ص: 2

تفسیر اهل بيت علیهم السلام

(2)

البقرة 189- آل عمران

زیر نظر

علیرضا برازش

تهران، 1396

ص: 3

ص: 4

ص: 5

الْأَرْبعَاءَ فَخُذْ أَرْبَعَةً وَ إِنْ كَانَ الْخَمِيسَ فَخُذْ خَمْسَةً وَ إِنْ كَانَ الْجُمُعَةَ فَخُذْ سِتَةً وَإِنْ كَانَ السَّبْتَ فَخُذْ سَبْعَةً ثُمَّ احْفَظْ مَا يَكُونُ وَ زِدْ عَلَيْهِ عَدَدَ أَئِمَّتِكَ وَهِيَ اثْنَا عَشَرَ ثُمَّ اطْرَحْ مِمَّا مَعَكَ سَبْعَةَ سَبْعَةً فَمَا بَقِيَ مِمَّا لَا يُتِمُّ سَبْعَةَ فَانْظُرْ كَمْ هُوَ فَإِنْ كَانَ سَبْعَةَ فَالصَّوْمُ السَّبْتُ وَ إِنْ كَانَ السَّتَّةَ فَالصَّوْمُ الْجُمُعَةُ وَ إِنْ كَانَ خَمْسَةَ فَالصَّوْمُ الْخَمِيسِ وَ إِنْ كَانَ أَرْبَعاً فَالصَّوْمُ الْأَرْبعَاءُ وَ إِنْ كَانَ ثَلَاثَةَ فَالصَّوْمُ الثَّلَاثَاءُ وَ إِنْ كَانَ اثْنَيْنِ فَالصَّوْمُ يَوْمَ الِاثْنَيْنِ وَ إِنْ كَانَ وَاحِداً فَالصَّوْمُ يَوْمَ الْأَحَدِ وَ عَلَى هَذَا فَابْنِ حِسَابَكَ تُصِبْهُ مُوَافِقَا لِلْحَقِّ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى﴾. (1)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿جَعَلَ دَلَالَةَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ الْقَمَرَ لَا تُعْرَفُ هَاتَانِ الْفَرِيضَتَانِ إِنَّا بِالْقَمَرِ لِقَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَسْئلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ﴾. (2)

4-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زِيَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام يَقُولُ: صُمْ حِينَ يَصُومُ النَّاسُ وَ أَفْطِرْ حِينَ يُفْطِرُ النَّاسُ فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْأَهِلَّةَ مَوَاقِيت﴾. (3)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قُلْ هِيَ مَواقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ قَالَ: لِصَوْمِهِمْ وَ فِطْرِهِمْ وَ حَجَهِمْ﴾. (4)

6-1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّ الْمَوَاقِيتَ مِنْهَا مَعْرُوفَةٌ مَشْهُورَةٌ فِي أَوْقَاتِ مَعْرُوفَة وَمِنْهَا مُبْهَمَةٌ فَأَمَّا الْمَوَاقِيتُ الْمَعْرُوفَةُ الْمَشْهُورَةُ فَأَرْبَعَةُ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ الَّتِي ذَكَرَهَا اللَّهُ فِي قَوْلِهِ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ وَ الْإِثْنَا عَشَرَ شَهْراً الَّتِي خَلَقَهَا اللَّهُ تُعْرَفُ بِالْهَلَال، أولُهَا الْمُحَرَّمُ وَآخِرُهَا ذُو الْحَجَّةِ، وَالْأَرْبَعَةُ الْحُرُمُ رَجَبْ مُفْرَدُ وَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحَجَّةِ وَالْمُحَرَّمُ مَتَّصِلَةُ، حَرَّمَ اللَّهُ فِيهَا الْقِتَالَ، وَ يُضَاعِفُ فِيهَا الذُّنُوبَ وَكَذَلِكَ الْحَسَنَاتِ، وَأَشْهُرُ السَّيَاحَة مَعْرُوفَةٌ وَ هِيَ عِشْرُونَ مِنْ شَهْرٍ ذِي الْحَجَّةِ وَالْمُحَرَّمُ وَصَفَرُ وَ شَهْرُ رَبَيعِ الْأَوَّلَ وَ عَشْرُ مِنْ شَهْر رَبيع الْآخِرِ، وَهِيَ الَّتِي أَحَلَّ اللَّهُ فِيهَا قِتَالَ الْمُشْرِكِينَ فِي قَوْلِهِ فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَأَشْهُرُ الْحَجِّ مَعْرُوفَةٌ وَ هِيَ شَوَّالُ وَ ذُوالْقَعْدَة وَ ذُوالْحَجَّة وَ إِنَّمَا صَارَتِ أَشْهُرُ الْحَجِّ لِأَنَّهُ مَنِ اعْتَمَرَ فِي هَذِهِ الْأَشْهُرِ فِي شَوَّالٍ أَوْ فِي ذِي الْقَعْدَة أَوْ فِي ذِي الْحَجَّةِ وَ نَوَى أَنْ يُقِيمَ بِمَكَّةَ حَتَّى يَحُجَّ فَقَدْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةَ إِلَى الْحَقِّ، وَ مَن اعْتَمَرَ فِي غَيْرِ هَذِهِ الْأَشْهُرٍ ثُمَّ نَوَى أَنْ يُقِيمَ إِلَى الْحَجِّ أَوْ لَمْ يَنْو فَلَيْسَ هُوَ مِمَّنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةَ إِلَى الْحَجِّ لِأَنَّهُ لَمْ يَدْخُلْ مَكَّةَ فِي أَشْهُرِ الْحَجِّ فَسَمَّى هَذِهِ أَشْهُرَ الْحَجِّ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى الْحَجُّ

ص: 10

دوشنبه بود عدد دو و اگر سه شنبه بود عدد سه و اگر چهارشنبه بود عدد چهار و اگر پنجشنبه بود، عدد پنج و اگر جمعه بود عدد شش و اگر شنبه بود عدد هفت را در نظر بگیر و به خاطر بسپار و [آن را] به عدد ائمه علیهم السلام که دوازده است بیفزا؛ سپس هر عددی که به دست آمد را هفت تا هفت تا کم کن و ببین که چه عددی باقی می ماند اگر عدد هفت به دست آمد، اوّلین روز ماه رمضان، شنبه و اگر عدد شش به دست آمد اولین روز ماه رمضان جمعه و اگر عدد پنج به دست آمد اولین روز ماه رمضان پنجشنبه و اگر عدد چهار به دست آمد اولین روز ماه رمضان چهارشنبه و اگر عدد سه به دست آمد اولین روز ماه رمضان سه شنبه و اگر عدد دو به دست آمد، اولین روز ماه رمضان دوشنبه و اگر عدد یک به دست آمد اولین روز ماه رمضان یکشنبه است. پس این گونه حساب می کنی و ان شاء الله آن صحیح خواهد بود».

3-1- امام على علیه السلام- خداوند ماه را دلیل و راهنمایی برای تعیین وقت حج و روزه ی [ماه رمضان] قرار داده و [زمان] این دو فریضه واجب جز با کمک ماه قابل شناخت نیست و دلیل این کلام، فرموده ی خداوند در قرآن مجید است: ﴿يَسْئَلُونَكَ عَنِ اَلْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقِيتُ لِلنّاسِ وَ اَلْحَجِّ﴾.

4-1- امام باقر علیه السلام- هنگامی که مردم روزه می گیرند روزه بگیر و هنگامی که مردم افطار می کنند افطار کن؛ چرا که خداوند هلال های ماه را وسیله ی تعیین [ماه ها] قرار داد.

5-1- امام صادق علیه السلام- یعنی هلال های ماه نشانگر اوقات روزه عید فطر و حج مردم است.

6-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- برخی از اوقات مشخص و مشهور و برخی دیگر نامشخص می باشند. اوقات مشخص و مشهور چهار وقت می باشند که عبارتند از ماه های حرام که خداوند در آیه ی ﴿مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ﴾ ذکر نموده است دوازده ماه وجود دارد که خداوند آن ها را آفرید و با هلال ماه مشخص می شوند که اولین ماه آن محرم و آخرین ماه آن ذی الحجه است. ماه های حرام چهار ماه است که عبارتند از: رجب به تنهایی و همچنین ذی القعده ذی الحجه و محرم به صورت پشت سر هم که خداوند، جنگ را در آن ماه ها حرام نمود و گناهان و اعمال حسنه در آن ماه ها چند برابر می شود. ماه های سیاحت مشخص است که عبارت است از بیست روز از ذی الحجه محرم، صفر ربیع الاوّل و ده روز از ربیع الثانی که خداوند، در آن ماه ها، جنگ با مشرکین را به وسیله ی نازل کردن آیه ى ﴿فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ﴾ به تأخير انداخت. ماه های حج، مشخص است که عبارتند از شوّال ذى القعده و ذى الحجه. این ماه ها، از این رو «ماه های حج نامیده شده اند که هرکس در این ماه ها یعنی در شوّال یا ذی القعده يا ذی الحجه به عمره برود و نیت کند که در مکه اقامت کند تا حج را نیز به جای آورد می تواند پس از عمره حج تمتع را نیز به جای آورد ولی هر کس که در ماه های دیگری غیر از این ماه ها به عمره برود چه نیت کند که برای حج در مکه بماند و چه نیت نکند نمی تواند حج تمتع را به جای آورد؛ زیرا او در ماه های حج وارد مکه نشده است و برای تمتع باید از مکه خارج شده و مجدداً داخل شود پس وجه تسمیه ی این ماه ها، به ماه های حج، به این دلیل می باشد. خداوند تبارک و تعالی می فرماید: ﴿الحَج أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ﴾ همچنین ماه رمضان نیز جزء اوقات مشخص است اما اوقات نامعلوم ماه هایی هستند که هرگاه امری [بر مسلمانان]

ص: 11

أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ وَ شَهْرُ رَمَضَانَ مَعْرُوفُ، وَ أَمَّا الْمَوَاقِيتُ الْمُبْهَمَةُ الَّتِي إِذَا حَدَثَ الْأَمْرُ وَجَبَ فِيهَا انْتِظَارُ تِلْكَ الْأَشْهُرِ فَعِدَّةُ النِّسَاءِ فِي الطَّلَاقِ وَالْمُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا، فَإِذَا طَلَّقَهَا زَوْجُهَا فَإِنْ كَانَتْ تَحِيضُ تَعْتَدُّ الْأَقْرَاَءَ الَّتِى قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ، وَإِنْ كَانَتْ لَا تَحِيضُ تَعْتَدُّ بِثَلَاثَةِ أَشْهُرٍ بيضَ لَا دَمَ فِيهَا، وَ عِدَّةُ الْمُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ وَعَشْراً، وَ عِدَّةُ الْمُطَلَّقَةِ الْحَبْلَى أَنْ تَضَعَ مَا فِي بَطْنِهَا وَ عِدَّةُ الْإِيلَاءِ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ ، وَ كَذَلِكَ فِي الدُّيُون إِلَى الْأَجَلِ الَّذِي يَكُونُ بَيْنَهُمْ [وَ شَهْرَيْن مُتَتَابِعَيْنِ فِي الظُّهَارِ] وَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ فِي كَفَّارَةِ قَتْلِ الْخَطَّلِ وَ عَشَرَةُ أَيَّامٍ لِلصَّوْمِ فِي الْحَجَّ لِمَنْ لَمْ يَجِدِ الْهَدْئَ، وَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِى كَفَّارَة الْيَمِين واجب، فَهَذِهِ الْمَوَاقِيتُ الْمَعْرُوفَةً وَ الْمُبْهَمَةُ الَّتِي ذَكَرَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ﴾. (1)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زَيْدِ أَبي أَسَامَة قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَن الْأَهِلَّةِ. قَالَ: هِيَ الشُّهُورُ فَإِذَا رأَيْتَ الْهَلَالَ فَهُمْ وَإِذَا رَأَيْتَهُ فَأَفْطِر﴾. (2)

واقع شود، باید منتظر بماند تا آن ها به پایان برسند که عبارتند از عده نگهداشتن زنان مطلقه و زنانی که همسرشان از دنیا رفته باشد پس هرگاه شوهری همسرش را طلاق دهد اگر آن زن یائسه نباشد و خون حیض می بیند باید چند بار که خداوند متعال تعداد آن را مشخص نموده از خون حیض پاک شود و اگر آن زن یائسه باشد و خون حیض نمی بیند باید سه ماه عده نگهدارد و در آن سه ماه خونی نبیند؛ همچنین عده ی زنی که شوهرش از دنیا رفته چهار ماه و ده روز می باشد و عده ی زن مطلقه که باردار می باشد این است که فارغ شود همین طور عده ی زنی که به دلیل ایلاء (قسم خوردن مرد که با همسرش به قصد اذیّت او، نزدیکی نکند) بر شوهر خود، حرام شده است، چهار ماه می باشد. از جمله موارد دیگر اوقات نامعلوم مهلتی است که در قرض بین قرض دهنده و قرض گیرنده معین می شود. همچنین از جمله ی آن دو ماه روزه ی متوالی است که در کفّاره ی ظهار (زن را به خود حرام کردن) و کفاره ی قتل غیر عمد واجب می شود از موارد دیگر آن روزهای است که در حج بر کسی که قربانی پیدا نکرده واجب می شود آخرین مورد آن سه روز روزه ای است که در کفّاره ی قسم واجب می شود. بنابراین این ها موارد اوقات مشخص و اوقاتنا معلومی می باشند که خداوند آن ها را در آیه ی ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الأهلَّةِ قُل هي مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ﴾ ذکر نموده است.

7-1- امام صادق علیه السلام- از زید ابی اسامه نقل شده است از امام در مورد الأهلة سؤال شد. امام علیه السلام فرمود: «آن ها [تبیین کننده ی زمان] ماه های سال هستند؛ چون ماه نو را دیدی روزه بدار که اول ماه رمضان است؛ و پس از آن چون آن را دیدی هلال (ماه شوال) افطار کن.

3-3- الباقر علیه السلام- ﴿وَأَتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها يَعْنِي الْأَئِمَّةَ الَّذِينَ هُمْ بُيُوتُ الْعِلْمِ وَمَعَادِنُهُ وَهُمْ أَبْوَابُ اللَّهِ وَ وَسِيلَتُهُ وَ الدُّعَاةُ إِلَى الْجَنَّة وَ الْأَدِلَّا ، عَلَيْهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة﴾. (1)

4-3- الصّادق علیه السلام- ﴿الأَوْصِيَا هُمْ أَبْوَابُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الَّتِي يُؤْتَى مِنْهَا وَ لَوْلَاهُمْ مَا عُرِفَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ بِهِمُ احْتَجَّ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى عَلَى خَلْقِهِ﴾. (2)

5-3- الصّادق علیه السلام- ﴿مَطَرَتِ السَّمَاءُ بِالْمَدِينَة فَلَمَّا تَقَشَّعَتِ السَّمَاءُ وَ خَرَجَتِ الشَّمْسُ خَرَجَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِى أنَاس مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ فَجَلَسَ وَ جَلَسُوا حَوْلَهُ إِذَا أَقْبَلَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبِ علیه السلام فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِمَنْ حَوْلَهُ هَذَا عَلَى القَدْ أَتَاكُمْ تَقِيَّ الْقَلْبِ نَقِيَّ الْكَفَّيْنِ هَذَا عَلَى بْن أبي طالب الله لَا يَقُولُ إِلَّا صَوَاباً تَزُولُ الْجِبَالُ وَ لَا يَزُولُ عَنْ دِينِهِ فَلَمَّا دَنَا مِنْ رَسُولَ الله صلی الله علیه و آله أَجْلَسَهُ بَيْنَ يَدَيْهِ فَقَالَ: يَا عَلَى أَنَا مَدِينَةُ الْحِكْمَة وَأَنْتَ بَابُهَا فَمَنْ أَتَى الْمَدِينَةَ مِنْ الْبَابِ وَصَلَ يَا عَلِيُّ علیه السلام: أَنْتَ بَابِيَ الَّذِي أُوتِيَ مِنْهُ وَ أَنَا بَابِ اللَّهِ فَمَنْ أَتَانِي مِنْ سِوَاكَ لَم يَصِلْ وَ مَنْ أَتَى سِوَاىَ لَمْ يَصِلُ. فَقَالَ الْقَوْمُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ مَا يَعْنِي بِهَذَا قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ بِهِ قُرْآناً لَيْسَ الْبِرُّ إلَى آخِرِ الآيَة﴾. (3)

6-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿أنا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلَى علیه السلام بَابُهَا وَلَا تُؤْتَى الْمَدِينَةُ إِنَّا مِنْ بَابِهَا وَيُرْوَى أَنَا مَدِينَةُ الْحِكْمَة﴾. (4)

7-3- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿قَدْ قَطَعَ اللَّهُ عُذْرَ عِبَادِهِ بِتَيْيِينِ آيَاتِهِ وَ إِرْسَالَ رُسُلِهِ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى علیه السلام حُجَّةُ بَعْدَ الرَّسُلِ وَلَمْ يُخْلِ أَرْضَهُ مِنْ عَالَمَ بِمَا يَحْتَاجُ الْخَلِيقَةُ إِلَيْهِ وَمُتَعَلَّم عَلَى سَبِيلَ نَجَاةَ أُولَئِكَ هُمُ الْأَقْلُونَ عَدَداً وَقَدْ بَيَّنَ اللَّهُ ذَلِكَ فِى أمَمِ الْأَنْبِيَاءِ وَ جَعَلَهُمْ مَثَلَا لِمَنْ تَأَخَّرَ مِثْلَ قَوْلِهِ فِي قَوْمِ نُوحٍ وَ مَا آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ... وَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِلْعِلْمِ أَهْدًا وَ فَرَضَ عَلَى الْعِبَادِ طَاعَتَهُمْ بِقَوْلِهِ أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرّسول صلی الله علیه و آله وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ.. وَ بِقَوْلِهِ وَأَتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَالْبُيُوتُ يُوتُ الْعِلْمِ الَّذِي اسْتَوْدَعَهُ الْأَنْبِيَاءَ وَ أَبْوَابُهَا أَوْصِيَاؤُهُمْ فَكُلُّ عَمَلٍ مِنْ أَعْمَالِ الْخَيْرِ يَجْرِى عَلَى غَيْرِ أَيْدِى أَهْلِ الاصْطِفَاءِ وَ عُهُودِهِمْ وَ حُدُودِهِمْ وَ شَرائِعِهِمْ وَ سَنَتِهِمْ وَمَعَالَم دِينِهِمْ مَرْدُودُ غَيْرُ مَقْبُول وَأَهْلُهُ بِمَحَلِّ كُفْرٍ وَ إِنْ شَمِلَتْهُمْ صِفَةُ الْإِيمَانِ أَلَمْ تَسْمَعْ إِلَى قَوْلِ اللهِ تَعَالَى وَما مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِالله وَبِرَسُولِهِ وَ ماتُوا وَهُمْ كَافِرُونَ فَمَنْ لَمْ يَهْتَدِ مِنْ أَهْلِ الْإِيمَانِ إِلَى سَبِيلِ النَّجَاةَ لَمْ يُغْنِ عَنْهُ إِيمَانُهُ بِاللَّهِ مَعَ دَفْعِهِ حَقَّ أَوْلِيَائِهِ وَ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ

ص: 14

3-3- امام باقر علیه السلام- وَأتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أبوابها یعنی ائمّه علیهم السلام که بیوت علم خدا و گنجینه ی دانش او هستند، ابواب الله و وسیله ی رسیدن به او هستند و تا روز قیامت دعوت کنندگان به بهشت و راهنمایان به رستگاری هستند.

4-3- امام صادق علیه السلام- پیغمبر صلی الله علیه و آله، درهای توجه به سوی خدای عزوجل می باشد و اگر او نبود، مردم خدای عزوجل را نمی شناختند و خدای تبارک و تعالی به وسیله ی ایشان بر خلقش احتجاج کند.

5-3- امام صادق علیه السلام- باران در مدینه بارید پس زمانی که ابرها پراکنده شدند و خورشید بیرون آمد رسول اکرم صلی الله علیه و آله در میان گروهی از مهاجر و انصار آمده و نشست و آن ها نیز برگرد ایشان نشستند. وقتی علی بن ابی طالب پیش می آمد رسول خدا صلی الله علیه و آله به اطرافیانش فرمود: «این علی ا است که به سوی شما می آید قلبی خداترس و دستانی پاک دارد این علی بن ابی طالب علیه السلم اس--ت که جز به حق سخن نمی گوید؛ اگر کوه نابود شود او از دینش دست نمی کشد. هنگامی که [علی علیه السلام] نزدیک رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید مقابل ایشان نشست پس فرمود: «ای علی علیه السلام من شهر حکمت و تو در آن هستی». پس هر که بخواهد وارد شهر شود باید از در آن عبور کند تا به شهر برسد ای علی تو در من هستی که از آن باید بر من وارد شد و من در خدا هستم پس هرکس از طریقی غیر تو بر من وارد شود به من نمی رسد و هر که از طریق غير من به سوی خدا رود، هرگز نمی رسد. آن گاه عده ای از مردم از یکدیگر سؤال کردند معنای این چیست؟ پس خداوند این آیه ی قرآن را نازل کرد ﴿وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها﴾.

6-3- پیامبر صلی الله علیه و آله اله من شهر علم و علی در آن است و تنها از طریق در وارد شهر می شوند و در روایتی دیگر فرمود من شهر حکمت هستم و علی علیه السلام در آن است».

7-3- امام علی علیه السلام- خداوند با روشن نمودن آیات خود و فرستادن پیامبرانش راه عذر و بهانه را بر بندگانش بست چراکه پس از آمدن پیامبران برای مردم دیگر حجتی باقی نمی ماند. و [خداوند] زمین را از وجود عالمان- که به چیزهایی که مخلوقاتش محتاج آن می باشند و عالم هستند- کسانی که در راه رستگاری تعلیم دیده اند که البته تعدادشان کم است خالی نگذاشت؛ خداوند این قضیه را در بین امت های پیامبران تبیین کرد و آن ها را نمونه ای برای کسانی قرار داد که بعداً می آیند؛ مانند سخنش درباره ی قوم نوح وَ مَا ءَامَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ و خداوند برخی را اهل علم قرار داد و بر بندگان واجب کرد که از ایشان اطاعت کنند. خداوند با این کلامش از خداوند و پیامبر صلی الله علیه و آله و صاحبان امرتان اطاعت کنید. (نساء/59) و با این سخنش که وَ أَتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أبوابها، بندگان را به اطاعت از اهل علم سفارش کرده است. و مراد از خانه ها خانه های علم است که به پیامبران ودیعه داده شده و منظور از در خانه ها، اوصیاء پیامبران هستند و هر عمل خیری که به غیر دستان این برگزیدگان جاری گردد و نیز پیمان ها احکام و حدود، سنت ها و روشنگریشان، باطل بوده و پذیرفته نمی باشد و اهل آن به منزله ی کافرانند؛ هرچند که مشمول صفت ایمان باشند. آیا این سخن خداوند متعال هیچ مانعی از قبول نفقات آن ها نبود جز آن که آن ها به خدا و رسول او کافر شدند و در حالی که کافر بودند از دنیا رفتند را نشنیده ای؟ پس برای هر مؤمنی که به راه رستگاری رهنمون نگشت ایمان به خدا بدون رعایت حق اولیای او کفایت نمی کند و عملش

ص: 15

في الْآخِرَةَ مِنَ الْخَاسِرِين وَ كَذَلِكَ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمَانُهُمْ مَا رَأَوْا بَأْسَنا وَ هَذَا كَثِیرٌ فِی كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ﴾. (1)

8-3- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ قَالَ جَلَّتْ عَظَمَتُهُ وَ أَتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبَوابِها وَالْبُيُوتُ فِي هَذَا الْمَوْضِع اللَّاتِي عَظَمَ اللَّهُ بِنَاءَهَا بِقَوْلِهِ فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ ثُمَّ بَيَّنَ مَعْنَاهَا لِكَيْنَا يَظُنَّ أَهْلُ الْجَاهِلِيَّة أَنَّهَا بُيُوتُ مَبْنِيَّةُ فَقَالَ تَعَالَى رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ فَمَنْ طَلَبَ الْعِلْمَ فِي هَذِهِ الْجِهَةِ أَدْرَكَهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَفِي مَوْضِعِ آخَرَ أَنَا مَدِينَةً الْحِكْمَة وَ عَلَى علیه السلام بَابُهَا فَمَنْ أَرَادَ الْحِكْمَةَ فَلْيَأْتِهَا مِنْ بَابِهَا وَكُلَّ هَذَا مَنْصُوصٌ فِي كِتَابِهِ تَعَالَى إِلَّا أَنَّ لَهُ أَهْلًا يَعْلَمُونَ تَأْوِيلَهُ﴾. (2)

9-3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ سَعْدِ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَ أَتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها فَقَالَ آلَ مُحَمَّدِ لا أَبْوَابُ اللَّهِ وَ سَبيلُهُ وَالدُّعَاةُ إِلَى الْجَنَّةِ وَ الْقَادَةُ إِلَيْهَا وَ الْأَدِيَّاءُ عَلَيْهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾. (3)

10-3- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ أَتَى آلَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله أَتَى عَيْناً صَافِيَةٌ تَجْرِي بِعِلْمِ اللَّهِ لَيْسَ لَهَا نَفَادُ وَلَا الكلية. انْقِطَاعُ ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَوْ شَاءَ لَأَرَاهُمْ شَخْصَهُ حَتَّى يَأْتُوهُ مِنْ بَابِهِ لَكِنْ جَعَلَ اللَّهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْأَبْوَابَ الَّتِي يُؤْتَى مِنْهَا وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَ أَتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها﴾. (4)

11-3- امیرالمؤمنین علیه السلام- ﴿نَحْنُ الْبُيُوتُ الَّتِي أَمَرَ اللَّهُ أَنْ تُؤْتَى مِنْ أَبْوَابِهَا نَحْنُ بَابُ اللَّهِ وَ بُيُوتُ الَّتِي يُؤْتَى مِنْهُ فَمَنْ بَايَعَنَا وَأَقَرَّ بوَلَايَتِنَا فَقَدْ أَتَى الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَ مَنْ خَالَفَنَا وَ فَضَّلَ عَلَيْنَا غَيْرنَا فَقَدْ أَتَى الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورهَا﴾. (5)

قوله تعالى: ﴿وَ قَاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یقَاتِلُونَکمْ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّهَ لاَ یحِبِّ الْمُعْتَدِینَ﴾. (190)

باطل است و در قیامت از جمله زیان دیدگان می باشد و چنین گفت خداوند سبحان هنگامی که عذاب ما را دیدند، دیگر ایمانشان برای آن ها سودی نداشت. (غافر/ 85) و نظیر این سخنان در کتاب خداوند عزوجل فراوان است.

امام علی علیه السلام خداوند می فرماید: ﴿وَ أَتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أبوابها﴾ مقصود از خانه ها در این جا آن خانه هایی است که خداوند آن ها را بزرگ دانسته و فرموده خانه هایی که خداوند اجازه داده از نظر شأن بلند گردند و یاد خدا در آن ها جریان پیدا کند (نور /36) بعد از این معنی آن را روشن کرده تا جاهلان خیال نکنند که آن ها از نوع خانه های معمولی می باشند و فرمود: مردانی که نه تجارت و نه معامله ای آنان را از یاد خدا غافل نمی کند. (نور/ 37) و هرکس در این جهت، علم را دنبال کند به آن می رسد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «من شهر علم هستم» و در جای دیگری فرمود: من شهر حکمت می باشم و علی هم در آن شهر می باشد هر کس طالب حکمت است باید از آن در وارد گردد و علم و حکمت فرا گیرد تمام این مطالبی که ذکر شد در کتاب خدا به آن تصریح شده است و کسانی هستند که تأویل آن را می دانند

9-3- امام باقر علیه السلام- سعد گوید: [تفسیر این آیه را از امام باقر علیه السلام پرسیدم: ﴿لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَ أَتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها﴾ فرمود: «آل محمد (ائمه علیهم السلام) درهای خانه های سعادت و نیک بختی دنیا و آخرت خدا و راه نجات و رهایی از عذاب او هستند. ایشان تا روز رستاخیز دعوت کنندگان [مردم] به بهشت و جلوداران به سوی آن و راهنمایان بر آن می باشند.

10-3- امام باقر علیه السلام- هر کس نزد آل محمد بیاید وارد چشمه ی زلالی می شود که دانش الهی از آن نشأت می گیرد این چشمه پایان ناپذیر و دانش آن قطع ناشدنی است. چراکه اگر خدا می خواست خود را به افراد نشان می داد تا از در خود او و به واسطه ی خود خدا به او برسند؛ ولی خداوند، خاندان محمد را درهای رسیدن به خود قرار داد و رسیدن به او، تنها از طریق آنان میسّر است؛ زیرا خداوند می فرماید: ﴿وَلَیسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيوتَ مِن ظُهورِها وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيوتَ مِنْ أَبْوَابِها﴾

11-3- امام علی علیه السلام- ما خانه های خدا هستیم که امر شده [انسان ها از درهای آن به سوی خدا بروند ما درهای رسیدن به خدا و خانه های اوییم که [انسان ها] از این طریق به خدا می رسند. هر که با ما بیعت کرده و به ولایت ما اقرار نماید از در آن وارد خانه شده و هر که با ما مخالفت ورزد و دیگری را بر ما مقدّم دارد از پشت وارد خانه شده است. و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند نبرد کنید؛ و از حد تجاوز نکنید که خدا متجاوزان را دوست ندارد (190)

1-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي صُلْحِ الْحُدَيْبِيَّة وَ ذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم لَمَّا خَرَجَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ فِي الْعَامِ الَّذِي أَرَادُوا فِيهِ الْعُمْرَةَ وَكَانُوا أَلْفَاً وَ أَرْبَعَمِائَةِ فَسَارُوا حَتَّى نَزَلُوا الْحُدَيْبِيَّةَ فَصَدَّهُمُ الْمُشْرِكُونَ عَنِ الْبَيْتِ الْحَرَامِ فَنَحَرُوا الْهَدَى بِالْحُدَيْبِيَّةِ ثُمَّ صَالَحَهُمُ الْمُشْرِكُونَ عَلَى أَنْ عَامِهِ وَيَعُودَ الْعَامَ الْقَابِلَ وَيُخَلُوا لَهُ مَكَةَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ فَيَطُوفُ بِالْبَيْتِ وَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ فَيَرْجِعْ إِلَى الْمَدِينَةِ مِنْ فَوْرِهِ فَلَمَّا كَانَ الْعَامُ الْمُقْبِلُ تَجَهَّزَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله وَأَصْحَابُهُ لِعُمْرَةِ الْقَضَاءِ وَ خَافُوا أَنْ لَا تَفِى لَهُمْ قُرَيْشَ بِذَلِكَ وَ أَنْ يَصُدُّوهُمْ عَنِ الْبَيْتِ الْحَرَامِ وَيُقَاتِلُوهُمْ فَكَرِهَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله قِتَالَهُمْ فِي الشَّهْرِ الْحَرَامِ فِي الْحَرَم فَأَنْزَلَ اللهُ هَذِهِ الْآيَة﴾. (1)

دَ

قوله تعالى: ﴿وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِندَ المَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ﴾. (191)

قوله تعالى: ﴿فَإن انتهوا فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِيم﴾. (192)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَلَى علیه السلام فَأَبَاحَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ قِتَالَ الْمُشْرِكِينَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا هُمْ كُلَّ مَرْصَدِ وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ فَقَتَلَهُمُ اللَّهُ عَلَى أَبْدِى رَسُول الله صلی الله علیه و آله و أحباتِهِ وَ جَعَلَ لَهُ ثَوَابَ صَبْرِهِ مَعَ مَا ادَّخَرَ لَهُ فِي الْآخِرَةِ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿وَقاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ اللَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدوانَ إِلا عَلَى الظَّالِمِينَ﴾. (193)

1-1- ابن عباس رحمه الله علیه- این آیه در زمان صلح حدیبیه نازل شد؛ آن سالی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه هزار و چهارصد نفر از یارانش برای به جای آوردن حج عمره از مدینه] خارج شدند و به سوی مکه حرکت کردند تا این که در حدیبیه اقامت نمودند مشرکان مانع ورود آن ها به بیت الله الحرام شدند پس مسلمانان قربانیان خود را در ،حدیبیه قربانی.کردند مشرکان با ایشان پیمان صلح حدیبیه را منعقد کردند و قرار شد آن سال مسلمانان بازگردند و سال بعد دوباره برای حج بیایند آن ها (مشرکان) هم به مدت سه روز مکه را خالی کنند [تا] مسلمانان طواف و هرکاری می خواهند انجام داده و سپس فوراً به مدینه بازگردند سال بعد که پیامبر صلی الله علیه و آله و یارانش برای انجام حج عمره که [از سال قبل] قضا شده بود آماده شدند نگران بودند که قریش به عهد خود وفا نکند و مانع زیارت خانه ی خدا شوند و با ایشان بجنگند این در حالی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله از جنگ در ماه ،حرام آن هم در حرم خدا کراهت داشت پس خداوند این آیه را نازل کرد.

و آن ها (مشرکان فتنه گر) را هر کجا یافتید به قتل برسانید؛ و از آن جا که شما را بیرون ساختند، آن ها را بیرون کنید و فتنه از کشتار نیز بدتر است و با آن ها، در نزد مسجد الحرام (در تمام حرم) جنگ نکنید؛ مگر این که در آن جا با شما بجنگند. پس اگر [در آن جا] با شما پیکار کردند آن ها را به قتل برسانید چنین است جزای کافران (191)

و اگر (از جنگ و فتنه) خودداری کردند خداوند آمرزنده و مهربان است. (192)

1- امام صادق علیه السلام- در این جا خداوند جنگ با مشرکان را برای پیامبری مباح کرد و فرمود: - مشرکان را هرجا یافتید به قتل برسانید و آن ها را اسیر سازید و محاصره کنید و در هر کمینگاه، بر سر راه آن ها بنشینید (توبه /5) و هرجا یافتید بکشید خداوند متعال به دست رسول خدا صلی الله علیه و آله و یاران و دوستان او کفار را از پا درآورد و پاداش صبر او را تا قبل از نزول حکم، که در برابر آزار مشرکین صبر کردند به همراه دیگر ثواب هایی که برای او ذخیره کرده، در آخرت به او می دهد.

با آن ها پیکار کنید؛ تا فتنه و بت پرستی و سلب آزادی از مردم باقی نماند؛ و دین، مخصوص خدا گردد. پس اگر [از روش نادرست خود] دست برداشتند، [مزاحم آن ها نشوید؛ زیرا] تعدی جز بر ستمکاران روا نیست. (193)

1-2- الباقر علیه السلام- ﴿لَمْ يَجي تأويلُ هَذِهِ الْآيَة بَعْدُ إِنَّ رَسُولَ الله صلی الله علیه و آله رَخْصَ لَهُمْ لِحَاجَتِهِ وَ حَاجَة أصْحَابِهِ فَلَوْ قَدْ جَاءَ تَأْوِيلُهَا لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُمْ وَ لَکِنْ یُقْتَلُونَ حَتَّی یُوَحَّدَ اَللَّهُ وَ حَتَّی لاَ یَکُونَ شِرْکٌ﴾. (1)

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى الْحَلَبِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام... وَاللَّهِ حَتَّى يُوَجَّدَ اللَّهُ وَلَا يُشْرَكَ بِهِ شَيْءٌ وَ حَتَّى يَخْرُجَ الْعَجُورُ الضَّعِيفَةُ مِنَ الْمَشْرِقِ تُرِيدُ الْمَغْرِبَ وَلَا يَنْهَاهَا أَحَدٌ﴾. (2)

2-1- امام باقر علیه السلام- هنوز زمان تأویل این آیه نیامده است رسول خدا صلی الله علیه و آله به جهت نیاز خود و اصحابش [برای قدرت گرفتن اسلام] به مشرکان رخصت داد اگر زمان تأویل آیه بیاید این مهلت و رخصت از بین می رود و [کافران] کشته خواهند شد تا توحید خدا برقرار شود و شرک از میان برود. تأویل این آیه نیامد مگر پس از این که رسول خدا صلی الله علیه و آله بر آن ها به خاطر نیاز خود و یارانش آسان گرفت یا برای رفع نیاز خود و یارانشان به ایشان اجازه داد چراکه اگر تفسیرش چنین می آمد از ایشان پذیرفته نمی شد و کشته می شدند تا جایی که خدا را یکتا شمارند و شرکی وجود نداشته باشد.

3-1- امام باقر علیه السلام- عبدالاعلی حلبی گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: به خدا قسم [در هنگام ظهور امام زمان علیه السلام] چنان کافران را بکشند که همه خداپرست شوند و به خدا مشرک نشوند تا جایی که پیرزن ناتوانی از مشرق بیرون بیاید و به سوی مغرب رود و کسی مانع و مزاحم او نباشد.

نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ وَقَوْلُهُ تَعَالَى أَمْ كُنتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ علیه السلام موتُ إِلَى قَوْلِهِ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ قُلْتُ: يَا سَيِّدِي كَمَ الْمِلَلُ؟ قَالَ: أَرْبَعَةُ وَ هِيَ شَرَائِع﴾. (1)

در برابر فرمان خدا تسلیم هستیم و تعصبات نژادی و اغراض شخصی سبب نمی شود که بعضی را بپذیریم و بعضی را رها کنیم (بقره /136) و سخن خدای تعالی آیا هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید حاضر بودید؟ در آن هنگام که به فرزندان خود گفت پس از من چه چیز را می پرستید؟ گفتند: خدای تو و خدای پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق خداوند یکتا ،را و ما در برابر او تسلیم هستیم. (بقره /133) گفتم: «ای سرور من تعداد ادیان چند تا است؟ فرمود چهار شریعت می باشد».

رُءُوسَهُمْ فَقَالَ ابْنُ الْحَضْرَمِيَ هَؤُلَاءِ قَوْمُ عُمَّارُ لَيْسَ عَلَيْنَا مِنْهُمْ بَأْسُ فَاطْمَأَتُوا وَ وَضَعُوا السِّلَاحَ فَحَمَلَ عَلَيْهِمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَحْشَ فَقُتِلَ ابْنُ الْحَضْرَمِي وَ أَفْلَتَ أَصْحَابُهُ وَأَخَذُوا الْعِيرَ بِمَا فِيهَا وَ سَاقُوهَا إِلَى الْمَدِينَةِ وَ كَانَ ذَلِكَ فِي أَوَّلِ يَوْمٍ مِنْ رَجَبٍ مِنَ الْأَشْهُرِ الْحُرُمِ فَعَزَلُوا الْعِيرَ وَ مَا كَانَ عَلَيْهَا فَلَمْ يَنَالُوا مِنْهَا شَيْئاً فَكَتَبَتْ قُرَيْشُ إِلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّكَ اسْتَحْلَلْت الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَ سَفَكْتَ فِيهَا الدَّمَ وَأَخَذْتَ الْمَالَ وَ كَثُرَ الْقَوْلُ فِي هَذَا وَ جَاءَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ : أَ يَحِلُّ الْقَتْلُ فِي الشَّهْرِ الْحَرَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتالِ فِيهِ قُلْ قِتالُ فِيهِ كَبِيرٌ وَ صَةٌ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ إِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ قَالَ: الْقِتَالُ فِي الشَّهْرِ الْحَرَامِ عَظِيمُ وَلَكِنَّ الَّذِي فَعَلَتْ بِكَ قُرَيْسُ يَا مُحَمَّدٌ مِنَ الصَّدَّ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ الْكُفْرِ بِاللَّهِ وَإِخْرَاجِکَ مِنْهُ هُوَ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ يَعْنِي الْكُفْرَ بِاللَّهِ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْهِ الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ الْحَرُمَاتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ﴾. (1)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله شَّيخُ فِي (التهذيب): بإِسنَادِهِ عَن العَلَاءِ بن الفُضَيل، قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُشْرِكِينَ أَ يَبْتَدِتُهُمُ الْمُسْلِمُونَ بِالْقِتَالِ فِي الشَّهْرِ الْحَرَامِ. فَقَالَ إِذَا كَانَ الْمُشْرِكُونَ يَبْتَدِ ، وَنَهُمْ بِاسْتِحْلَالِهِ ثُمَّ رَأَى الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُمْ يَظْهَرُونَ عَلَيْهِمْ فِيهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ الْحُرُمَاتُ قِصاصٌ وَالرُّومُ فِي هَذَا بِمَنْزِلَةِ الْمُشْرِكِينَ لِأَنَّهُمْ لَمْ يَعْرِفُوا لِلشَّهْرِ الْحَرَامِ حُرْمَةً وَلَا حَقَّا فَهُمْ يَبْدَءُونَ بِالْقِتَالِ فِيهِ وَكَانَ الْمُشْرِكُونَ يَرَوْنَ لَهُ حَقَّا وَ حُرْمَةً فَاسْتَحَلُوهُ فَاسْتُحِلَّ مِنْهُمْ وَ أهْلُ الْبَغْى يُبْتَدَءُونَ بِالْقِتَال﴾. (2)

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْحُرُمَاتِ قِصَاصُ بِالْمُرَاغَمَةِ بِدُخُولِ الْبَيْتِ فِي الشَّهْرِ الْحَرَامِ قَالَ مُجَاهِدُ: لِأَنَّ قُرَيْشَاً فَخَرَتْ برَدَّهَا رَسُولَ الله صلی الله علیه و آله عَامَ الْحُدَيبَيَّة مُحْرماً فِي ذِي الْقَعْدَةِ عَنِ الْبَلَدِ الْحَرَامَ

ص: 24

بیایند و سرهایشان را بتراشند پس اصحاب پایین آمده و سرهایشان را تراشیدند. ابن حضرمی گفت: اینان قوم جن ها و پریان ساکن در این خانه ها هستند که ما از ایشان ترس و ناراحتی نداریم (یعنی این ها ساکن این خانه ها هستند نه راهزن) پس مطمئن شده و سلاح هایشان را کنار گذاشتند». عبدالله بن حجش بر ایشان حمله کرد ابن خضر می کشته شد و یارانش گریختند. آن ها بار (مسلمانان) کاروان را برداشته و قافله را به سوی مدینه فرستادند این ماجرا در روز اوّل رجب یکی از ماه های حرام اتفاق افتاد پس قافله را در حالی که باری نداشت دور کردند و چیزی از آن برجای نگذاشتند. قریش به رسول خدا صلی الله علیه و آله نامه نوشتند که تو ماه حرام را حلال دانستی و در این ماه خون ریخته و اموال را غارت نمودی». و در این مورد حرف های بسیار دیگری گفتند اصحاب نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و گفتند: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آیا قتل در ماه های حرام جایز است؟ خداوند این آیه را نازل نمود: از تو درباره ی جنگ کردن در ماه حرام سؤال می کنند بگو جنگ در آن گناهی بزرگ است ولی جلوگیری از راه خدا و گرایش مردم به آیین حق و کفر ورزیدن نسبت به او و هتک احترام مسجد الحرام و اخراج ساکنان آن نزد خداوند مهمتر از آن است و ایجاد فتنه و محیط نامساعد که مردم را به کفر تشویق و از ایمان باز می دارد حتی از قتل بالاتر است. (بقره /217) معنای این کلام خدا این است که: «جنگ در ماه حرام گناه بزرگی است، اما ای محمد کارهایی که قریش در حق تو انجام داد و کفرشان به خدا و بازداشتن مردم از مسجدالحرام و آواره کردن تو از آن نزد خداوند بزرگتر است و فتنه- یعنی کفر ورزیدن به خداوند از قتل بزرگتر است. سپس این آیه نازل شد: ﴿الشَّهْرُ الحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ الْحَرُمَاتُ قِصاص فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْل مَا اعْتَدَى عَلَيْكُم﴾.

2-1- امام صادق علیه السلام- شیخ در تهذیب با سندش از علاء بن فضیل نقل کرده است از حضرت پرسیدم «آیا مسلمانان می توانند در ماه حرام با مشرکان وارد جنگ شده و آغاز کننده ی جنگ باشند؟ حضرت علیه السلام پاسخ داد اگر مشرکان حرمت آن ماه را حلال شمرده و آغازگر جنگ باشند و مسلمانان نیز بدانند که اگر وارد جنگ نشوند مشرکان بر آن ها چیره خواهند شد اشکالی ندارد که به مقابله با آنان بپردازند. و آيه ى: ﴿الشَّهرُ الحَرَامُ بِالشَّهِرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصُ﴾ به همین معنا اشاره دارد. [و جنگ مسلمانان با روم] نیز از باب همین حکم است زیرا روم نیز در این مورد به منزله ی مشرکین است؛ چرا که آنان حرمت و حقی را برای ماه حرام قائل نیستند پس مسلمانان می توانند در برابر آنان وارد جنگ شوند. مشرکان برای ماه حرام حرمت و حقی قائل بودند ولی آن را حلال شمردند؛ پس آن حرمت از آنان برداشته شد. همچنین مسلمانان می توانند در ماه حرام با ستمکاران و سرکشان وارد جنگ شوند».

3-1- امام باقر علیه السلام- منظور از «قصاص» در الْحُرُمَاتُ قِصَاصُ قصاص کردن هجران و دوری با واردشدن به بیت الله الحرام در ماه حرام می باشد مشرکین مانع حج پیامبر صلی الله علیه و آله شده و موجب هجران و دوری پیامبری خدا شدند که قصاص این جرم همان ورود پیامبر صلی الله علیه و آله به مکه در سال بعد بود. مجاهد می گوید زیرا قریش به این که رسول خدا صلی الله علیه و آله را بعد از صلح حدیبیه از مکه به مدینه بازگرداندند، افتخار می کردند؛ در حالی که حضرت در ماه ذی العقده محرم شده بود پس خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله را در سال پس از آن و در ماه ذی القعده وارد مکه ساخت و پیامبر صلی الله علیه و آله قضای عمره ی سال گذشته خود را به جای آورد.

ص: 25

فَأَدْخَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَكَّةَ فِي الْعَامِ الْمُقْبِلِ فِي ذِي الْقَعْدَةِ فَقَضَى عُمْرَتَهُ وَ أَقَصَّهُ بِمَا حِيلَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهُ﴾. (1)

خداوند به وسیله ی برداشتن مانعی که نمی گذاشت پیامبر صلی الله علیه و آله وارد سرزمین مکه شود، وارد شدن به مکه را قصاصی در برابر آن هجران و دوری قرار داد.

لِلْقَضَاءِ بَعْدَ الْإِعْدَارِ فَقَالَ: خُذُوا حِذْرَكُمْ وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَقَالَ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم اِعْقِلْ وَ تَوَکَّلْ﴾. (1)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ قَالَ: هَذَا فِي التَّقِيَّة﴾. (2)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿يَا ابْنَ النَّعْمَانِ إِذَا كَانَتْ دَولَةُ الظُّلْم فَامْشَ وَاسْتَقْبِلْ مَنْ تَتَّقِيهِ بِالتَّحِيَّة فَإِنَّ الْمُتَعَرِّضَ لِلدَّوْلَة قَاتِلُ نَفْسِهِ وَ مُوبَقَهَا إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ وَلا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ﴾. (3)

7-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا أَخِي أَنْتَ سَتَبْقَى بَعْدِي وَ سَتَلْقَى مِنْ قُرَيْشٍ شِدَّةٌ مِنْ تَظَاهُرِهِمْ عَلَيْكَ وَ الله ظُلْمِهِمْ لَكَ فَإِنْ وَجَدْتَ عَلَيْهِمْ أَعْوَانَا فَجَاهِدْهُمْ وَ قَاتِلْ مَنْ خَالَفَكَ بِمَنْ وَافَقَكَ وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاصْبِرْ وَكُفَّ يَدَكَ وَ لَا تُلْقِ بِهَا إِلَى التَّهْلُكَةِ﴾. (4)

8-1- الرّضا علیه السلام- ﴿لَّهُمَ إِنَّكَ قَدْ نَهَيْتَنِي عَنِ الْأَلْقَاءِ بِيَدِى إِلَى التَّهْلُكَةِ وَقَدْ أَكْرِهْتُ وَ اضْطُرِرْتُ كَمَا أَشْرَفْتُ مِنْ قِبَلِ عَبْدِ اللَّهِ الْمَأْمُونَ عَلَى الْقَتْلِ مَتَى لَمْ أَقْبَلْ وَلَايَةَ عَهْدِهِ وَقَدْ أكْرِهَتْ وَاضْطُرَرْتُ كَمَا اضْطَرَّ يُوسُفُ وَ دَانِيَالَ طَعَا إِذْ قَبلَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا الْوِلَايَةَ مِنْ طَاغِيَة زَمَانِهِ اللَّهُمَّ لَا عَهْدَ إِنَّا عَهْدَكَ وَ لَا وَلَايَةَ لِى إِنَّا مِنْ قِبَلِكَ فَوَفِّقْنِي لِإِقَامَة دِينِكَ وَإِحْيَاءِ سُنَّةَ نَبِّيْكَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّكَ أَنْتَ الْمَوْلَى وَأَنْتَ النَّصِيرُ وَنِعْمَ الْمَوْلى أَنتَ وَنِعْمَ النَّصِيرَ ثُمَّ قَبلَ علیه السلام ولَايَةَ الْعَهْدِ مِنَ الْمَأْمُونِ وَ هُوَ بَاكِ حَزِينُ عَلَى أَنْ لَا يُوَكَّيَ أَحَداً وَ لَا يَعْزِلَ أَحَداً وَ لَا يُغَيِّرَ رَسْماً وَلَا سُنَّةً وَ أَنْ يَكُونَ فِي الْأَمْرِ مُشيراً مِنْ بَعِيدٍ﴾. (5)

9-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿طَاعَةُ السُّلْطَان وَاجِبَهُ وَ مَنْ تَرَكَ طَاعَةَ السُّلْطَانِ فَقَدْ تَرَكَ طَاعَةَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ دَخَلَ فِي نَهْيِهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَ لَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ﴾. (6)

10-1- السجّاد علیه السلام- ﴿وَ حَقُ السُّلْطَان أَنْ تَعْلَمَ أَنَّكَ جُعِلْتَ لَهُ فِتْنَةٌ وَ أَنَّهُ مُبْتَلَى فِيكَ بِمَا جَعَلَ اللَّهُ لَهُ عَلَيْكَ مِنَ السُّلْطَانِ وَ أَنَّ عَلَيْكَ أَنْ لَا تَتَعَرَّضَ لِسَخَطِهِ فَتُلْقِيَ بِيَدِكَ إِلَى التَّهْلُكَةَ وَتَكُونَ شريكاً لَهُ فِيمَا يَأْتِي إِلَيْكَ مِنْ سُوء﴾. (7)

ص: 28

فرمود: «سلاح جنگ برگیرید و خود را به دست خویش به هلاکت نیفکنید و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «شتر خود را محکم ببندید (جوانب امر را تدبیر کنید) و در همان حال توکّل کنید».

5-1- امام صادق علیه السلام- [درباره ی] ﴿ولا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ﴾ امام صادق علیه السلام فرمود: «این آیه درباره ی [توصیه به] تقیّه است».

6-1- امام صادق علیه السلام- [در خطاب به ابن نعمان] پسر نعمان وقتی حکومت در اختیار ستمگران قرار گرفت با هرکس برخورد کردی و از او ،ترسیدی به او تحیّت بگو و سلام کن؛ زیرا کسی که با حکومت در آویزد در حالی که توان مقابله ندارد باعث قتل خود شده و خویشتن را از میان برده و خداوند می فرماید: ﴿وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَة﴾.

7-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله خطاب به امام علی علیه السلام فرمود: ای برادر تو بعد از من زنده می مانی و از قریش سختی می بینی بر علیه تو با هم همکاری می کنند و بر تو ستم می کنند، اگر یارانی یافتی با آن ها جهاد کن و با کمک موافقین خود با مخالفین بجنگ و اگر یاور نداشتی صبر کن و دست نگهدار و خود را در هلاکت نینداز.

8-1- امام رضا علیه السلام- خداوندا تو مرا از این که خود را با دست خویش به هلاکت اندازم، نهی فرموده ای تو می دانی که او (مأمون) مرا مجبور کرده است؛ به گونه ای که اگر ولایتعهدی او را نپذیرم در خطر کشته شدن قرار می گیرم من نیز همان گونه که یوسف و دانیال علیه السلام مجبور شدند تا ولایت و حکومت را از ظالم زمان خود قبول نمایند به این کار مجبور شده ام. خداوندا! حکومتی جز حکومت تو و ولایتی جز آن چه از طرف تو اعطا شود وجود ندارد [و صحیح نیست]. مرا در اقامه ی دین و احیاء سنت پیامبرت محمد موفق فرما! زیرا تویی مولا و یاور من؛ و چه خوب مولی و یاوری هستی سپس حضرت رضا علیه السلام

با گریه و حزن و اندوه ولایتعهدی را از مأمون قبول فرمود؛ مشروط بر این که کسی را عزل و نصب نکند؛ هیچ آداب و رسوم و سنتی راتغییر ندهد و فقط کارها را از دور نظارت نموده و اظهار نظر فرماید. فرمان بردن از سلطان واجب است و هر که فرمان سلطان نبرد، فرمان خدای

9-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- عزوجل را نبرده و دچار نهی او شده؛ چراکه فرموده است: ﴿لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ﴾.

10-1- امام سجاد علیه السلام- و در باب حقوق سلطان و حاکم حکومت بدان که تو برای او مایه ی آزمایش هستی و او به سبب این که خداوند عزّوجل او را بر تو سلطنت بخشیده، از طریق تو آزمایش می شود و بر تو واجب است که خود را در معرض غضب و خشم او قرار ندهی [کاری نکنی که او بر تو غضب کند] که در آن صورت با دستان خودت به مهلکه میافتی و در آن بدی هایی که به تو می رساند با او شریک می شوی.

ص: 29

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِثْمَامُهَا أَنْ لَا رَفَثَ وَ لَا فُسُوقَ وَ لَا جِدَالَ فِي الحَجِّ﴾. (1)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿تَمَامُ الْحَجِّ وَالْعُمْرَةَ أَنْ لَا يَرْفُتْ وَ لَا يَفْسُقَ وَ لَا يُجَادِلَ﴾. (2)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿تَمَامُهُمَا اجْتِنَابُ الرَّفَثِ وَالْفُسُوقِ وَالْجِدَالَ فِي الْحَجِّ﴾. (3)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ هُمَا مَفْرُوضَان﴾. (4)

5-1- امام صادق علیه السلام- درستی و اتمام صحیح حج و عمره آن است که در حال احرام به مسائل جنسی نپردازند و سخنان زشت و رکیک بر زبان نیاورند و از مشاجره و بگو و مگو نیز دست بردارند.

6-1- امام صادق علیه السلام- منظور از اتمام حج و عمره این است که از آمیزش جنسی، فسق و جدال در حج و عمره اجتناب کنند.

7-1- امام صادق علیه السلام- [تمام کردن صحیح حج به معنای] اجتناب از همبستر شدن و ارتکاب گناه و جدل کردن در حج است.

8-1- امام صادق علیه السلام- حج و عمره هر دو واجب می باشند [و باید برای رضای خدا انجام شوند].

لْمُفْرِدُ لِلْعُمْرَةِ إِنِ اعْتَمَرَ فِى رَجَب ثُمَّ أَقَامَ إِلَى الْحَجِّ بِمَكَّةَ كَانَتْ عُمْرَتُهُ تَامَّهً وَ حَجَّتُهُ نَاقِصَهً مَکِّیَّهً﴾. (1)

3-3- الباقر علیه السلام- ﴿لَا يَجُوزُ الْحَجُّ إِنَّا مُتَمَتِّعَاً﴾. (2)

4-3- الرّضا علیه السلام- ﴿مَنْ كَانَ خارجاً عَنْ هَذَا الْحَد فَلَا يَحْجُ إِنَّا مُتَمَتِّعَا بِالْعُمْرَةَ إِلَى الْحَجِّ فَلَا يَقْبَلُ اللهُ غَيْرَهُ مِنْهُ﴾. (3)

5-3- الصّادق علیه السلام- ﴿حَجِّ جَمِيعُ الْمَنَاسِك وَ الْعُمْرَةُ لَا يُجَاوِرُ بِهَا مَكَّةَ﴾. (4)

6-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْن أبي نَصْرٍ قَال... فَقُلْتُ لَهُ: أَيُّمَا أَفْضَلُ الْمُتَمَتِّعُ بِالْعُمْرَةَ إِلَى الْحَجِ أَوْ مَنْ أَفْرَدَ وَ سَاقَ الْهَدَى؛ فَقَالَ: كَانَ أَبُو جَعْفَر اليَقُولُ الْمُتَمَعُ بِالْعُمْرَةَ إِلَى الْحَج أَفْضَلُ من الْمُفْرِدِ السَّائِقِ لِلْهَدَى وَكَانَ يَقُولُ لَيْسَ يَدْخُلُ الْحَاجُ بِشَيْءٍ أَفْضَلَ مِنَ الْمُتْعَةَ﴾. (5)

«اگر کسی در ماه رجب به عمره مفرده برود و برای به جای آوردن حج، در مکه بماند، عمره ی او کامل و حج او ناقص است چون در ماههای مخصوص حج، به مکه نرفته است).

3-3- امام باقر علیه السلام- حجّ [برای مردم دوردست] جز به صورت «تمتّع» جایز نیست.

4-3- امام رضا علیه السلام- هر که از این حد خارج باشد یعنی ساکن مگه و بیست و چهار کیلومتر اطراف آن نباشد فقط این گونه می تواند حج تمتع بکند که حج عمره را به جای آورده و تا موسم حج باقی بماند و حج عمره را به حج تمتع پیوست دهد و خداوند غیر از این روش را از او نمی پذیرد.

5-3- امام صادق علیه السلام- حج بر تمام مناسک اطلاق می شود و اعمال عمره تنها باید در مکه به جای آورده شود.

6-3- امام صادق علیه السلام- از احمد بن محمد بن أبی نصر نقل شده است پس عرض کردم «کدام یک ارج بیشتری دارد؟ آن کسی که حج عمره را به حج تمتع متصل کرده [و هر دو را به جای آورد] یا آن کسی که فقط به مراسم حج عمره می پردازد و قربانی با خود می آورد؟ فرمود: «پدرم امام باقر علیه السلام می گفت: «حج و عمره تمتّع با ارج تر از حج عمره مفرده و آوردن قربانی است» و همواره می فرمود: «زائران خانه خدا به کاری گرامیتر از حج تمتع داخل نشده اند».

3-4- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّهُ قَالَ: فِي الْمَحْصُورِ وَ لَمْ يَسْقِ الْهَدَى قَالَ يَنسُكَ وَ يَرْجِعُ فَإِنْ لَمْ يَجِدْ ثَمَنَ هَدَى صَامَ﴾. (1)

4-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ رفَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَن الرَّجُل يَشْتَرِطُ وَهُوَ يَنْوى الْمُتْعَةَ فَيُحْصَرُ هَلْ يُجْزِتُهُ أَنْ لَا يَحُجَّ مِنْ قَابل؟ قَالَ: يَحْجُ مِنْ قَابلَ وَ الْحَاجُ مِثْلُ ذَلِكَ إِذَا أَحْصِرَ. قُلْتُ: رَجُلٌ سَاقَ الْهَدَى ثُمَّ أَحْصِرَ؟ قَالَ: يَبْعَثُ بِهَدْيِهِ، قُلْتُ: هَلْ يَسْتَمْتِعُ مِنْ قَابل؟ فَقَالَ: لَا وَلَكِنْ يَدْخُلُ فِي مِثْلِ مَا خَرَجَ مِنْهُ﴾. (2)

5-4- الباقر علیه السلام- ﴿عن زراره: المَصْدُودُ يَذْبَحُ حَيْثُ صُدَّ وَ يَرْجِعُ صَاحِبُهُ فَيَأْتِي الْنِّسَاءَ وَ الْمَحْصُورُ يَبْعَثُ بِهَدْيِهِ فَيَعِدُهُمْ يَوْماً فَإِذَا بَلَغَ الْهَدْهُ أَحَلَّ هَذَا فِي مَكَانِهِ قُلْتُ: أَ رَأَيْتَ إِنْ رَدُّوا عَلَيْهِ دَرَاهِمَهُ وَ لَمْ يَذْبَحُوا عَنْهُ وَ قَدْ أَحَلَّ فَأَتَى النِّسَاءِ؟ قَالَ: فَلْيُعِدْ وَ لَيْسَ عَلَيْهِ شَيْءٌ وَلْيُمْسِكِ الْآنَ عَنِ النِّسَاءِ إِذَا بَعَتْ﴾. (3)

6-4- علی بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّهُ إِذَا عَقَدَ الرَّجُلُ الْإِحْرَامَ بِالتَّمَتَّعِ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ وَأَحْرَمَ ثُمَّ أَصَابَتْهُ عِلَّةً فِي طَرِيقِهِ قَبْلَ أَنْ يَبْلُغَ إِلَى مَكَّةَ وَ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يَمْضِيَ فَإِنَّهُ يُقِيمُ فِي مَكَانِهِ الَّذِي حُوصِرَ فِيهِ وَيَبْعَثُ مِنْ عِنْدِهِ هَدْياً إِنْ كَانَ غَنِيّاً فَبَدَنَةً وَ إِنْ كَانَ بَيْنَ ذَلِكَ فَبَقَرَةٌ وَ إِنْ كَانَ فَقِيراً فَشَاةٌ لَا بُدَّ مِنْهَا وَ لَا يَزَالُ مُقِيماً عَلَى إِحْرَامِهِ وَ إِنْ كَانَ فِي رَأْسِهِ وَجَعُ أَوْ فُرُوحُ حَلَقَ شَعْرَهُ وَ أَحَلَّ وَ لَبِسَ ثِيَابَهُ وَيَفْدِى فَإِمَّا أَنْ يَصُومَ سِتَةَ أَيَّامٍ أَوْ يَتَصَدَّقَ عَلَى عَشَرَةَ مَسَاكِينَ أَوْ نَسَكَ وَ هُوَ الدَّمُ يَعْنِي ذَبَحَ شَاةَ، فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرة إلَى الْحَج فَعَلَيْهِ أَنْ يَشْترط عِنْدَ الْإِحْرَام فَيَقُولَ اللَّهُمَّ إِنِّي أريدُ التَّمَتَّعَ بِالْعُمْرَةَ إِلَى الْحَجِّ عَلَى كِتَابِكَ وَ سُنَّة نَبِيِّكَ فَإِنْ عَاقَنِي عَ-ائِقُ أَوْ حَبَسَنِي حَابِسُ فَخَلَّنِي حَيْثُ حَبَسْتَنِي بِقَدَرِكَ الَّذِي قَدَّرْتَ عَلَيَّ ثُمَّ يُلَبِّي مِنَ الْمِيقَاتِ الَّذِي وَقَتَهُ رَسُولُ اللَّهِ فَيُلبي فَيَقُولُ لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ لَبَّيْکَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ بحَجَّةِ وَ عُمْرَةٍ تَمَامُهَا وَ بَلَاغُهَا عَلَيْكَ. فَإِذَا دَخَلَ وَ نَظَرَ إِلَى أَبْيَاتِ مَكَّةَ قَطَعَ التَّلْبِيَةَ وَ طَافَ بِالْبَيْتِ سَبْعَةَ أَشْوَاطِ وَصَلَّى عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ رَكْعَتَيْنِ وَ سَعَى بَيْنَ الصَّفَا وَ

ص: 36

3-4- امام صادق علیه السلام- درباره شخصی که برای قربانی کردن محدودیت داشت فرمود: مناسک حج را بجای آورد و باز گردد واگر بهایی برای قربانی ،نیافت به جای آن روزه بگیرد.

4-4- امام صادق علیه السلام- رفاعه گوید: از امام درباره ی فردی پرسیدم که شرط می کند که اگر مانع حج او شدند از احرام خارج شود در حالی که قصد تمتع دارد ولی محصور می شود «آیا اگر کسی که با آن محدودیت روبرو شد می تواند سال بعد حج نکند و آیا حج او ساقط شده است»؟ فرمود: «کسی که به این محدودیت برخورد باید اگر می تواند سال بعد حج کند و حاجی هم اگر محدودیت پیدا کرد، همان طور است». گفتم: «حکم مردی که قربانی فرستاده سپس محصور شد چیست»؟ فرمود: «قربانی اش را بفرستد گفتم آیا چنین کسی حکم کسی که تمتع کرده را دارد و نیازی به انجام تمتع در سال بعد ندارد؟ فرمود: خیر ولیکن حکمشان مانند هم است».

5-4- امام باقر علیه السلام- زراره از امام باقر علیه السلام نقل کرده است آن که از رفتن [برای انجام مراسم حج] بازداشته شده در همان مکانی که منع شده قربانی کند و به سوی خانواده اش برود و با همسرانش نزدیکی کند یعنی از احرام خارج شود و آن که حصر و ممنوعیت برایش پیش آمده و نمی تواند (به حج برود) قربانی را بفرستد و با ایشان (آن ها) که قربانی را می برند روزی را برای قربانی کردن قرار بگذارد. پس اگر قربانی رسید او در همان جایی که بود از احرام خارج می شود به او گفتم: «اگر درهم هایش را به او بازگردانند و از جانب او ذبح نکنند؛ در حالی که او از احرام خارج شده و بر زنان نزدیکی کرده و وارد شده است حکمش چیست؟ فرمود: پس باید بازگردد و قرار بگذارد و گناهی بر ذمه ی او نیست و از حالا تا زمانی که قربانی می فرستد از نزدیکی با زنان خودداری کند».

6-4- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- چنان چه فرد عزم حج تمتع کرد و احرام بست ولی در طول راه پیش از آن که به مکه برسد دچار تشنگی جگرسوزی شد و نتوانست ادامه دهد پس او باید در همان جا که دچار محدودیت شده سکنی گزیند و از جانب خود قربانی را بفرستد و اگر ثروتمند است، شتر قربانی کند و اگر در سطح متوسط مالی است گاو و چنان چه فقیر است، گوسفند قربانی کند؛ چاره ای نیست و در همان حالت احرام باقی بماند و اگر در سرش درد یا زخمی دارد که باید مویش را بتراشد و نمی تواند تا رسیدن قربانی به قربانگاه صبر کند مویش را بتراشد و از احرام خارج شود و لباسش را بپوشد و فدیه دهد. یا شش روز به عنوان فدیه روزه بگیرد یا به ده مسکین صدقه دهد یا خونی برای خدا قربانی کند یعنی گوسفندی ذبح کند پس چنان چه کسی قصد می کند که حج عمره را به تمتع وصل کند باید هنگام احرام آن را شرط کند و بگوید: خداوندا من بر طبق کتاب تو و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله می خواهم که عمره ام را به حج تمتع برسانم. پس اگر مانعی مرا از انجام آن بازداشت و جلوگیری کرد مرا به قدرت و توانایی خود، در همان زمان که مرا حبس کرده اند از احرام خارج کن». سپس از مکانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله زمانش را مشخص کرده بدین الفاظ لبیک بگوید: «لبيك اللهم لبيك لبيك لا شريك لك لبيك إن الحمد و النعمة لك و الملك لا شريك لك لبيك در تمام مدت عمره و رسیدنت به مکه این تلبیه را بگو و زمانی که این فرد به مکه وارد شد و چشمش به خانه های مکه افتاد دیگر لبیک را قطع کند و هفت بار بر گرد خانه ی کعبه طواف کرده و دو رکعت نماز در کنار مقام ابراهیم بخواند و هفت بار سعی صفا و مروه را به جای

ص: 37

المروة سبعة أشواط ثُمَّ يَحِلُّ وَيَتَمَتَّعُ بِالْبَابِ وَالنِّسَاءِ وَالطَّيب وَيُقِيمُ عَلَى الْحَج إِلَى يَوْم الْمَرْوَةِ سَبْعَةَ أَشْوَاطِ التروية فَإِذَا كَانَ يَوْمُ التروية أحْرَمَ عِنْدَ الزَّوال مِنْ عِنْدِ الْمَقَام بِالْحَجِّ ثُمَّ خَرَجَ مُلبياً إِلَى مِنِّى فَلَا يَزَالُ مُلبياً إِلَى يَوْمَ عَرَفَةَ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ يَوْمَ عَرَفَةَ قَطَعَ التَّلْبِيَةَ وَ يَقِفُ بعَرَفَاتِ فِي الدُّعَاءِ وَالتَّكْبِيرِ وَالتَّهْلِيلِ وَالتَّحْمِيدِ فَإِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ يَرْجِعُ إِلَى الْمُزْدَلِفَة فَبَاتَ بِهَا فَإِذَا أَصْبَحَ قَامَ عَلَى الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَ دَعَا وَهَلَّلَ اللَّهَ وَ سَبَّحَهُ وَ كَبَّرَهُ ثُمَّ ارْدَلَفَ مِنْهَا إِلَى مِنِّي وَ رَمَى الْحِمَارَ وَ ذَبَحَ وَ حَلَقَ، وَ إِنْ كَانَ غَنِيّاً فَعَلَيْهِ بَدَنَةٌ وَ إِنْ كَانَ بَيْنَ ذَلِكَ فَعَلَيْهِ بَقَرَةً وَ إِنْ كَانَ فَقِيرًا فَعَلَيْهِ شَاةٌ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ ذَلِكَ فَعَلَيْهِ أَنْ يَصُومَ بِمَكَّةَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ فَإِذَا رَجَعَ إِلَى مَنْزِلِهِ صَامَ سَبْعَةَ أَيَّامٍ فَتَقُومُ هَذِهِ الْأَيَّامِ الْعَشَرَةُ أَيَّامٍ مَقَامَ الْهَدَى الَّذِى كَانَ عَلَيْهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ وَ ذَلِكَ لِمَنْ لَيْسَ هُوَ مُقِيمُ بِمَكَّةَ وَ لَا مِنْ أَهْلِ مَكَّةَ وَأَمَّا أَهْلُ مَكَّةَ وَ مَنْ كَانَ حَوْلَ مَكَّةَ عَلَى ثَمَانِيَةِ وَ أَرْبَعِينَ مِينَا فَلَيْسَتْ لَهُمْ متْعَةُ إِنَّمَا يُفْرِدُونَ الْحَجَّ لِقَوْلِهِ ذَلِكَ لَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ﴾. (1)

7-4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْن عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُول الْمَحْصُورُ غَيْرُ الْمَصْدُودِ الْمَحْصُورُ الْمَرِيضِ وَ الْمَصْدُودُ الَّذِي يَصُدُّهُ الْمُشْرِكُونَ كَمَا رَدُّوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و أَصْحَابَهُ لَيْسَ مِنْ مَرَضِ وَ الْمَصْدُودُ تَحِلُّ لَهُ النِّسَاءُ وَ الْمَحْصُورُ لَا تَحِلُّ لَهُ النِّسَاءُ قَالَ: وَسَأَلْتُهُ عَنْ رَجُل أَحْصِرَ فَبَعَتْ بِالْهَدْي؟ قَالَ: يُوَاعِدُ أَصْحَابَهُ مِيعَادَاً إِنْ كَانَ فِي الْحَجِّ فَمَحِلُّ الْهَدْيِ يَوْمُ النَّحْرِ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ النَّحْرِ فَلْيَقْصَ مِنْ رَأْسِهِ وَ لَا يَجِبُ عَلَيْهِ الْحَلْقُ حَتَّى يَقْضِيَ الْمَنَاسِكَ وَ إِنْ وَلَا كَانَ فِي عُمْرَةً فَلْيَنْظُرْ مِقْدَارَ دُخُول أَصْحَابِهِ مَكَّةَ وَالسَّاعَةَ الَّتِي يَعِدُهُمْ فِيهَا فَإِذَا كَانَ تِلْكَ السَّاعَةُ قَصَّرَ وَ أَحَلَّ وَ إِنْ كَانَ مَرِضَ فِي الطَّرِيقِ بَعْدَ مَا أَحْرَمَ فَأَرَادَ الرُّجُوعَ رَجَعَ إِلَى أَهْلِهِ وَ نَحَرَ بَدَنَةً أَوْ أَقَامَ مَكَانَهُ حَتَّى يَبْراً إِذَا كَانَ فِي عُمْرَةَ وَ إِذَا بَراً فَعَلَيْهِ الْعُمْرَةُ وَاحِبَةً وَ إِنْ كَانَ عَلَيْهِ الْحَجُّ رَجَعَ أَوْ أَقَامَ فَفَاتَهُ الْحَجُّ فَإِنَّ عَلَيْهِ الْحَجَّ مِنْ قَابل فَإِنَّ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلَى علیه السلام خَرَجَ مُعْتَمِراً فَمَرْضَ فِي الطَّرِيقِ فَبَلَغَ عَلِيّا اذَلِكَ وَ هُوَ فِي الْمَدِينَة فَخَرَجَ فِي طَلَبِهِ فَأَدْرَكَهُ بِالسُّقْيَا وَ هُوَ مَرِيضُ بِهَا. فَقَالَ: يَا بُنَيَّ مَا تَشْتَكِي؟ فَقَالَ: أَشْتَكِي رَأْسِي فَدَعَا عَلَى علیه السلام بِبَدَنَةِ فَنَحَرَهَا وَ حَلَقَ

ص: 38

آورد. آن گاه از احرام خارج شده و از لباس(غیر از لباس احرام) [همخوابی با] زن و [استعمال] عطر بهره مند شود و در حج (مکه) تا روز ترویه هشتم) ذی الحجه باقی بماند. زمانی که روز ترویه فرا رسید برای انجام حج، از مقام به هنگام ظهر محرم شده سپس لبیک گویان به سوی منی خارج شود و لبیک گفتن را تا ظهر روز عرفه ادامه دهد و زمانی که خورشید در روز عرفه از وسط آسمان ،گذشت، تلبیه را ترک کرده و در عرفات به دعا و ثنا و تکبیر و تهلیل بپردازد و چون خورشید غروب کرد به مزدلفه (مشعر الحرام) برگردد و در آن جا بیتوته کند و صبح هنگام در مشعر الحرام به دعا و تسبیح و تهلیل و تکبیر خداوند مشغول شود سپس از آن جا به سوی منی حرکت کند و رمی جمره قربانی و تراشیدن سر را انجام دهد. در قربانی دادن بر ،ثروتمند شتر و بر کسی که از سطح متوسط مالی برخوردار است گاو و بر فقیر، ذبح گوسفند واجب می باشد و اگر کسی قربانی نیافت باید سه روز در مکه و هفت روز پس از بازگشت به منزلش روزه بگیرد و این ده روز به جای قربانی است که خداوند فرمود: ﴿فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الحَج وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُم تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ﴾ و امّا این حکم درباره ی کسی است که مقیم و اهل مکه نباشد و اما درباره ی کسانی که چهل و هشت مایل (تقریباً هفتاد و هفت کیلومتر) در اطراف مکه زندگی می کنند، بر ایشان حج تمتع واجب نیست و تنها حج عمره مفرده بنابراین کلام الهى: ﴿ذلِكَ لَنْ لَيَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي المَسْجِدِ الحرام﴾ بر عهده ی ایشان است.

7-4- امام صادق علیه السلام- معاویه بن عمار گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرماید: «محصور» غیر از «مصدود» است کسی که بر اثر مریضی از رفتن به حج منع شده است را محصور گویند و کسی که بدون آن که مریض ،باشد مشرکان برای او ممنوعیت ایجاد کردهاند را مصدود می گویند؛ همان طور که رسول خدا صلی الله علیه و آله و یارانش را از رفتن به حج منع کردند. نزدیکی با زنان بر آن که مصدود شده حلال و بر آن که محصور شده حرام می.باشد گفت: از ایشان سؤال کردم: [حکم] مرد محصوری که قربانی فرستد چیست؟ فرمود: با یارانش در وعده گاهی ملاقات کند. منظور این است که در این ملاقات با آن ها درباره ی زمان و نحوه ی قربانی کردن در مکه و از طرف او قرار بگذارد پس اگر در حج واجب بود قربانی را روز عید قربان ذبح کند و زمانی که روز عید قربان ،رسید باید قسمتی از موی خود را تقصیر کند. تراشیدن سر بر او واجب نیست تا آن که مناسک به پایان رسد و اگر در حج عمره بود، پس باید به اندازه ای که یارانش به مکه وارد شوند و تا ساعتی که با آن ها درباره ی قربانی قرار گذاشته، منتظر بماند. پس چون به آن زمان رسید تقصیر کرده و از احرام خارج شود و اگر در راه بعد از آن که به قصد حج از شهر خود خارج شد دچار مریضی شد و خواست که بازگردد پس به نزد خانواده اش برگشته و قربانی کند یا آن که در همانجا اقامت کند تا بهبودی یابد. چنان چه در حج عمره بود عمره پس از بهبودی بر او واجب می شود و اگر در حج تمتع بود پس در صورت بازگشت یا اقامت حج تمتع از او فوت می شود. پس حج سال بعد بر او واجب می گردد حسین بن علی به قصد عمره خارج شد و در بین راه مریض شد. این خبر به علیا که در مدینه حضور داشتند رسید پس در پی او خارج شده و حسين علیه السلام را در «سقیا» بیمار یافت و به او فرمود ای فرزندم بیماریت چیست؟ حضرت پاسخ داد: «سرم درد می کند. پس علی الشتری خواسته و آن را ذبح فرمود و سر حسین علیه السلام را تراشید و او را به مدینه بازگرداند. پس

ص: 39

رَأسَهُ وَ رَدَّهُ إِلَى الْمَدِينَة فَلَمَّا بَرَا مِنْ وَجَعِهِ اعْتَمَرَ قُلْتُ: أَ رَأَيْتَ حِينَ بَراً مِنْ وَجَعِهِ قَبْلَ أَنْ يَخْرُجَ إِلَى الْعُمْرَةَ حَلَّتْ لَهُ النِّسَاءِ؟ قَالَ: لَا تَحِلُّ لَهُ النِّسَاءُ حَتَّى يَطُوفَ بِالْبَيْتِ وَ بِالصَّفَا وَالْمَرْوَةِ. قُلْتُ: فَمَا بَالُ رَسُولِ اللَّهِ حِينَ رَجَعَ مِنْ الْحُدَيْنِيَةِ حَلَّتْ لَهُ النِّسَاءُ وَلَمْ يَطْفْ بِالْبَيْتِ قَالَ: لَيْسَا سَوَاءٌ كَانَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله مَصْدُوداً وَ الْحُسَيْنُ علیه السلام مَحْصُوراً﴾. (1)

8-4- الأئمة علیهم السلام- ﴿فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ أَى إِنْ مَنَعَكُمْ خَوْفُ أَوْ عَدُوٌّ أَوْ مَرَضٌ فَامْتَنَعْتُمْ لِذَلِكَ﴾. (2)

9-4- الصّادق علیه السلام- ﴿يَكُنْ كَبْشَا سَمِيناً فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَعِجْنَا مِنَ الْبَقَرِ وَالْكَبْشُ أَفْضَلُ فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَهُوَ جَذَعْ مِنَ الصَّان وَإِلَّا مَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْى﴾. (3)

10-4- الصّادق علیه السلام- ﴿فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ قَالَ شَاءُ﴾. (4)

11-4- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿وَ الْهَدَى يَكُونُ مِنْ ثَلَاثَةِ أَنْوَاعِ جَزُورُ أَوْ بَقَرَةُ أَوْ شَاهُ وَأَيْسَرُهَا شاةُ﴾. (5)

12-4- الباقر علیه السلام- ﴿هَدَى مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ لَا يَجِبُ حَتَّى يُعَلِّقَ عَلَيْهِ يَعْنِي إِذَا قَلَّدَهُ فَقَدْ وَجَبَ وَ قَالَ: وَ مَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ شَاةٌ﴾. (6)

13-4- الصّادق علیه السلام- ﴿فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ أَنْ يَذْبَحُ ذِبْحاً﴾. (7)

14-4- الصّادق علیه السلام- ﴿يُجْزِيهِ شَاةُ وَ الْبَدَنَةُ وَ الْبَقَرَةُ أَفْضَلُ﴾. (8)

15-4- الصّادق علیه السلام- ﴿فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الهَدْيِ إِمَّا جَزُورُ وَ إِمَّا بَقَرَةً وَ إِمَّا شَاةٌ﴾. (9)

زمانی که بیماریش بهبودی یافت عمره به جای آورد گفتم به نظر شما آیا هنگامی که بیماری حضرت برطرف شد و پیش از آن که برای عمره خارج شود، زنان بر ایشان حلال می شوند؟ امام فرمود: تا زمانی که طواف کعبه و سعی صفا و مروه نکند زنان بر او حلال نمی شوند. گفتم: پس چرا رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که از حدیبیه طواف نکرده بازگشتند، زنان بر ایشان حلال بودند؟ فرمود این دو یکی نیستند رسول خدا صلی الله علیه و آله مصدود و حسین علیه السلام محصور بود.

8-4- ائمه علیهم السلام فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ یعنی اگر ترس یا دشمن یا بیماری مانع شما شود و به سبب آن شما از رفتن به حج دچار ممنوعیت شوید.

9-4- امام صادق علیه السلام- ،قربانی باید قوچ فربه باشد و اگر [حاجی قوچ فربه ای نیافت، باید گوساله ای را قربانی کند؛ ولی قوچ بهتر است و اگر توانایی قربانی کردن گوساله را نیز نداشت باید یک بره قربانی کند و اگر توانایی هیچ کدام از آن ها را نداشت آن چه در توان اوست، قربانی کند.

10-4- امام صادق علیه السلام- فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ اهدي فرمود: منظور، یک گوسفند است.

11-4- امام علی علیه السلام- قربانی می تواند از سه چیز باشد شتر یا گاو یا گوسفند؛ و از همه آسان تر گوسفند می باشد.

12-4- امام باقر علیه السلام- قربانی عبارت است از شتر گاو و گوسفند؛ و تنها در صورتی که بندی را به آن قربانی گره بزند؛ یعنی قلاده ای به گردن آن بیندازد [و معیّن سازد]، قربانی کردن آن واجب می شود... منظور از قربانیی که راحت تر است گوسفند می باشد.

13-4- امام صادق علیه السلام- فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الهَدْيِ یعنی یک قربانی ذبح می کند.

14-4- امام صادق علیه السلام- قربانی کردن گوسفند یا شتر برای شخص (محصور کفایت می کند و قربانی کردن گاو بهتر است.

15-4- امام صادق علیه السلام- باید از میان یک شتر یا یک گاو یا یک گوسفند هر کدام که توانایی آن را داری قربانی کنی.

1-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَمَّارِ السَّبَاطِيُّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُل خَلَقَ قَبْلَ أَنْ يَذْبَحَ قَالَ يَذْبَحُ وَيُعِيدُ الْمُوسَى لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ وَلَا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الهَدْيُ مَحِلَّهُ﴾. (1)

2-5- الرّضا علیه السلام- ﴿:فَإِنْ قَالَ: فَلِمَ أَمِرُوا بِحِجَّةَ وَاحِدَة لَا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ؟ قِيلَ: لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَضَعَ الْفَرَائِضَ عَلَى أَدْنَى الْقَوْمِ قُوَّةَ كَمَا قَالَ عَزَّوَجَلَّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ يَعْنِي شَاةَ لِيَسَعَ لَهُ الْقَوِيُّ وَ الضَّعِيفُ وَ كَذَلِكَ سَائِرُ الْفَرَائِضِ إِنَّمَا وُضِعَتْ عَلَى أَدْنَى الْقَوْمِ قُوَّةَ وَ كَانَ مِنْ تِلْكَ الْفَرَائِضِ الْحَيُّ الْمَفْرُوضُ وَاحِداً ثُمَّ رَغَبَ بَعْدُ أَهْلَ الْقُوَّةَ بِقَدْر طَاقَتِهِمْ فَإِنْ قَالَ: فَلِمَ أُمِرُوا بِالتَّمَتَّعِ إِلَى الْحَجِّ قِيلَ: ذَلِكَ تَخْفِيفُ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةُ لِأَنْ يَسْلَمَ النَّاسُ مِنْ إِحْرَامِهِمْ وَ لَا يَطُولَ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ فَيَدْخُلَ عَلَيْهِمُ الْفَسَادُ وَ أَنْ يَكُونَ الْحَجِّ وَالْعُمْرَةُ وَاجبَيْنِ جَمِيعاً فَلَا تُعَطَّلَ الْعُمْرَةُ وَلَا تَبْطَلَ وَ لَا يَكُونَ الْحَجُّ مُفْرَداً مِنَ الْعُمْرَةَ وَيَكُونَ بَيْنَهُمَا فَضَلُ وَ تَمْيِيرُ وَ قَالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِي الْحَجِّ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ لَوْ لَا أَنَّهُ كَانَ سَاقَ الْهَدْيَ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ أَنْ يَحِلَّ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ يَحِلَّهُ لَفَعَلَ كَمَا أَمَرَ النَّاسَ وَ لِذَلِكَ قَالَ لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِى مَا اسْتَدْبَرْتُ لَفَعَلْتُ كَمَا أَمَرْتُكُمْ وَلَكِنِّي سُقْتُ الْهَدْيَ وَلَيْسَ لِسَائِقِ الْهَدَى أَنْ يَحِلَّ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ يَحِلَّهُ فَقَامَ إِلَيْهِ رَجُلُ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ نَخْرُجُ حُجَّاجاً وَ رُءُوسُنَا تَقْطُرُ مِنْ مَاءِ الْجَنَابَةِ. فَقَالَ إِنَّكَ لَنْ تُؤْمِنَ بِهَذَا أبداً﴾. (2)

3-5- الرّضا علیه السلام- ﴿انَّ اللَّهَ فَرَضَ الْفَرَائِضَ عَلَى أَضْعَفِ الْقَوْمِ قُوَّةَ لِيَسْتَوِى فِيهَا الضَّعِيفُ وَ الْقَوِيُّ كَمَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ قَالَ فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ فَاسْتَوَى الضَّعِيفُ الَّذِي لَا يَقْدِرُ عَلَى أَكْثَرَ مِنْ شَاءَ وَالْقَوِيُّ الَّذِي يَقْدِرُ عَلَى أَكْثَرَ مِنْ شَاءَ إِلَى أَكْثَرِ الْقُدْرَةِ فِي الْفَرَائِضِ وَذَلِكَ لِأَنْ لَا تَخْتَلِفَ الْفَرَائِضِ وَ لَا تُقَامَ عَلَى حَدَّ وَ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى الضَّعِيفَ مَا فَرَضَ عَلَى الْقَويٌّ وَ لَا يُفْرَقُ عِنْدَ ذَلِكَ بَيْنَ الْقَويٌّ وَ الضَّعِيفَ فَلَمَّا أَنْ لَمْ يَجُزُ أَنْ يُفْرَضَ عَلَى الصَّعِيفِ الْمَعْلُول فَرْضُ الْقَوِی الَّذِي هُوَ غَيْرُ مَعْلُولٍ وَ لَمْ يَجْزُ أَنْ يُفْرَضَ عَلَى الْقَ-وى غَيْرُ فَرْض الضَّعِيفَ فَيَكُونُ الْفَرْضُ مَحْمُونَا ثَبَتَ الْفَرْضُ عِنْدَ ذَلِكَ عَلَى أَضْعَفِ الْقَوْمِ لِيَسْتَوَى

ص: 42

1-5- امام صادق علیه السلام- از عمّار ساباطی نقل شده است از امام صادق علیه السلام درباره ی فردی که پیش از قربانی کردن موهایش را تراشید سؤال کردم؟ فرمود ذبح کند و سرش را دوباره تیغ بزند؛ چراکه خداوند متعال فرمود: ﴿وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ محِلَّهُ﴾.

2-5- امام رضا علیه السلام- اگر پرسیده شود چرا مردم مأمور شدند که یک مرتبه حج، به جا آورند و به بیشتر از آن مأمور نشدند باید در جواب گفته شود برای آن که خدا واجبات را به ملاحظه ی حال ضعیف ترین مردم از نظر قوت جسمی و مالی قرار داد چنان که فرمود: فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ اهدي یعنی گوسفند، قربانی حج گزار باشد که در آن روز قربانی کند پس قرار دادن گوسفند برای آن است که ضعیف و قوی توان آن را داشته باشند و همچنین در سایر واجبات ملاحظه ی ضعیف ترین مردم در قوّت شده است و از جمله ی فرائض، حج است که یک مرتبه واجب شده است و بیشتر از آن برای کسانی که قوت دارند به قدر طاقت ،ایشان ترغیب و تحریض شده است که بیشتر حج کنند اگر پرسیده شود چرا مردم مأمور شدند برای حج تمتع، حج عمره را انجام داده و به تمتع تبدیلش کنند... باید در جواب گفته شود: «برای آن که در این فاصله میان دو احرام تخفیف و رحمتی از جانب پروردگار برای مردم می باشد و از آن جهت است که این احرام بر ایشان طول نکشد تا آفت و فسادی مثل به گناه افتادن بر ایشان داخل شود و دلیل دیگر آن است که حج و عمره هر دو واجباند پس عمره تعطیل و باطل نشود و به این خاطر بین عمره فرمود: «عمره تا روز قیامت همراه حج تمتع است». و اگر پیغمبر قربانی و تمتع فاصله نهاد و پیغمبر نیاورده بود و بر او واجب نبود که تا قربانی را به قربانگاه نرسانده و قربانی نکرده از احرام خارج نشود حتماً همان طور که به مردم امر کرده بود از احرام خارج می شد و به همین جهت که به مردم فرمود: «اگر مانند شما به حج می آمدم قطعاً خلاف اعمال شما عمل نمی کردم و مانند شما حج می کردم ولی حکم من مثل حکم شما نیست زیرا من پیش از آمدن به حج قربانی خود را به سوی قربانگاه فرستاده ام و بر کسی که قربانی اش را به قربانگاه فرستاده جایز نیست که تا قبل از رسیدن قربانی به قربانگاه از احرام خارج شود در این هنگام فردی برخاست و گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ما در حالت حج هستیم و آب غسل جنابت که به خاطر آمیزش جنسی به ما واجب شده از سر ما می چکد پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «تو هیچ گاه به این کلام من و دین خدا ایمان نیاوردی».

3-5- امام رضا علیه السلام- خداوند بر اساس توانایی مردم ناتوان واجبات را واجب نمود تا قدرتمندان و ضعیفان در آن برابر باشند. خداوند تبارک و تعالی فرمود: ﴿فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الهَدْي﴾، فراهم کنید و فرمود: بنابر توان خود تقوی الهی پیشه کنید. (تغابن /16) پس ضعیفی که بیشتر از ذبح گوسفند در توان ندارد، با کسی که با توجه به توانمندیش قادر به ذبح بیشتر از گوسفند است برابر می باشد و این برای آن است که واجبات متفاوت نشود و اقامه حد نشود و خداوند تبارک و تعالی بر ضعیف همان چیزی را واجب کرد که بر توانمند واجب نمود و از این جهت بین ناتوان و توانمند تفاوتی وجود ندارد پس هنگامی که جایز ندانست بر ضعیف مشکل دار چیزی را واجب کند که بر قوی بی مشکل واجب نموده و جایز ندانست که بر قوی چیزی غیر از آن چه به ضعیف واجب شده را واجب ،نماید در این صورت واجبات وابسته به نوع افراد می شد بنابراین خداوند واجب را بر اساس قدرت ناتوان ترین مردم [یکسان] واجب گرداند تا این که در

ص: 43

فِيهَا الْقَوِيُّ وَ الضَّعِيفُ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ لِلضَّعِيفَ لِعِلَّتِهِ فِى نَفْسِهِ وَ رَحْمَةً مِنْهُ لِلْقَوِى لِعِلَّة الضَّعِيف وَ يُسْتَتَمَّ الْفَرْضُ الْمَعْرُوفُ الْمُسْتَقِيمُ عِنْدَ الْقَوِيِّ وَالضَّعِيف﴾. (1)

4-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَمَّارِ السَّابَاطِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ الله علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ بِرَأْسِهِ قُرُوحُ لَا يَقْدِرُ عَلَى الْحَلْقِ قَالَ إِنْ كَانَ قَدْ حَجَّ قَبْلَهَا فَلْيَجُزَّ شَعْرَهُ وَ إِنْ كَانَ لَمْ يَحْجَ فَلَا بُدَّ لَهُ مِنَ الْحَلْق وَ عَنْ رَجُلٍ حَلَقَ قَبْلَ أَنْ يَذْبَحَ قَالَ يَذْبَحُ وَ يُعِيدُ الْمُوسَى لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ وَلَا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ يَبْلُغَ الهَدْيُ مَحِلَّهُ﴾. (2)

5-5- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مِنْ سَعْيِهِ بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ علیه السلام عِنْدَ الله فَرَاغِهِ مِنَ السَّعْيِ وَ هُوَ عَلَى الْمَرْوَةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكَ أَنْ تَأْمُرَ النَّاسَ أَنْ يُحِلُّوا إِنَّا مَنْ سَاقَ الْهَدْيَ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَى النَّاس بوَجْهِهِ فَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ هَذَا جَبْرَئِيلُ وَ أَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى خَلْفِهِ يَأْمُرُنِي عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ أَمْرَ النَّاسَ أَنْ يَحِلُّوا إِلَّا مَنْ سَاقَ الْهَدْيَ فَأَمَرَهُمْ بِمَا أَمَرَ اللَّهُ بهِ فَقَامَ إِلَيْهِ رَجُلُ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ نَخْرُجُ إِلَى مِنَى وَ رُءُوسُنَا تَقْطُرُ مِنَ النِّسَاءِ وَقَالَ آخَرُونَ يَأْمُرُنَا بِشَيْءٍ وَيَصْنَعُ هُوَ غَيْرَهُ فَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِى مَا اسْتَدْبَرْتُ صَنَعْتُ كَمَا صَنَعَ النَّاسُ وَ لَكِنِّي سُقْتُ الْهَدَى فَلَا يَحِلَّ مَنْ سَاقَ الْهَدْيَ حَتَّى يَبْلُغَ الهَدْيُ يَحِلَّهُ فَقَصَّرَ النَّاسُ وَ أَحَلُوا وَجَعَلُوهَا عُمْرَةَ فَقَامَ إِلَيْهِ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِكِ بْنِ جُعْشُمِ الْمُدْلِجِيُّ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا الَّذِي أَمَرْتَنَا بِهِ لِعَامِنَا هَذَا أَمْ لِلْأَبَدِ فَقَالَ بَلْ لِلْأَبَدِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة وَ شَبَكَ بَيْنَ أَصَابِعِهِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ فِي ذَلِكَ قُرْآناً فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَة إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الهَدْيِ﴾. (3)

6-5- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ سَاقَ الْهَدَى وَ قَرَنَ بَيْنَ الْعُمْرَةِ وَالْحَجِّ لَمْ يَحْلِلْ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَلَا تَحلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ﴾. (4)

7-5- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ حِينَ حَجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ خَرَجَ فِي أَرْبَعِ بَقِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ حَتَّى أَتَى الشَّجَرَةَ فَصَلَّى بِهَا ثُمَّ قَادَ رَاحِلَتَهُ حَتَّى أَتَى الْبَيْدَا فَأَحْرَمَ مِنْهَا وَأَهَلَّ بِالْحَجِّ وَسَاقَ مِائَةَ بَدَنَةٍ وَأَحْرَمَ النَّاسُ كُلُّهُمْ بِالْحَجِّ لَا يَنْوُونَ عُمْرَةَ وَ لَا يَدْرُونَ مَا الْمُتْعَةُ حَتَّى إِذَا قَدِمَ رَسُولُ

ص: 44

انجام آن بین قوی و ضعیف تفاوتی نباشد این یکسانی از آن رو انجام شد تا به خاطر ضعف افراد ضعیف، رحمتی به خود ضعیفان و به خاطر ضعف افراد ،ضعیف رحمتی بر افراد قوی باشد و به این ترتیب واجبات برای قوی و ضعیف شناخته شده و یکسان شد.

4-5- امام صادق علیه السلام- عمّار ساباطی از امام صادق علیه السلام- نقل کرده است دربارهی مردی که در سرش زخمهایی وجود داشت و نمی توانست موهایش را بتراشد از ایشان سؤال کردم فرمود: «چنان چه پیش از آن حج کرده پس موهایش را فقط کوتاه کند ولی اگر حج نکرده باشد چاره ای جز تراشیدن سرندارد». و درباره ی فردی که پیش از قربانی ،کردن حلق می کند سؤال کردم که فرمود قربانی بکند و سرش را دوباره تیغ بزند چرا که خداوند متعال فرمود: ﴿وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ﴾.

5-5- امام صادق علیه السلام- هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله سعی بین صفا و مروه را به پایان رسانید و بر روی مروه ،بود جبرئیل ا به نزد او آمد و گفت «خداوند به تو امر می فرماید که به مردم- به جز آن هایی که قربانی فرستاده اند دستور دهی تا از احرام خارج شوند پیامبر صلی الله علیه و آله رو به مردم کرد و با دست خود به پشت سرش اشاره کرد و فرمود ای مردم این جبرئیل است و به من از ناحیه ی خدا امر کرده که بگویم هرکس که قربانی فرستاده از احرام خارج «شود و مردم را به این کار امر کرد. در آن هنگام مردی به سوی حضرت رفت و عرض کرد ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آیا به سمت منی حرکت کنیم؛ در حالی که بعضی از ما به خاطر آمیزش با زنان غسل جنابت کردهاند و آب از سرشان می چکد دیگران نیز گفتند: محمد از ما می خواهد کاری انجام دهیم که خود نمی کند؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر در ابتدا می دانستم که با آوردن قربانی نمی توانم از احرام خارج شوم قربانی به همراه خود نمی آوردم و مانند سایر مردم از احرام خارج می شدم ولی من قربانی به همراه خود آوردم و کسی که قربانی به همراه دارد تا زمانی که قربانی به محل خود برسد نباید از احرام خارج شود پس مردم موی خود را کوتاه نمودند و از احرام خارج شده و آن اعمال را عمره قرار دادند در این هنگام سراقة بن مالک بن جعشم مدلجی به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رفت و عرض کرد ای رسول خدا صلی الله علیه و آله این که به ما امر فرمودی تا از احرام خارج شویم تنها برای امسال بود یا برای همیشه می باشد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ داد: خیر، بلکه برای همیشه و تا روز قیامت به همین منوال می باشد». در این هنگام پیامبر صلی الله علیه و آله انگشتانش را درهم فرو برد و خداوند آيه ى: ﴿فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ﴾ را در اين باره، نازل کرده است.

6-5- امام صادق علیه السلام- کسی که برای خداوند قربانی بفرستد و عمره و تمتع را به هم بپیوندد، [حکمش این است که قبل از رسیدن قربانی به قربانگاه از احرام خارج نشود؛ طبق كلام الهى: ﴿وَلا تَحْلِقُوا رُؤْسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهُدْيُ حَلَّهُ.

7-5- امام صادق علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله به قصد انجام حج تمتع در بیست و ششم ذی القعده از مدینه حرکت کرده و کنار مسجد شجره رفت و آن جا نماز گزارد سپس سوار بر شتر خود شده به «بیداء» رفته و از آن جا محرم شد و در حالی که صد قربانی را پیشاپیش خود می راند حج خود را آغاز نمود و مردم همگی در حالی محرم شدند که نه نیت عمره داشتند و نه می دانستند تمتع چیست. تا این که رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد مکه شد و طواف کرد مردم نیز به همراه ایشان طواف خانه خدا را به جای آوردند سپس پیامبر صلی الله علیه و آله، نزد مقام

ص: 45

اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَكَّةَ طَافَ بِالْبَيْتِ وَ طَافَ النَّاسُ مَعَهُ ثُمَّ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ عِنْدَ الْمَقَامِ وَاسْتَلَمَ الْحَجَرَ ثُمَّ قَالَ: أَبْدَأَ بِمَا بَدَأَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ فَأَتَى الصَّفَا فَبَدَأَ بِهَا ثُمَّ طَافَ بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ سَبْعاً فَلَمَّا قَضَى طَوَافَهُ عِنْدَ الْمَرْوَةِ قَامَ خَطِيبًا فَأَمَرَهُمْ أَنْ يُحِلُّوا وَ يَجْعَلُوهَا عُمْرَةٌ وَ هُوَ شَيْءٌ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بهِ فَأَحَلَّ النَّاسُ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَوْ كُنْتُ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرى مَا اسْتَدْبَرْتُ لَفَعَلْتُ كَمَا أَمَرْتُكُمْ وَ لَمْ يَكُنْ يَسْتَطِيعُ أَنْ يُحِلَّ مِنْ أَجْلِ الْهَدْى الَّذِي كَانَ مَعَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ وَلا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ يَحِلَّهُ فَقَالَ سُرَاقَةُ بْنَ مَالِكِ بْنِ جُعْشُمِ الْكِنَانِيُّ: يَا رَسُولَ اللَّهِ! عَلَّمْنَا كَأَنَّا خُلِقْنَا الْيَوْمَ أَ رَأَيْتَ هَذَا الَّذِي أَمَرْتَنَا بِهِ لِعَامِنَا هَذَا أَوْ لِكُلِّ عَامٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا بَلْ لِلْأَبَدِ الْأَبَدِ وَ إِنَّ رَجُلًا قَامَ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ نَخْرُجُ حُجَّاجاً وَ رُءُوسُنًا تَقْطُرُ فَقَالَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله: إِنَّكَ لَنْ تُؤْمِنَ بِهَذَا أَبَداً﴾. (1)

الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿رَوَى مُعَاوِيَةُ بْنُ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ أَسْمَاءَ بِنْتَ عُمَيْسٍ نَفِسَتْ بمحمد بن أبي بَكْرِ بِالْبَيْدَاءِ لِأَرْبَعِ بَقِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ فَأَمَرَهَا رَسُولُ اللَّهِ فَاغْتَسَلَتْ وَاحْتَشَتَ وَأَحْرَمَتْ وَ لَبَّتْ مَعَ النَّبِيِّ وَأَصْحَابِهِ فَلَمَّا قَدِمُوا مَكَّةَ لَمْ تَطْهُرْ حَتَّى نَفَرُوا مِنْ مِنِّي وَ قَدْ شَهِدَتِ الْمَوَاقِفَ كُلَّهَا بِعَرَفَاتِ وَ جَمْعَ وَ رَمَتِ الْجِمَارَ وَلَكِنْ لَمْ تَطْفْ بِالْبَيْتِ وَلَمْ تَسْعَ بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ فَلَمَّا نَفَرُوا مِنْ مِنِّى أَمَرَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَاغْتَسَلَتْ وَ طَافَتْ بِالْبَيْتِ وَ بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ وَ كَانَ جُلُوسُهَا لِأَرْبَعِ بَقِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ وَ عَشَرَةَ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ وَ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ التَّشْرِيقِ قَالَ وَ أَفْضَلُ الْبُدْنِ ذَوَاتُ الْأَرْحَامِ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ جَمِيعاً وَ يُجْزِي مِنَ الذُكُورَة مِنَ الْبَقَرَ وَالْبُدْنِ وَ أَفْضَلُ الصَّحَايَا مِنَ الْإِبل الْفُحُولَةُ وَ مَتَى أَصَابَ الْهَدْيَ بَعْدَ إِحْرَامِهِ مَرَضٌ أَوْ فَقْ عَيْنٍ أَوْ غَيْرُهُ أَجْزَا صَاحِبَهُ أَنْ يُضَحَى بِهِ مَتَى سَاقَهُ صَحِيحاً وَ كَذَلِكَ مَنْ مَاتَتِ الْأَضْحِيَّةُ كَذَا بَعْدَ شِرَائِهَا فَقَدْ أَجْزَاتُ عَنْهُ وَ يَجُوزُ فِى الْأَصَاحِيِّ الْجَدَعُ مِنَ الضَّانِ وَلَا يَجُوزُ جَدَعُ الْمَعْرُ وَإِنْ سُرقَتْ أَضْحِيَّةُ رَجُل أَجْزَاتُهُ وَ إِن اشْتَرَى بَدَلَهَا كَانَ أَفْضَلَ وَ الْأَضْحِيَّةُ تَجُورُ فِي الْأَمْصَارِ عَنْ أَهْلِ بَيْتِ وَاحِدٍ إِذَا لَمْ يَكُنْ يَجِدُوا غَيْرَهَا وَ الْبَقَرَةُ تُجْزِى عَنْ خَمْسَةِ إِذَا كَانُوا أَهْلَ خِوَانِ وَاحِدٍ يُنَتَفَعُ بِجِلْدِ الْأَضَحِيَّة وَيُشْتَرَى بِهِ الْمَتَاعُ وَإِنْ تُصَدِّقَ بِهِ فَهُوَ أَفْضَلَّ وَ يُدْبَعُ فَيُجْعَلُ مِنْهُ جَرَابُ وَ مُصَلًّى وَ لَا تَأْكُلِ الصَّيْدَ وَ أَنْتَ حَرَامٌ وَ إِنْ كَانَ أَصَابَهُ مُحِلُّ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَيْسَ عَلَيْكَ فِدَاءُ

ص: 46

ابراهیم دو رکعت نماز گزارد و حجر الاسود را لمس نمود سپس فرمود: با آن چه خداوند به آن آغاز نموده آغاز کنید آن گاه به صفا رفت و با آن آغاز نمود و بین صفا و مروه هفت بار سعی کرد و چون سعی ایشان در مروه پایان پذیرفت شروع به سخنرانی کرده و به مردم امر فرمود که از احرام خارج شوند و آن اعمال را عمره قرار دهند و این دستور دستوری از جانب خداوند عزوجل بود که به پیامبر صلی الله علیه و آله ابلاغ شد. مردم از احرام خارج شدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر [پیش از نزول آیه می دانستم که با به همراه داشتن قربانی نمی توانم از احرام خارج شوم قربانی به همراه خود نمی آوردم و همان کاری را انجام می دادم که شما را به آن امر کردم و پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر قربانی ای که به همراه داشت نمی توانست از احرام خارج شود زیرا خداوند می فرماید: وَلا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الهَدْيُ يَحِلَّهُ سراقه ابن مالک جعشم کنانی گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله طوری مسائل را به ما بیاموز که انگار تازه امروز به دنیا آمده ایم و هیچ چیز نمی دانیم آیا این حکمی که امروز کردی فقط برای حج امسال بود یا برای هر سال است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود نه این حکم برای همیشه است. فرد دیگری برخواست و گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ما به عنوان حاجی خارج می شویم؛ در حالی که بر اثر آمیزش با زنان و وجوب غسل [جنابت] آب غسل از سر ما می چکد پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود تو هیچگاه به من و [آیات خدا] ایمان نمی آوری.

8-5- پیامبر صلی الله علیه و آله- معاویه بن عمار از امام صادق علیه السلام نقل کرده است چهار روز مانده به پایان ذی القعده در حجة الوداع اسماء دختر عمیس در «بیداء» محمد ابن ابی بکر را به دنیا آورد پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به او امر فرمود که خود را شستشو دهد و لباس بپوشد و احرام بندد و همراه پیامبر صلی الله علیه و آله و یارانش لبیک بگوید. پس زمانی که به مکه رسیدند طهارت نکند تا این که از منی کوچ کنند و به مکه روند و در تمام مواقف مثل موقف عرفات و جُمَع حضور پیدا کند و رمی جمرات انجام دهد و لكن طواف خانه خدا و سعی صفا و مروه را به جای نیاورد. پس زمانی که از منی کوچ کردند و به مکه رسیدند پیامبر صلی الله علیه و آله به او امر فرمود و او خود را شستشو داد و به طواف کعبه و سعی صفا و مروه پرداخت و او چهار روز آخر ذی القعده و ده روز ذى الحجه سه روز پس از عید قربان را اقامت گزید امام فرمود برترین حیوانات برای قربانی کردن شتر و گاو ماده است؛ گرچه شتر و گاو مذکر نیز جایز است [البته] بهترین قربانی شتر تنومند مذکر است و اگر قربانی پس از محرم شدن شخص مریض شد و یا چشمش چرک کرد و سفید شد یا این که به چیزی غیر از این ها مبتلا شد برای صاحبش همین که او را سالم به قربانگاه فرستاده کفایت می کند و در مورد کسی که پس از معامله و خرید حیوان قربانیاش می میرد نیز همین مطلب صدق کرده و او را کفایت می.کند گوسفند هشت نه ماهه برای قربانی کردن مناسب است ولی بز هشت نه ماهه مناسب نیست و اگر قربانی شخصی دزدیده شد هر چند که از او پذیرفته می شود اما اگر قربانی دیگری به جای او بخرد، بهتر است و اگر اهل یک خانه حیوان کم شیری را در صورتی که به غیر آن حیوان دسترسی نداشتند، قربانی کنند اشکالی ندارد و ذبح یک گاو برای پنج نفر که اهل یک سفره باشند کفایت می کند و استفاده از پوست قربانی ای که منفعت به دست دهد و به وسیله ی ،آن کالا خریده شود اشکالی ندارد. گرچه اگر آن را صدقه دهند بهتر است و می توانند آن گاو را پس از ذبح دبّاغی کنند و از پوست آن کیسه و جانماز بسازند و صید را هرچند کسی که محرم نیست صید کرده در حالی که خود محرم هستید، نخورید

ص: 47

لِشَيْءٍ أَتَيْتَهُ وَ أَنْتَ جَاهِلُ وَ أَنْتَ مُحْرِمُ فِي حَجَّتِكَ إِلَّا الصَّيْدَ فَإِنَّ عَلَيْكَ فِيهِ الْفِدَاءَ بِجَهْل كَانَ أَوْ بِحَمْدِ وَ مَتَى أَصَبْتَهُ وَ أَنْتَ حَرَامِ فِي الْحَرَمِ فَالْفِدَا عَلَيْكَ مُضَاعَفُ وَ إِنْ أَصَبْتَهُ وَ أَنْتَ حَلَالُ الْحَرَمِ فَقِيمَةُ وَاحِدَةً وَ إِنْ أَصَبْتَهُ وَ أَنْتَ حَرَامٌ فِي الْحِلِّ فَعَلَيْكَ قِيمَةُ وَاحِدَةً وَ مَتَى اجْتَمَعَ قَوْمُ عَلَى صَيْدِ وَ هُمْ مُحْرِمُونَ فَعَلَى كُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ قِيمَتُهُ وَإِذَا اضْطُرَ الْمُحْرِمُ فَوَجَدَ صَيْداً أَوْ مَيْنَةً أَكَلَ مِنَ الصَّيْدِ لِأَنَّ فِدَاءَهُ فِي مَالِهِ قَائِمُ فَإِنَّمَا يَأْكُلُ مِنْ مَالِهِ وَ إِنْ أَكَلَ الْحَلَالُ مِنْ صَيْدِ أَصَابَهُ الْحَرَامُ لَمْ يَكُنْ بِهِ بَأْسُ لِأَنَّ الْفِدَاءَ عَلَى الْمُحْرِمِ وَيَطُوفُ الْمُفْرِدُ مَا شَاءَ بَعْدَ طَوَافِ الْفَرِيضَة و يُجَدِّدُ التَّلْبِيَةَ بَعْدَ الرَّكْعَتَيْنِ وَ الْقَارِنُ بِتِلْكَ الْمَنْزِلَة مَا خَلَا مِنَ الطَّوَافِ بِالتَّلْبِيَةِ وَ مَنْ أَهْدِيَ لَهُ حَمَامُ أَهْلِيُّ فِي الْحَرَمِ فَأَصَابَ مِنْهُ شَيْئًا فَلْيَتَصَدَّقَ بِثَمَنِهِ نَحْوَ مَا كَانَ يَسْوَى فِي الْقِيمَةِ وَ مَنْ قَرَنَ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ وَ سَاقَ الْهَدَى فَأَصَابَهُ حَصْرُ لَمْ يَكُنَّ عَلَيْهِ أَنْ يَبْعَثَ هَدْيَا مَعَ هَدِيهِ وَلَا يَحِلَّ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْئُ مَحِلَّهُ فَإِذَا بَلَغَ الْهَدْئُ مَحِلَّهُ أَحَلَّ وَ عَلَيْهِ إِذَا بَرَأَ الْحَج وَالْعُمْرَةُ﴾. (1)

9-5- الصّادق علیه السلام- ﴿خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم عَامَ الْحُدَيْنِيَةِ وَ مَعَهُ [مِنْ] أَصْحَابِهِ أَرْيَدُ مِنْ أَلْفِ رَجُل (يُرِيدُ الْعُمْرَةَ) فَلَمَّا صَارَ بذِي الْحُلَيْفَةِ أَحْرَمَ وَ أَحْرَمُوا وَ قَلَّدَ وَ قَلَّدُوا الْهَدْيَ وَأَشْعَرُوهُ وَ ذَلِكَ قَبْلَ فَتْحِ مَكَّةَ وَ بَلَغَ قُرَيْشًا فَجَمَعُوا لَهُ جُمُوعاً فَلَمَّا كَانَ قَرِيباً مِنْ عُسْفَانَ أَتَاهُ خَبَرُهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنَّا لَمْ نَأْتِ عُسْفَانَ لِقِتَالِ أَحَدٍ وَ إِنَّمَا جِئْنَا مُعْتَمِرِينَ فَإِنْ شَاءَتْ قُرَيْشُ هَادَنْتُهَا مُدَّةً وَ خَلَّت بَيْنِي وَبَيْنَ النَّاسِ فَإِنْ شَاءُ وَا أَنْ يَدْخَلُوا فِيمَا دَخَلَ فِيهِ النَّاسُ دَخَلُوا وَإِنْ أَبَوْا قَاتَلْتُهُمْ حَتَّى يَحْكُمَ اللَّهُ بَيْنَنَا وَ هُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ وَ مَشَتِ الرُّسُلُ بَيْنَهُ وَبَيْنَ قُرَيْشٍ فَوَادَعَهُمْ مُدَّةٌ عَلَى أَنْ يَنْصَرِفَ مِنْ عَامِهِ وَ يَعْتَمِرَ إِنْ شَاءَ مِنْ قَابل وَ قَالَتْ قُرَيْشٍ لَنْ تَرَى الْعَرَبُ أَنَّهُ دَخَلَ عَلَيْنَا قَسْراً فَأَجَابَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِلَى ذَلِكَ وَنَحَرَ الْبُدْنَ الَّتِي سَاقَهَا [مَكَانَهُ] وَقَصَّرَ وَ انْصَرَفَ وَ انْصَرَفَ الْمُسْلِمُونَ وَهَذَا حُكْمُ مَنْ صُدَّ عَنِ الْبَيْتِ مِنْ بَعْدِ أَنْ فَرَضَ الْحَجَّ أَوِ الْعُمْرَةَ أَوْ فَرَضَهُمَا جَمِيعًا يُقَصِّرُ وَ يَنْصَرِفُ وَ لَا يَحْلِقُ إِنْ كَانَ مَعَهُ هَدْهُ لِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ﴾. (2)

ص: 48

و بدان به خاطر چیزی که تو ناآگاهانه در حالت احرام مرتکب شدی فدیه بر تو واجب نمی شود مگر صید؛ که چنان چه از روی جهل و یا عمد این کار را انجام دهی باید فدیه بپردازی و زمانی که در حرم محرم هستی و صید می کنی پس باید دو برابر فدیه بپردازی و اگر در حرم محرم نباشی و یا این که در خارج از حرم محرم باشی پس پرداخت یک ،فدیه بر تو واجب می گردد اگر چنان چه، قومی در حالت ،احرام برای صید کردن اجتماع کنند پس بر هر کدام از آن ها پرداخت فدیه واجب می شود. و اگر محرم مضطر شد و صید یا حیوان مرده ای را پیدا کرد اشکال ندارد و می تواند از صید بخورد چراکه با پرداخت فدیه ی مشخص شده از مالش گویا از مال خود خورده است و اگر غیر محرم از شکاری که محرم، صید کرده است بخورد جایز است چراکه پرداخت فدیه به عهده ی محرم است و شخصی که حج مفرده به جای می آورد می تواند پس از طواف ،واجب هر طواف دیگری که خواست انجام دهد و ذکر تلبیه را پس از خواندن دو رکعت نماز دوباره بگوید و در آن جا هرچه از تلبیه در طواف کم گذاشته همراه کند و کسی که کبوتر اهلی را در حرم قربانی کند، باید بهایی هم قیمت او به عنوان صدقه بپردازد و کسی که حج و عمره را پشت سر هم انجام دهد و قربانی را فرستاده باشد اگر دچار محدودیتی در انجام اعمال حج شد فرستادن قربانی دیگری علاوه بر ،قربانیش بر او واجب نمی باشد و باید که از احرام خارج نشود تا این که قربانی به قربانگاه برسد و چون قربانی به قربانگاه رسید می تواند از احرام خارج شود و هرگاه بخواهد حج یا عمره کند این کار، بر او واجب می شود.

9-5- امام صادق علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله در سالی که صلح حدیبیه اتفاق افتاد با بیش از هزار نفر از یارانش به قصد حج عمره [از مدینه] خارج شدند و چون به سرزمین ذوالحلیفه رسیدند او و همراهانش محرم شده و بر گردن قربانی چیزی بستند تا مشخص شود که قربانی حرم است و این ماجرا قبل از فتح مکه اتفاق افتاد قریش مطلع شدند پس با یکدیگر اجتماع کردند و به راه افتادند؛ وقتی به نزدیکی عسفان رسیدند، خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید. حضرت فرمود: «ما برای جنگ با کسی به عسفان نیامدیم بلکه به قصد انجام عمره آمده ایم». اگر قریش بخواهد مدتی با ایشان مصالحه می کنم به شرط آن که مانعی بین من و مردم بوجود نیاورند و مرا آزاد بگذارند در این صورت می توانند آزادانه به هرجایی که باقی مردم آزادند و می روند بروند اما اگر قریش این آزادی را از ما بگیرند و ممانعت کنند با ایشان مقابله [و جنگ] می کنم تا خداوند که بهترین حکم کننده است بین ما حکم کند. بین او و قریش پیغام گزاران و رسولانی رفت و آمد کردند و پس از مدتی با ایشان مصالحه کردند و قرار شد آن سال بازگردند و سال دیگر اگر خواستند همانند قبل عمره به جای آورند قریش گفت: عرب ندیده است که کسی ما را به انجام کاری مجبور کند». پس رسول خدا صلی الله علیه و آله خواسته آنان را اجابت کرد و قربانی هایی شترهایی را که به قصد قربانی کردن آورده بود در همان جا ذبح کرده و تقصیر نمود و از آن جا به همراه مسلمانان بازگشتند و این حکم کسی است که انجام حج یا عمره و یا هر دو را بر خود واجب کرد اما از ورود به خانه ی کعبه بازداشته شده است چنین فردی [باید] تقصیر کرده و بازگردد و اگر با خود قربانی آورده باشد تراشیدن سر بر او واجب نیست زیرا خداوند فرمود: ﴿ وَ لا تَحلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ﴾.

ص: 49

10-5- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿الشَّيْخُ الْمُفِيدُ فِي الْإِرْشَادِ: لَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ التَّوَجُهَ إِلَى الْحَجِّ وَأَدَاءَ مَا فَرَضَ اللَّهُ تَعَالَى فِيهِ أَذَّنَ فِي النَّاسِ بِهِ وَ بَلَغَتْ دَعْوَتُهُ إِلَى أَقَاصِي بِلَادِ الْإِسْلَامِ فَتَجَهَّزَ النَّاسُ لِلخُرُوج مَعَهُ وَ حَضَرَ الْمَدِينَةَ وَ مِنْ نَوَاحِيهَا وَ مِنْ حَوْلِهَا وَيَقْرُبُ مِنْهَا خَلْقَ كَثِيرُ وَ تَهَيَّنُوا لِلْخُرُوجِ مَعَهُ فَخَرَجَ الله بهِمْ لِخَمْسِ بَقِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ وَكَاتَب أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ الةِ بِالتَّوَجُهِ إِلَى الْحَجِّ مِنَ الْيَمَنِ وَ لَمْ يَذْكُرْ لَهُ نَوْعَ الْحَجِّ الَّذِي قَدْ عَزَمَ عَلَيْهِ وَ خَرَجَ قَارِنَا لِلْحَجِّ بِسَيَاقِ الْهَدَى وَ أَحْرَمَ مِنْ ذِي الْحُلَيْفَةِ وَأَحْرَمَ النَّاسُ مَعَهُ إِلَى أَنْ قَالَ وَ كَانَ قَدْ خَرَجَ مَعَ النَّبِيِّ كَثِيرٌ مِنَ الْمُسْلِمِينَ بِغَيْرِ سِيَاقِ هَدَى فَأَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى وَأَتِمُوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ : دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِي الْحَجِّ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ شَبَكَ إِحْدَى أَصَابِعِ يَدَيْهِ عَلَى الْأَخْرَى ثُمَّ قَالَ : ﴿لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِى مَا اسْتَدَبَرْتُهُ مَا سُقْتَ الْهَدَى ثُمَّ أَمَرَ مُنَادِيَهُ أَنْ يُنَادِيَ مَنْ لَمْ يَسُقُ مِنْكُمْ هَدْيَا فَلْيُحِلَّ وَ لْيَجْعَلْهَا عُمْرَةً وَ مَنْ سَاقَ مِنْكُمْ هَدْيَا فَلْيَقُمْ عَلَى إِحْرَامِهِ فَأَطَاعَ فِي ذَلِكَ بَعْضُ النَّاسِ وَ خَالَفَ بَعْضُ وَ جَرَتْ خُطُوبُ بَيْنَهُمْ فِيهِ﴾. (1)

11-5- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ فُضَيْلِ بْن عِيَاضٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِي الْحَجِّ فَبَعْضُهُمْ يَقُولُ خَرَجَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مُهنَّا بِالْحَجِّ وَقَالَ بَعْضُهُمْ مُهنَّا بِالْعُمْرَةِ وَقَالَ بَعْضُهُمْ خَرَجَ قَارِنا وَ قَالَ بَعْضُهُمْ خَرَجَ يَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلامهِ: عَلِمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَّهَا حَجَّةً لَا يَحْجُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم بَعْدَهَا أَبَداً فَجَمَعَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ ذَلِكَ كُلَّهُ فِي سَفْرَة وَاحِدَةٍ لِيَكُونَ جَمِيعُ ذَلِكَ سُنَّةَ لِأُمَّتِهِ فَلَمَّا طَافَ بِالْبَيْتِ وَ بِالصَّفَا وَالْمَرْوَةِ أَمَرَهُ جَبْرَئِيلُ الله أَنْ يَجْعَلَهَا عُمْرَةً إِلَّا مَنْ كَانَ مَعَهُ هَدَى فَهُوَ مَحْبُوسَ عَلَى هَدْيَهِ لَا يَحِلُّ لِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ يَحِلَّهُ فَجُمِعَتْ لَهُ الْعُمْرَةُ وَ الْحَجُّ وَكَانَ خَرَجَ خُرُوجَ الْعَرَبِ الْأَوَّلِ لِأَنَّ الْعَرَبِ كَانَتْ لَا تَعْرِفُ إِلَّا الْحَجَّ وَ هُوَ فِي ذَلِكَ يَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ يَقُولُ النَّاسَ عَلَى أَمْرِ جَاهِلِيَّتِهِمْ إِنَّا مَا غَيَّرَهُ الْإِسْلَامُ كَانُوا لَا يَرَوْنَ الْعُمْرَةَ فِي أَشْهُرِ الْحَجِّ فَشَقَ عَلَى أَصْحَابِهِ حِينَ قَالَ اجْعَلُوهَا عُمْرَةً لِأَنَّهُمْ كَانُوا لَا يَعْرِفُونَ الْعُمْرَةَ فِي أَشْهُرِ الْحَجَّ وَ هَذَا الْكَلَامُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم إِنَّمَا كَانَ فِي الْوَقْتِ الَّذِي أَمَرَهُمْ فِيهِ بِفَسْخِ الْحَجِّ فَقَالَ: أُدْخِلَتِ الْعُمْرَةُ فِي الْحَجِّ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ شَبِّكَ بَيْنَ أَصَابِعِهِ يَعْنِي

في أشهر الحج﴾.

ص: 50

10-5- پیامبر صلی الله علیه و آله- شیخ مفید در کتاب الإرشاد آورده است وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله برای انجام فریضه ی الهی عازم حج شد به مردم اعلام فرمود و خبر دعوت ایشان به حج به تمام نقاط کشورهای اسلامی رسید. مردم نیز برای انجام حج به همراه ایشان مجهز شده و از اطراف و اکناف بلاد اسلامی به مدینه آمدند. مردمان زیادی در مدینه جای گرفتند و برای بیرون رفتن به همراه حضرت آماده شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله با مردم پنج روز باقیمانده به آخر ذی القعده از شهر خارج شد و به امیرالمؤمنین علیه السلام در نامه ای نوشت که از یمن به قصد حج حرکت کند ولی نوع حجی که می خواست به جای آورد را ذکر نکرد. پیامبر صلی الله علیه و آله راهی حج شده و حیوانی برای قربانی کردن با خود برد ایشان از مکان ذوالحلیفه محرم شد و مردم نیز به همراه او از ذوالحلیفه مُحرم شدند... عده ای از مسلمانان بدون همراه داشتن قربانی در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله خارج شدند و خداوند متعال آیه فرستاد که وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لله و رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که انگشتان دستش در هم گره کرده بود و می فشرد فرمود از این پس عمره تا قیامت جزئی از حج است». سپس فرمود: «اگر آن چه در آخر کار می بینم را اولش می دیدم قربانی را با خود نمی آوردم». سپس به منادیش دستور داد تا ندا دهد هرکسی از شما که قربانی نیاورده است از احرام خارج شود و حج واجبش را به صورت حج عمره قرار دهد و کسانی که قربانی پیش فرستادند در احرام باقی بمانند. برخی از مردم از آن اطاعت کرده و برخی مخالفت نمودند و گفتگو و جر و بحث درباره ی آن بین مردم زیاد شد و به طول انجامید.

11-5- امام صادق علیه السلام- فضیل بن عیاض گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم مردم در حج رسول خدا صلی الله علیه و آله لو اختلاف دارند بعضی می گویند رسول خدا صلی الله علیه و آله به احرام حج تمتع محرم شد برخی دیگر می گویند ایشان به احرام عمره محرم شد گروهی دیگر می گویند حضرت با احرام حج قرآن خارج شد. جماعتی دیگر می گویند آن جناب خارج شد و منتظر فرمان خدای عزوجل بود که چه دستوری می رسد». امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عزوجل می دانست که آن احرام پیامبر صلی الله علیه و آله، آخرین احرامش است و بعد از آن حضرتش دیگر حجی به جای نمی آورد پس خداوند عزوجل تمام مناسک و اعمال را در همان یک سفر برای پیامبرش جمع فرمود تا تمام انواع حج برای امتش سنّت شود لذا بعد از آن که پیامبر صلی الله علیه و آله طواف بیت را انجام داد و سعی بین صفا و مروه را به اتمام رساند جبرئیل امر نمود تا آن را عمره قرار دهد. بنابراین تمام کسانی که با حضرت محرم ،شدند احرامشان را به عمره تبدیل کردند؛ مگر آن کس که قربانی با خود آورده بود زیرا آن ها به خاطر قربانی و کلام خدا که فرمود: ﴿حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ﴾ نمی توانستند از احرام خارج شوند و محبوس بودند حق تعالی عمره و حج را برای پیامبر صلی الله علیه و آله جمع فرمود؛ چه جمع فرمود؛ چه آن که او بر طبق آداب عرب و شناخت آن ها که غیر از حج به چیز دیگری (عمره) آشنا نبودند ابتدا با احرام حج خارج گشت و در عین حال منتظر و مترصد فرمان خدا بود که چه دستوری می رسد امام صادق علیه السلام- ادامه داد: مردم در آن زمان به همان آیین جاهلیت عمل می کردند مگر آن چه را که اسلام تغییر داده بود بنابراین آن ها انجام عمره را در ماه های حج روا نمی دانستند و برای آن وقت دیگری قائل بودند. از این رو وقتی نبی اکرم به آن ها فرمود: «احرام حج را که در ماه های حج واقع ساخته اید به عمره مبدل نمایید» بر آن ها بسیار گران و سخت آمد زیرا اصلاً نمی دانستند که عمره را می توان در ماه های حج نیز انجام داد و

ص: 51

قُلْتُ: أَ فَيُعْتَدُّ بِشَيْءٍ مِنْ أَمْرِ الْجَاهِلِيَّةِ؟ فَقَالَ: إِنَّ أَهْلَ الْجَاهِلِيَّةِ ضَيَّعُوا كُلَّ شَيْءٍ مِنْ دِينِ إبْرَاهِيمَ علیه السلام إِلَّا الْخِتَانَ وَالتَّزْوِيجَ وَالْحَجَّ فَإِنَّهُمْ تَمَسَّكُوا بِهَا وَلَمْ يُضَيِّعُوهَا﴾. (1)

12-5- الصّادق علیه السلام- إبْرَاهِيمَ علیه السلام إن الحج مُتَّصِلُ بِالْعُمْرَةَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فَإِذا أَمِنتُمْ فَمَنْ تَمتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَلَيْسَ يَنْبَغِي لِأَحَدٍ إِلَّا أَنْ يَتَمَتَّعَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْزَلَ ذَلِكَ فِي كِتَابِهِ وَ سَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ﴾. (2)

13-5- الصّادق علیه السلام- إبْرَاهِيمَ علیه السلام سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ بَعَثَ بِهَدَى مَعَ قَوْمٍ يُسَاقُ فَوَاعَدَهُمْ يَوْمَ يُقلِّدُونَ فِيهِ هَدْيَهُمْ وَ يُحْرِمُونَ فِيهِ قَالَ: يَحْرُمُ عَلَيْهِ مَا يَحْرُمُ عَلَى الْمُحْرِمِ فِي الْيَوْمِ اَلَّذِی وَاعَدَهُمْ حَتَّی یَبْلُغَ اَلْهَدْیُ مَحِلَّهُ﴾. (3)

این کلام پیامبر صلی الله علیه و آله در وقتی بود که به آن ها امر فرمود: حج را فسخ نمایید و تمتع را به عمره تبدیل کنید و همچنین فرمود از این تاریخ تا روز قیامت عمره در حج داخل گشت و در حالی که این سخن را بیان می نمود انگشتان دستش را در هم گره کرده بود و مقصود پیامبر صلی الله علیه و آله ماه های حج بود محضر مبارک امام علیه السلام عرض کردم: آیا به آئینی از آیین های عصر جاهلیت می توان اعتماد کرد؟ حضرت فرمود: «اهل جاهلیت تمام شرایع و احکام دین حضرت ابراهیم علیه السلام را ضایع نمودند؛ مگر سه چیز ختنه کردن تزویج و حج آنان این سه را نگهداشته و ضایع ننمودند ولی باقی احکام را محو و نابود ساختند.

12-5- امام صادق علیه السلام- حج به عمره متصل است؛ به دلیل فرموده ی حق تبارك و تعالى ﴿فإذا أَمِنْتُمْ، فَمَنْ تَتَبَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجَّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ﴾ بنابراین برای احدی هیچ نوع حجی جایز نیست مگر آن که تمتع به جای آورد زیرا حق عزوجل آن را در کتابش نازل نموده و در سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است.

13-5- امام صادق علیه السلام- [ از امام] درباره ی [حکم] مردی سؤال شد که قربانی خود را به همراه گروهی می فرستد و با آنان در روزی که قلاده بر گردن آن قربانی می افکنند که نشان دهند آن چهارپایان برای قربانی حج (هستند و محرم می شوند قرار می گذارد). حضرت پاسخ داد: «در روزی که با آن ها قرار گذاشت اعمالی که بر ،محرم حرام می شود بر او نیز حرام می شود تا این که قربانی به محل خود (قربانگاه) برسد

4-6- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّهُ إِذَا عَقَدَ الرَّجُلُ الْإِحْرَامَ بِالتَّمَتَّعِ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ وَ أَحْرَمَ ثُمَّ أَصَابَتْهُ عِلَّهُ فِي طَرِيقِهِ قَبْلَ أَنْ يَبْلُغَ إِلَى مَكَّةَ وَ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يَمْضِيَ فَإِنَّهُ يُقِيمُ فِي مَكَانِهِ الَّذِي أحْصِرَ فِيهِ وَيَبْعَثُ مِنْ عِنْدِهِ هَدْياً إِنْ كَانَ غَنِيَا فَبَدَنَةً وَإِنْ كَانَ بَيْنَ ذَلِكَ فَبَقَرَةً وَإِنْ كَانَ فَقِيراً فَشَاةَ لَا بُدَّ مِنْهَا وَ لَا يَزَالُ مُقِيماً عَلَى إِحْرَامِهِ وَ إِنْ كَانَ فِي رَأْسِهِ وَجَعُ أوْ فُرُوح خَلَقَ شَعْرَهُ وَ أَحَلَّ وَلَبِسَ ثِيَابَهُ وَ يَقْدِى فَإِمَّا أَنْ يَصُومَ سِتَّةَ أَيَّامٍ أَوْ يَتَصَدَّقَ عَلَى عَشَرَةِ مَسَاكِينَ أَوْ نَسَكَ وَ هُوَ الدَّمُ يَعْنِي ذَبَحَ شَاةَ﴾. (1)

5-6- الصّادق علیه السلام- ﴿فَمَنْ عَرَضَ لَهُ أَذًى أَوْ وَجَعُ فَتَعَاطَى مَا لَا يَنْبَغِي لِلْمُحْرِم إِذَا كَانَ صَحِيحاً فَالصِّيَامُ ثَلَاثَةُ أَيَّامٍ وَ الصَّدَقَةُ عَلَى عَشَرَةِ مَسَاكِينَ يُشْبِعُهُمْ مِنَ الطَّعَامِ وَ النَّسْكَ شَاةٌ يَذْبَحُهَا فَيَأْكُلُ وَيُطْعِمُ وَإِنَّمَا عَلَيْهِ وَاحِدٌ مِنْ ذَلِكَ﴾. (2)

6-6- الصّادق علیه السلام- ﴿مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ عَلَى كَعْب بن عُجْرَةَ الْأَنْصَارِيِّ وَ الْقَمْلُ يَتَنَاثَرُ مِنْ رَأْسِهِ فَقَالَ: أَ تُؤْذِيكَ هَوَامُّكَ؟ فَقَالَ: نَعَمْ قَالَ: فَأَنْزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَدْيِّ مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيام أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكِ فَأَمَرَهُ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم بحَلْق رَأْسِهِ وَجَعَلَ عَلَيْهِ الصِّيَامَ ثَلَاثَةَ أَيَّامِ وَ الصَّدَقَةَ عَلَى سِتَّةِ مَسَاكِينَ لِكُلِّ مِسْكِينِ مُدَانِ وَالنُّسْكَ شَاةٌ قَالَ وَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلامهِ وَكُلٌّ شَيْءٍ فِي الْقُرْآن أَو فَصَاحِبُهُ بِالْخِيَارِ يَخْتَارُ مَا شَاءَ وَكُلُّ شَيْءٍ فِي الْقُرْآنِ فَمَنْ لَمْ يَجِدٌ فَعَلَيْهِ كَذَا فَالْأَوَّلُ بالْخِيَار﴾. (3)

7-6- السجّاد علیه السلام- ﴿صَوْمُ الْإِذْنِ عَلَى ثَلَاثَةِ أَوْجُهِ وَصَوْمُ التَّأْدِيبِ وَ صَوْمُ الْإِبَاحَةِ وَ صَوْمُ السَّفَرِ وَ الْمَرَضِ قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ فَسِّرْهُنَّ لِي. قَالَ... وَصِيَامُ أذَى حَلْقِ الرَّأْسِ وَاجِبُ قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةً أَوْ نُسُكِ فَصَاحِبُهَا فِيهَا بِالْخِيَارِ فَإِنْ صَامَ صَامَ ثَلَاثَةَ أَيَّام﴾. (4)

8-6- الرّضا علیه السلام- ﴿عن زهرى: فَإِنْ قَالَ فَلِمَ إِذَا مَرِضَ الرَّجُلُ أَوْ سَافَرَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَمْ يَخْرُجُ مِنْ سَفَرِهِ أَوْ لَمْ يُفِقٌ مِنْ مَرَضِهِ حَتَّى يَدْخُلَ عَلَيْهِ شَهْرُ رَمَضَانِ آخَرُ وَجَبَ عَلَيْهِ الْفِدَاءُ لِلْأَوَّلَ وَ

ص: 54

4-6- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- گر کسی مصمّم شد که حج عمره اش را به حج تمتع وصل کند محرم شد سپس در بین راه پیش از آن که به مکه برسد دچار بیماری ای شد که نمی توانست بقیه ی راه را سپری کند، باید در همان مکانی که برایش عذر پیش آمده بماند و از جانب خود قربانی بفرستد. اگر ثروتمند است شتر و اگر در سطح متوسط مالی قرار دارد، گاو و اگر فقیر است گوسفند قربانی کند که جز این چاره ای نیست و همچنان در حالت احرام باقی بماند و اگر در سرش مرض یا زخمی وجود دارد که نمی تواند در حالت احرام باقی بماند، موهای سرش را راشد و از احرام خارج شود و لباسش را بر تن کند و فدیه بپردازد یا این که شش روز روزه بدارد یا ده مسکین را صدقه دهد یا برای رضای خدا قربانی کند یعنی خونی بریزد که همان ذبح کردن گوسفند است.

5-6- امام صادق علیه السلام- بر هر شخص محرم که به ناراحتی یا مرضی گرفتار شده و [بدان سبب مجبور می شود] به کاری دست زند که انجام آن برای محرم در هنگام سلامت، شایسته نیست، یکی از این سه کار واجب می شود سه روز روزه به ده مسکین صدقه دادن طوری که آن غذا آن ها را سیر کند و قربانی کردن گوسفند که [خود] بخورد و به دیگران نیز اطعام دهد.

6-6- امام صادق علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله از کنار کعب بن عجره که محرم بود می گذشت که مشاهده نمود سر او پر از شپش است. حضرت به او فرمود: آیا این حشرات سبب آزار تو هستند؟ کعب پاسخ داد: «آری»! و این آیه نازل شد: ﴿فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِّن رَّأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِّن صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكِ﴾ رسول خدا صلی الله علیه و آله به او امر فرمود تا موی سر خود را بتراشد و در کفاره ی خارج شدن از احرام سه روز روزه بگیرد یا به شش مسکین هر کدام دو مد طعام دهد یا یک گوسفند، قربانی نماید. هرجا در قرآن حرف «أو» آمده به معنای اختیار است و انسان می تواند یکی از دو گزینه را انتخاب کند و هرجا در قرآن چنین تعبیری آمد که سپس هرکس چنین نیافت باید چنان را برگزیند در این صورت بین دو گزینه اختیار دارد گرچه اولی بهتر است.

7-6- امام سجّاد علیه السلام- زهری از امام سجاد نقل کرده است روزه ی مجاز روزه ای که در پی اجازه ی شارع گرفته می شود بر سه صورت است روزه جهت تربیت روزه ی مباح و روزه ی مسافر و مریض عرض کردم: فدایتان شوم! آن ها را برای من بازگو کنید فرمود... و روزه ی کسی که به جهت ناراحتی در سرشنمی تواند در اعمال (حج) سر را بتراشد واجب می باشد بنابر قول خداوند عزّوجل: ﴿ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكِ﴾ پس آن فرد مختار است که یکی از این سه فدیه را بپردازد اما اگر روزه را انتخاب کرد، سه روز باید روزه بگیرد.

8-6- امام رضا علیه السلام- گر گفته شود چرا» هرگاه شخص در ماه رمضان مریض شده یا مسافرت کند و تا ماه رمضان آینده از سفرش دست نکشیده یا مرضش بهبودی نیابد، بر او فديه واجب و قضای روزه ساقط می شود اما اگر بین این دو رمضان مرضش خوب شده یا در وطن و یا جای دیگر اقامت گزید و سفرش اتمام یافت ولی با این حال] قضای روزه ی رمضان گذشته را است

ص: 55

سَقَطَ الْقَضَاءُ فَإِذَا أَفَاقَ بَيْنَهُمَا أَوْ أَقَامَ وَ لَمْ يَقْضِهِ وَجَبَ عَلَيْهِ الْقَضَاءُ وَالْفِدَاءُ قِيلَ لِأَنَّ ذَلِكَ الصَّوْمَ إِنَّمَا وَجَبَ عَلَيْهِ فِي تِلْكَ السَّنَةِ فِي ذَلِكَ الشَّهْرِ فَأَمَّا الَّذِي لَمْ يُفِقُ فَإِنَّهُ لَمَّا أَنْ مَرَّ عَلَيْهِ السَّنَةُ كُلُّهَا وَ قَدْ غَلَبَ اللَّهُ عَلَيْهِ فَلَمْ يَجْعَلْ لَهُ السَّبِيلَ إِلَى أَدَائِهِ سَقَطَ عَنْهُ وَ كَذَلِكَ كُلُّ مَا غَلَبَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَيْهِ مِثْلَ الْمُعْمَى الَّذِي يُعْمَى عَلَيْهِ يَوْماً وَ لَيْلَةً فَلَا يَجِبُ عَلَيْهِ قَضَاءُ الصَّلَاةِ كَمَا قَالَ الصّادق علیه السلام: كُلُّ مَا غَلَبَ اللَّهُ عَلَى الْعَبْدِ فَهُوَ أَعْذَرُ لَهُ لِأَنَّهُ دَخَلَ الشَّهْرَ وَ هُوَ مَرِيضٌ فَلَمْ يَجِبْ عَلَيْهِ الصَّوْمُ فِى شَهْرِهِ وَ لَا سَنَتِهِ لِلْمَرَضِ الَّذِي كَانَ فِيهِ وَوَجَبَ عَلَيْهِ الْفِدَاءُ لِأَنَّهُ بِمَنْزِلَة مَنْ وَجَبَ عَلَيْهِ عَلَيْهِ صَوْمُ فَلَمْ يَسْتَطِعْ أَدَاءَهُ فَوَجَبَ عَلَيْهِ الْفِدَاءُ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَصِيامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ... فَمَنْ لَوْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً وَ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَهُ أَوْ نُسُكِ فَأَقَامَ الصَّدَقَةَ مَقَامَ الصِّيَامِ إِذَا عَسُرَ عَلَيْه﴾. (1)

نگرفت تا ماه رمضان آینده فرا رسید بر او هم قضای روزه و هم فدیه لازم می شود؟ در جواب گفته می شود جهتش آن است که روزه ی رمضان در همان سال و در همان ماه بر آن شخص واجب بوده؛ حال وقتی او در طول سال بیمار بوده به طوری که نتوانسته روزه را ادا و قضای آن را به جا آورد، روزه از وی ساقط می شود و همچنین است حکم هر کسی که مغلوب تقدیر الهی واقع شود. نظیر کسی که به اغما رفته که در طول روز و شب مبتلا به اغما شده باشد که بر وی قضای نمازهای فوت شده لازم نیست چنان چه امام صادق علیه السلام فرمود: هرچه را که حق تعالی بر بنده اش غالب نماید و بنده مغلوب آن واقع گردد نزد خداوند متعال معذور بوده و تکالیفی را که به واسطه ی آن نتوانسته انجام دهد از عهده اش ساقط هستند؛ چه آن که ماه رمضان در حالی فرا رسیده که شخص مریض بوده و در نتیجه روزه بر وی در آن ماه واجب نبوده و چون فرض این است که بعد از ماه تا سال آینده مرضش ادامه پیدا کرده و نتوانسته قضای آن را به جای آورد لذا باید فدیه ی آن را بدهد چون او در حکم شبیه کسی است که روزه بر او واجب است ولی توان ادای آن را ندارد. پس دادن فدیه بر او واجب است چنان چه حق تعالی در قرآن فرموده: ﴿فَصِيامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ...﴾ کسی که نتوانست روزه بگیرد باید شصت مسکین را طعام دهد و نیز در جای دیگر فرموده: ﴿فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيام أَوْ صَدَقَةٍ﴾ أو نُسک که حق تعالی در این آیه صدقه را در صورت سختی به جای روزه قرار داده است».

مَكَةَ فَيَحُجَّ وَعُمْرَةٌ يَتَمَتَّعُ بِهَا إِلَى الْحَجِّ وَ ذَلِكَ أَفْضَلُ الْوُجُوهِ وَ لَا يَكُونُ ذَلِكَ إِنَّا لِمَنْ كَانَ مَعَهُ هَدَى لِقَوْلِ اللَّهِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ يَحِلَّهُ وَ الْمُتَمَعُ يَدْخُلُ مُحْرِماً فَيَطُوفُ بِالْبَيْتِ وَيَسْعَى بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَة فَإِذَا فَعَلَ ذَلِكَ يَحِلَّ مِنْ إِحْرَامِهِ وَ أَخَذَ شَيْئاً مِنْ شَعْرِهِ وَأَظْفَارِهِ وَ أَبْقَى مِنْ ذَلِكَ لِحَجَّهِ وَ حَلَّ ثُمَّ يُجَدِّدُ إحْرَاماً لِلْحَجِّ مِنْ مَكَّةَ ثُمَّ يُهْدِي مَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدَى كَمَا قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ﴾. (1)

3-7- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ مُتْعَة الْحَجِّ، فَقَالَ أَهَلَّ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ أَزْوَاجُ النَّبِيِّ فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَ أَهْلَلْنَا، فَلَمَّا قَدِمْنَا مَكَّةَ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ وَ اجْعَلُوا إِهْلَالَكُمْ بِالْحَجِّ عُمْرَةَ إِلَّا مَنْ قَلَّدَ الْهَدْيَ، طَفْنَا بِالْبَيْتِ وَ بِالصَّفَا وَالْمَرْوَةِ وَأَتَيْنَا النِّسَاءَ وَلَسْنَا الثَّيَابَ، وَقَالَ: مَنْ قَلَّدَ الْهَدْيَ فإنَّهُ لَا يُحِلُّ حَتَّى يَبْلُغَ الهُدى عَلهُ، ثُمَّ أَمَرَنَا عَشِيَّة التروية أن تُهلَّ بِالْحَقِّ، فَإِذَا فَرَغْنَا مِنَ الْهُهَدْيُ يَحِلَّهُ، التَّرْوِيَة الْمَنَاسِكِ جِئْنَا فَطْفْنَا بِالْبَيْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَقَدْ تَمَّ حَجْنَا وَ عَلَيْنَا الْهَدْنُ، كَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ إِلَى أَمْصَارِكُمْ الشَّاةُ تُجْزِي، فَجَمَعُوا نُسْكَيْنِ فِي عَامٍ بَيْنَ الْحَجِّ وَالْعُمْرَةِ، فَإِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَهُ فِي كِتَابِهِ وَ سُنَّة نَبِيِّهِ اللهِ وَ أَبَاحَهُ نَاسٌ غَيْرَ أَهْل مَكَّةَ، قَالَ اللَّهُ ذلِكَ لَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَأَشْهُرُ الْحَجِّ الَّذِي ذَكَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ شَوَالُ، وَ ذُو الْقَعْدَةِ، وَ ذُو الْحِجَّةِ، فَمَنْ تَمَتَّعَ فِي هَذِهِ الْأَشْهُرِ فَعَلَيْهِ دَمُ أَوْ صَوْمُ وَالرَّفَتْ الْجِمَاعُ وَ الْفُسُوقُ الْمَعَاصِي وَالْجِدَالُ الْمِرَاءُ﴾. (2)

4-7- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنِ الْبَزَنْطِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا عَنِ الْمُتَمَتِّعَ يَكُونُ لَهُ فُضُولُ مِنَ الْكِسْوَة بَعْدَ الَّذِي يَحْتَاجُ إِلَيْهِ فَلَتَسْوَى تِلْكَ الْفُضُولُ مِائَةَ دِرْهَم يَكُونُ مِمَّنْ يَجِدُ فَقَالَ لَهُ بُدُّ مِنْ كِرَى وَ نَفَقَة فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ لَهُ كِرَى وَنَفَقَةً وَ مَا يَحْتَاجُ بَعْدُ إِلَيْهِ مِنْ هَذَا الْفُضُولِ مِنْ كِسْوَتِهِ فَقَالَ: وَأَيُّ شَيْءٍ كِسْوَةُ بِمِائَةِ دِرْهَم هَذَا مِمَّنْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الحَج وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ﴾. (3)

ص: 58

حج پیوست می دهد و این بهترین صورت حج است که با توجه به سخن خداوند ﴿وَ لا تَحْلِقُوا رُؤْسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ لُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ﴾ فقط مختص کسی است که قربانی با خود آورده باشد. [نوع دیگر]، حج کسی است که تمتع به جای می آورد و در حال احرام وارد مکه شده، خانه ی کعبه را طواف کرده و سعی صفا و مروه را انجام می دهد و پس از انجام این کارها از احرام خارج شده و قسمتی از موی و ناخن خود را کوتاه می کند و در آن جا برای انجام حج در حالی که از احرام خارج شده باقی می ماند. سپس دوباره برای انجام حج احرام می بندد آن گاه همان طور که خداوند فرموده، قربانی را به میزان توان خود برای رضای خداوند ذبح می کند.

3-7- ابن عباس رحمه الله علیه- از وی [ابن عباس رحمه الله علیه] درباره حج تمتع سؤال شد. او گفتم به همراه انصار، مهاجر و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله که در حجة الوداع حضور داشتند در حالی که تهلیل می گفتیم، به مكه رسیدیم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود به نیت حج عمره تهلیل بگویید؛ مگر کسانی که قربانی به همراه دارند ما طواف کرده سعی صفا و مروه به جای آورده و به نزد زنانمان رفتیم و لباس خود را پوشیدیم از احرام خارج شدیم و اما پیامبر صلی الله علیه و آله به کسانی که قربانی همراه داشتند، فرمود تا قربانی به قربانگاه نرسیده از احرام خارج نشوند سپس شب ترویه به ما امر فرمود که برای حج ،واجب تهلیل بگوییم و چون مناسک را به پایان رساندیم و طواف کعبه و سعی. صفا و مروه را به جای آوردیم در آن هنگام حج ما به پایان رسیده بود و قربانی بر ما واجب شد چراکه خداوند فرمود: ﴿فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ﴾ که معنای آن این است که پس از بازگشت به شهرهایتان، ذبح گوسفند، شما را کفایت می کند. لذا در یک سال هر دو مناسک عمره و حج تمتع را با هم به جای می آوریم. خداوند در کتاب خود و سیره ی پیامبرش حکم آن را فرستاده بود و آن را برای مردمی که اهل مکه نبودند، مباح گرداند و فرمود: ذلِكَ لَنْ لَيَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي المَسْجِدِ الحَرام و ماه های حج که خداوند بیان کرده است عبارتند از: شوّال ذی القعده و ذی الحجه پس بر کسی که در این ماه ها حج تمتع به جای می آورد قربانی کردن گوسفند یا روزه گرفتن ترک نزدیکی با زنان ترک فسق و گناه و جدال نکردن با مردم بر او واجب می شود.

4-7- امام رضا علیه السلام- از بزنطی نقل شده است از امام رضا علیه السلام در مورد شخصی پرسیدم که حج تمتع می کند و لباس های گران بهای اضافه ای دارد که با خود به حج آورده؛ بعد از آن که دیگر به آن لباس ها نیازی ندارد آن ها را به قیمت صد درهم معاوضه می کند و این کل پولی است که به همراه دارد آیا می تواند با این پول برای قربانی کردن چهارپایانی بخرد یا باید به جای آن و به عنوان فدیه روزه بگیرد؟ امام علیه السلام فرمود: آیا خرجی و خورد و خوراک دارد؟ گفتم: «آری! خرجی و خورد و خوراک دارد و این پول را از فروش لباس های مازاد و گران بهای خود به دست آورده است». امام فرمود: آن چه لباسی است که صد درهم می ارزد؟! [با پول لباس تجملی نمی توان برای قربانی کردن حیوان خرید و این شخص از مصادیق این آیه است و باید روزه بگیرد: ﴿فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ﴾.

ص: 59

5-7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ رفَاعَة بْن مُوسَى قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مُتَمَتِّعَ لَا يَجِدُ هَدْيَا قَالَ يَصُومُ يَوْماً قَبْلَ التَّرْوِيَةِ وَ يَوْمَ التَرُويَةِ وَ يَوْمَ عَرَفَةَ قُلْتُ: فَإِنَّهُ قَدِمَ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ فَخَرَجَ إِلَى عَرَفَاتِ قَالَ يَصُومُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ بَعْدَ يَوْمِ النَّفْرِ يَوْماً بَعْدَ التَّرْوِيَةِ وَ يَوْمَ النَّفْرِ قُلْتُ: فَإِنْ جَمَّالُهُ لَمْ يُقِمْ عَلَيْهِ. قَالَ: يَصُومُ يَوْمَ الْحَصْبَةِ وَ بَعْدَهُ يَوْمَيْنِ. قُلْتُ: يَصُومُ وَ هُوَ مُسَافِرُ؟ قَالَ: نَعَمْ أَ لَيْسَ هُوَ يَوْمَ عَرَفَةَ مُسَافِراً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ قَالَ: قُلْتُ أَعَزَكَ اللَّهُ تَعَالَى يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى فِي ذِي الْحِجَّةِ. قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ نَحْنُ أَهْلَ الْبَيْتِ المَةِ نَقُولُ فِي ذِي الْحِجَّة﴾. (1)

6-7- الباقر علیه السلام- ﴿مَنْ لَمْ يَجِدْ هَدْياً وَ أَحَبَ أَنْ يُقَدِّمَ الثَّلَاثَةَ الْأَيَّامِ فِي أَوَّلِ الْعَشْرِ فَلَا بَأس﴾. (2)

7-7- الباقر علیه السلام- ﴿عَن أبي بصير قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَمَتَّعَ فَلَمْ يَجِدْ هَدْياً فَصَامَ الثَّلَاثَةَ الْأَيَّامِ فَلَمَّا قَضَى نُسْكَهُ بَدَا لَهُ أَنْ يُقِيمَ بِمَكَّةَ. قَالَ: يَنْتَظِرُ مَقْدَمَ أَهْل بِلَادِهِ فَإِذَا ظَنَّ أَنَّهُمْ قَدْ دَخَلُوا فَلْيَصُم السَّبْعَةَ الأَيَّام﴾. (3)

8-7- الصّادق علیه السلام- ﴿فَإِنْ لَمْ تَقْدِرْ فَعَلَيْكَ الصِّيَامُ﴾. (4)

9-7- السجّاد علیه السلام- ﴿صَوْمُ الْمُتْعَةِ وَاجِبُ لِمَنْ لَمْ يَجِدِ الْهَدْىَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ تَمتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إلَى الحَج فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كاملة﴾. (5)

10-7- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْكَرْخِيٌّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام الْمُتَمَعُ يَقْدَمُ وَلَيْسَ مَعَهُ هَدَى أَ يَصُومُ مَا لَمْ يَجِبْ عَلَيْهِ؟ قَالَ: يَصْبِرُ إِلَى يَوْمِ النَّحْرِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْ فَهُوَ مِمَّنْ لَا يَجِدُ﴾. (6)

11-7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُقْبَةَ بْن خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ تَمَتَّعَ وَلَيْسَ مَعَهُ مَا يَشْتَرى بِهِ هَدْياً فَلَمَّا أَنْ صَامَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ أَيْسَرَا يَشْتَرى هَدْيَا فَيَنْحَرَهُ أَوْ يَدَعْ ذَلِكَ وَ

ص: 60

5-7- امام صادق علیه السلام- رفاعة بن موسی گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «حکم مردی که در حج تمتع قربانی برای ذبح نمی یابد چیست؟ حضرت پاسخ داد: باید یک روز پیش از (یوم الترویه هشتم) ذی الحجه)، خودِ یوم الترویه و روز عرفه را روزه بگیرد به حضرت عرض کردم: «اگر یوم الترویه سپری شده و آن مرد به عرفات رفته باشد حکم او چیست»؟ حضرت پاسخ داد: «باید سه روز را روزه بگیرید روز بازگشت حاجیان از منی روز پس از آن و روز بعد از یوم الترویه گفتم: اگر ساربان و کاروان در جایی نایستاد و دائماً در سفر بود- که روزه در سفر [باطل است] کند؟ فرمود: روز حصبه (سیزده) ذی الحجه و دو روز بعد از آن را روزه بگیرد به حضرت عرض کردم: «یعنی در حالی که مسافر است روزه بگیرد؟ حضرت پاسخ داد: «آری! آیا او در روز عرفه، مسافر نبوده است»؟! خداوند نیز می فرماید: ثَلاثَةِ أَيام في الحَج به حضرت عرض کردم: خداوند به عزّت شما بیفزاید! آیا خدا در كلام خود ثَلاثَةِ أَيَّامٍ في الحج، ذى الحجه را قصد کرده [و روزه را در آن جایز دانسته است؟ حضرت فرمود: «ما اهل بیت علیهم السلام معتقدیم که منظور از کلمه ی الحج، ذی الحجه است». چه کند

6-7- امام باقر علیه السلام- کسی که قربانی نیافته ولی دوست دارد که سه روز اوّل دهه (دهه ی اوّل ذی الحجه) را به حج بیاید، جایز است.

7-7- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: از او درباره ی شخصی سؤال کردم که در حج تمتع قربانی نیافته است. آن سه روز را روزه گرفت و پس از پایان مناسکش برای او مشخص شد که در مکه اقامت خواهد کرد او هفت روز دیگر را چه زمانی باید روزه بگیرد؟ امام فرمود: «هر چند که خودش در مکه است به حرکت کاروان همشهریانش بنگرد پس اگر حدس زد که آن ها وارد شهرشان شدند پس او آن هفت روز را روزه بگیرد».

8-7- امام صادق علیه السلام- و اگر توانایی قربانی کردن را نداشتی باید روزه بگیری.

9-7- امام سجاد علیه السلام- روزه ی حج تمتع بر کسی که قربانی نیابد، واجب می باشد. خداوند عزوجل فرمود: ﴿فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ﴾.

10-7- امام رضا علیه السلام- حمد بن عبدالله کرخی گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: «حج کننده ای که بدون همراه داشتن قربانی پیش می آید آیا باید به خاطر چیزی که هنوز بر او واجب نیست، روزه بگیرد؟ منظور این است که آیا لازم است از حالا به خاطر نداشتن قربانی، روزه بگیرد حضرت فرمود: تا روز قربانی صبر کند؛ اگر قربانی ای را پیدا نکرد پس از جمله کسانی است که قربانی نیافته است و باید روزه بگیرد.

11-7- امام صادق علیه السلام- [از امام] درباره ی حاجیای سؤال شد که در ابتدا بهایی برای خرید قربانی به همراه نداشت اما پس از این که سه روز در ایام حج روزه گرفت امکان خرید قربانی برایش میسر شد؛ که آیا او قربانی خریده و ذبحش کند و یا آن کار را رها کرده و پس از مراجعه

ص: 61

يَصُومُ سَبْعَةَ أَيَّامٍ إِذَا رَجَعَ إِلَى أَهْلِهِ؟ قَالَ: يَشْتَرِى هَدْيَا فَيَنْحَرُهُ وَ يَكُونُ صِيَامُهُ الَّذِي صَامَهُ نَافِلَةٌ لَهُ ﴾. (1)

12-7- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي بَصِيرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا الهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَمَتَّعَ فَلَمْ يَجِدْ مَا يُهْدِى بهِ حَتَّى إِذَا كَانَ يَوْمُ النَّفْر وَجَدَ ثُمَن شَاءَ أَ يَذْبَحُ أَوْ يَصُومُ قَالَ بَلْ يَصُومُ فَإِنَّ أَیَّامَ الذَّبْحِ قَدْ مَضَتْ﴾. (2)

13-7- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُل يَتَمَتَّعُ بِالْعُمْرَة إِلَى الْحَج وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ هَدَى فَصَامَ ثَلَاثَةَ أيَّامٍ فِي الْحَجِّ ثُمَّ مَات بَعْدَ مَا رَجَعَ إِلَى أَهْلِهِ قَبْلَ أَنْ يَصُومَ السَّبْعَةَ الْأَيَّامِ أَ عَلَى وَلِيهِ أَنْ يَقْضِيَ عَنْهُ؟ قَالَ: مَا أَرَى عَلَيْهِ قَضَاء﴾. (3)

14-7- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ يَحْيَى الْأَزْرَقِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَنْ مُتَمَّعَ كَانَ مَعَهُ ثَمَنُ هَدَى وَ هُوَ يَجِدُ بِمِثْلِ ذَلِكَ الَّذِي مَعَهُ هَدْيَا فَلَمْ يَزَلْ يَتَوَانَى وَ يُؤَخِّرُ ذَلِكَ حَتَّى إِذَا كَانَ آخِرُ النَّهَار غَلَتِ الْغَنَمْ فَلَمْ يَقْدِرْ بِأَنْ يَشْتَرِى بِالَّذِي مَعَهُ هَدْيَا قَالَ يَصُومُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ بَعْدَ أَيَّامِ التَّشْرِيقِ﴾. (4)

15-7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَرِيزِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي مُتَمَعِ يَجِدُ الثَّمَنَ وَلَا يَجِدُ الْغَنَمَ. قَالَ: يُخَلِّفُ الثَّمَنَ عِنْدَ بَعْضٍ أَهْل مَكَّةَ وَ يَأْمُرُ مَنْ يَشْتَرى لَهُ وَيَذْبَحُ عَنْهُ وَ هُوَ يُجْزِئَ عَنْهُ فَإِنْ مَضَى ذُو الْحِجَّةِ أَخَّرَ ذَلِكَ إِلَى قَابل مِنْ ذِي الْحِجَة﴾. (5) 5

16-7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مُتَمَتِّعِ صَامَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ فِي الْحَج ثُمَّ أَصَابَ هَدْياً يَوْمَ خَرَجَ مِنْ مِنّى قَالَ أَجْزَاهُ صِيَامُه﴾. (6)

17-7- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَال... فَجَاءَ عَبَّادُ الْبَصْرِئُ فَسَلَّمَ عَلَيْهِ وَ جَلَسَ قَالَ: يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام؛ مَا تَقُولُ فِي رَجُل تَمَتَّعَ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ هَدَى؟ قَالَ: يَصُومُ الْأَيَّامَ الَّتِي قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَجَعَلْتُ سَمْعِي إِلَيْهِمَا قَالَ عَبَّادُ وَ أَيُّ أَيَّامٍ هِي؟ قَالَ: قَبْلَ التّرويَةِ وَ يَوْمُ التَّرْوِيَةِ وَ يَوْمُ عَرَفَةَ. قَالَ: فَإِنْ فَاتَهُ قَالَ: يَصُومُ صَبِيحَةَ الْحَصْبَة وَيَوْمَيْنِ بَعْدَهُ. قَالَ: أَ فَلَا تَقُولُ كَمَا قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ؟ قَالَ: وَأَيَّ شَيْءٍ قَالَ قَالَ: يَصُومُ أَيَّامَ التَشْرِيقِ. قَالَ: إِنَّ جَعْفَر اللَّهِ كَانَ يَقُولُ إِنَّ رَسُولَ

ص: 62

به منزلش هفت روز را روزه بگیرد؟ امام فرمود: قربانی بخرد و ذبح کند و روزه هایی را که گرفته است برای او حکم نافله [و مستحبّی] دارد».

12-7- امام باقر علیه السلام- از ایشان درباره ی حاجیای که تا روز سیزدهم ذی الحجه که روز بازگشت از منی است قربانی نیافته و در آن روز بهای یک گوسفند را به دست آورده، سؤال کردم که کدام عمل بر او واجب است؛ قربانی کردن و یا روزه گرفتن؟ حضرت فرمود: «با توجه به این که ایام قربانی کردن سپری شده است پس روزه گرفتن بر او واجب می باشد».

13-7- امام صادق علیه السلام- از ایشان درباره ی حاجی ای سؤال شد که در حج تمتع قربانی نیافت؛ پس سه روز در ایام حج روزه گرفت و پس از بازگشت به خانه اش پیش از آن که آن هفت روز را روزه بگیرد از دنیا رفت که آیا قضای آن بر عهده ی ولی اوست؟ فرمود: «من قضا را بر ذمه ی ولی او نمی بینم.

14-7- امام کاظم علیه السلام- یحیی ارزق گوید: از امام کاظم علیه السلام درباره ی شخصی در حج تمتع سؤال کردم که مبلغ خرید قربانی را به همراه داشته و قربانی ای برابر با آن مبلغ می یافته اما با این وجود همچنان سستی و تعلّل کرده و کار را تا آخر روز به تأخیر افکنده تا این که گوسفندان گران شده اند و از این رو نتوانسته است با مبلغی که با خود داشته قربانی بخرد امام علیه السلام فرمود: «بعد از ایام تشریق سه روز روزه بگیرد.

15-7- امام صادق علیه السلام- حماد بن عیسی از حریز از امام صادق علیه السلام نقل کرده است: «[وظیفه ی] حاجی ای که پول به دست می آورد ولی گوسفندی برای قربانی کردن نمی یابد چیست؟ فرمود: پول را به نزد برخی از اهالی مکه قرار دهد و به کسی امر کند که از جانب او گوسفندی بخرد و ذبح کند و آن از سوی او پذیرفته می شود؛ هرچند که آن ذی الحجه به پایان رسیده و ذی الحجه دیگر باشد».

16-7- امام صادق علیه السلام- حمّاد بن عثمان گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی حاجی ای که قربانی نداشته و بنابراین] و بنابراین سه روز در سه روز در مکه روزه گرفته سپس در روز بیرون آمدن از منی قربانی پیدا کرده، سؤال کردم؟ فرمود: «او» با گرفتن ،روزه پاداش داده می شود و نیازی به قربانی ندارد».

17-7- امام کاظم علیه السلام- [عبدالرحمان بن حجاج] نقل کرده است.... عبّاد بصری نزد امام کاظم علیه السلام آمد سلام کرد، نشست و عرض کرد: ای اباالحسن علیه السلام «حکم» مردی که در حج تمتع، توانایی قربانی کردن نداشته باشد چیست؟ حضرت فرمود باید در روزهایی که خداوند امر فرموده، روزه بگیرد راوی می گوید من [در حال نماز] به سخنان آن دو گوش می دادم که عباد به حضرت عرض کرد آن روزها چه هستند؟ حضرت فرمود: یک روز قبل از یوم الترویه خود یوم الترویه و روز عرفه عبّاد عرض کرد اگر آن روزها سپری شده باشد حکم چیست؟ حضرت پاسخ داد: «باید روز حصبه (سیزده) ذی الحجه و دو روز بعد از آن روزه بگیرد». عباد، عرض کرد: آیا شما قائل به آن چه عبدالله بن حسن می گوید نیستید؟ حضرت فرمود: مگر او چه می گوید؟ عباد، پاسخ داد او» می گوید در این صورت باید در ایام تشریق سه روز بعد از عید قربان روزه

ص: 63

أمر بلالا يُنَادِى أَنَّ هَذِهِ أَيَّامُ أكل وشرب فَلَا يَصُومَنْ أَحَدٍ، فَقَالَ يَا أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ قَالَ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الحَج وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ قَالَ كَانَ جَعْفَرَا يَقُولُ: ذو القعدة وذو الحجة الْقَعْدَةَ

كِلْتَيْن [كِلْتَان] أَشْهُرُ الْحَجِّ﴾. (1)

18-7- امیر المؤمنين علیه السلام- ﴿عَنْ حَمَّادِ بْن عِيسَى قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ قَالَ عَلِيُّ علیه السلام في قول اللهِ عَزَّوَجَلَ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الحَج وَسَبْعَةِ قَبْلَ التَّرُويَةِ وَ يَوْمَ القُرُويَةِ وَ يَوْمَ عَرَفَةَ فَمَنْ فَاتَتْهُ هَذِهِ الْأَيَّامُ فَلْيُنْشِئُ يَوْمَ الْحَصْبَةِ وَ هِيَ لَيْلَةُ النَّفْرِ﴾. (2)

19-7- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ الْجَارُودِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ اللهِ جَل فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ في الحج قَالَ: قَبْلَ التَّرُويَةِ يَصُومُ وَ يَوْمَ التروية و يَوْمَ عَرَفَةَ فَمَنْ فَاتَهُ ذَلِكَ فَلْيَقْضِ ذَلِكَ فِي بَقِيَّةِ ذِي الْحِجَّةِ فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ﴾. (3)

20-7- الصّادق علیه السلام- ﴿فَمَنْ لم يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَهُ أَيَّام في الحج يَصُومُ يَوْماً قبل التروية و يَوْمَ التروية لَمْ الْحَجِّ قَبْلَ التَّرْوِيَةِ وَ وَ يَوْمَ عَرَفَةَ وَ سَبْعَةَ أَيَّامٍ إِذَا رَجَعَ إِلَى أَهْلِهِ وَ لَهُ أَنْ يَصُومَ مَتَى شَاءَ إِذَا دَخَلَ فِي الْحَجِّ وَإِنْ قَدَّمَ صَوْمَ الثَّلَاثَةِ الْأَيَّام في أول العشر فَحَسَنُ وَ إِنْ لَمْ يَصُمْ فِي الْحَجِّ فَلْيَصُمْ فِي الطَّرِيقِ فَإِنْ لَمْ يَصُمْ وَ جَهِلَ ذَلِكَ فَلْيَصُمْ عَشَرَةَ أَيَّامٍ إِذَا رَجَعَ إِلَى أَهْلِهِ﴾. (4)

21-7- الصّادق علیه السلام- ﴿سَبْعَة إِذا رَجَعْتُمْ قَالَ إِذَا رَجَعْتَ إِلَى أَهْلِكَ﴾. (5)

22-7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِيمَنْ لَمْ يَصُمِ الثَّلَاثَةَ الْأَيَّامِ فِي ذِى الحجة حَتَّى يُهِلَّ الْهَلَالُ قَالَ عَلَيْهِ دَمُ لِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ في الحج فِي ذِي الْحِجَّة. قَالَ ابْنُ أَبِي عُمَيْر : وَ سَقَطَ عَنْهُ السَّبْعَةُ الْأَيَّامِ﴾. (6)

ص: 64

بگیرد. حضرت فرمود: امام صادق علیه السلام می فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به بلال امر فرمود که ندا سر دهد که این سه روز به خوردن و آشامیدن اختصاص دارد و هیچ کسی نباید در این روزها، روزه بگیرد». عباد، عرض کرد: «یا اباالحسن ، پس معنای آیه ی فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُم چیست؟ حضرت پاسخ داد امام صادق علیه السلام می فرمود: «تمام روزهای ذی القعده و ذی الحجه از ماه های حج، به شمار می آید.

18-7- امام علی علیه السلام- حمّاد بن عیسی گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام- می فرمود: امام علی علیه السلام در سخن خدای تبارک و تعالی فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ فرمود: آن سه روز عبارت است از روز هفتم روز هشتم و روز عرفه؛ کسی که این ایام را از دست داد باید سه روز پس از عید قربان که همان شب ایام تشریق است را روزه بگیرد.

19-7- امام کاظم علیه السلام _ عبدالله بن جارود گوید: از امام کاظم علیه السلام تفسير آيه ى فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيامٍ فِي الحَج را پرسیدم. حضرت پاسخ داد: منظور این است که باید یک روز پیش از یوم الترویه، خود یوم الترویه و روز عرفه را روزه بگیرد؛ و اگر آن روزها سپری شده باشد باید قضای آن روزه ها را در روزهایی که از ذی الحجه باقیمانده به جای آورد؛ زیرا خداوند در قرآن می فرماید: الحَج أَشهر مَّعْلُومَاتٌ.

20-7- امام صادق علیه السلام- روز هفتم و هشتم و نهم ذی الحجه که روز عرفه است و هفت روز پس از بازگشت به منزلش را روزه بگیرد و بر او واجب است هر وقت که خواست وارد حج شود روزه بگیرد و بهتر است سه روز اوّل آن را در ده روز اوّل ماه ذی الحجه روزه بگیرد و اگر در حج روزه نگرفت در راه بازگشت از حج روزه بگیرد و اگر از روی جهالت آن زمان هم روزه نگرفت پس ده روز را پس از بازگشت به منزلش روزه بگیرد.

21-7- امام صادق علیه السلام- وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُم منظور زمانی است که به سوی خانواده ی خود بازگشتید.

22-7- امام صادق علیه السلام- حفص بن بختری گوید: از امام صادق علیه السلام حکم کسی که سه روز روزه ی کفاره را در ماه ذی الحجه به جا نیاورده و ذی الحجه سپری شده است [چیست؟ حضرت پاسخ داد: «باید قربانی کند؛ زیرا خداوند می فرماید: فَصِيامُ ثَلاثَةِ أيام في الحج که منظور، ماه ذی الحجه است».

ص: 65

23-7- الصّادق علیه السلام- ﴿مَنْ لَمْ يَصُمْ فِي ذِي الْحِجَّةِ حَتَّى يُهَلَ هِلَالُ الْمُحَرَّمِ فَعَلَيْهِ دَمُ شَاةِ وَ لَيْسَ لَهُ صَوْمُ وَ يَذْبَحُهُ وَ يَذْبَحُهُ مِنِّي﴾. (1)

24-7- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِذَا أَصْبَحَ قَامَ عَلَى الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَ دَعَا وَهَلَّلَ اللَّهَ وَ سَبَّحَهُ وَ كَبَّرَهُ ثُمَّ ارْدَلَفَ مِنْهَا إِلَى مِنِّى وَ رَمَى الْحِمَارَ وَ ذَبَحَ وَ حَلَقَ وَ إِنْ كَانَ غَنِيَّا فَعَلَيْهِ بَدَنَةً وَ إِنْ كَانَ بَيْنَ ذَلِكَ فَعَلَيْهِ بَقَرَةٌ وَ إِنْ كَانَ فَقِيرًا فَعَلَيْهِ شَاةٌ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ ذَلِكَ فَعَلَيْهِ أَنْ يَصُومَ بِمَكَّةَ ثَلَاثَةَ أيَّامٍ فَإِذَا رَجَعَ إِلَى مَنْزِلِهِ صَامَ سَبْعَةَ أَيَّامٍ فَتَقُومُ هَذِهِ الْعَشَرَةُ أَيَّامٍ مَقَامَ الْهَدْي الَّذِي كَانَ عَلَيْهِ وَهُوَ قَوْلُهُ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ وَ ذَلِكَ لِمَنْ لَيْسَ هُوَ مُقِيمُ بمكة﴾. (2)

25-7- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْن جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ صِيَامِ الثَّلَاثَةِ أيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ السَّبْعَةِ أَ يَصُومُهَا مُتَوَالِيَةَ أَمْ يُفَرِّقُ بَيْنَهُمَا؟ قَالَ: يَصُومُ الثَّلَاثَةَ لَا يُفَرِّقُ بَيْنَهَا وَ السَّبْعَةَ لَا يُفَرِّقُ بَيْنَهَا وَ لَا يَجْمَعُ السَّبْعَةَ وَالثَّلَاثَةَ جَمِيعاً ﴾. (3)

26-7- الصّادق علیه السلام- ﴿سَّبْعَةُ الْأَيَّامِ وَالثَّلَاثَةُ الْأَيَّامِ فِي الْحَجِ لَا تُفَرِّقُ إِنَّمَا هِيَ بِمَنْزِلَةِ الثَّلَاثَةِ الْأَيَّامِ فِي الْيَمِين﴾. (4)

23-7- امام صادق علیه السلام- کسی که در ماه ذی الحجه روزه نگرفت و ماه محرم فرا رسید، پس گوسفند قربانی کردن بر عهده ی اوست و روزه بر ذمهی او نیست و باید در منی قربانی کند.

24-7- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- لازم است حاجی در انجام اعمال حج صبح هنگام به مشعر الحرام عزیمت و دعا کند و خداوند را تهلیل و تسبیح و تکبیر نماید سپس از آن جا به سوی منی رود و رمی جمره قربانی و سر تراشیدن را به جای آورد و اگر ثروتمند ،است شتر و اگر در سطح متوسط مالی قرار دارد گاو و اگر فقیر است گوسفند قربانی کند و هر که قربانی نیافت، باید سه روز در مکه و هفت روز پس از بازگشت به منزلش روزه بگیرد و این ده روز را به جای قربانی که بر عهده ی او بوده، قرار دهد و این همان سخن خداوند است: ﴿فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ﴾ و این در مورد کسانی است که اهل مکه نباشند.

25-7- امام کاظم علیه السلام- علی بن جعفر از برادرش امام کاظم علیه السلام نقل کرده است پرسیدم: آیا باید سه روز روزه در حج و هفت روز روزه در منزل پشت سر هم گرفته شود یا این که باید میان آن ها فاصله باشد؟ حضرت پاسخ داد: در بین خود آن سه روز و در بین خود آن هفت روز نباید هیچ فاصله ای بیفتد ولی آن سه روز و آن هفت روز را نباید پشت سر هم روزه گرفت».

26-7- امام صادق علیه السلام- هفت روز و سه روز در حج فرقی نمی کند و مانند سه روز کفاره ی شکستن قسم باید متوالی و بدون فاصله باشد.

9-8- الرّضا علیه السلام- ﴿لَا يَجُوزُ لِأَهْلِ مَكَّةَ وَ حَاضِرِيهَا التَّمَتَّعُ بِالْعُمْرَةَ إِلَى الْحَجِّ وَلَيْسَ لَهُمَا إِلَّا الْقِرَآنُ وَ الْإِفْرَادُ لِقَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجَّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ ذلِكَ لَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ مَكَّةَ وَ مِنْ حَوْلَهَا عَلَی ثَمَانِیَهٍ وَ أَرْبَعِینَ مِیلاً﴾. (1)

9-9- الرّضا علیه السلام- ﴿إِذَا كَانَ الرَّجُلُ مِنْ حَاضِرِى الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَفْرَدَ بِالْحَجِّ وَ إِنْ شَاءَ سَاقَ الْهَدْيَ وَ يَكُونُ عَلَى إِحْرَامِهِ حَتَّى يَقْضِيَ الْمَنَاسِكَ كُلَّهَا﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿ألْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوي وَ اتَّقُونِ يا أُولِي اْلأَلْبابِ﴾. (197)

8-9- امام رضا علیه السلام- اهل مکّه و کسانی که در مکه ساکن هستند نباید پس از حج عمره به تمتع بپردازند و برای ایشان فقط حج قران و افراد جایز است، این کلام الهی است: ﴿فَمَنْ تَتَعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ سپس خدای عزوجل فرمود: ﴿ذلِكَ لَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي المَسْجِدِ الحرامِ﴾ یعنی مکه و منظور از وَ مِنْ حَوْلِها فاصله ی چهل وهشت مایلی مکه است.

9-9- امام رضا علیه السلام- گر مردی از ساکنان مسجد الحرام حج مفرده به جای آورده و بخواهد قربانی دهد باید تا پایان تمام مناسک صبر کند.

حج، در ماه های معینی است و کسانی که [با بستن احرام] در این ماه ها حج را بر خود فرض کرده اند [باید بدانند که] در حج آمیزش جنسی و گناه و جدال روا نیست و هر کار نیکی انجام دهید خدا آن را می داند و زاد و توشه تهیه کنید، و بهترین زاد و توشه پرهیزگاری است و از [مخالفت] من بپرهیزید ای خردمندان! (197)

5-3- الصّادق علیه السلام- ﴿أَمَّا الرَّفَتْ فَالْجَمَاعُ وَ أَمَّا الْفُسُوقُ فَهُوَ الْكَذِبُ أَ لَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَا فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهَالَةِ وَ الْجِدَالُ هُوَ قَوْلُ الرَّجُل لَا وَ الله وبلى والله﴾. (1)

6-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِى بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُحْرِمِ يُرِيدُ أَنْ يَعْمَلَ الْعَمَلَ فَيَقُولُ لَهُ صَاحِبُهُ: وَاللَّهِ لَا تَعْمَلُهُ فَيَقُولُ وَاللَّهِ لَأعْمَلَنَّهُ فَيُخَالِفُهُ مِرَاراً أَ يَلْزَمُهُ مَا يَلْزَمُ صَاحِبَ الْجِدَالِ. قَالَ: لَا! إِنَّمَا أَرَادَ بِهَذَا إِكْرَامَ أَخِيهِ إِنَّمَا ذَلِكَ مَا كَانَ لِلَّهِ فِيهِ مَعْصِيَة﴾. (2)

7-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: فِي الْحَجِّ إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَطَ عَلَى النَّاسِ شَرْطاً وَ شَرَطَ لَهُمْ شَرْطاً فَمَنْ وَفَى وَفَى اللَّهُ لَهُ قُلْتُ: فَمَا الَّذِي اشْتَرَطَ عَلَيْهِمْ وَمَا الَّذِي شَرَطَ لَهُمْ؟ فَقَالَ: أَمَّا الَّذِي اشْتَرَطَ عَلَيْهِمْ فَإِنَّهُ قَالَ: فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جدالَ فِي الْحَجِّ وَ أَمَّا الَّذِي شَرَطَ لَهُمْ قَالَ: فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ منِ اتَّقَى قَالَ: يَرْجِعُ وَ لَا ذَنْبَ لَهُ قُلْتُ: أَ رَأَيْتَ مَن ابْتُلِيَ بِالْجَمَاع مَا عَلَيْهِ؟ قَالَ: عَلَيْهِ بَدَنَةً فَإِنْ كَانَتِ الْمَرْأَةُ أَعَانَتْ بِشَهْوَة مَعَ شَهْوَةِ الرَّجُل فَعَلَيْهِمَا بَدَنَتَانِ يَنْحَرَانِهِمَا وَ إِنْ كَانَ اسْتَكْرَهَهَا وَ لَيْسَ بِهَوَى مِنْهَا فَلَيْسَ عَلَيْهَا شَيْءٌ وَيُفَرَّقُ بَيْنَهُمَا حَتَّى يَنْفِرَ النَّاسُ وَحَتَّى يَرْجِعَا إِلَى الْمَكَانِ الَّذِي أَصَابَا فِيهِ مَا أَصَابَا. قُلْتُ: أَ رَأَيْتَ إِنْ أَخَذَا فِي غَيْر ذَلِكَ الطَّرِيق إِلَى أَرْضِ أَخْرَى أَ يَجْتَمَعَانِ؟ قَالَ: نَعَمْ قُلْتُ: أَ رَأَيْتَ إِنِ ابْتُلِيَ بِالْفُسُوقِ فَأَعْظَمَ ذَلِكَ وَ لَمْ يَجْعَلَ لَهُ حَدَاءٍ قَالَ: يَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ يُلبي. قُلْتُ: أَ رَأَيْتَ إِن ابْتَلَى بِالْجِدَال؟ قَالَ: فَإِذَا جَادَلَ فَوْقَ مَرَّتَيْنِ فَعَلَى الْمُصِيبِ دَمُ يُهَرِيقُهُ دَمُ شَاةِ وَ عَلَى الْمُخْطِئ أَيْضاً دَمُ يُهَرِيقُهُ دَمُ بَقَرَة﴾. (3)

5-3- امام صادق علیه السلام- ما رفت» [که به معنی هرگونه انگیزه ی شهوت جنسی است در این جا به معنی] جماع و آمیزش جنسی است و فسوق» که به معنی بیرون رفتن از حدود حق و مسئولیت آن است در این جا دروغ گویی است مگر نشنیده ای که خدا فرموده است ای کسانی که ایمان آورده اید اگر شخص فاسقی خبری برای شما بیاورد درباره ی آن تحقیق کنید، مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید... (حجرات/6) و «جدال [که به معنی درگیری و ستیزه در گفتگو برای تحمیل نظر است آن گفتاری از آدمی است که مرتب بگوید: «نه! به خدا «آری به خدا سوگند»! و «آری! به خدا سوگند»!

6-3- امام صادق علیه السلام- از ابوبصیر نقل شده است درباره ی شخص محرمی پرسیدم می خواهد کاری را انجام دهد و همراهش به او می گوید تو را به خدا آن کار را انجام مده و او می گوید به خدا قسم که آن را حتماً انجام می دهم و کارشان به قسم خوردن، می انجامد. که آیا او جدل کرده و چیزی بر عهده اش است؟ فرمود: «خیر زیرا هدف او از قسم خوردن بزرگ داشتن برادرش بوده و در آن گناهی صورت نگرفته است».

7-3- امام صادق علیه السلام- عبدالله حلبی از امام صادق علیه السلام- نقل کرده که در حج : فرمود: خداوند شرطی را بر مردم لازم شمرده و پاداش هم برای ایشان تعهد نموده است پس هر کس که به آن شرط عمل کند، خداوند هم به تعهدش وفا خواهد نمود عرض کردم شرطی که خدا بر ایشان نموده چیست؟ و چه پاداشی بر عهده گرفته است؟ فرمود: آن چه شرط کرده که بر عهده ی آنان است این است که فرموده: ﴿فَمَن فَرَضَ فِيهِنّ الحَجّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الحَجّ﴾ و اما آن چه به عنوان پاداش برای آنان است، در دنباله ی همین آیات فرموده است ﴿فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ مَنِ اتَّقى...﴾ گفتم: «شخصی که در حالت احرام] جماع نموده می فرمایید چکار باید بکند؟ فرمود: «قربانی کردن شتری بر او لازم است و اگر زن با شهوت خود به شهوت مرد کمک کرده بر هر دوی آن ها لازم است که دو شتر قربانی کنند؛ ولی اگر زن میل به جماع نداشته چیزی بر او نیست و میان زن و مرد جدایی انداخته می شود تا مردم کوچ نمایند و به مکانی برسند که در آن جا مرتکب آن عمل شده اند». گفتم: «اگر از راه دیگری رفتند نظر مبارکتان چیست؟ می توانند با هم بروند؟ فرمود: «آری» عرض کردم: «نظر شما درباره ی فسوق» چه می باشد؟ با آن که از آن بزرگتر است چرا حدی برایش قرار داده نشده است؟ فرمود: «از خدا آمرزش بخواهد و لبيك اللهم لبيك... » بگوید عرض کردم نظر شما درباره ی کسی که مبتلا به جدال شود چیست؟ فرمود: «اگر بیش از دو بار جدال کرد بر آن کسی که به حق جدل کرده (قسم خورده واجب است گوسفندی ،بکشد و بر کسی که بر خطا جدل کرده قسم دروغ خورده، واجب است گاوی بکشد».

قوله تعالى: ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللهَ عِنْدَ المُشْعَرِ الْحَرَام وَ اذْكُرُوهُ كَما هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ لمَنَ الضَّالِّينَ﴾ (198)

گناهی بر شما نیست که از فضل پروردگارتان [و از منافع اقتصادی در ایام حج] بهره گیرید [که از منافع حج پی ریزی اقتصاد صحیح اسلامی است]. و هنگامی که از «عرفات» کوچ کردید، خدا را نزد «مشعر الحرام» یاد کنید او را یاد کنید همان گونه که شما را هدایت نمود؛ و قطعاً شما پیش از این از گمراهان بودید. (198)

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ جَبْرَئِيلُ لِإِبْرَاهِيم علیه السلام... هَذِهِ عَرَفَاتُ فَاعْرِفْ بِهَا مَنَاسِكَكَ وَاعْتَرِفْ بِذَنْبكَ فَسُمِّيَ عَرَفَات﴾. (1)

4-2- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿سَبَبُ تَسْمِيَتِهَا بِعَرَفَاتِ فَقِيلَ لِأَنَّ إِبْرَاهِيمَ عَرَفَهَا بِمَا تَقَدَّمَ لَهُ مِن اللهِ النَّعْتِ لَهَا وَ الْوَصْفِ﴾. (2)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْن عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ عَرَفَاتِ لِمَ سُمِّيَتْ عَرَفَاتِ؟ فَقَالَ: إِنَّ جَبْرَئِيلَ خَرَجَ بِإِبْرَاهِيمَ علیه السلام يَوْمَ عَرَفَةَ فَلَمَّا زَالَتِ الشَّمْسُ قَالَ لَهُ جَبْرَئِيلُ: يَا إِبْرَاهِيمُ اعْتَرفُ بذَنْبكَ وَ اعْرِفْ مَنَاسِكَكَ فَسُمِّيَتْ عَرَفَاتِ لِقَوْل جَبْرَئِيلَ اعْتَرِفْ فَاعْتَرَفَ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿ثُمَّ أَفيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیم﴾. (199)

3-2- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام جبرئیل علیه السلام به ابراهیم علیه السلام گفت: : «این عرفات است؛ به وسیله ی آن مناسکت را بشناس و به گناهانت اعتراف کن پس از آن روی این مکان] عرفات نامیده شد.

4-2- امام علی علیه السلام- گفته می شود علت نامگذاری «عرفات» به این نام آن است که ابراهیم علیه السلام علم آن را به خاطر وصف و صفتی که از عرفات برای او نشان داده شده بود، شناخت.

5-2- امام صادق علیه السلام- از معاویه بن عمّار نقل شده است از امام صادق علیه السلام و پرسیدم: «چرا عرفات را به عرفات موسوم نموده اند؟ حضرت فرمود: روز عرفه جبرئیل ا حضرت ابراهیم علیه السلام را بیرون برد وقتی خورشید به زوال گرایید به او فرمود: ای ابراهیم به لغزش خود اعتراف کن و به مناسک خویش آگاه شو پس به سبب کلام جبرئیل ا که گفت اعتراف کن» و ابراهیم علیه السلام هم اعتراف نمود آن سرزمین را عرفه خواندند.

سپس از همان جا که مردم کوچ می کنند [به سوی سرزمین منی] کوچ کنید؛ و از خداوند طلب آمرزش کنید زیرا خدا آمرزنده مهربان است. 199)

تُفِيضُ فِي الْمُزْدَلِفَة وَ مَنَعُوا النَّاسَ أَنْ يُفِيضُوا مَعَهُمْ إِنَّا مِنْ عَرَفَاتِ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أَمَرَهُ أَنْ يُفِيضَ مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَ عَنَى بِذَلِكَ إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيل علیه السلام﴾. (1)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ النَّاسَ إِبْرَاهِيمُ وَ إِسْمَاعِيلُ وَإِسْحَاق لا وَ مِنْ بَعْدَهُمْ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام، عَنْ أَبَى عَبْدِ الله علیه السلام﴾. (2)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَقَامَ بِالْمَدِينَةِ عَشْرَ سِنِينَ لَمْ يَحُجَّ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِ وَ أَذَنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالًا وَ عَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ... فَخَرَجَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابُهُ مُهلِّينَ بِالْحَجِّ حَتَّى أَتَوْا مِنِّى فَصَلَّى الظُّهْرَ وَالْعَصْرَ وَالْمَغْرِبَ وَالْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَالْفَجْرَ غَدَا وَ النَّاسُ مَعَهُ وَ كَانَتْ قُرَيْش تُفِيضُ مِنَ الْمُزْدَلِفَة وَهِيَ جَمْعُ وَ يَمْنَعُونَ النَّاسَ أَنْ يُفِيضُوا مِنْهَا فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ قُرَيْشٍ تَرْجُو أَنْ تَكُونَ إِفَاضَتُهُ مِنْ حَيْثُ كَانُوا يُفِيضُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْهِ ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ يَعْنِي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَ إسْحَاقَ المَةِ فِي إِفَاضَتِهِمْ مِنْهَا وَ مَنْ كَانَ بَعْدَهُمْ فَلَمَّا رَأَتْ قُرَيْشٍ أَنَّ قُبَّةَ رَسُول اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَدْ مَضَتْ كَأَنَّهُ دَخَلَ فِي أَنْفُسِهِمْ شَيْءٌ لِلَّذِي كَانُوا يَرْجُونَ مِنَ الْإِفَاضَةِ مِنْ مَكَانِهِمْ حَتَّى انْتَهَى إِلَى نَمِرَةَ وَ هِيَ بَطْنُ عُرنَةَ بِحِيَالَ الْأَرَاكِ فَضُرَبَتْ قُبَّتُهُ وَضَرَبَ النَّاسُ أَخْبَيَتَهُمْ عِنْدَهَا﴾. (3)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ زَيْدِ الشَّحَامِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ قَالَ أُولَئِكَ قُرَيْشٍ كَانُوا يَقُولُونَ: نَحْنُ أَوْلَى النَّاسِ بِالْبَيْتِ وَ لَا يُفِيضُونَ إِلَّا مِنَ الْمُزْدَلِفَة فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ أَنْ يُفيضُوا مِنْ عَرَفَة﴾. (4)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إن قُرَيْشاً كَانَتْ تُفِيضُ مِنْ جَمْع وَ مُضَرَ وَ رَبَيعَةَ مِنْ عَرَفَاتِ﴾. (5)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ رفَاعَة عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ قَالَ: إِن أَهْلَ الْحَرَم كَان يَقِفُونَ عَلَى الْمَشْعَر الحَرَامِ وَيَقِفُ النَّاسُ بِعَرَفَةَ وَ لَا

ص: 80

بازگردند. تا هنگامی که خداوند محمد صلی الله علیه و آله را به پیامبری مبعوث کرد به او امر فرمود که از همان جایی که مردم باز می گردند بازگردد و منظور خداوند از مردم ابراهیم علیه السلام و اسماعيل علیه السلام بود.

4-1- امام صادق علیه السلام- منظور از النَّاسُ ابراهیم اسماعیل اسحاق و تمام پیامبران علیهم السلام پس از آن ها می باشد.

5-1- امام صادق علیه السلام- رسول خدا صلی الله علیه و آله مدت ده سال بدون آن که حج به جای آورد در مدینه اقامت ال- کرد سپس خداوند جلیل آیه ی و مردم را دعوت عمومی به حج کن تا پیاده و سواره بر مرکب های لاغر از هر راه دوری به سوی تو بیایند... (حج /27) را بر ایشان نازل فرمود. پس پیامبر صلی الله علیه و آله و یارانش تهلیل گویان عازم حج شدند تا آن که به منی رسیدند و نماز ظهر، عصر، مغرب، عشاء و صبح را خواندند فردا رسید؛ پس پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که مردم کنارش بودند و جماعت قریش از مزدلفه کوچ می کردند و مانع کوچ کردن مردم می شدند جلو آمدند. قریش امیدوار بود که حضرت از همان جایی که آن ها رفتند روانه شود پس خدای عزوجل بر پیامبر صلی الله علیه و آله این آیه ى: ﴿ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللهَ﴾ را نازل کرد؛ یعنی از ابراهیم، اسماعیل، اسحاق و کسانی که پس از آن ها بودند در کوچ کردن از منی تبعیت.کن زمانی که قریش دیدند که خیمه ی (کجاوه) رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش می آید گویا چیزی در وجودشان وارد شد که آن ها را بر کوچ کردن از آن جا امیدوار کرد تا آن که خیمه ی رسول خدا صلی الله علیه و آله به محل «نمره» رسید و آن در وسط منطقهی «عرنه در برابر منطقه ی «اراک» بود و خیمه ی ایشان برپا شد و مردم [هم] خیمه هایشان را کنار خیمه حضرت برپا کردند.

6-1- امام صادق علیه السلام- از زید شحام نقل شده است که گفت: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «خطاب آيه ى أَفِيضُوا مِنْ حَيثُ أَفَاضَ النَّاسُ كيست»؟ حضرت فرمود منظور از آیه، قریش بودند که می گفتند: «ما شایسته ترین مردم نسبت به خانه کعبه «هستیم و آن ها تنها از مزدلفه بازمی گشتند و خداوند به آن ها امر فرمود که از عرفه بازگردند.

7-1- امام صادق علیه السلام- قبیله ی قریش از جمع و قبیله ی مُضَر و ،ربیعه، از عرفات باز می گشتند.

8-1- امام صادق علیه السلام- رفاعه گوید: از امام صادق علیه السلام- تفسیر آیه ی ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيثُ أَفَاضَ النَّاسُ را پرسیدم حضرت پاسخ داد ساکنین حرم (قریش) در مشعر و مردم، در عرفه می ایستادند و قریش زمانی شروع به بازگشت می کردند که مردمی که در عرفه بودند، بر آنان نمایان بشوند. مردی که کنیهی ،او ابوستار بود و الاغ چموشی داشت و از مردمی که در عرفه بودند، پیشی

ص: 81

يُفِيضُونَ حَتَّى يَطَّلِعَ عَلَيْهِمْ أَهْلُ عَرَفَةَ وَ كَانَ رَجُلُ يُكَنَّى أَبَا سَيَّارِ وَ كَانَ لَهُ حِمَارُ فَارِهُ وَ كَانَ يَسْبِقُ أَهْلَ عَرَفَةَ فَإِذَا طَلَعَ عَلَيْهِمْ قَالُوا: هَذَا أَبُو سَيَّارٍ ثُمَّ أَفَاضُوا فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ أَنْ يَقِفُوا بِعَرَفَةَ وَ أَنْ يُفيضُوا مِنْهُ﴾. (1)

1- 9- الصّادق علیه السلام- ﴿أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ قَالَ هُمْ أَهْلُ الْيَمَنِ﴾. (2)

10-1- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّمَا أَرَادَ سُبْحَانَهُ بَعْضَ النَّاسِ وَ ذَلِكَ أَنَّ قُرَيْشَاً كَانَتْ فِي الْجَاهِلِيَّة تُفِيضُ مِنَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَ لَا يَخْرُجُونَ إِلَى عَرَفَاتِ كَسَائِرِ الْعَرَبِ فَأَمَرَهُمْ سُبْحَانَهُ أَنْ يُفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَصْحَابُهُ وَ هُمْ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ النَّاسُ عَلَی اَلْخُصُوصِ وَ رَجَعُوا عَنْ سُنَّتِهِمْ﴾. (3)

11-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُعَاوِيَةَ بْن عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ الْمُشْرِكِينَ كَانُوا يُفِيضُونَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَغِيبَ الشَّمْسُ فَخَالَفَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَأَفَاضَ بَعْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: إِذَا غَرَبَتِ الشَّمْسُ فَأَفِضْ مَعَ النَّاسِ وَ عَلَيْكَ السَّكِينَةَ وَ الْوَقَارَ وَ أَفَضْ بِالِاسْتِغْفَارِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ فَإِذَا انْتَهَيْتَ إِلَى الْكَثِيب الْأَحْمَر عَنْ يَمِينِ الطَّرِيقِ فَقُل: اللَّهُمَّ ارْحَمْ مَوْقِفِي وَ زِدْ فِي عِلْمِي وَسَلِّمْ لِى دِينِي وَ تَقَبَّلْ مَنَاسِكَى فَإِذَا انْتَهَيْتَ إِلَى الْكَثِيبِ الْأَحْمَر عَنْ يَمِينِ الطَّرِيقِ فَقُلْ اللَّهُمَّ ارْحَمْ مَوْقِفِي وَ زِدْ فِي عَمَلِي وَ سَلَّمْ لِي دِينِي وَ تَقَبَّلْ مَنَاسِكِى وَ إِيَّاكَ وَ الْوَجِيفَ الَّذِي يَصْنَعُهُ كَثِيرُ مِنَ النَّاسِ فَإِنَّهُ بَلَغَنَا أَنَّ الْحَجَّ لَيْسَ بِوَصْفِ الْخَيْل وَ لَا إِيضَاعِ الْإِبل وَلَكِن اتَّقُوا اللَّهَ وَسِيرُوا سَيْراً جَمِيلًا وَ لَا تُوَكِّتُوا ضَعِيفاً وَ لَا تُوَطَّئُوا مُسْلِماً وَاقْتَصِدُوا فِي السَّيْر فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم كَانَ يَقِفُ بِنَاقَتِهِ حَتَّى

كَانَ يُصِيبُ رَأْسُهَا مُقَدَّمَ الرَّحْلِ وَيَقُولُ أَيُّهَا النَّاسُ عَلَيْكُمْ بِالدَّعَةِ فَسُنَّةً رَسُولِ اللَّهِ لا تَتَّبَعُ﴾. (4)

12-1- امام باقر علیه السلام- ﴿في مَجْمَعِ الْبَيَانِ... وَ هُوَ الْمَرْوِيُّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّ الْمُرَادَ بِهِ الْإِفَاضَةُ مِنْ عَرَفَاتِ وَ أَرَادَ بِالنَّاسِ سَائِرَ الْعَرَبَ وَ أَنَّهُ أَمَرَ لِقُرَيْش وَ حُلَفَائِهَا وَهُمُ الْخَمْسِ لِأَنَّهُمْ كَانُوا لَا يَقِفُونَ مَعَ النَّاسِ بِعَرَفَةَ وَ لَا يُفيضُونَ مِنْهَا وَ يَقُولُونَ نَحْنُ أَهْلُ حَرَمَ اللَّهِ فَلَا نَخْرُجُ مِنْهُ وَكَانُوا

ص: 82

می گرفت و چون قریش او را دیدند می می گشتند اما خداوند به قریش امر فرمود این کار ابوستار را ملاک حرکت نگیرند بلکه فرمود تا در عرفه بایستند و از آن جا بازگردند. گفتند این ابوسیار است و حرکت می کردند و باز

9-1- امام صادق علیه السلام- منظور از ناس [در این جا مردم یمن می باشند.

10-1- امام علی علیه السلام منظور خداوند برخی از مردم است؛ بدان سبب که قریشیان جاهل از مشعر الحرام خارج می شدند اما مانند دیگر اعراب جهت وقوف در ،عرفات، خارج نمی شدند؛ بنابراین خداوند به ایشان فرمان داد که از همان جایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و یارانش خارج می شوند، خارج شوید و النَّاسُ در این جا مختص پیامبر صلی الله علیه و آله و یارانش می باشد و قریش نیز از سنت و روش خود عدول کردند.

11-1- امام صادق علیه السلام- معاویه بن عمار گوید: امام صادق علیه السلام فرمود [در مشعر] مشرکین پیش از غروب خورشید کوچ می کردند و رسول خدا صلی الله علیه و آله برخلاف ایشان بعد از غروب خورشید، حرکت می فرمود امام علیه السلام افزود: بعد از غروب خورشید با متانت و آرامش و استغفارگویان، به همراه مردم از مشعر خارج شو که خداوند بلندمرتبه فرمود: ﴿ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ پس زمانی که از سمت راست راه به شنزار سرخ رسیدی، بگو: «پروردگارا! در این موقف بر من رحم کن و بر علمم بیافزای و دینم را برایم سالم گردان و مناسکم را بپذیر و از خفقانی که بیشتر مردم آن را به وجود می آورند بر حذر باش به ما خبر رسیده که حج، [محلّ تفاخر و تکبّرورزی و] محل سوارکاری با اسبان یا شترسواری با سرعت نیست؛ بلکه باید از خدا بترسید و به زیبایی حرکت کنید و ضعیف و مسلمان را لگدمال نکنید و در پیمودن راه میانه رو باشید. رسول خدا صلی الله علیه و آله شترش را نگاه می داشت طوری که سر آن به جلوی پالانش می خورد و می فرمود ای) !مردم رفتارهای خود را کنار گذاشته و از سیره و روش رسول خدا صلی الله علیه و آله پیروی کنید».

12-1- امام باقر علیه السلام- در مجمع البیان دو نظریه مطرح شده که این جملات مطابق با نظر اول و به امام باقر علیه السلام نسبت داده شده است منظور از «افاضه» کوچ کردن از عرفات است و مراد از «النَّاسُ» دیگر اعراب هستند خداوند در این آیه به قریش و همپیمانانشان که پنج گروه بودند فرمان داد که از همان مسیر مردم حرکت کنند چرا که آن ها به همراه مردم در عرفه، وقوف نکرده و وارد عرفات نشدند و گفتند: «ما اهل حرم الهی هستیم؛ پس از آن خارج نمی شویم». و در

ص: 83

يَقِفُونَ بِالْمُزْدَلَفَةِ وَ يُفِيضُونَ مِنْهَا فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى بِالْوُقُوفِ بَعَرَفَةَ وَ الْإِفَاضَةَ مِنْهَا كَمَا يُفِيضُ النَّاسُ وَأَرَادَ بِالنَّاسِ سَائِرَ الْعَرَب﴾. (1)

مزدلفه (مشعر) وقوف کرده و از آن جا خارج شدند پس خداوند متعال به آن ها فرمان داد که به عرفه وارد شوند و از آن جا به همان شکلی که مردم خارج می شوند خارج شوند و منظور از النَّاسُ» دیگر اعراب می باشد.

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿كَانُوا يَفْتَخِرُونَ بِآبَائِهِمْ يَقُولُونَ أَبي الَّذِي حَمَلَ الدِّيَاتِ وَالَّذِي قَاتَلَ كَذَا وَ كَذَا إِذَا قَامُوا بِمِنِّى بَعْدَ النَّحْرِ وَكَانُوا يَقُولُونَ أَيْضاً يَحْلِفُونَ بِآبَائِهِمْ لَا وَأَبِي لَا وَأَبِي﴾. (1)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ أَهْلَ الْجَاهِلِيَّةِ كَانَ مِنْ قَوْلِهِمْ كَلَّا وَأَبِيكَ بَلَى وَ أَبِيكَ فَأَمِرُوا أَنْ يَقُولُوا لَا وَاللَّهِ بَلَى وَ اللَّهِ﴾. (2)

7-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿كَانَتِ الْعَرَبُ إِذَا وَقَفُوا بِالْمَشْعَرِ يَتَفَاخَرُونَ بِآبَائِهِمْ فَيَقُولُونَ لَا وَ أَبِيكَ لَا وَ أَبِي وَ أَمَرَ اللَّهُ أَنْ يَقُولُوا لَا وَاللَّهِ وَ بَلَى وَ اللَّهِ﴾. (3)

8-1- الباقر علیه السلام- ﴿كَانُوا إِذَا فَرَغُوا مِنَ الْحَجِّ يَجْتَمِعُونَ هُنَاكَ وَ يَعُدُّونَ مَفَاخِرَ آبَائِهِمْ وَ مَآثِرَهُمْ وَ يَذْكُرُونَ أَيَّامَهُمُ الْقَدِيمَةَ وَ أَيَادِيَهُمُ الْجَسِيمَةَ فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَنْ يَذْكُرُوهُ مَكَانَ ذِكْرِهُمْ آبَاتَهُمْ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً أَوْ يَزِيدُوا عَلَى ذَلِكَ بِأَنْ يَذْكُرُوا نِعَمَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَيَعُدُّوا آلَاءَهُ وَيَشْكُرُوا نَعْمَاءَهُ لِأَنَّ آبَانَهُمْ وَ إِنْ كَانَتْ لَهُمْ عَلَيْهِمْ آيَادِ وَ نِعَمْ، فَنِعَمُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَلَيْهِمْ أعْظَمُ وَآيَادِيهِ عِنْدَهُمْ أفْخَمُ وَلِأَنَّهُ سُبْحَانَهُ الْمُنْعِمُ بتِلْكَ الْمَاثِرِ وَالْمَفَاخِرِ عَلَى آبَائِهِمْ وَ عَلَيْهِمْ﴾. (4)

9-1- العسكرى علیه السلام- ﴿فَإِذا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ الَّتِى سُنَّتْ لَكُمْ فِي حَجَّكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ اذْكُرُوا اللَّهَ بِآلَائِهِ لَدَيْكُمْ وَ إِحْسَانِهِ إِلَيْكُمْ فِيمَا وَفَّقَكُمْ لَهُ مِنَ الْإِيمَانِ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ سَيِّدِ الأنام وَ اعْتِقَادِ وَصِيَّة أَخِيهِ عَلى دين أهْلَ الْإِسْلَام كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ بِأَفْعَالِهِمْ وَمَآثِرِهِمُ الَّتِي اللَهِ تَذْكُرُونَهَا أَوْ أَشَدَّ ذِكَرا خَيْرَهُمْ بَيْنَ ذَلِكَ وَ لَمْ يُلْزِمْهُمْ أَنْ يَكُونُوا لَهُ أَشَدَّ ذِكْرًا مِنْهُمْ لِآبَائِهِمْ وَ إِنْ كَانَتْ نِعَمُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ أَكْثَرَ وَ أَعْظَمَ مِنْ نِعَمِ آبَائِهِمْ﴾. (5)

5-1- امام باقر علیه السلام- هنگامی که مردم پس از قربانی به منی می رفتند افتخارات پدرانشان را بر می شمردند و می گفتند پدر من کسی بود که آن دیه ها را برعهده گرفت و کسی بود که چنین و چنان پیکار نمود همچنین به پدرانشان قسم می خوردند و می گفتند «نه به پدرم سو سوگند نه به پدرم سوگند!

6-1- امام باقر علیه السلام- از سخنان مردم در زمان جاهلیت کلا» و ابیک» و «بلی و ابیک»! (قسم به پدرت که چنین است و چنان نیست بود پس امر شدند که بگویند لا» و «الله» و «بلی و الله» (قسم) به خداوند که چنین است و چنان نیست.

7-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- عرب ها به هنگام وقوف در مشعر افتخارات اجدادی خود را به رخ یکدیگر کشیده و می گفتند به پدرم قسم چنین است یا چنان نیست به پدرانشان قسم می خوردند ولی خداوند امر کرد به خدا قسم بخورند و بگویند به خدا قسم چنین است و چنان نیست»!

8-1- امام باقر علیه السلام- آن ها پس از به پایان رساندن حجشان آن جا جمع می شدند و افتخارات و کارهای پدران و اجدادشان را برمی شمردند و از نعمت های فراوان و روزگاران قدیمشان، یاد می کردند خداوند به ایشان فرمان داد به جای آن که در این جا از پدرانتان یاد کنید خدا را یاد کنید یا این که بیشتر از آن از نعمت های خداوند یاد کنید و بخشش های او را شمرده و بر نعمت ها و عطایایش شکرگزار باشید چراکه اگر برای پدرانشان بر دیگران نعمت و نیکی افزون باشد پس خداوند در قیاس با پدرانشان از نعمت ها و نیکی هایی بس بزرگ تر و فاخرتر، برخوردار است؛ چرا که خداوند بخشنده ی تمام آن کارهای نیک و افتخارات به ایشان و پدرانشان می باشد.

9-1- امام عسکری علیه السلام- وقتی اعمال و عباداتی را که برای شما در حج گزاردن وضع شده، به انجام رساندید خداوند را آن گونه که پدرانتان را یاد می کنید یاد کنید خدا را به خاطر نعمت هایی که به شما بخشیده و نیکی هایی که در حق شما انجام داده و این که شما را توفیق داده به نبوت حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله و وصایت برادرش امیرالمؤمنین علیه السلام که دین اهل اسلام است ایمان بیاورید، یاد کنید. همان گونه که کارها و آثار پدرانتان را یاد می کنید و حتی بیشتر از ذکر [اوصاف] پدرانتان، خدا را یاد کنید. خداوند در این آیه آن ها را بین آن دو حالت (خدا را مثل پدرانشان یاد کنند) یا خدا را شدیدتر از پدرانشان یاد کنند مخیر نمود و آن ها را وادار نکرد که خدا را شدیدتر از ذکر پدرانشان یاد کنند؛ هرچند نعمت های خداوند بر آن ها بیشتر از نعمت های پدرانشان بر آن هاست.

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَإِنْ لَمْ يَكُنْ وَلَايَةً دَفَعَ عَنْهُ بمَا عَمِلَ مِنْ حَسَنَة فِي الدُّنْيَا وَمالَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةٌ وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةٌ وَ قِنا عَذابَ النَّارِ﴾. (201)

2-2- امام صادق علیه السلام- اگر [شخص اطاعت از] ولایت نداشته باشد جزای اعمال نیکش در دنیا به او داده می شود و در آخرت بهره ای از آن نصیب او نمی شود.

و بعضی می گویند پروردگارا! به ما در دنیا نیکی عطا کن؛ و در آخرت نیز «نیکی» مرحمت فرما؛ و ما را از عذاب دوزخ نگاه دار» (201)

فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النَّارِ فَقَالَهَا الرَّجُلُ فَكَأَنَّمَا نَشَطَ مِنْ عِقَالِ وَقَامَ صَحِيحاً وَ خَرَجَ مَعَنَا﴾. (1)

3-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيا حَسَنَةٌ خَيْرَاتِهَا﴾. (2)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿مَعَاشُ وَحُسْنُ الْخُلُقِ فِى الدُّنْيَا﴾. (3)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿سَّعَةُ فِى الرِّزْقِ وَالْمَعَايش وَحُسْنُ الْخُلُقِ فِى الدُّنْيَا﴾. (4)

6-2- الصّادق علیه السلام- ﴿رضْوَانُ اللَّهِ وَالتَّوْسِعَةُ فِى الْمَعِيشَة وَحُسْنُ الصُّحْبَة﴾. (5)

7-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الْحَسَنَةُ مَوَدَّتُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَالسَّيِّئَةُ عَدَاوَتُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ علیهم السلام﴾. (6)

8-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ أُوتِيَ قَلْباً شَاكِراً وَ زَوْجَةً صَالِحَةَ تُعِينُهُ عَلَى أَمْرٍ دُنْيَاهُ وَ آخِرَتِهِ فَقَدْ أُوتِيَ فِي الدُّنْيا حَسَنَة﴾. (7)

رها کنند] با نشاط و سرحال گشت [از بند بیماری و بستر راحت شد] و صحیح و سالم برخاست و همراه ما بیرون آمد.

3-2- امام عسکری علیه السلام- وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً [یعنی] به ما از خيرات دنیا عطا فرما.

4-2- امام صادق علیه السلام- [منظور از حسنه] وسعت روزی و حسن خلق در دنیا است.

5-2- امام صادق علیه السلام- [خدایا] وسعت روزی وسایل گذران زندگانی و اخلاق نیکو در دنیا به ما عطا فرما!

6-2- امام صادق علیه السلام- منظور رضایت الهی فراخی معیشت و خُلق نیکو در دنیا است.

7-2- امام علی علیه السلام- «حسنه» دوستی ما خانواده و سیئه»، عداوت با ما اهل بیت است.

8-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- به هرکس قلب شکرگزار زبان ذکرگو و همسری مؤمن که او را در امور دنیا و آخرت یاری دهد عطا شود پس حقیقتاً «حسنه» در دنیا به وی بخشیده شده است.

1-1- العسكرى علیه السلام- ﴿دَّاعُونَ بهَذَا الدُّعَاءِ عَلَى هَذَا الْوَصْفِ﴾. (1)

1-1- امام عسکری علیه السلام- کسانی که این دعا را که در آیه ی قبل آمد بدین صورت می خوانند.

4-1- العسكرى علیه السلام- ﴿هِيَ الْأَيَّامُ الثَّلَاثَةُ الَّتِي هِيَ أَيَّامُ التَّشْرِيقِ بَعْدَ يَوْمِ النَّحْرِ وَ هَذَا الذِّكْرُ هُوَ التَّكْبِيرُ بَعْدَ الصَّلَوَاتِ الْمَكْتُوبَاتِ يُبْتَدَأَ مِنْ صَلَاةِ الظَّهْرِ يَوْمَ النَّحْرِ إِلَى صَلَاةِ الظَّهْرِ مِنْ آخِرِ أَيَّامٍ التَّشْرِيقِ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ وَلِلَّهِ الْحَمْدُ﴾. (1)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿تَّكْبِيرُ فِي أَيَّامِ التَّشْرِيقِ مِنْ صَلَاةِ الظُّهْرِ مِنْ يَوْمِ النَّحْرِ إِلَى صَلَاةِ الْفَجْرِ مِنْ يَوْمِ الثَّالِثِ وَ فِي الْأَمْصَارِ عَشْرَ صَلَوَاتِ فَإِذَا نَفَرَ بَعْدَ الْأُولَى أَمْسَكَ أَهْلُ الْأَمْصَارِ وَ مَنْ أَقَامَ بِمِنًی فَصَلَّی بِهَا اَلظُّهْرَ وَ اَلْعَصْرَ فَلْیُکَبِّرْ﴾. (2)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿تَّكْبِيرُ فِي أَيَّامِ التَّشْرِيق فِي دُبُرِ الصَّلَاةِ﴾. (3)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿أَيَّامُ الْمَعْدُودَاتُ وَالْمَعْلُومَاتُ لَا يَكُفُّ فِيهِنَّ رَجُلُ بَصَرَهُ وَ لَا يَكُفُّ لِسَانَهُ وَ یَدَهُ إِلاَّ کَتَبَ اَللَّهُ لَهُ مِثْلَ حَجِّ قَابِلٍ﴾. (4)

4-1- امام عسکری علیه السلام- [مراد از أَيَّام معدودات] همان سه روز ایام تشریق، پس از عید قربان می باشد و این ذکر همان ذکر تکبیر است که پس از نمازهای واجب از نماز ظهر روز عید قربان شروع می شود و تا نماز ظهر روز آخر ایام تشریق سیزدهم ذی الحجه ادامه دارد و بدین شرح است: ﴿اللهُ أَكْبَرُ اللهُ أَكْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ اللهُ الْحَمْدُ﴾.

5-1- امام صادق علیه السلام- زمان گفتن تکبیر عید قربان در ایام تشریق (سه روز بعد از عید قربان) از نماز ظهر روز عید قربان تا نماز صبح روز سوم می باشد آن هایی که در شهرها (مکانی غیر از سرزمین منی) هستند بعد از خواندن ده نماز تکبیر بگویند پس اگر مردم پس از بازگشت اول حجاج از منی بازگردند آن هایی که در غیر منی هستند باید بمانند و هرکس که در منی باشد باید نماز ظهر و عصر را بخواند و سپس تکبیر بگوید.

6-1- امام صادق علیه السلام- زمان تکبیر گفتن در ایام تشریق به هنگام تعقیبات نمازها است.

7-1- امام باقر علیه السلام- گر فرد در ایام معدود» و «معلوم» چشم زبان و دست هایش را مراقبت نماید و مرتکب خطا نشود خداوند برای او ثوابی همچون ثواب یک حج مقبول در نظر می گیرد.

يَقُولُ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ فَلَوْ سَكَتَ لَمْ يَبْقَ أَحَدٌ إِنَّا تَعَجَّل و لَكِنَّهُ قَالَ: وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ﴾. (1)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ يَرْجِعُ وَ لَا ذَنْبَ لَهُ﴾. (2)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَيْسَ هُوَ عَلَى أَنَّ ذَلِكَ وَاسِعُ إِنْ شَاءَ صَنَعَ ذَا وَ إِنْ شَاءَ صَنَعَ ذَا لَكِنَّهُ يَرْجِعُ مَغْفُوراً لَهُ لَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَلَا ذَنْبَ لَهُ﴾. (3)

6-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ يَعْنِي مَنْ مَاتَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ أَجَلُهُ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَن اتَّقَى الْكَبَائِرَ﴾. (4)

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ أَوْ مَنْ مَاتَ فِي هَدَيْنِ فَقَدْ كُفِّرَ عَنْهُ كُلُّ ذَنْبٍ وَ مَنْ تَأَخَّرَ أَى أَنْسِيَ أَجَلُهُ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ بَعْدَهَا إِذَا اتَّقَى الْكَبَائِرِ﴾. (5)

تَعَجَّلَ فِي يَوْمَينِ فَلَا إِثْمَ عَلَيهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْه﴾ و اگر خداوند بعد از گفتن این آیه، خاموش می ماند تمام کسانی که در آن سرزمین ،بودند، زودتر باز می گشتند؛ ولی خداوند [در ادامه ] می فرماید: ﴿وَمَن تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ﴾.

4-2- امام صادق علیه السلام- گناهی بر او نیست یعنی این فرد اگر پس از دو روز یا بیشتر بازگردد، بازگشته در حالی که گناهی نیز مرتکب نشده است.

5-2- امام صادق علیه السلام- مقصود این نیست که دست شخص حاجی باز گذاشته شده است چنان که اگر خواست این صورت را انجام دهد و یا اگر خواست کار دیگر را به جا آورد؛ بلکه مقصود این است که شخص حج گزار در حالی که گناهان او پاک شده و گناه و معصیتی در پرونده ی او نیست از حج باز می گردد.

6-2- امام صادق علیه السلام- فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ يعنی کسی که [در ایام حج، در خروج از سرزمین منی عجله کند و بمیرد، گناهی بر او نیست گناهی بر او نیست و وَمَن تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ علیه این حکم مخصوص کسی است که از گناهان کبیره بپرهیزد.

7-2- امام صادق علیه السلام- [کسی که در این دو روز در ایام حج] بمیرد همه گناهانشان پاک می شود و کسی که مرگش به تأخیر بیفتد اگر از ارتکاب به گناهان کبیره بپرهیزد، گناهی برای او نیست.

كَانَتْ لَهُ ذُنُوبُ عَدَدَ الثَّرَى رَجَعَ كَمَا وَلَدَتْهُ أُمُّهُ فَقَالَ لَهُ اسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ يَقُولُ اللَّهُ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقَى﴾. (1)

6-3- الصّادق علیه السلام- ﴿سَأَلَ رَجُلُ أَبي بَعْدَ مُنْصَرَفِهِ مِنَ الْمَوْقِفِ فَقَالَ: أَ تَرَى يُخَيِّبُ اللَّهُ هَذَا الْخَلْقَ كُلَّهُ فَقَالَ أَبي: مَا وَقَفَ بِهَذَا الْمَوْقِفِ أَحَدٌ إِلَّا غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مُؤْمِناً كَانَ أَوْ كَافِراً إِلَّا أَنَّهُمْ فِي مَغْفِرَتِهِمْ عَلَى ثَلَاثِ مَنَازِلَ مُؤْمِنُ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَمَا تَأَخَّرَ وَأَعْتَقَهُ مِنَ النَّارِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ أُولئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسابِ وَ مِنْهُمْ مَنْ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ قِيلَ لَهُ أَحْسِنْ فِيمَا بَقِيَ مِنْ عُمُرِكَ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ يَعْنِي مَنْ مَاتَ قَبْلَ أَنْ يَمْضِيَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ مَنِ اتَّقَى الْكَبَائِرَ﴾. (2)

7-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الأَعْلَى: مَنْ أَمَّ هَذَا الْبَيْتَ حَاجَاً أَوْ مُعْتَمِراً مُبَرًا مِنَ الْكِبْرِ رَجَعَ مِنْ ذُنُوبِهِ كَهَيْئَةِ يَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ ثُمَّ قَرَأَ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ لَنِ اتَّقى قُلْتُ: مَا الْكِبْرُ؟ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنَّ أَعْظَمَ الْكِبْرِ غَمْصُ الْخَلْقِ وَسَفَهُ الْحَقِّ قُلْتُ: مَا غَمْصُ الْخَلْقِ وَسَفَهُ الْحَقِّ قَالَ يَجْهَلُ الْحَقَّ وَيَطْعُنُ عَلَى أَهْلِهِ فَمَنْ فَعَلَ ذَلِكَ نَازَعَ اللَّهَ رِدَاءَهُ﴾. (3)

8-3- الباقر علیه السلام- ﴿مَنِ اتَّقَى مِنْهُمُ الصَّيْدَ وَ اتَّقَى الرَّفَثَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْجِدَالَ وَ مَا حُرِّمَ عَلَيْهِ فِي إحْرَامِهِ﴾. (4)

9-3- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا أَصَابَ الْمُحْرِمُ الصَّيْدَ فَلَيْسَ لَهُ أَنْ يَنْفِرَ فِي النَّفْرِ الْأَوَّلُ وَ مَنْ نَفَرَ فِي النَّفْرِ الْأَوَّلَ فَلَيْسَ لَهُ أَنْ يُصِيبَ الصَّيْدَ حَتَّى يَنْفِرَ النَّاسُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ... لَمَنِ اتَّقَى قَالَ اتَّقَى الصَّيْدَ﴾. (5)

10-3- نور الثقلين- ﴿لَمَنِ اتَّقَى الصَّيْدَ فَإِن ابْتُلِيَ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ فَفَدَاهُ، فَلَیْسَ لَهُ أَنْ یَنْفِرَ فِی یَوْمَیْنِ﴾. (6)

ص: 98

باشد آمرزیده می شود و در حالی باز می گردد که گویی دوباره از مادر زاده شده است و به او گفته می شود اعمال خود را از نو آغاز کن خداوند می فرماید: ﴿فَمَن تَعَجَّلَ فِي يَوْمَينِ فَلَا إِثْمَ عَلَيه وَمَن تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ مَنِ اتَّقَى﴾.

6-3- امام صادق علیه السلام- مردی پس از بازگشت پدرم از موقف از ایشان پرسید: «آیا به نظر شما خداوند همه ی این بندگان را از بخشش محروم و ناامید می کند؟ پدرم فرمود: «هیچ مؤمن و یا کافری در این موقف توقف نمی نماید جز آن که خداوند او را می بخشد؛ اما بخشیدن ایشان به سه صورت است [گاه] خداوند گناهان گذشته و آینده ی مؤمن را می بخشد و او را از آتش دوزخ می رهاند و این کلام خداوند عزوجل : است و بعضی می گویند پروردگارا! به ما در دنیا [نیکی] عطا کن و در آخرت نیز [نیکی] مرحمت فرما و ما را از عذاب آتش نگاه دار» آن ها از کار و دعای خود نصیب و بهره ای دارند و خداوند سریع الحساب است. (بقره/202-201) و گاه خداوند در مورد برخی از ایشان تنها گناهان گذشته شان را می بخشد و به آن ها گفته می شود مابقی عمرت را نیکی کن و این سخن پروردگار است ﴿فمن تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ﴾ یعنی هرکس قبل از آن که از عرفات بیرون برود بمیرد گناهی بر او نیست و [و گناهانش پاک شده است] اما اگر زنده بماند و زودتر از موعد از عرفات بیرون رود در صورتی که مرتکب گناهان کبیره نشود، گناهی بر او نیست.

7-3- امام صادق علیه السلام- عبد الأعلی از امام صادق علیه السلام- نقل کرده است که فرمود: هرکس به زیارت حج و یا عمره مشرف شود در حالی که از کبر و خودپسندی به دور باشد، گناهان او مانند روزی که از مادر متولد شده پاک می شود و سپس امام علیه السلام این آیه را تلاوت فرمود: فَمَنْ تَعَجَّلَ في يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ لَمَنِ اتَّقى پرسیدم: کبر و خودپسندی کدام است؟ امام صادق علیه السلام- به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بالاترین مرتبه ی خودپسندی خوار شمردن مخلوق خدا و سبک شمردن حق است. گفتم: چطور» مخلوق را خوار و سبک می کند؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «این که در برابر حق خود را به نادانی بزند و به اهل حق طعنه بزند و هرکس چنین باشد گویی بر سر تصاحب ردای کبریای ،خدا با او نزاع کرده است.

8-3- امام باقر علیه السلام- منظور از تقوا [در این آیه پرهیز از صید آمیزش جنسی]، فسوق (دروغ گفتن) جدال و آن چیزیست که خداوند بر شخص محرم حج گزار، حرام نموده است.

9-3- امام صادق علیه السلام- اگر شخص محرم چیزی را در حال احرام صید کند، نمی تواند در بازگشت اوّل در روز دوّم از ایام تشریق یا دوازده ذی الحجه بازگردد و هرکس که در بازگشت اول، بازگردد تا زمانی که همه ی مردم بازگردند، نباید چیزی را صید کند. آیه ى ﴿فَمَن تَعَجَّلَ فِي يوْمَينِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ مَنِ اتَّقَى﴾ اشاره به همین معنا می باشد؛ یعنی گناهی بر کسی که از صید کردن پرهیز کند، نیست.

10-3- نورالثقلین- این حکم در مورد کسی است که از صید کردن در حال احرام بپرهیزد اما اگر حاجی صید کند باید کفّاره ی آن را بدهد و نباید در روز دوم [از عرفات] بازگردد.

ص: 99

11-3- الصّادق علیه السلام- ﴿يتقى الصيدَ حَتَّى يَنْفِرَ أَهْلُ مِنِّى إِلَى النَّفْر الأخير﴾. (1)

12-3- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمنِ اتَّقَى الصَّيْدَ يَعْنِي فِي إِحْرَامِهِ فَإِنْ أَصَابَهُ لَمْ يَكُنْ لَهُ أَنْ يَنْفِرَ فِي النَّفْرِ الأوّل﴾. (2)

11-3- امام صادق علیه السلام- منظور از تقوی در این جا آن است که از صید کردن بپرهیزد تا اهل منی در روز آخر اقامت از عرفات عزیمت کنند.

12-3- امام صادق علیه السلام- درباره ی تفسیر آیه: ... مَنِ اتَّقَى فرمود: منظور، کسی است که در حالت احرام از صید کردن پرهیز کند که اگر چیزی را در این حالت صید کند، نمی تواند در بازگشت اوّل حجاج از عرفات، بازگردد.

2-2- السجّاد علیه السلام- ﴿إِذَا رَأَيْتُمُ الرَّجُلَ قَدْ حَسُنَ سَمْتُهُ وَ هَدْيُهُ وَ تَمَاوَتَ فِي مَنْطِقِهِ وَ تَخَاضِعَ فِي حَرَكَاتِهِ فَرُوَيْداً لَا يَغُرَنَّكُمْ فَمَا أَكْثَرَ مَنْ يُعْجِرُهُ تَنَاوُلُ الدُّنْيَا وَ رَكُوبُ الْحَرَامِ مِنْهَا لِضَعْفِ نِيَّتِهِ وَ مَهَانَتِهِ وَ جُبْنِ قَلْبِهِ فَنَصَبَ الدِّينَ فَخَا لَهَا فَهُوَ لَا يَزَالُ يَخْتِلُ النَّاسَ بِظَاهِرِهِ فَإِنْ تَمَكَّنَ مِنْ حَرَامِ اقْتَحَمَهُ وَإِذَا وَجَدْتُمُوهُ يَعِفُ عَنِ الْمَالِ الْحَرَامِ فَرُوَيْداً لَا يَغُرَنَّكُمْ فَإِنَّ شَهَوَاتِ الْخَلْقِ مُخْتَلِفَةً فَمَا أَكْثَرَ مَنْ يَنْبُو عَنِ الْمَالِ الْحَرَامِ وَ إِنْ كَثُرَ وَيَحْمِلُ نَفْسَهُ عَلَى شَوْهَاءَ قَبِيحَة فَيَأْتِي مِنْهَا مُحَرَّماً فَإِذَا وَجَدْتُمُوهُ يَعِفُ عَنْ ذَلِكَ فَرُوَيْداً لَا يَغْرَكُمْ حَتَّى تَنْظُرُوا مَا عَقَدَهُ عَقْلُهُ فَمَا أَكْثَرَ مَنْ تَرَكَ ذَلِكَ أَجْمَعَ ثُمَّ لَا يَرْجِعُ إِلَى عَقْل مَتِين فَيَكُونُ مَا يُفْسِدُهُ بِجَهْلِهِ أَكْثَرَ مِمَّا يُصْلِحُهُ بِعَقْلِهِ فَإِذَا وَجَدتُمْ عَقْلَهُ مَتِينَا فَرُوَيْداً لَا يَغُرَكُمْ حَتَّى تَنْظُرُوا أَ مَعَ هَوَاهُ يَكُونُ عَلَى عَقْلِهِ أَوْ يَكُونَ مَعَ عَقْلِهِ عَلَى هَوَاهُ وَ كَيْفَ مَحَبَّتُهُ لِلرِّئَاسَاتِ الْبَاطِلَة وَ رُهْدُهُ فِيهَا فَإِنَّ فِى النَّاسِ مَنْ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ يَتْرُكُ الدُّنْيَا لِلدُّنْيَا وَيَرَى أَنَّ لَذَةَ الرِّئَاسَةِ الْبَاطِلَة أَفْضَلُ مِنْ لَذَةَ الْأَمْوَالِ وَالنِّعَمِ الْمُبَاحَةِ الْمُحَلَّلَة فَيَتْرُكُ ذَلِكَ أَجْمَعَ طَلَبَا لِلرِّئَاسَة حَتَّى إِذا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ ۚ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ﴾. (1)

2-2- امام سجّاد علیه السلام- گر فردی را با ظاهر نیکو دیدید که از پارسایی سکوت اختیار نموده و خضوع در حرکاتش هویداست، صبر کنید! آهسته! مبادا این ظاهر شما را گول بزند! زیرا بیشتر افرادی که در به دست آوردن دنیا و ارتکاب محرمات ناتوان و دارای ضعف نیت و ترس قلبی اند، [و توان انجام بعضی از محرمات را برای لذت بردن از دنیای مادی ندارند] دین را دام و تله ای برای دنیای خود ساخته اند [تا به نام دین به دنیای خود برسند] و پیوسته مردم فریب ظاهر اینان را می خورند و اگر امکان عمل حرامی را پیدا کنند حتماً مرتکب آن خواهند شد. و اگر دید او از مال حرام خودداری کن! آهسته! گول نخور که شهوات آدمیان گوناگون است زیرا تعداد افرادی که از مال حرام خودداری می کنند زیاد نیست هرچند در ظاهر زیاد باشند. ولی خود را به اعمال زشتی وا می دارند و مرتکب حرام می شوند و اگر دیدید از این کارهای زشت نیز خودداری می کنند باز هم صبر کنید! مبادا گولشان را بخورید! تا این که کاملا به عقیده ی دلشان بنگرید. زیرا همه ی افرادی که این گونه اند در آخر به اندیشه ای متین باز نمی گردند. و [تعداد] افرادی که به واسطه ی جهل به فساد می افتند بیشتر از گروهی است که با عقل اصلاح می شوند و اگر عقل او را نیز متین و استوار یافتید باز هم صبر کنید! و گول نخورید! ببینید هوای او متابع عقل است یا عقل او پیروی هوی می کند؟ و ببینید عکس العمل او در برابر ریاست های باطل چگونه است؛ مثبت یا منفی؟ زیرا گروهی از مردم در دنیا و آخرت زیان می کنند؛ این ها] دنیا را برای دنیا ترک نمودند و لذت ریاست باطل را بر خوشی اموال و نعمت های مباح و حلال، ترجیح دادند و همه ی این ها را لذات (حلال) برای ریاست باطل رها نمودند؛ تا جایی که اگر به او گویند: «از خدای بترس» زیاده خواهی او را به گناه وامی دارد عزّت ظاهری که با گناه بدست آورده او را می گیرد. دوزخ او را بس است که بستر بدی است

قوله تعالى: ﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللهِ وَ اللهُ رَؤُفٌ بالعِبادِ﴾ (207)

بعضی از مردم [با ایمان و فداکار همچون علی در «لیلةالمبیت» به هنگام خفتن در جایگاه پیغمبر] جان خود را به خاطر خشنودی خدا می فروشند؛ و خداوند نسبت به همه ی بندگان مهربان است. (207)

7-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿بات على علیه السلام له لَيْلَةَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَى الْمُشْرِكِينَ عَلَى فِرَاشِهِ لِيُعْمِيَ عَلَى قُرَيْشٍ وَ فِيهِ نَزَلَتْ هَذِهِ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضاتِ الله﴾. (1)

8-1- العسكرى علیه السلام- ﴿هَؤُلَاءِ خِيَارُ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَذَبَهُمْ أَهْلُ مَكَّةَ لِيَفْتِنُوهُمْ عَنْ دِينِهِمْ مِنْهُمْ بِلَالُ وَ صُهَيْبُ وَ خَبَّابُ وَ عَمَّارُ بْنُ يَاسِر وَ أَبَوَاهُ﴾. (2)

9-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿نَزَلَتْ فِي رَجُل وَ هُوَ صُهَيْبُ بْنُ سِنَانِ مَوْلَى عَبْدِ اللَّهِ بْن جُدْعَانَ أَخَذَهُ الْمُشْرِكُونَ فِي رَهْطٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ فِيهِمْ خَيْرُ مَوْلَى الْقُرَيْشَ لِبَنِى الْحَضْرَمِي وَ خَبَّابُ بْنُ الْأَرَبِّ مَوْلَى ثَابِتِ ابْنِ أُمِّ أَنْمَارِ وَ بِلَالُ مَوْلَى أَبِي بَكْرٍ وَ عَايش [عَابِسُ] مَوْلَى حُوَيْطِب بْن عَبْدِ الْعُزَّى وَ عَمَّارُ بْنَ يَاسِر وَأَبُو عَمَّارٍ وَسُمَيَّةُ أُمُّ عَمَّارٍ فَقُتِلَ أَبُو عَمَّارٍ وَأمُّ عَمَّارٍ وَ هُمَا أَوَّلُ قَتِيلَيْنِ قُتِلَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَ عَذَّبَ الْآخَرُونَ بَعْدَ مَا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ مَكَّةَ إِلَى الْمَدِينَةِ فَأَرَادُوهُمْ عَلَى الْكُفْرِ فَأَمَّا صُهَيْبُ فَكَانَ شَيْخاً كبيراً ذَا مَتَاعِ فَقَالَ لِلْمُشْرِكِينَ: هَلْ لَكُمْ إِلَى خَيْرِ؟ فَقَالُوا: مَا هُوَ؟ قَالَ: أَنَا شَيْخُ كَبِيرُ ضَعِيفُ لَا يَضُرُّكُمْ مِنْكُمْ كُنْتُ أَوْ مِنْ عَدُوِّكُمْ وَقَدْ تَكَلَّمْتُ بِكَلَامِ أَكْرَهُ أَنْ أَنْزِلَ عَنْهُ فَهَلْ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مَالِي وَ تَذَرُونِي وَ دِينِي؟ فَفَعَلُوا فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فَلَقِيَةً أَبُو بَكْرٍ حين دَخَلَ الْمَدِينَةَ فَقَالَ: رَبِّحَ الْبَيْعُ يَا صُهَيْبُ أَوْ قَالَ: وَبَيْعُكَ لَا يَخْسَرُ وَ قَرَأَ عَلَيْهِ هَذِهِ الْآيَةٌ فَفَرِحَ بِهَا وَ أَمَّا بِلَالُ وَ خَبَّابُ وَ عَايش [عَابِسُ] وَ عَمَّارُ وَ أَصْحَابُهُمْ فَعُذِّبُوا حَتَّى قَالُوا بَعْضَ مَا أَرَادَ الْمُشْرِكُونَ ثُمَّ أرْسِلُوا فَفِيهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ وَ الَّذِينَ هَاجَرُوا فِي اللهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبُوثَنَّهُمْ فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾. (3)

10-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أنَّ الْمُرَادَ بِالْآيَةِ الرَّجُلُ يُقْتَلُ عَلَى الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْي عَن الْمُنْكَر﴾. (4)

7-1- ابن عباس رحمه الله علیه- علی در شبی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از دست مشرکان گریخت، در بستر ایشان خوابید تا قریش گمراه شوند و آيه وَ مِنَ النَّاسِ مَن يُشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ الله در شأن على علیه السلام نازل شده است.

8-1- امام عسکری علیه السلام- شأن نزول این آیه، یاران برگزیده ای از رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند که اهل مکه از آن جهت که آن ها را از دینشان بازگردانند آزار و اذیتشان می کردند که بلال، صهیب حباب، عمّار یاسر و پدر و مادرش جزء این افرادند.

9-1- ابن عباس رحمه الله علیه- آیه درباره ی مردی به نام صهیب بن سنان برده ی عبدالله بن جذعان نازل شده است که مشرکان او را به همراه گروهی از مسلمانان شامل خیر برده بنی الحضرمی قریشی، خباب بن الارت برده ثابت ابن ام انمار بلال برده ابی بکر عایش [عایس] برده حویطب بن عبدالعزی و عمار همراه پدرش یاسر و مادرش سمیه اسیر کردند پدر و مادر عمار کشته شدند و آن دو نفر اولین شهیدان مسلمان می باشند و بقیه شکنجه شدند پس از آن که رسول خدا صلی الله علیه و آله از مکه به سوی مدینه هجرت فرمود کافران از آن مسلمین خواستند که به آیین کفار بگرایند صهیب که پیرمردی مسن و صاحب کالا و ثروت بود به ایشان گفت: آیا شما را سودی رسانم»؟ گفتند: منظورت چیست؟ گفتم من پیرمردی سالخورده و ضعیف هستم و این که از شما یا از دشمنانتان باشم شما را ضرری نمی رساند و سخنی را گفته ام که پایین آمدن (گذشتن از آن خوشایندم نیست آیا به نفع شما نیست که مال مرا بگیرید و من و دینم را رها کنید؟ آن ها چنان کردند و او را در قبال پول رها کردند و این آیه نازل شد زمانی که صهیب به مدینه وارد شد ابوبکر او را دید و به وی گفت: «ای صهیب بدان معامله ات سود داد» و یا گفت: بدان که: «در معامله ات ضرر نکردی» و این آیه را برای او قرائت نمود و او خوشحال شد. و اما بلال، خباب عايش [عایس] عمّار و یارانشان آنقدر شکنجه شدند تا آن که برخی از سخنانی را که مشرکین می خواستند گفتند و آزاد شدند و این آیه درباره ی ایشان نازل شد آن ها که پس از ستم دیدن در راه خدا، هجرت کردند در این دنیا جایگاه و مقام خوبی به آن ها می دهیم و پاداش آخرت، از آن هم بزرگتر است اگر می دانستند. (نحل/41)

10-1- امام علی علیه السلام- مراد از این آیه هر شخصی است که در راه امر به معروف و نهی از منکر کشته شود.

2-2- العسكرى علیه السلام- ﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ يَبيعُهَا ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ فَيَعْمَلُ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ يَأْمُرُ النَّاسَ بِهَا وَيَصْبِرُ عَلَى مَا يَلْحَقُهُ مِنَ الْأَذَى فِيهَا فَيَكُونُ كَمَنْ بَاعَ نَفْسَهُ وَسَلَّمَهَا بِرِضَى اللَّهِ عِوَضاً مِنْهَا فَلَا يُبَالِي مَا حَلَّ بِهَا بَعْدَ أَنْ يَحْصُلَ لَهَا رِضَى رَبِّهَا وَاللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ كُلِّهِمْ أَمَّا الطَّالِبُونَ لِرِضَاهُ فَيُبْلِغُهُمْ أَقْصَى أَمَانِيهِمْ وَيَزِيدُهُمْ عَلَيْهَا مَا لَمْ تَبْلُغْهُ آمَالُهُمْ وَأَمَّا الْفَاجِرُونَ فِي دینه فَيَتَأَنَّاهُ [ فَيَتَأَنَّاهُمْ] وَيَرْفُقُ بِهِمْ وَيَدْعُوهُمْ إِلَى طَاعَتِهِ وَلَا يَمْنَعُ مَنْ عَلِمَ أَنَّهُ سَيَتُوبَ عَنْ ذُنُوبِهِ التَّوْبَةَ الْمُوجَبَةَ لَهُ عَظِيمَ كَرَامَتِهِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السّلْمِ كَافَّةً وَلا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾. (208)

2-2- امام عسكرى علیه السلام- وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَه یعنی کسی که از جان خود برای کسب رضای پروردگار گذشت و مطابق فرامین الهی عمل کرد و مردم را به اطاعت از پروردگار امر نمود و در این راه هر آزار و اذیتی را تحمل کرد. او همچون کسی است که جانش را در ازای رضایت پروردگار معامله کرد و جانش را در عوض رضایت او تسلیم او نمود و دیگر برایش مهم نیست که پس از کسب رضایت خداوند چه بلایی بر سر او بیاید؟ و حال آن که خداوند بر تمام بندگانش مهربان است اما آنان که رضای پروردگار را می طلبند خداوند ایشان را به بالاترین آرزوهایشان و حتی به تمام چیزهایی که آرزویش را هم نداشتند می رساند و اما آنان که در دین الهی مرتکب فسق و فجور می شوند خداوند] به ایشان مهلت داده، با آن ها مدارا کرده و به اطاعت خود فرامی خواند و هر که بداند خداوند گناهانش را می بخشد، از توبه کردن امتناع نمی کند و توبه بزرگترین کرامت های خداوند را برایش چنین بنده ای به ارمغان می آورد.

ای کسانی که ایمان آورده اید؛ همگی [در پرتو ایمان] در صلح و آشتی درآیید! و از گام های شیطان پیروی نکنید؛ که او دشمن آشکار شماست. (208)

4-1- الباقر علیه السلام- ﴿فِي وَلايَتِنَا﴾. (1)

5-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فِي وَلَايَة أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام﴾. (2)

6-1- الباقر علیه السلام- ﴿وَلَايَةُ أَمِير الْمُؤْمِنِينَ وَ وَلايَةُ أَوْلَادِهِ علیهم السلام﴾. (3)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبي بصير: قَالَ أَ تَدْرِى مَا السِّلْم؟ قَالَ قُلْتُ: أَنْتَ أَعْلَمُ. قَالَ: وَلايَةً عَلِيٌّ علیه السلام وَ الْأَئِمَّة الأَوْصِيَاءِ علیهم السلام مِنْ بَعْدِهِ﴾. (4)

8-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً فَقَالَ وَلَايَتُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ علیهم السلام﴾. (5)

1- 9- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ قَدْ ذَكَرَ عِتْرَةَ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ وَالْمُرْسَلِينَ وَ هُمْ بَابُ السِّلْمِ﴾. (6)

10-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿ألَا إِنَّ الْعِلْمَ الَّذِي هَبَطَ بِهِ آدَمُ علیه السلام وَ جَمِيعَ مَا فُصِّلْتِ بِهِ النَّبِيُّونَ إِلَى خَاتَمِ النَّبِيِّينَ وَ الْمُرْسَلِينَ فِي عِتْرَةِ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ وَ الْمُرْسَلِينَ فَأَيْنَ يُنَاهُ بِكُمْ ؟ وَ أَيْنَ تَذْهَبُونَ يَا مَعَاشِرَ مَنْ فُسِحَ مِنْ أَصْلَابِ أَصْحَابِ السَّفِينَةِ؟ فَهَذَا مِثَلُ مَا فِيكُمْ فَكَمَا نَجَا فِي هَاتِيكَ مِنْهُمْ مَنْ نَجَا فَكَذَلِكَ يَنْجُو فِي هَذِهِ مِنْكُمْ مَنْ نَجَا وَ رَهَنَ ذِمَّتِي وَوَيْلٌ لِمَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُمْ إِنَّهُمْ فِيكُمْ كَأَصْحَابِ الْكَهْفِ وَ مَثَلُهُمْ بَابُ حِطَّة وَهُمْ بَابُ السِّلْمِ﴾. (7)

11-1- الصّادق علیه السلام- ﴿دْخُلُوا فِي السَّلَّم كَافَّةً قَالَ: فِي وَلَايَة أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى علیه السلام﴾. (8)

4-1- امام باقر علیه السلام- یعنی در ولایت ما [داخل شوید]

5-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- یعنی در ولایت امیرالمؤمنين علیه السلام [داخل شويد].

6-1- امام باقر علیه السلام- [پذیرش ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام او فرزندانش همان دخول در سلم است].

7-1- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید: امام پرسید: «می دانی السّلم چیست؟ عرض کردم: «شما بهتر می دانید» فرمود: «ولایت علی و ائمه و جانشینان بعد از او است».

8-1- امام على علیه السلام- السّلم شامل ولایت ما اهل بیت علیهم السلام می باشد.

9-1- امام على علیه السلام- [حضرت علی علیه السلام] خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و رسول خاتم را نام برد و فرمود: ایشان در سلامت و سلم می باشند».

10-1- امام على علیه السلام- علمی که بر آدم داده شد و تمام فضائلی که پیامبران تا نبی و رسول خاتمه بدان برتری یافتند در خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و رسول خاتم نهفته است. پس به کدام سو گمراه شده اید؟ ای گروه فرزندان فاسد شده بازماندگان از کشتی نوح به کجا می روید؟! مثل کشتی حضرت نوح مَثَل آن چیزیست که در بین شماست؛ [یعنی اهل بیت علیهم السلام] همان طور که نجات یافته ی آن ها در آن کشتی نجات یافت نجات یافته ی شما [نیز] در این کشتی اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله رهایی یافته و در عهد و پیمان من ثابت و پایدار می ماند و وای بر کسی که از ایشان تخلف کند خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله در بین شما مانند اصحاب کهف هستند و مثل ایشان، باب حطّه (دری که بنی اسرائیل با توسل به آن مورد آمرزش قرار گرفتند) است و اینان باب سلم هستند.

11-1- امام صادق علیه السلام- ادْخُلُوا فِي السّلْمِ كَافَّةً منظور [وارد شدن] در ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام است.

3-2- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ إِنْ حَلَفَ عَلَى شَيْءٍ وَ الَّذِي عَلَيْهِ إِثْيَانُهُ خَيْرُ مِنْ تَرْكِهِ فَلْيَأْتِ الَّذِي هُوَ خَيْرُ وَ لَا كَفَّارَةَ عَلَيْهِ إِنَّمَا ذَلِكَ مِنْ خُطُواتِ الشَّيْطان﴾. (1)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّهُ سُئِلَ عَن امْرأَة جَعَلَتْ مَالَهَا هَدْياً وَكُلَّ مَمْلُوكِ لَهَا حُراً إِنْ كَلَّمَت أخْتَهَا أَبَداً. قَالَ: تُكَلِّمُهَا وَلَيْسَ هَذَا بِشَيْءٍ إِنَّمَا هَذَا وَشِبْهُهُ مِنْ خُطُواتِ الشَّيْطَانِ﴾. (2)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ يَقُولُ عَلَى أَلْفُ بَدَنَةِ وَ هُوَ مُحْرِمُ بِأَلْفِ حَجَّةِ قَالَ تِلْكَ خُطُوَاتُ الشَّيْطَان﴾. (3)

3-2- امام صادق علیه السلام- اگر شخص بر چیزی سوگند یاد کرد که کاری را انجام ندهد ولی آن کار از آن دسته کارها باشد که انجام آن از ترکش بهتر است کاری را که بهتر است باید انجام دهد [اگر چه منجر به شکستن قسم شود بدون آن که کفّارهای برعهده ی او باشد زیرا این گونه قسم ها از گام های شیطان است.

4-2- امام صادق علیه السلام- از امام علیه السلام پرسیدند زنی چنین نذر کرده که اگر با خواهرش کلامی سخن بگوید همه ی دارایی های مالی او هدیه و پیشکش کعبه باشد و همه ی بردگانش هم آزاد باشند. فرمود: با او سخن بگوید؛ این نذرها نذر نیست؛ این ها و امثال این ها گام های شیطان است».

5-2- امام صادق علیه السلام- در مورد قسم مردی سؤال شد که گفته است طبق یک قسم که خورده ام قربانی کردن هزار شتر در موسم حج بر من واجب است و لازمه این کار این است که هزار بار حج [واجب] بروم که [عقلاً محال است] حضرت فرمود: این گونه قسم ها و] این کارها از گامها و نقشه های شیطان است».

1-2- العسكرى علیه السلام- ﴿فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ [عَزِيزٌ] قَادِرُ عَلَى مُعَاقَبَةِ الْمُخَالِفِينَ لِدِينِهِ وَ الْمُكَذِّبِينَ لِنَبِيِّهِ لَا يَقْدِرُ أَحَدٌ عَلَى صَرْفِ انْتِقَامِهِ مِنْ مُخَالِفِيهِ، وَ قَادِرُ عَلَى إِثَابَةِ الْمُوَافِقِينَ لِدِينِهِ وَ الْمُصَدِّقِينَ لِنَبِيِّهِ لَا يَقْدِرُ أَحَدٌ عَلَى صَرْفِ ثَوَابِهِ عَنْ مُطِيعِيهِ. حَكِيمُ فِيمَا يَفْعَلُ مِنْ ذَلِكَ، غَيْرُ مُسْرِفِ عَلَى مَنْ أَطَاعَهُ وَ إِنْ أَكْثَرَ لَهُ الْخَيْرَاتِ، وَلَا وَاضِعُ لَهَا فِى غَيْر مَوْضِعِهَا وَ إِنْ أَتَمَّ لَهُ الْكَرَامَاتِ، وَ لَا ظَالِم لِمَنْ عَصَاهُ وَ إِنْ شَدَّدَ عَلَيْهِ الْعُقُوبَات﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿هَلْ يَنْظُرُونَ إِلا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَامِ وَالْمَلائِكَةُ وَ قُضِيَ الْأَمْرُ وَ إِلَى اللهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾. (210)

1-2- امام عسکری علیه السلام- [منظور این است که بدانید که خداوند در عذاب مخالفان دینش و تکذیب کنندگان پیامبرش [ شکست ناپذیر و تواناست و هیچ کس نمی تواند انتقام او را از مخالفانش برگردانده و بر موافقان دین او و تصدیق کنندگان پیامبرش فرود آورد کسی قادر نیست پاداشی را که او به اطاعت کنندگانش می دهد بازگرداند. او در این کاری که انجام می دهد حکیم است؛ چنان چه خیراتی که به مطیعان خود می دهد فراوان هم باشد، باز در مورد آن ها اسراف نکرده است و اگر کرامت را بر ایشان تمام هم کرده باشد باز آن را بی جا و بی مورد خرج نکرده است و اگر عذاب های او بر مخالفانش شدید هم باشد بر ایشان ظلمی ننموده است [و همه ی این کارها از باب حکمت اوست].

آیا [پیروان فرمان شیطان پس از این همه نشانه ها] انتظار دارند که خداوند و فرشتگان، در سایه هایی از ابرها به سوی آنان بیایند و دلایل تازه ای در اختیارشان بگذارند؟! در حالی که آن چه لازم بوده انجام شده و همه ی امور به سوی خدا باز می گردد. (210)

2-1- السجّاد علیه السلام- ﴿طَلَبَ هَؤُلَاءِ الْكُفَّارُ الْآيَاتِ وَ لَمْ يَقْنَعُوا بِمَا أَتَاهُمْ بِهِ مِنْهَا بِمَا فِيهِ الْكِفَايَةُ وَ الْبَلَاغُ حَتَّى قِيلَ لَهُمْ هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ أَوْ إِذَا لَمْ يَقْنَعُوا بِالْحُجَّةِ الْوَاضِحَةِ الدَّافِعَة فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ وَ ذَلِكَ مُحَالُ لِأَنَّ الْإِنْيَانَ عَلَى علیه السلام لَا يَجُوزُ وَ وَ كَذَلِكَ النَّوَاصِبُ اقْتَرَحُوا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي نَصْب أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى الإِمَاماً وَ اقْتَرَحُوا حَتَّى اقْتَرَحُوا الْمُحال﴾. (1)

3-1- الرّضا علیه السلام- ﴿معناه هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمْ بِالْمَلَائِكَةِ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ﴾. (2)

4-1- الرّضا علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ إِذَا بَدَا لَهُ أَنْ يُبينَ خَلْقَهُ وَ يَجْمَعَهُمْ لِمَا لَا بُدَّ مِنْهُ أَمَرَ مُنَادِيا فَنَادَى فَاجْتَمَعَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ فِي أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ الْعَيْنِ ثُمَّ أَذِنَ السَّمَاءَ الدُّنْيَا فَنَزَلَ وَ كَانَ مِنْ وَرَاءِ النَّاسِ وَأَذِنَ السَّمَاءَ الثَّانِيَةَ فَنَزَلَ وَ هِيَ ضِعْفُ الَّتِي تَلِيهَا فَإِذَا رَآهَا أَهْلُ السَّمَاءِ الدُّنْيَا قَالُوا جَاءَ رَبُّنَا فَيُقَالُ لَا وَ هُوَ آتِ حَتَّى يَنْزِلَ كُلُّ سَمَاءِ يَكُونُ كُلُّ وَاحِدَة مِنْ وَرَاءِ الْأُخْرَى وَهِيَ ضِعْفَ الَّتِي تَلِيهَا ثُمَّ يَنْزِلَ اللَّهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَالمَلائِكَةُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ ثُمَّ يَأْمُرَ اللَّهُ مُنَادِياً يُنَادِى يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ﴾. (3)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ظَهَرَ إِبْلِيسَ لَعَنَهُ اللَّهُ فِي جَمِيعِ أَشْيَاعِه... فَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى أَصْحَابٌ عَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام القَدْ رَجَعُوا إِلَى خَلْفِهِمُ الْقَهْقَرَى مِائَةَ قَدَمَ وَ كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَيْهِمْ وَقَدْ وَقَعَتْ بَعْضُ أَرْجُلِهِمْ فِي الْفُرَاتِ فَعِنْدَ ذَلِكَ يَهْبِطُ الْجَبَّارُ عَزَّوَجَلَّ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَامِ وَ الْمَلَائِكَةُ وَ قُضِيَ الْأَمْرُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَمَامَهُ بِيَدِهِ حَرْبَةٌ مِنْ نُورٍ فَإِذَا نَظَرَ إِلَيْهِ إِبْلِيسَ رَجَعَ الْقَهْقَرَى نَاكِصا عَلَى عَقِبَيْهِ فَيَقُولُونَ لَهُ أَصْحَابُهُ: أَيْنَ تُرِيدُ وَ قَدْ ظَفِرْتَ؟ فَيَقُولُ: إِنِّي أَرَى ما لا تَرَوْنَ إِنِّى أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ. فَيَلْحَقُهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله فَيَطَعُنُهُ طَعْنَةً بَيْنَ كَتِفَيْهِ فَيَكُونُ هَلَاكُهُ وَ هَلَاكَ جَمِيعِ أَشْيَاعِهِ فَعِنْدَ ذَلِكَ يَعْبُدُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَ لَا يُشْرَكَ بِهِ شَيْئًا﴾. (4)

ص: 120

2-1- امام سجّاد علیه السلام- این کافران آیات و بینه خواستند و به آیات کافی و بلیغی که [خدا] به ایشان داد، قانع نشدند؛ تا آن که به ایشان گفته شد هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ یعنی آیا حال که شما با وجود این حجّت های روشن و دافع قانع نمی شوید منتظرید که خود خداوند نزد شما بیاید؟ و حال آن که آن محال است زیرا اطلاق رفت و آمد درباره خداوند جایز نیست و مخالفان ولایت نیز درباره ی امامت امیرالمؤمنین علی علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله و پیشنهاداتی دادند و چنان اشکال تراشی کردند تا منجر به طرح پیشنهادات محال شد.

3-1- امام رضا علیه السلام- معنایش این است که آیا منتظرند تا خداوند ملائکه را زیر سایه بانی از ابرها آمد بیاورد؟

4-1- امام رضا علیه السلام- هنگامی که خداوند بر آن شد تا بندگانش را بر آن چیزی جمع نماید که چاره ای جز اعلام و آشکار کردن آن ،نبود منادی را فرمان داد منادی نیز ندا کرد و انس و جن به سرعت و در یک چشم برهم زدن جمع شدند سپس [خدا] به آسمان دنیا اذن داد و آن پایین و به آسمان دوم هم اجازه داد و آن نیز پایین آمد؛ در حالی که این ،آسمان دو برابر آسمان قبلی بود. پس چون اهل آسمان دنیا آن را مشاهده کردند گفتند پروردگارمان آمد»! اما گفته شد: «نه و پس از آن که تمام آسمان ها نازل شدند او می آید و هر کدام پشت دیگری با دو برابر وسعت آسمان قبلی اش قرار گرفت. سپس خداوند به همراه ملائکه در میان ابرهای سایه دار فرود آمد و کار یکسره شد و همه ی امور به سوی خدا باز می گردد سپس خداوند منادی را امر کرد که ندا بدهد ای گروه جن و انس اگر می توانید از مرزهای آسمان ها و زمین بگذرید، پس بگذرید ولی هرگز نمی توانید مگر با نیرویی (فوق العاده)»! (الرحمن/33)

5-1- امام صادق علیه السلام- هرگاه یوم الوقت المعلوم روزی که زمان آن مشخص است فرا برسد ابلیس به همراه تمامی کسانی که با او بودند ظاهر می شود... در نزدیکی کوفه، جنگی بین شیطان و سپاهش با سپاه امیرالمؤمنین علیه السلام که رجعت کرده اند آغاز می شود، امام علیه السلام [افزود] گویی اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام را پیش روی خود می بینم که صد گام به پشت سر برگشته اند. و گویی آنان را پیش روی خود می بینم که برخی از آنان پاهایشان در فرات افتاده است. در آن ،هنگام خداوند جبار در سایه هایی از ابرها و فرشتگان بر زمین فرود می آید و کار به انجام می رسد و رسول خدا صلی الله علیه و آله در پیشگاه او ظاهر می شود؛ در حالی که در دست خود سر نیزه ای از نور دارد چون نگاه ابلیس به آنان میافتد عقب نشسته و به پشت سر برمی گردد یاران او به او می گویند تو پیروز شده ای؛ پس به کجا می روی؟ شیطان به آنان پاسخ می دهد: «من چیزهایی می بینم که شما قادر به مشاهده ی آن ها نیستید ،من از خداوند پروردگار جهانیان، بیم دارم». در این هنگام پیامبر صلی الله علیه و آله به تعقیب ابلیس رفته و زخمی را در میان دو کتف او ایجاد می کند و بدین وسیله او و تمام اصحابش بود می شوند. پس از آن همه ی مردم رو به عبادت خداوند عزوجل می آورند و هیچ کس برای او شریکی قائل نمی شود.

ص: 121

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ أَمِيرُ المُؤمِنِينَ علیه السلام فِى احْتِجَاجِهِ عَلَى الزَّنْدِيقِ المُدَّعِي لِلتَّنَاقُضِ فِي القُرآن... أمَّا قَوْلُهُ وَ جاءَ رَبُّكَ وَ المُلكُ صَفًّا صَفًّا وَقَوْلُهُ وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى كَما خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ قَوْلُهُ هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَامِ وَالمَلائِكَةُ وَ قَوْلُهُ هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِيَهُمُ المَلائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ فَإِنَّ ذَلِكَ حَقٌّ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَلَيْسَ لَهُ جَيْئَةُ كَجَيْنَةِ الْخَلْقِ وَقَدْ أَعْلَمْتُكَ أَنَّ رَبَّ شَيْءٍ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ تَأْوِيلُهُ عَلَى غَيْرِ تَنْزِيلِهِ وَلَا يُشْبِهُ كَلَامَ الْبَشَرِ وَ سَأَنَبَتُكَ بِطَرَفِ مِنْهُ فَتَكْتَفِي إِنْ شَاءَ اللهُ مِنْ ذَلِكَ قَوْلُ إِبْرَاهِيمَ إِنِّي ذاهِبٌ إِلَى رَبِّي سَيَهْدِينِ فَذَهَابُهُ إِلَى رَبِّهِ تَوَجُهُهُ إِلَيْهِ عِبَادَةً وَ اجْتِهَاداً وَ قُرْبَةً إِلَى اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّاً لَا تَرَى أَنَّ تَأْوِيلَهُ غَيْرُ تَنْزِيلِهِ﴾. (1)

7-1- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿انتِظَارُ الْكُفَّارِ أَنَّهُمْ يَأْتِيهِمْ فِي الظُّلَل يُوجِبُ كَوْنَهُ جِسْماً وَ جَوْهَرا يَزُولُ وَ يَغِيبُ وَ يَجِيءُ وَيَذْهَبُ وَ يَبْعُدُ وَ يَقْرُبُ وَيَظْهَرُ وَيَخْفَى قَالَ ابْنُ عباس الله: إِتْيَانُهُ إِلَيْهِمْ بِوَعْدِهِ وَ وَعِيدِهِ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَكْشِفُ عَنْهُمْ مَا كَانَ مَسْتُوراً عَنْهُمْ وَاللَّهِ فِي كُلِّ حَالَ فَهُمْ يَرَوْنَ أَهْوَالَ الْغَمَامِ وَغَيْرَهِ مِنَ الْمَلَائِكَة﴾. (2)

6-1- امام علی علیه السلام- امام علی علیه السلام در محاجه با زندیقی که ادعا می کرد تناقض در قرآن وجود دارد، فرمود: ... امّا کلام : خداوند وَ جاءَ رَبُّكَ وَ المُلَكُ صَفًّا صَفًّا و این کلامش که فرمود: ﴿وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرادِى كَما خَلَقْناكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ و سخن او هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَ الملائِكَةُ﴾ و کلامش که فرمود ﴿هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِيَهُمُ المَلائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ﴾؛ این مطلب همان طور که خداوند عزوجل فرموده حق است البته آمدن خدا مانند آمدن مخلوقات نیست و به تو می گویم که چه بسا در کتاب ،خداوند آیاتی باشد که تأویلش چیزی غیر از تنزیلش باشد و شباهتی به سخن انسان نداشته باشد و من برخی از آن آیات را برای تو بیان می کنم و ان شاء الله برایت کافی باشد از باب نمونه سخن ابراهیم است که فرمود: إِنِّي ذاهب إِلى رَبِّي سَيَهْدِينِ پس رفتن به نزد پروردگارش همان توجه او به پروردگارش به وسیله ی عبادت و کوشش و تقرب به خداوند عزوجل است. پس می بینی که تأویل آن غیر از تنزیلش است.

7-1- ابن عباس رحمه الله علیه- پروردگار با وعده و وعیدش به سوی ایشان می آید (منظور از آمدن خداوند الله همان وعده و وعیدهاست) و خداوند متعال چیزهای پنهانیشان را آشکار می کند ولی خداوند در همه ی زمانها وجود دارد خداوند در آخرت پرده از حقایق برداشته می شود و آنان ابرهای ترسناک و چیزهای دیگر از جمله ملائکه را می بینند.

1- الصّادق علیه السلام- ﴿سَل بني اسرائيل كَمْ آتَيْنَاهُمْ مِنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ جَحَدَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَقرَّ وَ مِنْهُمْ مَنْ بَدَكَ وَمَنْ يُبَدِّلُ نِعْمَةَ اللهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾. (1)

2- الحسن علیه السلام- ﴿فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ قَالَ يَوْمَ غَدِير خُم: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَإِنَّ عَلِيَا مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَال مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ فَوَقَعَ فِي قُلُوبِهِمْ مَا وَقَعَ تَكَلَّمُوا فِيمَا بَيْنَهُمْ سِراً حَتَّى قَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ: مَنْ يَلِى بَعْدَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ يَلِي بَعْدَكَ هَذَا الْأَمْرَ لَا نَجْعَلُهَا فِي أَهْلَ الْبَيْتِ مَا أَبَداً فَنَزَلَ وَ مَنْ يُبَدِّلُ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ ثُمَّ نَزَلَت يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلا تَكوتُنَّ إِلَّا وَأَنتُمْ مُسْلِمُونَ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ الله جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا إلى قولهِ وَأُولئِكَ هُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلا الَّذينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾. (213)

1- امام صادق علیه السلام- ﴿سَل بني اسرائیل كَمْ آتَینَاهِم مِّنْ آيَةٍ بَينَةٍ﴾ فرمود: از بنی اسرائیل افرادی بودند که ایمان آوردند و کسانی بودند که انکار نمودند و برخی به حقانیت این آیات اذعان نموده و برخی [ آن آیات را] تغییر دادند. وَ مَن يَبَدَّلْ نِعْمَةَ الله مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْه فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ.

2- امام حسن علیه السلام- زمانی که این آیه ای پیامبر صلی الله علیه و آله آن چه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملاً به مردم برسان (مائده /67) نازل شد پیامبر صلی الله علیه و آله و روز غدیر خم فرمود: هرکس) من مولای اویم، على علیه السلام مولای اوست خدایا دوستدار او را دوست و دشمن او را دشمن بدار پس آن چیزی که اتفاق افتاد تفرقه و نفاق در قلب هایشان به وقوع پیوست و دربارهی ،آن بین خود پنهانی سخن گفتند. تا بدانجا که یکی از آن دو نفر به دوستش گفت: «چه کسی پس از نبی به ولایت می رسد؟ و چه کسی بعد از تو سرپرستی این امر را بر عهده می گیرد؟ هرگز ما این امر را به دست اهل بیت نمی سپاریم. پس این آیه نازل شد: ﴿وَ مَنْ يُبَدِّلُ نِعْمَةَ الله مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ. سپس این آیه نازل شد: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ الله جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا... تا آن جا که می فرماید: وَ أُولئِكَ هُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ (آل عمران /105)

مردم [در آغاز] امت واحدی بودند؛ [به تدریج جوامع و طبقات پدید آمد و اختلافاتی پیدا شد؛ در این حال] خداوند پیامبران را برانگیخت؛ تا مردم را بشارت و بیم دهند و کتاب آسمانی را که به سوی حق دعوت می کرد با آن ها نازل نمود؛ تا در میان مردم درباره ی آن چه اختلاف داشتند، داوری کند. تنها [گروهی از] کسانی که کتاب را دریافت داشته بودند، پس از آن که نشانه های روشن به آن ها رسیده بود به سبب انحراف از حق و ستمگری در آن اختلاف کردند ولی خداوند کسانی را که ایمان آورده بودند بر حقیقت آن چه مورد اختلاف بود، به فرمان خودش هدایت نمود؛ و خدا هر کس را بخواهد به راه راست هدایت می کند. (213)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ يَعْقُوبَ بْن شُعَيْب قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ الله العَنْ قَوْلُ اللهِ: كَانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً؟ قَالَ: كَانَ هَذَا قَبْلَ نُوحٍ لَا أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَدَا لِلَّهِ فَأَرْسَلَ الرُّسُلَ لَيْلَةَ قَبْلَ نُوح علیه السلام قُلْتُ: أَ عَلَى هُدًى كَانُوا أَمْ عَلَى ضَلَالَةِ؟ قَالَ: بَلْ كَانُوا ضَلَالًا، كَانُوا لَا مُؤْمِنِينَ وَلَا كَافِرِينَ وَلَا مُشْرِكِينَ﴾. (1)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿كَانُوا قَبْلَ كَانُوا قَبْلَ نُوح علیه السلام أُمَّةً وَاحِدَةً عَلَى فِطْرَةِ اللَّهِ لَا مُهْتَدِينَ وَ لَا ضُلَّالا﴾. (2)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ قَالَ: كَانُوا ضَلَالًا فَبَعَثَ اللَّهُ فِيهِمْ أنْبِيَاءَ علیهم السلام وَلَوْ سَأَلْت النَّاسِ لَقَالُوا قَدْ فُرِغَ مِنَ الْأَمْرِ﴾. (3)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿فِي قَوْل اللَّهِ كَانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ فَقَالَ: أبْيَاتِ كَانَ هَذَا قَبْلَ نُوحِ اللَّهِ كَانُوا ضَلَالًا فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ ﴾. (4)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَسْعَدَةَ عَنْ أَبي عَبْدِ الله علیه السلام فِي قَوْل الله: كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ فَقَالَ: كَانَ ذَلِكَ قَبْلَ نُوح ال، قِيلَ: فَعَلَى هُدًى كَانُوا؟ قَالَ: بَلْ كَانُوا ضَلَالًا، وَ ذَلِكَ أَنَّهُ لَمَّا انْقَرَضَ آدَمُ علیه السلام وَ صَالِحُ ذُرِّيَّتِهِ بَقِيَ شَيْتُ اللهِ وَصِيُّهُ لَا يَقْدِرُ عَلَى إِظْهَارِ اللَّهِ الَّذِي كَانَ عَلَيْهِ آدَمُ علیه السلام وَ صَالِحُ ذُرِّيَّتِهِ، وَ ذَلِكَ أَنَّ قَابِيلَ تَوَاعَدَهُ بِالْقَتْلِ كَمَا قَتَلَ أَخَاهُ هَا بَيلَ ، فَسَارَ فِيهِمْ بِالتَّقِيَّة وَالْكِيْمَانِ، فَارْدَادُوا كُلَّ يَوْمٍ ضَلَالًا حَتَّى لَمْ يَبْقَ عَلَى الْأَرْضِ مَعَهُمْ إِلَّا مَنْ هُوَ سَلَفٌ وَ لَحِقَ الْوَصِيُّ بِجَزيرة فِي الْبَحْرِ يَعْبُدُ اللَّهَ، فَبَدَا لِلَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَنَّ يَبْعَثَ الرُّسُلَ طَعَةِ وَ لَوْ سُئِلَ هَؤُلَاءِ الْجَهَّالُ لَقَالُوا قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ وَكَذَبُوا إِنَّمَا [هِيَ] شَيْءٌ يَحْكُمْ بِهِ اللَّهُ فِي كُلِّ عَامٍ ، ثُمَّ قَرَأَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ فَيَحْكُمُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَا يَكُونُ فِي تِلْكَ السَّنَةِ مِنْ شِدَّةً أَوْ رَخَاءِ أَوْ مَطَرَ أَوْ غَيْرِ ذَلِكَ قُلْتُ: أَ فَضَلَالَا كَانُوا قَبْلَ النَّبِيِّينَ مَا أَمْ عَلَى هُدَى؛ قَالَ: لَمْ يَكُونُوا عَلَى هُدَى كَانُوا عَلَى فِطْرَةِ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَهُمْ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ، وَلَمْ يَكُونُوا لِيَهْتَدُوا حَتَّى يَهْدِيَهُمُ اللَّهُ أَ مَا تَسْمَعُ يَقُولُ إِبْرَاهِيمُ : لَئِنْ لَمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ أَى نَاسِياً لِلْمِيثَاقِ﴾. (5)

ص: 126

4-1- امام صادق علیه السلام- پیش از نوح امت واحدی می زیستند اما خداوند مقدر کرد که سرنوشتی جدید برای آنان رقم بزند و آن پیامبران را پیش از نوح فرستاد. راوی می گوید به حضرت عرض کردم آیا آنان هدایت شده بودند یا در گمراهی به سر می بردند؟ حضرت پاسخ داد آنان گمراه بودند؛ به طوری که نه ،مؤمن نه کافر و نه مشرک بودند.

5-1- امام باقر علیه السلام- مردم در دوران پیش از نوحا بر اساس فطرت الهی، عمل می کردند و هدایت شدن و گمراه شدن معنایی نداشت و با توجه به این موضوع و به این اعتبار امت واحد بودند.

6-1- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام در توضیح این آیه فرمودند مردم در گمراهی بودند و خداوند، پیامبرانی را در میان آنان مبعوث داشت. اگر تو از آن مردم مردم قبل از نوح که پیامبری نداشتند و در گمراهی بودند از اوضاعشان می پرسیدی می گفتند گویا خداوند ما را فراموش کرده و او از این امر (کار مردمان)، دست کشیده است.

7-1- امام باقر علیه السلام- درباره ی این کلام خداوند: فرمود این دوران به قبل از نوحا مربوط بود که مردم گمراه بودند و خداوند پیامبران را برای بشارت و انذار به سوی ایشان فرستاد.

8-1- امام صادق علیه السلام- این آیه به دوران پیش از نوحا مربوط است گفته شد: «مردم بر طریق هدایت بودند؟ امام فرمود: چنین نیست بلکه آنان در گمراهی به سر می بردند. بدین صورت که چون آدم از دنیا رفت و فرزندان او صالح شدند شیث به عنوان وصی او باقی ماند. او اظهار دین خداوند که آیین آدما و فرزندان صالحش بود قدرت نداشت و لذا قابیل او را بر تهدید به قتل کرد؛ همان طور که برادرش هابیل را به قتل رسانده بود پس شیث در بین آن ها مجبور به تقیّه و پنهان کاری شد و این چنین هر روز برگمراهی افزودند تا بدانجا که دیگر کسی جز پیشینیان با ایمان بر روی زمین کنارشان باقی نماند و وصی به جزیره ای در دریا رفته و به عبادت خدا مشغول گشت. پس خداوند متعال شروع به فرستادن انبیاء کرد. و اگر از مردم آن زمان و جاهلان سؤال می شد که اوضاعتان چگونه است می گفتند: «خداوند ما را فراموش کرده و کاری به کار ما ندارد». در حالی که دروغ می گفتند و خداوند در هر سال به فرستادن رسول در بین آنان] حکم می کرد.... فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيم پس خداوند متعال سختی یا آسودگی یا باران و یا غیر آن را برای آن سال رقم می زند.گفتم آیا قبل از پیامبران [افراد] گمراه، یا هدایت شده بودند؟ فرمود [مردم بر طریق هدایت نبودند[؛ آن ها مطابق فطرت الهی که خداوند مردم را بر آن سرشته است عمل می کردند تغییری در آفرینش خدا نیست و ایشان هدایت نیافته بودند تا آن که خداوند آن ها را هدایت نمود آیا سخن ابراهیم را نشنیده ای که می گوید: ﴿ لَئِنْ لَمَّ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ﴾ [یعنی اگر پروردگارم مرا هدایت نکند،] عهد الهی را فراموش می کردم

ص: 127

1-2- السجّاد علیه السلام- ﴿قِيلَ لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیه السلام صِف لَنَا خُرُوجَ الْمَهْدِي اللَّهُ وَعَرَّفْنَا دَلَائِلَهُ وَ عَلَامَاتِهِ. فَقَالَ: يَكُونُ قَبْلَ خُرُوجِهِ خُرُوجُ رَجُل يُقَالُ لَهُ عَوْفُ السُّلَمِنُ بِأَرْضِ الْجَزِيرَةِ وَ يَكُونُ مَأْوَاهُ تَكْرِيتَ وَ قَتْلُهُ بِمَسْجِدِ دِمَشْقَ ، ثُمَّ يَكُونُ خُرُوجُ شُعَيْبِ بْنِ صَالِحٍ بِسَمَرْقَندَ، ثُمَّ يَخْرُجُ السُّفْيَانِيُّ الْمَلْعُونُ بِالْوَادِى الْيَابس وَ هُوَ مِنْ وَلْدِ عُتْبَةَ بْنِ أَبِي سُفْيَانَ فَإِذَا ظَهَرَ السُّفْيَانِي أَخَذَ فِ-ي الْمَهْدِي ثُمَّ يَخْرُجُ بَعْدَ ذَلِكَ. وَ قَالَ : مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِخُرُوحِ الْقَائِمِ هِ ۖ فَوَ اللَّهِ مَا لِبَاسُهُ إِلَّا الْغَلِيظُ وَ مَا طَعَامُهُ إِلَّا الشَّعِيرُ الْجَشِيبُ وَ مَا هُوَ إِلَّا السَّيْفُ وَالْمَوْتُ تَحْتَ ظِلَّ السَّيْفِ فَمَا تَمُدُّونَ أَعْيُنَكُمْ أَ لَسْتُمْ آمِنِينَ لَقَدْ كَانَ مِنْ قَبْلِكُمْ مَنْ هُوَ عَلَى مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ يُؤْخَذُ فَيُقْطَعُ يَدَهُ وَ رجُلُهُ وَ يُصْلَبُ ثُمَّ تَلَا: أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُم التأساء والفراء وَزُلْزِلُوا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوالِدَين و الْأَقْرَبِينَ وَ الْيَتامى والمساكينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرِ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عليمٌ﴾. (215)

قوله تعالى: ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَ عَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ﴾. (216)

2-1- امام سجاد علیه السلام- به حضرت امام زین العابدین علیه السلام عرض شد آمدن و ظهور مهدی علیه السلام و نشانه ها و علائم آن را برای ما بیان فرمایید. فرمود: پیش از ظهور او مردی به نام عوف [بن] سلمی از جزیره خروج می کند. محل سکونت و استقرار او تکریت» است و در مسجد دمشق کشته می شود آن گاه شعیب بن صالح از سمرقند خروج می کند و سپس سفیانی ملعون از بیابان یابس می آید. سفیانی از اولاد عتبه بن ابی سفیان است و وقتی او خروج می کند در جستجوی «مهدی» بر می آید. پس از آن [حضرت مهدی علیه السلام] قیام می فرماید... برای ظهور قائم علیه السلام عجله نکنید سوگند به خدا لباس او درشت و خشن است و غذایش چیزی جز نان جوی سفت نیست و برنامه ی او چیزی جز شمشیر و مرگ در زیر سایه ی شمشیر نیست. پس چشم انتظار نباشید. آیا در امنیت به سر نمی برید؟ قبل از شما کسانی همانند شما بودند و زندگی می کردند که شبیه شما بودند با این فرق که آنان اسیر می شدند و دست و پایشان قطع می گردید و به دار آویخته می شدند اما شما در امان هستید. سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود: ﴿ أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الجَنَّةَ وَما يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا﴾.

از تو سؤال می کنند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: «هر خیر و نیکی [و سرمایه سودمند مادی و معنوی] که انفاق می کنید باید برای پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و درماندگان در سفر باشد و هرکار خیری که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است و پاداش شما محفوظ خواهد بود. (215)

جهاد در راه خدا بر شما مقرر شده؛ در حالی که برایتان ناخوشایند است. چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید حال آن که خیر شما در آن است؛ و یا چیزی را دوست داشته باشید، حال آن که شر شما در آن است و خدا می داند و شما نمی دانید. (216)

لِيَنْفِرُوا كَافَّةً وَإِنْ دَهِمَ أَمْرٌ يُحْتَاجُ فِيهِ إِلَى جَمَاعَتِهِمْ نَفَرُوا كُلُّهُمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَ جَاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ الله﴾. (1)

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الجَمِيلِ الدَّرَاجِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْل اللَّهِ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصَّيامُ قَالَ: فَقَالَ هَذِهِ كُلُّهَا تَجْمَعُ الضَّلَالَ وَ الْمُنَافِقِينَ وَكُلَّ مَنْ أَقرَّ بالدَّعْوَة الظَّاهِرَة﴾. (2)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَمَّا الرُّحْصَةُ الَّتِي ظَاهِرُهَا خِلَافُ بَاطِنِهَا وَالْمُنْقَطِعُ الْمَعْطُوفُ فِي التَّنْزِيلِ هُوَ أَنَّ الْآيَةَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ كَانَتْ تَجِيءُ بِشَيْءٍ مَا ثُمَّ تَجِيءُ مُنْقَطِعَةَ الْمَعْنَى بَعْدَ ذَلِكَ وَ تَجِيءُ بِمَعْنَى غَيْرِهِ ثُمَّ تَعْطِفُ بِالْخِطَابِ عَلَى الْأَوَّلَ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَى... أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ قَالَ تَعَالَى فِي الْأَمْرِ بِالْجِهَادِ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَ عَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالِ فِيهِ قُلْ قِتَالُ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدُّ عَنْ سَبيلِ اللهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ الله وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلَ وَ لا يَزالُونَ يُقاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كَافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ﴾. (217)

قوله تعالى: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبيل الله أُولئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ الله وَاللهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. (218)

به کمک همه ی آن ها نیاز شد پس تمامشان [باید] ترک خانه کنند؛ چرا که خداوند فرمود: همگی به سوی میدان جهاد حرکت کنید سبکبار باشید یا سنگین بار و با اموال و جان های خود در راه خدا جهاد نمایید. (توبه/41)

3-1- امام صادق علیه السلام- جمیل دراج گوید: از امام صادق علیه السلام- درباره ی این دو] سخن خداوند ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ ويا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصَّيامُ﴾ سؤال کردم. پس فرمود: همه ی گمراهان، منافقان و تمام کسانی که به دعوت ظاهری اقرار می کنند منظور این خطاب آیه هستند و باید به جهاد بروند و روزه بگیرند.

4-1- امام علی علیه السلام- در قرآن گاهی در بین جملاتی که در مورد یک موضوع سخن می گویند، ناگهان حرف قطع و موضوع دیگری مطرح می شود این موارد و این فاصله ای که بین آیات رخ می دهد. و به نحوی است که کلام قبل و بعدش از لحاظ موضوع مخالف یکدیگر هستند و آیه ها از یکدیگر قطع می شوند و به ماقبل معطوف می شوند در کتاب خدا به این نحو است که گاهی آیه ای به بیان مطلبی می پردازد سپس آیه ی بعد از نظر معنایی از آن قطع می شود و در موضوع دیگری سخن می گوید بعد از آن [مجدداً] آیه به کلام سابق باز می گردد؛ مانند این کلام خداوند... ﴿أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾ سپس [موضوع را عوض کرده و] درباره ی جهاد می فرماید: ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ كُرْهُ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ﴾.

از تو، درباره جنگ کردن در ماه حرام سؤال می کنند؛ بگو: جنگ در آن [گناهی] بزرگ است؛ ولی جلوگیری از راه خدا [و گرایش مردم به آیین حق] و کفر ورزیدن نسبت به او و [هتک احترام] مسجد الحرام و اخراج ساکنان آن نزد خداوند مهمتر از آن است؛ و ایجاد فتنه [و محیط نامساعد که مردم را به کفر تشویق و از ایمان باز می دارد] حتی از قتل مهمتر است و مشرکان، پیوسته با شما می جنگند، تا اگر بتوانند شما را از آیینتان برگردانند؛ ولی هرکس از شما که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد تمام اعمال [نیک گذشته] او در دنیا و آخرت بر باد می رود؛ و چنین کسانی اهل دوزخند؛ و جاودانه در آن خواهند بود. (217)

کسانی که ایمان آورده و کسانی که هجرت کرده و در راه خدا جهاد نموده اند، آن ها امید به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است. (218)

رَبيعَةَ فَلَمَّا نَظَرَ ابْنُ الْحَضْرَمِي إِلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنَ جَحْشَ وَ أَصْحَابِهِ فَرْعُوا وَ تَهَيَّنُوا لِلْحَرْبِ وَ قَالُوا هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ مُحَمَّدِ فَأَمَرَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَحْشِ أَصْحَابَهُ أَنْ يَنْزِلُوا وَ يَخْلَقُوا رُءُوسَهُمْ فَتَزَلُوا وَ حَلَقُوا رُءُوسَهُمْ فَقَالَ ابْنُ الْحَضْرَمِيٌّ هَؤُلَاءِ قَوْمُ عُمَّارُ لَيْسَ عَلَيْنَا مِنْهُمْ بَأْسُ فَاطْمَأَنُوا وَوَضَعُوا السَّلَاحَ فَحَمَلَ عَلَيْهِمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَحْشٍ فَقُتِلَ ابْنُ الْحَضْرَمِيٌّ وَ أَفْلَتَ أَصْحَابُهُ وَأَخَذُوا الْعِيرَ بِمَا فِيهَا وَ سَاقُوهَا إِلَى الْمَدِينَةِ وَ كَانَ ذَلِكَ فِي أَوَّلِ يَوْمٍ مِنْ رَجَبِ مِنَ الْأَشْهُرِ الْحُرُمِ فَعَزَلُوا الْعِيرَ وَ مَا كَانَ عَلَيْهَا فَلَمْ يَنَالُوا مِنْهَا شَيْئاً فَكَتَبَتْ قُرَيْشَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّكَ أَسْتَحْلَلْت الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَ سَفَكْتَ فِيهَا الدَّمَ وَأَخَذْتَ الْمَالَ وَ كَثُرَ الْقَوْلُ فِي هَذَا وَ جَاءَ أَصْحَابُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ أَ يَحِلُّ الْقَتْلُ فِي الشَّهْرِ الْحَرَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتالِ فِيهِ قُلْ قِتال فِيهِ كَبِيرٌ وَصَةٌ عَنْ سَبِيلِ اللهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ الله وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ قَالَ: الْقِتَالُ فِي الشَّهْرِ الْحَرَام عَظِيمٌ وَلَكِنَّ الَّذِي فَعَلَتْ بكَ قُرَيْسُ يَا مُحَمَّد مِنَ الصَّدِّ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَالْكُفْرِ بِاللَّهِ وَإِخْرَاجِكَ مِنْهُ هُوَ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ﴾. (1)

بر ایشان متعرض شوند. پیامبر صلی الله علیه و آله عبدالله بن جیش را همراه چند نفر از یارانش برای مقابله با قافله ی قریش که از طائف می آمدند و با خود کشمش خوراکی (نان و خورش) و غذا داشتند، به سوی نخله که باغ سرسبز بنی عامر بود فرستاد و عبدالله و یارانش آن ها را غافلگیر کردند و کاروان در حالی که عمروبن خضرمی هم پیمان عتبة بن ربیعه در آن ،بود فرود آمد. زمانی که چشم ابن حضرمی و کاروانیان همراهش به عبدالله و یارانش افتاد به شدت ترسیدند و در حالی که می گفت: ند این ها یاران محمد ا هستند آماده ی نبرد شدند پس عبدالله بن جحش به یارانش فرمان داد تا پایین بیایند و سرهایشان را بتراشند پس اصحاب پایین آمده و سرهایشان را تراشیدند پس ابن حضر می گفت اینان قوم جنها و پریان ساکن در خانه ها هستند که ما از ایشان ترس و ناراحتی نداریم پس مطمئن شده و سلاحهایشان را زمین گذاشتند. عبدالله بر ایشان حمله کرد ابن خضر می کشته شد و یارانش گریختند آن ها (مسلمانان) بار کاروان را برداشته و قافله را به سوی مدینه فرستادند و این ماجرا در روز اول رجب یکی از ماه های حرام اتفاق افتاد. پس قافله را در حالی که باری نداشت دور کردند و چیزی از آن برجای نگذاشتند. قریش به رسول خدا صلی الله علیه و آله نامه نوشتند که «تو ماه حرام را حلال دانستی و در این ماه خون ریخته و اموال را غارت نمودی». و در مورد این حادثه بسیار خبرسازی کردند. اصحاب نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند ای رسول خدا صلی الله علیه و آله آیا قتل در ماه های حرام جایز است؟ خداوند آیه نازل نمود يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الحَرَامِ قِتالِ فِيهِ قُلْ قِتال فِيهِ كَبِيرٌ وَ صَدٌ عَنْ سَبِيلِ الله وَكُفْرٌ بِهِ وَ المَسْجِدِ الْحَرام وَإِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ الله وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ خداوند فرمود: جنگ در این ماه، گناه بزرگی است اما ای ،محمد کارهایی که قریش در حق تو انجام داد و کفر به خدا و بازداشتن مردم از مسجدالحرام و آواره کردن تو از آن نزد خداوند بزرگتر است.

مِنْ فِعْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَى وَجْهِ التَّدْبِيرِ فِيهِمْ أَصْوَبَ وَ أَقْرَبَ لَهُمْ إِلَى الْأَخْذِ بِهَا وَأَقَلَّ لِنِفَارِهِمْ مِنْهَا﴾. (1)

2-1- السجّاد علیه السلام- ﴿الْخَمْرُ مِنْ سِتّة أَشْيَاءَ التَّمْرِ وَ الزَّبيب وَالْحِنْطَة وَالشَّعِير وَالْعَسَل وَالدُّرَة﴾. (2)

3-1- الهادى علیه السلام- ﴿كُلُّ مُسْكِر حَرام﴾. (3)

برای آن آماده کنند و امر و نهی پروردگار را در جانشان جای دهند این تدبیر خداوند در حق بندگان بود تا سریع تر و بهتر احکام را دریابند و کمتر از آن فرار کنند.

2-1- امام سجّاد علیه السلام- خمر (شراب) از شش چیز درست می شود خرما، کشمش، گندم، جو، عسل و ذرت.

3-1- امام هادی اهر مست کننده ای حرام است

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ سَمَاعَة عَنْ الصّادق علیه السلام: وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فَقَالَ يَعْنِي الْيَتَامَى إِذَا كَانَ الرَّجُلُ يَلِى لِأَيْتَامٍ فِي حَجْرِهِ فَلْيُخْرِجُ مِنْ مَالِهِ عَلَى قَدْرِ مَا يَحْتَاجُ إِلَيْهِ عَلَى قَدْرِ مَا يُخْرِجُهُ لِكُلِّ إِنْسَانِ مِنْهُمْ فَيُخَالِطُهُمْ وَيَأْكُلُونَ جَمِيعاً وَ لَا يَرْزَ أَنَّ مِنْ أَمْوَالِهِمْ شَيْئاً إِنَّمَا هِيَ النَّارُ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي الصَّبَّاحِ الكِنَانِي فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَقَالَ ذَلِكَ رَجُلُ يَحْبْسَ نَفْسَهُ عَن الْمَعِيشَة فَلَا بَأْسَ أَنْ يَأْكُلَ بِالْمَعْرُوفِ إِذَا كَانَ يُصْلِحُ لَهُمْ أَمْوَالَهُمْ فَإِنْ كَانَ الْمَالُ قَلِيلًا فَلَا يَأْكُلْ مِنْهُ شَيْئًا. قَالَ: قُلْتُ أَ رَأَيْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ؟ قَالَ: تُخْرِجُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ بِقَدْرِ مَا يَكْفِيهِمْ وَتُخْرِجُ مِنْ مَالِكَ قَدْرَ مَا يَكْفِيكَ ثُمَّ تُنْفِقُهُ: قُلْتُ: أَ رَأَيْتَ إِنْ كَانُوا يَتَامَى صِغَاراً وَ كِبَارَا وَ بَعْضُهُمْ أَعْلَى كِسْوَةٌ مِنْ بَعْضِ وَ بَعْضُهُمْ أَكَلُ مِنْ بَعْضٍ وَ مَالُهُمْ جَمِيعاً؟ فَقَالَ: أَمَّا الْكِسْوَةُ فَعَلَى كُلِّ إِنْسَانِ مِنْهُمْ ثَمَنْ كِسْوَتِهِ وَأَمَّا [أكل] الطَّعَامِ فَاجْعَلُوهُ جَمِيعاً فَإِنْ الصَّغِيرَ يُوشِكُ أَنْ يَأْكُلَ مِثْلَ الكَبِير﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَلَى قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ فِي الْيَتَامَى وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ. قَالَ: يَكُونُ لَهُمُ التَّمْرُ وَ اللَّبَنُ وَيَكُونُ لَكَ مِثْلُهُ عَلَى قَدْرِ مَا يَكْفِيكَ وَ يَكْفِيهِمْ وَ لَا يَخْفَى عَلَى علیه السلام الْمُفْسِدُ مِنَ الْمُصْلِح﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿لَمَّا نَزَلَ إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْماً إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَاراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً أَخْرَجَ كُلَّ مَنْ كَانَ عِنْدَهُ يَتِيمُ وَ سَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فِي إِخْرَاجِهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلاح هُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانَكُمْ وَاللهُ يَعْلَمُ المُفْسِدَ مِنَ المُصْلِحِ وَ قَالَ الصَّادق : لَا بَأْسَ أَنْ تَخْلِطَ طَعَامَكَ بِطَعَامِ الْيَتِيمِ فَإِنَّ الصَّغِيرَ يُوشِكُ أَنْ يَأْكُلَ كَمَا يَأْكُلُ الْكَبِيرُ وَ أَمَّا الْكِسْوَةُ وَ غَيْرُهَا فَيُحْسَبُ عَلَى كُلِّ رَأْسِ صَغِيرِ وَ كَبِيرِ كَمْ يَحْتَاجُ إِلَيْهِ﴾. (4)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿عن محمد بن مُسْلم قال: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ بِيَدِهِ الْمَاشِيَةُ لِابْنِ أَحْ لَهُ يَتِيم فِي حَجْرِهِ أَ يَخْلِطُ أَمْرَهَا بِأَمْرِ مَاشِيَتِهِ؟ قَالَ: فَإِنْ كَانَ يَلِيطُ حَوْضَهَا وَيَقُومُ عَلَى هِنَائِهَا وَيَرُدُّ نَادَّتَهَا

ص: 142

2- امام صادق علیه السلام- سماعه گوید: درباره آیه ﴿وَإِنْ تُخَالِطُوهمْ فَإِخْوَانُكُمْ﴾ از امام صادق علیه السلام پرسیدم و حضرت پاسخ داد اگر مرد یتیمانی را تحت سرپرستی خود دارد باید از اموال خود به اندازه ی آن مقدار که متناسب با هر کدام از آن یتیمان است که معمولاً برای یک انسان کنار می گذارند- کنار بگذارد و آن ها را با هم درآمیزد و همه با هم از آن اموال استفاده کنند و آن مرد نباید چنین فرض کند که بخشی از مال آن ها برای اوست و حق دارد در آن تصرف کند؛ چرا که این کار [عاقبتش] آتش است.

3- امام صادق علیه السلام- از ابوصباح کنانی نقل شده است که امام صادق علیه السلام درباره ی آیه ﴿وَمَن كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ﴾ فرمود: اگر شخصی که از اموال یتیم مراقبت می کند از لحاظ معیشت در مضیقه باشد می تواند به قدر متعارف در مال یتیم تصرف نماید؛ اما اگر آن مال، ناچیز باشد نمی تواند ذره ای در آن تصرف کند راوی می گوید به حضرت عرض کردم که معنای آیه ی ﴿وَإِنْ تُخَالِطُوهِمْ فَإِخْوَانُكُمْ﴾ چیست؟ حضرت پاسخ داد: «یعنی از اموال آنان به اندازه ی نیاز آنان، و از اموالت به اندازه ی نیاز خودت جدا می کنی و سپس آن را [باهم مخلوط و یکجا] مصرف می نمایی عرض کردم در این که برخی یتیمان کوچکتر و برخی دیگر بزرگتر هستند و برخی لباس های گرانبهاتر از برخی دیگر می پوشند و برخی بیشتر از برخی دیگر غذا می خورند و اموال آن ها جدا از هم نمی باشد حکم چیست؟ حضرت پاسخ داد باید برای هر یتیمی لباسی که قیمت آن در شأن اوست در نظر گرفته شود؛ ولی همه ی یتیمان را در مورد غذا، یکسان بشمارید؛ چرا که یتیم کوچکتر پس از مدت کوتاهی مانند [افراد] بزرگتر خود غذا می خورد.

4- امام صادق علیه السلام- علی گوید: در مورد کلام خدا درباره ی یتیمان ﴿وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ﴾ پرسیدم : فرمود [یعنی] برای آنان به اندازه ای که برای آنان بس باشد خرما و شیر و برای تو هم به اندازه ای که برای تو بس اشد مانند آن را داشته باشی و بر خدا مفسد از مصلح پنهان نیست.

5- امام صادق علیه السلام- هنگامی که خداوند این آیه را نازل فرمود آنان که اموال یتیمان را به ستم می خورند مانند آن است که آتش می خورند و در قیامت به جهنم خواهند رفت هرکه یتیمی نزد خود داشت او را بیرون کرد و از رسول خدا صلی الله علیه و آله اجازه این کار را خواستند؛ خدای تبارک و تعالی این آیه ی را فرستاد: ﴿وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْيَتامى... مِنَ المُصْلِحِ﴾ و امام صادق علیه السلام- [در حدیثی دیگر] فرمود: مشکلی نیست که هم خوراک یتیم باشی با اندازه و مقدار برابر]؛ زیرا خردسال هم گاهی به اندازه ی بزرگسال می خورد ولی پوشاک برای کوچک و بزرگ به اندازه ی نیاز حساب شود نه برابر]».

6- امام صادق علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: از او (امام صادق علیه السلام) درباره ی مردی پرسیدم که دام برادرزاده ی یتیم تحت سرپرستی خود را در دست دارد و سؤال کردم که «آیا می تواند آن ها را همراه دام خود کند؟ حضرت فرمود: «اگر حوض آب آن ها را تعمیر می کند و به آن ها آب می دهد و آن ها را درمان می کند و گریزنده ی آن ها را [که از گله دور می شود] برمی گرداند

ص: 143

فَيَشْرَبُ مِنْ أَلْبَانِهَا غَيْرَ مُجْتَهِدِ لِلْحِلَابِ وَ لَا مُضِرٌ بِالْوَلَدِ ثُمَّ قَالَ: مَنْ كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَمَنْ كَانَ فَقِيراً فَلْيَأْكُل بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِح﴾. (1)

7- الباقر علیه السلام- ﴿عَن أبي حمزة: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ أَخِي هَلَكَ وَ تَرَكَ أَيْتَامَاً وَ لَهُمْ مَاشِيَةٌ فَمَا يَحِلُّ لِى مِنْهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنْ كُنْتَ تَلِيطُ حَوْضَهَا وَتَرُدُّ نَادَّتَهَا وَ تَقُومُ عَلَى رَعِيَّتِهَا فَاشْرَبْ مِنْ أَلْبَائِهَا غَيْرَ مُجْتَهِدِ وَ لَا ضَارٌ بِالْوَلَدِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ﴾. (2)

8- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عَبدالرحمن بن الحَجاجِ قَالَ: قُلْتُ لَهُ يَكُونُ لِلْيَتِيمِ عِنْدِيَ الشَّيْءُ وَهُوَ فِي حَجْرِى أَنْفِقُ عَلَيْهِ مِنْهُ وَ رُبَّمَا أَصَبْتُ مِمَّا يَكُونُ لَهُ مِنَ الطَّعَامِ وَ مَا يَكُونُ مِنِّى إِلَيْهِ أَكْثَرَ فَقَالَ: لَا بَأسَ بذَلِكَ إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ المُفْسِدَ مِنَ المُصْلِحِ﴾. (3)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبدالله علیه السلام سَأَلْنِي عِيسَى بْن مُوسَى عَنِ الْقَيِّمِ لِلْأَيْتَامِ فِي الْإِبل وَ مَا يَحِلُّ لَهُ مِنْهَا؟ فَقُلْتُ لَهُ: إِذَا لَاطَ حَوْضَهَا وَ طَلَبَ ضَالَّتَهَا وَ هَنَا جَرْبَاهَا فَلَهُ أَنْ يُصِيبَ مِنْ لَيْتِهَا فِي غَيْرِ نَهْكَ لِضَرْعِ وَلَا فَسَادٍ لِنَسْلِ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿وَ لَا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ حَتَّی یُؤْمِنَّ وَ لَأَمَهٌ مُؤْمِنَهٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَهٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْکُمْ وَ لَا تُنْکِحُوا الْمُشْرِکِینَ حَتَّی یُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ وَ لَوْ أَعْجَبَکُمْ أُولئِکَ یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ اللَّهُ یَدْعُو إِلَی الْجَنَّهِ وَ الْمَغْفِرَهِ بِإِذْنِهِ وَ یُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ﴾. (221)

می تواند از شیرشان بنوشد، اما قصد فروش شیر آن ها را نداشته باشد و به بچه ی آن ها زیان نزند. هر که توانگر است از دست بردن به مال یتیم خودداری کند و هر که ندار است به اندازه بخورد و خدا افراد مفسد و اصلاح گر را خوب می شناسد».

7- امام باقر علیه السلام- أبو حمزه گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله برادرم مرده و چند یتیم برجای نهاده که به عنوان ارث دام دارند؛ چه چیزی از آن دام برای من حلال است؟ آن حضرت فرمود: اگر حوض آبشان را تعمیر کنی و فراریشان را برگردانی و از آن ها نگهداری کنی، می توانی از شیرشان بنوشی؛ البته نه به قصد فروش شیر آن ها و به شرطی که به بچه های دام ها، زیان نرسانی که خداوند افراد مفسد و افراد اصلاح گر را خوب می شناسد.

8- امام کاظم علیه السلام- عبدالرحمن بن حجاج به امام کاظم علیه السلام گفت ،یتیمی، تحت سرپرستی من است و اموال آن یتیم نزد من است که از آن هزینه ی او را می دهم و گاهی اوقات از غذای او بهره می برم؛ اما آن مقداری که من از آن استفاده می کنم بیشتر از آن مقداری که[یتیم] از مال من استفاده می کند نیست حکم آن مقداری که استفاده می کنم چیست؟ حضرت پاسخ داد: اشکالی ندارد و خداوند مفسد را از مصلح می شناسد.

9- امام صادق علیه السلام- امام علیه السلام فرمود عیسی پسر موسی از من پرسید کسی که قیم شتر یتیمان است آیا می تواند از آن شتر بهره ببرد؟ به او پاسخ دادم: «اگر حوض آن شتران را درست و اصلاح کند و دنبال گمشده ی آن ها برود و به آن شتران جهت معالجه از بیماری قطران بمالد یعنی هنگام بیماری آن ها را معالجه کند می تواند از شیر آن ها استفاده کند؛ ولی نباید آن ها را چنان بدوشد که حتی قطره ای شیر در پستان آن شتران باقی نماند همچنین نباید [دوشیدن او باعث شود] به بچه شتران آسیب وارد شود.

و با زنان مشرک و بت پرست تا ایمان نیاورده اند ازدواج نکنید؛ اگر چه مجبور شوید با کنیزان ازدواج کنید؛ زیرا کنیز با ،ایمان از زن [آزاد] بت پرست بهتر است؛ هرچند [ زیبایی یا ثروت او] توجه شما را به خود جلب کند و زنان [قوم] خود را به ازدواج مردان بت پرست تا ایمان نیاورده اند در نیاورید؛ [زیرا غلام با ایمان از مرد آزاد] بت پرست، بهتر است؛ هرچند ثروت یا موقعیت ،او ] توجه شما با به خود جلب کند آن ها دعوت به سوی آتش می کنند؛ و خدا به فرمان خود، دعوت به بهشت و آمرزش می نماید و آیات خویش را برای مردم روشن می سازد؛ شاید متذکر شوند (221)

1-1- الرّضا علیه السلام- ﴿أَبُو عَبدالله علیه السلام وَ المُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ فَقَدْ أَحَلَّ اللَّهُ نِكَاحَ أَهْلِ الْكِتَابِ بَعْدَ تَحْرِيمِهِ فِي قَوْلِهِ فِي سُورَة الْبَقَرَة وَلا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَإِنَّمَا يَحِلُّ نِكَاحَ أَهْلِ الْكِتَابِ الَّذِينَ يُؤَدُّونَ الْجِزْيَةَ عَلَى مَا يَجِبُ فَأَمَّا إِذَا كَانُوا فِي دَارِ الشِّرْكِ وَ لَمْ يُؤَدُّوا الْجِزْيَةَ لَمْ تَحِلَّ مُنَا كَحَتُهُمْ﴾. (1)

2-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إنَّمَا أَحَلَّ اللَّهُ نِسَاءَ أَهْلَ الْكِتَابِ لِلْمُسْلِمِينَ إِذَا كَانَ فِي نِسَاءِ الْمُسْلِمِينَ قِلَّةُ فَلَمَّا كَثُرَتِ الْمُسْلِمَاتِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَلا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَ قَالَ: وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ وَ نَهَى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنْ يَتَزَوَّجَ الْمُسْلِمُ غَيْرَ الْمُسْلِمَةِ وَ هُوَ يَجِدُ مُسْلِمَةٌ وَ لَا يَنْكِحُ مُشْرِكُ مُسْلِمَةٌ﴾. (2)

3-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّ الْمُسْلِمِينَ كَانُوا يَنْكِحُونَ فِى أَهْلِ الْكِتَابِ مِنَ الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى وَ يُنْكِحُونَهُمْ حَتَّى نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ نَهْيَا أَنْ يَنْكِحَ الْمُسْلِمُ مِنَ الْمُشْرِكِ أَوْ يُنْكِحُونَهُ ثُمَّ قَالَ تَعَالَى سُورَة الْمَائِدَة مَا نَسَخَ هَذِهِ الْآيَةَ فَقَالَ وَ طَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ هَمْ وَ المُحْصَنَاتُ مِنَ المُؤمِناتِ وَالمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ فَأَطْلَقَ عَزَّوَجَلَّ مُنَا كَحَتَهُنَّ بَعْدَ أَنْ كَانَ نَهَى وَ تَرَكَ قَوْلَهُ وَ لا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا عَلَى حَالِهِ لَمْ يَنْسَحْهُ فَأَمَّا الرَّحْصَةُ الَّتِي هِيَ الْإِطْلَاقُ بَعْدَ النَّهى﴾. (3)

4-1- الباقر علیه السلام- ﴿أَبُو عَبدالله علیه السلام أَنَّهُ مَنْسُوخُ بِقَوْلِهِ تَعَالَى وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَ بِقَوْلِهِ وَ لَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ﴾. (4)

5-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أَبُو عَبدالله علیه السلام فَقَولُهُ: وَلا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ مَنسُوخُ بِقَولِهِ وَ الْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ قَولُهُ وَ لا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا عَلَى حَالَة لَم يَنسَخ﴾. (5)

6-1- الرّضا علیه السلام- ﴿أَبُو عَبدالله علیه السلام عَنْ الحَسَنِ بن الجهم قَالَ: لِى أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام رِّضا علیه السلام يَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا تَقُولُ فِي رَجُل تَزَوَّجَ نَصْرَانِيَّةً عَلَى مُسْلِمَة؟ قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ وَمَا قَوْلِى بَيْنَ يَدَيْكَ قَالَ: لَتَقُولَنَّ فَإِنَّ ذَلِكَ تَعْلَمُ بِهِ قَوْلِى قُلْتُ: لَا يَجُوزُ تَزْوِيجُ النَّصْرَانِيَّةِ عَلَى الْمُسْلِمَةِ وَ لَا غَيْرِ الْمُسْلِمَةِ. قَالَ: لِمَ؟

ص: 146

1-1- امام رضا علیه السلام- پس از آن که خداوند در آیه ﴿وَ لا تَنْكِحُوا المُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ﴾، ازدواج با مشرکان را حرام کرده بود در آیه ﴿وَ المُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ﴾ ازدواج با اهل کتابی که جزیه ی و اجبشان را می پردازند جایز است ولی اگر در دیار کفر به سر برند و جزیه نپردازند نکاح با ایشان جایز نیست.

2-1- امام علی علیه السلام- فقط در صورتی که تعداد زنان مسلمان کم باشد خداوند ازدواج با زنان اهل کتاب را حلال می نماید و اگر تعداد زنان مسلمان زیاد باشد، خداوند فرمود: ﴿وَ لَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ﴾ و فرمود و هرگز زنان کافر را در همسری خود نگه ندارید. (ممتحنه/10) و پیامبر صلی الله علیه و آله از ازدواج مرد مسلمان با زن غیر مسلمان در صورتی که زن مسلمان پیدا شود، نهی فرمود و مرد مشرک نمی تواند با زن مسلمان ازدواج کند.

3-1- امام علی علیه السلام- مسلمانان با اهل کتاب از بین یهود و نصاری ازدواج می کردند تا آن که این آیه نازل شد و ازدواج مسلمان با مشرک و یا به نکاح درآوردن [زن] مسلمان با [مرد] مشرک را نهی نمود سپس در سوره ی مائده سخنی فرستاد که این آیه را نسخ کرد و همچنین] طعام اهل کتاب برای شما حلال است و طعام شما برای آن ها حلال و [نیز] آنان پاکدامن از مسلمانان و آنان پاکدامن از اهل کتاب حلالند (مائده/ پس ازدواج با زنان اهل کتاب را آزاد نمود؛ پس از آن که آن را نهی کرده بود و این کلامش ﴿ وَ لا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا﴾ را به حال خود رها کرد و نسخ ننمود پس این اجازه ای است که بعد از نهی بخشی از آن آزاد می شود.

4-1- امام باقر علیه السلام- این آیه با دو آیه ی: ﴿ولا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ و وَ لَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الكَوافِر﴾ (ممتحنه/10) نسخ شده است.

5-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- آیه ى ﴿وَ لا تَنْكِحُوا المُشركاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ﴾ به وسیله ی آیه ی: ﴿والمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ﴾ نسخ شده است و این کلام خداوند: ﴿وَ لا تُنْكِحُوا المُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا﴾ نسخ نشده و به حال خود باقی می باشد.

6-1- امام رضا علیه السلام- حسن بن جهم گوید: امام رضا علیه السلام به من فرمود: ای ابا محمد! آیا مردی که همسر مسلمان دارد می تواند با زن مسیحی ازدواج کند؟ به حضرت عرض کردم: «جانم فدای شما باد جواب دادن من در محضر شما چه معنایی دارد؟ حضرت فرمود: تو نظر خود را بگو؛ چراکه از جواب تو جواب من نیز معلوم می شود عرض کردم: جایز نیست که مردی که همسر مسلمان یا غیر مسلمان دارد با زن مسیحی ازدواج نماید حضرت فرمود: «دلیل آن

ص: 147

قُلْتُ: لِقَوْل اللَّهِ تَعَالَى وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَ. قَالَ فَمَا تَقُولُ فِي هَذِهِ الْآيَة وَ المُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤمِناتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ؟ فَقُلْتُ: قَوْلُهُ وَلا تَنْكِحُوا المُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ نَسَخَتْ هَذِهِ الْآيَةَ. فَتَبَسَّمَ ثُمَّ سَكَتَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَيَسْئَلُونَكَ عَنِ المحيضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الحيضِ وَلا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى يَطْهُرْنَ فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَ يُحِبُّ المُتَطَهِّرينَ﴾. (222)

چیست؟ عرض کردم زیرا خداوند می فرماید: ﴿وَلاَ تَنكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ﴾ حضرت فرمود: «نظرت پیرامون آیه ی: و آنان پاکدامن از مسلمانان و آنان پاکدامن از اهل کتاب [حلالند]. (مائده /5) چیست؟ به حضرت عرض کردم این آیه به وسیله ی آیه ی: ﴿وَلَا تَنكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ﴾ نسخ شده است حضرت لبخندی زد و ساکت شده است». و از تو درباره ی حیض و [عادت ماهانه] سؤال می کنند بگو: «مایه ی ناراحتی و آلودگی است؛ از این رو در حال حیض از زنان کناره گیری کنید. و با آن ها نزدیکی ننمایید تا پاک شوند و هنگامی که پاک شدند! آن گونه که خدا به شما فرمان داده، با آن ها آمیزش کنید چرا که خداوند هم توبه کنندگان را دوست دارد، و هم پاکان را».

مِنَ النِّسَاءِ اللَّوَاتِي لَمْ يَفْعَلْنَ مِثْلَ فِعْلِهِنَّ يَحِضْنَ فِي كُلِّ سَنَة حَيْضَةً. قَالَ: فَتَزَوَّجَ بَنُو اللَّاتِي يَحِضْنَ فِي كُلِّ شَهْرٍ حَيْضَةً بَنَاتِ اللَّاتِي يَحِضْنَ فِي كُلِّ سَنَة حَيْضَةً. قَالَ: فَامْتَرَجَ الْقَوْمُ فَحِضْنَ بَنَاتُ هَوْنَاءِ فِي كُلِّ شَهْرٍ حَيْضَةً وَ قَالَ وَ كَثُرَ أَوْلَادُ اللَّاتِي يَحِضْنَ فِي كُلِّ شَهْرٍ حَيْضَةً لِاسْتِقَامَةِ الْحَيْضِ وَقَلَّ أَوْلَادُ اللَّاتِي لَا يَحِضْنَ فِي السَّنَةِ إِلَّا حَيْضَةً لِفَسَادِ الدَّمَ قَالَ فَكَثْرَ نَسِّلُ هَوْلَاءِ وَ قَلَّ نَسْلُ أُولَئِكَ﴾. (1)

4-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أَبُو عَبْدِ الله علیه السلام تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى يَطْهُرْنَ يَعْنِي النِّسَاءَ لَا تَأْتُوهُنَّ فِي الْفَرْجِ حَتَّى يَغْتَسِلْنَ﴾. (2)

5-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿إِنَّ اللهَ... أَنَّهُ كُرَهَ لِلرَّجُل أَنْ يَغْشَى امْرَأَتَهُ وَ هِيَ حَائِضِ فَإِنْ غَشِيَهَا فَخَرَجَ الْوَلَدُ مَجْذُوماً أَوْ أَبْرَصَ فَلَا يَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَه﴾. (3)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُذَافِرِ الصَّيْ فِي قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ الله علیه السلام: تَرَى هَوْلَاءِ الْمُشَوَّهِينَ خَلْقُهُمْ؟ قَالَ قُلْتُ: نَعَمْ قَالَ: هَوْلَاءِ الَّذِينَ آبَاؤُهُمْ يَأْتُونَ نِسَاءَهُمْ فِي الطَّمْثِ﴾. (4)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا لِلرَّجُلِ مِنَ الْحَائِضِ؟ قَالَ: مَا بَيْنَ أَلْيَتَيْهَا وَ لَا يُوقِب﴾. (5)

1-8- الصّادق علیه السلام- ﴿سَأَلَ عُبَيْدُ اللَّهِ بْنُ عَلِيٍّ الْحَلَبِيُّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْحَائِضِ مَا يَحِلُّ لِزَوْجِهَا مِنْهَا؟ قَالَ: تَتَزِرُ بِإِزارِ إِلَى الرُّكْبَتَيْنِ وَ تُخْرِجُ شَرَتَهَا ثُمَّ لَهُ مَا فَوْقَ الْإِزارِ﴾. (6)

می شدند تا آن که پسران زنانی که ماهی یکبار حیض می شدند با دختران زنانی که سالی یکبار حیض می شدند ازدواج کردند [سپس] قوم مخلوط شدند و دختران آن ها در هر ماه یک مرتبه حيض شدند فرزندان زنانی که در هر ماه حیض می شدند به سبب مقاومت حیض، زیاد گشت و تعداد فرزندان زنانی که یک مرتبه در سال حیض می شدند به جهت آلودگی خونشان کم گشت و نسل آنان زیاد و نسل ایشان کم شد و خدای عزیز فرمود: در حالت قاعدگی، از آنان کناره گیری کنید و با آن ها نزدیکی ننماید تا پاک شوند.

4-1- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى يَطْهُرْنَ یعنی تا زمانی که زنان غسل نکرده اند، در فرج ایشان دخولی انجام ندهید.

5-1- پیامبر صلی الله علیه و آله خداوند... برای مرد ناپسند می داند که با همسرش در حال حیض در آمیزد که اگر چنان چه زن را به انجام این کار واداشت و فرزند آنان مبتلا به جذام یا پیس به دنیا آمد، کسی جز خویش را ملامت نکند.

6-1- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام در خطاب به عذافر صیرفی فرمود: «آیا این افراد زشت و بدشکل را می بینی؟ گفت: «بله» فرمود: «این ها کسانی هستند که پدران آن ها در حیض با زنان خود درآمیختند».

7-1- امام صادق علیه السلام- عمر بن یزید پرسید آیا مرد می تواند با همسر حائض خود مقاربت کند؟ حضرت پاسخ داد می تواند میان دو ماهیچه ی باسن او مقاربت کند ولی نمی تواند در فرج او نزدیکی کند.

8-1- امام صادق علیه السلام- عبیدالله بن علی حلبی از امام صادق علیه السلام سؤال کرد: چه چیز از زن حائض بر شوهرش جایز است؟ آن حضرت فرمود لنگی را تا زانوان به خودش ببندد و نافش را بیرون بگذارد آن مقدار که بالای لنگ است از آن شوهر(حلال) است.

لَمْ يُعَذِّبْهُ وَ قَوْلُهُ فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذابَ الْجَحِيمِ وَ ذَكَرَ الْآيَاتِ وَ قَوْلُهُ إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحاً فَأُولئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَناتِ الْآيَةَ﴾. (1)

2-3- الصّادق علیه السلام- ﴿تُوبُوا إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَادْخُلُوا فِي مَحَبَّتِهِ فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ وَ الْمُؤْمِنُ تَوَابُ﴾. (2)

3-3- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَة عَبْدِهِ مِنْ رَجُل أَضَلَ رَاحِلَتَهُ وَ زَادَهُ فِي لَيْلَة ظَلْمَاءَ فَوَجَدَهَا فَاللَّهُ أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَة عَبْدِهِ مِنْ ذَلِكَ الرَّجُلِ بِرَاحِلَتِهِ حِينَ وَجَدَهَا﴾. (3)

4-3- الصّادق علیه السلام- ﴿قَاذِفَ إِذَا تَابَ وَكَانَ عَدَلًا جَازَتْ شَهَادَتُهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ المُتطَهِّرِينَ وَ لَا وَجْهَ لِرَةٌ شَهَادَة مَنْ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ كَانَ عَدْلًا وَ قَدِ اسْتَثْنَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي ذِكْرِ رَةٌ شَهَادَةِ الْقَاذِفِ مَنْ تَابَ فَقَالَ وَ لَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَداً ثُمَّ اسْتَثْنَى فَقَالَ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا﴾. (4)

5-3- الصّادق علیه السلام- ﴿إِن اللَّهَ يُحِبُّ الْعَبْدَ الْمُفَتَنَ التَّوَّابَ وَمَنْ لَمْ يَكُنْ ذَلِكَ مِنْهُ كَانَ أَفْضَلَ﴾. (5)

6-3- الصّادق علیه السلام- ﴿خَلَقَ اللَّهُ الْقَلْبَ طَاهِراً صَافِياً وَجَعَلَ غِدَاءَهُ الذِّكْرَ وَالْفِكْرَ وَ الْهَيْبَةَ وَ التَّعْظِيمَ وَإِذَا شِيبَ الْقَلْبُ الصَّافِي بِتَغْذِيَتِهِ بِالْغَفْلَة وَالْكَدَر صُقِلَ بِمِصْقَلَة التَّوْبَةِ وَ نُطْفَ بِمَاءِ الْإِنَابَة لِيَعُودَ إِلَى حَالَتِهِ الْأَوَّلَة وَ جَوْهَرَتِهِ الْأَصْلِيَّةَ الصَّافِيَة قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ اَلتَّوّابِینَ وَ یُحِبُّ اَلْمُتَطَهِّرِینَ﴾. (6)

7-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿اللَّهُمَّ فَإِنَّا التَّائِبُونَ الْخَاشِعُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ فَهُمُ الْأَبْدَالُ الَّذِينَ وَصَفَهُمُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ المُتَطَهِّرِينَ وَالْمُطَهَّرُونَ نُظَرَاؤُهُمْ مِنْ آل مُحَمَّد صلی الله علیه و آله﴾. (7)

ص: 152

آیه پس کسانی را که توبه کرده و راه تو را پیروی می کنند بیامرز و آنان را از عذاب دوزخ نگاه دار! (غافر/10) و آیات پس از آن را ذکر کرد و [این نیز] کلام پروردگار است: ﴿إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صَالِحاً فَأُولئِكَ يُبَدِّلُ اللهَ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ...﴾

2-3- امام صادق علیه السلام- به سوی خدای عزوجل توبه کنید و در محبت او وارد شويد كه: ﴿إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ المُتطَهِّرِينَ﴾ و مؤمن بسیار توبه می کند.

3-3- امام باقر علیه السلام- خوشحالی خداوند از توبه ی بنده اش بیشتر از خوشحالی فردی است که بار توشه و آبش را در شب تاریک گم کرده سپس آن را پیدا می نماید. خداوند از توبه ی بنده اش، بیشتر از آن شخص زمانی که توشه راهش را می یابد، خوشحال می شود.

4-3- امام صادق علیه السلام- شهادت شخص یاوه گو و بددهان چنان چه عادل بوده و توبه نماید، جایز و صحیح است و خداوند عزوجل فرمود: ﴿إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ﴾ و برای رد شهادت کسی که خداوند او را دوست دارد و عادل هم می باشد دلیلی وجود ندارد و خداوند عزوجل در بیان قبول نکردن شهادت یاوه گو کسی را که توبه کرده استثناء نموده و فرمود: «هیچ گاه شهادت دادن این افراد مقبول نخواهد بود اما بعد از آن استثنا کرده و فرمود: مگر کسانی که توبه کنند.

5-3- امام صادق علیه السلام- خداوند بندهی امتحان شده و توبه کننده را دوست می دارد و اگر کسی این مقدار هم گناه و توبه نداشته باشد بهتر است.

6-3- امام صادق علیه السلام- خدا دل را پاک و زلال آفریده و خوراکش را ذکر اندیشه هیبت و تعظیم ساخته و چون دل پاک با خوار کی ای چون غفلت و ،کدورت آلوده شود، با توبه درخشان می گردد و با آب انابه پاک می شود؛ تا به حال نخست و گوهر اصلی زلال خود برگردد. خداوند عزّوجل فرموده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ﴾.

7-3- امام علی علیه السلام- [امام علیه السلام در وصف گروهی از یاران امام زمان علیه السلام فرمود: آنان کسانی هستند که می گویند:] «پروردگارا! ما توبه کننده خشوع کننده رکوع کننده و سجده کننده هستیم. ایشان، ابدال و مردم کم نظیری هستند که خداوند عزوجل، چنین توصیفشان نمود: ﴿إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ﴾ و نمونه ی چنین افرادی در آل محمد هستند.

ص: 153

8-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿الاسْتِنْجَاء بِالْمَاءِ فِي كِتَابِ اللَّهِ وَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ وَ هُوَ خُلُقُ كَرِيمُ وَلَيْسَ لِأَحَدٍ تَرَكُهُ. قَالَ وَسُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ عَن امْرأَة أَتَتِ الْخَلَاءَ فَاسْتَنْجَتْ بِغَيْرِ الْمَاءِ فَقَالَ: لَا يُجْزِيهَا إِنَّا أَنْ لَا تَجِدَ الْمَاءَ﴾. (1)

9-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿اسْتِنْجَاء بِالْمَاءِ بَعْدَ الْحِجَارَة فِي كِتَابَ اللَّهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ وَ هُوَ خُلُقُ كَرِيمُ وَ إِزَالَةُ النَّجَاسَةِ وَاجِبَةً وَ لَيْسَ لِأَحَدٍ تَرَكُهَا﴾. (2)

10-3- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ النَّاسُ يَسْتَنْجُونَ بِالْكُرْسِفِ وَ الْأَحْجَارِ ثُمَّ أُحْدِثَ الْوُضُوءُ وَهُوَ خُلُقُ كَرِيمٌ فَأَمَرَ بِهِ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله وَ صَنَعَهُ وَأَنْزَلَ اللهُ فِى كِتَابِهِ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِ المتطهرين﴾. (3)

قوله تعالى: نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَ قَدَّمُوا لِأَنفُسِكُمْ وَاتَّقُوا اللهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾. (223)

8-3- امام علی علیه السلام- در کتاب خدا تطهير مخرج غائط به وسیله ی آب سفارش شده که این قول خداوند عزوجل است: ﴿إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ المُتطَهِّرِينَ﴾ و این کار، خوی نیکوییست که ترک آن بر هیچ کس جایز نیست از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی زنی که به دستشویی رفته و خود را بدون آب از (نجاست غائط) پاک کرده سؤال شد حضرت فرمود: این کار برای او صحیح نمی باشد، مگر آن که آب نیابد».

9-3- امام علی علیه السلام- از بین بردن نجاست تطهیر مخرج (غائط به وسیله ی آب، پس از [جواز حكم تطهیر مخرج غائط با سنگ در کتاب خدا آمده و این است كلام خداوند: ﴿إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ﴾ و این کار خوی نیکوییست از بین بردن نجاست واجب می باشد و کسی جایز به ترک آن نیست.

10-3- امام صادق علیه السلام- مردم با پنبه و سنگ [موضع غائط] خود را تمیز می کردند. سپس شستشوی با آب- که خوی پسندیده ای است- بین مسلمانان رواج یافت و] مورد استفاده قرار گرفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به آن امر فرموده و خود نیز با آب خود را تمیز می نمود. پس خداوند این آیه را نازل فرمود: ﴿إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ﴾.

زنان شما محل بذرافشانی شما هستند؛ پس هر زمان که بخواهید، می توانید با آن ها آمیزش کنید و با پرورش فرزندان صالح اثر نیکی برای خود از پیش بفرستید. و از [مخالفت فرمان خدا] بپرهیزید و بدانید او را ملاقات خواهید کرد و به مؤمنین بشارت ده. (223)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّى شِئْتُمْ أَى مَتَى شِئْتُمْ وَ تَأَوَّلَتِ الْعَامَّةُ قَوْلَهُ أَنَّى شِئْتُمْ أَيْ حَيْثُ شِئْتُمْ فِی اَلْقُبُلِ وَ اَلدُّبُرِ وَ قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَیْ مَتَی شِئْتُمْ فِی اَلْفَرَجِ وَ الدَّلِيلُ عَلَى قَوْلِهِ فِي الْفَرْج قوله يساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَالْحَرْتُ الزَّرْعُ وَالزَّرْعَ الْفَرْجُ فِي مَوضع الوَلَدِ﴾. (1)

4-1- الباقر علیه السلام- ﴿نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ قَالَ حَيْثُ شَاءَ﴾. (2)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن عبد الله بن أبي يَعفُور قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ إِتْيَانِ النِّسَاءِ في أَعْجَازِهِنَّ قَالَ: لَا بَأْسَ بِهِ، ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ قَالَ: حَيْثُ شَاءَ﴾. (3)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ قَالَ: مِنْ قُدَامِهَا وَ مَنْ خَلْفِهَا فِی اَلْقُبُلِ﴾. (4)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿عن زرارة عَن أبي عبد الله صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئتُمْ قَالَ: مِنْ قُبُل﴾. (5)

8-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَن الْفَتْح بْن يَزِيدَ الْجُرْجَانِيِّ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى الرِّضَا علیه السلام ... مِنْهُ الْجَوَابُ: سَأَلْتَ عَمَّنْ أَتَى جَارِيَتَهُ فِي دُبُرِهَا، وَالْمَرْأَةُ لُعْبَةُ لَا تُؤْذَى وَ هِيَ حَرْثُ كَمَا قَالَ اللَّهِ﴾. (6)

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن أَبي يَعْفُور قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ يَأْتِي الْمَرْأَةَ فِي دُبُرِهَا. قَالَ: لَا بَأسَ إِذَا رَضِيَت﴾. (7)

10-1- ابن عباس رحمه الله علیه: ﴿معنى قَوْلِهِ حَرْثٌ لَكُمْ مُزْدَرَعُ أَوْلَادِكُمْ كَأَنَّهُ قِيلَ مُحْتَرَتْ لَکُمْ وَ إِنَّمَا اَلْحَرْثُ اَلزَّرْعُ فِی اَلْأَصْلِ﴾. (8)

ص: 156

3-1- امام صادق علیه السلام- أَنَّى شِئْتُمْ یعنی «هروقت خواستید»؛ اما عامه ی مردم این کلام خداوند: أَنَّى شِئْتُم را، به «هر کجا خواستید» اعم از فرج و مقعد تأویل کرده اند و امام صادق علیه السلام در حدیثی دیگر می فرماید أَنَّى شِئْتُمْ یعنی هر وقت خواستید در فرج دخول کنید و دلیل این سخنشان، قول خداست که ﴿نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ که حَرْثٌ ﴾ همان کشتزار است و کشتزار زن، که محل تولد فرزند است فرج زن است.

4-1- امام باقر علیه السلام- [در بیان معنای این آیه فرمود منظور این است که مرد از هر طریقی که بخواهد می تواند با زن خود نزدیکی کند

5-1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن ابویعفور گوید از امام صادق علیه السلام درباره ی دخول در مقعد زنان پرسیدم؟ فرمود: «اشکالی ندارد» سپس این آیه را تلاوت فرمود: ﴿نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُم﴾ فرمود: «هرجا خواست».

6-1- امام صادق علیه السلام- امام علیه السلام [درباره ی معنای آیه] فرمود یعنی می توانید از جلو یا پشت با زنانتان آمیزش کنید؛ البته باید از طریق فرج باشد.

7-1- امام باقر علیه السلام- زراره گوید از امام علیه السلام در مورد آیه ی ﴿نساؤُكُمْ حَرْثٌ لَّكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئتُم﴾ سؤال کردم حضرت پاسخ داد منظور آمیزش از طریق فرج است.

8-1- امام رضا علیه السلام- مام رضا علیه السلام به فتح بن یزید جرجانی فرمود تو از من پرسیدی که «حکم مردی که با کنیز خود از طریق دبُر (پشت) آمیزش می کند چیست؟ جواب این است که زن وسیله ی بازی مرد است؛ اما نباید آزار ببیند که این کار آزار حساب می شود و زن همان طور که خداوند فرموده محل بذرافشانی [جهت تولید نسل] می باشد.

9-1- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن یعفور گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «آیا مرد می تواند از دبر (عقب) با زن خود آمیزش کند؟ حضرت پاسخ داد اگر همسر او راضی باشد، اشکالی ندارد.

10-1- ابن عباس رحمه الله علیه- معنای این که خداوند فرمود: حَرْثٌ لَّكُمْ این است که بگوید [زن] محل کشت و کشتزار شماست؛ زیرا حَرْثٌ در اصل همان کشت و زرع است.

ص: 157

قوله تعالى: ﴿وَلا تَجْعَلُوا اللهَ عُرْضَةً لِأَيمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَ اللهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ (224)

خدا را در معرض سوگندهای خود قرار ندهید؛ و برای این که نیکی کنید و تقوا پیشه سازید و در میان مردم اصلاح کنید با سوگند خود به خداوند مانع تراشی نکنید و بدانید خداوند شنوا و داناست. (224)

حَقِيقَتُهُ وَ قَدْ أَجَازَ اللَّهُ صِدْقَ النِّيَّةِ وَ إِنْ كَانَ الْفِعْلُ غَيْرَ مُوَافِق لَهَا لِعِلَّة مَانِعَ يَمْنَعُ إِظْهَارَ الْفِعْلِ فِى قَوْلِهِ: إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنَّ بِالْإِيمَانِ وَقَوْلِهِ لا يُؤَاخِذُكُمُ اللهُ باللَّغْوِ فِي أَيمَانِكُم﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿ لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاقُ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. (22)

قوله تعالى: ﴿إِنْ عَزَمُوا الصَّلاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾. (227)

یا تقیّه می کند) را دانست خداوند نیز درست بودن نیت را شرط دانسته حتی اگر عمل انسان به دلیل وجود مانعی که مانع ظهور آن (نیت حقیقی فرد) است موافق نیتش نباشد و فرموده به جز آن ها که تحت فشار واقع شده اند در حالی که قلبشان آرام و با ایمان است ﴿و لاَ یُؤَاخِذُکُمُ اللّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ﴾.

کسانی که زنان خود را «ایلاء» می نمایند (سوگند می خورند که با آن ها آمیزش نکنند) حق دارند چهار ماه انتظار بکشند؛ اگر بازگشت کنند [چیزی بر آن ها نیست]؛ زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است. (226)

و اگر تصمیم به جدایی گرفتند [آن هم با شرایطش مانعی ندارد]؛ چرا که خداوند شنوا و داناست. (227)

الطَّلَاقِ فَيُخَلَّى عَنْهَا حَتَّى إِذَا حَاضَتْ وَ تَطَهَّرَتْ مِنْ مَحِيضِهَا طَلَّقَهَا تَطْلِيقَةً مِنْ قَبْل أَنْ يُجَامِعَهَا بِشَهَادَةِ عَدَلَيْنِ ثُمَّ هُوَ أَحَقِّ بِرَجْعَتِهَا مَا لَمْ يَمْضِ الثَّلَاثَةُ الْأَقْرَاء﴾. (1)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إذَا آلَى الرَّجُلُ أَنْ لَا يَقَرَبَ امْرَأَتَهُ فَلَيْسَ لَهَا قَوْلُ وَ لَا حَقُّ فِي الْأَرْبَعَة أَشْهُرٍ وَ لَا إِثْمَ عَلَيْهِ فِي كَفِّهِ عَنْهَا فِي الْأَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ مَضَتِ الْأَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ قَبْلَ أَنْ يَمَسَّهَا فَسَكَنتْ وَ رَضِيَتْ فَهُوَ فِي حِلَّ وَسَعَة فَإِنْ رَفَعَتْ أَمْرَهَا قِيلَ لَهُ إِمَّا أَنْ تَفِيءَ فَتَمَسَّهَا وَإِمَّا أَنْ تُطَلَّقَ وَ عَزْمُ الطَّلَاقِ أَنْ يُخَلَّى عَنْهَا فَإِذَا حَاضَتْ وَ طَهُرَتْ طَلَّقَهَا وَ هُوَ أَحَقُّ بِرَجْعَتِهَا مَا لَمْ تَمْضِ ثَلَاثَةُ قُرُوءٍ فَهَذَا الْإِيلَاءُ الَّذِي أَنْزَلَهُ اللَّهُ تَعَالَى فِي كِتَابِهِ وَ سُنَّة رَسُوله صلی الله علیه و آله﴾. (2)

6-1- الرّضا علیه السلام- ﴿أَن أَجَلَ الْإِيلَاءِ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ بَعْدَ مَا يَأْتِيَانِ السُّلْطَانَ فَإِذَا مَضَتِ الْأَرْبَعَةُ الْأَشْهُرٍ فَإِنْ شَاءَ أَمْسَكَ وَ إِنْ شَاءَ طَلَّقَ وَ الْإِمْسَاكَ الْمَسِيس﴾. (3)

7-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّهُ أوقفَ عُمَرُ بْنُ الْحَارِثِ وَقَدْ آلَى مِن امْرَأَتِهِ عِنْدَ مُضِيَّ أَرْبَعَة أَشْهُرٍ فَقَالَ: إِمَّا أَنْ تَفِيءَ وَإِمَّا أَنْ تُطَلَّقَ وَقَالَ : إِذَا أَلَى الرَّجُلُ مِن امْرَأَتِهِ فَلَا شَيْءٍ عَلَيْهِ حَتَّى تَمْضِيَ أَرْبَعَةً أَشْهُرٍ فَإِذَا مَضَتْ أَرْبَعَةُ أَشْهُر أوقفَ فَإِمَّا أَنْ يَفِي ءَ وَإِمَّا أَنْ يُطَّلقَ مَكَانَهُ وَ إِنْ لَمْ تُقِم الْمَرْأَةُ تَطْلُبُ بَحَقِّهَا فَلَيْسَ بِشَيْءٍ وَلَا يَقَعُ الطَّلَاقُ وَ إِنْ مَضَتْ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ حَتَّى يُوقَفَ إِنْ طَلَبَتْهُ الْمَرْأَةُ وَ بَعْدَ أَنْ يُخَيَّرَ فِي أَنْ يَفِي ، أَوْ أَنْ يُطَلَّقَ وَهُوَ فِي سَعَة مَا لَمْ يُوقَفٌ﴾. (4)

8-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّهُ بَنَى حَظِيرَةٌ مِنْ قَصَب وَ جَعَلَ فِيهَا رجل [رَجُلًا] آلَى مِن امْرَأَتِهِ بَعْدَ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ وَقَالَ لَهُ إِمَّا أَنْ تَرْجِعَ إلَى المُناكَحَة أَوْ أنْ تُطَلِّقَ، وَ إِلاَّ أَحْرَقْتُ عَلَیْکَ اَلْحَظِیرَهَ﴾. (5)

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فِى الْمُؤْلِى إِذَا أَبَى أَنْ يُطَلَّقَ قَالَ كَانَ أمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَجْعَلُ لَهُ حَظِيرَةٌ مِنْ قَصَبِ وَيَحْبِسُهُ فِيهَا وَ يَمْنَعُهُ مِنَ الطَّعَامِ وَالشَّرَابِ حَتَّى يُطَّلَّقَ﴾. (6)

ص: 164

شود و سپس بدون آن که با او آمیزش کند، در حضور دو شاهد عادل او را طلاق دهد. پس از آن نیز آن مرد- تا سه بار پاک شدن آن زن از خون حیض شایسته ترین فرد، به رجوع به او است.

5-1- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام- گر مرد با زن خود ایلاء کند (قسم بخورد که با همسرش نزدیکی نکند) نباید با او مقاربت کند، زن تا چهار ماه نمی تواند اعتراض کند و هیچ حقی ندارد و آن مرد نیز در این که با زن خود در آن چهار ماه مقاربت نمی کند گناهی مرتکب نشده است. اگر آن چهار ماه هم بگذرد و باز آن مرد با زن خود مقاربت نکند و زن نیز اعتراض نکرده و راضی باشد، هیچ اجباری بر مرد نیست که با زن خود مقاربت کند؛ اما اگر آن زن مشکل خود را نزد امام ارجاع دهد آن مرد مجبور می شود که یا با پرداخت کفاره ی قسمش به زن رجوع کند یا این که اگر در آن حال حائض است صبر کند تا او از خون حیض، پاک شود و بعد او را طلاق دهد و تا آن زمان که آن زن سه بار از حیض پاک شود آن مرد شایسته ترین افراد نسبت به رجوع به آن زن است ،این ایلائی است که خداوند متعال در کتاب خود نازل کرده است و خدا. سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشد.

6-1- امام رضا علیه السلام- مهلت ایلاء پس از آن که زن و مرد نزد حاکم شرع بیایند، چهار ماه است. اگر آن چهار ماه سپری شود آن مرد یا باید زن خود را نگه دارد و یا او را طلاق دهد. امساک به معنای مقاربت می باشد.

7-1- امام علی علیه السلام- امام علیه السلام عمر بن حارث را که قسم خورده بود از همسرش دوری کند و از این سوگند چهار ماه گذشته بود نگه داشت و فرمود یا کفّاره ی سوگندت را بپرداز و نزد همسرت باز گردد و یا آن که او را طلاق بده حضرت فرمود: اگر مرد بر ترک نزدیکی با همسر خود سوگند یاد کند تا چهار ماه گناه و اعتراضی بر عهده ی او نیست و اگر چهار ماه گذشت، یا باید کفاره بپردازد یا آن که زن را طلاق دهد و چنان چه همسر او حقش درخواست نزدیکی کردن را مطالبه نکرد چیزی بر عهده ی مرد نیست و طلاق واقع نمی شود اما این حکم (لزوم پرداخت کفّاره) و نزدیکی با زن توسط مرد و یا طلاق دادن (او مربوط به زمانی است) که فرصت چهار ماهه تمام شود و زن حق خود را مطالبه.کند اما اگر زن برگرفتن حق خود پافشاری نکرد [مرد] در انتخاب بین پرداخت کفّاره ی قسم و بازگشت به زن یا طلاق دادن زن، مختار است.

8-1- امام علی علیه السلام- امام علیه السلام مردی را که همسرش را ایلاء کرده بود و پس از چهار ماه به سوی او بازنگشته بود، در آغلی که با چوب ،نی ساخته بود انداخته و به او فرمود: «یا به زندگی و نزد همسرت بازگرد یا او را طلاق بده و اگر هیچ کدام را انتخاب نکنی این نی ها را آتش می زنم. [تا بسوزی]».

9-1- امام صادق علیه السلام- درباره ی حکم مرد ایلاء کننده ای که از طلاق دادن زن خود ابا می ورزد فرمود: «علی علیه السلام، چنین مردی را در آغلی از نی قرار می داد و او را در آن حبس می کرد؛ به او آب و غذا نمی داد تا مجبور شود زن خود را طلاق دهد».

ص: 165

10-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبي الصَّبَّاحَ الْكِنَانِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُل أَلَى مِن امْرَأَتِهِ بَعْدَ مَا دَخَلَ بِهَا. فَقَالَ: إِذَا مَضَتْ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ وقِفَ وَإِنْ كَانَ بَعْدَ حِينٍ فَإِنْ فَاءَ فَلَیْسَ بِشَیْءٍ وَ هِیَ اِمْرَأَتُهُ﴾. (1)

11-1- الصّادق علیه السلام- ﴿في الرَّجُلِ إِذَا آلَى مِنِ امْرَأَتِهِ فَمَضَتْ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ وَ لَمْ يَفِي فَهِيَ مُطَلَّقَةً ثُمَّ يُوقَفُ فَإِنْ فَاءَ فَهِيَ عِنْدَهُ عَلَى تَطْلِيقَتَيْنِ وَ إِنْ عَزَمَ فَهِيَ بَائِنَةٌ مِنْهُ﴾. (2)

12-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَلَى مِنِ امْرَأَتِهِ حَتَّى مَضَتْ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ. قَالَ: يُوقَفُ فَإِنَّ عَزَمَ الطَّلَاقَ اعْتَدَتِ امْرَأَتُهُ كَمَا تَعْتَدُّ الْمُطَلَّقَةُ فَإِنْ فَاءَ فَأَمْسَكَ فَلَا بَأس﴾. (3)

13-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مَنْصُورٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٌ آلَى مِن امْرَأَتِهِ فَمَرَّتْ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ. قَالَ: يُوقَفُ فَإِنْ عَزَمَ الطَّلَاقَ بَانَتْ مِنْهُ وَ عَلَيْهَا عِدَّةُ الْمُطَلَّقَةِ وَإِنَّا كَفَرَ يَمِينَهُ وَ أَمْسَكَهَا﴾. (4)

14-1- الجواد علیه السلام- ﴿عَن مُحَمَّد بن سليمان عَن أبي عبد الله علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ كَيْفَ صَارَتْ عِدَّةُ الْمُطَلَّقَة ثَلَاثَ حِيَضِ أَوْ ثَلَاثَةَ أَشْهُرٍ وَ صَارَتْ عِدَّةُ الْمُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً؟ فَقَالَ: أَمَّا عِدَّةُ الْمُطَلَّقَةِ ثَلَاثَةُ قُرُوءٍ فَلِاسْتِبْرَاءِ الرَّحِمِ مِنَ الْوَلَدِ وَأَمَّا عِدَّةُ الْمُتَوَفَّى عَنْهَ-ا زَوْجُهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ شَرَطَ لِلنِّسَاءِ شَرْطاً وَشَرَطَ عَلَيْهِنَّ شَرْطاً فَلَمْ يَجْأَ بِهِنَّ فِيمَا شَرَطَ لَهُنَّ وَ لَمْ يَجْرْ فِيمَا اشْتَرَطَ عَلَيْهِنَّ شَرَطَ لَهُنَّ فِي الْإِيلَاءِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ إِذْ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَلَمْ يُجَوِّرٌ لِأَحَدٍ أَكْثَرَ مِنْ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فِي الْإِيلَاءِ لِعِلْمِهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنَّهُ غَايَةُ صَبْرِ الْمَرْأَة مِنَ الرَّجُل وَأَمَّا مَا شَرَطَ عَلَيْهِنَّ فَإِنَّهُ أَمَرَهَا أَنْ تَعْتَدَّ إِذَا مَاتَ عَنْهَا زَوْجُهَا أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَأَخَذَ مِنْهَا لَهُ عِنْدَ مَوْتِهِ مَا أَخَذَ لَهَا مِنْهُ فِي حَيَاتِهِ عِنْدَ إِيلَائِهِ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالى يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً وَ لَمْ يَذْكُرِ الْعَشَرَةَ الْأَيَّامِ فِي الْعِدَّةِ إِلَّا

ص: 166

10-1- امام صادق علیه السلام- [فردی پرسید:] حکم مردی که با زن خود پس از نزدیکی، ایلاء کند، چیست؟ حضرت پاسخ داد اگر چهار ماه بگذرد باید حکم به امام ارجاع داده شود؛ اگر چه بعد از مدتی باشد. اگر آن مرد کفّاره ی قسمش را داد و به زندگی خود بازگشت، آن زن، همسر اوست و هیچ مشکلی در رجوع او نیست.

11-1- امام صادق علیه السلام- اگر مردی با زن خود ایلاء کند و چهار ماه بگذرد و به زن خود رجوع نکند، آن زن با ارجاع حکم خود به امام از آن مرد طلاق می گیرد پس از آن اگر آن مرد بخواهد رجوع کند، باید پس از دو مرتبه طلاق رجوع کند و اگر بخواهد که او را طلاق دهد، با طلاق بائن طلاقی که دیگر حق رجوع ندارد و از هم جدا می شوند آن زن از او جدا می شود.

12-1- امام صادق علیه السلام- ز ابوبصیر نقل شده امام علیه السلام در مورد حکم مردی که با زن خود ایلاء کرده و چهار ماه از آن گذشته فرمود باید حکم او به امام علیه السلام ارجاع داده شود؛ اگر می خواهد زن خود را طلاق دهد، آن زن می بایست مانند زنان مطلقه عده نگهدارد و اگر آن مرد رجوع کند و بخواهد زن خود را نگه دارد، هیچ اشکالی ندارد.

13-1- امام صادق علیه السلام- امام علیه السلام در مورد حکم مردی که با زن خود ایلاء نموده و چهار ماه از آن گذشته فرمود باید حکم آن دو به امام ارجاع داده شود و اگر مرد بخواهد که آن زن را طلاق دهد، آن زن از او جدا می شود و باید مانند زن مطلقه عده نگهدارد؛ و اگر آن مرد او را طلاق ندهد، باید قسم خود را شکسته و کفّاره ی شکستن قسم خود را بدهد و به زن خود رجوع کند.

14-1- امام جواد علیه السلام- محمد بن سلیمان گوید: به امام علیه السلام عرض کردم فدایت شوم چطور است که عده ی زن مطلقه سه حیض یا سه ماه و عده ی زن شوهر مرده چهار ماه و ده روز است؟ فرمود: عده ی زن مطلقه سه بار پاکی از حیض است؛ برای آن که رحمش از وجود فرزند پاک باشد و [درباره ی] عده ی زن شوهر مرده نیز خداوند عزّوجل یک شرط برای زنان و شرطی علیه آنان قرار داد؛ در چیزی که برای زنان شرط نمود زنان را تحت فشار قرار نداد و در مورد چیزی که بر عهده ی آنان گذاشت آنان را نادیده نگرفت در ایلاء چهار ماه را برای زنان شرط کرد؛ هنگامی که خداوند عزوجل می فرماید: ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُر﴾ پس خداوند در ایلاء برای کسی بیشتر از چهار ماه نزدیکی نکردن را جایز نمی داند زیرا خداوند متعال از نهایت صبر زنان در دوری از مردان باخبر است و آن چیزی را که برعهده ی زنان قرار داد آن است که خداوند به زنان امر کرد که چون همسرانشان فوت کردند، چهار ماه و ده روز عده نگاه دارند پس از زن برای مرد به هنگام مرگ او آن چیزی را گرفت که از مرد در زمان حیاتش در ایلاء خود، برای زن گرفت. خداوند متعال فرمود: ﴿يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً﴾ و ده

ص: 167

مَعَ الْأَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ وَ عَلِمَ أَنَّ غَايَة صَبْرِ الْمَرْأَةِ الأَربعة أشهر فِي تَرْكِ الْجَمَاعَ فَمِنْ ثَمَّ أَوْجَبَهُ عَلَيْهَا أَشْهُرٍ وَلَهَا﴾. (1)

روز عده را بیان نکرد؛ مگر همراه چهار ماه و دانست که نهایت صبر زن در ترک جماع، چهار ماه است. پس از آن جا [عدّه ای] را برعهدهی زنان و عده ای را برای آنان واجب نمود.

2-1- الباقر علیه السلام- ﴿لْأَقْرَاء هِيَ الْأَطْهَار﴾. (1)

3-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: عِدَّةُ الَّتِي تَحِيضُ وَ يَسْتَقِيمُ حَيْضُهَا ثَلَاثَةُ أَقْرَاءِ وَ هِيَ ثلاث حِيَض﴾. (2)

4-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرَ علیه السلام فِي رَجُل طَلَّقَ امْرَأَتَهُ مَتَى تَبِينُ مِنْهُ؟ قَالَ: حِينَ يَطْلُعُ الدَّمُ مِنَ الْحَيْضَةَ الثَّالِثَة﴾. (3)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ رَجُلُ طَلَّقَ امْرَأَتَهُ عَلَى طُهْرٍ مِنْ غَيْرِ جَمَاعَ بشَهَادَة عَدَلَيْنِ؟ فَقَالَ: إِذَا دَخَلَتْ فِي الْحَيْضَة الثَّالِثَةِ فَقَدِ انْقَضَتْ عِدَّتُهَا وَ حَلَّتْ لِلْأَزْوَاج. قُلْتَ لَهُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ إِنَّ أَهْلَ الْعِرَاقِ يَرْوُونَ عَنْ عَلَى علیه السلام أَنَّهُ قَالَ هُوَ أَمْلَكُ بِرَجْعَتِهَا مَا لَمْ تَغْتَسِلْ مِنَ الْحَيْضَةِ الثَّالِثَةَ. فَقَالَ: كَذَبُوا﴾. (4)

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فِي امْرَأَةِ ادَّعَتْ أَنَّهَا حَاضَتْ فِي شَهْرٍ وَاحِدٍ ثَلَاثَ حِيْضِ. إِنَّهُ تُسْأَلُ نِسْوَةٌ مِنْ بِطَانَتِهَا هَلْ كَانَ حَيْضُهَا فِيمَا مَضَى عَلَى مَا ادَّعَتْ فَإِنْ شَهِدْنَ صُدِّقَتْ وَ إِنَّا فَهَيَ كَاذِبَة﴾. (5)

7-1- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَمِعْتُ رَبيعَةَ الرَأَى وَهُوَ يَقُولُ: إِنَّ مِنَ رَأيى أَنَّ الْأَقْرَاَءَ الَّتِى سَمَّى اللَّهُ فِي الْقُرْآن إِنَّمَا هِيَ الطَّهْرُ فِيمَا بَيْنَ الْحَيْضَتَيْنِ وَ لَيْسَ بِالْحَيْضَ. قَالَ: فَدَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَر ا فَحَدَّثَتُهُ بِمَا قَالَ رَبيعَةً فَقَالَ: كَذَبَ وَ لَمْ يَقُلْ بِرَأيهِ وَ إِنَّمَا بَلَغَهُ عَنْ عَلِيٍّ اللهِ فَقُلْتُ: أَصْلَحَكَ اللَّهُ أَ كَانَ عَلِى يَقُولُ ذَلِكَ؟ قَالَ: نَعَمْ كَانَ يَقُولُ إِنَّمَا الْقُرْءُ الطَّهْرُ فَتُقْراً فِيهِ الدَّمُ فَتَجْمَعُهُ فَإِذَا جَاءَتْ قَذَفَتْهُ. قُلْتُ: أَصْلَحَكَ اللَّهُ رَجُلُ طَلَّقَ امْرَأَتَهُ طَاهِراً مِنْ غَيْرِ جِمَاعِ بِشَهَادَةِ عَدْلَيْنِ؟ قَالَ: إِذَا دَخَلَتْ فِي الْحَيْضَةِ الثَّالِثَةِ فَقَدِ انْقَضَتْ عِدَّتُهَا وَ حَلَّتَ لِلْأَزْوَاج. قَالَ: قُلْتُ: إِنَّ أَهْلَ الْعِرَاقِ يَرْوُونَ عَنْ عَلِيٍّ اللَّهِ أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ هُوَ أَحَقُّ بِرَجْعَتِهَا مَا لَمْ تَغْتَسِلْ مِنَ الْحَيْضَةِ الثَّالِثَة ؟ فَقَالَ: كَذَبُوا، قَالَ: وَ كَانَ يَقُولُ عَلَى : إِذَا رَأَتِ الدَّمَ مِنَ الْحَيْضَةِ الثَّالِثَةِ فَقَدِ انْقَضَتْ عِدَّتُهَا. وَ فِي رِوَايَةِ رَبيعَةِ الرَّأَى وَ لَا سَبِيلَ لَهُ عَلَيْهَا وَ إِنَّمَا الْقُرْءُ مَا بَيْنَ الْحَيْضَتَيْن وَلَيْسَ لَهَا أَنْ تَتَزَوَّجَ تَغْتَسِلَ مِنَ الْحَيْضَةِ الثَّالِثَةِ فَإِنَّكَ إِذَا نَظَرْت فِي ذَلِكَ لَمْ تَجِدِ الْأَقْراءَ إِنَّا ثَلَاثَةَ أَشْهُرٍ فَإِذَا كَانَتْ لَا

ص: 170

2-1- امام باقر علیه السلام- قراء به معنای پاک شدن [از خون حیض] است.

3-1- امام صادق علیه السلام- عده ی زنی که حیض می بیند و حیضش منظم است، سه قُرء است و سه قرء به معنای سه حیض می باشد.

4-1- امام باقر علیه السلام- [فردی پرسید: «اگر مردی زن خود را طلاق دهد چه وقت طلاق آن زن به صورت بائن می شود و مرد حق رجوع ندارد؟ حضرت پاسخ داد زمانی که خون حیض سوم خارج شود.

5-1- امام باقر علیه السلام- فردی پرسید خدا» به شما خیر دهد حکم مردی که زن خود را در حالت پاکی (حیض نبودن) و بدون آن که با او مقاربت کرده باشد در حضور دو شاهد عادل طلاق دهد، چیست؟ حضرت پاسخ داد: هرگاه زن خون حیض سوم را ببیند عده ی او به پایان رسیده و می تواند ازدواج.کند به حضرت عرض کردم خدا به شما خیر !دهد مردم عراق می گویند که علی فرموده است آن مرد حق دارد پیش از آن که آن ،زن غسل حیض سوم را انجام دهد، به او رجوع.کند حضرت فرمود: «آنان دروغ می گویند».

6-1- امام علی علیه السلام- در مورد زنی که ادعا کند در یک ماه سه بار حائض شده است و عده اش یک ماهه تمام شده سؤال شد که آیا این ادعا قابل قبول است؟ فرمود: از زنانی که محرم راز او هستند و با او معاشرت باطنی دارند پرسیده شود که آیا پیش از این هم حیض او به همان ترتیب که ادعا کرده است واقع می شد؟ اگر آنان بر صحت این امر شهادت دادند مورد تصدیق قرار می گیرد و گر نه او دروغگو است.

7-1- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: از ربیعة الرأی شنیدم که می گفت به نظر من قرء، در قرآن به معنای پاکی مابین دو حیض می باشد و به معنای حیض نیست نزد امام باقر علیه السلام- رفته و با حضرت پیرامون گفته ی ربیعه سخن گفتم. حضرت فرمود: ربیعه دروغ می گوید و این مطلب نظر او نیست؛ بلکه آن را از على علیه السلام شنیده است به حضرت عرض کردم خدا به شما خیر دهد! آیا علی علیه السلام به این مطلب بود؟ حضرت پاسخ داد: «آری! علی علیه السلام می فرمود: «قرء به معنای پاکی از خون حیض است. خون پیش از موعد حیض جمع شده و در زمان حیض خارج می شود به حضرت عرض کردم: «خداوند به شما خیر دهد حکم مردی که زن خود را در حالت پاکی که حیض نباشد بدون آن که با او مقاربت کند، در حضور دو شاهد عادل طلاق می دهد چیست؟ حضرت پاسخ داد: هرگاه آن زن خون حیض سوم را ببیند، عده او به پایان رسیده و بر او حلال است که ازدواج کند به حضرت عرض کردم: «مردم عراق می گویند علی علیه السلام بود به این که این زن تا زمانی که غسل حیض سوم را انجام نداده باشد، شوهر سابق او حق دارد به او رجوع کند. حضرت فرمود: آن ها دروغ می گویند و علی می فرمود: «هنگامی که زن خون حیض سوم را ببیند عده ی او به پایان می رسد». سپس در روایت ربیعه چنین نقل شده که آن مرد نمی تواند به زن مطلقه ی خود رجوع کند و قرء به معنای پاکی ما بین دو حیض است و آن زن تا غسل حیض سوم را انجام ندهد نمی تواند ازدواج کند پس اگر مبنا را بر این قرار دهی [که قُرء به معنای مابین دو حیض می باشد] اقراء (سه پاکی) مساوی با سه ماه است پس اگر آن ،زن، از جمله زنانی است

ص: 171

تَسْتَقِيمُ مِمَّا تَحِيضُ فِي الشَّهْر مِرَاراً وَ فِى الشَّهْر مَرَّةَ كَانَ عِدَّتُهَا عِدَّةَ الْمُسْتَحَاضَةِ ثَلَاثَةَ أَشْهُرٍ وَ إِنْ كَانَتْ تَحِيضُ حَيْضاً مُسْتَقِيماً فَهُوَ فِي كُلِّ شَهْرٍ حَيْضَةً بَيْنَ كُلِّ حَيْضَتَيْنَ شَهْرُ وَ ذلك الْقُرْء﴾. (1)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قُرْءُ هُوَ الْحَيْضُ وَالطَّلَاقُ يَجِبُ عِنْدَ آخِر نُقْطَة بَيْضَاءَ تَنْزِلُ بَعْدَ الصُّفْرَةَ وَ الْحُمْرَة وَ إِلَى التَّطْلِيقَة الثَّانِيَةِ وَ الثَّالِثَةِ مَا يُحْدِثُ اللَّهُ بَيْنَهُمْ مِنْ عَطْفِ أَوْ زَوَالِ مَا كَرِهَاهُ وَهُوَ قَوْلُهُ جَلَّ مِنْ قَائِلِ وَالْمُطَلَّقَاثَ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ... هَذَا يَقُولُ عَزَّوَجَلَّ فِي أَنَّ لِلْبَعُولَة مُرَاجَعَةَ النِّسَاءِ مِنْ تَطْلِيقَة إِلَى تَطْلِيقَة إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحاً وَلِلنِّسَاءِ مُرَاجَعَةَ الرِّجَالُ فِي مِثْلَ ذلك﴾. (2)

9-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿الْمُطَلَّقَةُ تَعْتَدُّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ إِنْ كَانَتْ تَحِيضُ... قَالَ لَا يَحِلُّ لِلمَرأَة أَنْ تكْتُمَ حَمْلَهَا أَوْ حَيْضَهَا أَوْ طُهْرَهَا وَ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ عَلَى اَلنِّسَاءِ ثَلَثَهَ أَشْیَاءَ: اَلطُّهْرَ وَ اَلْحَیْضَ وَ اَلْحَبْلَ﴾. (3)

10-9- الصّادق علیه السلام- ﴿يَعْنِي لَا يَحِلُّ لَهَا أَنْ تَكْتُمَ الْحَمْلَ إِذَا طَلَقَتْ وَ هِيَ حُبْلَى وَالزَّوْجُ لَا يَعْلَمُ بالْحَمْلِ فَلَا يَحِلَّ لَهَا أَنْ تَكْتُمَ حَمْلَهَا وَ هُوَ أَحَقِّ بِهَا فِي ذَلِكَ الْحَمْلِ مَا لَمْ تَضَعْ﴾. (4)

که حیض منظم ندارند و در یک ماه چند بار و در ماه دیگر یک بار حیض می شوند باید به مدت سه ماه، عده ی زن مستحاضه نگهدارد؛ و اگر از جمله زنانی است که حیض منظمی دارند و هر ماه یک حیض می بیند مابین دو حیض برای او یک ماه حساب می شود که همان قرء می باشد».

8-1- امام صادق علیه السلام- القُرُوءِ همان حیض است و عده ی طلاق تا آخرین مرحله حیض که خون زن از سرخی به زردی و سپس به سفیدی تبدیل می شود واجب است و در طلاق بار دوم و سوم نیز [حکم عده] همین است مگر آن که خداوند در بین آن دو قصد بازگشت به یکدیگر را ایجاد کند یا آن چه که هر دو از آن بدشان می آید تمام شود سخن خداوند گویای این است: ﴿ و المُطَلَّقاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ﴾ خداوند این جا برای شوهر حقی مشخص نموده و آن این که چنان چه مرد قصد آشتی دارد می تواند در بین این طلاق ها به زن رجوع کند و برای زنان هم حق رجوع به مردان مثل آن مشخص شده است.

9-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- زن مطلقه چنان چه حیض می شود سه بار پاکی از حیض را به عنوان عده نگاه دارد... امام فرمود بر زن جایز نیست که فرزند درون رحمش یا حیض یا پاکی اش را از شوهر خود کتمان کند و خداوند برای زنان [اعلام] سه چیز را [به شوهر،] واجب نموده که عبارتند از پاکی حیض و جنین

10-1- امام صادق علیه السلام- یعنی زنانی که به هنگام طلاق باردار هستند؛ اگر شوهرشان از این موضوع آگاه نباشد، جایز نیستند و حق ندارند بارداری خود را کتمان کنند و طلاق بگیرند و تا زمان وضع حمل آن زن شوهر سابق او حق رجوع دارد.

1-1- الباقر علیه السلام- ﴿طَلَاقُ السُّنَّة يُطَلِّقُهَا تَطْلِيقَةً يَعْنِي عَلَى طُهْرٍ مِنْ غَيْرِ جَمَاعَ بِشَهَادَة شَاهِدَيْن ثُمَّ يَدَعُهَا حَتَّى تَمْضِيَ أَقْرَاؤُهَا فَإِذَا مَضَتْ أَقْرَاؤُهَا فَقَدْ بَانَتْ مِنْهُ وَهُوَ خَاطِبُ مِنَ الْخُطَّابِ إِنْ شَاءَتْ نَكَحَتْهُ وَإِنْ شَاءَتْ فَلَا وَ إِنْ أَرَادَ أَنْ يُرَاجَعَهَا أَشْهَدَ عَلَى رَجْعَتِهَا قَبْلَ أَنْ تَمْضِيَ أَقْرَاؤُهَا فتَكُونُ عِنْدَهُ عَلَى التَّطْلِيقَة الْمَاضِيَة قَالَ وَ قَالَ أَبُو بَصِير عَنْ أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانِ التَّطْلِيقَةُ الثَّانِيَةُ التَّسْرِيحُ بِإِحْسَانِ﴾. (1)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: سَأَلَتُهُ عَنْ طَلَاقِ السُّنَّةِ؟ قالَ: هُوَ أَنْ يُطَلَّقَ الرَّجُلُ الْمَرْأَةَ عَلَى طُهْرٍ مِنْ غَيْر جَمَاعَ بشَهَادَةِ شَاهِدَيْنِ عَدَلَيْنِ ثُمَ يَتْرُكَهَا حَتَّى تَعْتَدَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ فَإِذَا مَضَتْ ثَلَاثَهُ قُرُوءٍ فَقَدْ بَانَتْ مِنْهُ بِوَاحِدَةٍ، وَحَلَّتْ لِلْأَزْوَاجِ وَ كَانَ زَوْجُهَا خَاطِبَاً مِنَ الْخَطَابِ إِنْ شَاءَتْ تَزَوَّجَتُهُ وَ إِنْ شَاءَتْ لَمْ تَفْعَلْ فَإِنْ تَزَوَّجَهَا بِمَهْرٍ جَدِيدِ كَانَتْ عِنْدَهُ بِثِنْتَيْنِ بَاقِيَتَيْنِ وَ مَضَتْ بوَاحِدَةٍ، فَإِنْ هُوَ طَلَّقَهَا وَاحِدَةً عَلَى طُهْرٍ بِشُهُودٍ ثُمَّ رَاجَعَهَا وَ وَاقَعَهَا ثُمَّ انْتَظَرَ بِهَا حَتَّى إِذَا حَاضَتْ وَ طَهُرَتْ- طَلَّقَهَا طَلْقَةً أُخْرَى بِشَهَادَة شَاهِدَيْنِ ثُمَّ تَرَكَهَا حَتَّى تَمْضِيَ أَفْرَاؤُهَا الثَّلَاثَةُ، فَإِذَا مَضَتْ أَقْرَاؤُهَا الثَّلَاثَةُ قَبْلَ أَنْ يُرَاجِعَهَا فَقَدْ بَانَتْ مِنْهُ بِثِنْتَيْنِ وَ قَدْ مَلَكَتْ أَمْرَهَا وَ حَلَّتْ لِلْأَزْوَاجِ وَ كَانَ زَوْجُهَا خَاطِبَاً مِنَ الْخُطَّابِ فَإِنْ شَاءَتْ تَزَوَّجَتُهُ وَ إِنْ شَاءَتْ لَمْ تَفْعَلْ، وَ إِنْ هُوَ تَزَوَّجَهَا تَزويجاً جَدِيداً بِمَهْرٍ جَدِيدٍ كَانَتْ عِنْدَهُ بِوَاحِدَة بَاقِيَة وَ قَدْ مَضَتْ ثِنْتَانِ فَإِنْ أَرَادَ أَنْ يُطَلَّقَهَا طَلَاقَا لَا تَحِلُّ لَهُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَةً تَرَكَهَا حَتَّى إِذَا حَاضَتْ وَطَهُرَتْأَشْهَدَ عَلَى طَلَاقِهَا تَطْلِيقَةً وَاحِدَةً، وَ لَا تَحِلَّ لَهُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ﴾. (2)

3-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَن على بن فضال عن أبيه قالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا عَنِ الْعِلَّةَ الَّتِي مِنْ أَجْلِهَا لَا عليها تَحِلُّ الْمُطَلَّقَةُ لِلْعِدَّةَ لِزَوْجِهَا حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ؟ فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِنَّمَا أَذِنَ فِي الطَّلَاقِ مَرَّتَيْنِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحُ بِإِحْسَانٍ يَعْنِي فِي التَّطْلِيقَة الثَّالِثَةِ وَلِدُخُولِهِ فِيمَا كَرِهَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ مِنَ الطَّلَاقِ الثَّالِثِ حَرَّمَهَا عَلَيْهِ فَلا

ص: 174

1-1- امام باقر علیه السلام- طلاق سنت این است که مرد زن خود را در حالت پاکی و بدون آن که با او مقاربت کرده باشد در حضور دو شاهد عادل یک بار طلاق می دهد؛ سپس او را رها می کند تا عده ی خود سه (قرء) را بگذراند پس اگر عده ی زن به پایان رسید طلاق ،او طلاق بائن می شود. طلاقی که منجر به جدایی و فسخ عقد زناشویی می گردد و مرد حق رجوع ندارد. او می تواند پس از آن مجدداً از آن زن خواستگاری کند؛ پس اگر آن زن بخواهد، می تواند با او ازدواج کند و اگر نخواهد، مجبور به این کار نیست. اما اگر مرد بخواهد به زن خود رجوع کند باید شاهد بیاورد بر این که پیش از به پایان رسیدن عده به آن زن رجوع کرده است. در این صورت آن ،زن برای این مرد فقط یک طلاق سابق را دارد و دو طلاق تا سه طلاقه شدن فاصله دارد.

2-1- امام صادق علیه السلام- [درباره ی] ﴿الطَّلاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحُ بِإِحْسانِ﴾ فرمود: [اين آيه] درباره ی طلاق سوم می باشد که طلاق سنت.است پدرم از اسماعیل بن مهران (مرار) از یونس از عبدالله بن مسکان از امام صادق علیه السلام برایم روایت کرد که از حضرت درباره ی «طلاق سنّت» سؤال کردم. فرمود: آن است که مرد زن را در زمان ،پاکی بدون آن که جماعی انجام داده باشد به شهادت دو شاهد عادل طلاق دهد؛ سپس او را ترک نماید تا زن مدت سه پاکی از حیض را عده نگاه دارد و چون سه دوره ی پاکی گذشت پس زن یک بار از مرد جدا شده و ازدواج کردن بر او حلال می شود در صورتی که همسرش از او خواستگاری کند زن مختار است چنان چه مایل باشد با او ازدواج کند یا در صورت عدم تمایل با او ازدواج نکند. پس اگر همان مرد با مهر جدید با او ازدواج کرد (از سه بار) طلاق دو بار حق طلاق برای مرد باقی است و یکبار آن منقضی شد و چنان چه او زن را پس از یکبار پاکی در حضور شهود طلاق دهد و سپس به او رجوع کرده و با او نزدیکی نماید باید منتظر بماند تا زن حیض شده و سپس پاک گردد؛ آن گاه در حضور دو شاهد او را بار دیگر طلاق دهد سپس زن را تا پاکی از سومین حیض ترک کند. اگر سه پاکی زن پیش از آن که مرد به او رجوع کند گذشت مرد زن را دوبار طلاق داده است و زن می تواند با هرکس که می خواهد ازدواج کند در این حالت همان مرد می تواند به عنوان یک خواستگار، از او خواستگاری کند و زن می تواند اگر بخواهد با او ازدواج کند و اگر نمی خواهد ازدواج نکند. اما اگر بپذیرد و ازدواج کند این ازدواج یک ازدواج جدید است با یک مهریه ی جدید و برای آن مرد [از حقّ سه طلاق] یک حق طلاق باقی مانده و دو حق طلاق منقضی شده است و اگر بعد از این نیز خواست او را برای بار سوم طلاق دهد دیگر رجوع به آن برایش حرام است مگر آن که آن زن با مردی غیر از او ازدواج کند و از او نیز طلاق گرفته [سه بار] حیض شده و پاک گردد و برای این که یکبار از این مرد طلاق گرفته شاهد بیاورد به این ترتیب ازدواج با مرد اول برای او حرام است مگر آن که با همسری غیر از او ازدواج کرده و طلاق گرفته باشد.

3-1- امام رضا علیه السلام- علی بن فضال از پدرش نقل می کند از امام رضا علیه السلام پرسیدم سر این که زن وقتی سه بار طلاق داده شد دیگر بر همسرش حلال نیست مگر شوهر دیگری نموده و از او طلاق بگیرد چیست؟ حضرت فرمود خداوند تبارک و تعالی اذن داده که مردان دوبار همسرشان را طلاق دهند چنان چه در قرآن فرموده است ﴿الطَّلاقُ مَرَّتانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسانِ﴾ [مقصود از رها کردن بعد از دو

ص: 175

تَحِلُّ لَه... حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ لِئَلَّا يُوقِعَ النَّاسَ اَلاِسْتِخْفَافُ بِالطَّلاَقِ وَ لاَ یُضَارُّوا اَلنِّسَاءَ ﴾. (1)

4-1- الصّادق علیه السلام ﴿المَرْآةُ الَّتِي لَا تَحِلُّ لِزَوْجِهَا حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ الَّتِي تُطَلَّقَ ثُمَّ تُرَاجِعُ ثُمَّ تُطلق ثُمَّ تُرَاجَعُ ثُمَّ تُطَلَّقَ الثَّالِثَةَ فَلا تَحِلُّ لَهُ.. حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ الطَّلاقُ مَرَّتَانِ﴾. (2)

5-1- الرّضا علیه السلام- ﴿كَتَبَ أبو الحَسَن الرّضا علیه السلام فِي جَوَاب مَسَائِلِهِ [ مُحَمَّدِ بن عُثمَانَ فِي الْعِلَلَ وَ عِلَّةُ الطَّلَاقِ ثَلَاثَاً لِمَا فِيهِ مِنَ الْمُهْلَة فِيمَا بَيْنَ الْوَاحِدَة إِلَى الثَّلَاثِ لِرَغْبَة تَحْدُثُ أَوْ سُكُون غَضَبِهِ إِنْ كَانَ وَ يَكُونُ ذَلِكَ تَخْفِيفاً وَ تَأْدِيبَاً لِلنِّسَاءِ وَ زَجْراً لَهُنَّ عَنْ مَعْصِیَهِ أَزْوَاجِهِنَّ﴾. (3)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُل طَلَّقَ امْرَأَتَهُ تَطْلِيقَةً وَاحِدَةً حَتَّى مَضَتْ عِدَّتُهَا ثُمَّ تَزَوَّجَهَا رَجُلُ غَيْرُهُ ثُمَ إِنَ الرَّجُلَ مَاتَ أَوْ طَلَّقَهَا فَرَاجَعَهَا زَوْجُهَا الْأَوَّلُ قَالَ: هِيَ عِنْدِي عَلَى تَطْلِيقَتَيْن بَاقِيَتَيْن﴾. (4)

7-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزَيَارَ قَالَ: كَتَبَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام رَوَى بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي الرَّجُل يُطَلِّقُ امْرَأَتَهُ عَلَى الْكِتَابِ وَالسُّنَّة فَتَبِينُ مِنْهُ بوَاحِدَة فَتَزَوَّجُ زَوْجاً غَيْرَهُ فَيَمُوتُ عَنْهَا أَوْ يُطَلِّقُهَا فَتَرْجِعُ إِلَى زَوْجِهَا الْأَوَّل أَنَّهَا تَكُونُ عِنْدَهُ عَلَى تَطْلِيقَتَيْنِ وَ وَاحِدَةُ قَدْ مَضَتْ فَوَقَعَ اللهِ بِخَطَّهِ: صَدَقُوا وَ رَوَى بَعْضُهُمْ أَنَّهَا تَكُونُ عِنْدَهُ عَلَى ثَلَاثٍ مُسْتَقْبِلَاتٍ وَأَنَّ تِلْكَ الَّتِى طَلَّقَهَا لَيْسَتْ بِشَيْءٍ لِأَنَّهَا قَدْ تَزَوَّجَتْ زَوْجًا غَيْرَهُ فَوَقَعَ اللهُ بِخَطَّهِ: لَا﴾. (5)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن سَمَاعه بن مهران عَن أبي عبد الله علیه السلام قَالَ سَأَلْتُهُ عَن الْمَرأَة الَّتِي لَا تَحِلَّ لِزَوْجِهَا حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ قَالَ هِيَ الَّتِي تُطَلَّقُ ثُمَّ تُرَاجِعُ ثُمَّ تُطَلَّقُ ثُمَّ تُرَاجَعُ ثُمَّ تُطَلَّقَ الثَّالِثَةَ فَهيَ الَّتِي لَا تَحِلُّ لِزَوْجِهَا حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ وَ تَذُوقَ عُسَيْلَتَهُ وَ يَذُوقَ عُسَيْلَتَهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ الطَّلاقُ مَرَّتان﴾. (6)

ص: 176

بار طلاق] طلاق سوّم است و چون مرد بعد از اقدام به طلاق سوّم مكروه حق تعالی را که سه بار طلاق باشد انجام داده از این رو خداوند زن مطلقه را بر وی حرام نموده و این زن بر او حلال نمی شود مگر آن که شوهر کرده و بعد از طلاق از شوهر ،دوم با وی ازدواج کند و این حکم به خاطر آن است که مردم طلاق را امر سبکی نشمرند و با اقدام به ،آن به زنان ضرر نرسانند.

4-1- امام صادق علیه السلام- زنی که به همسرش تنها در صورت ازدواج با مرد دیگر حلال می شود زنی است که طلاق داده شود؛ سپس به او رجوع شود؛ سپس دوباره طلاق داده شود و دوباره به او رجوع شود؛ سپس برای بار سوّم طلاق داده شود در این صورت به شرط ازدواج با دیگری بر همسرش حلال می.شود خداوند عزوجل می: فرماید الطَّلاقُ مَرَّتانِ...

5-1- امام رضا علیه السلام- امام علیه السلام در جواب مسائل محمّد بن سنان مرقوم فرمود: «سر این که سه بار طلاق مشروع شده آن است که بین طلاق اول و سوم مهلتی باشد؛ شاید در آن میان میل و رغبت در مرد پیدا شود و از جدایی منصرف گردد یا غضبش ساکن و بر طرف شود و دوباره زندگی را با همسرش ادامه دهد و سر دیگرش نیز آن است که بدین وسیله زن، ادب شده و از نافرمانی نسبت به شوهرش دوری کند.

6-1- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: درباره مردی که همسرش را یک بار طلاق داد؛ سپس او را ترک کرد تا مدت عده گذشت و زن با مرد دیگری ازدواج کرد؛ سپس آن مرد از دنیا رفت یا او را طلاق داد پرسیدم: آیا ممکن است مرد اول به او رجوع کند؟ فرمود: آن زن برای آن مرد اصلاحیت ازدواج دارد و حق دو بار طلاق دادن دیگر نیز دارد [تا سه طلاقه شود].

7-1- امام صادق علیه السلام- [در نامه ای از حضرت پرسیدند:] مردی که زن خود را مطابق کتاب و سنت طلاق دهد یک طلاق برای او حساب می.شود سپس آن زن با مرد دیگری ازدواج نموده و آن مرد مرده یا او را طلاق داده است اگر مرد اول به همسرش رجوع نماید، برای او حق دو طلاق محفوظ است و یک حق طلاق از سه حق طلاق گذشته است». پس حضرت با دست خط خود نوشتند: «درست گفتند و سپس پرسیدند برخی از آنان روایت کرده اند که در این صورت حق سه طلاق برای او محفوظ است و طلاقی که قبلاً داده بود [یک طلاق] از سه حق طلاق محسوب نشده؛ چراکه زن با مرد دیگری ازدواج کرده است پس حضرت به خط خود نوشتند: «نه [غلط است]»!

8-1- امام صادق علیه السلام- سماعه گوید: از حضرت پرسیدم کدام زن است که تا با مردی غیر از شوهر خود ازدواج [دائم] نکند بر شوهرش حلال نمی شود؟ حضرت پاسخ داد: او زنی است که شوهرش او را طلاق می دهد و سپس رجوع می کند؛ سپس طلاق می دهد و سپس رجوع می کند و سپس برای بار ،سوم او را طلاق می دهد در این صورت این زن تا با مردی غیر از شوهرش ازدواج [دائم] نکند و شیرینی آمیزش با آن مرد را نچشد و آن ،مرد نیز شیرینی همبستری با آن زن را نچشد بر شوهرش حلال نمی شود و این همان کلام خداست که فرمود: الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ.

ص: 177

بِتَطْلِيقَةٍ وَ هِيَ أَمْلَكُ بِنَفْسِهَا إِنْ شَاءَتْ نَکَحَتْهُ، وَ إِنْ شَاءَتْ فَلاَ فَإِنْ نَکَحَتْهُ فَهِیَ عِنْدَهُ عَلَی ثِنْتَیْنِ﴾. (1)

5-3- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا قَالَتِ الْمَرْأَةُ لِزَوْجِهَا لَا أَطِيعُ لَكَ أَمْراً وَ لَا أَبُرُّ لَكَ قَسَمَا وَلَا أَغْتَسِلُ مِنْ جَنَابَة وَلَأُوطِئَنَّ فِرَاشِكَ وَلَأُدْخِلَنَّ عَلَيْكَ بِغَيْرِ إِذْنِكَ أَوْ تَقُولَ مِنَ الْقَوْلِ مَا تَتَعَدَّى فِيهِ مِثْلَ هَذَا مُفَسَّراً أَوْ مُجْمَلًا أَوْ تَقُولَ لَا أَقِيمُ حُدُودَ اللَّهِ فِيكَ جَازَ لَهُ أَنْ يَخْلَعَهَا عَلَى مَا تَرَاضَيَا عَلَيْهِ مِمَّا أَعْطَاهَا وَغَيْرِهِ يَأْخُذُ مِنْهَا مِنْ ذَلِكَ مَا اتَّفَقَا عَلَيْهِ وَيَخْلُعَهَا وَ الْخُلْعُ تَطْلِيقَةُ بَائِنَةٌ وَلَيْسَ لَهُ عَلَيْهَا رَجْعَةُ إِلَّا أَنْ يَتَّفِقَا عَلَى عَقْدِ نِكَاحَ مُسْتَقْبَل فَتَكُونُ عِنْدَهُ عَلَى مَا بَقِيَ مِنَ الطَّلَاقِ وَ ذَلِكَ لقول الله عَزَّوَجَلَّ وَ لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا بِمَا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا إِلَّا أَنْ تَحَاهَا أَلَّا يُقِيها حُدُودَ الله فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا يُقِيها حُدُودَ الله فَلا جُناحَ عَلَيْهِما فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ﴾. (2)

6-3- الصّادق علیه السلام- ﴿الْخُلْعُ لَا يَكُونُ إِلَّا أَنْ تَقُولَ الْمَرْأَةُ لِزَوْجِهَا لَا أَبَرُّ لَكَ قَسَماً وَ لَأَخْرُجَنَّ بِغَيْرِ إِذْنِكَ وَلَأُوطِيَنَّ فِرَاشَكَ غَيْرَكَ وَ لَا أَغْتَسِلُ لَكَ مِنْ جَنَابَة، أَوْ تَقُولَ: لَا أطِيعُ لَكَ أَمْراً أَوْ تُطَلَّقَنِي. فَإِذَا قَالَتْ ذَلِكَ فَقَدْ حَلَّ لَهُ أَنْ يَأْخُذَ مِنْهَا جَمِيعَ مَا أَعْطَاهَا وَ كُلَّ مَا قَدَرَ عَلَيْهِ مِمَّا تُعْطِيهِ مِنْ مَالِهَا فَإِذَا تَرَاضَيَا عَلَى ذَلِكَ طَلَّقَهَا عَلَى طُهْرٍ بِشُهُودِ فَقَدْ بَانَتْ مِنْهُ بِوَاحِدَةٍ، وَهُوَ خَاطِبُ مِنَ الْخَطَّابِ فَإِنْ شَاءَتْ تَزَوَّجَتُهُ وَ إِنْ شَاءَتْ لَمْ تَفْعَلْ فَإِنْ تَزَوَّجَهَا فَهِيَ عِنْدَهُ عَلَى اثْنَتَيْن بَاقِيَتَيْنِ، وَيَنْبَغِي لَهُ أَنْ يَشْتَرِطَ عَلَيْهَا كَمَا اشْتَرَطَ صَاحِبُ الْمُبَارَاة إن ارتَجَعْتِ فِى شَيْءٍ مِمَّا أَعْطَيْتِنِي فَأَنَا أَمْلَك بِبُضْعِكِ، وَ قَالَ لَا خُلْعَ وَ لَا مُبَارَاةَ وَ لَا تَخْيِيرَ إِنَّا عَلَى طُهْرٍ مِنْ غَيْرِ جماع بشَهَادَة شَاهِدَيْنِ عَدَلَيْنِ، وَ الْمُخْتَلِعَةُ إِذَا تزوجت زَوْجاً آخَرَ ثُمَّ طَلَّقَهَا تَحِلُّ لِلْأول أن يتزوج بها، وَ قَالَ لَا رَجْعَةَ لِلزَّوْجِ عَلَى الْمُخْتَلِعَة وَلَا الْمُبَارَاةِ إِلَّا أَنْ يَبْدُوَ لِلْمَرأَة فَيَرُدُّ عَلَيْهَا مَا أَخَذَ مِنْهَا﴾. (3)

ص: 182

بخواهد می تواند دوباره با آن مرد ازدواج کند و اگر نخواهد می تواند نپذیرد اما اگر بپذیرد آن مرد [پس از ازدواج] حق دوباره ی طلاق دادن او را [از سه بار طلاق] دارد.

5-3- امام صادق علیه السلام- هنگامی که زن به همسرش بگوید امر تو را اطاعت و خواسته ات را اجابت نمی کنم؛ پس از جنابت غسل نمی کنم؛ بستر تو را ترک می کنم و بدون اجازه ی تو بر تو داخل می شوم و یا هر سخن طولانی یا مختصری بگوید که بیانگر سرکشی زن در برابر همسرش باشد؛ یا آن که زن بگوید حدود الهی را در مورد تو رعایت نمی کنم، مرد می تواند با گرفتن مهریه و هر هدیه و بخشش دیگر را که هر دو بر آن توافق دارند بگیرد و زن را طلاق دهد و این نوع از طلاق خلع طلاق بائن است و مرد نمی تواند به زن رجوع کند مگر آن که عقد نکاح دیگری با رضایت یکدیگر جاری کنند پس رجوع در دیگر اقسام طلاق برای مرد جایز است و آن است کلام خداوند عزوجل: ﴿وَ لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا إِلَّا أَنْ يَحَافًا أَلَّا يُقيمها حُدُودَ الله فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا يُقِيها حُدُودَ اللَّهِ فَلَا جُناحَ عَلَيْهِما فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ﴾

6-3- امام صادق علیه السلام- طلاق خُلع تنها به این است که زن به شوهر خود بگوید: «به هیچ سوگندی در حق تو وفا نمی کنم و بدون اذن تو از خانه بیرون می روم و در بستر تو با مردان دیگر جماع می کنم و پس از جنابت غسل نمی کنم یا این که زن به شوهر خود بگوید: «از دستورات تو پیروی نمی کنم تا مرا طلاق دهی پس اگر زن چنین چیزی را بگوید، بر مرد حلال است که تمام اموالی که به عنوان هدیه به آن زن بخشیده و نیز اموالی که زن می باید از مال خودش به او می داد را از آن زن بگیرد و اگر هر دو به طلاق راضی شوند، مرد می تواند او را در حالت پاکی و با حضور شهود طلاق دهد و از آن مرد جدا شود و این طلاق، یک طلاق از سه بار [طلاق مجاز] حساب می شود و مرد می تواند برای ازدواج مجدد با آن زن از او خواستگاری کند و اگر آن زن خواست به ازدواج آن مرد در می آید و گرنه با او ازدواج نمی کند». پس اگر مرد با آن زن ازدواج کند تنها می تواند آن زن را دو بار دیگر طلاق دهد و سزاوار است برای مرد که برای زن خود همان شرطی را بگذارد که مرد در طلاق مبارات می گذارد. یعنی بگوید: «اگر [بخواهی] اموالی را که به من داده ای بازپس بگیری من مالک فرج تو می شوم یعنی به تو رجوع می کنم حضرت فرمود: طلاق (خلع و طلاق) مبارات و طلاق (تخییر) یعنی زن مخیّر باشد بین این که طلاق گیرد یا با قصد طلاق (بماند تنها) در حالت پاکی زن و بدون آن که مرد با او آمیزش کرده باشد و با حضور دو شاهد عادل امکان پذیر است زن که به وسیله ی طلاق خلع از شوهرش جدا شده اگر با مرد دیگری ازدواج کند و سپس آن مرد او را طلاق دهد، بر شوهر اوّل آن زن حلال است که با او ازدواج کند شوهر نمی تواند به زن خود که با طلاق خلع یا مبارات از او جدا شده رجوع کند، جز در صورتی که ابتدا خودِ زن بخواهد اموالی را که بخشیده، بازپس گیرد و مرد اموالی را که از زن گرفته را پس دهد که با این کار مرد می تواند رجوع کند.

ص: 183

7-3- الباقر علیه السلام- ﴿إِذَا قَالَتِ الْمَرْأَةُ لِزَوْجِهَا جُمْلَةَ: لَا أَطِيعُ لَكَ أَمْراً، مُفَسَّراً أَوْ غَيْرَ مُفَسَّرَ حَلَّ لَهُ مَا أَخَذَ مِنْهَا وَ لَيْسَ لَهُ عَلَيْهَا رَجْعَةُ﴾. (1)

8-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فيمَا افْتَدَتْ بِهِ قِيلَ إِنَّهُ يَجُوزُ الزِّيَادَةُ عَلَى الْمَهْرِ وَالنُّقْصَانُ وَقِيلَ الْمَهْرُ فَقَط﴾. (2)

7-3- امام باقر علیه السلام- گر زن به شوهر خود این جمله را بگوید : که «از دستوراتت پیروی نمی کنم چه این کلام خود را تشریح کند و چه به صورت مبهم بگوید بر مرد حلال می شود که اموالی از جمله ی مهریه یا هدایایی که به زن داده را از زن بگیرد و مرد پس از طلاق و گرفتن آن اموال حق رجوع به آن زن را ندارد».

8-3- امام علی علیه السلام- در مورد فِيمَا افْتَدَتْ بهِ فرمود: که مرد در طلاق خلع می تواند علاوه بر ،مهریه چیزهای دیگر مثل هدیه هایی که به زن داده را پس بگیرد و فرمود که کمتر از مقدار مهریه را می تواند پس بگیرد و نیز گفته شده که فقط مهریه را می تواند پس بگیرد.

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَسَن بن زياد قالَ: قُلْتُ لَهُ: امْرَأَةٌ طَلَّقَهَا رَجُلُ ثَلَاثَةٌ فَتَزَوَّجَتْ زَوْجاً بِالْمُتْعَةِ أَ تَرْجِعُ إِلَى زَوْجِهَا الْأَوَّلِ؟ قَالَ: لَا حَتَّى تَدْخُلَ فِى مِثْلِ مَا خَرَجَتْ مِنْهُ فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فَإِنْ طَلَّقَها فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا جُناحَ عَلَيْهِما أَنْ يَتَراجَعَا وَ الْمُتْعَةُ لَيْسَ فِيهَا طَلَاقُ﴾. (1)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ هَاهُنَا التَّطْلِيقَةُ الثَّالِثَةُ فَإِنْ طَلَّقَهَا الْأَخِيرُ فَلا جُناحَ عَلَيْهِما أَنْ يَتَراجَعا بتزويج جَدِيدِ﴾. (2)

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ إِسحاق بن عَمّار قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ عَنْ رَجُلٍ طَلَّقَ امْرَأَتَهُ طَلَاقَا لَا تَحِلُّ لَهُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَتَزَوَّجَهَا عَبْدُ ثُمَّ طَلَّقَهَا هَلْ يُهْدَمُ الطَّلَاقُ؟ قَالَ: نَعَمْ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ وَقَالَ: هُوَ أَحَدُ الْأَزْوَاجِ﴾. (3)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي بصير قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الطَّلَاقِ الَّذِي لَا تَحِلُّ لَهُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ قَالَ: هُوَ الَّذِي يُطَلِّقُ ثُمَّ يُرَاجِعُ وَ الرَّجْعَةُ هُوَ الْجَمَاعُ ثُمَّ يُطَلِّقُ ثُمَّ يُرَاجِعُ ثُمَّ يُطَلِّقُ الثَّالِثَةَ فَلَا تَحِلُّ لَهُ... حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ وَقَالَ: الرَّجْعَةُ الْجَمَاعُ وَإِنَّا فَهيَ وَاحِدَةٌ﴾. (4)

6- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي بصير قال: سألت أبا جَعْفَر علیه السلام عَنِ اَلطَّلاَقِ اَلَّتِی لاَ تَحِلُّ لَهُ حَتّی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ قَالَ لِی: أُخْبِرُکَ بِمَا صَنَعْتُ أَنَا بِامْرَأَهٍ کَانَتْ عِنْدِی فَأَرَدْتُ أَنْ أُطَلِّقَهَا فَتَرَکْتُهَا حَتَّی إِذَا طَمِثَتْ ثُمَّ طَهُرَتْ، طَلَّقْتُهَا مِنْ غَیْرِ جِمَاعٍ بِشَاهِدَیْنِ، ثُمَّ تَرَکْتُهَا حَتَّی إِذَا کَادَتْ أَنْ تَنْقَضِیَ عِدَّتُهَا رَاجَعْتُهَا وَ دَخَلْتُ بِهَا وَ مَسَسْتُهَا وَ تَرَکْتُهَا حَتَّی طَمِثَتْ وَ طَهُرَتْ ثُمَّ طَلَّقْتُهَا بِغَیْرِ جِمَاعٍ بِشَاهِدَیْنِ ثُمَّ تَرَکْتُهَا حَتَّی إِذَا کَادَتْ أَنْ تَنْقَضِیَ عِدَّتُهَا رَاجَعْتُهَا وَ دَخَلْتُ بِهَا وَ مَسَسْتُهَا ثُمَّ تَرَکْتُهَا حَتَّی طَمِثَتْ فَطَهُرَتْ ثُمَّ طَلَّقْتُهَا بِشُهُودٍ مِنْ غَیْرِ جِمَاعٍ وَ إِنَّمَا فَعَلْتُ ذَلِکَ بِهَا لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ لِی بِهَا حَاجَهٌ﴾. (5)

ص: 186

2- امام صادق علیه السلام- حسن بن زیاد گوید: به امام صادق علیه السلام- گفتم مردی زنی را سه بار طلاق داد. سپس زن با مرد دیگر ازدواج موقت.کرد آیا آن زن می تواند به همسر اولش رجوع کند؟ فرمود نه باید به شکل همان ازدواجی که از آن خارج شده داخل شود یعنی ازدواج دائم بکند. پس خداوند می فرماید: ﴿فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلا جُناحَ عَلَيْهِما أَنْ يَتَراجعا﴾ و حال آن که طلاق در صیغه و ازدواج موقت وجود ندارد.

3- امام صادق علیه السلام- درباره ی سخن خداوند: ﴿فَإِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ﴾ در این جا طلاق سوّم منظور است که اگر مرد دیگری که با زن ازدواج کرده زن را این گونه طلاق دهد، اشکالی ندارد که مرد قبلی که او را سه بار طلاق داده با ازدواج جدیدی به آن زن رجوع کند.

4- امام صادق علیه السلام- از اسحاق بن عمار نقل شده که گفته است از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «مردی زن خود را (سه بار طلاق) طوری طلاق داد که زن تنها در صورت ازدواج با دیگری بر او حلال شود؛ پس او را به عقد غلامی درآورده و سپس او را طلاق داد آیا [حکم سه] طلاق باطل می شود [و مرد می تواند با او ازدواج کند]»؟ فرمود: بله با توجه به سخن خداوند در کتابش حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ ممکن است. چراکه آن غلام نیز یک مصداق از زوج در این آیه محسوب می شود.

5- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام پرسیده است کدام طلاق است که پس از آن، زن تا با مردی غیر از شوهر سابق [خود ازدواج دائم] نکند بر او حلال نمی شود؟ حضرت پاسخ داد: آن طلاق همان است که مرد زن خود را طلاق دهد و سپس به او رجوع کند و رجوع به معنای نزدیکی با همسر می باشد سپس آن زن را طلاق دهد و سپس به او رجوع کند و سپس او را برای بار سوم طلاق دهد که در این صورت تا آن زن با مردی غیر از آن مرد ازدواج دائم نکند بر او حلال نمی شود. منظور از رجوع کردن به زن نزدیکی کردن با اوست اما اگر مرد زن خود را به این شکل طلاق ندهد یعنی با او نزدیکی نکند یک طلاق محسوب می شود نه سه طلاق!

6- امام باقر علیه السلام- أبوبصیر گوید از امام باقر علیه السلام پرسیدم طلاقی که در آن زن تا با مرد دیگری غیر از شوهر خود ازدواج [دائم] نکند بر او حلال نمی شود چیست؟ حضرت پاسخ داد تو را از همین طلاق که همسر خود را نیز به همین شیوه طلاق دادم آگاه می کنم. همسری نزد من بود و می خواستم که او را طلاق دهم پس با او همبستر نشدم تا این که خون حیض دیده و پاک شد سپس او را بدون آن که با او آمیزش کنم در حضور دو شاهد طلاق دادم؛ سپس با او قطع رابطه کردم تا این که نزدیک به پایان رسیدن عده، نزد او رفته و مجدداً با او ازدواج کردم و با او آمیزش نمودم. سپس دیگر با او همبستر نشدم تا این که خون حیض دید و پاک شد سپس او را بدون آن که با او آمیزش کنم در حضور دو شاهد طلاق دادم؛ سپس با او قطع رابطه کردم تا این که نزدیک به پایان رسیدن عده به او رجوع کرده و مجدداً با او ازدواج کردم و با او آمیزش نمودم سپس دیگر با او همبستر نشدم تا این که خون حیض دید و پاک شد؛ سپس بدون آن که با او آمیزش کنم در حضور شهود او را طلاق دادم و دلیل این که با او این کار را انجام دادم او را سه طلاقه کردم تنها این بود که به او نیازی احساس نمی کردم».

ص: 187

7- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا قَالَ الرَّجُلُ لِامْرَأَتِهِ أَنْتِ طَالِقَةُ ثُمَّ رَاجَعَهَا ثُمَّ قَالَ أَنْتِ طَالِقَةً ثُمَّ رَاجَعَهَا ثُمَّ قَالَ أَنْتِ طَالِقَةً لَمْ تَحِلَّ لَهُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا وَ لَمْ يُشْهِدْ فَهُوَ يَتَزَوَّجُهَا إِذَا شَاءَ﴾. (1)

8- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ تَزَوَّجَ أَمَةً فَطَلَّقَهَا طَلَاقَا لَا تَحِلُّ لَهُ إِنَّا بَعْدَ زَوْجِ اشْتَرَاهَا هَلْ يَحِلُّ لَهُ أَنْ يَطَأَهَا بِمِلْكِ الْيَمِينِ قَالَ الله أَحَلَّتْهَا آيَةً وَحَرَّمَتْهَا آيَةً فَأَمَّا الَّتِي حَرَّمَتْهَا قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ وَأَمَّا الَّتِي أَحَلَّتْهَا قَوْلُهُ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ وَأَنَا أَكْرَهُ ذَلِكَ وَ أَنْهَى عَنْهُ نَفْسِي وَ وَلْدِى﴾. (2)

9- الرّضا علیه السلام- ﴿وَ إِذَا طَلَّقَتِ الْمَرْأَةُ لِلْعِدَّةَ ثَلَاثَ مَرَاتِ لَمْ تَحِلَّ لِزَوْجِهَا حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ﴾. (3)

10- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْن فَضَالَةَ عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ القَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ طَلَّقَ امْرَأَتَهُ عِنْدَ قُرئهَا تَطْلِيقَةً ثُمَّ رَاجَعَهَا ثُمَّ طَلَّقَهَا عِنْدَ قُرَيْهَا الثَّالِثَةَ فَبَانَتْ مِنْهُ أَ لَهُ أَنْ يُرَاجِعَهَا؟ قَالَ: نَعَمْ! قُلْتُ: قَبْلَ أَنْ تَتَزَوَّجَ زَوْجاً غَيْرَهُ؟ قَالَ: نَعَمْ قُلْتُ لَهُ: فَرَجُلُ طَلَّقَ امْرَأَتَهُ تَطْلِيقَةً ثُمَّ رَاجَعَهَا ثُمَّ طَلَّقَهَا ثُمَّ رَاجَعَهَا ثُمَّ طَلَّقَهَا؟ قَالَ: لَا تَحِلُّ لَهُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ﴾. (4)

11- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّد بْن مُسلِم : ... فِي رَجُل طَلَّقَ امْرَأَتَهُ ثُمَّ تَرَكَهَا حَتَّى انْقَضَتْ عِدَّتْهَا ثُمَّ تَزَوَّجَهَا ثُمَّ طَلَّقَهَا مِنْ غَيْرِ أَنْ يَدْخُلَ بِهَا حَتَّى فَعَلَ ذَلِكَ بِهَا ثَلَاثًا قَالَ لَا تَحِلُّ لَهُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ﴾. (5)

12- الرّضا علیه السلام- ﴿وإِنْ أَرَادَ أَنْ يُطلَّقَهَا الثَّالِثَةَ طَلَّقَهَا وَقَدْ بَانَتْ مِنْهُ سَاعَةَ طَلَّقَهَا وَلَا تَحِلُّ لِلْأَزْوَاجِ حَتَّى تَسْتَوْفِي قُرُوءَهَا وَ لَا يَحِلُّ لَهَا حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ وَ رُوِيَ أَنَّهُ لَا تَحِلُّ لَهُ أَبَداً إِذَا طَلَّقَهَا طَلَاقَ السُّنَّة عَلَى مَا وَصَفْنَاهُ ﴾. (6)

13- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ الَّذِي يُطلق الطلاق الَّذِي لَا تَحِلُّ لَهُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ ثَلَاثَ مَرَاتِ لَا يَحِلُّ لَهُ أَبَداً﴾. (7)

ص: 188

7- امام صادق علیه السلام- اگر مرد به زنش بگوید تو طلاق داده شدی و سپس به او رجوع کند و سپس بگوید تو طلاق داده شدی و سپس به او رجوع کند و سپس بگوید تو طلاق داده شدی»، در این صورت، آن زن اگر با مردی غیر از شوهر سابق خود ازدواج [دائم] کند و آن مرد او را طلاق دهد می تواند با همسر اول خود مجدداً ازدواج کند سپس اگر همسر دوم او را طلاق دهد و شاهدی برای این قضیه نیاورد همسر اول می تواند اگر بخواهد با آن زن ازدواج کند.

8- امام على علیه السلام- از امام درباره ی مردی سؤال شد که با کنیزی ازدواج کرد، سپس او را به نحوی طلاق داد (سه طلاقه کرد) که تنها پس از ازدواج آن زن با دیگری [و طلاق گرفتن از او] بر او حلال می شود. سپس [این مرد] کنیز را..خرید آیا مرد می تواند با زن به سبب آن که حالا آن زن جزء اموال و متعلقات اوست درآمیزد؟ فرمود: آیه ای او را بر مرد حلال و آیه ای حرام می داند و اما آیه ای که این زن را حرام می داند این است فَلا تَحِلَّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ و اما آیه ای که او را حلال برمی شمارد این سخن خداست یا از زنانی که مالک آن هایید [ استفاده کنید.] (نساء/3) و من این را نکوهیده دانسته و خودم و فرزندانم را از آن باز می دارم.

9- امام رضا علیه السلام- اگر مردی زنی را سه مرتبه طلاق داد دیگر به شوهرش حرام است مگر این که آن زن با مرد دیگری ازدواج نماید و از او طلاق بگیرد.

10- امام کاظم علیه السلام- درباره ی مردی که زن خود را در حالت پاکی یک بار طلاق دهد و سپس به او رجوع کند و سپس به هنگام پاکی در طلاق دوّم او را سه طلاقه کند و طلاق او طلاق بائن شود از امام پرسیده شد که «آیا مرد می تواند به آن زن رجوع کند؟ حضرت پاسخ داد: «آری»! راوی می گوید: به حضرت عرض کردم یعنی پیش از آن که با مردی غیر از شوهر سابق خود ازدواج کند؟ حضرت پاسخ داد: «آری»! راوی می گوید به حضرت عرض کردم حکم» مردی که زن خود را یک بار طلاق داده و سپس به او رجوع کرده و سپس او را طلاق داده و سپس به او رجوع کرده و سپس او را طلاق دهد چیست؟ حضرت پاسخ داد تا زمانی که آن زن با مردی دیگر ازدواج دائم] نکند و سپس از او طلاق نگیرد بر شوهر سابق خود حلال نمی شود.

11- امام صادق علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: مردی زن خود را طلاق داده و سپس با او متارکه کرده تا آن که عده ی آن زن به پایان رسیده سپس با او ازدواج کرده و سپس او را طلاق داده است؛ بدون آن که با او آمیزش کند و به همین ترتیب او را سه بار طلاق داده است [حکم این مرد چیست؟] حضرت پاسخ داد آن زن تا با مردی غیر از شوهر سابق ،خود ازدواج دائم ،نکند بر شوهر سابق خود حلال نمی شود.

12- امام رضا علیه السلام- اگر مرد خواست که زن را سه بار طلاق بدهد طلاق دهد و زن از آن ساعتی که مرد او را طلاق داد از او جدا می شود و برای [زن] ازدواج جایز نیست تا آن که سه ماه پاکی زن از حیض سپری شود وَ لَا يَحِلَّ لَهَا حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ و روایت است که اگر مرد زن را به طلاق سنت مطابق آن چه ما توصیف کردیم طلاق دهد، هرگز زن بر او حلال نمی شود.

13- امام صادق علیه السلام- اگر مردی زن را سه مرتبه به گونه ای طلاق دهد که زن تنها در صورت ازدواج با دیگری بر او حلال شود هرگز آن زن بر او حلال نمی شود.

ص: 189

14- الباقر علیه السلام- ﴿من طلق ثلاثاً و لَمْ يُرَاجِعْ حَتَّى تَبِينَ فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ فَإِذَا تزوج [تَزَوَّجَتْ] زَوْجاً وَ دَخَلَ بِهَا حَلَّتْ لِزَوْجِهَا الْأَوَّلُ﴾. (1)

15- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ طَلَّقَ امْرَأَتَهُ ثَلَاثَاً ثُمَ تَمَتَّعَ فِيهَا رَجُلُ آخَرُ هَلْ تَحِلُّ لِلْأول؟ قَالَ: لَا﴾. (2)

16- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِيَّ بْن جَعْفَر عَنْ أَخِيهِ مُوسَى علیه السلام: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُل يُطلقُ تَطْلِيقَةً أَوْ تَطلِيقَتَيْنِ ثُمَّ يَتْرُكُهَا حَتَّى تَنْقَضِيَ عِدَّتُهَا مَا حَالُهَا قَالَ إِذَا تَرَكَهَا عَلَى أَنَّهُ لَا يُرِيدُهَا بَانَتْ مِنْهُ فَلَمْ تَحِلَّ لَهُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ وَ إِنْ تَرَكَهَا عَلَى أَنَّهُ يُرِيدُ مُرَاجَعَتَهَا وَ مَضَی لِذَلِکَ سَنَهٌ فَهُوَ أَحَقُّ بِرَجْعَتِهَا﴾. (3)

17- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي بصير قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الَّذِي يُطَلِّقُ ثُمَّ يُرَاجِعُ ثُمَّ يُطَّلَقُ ثُمَّ يُرَاجِعُ ثُمَّ يُطلَّقَ قَالَ لَا تَحِلُّ لَهُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ وَالَّتِى يُطْلَقُهَا الرَّجُلُ ثَلاثاً فَيَتَزوَّجْهَا رَجُلُ آخَرُ فَيُطَلِّقُهَا عَلَى السُّنَّةِ ثُمَّ تَرْجِعُ إِلَى زَوْجِهَا الْأَوَّلِ فَيُطَلِّقُهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ عَلَى السُّنَّةِ وَ تَنْكِحُ زَوْجاً غَيْرَهُ فَيُطَلِّقُهَا ثُمَّ تَرْجِعُ إِلَى زَوْجِهَا الْأَوَّلِ فَيُطَلِّقُهَا ثَلَاثَ مَرَاتِ عَلَى السُّنَّةِ ثُمَّ تَنْكِحُ فَتِلْكَ الَّتِي لَا تَحِلُّ لَهُ أَبَداً وَالْمُلَاعَنَةُ لَا تَحِلُّ لَهُ أَبَداً﴾. (4)

18- الصّادق علیه السلام- ﴿طَلَاقُ الْعِدَّةَ هُوَ أَنَّهُ إذَا أَرَادَ الرَّجُلُ أَنْ يُطَلَّقَ امْرَأَتَهُ تَربَّص بهَا حَتَّى تَحِيضَ وَ- تَطْهُرَ ثُمَّ يُطَلِّقُهَا مِنْ قَبْلِ عِدَّتِهَا بِشَاهِدَيْنِ عَدَلَيْنِ ثُمَّ يُرَاجِعُهَا ثُمَّ يُطَلِّقُهَا ثُمَّ يُرَاجِعُهَا ثُمَّ يُطَلِّقُهَا فَإِذَا طَلَّقَهَا الثَّالِثَةَ فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَإِنْ تَزَوَّجَهَا رَجُلُ وَلَمْ يَدْخُلْ بِهَا ثُمَّ طَلَّقَهَا أَوْ مَاتَ عَنْهَا لَمْ يَجْزْ لِلزَّوْجُ الْأَوَّلُ أَنْ يَتَزَوَّجَهَا حَتَّى يَتَزَوَّجَهَا رَجُلُ وَ يَدْخُلَ بِهَا ثُمَّ يُطَلِّقَهَا أَوْ يَمُوتَ عَنْهَا فَحِينَئِذٍ يَجُوزُ لِلزَّوْجُ الْأَوَّل أَنْ يَتَزَوَّجَهَا بَعْدَ خُرُوجهَا مِنْ عِدَّتِهَا﴾. (5)

19- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُضَارِب قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا عَن الْخَصِي يُحَدِّلُ؟ قَالَ: لَا يُحَلَّلُ﴾. (6)

ص: 190

14- امام باقر علیه السلام- کسی که سه بار زن را طلاق دهد و رجوع نکند تا زن جدا شود، فقط در صورت ازدواج زن با فرد دیگر و طلاق گرفتن از او این زن بر مرد سابق حلال می شود پس هرگاه زن به عقد دیگری درآمد و با او هم بستر ،شد ازدواج با همسر اول برای او بلامانع می گردد.

15- امام صادق علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: درباره مردی سؤال کردم که سه بار زنش را طلاق داد، سپس مرد دیگری از آن زن بهره ی جنسی بهره) (نامشروع برد؛ آیا زن به مرد اول حلال است؟ فرمود: «نه»!

16- امام کاظم علیه السلام- علی بن جعفر برادر امام کاظم علیه السلام گفته است : پرسیدم: «مردی همسر خود را یک طلاق یا دو طلاق می دهد بعد زن را رها می کند تا عدهاش تمام شود. حکم چنین زنی چگونه است؟ فرمود اگر آن زن را با این نیّت رها کند که دیگر او را نمی خواهد رجوع به آن زن برایش حلال نیست مگر آن که با مرد دیگری ازدواج کند؛ امّا اگر او را ترک کند و تصمیم به رجوع داشته باشد، حتی پس از گذشت یک سال او به رجوع و همسری با آن زن سزاوارتر از دیگران است.

17- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر گوید در مورد کسی که طلاق می دهد سپس رجوع می کند و بعد از آن دوباره طلاق می دهد و باز رجوع می کند؛ سپس برای بار سوّم طلاق می دهد سؤال کردم؟ فرمود: زن بر او حلال نمی باشد مگر آن که با دیگری ازدواج نماید؛ پس زنی که مرد سه بار طلاقش دهد و او با مرد دیگری ازدواج می کند و بعد از ازدواج مرد او را طبق سنت طلاق می دهد سپس به همسر اولش رجوع می کند؛ پس همسرش سه بار طبق سنت او را طلاق می دهد و زن با دیگری ازدواج می کند و طلاق می گیرد سپس به همسر اولش رجوع می کند؛ پس سه بار او را طبق سنت طلاق می دهد و سپس با دیگری ازدواج می کند. در این صورت ،دیگر ازدواج با همسر اول تا ابد جایز و حلال نیست و همچنین [شخص] ملاعنه کننده تا ابد بازگشت به آن زن برایش مجاز نیست.

18- امام صادق علیه السلام- طلاق عدی این گونه است که چنان چه مرد بخواهد زنش را طلاق دهد منتظر می شود که ،زن حیض شده و پاک.گردد سپس در حضور دو شاهد قبل از عده ی زن او را طلاق می دهد سپس به زن رجوع کرده ولی دوباره طلاقش می دهد سپس به زن رجوع کرده و بعد از آن طلاقش می دهد پس اگر سه بار طلاقش داد زن تنها در صورت ازدواج با دیگری بر او حلال می.شود پس چنان چه زن با مرد دیگر ازدواج کرد اما بدون نزدیکی از مرد طلاق گرفت یا آن که مرد فوت کرد برای مرد ،اول به ازدواج در آوردن آن زن جایز نیست؛ تا آن که زن با مرد دیگری ازدواج نموده و همبستر شود؛ سپس او را طلاق دهد یا بمیرد؛ پس در این صورت مردِ اوّل می تواند پس از تمام شدن عده ی زن با او ازدواج کند.

19- امام رضا علیه السلام- صفوان گوید: از امام رضا علیه السلام پرسیدم مرد عقیم [و خواجه] می تواند سبب حلال شدن زن بر شوهر سابق پس از سه طلاقه کردن شود؟ حضرت پاسخ داد: «نه! او موجب حلال شدن نمی شود».

ص: 191

20- الصّادق علیه السلام- ﴿وإذا طلقَتِ الْمَرْأَةُ لِلْعِدَّةَ ثَلَاثَ مَرَاتِ لَمْ يَحِلَّ لِلرَّجُل حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ و قَدْ قَالَ وَاتَّقُوا تَزويج الْمُطَلَّقَاتِ ثَلاثاً فِي مَوْضع وَاحِدٍ فَإِنَّهُنَّ ذَوَاتُ أَزْوَاجِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿وَ إذا طَلَقتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ لا تُمْسِكُوهُنَّ ضِراراً لِتَعْتَدُوا وَ مَنْ يَفْعَل ذلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَ لا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللهِ هُزُواً وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ الله عَلَيْكُمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَليمٌ﴾. (231)

20- امام صادق علیه السلام- هرگاه مرد زن را سه طلاق عدی دهد، شوهر نمی تواند با وی ازدواج کند تا دیگری با او ازدواج کند و او را طلاق بدهد... از ازدواج با زنی که در یک مجلس و یک لحظه سه طلاقه ،شده بپرهیزید زیرا این طلاق به این نحو سه طلاقه محسوب نمی شود بلکه باید سه بار مجدّداً ازدواج و سپس طلاق بگیرد نه این که بگویند تو سه طلاقه شدی و چنین زنی همسر دارد.

و هنگامی که زنان را طلاق دادید و به پایان عدهی خود رسیدند، یا به طور شایسته آن ها را نگاه دارید و آشتی کنید و یا به طرز پسندیدهای آن ها را رها سازید؛ و آن ها را به خاطر زیان رساندن نگاه ندارید تا به حقوقشان] تجاوز کنید و کسی که چنین کند، به خویشتن ستم کرده است و [با این کارها] آیات خدا را به استهزا نگیرید و نعمت خدا را بر خود بیاد بیاورید و کتاب آسمانی و علم و دانشی را که بر شما نازل ،کرده و شما را با آن پند می دهد و از خدا پروا کنید و بدانید خداوند از هر چیزی حتی از نیت های شما آگاه است. (231)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَا فِي قَوْل اللَّهِ جَلَّ ذِكْرُهُ وَ لا تُمْسِكُوهُنَّ ضِراراً لِتَعْتَدُوا وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ هُوَ الرَّجُلُ يُرِيدُ أَنْ يُطلَقَ امْرَأَتَهُ فَيُطَلِّقُهَا وَاحِدَةً ثُمَّ يَدَعْهَا حَتَّى إِذَا كَادَ أَنْ يَخْلُوَ أَجَلُهَا رَاجَعَهَا وَ لَيْسَ لَهُ بِهَا حَاجَةً ثُمَّ يُطَلِّقُهَا كَذَلِكَ وَيُرَاجِعُهَا حَتَّى إِذَا كَادَ أَجَلُهَا يَخْلُو وَلَا حَاجَةَ لَهُ بِهَا إِنَّا لِيُطَوِّلُ الْعِدَّةَ عَلَيْهَا وَيُضِرَّ فِي ذَلِكَ بِهَا فَنَهَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْ ذَلِكَ﴾. (1)

5-1- امام باقر علیه السلام- و امام صادق علیه السلام در مورد سخن خداوند وَ لا تُمْسِكُوهُنَّ ضِراراً لِتَعْتَدُوا آن ها فرمودند هر که چنین کاری را انجام دهد به خویش ظلم کرده است. این آیه درباره ی مردی است که چون تصمیم گرفت زن را طلاق دهد یکبار او را طلاق دهد سپس او را ترک کند. سپس زمانی که نزدیک است که عده ی زن به پایان برسد به زن رجوع کند در حالی که هیچ نیازی به او ندارد سپس مانند دفعه ی قبل او را طلاق دهد و دوباره نزدیک انقضاء مدت عده به زن رجوع کند در حالی که احتیاج به او ندارد و [این مرد] تنها برای آن که عده ی زن را طولانی کرده و به وسیله ی آن به وی ضرر ،بزند چنین می.کند پس خداوند عزوجل انجام این عمل را نهی فرمود.

أَرادا فصالاً عَنْ تَراضِ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُنَاحَ عَلَيْهِما وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَكُمْ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ إِذا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ (233)

دوران شیردادن تأمین نماید و اگر آن دو با رضایت یکدیگر و مشورت بخواهند کودک را زودتر از شیر بازگیرند گناهی بر آن ها نیست و اگر خواستید دایه ای برای فرزندان خود بگیرید گناهی بر شما نیست؛ به شرط این که حق مادران را به طور شایسته بپردازید و از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید؛ و بدانید خدا به آن چه انجام می دهید، بیناست. (233)

تَمْتَنِعَ عَلَى الرَّجُلِ فَتَقُولَ أَنَا أَخَافُ أَنْ أَحْبَلَ فَأَغِيلَ وَلَدِى فَهَذِهِ الْمُضَارَّةُ فِي الْجِمَاعِ عَلَى الرَّجُلِ وَ الْمَرأة﴾. (1)

5-3- الصّادق علیه السلام- ﴿الْحُبْلَى الْمُطَلَّقَةُ يُنْفَقُ عَلَيْهَا حَتَّى تَضَعَ حَمْلَهَا وَهِيَ أَحَقُّ بِوَلَدِهَا إِنْ تُرْضِعْهُ بمَا تَقْبَلُهُ امْرَأَةُ أُخْرَى إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ: لا تُضَارُ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَ عَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذلِك﴾. (2)

از آمیزش منع کند و به او بگوید بیم دارم که باردار شوم در حالی که شیر نیز می دهم و فرزندم را به سبب ضعف یا قطع شدن شیر بکشم این مطالب معنای ضرررساندن مرد و زن به یکدیگر در آمیزش می باشد

5-3- امام صادق علیه السلام- نفقه ی زن مطلقه ی باردار را باید بدهند تا وقتی که بچه اش به دنیا بیاید. و خود نیز سزاوارتر است به این که فرزندش را به مبلغی که دیگری برای رضاع می گیرد، شیر دهد. خداوند عزوجل فرموده است: ﴿لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَ عَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذلِكَ﴾

1-5- الصّادق علیه السلام- ﴿فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَ تَشَاوُرٍ قَبْلَ ذَلِكَ كَانَ حَسَناً وَ الْفِصَالُ هُوَ الْفِطَامُ﴾. (1)

2-5- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿يَعْنِي إِذَا إِصْطَلَحَتِ الْأُمُّ وَ الْوَارِثُ فَيَقُولُ خُذِي الْوَلَدَ وَاذْهَبَى بِهِ حَيْثُ شئت﴾. (2)

1-5- امام صادق علیه السلام- و اگر پدر و مادر با رضایت یکدیگر بخواهند که کودک را زودتر از دو سال از شیر بازگیرند عمل نیکویی می باشد؛ و فصال در آیه به معنای از شیر گرفتن کودک است.

2-5- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- یعنی اگر مادر با وارث بر سر قطع شیردهی زن به فرزند به توافق رسیدند [وارث] می گوید فرزند را بگیر و هرکجا خواستی ببر».

1- الجواد علیه السلام- ﴿عَنْ محَمّد بن سُلَيْمَان قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ كَيْفَ صَارَتْ عِدَّةُ الْمُطَلَّقَة ثَلَاثَ حِيَضِ أَوْ ثَلَاثَةَ أَشْهُرٍ وَ صَارَتْ عِدَّةُ الْمُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً فَقَالَ أَمَّا عِدَّةُ الْمُطَلَّقَةِ ثَلَاثَةُ قُرُوءٍ فَلِاسْتِبْرَاءِ الرَّحِمِ مِنَ الْوَلَدِ وَ أَمَّا عِدَّةُ الْمُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ شَرَطَ لِلنِّسَاءِ شَرْطاً وَ شَرَطَ عَلَيْهِنَّ شَرْطاً فَلَمْ يَجْأَ بِهِنَّ فِيمَا شَرَطَ لَهُنَّ وَلَمْ يَجُرْ فِيمَا اشْتَرَطَ عَلَيْهِنَّ شَرَطَ لَهُنَّ فِي الْإِيلَاءِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ إِذْ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَلَمْ يُجَوِّرٌ لِأَحَدٍ أَكْثَرَ مِنْ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فِى الْإِيلَاءِ لِعِلْمِهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَنَّهُ غَايَةُ صَبْرِ الْمَرْأَة مِنَ الرَّجُل وَأَمَّا مَا شَرَطَ عَلَيْهِنَّ فَإِنَّهُ أَمَرَهَا أَنْ تَعْتَدَّ إِذَا مَاتَ عَنْهَا زَوْجُهَا أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَأَخَذَ مِنْهَا لَهُ عِنْدَ مَوْتِهِ مَا أَخَذَ لَهَا مِنْهُ فِي حَيَاتِهِ عِنْدَ إِيلَائِهِ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةً أَشْهُرٍ وَعَشْراً وَ لَمْ يَذكُرِ الْعَشَرَةَ الْأَيَّامِ فِي الْعِدَّةِ إِلَّا مَعَ الْأَرْبَعَةِ

أَشْهُرٍ وَ عَلِمَ أَنَّ غَايَةَ صَبْرِ الْمَرْأَةِ الْأَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ فِي تَرْكِ الْجِمَاعِ فَمِنْ ثَمَّ أَوْجَبَهُ عَلَيْهَا وَلَهَا﴾. (1)

2- الباقر علیه السلام- ﴿يا زرارَةُ كُل النكاح إذا مَاتَ الزَّوْجُ فَعَلَى الْمَرأة حُرَّةً كَانَتْ أَوْ أَمَةً وَعَلَى أَيُّ وَجْهِ كَانَ النِّكَاحُ مِنْهُ مُتْعَةَ أَوْ تَزويجاً أَوْ مِلْكَ يَمِينِ فَالْعِدَّةُ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا﴾. (2)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي بَصير قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّة لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إلى الحول قَالَ مَنْسُوعَةٌ نَسَخَتْهَا آيَةً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً وَ نَسَخَتْهَا آيَةُ الْمِيرَاثِ﴾. (3)

4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿كَانَتْ عِدَّةُ النِّسَاءِ فِي الْجَاهِلِيَّة إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ عَنِ امْرَأَتِهِ تَعْتَدُّ امْرَأَتُهُ سَنَةً فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولَهُ لَمْ يَنْقُلُهُمْ عَنْ ذَلِكَ بَلْ تَرَكَهُمْ عَلَى عَادَاتِهِمْ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ بِذَلِكَ قرآناً فَقَالَ وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتَاعاً إلى الحول غَيْرَ إخراج فَكَانَتِ الْعِدَّةُ حَوْلا فَلَمَّا قوى الْإِسْلَامُ أَنْزَلَ اللَّهُ وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ

ص: 204

1- امام جواد علیه السلام- محمد بن سلیمان گوید: گفتم جانم به فدای شما باد! چگونه است که عده ی زن مطلقه، سه حیض یا سه ماه است؛ در حالی که عده ی زنی که شوهرش از دنیا رفته، چهارماه و ده روز می باشد؟ حضرت پاسخ داد: عده ی زن مطلقه، سه قرء می باشد یعنی این که سه بار از خون حیض پاک شود تا معلوم شود که در رحم او فرزندی نبوده است اما دلیل این که عده زنی که شوهرش از دنیا رفته چهارماه و ده روز می باشد این است که خداوند شرطی را به نفع زنان و شرطی را به ضرر آنان قرار داده است و در این دو شرط هیچ گناهی نسبت به آنان مرتکب نشده.است آن شرطی که به نفع زنان می باشد این است که آن ها باید در (ایلاء) این که مرد سوگند یاد کند که با زن خود آمیزش نکند، چهار ماه عده نگهدارند خداوند می فرماید کسانی که زنان خود را ایلاء می نمایند سوگند یاد می کنند که با آن ها، آمیزش جنسی ننمایند حق دارند چهار ماه انتظار بکشند و در ضمن این چهار ماه وضع خود را با همسر خویش از نظر ادامه ی زندگی یا طلاق روشن سازند. (بقره /226) پس خداوند به هیچ مردی که ایلاء نموده اجازه نداده تا مقاربت با همسر خود را بیش از چهار ماه ترک کند؛ زیرا می دانست که نهایت صبر زن در ترک مقاربت با مرد چهارماه می باشد اما آن شرطی که به ضرر زنان می باشد این است که خداوند به آنان امر فرمود که اگر شوهرانشان از دنیا رفتند باید چهارماه و ده روز عده نگهدارند. البته در هنگام مرگ مرد همان مقداری که در زمان حیاتش و در حال ایلاء نفقه می گرفتند، نفقه بگیرد. پس خداوند در ایلاء به ضرر مرد و به نفع زن عده و ترک مقاربت را بیش از چهار ماه قرار نداد ولی در این جا عده ی زنی که شوهرش از دنیا رفته به جبران ضرری که به مرد در ایلاء وارد شده بود، به ضرر زن و به نفع مرد، عده را چهارماه و ده روز قرار داد. خداوند تبارک و تعالی فرمود: يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا و خداوند این ده روز عده را فقط به همراه چهار ماه ذکر کرده است؛ چون می دانست نهایت صبر زن در ترک مقاربت چهارماه است. به همین خاطر آن مدت را از جهتی به نفع مرد و از جهتی] ضرر زن واجب کرد.

2- امام باقر علیه السلام- ای زراره در هر ازدواجی چنان چه مرد بمیرد مدت عده] برای زن آزاده یا کنیز ازدواج به هر صورتی که باشد موقت یا دائم یا به واسطه ی خرید کنیز همان چهارماه و ده روز است.

3- امام باقر علیه السلام- بوبصیر گوید تفسیر آیه ى ﴿الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةٌ لأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الحَول﴾ (بقره /240) را پرسیدم و حضرت پاسخ داد این آیه، به وسیله ی آیه ی: ﴿يتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهِرٍ وَ عَشْرًا﴾ نسخ شده است و آیه ی میراث نیز آن را نسخ کرده است.

4- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- در زمان جاهلیت عده ی زن شوهر مرده یک سال بود؛ زمانی که خداوند رسولش را برانگیخت رسم آن ها را عوض نکرد بلکه ایشان را بر عادتشان وانهاد و این سنت خداست که رسوم و عادات غلط را به مرور محو کند نه دفعتاً خداوند بر پیامبر صلی الله علیه و آله در قرآن درباره ی آن چنین نازل فرمود و کسانی که از شما در آستانه مرگ قرار می گیرند و همسرانی از خود به جا می گذارند باید برای همسران خود وصیت کنند که تا یک سال آن ها را با پرداختن هزینه ی زندگی بهره مند سازند به شرط این که آن ها از خانه ی شوهر بیرون نروند و اقدام به ازدواج مجدد نکنند (بقره /240) پس عده یک سال بود اما پس از آن که اسلام قدرت گرفت خداوند

ص: 205

بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً فَنَسَخَتْ قَوْلَهُ متاعاً إِلَى الحَول غَيْرَ إِخْراج﴾. (1)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فِي بَيَان النَّاسِخِ وَ الْمَنْسُوخ قَالَ وَ مِنْ ذَلِكَ أَنَّ الْعِدَّةَ كَانَتْ فِي الْجَاهِلِيَّة عَلَى الْمَرْأَة سَنَةَ كَامِلَةً وَكَانَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ أَلْقَتِ الْمَرْأَةُ خَلْفَ ظَهْرِهَا شَيْئاً بَعْرَةً أَوْ مَا يَجْرِى مَجْرَاهَا وَقَالَتِ الْبَعْلُ أَهْوَنُ عَلَيَّ مِنْ هَذِهِ وَ لَا أَكْتَحِلُ وَ لَا أَمْتَشِطُ وَ لَا أَتَطَيَّبُ وَلَا أَتَزَوَّجُ سَنَةً فَكَانُوا لَا يُخْرِجُونَهَا مِنْ بَيْتِهَا بَلْ يُجْرُونَ عَلَيْهَا مِنْ تَرِكَةِ زَوْجِهَا سَنَةَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِي أَوَّلِ الْإِسْلَامِ وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةٌ لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الحَولَ غَيْرَ إِخْرَاجِ فَلَمَّا قَوِى الْإِسْلَامُ أنْزَلَ اللهُ تَعَالَى وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذا بلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ إلى آخر الآية﴾. (2)

6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً جِئْنَ النِّسَاءُ يُخَاصِمْنَ رَسُولَ اللَّهِ وَ قُلْنَ لَا نَصْبِرُ فَقَالَ لَهُنَّ رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله كَانَتْ إِحْدَاكُنَّ إِذَا مَاتَ زَوْجُهَا أَخَذَتْ بَعْرَةً فَأَلْقَتْهَا خَلْفَهَا فِي دُوَيْرِهَا فِي خِدْرِهَا ثُمَّ قَعَدَتْ فَإِذَا كَانَ مِثْلُ ذَلِكَ الْيَوْمِ مِنَ الْحَوْلِ أَخَذَتْهَا فَفَتَتْهَا ثُمَّ اكْتَحَلَتْ بِهَا ثُمَّ تَزَوَّجَتْ فَوَضَعَ اللَّهُ عَنْكُنَّ ثَمَانِيَةَ أَشْهُرٍ﴾. (3)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿عن أبي بصير عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ يُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا وَ تكُونَ فِي عِدَّتِهَا أَتَخْرُجُ فِي حَقٌّ فَقَالَ إِنَّ بَعْضَ نِسَاءِ النَّبِي سَأَلْتُهُ فَقَالَتْ إِنَّ فَلَانَةَ تُوفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا فَتَخْرُجُ فِي حَقٌّ يَنُوبُهَا فَقَالَ لَهَا رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله أن لَكُن فَقَدْ كُنتُنَ مِنْ قَبْلِ أَنْ أَبْعَثَ فِيكُن أَنَّ وَ أَنَّ الْمَرْأَةَ مِنْكُنَّ إِذَا تُوُفِّيَ عَنْهَا زَوْجُهَا أَخَذَتْ بَعْرَةً فَرَمَتْ بهَا خَلْفَ ظَهْرِهَا ثُمَّ قَالَتْ لَا أمْتَشِطُ وَ لَا أَكْتَحِلُ وَ لَا أَخْتَضِبُ حَوْلًا كَامِلًا وَ إِنَّمَا أَمَرْتُكُنَّ بِأَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ وَعَشْراً ثُمَّ لَا تَصْبِرْنَ لَا تَمْتَشِطُ وَلَا تَحْتَمِلُ وَ لَا تَخْتَضِبُ وَ لَا تَخْرُجُ مِنْ بَيْتِهَا نَهَاراً وَ لَا تَبِيتُ عَنْ بَيْتِهَا فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله فَكَيْفَ تَصْنَعُ إِنْ عَرَضَ لَهَا حَق؟ فَقَالَ: تَخْرُجُ بَعْدَ زَوال اللَّيْل وَتَرْجِعُ عِنْدَ الْمَسَاءِ فَتَكُونُ لَمْ تَبَتْ عَنْ بَيْتِهَا. قُلْتُ: لَهُ فَتَحْجُ؟ قَالَ: نَعَم﴾. (4)

ص: 206

این آیه را نازل کرد: ﴿وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً﴾ و به واسطه ی آن سخن متاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراج را نسخ نمود.

5- امام علی علیه السلام- درباره ی ناسخ و منسوخ فرمود از جمله این آیات می توان عده ی زن شوهر مرده را ذکر کرد در زمان جاهلیت عده ی زن یک سال کامل بود و چون مرد فوت می کرد، زن چیزی مثل پشکل یا شبیه آن را به پشت خود می انداخت و می گفت: «شوهر بر من از این هم بی ارزشتر است و من یک سال سرمه نمی کشم آرایش و زینت نمی کنم خود را نیکو نمی گردانم و ازدواج نمی کنم پس نه تنها زن را در این یک سال از خانه اش بیرون نمی کردند، بلکه وی را از ماترک همسرش بهرمند هم می ساختند پس خداوند در اوایل اسلام آیه ی ﴿و الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعِاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراج﴾ را فرو فرستاد و بعد از آن که اسلام قدرت گرفت این آیه را نازل کرد ﴿ و الَّذِینَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرِاً فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ....﴾

6- امام علی علیه السلام- چون آیه ى: ﴿وَالَّذِينَ يَتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهِرٍ وَعَشْرًا﴾ نازل شد، زنان نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمده و شروع به بحث و گلایه با رسول خدا صلی الله علیه و آله کرده و گفت: ند ما این مقدار برای عده صبر نمی کنیم». رسول خدا صلی الله علیه و آله به آنان فرمود: «پیش از بعثت من اگر زنی از شما شوهر خود را از دست می داد پشکلی را به پشت خود می انداخت و در اتاقکی در خانه و پرده سرای خود گوشه گیر می شد و چون یکسال از آن روز سپری می شد، آن پشکل را بر می داشت و تکه تکه می کرد و با آن بر چشمانش سرمه می می کشید کشید و سپس ازدواج می کرد اما اکنون خداوند هشت ماه عده را از دوش شما برداشته است».

7- امام صادق علیه السلام- أبوبصیر گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا زنی که شوهرش از دنیا رفته و در عده به سر می برد می تواند برای کار حق و واجبی از خانه بیرون آید؟ حضرت پاسخ داد: یکی از همسران پیامبر صلی الله علیه و آله از حضرت پرسید آیا زنی که شوهرش از دنیا رفته است می تواند به منظور کارهای حق و واجبی که برایش پیش می آید از خانه خارج شود؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخ داد: اف بر شما باد پیش از آن که من مبعوث شوم در بین شما رسم بود که اگر زنی شوهر خود را از دست می داد پشکلی را بر پشت خود می انداخت و می گفت به مدت یک سال موهایم را شانه نمی کنم بر چشمانم سرمه نمی کشم و خضاب نمی کنم من به شما فقط امر کردم که به مدت چهارماه و ده روز عده نگهدارید و شما بر این مقدار نیز صبر نمی کنید آن زن نباید موهایش را شانه کند و به چشمانش سرمه بکشد و خضاب کند و نباید در روز از خانه اش بیرون آید و نباید شب را در جایی غیر از خانه اش به سر برد همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! اگر برای آن زن کار حق و واجبی پیش آمد چه کار کند؟ پاسخ داد باید پس از ظهر از خانه آید و و به هنگام غروب آفتاب بازگردد تا به این وسیله شب را بیرون از خانه نگذرانده باشد از حضرت پرسیدم: «آیا آن زن می تواند به حج برود»؟ حضرت پاسخ داد: آری.

ص: 207

8- الباقر علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرَ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ الْمَرْأَةُ الْحُبْلَى يُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا فَتَضَعُ وَتَزَوَّجُ قَبْلَ أَنَّ تَعْتَدُّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً؟ فَقَالَ: إِنْ كَانَ الَّذِي تَزَوَّجَهَا دَخَلَ بِهَا فُرِّقَ بَيْنَهُمَا وَ لَمْ تَحِلَّ لَهُ أَبَداً وَاعْتَدَّتْ بمَا بَقِىَ عَلَيْهَا مِنْ عِدَّة الأَوَّلَ وَ اسْتَقْبَلَتْ عِدَّةَ أُخْرَى مِنَ الْآخَرِ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ دَخَلَ بِهَا فُرِّقَ بَيْنَهُمَا وَ أَتَمَّتَ مَا بَقِيَ مِنْ عِدَّتِهَا وَ هُوَ خَاطِبُ مِنَ الْخُطَّابِ﴾. (1)

9- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّهُ قَالَ: فِي الْغَائِبِ عَنْهَا زَوْجُهَا إِذَا تُوُفِّيَ قَالَ الْمُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا تَعْتَدُّ مِنْ يَوْمٍ يَأتِيهَا الْخَبَرُ لِأَنَّهَا تُحِدُّ عَلَيْهِ﴾. (2)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا تَنْكِحُ حَتَّى تَعْتَدَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً عِدَّةَ الْمُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فيما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّساءِ أَوْ أَكُنتُمْ في أَنْفُسِكُمْ عَلِمَ اللهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَ لكِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلا أَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاً وَ لا تَعْزِمُوا عُقدَةَ النكاح حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتابُ أَجَلَهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ يَعْلَمُ ما في أَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾. (235)

1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَلَكِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا قَالَ يَقُولُ الرَّجُلُ أَواعِدَى بَيْتَ آل فُلَانَ يُعَرِّضُ لَهَا بِالرَقَ وَيَرْقُتُ يَقُولُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفاً وَ الْقَوْلُ الْمَعْرُوفَ التَّعْرِيضُ بِالْخِطْبَة عَلَى وَجْهَهَا وَ حِلِّهَا﴾. (4)

2- الباقر علیه السلام- ﴿تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا قَالَ هُوَ الرَّجُلُ يَقُولُ لِلْمَرْأَةَ قَبْلَ أَنْ تَنْقَضِيَ عِدَّتُهَا أُوعِدُكِ بَيْتَ أَبِى فَلَان أَوعِدُكَ بَيْتَ فُلَانِ لِتَرْفُتْ وَ يَرْفُتْ مَعَهَا﴾. (5)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَلَبِي قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَلَكِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفاً قَالَ هُوَ الرَّجُلُ يَقُولُ لِلْمَرْأَة قَبْلَ أَنْ تَنْقَضِيَ عِدَّتُهَا أُوَاعِدُكَ بَيْتَ آلِ فُلان لِيُعَرِّضَ لَهَا بِالْخِطْبَة وَ يَعْنِي بِقَوْلِهِ إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفاً التَّعْرِيضَ بِالْخِطْبَة﴾. (6)

ص: 208

8- امام باقر علیه السلام- محمد بن مسلم گوید: درباره ی زن بارداری سؤال کردم که همسرش از دنیا رفت؛ سپس او وضع حمل کرد و پیش از آن که مدت چهارماه و ده روز عده اش به سر آید، ازدواج کرد امام علیه السلام فرمود چنان چه مرد با او نزدیکی کرده باشد بین آن ها جدایی افتاده و تا ابد بر یکدیگر حلال نمی شوند و زن ابتدا باید مدت زمانی را که از عده ی اوّل باقی مانده نگاه دارد سپس سه ماه عده ی دوم را رعایت کند و در صورت عدم ،نزدیکی بین آن ها جدایی واقع شود تا مدت باقیمانده ی عده اش به پایان رسد و تا زمان اتمام عده آن مرد می تواند به عنوان یکی از خواستگاران او منتظر باشد.

9- امام باقر علیه السلام- امام علیه السلام در مورد مردی که در غیاب همسرش [و دور از او] بمیرد و [بعداً] خبر مرگش به همسرش برسد فرمود آن زن باید از همان روزی که خبر مرگ همسرش را شنید، عده گرفتن را آغاز کند؛ زیرا رسیدن خبر حدّ عدّه گرفتن را تعیین می کند.

10- امام صادق علیه السلام- زنی که شوهرش مرده است نباید ازدواج کند و باید به مدت چهارماه و ده روز، عده نگه دارد.

و گناهی بر شما نیست که به طور کنایه [از زنانی که همسرانشان مرده اند] و خواستگاری کنید و یا بی آن که اظهار کنید در دل تصمیم بگیرید. خداوند می دانست شما به یاد آن ها خواهید افتاد؛ البته پنهانی با آن ها قرار [زناشویی نگذارید، مگر این که به طرز پسندیده ای [ به طور کنایه اظهار کنید؛ ولی در هر حال ] اقدام به ازدواج ننمایید تا عده ی مقرر سرآید. و بدانید خداوند آن چه را در دل دارید می داند. از مخالفت او بپرهیزید؛ و بدانید ،خداوند آمرزنده و دارای حلم است و در مجازات بندگان عجله نمی کند. (235)

1- امام كاظم علیه السلام- أبو حمزه گوید: از امام علیه السلام در مورد قول خداوند عزّوجل پرسیدم: وَلَكِن لا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا فرمود [یعنی این که مرد به زن بگوید با تو در خانه خاندان فلان وعده می گذارم و او را در معرض آمیزش جنسی قرار دهد و با او آمیزش کند خداوند عزوجل می فرماید: ﴿إِلا أَن تَقُولُوا قَوْلًا مَّعْرُوفًا﴾ و منظور از گفتار نیکو، خواستگاری کردن [و عقد کردن] به نحو صحیح و حلال است.

2- امام باقر علیه السلام- [درباره ی] لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا فرمود: منظور آن است که مرد قبل از آن که عده ی زن به پایان رسد به او بگوید با تو در خانه ی پدر فلانی یا فلان شخص پنهانی قرار می گذارم تا با یکدیگر آمیزش کنیم و آمیزش جنسی نیز بکنند.

3- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: تفسیر این آیه ﴿ وَلَكِن لا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلا أَن تَقُولُوا قَوْلًا معرُوفًا﴾ از امام علیه السلام را پرسیدم فرمود آن است که مرد پیش از تمام شدن عده ی زن به او بگوید: در خانه ی خاندان فلانی با تو و عده می گذارم و قصدش این باشد که از او خواستگاری کند. مقصود از این آیه ﴿إِلا أَن تَقُولُوا قَوْلًا مَّعْرُوفًا﴾ همان خواستگاری کردن است.

ص: 209

4- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْد الله بن سنان عَن أبي عَبْد الله قال السِّرُّ أَنْ يَقُولَ الرَّجُلُ مَوْعِدُكَ بَيْتُ العلي آلِ فُلَانِ ثُمَّ يَطْلُبُ إِلَيْهَا أَنْ لَا تَسْبِقَهُ بِنَفْسِهَا إِذَا انْقَضَتْ عِدَّتْهَا قُلْتُ فَقَوْلُهُ إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفاً هُوَ طَلَبُ الْحَلَالِ فِي غَيْرِ أَنْ يَعْزِمَ عُقْدَةَ النِّكَاحَ حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ﴾. (1)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا تُصَرِّحُوا لَهُنَّ النِّكَاحَ وَالتَّزْويجَ قَالَ وَ مِنَ السِّرِّ أَنْ یَقُولَ لَهَا مَوْعِدُکِ بَیْتُ فُلاَنٍ﴾. (2)

6- الباقر علیه السلام- ﴿قَوْلًا مَعْرُوفاً قَالَ تَقُولُ خَيْراً﴾. (3)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿قَوْلًا مَعْرُوفاً قَالَ يَلْقَاهَا فَيَقُولُ إِنِّى فِيكِ لَرَاغِبُ وَ إِنِّي لِلنِّسَاءِ لَمُكْرِمُ فَلَا تَسْبِقِينِي بِنَفْسِكِ وَالسِّرُّ لَا يَخْلُو مَعَهَا حَيْثُ وَعَدَهَا﴾. (4)

8- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ الْمَرْأةُ فِي عِدَّنِهَا تَقُولُ لَهَا قَوْلًا جَمِيلًا تُرَغْبُهَا فِي نَفْسِكَ وَلَا تَقُولُ إِنِّي أَصْنَعُ كَذَا وَ أَصْنَعُ كَذَا الْقَبِيحَ مِنَ الْأَمْرِ فِي الْبُضْعِ وَكُلَّ أَمْرٍ قَبيح﴾. (5)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿يَقُولُ الرَّجُلُ لِلْمَرْأَةَ وَ هِيَ فِي عِدَّتِهَا يَا هَذِهِ مَا أَحَبَّ لِي مَا أَسَرَكِ وَلَوْقَدْ مَضَى عِدَّتْكِ لَا تَفُونِي [تَفُوتِينِي] إِنْ شَاءَ اللهُ فَلَا تَسْقِينِي بِنَفْسِكَ وَ هَذَا كُلُهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ یَعْزِمُوا عُقْدَهَ اَلنِّکَاحِ﴾. (6)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفاً أَوْ مَشْهُوداً وَ الْقَوْلُ الْمَعْرُوفُ هُوَ الْمُشْتَهَرُ بِالْوَلِي وَ الشُّهُودِ وَ إِنَّمَا احْتِيجَ إِلَى الْوَلِيِّ وَالشُّهُودِ فِى النِّكَاحَ لِيَثْبُتَ النَّسْلُ وَ یَصِحَّ النَّسَبُ وَ یَسْتَحِقَّ الْمِیرَاثَ﴾. (7)

11- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَهُوَ أَنْ يَقُولَ الرَّجُلُ لِلْمَرْأَة فِي الْعِدَّةَ إِذَا تُوُفِّيَ عَنْهَا زَوْجُهَا: لَا تَحْدِّثِي حدثاً وَ لَا يُصَرحَ لَهَا النِّكَاحَ وَ التزويج، فَنَهَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْ ذَلِكَ وَالسِّرِّ فِي النِّكَاحِ وَقَالَ لَا

ص: 210

4- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام- نقل کرده است منظور از سر آن است که مرد به زنی که در عده ی شوهر مرده اش به سر می برد بگوید در خانه ی فلانی باهم قرار بگذاریم و سپس از او بخواهد که اگر عده اش تمام شد بر او پیشی نگیرد یعنی با کسی غیر از او ازدواج نکند گفتم: پس معنای این آیه چیست ﴿إِلا أَن تَقُولُوا قَوْلًا مَّعْرُوفًا﴾؟ فرمود: آن است که طلب حلال کند (خواستگاری بی آن که قصد عقد نکاح داشته باشد؛ تا آن که مدت (عده) تمام شود.

5- امام صادق علیه السلام- با صراحت با زنان شوهر از دست داده ای که در عده هستند از نکاح و ازدواج سخن نگویید بلکه با کنایه سخن بگویید از مصادیق پنهان کاری و با کنایه گفتن این است که مرد به زن بگوید خانه ی فلانی محل قرار من با تو باشد.

6- امام باقر علیه السلام- قَوْلًا مَّعْرُوفًا ایشان فرمود: منظور این است که سخن نیکو بگویی.

7- امام صادق علیه السلام- قَوْلًا مَّعْرُوفًا ایشان فرمود: زمانی که مرد زن را می بیند، باید به وی بگوید: «من به تو علاقمند هستم و زنان را گرامی می دارم بنابراین خودت از من پیشی نگیر و با کسی غیر از من پس از پایان عده ات ازدواج نکن و منظور از سر مخفیانه این است که در جایی که با او وعده می گذارد و عده ی خلوت برای آمیزش جنسی نگذارد.

8- امام صادق علیه السلام- زمانی که زن در دوره ی عده اش به سر می برد اگر قصد ازدواج با وی را داری، به وی سخن نیکو بگو و او را به خود متمایل کن و به وی مگو: «من چنین و چنان خواهم کرد و فلان کار زشت را با ناموس انجام خواهم داد؛ و نیز هر کار دیگری که ناشایست باشد».

9- امام صادق علیه السلام- مرد، خطاب به زن که در دوره ی عده اش به سر می برد می گوید «ای بانو من بسیار دوست دارم تو را شادمان کنم و زمانی که دوره ی عده ات تمام شود، إن شاء الله از خاطر من نخواهی نرفت پس خودت از من پیشی نگیر و با کسی غیر از من پس از پایان عده ات ازدواج نکن این امر باید بدون اقدام به اجرای صیغه عقد ازدواج صورت گیرد تا عده اش تمام شود.

10- امام صادق علیه السلام- إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفاً یعنی شاهد داشته باشد و سخن معروف، آن سخنی است که ولی زن و شاهدان شاهد آن باشند و در ازدواج برای آن که نسل، ثبت شود، نسب، درست گردد و ارث واجب شود به وجود ولی و شاهدان نیاز است.

11- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- مرد به زنی که همسرش فوت کرده و در عده است [باکنایه] بگوید: شما کار نکن و استراحت کن کنایه آمیز به او ابراز محبت (کند و مرد با صراحت از ازدواج و نکاح با وی سخن نگوید که خداوند عزوجل از این کار و از قرار پنهانی گذاشتن نهی کرده است.

ص: 211

تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفاً وَقَالَ مِنَ السِّرِّ أَيْضاً أَنْ يَقُولَ الرَّجُلُ فِي عِدَّةَ الْمَرأَة لِلْمَرأَة: مَوْعِدُكَ بَيْتُ فُلَان وَقَالَ الْأَعْشَى فِي ذَلِكَ﴾. (1)

12- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَنْبَغِي لِرَجُل أَنْ يَخْطُبَ المَرْأَةَ فِي عِدَّتِهَا وَالتَّعْرِيضُ الَّذِي أَبَاحَهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يُعَرِّضَ بِكَلَامٍ خَيْرِ حَتَّى تَعْلَمَ المَرْأَةُ مُرَادَهُ وَ لَا يَخْطُبُهَا حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ قَالَ وَ قَدْ دَخَلَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ علیه السلام عَلَى سُكَيْنَةَ بِنْتِ حَنْظَلَةَ وَقَدْ مَاتَ عَنْهَا ابْنُ عَمِّ لَهَا كَانَ تَزَوَّجَهَا فَسَلَّمَ عَلَيْهَا وَ قَالَ كَيْفَ أَنْتِ يَا بِنْتَ حَنْظَلَةَ قَالَتْ بِخَيْر جُعِلْتُ فِدَاكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ إِنَّكِ قَدْ عَلِمْتِ قَرَابَتِي مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنْ عَلِيٍّ علیه السلام وَ مِنْ حَتَّى فِي الْإِسْلَامِ وَ بَيْنِي فِي الْعَرَبِ قَالَتْ غَفَرَ اللَّهُ لَكَ يَا أَبَا جَعْفَر تَخْطُبُنِي فِي عِدَّتِي قَالَ مَا فَعَلْتُ إِنَّمَا أَخْبَرْتُكَ بِمَنْزِلَتِي وَ مَكَانِي وَ قَدْ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ عَلَى أَمِّ سَلَمَةَ ابْنَة أبي أُمَيَّةَ بْنِ الْمُغِيرَةَ الْمَخْرُومِيَّةِ وَقَدْ تَأَيَّمَتْ مِنْ أَبِي سَلَمَةَ وَ هُوَ ابْنُ عَمِّهَا وَ هِيَ فِي عِدَّتِهَا فَلَمْ يَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يَذَكُرُ لَهَا مَنْزِلَتَهُ وَ مَكَانَهُ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى حَتَّى أَثَرَ الْحَصِيرُ فِى كَفِّهمِنْ شِدَّةٍ مَا كَانَ يَعْتَمِدُ عَلَى يَدِهِ فَمَا كَانَتْ تِلْكَ خطة﴾. (2)

قوله تعالى: ﴿لاَّ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن طَلَّقْتُمُ النِّسَاء مَا لَمْ تَمَسُّوهُنُّ أَوْ تَفْرِضُواْ لَهُنَّ فَرِيضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدْرُهُ مَتَاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَى الْمُحْسِنِينَ﴾ (236)

و فرمود: ﴿لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفاً و نیز از موارد [مذموم] پنهان کاری آن است که مرد به زن در حالی که در عده است بگوید خانه فلانی محل قرار من با تو باشد».

12- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام نقل شده است شایسته نیست که مرد از زن در زمان عده اش خواستگاری کند و چیزی را که خداوند برای مرد] بلامانع دانسته آن است که به نیکویی سخن بگوید تا زن مرادش را دریابد و نباید تا پایان مهلت عده اش از وی خواستگاری کند.... اباجعفر محمد بن علی بر سکینه دختر حنظله وارد شد؛ زمانی که پسر عموی دختر حنظله که شوهرش نیز بود از دنیا رفته بود پس از آن که به او سلام کرد، [ابا جعفر علیه السلام] فرمود: ای دختر حنظله حالت چطور است؟ گفت فدایت شوم ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله! من خوبم. حضرت فرمود: تو از خویشاوندی من با رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و از حقی که در اسلام از آن من است و از جایگاهی که در میان عرب دارم مطلع هستی گفت ای اباجعفر خداوند تو را بیامرزد آیا مرا در زمان عده خواستگاری می کنی؟ فرمود: چنین نکردم بلکه تو را از مقام و جایگاه خود باخبر ساختم [پیامبر صلی الله علیه و آله] نیز چنین کرد به طوری که رسول خدا صلی الله علیه و آله بر أم سلمه دختر أبي أمية بن مغیره ی مخزومیه وارد شد و آن زن که بیوه ی ابی سلمه پسر عمویش بود در عده به سر می برد. رسول خدا صلی الله علیه و آله مقام و منزلتش نزد پروردگار را برای او یادآور شد [و آن قدر طولانی شد] تا اثر جای حصیر در دست حضرت ماند؛ به خاطر آن که دستش را بر روی حصیر گذاشته و به آن تکیه و فشار داده بود اما آن خواستگاری نبود.

اگر زنان را قبل از آمیزش جنسی یا تعیین مهر [به عللی] طلاق دهید، گناهی بر شما نیست. و [در این موقع] آن ها را با هدیه ای مناسب] بهره مند سازید آن کس که توانایی دارد به اندازه ی تواناییش و آن کس که تنگدست است به اندازه ی توانش هدیه ای شایسته که مناسب حال دهنده و گیرنده باشد بدهد و این بر نیکوکاران الزامی است. (236)

1-2- الكاظم علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً قَالَ الْقَوَامُ هُوَ الْمَعْرُوفُ عَلَى الْمُوسِع قَدَرَهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِينَ عَلَى قَدْرِ عِيَالِهِ وَ مَتُونَتِهِمُ الَّتِي هِيَ صَلَاحُ لَهُ وَلَهُمْ وَ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا مَا آتَاهَا﴾. (1)

2-2- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَلِلْمُطَلَّقاتِ مَتَاعٌ بِالمُعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ قَالَ مَتَاعُهَا بَعْدَ مَا تَنْقَضِي عِدَّتُهَا عَلَى الْمُوسِع قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِر قَدَرُهُ فَأَمَّا فِي عِدَّتِهَا فَكَيْفَ يُمَتِّعُهَا وَهِيَ تَرْجُوهُ وَ هُوَ يَرْجُوهَا وَ يَجْرِي اللَّهُ بَيْنَهُمَا مَا شَاءَ أَمَا إِنَّ الرَّجُلَ الْمُوسِرَ يُمَعُ الْمَرْأَةَ الْعَبْدَ وَ الأَمَةَ وَيُمَتِّعُ الْفَقِيرُ بِالْحِنْطَةِ وَ الرَّبِيبِ وَ التَّوْبِ وَالدَّرَاهِم فَإِنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلَى علیه السلام مَتَّعَ امْرَأَةَ كَانَتْ لَهُ بِأَمَة وَ لَمْ يُطَلِّقِ امْرَأَةَ إِلَّا مَتَعَهَا قَالَ وَقَالَ الْحَلَبِيُّ مَتَاعُهَا بَعْدَ مَا تَنْقَضِي عِدَّتُهَا عَلَی اَلْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَی اَلْمُقْتِرِ قَدَرُهُ ﴾. (2)

3-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿كَمَا قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى المُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى المُقتِرِ قَدَرُهُ فَالْمُوسِعُ يُمَتِّعُ بِالْأُمَّةِ وَالدَّرَاهِمِ وَ الثَّوْبِ عَلَى قَدْرِ سَعَتِهِ وَ الْمُقْتِرُ يُمَتِّعُ بِالْخِمَارِ وَ مَا يَقْدِرُ عَلَيْهِ، وَ إِنْ تَزَوَّجَ بِهَا وَ قَدْ سَمَّى لَهَا الصَّدَاقَ وَلَمْ يَدْخُلْ بِهَا فَعَلَيْهِ نِصْفُ الْمَهْرِ﴾. (3)

4-2- الرّضا علیه السلام- ﴿كُلَّ مَنْ طَلَّقَ امْرَأَتَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَدْخُلَ بِهَا فَلَا عِدَّةَ عَلَيْهَا مِنْهُ فَإِنْ كَانَ سَمَّى لَهَا صَدَاقَاً فَلَهَا نِصْفُ الصَّدَاقِ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ سَمَّى لَهَا صَدَاقَاً يُمَتَّعُهَا بِشَيْءٍ قَلَّ أَوْ كَثُرَ عَلَى قَدْرٍ يَسَارِهِ فَالْمُوسِعُ يُمَتَّعُ بِخَادِمٍ أَوْ دَابَّةٍ وَالْوَسَطُ بِثَوْبِ وَ الْفَقِيرُ بِدِرْهَم أَوْ خَاتَم كَمَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ مَتَّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِع قَدَرَّهُ وَ عَلَى الْمُقَتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعاً بِالْمَعْرُوفِ﴾. (4)

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿إِذَا طَلَّقَ الرَّجُلُ امْرَأَتَهُ قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ بهَا فَلَهَا نِصْفُ مَهْرِهَا وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ سَمَّى لَهَا مَهْراً فَمَتَاعُ بِالْمَعْرُوفِ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمَقتِرِ قَدَرُهُ وَ لَيْسَ لَهَا عِدَّةٌ تَتَزَوَّجُ مَنْ شَاءَتْ مِنْ سَاعَتِهَا﴾. (5)

ص: 214

1-2- امام کاظم علیه السلام- درباره ی سخن خدای عزوجل: ﴿وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قواماً﴾ فرمود: «قوام» همان «معروف» در آیه ی ﴿عَلَى المُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى المُقتِرِ قَدَرُهُ مَتاعاً بِالْمُعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِينَ﴾ است [یعنی] به قدر توان خانواده و رفاه حال آن ها به زنی که طلاقش داده] هدیه دهد. که البته] آن هدیه] به صلاح او و آن ها می باشد و خداوند تنها به اندازه ای که به فردی بخشیده است، از او تکلیف می خواهد.

2-2- امام صادق علیه السلام- در سخن خداوند عزوجل ﴿وَ لِلْمُطَلَّقاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾، هدیه ای که باید مرد ثروتمند و مرد فقیر هر کدام به اندازه ی توانشان به زن بدهند، [مربوط به] پس از انقضاء مدت عده است؛ چگونه هدیه را در عده بدهند در حالی که زن و مرد به رجوع کردن و دست کشیدن از طلاق امید بسته اند؟ نباید در مدت عده این هدیه را پرداخت کرد و خداوند هرچه بخواهد مابین آن ها جاری می کند. اما هدیه ی مرد توانگر به زن بنده و کنیز باشد و مرد فقیر نیز گندم، کشمش، لباس و اندک در همی هدیه بدهد. امام حسن بن علی زنی را با بخشیدن یک کنیز به او طلاق داد و هیچ زنی را بدون هدیه طلاق نداد.

3-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- همان گونه که خداوند عزوجل فرمود: ﴿عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ﴾ قدره، پس مرد ،توانگر به زن ،کنیز درهم و لباس به قدر توانش هدیه دهد و فقیر نیز روسری و هر چیزی که در توانش است [به زن] هدیه دهد. اما اگر مرد با زن ازدواج کرده و برای او مهر تعیین نماید و قبل از نزدیکی با او طلاقش دهد پرداخت نصف مهریه ی مشخص شده بر عهده ی اوست.

4-2- امام رضا علیه السلام- هر مردی که زن خویش را قبل از نزدیکی با او طلاق دهد، دیگر عده ی آن مرد بر زن واجب نمی باشد و اگر مهر برای او تعیین کرده باشد نیمی از مهر متعلّق به زن است و چنان چه برای او مهر تعیین نکرده باشد هدیه ای کوچک یا بزرگ متناسب با توانش طوری که فراهم کردنش برای او میسر باشد به زن بدهد پس مرد ثروتمند، خدمتکار یا چهارپا و مرد متوسط، لباس و مرد فقیر در هم یا انگشتری به زن هدیه دهند؛ همان طور که خداوند تعالی فرمود: ﴿وَ مَتَّعُوهُنَّ عَلَى المُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعاً بِالْمَعْرُوفِ﴾.

5-2- امام صادق علیه السلام- در صورتی که مرد همسرش را پیش از آن که با وی همبستر شود طلاق دهد، باید نیمی از مهریه را به وی بدهد؛ و در صورتی که برای وی مهریه ای تعیین نکرده باشد باید وی را به طور پسندیده با هدیه ای بهره مند سازد؛ توانگر به اندازه توان خود و تنگدست به اندازه ی وسع خود؛ و این زن عده ای ندارد و می تواند از همان لحظه با هرکس که بخواهد ازدواج نماید.

ص: 215

6-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن الْحَلَبِيٌّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِى الرَّجُل يُطَلِّقُ امْرَأَتَهُ قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ بِهَا قَالَ عَلَيْهِ نِصْفُ الْمَهْرِ إِنْ كَانَ فَرَضَ لَهَا شَيْئاً وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ فَرَضَ لَهَا شَيْئاً فَلْيُمَتِّعْهَا عَلَى نَحْو مَا يُمَتَّعُ بِهِ مِثْلُهَا مِنَ النِّسَاء﴾. (1)

7-2- الباقر علیه السلام- ﴿عَن أبي حَمْزَهُ سَأَلْتُهُ عَن الرَّجُل يُريدُ أَنْ يُطَلَّقَ امْرَأَتَهُ قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ بِهَا قَالَ يُمتِّعُهَا قَبْلَ أَنْ يُطلَّقَهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ وَمَنْعُوهُنَّ عَلَى المُوسِع قَدَرُهُ وَ عَلى المقترِ فَدَرُهُ﴾. (2)

8-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن ابْن بُكَيْر قَال سَأَلَ أبا عبدالله علیه السلام مَا قَدَرُ الْمُوسِعِ وَ الْمُقْتِرِ قَالَ كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام يُمتع بالرَّاحِلَةَ يَعْنِي حِمْلَهَا الَّذِي عَلَيْهَا﴾. (3)

9-2- الصّادق علیه السلام- ﴿و روى أنَ الْغَنِى يُمَتَّعُ بدار أوْ خَادِم وَ الوَسَطَ يُمعَ بِتَوْبِ وَ الْفَقِير بدرهم أَوْ خَاتَمِ وَ رُوِيَ أَنَّ أَدْنَاهُ الْخِمَارُ وَ شِبْهُهُ﴾. (4)

10-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّهُ كَانَ يَقْضِي لِلْمُطَلَّقَة بِالْمُتْعَةِ وَ يَقُولُ بَيَانُ ذَلِكَ فِي كِتَابِ اللَّهِ ثُم عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ﴾. (5)

11-2- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّمَا تَجِبُ الْمُتْعَةُ لِلَّتِي لَمْ يُسَمَّ لَهَا صَدَاقُ خَاصَّةً﴾. (6)

12-2- الصّادق علیه السلام- ﴿في الرَّجُلِ يُطلقُ امْرَانَهُ أيمنعُهَا قَالَ نَعَمْ أَمَا يُحِبُّ أَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ أَ مَا يُحِبُّ أَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُتَّقِينَ﴾. (7)

13-2- الصّادق علیه السلام- ﴿مُنْعَةُ النِّسَاءِ فَرِيضَةُ وَلَيْسَ فِي المُتْعَة شَيْءٌ مُوَفَّتْ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَى المُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى المُقتِرِ قَدَرُهُ﴾. (8)

14-2- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا تُمَتَّعُ الْمُخْتَلِعَة﴾. (9)

ص: 216

6-2- امام صادق علیه السلام- حلبی گوید: امام علیه السلام در رابطه با مردی که همسرش را طلاق می دهد؛ پیش از آن که با وی همبستر شود فرمود: در صورتی که برای وی مهریه ای تعیین کرده باشد، باید نیمی از آن را به وی بدهد و در صورتی که برای وی مهریه ای تعیین نکرده باشد، باید وی را همچون زنانی که در شأن او هستند بهره مند سازد (در شأن او هدیه ای به او بدهد).

7-2- امام باقر علیه السلام- أبو حمزه گوید در مورد مردی سؤال کردم که می خواهد همسر خویش را پیش از آن که با وی همبستر شود طلاق دهد ایشان در پاسخ فرمود مرد باید همسر خویش را پیش از طلاق با دادن هدیه ای بهره مند سازد؛ چراکه خداوند باری تعالی می فرماید: ﴿وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى علیه السلام الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ﴾.

8-2- امام صادق علیه السلام- ابن بکیر از امام صادق علیه السلام- پرسید توان فرد توانگر و فرد تنگدست به چه میزان می باشد؟ ایشان فرمود: امام سجّاد علیه السلام با مرکب خویش یعنی با باری که مرکبش حمل می کرد بهره مند می ساخت [و از این مال به زن هدیه می داد]

9-2- امام صادق علیه السلام- فرد ثروتمند خانه یا خادم هدیه دهد و آن که در سطح متوسط مالی است، لباس و شخص فقیر یک درهم یا انگشتری هدیه دهد و روایت شده که کمترین هدیه روسری و مشابه آن می باشد.

10-2- امام علی علیه السلام- برای زن مطلقه متاعی قرار داده شده است که باید به او داده شود و بیان این حکم، در کتاب خداوند ذکر شده است. آن جا که فرمود: ﴿عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَره﴾

11-2- امام باقر علیه السلام- هدیه تنها بر زنی که مهر خاصی برای او تعیین نشده باشد، واجب می شود.

12-2- امام صادق علیه السلام- شخصی پرسید این آیه، به مردی اشاره دارد که همسرش را طلاق داده است؛ آیا این مرد می تواند زن را بهره مند سازد [و هدیه ای به او بدهد]»؟ امام علیه السلام فرمود: بله می تواند آیا این مرد دوست ندارد در زمره ی نیکوکاران قرار گیرد و آیا این مرد نمی خواهد جزو پرهیزکاران باشد؟!

13-2- امام صادق علیه السلام- هدیه ی زنان مطلقه واجب است؛ گرچه میزان و مقدار آن دقیقاً تعیین نشده است همان طور که خداوند متعال فرمود: ﴿عَلَى المُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْقَتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعاً بِالْمَعْرُوفِ﴾.

14-2- امام صادق علیه السلام- مرد نمی تواند پولی که زن به شوهر داده تا راضی شود که طلاقش دهد را به عنوان هدیه به زن مطلقه بدهد.

ص: 217

15-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَهً فِی اَلْمَهْرِ قَالَ هَذِهِ اَلْمَرْأَهُ تَهَبُ نَفْسَهَا﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَهً فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ إِلاَّ أَنْ یَعْفُونَ أَوْ یَعْفُوَا الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَهُ النِّکاحِ وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوی وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ﴾. (237)

15-2- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَوْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا هَنَّ فَرِيضَةً﴾ مراد از «فريضه» مهریه است. مهریه ی چنین زنی که بدون نزدیکی با او طلاق داده شده، همین است که وجودش بخشیده شده [و مهریّه دیگری ندارد].

و اگر زنان را پیش از آن که با آن ها تماس بگیرید [و آمیزش کنید] طلاق دهید در حالی که مهری برای آن ها تعیین کرده اید باید نصف آن چه را تعیین کرده اید به آن ها بدهید مگر این که آن ها گذشت کنند؛ یا در صورتی که صغیر و سفیه باشند ولی آن ها یعنی آن کس که گره ازدواج به دست اوست آن را ببخشد و گذشت کردن شما [و بخشیدن تمام مهر به آن ها به پرهیزگاری نزدیک تر است. و گذشت و نیکوکاری را در میان خود فراموش نکنید که خداوند به آن چه انجام می دهید بیناست. (237)

5-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿تَتَزَوَّجَ مِنْ سَاعَتِهَا وَ لَا عِدَّهَ عَلَیْهَا﴾. (1)

5-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- [زن مطلّقه که همبستری نکرده] می تواند در همان لحظه که طلاق گرفته با مرد دیگری ازدواج کند و نیاز به نگه داشتن عده ندارد.

قَولُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِلَّا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوا الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النكاح يَعْنِى الْآبَ وَالَّذِي تُوَكَّلُهُ الْمَرْآةُ و تُولَّيهِ أَمْرَهَا مِنْ أَحْ أَوْ قَرَابَةِ أَوْ غَيْرِهِمَا﴾. (1)

9-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنْ يَعْفُوَ عَنْ بَعْضِهِ وَلَيْسَ لَهُ أَنْ يَعْفُو عَنْ جَمِيعِهِ فَإِنِ امْتَنَعَتِ الْمَرْأَةُ لَمْ يَكُنْ لَهَا ذَلِكَ إِذَا اقْتَضَتِ الْمَصْلَحَةُ﴾. (2)

ببخشد و این است کلام پروردگار عزوجل که فرموده است: ﴿إِلا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوا الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحَ﴾ یعنی پدر و یا شخص دیگری از برادران و خویشان یا هر شخص دیگری که زن به آن ها وکالت داده باشد.

9-2- امام صادق علیه السلام- [ولی زن نمی تواند همه ی آن (مهر) را ببخشد بلکه حق دارد فقط مقداری از آن را گذشت کند. اما اگر زن مانع ،شد چنان چه مصلحت اقتضاء کند آن مقدار از مهر هم به وی تعلق نمی گیرد.

3-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لَا يَزَالُ الشَّيْطَانُ ذَعِراً مِنَ الْمُؤْمِن مَا حَافَظَ عَلَى الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ فَإِذَا ضَيَّعَهُنَّ تَجَراً عَلَيْهِ فَأَدْخَلَهُ فِي الْعَظَائِمِ﴾. (1)

4-1- الباقر علیه السلام- ﴿إِنَّ أَوَّلَ مَا يُحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصَّلَاةُ فَإِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا وَ إِنَّ الصَّلَاةَ إِذَا ارْتَفَعَتْ فِي وَقْتِهَا رَجَعَتْ إِلَى صَاحِبَهَا وَ هِيَ بَيْضَاءُ مُشْرِقَةُ تَقُولُ حَفِظْتَنِي حَفِظَكَ اللَّهُ وَإِذَا ارْتَفَعَتْ فِي غَيْرِ وَقْتِهَا بغَيْر حُدُودِهَا رَجَعَتْ إِلَی صَاحِبِهَا وَ هِیَ سَوْدَاءُ مُظْلِمَهٌ تَقُولُ: ضَیَّعْتَنِی ضَیَّعَکَ اَللَّهُ﴾. (2)

5-1- الصّادق علیه السلام- ﴿صلاة رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ أمير المُؤمِنينَ وَ فاطمةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ علیه السلام﴾. (3)

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- شیطان پیوسته از مؤمن در هراس است؛ مادام که بر نمازهای پنجگانه پایبند باشد پس چون آن ها را ضایع گرداند بر او جرأت یافته و او را به حیطه ی انجام گناهان کبیره وارد می سازد.

4-1- امام باقر علیه السلام- اگر نماز کسی در اوّل وقت به درگاه خدا بالا رود درخشان و تابان به سوی صاحبش باز می گردد و می گوید حقوق مرا نگهبان شدی خدایت نگهبان باد و اگر نماز کسی در خارج از وقت ویژه به درگاه خدا بالا رود و از حدود و مقررات لازمه برخوردار نباشد سیاه و تاریک به سوی صاحبش باز می گردد و می گوید حقوق مرا پامال کردی خدایت پامال کند.

5-1- امام صادق علیه السلام- [حقیقت] نماز رسول خدا صلی الله علیه و آله امیرالمؤمنین علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن علیه السلام و حسين علیه السلام می باشند.

7-2- الصّادق علیه السلام- ﴿صَلَاةُ الْوُسْطَى هِيَ الْوُسْطَى مِنْ صَلَاةِ النَّهَارِ وَ هِيَ الظُّهْرُ وَإِنَّمَا يُحَافِظُ أَصْحَابُنَا عَلَى الزَّوَالِ مِنْ أَجْلِهَا﴾. (1)

8-2- سیدالشهداء علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا صَلَاةُ الْعَصْرِ فَهِيَ السَّاعَةُ الَّتِي أَكَلَ آدَمَ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ نُقْصَ عَلَيْهِ الْجَنَّةُ فَأَمَرَ اللَّهُ لِذُرِّيَّتِهِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ بِهَذِهِ الصَّلَاةِ وَاخْتَارَهَا وَافْتَرَضَهَا فَهِيَ مِنْ أَحَبِّ الصَّلَوَاتِ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَأَوْصَانِي رَبِّي أَنْ أَحْفَظَهَا مِنَ بَيْنِ الصَّلَوَاتِ كُلَّهَا قَالَ حَافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطَى فَهىَ صَلَاةُ الْعَصْرِ﴾. (2)

9-2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيٌّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: الْمَوْتُورُ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ مَنْ ضَيَّعَ صَلَاةَ الْعَصْرِ قُلْتُ: وَمَا الْمَوْتُورُ أَهْلَهُ وَ مَالَهُ؟ قَالَ: لَا يَكُونُ لَهُ فِي الْجَنَّةَ أَهْلُ وَ لَا مَالُ يُضِيعُهَا فَيَدَعُهَا مُتَعَمِّداً حَتَّى تَصْفَرَّ الشَّمْسُ وَ تَغِيبَ﴾. (3)

7-2- امام صادق علیه السلام- منظور از آن نماز میانه ی روز است که همان نماز ظهر به شمار می رود؛ و یاران ما به خاطر آن برای تعیین وقت زوال دقت زیادی نشان می دهند.

8-2- امام حسین علیه السلام- هنگام نماز عصر همان زمانی است که آدما از آن درخت خورد و بهشت از او دریغ شد. پس خداوند به فرزندان او تا روز قیامت امر کرد که این نماز را به جای آورند و آن را برای ایشان برگزیده و واجب نمود پس نماز عصر از محبوب ترین نمازها نزد خداوند عزوجل است پس پروردگارم مرا سفارش کرده است که در بین تمام نمازها به نماز عصر بیشتر دقت کنم خداوند فرمود: ﴿حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسطیٰ﴾ پس منظور نماز عصر است.

9-2- امام صادق علیه السلام- حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است اگر کسی نماز عصر خود را ضایع کند [و آن را در وقت خود نخواند] [در بهشت] به تنهایی و دور از خانواده و اموالش خواهد بود». شخصی پرسید حال این فرد تنها و جدا از خانواده و اموالش چگونه است؟ فرمود: این فرد هرچند که بهشتی است اما در بهشت نه کسی را دارد و نه مالی؛ [چراکه] او نماز عصر را از دست داده و از روی عمد آن را ترک می کرده تا آن که خورشید زردرنگ شده و غروب می کرده است [و نماز عصر را نزدیک به غروب می خواند].

7-3- أمير المؤمنين علیه السلام- أمَّا مَا فَرَضَهُ اللهُ تَعَالَى عَلَى الرِّجْلَيْن.. فَرَضَ عَلَيْهِمَا الْقِيَامَ فِي الصَّلَاةِ فَقَالَ وَقُومُوا لله قانِتِين﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالاً أَوْ رُكْباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾ (239)

1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَالْفَرْضُ أنْ يُصَلَّى الرَّجُلُ صَلَاةَ الْفَريضَة عَلَى الْأَرْضِ بركوع و سُجُودِ تام ثُمَّ رَخَّصَ لِلْخَائِفِ فَقَالَ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْباناً﴾. (2)

2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْباناً فَهيَ رُحْصَةُ بَعْدَ الْعَزِيمَةِ لِلْخَائِفِ أَنْ يُصَلِّيَ رَاكِباً وَ رَاجِلًا وَصَلَاةُ الْخَوْفِ عَلَى ثَلَاثَةِ وُجُوهِ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ هُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طائِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ فَهَذَا وَجْهُ وَ الْوَجْهُ الثَّانِي مِنْ صَلَاةِ الْخَوْفِ فَهُوَ الَّذِي يَخَافُ اللُّصوص وَ السَّبَاعَ فِي السَّفَر فَإِنَّهُ يَتَوَجَّهُ إِلَى الْقِبْلَةِ وَيَفْتَتِحُ الصَّلَاةَ وَ يَمُرُّ عَلَى وَجْهِهِ الَّذِي هُوَ فِيهِ فَإِذَا فَرَغَ مِنَ الْقِرَاءَةَ وَأَرَادَ أَنْ يَرْكَعَ وَ يَسْجُدَ وَلَّى وَجْهَهُ إِلَى الْقِبْلَة إِنْ قَدَرَ عَلَيْهِ وَ إِنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلَيْهِ رَكَعَ وَ سَجَدَ حَيْثُمَا تَوَجَّهَ وَ إِنْ كَانَ رَاكِباً يُومِنُ إِيمَاءَ برأْسِهِ وَالْوَجْهُ الثَّالِثُ مِنْ صَلَاةِ الْخَوْفِ صَلَاةُ الْمُجَادَلَة وَ هِيَ الْمُصَارَبَةُ فِي الْحَرْبِ إِذَا لَمْ يَقْدِرْ أَنْ يَنْزِلَ وَ يُصَلَّى يُكَبِّرُ لِكُلِّ رَكَعَة تَكْبيرةً وَصَلَّى وَ هُوَ رَاكِبُ فَإِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ اللهِ صَلَّى وَ أَصْحَابَهُ خَمْسَ صَلَوَاتِ بِصِفِّينَ عَلَى ظَهْر الدَّوَابِّ لِكُلٍّ رَكْعَة تَكْبيرةً وَ صَلَّی وَ هُوَ رَاکِبٌ حَیْثُمَا تَوَجَّهُوا﴾. (3)

3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَن قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِنْ خِفْتُمْ فرجالًا أَوْ رَكْباناً كَيْفَ يُصَلِّى وَ مَا يَقُولُ إِذَا خَافَ مِنْ سَبْع أَوْلِ كَيْفَ يُصَلِّي قَالَ يُكَبَرُ وَ يُؤْمِنُ إيماء برأسِهِ﴾. (4)

ص: 228

7-3- امام علی علیه السلام- [ خداوند برای اعضای بدن حکمی دارد و آن چیزی که خداوند برای پاهای [انسان] واجب کرده این است که... بر پاها واجب نموده که در نماز سر پا بایستند و فرمود: وَقُومُوا لله قانِتِين

و اگر [به خاطر جنگ یا خطر دیگری] بترسید [نماز را] در حال پیاده یا سواره انجام دهید؛ اما هنگامی که امنیت خود را باز یافتید خدا را یاد کنید( نماز را به صورت معمول بخوانید) همان گونه که خداوند چیزهایی را که نمی دانستید به شما تعلیم داد.

1- امام علی علیه السلام واجب است که ،شخص نمازهای واجب را بر روی زمین در حالی که یکجا ایستاده بخواند و رکوع و سجود آن را کامل به جای آورد سپس خداوند به کسی که بیم دارد، عمل به غیر آن را اجازه داده و فرمود: ﴿فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْباناً﴾.

2- علی بن ابراهيم رحمه الله علیه- فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكَّباناً اين آيه بيان اجازه ای است که پس از بیان حکم قطعی ،نماز به خائف داده شد و فرموده که می تواند نماز را در حال سواری و راه رفتن به جای آورد و نماز خوف بر سه نوع است یک قسم آن است که خداوند فرمود و هنگامی که در میان آن ها باشی و [در میدان جنگ] برای آن ها نماز را برپا کنی باید دست های از آن ها با تو به نماز برخیزند و سلاح هایشان را با خود برگیرند و هنگامی که سجده کردند و نماز را به پایان رساندند، باید به پشت سر شما به میدان نبرد بروند و آن دسته دیگر که نماز نخوانده اند و مشغول پیکار بوده اند بیایند و با تو نماز بخوانند آن ها باید وسایل دفاعی و سلاح هایشان را در حال نماز با خود حمل کنند (نساء/102) و قسم دوم نماز خوف آن است که [انسان] در سفر از سارقان و درندگان بیم داشته باشد؛ پس می تواند به سوی قبله رو کرده و نماز را آغاز کند و به سمت جلو حرکت نماید منحرف به چپ و راست نشود؛ وقتی قرائت نماز تمام شد و خواست به رکوع و سجده رود چنان چه برایش مقدور است به سوی قبله روکند و اگر این امکان برایش فراهم نبود به همان جهتی که رو کرده رکوع و سجده نماید و چنان چه سواره بود، با سرش اشاره کند و قسم سوم نماز خوف نماز مجادله است که در زمان جنگ واقع می شود. آن گاه که شخص نمی تواند از اسب یا مرکب جنگی خود فرود آید و نماز بخواند باید به جای هر رکعت یک تکبیر بگوید و در حال سواره نماز بخواند امیرالمؤمنین علیه السلام و اصحابش در جنگ صفین، پنج نماز را سوار بر پشت چهارپا خواندند و برای هر رکعت تکبیری گفتند و در حالی که به هر سوی روی می کردند سواره نماز را به جای آوردند.

3- امام صادق علیه السلام- عبدالرحمن گوید: از امام علیه السلام پرسیدم: موقع ترس از دشمن که خداوند می فرماید پیاده یا سواره نماز بخوانید نماز پیاده و سواره به چه صورت است؟ و اگر کسی از درندگان و یا دزدان بترسد به چه صورت باید نماز بخواند؟ امام صادق علیه السلام فرمود: تکبیر بگوید و با اشاره سر نماز بخواند.

ص: 229

4- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي صَلَاةِ الزَّحْفِ قَالَ يُكَبِّرُ وَ يُهَلِّلُ يَقُولُ اللَّهُ أَكْبَرُ يَقُولُ اللَّهُ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَو رُكْباناً﴾. (1)

5- الصّادق علیه السلام- ﴿فَاتَ النَّاسَ مَعَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَوْمَ صِفِّينَ صَلَاةُ الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ وَالْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةَ فَأَمَرَهُمْ عَلِيُّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ فَكَبَّرُوا وَ هَلَّلُوا وَسَبَّحُوا رَجَالًا وَرَكْبَاناً لِقَوْل اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْبانًا فَأَمَرَهُمْ عَلِيٌّ فَصَنَعُوا ذَلِكَ﴾. (2)

6- امیرالمؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّ عَلِيّا صَلَّى لَيْلَةَ الْهَرِيرِ خَمْسَ صَلَوَاتِ بِالْإِيمَاءِ وَ قِيلَ بِالتَّکْبِیرِ، وَ أَنَّ اَلنَّبِیَّ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ صَلَّی یَوْمَ اَلْأَحْزَابِ إِیمَاءً﴾. (3)

7- الباقر علیه السلام- ﴿عَن زرارة قال: قُلْتُ لَهُ صَلَاةُ الْمُوَاقَفَة فَقَالَ إِذَا لَمْ تَكُنِ انْتَصَفْتَ مِنْ عَدُوِّكَ صَلَّيْتَ إِيمَاءً رَاجِلًا كُنْتَ أَوْ رَكْبَاناً فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فَإِنَّ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رَكْبَاناً تَقُولُ فِي الرُّكُوعِ لَكَ رَكَعْتُ وَ أَنْتَ رَبِّي وَ فِى السُّجُودِ لَكَ سَجَدْتُ وَ أَنْتَ رَبِّي أَيْنَمَا تَوَجَّهَتْ بِكَ دَابَّتُكَ غَیْرَ أَنَّکَ تَوَجَّهُ حِینَ تُکَبِّرُ أَوَّلَ تَکْبِیرَهٍ﴾. (4)

8- الباقر علیه السلام- ﴿أَنَّهُ سُئِلَ عَن الصَّلَاةَ فِي شِدَّةِ الْخَوْفِ وَالْجَلَادِ وَ حَيْثُ لَا يُمْكِنُ الرُّكُوعُ وَ السُّجُودُ فَقَالَ يُومِنُونَ إِيمَاءً عَلَى دَوَابِهِمْ وَ وُقُوفاً عَلَى أَقْدَامِهِمْ وَ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَى فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْباناً فَإِنْ لَمْ يَقْدِرُوا عَلَى الْإِيمَاءِ كَبَّرُوا مَكَانَ كُلِّ رَكْعَة تَكْبيرة﴾. (5)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنْ کُنْتَ فِی أَرْضٍ مَخُوفَهٍ فَخَشِیتَ لِصّاً أَوْ سَبُعاً فَصَلِّ اَلْفَرِیضَهَ وَ أَنْتَ عَلَی دَابَّتِکَ﴾. (6)

10- الباقر علیه السلام- ﴿اَلَّذِی یَخَافُ اَللُّصُوصَ یُصَلِّی إِیمَاءً عَلَی دَابَّتِهِ﴾. (7)

ص: 230

4- امام صادق علیه السلام- امام علیه السلام در مورد کیفیت نماز در معرکه جنگ فرمود: فرد باید تکبیر و لا إله إلا الله بگوید که خداوند می فرماید: ﴿فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْبَانًا﴾.

5- امام صادق علیه السلام- در جنگ صفین نماز ظهر عصر مغرب و عشاء مردم به همراه امیرالمؤمنین علیه السلام [به دلیل معرکه جنگ در حال] قضاشدن بود پس امیرالمؤمنین علیه السلام با توجه به کلام خداوند ﴿فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْباناً﴾ به ایشان دستور داد که پیاده یا سواره، تکبیر و تهلیل و تسبیح بگویند. مردم نیز از فرمان حضرت اطاعت کرده و بدان صورت نماز خواندند.

6- أمير المؤمنين علیه السلام- روایت شده علی علیه السلام در شب هریر پنج نماز را با اشاره خواندند و نقل شده با تکبیر گفتن به جای آوردند و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در جنگ احزاب با اشاره نماز خواندند. هریر یکی از روزهای جنگ صفین است که تا شب جنگ مداوم ادامه داشت و فرصت نماز خواندن نبود و هریر صدای زوزه سگ است و وجه تسمیه ی این شب به این نام آن است که سپاهیان از فرط خستگی فقط نعره و زوزه می کشیدند

7- امام باقر علیه السلام- زراره گوید: به امام علیه السلام عرض کردم: «در مورد نماز مواقفه» برایم شرح دهید؟ ایشان در پاسخ فرمود: در صورتی که دشمنت منصف نباشد و اجازه نماز خواندن را ندهد نماز را چه ایستاده و چه سواره به صورت اشاره به جای می آوری؛ چراکه خداوند می فرماید: ﴿فَإنّ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْبَانًا﴾ در این حال در رکوع می گویی: «لَكَ رَكَعْتُ وَ أَنْتَ رَبِّي؛ فقط برای تو رکوع می کنم و تو پروردگار من هستی و در سجود می گویی: «لَكَ سَجَدْتُ وَ أَنْتَ رَبِّ؛ فقط برای تو سجده می کنم و تو پروردگار من هستی. حتی اگر به هر سو که مرکبت حرکت نماید باشی باید در هنگام تکبیر اول نماز رو به سوی قبله کنی.

8- امام باقر علیه السلام- از ایشان درباره خواندن نماز به هنگام ترس شدید جنگ و زمانی که امکان به جای آوردن رکوع و سجود نیست، سؤال شد؟ حضرت فرمود [باید] سوار برچهارپایان با اشاره نماز بخوانند و در صورت عدم امکان رکوع و سجود سرپا ایستاده و با اشاره نماز بخوانند و این سخن پروردگار را تلاوت کرد: ﴿فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكَّباناً﴾ حتى اگر نمی توانند با اشاره نماز بخوانند به جای هر رکعت یک تکبیر بگویند.

9- امام صادق علیه السلام- اگر در منطقه ای هراسناک بودی و از دزد یا درندگان ترس داشتی همچنان که سوار بر چهارپایت هستی نماز واجبت را بخوان

10- امام باقر علیه السلام- کسی که از خطر حمله دزدان بیمناک است بر چهارپایش با اشاره نماز بخواند یعنی قرائت را انجام دهد و به جای رکوع و سجود اشاره کند.

ص: 231

قوله تعالى: ﴿وَ اَلَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى اَلْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِي ما فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اَللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ (240)

1- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي بصير قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ مَتَاعاً إِلَى الْحَوْل غَيْرَ إِخْرَاجِ قَالَ مَنْسُوحَةُ نَسَخَتْهَا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً وَ نَسَخَتْهَا آيَةُ الْمِيرَاثِ﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن أبى بَصِير قَالَ هِيَ مَنْسُوحَةُ قُلْتُ وَكَيْفَ كَانَتْ قَالَ كَانَ الرَّجُلُ إِذَا مَاتَ أَنْفِقَ عَلَى امْرَأَتِهِ مِنْ صُلْبِ الْمَالِ حَوْلَا ثُمَّ أُخْرِجَتْ بِلَا مِيرَاثِ ثُمَّ نَسَخَتْهَا آيَةُ الرُّبعَ وَالشُّمُنِ فَالْمَرْأَةُ يُنْفَقُ عَلَيْهَا مِنْ نَصِيبهَا﴾. (2)

3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فِي بَيَانِ النَّاسِخِ وَ الْمَنْسُوخ قَالَ وَ مِنْ ذَلِكَ أَنَّ الْعِدَّةَ كَانَتْ فِي الْجَاهِلِيَّة عَلَى الْمَرْأَة سَنَةٌ كَامِلَةً وَ كَانَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ أَلْقَتِ الْمَرْأَةُ خَلْفَ ظَهْرِهَا شَيْئًا بَعْرَةً أَوْ مَا يَجْرِى مَجْرَاهَا وَ قَالَتِ الْبَعْلُ أَهْوَنُ عَلَيَّ مِنْ هَذِهِ وَ لَا أَكْتَحِلُ وَ لَا أَمْتَشِطُ وَ لَا أَتَطَيَّبُ وَ لَا أَتَزَوَّجُ سَنَةً فَكَانُوا لَا يُخْرِجُونَهَا مِنْ بَيْتِهَا بَلْ يُجْرُونَ عَلَيْهَا مِنْ تَرِكَةِ زَوْجِهَا سَنَةَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِي أَوَّلِ الْإِسْلَامِ وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّونَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّة لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَی اَلْحَوْلِ غَیْرَ إِخْراجٍ فَلَمَّا قَوِیَ الْإِسْلَامُ انْزَلَ اللهُ تَعَالَى وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ إِلَى آخِرِ الْآيَة﴾. (3)

4- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿كَانَتْ عِدَّةُ النِّسَاءِ فِي الْجَاهِلِيَّة إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ عَنِ امْرَأَتِهِ تَعْتَدُّ امْرَأَتُهُ سَنَةَ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولَهُ لَمْ يَنْقُلْهُمْ عَنْ ذَلِكَ بَلْ تَرَكَهُمْ عَلَى عَادَاتِهِمْ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْهِ بِذَلِكَ قرآناً فَقَالَ وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتَاعاً إِلَى الحَول غَيْرَ إخراج فَكَانَتِ الْعِدَّةُ حَوْلًا فَلَمَّا قَوِىَ الْإِسْلَامُ أَنْزَلَ اللَّهُ وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً فَنَسَخَتْ قَوْلَهُ متاعاً إِلَى الحَول غَيْرَ إِخْراج﴾. (4)

ص: 232

و کسانی که از شما در آستانه مرگ قرار می گیرند و همسرانی از خود به جا می گذارند باید برای همسران خود وصیت کنند که تا یک سال آن ها را با پرداختن هزینه ی زندگی بهره مند سازند؛ به شرط این که آن ها [از خانه ی شوهر] بیرون نروند و اقدام به ازدواج نکنند و اگر بیرون روند [حقّی ندارند؛ ولی] گناهی بر شما نیست نسبت به آن چه آن ها درباره ی خود به طور شایسته انجام می دهند. و خداوند توانا و حکیم است. (240)

1- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گوید: در مورد آیه ی ﴿مَّتَاعًا إِلَى الْحَوِّل غَيْرَ إِخْرَاج﴾ از امام باقر علیه السلام سؤال کردم و ایشان در پاسخ فرمود: این آیه منسوخ شده است و آيه ى: ﴿يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا﴾ و آیه ی میراث (نساء/11)، آن را نسخ کرده است.

2- امام صادق علیه السلام- ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که امام علیه السلام فرمود: این آیه منسوخ است گفتم حکم» چگونه بوده که اکنون نسخ شده است؟ فرمود: وقتی مرد فوت می کرد یک سال از اصل مالش به زن انفاق می شد. سپس بدون آن که از مرد ارثی ببرد بیرون رانده می شد و بعد از آن آیه ی یک چهارم و یک هشتم ارث (اشاره به آیه ی ارث)، این آیه را نسخ کرد. پس از آن به بعد به زن از سهم الارث خودش انفاق شد.

3- امام علی علیه السلام- [امام علیه السلام] درباره ی ناسخ و منسوخ فرمود: از جمله این آیات می توان عده ی زن شوهر مرده را ذکر کرد در زمان جاهلیت عده ی زن یک سال کامل بود و چون مرد فوت می کرد زن چیزی مثل پشکل یا شبیه آن از حیوان چهارپایی را به پشت خود می انداخت و گفت: «شوهر بر من از این هم بیارزشتر است و من یک سال سرمه نمی کشم، آرایش و زینت نمی کنم خود را نیکو نمی گردانم و ازدواج نمی کنم بنابراین نه تنها زن را در این یک سال از خانه اش بیرون نمی کردند بلکه وی را از ماترک همسر هم بهره مند می ساختند پس خداوند در اوایل اسلام آیه ی: ﴿ وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى اَلْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ﴾ را فرو فرستاد و بعد از آن که اسلام قدرت گرفت این آیه را نازل فرمود: و کسانی که از شما می میرند و همسرانی باقی می گذارند باید چهار ماه و ده روز انتظار بکشند و عده نگه دارند! و هنگامی که به آخر مدتشان رسیدند گناهی بر شما نیست... (بقره/234).

4- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- در زمان جاهلیت عده ی زن شوهر مرده یک سال بود. پس زمانی که خداوند رسولش را برانگیخت رسم آن ها را عوض نکرد؛ بلکه ایشان را بر عادتشان وانهاد و خداوند بر پیامبر صلی الله علیه و آله در قرآن درباره ی آن چنین نازل فرمود: ﴿وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةٌ لِأَزْواجِهِمْ مَتَاعاً إِلَى الحَولِ غَيْرَ إِخْراج﴾ پس عده یک سال بود اما پس از آن که اسلام قدرت گرفت خداوند این آیه را نازل کرد: و کسانی که از شما می میرند و همسرانی باقی می گذارند، باید چهار ماه و ده روز انتظار بکشند و عده نگه دارند (بقره/234) و به سبب آن، متاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخراج را نسخ نمود.

ص: 233

قوله تعالى: ﴿وَلِلْمُطَلَّقاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى المُتَّقِينَ﴾ (221)

قوله تعالى: ﴿كَذَالِكَ يُبَين اللهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ (242)

1- الصّادق علیه السلام- ﴿مَتَاعُهَا بَعْدَ مَا تَنْقَضِي عِدَّتُهَا عَلَى الْمُوسِع قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ قَالَ كَيْفَ يُمَتِّعُهَا فِي عِدَّتِهَا وَهِيَ تَرْجُوهُ وَ يَرْجُوهَا وَيُحْدِثُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ أَمَا إِنَّ الرَّجُلَ الْمُوسِعَ يُمَّعُ الْمَرْأَةَ بِالْعَبْدِ وَالْأَمَةِ وَيُمَتِّعُ الْفَقِيرُ بِالْحِنْطَة [بِالتَّمْرِ] وَ الرَّبِيبِ وَ التَّوْبِ وَالدَّرَاهِم وَ إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِى علیه السلام مَتَّعَ امْرَأَةَ طَلَّقَهَا بأَمَةٍ وَلَمْ يَكُنَّ يُطَلِّقُ امْرَأَةً إِلَّا مَتَعَهَا﴾. (1)

2- الصّادق علیه السلام- ﴿عَن حَسَن بن زياد عَنْ رَجُل طَلَّقَ امْرَأَتَهُ قَبْلَ أَنْ يَدْخُلَ بِهَا قَالَ فَقَالَ إِنْ كَانَ سَمَّى لَهَا مَهْراً فَلَهَا نِصْفُ الْمَهْرِ وَ لَا عِدَّةَ عَلَيْهَا وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ سَمَّى لَهَا مَهْراً فَلَا مَهْرَ لَهَا وَلَكِنْ يُمَتِّعُهَا فَإِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ وَلِلْمُطَلَّقاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾. (2)

3- الباقر علیه السلام- ﴿عن أبي بصير قال: أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ مَا أَدْنَى ذَلِكَ الْمَتَاعِ إِذَا كَانَ مُعْسِراً لَا يَجِدُ قَالَ خِمَارُ أَوْ شِبْهُهُ﴾. (3)

4- الصّادق علیه السلام- تفسير العياشي عَن أَبي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَبِي الْحَسَن مُوسَى علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُ أَحَدَهُمَا عَنِ الْمُطَلَّقَة مَا لَهَا مِنَ الْمُتْعَة؟ قَالَ: عَلَى قَدْرِ مَالَ زَوْجِهَا﴾. (4)

5- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿لِلْمُطَلَّقَة نَفقَتُهَا بِالْمَعْرُوفِ مِنَ سَعَة زَوْجِهَا فِي عِدَّتِهَا فَإِذَا حَلَّ أَجَلُهَا مَتَاعُ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ وَالْمُطَلَّقَةُ لَهَا السُّكْنَى وَالنَّفَقَةَ مَا دَامَتْ فِي عِدَّتِهَا حَامِلًا أَوْ غَيْرَ حَامِلٍ مَا دَامَتْ لِلزَّوْجِ عَلَيْهَا رَجْعَةُ﴾. (5)

6- علی بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿أن مُتْعَةَ الْمُطَلَّقَة فَريضَةً﴾. (6)

7- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي الرَّجُل يُطَلِّقُ امْرَأَتَهُ أَ يُمَتِّعُهَا؟ قَالَ: نَعَمْ أَ مَا يُحِبُّ أَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ أَ مَا يُحِبُّ أَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُتَّقِينَ﴾. (7)

ص: 234

و [بر شوهران] لازم است که به زنان مطلقه هدیه ی مناسبی بدهند. این حقی است بر عهده ی مردان پرهیزگار. (241)

این چنین خداوند آیات خود را برای شما شرح می دهد؛ شاید بیندیشید. (242)

1- امام صادق علیه السلام- زن مطلقه را باید پس از پایان عده اش به نوعی [با دادن هدیه ای] بهره مند ساخت؛ توانگر به اندازه توان خود و تنگدست به اندازه ی وسع.خود [البته] چگونه می توان زن را در حالی که در دوره ی عده اش به سر می برد بهره مند ساخت و حال آن که هر دو به رجوع و گذشتن از طلاق امیدوارند و خداوند هر آن چه بخواهد میان آن دو جاری می سازد فرد توانگر همسرش را با بخشیدن یک برده و یا کنیز به وی بهره مند می سازد و شخص تنگدست وی را از گندم کشمش جامه و درهم بهره مند می سازد امام حسن علیه السلام مجتبی زنی را طلاق داد و کنیزی را به وی عطا کرد و ایشان هرگز زنی را طلاق نمی داد مگر آن که او را به نوعی بهره مند می ساخت.

2- امام صادق علیه السلام- حسن بن زیاد درباره ی مردی که همسرش را طلاق می دهد پیش از آن که با وی همبستر شود نقل می کند در صورتی که برای وی مهریه ای تعیین کرده باشد، باید نیمی از آن را به وی بدهد؛ ولی عده ای ندارد و در صورتی که برای وی مهریه ای تعیین نکرده باشد، مهریه به وی تعلّق نمی گیرد ولی باید او را با دادن هدیه ای بهره مند سازد؛ زیرا خدواند در کتابش می فرماید: ﴿وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى المُتَّقِينَ﴾.

3- امام باقر علیه السلام- أبوبصیر گوید در مورد آیه ی ﴿وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾ سؤال کردم که حداقل متاعی که مرد تنگدست می تواند تقدیم کند چیست؟ ایشان فرمود روسری و یا چیزی شبیه به آن.

4- امام صادق علیه السلام- در خصوص زن مطلقه و [میزان] بهره مندی وی (سطح هدیه ای که به او می دهند) سؤال کردم. ایشان در پاسخ فرمود به میزان اموال همسرش بستگی دارد.

5- امام علی علیه السلام- برای زن مطلقه با توجه به توان همسرش در زمان عده، پرداخت نفقه ی نیکو و پس از پایان عده دادن، هدیه ی نیکو بر همسرش که پرهیزگار [است] واجب می باشد. تأمین محل سکونت و پرداخت نفقه ی زن مطلقه چه باردار باشد چه نباشد تا زمانی که در عده است و احتمال رجوع مرد به او وجود دارد [بر مرد] واجب می باشد.

6- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- بخشیدن چیزی (هدیه) به همسر مطلقه، واجب است.

7- امام صادق علیه السلام- در مورد مردی که همسرش را طلاق می دهد پرسیده شد که: «آیا این مرد می تواند زن را با دادن هدیه ای بهره مند سازد؟ ایشان می فرمایند بله می تواند آیا این مرد دوست ندارد در زمرهی نیکوکاران باشد؟ و آیا این مرد نمی خواهد از پرهیزکاران باشد؟!

ص: 235

قوله تعالى: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الموت فَقالَ هُمُ اللهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحَياهُمْ إِنَّ اللهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ﴾ (243)

قوله تعالى: ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ الله وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٍ﴾ (244)

آیا ندیدی گروهی [از بنی اسرائیل] را که از ترس مرگ از خانه های خود فرار کردند و آنان هزاران نفر بودند» [و به بهانه ی فرار از طاعون از شرکت در میدان جهاد خودداری نمودند]. و خداوند فرمان مرگ آن ها را صادر کرد [و به همان بیماری مردند.] سپس آن ها را زنده کرد؛ زیرا خداوند نسبت به مردم دارای احسان و بخشش است؛ ولی بیشتر مردم شکر [او را] به جا نمی آورند. (243)

و در راه خدا پیکار کنید و بدانید که خداوند شنوا و داناست. (244)

أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ قَالَ عُمَرُ بْنُ يَزِيدَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِيهِمْ اللهُ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ﴾. (1)

2-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿إِنَّهُ كَانَ وَقَعَ طَاعُونُ بِالشَّامِ فِي بَعْضِ الْمَوَاضِعِ فَخَرَجَ مِنْهُمْ خَلْقُ كَثِيرُ هَرَبَا مِنَ الطَّاعُونِ فَصَارُوا إِلَى مَفَازَة فَمَاتُوا فِي لَيْلَة وَاحِدَة كُلُّهُمْ وَكَانُوا حَتَّى إِنَّ الْمَارَّ فِي تِلْكَ الطُّرُقِ كَانَ يُنَجِّى عِظَامَهُمْ بِرِجْلِهِ عَنِ الطَّرِيقِ ثُمَّ أَحْيَاهُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ رَدَّهُمْ إِلَى مَنَازِلِهِمْ وَ عَاشُوا دَهْراً طَوِيلًا ثُمَّ مَاتُوا وَ دُفِنُو﴾. (2)

1-3- الصّادق علیه السلام- ﴿أَحْيَا اللَّهُ قَوْماً خَرَجُوا عَنْ أَوْطَائِهِمْ هَارِبِينَ مِنَ الطَّاعُونِ لَا يُحْصَى عَدَدُهُمْ فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ دَهْراً طَوِيلًا حَتَّى بُلِيَتْ عِظَامُهُمْ وَ تَقَطَّعَتْ أَوْصَالُهُمْ وَصَارُوا تُرَاباً فَبَعَثَ اللَّهُ تَعَالَى فِي وَقْتِ أَحَبَّ أَنْ يَرَى خَلْقُهُ قُدْرَتَهُ نَبِيَا يُقَالُ لَهُ حِزْقِيلُ فَدَعَاهُمْ فَاجْتَمَعَتْ أَبْدَانُهُمْ وَ رَجَعَتْ فِيهَا أَرْوَاحُهُمْ وَ قَامُوا كَهَيْئَة يَوْمَ مَاتُوا لَا يَفْتَقِدُونَ مِنْ أَعْدَادِهِمْ رَجُلاً، فَعَاشُوا بَعْدَ ذَلِکَ دَهْراً طَوِیلاً﴾. (3)

4-1- الرّضا علیه السلام- ﴿قَالَ لِلْجَاثِلِيقِ فَإِنَّ الْيَسعَ اللهِ صَنَعَ مِثْلَ مَا صَنَعَ عِيسَى علیه السلام فَلَمْ يَتَّخِذْهُ أُمَّتُهُ رَبَاً وَ لَقَدْ صَنَعَ حِزْقِيلُ النَّبِيُّ مِثْلَ مَا صَنَعَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ فَأَحْيَا خَمْسَةً وَ ثَلَاثِينَ أَلْفَ رَجُل مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِمْ بِسِتّينَ سَنَةَ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى رَأسِ الْجَالُوتِ فَقَالَ أَ تَجِدُ هَؤُلَاءِ فِي شَبَابِ بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي التَّوْرَاةِ اخْتَارَهُمْ بُخْتُنَصَّرُ مِنْ سَبِّي بَنِي إِسْرَائِيلَ حِينَ غَزَا بَيْتَ الْمَقْدِسِ ثُمَّ انْصَرَفَ بهِمْ إِلَى بَابِلَ فَأَرْسَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِمْ فَأَحْيَاهُمْ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى النَّصْرَانِيِّ فَقَالَ يَا نَصْرَانِيُّ أَ فَهَوْلَاءِ كَانُوا قَبْلَ عِيسَى علیه السلام عِيسَى علیه السلام كَانَ قَبْلَهُمْ قَالَ بَلْ كَانُوا قَبْلَهُ فَقَالَ الرّضا علیه السلام فَمَتَى اتَّخَذْتُمْ الأَمْ عِيسَى علیه السلام رَبِّاً جَازَ لَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْيَسَعَ وَ حِزْقِيلَ النَا لِأَنَّهُمَا قَدْ صَنَعَا مِثْلَ مَا صَنَعَ عِيسَى علیه السلام قَيْهِ مِنْ إِحْيَاءِ الْمَوْتَى وَ غَيْرِهِ إِنَّ قَوْماً مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ هَرَبُوا مِنْ بِلَادِهِمْ مِنَ الطَّاعُونِ وَ هُمْ أَلُوف حَذَرَ الْمَوْتِ فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ فِي سَاعَة وَاحِدَةٍ فَعَمَدَ أَهْلُ تِلْكَ الْقَرْيَةِ فَحَظَرُوا عَلَيْهِمْ حَظِيرَةً فَلَمْ يَزَالُوا فِيهَا حَتَّى نَخِرَتْ عِظَامُهُمْ وَصَارُوا رَمِيمَا فَمَرَّ بِهِمْ نَبِيُّ مِنْ أَنْبِيَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ المَةِ فَتَعَجَّبَ مِنْهُمْ وَ مِن كثرة العظام البالِيَة فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَيْهِ أتُحِبُّ أن أحببهُمْ لَك فَتُنذِرَهُمْ قَالَ

ص: 238

جاری کرد استخوان های پراکنده را دید که به سوی یکدیگر روانه می شوند؛ همه ی آن ها زنده شده و به یکدیگر می نگریستند و سبحان الله والله اكبر و لا اله الا می گفتند. در این هنگام حزقیل علیه السلام گفت: گواهی می دهم که خدا بر هر کاری توانا است. امام صادق علیه السلام فزود: این آیه درباره این ها نازل شد».

2-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- زمانی شام گرفتار طاعون شده بود و مردم زیادی از ترس طاعون از شهر گریخته و به بیابانی پناه بردند پس همگی در یک شب مُردند و بدان صورت [باقی ماندند تا آن که عابری از آن راه می گذشت و استخوان های آنان را با پایش از میان راه کنار زد. سپس خداوند عزوجل آن ها را زنده کرد و به خانه هایشان بازگرداند و مدتی طولانی زندگی کردند؛ آن گاه [پس از آن مدت] مردند و خاک شدند.

3-1- امام صادق علیه السلام- [این آیه اشاره به داستان] زنده کردن قومی است که از ترس طاعون از شهرهای خود فرار کردند که تعداشان بی شمار بود. خداوند آن ها را میراند و مدت ها مرده بودند تا استخوان هایشان پوسید و بندهایشان از هم گسیخت و به صورت خاک در آمدند. خداوند وقتی تصمیم گرفت قدرت خویش را نشان دهد پیامبری را به نام حزقیل علیه السلام برانگیخت؛ او این مردگان را فرا خواند؛ بدنهای آن ها گرد هم آمد و روح به پیکرهایشان برگشت؛ به همان صورتی که در آن حال مرده بودند، زنده شدند و از جا برخاستند؛ یک نفر از آن ها کم نشده بود و مدت ها پس از آن زندگی کردند.

4-1- امام رضا علیه السلام- امام علیه السلام به جاثلیق فرمود یسع همچون کاری که عیسی کرده بود انجام می داد ولی امتش او را پروردگار ندانستند و عمل حزقیل نبیل نیز چون عیسی بن مریم علیه السلام بود. که سی و پنج هزار مرد را پس از شصت سال مرگ زنده کرد. سپس به داستان جالوت اشاره کرد و گفت: آیا در تورات این عده را از جوانان بنی اسرائیل می یابی که بخت النصر ایشان را از بین فرزندان بنی اسرائیل به هنگام جنگ بیت المقدس برگزید سپس به وسیله ی آن ها به سوی باب رفت و همگی آن جا مردند؟ پس خداوند او (جالوت] را به جانب ایشان فرستاد و آن ها را زنده کرد؟ پس به نزد نصرانی پیش آمد و فرمود: ای نصرانی! آیا ایشان قبل از عیسی علیه السلام بودند یا عیسی پیش از اینان بود؟ او گفت: «البته ایشان قبل از عیسی بودند. پس فرمود: «پس همان طور که شما عیسی علیه السلام را پروردگار گرفتید بر شما روا بود که يسع علیه السلام و حزقیل علیه السلام را بدان جهت که هر دوی آن ها درباره ی زنده کردن مردگان و غیر آن همچون عيسى علیه السلام عمل می کردند به عنوان پروردگار برگزینید هزاران نفر از بنی اسرائیل از ترس طاعون و مرگ از شهرشان گریختند خداوند همه ی آن ها را در یک لحظه هلاک کرد. اهل آن رو تا رنجور شدند و تصمیم گرفتند تا برای آن ها چهار دیواری به عنوان مقبره و جایگاه بنا کنند و آن ها در آن جا بودند تا آن که استخوان هایشان پوسید و از بین رفتند یکی از انبیاء بنی اسرائیل بر ایشان گذشت و از دیدن آن ها و آن همه استخوان های پوسیده تعجب کرد. خداوند عزوجل به او وحی نمود: «آیا دوست داری آن ها را برایت زنده کنم و تو انذارشان نمایی»؟ او گفت: «بله ای پروردگار» و خداوند به او وحی کرد که آن ها را صدا کند و او گفت ای استخوان های پوسیده به

ص: 239

نَعَمْ يَا رَبِّ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ أَنْ نَادِهِمْ فَقَالَ أَيَّتُهَا الْعِظَامُ الْبَالِيَةُ قُومِي بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَامُوا أَحْيَاء أَجْمَعُونَ يَنْفُضُونَ التَّرَابَ عَنْ رُءُوسِهِمْ﴾. (1)

5-1- الباقر علیه السلام- ﴿كَانَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ شَيْءٍ لَا يَكُونُ هَاهُنَا مِثْلُهُ فَقَالَ لَا فَقُلْتُ فَحَدِّثْنِي اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الرَّتَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أَلُوفٌ حَذَرَ الموتِ فَقَالَ هُمُ اللَّهُ مُوتُوا تُم أَحْيَاهُمْ فَهَلْ أَحْيَاهُمْ حَتَّى نَظَرَ النَّاسُ إِلَيْهِمْ ثُمَّ أَمَاتَهُمْ مِنْ يَوْمِهِمْ أَوْ رَدَّهُمْ إِلَى الدُّنْيَا فَقَالَ بَلْ رَدَّهُمْ إِلَى الدُّنْيَا حَتَّى سَكَنُوا الدُّورَ وَأَكَلُوا الطَّعَامَ وَ نَكَحُوا النِّسَاءَ وَ لَبِثُوا بِذَلِكَ مَا شَاءَ اَللَّهُ، ثُمَّ مَاتُوا بِالْآجَالِ﴾. (2)

6-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَى مَنْ أَنْكَرَ الرَّجْعَةَ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ... أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ المُوتِ فَقَالَ هُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ اخْتارَ مُوسى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلًا لِمِيقاتِنا فَرَدَّهُمُ اللَّهُ تَعَالَى بَعْدَ الْمَوْتِ إِلَى الدُّنْيَا وَ شَرِبُوا وَ نَكَحُوا وَ مِثْلُهُ خَبَرُ الْعُزَیْرِ﴾. (3)

7-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عن إبن كواء قال: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام... إِنَّ أناساً مِنْ أَصْحَابك يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ يُرَدُّونَ بَعْدَ الْمَوْتِ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ الله فَمَا قُلْتَ لَهُمْ قَالَ قُلْتُ لَا أُؤْمِنُ بِشَيْءٍ مِمَّا قُلْتُمْ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ال... وَيْلَكَ أَ وَ لَيْسَ قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ حَيْثُ يَقُولُ وَ ظَلَّلْنا عَلَيْكُمُ الْغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمُ النَّ وَ السَّلْوى فَهَذَا بَعْدَ الْمَوْتِ إِذْ بَعَثَهُمْ وَأَيْضاً مِثْلُهُمْ يَا ابْنَ الْكَوَّاءِ الْمَلَأُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ حَيْثُ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ المَوتِ فَقَالَ لَهُمُ اللهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُم﴾. (4)

8-1- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي جُمْلَةِ كَلَامِ لَهُ الله فِي إِثْبَاتِ الرَّجْعَةِ قَالَ علیه السلام وَ قَوْلُهُ اللَّهِ فِي الطَّوَائِفِ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ هَارِبِينَ حَذَرَ الْمَوْتِ إِلَى الْبَرَارِي وَ الْمَفَاوِزِ يَحْفِرُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَحْفَاراً وَ قَالُوا قَدْ حَرَرْنَا أَنْفُسَنَا مِنَ الْمَوْتِ وَكَانُوا رُهَا ءَ ثَلَاثِينَ أَلْفَ رَجُلٌ وَامْرَأَةِ وَ

ص: 240

اذن پروردگار عزوجل از جای برخیزید و همگی زنده از جای برخاستند؛ در حالی که خاک از سرهایشان می زدودند.

5-1- امام باقر علیه السلام- حمران پرسید [آیا] در بین بنی اسرائیل چیزی بود که مانند آن در این جا در بین این امت امت اسلام نباشد؟ امام علیه السلام پاسخ داد: «نه» پس گفتم «درباره ی این کلام خداوند عزوجل: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ المَوتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحياهُمْ﴾ با من سخن بگو آیا خداوند آن ها را زنده کرد تا مردم به ایشان بنگرند سپس آن ها را همان روز هلاک کرد یا آن که به دنیا بازگرداند؟ فرمود: البته ایشان را به دنیا بازگرداند تا آن جا که در خانه ها سکونت کرده غذا خورده و با زنان ازدواج کردند و تا زمانی که خداوند اراده کرد به آن صورت ماندند سپس به هنگام اجلشان مردند».

6-1- امام علی علیه السلام- و امّا برای ردّ نظر آنان که منکر رجعت هستند باید قول خداوند را بیان کرد... که فرمود: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ المَوْتِ فَقالَ هُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحياهُمْ﴾ و این سخن خدای عزوجل موسی از قوم خود هفتاد تن از مردان را برای میعادگاه ما برگزید. (اعراف/155) [نیز در اینباره است] پس خداوند متعال آن ها را پس از مرگ به دنیا بازگرداند. [آن ها پس از آن] نوشیدند و ازدواج کردند منظور این است که دوباره زندگی عادی دنیایی را آغاز کردند و داستان حضرت عزیر هم بدین گونه است.

7-1- امام على علیه السلام- أبن کواء به امام علی علیه السلام گفت: ای امیرالمؤمنین علیه السلام ... ! عده ای از یارانتان اعتقاد دارند که پس از مرگ دوباره زنده شده و به دنیا باز می گردند امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «تو به ایشان چه گفتی؟ گفتم نه به سخنی که شما گفتید ایمان ندارم امیرالمؤمنین علیه السلام به من فرمود: «وای بر تو آیا خداوند این مسئله را در کتابش خبر نداده است؟ آن جا که می فرماید: و ابر را بر شما سایبان قرار دادیم و من شیره ی مخصوص و لذیذ (درختان) و «سلوى» (مرغان مخصوص شبیه کبوتر) را بر شما فرستادیم. (بقره /57) و این قضیه مربوط به پس از مرگ ایشان است؛ زمانی که ایشان را مجدداً برانگیخت و ای پسر کوّاء قضیه ی آن گروه از بنی اسرائیل نیز مانند ایشان است؛ آن جا که خداوند عزوجل می فرماید: ﴿أَلَمتَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ المَوتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُم﴾.

8-1- امام صادق علیه السلام- امام علیه السلام به طور خلاصه درباره اثبات رجعت سخن گفت و درباره ی تعدادی از طوایف بنی اسرائیل فرمود: آن ها از ترس مرگ از سرزمینشان خارج شده و به سوی صحراها و بیابانها گریختند و برای خودشان گودال هایی حفر نموده و گفتند: خودمان را [به کمک این حفره ها از مرگ دور نگاه می داریم و آن ها در حدود سی هزار نفر مرد و زن و بچه بودند. خداوند به ایشان فرمود: «بمیرید»! و [همگی] همچون جان دادن یک نفر جان دادند و

ص: 241

طِفْل فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا فَمَاتُوا كَمَوْتَة نَفْسٍ وَاحِدَةٍ فَصَارُوا أَوْصَالًا رُفَاتاً وَعِظَاماً نَخِرَةً فَمَرَّ عَلَيْهِمْ حِزْقِيلُ بْنُ الْعَجُو الفَنَظَرَ إِلَيْهِمْ وَتَأَمَّلَ أَمْرَهُمْ وَنَاجَى رَبَّهُ فِ-ي أَمْرِهِمْ فَقَصَّ عَلَيْ-هِ قِصَّتَهُمْ قَالَ حِزْقِيلُ إِلَهَى وَ سَيِّدِى قَدْ أَرَيَّتَهُمْ قُدْرَتِكَ فِي أَزْمَانِهِمْ وَ جَعَلْتَهُمْ رُفَاتِ وَ مَرَّتْ عَلَيْهِمُ الدُّهُورُ فَأَرِهِمْ قُدْرَتَكَ فِي أَنْ تُحْيِيَهُمْ لِى حَتَّى أَدْعُوَهُمْ إِلَيْكَ وَ وَفِّقْهُمْ لِلْإِيمَانِ بِكَ وَ تَصْدِيقِي فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَيْهِ يَا حِزْقِيلُ ال هَذَا يَوْمُ شَرِيفٌ عَظِيمُ قَدْرُهُ عِنْدِي وَقَدْ آلَيْتَ أَنْ لَا يَسْأَلَنِي مُؤْمِنُ فِيهِ حَاجَةً إِلَّا قَضَيْتُهَا فِي هَذَا الْيَوْمِ وَ هُوَ يَوْمُ نَيْرُوزِ فَخُذِ الْمَاءَ وَ رُشَّهُ عَلَيْهِمْ فَإِنَّهُمْ يَحْيَوْنَ بِإِرَادَتِي فَرَشَّ عَلَيْهِمُ الْمَاءَ فَأَحْيَاهُمُ اللَّهُ بِأَسْرِهِمْ﴾. (1)

9-1- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّ يَوْمَ النَّيْرُوزِ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي أَخَذَ فِيهِ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله وسلم لِأَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ اَلْعَهْدَ بِغَدِیرِ خُمٍّ، فَأَقَرُّوا لَهُ بِالْوَلَايَة... وَ مَا مِنْ يَوْمَ نَوْرُوز إِنَّا نَحْنُ تتوقَّعُ فِيهِ الْفَرَجَ لِأَنَّهُ مِنْ أَيَّامِنَا حَفِظَتَهُ الْفُرْسُ وَضَيَّعَتُمُوهُ ثُمَّ إِنَّ نَبيَّا مِنْ أَنْبِيَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ الةِ سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ يُحْيِيَ الْقَوْمَ الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أَلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ فَأَوْحَى إِلَيْهِ أَنْ صُبَّ عَلَيْهِمُ الْمَاءَ فِي مَضَاجِعِهِمْ فَصَبَّ عَلَيْهِمُ الْمَاءَ فِي هَذَا الْيَوْمِ فَعَاشُوا وَهُمْ ثَلَاثُونَ أَلْفَا فَصَارَ صَبُّ الْمَاءِ فِي يَوْمٍ النَّيْرُوزِ سُنَّةً مَاضِيَةً لَا يَعْرِفُ سَبَبَهَا إِلَّا الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْم﴾. (2)

1-10- الصّادق علیه السلام- ﴿يَوْمَ النَّيْرُوز هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي أَحْيَا اللَّهُ فِيهِ الْقَوْمَ الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ المُوتِ فَقَالَ هُمُ اللهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ وَ ذَلِكَ أَنَّ نَبِيَّا مِنَ الْأَنْبِيَاءِ مَا سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ يُحْيِيَ الْقَوْمَ الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ المَوْتِ فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ فَأَوْحَى إِلَيْهِ أَنْ صُبَّ عَلَيْهِمُ الْمَاءَ فِي مَضَاجِعِهِمْ فَصَبَّ عَلَيْهِمُ الْمَاءَ فِى هَذَا الْيَوْمِ فَعَاشُوا وَهُمْ ثَلَاثُونَ أَلْفَا فَصَارَ صَبُّ الْمَاءِ فِي يَوْمِ النَّيْرُوزِ سُنَّةَ مَاضِيَةً لَا يَعْرِفُ سَبَهَا إِلَّا الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾. (3)

11-1- الصّادق علیه السلام- ﴿روى عَن المُعَلَّى قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي صَبِيحَة يَوْمِ النَّيْرُوز فَقَالَ يَا مُعَلَّى أَ تَعْرِفُ هَذَا الْيَوْمَ قُلْتُ لَا وَلَكِنَّهُ يَوْمُ تُعَلِّمُهُ الْعَجَمُ وَ تَتَبَارَكَ فِيهِ قَالَ كَلَّا وَ الْبَيْتِ الْعَتِيقِ الَّذِي بِبَطْنِ مَكَّةَ مَا هَذَا الْيَوْمُ إِلَّا لِأَمْرِ قَدِيمِ أَفَسِّرُهُ لَكَ حَتَّى تَعْلَمَهُ ثُمَّ قَالَ يَا مُعَلَّى يَوْمُ النَّيْرُوزِ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِى أَخَذَ اللَّهُ فِيهِ مِيثَاقَ الْعِبَادِ أَنْ يَعْبُدُوهُ وَ لَا يُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَ أَنْ يَدِينُوا

ص: 242

تکّه های بدنشان متلاشی شده و استخوان هایشان پوسید. حزقیل بن عجوز علیه السلام بر ایشان گذشت و به آن ها نظر افکند و در کارشان تأمّل و در مورد احوال ایشان با خداوند نجوا کرد. خداوند داستان ایشان را برای او بیان نمود حزقیل فرمود: ای پروردگار و مولای من تو قدرتت را در زمانشان به ها نشان دادی و ایشان را متلاشی نمودی و زمان بر آن ها گذشت. پس قدرتت را به آن ها بنمایان و ایشان را برای من زنده کن تا آن ها را به سوی تو بخوانم و آن ها را بر ایمان به خودت و تصدیق من موفّق گردان خداوند به او وحی نمود ای حزقیل علیه السلام ارزش و منزلت امروز، نزد من عظیم است و من سوگند خورده ام چنان چه مؤمنی در این روز از من حاجتی بخواهد خواسته اش را برآورده نمایم و امروز نوروز است پس این آب را بگیر و بر آن ها بپاش که آن ها به خواست من زنده خواهند شدحزقیل آن آب را بر آن ها پاشید. پس خداوند همه ی آن ها را زنده کرد.

9-1- امام صادق علیه السلام- نوروز همان روزی است که پیغمبر برای امیرالمؤمنین علیه السلام در غدیر خم بیعت گرفت و مردم به ولایت او اقرار کردند... هیچ نوروزی نمی آید جز آن که ما در آن توقع فرج داریم؛ زیرا آن از روزهای ماست که [قوم] فارس (ایرانیان) آن را نگهداشتند و شما آن را گُم کردید پیغمبری از بنی اسرائیل از پروردگارش خواست مردمی را که از خانه شان بیرون شده بودند که هزاران نفر بودند و از ترس مرگ گریخته بودند و خدا آن ها را می رانده بود زنده گرداند. خدا به او وحی کرد که آب بر آن ها بریزد و در این روز بر آن ها آب ریخت و زنده شدند. آن ها سی هزار نفر بودند. آب پاشیدن در این روز سنت ثابتی شد و جز پایداران در علم، کسی سبب آن را نمی داند.

10-1- امام صادق علیه السلام- در نوروز خداوند آن قوم را زنده کرد همان) قومی که در موردشان می فرماید: ﴿الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أَلُوفٌ حَذَرَ الْمُوتِ فَقالَ هُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ﴾ [ماجرا از این قرار است که] برای آن قومی که به گفته قرآن ﴿لَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَهُمْ اُلُوفٌ حَذَرَ المَوْتِ﴾، همان قومی که خداوند آن ها را ،کشت دعا کرد و از خدا خواست که آن ها را زنده کند و خداوند به او وحی کرد آب را بر روی قبرهایشان بریزد پس او در همان روز آب را بر ایشان ریخت. و آن ها که سی هزار نفر بودند زنده شده و مدت ها زندگی کردند. پس ریختن آب در نوروز سنت قدیمی گشت که سبب آن را جز راسخون در علم نمی دانند.

11-1- امام صادق علیه السلام- از معلّی نقل شده است صبحگاه نوروز نزد اباعبدالله علیه السلام آمدم. حضرت فرمود: «ای معلی آیا امروز را می شناسی؟ گفتم نه اما می دانم که عَجَم امروز را بزرگ می دانند و در این روز به یکدیگر تبریک می گویند فرمود: «نه سوگند به خانه ی کعبه که درون مکه است [عظمت] امروز به خاطر اتفاقاتی است که در زمان های بسیار قدیم رخ داد. که برایت بیان می کنم تا مطلع گردی» سپس فرمود: «ای معلی نوروز روزی است که خداوند در آن روز از بندگان عهد گرفت که او را بپرستند و برای او شریکی نگیرند و به پیامبران علیهم السلام، حجت ها و

ص: 243

لِرُسُلِهِ وَ حُجَجِهِ وَ أَوْلِيَائِهِ وَ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي اسْتَوَتْ فِيهِ سَفِينَةُ نُوح علیه السلام عَلَى الْجُودِي وَهُوَ الْيَوْمُ الَّذِي أَحْيَا اللَّهُ فِيهِ الْقَوْمَ الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أَلُوفٌ حَذَرَ المَوتِ فَقَالَ هُمُ اللهُ مُوتُوا تُم أَحْيَاهُمُ الْخَبَرَ بِطُولِهِ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿مَنْ ذَا الَّذي يُقْرِضُ اللهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً وَ اللهُ يَقْبِضُ وَ يَبْصُطُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾. (245)

اولیاء علیهم السلام او ایمان آورند آن روزی است که در آن کشتی نوح علیه السلام بر کوه جودی آرام گرفت. آن روزی است که در آن خداوند آن قوم را زنده کرد آنان که هزاران نفر بودند و از ترس مرگ ترک دیار کردند و خداوند به ایشان دستور مرگ داد؛ آن ها مُردند سپس خداوند دوباره آن ها را زنده کرد.

کیست که به خدا قرض نیکویی دهد [و بدون منّت انفاق کند،] تا خداوند آن را برای او چندین برابر کند؟ و خداوند است که [روزی بندگان را محدود یا گسترده می سازد؛ [و انفاق هرگز باعث کمبود روزی کسی نمی شود] و [سرانجام همگی] به سوی او باز می گردید. (245)

1-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن أبي عبدالله قال: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها قَالَ رَسُولُ اللَّهِ اللَّهُمَّ زِدْنِي فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِها فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ اللَّهُمَّ زِدْنِي فَأَنْزَلَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافاً كَثِيرَةً فَعَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم أَنَّ الْكَثِيرَ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لَا يُحْصَى وَلَيْسَ لَهُ منتهى﴾. (1)

2-2- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿رَوَى عَنِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَة فَلَهُ مِثْلَاهَا فِي الْجَنَّةَ فَقَالَ أَبُو الدَحْدَاحِ الْأَنْصَارِيُّ وَاسْمُهُ عَمْرُو بْنُ الدَّحْدَاحِ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِي حَدِيقَتَيْنِ إِنْ تَصَدَّقْتُ بِإِحْدَيَهُمَا فَإِنَّ لِي مِثْلَيْهَا فِي الْجَنَّةَ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَأُمُّ الدَّحْدَاحِ مَعِي قَالَ نَعَمْ قَالَ الصَّيَّةُ مَعِى نَعَمْ فَتَصَدَّقَ بِأَفْضَلِ حَدِيقَتِهِ فَدَفَعَهَا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَنَزَلَتِ الْآيَةُ فَضَاعَفَ اللَّهُ صَدَقَتَهُ أَلْفَيْ أَلْفِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى أَضْعَافاً كَثِيرَةً قَالَ فَرَجَعَ أَبُو الدَّحْدَاحِ فَوَجَدَ أُمَّ الدَّحْدَاحِ وَالصَّبِيَّةَ فِي الْحَدِيقَةِ الَّتِي جَعَلَهَا صَدَقَتَهُ فَقَامَ عَلَى بَابِ الْحَدِيقَةِ وَ تَحَرَّجَ أَنْ يَدْخُلَهَا فَنَادَى يَا أُمَّ الدَّحْدَاحِ فَقَالَتْ لَبَّيْكَ يَا أَبَا الدَّحْدَاحَ قَالَ إِنِّي قَدْ جَعَلْتُ حَدِيقَتِي هَذِهِ صَدَقَةً وَاشْتَرَيْتُ مِثْلَيْهَا فِي الْجَنَّةَ وَأُمُّ الدَّحْدَاحِ مَعِي وَ الصَّبِيَّةُ مَعِيَ قَالَتْ بَارَكَ اللَّهُ لَكَ فِيمَا شَرَيْتَ وَ فِيمَا اشْتَرَيْتَ فَخَرَجُوا مِنْهَا وَأَسْلَمُوا الْحَدِيقَةَ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم فَقَالَ النَّبِيُّ كَمْ مِنْ نَخْل مُتَدَلَّ عُذُوقُهَا لِأَبِي الدَّحْدَاحَ فِي الْجَنَّة﴾. (2)

عَزَّوَجَلَّ وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ قَالَ الْيَمِينُ الْيَدُ وَ الْيَدُ الْقُدْرَةُ وَالْقُوَّةُ يَقُولُ عَزَّوَجَلَّ وَ السَّمَوَاتُ مَطُويَّاتُ بِقُدْرَتِهِ وَقُوَّتِهِ سُبْحانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾. (1)

2-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَضَى اللَّهُ عَلَى نَفْسِهِ أَنَّهُ مَنْ آمَنَ بِهِ هَدَاهُ... وَمَنْ أَقْرَضَهُ أَنْمَاهُ... وَ تَصْدِيقُهَا مِنْ كِتَابِ اللهِ وَمَنْ يُؤْمِنْ بِالله يَهْدِ قَلْبَهُ.. وَمَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضَاعِفَهُ﴾. (2)

3-3- الصّادق علیه السلام- ﴿عَلَى بَابِ الْجَنَّةَ مَكْتُوبُ الْقَرْضُ بِثَمَانِيَةَ عَشَرَ وَ الصَّدَقَةُ بِعَشَرَة﴾. (3)

قوله تعالى: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى المَلا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لنبى هُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِكاً نُقَاتِلُ فِي سَبيل الله قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ ألا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا ألا تُقَاتِلَ فِي سَبِيلِ الله وَقَدْ أَخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا وَأَبْنَاتِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوا إلا قليلاً مِنْهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ﴾. (226)

چه»؟ فرمود: «یمین دست است و دست مظهر قدرت و توانایی است خدای عزوجل می فرماید: آسمان ها در دست قدرت او [مانند طومار] پیچیده است و خداوند از آن چه به او شرک می ورزند، مبرا و منزه است.

2-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- خداوند بر خود واجب نموده کسی را که به او ایمان آورد، هدایت کند و کسی را که به او قرض دهد رشد دهد... و تصدیق این سخن در کتاب خدا است ﴿وَ مَنْ يُؤْمِنُ بالله يَهْدِ قَلْبَهُ... وَ مَنْ ذَا الَّذِي يُقرضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضَاعِفَهُ﴾.

3-3- امام صادق علیه السلام- بر در بهشت نوشته شده [پاداش] قرض هجده برابر و صدقه ده برابر است». آیا مشاهده نکردی جمعی از بنی اسرائیل را بعد از موسی، که به یکی از پیامبرانشان گفتند: زمامدار [و فرماندهی] برای ما برگزین تا [زیر فرمان او] در راه خدا پیکار کنیم [پیامبرآن ها] گفت: شاید اگر دستور پیکار به شما داده شود سرپیچی کنید و در راه خدا جهاد و پیکار نکنید گفتند چگونه ممکن است در راه خدا پیکار نکنیم در حالی که از خانه ها و فرزندانمان رانده شده ایم و شهرهای ما به وسیله ی دشمن اشغال و فرزندان ما اسیر شده اند؟ اما هنگامی که دستور پیکار به آن ها داده شد، جز عده کمی از آنان همگی سرپیچی کردند و خداوند از [اعمال و نیّات] ستمکاران، آگاه است. (246)

قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ علیه السلام مَلِكاً فَغَضِبُوا مِنْ ذَلِكَ وَقَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةَ مِنَ الْمَالِ وَكَانَتِ النُّبُوَّةُ فِي وَلْدِ لَاوَى وَالْمُلْكُ فِي وَلْدِ يُوسُفَ علیه السلام وَ كَانَ طَالُوتُ مِنْ وُلْدِ ابْنِ يَامِينَ أَخِي يُوسُفَ لِأُمِّهِ لَمْ يَكُنْ مِنْ بَيْتِ النُّبُوَّةِ وَ لَا مِنْ بَيْتِ الْمَمْلَكَةِ فَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَ َزادَهُ بَسْطَةَ فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ واسِعُ عَلِيمُ وَ كَانَ أَعْظَمَهُمْ جِسْماً وَ كَانَ شُجَاعاً قَوِيّاً وَ كَانَ أَعْلَمَهُمْ إِلَّا أَنَّهُ كَانَ فَقِيرًا فَعَابُوهُ بِالْفَقْرِ فَقَالُوا لَمْ يُؤْتَ سَعَةَ مِنَ الْمَالِ فَ َقالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةُ مِنْ رَّبِّكُمْ وَ بَقِيَّةُ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلَائِكَةُ وَ كَانَ التَّابُوتُ الَّذِي أَنْزَلَهُ اللَّهُ عَلَى مُوسَى علیه السلام فَوَضَعَتْهُ فِيهِ أُمُّهُ وَأَلْقَتْهُ فِي الْيَمِّ فَكَانَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ يَتَبَرَّكُونَ بِهِ فَلَمَّا حَضَرَ مُوسَى علیه السلام الْوَفَاةُ وَضَعَ فِيهِ الْأَلْوَاحَ وَ دِرْعَهُ وَ مَا كَانَ عِنْدَهُ مِنْ آيَاتِ النُّبُوَّةَ وَ أَوْدَعَهُ يُوشَعَ الوَصِيَّهُ فَلَمْ يَزَلَ التَّابُوتُ بَيْنَهُمْ حَتَّى اسْتَخَفُوا بِهِ وَ كَانَ الصِّبْيَانُ يَلْعَبُونَ بِهِ فِي الطُّرْقَاتِ فَلَمْ يَزَلْ بَنُو إِسْرَائِيلَ فِي عِزَّ وَ شَرَفِ مَا دَامَ التَّابُوتُ عِنْدَهُمْ فَلَمَّا عَمِلُوا بِالْمَعَاصِي وَ اسْتَخَفُوا بِالتَّابُوتِ رَفَعَهُ اللَّهُ عَنْهُمْ فَلَمَّا سَأَلُوا النَّبِيَّ وَ بَعَثَ اللَّهُ إِلَيْهِمْ طَالُوتَ علیه السلام مَلِكاً يُقَاتِلُ مَعَهُمْ رَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِمُ التَّابُوتَ كَمَا قَالَ اللَّهُ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ المَلائِكَةُ قَالَ الْبَقِيَّةُ ذُرِّيَّةُ الْأَنْبِيَاءِ المَةِ وَ قَوْلُهُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَإِنَّ التَّابُوتَ كَانَ يُوضَعُ بَيْنَ يَدَى الْعَدُوِّ وَ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ فَتَخْرُجُ مِنْهُ رِيحُ طَيِّبَةً لَهَا وَجْهُ كَوَجْهِ الْإِنْسَانِ﴾. (1)

ص: 249

تقاتل في سبيل الله. ارمیا علیه السلام در پاسخ آن ها گفت: «آیا فکر نمی کنید اگر جنگیدن بر شما واجب گردد، از جدال با دشمن خودداری می ورزید؟ بنی اسرائیل در پاسخ او گفتند چگونه در راه خدا نبرد نکنیم؛ حال آن که [سپاهیان جالوت] ما را از سرزمین و فرزندانمان دور نموده اند؟!... امّا عاقبت همان طور شد که خداوند تبارک و تعالی فرمود وقتی جنگ بر آنان واجب شد جز عده ی کمی باقی از معرکه گریختند، پیامبرشان به آنان گفت خداوند طالوت را به عنوان سلطان و فرمانروای شما انتخاب کرده است. اما آنان از این انتخاب خشمگین شده و گفتند چگونه ممکن است او فرمانروای ما شود با این که ما به این سمت سزاوارتریم او ثروتمند نیست علاوه براین همواره نبوّت در بین فرزندان لاویا منتقل می گشته و سلطنت و ،فرمانروایی در بین فرزندان یوسف بوده است اما طالوت علیه السلام از فرزندان ابن یامین بنیامین ال برادر یوسف است و در مادر با یوسف الله مشترک می باشد- که با این حساب، نه از خاندان نبوت است و نه از «خاندان سلطنت» پیامبرشان به آن ها فرمود: «خداوند او را در میان شما برگزید و او را از نظر قوای بدنی و علم و دانش بر شما برتری داد و خدا سلطنت خود را به هر که بخواهد عطاء می.کند که خدا بزرگ و داناست طالوت علیه السلام در میان آنان از نظر جثه بزرگترین آنان و بسیار شجاع و قوی و از همه ی آنان داناتر بود اما به دلیل فقر به او ایراد می گرفتند و می گفتند که او توان مالی ندارد آن گاه ارمیا علیه السلام [برای اثبات شایستگی او] خطاب به بنی اسرائیل گفت: «نشانه ی سلطنت او این است که نزد او نشانه ای از پیامبران پیشین است. او صندوق موسی علیه السلام را که در آن سکینه و آرامش از سوی پروردگار به ودیعت نهاده شده است و مفقود گشته است را باز می گرداند. همچنین باقیمانده ی آثار خاندان موسی و هارون در آن صندوق می باشد و فرشتگان الهی آن را با خود حمل می نمایند به زودی آن صندوق به سوی شما باز می گردد و با خود عزت و شرف از دست رفته تان را بازخواهد گردانید] این همان صندوقی است که خداوند برای موسی فرستاد و مادرش او را به هنگام خردسالی در آن نهاد و به نیل سپرد و بنی اسرائیل به آن تبرک می جستند. اما هنگامی که وفات موسى ال فرا رسید الواح و زره خود و تمام نشانه های نبوتش را در آن نهاده و به یوشع بن نون که وصی او بود سپرد تابوت همواره در بین آنان بود چیزی نگذشت که آن ،صندوق، مورد بی مهری و تمسخر بنی اسرائیل قرار گرفت به طوری که در راه ها و کوچه ها آن را بازیچه ی کودکان خویش قرار دادند. تا زمانی که آن تابوت در میان بنی اسرائیل بود آن ها عزّت و شرف داشتند اما وقتی که بنی اسرائیل به گناهان آلوده شدند و آن تابوت را پست و خوار کردند خداوند نیز آن را به آسمان ها برد، اما وقتی از پیامبر صلی الله علیه و آله خود درخواست نموده و خداوند طالوت را به عنوان سلطان برانگیخت تا با آنان به جنگ دشمن برود، خداوند مجدداً آن صندوقچه ی گران بها را به زمین فرستاد همان طور که خداوند فرمود: ﴿ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ مِنْ قِبَلِ الله تَحْمِلُهُ المَلائِكَةُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيةٌ مِّمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ﴾ و منظور از بقیه در آیات فوق همان فرزندان انبیاء صلى الله عليه وآله وسلم می باشند و این که فرمود: فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ؛ به این خاطر است که آن تابوت را در جنگ جلوی دشمن و پیش مسلمانان قرار می دادند و از آن بوی خوشی می آمد و ظاهری شبیه صورت انسان داشت.

ص: 250

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ كَانَ الْمَلِكُ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ هُوَ الَّذِي يَسِيرُ بِالجُنُودِ وَ النَّبِيُّ يُقِيمُ لَهُ أَمْرَهُ وَيُنَبِّئُهُ الْخَيْرَ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ فَلَمَّا قَالُوا ذَلِكَ لِنَبِّيْهِمْ قَالَ لَهُمْ إِنَّهُ لَيْسَ عِنْدَكُمْ وَفَاءُ وَ لَا صِدْقُ وَلَا رَغْبَةٌ فِي الْجِهَادِ فَقَالُوا إِنْ كَتَبَ اللَّهُ الْجِهَادَ فَإِذَا أَخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا وَ أَبْنَائِنَا فَلَا بُدَّ لَنَا مِنَ الْجِهَادِ وَ نُطِيعُ رَبَّنَا فِي جِهَادِ عَدُوِّنَا قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكاً فَقَالَتْ عُظَمَاءُ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ مَا شَأْنُ طَالُوت علیه السلام يَمْلِكُ عَلَيْنَا وَ لَيْسَ فِي بَيْتِ النُّبُوَّةَ وَ الْمَمْلَكَةِ وَقَدْ عَرَفْتَ أَنَّ عليها النُّبُوَّةَ وَالْمَمْلَكَةَ فِي التَّاوَى وَ يَهُودَا وَطَالُوتُ علیه السلام مِنْ سِبْطِ بِنْيَامِينَ بَن يَعْقُوبَ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ

اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَةٌ فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ الْمُلْكُ بِيَدِ اللَّهِ يَجْعَلُهُ حَيْثُ يَشَاءُ لَيْسَ لَكُمْ أَنْ تَخَيَّرُوا فَإِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ مِنْ قِبَلِ الله تَحْمِلُهُ المَلائِكَةُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةً وَ هُوَ الَّذِي كُنْتُمْ تَهْزِمُونَ بِهِ مَنْ لَقِيتُمْ فَقَالُوا إِنْ جَاءَ التَّابُوتُ رَضِينَا وَ سَلَّمْنَا﴾. (1)

1-3- الباقر علیه السلام- ﴿أَخْتلِف فِي ذَلِكَ النَّبِيِّ فَقِيلَ: إِشْمُويلُ وَ هُوَ بِالْعَرَبِيَّةِ إِسْمَاعِيلُ عَنْ أَكْثَر الْمُفَسِّرِينَ وَ هُوَ الْمَرْوى عَنْ أَبي جَعْفَر علیه السلام﴾. (2)

2-1- امام صادق علیه السلام- در آن زمان ،پادشاه سربازان را به پیش می برد و پیامبر صلی الله علیه و آله امور را هدایت می کرد و وی را از وحی خداوند آگاه می ساخت زمانی که این امر را به پیامبرشان گفتند پیامبر صلی الله علیه و آله در پاسخ به آن ها فرمود: «شما وفا راستی و تمایلی به جهاد کردن ندارید» آن ها گفتند: «ما از جهاد حذر می کردیم ولی اکنون که از دیار خویش خارج شده و از فرزندانمان دور گشته ایم، چاره ای جز جهاد کردن نداریم؛ و از فرمان پروردگار خویش در امر به جهاد با دشمنمان پیروی خواهیم کرد». پیامبرشان در مقابل فرمود: خداوند طالوت را به عنوان پادشاه شما فرستاد». بزرگان بنی اسرائیل عرض کردند: «چگونه طالوت بر ما سروری کند در حالی است که نه از خاندان پیامبری است و نه از خاندان پادشاهی؟ تو می دانی که پیامبری و پادشاهی در خاندان لاوی و یهود و طالوت علیه السلام از نسل بنیامین فرزند یعقوب علیه السلام است» پیامبرشان به آن ها فرمود خدا او را بر شما برگزیده و او را در علم و قدرت جسم وسعت بخشیده است (بقره /247) و ملک در دست خداوند است و در هر مکانی که اراده ،فرماید آن را قرار می دهد؛ و این گونه نیست که شما آن را انتخاب نمایید نشانه ی سلطنت او این استکه تابوت از سوی خداوند که فرشتگان آن را حمل می کنند به همرا بقیه ی آثار نبوت خاندان موسی و هارون که مایه ی آرامش شما است به سوی شما باز خواهد گشت و این همان چیزی بود که هر دشمنی را که با او روبه رو می شدید به وسیله ی آن شکست می دادید آن ها گفتند در صورتی که تابوت ،بیاید خشنود شده و تسلیم خواهیم شد».

3-1- امام باقر علیه السلام- اکثر مفسران از امام باقر علیه السلام نقل کرده اند که گفته شده مراد از آن پیامبر صلی الله علیه و آله، اشموئیل است که به عربی اسماعیل می باشد.

5-2- الصّادق علیه السلام- ﴿كَانَ الْمَلِكُ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ هُوَ الَّذِي يَسِيرُ بِالجُنُودِ وَ النَّبِيُّ يُقِيمُ لَهُ أَمْرَهُ وَ يُنَبِّئُهُ الْخَيْرَ مِنْ عِنْدِ ربِّه﴾. (1)

5-2- امام صادق علیه السلام- پادشاه در آن زمان کسی بود که سپاه را رهبری می کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله او را هدایت نموده و اخبار وحی را از جانب خداوند به او می رساند.

الْأَئِمَّة علیهم السلام يُوَفِّقُهُمُ اللَّهُ وَيُؤْتِيهِمْ مِنْ مَخْرُونَ عِلْمِهِ وَ حِكَمِهِ مَا لَا يُؤْتِيهِ غَيْرَهُمْ فَيَكُونُ عِلْمُهُمْ فَوْقَ عِلْمٍ أَهْل الزَّمَان فِي قَوْلِهِ تَعَالَى أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهدِّي إِلَّا أَنْ يُهدى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ وَ قَوْلِهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيراً وَ قَوْلِهِ فِي طَالُوتَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَةٌ فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَ اللَّهُ وَاسِعُ عَلِيمٌ﴾. (1)

5-3- امير المؤمنين علیه السلام- ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ لَكُمْ فِي هَذِهِ الْآيَاتِ عِبْرَةٌ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى جَعَلَ الْخِلَافَةَ وَ الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِ الْأَنْبِيَاءِ فِي أَعْقَابِهِمْ وَأَنَّهُ فَضَلَ طَالُوتَ وَقَدَّمَهُ عَلَى الْجَمَاعَة باصْطِفَائِهِ إِيَّاهُ وَ زِيَادَتِهِ بَسْطَةَ فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ فَهَلْ تَجِدُونَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ اصْطَفَى بَنِي أُمَيَّةَ عَلَى بَنِي هَاشِمٍ وَ زَادَ مَعَاوِيَةَ عَلَيَّ بَسْطَةٌ فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ﴾. (2)

نمی کند. پس علم آن ها برتر از علم اهل زمان می باشد و این در کلام خداوند متعال آمده است آیا کسی که هدایت به سوی حق می کند برای پیروی شایسته تر است یا آن کس که خود هدایت نمی شود مگر هدایتش کنند؟ شما را چه می شود چگونه داوری می کنید؟ (یونس/35) و این سخن خداوند تبارک و تعالی و به هرکس دانش داده شود خیر فراوانی داده شده است. (بقره /219) و سخن او درباره ی طالوت خدا او را بر شما برگزیده و او را در علم و قدرت] جسم، وسعت بخشیده است خداوند ملکش را به هر کس بخواهد می بخشد و احسان خداوند وسیع است و از لیاقت افراد برای منصب ها آگاه است.

5-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ای مردم در این آیات برای شما عبرتی است تا بدانید که خداوند متعال امر [ولایت و نبوّت] و خلافت را پس از انبیاء در عقبه ی (فرزندان ایشان قرار داده است و پروردگار طالوت را برتری بخشید و او را به سبب کثرت توان علمی و جسمی اش و نیز به دلیل آن که او تنها برگزیده بود بر جماعتی پیشوا گرداند آیا شما دریافتید که خداوند متعال بنی امیه را بر بنی هاشم برگزید و قدرت علمی و جسمی معاویه را بر علیا افزون گرداند؟!

1-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَحْمِلُهُ الْمَلَائِكَةُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةُ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ وَ هُوَ الَّذِي كُنْتُمْ تَهْزِمُونَ بِهِ مَنْ لَقِيتُمْ فَقَالُوا إِنْ جَاءَ التَّابُوتُ رَضِينَا وَسَلَّمْنَا﴾. (1)

2-1- الصّادق علیه السلام- ﴿وَ كَانَ التَّابُوتُ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ وَ قَدْ كَانَ رُفِعَ بَعْدَ مُوسَى علیه السلام إِلَى السَّمَاءِ لَمَّا عَمِلَتْ بَنُو إِسْرَائِيلَ بِالْمَعَاصِي فَلَمَّا غَلَبَهُمْ جَالُوتُ وَ سَأَلُوا النَّبِيَّ أَنْ يَبْعَثَ إِلَيْهِمْ مَلِكاً يُقَاتِلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ تَقَدَّسَ وَجَهُهُ بَعَثَ إِلَيْهِمْ طَالُوتَ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِمُ التَّابُوتَ وَكَانَ التَّابُوتُ إِذَا وُضِعَ بَيْنَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَ بَيْنَ أَعْدَائِهِمْ وَ رَجَعَ عَنِ التَّابُوتِ إِنْسَانُ كُفْرَ وَ قُتِلَ وَ لَا يَرْجِعُ أَحَدٌ عَنْهُ إِلَّا وَ يُقتل﴾. (2)

3-1- الكاظم علیه السلام- ﴿عَنْ يُونُسَ عَنْ أَبِي الْحَسَن علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا كَانَ تَابُوتُ مُوسَى وَ كَمْ كَانَ سَعَتُهُ؟ قَالَ: ثَلَاثُ أَذْرُعُ فِي ذِرَاعَيْنِ. قُلْتُ: مَا كَانَ فِيهِ؟ قَالَ: عَصَا مُوسَى علیه السلام وَ السَّكِينَةُ قُلْتُ: وَ مَا السَّكِينَةُ؟ قَالَ: رُوح اللَّهِ يَتَكَلَّمُ كَانُوا إِذَا اخْتَلَفُوا فِي شَيْءٍ كَلَّمَهُمْ وَأَخْبَرَهُمْ ببَيَان مَا يُريدُونَ﴾. (3)

4-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا مَثَلُ السِّلَاح فِينَا مَثَلُ التَّابُوتِ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ كَانَتْ بَنُو إِسْرَائِيلَ أَيُّ أَهْل بَيْتٍ وُجِدَ التَّابُوتُ عَلَى بَابِهِمْ أُوتُوا النُّبُوَّةَ فَمَنْ صَارَ إِلَيْهِ السَّلَاحُ مِنَّا أُوتِيَ الْإِمَامَة﴾. (4)

5-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا قَالَ كَانَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام يَقُولُ: إِنَّمَا مَثَلُ الظن السَّلَاحَ فِينَا مَثَلُ التَّابُوتِ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ حَيْثُمَا دَارَ التَّابُوتُ أُوتُوا النُّبُوَّةَ وَحَيْثُمَا دَارَ السَّلَاحُ فِينَا فَثَمَ الْأَمْرُ. قُلْتُ: فَيَكُونُ السِّلَاحُ مُزَائِنَا لِلْعِلْمِ؟ قَالَ: لا﴾. (5)

6-1- الصّادق علیه السلام- ﴿إِنَّمَا مَثَلُ السِّلَاحَ فِينَا مَثَلُ التَّابُوتِ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ حَيْثُمَا دَارَ التَّابُوتُ دَارَ الْمُلْكُ فَأَيْنَمَا دَارَ فِينَا السَّلَاحُ دَارَ الْعِلْمِ﴾. (6)

ص: 259

1-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از امام صادق علیه السلام- نقل شده است که فرمود هنگامی که آیه ی شریفه ی من جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بار خدایا زیادتر عطا فرما»! خداوند آیه ی دیگری نازل فرمود هرکس کار نیک انجام دهد خداوند ده برابر به او می دهد. بار دیگر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدایا زیادتر عطا کن خداوند متعال این آیه را نازل کرد هرکس به خداوند وام دهد چند برابر به او می دهد در این جا رسول خدا صلی الله علیه و آله دریافت که کثیر در نزد خداوند قابل احصا نیست و انتهایی ندارد.

2-2- پیامبر صلی الله علیه و آله- از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت است که فرمود: کسی که یک صدقه دهد، در بهشت به او دو تا مثل آن را خواهند داد پس ابو دحداح انصاری که اسمش عمرو بن دحداح بود گفت: «ای رسول خدا صلی الله علیه و آله من دو باغ دارم اگر یکی از آن ها را صدقه دهم آیا دو باغ همانند آن در بهشت برای من خواهد بود؟ فرمود: «بله» او گفت: «آیا ام دحداح هم کنار من است»؟ فرمود: «بله»! گفت: آیا دخترم با من است؟ فرمود: «بله» پس بهترین باغش را برای صدقه به رسول خدا صلی الله علیه و آله واگذار کرد. پس این آیه نازل شد و خداوند صدقهی او را هزاران هزار برابر کرد و این سخن خداست که فرمود: ﴿فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثيرَةً﴾. سپس ابودحداح بازگشت و امدحداح و دختر را در باغی که صدقه داده بود یافت. پس کنار در باغ ایستاد و از داخل شدن در آن اجتناب کرد و فریاد زد: «ای امّ دحداح» و زن گفت: «لبّیک ای ابادحداح» مرد گفت: «من این باغ را صدقه قرار دادم و در بهشت دو باغ مثل آن را خریدم در حالی که تو و صبیه هم در کنار من باشید». زن گفت: «خداوند این معامله را بر تو مبارک گرداند پس از باغ بیرون رفتند و آن را به پیامبر صلی الله علیه و آله واگذار کردند». پس پیامبر صلی الله علیه و آله الله فرمود: «در بهشت برای ابوالدحداح چقدر نخل وجود دارد که خوشه های خرمایش [از فرط رسیدگی و پرثمر بودن] آویزان شده است»!

1-1- امام صادق علیه السلام- نشانه ی امیری او (طالوت علیه السلام) آن است که آن صندوق [عهد] از جانب خداوند به سوی شما باز می گردد و فرشتگان آن را حمل می کنند. درون آن تسکین خاطری برای شما از سوی پروردگار و یادگاری از میراث خاندان موسی و هارون نهفته است و او همان چیزی است که شما می توانید به وسیله ی ،او دشمنانی را که با شما مقابله می کنند شکست دهید. آن ها گفتند: «ما با آمدن صندوق راضی و تسلیم و اطاعت از [طالوت علیه السلام] خواهیم شد».

2-1- امام صادق علیه السلام- و صندوق در بین بنی اسرائیل بود همان طور که خدای عزوجل فرمود: ﴿فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آل مُوسى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ المَلائِكَةُ﴾ و پس از موسی علیه السلام زمانی که بنی اسرائیل آلوده ی گناه شدند، به آسمان برده شد و هنگامی که جالوت ایشان را شکست داد و از پیامبر صلی الله علیه و آله تقاضا کردند که امیری نیک سیرت برای جنگ در راه خدا بر ایشان بگمارد، خداوند طالوت علیه السلام را و [دوباره] صندوق را به سوی آن ها فرستاد صندوق میان بنی اسرائیل و دشمنانشان گذاشته می شد و هرکسی که به تابوت پشت می کرد [و از اعتقاد به آن برمی گشت] کافر می شد و باید کشته می شد و [دشمنان نیز که به سمت تابوت می رفتند[ احدی از سوی تابوت بازنمی گشت مگر آن که به قتل می رسید.

3-1- امام کاظم علیه السلام- از اماما پرسیده شد تابوت موسی چه بود و چقدر ظرفیت داشت؟ ایشان فرمود: سه ذرع در دو ذرع سؤال شد در آن چه بود؟ ایشان فرمود: «عصای موسی علیه السلام» و سکینه پرسیده شد سکینه چه بود؟ فرمود روح خدا که سخن می گفت و هرگاه مردم در امری به اختلاف می رسیدند با آن ها سخن می گفت و در مورد آن چه که می خواستند آن ها را آگاه می ساخت.

4-1- امام صادق علیه السلام- مَثَل شمشیر در بین ما همانند مثل صندوق در بین بنی اسرائیل است. در بین آن ها [متداول بود] چنان چه صندوق بر در خانه هر کدامشان یافت می شد نبوّت را به اهل آن خانه عطا می کردند پس شمشیر (ذوالفقار) به طرف هرکسی در بین ما بگردد به هر کدام از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله که به ارث برسد امامت به او داده می شود.

5-1- امام رضا علیه السلام- داستان سلاح در خاندان ما [مثل] داستان تابوت است در بنی اسرائیل؛ هر کجا تابوت دور می زد نبوّت عطا می شد (تابوت به هر که به ارث می رسید، او به نبوت نیز می رسید) و در میان ما هرکجا سلاح دور زند، امر امامت آن جاست عرض کردم: «سلاح از علم جدا می شود»؟ ممکن است سلاح به دست کسی افتد که علم امامت نداشته باشد؟ فرمود: نه!

6-1- امام صادق علیه السلام- مثل شمشیر (ذوالفقار) در بین ما همانند صندوق در بین بنی اسرائیل است. هرجا تابوت ،چرخید سلطنت و حکمرانی [نیز] چرخید پس شمشیر (ذوالفقار) هرجا در بین ما بگردد، دانش [نیز] خواهد گشت. (اگر شمشیر نصیب هر کسی ،شود دانش نیز به او خواهد رسید).

ص: 261

7-1- الكاظم علیه السلام- ﴿إِنَّ لِلْإِمَامِ عَلَامَاتِ إِلَى قَولِهِ والسَّلَاحُ فِينَا بِمَنْزِلَةِ التَّابُوتِ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ يَدُورُ مَعَ السِّلَاح حَيْثُ كان﴾. (1)

8-1- الباقر علیه السلام- وَكَانَ التَّابُوتُ الَّذِي أَنْزَلَهُ اللَّهُ عَلَى مُوسَى فَوَضَعَتْهُ فِيهِ أُمُّهُ وَأَلْقَتْهُ فِي الْيَمِّ فَكَانَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ يَتَبَرَكُونَ بِهِ فَلَمَّا حَضَرَ مُوسَى علیه السلام الْوَفَاةُ وَضَعَ فِيهِ الْأَلْوَاحَ وَ دِرْعَهُ وَ مَا كَانَ عِنْدَهُ مِنْ آيَاتِ النُّبُوَّةَ وَ أَوْدَعَهُ يُوشَعَ علیه السلام وَصِيَّهُ فَلَمْ يَزَلَ التَّابُوتُ بَيْنَهُمْ حَتَّى اسْتَخَفُوا بِهِ وَكَانَ الصَّبْيَانُ يَلْعَبُونَ بِهِ فِي الطَّرْقَاتِ فَلَمْ يَزَلْ بَنُو إِسْرَائِيلَ فِي عِزَّ وَ شَرَفِ مَا دَامَ التَّابُوتُ عِنْدَهُمْ فَلَمَّا عَمِلُوا بِالْمَعَاصِي وَ اسْتَخَفُوا بِالتَّابُوتِ رَفَعَهُ اللَّهُ عَنْهُمْ فَلَمَّا سَأَلُوا النَّبِيَّ وَ بَعَثَ اللَّهُ إِلَيْهِمْ طَالُوتَ علیه السلام مَلِكاً يُقَاتِلُ مَعَهُمْ رَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِمُ التَّابُوتَ كَمَا قَالَ اللَّهُ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ المَلائِكَةُ قَالَ الْبَقِيَّةُ ذُرِّيَّةً الْأَنْبِيَاءِ علیهم السلام وَ قَوْلُهُ فِيهِ سَكِينَةُ مِنْ رَبِّكُمْ فَإِنَّ التَّابُوتَ كَانَ يُوضَعُ بَيْنَ يَدَى الْعَدُوِّ وَ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ فَتَخْرُجُ مِنْهُ ريحُ طَيِّبَةً لَهَا وَجْهُ كَوَجْهِ الْإِنْسَانَ﴾. (2)

9-1- الباقر علیه السلام- ﴿فِي قَوْل اللَّهِ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوثَ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ المَلائِكَةُ قَالَ رَضِرَاضُ الْأَلْوَاحَ فِيهَا الْعِلْمُ وَ الْحِكْمَةُ الْعِلْمُ جَاءَ مِنَ السَّمَاءِ فَكُتِبَ فِي الألواح و جُعِلَ فِي التَّابُوتِ﴾. (3)

10-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ عَلِي بْن أَسْبَاط قال: قُلْتُ لِأبى الْحَسَن الرّضا علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا تَرَى أخُذُ بَراً أَوْ بَحْراً فَإِنَّ طَرِيقَنَا مَخُوفُ شَدِيدُ الْخَطَرَ فَقَالَ اخْرُجْ بَراً وَ لَا عَلَيْكَ أَنْ تَأْتِيَ مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ تُصَلِّيَ رَكْعَتَيْنِ فِي غَيْرِ وَقْتِ فَرِيضَةً ثُمَّ لَتَسْتَخِيرُ اللَّهَ مِائَةَ مَرَّةً وَ مَرَّةً ثُمَّ تَنْظُرُ فَإِنْ عَزَمَ اللَّهُ لَكَ عَلَى الْبَحْرِ فَقُلِ الَّذِي قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَقالَ ارْكَبُوا فِيهَا بِسْمِ اللهِ تَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيمٌ فَإِنِ اضْطَرَبَ بِكَ الْبَحْرُ فَاتَّكِ عَلَى جَانِبِكَ الْأَيْمَنِ وَ قُلْ بِسْمِ اللَّهِ اسسْكُنْ بِسَكِينَة اللَّهِ و قِرْ بوَقَارِ اللَّهِ وَاهْدَأَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ قُلْنَا أَصْلَحَكَ اللَّهُ ما السكينة ريحُ تَخْرُجُ مِنَ الْجَنَّةِ لَهَا صُورَةُ كَصُورَة الْإِنْسَانِ وَ رَائِحَةُ طَيِّبَةُ وَهِيَ الَّتِي نَزَلَتْ عَلَى إبْرَاهِيمَ علیه السلام فَأَقْبَلَتْ تَدُورُ حَوْلَ أَرْكَانِ الْبَيْتِ وَهُوَ يَضَعَ الْأَسَاطِينَ قِيلَ لَهُ هِيَ مِنَ الَّتِي قَالَ اللَّهُ

ص: 262

7-1- امام کاظم علیه السلام- امام نشانه هایی دارد... شمشیر (ذوالفقار) در بین ما همانند صندوق در بین بنی اسرائیل است که همراه امام علیه السلام هرکجا باشد، می چرخد.

8-1- امام باقر علیه السلام- آن صندوقی که خدا به سوی موسی نازل کرد و مادرش او را درون آن گذاشت و در آب انداخت در بین بنی اسرائیل بود و آن ها از آن تبرک می جستند. پس چون زمان مرگ موسی علیه السلام فرا رسید او الواح مقدس زره و تمام نشانه های نبوتش را که نزد او بود، درون آن گذاشت و صندوق را به وصی خود یوشع علیه السلام سپرد صندوق همچنان در بین ایشان بود تا آن که آن را خفیف داشتند و کودکان در راه ها با آن بازی می کردند تا زمانی که صندوق در بین بنی اسرائیل بود آن ها دارای عزّت و شرافت بودند؛ اما زمانی که گناه کرده و صندوق را بی ارزش گرداندند خداوند صندوق را از بین ایشان به آسمان برد هنگامی که از پیامبر صلی الله علیه و آله تقاضا کردند و خداوند طالوت علیه السلام را برای امیری جنگ به سویشان فرستاد خداوند تابوت را هم به سوی آن ها باز گرداند؛ همان طور که خداوند فرمود: ﴿إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آل مُوسى وَ آل هارُونَ تَحْمِلُهُ المَلائِكَةُ﴾ و مراد از بَقِيَّةٌ فرزندان پیامبران هستند و درباره ی سخن خداوند فيه سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ قضیه چنین بود که صندوق را روبه روی دشمن و بین آن ها و مسلمانان قرار می دادند؛ پس بوی خوشی از آن خارج می شد و ظاهری همانند صورت انسان داشت.

9-1- امام باقر علیه السلام- در مورد آيه ى ﴿أن يأْتِيكُمُ التَّابُوتُ فيه سَكِينَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَ بَقِيةٌ مِّمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ المَلائِكَةُ﴾ فرمود در سنگریزه های الواح علم و حکمت نهفته است. علم و دانش از آسمان نازل گشت؛ سپس در لوح ها نوشته و در تابوت قرار داده شد.

10-1- امام رضا علیه السلام- علی بن أسباط گفت: به امام رضا علیه السلام- عرضه داشتم: فدایتان شوم نظر شما چیست؟ آیا من راه خشکی یا دریا را پیش بگیرم که راه ما بیم ناک و پرخطر است؟ فرمود: از راه بیابان برو و نیازی نیست که به مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله بیایی و دو رکعت نماز را خارج از وقت واجب بخوان؛ سپس صدویک مرتبه از خداوند طلب خیر کن. سپس منتظر بمان پس اگر خداوند برایت طریق دریا را برگزید آن چه را که خداوند عزوجل فرمود بگو: او گفت: «به نام خدا بر آن سوار شوید و هنگام حرکت و توقف کشتی یاد او کنید که پروردگارم آمرزنده و مهربان است (هود/41) و اگر دریا را بر تو متلاطم کرد پس به سمت راست خود نظر کن و بگو بسم الله به سکینه ی الهی آرام و به وقار الهی سنگین و موقر باش و به اذن الهی ساکن شو وَ لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بالله گفتم: «خداوند تو را نیکو بدارد منظور از سکینه چیست؟ گفته شده بادی است که از بهشت خارج می شود و از صورتی همانند صورت انسان و بوی خوشی برخوردار است و همان بادی است که نزد ابراهیم رفته و به دور کعبه در حالی که ابراهیم علیه السلام ستون هایش را بنا کرده بود، چرخید. گفته شده او همان چیزی است که خداوند عزوجل فرمود: ﴿فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسى وَ آل هارُونَ﴾ فرمود: آن سکینه درون آن صندوق است و در آن

ص: 263

عَزَّوَجَلَّ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آل مُوسى وَ آل هارُونَ قَالَ تِلْكَ السَّكِينَةُ فِي التَّابُوتِ وَ كَانَتْ فِيهِ طَشْتُ تُغْسَلُ فِيهَا قُلُوبُ الْأَنْبِيَاءِ وَكَانَ التَّابُوتُ يَدُورُ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ مَعَ الْأَنْبِيَاء الصلاة ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيْنَا فَقَالَ مَا تَابُوتُكُمْ قُلْنَا السِّلَاحُ قَالَ صَدَقْتُمْ هُوَ تَابُوتُكُمْ﴾. (1)

11-1- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ عَلَى بْن فَضالَ قَالَ سَمِعْتُهُ وَ هُوَ يَقُولُ لِلْحَسَنِ أَيُّ شَيْءٍ السَّكِينَةُ عِنْدَكُمْ وَ قَرَأَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَا أَدْرِي فَأَيُّ شَيْءٍ هُوَ قَالَ رِيحُ تَخْرُجُ مِنَ الْجَنَّةَ طَيِّبَةُ لَهَا صُورَةٌ كَصُورَة وَجْهِ الْإِنْسَانِ قَالَ فَيَكُونُ مَعَ الْأَنْبِيَاءِ المَةِ فَقَالَ لَهُ عَلِيٌّ بْنُ أَسْبَاطِ تَنْزِلُ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ وَالْأَوْصِيَاءِ طَمَا فَقَالَ تَنْزَلَ عَلَى الْأَنْبِيَاءِ قَالَ وَ هِيَ الَّتِي نَزَلَتْ عَلَى إبْرَاهِيمَ علیه السلام حَيْثُ بَنَى الْكَعْبَةَ فَجَعَلَتْ تَأْخُذُ كَذَا وَكَذَا وَيَبْنِى الْأَسَاسَ عَلَيْهَا فَقَالَ لَهُ مُحَمَّد بْنُ عَلِيٍّ القَوْلُ اللَّهِ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ قَالَ هِيَ مِنْ هَذَا ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى الْحَسَنِ فَقَالَ أَيُّ شَيْءٍ التَّابُوتُ فِيكُمْ فَقَالَ السَّلَاحُ فَقَالَ نَعَمْ هُوَ تَابُوتُكُمْ فَقَالَ فَأَيُّ شَيْءٍ فِي التَّابُوتِ الَّذِي كَانَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ قَالَ كَانَ فِيهِ أَلْوَاحُ مُوسَى الَّتِي تَكَسَّرَتْ وَالطَّشْتُ الَّتِي يُغْسَلُ فِيهَا قُلُوبُ الْأَنْبِيَاء علیهم السلام﴾. (2)

12-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِنَّ السَّكِينَةَ الَّتِي كَانَتْ فِيهِ ريحُ هَفَافَةُ مِنَ الْجَنَّةِ لَهَا وَجْهُ كَوَجْهِ الْإِنْسَان﴾. (3)

13-1- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿فَإِنَّ التَّابُوتَ كَانَ يُوضَعُ بَيْنَ يَدَى الْعَدُوِّ وَ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ فَتَخْرُجُ مِنْهُ طَيِّبَةُ لَهَا وَجْهُ كَوَجْهِ الْإِنْسَانِ. وَ قِيلَ: كَانَ لَهَا جَنَاحَانِ وَ رَأْسٌ کَرَأْسِ اَلْهِرَّهِ مِنَ اَلزَّبَرْجَدِ وَ اَلزُّمُرُّدِ﴾. (4)

14-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿كَانَ التَّابُوتُ فِي أَيْدِى أَعْدَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنَ الْعَمَالِقَة غَلَبُوهُمْ لَمَّا مَرَجَ أَمْرُ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَيْهِمْ ﴾. (5)

ص: 264

طشتی است که قلب های انبیاء در آن شستشو می شود و صندوق به همراه انبیاء علیهم السلام در بین بنی اسرائیل می گشت سپس به نزد ما امدند. و فذمود: «صندوق شما چیست»؟ گفتیم: «شمشیر (ذوالفقار)»! گفت: «درست گفتید آن ،شمشیر، صندوق شما است»!

11-1- امام رضا علیه السلام- علی بن فضال گوید: شنیدم که امام رضا علیه السلام از حسن بن جهم پرسید: «چه چیزی به عنوان سکینه در نزد شماست؟ و حضرت آیه ی ﴿فَأَنزَلَ اللهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِه﴾ را تلاوت نمود حسن به ایشان عرض کرد جانم به فدایت نمی دانم سکینه چیست؟ ایشان فرمود بادی با بویی خوش که از بهشت با ظاهری شبیه به چهره ی انسان خارج می شود. ایشان در ادامه فرمود: این نسیم همراه با پیامبران می باشد علی بن اسباط به ایشان عرض کرد: «آیا این باد بر پیامبران و اوصیاء علیهم السلام نازل می شود؟ ایشان در پاسخ فرمود بر پیامبران نازل می شود». و سپس فرمود این همان بادی است که بر حضرت ابراهیم پس از این که کعبه را بنا کرد، نازل گشت. آن چیز و آن چیز را برداشت و ابراهیم براساس آن کعبه را بنا کرد محمد بن علی به ایشان گفتم عنای قول خداوند فِيهِ سَكِينَةٌ مِّن رَّبِّكُمُ چیست؟ ایشان فرمود: آن نیز از این قسم است و سپس رو به حسن کرد و فرمود: چه چیزی به مانند تابوت در میان شماست؟ حسن در پاسخ گفت: «سلاح»! امام فرمود: «بلی! آن تابوت شماست». سپس فرمود: چه چیزی در تابوت بنی اسرائیل بود؟ ایشان در پاسخ گفت در آن لوح های موسی علیه السلام بود شکسته شده بود و طشتی که در آن قلب های پیامبران شسته می شد».

12-1- امام علی علیه السلام- آن سکینه ای که در آن تابوت بود بادی است که از بهشت می وزد و ظاهر و صورتی شبیه انسان دارد.

13-1- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- [بنی اسرائیل] آن صندوق را روبه روی دشمن و بین آن ها و مسلمانان قرار می دادند؛ پس بوی خوشی از آن خارج می شد و صورتی همانند صورت انسان داشت و گفته شده: که او از دو بال و یک سر همچون سر گربه از جنس زبرجد و زمرد برخوردار است.

14-1- امام علی علیه السلام- صندوق در دستان قوم عمالقه از دشمنان بنی اسرائیل بود [و در اصل] وقتی به دست آنان افتاد که در بین بنی اسرائیل فساد و هرج و مرج ایجاد شده بود.

ص: 265

15-1- الرّضا علیه السلام- ﴿السَّكِينَةُ رِيحُ مِنَ الْجَنَّةَ لَهَا وَجْهُ كَوَجْهِ الْإِنْسَانِ وَ كَانَ إِذَا وُضِعَ التَّابُوتُ بَيْنَ يَدَى الْمُسْلِمِينَ وَالْكُفَّارِ فَإِنْ تَقَدَّمَ التَّابُوتَ رَجُلُ لَا يَرْجِعُ حَتَّى يَغْلِبَ أَوْ يُقْتَلَ وَ مَنْ رَجَعَ عَن التَّابُوتِ كَفَرَ وَ قَتَلَهُ الْإِمَامُ ﴾. (1)

15-1- امام رضا علیه السلام- سکینه نسیم بهشت است که ظاهری همچون چهره ی انسان دارد. هنگامی که تابوت میان مسلمانان و کافران قرار داده می شد اگر مردی از آن جلوتر می رفت، باز نمی گشت مگر این که یا کشته شود و یا شکست بخورد و اگر مردی پشت تابوت را خالی می کرد کافر می شد و امام وی را به عنوان کافر می کشت.

مُوسى وَآلُ هَارُونَ وَ أَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ بِمَنْزِلَة هَارُونَ اللهُ مِنْ مُوسَى علیه السلام وَ الْعِلْمُ فِي عَقِبَنَا إِلَى أن تَقُومَ السَّاعَةُ﴾. (1)

4-2- الصّادق علیه السلام- ﴿أَنَّ سَائِلَا سَأَلَهُ فَقَالَ يَا ابْنَ رَسُول اللَّهِ الأَخْبِرْنِي عَنْ آلِ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و اله مَنْ هُم؟ قَالَ: هُمْ أَهْلُ بَيْتِهِ خَاصَّةً... قَالَ السَّائِلُ: أَعْطِنِي جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ حُجَّةٌ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ أَسْتَدِلُ بِهَا عَلَى أَنَّ آلَ مُحَمَّدِ هُمْ أَهْلُ بَيْتِهِ خَاصَّةً دُونَ غَيْرِهِمْ. قَالَ: نَعَم... وَ قَالَ عَزَّوَجَلَ وَبَقِيَّةً مِمَّا ترک آلُ مُوسى وَآلُ هَارُونَ علیه السلام تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ قَدْ يَكُونُ مِنْ آلِ مُوسَى علیه السلام وَ آل هَارُونَ علیه السلام وَ آلَ دَاوُدَا وَ آل يَاسِينَ الله مَنْ لَا نَسَبَ بَيْنَهُ وَبَيْنَهُ إِلَّا بِالاتِّبَاعِ فَأَهْلُ بُيُوتَاتِ الْأَنْبِيَاءِ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام فَمَنْ تَوَلَّاهُمْ وَاتَّبَعَهُمْ فَهُوَ مِنْهُمْ عَلَى ذَلِكَ الْمَعْنَى وَ عَلَى نَحْوَ مَا وَصَفَ اللَّهُ سُبْحَانَه﴾. (2)

5-2- امير المؤمنين علیه السلام ﴿عن الرّضا علیه السلام عَن آبَائِهِ عَن أمير المُؤمِنِينَ علیه السلام: مَا سَأَلَ عَنهُ أَمِيرِ المُؤمِنِينَ علیه السلام فِي جَامِعِ الكُوفَة وَ فِيهِ... ثُمَّ قَامَ إِلَيْهِ رَجُلُ آخَرُ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَخْبِرْنِي عَنْ يَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَ تَطَيْرِنَا مِنْهُ وَتَقْلِهِ وَ أَيُّ أَرْبَعَاءَ هُوَ قَالَ آخِرُ أَرْبِعَاءَ فِي الشَّهْرِ وَ هُوَ الْمُحَاقِ وَ فِيهِ: قَتَلَ قَابِيلُ هَابيلَ ال أَخَاهُ إِلَى قَولِهِ اللهِ وَ يَوم أربعَاءِ أَخَذَتِ العَمَالِقَةَ التَّابُوتَ﴾. (3)

هارُونَ من نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله همچون هارون علیه السلام هستم نسبت به موسی علیه السلام و تا روز قیامت دانش در نسل و خاندان ماست

4-2- امام صادق علیه السلام- شخصی از حضرت علیه السلام پرسید: ای» فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را از خاندان محمد صلی الله علیه و آله مطلع گردان آنان چه کسانی هستند؟ امام علیه السلام فرمود: آل محمد صلی الله علیه و آله فقط اهل بیت علیهم السلام او هستند... » آن فرد گفت: فدایت شوم از کتاب خدا برایم دلیلی می آوری که نشان دهد آل محمد نه تنها شامل اهل بیت اوست و نه دیگران» فرمود: «بله... خداوند عزوجل فرمود: ﴿وَ بَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ المَلائِكَةُ﴾ و با توجه به این که اکثر افراد این اقوام رابطه ی نسبی با موسی هارون، داوود و یاسین ،نداشته بلکه فقط از ایشان پیروی کرده بودند با این حال از آل و خاندان آن ها به حساب می آیند پس با توجه به آن معنی و با در نظر داشتن توصیفی که خداوند بیان نموده اهل بیت انبیاء و ائمه هستند پس بر این اساس کسی که آن ها را دوست داشته و ولایتشان را بپذیرد، جزء آنان است.

5-2- أمير المؤمنين علیه السلام- امام رضا علیه السلام- از پدرانش از امام علی علیه السلام نقل می کند: «مردی به ایشان گفت: «درباره ی روز چهارشنبه برایم صحبت کن و ما را از آن و سنگینی اش نحسی آن خارج گردان و مشخص کن کدام چهارشنبه نحس است»؟ فرمود: آخرین چهارشنبه ماه است که در این شب ها ماه رو به نقص می گذارد و دیگر قابل رؤیت نیست و از حالت دایره در می آید. در این روز قابیل برادر شهابیل را در آن زمان کشت و در روز چهارشنبه قوم عمالقه (قبیله ای) که بسیار قوی بودند [صندوق موسی] را گرفتند».

وَ جُنُودِه قالَ الَّذینَ یَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلاقُوا اللّهِ کَمْ مِنْ فِئَهٍ قَلیلَهٍ غَلَبَتْ فِئَهً کَثیرَهً بِاِذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَعَ الصّابِرینَ﴾ (249)

ایمان بیشتری داشتند] گفتند چه بسیار گروه های کوچک که به خواست خدا بر گروه های بزرگ پیروز شدند و خداوند با صابران [و استقامت کنندگان] است. (249)

4-1- الباقر علیه السلام- ﴿أَقْبَلَ طَاوِسُ الْيَمَانِيُّ فِي جَمَاعَة مِنْ أَصْحَابِهِ ثُمَّ قَالَ لِأَبِي جَعْفَر علیه السلام... فَأَخْبِرْنِي عَنْ شَيْءٍ قَلِيلُهُ حَلَالُ وَكَثِيرُهُ حَرَامُ ذَكَرَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ قَالَ: نَهَرُ طَالُوتٌ. قَالَ الله عَزَّوَجَلَ إِلَّا مَنِ افْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِه﴾. (1)

4-1- امام باقر علیه السلام- ابوبصیر گفت: چه چیزی است که کم آن حلال و زیادش حرام است و در قرآن نیز آمده است؟ فرمود: «نهر طالوت ا؛ خدا فرمود: ﴿إِلا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةٌ بِيَدِهِ﴾.

1-4- الباقر علیه السلام- ﴿وَ قَالَ الَّذِينَ لَمْ يَغْتَرِفُوا كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةٌ كَثِيرَةٌ بِإِذْنِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ﴾. (1)

2-4- الصّادق علیه السلام- ﴿قَالَ الَّذِينَ لَمْ يَشْرَبُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾. (2)

3-4- الصّادق علیه السلام- ﴿لَا يَخْرُجُ الْقَائِمِ الله فِي أَقَلَّ مِنْ الفئه و لَا يَكُونُ الفئهِ أَقَلَّ مِنْ عُشْرَهُ آلَافٍ﴾. (3)

4-4- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فُضَيْل بن الْجَعْدِ قَالَ أَكَدُ الْأَسْبَاب كَانَ فِي تَقَاعُدِ الْعَرَبِ عَنْ أَمِير الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَمْرَ الْمَالَ... فَقَالَ الْأَشْتَرُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّا قَاتَلْنَا أَهْلَ الْبَصْرَة بأهْل الْكُوفَة... وَ قَلَّ مَنْ لَيْسَ لِلدُّنْيَا بِصَاحِب وَأَكْثَرُهُمْ يَجْتَوَى الْحَقِّ وَيَشْتَرَى الْبَاطِلَ وَ يُؤْثِرُ الدُّنْيَا فَإِنْ تَبدل الْمَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام تَمِلُ إِلَيْكَ أَعْنَاقُ الرِّجَال وتصفو [تَصْف] نَصِيحَتُهُمْ وَيَسْتَخْلِص وُدُّهُمْ صَنَعَ اللَّهُ لَكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَكَبَتَ أَعْدَاءَكَ وَ فَضَّ جَمْعَهُمْ وَأَوْهَنَ كَيْدَهُمْ وَ شَتَّتَ أُمُورَهُمْ إِنَّهُ بِما يَعْمَلُونَ خَبِيرٌ فَقَالَ عَلَى ال أَمَّا مَا ذَكَرْت... مِنْ بَدْلِ الْأَمْوَالِ وَاصْطِنَاعِ الرِّجَالِ فَإِنَّهُ لَا يَسَعُنَا أَنْ نُوَفِّيَ أَحَداً مِنَ الْفَيْءِ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّهِ وَقَدْ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ قَوْلُهُ الْحَقُّ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةٌ كَثِيرَةٌ بِإِذْنِ اللهِ وَ اللهُ مَعَ الصَّابِرِينَ وَقَدْ بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وَحْدَهُ وَ كَثَّرَهُ بَعْدَ الْقِلَّة وَأَعَزَّ فِئَتَهُ بَعْدَ الذِّلَّةِ وَإِنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يُوَلِّيَنَا هَذَا الْأَمْرَ يُذَلِّلْ لَنَا صَعْبَهُ وَيُسَهِّلْ لَنَا حَزَنَهُ وَ أَنَا قَابِلُ مِنْ رَأيِكَ مَا كَانَ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ رضًا وَأَنتَ مِنْ آمَنَ النَّاسِ عِنْدِي وَأَنْصَحِهِمْ لِي و أُولَقِهِمْ فِي نَفْسِي إِنْ شَاءَ اللهُ﴾. (4)

قوله تعالى: ﴿ووَ لَمَّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ﴾. (250)

ص: 274

1-4- امام باقر علیه السلام- آنان که اصلاً آب ننوشیده بودند گفتند: ﴿مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةٌ كَثِيرَةٌ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾

2-4- امام صادق علیه السلام- کسانی که از آن آب ننوشیده بودند گفتند پروردگارا! پیمانه ی شکیبایی استقامت را بر ما بریز و قدم های ما را ثابت بدار و ما را بر جمعیت کافران، پیروز بگردان. (بقره/250)

3-4- امام صادق علیه السلام- امام مهدی با عده ی کمتر از فِئَة ظهور نخواهند کرد و تعداد فِئَة کمتر از ده هزار نفر نخواهد بود.

4-4- امام علی علیه السلام- فضیل بن جعد گفت: بیشترین سببی که باعث تشدید بی توجهی اعراب به امیرالمؤمنین علیه السلام شده بود، مسائل مالی بود [مالک اشتر] گفت: ای امیرالمؤمنین علیه السلام ما با اهل کوفه به جنگ اهل بصره رفتیم... و تعداد کسانی که اهل دنیا نباشند کم است؛ بیشتر ایشان حق را نپسندیده باطل را می جویند و دنیا را بر می گزینند ای امیرالمؤمنین علیه السلام! اگر [به آن ها] مال ببخشی، گردن مردان به سوی تو مایل شده و به تو روی می آورند و در سخن یکدل و صاف می شوند و دوستی آن ها مخصوص تو می گردد ای امیرالمومنین ال [ انشاء الله] خداوند برایت کارسازی کند و چنین اوصافی که ذکر شد را برایت ایجاد کند و دشمنانت را بازگرداند و جمعشان را متفرق و مکرشان را سست و ضعیف کند و کارهایشان را پراکنده نماید که خدا به آن چه انجام می دهند آگاه است امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: آن چه که تو گفتی... درباره ی بذل مال و رفتار نیک نسبت به چنین مردانی تا شاید دلشان نرم شود و طرفدار من شوند. خداوند به ما اجازه نداد که به کسی بیشتر از حقش از مالیات بدهیم و خداوند متعال که به حق سخن می گوید چنین فرمود: ﴿كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةٌ كَثِيرَةٌ بِإِذْنِ الله وَ اللهُ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾ خداوند محمد صلی الله علیه و آله در حالی که تنها بود مبعوث کرد و پس از آن کمبود نفرات به او زیادی افراد بخشید و آن گروه اندکش را بعد از ذلّت عزّت بخشید و اگر خداوند بخواهد که این کارها را برای ما رهبری کند، سختی اش را برای ما خفیف می کند و ناهمواری ها را برایمان سهل و هموار می گرداند من پیشنهادهای تو را که رضای خداوند در آن باشد می پذیرم بدان سبب که تو به نظر من جزء مؤمن ترین پندپذیرترین و مطمئن ترین مردم هستی ان شاء الله».

و هنگامی که در برابر «جالوت» و سپاهیان او قرار گرفتند گفتند: «پروردگارا! شکیبایی و استقامت را بر ما فرو ریز و قدم های ما را ثابت بدار؛ و ما را بر جمعیت کافران پیروز گردان» (250)

را

ص: 275

1- الباقر علیه السلام- ﴿قَالَ الَّذِينَ شَرِبُوا لا طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَ جُنُودِهِ وَ قَالَ الَّذِينَ لَمْ يَشْرَبُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَ انْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾. (1)

قوله تعالى: ﴿فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ الله وَ قَتَلَ داود جالُوتَ وَآتَاهُ اللهُ المُلكَ وَ الحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشاءُ وَ لَوْ لا دَفْعُ الله النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمينَ﴾. (251)

1- امام باقر علیه السلام- کسانی که آب نوشیدند گفتند: ﴿لا طاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بجالُوتَ وَ جُنُودِه﴾ و آنان که از نوشیدن آن آب خودداری کردند، گفتند: ﴿رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَ انْصِرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾.

آن گاه به خواست خدا آن ها سپاه دشمن را به هزیمت واداشتند؛ و «داوود» [نوجوان شجاعی که در لشکر طالوت بود] جالوت را کشت و خداوند حکومت و دانش را به او بخشید؛ و از آن چه می خواست به او تعلیم داد و اگر خداوند، بعضی از مردم را به وسیله ی بعضی دیگر دفع نمی کرد زمین را فساد فرا می گرفت ولی خداوند نسبت به جهانیان لطف و احسان دارد (251)

4-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿ابن إبراهيم وَ كَانَ بَيْنَ مُوسَى وَ بَيْنَ دَاوُدَ علیهم السلام خَمْسُمِائَةِ سَنَةٍ وَ بَيْنَ دَاوُدَ وَ عِيسَى علیه السلام حَاةِ أَلْفُ سَنَة وَ مِائَةً سَنَة﴾. (1)

4-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- پانصد سال بین موسی علیه السلام و داوود علیه السلام و هزاروصد سال بین داود علیه السلام و عیسی علیه السلام فاصله زمانی بود.

قوله تعالى: ﴿تِلْكَ آيَاتُ الله نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ﴾ (252)

قوله تعالى: ﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِّنْهُم مَّنْ كَلَّمَ اللّه وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ البَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِن بَعْدِهِم مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَلَکِنِ اخْتَلَفُواْ فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ وَ مِنْهُم مَّن کَفَرَ وَ لَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلُواْ وَ لَکِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ﴾ (253)

این ها آیات خداست که به حق بر تو می خوانیم؛ و به یقین تو از پیامبران [ما] هستی. (252)

ما بعضی از آن پیامبران را بر بعضی دیگر برتری بخشیدیم؛ برخی از آن ها خدا با او سخن می گفت؛ و بعضی را درجاتی برتر داد؛ و به عیسی بن مریم، نشانه های روشن دادیم؛ و او را با روح القدس تأیید نمودیم؛ ولی فضیلت و مقام آن پیامبران، مانع اختلاف امت ها نشد و اگر خدا می خواست کسانی که بعد از آن ها بودند، پس از آن همه نشانه های روشن که برای آن ها ،آمد جنگ و ستیز نمی کردند؛ ولی خداوند آن ها را آزاد گذارده و آن ها با هم اختلاف کردند؛ بعضی ایمان آوردند و بعضی کافر شدند؛ و [جنگ و خونریزی بروز کرد و باز] اگر خدا می خواست با هم پیکار نمی کردند؛ ولی خداوند، آن چه را می خواهد انجام می دهد [و هیچ کس را به قبول چیزی مجبور نمی سازد]. (253)

يَتَقَدَّمُ مَسْبُوقُ سَابِقاً وَ لَا مَفْضُولُ فَاضِلَا تَفَاضِلَ بِذَلِكَ أَوَائِلُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَوَاخِرُهَا وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ لِلسَّابق إِلَى الْإِيمَانِ فَضْلُ عَلَى الْمَسْبُوقِ إِذَنْ لَلَحِقَ آخِرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَوَّلَهَا نَعَمْ وَ لَتَقَدَّمُوهُمْ إِذَا لَمْ يَكُنْ لِمَنْ سَبَقَ إِلَى الْإِيمَانِ الْفَضْلُ عَلَى مَنْ أَبْطَأَ عَنْهُ وَلَكِنْ بِدَرَجَاتِ الْإِيمَانِ قَدَّمَ اللَّهُ السَّابِقِينَ وَ بِالْإِبْطَاءِ عَنِ الْإِيمَانِ أَخَرَ اللَّهُ الْمُقَصِّرِينَ لِأَنَّا نَجِدُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ مِنَ الْآخِرِينَ مَنْ هُوَ أَكْثَرُ عَمَلًا مِنَ الْأَوَّلِينَ وَأَكْثَرُهُمْ صَلَاةَ وَ صَوْماً وَ حَجّاً وَ زَكَاةً وَ جَهَاداً وَ إِنْفَاقَا وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ سَوَائِقُ يَفْضُلُ بِهَا الْمُؤْمِنُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً عِنْدَ اللَّهِ لَكَانَ الْآخِرُونَ بكَثْرَة الْعَمَل مُقَدَّمِينَ عَلَى الْأَوَّلِينَ وَلَكِنْ أَبَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ يُدْرِكَ آخِرَ دَرَجَاتِ الْإِيمَانِ أَولُهَا وَيُقَدَّمَ فِيهَا مَنْ أَخَّرَ اللَّهُ أَوْ يُؤَخَّرَ فِيهَا مَنْ قَدَّمَ اللهُ قُلْتُ أَخْبِرْنِي عَمَّا نَدَبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْمُؤْمِنِينَ إِلَيْهِ إِلَى الاسْتِبَاقِ قَالَ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ وَقَالَ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ فَبَدَأَ بِالْمُهَاجِرِينَ الْأَوَّلِينَ عَلَى دَرَجَة سَبْقِهِمْ ثُمَّ ثَنَّى بِالْأَنْصَارِ ثُمَّ ثَلَّثَ بِالتَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانِ فَوَضَعَ كُلَّ قَوْمٍ عَلَى قَدْرِ دَرَجَاتِهِمْ وَ مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ ثُمَّ ذَكَرَ مَا فَضَّلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ أَوْلِيَاءَهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ إِلَى آخِرِ الْآيَةِ﴾. (1)

1-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن على علیه السلام له قال سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ وَ الدَّلِيلُ عَلَيْهِ كِتَابُ اللَّهِ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ النَّاسَ عَلَى ثَلَاثِ طَبَقَاتِ وَ أَنْزَلَهُمْ ثَلَاثَ مَنَازِلَ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي الْكِتَابِ أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ وَ أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ وَالسَّابِقُونَ فَأَمَّا مَا ذَكَرَ مِنْ

ص: 282

می شوند. گفت عرض کردم آیا ایمان از مراتب و درجات مختلفی برخوردار است که مؤمنین به واسطه ی آن نزد پروردگار بر یکدیگر برتری می یابند؟ فرمود: «بله» گفتم رحمت خداوند بر شما آن را برای من توصیف کن تا بفهمم امام فرمود: خداوند بین مؤمنین مسابقه گذاشته است؛ همان طور که روز مسابقه بر سر برد اسبهای تیزرو شرط می بندند و برای هر کدام آن ها با توجه به جلو افتادنش، درجه و رتبه ای قرار می دهند سپس خداوند مؤمنین را بر حسب درجه یشان در این مسابقه به سمت خود برتری می دهد پس هر یک از مؤمنین در این پیشی گرفتن به سمت خدا به حق خود می رسد و چیزی از حق و حقوقشان کم گذاشته نمی شود و هیچ سبقت گیرنده ای بر پیشی گیرنده ی دیگر و هیچ فردی که فضیلتی به او داده شده بر فرد دیگری که به او فضیلتی دیگر داده شده مقدّم نمی شود. این است اوضاع ایمان آورندگان اولین و آخرین های این امت منظور این است که اگر کسی به دلیل تأخر زمانی در دوره ای متأخرتر ایمان آورده نسبت به کسی که در صدر اسلام زندگی می کرده و زودتر ایمان آورده در درجه ای پایین تر قرار نمی گیرد با یکدیگر رقابت می کنند و اگر سبقت گرفته بر کسی که از او سبقت گرفته برتری نمی داشت در این صورت یقیناً افراد آخر این امت که از لحاظ ایمانی درجه پائینی داشتند به افراد پیشقدم که از لحاظ ایمان بالاترند ملحق می شوند؛ بله و چنان چه سبقت گیرندگان در ایمان بر مؤخّرین برتری نداشتند اگر آن ها که زودتر ایمان آوردند از آن ها که دیرتر ایمان آوردند، برتری نداشتند، خداوند آن ها را بر ایشان مقدم می داشت اما خداوند به سبب مراتب ،ایمان سبقت گیرندگان را مقدم دانست و به جهت کاهلی در ایمان مقصرین را به تأخیر انداخت و به خاطر آن کسانی از مؤمنین مؤخّر را می بینیم که عملشان نسبت به اوّلی ها، نماز، روزه، حج، زکات، جهاد و انفاقشان بیشتر است و اگر نبود سابقه ای که برخی از مؤمنین به سبب آن نزد خداوند بر دیگر مؤمنین برتری می یافتند یقیناً آخری ها به جهت فزونی اعمالشان بر اولی ها (پیشکسوتان) در ایمان به (خدا) مقدم می شدند ولی خداوند چنین نمی پسندد که کسی که آخر است و [دیر ایمان آورده] درجه ی افرادی که اولند و زود ایمان آورده اند را درک کند و خداوند از پیشی گرفتن کسی که او را عقب نگاه داشته یا به تأخیر واداشتن آن که او را پیشی بخشیده است، ابا کرده». گفتم: «مرا از آن چه که خداوند عزّوجل در آن مؤمنین را به پیشی گرفتن از یکدیگر فرا خواند ، باخبر کنید». سخن خداوند عزوجل را فرمود: ﴿السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ المُقَرَّبُونَ﴾ و فرمود: «السَّابِقُونَ همان اولی ها از مهاجر انصار و کسانی هستند که به خوبی از آنان تبعیت کردند و خداوند از ایشان و آنان از او راضی می باشد. پس با مهاجرین به سبب درجه ی سبقتشان آغاز کرد سپس دومین گروه را انصار و سومین را پیروان خوبشان ذکر کرد پس هر قومی را به اندازه مراتب و مدارج آن ها نزد خود قرار داد. سپس آن چیزی را که خداوند به سبب آن برخی از اولیائش را بر برخی دیگر برتری داده ذکر کرد و فرمود: ﴿تلك الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ﴾.

3-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- امام علی علیه السلام فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود و دلیلش (دلیل برتری برخی از مردم بر برخی دیگر در درجات ایمان) هم کتاب خداست که خداوند مردم را سه طبقه آفرید و در سه درجه جایگزینشان فرمود و این همان قول خدای عزوجل است در قرآن اصحاب میمنه، اصحاب

ص: 283

أَمْرِ السَّابِقِينَ فَإِنَّهُمْ أَنْبِيَاء علیهم السلام مُرْسَلُونَ وَ غَيْرُ مُرْسَلِينَ جَعَلَ اللَّهُ فِيهِمْ خَمْسَةَ أَرْوَاحِ رُوحَ الْقُدُسِ وَ رُوحَ الْإِيمَانِ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ فَبِرُوحِ الْقُدُسِ بُعِثُوا أَنْبِيَاءَ طَمَةِ مُرْسَلِينَ وَ غَيْرَ مُرْسَلِينَ وَ بِهَا عَلِمُوا الْأَشْيَاءَ وَ بِرُوحِ الْإِيمَانِ عَبدُوا اللَّهَ وَلَمْ يُشْرَكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِرُوحِ الْقُوَّةَ جَاهَدُوا عَدُوَّهُمْ وَ عَالَجُوا مَعَاشَهُمْ وَ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ أَصَابُوا لَذِيدَ الطَّعَامِ وَ نَكَحُوا الْحَلَالَ مِنْ شَبَابِ النِّسَاءِ وَ بِرُوحِ الْبَدَنِ ذُبُوا وَ دَرَجُوا فَهَؤُلَاءِ مَغْفُورُ لَهُمْ مَصْفُوحُ عَنْ ذُنُوبِهِمْ ثُمَّ قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَ أَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ ثُمَّ قَالَ فِي جَمَاعَتِهِمْ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحِ مِنْهُ يَقُولُ أكْرَمَهُمْ بِهَا فَفَضَّلَهُمْ عَلَى مَنْ سِوَاهُمْ فَهَوْنَاءِ مَغْفُورُ لَهُمْ مَصْفُوحُ عَنْ ذُنُوبِهِم﴾. (1)

4-1- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَلَوْ كَانَ الْإِيمَانُ كُلُّهُ وَاحِداً لَا زِيَادَةَ فِيهِ وَلَا نُقْصَانَ لَمْ يَكُنْ لِأَحَدٍ فَضْلُ عَلَى أَحَدٍ وَ لَتَسَاوَى النَّاسُ فَبَتَمَامِ الْإِيمَانِ وَ كَمَالِهِ دَخَلَ الْمُؤْمِنُونَ الْجَنَّةَ وَ نَالُوا الدَّرَجَاتِ فِيهَا وَ بِذَهَابِهِ وَ نُقْصَانِهِ دَخَلَ الْآخَرُونَ النَّارَ وَ كَذَلِكَ السَّبْقُ إِلَى الْإِيمَانِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ وَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَثُلَتْ بِالتَّابِعِينَ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ البَيِّنَاتِ وَأَيَّدْناهُ برُوحِ الْقُدُس﴾. (2)

5-1- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَفْضَلَ مِنِّى وَ لَا أَكْرَمَ عَلَيْهِ مِنِّي قَالَ على علیه السلام: فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم فَأَنْتَ أَفْضَلُ أَمْ جَبْرَئِيلُ؟ فَقَالَ: يَا عَلَى علیه السلام إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَضَّلَ أَنْبَيَاءَهُ الْمُرْسَلِينَ المَةِ عَلَى مَلَائِكَتِهِ الْمُقَرَّبِينَ وَفَضَّلَنِي عَلَى جَمِيعِ النبيين و الْمُرْسَلِينَ الةِ وَ الْفَضْلُ بَعْدِي لَكَ يَا عَلِيُّ وَلِلْأَئِمَّة السَلاَ مِنْ بَعْدِكَ وَ إِنَّ اَلْمَلاَئِکَهَ لَخُدَّامُنَا وَ خُدَّامُ مُحِبِّینَا﴾. (3)

مشئمه سابقون. امّا سابقون که قرآن آن ها را ذکر کرده است پیغمبرانی هستند مرسل و غیر مرسل که خدا در آن ها پنج روح قرار داده است روح قدس روح ایمان روح قوت روح شهوت روح بدن که به وسیله ی روح قدس، آن ها به پیغمبری چه مرسل و چه غیر مرسل برانگیخته شدند. و نیز به وسیله ی آن همه چیز را آموختند با روح ،ایمان خدا را عبادت کردند و چیزی را شریک او نساختند و با روح قوت با دشمن خود جنگیدند و به امر معاش خود پرداختند و با روح شهوت از طعام لذیذ و نزدیکی حلال با زنان جوان برخوردار گشتند و با روح بدن جنبیدند و راه رفتند این دسته آمرزیده اند و از خطاهای آنان (ترک اولای آن ها چشم پوشی شده است خداوند فرمود: ﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَ آتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَ أَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُس﴾ سپس خداوند درباره ی تمام انبیاء فرمود: همه ی آنان را با روح خود تأیید کرد و به این واسطه به آن ها اکرام کرد و بر دیگران برتری بخشید. این افراد مورد آمرزش قرار گرفته اند و خطاها (ترک اولی) آنان بخشیده شده است.

4-1- امام علی علیه السلام- اگر مردم در ایمان با هم مساوی بودند و زیاده و کمی نبود کسی را بر کسی فضیلت و برتری نبود و مردم با هم برابر بودند مؤمنین با ایمان کامل وارد بهشت می گردند و به درجات بهشت نائل می شوند. اگر کسی ایمانش ناقص باشد و یا ایمان خود را از دست بدهد وارد دوزخ می.شود کسانی که در ایمان سابقه دارند بر دیگران برتری پیدا می کنند. خداوند در قرآنش فرموده است: آن ها که سبقت گرفتند و زودتر از همه ایمان آوردند مقرب می باشند. در آیه ای دیگر می فرماید کسانی از مهاجران و انصار که سابقه ی ایمان دارند بر دیگران فضیلت دارند و بعد در مقام سوم آن هایی که از آن ها پیروی کردند دارای فضیلت هستند، در آیه ی دیگری فرموده است: ﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ﴾.

5-1- پیامبر صلی الله علیه و آله- پیامبر صلی الله علیه و آله در خطاب به امام علی علیه السلام فرمود: خداوند متعال موجودی بهتر از والی من و گرامی تر از من نیافریده است علی فرمود: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله! تو افضل هستی یا جبرئیل ؟ [پیامبر صلی الله علیه و آله] فرمود: ای علی علیه السلام خداوند متعال پیامبران مرسل خود را بر فرشتگان مقربش برتری داده و مرا بر همه ی پیغمبران و مرسلین فضیلت داده است. ای علی ا فضیلت بعد از من مخصوص تو می باشد و بعد از تو نیز مخصوص امامان بعد از تو خواهد بود و فرشتگان، خدمتگزاران ما و خدمتگزاران دوستان ما هستند».

1-2- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿عَن الْأَصْبَغ بن نُبَاتَةَ قَالَ كُنتُ وَاقِفاً مَعَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام يَوْمَ الْجَمَلِ فَجَاءَ رَجُلُ حَتَّى وَقَفَ بَيْنَ يَدَيْهِ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام كَبَّرَ الْقَوْمُ وَكَبَّرْنَا وَهَلَّلَ الْقَوْمُ وَ هَلَّلْنَا وَ صَلَّى الْقَوْمُ وَصَلَّيْنَا فَعَلَى مَا نُقَاتِلُهُمْ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لَيْسَ كُلَّ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ أَعْلَمُهُ فَعَلِّمْنِيهِ فَقَالَ اللَّهِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِي سُورَة الْبَقَرَة فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام لَيْسَ كُلَّ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِي سُورَة الْبَقَرَة أَعْلَمُهُ فَعَلَّمْنِيهِ فَقَالَ الله هَذِهِ الْآيَةُ تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاءَ اللهُ مَا اقْتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلَكِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ فَنَحْنُ الَّذِي آمَنَّا وَ هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَقَالَ الرَّجُلُ كَفَرَ الْقَوْمُ وَ رَبِّ الْكَعْبَةِ ثُمَّ حَمَلَ فَقَاتَلَ حَتَّى قُتِلَ رَحِمَهُ اللَّهُ﴾. (1)

2-2- على بن إبراهيم رحمه الله علیه- ﴿وَ لَوْ شَاءَ اللهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَ لكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ فَلَمَّا وَقَعَ الِاخْتِلَافُ كُنَّا نَحْنُ أَوْلَى بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ بدِينِهِ وَ بِالنَّبِيِّ وَ بِالْكِتَابِ وَ بِالْحَقِّ فَنَحْنُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ شَاءَ اللَّهُ مِنَّا قِتَالَهُمْ فَقَاتَلْنَاهُمْ بِمَشِيَّتِهِ وَإرَادَتِهِ﴾. (2)

3-2- الباقر علیه السلام- ﴿عن عمرو بن أبي المقدام قال: قُلْتُ لأبي جَعْفَر علیه السلام إِنَّ الْعَامَّةَ يَزْعُمُونَ أَنَّ بَيْعَةَ أَبِي بَكْرٍ حَيْثُ اجْتَمَعَ النَّاسُ كَانَتْ رِضًا لِلَّهِ جَلَّ ذِكْرَهُ وَ مَا كَانَ اللَّهَ لِيَفْتِنَ أُمَّةَ مُحَمَّدِ صلی الله علیه و آله مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَر علیه السلام وَ مَا يَقْرَءُونَ كِتَابَ اللهِ... وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا افْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ وَلَوْ شَاءَ اللهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لكِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يُرِيدُ وَ فِى هَذَا مَا يُسْتَدَلُّ بِهِ عَلَى أَنَّ أَصْحَابَ مُحَمَّدِ قَدِ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ﴾. (3)

ص: 286

1-2- امام علی علیه السلام- صبغ بن نباته می گوید من در روز جمل نزد أمیرالمؤمنین علیه السلام ایستاده بودم که مردی نزد آن حضرت آمده و گفت ای امیرمؤمنین علیه السلام! این مردم با ما در گفتن تکبیر (الله اكبر) و تهليل (لا إله إلا الله) و اقامه ی نماز شبیه اند پس از چه روی با آنان می جنگیم»؟ حضرت فرمود: «بنابر آیه ای که در قرآن است گفت: ای امیرمؤمنین علیه السلام!! ما تمام آیات قرآن را نمی دانیم به ما بیاموز فرمود: آیه ای که در سوره ی بقره.است گفت: «ای أمیرالمؤمنين علیه السلام تمام آیات سوره ی بقره را نمی دانیم آن را به ما بیاموز» فرمود: آيه ى ﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَ أَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلَكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ وَ لَوْ شَاءَ اللهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلكِنَّ اللهَ يَفْعَلُ ما يُريدُ﴾ مراد از اهل ایمان در آیه ما هستیم و کافران دشمنان و مخالفین ما را شامل می شوند آن مرد گفت «به خدای کعبه که این مردم کافر شدند که با تو که معدن علم هستی می جنگند سپس بر آنان یورش برده و با آنان جنگید تا به شهادت رسید.

2-2- علی بن ابراهیم رحمه الله علیه- وقتی اختلاف میان مردم افتاد ما پیروان ائمه اطهار به خدا و دین او و پیامبر صلی الله علیه و آله و کتاب و حق سزاوارتریم؛ ما مؤمنینیم و آنان کافران هستند! خداوند جنگ با کافران را از ما خواسته است و ما هم به خواست و فرمان و اراده ی خدا با ایشان به جنگ برخاستیم.

3-2- امام باقر علیه السلام- عمروبن ابی مقدام از پدرش نقل کرده است که گفت: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: اهل سنت می پندارند که چون همه مردم زیر بار بیعت ابوبکر رفتند، این کار مورد رضایت خدای عزوجل نیز بود و خداوند چنان نیست که امت محمدی را پس از او به فتنه اندازد و گمراه کند. امام باقر علیه السلام فرمود: آیا کتاب خدا (قرآن) را نخوانده اند... ﴿وَلَوْ شَاءَ اللهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَ لَكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ وَ لَوْ شَاءَ اللهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلَكِنَّ اللهَ يَفْعَلُ ما يُريدُ﴾ و همین آیه دلیل است بر این که اصحاب محمد نیز پس از او اختلاف کردند؛ برخی ایمان داشتند و برخی کافر شدند».

ص: 287

قوله تعالى: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمُ لا بَيْعٌ فيهِ وَلا خُلَّةٌ وَلا شَفاعَةٌ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ (253)

ای کسانی که ایمان آورده اید از آن چه به شما روزی داده ایم، انفاق کنید؛ پیش از آن که روزی فرار رسد که در آن نه خرید و فروشی هست تا بتوانید نجات را خریداری کنید، و نه دوستی سودی دارد و نه شفاعتی شامل حالتان می شود و کافران خود ستمکارند. (254)

6- الصّادق علیه السلام- ﴿إِن لِكُلِّ شَيْءٍ ذِرْوَةَ وَ ذِرْوَةُ الْقُرْآن آيَةُ الْكُرْسِي مَنْ قَرَأَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ مَرَّةً صَرَفَ اللَّهُ عَنْهُ أَلْفَ مَكْرُوهِ مِنْ مَكَارِهِ الدُّنْيَا وَأَلْفَ مَكْرُوهِ مِنْ مَكَارِهِ الْآخِرَةَ أَيْسَرُ مَكْرُوهِ الدُّنْيَا الْفَقْرُ وَ أَيْسَرُ مَكْرُوهِ الْآخِرَةِ عَذَابُ الْقَبْرِ وَ إِنِّي لَأَسْتَعِينُ بِهَا عَلَى صُعُودِ الدَّرَجَة﴾ (1)

7- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمُ الْحَاجَةَ فَلْيُبَاكِرْ فِي طَلَبِهَا يَوْمَ الْخَمِيسِ وَلِيَقْراً إِذَا خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ آخِرَ سُورَة آلِ عِمْرَانَ وَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَإِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَ أُمَّ الْكِتَابِ فَإِنَّ فِيهَا قَضَاءَ حَوَائِجِ الدُّنْيَا وَالْآخِرَة﴾ (2)

8- الرّضا علیه السلام- ﴿مَنْ قَراً آيَةَ الْكُرْسِي عِنْدَ مَنَامِهِ لَمْ يَخَفِ الْفَالِجَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ مَنْ قَرَأَهَا فِي دُبُرِ كُلِّ فَريضَة لَمْ يَضُرُّهُ ذُوحُمَة﴾ (3)

9- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ أَبَان بن عُثْمَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: شَكَا إِلَيْهِ رَجُلٌ عَبَتْ أَهْلَ الْأَرْضِ بِأَهْلِ بَيْتِهِ وَ بِعِيَالِهِ فَقَالَ: كَمْ سَقْفُ بَيْتِكَ؟ فَقَالَ: عَشَرَةُ أَذْرُعٍ. فَقَالَ: اذْرَعْ ثَمَانِيَةَ أَذْرُعِ ثُمَّ اكْتُبْ آيَةَ الْكُرْسِيِّ فِيمَا بَيْنَ الثَّمَانِيَةِ إِلَى الْعَشَرَةِ كَمَا تَدُورُ فَإِنَّ كُلَّ بَيْتِ سَمْكُهُ أَكْثَرُ مِنْ ثَمَانِيَةِ أَذْرُعِ فَهُوَ مُحْتَضَرُ تَحْضُرُهُ الْجِنَّ تَكُونُ فِيهِ تَسْكُنُه﴾ (4)

10- الصّادق علیه السلام- ﴿فِي سَمْكَ الْبَيْتِ إِذَا رُفِعَ ثَمَانِيَةَ أَذْرُعٍ كَانَ مَسْكُونَا فَإِذَا زَادَ عَلَى ثَمَانِيَة فَلْيُكتب عَلَى رَأس الثَّمَانِ آيَةُ الْكُرْسِى﴾ (5)

11- الصّادق علیه السلام- إذَا كَانَ الْبَيْتُ فَوْقَ ثَمَانِيَة أَذْرُعٍ فَاكْتُبْ فِي أَعْلَاهُ آيَةَ الْكُرْسِيِّ﴾ (6)

12- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَلَا أُخْبِرُكُمْ بِمَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم يَقُولُ إِذَا أَوَى إِلَى فِرَاشِهِ؟ قُلْتُ: بَلَى قَالَ: كَانَ يَقْرأ آيَةَ الْكُرْسِي وَيَقُولُ بِسْمِ اللَّهِ آمَنْتُ بِاللهِ وَ كَفَرْتُ بِالطَّاغُوتِ اللَّهُمَ احْفَظْنِي فِي مَنَامِي وَ فِي يَقَظَتِي﴾ (7)

13- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَامَ إِلَيْهِ رَجُل فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام إِنَّ فِي بَطْنِي مَاءَ أَصْفَرَ فَهَلْ مِنْ شِفَاءِ؟ فَقَالَ: نَعَمْ بِلَا دِرْهَمٍ وَ لَا دِينَارٍ وَلَكِنِ اكْتُبْ عَلَى بَطْنِكَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَ تَغْسِلُهَا وَ تَشْرَبُهَا وَ تَجْعَلُهَا ذَخِيرَةٌ فِي بَطْنِكَ فَتَبْراً بإِذْنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَفَعَلَ الرَّجُلُ فَبَراً بإذن الله﴾ (8)

ص: 292

6- امام صادق علیه السلام- هر چیز دارای قله ای است و قله ی قرآن آیه الکرسی است؛ هرکس که آن را یکبار ،بخواند خداوند هزار بدی را از بدی های دنیا و هزار بدی را از بدی های آخرت، از او دور می سازد؛ کوچک ترین بدی دنیا فقر و کوچکترین بدی آخرت عذاب قبر می باشد. و من از آن برای بالارفتن درجه مراتب (معنوی)، یاری می جویم.

7- امام على علیه السلام- هرگاه یکی از شما حاجتی داشته باشد در صبح روز پنجشنبه [آن خواسته را] طلب کند و هنگامی که در همان روز از منزل بیرون می رود آیات آخر سوره ی آل عمران آية الکرسی، سوره ی قدر و سوره ی حمد را بخواند؛ که در این آیات و دستورالعمل برآورده شدن حوائج دنیا و آخرت وجود دارد.

8- امام رضا علیه السلام- هر کس آیة الکرسی را هنگام خواب تلاوت کند- اگر خدا بخواهد از فلج شدن ترسی نخواهد داشت و هرکس آن را پس از هر نماز تلاوت کند، هیچ گزنده ای به او آسیب نخواهد رساند.

9- امام صادق علیه السلام- مردی که تمام مردم با اهل خانه و همسرش بد شده بودند و آن ها را تحقیر می کردند به نزد حضرت شکایت کرد حضرت به او فرمود: ارتفاع سقف خانه ی تو چقدر است؟ گفت ده. زرع حضرت فرمود: «باید سقف منزلت هشت زرع باشد (سقف) خانه ات بلند است پس آیة الکرسی را در فاصله ی بین هشت تا ده زرع به صورت دایره ای (دور تا دور دیوار) بنویس؛ زیرا هر خانه ای که بلندتر از هشت زرع بنا شود محل حضور جن می شود تا در آن جا منزل کند.

10- امام صادق علیه السلام- خانه ای که بلندای [سقف] آن هشت زرع بنا شود، مسکونی می باشد اما اگر بیشتر از هشت زرع شد آیةالکرسی را سر هشت زرع بنویس تا جن به آن خانه نیاید.

11- امام صادق علیه السلام- چنان چه ارتفاع خانه بیش از هشت زرع بود بر بالای آن، آیة الکرسی را بنویس.

12- امام صادق علیه السلام- محمد بن مروان گوید: امام صادق علیه السلام- به من فرمود: «آیا به شما خبر ندهم که رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی به بستر خواب می رفت چه می گفت؟ من گفتم: «بله [بفرمایید]». فرمود: «ابتدا رسول خدا صلی الله علیه و آله آیة الکرسی می خواند و سپس می گفت: ﴿بِسْمِ اللهِ آمَنْتُ بِاللهِ وَكَفَرْتُ بِالطَّاغُوتِ اللهُمَّ احْفَظْنِي فِي مَنَامِي وَ فِي يَقَظَتِي﴾؛ به نام خدا [به بستر می روم]. به خدا ایمان آورده ام و به طاغوت سرکش کافر شده ام. بار خدایا در خواب و بیداری حافظ من باش».

13- امام علی علیه السلام فردی پرسید: ای امیرالمؤمنین علیه السلام! در شکم من آب زردی است (نوعی بیماری بوده است) آیا راه شفایی دارد؟ فرمود: آری بدون نیاز به خرج کردن درهم و دینار آية الکرسی را بر شکم خود بنویس و آن را بشوی و بنوش تا آن در شکمت جای گیرد؛ به اذن خدای عزوجل بهبود می یابی و آن مرد چنین کرد و به اذن خدا بهبود یافت.

ص: 293

14- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿إِذَا اشْتَكَى أَحَدُكُمْ عَيْنَهُ فَلْيَقْراً آيَةَ الْكُرْسِي وَلْيُضْمِرْ فِي نَفْسِهِ أَنَّهَا تَبْراً فَإِنَّهُ يُعَافَى إِنْ شَاءَ الله﴾. (1)

15- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَحْيَى الْكَاهِلِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا لَقِيتَ السَّبُعَ مَا ذَا تَقُولُ لَهُ؟ قُلْتُ: لَا أَدْرِى قَالَ: إِذَا لَقِيتَهُ فَاقْرَاْ فِي وَجْهِهِ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَقُلْ عَزَمْتُ عَلَيْكَ بِعَزِيمَة اللَّهِ وَ عَزِيمَة رَسُولِهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ عَزِيمَة سُلَيْمَان بن دَاوُدَ وَ عَزيمَة عَلِيٍّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَئِمَّة لا مِنْ بَعْدِهِ إِلَّا تَنَجَّيْتَ عَنْ طَرِيقِنَا وَ لَمْ تُؤْذِنَا فَإِنَّا لَا نُؤْذِيكَ﴾. (2)

16- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ فِى هَاتَيْنِ الْآيَتَيْنِ اللهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ وَ إِهْكُمْ إِلهُ واحد﴾. (3)

17- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿لَيْسَ فِيمَا خَلَقَ اللَّهُ شَيْءٌ أَعْظَمَ مِنْ آيَة فِي سُورَة الْبَقَرَة اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ ولا نومٌ﴾. (4)

18- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عَنْ أَبيِّ بْنِ كَعْب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : يَا بَا الْمُنْذِرِ أَيُّ آيَةً فِي كِتَابِ اللَّهِ أَعْظَمُ قُلْتُ: اللهُ لا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ. قَالَ: فَضَرَبَ فِي صَدْرِي ثُمَّ قَالَ: لِيَهْنِئُكَ الْعِلْمُ وَالَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ إِنَّ لِهَذِهِ الْآيَةِ لِسَاناً و شَفَتَيْنِ يُقَدِّسُ الْمُلْكَ [ لِلَّهِ] عِنْدَ سَاقِ الْعَرْشِ﴾. (5)

14- امام علی علیه السلام- وقتی یکی از شما از چشم درد خود شکایتی ناراحتی داشت، آیةالکرسی را بخواند و در دل بداند که خدا او را شفا می دهد؛ که انشاءالله خدا او را شفا می بخشد.

15- امام صادق علیه السلام- عبدالله بن یحیی کاهلی گفت: امام علیه السلام به من : فرمود: «هنگامی که با یک حیوان درنده روبه رو شدی چه می گویی؟ گفتم نمی دانم» فرمود: چون با او روبرو شدی، آخر آیةالکرسی را به صورت او بخوان و بگو: ﴿قُلْ عَزَمْتُ عَلَيْكَ بِعَزِيمَةِ اللَّهِ وَ عَزِيمَةِ رَسُولِهِ وَ عَزِيمَةِ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ وَ عَزِيمَةِ عَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ إِلَّا تَنَجَّيْتَ عَنْ طَرِيقِنَا وَلَمْ تُؤْذِنَا فَإِنَّا لَا نُؤذيك﴾؛ به عزم و اراده ی خدا و رسولش و سلیمان بن داوودا، عزم و اراده ی امیرالمؤمنین علیه السلام و امامان پس از او تو را سوگند می دهم از سر راه ما کنار برو و ما را اذیت نکن که ما نیز به تو آزار نمی رسانیم».

16- پیامبر صلی الله علیه و آله- اسم اعظم خدا در این دو آیه است آیه ی 256 سوره ی بقره و آیه ی 163 سوره ی بقره.

17- پیامبر صلی الله علیه و آله- از چیزهایی که خداوند آفریده است هیچ چیز بزرگتر از [مفهوم] این آیه ی سوره ی بقره نیست: ﴿اللهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ...﴾.

18- پیامبر صلی الله علیه و آله- ابامنذر گوید: که روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: «ای ابامنذر! کدام آیه در پس برسینه ی قرآن از عظمت بیشتری برخوردار است؟ گفتم: ﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ﴾ من زد و فرمود: یقیناً علم تو را فراگرفته است قسم به آن که جان محمد در دستان اوست. این آیه زبان و لبانی دارد که خداوند را در عرش، تقدیس می کند».

1-2- الصّادق علیه السلام- ﴿سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَن الْمَلَائِكَةِ يَأْكُلُونَ وَ يَشْرَبُونَ وَ يَنْكِحُونَ فَقَالَ لَا إِنَّهُمْ يَعِيشُونَ بِنَسِيمِ الْعَرْشِ فَقِيلَ لَهُ مَا الْعِلَّةُ فِي نَوْمِهِمْ فَقَالَ فَرْقاً بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لِأَنَّ الَّذِي لَا تَأْخُذَهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمُ هُوَ اللَّهُ﴾. (1)

2-2- الرّضا علیه السلام- ﴿أَي نُعَاسُ﴾. (2)

1-2- امام صادق علیه السلام- از امام صادق علیه السلام- سؤال شد که آیا فرشتگان نیز می خورند و می آشامند و ازدواج می کنند؟ امام علیه السلام فرمود: «خیر آن ها به واسطه ی نسیمی که در عرش می وزد، زندگی می کنند و زنده می مانند از امام پرسیده شد چرا ملائکه می خوابند»؟ فرمود: «تا بین آن ها و بین خداوند عزوجل تفاوتی باشد؛ چراکه صفت لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ، مخصوص خداست».

2-2- امام رضا علیه السلام- سِنَةٌ به معنای چرت زدن است.

4-6- الصّادق علیه السلام- ﴿في دُعَاءِ يَوْمِ عَرَفَةَ وَ أَسْأَلُكَ بِكُلِّ اسْمٍ هُوَ لَكَ وَكُلِّ مَسْأَلَة حَتَّى يَنْتَهِيَ إِلَى اسْمِكَ الْأَعْظَمِ الْأَعْظَمِ الْأَكْبَرِ الْأَكْبَرِ الْعَلِيُّ الْأَعْلَى الَّذِي اسْتَوَيْتَ بِهِ عَلَى عَرْشِكَ وَ اسْتَقْلَلْتَ بِهِ عَلَى كُرْسِيّكَ﴾. (1)

5-6- الصّادق علیه السلام- ﴿خَلَقَ سَبْعَ سَماواتِ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ وَ السَّبْعُ الْأَرَضِينَ بِمَنْ فِيهِنَّ وَ مَنْ عَلَيْهِنَّ... وَ هَذِهِ السَّبْعُ وَالْبَحْرُ الْمَكْفُوفُ وَ جِبَالُ الْبَرَدِ وَ الْهَوَاءُ عِنْدَ حُجُب النُّورِ كَحَلْقَةٍ فِي فَلَاةٍ فِيٌّ وَ هَذِهِ السَّبْعُ وَالْبَحْرُ الْمَكْفُوفُ وَ جِبَالُ الْبَرَدِ وَ الْهَوَاءُ وَ حُجُبُ النُّورِ عِنْدَ الْكُرْسِيِّ كَحَلْقَة فِي فَلَاةٍ فِيٌّ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ وَهَذِهِ السَّبْعُ وَالْبَحْرُ الْمَكْفُوفُ وَ جِبَالُ الْبَرَدِ وَ الْهَوَاءُ وَ حُجُبُ النُّورِ وَالْكُرْسِيُّ عِنْدَ الْعَرْشِ كَحَلْقَة فِي فَلَاةٍ فِيٌّ وَ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى﴾. (2)

6-6- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿فِي حَدِيثِ أَبِي ذَرِّ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وسلم قَالَ: يَا بَاذَرِّ مَا السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ فِي الْكُرْسِي إِلَّا كَحَلْقَة مُلْقَاةٍ فِي أَرْضِ فَلَاة وَ فَضْلُ الْعَرْشِ عَلَى الْكُرْسِيِّ كَفَضْلُ الْفَلَاةِ عَلَى تِلْكَ الْحَلْقَة﴾. (3)

7-6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنِ الْمُفَضَّل بن عُمَرَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْعَرْشِ وَالْكُرْسِي مَا هُمَا؟ فَقَالَ: الْعَرْشُ فِي وَجْهِ هُوَ جُمْلَةُ الْخَلْقِ وَالْكُرْسِيُّ وعَاؤُهُ وَ فِي وَجْهِ آخِرَ الْعَرْشُ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِي أَطْلَعَ اللَّهُ عَلَيْهِ أَنْبِيَاءَهُ وَ رُسُلَهُ وَ حُجَجَهُ علیهم السلام. وَ الْكُرْسِيُّ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِي لَمْ يُطْلِعِ اللَّهُ عَلَيْهِ أَحَداً مِنْ أَنْبِيَائِهِ وَ رَسُولِهِ وَ حُجَجَهِ علیهم السلام﴾. (4)

8-6- الصّادق علیه السلام- ﴿عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ قَالَ: سَأَلَ الزَّنْدِيقُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْكُرْسِيِّ أَ هُوَ أَعْظَمُ أَمِ الْعَرْشِ؟ فَقَالَ : كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَ اللَّهُ فِي جَوْفِ الْكُرْسِيِّ خَلَا عَرْشِهِ فَإِنَّهُ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يُحِيطَ بِهِ الْكُرْسِي﴾. (5)

9-6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿فَالْكُرْسِيُّ مُحِيطٌ بالسَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَ مَا تَحْتَ الثَّرَى وَإِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْل فَإِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفَى وَذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ﴾. (6)

ص: 298

4-6- امام صادق علیه السلام- در دعای روز عرفه می فرماید خداوند من به حق تمام نام هایی که از آن توست و به حق تمام مسائلی که به اسم اعظم تو ختم می شود از تو درخواست می نمایم به عظیم ترین بزرگترین و والامرتبه ترین نامی که بدان بر عرشت تکیه زده و به موجب آن بر کرسیت بالا رفته ای... .

5-6- امام صادق علیه السلام- کسی که هفت آسمان را آفرید و از زمین نیز همانند آن ها را. (طلاق/12) و آن هفت زمین را آفرید با همه ی آنان که درونشان و همه ی کسانی که روی آن ها هستند... این هفت [زمین] دریای پوشیده کوه های سرد و مرده و هوا در مقایسه با حجاب های نور همچون حلقه ای رها شده در صحرایی صاف است؛ و این هفت [زمین] و دریای پنهان کوه های سرد هوا حجابهای نور، در مقایسه با کرسی همچون حلقه ای رها شده در صحرایی هموار است. ﴿وَسِعَ كرسيه السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلاَ يَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِي الْعَظِيمُ﴾ و این هفت [زمین] دریای پوشیده شده کوه های سرد و مرده هوا حجاب های نور و کرسی نزد عرش همچون حلقه ای رها شده در فلات هموارند؛ خدای رحمان که بر عرش استیلا یافته است. (طه/5)

6-6- پیامبر صلی الله علیه و آله- در خطاب به ابوذر ای اباذر آسمان های هفتگانه در برابر کرسی مانند حلقه ای افتاده در بیابان بی آبادی است و برتری عرش بر کرسی مانند برتری همین حلقه بر بیابان بی آب و علف است.

7-6- امام صادق علیه السلام- مفضل گفت: از حضرت صادق پرسیدم: «عرش و کرسی چه هستند»؟ فرمود: عرش از یک جهت تمام جهان خلقت و سراسر هستی است. و کرسی، ظرف آن مجموعه است که همه کرات و موجودات در آن قرار دارند از جهت دیگر عرش همان دانشی است که خدا به پیامبران و فرستادگان و حجّت های خود عطا فرموده است و کرسی همان دانشی می باشد که اختصاص به ذات مقدس خودش داشته و هیچ کس از پیامبران و حجّتهای خود را از آن آگاه نساخته است.

8-6- امام صادق علیه السلام- زندیقی (کافر) از امام صادق علیه السلام سؤال کرد: «کرسی بزرگتر است یا عرش»؟ حضرت فرمود: خداوند هر چیزی را جز عرشش درون کرسیاش آفرید. خداوند بزرگتر از آن است که کرسی او را محدود کند».

9-6- امام علی علیه السلام- کرسی به آسمان ها و زمین احاطه دارد و آن چه میان آن هاست و آن چه در زیر زمین است و اگر سخن بلندگویی او به راز نهان و نهان تر آگاه است. (طه/7-6) و این است کلام خداى تعالى: ﴿وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ﴾.

ص: 299

10-6- الصّادق علیه السلام- ﴿نَقُولُ مِنْ ذَلِكَ مَا قَالَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ فَتَبَّتْنَا مِنَ الْعَرْشِ وَ الْكُرْسِي مَا ثَيْنَهُ وَنَفَيْنَا أَنْ يَكُونَ الْعَرْشِ أو الكُرْسِيُّ حاوياً لَهُ وَ أَنْ يَكُونَ عَزَّوَجَلَّ مُحْتَاجاً إِلَى مَكَان أَوْ إِلَى شَيْءٍ مِمَّا خَلَقَ بَلْ خَلْقَهُ مُحْتَاجُونَ إِلَيْهِ﴾. (1)

11-6- الصّادق علیه السلام- ﴿سَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي الْكُرْسِيِّ وَالْعَرْشِ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِي لَا يَقْدِرُ أَحَدُ قَدْرَهُ ﴾. (2)

12-6- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿أَنَّ عَلِيّا علیه السلام سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ قَالَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضُ وَ مَا فِيهِمَا مِنْ مَخْلُوقِ فِي جَوْفِ الْكُرْسِيُّ وَ لَهُ أَرْبَعَةُ أَهْلَاكِ يَحْمِلُونَهُ بِإِذْنِ اللَّهِ فَأَمَّا مَلَكُ مِنْهُمْ فِى صُورَةِ الْآدَمِيِّينَ وَ هِيَ أَكْرَمُ الصُّوَرَ عَلَى علیه السلام وَهُوَ يَدْعُو اللَّهَ وَيَتَضَرَّعُ إِلَيْهِ وَ يَطْلُبُ الشَّفَاعَةَ وَ الرِّزْقَ لِبَنِي آدَمَ وَ الْمَلَكُ الثَّانِي فِي صُورَةِ التَّوْرِ وَ هُوَ سَيِّدُ الْبَهَائِمِ وَ هُوَ يَطْلُبُ إِلَى اللَّهِ وَيَتَضَرَّعُ إِلَيْهِ وَ يَطْلُبُ الشَّفَاعَةَ وَ الرِّزْقَ لِلْبَهَائِمِ وَ الْمَلَكُ الثَّالِثُ فِي صُورَة النَّسْرِ وَهُوَ سَيِّدُ الطَّيْرِ وَهُوَ يَطْلُبُ إِلَى اللَّهِ وَيَتَضَرَّعُ إِلَيْهِ وَ يَطْلُبُ الشَّفَاعَةَ وَالرِّزْقَ لِجَمِيعِ الطَّيْرِ وَالْمَلَكُ الرَّابِعُ فِى صُورَةِ الْأَسَدِ وَ هُوَ سَيِّدُ السَّبَاعِ وَ هُوَ يَرْغَبُ إِلَى اللَّهِ وَيَتَضَرَّعُ إِلَيْهِ وَ يَطْلُبُ الشَّفَاعَةَ وَ الرِّزْقَ لِجَمِيعِ السَّبَاعِ وَ لَمْ يَكُنْ فِي هَذِهِ الصُّوَرَ أَحْسَنُ مِنَ التَّوْرِ وَ لَا أَشَدُّ انتصاباً مِنْهُ حَتَّى اتَّخَذَ الْمَلَأُ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ الْعِجْلَ فَلَمَّا عَكَفُوا عَلَيْهِ وَعَبَدُوهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ خَفَضَ الْمَلَكُ الَّذِي فِى صُورَة الثَّوْر رَأْسَهُ اسْتِحْيَاء مِنَ اللَّهِ أَنْ عُبدَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شَيْءٌ يُشْبِهُهُ وَ تَخَوَّفَ أَنْ يَنْزِلَ بِهِ الْعَذَابُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الشَّجَرَ لَمْ يَزَلْ حَصِيداً كُلُهُ حَتَّى ذَعِى لِلرَّحْمَنِ وَلَهُ عَزَّ الرَّحْمَنُ وَ جَلَّ أَنَّ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ فَكَادَتِ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُ الْأَرْضِ وَ تَخِرُّ الْجِبَالُ هَذَا فَعِنْدَ ذَلِكَ اقْشَعَرَ الشَّجَرُ وَ صَارَ لَهُ شَوْكَ حذارًا [حَذَرا] أَنْ يَنْزِلَ بِهِ الْعَذَابُ فَمَا بَالُ قَوْمٍ غَيَّرُوا سُنَّةَ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَدَلُوا عَنْ وَصِيَّهِ لَا يَخَافُونَ أَنْ يَنْزِلَ بِهِمُ الْعَذَابُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ الله كُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ ثُمَّ قَالَ نَحْنُ وَاللَّهِ نِعْمَةُ اللَّهِ الَّتِي أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَى عِبَادِهِ بِنَا فَازَ مَنْ فَازَ﴾. (3)

ص: 300

10-6- امام صادق علیه السلام- ما می گوییم که این آیه کریمه وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ [در مقام بیان آن است که خداوند بر عرش سیطره و احاطه دارد بدون آن که عرش، حامل و حاوی و شامل خدا باشد] پس هر چه را خداوند داخل در عرش و کرسی می داند، ما نیز آن را قبول می کنیم و این را نفی می کنیم که عرش و کرسی در بردارنده ی او باشند یا خداوند عزوجل نیازمند مکانی یا چیزی از مخلوقاتش باشد. بلکه تمام آفریدگان خدا هستند که محتاج و نیازمند او می باشند.

11-6- امام صادق علیه السلام- آسمان ها زمین و آن چه میان آن ها است در کرسی است. و عرش همان دانشی است که کسی اندازه ی آن را نمی داند.

12-6- امام علی علیه السلام- از امام علی علیه السلام در مورد آیه ی وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ سؤال شد ایشان فرمود آسمان و زمین و آن چه در آن هاست بخشی از مخلوقاتی هستند که در درون کرسی قرار دارند و کرسی به فرمان خدا توسط چهار فرشته حمل می شود یکی از آن فرشته ها در صورت و ظاهر انسان ها است که این صورت نزد خداوند گرامی ترین چهره است. این فرشته با تضرع و زاری خدا را می خواند و برای انسان ها طلب شفاعت و روزی می کند. فرشته ی دوّم به شکل یک گاو است که همان بزرگ [و نماینده ی] حیوانات چهارپاست و کار او نیز این است که با تضرع و زاری به درگاه خدا، طلب شفاعت و روزی برای چهارپایان می کند. فرشته ی سوم به شکل عقاب است که همان بزرگ و نماینده ی پرندگان است و کار او نیز این است که با تضرع و زاری به درگاه خداوند طلب شفاعت و روزی برای پرندگان می کند. فرشته ی چهارم به شکل شیر است و کار او نیز این است که او با تضرع و زاری به درگاه خداوند طلب شفاعت و روزی برای حیوانات درنده می کند. در ابتدا زیباترین چهره و پایدارترین آنان در بین (فرشتگان) متعلق به گاو بود تا آن که عده ای از بنی اسرائیل، گوساله ای را برگزیدند و وقتی به گرد او جمع شدند و آن را به عنوان خدایی غیر از الله پرستیدند آن فرشته ای که به شکل گاو بود از شرم و حیا نسبت به خداوند که موجودی شبیه او را به عنوان خداوند و در برابر او پرستیدند سرش را پایین انداخت و می ترسید که عذاب به او نازل شود همه ی درختان همواره، میوه ده بودند، تا آن زمان که گروهی از نصاری برای خدا قائل به پسر شدند؛ حال آن که خداوند رحمان، عزیزتر و گرامی تر از آن است که فرزندی داشته باشد و در این هنگام نزدیک بود آسمان ها از این سخن فرزند داشتن خدا از هم بپاشند و زمین شکافته شود و کوه ها زیر و زبر گشته و بریزد در همین هنگام بود که درختان لرزیدند و برای این که جلوی عذاب خداوند را بگیرند خار در آوردند با این [اوصاف] وضعیت افرادی که سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله را تغییر دادند و از انجام وصیتش سرباز زدند و نمی ترسند که عذاب بر آنان نازل شود، چگونه است؟ آیا ندیدی کسانی را که نعمت خدا را به کفران تبدیل کردند و قوم خود را به سرای نیستی و نابودی کشاندند؟ سرای نیستی و نابودی همان جهنّم است که آن ها در آتش آن وارد می شوند و بد قرارگاهی است (ابراهیم/28-29) به خدا قسم نعمت خدا که بر بندگانش عطا کرده ما هستیم و هر که رستگار شد به واسطه ی ما رستگار شد.

ص: 301

13-6- الرّضا علیه السلام- ﴿أنْ لَا يَنْقُلُ عَلَيْهِ حِفْظُ مَا فِى السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ﴾. (1)

13-6- امام رضا علیه السلام- یعنی حفظ آن چه که در آسمان ها و زمین ،است برایش سنگین نمی آید.

2-3- الباقر علیه السلام- ﴿هي الإِيمَانُ بِاللَّهِ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَحْدَهُ﴾. (1)

3-3- الباقر علیه السلام- ﴿عُرْوَةُ اللَّهِ الْوَثْقَى التَّوْحِيدُ﴾. (2)

4-3- الرّضا علیه السلام- ﴿عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى علیه السلام رَّازِيِّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: ذَكَرَ الرِّضَاةِ يَوْمَا الْقُرْآنَ فَعَظَمَ الْحُجَّةَ فِيهِ وَ الْآيَةَ الْمُعْجِزَةَ فِى نَظْمِهِ فَقَالَ: هُوَ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِينُ وَ عُرْوَتُهُ الْوُثْقَى﴾. (3)

5-3- الرّضا علیه السلام- ﴿قَوْلُهُ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى يَعْنِي الْوَلَايَةَ لَا انْفِصَامَ لَهَا أَيْ حَبْلُ لَا انْقِطَاعَ لَهُ يعنى أمير المؤمنين و الأئمة بعده علیهم السلام ﴾. (4)

6-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ﴿نَحْنُ كَلِمَةُ التَّقْوَى وَ سَبيلُ الْهُدَى وَالْمَثَلُ الْأَعْلَى وَالْحُجَّةُ الْعُظْمَى وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقَى﴾. (5)

7-3- الرّضا علیه السلام- ﴿نَحْنُ حُجَجُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ نَحْنُ كَلِمَةُ التَّقْوَى وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقَى﴾. (6)

8-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿الْأَئِمَّةُ مِنْ وَلْدِ الْحُسَيْنِ علیه السلام مَنْ أَطَاعَهُمْ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ فَقَدْ عصى الله هم العروة الوثقى وَ هُمُ الْوَسِيلَةُ إلَى اللهِ تَعَالَى﴾. (7)

9-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿الأَئِمَّةُ النِّسْعَةُ مِنْ عَقِبَ الْحُسَيْنِ الْهُدَاةُ الْمُهْتَدُونَ هُمْ مَعَ الْحَقِّ وَالْحَقُّ مَعَهُمْ لَا يُفَارِقُونَهُ وَ لَا يُفَارِقُهُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ هُمْ رَبُّ الْأَرْضِ الَّذِينَ تَسْكُنُ إِلَيْهِمُ الْأَرْضِ وَ هُمْ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِينُ وَ هُمْ عُرَوَةُ اللَّهِ الْوُثْقَى الَّتِى لَا انْفِصَامَ لَهَا وَهُمْ حُجَجُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ﴾. (8)

10-3- الصّادق علیه السلام- ﴿[عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام فِى وَصفِ الاَئِمَّة علیهم السلام] وَ هُمُ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى وَ أَئِمَّةُ الْهُدَى وَ الْحُجَّةُ عَلَى أَهْلِ الدُّنْيَا﴾. (9)

11-3- الرّضا علیه السلام- ﴿مَا كَتَبَهُ الرِّضَاةِ لِلمَأْمُونِ مِن مَحضِ الإِسْلَامِ وَ شَرَائِعِ الدِّينِ: ... وَ أَنَّ الْأَرْضِ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّةِ اللَّهِ تَعَالَى عَلَى خَلْقِهِ فِي كُلِ عَصْرِ وَ أَوَانِ وَأَنَّهُمُ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى﴾. (10)

ص: 304

2-3- امام باقر علیه السلام- منظور این است که به خدا ایمان بیاورد؛ ایمان بیاورد که خدا یکتاست.

3-3- امام باقر علیه السلام- عُرْوَةِ الْوُثْقَى همان توحید است.

4-3- امام رضا علیه السلام- محمد بن موسی از پدرش نقل می کند امام رضا علیه السلام روزی از اوصاف قرآن یاد کرد و استوار و بزرگ بودن حجت ها و دلایل آن را بیان نمود و از معجزه آمیز بودن نظم آن سخن می گفت و فرمود: «قرآن ریسمان استوار و دستاویز محکم ( عُرْوَةِ الْوُثْقی) پروردگار است».

5-3- امام رضا- این سخن خدا: فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى يعنى ولايت. [ولايت] ریسمانی است که قطع نمی شود و مراد از آن امیرالمؤمنین علیه السلام و امامان پس از او هستند.

6-3- ابن عباس رحمه الله علیه- ما کلمه ی ،تقوی راه هدایت مثل اعلی بهترین نمونه دلیل عظمی و عروة الوثقی هستیم.

7-3- امام رضا علیه السلام- ما حجّت های خدا بر روی زمین کلمه ی تقوی و ریسمان مورد اعتماد و مستحکم هستیم.

8-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- هرکس امامانی را که از ذریه ی حسین هستند، اطاعت کند، یقیناً خداوند را اطاعت نموده و آن که در برابر ایشان نافرمانی کند از خداوند نافرمانی کرده است. زیرا ایشان همان عُرْوَةِ الْوُثْقَى و وسیله ی رسیدن به خداوند هستند.

9-3- پیامبر صلی الله علیه و آله- امامان نه گانه پس از امام حسین، رهبران هدایت شده هستند. ایشان همراه حق و حق با ایشان است و تا روز قیامت از یکدیگر جدا نمی شوند اینان قوام زمین اند که به سبب آن ها زمین آرام و قرار می گیرد ایشان حبل المتین پروردگار و دستاویز محکم او هستند که هرگز نخواهد گسست و ایشان حجّت های خداوند بر روی زمین می باشند.

10-3- امام صادق علیه السلام- امام صادق علیه السلام در توصیف ائمه فرمود: ایشان همان عُرْوَةِ الْوُثْقَى، امامان هدایت یافته و حجّت او بر اهل دنیا می باشند.

11-3- امام رضا علیه السلام- امام رضا علیه السلام برای مأمون نام های نوشت؛ شامل مطالبی از اسلام ناب احکام دین و این که زمین در هیچ دوره و زمانی از حجت خداوند بر مخلوقاتش خالی نمی باشد، که این حجت ها همان عُرْوَةِ الْوُثْقَى هستند.

ص: 305

12-3- الكاظم علیه السلام- ﴿فِي قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى قَالَ مَوَدَّتُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ علیهم السلام﴾. (1)

13-3- أمير المؤمنين علیه السلام- ﴿قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ أَنَا صِرَاطُ اللَّهِ الْمُسْتَقِيمُ وَ عُرْوَتُهُ الْوُثْقَى الَّتِي لَا انفِصَامَ لَهَا﴾. (2)

14-3- الصّادق علیه السلام- ﴿مَضَى رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَخَلَّفَ فِي أُمَّتِهِ كِتَابَ اللَّهِ وَوَصِيَّهُ على بن أبي طالب علیه السلام أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ إِمَامَ الْمُتَّقِينَ وَ حَبْلَ اللَّهِ الْمَتِينَ وَ عُرْوَتَهُ الْوُثْقَى الَّتِي لَا انفِصَامَ لَهَا﴾. (3)

15-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿يَا حُذَيْفَةُ إِنَّ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ بَعْدِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام... لأَنَّهُ أَخُو رَسُول اللَّهِ وَ وَصِيهُ وَ إِمَامُ أُمَّتِهِ وَ مَوْلَاهُمْ وَ هُوَ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِينُ وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقَى الَّتِي لَا انفِصَامَ لها﴾. (4)

16-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَسْتَمْسِكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى الَّتِي لَا انفِصَامَ لَهَا فَلْيَسْتَمْسِكَ بولايَة أَخِي وَ وَصِنِّى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (5)

17-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ أَحَبَ أَنْ يَرْكَبَ سَفِينَةَ النَّجَاةِ وَ يَسْتَمْسِكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَ يَعْتَصِمَ بحَبْلِ اللَّهِ الْمَتِينِ فَلْيُوَال عَلِيّا علیه السلام بَعْدِی وَلْیُعَادِ عَدُوَّهُ وَلْیَأْتَمَّ بِالْهُدَاهِ مِنْ وُلْدِهِ علیهم السلام﴾. (6)

18-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿مَنْ أَحَبَ أَنْ يَسْتَمْسِكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى فَلْيَسْتَمْسِكَ بِحُبِّ عَلَى علیه السلام وَأَهْل بیته علیهم السلام﴾. (7)

19-3- الرّسول صلی الله علیه و آله- ﴿عن الرّضا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ المَةِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله وسلم سَتَكُونُ بَعْدِي فِتْنَةٌ مُظْلِمَةُ النَّاجِي مِنْهَا مَنْ تَمَسَّكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى فَقِيلَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَ مَا الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى؛ قَالَ: وَلَايَةُ سَيِّدِ الْوَصِيِّينَ قِيلَ: وَ مَنْ سَيِّدُ الْوَصِيِّينَ؟ قَالَ: أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ قِيلَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وآله وسلم وَمَنْ الله امِيرُ الْمُؤْمِنِينَ؟ قَالَ: مَوْلَى الْمُسْلِمِينَ وَ إِمَامُهُمْ بَعْدِي قِيلَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ مَوْلَى الْمُسْلِمِينَ وَ إمَامُهُمْ بَعْدَكَ؟ قَالَ: أَخِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِب علیه السلام﴾. (8)

ص: 306