ بَعْدَ ذَلِکَ﴾. (2)

ص: 16

حجاز و عراق متّفق القول هستند، اختلاف دارند؟ خداوند تعالی به قلم، دستور نوشتن داد و قلم نیز آن چه را که از دوهزار سال قبل از پیدایش آدم علیه السلام بوده و تا روز قیامت نیز خواهد بود، نوشت و در تمامی کتاب های آسمانی که خداوند نازل فرموده است، ازدواج برادران با خواهران به همراه سایر محرّمات تحریم شده است. این در حالی است که از جمله این کتاب های آسمانی، این چهار کتاب مشهور را در این جهان می بینیم: تورات، انجیل، زبور و قرآن، که خداوند سبحان آن ها را از لوح محفوظ بر پیامبرانش علیهم السلام نازل فرموده است. از جمله ی آن ها: تورات بر موسی علیه السلام، زبور بر داوود علیه السلام و انجیل بر عیسی علیه السلام و قرآن بر محمّد صلی الله علیه و آله است و در تمامی این کتاب های آسمانی، هیچ چیزی در مورد حلال کردن ازدواج برادر با خواهر وجود ندارد. واقعیّت این است که هرکس چنین سخنان یا امثال این سخنان را می گوید، در واقع، در صدد تقویت و تحکیم استدلال های مجوس است. آنان به کجا می روند؟ خدا ایشان را بکشد»! سپس شروع به صحبت درباره ی چگونگی پیدایش نسل آدم علیه السلام و فرزندانش کرد. فرمود: «حوّا هفتادبار زایمان کرد و در هر زایمانی برای آدم علیه السلام یک فرزند دختر و یک فرزند پسر به دنیا آورد. تا آن که هابیل علیه السلام کشته شد و وقتی قابیل، هابیل علیه السلام را کشت، آدم علیه السلام برای او بسیار بی تابی کرد و سوگواری نمود تا جایی که دیگر تمایلی به آمیزش با زنان نداشت و به این علّت تا پانصد سال نتوانست با حوّا علیها السلام، نزدیکی کند. سپس غم و اندوه و بی تابی اش برطرف شد و با حوّا نزدیکی نمود. آنگاه خداوند، شیث علیه السلام را به تنهایی به آدم علیه السلام بخشید و نام شيث علیه السلام، هبة الله است؛ یعنی هدیه خداوند و او اوّلین وصی از میان آدمیان بر روی زمین بود. پس از شیث علیه السلام، آدم علیه السلامصاحب فرزندی دیگری به نام یافث شد که او نیز تنها به دنیا آمد. زمانی که این دو بزرگ شدند و خداوند خواست، نسل بشر را به این جا که می بینی، برساند و ازدواج برادران با خواهران را که تحریم نموده و در لوح محفوظ نیز نوشته بود، حفظ کند، شامگاه یک روز پنج شنبه، یک حوری از بهشت به نام بكرة نازل فرمود و به آدم علیه السلام دستور داد تا او را به همسری شیث علیه السلام در آورد و آدم نیز چنین کرد. فردای آن روز به هنگام شامگاهان، حوری دیگری از بهشت به نام نزلة نازل فرمود و به آدم علیه السلام دستور داد تا او را به همسری یافت درآورد. آدم علیه السلام نیز چنین کرد. بدین گونه شیث علیه السلام، صاحب پسر و یافث، صاحب دختری شد. و وقتی بزرگ شدند، خداوند به آدم علیه السلام دستور داد تا دختر یافث را به همسری پسر شیث علیه السلام در آورد. آدم علیه السلام نیز چنین کرد و این گونه بود که از این دو نسل برگزیده، انبیاء و پیامبران علیهم السلام متولّد شدند؛ پناه بر خدا از آن چه اینان درباره ازدواج خواهران و برادران می گویند».

9-1- امام رضا علیه السلام- بزنطی گوید: از امام رضا علیه السلام سؤال کردم: «چگونه زاد و ولد از آدم علیه السلام زیاد شد»؟ فرمود: «حوا علیها السلام هابیل علیه السلام را با خواهری از یک شکم حامله شد و در شکم دوّم قابیل را با خواهرش حامله شد پس هابیل علیه السلام با خواهری از قابیل و قابیل با خواهری از هابیل علیه السلام ازدواج نمودند بعد از آن ازدواج برادر و خواهر حرام گشت».

ص: 17

10-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا السَّبَبُ الَّذِی بِهِ بَقَاءُ الْخَلْقِ فَقَدْ بَیَّنَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی كِتَابِهِ أَنَّ بَقَاءَ الْخَلْقِ مِنْ أَرْبَعِ وُجُوهٍ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ اللِّبَاسِ وَ الْكِنِّ وَ الْمَنَاكِحِ لِلتَّنَاسُلِ مَعَ الْحَاجَةِ فِی ذَلِكَ كُلِّهِ إِلَی الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ... وَ أَمَّا الْمَنَاكِحُ فَقَوْلُهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ وَ قَالَ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِی خَلَقَكُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِی خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا كَثِیراً وَ نِساءً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَیْكُمْ رَقِیباً وَ مِثْلُ هَذَا كَثِیرٌ فِی كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی فِی مَعْنَی النِّكَاحِ وَ سَبَبُ التَّنَاسُلِ﴾. (1)

10-1- امام علی علیه السلام- در مورد آن سببی که بقای نسل انسان به واسطه ی آن تضمین شده، خداوند در [مضامین] قرآن می فرماید که لوازم بقای مخلوقات چهار جنبه دارد: خوردنی ها و آشامیدنی ها، لباس و پوشاک، مأوی و مسکن، ازدواج برای تولید نسل. و همه ی این امور نیازمند قوانین و امر و نهی های الهی اند... و خداوند در مورد ازدواج فرمود: ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید (این ها ملاک امتیاز نیست،) گرامی ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست. (حجرات/13) و همچنین فرمود: ای مردم! پروردگار خود را پرستش کنید آن کس که شما، و کسانی را که پیش از شما بودند آفرید. (بقره/21) و همچنین فرمود: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَ بَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَ نِسَاءً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا﴾ و مانند این آیات که به بیان مسأله ی ازدواج و سبب بودن آن بر بقای نسل بپردازد، در کتاب خدا بسیار است.

6-2- الباقر علیه السلام- ﴿أبو حَمْزَةَ عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا اَلنّاسُ اِتَّقُوا رَبَّکُمُ اَلَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ اَلْآیَهَ قَالَ قَرَابَهُ اَلرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَیِّدُهُمْ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أُمِرُوا بِمَوَدَّتِهِمْ فَخَالَفُوا مَا أُمِرُوا بِهِ﴾. (1)

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿هِیَ ارْحامُ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَمَرَ بِصِلَتِهَا وَ عَظَّمَهَا أَلَا تَرَى أَنَّهُ جَعَلَهَا مِنْهُ﴾. (2)

8-2- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِثَلَاثَةَ مَقْرُون بِهَا ثَلَاثَة الى قوله وَ أَمَرَ بِاتَّقَاءِ اللَّهِ وَ صِلَة الَّرحِمِ فَمَنْ لَمْ يَصِلْ رَحِمَهُ لَمْ يَتَّقِ اللَّهَ﴾. (3)

9-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿صِلُوا أَرْحَامَكُمْ وَ لَوْ بِالتَّسْلِيمِ يَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَي وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً﴾. (4)

10-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ أَحَدَکُمْ لَیَغْضَبُ فَمَا یَرْضَی حَتَّی یَدْخُلَ بِهِ اَلنَّارَ فَأَیُّمَا رَجُلٍ مِنْکُمْ غَضِبَ عَلَی ذِی رَحِمِهِ فَلْیَدْنُ مِنْهُ فَإِنَّ اَلرَّحِمَ إِذَا مَسَّتْهَا اَلرَّحِمُ اِسْتَقَرَّتْ وَ إِنَّهَا مُتَعَلِّقَهٌ بِالْعَرْشِ تَنْتَقِضهُ اِنْتِقَاضَ اَلْحَدِیدِ فَتُنَادِی اَللَّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِی وَ اِقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِی وَ ذَلِکَ قَوْلُ اَللَّهِ فِی کِتَابِهِ وَ اِتَّقُوا اَللّهَ اَلَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ اَلْأَرْحامَ إِنَّ اَللّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً وَ أَیُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ وَ هُوَ قَائِمٌ فَلْیَلْزَمِ اَلْأَرْضَ مِنْ فَوْرِهِ فَإِنَّهُ یُذْهِبُ رِجْزَ اَلشَّیْطَانِ﴾. (5)

11-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی اَلسَّمَاءِ رَأَیْتُ رَحِماً مُتَعَلِّقَهً بِالْعَرْشِ تَشْکُو رَحِماً إِلَی رَبِّهَا فَقُلْتُ لَهَا کَمْ بَیْنَکِ وَ بَیْنَهَا مِنْ أَبٍ فَقَالَ نَلْتَقِی فِی أَرْبَعِینَ أَباً﴾. (6)

6-2- امام باقر علیه السلام- ابو حمزه از امام باقر علیه السلام درباره ی آيه: ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ﴾ نقل می کند که فرمود: «منظور خویشاوندی پیامبر صلی الله علیه و آله است که سرور آن ها (خویشاوندان)، امیرالمؤمنین علیه السلام است. دستور به مودّت ایشان داده شده است ولی برخلاف آن عمل کردند».

7-2- امام صادق علیه السلام- منظور از ارحام، رابطه خویشاوندی مردم است. خداوند سبحان، امر به صله ی رحم کرده و آن را بزرگ شمرده است. مگر نمی بینی که خداوند صله ی رحم را با تقوای خویش در یک جا آورده است؟

8-2- امام رضا علیه السلام- خداوند عزّوجلّ به سه چیز همراه سه چیز یگر فرمان داده... امر کرده به تقوای خدا همراه با صله رحم، پس هرکس صله ی رحم نکند تقوای خدای عزّوجلّ را ندارد.

9-2- امام علی علیه السلام- صله رحم را به جا آورید، هرچند که با یک سلام باشد. خداوند تعالی فرموده است: ﴿وَ اتَّقُوا اللهَ الَّذِي تَسَائَلُونَ بِهِ و الأَرْحَامَ إِنَّ اللهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً﴾.

10-2- امام علی علیه السلام- بعضی از شما خشمگین می شود و راضی نمی شود تا این که به سبب آن وارد دوزخ شود. هر یک از شما اگر با خویشاوند خود قهر کرد، باید به او نزدیک شوید؛ چرا که اگر خویش با خویش تماس برقرار کند، آرامش می گیرد و آن به این دلیل است که صله ی رحم به عرش بسته است. و با صدایی بلند و رَسا ندا سر می دهد: «پروردگار! با هر آن کس که با من در ارتباط است در ارتباط باش و با هر آن کس که با من قطع رابطه کرد قطع رابطه کن». این کلام خداوند است در قرآن: ﴿و اتَّقُوا اللهَ الَّذِي تَسَائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحَامَ إِنَّ اللهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً﴾، و هر یک از شما اگر خشمگین شد و ایستاده بود، فوراً زمین بنشیند؛ چرا که بدین شکل، گناه و پلیدی شیطانی از بین می رود.

11-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- وقتی که مرا [در شب معراج] به آسمان بردند رحمی را دیدم که به عرش الهی آویزان است و از رحمی به پروردگار خود شکایت می کند [که از او قطع رابطه کرده]. به او گفتم میان تو و آن رحم چند پدر فاصله است؟ گفت: «در چهلمین پدر به هم می رسیم».

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَیْبٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ قَالَ: سَألَ ابْنُ أبِی الْعَوْجَاءِ هِشَامَ بْنَ الْحَکَمِ فَقَالَ لَهُ أ لَیْسَ اللهُ حَکِیماً قَالَ بَلَی وَ هُوَ أحْکَمُ الْحَاکِمِینَ قَالَ فَأخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً أ لَیْسَ هَذَا فَرْضاً قَالَ بَلَی قَالَ فَأخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمِیلُوا کُلَّ الْمَیْلِ أیُّ حَکِیمٍ یَتَکَلَّمُ بِهَذَا فَلَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ جَوَابٌ فَرَحَلَ إلَی الْمَدِینَةِ إلَی أبِی عَبْدِاللهِ عَلَیْهِ السَّلامُ فَقَالَ یَا هِشَامُ فِی غَیْرِ وَقْتِ حَجٍّ وَ لَا عُمْرَةٍ قَالَ: نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ لِأمْرٍ أهَمَّنِی إنَّ ابْنَ أبِی الْعَوْجَاءِ سَألَنِی عَنْ مَسْألَةٍ لَمْ یَکُنْ عِنْدِی فِیهَا شَیْ ءٌ قَالَ وَ مَا هِیَ قَالَ فَأخْبَرَهُ بِالْقِصَّةِ فَقَالَ لَهُ أبُو عَبْدِاللهِ عَلَیْهِ السَّلامُ أمَّا قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً یَعْنِی فِی النَّفَقَةِ وَ أمَّا قَوْلُهُ وَ لَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمِیلُوا کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوها کَالْمُعَلَّقَةِ یَعْنِی فِی الْمَوَدَّةِ قَالَ فَلَمَّا قَدِمَ عَلَیْهِ هِشَامٌ بِهَذَا الْجَوَابِ وَ أخْبَرَهُ قَالَ وَ اللهِ مَا هَذَا مِنْ عِنْدِکَ﴾. (1)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا سَأَلَ رَجُلٌ مِنَ الزَّنَادِقَةِ أَبَا جَعْفَرٍ الْأَحْوَلَ فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً وَ قَالَ تَعَالَی فِی آخِرِ السُّورَةِ وَ لَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمِیلُوا كُلَّ الْمَیْلِ فَبَیْنَ الْقَوْلَیْنِ فَرْقٌ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْأَحْوَلُ فَلَمْ یَكُنْ فِی ذَلِكَ عِنْدِی جَوَابٌ فَقَدِمْتُ الْمَدِینَةَ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَأَلْتُهُ عَنِ الْآیَتَیْنِ فَقَالَ أَمَّا قَوْلُهُ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً فَإِنَّمَا عَنَی فِی النَّفَقَةِ وَ قَوْلُهُ وَ لَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَإِنَّمَا عَنَی فِی الْمَوَدَّةِ فَإِنَّهُ لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ أَنْ یَعْدِلَ بَیْنَ امْرَأَتَیْنِ فِی الْمَوَدَّةِ فَرَجَعَ أَبُو جَعْفَرٍ الْأَحْوَلُ إِلَی الرَّجُلِ فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ هَذَا حَمَلْتَهُ مِنَ الْحِجَازِ﴾. (2)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿قَضَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي امْرَأَةٍ تَزَوَّجَهَا رَجُلٌ وَ شَرَطَ عَلَيْهَا وَ عَلَى أَهْلِهَا إِنْ تَزَوَّجَ عَلَيْهَا امْرَأَةً أَوْ هَجَرَهَا أَوْ أَتَى عَلَيْهَا سُرِّيَّةً فَإِنَّهَا طَلِقٌ فَقَالَ شَرْطُ اللَّهِ قَبْلَ شَرْطِكُمْ إِنْ شَاءَ وَ فَى بِشَرْطِهِ وَ إِنْ شَاءَ أَمْسَكَ امْرَأَتَهُ وَ نَكَحَ عَلَيْهَا وَ تَسَرَّى عَلَيْهَا وَ هَجَرَهَا إِنْ أَتَتْ سَبِيلَ ذَلِكَ قَالَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ وَ قَالَ أُحِلَّ لَكُمْ ماص: 24

ص: 24

1-1- امام صادق علیه السلام- نوح بن شعیب و محمّد بن حسن گویند: ابن ابی عوجاء از هشام بن حکم پرسید: «مگر خداوند حکیم نیست»؟ گفت: «آری، او حکیم ترین حکیمان است». گفت: «پس به من بگو این آیه که خداوند تعالی در آن می فرماید: ﴿فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ اَلنِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تَعْدِلُوا﴾ آیا این [آیه، بیان یک حکم] واجب نیست»؟ گفت: «آری». گفت: «و نیز به من بگو با توجّه به این کلام خداوند سبحان که می فرماید: شما هرگز نمی توانید [از نظر محبّت قلبی] در میان زنان، عدالت برقرار کنید، هرچند کوشش نمایید! ولی تمایل خود را بکلّی متوجّه یک طرف نسازید. (نساء/129)، این چگونه حکیمی است که این گونه سخن می گوید»؟ امّا او جوابی نداشت، پس به مدینه نزد امام صادق علیه السلام رفت، امام علیه السلام فرمود: «ای هشام! اینک نه وقت حج است، نه عمره [برای چه کاری به مدینه آمدی]؟. هشام گفت: «آری جانم به فدایت، به خاطر کار مهمّی آمده ام». ابن ابی عوجاء درباره ی مسأله ای از من سؤال کرد که جوابی برای آن نداشتم. فرمود: «آن چیست»؟ و او نیز ماجرا را برایش تعریف کرد. امام صادق علیه السلام به او فرمود: «درباره ی آيه: ﴿فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ اَلنِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تَعْدِلُوا﴾ باید گفت که منظور، توانایی در پرداخت نفقه است. امّا درباره ی آیه: شما هرگز نمی توانید [از نظر محبّت قلبی] در میان زنان، عدالت برقرار کنید، هرچند کوشش نمایید! ولی تمایل خود را بکلّی متوجّه یک طرف نسازید. (نساء/129)؛ منظورش در مودّت و دوست داشتن است. زمانی که هشام به ابن ابی عوجاء این پاسخ را گفت، ابن ابی عوجاء گفت: «به خدا سوگند که این پاسخ از تو نیست».

2-1- امام صادق علیه السلام- روایت شده است: مردی از زنادقه (منکران خدا) از ابوجعفر احول پرسید: «از آيه: ﴿فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ اَلنِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تَعْدِلُوا﴾ برایم بگو در حالی که در پایان سوره آمده است که: ﴿وَ لَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ اَلنِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمِیلُوا﴾؛ آیا بین این دو کلام فرقی وجود ندارد»؟ ابو جعفر احول گفت: «جوابی برای آن نداشتم، پس به مدینه نزد امام صادق علیه السلام رفتم و از او درباره ی این دو آیه پرسیدم». امام علیه السلام فرمود: «درباره آیه: ﴿فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً﴾ منظور خداوند تعالی؛ [توان پرداخت] نفقه است و در آیه: ﴿وَ لَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ اَلنِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمِیلُوا کُلَّ اَلْمَیْلِ﴾ منظور خداوند، [ابراز] مودّت و مهربانی [به همسران] است، زیرا کسی نمی تواند بین دو زن در [ابراز] مودّت، عدالت را رعایت کند. ابوجعفر احول نزد آن مرد بازگشت و پاسخ را به او گفت. آن مرد گفت: «این پاسخ را شتران از حجاز آورده اند [و این پاسخ از تو نیست].

3-1- امام باقر علیه السلام- امام علی علیه السلام در قضیه ای قضاوت کرد که در آن زن و خانواده اش بر مرد شرط کرده بودند که در صورت ازدواج مجدّد و گرفتن کنیزکان و ترک کردن او، آن زن مطلقه به شمار آید. حضرت علیه السلام فرمود: «شرط خدا بر شرط شما مقدّم است. اگر مرد خواست می تواند به شرطش وفا کند و اگر بخواهد می تواند زن خود را نگه دارد و علاوه بر او، زن بگیرد و کنیز داشته باشد و اگر شرایطش را پیدا کند، او را ترک نماید؛ خداوند در کتابش می فرماید: ﴿فَانکِحُوا مَا طَابَ لَکُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَی وَ ثُلاثَ وَ رُبَاعَ﴾، و فرمود: ﴿أُحِلَّ لَكُمْ مَا مَلَکَتْ أیْمَانُکُمْ﴾، و فرمود: و [امّا] آن دسته از زنان را که از سرکشی و مخالفت شان بیم دارید، پند و اندرز دهید! [و اگر مؤثر واقع نشد]، در بستر از آن ها دوری نمایید! و

ص: 25

مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ وَ قَالَ وَ اَللَّاتِی تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اُهْجُرُوهُنَّ فِی اَلْمَضاجِعِ وَ اِضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَیْهِنَّ سَبِیلاً إِنَّ اَللّهَ کانَ عَلِیًّا کَبِیراً﴾. (1)

4-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ جَمَعَ مِنَ اَلنِّسَاءِ مَا لاَ یَنْکِحُ فَزَنَیْنَ فَالْإِثْمُ عَلَیْهِ وَ قَدْ قَالَ اَللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تَعْدِلُوا فَواحِدَهً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ﴾. (2)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿دَعَائِمُ اَلْإِسْلاَمِ، عَنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ تَزَوَّجَ أَمَهً فَطَلَّقَهَا طَلاَقاً لاَ تَحِلُّ لَهُ إِلاَّ بَعْدَ زَوْجٍ ثُمَّ اِشْتَرَاهَا هَلْ یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَطَأَهَا بِمِلْکِ اَلْیَمِینِ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَحَلَّتْهَا آیَهٌ وَ حَرَّمَتْهَا آیَهٌ فَأَمَّا اَلَّتِی حَرَّمَتْهَا قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ وَ أَمَّا اَلَّتِی أَحَلَّتْهَا قَوْلُهُ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ وَ أَنَا أَکْرَهُ ذَلِکَ وَ أَنْهَی عَنْهُ نَفْسِی وَ وُلْدِی﴾. (3)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا یَحِلُّ لِمَاءِ اَلرَّجُلِ أَنْ یَجْرِیَ فِی أَکْثَرَ مِنْ أَرْبَعَهِ أَرْحَامٍ مِنَ اَلْحَرَائِرِ﴾. (4)

7-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ أَنَّ اَلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلاَمُ کَتَبَ إِلَیْهِ فِیمَا کَتَبَ مِنْ جَوَابِ مَسَائِلِهِ عِلَّهُ تَزْوِیجِ اَلرَّجُلِ أَرْبَعَ نِسْوَهٍ وَ تَحْرُمُ أَنْ تَتَزَوَّجَ اَلْمَرْأَهُ أَکْثَرَ مِنْ وَاحِدٍ لِأَنَّ اَلرَّجُلَ إِذَا تَزَوَّجَ أَرْبَعَ نِسْوَهٍ کَانَ اَلْوَلَدُ مَنْسُوباً إِلَیْهِ وَ اَلْمَرْأَهُ لَوْ کَانَ لَهَا زَوْجَانِ أَوْ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ لَمْ یُعْرَفِ اَلْوَلَدُ لِمَنْ هُوَ إِذْ هُمُ اَلْمُشْتَرِکُونَ فِی نِکَاحِهَا وَ فِی ذَلِکَ فَسَادُ اَلْأَنْسَابِ وَ اَلْمَوَارِیثِ وَ اَلْمَعَارِفِ﴾. (5)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی لَمْ یَجْعَلِ اَلْغَیْرَهَ لِلنِّسَاءِ إِنَّمَا تَغَارُ اَلْمُنْکِرَاتُ مِنْهُنَّ فَأَمَّا اَلْمُؤْمِنَاتُ فَلاَ وَ إِنَّمَا جَعَلَ اَللَّهُ تَعَالَی اَلْغَیْرَهَ لِلرِّجَالِ لِأَنَّ اَللَّهَ قَدْ أَحَلَّ تَعَالَی لَهُ أَرْبَعاً وَ مَا مَلَکَتْ یَمِینُهُ وَ لَمْ یَجْعَلْ لِلْمَرْأَهِ إِلاَّ زَوْجَهَا وَحْدَهُ فَإِنْ بَغَتْ مَعَهُ غَیْرَهُ کَانَتْ زَانِیَهً﴾. (6)

9-1- الباقر علیه السلام- ﴿أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَى: فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ فَهُوَ جَوَابُ لِقَوْلِهِ: وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُوا﴾. (7)

ص: 26

[اگر هیچ راهی جز شدّت عمل، برای وادار کردن آن ها به انجام وظایفشان نبود]، آن ها را تنبیه کنید! و اگر از شما پیروی کردند، راهی برای تعدّی بر آن ها نجویید! [بدانید] خداوند، بلندمرتبه و بزرگ است. [و قدرت او، بالاترین قدرت هاست]. (نساء/34)».

4-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- اگر مردی با زنی بدون عقد ازدواج همبستر شود، زنا کرده و گناه کرده است و خداوند فرموده است: ﴿فَإنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَهً أوْ مَا مَلَکَتْ أیْمَانُکُمْ﴾.

5-1- امام علی علیه السلام- در دعائم آمده است: از امام علی علیه السلام پرسیده شد: «چه می فرمایید در مورد مردی که زنی (کنیزی) را به نحوی طلاق داده که از لحاظ شرعی امکان رجوع به او نیست مگر آن که مرد، ابتدا زن دیگری بگیرد [سپس می تواند او را مجدّداً به عقد خود در آورد]، امّا بدون آن که زن دیگری بگیرد، همان زن طلاق داده شده را، به عنوان کنیز بخرد. آیا مجاز است به این عنوان که آن زن، هم اکنون از کنیزان او است، با او همبستر شود»؟ امام علیه السلام فرمود: «آیه ای در قرآن است که آن را حرام کرده و آیه ای دیگر است که آن را حلال کرده. آن آیه ای که آن را حرام کرده آن جاست که فرمود: ﴿فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ﴾ و آن آیه ای که آن را حلال کرده آن جاست که فرمود: ﴿أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ﴾. ولی بدان که من بر انجام این کار اکراه دارم و آن را مکروه می دانم لذا خود و فرزندانم را از آن نهی می کنم».

6-1- امام صادق علیه السلام- جایز نیست که مرد [به طور همزمان] با بیش از چهار زن آزاد (غیر کنیز) جماع کند [و بیش از چهار همسر داشته باشد].

7-1- امام رضا علیه السلام- محمّد بن سنان گوید: امام رضا علیه السلام در پاسخ به یکی از سؤالاتی که در مورد علّت جواز ازدواج با چهار زن پرسیده بودند، چنین نوشت: «دلیل این که مرد می تواند با چهار زن ازدواج کند، امّا بر زن حرام است که با بیش از یک مرد ازدواج کند این است که اگر مرد با چهار زن ازدواج کند، فرزندش منتسب به اوست. امّا اگر زن، بیش از یک همسر داشته باشد، معلوم نمی شود فرزندش از کیست؛ چرا که همسرانش در نکاح او مشترکند و این امر باعث گم شدن انساب و ارث بردن و خویشاوندی می گردد».

8-1- امام صادق علیه السلام- خداوند تعالی غیرت [در این جا به معنای این است که زن چشم دیدن این را ندارد که ببیند مرد، با همسر دیگری نیز باشد] را در وجود زنان قرار نداده و فقط زنان پلید، غیرت دارند؛ امّا زنان مؤمن چنین نیستند. خداوند غیرت را تنها در مردان قرار داده و از این رو اختیار نمودن چهار زن و تعداد نامحدودی از کنیزکان را برای مرد حلال نموده است. امّا برای زن تنها [ازدواج با] یک همسر را اجازه داده و اگر زن با مرد دیگری غیر از همسرش ارتباط داشته باشد، زناکار است.

9-1- امام باقر علیه السلام- ﴿فَانكِحُوا ما طابَ لَكُم﴾ در حکم جوابی است برای آن جا که فرمود: ﴿وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تُقْسِطُوا﴾.

ص: 27

* قوله تعالى: ﴿وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَكُلُوهُ هَنِيئاً مَرِيئاً﴾ ﴿4﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَعِیدِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ جُعِلْتُ فِدَاکَ اِمْرَأَهٌ دَفَعَتْ إِلَی زَوْجِهَا مَالًا مِنْ مَالِهَا لِیَعْمَلَ بِهِ وَ قَالَتْ لَهُ حِینَ دَفَعَتْهُ إِلَیْهِ أَنْفِقْ مِنْهُ فَإِنْ حَدَثَ بِکَ حَدَثٌ فَمَا أَنْفَقْتَ مِنْهُ حَلاَلًا طَیِّباً وَ فَإِنْ حَدَثَ بِی حَدَثٌ فَمَا أَنْفَقْتَ مِنْهُ فَهُوَ حَلاَلٌ طَیِّبٌ فَقَالَ أَعِدْ عَلَیَّ یَا سَعِیدُ اَلْمَسْأَلَهَ فَلَمَّا ذَهَبْتُ أُعِیدُ عَلَیْهِ اَلْمَسْأَلَهَ عَرَضَ فِیهَا صَاحِبُهَا وَ کَانَ مَعِی حَاضِراً فَأَعَادَ عَلَیْهِ مِثْلَ ذَلِکَ فَلَمَّا فَرَغَ أَشَارَ بِإِصْبَعِهِ إِلَی صَاحِبِ اَلْمَسْأَلَهِ فَقَالَ یَا هَذَا إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهَا قَدْ أَفْضَتْ بِذَلِکَ إِلَیْکَ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ اَللَّهِ عَزَّوَجَلًّ فَحَلاَلٌ طَیِّبٌ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ قَالَ یَقُولُ اَللَّهُ جَلَّ اِسْمُهُ فِی کِتَابِهِ فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ تَعَالَى فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً قَالَ یَعْنِی بِذَلِکَ أَمْوَالَهُنَّ اَلَّذِی فِی أَیْدِیهِنَّ مِمَّا یَمُلِکْنَ﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ الْمُفَضَّلُ يَا مَوْلَايَ فَمَا شَرَائِطُ الْمُتْعَةِ قَالَ يَا مُفَضَّلُ لَهَا سَبْعُونَ شَرْطاً مَنْ خَالَفَ مِنْهَا شَرْطاً وَاحِداً ظَلَمَ نَفْسَهُ... وَ إِنْ خَلَتْ فَيَقُولُ لَهَا مَتَّعِينِي نَفْسَكَ عَلَى كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ سُنَّة نَبِيَّهِ صلی الله علیه و آله نِكَاحاً غَيْرَ سِفَاحٍ أَجَلَا مَعْلُوماً بأجْرَة مَعْلُومَة... فَإِنْ وَهَبَتْ لَهُ حَلَّ لَهُ کَالصَّدَاقِ الْمَوْهُوبِ مِنَ النِّسَاءِ الْمُزَوَّجَاتِ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِنَّ فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَهُ مُحْدَثَهٌ إِنَّمَا کَانَ النَّاسُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَنْحَلُونَ وَ یَهَبُونَ وَ لَا یَنْبَغِی لِمَنْ أَعْطَی لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ شَیْئاً أَنْ یَرْجِعَ فِیهِ قَالَ وَ مَا لَمْ یُعْطِهِ لِلَّهِ وَ فِی اللَّهِ فَإِنَّهُ یَرْجِعُ فِیهِ نِحْلَهً کَانَتْ أَوْ هِبَهً حِیزَتْ أَوْ لَمْ تُحَزْ وَ لاَ یَرْجِعُ اَلرَّجُلُ فِیمَا یَهَبُ لاِمْرَأَتِهِ وَ لاَ اَلْمَرْأَهُ فِیمَا

ص: 28

* و مهر زنان را [به طور کامل] به عنوان یک بدهی [یا هدیه]، به آنان بپردازید؛ [ولی] اگر آن ها چیزی از آن را با رضایت خاطر به شما ببخشند، حلال و گوارا مصرف کنید. ﴿4﴾

1- امام صادق علیه السلام- سعید بن یسار گوید: خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم! زنی به همسرش مقداری از مال خود را داده تا با آن کار کند و وقتی که آن مبلغ را به همسرش می داد به او گفته: «از آن مال خرج کن و اگر اتّفاقی برایت افتاد، آن مبلغی که خرج نمودی، حلال و پاک است و اگر اتّفاقی برای من افتاد، باز هم آن مبلغی که خرج نمودی، حلال و پاک است»». امام علیه السلام فرمود: «ای سعید! دوباره مسأله را تکرار کن». وقتی خواستم مسأله را بار دیگر برای ایشان توضیح دهم، صاحب مسأله که همراه من بود، مداخله کرد و مسأله را مانند مسأله ی فوق برای ایشان تکرار کرد و زمانی که تمام کرد، امام علیه السلام با انگشت به صاحب مسأله اشاره کرد و سه بار فرمود: «ای فلانی! اگر به شهادت خودت و همسرت و خداوند، همسرت آن مال را [با رضایت] به تو بخشیده، حلال و پاک است. خداوند تعالی می فرماید: ﴿فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنِيئًا مَّرِيئًا﴾.

2- امام صادق علیه السلام- سماعه گوید: از امام صادق درباره ی آیه: ﴿فَإِن طِبْنَ لَكُمْ عَن شَيْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَكُلُوهُ هَنِيئاً مَرِيئًا﴾ پرسیدم، فرمود: «منظور از آن، اموالی است که در دست زنان است و مالک آن می باشند».

3- امام صادق علیه السلام- مفضّل می گوید: از امام علیه السلام پرسیدم: «ای سرور من! شرایط جواز متعه چیست»؟ فرمود: «متعه هفتاد شرط دارد که اگر به یکی از آنان پشت شود، آن فرد به خودش ظلم کرده [و گناه کرده]... وقتی با هم توافق کردند، مرد به زن بگوید که مرا بر اساس کتاب خدا و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله، به نحوی که زنا نباشد و زمان و مهریه ی آن معلوم باشد به متعه خود در آور... در این حالت نیز اگر زن مهریه ی خود را با رضایت ببخشد، حکم آن مانند مهریه ی زنانی است که ازدواج دائم کرده اند و مهریه ی خود را با رضایت کامل بخشیده اند که خداوند در موردشان فرمود: ﴿فَإِن طِبْنَ لَكُمْ عَن شَيْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَكُلُوهُ هَنِيئاً مَرِيئًا﴾».

4- امام صادق علیه السلام- [کلمه ی] صدقه [برای مهریه] واژه ی جدیدی است. مردم در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله نحله و هبه می کردند و برای کسی که چیزی را در راه خدا داده است، بازگشت به آن [و پس گرفتن آن] چیز جایز نیست. امّا بازگشت به چیزی که در راه خدا داده نشده، چه هبه باشد و چه نحله، چه تحویل داده شده باشد و چه نباشد، مجاز است. لذا زن و شوهر نمی توانند آن چیزی را که به یکدیگر هبه کرده اند، چه تحویل شده باشد و چه نباشد، طلب کنند زیرا خداوند

ص: 29

تَهَبُ لِزَوْجِهَا حِیزَا أَوْ لَمْ یُحَازَا لِأَنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئاً وَ قَالَ فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً﴾. (1)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدَ صلی الله علیه و آله عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ آتُوا اَلنِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَهً یَقُولُ عَزَّوَجَلَّ أَعْطُوهُنَّ اَلصَّدَاقَ اَلَّذِی اِسْتَحْلَلْتُمْ بِهِ فُرُوجَهُنَّ فَمَنْ ظَلَمَ اَلْمَرْأَهَ صَدَاقَهَا اَلَّذِی اِسْتَحَلَّ بِهِ فَرْجَهَا فَقَدِ اِسْتَبَاحَ فَرْجَهَا زِنًا﴾. (2)

6- الرّضا علیه السلام- ﴿وَ عِلَّةُ الْمَهْرِ وَ وُجُوبِهِ عَلَی الرِّجَالِ وَ لَا یَجِبُ عَلَی النِّسَاءِ أَنْ یُعْطِینَ أَزْوَاجَهُنَّ لِأَنَّ عَلَی الرَّجُلِ مَئُونَةَ الْمَرْأَةِ لِأَنَّ الْمَرْأَةَ بَائِعَةٌ نَفْسَهَا وَ الرَّجُلَ مُشْتَرٍ وَ لَا یَكُونُ الْبَیْعُ إِلَّا بِثَمَنٍ وَ لَا الشِّرَاءُ بِغَیْرِ إِعْطَاءِ الثَّمَنِ مَعَ أَنَّ النِّسَاءَ مَحْظُورَاتٌ عَنِ التَّعَامُلِ وَ اَلْمَتْجَرِ مَعَ عِلَلٍ كَثِیرَةٍ﴾. (3)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا صَارَ اَلصَّدَاقُ عَلَی اَلرَّجُلِ دُونَ اَلْمَرْأَهِ وَ إِنْ کَانَ فِعْلُهُمَا وَاحِداً فَإِنَّ اَلرَّجُلَ إِذَا قَضَی حَاجَتَهُ مِنْهَا قَامَ عَنْهَا وَ لَمْ یَنْتَظِرْ فَرَاغَهَا فَصَارَ اَلصَّدَاقُ عَلَیْهِ دُونَهَا لِذَلِکَ﴾. (4)

8- الباقر علیه السلام- ﴿جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِی وَجَعٌ فِی بَطْنِی فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لَکَ زَوْجَهٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ اِسْتَوْهِبْ مِنْهَا طَیِّبَهً بِهِ نَفْسُهَا مِنْ مَالِهَا ثُمَّ اِشْتَرِ بِهِ عَسَلاً ثُمَّ اُسْکُبْ عَلَیْهِ مِنْ مَاءِ اَلسَّمَاءِ ثُمَّ اِشْرَبْهُ فَإِنِّی أَسْمَعُ اَللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ وَ نَزَّلْنا مِنَ اَلسَّماءِ ماءً مُبارَکاً وَ قَالَ یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ وَ قَالَ تَعَالَی فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً شُفِیتَ إِنْ شَاءَ اَللَّهُ قَالَ فَفَعَلَ ذَلِکَ فَشُفِیَ﴾. (5)

9- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَ یَعْجِزُ أَحَدُکُمْ إِذَا مَرِضَ أَنْ یَسْأَلَ اِمْرَأَتَهُ فَتَهَبَ لَهُ مِنْ مَهْرِهَا دِرْهَماً فَیَشْتَرِیَ بِهِ عَسَلاً فَیَشْرَبَهُ بِمَاءِ اَلسَّمَاءِ فَإِنَّ اَللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ فِی اَلْمَهْرِ فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً وَ یَقُولُ فِی اَلْعَسَلِ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ وَ یَقُولُ فِی مَاءِ اَلسَّمَاءِ وَ نَزَّلْنا مِنَ اَلسَّماءِ ماءً مُبارَکاً﴾. (6)

ص: 30

می فرماید: ﴿وَ لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئاً﴾، نیز می فرماید: ﴿فَإِن طِبْنَ لَكُمْ عَن شَيْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَكُلُوهُ هَنِيئاً مَرِيئًا﴾.

5- امام علی علیه السلام- امام صادق علیه السلام از پدران خود نقل می کند که امام علی علیه السلام که در تفسیر آيه ى ﴿وَ آتُوا اَلنِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَهً﴾ فرمود: «مهریه ای را که به واسطه ی آن آمیزش با زنان را حلال کرده اید، به آن ها پرداخت کنید، هرکس در مورد مهریّه به زنان ستم کند، مثل این است که، به صورت «زنا» با آنان آمیزش کرده است»!

6- امام رضا علیه السلام- علّت وجوب مهر بر مردان و عدم وجوب آن بر زنان از این جهت است که هزینه ی زندگی زن، بر گردن مردان است، و نیز به جهت این است که زن در حقیقت خود را به مرد می فروشد و مرد خریدار آن است، و خرید و فروش بدون ثمن ممکن نمی باشد، علاوه بر این که زنان به دلایل گوناگون از معاملات و داد و ستد ممنوع هستند.

7- امام صادق علیه السلام- سرّ این که مهر بر عهده ی مرد است نه زن با این که فعل هر دو یکی می باشد آن است که؛ مرد وقتی نیازش از زن برطرف شد (نیاز جنسی) از او جدا شده و منتظر برطرف شدن حاجت زن نمی گردد از این رو مهر بر عهده ی او است نه بر ذمّه ی زن.

8- امام باقر علیه السلام- مردی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد و گفت: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام! دردی در شکم دارم». امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: «آیا همسر داری»؟ گفت: «آری». فرمود: «از همسرت درخواست بخشش مقداری از مال [مهریه] را بنما که او از بخشش آن راضی باشد؛ سپس با آن عسل بخر و از آب آسمان (باران) بر آن بریز و بنوش. چرا که خداوند فرموده است: و از آسمان آبی پر برکت فرود آوردیم. (ق/9) و فرمود: از درون شکم آن ها، نوشیدنی با رنگ های مختلف خارج می شود که در آن، شفا برای مردم است. (نحل/69)، و نیز فرمود: ﴿فَإنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنِيئًا مَرِيئًا﴾ إن شاء الله حتماً شفاخواهی یافت. او نیز چنین کرد و شفا یافت.

9- امام علی علیه السلام- [از امیرمؤمنان علیه السلام روایت است که فرمود]: مگر فردی از شما که بیمار شده نمی تواند از زنش بخواهد که به اندازه ی یک در هم از مَهرش را به وی ببخشد و با آن مقداری عسل بخرد و آن را با آب آسمان [باران مخلوط کرده و] بنوشد؛ که خداوند درباره ی مَهر می فرماید: ﴿فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنِيئًا مَرِيئًا﴾ و درباره ی عسل می فرماید: در آن، شفا برای مردم است. (نحل/69). و درباره ی آب آسمان می فرماید: و از آسمان آبی پر برکت فرود آوردیم. (ق/9).

ص: 31

10- الصّادق علیه السلام- ﴿الْقُطْبُ الرَّاوَنْدِيُّ فِي دَعَوَاتِهِ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ شَكَا إِلَيْهِ رَجُلٌ الدَّاءَ الْعُضَالَ فَقَالَ اسْتَوْهِبْ دِرْهَماً امْرَأَتَكَ مِنْ صَدَاقِهَا وَ اشْتَرِ بِهِ عَسَلًا وَ امْزُجْهُ بِمَاءِ الْمُزْنِ وَ اكْتُبْ بِهِ الْقُرْآنَ وَ اشْرَبْهُ فَفَعَلَ فَأَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُ ذَلِكَ فَأَخْبَرَ ابَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِذَلِكَ فَتَلَا فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ... یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها... وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً... نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ...﴾ (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللهُ لَكُمْ قِياماً وَ ارْزُقُوهُمْ فِيها وَ اكْسُوهُمْ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً﴾ ﴿5﴾

10- امام صادق علیه السلام- قطب راوندی در کتاب دعوات آورده: روایت شده فردی که از شدّت درد زمین گیر شده بود نزد امام صادق علیه السلام شکوه و گلایه کرد که [هزینه ی تهیه ی] دوای دردم را ندارم؟ امام علیه السلام فرمود: «از همسرت بخواه که به اندازه ی یک درهم از مَهرش را به تو ببخشد و با آن مقداری عسل بخر و آن را با آب آسمان [آب باران مخلوط کن] و بر آن آیات قرآن را بنویس و آن را بنوش»؛ آن فرد چنین کرد و خداوند به این سبب، درد را از جان او برد. امام صادق علیه السلام پس از فرمایشش این آیات را تلاوت فرمود: از درون شکم آن ها، نوشیدنی با رنگ های مختلف خارج می شود که در آن، شفا برای مردم است. (نحل/69) و از آسمان آبی پر برکت فرود آوردیم. (ق/9).

* اموالتان را، که خداوند وسیله ی قوام زندگی شما قرار داده، به دست سفیهان نسپارید؛ و از منافع آن، به آن ها روزی دهید؛ و لباس بر آنان بپوشانید و با آن ها سخن شایسته بگویید. ﴿5﴾

عَلَی اَللَّهِ أَنْ یُخْلِفَ عَلَیْهِ وَ لاَ أَنْ یَأْجُرَهُ عَلَیْهَا لِأَنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ لا تُؤْتُوا اَلسُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ وَ أَیُّ سَفِیهٍ أَسْفَهُ مِنْ شَارِبِ اَلْخَمْرِ﴾. (1)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَمَّادِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِنِّی أَرَدْتُ أَنْ أَسْتَبْضِعَ بِضَاعَهً إِلَی اَلْیَمَنِ فَأَتَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَقُلْتُ لَهُ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْتَبْضِعَ فُلاَناً فَقَالَ لِی أَمَا عَلِمْتَ أَنَّهُ یَشْرَبُ اَلْخَمْرَ فَقُلْتُ: قَدْ بَلَغَنِی مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ ذَلِکَ فَقَالَ لِی صَدِّقْهُمْ فَإِنَّ اَللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ قَالَ إِنَّكَ إِنِ اسْتَبْضَعْتَهُ فَهَلَكَتْ أَوْ ضَاعَتْ فَلَيْسَ لَكَ عَلَي اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَأْجُرَكَ وَ لَا يُخْلِفَ عَلَيْكَ فَاسْتَبْضَعْتُهُ فَضَيَّعَهَا فَدَعَوْتُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يَأْجُرَنِي فَقَالَ يَا بُنَيَّ مَهْ لَيْسَ لَكَ عَلَي اللَّهِ أَنْ يَأْجُرَكَ وَ لَا يُخْلِفَ عَلَيْكَ قَالَ قُلْتُ لَهُ وَ لِمَ فَقَالَ لِي إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِياماً فَهَلْ تَعْرِفُ سَفِيهاً أَسْفَهَ مِنْ شَارِبِ الْخَمْرِ﴾. (2)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَوَّلُ مَا مَلَکْتُهُ لَدِینَارَانِ عَلَی عَهْدِ أَبِی وَ کَانَ رَجُلٌ یَشْتَرِی اَلْأَرْدِیَهَ فَأَرَدْتُ أَنْ أُبْضِعَهُ فَقَالَ أَبِی لاَ تُبْضِعْهُ قَالَ فَدَفَعْتُ إِلَیْهِ سِرّاً مِنْ أَبِی فَخَرَجَ وَ لَمَّا رَجَعَ بَعَثْتُ إِلَیْهِ رَسُولًا فَقَالَ لَهُ مَا دَفَعَ إِلَیَّ شَیْئاً قَالَ فَظَنَنْتُ أَنَّهُ إِنَّمَا سَتَرَ ذَلِکَ مِنْ أَبِی فَذَهَبْتُ إِلَیْهِ بِنَفْسِی وَ قُلْتُ اَلدِّینَارَانِ قَالَ مَا دَفَعْتَ إِلَیَّ شَیْئاً فَأَتَیْتُ أَبِی فَلَمَّا رَآنِی رَفَعَ إِلَیَّ رَأْسَهُ ثُمَّ قَالَ مُتَبَسِّماً یَا بُنَیَّ أَلَمْ أَقُلْ لَکَ أَنْ لاَ تَدْفَعْ إِلَیْهِ إِنَّهُ مَنِ اِئْتَمَنَ شَارِبَ اَلْخَمْرِ فَلَیْسَ لَهُ عَلَی اَللَّهِ ضَمَانٌ إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ وَ لا تُؤْتُوا اَلسُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ اَلَّتِی جَعَلَ اَللّهُ لَکُمْ فَأَیُّ سَفِیهٍ أَسْفَهُ مِنْ شَارِبِ اَلْخَمْرِ فَلَیْسَ إِنْ أشهدکم [شَهِدَ] لَمْ تُقْبَلْ شَهَادَتُهُ وَ إِنْ شَفَعَ لَمْ یُشَفَّعْ وَ إِنْ خَطَبَ لَمْ یُزَوَّجْ﴾. (3)

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ خَلَّادِ أَبي عَلِيًّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَجُلٌ یَا جَعْفَرُ علیه السلام اَلرَّجُلُ یَکُونُ لَهُ مَالٌ فَیُضَیِّعُهُ فَیَذْهَبُ قَالَ اِحْتَفِظْ بِمَالِکَ فَإِنَّهُ قِوَامُ دِینِکَ ثُمَّ قَرَأَ وَ لا تُؤْتُوا اَلسُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ اَلَّتِی جَعَلَ اَللّهُ لَکُمْ قِیاماً﴾. (4)

ص: 34

و حقّی بر خدا ندارد که آن چه را که از دست داده بود، به او بازگرداند و یا مزد آن را به او بدهد، چرا که خداوند می فرماید: ﴿وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ اَمْوالَكُمُ﴾. و كدام نادان، احمق تر از شراب خوار وجود دارد؟!

7-1- امام صادق علیه السلام- حمّاد بن بشیر از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: من قصد داشتم کالایی را برای تجارت به یمن بفرستم، نزد امام باقر علیه السلام رفتم و به ایشان گفتم: «من می خواهم فردی را برای تجارت به یمن بفرستم». ایشان به من فرمود: «آیا نمی دانی که آن مرد شراب خوار است»؟ گفتم: «شنیدم که مؤمنان درباره ی او چنین می گویند». ایشان به من فرمود: «آن ها راست می گویند، چرا که خداوند عزّوجلّ می فرماید: [ولی بدانید] او به خدا ایمان دارد و [تنها] مؤمنان را تصدیق می کند. (توبه/61). اگر او را برای تجارت بفرستی و او آن مال را ضایع و نابود کند، بر خداوند حقّی نداری که آن را برایت جبران کند. امّا من [علی رغم توصیّه ی امام] او را برای تجارت فرستادم و او مالم را تباه ساخت و از خداوند خواستم که آن [مال] را جبران نماید. امام فرمود: «فرزندم دست از این کار دعا برای بازگشت مال] بردار، تو بر خداوند حقّی نداری که برایت جبران نماید و یا آن مال را به تو برگرداند». به ایشان گفتم: «چرا»؟ فرمود: «خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ اَمْوالَكُمُ لاَ تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِى جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ قِيَاماً﴾، آيا كسی نادان تر از شراب خوار می شناسی؟!

8-1- امام صادق علیه السلام- روایت شده امام صادق علیه السلام فرمود: اوّلین چیزی که در زمان پدرم به تملّک من درآمد دو دینار بود. مردی پارچه می خرید، خواستم که با او تجارت کنم. پدرم فرمود: «این کار را نکن». امّا من پنهان از پدرم به او دادم، پس او خارج شد. وقتی مرد برگشت کسی را نزد او فرستادم. آن مرد گفت: «چیزی به من نداده است»! امام صادق علیه السلام فرمود: گمان کردم که او چنین گفته برای آن که از پدرم پنهان بماند. خودم رفتم و گفتم: «دو دینار چه می شود»؟ گفت: «چیزی به من نداده ای»! نزد پدرم رفتم، وقتی مرا دید سرش را بلند کرد و با خنده فرمود: «پسرم، مگر به تو نگفتم که چیزی به او نده. او شراب خوار است و کسی که به او امانت دهد نزد خدا ضمانتی برای او نیست، خداوند می فرماید: ﴿وَلاَ تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِى جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ﴾؛ كدام سفیهی کم خردتر از شراب خوار است؟ آیا نه این است اگر نزد شما گواهی داد، شهادتش و اگر شفیع شد شفاعتش قبول نیست، و اگر خواستگاری کرد به او زن داده نمی شود».

9-1- امام صادق علیه السلام- خلّاد گوید: شخصی به امام صادق علیه السلام گفت: «ای جعفر علیه السلام! شخصی که مالی دارد آیا حق دارد آن را ضایع کند و از دست بدهد»؟ فرمود: «مالت را نگاه دار که قوام دین تو به آن است؛ سپس این آیه را خواند: ﴿وَ لاَ تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِى جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ قِيَاماً﴾».

ص: 35

10-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الْمَرْأَهُ لاَ یُوصَی إِلَیْهَا لِأَنَّ اَللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ وَ لا تُؤْتُوا اَلسُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ﴾. (1)

11-1- الباقر علیه السلام- ﴿فَالسُّفَّهَاءُ اَلنِّسَاءُ وَ اَلْوَلَدُ إِذَا عَلِمَ اَلرَّجُلُ أَنَّ اِمْرَأَتَهُ سَفِیهَهٌ مُفْسِدَهٌ وَ وَلَدَهُ سَفِیهٌ مُفْسِدٌ لَمْ یَنْبَغِ لَهُ أَنْ یُسَلِّطَ وَاحِداً مِنْهُمَا عَلَی مَالِهِ اَلَّذِی جَعَلَ اَللَّهُ لَهُ قِیَاماً یَقُولُ لَهُ مَعَاشاً﴾. (2)

10-1- امام علی علیه السلام زن به عنوان وصیّ انتخاب نمی شود، زیرا خدای عزّوجلّ می فرماید: ﴿وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ اَمْوالَكُمُ﴾.

11-1- امام باقر علیه السلام- منظور از السُّفَهَاءُ؛ زنان و فرزندان است. اگر مردی بداند که زن و فرزندش، نادان و فاسدند، شایسته نیست هیچ یک از آن دو را بر مالی که خداوند، وسیله ی قوام زندگی قرار داده و آن را وسیله ی معاش و کسب روزی خود می خواند، مسلّط گرداند.

1-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً وَ هُوَ الْعَقْلُ فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ قَدْ قِیلَ إِنَّ الرُّشْدَ هُوَ صَلَاحٌ فِی الدِّینِ وَ حِفْظُ الْمَالِ﴾. (1)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿اِبْنُ بَابَوَیْهِ فِی اَلْفَقِیهِ: رُوِیَ عَنِ اَلصَّادِقِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ قَالَ إِینَاسُ اَلرُّشْدِ حِفْظُ اَلْمَالِ﴾. (2)

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ قَالَ مَنْ کَانَ فِی یَدِهِ مَالُ بَعْضِ اَلْیَتَامَی فَلاَ یَجُوزُ لَهُ أَنْ یُؤْتِیَهُ حَتَّی یَبْلُغَ اَلنِّکَاحَ وَ یَحْتَلِمَ فَإِذَا اِحْتَلَمَ وَ وَجَبَ عَلَیْهِ اَلْحُدُودُ وَ إِقَامَهُ اَلْفَرَائِضِ وَ لاَ یَکُونُ مُضَیِّعاً وَ لاَ شَارِبَ خَمْرٍ وَ لاَ زَانِیاً فَإِذَا آنَسَ مِنْهُ اَلرُّشْدَ دَفَعَ إِلَیْهِ اَلْمَالَ وَ أَشْهَدَ عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانُوا لاَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ قَدْ بَلَغَ فَإِنَّهُ یُمْتَحَنُ بِرِیحِ إِبْطِهِ أَوْ نَبْتِ عَانَتِهِ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ فَقَدْ بَلَغَ فَیَدْفَعُ إِلَیْهِ مَالَهُ إِذَا کَانَ رَشِیداً وَ لاَ یَجُوزُ أَنْ یَحْبِسَ عَنْهُ مَالَهُ وَ یَعْتَلَّ عَلَیْهِ أَنَّهُ لَمْ یَکْبَرْ بَعْدُ﴾. (3)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمَعْبَدِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ قَالَ فَقَالَ إِذَا رَأَیْتُمُوهُمْ یُحِبُّونَ آلَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَارْفَعُوهُمْ دَرَجَةً﴾. (4)

1-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ﴿فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً﴾، یعنی دیدید عاقل شده اند، اموالشان را به خودشان بپردازید. همچنین گفته شده: رُشْد، داشتن صلاحیّت دینی و [توانایی] نگهداری مال است.

2-1- امام صادق علیه السلام- در مورد کلام خداوند متعال: ﴿وَ ابْتَلُوا الیَتَامَی حَتَّی إذَا بَلَغُوا النِّکَاحَ فَإنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إلَیْهِمْ أمْوَالَهُمْ وَ لا تَأکُلُوهَا إسْرَافاً وَ بِدَاراً أنْ یَکْبَرُوا﴾، از ایشان پرسیدند؛ امام فرمود: «از علامت های رشد و بلوغ، [توانایی] حفظ مال است».

3-1- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوجارود آمده است: امام باقر علیه السلام در مورد این آیه: ﴿وَ ابْتَلُوا الیَتَامَی حَتَّی إذَا بَلَغُوا النِّکَاحَ فَإنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إلَیْهِمْ أمْوَالَهُمْ وَ لا تَأکُلُوهَا إسْرَافاً وَ بِدَاراً أنْ یَکْبَرُوا﴾، فرمود: «هرکسی که اموال یتیمی در دست اوست، جایز نیست که اموال را به او بدهد، تا به سن نکاح رسیده و محتلم شود، پس اگر محتلم شد و حدود شرعی و انجام فرایض بر او واجب شد و زناکار و شارب خمر و از بین برنده اموال نبود و مطمئن شد که به حد بلوغ رسیده، مال را به او بدهد و شاهد گیرد و اگر مطمئن نبود که آیا کودک به سن بلوغ رسیده، به واسطه بوی زیر بغل یا موی روییده بر عانه مورد آزمایش قرار گیرد، و اگر این موارد حاصل آمده بود، پس به سن بلوغ رسیده و باید اموال به او پرداخت شود، و جایز نیست که اموال یتیمی که به بلوغ رسیده، حبس شود و بهانه آورده شود که به بلوغ نرسیده است».

4-1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن معبد گوید: امام صادق علیه السلام در تفسير آيه ى: ﴿فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَاهُمْ﴾، فرمود: «اگر دیدید که آنان محّب آل محمّد علیهم السلام هستند، مقامشان را [در محاسبه میزان رشد و بلوغشان] بالا ببرید.

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ قَالَ مَنْ کَانَ یَلِی شَیْئاً لِلْیَتَامَی وَ هُوَ مُحْتَاجٌ لَیْسَ لَهُ مَا یُقِیمُهُ فَهُوَ یَتَقَاضَی أَمْوَالَهُمْ وَ یَقُومُ فِی ضَیْعَتِهِمْ، فَلْیَأْکُلْ بِقَدْرِ وَ لاَ یُسْرِفْ وَ إِنْ کَانَ ضَیْعَتُهُمْ لاَ تَشْغَلُهُ عَمَّا یُعَالِجُ لِنَفْسِهِ فَلاَ یَرْزَأَنَّ أَمْوَالَهُمْ شَیْئاً﴾. (1)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ كانَ فَقِيراً فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَقَالَ ذَلِكَ رَجُلٌ يَحْبِسُ نَفْسَهُ عَنِ الْمَعِيشَةِ فَلَا بَأْسَ أَنْ يَأْكُلَ بِالْمَعْرُوفِ إِذَا كَانَ يُصْلِحُ لَهُمْ أَمْوَالَهُمْ فَإِنْ كَانَ الْمَالُ قَلِيلًا فَلَا يَأْكُلْ مِنْهُ شَيْئاً قَالَ قُلْتُ أَ رَأَيْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ قَالَ تُخْرِجُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ بِقَدْرِ مَا يَكْفِيهِمْ وَ تُخْرِجُ مِنْ مَالِكَ قَدْرَ مَا يَكْفِيكَ ثُمَّ تُنْفِقُهُ قُلْتُ أَ رَأَيْتَ إِنْ كَانُوا يَتَامَي صِغَاراً وَ كِبَاراً وَ بَعْضُهُمْ أَعْلَي كِسْوَةً مِنْ بَعْضٍ وَ بَعْضُهُمْ آكَلُ مِنْ بَعْضٍ وَ مَالُهُمْ جَمِيعاً فَقَالَ أَمَّا الْكِسْوَةُ فَعَلَي كُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ ثَمَنُ كِسْوَتِهِ وَ أَمَّا [أَكْلُ] الطَّعَامِ فَاجْعَلُوهُ جَمِيعاً فَإِنْ الصَّغِيرَ يُوشِكُ أَنْ يَأْكُلَ مِثْلَ الْكَبِيرِ﴾. (2)

6-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی اَلصَّبَّاحِ اَلْکِنَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَقَالَ ذَلِکَ رَجُلٌ یَحْبِسُ نَفْسَهُ عَنِ اَلْمَعِیشَهِ فَلاَ بَأْسَ أَنْ یَأْکُلَ بِالْمَعْرُوفِ إِذَا کَانَ یُصْلِحُ لَهُمْ أَمْوَالَهُمْ فَإِنْ کَانَ اَلْمَالُ قَلِیلاً فَلاَ یَأْکُلْ مِنْهُ شَیْئاً﴾. (3)

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی قَوْلِ اَللَّهِ وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَقَالَ هَذَا رَجُلٌ یَحْبِسُ نَفْسَهُ لِلْیَتِیمِ عَلَی حَرْثٍ أَوْ مَاشِیَهٍ وَ یَشْغَلُ فِیهَا نَفْسَهُ فَلْیَأْکُلْ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَیْسَ ذَلِکَ لَهُ فِی اَلدَّنَانِیرِ وَ اَلدَّرَاهِمِ اَلَّتِی عِنْدَهُ مَوْضُوعَهٌ﴾. (4)

8-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ مَالُ الْیَتِیمِ إِنْ عَمِلَ بِهِ مَنْ وُضِعَ عَلَی یَدَیْهِ ضَمِنَهُ وَ لِلْیَتِیمِ رِبْحُهُ قَالَ قُلْنَا لَهُ قَوْلُهُ وَ مَنْ كانَ فَقِیراً فَلْیَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ قَالَ إِنَّمَا ذَلِكَ إِذَا حَبَسَ نَفْسَهُ عَلَیْهِمْ فِی أَمْوَالِهِمْ فَلَمْ یَتَّخِذْ لِنَفْسِهِ فَلْیَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ مِنْ مَالِهِمْ﴾. (5)

ص: 40

4-2- امام صادق علیه السلام- سماعه از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: ﴿وَ مَنْ كانَ فَقِیراً فَلْیَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ﴾، هرکس چیزی را برای یتیمان بیاورد که خودش به آن محتاج است و نیازمند به اموالشان بوده و در ملک آنان مشغول به کار می باشد، به اندازه ی نیاز خود مصرف کرده و اسراف نکند و اگر کار در ملک یتیمان، نیاز او را رفع نمی کند، نباید چیزی از اموال آنان را تصاحب کند.

5-2- امام صادق علیه السلام- ابو صباح کنانی نقل می کند که امام صادق علیه السلام در مورد کلام خداوند که می فرماید: ﴿وَ مَنْ كانَ فَقِیراً فَلْیَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ﴾، فرمود: «این آیه در مورد کسی است که در تدبیر امور زندگی خود در مانده است، پس چاره ای نیست جز آن که از مال یتیم [که در دست اوست] به طور شایسته ای مصرف کند، امّا به شرط آن که مال، به قدر کافی باشد. امّا اگر آن مال کم باشد، نباید از آن چیزی بردارد». گفتم: «این گفته خدا چیست که می فرماید: و اگر زندگی خود را با زندگی آنان بیامیزید، [مانعی ندارد] آن ها برادر [دینی] شما هستند. (بقره/220)»؟ فرمود: «از اموال آن ها به قدری که برای آن ها کفایت می کند و از اموال خود نیز به قدری که کفایت تو را می کند خارج کن، بعد از آن [باقی مانده ی مال ها را] مصرف کن». گفتم: «اگر یتیم ها کوچک و بزرگ باشند و نیاز آن ها به لباس و غذا با هم متفاوت باشد در حالی که آن اموال به طور یکسان برای همه ی آن ها باشد به نظر شما باید چه کرد»؟ فرمود: «در مورد پوشاک به هر کدام پول لباس خودش [متناسب نیازش] پرداخت شود امّا در مورد خوراک به همه یکسان پرداخت شود چون کوچک و بزرگ تقریباً مثل هم غذا می خورند».

6-2- امام صادق علیه السلام- ابو صباح کنانی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: در مورد آیه: ﴿وَ مَنْ كانَ فَقِیراً فَلْیَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ﴾ می فرماید: «مردی که دست از کار معیشت خود بکشد و به فکر اصلاح امور یتیمان باشد، اشکالی ندارد که از مال یتیمان به شکلی مناسب استفاده کند و اگر میزان آن مال کم باشد، نباید چیزی از آن بردارد».

7-2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر در مورد آيه: ﴿وَ مَنْ كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ﴾، نقل می کند که امام صادق علیه السلام فرمود: «کسی که کشت و زرع و یا چهارپایی که متعلّق به یتیم است را سرپرستی کند و خود را وقف آن نموده، به گونه ای که خود نیز بدان کار مشغول است، باید به شکلی مناسب از آن مال استفاده کند. در مورد دینار و درهم هایی که در نزد او سپرده شده است، چنین حقّی ندارد».

8-2- امام صادق علیه السلام- زراره و محمّد بن مسلم از امام صادق علیه السلام نقل می کنند که فرمود: «اگر کسی با مال یتیمی که در اختیار او قرار داده شده، کار کند به شرط ضمانت آن مال، سود آن، مال یتیم خواهد بود. به ایشان گفتیم: «این که خداوند در این آیه می فرماید: ﴿وَ مَنْ كانَ فَقِیراً فَلْیَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ﴾ به چه معناست»؟ فرمود منظور از آن، کسی است که خود را وقف اموال یتیمان کرده است و از آن سهمی برای خود در نظر نمی گیرد، چنین فردی می تواند به شکلی مناسب از اموالشان استفاده کند».

ص: 41

9-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ مَنْ كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ قَالَ ذَلِكَ إِذَا حَبَسَ نَفْسَهُ فِي أَمْوَالِهِمْ فَلَا يَحْتَرِتْ لِنَفْسِهِ فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ مِنْ مَالِهِمْ﴾. (1)

10-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ بِيَدِهِ الْمَاشِيَةُ لِابْنِ أَحْ لَهُ يَتِيمٍ فِي حَجْرِهِ أَ يَخْلِطُ أَمْرَهَا بِأَمْرِ مَاشِيَتِهِ قَالَ فَإِنْ کَانَ یَلِیطُ حَوْضَهَا وَ یَقُومُ عَلَی هِنَائِهَا وَ یَرُدُّ نَادَّتَهَا فَیَشْرَبُ مِنْ أَلْبَانِهَا غَیْرَ مُجْتَهِدٍ لِلْحِلَابِ وَ لَا مُضِرٍّ بِالْوَلَدِ ثُمَّ قَالَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿لِلْرِجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ لِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَ الْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ نَصِیبًا مَفْرُوضًا﴾ ﴿7﴾

﴿وَ إِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُوْلُوا الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفًا﴾ ﴿8﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿نَسَخَتْهَا آیَهُ الْفَرَائِضِ﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَهَ أُولُوا الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً قُلْتُ أَ مَنْسُوخَهٌ هِیَ قَالَ لَا إِذَا حَضَرَکَ فَأَعْطِهِمْ﴾. (4)

3- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿وَ قَالَ تَعَالَى وَ إِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَساكِينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً عَنْ ابن عباس رحمة الله إِنَّ الْخِطَابَ بِقَوْلِهِ: فَارْزُقُوهُمْ مُتَوَجَّهُ إِلَى مَنْ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ وَ أَرَادَ الْوَصِيَّةَ فَإِنَّهُ يَنْبَغِي لَهُمْ أَنْ يُوصُوا لِمَنْ لَا يَرِثُ مِنَ الْأَقْرَبَاءِ بِشَيْءٍ مِنْ أَمْوَالِهِمْ إِنْ كَانُوا أَغْنِياءَ وَ يَعْتَذِرُونَ إِلَيْهِ إِنْ كَانُوا فُقَرَاءَ وَ رِزْقُ الْإِنْسَانِ غَيْرَهُ يَكُونُ عَلَى مَعْنَى التَّمْلِيكِ﴾. (5)

ص: 42

9-2- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَ مَنْ كانَ فَقِیراً فَلْیَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ﴾ پرسیدم. ایشان فرمود: «کسی که خود را وقف اموال یتیمان کرده و چیزی از آن برای خود برندارد، می تواند از اموالشان به شکلی مناسب استفاده کند».

10-2- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد مردی پرسیدم که احشام و چهارپایانی در دست اوست که به برادرزاده ی یتیمش تعلّق دارد که تحت تکفّل او قرار گرفته است و او آن چهارپایان را با احشام خود جمع کرده و یک جا به امور همه ی آن ها رسیدگی می کند. امام علیه السلام فرمود: «اگر حوض آب آن ها را پر می کند تا آب بنوشند و نسبت به چراندن و غذا دادن به آن ها اقدام می کند و چهارپایان چموش گریزپا [که از گلّه می گریزند] را [به گلّه] باز می گرداند و از شیر آنان می خورد امّا بر فروختن شیر آن ها اصرار و کوششی ندارد [تا آن را مایه ی کسب و کار و سود خود کند] و به [واسطه ی دوشیدن شیر آن ها، به] برّه هایشان ضرری از این راه نمی رسد اشکالی ندارد و این عملش مجاز است». سپس امام علیه السلام فرمود: ﴿وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَللّهُ یَعْلَمُ اَلْمُفْسِدَ مِنَ اَلْمُصْلِحِ﴾.

* برای مردان، از آن چه پدر و مادر و خویشاوندان، برجای می گذارند، سهمی است؛ و برای زنان نیز، از آن چه پدر و مادر و خویشاوندان بر جای می گذارند، سهمی؛ خواه آن چیز، کم باشد یا زیاد؛ این سهمی است تعیین شده و پرداختنی. ﴿7﴾

* و اگر به هنگام تقسیم [ارث]، خویشاوندان [و طبقه ای که ارث نمی برند] و یتیمان و مستمندان، حضور داشته باشند، چیزی از آن اموال را به آن ها بدهید؛ و با آنان به طور شایسته سخن بگویید. ﴿8﴾

1- امام صادق علیه السلام- آیه ی فرائض ﴿فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَی اَلَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اَللّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ؛ پس کسانی که بعد از شنیدنش آن را تغییر دهند، گناه آن، تنها بر کسانی است که آن (وصیّت) را تغییر می دهند خداوند، شنوا و داناست. (بقره/181)﴾، این آیه را منسوخ کرده است.

2- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «آیا آيه: ﴿إِذَا حَضَرَ- الْقِسْمَةَ أُوْلُوا الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفًا﴾ منسوخ شده و اکنون عمل به آن لازم نیست»؟ فرمود: «نه، این چنین نیست بلکه اگر این افراد [در هنگام تقسیم ارث] در جلسه حضور داشتند به آن ها [از ارث] چیزی بدهید».

3- ابن عبّاس رحمة الله- از ابن عبّاس رحمة الله روایت است که در مورد آیه ى: ﴿إِذَا حَضَرَ- الْقِسْمَةَ أُوْلُوا الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفًا﴾ گفته است: «مورد خطاب در این آیه فردی است که در حال احتضار و مرگ است و باید وصیّت کند؛ پس سزاوار است که اگر ثروتمند است وصیّت کند تا بخشی از مالش را به نزدیکانی از او بدهند که [طبق شرع] از او ارث نمی برند ولی اگر فقیر است عذرش [در ندادن مال به آن ها] پذیرفته است؛ و روزی دادن انسان به شخص دیگر همان مالکیت و تسلّط بر اوست».

ص: 43

* قوله تعالی: ﴿وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً﴾ ﴿9﴾

* کسانی که اگر فرزندان ناتوانی از خود به یادگار بگذارند [از ستم دیگران] بر آنان می ترسند، باید [از ستم درباره ی یتیمان مردم] بترسند! و از [مخالفت] خدا بپرهیزند، و سخنی استوار بگویند. ﴿9﴾

5-1- الرّضا علیه السلام- ﴿حَرَّمَ اللَّه عَزَّوَجَلَّ أکْلَ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلْماً لِعِلَلٍ کَثِیرَةٍ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَادِ أوَّلُ ذَلِکَ إذَا أکَلَ الْإنْسَانُ مَالَ الْیَتِیمِ ظُلْماً فَقَدْ أعَانَ عَلَی قَتْلِهِ إذِ الْیَتِیمُ غَیْرُ مُسْتَغْنٍ وَ لَا یَتَحَمَّلُ لِنَفْسِهِ وَ لَا قَائِمٌ بِشَأْنِهِ وَ لَا لَهُ مَنْ یَقُومُ عَلَیْهِ وَ یَکْفِیهِ کَقِیَامِ وَالِدَیْهِ فَإذَا أکَلَ مَالَهُ فَکَأنَّهُ قَدْ قَتَلَهُ وَ صَیَّرَهُ إلَی الْفَقْرِ وَ الْفَاقَةِ مَعَ مَا حَرَّمَ اللهُ عَلَیْهِ وَ جَعَلَ لَهُ مِنَ الْعُقُوبَةِ فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً وَ لِقَوْلِ أبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السلام إِنَّ اللهَ أوْعَدَ فِی أکْلِ مَالِ الْیَتِیمِ عُقُوبَتَیْنِ عُقُوبَةً فِی الدُّنْیَا؛ وَ عُقُوبَةً فِی الْآخِرَةِ فَفِی تَحْرِیمِ مَالِ الْیَتِیمِ اسْتِبْقَاءُ الْیَتِیمِ وَ اسْتِقْلَالُهُ لِنَفْسِهِ وَ السَّلَامَةُ لِلْعَقِبِ أنْ یُصِیبَهُمْ مَا أصَابَهُ لِمَا أوْعَدَ اللهُ عَزَّوَ جَلَّ فِیهِ مِنَ الْعُقُوبَةِ مَعَ مَا فِی ذَلِکَ مِنْ طَلَبِ الْیَتِیمِ بِثَأْرِهِ إذَا أدْرَکَ وَ وُقُوعِ الشَّحْنَاءِ وَ الْعَدَاوَةِ وَ الْبَغْضَاءِ حَتَّی یَتَفَانَوْا﴾. (1)

6-1- علی بن إبراهيم رحمة الله- ﴿وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُواْ مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً ضِعَافًا خَافُواْ عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللّهَ وَ لْیَقُولُواْ قَوْلًا سَدِیداً * إِنَّ اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ اَلْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً * فَإِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ لاَ تَظْلِمُوا اَلْیَتَامَی فَیُصِیبُ أَوْلاَدَکُمْ مِثْلُ مَا فَعَلْتُمْ بِالْیَتَامَی وَ إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا ظَلَمَ اَلرَّجُلُ اَلْیَتِیمَ وَ کَانَ مُسْتَحِلاًّ لَمْ یَحْفَظْ وُلْدَهُ وَ وَ کَلَهُمْ إِلَی أَبِیهِمْ وَ إِنْ کَانَ صَالِحاً حَفِظَ وُلْدَهُ فِی صَلاَحِ أَبِیهِمْ وَ اَلدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ أَمَّا اَلْجِدارُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی اَلْمَدِینَهِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً إِلَی قَوْلِهِ رَحْمَهً مِنْ رَبِّکَ لِأَنَّ اَللَّهَ لاَ یَظْلِمُ اَلْیَتَامَی لِفَسَادِ أَبِیهِمْ وَ لَکِنْ یَکِلُ اَلْوَلَدَ إِلَی أَبِیهِ وَ إِنْ کَانَ صَالِحاً حَفِظَ وَلَدَهُ بِصَلاَحِهِ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً﴾ ﴿10﴾

1- الكاظم السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِيِّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ سَمِعْتُ أَبِي مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام يَقُولُ دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدٍ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ نَعَمْ يَا عَمْرُو أَكْبَرُ الْكَبَائِرِ الْإِشْرَاكُ بِاللَّهِ يَقُولُ

ص: 46

5-1- امام رضا علیه السلام- خداوند متعال خوردن مال یتیم از روی ظلم و ستم را به دلیل مفسده های زیادی، حرام کرده است؛ آن مفسده ها عبارتند از: اوّل این که کسی که به زور، مال یتیم را بخورد، در کشتن او دست داشته است؛ چرا که یتیم نیازمند است و قادر به نگهداری و انجام امور خود نیست و کسی را ندارد که مانند پدر و مادرش مراقبت و کفایت از او را بر عهده بگیرد و اگر مالش را بخورد مانند این است که او را به قتل رسانده و بی چیز و ندار کرده است. علی رغم این که خداوند متعال، چنین کسی را از عذاب ترسانده و فرموده است: ﴿وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُواْ مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً ضِعَافًا خَافُواْ عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللّهَ وَ لْیَقُولُواْ قَوْلًا سَدِیداً﴾. و به گفته ی امام باقر علیه السلام، خداوند، دو مجازات را به خورنده ی مال یتیم وعده داده است: «مجازات در دنیا و مجازات در آخرت». در حرام دانستن مال یتیم، فوایدی است، از جمله این که یتیم بر روی پای خودش می ایستد و مستقل می شود و فرزندان کسی که مال یتیم را در دست دارد، از عواقب کارهایی که در حقّ یتیم انجام می دهد، مصون می مانند و نیز آن شخص از مجازاتی که خداوند و عده ی آن را داده است، نجات می یابد. علاوه بر این که در غیر این صورت، یتیم اگر به مرحله ی درک و فهم رسید، می تواند انتقامش را بگیرد و تا زمانی که هر دو بمیرند، کینه و دشمنی و نفرتی در میان آن ها ایجاد می شود.

6-1 علیّ بن ابراهيم رحمة الله- ﴿وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُواْ مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً ضِعَافًا خَافُواْ عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللّهَ وَ لْیَقُولُواْ قَوْلًا سَدِیدًا * إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِی بُطُونِهمْ نَارًا وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾، خداوند می فرماید: به ایتام ظلم نکنید که بر سر فرزندان شما همان که کردید می آید، خدای متعال وقتی کسی به یتیمی ستم کند و آن را حلال بداند، فرزندانش را حفظ نمی کند و آن ها را به پدرانشان وا می گذارد، اگر فرزند صالح بود، فرزندانشان را به جهت خوبی پدرانشان حفظ می کند و دلیل این سخن، بیان خداست که فرمود: و امّا آن دیوار، از آن دو نوجوان یتیم در آن شهر بود و زیر آن، گنجی متعلّق به آن دو وجود داشت و پدرشان مرد صالحی بود و پروردگار تو می خواست آن ها به حد بلوغ برسند و گنجشان را استخراج کنند. این رحمتی از پروردگارت بود .(کهف/82). زیرا خداوند به خاطر فساد پدر به یتیم ظلم نمی کند ولی فرزند را به پدرش را می گذارد، اگر صالح باشد فرزند هم به سبب صلاح پدر حفظ می شود».

* کسانی که اموال یتیمان را به ظلم و ستم می خورند، [در حقیقت]، تنها آتش می خورند؛ و به زودی در شعله های آتش [دوزخ] می سوزند. ﴿10﴾

1- امام کاظم علیه السلام- عبدالعظیم حسنی گوید: امام جواد علیه السلام از امام کاظم علیه السلام برای من حديث کرد: روزی عمروبن عبید خدمت پدرم امام صادق علیه السلام رسید و عرض کرد: «دوست دارم گناهان کبیره را از دیدگاه کتاب خدای عزّوجلّ بدانم». فرمود: «ای عمرو! بزرگ ترین گناهان کبیره شرک به خداست همان طور که خداوند می فرماید: زیرا هر کس شریکی برای خدا قرار دهد، خداوند بهشت را بر او حرام کرده است و جایگاه او دوزخ است و ستمکاران، یار و یاوری ندارند.

ص: 47

اَللَّهِ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اَللّهُ عَلَیْهِ اَلْجَنَّهَ وَ... أَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن عُبَيدِ بنِ زُرارَةَ قالَ: قُلتُ لِأَبي عَبدِ اللَّهِ علیه السلام أَخبِرنِي عَنِ الكَبائِرِ فَقالَ هُنَّ خَمسٌ وَ هُنَّ مِمَّا أوجَبَ اللَّهُ عَلَيهِنَّ النَّارَ قالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّ اللهَ لا یَغَْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ قَاَلَ إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَ لَ الْيَتَمَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ نَارًا وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾.(2)

3- الكاظم علیه السلام- ﴿مَنْ أَکَلَ مَالَ اَلْیَتِیمِ دِرْهَماً وَاحِداً ظُلْماً مِنْ غَیْرِ حَقٍّ یُخَلِّدُهُ اَللَّهُ فِی اَلنَّارِ﴾. (3)

4- الكاظم علیه السلام- ﴿أَنَّ أَکْلَ مَالِ اَلْیَتِیمِ مِنَ اَلْکَبَائِرِ اَلَّتِی وَعَدَ اَللَّهُ عَلَیْهَا اَلنَّارَ فَإِنَّ اَللَّهَ عَزَّ مِنْ قَائِلٍ یَقُولُ إِنَّ اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ اَلْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً﴾. (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَجْلَان أَبِي صَالِحٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَکْلِ مَالِ اَلْیَتِیمِ فَقَالَ هُوَ کَمَا قَالَ اَللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ اَلْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً﴾. (5)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ عَالَ يَتِيماً حَتَّى يَنْقَطِعَ يُثْمُهُ أَوْ يَسْتَغْنِيَ بِنَفْسِهِ أَوْ جَبَ اللَّهُ عَزَّوَجلَّ لَهُ الْجَنَّةَ كَمَا أَوْجَبَ النَّارَ لِمَنْ أَكَلَ مَالَ الْيَتِيمِ﴾. (6)

7- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ فِي يَدِهِ مَالٌ لِأَيْتَامٍ فَيَحْتَاجُ إِلَيْهِ فَيَمُدُّ يَدَهُ فَيَأْخُذُهُ وَ يَنْوِي أَنْ يَرُدَّهُ فَقَالَ لَا يَنْبَغِي لَهُ أَنْ يَأْكُلَ إِلَّا الْقَصْدَ لَا يُسْرِفُ فَإِنْ كَانَ مِنْ نِيَّتِهِ أَنْ لَا يَرُدَّهُ عَلَيْهِمْ فَهُوَ بِالْمَنْزِلِ الَّذِي قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامي ظُلْماً﴾. (7)

8- الباقر علیه السلام- ﴿فَلَمَّا أَذِنَ اللَّهُ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِي الْخُرُوجِ مِنْ مَكَّةَ إِلَي الْمَدِينَةِ بَنَي الْإِسْلَامَ عَلَي خَمْسٍ شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ إِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ وَ حِجِّ

ص: 48

(مائده/72). [گناه کبیره دیگر] خوردن اموال یتیم است [که آن هم در آخرت جز عذاب ثمره دیگری ندارد] چنان که خداوند متعال می فرماید: ﴿إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً﴾».

2- امام صادق علیه السلام- عبید بن زراره گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «گناهان کبیره را برای من بیان فرمایید». حضرت فرمود: «گناهان کبیره پنج عدد است که آتش جهنّم را بر مرتکب شونده واجب می کند. خداوند می فرماید: خداوند [هرگز] شرک را نمی بخشد!. (نساء/48)، و می فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَی ظُلْماً إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فی بُطُونِهِمْ نارًا وَ سَیَصْلَوْنَ سَعیرًا﴾».

3- امام کاظم علیه السلام- هرکس حتّی یک درهم از مال یتیم را به ناحق بخورد، خداوند او را در آتش جاودان می کند.

4- امام کاظم علیه السلام- خوردن مال یتیم از گناهان کبیره ای است که دوزخ بر آن وعده داده شده، زیرا خداوند عزّوجلّ می فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَی ظُلْماً إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فی بُطُونِهِمْ نارًا وَ سَیَصْلَوْنَ سَعیرًا﴾.

5- امام صادق علیه السلام- عجلان ابی صالح گوید: در مورد کسی که مال یتیم را می خورد از امام صادق علیه السلام پرسیدم. ایشان فرمود: «حال او مانند کسی است که خداوند در این آیه ی شریفه می فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَی ظُلْماً إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فی بُطُونِهِمْ نارًا وَ سَیَصْلَوْنَ سَعیرًا﴾».

6- امام صادق علیه السلام- هرکس سرپرستی یتیمی را تا وقتی که یتیمی [و احتیاج به سرپرست داشتن] او تمام شود یا این که [از نظر مالی] بی نیاز شود، برعهده بگیرد، خداوند همان گونه که برخورنده مال یتیم، عذاب جهنّم را واجب می کند، بر او بهشت را واجب می گرداند.

7- امام كاظم علیه السلام- احمد بن محمّد گوید: از امام کاظم علیه السلام در مورد مردی که مال یتیمانی در دست اوست، پرسیدم و این که به آن مال احتیاج پیدا کرده است و از آن برداشته و نیّت کرده است که آن را برگرداند. ایشان فرمود: «شایسته نیست که از این مال بخورد، مگر با میانه روی و اعتدال، و نباید اسراف کند، و اگر نیّتش این باشد که آن مال را به یتیمان باز نگرداند، به منزله ی کسی است که خداوند می فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا﴾».

8- امام باقر علیه السلام- هنگامی که خداوند اذن داد محمّد صلی الله علیه و آله از مکّه خارج شود و در مدینه اقامت کند، اسلام را بر مبنای پنج گواهی و شهادت استوار کرد، گواهی دادن بر وحدانیّت خداوند و رسالت حضرت رسول و بندگی او، و بر پا داشتن نماز و دادن زکات و حجّ خانه ی خدا و روزه ی ماه رمضان. در مدینه حدود و تقسیم ارث را بر آن حضرت نازل کرد، و از گناهان و معصیت هایی

ص: 49

الْبَیْتِ وَ صِیَامِ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْحُدُودَ وَ قِسْمَهَ الْفَرَائِضِ وَ أَخْبَرَهُ بِالْمَعَاصِی الَّتِی أَوْجَبَ اللَّهُ عَلَیْهَا وَ بِهَا النَّارُ لِمَنْ عَمِلَ بِهَا... وَ أَنْزَلَ فِی مَالِ الْیَتِیمِ مَنْ أَکَلَهُ ظُلْماً إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً وَ ذَلِکَ أَنَّ آکِلَ مَالِ الْیَتِیمِ یَجِیءُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَ النَّارُ تَلْتَهِبُ فِی بَطْنِهِ حَتَّی یَخْرُجَ لَهَبُ النَّارِ مِنْ فِیهِ یَعْرِفُ أَهْلُ الْجَمْعِ أَنَّهُ آکِلُ مَالِ الْیَتِیمِ﴾. (1)

9- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی اَلسَّمَاءِ رَأَیْتُ قَوْماً تُقْذَفُ فِی أَجْوَافِهِمُ اَلنَّارُ وَ تَخْرُجُ مِنْ أَدْبَارِهِمْ فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلاَءِ یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَؤُلاَءِ اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ اَلْیَتامی ظُلْماً﴾. (2)

10- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَم قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ یُبْعَثُ نَاسٌ عَنْ قُبُورِهِمْ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ تَأَجَّجُ أَفْوَاهُهُمْ نَاراً فَقِيلَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ هَوْلَاءِ قَالَ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾. (3)

11- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَوْ أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام قَال: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَكَلَ مَالَ الْیَتِیمِ هَلْ لَهُ تَوْبَةٌ قَالَ یَرُدُّ بِهِ إِلَی أَهْلِهِ قَالَ ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِنَّ الَّذِینَ یَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْكُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا﴾. (4)

12- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ اَلرَّجُلِ یَکُونُ لِلرَّجُلِ عِنْدَهُ اَلْمَالُ إِمَّا یَبِیعُ أَوْ یُقْرِضُ فَیَمُوتُ وَ لَمْ یَقْضِهِ إِیَّاهُ فَیَتْرُکُ أَیْتَاماً صِغَاراً فَیَبْقَی لَهُمْ عَلَیْهِ فَلاَ یَقْضِیهِمْ أَ یَکُونُ مِمَّنْ یَأْکُلُ مَالَ اَلْیَتِیمِ ظُلْماً قَالَ إِذَا کَانَ یَنْوِی أَنْ یُؤَدِّیَ إِلَیْهِمْ فَلاَ قَالَ اَلْأَحْوَلُ سَأَلْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلاَمُ إِنَّمَا هُوَ اَلَّذِی یَأْکُلُهُ وَ لاَ یُرِیدُ أَدَاءَهُ مِنَ اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ اَلْیَتامی قَالَ نَعَمْ﴾. (5)

13- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ اِبْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ: لَمَّا نَزَلَ إِنَّ اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ اَلْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً أَخْرَجَ کُلُّ مَنْ کَانَ عِنْدَهُ یَتِیمٌ وَ سَأَلُوا رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی إِخْرَاجِهِمْ فَأَنْزَلَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلْیَتامی قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ وَ اَللّهُ یَعْلَمُ اَلْمُفْسِدَ مِنَ اَلْمُصْلِحِ وَ قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لاَ بَأْسَ أَنْ تَخْلِطَ طَعَامَکَ بِطَعَامِ اَلْیَتِیمِ فَإِنَّ اَلصَّغِیرَ یُوشِکُ أَنْ یَأْکُلَ کَمَا یَأْکُلُ اَلْکَبِیرُ وَ أَمَّا اَلْکِسْوَهُ وَ غَیْرُهَا فَیُحْسَبُ عَلَی کُلِّ رَأْسٍ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ کَمْ یَحْتَاجُ إِلَیْهِ﴾. (6)

ص: 50

که موجب دخول در آتش می گردد آگاه ساخت... درباره ی کسانی که مال ایتام را از روی ظلم می خورند فرمود: ﴿إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً﴾ روز قیامت که برپا شود خورندهی مال یتیم در پیشگاه خداوند حاضر می گردد، در حالی که آتش از شکم او شعله می کشد به طوری که شعله ها از دهانش بیرون می گردند، در این هنگام، اهل قیامت همه متوجّه می گردند که او خورنده ی مال یتیمان بوده است.

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- زمانی که به معراج رفتم، قومی را دیدم که آتش به روی شکم هایشان پرتاب می شود و از پشت آنان خارج می گردد. گفتم: «ای جبرئیل علیه السلام! اینان کیستند»؟ گفت: ﴿الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَی ظُلْمًا﴾.

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام باقر علیه السلام روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «در روز قیامت، مردمانی از قبرهایشان برمی خیزند که از دهانشان آتش، زبانه می کشد. به ایشان گفتند: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! اینان کیستند»؟ فرمود: «کسانی که اموال یتیمان را به ظلم و ستم می خورند، [در حقیقت]، تنها آتش می خورند؛ و به زودی در شعله های آتش [دوزخ] می سوزند».

11- امام کاظم علیه السلام- سماعه گوید: از امام کاظم علیه السلام در مورد خورنده ی مال یتیم پرسیدم: «آیا برای او راه توبه نیز وجود دارد»؟ فرمود: «باید آن مال را به صاحبانش برگرداند چرا که خداوند می فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً﴾».

12- امام کاظم علیه السلام- از ایشان در مورد مردی پرسیدم که مالی را به صورت معامله یا قرض از کسی نزد خود داشت و هنوز قرض آن فرد را پرداخت نکرده بود که او (طلبکار) از دنیا رفت و یتیمان خردسالی نیز پس از او باقی ماندند که این قرض به آنان می رسید و او نتوانست قرض آنان را بدهد. آیا او جزو کسانی است که مال یتیم را به زور می خورند؟ فرمود: «اگر قصد پرداخت قرضشان را دارد، خیر». احول می گفت: «از امام کاظم علیه السلام پرسیدم: «کسی که [چنین] مالی را می خورد و قصد پرداخت آن را ندارد، جزء کسانی که اموال یتیمان را می خورند می باشد»؟ فرمود: «بله».

13- امام صادق علیه السلام- وقتى آيه: ﴿إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً﴾ نازل شد هرکس یتیمی نزد خود داشت [از ترس این آیه] او را بیرون کرد و از رسول خدا صلی الله علیه و آله در این مورد نظر خواستند، و خداوند تبارک و تعالی این آیه را فرستاد: ﴿يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْيَتامى قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ﴾. و امام صادق علیه السلام فرمود: «باکی ندارد که هم خوراک یتیم باشی [با حصه برابر] زیرا افراد خردسال نیز [تقریباً] به اندازه ی بزرگسال می خورند و امّا در مورد پوشاک و دیگر احتیاجات برای افراد (یتیم) کوچک و بزرگ باید به میزانی که احتیاج دارند داده شود».

ص: 51

14- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَصْلَحَكَ اللَّهُ مَا أَیْسَرُ مَا یَدْخُلُ بِهِ الْعَبْدُ النَّارَ؟ قَالَ مَنْ أَكَلَ مِنْ مَالِ الْیَتِیمِ دِرْهَماً وَ نَحْنُ الْیَتِیمُ﴾. (1)

15- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَحَدِهِمَا، قَالَ قُلْتُ فِی كَمْ تَجِبُ لِأَكْلِ مَالِ الْیَتِیمِ النَّارُ؟ قَالَ فِی دِرْهَمَیْنِ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿يُوصِيكُمُ اَللّهُ فِي أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِساءً فَوْقَ اِثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً فَلَهَا اَلنِّصْفُ وَ لِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا اَلسُّدُسُ مِمّا تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ اَلثُّلُثُ فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ اَلسُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِها أَوْ دَيْنٍ آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ لا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعاً فَرِيضَةً مِنَ اَللّهِ إِنَّ اَللّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً﴾ ﴿11﴾

14- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «خداوند به شما خیر دهد، چه عملی بنده را به راحتی وارد جهنّم می کند»؟ فرمود: «هر که در همی از مال یتیم بخورد. و ما یتیمانیم [و خمس، مال ما به حساب می آید].

15- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «با چه مقدار از خوردن مال یتیم، آتش جهنّم بر شخص واجب می شود»؟ فرمود: «حتّی با دو درهم».

* خداوند درباره ی فرزندانتان به شما سفارش می کند که سهم [میراث] پسر، به اندازه ی سهم دو دختر باشد؛ و اگر فرزندان شما، [دو دختر و] بیش از دو دختر باشند، دو سوّم میراث از آن آن هاست؛ و اگر یک دختر باشد، نیمی [از میراث]، از آن اوست. و برای هر یک از پدر و مادر میّت، یک ششم میراث است، اگر او فرزندی داشته باشد؛ و اگر فرزندی نداشته باشد، و [تنها] پدر و مادرش از او ارث می برند، برای مادر او یک سوّم است [و بقیّه از آن پدر است]؛ و اگر او برادرانی داشته باشد، مادرش یک ششم می برد [و پنج ششم باقی مانده، برای پدر است و همه ی این ها]، بعد از انجام وصیّتی است که او کرده، و بعد از ادای دین است- شما نمی دانید پدران [و مادران] و فرزندانتان، کدام یک برای شما سودمندترند- این فریضه ی الهی است؛ و خداوند، دانا و حکیم است. ﴿11﴾

هُنَّ أضْعَفُ مِنَ الرِّجَالِ وَ أقَلُّ حِیلَةً؟ فَقَالَ لِأنَّ اللهِ عَزَّوَجَلَّ فَضَّلَ الرِّجَالَ عَلَی النِّسَاءِ بِدَرَجَةٍ وَ لِأنَّ النِّسَاءَ یَرْجِعْنَ عِیَالًا عَلَی الرِّجَالِ﴾. (1)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ کَیْفَ صَارَ اَلْمِیرَاثُ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ فَقَالَ لِأَنَّ اَلْحَبَّاتِ اَلَّتِی أَکَلَهَا آدَمُ علیه السلام وَ حَوَّاءُ فِی اَلْجَنَّهِ کَانَتْ ثَمَانِیَهَ عَشَرَ أَکَلَ آدَمُ علیه السلام مِنْهَا اِثْنَتَیْ عَشْرَهَ حَبَّهً وَ أَکَلَتْ حَوَّاءُ سِتّاً فَلِذَلِکَ صَارَ اَلْمِیرَاثُ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ﴾. (2)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن أَبِي الحَسَنِ الرَّضَا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَّهُ فَسَأَلَهُ شَامِيُّ عَنْ مَسَائِلِ فَكَانَ فِيمَا سَأَلَهُ: سَأَلَ الشَّامِيُّ أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ لِمَ صَارَ الْمِيرَاثُ لِلذَّكَر مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ قَالَ مِنْ قِبَلِ اَلسُّنْبُلَهِ کَانَ عَلَیْهَا ثَلاَثُ حَبَّاتٍ فَبَادَرَتْ إِلَیْهَا حَوَّاءُ فَأَکَلَتْ مِنْهَا حَبَّهً وَ أَطْعَمَتْ آدَمَ علیه السلام حَبَّتَیْنِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ وَرِثَ اَلذَّکَرُ مِثْلَ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ﴾. (3)

6-1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ وَ تَرَکَ بَنِینَ وَ بَنَاتٍ [فَ] لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ﴾. (4)

7-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿اَلْفَرَائِضُ مِنْ سِتَّهِ أَسْهُمٍ اَلثُّلُثَانِ أَرْبَعَهُ أَسْهُمٍ وَ اَلنِّصْفُ ثَلاَثَهُ أَسْهُمٍ وَ اَلثُّلُثُ سَهْمَانِ وَ اَلرُّبُعُ سَهْمٌ وَ نِصْفٌ وَ اَلثُّمُنُ ثَلاَثَهُ أَرْبَاعِ سَهْمٍ وَ لاَ یَرِثُ مَعَ اَلْوَلَدِ إِلاَّ اَلْأَبَوَانِ وَ اَلزَّوْجُ وَ اَلْمَرْأَهُ وَ لاَ یَحْجُبُ اَلْأُمَّ عَنِ اَلثُّلُثِ إِلاَّ اَلْوَلَدُ وَ اَلْإِخْوَهُ وَ لاَ یُزَادُ اَلزَّوْجُ عَنِ اَلنِّصْفِ وَ لاَ یُنْقَصُ مِنَ اَلرُّبُعِ وَ لاَ تُزَادُ اَلْمَرْأَهُ عَلَی اَلرُّبُعِ وَ لاَ تُنْقَصُ عَنِ اَلثُّمُنِ وَ إِنْ کُنَّ أَرْبَعاً أَوْ دُونَ ذَلِکَ فَهُنَّ فِیهِ سَوَاءٌ وَ لاَ تُزَادُ اَلْإِخْوَهُ مِنَ اَلْأُمِّ عَلَی اَلثُّلُثِ وَ لاَ یُنْقَصُونَ مِنَ اَلسُّدُسِ وَ هُمْ فِیهِ سَوَاءٌ اَلذَّکَرُ وَ اَلْأُنْثَی وَ لاَ یَحْجُبُهُمْ عَنِ اَلثُّلُثِ إِلاَّ اَلْوَلَدُ وَ اَلْوَالِدُ وَ اَلدِّیَهُ تُقْسَمُ عَلَی مَنْ أَحْرَزَ اَلْمِیرَاثَ﴾. (5)

8-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ جَابِرٍ أَنَّ سَعْدَ بْنَ الرَّبِیعِ قُتِلَ یَوْمَ أُحُدٍ وَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله زَارَ امْرَأَتَهُ فَجَاءَتْ بِابْنَتَیْ سَعْدٍ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَبَاهُمَا قُتِلَ یَوْمَ أُحُدٍ وَ أَخَذَ عَمُّهُمَا الْمَالَ کُلَّهُ وَ لَا تُنْکَحَانِ إِلَّا وَ لَهُمَا مَالٌ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَیَقْضِی اللَّهُ فِی ذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی یُوصِیکُمُ اللَّهُ

ص: 54

ضعیف تر و کم چاره تر از مردانند»؟ فرمود: «برای این خداوند متعال، مردان را [در مباحث مالی] یک درجه بر زنان برتری داد که هزینه ی زنان بر عهده ی مردان است».

4-1- امام صادق علیه السلام- علی بن سالم گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «چرا سهم میراث پسر، به اندازه ی سهم دو دختر می باشد»؟ حضرت فرمود: «به خاطر آن که حبّه هایی که آدم و حوا در بهشت از آن ها تناول کردند هیجده حبّه بود، آدم علیه السلام دوازده تا و حوّا شش تا از آن را خورد لذا میراث مذکّر دو برابر مؤنّث گردید».

5-1- امام علی علیه السلام- امام رضا علیه السلام از پدرانش روایت می کند که امام علی علیه السلام فرمود: مردی از اهل شام از امام علی علیه السلام پرسید: «چرا» میراث پسر دو برابر دختر است»؟ فرمود: «به خاطر آن سمبله و گندمی [که در بهشت بود که سه دانه و حبّه داشت و حوّا قصد خوردن آن کرد و یک حبّه از آن را خورد و دو حبّه را به آدم علیه السلام داد [که بخورد]، به خاطر همین سهم میراث پسر، به اندازه ی سهم دو دختر می باشد».

6-1- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- اگر مردی بمیرد و فرزندان پسر و دختری پس از او باقی بمانند، سهم میراث پسر، به اندازه ی سهم دو دختر می باشد.

7-1- امام علی علیه السلام- ابی عمر عبدی از حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام نقل کرده که می فرمود: فرائض را از شش سهم حساب می کنند، بنابراین ثلثان، چهار سهم از ششم سهم بوده و نصف سه سهم از آن منظور شده و ثلث، دو سهم و ربع، یک سهم و نیم و ثمن، سه چهارم یک سهم از شش سهم می باشد. با بودن فرزند هیچکدام از ورّاث ارث نبرده، مگر پدر و مادر و شوهر و همسر. مادر را از ثلثی که نصیبش می باشد محجوب و ممنوع نمی کند مگر فرزند و برادران میّت که از او به جا مانده باشند. شوهر میّت نه بیش از نصف ارث برده و نه کم تر از ربع، چنان چه همسر و زن میّت، بیش از ربع و کم تر از ثمن نمی برد، اعمّ از آن که از میّت چهار زن مانده باشند یا کم تر، پس در جایی که از میّت چهار همسر به جا مانده، جملگی ربع یا ثُمُن را بین خود بالسویّه تقسیم می کنند. خواهران و برادران مادری میّت بیش تر از ثلث ارث نبرده، چنان چه از سُدُس نیز کم تر نمی برند. قابل توجّه آن که ثلث یا سدس را باید بین خود به طور مساوی تقسیم کنند و ذکور و اناث آن ها با هم بالسّویه می برند و تنها کسی که ایشان را از ثلث منع می کند و آن را به سدس کاهش می دهد، فرزند و پدر میّت باشند. در پایان حضرت فرمودند: دیه مقتول را بین کسانی باید توزیع کرد که ارث می برند.

8-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- جابر نقل می کند: سعد بن ربیع در جنگ احد شهید شد، [روزی] پیامبر همسر او را دید و آن زن دو دختر خود را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورد و گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! پدر این دو دختر در جنگ احد کشته شده و عموی اینان، همه ی مال و ارث آنان را گرفته است و به این خاطر آن دو نمی توانند ازدواج کنند مگر آن که مالی داشته باشند پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند به زودی در این مورد حکم می کند. سپس خداوند این آیه را نازل کرد: ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلادِكُمْ

ص: 55

أَوْلادِكُمْ حَتَّى خَتَمَ اَلْآيَةَ فَدَعَا اَلنَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ عَمَّهُمَا وَ قَالَ لَهُ أَعْطِ اَلْجَارِيَتَيْنِ اَلثُّلُثَيْنِ وَ أَعْطِ أُمَّهُمَا اَلثُّمُنَ وَ مَا بَقِيَ فَلَكَ﴾. (1)

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَرَکَ إِخْوَةً وَ أَخَوَاتٍ لِأَبٍ وَ أُمٍّ وَ جَدّاً قَالَ الْجَدُّ کَوَاحِدٍ مِنَ الْإِخْوَةِ الْمَالُ بَیْنَهُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ﴾. (2)

10-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اَلْجَدَّ مَعَ اَلْإِخْوَهِ مِنَ اَلْأَبِ یَصِیرُ مِثْلَ وَاحِدٍ مِنَ اَلْإِخْوَهِ مَا بَلَغُوا قَالَ قُلْتُ رَجُلٌ تَرَکَ أَخَاهُ لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ وَ جَدَّهُ (أَوْ أَخَاهُ لِأَبِیهِ) أَوْ قُلْتُ تَرَکَ جَدَّهُ وَ أَخَاهُ لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ فَقَالَ اَلْمَالُ بَیْنَهُمَا وَ إِنْ کَانَا أَخَوَیْنِ أَوْ مِائَهً فَلَهُ مِثْلُ نَصِیبِ وَاحِدٍ مِنَ اَلْإِخْوَهِ قَالَ قُلْتُ رَجُلٌ تَرَکَ جَدَّهُ وَ أُخْتَهُ فَقَالَ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ وَ إِنْ کَانَتَا أُخْتَیْنِ فَالنِّصْفُ لِلْجَدِّ وَ اَلنِّصْفُ اَلْآخَرُ لِلْأُخْتَیْنِ وَ إِنْ کُنَّ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ فَعَلَی هَذَا اَلْحِسَابِ وَ إِنْ تَرَکَ إِخْوَهً وَ أَخَوَاتٍ لِأَبٍ وَ أُمٍّ أَوْ لِأَبٍ وَ جَدّاً فَالْجَدُّ أَحَدُ اَلْإِخْوَهِ وَ اَلْمَالُ بَیْنَهُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ وَ قَالَ زُرَارَهُ هَذَا مِمَّا لاَ یُؤْخَذُ عَلَیَّ فِیهِ قَدْ سَمِعْتُهُ مِنْ أَبِیهِ وَ مِنْهُ قَبْلَ ذَلِکَ وَ لَیْسَ عِنْدَنَا فِی ذَلِکَ شَکٌّ وَ لاَ اِخْتِلاَفٌ﴾. (3)

11-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ رَجُلٍ تَرَکَ أَخَاهُ لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ وَ جَدَّهُ قَالَ اَلْمَالُ بَیْنَهُمَا نِصْفَانِ فَإِنْ کَانَا أَخَوَیْنِ أَوْ مِائَهً کَانَ اَلْجَدُّ مَعَهُمْ کَوَاحِدٍ مِنْهُمْ (یُصِیبُ اَلْجَدَّ) مَا یُصِیبُ وَاحِداً مِنَ اَلْإِخْوَهِ قَالَ وَ إِنْ تَرَکَ أُخْتَهُ وَ جَدَّهُ فَلِلْجَدِّ سَهْمَانِ وَ لِلْأُخْتِ سَهْمٌ وَ إِنْ کَانَتَا أُخْتَیْنِ فَلِلْجَدِّ اَلنِّصْفُ وَ لِلْأُخْتَیْنِ اَلنِّصْفُ قَالَ وَ إِنْ تَرَکَ إِخْوَهً وَ أَخَوَاتٍ وَ جَدّاً کَانَ اَلْجَدُّ کَوَاحِدٍ مِنَ اَلْإِخْوَهِ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ﴾. (4)

12-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ یُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ زُرَارَةَ قَدْ رَوَی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ لَا یَرِثُ مَعَ الْأُمِّ وَ الْأَبِ وَ الِابْنِ وَ الْبِنْتِ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ شَیْئاً إِلَّا زَوْجٌ أَوْ زَوْجَةٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَمَّا مَا رَوَاهُ زُرَارَةُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَلَا یَجُوزُ لِی رَدُّهُ وَ أَمَّا فِی الْكِتَابِ فِی سُورَةِ النِّسَاءِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ یُوصِیكُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ فَإِنْ كُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا

ص: 56

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله عموی آن ها را خواند و فرمود: «به آن دو دختر، ثلث (دو سوّم) مال را بده و ثُمُن (یک هشتم) آن را به مادرشان بده و باقی آن مال توست».

9-1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام درباره مردی سؤال کردم که برادران و خواهرانی ابوینی و یک جدی از خود به جای گذاشته است، امام علیه السلام فرمود: «جدّ مانند یکی از برادران است، و مال به قاعده ى لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظَّ الْأُنْثَيَيْنِ میان ایشان قسمت می شود».

10-1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن سنان نقل می کند که امام صادق علیه السلام فرمود: «جدّ و برادران پدر در دریافت ارث، مانند یکی از برادران شخص مرده هستند». گفتم: «حکم ارث در مورد فردی که از او فقط برادر پدرش و مادرش و جدّش [یا برادر پدرش] باقی مانده اند چیست؟ در جایی دیگر پرسیدم: حکم ارث در مورد مردی که از او فقط جدّش و برادر پدرش و مادرش باقی مانده چیست»؟ امام فرمود: «چه دو برادر باشند و چه صد برادر، ارث بین آن ها تقسیم می شود و به جدّ شخص متوفی، یک سهم که معادل سهم برادران است می رسد». گفتم: «حکم ارث درمورد مردی که از او فقط جدّش و خواهرش باقی مانده اند چیست»؟ فرمود: «سهم مرد، دو برابر زن است و اگر دو خواهر باشند، نصف ارث برای جد و نصف دیگر برای آن دو خواهر است و اگر تعداد خواهران بیش تر از این باشد، روش محاسبه به همین شکل است و اگر از شخص متوفی فقط یک خواهر و خواهران پدری و مادری یا خواهران پدری و جدّش زنده باشند، در حکم ارث، جدّ او مانند یکی از برادران او محاسبه می شود و در بین آنان، ارث را به نسبت دو به یک، بین مرد و زنشان تقسیم می کنند؛ زراره گفته است: این مطلب را من از جانب خودم نگفته ام بلکه این مطلب را از معصوم و پدرانش شنیده بودم و نزد ما (شیعه) در این مسأله هیچ شکّ و اختلافی نیست».

11-1- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد [حکم ارث در مورد] مردی پرسیدم که از او برادری پدری و مادری به همراه جدّش باقی مانده اند. فرمود: «بین آن ها به دو قسمت تقسیم می شود، چه دو برادر باشند چه صد برادر و حکم جد مانند حکم یکی از برادران است و همان مقدار ارث می برد و فرمود: اگر از او خواهرش و جدّش باقی بماند، برای جدّش، دو سهم و برای خواهرش یک سهم خواهد بود. امّا اگر دو خواهر بودند، برای جد، نصف مال و نصف دیگر مال آن دو خواهر است. اگر از او برادران و خواهران و جد باقی بماند، جد در حکم یکی از برادران است و لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظَّ الْأُنْثَيَيْنِ».

12-1- امام باقر علیه السلام- یونس بن عمّار گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: زراره از امام باقر علیه السلام روایت می کند که همراه با مادر و پدر و پسر و دختر، هیچ کس دیگر ارث نمی برد مگر شوهر و همسر». امام صادق علیه السلام فرمود: «من اجازه ی رد کردن آن چه از زراره از قول پدرم امام باقر علیه السلام روایت کردی را ندارم. امّا آن چه در کتاب خدا در سوره ی نساء است این است که فرمود: ﴿يُوصِيكُمُ اَللّهُ فِي أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِساءً فَوْقَ اِثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً فَلَهَا اَلنِّصْفُ وَ لِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا اَلسُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ

ص: 57

تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ یَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ یَعْنِی إِخْوَةً لِأَبٍ وَ أُمٍّ وَ إِخْوَةً لِأَبٍ وَ الْكِتَابُ مَأْنُوسٌ قَدْ وَرَّثَ هَاهُنَا مَعَ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام فَلَا یُورَثُ الْبَنَاتُ إِلَّا الثُّلُثَیْنِ﴾. (1)

13-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی رَجُلٍ مَاتَ وَ تَرَکَ اِبْنَتَیْهِ وَ أَبَاهُ قَالَ لِلْأَبِ اَلسُّدُسُ وَ لِلاِبْنَتَیْنِ اَلْبَاقِی قَالَ وَ لَوْ تَرَکَ بَنَاتٍ وَ بَنِینَ لَمْ یَنْقُصِ اَلْأَبُ مِنَ اَلسُّدُسِ شَیْئاً قُلْتُ لَهُ فَإِنَّهُ تَرَکَ بَنَاتٍ وَ بَنِینَ وَ أُمّاً قَالَ لِلْأُمِّ اَلسُّدُسُ وَ اَلْبَاقِی یُقْسَمُ لَهُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ﴾. (2)

14-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَرَکَ خَالَهُ وَ جَدَّهُ قَالَ اَلْمَالُ بَیْنَهُمَا وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَرَکَ أُخْتَهُ وَ أَخَاهُ وَ جَدَّهُ فَقَالَ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ لِلْجَدِّ سَهْمَانِ وَ لِلْأَخِ سَهْمَانِ وَ لِلْأُخْتِ سَهْمٌ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَرَکَ أُخْتَهُ وَ جَدَّهُ قَالَ اَلْمَالُ بَیْنَهُمَا﴾. (3)

15-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ (سَلَمَهَ بْنِ مُحْرِزٍ) عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی حَدِیثٍ أَنَّهُ قَالَ فِی اِبْنِ عَمٍّ وَ خَالَهٍ قَالَ اَلْمَالُ لِلْخَالَهِ وَ قَالَ فِی اِبْنِ عَمٍّ وَ خَالٍ قَالَ اَلْمَالُ لِلْخَالِ وَ قَالَ فِی اِبْنِ عَمٍّ وَ اِبْنِ خَالَهٍ قَالَ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ﴾. (4)

16-1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿یُوصِیكُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ قَالَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ وَ تَرَكَ بَنِینَ وَ بَنَاتٍ فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ فَإِنْ كُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ یَعْنِی إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ وَ تَرَكَ أَبَوَیْنِ وَ ابْنَتَیْنِ فَلِلْأَبَوَیْنِ السُّدُسَانِ وَ لِلِابْنَتَیْنِ الثُّلُثَانِ وَ إِنْ كَانَتِ الِابْنَةُ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَ لِأَبَوَیْهِ لِكُلِ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ وَ بَقِیَ سَهْمٌ یُقْسَمُ عَلَی خَمْسَةِ أَسْهُمٍ فَمَا أَصَابَ ثَلَاثَةَ أَسْهُمٍ فَلِلِابْنَةِ وَ مَا أَصَابَ اثْنَتَیْنِ فَلِلْأَبَوَیْنِ فَإِنْ كَانَ لِلْمَیِّتِ إِخْوَةٌ وَ أَخَوَاتٌ مِنْ قِبَلِ الْأَبِ وَ الْأُمِّ أَوْ مِنْ قِبَلِ الْأَبِ وَحْدَهُ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ وَ لِلْأَبِ خَمْسَةُ أَسْدَاسٍ فَإِنَّ الْإِخْوَةَ وَ الْأَخَوَاتِ مِنْ قِبَلِ الْأَبِ هُمْ فِی عِیَالِ الْأَبِ وَ تَلْزَمُهُ مَئُونَتُهُمْ فَهُمْ یَحْجُبُونَ الْأُمَّ عَنِ الثُّلُثِ وَ لَا یَرِثُونَ﴾. (5)

ص: 58

أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ اَلثُّلُثُ فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ اَلسُّدُسُ﴾ که منظور برادران پدری و مادری و برادران پدری است و این [حکم، که از] کتاب [اخذ شده] مأنوس و متداول است، که از انبیاء علیهم السلام تا به این جا به ارث رسیده، پس بدان که دختران [اگر زیاد باشند] بیش تر از دو سوّم ارث نمی برند».

13-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد مردی که مرده و ورثه ای او دو دخترش و پدرش است، پرسیدند. فرمود: «برای پدر او سُدُس (یک ششم) باقی برای دو دختر است و حتی اگر دختران بیش تر و پسرانی نیز می داشت، از سهم یک ششم مربوط به پدر آن مرده، هیچ چیز کم نمی شد». گفتم: «اگر فقط دختران و پسران و مادر خود را به عنوان ورثه داشته باشد چه»؟ فرمود: «یک ششم به مادر می رسد و باقی بین آن ها، با رعایت لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظَّ الْأُنْثَيَيْنِ نسبت دو به یک برای مردها نسبت به زن ها، داده می شود».

14-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد مردی که دایی و پدر بزرگش ورثه او هستند، سؤال کردم. فرمود: «مال بین آن دو [مساوی] تقسیم می شود». از مردی که خواهر و برادرش و پدربزرگش ورثه ی او هستند، پرسیدم. فرمود: «اوّلاً برای مرد دو برابر زن است، سپس برای پدر بزرگ او دو سهم و برای برادرش دو سهم و برای خواهرش یک سهم می باشد». و درباره ی مردی که فقط خواهر و جدّش را [به عنوان] ورثه دارد، پرسیدم. فرمود: «بینشان (مساوی) تقسیم می شود».

15-1- امام صادق علیه السلام- سلمة بن محرز روایت می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر ورثه، پسر عمو و خاله باشد، مال به خاله می رسد و اگر ورثه، پسر عمو و دایی باشد، مال به دایی می رسد ولی اگر ورثه پسر عمو و پسر خاله باشند، طبق قاعده لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظَّ الْأُنْثَيَيْنِ می باشد».

16-1- علیّ بن ابراهيم رحمة الله- يُوصِيكُمُ اللهُ فِي أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظَّ الْأُنْثَيَيْنِ؛ وقتى مردى فوت کرد و از او پسرها و دخترهایی باقی ماندند [قاعده ی تقسیم ارث این است که] برای مرد دو برابر زن، سهم از ارث می رسد، و فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظَّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَك یعنی اگر مردی بمیرد و پدر و مادرش و دو دختر از او باقی بمانند، به پدر و مادر دو ششم و به دو دختر دو سوّم می رسد؛ و اگر یک دختر باشد، یک دوّم به او و به هر یک از پدر و مادرش، دو ششم می رسد و یک سهم باقی می ماند که به پنج سهم تقسیم می شود، بخشی که شامل سه سهم باشد از آن دختر و بخشی که شامل دو سهم است برای پدر و مادر است. اگر مرده برادران و خواهرانی از طرف پدر و مادر، یا از فقط از طرف پدر داشته باشد، یک ششم برای مادرش و پنج ششم برای پدرش است، چرا که برادران و خواهران پدری در نفقه پدر هستند و پدر موظف است هزینه و مخارج آن ها را بپردازد و در واقع آنان مانع از این می شوند که به مادر یک سوم ارث تعلق گیرد و آنان ارث نمی برند.

ص: 59

17-1- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنْ تَرَكَ خَالًا وَ خَالَةً وَ عَمّاً وَ عَمَّةً فَلِلْخَالِ وَ الْخَالَةِ الثُّلُثُ بَيْنَهُمَا بِالسَّوِيَّةِ وَ مَا بَقِيَ فَلِلْعَمِّ وَ الْعَمَّةِ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ﴾. (1)

18-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اَلْمَیِّتَ إِذَا مَاتَ وَ تَرَکَ أَوْلاَداً ذُکُوراً وَ إِنَاثاً لاَ وَارِثَ لَهُ غَیْرُهُمْ فَمَالُهُ بَیْنَهُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ فَإِنْ لَمْ یَتْرُکْ غَیْرَ وَلَدٍ وَاحِدٍ ذَکَرٍ فَالْمِیرَاثُ لَهُ کُلُّهُ وَ إِنْ تَرَکَ اِبْنَهً وَاحِدَهً فَلِلاِبْنَهِ اَلنِّصْفُ بِالْمِیرَاثِ اَلْمُسَمَّی وَ یُرَدُّ عَلَیْهَا اَلنِّصْفُ اَلثَّانِی بِالرَّحِمِ إِذَا لَمْ یَکُنْ لِلْمَیِّتِ مَنْ هُوَ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْهَا رَحِماً﴾. (2)

19-1- فقه الرّضا علیه السلام- ﴿إِذَا تَرَکَ الرَّجُلُ أَخَاهُ لِأَبِیهِ وَ أَخَاهُ لِأُمِّهِ وَ أَخَاهُ لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ فَلِلْأَخِ مِنَ الْأُمِّ السُّدُسُ وَ مَا بَقِیَ فَلِلْأَخِ مِنَ الْأُمِّ وَ الْأَبِ وَ سَقَطَ الْأَخُ مِنَ الْأَبِ وَ کَذَلِکَ إِذَا تَرَکَ ثَلَاثَ أَخَوَاتٍ مُتَفَرِّقَاتٍ فَلِلْأُخْتِ مِنَ الْأُمِّ السُّدُسُ فَمَا بَقِیَ فَلِلْأُخْتِ مِنَ الْأُمِّ وَ الْأَبِ فَإِنْ تَرَکَ أَخَوَیْنِ لِلْأُمِّ أَوْ أَخاً وَ أُخْتاً لِأُمٍّ أَوْ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ أَوْ أُخْتاً لِأَبٍ وَ أُمٍّ أَوْ لِأَبٍ أَوْ إِخْوَهً وَ أَخَوَاتٍ لِأَبٍ وَ أُمٍّ أَوْ لِأُمٍّ فَلِلْإِخْوَهِ وَ الْأَخَوَاتِ مِنَ الْأَبِ وَ الْأُمِّ وَ مِنَ الْأَبِ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ وَ کَذَلِکَ سَهْمُ أَوْلَادِهِمْ عَلَی هَذَا فَإِنْ تَرَکَ أَخاً لِأَبٍ وَ أُمٍّ وَ جَدّاً الْمَالُ بَیْنَهُمَا نِصْفَانِ وَ کَذَلِکَ إِذَا تَرَکَ أَخاً لِأَبٍ وَ جَدّاً فَالْمَالُ بَیْنَهُمَا نِصْفَانِ فَإِنْ تَرَکَ أَخاً لِأُمٍّ وَ جَدّاً فَلِلْأَخِ مِنَ الْأُمِّ السُّدُسُ وَ مَا بَقِیَ فَلِلْجَدِّ فَإِنْ تَرَکَ أُخْتَیْنِ أَوْ أَخَوَیْنِ أَوْ أَخاً وَ أُخْتاً لِأُمٍّ أَوْ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ وَ جَدّاً فَلِلْإِخْوَهِ وَ الْأَخَوَاتِ مِنَ الْأُمِّ الثُّلُثُ بَیْنَهُمْ بِالسَّوِیَّهِ وَ مَا بَقِیَ فَلِلْجَدِّ وَ إِنْ تَرَکَ أَخاً لِأُمٍّ أَوْ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ وَ إِخْوَهً وَ أَخَوَاتٍ لِأَبٍ وَ أُمٍّ وَ إِخْوَهً وَ أَخَوَاتٍ لِأَبٍ وَ جَدّاً فَلِلْإِخْوَهِ وَ الْأَخَوَاتِ مِنَ الْأُمِّ الثُّلُثُ بَیْنَهُمْ بِالسَّوِیَّهِ وَ مَا بَقِیَ فَلِلْإِخْوَهِ وَ الْأَخَوَاتِ مِنَ الْأَبِ وَ الْأُمِّ وَ الْجَدِّ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ وَ سَقَطَ الْإِخْوَهُ وَ الْأَخَوَاتُ مِنَ الْأَبِ فَإِنْ تَرَکَ أُخْتاً لِأَبٍ وَ أُمٍّ وَ جَدّاً فَلِلْأُخْتِ النِّصْفُ وَ لِلْجَدِّ النِّصْفُ فَإِنْ تَرَکَ أُخْتَیْنِ لِأَبٍ وَ أُمٍّ أَوْ لِأَبٍ وَ جَدّاً فَلِلْإِخْوَهِ الثُّلُثَانِ وَ مَا بَقِیَ فَلِلْجَدِّ وَ مَنْ تَرَکَ عَمّاً وَ جَدّاً فَالْمَالُ لِلْجَدِّ فَإِنْ تَرَکَ عَمّاً وَ خَالًا وَ جَدّاً وَ أَخاً فَالْمَالُ بَیْنَ الْأَخِ وَ الْجَدِّ وَ سَقَطَ الْعَمُّ وَ الْخَالُ فَإِنْ تَرَکَ جَدّاً مِنْ قِبَلِ الْأَبِ وَ جَدّاً مِنْ قِبَلِ الْأُمِّ فَلِلْجَدِّ مِنْ قِبَلِ الْأُمِّ الثُّلُثُ وَ لِلْجَدِّ مِنْ قِبَلِ الْأَبِ الثُّلُثَانِ فَإِنْ تَرَکَ جَدَّیْنِ مِنْ قِبَلِ الْأُمِّ وَ جَدَّیْنِ مِنْ قِبَلِ الْأَبِ

ص: 60

17-1- امام رضا علیه السلام- اگر از مرده، دایی و خاله و عمو و عمّه ای مانده باشد، برای دایی و خاله، یک سوّم سهم می رسد که به طور مساوی بینشان تقسیم می شود و باقی ارث، به عمّه و عمو می رسد که به نسبت دو به یک بین مرد و زن تقسیم می شود؛ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظَّ الْأُنثَيَيْنِ.

18-1- امام صادق علیه السلام- وقتی انسانی مرد و هیچ وارثی جز دختران و پسرانش نداشت، طبق لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظَّ الْأُنثَيَيْنِ ارث به نسبت دو به یک بین پسر و دختر آنان تقسیم می شود امّا اگر یک پسر دارد، کلّ میراث به او می رسد امّا اگر از مرده فقط یک دختر باقی مانده باشد، نصف مال به او ارث می رسد که عنوان ارث فقط به این مال داده می شود و باقی مال نیز به او داده خواهد شد، امّا تحت عنوان خویشاوندی او با فرد مرده، زیرا کسی نیست که از لحاظ خویشاوندی از او به مرده نزدیک تر باشد.

19-1- فقه الرّضا علیه السلام- هرگاه مردی برادر پدری و برادر مادری اش و برادر پدر و مادری اش را به جای گذارد، در این حالت، برادر مادری اش یک ششم از ارث را می گیرد و ما بقی به برادر مادری و پدری اش تعلّق می گیرد و برادر پدری اش ساقط می شود؛ و همچنین اگر سه خواهر متفرّق و جدا از او باقی بماند، سهم خواهر مادری یک ششم است و مابقی از آن خواهر پدری و مادری است. اگر دو برادر یا یک یا چند برادر و خواهر مادری، یا یک خواهر پدری و مادری، یا فقط پدری، یا برادران و خواهران پدری و مادری، یا فقط مادری از او باقی بماند، برادران و خواهران پدری و مادری و برادران و خواهران پدری مذکّر، دو برابر مؤنّث ارث می برد و سهم فرزندانشان نیز بر این اساس است. پس اگر برادر پدری و مادری و پدربزرگی از او باقی بماند، میراث میان آن دو نصف می شود؛ و همچنین اگر برادر پدری و پدربزرگی به جای گزارد، مال موروثی میان آن دو نصف می شود؛ و اگر برادر مادری و پدربزرگی از او باقی بماند، برادر مادری یک ششم ارث می برد و مابقی از آن پدر بزرگ است؛ و اگر دو خواهر یا دو برادر یا یک یا چند برادر و خواهر مادری، و پدربزرگی از او باقی بماند، سهم برادران و خواهران مادری یک سوّم است که به طور مساوی میان آن ها تقسیم می شود و مابقی متعلق به پدربزرگ است؛ و اگر یک یا چند برادر مادری و برادران و خواهران پدری و مادری و برادران و خواهران پدری، و پدربزرگی از او باقی بمانند، برادران و خواهران مادری یک سوم ارث می برند که میانشان به طور مساوی تقسیم می گردد و مابقی ارث به برادران و خواهران پدری و مادری و پدربزرگ می رسد که سهم مذکّر دو برابر سهم مؤنّث است و برادران و خواهران پدری از ارث ساقط می گردند. اگر یک خواهر پدری و مادری و پدربزرگی از او باقی بماند، سهم هر کدام نصف خواهد بود؛ و اگر دو خواهر پدری و مادری یا فقط پدری و پدربزرگی از او باقی بماند، خواهران دو سوم و مابقی برای پدر بزرگ است؛ و هرکس عمو و پدربزرگی از او باقی بماند، مال موروثی متعلق به پدربزرگ است؛ و اگر عمو و دائی و پدربزرگ و برادری از او باقی بماند، مال میان برادر و پدربزرگ تقسیم می شود و سهم عمو و دائی ساقط می گردد؛ و اگر پدربزرگی از پدر و پدربزرگی از مادر به جای گذارد، سهم پدربزرگ مادری یک سوم و سهم پدربزرگ پدری دو سوّم است؛ و اگر پدربزرگ و مادربزرگ مادری و پدربزرگ و مادربزرگ پدری از او بماند، سهم پدربزرگ و مادر بزرگ مادری یک سوّم است

ص: 61

فَلِلْجَدِّ وَ الْجَدَّهِ مِنْ قِبَلِ الْأُمِّ الثُّلُثُ بَیْنَهُمَا بِالسَّوِیَّهِ وَ مَا بَقِیَ فَلِلْجَدِّ وَ الْجَدَّهِ مِنْ قِبَلِ الْأَبِ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ﴾. (1)

20-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: أَقْرَأَنِي أَبُو جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ صَحِيفَةَ كِتَابِ اَلْفَرَائِضِ اَلَّتِي هِيَ إِمْلاَءُ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ خَطُّ عَلِيٍّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ بِيَدِهِ فَإِذَا فِيهَا رَجُلٌ تَرَکَ ابْنَتَهُ وَ أُمَّهُ لِلِابْنَةِ النِّصْفُ ثَلَاثَةُ أسْهُمٍ وَ لِلْأُمِّ السُّدُسُ سَهْمٌ یُقْسَمُ الْمَالُ عَلَی أرْبَعَةِ أسْهُمٍ فَمَا أصَابَ ثَلَاثَةَ أسْهُمٍ فَلِلِابْنَةِ وَ مَا أصَابَ سَهْماً فَهُوَ لِلْأُمِّ قَالَ: وَ قَرَأْتُ فِیهَا رَجُلٌ تَرَکَ ابْنَتَهُ وَ أبَاهُ فَلِلِابْنَةِ النِّصْفُ ثَلَاثَةُ أسْهُمٍ وَ لِلْأبِ السُّدُسُ سَهْمٌ یُقْسَمُ الْمَالُ عَلَی أرْبَعَةِ أسْهُمٍ فَمَا أصَابَ ثَلَاثَةَ أسْهُمٍ فَلِلِابْنَةِ وَ مَا أصَابَ سَهْماً فَلِلْأُمِّ قَالَ مُحَمَّدٌ: وَ وَجَدْتُ فِیهَا: رَجُلٌ تَرَکَ أبَوَیْهِ وَ ابْنَتَهُ فَلِلِابْنَةِ النِّصْفُ ثَلَاثَةُ أسْهُمٍ وَ لِلْأبَوَیْنِ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ [لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا سَهْمٌ] یُقْسَمُ الْمَالُ عَلَی خَمْسَةِ أسْهُمٍ فَمَا أصَابَ ثَلَاثَةً فَلِلِابْنَةِ وَ مَا أصَابَ سَهْمَیْنِ فَلِلْأبَوَیْنِ﴾. (2)

21-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی رَجُلٍ مَاتَ وَ تَرَکَ أَبَوَیْهِ قَالَ لِلْأَبِ سَهْمَانِ وَ لِلْأُمِّ سَهْمٌ﴾. (3)

که به طور مساوی میانشان تقسیم می شود و مابقی ارث به پدربزرگ و مادربزرگ پدری می رسد و سهم مذکر دو برابر سهم مؤنث است».

20-1- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: امام باقر علیه السلام کتاب فرائض را که به املاء رسول خدا صلی الله علیه و آله و دست خط است، برای من خواند و در آن دیدم که چنین نوشته است: مردی که بمیرد و دختر و مادرش از او باقی بماند، برای دختر نصف است، یعنی سه سهم و برای مادر، یک ششم است، یعنی یک سهم؛ یعنی مال به چهار سهم تقسیم می شود: بخشی که شامل سه سهم باشد از آن دختر است و بخشی که شامل یک سهم است از مادر است. گفت: همچنین دیدم که در آن کتاب نوشته است: مردی که یک دختر و پدرش پس از او باقی بمانند، نصف ارث که سه سهم می باشد از آن دختر و یک ششم، سهم پدر می باشد؛ یعنی کل مال به چهار سهم تقسیم می شود، بخشی شامل سه سهم از آن دختر و بخش یک سهم از آن پدر است». محمّد گفت: «همچنین در آن کتاب خواندم: مردی که پدر و مادر، و یک دختر پس از او باقی بمانند، دختر، نصف ارث که سه سهم است را به ارث می برد و پدر و مادر هر یک، یک ششم آن را. مال به پنج سهم تقسیم می شود: بخشی که شامل سه سهم است از آن دختر و بخشی که شامل دو سهم است از آن پدر و مادر است».

21-1- امام باقر علیه السلام- زراره از امام باقر علیه السلام درباره ی مردی که بمیرد و پدر و مادرش پس از او باقی بمانند، پرسید و ایشان فرمود: «پدر دو سهم و مادر یک سهم به ارث می برد».

3-2- الصّادق علیه السلام-﴿ذَكَرَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ بَابَوَيْهِ فَقَالَ سُئِلَ اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ لِمَ صَارَ اَلْمَغْرِبُ ثَلاَثَ رَكَعَاتٍ وَ أَرْبَعاً بَعْدَهَا لَيْسَ فِيهَا تَقْصِيرٌ فِي حَضَرٍ وَ لاَ سَفَرٍ فَقَالَ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَى أَنْزَلَ عَلَى نَبِيِّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ كُلَّ صَلاَةٍ رَكْعَتَيْنِ فَأَضَافَ إِلَيْهَا رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ لِكُلِّ صَلاَةٍ رَكْعَتَيْنِ فِي اَلْحَضَرِ وَ قَصَّرَ فِيهَا فِي اَلسَّفَرِ إِلاَّ اَلْمَغْرِبَ وَ اَلْغَدَاةَ فَلَمَّا صَلَّى عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ اَلْمَغْرِبَ بَلَغَهُ مَوْلِدُ فَاطِمَةَ عَلَيْهَا اَلسَّلاَمُ فَأَضَافَ إِلَيْهَا رَكْعَةً شُكْراً لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَلَمَّا أَنْ وُلِدَ اَلْحَسَنُ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ أَضَافَ إِلَيْهَا رَكْعَتَيْنِ شُكْراً لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَلَمَّا أَنْ وُلِدَ اَلْحُسَيْنُ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ أَضَافَ إِلَيْهَا رَكْعَتَيْنِ شُكْراً لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَيَيْنِ فَتَرَكَهَا عَلَى حَالِهَا فِي اَلسَّفَرِ وَ اَلْحَضَرِ﴾. (1)

4-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿سَخَ قَوْلَهُ تَعَالَی وَ إِذا حَضَرَ اَلْقِسْمَهَ أُولُوا اَلْقُرْبی وَ اَلْیَتامی وَ اَلْمَساکِینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ یُوصِیکُمُ اَللّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ...﴾ (2)

3-2- امام صادق علیه السلام- ابو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه گوید: «از امام صادق علیه السلام سؤال شد: برای چه نماز مغرب سه رکعت و نوافلی که بعدش می خوانند چهار رکعت بوده و در سفر و حضر شکسته نمی شوند»؟ حضرت فرمود: «خداوند عزّوجلّ حکم نماز در حضر را بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این طور نازل فرمود که هر نمازی را دو رکعت بخواند پس آن حضرت به هر نمازی در حضر دو رکعت افزوده و در سفر آن ها را قصر نمود مگر نماز مغرب و صبح. و زمانی که نماز مغرب را خواند خبر میلاد حضرت فاطمه علیها السلام به سمع مبارکش رسید به جهت شکر و سپاس از خدای عزّوجلّ یک رکعت به آن افزودند و هنگامی که امام حسن علیه السلام متولّد شد به خاطر تشکّر از خدای مهربان دو رکعت بعد از آن اضافه نمود و پس از متولّد گردیدن امام حسین علیه السلام به شکرانه ی این عطیّه ی الهی دو رکعت دیگر به آن اضافه کرده است». و فرمود: «﴿لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ﴾ برای مذکّر مانند دو نصیب مؤنث ملاحظه می گردد و پس از آن در سفر و حضر نماز مغرب و این چهار نافله بعدش را به حال خود گذاردند».

4-2- امام على علیه السلام- ﴿وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً...﴾ با این کلام خداوند متعال: ﴿یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ﴾، نسخ شده است.

1-5- الصادق علیه السلام- ﴿اَلْوَلَدُ وَ اَلْإِخْوَهُ هُمُ اَلَّذِینَ یُزَادُونَ وَ یُنْقَصُونَ﴾. (1)

2-5- الباقر علیه السلام- ﴿فِی قَوْلِ اَللَّهِ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَهٌ فَلِأُمِّهِ اَلسُّدُسُ یَعْنِی إِخْوَهً لِأَبٍ وَ أُمٍّ وَ إِخْوَهً لِأَبٍ﴾. (2)

3-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی اَلْعَبَّاسِ اَلْبَقْبَاقِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی أَبَوَیْنِ وَ أُخْتَیْنِ قَالَ لِلْأُمِّ مَعَ اَلْأَخَوَاتِ اَلثُّلُثُ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَهٌ وَ لَمْ یَقُلْ فَإِنْ کَانَ لَهُ أَخَوَاتٌ﴾. (3)

4-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ اَلْفَضْلِ بْنِ عَبْدِ اَلْمَلِکِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ أُمٍّ وَ أُخْتَیْنِ قَالَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ اَلثُّلُثُ لِأَنَّ اَللَّهَ یَقُولُ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَهٌ وَ لَمْ یَقُلْ: فَإِنْ کَانَ لَهُ أَخَوَاتٌ﴾. (4)

5-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی اِمْرَأَهٍ مَاتَتْ وَ تَرَکَتْ أَبَوَیْهَا وَ زَوْجَهَا قَالَ لِلزَّوْجِ اَلنِّصْفُ وَ لِلْأُمِّ اَلسُّدُسُ وَ لِلْأَبِ مَا بَقِیَ﴾. (5)

6-5- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا یَحْجُبُ مِنَ اَلثُّلُثِ اَلْأَخُ وَ اَلْأُخْتُ حَتَّی یَکُونَا أَخَوَیْنِ أَوْ أَخاً وَ أُخْتَیْنِ فَإِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَهٌ فَلِأُمِّهِ اَلسُّدُسُ﴾. (6)

7-5- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا یَحْجُبُ الْأُمَّ عَنِ الثُّلُثِ إِذَا لَمْ یَکُنْ وَلَدٌ إِلَّا أَخَوَانِ أَوْ أَرْبَعُ أَخَوَاتٍ﴾. (7)

8-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَهَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَا زُرَارَهُ مَا تَقُولُ فِی رَجُلٍ تَرَکَ أَبَوَیْهِ وَ إِخْوَتَهُ مِنْ أُمِّهِ قَالَ: قُلْتُ اَلسُّدُسُ لِأُمِّهِ وَ مَا بَقِیَ فَلِلْأَبِ. فَقَالَ مِنْ أَیْنَ قُلْتَ هَذَا قُلْتُ سَمِعْتُ اَللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَهٌ فَلِأُمِّهِ اَلسُّدُسُ فَقَالَ لِی وَ یْحَکَ، یَا زُرَارَهُ أُولَئِکَ اَلْإِخْوَهُ مِنَ اَلْأَبِ وَ فَإِذَا کَانَ اَلْإِخْوَهُ مِنَ اَلْأُمِّ لَمْ یَحْجُبُوا اَلْأُمَّ عَنِ اَلثُّلُثِ﴾. (8)

9-5- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ بُکَیْرٍ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَسَأَلَهُ عَنِ امْرَأَةٍ تَرَکَتْ زَوْجَهَا وَ إِخْوَتَهَا لِأُمِّهَا وَ أُخْتاً لِأَبِیهَا فَقَالَ لِلزَّوْجِ النِّصْفُ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ وَ لِلْإِخْوَةِ لِلْأُمِّ سَهْمَانِ وَ لِلْأُخْتِ مِنَ الْأَبِ سَهْمٌ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ فَإِنَّ فَرَائِضَ زَیْدٍ وَ فَرَائِضَ الْعَامَّةِ وَ الْقُضَاةِ عَلَی غَیْرِ ذَلِکَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُونَ لِلْأُخْتِ مِنَ الْأَبِ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ تَصِیرُ مِنْ سِتَّةٍ تَعُولُ إِلَی ثَمَانِیَةٍ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ لِمَ قَالُوا

ص: 66

1-5- امام صادق علیه السلام- پسر و برادر تنها وارثانی هستند که وجودشان سهم الإرث دیگران را افزایش یا کاهش می دهد.

2-5- امام باقر علیه السلام- منظور از فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلأُمَّهِ السُّدُسُ یعنی برادرانی از ناحیه ی پدر و مادر و برادرانی از ناحیه ی پدر.

3-5- امام صادق علیه السلام- ابوالعبّاس بقباق نقل می کند از امام صادق علیه السلام در مورد دو خواهر و دو برادر سؤال شد [که ورثه ی مالی بودند]. ایشان فرمود: «به مادرش و همه ی خواهرانش [در مجموع] یک سوّم مال می رسد زیرا خداوند فرمود: ﴿فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ ﴾ یعنی اگر او برادرانی داشت». و نفرمود: «اگر خواهرانی داشت».

4-5- امام صادق علیه السلام- فضل بن عبدالملک گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد سهم مادر و دو خواهر پرسیدم و ایشان فرمود: «یک سوم است، چرا که خداوند می فرماید: ﴿فَإِن كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلأُمَّهِ السُّدَسُ﴾». و نمی فرماید: «اگر خواهرانی داشته باشد».

5-5- امام صادق علیه السلام- ابان بن تغلب نقل می کند: در مورد زنی که مرده و پدر و مادرش و همسرش از او باقی مانده اند، از امام علیه السلام سؤال شد. فرمود: «نصف مال برای شوهرش و یک ششم آن برای مادرش و باقی آن برای پدرش است».

6-5- امام صادق علیه السلام- ابی عباس می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «یک برادر و یک خواهر از یک سوّم، محروم نمی شوند، مگر این که دو برادر یا یک برادر و دو خواهر باشند. خداوند متعال می فرماید: ﴿فَإِن كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلأُمَّهِ السُّدَسُ﴾.

7-5- امام صادق علیه السلام- میّت اگر دو برادر یا چهار خواهر داشته باشد، مادر او به سهم یک سوّم خود می رسد.

8-5- امام صادق علیه السلام- زراره گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: ای زراره! نظر تو درباره ی ارث مردی که پدر و مادر و برادران مادری اش پس از مرگ او باقی بمانند، چیست؟ عرض کردم: «به مادر، یک ششم ارث و بقیّه به پدر می رسد». فرمود: «از کجا این را گفتی»؟ عرض کردم: «شنیدم که خداوند عزّوجلّ در قرآن می فرماید: ﴿فَإِن كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلأُمَّهِ السُّدَسُ﴾ ایشان به من فرمود: «وای بر تو ای زراره! آنان برادران از طرف پدرند و اگر برادران از طرف مادر باشند، مانع رسیدن سهم یک سوّم به مادر نمی شوند».

9-5- امام باقر علیه السلام- بکیر گوید: شخصی نزد امام باقر علیه السلام آمد و پرسید: «حکم ارث در مورد زنی که مرده و همسرش به همراه برادران مادریش و خواهری از پدرش ورثه اویند چیست»؟ فرمود: «برای همسر نصف کل مال که همان سه ششم مال است ارث می رسد و دو ششم مال به برادران مادریش می رسد و برای آن خواهر پدریش، یک ششم سهم می رسد». آن شخص گفت: «یا ابا جعفر علیه السلام! ولی حکم فلانی و حکم اهل تسنّن و قاضی ها به این شکل نیست، آن ها می گویند به خواهر پدریش سه سهم داده می شود در حالی که سهم ها از شش عدد به هشت عدد تغییر کرده امام علیه السلام فرمود: «دلیل شان چیست»؟ گفت: «چون خدا فرموده ﴿وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ مَا تَرَكَ﴾؛ امام علیه السلام فرمود: «و اگر به جای آن

ص: 67

ذَلِكَ فَقَالَ لِأَنَّ اَللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَكَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فَإِنْ كَانَتِ اَلْأُخْتُ أَخاً قَالَ فَلَيْسَ لَهُ إِلَّا اَلسُّدُسُ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فَمَا لَكُمْ نَقَصْتُمُ اَلْأَخَ إِنْ كُنْتُمْ تَحْتَجُّونَ لِلْأُخْتِ اَلنِّصْفَ بِأَنَّ اَللَّهَ سَمَّى لَهَا اَلنِّصْفَ فَإِنَّ اَللَّهَ قَدْ سَمَّى لِلْأَخِ اَلْكُلَّ وَ اَلْكُلُّ أَكْثَرُ مِنَ اَلنِّصْفِ لِأَنَّهُ قَالَ فَلَهَا اَلنِّصْفُ وَ قَالَ لِلْأَخِ وَ هُوَ يَرِثُها يَعْنِي جَمِيعَ مَالِهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَها وَلَدٌ فَلاَ تُعْطُونَ اَلَّذِي جَعَلَ اَللَّهُ لَهُ اَلْجَمِيعَ فِي بَعْضِ فَرَائِضِكُمْ شَيْئاً وَ تُعْطُونَ اَلَّذِي جَعَلَ اَللَّهُ لَهُ اَلنِّصْفَ تَامّاً فَقَالَ لَهُ اَلرَّجُلُ أَصْلَحَكَ اَللَّهُ فَكَيْفَ تُعْطَى اَلْأُخْتُ اَلنِّصْفَ وَ لاَ يُعْطَى اَلذَّكَرُ لَوْ كَانَتْ هِيَ ذَكَراً شَيْئاً قَالَ يَقُولُونَ فِي أُمٍّ وَ زَوْجٍ وَ إِخْوَةٍ لِأُمٍّ وَ أَخَوَاتٍ لِأَبٍ فَيُعْطُونَ اَلزَّوْجَ اَلنِّصْفَ وَ لِلْأُمِّ اَلسُّدُسَ وَ اَلْإِخْوَةَ مِنَ اَلْأُمِّ اَلثُّلُثَ وَ اَلْأُخْتَ مِنَ اَلْأَبِ اَلنِّصْفَ ثَلاَثَةَ أَسْهُمٍ فَيَجْعَلُونَهَا مِنْ تِسْعَةٍ وَ هِيَ مِنْ سِتَّةٍ فَتَرْتَفِعُ إِلَى تِسْعَةٍ قَالَ كَذَلِكَ يَقُولُونَ قَالَ فَإِنْ كَانَتِ اَلْأُخْتُ ذَكَراً أَخاً لِأَبٍ قَالَ لَيْسَ بِشَيْ ءٍ فَقَالَ اَلرَّجُلُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فَمَا تَقُولُ أَنْتَ فَقَالَ لَيْسَ لِلْإِخْوَةِ مِنَ اَلْأَبِ وَ لاَ اَلْإِخْوَةِ مِنَ اَلْأُمِّ وَ لاَ اَلْإِخْوَةِ مِنَ اَلْأَبِ وَ اَلْأُمِّ مَعَ اَلْأُمِّ شَيْ ءٌ﴾. (1)

10-5- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلامُ قَالَ قُلْتُ لَهُ مَا تَقُولُ فِی امْرَأةٍ مَاتَتْ وَ تَرَکَتْ زَوْجَهَا وَ إخْوَتَهَا لِأُمِّهَا وَ إخْوَةً وَ أخَوَاتٍ لِأبِیهَا قَالَ لِلزَّوْجِ النِّصْفُ ثَلَاثَةُ أسْهُمٍ وَ لِإخْوَتِهَا مِنَ لِأُمِّ الثُّلُثُ سَهْمَانِ الذَّکَرُ وَ الْأُنْثَی فِیهِ سَوَاءٌ وَ بَقِیَ سَهْمٌ لِلْإخْوَةِ وَ الْأخَوَاتِ مِن الْأبِ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ لِأنَّ السِّهَامَ لَا تَعُولُ وَ لِأنَّ الزَّوْجَ لَا یُنْقَصُ مِنَ النِّصْفِ وَ لَا الْإخْوَةَ مِنَ الْأُمِّ مِنْ ثُلُثِهِمْ فَإنْ کَانُوا أکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ فَهُمْ شُرَکَاءُ فِی الثُّلُثِ وَ إنْ کَانَ وَاحِداً فَلَهُ السُّدُسُ وَ أَمَّا الَّذِی عَنَی اللهُ فِی قَوْلِهِ وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكَا فِي الثُّلُثِ إنَّمَا عَنَی اللهُ بِذَلِکَ الْإخْوَةَ وَ الْأخَوَاتِ مِنَ الْأُمِّ خَاصَّةً﴾. (2)

11-5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ بُكَيْرٍ قَالَ: دَخَلَ رَجُلٌ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام فَسَأَلَهُ عَنِ امْرَأَةٍ تَرَكَتْ زَوْجَهَا وَ إِخْوَتَهَا لِأُمِّهَا وَ أُخْتاً لِأَبٍ قَالَ لِلزَّوْجِ النِّصْفُ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ وَ لِلْإِخْوَةِ مِنَ الْأُمِّ الثُّلُثُ سَهْمَانِ وَ لِلْأُخْتِ لِلْأَبِ سَهْمٌ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ فَإِنَّ فَرَائِضَ زَيْدٍ وَ ابْنِ مَسْعُودٍ وَ فَرَائِضَ الْعَامَّةِ وَ الْقُضَاةِ عَلَى غَيْرِ ذَا يَا أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام يَقُولُونَ لِلْأُخْتِ لِلْأَبِ وَ الْأُمِّ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ نَصِيبٌ مِنْ سِتَّةٍ يَعُولُ إِلَى ثَمَانِيَةٍ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ لِمَ قَالُوا ذَلِكَ قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ قَالَ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَكَ فَقَالَ

ص: 68

دختر یک پسر بود چه»؟ گفت: «در آن صورت حتماً یک ششم مال به او می رسید، امام علیه السلام فرمود: «چرا سهم برادر پدری را کم می کنید در حالی که در بحث در مورد خواهر پدری سهم نصف را برای او قائل هستید؟ به خاطر آن که خدا فرموده به او نصف می رسد؟ حال آن که خدا برای پسر، گفته کل مال به او می رسد و کل از نصف بیش تر است آن جا که فرمود: «فَلَهَا النَّصْفُ به دختر نصف می رسد ولی در مورد پسر فرمود: وَ هُوَ يَرِثُها؛ یعنی او اگر فرزندی نداشته باشد، همه ی مال را ارث می برد، حال چگونه است که به آن که خدا کل مال را به او داده، چیزی نمی دهید ولی به آن که نصف را به او داده به تمام و کمال می پردازید»؟ گفت: «خدا تو را به راه صلاح هدایت کند [و همیشه به آن استوار کند]، پس بگو چگونه نصف مال را به خواهرش بدهیم در حالی که به پسر به خاطر پسر بودنش چیزی داده نشده؟ آن ها در مورد مادر و شوهر و برادران مادری و خواهر پدری می گویند، یک دوّم را به شوهر، یک ششم را به مادر و یک سوّم را به برادران مادری نصف را که همان سه سهم از شش سهم است را می دهند که البتّه تقسیم سهم را به جای شش سهم به نه سهم می شکند. امام فرمود: «پس اگر به جای آن خواهر پدری، پسری بود که برادر پدری به حساب می آمد چه می کردید»؟ آن شخص گفت: «شما چه می فرمایید»؟ امام فرمود: «وقتی که مادر موجود است، اصلاً سهم ارثی به برادران پدری و برادران مادری و برادران پدری و مادری نمی رسد».

10-5- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «در مورد زنی که پس از مرگ او، شوهر و برادران از طرف مادر و برادران و خواهران از طرف پدر، از او ارث می برند، چه حکم می کنید»؟ حضرت فرمود: «به شوهر، نصف ارث که سه سهم است و به خواهران از طرف مادر، یک سوّم که دو سهم است، می رسد و میان خواهر و برادر فرقی نیست؛ یک سهم می ماند که به بقیّه برادران و خواهران پدری می رسد؛ البتّه در این جا به پسر، دو برابر دختر می رسد، زیرا از سهم ها چیزی کم نمی شود و از نصف سهم شوهر و یک سوّم سهم خواهران از طرف مادر، چیزی کم نمی شود. و اگر بیش از یک نفر باشند، آن ها در یک سوم شریکند و اگر تنها یک برادر باشد، سهم او یک ششم است چرا که در این آیه شریفه آمده است: ﴿وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَهً أَوِ اِمْرَأَهٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا اَلسُّدُسُ فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِی اَلثُّلُثِ﴾، و منظور از آن به خصوص، برادران و خواهران از طرف مادر می باشد

11-5- امام علی علیه السلام- بکیر گوید: مردی بر امام باقر علیه السلام وارد شد و درباره ی زنی پرسید که پس از مرگش، همسرش، برادرانش از مادرش و خواهری از پدرش برجای مانده بودند. حضرت فرمود: «برای زوج، نصف می باشد؛ یعنی سه سهم، و برای برادران از مادر، یک سوّم، برابر دو سهم، و به خواهر پدری نیز یک سهم از مجموع شش سهم تعلّق می گیرد». مرد گفت: «فرایض ارث زید و ابن مسعود و فرایض ارث عامه و قضات بر خلاف این است، ای ابا جعفر! ایشان می گویند: برای خواهر از پدر و مادر سه سهم است از مجموع شش سهم که تا هشت سهم نیز افزایش می یابد»! امام باقر علیه السلام فرمود: «چرا چنین می گویند»؟ گفت: «براساس آيه: ﴿وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ﴾». امام باقر علیه السلام فرمود: «اگر شما بر امر خدا برهان می آورید، پس چرا حق برادر را کم کردید؛ چرا که خداوند برای خواهر، نصف

ص: 69

أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَمَا لَكُمْ نَقَصْتُمُ الْأَخَ إِنْ كُنْتُمْ تَحْتَجُّونَ بِأَمْرِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَمَّى لَهَا النِّصْفَ وَ إِنَّ اللَّهَ سَمَّى لِلْأَخِ الْكُلَّ فَالْكُلُّ أَكْثَرُ مِنَ النِّصْفِ فَإِنَّهُ تَعَالَى قَالَ فَلَهَا النِّصْفُ وَ قَالَ لِلْأَخِ وَ هُوَ يَرِثُها يَعْنِي جَمِيعَ الْمَالِ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَها وَلَدٌ فَلَا تُعْطُونَ الَّذِي جَعَلَ اللَّهُ لَهُ الْجَمِيعَ فِي بَعْضِ فَرَائِضِكُمْ شَيْئاً وَ تُعْطُونَ الَّذِي جَعَلَ اللَّهُ لَهُ النِّصْفَ تَامّاً﴾. (1)

12-5- فقه الرّضا علیه السلام- ﴿اِعْلَمْ أَنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَسَّمَ اَلْفَرَائِضَ بِقَدَرٍ مَقْدُورٍ وَ حِسَابٍ مَحْسُوبٍ وَ بَیَّنَ فِی کِتَابِهِ مَا بَیَّنَ اَلْقِسْمَهَ ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ أُولُوا اَلْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اَللّهِ فَجَعَلَ عَلَی ضَرْبَیْنِ قِسْمَهٍ مَشْرُوحَهٍ وَ قِسْمَهٍ مُجْمَلَهٍ وَ جَعَلَ لِلزَّوْجِ إِذَا لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ اَلنِّصْفَ وَ مَعَ اَلْوَلَدِ اَلرُّبُعَ وَ لاَ یَزِیدُ وَ لاَ یَنْقُصُ مَعَ بَاقِی اَلْوَرَثَهِ وَ جَعَلَ لِلزَّوْجَهِ اَلرُّبُعَ إِذَا لَمْ یَکُنْ لَهَا وَلَدٌ وَ اَلثُّمُنَ مَعَ اَلْوَلَدِ وَ عَلَی هَذَا اَلسَّبِیلِ وَ جَعَلَ لِلْأَبَوَیْنِ مَعَ اَلْوَلَدِ وَ اَلشُّرَکَاءِ اَلسُّدُسَیْنِ لاَ یَنْقُصَانِ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً وَ لَهُمَا فِی مَوَاضِعَ زِیَادَهٌ عَلَی اَلسُّدُسَیْنِ ثُمَّ سَمَّی لِلْأَوْلاَدِ وَ اَلْإِخْوَهِ وَ اَلْأَخَوَاتِ وَ اَلْقَرَابَاتِ سِهَاماً فِی اَلْقُرْآنِ وَ سَهْماً بِأَنَّهَا ذَوِی اَلْأَرْحَامِ وَ جَعَلَ اَلْأَمْوَالَ بَعْدَ اَلزَّوْجِ وَ اَلزَّوْجَهِ وَ اَلْأَبَوَیْنِ لِلْأَقْرَبِ فَالْأَقْرَبِ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ وَ إِذَا تَسَاوَتِ اَلْقَرَابَهُ مِنْ جِهَهِ اَلْأَبِ وَ اَلْأُمِّ تَقْسِمُهُ بِفَصْلِ اَلْکِتَابِ فَإِذَا تَقَارَبَتْ فَبِآیَهِ ذَوِی اَلْأَرْحَامِ وَ اِعْلَمْ أَنَّ اَلْمَوَارِیثَ تَکُونُ سِتَّهَ أَسْهُمٍ لَا تَزِیدُ عَلَیْهَا وَ صَارَتْ مِنْ سِتَّهِ أَسْهُمٍ لِأَنَّ اَلْإِنْسَانَ خُلِقَ مِنْ سِتَّهِ أَشْیَاءَ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا اَلْإِنْسانَ مِنْ سُلالَهٍ تَمَامَ... وَ أَصْلُ اَلْمَوَارِیثِ أَنْ لاَ یَرِثَ مَعَ اَلْوَلَدِ وَ اَلْأَبَوَیْنِ أَحَدٌ إِلَّا اَلزَّوْجُ وَ اَلزَّوْجَهُ﴾. (2)

13-5- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ قَالَ: قُلْتُ لِزُرَارَةَ إِنِّي سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ وَ بُكَيْراً يَرْوِيَانِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام فِي زَوْجٍ وَ أَبَوَيْنِ وَ ابْنَةٍ فَلِلزَّوْجِ الرُّبُعُ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ مِنِ اثْنَيْ عَشَرَ سَهْماً وَ لِلْأَبَوَيْنِ السُّدُسَانِ أَرْبَعَةُ أَسْهُمٍ مِنِ اثْنَيْ عَشَرَ سَهْماً وَ بَقِيَ خَمْسَةُ أَسْهُمٍ فَهُوَ لِلْبْنَتِ لِأَنَّهَا لَوْ كَانَتْ ذَكَراً لَمْ يَكُنْ لَهَا غَيْرُ خَمْسَةٍ مِنِ اثْنَيْ عَشَرَ سَهْماً وَ إِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا خَمْسَةٌ مِنِ اثْنَيْ عَشَرَ سَهْماً لِأَنَّهُمَا لَوْ كَانَا ذَكَرَيْنِ لَمْ يَكُنْ لَهُمَا غَيْرُ مَا بَقِيَ خَمْسَةٌ. فَقَالَ زُرَارَةُ وَ هَذَا هُوَ الْحَقُّ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تُلْقِيَ الْعَوْلَ فَتَجْعَلَ الْفَرِيضَةَ لَا تَعُولُ فَإِنَّمَا يَدْخُلُ النُّقْصَانُ عَلَى الَّذِينَ لَهُمُ الزِّيَادَةُ مِنَ الْوَلَدِ وَ الْأَخَوَاتِ مِنَ الْأَبِ وَ الْأُمِّ فَأَمَّا الزَّوْجُ وَ الْإِخْوَةُ لِلْأُمِّ فَإِنَّهُمْ لَا يُنْقَصُونَ مِمَّا سَمَّى اللَّهُ شَيْئاً﴾. (3)

ص: 70

قرار داده؛ حال آن که برای برادر، کل را قرار داده و کل بیش تر از نصف است. خداوند فرماید: ﴿فَلَهَا نِصْفُ﴾ و برای برادر فرماید: ﴿وَ هُوَ يَرِثُهَا﴾ یعنی تمام مال خواهر را، اگر او را فرزندی نباشد، و شما به کسی که خداوند برای او کل سهم الإرث را نهاده، در برخی تقسیم ارث هایتان هیچ نمی دهید و برای کسی که خداوند برای او نصف سهم الإرث را نهاده، تمام می بخشید؟!

12-5- فقه الرّضا علیه السلام- بدان! خداوند بر تو رحم کند، که خدای تبارک و تعالی سهم ارث ها را به اندازه ای مشخص و حسابی معیّن تقسیم کرده است و در کتاب خود سهم ها را تبیین نموده است. سپس خداوند عزّوجلّ می فرماید: و خویشاوندان نسبت به یکدیگر، در احکامی که خدا مقرّر داشته، [از دیگران] سزاوار ترند. (انفال/75) پس سهم ها را دو نوع قرار داده است: سهمی که شرح داده شده و سهمی که سربسته بیان شده است. و برای شوهر، هرگاه فرزندی نداشته باشد یک دوّم و اگر فرزند داشته باشد یک چهارم قرار داده است که سهم او با دیگر ورثه ها کم یا زیاد نمی شود. و بر همین منوال، برای همسر اگر فرزندی نداشته باشد یک چهارم و در صورت داشتن فرزند یک هشتم معیّن کرده است. و برای پدر و مادر، با فرزند و شرکاء، دو ششم قرار داده است که از این مقدار چیزی نمی کاهند و در جاهایی، بیش تر از دو ششم ارث می برند. سپس برای فرزندان و برادران و خواهران و خویشاوندان، سهم هایی در قرآن و سهم هایی بنا بر خویشاوندی آن ها معین نموده است و میراث را پس از مرگ مرد و زن و پدر و مادر، به ترتیب نزدیکی، برای خویشاوندان قرار داده است، ﴿لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظَّ الْأُنْثَيَيْنِ﴾. اگر خویشاوندی از جهت پدری و مادری برابر باشد، با توجه به جزئیّات کتاب الهی، سهم ارث ها تقسیم می شود و هر گاه خویشاوندی ها نزدیک به هم باشد، بر اساس آیه «ذوی الأرحام» تقسیم می شود. و بدان که میراث ها شش سهم است و بر آن وبر چیزی افزوده نمی شود و در شش سهم می گنجد؛ زیرا انسان از شش چیز آفریده شده است، همچنان که خداوند می فرماید: و ما انسان را از عصاره ای از گل آفریدیم... (مؤمنون/12) و اصل در میراث این است که در کنار مادر و پدر و فرزندان، چه دختر و چه پسر، هیچ وارث دیگری سهم ندارد مگر زن و شوهر.

13-5- امام باقر علیه السلام- عمر بن اذینه نقل می کند: به زراره گفتم: «شنیدم که محمّد بن مسلم و بکیر از امام باقر علیه السلام در مورد سهم الإرث شوهر و پدر و مادر و یک دختر پرسیدند و ایشان پاسخ داد: به شوهر، یک چهارم ارث؛ یعنی سه سهم از دوازده سهم می رسد و به پدر و مادر یک ششم؛ یعنی چهار سهم از دوازده سهم و بقیه که پنج سهم است به دختر می رسد؛ چرا که اگر فرزند پسر بود نیز پنج سهم از دوازده سهم که همان پنج سهم است، به او می رسید. اگر دو دختر بودند نیز، پنج سهم از دوازده سهم را داشتند؛ زیرا اگر پسر بودند، به آنان چیزی غیر از آن چه باقی ماند، یعنی پنج سهم، نمی رسید». زراره گفت: «این همان حق است، اگر بخواهی سرپرستی را به کناری بگذاری و ارث را از سرپرستی جدا کنی. پس تردیدی نیست که کاهش و نقصان برای کسانی است که از سوی پسر و خواهرانی از طرف پدر و مادر، زیادت دارند؛ اما همسر و برادران از طرف مادر نمی توانند آن چه را که خداوند تعیین کرده است، بکاهند».

ص: 71

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَوْ أَنَّ اِمْرَأَهً تَرَکَتْ زَوْجَهَا وَ أَبَوَیْهَا وَ أَوْلاَداً ذُکُوراً وَ إِنَاثاً کَانَ لِلزَّوْجِ اَلرُّبُعُ فِی کِتَابِ اَللَّهِ وَ لِلْأَبَوَیْنِ اَلسُّدُسَانِ وَ مَا بَقِیَ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ بُكَيْرِ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام امْرَأَةٌ تَرَكَتْ زَوْجَهَا وَ أَخَوَاتِهَا لِأُمِّهَا وَ إِخْوَتَهَا وَ أَخَوَاتِهَا لِأَبِيهَا فَقَالَ لِلزَّوْجِ النِّصْفُ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ وَ لِلْإِخْوَةِ مِنَ الْأُمِّ الثُّلُثُ الذَّكَرُ وَ الْأُنْثَى فِيهِ سَوَاءٌ وَ بَقِيَ سَهْمٌ فَهُوَ لِلْإِخْوَةِ وَ الْأَخَوَاتِ مِنَ الْأَبِ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ لِأَنَّ السِّهَامَ لَا تَعُولُ وَ لَا يَنْقُصُ الزَّوْجُ مِنَ النِّصْفِ وَ لَا الْإِخْوَةُ مِنَ الْأُمِّ مِنْ ثُلُثِهِمْ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فَإِنْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِي الثُّلُثِ وَ إِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا السُّدُسُ وَ الَّذِي عَنَى اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فِي قَوْلِهِ وَ إِنْ كانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِي الثُّلُثِ إِنَّمَا عَنَى بِذَلِكَ الْإِخْوَةَ وَ الْأَخَوَاتِ مِنَ الْأُمِّ خَاصَّةً﴾ (2)

4-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی اِمْرَأَهٍ مَاتَتْ وَ تَرَکَتْ زَوْجَهَا وَ أَبَوَیْهَا وَ اِبْنَتَهَا قَالَ لِلزَّوْجِ اَلرُّبُعُ ثَلاَثَهُ أَسْهُمٍ مِنِ اِثْنَیْ عَشَرَ سَهْماً وَ لِلْأَبَوَیْنِ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا اَلسُّدُسُ سَهْمَانِ مِنِ اِثْنَیْ عَشَرَ سَهْماً وَ بَقِیَ خَمْسَهُ أَسْهُمٍ فَهِیَ لِلِابْنَةِ لِأَنَّهُ لَوْ کَانَ ذَکَراً لَمْ یَکُنْ لَهُ أَکْثَرُ مِنْ خَمْسَهِ أَسْهُمٍ مِنِ اِثْنَیْ عَشَرَ سَهْماً لِأَنَّ اَلْأَبَوَیْنِ لاَ یُنْقَصَانِ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِنَ اَلسُّدُسِ شَیْئاً وَ إِنَّ اَلزَّوْجَ لاَ یُنْقَصُ مِنَ اَلرُّبُعِ شَیْئاً﴾. (3)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْجُعْفِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام فِي امْرَأَةٍ مَعَ أَبَوَيْنِ قَالَ: لِلْمَرْأَةِ الرُّبُعُ وَ لِلْأُمِّ الثُّلُثُ وَ مَا بَقِيَ لِلْأَبِ﴾. (4)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْجُعْفِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام فِي زَوْجٍ وَ أَبَوَيْنِ قَالَ لِلزَّوْجِ النِّصْفُ وَ لِلْأُمِّ الثُّلُثُ وَ لِلْأَبِ﴾. (5)

ص: 74

2-1- امام صادق علیه السلام- اگر ارث یک زن به شوهر و پدر و مادر و فرزندان دختر و پسرش برسد، سهم شوهر یک چهارم است که در کتاب خدا آمده است و به پدر و مادر، دو ششم و بقیه آن بر اساس قاعده مرد دو برابر زن، تقسیم می شود.

3-1- امام صادق علیه السلام- بکیر گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «زنی که پس از مرگ او، شوهر و برادران از طرف مادرش و برادران و خواهران از طرف پدرش باقی بمانند، سهم ارث آنان چگونه است»؟ فرمود: «به شوهر، نصف آن که سه سهم است و به برادران از طرف مادر چه پسر و چه دختر به طور یکسان، یک سوّم و بقیّه ی سهم به برادران و خواهران از طرف پدر، لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظَّ الْأُنْثَيَيْنِ به پسر دو برابر دختر می رسد؛ چرا که سهم ها کم نمی شود. امّا سهم شوهر از نصف ارث و سهم برادران از طرف مادر از یک سوّم ارث کم نمی شود. خداوند می فرماید: ﴿فَاِنْ كانُوا اَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِی الثُّلُثِ﴾ و اگر تنها یک خواهر داشته باشد، سهم او یک ششم است؛ چرا که خداوند در این آیه می فرماید: ﴿وَ اِنْ كانَ رَجُلٌ یُورَثُ كَلالَةً اَوِ امْرَاَةٌ وَ لَهُ اَخٌ اَوْ اُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَاِنْ كانُوا اَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِی الثُّلُثِ﴾ و منظور از آن مخصوصاً برادران و خواهران از طرف مادر می باشند.

4-1- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم از امام باقر علیه السلام نقل می کند که ایشان در مورد زنی که در گذشته و ارث او به شوهر و پدر و مادر و دخترش می رسد، چنین فرمود: به شوهر، یک چهارم ارث که سه سهم از دوازده سهم است، می رسد و به پدر و مادر، هر یک، یک ششم که دو سهم از دوازده سهم می شود، می رسد و بقیه که پنج سهم است به دختر می رسد؛ چرا که اگر فرزند پسر بود، بیش تر از پنج سهم از دوازده تا به او نمی رسید؛ چرا که از سهم یک ششم پدر و مادر و یک چهارم شوهر، هیچ چیزی کم نمی شود».

5-1- امام باقر علیه السلام- اسماعیل بن جعفی گوید: امام باقر علیه السلام در مورد ترکه ای که شامل زن و پدر و مادر شخص مرده است فرمود: «سهم زن یک چهارم و سهم مادر یک سوّم و مابقی مال سهم پدر است».

6-1- امام باقر علیه السلام- اسماعیل بن جعفی گوید: امام علیه السلام در مورد ورثه ای که شامل شوهر و پدر و مادر شخص مرده باشند. فرمود: «نصف مال برای شوهر و یک سوّم آن برای مادر و بقیّه از آن پدر است».

ص: 75

7-1- الصّادقين علیهما السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: هَذَا مَا لَيْسَ فِيهِ اِخْتِلاَفٌ عِنْدَ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ وَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِمَا اَلسَّلاَمُ أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ اِمْرَأَةٍ تَرَكَتْ زَوْجَهَا وَ أُمَّهَا وَ اِبْنَتَيْهَا قَالَ لِلزَّوْجِ اَلرُّبُعُ وَ لِلْأُمِّ اَلسُّدُسُ وَ لِلاِبْنَتَيْنِ مَا بَقِيَ لِأَنَّهُمَا لَوْ كَانَا رَجُلَيْنِ لَمْ يَكُنْ لَهُمَا إِلاَّ مَا بَقِيَ وَ لاَ تُزَادُ اَلْمَرْأَةُ أَبَداً عَلَى نَصِيبِ اَلرَّجُلِ لَوْ كَانَ مَكَانَهَا. فَإِنْ تَرَكَ اَلْمَيِّتُ أُمّاً أَوْ أَباً وَ اِمْرَأَةً وَ بِنْتاً فَإِنَّ اَلْفَرِيضَةَ مِنْ أَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِينَ سَهْماً لِلْمَرْأَةِ اَلثُّمُنُ ثَلاَثَةُ أَسْهُمٍ مِنْ أَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِينَ وَ لِأَحَدِ اَلْأَبَوَيْنِ اَلسُّدُسُ أَرْبَعَةُ أَسْهُمٍ وَ لِلْبِنْتِ اَلنِّصْفُ اِثْنَا عَشَرَ سَهْماً وَ بَقِيَ خَمْسَةُ أَسْهُمٍ مَرْدُودَةٌ عَلَى سِهَامِ اَلْبِنْتِ وَ أَحَدِ اَلْأَبَوَيْنِ عَلَى قَدْرِ سِهَامِهِمْ وَ لاَ يُرَدُّ عَلَى اَلْمَرْأَةِ شَيْ ءٌ وَ إِنْ تَرَكَ أَبَوَيْنِ وَ اِمْرَأَةً وَ بِنْتاً فَهِيَ أَيْضاً مِنْ أَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِينَ سَهْماً لِلْأَبَوَيْنِ اَلسُّدُسَانِ ثَمَانِيَةُ أَسْهُمٍ لِكُلِّ وَاحِدٍ أَرْبَعَةُ أَسْهُمٍ وَ لِلْمَرْأَةِ اَلثُّمُنُ ثَلاَثَةُ أَسْهُمٍ وَ لِلْبِنْتِ اَلنِّصْفُ اِثْنَا عَشَرَ سَهْماً وَ بَقِيَ سَهْمٌ وَاحِدٌ مَرْدُودٌ عَلَى اَلْبِنْتِ وَ اَلْأَبَ عَلَى قَدْرِ سِهَامِهِمْ وَ لاَ يُرَدُّ عَلَى اَلزَّوْجِ شَيْ ءٌ﴾. (1)

8-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّ شُرَیْحاً اَلْقَاضِیَ قَدْ قَضَی فِی اِمْرَأَهٍ مَاتَتْ وَ خَلَّفَتْ زَوْجاً وَ اِبْنَیْ عَمٍّ أَحَدُهُمَا أَخٌ لِأُمٍّ وَ قَدْ أَعْطَی اَلزَّوْجَ اَلنِّصْفَ مِنْ تَرَکَتِهَا وَ أَعْطَی اَلْبَاقِیَ لاِبْنِ عَمِّهَا اَلَّذِی هُوَ أَخُوهَا مِنْ أُمِّهَا وَ حَرَّمَ اَلْآخَرَ فَأَحْضَرَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ لَهُ مَا أَمْرٌ بَلَغَنِی عَنْ قَضَائِکَ فِی قَضِیَّهِ اَلاِمْرَأَهِ اَلْمُتَوَفَّاهِ قَالَ یَا أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَضَیْتُ بِکِتَابِ اَللَّهِ تَعَالَی وَ أَجْرَیْتُ اِبْنَ اَلْعَمِّ بِکَوْنِهِ أَخاً مِنْ أُمٍّ مَجْرَی أَخَوَیْنِ أَحَدُهُمَا مِنْ أَبٍ وَ اَلْآخَرُ مِنْ أُمٍّ فَأَنْکَرَ عَلَیْهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ قَالَ أَ فِی کِتَابِ اَللَّهِ تَعَالَی أَنَّ اَلْبَاقِیَ بَعْدَ اَلزَّوْجِ لاِبْنِ اَلْعَمِّ اَلَّذِی هُوَ أَخٌ مِنْ أُمٍّ قَالَ لاَ قَالَ فَقَدْ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَهً أَوِ اِمْرَأَهٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا اَلسُّدُسُ فَجَعَلَ لِلزَّوْجِ اَلنِّصْفَ وَ أَعْطَی اَلْأَخَ مِنَ اَلْأُمِّ اَلسُّدُسَ ثُمَّ قَسَمَ اَلْبَاقِیَ بَیْنَ اِبْنَیِ اَلْعَمِّ فَحَصَلَ لاِبْنِ اَلْعَمِّ اَلَّذِی هُوَ أَخٌ مِنَ اَلْأُمِّ ثُلُثٌ وَ لاِبْنِ اَلْعَمِّ اَلَّذِی لَیْسَ بِأَخٍ سُدُسٌ وَ لِلزَّوْجِ نِصْفٌ فَتَکَمَّلَتِ اَلْفَرِیضَهُ وَ رَدَّ قَضَاءَ شُرَیْحٍ وَ اِسْتَدْرَکَهُ﴾. (2)

ص: 76

7-1- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: از امام علیه السلام در مورد زنی سؤال شد: «در مورد زنی که پس از او شوهر و مادر و دو دخترش باقی بمانند، سؤال شد و ایشان پاسخ داد: به شوهر، یک چهارم و به مادر، یک ششم و بقیه به دو دختر می رسد و اگر آن دو دختر، پسر نیز بودند، باز هم بقیه سهم به آن ها می رسید. امّا اگر به جای شوهر، زن قرار داشت، به سهم او چیزی اضافه نمی شد. اگر مرده پس از خود، مادر و پدر یا زن و دختری باقی بگذارد، واجب آن است که ارث به بیست و چهار قسمت، تقسیم شود و به زن، یک هشتم که سه سهم از بیست و چهار سهم است؛ به پدر یا مادر یک ششم که چهار سهم است و به دختر، نصف ارث که دوازده سهم است، می رسد و بقیه آن که پنج سهم است به سهم های دختر و هر یک از پدر و مادر به نسبت سهم هایشان، افزوده می شود و این بقیه سهم به زن نمی رسد. اگر ارث به پدر و مادر و زن و دختر برسد، بار دیگر از بیست و چهار سهم، به پدر و مادر دو ششم که هشت سهم است؛ یعنی هر یک چهار سهم و به زن یک هشتم که سه سهم است و به دختر، نصف ارث که دوازده سهم است، می رسد و بقیه که یک سهم می باشد به دختر و پدر و مادر به نسبت سهم هایشان می رسد و به زن چیزی تعلق نمی گیرد. اگر زنی بمیرد و پدر و شوهر و دختری از او ارث ببرند، پدر دو سهم از دوازده سهم که یک ششم است و شوهر که سه سهم از دوازده تاست و دختر، نصف ارث که شش سهم از دوازده تاست را به ارث می برند و بقیه ارث که تنها یک سهم است به دختر و پدر به نسبت سهم هایشان می رسد و چیزی به شوهر تعلق نمی گیرد.

8-1- امام علی علیه السلام- شریح قاضی در مورد مسأله ای حکم کرد، مسأله در مورد زنی بود که مرده بود و شوهرش به همراه دو پسر عمویش که یکی از آن ها برادر مادری او بود، به عنوان وراث او باقی مانده بودند. [حکم شریح این بود که] نصف مال به شوهرش رسید و باقی را به پسر عمویی که برادر مادری او نیز بود دادند و پسر عموی دیگر را محروم کردند. امیرمؤمنان علی علیه السلام به این مسأله و حکم شریح آگاه شد و به شریح فرمود: «این چه حکمی است که در مورد آن زن فوت شده کرده ای»؟ گفت: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام! براساس حکم کتاب خدا عمل کرده ام؛ آن پسر عمویی که برادر مادری نیز بود را در مقام یک برادر مادری محاسبه کردم و دیگری را به منزله ی برادر پدری فرض کردم [و بر این مبنا حکم کردم]. امام علی علیه السلام این فرض را رد کرده و فرمود: «آیا در کتاب خدا چنین آمده که باقی ارث، پس از پرداخت سهم همسر، به پسر عمویی می رسد که برادر مادری نیز است»؟! گفت: «نه». فرمود: «خداوند فرموده: ﴿وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلاَلَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ﴾ بر این اساس سهم همسر، نصف مال است و به برادر مادری [به این اعتبار] یک ششم مال می رسد؛ باقی مال نیز بین پسر عموها [به اعتبار پسر عمو بودن] تقسیم می شود، پسر عمویی که برادر مادری نیز بوده یک سوّم و پسر عمویی که برادر مادری نبوده یک ششم می برد. سهم همسر نیز که نصف مال است. به این ترتیب حکم کامل شد و حکم شریح باطل شد و حکم واقعی دانسته شد».

ص: 77

* قوله تعالى: ﴿تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ﴾ ﴿13﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَسْنَدَ اَلْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ إِلَی اَلصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ: وَ مَنْ یُطِعِ اَللَّهَ وَ رَسُولَهُ فِی وَ لَایَهِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ اَلْأَئِمَّهِ علیهم السلام مِنْ بَعْدِهِ. قَالَ: وَ هَکَذَا نَزَلَتْ﴾. (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ يَعْصِ اَللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِيها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِينٌ﴾ ﴿14﴾

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن ابْنِ عَبَّاس قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ عَلَی اَلْمِنْبَرِ یَقُولُ وَ قَدْ بَلَغَهُ عَنْ أُنَاسٍ مِنْ قُرَیْشٍ إِنْکَارُ تَسْمِیَتِهِ لِعَلِیٍّ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ مَعَاشِرَ اَلنَّاسِ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بَعَثَنِی إِلَیْکُمْ رَسُولاً وَ أَمَرَنِی أَنْ أَسْتَخْلِفَ عَلَیْکُمْ عَلِیّاً علیه السلام أَمِیراً أَلاَ فَمَنْ کُنْتُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ عَلِیّاً علیه السلام أَمِیرُهُ تَأْمِیرٌ أَمَّرَهُ اَللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَیْکُمْ وَ أَمَرَنِی أَنْ أُعْلِمَکُمْ ذَلِکَ لِتَسْمَعُوا لَهُ وَ تُطِیعُوا إِذَا أَمَرَکُمْ بِأَمْرٍ تَأْتَمِرُونَ وَ إِذَا نَهَاکُمْ عَنْ أَمْرٍ تَنْتَهُونَ أَلاَ فَلَا یَأْتَمِرَنَّ أَحَدٌ مِنْکُمْ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی حَیَاتِی وَ لَا بَعْدَ وَفَاتِی فَإِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَّرَهُ عَلَیْکُمْ وَ سَمَّاهُ أَمِیرَ اَلْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ لَمْ یُسَمِّ أَحَداً مِنْ قَبْلِهِ بِهَذَا اَلاِسْمِ وَ قَدْ أَبْلَغْتُکُمْ مَا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَیْکُمْ فِی عَلِیٍّ علیه السلام فَمَنْ أَطَاعَنِی فِیهِ فَقَدْ أَطَاعَ اَللَّهَ وَ مَنْ عَصَانِی فِیهِ فَقَدْ عَصَی اَللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَ لاَ حُجَّهَ لَهُ عِنْدَ اَللَّهِ وَ کَانَ مَصِیرُهُ إِلَی اَلنَّارِ وَ إِلَی مَا قَالَ اَللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی کِتَابِهِ وَ مَنْ یَعْصِ اَللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها﴾. (2)

الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أُوتِیتُ اَلسَّبْعَ اَلطِّوَالَ مَکَانَ اَلتَّوْرَاهِ وَ اَلْمِئِینَ مَکَانَ اَلْإِنْجِیلِ وَ اَلْمَثَانِیَ مَکَانَ اَلزَّبُورِ وَ فَضَّلَنِی رَبِّی بِالْمُفَصَّلِ وَ إِنَّهُ شَارَکَهُ مَعَ نَفْسِهِ فِی عَشَرَهِ مَوَاضِعَ وَ لِلّهِ اَلْعِزَّهُ وَ لِرَسُولِهِ أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ مَنْ یَعْصِ اَللّهَ وَ رَسُولَهُ إِنَّ اَلَّذِینَ یُؤْذُونَ اَللّهَ وَ رَسُولَهُ اِسْتَجِیبُوا

ص: 80

* این ها مرزهای الهی است؛ و هرکس خدا و پیامبرش را اطاعت کند، [و قوانین او را محترم بشمرد]، خداوند وی را در باغ هایی بهشتی وارد می کند که نهرها از پای درختانش جاری است؛ جاودانه در آن خواهند بود؛ و این، رستگاری بزرگ است. ﴿13﴾

1- امام صادق علیه السلام- منظور از اطاعت خدا و رسول صلی الله علیه و آله، اطاعت در ولایت امام علی و امامان علیهم السلام بعد از اوست و این آیه به این معنا نازل شده است.

* و هرکس در برابر خدا و پیامبرش نافرمانی کند و از مرزهای او تجاوز نماید، خداوند او را در آتشی وارد می کند که جاودانه در آن خواهد بود؛ و برای او مجازات خوار کننده ای است. ﴿14﴾

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابن عبّاس رحمة الله گوید: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی که شنید عدّه ای از اهل قریش نامیدن لقب امیرالمؤمنین را، برای علی علیه السلام را انکار می کنند، برفراز منبر می فرمود: «ای مردم! خداوند مرا به عنوان رسول خود به میان شما فرستاد و خود او به من فرمان داده تا علی علیه السلام را به عنوان امیر، جانشین خود قرار دهم. امیر بودن علی علیه السلام بر شما، امارتی است که به امر خداست و خداوند به من امر فرموده که این مطلب را به شما بیاموزم تا این پیام را شنیده و از آن اطاعت کنید. هرگاه او شما را به کاری امر کرد، فرمان برید و چون نهی کرد، دست از آن کار بکشید. بدانید که هیچ کدام از شما، نه در حیات من و نه بعد از وفات من حقّ امیر و سرور بودن بر علی علیه السلام را ندارد، زیرا خداوند، او را امیر شما قرار داده و خداوند او را امیرالمؤمنین نامیده و این در حالی است که هیچ کس قبل از او به این نام نامیده نشده است. من آن چه در مورد علی علیه السلام باید به شما می رسید را به شما اطّلاع دادم. هر کس از این امر من در مورد علی علیه السلام اطاعت کند، از خدا اطاعت کرده و هر کس در این مورد از من تخلّف کند، با خداوند مخالفت کرده و هیچ دلیل و حجّتی برای این مخالفتش در پیشگاه خدا ندارد و عاقبتی جز آتش جهنّم ندارد، عاقبت او همان است که خداوند فرمود: ﴿وَ مَنْ يَعْصِ اَللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِيها﴾.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند به من به جای تورات، هفت سوره ی بلند قرآن (بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال توبه که این دو را با هم یک سوره ی بلند حساب می کنند) را داده و به جای انجیل، سوره های صد آیه ای (هفت سوره ای که حدوداً صد آیه دارند: اسراء، کهف، مریم طه، انبیاء، حج، مؤمنون) را داده و به جای زبور سوره های مثانی (تمام سوره های قرآن غیر از سوره های بلند هفتگانه و سوره های صد آیه ای هفتگانه و سور کوچک قرآن) را داد. و در انتها نیز مرا با اعطاء کردن سوره های مفصّل (سوره های کوتاه قرآن که به جهت کوتاهی، بسم الله در آن ها بسیار تکرار می شود) بر دیگران برتری داد. و خداوند مرا در ده مورد شریک خود قرار داده: عزّت از آنِ خدا و پیامبرش است. (منافقون/8)، از خدا اطاعت کنید و از رسول خویش فرمان برید. (نساء/59) هر آینه کسانی را که خدا و پیامبرش را آزار می دهند.

ص: 81

لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ یَنْصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ﴾. (1)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِی هُرَیْرَهَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالا خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبْلَ وَفَاتِهِ وَ هِیَ آخِرُ خُطْبَهٍ خَطَبَهَا بِالْمَدِینَهِ... مَنْ تَوَلَّى خُصُومَةَ ظَالِمٍ أَوْ أَعَانَهُ عَلَيْهَا نَزَلَ بِهِ مَلَكُ الْمَوْتِ بِالْبُشْرَى بِلَعْنِهِ اللَّهِ وَ نَارِ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ اللاَّتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلاً﴾. ﴿15﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّ الْفَاحِشَةَ الْمَذْكُورَةَ فِي الْآيَةَ هِيَ الزَّنَا﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ أَنَّهُ قِیلَ لَهُ لِمَ جُعِلَ فِی اَلزِّنَا أَرْبَعَهٌ مِنَ اَلشُّهُودِ وَ فِی اَلْقَتْلِ شَاهِدَانِ فَقَالَ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَحَلَّ لَکُمُ اَلْمُتْعَهَ وَ عَلِمَ أَنَّهَا سَتُنْکَرُ عَلَیْکُمْ فَجَعَلَ اَلْأَرْبَعَهَ اَلشُّهُودِ اِحْتِیَاطاً لَکُمْ لَوْ لاَ ذَلِکَ لَأُتِیَ عَلَیْکُمْ وَ قَلَّ مَا یَجْتَمِعُ أَرْبَعَهٌ عَلَی شَهَادَهٍ بِأَمْرٍ وَاحِدٍ﴾. (4)

3- الباقر علیه السلام- ﴿فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ اللَّاتِی یَأْتِینَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِكُمْ إِلَی سَبِیلًا قَالَ مَنْسُوخَةٌ وَ السَّبِیلُ هُوَ الْحُدُودُ﴾. (5)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ وَ اللَّاتِی یَأْتِینَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِكُمْ إِلَی سَبِیلًا قَالَ هَذِهِ مَنْسُوخَةٌ قَالَ قُلْتُ كَیْفَ كَانَتْ قَالَ كَانَتِ الْمَرْأَةُ إِذَا فَجَرَتْ فَقَامَ عَلَیْهَا أَرْبَعَةُ شُهُودٍ أُدْخِلَتْ بَیْتاً وَ لَمْ تُحَدَّثْ وَ لَمْ تُكَلَّمْ وَ لَمْ تُجَالَسْ وَ أُوتِیَتْ فِیهِ بِطَعَامِهَا وَ شَرَابِهَا حَتَّی تَمُوتَ قُلْتُ فَقَوْلُهُ أَوْ یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلًا قَالَ جَعَلَ السَّبِیلَ الْجَلْدَ وَ الرَّجْمَ وَ الْإِمْسَاكَ فِی الْبُیُوتِ﴾. (6)

ص: 82

(احزاب/57) خدا و پیامبرش را اجابت کنید. (انفال/24)، خدا و پیامبرش را یاری می کنند. (حشر/8)، هرگاه در عمل برای خدا و پیامبرش اخلاص ورزند. (توبه/91)، پس جنگ با خدا و رسول او را اعلام کنید. (بقره/279)، پس به خدا و پیامبرش ایمان بیاورید. (تغابن/8) هر که خدا و پیامبر او و مؤمنان را ولیّ خود گزیند. (مائده/56)».

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابوهریره و عبدالله بن عبّاس گویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش از وفاتش آخرین خطبه اش را در مدینه برای ما می خواند... هر کس دفاع از ستمکاری را برعهده گیرد یا در آن ستم با او کمک کند فرشته ی مرگ با مژده ی به لعنت خدا، بر او فرود می آید تا در آتش دوزخ که جاوید است بماند و چه بد سرانجامی است. (توبه/63).

* و کسانی از زنان شما که مرتکب زنا شوند، چهار نفر از شما مسلمانان را به عنوان شاهد بر آن ها بطلبید؛ اگر گواهی دادند، آن زنان را در خانه ها [ی خود] نگاه دارید تا مرگشان فرارسد؛ یا این که خداوند، برای آن ها راه نجاتی قرار دهد. ﴿15﴾

1- امام صادق علیه السلام- منظور از الْفاحِشَةَ در این آیه، زنا است.

2- امام باقر علیه السلام- جابر نقل می کند: از امام باقر علیه السلام پرسیدند: «چرا اثبات زنا چهار شاهد می خواهد ولی در قتل دو شاهد کافی است»؟ فرمود: «خداوند متعال متعه را بر شما حلال فرمود و می دانست به زودی دیگران [حلال بودن] آن را انکار می کنند و [هرکس که متعه را حلال کند] آن را مانند زنا می انگارند و قصد اجرای حکم زنا می کنند] لذا برای مراقبت از شما، چهار گواه را برای اثبات آن قرار داد، که اگر این نبود شما گرفتار می شدید [و هر بار شما را به زنا متّهم کرده، و می زدند] زیرا به سختی اتّفاق می افتد که چهار شاهد به یک امر شهادت دهند».

3- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ اللاَّتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسآئِكُمْ﴾؛ این آیه منسوخ شده است و منظور از سَبیلاً در آن، حدود احکام الهی است.

4- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَ اللاَّتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلاً﴾ سؤال کردم، فرمود: «این آیه [به واسطه ی نزول آیه ای دیگر] منسوخ شده است». گفتم: «[در زمان عمل به این آیه و قبل از نسخ شدن آن] کیفیّت آن چگونه بود»؟ فرمود: «وقتی زنی به این گناه آلوده می شد و چهار نفر به این مطلب گواهی می دادند، او را در خانه ای می انداختند و با او حرف نمی زدند و معاشرت و همنشینی نداشتند، به او آب و غذا می دادند [و بر همین منوال می گذشت] تا بمیرد». گفتم: «در کلام خداوند که فرموده: ﴿أَوْ يَجْعَلَ اَللّهُ لَهُنَّ سَبِيلاً﴾ منظور چیست»؟ فرمود: «راه [فرار از این مجازات] یا شلّاق زدن بود یا سنگسار کردن یا نگهداری کردن و زندانی کردن در خانه ها».

ص: 83

5- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿الزَّانِیَةُ وَ الزَّانِی فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ هِیَ نَاسِخَةٌ لِقَوْلِهِ وَ اللَّتِی یَأْتِینَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِكُمْ...﴾ (1)

6- الباقر علیه السلام- ﴿وَ سُورَةُ النُّورِ أُنْزِلَتْ بَعْدَ سُورَةِ النِّسَاءِ وَ تَصْدِیقُ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْزَلَ عَلَیْهِ فِی سُورَةِ النِّسَاءِ وَ اللَّاتِی یَأْتِینَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّی یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلًا وَ السَّبِیلُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ سُورَةٌ أَنْزَلْناها وَ فَرَضْناها وَ أَنْزَلْنا فِیها آیاتٍ بَیِّناتٍ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ الزَّانِیَةُ وَ الزَّانِی فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فِی دِینِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لْیَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ﴾. (2)

7- الباقر علیه السلام- ﴿في قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ... إِنَّ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الْغافِلاتِ الْمُؤْمِناتِ لُعِنُوا فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ لَیْسَتْ تَشْهَدُ الْجَوَارِحُ عَلَی مُؤْمِنٍ إِنَّمَا تَشْهَدُ عَلَی مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ کَلِمَهُ الْعَذَابِ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیُعْطَی کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ وَ سُورَهُ النُّورِ أُنْزِلَتْ بَعْدَ سُورَهِ النِّسَاءِ وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْزَلَ عَلَیْهِ فِی سُورَهِ النِّسَاءِ وَ اللَّاتِی یَأْتِینَ الْفاحِشَهَ مِنْ نِسائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَهً مِنْکُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّی یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلًا وَ السَّبِیلُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ سُورَهٌ أَنْزَلْناها وَ فَرَضْناها وَ أَنْزَلْنا فِیها آیاتٍ بَیِّناتٍ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ الزَّانِیَهُ وَ الزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَهَ جَلْدَهٍ وَ لا تَأْخُذْکُمْ بِهِما رَأْفَهٌ فِی دِینِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لْیَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَهٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ﴾. (3)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله بِالرَّأْفَهِ وَ الرَّحْمَهِ فَکَانَ مِنْ رَأْفَتِهِ وَ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ لَمْ یَنْقُلْ قَوْمَهُ فِی أَوَّلِ نُبُوَّتِهِ عَنْ عَادَتِهِمْ حَتَّی اسْتَحْکَمَ الْإِسْلَامُ فِی قُلُوبِهِمْ وَ حَلَّتِ الشَّرِیعَهُ فِی صُدُورِهِمْ فَکَانَتْ مِنْ شَرِیعَتِهِمْ فِی الْجَاهِلِیَّهِ أَنَّ الْمَرْأَهَ إِذَا زَنَتْ حُبِسَتْ فِی بَیْتٍ وَ أُقِیمَ بِأَوَدِهَا حَتَّی یَأْتِیَ الْمَوْتُ وَ إِذَا زَنَی الرَّجُلُ نَفَوْهُ عَنْ مَجَالِسِهِمْ وَ شَتَمُوهُ وَ آذَوْهُ وَ عَیَّرُوهُ وَ لَمْ یَکُونُوا یَعْرِفُونَ غَیْرَ هَذَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی أَوَّلِ الْإِسْلَامِ وَ اللَّاتِی یَأْتِینَ الْفاحِشَهَ مِنْ نِسائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَهً مِنْکُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّی یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ

ص: 84

5- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- نزول آیه: هریک از زن و مرد زناکار را صد تازیانه بزنید. (نور/2)، موجب نسخ شدن آيه: ﴿وَ اللاَّتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا﴾ شد [و دیگر عمل به آیه ی منسوخ لازم نیست]».

6- امام باقر علیه السلام- تمام آیات سوره ی نور پس از سوره نساء نازل شد و مؤید این مطلب، این آیه ی شریفه سوره ی نساء می باشد: ﴿وَ اللاَّتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نَّسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مَّنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلاً﴾. و راهی که خداوند به عنوان راه نجات برای آنان قرار داده در این آیه [از سوره ی نور] آمده است: [این] سوره ای است که آن را فرو فرستادیم، و [عمل به آن را] واجب نمودیم، و در آن آیات روشنی نازل کردیم، شاید شما متذکّر شوید! هر یک از زن و مرد زناکار را صد تازیانه بزنید و نباید رأفت [و محبّت كاذب] نسبت به آن دو شما را از اجرای حکم الهی مانع شود، اگر به خدا و روز جزا ایمان دارید! و باید گروهی از مؤمنان مجازاتشان را مشاهده کنند!. (نور/2-1)».

7- امام باقر علیه السلام- در آیه: کسانی که زنان پاکدامن و بی خبر [از هرگونه آلودگی] و مؤمن را متّهم می سازند، در دنیا و آخرت از رحمت الهی بدورند و عذاب بزرگی برای آن هاست. در آن روز زبان ها و دست ها و پاهایشان برضدّ آن ها به اعمالی که مرتکب می شدند گواهی می دهد!. (نور/24-23)، اعضاء و جوارح [در قیامت] برعلیه فرد مؤمن شهادت نمی دهند بلکه شهادت آنان بر علیه کسی است که مستحق عذاب الهی شده است. و نامهی اعمال بنده ی مؤمن را به دست راستش می دهند. و سوره ی نور پس از سوره ی نساء نازل شده است؛ تأیید این مطلب آیاتی است که خداوند در سوره ی نساء نازل کرده که فرمود: ﴿وَ اللاَّتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا﴾ و راهی که خداوند فرمود، این آیات است: [این] سوره ای است که آن را فرو فرستادیم، و [عمل به آن را] واجب نمودیم، و در آن آیات روشنی نازل کردیم، شاید شما متذکّر شوید! هر یک از زن و مرد زناکار را صد تازیانه بزنید و نباید رأفت [و محبّت كاذب] نسبت بهآن دو شما را از اجرای حکم الهی مانع شود، اگر به خدا و روز جزا ایمان دارید! و باید گروهی از مؤمنان مجازاتشان را مشاهده کنند!. (نور/2-1)».

8- امام علی علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی رسولش را با رأفت و رحمت [که در وجودش نهاده بود] مبعوث گردانید، از [مصادیق] رأفت و رحمت پیامبر صلی الله علیه و آله این بود که قومش را در آغاز نبوّتش از چیزی که به آن عادت داشتند مجبور به انتقال به احکام جدید [احکام اسلام] نکرد. تا این که اسلام در دل های آن ها مستحکم شد و شریعت و احکام آن در قلوب آن ها شیرین و گوارا شد. نمونه ای از احکام آن ها در زمان جاهلیّت این بود که زمانی که زنی زنا می کرد در خانه ی خودش محبوس می شد و معاش او برآورده می شد تا این که مرگ سراغ او بیاید و اگر مردی زنا می کرد او را از مجالس خودشان طرد می کردند و دشنام می دادند و اذیت می کردند و سرزنشش می کردند و کاری جز این بلد نبودند؛ بنابراین خداوند در ابتدای دین اسلام چنین حکم کرد: ﴿وَ اللاَّتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا

ص: 85

یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلًا وَ الَّذانِ یَأْتِیانِها مِنْکُمْ فَآذُوهُما فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما إِنَّ اللَّهَ کانَ تَوَّاباً رَحِیماً فَلَمَّا کَثُرَ الْمُسْلِمُونَ وَ قَوِیَ الْإِسْلَامُ وَ اسْتَوْحَشُوا أُمُورَ الْجَاهِلِیَّهِ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی الزَّانِیَهُ وَ الزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَهَ جَلْدَهٍ... فَنَسَخَتْ هَذِهِ الْآیَهُ آیَهَ الْحَبْسِ وَ الْأَذَی﴾. (1)

9- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿أَوْ يَجْعَلَ اللّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا... مَعْنَى السَّبِيلِ أَنَّهُ الْجَلْدُ لِلْبِكْرِ مِائَةٌ وَ لِلثَّيِّبِ الْمُحْصَنِ الرَّجْمُ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذانِ يَأْتِيانِها مِنْكُمْ فَآذُوهُما فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما إِنَّ اللَّهَ كانَ تَوَّاباً رَحِيماً﴾ ﴿16﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ اَلْآیَهِ... وَ الَّذانِ یَأْتِیانِها مِنْكُمْ قَالَ یَعْنِی الْبِكْرَ إِذَا أَتَتِ الْفَاحِشَةَ الَّتِی أَتَتْهَا هَذِهِ الثَّیِّبُ فَآذُوهُما قَالَ یُحْبَسُ فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما إِنَّ اللَّهَ كانَ تَوَّاباً رَحِیماً﴾. (3)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللّهُ عَلِيماً حَكِيماً﴾ ﴿17﴾

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَنْ أُعْطِیَ أَرْبَعاً لَمْ یُحْرَمْ أَرْبَعاً مَنْ أُعْطِیَ اَلدُّعَاءَ لَمْ یُحْرَمِ اَلْإِجَابَهَ وَ مَنْ أُعْطِیَ اَلتَّوْبَهَ لَمْ یُحْرَمِ اَلْقَبُولَ وَ مَنْ أُعْطِیَ اَلاِسْتِغْفَارَ لَمْ یُحْرَمِ اَلْمَغْفِرَهَ وَ مَنْ أُعْطِیَ اَلشُّکْرَ لَمْ یُحْرَمِ اَلزِّیَادَهَ وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ فِی کِتَابِ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ قَالَ اَللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی اَلدُّعَاءِ اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ وَ قَالَ فِی اَلاِسْتِغْفَارِ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اَللّهَ یَجِدِ اَللّهَ غَفُوراً رَحِیماً وَ قَالَ فِی اَلشُّکْرِ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ قَالَ فِی اَلتَّوْبَهِ إِنَّمَا اَلتَّوْبَهُ عَلَی اَللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ اَلسُّوءَ بِجَهالَهٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اَللّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اَللّهُ عَلِیماً حَکِیماً﴾. (4)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِ اللَّهِ... إِنَّمَا اَلتَّوْبَهُ عَلَی اَللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ اَلسُّوءَ بِجَهالَهٍ یَعْنِی کُلَّ ذَنْبٍ عَمِلَهُ اَلْعَبْدُ وَ إِنْ کَانَ بِهِ عَالِماً فَهُوَ جَاهِلٌ حِینَ خَاطَرَ بِنَفْسِهِ فِی مَعْصِیَهِ رَبِّهِ وَ قَدْ قَالَ فِی ذَلِکَ

ص: 86

عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَهً مِنْکُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّی یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلاً وَ الَّذانِ يَأْتِيانِها مِنْكُمْ فَآذُوهُما فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما إِنَّ اللهَ كانَ تَوَّاباً رَحِيماً﴾؛ پس در زمانی که تعداد مسلمانان زیاده شد و اسلام قوی گشت و مردم از امور و احکام و عادات جاهلیّت متنفر شده و وحشت داشتند، خداوند این آیه را نازل نمود: هر یک از زن و مرد زناکار را صد تازیانه بزنید. (نور/2). در آن هنگام آیه ی قبل یعنی آیه ی حبس و اذیت، نسخ شد.

9- ابن عبّاس رحمة الله- أَوْ يَجْعَلَ اللهُ لَهُنَّ سَبِيلًا؛ منظور از سبیلاً این است که مجازات زنا با دختر باکره که شوهر نکرده، شلاق است و با زن شوهردار، سنگسار است.

* و از میان شما، آن مرد و زنی که [همسر ندارند، و] مرتکب آن کار [زشت] می شوند، آن ها را [با اجرای حد] مجازات کنید و اگر توبه کنند، و [خود را] اصلاح نمایند، از آن ها درگذرید زیرا خداوند، توبه پذیر و مهربان است. ﴿16﴾

1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: در مورد این آیه از امام علیه السلام سؤال کردم... فرمود: «﴿وَ الَّذانِ يَأْتِيانِها مِنْكُمْ﴾؛ یعنی دختر باکره ای که به مانند زن متأهل مرتکب عمل زنا شود. فَآذُوهُما به این معناست که او را نیز در خانه حبس کنید. و اگر توبه کنند، و [خود را] اصلاح نمایند، از آن ها در گذرید زیرا خداوند، توبه پذیر و مهربان است.

* پذیرش توبه از سوی خدا، تنها برای کسانی است که کار بد را از روی جهالت انجام می دهند، سپس به زودی توبه می کنند. خداوند، توبه ی چنین کسانی را می پذیرد؛ و خدا دانا و حکیم است. ﴿17﴾

1- امام علی علیه السلام- به کسی که چهار چیز داده شود از چهار چیز محروم نمی شود: «به هرکس که قدرت دعاکردن داده شده، پذیرفتن و اجابت شدن نیز اعطا شده و به هرکس که قدرت توبه کردن داده شده، قبول شدن توبه نیز عطا شده، و به هرکس استغفار و طلب پوزش داده شده، مغفرت و بخشش از او دریغ نشده و به هرکس شکرگزاری اعطا شده، از زیاد شدن رزق محروم نمی شود، تأیید تمام این مطالب در کتاب خداست، در مورد دعا فرمود: مرا بخوانید تا [دعای] شما را بپذیرم. (غافر/60). و در مورد استغفار فرمود: کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت. (نساء/110). و در مورد شکر فرمود: اگر شکرگزاری کنید، [نعمت خود را] بر شما خواهم افزود. (ابراهیم/7). و در مورد توبه فرمود: ﴿إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللّهُ عَلِيماً حَكِيماً﴾.

2- امام صادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ﴾ یعنی هر گناهی که بنده انجام می دهد هر چند که بدان عالم باشد، جاهل است، زیرا معصیت پروردگارش بر نفس وی خطور کرد چنان که خدای تبارک و تعالی سخن یوسف را در خطاب به برادرانش چنین آورده

ص: 87

تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَحْکِی قَوْلَ یُوسُفَ لِإِخْوَتِهِ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَ أَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ فَنَسَبَهُمْ إِلَی اَلْجَهْلِ لِمُخَاطَرَتِهِمْ بِأَنْفُسِهِمْ فِی مَعْصِیَهِ اَللَّهِ﴾. (1)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فِی اَلْأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ قَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا فَدُونَکُمُ اَلْآخَرَ فَتَمَسَّکُوا بِهِ أَمَّا اَلْأَمَانُ اَلَّذِی رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ أَمَّا اَلْأَمَانُ اَلْبَاقِی فَهُوَ اَلاِسْتِغْفَارُ قَالَ اَللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ ما کانَ اَللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اَللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ وَ لاَ خَیْرَ فِی اَلدُّنْیَا إِلَّا لِرَجُلَیْنِ رَجُلٍ أَذْنَبَ ذَنْباً فَهُوَ یَتَدَارَکُهَا بِالتَّوْبَهِ وَ رَجُلٍ یُسَارِعُ إِلَی اَلْخَیْرَاتِ وَ مَنْ أُعْطِیَ اَلتَّوْبَهَ لَمْ یُحْرَمِ اَلْقَبُولَ وَ مَنْ أُعْطِیَ اَلاِسْتِغْفَارَ لَمْ یُحْرَمِ اَلْمَغْفِرَهَ وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ فِی کِتَابِ اَللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اَللّٰهَ یَجِدِ اَللّهَ غَفُوراً رَحِیماً وَ قَالَ تَعَالَی إِنَّمَا اَلتَّوْبَهُ عَلَی اَللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ اَلسُّوءَ بِجَهالَهٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُاَللّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اَللّهُ عَلِیماً حَکِیماً﴾. (2)

4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام، قَالَ: يَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ ذُنُوبُ الْمُؤْمِنِ إِذَا تَابَ مِنْهَا مَغْفُورَةٌ لَهُ فَلْيَعْمَلِ الْمُؤْمِنُ لِمَا يَسْتَأْنِفُ بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ أَمَا وَ اللَّهِ إِنَّهَا لَيْسَتْ إِلَّا لِأَهْلِ الْإِيمَانِ قُلْتُ فَإِنْ عَادَ بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الِاسْتِغْفَارِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ عَادَ فِي التَّوْبَةِ قَالَ يَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ أَ تَرَي الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ يَنْدَمُ عَلَي ذَنْبِهِ وَ يَسْتَغْفِرُ مِنْهُ وَ يَتُوبُ ثُمَّ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ تَوْبَتَهُ؟ قُلْتُ فَإِنَّهُ فَعَلَ ذَلِكَ مِرَاراً يُذْنِبُ ثُمَّ يَتُوبُ وَ يَسْتَغْفِرُ؟ فَقَالَ كُلَّمَا عَادَ الْمُؤْمِنُ بِالاسْتِغْفَارِ وَ التَّوْبَةِ عَادَ اللَّهُ عَلَيْهِ بِالْمَغْفِرَةِ وَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ وَ يَعْفُو عَنِ السَّيِّئاتِ فَإِيَّاكَ أَنْ تُقَنِّطَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ یَقُولُ: إِذَا بَلَغَتِ اَلنَّفْسُ هَاهُنَا وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ لَمْ یَکُنْ لِلْعَالِمِ تَوْبَهٌ ثُمَّ قَرَأَ إِنَّمَا اَلتَّوْبَهُ عَلَی اَللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ اَلسُّوءَ بِجَهالَهٍ﴾. (4)

6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی آخِرِ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِسَنَةٍ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ السَّنَةَ لَکَثِیرَةٌ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِشَهْرٍ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اَلشَّهْرَ لَکَثِیرٌ وَ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِجُمْعَهٍ تَابَ اَللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اَلْجُمْعَهَ

ص: 88

است: آیا دانستید با یوسف و برادرش چه کردید، آنگاه که جاهل بودید؟. (یوسف/89)». در این جا چون معصیت خداوند در جانشان خطور کرده، خداوند نسبت جهل به آنان داد [در حالی که آنان به قبح عمل خویش، علم داشتند].

3- امام علی علیه السلام- در دنیا دو امان از عذاب خداوند سبحان وجود دارد که یکی از آن دو از دسترس شما بیرون شده است. بر شما باد که به امان دوّم دست زنید و توسّل جویید. امانی که در دسترس بود و به آسمان بالا رفت، پیامبر صلی الله علیه و آله است و آن امان که باقی مانده، استغفار است. خداوند متعال فرموده است: و تا هنگامی که تو میان ایشانی، خداوند آنان را عذاب نمی کند و تا هنگامی که آنان استغفار می کنند، خداوند آنان را عذاب نمی کند. (انفال/33) و در دنیا خیری نیست مگر برای دو تن، اوّل: کسی که اگر گناهی می کند آن را با توبه، تدارک و جبران می نماید. و کسی که به انجام نیکی ها پیشی می گیرد. به هرکس سعادت توبه عطا شود، از پذیرفته شدن آن محروم نمی شود و به هرکس سعادت استغفار ارزانی شود، از آمرزش محروم نمی شود و این موضوع در این آیه آمده است: کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت. (نساء/110)، و فرموده است: ﴿إِنَّمَا اَلتَّوْبَةُ عَلَى اَللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ اَلسُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولئِكَ يَتُوبُ اَللّهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اَللّهُ عَلِيماً حَكِيماً﴾.

4- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم نقل می کند: امام باقر علیه السلام فرمود: «ای محمّد بن مسلم! خداوند اگر توبه ی فرد مؤمن را بپذیرد، گناهان او بخشوده می شود و آنگاه پس از توبه و بخشایش، مؤمن باید اعمال خود را دوباره آغاز کند؛ امّا به خدا سوگند که این کار فقط از اهل ایمان بر می آید». گفتم: «اگر پس از توبه و استغفار، دوباره گناه کرده و بار دیگر طلب توبه کند، چه؟ باز هم خدا او را می بخشد]»؟ فرمود: «ای محمّد بن مسلم! آیا تا به حال دیده ای که بنده ی مؤمنی از گناهش پشیمان شده و استغفار و توبه کند و خداوند توبه اش را نپذیرد»؟ گفتم: «اگر این کار دائماً تکرار شود و او گناه کند و سپس توبه نماید چه»؟ فرمود: «هرگاه مؤمن، به واسطه ی استغفار و توبه از گناه خود بازگردد، خداوند نیز با مغفرت خود به او رو می کند که خداوند بسیار توبه پذیر و مهربان است و توبه را قبول می کند و از گناهان در می گذرد. مبادا [با این حرف ها] مؤمنی را از رحمت خدا ناامید کنی»!

5- امام صادق علیه السلام- جمیل بن درّاج گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: «زمانی که جان به این جا برسد،- امام با دست به حلقش اشاره کرد- توبهی شخصی که عالم [به گناه بودن آن عمل] بوده، پذیرفته نیست؛ آنگاه، این آیه را تلاوت کرد: ﴿إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوَءَ بِجَهَالَةٍ﴾».

6- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام باقر علیه السلام روایت است: پیامبر صلی الله علیه و آله در آخر خطبه ای که ایراد می کرد، فرمود: «هر که یک سال قبل از مرگش، توبه کند، خداوند، توبه او را می پذیرد». سپس ادامه داد: «یک سال زیاد است؛ هر که یک ماه قبل از مرگش، توبه کند، خداوند توبه ی او را می پذیرد». سپس فرمود: «یک ماه زیاد است؛ هر که یک هفته قبل از مرگش، توبه کند، خداوند، توبه ی او را قبول

ص: 89

لَکَثِیرٌةُ وَ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِیَوْمٍ تَابَ اَللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ یَوْماً لَکَثِیرٌ وَ مَنْ تَابَ قَبْلَ مَوْتِهِ بِسَاعَهٍ تَابَ اَللَّهُ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ اَلسَّاعَهَ لَکَثِیرَهٌ مَنْ تَابَ وَ قَدْ بَلَغَتْ نَفْسُهُ هَذِهِ وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ تَابَ اَللَّهُ عَلَیْهِ﴾. (1)

7- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ کَانَ مُؤْمِناً فَعَمِلَ خَیْراً فِی إِیمَانِهِ ثُمَّ أَصَابَتْهُ فِتْنَهٌ فَکَفَرَ ثُمَّ تَابَ بَعْدَ کُفْرِهِ کُتِبَ لَهُ وَ حُوسِبَ لَهُ کُلُّ شَیْءٍ کَانَ عَمِلَهُ فِی إِیمَانِهِ وَ لاَ یُبْطِلُهُ اَلْکُفْرُ إِذَا تَابَ بَعْدَ کُفْرِهِ﴾. (2)

8- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ كَانَ مُؤْمِناً فَحَجَّ وَ عَمِلَ فِي إِيمَانِهِ ثُمَّ قَدْ أَصَابَتْهُ فِي إِيمَانِهِ فِتْنَةٌ فَكَفَرَ ثُمَّ تَابَ وَ آمَنَ قَالَ يُحْسَبُ لَهُ كُلُّ عَمَلٍ صَالِحٍ عَمِلَهُ فِي إِيمَانِهِ وَ لَا يَبْطُلُ مِنْهُ شَيْ ءٌ﴾. (3)

9- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَإِنْ عَادَ وَ تَابَ مِرَاراً قَالَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَهُ قِیلَ إِلَی مَتَی قَالَ حَتَّی یَكُونَ الشَّیْطَانُ هُوَ الْمَحْسُورَ﴾. (4)

10- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لَمَّا هَبَطَ إِبْلِیسُ قَالَ وَ عِزَّتِكَ وَ جَلَالِكَ وَ عَظَمَتِكَ لَا أُفَارِقُ ابْنَ آدَمَ علیه السلام حَتَّی تُفَارِقَ رُوحُهُ جَسَدَهُ فَقَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عَظَمَتِی لَا أَحْجُبُ التَّوْبَةَ عَنْ عَبْدِی حَتَّی یُغَرْغِرَ بِهَا فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللّهُ عَلَيْهِمْ﴾. (5)

* قوله تعالى: ﴿وَ لَيْسَتِ اَلتَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ اَلسَّيِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ اَلْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ اَلْآنَ وَ لاَ اَلَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً﴾ ﴿18﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ قَالَ ذَاکَ إِذَا عَایَنَ أَمْرَ الْآخِرَةِ﴾. (6)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِذَا بَلَغَتِ النَّفْسُ هَذِهِ- وَ أَهْوَي بِيَدِهِ إِلَي حَنْجَرَتِهِ- لَمْ یَکُنْ لِلْعَالِمِ تَوْبَهٌ وَ کَانَتْ لِلْجَاهِلِ تَوْبَهٌ﴾. (7)

ص: 90

می کند». سپس فرمود: «یک هفته زیاد است؛ هر که یک ساعت قبل از مرگش، توبه کند، خداوند، توبه ی او را قبول می کند». سپس ادامه داد: «یک ساعت زیاد است؛ هر که قبل از مرگش و قبل از زمانی که روح به این جا می رسد- به حلقش اشاره کرد- توبه کند، خداوند، توبه ی او را می پذیرد».

7- امام باقر علیه السلام- اگر انسان مؤمنی از روی ایمان، عمل خیری انجام دهد و سپس گمراه شده و کافر شود، آن کار خیر او نوشته شده و همه ی اعمال نیکی که از روی ایمان انجام داد، محاسبه می شود و اگر پس از کفرش توبه کند، کفر او عمل خیرش را از میان نمی برد.

8- امام باقر علیه السلام- هر انسان مؤمنی که به حج برود و از روی ایمان، عمل صالح انجام دهد و سپس دچار گمراهی شده و کافر شود، امّا بعد از آن توبه کرده و ایمان آورد، همه ی اعمال صالحی که در زمان ایمان انجام داده، برای او حساب می شود و چیزی از آن از میان نمی رود.

9- امام علی علیه السلام- از امام علیه السلام پرسیده شد: «اگر فرد گناهکار بارها به گناه خود برگردد و باز توبه کند، خداوند چه می کند». فرمود: «تا زمانی که شیطان حسرت زده و ناامید شود [خداوند توبه ی او را می پذیرد]».

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- هنگامی که ابلیس [همراه آدم علیه السلام، از بهشت] به زمین آمد و گفت: «به عزّت و عظمت تو سوگند از آدم جدا نمی شوم تا روح از بدنش جدا شود». خداوند سبحان فرمود: «به عزّت و عظمتم سوگند که او را تا زمانی که به فریب تو گرفتار می شود از پذیرش توبه اش محروم نمی کنم؛ فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللهُ عَلَيْهِمْ».

* ولی توبه کسانی که کارهای بد انجام می دهند، تا هنگامی که مرگ یکی از آن ها فرا می رسد می گوید: «الان توبه کردم». پذیرفته نیست؛ و نه کسانی که در حال کفر از دنیا می روند؛ این ها کسانی هستند که عذاب دردناکی برایشان فراهم کرده ایم. ﴿18﴾

1- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَ لَیْسَتِ اَلتَّوْبَهُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ اَلسَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ اَلْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ اَلْآنَ﴾ پرسیده شد. فرمود: «این زمانی است که احوال آخرت را با چشمانش ببنید».

2- امام باقر علیه السلام- زراره نقل می کند: امام باقر علیه السلام فرمود: «اگر جان به این جا برسد- و با دستش به حنجره ی خود اشاره کرد- توبه ی عالم [به گناه بودن عملش] پذیرفته نیست ولی توبه ی جاهل [که نمی دانسته این کار گناه است] پذیرفته است».

ص: 91

3- الحسن علیه السلام- ﴿وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ نُسَخِ بِقَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ حَرَّمَ الْمَغْفِرَةَ عَلَى الْكَافِر وَ لَمْ يُؤْيِسُ الْمُؤْمِنَ مِنْهَا مَا لَمْ يُغَرْغِرْ﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿رَحِمَ اَللَّهُ عَبْداً تَابَ إِلَی اَللَّهِ قَبْلَ اَلْمَوْتِ فَإِنَّ اَلتَّوْبَهَ مَطْهَرَهٌ مِنْ دَنَسِ اَلْخَطِیئَهِ﴾. (2)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ اَلْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی قَوْلِ اَللَّهِ وَ لَیْسَتِ اَلتَّوْبَهُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ اَلسَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ اَلْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ اَلْآنَ قَالَ هُوَ اَلْفِرَّارُ تَابَ حِینَ لَمْ یَنْفَعْهُ اَلتَّوْبَهُ وَ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ﴾. (3)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ نَزَلَتْ فِی القرآن زُعْلَانَ تَابَ حَیْثُ لَمْ تَنْفَعْهُ التَّوْبَةُ وَ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ﴾. (4)

7- الحسن علیه السلام- ﴿عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ احْتَجَّ فِیهِ عَلَی مُعَاوِیَةَ قَالَ فَأَمَّا الْقَرَابَةُ فَقَدْ نَفَعَتِ الْمُشْرِكَ وَ هِیَ وَ اللَّهِ لِلْمُؤْمِنِ أَنْفَعُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ فِی الْمَوْتِ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَشْفَعْ لَكَ بِهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَمْ یَكُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَهُ وَ یَعِدُ إِلَّا مَا یَكُونُ مِنْهُ عَلَی یَقِینٍ وَ لَیْسَ ذَلِكَ لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ كُلِّهِمْ غَیْرِ شَیْخِنَا أَعْنِی أَبَا طَالِبٍ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ- أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً﴾. (5)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ النَّبِي صلی الله علیه و آله: أَبَی اَللَّهُ لِصَاحِبِ اَلْخُلُقِ اَلسَّیِّئِ بِالتَّوْبَهِ قِیلَ وَ کَیْفَ ذَاکَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ صلی الله علیه و آله کَیْفَ ذَاکَ قَالَ إِنَّهُ قَدْ أُشْرِبَ قَلْبُهُ حُبَّهَا﴾. (6)

9- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿اَلتَّائِبُ إِذَا لَمْ یَسْتَبِنْ عَلَیْهِ أَثَرُ اَلتَّوْبَهِ فَلَیْسَ بِتَائِبٍ یُرْضِی اَلْخُصَمَاءَ وَ یُعِیدُ اَلصَّلَوَاتِ وَ یَتَوَاضَعُ بَیْنَ اَلْخَلْقِ وَ یَتَّقِی نَفْسَهُ عَنِ اَلشَّهَوَاتِ وَ یُهَزِّلُ رَقَبَتَهُ بِصِیَامِ اَلنَّهَارِ وَ یُصَفِّرُ لَوْنَهُ بِقِیَامِ اَللَّیْلِ وَ یَخْمُصُ بَطْنَهُ بِقِلَّهِ اَلْأَکْلِ وَ یُقَوِّسُ ظَهْرَهُ مِنْ مَخَافَهِ اَلنَّارِ وَ یُذِیبُ عِظَامَهُ شَوْقاً إِلَی

ص: 92

3- امام حسن علیه السلام- آيه: ﴿وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ﴾ به واسطه ی آیه﴿إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ﴾؛ نسخ شده، کافران از مغفرت و بخشش خدا محرومند ولی مؤمن تا زمانی که فریب شیطان را نخورده از رحمت و غفرانش مأیوس نمی شود.

4- امام صادق علیه السلام- خداوند بنده ای را که قبل از مرگش توبه می کند، مورد رحمت خود قرار می دهد. و توبه پاک کننده ی قلب از آلودگی گناهان است.

5- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: در مورد آیه: ﴿وَ لَیْسَتِ اَلتَّوْبَهُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ اَلسَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ اَلْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ﴾ فرمود: «منظور از این آیه، کسی است که از توبه بسیار گریزنده است و زمانی توبه می کند که توبه، او را سودی نمی بخشد و از او پذیرفته نمی شود».

6- امام صادق علیه السلام- راوی گوید: وَ لَیْسَتِ اَلتَّوْبَهُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ اَلسَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ اَلْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ در این مورد پدرم حدیثی برای من خواند که از ابن فضال و او از علیّ بن عقبه و او از امام صادق علیه السلام روایت کرد که: «[فقط] یک فرد غضب شده در قرآن است که زمانی که برایش فایده ای ندارد توبه می کند و توبه اش قبول نمی شود.

7- امام حسن علیه السلام- امام حسن علیه السلام در روایتی طولانی که به وسیله ی آن با معاویه احتجاج می کند، می فرماید: «قرابت و خویشاوندی با پیامبر صلی الله علیه و آله که برای مشرک سودمند است، به خدا قسم برای مؤمن سودمندتر است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عموی خود ابوطالب هنگام مرگ فرمود: «بگو «لا اله الا الله» تا به خاطر آن از تو روز قیامت شفاعت کنم». هرگز پیامبر به او چنین حرفی نمی زد و چنین وعده ای نمی داد مگر این که یقین داشت که او این مقام را دارد (شاید برای الزام مردم بود که مدّعی بودند ابوطالب مشرک است تا آشکارا ایمان او را ببینند) چنین مقامی هیچ کس را نیست جز جدّ ما ابو طالب؛ چرا که خداوند می فرماید: ﴿وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ- أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً﴾».

8- امام صادق علیه السلام- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند از پذیرش توبه ی فرد بد اخلاق اکراه دارد»، پرسیده شد: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله چرا چنین است»؟ فرمود: «زیرا علاقه به آن گناه در دل او زیاد شده است».

9- پیامبر صلی الله علیه و آله- توبه کننده تا آثار توبه در او آشکار نشود، توبه کننده ی واقعی نیست؛ [آثار توبه این است که] افرادی که از او ناراضی اند را راضی کند، نمازگزار شود، در میان مردم متواضع باشد، نفسش را از شهوات نگه دارد، گردنش را با روزه در روز باریک کند [تا نفسش سرکشی نکند] و از فرط شب زنده داری رنگ رخسارش زرد گردد، شکمش از کم خوراکی به هم آید، کمرش از ترس آتش جهنّم خم شود و استخوان هایش از شوق رسیدن به بهشت، آب گردد،

ص: 93

اَلْجَنَّهِ وَ یُرِقُّ قَلْبَهُ مِنْ هَوْلِ مَلَکِ اَلْمَوْتِ وَ یُخَفِّفُ جِلْدَهُ عَلَی بَدَنِهِ بِتَفَکُّرِ اَلْآخِرَهِ فَهَذَا أَثَرُ اَلتَّوْبَهِ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ اَلْعَبْدَ عَلَی هَذِهِ اَلصِّفَهِ فَهُوَ تَائِبٌ نَاصِحُ لِنَفْسِهِ﴾. (1)

* قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا اَلنِّساءَ كَرْهاً وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَيْتُمُوهُنَّ إِلاّ أَنْ يَأْتِينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اَللّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً﴾. ﴿19﴾

قلبش از بیم ملک الموت به رقّت افتد و پوستش از کثرت تفکّر به لحظه ی مرگ، به [استخوان] بدنش بچسبد؛ این ها آثار توبه اند و هرگاه دیدید که بنده ای به این شکل است بدانید که او یک توبه کننده ی واقعی است که قصد بازگشت به گناه ندارد.

* ای کسانی که ایمان آورده اید! برای شما حلال نیست که از زنان، از روی اکراه [و ایجاد ناراحتی برای آن ها]، ارث ببرید و آنان را تحت فشار قرار ندهید که قسمتی از آن چه را [به عنوان مهر] به آن ها داده اید، تملّک کنید! مگر این که آن ها عمل زشت آشکاری انجام دهند. و با آنان، به طور شایسته رفتار کنید. و اگر از آن ها، [به جهتی] کراهت داشتید، [فوراً تصمیم به جدایی نگیرید]؛ چه بسا چیزی خوشایند شما نباشد، و خداوند خیر فراوانی در آن قرار می دهد. ﴿19﴾

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَالَ... وَ قَوْلُهُ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا اَلنِّساءَ کَرْهاً وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَیْتُمُوهُنَّ قَالَ لاَ یَحِلُّ لِلرَّجُلِ إِذَا نَکَحَ اِمْرَأَهً وَ لَمْ یُرِدْهَا وَ کَرِهَهَا أَنْ لاَ یُطَلِّقَهَا إِذَا لَمْ یُجْبَرْ [یَجُرْ] عَلَیْهَا﴾. (1)

4-1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿فِي رِوَايَة أبى الْجَارُودِ عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام وَ كَانَتْ نِسَاءٌ فِي اَلْمَدِينَةِ قَدْ وُرِثَ نِكَاحُهُنَّ كَمَا وُرِثَ نِكَاحُ كَبِيثَةَ غَيْرَ أَنَّهُ وَرِثَهُنَّ عَنِ اَلْأَبْنَاءِ فَأَنْزَلَ اَللَّهُ: يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا اَلنِّساءَ كَرْهاً وَ قَولُهُ: وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اَللّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً يَعْنِي الرَّجُلَ يَكْرَهُ أَهْلَهُ فَإِمَّا أَنْ يُمْسِكَهَا فَيَعْطِفَهُ اللَّهُ عَلَيْهَا وَ إِمَّا أَنْ يُخَلَّى سَبِيلَهَا فَيَتَزَوَّجْهَا غَيْرُهُ فَيَرْزُقُهَا اللَّهُ الْوُدَّ وَ الْوَلَدَ فَفِي ذَلِكَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ خَيْراً كَثِيراً﴾. (2)

5-1- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿قِيلَ: نَزَلَتْ فِي الرَّجُل يَكُونُ تَحْتَهُ الْمَرْأَةُ يَكْرَهُ صُحْبَتَهَا وَ لَهَا عَلَيْهِ مَهْرُ فَيَطُولُ عَلَيْهَا وَ يُضَارُّهَا لِتَفْتَدِى بِالْمَهْر فَنُهُوا عَنْ ذَلِكَ عَنْ ابْنِ عَبَّاس رحمة الله﴾. (3)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿مَعْنَاهُ مَا كَانَ يَعْمَلُهُ أَهْلُ الْجَاهِلِيَّةِ مِنْ أَنَّ الرَّجُلَ إِذَا مَاتَ وَ تَرَكَ امْرَأَتَهُ قَالَ ابْنُهُ مِنْ غَيْرِهَا أَوْ وَلِيُّهُ: وَرَثْتُ امْرَأَتَهُ كَمَا وَرَثْتَ مَالَهُ: فَأَلْقَى عَلَيْهَا رِدَاءَهُ أَنَّهَا امْرَأَتُهُ عَلَى الْعَقْدِ الَّذِي كَانَ مَعَ أَبِيهَا وَ لَا يُعْطِيهَا شَيْئاً وَ إِنْ شَاءَ زَوَّجَهَا وَ أَخَذَ صَدَاقَهَا رَوَى ذَلِكَ أَبُو الْجَارُودِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام﴾. (4)

3-1- امام صادق علیه السلام- علی بن عقیقه نقل می کند: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا اَلنِّساءَ كَرْهاً وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَيْتُمُوهُنَّ﴾ فرمود: «یعنی اگر مردی با زنی ازدواج کرد و به او میل و غنی نداشت با او در نیاویخت و به او نفقه نداد، او را طلاق ندهد و بر او سخت بگیرد.»

4-1- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- در تفسیر قمی آمده است: ابوجارود از امام باقر علیه السلام روایت کرده است: «زنان نیز در مدینه بودند که نکاح آنان به مانند کیسه ی به ارث رسیده بود، با این فرق که ارث بردن آنان از ناحیه های پسران بود؛ و به ترتیب این آیه: ﴿یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَكُمْ اَنْ تَرِثُوا النِّساءَ كَرْهًا﴾ و با نازل شد». و [علیّ بن ابراهیم رحمة الله]در مورد آیه: ﴿وَ عَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَ يَجْعَلَ اللهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيراً﴾ گفت: «اگر مرد، همسرش را دوست نداشته باشد، یا باید با او در خانه ی خود نگهداری کند تا خداوند، مهر او را در دلش بیافکند و یا راه آن زن را باز کند تا برود و با دیگری ازدواج کند که در این صورت، خداوند به این زن، محبّت و خیر و خوبی و فرزند عطا می کند و خداوند در آن کار، خیر زیادی قرار داده است».

5-1- ابن عبّاس رحمة الله- این آیه در مورد مردی نازل شده که زنی داشت که از هم صحبتی با او اکره داشت و هنوز مهریه ی او را نپرداخته بود و آزارش می داد تا مهرش را ببخشد [و به واسطه این کار، از آزار همسرش خلاص شود] پس [این آیه] او را از این کار نهی کرد.

6-1- امام باقر علیه السلام- در روایتی ابوجارود است: امام باقر علیه السلام فرمود: منظور از آیه، اشاره به آن کاری است که اهل جاهلیّت [قبل از اسلام] انجام می دادند که وقتی مردی می مرد و همسرش وارث او می شد می گفت که پسرش مال او نیست [و از کس دیگری بدنیا آمده] یا به او پشت می کرد [و رها می کرد] و به این ترتیب، زن همه ی مال را به ارث می برد. [برای جلوگیری از این مسأله] در هنگام عقد، شرط می کرد که [معاش او پس از مرگ همسرش] با پدرش است و چیزی از ارث به او نمی رسد حتی اگر همسرش را بخواهد و مهر زن را از زن بگیرد [و پس ندهد].

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿اَلْأَوْلَی حَمْلُ اَلْآیَهِ عَلَی کُلِّ مَعْصِیَهٍ یَعْنِی فِی اَلْفَاحِشَهِ﴾. (1)

2-3- امام باقر علیه السلام- بهتر آن است که کلمه ی فاحِشَةٍ را در این آیه، به معنای هرگونه گناه، در نظر بگیریم.

2- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اَلْمِیثَاقَ اَلْغَلِیظَ هُوَ اَلْعَهْدُ اَلْمَأْخُوذُ عَلَی اَلزَّوْجِ حَالَةَ اَلْعَقْدِ مِنْ إِمْسَاکٍ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٍ بِإِحْسَانٍ﴾. (1)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ عِكْرِمَةَ وَ الشَّعْبِيَّ وَ الرَّبِيعِ قَوْلُ النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله أَخَذْتُمُوهُنَّ بِأَمَانَةِ اَللَّهِ وَ اِسْتَحْلَلْتُمْ فُرُوجَهُنَّ بِكَلِمَةِ اَللَّهِ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ اَلنِّساءِ إِلاّ ما قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَ مَقْتاً وَ ساءَ سَبِيلاً﴾ ﴿22﴾

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ قَالَ لَا یَصْلُحُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَنْکِحَ امْرَأَهَ جَدِّهِ﴾. (3)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اَللَّهَ حَرَّمَ عَلَیْنَا نِسَاءَ اَلنَّبِیِّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ اَللَّهُ وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ اَلنِّساءِ﴾. (4)

3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿یا عَلِیُّ علیه السلام أُوصِیکَ بِوَصِیَّةٍ فَاحْفَظْهَا فَلاَ تَزَالُ بِخَیْرٍ مَا حَفِظْتَ وَصِیَّتِی... یَا عَلِیُّ علیه السلام إِنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِب علیه السلام سَنَّ فی الجاهِلیَّهِ خَمسَ سُنَنٍ أَجراها اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی الْإِسْلَامِ حَرَّمَ نِساءَ الْآبَاءِ عَلی الْأَبْنَاءِ فأَنزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ﴾. (5)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ اَلْمُفَضَّلِ أَنَّهُ کَتَبَ إِلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَجَاءَهُ هَذَا اَلْجَوَابُ مِنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ... وَ أَمَّا مَا ذَكَرْتَ أَنَّهُمْ يَسْتَحِلُّونَ نِكَاحَ ذَوَاتِ الْأَرْحَامِ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَإِنَّهُمْ زَعَمُوا أَنَّهُ إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْنَا بِذَلِكَ نِكَاحَ نِسَاءِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ أَحَقَّ مَا بُدِأَ مِنْهُ تَعْظِيمُ حَقِّ اللَّهِ وَ كَرَامَةُ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ تَعْظِيمُ شَأْنِهِ وَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَى تَابِعِيهِ مِنْ نِكَاحِ نِسَائِهِ مِنْ بَعْدِ قَوْلِهِ وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيماً وَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ هُوَ أَبٌ لَهُمْ ثُمَّ قَالَ وَ لا

ص: 100

2- امام باقر علیه السلام- میثاقاً غليظاً، همان عهد و پیمانی است که از شوهر در زمان عقد گرفته می شود تا بر طبق آن، زن را به نیکی نگه دارد و یا او را به شایستگی طلاق دهد.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- عکرمه از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند: «شما آن ها (همسران خود) را به عنوان امانت خدایی دریافت کرده اید و به دستور و قانون الهی بهره برداری از آن ها را برای خود حلال ساخته اید».

* با زنانی که پدران شما با آن ها ازدواج کرده اند، ازدواج نکنید؛ مگر آن چه در گذشته [پیش از نزول این حکم] انجام شده است؛ زیرا این، عملی زشت و تنفّرآور و راه نادرستی است. ﴿22﴾

1- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم نقل می کند: امام باقر علیه السلام در مورد این آیه: ﴿وَ لا تَنْكِحُواْ ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ﴾ فرمود: به خیر و صلاح مرد نیست که با همسر جدّش ازدواج کند».

2- امام صادق علیه السلام- خداوند، زنان پیامبر صلی الله علیه و آله را به واسطه ی این آیه: ﴿وَ لا تَنْكِحُواْ ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ﴾﴿وَ لا تَنْكِحُواْ ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ﴾ بر ما حرام گردانید.

3- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای علی علیه السلام! به تو وصیّتی می کنم، پس آن را محفوظ دار [و به آن عمل کن که] تا هنگامی که به آن عمل می کنی از خیر آن برخوردار می مانی... ای على علیه السلام! عبد المطلب پنج سنّت و رویّه در زمان جاهلیّت گذاشت که اسلام آن ها را به امر خدا امضاء [و تأیید] کرد، او زنان پدران را بر فرزندانشان حرام کرد. خدای عزّوجلّ نیز چنین نازل فرمود: ﴿وَ لا تَنْكِحُواْ ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ﴾.

4- امام صادق علیه السلام- مفضّل در جواب نامه ای که به امام صادق علیه السلام نوشته بود چنین نقل می کند که امام علیه السلام فرمود: «اما آن چه نقل کردی که آن ها ازدواج با خویشاوندی را که خدا در قرآن حرام نموده حلال می دانند، آن ها چنین گمان می کنند که خداوند به خاطر حرمت ازدواج با خویشاوندان، ازدواج با زنان پیامبر را نیز حرام نموده و شایسته ترین کاری که انجام می دهد، بزرگداشت حق خدا و احترام پیامبر و مقام اوست. و آن چه بر پیروان خود و ازدواج با زنان پیامبر حرام نموده، در این آیه است: و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسری خود درآورید که این کار نزد خدا بزرگ است!. (احزاب/53). و در این آیه فرموده: پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آن ها [مؤمنان] محسوب می شوند. (احزاب/6) پس پیامبر به منزله پدر آن ها است، بعد می فرماید: ﴿وَ لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ اَلنِّساءِ إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَ مَقْتاً وَ ساءَ سَبِيلاً﴾. پس هر کس ازدواج با زنان پیامبر را حرام بداند، ازدواج با کسانی را که خدا در قرآن حرام فرموده، حرام دا

نسته

ص: 101

تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ کانَ فاحِشَهً وَ مَقْتاً وَ ساءَ سَبِیلًا. فَمَنْ حَرَّمَ نِسَاءَ النَّبِیِّ لِتَحْرِیمِ اللَّهِ ذَلِکَ فَقَدْ حَرَّمَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ مِنَ الْأُمَّهَاتِ وَ الْبَنَاتِ وَ الْأَخَوَاتِ وَ الْعَمَّاتِ وَ الْخَالاتِ وَ بَنَاتِ الْأَخِ وَ بَنَاتِ الْأُخْتِ وَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ مِنَ الرَّضَاعَهِ لِأَنَّ تَحْرِیمَ ذَلِکَ کَتَحْرِیمِ نِسَاءِ النَّبِیِّ فَمَنْ حَرَّمَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ مِنَ الْأُمَّهَاتِ وَ الْبَنَاتِ وَ الْأَخَوَاتِ وَ الْعَمَّاتِ مِنْ نِکَاحِ نِسَاءِ النَّبِیِّ وَ اسْتَحَلَّ مَا حَرَّمَ اللَّهُ مِنْ نِکَاحِ سَائِرِ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَقَدْ أَشْرَکَ إِذَا اتَّخَذَ ذَلِکَ دِیناً﴾. (1)

5- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿قَالَ عَلِيُّ بن إِبْرَاهِيمَ رحمة الله فِی قَوْلِهِ وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ اَلنِّساءِ إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ فَإِنَّ اَلْعَرَبَ کَانُوا یَنْکِحُونَ نِسَاءَ آبَائِهِمْ فَکَانَ إِذَا کَانَ لِلرَّجُلِ أَوْلاَدٌ کَثِیرٌ وَ لَهُ أَهْلٌ وَ لَمْ تَکُنْ أُمَّهُمْ اِدَّعَی کُلُّ وَاحِدٍ فِیهَا فَحَرَّمَ اَللَّهُ مُنَاکَحَتَهُمْ ثُمَّ قَالَ حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ وَ عَمَّاتُکُمْ وَ خالاتُکُمْ وَ بَناتُ اَلْأَخِ وَ بَناتُ اَلْأُخْتِ... فَإِنَّ هَذِهِ اَلْمُحَرَّمَاتِ هِیَ مُحَرَّمَهٌ وَ مَا فَوْقَهَا إِلَی أَقْصَاهَا وَ کَذَلِکَ اَلاِبْنَهُ وَ اَلْأُخْتُ وَ أَمَّا اَلَّتِی هِیَ مُحَرَّمَهٌ بِنَفْسِهَا وَ بِنْتُهَا حَلاَلٌ فَالْعَمَّهُ وَ اَلْخَالَهُ هِیَ مُحَرَّمَهٌ بِنَفْسِهَا وَ بِنْتُهَا حَلاَلٌ وَ أُمَّهَاتُ اَلنِّسَاءِ أُمُّهَا مُحَرَّمَهٌ وَ بِنْتُهَا حَلاَلٌ إِذَا مَاتَتِ اِبْنَتُهَا اَلْأُولَی اَلَّتِی هِیَ اِمْرَأَتُهُ أَوْ طَلَّقَهَا﴾. (2)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ عَلَىًّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ اَلنِّساءِ قَالَ إِذَا نَکَحَ رَجُلٌ اِمْرَأَهً ثُمَّ تُوُفِّیَ عَنْهَا أَوْ طَلَّقَهَا لَمْ تَحِلَّ لِأَحَدٍ مِنْ وُلْدِهِ إِنْ دَخَلَ بِهَا أَوْ لَمْ یَدْخُلْ بِهَا وَ لاَ یَتَزَوَّجِ اَلرَّجُلُ اِمْرَأَهَ جَدِّهِ وَ هِیَ مُحَرَّمَهٌ عَلَی وُلْدِهِ مَا تَنَاسَلُوا﴾. (3)

7- الباقر علیه السلام- ﴿مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ أَبِی علیه السلام عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنَ الْفُرُوجِ فِی الْقُرْآنِ وَ عَمَّا حَرَّمَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی سُنَّتِهِ قَالَ الَّذِی حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ ذَلِکَ أَرْبَعَهٌ وَ ثَلَاثُونَ وَجْهاً سَبْعَهَ عَشَرَ فِی الْقُرْآنِ وَ سَبْعَهَ عَشَرَ فِی السُّنَّهِ فَأَمَّا الَّتِی فِی الْقُرْآنِ فَالزِّنَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنی وَ نِکَاحُ امْرَأَهِ الْأَبِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ وَ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ وَ عَمَّاتُکُمْ وَ خالاتُکُمْ وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ وَ أُمَّهاتُکُمُ اللَّاتِی أَرْضَعْنَکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ مِنَ الرَّضاعَهِ وَ أُمَّهاتُ نِسائِکُمْ وَ رَبائِبُکُمُ اللَّاتِی فِی حُجُورِکُمْ مِنْ نِسائِکُمُ اللَّاتِی دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَکُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ وَ حَلائِلُ أَبْنائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُمْ وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ﴾. (4)

ص: 102

است که آن ها عبارتند از مادران و دختران و خواهران و عمه ها و خاله ها و دختران برادر و دختران خواهر و آن چه از راه شیرخوارگی حرام شده، زیرا حرمت این ها مانند حرمت زنان پیامبر است. کسی که ازدواج با مادران و دختران و خواهران و عمه ها را به خاطر حرمت ازدواج با زنان پیامبر حرام بداند و بقیه زنانی را که خداوند حرام کرده حلال بداند، مشرک است زیرا از خود دین ساخته است.

5- علىّ بن ابراهيم رحمة الله- وَ لا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ؛ عرب زنان پدرانشان را به نکاح خود در می آوردند و اگر مردی فرزندان زیادی داشت و این زن مادر آن ها نبود [یعنی فقط زن پدر بود] هر کدام از این فرزندان [بعد از مرگ پدر] مدّعی او می شدند. پس خداوند ازدواج با آن ها را حرام ساخت ها را حرام ساخت و فرمود: حرام شده است بر شما، مادرانتان، و دختران، و خواهران، و عمّه ها، و خاله ها، و دختران برادر، و دختران خواهر شما... (نساء/23) پس این ها محرمند و و افراد بالاتر و پایین تر از آن ها نیز محرمند؛ امّا آن کسی که خود محرم است ولی دخترش حلال است، عمّه و خاله هستند و مادر زن ها هم محرمند و دخترشان حلال است، اگر دختر اوّلش که زن او بوده بمیرد و یا او را طلاق داده باشد.

6- امام على علیه السلام- ﴿وَ لا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ﴾؛ وقتی مردی با زنی ازدواج کرد و آن مرد فوت کرد یا او را طلاق داد، چه با او آمیزش داشته و چه نداشته، بر هیچ یک از فرزندان آن مرد ازدواج با آن زن حلال نیست، همچنین هیچ مردی نباید با همسر پدر بزرگش ازدواج کند که او بر تمام فرزندان خود و نسل خود حرام است».

7- امام باقر علیه السلام- امام کاظم علیه السلام از امام صادق علیه السلام روایت می کند: از پدرم درباره ی عمل زناشویی که خدای عزّوجلّ در قرآن حرام فرموده و آن چه را که رسول خدا صلی الله علیه و آله در سنّت خود حرامش دانسته، سؤال شد فرمود: «آن چه خدای عزّوجلّ حرامش فرموده، سی و چهار صورت است که هفده صورت آن در قرآن است و هفده صورتش در سنّت؛ امّا آن چه در قرآن است زناست که خدای عزّوجلّ فرموده: و نزدیک زنا نشوید. (اسراء/32) و زناشویی با زن پدر است که خدای عزّوجلّ فرموده است: ﴿وَ لاَ تَنکِحُواْ مَا نَکَحَ اباؤُکُم مِّنَ النِّسَاء وَ أُمَّهَاتُکُمْ وَ بَنَاتُکُمْ وَ أَخَوَاتُکُمْ وَ عمَّاتُکُمْ وَ خَالاَتُکُمْ وَ بَنَاتُ الأَخِ وَ بَنَاتُ الأُخْتِ وَ أُمَّهَاتُکُمُ اللاَّتِی أَرْضَعنَکُمْ وَ أَخَوَاتُکُم مِّنَ الرَّضَاعةِ وَ أُمَّهَاتُ نِسَآئِکُمْ وَ رَبَائِبُکُمُ اللَّاتِی فِی حُجُورِکُمْ مِّن نِّسَآئِکُمُ اللَّاتِی دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَکُونُواْ دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلاَ جُنَاحَ علَیْکُمْ وَ حَلاَئِلُ أَبْنَائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلاَبِکُمْ وَ أَنْ تَجْمَعواْ بَیْنَ الأُخْتَیْنِ...﴾».

ص: 103

* قوله تعالى: ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ وَ عَمَّاتُكُمْ وَ خالاتُكُمْ وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ وَ أُمَّهاتُكُمُ اللاَّتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ وَ أُمَّهاتُ نِسائِكُمْ وَ رَبائِبُكُمُ اللاَّتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسائِكُمُ اللاَّتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ وَ حَلائِلُ أَبْنائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلابِكُمْ وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلاَّ ما قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً﴾ ﴿23﴾

* حرام شده است بر شما، مادرانتان، و دختران، و خواهران، و عمّه ها، و خاله ها، و دختران برادر، و دختران خواهر شما، و مادرانی که شما را شیر داده اند، و خواهران رضاعی شما، و مادران همسرانتان، و دختران همسرتان که در دامان شما هستند از همسرانی که با آن ها آمیزش جنسی داشته اید- و چنان چه با آن ها آمیزش نداشته اید، [دختران آن ها] برای شما مانعی ندارد- و [همچنین] همسرهای پسرانتان که از نسل شما هستند [- نه پسرخوانده ها -] و [نیز حرام است بر شما] میان دو خواهر جمع کنید؛ مگر آن چه در گذشته واقع شده؛ چرا که خداوند، آمرزنده و مهربان است. ﴿23﴾

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَرَأَیْتَ قَوْلَ اَللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لا یَحِلُّ لَکَ اَلنِّساءُ مِنْ بَعْدُ فَقَالَ إِنَّمَا لَمْ یَحِلَّ لَهُ اَلنِّسَاءُ اَلَّتِی حَرَّمَ اَللَّهُ عَلَیْهِ فِی هَذِهِ اَلْآیَهِ حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ فِی هَذِهِ اَلْآیَهِ کُلِّهَا وَ لَوْ کَانَ اَلْأَمْرُ کَمَا یَقُولُونَ لَکَانَ قَدْ أَحَلَّ لَکُمْ مَا لَمْ یُحِلَّ لَهُ هُوَ لِأَنَّ أَحَدَکُمْ یَسْتَبْدِلُ کُلَّمَا أَرَادَ وَ لَکِنْ لَیْسَ اَلْأَمْرُ کَمَا یَقُولُونَ أَحَادِیثُ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خِلاَفُ أَحَادِیثِ اَلنَّاسِ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَحَلَّ لِنَبِیِّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ یَنْکِحَ مِنَ اَلنِّسَاءِ مَا أَرَادَ إِلاَّ مَا حَرَّمَ عَلَیْهِ فِی سُورَهِ اَلنِّسَاءِ فِی هَذِهِ اَلْآیَهِ﴾. (1)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَكَ أَزْواجَكَ قُلْتُ كَمْ أُحِلَّ لَهُ مِنَ النِّسَاءِ قَالَ مَا شَاءَ مِنْ شَيْ ءٍ قُلْتُ قَوْلُهُ لا يَحِلُّ لَكَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ وَ لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواجٍ فَقَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ يَنْكِحَ مَا شَاءَ مِنْ بَنَاتِ عَمِّهِ وَ بَنَاتِ عَمَّاتِهِ وَ بَنَاتِ خَالِهِ وَ بَنَاتِ خَالاتِهِ وَ أَزْوَاجِهِ اللَّاتِي هَاجَرْنَ مَعَهُ وَ أُحِلَّ لَهُ أَنْ يَنْكِحَ مِنْ عُرْضِ الْمُؤْمِنِينَ بِغَيْرِ مَهْرٍ وَ هِيَ الْهِبَةُ وَ لَا تَحِلُّ الْهِبَةُ إِلَّا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَمَّا لِغَيْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَا يَصْلُحُ نِكَاحٌ إِلَّا بِمَهْرٍ وَ ذَلِكَ مَعْنَي قَوْلِهِ تَعَالَي وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِيِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ أَرَأَيْتَ قَوْلَهُ تُرْجِي مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشاءُ قَالَ مَنْ آوَي فَقَدْ نَكَحَ وَ مَنْ أَرْجَأَ فَلَمْ يَنْكِحْ قُلْتُ قَوْلُهُ لا يَحِلُّ لَكَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ قَالَ إِنَّمَا عَنَي بِهِ النِّسَاءَ اللَّاتِي حَرَّمَ عَلَيْهِ فِي هَذِهِ الْآيَةِ حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ... وَ لَوْ كَانَ الْأَمْرُ كَمَا يَقُولُونَ كَانَ قَدْ أَحَلَّ لَكُمْ مَا لَمْ يَحِلَّ لَهُ إِنَّ أَحَدَكُمْ يَسْتَبْدِلُ كُلَّمَا أَرَادَ وَ لَكِنْ لَيْسَ الْأَمْرُ كَمَا يَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَحَلَّ لِنَبِيِّهِ صلی الله علیه و آله مَا أَرَادَ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا حَرَّمَ عَلَيْهِ فِي هَذِهِ الْآيَةِ الَّتِي فِي النِّسَاءِ﴾. (2)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَكْرٍ الْحَضْرَمِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لِنَبِيِّهِ صلی الله علیه و آله يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَكَ أَزْواجَكَ كَمْ أَحَلَّ لَهُ مِنَ النِّسَاءِ قَالَ مَا شَاءَ مِنْ شَيْ ءٍ قُلْتَ [قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَ] وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِيِّ فَقَالَ لَا تَحِلُّ الْهِبَةُ إِلَّا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا لِغَيْرِ رَسُولِ اللَّهِ

ص: 106

4-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: به امام علیه السلام عرض کردم: آیا این آیه ی قرآن را دیده ای: بعد از این زنان، هیچ زنی بر تو حلال نیست. (احزاب/52) (تفسیر آن چیست)»؟ امام علیه السلام فرمود: «آن زنانی به پیامبر صلی الله علیه و آله حرام شد که در آیه: ﴿حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ﴾ ذكر شده و اگر غیر از این بود و حکم آن مثل آن چیزی بود که شما می گویید، گویا خداوند برای شما چیزی را حلال کرده که بر پیامبرش صلی الله علیه و آله حرام کرده، زیرا شما هر زنی را که بخواهید طلاق داده و زن دیگری را جایگزین آن می کنید [ولی این کار را بر پیامبر صلی الله علیه و آله حرام می دانید]، امّا مطلب این طور که شما می گویید نیست، و گفتار خاندان پیامبر [در این مورد] خلاف گفتار مردم است، خداوند، ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله با هر زنی که بخواهد حلال کرده مگر آن هایی که در سوره نساء و در این آیه آمده است».

5-1- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: «از امام علیه السلام در مورد این آیه: ای پیامبر، ما زنانت بر تو حلال کردیم. (احزاب/57) پرسیدم. خدا ازدواج با چه تعداد زن را بر پیامبر صلی الله علیه و آله حلال کرده است»؟ فرمود: «هر تعداد که بخواهد». گفتم: «پس آیه: بعد از این زنان، هیچ زنی بر تو حلال نیست و نیز زنی به جای ایشان اختیار کردن. (احزاب/52) چیست»؟ فرمود: «بر رسول خدا صلی الله علیه و آله حلال شده که با هرکس که می خواهد از دختران عمّه هایش و عموهایش و دختران خاله هایش و دایی هایش ازدواج کند و همچنین همسرانی که با او به مدینه مهاجرت کردند و همچنین از هریک از زنان مؤمن [عامه ی مسلمانان، بدون آن که مهری بر گردن داشته باشد، بلکه عنوان هدیه، [مهریه ای که باید پیامبر صلی الله علیه و آله بدهد] بر آن گذاشته، و این عنوان برای کس دیگر حلال نیست مگر رسول خدا صلی الله علیه و آله، پس هیچ کس جز او مجاز نیست که بدون تعیین مهریه ازدواج کند و این معنای آن آیه است که فرمود: و نیز زن مؤمنی را که خود را به پیامبر بخشیده باشد. (احزاب/50). گفتم: «پس آن جا که می فرماید: از زنان خود هر که را خواهی به نوبت مؤخردار و هر که را خواهی با خود نگه دار. (احزاب/51). منظور چیست»؟ فرمود: «منظور آن است که با هر زنی که می خواهی [به همسری] بپذیر و ازدواج کن و آن کس که نمی خواهی، ازدواج نکن». گفتم: «منظور از؛ بعد از این زنان، هیچ زنی بر تو حلال نیست. (احزاب/52) چیست»؟ فرمود: «منظور از آن زنانی هستند که در این آیه، ازدواج با آنان حرام شده که فرمود: ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ وَ عَمَّاتُكُمْ وَ خالاتُكُمْ وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ وَ أُمَّهاتُكُمُ اللاَّتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ وَ أُمَّهاتُ نِسائِكُمْ وَ رَبائِبُكُمُ اللاَّتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسائِكُمُ اللاَّتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ وَ حَلائِلُ أَبْنائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلابِكُمْ وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلاَّ ما قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً﴾، و اگر مطلب آن گونه که آنان خیال می کردند بود، گویا که خدا چیزی را بر شما حلال کرده که بر پیامبرش حلال نکرده و این در حالی است که شما هر طور بخواهید همسرانتان را طلاق داده و همسر جدید می گیرید ولی مطلب آن گونه که می گویند نیست، خداوند برای پیامبرش صلی الله و آله ازدواج، با هر زنی که بخواهد را حلال کرده جز آنان که در این آیه در سوره ی نساء حرام شده است».

6-1- امام باقر علیه السلام- ابوبکر حضر می نقل می کند: از امام باقر علیه السلام در مورد کلام خدا که به رسولش صلی الله علیه و آله فرمود: ﴿يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَكَ أَزْواجَكَ﴾؛ اى پيامبر، ما زنانی را که مهرشان را

ص: 107

اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَلاَ یَصْلُحُ نِکَاحٌ إِلَّا بِمَهْرٍ قُلْتُ أَرَأَیْتَ قَوْلَ اَللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لا یَحِلُّ لَکَ اَلنِّساءُ مِنْ بَعْدُ فَقَالَ إِنَّمَا عَنَی بِهِ لاَ یَحِلُّ لَکَ اَلنِّسَاءُ اَلَّتِی حَرَّمَ اَللَّهُ فِی هَذِهِ اَلْآیَهِ حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ وَ عَمّاتُکُمْ وَ خالاتُکُمْ... وَ لَوْ کَانَ اَلْأَمْرُ کَمَا یَقُولُونَ کَانَ قَدْ أَحَلَّ لَکُمْ مَا لَمْ یُحِلَّ لَهُ لِأَنَّ أَحَدَکُمْ یَسْتَبْدِلُ کُلَّمَا أَرَادَ وَ لَکِنْ لَیْسَ اَلْأَمْرُ کَمَا یَقُولُونَ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَحَلَّ لِنَبِیِّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَنْ یَنْکِحَ مِنَ اَلنِّسَاءِ مَا أَرَادَ إِلاَّ مَا حَرَّمَ عَلَیْهِ فِی هَذِهِ اَلْآیَهِ فِی سُورَهِ اَلنِّسَاءِ﴾. (1)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَرَأَیْتَ قَوْلَ اَللَّهِ لا یَحِلُّ لَکَ اَلنِّساءُ مِنْ بَعْدُ وَ لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواجٍ قَالَ إِنَّمَا عَنَی بِهِ اَلَّتِی حَرَّمَ اَللَّهُ عَلَیْهِ فِی هَذِهِ اَلْآیَهِ حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ﴾. (2)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَأَتَاهُ رَجُلٌ فَسَأَلَهُ عَنْ رَجُلٍ تَزَوَّجَ اِمْرَأَهً فَمَاتَتْ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ بِهَا أَ یَتَزَوَّجُ بِأُمِّهَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَدْ فَعَلَهُ رَجُلٌ مِنَّا فَلَمْ یَرَ بِهِ بَأْساً فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا تَفْخَرُ اَلشِّیعَهُ إِلاَّ بِقَضَاءِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی هَذَا فِی اَلشَّمْخِیَّهِ اَلَّتِی أَفْتَاهَا اِبْنُ مَسْعُودٍ أَنَّهُ لاَ بَأْسَ بِذَلِکَ ثُمَّ أَتَی عَلِیّاً عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَسَأَلَهُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ مِنْ أَیْنَ أَخَذْتَهَا فَقَالَ مِنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ رَبائِبُکُمُ اَللَّاتِی فِی حُجُورِکُمْ مِنْ نِسائِکُمُ اَللَّاتِی دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَکُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ إِنَّ هَذِهِ مُسْتَثْنَاهٌ وَ هَذِهِ مُرْسَلَهٌ وَ أُمَّهَاتُ نِسَائِکُمْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ لِلرَّجُلِ أَمَا تَسْمَعُ مَا یَرْوِی هَذَا عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَلَمَّا قُمْتُ نَدِمْتُ وَ قُلْتُ أَیَّ شَیْءٍ صَنَعْتُ یَقُولُ هُوَ قَدْ فَعَلَهُ رَجُلٌ مِنَّا فَلَمْ نَرَ بِهِ بَأْساً وَ أَقُولُ أَنَا قَضَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِیهَا فَلَقِیتُهُ بَعْدَ ذَلِکَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ مَسْأَلَهَ اَلرَّجُلِ إِنَّمَا کَانَ اَلَّذِی کُنْتَ تَقُولُ کَانَ زَلَّهً مِنِّی فَمَا تَقُولُ فِیهَا فَقَالَ یَا شَیْخُ تُخْبِرُنِی أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَضَی فِیهَا وَ تَسْأَلُنِی مَا تَقُولُ فِیهَا﴾. (3)

ص: 108

داده ای. (احزاب/50) پرسیدم: «تا چه تعداد [ازدواج] برای پیامبر صلی الله علیه و آله حلال بود»؟ فرمود: «هرچقدر که می خواست»، پرسیدم: «آن جا که فرمود: ﴿وَ اِمْرَأَهً مُؤْمِنَهً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِیِّ﴾؛ و نیز زن مؤمنی را که خود را به پیامبر بخشیده باشد. (احزاب/50) منظور چیست»؟ فرمود: «دادن هدیه به جای مهریه فقط بر رسول خدا صلی الله علیه و آله حلال بود امّا برای غیر او جایز نیست که کسی ازدواج بدون مهریه بکند». پرسیدم: «منظور از لا يَحِلُّ لَكَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ؛ بعد از این زنان، هیچ زنی بر تو حلال نیست. (احزاب/52) چیست»؟ فرمود: «منظور آن است که زنانی که در این آیه از سوره ی نساء حرام شده بر پیامبر صلی الله علیه و آله نیز حرام است که فرمود: ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ وَ عَمَّاتُكُمْ وَ خالاتُكُمْ وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ وَ أُمَّهاتُكُمُ اللاَّتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ وَ أُمَّهاتُ نِسائِكُمْ وَ رَبائِبُكُمُ اللاَّتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسائِكُمُ اللاَّتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ وَ حَلائِلُ أَبْنائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلابِكُمْ وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلاَّ ما قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً﴾ و اگر مطلب چنان بود که شما برداشت کرده اید، گویی چیزی بر شما حلال بود که بر پیامبر صلی الله علیه و آله حلال نبود، چون شما هر طور که بخواهید زنانتان را طلاق داده و زن جدید می گیرید ولی مطلب چنان چه شما می گویید نیست بلکه خداوند بر پیامبرش صلی الله علیه و آله حلال کرده که با هرکس که خواست ازدواج کند مگر آنان که در این آیه از سوره نساء حرام اعلام کرده».

7-1- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد این آیه: بعد از این زنان، هیچ زنی بر تو حلال نیست و نیز زنی به جای ایشان اختیار کردن. (احزاب/52). پرسیدم. فرمود: «منظور از آن ها، زنانی هستند که خداوند در این آیه بر او حرام گردانید؛ ﴿حُرَّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ﴾».

8-1- امام صادق علیه السلام- منصور بن حازم گوید: در حضور امام صادق علیه السلام بودیم که کسی آمد و از ایشان در مورد مردی سؤال کرد که با زنی ازدواج کرد، امّا قبل از نزدیکی با او، آن زن از دنیا رفت؛ آیا آن مرد می تواند با مادر زنش ازدواج کند؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «از میان ما کسانی بودند که چنین عملی انجام دادند و اشکالی در آن نیست». گفتم: «جانم فدایتان، شیعه بر قضاوت افتخار آمیز علی علیه السلام در این امر که ابن مسعود، فتوای عدم اشکال آن را داده است، فخر می کنند». ابن مسعود به نزد امام علی علیه السلام آمد و از ایشان در این باره پرسید. ایشان به او فرمود: «چنین فتوایی را از کجا آوردی»؟ ابن مسعود گفت: «از آيه: ﴿وَ رَبائِبُكُمُ اللاَّتِی فِی حُجُورِكُمْ مِنْ نِسائِكُمُ اللاَّتِی دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَیْكُمْ﴾. و على علیه السلام فرمود: این دارای استثنا است و أمهاتِ نسائِكُمُ بدون قید و شرط آمده است». امام صادق علیه السلام به مرد گفت: «آیا این روایت را که این مرد از علی علیه السلام نقل کرد، نشنیدی»؟ راوی گوید: «هنگامی که برخاستم، پشیمان شدم و با خود گفتم: عجب کار بدی کردم»، ایشان فرمود: «کسی از میان ما چنین کرد و ما اشکالی در کار او ندیدیم و من گفتم علی علیه السلام در این باره حکم فرموده است». پس از آن دوباره امام صادق علیه السلام را دیدم و به ایشان گفتم: «جانم فدایتان، درباره ی سؤال آن مرد، آن چه را که گفتم لغزشی از سوی من بود، شما در این باره چه می فرمایید»؟ فرمود: «ای شیخ! مسأله ای که علی علیه السلام در آن حکم فرموده است را به من می گویی، آن گاه از من می پرسی که نظر تو درباره ی آن چیست»؟

ص: 109

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَزَوَّجَ اِمْرَأَهً ثُمَّ طَلَّقَهَا قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ بِهَا فَقَالَ تَحِلُّ لَهُ اِبْنَتُهَا وَ لاَ تَحِلُّ لَهُ أُمُّهَا﴾. (1)

10-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ إِذَا تَزَوَّجَ اَلرَّجُلُ اَلْمَرْأَهَ فَدَخَلَ بِهَا أَوْ لَمْ یَدْخُلْ بِهَا حَرُمَتْ عَلَیْهِ أُمُّهَا﴾. (2)

11-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ تَزَوَّجَ اِمْرَأَهً فَتَنْظُرُ إِلَی رَأْسِهَا وَ إِلَی بَعْضِ جَسَدِهَا هَلْ یَتَزَوَّجُ اِبْنَتَهَا قَالَ إِذَا رَأَی مِنْهَا مَا یَحْرُمُ عَلَی غَیْرِهِ فَلَیْسَ لَهُ أَنْ یَتَزَوَّجَ اِبْنَتَهَا﴾. (3)

12-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ الشَّامِیِّ قَالَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ تَزَوَّجَ امْرَأَةً فَمَکَثَ أَیَّاماً مَعَهَا وَ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُجَامِعَهَا غَیْرَ أَنَّهُ قَدْ رَأَی مِنْهَا مَا یَحْرُمُ عَلَی غَیْرِهِ ثُمَّ طَلَّقَهَا أَ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَتَزَوَّجَ ابْنَتَهَا قَالَ لَا یَصْلُحُ لَهُ وَ قَدْ رَأَی مِنْ أُمِّهَا مَا رَأَی﴾. (4)

13-1- الرّضا علیه السلام- ﴿فَقَالَ الْمَأْمُونُ هَلْ فَضَّلَ اللَّهُ الْعِتْرَةَ عَلَی سَائِرِ النَّاسِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَبَانَ فَضْلَ الْعِتْرَةِ عَلَی سَائِرِ النَّاسِ فِی مُحْكَمِ كِتَابِهِ فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ... قَالَتِ اَلْعُلَمَاءُ فَأَخْبِرْنَا هَلْ فَسَّرَ اَللَّهُ تَعَالَی اَلاِصْطِفَاءَ فِی اَلْکِتَابِ فَقَالَ اَلرِّضَا عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فَسَّرَ اَلاِصْطِفَاءَ فِی اَلظَّاهِرِ سِوَی اَلْبَاطِنِ فِی اِثْنَیْ عَشَرَ مَوْطِن... وَ أَمَّا الْعَاشِرَهُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِی آیَهِ التَّحْرِیمِ حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ الْآیَهَ... فأَخْبِرُونِي هَلْ تَصَلَحَ ابْنَتِي أَوِ ابْنَةُ ابْنِي وَ مَا تَنَاسَلَ مِنْ صلبي لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ يَتَزَوجَها لَو كَانَ حَيّاً قالوا لَا قَالَ فَأَخْبِرُونِي هَلْ كَانَتِ ابْنَةَ أحَدِكُمْ یَصلَحُ لَهُ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَتَزَوَّجَهَا لَوْ كَانَ حَیّاً قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَفِی هَذَا بَیَانٌ لِأَنِّی أَنَا مِنْ آلِهِ وَ لَسْتُمْ مِنْ آلِهِ وَ لَوْ كُنْتُمْ مِنْ آلِهِ لَحَرُمَ عَلَیْهِ بَنَاتُكُمْ كَمَا حَرُمَ عَلَیْهِ بَنَاتِی لِأَنَّا مِنْ آلِهِ وَ أَنْتُمْ مِنْ أُمَّتِهِ فَهَذَا فَرْقٌ بَیْنَ الْآلِ وَ الْأُمَّةِ لِأَنَّ الْآلَ مِنْهُ وَ الْأُمَّةَ إِذَا لَمْ تَكُنْ مِنَ الْآلِ لَیْسَتْ مِنْهُ فَهَذِهِ الْعَاشِرَةُ﴾. (5)

ص: 110

9-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «اگر مردی با زنی ازدواج کند امّا قبل از هیچ آمیزش جنسی ای او را طلاق دهد حکمش چیست»؟ فرمود: «ازدواج با دختر آن زن جایز است، امّا با مادرش نه».

10-1- امام علی علیه السلام- امام صادق علیه السلام از پدرانش از از امام علی علیه السلام روایت می کند: «وقتی مردی با زنی ازدواج کند، چه آمیزش جنسی انجام داده باشند، چه نکرده باشند، ازدواج با مادر آن زن بر مرد حرام است».

11-1- امام باقر علیه السلام- از امام علیه السلام در مورد مردی سؤال شد که با زنی ازدواج کرده و به موی سر او و بعضی از اندام او نگاه کرده، آیا مجاز است با دختر آن زن ازدواج کند؟ فرمود: «وقتی به اندامی از زن نگاه کرد که نگاه کردن به آنان برای غیر او حرام است، دیگر مجاز نیست با دخترش ازدواج کند».

12-1- امام صادق علیه السلام- ابوربیع شامی گوید: «وقتی کنیزی برای مردی باشد که با او نزدیکی کند، دیگر ازدواج با دختر آن زن حلال نیست، چه آزاد باشد چه مملوک که در این حکم یکسانند، همین طور است اگر ازدواج و نزدیکی با دختر یک زن رخ دهد، که در آن صورت، مادر او چه آزاده باشد چه بنده، ازدواج او با آن مرد حرام است».

13-1- امام رضا علیه السلام- مأمون عرض کرد: «آیا عترت بر دیگران فضیلتی دارد»؟ امام رضا علیه السلام فرمود: «خداوند فضیلت عترت را در کتاب محکمش بر دیگران آشکار ساخته»، مأمون گفت: «در کجای قرآن است»؟ امام رضا علیه السلام فرمود: «در کلام خدا: به راستی خدا برگزید آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان ذریه ای که برخی از برخیند. (آل عمران/34)». علما گفتند: «آیا خداوند در قرآن اصطفاء و برگزیدن را تفسیر نموده»؟ فرمود: «خداوند اصطفاء را در دوازده مورد از قرآن آشکارا تفسیر نموده... دهم؛ کلام خدای عزّوجلّ در آیه ی تحریم است: ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ وَ عَمَّاتُكُمْ وَ خالاتُكُمْ وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ وَ أُمَّهاتُكُمُ الَّتیِ أَرْضَعْنَكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ وَ أُمَّهاتُ نِسائِكُمْ وَ رَبئَبُكُمُ الَّتيِ فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسائِكُمُ الَّتيِ دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ وَ حَلائِلُ أَبْنائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلابِكُمْ وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلاَّ ما قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً﴾»!... فرمود: «آیا دختر من یا دختر پسرم و یا هرکه از نسل من بوجود آید جایز است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با آن ها ازدواج کند اگر زنده باشد»؟ گفتند: «نه». فرمود: «اینک اگر پیامبر زنده باشد می تواند با دختر یکی از شماها ازدواج کند»؟ گفتند: «آری». فرمود: «این توضیح خود کفایت می کند زیرا من از آل او هستم و شما از آل او نیستید اگر شما هم از آل بودید دخترانتان بر او حرام می شد مانند دختر من چون من از آل و شما از امّت او هستید این نیز یک فرق بین امّت و آل است چون آل از اوست ولی امّت اگر از آل نباشد از او نیست».

ص: 111

14-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي اَلْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ [لِي] أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام يَا أَبَا اَلْجَارُودِ مَا يَقُولُونَ فِي اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَيْنِ علیهما السلام قُلْتُ يُنْكِرُونَ عَلَيْنَا أَنَّهُمَا اِبْنَا رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَأَيِّ شَيْءٍ اِحْتَجَجْتُمْ عَلَيْهِمْ قُلْتُ احْتَجَجْنَا عَلَيْهِمْ بِقَوْلِ اَللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي عِيسَى اِبْنِ مَرْيَمَ علیه السلام وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ أیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مَوسی وَ هارُون علیهم السلام وَ كَذلِكَ نَجْزِي اَلْمُحْسِنِينَ وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی علیهم السلام فَجَعَلَ عِيسَى اِبْنَ مَرْيَمَ علیه السلام مِنْ ذُرِّيَّةِ نُوحٍ علیه السلام قَالَ فَأَيِّ شَيْءٍ اِحْتَجَجْتُمْ عَلَیْهِمْ قُلْتُ اِحْتَجَجْنَا عَلَیْهِمْ بِقَوْلِ اَللَّهِ

بِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَكُمْ قَالَ فَأَیَّ شَیْءٍ قَالُوا قُلْتُ قَالُوا قَدْ یَکُونُ فِی کَلاَمِ اَلْعَرَبِ أَبْنَاءُ رَجُلٍ وَ آخَرُ یَقُولُ أَبْنَاؤُنَا قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ أَبَا اَلْجَارُودِ لَأُعْطِیَنَّکَها مِنْ کِتَابِ اَللَّهِ جَلَّ وَ تَعَالَی أَنَّهُمَا مِنْ صُلْبِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ لاَ یَرُدُّهَا إِلاَّ کَافِرٌ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ مِنْ حَیْثُ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ اَلْآیَهَ إِلَی أَنْ انْتَهِیَ إِلَی قَوْلِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ حَلائِلُ أَبْنائِکُمُ اَلَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُمْ فَسَلْهُمْ یَا أَبَا اَلْجَارُودِ هَلْ حَلَّ لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ نِکَاحُ حَلِیلَتَیْهِمَا فَإِنْ قَالُوا نَعَمْ کَذَبُوا وَ فَجَرْوا وَ إِنْ قَالُوا لاَ فَهُمَا ابْنَاهُ لِصُلْبِهِ﴾. (1)

15-1- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿حَرَّمَ اللَّهُ فِي هَذِهِ الآيَةَ سَبْعاً بِالنَّسَبِ وَ سَبْعاً بِالسَّبَب﴾َ. (2)

16-1- ابن عبّاس رحمة الله-﴿تَحْرُمُ أَمْثَالْهِنَّ بِالرَّضَاعِ لِقَوْلِ النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ حَرَّمَ مِنَ الرَّضَاعَةٍ مَا حَرَّمَ مِنَ النَّسَبِ﴾. (3)

14-1- امام باقر علیه السلام- در روایت ابوجارود آمده است: امام باقر علیه السلام فرمود: «ای اباجارود! در مورد حسن و حسین علیهما السلام به شما چه می گویند»؟ گفتم: «انکار می کنند که آنان فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند». فرمود: «و شما چه دلیلی بر ادّعای خود می آورید»؟ گفتم: «به این آیه در مورد عیسی بن مریم علیه السلام: و از فرزندان ابراهیم داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را هدایت کردیم. و نیکوکاران را این گونه جزا دهیم. و زکریّا و یحیی و عیسی. (انعام/85-84). که عیسی بن مریم علیه السلام را از نسل نوح علیه السلام قرار داده است، استناد می کنیم». فرمود: «آن ها در پاسخ به شما چه گفتند»؟ گفتم: «آن ها می گویند ممکن است پسر دختر (نوه ی دختری) از فرزندان باشد، ولی از صلب محسوب نمی شود». فرمود: «شما برای آنان چه دلیلی آوردید»؟ گفتم: «این کلام خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله را گفتم که می فرماید: بگو: بیایید تا حاضر آوریم، ما فرزندان خود را و شما فرزندان خود را، ما زنان خود را و شما زنان خود را ما برادران خود را، و شما برادران خود را. (آل عمران/61)». فرمود: «آنان به شما چه پاسخی دادند»؟ گفتم: «آن ها گفتند، گاهی در کلام عرب آمده است، أَبْنَاءَنَا رجل (فرزندان مرد) و بعضی ها می گویند: أَبْنَاءَنَا (فرزندان ما)». امام باقر علیه السلام فرمود: «ای ابا جارود! از کتاب خدا برای تو نقل می کنم که حسن و حسین علیهما السلام از فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشند که فقط کافر می تواند با آن مخالفت کند». گفتم: «جانم فدایتان، این در کجای قرآن آمده است»؟ فرمود: «آن جایی که خداوند می فرماید: ﴿حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ اُمَّهَاتُکُمْ وَ بَنَاتُکُمْ وَ أخَوَاتُکُمْ...﴾ که آمده است ﴿وَ حَلائِلُ أَبْنائِكُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِكُمْ﴾، ای اباجارود! از آنان بپرس که آیا ازدواج با زنان حسن و حسین علیهما السلام بر رسول خدا صلی الله علیه و آله حلال است؟ اگر گفتند: بله، دروغ گفتند و از حق عدول کردند و اگر گفتند: خیر، یعنی این که حسن و حسین علیهما السلام فرزندان صلبی رسول خدا صلی الله علیه و آله انسانی می باشند».

15-1- ابن عبّاس رحمة الله- خداوند در این آیه، هفت رابطه ی نسبی و هفت رابطه ی سببی را در ازدواج کردن تحریم کرد.

16-1- ابن عبّاس رحمة الله- همه ی آنان که به واسطه ی رابطه ی نسبی در این آیه [ازدواج با آن ها] تحریم شده اند، مشابه آن ها در رابطه ی رضاعی (شیر خوردن از یک مادر) نیز حرام هستند؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود، که خداوند [ازدواج با بعضی از زنان را] به واسطه ی رضاعی حرام کرده همان طور که به واسطه رابطه ی نسبی حرام کرده است.

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَهَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ فِی اَلرَّجُلِ تَکُونُ لَهُ اَلْجَارِیَهُ یُصِیبُ مِنْهَا أَ لَهُ أَنْ یَنْکِحَ اِبْنَتَهَا قَالَ لاَ هِیَ مِثْلُ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَبائِبُکُمُ اَللاّتِی فِی حُجُورِکُمْ﴾. (1)

2-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَلَيْهِمَااَلسَّلاَمُ أَنَّ عَلِيّاً عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ إِذَا تَزَوَّجَ اَلرَّجُلُ اَلْمَرْأَةَ حُرِّمَتْ عَلَيْهِ اِبْنَتُهَا إِذَا دَخَلَ بِالْأُمِّ فَإِذَا لَمْ يَدْخُلْ بِالْأُمِّ فَلاَ بَأْسَ أَنْ يَتَزَوَّجَ بِالاِبْنَةِ وَ إِذَا تَزَوَّجَ اَلاِبْنَةَ فَدَخَلَ بِهَا أَوْ لَمْ يَدْخُلْ بِهَا فَقَدْ حُرِّمَتْ عَلَيْهِ اَلْأُمُّ وَ قَالَ اَلرَّبَائِبُ عَلَيْكُمْ حَرَامٌ كُنَّ فِي اَلْحَجْرِ أَوْ لَمْ يَكُنَّ﴾. (2)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿دَعَائِمُ اَلْإِسْلاَمِ، عَنِ اَلصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ رَبائِبُکُمُ اَللَّاتِی... قَالَ هِیَ اِبْنَهُ اِمْرَأَتِهِ عَلَیْهِ حَرَامٌ إِذَا کَانَ دَخَلَ بِأُمِهَّا فَإِنْ لَمْ یَکُنْ دَخَلَ بِأُمِّهَا فَتَزْوِیجُهَا لَهُ حَلاَلٌ وَ قَالَ فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فِی حُجُورِکُمْ قَالَ اَلْحِجْرُ اَلْحُرْمَهُ یَقُولُ اَللاَّتِی فِی حُرْمَتِکُمْ وَ ذَلِکَ مِثْلُ قَوْلِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ یَقُولُ مُحَرَّمَهٌ﴾. (3)

5-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الرَّبَائِبُ عَلَیْکُمْ حَرَامٌ کُنَّ فِی الْحُجُورِ أَوْ لَمْ یَکُنَّ﴾. (4)

6-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِی حَمْزَهَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَنْ رَجُلٍ تَزَوَّجَ اِمْرَأَهً وَ طَلَّقَهَا قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ بِهَا أَتَحِلُّ لَهُ اِبْنَتُهَا قَالَ فَقَالَ قَدْ قَضَی فِی هَذَا أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ لاَ بَأْسَ بِهِ إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ وَ رَبَائِبُکُمُ اَلَّاتِی فِی حُجُورِکُمْ مِّن نِسائِکُمُ الَّاتِي دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَكُونُوا دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ لَکِنَّهُ لَوْ تُزُوِّجَتِ اَلاِبْنَهُ ثُمَّ طَلَّقَهَا قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ بِهَا لَمْ تَحِلَّ لَهُ أُمُّهَا قَالَ قُلْتُ أَلَیْسَ هُمَا سَوَاءً قَالَ فَقَالَ لاَ لَیْسَ هَذِهِ مِثْلَ هَذِهِ إِنَّ اَللَّهَ یَقُولُ وَ أُمَّهَاتُ نِسائِکُمْ لَمْ یَسْتَثْنِ فِی هَذِهِ کَمَا اِشْتَرَطَ فِی تِلْکَ هَذِهِ هَاهُنَا مُبْهَمَهٌ لَیْسَ فِیهَا شَرْطٌ﴾. (5)

2-7- الصّادق علیه السلام- ﴿... اللَّاتِی فِی حُجُورِکُمْ قال الصادق علیه السلام وَ حَلائِلُ أَبْنائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُمْ يعنی امرأة الولد﴾. (6)

ص: 114

2-2- امام صادق علیه السلام- عبید بن زراره از امام صادق علیه السلام در مورد مردی پرسید که کنیزی داشت و پس از این که از او بهره گرفت، او را فروخت، آیا چنین فردی می تواند با دختر آن کنیز ازدواج کند؟ فرمود: «خیر، دختر کنیز جزء کسانی است که در آیه: ﴿وَ رَبَائِبُكُمُ اللاَّتِي فِي حُجُورِكُم﴾ آمده است».

3-2- امام علی علیه السلام- امام صادق علیه السلام از پدرانش روایت می کند که امام علی علیه السلام فرمود: «اگر مردی با زنی ازدواج بکند، اگر با او نزدیکی کند، ازدواج با دختر آن زن با او حرام است ولی اگر نزدیکی نکند، مانعی ندارد که با دختر او ازدواج کند، امّا اگر مرد با دختر زنی ازدواج کرد، چه با او نزدیکی بکند چه نکند، ازدواج با مادرش بر او حرام است و همچنین دختران همسرتان چه در خانه ی شما باشند [و تحت سرپرستی شما] و چه نباشند، [ازدواج با آن ها] حرام است».

4-2- امام صادق علیه السلام- در دعائم الاسلام آمده است: امام علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَ رَبائِبُكُمُ اللَّاتِي﴾ فرمود: «منظور دختران همسر است که اگر با مادرشان نزدیکی کرده باشد، ازدواج با دخترانش حرام است امّا اگر با مادرشان نزدیکی نکرده باشد، ازدواج کردن با آنان حلال است» و امام علیه السلام به در مورد آن بخش از آیه که می فرماید: ﴿فِي حُجُورِكُمْ﴾ فرمود: «منظور از حِجْرُ حرمت و حرام بودن است یعنی کسانی که [ازدواج با آنان] بر شما حرام شده است، مثل آن جا که می فرماید: این ها چارپایان و کشتزاران ممنوع است. (انعام/138). یعنی حرام شده است».

5-2- امام علی علیه السلام- امام علی علیه السلام فرمود: «ازدواج با دختران همسر، حرام است چه آن دختران تحت سرپرستی [و در خانه ی مرد] باشند چه نباشند».

6-2- امام باقر علیه السلام- ابو حمزه گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد مردی پرسیدم: «با زنی ازدواج کرد و قبل از این که با او تماسی داشته باشد، طلاقش داد، آیا دختران زن بر او حلال است»؟ فرمود: «امیرالمؤمنین علیه السلام در این باره قضاوت نموده و فرموده است: اشکالی ندارد، چرا که خداوندمی فرماید: ﴿وَ رَبَائِبُكُمُ اللاَّتِي فِي حُجُورِكُم مِّن نُسَائِكُمُ اللاَّتِي دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَكُونُوا دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُم﴾ امّا اگر او با دختر ازدواج می کرد و قبل از تماس با او طلاقش می داد، دیگر مادر آن دختر بر او حلال نبود». گفتم: «آیا این دو، در این مورد یکسان نیستند»؟ فرمود: «خیر، آن یکی، مثل این نیست، وقتی خداوند می فرماید: ﴿أُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ﴾ در آن استثنایی قرار نداده است؛ امّا در آن جا: وَ رَبَائِبُكُمُ اللاَّتِي فِي حُجُورِكُم مِّن نِّسَائِكُمُ اللاَّتِي دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَكُونُوا دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ علَيْكُمْ شرط قائل شده است. بدین ترتیب می توان گفت: وَ رَبَائِبُكُمُ اللاَّتِي فِي حُجُورِكُم مِّن نِّسَائِكُمُ اللاَّتِي دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَكُونُوا دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ را به صورت مشروط و أُمَّهَاتُ نِسَائِكُم را به صورت مبهم و بدون قید و شرط آورده است».

7-2- امام صادق علیه السلام- اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ؛ [ازدواج با دختران همسر] بر مرد حرام است و این آيه: ﴿وَ حَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلابِكُمْ﴾ یعنی همسر پسر.

ص: 115

8-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَر عَنْ أَبِيه علیه السلام أَنَّ عَلِيّاً علیه السلام كَانَ يَقُولُ الرَّبَائِبُ عَلَيْكُمْ حَرَامٌ مِنَ الْأُمَّهَاتِ اللَّاتِي قَدْ دُخِلَ بِهِنَّ هُنَّ فِي الْحُجُورِ وَغَيْرِ الْحُجُورِ سَوَاءٌ وَ الْأُمَّهَاتُ مُبْهَمَاتُ﴾. (1)

9-2- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿قَالَ: فَإِنَّ الْخَوَارِجَ زَعَمَتْ أَنَّ الرَّجُلَ إِذَا كَانَتْ لِأَهْلِهِ بَنْتُ وَ لَمْ يُرَبِّهَا وَ لَمْ تَكُنْ فِي حِجْرِهِ حَلَّتْ لَهُ لِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ. قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَا تَحِلُّ لَهُ﴾. (2)

8-2- امام علی علیه السلام- امام صادق علیه السلام از پدرانش روایت می کند: امام علی علیه السلام فرمود: «ازدواج با دختران همسری که با مادرشان آمیزش جنسی شده، حرام است، چه تحت تکفّل مرد باشند چه نباشند. همچنین سیاق آیه در مورد مادران به صورت مبهم آمده [و شرطی قید نشده لذا با مادر دختری که با او ازدواج شده نمی توان ازدواج کرد، چه آمیزشی با آن دختر شده باشد چه نه].

9-2- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- خوارج ادّعا می کردند مردی که همسرش دختری داشته باشد و مرد وی را تربیت نکرده باشد و در خانه ی مرد تربیت نیافته باشد، بر او حلال است. و استناد آنان این آیه از قرآن بود که اللاَّتِي فِي حُجُورِكُم امّا امام صادق علیه السلام فرمود: «بر آنان حلال نیست».

5-3- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا كَانَتْ عِنْدَ الرَّجُل الْأَخْتَانٍ الْمَمْلُوكَتَان فَنَكَحَ إِحْدَاهُمَا ثُمَّ بَدَا لَهُ فِي الثَّانِيَةِ فَنَكَحَهَا فَلَيْسَ يَنْبَغِي لَهُ أَنْ يَنْكِحَ الْأُخْرَى حَتَّى تَخْرُجَ الْأُولَى مِنْ مِلْكِهِ يَهَبُهَا أَوْ يَبِيعُهَا فَإِنْ وَ هَبَهَا لِوَلَدِهِ يُجْزِيهِ﴾. (1)

6-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيًّ علیه السلام قَالَ كَانَ عَلِىُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام بِالْكُوفَةِ فِي الْجَامِعِ إِذْ قَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنِّي أَسْأَلُكَ عَنْ أَشْيَاءَ فَقَالَ سَلْ تَفَقُّهاً وَ لَا تَسْأَلُ تَعَنُّتاً فَأَحْدَقَ النَّاسُ بِأَبْصَارِهِم... وَ سَأَلَهُ عَنْ مَنْ جَمَعَ بَيْنَ الْأَخْتَيْنِ فَقَالَ علیه السلام يَعْقُوبُ بْنُ إِسْحَاقَ جَمَعَ بَيْنَ حبار وَ رَاحِيلَ فَحُرَّمَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأَنْزِلَ وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ﴾. (2)

3-7- الصّادق علیه السلام- ﴿الَّا ما قَدْ سَلَفَ فِي زَمَنِ يَعْقُوبَ علیه السلام﴾. (3)

* قوله تعالى: ﴿وَ الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّساءِ إِلاَّ ما مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللهُ عَلَيْكُمْ وَ أُحِلَّ لَكُمْ ما وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيماً﴾. ﴿24﴾

5-3- امام صادق علیه السلام- اگر کسی دو کنیز خواهر داشته باشد و با یکی از آنان ازدواج کند و سپس به دیگری میل و رغبت یابد که با او نیز ازدواج کند، زمانی می تواند چنین کاری کند که اوّلی را از خانه اش بیرون براند؛ یعنی یا او را ببخشد و آزاد کند و یا این که بفروشد و اگر او را به پسرش ببخشد، می تواند دیگری را جایگزین او نماید.

6-3- امام علی علیه السلام- از امام حسین علیه السلام روایت است: در مسجد جامع کوفه، مردی از امام علی علیه السلام در مورد نام کسی که دو خواهر را همزمان در عقد خود داشت سؤال کرد. فرمود: «یعقوب بن اسحاق علیه السلام که حبار و راحیل را همزمان در حباله ی نکاح خود داشت و بعداً این کار تحریم شد و خداوند این آیه را نازل فرمود:... ﴿وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَينِ﴾».

7-3- امام صادق علیه السلام- ﴿إِلاَّ مَا قَدْ سَلَفَ﴾؛ منظور از آن زمان یعقوب نبی علیه السلام می باشد.

* و زنان شوهردار [بر شما حرام است]؛ مگر آن ها را که [در جنگ با کفّار اسیر کرده و] مالک شده اید؛ [زیرا اسارت آن ها در حکم طلاق است]؛ این ها احکامی است که خداوند بر شما مقرّر داشته است. امّا زنان دیگر غیر از این ها [که گفته شد]، برای شما حلال است که با اموال خود، آنان را اختیار کنید؛ در حالی که پاکدامن باشید و از زنا، خودداری نمایید. و زنانی را که متعه (ازدواج موقت) می کنید، واجب است مهر آن ها را بپردازید. و گناهی بر شما نیست در آن چه بعد از تعیین مهر، با یکدیگر توافق کرده اید. [بعداً می توانید با توافق، آن را کم یا زیاد کنید]، خداوند، دانا و حکیم است. ﴿24﴾

امْرَأَتَكَ وَ لَا تَقْرَبْهَا ثُمَّ يَحْبِسَهَا عَنْهُ حَتَّى تَحِيضَ ثُمَّ يَمَسَّهَا فَإِذَا حَاضَتْ بَعْدَ مَسَّهِ إِيَّاهَا رَدَّهَا عَلَيْهِ بِغَيْرِ نِكِاحٍ﴾. (1)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن سِنَانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ تَأْمُرُ عَبْدَكَ وَ تَحْتَهُ أَمَتُكَ فَيَعْتَزِلُهَا حَتَّى تَحِيضَ فَتُصِيبُ مِنْهَا﴾. (2)

3-2- الصّادقين علیهم السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ فِي قَوْلِ اللَّهِ وَ الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ قَالَ هُنَّ ذَواتِ الْأَزْوَاجِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنْ كُنتَ زَوَّجْتَ أَمَتَكَ غُلَامَكَ نَزَعْتَهَا مِنْهُ إِذَا شِئْتَ فَقُلْتُ أَ رَأَيْتَ إِنْ زَوَّجَ غَيْرَ غُلَامِهِ قَالَ لَيْسَ لَهُ أَنْ يَنْزِعَ حَتَّى يُبَاعَ فَإِنْ بَاعَهَا صَارَ بُضْعُهَا فِي يَدِ غَيْرِهِ فَإِنْ شَاءَ الْمُشْتَرَى فَرَّقَ وَ إِنْ شَاءَ أَقَرَّ﴾. (3)

4-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إنَّ الْمُرَادَ بِهِ ذَوَاتُ الْأَزْوَاجِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ سَبْيِ مَنْ كَانَ لَهَا زَوْجُ﴾. (4)

نشو؛ آن گاه آن مرد کنیز را نگاه دارد تا حیض ببیند [و عدّه اش بگذرد] و سپس با او نزدیکی کند و زمانی که پس از نزدیکی دوباره حیض شد، آن کنیز را بدون عقد نکاح به غلام بازگرداند».

2-2- امام صادق علیه السلام- عبد الله بن سنان نقل می کند: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَ الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاء إِلاَّ مَا مَلَكَتْ﴾ فرمود: «یعنی به غلامت که کنیز تو را در اختیار دارد، دستور دهی که از آن کنیز دوری کن تا حیض شود و سپس خود با آن کنیز نزدیکی کنی».

3-2- امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: شنیدم که امام علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَ الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاء إِلاَّ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ﴾ فرمود: «منظور از آن زنان شوهردار است. و إِلاَّ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُم بدین معناست که اگر کنیزت را به همسری غلامت در آوردی، هر زمان که خواستی، می توانی آن را از غلام جدا کنی». گفتم: «اگر به ازدواج کسی غیر از غلامش درآید، چه»؟ فرمود: «تا آن کنیز را خریداری نکرده، نمی تواند آن را از شوهرش جدا کند و اگر آن را خرید، مانند کالایی در دست دیگری است که اگر خریدار خواست می تواند او را از شوهر جدا کند و اگر نخواست نزد او باقی بگذارد».

4-2- امام علی علیه السلام- منظور این آیه: ﴿إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ﴾ در مورد زنان همسرداری است که به اسارت گرفته شده اند یا کنیز هستند.

2-4- الصّادق علیه السلام- ﴿فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ إِلَى أَجَلٍ مُسَمّىً فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً فَهَذِهِ الْآيَةُ دَلِيلٌ عَلَى الْمُتْعَةِ﴾. (1)

3-4- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ الْمُتْعَهُ الَّتِی أَحَلَّهَا اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ أَطْلَقَهَا الرَّسُولُ عَنِ اللَّهِ لِسَائِرِ الْمُسْلِمِينَ فَهِيَ قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ وَ الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا ما مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللهِ عَلَيْكُمْ وَ أُحِلَّ لكُمْ ما وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَ لا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيما تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيماً وَ الْفَرْقُ بَيْنَ الْمُزَوَّجةِ و الْمُتْعَةِ أَنَّ لِلزَّوْجَةِ صَدَاقاً و لِلْمُتْعَةِ أجْرَةً فَتَمَتَّعَ سَائِرُ الْمُسْلِمِينَ عَلَى عَهْدِ رَسُول اللَّهِ فِي الْحَجَّ وَ غَيْرِهِ وَ أَیَّامِ أَبِی بَكْرٍ وَ أَرْبَعِ سِنِینَ فِی أَیَّامِ عُمَرَ﴾. (2)

4-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا حَنِیفَهَ يَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمُتْعَةِ فَقَالَ أَنَّ الْمُتَعَتَيْنِ تَسْأَلُ؟ قَالَ سَأَلْتُکَ عَنْ مُتْعَهِ اَلْحَجِّ فَأَنْبِئْنِی عَنْ مُتْعَهِ اَلنِّسَاءِ أَ حَقٌّ هِیَ فَقَالَ سُبْحَانَ اَللَّهِ أَمَا قَرَأْتَ کِتَابَ اَللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَا اِسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَهً فَقَالَ أَبُو حَنِیفَهَ وَ اَللَّهِ فَکَأَنَّهَا آیَهٌ لَمْ أَقْرَأْهَا قَطُّ﴾. (3)

5-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْمُفَضَّلِ أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَجَاءَهُ هَذَا الْجَوَابُ مِنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام... وَ أَمَّا مَا ذَكَرْتَ أَنَّ الشِّیعَةَ یَتَرَادَفُونَ الْمَرْأَةَ الْوَاحِدَةَ فَأَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ یَكُونَ ذَلِكَ مِنْ دِینِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا دِینُهُ أَنْ یُحِلَّ مَا أَحَلَّ اللَّهُ وَ یُحَرِّمَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ أَنَّ مِمَّا أَحَلَّ اللَّهُ الْمُتْعَةَ مِنَ النِّسَاءِ فِی كِتَابِهِ وَ الْمُتْعَةَ فِی الْحَجِّ أَحَلَّهُمَا ثُمَّ لَمْ یُحَرِّمْهُمَا فَإِذَا أَرَادَ الرَّجُلُ الْمُسْلِمُ أَنْ یَتَمَتَّعَ مِنَ الْمَرْأَةِ فَعَلَی كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَنِهِ نِكَاحٍ غَیْرِ سِفَاحٍ تَرَاضَیَا عَلَی مَا أَحَبَّا مِنَ الْأَجْرِ وَ الْأَجَلِ كَمَا قَالَ اللَّهُ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً وَ لا جُناحَ عَلَیْكُمْ فِیما تَراضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِیضَةِ إِنْ هُمَا أَحَبَّا أَنْ یَمُدَّا فِی الْأَجَلِ عَلَی ذَلِكَ الْأَجْرِ فَآخِرَ یَوْمٍ مِنْ

أَجَلِهَا قَبْلَ أَنْ یَنْقَضِیَ الْأَجَلُ قَبْلَ غُرُوبِ الشَّمْسِ مَدَّا فِیهِ وَ زَادَا فِی الْأَجَلِ مَا أَحَبَّا فَإِنْ مَضَی آخِرُ یَوْمٍ مِنْهُ لَمْ یَصْلُحْ إِلَّا بِأَمْرٍ مُسْتَقْبِلٍ وَ لَیْسَ بَیْنَهُمَا عِدَّةٌ إِلَّا مِنْ سِوَاهُ فَإِنْ أَرَادَتْ سِوَاهُ اعْتَدَّتْ خَمْسَةً وَ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ لَیْسَ بَیْنَهُمَا مِیرَاثٌ ثُمَّ إِنْ شَاءَتْ تَمَتَّعَتْ مِنْ آخَرَ فَهَذَا حَلَالٌ لَهُمَا إِلَی

ص: 122

2-4- امام صادق علیه السلام- ﴿فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً﴾ دليل روشنی بر جواز متعه است.

3-4- امام صادق علیه السلام- متعه ای که خداوند در کتابش حلال کرده و رسولش صلی الله علیه و آله آن را از جانب خدا برای مسلمانان بیان کرده، [مستند به] کلام خداوند است که فرمود: ﴿وَ الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا ما مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ الله عَلَيْكُمْ وَ أُحِلَّ لَكُمْ ما وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَ لا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيماً﴾ فرق بين متعه با ازدواج دائم آن است که برای همسر در ازدواج دائم، مهریه تعیین می شود و برای همسر در متعه فقط اجرت تعیین می شود، و مسلمانان در حج در زمان پیامبر متعه می کردند و در زمان ابوبکر نیز و چهار سال اوّل عمر نیز چنین بود».

4-4- امام صادق علیه السلام- عبد الرحمن بن ابی عبدالله گوید: شنیدم که ابو حنیفه از امام صادق علیه السلام در مورد متعه سؤال کرد و ایشان فرمود: «از کدام یک از دو متعه می پرسی»؟ گفت: «در مورد متعه ی حج از شما سؤال کرده بودم، حال در مورد متعه ی زنان برایم بگو، آیا صحیح است»؟ فرمود: «پناه بر خدا! آیا قرآن را نخوانده ای؟ فما اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً»؟ ابو حنیفه گفت: «به خدا سوگند، گویی این آیه را هرگز نخوانده بودم».

5-4- امام صادق علیه السلام- از مفضّل روایت است که او برای امام صادق علیه السلام نامه ای نوشت و پاسخ امام علیه السلام را دریافت نمود [که فرمود]: «آن چه تذکّر داده بودی که شیعه چند نفری با یک زن همبستر می شوند به خدا پناه می برم که چنین کاری راه و روش خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله باشد دین خدا آن است که حلال را، حلال بدانی و حرام را حرام بدانی! از جمله چیزهایی که خداوند حلال نمود متعه (عقد موقّت) در قرآن است و دیگری حجّ تمتّع؛ این دو را حلال نموده و دیگر تحریم نکرده است، وقتی شخص مسلمانی تصمیم بگیرد زنی را صیغه کند مطابق دستور خدا و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله رفتار کرده این یک ازدواج است نه زنا وقتی هر دو راضی به مبلغ و مدّت گردند. چنانچه خداوند در این آیه می فرماید: ﴿فما اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَ لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تراضيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ﴾. اگر هر دو مایل بودند مدّت را طولانی کنند به همان مبلغ روز آخر قبل از غروب آفتاب هر چه مایلند به مدّت می افزایند امّا در صورتی که روز آخر سپری شد دیگر نمی توانند اضافه کنند مگر با صیغه ی جدیدی. بین آن دو عدّه نیست مگر مرد دیگری بخواهد با او همبستر شود که در این صورت چهل و پنج روز عدّه نگه می دارد در چنین ازدواجی میراث نیست بعد اگر خواست با مرد دیگری ازدواج می کند این کار برای آن ها تا روز قیامت حلال است با

ص: 123

يَوْمِ الْقِيَامَةِ إِنْ هِيَ شَاءَتْ مِنْ سَبْعَةٍ وَ إِنْ هِيَ شَاءَتْ مِنْ عِشْرِينَ مَا بَقِيَتْ فِي الدُّنْيَا كُلُّ هَذَا حَلَالُ لَهُمَا عَلَى حُدُودِ اللَّهِ وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللهُ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَه﴾. (1)

6-4- فقه الرّضا علیه السلام- ﴿اِعْلَمْ یَرْحَمُکَ اَللَّهُ أَنَّ وُجُوهَ النِّكَاحِ الَّذِي أَمَرَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ بِهَا أَرْبَعَةُ أوْجُهِ مِنْهَا نَكَاحُ مِيرَاثِ وَ هُوَ بِوَلِیَّ وَ شَاهِدَيْنِ وَ مَهْر مَعْلُومِ... وَ الْوَجْهُ الثَّانِي نِكَاحُ بِغَيْرِ شُهُودٍ وَ لاَ مِيرَاثٍ وَ هِيَ نِكَاحُ الْمُتْعَةِ بِشُرُوطِهَا وَ هِيَ أَنْ تَسْأَلَ الْمَرْأَةَ فَارِغَةٌ هِيَ أَمْ مَشْغُولَةٌ بِزَوْجٍ وْ بِعِدَّةٍ أَوْ بِحَمْلٍ فَإِذَا كَانَتْ خَالِيَةً مِنْ ذَلِكَ قَالَ لَهَا تُمَتِّعِينِي نَفْسَكِ عَلَي كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نكَاحاً غَيْرَ سِفَاحٍ كَذَا وَ كَذَا بِكَذَا وَ كَذَا وَ بَيِّنَ الْمَهْرَ وَ الْأَجَلَ عَلَي أَنْ لاَ تَرِثِينِي وَ لاَ أَرِثَكِ وَ عَلَي أَنَّ الْمَاءَ أَضَعُهُ حَيْثُ أَشَاءُ وَ عَلَي أَنَّ الْأَجَلَ إِذَا انْقَضَي كَانَ عَلَيْكِ عِدَّةُ خَمْسَةٍ وَ أَرْبَعِينَ يَوْماً فَإِذَا أَنْعَمَتْ قُلْتَ لَهَا قَدْ مَتَّعْتِنِي نَفْسَكِ وَ تُعِيدُ جَمِيعَ الشُّرُوطِ عَلَيْهَا لِأَنَّ الْقَوْلَ الْأَوَّلَ خِطْبَةٌ وَ كُلَّ شَرْطٍ قَبْلَ النِّكَاحِ فَاسِدٌ وَ إِنَّمَا يَنْعَقِدُ الْأَمْرُ بِالْقَوْلِ الثَّانِي فَإِذَا قَالَتْ فِي الثَّانِي نَعَمْ دَفَعَ إِلَيْهَا الْمَهْرَ أَوْ مَا حَضَرَ مِنْهُ وَ كَانَ مَا يَبْقَي دَيْناً عَلَيْكَ وَ قَدْ حَلَّ لَكَ حِينَئِذٍ وَ طْؤُهَا وَ رُوِيَ لاَ تَمَتَّعْ بِلِصَّة وَ لاَ مَشْهُورَةً بِالْفُجُورِ وَ ادْعُ الْمَرْأَةَ قَبْلَ الْمُتْعَةِ إِلَي مَا لاَ يَحِلُّ فَإِنْ أَجَابَتْ فَلاَ تَتَمَتَّعْ بِهَا وَ رُوِيَ أَيْضاً رُخْصَةٌ فِي هَذَا الْبَابِ أَنَّهُ إِذَا جَاءَ بِالْأَجْرِ وَ الْأَجَلِ جَازَ لَهُ وَ إِنْ لَمْ يَسْأَلْهَا وَ لاَ يَمْتَحِنُهَا فَلاَ شَيْ ءَ عَلَيْهِ وَ لَيْسَ عَلَيْهَا مِنْهُ عِدَّةٌ إِذَا عَزَمَ عَلَي أَنْ يَزِيدَ فِي الْمُدَّةِ وَ الْأَجَلِ وَ الْمَهْرِ إِنَّمَا الْعِدَّةُ عَلَيْهَا لِغَيْرِهِ إِلاَّ أَنَّهُ يَهَبُ لَهَا مَا قَدْ بَقِيَ مِنْ أَجَلِهِ عَلَيْهَا وَ هُوَ قَوْلُهُ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِيما تَراضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ وَ هُوَ زِيَادَةٌ فِي الْمَهْرِ وَ الْأَجَلِ وَ سَبِيلُ الْمُتْعَةِ سَبِيلُ الْإِمَاءِ لَهُ أَنْ يَتَمَتَّعَ مِنْهُنَّ بِمَا شَاءَ وَ أَرَادَ﴾. (2)

7-4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: جَاءَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَيْرِ اللَّيْتِيُّ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ لَهُ مَا تَقُولُ فِي مُتْعَةِ النِّسَاءِ؟ فَقَالَ أَحَلَّهَا اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَ عَلَى لِسَانِ نَبِيَّهِ صلی الله علیه و آله فَهِيَ حَلَالُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَقَالَ يَا أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام مِثْلُكَ يَقُولُ هَذَا وَ قَدْ حَرَّمَهَا عُمَرُ وَ نَهَى عَنْهَا؟ فَقَالَ وَ إِنْ كَانَ فَعَلَ قَالَ إِنِّي أَعِيذُ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِكَ أَنْ تُحِلَّ شَيْئاً حَرَّمَهُ عُمَرُ قَالَ فَقَالَ لَهُ فَأَنْتَ عَلَى قَوْلِ صَاحِبِكَ وَ أَنَا عَلَى قَوْلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَلُمَّ أَلَا عِنْكَ أَنَّ الْقَوْلَ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ الْبَاطِلَ مَا قَالَ

ص: 124

هفت نفر یا با بیست نفر تا وقتی زنده بود تمام این ها برای هر دو حلال است طبق حدودی که خدا معیّن نموده است: و هر که از آن تجاوز کند به خود ستم کرده است. (طلاق/1)».

6-4- فقه الرّضا علیه السلام- خداوند تو را در پناه رحمت خود بدارد، بدان که وجوه نکاح که خداوند به آن دستور فرموده، چهار وجه است: نکاح میراث که [شرط آن وجود] ولی و دو شاهد و مهریه مشخص است... نوع دوم نکاح بدون شهود و بدون میراث است که همان متعه است، البته با شروط متعلقه آن و این شروط آن است که از زن سؤال کنی که آزاد است یا همسر دارد؟ در ایام عده است یا حامله است؟ پس اگر زنی فارغ از این شروط بود، مرد به آن زن می گوید: آیا بر اساس کتاب خدا و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله بر اساس نکاح و نه زنا، با فلان شرط به عقد من در می آیی؟ و سپس مهریه و زمان را مشخص می کند، به این ترتیب که از من ارث نمی بری و از تو ارث نمی برم و هر گونه بخواهم با تو همبستر شوم و اگر زمان نکاح تمام شد، چهل و پنج روز عده نگه دار. پس اگر قبول کرد، به او می گویی: تو خود را به نکاح متعه من در آوردی و همه شروط قبل از نکاح فاسد است و امر نکاح با سخن دوم منعقد می شود، پس اگر بار دوّم گفت: آری. مرد مهریه یا آن چه را که حاضر است می پردازد و الباقی به عنوان دین [بدهی] بر ذمه اوست و در این زمان همبستری با او حلال است.. روایت شده که زن مشهور به فجور و بد کاری را برای متعه انتخاب نکن و زن را قبل از متعه به کار حرام دعوت کن [امتحانش کن]، اگر جواب مثبت داد با او عقد نکن. در این باب از روی سهولت و آسان گیری روایت شده که اگر مردی اجرت و زمان را رعایت کرد ولی از زن سؤال نکرد و او را امتحان نکرد، گناهی بر او نیست و اگر مرد خواست که مدت و مهر را افزایش دهد [به صیغه ادامه] دهد بر زن واجب نیست که عده نگهدارد. عده برای مرد دیگر واجب است، مگر این که مرد زمان متعه را بر زن ببخشد و کلام خداست که فرمود: ﴿فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَ لا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ﴾ منظور زیاد کردن مهریه و زمان است و مرد می تواند از کنیزها به هر اندازه که می خواهد صیغه نماید.

7-4- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: عبدالله بن عمیر لیثی نزد امام باقر علیه السلام آمد و به ایشان گفت: «در مورد متعه زنان چه می فرمایی»؟ فرمود: «خداوند آن را در کتابش و از زبان پیامبرش صلی الله علیه و آله حلال نموده است و تا روز قیامت حلال می باشد». گفت: «ای ابو جعفر علیه السلام! چنین می گویی و چندی پیش عمر آن را تحریم نموده و انجامش را نهی کرده است». فرمود: «اگرچه این کار را هم کرده باشد». گفت: «من تو را به خدا پناه می دهم از آن چه گفتی و چیزی را که عمر حرام کرده است، حلال کنی». ایشان فرمود: «به راستی که تو بر رأی یار خود هستی و من بر قول رسول خدا صلی الله علیه و آله هستم، بیا تا ملاعنه کنیم که گفته ی درست همان است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود و باطل آن

ص: 125

صَاحِبُكَ؟ قَالَ فَأَقْبَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَيْرٍ فَقَالَ يَسْرُّکَ أَنَّ نِسَاءَكَ وَ بَنَاتِكَ وَ أَخَوَانِكَ وَ بَنَاتِ عَمَّكَ يَفْعَلْنَ؟ قَالَ فَأَعْرَضَ عَنْهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام حِينَ ذَكَرَ نِسَاءَهُ وَ بَنَاتِ عَمِّهِ﴾. (1)

8-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْأَزْدِيَّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْمُتْعَةِ فَقَالَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَ لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ قَالَ وَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى علیه السلام عَنْهَا أَمِنَ الْأَرْبَعِ هِي فَقَالَ لَا﴾. (2)

9-4- الصّادق علیه السلام- ﴿تَمَتَّعَ سَائِرُ الْمُسْلِمِينَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِي الْحَجِّ وَ غَيْرِهِ وَ أَيَّامٍ أَبي بَكْرٍ وَ أَرْبَعِ سِنِينَ في أَيَّامِ عُمَرَ حَتَّى دَخلَ عَلَى أُخْتِهِ عَفْرَاءَ فَوَجَدَ فِي حَجْرِهَا طِفْلَا يَرْضَعُ مِنْ ثَدْيهَا فَنَظَرَ إِلَى دِرَّةِ اللَّبَنِ فِي فَمِ الطِّفْلِ فَأَغْضِبَ وَ أَرْعِدَ وَ ارْبَدَّ وَ أَخَذَ الطَّفْلَ عَلَى يَدِهِ وَ خَرَجَ حَتٍّى أَتَى الْمَسْجِدَ وَ رَقِىَ الْمِنْبَرَ وَ قَالَ نَادُوا فِي النَّاسِ أَنِ الصَّلَاةَ جَامِعَةَ وَ كَانَ غَيْرَ وَقْتِ صَلَاةٍ يعْلَمُ النَّاسُ أَنَّهُ لِأَمْر يُريدُهُ عُمَرُ فَحَضَرُوا فَقَالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ مِنَ المُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ أَوْلَادِ قَحْطَانَ مَنْ مِنْكُمْ يُحِبُّ أَنْ يَرَى الْمُحَرَّمَاتِ عَلَيْهِ مِنَ النِّسَاءِ وَ لَهَا مِثْلُ هَذَا الطَّفْلِ قَدْ خَرَجَ مِنْ أَحْشَائِهَا وَ هُوَ يَرْضَعُ عَلَى ثَدْيَهَا وَ هِي غَيْرُ مُتَبَعَّلَة فَقَالَ بَعْضَ الْقَوْمِ مَا نُحِبُّ هَذَا فَقَالَ أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ أَخْتِى عَفْرَاءَ بِنْتَ خَيْثَمَةَ أَمَّي وَ أَبِيَ الْخَطَّابّ غَيْرُ مُتَبَعَّلَة قَالُوا بَلَى قَالَ فَإِنِّي دَخَلْتُ عَلَيْهَا فِي هَذِهِ السَّاعَةِ فَوَجَدْتُ هَذَا الطَّفْلَ فِي حَجْرِهَا فَنَاشَدْتُهَا أَنَّي لَكِ هَذَا فَقَالَتْ تَمَتَّعْتْ فَأَعْلِمُوا سَائِرَ النَّاسِ أَنَّ هَذِهِ الْمُتْعَة الَّتِي كَانُتْ حَلَالًا لِلْمُسْلِمِينَ في عَهْدِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ رَأَيْتُ تَحْرِيمَهَا فَمَنْ أَبَي ضَرَبْتُ جَنْبَيْهِ بِالسَّوْطِ فَلَمْ يَكُنْ فِي الْقَوْمِ مُنْكِرُ قَوْلَهُ وَ لَا رَادُّ عَلَيْهِ وَ لَا قَائِلُ لَا يَأتِي رَسْولُ بَعْدَ رَسُول اللَّه صلی الله علیه و آله﴾. (3)

10-4- الصّادق علیه السلام- ﴿الْمُتْعَةُ نَزَلَ بِهَا الْقُرْآنُ وَ جَرَتْ بِهَا السُّنَّةُ مِنْ رَسُولِ اللَّه صلی الله علیه و آله﴾. (4)

11-4- الصّادق علیه السلام- ﴿لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُؤْمِنُ بِكَرَّتِنَا وَ يَسْتَحِلَ مُنْعَتَنَا﴾. (5)

چیزی است که رفیق شما گفته است». عبدالله بن عمیر جلو آمد و گفت: «اگر زنان، دختران، خواهران و دختران عموی شما چنین کنند، خشنود می شوید»؟ گفت: «هنگامی که از زنان و دختران عمویش یاد کرد، امام علیه السلام، روی از وی در هم کشید».

8-4- امام صادق علیه السلام- ازدی گفت: از امام صادق علیه السلام در مورد متعه پرسیدم. فرمود: ﴿فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَ لا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ﴾. و گفت: از امام کاظم علیه السلام پرسیدم: «آیا متعه از چهار قسم ازدواج است». فرمود: «نه». (یعنی ازدواج دائم حساب نمی شود).

9-4- امام صادق علیه السلام- مردم در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله در موسم حج و غیر آن، متعه می کردند و این روال در زمان ابوبکر بود و چهار سال اوّل عمر نیز چنین بود تا این که روزی عمر پیش خواهرش عفرا رفت و دید که در دامنش طفلی شیرخوار است که شیر می خورد. این صحنه را که دید خشمگین شد و نعره زد و بسیار عصبانی شد و بچّه را گرفت و به مسجد رفت و از منبر بالا رفت و گفت: به مردم خبر دهید که به مسجد جامع شهر بیایند و چون وقت نماز نبود، مردم فهمیدند که حتماً عمر کاری با آن ها دارد [و می خواهد با آن ها حرف بزند] پس در مسجد حاضر شدند، عمر گفت: «ای مردم مهاجر و انصار و ای فرزندان قحفان، آیا در شما کسی هست که دوست داشته باشد عمل حرامی را از یکی از زنانش ببینید، که مثل این بچّه شیرخوار از شکم او خارج شود و شیر بخورد در حالی که شوهر ندارد»؟ بعضی از افراد گفتند: «نه این را دوست نداریم». عمر گفت: «آیا نمی دانید که خواهر من عفرا دختر مادر من حنتمه و پدرم خطاب، شوهر ندارد»؟ گفتند: «چرا می دانیم». گفت: «من هم اکنون وارد خانه ی او شدم و این بچّه را در آغوش او دیدم و از او پرسیدم که این بچّه را از کجا آورده ای». و گفت: «متعه کرده ام». پس ای مردم بدانید که این متعه که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله حلال بود را حرام می دانم و هر کس از این حکم سرپیچی کند با شلّاق به صورت و پیشانی اش می زنم». و هیچ کس در آن جمع نبود که حرف او را رد یا انکار کند و هیچ کس نبود که بگوید رسولی پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله نمی آید.

10-4- امام صادق علیه السلام- در قرآن در مورد متعه آیه نازل شده است و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله هم چنین بوده است.

11-4- امام صادق علیه السلام- از ما نیست کسی که بر رجعت ما ایمان نداشته باشد و متعه ی ما را حلال نشمارد.

1-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ فَقَالَ مَا تَرَاضَوْا بِهِ مِنْ بَعْدِ النِّكَاحِ فَهُوَ جَائِزُ وَ مَا كَانَ قَبْلَ النَّكَاحِ فَلَا يَجُوزُ إِلَّا بِرِضَاهَا وَ بِشَيْءٍ يُعْطِيهَا فَتَرْضَى بِهِ﴾. (1)

2-5- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: كَانَ يَقْرَأُ وَ لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ فَقَالَ هُوَ أَنْ يَتَزَوَّجَهَا إِلَى أَجَلٍ ثُمَّ يُحْدِثُ شَيْئًا بَعْدَ الْأَجَلِ﴾. (2)

3-5- الرّضا علیه السلام- ﴿وَ لَيْسَ عَلَيْهَا مِنْهُ عِدَّةٌ إِذا عَزمَ عَلَى أَنْ يَزِيدَ فِي الْمُدَّةَ وَ الْأَجَلِ وَ الْمَهْرِ إِنَّمَا الْعِدَّةُ عَلَيْهَا لِغَيْرِهِ إِلَّا أَنْ يَهَبَ لَهَا مَا بَقِي مِنْ أَجَلِهِ عَلَيْهَا وَ هُوَ قَوْلُهُ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَ لا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ وَ هُوَ زِيَادَهُ فِي الْمَهْرِ وَ الْأَجَلِ﴾. (3)

4-5- الباقر علیه السلام- ﴿هُوَ أَنْ يَزِيدَهَا فِي الْأَجْرَةِ وَ تَزِيدَهُ فِي الْأَجَلِ﴾. (4)

5-5- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَاترَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ قُلْت: إِنْ أَرَادَ أَنْ يَزِيدَهَا وَ يَزْدَادَ قَبْلَ انْقِضَاءِ الْأَجَلِ الَّذِي أَجَّلَ قَالَ لَا بَأَسَ بِأَنْ يَكُونَ ذَلِكَ بِرِضًا مِنْهُ وَ مِنْهَا بِالأَجَلِ وَ الْوَقْتِ وَ قَالَ يَزِيدُهَا بَعْدَ مَا يَمْضِي الْأَجَل﴾. (5)

* قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلاً أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ ما مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ المُؤمِناتِ وَ اللهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحاتٍ وَ لا مُتَّخِذَاتِ أَخْدانٍ فَإِذا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِكَ مِنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَ أَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ ﴿25﴾

1-5- امام صادق علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد این آیه: ﴿وَ لاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُم بِهِ مِن بَعدِ الْفَرِيضَةِ﴾ سؤال کردم. فرمود: «آن چه پس از نکاح، طرفین رضایت داده باشند، جایز است و چیزی که پیش از نکاح بوده جایز نیست؛ مگر با کسب رضایت زن و در مقابل چیزی که مرد به او بدهد و زن بپذیرد».

2-5- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر نقل می کند: امام باقر علیه السلام [این آیه را] قرائت کرد: ﴿وَ لاَ جُنَاحَ علَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُم بِهِ مِن بَعدِ الْفَرِيضَةِ﴾ و فرمود: «بّه این معنی است که مرد با تعیین مدّت با زنی ازدواج کند و پس از پایان مدّت معیّن شده، تغییر تازه ای به عمل آورد».

3-5- امام رضا علیه السلام- و لازم نیست که زن از مردی که در متعه ی اوست هنگامی که قصد دارند مدّت و زمان و مهریه را افزایش دهند، عدّه نگه دارد و این عدّه برای آن است که اگر خواست با دیگری غیر از او متعه کند، مگر آن که مرد، مدّت باقیمانده از متعه را به زن ببخشد و این همان کلام خداست که فرمود: ﴿اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَ لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيما تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ﴾ که همان زیاد کردن مهریه و زمان است.

4-5- امام باقر علیه السلام- یعنی این که مرد، اجرت را اضافه کند و زن، مدّت را.

5-5- امام باقر علیه السلام- عبدالسلام نقل می کند: از امام صادق علیه السلام در مورد آيه: ﴿وَ لا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيما تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ﴾ پرسیدم که اگر مردی بخواهد زمان متعه را افزایش دهد و قبل از اتمام وقت متعه این کار را کند، حکمش چیست؟ امام علیه السلام فرمود: «مانعی نیست اگر افزایش زمان متعه با رضایت طرفین باشد». و همچنین فرمود: «می تواند پس از اتمام فرصت نیز زمان را اضافه کند».

* و هر کس که توانایی ازدواج با زنان [آزاد] پاکدامن با ایمان را ندارد، می تواند با زنان پاکدامن از بردگان با ایمانی که در اختیار دارید ازدواج کند- خدا به ایمان شما آگاه تر است؛ و همگی اعضای یک پیکرید- آن ها را با اجازه ی صاحبان آنان تزویج نمایید، و مهرشان را به طور شایسته به خودشان بدهید؛ در حالی که پاکدامن باشند، [یعنی] نه مرتکب زنا شوند و نه دوست پنهانی بگیرند. و در صورتی که «محصنه» باشند [و کسی آن ها را مجبور به زنا نکرده باشد] و مرتکب عمل منافی عفَت شوند، نصف مجازات زنان [آزاد] پاکدامن را خواهند داشت. این [اجازه ی ازدواج با کنیزان] برای کسانی از شماست که بترسند [از نظر غریزه جنسی] به زحمت بیفتند؛ و [با این حال نیز] خودداری [از ازدواج با آنان] برای شما بهتر است. و خداوند، آمرزنده و مهربان است. ﴿25﴾

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَي مَنْ لَمْ يَجِدُ مِنْكُمْ غِنَّی. قَالَ وَ هُوَ الْمَرْوِىُّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام﴾. (1)

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَنْبَغِي أَنْ يَتَزَوَّجَ الرَّجُلُ الْحُرُّ الْمَمْلُوكَةَ الْيَوْمَ إِنَّمَا كَانَ ذَلِكَ حَيْثُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا وَ الطَّوَلُ الْمَهْرُ وَ مَهْرُ الْحُرَّةَ الْيَوْمَ مَهْرُ الْأَمَةِ أَوْ أَقَلُّ﴾. (2)

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ قَالَ: وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ أَنْ يَنْكِحَ الْحُرَّةِ فَالْإِمَاءَ بِإِذْنِ أَصْحَابِهِنَّ﴾. (3)

4-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ عَنِ الرَّجُلِ يَتَزَوَّجُ الْأَمَةَ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ يُضْطَرَّ إِلَى ذَلِكَ﴾. (4)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَنْبَغِي لِلرَّجُلِ الْمُسْلِمِ أَنْ يَتَزَوَّجَ مِنَ الْإِمَاءِ إِلَّا مَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ وَ لَا يَحِلُّ لَهُ مِنَ الْإِمَاء إِلَّا وَاحِدَة﴾. (5)

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَا يَحِلُ لِلْمُسْلِمِ تَزَوُّجُ الْأَمَةِ الْمُشْرِكَةِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ إِنَّمَا أَبَاحَ الْمُؤْمِنَاتِ لِقَوْلِهِ تَعَالَى مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِناتِ وَ قَد كَرِهَ ذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِئَلَّا يَسْتَرِقَ الْيَهُودُ وَ النَّصَارَى أَبْنَاءَ الْمُسْلِمِينَ﴾. (6)

1-1- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ مَن لَّمْ يَسْتَطِع مِنكُمْ طَوْلاً﴾ یعنی، اگر کسی از شما چاره ای نداشت [و وسع مالی برای پرداخت مهریه نداشت].

2-1- امام صادق علیه السلام- امروز سزاوار نیست که مرد آزاده با کنیزی ازدواج کند، این در جایی بود که خداوند فرموده است: ﴿وَ مَن لَّمْ يَسْتَطِع مِنكُمْ طَوْلاً﴾؛ و طولاً به معنی مهریه است و مهریه ی زن آزاده، امروز به اندازه ی مهریه کنیز و یا کم تر از آن است.

3-1- امام صادق علیه السلام- ﴿وَ مَن لَّمْ يَسْتَطِع مِنكُمْ طَوْلاً أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أيمانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ المُؤمِناتِ﴾؛ هر کس قدرت ازدواج با یک زن آزاد را ندارد با یک کنیز امّا با اجازه ی ولیّ او ازدواج کند.

4-1- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد ازدواج با کنیزان پرسیدم. فرمود: «ازدواج نکنند مگر آن که به اضطرار بیفتند [و ترس از واقع شدن در گناه را داشته باشند]».

5-1- امام صادق علیه السلام- سزاوار مرد مسلمان نیست که با کنیزکان ازدواج کند؛ مگر کسی که از فجور و زنا بترسد و از کنیزکان تنها یکی بر وی حلال است.

1-6- امام علی علیه السلام- برای مسلمان حلال نیست که با کنیزی مشرک ازدواج کند در حالی که خداوند ازدواج با زنان مؤمن را مباح کرده و مجاز دانسته، و خداوند فرمود: ﴿مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِناتِ﴾ پیامبر نیز از این امر کراهت داشت که ممکن بود موجب شود یهودی ها و نصرانی ها [مشرک]، فرزندان مسلمین را [از نظر جسم یا عقیده] بدزدند.

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَنَانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْإِمَاءِ؟ قَالَ هُنَّ الْمُسْلِمَات﴾. (1)

2-3- على بن إبراهيم رحمه الله- ﴿وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسافِحاتٍ قَالَ: غَيْرَ خَدِيعَةٍ وَ لَا فِسْقِ وَ لَا فُجُور﴾. (2)

1-3- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن سنان گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد زنان محصنه سؤال کردم، فرمود: «منظور زنان مسلمان است».

2-3- علیّ بن ابراهيم رحمة الله- وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسافِحاتٍ یعنی بدون فریب و فسق و فساد.

5-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَكْرٍ الْحَضْرَ مِيَّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ عَبْدِ مَمْلُوكَ قَذَفَ حُرّاً؟ قَالَ يُجْلَد ثَمَانِينَ هَذَا مِنْ حَقُوقِ النَّاسِ فَأَمَّا مَا كَانَ مِنْ حقوق اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِنَّهُ يُضْرَبُ نِصْفَ الْحَدِّ قُلْتُ الَّذِي مِنْ حُقُوقِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا هُوَ؟ قَالَ إِذَا زَنَى أَوْ شَرِبَ خَمْراً فَهَذَا مِنَ الْحُقُوقِ الَّتِي يُضْرَبُ فِيهَا نِصْفَ الْحَدَّ﴾. (1)

6-5- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ بُرَيدٍ الْعِجْلِىَّ عَنْ أَبِي جَعْفَر علیه السلام فِي الْأَمَةِ تَزْنِي قَالَ تُجْلَدُ نِصْفَ الْحَدِّ كَانَ لَهَا زَوْجُ أَوْ لَمْ يَكُنْ لَهَا زَوْجُ و في روايه لا ترجم و لا تنفى﴾. (2)

7-5- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ بُرَيْدٍ الْعِجْلىَّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام فِي الْأَمَةِ تَزْنِي قَالَ تُجْلَدُ نِصْفَ حَدَّ الْحُرِّ كَانَ لَهَا زَوْجُ أَوْ لَمْ يَكُن﴾. (3)

8-5- الباقر علیه السلام- ﴿قَضَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي الْعَبِيدِ وَ الْإِمَاءِ إِذَا زَنَى أَحَدُهُمْ أَنْ يُجْلَدَ خَمْسِينَ جَلْدَةً إِنْ كَانَ مُسْلِماً أَوْ كَافِراً أَوْ نَصْرَانِيَّا وَ لَا يُرْحَمَ وَ لَا يُنْفَى﴾. (4)

9-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَمْلُوكَ يَفْتَرِى عَلَى الْحُرَّ؟ قَالَ يُجْلَد ثَمَانِينَ. قُلْتُ فَإِنَّهُ زَنَى؟ قَالَ يُجْلَدُ خَمْسِينَ﴾. (5)

10-5- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا زَنَى الْعَبْدُ ضُرب خَمْسِينَ فَإِن عَادَ ضُرِبَ خَمْسِينَ فَإِنْ عَادَ ضُرِبَ خَمْسِينَ إِلَى ثَمَانِي مَرَّاتٍ فَإِنْ زَنَى ثَمَانِيَ مَرَّاتٍ قُتِلَ وَ أَدَّى الْإِمَاُم قِيمَتَهُ إِلَى مَوَالِيه مِنْ بَيْتِ الْمَالِ﴾. (6)

11-5- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ إِنَّمَا صَارَ يُقْتَلُ فِي الثَّامِنَةِ لِأن اللَّهَ رَحِمَهُ أَنْ يَجْمَعَ عَلَيْهِ رِبْقَ الرَّقِ وَ حَدَّ الْحُرَّ﴾. (7)

12-5- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿كَانَ قَوْمُ فِي الْجَاهِلِيَّةِ يُحَرِّمُونَ مَا ظَهَرَ مِنَ الزِّنَا وَ يَسْتَحِلُونَ مَا خَفَى مِنْهُ فَنَهَى سُبْحَانَهُ عَن الزَّنَا سِرُاً وَ جَهْراً وَ قَالَ: فَإِذَا زَوَّجْنَ فَأَحْصَنَهُنَّ أَزْوَاجَهُنَّ وَ هُوَ بِمَعْنَى تَزَوَّجْنَ﴾. (8)

ص: 134

5-5- امام صادق علیه السلام- ابوبکر حضر می گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد بنده ی زر خریدی که اتّهام [زنا] ناروایی به آزاده ای وارد کند، پرسیدم. فرمود: «هشتاد ضربه ی شلّاق محکوم می شود، این از حقوق مردم است، امّا در مسائل مربوط به حقوق خداوند بزرگ، این است که نصف حد بر وی جاری شود». گفتم: «آن چه از حقوق خداوند است، چیست»؟ فرمود: «اگر مرتکب زنا یا شرب خمر شود از حقوق خداوند است که حکم آن نصف حدّ است».

6-5- امام باقر علیه السلام- برید عجلی نقل می کند: امام علیه السلام در مورد کنیزی که زنا کرده فرمود: «نصف حدّ زنا برای فرد آزاد، به او تازیانه بزنید، چه همسری داشته باشد چه نداشته باشد». و در روایتی دیگر است که [حکم] رجم و سنگسار و تبعید [جاری] نشود.

7-5- امام باقر علیه السلام- برید عجلی نقل می کند: امام باقر علیه السلام در مورد کنیزی که مرتکب زنا شد فرمود: «به اندازه ی نصف حد شلّاق زده شود، چه شوهر داشته باشد، چه نداشته باشد».

8-5- امام باقر علیه السلام- امیر المؤمنین علیه السلام به بردگان و کنیزکان را در صورت ارتکاب زنا، اگر مسلمان و کافر و نصرانی باشند، به پنجاه ضربه شلّاق بدون سنگسار و تبعید محکوم نموده است.

9-5- امام صادق علیه السلام- سماعه گوید: از ایشان در مورد حکم افترای برده به آزاد سؤال کردم؛ فرمود: «هشتاد ضربه شلّاق». گفتم: «اگر مرتکب زنا شود چه»؟ فرمود: «پنجاه ضربه شلّاق زده شود».

10-5- امام صادق علیه السلام- اگر برده ای زنا کند، به او پنجاه ضربه شلّاق زده می شود، و اگر عملش را تکرار نماید، پنجاه ضربه ی دیگر و اگر تکرار کرد، پنجاه ضربه... تا هشت بار، در صورتی که هشت بار زنا کند، کشته می شود و حاکم باید به ازای بهای آن بَرده از بیت المال به اربابان وی پرداخت نماید.

11-5- امام صادق علیه السلام- به این دلیل، بار هشتم کشته می شود که خداوند به او رحم کرده و نخواسته است که طناب بردگی و حدّ آزاده را یک جا بر او روا دارد.

12-5- ابن عبّاس رحمة الله- در زمان جاهلیّت، اگر زنا آشکار و علنی می شد آن را حرام می دانستند امّا اگر مخفی می ماند حلال می دانستند، لذا خداوند زنا را چه پنهان چه آشکار نهی و تحریم کرد و فرمود وقتی ازدواج کردند، همسرانشان را تزویج خود کردند [و دیگر بر دیگران حلال نیستند].

ص: 135

* قوله تعالى: ﴿يُريدُ اللهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَ يَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ يَتُوبَعَلَيْكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ ﴿26﴾

1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيَّ بْنَ النَّعْمَانِ رَفَعَهُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام يَمَصُّونَ الثَّمَادَ وَ يَدَعُونَ النَّهَرَ الْعَظِيمَ قِيلَ لَهُ وَ مَا النَّهَرُ الْعَظِيمُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْعِلْمُ الَّذِي آتَاهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهُجَمَعَ لِمُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله سُنَنَ النَّبِيِّينَ مِنْ آدَمَ هَلُمَّ جَرًا إِلَى مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قِيلَ لَهُ وَ مَا تِلْكَ السُّنَنُ قَالَ عِلْمُ النَّبِيِّينَ بِأَسْرِهِ إِنَّ اللَّهَ جَمَعَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عِلْمَ النَّبِيِّينَ بِأَسْرِهِ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَيَّرَ ذَلِكَ كُلَّهُ عِنْدَأميرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ يَا ابْنَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَعْلَمُ أَوْ بَعْضُ النَّبِيِّينَفَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام اسْمَعُوا مَا يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ يَفْتَحُ مَسَامِعَ مَنْ يَشَاءُ إِنِّي حَدَّثْتُ أَنَّ اللَّهَ جَمَعَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عِلْمَ النَّبِيِّينَ وَ أَنَّهُ جَعَلَ ذَلِكَ كُلَّهُ عِنْدَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ هُوَ يَسْأَلْنِي هُوَ أَعْلَمُ أَمْ بَعْضُ النَّبيِّين﴾. (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ اللهُ يُرِيدُ أَن يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَ يُرِيدُ الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الشَّهَوَاتِ أَن تَمَيلُواْ مَيْلاً عَظِيماً﴾ ﴿27﴾

* قوله تعالى: ﴿يُرِيدُ اللهُ أَن يَخَفَّفَ عَنكُمْ وَ خُلِقَ الْانسَنُ ضَعِيفًا﴾ ﴿28﴾

* قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلاَّ أَنْتَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُمْ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾ ﴿29﴾

* خداوند می خواهد [با این دستورها راه های سعادت را] برای شما آشکار سازد، و به سنّت های [صحیح] پیشینیان رهبری کند و توبه ی شما را بپذیرد. و خداوند دانا وحکیم است. ﴿26﴾

1- امام باقر علیه السلام- ابن نعمان گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «قطره ی آب در حال خشک شدن را می مکند و رود ژرف و بزرگ را رها می کنند». عرض شد: «رود بزرگ چیست»؟ فرمود: «پیامبر اکرم و علمی که خدا به او داده است. خداوند سنن انبیا از آدم تا خود محمّد را برای محمّدجمع کرده است». عرض شد: «آن سنن چیست»؟ فرمود: «علم تمام پیامبران علیهم السلام. خدا تمام علم پیامبران علیهم السلام را برای او جمع کرد و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همه را به امیرالمؤمنین علیه السلام سپرد». آن مرد گفت: «پس امیرالمؤمنین علیه السلام داناتر است یا بعضی از پیامبران علیهم السلام؟ فرمود: «گوش بدهید این شخص چه می گوید! خداوند گوش کسی را که بخواهد باز می کند. من می گویم خداوند برای حضرت محمّد صلی الله علیه و آله علم تمام پیامبران علیهم السلام را جمع کرده و همه را در اختیار امیرالمؤمنین گذاشته، باز او سؤال می کند امیرالمؤمنین داناتر است یا بعضی از پیامبران»؟!

* خدا می خواهد توبه ی شما را بپذیرد [و از آلودگی پاک نماید]؛ امّا آن ها که پیرو شهواتند، می خواهند بکلّی منحرف شوید. ﴿27﴾

* خدا می خواهد [با احکام مربوط به ازدواج با کنیزان و مانند آن] کار را بر شما سبک [و آسان] کند؛ زیرا انسان، ضعیف آفریده شده [و در برابر تکالیف سنگین، کم توان] است. ﴿28﴾

* ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال یکدیگر را در میان خود بباطل [و از طرق نامشروع] نخورید؛ مگر این که تجارتی با رضایت طرفین شما انجام گیرد. و خودکشینکنید. خداوند نسبت به شما مهربان است. ﴿29﴾

الْمُسْلِمُونَ يَدْخُلُونَ عَلَى عَدُوِّهِمْ فِي الْمَغَارَاتِ فَيَتَمَكَّنُ مِنْهُمْ عَدُوُّهُمْ فَيَقْتُلُهُمْ كَيْفَ شَاءَ فَنَهَاهُمُ اللَّهُ أَنْ يَدْخُلُوا عَلَيْهِمْ فِي الْمَغَارَاتِ﴾. (1)

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿ إِنَّهُ الْقِمَارُ وَ السُّحْتُ وَ الرِّبَا وَ الْأَيْمَانُ﴾. (2)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الرَّجُلُ مِنَّا يَكُونُ عِنْدَهُ الشَّيْءُ يَتَبَلِّغُ بِهِ وَ عَلَيْهِ دَيْنُ أَ يُطْعِمُهُ عِيَالَهُ حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِمَيْسَرَةٍ فَيَقْضِيَ دَيْنَهُ أَوْ يَسْتَقْرِضُ عَلَى ظَهْرِهِ فِي خُبْثِ الزَّمَانِ وَ شِدَّةِ الْمَكَاسِب أَوْ يَقْبَلُ الصَّدَقَةَ قَالَ يَقْضِى بِمَا عِنْدَهُ دَيْنَهُ وَ لَا يَأْكُلْ أَمْوَالَ النَّاسِ إِلَّا وَ عِنْدَهُ مَا يُؤَدِّى إِلَيْهِمْ حُقُوقَهُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُمْ وَ لَا يَسْتَقْرضْ عَلَى ظَهْرِهِ إِلَّا وَ عِنْدَهُ وَفَاءُ وَ لَوْ طَافَ عَلَى أَبْوَابِ النَّاسِ فَرَدُّوهُ بِاللُّقْمَةَ وَ اللُّقْمَتَيْنِ وَ التَّمْرَةِ وَ التَّمْرَتَيْنَ إِلَّا أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلِيُّ يَقْضِي دَيْنَهُ مِنْ بَعْدِهِ لَيْسَ مِنَّا مِنْ مَيِّتٍ إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ وَلِيّاً يَقْومُ فِي عِدَتِهِ وَ دَيْنِهِ فَيَقْضِي عِدَتَهُ وَ دَيْنَهُ﴾. (3)

دشمنان خود را تا درون غارها دنبال می کردند، طوری که دشمن بر آن ها غالب می شد و آن ها را می کشت، پس خداوند آن ها را از ورود به درون غارها در پی دشمن بازداشته است».

2-1- امام باقر علیه اسلام- المنظور، قمار، سُحت [مال حرام و کسب پلید] ربا و سوگند دروغ است.

3-1- امام صادق علیه السلام- سماعه گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مردی همچون من که درآمد بخور و نمیری دارد و مقروض است؛ آیا می تواند این درآمد را تا زمانی که خداوند گشایش فراهم نماید و او وام خود را پرداخت کند، خرج زن و بچّه خود کند، یا با وجود مقروض بودن و تنگدستی و بدی زمانه و دشواری کسب، وام دیگری بگیرد، یا این که صدقه بپذیرد؟ فرمود: «قرض مردم را ادا نماید، و مال مردم را نخورد، مگر این که توان باز پرداخت حقّ آن ها را داشته باشد؛ چنان که خداوند می فرماید: ﴿لَا تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلاَّ أَن تَكُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مَّنکُمْ﴾ و کسی که بر او وامی هست، قرض نکند، مگر این که قدرت پرداخت داشته باشد؛ حتّی اگر به در خانه ها برود و مردم با یکی دو لقمه یا یکی دو خرما او را رد کنند؛ مگر این که کسی را داشته باشد که پس از خودش این حقوق را ایفا نماید. در میان ما کسی نیست که بمیرد و خداوند ولی یا سرپرستی برای او تعیین ننماید تا قرض و وعده های او را ادا کند».

يَسِيرُ يَخَافُ إِنْ هُوَ تَوَضَّأَ بِهِ أَوْ تَطَهَّرَ أَنْ يَمُوتَ عَطَشاً قَالُوا علیه السلام يَتَيَمَّمُ وَ يُبْقِي الْمَاءَ لِنَفْسِهِ وَ لَا يُعِينُ عَلَى هَلَاكِهَا قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيماً﴾. (1)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿مَعْنَاهُ لَا تُخَاطِرُوا بِنُفُوسِكُمْ بِالْقِتَالِ فَتُقَاتِلُوا مَنْ لَا تُطِيقُونَهُ﴾. (2)

4-2- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ قَالَ كَانَ الرَّجُلُ إِذَا خَرَجَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِي الْعَزْوِ يَحْمِلُ عَلَى الْعَدُوِّ وَحْدَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَأْمُرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَهَى اللَّهُ أَنْ يَقْتُلَ نَفْسَهُ مِنْ غَيْرِ أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله﴾. (3)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عُبَيْدُ بْنْ كَثَيِر مُعَنْعَنَاً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى لَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ قَالَ أَهْلَ بَيْتِ علیهم السلام نَبِيِّكُمْ صلی الله علیه و آله﴾. (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ يَفْعَل ذلِكَ عُدواناً وَ ظُلْماً فَسَوْفَ نُصْليهِ نَاراً وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللهِ يَسيراً ﴿30﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ قَتَلَ نَفْسَهُ مُتَعَمِّداً فَهُوَ فِي نَارِ جَهَنَّمَ خَالِداً فِيهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيماً وَ مَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ عُدْوَاناً وَ ظُلْماً فَسَوْفَ نُصْلِيهِ نَاراً وَ كَانَ ذَلِكَ عَلَى اللهِ يسيراً﴾. (5)

* قوله تعالى : ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلاً كَرِيماً ﴿31﴾

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا تَرْغِيبُ الْعِبَادِ فِي كِتَابِ اللهِ تَعَالَى... وَ قَوْلِهِ إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً وَ أَمْثَالُ ذَلِكَ كَثِيرٌ فِي كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى﴾. (6)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَلَبِيَّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً قَالَ الْكَبَائِرُ الَّتِي أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهَا النَّارَ﴾. (7)

ص: 140

آن آب] به هلاک کردن خودش کمک نکند که خدواند فرمود: ﴿وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيماً﴾.

3-2- امام صادق علیه السلام- معنی آن این است که جان خود را با جنگیدن با کسی که توانش را ندارید، به خطر نیاندازید.

4-2- علىّ بن ابراهيم رحمة الله- وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ شخصی، آنگاه که با رسول اکرم صلی الله علیه و آله در غزوات شرکت می کرد، بدون دستور پیامبر صلی الله علیه و آله و به تنهایی به دشمن یورش می برد [و شکست می خورد و شهید می شد]، بنابراین خداوند از خودکشی او بدون دستور پیامبر صلی الله علیه و آله نهی کرد.

5-2- امام صادق علیه السلام- عبید بن کثیر گوید: امام صادق علیه السلام در مورد کلام خداوند متعال: ﴿لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ﴾ فرمود: «یعنی اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله را نکشید».

* و هرکس از روی تجاوز و ستم چنین کند، به زودی او را در آتشی وارد خواهیم ساخت؛ و این کار برای خدا آسان است. ﴿30﴾

1- امام صادق علیه السلام- کسی که به عمد خود را بکشد، در آتش جهنّم جاودان خواهد بود، خداوند بزرگ می فرماید: ﴿وَ لاَ تَقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ إِنَّ اللهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا * وَ مَن يَفْعَلْ ذَلِكَ عَدْوَانًا وَ ظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْلِيهِ نَارًا وَ كَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا﴾».

* اگر از گناهان بزرگی که از آن نهی می شوید پرهیز کنید، گناهان کوچک شما را می پوشانیم [و می بخشیم]؛ و شما را در جایگاه با ارزشی وارد می کنیم. ﴿31﴾

1- امام علی علیه السلام- از تشویق های قرآن کریم برای بندگان [و آیات امیدبخش] آیه: ﴿تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلُكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً﴾ است که امثال این آیات در قرآن زیاد است.

2- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿إِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرُ عنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُم مُّدْخَلاً كَرِيمًا﴾. فرمود: «منظور از كَبَائِرَ، اعمالی است که خداوند آتش جهنّم را بر آن ها واجب گردانیده است».

ص: 141

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَبَّادِ بْنِ كَثِيرٍ النَّوَّاءِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ الْكَبَائِرِ قَالَ كُلِّ شَيْءٍ وَعَدَ اللَّهُ عَلَيْهِ النَّارِ﴾. (1)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنِ اجْتَنَبَ مَا أَوْعَدَ اللَّهُ عَلَيْهِ النَّارَ إِذَا كَانَ مُؤْمِناً كَفَرَ عَنْهُ سَيِّئَاتِهِ﴾. (2)

5- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ عِبَادَةَ الْأَوْثَانِ وَ شُرْبَ الْخَمْرِ وَ قَتْلَ النَّفْسِ وَ عُقُوقَ الْوَالِدَيْنِ وَ قَذْفَ الْمُحْصَنَاتِ وَ الْفِرَارَ مِنَ الزَّحْفِ وَ أَكْلَ مَالِ الْيَتِيمِ﴾. (3)

6- على بن إبراهيم زحمة الله- ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ قَالَ هِيَ سَبْعَةُ الْكُفْرُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ وَ أَكُلُ مَالِ الْيَتِيمِ وَ أَكُلُ الرِّبَا وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهِجْرَةِ وَ كُلُّ مَا وَعَدَ اللَّهُ فِي الْقُرْآنِ عَلَيْهِ النَّارَ مِنَ الْكَبَائِرِ﴾. (4)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَنْ أَبِيهِ علیه السلام عَنْ عَلَىًّ علیه السلام قَالَ: السُّكْرُ مِنَ الْكَبَائِرِ وَ الْحَيْفُ فِي الْوَصِيَّة مِنَ الْكَبَائِر﴾. (5)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿الْكَذِبُ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَى الْأَوْصِيَاءِ علیهم السلام مِنَ الْكَبَائِرِ﴾. (6)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ إِنْكَارُ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ أَنْكَرُوا حَقَّنَا وَ جَحَدُونَا وَ هَذَا لَا يَتَعَاجَمُ فِيهِ أحدا [أَحَدٌ]. و قَالَ أَبُو عَبدِ اللَّهِ علیه السلام فِي آخِرِ مَا فَسَّرَ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَجْتَرِئُوا﴾. (7)

10- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿الْكَبَائِرُ تِسْعُ أَعْظَمُهُنَ الْإِشْرَاكَ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الْمُؤْمِنَةِ وَ أَكُلُ الرِّبَا وَ أَكُلِّ مَالِ الْيَتِيمِ وَ قَدْفُ الْمُحْصَنَةِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ عُقُوقِ الْوَالِدَيْنِ وَ اسْتِحْلَالُ الْبَيْتِ الْحَرَامِ وَ السِّحْرُ فَمَنْ لَقِي اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ بَرىءٌ مِنْهُنَّ كَانَ مَعِي فِي جَنَّةٍ مَصَارِيعُهَا مِنْ ذَهَب﴾. (8)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْكَبَائِرِ فَقَالَ هُنَّ فِي كِتَابِ عَلَىًّ علیه السلام سَبْعُ الْكُفْرُ بِاللَّهِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ وَ أَكُلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَيِّنَةِ وَ أَكُلُ مَالِ الْيَتِيمِ ظلْماً وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهجْرَةِ قَالَ فَقُلْتُ فَهَذَا أَكْبَرُ الْمَعَاصِي قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَأَكُلُ دِرْهَمٍ مِنْ مَالِ الْيَتِيمِ ظُلْماً أَكْبَرُ أَمْ تَرَکُ الصَّلَاةِ قَالَ تَرْكُ الصَّلَاةِ قُلْتُ فَمَا عَدَدْتَ تَرْكَ

ص: 142

3- امام باقر علیه السلام- عبّاد بن کثیر نوّاء گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد كَبائِرَ سؤال کردم، فرمود: «هر عملی که خداوند به خاطر انجامش وعده ی آتش داده است».

4- امام صادق علیه السلام- کسی که از اموری که خداوند انجام دادن آن ها را مستحق آتش دوزخ دانسته است، پرهیز کند، اگر مؤمن باشد، خداوند بدی هایش را خواهد بخشید.

5- امام رضا علیه السلام- ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنهونُ عَنهُ نكفَّر عنكم سيئُاتِکم﴾؛ بت پرستی، میگساری، آدم کشی، عاق والدین، تهمت زنازدن به زن شوهردار، فرار از نبرد و خوردن مال یتیم از گناهان کبیره هستند.

6- علیّ بن ابراهيم رحمة الله- إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ؛ گناهان کبیره هفت عدد هستند، کفر، قتل انسان، عاق والدین، خوردن مال یتیم، خوردن ربا، فرار از جنگ، ارتداد (کافر شدن پس از ایمان آوردن) و هر گناه کبیره ای که خداوند در قرآن بر آن وعده ی آتش جهنّم را داده است.

7- امام علی علیه السلام- میگساری و ستم روا داشتن در وصیّت کردن از گناهان کبیره است.

8- امام صادق علیه السلام- دروغ بستن به خدا، رسول خدا صلی الله علیه و آله و اوصیاء علیهم السلام از گناهان کبیره است.

9- امام صادق علیه السلام- [گناه کبیره] انکار هر آن چه را که خداوند نازل کرده می باشد؛ [این منکران] منكر حقّ ما شدند و این چیزی است که کسی آن را انکار نمی کند. و امام صادق علیه السلام در آخر این تفسیر خود، فرمود: «تقوای خدا را پیشه کنید و جسارت و گردنکشی نکنید».

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- گناهان کبیره هفت نوع اند که بزرگ ترین آن ها، شرک به خدا، قتل شخص مؤمن، خوردن ربا، خوردن مال یتیم و تهمت زنازدن به زن شوهردار، عاق والدین و فرار از جنگ است و هرکس که خدا را در قیامت ملاقات کند در حالی که از این گناهان بری باشد، همراه من در وسط بهشتی خواهد بود که درب های آن از طلا است.

11- امام صادق علیه السلام- زراره گوید: «از ایشان درباره ی گناهان کبیره پرسیدم». فرمود: «آن ها در كتاب علی علیه السلام هفت مورد است: کفر به خدا، آدم کشی، نافرمانی پدر و مادر، خوردن ربا بعد از دانستن (ربا بودن مال)، خوردن مال یتیم به ناحق، فرار از جهاد.، مرتد شدن پس از ایمان آوردن». عرض کردم: «این ها بزرگ ترین گناهانند»؟ فرمود: «آری» عرض کردم: «گناه به ناحق خوردن یک در هم از مال یتیم بزرگ تر است یا ترک نماز»؟ فرمود: «ترک نماز». عرض کردم: «شما که

ص: 143

الصَّلَاةِ فِي الْكَبَائِرِ فَقَالَ أَيُّ شَيْءٍ أَوَّلْ مَا قُلْتُ لَكَ قَالَ قُلْتُ الْكُفْرُ قَالَ فَإِنْ تَارِكَ الصَّلَاةِ كَافِرُ يَعْنِي مِنْ غَيْرِ عِلَّة﴾. (1)

12- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْمَانَ الْجَعْفَرِى قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَن الرَّضَا علیه السلام مَا تَقُولُ فِي أَعْمَالَ السُّلْطَانِ؟ فَقَالَ يَا سُلَيْمَانُ الدُّخُولُ فِي أَعْمَالِهِمْ وَ الْعَوْنُ لَهُمْ وَ السَّعْيُ فِي حَوَائِجِهِمْ عَدِيلُ الْكُفْرِ وَ النَّظَرُ إِلَيْهِمْ عَلَى الْعَمْدِ مِنَ الْكَبَائِرِ الَّذِي يُسْتَحَقِّ بِهِ النَّارِ﴾. (2)

13- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَبِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزّوَجَل إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ قَالَ مَنِ اجْتَنَبَ مَا أَوْعَدَ اللَّهُ عَلَيْهِ النَّارَ إِذَا كَانَ مُؤْمِناً كَفَرَ عَنْهُ سَيِّئَاتِهِ وَ الْكَبَائِرُ السَّبْعُ الْمُوجِبَاتُ النَّارِ قَتْلُ النَّفْسِ الْحَرَامِ وَ عُقُوقِ الْوَالِدَيْنِ وَ أَكْلُ الرِّبَا وَ التَّعَرُّبُ بَعْدَ الْهَجْرَةِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَةِ وَ أَكُلُ مَالِ الْيَتِيمِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ﴾. (3)

14- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُيَسَّرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: كُنْتُ أَنَا وَ عَلْقَمَةُ الْحَضْرَمِيُ وَ أَبُو حَسَّانَ الْعِجْلِي وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَجْلَانَ نَنْتَظِرُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَخَرَجَ عَلَيْنَا فَقَالَ:... . فَقَالَ عَلْقَمَةٌ فَمَنْ كَانَ عَلَى دينِ اللَّهِ تَشْهَدْ أَنَّهُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ قَالَ فَمَكَثَ هُنَيئَةً ثُم قَالَ نَوِّرُوا أَنْفُسَكُمْ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا قَرَفْتُمْ الْكَبَائِرَ فَأَنَا أَشْهَدُ. قُلْنَا وَ مَا الْكَبَائِرُ؟ قَالَ علیه السلام هِيَ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَلَى سَبْعٍ. قُلْنَا فَعْدَّهَا عَلَيْنَا جُعِلْنَا فِدَاكَ. قَالَ الشَّرْكَ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ وَ أَكُلِّ مَالِ الْيَتِيمِ وَ أَكُلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَيِّنَةِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ قَتْلُ الْمُؤْمِنِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَةِ قُلْنَا مَا مِنَّا أَحَدٌ أَصَابَ مِنْ هَذِهِ شَيْئاً قَالَ فَأَنْتُمْ إِذًا﴾. (4)

15- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْر قَالَ سَمِعْتُ مُوسَى بن جَعْفَرٍ علیه السلام يَقُولُ لَا يُخَلَّدُ اللَّهُ فِي النَّارِ إِلَّا أَهْلَ الْكُفْرِ وَ الْجُحُودِ وَ أَهْلَ الضَّلَالِ وَ الشِّرْكِ وَ مَنِ اجْتَنَبَ الْكَبَائِرَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ لَمْ يُسْأَلَ عَنِ الصَّغَائِرِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً قَالَ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَالشَّفَاعَةُ لِمَنْ تَجِبُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيّ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَقُولُ إِنَّمَا شَفَاعَتِي لِأَهْلِ الْكَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِي فَأَمَّا الْمُحْسِنُونَ مِنْهُمْ فَمَا عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلِ قَالَ ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَكَيْفَ

ص: 144

ترک نماز را از کبائر نشمردی»؟ فرمود: «نخستین چیزی که به تو گفتم چه بود»؟ عرض کردم: «کفر». فرمود: «تارک نماز کافر است، یعنی ترک کننده ی نماز بدون علّت و عذر».

12- امام رضا علیه السلام- سلیمان جعفری گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: در مورد امور دیوان [مشارکت در کار اداری خلفا] چه می فرمایی؟ فرمود: «ای سلیمان! دخالت در کارهای آن ها و کمک به آن ها و تلاش برای رفع نیازهایشان برابر کفر است و نظر به آنان از روی قصد، از گناهان کبیره ای است که فرد با آن سزاوار آتش جهنّم می شود».

13- امام صادق علیه السلام- احمد بن عمر حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿إِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرُ عنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُم مُّدْخَلاً كَرِيمًا﴾ پرسیدم. فرمود: «کسی که از اموری که خداوند انجام دادن آن ها را مستحق آتش دوزخ دانسته است، پرهیز کند، اگر مؤمن باشد، خداوند بدی هایش را خواهد بخشید. گناهان کبیره هفت گانه که موجب آتش می شود عبارتند از: آدم کشی، عاق والدین، خوردن ربا، ارتداد پس از ایمان آوردن، خوردن مال یتیم به ناحق، اتّهام زنازدن به زن شوهردار و فرار از نبرد».

14- امام باقر علیه السلام- میسّر نقل می کند: من و علقمه و ابوحسّان و عبدالله بن عجلان منتظر امام باقر علیه السلام بودیم حضرت خارج شد... علقمه گفت: «پس شهادت می دهی کسی که بر دین خداست، از اهل بهشت است؟ میسر گوید: امام لحظه ای درنگ کرد سپس فرمود: «خودتان را بررسی کنید که اگر مرتکب گناهان کبیره نشده باشید، من شهادت می دهم». سؤال کردیم: «گناهان کبیره کدام است»؟ فرمود: «کبیره در کتاب خدا بر هفت قسم است». عرض کردیم: «فدایت گردیم، آن را بر ما بشمار». فرمود: «شرک به خدای بزرگ، خوردن مال یتیم، رباخواری بعد از آشکار شدن حرمتش، نافرمانی از والدین، فرار از میدان جنگ، قتل مؤمن، بدنام کردن زن شوهردار». عرض کردیم: «هیچ یک از ما چیزی از این کبیره ها را مرتکب نشدیم.» فرمود: «بنابراین شما از اهل بهشت هستید».

15- امام کاظم علیه السلام- محمّد بن ابی عمیر گوید: شنیدم امام کاظم علیه السلام می فرمود: «خداوند کسی را تا ابد در جهنّم نگه نمی دارد مگر اهل کفر و ناسپاسی و اهل گمراهی و شرک را و مؤمنی را که از گناهان کبیره اجتناب کرده در مورد گناهان صغیره اش سؤال نمی پرسند، که خداوند فرموده: ﴿إِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً﴾». از امام علیه السلام پرسیدم: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله، شفاعت برای چه کسانی از مؤمنین واجب و لازم می شود»؟ فرمود: «پدرم از پدرانش از امام علی علیه السلام نقل کرده اند که فرمود از رسول خدا صلی الله علیه آله شنیدم که فرمود: افرادی از امّت من که گناه کبیره مرتکب شده اند نیازمند شفاعت من می شوند و نیکوکاران آنان را چاره ای نیست [که از آتش رهایی یابند]». به امام علیه السلام عرض کردم: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله چگونه شفاعت شما شامل حال اهل گناهان کبیره می شود در حالی که خداوند می فرماید: و آنان جز کسانی را که خدا از آن ها خشنود است شفاعت نمی کنند و از بیم او لرزانند. (انبیاء/28). و مسلّماً کسی که گناه کبیره می کند مورد رضایت خدا نیست». امام علیه السلام فرمود: «ای ابا احمد هیچ مؤمنی نیست که گناهی بکند مگر آن که آن را زشت بداند و از آن پشیمان شود. و پیامبر فرموده است: «برای آن که توبه کرده باشی همین قدر کافی است که پشیمان

ص: 145

تَكُونُ الشَّفَاعَةُ لِأَهْلِ الْكَبَائِرِ وَ اللَّهُ تَعَالَى يَقُولُ وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا مَنِ ارْتَضَى- وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ وَ مَنْ يَرْكَبُ الْكَبَائِرَ لَا يَكُونُ مُرْتَضَى فَقَالَ يَا أَبَا أَحْمَدَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يَرْتَكِبُ ذَنْباً إِلَّا سَاءَهُ ذَلِكَ وَ نَدِمَ عَلَيْهِ وَ قَدْ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله كَفَى بِالنَّدَمِ تَوْبَةً وَ قَالَ مَنْ سَرَّتْهُ حَسَنَةُ وَ سَاءَتْهُ سَيِّئَةُ فَهُوَ مُؤْمِنٌ فَمَنْ لَمْ يَنْدَمْ عَلَى ذَنْبٍ يَرْتَكِبُهُ فَلَيْسَ بِمُؤْمِن وَ لَمْ تَجِبْ لَهُ الشَّفَاعَةُ وَ كَانَ ظَالِماً وَ اللَّهُ تَعَالَى يَقُولُ مَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لا شَفِيعٍ يُطَاعُ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ كَيْفَ لَا يَكُونُ مُؤْمِناً مَنْ لَمْ يَنْدَمْ عَلَى ذَنْبٍ يَرْتَكِبُهُ فَقَالَ يَا أَبَا أَحْمَدَ مَا مِنْ أَحَدٍ يَرْتَكِبُ كَبِيرَةً مِنَ الْمَعَاصِي وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ سَيُعَاقَبُ عَلَيْهَا إِلَّا نَدِمَ عَلَى مَا ارْتَكَبَ وَ مَتَى نَدِمَ كَانَ تَائِباً مُسْتَحِقاً لِلشَّفَاعَةِ وَ مَتَى لَمْ يَنْدَمْ عَلَيْهَا كَانَ مُصِراً وَ الْمُصِرُّ لَا يُغْفَرُ لَهُ لِأَنَّهُ غَيْرُ مُؤْمِن بِعُقُوبَةِ مَا ارْتَكَبَ وَ لَوْ كَانَ مُؤْمِناً بِالْعُقُوبَةِ لَنَدِمَ وَ قَدْ قَالَ النَّبِى صلی الله علیه و آله لَا كَبِيرَةَ مَعَ الِاسْتِغْفَارِ وَ لَاصَغِيرَةَ مَعَ الْإِصْرَارِ وَ أَمَّا قَوْلُ اللَّهِ وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لَمِنِ ارْتَضى فَإِنَّهُمْ لَا يَشْفَعُونَ إِلَّا مِنْ ارْتَضَى اللَّهُ دِينَهُ وَ الدِّينُ الْإِقْرَارُ بِالْجَزَاءِ عَلَى الْحَسَنَاتِ وَ السَّيِّئَاتِ وَ مَنِ ارْتَضَى اللَّهُ دِينَهُ نَدِمَ عَلَى مَا يَرْتَكِبُهُ مِنَ الذُّنُوبِ لِمَعْرِفَتِهِ بِعَاقِبَتِهِ فِي الْقِيَامَةِ﴾. (1)

16- الصّادق علیه السلام- ﴿المناقب لابن شهر آشوب: دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدٍ عَلَى الصَّادِقِ علیه السلام وَ قَرَأَ إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ قَالَ أَحِبُّ أَنْ أَعْرفَ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ فَقَالَ نَعَمْ يَا عَمْرُو ثُمَّ فَصَّلَهُ بِأَنَّ الْكَبَائِرَ الشَّرْكَ بِاللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ الْيَأْسُ وَ لَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ لِأَنَّ الْعَاقَّ جَبَّارُ شَقِيٌّ وَ بَرًّا بِوَالِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّاراً شَقِيًّا وَ قَتْلُ النَّفْسِ وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ وَ أَكُلُ مَالِ الْيَتِيمِ إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْماً وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ وَ أَكُلُ الرِّبَا الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا وَ السِّحْرُ وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ وَ الزَّنَا وَ لا يَزْنُونَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَاماً وَ الْيَمِينُ الْغَمُوسُ إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَيْمَانِهِمْ ثَمَناً وَ الْغُلُولُ وَ مَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِما غَلَّ وَ مَنْعُ الزَّكَاة يَوْمَ يُحْمى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَ شَهَادَةُ الزُّورِ وَ كِتْمَانُ الشَّهَادَة وَ مَنْ يَكْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَ شُرْبُ الْخَمْرِ لِقَوْلِهِ علیه السلام شَارِبُ الْخَمْرِ كَعَابِدِ وَ ثَنٍ وَ تَرْكُ الصَّلَاةِ لِقَوْلِهِ مَنْ تَرَكَ الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً فَقَدْ بَرِئَ مِنْ ذِمَّةِ اللَّهِ وَ ذِمَّةِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ نَقْضُ الْعَهْدِ

ص: 146

شده باشی». و فرمود: «هرکس که به خاطر انجام کارهای نیک خوشحال و به خاطر انجام کارهای زشت، ناراحت می شود مؤمن است و هر کس که برگناهی که کرده پشیمان نشود مؤمن نیست و شفاعت ما به او نمی رسد و ظالم محسوب می شود و خداوند فرمود: ستمکاران را در آن روز نه خویشاوندی باشد و نه شفیعی که سخنش را بشنوند. (غافر/18)». گفتم: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله، چرا فردی که بر گناه خود پشیمان نشده مؤمن نیست»؟ امام علیه السلام فرمود: «ای ابا احمد هیچ کس نیست که گناه کبیره ای بکند و بداند که به خاطر انجام آن، مجازات می شود مگر آن که از کرده ی خود پشیمان شود و هر وقت که پشیمان شد مثل آن است که توبه کرده و مستحق شفاعت است ولی اگر پشیمان نشد یعنی که به انجام آن مصر است و فردی که به کبیره اصرار کند، بخشیده نمی شود چون به مجازات کاری که کرده ایمان ندارد. که اگر به مجازات کار خود ایمان داشت حتماً پشیمان می شد».

پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: «هیچ گناهی کبیره حساب نمی شود وقتی استغفار می شود و هیچ گناهی صغیره نیست وقتی که به انجامش اصرار می شود و کلام خدا که فرمود: و آنان جز کسانی را که خدا از آن ها خشنود است شفاعت نمی کنند. (انبیاء/28). منظور این است که شفاعت کسانی پذیرفته می شود که خداوند از دین آن ها راضی باشد و منظور از «دین»، همان ایمان و اقرار به این است که خوبی ها و بدی ها جزا و عقاب دارد و هر کس که خدا از دین و عقیده ی او راضی باشد، از گناهی که کرده پشیمان می شود چون عاقبت و جزای عمل خود در آخرت را می داند و می شناسد».

16- امام صادق علیه السلام- عمرو بن عبید بر امام صادق علیه السلام وارد شد و إِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ را قرائت کرد و گفت: «مایلم گناهان کبیره را از روی قرآن بشناسم». امام علیه السلام فرمود: «باشد ای عمرو»! و سپس شروع به تفصیل نموده. فرمود: شرک به خدا؛ به دلیل این آیه هر آینه خدا گناه کسانی را که به او شرک آورند نمی آمرزد. (نساء/48). یأس و ناامیدی از رحمت خدا؛ به دلیل این آیه: از رحمت خدا مأيوس مشوید. (یوسف/87). نافرمانی پدر و مادر؛ زیرا نافرمان پدر و مادر شقّی است به دلیل این آیه: و نیز نیکی کردن به مادرم. و مرا جبّار و شقّی نساخته است. (مریم/32). آدم کشی به دلیل این آیه: و هرکس مؤمنی را به عمد بکشد. (نساء/93). نسبت عمل زشت به زنان پاک دادن و خوردن مال یتیم؛ به دلیل این آیه: آنان که اموال یتیمان را به ستم می خورند. (نساء/10). فرار از جنگ؛ به دلیل این آیه: جز آن ها که برای ساز و برگ نبرد باز می گردند. (انفال/16). رباخواری؛ از این آیه استفاده می شود: آنان که ربا می خورند. (بقره/275). سحر و جادوگری؛ به دلیل این آیه: و خود می دانستند که خریداران . (بقره/102). زنا؛ به دلیل آیه: و هر که این کارها کند، عقوبت گناه خود را می بیند. (فرقان/68). قسم دروغ؛ به دلیل این آیه: کسانی که عهد خدا و سوگندهای خود را به بهایی اندک می فروشند. (آل عمران/77). خیانت کردن؛ هر که به چیزی خیانت کند، آن را در روز قیامت با خود آورد. (آل عمران/161). ندادن زکات؛ به دلیل آیه: روزی که در آتش جهنّم گداخته شود. (توبه/35). شهادت دروغ و کتمان شهادت؛ به دلیل این آیه: هرکس که شهادت را کتمان کند، به دل گناهکار است. (بقره/283). شراب خواری؛ به دلیل فرمایش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شراب خوار مانند بت پرست است. ترک نماز؛ به دلیل این فرمایش هر کس نماز را عمداً ترک کند دیگر با خدا و پیامبرش صلی الله علیه و آله کاری نخواهد داشت. پیمان شکنی و قطع پیوند خویشاوندی؛ به

ص: 147

وَ قَطِيعَةُ الرَّحِمِ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ وَ قَوْلُ الزُّورِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ النُّورِ وَ الْجُرْأَةُ عَلَى اللَّهِ أَ فَأَمِنُوا مَكْرَ اللَّهِ وَ كُفْرَانُ النَّعْمَةِ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ وَ بَخْسُ الْكَيْلِ وَ الْوَزْنِ وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ وَ اللَّوَاطِ الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَ الْبِدْعَةُ قَوْلُهُ مَنْ تَبَسَّمَ فِي وَجْهِ مُبْتَدِعٍ فَقَدْ أَعَانَ عَلَى هَدْمِ دِينِهِ قَالَ فَخَرَجَ عَمْرُو وَ لَهُ صُرَاخُ مِنْ بُكَائِهِ وَ هُوَ يَقُولُ هَلَكَ مَنْ سَلَبَ تُرَاثَكُمْ وَ نَازَعَكُمْ فِي الْفَضْلِ وَ الْعِلْمِ﴾. (1)

17- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاذِبْن كَثِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: يَا مُعَاذُ الْكَبَائِرُ سَبْعُ فِينَا أَنْزَلَتْ وَ مِنَّا اسْتُحِقَّتْ وَ أَكْبَرُ الْكَبَائِرِ الشَّرْكُ بِاللَّهِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ وَ أَكُلُ مَالِ الْيَتِيمِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ إِنْكَارُ حَقَّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ. فَأَمَّا الشَّرْكُ بِاللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ قَالَ فِينَا مَا قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا قَالَ فَكَذَّبُوا اللَّهَ وَ كَذَّبُوا رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا قَبْلُ النَّفْسِ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ فَقَدْ قَتَلُوا الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيًّ وَ أَصْحَابَهُ. وَ أَمَّا عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ فَإِنَّ اللَّهَ قَالَ فِي كِتَابِهِ النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ هُوَ أَبْ لِكَرِيمَتِهِمْ فَقَدْ عقُّوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِي دِينِهِ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ. وَ أَمَّا قَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ فَقَدْ قَذَفُوا فَاطِمَةَ علیها السلام عَلَى مَنَابِرِهِمْ. وَ أَمَّا أَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ فَقَدْ ذَهَبُوا بِفَيْئِنَا فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ. وَ أَمَّا الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ فَقَدْ أَعْطَوْا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام بَيْعَتَهُمْ غَيْرَ كَارِهِينَ ثُمَّ فَرُّوا عَنْهُ وَ خَذَلُوهُ، وَ أَمَّا إِنْكَارُ حَقَّنَا فَهَذَا مِمَّا لَا يَتَعَاجَمُونَ فِيهِ..﴾. (2)

18- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿كُلُّ مَا نَهَاهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْهُ فَهُوَ كَبِيرَةٌ﴾. (3)

19- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا الذُّنُوبَ الَّتِي أَوْجَبَ اللَّهُ فِيهَا الْحَدَّ وَ سَمَّى فِيهَا النَّارَ يُكَفِّرْ عَنْكُمْ مَا سِوَى ذَلِكَ مِنَ الصَّلَاةِ إِلَى الصَّلَاةِ وَ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَى الْجُمُعَةِ وَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَى شَهْرِ رَمَضَانَ﴾. (4)

20- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿قَالَ لِابْنِ عَبَّاسٍ رحمة الله كَمِ الْكَبَائِرُ أَسَبْعُ هِي؟ قَالَ: إِلَى سَبْعِمِائَةٍ أَقْرَبُ مِنْهَا إِلَى سَبْعٍ غَيْرَ أَنَّهُ لَا كَبِيرَةَ مَعَ الاسْتِغْفَارِ وَ لَا صَغِيرَةَ مَعَ الْإِصْرَارِ﴾. (5)

ص: 148

دليل آيه: ﴿الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللهِ﴾ دروغگویی و گزاف سرایی؛ به دلیل آیه: دروغ اجتناب ورزید. (حج/30). جرات پیدا کردن بر [معصیت] خدا؛ به دلیل این آیه: آیا پنداشتند که از مکر خدا در امانند؟. (اعراف/ 99). کفران نعمت؛ به دلیل این آیه: اگر کفران کنید، بدانید که عذاب من سخت است. (ابراهیم/7). کم فروشی؛ به دلیل این آیه: وای بر کم فروشان. (مطّفقین/1) لواط؛ به دلیل آیه: و آن کسان که از گناهان بزرگ اجتناب می کنند. (شوری/37). دین سازی و بدعت؛ به دلیل سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: هرکس تبسّم کند در صورت بدعت ساز مثل این است که کمک به نابودی دین خود کرده است». عمرو بن عبید از خدمت امام خارج شد بلند بلند گریه می کرد. می گفت: «هلاک شد کسی که میراث شما را صاحب گردید و در علم و مقام با شما مبارزه کرد».

17- امام صادق علیه السلام- معاذ بن كثير نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: «ای معاذ! گناهان بزرگ هفت گناه است که درباره ی ما از جانب خداوند رسید و همه ی آن گناهان را نسبت به ما روا داشتند. اوّلش برای خدای بزرگ شریک قرار دادن است و دیگر کشتن کسی که خداوند کشتنش را حرام فرموده و خوردن مال یتیم و عاق والدین شدن و به زنان پاک دامن نسبت ناروا دادن و از جبهه جنگ گریختن و حق ما را انکار نمودن. امّا شرک به خدا، خداوند درباره ی ما آن چه لازم بود آیاتی نازل فرمود و رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی ما تذکّرات لازم را داد ولی این مردم خدا را تکذیب کردند و فرمایشات پیغمبر را دروغ پنداشتند و مشرک شدند، و امّا آدم کشی که خداوند حرام فرموده بود اینان حسین بن علی علیه السلام را با یارانش کشتند و امّا خوردن مال یتیم انفال را که خداوند برای ما قرار داده بود از ما گرفتند و امّا رنجاندن پدر و مادر؛ خداوند در قرآن خود فرمود: پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاتر است و زنانش مادران مؤمنان هستند. (احزاب/6) با این وصف نسبت به دین رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیتش مردم عاق پیغمبر شدند و امّا تهمت به زنان پاکدامن؛ همانا فاطمه را بر فراز منبرهای خود ناسزا گفتند. و امّا فرار از جبهه جنگ، اینان با کمال میل و بدون این که اجباری بر آنان شده باشد با امیر المؤمنین علیه السلام دست بیعت دادند سپس از گرد او پراکنده شدند و او را خوار شمردند. و امّا حق ما را انکار کردند که خودشان نیز معترفند و اختلافی در این ندارند که انکار حق ما نمودند.

18- ابن عبّاس رحمة الله- هر چه که خدا از آن نهی کرده، کبیره است.

19- ابن عبّاس رحمة الله- اگر از گناهی که خداوند برای آن ها حد تعیین کرده و وعده ی آتش جهنّم برای آن داده دوری کنید، گناهان دیگر را در فاصله ی بین نمازی تا نماز دیگر و از جمعه ای تا جمعه ی دیگر و از ماه رمضانی تا ماه رمضان دیگر می بخشد.

20- ابن عبّاس رحمة الله- از ابن عبّاس رحمة الله پرسیدند: «گناهان گبیره چند تا هستند؟ آیا هفت تا هستند»؟ گفت: «به هفتصد گناه می رسد امّا مهم ترین آن ها به هفت گناه می رسد و [بدان که] هیچ گناهی کبیره نیست وقتی استغفار می شود و هیچ گناهی صغیره نیست وقتی بر آن اصرار می شود».

ص: 149

21- الباقر علیه السلام- ﴿عَنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: دَخَلْتُ مَعَ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ وَ هُوَ مُتَّكِيُّ عَلَىَّ فَنَظَرَ إِلَى النَّاسِ وَ نَحْنُ عَلَى بَابِ بَنِي شَيْبَةَ فَقَال... أمَا وَ اللَّهِ يَا فُضَيْلُ مَا لِلَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ حَاجٌ غَيْرَكُمْ وَ لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا لَكُمْ وَ لَا يَتَقَبَّلُ إِلَّا مِنْكُمْ وَ إِنَّكُمْ لَأَهْلُ هَذِهِ الْآيَةِ إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِر ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً﴾. (1)

22- الصّادق علیه السلام- ﴿مُيَسِّرُ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام يَا مُيَسِّرُ مَا تَقُولُ فِيمَنْ يَدِينُ اللَّهَ بِمَا تَدِينُهُ بِهِ وَ فِيهِ مِنَ الذُّنُوبِ مَا فِي النَّاسِ إِلَّا أَنَّهُ مُجْتَنِبُ الْكَبَائِرِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا عَسَيْتُ أَنْ أقُولَ وَ أَنَا بِحَضْرَتِكَ قَالَ قُلْ فَإِنِّي أَنَا الَّذِي آمُرُكَ أَنْ تَقُولَ قَالَ قُلْتُ فِي الْجَنَّةِ قَالَ فَلَعَلَّكَ تَتَحَرَّجُ أَنْ تَقُولَ هُوَ فِي الْجَنَّةِ قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ لَا تَحَرَّجْ فَإِنَّهُ فِي الْجَنَّةِ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلُكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً﴾. (2)

23- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الْإِيمَانَ فَوْقَ الْإِسْلَامِ بِدَرَجَةٍ وَ التَّقْوَى فَوْقَ الْإِيمَانِ بِدَرَجَةٍ وَ بَعْضَهُ مِنْ بَعْضٍ فَقَدْ يَكُونُ الْمُؤْمِنْ فِي لِسَانِهِ بَعْضَ الشَّيْءِ الَّذِي لَمْ يَعِدِ اللَّهُ عَلَيْهِ النَّارَ وَ قَالَ اللَّهُ إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيمًا﴾. (3)

24- الصّادق علیه السلام- ﴿مَعْنَى صِفَةِ الْإِيمَانِ الْإِقْرَارُ وَ الْخُضُوعُ لِلَّهِ بِذلِ الْإِقْرَارِ وَ التَّقَرُّبُ إِلَيْهِ بِهِ وَ الْأَدَاءُ لَهُ بِعِلْمِ كُلِّ مَفْرُوضِ مِنْ صَغِيرِ أَوْ كَبِيرٍ مِنْ حَدَّ التَّوْحِيدِ فَمَا دُونَهُ إِلَى آخِرِ بَابٍ مِنْ أبْوَابِ الطَّاعَةِ أَوّلًا فَأَوّلًا مَقْرُونُ ذَلِكَ كُلُّهُ بَعْضُهُ إِلَى بَعْضٍ مَوْصُولُ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ فَإِذَا أَدَّى الْعَبْدُ مَا فُرِضَ عَلَيْهِ مِمَّا وَصَلَ إِلَيْهِ عَلَى صِفَةِ مَا وَصَفْنَاهُ فَهُوَ مُؤْمِنٌ مُسْتَحِقَّ لِصِفَةِ الْإِيمَانِ مُسْتَوْجِبُ لِلثَّوَابِ وَ ذَلِكَ أَنَّ مَعْنَى جُمْلَةِ الْإِيمَانِ الْإِقْرَارُ وَ مَعْنَى الْإِقْرَارِ التَّصْدِيقُ بِالطَّاعَةِ فَلِذَلِكَ ثَبَتَ أَنَّ الطَّاعَةَ كُلَّهَا صَغِيرَهَا وَ كَبِيرَهَا مَقْرُونَةٌ بَعْضُهَا إِلَى بَعْضٍ فَلَا يَخْرُجُ الْمُؤْمِنُ مِنْ صِفَةِ الْإِيمَانِ إِلَّا بتَرْكِ مَا اسْتَحَقَّ أَنْ يَكُونَ بِهِ مُؤْمِناً وَ إِنَّمَا اسْتَوْجَبَ وَ اسْتَحَقَّ اسْمَ الْإِيمَانِ وَ مَعْنَاهُ بِأَدَاءِ كِبَارِ الْفَرَائِضِ مَوْصُولَةً وَ تَرْكِ كَبَارِ الْمَعَاصِي وَ اجْتِنَابِهَا وَ إِنْ تَرَكَ صِغَارَ الطَّاعَةِ وَ ارْتَكَبَ صِغَارَ الْمَعَاصِي فَلَيْسَ بِخَارِجٍ مِنَ الْإِيمَانِ وَ لَا تَارِكِ لَهُ مَا لَمْ يَتْرُكْ شَيْئاً مِنْ كِبَارِ الطَّاعَةِ وَ لَمْ يَرْتَكِبْ شَيْئاً مِنْ كِبَارِ الْمَعَاصِي فَمَا لَمْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَهُوَ مُؤْمِنٌ لِقَوْلِ اللَّهِ إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً يَعْنِي الْمَغْفِرَةَ مَا دُونَ الْكَبَائِرِ فَإِنْ هُوَ ارْتَكَبَ كَبِيرَةً مِنْ

ص: 150

21- امام باقر علیه السلام- فضیل گوید: با امام باقر علیه السلام وارد مسجد الحرام شدم، امام علیه السلام تکیه داده بود و به مردم نگاه می کرد و من کنار باب بنی شیبه بودم.... فرمود: «ای فضیل! به خدا قسم اعمال حج از غیر شما (شیعیان) پذیرفته نیست و گناه غیر شما بخشیده نمی شود و عملی از غیر شمانمی پذیرند؛ این آیه: ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلُكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً﴾؛ درباره ی شماست.

22- امام صادق علیه السلام- میسّر گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «ای میسّر! در مورد کسی که در دین با تو یکی است و از گناهان، هر آن چه که دیگران مرتکب می شوند، انجام می دهد، امّا از گناهان کبیره پرهیز می کند، چه عقیده ای داری»؟ گفتم: در حضور شما چه می توانم بگویم»؟ فرمود: «بگو، این منم که به شما دستور می دهم که بگویی». گفتم: چنین فردی [احتمالاً] بهشتی است». فرمود: «احساس سختی نکن، به راستی که او در بهشت است، خداوند بزرگ می فرماید: ﴿إِنتَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُم مُّدْخَلاً كَرِيمًا﴾».

23- امام صادق علیه السلام- ایمان یک درجه بالاتر از اسلام است، و پرهیزگاری یک درجه بالاتر از ایمان، و ایمان مراتبی دارد. و بسا از زبان مؤمن گناهی سرزند (گناه کوچک یا صغیره) که خداوند برای آن تهدید به دوزخ نکرده، و فرموده است: ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً﴾.

24- امام صادق علیه السلام- تعریف صفت ایمان اقرار بندگی و خضوع در برابر خدا است بدان اقرار، و تقرّب جستن به درگاه او، و انجام تمام واجبات با دانستن آن ها- کوچک و بزرگ- از مرز توحید و یکتاشناسی و غیر آن به ترتیب تا انتهای ابواب طاعت همگی بهم پیوسته و مربوطند، پس هرگاه بنده ای واجباتش را- همان گونه که ما برایت گفتیم و به او رسیده- انجام داد؛ او فردی مؤمن و شایسته ی برخورداری از صفت ایمان؛ و مستوجب پاداش الهی است، چرا که معنای ایمان به طور کلّی اقرار است، و اقرار یعنی: پذیرفتن و تصدیقی که قرین و همراه طاعت باشد، پس بدین خاطر به ثبوت رسیده است که تمامی طاعات از کوچک و بزرگ به هم پیوسته و مربوط هستند، و فرد مؤمن از صفت ایمان خارج نشد مگر به ترک آن چه در خور اهل ایمان است، و تنها با انجام واجبات بزرگ آن هم به طور پیوسته، و ترک معاصی کبیره و پرهیز از آن ها است که سزاوار و شایسته اسم ایمان می گردد (مؤمن می شود)، و با ترک مستحبّات و اعمال کوچک و ارتکاب گناهان صغیره از ایمان خارج نمی شود، تا زمانی که هیچ یک از طاعت های واجب را ترک نگفته، و گناهان کبیره انجام نداده، و مرتکب این امور نشده مؤمن است، بر پایه ی فرمایش خداوندکه می فرماید: ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلُكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً﴾، مراد: آمرزش گناهان صغیره و کوچک است، که اگر فردی مرتکب یکی از گناهان کبیره شود از تمامی

ص: 151

كَبَائِرِ الْمَعَاصِي كَانَ مَأْخُوذاً بِجَمِيعِ الْمَعَاصِي صِغَارِهَا وَ كِبَارِهَا مُعَاقَباً عَلَيْهَا مُعَذِّبَاً بِهَا فَهَذِهِ صِفَةُ الْإِيمَانِ وَ صِفَةُ الْمُؤْمِنِ الْمُسْتَوْجِبِ لِلثَّوَابِ﴾. (1)

25- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنِ اجْتَنَبَ الْكَبَائِرَ كَفَرَ اللَّهُ عَنْهُ جَمِيعَ ذُنُوبِهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ لا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ وَ سَتَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيما﴾ ﴿32﴾

گناهان [کوچک و بزرگ] بازخواست و مجازات خواهد شد، و عذاب می گردد. این بود صفت ایمان و فرد مؤمنی که شایسته برخورداری از پاداش است.

25- امام صادق عله السلام- اگر کسی از گناهان کبیره پرهیز نماید، خداوند تمام گناهان او را خواهد بخشید، همچنان که خود می فرماید: ﴿إِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَ نُدْخِلُكُمْ مُدْخَلاً كَرِيمًا﴾.

* [امتیازات و] برتری هایی را که خداوند برای بعضی از شما بر بعضی دیگر قرار داده آرزو نکنید. [این تفاوت های طبیعی و حقوقی، برای حفظ نظام زندگی شماست. با این حال]، مردان به سبب آن چه به دست می آورند نصیبی دارند، و زنان نیز نصیبی؛ [و نباید حقوق هیچ یک پایمال گردد]. و از فضل خدا، [برای رفع تنگناها] استمداد جویید؛ زیرا خداوند به هر چیز داناست. ﴿32﴾

إِلَّا فِي هَذَا الْوَقْتِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بَلَى قَدْ قَرَأْتَهُمَا وَ سَمِعْتَهُمَا وَلَكِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَنْزَلَ فِيكَ وَ فِي أَشْبَاهِكَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى كَلَّا بَلْ رانَ عَلَى قُلُوبِهِمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾. (1)

4-4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْن كَثِيرٍ، رَفَعَ الْحَدِيثَ إِلَى النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ قَالَ فَقَالَ أَصْحَابُ النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله مَا هَذَا الْفَضْلُ أَيُّكُمْ يَسْأَلُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ ذَلِكَ قَالَ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام أنَا أَسْأَلُهُ فَسَأَلَهُ عَنْ ذَلِكَ الْفَضْلِ مَا هُوَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ خَلْقَهُ وَ قَسَمَ لَهُمْ أَرْزَاقَهُمْ مِنْ حِلَّهَا وَ عَرَضَ لَهُمْ بِالْحَرَامِ فَمَنِ انْتَهَكَ حَرَاماً نَقَصَ لَهُ مِنَ الْحَلَالِ بِقَدْرِ مَا انْتَهَكَ مِنَ الْحَرَامِ وَ حُوسِبَ بِهِ﴾. (2)

5-4- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ قَسَمَ الْأَرْزَاقَ بَيْنَ عِبَادِهِ وَ أَفْضَلَ فَضْلًا كَبِيرًا لَمْ يُقَسِّمْهُ بَيْنَ أَحَدٍ قَالَ اللَّهُ وَ سُئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ﴾. (3)

6-4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُسْلِمٍ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّ النَّوْمَ بَعْدَ الْفَجْرِ مَكَرُوهُ لِأَنَّ الْأَرْزَاقَ تُقْسَمُ فِي ذَلِكَ الْوَقْتِ فَقَالَ الْأَرْزَاقُ مَوْظُوفَةُ مَقْسُومَةً وَ لِلَّهِ فَضْلُ يَقْسِمُهُ مِنْ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ وَ سْئَلُوا اللهَ مِنْ فَضْلِهِ ثُمَّ قَالَ وَ ذِكْرُ اللَّهِ بَعْدَ طُلُوعٍ الْفَجْرِ أَبْلَغَ فِي طَلَب الرِّزْقِ مِنَ الضَرْبِ فِي الْأَرْضِ﴾. (4)

7-4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿سَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنَّهُ يُحِبُّ أَنْ يُسْأَلَ وَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ﴾. (5)

8-4- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ لَمْ يَسْأَلِ اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ افْتَقَر﴾. (6)

9-4- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ تَمَنَّى شَيْئاً وَ هُوَ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ رِضَى لَمْ يَخْرُجُ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى يُعْطَاهُ﴾. (7)

الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَحَبَ شَيْئاً لِنَفْسِهِ وَ أَبْعَضَهُ لِخَلْقِهِ أَبْغَضَ لِخَلْقِهِ الْمَسْأَلَةَ وَ أَحَبَ لِنَفْسِهِ أَنْ يُسْأَلَ وَ لَيْسَ شَيْءٌ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ أَنْ يُسْأَلَ فَلَا يَسْتَحْيِي أَحَدُكُمْ أَنْ يَسْأَلَ اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ وَ لَوْ بِشِسْعِ نَعْلٍ﴾. (8)

ص: 156

بودی و شنیده بودی ولی بدان که این آیات در مورد تو و افرادی شبیه تو نازل شده که فرمود: أيا بر دل هایشان قفل هاست؟ (محمّد/24). و حقّا که کارهایی که کرده بودند بر دل هاشان مسلّط شده است. (مطّفقین/14)».

4-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- اسماعیل بن کثیر در حدیثی مرفوع از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند: هنگامی که این آيه: ﴿وَ اسْأَلُوا اللهَ مِن فَضْلِهِ﴾ نازل شد، اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله گفتند: «این فضل چیست؟ کدام یک از شما از پیامبر صلی الله علیه و آله سوال می کند»؟ امام علی علیه السلام فرمود: «من می پرسم». و از ایشان درباره ی فضل سؤال کرد که چیست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند، بندگانش را آفرید و روزی حلال را بین آن ها تقسیم کرد و حرام را به آنان نشان داد، چنان که کسی حرمت حرامی را بشکند، به مقدار آن حرام، از حلال او کاسته می شود و از او باز خواست خواهد شد».

5-4- امام صادق علیه السلام- خداوند روزی بندگانش را تقسیم کرد و مقدار زیادی از آن را بدون تقسیم نزد خود باقی گذاشت، خدا می فرماید: ﴿وَ اسْأَلُوا اللهَ مِن فَضْلِهِ﴾.

6-4- امام باقر علیه السلام- حسین بن مسلم گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم، آن ها می گویند: «خواب بعد از طلوع فجر مکروه است، چون که در آن زمان روزی ها تقسیم می شوند. آیا چنین چیزی درست است»؟ فرمود: «روزی ها مقدّر شده و تقسیم شده اند و نزد خداوند، فضل و باقیمانده ای هست که بین طلوع فجر تا طلوع آفتاب، آن باقیمانده را تقسیم می کند، همان طور که خود می فرماید: ﴿وَ اسْأَلُوا اللهَ مِن فَضْلِهِ﴾». سپس فرمود: «و یاد خداوند بعد از طلوع فجر در طلب روزی رساتر و بهتر از سیر در زمین به منظور تجارت یا سفر در جستجوی روزی است».

7-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- ﴿وَ اسْأَلُوا اللهَ مِن فَضْلِهِ﴾ زیرا او دوست دارد که از وی خواهش کنند و بهترین عبادت انتظار فرج است.

8-4- امام صادق علیه السلام کسی که از فضل و عنایت ویژه حق، درخواست نکند فقیر می ماند.

9-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر که آرزوی چیز خداپسندی کند از دنیا نمی رود تا به وی عطا شود.

10-4- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند چیزی را برای خود دوست می دارد، ولی خوش ندارد مخلوقاتش آن را داشته باشند، خداوند دوست ندارد که از مخلوقاتش چیزی بخواهد [که نیازش را برطرف سازند چون بی نیاز است] ولی برای خودش دوست دارد که از او درخواست شود [و حاجات خواسته شود] و هیچ چیز برای خدا محبوب تر از آن نیست که از او درخواستی شود، پس هیچ کس از شما نباشد که خجالت بکشد که از فضل خدا چیزی بطلبد حتی اگر بند کفشی بخواهد.

ص: 157

11-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُيَسِّرِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ لِي يَا مُيَسِّرُ ادْعُ وَ لَا تَقُلْ إِنَّ الْأَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْهُ إِنَّ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَنْزِلَةً لَا تُنَالُ إِلَّا بِمَسْأَلَة وَ لَوْ أَنَّ عَبْداً سَدَّ فَاهُ وَ لَمْ يَسْأَلْ لَمْ يُعْطَ شَيْئاً فَسَلْ تُعْطَ يَا مُيَسِّرُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ بَابِ يُقْرَعُ إِلَّا يُوشِكُ أَنْ يُفْتَحَ لِصَاحِبِه﴾. (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ لِكُلِّ جَعَلْنَا مَوالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ الَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمانُكُمْ فَأْتُوهُمْ نَصِيبَهُمْ إِنَّ اللهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيداً﴾ ﴿33﴾

1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لِكُلِّ جَعَلْنَا مَوَالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ الَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمانُكُمْ قَالَ إِنَّمَا عَلَى بِذَلِكَ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام بِهِمْ عَقَدَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَيْمَانَكُمْ﴾ (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا عَنَى بِذَلِكَ أُولِي الْأَرْحَامِ فِي الْمَوَارِيثِ وَ لَمْ يَعْنِ أَوْلِيَاءَ النَّعْمَةِ فَأَوْلَاهُمْ بِالْمَيِّتِ أَقْرَبُهُمْ إِلَيْهِ مِنَ الرَّحِمِ الَّتِي تَجْرَهُ إِلَيْهَا﴾. (3)

4- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿فَإِنَّ الْحُكْمَ كَانَ فِي أَوَّلَ النُّبُوَّةِ أَنَّ الْمَوَارِيثَ كَانَتْ عَلَى الْأَخْوَّةِ لَا عَلَى الْوِلَادَةِ فَلَمَّا هَاجَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَى الْمَدِينَةِ آخَى بَيْنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْمُهَاجِرِينَ وَ بَيْنَ الْأَنْصَارِ وَ الْأَنْصَارِ وَ آخَى بَيْنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ فَكَانَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ يَرِثُهُ أَخُوهُ فِي الدِّينِ وَ يَأْخُذُ الْمَالَ وَ كَانَ مَا تَرَكَ لَهُ دُونَ وَرَثَتِهِ فَلَمَّا كَانَ بَعْدَ بَدْر أَنْزَلَ اللَّهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلى أَوْلِيائِكُمْ مَعْرُوفاً فَنَسَخَتْ آيَةَ الْأَخُوَّة بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ قَوْلُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يُهَاجِرُوا... فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي الْأَعْرَابِ وَ ذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَالَحَهُمْ عَلَى أَنْ يَدَعَهُمْ فِي دِيَارِهِمْ وَ لَا يُهَاجِرُوا إِلَى الْمَدِينَةِ وَ عَلَى أَنَّهُ إِنْ أَرَادَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَزَا بِهِمْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ فِي الْغَنِيمَةِ شَيْءٌ وَ أَوْجَبُوا عَلَى النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ إِنْ أَرَادَهُمُ الْأَعْرَابُ مِنْ غَيْرِهِمْ أَوْ دَهَاهُمْ دَهُمُ مِنْ عَدُوِّهِمْ أَنَّ يَنْصُرَهُمْ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله عَهْدُ وَ مِيثَاقُ إِلَى مُدَّةٍ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَعْنَى يُوَالِي بَعْضُهُمْ بَعْضاً ثُمَّ قَالَ إِلَّا تَفْعَلُوهُ يَعْنِي إِنْ لَمْ تَفْعَلُوهُ فَوُضِعَ حَرْفٌ مَكَانَ حَرْفٍ

ص: 158

11-4- امام صادق علیه السلام- میسّر بن عبدالعزیز نقل می کند: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «ای میسّر دعا کن و نگو سرنوشت ما مقدّر است. در پیشگاه خدای عزّوجلّ مقام و منزلتی وجود دارد که جز با نیایش و دعا بدست نمی آید. اگر کسی دهانش را ببندد و دعا نکند عطایی دریافت نمی کند. بنابراین دعا کن تا بدهند. هر دری که بکوبند، بالأخره باز می شود».

* برای هرکس، وارثانی قرار دادیم، که از میراث پدر و مادر و نزدیکان ارث ببرند؛ [نیز] کسانی که با آن ها پیمان بسته اید، نصیبشان را به آنان بپردازید خداوند بر هر چیز، شاهد و ناظر است. ﴿33﴾

1- امام رضا علیه السلام- حسن بن محبوب گوید: از امام رضا علیه السلام در مورد آيه: ﴿وَ لِكُلِّ جَعَلْنَا مَوَالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَ الأَقْرَبُونَ وَ الَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمَانُكُمُ﴾ پرسیدم. فرمود: «منظور خداوند، ائمه غلیهم السلام هستند که پیمان های شما را به آن ها گره زده است».

2- امام صادق علیه السلام- منظور از این آیه، خویشان و نزدیکان در موضوع ارث است و منظور اولیاء نعمت نیست، چون نزدیک ترین آن ها به میّت، نزدیک ترین آن ها از نظر خویشاوندی و رحم است که او را به سوی خود می کشاند.

3- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- احکام ارث در اوایل نبوّت بر اساس قاعده ی برادری بود نه فرزندی، وقتی که پیامبر لی الله علیه و آله به مدینه حجرت کرد بین مهاجرین با هم و انصار با هم و بین مهاجرین و انصار، [دو به دو] عقد اخوّت و برادری جاری کرد و به این ترتیب وقتی فردی می مرد، برادر دینی اش وارث او می شد و مال به او می رسید و آن چه از ارث می ماند به او می رسید و به ورثه ی او نمی رسید تا این که پس از جنگ بدر این آیه نازل شد: پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاتر است و زنانش مادران مؤمنان هستند و در کتاب خدا خویشاوندان نسبی از مؤمنان و مهاجران به یکدیگر سزاوارترند، مگر آن که بخواهید به یکی از دوستان خود نیکی کنید. (احزاب/6). و به سبب این آیه که می فرماید: آنان که ایمان آورده اند و مهاجرت نکرده اند. (انفال/72). آیه ی اخوت [که مبنای ارث بود] نسخ شد. آیه: آنان که ایمان آورده اند و مهاجرت نکرده اند. (انفال/72) در مورد اعراب بادیه نشین نازل شده و به این دلیل پیامبر صلی الله علیه و آله صلاح دانست که آن ها را در سرزمین خودشان (مکّه) رها کنند و لذا آنان با پیامبر به مدینه هجرت نکردند و اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله اراده می کرد با آنان به جنگ می رفت و هیچ بهره ای با آنان از غنائم جنگی نمی رسید و بر پیامبر واجب بود که اگر قبائل دیگری از اعراب به آن ها حمله و یورش می بردند، به آن ها کمک کند مگر آن که، حمله کننده از قومی می بود که با پیامبر عهد و پیمان [نظامی] داشتند، آن هم در طول مدّت پیمان نامه. کافران نیز خویشاوندان یکدیگرند. (انفال/73). یعنی بعضی از آن ها سرپرست و مولای بعضی دیگرند. اگر مراعات آن نکنید. (انفال/73). یعنی اگر با آن ها چنین نمی کردید حرفی روی حرف دیگری می نشست [و سنگ روی سنگ بند نمی شد] و فتنه و کفر و فساد بزرگ در

ص: 159

تَكُنْ فِتْنَةٌ أَنْ كُفْرُ فِي الْأَرْضِ وَ فَسَادُ كَبِيرُ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا مَعَكُمْ فَأُولئِكَ مِنْكُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ قَالَ نَسَخَتْ قَوْلَهُ وَ الَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمَانُكُمْ فَآتُوهُمْ نَصِيبَهُمْ﴾. (1)

4- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿جَعَلْنَا مَوَالِي أَيْ وَرَثَةَ هُمْ أَوْلَى بِمِيرَاثِهِ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿الرَّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ بِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتُ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَ اللاَّتي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلاً إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيراً﴾ ﴿34﴾

زمین فراگیر می شد و سپس فرمود: و کسانی که بعداً ایمان آورده اند و مهاجرت کرده اند و همراه شما جهاد کرده اند، از شما هستند. به حکم کتاب خدا، خویشاوندان به یکدیگر سزاوارترند. (انفال/75). این آیه ناسخ آيه: ﴿وَ الَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمَانُكُمْ فَآتُوهُمْ نَصِيبَهُمْ﴾ است.

4- ابن عبّاس رحمة الله- جَعَلْنَا مَوالِيَ یعنی ورثه ای که نسبت به اخذ میراث اولویّت دارند.

* مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، به خاطر برتری هایی که خداوند [از نظر نظام اجتماع] برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است، و به خاطر هزینه هایی که از اموالشان [در مورد زنان] می کنند. و زنان شایسته، زنانی هستند که متواضعند، و در غیاب [همسر خود]، اسرار و حقوق او را، در مقابل حقوقی که خدا برای آنان قرار داده، حفظ می کنند. و زنانی را که از سرکشی و مخالفتشان بیم دارید، پندواندرز دهید؛ و [اگر مؤثر واقع نشد]، در بستر از آن ها دوری نمایید؛ و [اگر راهی جز شدّت عمل نبود] آن ها را تنبیه کنید. اگر از شما پیروی کردند، راهی برای تعدّی بر آن ها نجویید. [بدانید] خداوند، بلند مرتبه و بزرگ است. [و قدرت او، بالاترین قدرت هاست]. ﴿34﴾

تَرَى إِلَى النِّسَاءِ كَيْفَ يَحِضْنَ وَ لَا يُمْكِنُهُنَّ الْعِبَادَةُ مِنَ الْقَدَارَةِ وَ الرِّجَالُ لَا يُصِيبُهُمْ شَيْءٌ مِنَ الطَّمْثِ قَالَ الْيَهُودِيُّ صَدَقْتَ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله﴾. (1)

3-1- الرّضا علیه السلام- ﴿وَ عِلَّةُ إِعْطَاءِ النِّسَاءِ نِصْفَ مَا يُعْطَى الرِّجَالَ مِنَ الْمِيرَاثِ لِأَنَّ الْمَرْأَةَ إِذَا تَزَوَّجَتْ أَخَذَتْ وَ الرَّجُلَ يُعْطِي فَلِذَلِكَ وُفِّرَ عَلَى الرِّجَالِ وَ عِلَّةٌ أُخْرَى فِي إِعْطَاءِ الذَّكَرِ مِثْلَىْ مَا تُعْطَى الْأُنْثَى لِأَنَّ الْأنْثَى فِى عِيَال الذَّكَرِ إِنِ احْتَاجَتْ وَ عَلَيْهِ أَنْ يَعُولَهَا وَ عَلَيْهِ نَفَقَتُهَا وَ لَيْسَ عَلَى الْمَرْأَة أَنْ تَعُولَ الرَّجُلَ وَ لَا تُؤْخَذَ بِنَفَقَتِهِ إِذَا احْتَاجَ فَوَفَّرَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى الرِّجَالِ لِذَلِكَ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ بِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ﴾. (2)

4-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عوالی اللئالى: رُوِىَ عَنِ الرِّضَا علی السلام أَنَّهُ أَجَابَ أَنَ الْمَرْأَةَ إِذَا تَزَوَّجَتْ أَخَذَتْ وَ الرَّجُلَ يُعْطِي فَلِذَلِكَ وُفَّرَ عَلَى الرَّجُلِ وَ لِأَنَّ الْأنْثَى فِي الْأَغْلَبِ عِيَالُ الذَّكَرِ [الرَّجُلِ] إِنِ احتَاجَتْ وَ عَلَيْهِ أَنْ يَعُولَهَا وَ عَلَيْهِ نَفَقَتُهَا وَ لَيْسَ عَلَى الْمَرْأَة أَنْ تَعْقِلَ وَ لَا تُؤْخَذَ بِنَفَقَتِهِ إِنِ احْتَاجَ الرَّجُلُ فَوُفِّرَ عَلَى الرِّجَالِ لِذَلِكَ وَ لِذَلِكَ قَالَ تَعَالَى الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساء﴾. (3)

5-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ صلی الله علیه و آله خَيْرُ الرِّجَالِ مِنْ أُمَّتِي الَّذِينَ لَا يَتَطَاوَلُونَ عَلَى أَهْلِيهِمْ وَ يَحِنُونَ عَلَيْهِمْ وَ لَا يَظْلِمُونَهُمْ ثُمَّ قَرَأَ الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ...﴾. (4)

6-1- على بن إبراهيم رحم الله- ﴿الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ بِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ يَعْنِي فَرَضَ اللَّهُ عَلَى الرِّجَالِ أَنْ يُنْفِقُوا عَلَى النِّسَاءِ﴾. (5)

1-7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدَّهِ عَلَى بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلَىًّ علیه السلام قَالَ أَتَى النَّبِي صلی الله علیه و آله رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ بِابْنَةَ لَهُ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ زَوْجَهَا فَلَانَ بْنَ فَلَانٍ الْأَنْصَارِيُّ فَضَرَبَهَا فَأَثَرَ فِي وَجْهِهَا فَأَقِيدُهُ لَهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَكَ ذَلِكَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى قَوْلَهُ الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ... فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرَدْتَ أَمْراً وَ أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَى غَيْرَهُ﴾. (6)

ص: 162

مردها بر زن ها در دنیا روشن است. مگر نمی بینی که چطور زن ها حیض می شوند و به خاطر این پلیدی از عبادت بازداشته می شوند و مردها حیض ندارند». یهودی گفت: «ای محمّد راست گفتی».

3-1- امام رضا علیه السلام- سرّ این که به زنان نصف میراث مردان می رسد آن است که زن وقتی ازدواج نمود مال را از مرد می ستاند (مراد گرفتن مهریّه و نفقه است) ولی مرد پس از ازدواج باید مال [را به زن] اعطاء کند از این رو حظّ و نصیب او را بیش تر از نصیب زن قرار داده اند. علّت دیگر برای دو برابر ارث بردن مردان از زنان این است که زن اگر محتاج باشد در گروه نان خورهای مرد است و بر مرد لازم است او را اداره کند و نفقه اش را بپردازد ولی بر زن واجب نیست مرد را اداره کرده و در صورت احتیاج وی نفقه اش را بدهد لذا حظّ مردان را دو برابر نصیب زنان قرار داده اند و فرموده حق تعالی به همین معنا اشاره دارد: الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ بِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ.

4-1- امام رضا علیه السلام- در عوالی اللئالی از امام ارضا علیه السلام نقل شده که در جواب سؤالی فرمود: «زن وقتی که ازدواج می کند، [مال و رزق] می گیرد؛ ولی مرد می دهد، به همین خاطر سهم مرد [از ارث] بیش تر شده و به دلیل این که غالبا اگر زن به روزی احتیاج داشته باشد، روزی خور مرد است، و به مرد واجب است که زندگی او را تأمین کند و نفقهی او را بپردازد. در حالی که بر زن واجب نیست که اگر مرد احتیاج داشت تدبیر زندگی او را بکند یا نفقه او را بدهد، به همین خاطر سهم مرد بیش تر شده و خداوند می فرماید: ﴿الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ﴾.

5-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- بهترین مردان امّت من کسانی هستند که به اهل خانه ی خود تعدّی روا ندارند، و بر آن ها رحم کنند و ستم نکنند، بعد این آیه را خواند: ﴿الرّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ﴾.

6-1- علیّ بن ابراهيم رحمة الله- الرّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ بِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ یعنی خداوند [به سبب این آیه] نفقه دادن به زن را بر مرد واجب کرده است.

7-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام علی علیه السلام فرمود: «مردی از انصار دختر خود را خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آورده و گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، همسر این دختر که فلان بن فلان انصاری است او را زده و در صورت او اثری نهاده، آیا می توانم آن مرد را به خاطر دخترم در قید و بند کنم»؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «تو را چنین باشد. که خداوند وحی فرمود: ﴿الرَّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ﴾... تو چیزی را اراده کردی و خداوند غیر از آن را اراده کرد».

ص: 163

1-4- الباقر علیه السلام- ﴿قضَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِى امْرَأَة تَزَوَّجَهَا رَجُلٌ وَ شَرَطَ عَلَيْهَا وَ عَلَى أَهْلِهَا إِنْ تَزَوَّجَ عَلَيْهَا امْرَأَةً أَوْ هَجَرَهَا أَوْ أَتَى عَلَيْهَا سُرِّيَّةً فَإِنَّهَا طَلِقُ فَقَالَ شَرْطُ اللَّهِ قَبْلَ شَرْطِكُمْ إِنْ شَاءَ وَ فَى بِشَرْطِهِ وَ إِنْ شَاءَ أَمْسَكَ امْرَأَتَهُ وَ نَكَحَ عَلَيْهَا وَ تَسَرَّى عَلَيْهَا وَ هَجَرَهَا إِنْ أَتَتْ سَبِيلَ ذَلِكَ قَالَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُبَاعَ وَقَالَ أُحِلَّ لَكُمْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَ قَالَ وَ اللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيراً﴾. (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِما فَابْعَثُوا حَكَما مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِن أَهْلِها إِنْ يُريدا إصلاحاً يُوَفِّقِ اللهُ بَيْنَهُما إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيراً﴾ ﴿35﴾

1- الرّضا علیه السلام- ﴿أَمَّا الشَّقَاقُ فَيَكُونُ مِنَ الزَّوْجِ وَ الْمَرْأَة جَمِيعاً كَمَا قَالَ اللَّهُ وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِما فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماَ مِنْ أَهْلِها وَ يَخْتَارُ الرَّجُلُ رَجُلًا وَ الْمَرْأَةُ تَخْتَارُ رَجُلًا فَيَجْتَمِعَانِ عَلَى فُرْقَةٍ أَوْ عَلَى صُلْحٍ فَإِنْ أَرَادَا إِصْلَاحاً فَمِنْ غَيْرِ أَنْ يَسْتَأْمِرَا وَ إِنْ أَرَادَا التَّفْرِيقَ بَيْنَهُمَا فَلَيْسَ لَهُمَا إِلَّا بَعْدَ أَنْ يَسْتَأْمِرَا الزَّوْجَ وَ الْمَرْأَةَ﴾. (2)

2- الباقر علیه السلام- ﴿إِذَا نَشَرَتِ الْمَرْأَةُ عَلَى الرَّجُلِ فَهِيَ الْخُلْعَةُ فَلْيَأْخُذْ مِنْهَا مَا قَدَرَ عَلَيْهِ وَ إِذَا نَشَرَ الرَّجُلُ مَعَ نُشُوزِ الْمَرْأَة فَهُوَ الشَّقَاقِ﴾. (3)

3- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عَلَىَّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ: سَأَلْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِما فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها فَقَالَ يَشْتَرِطُ الْحَكَمَانِ إِنْ شَاءَ ا فَرَّقَا وَ إِنْ شَاءَ ا جَمَعَا فَفَرَّقَا أَوْ جَمَعَا جَازَ﴾. (4)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا قَالَ الْحَكَمَانِ يَشْتَرِطَانِ إِنْ شَاءَ فَرَّقَا وَ إِنْ شَاءَا جَمَعَا فَإِنْ جَمَعَا فَجَائِزُ وَ إِنْ فَرَّقَا فَجَائِزُ﴾. (5)

ص: 166

1-4- امام باقر علیه السلام- محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت کرد که فرمود: امیرالمؤمنین علی علیه السلام در مورد زنی که مردی با او ازدواج کرده و با او و خانواده اش شرط کرده بود که اگر با زن دیگری ازدواج نمود یا ترکش کرد یا کنیزی برای نکاح آورد، به منزله طلاق زن می باشد، فرمود: «شرط خدا بر شرط شما مقدّم است، اگر مرد خواست به آن شرط عمل می کند و اگر خواست زنش را نگه می دارد و روی او ازدواج می کند و کنیز می آورد و او را تَرک می کند، اگر زن به این راه درآمد. خداوند در کتابش می فرماید: ﴿فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنَى وَ ثُلاثَ وَ رُبَاعَ﴾ و فرمود: ﴿أُحِلَّ لَكُمْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ﴾ و فرمود: ﴿وَ اللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيراً﴾.

* و اگر از جدایی میان آن دو [همسر] بیم داشته باشید، یک داور از خانواده ی شوهر، و یک داور از خانواده ی زن انتخاب کنید [تا به کار آنان رسیدگی کنند]. اگر این دو [داور]، تصمیم به اصلاح داشته باشند، خداوند دل های آن دو را به هم نزدیک می سازد؛ زیرا خداوند، دانا و آگاه است [و از نیّات همه، باخبر است]. ﴿35﴾

1- امام رضا علیه السلام- [عامل] جدایی می تواند از ناحیه ی هر یک از زن و مرد باشد چنان که خدا فرمود: ﴿وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِما فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها﴾ پس مرد یک فرد و زن نیز یک فرد را انتخاب می کند و سپس جمع شده [و بحث می کنند] که یا به این نتیجه می رسند که جدا شوند و یا صلح و مصالحه کنند و اگر تصمیم آن دو [مشاور] به صلح بود نیاز به مشورت با زن و شوهر نیست امّا اگر تصمیم بر جدایی گرفتند حتماً باید اوّل با زوجین مشورت کنند.

2- امام باقر علیه السلام- اگر زن با مرد ناسازگاری کند، خُلعه خواهد شد؛ یعنی باید پولی بدهد تا مرد او را طلاق دهد. پس مرد هرچه می تواند از زن بگیرد و اگر مرد همزمان با نشوز زن، ناسازگاری کرد، این همان شقاق (جدایی) است.

3- امام کاظم علیه السلام- علی بن حمزه گوید: از امام کاظم علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَ حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهَا﴾ پرسیدم، فرمود: «شرطش این است که دو داور باشند که اگر خواستند، آن ها را جدا کنند و طلاق دهند و اگر خواستند، پیوند دهند، چه جدا کنند و چه پیوند دهند، هر دو کار جایز است».

4- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر نقل می کند که امام صادق علیه السلام در مورد آيه: ﴿فَابْعَثُوا حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَ حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهَا﴾ فرمود: «شرطش این است که دو داور باشند که اگر بخواهند جدا کنند و اگر بخواهند پیوند دهند، در آن صورت اگر جدا کنند جایز است و اگر پیوند دهند [نیز] جایز است».

ص: 167

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَل فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِهَا قَالَ لَيْسَ لَهُمَا أَنْ يَحْكُمَا حَتَّى يَسْتَأْمِرَا الرَّجُلَ وَ المَرْأَةَ وَ يَشْتَرِطَا عَلَيْهِمَا إِنْ شَاءَا جُمِعَا وَ إِنْ شَاءَا فُرِّقَا﴾. (1)

6- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَل فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها قَالَ لَيْسَ لِلْحَكَمَيْنِ أَنْ يُفَرِّقَا حَتَّى يَسْتَأْمِرَا﴾. (2)

7- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِهَا قَالَ لِلْمُصْلِحِينَ أَنْ يُفَرِّقًا حَتَّى يَسْتَأْمِرَا﴾. (3)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَلَبِيَّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِهَا قَالَ لَيْسَ لِلْحَكَمَيْنِ أَنْ يُفَرِّقَا حَتَّى يَسْتَأْمِرَا الرَّجُلَ وَ الْمَرْأَةَ وَ يَشْتَرِطَا عَلَيْهِمَا إِنْ شِئْنَا جَمَعْنَا وَ إِنْ شِئْنَا فَرَّقْنَا فَإِنْ جَمَعَا فَجَائِزُ فَإِنْ فَرَّقَا فَجَائِرُ﴾. (4)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَابْعَثُوا حَكَما مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها أَرَأَيْتَ إِنِ اسْتَأْذَنَ الْحَكَمَانِ فَقَالَا لِلرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ أَ لَيْسَ قَدْ جَعَلْتُمَا أَمْرَكُمَا إِلَيْنَا فِي الْإِصْلَاحِ وَ التَّفْرِيقِ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ الْمَرْأَةُ نَعَمْ فَأَشْهَدَا بذَلِكَ شُهُوداً عَلَيْهِمَا أَيَجُوزُ تفْرِيقُهُمَا عَلَيْهِمَا قَالَ نَعَمْ وَلَكِنْ لَا يَكُونُ إِلَّا عَلَى ظُهْرِ مِنَ الْمَرْأَةِ مِنْ غَيْرِ جَمَاعَ مِنَ الزَّوْجِ قِيلَ لَهُ أَ رَأَيْتَ إِنْ قَالَ أَحَدُ الْحَكَمَيْنِ قَدْ فَرَّقْتُ بَيْنَهُمَا وَ قَالَ الْآخَرُ لَمْ أَ فَرِّقْ بَيْنَهُمَا؟ فَقَالَ لَا يَكُونُ تَفْرِيقُ حَتَّى يَجْتَمِعَا جَمِيعاً عَلَى التَّفْرِيقِ فَإِذَا اجْتَمَعَا عَلَى التَّفْرِيقِ جَازَ تَفْرِيقُهُمَا﴾. (5)

10- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِما فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِهَا قَالَ فَمَا حَكَمَ بِهِ الْحَكَمَانِ فَهُوَ جَائِزٌ يَقُولُ اللَّهُ إِنْ يُرِيدا إصلاحاً يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا يَعْنِي الْحَكَمَيْنِ فَإِذَا كَانَ الْحَكَمَانِ عَدْلَيْنِ دَخَلَ حَكَمُ المَرْأَة عَلَى المَرْأَةِ فَيَقُولُ أَخْبِرِينِي مَا فِي نَفْسِكَ فَإِنِّي لَا أَحِبُّ أَنْ أَقْطَعَ شَيْئًا دُونَكَ فَإِنْ كَانَتْ هِيَ النَّاشِرَةَ قَالَتْ أَعْطِهِ مِنْ مَالِي مَا شَاءَ وَ فَرِّقْ بَيْنِي وَ بَيْنَهُ وَ إِنْ لَمْ

ص: 168

5- امام علی علیه السلام- ﴿فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها﴾؛ آن دو [مشاور] حق ندارند که حکمی بدهند مگر آن که با زن و شوهر مشورت کنند و این شرط را بگذارند که اگر زن و شوهر خواستند، به زندگی ادامه بدهند و اگر خواستند طلاق بگیرند و جدا شوند.

6- امام باقر علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿فَابْعَثُوا حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَ حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهَا﴾ پرسیدم، فرمود: «داوران تا زمانی که از زن و مرد اجازه نگرفته باشند، نمی توانند آن ها را جدا کنند».

7- امام باقر علیه السلام- محمّد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿فَابْعَثُوا حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَ حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهَا﴾ سؤال کردم. حضرت فرمود: «دو داور نمی توانند بدون اجازه زوجین آن ها را جدا کنند».

8- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿فَابْعَثُوا حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَ حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهَا﴾ پرسیدم، فرمود: «داوارن تا زمانی که از زن و مرد اجازه نگرفته باشند، نمی توانند آن ها را جدا کنند، باید با آن ها شرط کنند که اگر بخواهند پیوند دهند و اگر بخواهند جدا سازند. در آن صورت اگر جدا کنند، جایز است و اگر پیوند دهند هم جایز است».

9- امام صادق علیه السلام- سماعه گوید: از امام صادق عایه السلام در مورد آیه: ﴿فَابْعَثُوا حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَ حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهَا﴾ سؤال کردم: «به نظر شما در صورتی که دو داور از زن و مرد اجازه بگیرند و به آن ها بگویند آیا شما کار خود را در اصلاح و جدا کردن به ما واگذار می کنید؟ و مرد و زن بگویند: بله، و داوران شاهدانی را بر آن ها بگمارند، در آن صورت جدا کردن آن ها جایز است»؟ فرمود: «آری، امّا به شرط آن که زن پاک باشد و مرد با او جماع نکرده باشد». به امام گفته شد: «به نظر شما اگر یک نفر از دو داور بگوید: آن ها را جدا کردم و داور دیگر بگوید: آن ها را جدا نکردم، چطور»؟ فرمود: «جدا نمی شوند، مگر این که هر دو بر جداسازی اتّفاق نظر پیدا کنند، و در صورت توافق بر جداسازی، جدا کردن زن و مرد جایز می گردد».

10- علیّ بن ابراهيم رحمة الله- وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِما فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها؛ که دو شخص داور هر حکمی دادند رواست، خداوند می فرماید: ﴿إِنْ يُرِيدا إصلاحاً يُوَفِّقِ الله بَيْنَهُما﴾، یعنی اگر دو شخص داور عادل باشند، داور زن نزد او می رود و به او می گوید: «به من بگو در دلت چیست؟ نمی خواهم تصمیمی بدون اطّلاع تو بگیرم»! پس اگر نشوز از جانبِ زن بود، زن به داور خود می گوید: «از مال من هر چه می خواهد به شوهرم بده و مرا از او جدا کن»؛ و اگر نشوز از سوی زن نبود، می گوید: «تو را قسم می دهم که ما را از هم جدا نکن ولی نفقه بیش تری برای من بگیر، زیرا او به من بد می کند»! داور مرد نیز با او خلوت می کند و می گوید: «مرا از درونت آگاه کن، که دوست ندارم تصمیمی بر خلاف خواست تو بگیرم». پس اگر نشوز از سوی او بود، می گوید:« هرچه می توانی از او برایم بگیر و ما را از هم جدا

ص: 169

تَكُنْ نَاشِزَةً قَالَتْ أَنْشُدُكَ اللَّهُ أَنْ لَا تُفَرِّقَ بَيْنِي وَ بَيْنَهُ وَ لَكِن اسْتُرْ ذُلِّي فِي نَفَقَتِي فَإِنَّهُ إِلَيَّ مُسِيءُ وَ يَخْلُو حَكَمُ الرَّجُلِ بِالرَّجُل فَيَقُولُ أَخْبِرْنِي مَا فِي نَفْسِكَ فَإِنِّي لَا أُحِبُّ أَنْ أَقْطَعَ شَيْئًا دُونَكَ فَإِنْ كَانَ هُوَ النَّاشِزَ قَالَ خُذْ لِي مِنْهَا مَا اسْتَطَعْتَ وَ فَرِّقْ بَيْنِي وَ بَيْنَهَا فَلَا حَاجَةَ لِي فِيهَا وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ نَاشِزاً قَالَ أَنْشُدُكَ اللَّهُ لَا تُفَرِّقْ بَيْنِي وَ بَيْنَهَا فَإِنَّهَا أَحَبُّ النَّاسِ إِلَى فَأَرْضِهَا مِنْ مَالِي بِمَا شِئْتَ ثُمَّ يَلْتَقِي الْحَكَمَانِ وَ قَدْ عَلِمَ كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مَا أَفْضَى بِهِ إِلَيْهِ صَاحِبُهُ فَأَخَذَ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا عَلَى صَاحِبِهِ عَهْدَ اللَّهِ وَ مِيثَاقَهُ لِتَصْدَقَنَّى وَ لَأَصْدَقَنَّكَ وَ ذَلِكَ حِينَ يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُوَفِّقَ بَيْنَهُمَا فَإِذَا فَعَلَا وَ حَدَّتْ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا صَاحِبَهُ بِمَا أَفْضَى إِلَيْهِ عَرَفَا مَنِ النَّاشِزَةُ فَإِنْ كَانَتِ المَرْأَةُ هِيَ النَّاشِزَةَ قَالا أَنْتِ عَدُوَّةُ اللَّهِ النَّاشِزَةُ الْعَاصِيَةُ لِزَوْجِكِ لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِ نَفَقَةٌ وَ لَا كَرَامَةَ لَكِ وَ هُوَ أَحَقُّ أَنْ يُبْغِضَكِ أَبَداً حَتَّى تَرْجِعِينَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ وَ إِنْ كَانَ الرَّجُلُ هُوَ النَّاشِزَ قَالَا لَهُ يَا عَدُوَّ اللَّهِ أَنْتَ الْعَاصِي لِأَمْرِ اللَّهِ وَ الْمُبْغِضُ لِامْرَأَتِكَ فَعَلَيْكَ نَفَقَتُهَا وَ لَا تَدْخُلْ لَهَا بَيْنَا وَ لَا تَرَى لَهَا وَجْهاً أَبَداً حَتَّى تَرْجِعَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ وَ كِتَابِهِ﴾. (1)

11- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿أتَى عَلَى بْن أَبِي طَالِبٍ علیه السلام رَجُلٌ وَ امْرَأَةُ عَلَى هَذِهِ الْحَالِ فَبَعَثَ حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها وَ قَالَ لِلْحَكَمَيْنِ هَلْ تَدْرِيَانِ مَا تَحْكُمَانِ احْكُمَا إِنْ شِئْتُمَا فَرَّقْتُمَا وَ إِنْ شِئْتُمَا جَمَعْتُمَا فَقَالَ الزَّوْجُ لَا أَرْضَى بِحُكْمِ فَرْقَةٍ وَ لَا أَطَلَقْهَا فَأَوْجَبَ عَلَيْهِ نَفَقَتَهَا وَ مَنَعَهُ أَنْ يَدْخُلَ عَلَيْهَا وَ إِنْ مَاتَ عَلَى ذَلِكَ الْحَالِ الزَّوْجُ وَرَثَتْهُ وَ إِنْ مَاتَتْ لَمْ يَرِثْهَا إِذَا رَضِيَتْ مِنْهُ بحْكُمُ الْحَكَمَيْنِ وَ كَرِهَ الزَّوْجُ فَإِنْ رَضِيَ الزَّوْجُ وَ كَرِهَتِ الْمَرْأَةُ أَنْزِلَتْ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ إِنْ كَرِهَتْ وَ لَمْ يَكُنْ عَلَيْهَا نَفَقَةٌ وَ إِنْ مَاتَ لَمْ تَرِثْهُ وَ إِنْ مَاتَتْ وَرِثَهَا حَتَّى تَرْجِعَ إِلَى حُكْمِ الْحَكَمَيْنِ﴾. (2)

12- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ الْحَكَمَيْنِ وَ كِيلَانَ إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحاً﴾. (3)

13- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا حَتَّى يَحْكُمَا بِمَا فِيهِ الصَّلَاحُ، وَ الضَّمِيرِ فِي بَيْنَهُمَا عَائِدُ الَى الْحَكَمَيْنِ﴾. (4)

14- الباقر علیه السلام- ﴿رُوِى أَنَّ نَافِعِ بْنَ الْأَزْرَقِ جَاءَ إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام فَجَلَسَ بَيْنَ يَدَيْهِ يَسْأَلُهُ عَنْ مَسَائِلِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِي عَرْضِ كَلَامِهِ قُلْ لِهَذِهِ الْمَارِقَةِ بِمَا

ص: 170

کن که هیچ کاری با او ندارم»؛ و اگر نشوز از طرف او نبود، می گوید: «تو را به خدا قسم ما را از هم جدا نکن که او محبوب ترین مردم نزد من است، و با هر مقدار از مالم که خواستی او را راضی کن». آنگاه دو داور با هم دیدار می کنند، در حالی که هر کدام از آن ها به سفارشی که طرفش به او کرده آگاه است، پس هر کدام از دو داور بر دیگری عهد و پیمان الهی می گیرد که به من راست بگو و من هم به تو راست می گویم، و آن زمانی است که خداوند می خواهد بینشان توافق ایجاد کند، پس وقتی این کار را کردند و هر کدام به روشنی و صراحت و وضوح با طرفش صحبت کرد، می فهمند که نشوز از جانب کیست؛ اگر زن ناشزه بود به او می گویند: «تو دشمن خدا و ناشزه ای و نسبت به شوهرت نافرمانی می کنی و حق نفقه برای تو بر عهده او نیست، و احترام نداری، و او سزاوارتر است که تا ابد از تو ناراحتی داشته باشد، مگر این که به فرمان خدا باز گردی»! و اگر مرد ناشز بود، به او می گویند: «ای دشمن خدا، تو از خداوند نافرمانی کردی و نسبت به همسرت بُغض داری! نفقه او بر عهده ات است، او را به هیچ خانه ای نمی بری و روی او را نمی بینی مگر این که به فرمان خدای عزوجل و کتابش بازگردی».

11- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- مرد و زنی با این وضعیت نزد علی بن ابی طالب علیه السلام آمدند. امام فرستاد تا داوری از خانواده مرد و داوری از خانواده زن بیاید و به دو داور گفت: «آیا می دانید چه قضاوتی می کنید؟ قضاوت کنید! اگر خواستید جدایی می اندازید و اگر خواستید آشتی می دهید»! شوهر گفت: «من به حکم جدایی راضی نیستم و زنم را طلاق نمی دهم». امام نفقه زن را بر او واجب کرد و او را از دخول بر زن ممنوع نمود، و اگر شوهر بر همین حال بمیرد، زن از او ارث می برد. و اگر زن به حکم دو داور از مرد راضی شد و شوهر راضی نشد، چنانچه زن بمیرد، مرد از او ارث نمی برد. و اگر مرد راضی شد و زن راضی نشد نیز به همین شکل است و بر زن نفقه ای نیست و اگر مرد بمیرد، زن از او ارث نمی برد و اگر زن بمیرد، مرد از او ارث می برد تا وقتی که زن به حُکم دو داور تن بدهد».

12- امام علی علیه السلام- دو مشاور اگر قصد اصلاح امور را داشته باشند در حکم دو وکیل هستند.

13- ابن عبّاس رحمة الله- يُوَفِّقِ اللهُ بَيْنَهُما يعنى خدا آن ها را کمک می کند و توفیق می دهد که به آن چه صلاح زوجین است حکم کنند و ضمیر در کلمه ی بَيْنَهُما به دو مشاور برمی گردد.

14- امام باقر علیه السلام- نقل است که نافع بن ازرق خدمت امام باقر علیه السلام رسیده و نزد او نشست و از مسائلی در حلال و حرام پرسش نمود. پس آن حضرت در ضمن سخنان خود به نافع فرمود: «به این مارقه (خوارج) بگو چگونه جدا شدن از امیرالمؤمنین علیه السلام را جایز دانستید با این که در پرتو پیروی از او و تقرّب به خدا در یاری او [پیش از جریان حکمین] خون های خویش را در رکابش

ص: 171

اسْتَحْلَلْتُمْ فِرَاقَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَدْ سَفَكْتُمْ دِمَاءَكُمْ بَيْنَ يَدَيْهِ فِي طَاعَتِهِ وَ الْقُرْبَةِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى بِنُصْرَتِهِ فَسَيَقُولُونَ لَكَ إِنَّهُ حَكَمَ فِي دِينِ اللَّهِ فَقُلْ لَهُمْ قَدْ حَكَّمَ اللَّهُ تَعَالَى فِي شَرِيعَةِ نَبِيِّهِ رَجُلَيْنِ مِنْ خَلْقِهِ فَقَالَ جَلَّ اسْمُهُ فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدا إِصْلاحاً يُوَفِّقِ اللهُ بَيْنَهُما﴾. (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ اعْبُدُوا اللهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَ بِذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ المُساكِينِ وَ الْجَارِ ذِي الْقُرْبِي وَ الْجَارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالاً فخوراً﴾ ﴿36﴾

ریختید»؟ پس در پاسخ تو خواهند گفت: «[اشکال او این است که] او درباره ی دین خدا داور قرار داد [و به نظر حکمین عمل کرد]، پس به آن ها بگو: خود خداوند نیز در شریعت پیغمبرش داوری را به دو مرد از بندگانش سپرده در آن جا که [درباره ی اختلاف میان زن و شوهر] فرموده است: ﴿فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها إِنْ يُرِيدا إِصْلاحاً يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُما﴾».

* و خدا را بپرستید؛ و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید؛ و به پدر و مادر، نیکی کنید؛ همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مستمندان، و همسایه ی نزدیک، و همسایه ی دور، و دوست و همنشین، و واماندگان در سفر، و بردگانی که مالک آن ها هستید؛ زیرا خداوند، کسی را که متکبّر و فخرفروش است، [و از ادای حقوق دیگران سرباز می زند]، دوست نمی دارد. ﴿36﴾

أَيَّامِ التَّشْرِيقِ بِاللَّيْلِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَبَايِعُكُمْ عَلَى الْإِسْلَامِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُهُمْ نُرِيدُ أَنْ تُعَرِّفْنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا لِلَّهِ عَلَيْنَا وَ مَا لَكَ عَلَيْنَا وَ مَا لَنَا عَلَى اللَّهِ فَقَالَ أَمَّا مَا لِلَّهِ عَلَيْكُمْ فَأَنْ تَعْبُدُوهُ وَ لَا تُشْرِ-كُوا بِهِ شَيْئاً وَ أَمَّا مَا لِي عَلَيْكُمْ فَتَنْصُرُونَنِي مِثْلَ نِسَائِكُمْ وَ أَبْنَائِكُمْ وَ أَنْ تَصْبِرُوا عَلَى عَضَّ السَّيْفِ وَ إِنْ يُقْتَلَ خِيَارُكُم﴾. (1)

اجرای اسلام بیعت می کنم». عدّه ای از آنان گفتند: «ای رسول خدا می خواهیم بدانیم و به ما بفهمانی که حقّ خدا و خواسته ی خدا از ما چیست و حق و خواسته ی تو از ما چیست و متقابلا ما به خدا چه حقّی داریم»؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آن چه که خدا از شما خواسته آن است که که او را بپرستید و به امر او در هیچ چیز شریک قایل نشوید امّا حقّ من بر شما آن است که مرا همان طور که زنان و بچّه هایتان را کمک می کنید، کمک کنید و بر سختی جهاد صبر کنید حتی اگر خوبانتان کشته شوند».

أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام هُمَا الْوَالِدَانِ قَوْلُهُ وَ اعْبُدُوا اللهَ وَ لَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا فَالْوَالِدَانِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام وَ كَانَ إِسْلَامُ عَامَّةِ الْيَهُودِ بِهَذَا السَّبَبِ لِأَنَّهُمْ آمَنُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ عِيَالَاتِهِمْ﴾. (1)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿نَزَلَتْ فِي رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِي عَلَى علیه السلام﴾. (2)

6-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَنَا وَ عَلِىُّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ﴾. (3)

2-7- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أشهدكُمْ أَنَّى وَ عَلِيّاً علیه السلام أَبَوَا الْمُؤْمِنِينَ فَمَنْ سَبَ أَحَدَنَا فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّه﴾. (4)

8-2- العسكري علیه السلام- ﴿قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ وَالِدَيْكُمْ وَ أَحَقَّهُمَا لِشُكُرِكُمْ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ عَلِيٌّ علیه السلام وَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَقُولُ: أَنَا وَ عَلِىُّ علیه السلام أَبَوْا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَحَقُّنَا عَلَيْهِمْ أَعْظَمُ مِنْ حَقٌّ أَبَوَىْ وَ لَادَتِهِمْ فَإِنَّا نُنَقِذُهُمْ إِنْ أَطَاعُونَا- مِنَ النَّارِ إِلَى دَارِ الْقَرَارِ، وَ نُلْحِقْهُمْ مِنَ الْعُبُودِيَّةِ بِخِيَارِ الْأَحْرَارِ. وَ قَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام: أَبَوْا هَذِهِ الْأُمَّةِ مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله وَ عَلَىُّ علیه السلام إِلَى قَوْلِهِ وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِىًّ علیه السلام: مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ عَلِىُّ علیه السلام أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ إِلَى قَوْلِهِ وَ قَالَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِىًّ علیه السلام: مَنْ عَرَفَ حَقٌّ أَبَوَيْهِ الْأَفْضَلِينَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِىًّ علیه السلام وَ أَطَاعَهُمَا حَقَّ طَاعَتِهِ قِيلَ لَهُ: تَبَحْبَحْ فِي أَيِّ الْجِنَانِ شِئْتَ وَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام: إِنْ كَانَ الْأَبْوَانِ إِنَّمَا عَظْمَ حَقَهُمَا عَلَى أَوْلَادِهِمَا لِإِحْسَانِهِمَا إِلَيْهِمْ فَإِحْسَانُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِىًّ علیه السلام إِلَى هَذِهِ الْأُمَّةِ أَجَلَّ وَ أَعْظَمُ فَهُمَا بِأَنْ يَكُونَا أَبَوَيْهِمْ أَ حَقُّ وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِىًّ علیه السلام مَنْ أَرَادَ أَنْ يَعْلَمَ كَيْفَ قَدْرُهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْيَنْظُرْ كَيْفَ قَدْرُ أَبَوَيْهِ الْأَفْضَلِينَ عِنْدَهُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِىًّ علیه السلام. وَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام: مَنْ رَعَى حَقَّ أَبَوَيْهِ الْأَفْضَلِينَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِىًّ علیه السلام لَمْ يَضُرَّهُ مَا أَضَاعَ مِنْ حَقٌّ أَبَوَىْ نَفْسِهِ وَ سَائِرِ عِبَادِ اللَّهِ فَإِنَّهُمَا يُرْضِيَانِهِمْ بِسَعْيِهِمَا. وَ قَالَ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام: يُعَظِّمُ ثَوَابَ الصَّلَاةِ عَلَى قَدْر تَعْظِيمِ الْمُصَلَّى عَلَى أَبَوَيْهِ الْأَفْضَلِينَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِىًّ علیه السلام وَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرضا علیه السلام: أَ مَا يَكْرَهُ أَحَدَكُمْ أَنْ يُنْفَى عَنْ أَبِيهِ وَ أُمِّهِ اللَّذَيْنِ وَلَدَاهُ قَالُوا: بَلَى وَ اللَّهِ. قَالَ: فَلْيَجْتَهِدْ أَنْ لَا يُنْفَى

ص: 176

دلیل است که دین اسلام بر دین یهودیان عمومیّت [و برتری] یافت زیرا که یهود ایمان و اعتمادشان بر خودشان و خانواده شان است [در حالی که مسلمانان اعتمادشان بر پدران دلسوزشان که ائمه علیهم السلام و پیامبر صلی علیه السلام می باشد، است]».

5-2- امام صادق علیه السلام- این آیه در حقّ رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام نازل شده است.

6-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- من و علی علیه السلام پدران این امّت هستیم.

7-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- شما را گواه می گیرم که من و علی علیه السلام پدران این امّت هستیم و هرکس به هر کدام از ما دشنام دهد، لعنت خدا بر او خواهد بود.

8-2- امام عسکری علیه السلام- خداوند می فرماید: ﴿بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً﴾ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «بهترین والدان شما و مستحق ترین آنان برای تشکرّ و قدردانی از آن ها، محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام هستند. علی علیه السلام فرمود: «از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: من و علی علیه السلام پدران این امّتیم و هم چنین حقوقی بالاتر از حقوق پدران آن ها به ما افزود که اگر از ما اطاعت کنند ما آن ها را از آتش جهنّم نجات می دهیم و به بهشت راهنماییشان می کنیم و آن ها را در پرستش خدا به مقام پرستش آزادگان می رسانیم. و حضرت فاطمه علیها السلام فرمود: «محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام دو پدران این امّت هستند». و امام حسن مجتبی علیه السلام فرمود: «محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام پدران این امّت اند» و... و امام حسین علیه السلام فرمود: «هر کس آن دو پدران برترش را یعنی محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را بشناسد و آنچنان که شایسته ی اطاعت اند، اطاعتشان کنند [در آن دنیا] به آن ها گفته می شود در هر کجای بهشت که می خواهید بروید و بگردید» و امام سجاد علیه السلام فرمود: «اگر حقّ پدر و مادر بر فرزندان آنچنان بزرگ است که باید به خاطر آن به پدر و مادر احسان شود، [پس بدانید که پدرانی] مهّم تر و عظیم الشان تر از محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام نیست که بزرگوارترین پدران این امّت اند» و امام باقر علیه السلام فرمود: «هرکس که می خواهد بداند قدر و منزلتش نزد خداوند چقدر است، ببیند که قدر و ارزش بزرگوارترین پدرانش که محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام باشند نزد او چقدر است [که به همان میزان نزد خداوند ارزش خواهد داشت]» و امام صادق عله السلام فرمود: «هر کس حقّ پدران بزرگوارش یعنی محمّد صلی الله علیه و آله علی علیه السلام [که پدران معنوی مؤمنین هستند] را رعایت کند [اگر به خاطر اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام] حقّی از پدر و مادر خودش یا دیگر مؤمنین ضایع کند ضرری به او نمی رسد زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و علی [در قیامت] به خاطر تلاش آن مرد [برای رعایت حقّ پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام آن هایی را که حقّشان ضایع شده را] راضی می کند» و امام کاظم علیه السلام فرمود: «بزرگی ثواب نماز بستگی دارد به میزان بزرگداشتی که فرد نمازگزار نسبت به پدران بزرگوارش محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام انجام می دهد». و امام رضا علیه السلام فرمود: «آیا [این چنین نیست که] شما از این که پدر و مادرتان را که شما را به دنیا آورده اند ترک و طرد کنید، کراهت دارید»؟ گفتند: «بله، به خدا قسم که کراهت داریم». فرمود: «پس بکوشید که مانند پدر و مادر خود، پدران بزرگوارتان که محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام باشند را ترک و طرد نکنید». مردی به امام جواد علیه السلام گفت: «من تا آن جایی به پیامبر صلی الله علیه و آله

ص: 177

عَنْ أَبِيهِ وَأُمِّهِ اللَّذَيْنِ هُمَا أبَواهُ الْأَفْضَلِ مِنْ أَبَوَىْ نَفْسِهِ. وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى علیه السلام: حِينَ قَالَ رَجُلُ بِحَضْرَتِهِ: إِنِّي لَأُحِبُّ مُحَمَّدَاً صلی الله علیه و آله وَ عَلِيّاً علیه السلام حَتَّى لَوْ قُطِعْتُ إِرْبَا إِرْبَاً، أَوْ قُرِضْتُ لَمْ أَزُلْ عَنْهُ. قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيًّ علیه السلام: لا جَرَمَ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ عَلِيّاً علیه السلام مُعْطِيَاكَ مِنْ أَنْفُسِهِمَا مَا تُعْطِيهِمَا أنْتَ مِنْ نَفْسِكَ إِنَّهُمَا لَيَسْتَدْعِيَانِ لَكَ فِي يَوْمِ فَصْلِ الْقَضَاءِ مَا لَا يَفِي مَا بَذَلْتَهُ لَهُمَا بِجُزْءٍ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ أَلْفِ جُزْءٍ مِنْ ذَلِكَ. وَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله: مَنْ لَمْ يَكُنْ وَالِدَا دِينِهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ عَلِىُّ علیه السلام أَكْرَمَ عَلَيْهِ مِنْ وَالِدَيَّ نَسَبِهِ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي حِلٌّ وَ لَا حَرَامٍ وَ لَا قَلِيلٍ وَ لَا كَثِيرٍ. وَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيًّ علیه السلام: مَنْ آثَرَ طَاعَةَ أَبَوَىْ دِينِهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِىًّ علیه السلام عَلَى طَاعَةِ أَبَوَيْ نَسَبِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ: لَأُوثِرَنَّكَ كَمَا آثَرْتَنِي وَ لَاشَرِ فَنَّكَ بِحَضْرَةِ أَبَوَىْ دِينِكَ، كَمَا شَرَّفْتَ نَفْسَكَ بِإِيثَارِ حُبِّهِمَا عَلَى حُبِّ أَبَوَىْ نَسَبِكَ﴾. (1)

9-2- السّجاد علیه السلام- ﴿إنْ كَانَ الْأَبَوَانِ إِنَّمَا عَظْمَ حَقُّهُمَا عَلَى أَوْلَادِهِمَا لِإِحْسَانِهِمَا إِلَيْهِمْ فَإِحْسَانُ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيًّ علیه السلام إِلَى هَذِهِ الْأُمَّةِ أَجَلَّ وَ أَعْظَمْ فَهُمَا بِأَنْ يَكُونَا أَبَوَيْهِمْ أَحَقُ﴾. (2)

2-10- الجواد علیه السلام- ﴿فِي تَفسِيرِ الإِمَام العَسكَرِيّ علیه السلام: وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيَّ بْنِ مُوسَى علیه السلام قَالَ رَجُلٌ بحَضْرَتِهِ إِنِّي لَأَحِبُّ مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً علیهما السلام حَتَّى لَوْ قُطَّعْتَ إِرْباً أَوْ قُرَضَتْ لَمْ أَزْلْ عَنْهُ قَالَ مُحَمَّد بْنْ عَلِىًّ علیه السلام لَا جَرَمَ أَنَّ مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً علیهما السلام مُعْطِيَاكَ مِنْ أَنْفُسِهِمَا مَا تُعْطِيهِمَا أَنْتَ مِنْ نَفْسِكَ إِنَّهُمَا لَيَسْتَدْعِيَانِ لَكَ فِي يَوْمِ فَصْلِ الْقَضَاءِ مَا لَا يَفِي مَا بَذَلْتَهُ لَهُمَا بِجُزْءٍ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ جُزْءٍ مِنْ ذَلِكَ﴾. (3)

2-11- الصّادق علیه السلام- ﴿مَا يَمْنَعُ الرَّجُلَ مِنْكُمْ أَنْ يَبَرَّ وَالِدَيْهِ حَيَّيْنِ وَ مَيِّتَيْنِ يُصَلَّىَ عَنْهُمَا وَ يَتَصَدَّقَ عَنْهُمَا وَ يَحُجَّ عَنْهُمَا وَ يَصُومَ عَنْهُمَا فَيَكُونَ الَّذِي صَنَعَ لَهُمَا وَ لَهُ مِثْلُ ذَلِكَ فَيَزِيدَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِبِرَّهِ وَ صِلَتِهِ خَيْراً كَثِيراً﴾. (4)

و امام علی علیه السلام علاقه و محبّت دارم که حتی اگر تکه تکه شوم از آنان دست برنمی دارم و حتی اگر نابود شوم هرگز از آنان دست برنمی دارم». امام جواد علیه السلام فرمود: «اشکالی ندارد [و تو ضرر نمی کنی] زیرا محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام آن چه که تو از خودت فدای آنان کردی را در روز قیامت که روز حساب رسی است از جانب خود به تو می دهند به نحوی که به ازای هر جزء از [کار تو برای آنان] آنان صدهزار برابر به تو می بخشند» و امام هادی علیه السلام فرمود: «هر کس که پدران دینی اش که محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام باشند نزد او و دردیدگاه او از پدر و مادر نسبی اش با ارزش تر و بزرگوارتر باشند پس [او نزد خدا ارزش ندارد] و در حلال و حرام و زیادو کم دین خدا جایگاهی ندارد». و امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: «هر کس که اطاعت پدران دینی اش، محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را مقدّم بر اطاعت پدران نسبی خود قرار ندهد خداوند به او می گوید: «من نیز تو را مقدّم قرار نمی دهدم زیرا مرا مقدّم نکردی و به خاطر آن که شرافت خود را برای بذل محبّت به پدران نسبی ات نسبت به پدران دینی ات کم کردی، تو را شریف و دارای مقام نمی دانم».

9-2- امام سجاد علیه السلام- اگر حقّ والدین [نسبی] بر فرزندان آن قدر زیاد است که باید به آنان احسان شود، پس احسان به محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام بر این امّت واجب تر و مهم تر است زیرا آن دو پدران حقیقی آنان اند.

10-2- امام جواد علیه السلام- در تفسیر امام عسکری علیه السلام آمده است: مردی که در خدمت امام جواد علیه السلام بود فرمود: «من محمّد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را چنان دوست دارم که اگر مرا قطعه قطعه نمایند یا با قیچی ریزه ریزه کنند دست از آن ها نمی کشم». امام جواد علیه السلام فرمود: «بدون شک محمّد صلی الله علیه و آله و على علیه السلام به تو آن مقدار پاداش ضمانت می کنند که تو در راه آن ها از خود گذشت داشته باشی آن ها در روز قیامت آن قدر برای تو درخواست می کنند که هر چه تو بکنی یک صدهزارم آن نمی شود».

11-2- امام صادق علیه السلام- چه چیز مانع می شود که آدمی به پدر و مادر خود در حال زندگی و بعد از مرگشان نیکی کند، برای ایشان نماز بخواند و صدقه بدهد و از جانب ایشان حج برود و برای ایشان روزه بگیرد، پس [پاداش] آن چه انجام داده برای آن ها باشد و برای خود او هم مثل [جزای] آن خواهد بود، و خداوند با عزّت و جلال به سبب نیکی و احسانش [که به پدر و مادر نموده] خیر و نیکی فراوانی به او عطا می فرماید.

3-1- الباقر علیه السلام- ﴿هَذِهِ الْآيَةُ نَزَلَتْ فِينَا خَاصَّةً فَمَا كَانَ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَهُوَ لَنَا وَ نَحْنُ ذُو الْقُرْبَى وَ نَحْنُ الْمَسَاكِينُ﴾. (1)

3-2- الباقر علیه السلام - ﴿هَذِهِ الْآيَةُ نَزَلَتْ فِينَا خَاصَّةً فَمَا كَانَ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَهُوَ لَنَا وَ نَحْنُ ذُو الْقُرْبَى وَ نَحْنُ الْمَسَاكِينُ لَا تَذْهَبُ مَسْكَنَتُنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَداً وَ نَحْنُ أَبْنَاءُ السَّبِيلِ فَلَا يُعْرَفُ سَبِيلُ إِلَّا بِنَا وَ الْأَمْرُ كُلُّهُ لَنَا﴾. (2)

1-3- امام باقر علیه السلام- این آیه درباره ی ما فقط نازل شده هر چه متعلّق به خدا و پیامبر باشد به ما تعلّق دارد ما ذوالقربی و یتیم و مسکین و در راه مانده ایم.

2-3- امام باقر علیه السلام- این آیه فقط درباره ی ما نازل شده است؛ هرچه متعلّق به خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله باشد به ما تعلّق دارد؛ ما ذوالقربی و ما محتاج هستیم؛ هرگز احتیاج و نیاز ما به پیغمبر صلی الله علیه و آله قطع نخواهد شد، ما ابن السبیل هستیم هیچ راهی هویدا نمی شود مگر به وسیله ی ما. و امور به طور کلّی مربوط به ماست.

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هؤُلاءِ شَهِيداً قَالَ نَزَلَتْ فِي أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله خَاصَّةً فِي كُلِّ قَرْنٍ مِنْهُمْ إِمَامُ مِنَّا شَاهِدُ عَلَيْهِمْ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله شَاهِدٌ عَلَيْنَا﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِيدِ السَّلْمَانِ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام يَا عَبْدَ اللَّهِ مَا تَقُولُ الشَّيعَةُ فِي عَلِيٌّ وَ مُوسَى وَ عِيسَى علیهم السلام قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مِنْ أَى الْحَالَاتِ تَسْأَلُنِي قَالَ أَسْأَلُكَ عَن الْعِلْمِ فَأَمَّا الْفَضْلُ فَهُمْ سَوَاءٌ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَمَا عَسَى أَنْ أَقُولَ فِيهِمْ فَقَالَ هُوَ وَ اللَّهِ أَعْلَمُ مِنْهُمَا ثُمَّ قَالَ يَا عَبْدَ اللَّهِ أَلَيْسَ يَقُولُونَ إِنَّ لِعَلِىًّ علیه السلام مَا لِلرَّسُولِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْعِلْمِ قَالَ قُلْتُ بَلَى قَالَ فَخَاصِمْهُمْ فِيهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَالَ لِمُوسَی علیه السلام وَ كَتَبْنَا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ فَأَعْلَمَنَا أَنَّهُ لَمْ يُبَيِّنُ لَهُ الْأَمْرَ كُلَّهُ وَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ جِئْنَا بِكَ عَلَى هؤُلَاءِ شَهِيداً وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ رَزِينِ بْنِ حُبَيْشٍ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيّاً علیه السلام يَقُولُ... قَدْ قِيلَ لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه و آله مَن الْوَلِيُّ يَا نَبِيَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَلِيُّكُمْ فِي هَذَا الزَّمَانِ عَلِىُّ علیه السلام وَ مِنْ بَعْدِهِ وَصِيُّهُ وَ لِكُلِّ زَمَانٍ عَالِمُ يَحْتَجُّ اللَّهُ بِهِ... لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ وَ لَا يَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْكَرَهُمْ وَ أَنْكَرُوهُ لِأَنَّهُمْ عُرَفَاءُ اللَّهِ عَرَّفَهُمْ عَلَيْهِمْ عِنْدَ أَخْذِ الْمَوَاثِيقِ عَلَيْهِمْ وَ وَصَفَهُمْ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ جَلَّ وَ عَزَّ وَ عَلَى الْأَعْرَافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيماهُمْ هُمُ الشُّهَدَاءُ عَلَى أَوْلِيَائِهِمْ وَ النَّبِيُّ الشَّهِيدُ عَلَيْهِمْ أَخَذَ لَهُمْ مَوَاثِيقَ الْعِبَادِ بِالطَّاعَةِ وَ أَخَذَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله عَلَيْهِمُ الْمَوَاثِيقَ بِالطَّاعَة فَجَرَتْ نُبُوَّتُهُ عَلَيْهِمْ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلَى هؤُلاءِ شَهِيداً يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لَا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثاً﴾. (3)

4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ تَعَالَى فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِيداً فَالْأَنْبِيَاءُ علیهم السلام شُهَدَاءُ عَلَى أَمَمِهِمْ وَ نَبِّيْنَا صلی الله علیه و آله شَهِيدٌ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ عَلِىُّ علیه السلام شَهِيدٌ لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ صَارَ فِي نَفْسِهِ شَهِيدا﴾. (4)

ص: 186

1- امام صادق علیه السلام- سماعه گوید: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلاء شَهِيدًا﴾ فرمود: «این آیه به طور خاص در حقّ امّت محمّد صلی الله علیه و آله نازل شده است. در هر دوره، امامی از ما شاهد بر [اعمال] مردم است و محمّد در همه ی دوران ها بر ما گواه است».

2- امام باقر علیه السلام- عبدالله بن ولید سلمان گوید: امام باقر علیه السلام به من فرمود: «ای عبداللَّه شیعه درباره ی علی و موسی و عیسی علیهم السلام چه می گویند»؟ عرض کردم: «در چه مورد می فرمایید»؟ فرمود: «در مورد علم آنان، زیرا از نظر فضیلت، آن ها مساوی هستند». عرض کردم: «فدایت شوم درباره ی آن ها چطور بگویم، صحیح است»؟ فرمود: «به خدا قسم علی علیه السلام از آن ها عالم تر است». سپس فرمود: «مگر نمی گویند علی علیه السلام دارای علم پیامبر صلی الله علیه و آله است»؟ عرض کردم: «چرا»! فرمود: «پس با آن ها در این مورد چنین استدلال کن». خداوند درباره ی موسی علیه السلام می فرماید: برای او در أن الواح هر چیز را نوشتیم. (اعراف/145). این آیه به ما می فهماند که تمام مسائل را به او نیاموخته، امّا خداوند درباره ی محمّد صلی الله علیه و آله می فرماید: ﴿وَ جِئْنَا بِكَ عَلَى هؤُلاءِ شَهِيداً وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ﴾».

3- امام علی علیه السلام- رزین بن حبیش گوید: از امام علی علیه السلام شنیدم که می فرمود: «... پرسیده شد: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، این ولی کیست»؟ پیامبر فرمود: «ولیّ شما در این زمان من هستم و بعد از من، وصیّم و بعد از وصیّم، در هر زمانی حجت های خداوند هستند»... تنها کسی وارد بهشت می شود که آن ها را بشناسد و آن ها هم او را بشناسند و هر آن کس آن ها را انکار کند و آن ها او را انکار کنند، وارد آتش جهنّم می شود؛ زیرا بندگان امامان علیهم السلام را می شناسند، خداوند هنگامی که از آن ها (بندگان) عهد و پیمان گرفت تا از امامان علیهم السلام اطاعت کنند، آن ها را به بندگان معرّفی کرد و آن ها را در کتابش این گونه وصف کرد: و بر اعراف مردانی هستند که همه را به نشانیشان می شناسند. (اعراف/46). اینان شاهدان مردم اند و پیامبران بنا به میثاقی که خداوند برای اطاعت از آن ها گرفت، بر امامان و اوصیاء علیهم السلام شاهدند. خداوند در این باره می فرماید: ﴿فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلَى هؤُلاءِ شَهِيداً يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثاً﴾.

4- امام علی علیه السلام- مطابق این آیه که می فرماید: ﴿فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنَا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً﴾، انبیاء علیهم السلام گواهان و شاهدان [و حجّت خدا] بر مردم قومشان هستند و پیامبرصلی الله عیلیه و آله و علی علیه السلام شاهد و گواه بر پیامبر صلی الله علیه و آله و خود علی علیه السلام شهید و گواه بر خودش است.

ص: 187

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي مَعْمَرٍ السَّعْدِيَّ قَالَ: قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام فِي صِفَةِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ يَجْتَمِعُونَ فِي مَوْطِن يُسْتَنْطَقُ فِيهِ جَمِيعُ الْخَلْقِ فَلَا يَتَكَلَّمُ أَحَدُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَ قَالَ صَوَاباً فَيُقَامُ الرُّسُلُ فَيُسْأَلُ فَذَلِكَ قَوْلُهُ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً وَ هُوَ الشَّهِيدُ عَلَى الشُّهَدَاءِ وَ الشُّهَدَاءُ هُمُ الرُّسُلُ علیهم السلام﴾. (1)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَوْحَى إِلَيْهِ كَمَا أَوْحَى إِلَى نُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ علیهم السلام مِنْ بَعْدِهِ، وَ كَمَا أَوْحَى إِلَى مُوسَى وَ عِيسَى علیهما السلام فَصَدَّقَ اللَّهَ وَ بَلَّغَ رِسَالَتَهُ وَ أَنَا عَلَى ذَلِكَ مِنَ الشَّاهِدِينَ، وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَكَيْفَ إِذَا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلَى هؤُلَاءِ شَهِيداً وَ قَالَ وَ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ وَ قَدْ صَدَقَهُ اللَّهُ وَ أَعْطَاهُ الْوَسِيلَةَ إِلَيْهِ وَ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ، فَقَالَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ، فَنَحْنُ الصَّادِقُونَ، وَ أَنَا أَخُوهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةَ، وَ الشَّاهِدُ مِنْهُ عَلَيْهِمْ بَعْدَهُ﴾. (2)

7- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: يَوْمَ نَأْتِي مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلَى هؤُلاءِ شَهِيداً؟ قَالَ: يَأْتِي النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله يَوْمَ الْقِيَامَةِ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ بِوَصِيِّ نَبِيهَا وَ أُوتِيَ بكَ يَا عَلِيُّ علیه السلام شَهِيداً [شَاهِداً] عَلَى أُمَّتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾. (3)

8- الحسين علیه السلام- ﴿الدَّيْلَمِيُّ فِى إِرْشَادِ الْقُلُوبِ، عَنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالَ: مَا دَخَلْتُ عَلَى أَبِي قَطُّ إِلَّا وَجَدْتُهُ بَاكِياً وَ قَالَ إِنَّ النَّبِي صلی الله علیه و آله بَكَى حِينَ وَصَلَ فِي قِرَاءَتِهِ فَكَيْفَ إِذَا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِيداً فَانْظُرُوا إِلَى الشَّاهِدِ كَيْفَ يَبْكِي وَ الْمَشْهُودِ عَلَيْهِمْ يَضْحَكُونَ وَ اللَّهِ لَوْ لَا الْجَهْلُ مَا ضَحِكَتْ سِنُّ فَكَيْفَ يَضْحَكُ مَنْ يُصْبِحُ وَ يُمْسِي وَ لَا يَمْلِكُ لِنَفْسِهِ وَ لَا يَدْرِي مَا يَحْدُثُ عَلَيْهِ مِنْ سَلْبِ نِعْمَةٍ أَوْ نُزُولِ نَقِمَةٍ أَوْ مُفَاجَاةِ مَيْتَةٍ وَ أَمَامَهُ يَوْمُ يَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِيباً يُشِيبُ الصَّغَارَ وَ يُسْكِرُ الْكِبَارَ وَ تُوضَعُ ذَوَاتِ الْأَحْمَالِ وَ مِقْدَارُهُ فِي عِظَمِ هَوْلِهِ خَمْسُونَ أَلْفَ سَنَةٍ فَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾. (4)

ص: 188

5- امام علی علیه السلام- ابو معمر سعدی گوید: امام علی علیه السلام در وصف روز قیامت فرمود: «در موضعی جمع می شوند که تمام خلق در آن جا به سخن آورده می شوند و احدی سخن نمی گوید مگر کسی که خدای رحمان به او اذن دهد و سخن درستی بگوید؛ پس رسولان ایستانده می شوند و مورد سؤال واقع می شوند و این سخن خداست به محمّد صلی الله علیه و آله که فرمود: «حال آن ها چگونه است آن روزی که از هر امتی، شاهد و گواهی [بر اعمالشان] می آوریم، و تو را نیز بر آنان گواه خواهیم آورد»؟ و رسول خدا صلی الله علیه و آله شهید بر گواهان است و شهدا همان رسولان علیهم السلام هستند».

6- امام علی علیه السلام- خداوند همان طور که به نوح علیه السلام و پیامبران بعد از او وحی فرستاد و همان طور که به موسی و عیسی علیهما السلام وحی فرستاد، به او (حضرت محمّد صلی الله علیه و آله) وحی کرد و او نیز [وحی] خدا را تصدیق نمود و رسالت او را به انجام رساند و من بر این مطلب گواهی می دهم. خدای تبارک و تعالی فرموده: ﴿فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلَى هؤُلاءِ شَهِيداً﴾ و نیز فرمود: ﴿كَفَى بِالله شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾؛ خدا و هر کس که از کتاب آگاهی داشته باشد، به شهادت میان من و شما کافی است. (رعد/43). خدای تعالی درست فرموده است و وسیله ی پیشرفت به سوی خدا را به او عطا فرموده سپس فرموده: ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا بترسید و با راستگویان باشید. (توبه/119). به خدا سوگند که ما صادقین و راستگویان هستیم و من برادر پیامبرم در دنیا و آخرت، گواه و شاهدی از طرف او بر مردم هستم.

7- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلاء شَهِيدًا﴾ پرسیدم، فرمود: «در روز قیامت، پیامبر صلی الله علیه و آله از هر امّتی شاهد آن امّت را می آورد که وصّی پیامبر آن امّت است و [پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید] ای علی علیه السلام! من تو را به عنوان شاهد امّتم می آورم».

8- امام حسین علیه السلام- هیچ وقت بر پدر بزرگوارم داخل نشدم مگر آن که حضرتش را (از خوف خدا) گریان می دیدم. و فرمود: جد بزرگوارم گریه سختی نمود هنگامی که این آیه نازل شد: ﴿فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلَى هؤُلاءِ شَهِيداً﴾ چگونه است حال مردم در قیامت زمانی که از هر طایفه شاهدی آوریم و تو را ای پیغمبر بر این امت به گواهی خواهیم. پس ای مردم نیک بنگرید چگونه شاهد می گرید و شما مردم که مشهود هستید می خندید، به خدا قسم اگر جهالت نباشد کسی لب به خنده نمی گشاید، جای بسی تعجّب است از کسانی که صبح می کنند و داخل در شب می شوند و حال آن که صاحب اختیار خود نیستند و نمی دانند با چه حوادثی روبرو خواهند شد که گاه می شود نعمت مالی و یا صحّت بدن از آنان سلب می گردد و گاه به مرگ مفاجات گرفتار می شوند، با وجود این لب بخنده می گشایند! گویی در پیش ندارند روزی را که برابر با پنجاه هزار سال (دنیا) است و اطفال از هول و وحشت آن پیر می شوند، و بیهوش می گردند بزرگان، و زنان آبستن سقط جنین می نمایند، إِنَّا الله وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ.

ص: 189

9- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ الشُّهَدَاءُ عَلَى شِيعَتِنَا وَ شِيعَتُنَا شُهَدَاءُ عَلَى النَّاسِ وَ بِشَهَادَةِ شِيعَتِنَا يُجْزَوْنَ وَ يُعَاقَبُونَ﴾. (1)

10- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِابْنِ مَسْعُودٍ اقْرَأْ عَلَى قَالَ فَفَتَحْتُ سُورَةَ النِّسَاءِ فَلَمَّا بَلَغْتُ فَكَيْفَ إِذَا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلَى هؤُلاءِ شَهِيداً رَأَيْتُ عَيْنَيْهِ تَدْرِفَانِ مِنَ الدَّمْعِ فَقَالَ لِي حَسْبُكَ الْآنَ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله اقْرَءُوا الْقُرْآنَ مَا ائْتَلَفَتْ عَلَيْهِ قُلُوبُكُمْ وَ لَانَتْ عَلَيْهِ جُلُودُكُمْ فَإِذَا اخْتَلَفْتُمْ فَلَسْتُمْ تَقْرَءُونَهُ﴾. (2)

11- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الْأَوْصِيَاءُ هُمْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ وُقُوفاً عَلَيْهِ، لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ، وَ لَا يَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا مَنْ أَنْكَرَهُمْ وَ أَنْكَرُوهُ، لِأَنَّهُمْ عُرَفَاءُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ، عَرَّفَهُمْ عَلَيْهِمْ عِنْدَ أَخْذِ الْمَوَاثِيقِ عَلَيْهِمْ، وَ وَصَفَهُمْ فِي كِتَابِهِ، فَقَالَ عَزَّوَجَلَ وَ عَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيمَاهُمْ وَ هُمُ الشُّهَدَاءُ عَلَى أَوْلِيَائِهِمْ، وَ النَّبِي صلی الله علیه و آله الشَّهِيدُ عَلَيْهِمْ، أَخَذَ لَهُمْ مَوَاثِيقَ الْعِبَادِ بِالطَّاعَةِ، وَ أَخَذَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله عَلَيْهِمُ الْمِيثَاقَ بِالطَّاعَةِ، فَجَرَتْ نُبُوَّتُهُ عَلَيْهِمْ، وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَل فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلَى هؤُلاءِ شَهِيدا﴾. (3)

* قوله تعالى: ﴿يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَديثاً﴾. ﴿42﴾

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي خُطْبَةٍ يَصِفُ هَوْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ خُتِمَ عَلَى الْأَفْوَاهِ فَلَا تَكَلَّمْ وَ قَدْ تَكَلَّمَتِ الْأَيْدِي وَ شَهِدَتِ الْأَرْجُلُ وَ نَطَقَتِ الْجُلُودُ بِمَا عَمِلُوا [فَ] لَا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثاً﴾. (4)

2- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثًا قَالَ: يَتَمَنَّى الَّذِينَ غَصَبُوا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَنْ تَكُونَ الْأَرْضُ ابْتَلَعَتْهُمْ فِي الْيَوْمِ الَّذِي اجْتَمَعُوا فِيهِ عَلَى غَصْبِهِ وَ أَنْ لَمْ يَكْتُمُوا مَا قَالَهُ رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله فِيهِ﴾. (5)

3- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿فانه لَا يَكْتُمُ شَيْءٌ عَنِ اللَّهِ تَعَالَى وَ لَكِنَّهُ فِي صَوَّرَةِ الْكِتْمَانِ﴾. (6)

ص: 190

9- امام صادق علیه السلام- ما شاهد و گواه شیعیان خود هستیم، و شیعیان ما گواهان مردمند، و مردمان دیگر با گواهی شیعیان ما پاداش و عذاب می بینند.

10- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله به ابن مسعود فرمود: «برایم قرآن بخوان». ابن مسعود می گوید: «سوره ی نساء را باز کردم و خواندم و وقتی به آیه: ﴿فَلَمَّا بَلَغْتُ فَكَيْفَ إِذَا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً﴾ رسیدم دیدم از دو چشم پیامبر صلی الله علیه و آله اشک می ریزد. و به من فرمود: «کافی است». و فرمود: «قرآن را چنان بخوانید که در قلبتان با آن انس بگیرد و با پوست و گوشتتان در آمیزد که اگر قرآن خواندنتان با این اوصاف متفاوت است، اصلاً قرآن نمی خوانید».

11- امام علی علیه السلام- اوصیاء علیهم السلام، صاحب صراط هستند، بر آن ایستاده اند و کسی وارد بهشت نمی شود، مگر آن که اوصیاء علیهم السلام او را بشناسند و آن ها او را بشناسند و کسی وارد جهنّم نمی شود، مگر آن که منکر اوصیاء علیهم السلام شود و آن ها او را نشناسند. زیرا خداوند، آن ها را در کتابش توصیف کرده است و می فرماید: همه را به نشانیشان می شناسند. (اعراف/46). آنان را بر پیروانشان و پیامبر صلی الله علیه و آله را بر آنان گواه و شاهد قرار داد؛ از بندگان برای پیامبر و اوصیاء علیهم السلام پیمان فرمانبرداری گرفت. پس نبوّت وی بر آنان نیز جاری گشت. در آیه ی شریفه چنین آمده است ﴿فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلاء شَهِيدًا﴾».

* در آن روز، آن ها که کافر شدند و با پیامبر به مخالفت برخاستند، آرزو می کنند [خاک بودند، و] با زمین یکسان می شدند. و [در آن روز]، نمی توانند سخنی را از خدا پنهان کنند. ﴿42﴾

1- امام علی علیه السلام- امیر المؤمنين علیه السلام در خطبه ای، وحشت روز قیامت را چنین توصیف فرمود: «بر دهان ها مُهر زده شده است و سخن نمی گویند. پس دست ها سخن می گویند، پاها شهادت می دهند، و پوست ها به آن چه انجام داده اند، زبان می گشایند؛ نمی توانند سخنی را از خدا پنهان کنند».

2- علیّ بن ابراهيم رحمة الله- يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَ عَصَوُاْ الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لَا يَكْتُمُونَ اللهَ حَدِيثًا کسانی که حقّ امیرالمؤمنین علیه السلام را غصب کرده اند، آرزو می کنند که ای کاش آن روز که بر غصبش هم رأی گشتند، زمین آن ها را می بلعید و ای کاش هرگز فرموده ی رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد علی علیه السلام را کتمان نمی کردند.

3- ابن عبّاس رحمة الله- هیچ گاه چیزی از خدا پنهان و کتمان نمی شود ولی منظور در این آیه، از کتمان، کاری است که ظاهرش کتمان از خدا باشد.

ص: 191

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ: إِذَا تَابَ الْعَبْدُ تَوْبَةً نَصُوحاً أَحَبَّهُ اللَّهُ فَسَتَرَ عَلَيْهِ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ فَقُلْتُ وَ كَيْفَ يَسْتُرُ عَلَيْهِ قَالَ يُنْسِي مَلَكَيْهِ مَا كَتَبَا عَلَيْهِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ يُوحِي إِلَى جَوَارِحِهِ اكْتُمِي عَلَيْهِ ذُنُوبَهُ وَ يُوحِي إِلَى بِقَاعِ الْأَرْضِ اكْتُمِي مَا كَانَ يَعْمَلُ عَلَيْكَ مِنَ الذُّنُوبِ فَيَلْقَى اللَّهَ حِينَ يَلْقَاهُ وَ لَيْسَ شَيْءٌ يَشْهَدُ عَلَيْهِ بِشَيْءٍ مِنَ الذُّنُوبِ﴾. (1)

* قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَ لا جُنُباً إِلاَّ عابِري سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَ إِنْ كُنتُمْ مَرْضى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لاً مَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صعيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُوراً﴾ ﴿43﴾

4- امام صادق علیه السلام- معاوية بن وهب گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: «هرگاه بنده توبه ی نصوح کند خداوند او را دوست دارد، و در دنیا و آخرت بر او پرده پوشی می کند، من عرض کردم: «چگونه بر او پرده پوشی می کند»؟ فرمود: «هر چه از گناهان که دو فرشته ی موکّل بر او برایش نوشته اند از یادشان می برد و به جوارح (و اعضای بدن) او وحی می فرماید که گناهان او را پنهان کنید، و به قطعه های زمین [که در آن جاها گناه کرده] وحی می فرماید: که پنهان دار آن چه از گناهان را بر روی تو کرده است، پس خدا را هنگام ملاقات او دیدار کند و چیزی که به ضرر اوبر گناهانش گواهی دهد، نیست».

* ای کسانی که ایمان آورده اید! در حال مستی به نماز [و جماعت در مسجد] نزدیک نشوید، تا بدانید چه می گویید؛ و همچنین در حالی که جُنُب هستید- مگر در حال عبور [از مسجد]- تا غسل کنید. و اگر بیمارید، یا مسافر، و یا یکی از شما از محل پستی آمده [و قضای حاجت کرده]، و یا با زنان آمیزش جنسی داشته اید، و در این حال، آب [برای وضو یا غسل] نیافتید، بر زمین پاکی تیمّم کنید؛ [به این طریق که] صورت ها و دست هایتان را با آن مسح نمایید. خداوند، بخشنده و آمرزنده است. ﴿43﴾

5-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِذَا نَعَسَ أَحَدُكُمْ وَ هُوَ يُصَلَّى فَلْيَنْصَرِفْ لَعَلَّهُ يَدْعُو عَلَى نَفْسِهِ وَ هُوَ لَا يُدْرَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ أَوْ حَتَّى تُمَيِّرُوا مَا تَقُولُونَ مِنَ الْكَلَامِ﴾. (1)

6-1- الكاظم علیه السلام ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَ أَنتُمْ سُکاری قَالَ هَذَا قَبْلَ أَنْ يُحَرِّمَ الْخَمْرُ﴾. (2)

7-1-الرّسول صلی الله علیه و آله ﴿مَنْ بَات سَكْرانَ عَايَنَ مَلَكَ الْمَوْتِ سَكْرَانَ وَ دَخَلَ الْقَبْرَ سَكْرَانَ وَ يُوقَفُ بَيْنَ يَدَى اللَّهِ سَكْرَانَ فَيَقُولُ اللَّهُ لَهُ مَا لَكَ فَيَقُولُ أَنَا سَكْرَانُ فَيَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهَذَا أَمَرْتُكَ اذْهَبُوا بِهِ إِلَى سَكْرَانَ فَيُذْهَبُ إِلَى جَبَلٍ فِي وَسَطِ جَهَنَّمَ فِيهِ عَيْنُ تُجْرِي مِدَّةً وَ دَماً لَا يَكُونُ طَعَامُهُ وَ شَرَابُهُ إِلَّا مِنْهُ و قال الله تعالى لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَ أَنْتُمْ سُكَارَى﴾. (3)

5-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- وقتی یکی از شما خوابش می آید و در حالت چرت زدن است و نماز می خواند، از نماز منصرف شود که شاید در نماز چیزی بخواهد که به ضررش باشد و نفهمد،[و چنین کنید] حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ یعنی تشخیص دهید که چه بر زبان می آورید.

6-1- امام کاظم علیه السلام- محمّد بن فضیل از امام کاظم علیه السلام نقل می کند که در مورد آیه: ﴿لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلَاةَ وَ أَنتُمْ سُكَارَی﴾ فرمود: «این آیه مربوط به قبل از تحریم شراب است».

7-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- هر کس در حالی که مست است شب را سحر کند، ملک الموت را در حالی ملاقات می کند که مست است و داخل قبر می شود در حالی که مست است و در قیامت در برابر خدا می ایستد در حالی که مست است و خدا به او می گوید تو را چه می شود [و این چه حالتی است که داری]؟ او می گوید: «من مست هستم». پس خدا به او می فرماید: «امر می کنم که او را به منطقه ی سکران ببرید، پس او را به کوهی وسط جهنّم می برند که در آن چشمه ای است که از آن چرک و خون جاری است و در آن جا غذا و نوشیدنی ای جز آن نیست و خداوند فرمود: ﴿لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُكارى﴾».

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ جَمِيلٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْجُنُبِ يَجْلِسُ فِي الْمَسَاجِدِ؟ قَالَ لَا وَ لَكِنْ يَمُرُّ فِيهَا كُلَّهَا إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ وَ مَسْجِدَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله﴾. (1)

5-2- الباقر علیه السلام- ﴿إِذَا كَانَ الرَّجُلُ نَائِماً فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَوْ مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَاحْتَلَمَ فَأَصَابَتْهُ جَنَابَةُ فَلْيَتَيَمَّمْ وَ لَا يَمُرَّ فِي الْمَسْجِدِ إِلَّا مُتَيَمَّماً وَ لَا بَأْسَ أَنْ يَمُرَّ فِي سَائِرِ الْمَسَاجِدِ وَ لَا يَجْلِسُ فِي شَيْءٍ مِنَ الْمَسَاجِدِ﴾. (2)

4-2- امام صادق علیه السلام- جمیل گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد کسی که جنب باشد و در مساجد بنشیند، سؤال کردم. فرمود: «نباید بنشیند، امّا می تواند از آن ها عبور کند، به استثنای مسجد الحرام و مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله».

5-2- امام باقر علیه السلام- در صورتی که مردی در مسجد الحرام یا مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله خوابیده باشد، محتلم شود و دچار جنابت شود، باید تیمّم کند و از مسجد بدون تیمّم گذر نکند. امّا عبور از سایر مساجد برای او اشکالی ندارد و نباید در مساجد بنشیند.

2-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: التَّيَمُّمُ بِالصَّعِيدِ لِمَنْ لَمْ يَجِدِ الْمَاءَ كَمَنْ تَوَضَّأَ مِنْ غَدِيرٍ مِنْ مَاءٍ أَلَيْسَ اللَّهُ يَقُولُ فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً قَالَ قُلْتُ فَإِنْ أَصَابَ الْمَاءَ وَ هُوَ فِي آخِرِ الْوَقْتِ قَالَ فَقَالَ قَدْ مَضَتْ صَلَاتُهُ قَالَ قُلْتُ لَهُ فَيُصَلِّي بِالتَّيَمُّمِ صَلَاةً أُخْرَى قَالَ إِذَا رَأَى الْمَاءَ وَ كَانَ يَقْدِرُ عَلَيْهِ انْتَقَضَ التَّيَمُّمُ﴾. (1)

3-4- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: سَالَتْ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنِ التَّيَمُّمِ؟ فَضَرَبَ بِيَدَيْهِ عَلَى الْأَرْضِ ثُمَّ رَفَعَهُمَا فَنَفَضَهُمَا ثُمَّ مَسَحَ بِهِمَا جَبْهَتَهُ وَ كَفَّيْهِ مَرَّةً وَاحِدَةً﴾. (2)

4-4- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي طَلْحَةَ قَالَ: سَأَلْتُ عَبْداً صَالِحاً علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَوْ لا مَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً مَا حَدُّ ذَلِكَ قَالَ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا بِشِرَاءٍ أَوْ بِغَيْرِ شِرَاءٍ إِنْ وُجِدَ قَدْرَ وُضُوءٍ بِمِائَةِ أَلْفٍ أَوْ بِأَلْفٍ وَ كَمْ بَلَغَ قَالَ ذَلِكَ عَلَى قَدْرِ جِدَتِهِ﴾. (3)

5-4- الصّادق علیه السلام- ﴿الصَّعِيدُ الْمَوْضِعُ الْمُرْتَفِعُ وَ الطَّيِّبُ الْمَوْضِعُ الَّذِي يَنْحَدِرُ عَنْهُ الْمَاءِ﴾. (4)

6-4- الباقر علیه السلام- ﴿فَرَضَ اللَّهُ الْغَسْلَ عَلَى الْوَجْهِ وَ الذَّرَاعَيْنِ وَ الْمَسْحَ عَلَى الرَّأْسِ وَ الْقَدَمَيْنِ فَلَمَّا جَاءَ حَالُ السَّفَرِ وَ الْمَرَضِ وَ الضَّرُورَة وَضَعَ اللَّهُ الْغَسْلَ وَ أَثْبَتَ الْغَسْلَ مَسْحاً فَقَالَ وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدُ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لا مَسْتُمُ النِّسَاءَ إِلَى وَ أَيْدِيكُمْ مِنْهُ﴾. (5)

7-4- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنَ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ احْتَاجَ إِلَى الْوُضُوءِ لِلصَّلَاةِ وَ هُوَ لَا يَقْدِرُ عَلَى الْمَاءِ فَوَجَدَ قَدْرَ مَا يَتَوَضَّأَ بِهِ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ أَوْ بِأَلْفِ دِرْهَمٍ وَ هُوَ وَاجِدٌ لَهَا يَشْتَرِى وَ يَتَوَضَّأَ أَوْ يَتَيَمَّمْ قَالَ لَا بَلْ يَشْتَرِي قَدْ أَصَابَنِي مِثْلَ هَذَا فَاشْتَرَيْتْ وَ تَوَضَّأْتُ وَ مَا يُشْتَرَى بِذَلِكَ مَالُ كَثِيرُ﴾. (6)

* قوله تعالى: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصيباً مِنَ الْكِتَابِ يَشْتَرُونَ الضَّلَالَةَ وَ يُرِيدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِيلَ﴾ ﴿44﴾

ص: 198

2-4- امام صادق علیه السلام- ابوایّوب نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: «تیمّم با خاک برای کسی که آب پیدا نکند، مانند کسی است که با آب برکه وضو گرفته باشد. مگر خداوند نفرموده است: ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعيدًا طَيِّبًا﴾»! گفتم: «چنان چه در پایان وقت به آب دست یابد، چه»؟ فرمود: «نمازش گذشته است». گفتم: «آیا با آن تیمّم، می تواند نماز دیگری بخواند»؟ فرمود: «اگر آب ببیند و توانایی به دست آوردن آن را داشته باشد، تیمّم او باطل می شود».

3-4- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد تیمّم پرسیدم؛ دو دست خود را بر زمین کوبیده، بعد آن ها را بالا آورد و تکان داد و پس از آن، با دست های خویش، پیشانی و کف دستان خود را یک بار، مسح کرد.

4-4- امام کاظم علیه السلام- حسین بن ابی طلحه گوید: از امام کاظم علیه السلام در مورد آیه: ﴿أَوْ لَأَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُوا مَاء فَتَيَمَّمُوا صَعيدًا طَيِّبًا﴾ پرسیدم: «که حدّ و مرز آن کدام است، منظور از اگر آب نیافتید، از طریق خریدن یا غیر از خریدن است؟ در صورتی که به اندازه ی وضو یافت شد، با چه قیمتی خریداری کند؟ هزار، صد هزار، چقدر»؟ فرمود: «به اندازه ی توان و استطاعتش».

5-4- امام صادق علیه السلام- صَعيدًا جای بلند است و طَیَّبًا جایی است که آب از آن جا سرازیر می شود.

6-4- امام باقر علیه السلام- خداوند [وضو را به این شکل] واجب کرده که صورت و دست از آرنج تا نوک دست شسته شود و سر و دو پا مسح شود امّا اگر [فرد] در حالت مسافرت [که آب نیز در دسترس نباشد] یا مرض یا ضرورت باشد، خداوند حکم شستن (وضو) را از گردن او برداشته و (حکم تیمّم را واجب گرداند) و به جای شستن مسح را واجب کرده سپس فرموده: ﴿وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لا مَسْتُمُ النِّسَاءَ إِلَى وَ أَيْدِيكُمْ مِنْهُ﴾.

7-4- امام کاظم علیه السلام- صفوان گوید: از امام کاظم علیه السلام در مورد مردی پرسیدم: «برای نماز به وضو احتیاج داشت، امّا آب نمی یافت، به قیمت صد یا هزار درهم، به مقدار وضویش آب پیدا کرد.آیا آب را بخرد و با آن وضو بسازد، یا تیمّم کند»؟ حضرت فرمود: «نه، بلکه باید خریداری نماید. برای من نیز شبیه این مسأله پیش آمد؛ آب خریداری کردم و وضو گرفتم، امّا معمولاً پول زیادی بابت آن پرداخت نمی شود».

* آیا ندیدی کسانی را که بهره ای از کتاب آسمانی به آن ها داده شده است، [به جای این که از آن، برای هدایت خود و دیگران استفاده کنند، برای خویش] گمراهی می خرند، و می خواهند شما نیز گمراه شوید؟! ﴿44﴾

ص: 199

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَشْتَرُونَ الضَّلَالَةَ يَعْنِي ضَلُّوا فِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ يُرِيدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِيلَ يَعْنِي أَخْرَجُوا النَّاسَ مِنْ وَ لَايَةِ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ اللهُ أَعْلَمُ بِأَعْدائِكُمْ وَ كَفَى بِاللَّهِ وَلِيًّا وَ كَفَى بِاللَّهِ نَصِيرًا﴾ ﴿45﴾

1- علی بن ابراهيم رحمة الله- ﴿نَزَلَتْ فِي الْيَهُودِ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿مِنَ الَّذِينَ هَادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ يَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَيْنا وَ اسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ وَ رَاعِنَا لَيًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِي الدِّينِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قَالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنَا وَ اسْمَعُ وَ انْظُرْنا لَكَانَ خَيْراً هُمْ وَ أَقْوَمَ وَ لكِنْ لَعَنَهُمُ اللهُ بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلاً﴾ ﴿46﴾

1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿نَزَلَتْ فِي الْيَهُودِ﴾. (3)

2- الكاظم علیه السلام- ﴿فَكَانَتْ هَذِهِ اللَّفْظَةُ رَاعِنَا مِنْ الْفَاظِ الْمُسْلِمِينَ الَّذِينَ يُخَاطِبُونَ بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَقُولُونَ رَاعِنَا أَىِ ارْعَ أَحْوَالَنَا وَ اسْمَعْ مِنَّا نَسْمَعْ مِنْكَ وَ كَانَ فِي لُغَةِ الْيَهُودِ اسْمَعْ لَا سَمِعْتَ فَلَمَّا سَمِعَ الْيَهُودُ الْمُسْلِمِينَ يُخَاطِبُونَ بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَقُولُونَ رَاعِنَا وَ يُخَاطِبُونَ بِهَا قَالُوا كُنَّا نَشْتِمُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله إِلَى الْآنِ سِرُاً فَتَعَالَوْا الْآنَ نَشْتِمُهُ جَهْراً وَ كَانُوا يُخَاطِبُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ يَقُولُونَ رَاعِنَا يُرِيدُونَ شَتْمَهُ فَتَفَطَّنَ لَهُمْ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ الْأَنْصَارِيُّ فَقَالَ يَا أَعْدَاءَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ لَعْنَةُ اللَّه أرَاكُمْ تُريدُونَ سَبَّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تُوَهَّمُونَا أَنَّكُمْ تَجْرُونَ فِي مُخَاطَبَتِهِ مَجْرَانَا وَ اللَّهِ لَا سَمِعْتُهَا مِنْ أَحَدٍ مِنْكُمْ إِلَّا ضَرَبْتُ عُنُقَهُ وَ لَوْلَا أَنِّي أَكْرَهُ أَنْ أَقْدِمَ عَلَيْكُمْ قَبْلَ التَّقَدُّمِ وَ الِاسْتِئْذَانِ لَهُ وَ لِأَخِيهِ وَ وَصِيَّهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام الْقَيَّمِ بِأمُورِ الْأُمَّةِ نَائِباً عَنْهُ لَضَرَبْتُ عُنْقَ مَنْ قَدْ سَمِعْتُهُ مِنْكُمْ يَقُولُ هَذَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مِنَ الَّذِينَ هَادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ يَقُولُونَ سَمِعْنَا وَ عَصَيْنَا وَ اسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنَا لَيًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِي الدِّينِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قَالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَكَانَ خَيْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ وَ لكِنْ لَعَنَهُمُ اللهُ بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا وَ أَنْزَلَ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ لَا تَقُولُوا راعِنا

ص: 200

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در مورد آیه: ﴿یَشْتَرُونَ الضَّلالَةَ﴾؛ منظور این است که در موضوع امیرالمؤمنین علیه السلام گمراه شدند. وَ يُرِيدُونَ أَن تَضِلُّواْ السَّبِيلَ یعنی مردم را از ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام خارج کردند.

* خدا دشمنان شما را بهتر می شناسد؛ [و آن ها نمی توانند زیانی به شما برسانند]. و کافی است که خدا ولیّ شما باشد؛ و کافی است که خدا یاور شما باشد. ﴿45﴾

1- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- این آیه در مورد یهود نازل شده است.

* بعضی از یهود، سخنان را از موردش، تحریف می کنند؛ و [به جای این که بگویند: «شنیدیم و اطاعت کردیم»]، می گویند: «شنیدیم و مخالفت کردیم و [نیز می گویند]: بشنو که هرگز نشنوی! [و از روی تمسخر می گویند]: راعنا [ما را تحمیق کن تا با زبان خود، حقایق را تحریف کنند و به آیین خدا، طعنه زنند. ولی اگر آن ها [به جای این همه لجاجت] می گفتند: «شنیدیم و اطاعت کردیم؛ و سخنان ما را بشنو و به ما مهلت ده [تا حقایق را درک کنیم]»، برای آنان بهتر، و استوارتر بود. ولی خداوند، آن ها را به سبب کفرشان، از رحمت خود دور ساخته است؛ از این رو جز عدّه کمی ایمان نمی آورند. ﴿46﴾

1- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- این آیه در مورد یهود نازل شده است.

2- امام کاظم علیه السلام- واژه ی رَاعنا از الفاظی بود که مسلمانان برای مخاطب قرار دادن رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن استفاده می کردند و يَقُولُونَ رَاعِنَا معنی آن؛ به احوال ما رسیدگی بفرما و از ما بشنو، همچنان که ما از شما می شنویم، می باشد. این واژه در زبان یهود به معنی؛ بشنو، کر شوی، بود. هنگامی که یهودیان شنیدند که مسلمانان پیامبر صلی الله علیه و آله را با واژه ی رَاعنا مخاطب قرار می دهند، گفتند: «پیش از این، ما محمّد صلی الله علیه و آله را مخفیانه دشنام می دادیم، امّا اکنون می توانیم آشکارا او را دشنام دهیم». پس یهودیان با رَاعنا پیامبر صلی الله علیه و آله را خطاب می کردند و قصد آنان دشنام بود. سعد بن معاذ انصاری، به نیّت پلید آن ها پی برد و گفت: «ای دشمنان خدا! لعنت خدا بر شما باد، می بینم قصد دارید به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آشکارا دشنام دهید در حالی که ما را به این گمان بیندازید که دارید با استفاده از شیوه ی مخاطبه ما با رسول خدا صلی الله علیه و آله، او را خطاب می کنید. به خدا سوگند اگر از این پس، این واژه را از هر کدام از شما بشنوم، گردنش را خواهم زد و اگر از این اکراه نداشتم که بدون کسب اجازه از آن حضرت و از نایب و برادر او علیّ بن ابی طالب علیه السلام کاری انجام دهم، گردن هر کدام از شما که قبل از این هم این واژه را از او شنیده بودم، می زدم. پس خداوند این آیه را نازل فرمود: ﴿مِّنَ الَّذِينَ هَادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عن مَوَاضِعهِ وَ يَقُولُونَ سَمِعْنَا وَ عَصَيْنَا وَ اسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعِ وَ رَاعَنَا لَيًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعنًا فِي الدِّينِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قَالُوا سَمِعنَا وَ أَطَعنَا وَ اسْمَع وَ انظُرْنَا لَكَانَ خَيْرًا لهُمْ وَ أَقْوَمَ وَلَكِن لَّعَنَهُمُ اللهُ بِكُفْرِهِمْ فَلاَ يُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِيلاً﴾. و فرمود: ای کسانی که ایمان آورده اید، مگویید «راعنا». (بقره/104). دشمنان شما از قوم یهود از این واژه برای دشنام به پیامبر صلی الله علیه و آله و شما

ص: 201

فَإِنَّهَا لَفْظَةٌ يَتَوَصَّلُ بِهَا أَعْدَاؤُكُمْ مِنَ الْيَهُودِ إِلَى سَبِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَبِّكُمْ وَ شَتْمِكُمْ وَ قُولُوا انْظُرْنَا أَیْ قُولُوا بِهَذِهِ اللَّفْظَةِ لَا بِلَفْظَةِ رَاعِنَا فَإِنَّهُ لَيْسَ فِيهَا مَا فِي قَوْلَكُمْ رَاعِنَا وَ لَا يُمْكِنُهُمْ أَنْ يَتَوَصَّلُوا بِهَا إِلَى الشَّتْمِ كَمَا يُمْكِنُهُمْ بِقَوْلِكُمْ رَاعِنَا وَ اسْمَعُوا إِذَا قَالَ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَوْلًا وَ أَطِيعُوا وَلِلْكَافِرِينَ يَعْنِي الْيَهُودَ الشَّاتِمِينَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَذَابٌ أَلِيمٌ وَجِيعُ فِي الدُّنْيَا إِنْ عَادُوا لِشَتْمِهِمْ وَ فِي الْآخِرَةِ بِالْخُلُودِ فِي النَّارِ﴾. (1)

3- ابن عباس رحمة الله- ﴿إِذَا سَبَّهُ بِالْقَبِيحِ اسْمَعْ لَا أَسْمَعَكَ اللَّهُ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنَا مُصَدِّقاً لِمَا مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِها أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ وَ كَانَ أَمْرُ الله مَفْعُولاً﴾ ﴿47﴾

استفاده می کنند و به جای آن بگویید: «و بگویید انظرنا. (بقره/104)». به معنی شنیدیم و اطاعت کردیم، از این پس واژه ی انظُرْنَا را به کار برید و واژه ی رَاعنَا را رها کنید. چون مانند لفظ رَاعنَا نمی توانند از آن سوء استفاده کنند. و [این توصیه را] بشنوید. (بقره/104). هر چه رسول خدا صلی الله علیه و آله به شما می گوید، بشنوید و اطاعت کنید و منظور از وَ لِلكَافِرِینَ؛ یعنی یهودیان دشنام دهنده به رسول خدا صلی الله علیه و آله و منظور از عذَابٌ أَلِیمٌ؛ یعنی دردی سخت در دنیا و درصورت تکرار دشنام، در آخرت، آتش جهنّم ابدی در انتظار آن هاست».

3- ابن عبّاس رحمة الله- وقتی عرب می خواست به کسی فحش دهد [نفرین می کرد و] می گفت: «خدا به حرفت گوش ندهد، گوش کن».

* ای کسانی که کتاب آسمانی به شما داده شده! به آن چه [بر پیامبر خود نازل کردیم- و هماهنگ با نشانه هایی است که با شماست- ایمان بیاورید، پیش از آن که صورت [انسانی] گروهی را محو کنیم، سپس به پشت سر بازگردانیم، یا آن ها را از رحمت خود دور سازیم، همان گونه که «اصحاب سبت» (گروهی از تبهکاران بنی اسرائیل) را از رحمت خود دور ساختیم؛ و فرمان خدا، در هر حال انجام شدنی است. ﴿47﴾

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿فَنَرُدَّها عَلَى أَدْبَارِهَا فِي ضَلَالَتِهَا ذَمّاً لَهَا بِأَنَّهَا لَا تُفْلِحُ أَبَداً﴾. (1)

2-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قال رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله في خطبة الغدير:... مَعَاشِرَ النَّاسِ آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَتَرُدَّها عَلَى أَدْبَارِها مَعَاشِرَ النَّاسِ النُّورُ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي مَسْلُوك ثُمَّ فِي عَلِيًّ ثُمَّ فِي النَّسْلِ مِنْهُ إِلَى الْقَائِمِ الْمَهْدِیَّ الَّذِي يَأْخُذُ بِحَقِّ اللَّهِ وَ بِكُلِّ حَقٌّ هُوَ لَنَا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَدْ جَعَلَنَا حُجَّةً عَلَى الْمُقَصِّرِينَ وَ الْمُعَانِدِينَ وَ الْمُخَالِفِينَ وَ الْخَائِنِينَ وَ الْآثِمِينَ وَ الظَّالِمِينَ وَ الْغَاصِينَ مِنْ جَمِيعِ الْعَالَمِينَ﴾. (2)

3-3- الباقر علیه السلام- ﴿يَبْعَثُ السُّفْيَانِيُّ جَيْشَاً إِلَى الْكُوفَةِ وَ عِدَّتُهُمْ سَبْعُونَ أَلْفَا فَيُصِيبُونَ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَةِ قَتْلًا وَ صَلْباً وَ سَبْياً فَبَيْنَا هُمْ كَذَلِكَ إِذْ أَقْبَلَتْ رَايَاتُ مِنْ قِبَلِ خُرَاسَانَ تَطْوِي الْمَنَازِلَ طَيّاً حَثِيثاً وَ مَعَهُمْ نَفَرُ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف ثُمَّ يَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ مَوَالِي أَهْلِ الْكُوفَةِ فِي ضُعَفَاءَ فَيَقْتُلُهُ أَمِيرُ جَيْشِ السُّفْيَانِيَّ بَيْنَ الْحِيرَةِ وَ الْكُوفَةِ وَ يَبْعَثُ السُّفْيَانِيُّ بَعْثاً إِلَى الْمَدِينَةِ فَيَنْفِرُ الْمَهْدِيُّ مِنْهَا إِلَى مَكَّةَ فَيَبْلُغُ أَمِيرَ جَيْشِ السُّفْيَانِيَّ أَنَّ الْمَهْدِيَّ قَدْ خَرَجَ إِلَى مَكَّةَ فَيَبْعَثْ جَيْشاً عَلَى أَثَرِهِ فَلَا يُدْرَكُهُ حَتَّى يَدْخُلَ مَكَّةَ خَائِفاً يَتَرَقَبُ عَلَى سُنَّة مُوسَى بْن عِمْرَانَ علیه السلام قَالَ وَ يَنْزِلُ أَمِيرُ جَيْشِ السُّفْيَانِيُّ الْبَيْدَاءَ فَيُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ يَا بَيْدَاءُ أَبِيدِي الْقَوْمَ فَيُخْسَفُ بِهِمْ فَلَا يُفْلِتُ مِنْهُمْ إِلَّا ثَلَاثَةٌ نَفَرٍ يُحَوِّلُ اللَّهُ وُجُوهَهُمْ إِلَى أَقْفِيَتِهِمْ وَ هُمْ مِنْ كَلْبَ وَ فِيهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنا مُصَدِّقاً لِما مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهَا فَنَرُدَّها عَلَى أَدْبَارِها﴾. (3)

4-3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرِ الْجَعْفِىَّ قَالَ قَالَ لِي أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فِي حَدِيثٍ لَهُ طَوِيلٍ: يَا جَابِرٌ أَوَّلُ أَرْضِ الْمَغْرِبِ تَخْرَبُ أَرْضُ الشَّامِ يَخْتَلِفُونَ عِنْدَ ذَلِكَ عَلَى رَايَاتٍ ثَلَاثَ: رَايَةِ الْأَصْهَبِ وَ رَايَةِ الْأَبْقَعَ وَ رَايَة السُّفْيَانِيَّ فَيَلْتَقِي السُّفْيَانِيُّ بِالْأَبْقَعِ فَيَقْتَتِلُونَ فَيَقْتُلُهُ وَ مَنْ مَعَهُ، وَ رَايَةِ الْأَصْهَبِ ثُمَّ لَا يَكُونَ لَهُمْ هَمَّ إِلَّا الْإِقْبَالَ نَحْوَ الْعِرَاقِ يَمُرُّ جَيْشُهُ بِقِرْقِيسِيَاءَ فَيَقْتَتِلُونَ بِهَا مِائَةً أَلْفٍ مِنَ الْجَبَّارِينَ، وَ يَبْعَثُ السُّفْيَانِيُّ جَيْشاً إِلَى الْكُوفَةِ وَ عِدَّتْهُمْ سَبْعُونَ أَلْفَاً فَيُصِيبُونَ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَةِ قَتْلًا وَ صُلْباً وَ سَبْياً فَبَيْنَا هُمْ كَذَلِكَ إِذْ أَقْبَلَتْ رَايَاتُ مِنْ نَاحِيَةِ خُرَاسَانَ تَطْوِى الْمَنَازِلَ طَيَّاً حَثِيثًا وَ مَعَهُمْ نَفَرُ

ص: 204

1-3- امام باقر علیه السلام- ﴿فَنَرُدَّها عَلَى أَدْبارِها﴾ یعنی او را به آن تاریکی که در آن بود [که کفر باشد] باز می گردانیم که این بازگشت یک ذم و سرزنش برای اوست زیرا دیگر او هیچ گاه اصلاح نمی شود.

2-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه ی غدیر فرمود:... «ای گروه مردم! به خدا و پیامبرش و نوری که با او نازل شده- قرآن- ایمان بیاورید پیش از آن که صورت [انسانی] گروهی را محو کنیم، سپس به پشت سر بازگردانیم. ای گروه مردم! نور خداوند در من راه یافته، سپس در علی علیه السلام، و پس از آن در نسل او تا قائم مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف جاری خواهد بود، مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف که حقّ خدا و هر حقّی را می گیرد، از ماست، زیرا خداوند ما را حجّتی بر اهل تقصیر و عناد و خلاف و خیانت و گناه و ستم و خلاصه بر همه ی جهانیان قرار داده است».

3-3- امام باقر علیه السلام- سفیانی سپاهی هفتاد هزار نفره به سوی کوفه گسیل می دارد. این سپاه به قتل و به صلیب کشیدن و اسیر کردن اهالی کوفه می پردازد. زمانی که آن ها به این اعمال مشغولند، پرچم هایی از سوی خراسان، پیش می آیند و منزل ها را به سرعت طی می کنند و همراه آنان جمعی از یاران قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند. یک نفر از موالی کوفه با گروهی ضعیف، قیام می کند که فرمانده لشکر سفیانی، او را بین حیره و کوفه به شهادت می رساند. سفیانی، جمعی را به سمت مدینه می فرستد. مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از مدینه به سوی مکّه خارج می شود، این خبر به فرمانده ی سپاه سفیانی می رسد که مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از مدینه خارج شده است و به مکّه می رود؛ پس سپاهی را به دنبال او اعزام می کند، امّا قبل از رسیدن سپاه، بر اساس سنّت موسی بن عمران علیه السلام، ترسان و منتظر، وارد مکّه می شود و فرمانده ی سپاه سفیانی در بیابان بیداء فرود می آید. در این هنگام، ندا دهنده ای از آسمان ندا می دهد: «ای بیابان! این قوم را نابود کن، و بیابان آن ها را می بلعد، به طوری که هیچ کس جز سه نفر جان سالم به در نمی برند. خداوند چهره ی این سه نفر را به پشت سرشان برمی گرداند. آن ها از قبیله ی کلب هستند، این آیه در مورد این سه نفر نازل شد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لَّما مَعكُم مِّن قَبْل أَن نَّطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِهَا﴾».

4-3- امام باقر علیه السلام- جابر جعفی گوید: امام باقر علیه السلام در حدیثی طولانی به من فرمود: «ای جابر! [در آن سال اختلاف بسیاری در هر بخشی از نواحی غربی پدید خواهد آمد]. نخستین سرزمینی که خراب می شود شام است. در آن هنگام مردم سه گروه خواهند شد و زیر سه پرچم گرد خواهند آمد: اوّل پرچم سرخ و سفید، دوّم پرچم سیاه و سفید و سوّم پرچم سفیانی. آن گاه سفیانی با پرچمدار سیاه و سفید برخورد می کند و با یکدیگر نبرد می نمایند، و او و تمامی همراهانش را به قتل می رساند. آن گاه سفیانی شخص سرخ و سفید را می کشد، و دیگر هدفی نخواهد داشت جز این که به سوی عراق پیشروی کند. لشکریانش از قرقیسیا می گذرند و صدها هزارتن از گردنکشان را در آن جا می کشند. سفیانی لشکری به سوی کوفه می فرستد که تعداد آن ها هفتاد هزار مرد جنگی است. پس آن ها به کشتن و دار زدن و اسیر کردن اهل کوفه می پردازند. در همین اثناء که سرگرم این فجایع هستند پرچم هایی از ناحیه ی خراسان بلند می شود که به سرعت منزل ها را پشت سر می گذارند، و چندتن از اصحاب حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف با ایشان هستند. سپس مردی از غلامان اهل کوفه با عدّه ای از افراد ضعیف خروج می کند

ص: 205

مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف يَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ مَوَالِي أَهْلِ الْكُوفَةِ فِي ضُعَفَاءَ فَيَقْتُلُهُ أَمِيرُ جَيْشِ السُّفْيَانِيَّ بَيْنَ الْحِيرَةِ وَ الْكُوفَةِ وَ يَبْعَثُ السُّفْيَانِيُّ بَعْثاً إِلَى الْمَدِينَةِ فَيَنْفَرُ الْمَهْدِيُّ عجل الله تعالی فرجه الشریف مِنْهَا إِلَى مَكَّةَ فَيَبْلُغُ أمِيرَ جَيْشَ السُّفْيَانِيَّ أَنَّ الْمَهْدِيَّ عجل الله تعالی فرجه الشریف قَدْ خَرَجَ مِنَ الْمَدِينَة فَيَبْعَثُ جَيْشَاً عَلَى أَثَرِهِ فَلَا يُدْرِكُهُ حَتَّى يَدْخُلَ مَكَّةَ خَائِفاً يَتَرَقَّبُ عَلَى سُنَّةِ مُوسَى بْن عِمْرَانَ علیه السلام، قَالَ وَ يَنْزِلُ أَمِيرُ جَيْشَ السُّفْيَانِيَّ الْبَيْدَاءَ فَيُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ يَا بَيْدَاءُ أَبِيدِي بِالْقَوْمِ فَيَخْسِفُ بِهِمُ الْبَيْدَاءُ، فَلَا يُفْلِتُ مِنْهُمْ إِلَّا ثَلَاثَةُ نَفَرٍ يُحَوِّلُ اللَّهُ وُجُوهَهُمْ فِي أَقْفِيَتِهِمْ وَ هُمْ مِنْ كَلْبٍ وَ فِيهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا أَنزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَعْنِي الْقَائِمَ عجل الله تعالی فرجه الشریف مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهَاً فَنَرُدَّها عَلَى أَدْبَارِهَا﴾. (1)

که فرماندهی لشکر سفیانی او را بین حیره و کوفه به قتل می رساند. آنگاه سفیانی گروهی را به مدینه می فرستد، پس حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از آن جا به سوی مکّه کوچ می کند. به فرماندهی لشکر سفیانی خبر می رسد که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از مدینه خارج گردیده، لذا سپاهی در پی آن بزرگوار روانه می سازد که به او نمی رسند تا این که آن حضرت با بیم و هراس همچون موسی بن عمران علیه السلام به مکّه داخل می شود». امام باقر علیه السلام فرمود: «و فرمانده و لشکریان سفیانی در بیابان بیداء فرود می آیند، پس منادی از آسمان بانگ می زند: ای بیداء! این قوم را نابود کن، و زمین بیداء آن ها را به کام خود فرو می برد. جز سه تن کسی از آن ها جان سالم بدر نمی برد. خداوند صورت های آن سه را به پشت بر می گرداند. و آنان از قبیله ی کلب می باشند که درباره ی آن ها این آیه نازل شده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لَّما مَعَكُم مِّن قَبْلِ أَن نَّطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِهَا﴾.

سَأَلُوا رَبَّهُمْ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ علیهم السلام لَعَصَمَهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ يُلْهِمْهُمْ ذَلِكَ وَ لَمْ يُوَفِّقْهُمْ لَهُ فَجَرَتْ مَعْلُومَاتُ اللَّهِ فِيهِمْ عَلَى مَا كَانَ سُطِرَ فِي اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ﴾. (1)

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْماً عَظِيماً﴾ ﴿48﴾

افرادی که در حکم روز شنبه تعدّی کردند، هنگامی که دچار گناه شدندشان و جایگاه محمّد و آلش علیهم السلام را وجیه نزد خدا قرار می دادند، حتماً خدا آن ها را از آن عذاب مصون می داشت امّا خدای این معنا را به آن ها الهام نکرد و به این کار موفّق نشدند سپس آن چه که در لوح محفوظ نوشته شده و نزد خدا معلوم و حتمی است در مورد آن ها اجرا شد».

* خداوند [هرگز] شرک به او را نمی بخشد؛ و کم تر از آن را برای هرکس بخواهد [و شایسته بداند] می بخشد. و آن کس که برای خدا، همتایی قرار دهد، گناه بزرگی مرتکب شده است. ﴿48﴾

يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتامى ظُلْماً إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَاراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً وَ قَالَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا زَحْفاً فَلَا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبَارَ... وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِيَ مِنَ الرِّبا... وَ رَمْیُ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ وَ قَتْلُ مُؤْمِن مُتَعَمِّداً عَلَى دِينِهِ﴾. (1)

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنِ الْحُسَيْنِ بْن عَلَىًّ علیه السلام عَنْ أَبِيهِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيَّ بْن أَبِي طَالِبِ علیه السلام قَالَ:... وَ لَقَدْ سَمِعْتُ حَبِيِبي رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَقُول: لَوْ أَنَّ الْمُؤْمِنَ خَرَجَ مِنَ الدُّنْيَا وَ عَلَيْهِ مِثْلُ ذُنُوبِ أَهْلِ الْأَرْضِ لَكَانَ الْمَوْتُ كَفَّارَةً لِتِلْكَ الذُّنُوبِ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ بِإِخْلَاصٍ فَهُوَ بَرِىءُ مِنَ الشِّرْكِ وَ مَنْ خَرَجَ مِنَ الدُّنْيَا لَا يُشْرِكْ بِاللَّهِ شَيْئاً دَخَلَ الْجَنَّةَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ شِيعَتِكَ وَ مُحِبَّيكَ يَا عَلِيُّ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا لِشِيعَتِي قَالَ صلی الله علیه و آله إِى وَ رَبِّي إِنَّهُ لِشِيعَتِكَ وَ إِنَّهُمْ لَيَخْرُجُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مِنْ قُبُورِهِمْ وَ هُمْ يَقُولُونَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِىُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام حُجَّةُ اللَّهِ فَيُؤْتَوْنَ بِحْلَلٍ خُضْرٍ مِنَ الْجَنَّةَ وَ أَكَالِيلَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ تِيجَانٍ مِنَ الْجَنَّةِ وَ نَجَائِبَ مِنَ الْجَنَّةِ فَيَلْبَسُ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ خَلَّةً خَضْرًاءَ وَ يُوضَعُ عَلَى رَأْسِهِ تَاجُ الْمَلِكِ وَ إِكْلِيلْ الْكَرَامَةِ ثُمَّ يَرْكَبُونَ النَّجَائِبَ فَتَطِيرُ بِهِمْ إِلَى الْجَنَّةِ لا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ هذا يَوْمُكُمُ الَّذِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ﴾. (2)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ عَلِيِاً علیه السلام أَقْبَلَ عَلَى النَّاسِ فَقَالَ أَيَّةُ آيَةٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ أَرْجَى عِنْدَكُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ إِنَّ اللهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ قَالَ حَسَنَةٌ وَ لَيْسَتْ إِيَّاهَا... فَقَالَ علیه السلام سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَقُولُ أَرْجَى آيَةٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ وَ أَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفِي النَّهَارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ وَ قَرَأَ الْآيَةَ كُلَّهَا﴾. (3)

8-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿مَا فِي الْقُرْآنِ آيَةُ أَحَبَ إِلَى مِنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ﴾. (4)

ص: 210

أَمْوالَ الْيَتَامَى ظُلْماً إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَاراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً﴾؛ و می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده اید، چون کافران را حمله ور دیدید به هزیمت پشت مکنید. (انفال/15). و فرمود: ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا بترسید، و اگر ایمان آورده اید، از ربا هر چه باقی مانده است رها کنید. (بقره/278). و متّهم ساختن زنان شوهردار ساده دل با ایمان و کشتن مؤمنی از روی عمد به خاطر دیندار بودنش».

6-1- امام علی علیه السلام- امام حسین علیه السلام از امام علی علیه السلام نقل می کند:... از حبیبم رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: اگر مؤمنی هم سنگ گناهان اهل زمین بر شانه اش سنگینی کند، مرگ، کفّاره ی تمام این گناهان خواهد بود. هر کسی با اخلاص لا اللهَ إِلَّا اللهُ بگوید از شرک خدا بَری است و هرکس، در حالی از دنیا برود که هیج شرکی به خدا نورزد، به بهشت می رود. سپس این آیه را تلاوت نمود: ﴿إِنَّ اللهَ لَا يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَن يَشَاء﴾ اى على علیه السلام! خداوند هر کس را که از مریدان و پیروان تو باشد، بخواهد می بخشد. عرض کردم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! این استثناء برای پیروان من است»؟ فرمود: «به خدا سوگند، آری، این برای پیروان توست و آن ها در روز قیامت در حالی که این عبارت لا الله الا الله، محمّد رسول الله، علیّ بن ابی طالب حجة الله را بر زبان جاری می کنند، از قبرهای خود بیرون می آیند. برای پیروان علی علیه السلام لباس هایی سبز رنگ و حلقه های گل و مرکب هایی از بهشت خواهند آورد. پس هر یک از آنان لباسی سبز رنگ بر تن کرده و بر سر، تاج شاهی و تاج گل کرامت نهاده و سپس بر این مرکب های نجیب، سوار شده و به پرواز در می آیند. مرکب ها پرواز کرده و آن ها را به بهشت می برند؛ آن وحشت بزرگ غمگینشان نکند. و فرشتگان به دیدارشان آیند که این همان روزی است که به شما وعده داده بودند. (انبیاء/103)».

7-1- امام باقر علیه السلام- امام علی علیه السلام نزد مردم آمد و فرمود: «کدام آیه نزد شما امیدوار کننده تر است»؟ عدّه ای گفتند: «إِنَّ اللهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لَنْ يَشاءُ» فرمود: «آیه ی نیکویی است امّا منظور من نیست»... سپس فرمود: «از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: امیدوار کننده ترین آیه در قرآن آن جا است که می فرماید: نماز بگزار در آغاز و انجام روز و ساعاتی از شب. زیرا نیکی ها، بدی ها را از میان می برند. این اندرزی است برای اندرز پذیران . (هود/114)».

8-1- امام علی علیه السلام- در قرآن آیه ای برای من دوست داشتنی تر از این نیست که خداوند بزرگ می فرماید: ﴿إِنَّ اللهَ لَا يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَن يَشَاء﴾.

ص: 211

9-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرِ الْأَنْصَارِىَّ علیه السلام، قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ يَا جَابِرُ إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِوَ لَايَةِ عَلَىَّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام وَ طَاعَتِهِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ فَإِنَّهُ مَعَ وَ لَايَتِهِ﴾. (1)

10-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِذا دُعِيَ اللهُ بِوَ لَايَةِ عَلَىًّ علیه السلام وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَ إِنْ يُشْرَكْ بِهِ يَعْنِي بِعَلِيٍ علیه السلام تُؤْمِنُوا أَيْ إِذَا ذُكِرَ إِمَامُ غَيْرُهُ تُؤْمِنُوا بِهِ﴾. (2)

11-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ الْجَاحِدُ لِوَ لَايَةِ عَلَىًّ علیه السلام كَعَابِدِ وَ ثَنٍ﴾. (3)

12-1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ الْإِسْلَامُ غَيْرُ الْإِيمَانِ وَ كُلُّ مُؤْمِنٍ مُسْلِمُ وَ لَيْسَ كُلُّ مُسْلِمٍ مُؤْمِناً وَ لَا يَسْرِقُ السَّارِقُ حِينَ يَسْرِقُ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا يَزْنِي الزَّانِي وَ هُوَ مُؤْمِنُ وَ أَصْحَابُ الْحُدُودِ مُسْلِمُونَ لَامُؤْمِنُونَ وَ لَا كَافِرُونَ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَا يُدْخِلُ النَّارَ مُؤْمِناً وَ قَدْ وَعَدَهُ الْجَنَّةَ وَ لَا يُخْرِجُ مِنَ النَّارِ كَافِراً وَ قَدْ وَ عَدَهُ النَّارَ وَ الْخُلُودَ فِيهَا وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ﴾. (4)

13-1- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ أَبُو هَاشِمٍ سَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ يَعلیه السلام قُولُ إِنَّ اللَّهَ لَيَعْفُو يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَفْواً يُحِيطُ عَلَى الْعِبَادِ حَتَّى يَقُولَ أَهْلُ الشِّرْكِ وَ الله رَبَّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ فَذَكَرْتُ فِي نَفْسِي حَدِيثاً حَدَّثَنِي بِهِ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْ أَهْلِ مَكَّةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَرَأَ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ مَنْ أَشْرَكَ فَأَنْكَرْتُ ذَلِكَ وَ تَنَمَّرْتُ لِلرَّجُل فَأَنَا أَقُولُ فِي نَفْسِي إِذْ أَقْبَلَ عَلَى فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ مَنْ يَشَاءُ بِئْسَمَا قَالَ هَذَا وَ بِئْسَمَا رَوَى﴾. (5)

14-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فِي كِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ لِلنُّفُوسِ مَنضُودٍ: مِنْ تَفْسِيرِ قَوْلِهِ تَعَالَى: إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ قَالَ: لَمَّا جَعَلَ مُطْعِمُ بْنُ عَدِيَّ بْنِ نَوْفَلٍ لِغُلَامِهِ وَحْشِىًّ إِنْ هُوَ قَتَلَ حَمْزَةَ رحمة الله أَنْ يُعْتِقَهُ فَلَمَّا قَتَلَهُ وَ قَدَّمُوا أَمَلَهُ فَلَمْ يُعْتِقَهُ فَبَعَثَ وَحْشِيُّ جَمَاعَةً إِلَى النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ مَا يَمْنَعُنَا مِنْ دِينِكَ إِلَّا أَنَّنَا سَمِعْنَاكَ تَقْرَأْ فِي كِتَابِكَ أَنَّ مَنْ يَدْعُو مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ وَ يَقْتُلُ النَّفْسَ وَ يَزْنِي يَلْقَ أَثَاماً وَ يُخَلَّدْ فِي الْعَذَابِ وَ نَحْنُ قَدْ فَعَلْنَا هَذَا كُلَّهُ. فَبَعَثَ إِلَيْهِمْ بِقَوْلِهِ تَعَالَى: إِلَّا مَنْ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَقَالُوا: نَخَافُ لَا نَعْمَلْ صَالِحاً. فَبَعَثَ إِلَيْهِمْ: إِنَّ اللَّهَ لَا

ص: 212

9-1- امام باقر علیه السلام- جابر انصاری گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «ای جابر! خداوند، شرک به ولایت على علیه السلام [و قبول نکردن آن] را گناه نابخشودنی می داند و هر گناه دیگری را اگر ولایت علی علیه السلام را پذیرفته باشد می بخشد».

10-1- امام باقر علیه السلام- ﴿ذلِكُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِيَ اللهُ﴾ به ولايت على علیه السلام، ﴿وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَ إِن يُشْرَكْ بِهِ﴾ يعنى به على علیه السلام، تُؤْمِنُوا یعنی زمانی که امامی غیر از او ذکر شود به او ایمان می آورید.

11-1- امام صادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ﴾؛ خداوند کسی را که شریک برایش قرار دهد، نمی آمرزد. منکر ولایت علی علیه السلام مانند بت پرست است.

12-1- امام صادق علیه السلام- غیر ایمان است هر مؤمنی مسلمان است امّا هر مسلمانی مؤمن نیست. سارق در حالت سرقت، مؤمن نیست و زناکار در حال زنا ایمان ندارد کسانی که حد بر آن ها جاری شده مسلمان هستند؛ ولی نه مؤمن هستند و نه کافر؛ خداوند تبارک و تعالی مؤمنی را که وعده ی بهشت به او داده داخل آتش نمی کند و کافری را که وعده ی جهنّم و عذاب جاوید به او داده از آتش خارج نمی نماید و غیر از این دو را برای هر که بخواهد ببخشد.

13-1- امام سجاد علیه السلام- ابوهاشم می گوید: از امام حسن عسکری علیه السلام شنیدم که فرمود: «خداوند در روز قیامت، چنان مردم را عفو می کند و از گناهان آن ها می گذرد که بر قلب هیچ کس خطور نکرده است تا این که اهل شرک می گویند: «خدا پروردگار ماست و ما مشرک نیستیم. (انعام/23)». در این هنگام، حدیثی به یادم آمد که مردی شیعه از اهل مکّه گفته بود، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، آیه: زیرا خدا همه گناهان، را می آمرزد. (زمر/53). را تلاوت کرد، مردی گفت: «[روایت است که] کسی که شرک بورزد را نیز می بخشد»! من این حدیث را انکار کردم و به او پرخاش نمودم. در این فکر بودم که امام علیه السلام رو به من کرد و فرمود: «﴿إِنَّ اللهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ﴾ چه بد گفته و چه بد روایت کرده است».

14-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در تفسیر این آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ﴾ آمده است که وقتی مطعم بن عدی نوفل با غَلامش وحشی توافق کرد که اگر حمزه سیدالشهدا رحمة الله را بکشد آزادش می کند و او نیز چنین کرد و او را به آرزویش رساند، مطعم او را آزاد نکرد، پس وحشی [که از کردار خود پشیمان شده بود] عدّه ای را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله فرستاد و پیغام داد که چیزی ما را از این که به دین تو ایمان بیاوریم منع نمی کند مگر آن که شنیده ایم که تو در کتابت می خوانی هرکس برای خدا شریک قائل شود و کسی را بکشد و زنا کند، در آخرت به عذاب دچار می شود و در آن عذاب ماندگار و دائمی خواهد بود و ما همه ی این کارها را کرده ایم! پیامبر صلی الله علیه و آله به او پیغام فرستاد: مگر آن کس که توبه کرد و ایمان آورد و کارهای شایسته کرد. (مریم/60) و حشی پیام فرستاد که، ما می ترسیم که نتوانیم عمل صالحی انجام دهیم [تا طبق کلام تو رستگار شویم] پیامبر پیغام فرستاد ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِكَ لَمَنْ يَشَاءُ﴾. وحشی گفت: «می ترسیم که داخل در مشیّت خدا نشویم و خدا نخواهد که ما را ببخشد»! پیامبر صلی الله علیه و آله به او پیغام فرستاد: ای بندگان من که بر زبان خویش اسراف کرده اید، از

ص: 213

يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ مَنْ يَشَاءُ. فَقَالُوا: نَخَافُ أَلَّا نَدْخُلَ فِي الْمَشِيَّةِ. فَبَعَثَ إِلَيْهِمْ: يَا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ الله إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً. فَجَاءُوا وَ أَسْلَمُوا. فَقَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله لِوَحْشِيًّ قَاتَلِ حَمْزَةَ رحمة الله غَيِّبٌ وَجْهَكَ عَنِّى فَإِنَّنِي لَا أَسْتَطِيعُ النَّظَرَ إِلَيْكَ فَحَلَقَ فَمَاتَ فِي الْخَمْرِ﴾. (1)

15-1- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿ثَمَانِ آيَاتٍ نَزَلَتْ فِى سُورَةِ النِّسَاءِ خَيْرٌ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ وَ غَرَبَتْ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ: يُرِيدُ اللهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ. وَ يُرِيدُ اللهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ. إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ. إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ. وَ مَنْ يَظْلِمُ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ. إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ فِي الْمَوْضِعَيْنِ. مَا يَفْعَلُ اللهُ بِعَذَابِكُمْ﴾. (2)

16-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي الْعَبَّاسِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَدْنَى مَا يَكُونُ بِهِ الْإِنْسَانُ مُشْرِكاً قَالَ فَقَالَ مَنِ ابْتَدَعَ رَأْياً فَأَحَبَّ عَلَيْهِ أَوْ أَبْغَضَ﴾. (3)

رحمت خدا مأیوس مشوید. زیرا خدا همه ی گناهان را می آمرزد. (زمر/53) پس وحشی و عدّه ای از همراهانش نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و اسلام آوردند، امّا پیامبر صلی الله علیه و آله به وحشی که قاتل حمزه رحمة الله بود فرمود: «[اسلام تو پذیرفته شد امّا به خاطر کشتن عمویم] رویت را از من دور کن [به نحوی که هیچ گاه نبینمت] که من توان دیدن تو را ندارم»، پس وحشی سرش را تراشید [و از جامعه طرد شد] و در حالی که شراب خواری می کرد مرد.

15-1- ابن عبّاس رحمة الله- هشت آیه است که در سوره ی نساء نازل شده که از هرچه که آسمان بر آن تابیده و سپس غروب کرده برای امّت بهتر است، آن جا که می فرماید: ﴿يُرِيدُ اللهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُم﴾؛ (نساء/28). ﴿إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْه﴾؛ (نساء/31). ﴿إِنَّ اللهَ لا يَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّة﴾؛ (نساء/40). ﴿و وَ مَنْ يَعْمَل سُوءاً أَوْ يَظْلِمُ نَفْسَه﴾؛ (نساء/110). ﴿إِنَّ اللهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ﴾ که در دو جا تکرار شده ﴿ما يَفْعَلُ الله بِعَذَابِكُم﴾؛ (نساء/147).

16-1- امام صادق علیه السلام- ابو عبّاس گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد پایین ترین مرتبه ی شرک انسان پرسیدم، فرمود: «کسی که فکری نو (بدعتی) آورد و براساس آن معیار ساختگی، دوست بدارد یا دشمن بدارد».

3- الصّادق علیه السلام- ﴿تَفَقَّهُوا فِي دِينِ اللَّهِ وَ لَا تَكُونُوا أَعْرَاباً فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ يَتَفَقَّهُ فِي دِينِ اللَّهِ لَمْ يَنْظُرِ اللَّهُ إِلَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَمْ يُزَکَّ لَهُ عَمَلا﴾. (1)

4- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿هُوَ مَا يَكُونُ فِي شَقِّ النَّوَاةِ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿انظُرْ كَيْفَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللهِ الْكَذِبَ وَ كَفَى بِهِ إِثْمًا مُّبِينًا﴾ ﴿50﴾

* قوله تعالى: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصيباً مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدِى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلاً﴾ ﴿51﴾

* قوله تعالى: ﴿أُوْلَئكَ الَّذِينَ لَعَنهُمُ اللهُ وَ مَن يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا﴾ ﴿52﴾

1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿نَزَلَتْ فِي الْيَهُودِ حِينَ سَأَلَهُمْ مُشْرِكُو الْعَرَب فَقَالُوا أَ دِينُنُا أَفْضَلُ أَمْ دِينُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالُوا بَلَى دِينُكُمْ أَفْضَلُ﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيَّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَكَانَ جَوَابُهُ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلًا يَقُولُونَ لِأَئِمَّة الضَّلَالَةِ وَ الدُّعَاةِ إِلَى النَّارِ هؤُلاءِ أَهْدَى مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام سَبِيلاً أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ يَلْعَنِ اللهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا﴾. (4)

* قوله تعالى: ﴿أَمْ لَهُمْ نَصيبٌ مِنَ الْمُلْكِ فَإِذاً لا يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقيراً﴾ ﴿53﴾

1- العسكري علیه السلام- ﴿فِي تَفسِيرِ الإِمَامَ علیه السلام: قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ وَ إِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ وَ إِنَّ مِنْهَا لَما يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللهِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام... وَ إِنَّ مِنْهَا يَعْنِي مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ إِذَا أَقْسَمَ عَلَيْهَا بِاسْمِ اللهِ وَ بِأَسْمَاءِ أَوْلِيَائِهِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةَ

ص: 216

3- امام صادق علیه السلام- مسائل دین خدا را بفهمید و عرب بیابانی نباشید زیرا هر که مسائل دین خدا را نفهمد روز قیامت خدا به او نظر نمی کند و کرداری را از او پاک نمی سازد.

4- ابن عبّاس رحمة الله- منظور از آن، همان شکافی است که در هسته ی (خرما) است.

* ببین چگونه بر خدا دروغ می بندند! و همین گناه [بزرگ و] آشکار، [برای مجازات آنان] کافی است. ﴿50﴾

* آیا ندیدی کسانی را که بهره ای از کتاب آسمانی به آنان داده شده، [با این حال]، به «جِبْتِ» و «الطَّاغُوتِ» (بت و بت پرستان) ایمان می آورند، و درباره ی کافران می گویند: «آن ها، از کسانی که ایمان آورده اند، به راه هدایت نزدیک ترند»؟! ﴿51﴾

* آن ها کسانی هستند که خداوند، ایشان را از رحمت خود، دور ساخته است؛ و هر کس را خدا از رحمتش دور سازد، هرگز یاوری برای او نخواهی یافت. ﴿52﴾

1- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- این آیه درباره ی یهودیان نازل شده که از مشرکان عرب پرسیدند آیا دین ما بهتر است یا دین محمّد صلی الله علیه و آله آن ها گفتند: «دین شما بهتر است».

2- امام باقر علیه السلام- برید عجلی گوید: از امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿أَطِيعواْ اللهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾؛ پرسیدم: «جواب حضرت چنین بود: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِّنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هَؤُلاء أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلاً﴾؛ به پیشوایان گمراهی و فراخوانان به آتش جهنّم می گویند که آن ها، از آل محمّد صلی الله علیه و آله به راه خدا، هدایت شده ترند: ﴿أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَن يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا﴾.

* آیا آن ها (یهود) سهمی در حکومت دارند [که بخواهند چنین داوری کنند]؟! در حالی که اگر چنین بود کم ترین حقّی را به مردم نمی دادند. ﴿53﴾

1- امام عسکری علیه السلام- در تفسیر امام عسکری علیه السلام آمده است: در مورد آیه: پس از آن دل های شما چون سنگ، سخت گردید، حتّی سخت تر از سنگ که از سنگ گاه جوی ها روان شود، و چون شکافته شود آب از آن بیرون جهد، و گاه از ترس خدا از فراز به نشیب فرو غلتد، و خدا از آن چه می کنید غافل نیست. (بقره/74). امام علیه السلام فرمود: «و گاه از ترس خدا از فراز به نشیب فرو غلتد. (بقره/74). بعضی از این سنگ ها از خشیّت خدا فرود می آید وقتی آن ها را به خدا و به اسماء اولیاء خدا محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین و اولاد پاکش علیهم السلام قسم بدهند. ولی در دل های

ص: 217

وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ الطَّيِّبِينَ مِنْ آلِهِمْ علیهم السلام وَ لَيْسَ فِي قُلُوبِكُمْ شَيْءٌ مِنْ هَذِهِ الْخَيْرَاتِ وَ مَا اللهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ بَلْ عَالِمُ بِهِ يُجَازِيكُمْ عَنْهُ بِمَا هُوَ بِهِ عَادِلُ عَلَيْكُمْ وَ لَيْسَ بِظَالِمٍ لَكُمْ يُشَدِّدُ حِسَابَكُمْ وَ يُؤْلِمُ عِقَابَكُمْ وَ هَذَا الَّذِي وَصَفَ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ قُلُوبَهُمْ هَاهُنَا نَحْوُ مَا قَالَ فِي سُورَةِ النِّسَاءِ أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ الْمُلْكِ فَإِذاً لَا يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيرًا﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ الْمُلْكِ يَعْنِي الْإِمَامَةَ وَ الْخِلَافَةَ فَإِذاً لَا يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيرًا نَحْنُ النَّاسُ الَّذِينَ عَلَى اللَّهُ وَ النَّقِيرُ النُّقْطَةُ الَّتِي فِي وَسَطِ النَّوَاة﴾. (2)

3- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿نَقِيراً يَعْنِي النُّقْطَةَ الَّتِي فِي ظَهْرِ النَّوَاة﴾. (3)

4- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿لَوْ كَانَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ الْمُلْكِ مَا أَعْطَوا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابَهُ شَيْئاً﴾. (4)

* قوله تعالى: ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكاً عَظِيماً﴾ ﴿54﴾

شما چنین اثری وجود ندارد؛ و خدا از آن چه می کنید غافل نیست. (بقره/74). خداوند کاملا مطّلع از وضع شما است. طبق استحقاق به شما جزا و کیفر می دهد. او هرگز ظلم به شما نخواهد نمود. حسابی سخت می گیرد و عقابی سخت می نماید. آن چه در این آیه خداوند درباره ی دل های آن ها می فرماید شبیه مطلبی است که در سوره ی نساء می فرماید. ﴿أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ الْمُلْكِ فَإِذَا لَا يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيراً﴾».

2- امام باقر علیه السلام- ﴿أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِّنَ المُلكِ﴾ یعنی امامت و خلافت. ﴿فَإِذًا لَا يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيرًا﴾ مردمی که خداوند از آن ها یاد می کند، ما هستیم و النَقير، همان نقطه ای است که در وسط دانه ی گیاه می بینی.

3- علیّ بن ابراهيم رحمة الله- نَقِيراً منظور، همان نقطه ایست که در پشت دانه ی خرما است.

4- ابن عبّاس رحمة الله- اگر نصیبی از ملک به آنان (منافقان) برسد، چیزی به محمّد صلی الله علیه و آله و اصحابش نمی دهند [و آن ها را در این کار سهیم نمی کنند].

* یا این که نسبت به مردم (پیامبر و خاندانش)، بر آن چه خدا از فضلش به آنان بخشیده، حسد می ورزند؟! ما به خاندان ابراهیم، [که یهود از آن ها هستند نیز]، کتاب و حکمت دادیم؛ و حکومت عظیمی در اختیار آن ها (پیامبران بنی اسرائیل) قرار دادیم. ﴿54﴾

6-1- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿فِي قَوْلِهِ أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ قَالَ نَحْنُ النَّاسُ وَ فَضْلُهُ النُّبُوَّةُ﴾. (1)

7-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَنَحْنُ النَّاسُ وَ نَحْنُ الْمَحْسُودُونَ﴾. (2)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ وَ اللَّهِ النَّاسُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الْمَحْسُودُونَ﴾. (3)

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ وَ اللَّهِ النَّاسُ الْمَحْسُودُونَ﴾. (4)

10-1-الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ قَالَ نَحْنُ النَّاسُ وَ اللَّهِ﴾. (5)

11-1- الباقر علیه السلام- ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ قَالَ نَحْنُ النَّاسُ دُونَ النَّاسِ﴾. (6)

12-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ قَالَ نَحْنُ الْمَحْسُودُونَ﴾. (7)

13-1-أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كَانَ نَبِیُّنَا صلی الله علیه و آله فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ أَنْ يُنَزَّلَ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبادِهِ حَسَداً مِنَ الْقَوْمِ عَلَى تَفْضِيلِ بَعْضِنَا عَلَى بَعْضٍ أَلَا وَ نَحْنُ أَهْلُ الْبَيْتِ آلَ إِبْرَاهِيمَ الْمَحْسُودُونَ حَسِدْنَا كَمَا حُسِدَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلِنَا سُنَّةً وَ مَثَلًا﴾. (8)

14-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبَلَادِ عَنْ أَبِيهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ علیه السلام: رَأَى مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ علیه السلام رَجُلًا تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ فَقَالَ يَا رَبِّ مَنْ هَذَا الَّذِي أَدْنَيْتَهُ حَتَّى جَعَلْتَهُ تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَا مُوسَى علیه السلام هَذَا لَمْ يَكُنْ يَعْقُ وَالِدَيْهِ وَ لَا يَحْسُدُ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ﴾. (9)

15-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ لِنِعَمِ اللَّهِ أَعْدَاءً قِيلَ وَ مَا أَعْدَاءُ نِعَمِ اللَّهِ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ الَّذِينَ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ﴾. (10)

ص: 220

6-1- ابن عبّاس رحمة الله- أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ؛ ما مردم هستیم و منظور از فضل نبوت است».

7-1- امام علی علیه السلام مردم ما هستیم، ما هستیم که حسد برده شدیم.

8-1- امام صادق علیه السلام- اما همان مردمی هستیم که خداوند در آیه، ذکر کرده است و به خدا سوگند، ما مورد حسد هستیم.

9-1- امام صادق علیه السلام- به خدا ما هستیم آن مردم که مورد حسد واقع شده اند.

10-1- امام باقر علیه السلام- ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ﴾؛ به خدا قسم در این آیه منظور از النَّاسَ ما هستیم.

11-1- امام باقر علیه السلام- در مورد آیه ی ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ﴾ فرمود: «منظور از النَّاسَ ما هستیم نه مردم عادی».

12-1- امام باقر علیه السلام- محمّد بن فضیل نقل می کند: امام باقر علیه السلام درباره ی آیه ی ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ﴾ فرمود: «بر ما رشک می برند».

13-1- امام علی علیه السلام- وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله ما به سوی مردم ارسال شد، به خاطر حسدی که در درونشان حس می کرد به او کافر شدند [که چرا او نبی شد و از طائفه آنان نبود]؟ خداوند فضل خود را شامل هر یک از بندگانش که بخواهد می کند، و این نبود مگر به خاطر حسدشان که قومی را برتر از قوم دیگر می پنداشتند. بدانید که ما اهل بیت، از آل و خاندان ابراهیم علیه السلام هستیم که همواره مورد حسد واقع می شدند و گویا حسد ورزیدن نسبت به ما مانند حسد ورزیدن به پدارانمان سنّت شده است».

14-1- امام صادق علیه السلام- از ابوبلاد روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: «موسی بن عمران علیه السلام مردی را زیر سایه ی عرش دید و گفت: «پروردگارا او چه کسی است که به خود نزدیک کردی تا جایی که او را در سایه ی عرش جا دادی»؟ خداوند تبارک و تعالی فرمود: «ای موسی علیه السلام او کسی است که ناسپاس پدر و مادر نبوده و بر مردم به خاطر نعمتی که خدا از فضل خویش به آنان ارزانی داشته؛ حسد نمی برد».

15-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- نعمت های خداوند دشمنانی دارند. گفته شد: «دشمنان نعمت خداوند چه کسانی هستند»؟ فرمود: ﴿الَّذِينَ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ﴾.

ص: 221

16-1- أمير المومنين علیه السلام- ﴿احْتِجَاجُهُ علیه السلام عَلَى النَّاكِثِينَ فِي خُطْبَةٍ خَطَبَهَا حِينَ نَكَثُوهَا فَقَالَ: وَ قَدْ أَمَرَكُمُ اللَّهُ أَنْ تَرُدُّوا الْأَمْرَ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَى رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمُ الْمُسْتَنْبِطِينَ لِلْعِلْمِ فَأَقْرَرْتُمْ ثُمَّ جَحَدْتُمْ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ لَكُمْ أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَ إِيَّايَ فَارْهَبُونِ إِنَّ أَهْلَ الْكِتَابِ وَ الْحِكْمَةِ وَ الْإِيمَانِ وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام بَيَّنَهُ اللَّهُ لَهُمْ فَحَسَدُوهُ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكاً عَظِيماً فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ كَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيراً فَنَحْنُ آلَ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام فَقَدْ حُسِدْنَا كَمَا حُسِدَ آبَاؤُنَا وَ أَوَّلُ مَنْ حُسِدَ آدَمُ علیه السلام الَّذِي خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِيَدِهِ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَ أَسْجَدَ لَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ عَلَّمَهُ الْأَسْمَاءَ وَ اصْطَفَاهُ عَلَى الْعَالَمِينَ فَحَسَدَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ ثُمَّ حَسَدَ قَابِيلُ هَابِيلَ فَقَتَلَهُ فَكَانَ مِنَ الْخَاسِرِينَ وَ نُوحُ علیه السلام حَسَدَهُ قَوْمُهُ ثُمَّ حَسَدُوا نَبِيَّنَا صلی الله علیه و آله أَلَا وَ نَحْنُ أَهْلُ الْبَيْتِ الَّذِينَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنَّا الرِّجْسَ وَ نَحْنُ الْمَحْسُودُونَ كَمَا حُسِدَ آبَاؤُنَا﴾. (1)

17-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنِ الرِّيَّانِ بنِ الصَّلْتِ قَالَ: حَضَرَ الرِّضَا علیه السلام مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ بِمَرْوَ وَ قَدِ اجْتَمَعَ فِي مَجْلِسِهِ جَمَاعَةٌ مِنْ عُلَمَاءِ أَهْلَ الْعِرَاقِ وَ خُرَاسَان... فَقَالَ الْمَأْمُونُ هَلْ فَضَّلَ اللَّهُ الْعِتْرَةَ عَلَى سَائِرِ النَّاسِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَبَانَ فَضْلَ الْعِتْرَةِ عَلَى سَائِرِ النَّاسِ فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرانَ عَلَى الْعَالَمِينَ ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ فِي مَوْضِعٍ آخَرَ أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكاً عَظِيماً ثُمَّ رَدَّ الْمُخَاطَبَةَ فِي أَثَر هَذَا إِلَى سَائِرِ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ يَعْنِي الَّذِينَ قَرْنَهُمْ بِالْكِتَابِ وَ الْحِكْمَةِ وَ حُسِدُوا عَلَيْهِمَا فَقَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكاً عَظِيماً يَعْنِي الطَّاعَةَ لِلْمُصْطَفَيْنَ الطَّاهِرِينَ فَالْمُلْكُ هَاهُنَا هُوَ الطَّاعَةُ لَهُم﴾. (2)

ص: 222

16-1- امام علی علیه السلام- با این که خداوند فرموده بود که کار را به خدا و رسول و صاحبان امر بازگردانده و واگذار نمایید همان ها که حقیقت را می فهمند، با این حال شما ابتدا اعتراف نمودید و پس از آن انکار کردید، با این که خداوند برایتان فرموده بود: و به عهد من وفا کنید تا به عهدتان وفا کنم. (بقره/40) خداوند صاحبان کتاب و حکمت و ایمان و آل ابراهیم علیه السلام را برایشان واضح و آشکار ساخت ولی به آن ها حسد ورزیده و این آیه نازل شد: ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتابَ وَ الحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكاً عَظِيماً، فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ كَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيراً﴾؛ آل إبراهيم علیه السلام ما هستیم که مورد حسد واقع شدیم همان طور که پدران ما مورد حسد واقع شدند. نخستین فردی که مورد حسادت واقع شد، حضرت آدم علیه السلام بود که خداوند وی را با دست قدرت خود آفریده و از روح خود در کالبد او دمید، و ملائکه را به سجده او واداشت و تمام اسماء و نام ها را به او آموخت و او را بر جهانیان برگزید، پس شیطان بدو رشک برده و از غاویان و خاسران گردید. (اعراف/175). سپس قابیل بر هابیل حسادت نمود و دست خود به قتل او آلوده ساخته و از جمله زیانکاران شد، و حضرت نوح علیه السلام مورد حسد قوم خود قرار گرفت که گفتند: این مرد انسانی است همانند شما از آن چه می خورید می خورد و از آن چه می آشامید می آشامد. و اگر از انسانی همانند خود اطاعت کنید، زیان کرده اید. (مؤمنون/34-33) و انتخاب فرد برگزیده با خدا است، هر که را بخواهد بر می گزیند و مخصوص رحمت خود نموده و حکمت و علم را به هر که بخواهد می دهد. سپس بر پیامبر ما محمّد صلی الله علیه و آله حسد ورزیدند، بدانید که ما أن اهل بیتی هستیم که خداوند رجس و پلیدی را از ما دور ساخته، و ماییم آن جماعتی که همچون پدرانمان مورد حسد و رشک واقع شدیم.

17-1- امام رضا علیه السلام- ریّان بن صلت گوید: امام رضا علیه السلام در مجلسی که در مرو و با حضور مامون و عدّه ای از علماء اهل عراق و خراسان برگزار شده بود شرکت داشت... مأمون گفت: «آیا خداوند، عترت پیامبر صلی الله علیه و آله را بر باقی مردم برتری داده است»؟ امام رضا علیه السلام فرمود: «خداوند برتری عترت را بر دیگر مردم، در این کلام خود به وضوح بیان کرده که می فرماید: خدا آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد، فرزندانی بودند، برخی از نسل برخی دیگر پدید آمده. (آل عمران/33-34). و در جای دیگر می فرماید: ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكاً عَظِيماً﴾ و در ادامه همین آیات رو به دیگر مؤمنان کرده و می فرماید: «﴿أَطِیعواْ اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾؛ یعنی همان کسانی که آن ها را همنشین و همطراز کتاب و حکمت قرارشان داده و به همین خاطر به آنان حسد می شود لذا فرموده است: ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً﴾ که مراد از مُلْکاً عَظِيماً اطاعت از برگزیدگان پاکیزه است و مُلْکاً به معنای اطاعت از آنان است.

ص: 223

18-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: كُنَّا مَعَ الرَّضَا علیه السلام بِمَرْوَ فَاجْتَمَعْنَا فِي الْجَامِعِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ فِي بَدْءِ مَقْدَمِنَا فَأَدَارُوا أَمْرَ الْإِمَامَةِ وَ ذَكَرُوا كَثْرَةَ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِيهَا فَدَخَلْتُ عَلَى سيِّدِي علیه السلام فَأَعْلَمْتُهُ خَوْضَ النَّاسِ فِيهِ فَتَبَسَّمَ علیه ااسلام ثُمَّ قَالَ يَا عَبْدَ الْعَزِيزِ جَهِلَ الْقَوْمُ وَ خُدِعُوا عَنْ آرَائِهِمْ... كَيْفَ لَهُمْ بِاخْتِيَارِ الْإِمَامِ وَ الْإِمَامُ عَالِمُ لَا يَجْهَلُ وَ رَاعٍ لَا يَنْكُلُ مَعْدِنُ الْقُدْسِ وَ الطَّهَارَةِ وَ النَّسُكِ وَ الزَّهَادَةِ وَ الْعِلْمِ وَ الْعِبَادَةِ مَخْصُوصُ بِدَعْوَةِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ نَسْلِ الْمُطَهَّرَةِ الْبَتُولِ... قَالَ عَزَّوَجَلَّ لِنَبِيِّهِ صلی الله علیه و آله وَ كَانَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكَ عَظِيماً وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ فِي الْأَئِمَّةِ علیهم السلام مِنْ أَهْلَ بَيْتِهِ وَ عِتْرَتِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكَاً عَظِيماً﴾. (1)

19-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَا ابْنَ عَبَّاسِ رحمة الله أَنَا أَوْلَى النَّاسِ بِالنَّاسِ بَعْدَهُ وَ لَكِنْ أُمُورُ اجْتَمَعَتْ عَلَى رَغْبَة النَّاسِ فِي الدُّنْيَا وَ أَمْرِهَا وَ نَهْيِهَا وَ صَرْفِ قُلُوبَ أَهْلِهَا عَنِّي، وَ أَصْلُ ذَلِكَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِي كِتَابِهِ أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكَاً عَظِيماً﴾. (2)

20-1- الباقر علیه السلام- ﴿الْمُرَادُ بِالْفَضْلِ فِيهِ النُّبُوَّة وَ فِي عَلِيًّ علیه السلام الْإِمَامَة﴾. (3)

18-1- امام رضا علیه السلام- عبد العزيز بن مسلم گوید: با امام رضا علیه السلام در مرو بودیم، روز جمعه ای در اوایل ورود، با عدّه ای در مسجد جامع اجتماع کردیم و سخن در پیرامون مسأله امامت در گرفت، و از اختلاف های بسیاری که درباره آن شده بحث به میان آمد. سپس من نزد آقای خود امام رضا علیه السلام آمدم و او را از این که مردمان در این باره سخن می گفتند آگاه کردم. او لبخند زد و فرمود: «مردم ناآگاه اند و فریب آرای خود را خورده اند... چگونه می توانند امام را انتخاب کنند؟ و حال آن که امام دانشمندی است که نادانی به او راه ندارد و شبانی است که ضعف و سستی به او دست ندهد، معدن قداست و طهارت و عبادات و زهد ورزیدن و دانش و پرستش است. پیغمبر صلی الله علیه و آله را دعوتی خاص درباره ی او بود و از نسل پاکیزه بتول اند.... خداوند عزّوجلّ به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ﴿وَ کانَ فَضْلُ الله عَلَيْكَ عَظِيماً﴾. و همچنین در حقّ اهل بیت رسول صلی الله علیه و آله و عترت و ذرّیّت آن حضرت فرمود: ﴿أمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكَاً عَظِيما﴾».

19-1- امام علی علیه السلام- ای پسر عبّاس رحمة الله- من بعد از وی، از خود مردم نسبت به خودشان سزاوارترم، ولی اموری دست در دست همدیگر دادند و منجر به تمایل مردم به دنیا و امر و نهی آن شد و آن ها را از من منصرف کرد، و اصل آن همان چیزی است که خداوند متعال در قرآن می فرماید: ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكَاً عَظِيماً﴾.

20-1- امام باقر علیه السلام- مراد از فضل در حضرت محمّد صلی الله علیه و آله، مقام پیامبری و در علی علیه السلام مقام امامت است.

الرُّسُلِ وَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ الْحُكَمَاءِ وَ أَئِمَّةِ الْهُدَى علیهم السلام وَ الْخُلَفَاءِ الَّذِينَ هُمْ وَ لَاةُ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ اسْتِنْبَاطِ عِلْمَ اللَّهِ وَ أَهْلُ آثَارِ عِلْمِ اللَّهِ مِنَ الذُرِّيَّةِ الَّتِي بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ مِنَ الصَّفَوَةِ بَعْدَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام مِنَ الْآبَاءِ وَ الْإِخْوَانِ وَ الذُّرِّيَّةِ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ علیه السلام فَمَنِ اعْتَصَمَ بِالْفُضَّلِ انْتَهَى بِعِلْمِهِمْ وَ نَجَا بِنُصْرَتِهِمْ وَ مَنْ وَضَعَ وَ لَاةَ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَهْلَ اسْتِنْبَاطِ عِلْمِهِ فِي غَيْرِ الصَّفْوَةِ مِنْ بُيُوتَاتِ الْأَنْبِيَاءِ علیه السلام فَقَدْ خَالَفَ أَمْرَ اللَّهِ عَزَّوَجَل﴾. (1)

11-3- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ أَهْلُ الْمُلْكِ وَ نَحْنُ وَرَثْنَا النَّبِيِّينَ عَليهم السلام وَ عِنْدَنَا عَصَا مُوسَى علیه السلام﴾. (2)

12-3- الصّادق علیه السلام- ﴿نَحْنُ أَهْلُ هَذَا الْمُلْكِ الَّذِي يَعُودُ إِلَيْنَا﴾. (3)

* قوله تعالى: ﴿فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ كَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيراً﴾ ﴿55﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَمِنْ هَؤُلَاءِ وَلَدُ إِبْرَاهِيمَ علیه السلام مَنْ آمَنَ بِهَذَا وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ﴾. (4)

2- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ يَعْنِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ هُمْ سَلْمَانٌ وَ أَبُوذَرًّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارُ رحمة الله مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ هُمْ غَاصِبُو آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام حَقَّهِمْ، وَ مَنْ تَبِعَهُمْ قَالَ: فِيهِمْ نَزَلَتْ وَ كَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيراً﴾. (5)

* قوله تعالى : ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نَاراً كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُوداً غَيْرَها لِيَذُوقُوا الْعَذابَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَزِيزاً حَكيمًا﴾ ﴿56﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿حَفْصُ بْنُ غِيَاثٍ الْقَاضِي، قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ سَيَّدِ الْجَعَافِرَةِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَقْدَمَهُ الْمَنْصُورُ فَأَتَاهُ ابْن أبى الْعَوْجَاءِ وَ كَانَ مُلْحِداً فَقَالَ لَهُ مَا تَقُولُ فِي هَذِهِ الْآيَةِ كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُوداً غَيْرَها هَبْ هَذِهِ الْجُلُودُ عَصَتْ فَعَذِّبَتْ فَمَا ذَنْبْ الْغَيْرِ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ يْحَكَ هِيَ هِيَ وَ هِيَ غَيْرُهَا قَالَ أَعْقِلْنِي هَذَا الْقَوْلَ فَقَالَ لَهُ أَرَأَيْتَ لَوْ أَنْ رَجُلًا عَمَدَ إِلَى لَبَنَةٍ فَكَسَرَهَا ثُمَّ صَبَّ عَلَيْهَا الْمَاءَ وَ جَبَلَهَا ثُمَّ رَدَّهَا إِلَى هَيْئَتِهَا الْأُولَى أَلَمْ تَكُنْ هِيَ هِيَ وَ هِيَ غَيْرُهَاً فَقَالَ بَلَى أَمْتَعَ اللَّهُ بِكَ﴾. (6)

ص: 228

دانش الهی هستند، از نسلی که از یکدیگرند و از برگزیدگان خدا پس از پیامبران علیهم السلام اعم از پدران و برادران و نسل انبیاء علیهم السلام هستند پس هر که به دامن فاضلان چنگ اندازد به علم ایشان دست یازد، با پاریشان به نجات رسد، و هر که والیان امر الهی و اهل استنباط دانش او را در میان کسانی جز برگزیدگان خاندان های پیامبران علیهم السلام نهد هلاک می شود.

11-3- امام صادق علیه السلام- ما صاحب ملک و وارث پیامبرانیم. در نزد ما عصای موسی علیه السلام است.

12-3- امام صادق علیه السلام- و ما اهل این ملکی هستیم که به ما باز می گردد.

* ولی جمعی از آن ها به آن ایمان آوردند؛ و جمعی راه [مردم] را بر آن بستند. و شعله ی [سوزان] آتش دوزخ؛ [برای آن ها] کافی است! ﴿55﴾

1- امام صادق علیه السلام- و از آن ها بعضی از فرزندان ابراهیم علیه السلام به آن ایمان آوردند و بعضی دیگر روی گردان شدند.

2- علّی بن ابراهيم رحمة الله- فَمِنْهُم مَنْ آمَنَ بِهِ؛ منظور، امیرالمؤمنین علی علیه السلام است و مراد از کسانی که به او ایمان آورده اند، سلمان رحمة الله، ابوذر رحمة الله، مقداد رحمة الله و عمّار رحمة الله هستند. منظور از وَ مِنْهُم مَّن صَدَّ عَنْهُ غصب کنندگان حقّ آل محمّد علیهم السلام و پیروانشان است. در مورد این ها آيه: ﴿وَ كَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيرًا﴾ نازل شده است.

* کسانی که به آیات ما کافر شدند، به زودی آن ها را در آتشی وارد می کنیم که هرگاه پوست های تن آن ها [در آن] بسوزد، پوست های دیگری به جای آن برای آن ها قرار می دهیم، تا کیفر [الهی] را بچشند. خداوند، توانا و حکیم است [و روی حساب، کیفر می دهد]. ﴿56﴾

1- امام صادق علیه السلام- حفص بن غیاث گوید: خدمت امام صادق علیه السلام بودم. ابن ابی العوجاء که یک ملحد بود در محضر امام علیه السلام حاضر شد و به حضرت گفت: «در مورد این آیه: ﴿كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ﴾ چه می گویی؟ گیرم که این پوست ها مرتکب گناه شده و شکنجه شدند؛ [بعد که تبدیل به پوست دیگری شد، گناه آن پوست جدید چیست و] پوست های دیگر چرا باید عذاب ببینند»؟ حضرت فرمود: «وای بر تو، این پوست ها هم یکی هستند، هم یکی نیستند». گفت: «این معنی را به من بفهمان». فرمود: «وقتی که مردی خشت خامی را بشکند، پس دوباره روی آن آب بریزد و ورز دهد و بعد آن را به شکل اوّلیه درآورد. این همان خشت هست، ولی در عین حال همان خشت اوّل نیست». گفت: «آری، خداوند همه را از وجود تو، بهره مند کند».

ص: 229

2- الصّادق علیه السلام- ﴿كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَزِيزاً حَكِيماً فَقِيلَ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام كَيْفَ تُبَدَّلُ جُلُودُهُمْ غَيْرَهَا؟ فَقَالَ أَرَأَيْتَ لَوْ أَخَذْتَ لَبَنَةً فَكَسَرْتَهَا وَ صَيَّرْتَهَا تُرَاباً ثُمَّ ضَرَبْتَهَا فِي الْقَالِبِ أَهِيَ الَّتِي كَانَتْ إِنَّمَا هِيَ ذَلِكَ وَ حَدَثَ تَغَيُّرُ آخَرُ وَ الْأَصْلُ وَاحِدُ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَجْسَادِ بِأَلْفَيْ عَامِ فَجَعَلَ أَعْلَاهَا وَ أشْرَفَهَا أَرْوَاحَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ علیهم السلام وَ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُمْ... فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ مَكَانُ الظَّالِمِينَ لَهُمُ الْمُدَّعِينَ لِمَنْزِلَتِهِمْ فِي أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنْهَا كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِيدُوا فِيها وَ كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلُوا سِوَاهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فيها أَبَداً لَهُمْ فيها أَزْواجُ مُطَهَّرَةٌ وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلاً ظَليلاً﴾ ﴿57﴾

2- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام پرسیده شد: «چگونه پوست با پوستی دیگر جایگزین می شود»؟ فرمود: «ندیدی اگر خشت خامی را بشکنی و تبدیل به خاکش کنی و پس از آن در قالبی که در آن بود بزنی [و خشت جدیدی تولید کنی]، آیا این همان خشت خام اوّلیّه است یا نه؟ این همان است، که تغییر کرده امّا اصل یکی است».

3- امام صادق علیه السلام- خداوند ارواح را دوهزار سال قبل از اجساد خلق کرد. بهترین و عالی ترین آن ها را ارواح محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین و ائمّه علیهم السلام بعد از آن ها قرار داد... خداوند فرمود: «جایگاه ستمگران به آن ها (معصومین) در بدترین جاهای جهنّم است؛ وَ كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلُوا سِوَاهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ.

* و کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، به زودی آن ها را در باغ های بهشتی وارد می کنیم که نهرها از پای درختانش جاری است؛ جاودانه در آن خواهند ماند؛ و در آن جا همسرانی پاکیزه برای آن ها خواهد بود؛ و آنان را در سایه ای گسترده [و فرح بخش] وارد می کنیم. ﴿57﴾

* قوله تعالى: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِها وَ إِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللهَ كَانَ سَمِيعاً بصيراً﴾ ﴿58﴾

* خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانش بدهید؛ و هنگامی که میان مردم داوری می کنید، به عدالت داوری کنید. خداوند، اندرزهای خوبی به شما می دهد. خداوند، شنوا و بیناست. ﴿58﴾

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلى أَهْلِهَا قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ إِلَى الْإِمَامِ وَ الْوَصِيَّةُ﴾. (1)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ يَحْيَى بْنِ مَالِكِ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِها قَالَ الْإِمَامُ يُؤَدِّى إِلَى الْإِمَامِ قَالَ ثُمَّ قَالَ يَا يَحْيَ إِنَّهُ وَ اللَّهِ لَيْسَ مِنْهُ إِنَّمَا هُوَ أَمْرُ مِنَ اللَّهِ﴾. (2)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْمُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَاناتِ إِلى أَهْلِها قَالَ أَمَرَ اللَّهُ الْإِمَامَ الْأَوَّلَ أَنْ يَدْفَعَ إِلَى الْإِمَامِ الَّذِي بَعْدَهُ كُلَّ شَيْءٍ عِنْدَهُ﴾. (3)

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَلَى الْإِمَامِ أَنْ يَدْفَعَ مَا عِنْدَهُ إِلَى الْإِمَامِ الَّذِي بَعْدَهُ﴾. (4)

10-1- الباقر علیه السلام- ﴿أَمَرَ اللهُ الْإِمَامَ مِنَّا أَنْ يُؤَدِّيَ الأَمَانَةَ إِلَى الْإِمَامِ بَعْدَهُ لَيْسَ لَهُ أَنْ يَزْوِيَهَا عَنْهُ أَ لَا تَسْمَعُ إِلَى قَوْلِهِ وَ إِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّهُمُ الْحَكَامُ أَ وَ لَا تَرَى أَنَّهُ خَاطَبَ بِهَا الْحُكَّامَ﴾. (5)

11-1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿فَرَضَ اللَّهُ عَلَى الْإِمَامِ أَنْ يُؤَدِّيَ الْأَمَانَةَ إِلَى الَّذِي أَمَرَهُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِهِ﴾. (6)

12-1- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ السَّيدُ بْنُ طَاوُسٍ فِي كِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ رَأَيْتُ فِي تَفْسِيرٍ مَنْسُوبٍ إِلَى الْبَاقِرِ علیه السلام فِي قَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلى أَهْلِهَا قَالَ هَذِهِ الْآيَةُ فِي أَمْرِ الْوَ لَايَةِ أَنْ تُسَلَّمَ إِلَى آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام﴾. (7)

13-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنِ الْوَاحِدِى أَنَّه لَمَّا دَخَلَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله مَكَّةَ يَوْمَ الْفَتْحِ غَلَقَ عُثْمَانُ بْنُ أَبِي طَلْحَةَ الْعَبْدِيُّ بَابَ الْبَيْتِ وَ صَعِدَ السَّطْحَ فَطَلَبَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله الْمِفْتَاحَ مِنْهُ فَقَالَ لَوْ عَلِمْتُ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ أَمْنَعْهُ فَصَعِدَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام السَّطْحَ وَ لَوَى يَدَهُ وَ أَخَذَ الْمِفْتَاحَ مِنْهُ وَ فَتَحَ الْبَابَ فَدَخَلَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله الْبَيْتَ فَصَلَّى فِيهِ رَكْعَتَيْنِ فَلَمَّا خَرَجَ سَأَلَهُ الْعَبَّاسُ أَنْ يُعْطِيَهُ الْمِفْتَاحَ فَنَزَلَ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ

ص: 234

6-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الأماناتِ إِلى أَهْلِها﴾ به خدا قسم منظور از این آیه، ادا کردن و بازگرداندن امانت و وصیّت به امام علیه السلام است [که همان امامت و مقام ولایت و حکومت است].

7-1- امام صادق علیه السلام- یحیی بن مالک از یکی از یاران ما نقل می کند: از امام صادق علیه السلام در مورد کلام خداوند متعال: ﴿إِنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلى أَهْلِها﴾ سؤال کردم. فرمود: «امام، مقام امامت را به امام بعد از خود می سپارد. ای یحیی! به خدا این کار به خواست او نیست بلکه [امام بعد] از جانب خدا تعیین می شود».

8-1- امام صادق علیه السلام- معلّی بن خنیس گوید: امام صادق علیه السلام در مورد کلام خداوند متعال: ﴿إِنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الأَماناتِ إِلى أَهْلِها﴾ فرمود: «خداوند متعال به امامِ سابق امر کرده که هرچه نزد او است به امامِ بعد از خود بدهد».

9-1- امام صادق علیه السلام- امام باید آن چه را که نزد خود دارد، به امام پس از خود برساند.

10-1- امام باقر علیه السلام- خداوند به ما امامان علیهم السلام امر کرده که امانت [امامت] را به امام بعد از خود بسپاریم و نباید که از امام بعد از خود بگذرد و کس دیگری [برای این مقام] معرفی کند [که مقام امامت انتصابی از جانب خداست]، مگر نشنیدی که خداوند فرمود: ﴿وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ﴾ که آنان (ائمّه علیهم السلام) همان حکام هستند، مگر ندیدی که خداوند آن ها را با اسم حکام خطاب کرده است.

11-1- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- خدا بر هر امامی واجب کرده که امانت امامت را به امام بعد از خود که خداوند امر به آن کرده، بسپارد.

12-1- امام باقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها﴾؛ این آیه در مورد امر ولایت است که باید تسلیم به آل محمّد علیهم السلام شود.

13-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- واحدی نقل می کند: در روز فتح مکّه هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله داخل مکّه شد، عثمان بن ابی طلحه عبدی [که کلیددار کعبه بود] در خانه ی خدا را قفل کرد و از آن بالا رفت و بالای کعبه ایستاد [که کسی دستش به او نرسد]، پیامبر صلی الله علیه و آله امر فرمود که کلید را بیاور [که داخل خانه ی خدا شوم] و او گفت اگر می دانستم که تو پیامبر خدا هستی که کلید را از تو دریغ نمی کردم [ولی تو پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیستی]. علی علیه السلام از [دیوار کعبه بالا رفت] و به روی خانه ی خدا رفت و دست او را پیچاند و کلید را از او گرفت و در خانه ی خدا را باز کرد، پیامبر داخل خانه ی خدا شد و دو رکعت نماز خواند هنگامی که از کعبه خارج شدند [و در را بستند] عبّاس از پیامبر صلی الله علیه و آله درخواست کرد تا کلید را به او بدهند [تا او کلیددار جدید کعبه شود] امّا این آیه نازل شد که: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها﴾ پس پیامبر صلی الله علیه و آله امر فرمود که کلید را به عثمان برگردانند و

ص: 235

أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِها فَأَمَرَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله أَنْ يَرُدَّ الْمِفْتَاحَ إِلَى عُثْمَانَ وَ يَعْتَذِرَ إِلَيْهِ فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ يَا عَلِىُّ علیه السلام أكْرَهْتَ وَ أديت [آذَيْت] ثُمَّ جِئْتَ بِرِفْقٍ قَالَ لَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي شَأْنِكَ وَ قَرَأَ عَلَيْهِ الْآيَةَ فَأَسْلَمَ عُثْمَانُ فَأَقَرَّهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله فِي يَدِهِ﴾. (1)

14-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا ابْنَ مَسْعُودٍ لَا تَخُونَنَّ أَحَداً فِي مَالٍ يَضَعُهُ عِنْدَكَ أَوْ أَمَانَةِ ائْتَمَنَكَ عَلَيْهَا فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا﴾. (2)

15-1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ يَزِيدَ بْنِ سَلِيطَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَر علیه السلام فِي حَدِيثِ النَّصَّ عَلَى الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ إِنْ سُئِلْتَ عَنِ الشَّهَادَةِ فَأَدَّهَا فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلى أَهْلِها وَ قَالَ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ﴾. (3)

16-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا: فِيهِ أَقْوَالُ: أَحَدُهَا أَنَّهَا فِي كُلِّ مَنِ اؤْتُمِنَ أَمَانَةً مِنَ الْأَمَانَاتِ فَأَمَانَاتُ اللَّهِ تَعَالَى أَوَامِرُهُ وَ نَوَاهِيهِ وَ أَمَانَاتُ عِبَادِهِ مَا يَأْتَمِنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً مِنَ الْمَالِ﴾. (4)

17-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلى أَهْلِهَا وَ إِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِذَا ظَفِرْنَا وَ ظَهَرْنَا﴾. (5)

18-1- الصّادق علیه السلام- ﴿اعْلَمْ أَن ضَارِبَ عَلِىٍ بِالسَّيْفِ وَ قَاتِلَهُ لَوِ ائْتَمَنَنِي عَلَى سَيْفِ أَوِ اسْتَشَارَنِي ثُمَّ قَبْلْت ذَلِكَ مِنْهُ لَأَدَّيْتُ إِلَيْهِ الْأَمَانَةَ﴾. (6)

19-1- السّجّاد علیه السلام- ﴿عَلَيْكُمْ بِأَدَاءِ الْأَمَانَةِ﴾. (7)

20-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا تَنْظُرُوا إِلَى طُولِ رَكُوعِ الرَّجُلِ وَ سُجُودِهِ فَإِن ذَلِكَ شَيْءٌ اعْتَادَهُ فَلَوْ تَرَكَهُ اسْتَوْحَشَ لِذَلِكَ وَلَكِنِ انْظُرُوا إِلَى صِدْقٍ حَدِيثِهِ وَ أَدَاءِ أَمَانَتِهِ﴾. (8)

21-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِ مِنَ الْأَمَانَةِ﴾. (9)

ص: 236

از او عذرخواهی کنند. [علی علیه السلام نزد او رفت و کلید را به او داد و از او دلجویی کرد] عثمان گفت: «ای علی به زور و اذیت آن را از من گرفتی و حالا با نرمی و دوستی به من برمی گردانی [قضیه چیست]؟ امام علی علیه السلام فرمود: «خداوند درباره ی شخص تو آیه ای نازل فرمود» و آیه را برای او تلاوت کرد، عثمان [با شنیدن این آیه منقلب شد و] مسلمان شد و پیامبر صلی الله علیه و آله دست او را در دست خود فشرد.

14-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای پسر مسعود! به هیچ کس در مالی که در پیش تو می گذارد یا در امانتی که تو را بر آن امین قرار داده خیانت نکن زیرا که خدای متعال می فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها﴾.

15-1- امام کاظم علیه السلام- یزید بن سلیط از امام کاظم علیه السلام نقل می کند که فرمود: «اگر از تو درخواست شد تا [نسبت به آن چه علم داری] شهادت بدهی، این کار را بکن و حقّ مطلب را ادا کن که خدا فرمود: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها﴾ و ستمکارتر از کسی که گواهی خود را از خدا پنهان می کند کیست؟ . (بقره/140)».

16-1- امام باقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها﴾ در این مورد چند نظر است.

اول: منظور، تمام امانت هایی است که به اشخاص سپرده می شود و امانت های خدا، اوامر و نواهی اوست و امانات مردم آن اموالی است که به رسم امانت به یکدیگر می سپارند.

17-1- امام باقر علیه السلام خداوند فرمود: ﴿إِنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلَى أَهْلِها وَ إِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْل﴾ [و هنگامی حکومت به عدل محقّق می شود] که ما پیروز و غالب شویم و امر ما (امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف) ظاهر شود.

18-1- امام صادق علیه السلام- حتّی اگر کسی که با شمشیر به علیّ بن ابی طالب علیه السلام ضربت زده و او را شهید کرد، امانتی به من بسپارد و از من راهنمایی بخواهد و با من مشورت کند و من از او بپذیرم، امانتش را به او باز پس می دهم.

19-1- امام سجاد علیه السلام- هر کس به شما امانتی داد، به او بازگردانید.

20-1- امام صادق علیه السلام- به طول رکوع و سجود شخص نگاه نکنید، ممکن است او به این کارعادت کرده باشد و اگر دست از آن باز دارد ناراحت شود، بلکه بنگرید که آیا او راست سخن می گوید و یا اداء امانت می کند؟

21-1- امام باقر علیه السلام- نماز و روزه و زکات و حج از امانات هستند [که در این آیه ذکر شده است].

ص: 237

22-1- الباقر علیه السلام- ﴿وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ الَّذِي فِي أَيْدِيكُمْ﴾. (1)

23-1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ قَالَ: هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام﴾. (2)

24-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مَالِكَ الْجُهَنِىَّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلَى أَهْلِهَا وَ إِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ فِيمَنْ نَزَلَتْ قُلْتُ يَقُولُونَ فِي النَّاسِ قَالَ أَفَكُلُّ النَّاسِ يَحْكُمُ بَيْنَ النَّاسِ اعْقِلْ فِينَا نَزَلَتْ﴾. (3)

25-1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ أُمِرَتِ الْأَئِمَّةُ غلیهم السلام أَنْ يَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ وَ أَمِرَ النَّاسُ أَنْ يَتَّبِعُوهُمْ﴾. (4)

26-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِذَا ظَهَرْتُمْ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِذَا بَدَتْ فِي أَيْدِيكُمْ﴾. (5)

27-1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿ثُمَّ فَرَضَ عَلَى الْإِمَامِ أَنْ يَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِالْعَدْلِ فَقَالَ وَ إِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ﴾. (6)

28-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَنَّ النَّبِي صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِيًّ علیه السلام: سَوَّ بَيْنَ الْخَصْمَيْنِ فِي لَحْظِكَ وَ لَفْظِكَ﴾. (7)

22-1- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْل﴾ یعنی [هنگامی که] به آن چه دست شماست [حکم می کنید، عدالت پیشه کنید].

23-1- امام صادق علیه السلام- منظور از: وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْل خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله است».

24-1- امام باقر علیه السلام- مالک جهنی گوید: امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْل﴾ پرسید: «درباره ی چه کسی نازل شده»؟ گفتم: «می گویند درباره ی مردم است». فرمود: «همه ی مردم بین مردم حکم می کنند؟ دقّت کن این آیه درباره ی ما نازل شده است».

25-1- امام صادق علیه السلام- امامان علیهم السلام مأمورند به عدل حکومت کنند، مردم نیز موظّفند که از آن ها تبعیّت و پیروی نمایند.

26-1- امام باقر علیه السلام- وقتی که حقیقت برای شما آشکار است مطابق آن چه در دست دارید [از قرآن و سیره و سنّت پیامبر و ائمّه علیهم السلام] حکم بر عدل کنید.

27-1- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- خداوند بر امام واجب کرده که بین مردم به عدالت قضاوت کند و فرمود: ﴿وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْل﴾.

28-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله به امام علی علیه السلام فرمود: «[وقتی دو طرف برای قضاوت نزد تو می آیند] بین دو طرف دعوا، در نگاه و کلامت عدالت را یکسان رعایت کن».

حَرَامِهِمْ يَدْلُونَهُمْ عَلَى رِضَى رَبِّهِمْ وَ يَنْهَوْنَهُمْ عَنْ سَخَطِهِ بِأَمْرٍ وَاحِدٍ وَ نَهى وَاحِدٍ لَيْسَ فِيهِمْ اخْتِلَافُ وَ لَا فُرْقَةُ وَ لَا تَنَازَعُ يَأْخُذُ آخِرُهُمْ عَنْ أَوَّلِهِمْ إِمْلَائِي وَ خَطَّ أَخِي عَلِيًّ بِيَدِهِ يَتَوَارَثُونَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَهْلُ الْأَرْضِ كُلُّهُمْ فِي غَمْرَةٍ وَ غَفْلَةٍ وَ تِيهَةٍ وَ حَيْرَة غَيْرَهُمْ وَ غَيْرَ شِيعَتِهِمْ وَ أَوْلِيَائِهِمْ لَا يَحْتَاجُونَ إِلَى أَحَدٍ مِنَ الْأُمَّةِ فِي شَيْءٍ مِنْ أَمْرِ دِينِهِمْ وَ الْأُمَّةُ تَحْتَاجُ إِلَيْهِمْ هُمُ الَّذِينَ عَنَى اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَ قَرَنَ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَتِهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾. (1)

4-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَ قَدْ قَرَنَهُ الْجَلِيلُ بِاسْمِهِ وَ شَرَكَهُ فِي عَطَائِهِ وَ أَوْجَبَ لِمَنْ أَطَاعَهُ جَزَاءَ طَاعَتِهِ إِذْ يَقُولُ وَ مَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و آله مِنْ فَضْلِهِ وَ قَالَ يَحْكِي قَوْلَ مَنْ تَرَكَ طَاعَتَهُ وَ هُوَ يُعَذِّبُهُ بَيْنَ أَطْبَاقِ نِيرَانِهَا وَ سَرَابِيلَ قَطِرَانِهَا يَا لَيْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا أَمْ كَيْفَ يُوصَفُ بِكُنْهِهِ مَنْ قَرَنَ الْجَلِيلُ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَةِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله حَيْثُ قَالَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ قَالَ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلى أَهْلِها وَ قَالَ فَسْتَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾. (2)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ عَزَّوَجَلَّ أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ فَرَدَّ الْأَمْرَ أَمْرَ النَّاسِ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمُ الَّذِينَ أَمَرَ بِطَاعَتِهِمْ وَ بِالرَّدَّ إِلَيْهِمْ﴾. (3)

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ علیه السلام وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِلْعِلْمِ أَهْلًا وَ فَرَضَ عَلَى الْعِبَادِ طَاعَتَهُمْ بِقَوْلِهِ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ بِقَوْلِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾. (4)

7-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قالَ الْحَوارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللهِ آمَنَّا بِالله وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ يَعْنِي بِأَنَّهُمْ مُسْلِمُونَ لِأَهْلِ الْفَضْلِ فَضْلَهُمْ وَ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَمَا أَجَابَهُ مِنْهُمْ إِلَّا الْحَوَارِيُّونَ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِلْعِلْمِ أَهْلَا وَ فَرَضَ عَلَى الْعِبَادِ طَاعَتَهُمْ بِقَوْلِهِ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾. (5)

ص: 242

و حلال و حرامشان خبر می دهند، و آنان را با امر و نهی یکسان [و بدون تغییر] به رضایت پروردگارشان راهنمایی می کنند و آنان را از سخط او نهی می کنند، و در بین آنان اختلاف و تفرقه و نزاعی نیست. آخرین آنان از اوّلین آنان، املای من و دست خط برادرم علی علیه السلام را تحویل می گیرد و تا روز قیامت از یکدیگر به ارث می برند. همه ی اهل زمین در جهل و غفلت و سرگردانی و حیرت اند به جز آنان و شیعیان و دوستانشان. آنان در چیزی از امر دینشان به احدی از امّت احتیاج ندارند، ولی امّت به آنان احتیاج دارند. آنان هستند که خداوند در کتابش آنان را قصد کرده و اطاعت آنان را به اطاعت خود و رسولش صلی الله علیه و آله مقرون ساخته و فرموده است: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾».

4-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند عزیز نام او را همراه نام خویش قرار داده و آن جناب را شریک در عطای خویش فرموده و به کسی که از پیغمبر صلی الله علیه و آله اطاعت کند همان پاداشی را وعده داده که از خودش اطاعت نماید؛ چنان که در این دو آیه به هر دو مطلب تصریح فرموده است: عیب جوییشان از آن روست که خدا و پیامبرش از غنایم بی نیازشان کردند. (توبه/74). و در این آیه سخن کسی را که ترک اطاعت پیامبر صلی الله علیه و آله را نموده بیان می کند موقعی که میان آتش جهنّم در سوزوگداز است ای کاش خدا را اطاعت کرده بودیم و رسول را اطاعت کرده بودیم. (احزاب/66). چگونه می توان کنه کسی را که خداوند اطاعت و فرمانبرداری او را در این آیه: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ و در آیه: ﴿وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ﴾ و نیز در آیه: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها﴾ و در آیه: خود نمی دانید از اهل کتاب بپرسید. (انبیاء/7). قرین اطاعت و فرمانبرداری از پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده توصیف کرد.

5-1- امام صادق علیه السلام- خداوند فرمود: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ و فرموده است: ﴿وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الله و الى الرَّسُول وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾؛ پس خواستگاه هر کار که کار مردم باشد به اولی الأمر آن ها واگذار شده که دستور اطاعت و مراجعه به آن ها [در این آیه] داده شده است.

6-1- امام علی علیه السلام- خداوند برای علم، عدّه ای را اهل آن قرار داده و بر بندگان خود واجب کرده که از آن ها اطاعت نمایند و فرموده است: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾، و نیز فرمود: ﴿وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الله و الى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾.

7-1- امام علی علیه السلام- حواریان گفتند: ما یاران خداییم. به خدا ایمان آوردیم. شهادت ده که ما تسلیم هستیم. (آل عمران/52). مطلوب حضرت عیسی علیه السلام این بود که بفهمد که کدامیک از حواریون، برتری اهل فضل را پذیرفته و در برابر آنان تسلیم اند و از فرمان پروردگار برنمی گردند، و فقط حواریّون جواب مثبت دادند، و خداوند در این آیه برای علم اهلی را برگزید و طاعت ایشان را بر همه واجب فرمود: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾».

ص: 243

8-1- الباقر عیله السلام- ﴿عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِىَّ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام قَالَ أَوْصَى النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله إِلَى عَلِيًّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ علیهم السلام ثُمَّ قَالَ فِي قَوْلِ اللَّهِ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ قَالَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام مِنْ وُلْدِ عَلِىًّ علیه السلام وَ فَاطِمَةَ علیها السلام إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةِ﴾. (1)

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَن عَنْ أُولِي الْأَمْرِ فِي هَذِهِ الْآيَةِ فَقَالَ كَانَ وَ اللَّهِ عَلِىُ علیه السلام مِنْهُم﴾. (2)

10-1- ابن عباس رحمة الله- ﴿فِي قَوْلِهِ تَعَالَى أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ قَالَ هُمْ أَمَرَاءُ السَّرَايَا وَ عَلِىُ علیه السلام أَوَّلُهُم﴾. (3)

11-1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿ثُمَّ فَرَضَ عَلَى النَّاسِ طَاعَتَهُمْ فَقَالَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ يَعْنِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (4)

12-1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَن عَمروِ عَمْرِو بنِ سَعِيدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ قَالَ قَالَ عَلِيُّ بْن أبي طَالِبٍ علیه السلام وَ الْأَوْصِيَاءُ مِنْ بَعْدِهِ﴾. (5)

13-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ الْجَعْفِيَّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ قَالَ الْأَوْصِيَاءَ﴾. (6)

14-1- الباقر علیه السلام- ﴿ثُمَّ قَالَ لِلنَّاسِ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا فَجَمَعَ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ إِيَّانَا عَنَى خَاصَّةً﴾. (7)

15-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ لَمَّا أَنْزَلَ اللهُ عَزَّوَجَلَ وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاطِمَةَ علیها السلام فَنَحَلَهَا فَدَكَ وَ أَقَامَنِي لِلنَّاسِ عَلَماً وَ إِمَاماً، وَ عَقَدَ لِي وَ عَهْدَ إِلَى فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾. (8)

16-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ قَالَ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام مِنَّا وَ طَاعَتُهُمْ مَفْرُوضَةٌ﴾. (9)

ص: 244

8-1- امام باقر علیه السلام- امام عسکری علیه السلام از پدرانش روایت می کند: امام باقر علیه السلام فرمود: «پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به علی و حسن و حسین علیهم السلام وصیّت کرد سپس درباره ی این آیه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾. فرمود: «مراد از اولی الأمر، امامان از نسل علی علیه السلام و فاطمه تا قیامت هستند».

9-1- امام صادق علیه السلام- عبدالغفّار بن قاسم گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «اولی الأمر در این آیه کیست»؟ فرمود: «به خدا سوگند علی علیه السلام از آن هاست».

10-1- ابن عبّاس رحمة الله- در تفسير اين آيه: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ می گوید: «منظور فرماندهان سریه ها (جنگ هایی که پیامبر صلی الله علیه و آله در آنان شرکت نمی کردند و جانشینی به جای خود می فرستادند) هستند و علی علیه السلام نخستین ایشان است».

11-1- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- خداوند در این آیه اطاعت ائمّه علیهم السلام را بر مردم واجب نموده و می فرماید: «﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ یعنی اطاعت از امیر المؤمنين علیه السلام».

12-1- امام کاظم علیه السلام- عمرو بن سعید گوید: از امام کاظم علیه السلام درباره ی آيه: ﴿أَطِيعواْ اللهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ سؤال کردم. فرمود: «منظور، علیّ بن ابی طالب و اوصیاء علیهم السلام بعد از آن حضرت می باشند».

13-1- امام باقر علیه السلام- جابر جعفی گوید: از امام باقر علیه السلام درباره ی این آيه: ﴿أَطِيعواْ اللهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ پرسیدم، فرمود: «منظور از اولی الأمر، اوصیاء علیهم السلام هستند».

14-1- امام باقر علیه السلام- خداوند به مردم می فرماید: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ منظور تمام مؤمنین تا قیامت است. ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ منظور از اولى الأمر، فقط ما هستیم.

15-1- امام علی علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله فاطمه علیها السلام را طلبید و فدک را به او عطا فرمود و به من نیز امامت و رهبری امّت را داد و از من پیمان گرفت. سپس خداوند این آیه را نازل فرمود: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾.

16-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- در کلام خدا که فرمود: ﴿أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُم﴾ منظور از از اولی الأمر امامانی از ماست و اطاعت از آنان واجب است.

ص: 245

17-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام فِي قَوْلِهِ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ قَالَ هِيَ فِي عَلِىًّ علیه السلام وَ فِي الْأَئِمَّةِ علیهم السلام جَعَلَهُمُ اللَّهُ مَوَاضِعَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام غَيْرَ أَنَّهُمْ لَا يُحِلُّونَ شَيْئاً وَ لَا يُحَرِّمُونَه﴾. (1)

18-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن عُبَيْدِ بْنِ كَثِيرٍ مُعَنْعَناً عَنِ الْحُسَيْنِ أَنَّه سَأَلَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهم السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ قَالَ أُولِي الْفِقْهِ وَ الْعِلْمِ قُلْنَا أَخَاصُ أَمْ عَامُ قَالَ بَلْ خَاصِ لَنَا﴾. (2)

19-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا مَا تَأويلُهُ مَعَ تَنْزِيلِهِ فَمِثْلُ... قَوْلُهُ تَعَالَى أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَلَمْ يَسْتَغْنِ النَّاسُ فِي هَذَا الْمَعْنَى بِالتَّنْزِيلِ دُونَ التَّفْسِيرِ كَمَا اسْتَغْنَوْا بالْآيَاتِ الْمُتَقَدِّمَةِ الَّتِي ذُكِرَتْ فِي آيَاتِ مَا تَأْوِيلُهُ فِي تَنْزِيلِهِ اللَّاتِي ذَكَرْنَاهَا فِي الْآيَاتِ الْمُتَقَدِّمَةِ إِلَّا حِينَ بَيَّنَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْوَ لَاةَ لِلْأَمْرِ الَّذِي فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُمْ مِنْ عِتْرَتِهِ الْمَنْصُوصَ عَلَيْهِم﴾. (3)

20-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا عَلِىُّ علیه السلام عَلى مَنْ بَرِى مِنْ وَ لَايَتِكَ فَقَدْ بَرِئَ مِنْ وَ لَايَتِي وَ مَنْ بَرِئَ مِنْ وَ لَايَتِي فَقَدْ بَرِئَ مِنْ وَ لَايَةِ اللَّهِ يَا عَلِيُّ علیه السلام طَاعَتُكَ طَاعَتِي وَ طَاعَتِى طَاعَةُ اللَّهِ فَمَنْ أَطَاعَكَ أَطَاعَنِي وَ مَنْ أَطَاعَنِي فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ لَحْتُّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ أَعَزُّ مِنَ مِنَ الْجَوْهَرِ وَ مِنَ الْيَاقُوتِ الْأَحْمَرِ وَ مِنَ الزَّمُرُّدِ وَ قَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ مُحِبَّينَا أَهْلَ الْبَيْتِ علیهم السلام فِي أُمَّ الْكِتَابِ لَا يَزِيدُ فِيهِمْ رَجُلٌ وَ لَا يَنْقُصُ مِنْهُمْ رَجُلٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَهُوَ عَلِىُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام﴾. (4)

21-1- أمير المؤمنين علیه السلام ﴿عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام يَقُولُ وَ أَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ مَا أَدْنَى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ مُؤْمِناً وَ أَدْنَى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ كَافِراً وَ أَدْنَى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ ضَالًّا فَقَالَ لَهُ قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابِ أَمَّا أَدْنَى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ مُؤْمِناً أَنْ يُعَرِّفَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى نَفْسَهُ فَيُقِرَّ لَهُ بالطَّاعَةِ وَ يُعَرِّفَهُ نَبِيَّهُ صلی الله علیه و آله فَيُقِرَّ لَهُ بالطَّاعَةِ وَ يُعَرِّفَهُ إِمَامَهَ وَ حُجَّتَهُ فِي أَرْضِهِ وَ شَاهِدَهُ عَلَى خَلْقِهِ فَيُقِرَّ لَهُ بِالطَّاعَةِ قُلْتُ لَهُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ إِنْ جَهِلَ جَمِيعَ الْأَشْيَاءِ إِلَّا مَا

ص: 246

17-1- امام باقر علیه السلام- عبدالله بن عجلان نقل می کند: امام درباره ی آیه: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ فرمود: «این آیه درباره ی علی و ائمّه علیهم السلام نازل شده است و خداوند ایشان را در مقام پیامبران علیهم السلام قرار داده است؛ با این تفاوت که چیزی را حلال یا حرام نمی کنند».

18-1- امام صادق علیه السلام- عبید بن کثیر از حسین نقل می کند: از امام صادق علیه السلام درباره ی این آی: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ سؤال شد. فرمود: «منظور صاحبان فقه و علم است». گفتیم: «اطلاق آن عمومی است یا مخصوص یک عدّه است». فرمود: «اختصاص به مااهل بیت دارد».

19-1- امام علی علیه السلام- امام علیه السلام [در خطبه ای که در مورد انواع آیات قرآن می فرمود] فرمود: «آیاتی که نزول آن ها همراه با تأویل آن ها است که معنا پیدا می کنند... مثل آيه: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ است که در این مورد به صرف همین آیات نازل شده و بدون تأویل آن، مردم به معنای آن پی نمی برند و این آیه مثل آیاتی که پیش از این ذکر کرده ایم نیست که آن ها تأویلشان در تنزیلشان نهفته بود [و لفظ آیات گویای معنای آن ها بود] به خاطر همین متن آیات برای فهم معنای آن توسّط مردم کافی بود. امّا این آیه زمانی قابل فهم است که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را تبیین کند که منظور از اولی الأمر کسانی هستند که خدا اطاعت آنان را به صورت مکتوب در کتاب خود واجب کرده و آن ها خاندان پیامبرند».

20-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی علیه السلام هر کس از ولایت تو سرپیچی کند از ولایت من سر پیچیده و هرکس از ولایت من سرپیچی کند، از ولایت خدا سرپیچیده است. ای علی علیه السلام اطاعت تو اطاعت من و اطاعت من اطاعت خداست پس هر کس از تو اطاعت کند از من اطاعت کرده و هرکس از من اطاعت کند از خدا اطاعت کرده و قسم به آن خدایی که را به عنوان رسول صلی الله علیه و آله برحقّ خود مبعوث کرده، دوستی ما اهل بیت با ارزش تر از جواهر و یاقوت سرخ و زمرّد است و خدا عهد و پیمان محبّت نسبت به ما اهل بیت را در امّ الکتاب [و در عالم زر] گرفته و ثبت کرده و دیگر تا روز قیامت نه کسی به آن گروه (دوستداران ما) اضافه می شود و نه کسی کم می شود و این همان کلام خداست که فرمود: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ که منظور از اولی الأمر، علی علیه السلام است».

21-1- امام علی علیه السلام- سلیم بن قیس گوید: شنیدم امام علی علیه السلام می فرمود: «کم ترین سطحی که بنده در آن مؤمن نامیده می شود این است که خداوند بلند مرتبه خود را به او معرّفی کند و بنده به اطاعت از او اقرار کند، و پیامبرش را به او معرّفی کند و به اطاعت از آن حضرت اقرار کند، و امام و حجّتش در زمین و شاهد خود بر خلق را به او معرّفی کند و بنده به اطاعت از آن حضرت اقرار کند». گفتم: «ای امیر المؤمنین علیه السلام! اگر به همه چیز، غیر از آن چه که شما توصیف فرمودید، جهل داشته باشد، باز حکم، همین است»؟! فرمود: «آری، اگر به چیزی امر شود، باید دستور را اطاعت کند و اگر از کاری یا چیزی

ص: 247

وَصَفْتَ قَالَ نَعَمْ إِذَا أَمِرَ أَطَاعَ وَ إِذَا نُهِيَ انْتَهَى وَ أَدْنَى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ كَافِراً مَنْ زَعَمَ أَنَّ شَيْئاً نَهَى اللَّهُ عَنْهُ أَنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِهِ وَ نَصَبَهُ دِيناً يَتَوَلَّى عَلَيْهِ وَ يَزْعُمُ أَنَّهُ يَعْبُدُ الَّذِي أَمَرَهُ بِهِ وَ إِنَّمَا يَعْبُدُ الشَّيْطَانَ وَ أَدْنَى مَا يَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ ضَالًّا أَنْ لَا يَعْرِفَ حُجَّةَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ شَاهِدَهُ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِي أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِطَاعَتِهِ وَ فَرَضَ وَ لَايَتَهُ قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام صِفْهُمْ لِي فَقَالَ الَّذِينَ قَرْنَهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِنَفْسِهِ وَ نَبِيِّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ أَوْضِحْ لِي فَقَالَ الَّذِينَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِي آخِرِ خُطْبَتِهِ يَوْمَ قَبَضَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ إِنِّي قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ أَمْرَيْنِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي علیهم السلام فَإِنَّ اللَّطِيفَ الْخَبِيرَ قَدْ عَهِدَ إِلَىَّ أَنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَىَّ الْحَوْضِ﴾. (1)

22-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَال: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَقَالَ نَزَلَتْ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ علیهم السلام فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ النَّاسَ يَقُولُونَ فَمَا لَهُ لَمْ يُسَمِّ عَلِيّاً علیه السلام وَ أَهْلَ بَيْتِهِ علیهم السلام فِي كِتَابَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ فَقَالَ قُولُوا لَهُمْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَزَلَتْ عَلَيْهِ الصَّلَاةُ وَ لَمْ يُسَمُ اللَّهُ لَهُمْ ثَلَاثاً وَ لَا أَرْبَعاً حَتَّى كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ الَّذِي فَسَّرَ ذَلِكَ لَهُمْ وَ نَزَلَتْ عَلَيْهِ الزَّكَاةَ وَ لَمْ يُسَمَّ لَهُمْ مِنْ كُلِّ أَرْبَعِينَ دِرْهَماً دِرْهَمْ حَتَّى كَانَ رَسُولُ اللَّهِ هُوَ الَّذِي فَسَّرَ ذَلِكَ لَهُمْ وَ نَزَلَ الْحَجُّ فَلَمْ يَقُلْ لَهُمْ طُوفُوا أَسْبُوعاً حَتَّى كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آلهد هُوَ الَّذِي فَسَّرَ ذَلِكَ لَهُمْ وَ نَزَلَتْ أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ نَزَلَتْ فِي عَلِيًّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ علیهم السلام فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِي عَلِیًّ علیه السلام مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيُّ علیه السلام مَوْلَاهُ وَ قَالَ صلی الله علیه و آله أُوصِيكُمْ بِكِتَابِ اللهِ وَ أَهْلِ بَيْتِي فَإِنِّى سَأَلْتُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْ لَا يُفَرِّقَ بَيْنَهُمَاد حَتَّى يُورِدَهُمَا عَلَىَّ الْحَوْضِ﴾. (2)

23-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي مَسْرُوقٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ إِنَّا نُكَلِّمُ النَّاسَ فَنَحْتَجُّ عَلَيْهِمْ بِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَيَقُولُونَ نَزَلَتْ فِي أَمَرَاءِ السَّرَايَا فَنَحْتَجُّ عَلَيْهِمْ بِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ ... فَيَقُولُونَ نَزَلَتْ فِي الْمُؤْمِنِينَ فَنَحْتَجُّ عَلَيْهِمْ بِقَوْلِ اللَّهِ

ص: 248

نهی شود، باید آن نهی را بپذیرد. امّا کم ترین حدّی که بنده در آن کافر می شود، آن است که چیزی مورد نهی الهی باشد، امّا بنده ی خدا به گمان این که خداوند به آن امر کرده است، به آن پایبند بماند و علاوه بر آن، آن را دین خود قرار داده و ادّعا کند که آن چه را که به او امر شده، عبادت می کند. در حالی که در واقع، شیطان را عبادت کرده است، و کم ترین سطحی که در آن بنده، گمراه می باشد، این است که حُجّت خدا و شاهد او بر بندگانش و کسی که خداوند ولایتش را بر مردم واجب و مردم را به اطاعت از او امر کرده است نشناسد؛ می فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾». گفتم: «ای امیرالمؤمنین علیه السلام! فدایت شوم، برای من توضیح دهید». حضرت فرمود: «منظور کسانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آخرین خطبه و روز وفاتش فرمود: «من برای شما دو چیز باقی گذاشتم، اگر به آن ها چنگ بزنید، هیچ گاه پس از من گمراه نخواهید شد؛ کتاب خداوند بزرگ و عترت (خانواده) و اهل بیت خودم. خداوند لطیف و بسیار آگاه با من پیمان بسته است که این دو، تا زمانی که بر حوض [بهشت] وارد شوند از یکدیگر جد نمی گردند»».

22-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ سؤال کردم، فرمود: «در حقّ علیّ بن ابی طالب علیه السلام و حسن و حسین علیهما السلام نازل شده است». به ایشان عرض کردم: «مردم می گویند: پس چرا خداوند از علی و اهل بیت علیهم السلام او در کتابش نام نمی برد»؟ حضرت فرمود: «در پاسخ به آن ها بگویید: نماز هم بر رسول صلی الله علیه و آله نازل شد بدون آن که سه رکعتی یا چهار رکعتی آن معلوم شود. تا این که رسول خدا صلی الله علیه و آله، خود آن را برای مردم تفسیر نمود. زکات بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد بی آن که ذکر شود که از هر چهل درهم، یک درهم، کنار گذاشته شود تا این که باز رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را تفسیر کرد، و حج نازل شد، امّا نفرمود هفت بار طواف کنید و این رسول خدا صلی الله علیه و آله بود که آن را برای مردم، تشریح کرد و آیه: ﴿أَطِيعواْ اللهَ وَ أَطِيعواْ الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ در حقّ علی و حسن و حسین علیهم السلام نازل شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله در حقّ علی علیه السلام فرمود: «بدانید که هرکس من مولای او هستم، علی علیه السلام هم مولای اوست». و فرمود: «شما را سفارش می کنم به کتاب خدا و اهل بیت خودم؛ چون که من از خداوند بزرگ تقاضا کردم تا روزی که بر حوض بهشت وارد می شوند، بین آن ها جدایی نیفکند و او تقاضایم را اجابت نمود».

23-1- امام صادق علیه السلام- ابو مسروق گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ما با مردم سخن می گوییم و آیه: ﴿أَطیعواْ اللهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ را به عنوان دلیل، ارائه می دهیم، آن ها در جواب می گویند: «این آیه در حقّ فرماندهان گروه های جنگی نازل شده است». آیه: جز این نیست که ولیّ شما خداست و رسول او و مؤمنانی که نماز می خوانند و هم چنان که در رکوعند انفاق می کنند. (مائده/55). را به عنوان حجّت ارائه می کنیم، می گویند: «در حقّ مؤمنان نازل شده است». آیهِ: بگو: بر این رسالت مزدی از شما، جز دوست داشتن خویشاوندان، نمی خواهم. (شوری/23). را پیش می آوریم، پاسخ می دهند که مراد، خویشاوندان مسلمانان هستند». گفت: «هر

ص: 249

قُل لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمُوَدَّةَ فِي الْقُرْبى فَيَقُولُونَ نَزَلَتْ فِي قُرْبَى الْمُسْلِمِينَ قَالَ فَلَمْ أَدَعْ شَيْئاً مِمَّا حَضَرَنِي ذِكْرُهُ مِنْ هَذَا وَ شِبْهِهِ إِلَّا ذَكَرْتُهُ لَهُ فَقَالَ لِي إِذَا كَانَ ذَلِكَ فَادْعُهُمْ إِلَى الْمُبَاهَلَة﴾. (1)

24-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَرَضَ عَلَى الْأُمَّةِ طَاعَةَ وُلَاةِ أَمْرِهِ الْقُوَّامِ لِدِينِهِ كَمَا فَرَضَ عَلَيْهِمْ طَاعَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُم ثُمَّ بَيَّنَ مَحَلَّ وَ لَاة أَمْرِهِ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ بِتَأْوِيلِ كِتَابِهِ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ عَجْزَ كُلِّ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ عَنْ مَعْرِفَةِ تَأَوِيلِ كِتَابِهِ غَيْرِهِمْ لِأَنَّهُمْ هُمُ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ الْمَأْمُونُونَ عَلَى تَأْوِيلِ التَّنْزِيلِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ...﴾ (2)

25-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِىًّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُول وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ قَالَ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام مِنْ أَهْلِ بَيْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَعَلَهُمُ اللَّهُ أَهْلَ الْعِلْمِ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ ثُمَّ أَوْجَبَ طَاعَتَهُمْ فَقَالَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾. (3)

26-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَن جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِيُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ قَالَ فَأُولِي الْأَمْرِ فِي هَذِهِ الْآيَةِ هُمْ آلْ مُحَمَّدٍ علیهم السلام. (4)

27-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿... كَتَبَ إِلَى مُعَاوِيَةَ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ على بن أبي طالب علیه السلام إِلَى مُعَاوِيَةِ... وَ اعْلَمْ أَنَّهُنَّ حُجَّةٌ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عَلَى مَنْ خَالَفَنَا وَ نَازَعَنَا وَ فَارَقَنَا وَ بَغَى عَلَيْنَا وَ الْمُسْتَعَانَ اللهُ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ عَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكَّلُونَ وَ كَانَ جُمْلَةُ تَبْلِيغِهِ رِسَالَةَ رَبِّهِ فِيمَا أَمَرَهُ وَ شَرَعَ وَ فَرَضَ وَ قَسَمَ جُمْلَةُ الدِّينِ يَقُولُ اللَّهُ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ هِيَ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ لَيْسَتْ لَكُم﴾. (5)

28-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي الْقَاسِمِ الْأَصْفَهَانِي... دَخَلَ عَلَيْهِ الْحَسَنُ بْنُ صَالِحِ بْنِ حَىًّ فَقَالَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا تَقُولُ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ مَنْ أُولُو

ص: 250

آن چه از این دست مطلب و شبیه آن را به یاد داشتم، مطرح کردم». به من فرمود: «اگر این چنین است که می گویی، پس آن ها را به مباهله دعوت کن».

24-1- امام علی علیه السلام- خداوند اطاعت اولی الأمر که نگهبانان دین او هستند را بر مردم واجب کرد، همان گونه که اطاعت رسول صلی الله علیه و آله را واجب کرده بود، و گفت: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُم﴾. بعد از آن، جایگاه اولی الأمر را که از اهل علم هستند بیان کرد و مقام آن ها را روشن ساخت، و در کتاب خود فرمود: ﴿وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الله و الى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾؛ از این جا معلوم است که مردم از تأویل کتاب عاجز می باشند و فقط صاحبان امر می توانند آن را استنباط کنند، زیرا آن ها راسخ در علم هستند، و محلّ اطمینان در تأویل قرآن می باشند و در قرآن فرمود: ﴿وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾.

25-1- امام باقر علیه السلام- امام علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الله و الى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾؛ فرمود: «آنان امامان از اهل بیت پیامبرند که خدا آن ها را اهل علم خواند که علم را استنباط و درک می کنند. پس اطاعت آنان را واجب کرده و فرموده است: ﴿أَطِیعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾».

26-1- امام باقر علیه السلام- جعفر بن محمّد فزاری نقل می کند: از امام باقر علیه السلام در مورد آیه: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ سؤال شد. فرمود: «منظور از اولی الأمر در این آیه، خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله هستند».

27-1- امام علی علیه السلام- امام علی علیه السلام نامه ای [در جواب] به معاویه نوشت که چنین بود: «از بنده ی خدا و امیر مؤمنان علیّ بن ابی طالب علیه السلام به معاویه... بدان که آن ها [آن هایی که معاویه در نامه ی خود به آن ها اشاره کرده] خود دلیل و حجّتی آشکار است که صدق گفتار ما را بر مخالفان و دشمنان و دوری کنندگان از ما و ستمگران بر ما آشکار می کند و خدا کمک کار ما است. بر او توکّل کردم و توکّل کنندگان بر او توکّل کنند. (یوسف/67). و بدان که همه ی آن چه که پیامبر صلی الله علیه و آله به مردم ابلاغ کرد، امر و دستور خدایش بود که امر و شریعت و واجباتی بود که خدا فرستاده بود و [و اطاعت در] دین را به این شکل تقسیم کرد و فرمود: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ که اولى الأمر مربوط به ما اهل بیت علیهم السلام است نه شما».

28-1- امام صادق علیه السلام- ابو قاسم اصفهانی نقل می کند:... حسن بن صالح بن حی داخل شد و پرسید: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد آیه ی ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ چه می فرمایی؟ اولی الامر چه کسانی هستند که خدا ما را امر به طاعت آنان کرده»؟ فرمود: «منظور علما هستند، وقتی که آن جمعیت که نزد امام بودند خارج شدند حسن بن صالح به آنان گفت ما

ص: 251

الْأَمْرِ الَّذِينَ أَمَرَ اللَّهُ بِطَاعَتِهِمْ قَالَ الْعُلَمَاءُ فَلَمَّا خَرَجُوا قَالَ الْحَسَنُ مَا صَنَعْنَا شَيْئاً إِلَّا سَأَلْنَاهُ مِنْ هَؤُلَاءِ الْعُلَمَاءِ فَرَجَعُوا إِلَيْهِ فَسَأَلُوهُ فَقَالَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ﴾. (1)

29-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَلَ اسْمُهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى كُلِ إِمَامٍ عَهْدَهُ وَ مَا يَعْمَلُ بِهِ وَ عَلَيْهِ خَاتَمُ فَيَفُضُّهُ وَ يَعْمَلُ بِمَا فِيهِ وَ إِنَّ فِي هذا يَا مَعْشَرَ الشَّيْعَةِ لَبَلاغاً لِقَوْمٍ عَابِدِينَ وَ بَيَاناً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ الْخَيْرَ جَعَلَهُ مِنَ الْمُصَدِّقِينَ الْمُسَلِّمِينَ لِلْأَئِمَّةِ علیهم السلام الْهَادِينَ بِمَا مَنَحَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ كَرَامَتِهِ وَ خَصَّهُمْ بِهِ مِنْ خِيَرَتِهِ وَ حَبَاهُمْ بِهِ مِنْ خِلَافَتِهِ عَلَى جَمِيعِ بَرِيَّتِهِ دُونَ غَيْرِهِمْ مِنْ خَلْقِهِ إِذْ جَعَلَ طَاعَتَهُمْ طَاعَتَهُ بِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ قَوْلِهِ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ فَنَدَبَ الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله الْخَلْقَ إِلَى الْأَئِمَّةِ علیهم السلام مِنْ ذُرِّيَّتِهِ الَّذِينَ أَمَرَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى بِطَاعَتِهِمْ﴾. (2)

30-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْمِ بْن قَيْسٍ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَخْبِرْنِي بِأَفْضَلِ مَنْقَبَةٍ لَكَ قَالَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ قَالَ وَ مَا أَنْزَلَ فِيكَ قَالَ أَ فَمَنْ كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ قَالَ أَنَا الشَّاهِدُ مِنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَوْلُهُ وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ إِيَّايَ عَلَى بِمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ فَلَمْ يَدَعْ شَيْئاً أَنْزَلَهُ اللَّهُ فِيهِ إِلَّا ذَكَرَهُ مِثْلَ قَوْلِهِ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ وَ قَوْلِهِ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾. (3)

31-1- أمير المومنين علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ الْهَلَالِيِ أَنَّهُ قَالَ: رَأَيْتُ عَلِيّاً علیه السلام فِي مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِي خِلَافَةِ عُثْمَانَ وَ جَمَاعَةُ يَتَحَدَّثُونَ... قَالَ علیه السلام: قَالَ فَأَنْشُدُكُمْ بِاللَّهِ، أَتَعْلَمُونَ حَيْثُ نَزَلَتْ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ، وَ حَيْثُ نَزَلَتْ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ، وَ حَيْثُ نَزَلْتَ وَ لَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً. قَالَ النَّاسُ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَخَاصَّةٌ فِي بَعْضِ

ص: 252

هیچ کاری نمی کردیم و چیزی نمی ساختیم مگر این که از این علما (اهل بیت علیهم السلام) می پرسیدیم، پس برگشتند و از امام علیه السلام مجدّداً سؤال کردند و امام علیه السلام فرمود: «(منظور از علما) ائمه علیهم السلام هستند که از ما اهل بیت اند».

29-1- امام صادق علیه السلام- عبد الرّحمن نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند فرمان هر امامی و وظیفه ای که باید انجام دهد را از آسمان فرو می فرستد و بر آن مهری نهاده است. پس امام علیه السلام آن مهر را بر می دارد و بر آن چه در آن است رفتار می کند. ای گروه شیعه! این هشدار است برای افرادی که خدا را می پرستند و بیان روشنگری است برای مؤمنان و هرکس که خدای تعالی درباره ی او اراده ی خیر می فرماید او را از افرادی قرار می دهد که امامان راهبر را تصدیق نماید و تسلیم آنان گردد که خدای تعالی از کرامت خویش به آنان عطا فرموده و آنان را از میان برگزیدگان خویش به کرامت، مخصوص فرموده و خلافت الهی بر همه ی خلق را فقط به آنان عطا فرموده نه به دیگر مخلوقاتش؛ زیرا فرمانبرداری از آنان را فرمانبرداری از خود دانسته که فرموده است: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ و فرموده است: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ﴾؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز مردم را به امامانی که از ذرّیّه ی او بودند دعوت کرد امامانی که خداوند به فرمانبرداری از آنان امر فرموده بود».

30-1- امام علی علیه السلام- سلیم بن قیس گوید: مردی از علی بن ابی طالب علیه السلام سؤالی پرسید در حالی- که من هم می شنیدم و گفت: «مرا از والاترین فضیلت خود آگاه کن». حضرت علی علیه السلام فرمود: «آن چه خدواند در قرآن نازل کرد». مرد گفت: «در قرآن چه چیزی درباره ی تو نازل کرده است»؟ فرمود: آیا آن کس که از جانب پروردگار خویش دلیلی روشن دارد و زبانش بدان گویاست. (هود/17). من آن شاهد از رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشم، که در این آیه می فرماید: کافران می گویند که تو پیامبر نیستی. بگو: خدا و هرکس که از کتاب آگاهی داشته باشد، به شهادت میان من و شما کافی است. (رعد/43). منظور از کسی که علم کتاب نزد اوست من می باشم»، و آن حضرت تمام آیاتی که درباره اش نازل شده بود را ذکر نمود، مانند آیه: جز این نیست که ولیّ شما خداست و رسول او و مؤمنانی که نماز می خوانند و همچنان که در رکوعند انفاق می کنند. (مائده/55). و آیه: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾.

31-1- امام علی علیه السلام- سلیم بن قیس گوید: ابان از سلیم نقل می کند که گفت: در زمان حکومت عثمان، در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام را با جماعتی دیدم که با یکدیگر گفتگو می کردند و فقه و علم را مذاکره می کردند. ... علی علیه السلام فرمود: «شما را به خدا قسم می دهم، آیا [غیر از این است که] می دانید که وقتی این آیات نازل شد: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ و آيه: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ (مائده/55). و آیه: ﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَ لَمَّا يَعْلَمِ اللهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَ لَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ الله وَ لا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنِينَ وَ لِيجَةً﴾ (توبه/16). نازل شد مردم گفتند: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، آیا این آیات

ص: 253

الْمُؤْمِنِينَ أَمْ عَامَّةُ بِجَمِيعِهِمْ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَبِيَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ يُعْلِمَهُمْ وَ لَاةَ أَمْرِهِمْ وَ أَنْ يُفَسِّرَ لَهُمْ مِنَ الْوَ لَايَةِ مَا فَسَّرَ لَهُمْ مِنْ صَلَاتِهِمْ وَ زَكَاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ وَ حَجَّهِمْ، فَنَصَبَنِي لِلنَّاسِ بِغَدِيرِ خُمًّ﴾. (1)

32-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ بُرَيْدً الْعِجْلِيَّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَكَانَ جَوَابُهُ أَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلًا يَقُولُونَ لِأَئِمَّةِ علیهم السلام الضَّلَالَةِ وَ الدُّعَاةِ إِلَى النَّارِ هؤلاءِ أَهْدى مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام سَبِيلًا أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ يَلْعَنِ اللهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيراً أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ الْمُلْكِ يَعْنِي الْإِمَامَةَ وَ الْخِلَافَةَ فَإِذاً لَا يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيرًا نَحْنُ النَّاسُ الَّذِينَ عَنَى اللَّهُ وَ النَّقِيرُ النُّقْطَةُ الَّتِي فِي وَسَطِ النَّوَاةِ أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ نَحْنُ النَّاسُ الْمَحْسُودُونَ عَلَى مَا آتَانَا اللَّهُ مِنَ الْإِمَامَةِ دُونَ خَلْق اللَّهِ أَجْمَعِينَ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكاً عَظِيماً يَقُولُ جَعَلْنَا مِنْهُمُ الرُّسُلَ وَ الْأَنْبِيَاءَ وَ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام فَكَيْفَ يُقِرُّونَ بِهِ فِي آل إِبْرَاهِيمَ علیه السلام وَ يُنْكِرُونَهُ فِي آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ كَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيراً إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِنا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نَاراً كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُوداً غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَزِيزاً حَكِيماً﴾. (2)

33-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسِ الْهِلَالِيِّ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيّاً علیه السلام يَقُولُ مَا نَزَلَتْ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آيَةٌ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا أَقْرَأْنِيهَا وَ أَمْلَاهَا عَلَى فَكَتَبْتُهَا بِخَطَّى وَ عَلَّمَنِي تَأْوِيلَهَا وَ تَفْسِيرَهَا وَ نَاسِخَهَا وَ مَنْسُوخَهَا وَ مُحْكَمَهَا وَ مُتَشَابِهَهَا وَ دَعَا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يُعَلِّمَنِي فَهُمَهَا وَ حِفْظَهَا فَمَا نَسِيتُ آيَةً مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَا عِلْماً أَمْلَاهُ عَلَى فَكَتَبْتُهُ وَ مَا تَرَكَ شَيْئاً عَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ حَلَالِ وَ لَا حَرَامٍ وَ لَا أَمْرٍ وَ لَا نَهْيٍ وَ مَا كَانَ أَوْ يَكُونُ مِنْ طَاعَةٍ أَوْ مَعْصِيَةِ إِلَّا عَلَّمَنِيهِ وَ حَفِظْتُهُ فَلَمْ أَنْسَ مِنْهُ حَرْفاً وَاحِداً ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى صَدْرِي وَ دَعَا اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تُعَالَى بأنْ يَمْلَأَ قَلْبِي عِلْماً وَ فَهْماً وَ حِكْمَةً وَ نُوراً وَ لَمْ أَنْسَ مِنْ ذَلِكَ شَيْئاً وَ لَمْ يَفُتَنِي مِنْ ذَلِكَ شَيْءٌ لَمْ أَكْتُبُهُ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَتَخَوَّفُ عَلَى النِّسْيَانَ فِيمَا بَعْدُ فَقَالَ علیه السلام لَسْتُ أَ تَخَوَّفُ عَلَيْكَ نِسْيَاناً وَ لَا جَهْلًا وَ قَدْ أَخْبَرَنِي رَبِّي عَزَّوَجَلَّ أَنَّهُ قَدِ اسْتَجَابَ لِي فِيكَ وَ فِي شُرَكَائِكَ الَّذِينَ يَكُونُونَ مِنْ بَعْدِكَ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ شُرَكَائِي مِنْ بَعْدِي قَالَ الَّذِينَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ

ص: 254

درباره ی بعضی از مؤمنین است یا نسبت به همه ی آنان عمومیّت دارد»؟ خداوند عزّوجلّ به پیامبرش صلی الله علیه و آله دستور داد تا والیان امرشان را به آنان بشناساند و ولایت را مانند نماز و زکات و روزه و حجّشان برایشان تفسیر کند. لذا مرا در غدیر خم برای مردم منصوب نمود».

32-1- امام باقر علیه السلام- برید عجلی گوید: از امام باقر علیه السلام تفسیر کلام خدای عزّوجلّ: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ را پرسیدم جوابش این بود: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ يَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلًا﴾؛ این مردم درباره ی پیشوایان ضلالت و دلالان دوزخ می گویند که در راه هدایت، پیشواتر از خاندان محمّد صلی الله علیه و آله هستند، ﴿أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللهُ وَ مَنْ يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيراً أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ المُلْكِ﴾؛ مقصود امامت و خلافت است. ﴿فَإِذاً لا يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيراً﴾؛ منظور خدا از مردم در این آیه ما هستیم. و نَقِيراً نقطه ای است که میان هسته ی خرما است. أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ ما مردمی هستیم که نسبت به آن مقام امامتی که خدا به ما داده و به همه ی مردم دیگر نداده، به ما حسد می برند. ﴿فَقَد آتَيْنا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكاً عَظِيماً﴾ خداوند می فرماید: از خاندان ابراهیم علیه السلام [طبق این آیه] رسولان و پیغمبران و امامان علیهم السلام مقرر نمودیم، چطور از خاندان ابراهیم علیه السلام به این حقیقت اعتراف دارند و در خاندان محمّد صلی الله علیه و آله منکر آنند؟ فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ كَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيراً إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِنا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نَاراً كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُوداً غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَزِيزاً حَكِيمًا».

33-1- امام علی علیه السلام- سلیم بن قیس گوید: از علی علیه السلام شنیدم که فرمود: «هیچ آیه ای از قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل نشد، مگر این که آن را بر من خوانده و املاء فرمودند و من با خط خود آن را نوشته ام و تأویل و تفسیر، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه آن را به من آموخت و از خداوند خواست که فهم و حفظ آن را به من بیاموزد و از زمانی که چنین دعایی برایم فرمود، من هیچ آیه ای از آیات قرآن و هیچ دانشی که آن را بر من املا فرموده و من آن را نوشتم، فراموش نکردم و ایشان نیز هیچ حلال و حرام و امر به طاعت و نهی از معصیتی را فرو نگذاشته، مگر این که آن را به من آموخته و من حفظ کرده و حرفی از آن را فراموش نکرده ام. سپس دستش را بر سینه ام گذاشته و برایم از خداوند خواستند که قلبم را سرشار از علم و فهم و حکمت و نور کند و پس از آن چیزی را فراموش نکرده و آن چه را که ننوشته بودم، از دست ندادم. عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! آیا می ترسی که پس از این فراموش کنم»؟ فرمود: «نه، من هیچ ترسی ندارم که تو دچار فراموشی و عدم دانایی شوی، چرا که خداوند مرا آگاه کرد که دعایم را در حقّ تو و شریکان و یاران بعد از تو اجابت کرده است». عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! شریکان بعد از من چه کسانی هستند»؟ فرمود: «کسانی که خداوند نام آن ها را در کنار نام خود و نام من قرار داده و سپس فرمود: «﴿أَطِيعواْ اللهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ یعنی امامان علیهم السلام». عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! منظور از ائمّه چه کسانی اند»؟ فرمود: «اوصیای من که تمام آن ها تا آن زمان که در کنار حوض بر من وارد شوند، هدایت کننده و هدایت شده اند و رفتار کسانی که آن ها

ص: 255

عَزَّوَجَلَّ بِنَفْسِهِ وَ بِي فَقَالَ أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ... فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ هُمْ فَقَالَ الْأَوْصِيَاءُ مِنِّى إِلَى أَنْ يَرِدُوا عَلَى الْحَوْضَ كُلُّهُمْ هَادٍ مُهْتَدً لَا يَضُرُّهُمْ مَنْ خَذَلَهُمْ هُمْ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَهُمْ لَا يُفَارِقُهُمْ وَ لَا يُفَارِقُونَهُ فَبِهِمْ تُنْصَرُ أُمَّتِي وَ بِهِمْ يُمْطَرُونَ وَ بهِمْ يُدْفَعُ عَنْهُمُ الْبَلَاءُ وَ بِهِمْ يُسْتَجَابُ دُعَاؤُهُمْ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَمِّهِمْ لِي فَقَالَ ابْنِي هَذَا وَ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى رَأْسِ الْحَسَنِ علیه السلام ثُمَّ ابْنِي هَذَا وَ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى رَأْسِ الْحُسَيْنِ علیه السلام ثُمَّ ابْنُ لَهُ يُقَالُ لَهُ عَلِیُّ علیه السلام سَيُولَدُ فِي حَيَاتِكَ فَأَقْرِئْهُ مِنِّى السَّلَامَ ثُمَّ تَكْمِلَةُ اثْنَى عَشَرَ إِمَاماً فَقُلْتُ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي فَسَمِّهِمْ لِي فَسَمَّاهُمْ رَجُلًا رَجُلًا﴾. (1)

34-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ يَقُولُ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى نَبِيِّهِ صلی الله علیه و آله يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَرَفْنَا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله فَمَنْ أولُو الْأَمْرِ الَّذِينَ قَرْنَ اللَّهُ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَتِكَ قَالَ هُمْ خُلَفَائِي يَا جَابِرُ وَ أَئِمَّةُ علیهم السلام الْمُسْلِمِينَ بَعْدِي أَوَّلُهُمْ على بن أبي طالب علیه السلام، ثُمَّ الْحَسَنَ ثُمَّ الْحُسَيْنُ ثُمَّ عَلِيُّ بْنَ الْحُسَيْنِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنَ عَلِىًّ علیهم السلام الْمَعْرُوفُ فِي التَّوْرَاةِ بِالْبَاقِرِ وَ سَتَدْرَكُهُ يَا جَابِرُ فَإِذَا لَقِيتَهُ فَأَقْرئْهُ مِنِّى السَّلَامَ ثُمَّ الصَّادِقُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى ثُمَّ مُحَمَّد بْنَ عَلِيًّ ثُمَّ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ثُمَّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيًّ علیهم السلام ثُمَّ سَمِیَّي وَ كَنِیَّي حُجَّةُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ بَقِيَّتُهُ فِي عِبَادِهِ ابْنِ الْحَسَنِ بْن عَلِیًّ علیه السلام ذَاكَ الَّذِي يَفْتَحُ اللَّهُ تَعَالَى ذِكْرَهُ عَلَى يَدَيْهِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا ذَاكَ الَّذِي يَغِيبُ عَنْ شِيعَتِهِ وَ أَوْلِيَائِهِ غَيْبَةً لَا يَثْبُتُ فِيهَا عَلَى الْقَوْلِ بِإِمَامَتِهِ إِلَّا مَنِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَانِ﴾. (2)

35-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَكَيْمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: جُعِلْتُ فِدَاكَ أَخْبِرْنِي مَنْ أُولِى الْأَمْرِ الَّذِينَ أَمَرَ اللَّهُ بِطَاعَتِهِمْ؟ فَقَالَ لِى أُولَئِكَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيًّ وَ جَعْفَرُ أَنَا علیهم السلام فَاحْمَدُوا اللَّهَ الَّذِي عَرَّفَكُمْ أَئِمَّتَكُمْ وَقَادَتَكُمْ حِينَ جَحَدَهُمُ النَّاسُ﴾. (3)

ص: 256

را خوار و تحقیر می کنند، ضرری به ایشان نمی رساند. اوصیاء علیهم السلام با قرآنند و قرآن همراه آن ها. قرآن آن ها را تنها نمی گذارد و آن ها نیز قرآن را رها نمی کنند. تنها به واسطه ی ایشان (اوصیاء)، امّت من یاری شده و باران رحمت الهی بر آنان می بارد و تنها به خاطر وجود آن هاست که عذاب از امّت من دور و دعایشان مستجاب می شود». عرض کردم: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! نام آن ها را بگو»! فرمود: «این پسرم و دستش را بر سر حسن علیه السلام قرار داد، و این پسرم و دستش را بر سر حسین علیه السلام گذاشت و سپس پسر او که علی نام دارد و در زمان حیات تو متولّد می شود؛ سلام مرا به او برسان. و بعد از او بقیّه دوازده امام علیهم السلام از نسل علیّ بن حسین علیه السلام است». عرض کردم: «پدر و مادرم فدای شما، نام آن ها را بگو. سپس نام تک تک آن ها را گفت».

34-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- جابر بن عبدالله انصاری می گوید: هنگامی که خداوند آيه: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ را بر پیامبرش محمّد صلی الله علیه و آله نازل کرد. گفتم: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! ما خدا و پیامبرش صلی الله علیه و آله را شناختیم، پس اولوالامری که خداوند اطاعت از آن ها را به اطاعت از شما پیوند داده است، چه کسانی هستند»؟ حضرت فرمود: «ای جابر! آن ها خلیفه و جانشین من و بعد از من امامان علیهم السلام مسلمانان هستند. اوّل علیّ بن ابی طالب علیه السلام، سپس حسن، بعد از او حسین، بعد علیّ بن حسین، محمّد بن علی علیهم السلام که در تورات به باقر معروف است؛ تو او را خواهی دید، پس وقتی او را ملاقات کردی، سلام مرا به او برسان. پس از او صادق، جعفر بن محمّد و بعد از او موسی بن جعفر، علیّ بن موسی، محمّد بن علی، علیّ بن محمّد، حسن بن علی علیهم السلام و سپس امامی که هم نام و هم کینه من است، حجّت خدا در زمین و بقیّه ی او در میان بندگانش است، فرزند حسن بن علی علیه السلام، او کسی است که خداوند، ذکر و یاد خود را پس از گشودن شرق و غرب به دست این امام علیه السلام، در زمین گسترش می دهد. او کسی است که از دید پیروان و دوستدارانش مخفی می شود، به طوری که جز کسی که خداوند، ایمان قلبی او را آزموده باشد، نمی تواند که بر اظهار امامتش ثابت قدم بماند».

35-1- امام صادق علیه السلام- حکیم گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم! برایم بازگو، اولوالأمری که خداوند به اطاعت و پیروی از آن ها فرمان داده، چه کسانی هستند»؟ فرمود: «آن ها، علیّ بن ابی طالب، حسن و حسین و علیّ بن حسین و محمّد بن علی و جعفرعلیهم السلام، یعنی خودم هستم. پس خدای را سپاس کنید که امامان و راهبران شما را برایتان معرفّی کرد، در حالی که مردم آن ها را نمی شناخته و انکار می کرند».

ص: 257

36-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عِمْرَانَ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ إِنَّكُمْ أَخَذْتُمْ هَذَا الْأَمْرَ مِنْ جَذْوِهِ يَعْنِي مِنْ أَصْلِهِ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا لَا مِنْ قَوْلِ فُلَانٍ وَ لَا مِنْ قَوْلِ فَلَانٍ﴾. (1)

37-1- الحسن علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ حَسَّانَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ الْحَسَنَ بْنَ عَلِىًّ علیه السلام يَخْطُبُ النَّاسَ بَعْدَ الْبَيْعَةِ لَهُ بِالْأَمْرِ فَقَالَ نَحْنُ حِزْبُ اللَّهِ الْغَالِبُونَ وَ عِتْرَةُ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله الْأَقْرَبُونَ وَ أَهْلُ بَيْتِهِ الطَّيِّبُونَ الطَّاهِرُونَ وَ أَحَدُ الثَّقَلَيْنِ الذين [اللَّذَيْن] خَلَّفَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِي أُمَّتِهِ وَ التَّالِي كِتَابَ اللَّهِ فِيهِ تَفْصِيلُ كُلِّ شَيْءٍ لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ فَالْمُعَوَّلُ عَلَيْنَا فِي تَفْسِيرِهِ لَا نَتَظَنِّى تَأْوِيلَهُ بَلْ نَتَيَقَنُ حَقَائِقَهُ فَأَطِيعُونَا فَإِنَّ طَاعَ طَاعَتَنَا مَفْرُوضَةٌ إِذْ كَانَتْ بِطَاعَةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله مَقْرُونَةً قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللهِ وَ الرَّسُولِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُم﴾. (2)

38-1- المهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف- ﴿عَلِىُّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الرَّازِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي الشَّيْخُ الْمَوْتُوقُ بِهِ بِمَدِينَةِ السَّلَامِ قَالَ تَشَاجَرَ ابْنُ أَبِي غَانِمِ الْقَرْوِينِيُّ وَ جَمَاعَةُ مِنَ الشَّيعَةِ فِي الْخَلَفِ فَذَكَرَ ابْنُ أَبِي غَانِمٍ أَنَّ أَبَا مُحَمَّدٍ علیه السلام مَضَى وَ لَا خَلَفَ لَهُ ثُمَّ إِنَّهُمْ كَتَبُوا فِي ذَلِكَ كِتَاباً... فَوَرَدَ جَوَاب كِتَابِهِمْ بِخَطَّهِ عَلَيْهِ وَ عَلَى آبَائِهِ السَّلَامُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ... إِنَّهُ أَنْهِىَ إِلَىَّ ارْتِيَابُ جَمَاعَة مِنْكُمْ فِي الدِّينِ وَ مَا دَخَلَهُمْ مِنَ الشَّكَّ وَ الْحَيْرَةِ فِي وَ لَاةِ أَمْرِهِمْ فَغَمَّنَا ذَلِكَ لَكُمْ لَا لَنَا وَ سَأَوْنَاً فِيكُمْ لَا فِينَا لِأَنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَلَا فَاقَةَ بِنَا إِلَى غَيْرِهِ وَ الْحَقُّ مَعَنَا فَلَنْ يُوحِشَنَا مَنْ قَعَدَ عَنَّا وَ نَحْنُ صَنَائِعُ رَبَّنَا وَ الْخَلْقَ بَعْدَ صَنَائِعِنَا يَا هَؤُلَاءِ مَا لَكُمْ فِي الرَّيْبِ تَتَرَدَّدُونَ وَ فِي الْحَيْرَةِ تَنْعَكِسُونَ أَوَ مَا سَمِعْتُمُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ أَوَ مَا عَلِمْتُمْ مَا جَاءَتْ بِهِ الْآثَارُ مِمَّا يَكُونُ وَ يَحْدُثُ فِي أَئِمَّتِكُمْ علیهم السلام عَلَى الْمَاضِينَ وَ الْبَاقِينَ مِنْهُمْ أَوَ مَا رَأَيْتُمْ كَيْفَ جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ مَعَاقِلَ تَأْوُونَ إِلَيْهَا﴾. (3)

ص: 258

36-1- امام صادق علیه السلام- عمران حلبی گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که درباره ی این آیه: ﴿أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ فرمود: «شما این امر [امامت] را از اصل خود آیه ی قرآن و از کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله که می فرماید: «اگر به آن تمسّک جویید گمراه نخواهید شد» گرفته اید، نه از سخن فلانی یا فلانی.

37-1- امام حسن علیه السلام- هشام بن حسّان گوید: شنیدم که امام حسن علیه السلام، پس از بیعت مردم در میان آنان خطبه ای خواند و فرمود: «ما حزب غالب خدا و خاندان مقرّب رسول خدا و اهل بیت پاک و مطهر آن حضرت و یکی از ثقلینی هستیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان امّتش به جای گذاشته و دیگری کتاب خداست که تفصیل هر چیزی در آن آمده است و باطل به هیچ وجه در آن راه ندارد. (فصلت/42). ما اساس و تکیه گاه تفسیر قرآن هستیم، لذا در تأویل آن شکیّ نداشته، بلکه حقایق آن را به یقین خبر داریم. پس از ما اطاعت کنید، چرا که اطاعت از ما واجب است، زیرا مقرون به طاعت خدا و رسول صلی الله علیه و آله اوست؛ خداوند فرموده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ وَ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾».

38-1- امام مهدی علیه السلام- ابن ابی غانم قزوینی و جماعتی از شیعیان درباره ی فرزند امام حسن عسکری علیه السلام گفتگو نمودند. ابن ابی غانم عقیده داشت که امام عسکری علیه السلام رحلت فرمود و اولادی نداشت. سپس آن ها نامه ای در این خصوص نوشتند ... جواب نامه آن ها به خط آن حضرت عجل الله تعالی فرجه الشریف، بدین مضمون صادر گشت: بسم اللَّه الرحمن الرحيم ... خبر تردیدی که گروهی از شما در امر دین نموده اید و شک و تحیری که درباره صاحبان امر خود به دل آن ها راه یافته است، به من رسید. ما از این موضوع به خاطر شما غمگین شدیم، نه به خاطر خودمان و درباره شما ناراحت شدیم، نه درباره خودمان، زیرا خدا با ماست و جز به خدا به هیچ کس نیازی نداریم و حق با ماست. بنابراین کسی که از اطاعت ما سرباز می زند، ما را به وحشت نمی اندازد. ما اثر صنع خداییم و مردم به طفیل وجود ما، موجود گشته اند. ای مردم چرا دچار تردید گشته و در حال تحیّر، مطلب را بر خود مشتبه می سازید؟ آیا نشنیده اید که خدا می فرماید: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾. نمی دانید در اخبار رسیده است که حوادثی برای ائمّه علیهم السلام گذشته و آینده شما روی می دهد؟ و آیا ندیده اید که خداوند از زمان حضرت آدم علیه السلام تا زمان امام حسن عسکری علیه السلام سنگرهایی برای شما قرار داده که به آن ها پناه برید.

ص: 259

39-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا علیه السلام عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: يَوْمُ غَدِيرِخُمًّ يَوْمُ شَرِيفٌ عَظِيمُ أَخَذَ اللَّهُ الْمِيثَاقَ لِأَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَمَرَ مُحَمَّدَاً صلی الله علیه و آله أَنْ يَنْصِبَهُ لِلنَّاسِ عَلَماً وَ شَرَحَ الْحَالَ وَ قَالَ مَا هَذَا لَفْظُهُ ثُمَّ هَبَطَ جَبْرَئِيلُ فَقَالَ يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكَ أَنْ تُعْلِمَ أُمَّتَكَ وَ لَايَةَ مَنْ فَرَضْتُ طَاعَتَهُ وَ مَنْ يَقُومُ بِأَمْرِهِمْ مِنْ بَعْدِكَ وَأَكَّدَ ذَلِكَ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَقَالَ أَيْ رَبِّ وَ مَنْ وَلِيٌّ أَمْرِهِمْ بَعْدِي فَقَالَ مَنْ هُوَ لَمْ يُشْرِكْ بِي طَرْفَةَ عَيْنٍ وَ لَمْ يَعْبُدُ وَ تَناً وَ لَا أَقْسَمَ بِزَلَمٍ على بن أبي طالب أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ إِمَامُهُمْ وَ سَيَّدُ الْمُسْلِمِينَ﴾. (1)

40-1- المهدى عجل الله تعالی فرجه الشریف- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْن مَهْزِيَارَ أَنَّهُ وَرَدَ الْعِرَاقَ شَاكّاً مُرْتَاداً فَخَرَجَ إِلَيْهِ قُلْ لِلْمَهْزِيَارِيَّ قَدْ فَهِمْنَا مَا حَكَيْتَهُ عَنْ مَوَالِينَا بِنَاحِيَتِكُمْ فَقُلْ لَهُمْ أَمَا سَمِعْتُمُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ هَلْ أَمَرَ إِلَّا بِمَا هُوَ كَائِنُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَوَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ لَهُمْ مَعَاقِلَ يَأْوُونَ إِلَيْهَا وَ أَعْلَاماً يَهْتَدُونَ بِهَا مِنْ لَدُنْ آدَمَ علیه السلام إِلَى أَنْ ظَهَرَ الْمَاضِي صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ كُلَّمَا غَابَ عَلَمُ بَدَا عَلَمُ وَ إِذَا أَفَلَ نَجْمُ طَلَعَ نَجْمُ فَلَمَّا قَبَضَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ قَطَعَ السَّبَبَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ كَلَّا مَا كَانَ ذَلِكَ وَ لَا يَكُونُ حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ وَ يَظْهَرُ أَمْرُ اللَّهِ وَ هُمْ كَارِهُون﴾. (2)

41-1- الرّضا علیه السلام- ﴿فَجَعَلَ لِنَفْسِهِ مَعَهُمَا [مِنْهَا] سَهْماً وَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله سَهْماً فَمَا رَضِيَهُ لِنَفْسِهِ وَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله رَضِيَهُ لَهُمْ وَ كَذَلِكَ الْفَىْءُ مَا رَضِيَهُ مِنْهُ لِنَفْسِهِ وَ لِنَبِيَّهِ صلی الله علیه و آله رَضِيَهُ لِذِي الْقُرْبَى كَمَا أَجْرَاهُمْ فِي الْغَنِيمَةِ فَبَدَأَ بِنَفْسِهِ جَلَّ جَلَالُهُ ثُمَّ بِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ بِهِمْ وَ قَرَنَ سَهْمَهُمْ بِسَهْم اللَّهِ وَ سَهْمِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ كَذَلِكَ فِي الطَّاعَةِ قَالَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَبَدَأَ بِنَفْسِهِ ثُمَّ بِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ بِأَهْلِ بَيْتِهِ علیهم السلام﴾. (3)

42-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لِأَيِّ شَيْءٍ يُحْتَاجُ إِلَى النَّبِيِّ وَ الْإِمَامِ فَقَالَ لِبَقَاءِ الْعَالَمِ عَلَى صَلَاحِهِ... قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله النُّجُومُ أَمَانُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلَ بَيْتِي علیهم السلام أَمَانُ

ص: 260

39-1- امام صادق علیه السلام- امام رضا علیه السلام از پدرانش روایت نمود که امام صادق علیه السلام فرمود: «روز غدیرخم، روز شریف و بزرگی است که خداوند عهد و پیمان امامت را برای امیرالمؤمنین علیه السلام [از مردم] گرفت و پیامبر صلی الله علیه و آله را امر کرد که او را مانند راهنما و پرچمی برای مردم تعیین و معرفی کند و [در ادامه امام علیه السلام] واقعه را شرح داد و آن چه بود گفت. و سپس فرمود: «جبرئیل علیه السلام نازل شد و گفت: ای محمّد صلی الله علیه و آله خداوند تو را امر کرده که ولایت کسی را که اطاعتش را واجب کرده ام به مردم گوشزد کنی و به آنان یاد دهی. همان کسی که بعد از تو عهده دار کار تو و تبلیغ دین تو می شود، و خداوند این مطلب را در کتاب خود با تاکید بیان کرده: ﴿أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوندا! ولی امر آنان (مردم) پس از من کیست»:؟ خداوند فرمود: «کسی که حتّی به اندازه ی یک چشم به هم زدن برای من شریک قائل نشد و هرگز بتی را نپرستید و قمار نکرد (در عرب رسم بوده که با انداختن چوبه های نیزه، گوشت دام را بین خود به صورت بخت آزمایی تقسیم می کردند و قمار می کردند) و او علی علیه السلام است که امیر مؤمنان علیه السلام و امام مردم و آقا و سرور مسلمانان است».

40-1- امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف- محمد بن ابراهیم بن مهزیار در حال شک و تردید وارد عراق شد؛ این توقیع برایش صادر شد: «به مهزیار بگو ما آن چه را که از دوستان ما در ناحیه شما برای ما گفتی فهمیدیم. به آنان بگو: آیا این آیه را نخوانده اید که خدای عزّوجلّ می فرماید: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾؟ آیا این آیه جز به چیزی که تا قیام باقی خواهد بود امر نموده است؟ آیا ندیده اید که خداوند متعال از زمان آدم تا زمان امام عسکری علیه السلام، برای خلق ملجأ و پناه قرار داده تا به آن پناه برند و نشانه هایی قرار داده که که با آن هدایت شوند؟ و هر زمانی که نشانه ای پنهان شد، نشانه و حجّت دیگری آشکار می شد و وقتی ستاره ای غروب می کرد ستاره دیگری طالع می شد؟ وقتی خدا حضرت عسکری علیه السلام را قبض روح فرمود، پنداشتید که خدا سبب بین خود و خلقش را قطع نموده است! هرگز چنین نیست و چنین نخواهد بود، تا قیامت به پا شود و امر خدا در حال کراهت بی دینان آشکار شود».

41-1- امام رضا علیه السلام- حق تعالی برای خود سهمی و برای پیامبر سهمی قرار داده و آن چه برای خود و رسول خود پسندیده برای ذی القربی پسندیده است و همچنین در فیء، هرچه برای خود و پیامبرش پسندیده برای آن ها نیز پسندیده است؛ چنان چه در آیه ی غنیمت که به همین نوع جریان یافته و ابتدا به نفس خود فرمود، پس از آن به رسول خود، پس از آن به ذی القربی و سهم خویشان و ذی القربی را به سهم خود و رسول خود مقترن فرموده و همچنین در آیه شریفه طاعت نیز چنین کرده است: ﴿یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ پس در این آیه ابتدا نفس خود را فرموده و پس از آن رسول خود و بعد از آن اهل بیت پیامبر را ذکر کرده است.

42-1- امام باقر علیه السلام- جابر گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: «چرا مردم احتیاج به پیامبر و امام دارند»؟ فرمود: «به جهت این که دنیا در دایره ی صلاح [و درستی] باقی بماند». پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «ستارگان سبب آرامش و آسایش اهل آسمان هستند و اهل بیت علیهم السلام من سبب آسایش اهل زمین اند. وقتی

ص: 261

لِأَهْلِ الْأَرْضِ فَإِذَا ذَهَبَتِ النُّجُومُ أَتَى أَهْلَ السَّمَاءِ مَا يَكْرَهُونَ وَ إِذَا ذَهَبَ أَهْلُ بَيْتِي أَتَى أَهْلَ الْأَرْضَ مَا يَكْرَهُونَ يَعْنِي بِأَهْلِ بَيْتِهِ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام الَّذِينَ قَرَنَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَتِهِ فَقَالَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ هُمُ الْمَعْصُومُونَ الْمُطَهَّرُونَ الَّذِينَ لَا يُذْنِبُونَ وَ لَا يَعْصُونَ وَ هُمُ الْمُؤَيَّدُونَ الْمُوَفَّقُونَ الْمُسَدَّدُونَ بِهِمْ يَرْزُقُ اللَّهُ عِبَادَهُ﴾. (1)

43-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحُسَيْنِ بْن أبى الْعَلَاءِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْأَوْصِيَاءُ طَاعَتُهُمْ مُفْتَرَضَةٌ قَالَ نَعَمْ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُم﴾. (2)

44-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي مَرْيَمَ قَالَ: سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ كَانَتْ طَاعَةُ عَلِىًّ علیه السلام مُفْتَرَضَةً قَالَ كَانَتْ طَاعَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَاصَّةً مُفْتَرَضَةً لِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ كَانَتْ طَاعَةُ على بن أبي طالب علیه السلام طَاعَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله﴾. (3)

45-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنِ الرَّيَّانِ بنِ الصَّلْتِ قَالَ: حَضَرَ الرِّضَا علیه السلام مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ بِمَرْوَ وَ قَدِ اجْتَمَعَ فِي مَجْلِسِهِ جَمَاعَةُ مِنْ عُلَمَاءِ الْعِرَاقِ وَ خُرَاسَان... فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَبَانَ فَضْلَ الْعِتْرَةِ عَلَى سَائِرِ النَّاسِ فِي مُحْكَم كِتَابِهِ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونَ أَيْنَ ذَلِكَ مِنْ كِتَابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ؟ قَالَ لَهُ الرِّضا علیه السلام فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ... وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ فِي مَوْضِع آخَرَ أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى ما آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا ثُمَّ رَدَّ الْمُخَاطَبَةَ فِي أَثَر هَذَا إِلَى سَائِرِ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ يَعْنِي الَّذِينَ قَرْنَهُمْ بِالْكِتَابِ وَ الْحِكْمَةَ وَ حُسِدُوا عَلَيْهِمَا فَقَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكَاً عَظِيماً يَعْنِي الطَّاعَةَ لِلْمُصْطَفَيْنَ الطَّاهِرِينَ فَالْمُلْكُ هَاهُنَا هُوَ الطَّاعَةُ لَهُم﴾. (4)

46-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ بَشِيرِ الدَّهَّانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ : ... ثُمَّ قَالَ إِنَّ هَذِهِ الْمُرْجِنَةَ وَ هَذِهِ الْقَدَرِيَّةَ وَ هَذِهِ الْخَوَارِجَ لَيْسَ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا يَرَى أَنَّهُ عَلَى الْحَقِّ وَ إِنَّكُمْ إِنَّمَا أَجَبْتُمُونَا فِي اللَّهِ ثُمَّ تَلَا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ. وَ مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا. وَ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ. إِنْ كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ﴾. (5)

ص: 262

ستارگان از میان بروند اهل آسمان دچار ناراحتی می شوند وقتی اهل بیت علیهم السلام من نیز از میان بروند اهل زمین دچار ناراحتی خواهند شد». منظور پیامبر صلی الله علیه و آله از اهل بیت، ائمّه علیهم السلام هستند که اطاعت از آن ها را قرین و همراه اطاعت خود قرار داده و در این آیه فرموده است: ﴿یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ آن ها پیشوایان معصومی هستند که گناه و معصیت از ایشان سر نمی زند و مؤیّد و موفق و مورد پشتیبانی خدا هستند. به برکت آن ها خدا به بندگان روزی می دهد».

43-1- امام صادق هایه السلام- حسین بن ابی علاء گوید: به امام صادق علسه السلام عرض کردم: «اوصیایی که اطاعتشان واجب است، چه کسانی هستند»؟ فرمود: «آن ها کسانی هستند که خداوند درباره ی ایشان می فرماید: ﴿أَطِيعواْ اللهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾».

44-1- امام صادق علیه السلام- ابو مریم گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این آيه: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ پرسیدم. فرمود: «اطاعت از علی علیه السلام واجب است». گفتم: «تنها اطاعت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله واجب بود بنا به آيه: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاع اللهَ﴾». فرمود: «اطاعت علیّ بن ابی طالب علیه السلام همان اطاعت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است».

45-1- امام رضا علیه السلام- رَیّان بن صَلت نقل می کند: امام رضا علیه السلام در مرو در مجلس مأمون حاضر شد. گروهی از علمای عراق و خراسان در آن جا جمع بودند... امام رضا علیه السلام فرمود: «... حق تعالی در موضع دیگر می فرماید: «﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكاً عَظِيماً﴾؛ پس از این آیه ی شریفه به فاصله ی چند آیه حق تعالی به سایر مؤمنان خطاب می فرماید: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنكم﴾ که منظور از اولی الأمر، کسانی هستند که همطراز کتاب خدا [در حدیث ثقلین] و همنشین حکمت هستند و [به همین سبب] مورد حسد واقع شده اند. پس این کلام خدا که می فرماید: ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنَاهُمْ مُلْكَاً عظیماً﴾؛ یعنی اطاعت محمّد و آل محمّد علیهم السلام بر مردم لازم است که آن ها برگزیدگان و طاهران هستند و مراد از مُلْکاً، اطاعت ایشان است».

46-1- امام صادق علیه السلام- بشیر دهّان نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: [گروه ها و فرقه های منحرف] مرجئه و قدریّه و خوارج هر کدام ادّعا می کنند که حق با ما است. امّا شما به خاطر خداوند و رضای او به ما متوجّه شدید و سخنان ما را باور کردید و بعد آیه: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾. و آیه: هر چه پیامبر به شما داد بستانید، و از هر چه شما را منع کرد اجتناب کنید. (حشر/7)، و مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ. و آیه: اگر خدا را دوست می دارید از من پیروی کنید تا او نیز شما را دوست بدارد. (آل عمران/31) تلاوت کرد.

ص: 263

47-1- الباقر علیه السلام- ﴿دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، رُوِّينَا عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِىًّ علیه السلام أَنَّ سَائِلًا سَأَلَهُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ إِلَى أَنْ قَالَ فَقَوْلُهُ وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْتَلُونَ قَالَ إِيَّانَا عَلَى فَنَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُون﴾. (1)

48-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَى إِلَى أَنْ أَحِبَّ أَرْبَعَةً عَلِيّاً علیه السلام وَ أَبَاذَرًّ رحمة الله وَ سَلْمَانَ رحمة الله وَ الْمِقْدَادَ فَقُلْتُ أَلَا فَمَا كَانَ مِنْ كَثْرَةِ النَّاسِ أَ مَا كَانَ أَحَدُ يَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ فَقَالَ بَلَى ثَلَاثَةُ قُلْتُ هَذِهِ الْآيَاتُ الَّتِي أَنْزِلَتْ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ قَوْلُهُ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ أَمَا كَانَ أَحَدٌ يَسْأَلُ فِيمَ نَزَلَتْ فَقَالَ مِنْ ثُمَّ أَتَاهُمْ لَمْ يَكُونُوا يَسْأَلُونَ﴾. (2)

49-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ أَبَانٍ أَنَّهُ دَخَلَ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ فَسَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَقَالَ ذَلِكَ على بن أبي طالب علیه السلام ثُمَّ سَكَتَ فَلَمَّا طَالَ سُكُوتُهُ قُلْتُ ثُمَّ مَنْ قَالَ ثُمَّ الْحَسَنُ علیه السلام ثُمَّ سَكَتَ فَلَمَّا طَالَ سُكُوتُهُ قُلْتُ ثُمَّ مَنْ قَالَ الْحُسَيْنُ علیه السلام قُلْتْ ثُمَّ مَنْ قَالَ ثُمَّ عَلَى بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ سَكَتَ فَلَمْ يَزَلْ يَسْكُتُ عَنْ كُلِّ وَاحِدٍ حَتَّى أَعِيدَ الْمَسْأَلَةَ فَيَقُولُ حَتَّى سَمَّاهُمْ إِلَى آخِرِهِمْ علیه السلام﴾. (3)

50-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَعْرِضُ عَلَيْكَ دِينِي الَّذِي أَدِينُ اللَّهَ بِهِ قَالَ هَاتِهِ قُلْتُ أَشْهَدْ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَقِرُّ بِمَا بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ قَالَ ثُمَّ وَصَفْتْ لَهُ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام حَتَّى انْتَهَيْتُ إِلَى أَبي جَعْفَرٍ علیه السلام قُلْتُ وَ أَقُولُ فِيكَ مَا أَقُولُ فِيهِمْ فَقَالَ أَنْهَاكَ أَنْ تَذْهَبَ بِاسْمِي فِي النَّاسِ قَالَ أَبَانُ قَالَ ابْنُ أَبِي يَعْفُورٍ قُلْتُ لَهُ مَعَ الْكَلَامِ الْأَوَّلِ وَ أَرْعُمُ أَنَّهُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ فِي الْقُرْآنِ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ الْآيَةَ الْأُخْرَى فَاقْرَأْ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَيَّ آيَةٍ قَالَ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾. (4)

ص: 264

47-1- امام باقر علیه السلام- در دعائم الاسلام روایت شده است: شخصی از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ﴾ و آیه: و این مایه یادآوری [و عظمت] تو و قوم تو است و بزودی سؤال خواهید. (زخرف/44). پرسید. امام علیه السلام فرمود: «مقصود از أُولِي الْأَمِر فقط ما هستیم و ما أَهْلَ الذِّكْر هستیم و ما همان مَسْئُولُون هستیم. [که در قرآن به آن اشاره شده است].

48-1- امام باقر علیه السلام- ابوجمیله از یکی از یارانمان نقل می کند: امام باقر علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرد و فرمود: ««خداوند به من وحی فرمود که چهار فرد را دوست بدارم علی علیه السلام و ابوذر رحمة الله و سلمان رحمة الله و مقداد رحمة الله». از امام علیه السلام پرسیدم: «در بین این جمعیّت انبوه مردم، هیچ کس نیست که این مطلب را شنیده باشد [و به آن شهادت دهد]»؟ فرمود: «آری، سه نفر هستند». گفتم: «کسی نپرسید این آیات که می فرماید: جز این نیست که ولیّ شما خداست و رسول او. (مائده/55). ﴿و أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ در مورد چه کسی نازل شده است»؟ فرمود: «[نادانی آنان] از همین جا ناشی می شود که اهل پرسش نیستند».

49-1- امام رضا علیه السلام- ابان نقل می کند: روزی خدمت امام رضا علیه السلام رسیدم و از آن حضرت درباره ی آیه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَ أُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ پرسیدم. فرمود: «مراد از ولی امر علیّ بن ابی طالب علیه السلام است و سپس سکوت کرد». زمانی که سکوت آن حضرت به طول انجامید. عرض کردم: «سپس چه کسی»؟ فرمود: «سپس حسن علیه السلام»، و بعد سکوت کرد، و زمانی که سکوتشان طولانی شد، عرض کردم: «و سپس چه کسی»؟ فرمود: «سپس حسین علیه السلام». گفتم: «و بعد از آن چه کسی»؟ فرمود: «علیّ بن حسین علیه السلام»، و سکوت کرد. و همچنان به نام هر یک که می رسید، سکوت می کرد تا این که من پرسش را تکرار می کردم و ایشان پاسخ می دادند تا این که نام همه را تا آخرین نفر گفت.

50-1- امام صادق علیه السلام- ابن ابی یعفور می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «دینی که با آن خدا را اطاعت می کنم به شما عرضه کنم»؟ فرمود: «بگو» گفتم: «گواهی می دهم که جز خدای یگانه خدایی نیست و شهادت می دهم که محمّد صلی الله علیه و آله فرستاده ی خداوند است و به آن چه از طرف خدا آورده است، اقرار می کنم». پس ائمّه علیهم السلام را وصف کردم تا اقرار به امامت حضرت باقر علیه السلام را نیز بیان کردم، سپس گفتم: «در مورد شما هم آن چه را در مورد ائمّه صلی الله علیه و آله گذشته بیان کردم، معتقدم». سپس امام علیه السلام فرمود: «تو را از این که اسم مرا در بین مردم به زبان بیاوری نهی می کنم [زیرا مورد آزار حکومت واقع می شوی]». ابان می گوید: ابن ابی یعفور گفت: «همراه کلام اوّل خودم این را هم بیان کردم که اعتقادم این است که ایشان کسانی هستند که خداوند در قرآن در موردشان فرموده است: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾». امام علیه السلام فرمود: «آیه ی دیگری را هم [در این مورد] قرائت کن». گفتم: «فدایت شوم کدام آیه را می فرمایید»؟ حضرت فرمود: «جز این نیست که ولیّ شما خداست و رسول او و مؤمنانی که نماز می خوانند و هم چنان که در رکوعند انفاق می کنند. (مائده/55)».

ص: 265

51-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِيِّ قَالَ: قَالَ لِى أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ مَنْ عَرَفَ دِينَهُ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزّوَجَلَّ زَالَتِ الْجِبَالُ قَبْلَ أَنْ يَزُولَ وَ مَنْ دَخَلَ فِي أَمْرٍ بِجَهْل خَرَجَ مِنْهُ بِجَهْلٍ قُلْتُ وَ مَا هُوَ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾. (1)

52-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عْرِفُوا اللَّهَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولَ صلی الله علیه و آله بِالرِّسَالَةِ وَ أُولِي الْأَمْرِ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ الْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ﴾. (2)

51-1- امام صادق علیه السلام- محمّد حلبی گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «هر کس دین خود را از کتاب خداوند بگیرد از کوه های استوار پابرجاتر است و هر که با نادانی در کاری وارد شود به نادانی خارج می شود». گفتم: «این مطلب در کدام آیه ی قرآن است». فرمود: «این آیه: هرچه پیامبر به شما داد بستانید، و از هرچه شما را منع کرد اجتناب کنید. (حشر/7) و آیه: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ﴾؛ و این آیه: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾».

52-1- امام علی علیه السلام- امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «خدا را به واسطه ی خدا بشناسید و پیامبر صلی الله علیه و آله را به واسطه ی رسالتش و امام را به واسطه ی کار نیک و عدل و احسانش بشناسید».

2-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فقه القرآن: كَانَ عَلِىُّ علیه السلام يَقُولُ لِأَهْلِ الْعِرَاقِ حِينَ قَالُوا لَهُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام قَدْ أَنْصَفَكَ [معاويةُ] حِينَ دَعَاكَ إِلَى مَا فِي الْكِتَابِ فَإِنْ لَمْ تُجِبْهُ إِلَى ذَلِكَ شَدَدْنَا مَعَ الْعَدُوِّ عَلَيْكَ فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ فَقَالَ عَلِىُّ علیه السلام كَلِمَةُ حَقًّ يُرَادُ بِهَا بَاطِلُ اصْبِرُوا عَلَى ابْنِ هِنْدٍ سَاعَةً يَفْتَحِ اللَّهُ لَكُمْ﴾. (1)

3-3- أمير المومنين علیه السلام- ﴿فَالرَّدُّ إِلَى اللَّهِ الْأَخْذُ بِمُحْكَمِ كِتَابِهِ وَ الرَّدُّ إِلَى الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله الْأَخْذُ بِسْنَّتِهِ الْجَامِعَةِ غَيْرِ الْمُتَفَرِّقَةِ وَ نَحْنُ أَهْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الَّذِينَ نَسْتَنْبِطُ الْمُحْكَمَ مِنْ كِتَابِهِ وَ نُمَيِّرُ الْمُتَشَابِهَ مِنْهُ وَ نَعْرِفُ النَّاسِخَ مِمَّا نَسَخَ اللَّهُ وَ وَضَعَ إِصْرَهُ فَسِرْ فِي عَدُوِّكَ بِمِثْل مَا شَاهَدْتَ مِنَّا فِي مِثْلِهِمْ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ وَاتِرُ إِلَيْنَا الْكُتُبَ بِالْإِخْبَارِ بِكُلِّ حَدَثٍ يَأْتِكَ مِنَّا أَمْرُ عَامُ وَ اللَّهُ الْمُستْعان﴾. (2)

* قوله تعالى : ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَ مَا أُنزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَ يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلالاً بَعِيداً﴾ ﴿60﴾

* النُّزُول

1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِي الزُّبَيْرِ بْنِ الْعَوَّامِ فَإِنَّهُ نَازَعَ رَجُلًا مِنَ الْيَهُودِ فِي حَدِيقَةِ فَقَالَ الزُّبَيْرِ نَرْضَى بِابْنِ شَيْبَةَ الْيَهُودِيَّ وَ قَالَ الْيَهُودِىُّ نَرْضَى بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَنْزَلَ اللَّهُ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَ يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلالًا بَعِيداً وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَى الرَّسُولِ رَأَيْتَ الْمُنَافِقِينَ يَصُدُّونَ عَنْكَ صُدُوداً وَ هُمْ أَعْدَاءُ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام كُلُّهُمْ جَرَتْ فِيهِمْ هَذِهِ﴾... (3)

2- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ يَعْنِي كَعْبَ بْنَ الْأَشْرَفِ﴾. (4)

ص: 268

2-3- امام علی علیه السلام- [در جنگ صفین وقتی که معاویه قرآن ها را بر سرنیزه کرد اصحاب نادان حضرت و خوارج آینده و] اهل عراق به حضرت علی علیه السلام می گفتند: «ای امیر مؤمنان علیه السلام معاویه با تو به انصاف و حق برخورد می کند وقتی که تو را در این نزاع و جنگ به کتاب خدا و رجوع به آن دعوت کرده [و قرآن سر نیزه نموده تا حکم بینمان باشد] و اگر او را اجابت نکنی [و این حکمیّت را نپذیری] ما با آن ها همراه شده و بر تو فشار می آوریم، فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى الله وَ الرَّسُول، امام علیه السلام در جواب این سخنان دائماً می فرمود: «این کلمات، کلمات درست و به حقَّی هستند که از آن ها منظور و هدف باطلی اراده شده، اگر یک ساعت دیگر در مقابل معاویه بایستید، پیروز جنگ خواهید بود».

3-3- امام علی علیه السلام- برگرداندن امر، به خدا، همام گرفتن متن دستورات روشن کتاب [و عمل به آن] است و برگرداندن امر به رسول، گرفتن سنّت فراگیر رسول خداست که پراکندگی ندارد و ما آل رسول خدا صلی الله علیه و آله کسانی هستیم که استنباط محکمات قرآن را می کنیم و میان آیات محکم و متشابه آن فرق می گذاریم [و متوجّه می شویم] و آیات ناسخ از آیاتی که خدا نسخ فرموده و تکلیف را از آن برداشته می شناسیم. با دشمنت آنچنان رفتار کن که ما با دشمنانمان رفتار می کنیم. نامه ای شامل گزارش اخباری که از طرف ما به صورت یک فرمان همگانی صادر می شود را برای من بفرست و خداوند یاری کننده است.

* آیا ندیدی کسانی را که گمان می کنند به آن چه [از کتاب های آسمانی که] بر تو و پیش از تو نازل شده، ایمان آورده اند، در حالی که می خواهند برای داوری نزد طاغوت و حکّام باطل بروند؟! با این که به آن ها دستور داده شده که به طاغوت کافر شوند. امّا شیطان می خواهد آنان را در گمراهی دوری بیفکند. ﴿60﴾

* سبب نزول

1- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- این آیه موقعی نازل شد که زبیر بن عوام با شخصی یهودی بر سر یک باغ کشمکش و اختلاف داشتند. زبیر گفت: «قضاوت را پیش ابن شیبة یهودی ببرم». و یهودی گفت: «من به قضاوت و حکم محمّد راضی هستم»؟ سپس خداوند این آیه را نازل کرد: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ ءَامَنُوا بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَ مَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَن يَكْفُرُوا بِهِ وَ يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُضِلَّهُمْ ضَلَالَا بَعِيدًا وَ إِذَا قِيلَ لَهُ مْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَ إِلَى الرَّسُولِ رَأَيْتَ الْمُنَافِقِينَ يَصُدُّونَ عَنكَ صُدُوداً﴾، تمام دشمنان خاندان محمّد صلی الله علیه و آله از مصادیق این آیه می باشند.

2- ابن عبّاس رحمة الله- منظور از طاغوت در يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُواْ إِلَى الطَّغُوتِ کعب بن اشرف است.

ص: 269

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُكَّامِ فَقَالَ يَا أَبَابَصِيرٍ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَدْ عَلِمَ أَنَّ فِي الْأُمَّةِ حُكَّاماً يَجُورُونَ أَمَا إِنَّهُ لَمْ يَعْنِ حُكَّامَ أَهْلِ الْعَدْلِ وَ لَكِنَّهُ عَلَى حُكَّامَ أَهْلِ الْجَوْرِ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّهُ لَوْ كَانَ لَكَ عَلَى رَجُلٍ حَقٌّ فَدَعَوْتَهُ إِلَى حُكَّامٍ أَهْلِ الْعَدْلِ فَأَبَى عَلَيْكَ إِلَّا أَنْ يُرَافِعَكَ إِلَى حُكَّامٍ أَهْلِ الْجَوْرِ لِيَقْضُوا لَهُ لَكَانَ مِمَّنْ حَاكَمَ إِلَى الطَّاغُوتِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ﴾. (1)

5-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن عَلِىًّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: كُلُّ حَاكِمِ يَحْكُمُ بِغَيْرِ قَوْلِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَهُوَ طَاغُوتُ وَ قَرَأَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ... ثُمَّ قَالَ قَدْ وَ اللَّهِ فَعَلُوا وَ تَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَ أَضَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ ضَلَالًا بَعِيداً فَلَمْ يَنْجُ مِنْ هَذِهِ الْآيَةِ إِلَّا نَحْنُ وَ شِيعَتُنَا وَ قَدْ هَلَكَ غَيْرُهُمْ فَمَنْ لَمْ يَعْرِفُ حَقَّهُمْ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ﴾. (2)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ الْمَعْنِيَّ بِهِ كُلُّ مَنْ يَتَحَاكُمْ إِلَيْهِ مِمَّنْ يَحْكُمُ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ﴾. (3)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ رَفَعَ رَايَةَ ضَلَالَةٍ فَصَاحِبُهَا طَاغُوتُ﴾. (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ إِذا قيلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلى ما أَنْزَلَ اللهُ وَ إِلَى الرَّسُولِ رَأَيْتَ المُنافِقِينَ يَصُدُّونَ عَنْكَ صُدُوداً﴾ ﴿61﴾

1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلى مَا أَنزَلَ اللهُ وَ إِلَى الرَّسُولِ رَأَيْتَ الْمُنَافِقِينَ يَصُدُّونَ عَنْكَ صُدُوداً وَ هُمْ أَعْدَاءُ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام كُلُهُمْ جَرَتْ فِيهِمْ هَذِهِ الْآيَةُ﴾. (5)

ص: 272

4-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: درباره ی آیه: اموال یکدیگر را به ناشایست مخورید و آن را به رشوت به حاکمان مدهید تا بدان سبب اموال گروهی دیگر را به ناحق بخورید. و شما خود می دانید. (بقره/188) از امام صادق علیه السلام پرسیدم فرمود: «ای ابوبصیر! خداوند می دانست که در میان این امّت، حاکمانی ظالم هستند؛ البتّه مراد خداوند حاکمان عادل نیست، بلکه حاکمان ظالم را در نظر دارد. ای ابو محمّد! اگر تو حقّی به گردن انسانی داشته باشی و از آن شخص بخواهی تا آن امر را به نزد حاکمان عادل ببری، امّا او امتناع نماید و آن امر را جهت قضاوت به حاکمان جور (ظالم) ارجاع دهد، قطعاً از کسانی است که داوری را به طاغوت سپرده است و آیه: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَ مَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُواْ إِلَى الطَّاغُوتِ﴾ بیانگر همین مضمون است».

5-1- امام علی علیه السلام- از امام علی علیه السلام روایت است که فرمود: هر حاکمی که غیر مطابق با گفتار ما اهل بيت، حکم کند، طاغوت است و سپس این آیه را تلاوت فرمود: ﴿يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ﴾ سپس فرمود: «به خدا قسم! بسیاری از مردم، این کار را کردند و حکومت طاغوت را پذیرفتند و به این سبب شیطان به گمراهی ابدی و غیر قابل بازگشت گمراهشان کرد. و کسی جز ما و شیعیانمان از مصداق شدن در این آیه نجات پیدا نکرد و غیر از اینان (ائمه علیهم السلام و شیعیانشان) همه هلاک شدند و هر کس حقّ آن ها (اهل بیت علیهم السلام) را نشناسد و به جا نیاورد از رحمت خدا دور می شود».

6-1- امام صادق علیه السلام- منظور از این آیه، کسی است که قضاوت را نزد کسی ببرد که حکم بر مبنای غیر حق بکند، در حالی که مردم امر شده اند که به آنان کافر شوند [و آن ها را نپذیرند].

7-1- امام باقر علیه السلام- هر کس پرچم گمراهی برافرازد، طاغوت (سرکش و باطل) است.

* و هنگامی که به آن ها گفته شود: «به سوی آن چه خداوند نازل کرده، و به سوی پیامبر بیایید»، منافقان را می بینی که از [قبول دعوت] تو، به شدت اعراض می کنند. ﴿61﴾

1- علیّ بن ابراهيم رحمة الله- وَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلى ما أَنْزَلَ اللهُ وَ إِلَى الرَّسُولِ رَأَيْتَ الْمَنافِقِينَ يَصُدُّونَ عَنْكَ صُدُوداً منظور، تمام دشمنان خاندان محمّد صلی الله علیه و آله می باشند که این آیه درباره ی آن ها آمده است.

ص: 273

* قوله تعالى: ﴿فَكَيْفَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ ثُمَّ جَاؤُكَ يَحْلِفُونَ بِالله إِنْ أَرَدْنا إِلاَّ إِحْساناً وَ تَوْفِيقاً﴾ ﴿62﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَكَيْفَ إِذَا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ ثُمَّ جَاؤُوكَ يَحْلِفُونَ بِاللهِ إِنْ أَرَدْنَا إِلاَّ إِحْساناً وَ تَوْفِيقاً فَهَذَا مِمَّا تَأْوِيلُهُ بَعْدَ تَنْزِيلِهِ فِي الْقِيَامَةِ إِذَا بَعَثَهُمُ اللَّهُ حَلَفُوا لِرَسُولِ الله صلی الله علیه و آله إِنَّمَا أَرَدْنَا بِمَا فَعَلْنَا مِنْ إِزَالَةِ الْخِلَافَةِ عَنْ مَوضِعِهَا إِلَّا إِحْساناً وَ تَوْفِيقاً﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مَنْصُورٍ بُزُرْجَ، عَمَّنْ حَدَّثَهُ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام فِي قَوْلِهِ: فَكَيْفَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ قَالَ: الْخُسْفُ وَ اللَّهِ عِنْدَ الْحَوْضِ بِالْفَاسِقِينَ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿أُولئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللهُ ما فِي قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِي أَنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِيغاً﴾ ﴿63﴾

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي جَنَادَةَ الْحُصَيْنِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلَ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أُولئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ فَقَدْ سَبَقَتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَةُ الشَّقَاءِ وَ سَبَقَ لَهُمُ الْعَذَابُ وَ قُلْ لَهُمْ فِي أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِيغاً﴾. (3)

2- علی بن ابراهيم رحمة الله- ﴿أُولئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ يَعْنِي مِنَ الْعَدَاوَةِ لِعَلِىًّ علیه السلام فِي الدُّنْيَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِي أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِيغاً أَي أَبْلِغْهُمْ فِي الْحُجَّةِ عَلَيْهِمْ وَ أَخَّرُ أَمَرَهُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾. (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جَاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحیماً﴾ ﴿64﴾

* پس چگونه وقتی به خاطر اعمالی که در گذشته انجام دادند، گرفتار مصیبتی می شوند، سپس به سراغ تو می آیند، به خدا سوگند یاد می کنند که منظور ما [از بردن داوری نزد دیگران]، جز نیکی کردن و توافق [میان طرفین نزاع]، نبوده است؟! ﴿62﴾

1- امام صادق علیه السلام- ﴿فَكَيْفَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ ثُمَّ جَاؤُكَ يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا إِحْسَاناً وَ تَوفِیقاً﴾ این آیه از جمله آیاتی است که تأویل آن بعد از برپا شدن قیامت صورت می گیرد؛ معنای ظاهری آن این است که هرگاه خداوند، آن ها را از خاک برانگیزاند (محشور کند) به رسول خدا صلی الله علیه و آله سوگند یاد می کنند که قصد ما از انحراف حقّ خلافت از جایگاه اصلی اش، تنها به دلیل احسان و یاری [به مردم] بوده است!.

2- امام باقر علیه السلام- منصور بُزُرج از کسی که برای او از امام باقر علیه السلام حدیث کرده، نقل می کند: درباره ی آیه: ﴿فَكَيْفَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ﴾ فرمود: «به خدا سوگند، منظور از مصیبت، خواریِ فاسقان در کنار حوض [در روز قیامت] است».

* آن ها کسانی هستند که خدا، آن چه را در دل دارند، می داند. از [مجازات] آنان صرف نظر کن؛ و آن ها را اندرز ده؛ و با بیانی رسا، [نتایج اعمالشان را] به آن ها گوشزد نما. ﴿63﴾

1- امام کاظم علیه السلام- ابو جناده حصین نقل می کند: امام کاظم علیه السلام درباره ی آیه: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ﴾ فرمود: «شقاوت و بدبختی و عذاب بر آنان پیشی گرفت». وَ قُل لَهُمْ فِي أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِيغًا.

2- علىّ بن ابراهيم رحمة الله- أُولَئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ و منظور دشمنی موجود در قلب آن ها نسبت به علی علیه السلام در دنیاست. فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عظْهُمْ وَ قُل لَهُمْ فِي أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِيعًا يعنى ولايت و جانشینی علی علیه السلام بعد از خود را به آن ها ابلاغ کن و موضوع [رسیدگی به مخالفت آنان] را به روز قیامت واگذار کن.

* ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای این که به فرمان خدا، از وی اطاعت شود. و اگر این مخالفان، هنگامی که به خود ستم می کردند [و فرمان های خدا را زیرپا می گذاردند]، به نزد تو می آمدند، و از خدا طلب آمرزش می کردند، و پیامبر هم برای آن ها استغفار می کرد، خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند. ﴿64﴾

1-1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ أَيْ بِأَمْرِ اللَّهِ﴾. (1)

1-1- علی بن ابراهيم رحمة الله- وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولِ إِلا لِيُطَاعِ بِإِذْنِ اللهِ یعنی از امر خدا [اطاعت کنند].

* قوله تعالى: ﴿فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً﴾ ﴿65﴾

* كُلَّياتُها

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْكَاهِلِيَّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَوْ أَنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ وَحْدَهُ لَا شریک لَهُ وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّكَاةَ وَ حَجُّوا الْبَيْتَ وَ صَامُوا شَهْرَ رَمَضَانَ ثُمَّ قَالُوا لِشَيْءٍ صَنَعَهُ اللَّهُ أَوْ صَنَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَلَّا صَنَعَ خِلَافَ الَّذِي صَنَعَ أَوْ وَجَدُوا ذَلِكَ فِي قُلُوبِهِمْ لَكَانُوا بذَلِكَ مُشْرِكِينَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ فَلَا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَلَيْكُمْ بِالتَّسْلِيم﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَعِيدِ بْنِ غَزْوَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُول: وَ اللَّهِ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّكَاةَ ثُمَّ لَمْ يُسَلِّمُوا لَكَانُوا بِذَلِكَ مُشْرِكِينَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ فَلَا وَ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ النَّجَاشِي سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ ... فَلَا وَ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هُوَ وَ اللَّهِ عَلِىُّ علیه السلام بِعَيْنِهِ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ عَلَى لِسَانِكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَعْنِي بِهِ مِنْ وَ لَايَةِ عَلِىًّ علیه السلام وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً لِعَلِىًّ علیه السلام﴾. (3)

4- الباقر علیه السلام- ﴿قال ... فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ يَا عَلِيُّ علیه السلام فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ يَعْنِي فِيمَا تَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَيْهِ بَيْنَهُمْ مِنْ خِلَافِكَ وَ غَصْبكَ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ عَلَيْهِمْ يَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله عَلَی لِسَانِكَ مِنْ وَ لَايَتِهِ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً لِعَلِيًّ علیه السلام﴾. (4)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ النَّجَاشِيَّ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى فَلَا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً قَالَ عَلَى بِهَا عَلِيّاً علیه السلام﴾. (5)

ص: 278

* به پروردگارت سوگند که آن ها ایمان نخواهند آورد، مگر این که در اختلافات خود، تو را به داوری طلبند؛ و سپس از داوری تو، در دل خود احساس ناراحتی نکنند؛ و کاملاً تسلیم باشند. ﴿65﴾

* کلّیات

1- امام صادق علیه السلام- عبدالله کاهلی گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر گروهی تنها خدا را بپرستند و برای او شریک نگیرند و نماز برپا داشته و زکات داده و حجّ خانه ی خدا را بجا آورند و ماه رمضان را روزه بگیرند، امّا درباره ی یکی از افعال خداوند یا رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین بگویند: ای کاش برخلاف آن چه انجام داده، رفتار می کرد یا همین فکر به ذهنشان خطور کند، مشرک می شوند». و سپس این آیه را تلاوت فرمود: ﴿فَلاَ وَ رَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مَّمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا﴾ پس از آن امام صادق علیه السلام فرمود: «تسلیم باشید».

2- امام صادق علیه السلام- سعید بن غزوان گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: «به خدا سوگند، اگر به خدای یکتا ایمان بیاورند و نماز به پا دارند و زکات دهند، امّا در برابر خداوند تسلیم نشوند، به خاطر این عمل خود، مشرک خواهند بود». سپس آیه: ﴿فَلاَ وَ رَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مَّمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾ را تلاوت نمود.

3-امام صادق علیه السلام- عبدالله بن نجاشی گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که درباره ی آیه: ... ﴿فَلا وَ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ﴾ فرمود: «مقصود از اختلاف میان آن ها و علی علیه السلام است. ﴿ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ﴾؛ یعنی درباره ی اعلان ولایت علی علیه السلام به زبان تو ای پیامبر صلی الله علیه و آله [چاره ای جز تسلیم نمی یابند]، وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً، يعنى تسلیم ولایت علی علیه السلام شوند».

4- امام باقر علیه السلام- ﴿فَلاَ وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ﴾ منظور از ضمیر کاف، علی علیه السلام است. فِيمِا شَجَرَ بَيْنَهُمْ درباره ی مخالفت با تو و غصب خلافت از تو با یکدیگر هم پیمان شده و قرار گذاشته اند. ثُمَّ لاَ يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مَّمَّا قَضَيْتَ مراد از آن چه حکم کردی، این است که تو ای محمّد صلی الله علیه و آله! ولایت علی علیه السلام را به زبان آوردی. وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا یعنی تسلیم علی علیه السلام شوند.

5- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن نجاشی گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی آیه: ﴿فَلَا وَ رَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مَّمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾ پرسیدم، فرمود: «در این جا منظور، علی علیه السلام است».

ص: 279

6- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَيُّوبَ بْنِ الْحُرِّ أَخِي أَدَيْمِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام يَقُولُ إِنَّ رَجُلًا مِنْ مَوَالِي عُثْمَانَ كَانَ شَتَّاماً لِعَلِىًّ علیه السلام فَحَدَّثَنِي مَوْلَى لَهُمْ يَأْتِينَا وَ يُبَايِعُنَا أَنَّهُ حِينَ أَحْضِرَ قَالَ مَا لِي وَ لَهُمْ قَالَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا آمَنَ هَذَا قَالَ فَقَالَ أَمَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ فَلا وَ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّى يَكُونَ الشَّكُّ فِي الْقَلْبِ وَ إِنْ صَامَ وَ صَلَّى﴾. (1)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَيُّوبَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُول: ... إِنَّ رَجُلًا مِنْ آلِ عُثْمَانَ كَانَ سَبَّابَةً لِعَلِيًّ علیه السلام فَحَدَّثَتْنِي مَوْلَاةُ لَهُ كَانَتْ تَأْتِينَا قَالَتْ لَمَّا احْتُضِرَ قَالَ مَا لِي وَ لَهُمْ قُلْتُ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ مَا لَهُ قَالَ هَذَا فَقَالَ لِمَا أَرِىَ مِنَ الْعَذَابِ أَمَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَلَا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّى يَكُونَ ثَبَاتُ الشَّيْءِ فِي الْقَلْبِ وَ إِنْ صَلَّى وَ صَامَ﴾. (2)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَيُّوبَ بْنِ حُرَّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ: فِي قَوْلِهِ فَلَا وَ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ إِلَى قَوْلِهِ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً فَحَلَفَ ثَلَاثَةَ أَيْمَانٍ مُتَتَابِعاً لَا يَكُونُ ذَلِكَ حَتَّى يَكُونَ تِلْكَ النُّكْتَةُ السَّوْدَاءُ فِي الْقَلْبِ وَ إِنْ صَامَ وَ صَلَّى﴾. (3)

9- الجواد علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيَّ بْن أَسْبَاط عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي علیه السلام قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّهُمْ يَقُولُونَ فِي الْحَدَاثَةِ قَالَ وَ أَيَّ شَيْءٍ يَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي فَوَ اللَّهِ مَا كَانَ اتَّبَعَهُ إِلَّا عَلِيُّ علیه السلام وَ هُوَ ابْنُ سَبْعِ سِنِينَ وَ مَضَى أَبِي وَ أَنَا ابْنُ تِسْعَ سِنِينَ فَمَا عَسَى أَنْ يَقُولُوا إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ إِلَى قَوْلِهِ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً﴾. (4)

10- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ لَيْسَ كُلُّ مَنْ أَقَرَّ أَيْضاً مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ بِالشَّهَادَتَيْنِ كَانَ مُؤْمِناً إِنَّ الْمُنَافِقِينَ كَانُوا يَشْهَدُونَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ يَدْفَعُونَ عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا عَهْدَ بِهِ مِنْ دِينِ اللَّهِ وَ عَزَائِمِهِ وَ بَرَاهِينِ نُبُوَّتِهِ إِلَى وَصِيِّهِ وَ يُضْمِرُونَ مِنَ الْكَرَاهَةِ لِذَلِكَ وَ النَّقْضِ لِمَا أَبْرَمَهُ مِنْهُ عِنْدَ إِمْكَانِ الْأَمْرِ لَهُمْ فِيهِ فِيمَا قَدْ بَيَّنَهُ اللَّهُ لِنَبِيَّهِ صلی الله علیه و آله بِقَوْلِهِ فَلَا وَ

ص: 280

6- امام باقر علیه السلام- ایّوب بن حرّ گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: «یکی از برده های عثمان، حضرت علی علیه السلام را بسیار ناسزا می گفت. یکی از غلامان که از غلامان آن ها بود و نزد ما می آمد و با ما ألفت داشت، در این مورد با من صحبت کرد و گفت: وقتی این برده در حال مرگ بود، گفت: مرا با آن ها چه کار»؟ به امام باقر علیه السلام گفتم: «فدایت گردم، این شخص مؤمن به حساب نمی آید»؟ حضرت فرمود: «آیا این کلام خداوند را در آیه: ﴿فَلاَ وَ رَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ﴾ نشنیده ای؟ بسیار بعید است و امکان ندارد که فردی حتی اگر کسی روزه بگیرد و نماز به پا دارد، بدون باور و یقین قلبی، مؤمن تلقّی شود».

7- امام صادق علیه السلام- ایوب گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: ... «مردی از خاندان عثمان به على علیه السلام بسیار ناسزا می گفت. کنیزی از آن مرد که نزد ما می آمد، با من صحبت کرد و گفت: «وقتی آن مرد در حالت مرگ بود گفت: مرا به آنان چه کار»؟ به حضرت گفتم: «فدایت گردم، دلیل این سخنش، چه بود»؟ حضرت فرمود: «به خاطر عذابی بود که می دید. آیا این آیه: ﴿فَلا وَ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا﴾ را نشنیده ای؟ به خدا سوگند، اگرچه شخصی نماز بگذارد و روزه بگیرد، بعید است مؤمن باشد، مگر آن که باور و یقین قلبی پیدا کند».

8- امام صادق علیه السلام- ایّوب بن حرّ گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که در مورد آیه: ﴿فَلَا وَ رَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا﴾ سه بار پشت سر هم قسم یاد کرد: این نمی باشد جز این که در دل او نقطه سیاهی است، گرچه روزه گیرد و نماز بخواند».

9- امام جواد علیه السلام- علی بن اسباط گوید: به امام جواد علیه السلام عرض کردم: «مردم در مورد کم بودن سنّ [شما] حرف می زنند». فرمود: «چه می گویند؟ در حالی که خداوند می فرماید: بگو: این راه من است. من و پیروانم، همگان را در عین بصیرت به سوی خدا می خوانیم. (یوسف/108) به خدا قسم پیروی پیغمبر صلی الله علیه و آله را در آن زمان کسی جز علی علیه السلام نکرد با این که در آن وقت هفت ساله بود و پدرم وقتی از دنیا رفت من نه ساله بودم چه می خواهند بگویند؟! خداوند می فرماید: ﴿فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ يَا وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً﴾».

10- امام علی علیه السلام- هر کس که اقرار به کلمه ی شهادتین ﴿أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ الله﴾ نماید هر چند اهل قبله باشد، [لزوماً] مؤمن محسوب نمی شود چنان چه منافقان در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله اقرار به شهادتین نمودند امّا پیمان رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد دین خدا و واجبات و برهان های پیامبر برای پذیرش وصایت اوصیاء را نپذیرفتند و رد کردند امّا این مخالفت را در وجود خود پنهان کردند و علی رغم این که امر خداوند در مورد آن ها به صورت روشن و واضح اعلام

ص: 281

رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً وَ بِقَوْلِهِ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَ هَذَا كَثِيرٌ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ﴾. (1)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِيِّ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ مَنْ عَرَفَ دِينَهُ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ زَالَتِ الْجِبَالُ قَبْلَ أَنْ يَزُولَ وَ مَنْ دَخَلَ فِي أَمْرِ بِجَهْلٍ خَرَجَ مِنْهُ بِجَهْلٍ قُلْتُ وَ مَا هُوَ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ قَوْلُهُ تَبَارَكَ اسْمُهُ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ وَ قَوْلُهُ جَلَّ جَلَالُهُ فَلَا وَ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً﴾. (2)

12- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ قَوْلُهُ فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً وَ ذَلِكَ أَنَّهُ لَمَّا أَنْ كَانَ فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ دَخَلَ أَرْبَعَةُ نَفَرٍ فِي الْكَعْبَةِ فَتَحَالَفُوا فِيمَا بَيْنَهُمْ وَ كَتَبُوا كِتَاباً لَئِنْ أَمَاتَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله لَا يَرُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ فِي بَنِي هَاشِمٍ فَأَطْلَعَ اللَّهُ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله عَلَى ذَلِكَ فَأَنْزَلَ عَلَيْهِ أَمْ أَبْرَمُوا أَمراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ يَحْسَبُونَ ...﴾ (3)

13- الباقر علیه السلام- ﴿فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ فِيمَا تَعَاقَدُوا عَلَيْهِ لَئِنْ أَمَاتَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أَلَّا يَرُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ فِي بَنِي هَاشِمٍ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ عَلَيْهِمْ مِنَ الْقَتْلِ أَوِ الْعَفْوِ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً﴾. (4)

14- السّجّاد علیه السلام- ﴿أَنَّ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف مِنَّا غَيْبَتَيْنِ إِحْدَاهُمَا أَطْوَلُ مِنَ الْأُخْرَى أَمَّا الْأُولَى فَسِتَّةً أَيَّامٍ أَوْ سِتَّةُ أَشْهُرٍ أَوْ سِتُّ سِنِينَ وَ أَمَّا الْأُخْرَى فَيَطُولُ أَمَدْهَا حَتَّى يَرْجِعِ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ أَكْثَرُ مَنْ يَقُولُ بِهِ فَلَا يَثْبُتُ عَلَيْهِ إِلَّا مَنْ قَوِيَ يَقِينُهُ وَ صَحَّتْ مَعْرِفَتْهُ وَ لَمْ يَجِدْ فِي نَفْسِهِ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْنَا وَ سَلَّمَ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام إِنَّ دِينَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ لَا يُصَابُ بِالْعُقُولِ النَّاقِصَةِ وَ الْآرَاءِ الْبَاطِلَةِ وَ الْمَقَايِيسِ الْفَاسِدَةِ وَ لَا يُصَابُ إِلَّا بِالتَّسْلِيمِ فَمَنْ سَلَّمَ لَنَا سَلِمَ وَ مَنِ اقْتَدَى بِنَا هُدِیَ وَ مَنْ

ص: 282

شده و تأکید شده بود، آن را نقض کردند حال آن که خداوند فرمود: جز این نیست که محمد پیامبری است که پیش از او پیامبرانی دیگر بوده اند. آیا اگر بمیرد یا کشته شود، شما به آیین پیشین خود باز می گردید؟. (آل عمران/144). و امثال این آیات در قرآن فراوان است».

11- امام صادق علیه السلام- محمّد حلبی گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «هرکس دین خود را از کتاب خداوند بگیرد از کوه های استوار پابرجاتر است و هر که با نادانی در کاری وارد شود به نادانی خارج می شود». گفتم: «این مطلب در کدام آیه قرآن است». فرمود: «این آیه: هرچه پیامبر به شما داد بستانید، و از هرچه شما را منع کرد اجتناب کنید. (حشر/7) و آیه: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ الله﴾؛ و این آیه: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾؛ و اين آيه جز این نیست که ولیّ شما خداست و رسول او و مؤمنانی که نماز می خوانند و هم چنان که در رکوعند انفاق می کنند. (مائده/55). و این آیه: ﴿فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً﴾».

12- امام صادق علیه السلام- کلام خدا که می فرماید: ﴿فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً﴾ مربوط به زمانی است که درحجّة الوداع، چهار نفر داخل کعبه شدند و باهم هم قسم شده و بر کاغذی نوشتند که اگر محمّد از دنیا رفت، [پس از مرگ او] نگذارید این امر [امامت و حکومت] بازهم به بنی هاشم [و خاندان پیامبر] برگردد. پس خدا پیامبرش صلی الله علیه و آله را از این مطلب مطّلع کرد و این آیه را نازل کرد: آیا آن ها در اعتقاد خویش پای فشرده اند؟ ما هم پای فشرده ایم. آیا می پندارند. (زخرف/80-79)».

13- امام باقر علیه السلام- ﴿فَلَا وَ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ﴾ یعنی پیمان بسته بودند که اگر محمّد صلی الله علیه و آله از دنیا برود، دیگر امر خلافت را به بنی هاشم باز نگردانند. ثُمَّ لَا يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مَّمَّا قَضَيْتَ درباره ی آن ها به قتل یا بخشش حكم كردى وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا.

14- امام سجّاد علیه السلام- امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف دو غیبت دارد که یکی از دیگری طولانی تر است امّا اوّلی شش دوره است که یا شش ماه است یا شش سال امّا دیگری آن قدر طول می کشد تا آن جا که حتّی خیلی از آنان که قائل به این امر (غیبت امام علیه السلام) بودند، از آن بر می گردند [و منکر آن می شوند] و کسی نیست که همچنان به این امر ثابت قدم باشد مگر آن که دارای یقین قوی باشد و معرفتش [به امام علیه السلام] صحیح باشد و در دلش نسبت به حکم ما و فرمان ما، اصلاً احساس دلتنگی نکند و تسلیم فرمان ما، اهل بیت علیهم السلام، باشد. دین خدا با عقل های ناقص و نظرهای باطل و مقایسه های فاسد به دست نمی آید؛ بلکه فقط با تسلیم [به امر خدا و ولایت ما] قابل دسترسی است پس هر کس که تسلیم ما شود، در سلامت می ماند [و منحرف نمی شود] و هرکس که به ما اقتدا کند، هدایت می شود. ولی هر کس که بر اساس قیاس و نظر خود حکم کند، هلاک می شود و

ص: 283

كَانَ يَعْمَلُ بِالْقِيَاسِ وَ الرَّأْيِ هَلَكَ وَ مَنْ وَجَدَ فِي نَفْسِهِ شَيْئاً مِمَّا نَقُولُهُ أَوْ نَقْضِي بِهِ حَرَجاً كَفَرَ بِالَّذِي أَنْزَلَ السَّبْعَ الْمَثَانِيَ وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ وَ هُوَ لَا يَعْلَم﴾. (1)

هر کس که نسبت به آن چه که ما می گوییم یا حکم می کنیم در دل خودش احساس دلتنگی [و شک] کند. به سبع المثانی (سوره حمد) و قرآن قسم که کافر شده در حالی که خود نمی داند».

1- الباقر علیه السلام- ﴿وَ لَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِهِ فِي عَلِيًّ علیه السلام﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ لَوْ أَنَّا كَتَبْنا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ وَ سَلِّمُوا لِلْإِمَامِ تَسْلِيماً أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيارِكُمْ رضًا لَهُ ما فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِيلٌ مِنْهُمْ وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْخِلَافِ فَعَلُوا ما يُوعَظُونَ بِهِ لَكَانَ خَيْراً لَهُمْ وَ أَشَدَّ تَثْبِيتا﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً﴾ ﴿69﴾

* قوله تعالى: ﴿ذَالِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهَ وَ كَفَى بِاللَّهِ عَلِيمًا﴾ ﴿70﴾

1- امام باقر علیه السلام- ﴿وَ لَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِهِ﴾ در حقّ علی علیه السلام نازل شده است.

2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرد که درباره آيه: ﴿وَ لَوْ أَنَّا كَتَبْنا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ﴾ فرمود: «و تسلیم امام شدند». أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيارِكُمْ، «برای رضای امام». ﴿ما فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِيلٌ مِنْهُمْ وَ لَوْ﴾ «اهل خلاف»، فَعَلُوا ما يُوعَظُونَ بِهِ لَكَانَ خَيْراً لَهُمْ وَ أَشَدَّ تَثْبِيتاً.

* و کسانی که خدا و پیامبر را اطاعت کنند، [در روز رستاخیز]، همنشین کسانی خواهند بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده؛ از پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان؛ و آن ها همنشین خوبی هستند. ﴿69﴾

* این موهبتی از ناحیه ی خداست. و کافی است که او، [از حال بندگان، و نیّات و اعمالشان] آگاه است. ﴿70﴾

وَاحِدٍ قَالَ صلی الله علیه و آله وَ مَا وَرَاءَ ذَلِكَ يَا عَمَّاهُ قَالَ لِأَنَّكَ لَمْ تَذْكُرْنِي حِينَ ذَكَرْتَهُمْ وَ لَمْ تُشَرِّفْنِي حِينَ شَرَّفْتَهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَا عَمَّاهُ أَمَّا قَوْلُكَ أَنَا وَ أَنْتَ وَ عَلِيُّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهم السلام مِنْ يَنْبُوعٍ وَاحِدٍ فَصَدَقْتَ وَلَكِنْ خَلَقَنَا اللَّهُ نَحْنُ حَيْثُ لَا سَمَاءَ مَبْنِيَّةَ وَ لَا أَرْضَ مَدْحِيَّةَ وَ لَا عَرْشَ وَ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ كُنَّا نُسَبِّحُهُ حِينَ لَا تَسْبِيحَ وَ نُقَدِّسُهُ حِينَ لَا تَقْدِيسَ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ بَدْءَ الصَّنْعَةِ فَتَقَ نُورِى فَخَلَقَ مِنْهُ الْعَرْشَ فَنُورُ الْعَرْشِ مِنْ نُورِى وَ نُورِى مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ أَنَا أَفْضَلُ مِنَ الْعَرْشِ ثُمَّ فَتَقَ نُورِ ابْنِ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام فَخَلَقَ مِنْهُ الْمَلَائِكَةَ فَنُورُ الْمَلَائِكَةِ مِنْ نُورِ ابْنِ أَبِي طَالِبٍ صلی الله علیه و آله وَ نُورُ ابْن أَبِي طَالِبٍ علیه السلام مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ نُورُ ابْنِ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام أَفْضَلُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ فَتَقَ نُورَ ابْنَتِي فَاطِمَةَ علیها السلام مِنْهُ فَخَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَنُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مِنْ نُورِ ابْنَتِي فَاطِمَةَ علیها السلام وَ نُورُ فَاطِمَةَ علیها السلام مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ فَاطِمَةُ علیها السلام أَفْضَلُ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ الْحَسَنِ فَخَلَقَ مِنْهُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ فَنُورُ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ مِنْ نُورِ الْحَسَنَ علیه السلام وَ نُورُ الْحَسَنِ علیه السلام مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ الْحَسَنُ علیه السلام أَفْضَلُ مِنَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ الْحُسَيْنِ علیه السلام فَخَلَقَ مِنْهُ الْجَنَّةَ وَ الْحُورَ الْعِينَ فَنُورُ الْجَنَّةِ وَ الْحُورِ الْعِينِ مِنْ نُورِ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ نُورُ الْحُسَيْنَ علیه السلام مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ الْحُسَيْنُ علیه السلام أَفْضَلُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ الْحُورِ الْعِينَ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الظُّلْمَةَ بِالْقُدْرَةِ فَأَرْسَلَهَا فِي سَحَائِبِ الْبَصَرَ فَقَالَتِ الْمَلَائِكَةُ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبَّنَا مُذْ عَرَفْنَا هَذِهِ الْأَشْبَاحَ مَا رَأَيْنَاً سُوءاً فَبِحُرْمَتِهِمْ إِلَّا كَشَفَتَ مَا نَزَلَ بِنَا فَهُنَالِكَ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَى فَنَادِيلَ الرَّحْمَةِ وَ عَلَّقَهَا عَلَى سُرَادِقِ الْعَرْشِ فَقَالَتْ إِلَهَنَا لِمَنْ هَذِهِ الْفَضِيلَةُ وَ هَذِهِ الْأَنْوَارُ فَقَالَ هَذَا نُورُ أَمَتِي فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ علیه السلام فَلِذَلِكَ سُمِّيَتْ أمَتِي الزَّهْرَاءَ لِأَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ بِنُورِهَا ظَهَرَتْ وَ هِيَ ابْنَةُ نَبِيَّي وَ زَوْجَةُ وَصِیَّي وَ حُجَّتِي عَلَى خَلْقِي أَشْهِدُكُمْ يَا مَلَائِكَتِي أَنِّي قَدْ جَعَلْتَ ثَوَابَ تَسْبِيحِكُمْ وَ تَقْدِيسِكُمْ لِهَذِهِ الْمَرْأَةِ وَ شِيعَتِهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَعِنْدَ ذَلِكَ نَهَضَ الْعَبَّاسُ إِلَى على بن أبي طالب علیه السلام وَ قَبَّلَ مَا بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ قَالَ يَا عَلِىُّ علیه السلام لَقَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُجَّةً بَالِغَةً عَلَى الْعِبَادِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَلْقَى اللَّهَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ حَقّا حَقّا فَلْيَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ لْيَبْرَأ إِلَى اللَّهِ مِنْ عَدُوِّهِمْ وَ يُسَلِّمْ لِمَا انْتَهَى إِلَيْهِ مِنْ فَضْلِهِمْ لِأَنَّ فَضْلَهُمْ لَا يَبْلُغُهُ مَلَكُ مُقَرَّبُ وَ لَا نَبِيُّ مُرْسَلُ وَ لَا مَنْ دُونَ ذَلِكَ أَلَمْ تَسْمَعُوا مَا ذَكَرَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِ أَتْبَاعِ الْأَئِمَّةِ الْهُدَاةِ علیهم السلام وَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً فَهَذَا وَجْهُ مِنْ وُجُوهِ فَضْلِ أَتْبَاعِ الْأَئِمَّةِ فَكَيْفَ بِهِمْ وَ فَضْلِهِمْ وَ مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُتِمَّ اللَّهُ لَهُ إِيمَانَهُ حَتَّى يَكُونَ مُؤْمِناً حَقّاً حَقّاً﴾. (2)

ص: 288

یک سرچشمه هستیم صحیح است ولی خداوند ما را موقعی آفرید که نه آسمان افراشته و نه زمین گسترده و نه عرش و نه بهشت و نه جهنّم بود. ما او را تسبیح و تقدیس می کردیم هنگامی که تسبیح و تقدیسی وجود نداشت وقتی خدا اراده کرد که آفرینش را آغاز کند. نور مرا شکافت و از آن عرش را آفرید. نور عرش از نور من است و نور من از نور خداست. سپس نور علیّ بن ابی طالب علیه السلام را شکافت و از آن ملائکه را آفرید پس نور ملائکه از نور علیّ بن ابی طالب علیه السلام است و نور پسر ابی طالب از نور خداست. نور دخترم فاطمه علیها السلام را شکافت آسمان ها و زمین را آفرید نور آسمان ها و زمین از نور دخترم فاطمه علیها السلام است و نور فاطمه علیها السلام از نور خدا است و فاطمه علیها السلام بهتر از آسمان ها و زمین است سپس نور حسن علیه السلام را شکافت و از آن خورشید و ماه را آفرید پس نور خورشید و ماه از از نور حسن علیه السلام است و نور حسن علیه السلام از نور خدا است و حسن علیه السلام از خورشید و ماه بهتر است آنگاه نور حسین علیه السلام را شکافت و از آن بهشت و حورالعین را آفرید پس نور بهشت و حورالعین از نور حسین علیه السلام است و نور حسین علیه السلام از نور خداست و حسین علیه السلام از بهشت و حورالعین بهتر است. سپس خداوند به قدرت خود ظلمت را آفرید و آن را بر پرده چشم ها افشاند ملائکه گفتند: «پروردگار ما منزّه و مقدس است. خدایا از وقتی این اشباح را شناخته ایم چیز بدی مشاهده نکردیم تو را سوگند می دهم به مقام آن ها که این گرفتاری را از ما برطرف فرما». در این موقع خداوند قندیل های رحمت را آفرید و بر سرادق عرش آویخت. گفتند: «خدایا این فضیلت و نورها از کیست». خطاب نمود: «این نور کنیزم فاطمه ی زهرا علیها السلام است به همین جهت او را زهرا علیها السلام نامیدم چون آسمان ها و زمین به واسطه ی نور او پدیدار شد او دختر پیامبرم و همسر وصیّ او و حجّت بر خلق است شما را گواه می گیرم که تا روز قیامت، ثواب تسبیح و تقدیس شما را به این بانو و شیعیانش دادم». در این موقع عبّاس از جای حرکت کرد و پیشانی علیّ بن ابی طالب علیه السلام را بوسیده گفت: «یا علی علیه السلام خدا تو را تا روز قیامت، حجّت بالغه بر مردم قرار داده است».

3-1- امام صادق علیه السلام- هر کس مایل است خدا را با ایمان واقعی ملاقات کند، خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و مؤمنین را دوست بدارد و از دشمنانشان بیزار باشد. و بر فضیلتی که از آن ها می شنود گردن نهد زیرا هیچ ملک مقرّب و پیامبر مرسل و کسی پایین تر از ایشان به فضیلت آن ها نمی رسد. نشنیده اید که خداوند در مورد پیروان ائمّه علیهم السلام در قرآن چه می فرماید: ﴿فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً﴾. این یکی از وجوه فضیلت پیروان ائمّه علیهم السلام است. با این اوصاف شخصیّت خود آن ها و فضل و مقامشان چگونه خواهد بود؟!.

ص: 289

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ يَقُولُ لا حَرَجَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فَقُلْتُ هِيَ خَاصَّةً أَوْ عَامَّةٌ قَالَ هِيَ بِمَنْزِلَةِ قَوْلِهِ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمَنْ دَخَلَ فِيهِمْ مِنَ النَّاسِ كَانَ بِمَنْزِلَتِهِمْ يَقُولُ اللَّهُ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً﴾. (1)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿أَعِينُونَا بِالْوَرَعِ فَإِنَّهُ مَنْ لَقِيَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ مِنْكُمْ بِالْوَرَعِ كَانَ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ فَرَجاً وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً فَمِنَّا النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله وَ مِنَّا الصِّدِّيقُ وَ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ﴾. (2)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِيرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَقَدْ ذَكَرَكُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِي الْآيَةِ النَّبِيُّونَ وَ نَحْنُ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَدَاءُ وَ أَنْتُمْ الصَّالِحُونَ فَتَسَمَّوْا بِالصَّلَاحِ كَمَا سَمَّاكُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ﴾. (3)

7-1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿النَّبِيِّينَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الصَّدِّيقِينَ عَلِىُّ علیه السلام وَ الشُّهَدَاءِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهما السلام وَ الصَّالِحِينَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً الْقَائِمُ عجل الله تعالی فرجه الشریف مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام﴾. (4)

8-1- الباقر علیه السلام- ﴿الْمُرَادُ [ب] النَّبِيِّينَ الْمُصْطَفَى وَ [ب] الصَّدِّيقِينَ الْمُرْتَضَى وَ [ب] الشُّهَدَاءِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهما السلام وَ [ب] الصَّالِحِينَ تِسْعَةُ مِنْ أَوْلَادِ الْحُسَيْنِ علیه السلام وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً الْمَهْدِيُّ عجل الله تعالی فرجه الشریف﴾. (5)

9-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ قَوْلِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى ف أُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ

ص: 290

4-1- امام صادق علیه السلام- عاصم بن حمید نقل می کند: که از امام صادق علیه السلام درباره این کلام خداوند که فرمود: ﴿إِنَّ الصَّفا وَ المَرْوَهُ مِنْ شَعائِرِ اللهِ﴾ و این که می فرماید: بر کسی که میان آن دو سعی انجام دهد گناهی نیست، سؤال شد. به امام گفتم: «این آیه خاص است یا عام»؟ امام فرمود: «این آیه به منزله این کلام خداوند است که فرمود: سپس این کتاب [آسمانی] را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم (فاطر/32) پس هر یک از مردم که در میان آنان وارد شود هم شأن و منزله آنان است. خداوند می فرماید: ﴿وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً﴾».

5-1- امام باقر علیه السلام- ما را به ورع کمک کنید، هر کس با ورع خدا را ملاقات کند برای او فرج و گشایشی هست، خداوند متعال می فرماید: ﴿مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً﴾. پیامبر از ما می باشد، و صدّیق از ما هست و شهیدان و صالحان هم از ما می باشند.

6-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «ای ابا محمّد! خداوند در کتابش از شما (شیعیان) یاد نموده است؛ خداوند فرمود: ﴿فَأُوْلَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاء وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾ که مراد از واژه ی نبیّون، رسول خدا صلی الله علیه و آله است و ما نیز در جایگاه شهدا و صدّیقین هستیم و شما نیز در جایگاه صالحان می باشید. پس همان طور که خداوند، شما را صالح نامید، بکوشید تا نام صالح برای خود فراهم کنید.

7-1- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- مقصود از نَبِيِّينَ رسول خدا صلی الله علیه و آله است و مراد از الصَّدَّيقِينَ حضرت على علیه السلام و شُهَدَاء حسن و حسين علیهما السلام و الصَّالِحِينَ ائمه علیهم السلام و مقصود از عبارت وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا حضرت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد.

8-1- امام باقر علیه السلام- در این آیه منظور از النَّبِيِّينَ حضرت محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله و منظور از الصَّدِّيقِينَ علی مرتضی علیه السلام و منظور از شُّهَدَاء امام حسن و حسین علیهما السلام خانه و منظور از الصَّالِحِينَ نُه فرزند از فرزندان امام حسین علیه السلام است [که ائمّه علیهم السلام هستند] و منظور از حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است.

9-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امّ سلمه گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی این آیه پرسیدم که خداوند سبحان می فرماید: ﴿فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً﴾ فرمود: مراد از النَّبِيِّينَ من و از الصِّدِّيقِينَ علیّ بن ابی طالب علیه السلام، و از شُّهَدَاء حسن و

ص: 291

رَفِيقاً قَالَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ أَنَا وَ الصَّدِّيقِينَ على بن أبي طالب علیه السلام وَ الشُّهَدَاءِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهما السلام وَ الصَّالِحِينَ حَمْزَةُ رحمة الله وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً الْأَئِمَّةُ عليهم السلام اِلاثْنَا عَشَرَ بَعْدِي﴾. (1)

10-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا عَلِىُّ علیه السلام مِنْ حَفِظَ مِنْ أُمَّتِي أَرْبَعِينَ حَدِيثاً يَطْلُبُ بِذَلِكَ وَجْهَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ حَشَرَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَعَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً﴾. (2)

11-1- الصّادق علیه السلام- ﴿الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنَانِ مُؤْمِنٌ وَ فَى لِلَّهِ بِشُرُوطِهِ الَّتِي اشْتَرَطَهَا عَلَيْهِ فَذَلِكَ مَعَ النَّبِيِّينَ وَ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً وَ ذَلِكَ مِمَّنْ يَشْفَعُ وَ لَا يُشْفَعُ لَهُ وَ ذَلِكَ مِمَّنْ لَا يُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيَا وَ لَا أَهْوَالُ الْآخِرَةِ وَ مُؤْمِنُ زَلَّتْ بِهِ قَدَمُ كَخَامَةِ الزَّرْعِ كَيْفَمَا كَفَتْهُ الرِّيحُ انْكَفَأَ وَ ذَلِكَ مَنْ تُصِيبُهُ أَهْوَالُ الدُّنْيَا وَ أَهْوَالُ الْآخِرَةِ وَ يُشْفَعُ لَهُ وَهُوَ عَلَى خَيْرٍ﴾. (3)

12-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَلَمْ تَسْمَعُوا مَا ذَكَرَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِ أَتْبَاعِ الْأَئِمَّةِ الْهُدَاةِ علیهم السلام وَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ إِلَى قَوْلِهِ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقًا فَهَذَا وَجْهُ مِنْ وُجُوهِ فَضْلِ أتباع الأَئِمَّةِ علیهم السلام فَكَيْفَ بِهِمْ وَ بِفَضْلِهِمْ﴾. (4)

13-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَن عَلِىَّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام قَالَ قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِي هَذِهِ الْآيَةِ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ قَالَ مِنَ النَّبِيِّينَ مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله، وَ مِنَ الصَّدِّيقِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام، وَ مِنَ الشُّهَدَاءِ حَمْزَةُ رحمة الله، وَ مِنَ الصَّالِحِينَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهما السلام وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا قَالَ: الْقَائِمُ عجل الله تعالی فرجه الشریف مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام﴾. (5)

14-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ الْيَمَانِ قَال: ... قَالَ صلی الله علیه و آله يَا حُذَيْفَةً أَنَا مِنَ النَّبِيِّينَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ أَنَا أَوَّلَهُمْ فِي النُّبُوَّةِ وَ آخِرُهُمْ فِي الْبَعْثِ، وَ مِنَ الصِّدِّيقِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام، وَ لَمَّا بَعَثَنِي اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِرِسَالَتِهِ كَانَ أَوَّلَ مَنْ صَدَّقَ بي، ثُمَّ مِنَ الشُّهَدَاءِ حَمْزَةُ رحمة اللهِ وَ جَعْفَرُ رحمة الله وَ مِنَ الصَّالِحِينَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیهما السلام سَيِّدَا شَبَاب أَهْل الْجَنَّةِ، وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً الْمَهْدِي عجل الله تعالی فرجه الشریف فِي زَمَانِهِ﴾. (6)

ص: 292

حسین علیه السلام، و از الصَّالِحِينَ حمزه رحمة الله، و از حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً امامان دوازده گانه ی بعد از من هستند.

10-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- ای علی علیه السلام! هر کس از امّت من که چهل حدیث [را حفظ کند و] نگهداری کند و در این کار رضای خداوندی و پاداش عالم آخرت را خواسته باشد خداوند، روز قیامت او را با پیغمبران علیهم السلام و صدّیقان و شهیدان و بندگان شایسته محشور می فرماید و آن ها رفیقان خوبی هستند.

11-1- امام صادق علیه السلام- مؤمن بر دو گونه است: «مؤمنی که به شروط خداوند وفا کرده و وظایف خود را انجام داده است، این مؤمن با پیامبران علیهم السلام و صدیقان و شهیدان و صالحان زندگی می کند و آنان رفیقان خوبی هستند، این فرد، خود شفاعت می کند و احتیاج به شفاعت دیگری ندارد. برای این مؤمن در دنیا و آخرت وحشتی نیست، گروه دیگر مؤمنان، مؤمنی است که اندکی برای او لغزش پیدا شده و مانند شاخه ی درخت بادها آن را به هر طرف کشانیده اند، این مؤمن گرفتار مصیبت های دنیا و آخرت خواهد شد، ولی سرانجام از وی شفاعت خواهد شد و عاقبت به خیر خواهد شد».

12-1- امام صادق علیه السلام- آیا آن چه را خداوند در فضیلت پیروی از پیشوایان و رهبران فرموده نشنیده اید، آن ها که از ائمّه علیهم السلام پیروی می کنند مؤمنین هستند و خداوند فرموده است: ﴿فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِم﴾ و همین آیه را قرائت فرمود تا آن جا که می فرماید وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً. این آیه یکی از جهات فضیلت پیروی از ائمّه علیهم السلام است، تا چه رسد به خود آن ها و برتریشان بر دیگران.

13-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام علی علیه السلام روایت است: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره ی این آیه فرمود: «﴿فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ﴾؛ منظور از النَّبِيِّينَ محمّد صلی الله علیه و آله و از الصَّدِّيقِينَ علیّ بن ابی طالب علیهم السلام و از شُّهَدَاء حمزه رحمة الله و از الصَّالِحِينَ حسن و حسین علیهما السلام هستند، وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً قائم آل محمّد عجل الله تعالی فرجه الشریف است».

14-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- حذيفة بن یمان گوید: ... پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای حذیفه! من از پیامبرانی هستم که [مطابق این آیه] خدا به آنان نعمت داده است. من نخستین آنان در نبوّت و آخرین آنان در مبعوث شدن هستم و از [جمله] الصَّدِّيقِينَ علیّ بن ابی طالب علیه السلام است که چون خداوند مرا به رسالت خود مبعوث نمود، او نخستین کسی بود که مرا تصدیق کرد، از [جمله] شُهَدَاء، حمزه رحمظ الله و جعفر رحمة الله هستند و از الصَّالِحِينَ حسن و حسين علیهما السلام سروران جوانان اهل بهشت هستند و حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان خود است».

ص: 293

15-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِي الْآيَةِ النَّبِيِّينَ علیهم السلام وَ نَحْنُ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ أَنْتُمُ الصَّالِحُونَ﴾. (1)

16-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يُحْشَرُ الْمُؤَذِّنُونَ مِنْ أُمَّتِي مَعَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ﴾. (2)

17-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أَوْحَى اللَّهُ إِلَى أَنْ يَا أَخَا الْمُرْسَلِينَ يَا أَخَا الْمُنْذِرِينَ أَنْذِرْ قَوْمَكَ لَا يَدْخُلُوا بَيْتًا مِنْ بُيُوتِي وَ لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادِى عِنْدَ أَحَدِهِمْ مَظْلِمَةً فَإِنِّى أَلْعَنُهُ مَا دَامَ قَائِماً يُصَلِّى بَيْنَ يَدَيَّ حَتَّى يَرُدَّ تِلْكَ الْمَظْلِمَةَ فَأَكُونُ سَمْعَهُ الَّذِي يَسْمَعُ بِهِ وَ أَكُونُ بَصَرَهُ الَّذِي يُبْصِرُ بِهِ وَ يَكُونُ مِنْ أَوْلِيَائِي وَ أَصْفِيَائِي وَ يَكُونُ جَارِى مَعَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ فِي الْجَنَّةِ﴾. (3)

18-1- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا حَجَّ مُوسَى علیه السلام نَزَلَ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ علیه السلام فَقَالَ لَهُ مُوسَى علیه السلام يَا جَبْرَئِيلُ مَا لِمَنْ حَجَّ هَذَا الْبَيْتَ بِنِيَّةٍ صَادِقَةٍ وَ نَفَقَةٍ طَيِّبَةٍ قَالَ فَرَجَعَ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ قُلْ لَهُ أَجْعَلُهُ فِي الرَّفِيقِ الْأَعْلَى مَعَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾. (4)

19-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَأَبْشِرْ يَا عَلِىُّ علیه السلام، فَإِنَّكَ فِي زُمْرَةِ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ﴾. (5)

20-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ أَبَا طَالِبٍ مِنْ مِنْ رَفَقَاءِ النَّبِيِّينَ علیهم السلام وَ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً﴾. (6)

15-1- امام صادق علیه السلام- منظور از النَّبِيِّينَ رسول خدا صلی الله علیه و آله و ما در این آیه ﴿الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ﴾ هستیم و شما الصَّالِحِينَ هستید.

16-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- اذان گویان امّتم، با انبیاء علیهم السلام و صديقان و شهداء و صالحان محشور می شوند.

17-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند به من وحی فرمود: «ای برادر پیامبران علیهم السلام، و ای برادر بیم دهندگان [مردم از عذاب خدا]، قومت را برحذر دار از این که کسی که مظلمه [حقّ مؤمنی] در گردنش هست، به یکی از خانه های من (مساجد یا کعبه) داخل نشوند. چون اگر داخل شود و در آن جا نماز بگذارد، مادامی که در حال نماز است من به وی لعن می فرستم مگر این که آن مظلمه را از گردنش بردارد. وقتی که این کار را کرد، من گوش او می شوم که با آن همه چیز را بشنود و چشم هایش می شوم که با آن ها ببیند و او از اولیاء و برگزیدگان من محسوب می شود و در قیامت در بهشت با انبیاء علیهم السلام و صدیقین و شهدا همسایه من خواهد بود».

18-1- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که موسی علیه السلام حج کرد، جبرئیل بر او نازل شد و موسی علیه السلام به او گفت: «ای جبرئیل، نصیب کسی که این خانه (کعبه) را با نیّتی صادق و نفقه ای پاکیزه حجّ کند چیست»؟ جبرئیل به سوی خداوند متعال بازگشت، و خدا به او وحی فرستاد، که به او بگو: «چنین شخصی را با پیامبران و راستگویان و شهدا و صالحان که دوستان خوبی هستند، رفیق و همنشین می گردانم».

19-1- امام علی علیه السلام- مژده به تو ای علی علیه السلام که تو در شمار الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِين هستی.

20-1- امام علی علیه السلام- ابی طالب رحمة الله از جمله دوستان پیغمبران علیهم السلام و صدیقان و شهیدان و نیکان شایسته است و اینان چه خوب رفیقانی هستند.

1-3- العسكري علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ أَنْ قُولُوا اهْدِنَا صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ بِالتَّوْفِيقِ لِدِينِكَ وَ طَاعَتِكَ وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً﴾. (1)

1-3- امام عسکری علیه السلام- منظور از آیه: راه کسانی که ایشان را نعمت داده ای. (فاتحه/7). یعنی بگویید: ما را به راه کسانی که نعمت توفیق در راه دین و فرمانبرداری از خود دادی هدایت فرما، آن ها کسانی هستند که خداوند در این آیه: ﴿وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً﴾ معرفی کرده است.

2-5- الرّضا علیه السلام- ﴿نُورٌ عَلَى نُورٍ إِمَامُ بَعْدَ إِمَامٍ يَهْدِي اللهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ اللهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ فَالنُّورُ عَلِىُّ علیه السلام يَهْدِي اللَّهُ. اللَّهُ لِوَ لَايَتِنَا مَنْ أَحَبَّ وَ حَقُّ عَلَى اللَّهِ أَنْ يَبْعَثَ وَلِيَّنَا مُشْرِقاً وَجْهُهُ نَيَّراً بُرْهَانُهُ ظَاهِرَةً عِنْدَ اللَّهِ حُجَّتُهُ حَقُّ عَلَى اللَّهِ أَنْ يَجْعَلَ وَلَيَّنَا مَعَ الْمُتَّقِينَ النَّبِيِّينَ وَ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً فَشُهَدَاؤُنَا لَهُمْ فَضْلُ عَلَى الشُّهَدَاءِ بِعَشْرِ دَرَجَاتٍ وَ لِشَهِيدِ شِيعَتِنَا فَضْلُ عَلَى كُلِّ شَهِيدِ غَيْرِنَا بِتِسْعِ دَرَجَاتٍ نَحْنُ النَّجَبَاءُ وَ نَحْنُ أَفْرَاطُ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ نَحْنُ أَبْنَاءُ الْأَوْصِيَاءِ وَ نَحْنُ الْمَحْصُوصُونَ فِي كِتَابِ اللَّهِ وَ نَحْنُ أَوْلَى النَّاسِ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ الَّذِينَ شَرَعَ اللَّهُ لَنَا دِينَهُ﴾. (1)

3-5- العسكري علیه السلام- ﴿فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ قَالَ الشُّهَدَاءُ يَعْنِي عَلِيّاً علیه السلام وَ جَعْفَراً وَ حَمْزَةَ رحمة الله وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ علیهما السلام هَؤُلَاءِ سَادَاتِ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِينَ يَعْنِي سَلْمَانَ رحمة الله وَ أَبَاذَرًّ رحمة الله وَ الْمِقْدَادَ وَ عَمَّاراً وَ بَلَالًا وَ خَبَّاباً وَ حَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً يَعْنِي فِي الْجَنَّة ذلِكَ الْفَضْلُ مِنَ الله وَ كَفَى بِاللهِ عَلِيماً أَنَّ مَنْزِلَ عَلِيًّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ علیهم السلام وَ مَنْزِلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَاحِدٌ﴾. (2)

2-5- امام رضا علیه السلام- نوری افزون بر نوری دیگر؛ یعنی امامی بعد از امام علیه السلام خدا هر کس را که بخواهد بدان نور راه می نماید و برای مردم مثَل ها می آورد، زیرا بر هر چیزی آگاه است. (نور/35) نور علی علیه السلام است. خداوند هر که را بخواهد به ولایت ما هدایت می کند؛ بر خدا لازم است که دوست ما را با چهره ای درخشان که از دور شناخته می شود برانگیزد حجّت او نزد خدا آشکار باشد بر خدا لازم است که دوست ما را با متّقین و انبیاء علیهم السلام و صدّیقین و شهداء و صالحین قرار دهد که آن ها خوب رفیق هایی هستند. شهدای ما ده درجه بالاتر از سایر شهداء است و شهید شیعه ی ما بر شهدای غیر ما نُه درجه فضیلت دارند. ما نجیبان و اولاد انبیاء علیهم السلام هستیم و ما فرزند اوصیاء هستیم ما شخصیّت های ممتاز کتاب خدا هستیم ما از همه ی مردم به پیامبر علیه السلام نزدیک تریم خداوند برای ما دینش را تشریع نموده است.

3-5- امام عسکری علیه السلام- ﴿فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصَّدِّيقِينَ وَ الشُّهَدَاءِ﴾، منظور از الشُّهَداءِ، امام علی علیه السلام و جعفر رحمة الله و حمزه رحمة الله و حسن و حسین علیهما السلام است که اینان، سرور شهیدان هستند و منظور از الصَّالِحِينَ، سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و بلال و خباب رحمة الله است و منظور از حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً یعنی آنان در بهشت، دوستان و همنشینان خوبی هستند ذلِكَ الْفَضْلُ مِنَ الله وَ كَفَى بِالله عَلِیماً جایگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام [در بهشت] یکی است و [یک جاست]».

1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿وَ الْإِيمَانُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَلَى أَرْبَعَةِ أَوْجُهٍ فَمِنْهُ إِقْرَارُ بِاللَّسَانِ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ إِيمَاناً وَ مِنْهُ تَصْدِيقُ بِالْقَلْبِ وَ مِنْهُ الْأَدَاءُ وَ مِنْهُ التَّأْیِيدُ فَأَمَّا الْإِيمَانُ الَّذِي هُوَ إِقْرَارُ بِاللِّسَانِ وَ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِيمَاناً وَ نَادَى أَهْلَهُ بِهِ فَقَوْلُهُ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ فَانْفِرُوا ثُباتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعاً وَ إِنَّ مِنْكُمْ لَمَنْ لَيُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيَّ إِذْ لَمْ أَكُنْ مَعَهُمْ شَهِيداً وَ لَئِنْ أَصَابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ الله لَيَقُولَنَّ كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَوْ أَنَّ هَذِهِ الْكَلِمَةَ قَالَهَا أَهْلُ الشَّرْقِ وَ أَهْلُ الْمَغْرِبِ لَكَانُوا بِهَا خَارِجِينَ مِنَ الْإِيمَانِ وَ لَكِنْ قَدْ سَمَّاهُمُ اللَّهُ مُؤْمِنِينَ بِإِقْرَارِهِمْ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا فَسَمَّاهُمْ مُؤْمِنِينَ وَ لَيْسُوا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ وَ لَا كَرَامَةَ قَالَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ فَانْفِرُوا ثُباتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعاً إِلَى قَوْلِهِ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِياً وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ قَالُوا قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَى إِذْ لَمْ أَكُنْ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَكَانُوا بِذَلِكَ مُشْرِكِينَ وَ إِذَا أَصَابَهُمْ فَضْلُ مِنَ اللَّهِ قَالَ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ﴾. (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿وَ قَوْلَهُ تَعَالَى يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَي خُذُوا سِلَاحَكُم﴾. (3)

4- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ الْمُرَادَ بِالثَّبَاتِ السَّرَايَا وَ بِالْجَمِيعِ الْعَسْكَرُ﴾. (4)

* قوله تعالى: ﴿وَ إِنَّ مِنْكُمْ لَمَنْ لَيُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيَّ إِذْ لَمْ أَكُنْ مَعَهُمْ شَهِيداً﴾ ﴿72﴾

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِخْنَفٍ قَالَ: دَخَلْتُ مَعَ أَبِي عَلَى عَلىًّ علیه السلام المَقْدَمَهُ مِنَ الْبَصْرَةِ وَ هُوَ عَامُ بَلَغَتُ الْحُلْمَ فَإِذَا بَيْنَ يَدَيْهِ رِجَالُ يُؤنَّبُهُمْ وَ يَقُولُ لَهُمْ: مَا أَبْطَأَ بِكُمْ عَنِّى ... نَظَرَ عَلِىُّ علیه السلام إِلَى أَبِي فَقَالَ: وَ لَكِنْ مِخْنَفَ بْنُ مُسْلِمٍ وَ قَوْمُهُ لَمْ يَتَخَلَّفُوا وَ لَمْ يَكُنْ مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الْقَوْمِ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِيهِمْ: وَ إِنَّ مِنْكُمْ لَمَنْ لَيُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيَّ إِذْ لَمْ أَكُنْ

ص: 302

1- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- و ایمان در کتاب خدا چهار معنی دارد، از جمله اقرار به زبان است، که خداوند آن را ایمان نامیده، و باور به دل و اداء و تأیید است. امّا ایمانی که اقرار زبانی است و خداوند تبارک و تعالی آن را ایمان نامیده و اهلش را بدان خوانده، این آیه است: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعاً و وَ إِنَّ مِنْكُمْ لَمَنْ لَيُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيَّ إِذْ لَمْ أَكُنْ مَعَهُمْ شَهِيداً وَ لَئِنْ أَصَابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ اللهِ لَيَقُولَنَّ كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً﴾؛ امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر این کلمه را مردم شرق و غرب گویند همه از ایمان بیرونند، ولی خدا آن ها را به خاطر همان اقرار زبانی مؤمن نامیده است».

2- امام صادق علیه السلام- آيه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ﴾ آن ها را مؤمنان نامید؛ در حالی که آنان مؤمن نیستند و هیچ کرامت و احترامی برای آن ها نیست. سپس آیه: ﴿یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ فَانْفِرُوا ثباتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعاً و وَ إِنَّ مِنْكُمْ مَنْ لَيُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيَّ إِذْ لَمْ أَكُنْ مَعَهُمْ شَهِيداً وَ لَئِنْ أَصَابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ اللهِ لَيَقُولَنَّ كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً﴾ را خواند، و اگر اهل آسمان و زمین بگویند: «خداوند به ما نعمت عطا کرده که با رسول خدا صلی الله علیه و آله نبودیم، حتماً مشرک هستند و هرگاه از سوی خداوند فضلی به آن ها برسد، خواهند گفت: ای کاش من با آن ها بودم و در راه خدا پیکار می کردم».

3- امام باقر علیه السلام- منظور از حِذْرَ در آیه: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُم﴾ سلاح است. [یعنی اسلحه خود را در دست بگیرید].

4- امام باقر علیه السلام- در این آیه مراد از واژه ثُباتٍ، بخشی از سپاه و مقصود از واژه جمیع، لشکر است.

* در میان شما، کسانی [از منافقان] هستند، که دیگران را به سستی می کشانند؛ اگر مصیبتی به شما برسد، می گویند: «خدا به ما نعمت داد که با آن ها (مجاهدان) شاهد [آن مصیبت] نبودیم». ﴿72﴾

1- امام علی علیه السلام- محمد بن مخنف گوید: هنگامی که علی علیه السلام از بصره آمد، و آن سالی بود که من به حدّ بلوغ رسیده بودم، با او به بصره آمدم. در برابرش مردانی بودند که توبیخشان می فرمود و به آنان می گفت: چه چیز شما را که اشراف قوم خود هستید بر آن داشت که از یاری به من طفره زنید؟... امام علی علیه السلام به پدرم نگاهی کرد و فرمود: «[گرچه مردم عهد می شکنند و به امر من عمل نمی کنند] امّا [تو] مخنف بن مسلم و قومش خلف وعده نمی کنند و مَثل آنان مثل آن قومی نیست که خدا درباره اش فرموده است: ﴿وَ إِنَّ مِنْكُمْ لَمَنْ لَيُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَالَ قَدْ

ص: 303

مَعَهُمْ شَهِيداً وَ لَئِنْ أَصَابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ اللَّهِ لَيَقُولَنَّ كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً﴾. (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ لَئِنْ أَصَابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ الله لَيَقُولَنَّ كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزًا عَظِيمًا﴾ ﴿73﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَإِنْ أَصابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيَّ إِذْ لَمْ أَكُنْ مَعَهُمْ شَهِيداً وَ لَئِنْ أَصَابَكُمْ فَضْلُ مِنَ اللهِ لَيَقُولَنَّ كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةً يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيمًا فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَوْ أَنَّ هَذِهِ الْكَلِمَةَ قَالَهَا أَهْلُ الشَّرْقِ وَ أَهْلُ الْمَغْرِبِ لَكَانُوا بِهَا خَارِجِينَ مِنَ الْإِيمَانِ وَ لَكِنْ قَدْ سَمَّاهُمُ اللَّهُ مُؤْمِنِينَ بِإِقْرَارِهِمْ﴾. (2)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَدِيثُ طَوِيلُ وَ فِي آخِرِهِ: وَ إِذَا أَصَابَهُمْ فَضْلُ مِنَ اللَّهِ قَالَ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ﴾. (3)

* قوله تعالى: ﴿فَلْيُقَاتِلِ فِي سَبِيلِ اللهِ الَّذِينَ يَشْرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ وَ مَنْ يُقاتِلُ فِي سَبِيلِ اللهِ فَيُقْتَلُ أَوْ يَغْلِبُ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً﴾ ﴿74﴾

1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لِلشَّهِيدِ سَبْعُ خِصَالٍ مِنَ اللَّهِ أَوَّلَ قَطْرَة مِنْ دَمِهِ مَغْفُورُ لَهُ كُلُّ ذَنْبِ وَ الثَّانِيَةُ يَقَعُ رَأْسُهُ فِي حَجْرِ زَوْجَتَيْهِ مِنَ الْحُورِ الْعِينِ وَ تَمْسَحَانَ الْغَبَارَ عَنْ وَجْهِهِ وَ تَقُولَانِ مَرْحَباً بِكَ وَ يَقُولُ هُوَ مِثْلَ ذَلِكَ لَهُمَا وَ الثَّالِثَةُ يُكْسَى مِنْ كِسْوَة الْجَنَّةِ - وَ الرَّابِعَةُ تَبْتَدِرُهُ خَزَنَةُ الْجَنَّةِ بِكُلِّ ريحٍ طَيِّبَة أَيُّهُمْ يَأْخُذُهُ مَعَهُ وَ الْخَامِسَةُ أَنْ يُرَى مَنْزِلَهُ وَ السَّادِسَةُ يُقَالُ لِرُوحِهِ اسْرَحْ فِي الْجَنَّةِ حَيْثُ شِئْتَ وَ السَّابِعَةُ أَنْ يَنْظُرَ إِلَى وَجْهِ اللهِ وَ إِنَّهَا لَرَاحَةُ لِكُلِّ نَبِيٍّ وَ شَهِيدٍ﴾. (4)

2- الباقر علیه السلام- ﴿كُلَ ذَنْبٍ يُكَفِّرُهُ الْقَتْلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ إِلَّا الدَّيْنَ لَا كَفَّارَةَ لَهُ إِلَّا الْأَدَاءُ أَوْ يُرْضَى صَاحِبُهُ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي لَهُ الْحَقُّ﴾. (5)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ قُتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَمْ يُعَرِّفُهُ اللَّهُ شَيْئاً مِنْ سَيِّئَاتِهِ﴾. (6)

ص: 304

أَنْعَمَ اللهُ عَلَيَّ إِذْ لَمْ أَكُنْ مَعَهُمْ شَهِيداً وَ لَئِنْ أَصابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ اللهِ لَيَقُولَنَّ كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً﴾».

* و اگر غنیمتی از جانب خدا به شما برسد، درست مثل این که هرگز میان شما و آن ها دوستی و مودّتی نبوده، می گویند: «ای کاش ما هم با آن ها بودیم، و به رستگاری [و پیروزی] بزرگی می رسیدیم»! ﴿73﴾

1- امام صادق علیه السلام- ﴿فَإِنْ أَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيَّ إِذْ لَمْ أَكُنْ مَعَهُمْ شَهِيداً. وَ لَئِنْ أَصَابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ اللَّهِ لَيَقُولَنَّ كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ مَوَدَّةً يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً﴾ امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر این کلمه را اهل شرق و غرب می گفتند از ایمان خارج می شدند، امّا خداوند آن ها را به خاطر اقرار خودشان مؤمن نام گذاشته است».

2- امام صادق علیه السلام- سلیمان بن خالد از امام صادق علیه السلام حدیثی طولانی نقل می کند و امام علیه السلام در آخر آن می فرماید: «هرگاه به آن ها نعمتی از خدا می رسید می گفتند: کاش من با آن ها بودم و در راه خدا می جنگیدم».

* کسانی که زندگی دنیا را به آخرت فروخته اند، باید در راه خدا پیکار کنند. و هرکس که در راه خدا پیکار کند، و کشته شود یا پیروز گردد، به زودی پاداش بزرگی به او خواهیم داد. ﴿74﴾

1- پیامبر صلی الله علیه و آله- شهید از سوی خدا دارای هفت خصلت است: 1- نخستین قطره ی خونش که به زمین می ریزد تمام گناهانش آمرزیده می شود. 2- سرش در دامان دو همسرش از حوریان قرار می گیرد، و آن دو، گرد و خاک از صورتش پاک می کنند و به او خوش آمد می گویند، او نیز به آنان خوش آمد می گوید. 3- از لباس های بهشتی به او می پوشانند. 4- خازنان بهشت هر کدام با هر بوی خوشی به سوی او پیشدستی می کنند که او را با خود ببرند. 5- شهید جایگاه خود را می بیند. 6- به روح او خطاب می شود که هر کجای بهشت که می خواهی گردش کن. 7- شهید به خدا نظر می کند و این نگاه مایه ی آرامش هر پیامبر صلی الله علیه و آله و شهیدی خواهد بود.

2- امام باقر علیه السلام- شهادت در راه خدا کفّاره ی همه ی گناهان می شود، به استثنای قرضی که کفّاره ای جز ادا کردن ندارد یا این که دوستش آن را بپردازد، یا این که صاحب حقّ او را ببخشد.

3- امام صادق علیه السلام- هر که در راه خدا کشته شود خداوند او را از هیچ یک از گناهانش آگاه نمی گرداند.

ص: 305

4- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿قَولُهُ فَلْيُقَاتِل فِي سَبِيلِ اللهِ الَّذِينَ يَشْرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ أَي يَشْتَرُونَ﴾. (1)

* قوله تعالى: ﴿وَ ما لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ فِي سَبيلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَ اجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَ اجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيراً﴾ ﴿75﴾

1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿وَ قَولُهُ وَ ما لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الله وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدَانِ بِمَكَّةَ مُعَذِّبِينَ فَقَاتِلُوا حَتَّى يَتَخَلَّصُوا وَ هُم يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَ اجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَ اجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيراً﴾. (2)

2- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿كَانَ أَهْلُ مَكَّةَ اجْتَهَدُوا أَنْ يَفْتِنُوا قَوْماً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ عَنْ دِينِهِمْ وَ الْأَذَى لَهُمْ وَ كَانُوا مُسْتَضْعَفِينَ فِي أَيْدِيهِمْ فَقَالَ تَعَالَى مَا لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ أَوْ مَا لَكُمْ لَا تَسْعَوْنَ فِي خِلَاصِهِمْ﴾. (3)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ حُمْرَانَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا إِلَى قَوْلِهِ نَصِيراً قَالَ نَحْنُ أُولَئِكَ﴾. (4)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عُثْمَانُ بْنُ أَبَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرَّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا ... قَالَ نَحْنُ ذَلِكَ﴾. (5)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمُسْتَضْعَفِينَ؟ قَالَ هُمْ أَهْلُ الْوَ لَايَةِ قُلْت أَیَّ وَ لَايَةٍ؟ تَعْنِي قَالَ لَيْسَتْ وَ لَايَةَ الدِّينِ وَلَكِنَّهَا فِي الْمُنَاكَحَةِ وَ الْمُوَارَثَةِ وَ الْمُخَالَطَةِ وَ هُمْ لَيْسُوا بِالْمُؤْمِنِينَ وَ لَا بِالْكُفَّارِ وَ مِنْهُمُ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ فَأَمَّا قَوْلُهُ وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِلَى قَوْلِهِ نَصِيراً فَأُولَئِكَ نَحْنُ﴾. (6)

6- السّجّاد علیه السلام- ﴿كَانَتْ خَدِيجَةُ علیها السلام مَاتَتْ قَبْلَ الْهَجْرَةِ بِسَنَةٍ وَ مَاتَ أَبُو طَالِبٍ بَعْدَ مَوْتِ خَدِيجَةَ علیها السلام بِسَنَةٍ فَلَمَّا فَقَدَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَنَأَ الْمُقَامَ بِمَكَّةَ وَ دَخَلَهُ حُزْنُ شَدِيدٌ وَ أَشْفَقَ عَلَى

ص: 306

4- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- در آیه: ﴿فَلْيُقَاتِلُ فِي سَبِيلِ اللهِ الَّذِينَ يَشْرُونَ الحَيَاةَ الدُّنْيا بِالْآخِرَةِ﴾ منظور از يَشْرُونَ، يَشْتَرُونَ است یعنی می فروشند.

* چرا در راه خدا، و [برای رهایی] مردان و زنان و کودکانی که [به دست ستمگران] تضعیف شده اند، پیکار نمی کنید؟! همان افراد [ستمدیده ای] که می گویند: «پروردگارا! ما را از این شهر [مکّه] که اهلش ستمگرند، بیرون ببر [و رهایی ببخش]؛ و از سوی خود، برای ما سرپرستی قرار ده؛ و از جانب خود، یار و یاوری برای ما مقرّر فرما». ﴿75﴾

1- علىّ بن ابراهيم رحمة الله- وَ مَا لَكُمْ لا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللهَ وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ؛ [به خاطر آن مردان و زنان و کودکانی] که در مکّه مورد شکنجه قرار گرفتند، بجنگید تا آن ها را رها سازید و آن ها می گویند: رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَ اجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ وَلِيًّا وَ اجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ نَصِيرًا.

2- ابن عبّاس رحمة الله- مشرکان مکّه بسیار تلاش می کردند که قومی از مؤمنین [که در آن جا ساکن بودند] که [در اقلیّت بودند و از نظر قوا] ضعیف بودند را با فریب از دینشان برگردانند و بر آزار آنان می کوشیدند، پس خداوند فرمود: ﴿ما لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ﴾ یعنی چرا برای نجات آنان از این گرفتاری، کمکشان نمی کنید!

3- امام باقر علیه السلام- حمران نقل می کند: امام باقر علیه السلام فرمود: در آیه: ﴿وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَ اجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ وَلِيًّا وَ اجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ نَصِيرًا﴾ مقصود از آن ها ما هستیم.

4- امام صادق علیه السلام- عثمان بن ابان گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها﴾ پرسیدم. فرمود: «منظور ما [اهل بیت علیهم السلام] هستیم».

5- امام صادق علیه السلام- سماعه گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی مستضعفین پرسیدم، ایشان فرمود: «آن ها اهل ولایت هستند». گفتیم: «مقصود شما کدام ولایت است»؟ فرمود: «مقصود ولایت ائمّه علیهم السلام نیست، بلکه منظور از آن، ولایت در عقد نکاح و ارث و معاشرت است؛ در حالی که این اولیای امر، حتماً مؤمن و یا کافر نیستند، بلکه کسانی هستند که کارشان موقوف به فرمان خداوند است. و در آيه: ﴿وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاء وَ الْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَ اجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ وَلِيًّا وَ اجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ نَصِيرًا﴾ مراد از آنان ما هستیم.

6- امام سجاد علیه السلام- حضرت خدیجه علیها السلام یک سال پیش از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله وفات یافت و ابوطالب رحمة الله نیز یک سال پس از مرگ خدیجه علیها السلام از دنیا رفت. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن دو را از دست داد، ماندن در مکّه برای ایشان زجرآور شد و بسیار غمگین بود و به خاطر کفّار قریش، احساس ترس کرد

ص: 307

نَفْسِهِ مِنْ كُفَّارِ قُرَيْشٍ فَشَكَا إِلَى جَبْرَئِيلَ ذَلِكَ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله اخْرُجْ مِنَ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَ هَاجِرْ إِلَى الْمَدِينَةِ فَلَيْسَ لَكَ الْيَوْمَ بِمَكَّةَ نَاصِرُ وَ انْصِبْ لِلْمُشْرِكِينَ حَرْباً فَعِنْدَ ذَلِكَ تَوَجَّهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَى الْمَدِينَةِ﴾. (1)

7- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿رَبَّنَا سَهْلَ لَنَا الْخُرُوجَ مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ يَعْنِي مَكَّةَ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿الَّذينَ آمَنُوا يُقاتِلُونَ فِي سَبيل الله وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِياءَ الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفاً﴾ ﴿76﴾

1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿الَّذِينَ آمَنُوا يَعْنِي الْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ وَ هُمْ مُشْرِكُو قُرَيْشٍ يُقَاتِلُونَ عَلَى الْأَصْنَامِ﴾. (3)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن أَبي لَيْلَى عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام يَقُولُ إِذَا سَمِعْتُمُ الْعِلْمَ فَاسْتَعْمِلُوهُ وَ لْتَتَسَعْ قُلُوبُكُمْ فَإِنَّ الْعِلْمَ إِذَا كَثُرَ فِي قَلْبِ رَجُلِ لَا يَحْتَمِلُهُ قَدَرَ الشَّيْطَانُ عَلَيْهِ فَإِذَا خَاصَمَكُمُ الشَّيْطَانُ فَأَقْبلُوا عَلَيْهِ بِمَا تَعْرِفُونَ فَ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا فَقُلْتُ وَ مَا الَّذِي نَعْرِفُهُ قَالَ خَاصِمُوهُ بِمَا ظَهَرَ لَكُمْ مِنْ قُدْرَةِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ﴾. (4)

* قوله تعالى: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَ قَالُوا رَبَّنَا لوَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقَى وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِيلاً﴾ ﴿77﴾

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَلَمَّا أَمَرَ النَّاسِ بِالْحَرْبِ جَزِعُوا وَ خَافُوا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَ قَالُوا رَبَّنَا لوَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْ لَا أَخَّرْتَنا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ إِلَى قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ أَيْنَمَا تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمُوْتُ وَ لَوْ كُنتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ فَنَسَخَتْ آيَةُ الْقِتَالِ آيَةَ الْكَفَ﴾. (5)

ص: 308

و از این موضوع به جبرئیل شکوه نمود. خداوند بر او وحی نمود: «ای محمّدصلی الله علیه و آله! از قریه ای که اهل آن كفّار هستند، خارج شو و به مدینه هجرت کن، امروز در مکّه برای تو یاوری نیست و علیه مشرکان جنگی بر پا کن»! در همین زمان پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی مدینه روانه شد.

7- ابن عبّاس رحمة الله- منظور از رَبَّنا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها یعنی خدایا خروج ما را از این شهر یعنی مکّه آسان کن.

* کسانی که ایمان دارند، در راه خدا پیکار می کنند؛ و آن ها که کافرند، در راه طاغوت (بت و افراد طغیانگر). پس شما با یاران شیطان، پیکار کنید؛ [و از آن ها نهراسید]؛ زیرا که نقشه ی شیطان، [همانند قدرتش] ضعیف است. ﴿76﴾

1- علیّ بن ابراهيم رحمة الله- الَّذِينَ آمَنُوا یعنی مؤمنینی که جزء اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله بودند؛ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الله وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ و آنان مشركان قریش هستند که به خاطر بت هایشان با مسلمانان می جنگیدند.

2- امام باقر علیه السلام- عبدالرّحمن بن ابی لیلی گوید: شنیدم امام باقر علیه السلام فرمود: «چون علم را شنیدید آن را به کار بندید و باید دل های شما گنجایش داشته باشد [زیادتر از استعداد و حوصله ی خود علم را فرا نگیرید] زیرا چون علم در دل مرد به قدری زیاد می شود که نمی تواند تحمّل کند شیطان بر او مسلّط می شود، پس چون شیطان با شما به دشمنی برخاست با آن چه می دانید به مقابله با او روی آورید زیرا نیرنگ شیطان ضعیف است». گفتم: «آن چه می دانیم چیست»؟ فرمود: «به آن چه از قدرت خدای عزّوجلّ برای شما هویدا گشته است با او مبارزه کنید».

* آیا ندیدی کسانی را که [در مکّه] به آن ها گفته شد: «[فعلاً] دست از جهاد بردارید؛ و نماز را برپا کنید؛ و زکات را بپردازید»؛ [امّا آن ها از این دستور ناراحت بودند]، ولی هنگامی که [در مدینه] فرمان جهاد به آن ها داده شد، جمعی از آنان، از مردم می ترسیدند، همان گونه که از خدا می ترسند، بلکه بیش تر و گفتند: «پروردگارا! چرا جهاد را بر ما مقرّر داشتی؟! چرا این فرمان را تا زمان نزدیکی تأخیر نینداختی»؟! به آن ها بگو: «سرمایه ی زندگی دنیا، ناچیز است؛ و آخرت، برای کسی که پرهیزگار باشد، بهتر است. و کم ترین ستمی به شما نخواهد شد». ﴿77﴾

1- امام علی علیه السلام- وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله [برای اوّلین بار] مردم را به جهاد [با مشرکین] دعوت کرد، مردم ترسیدند و آه و ناله کردند پس خدا این آیه را نازل کرد: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَ قَالُوا رَبَّنا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لَمَنِ اتَّقى وَ لَا تُظْلَمُونَ فَتِيلاً سُبْحَانَهُ أَيْنَمَا تَكُونُوا يُدْرِكُكُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ﴾ و با نزول این آیه که به آیه ی قتال مشهور است، آیه: كُفُّ نسخ شد.

ص: 309

2- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- آیه: ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ﴾ در مدینه نازل شد و آیه: ﴿كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ﴾ را که در مکه نازل شده بود، نسخ کرد.

3- على بن ابراهيم رحمة الله- أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ؛ اين آيه قبل از هجرت در مکّه نازل شده است. زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه مهاجرت کرد و جنگ بر آنان واجب شد، این آیه منسوخ شد. اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله بی تابی کردند و خداوند این آیه را نازل کرد: آیا ندیدی کسانی را که در مکّه بودند به آن ها گفته شد: «[فعلاً] دست از جهاد بردارید. چون آنان در مکّه از رسول خدا صلی الله علیه و آله خواستند به آن ها اجازه جنگ بدهد، خداوند این آیه را نازل کرد: ﴿كُفُّواْ أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ﴾ و هنگامی که در مدینه، جنگ بر آنان واجب شد؛ وَ قَالُوا رَبَّنَا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْلا أَخَّرْتَنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ. پس خداوند فرمود: «ای محمّدصلی الله علیه و آله! قُلْ مَتَاعِ الدَّنْيَا قَلِيلٌ وَ الآخِرَةُ خَيْرٌ لَمَنِ اتَّقَى وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِيلاً؛ فَتِيلاً منظور، نخ درون شکاف هسته ی خرماست».

4- امام باقر علیه السلام- به خدا سوگند کاری که حسن بن علی علیه السلام کرد (صلح با معاویه) از هر آن چه خورشید بدان تابیده بهتر بود. به خدا سوگند منظور از این آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ﴾ که نازل کرده است؛ تنها فرمانبری از امام است ولی ایشان خواهان جنگ شدند. و چون با حسین علیه السلام جنگ بر آن ها مقرّر شد. گفتند: «بار خدایا! چرا بر ما جنگ مقرّر داشتی؟ چرا ما را تا مدّتی کوتاه فرصت ندادی تا دعوتت را بپذیریم و از رسولان علیهم السلام تو پیروی کنیم؟ مقصود آن ها از تأخیر همان زمان ظهور حضرت قائم عج الله تعالی فرجه الشریف بود».

5- امام صادق علیه السلام- حسن بن عطّار گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد کلام خداوند متعال: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ هُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ﴾ پرسیدم. امام علیه السلام فرمود: «درباره ی حسن بن علی علیه السلام نازل شده است که خداوند تعالی او را به انصراف [از جنگ] امر کرد. فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ در مورد حسین بن علی علیه السلام نازل شده است. خداوند بر او واجب کرد که بجنگد و بر اهل زمین واجب کرد که به همراه او بجنگد».

6- امام صادق علیه السلام- ﴿فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ﴾ [یعنی] با حسین علیه السلام. رَبَّنَا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْلا أَخَّرْتَنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ؛ مقصود از إِلَى أَجَلِ قَرِيبٍ تا خروج حضرت قائم عح الله تعالی فرجه الشریف می باشد که یاری و پیروزی همراه اوست. خداوند فرمود: ﴿قُلْ مَتَاعِ الدَّنْيَا قَلِيلٌ وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لَّمَنِ اتَّقَى﴾.

7- امام باقر علیه السلام- فضیل نقل می کند: امام باقر علیه السلام فرمود: «ای فضیل! آیا راضی نمی شوید که نماز به پا دارید و زکات دهید و جلوی زبانتان را بگیرید و وارد بهشت شوید»؟! سپس آیه: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ﴾ را خواند و فرمود: «به خدا سوگند مقصود این آیه، شما [شیعیان] هستید».

ص: 310

8- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْن عَلِيُّ الْحَلَبِيَّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُوا أَيْدِيَكُمْ قَالَ يَعْنِي كُفُوا أَلْسِنَتَكُمْ﴾. (1)

9- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿وَ الْفَتِيلُ مَا تَفْتَلُهُ بِيَدِكَ مِنَ الْوَسَخِ ثُمَّ تُلْقِيهِ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿أَيْنَمَا تَكُونُوا يُدْرِكُكُمُ الْمُوْتُ وَ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِ اللهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِكَ قُلْ كُلِّ مِنْ عِنْدِ اللهِ فَمَا لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ لَا يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثاً﴾ ﴿78﴾

8- امام صادق علیه السلام- عبيد الله بن علی حلبی نقل می کند: امام صادق علیه السلام در مورد این آیه: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ﴾. فرمود: «مقصود این است که جلوی زبانتان را بگیرید».

9- ابن عبّاس رحمة الله- الفَتِیلُ همان چرکی است که از بین انگشتان خارج می کنی و دور می اندازی.

* هرجا باشید، مرگ شما را در می یابد؛ هر چند در برج های محکم باشید؛ و اگر به آن ها (منافقان) نیکی [و پیروزی] برسد؛ می گویند: «این، از ناحیهی خداست». و اگر به آن ها بدی [و شکستی] برسد می گویند: «این از ناحیه ی توست». بگو: «همه از ناحیه ی خداست». پس چرا این گروه حاضر نیستند سخنی را درک کنند؟! ﴿78﴾

1-2- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿قُلْ كُلُّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ يَعْنِي الْحَسَنَاتِ وَ السَّيِّئَاتِ﴾. (1)

2-2- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿الْحَسَنَةُ وَ السَّيِّئَةُ هُوَ السَّرَّاءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ الْبُؤْسُ وَ الرَّخَاءُ وَ النَّعْمَةُ وَ الْمُصِيبَةُ وَ الْخِصْبُ وَ الْجَدْبُ﴾. (2)

3-2- العسكرى علیه السلام- ﴿قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام... وَ هَؤُلَاءِ كَانُوا إِذَا أَنْتَجَتْ خُيُولُهُمُ الْإِنَاتَ، وَ نِسَاؤُهُمُ الذُّكُورَ، وَ حَمَلَتْ نَخِيلُهُمْ وَ زَكَتْ زُرُوعُهُمْ، وَ رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ، وَ كَثُرَتِ الْأَلْبَانُ فِي ضُرُوعِ جُذُوعِهِمْ قَالُوا: يُوشِكُ أَنْ يَكُونَ هَذَا بَبَرَكَةِ بَيْعَتِنَا لِعَلِيًّ علیه السلام إِنَّهُ مَبْخُوتُ مُدَالُ [فَبِذَلِكَ] يَنْبَغِى أَنْ نُعْطِيَهُ ظَاهِرَ الطَّاعَةِ لِنَعِيشَ فِي دَوْلَتِهِ. وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا أَيْ [وَ إِذَا] أَنْتَجَتْ خُيُولُهُمُ الذُّكُورَ، وَ نِسَاؤُهُمُ الْإِنَاثَ، وَ لَمْ يَرْبَحُوا فِي تِجَارَتِهِمْ وَ لَا حَمَلَتْ نَخِيلُهُمْ، وَ لَا زَكَتْ زُرُوعُهُمْ، وَ قَفُوا وَ قَالُوا: هَذَا بِشُومٍ هَذِهِ الْبَيْعَةِ الَّتِي بَايَعْنَاهَا عَلَيّاً علیه السلام وَ التَّصْدِيقِ الَّذِي صَدَّقْنَا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ هُوَ نَظِيرُ مَا قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ: يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِكَ. قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: قُلْ كُلُّ مِنْ عِنْدِ اللهِ بِحُكْمِهِ النَّافِذِ وَ قَضَائِهِ لَيْسَ ذَلِكَ لِشُؤْمِي وَ لَا لِيُمْنِي﴾. (3)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشَاءِ فَقَدْ كَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْخَيْرَ وَ الشَّرَّ بِغَيْرِ مَشِيَّتِهِ فَقَدْ أَخْرَجَ اللَّهَ مِنْ سُلْطَانِهِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْمَعَاصِيَ عُمِلَتْ بِغَيْرِ قُوَّةِ اللَّهِ فَقَدْ كَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَ مَنْ كَذَبَ عَلَى اللَّهِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ النَّارَ﴾. (4)

5-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللهد علیه و آله مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشَاءِ فَقَدْ كَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْخَيْرَ وَ الشَّرَّ بِغَيْرِ مَشِيئَةِ اللَّهِ فَقَدْ أَخْرَجَ اللَّهَ مِنْ سُلْطَانِهِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ الْمَعَاصِيَ بِغَيْرِ قُوَّةِ اللَّهِ فَقَدْ كَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَ مَنْ كَذَبَ عَلَى اللَّهِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ النَّارَ﴾. (5)

* قوله تعالى: ﴿ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ الله وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ وَ أَرْسَلْناكَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً﴾ ﴿79﴾

ص: 313

1-2- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- مراد از کلام خداوند متعال: ﴿قُلْ كُلٌّ مِّنْ عندِ اللهِ﴾ تمام نیکیها و بدی هاست.

2-2- ابن عبّاس -رحمة الله- منظور از حَسَنَةٌ و سَيِّئَةٌ همان آسایش و تنگدستی و بدبختی و رفاه و نعمت و مصیبت و حاصلخیزی و خشکسالی است.

3-2- امام عسکری علیه السلام- امام علیه السلام فرمود: «آنان وقتی که اسب هایشان ماده به دنیا می آوردند و زنانشان پسر به دنیا می آوردند و باغ های نخلشان خوب بار می داد و کشت و زرعشان پربار بود و تجارتشان سوددار بود و شیر در پستان احشامشان زیاد بود می گفتند: انگار که این از برکت بیعت ما با علی علیه السلام است در حالی که او خود ثروتمند است، به خاطر همین باید یک پولی به او بدهیم، تا بتوانیم بر اطاعت او ظاهر سازی کنیم تا بتوانیم در حکومت او زندگی کنیم [از سر مجبوری و کراهت بودند] تا آن که کار برعکس شد و چون خاموش شود، از رفتن بازایستند. (بقره/20). یعنی [وقتی آن چه می خواستند نشد] و ... اسبان آن ها پسر زاییدند و زنانشان دختر زاییدند و در تجارتشان سود نبردند و نخل هایشان بار نداد و کشت و زرعشان پربار نبود، ایستادند و [به شکایت] گفتند، این [بلاها] به خاطر شومی این بیعتی است که با علی علیه السلام کردیم و به خاطر شومی آن است که محمّد صلی الله علیه و آله را در نبوّتش تصدیق کردیم، این برخورد اینان مانند آن موردی است که که خداوند فرمود: «ای پیامبر صلی الله علیه و آله و اگر به آن ها (منافقان) نیکی [و پیروزی] برسد، می گویند: «این، از ناحیه ی خداست». و اگر به آن ها بدی [و شکستی] برسد، می گویند «این، از ناحیه ی توست». و خداوند در جواب آنان فرمود: بگو: «همه از ناحیه ی خداست». یعنی [ای پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان بگو] همه ی این امور [مصائب یا فراخی ها] به خاطر حکمت حتمی و مقدّر خداوند است و قضایی است که حتمی شده و هیچ ربطی به شومی من یا یمن و پربرکت بودن من ندارد».

4-2- امام صادق علیه السلام- هر آن کس که گمان برد، خداوند به بدی و پلیدی فرمان می دهد، قطعاً بر خداوند دروغ بسته است، و هر آن کس که گمان برد خیر و شر بدون خواست خداست، خداوند را از [دایره ی] قدرتش خارج می سازد. و هر آن کس که گمان برد که گناهان بدون قدرت الهی صورت می پذیرند، بر خداوند دروغ بسته است و کسی که بر خداوند دروغ بندد، خداوند او را به جهنّم داخل می کند.

5-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام روایت است: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس گمان کند که خدا امر کرده که گناه و بدی ها انجام شود، بر خدا دروغ بسته و هر کس گمان کند که خیر و شر جز به مشیّت و اراده ی خدا انجام می شود، خدا را از سلطنت [بر همه چیز] خارج دانسته و هرکس گمان کند که گناهان بدون اراده و قدرت خدا انجام شده به خدا دروغ بسته و هر کس به خدا دروغ ببندد خدا او را به آتش جهنّم می افکند.

* [آری]، آن چه از نیکی به تو می رسد، از طرف خداست؛ و آن چه از بدی به تو می رسد، از سوی خود توست. و ما تو را رسول برای مردم فرستادیم؛ و کافی است که خدا گواه [بر این امر] باشد. ﴿79﴾

ص: 314

* الحَسَنَة وَ مَا السَّيِّئَة

1- الصّادق علیه السلام- ﴿الْحَسَنَاتُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَلَى وَجْهَيْنِ وَ السَّيِّئَاتُ عَلَى وَجْهَيْنِ فَمِنَ الْحَسَنَاتِ الَّتِي ذَكَرَهَا اللَّهُ الصَّحَّةُ وَ السَّلَامَةُ وَ الْأَمْنُ وَ السَّعَةُ فِى الرِّزْقِ وَ قَدْ سَمَّاهَا اللَّهُ حَسَنَاتٍ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَعْنِي بالسَّيِّئَةِ هَاهُنَا الْمَرَضَ وَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعَ وَ الشِّدَّةَ يَطَّيَّرُوا بِمُوسَى وَ مَنْ مَعَهُ أَيْ يَتَشَاءَمُوا بِهِ وَ الْوَجْهُ الثَّانِي مِنَ الْحَسَنَاتِ يَعْنِي بِهِ أَفْعَالَ الْعِبَادِ وَ هُوَ قَوْلُهُ مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مِثْلُهُ كَثِيرُ وَ كَذَا السَّيِّئَاتُ عَلَى وَجْهَيْنِ فَمِنَ السَّيِّئَاتِ الْخَوْفُ وَ الْجُوعُ وَ الشِدَّةُ وَ هُوَ مَا ذَكَرْنَاهُ فِي قَوْلِهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسَى وَ مَنْ مَعَهُ وَ عُقُوبَاتِ الذُّنُوبِ قَدْ سَمَّاهَا اللهُ السَّيِّئَاتِ كَقَوْلِهِ تَعَالَى جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها وَ الْوَجْهُ الثَّانِي مِنَ السَّيِّئَاتِ يَعْنِي بِهَا أَفْعَالَ الْعِبَادِ الَّذِينَ يُعَاقَبُونَ عَلَيْهَا وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ مَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ وَ قَوْلُهُ مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ الله وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ يَعْنِي مَا عَمِلْتَ مِنْ ذُنُوبِ فَعُوقِبْتَ عَلَيْهَا فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ فَمِنْ نَفْسِكَ بِأَعْمَالِكَ لِأَنَّ السَّارِقَ يُقْطَعُ وَ الزَّانِي يُجْلَدْ وَ يُرْجَمْ وَ الْقَاتِلُ يُقْتَلْ فَقَدْ سَمَّى اللَّهُ الْعِلَلَ وَ الْخَوْفِ وَ الشِّدَّةَ وَ عُقُوبَاتِ الذُّنُوبِ كُلَّهَا سَيِّئَاتِ فَقَالَ مَا أَصَابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ بِأَعْمَالِكَ قَوْلُهُ قُلْ كُلُّ مِنْ عِنْدِ اللهِ يَعْنِي الصَّحَّةَ وَ الْعَافِيَةَ وَ السَّعَةَ وَ السَّيِّئَاتِ الَّتِي هِيَ عُقُوبَاتِ الذُّنُوبِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ﴾. (1)

2- ابن عبّاس رحمة الله- ﴿الْحَسَنَةُ مَا أَصَابَ النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله يَوْمَ بَدْرٍ مِنَ الظَّفَرِ وَ الْغَنِيمَةِ وَ السَّيِّئَةُ مَا أَصَابَهُ يَوْمَ أَحْدٍ مِنْ كَسْرِ رَبَاعِيَتِهِ﴾. (2)

* حسنه و سیّئه

1- امام صادق علیه السلام- حسنات در قرآن به دو وجه می باشد و سیّئات نیز این گونه است از جمله حسناتی که خداوند ذکر کرده، صحّت، سلامتی، امنیّت و گشایش روزی است و خداوند آن ها را حسنات نامیده است. وَ إِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ؛ سیّئه در این جا به معنای بیماری، ترس، گرسنگی و سختی است. و چون بدیی به آن ها می رسید، موسی و همراهانش را بدشگون می دانستند. (اعراف/131). یعنی بدگمانی می کردند. وجه دوّم حسنات، اعمال بندگان است و در کلام خداوند: هرکس کار نیکی انجام دهد ده برابر به او پاداش دهند. (انعام/160). آمده است و مانند آن بسیار است. همچنین سیّئات بر دو وجه است، از جمله: ترس، گرسنگی، سختی. مصداق آن را در آیه: و چون بدیی به آن ها می رسید، موسی و همراهانش را بدشگون می دانستند. (اعراف/131). ذکر کردیم. خداوند، عقوبات گناهان را نیز سیّئات نامیده است. وجه دوّم سیّئات، اعمال بندگان است که به خاطر آن ها مجازات می شوند. و این معنا در کلام خداوند آمده است: و آنان را که کارهای بد می کنند سرنگون در آتش اندازند. (نمل/90) و آيه: ﴿مَّا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ مَا أَصَابَكَ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَّفْسِكَ﴾ بدين معناست که نتیجه گناهانی که مرتکب می شوی و در دنیا و آخرت می بینی از خود تو و از اعمال تو است، چون دزد که انگشتانش قطع می شود و زناکننده، تازیانه می خورد و سنگسار می شود و قاتل، کُشته می شود. خداوند متعال بیماری ها، ترس و سختی و عقوبات گناهان را سیّئات نامیده است و فرموده: ﴿وَ مَا أَصَابَكَ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَّفْسِكَ﴾ یعنی نتیجه ی اعمالت می باشد، و آیه: ﴿قُلْ كُلٌّ مِّنْ عندِ اللهِ﴾ به معنای صحّت و عافیت و گشایش روزی است. و سیئاتی که مجازات گناهان است، از جانب خداست.

2- ابن عبّاس رحمة الله- منظور از حسنه و خوبی ای که به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، فتح و پیروزی و غنایمی بود که در جنگ بدر به پیامبر صلی الله علیه و آله و مسلمانان رسید و منظور از مصیبت و بدی ای که به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، [شکست] در جنگ احد و شکستن دندان میانی پیامبر صلی الله علیه و آله [چهار دندان جلویی] بود.

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿كَمَا أَنَّ بَادِيَ النَّعَمِ مِنَ اللَّهِ عَزّوَجَلَّ وَ قَدْ نَحْلَكُمُوهُ فَكَذَلِكَ الشَّرُّ مِنْ أَنْفُسِكُمْ وَ إِنْ جَرَى بِهِ قَدَرُهُ﴾. (1)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ أَسَاسَ الدِّينِ التَّوْحِيدُ وَ الْعَدْلُ وَ عِلْمُهُ كَثِيرُ وَ لَا بُدَّ لِعَاقِلِ مِنْهُ فَاذْكُرْ مَا يَسْهُلُ الْوُقُوفُ عَلَيْهِ وَ يَتَهَيَّا حِفْظُهُ فَقَالَ علیه السلام أَمَّا التَّوْحِيدُ فَأَنْ لَا تُجَوِّزَ عَلَى رَبِّكَ مَا جَازَ عَلَيْكَ وَ أَمَّا الْعَدْلُ فَأَنْ لَا تَنْسُبَ إِلَى خَالِقِکَ مَا لَامَكَ عَلَيْهِ﴾. (2)

5-1- الرّضا علیه السلام- ﴿مَا عَرَفَ اللَّهَ مَنْ شَبَّهَهُ بِخَلْقِهِ وَ لَا وَصَفَهُ بِالْعَدْلِ مَنْ نَسَبَ إِلَيْهِ ذُنُوبَ عِبَادِهِ﴾. (3)

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الْأَعْمَالُ عَلَى ثَلَاثَةِ أَحْوَالِ فَرَائِضُ وَ فَضَائِلُ وَ مَعَاصِي فَأَمَّا الْفَرَائِضُ فَبِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى وَ بَرضَى اللَّهِ وَ بِقَضَائِهِ وَ تَقْدِيرِهِ وَ مَشِيَّتِهِ وَ عِلْمِهِ وَ أَمَّا الْفَضَائِلُ فَلَيْسَتْ بِأَمْرِ اللَّهِ وَلَكِنْ بِرِضَى اللَّهِ وَ بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ بِقَدَرِ اللَّهِ وَ بِمَشِيَّةِ اللَّهِ وَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَمَّا الْمَعَاصِي فَلَيْسَتْ بِأَمْرِ اللَّهِ وَلَكِنْ بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ بِقَدَرِ اللَّهِ وَ بِمَشِيَّةِ اللَّهِ وَ بِعِلْمِهِ ثُمَّ يُعَاقِبُ عَلَيْهَا﴾. (4)

* قوله تعالى: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّى فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حفيظا﴾ ﴿80﴾

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ قَالَ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِمَا أَمِرَ بِهِ مِنْ طَاعَةِ بِهِ مِنْ طَاعَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَهُوَ الْوَجْهُ الَّذِي لَا يَهْلِكُ وَ كَذَلِكَ قَالَ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾. (5)

2- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسَةِ أَشْيَاءَ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الْوَ لَايَةِ ... ثُمَّ قَالَ ذِرْوَةَ الْأَمْرِ وَ سَنَامُهُ وَ مِفْتَاحَةً وَ بَابُ الْأَشْيَاءِ وَ رِضَا الرَّحْمَنِ الطَّاعَةُ لِلْإِمَامِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّى فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً أَمَا لَوْ أَنَّ رَجُلًا قَامَ لَيْلَهُ وَ صَامَ نَهَارَهُ وَ تَصَدَّقَ بِجَمِيعِ مَالِهِ وَ حَجَّ جَمِيعَ دَهْرِهِ وَ لَمْ يَعْرِفْ وَ لَايَةَ وَلِيَّ اللَّهِ فَيُوَالِيَهُ وَ يَكُونَ جَمِيعُ أَعْمَالِهِ بِدَلَالَتِهِ إِلَيْهِ مَا كَانَ لَهُ عَلَى اللَّهِ

ص: 317

3-1- امام صادق علیه السلام- همان گونه که آغاز نعمت [بر بندگان] از جانب خدا بوده [و خدا مسبّب خیرهایی که به تو رسیده است بوده]، همین طور نیز است درباره ی شر و بدی ها که از جانب خودتان است [و شما مسبّب آن هایید] اگرچه که قضا و قدر خدا نیز بر آن (انجام آن بدی) جاری شده باشد.

4-1- امام صادق علیه السلام- اساس دین توحید و عدل است و همه بر این مطلب حکم می کنند و آن را صحیح می دانند و عاقل چاره ای جز پذیرش این دو اصل ندارد، تو نیز [در باب معرفت و اوصاف خدا] چیزی بگو و بر آن پایداری کن که اثبات آن آسان باشد [و از مسائل غامض نباشد] و حفظ کردن آن [برای تو] ممکن باشد. معنی توحید آن است که آن چه برای شما جائز است را برای خدا جایز ندانی [خدا را به صفات ناقص خود متّصف نکنی] و معنی عدل آن است که کاری که به خاطر آن [مردم] تو را سرزنش می کنند [و آن را خارج از حق و انصاف می دانند] به خالقت نسبت ندهی.

5-1- امام رضا علیه السلام- خدا را نشناخته کسی او را مثل و شبیه خلقش [در اوصاف و افعال] بداند و کسی که گناهان بندگانش را به خدا نسبت دهد [بگوید عامل ایجاد گناه، خدا بود] خدا را [به درستی] عادل وصف نکرده است.

6-1- امام علی علیه السلام- اعمال سه حالت دارند: فرایض (یعنی اعمالی که از جانب خدا به طور حتم معیّن شده)، فضایل (یعنی کارهای خوب که انجام آن ها نیک است ولی حتمی نیست)، گناهان (که مورد غدقن است و نباید انجام داد). امّا اعمال واجبه مطابق فرمان خداست و مورد پسند اوست و به حکم الهی و تقدیر و خواست اوست و خدا آن ها را دانسته. امّا فضایل به فرمان خدا نیست و گرنه ترک آن ها روا نبود ولی پسند خداست و به حکم الهی و خواست اوست و خداوند به این امور آگاه است. امّا گناهان به دستور خدا نیست و به سند خدا هم نیست ولی در اثر حکم خدا و به تقدیر و خواست اوست و خدا آن ها را دانسته و سپس به خاطر انجام آن ها، گناهکاران را عقوبت میکا کند و کیفر آن ها را می دهد.

* کسی که از پیامبر اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده؛ و هرکس که سرباز زند، تو را نگهبان [و مراقب] او نفرستادیم [و در برابر او، مسئول نیستی]. ﴿80﴾

1- امام صادق علیه السلام- صفوان جمّال نقل می کند: امام صادق علیه السلام در مورد این کلام خدای عزّوجلّ: هر چیزی نابود شدنی است مگر ذات او. (قصص/88)، فرمود: «هرکس که مطابق امر الهی که همان اطاعت از محمّد صلی الله علیه و آله است به سوی خدا رود، [مصداق] همان وجهی است که نابود نمی گردد؛ چنان که می فرماید: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ الله﴾».

2- امام باقر علیه السلام- زراره نقل می کند: امام باقر علیه السلام فرمود: دین اسلام بر پنج چیز، یعنی نماز و زکات و حج و روزه و ولایت، بنا شده است ... شرف و رفعت و کلید هر کار و در هر کار و رضایت رحمان، اطاعت امام علیه السلام پس از شناخت اوست. خداوند می فرماید: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعِ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّى فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً﴾ اگر شخصی شب را شب زنده داری کند و روز را روزه بگیرد و تمامی اموالش را

ص: 318

جَلَّ وَ عَزَّ حَقُّ فِي ثَوَابِهِ وَ لَا كَانَ مِنْ أَهْلِ الْإِيمَانِ ثُمَّ قَالَ أُولَئِكَ الْمُحْسِنُ مِنْهُمْ يُدْخِلُهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي مَرْيَمَ قَالَ: سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ كَانَتْ طَاعَةُ عَلِىًّ علیه السلام مُفْتَرَضَةً قَالَ كَانَتْ طَاعَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَاصَّةً مُفْتَرَضَةً لِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ كَانَتْ طَاعَةُ على بن أبي طالب علیه السلام طَاعَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله﴾. (2)

4- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَضَّلَ نَبِيَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَى جَمِيعِ خَلْقِهِ مِنَ النَّبِيِّينَ علیهم السلام وَ الْمَلَائِكَةِ وَ جَعَلَ طَاعَتَهُ طَاعَتَهُ وَ مُبَايَعَتَهُ مُبَايَعَتَهُ وَ زِيَارَتَهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ زِيَارَتَهُ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللهَ وَ قَالَ إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ وَ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله مَنْ زَارَنِي فِي حَيَاتِي أَوْ بَعْدَ مَوْتِي فَقَدْ زَارَ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ وَ دَرَجَةُ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله فِي الْجَنَّةِ أَرْفَعُ الدَّرَجَاتِ فَمَنْ زَارَهُ إِلَى دَرَجَتِهِ فِي الْجَنَّةِ مِنْ مَنْزِلِهِ فَقَدْ زَارَ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ النَّحْوِىَّ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَمِعْتُهُ يَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَدَّبَ نَبِيَّهُ صلی الله علیه و آله عَلَى مَحَبَّتِهِ فَقَالَ وَ إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَيْهِ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ قَالَ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ نَبِيَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَّضَ إِلَى عَلِىًّ علیه السلام وَ ائْتَمَنَهُ فَسَلَّمْتُمْ وَ جَحَدَ النَّاسُ فَوَاللَّهِ لَنُحِبُّكُمْ أَنْ تَقُولُوا إِذَا قُلْنَا وَ أَنْ تَصْمُتُوا إِذَا صَمَتْنَا وَ نَحْنُ فِيمَا بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا جَعَلَ اللَّهُ لِأَحَدٍ خَيْراً فِي خِلَافِ أَمْرِنَا فَإِنْ أَمْرَنَا أَمْرُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ﴾. (4)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارِ قَال: ... فَقَالَ لِي يَا فُضَيْل ... وَ اللَّهُ أَدَّبَ نَبِيَّهُ صلی الله علیه و آله فَأَحْسَنَ تَأْدِيبَهُ فَلَمَّا ائْتَدَبَ فَوَّضَ إِلَيْهِ فَحَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله كُلَّ مُسْكِرٍ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِكَ لَهُ وَ حَرَّمَ اللَّهُ مَكَّةَ وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَدِينَةَ فَأَجَازَ اللَّهُ كُلَّهُ لَهُ وَ فَرَضَ اللَّهُ

ص: 319

صدقه دهد و در تمامی عمرش به حج رود در حالی که ولی خدا را نشناخته تا بتواند او را یاری کند و تمامی اعمالش با ولایت او انجام شود، نزد خداوند عزّوجلّ، حقّ پاداش و ثوابی ندارد و از اهل ایمان نیست، نیکوکاران این گروه را خداوند به فضل و رحمتش وارد بهشت می کند».

3- امام صادق علیه السلام- ابو مریم گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ پرسیدم فرمود: «اطاعت از علی علیه السلام واجب است». گفتم: «بنا به آیه: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ﴾، تنها اطاعت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله واجب بود». فرمود: «اطاعت علیِّ بن بی طالب علیه السلام، اطاعت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است».

4- امام رضا علیه السلام- خدای تبارک و تعالی پیغمبر صلی الله علیه و آله خود را بر همه ی انبیاء و ملائکه علیهم السلام برتری داده و در دنیا و آخرت اطاعتش را اطاعت خود و متابعتش را متابعت خود و زیارتش را زیارت خود مقرّر کرده و فرمود: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ﴾ و فرمود: آنان که با تو بیعت می کنند جز این نیست که با خدا بیعت می کنند. دست خدا بالای دست هایشان است. (فتح/10). پیغمبر صلی الله علیه و آله هم فرمود: «هر که مرا در زندگی یا پس از مرگ [قبر مرا] زیارت کند خدا را زیارت کرده است. درجه ی پیغمبر صلی الله علیه و آله در بهشت بالاترین درجه است، هر که او را در درجه بهشتی زیارت کند خدا را زیارت کرده است».

5- امام صادق علیه السلام- ابواسحاق نحوی گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیم و شنیدم که ایشان فرمود: «خداوند نبیّ اش صلی الله علیه و آله را بر محبّت خود تربیت کرد و فرمود: و تو اخلاق عظیم و برجسته ای داری . (قلم/4). سپس امر را به او سپرد و فرمود: هرچه پیامبر به شما داد بستانید، و از هرچه شما را منع کرد اجتناب کنید. (حشر/7) و فرمود: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللهَ﴾ و رسول خدا صلی الله علیه و آله، امر را به علی علیه السلام سپرد و او را امین خویش قرار داد و شما پذیرفتید؛ امّا مردم انکار کردند. به خدا سوگند، اگر با کلام ما، سخن بگویید و با سکوتمان خاموش بمانید، قطعاً دوستدار شماییم، و ما واسطه ی میان شما و خداییم، و خداوند برای هیچ کس در تخلّف از دستور ما خیری قرار نداده و دستور ما دستور خداست».

6- امام صادق علیه السلام- فضیل بن یسار گوید: ... امام صادق علیه السلام به من فرمود: «ای فضیل! خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله را تربیت نموده و خوب تربیت کرده است. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله کار را بر عهده گرفت، خداوند نیز همه ی کارها را بر عهده ی او گذاشت. خداوند شراب را حرام کرد و پیامبر همه ی مسکرات را حرام کرد و خداوند این اجازه را به او داد. خداوند شهر مکّه را شهر حرام [و حرم] قرار داد و پیامبر صلی الله علیه و آله علاوه بر آن مدینه را نیز، حرام [و حرم] اعلام کرد و خداوند اجازه ی همه ی این کارها را به او داد. خداوند احکام کلّی و ریشه ای را می فرمود و پیامبر صلی الله علیه و آله جزئیات آن را بیان

ص: 320

الْفَرَائِضَ مِنَ الصُّلْبِ فَأَطْعَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْجَدَّ فَأَجَازَ ذَلِكَ كُلَّهُ لَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ يَا فُضَيْلُ حُرِّفَ وَ مَا حُرِّفَ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾. (1)

7- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَدَّبَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَلَمَّا تَأَدَّبَ فَوَّضَ إِلَيْهِ فَقَالَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ قَالَ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ فَكَانَ فِيمَا فَرَضَ فِي الْقُرْآنِ فَرَائِضُ الصُّلْبِ وَ فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَائِضَ الْجَدِّ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِكَ لَهُ فِي أَشْيَاءَ كَثِيرَةٍ فَمَا حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهُوَ بِمَنْزِلَة مَا حَرَّمَ اللَّهُ﴾. (2)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَمْزَةَ بْنِ يَزِيعٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَلَمَّا آسَفُونَا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَا يَأْسَفُ كَأسَفِنَا وَلَكِنَّهُ خَلَقَ أَوْلِيَاءَ لِنَفْسِهِ يَأْسَفُونَ وَ يَرْضَوْنَ وَ هُمْ مَخْلُوقُونَ مَرْبُوبُونَ فَجَعَلَ رِضَاهُمْ رِضَا نَفْسِهِ وَ سَخَطَهُمْ سَخَطَ نَفْسِهِ لِأَنَّهُ جَعَلَهُمُ الدُّعَاةَ إِلَيْهِ وَ الْأَدِلَّاءَ عَلَيْهِ فَلِذَلِكَ صَارُوا كَذَلِكَ وَ لَيْسَ أَنَّ ذَلِكَ يَصِلُ إِلَى اللَّهِ كَمَا يَصِلُ إِلَى خَلْقِهِ لَكِنْ هَذَا مَعْنَى مَا قَالَ مِنْ ذَلِكَ وَ قَدْ قَالَ مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً فَقَدْ بَارَزَنِي بِالْمُحَارَبَةِ وَ دَعَانِي إِلَيْهَا وَ قَالَ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ قَالَ إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَكُلُّ هَذَا وَ شِبْهُهُ عَلَى مَا ذَكَرْتُ لَكَ وَ هَكَذَا الرِّضَا وَ الْغَضَبُ وَ غَيْرُهُمَا مِنَ الْأَشْيَاءِ مِمَّا يُشَاكِلُ ذَلِكَ﴾. (3)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ بَشِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّهُ كَانَ يَقُولُ: مَا بَيْنَ أَحَدِكُمْ وَ بَيْنَ أَنْ يَغْتَبِطَ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ هَاهُنَا وَ أَشَارَ بِإِصْبَعِهِ إِلَى حَنْجَرَتِهِ قَالَ ثُمَّ تَأَوَّلَ بِآيَاتِ مِنَ الْكِتَابِ فَقَالَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ. مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللهُ قَالَ ثُمَّ قَالَ يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِمَامُكُمْ وَ كَمْ إِمَامٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَجِيءُ يَلْعَنْ أَصْحَابَهُ وَ يَلْعَنُونَهُ﴾. (4)

10- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَأَمَّا مَا عَلِمَهُ الْجَاهِلْ وَ الْعَالِمُ مِنْ فَضْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ قَوْلُهُ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلَّمُوا تَسْلِيما﴾. (5)

ص: 321

می فرمود و خداوند اجازه ی همه ی این کارها را داده بود. ای فضیل! تحریف کردند امّا تحریف نشد: مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ الله».

7- امام باقر علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی، محمّد صلی الله علیه و آله را مؤدب به اخلاق الهی کرد و پس امر را (حکم در بین بندگان) به او تفویض کرد و فرمود: ﴿ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾ و فرمود: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ﴾ پس آن چه در قرآن بود احکام اصلی بود [و مثل حکم کردن برای یک نژاد و عمومی بود] و احکام و واجباتی که پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمود جزئی بود [و مثل حکم کردن برای پدربزرگ و خصوصی بود]. خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله در موارد مختلفی اجازه داد حکم صادر کند، لذا هر چه رسول خدا صلی الله علیه و آله حرام می کرد در حکم چیزی بود که خدا حرام کرده باشد.

8- امام رضا علیه السلام- حمزة بن بزيع نقل می کند: امام صادق علیه السلام در مورد آیه: ﴿فَلَمَّا آسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ﴾ فرمود: «خداوند مانند ما به خشم نمی آید، خداوند بعضی از انسان ها را به عنوان اولیاء خود خلق و انتخاب کرده که آن ها خشمگین می شوند و یا رضایت پیدا می کنند و آن ها مخلوقات خدایند که توسّط خدا تربیت شده اند پس خداوند رضایت آن ها را رضای خود و خشم آنان را خشم خود قرار داده است؛ چون خود خدا آن ها را راهنما و دعوت کننده به سوی خود قرار داده و لذا آن ها دارای چنین صفاتی شده اند، و حقیقت این است که این صفات (خشم و رضا) آنچنان که برای مخلوقات قابل تصوّر است برای خداوند متصوّر نیست و این تعبیر [که بیان شد] معنای کلام خداست که چنین فرموده و همین طور آن جا که می فرماید، هر کس به یکی از اولیاء من اهانت و جسارتی کند مرا به جنگ طلبیده همان طور که فرمود: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ﴾ و فرمود: کسانی که با توبیعت کردند (ای پیامبر) با خدا بیعت کردند. دست (قدرت) خدا برتر از دست ها [و قدرت های] آنان است. (فتح/10). پس بدان همه ی این امور و امور شبیه به این که برایت ذکر کردم و همین طور مسأله ی رضای خدا و خشم خدا و.... که شبیه این مسأله اند، حکمشان چنین است.

9- امام صادق علیه السلام- بشیر نقل می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: «هیچ کدام از شما تا وقتی که جانش به این جا نرسیده نباید شاد باشد [که به خاطر ایمانی که الان دارد رستگار خواهد شد]» و با دست خود به حنجره ی خود اشاره کرد. [یعنی امکان دارد که فرد در آخرین لحضات عمر خود، عاقبت به خیر نشود] سپس این آیات را تلاوت فرمود: «﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾. و آیه: اگر خدا را دوست می دارید از من پیروی کنید تا او نیز شما را دوست بدارد. (آل عمران/31). و آیه: روزی که هرگروه از مردم را به پیشوایانشان بخوانیم. (اسراء/71). رسول خدا صلی الله علیه و آله امام شماست [که بهترین امام است و به بهشت هدایت می کند و گرنه امامان و راهبران به سوی جهنّم بسیارند و] چه بسیار رخ خواهد داد که در قیامت، امام هر گروهی یاران و پیروان خود را لعنت کند و آنان او را لعنت کنند».

10- امام علی علیه السلام- آن فضلی که خداوند در قرآن فرمود و همه، چه عالم و چه جاهل، به آن اطّلاع دارند، این کلام خدا است که فرمود: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ﴾ و این که فرمود: خدا و فرشتگانش بر پیامبر صلوات می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او صلوات فرستید و سلام کنید سلامی نیکو. (احزاب/56).

ص: 322

11- أمير المؤمنين علیه السلام ﴿فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى مَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ بِالِانْفِرَادِ وَ الْوَحْدَانِيَّةِ هُوَ النُّورُ الْأَرْلِيُّ الْقَدِيمُ الَّذِي لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ لَا يَتَغَيَّرُ وَ يَحْكُمُ مَا مَا يَشَاءُ وَ يَخْتَارُ وَ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَ لَارَادَّ لِقَضَائِهِ وَ لَا مَا خَلَقَ زَادَ فِي مُلْكِهِ وَ عِزَّهِ وَ لَا نَقَصَ مِنْهُ مَا لَمْ يَخْلُقُهُ وَ إِنَّمَا أَرَادَ بالخلق إِظْهَارَ قُدْرَتِهِ وَ إِبْدَاءَ سُلْطَانِهِ وَ تَبْیِينَ بَرَاهِينِ حِكْمَتِهِ فَخَلَقَ مَا شَاءَ كَمَا شَاءَ وَ أَجْرَى فِعْلَ بَعْضِ الْأَشْيَاءِ عَلَى أَيْدِي مَنِ اصْطَفَى دمِنْ أَمَنَائِهِ فَكَانَ فِعْلُهُمْ فِعْلَهُ وَ أَمْرُهُمْ أَمْرَهُ كَمَا قَالَ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللهَ﴾. (1)

12- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَنْ يُؤْمِنَ بِاللَّهِ إِلَّا مَنْ آمَنَ بِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ حُجَجِهِ فِي أَرْضِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَا كَانَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِيَجْعَلَ لِجَوَارِحِ الْإِنْسَانِ إِمَاماً فِي جَسَدِهِ يَنْفِي عَنْهَا الشَّكُوكَ وَ يُثْبَتْ لَهَا الْيَقِينَ وَ هُوَ الْقَلْبُ وَ يُهْمِلُ ذَلِكَ فِي الْحَجَجِ﴾. (2)

13- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبي جَعْفَرٍ عليه السلام ... قال علیه السلام إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام خَطَبَ النَّاسِ بِالْمَدِينَةِ بَعْدَ سَبْعَةِ أَيَّامٍ مِنْ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ علیه السلام ... لَامُصِيبَةٌ عَظْمَتْ وَ لَا رَزِيَّةٌ جَلَّتْ كَالْمُصِيبَةِ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَنَّ اللَّهَ خَتَمَ بِهِ الْإِنْذَارَ وَ الْإِعْذَارَ وَ قَطَعَ بِهِ الاحْتِجَاجَ وَ الْعُذْرَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ وَ جَعَلَهُ بَابَهُ الَّذِي بَيْنَهُ وَ بَيْنَ عِبَادِهِ وَ مُهَيْمِنَهُ الَّذِي لَا يَقْبَلْ إِلَّا بِهِ وَ لَا قُرْبَةَ إِلَيْهِ إِلَّا بِطَاعَتِهِ وَ قَالَ فِي مُحْكَم كِتَابِهِ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّى فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً فَقَرَنَ طَاعَتَهُ بِطَاعَتِهِ وَ مَعْصِيَتَهُ بِمَعْصِيَتِهِ فَكَانَ ذَلِكَ دَلِيلًا عَلَى مَا فَوَّضَ إِلَيْهِ وَ شَاهِداً لَهُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَهُ وَ عَصَاهُ وَ بَيْنَ ذَلِكَ فِي غَيْرِ مَوْضِعٍ مِنَ الْكِتَابِ الْعَظِيمِ﴾. (3)

14- الحسين علیه السلام- ﴿بَيْنَمَا أَصْحَابُ رَسُول اللَّهِ صلی الله علیه و آله جُلُوسٌ فِي مَسْجِدِهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ علیه السلام يَتَذَاكَرُونَ فَضْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ دَخَلَ عَلَيْنَا حِبْرُ مِنْ أَحْبَارِ يَهُودِ أَهْلِ الشَّامِ ... فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام ... فَوَ اللَّهِ مَا أَعْطَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَبِيّاً وَ لَا مُرْسَلًا دَرَجَةً وَ لَا فَضِيلَةً إِلَّا وَ قَدْ جَمَعَهَا لِمُحَمَّدٍ وَ زَادَهُ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ وَ الْمُرْسَلِينَ علیهم السلام أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً وَ لَقَدْ كَانَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا ذَكَرَ لِنَفْسِهِ فَضِيلَةً قَالَ وَ لَا فَخْرَ وَ أَنَا أَذْكُرُ لَكَ الْيَوْمَ مِنْ فَضْلِهِ مِنْ غَيْرِ إِزْرَاءٍ عَلَى أَحَدٍ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام مَا يُقِرُّ اللَّهُ بِهِ أَعْيُنَ الْمُؤْمِنِينَ شُكراً لِلَّهِ عَلَى مَا أَعْطَى مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله الْآنَ فَاعْلَمْ يَا أَخَا الْيَهُودِ إِنَّهُ كَانَ مِنْ فَضْلِهِ عِنْدَ رَبِّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ شَرَفِهِ مَا أَوْجَبَ الْمَغْفِرَةَ وَ الْعَفْوَ لِمَنْ خَفَضَ الصَّوْتَ عِنْدَهُ فَقَالَ جَلَّ

ص: 323

2- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿قَوْلُهُ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ نَزَلَتْ بِالْمَدِينَةِ وَ نَسَخْتْ آيَةَ كُفُّوا أَيْدِيَكُمُ الَّتِي نَزَلَتْ بِمَكَّةَ﴾. (1)

3- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿وَ قَوْلُهُ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ فَإِنَّهَا نَزَلَت بِمَكَّةَ قَبلَ الهجرَةِ فَلَمَّا هَاجَرَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله إِلَى المَدِينَةَ وَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ نُسِخَ هَذَا، فَجَزَعَ أَصْحَابُهُ مِن هَذَا فَأَنزَلَ اللهُ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ بِمَكَّةَ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ لِأَنَّهُم سَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَكَّةَ أَن يَأْذَنَ لَهُم فِي مُحَارَبَتِهِم فَأَنزَلَ اللهُ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ بِالمَدِينَةِ قَالُوا رَبَّنَا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْ لَا أَخَّرْتَنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَقَالَ اللهُ قُلْ هُم يَا يَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله مَتَاعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقَى وَ لَا تُظْلَمُونَ فَتِيلًا الْفَتِيلُ القِشْرِ الَّذِي فِي النَّواة﴾. (2)

4- الباقر علیه السلام- ﴿وَ اللَّهِ لَلَّذِي صَنَعَهُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِىًّ علیه السلام كَانَ خَيْراً لِهَذِهِ الْأُمَّةِ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ وَ اللَّهِ لَقَدْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ إِنَّمَا هِيَ طَاعَةُ الْإِمَامِ وَ طَلَبُوا الْقِتَالَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ مَعَ الْحُسَيْنِ علیه السلام قَالُوا رَبَّنَا لَوَكَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْ لَا أَخَّرْتَنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ نُجِبْ دَعْوَتَكَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَرَادُوا تَأْخِيرَ ذَلِكَ إِلَى الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ الْعَطَّارِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كَفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ قَالَ: نَزَلَتْ فِي الْحَسَنِ بْن عَلِىًّ علیه السلام أَمَرَهُ اللَّهُ بالْكَفَّ قَالَ قُلْتُ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ قَالَ نَزَلَتْ فِي الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِىًّ علیه السلام كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ عَلَى أهْلِ الْأَرْضِ أَنْ يُقَاتِلُوا مَعَهُ﴾. (4)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ مَعَ الْحُسَيْنِ قَالُوا رَبَّنَا لوَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْ لَا أَخَّرْتَنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ إِلَى خُرُوجِ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف فَإِنَّ مَعَهُ النَّصْرَ وَ الظَّفَرَ قَالَ اللَّهُ قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لَمَنِ اتَّقَى ...﴾ (5)

7- الباقر علیه السلام- ﴿عَنِ الْفُضَيْلِ عَن أَبي جَعْفَر علیه السلام، قال: يَا فُضَيْلُ أَمَا تَرْضَوْنَ أَنْ تُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَ تُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَ تَكُفُّوا الْسِنَتَكُمْ وَ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ ثُمَّ قَرأَ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ أَنْتُمْ وَ اللَّهِ أَهْلُ هَذِهِ ...﴾ (6)

ص: 324

11- امام علی علیه السلام- خداوند تبارک و تعالی همان گونه که خود را یکتا وصف فرموده، نوری ازلی و قدیمی است که چیزی مانند او نیست، دستخوش تغییر نشده، و هرچه اراده و اختیار کند عملی سازد، و هیچ کس قادر بر ردّ حکم و قضای او نیست، آفرینش او موجب ازدیاد در ملک و عزّت او نشود، و عدم ایجاد ایشان نیز هیچ نقصی را متوجّه او نمی سازد، و تنها اراده به آفرینش نمود، تا قدرت خود را اظهار و سلطان خود را نمایان و براهین حکمت خود را ظاهر و آشکار سازد، پس آن چه در مشیّت حقّ بود به هر وجه که خواست خلق فرمود و انجام برخی از کارها را بدست برگزیدگان امنای خود جاری گرداند، و فعل آنان همان فعل حضرت حقّ است، همچنان که در قرآن است: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾.

12- امام علی علیه السلام- کسی به خداوند ایمان نمی آورد مگر این که به رسول خدا صلی الله علیه و آله و حجّت های او در زمین ایمان بیاورد، خداوند می فرماید: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاع اللهَ﴾ این طور نیست که خداوندی که در میان اعضاء و جوارح آدمیان رهبر و امامی قرار داده که شک و شبهه را از آن ها دور کند و برای آن ها یقین را ثابت نماید و آن امام قلب آدمی است، در [فرستادن] حجّت ها [برای جامعه ی انسان ها] کوتاهی کند.

13- امام علی علیه السلام- جابر بن یزید گوید: خدمت امام باقر علیه السلام رسیدم... فرمود: «امیر مؤمنان علیه السلام پس از این که هفت روز از وفات پیغمبر صلی الله علیه و آله گذشت در مدینه برای مردم خطبه ای ایراد فرمود... هیچ مصیبتی بزرگ تر و فاجعه ای ناگوارتر از مصیبت فقدان رسول خدا صلی الله علیه و آله نبود زیرا خداوند با رحلت آن حضرت بیم دادن و عذر برقرار کردن را برای مردم پایان داد، و به وسیله ی او احتجاج و عذر میان خود و خلق خود را قطع فرمود، و او را وسیله و نگهبانی در بین خود و بندگانش قرار داد که عملی را جز به وسیله ی او نپذیرد، و تقرّب به درگاهش جز با فرمانبرداری او ممکن نشود. و خدای تعالی در آیه ی محکم قرآنش فرمود: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ وَ مَنْ تَوَلَّى فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظا﴾ و با این سخن فرمانبرداری خود را به فرمانبرداری از او پیوست کرد، و نافرمانیش را به نافرمانی از او، پس همین (آیه) دلیل است بر آن چه به ایشان واگذار شده و گواهی است برای او بر کسی که پیروی و یا نافرمانی اش کند و این مطلب را در چند جای از قرآن بزرگ خود بیان کرده است.

14- امام حسین علیه السلام- روزی اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد پیامبر نشسته بودند و فضیلت رسول خدا صلی الله علیه و آله را یاد می کردند، در این هنگام فردی از دانشمندان اخبار یهود بر ما داخل شد... امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: ... به خدا سوگند خدای عزّوجلّ درجه و فضیلتی را به پیامبر و مرسلی نبخشید، مگر این که تمام آن ها بلکه بیش تر از آن ها را به محمّد صلی الله علیه و آله عطا فرمود. رسول خدا صلی الله علیه و آله بود که هرگاه فضیلتی برای خود نقل می کرد می گفت مباهاتی برای من نیست و من امروز فضایل او را برای تو خاطر نشان می کنم بدون این که به یکی از انبیاء علیهم السلام جسارتی شود و آن چه را که خدا به واسطه ی آن چشم مؤمنان را روشن کرده می گویم. سپاس خدا را بر آن چه که به محمّد صلی الله علیه و آله بخشیده و بیش تر از انبیاء علیهم السلام به او داده است. بدان ای برادر یهودی [نمونه ای] از فضل پیامبر صلی الله علیه و آله پیش پروردگارش این است که کسی که در برابر او صدایش را [به نشانه ی ادب] پایین بیاورد

ص: 325

ثَنَاؤُهُ فِي كِتَابِهِ إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ الله أُولئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِيمٌ ثُمَّ قَرْنَ طَاعَتَهُ بِطَاعَتِهِ فَقَالَ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ ثُمَّ قَرَّبَهُ مِنْ قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ وَ حَبَّبَهُ إِلَيْهِمْ وَ كَانَ يَقُولُ صلی الله علیه و آله حُبَّى خَالَطَ دِمَاءَ أُمَّتِي فَهُمْ يُؤْثِرُونَى عَلَى الْآبَاءِ وَ عَلَى الْأُمَّهَاتِ وَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ لَقَدْ كَانَ أَقْرَبَ النَّاسِ وَ أَرْأَفَهُم﴾. (1)

15- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِيَّ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ مَنْ عَرَفَ دِينَهُ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ زَالَتِ الْجِبَالُ قَبْلَ أَنْ يَزُولَ وَ مَنْ دَخَلَ فِي أَمْرِ بِجَهْلٍ خَرَجَ مِنْهُ بِجَهْلِ قُلْتُ وَ مَا هُوَ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ قَوْلُهُ تَبَارَكَ اسْمُهُ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ وَ قَوْلُهُ جَلَّ جَلَالُهُ فَلا وَ رَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِياً وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ وَ مِنْ ذَلِكَ قَوْلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِىًّ علیه السلام مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيُّ علیه السلام مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَآلَاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ وَ أَحِبُّ مَنْ أَحَبَّهُ وَ أَبْغِضُ مَنْ أَبْعَضَهُ﴾. (2)

16- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْمُفَضَّلِ أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَجَاءَهُ هَذَا الْجَوَابُ مِنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهَ أَنَّ اللَّهَ أَحَلَّ حَلَالًا وَحَرَّمَ حَرَاماً إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَمَعْرِفَةُ الرُّسُلِ علیهم السلام وَ وَ لَايَتْهُمْ وَ طَاعَتْهُمْ هُوَ الْحَلَالُ فَالْمُحَلَّلُ مَا أَحَلُّوا وَ الْمُحَرَّمُ مَا حَرَّمُوا وَ هُمْ أَصْلُهُ وَ مِنْهُمُ الْفُرُوعِ الْحَلَالُ وَ ذَلِكَ سَعْيُهُمْ وَ مِنْ فُرُوعِهِمْ أَمْرُهُمْ شِيعَتَهُمْ وَ أَهْلَ وَ لَايَتِهِمْ بِالْحَلَالِ ... فَعَدُوُّهُمْ هُمُ الْحَرَامُ الْمُحَرَّمُ وَ أوْلِيَاؤُهُمُ الدَّاخِلُونَ فِي أَمْرِهِمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَهُمُ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ وَ الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الزِّنَا وَ الرِّبَا وَ الدَّمْ وَ الْمَيْتَةُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ فَهُمُ الْحَرَامُ الْمُحَرَّمْ وَ أَصْلُ كُلِّ حَرَامٍ ... وَ أخْبِرُكَ أَنِّي لَوْ قُلْتُ إِنَّ الصَّلَاةَ وَ الزَّكَاةَ وَ صَوْمَ شَهْر رَمَضَانَ وَ الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ وَ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ وَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ وَ الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ وَ الطُّهُورَ وَ الِاغْتِسَالَ مِنَ الْجَنَابَةِ وَ كُلَّ فَرِيضَةٍ كَانَ ذَلِكَ هُوَ النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله الَّذِي جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ لَصَدَقْتُ لِأَنَّ ذَلِكَ كُلَّهُ إِنَّمَا يُعْرَفُ بِالنَّبِيِّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَوْلَا مَعْرِفَةُ

ص: 326

سزاوار آمرزش است، خداوند فرمود: کسانی که در نزد پیامبر خدا صدایشان را پایین می آورند همان هایند که خدا دل هایشان را به تقوی آزموده است. آن ها راست آمرزش و مزد بسیار. (حجرات/3). بعد خدا طاعت رسولش صلی الله علیه و آله را همدوش طاعت خودش قرار داده پس فرموده: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ﴾ بعد او را بدل های مؤمنان نزدیک و مهرش را در دل آنان جایگزین کرده و چنین بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: «دوستی من با خون امّتم آمیخته شده زیرا که آنان من را بر پدران و مادران و جان خویش مقدّم می دارند. پیامبر صلی الله علیه و آله مهربان ترین مردم بود».

15- امام صادق علیه السلام- محمّد حلبی گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «هر کس دین خود را از کتاب خداوند بگیرد از کوه های استوار پابرجاتر است و هر که با نادانی در کاری وارد شود به نادانی خارج می شود». گفتم: «این مطلب در کدام آیه قرآن است فرمود این آیه: هرچه پیامبر به شما داد بستانید، و از هرچه شما را منع کرد اجتناب کنید. (حشر/7) و آیه: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾ و این آیه: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾؛ و آیه: و هم چنان که در رکوعند انفاق می کنند. (مائده/55). و این آیه: نه، سوگند به پروردگارت که ایمان نیاورند، مگر آن که در نزاعی که میان آن هاست تو را داور قرار دهند و از حکمی که تو می دهی هیچ ناخشنود نشوند و سراسر تسلیم آن گردند. (نساء/65) و این آیه: ای پیامبر، آن چه را از پروردگارت بر تو نازل شده است به مردم برسان. اگر چنین نکنی امر رسالت او را ادا نکرده ای. خدا تو را از مردم حفظ می کند. (مائده/67). از آن جمله این فرمایش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد علی علیه السلام است: هر که من امیر و فرمانروای اویم علی علیه السلام فرمانروای اوست خدایا دوست بدار دوست علی علیه السلام را و دشمن بدار دشمن علی علیه السلام را! کمک کن به کسی که علی علیه السلام را کمک کند و خوار کن کسی را که علی علیه السلام را خوار کند دوست بدار هر که او را دوست بدارد خشم بگیر بر کسی که با علی علیه السلام خشم دارد.

16- امام صادق علیه السلام- مفضّل نقل می کند: به امام صادق علیه السلام نامه ای نوشته شد و این جواب ایشان می باشد: «خداوند حلال و حرام را تا روز قیامت حلال و حرام قرار داده و شناخت رسولان و پذیرش ولایت آنان و اطاعتشان، از جمله حلال ها [و واجب] است. حلال چیزی است که آن ها جایز بدانند و حرام چیزی است که آن ها حرام بدانند؛ پایه های اصلی آن هایند؛ از ایشان شاخه ی حلال بوجود آمده؛ این است کوشش آن ها که از مأموریت های ایشان یکی آن که پیروان و اهل ولایت خود را امر به کارهای حلال می کنند... دشمنان پیامبر همان حرام ها هستند و پیروان آن ها تا روز قیامت فواحش و کارهای ناپسند پنهان و آشکار و شراب و قمار زنا و ربا خون مردار و گوشت خوک اند. آن هایند حرام واقعی و اصل هر حرامی... توجّه داشته باش که اگر گفتم نماز و زکات و روزه ماه رمضان و حج و عمره و مسجدالحرام و خانه ی خدا و مشعر الحرام و طهارت و غسل جنابت و هر واجبی پیامبر صلی الله علیه و آله است که این دستورات را از جانب خدا آورده حرف صحیحی زده ام؛ زیرا تمام این دستورات به وسیله ی پیامبر صلی الله علیه و آله شناخته شده. اگر معرفت پیامبر و ایمان به او و تسلیم نسبت به فرمانش نباشد این دستورات

ص: 327

ذَلِكَ النَّبِيِّ وَ الْإِيمَانُ بِهِ وَ التَّسْلِيمُ لَهُ مَا عُرِفَ ذَلِكَ فَذَلِكَ مِنْ مَنَّ اللَّهِ عَلَى مَنْ يَمُنُّ عَلَيْهِ وَ لَوْلَا ذَلِكَ لَمْ يَعْرِفُ شَيْئًا مِنْ هَذَا فَهَذَا كُلُّهُ ذَلِكَ النَّبِيُّ وَ أَصْلُهُ وَ هُوَ فَرْعُهُ وَ هُوَ دَعَانِي إِلَيْهِ وَ دَلَّنِي عَلَيْهِ وَ عَرَّفَنِيهِ وَ أَمَرَنِي بِهِ وَ أَوْجَبَ عَلَيَّ لَهُ الطَّاعَةَ فِيمَا أَمَرَنِي بِهِ لَا يَسَعُنِي جَهْلُهُ وَ كَيْفَ يَسَعُنِي جَهْلُ مَنْ هُوَ فِيمَا بَيْنِي وَ بَيْنَ اللَّهِ وَ كَيْفَ يَسْتَقِيمُ لِي لَوْلَا أَنِّي أَصِفُ أَنَّ دِينِي هُوَ الَّذِي أَتَانِي بِهِ ذَلِكَ النَّبِيُّ أَنْ أَصِفَ أَنَّ الدِّينَ غَيْرُهُ وَ كَيْفَ لَا يَكُونُ ذَلِكَ مَعْرِفَةَ الرَّجُلِ وَ إِنَّمَا هُوَ الَّذِي جَاءَ بِهِ عَنِ اللَّهِ وَ إِنَّمَا أَنْكَرَ الدِّينَ مَنْ أَنْكَرَهُ بِأَنْ قَالُوا أَبَعَثَ اللهُ بَشَراً رَسُولًا ... إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِنَّمَا أَحَبَّ أَنْ يُعْرَفَ بِالرِّجَالِ وَ أَنْ يُطَاعَ بِطَاعَتِهِمْ فَجَعَلَهُمْ سَبِيلَهُ وَ وَجْهَهُ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ غَيْرَ ذَلِكَ لا يُسْتَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْتَلُونَ فَقَالَ فِيمَا أَوْجَبَ ذَلِكَ مِنْ مَحَيَّتِهِ لِذَلِكَ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّى فَما أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً فَمَنْ قَالَ لَكَ إِنَّ هَذِهِ الْفَرِيضَةَ كُلَّهَا إِنَّمَا هِيَ رَجُلُ وَ هُوَ يَعْرِفُ حَدَّ مَا يَتَكَلَّمُ بِهِ فَقَدْ صَدَقَ وَ مَنْ قَالَ عَلَى الصِّفَةِ الَّتِي ذَكَرْتَ بِغَيْرِ الطَّاعَةِ فَلَا يُغْنِي التَّمَسُّكَ فِي الْأَصْل بِتَرْكِ الْفُرُوعِ كَمَا لَا تُغْنِي شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ بِتَرْكَ شَهَادَة أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ يَبْعَثِ اللَّهُ نَبِيّاً صلی الله علیه و آله قَطُّ إِلَّا بِالْبِرِّ وَ الْعَدْلَ وَ الْمَكَارِمِ وَ مَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَ مَحَاسِنِ الْأَعْمَالِ وَ النَّهْي عَنِ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ مَا بَطَنَ فَالْبَاطِنَ مِنْهُ وَ لَايَةُ أَهْلِ الْبَاطِلِ وَ الظَّاهِرُ مِنْهُ فُرُوعُهُم﴾. (1)

17- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ جَلَ اسْمُهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى كُلِ إِمَامٍ عَهْدَهُ وَ مَا يَعْمَلْ بِهِ وَ عَلَيْهِ خَاتَمُ فَيَفُضُّهُ وَ يَعْمَلُ بِمَا فِيهِ وَ إِنَّ فِي هَذا يَا مَعْشَرَ الشَّيعَةِ لَبَلاغَاً لِقَوْمٍ عَابِدِينَ وَ بَيَانَاً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ الْخَيْرَ جَعَلَهُ مِنَ الْمُصَدِّقِينَ الْمُسَلِّمِينَ لِلْأَئِمَّةِ الْهَادِينَ علیهم السلام بِمَا مَنَحَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ كَرَامَتِهِ وَ خَصَّهُمْ بِهِ مِنْ خِيَرَتِهِ وَ حَبَاهُمْ بِهِ مِنْ خِلَافَتِهِ عَلَى جَمِيعِ بَرِيَّتِهِ دُونَ غَيْرِهِمْ مِنْ خَلْقِهِ إِذْ جَعَلَ طَاعَتَهُمْ طَاعَتَهُ بِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ و قوله مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ فَنَدَبَ الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله الْخَلْقَ إِلَى الْأَئِمَّةِ علیهم السلام مِنْ ذُرِّيَّتِهِ الَّذِينَ أَمَرَهُمْ اللَّهُ تَعَالَى بِطَاعَتِهِمْ وَ دَلَّهُمْ عَلَيْهِمْ وَ أَرْشَدَهُمْ إِلَيْهِمْ بِقَوْلِهِ علیه السلام إِنِّي مُخَلَّفُ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي حَبْلُ مَمْدُودُ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ اللَّهِ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا﴾. (2)

ص: 328

شناخته نخواهد شد این موهبتی است از خدا بر کسانی که چنین نعمتی را دارند. پس تمام این ها از اصل و فرع، پیامبر صلی الله علیه و آله است. او مرا دعوت بدین نمود و راهنمایی کرد و شناساند و امر به این دستورات نمود و فرمانبرداری را به من واجب کرد که شناختن او برایم لازم شد. چگونه ممکن است نشناسم کسی را که واسطه ی بین من و خدا است، چگونه می توانم بگویم دین غیر پیامبر صلی الله علیه و آله است با این که او دین را از جانب خدا برایم آورده و چطور این شناختن شخص نیست با این که همان شخص دین را از جانب خدا آورده. منکر دین کسی است که منکر پیغمبر صلی الله علیه و آله باشد. گفتند: آیا خدا انسانی را به رسالت می فرستد؟. (اسراء/94). خداوند می خواهد به وسیله ی مردان شناخته شود و با پیروی از آن ها اطاعت او را کرده باشند و راه آن مردان را راه خویش قرار داده. جز این از کسی نمی پذیرد از او نمی توان بازخواست کرد امّا مردم مورد بازخواست قرار می گیرند. خداوند در این آیه علاقه خود را به پیروی از پیامبران علیهم السلام بیان می کند؛ ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ وَ مَنْ تَوَلَّى فَما أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً﴾ کسی که معتقد باشد تمام این واجبات شخص است و بفهمد منظور از این حرف چیست راست گفته، امّا کسی که این سخن را می گوید بدون پیروی از دستورات و چنگ به اصل می زند امّا فروع را ترک می کند اشتباه کرده و بهره ای نمی برد چنان چه تنها شهادت به لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ بدون شهادت به رسالت محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله کافی نیست خداوند هر پیامبری علیهم السلام را مبعوث کرده مأمور به کار نیک و دادگری و اخلاق پسندیده و اعمال نیکو و خودداری از کار زشت پنهان و آشکار کرده. فواحش پنهان همان پذیرش ولایت پیشوایان ستمگر و فواحش آشکار. شاخه های این ولایت و پیروی است.

17- امام صادق علیه السلام- خداوند فرمان هر امام و وظیفه ای را که باید انجام دهد از آسمان فرو می فرستد و بر آن مهری نهاده! پس امام علیه السلام آن مهر را بر می دارد و بر آن چه در آن است رفتار می کند. ای گروه شیعه این هشدار است برای افرادی که خدا را می پرستند و بیان روشنگری است مؤمنان را و هر کسی را که خدای تعالی درباره ی او اراده خیر فرماید او را از افرادی قرار می دهد که امامان راهبر را تصدیق نماید و به آنان تسلیم گردد که خدای تعالی از کرامت خویش به آنان عطا فرموده و آنان را از میان برگزیدگان خویش به کرامت مخصوص فرموده و خلافت الهی بر همه ی خلق را فقط به آنان عطا فرموده نه به دیگران زیرا فرمانبرداری از آنان را فرمانبرداری از خود دانسته که فرموده است: ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾؛ و فرموده است: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللهَ﴾ رسول خدا نيز مردم را به امامانی که از ذرّیّه ی او بودند دعوت کرد امامانی که خداوند به فرمانبرداری از آنان امر فرموده بود و خلق را به آنان دلالت و ارشاد کرده بود و دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آله آن جا بود که فرمود: «من دو چیز گرانب ها در میان شما به جای می گذارم: کتاب خدا است و عترت من که اهل بیت علیهم السلام من هستند. ریسمانی هستند که میان شما و خدای تعالی کشیده شده است تا دست بر این ریسمان دارید هرگز گمراه نخواهید شد».

ص: 329

18- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن أَبي يَعْفُورٍ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَا ابْنَ أَبِي يَعْفُور إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَاحِدٌ مُتَوَحِّدُ بِالْوَحْدَانِيَّةِ مُتَفَرِّدُ بِأَمْرِهِ فَخَلَقَ خَلْقاً فَفَرَّدَهُمْ لِذَلِكَ الْأَمْرِ فَنَحْنُ هُمْ يَا ابْنَ أَبِي يَعْفُورٍ فَنَحْنُ حُجَجُ اللَّهِ فِي عِبَادِهِ وَ شُهَدَاؤُهُ فِي خَلْقِهِ وَ أَمَنَاؤُهُ وَ خُزَانُهُ عَلَى عِلْمِهِ وَ الدَّاعُونَ إِلَى سَبِيلِهِ وَ الْقَائِمُونَ بِذَلِكَ فَمَنْ أَطَاعَنَا فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾. (1)

19- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ النَّبِي صلی الله علیه و آله فِي مِفْتَاحِ الْوَصِيَّةِ يَا عَلِىُ علیه السلام مَنْ شَاقَّكَ مِنْ نِسَائِي وَ أَصْحَابِي فَقَدْ عَصَانِي وَ مَنْ عَصَانِي فَقَدْ عَصَى اللَّهَ﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ يَقُولُونَ طَاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَالَّذِي تَقُولُ وَ اللهُ يَكْتُبُ مَا يُبَيِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفَى بِاللَّهِ وكيلاً﴾ ﴿81﴾

1- على بن إبراهيم رحمة الله- ﴿قَولُهُ عَزَّوَجَلَّ يَحكِى قَولَ المُنَافِقِينَ فَقَالَ وَ يَقُولُونَ طَاعَةٌ فَإِذَا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَ اللهُ يَكْتُبُ ما يُبَيِّتُونَ أى يُبَدِّلُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللهِ وَ كَفَى بِالله وَكِيلًا﴾. (3)

2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنِ الْكَاظِمِ عَنْ أَبِيهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله فِي وَصِيَّتِهِ لِعَلِيًّ علیه السلام وَ النَّاسِ حُضُورٌ حَوْلَهُ أَمَا وَ اللَّهِ يَا عَلِىُّ علیه السلام لَيَرْجِعَنَّ أَكْثَر هَؤُلَاءِ كُفَّاراً يَضْرِبُ بَعْضُهُمْ رِقَابَ بَعْضٍ وَ مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ أَنْ تَرَى ذَلِكَ إِلَّا أَنْ يَغِيبَ عَنْكَ شَخْصِي وَ قَالَ فِي مِفْتَاحِ الْوَصِيَّةِ يَا عَلِى علیه السلام مَنْ شَاقَّكَ مِنْ نِسَائِي وَ أَصْحَابِي فَقَدْ عَصَانِي وَ مَنْ عَصَانِي فَقَدْ عَصَى اللَّهَ وَ أَنَا مِنْهُمْ بَرِيءٌ فَابْرَا مِنْهُمْ فَقَالَ عَلِىُّ علیه السلام نَعَمْ قَدْ فَعَلْتُ فَقَالَ اللَّهُمَّ فَاشْهَدْ يَا عَلِيُّ علیه السلام إِنَّ الْقَوْمِ يَأْتَمِرُونَ بَعْدِي يَظْلِمُونَ وَ يُبَيِّتُونَ عَلَى ذَلِكَ وَ مَنْ بَيْتَ عَلَى ذَلِكَ فَأَنَا مِنْهُمْ بَرِيءٌ وَ فِيهِمْ نَزَلَتْ بَيَّتَ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَ اللهُ يَكْتُبُ مَا يُبَيِّتُونَ﴾. (4)

* قوله تعالى: ﴿أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اختلافاً كثيراً﴾ ﴿82﴾

ص: 330

18- امام صادق علیه السلام- عبد الله بن ابی یعفور گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: خداوند تبارک و تعالی یکتای بی همتا است در یکتایی بی نظیر است در مخلوقاتش افرادی را آفرید و آن ها را برای این رهبری جدا نمود ما همان مخلوق ممتاز هستیم. ای پسر ابی یعفور ما حجّت های خدا میان مردم و شهدای او در میان خلق و امنای او و خزینه داران علم و دعوت کنندگان راه او و بپا دارندگان این راه هستیم هر که از ما اطاعت کند خدا را اطاعت کرده است.

19- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله در آغاز وصیّتش به علی علیه السلام فرمود: «ای علی علیه السلام هر کس از زنان و اصحابم که با تو به ستیز و دشمنی برخیزد از امر من سرپیچیده و هر کس از امر من سرپیچی کند خدا را معصیت کرده است.

* [آن ها در حضور تو] می گویند: «فرمانبرداریم»؛ امّا هنگامی که از نزد تو بیرون می روند، جمعی از آنان برخلاف گفته های تو، جلسات شبانه تشکیل می دهند؛ آن چه را در این جلسات می گویند، خداوند می نویسد. اعتنایی به آن ها نکن؛ [و از نقشه های آنان وحشت نداشته باش]؛ و بر خدا توکّل کن؛ کافی است که او یار و مدافع تو باشد. ﴿81﴾

1- علیّ بن ابراهیم رحمة الله- این آیه کلام منافقین را بیان می کند که می گفتند: ﴿وَ يَقُولُونَ طَاعَةٌ فَإِذَا بَرَزُوا مِنْ عِندِكَ بَيَّتَ طَائِفَةٌ مِّنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَ اللهُ يَكْتُبُ مَا يُبَيِّتُونَ﴾یعنی خداوند آن چیزی را که منافقان آن را تغییر می دهند، ثبت می کند. فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللهِ وَ كَفَى بِاللَّهِ وَكِيلاً.

2- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام کاظم علیه السلام از پدرش روایت می کند: پیامبر صلی الله علیه و آله در وصیّت خود به امام علی علیه السلام در حالی که مردم نیز نزد آنان حاضر بودند. «فرمود: به خدا قسم ای علی! بیش تر این مردم کافر می شوند و گردن یکدیگر را می زنند، فقط کافی است من از میان شما بروم تا این اتّفاق بیفتد». پیامبر صلی الله علیه و آله در آغاز وصیّت خود چنین فرمود: «ای علی! هر کس از زنان و صحابه ی من که با تو مخالفت کند از من نافرمانی کرده و هر کس از من نافرمانی کند از خدا نافرمانی کرده است. من از آن ها بیزارم، تو هم از آن ها بیزار باش». علی علیه السلام فرمود: «بله این کار را می کنم». پس فرمود: «خدایا گواه باش. ای علی! این گروه بعد از من دسیسه می کنند و ظلم و ستم می نمایند و شبانه بر آن تدبیری می اندیشند و هر کس شبانه تدبیر کند - با آن ها دسیسه می کند - من از او بیزارم و در مورد آن ها این آیه نازل شده است: ﴿بَيَّتَ طَائِفَةٌ مِّنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَ اللَّهُ يَكْتُبُ مَا يُبَيِّتُونَ﴾.

* آیا درباره ی قرآن نمی اندیشند؟! در حالی که اگر از سوی غیر خدا بود، اختلاف فراوانی در آن می یافتند. ﴿82﴾

ص: 331

1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّ الْمَعْنَى أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ فَيُقْضُوا بِمَا عَلَيْهِمْ مِنَ الْحَقِّ، وَ تَنْكِيرُ الْقُلُوبِ لِإِرَادَةِ قُلُوبِ هَؤُلَاءِ وَ مَنْ كَانَ مِثْلَهُمْ مِنْ غَيْرِهِمْ﴾. (1)

2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿تَرِدُ عَلَى أَحَدِهِمُ الْقَضِيَّةُ فِي حُكْمِ مِنَ الْأَحْكَامِ فَيَحْكُمْ فِيهَا بِرَأيهِ ثُمَّ تَرِدُ تِلْكَ الْقَضِيَّةُ بِعَيْنِهَا عَلَى غَيْرِهِ فَيَحْكُمُ فِيهَا بِخِلَافِ قَوْلِهِ ثُمَّ يَجْتَمِعُ الْقُضَاةُ بِذَلِكَ عِنْدَ الْإِمَامِ الَّذِي اسْتَقْضَاهُمْ فَيُصَوِّبُ آرَاءَهُمْ جَمِيعاً وَ إِلَهُهُمْ وَاحِدٌ وَ نَبِيُّهُمْ وَاحِدٌ وَ كِتَابُهُمْ وَاحِدُأَ فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِالِاخْتِلَافِ فَأَطَاعُوهُ أَمْ نَهَاهُمْ عَنْهُ فَعَصَوْهُ أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ دِيناً نَاقِصاً فَاسْتَعَانَ بِهِمْ عَلَى إِتْمَامِهِ أَمْ كَانُوا شُرَكَاءَ لَهُ فَلَهُمْ أَنْ يَقُولُوا وَ عَلَيْهِ أَنْ يَرْضَى أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ دِيناً تَامّاً فَقَصَّرَ الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله عَنْ تَبْلِيغِهِ وَ أَدَائِهِ وَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ يَقُولُ ما فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ وَ فِيهِ تِبْيَانُ لِكُلِّ شَيْءٍ وَ ذَكَرَ أَنَّ الْكِتَابَ يُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ أَنَّهُ لَا اخْتِلَافَ فِيهِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ لَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً﴾. (2)

* قوله تعالى: ﴿وَ إِذا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لا َبَّعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَليلاً﴾ ﴿83﴾

1- امام صادق علیه السلام- منظور آیه این است که أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ تا حقّی که خدا برگردنشان نهاده بشناسند و به آن عمل کنند و اگر در آیه، کلمه ی قُلُوبِ به صورت نکره استعمال شده است به دلیل آن است که اشاره کند که منظور، قلب های آنان و هر کس شبیه آنان باشد، است.

2- امام علی علیه السلام- [امام در ردّ قضاوت قاضیان دست نشانده حکومت ظالمان فرمود:] گاهی یک دعوا نزد یکی از قاضی ها مطرح می شود و قاضی به رأی خود حکم می کند، پس از آن عین این جریان نزد قاضی دیگری عنوان می گردد، او درست برخلاف اوّلی رأی می دهد. سپس همه نزد پیشوایشان که آنان را به قضا و داوری منصوب داشته گرد می آیند، او رأی همه را تصدیق می کند، و فتوای همگان را درست می شمارد! در صورتی که خدای آنان یکی، پیغمبرشان یکی و کتابشان یکی است!. آیا خداوند متعال آنان را به پراکندگی و اختلاف فرمان داده و آنان اطاعتش کرده اند؟ و یا آنان را از اختلاف نهی فرموده ولی آن ها معصیتش نموده اند؟ یا این که خدا دین ناقصی نازل کرده و در تکمیل آن از آنان استمداد جسته است؟ و یا ایشان شریک خدا هستند که حقّ دارند بگویند و بر خدا لازم است رضایت دهد؟ و یا این که خداوند دین را کامل نازل کرده امّا پیغمبر صلی الله علیه و آله در تبلیغ و ادای آن کوتاهی ورزیده؟ با این که خداوند می فرماید: ما در این کتاب هیچ

چیزی را فروگذار نکرده ایم. (انعام/38). و نیز می فرماید: در قرآن بیان همه چیز آمده است. و یادآور شده است که آیات قرآن یکدیگر را تصدیق می کنند و اختلافی در آن وجود ندارد چنان که می فرماید: ﴿وَ لَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً﴾.

* و هنگامی که خبری امیدبخش یا نگران کننده به آن ها برسد، [بدون تحقیق]، آن را شایع می سازند؛ در حالی که اگر آن را به پیامبر و پیشوایانشان باز گردانند، کسانی که قدرت تشخیص کافی دارند، از ریشه های مسائل آگاه خواهند شد. [و به آن ها اطّلاع خواهند داد] و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، همگی، جز عدّه ی کمی، از شیطان پیروی می کردید [و گمراه می شدید]. ﴿83﴾

التَّقِيَّةَ جُنَّةُ الْمُؤْمِنِ وَ لَوْلَا التَّقِيَّةُ مَا عُبدَ اللَّهُ وَ قَالَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ ... يَا ابْنَ النُّعْمَانِ إِنَّ الْمُذِيعَ لَيْسَ كَقَاتِلِنَا بِسَيْفِهِ بَلْ هُوَ أَعْظَمُ وِزْراً بَلْ هُوَ أَعْظَمُ وِزْراً بَلْ هُوَ أَعْظَمُ وِزْراً يَا ابْنَ النُّعْمَانِ إِنَّ الْعَالِمَ لَا يَقْدِرُ أَنْ يُخْبِرَكَ بِكُلِّ مَا يَعْلَمُ لِأَنَّهُ سِرُّ اللَّهِ الَّذِي أَسَرَّهُ إِلَى جَبْرَئِيلَ وَ أسَرَّهُ جَبْرَئِيلُ إِلَى مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَسَرَّهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِلَى عَلِىًّ علیه السلام وَ أَسَرَّهُ عَلِىُّ علیه السلام إِلَى الْحَسَنِ وَ أَسَرَّهُ الْحَسَنُ علیه السلام الْحُسَيْنِ وَ أَسَرَّهُ الْحُسَيْنُ علیه السلام إِلَى عَلِيًّ وَ أَسَرَّهُ عَلِىُّ علیه السلام إِلَى مُحَمَّدٍ وَ أَسَرَّهُ مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله إِلَى مَنْ أَسَرَّهُ صلی الله علیه و آله فَلَا تَعْجَلُوا فَوَ اللَّهِ لَقَدْ قَرُبَ هَذَا الْأَمْرُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَأَذَعْتُمُوهُ فَأَخَّرَهُ اللَّهُ وَ اللَّهِ مَا لَكُمْ سِرُّ إِلَّا وَعَدُوكُمْ أَعْلَمُ بِهِ مِنْكُمْ يَا ابْنَ النُّعْمَانِ ابْقَ عَلَى نَفْسِكَ فَقَدْ عَصَيْتَنِي لَا تُذِعْ سِرَى فَإِنَّ الْمُغِيرَةَ بْنَ سَعْدٍ كَذَبَ عَلَى أَبِي وَ أَذَاعَ سِرَّهُ فَأَذَاقَهُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِيدِ وَ إِنَّ أَبَا الْخَطَّابِ كَذَبَ عَلِىَّ وَ أَذَاعَ سِرَّى فَأَذَاقَهُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِيدِ وَ مَنْ كَتَمَ أَمْرِنَا زَيَّنَهُ اللَّهُ بِهِ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعْطَاهُ حَظَّهُ وَ وَقَاهُ حَرَّ الْحَدِيدِ وَ ضِيقَ الْمَحَابِسِ إِنَّ بَنِي إِسْرَائِيلَ قُحِطُوا حَتَّى هَلَكَتِ الْمَوَاشِي وَ النَّسْلُ فَدَعَا اللَّهُ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام فَقَالَ يَا مُوسَى علیه السلام إِنَّهُمْ أَظْهَرُوا الزَّنَى وَ الرِّبَا وَ عَمَرُوا الْكَنَائِسَ وَ أَضَاعُوا الزَّكَاةَ فَقَالَ إِلَهِي تَحَنَّنْ بِرَحْمَتِكَ عَلَيْهِمْ فَإِنَّهُمْ لَا يَعْقِلُونَ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ إِنِّي مُرْسِلْ قَطْرِ السَّمَاءِ وَ مُخْتَبِرُهُمْ بَعْدَ أَرْبَعِينَ يَوْماً فَأَذَاعُوا ذَلِكَ وَ أَفْشَوْهُ فَحَبَسَ عَنْهُمْ الْقَطْرَ أَرْبَعِينَ سَنَةً وَ أَنْتُمْ قَدْ قَرُبَ أَمْرُكُمْ فَأَذَعْتُمُوهُ فِي مَجَالِسِكُمْ إِلَى أَنْ قَالَ وَ مَنِ اسْتَفْتَحَ نَهَارَهُ بِإِذَاعَةِ سِرِّنَا سَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهِ حَرَّ الْحَدِيدِ وَ ضِيقَ الْمَحَابِسِ﴾. (1)

شدنم از او می گردد»، پدرم می فرمود: «چه چیز بیش تر از تقیّه موجب خوشحالی است، تقیّه سپر بلای مؤمن است اگر تقیّه نبود خدا پرستش نمی شد. و در این آیه خداوند می فرماید: نباید مؤمنان، کافران را به جای مؤمنان به دوستی برگزینند. پس هر که چنین کند او را با خدا رابطه ای نیست. مگر این که از آن ها بیمناک باشید. (آل عمران/28). پسر نعمان، افشاگر اسرار ما شبیه کسی نیست که با ما به وسیله ی شمشیر پیکار می کند بلکه گناهش از او بیش تر است بلکه گناهش بیش تر بلکه گناهش بیش تر است [سه مرتبه تکرار فرمود]. پسر نعمان هر کس به زیان ما حدیثی را نقل کند او از کسانی است که با ما عمداً به جنگ پرداخته نه اشتباهاً. پسر نعمان! عالم نمی تواند آن چه می داند به تو بگوید زیرا آن اسرار خدا است که به جبرئیل سپرده اند و او به حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و آن جناب به علی علیه السلام و على علیه السلام به امام حسن علیه السلام و ایشان به حضرت حسین علیه السلام و آن جناب به علیّ بن الحسین علیه السلام و ایشان به محمّد بن علی علیه السلام و آن جناب به کسی که باید سپرده، مبادا عجله کنید! به خدا قسم این امر سه مرتبه نزدیک شد امّا افشا کردید و خداوند آن را تأخیر انداخت، خدا را سوگند یاد می کنم که شما اسراری ندارید مگر این که دشمن شما بهتر از آن اطّلاع دارد. پسر نعمان، جان خود را حفظ کن مخالفت با من نکن و سرّم را فاش نگردان مغیره بن سعید به پدرم دروغ بست و سرّش را فاش کرد خداوند او را مبتلا به حرارت آهن کرد [و مرد] و ابوالخطاب به من دروغ بست و سرم را فاش کرد مبتلا به حرارت آهن شد، هر که امر ما را کتمان بنماید خداوند او را در دنیا و آخرت می آراید و پاداشش را می دهد و او را از گرفتار شدن به حرارت آهن و زندان های تنگ نگه می دارد. بنی اسرائیل دچار قحطی شد تا حدّی که چهار پایانشان هلاک شدند و نسلشان در خطر نابودی بود. موسی بن عمران علیه السلام [برای حلّ این مشکل] به درگاه خدا دعا نمود و خداوند به او وحی فرمود که ای موسی علیه السلام! آن ها زنا و ربا را آشکارا انجام می دهند و کنشت ها (معابد یهود) را [با تجمّل] می سازند [ولی در آن عبادتی نمی شود] و زکات را نابود کردند [به خاطر این گناهان دچار عذاب شدند]. موسی علیه السلام گفت: «خدایا تو به رحمت خودت بر آن ها لطف کن که آن ها نمی فهمند [و چنین می کنند]». خداوند به موسی علیه السلام وحی کرد که من از آسمان باران نازل می کنم ولی بعد از چهل روز آن ها باید باخبر شوند. امّا مردم این خبر را فاش کردند لذا چهل سال از باران محروم شدند. امر فرج شما نیز نزدیک شده بود که آن را در مجالس خود فاش کردید. هر کس روز خود را با افشای سر ما آغاز کند، خداوند حرارت آهن و زندان های تنگ را بر او مسلّط می کند.

3-2- الباقر علیه السلام- ﴿لِعِلْمِهِ فِي أَى وَجْهٍ يَذْكُرُهُ أَوْ يَذْكُرُونَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ يَسْتَخْرِجُونَ تَدْبِيرَهُ بِعَقْلِهِمُ الْمُؤَيَّدِ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ أَصْلُ الْإِسْتِنْبَاطِ إِخْرَاجُ النَّبَطِ وَ هُوَ الْمَاءُ يَخْرُجُ مِنْ أَوَّلِ الْبِئْرِ أَوَّلَ مَا يُحْفَرُ﴾. (1)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أَسْلَمَ لَهُ الْعَقِبُ مِنَ الْمُسْتَحْفِظِينَ وَ كَذَّبَهُ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَ دَعَا إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ جَاهَدَ فِي سَبِيلِه ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ عَلَيْهِ أَنْ أَعْلِنُ فَضْلَ وَصِيَّكَ ... فَأَعْلِمْهُمْ فَضْلَهُ عَلَانِيَةً ... فَوَقَعَتِ الْحُجَّةُ بِقَوْلِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله وَ بِالْكِتَابِ الَّذِي يَقْرَأَهُ النَّاسُ فَلَمْ يَزَلْ يُلْقِي فَضْلَ أَهْلِ بَيْتِهِ بِالْكَلَامِ وَ يُبَيِّنُ لَهُمْ بِالْقُرْآنِ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً وَ قَالَ عَزَّ ذِكْرُهُ ... . أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى اللَّهُ وَ إِلَى الرَّسُول وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ فَرَدَّ الْأَمْرَ أَمْرَ النَّاسِ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمُ الَّذِينَ أَمَرَ بِطَاعَتِهِمْ وَ بِالرَّدُّ إِلَيْهِم﴾. (2)

5-2- الرّضا علیه السلام- ﴿أَنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ سَنَحَ لَهُمْ شَيْطَانُ اعْتَرَّهُمْ بِالشَّبْهَةِ وَ لَبَّسَ عَلَيْهِمْ أَمْرَ دِينِهِمْ وَ ذَلِكَ لَمَّا ظَهَرَتْ فِرْيَتُهُمْ وَ اتَّفَقَتْ كَلِمَتُهُمْ وَ نَقَمُوا عَلَى عَالِمِهِمْ وَ أَرَادُوا الْهُدَى مِنْ تِلْقَاءِ أَنْفُسِهِمْ فَقَالُوا لِمَ وَ مَنْ وَ كَيْفَ فَأَتَاهُمُ الْهُلْكَ مِنْ مَأْمَنِ احْتِيَاطِهِمْ وَ ذَلِكَ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَ مَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ وَ لَمْ يَكُنْ ذَلِكَ لَهُمْ وَ لَا عَلَيْهِمْ بَلْ كَانَ الْفَرْضُ عَلَيْهِمْ وَ الْوَاجِبْ لَهُمْ مِنْ ذَلِكَ الْوُقُوفَ عِنْدَ التَّحَيُّرِ وَ رَدَّ مَا جَهِلُوهُ مِنْ ذَلِكَ إِلَى عَالِمِه وَ مُسْتَنْبِطِه لِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ فِي مُحْكَمِ كِتَابِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ يَعْنِي آلَ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَ هُمُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَ مِنَ الْقُرْآنِ وَ يَعْرِفُونَ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ هُمُ الْحُجَّةُ لِلَّهِ عَلَى خَلْقِهِ﴾. (3)

6-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِلْعِلْمِ أَهْلًا وَ فَرَضَ عَلَى الْعِبَادِ طَاعَتَهُمْ بِقَوْلِهِ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ بِقَوْلِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ بِقَوْلِهِ اتَّقُوا اللهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ وَ بِقَوْلِهِ وَ مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ وَ بِقَوْلِهِ وَ أَتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها﴾. (4)

ص: 336

3-2- امام باقر علیه السلام- یعنی هر وجه و حالت مطلبی را که ذکر شود یا آنان ذکر کنند را می دانند، کسانی که آن را استنباط می کنند و با عقلشان که توسّط روح القدس (جبرئیل علیه السلام) تأیید شده، تدبیر امور را درک می کنند و منظور از استنباط، استخراج «نبط» است و نبط به اوّلین آبی می گویند که هنگام حفر چاه مشاهده می شود.

4-2- امام صادق علیه السلام- چون خدای عزّوجلّ محمّد صلی الله علیه و آله را مبعوث کرد، مستحفظین گذشته [که به کتب قبلی ایمان صحیح داشتند] به او اسلام آوردند ولی بنی اسرائیل او را تکذیب نمودند، او به سوی خدای عزّوجلّ دعوت کرد و در راهش جهاد نمود تا آن که خداوند به او امر فرستاد که فضیلت وصیّ خود را آشکار کن... پیغمبر صلی الله علیه و آله هم [در روز غدیر] فضیلت علی علیه السلام را آشکارا اعلام کرد... حجّت نسبت به امامت علی علیه السلام هم به قول پیغمبر صلی الله علیه و آله هم به قرآنی که مردم می خوانند تمام شد و پیاپی فضل خاندانش را در ضمن سخن به مردم می فهمانید و با قرآن هم بیان می داشت. ای اهل بیت، خدا می خواهد پلیدی را از شما دور کند و شما را پاک دارد. (احزاب/33) و فرمود: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾؛ و نیز فرمود: ﴿وَ لَوْ رَدُّوهُ﴾ به خدا ﴿وَ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾. پس رجوع هر کار که کار مردم باشد به اولی الأمر آن ها شده که دستور اطاعت و مراجعه به آن ها داده شده است.

5-2- امام رضا علیه السلام- این ها چیزی به نظرشان رسید و شیطان آن ها را به شبهه افکند و در راه دین به اشتباه افتادند. این به واسطه ی افترائی بود که زدند و گرد هم آمده و امام علیه السلام خود را ندیده گرفته و می خواستند خودشان، خودشان را هدایت کنند [و امام را رها کنند]. لذا گفتند: «به چه دلیل حضرت موسی بن جعفر علیه السلام از دنیا رفته، امام بعد از او کیست و به چه دلیل می گوید رضا امام است»؟ این احتیاطی که کردند موجب هلاکت آن ها شد و به دست خود گرفتار شدند خدا به احدی ستم روا نمی دارد. (فصلت/46). این پرسش ها به آن ها ربطی نداشت بلکه بر آن ها لازم بود که در هنگام تحیّر و آن چه نمی دانند به کسی که عالم و دارای قدرت استنباط است مراجعه نمایند. زیرا خداوند در قرآن می فرماید: ﴿وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُول وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾ منظور آل محمّد علیهم السلام است آن ها هستند که علم قرآن را دارند و حلال و حرام را تشخیص می دهند و ایشان حجّت خدا بر مردم هستند».

6-2- امام علی علیه السلام- خداوند در این آیه برای علم اهلی را برگزید و اطاعت آن را بر همه واجب کرد: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ و آيه: ﴿وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ﴾. از خدا بترسید و با راستگویان باشید. (توبه/119) و در حالی که تأویل آن را جز خدای نمی داند. و آنان که قدم در دانش استوار کرده اند. (آل عمران/7) و از درها به خانه ها در آیید. (بقره/189).

ص: 337

7-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ مَنْ أَمَرَ مِنْ أَصْحَابِهِ بِالسَّلَامِ عَلَيَّ فِي حَيَاتِهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِينَ فَكُنْتُ أَوَكَّدَ أَنْ أَكُونَ كَذَلِكَ بَعْدَ وَفَاتِهِ ... وَ لَقَدْ طَالَ يَا ابْنَ عَبَّاسِ رحمة الله فِكْرِي وَ هَمِّى وَ تَجَرُّعِي غُصَّةٌ بَعْدَ غُصَّةٍ لِأَمْرٍ أَوْ قَوْمٍ عَلَى مَعَاصِي اللَّهِ وَ حَاجَتُهُمْ إِلَيَّ فِي حُكْمِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ حَتَّى إِذَا أَتَاهُمْ مِنَ الدُّنْيَا أَظْهَرُوا الْغِنَى عَنِّى، كَأَنْ لَمْ يَسْمَعُوا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ. وَ لَقَدْ عَلِمُوا أَنَّهُمُ احْتَاجُوا إِلَيَّ وَ لَقَدْ غَنِيتُ عَنْهُمْ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا﴾. (1)

8-2- الهادي علیه السلام- ﴿قَالَ فَتْحُ بْنُ يَزِيدَ الْجُرْجَانِيُ ضَمَّنِي وَ أَبَا الْحَسَن علیه السلام الطَّرِيقُ مُنْصَرَفِي مِنْ مَكَّةَ إِلَى خُرَاسَانَ وَ هُوَ صَائِرُ إِلَى الْعِرَاقِ فَسَمِعْتُهُ وَ هُوَ يَقُول: ... بَل كَيْفَ يُوصَفُ بِكُنْهِهِ مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ قَرْنَهُ الْجَلِيلُ بِاسْمِهِ وَ شَرِكَهُ فِى عَطَائِهِ وَ أَوْجَبَ لِمَنْ أَطَاعَهُ جَزَاءَ طَاعَتِهِ إِذْ يَقُولُ وَ مَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ قَالَ يَحْكِي قَوْلَ مَنْ تَرَكَ طَاعَتَهُ وَ هُوَ يُعَذِّبُهُ بَيْنَ أَطْبَاقِ نِيرَانِهَا وَ سَرَابِيلَ قَطِرَانِهَا يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا أَمْ كَيْفَ يُوصَفَ بِكُنْهِهِ مَنْ قَرَنَ الْجَلِيلُ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَةِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله حَيْثُ قَالَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ قَالَ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَ قَالَ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ يَا فَتْحُ كَمَا لَا يُوصَفُ الْجَلِيل جَلَّ جَلَالَهُ وَ الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله وَ الْخَلِيلُ وَ وَلَدُ الْبَتُولِ فَكَذَلِكَ لَا يُوصَفُ الْمُؤْمِنُ الْمُسَلِّمُ لِأَمْرِنَا﴾. (2)

9-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿وَ قَدْ كَانَتْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سُنَنٌ فِى الْمُشْرِكِينَ وَ مِنَّا بَعْدَهُ سُنَنٌ قَدْ جَرَتْ بِهَا سُنَنٌ وَ أَمْثَالُ فِي الظَّالِمِينَ وَ مَنْ تَوَجَّهَ قِبْلَتَنَا وَ تُسَمَّى بِدِينِنَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ لِقَوْمٍ أَحَبَّ إِرْشَادَهُمْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلًا وَ قَالَ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَا تَبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا فَالرَّدُّ إِلَى اللَّهِ الْأَخْذُ بِمُحْكَم كِتَابِهِ وَ الرَّدُّ إِلَى الرَّسُولِ الْأَخْذُ بسُنَّتِهِ الْجَامِعَة غَيْرِ الْمُتَفَرِّقَةِ وَ نَحْنُ أَهْلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الَّذِينَ نَسْتَنْبِطُ الْمُحْكَمَ مِنْ كِتَابِهِ وَ نُمَيَّزُ الْمُتَشَابِهَ مِنْهُ وَ نَعْرِفُ النَّاسِخَ مِمَّا نَسَخَ اللَّهُ وَ وَضَعَ إِصْرَهُ فَسِرْ فِي عَدُوِّكَ بِمِثْلِ مَا شَاهَدْتَ مِنَّا

ص: 338